Agam 16 Upang 05 Surya Pragnapti Sutra Part 01 Sthanakvasi

Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006351/1

Page #1

નમો અરિહંતાણં નમો સિદ્ધાણં
નમો આયરિયાણં નમો ઉવજઝાયાણં
નમો લોએ સવ્વ સાહૂણં એસો પંચ નમુકકારો
સવ્વ પાવપ્પણાસણો મંગલાણં ચ સવ્વેસિં પઢમં હવઈ મંગલં

Page #2

જિનાગમ પ્રકાશન યોજના પ. પૂ. આચાર્યશ્રી ઘાંસીલાલજી મહારાજ સાહેબ
કૃત વ્યાખ્યા સહિત
DVD No. 1 (Full Edition)
:: યોજનાના આયોજક ::
શ્રી ચંદ્ર પી. દોશી – પીએચ.ડી. website : www.jainagam.com

Page #3

GNAPTİ
RYAPRA
SUTRA
PART : 01
શ્રી સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ભાગ- ૦૧

Page #4

जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालजी-महाराज विरचितया सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिकाख्यया व्याख्यया समलङ्कतं
हिन्दी-गुर्जर-भाषाऽनुवादसहितम्
॥श्री-सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रम् ॥
(प्रथमो भागः)
नियोजकः संस्कृत-प्राकृतज्ञ-जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानि
पण्डितमुनि-श्रीकन्हैयालालजी-महाराजः
प्रकाशकः
श्री अ० भा० श्वे० स्था० जैनशास्त्रोद्धारसमितिप्रमुखःश्रेष्ठिश्रीवलदेवभाई डोसाभाई पटेल-महोदयः
मु. अहमदाबाद-१.
प्रथम-आवृत्तिः प्रत १२००
वीर-संवत्
२५०८
ईसवीसन्
विक्रम संवत्
२०३८
१९८१
मूल्यम्-रू०४०-००

Page #5

Published by: Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Sthanakvasi Jain Upasraya, Outside Nikoli gate, Sarashpur, AHMEDABAD-18.
ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञां, जानन्ति ते किमपि तान् प्रति नैष यत्नः। उत्पत्स्यतेऽस्ति मम कोऽपि समानधर्मा, कालोह्ययं निरवधिर्विपुला च पृथ्वी ॥ १ ॥
卐
हरिगीतच्छन्दः करते अवज्ञा जो हमारी यत्न ना उनके लिये। जो जानते हैं तत्व कुछ फिर यत्न ना उनके लिये ॥ जनमेगा मुझसा व्यक्ति कोइ तत्व इससे पायगा। है काल निरवधि विपुलपृथ्वी ध्यान में यह लायगा ॥१॥
5
भूक्ष्य ३. ४०-00
भुद्र : यतिमा मणिलाल ,
નવપ્રભાત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ, ઘીકાંટા રોડ, અમદાવાદ-૧ शन: २००१८
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #6

સ્વાધ્યાય માટે ખાસ સૂચના
આ સૂત્રના મૂલપાઠનો સ્વાધ્યાય દિવસ અને રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરે તથા ચોથા પ્રહરે કરાય
છે.
(૨) પ્રાત:ઉષાકાળ, સન્યાકાળ, મધ્યાહ્ન, અને મધ્યરાત્રિમાં બે-બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) વંચાય
નહીં, સૂર્યોદયથી પહેલાં ૨૪ મિનિટ અને સૂર્યોદયથી પછી ૨૪ મિનિટ એમ બે ઘડી સર્વત્ર સમજવું. માસિક ધર્મવાળાં સ્ત્રીથી વંચાય નહીં તેમજ તેની સામે પણ વંચાય નહીં. જ્યાં આ સ્ત્રીઓ
ન હોય તે ઓરડામાં બેસીને વાંચી શકાય. (૪) નીચે લખેલા ૩૨ અસ્વાધ્યાય પ્રસંગે વંચાય નહીં. (૧) આકાશ સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય કાલ. (૧) ઉલ્કાપાત–મોટા તારા ખરે ત્યારે ૧ પ્રહર (ત્રણ કલાક સ્વાધ્યાય ન
થાય.) (૨) દિગ્દાહ–કોઈ દિશામાં અતિશય લાલવર્ણ હોય અથવા કોઈ દિશામાં
મોટી આગ લગી હોય તો સ્વાધ્યાય ન થાય. ગર્જારવ –વાદળાંનો ભયંકર ગર્જારવ સંભળાય. ગાજવીજ ઘણી જણાય તો ૨ પ્રહર (છ કલાક) સ્વાધ્યાય ન થાય. નિર્ધાત–આકાશમાં કોઈ વ્યંતરાદિ દેવકૃત ઘોરગર્જના થઈ હોય, અથવા વાદળો સાથે વીજળીના કડાકા બોલે ત્યારે આઠ પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય ના
થાય. (૫) વિદ્યુત—વિજળી ચમકવા પર એક પ્રહર સ્વાધ્યાય ન થા. (૬) ચૂપક–શુક્લપક્ષની એકમ, બીજ અને ત્રીજના દિવસે સંધ્યાની પ્રભા
અને ચંદ્રપ્રભા મળે તો તેને ચૂપક કહેવાય. આ પ્રમાણે ચૂપક હોય ત્યારે
રાત્રિમાં પ્રથમ ૧ પ્રહર સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૭) યક્ષાદીત-કોઈ દિશામાં વીજળી ચમકવા જેવો જે પ્રકાશ થાય તેને
યક્ષાદીપ્ત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૮) ઘુમિક કૃષ્ણ-કારતકથી મહા માસ સુધી ધૂમાડાના રંગની જે સૂક્ષ્મ જલ
જેવી ધૂમ્મસ પડે છે તેને ધૂમિકાકૃષ્ણ કહેવાય છે. તેવી ધૂમ્મસ હોય ત્યારે
સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૯) મહિકાશ્વેત–શીતકાળમાં શ્વેતવર્ણવાળી સૂક્ષ્મ જલરૂપી જે ધુમ્મસ પડે છે.
તે મહિકાશ્વેત છે ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૧૦) રજઉદ્દઘાત–ચારે દિશામાં પવનથી બહુ ધૂળ ઉડે. અને સૂર્ય ઢંકાઈ જાય.
તે રજઉદ્દાત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.

Page #7

(૨) ઔદારિક શરીર સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય
(૧૧-૧૨-૧૩) હાડકાં-માંસ અને રૂધિર આ ત્રણ વસ્તુ અગ્નિથી સર્વથા બળી ન જાય, પાણીથી ધોવાઈ ન જાય અને સામે દેખાય તો ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. ફૂટેલું ઇંડુ હોય તો અસ્વાધ્યાય.
(૧૪) મળ-મૂત્ર—સામે દેખાય, તેની દુર્ગન્ધ આવે ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય. (૧૫) સ્મશાન—આ ભૂમિની ચારે બાજુ ૧૦૦/૧૦૦ હાથ અસ્વાધ્યાય. (૧૬) ચંદ્રગ્રહણ—જ્યારે ચંદ્રગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૮ મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો.
(૧૭) સૂર્યગ્રહણ—જ્યારે સૂર્યગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૧૨ મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી ૧૬ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો.
(૧૮) રાજવ્યુદ્ગત—નજીકની ભૂમિમાં રાજાઓની પરસ્પર લડાઈ થતી હોય ત્યારે, તથા લડાઈ શાન્ત થયા પછી ૧ દિવસ-રાત સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૧૯) પતન—કોઈ મોટા રાજાનું અથવા રાષ્ટ્રપુરુષનું મૃત્યુ થાય તો તેનો અગ્નિસંસ્કાર ન થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવો નહીં તથા નવાની નિમણુંક ન થાય ત્યાં સુધી ઊંચા અવાજે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૨૦) ઔદારિક શરીર—ઉપાશ્રયની અંદર અથવા ૧૦૦-૧૦૦ હાથ સુધી ભૂમિ ઉપર બહાર પંચેન્દ્રિયજીવનું મૃતશરીર પડ્યું હોય તો તે નિર્જીવ શરીર હોય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૨૧થી ૨૮) ચારે મહોત્સવ અને ચાર પ્રતિપદા—આષાઢ પૂર્ણિમા, (ભૂતમહોત્સવ), આસો પૂર્ણિમા (ઇન્દ્ર મહોત્સવ), કાર્તિક પૂર્ણિમા (સ્કંધ મહોત્સવ), ચૈત્ર પૂર્ણિમા (યક્ષમહોત્સવ, આ ચાર મહોત્સવની પૂર્ણિમાઓ તથા તે ચાર પછીની કૃષ્ણપક્ષની ચાર પ્રતિપદા (એકમ) એમ આઠ દિવસ સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૨૯થી ૩૦) પ્રાતઃકાલે અને સન્ધ્યાકાળે દિશાઓ લાલકલરની રહે ત્યાં સુધી અર્થાત્ સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની પૂર્વે અને પછી એક-એક ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૩૧થી ૩૨) મધ્ય દિવસ અને મધ્ય રાત્રિએ આગળ-પાછળ એક-એક ઘડી એમ બે ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
ઉપરોક્ત અસ્વાધ્યાય માટેના નિયમો મૂલપાઠના અસ્વાધ્યાય માટે છે. ગુજરાતી આદિ ભાષાંતર માટે આ નિયમો નથી. વિનય એ જ ધર્મનું મૂલ છે. તેથી આવા આવા વિકટ પ્રસંગોમાં ગુરુની અથવા વડીલની ઇચ્છાને આજ્ઞાને જ વધારે અનુસરવાનો ભાવ રાખવો.

Page #8

स्वाध्याय के प्रमुख नियम
(१)
(३)
इस सूत्र के मूल पाठ का स्वाध्याय दिन और रात्री के प्रथम प्रहर तथा चौथे प्रहर में किया जाता है। प्रात: ऊषा-काल, सन्ध्याकाल, मध्याह्न और मध्य रात्री में दो-दो घडी (४८ मिनिट) स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, सूर्योदय से पहले २४ मिनिट और सूर्योदय के बाद २४ मिनिट, इस प्रकार दो घड़ी सभी जगह समझना चाहिए। मासिक धर्मवाली स्त्रियों को स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, इसी प्रकार उनके सामने बैठकर भी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, जहाँ ये स्त्रियाँ न हों उस स्थान या कक्ष में बैठकर स्वाध्याय किया जा सकता है। नीचे लिखे हुए ३२ अस्वाध्याय-प्रसंगो में वाँचना नहीं चाहिए(१) आकाश सम्बन्धी १० अस्वाध्यायकाल (१) उल्कापात-बड़ा तारा टूटे उस समय १ प्रहर (तीन घण्टे) तक स्वाध्याय
नहीं करना चाहिए । (२) दिग्दाह—किसी दिशा में अधिक लाल रंग हो अथवा किसी दिशा में आग
लगी हो तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । गर्जारव-बादलों की भयंकर गडगडाहट की आवाज सुनाई देती हो, बिजली अधिक होती हो तो २ प्रहर (छ घण्टे) तक स्वाध्याय नहीं करना
चाहिए। निर्घात–आकाश में कोई व्यन्तरादि देवकृत घोर गर्जना हुई हो अथवा बादलों के साथ बिजली के कडाके की आवाज हो तब आठ प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । विद्युत—बिजली चमकने पर एक प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
यूपक-शुक्ल पक्ष की प्रथमा, द्वितीया और तृतीया के दिनो में सन्ध्या की प्रभा और चन्द्रप्रभा का मिलान हो तो उसे यूपक कहा जाता है। इस प्रकार यूपक हो उस समय रात्री में प्रथमा १ प्रहर स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
(८)
यक्षादीप्त—यदि किसी दिशा में बिजली चमकने जैसा प्रकाश हो तो उसे यक्षादीप्त कहते हैं, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । धूमिका कृष्ण-कार्तिक से माघ मास तक धुंए के रंग की तरह सूक्ष्म जल के जैसी धूमस (कोहरा) पड़ता है उसे धूमिका कृष्ण कहा जाता है इस प्रकार की धूमस हो उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।

Page #9

(९) महिकाश्वेत-शीतकाल में श्वेत वर्णवाली सूक्ष्म जलरूपी जो धूमस पड़ती
है वह महिकाश्वेत कहलाती है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (१०) रजोद्घात–चारों दिशाओं में तेज हवा के साथ बहुत धूल उडती हो और
सूर्य ढंक गया हो तो रजोद्घात कहलाता है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए।
(२)
ऐतिहासिक शरीर सम्बन्धी १० अस्वाध्याय— (११,१२,१३) हाड-मांस और रुधिर ये तीन वस्तुएँ जब-तक अग्नि से सर्वथा जल
न जाएँ, पानी से धुल न जाएँ और यदि सामने दिखाई दें तो स्वाध्याय नहीं
करना चाहिए । फूटा हुआ अण्डा भी हो तो भी अस्वाध्याय होता है। (१४) मल-मूत्र—सामने दिखाई हेता हो, उसकी दुर्गन्ध आती हो तब-तक
अस्वाध्याय होता है। श्मशान—इस भूमि के चारों तरफ १००-१०० हाथ तक अस्वाध्याय होता
(१६) चन्द्रग्रहण-जब चन्द्रग्रहण होता है तब जघन्य से ८ मुहूर्त और उत्कृष्ट से
१२ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१७) सूर्यग्रहण-जब सूर्यग्रहण हो तब जघन्य से १२ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १६
मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१८) राजव्युद्गत-नजदीक की भूमि पर राजाओं की परस्पर लड़ाई चलती हो,
उस समय तथा लड़ाई शान्त होने के बाद एक दिन-रात तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। पतन-कोई बड़े राजा का अथवा राष्ट्रपुरुष का देहान्त हुआ हो तो अग्निसंस्कार न हो तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए तथा उसके स्थान पर जब तक दूसरे व्यक्ति की नई नियुक्ति न हो तब तक ऊंची आवाज
में स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२०) औदारिक शरीर-उपाश्रय के अन्दर अथवा १००-१०० हाथ तक भूमि
पर उपाश्रय के बाहर भी पञ्चेन्द्रिय जीव का मृत शरीर पड़ा हो तो जब तक
वह निर्जीव शरी वहाँ पड़ा रहे तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२१ से २८) चार महोत्सव और चार प्रतिपदा-आषाढ़ी पूर्णिमा (भूत महोत्सव),
आसो पूर्णिमा (इन्द्रिय महोत्सव), कार्तिक पूर्णिमा (स्कन्ध महोत्सव), चैत्र पूर्णिमा (यक्ष महोत्सव) इन चार महोत्सवों की पूर्णिमाओं तथा उससे पीछे की चार, कृष्ण पक्ष की चार प्रतिपदा (ऐकम) इस प्रकार आठ दिनों तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।

Page #10

(२९ से ३०) प्रातःकाल और सन्ध्याकाल में दिशाएँ लाल रंग की दिखाई दें तब
तक अर्थात् सूर्योदय और सूर्यास्त के पहले और बाद में एक-एक घड़ी
स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (३१ से ३२) मध्य दिवस और मध्य रात्री के आगे-पीछे एक-एक घड़ी इस प्रकार
दो घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। उपरोक्त अस्वाध्याय सम्बन्धी नियम मूल पाठ के अस्वाध्याय हेतु हैं, गुजराती आदि भाषान्तर हेतु ये नियम नहीं है । विनय ही धर्म का मूल है तथा ऐसे विकट प्रसंगों में गुरू की अथवा बड़ों की इच्छा एवं आज्ञाओं का अधिक पालन करने का भाव रखना चाहिए ।

Page #11

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र भा. १ की विषयानुक्रमणिका
क्रमाङ्क
विषय
पृष्ठांङ्क
२-१० ११-१६
१७-५४ ५५-७२ ७३-९० ९१-१२० १२१-१४६ १४७-१८४ १८५-१९६
१९७-२५०
मङ्गलाचरण प्रास्ताविक कथन वीस प्राभृत का अधिकार कथन
पहला प्राभूत प्रथम प्राभृत का प्रथम प्राभृतप्राभृत प्रथम प्राभूत का दूसरा प्राभृतप्राभृत प्रथम प्राभृत का तीसरा प्राभृतप्राभृत
चतुर्थ प्राभृतप्राभूत पांचवां प्राभृतप्राभूत छठा प्राभृतप्राभूत सातवां प्राभृतप्राभृत
आठवा प्राभृतप्राभूत दूसरा प्राभृत दूसरे प्राभृत में पहला प्राभृतप्राभृत
दुसरा प्राभृतप्राभृत ,, तीसरा प्राभृतप्राभृत तीसरा प्राभृत चौथा प्राभृत पांचवां प्राभृत छठा प्राभूत सातवां प्राभूत आठवां प्राभृत
नवयां प्राभृत दसवां प्राभूत दसवें प्राभृत का पहला प्राभृत प्राभृत
दूसरा प्राभृप्राभृत ,, तीसरा प्राभृतप्राभृत
चौथा प्राभृतप्राभृत
२५१-२८३ २८४-२९४ २९५-३७८ ३७९-४१० ४११-४७७ ४७८-४९८ ४९९-५४४ ५४५-५५४ ५५५-६०८ ६०९-६६१
६६२-६७० ६७१-६९१ ६९२-७०२ ७०३-७५०
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #12

दसवे प्राभूत का पांचवां प्राभृतप्राभृत
छठा प्राभृतप्राभृत सातवां प्राभृतप्राभूत आठवां प्राभृतप्राभृत नववां प्राभृतप्राभृत दसवां प्राभृतप्राभृत ग्यारहवां प्राभृतप्राभृत बारहवां प्राभृतप्रामृत तेरहवां प्राभृतप्राभृत चौदहवां प्राभृतप्राभृत पंद्रहवां प्राभृतप्राभृत सोलहवां प्राभृतप्राभृत सत्तरवां प्राभृतप्राभृत अठारहवां प्राभृतप्राभृत उन्नीसवां प्राभृतप्रामृत
७५१-७५९ ७६०-८६६ ८६७-८८० ८८१-८९९ ९००-९१२ ९१३-९५९ ९६०-१००४ १००५-१०१६ १०१६-१०१९ १०१९-१०२७ १०२८-१०३८ १०३९-१०४६ १०४७-१०५२ १०५३-१०५९ १०६०-१०६४
समाप्त
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #13

नमः श्री वीतरागाय ।
श्री जैनाचार्य - जैनधर्म दिवाकर - पूज्यश्री - घासीलालजी महाराजविरचित - सूर्यप्रज्ञप्तिकाशिका टीकया समलङ्कतम्
॥ श्री सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रम् ॥
मङ्गलाचरणम् ॥ नम्रीभूत पुरन्दरारिमुकुट - भ्राजन्मणिच्छायया । चित्रानन्दकरी सदा भगवतो यस्याङ्घ्रिलक्ष्मीः परा ॥ द्विज्ञाननिरन्तसिन्धुलहरी - मग्नाः स्वकर्मक्षयं । कृत्वाऽनन्तसुखस्य धाम भविनः प्रापुः श्रये तं जिनम् ॥ १॥ विमल : केवलाssलोक - प्रभा संसारभासुरः ॥ त्रिजगन्मुकटो धीरो वीरो विजयतेतराम् ॥२॥ श्रीसुधर्मा महावीर - लब्धरत्नोज्ज्वलो गणी ॥ निवबन्ध तदुक्तार्थं नमस्तस्मै दयालवे ||३||
मङ्गलाचरण
नमन करते हुवे पुरन्दरारि-इन्द्र के मुकुट से गिरेहुवे चमकीले मणियों की छाया से शोभायमान ऐसे जिन भगवान के चरणों में आत्मलक्ष्मी चित्रविचित्र प्रकार से मंगलकारी होती है। जिसकी विज्ञानरूपी अपारसमुद्र की लहरीमें मग्न जनो अपने किये कर्मों के क्षयकर के भवियजन अनन्त सुख धाम रूप मोक्षको प्राप्त करते हैं ऐसे जिन भगवान् का शरण गृहण करता हूं ॥१॥
निर्मल केवलज्ञान को प्रज्ञा समग्र संसार को प्रकाशित करती है । तथा तीनों लोक के मुगुट रूप एवं धैर्यशालि वीर भगवान् सदा विजयी है ॥२॥ भगवान श्री महावीर प्रभु से रत्नत्रय को प्राप्त करके गणिवर्य सुधर्मां મંગલાચરણ
નમસ્કાર કરવાવાળા પુર દરારિઇન્દ્રના મુગટમાંથી ખરેલા ચમકદાર મણીચેની છાયાથી શાભાયમાન એવા જીન ભગવાનના ચરણામાં પરાલક્ષ્મી ચિત્ર વિચિત્ર પ્રકારથી મંગલકારક થાય છે, જેના વિજ્ઞાનરૂપી અપાર સમુદ્રોની લહેરોમાં નિમગ્નજને પેાતાના કર્મોના ક્ષય કરીને ભવીયજન આનંદના સુખધામરૂપ મેાક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે, એવા જીન ભગવાનનું शर स्वीअ३ ॥१॥
ની`ળ એવી કેવળજ્ઞાનની પ્રભા સંપૂર્ણ જગત્ને પ્રકાશિત કરે છે, તથા ત્રણે લાકના મુગુટરૂપ તથા ધૈય ને ધારણ કરવાવાળા વીર ભગવાનના સદાસંદા વિજય થાવ ારા મહાવીર ભગવાન્ પાસેથી રત્નત્રયને પ્રાપ્ત કરીને ગણિવર્ય શ્રીસુધર્માસ્વામીએ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #14

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे अथैतत्करुणालब्ध-विवेकामृतबिन्दुना ॥ तन्यते घासिलालेन सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका ॥४॥ मूलम्-तेणं कालेण तेणं समएणं मिहिला नाम नयरी होत्या. रिद्धस्थिमियसमिद्धा पमुइयजणजाणवया जाव पासाइया। तीसेणं मिहिलाए नयरीए बहिया उत्तरपुरथिमे दिसीमाए एत्थणं मणिभद्दे णामं चेइए होत्था वण्णओ। तीसेणं मिहिलाए जितसत्तू णामं राया, धारिणी देवी वण्णओ। तेणं कालेणं तेणं समएणं तंमि मणिभद्दे चेइए सामी समोसढे, परिसा जाव राया जामेव दिसि पाउन्भूए तामेव दिसि पडिगए ।।सू० १॥
छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये मिथिला नाम नगरी आसीत्-ऋद्धस्तिमितसमृद्धा, प्रमुदितजनजानपदा, यावत् प्रासादीया। तस्या मिथिलाया नणर्याः बहिरू तरपौरस्त्ये दिग्विभागे, अत्र खलु मणिभद्रनामकं चैत्यमासीत्, वर्णकः। तस्या खलु मिथिलायाः जितशत्रुर्नामराजा, धारिणी देवी. वर्णकः, तस्मिन् काले तस्मिन् समये तस्मिन् मणिभद्रे चैत्ये स्वामी समवसतः। परिपद' निर्गता, धर्मः कथितः, प्रतिगता परिषद् यावत् राजायामेवदिशं प्रादर्भूत स्तामेवदिशं प्रतिगतः ।। सू०१॥ __टीका-भगवतखिलोकीनाथस्य वीतरागस्य श्रीमतोमहावीरस्वामिनोऽन्तेवासी भगवान् गौतमो यस्यां नगर्या यस्मिन्नुद्याने सूर्यवक्तव्यतां पृष्टवान् , भगवानपि यथा चास्मै स्वामीने महावीर भगवान् के कहे हुवे अर्थ का संग्रह करने वाले दयालु ऐसे उनको में नमस्कार करता हूं ॥३॥ ___ उनकी दयासे प्राप्त विवेकरूपी अमृतबिन्दु से सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र की सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका नाम की टीका की रचना मैं घासीलाल मुनी करता हूं ॥४॥
टीकार्थ-तीनों लोक के नाथ वीतराग भगवान श्री महावीर स्वामी के शिष्य भगवान् गौतमस्वामीने जिस नगरी एवं जिस उद्यान में सूर्य विषयक वक्तव्यताको पूछा, एवं भगवानने जिसप्रकार उस विषयका उपदेश दिया મહાવીર ભગવાને કહેલા અર્થને સંગ્રહ કરવાવાળા તથા દયાળુ એવા સુધર્માસ્વામીને નમસ્કાર કરું છું. છેડા
તેમની દયાથી પ્રાપ્ત કરેલ વિવેકરૂપી અમૃત બિંદુથી હું ઘાસીલાલ મુની સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રની સૂર્યજ્ઞપ્તિપ્રકાશિકા નામની ટીકાની રચના કરું છું.
ટીકા–ત્રણે લોકના નાથ રાગદ્વેષથી રહિત એવા શ્રી મહાવીર સ્વામીના શિષ્ય ભગવાન ગૌતમસ્વામીએ જે નગરીમાં અને ઉદ્યાનમાં સૂર્ય સંબંધી વિષય જાણવાની ઈચ્છાથી ભગવાનને પ્રશ્ન પૂછે અને ભગવાને પણ જે રીતે તેને ઉપદેશ કર્યો તે પ્રગટ કરવાની
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #15

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १ प्रास्ताविक कथनम्
उपदिष्टवान्, तथोपदर्शयितुमिच्छुः प्रथमतोनगरीसमृद्धयुद्यानाभिधानपुरस्सरं सकलवक्तव्यतां वक्तुकाम आह- 'तेणं कालेणं तेणं समरणं' इत्यादि । तस्मिन् काले तस्मिन् समये, कोऽसौकाल इति जिज्ञासायामाह - यदा भगवान् विहरतिस्म तस्मिन्काले - अधिकृतावसर्पिणी चतुथरकरूपे 'अत्र सप्तम्यर्थे तृतीया' तस्मिन् समये- जिनशत्रौ राज्ञि शासति सति. अत्र समयशब्दोऽवसरवाची तस्मिन् समये 'मिहिला नाम नयरी होत्था' मिथिला नामनगरीआसीत् ।
सम्प्रति अस्या नगर्या वर्णनम् औपपातिकसूत्रोक्त चम्पानगरीवर्णनवत् सामान्यरूपेणाह'रिद्धत्थिमियसमिद्धा' ऋद्धस्तिमितसमृद्धा प्रमुदितजनजानपदा प्रासादीया वर्णकः । तत्र ऋद्धा-धन-धान्यैः रत्नप्रचयैः पश्वादिभिः पौरजनैर्भवनैश्वातीवसमृद्धि मुपगता, स्तिमितास्वचक्रपरचक्रतस्तरडमरादिसमुत्थभयरहिता समृद्धा - समस्त विभूतियुक्ता । अत्र पदत्रये उसको प्रकट करने की इच्छा से प्रथम उस नगरी की समृद्धि उद्यान के नामाभिधान पुरःसर सम्पूर्ण वक्तव्यार्थ प्रगट करने की इच्छा से कहते हैं - (तेणं काले तेणं समएणं) इत्यादि उसकाल में एवं उस समय में वह कौन सा काल इस जिज्ञासा की निवृत्ति के लिये कहते हैं- जिसकाल में भगवान् महावीर स्वामी विहार कर रहे थे उस काल में इस अवसर्पिणी के चौधाआरा रूप काल में यहां पर सप्तमी के अर्थ में तृतीया हुई हैं ।
उस समय में - अर्थात् जितशत्रु राजाके शासन कालके ( यहां पर समय शब्द अवसर बोधक है ) समय में (मिहिला नाम नगरी होत्था) मिथिलानाम की नगरी थी
इस नगरी का वर्णन औपपातिक सूत्र में कही हुई चंपानगरी के वर्णनानुसार सामान्यरूप से कहते हैं (रिद्वत्थिमियसमिद्धा ) ऋद्धस्तिमित समृद्ध अर्थात् ऋद्ध याने धन धान्य रत्न समूह पशु आदि से एवं पौरवासीजन समूह से एवं उनके निवासार्थ विविध प्रकार के भवनादि से अत्यंत समृद्धि शालि स्तिमित याने स्वचक्र परचक्र के तस्कर डमरादि के भय रहित समृद्ध ઈચ્છાથી પહેલાં એ નગરીની સમૃદ્ધિ ઉદ્યાનના નામાભિધાન સાથે સમ્પૂર્ણ કથન પ્રગટ २खानी छाथी उडे छे - ( तेणं कालेणं तेणं समएणं) इत्यादि.
તે કાળમાં અને તે સમયમાં તે કયે। કાળ ? એ જીજ્ઞાસાની નિવૃત્તિ માટે કહે છે જે કાળમાં ભગવાન મહાવીરસ્વામી વિહાર કરતા હતા તે કાળમાં અહીંયાં સપ્તમીના અમાં તૃતીયા વિભક્તિ થયેલ છે, એ સમયમાં અર્થાત્ જીતશત્રુ રાજાના શાસનકાળરૂપમાં અહીંયાં સમય શબ્દ અવસર વાચક છે. આ નગરીનુ વન ઔપપાતિક સૂત્રમાં કહેવામાં આવેલ संपानगरीना वन प्रमाणे सामान्य रीते डे छे - (रिद्धत्थिमिय समिद्धा ) ऋद्धस्तिमित સમૃદ્ધ અર્થાત્ ઋદ્ધ અર્થાત્ ધનધાન્ય રત્ન સમૂહ તથા પશુ વિગેરેથી એવ` પૌરવાસી જન સમૂહથી તથા તેઓના નિવાસરૂપ અનેક પ્રકારના ભવનાદિકથી અત્યંત સમૃદ્ધિયુક્ત સ્તિમિત
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #16

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे कर्मधारयो बोध्यः ॥ ‘पमुइयजणजाणवया' प्रमुदितजनजानपदा, तत्र प्रमुदिताः-आनन्दपूर्णाः, प्रमोदजनकवस्तुसद्भावात् प्रमोदवन्त इत्यर्थः जनाः-नागरिका लोकाः, जानपदाःजनपदभवाः अन्येऽपि प्राणिनः, प्रयोजनवशात्तत्रागता जनाश्च यत्र सा प्रमुदितजनजानपदा 'जाव पासाइया'-यावत्प्रासादीया-प्रसन्नतोपपादिका अत्र यावच्छब्देन औपपातिकसूत्रप्रतिपादितः समस्तोऽपि वर्णकः । तथा च दर्शनीया अभिरूपा प्रतिरूपा, तत्र दर्शनीयाधनिनां प्रासादबाहुल्यात् तेषां दर्शनेन नेत्र सुखकरा, अभिरूपा-अभिमुखम्-अतिसुन्दरं रूपम् आकारो यस्याः सा अभिरूपा, प्रति-विशिष्टं रूपं यस्याः सा प्रतिरूपा, सौन्दर्यपरिपूर्णा इति यावत् । 'तीसेणं मिहिलाए नयरीए' तस्यां खलु मिथिलायां नगर्याम् 'बाहिया उत्तरपुरस्थिमे दिसीभाए' बहिरूत्तरपूर्वस्यां दिशिभागे ईशानकोणे इत्यर्थः 'एत्थ णं मणियाने समग्र वैभवयुक्त यहां तीनों पद में कर्मधारय समास समझलेवे (पमुइयजणजाणवया) प्रमुदितजन जानपद अर्थात् प्रमुदित माने आनन्दपूर्ण आनन्द जनक वस्तु का सद्भाव होने से प्रमोदवान् नागरिक लोग एवं जानपद देशवासि अन्य सभी प्राणिगणों की प्रयोजनवशात् वहां आये हुवे हों ऐसे (जाव पासाइया) यावत् प्रसन्नताका ही सजिका थी, यहां आगत यावत् शब्द से औपपातिक सूत्र में प्रतिपादित सम्पूर्ण वर्णन ग्रहण करलेवें, __ वह इस प्रकार से-'दर्शनीया अभिरूपा एवं प्रतिस्पा' दर्शनीया धनिकों के विविध प्रकार के महलोंसे दर्शनीय थी उसको देखने से नेत्रको सुखाकारी थी अभिरूपा माने अत्यन्त रूप जिस का है अर्थात् इस नगरी की रचना विशिष्ट प्रकार की थी, अतएव वह प्रतिरूपा विशिष्ट प्रकार की रूपशालिनी थी, अर्थात् सौंदर्य से परिपूर्ण थी, (तीसेणं मिहिलाए नयरीए) उस मिथिलानगरी એટલે કે સ્વચકના ચાર લુટારૂ ડમરાદિ વિગેરેના ભય વિનાની સમૃદ્ધ સંપૂર્ણ વૈભવયુક્ત અહીંયા આ ગણિપદમાં કર્મધારય સમાસ સમજ.
(पमुइय जणजाणवया) प्रभुहितानन५६ अर्थात् प्रभुहित मेरो मान १२४ मेटसे કે આનંદજનક વસ્તુઓને સદ્ભાવ હોવાથી અમેદવાળા નગરનિવાસીઓ તથા જાનપદ એટલે દેશમાં નિવાસ કરવાવાળા અન્ય બધા જ પ્રાણિ કે જે પ્રયોજનને લઈને ત્યાં भावना हाय तवा (जाव पासाइया) यावत् प्रसन्नताने उत्पन्न ४२१4॥ ता, मही આવેલ યાવત શબ્દથી ઔપપાતિક સૂત્રમાં પ્રતિપાદન કરેલ બધું જ વર્ણન ગ્રહણ કરી લેવું. तपान मा शत छ-(दर्शनीया अमिरूपा प्रतिरूपा) शनीय अभि३५ मने प्रति३५. ધનવાનોના અનેક પ્રકારના મહેલેથી તે દર્શનીય હતી, તેને જેવાથી નેત્રને સુખકારક હતી, અભિરૂપ એટલે કે જેનું રૂપ અત્યંત સુંદર છે અર્થાત્ આ નગરીની રચના વિશેષ પ્રકારની હતી, તેથી જ તે પ્રતિરૂપ વિશેષ પ્રકારના રૂપથી શોભાયમાન હતી. અર્થાત્ सौथी १२५२ ता. (तीसेणं मिहिलाए नयरीए) मे मिथिला नगरानी (बहिया उत्तर
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #17

सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० १ प्रास्ताविककथनम् भद्दे नाम चेइए होत्था वण्णओ' अत्र खलु मणिभद्रनामकं चैत्यमासीत् वर्णकः । चितेलेप्यादि चयनस्य भावः कर्म वा चैत्यम् तस्य सज्ञाशब्दत्वाद् उद्यानविशेष तत्रस्थितज्ञानशालाविशेषे वा प्रसिद्धिः ततस्तदाश्रयभूतं यद् ज्ञानगृहं तदपि उपचाराच्चैत्यम् । तच्चेह व्यन्तरायतनमासीत्, तस्यापि चैत्यस्य वर्णको वक्तव्यः स चौपपातिकसूत्रादेव अवसेयः। 'तीसे णं मिहिलाए जितसत्तू राया धारिणीदेवी वण्णओ' त्ति' तस्याः खलु मिथिलाया नगर्याः जितशत्रुर्नाम राजा आसीत् धारिणी देवी तन्नाम्नी राज्ञी चासीत् । रूपयौवनसम्पन्ना विशाल कुलसम्भवा देवीपदभागिनी समस्तान्तःपुरप्रधाना सकलगुणधारणाद्धारिणी इत्यन्वर्थसंज्ञका पहराज्ञी आसीदित्यर्थः । 'वण्णओ' तस्य राज्ञ स्तस्या देव्याश्च वर्णनमोपपातिकसूत्रादेव विज्ञेयम् ‘तेणं कालेणं तेणं समएणं' तस्मिन् काले तस्मिन् समये के (बहिया उत्तरपुरथिमे दिसीभाए) बाहर उत्तरपूर्व के दिग भाग में अर्थात् ईशान कोण में (एत्थ णं मणिभद्दे नामं चेइए होत्था वण्णओ) यहां पर मणिभद्र नाम का एक चैत्य था, उसका वर्णन-चित का जो भाव या कर्म वह चैत्य उसकी संज्ञा शब्द से उद्यान विशेष या वहां पर की ज्ञानशाला विशेष में उसकी प्रसिद्धि थी अतः उसका आश्रयभूत जो ज्ञान गृह वह भी उपचार से चैत्य कहा जाता है, ऐसा यहां पर व्यंतरायतन था उस चैत्य का वर्णन औपपातिक सूत्र में कहे अनुसार समझ लेवें.
(तीसे णं मिहिलाए जियसत्तू राया धारिणी देवी वण्णओ त्ति) उस मिथिला नगरी का जितशत्रु नाम का राजा था एवं धारिणी नाम की रानी थी। वह राणी रूप यौवनवती थी। तथाच उत्तमकुलोत्पन्ना थी। देवी पद के योग्य समग्र अन्तःपुर में मुख्य थी। समग्र गुणों को धारण करने से धारिणी इस योग्य नाम वाली पट्टरानी थी। (वण्णओ) उस जितशत्रु राजा एवं परस्थिमे दिसीभाए) ५.२ उत्तरपूर्व हिमामा पर्थात् शान मुभा (एत्थणं मणिभद्दे नाम चेइए होत्था वण्णओ) - स्थणे मणिभद्र नामनु चैत्य तु तेनु १ न यित्तनारे ભાવ અથવા કમ તે ચિત્ય તેની સંજ્ઞાશબ્દથી ઉદ્યાન વિશેષ અથવા ત્યાંની જ્ઞાનશાળા વિશેષમાં તેની પ્રસિદ્ધિ હતી. તેથી તેના આશ્રયભૂત જે જ્ઞાનગૃહ તે પણ ઉપચારથી ચૈત્ય કહેવાય છે. એ રીતનું અહીંયાં એક વ્યન્તરાયતન હતું તે ચિત્યનું વર્ણન ઔપપાતિક સૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે સમજી લેવું.
(तीसेणं मिहिलाए जियसत्तू राया धारिणीदेवी वण्णओत्ति) २ मिथिलानगरीमा शत्रु નામનો રાજા હતા અને તેની રાણીનું નામ ધારિણી હતી. તે રાણી રૂપ અને યૌવનથી યુક્ત હતી, અને તે ઉત્તમ કુળમાં જન્મેલી હતી. દેવી પદને યોગ્ય બધી જ અંતઃપુરની રાણિયોમાં તે મુખ્ય હતી, તે બધા જ ગુણોને ધારણ કરવાવાળી હોવાથી ધારિણીએ म-पथ नामवाणी ती. (वण्णओ) मे शत्रु०॥ मने धारिणी राणीनु न मौ५
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #18

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे 'तमि मणिभद्दे चेइए' तस्मिन् मणिभद्रे चैत्ये व्यन्तरालये, 'सामी समोसढे' स्वामीभगवान् समवसृतः-समागतः, भगवतः समवसरणवर्णनम् औपपातिकग्रन्थादव सेयः 'परिसा णिग्गया' परिषद् निर्गता-आगतं भगवन्तं श्रुत्वा समस्ताऽपि मैथिली जनता स्वस्वाश्रमात् विनिर्गत्य भगवद्वन्दनाद्यर्थ समष्टिरूपेण समागता । 'धम्मो कहिओ' धर्मः कथितः-तस्याः पर्षदः पुरतो निःशेषजनभाषानुयायिन्या अर्धमागधभाषया धर्म उपदिष्टः। यथा अस्तिलोकः, अस्ति जीवः, इत्यादि, 'पडिगया परिसा' प्रतिगता परिपत्-धर्मोपदेशं श्रुत्वा समस्ताऽपि जनता प्रतिगता 'जाव राया जामेव दिसिं पाउन्भूए तामेवदिसिं पडिगए' यावत् राजा यामेव दिशं प्रादुर्भूत स्तामेव दिशं प्रतिगतः। अत्र यावच्छब्दा दोपपातिकसूत्रादवसेयम् ।
भगवतो धर्मोपदेशं यथावच्छृत्वा परिषदा सह राजा यामेव दिशमवलम्ब्य समागत:यस्या दिशः सकाशात् प्रादुर्भूतस्तामेव दिशं प्रतिगत इत्यर्थः ।।सू०१॥ धारिणी रानी का वर्णन औपपातिक सूत्र से ही जान लेवें।
(तेणं कालेणं तेणं समएणं) उस काल एवं उस समय में (तंमि मणिभद्दे चेइए) उस मणिभद्र चैत्य में याने व्यन्तरायतन में (सामी समोसढे) स्वामी भगवान महावीर स्वामी पधारे। भगवान के समवसरण का वर्णन
औपपातिक सूत्र में कहे अनुसार वहां से समझलेवे (परिसा णिग्गया) भगवान् को पधारे हुवे जानकर समस्त मैथिली जनसमूह अपने घर से निकलकर समूह रूप से भगवान के दर्शनार्थ आयी । (धम्मो कहिओ) भगवानने उनको अर्ध मागधीभाषा से धर्म का उपदेश दिया जैसे कि यह लोक 'अस्ति' विद्यमान है, यह जीव विद्यमान है इत्यादि (पडिगया परिसा) धर्मोपदेश सुनकर समग्र जनता स्व स्व निवास स्थान में लेटगइ याने परावर्तित हो गई । (जाव राया जामेव दिसिं पाउभृए तामेव दिसि पडिगए) यावत् राजा जिस दिशा से आया था उसी दिशा को चला गया। यहां पर यावत् शब्द से औपपातिक પાતિક સૂત્રમાંથી સમજી લેવું.
(तेणं कालेणं तेणं समएणं) ते जे मन त समये (तमि मणिभद्दे चेइए) ये मशिभद्र नाभना यैत्यमा अर्थात् व्यन्तरायतनमा (सामी समोसढे) भगवान महावीर स्वामी પધાર્યા ભગવાનને સમવસરણનું વર્ણન ઔપપાતિક સૂત્રમાં વર્ણવેલ પ્રકારથી સમજી લેવું, (परिसा णिगाया) लगवान्ने वारेसा तीन सय मिथिलावासीय पातपाताना धेरथी नाणीन समूह ३ मनन ४शन भाटे माव्या, (धम्मो कहिओ) नावाने त्याने अध भागधी भाषामा भने ५३श माथ्यो. म मास (अस्ति) याने अस्तित्व ५२ छ. तर २५ यात्म अस्तित्व घशवे छ. या पहेश सांसजीन (पडिगया परिसा) समस्त समूह पातपाताना निवास्थानमा छ गया. (जाव राया जामेव दिसिं पाऊभूर तामेव दिसि पडिपर) यावत् राहशामेथी मावेश हतो तर हिशा त२६
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #19

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २ प्रास्ताविककथनम् ___ मूलम्-तेणं कालेणं तेणं समएणं समणरस भगवओ महावीरस्स जेटे अंतेवासी इंदभूई णामे अणगारे गोत्तमे गोत्तेणं सत्तुस्सेहे समचउरंससंठाणसंठिए वज्जरिसहनारायसंघयणे जाव एवं वयासी । सू० २॥ ___ छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य ज्येष्ठोऽन्तेवासी इन्द्रभूतिनामा अनगारः गौतमो गोत्रेण सप्तोत्सेधः समचतुरस्रसंस्थानसंस्थितः वज्रऋषभनाराचसंहननः, यावदेवमवादीत् ।। सू० २॥ ____टीका-'तेणं कालेणं तेणं समएणं' सप्तम्यर्थे तृतीया--तस्मिन् काले तस्मिन् समयेभगवतो महावीरस्य मुखात् उच्चरितधर्मोपदेशश्रवणानन्तरं परिषदा सह जितशत्रोः राज्ञः प्रतिनिवृत्यनन्तरे समये इत्यर्थः 'समणस्स भगवओ महावीरस्स' श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य 'जेठे अंतेवासी इंदभूई णामे अणगारे' ज्येष्ठः-प्रथमः अन्तेवासी-शिष्यः इन्द्रभूतिनामा-तन्नामधेयः, अनगारः, न विद्यते अगारं-गृहं यस्य सोऽनगार:-गृहत्यागी 'गोत्तमे गोत्तेणं' गौतमो गोत्रेण-गौतमगोत्रोत्पन्नः-गौतमाख्य गोत्रसमन्वित इत्यर्थः, तथाचायं व्यङ्गः कुब्जः खञ्जः नाकालिकोचितदेहपरिमाणापेक्षया न्यूनाधिकदेहोऽपि स्यासूत्र में कथित प्रकार का वर्णन समझ लेवें अर्थात् धर्मोपदेश को यथा प्रकार सुनकर परिषद के साथ अपने आवास में लोट गया ॥सू० १॥ ___टीकार्थ-(तेणं कालेणं तेणं समएणं) यहां पर सप्तमी के अर्थ में तृतीया विभक्ति हुई है-माने उस काल उस समय में अर्थात् भगवान के द्वारा कहे हुवे धर्मोपदेश को सुनने के बाद परिषद् के साथ जितशत्रु राजा के जाने के बाद के समय में (समणस्स भगवओ महावीरस्स) श्रमण भगवान् महावीर के (जेट्टे अंतेवासी इंदभूई णामे अणगारे) ज्येष्ठ-प्रथम शिष्य इन्द्रभूति नाम का अणगार (गोत्तमे गोत्तणं) गौतम गोत्र में जन्मे हुवे कदाच यह लुला, लंगडा कुबडा देह परिमाण की अपेक्षा से न्यूनाधिक शरीर धारी हो सकता है इस પાછો ગયો. અહીંયાં યાવત્ શબ્દથી ઔપપાતિક સૂત્રમાં કહેલ સઘળું આ વિષયનું વર્ણન અહીંયાં સમજી લેવું. અર્થાત્ ધર્મોપદેશને સારી રીતે સાંભળીને પરિષદની સાથે રાજા પોતાના મહેલમાં ગયે સૂગ ૧
___ :-(तेण कालेणं तेणं समएणं) सही या सप्तभाना अभी तृतीया विति થયેલ છે એટલે કે એ કાળે અને એ સમયે અર્થાત્ ભગવાને કહેલ ધર્મોપદેશને સાંભળ્યા ५छी परिवहनी साथै शत्रु ना य॥ ५छीना समयमा (समणस भगवओ महावीरस्स) श्रम सावान् महावीर स्वामीन (जेटे अंतेवासी इंदभूई णामे अणगारे) ज्येष्ठ अर्थात् प्रथम याने भुज्य शिष्य मेवा रेनु नाम इन्द्रभूति तु तथा (गोयमगोत्तेण) गौतम ગોત્રમાં જેમને જન્મ હતો તેવા કદાચ તેઓ લુલા, લંગડા, કુબડા, તથા ન્યૂનાધિક દેહ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #20

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे दिति शङ्कां दूरीक माह-'सत्तुस्सेहे' सप्तोत्सेधः-सप्त हस्तप्रमाणशरीरोच्छ्रायः-विशिष्टपुरुषसदृशोच्छ्राय इत्यर्थः, समुच्छ्रितोऽपि जनो लक्षणहीनः सम्भाव्यते तच्छङ्कापनोदार्थमाह-'समचउरंससंठाणसंठिए' समचतुरस्रसंस्थानसंस्थितः सामुद्रिकशास्त्रोपदिष्टसकलशरीरलक्षणप्रमाणाऽविसंवादिन्यः समाश्चतस्रः अस्रयः-कोणा यस्य तत् समचतुरस्रम् , अथवा समाः-अन्यूनाधिका श्चतस्रोऽपि अत्रयो यत्र तत्तथा । अस्रयस्तु पर्यङ्कासनोपविष्टस्य जानुनोरन्तरमेकम् , आसनस्य ललाटोपरिभागस्य चान्तरं द्वितीयम् । दक्षिणस्कन्धस्य दक्षिणजानुनश्चान्तरं तृतीयम् ? वामस्कन्धस्य दक्षिणजानुनश्चान्तरं चतुर्थमिति । अथवा विस्तारोत्सेधयोः समत्वात् समचतुरस्रम् । तद्रूपं यत् संस्थानम्-आकृत्यवयवरचनाविशेषस्तेन शंका के परिहारार्थ कहते हैं (सत्तुस्सेहे) उनकी ऊंचाइ सात हस्त प्रमाण की थी। अर्थात् विशिष्ट पुरुषोचित ऊंचाइ वाले थे। कदाचित् ऊंचाइ वाले भी शारीरिक लक्षण हीन भी हो सकता है अतः उस शंका के परिहारके लिये कहते हैं-(समचउरंससंठाणसंठिए) सामुद्रिक शास्त्र में कहे गये सकल शरीर के लक्षणोक्त लक्षण वाले थे।
जिन का अस्रय माने कोण सम हो अगर अन्यूनाधिक चारों अस्त्रय जहां हो वह समचतुरस्र कहा जाता है ।
अस्रय का लक्षण इस प्रकार है-पर्यकासन से जानु के जो अन्तर वह प्रथम प्रकार का अस्र है। आसन से ललाट के ऊपर के भाग का दूसरे प्रकार का अस्त्र है, दक्षिणस्कंध के दक्षिण जानु पर्यन्त का अन्तर तीसरे प्रकार का अत्र है । वामस्कंध से दक्षिण जानु पर्यन्त का अन्तर चतुर्थ प्रकार का अस्त्र है। अथवा विस्तार और उत्सेध सम होने से समचतुरस्र कहा जाता है । इस परिभाषा ५ ते सहनी निवृत्ति माटे छे (सत्तुस्सेहे) तमानी ઉંચાઈ સાત હાથ જેટલી હતી અર્થાત્ વિશિષ્ટ પુરૂષેચિત તેમની ઉંચાઈ હતી. ઉંચાઈ. વાળા હોવા છતાં કદાચ શારીરિક ઉચિત લક્ષણોથી રહિત પણ હોઈ શકે આ સદેહના परिवार निभित्ते हे छे. (समचउरंससंठाणसंठिए) सामुद्रि शास्त्रमा वामन यावेटर સઘળા શારીરિક લક્ષણોથી તેઓ યુક્ત હતા. જેને અસય એટલે કે ખૂણા સમ નામ સરખા હોય અથવા જૂનાધિક ચારે અસ્ત્રો જ્યાં ન હોય તે સમચતુસ્ત્ર કહેવાય છે.
અસયનું લક્ષણ આ રીતે છે–પર્યકાસનથી ગોઠણની અંદરનો ભાગ છે તે પહેલા પ્રકારનું અસ્ત્ર છે, આસનથી લલાટના ઉપરને ભાગ તે બીજા પ્રકારનું અસ છે. દક્ષિણ ખભાથી અથાત્ જમણું ખભાથી જમણાજાનું પર્યન્તનું અંતર ત્રીજા પ્રકારનું અસ છે. તથા ડાબા ખભાથી દક્ષિણ જાનુ પર્યન્તનું અંતર ચેથા પ્રકારનું અંતર છે. અથવા વિસ્તાર અને ઉંચાઈ સમ હોવાથી સમચતુરસ કહેવાય છે. આવા પ્રકારનું જે સંસ્થાન એટલે કે આકૃતિ કે અવયવની રચના વિશેષ તેનાથી જે સંસ્થિત હોય તે સમચતુરસ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #21

DONES.223LTED
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २ प्रास्ताविककथनम् तस्मिन् वा संस्थितः समचतुरस्रसंस्थानसंस्थितः । एवं भूतोऽपि अयं हीनसंहननः संमाव्येत केनचिदिति, तदरीकर्तुमाह-'वजरिसहनारायसंवयणे' वज्रऋषभनाराचसंहननः, तत्र वलं कीलिकाकारमस्थि, ऋषभस्तदुपरिवेष्टनपट्टाऽऽकृतिकोऽस्थिविशेषः, नाराचमुभयतो मर्कटबन्धः, निखातं कीलिकाकारं वज्रनामकमस्थि यत्र एभिरुपलक्षित मेवंभूतं वा संहननं यस्य स वज्रऋषभनाराचसंहननः, वज्रादिवत् संगठितशरीरावयवोपलक्षितदेह इत्यर्थः । 'जाव एवं वयासी' यावत् एवमवादीत् ।। ___अत्रापि यावच्छब्दोपादानात् औपपातिकसूत्रात् अनुत्तमपि अवधेयम् । सर्वश्रमणलक्षणपूर्णः शिष्यलक्षणलक्षितः शुश्रूषमाणो नमस्यन्नभिमुखं विनयेन प्राञ्जलिपुटः इन्द्रभूतिप्रकार का जो संस्थान आकृति अर्थात् अवयव रचना विशेष-उससे संस्थित हो वह समचतुरस्र संस्थान संस्थित कहा जाता है।
इस प्रकार के संस्थान वाले होने पर भी हीन संहनन वाले भी हो सकता है इस शंका की निवृत्ति के लिये कहते हैं-(वजरिसहनारायसंघयणे) वज्र ऋषभ नाराच संहनन वाले थे। वज्र कीलिकाकार अस्थि विशेष को कहते है, ऋषभ उस कीलिकाकार अस्थि के ऊपर वेष्टन रूप पट्टाकृति अस्थि विशेष है, नाराच दोनों तरफ मर्कटबन्ध के जैसा कीलिकाकार वज़ नामक अस्थि विशेष इस प्रकार का संहनन जिसका हो वह वज्र ऋषभ नाराच संहनन वाले कहे जाते है अर्थात् वज्रादिके-जैसे संगठित शरीरावयव युक्त देहधारी थे । वे इन्द्रभूति अनगारने (जाव एवं वयासी) यावन इस प्रकार प्रभू से कहा
यहां पर भी यावत् शब्द से औपपातिक सूत्र से यहां पर अकथित विषय को कह लेना अर्थात् सर्व प्रकार के अमण लक्षणों से युक्त एवं शिष्य के समग्र गुणवाले भगवान् की सेवा करता हुवा नमस्कार करता हुवा, भगवान् के સંસ્થાન સંસ્થિત કહેવાય છે.
આવા પ્રકારના સંરથાનવાળા હોવા છતાં પણ હીનસંસ્થાનવાળા હોઈ શકે એ શંકાના परिहा२ माटे ४ छ-(वज्जरिसहनारायसंघयणे) १०५मनाराय सडनना ता. 4nખીલાના આકારના અસ્થિ વિશેષને કહે છે. ઋષભ-ખીલાના આકારના અસ્થિની ઉપર વીંટવારૂપ પાગૃતિ અસ્થિ વિશેષ છે. નારાચ-બને બાજુ મર્કટ બંધના જેવા ખીલાના આકારના અસ્થિ વિશેષ આવા પ્રકારનું સંહનન જેવું હોય તે વજાઉંભ નારાચ સંહનનવાળા કહેવાય છે. અર્થાત્ વજદિના જેવા સંગક્તિ શરીરવયવ દેહધારી હતા એવા તે द्रभूती मनगारे (जाव एवं वयासी) यावत् प्रभुने २॥ प्रभा धु
અહીંયા પણ યાવત્ શબ્દથી ઔપપાતિક સૂત્રમાંથી અકથિત વિષય અહીં સમજી લે. અર્થાત્ સર્વ પ્રકારના શ્રમણ લક્ષણોથી યુક્ત તથા શિષ્યના સમગ્ર ગુણવાળા તથા ભગવાનની સેવા કરતાં કરતાં અને હાથની અંજલી બનાવીને ઇંદ્રભૂતિ અનગાર ભગવાન
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #22

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे नामा शिष्योऽनगारः भगवन्तं महावीरमेवमवादीत-वक्ष्यमाणरीत्या सूर्यादि वक्तव्यता विषयान् प्रश्नान् पृष्टवानितिभावः ॥ सू० २ ॥
अथ विंशती प्राभृतेषु यद्वक्तव्यमस्ति तदुपलक्ष्य पञ्चभिर्गाथाभिः गौतमः प्रश्नान् पृच्छति-'कइ मंडलाइ वच्चइ' इत्यादि ।
मूलम् -कई मंडलाइ बच्चइ१, तिरच्छा किं च गच्छइ२, ओभासइकेवइयं३, सेयाइ किं ते संठिई ४, (१) कहिं पडिहया लेसा५, कहिं ते
ओयसंठिई६ के सूरियं वस्यते७, कहं ते उदयसंठिई ८ (२) कहकट्ठा पोरिसीच्छाया९, जोगे कि ते व आवहिए१०, कि ते संवच्छरेणाई११, का संवच्छराइय१२ (३) यहं चन्द्रमसो वुड्डी १३, कया ते दोसिणा बहू १४, के सिग्बई वुत्ते१५, कहं दोसिणलक्खणं१६, (४) चयणोववाय १७, उच्चत्ते१८, सूरिया कइ आहिया १९, अणुभावे केवसंवुत्ते२० (५) एवमेयाई विसई ॥सू० ३॥
छाया-कति मण्डलानि व्रजति १, तिर्यक् किश्च गच्छति २, अवभासयति कियत् ३, श्वेततायाः कथं ते संस्थितिः ४, (१) कस्मिन प्रतिहता लेश्या ५, कथं ते ओजः संस्थितिः ६, कः सूर्य वरयति ७, कथं ते उदयसंस्थितिः ८, (२) कतिकाष्ठा पौरुषीच्छाया ९, योगः किं ते वा आख्यातः १०, कस्ते सम्बत्सरादिः ११, कति सम्बत्सराच १२, (३) कथं चन्द्रमसो वृद्धिः १३, कदा ते ज्योत्स्ना बहः १४, कः शीघ्रगतिरुक्तः १५, किं ज्योत्स्ना लक्षणम् १६ (४) च्यवनमुपपातः १७, उच्चत्वम् १८, सूर्याः कति आख्याताः १९, अनु. भावः को वा समुक्तः २०, (५) एवमेतानि विंशतिः ।। सू० ३॥
टीका-चतुर्भिश्चतुर्भिः प्राभृतैः प्रश्नै रेकैकां गाथां कृत्वा गाथापञ्चकेन विंशतिप्रश्नान् गौतमो भगवन्तं पृच्छति-'कइ मंडलाइ वच्चइ' इत्यादिना, तत्र मण्डलपदोणदानात् सूर्यसन्मुख दोनों हाथ की अंजली कर के इन्द्रभूति नामानगार भगवान महावीर प्रभु को इस प्रकार कहने लगे अर्थात् वक्ष्यमाण प्रकार से सूर्यादि कथन प्रकार के प्रश्न पूछा ॥ २॥
अब वीस प्राभृतों मे जो वक्तव्यता है उसको लक्ष कर के पांच गाथा के द्वारा गौतमस्वामी प्रश्न पूछते हैं-(कइ मंडलाइ वच्चइ) इत्यादि મહાવીર સ્વામીને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા અર્થાત્ વશ્યમાણ પ્રકારથી સૂર્યાદિ વિષય સંબંધી પ્રશ્ન પૂછવા લાગ્યા. સૂત્ર ૨
હવે વીસ પ્રાભૃમાં જે વક્તવ્યતા કહેલ છે તેને લક્ષ્ય કરીને પાંચ ગાથાઓ દ્વારા गौतभस्वामी प्रभुश्रीन प्रश्न पूछे छे-(कइमंडलाइ) ध्याद
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #23

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३ विंशतिप्राभृतार्थाधिकाराः प्रज्ञप्तिविषयक प्रश्नसत्त्वाच्च सूर्यस्य मण्डलं विज्ञेयम्, मण्डलशब्दो रूढयर्थवाचकः, सा च रूटिंः अनेकेष्वर्थेषु भवति, प्रकृतौ सूर्यः यस्मात् स्थानात् उदितो भवति तत्स्थानं मण्डल मुच्यते । तच्च मण्डलं बाहयाभ्यन्तररूपेण द्विविधं भवति, तानिच मण्डलानि वर्षमध्ये सूर्यः कतिवारं पूरयति ? कुत्र कुत्रैकवारं कुत्र च द्विवारं गच्छतीति प्रश्नाशयः। सरति आकाशे इति सूर्यः, प्रेरयति प्रकाशयति वा जगदिति सूर्यः, आकाशमण्डलाधिष्ठितः मण्डलाधीशो वा ज्योतिषिकदेवविशेषो ग्रहविशेषो वा सूर्यः, स च वर्षमध्ये कति मण्डलानि ब्रजति ? एकवारं द्विवारं वा कति मण्डलानि पूरयतीत्येवं गौतमेन प्रश्ने कृते सति प्रथमे प्राभृते वक्तव्यमिति
टीकार्थ-चार चार प्राभृत के प्रश्नों की एक एक गाथा कर के पांचगाथाओं द्वारा प्रश्न करते हैं-(कइ मंडलाइ बच्चइ) इत्यादि मंडलपद कहने से एवं सूर्य प्रज्ञप्ति विषयक प्रश्नकरने से सूर्य मंडल समझना चाहिए मंडलशब्द रूढयर्थ का बोधक है वह रूढि अनेक अर्थ में होती है प्रकृत में सूर्य जिस स्थान से उदित होता है उस स्थान को मंडल शब्द से जानना चाहिए वह मण्डल बाह्य एवं आभ्यन्तर रूप से दो प्रकार का समझना, वे मंडल सूर्य एक वर्ष में कितने दफे फिरता है ? कहां पर एकवार जाता है ? और कहां दोबार जाता है ? ऐसा इस प्रश्न का भाव है.
आकाश में जो सरता है याने गमन करता है वह सूर्य है अथवा जगत् को प्रेरणा करे और प्रकाश करे वह सूर्य है. आकाशमंडलाधिष्ठित अगर मंडलका अधिपति ज्योतिष्क देव विशेष या आकाशस्थ गृह विशेष सूर्य है वह सूर्य एक वर्ष में कितने मंडल में जाता है ? एकवार या दोवार कितने मंडल को पूरता है ? इस प्रकार गौतमस्वामी के प्रश्न करने पर उसका उत्तर
1 ટીકાઈ–ચાર ચાર પ્રાભૃતના પ્રશ્નોની એક એક ગાથા કહીને પાંચ ગાથાઓ દ્વારા गौतमस्वामी प्रश्न ४२ छ-(कइमंडलाइ वच्चइ) त्यादि भसह पाथी तथा सूर्य प्रज्ञप्ति સંબંધી પ્રશ્ન પૂછવાથી સૂર્યમંડળ સમજવું જોઈએ મંડલશબ્દ રૂઢયર્થને બેધક છે. તે રૂપ અનેક અર્થમાં થાય છે. અહીંયાં સૂર્ય જે સ્થળેથી ઉગે છે. એ સ્થાનને મંડળશબ્દથી જાણવું. બાહ્ય અને આત્યંતર રીતે બે પ્રકારના હોય છે. એ મંડળને સૂર્ય એક વર્ષમાં કેટલી વાર પૂરે છે? ક્યાં એક વાર જાય છે ? અને જ્યાં બે વાર જાય છે? એ પ્રમાણેના આ પ્રશ્નો પૂછેલ છે.
આકાશમાં જે સરે છે અર્થાત્ ગમન કરે છે તે સૂર્ય કહેવાય છે. અથવા જગતને જે પ્રેરણું આપે અને જે પ્રકાશ આપે તે સૂર્ય છે. આકાશ મંડલાધિષ્ઠિત અથવા મંડળના અધિપતિ તિષ્ક દેવ વિશેષ અગર આકાશસ્થ ગૃહ વિશેષ સૂર્ય છે તે સૂર્ય એક વર્ષમાં કેટલા મંડળમાં જાય છે? એક વાર અથવા બે વાર કેટલા મંડળોને પૂરે છે? આ રીતે ગૌતમસ્વામીએ પૂછવાથી તેને ઉત્તર પહેલા પ્રાભૃતમાં કહેવામાં આવે છે. બાકી કથન
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #24

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे सर्वत्रापि इत्थमेव ज्ञातव्यमिति प्रथमस्य प्राभृतस्याशयः। १ 'तिरिच्छा किं च गच्छइ २ तिर्यक् कथं वा गच्छति ?, तिरसः तिर्यग् तिरश्वीनं वक्र वा कथं गच्छति ?, सूर्याचन्द्रमसौ सदा सरलगामिनौ, न च कदाचित् वक्रत्वं भजतः, तेनात्र तिर्यकपदेन दोलारूपा-अयनगतिरुक्ता भवेत् । कर्कान्तात् मकरान्तं कथं गच्छतीति स्याद्वा जम्बूद्वीपादौ कथं व्रजतीतिस्यात् वस्तुतस्तु इमं तिर्यग्लोकं स्वतेजसा प्रकाशयन् उदयास्तकालक्रमेण तेजसो वृद्धिक्षयरूपेण तिर्यग् तिरश्चीनं कथं गच्छतीति भावः (२) 'ओभासइ केवइयं ३' चन्द्रः सूर्यो वा कियत् क्षेत्रमवभासयति-प्रकाशयतीति तृतीयः प्रश्नः । 'सेयाइ किं ते संठिई ४' श्वेततायाः कथं ते संस्थितिः?, श्वेततायाः-चन्द्रसूर्ययोः प्रकाशस्य मर्यादा कीदृशीति चतुर्थः प्रश्नः ४ । प्रथम प्राभृत में कहने में आता है शेष सर्वत्र ऐसा समझलेना ऐसा प्रथम प्राभृत का आशय है १
(तिरिच्छा किं च गच्छइ) तिर्यक् तिरश्चीन याने वक्रगति किस प्रकार करता है ? अर्थात् सूर्य चन्द्र सदा सरल गमन करने वाले हैं, कदापि वे वक्रगति नहीं करते हैं अतः यहां पर दोलारूप अयनकी गति कही है ।
कर्क राशिसे मकर राशि में किस प्रकार गति करता है ? अथवा जम्बूद्वीपादि में किस प्रकार से गति करता है ? वस्तुतस्तु अपने तेज से इस तिर्यक लोक को प्रकाशित करता हुवा उदयास्त के कालक्रम से तथा तेजकी वृद्धिक्षय से किस प्रकार वक्र गति करता है ? इस प्रकार का भाव इस प्रश्न का है २
(ओभासइ केवइयं) ३ चन्द्रसूर्य कितने क्षेत्रको प्रकाशित करता है ? इस प्रकार का यह तीसरा प्रश्न है. ३
(सेयाई किं ते संठिई) ४ श्वेतता माने चन्द्र सूर्य के प्रकाश का किस प्रकार की मर्यादा है ? यह चौथा प्रश्न है ४ બધે આ પ્રમાણે સમજવું તેમ પહેલા પ્રાભૃતને ભાવ છે.
(तिरिच्छा किं च गच्छइ) तिय ति२श्चीन अर्थात् १४गति वा शते ४२ छ ? અર્થાત્ સૂર્યચંદ્ર સદા સરળ અર્થાત્ સીધું ગમન કરવાવાળા છે તેઓ કોઈ વાર વક્રગતિ કરતા નથી. તેથી અહીંયાં દેલા રૂ૫ અયનની ગતી કહેલ છે. શાળા
- કર્ક રાશીથી મકર રાશીમાં કેવી રીતે ગતિ કરે છે? વસ્તુતસ્તુ પિતાના તેજથી આ તિફ લેકને પ્રકાશિત કરતા થકા ઉદયાસ્તના કાળક્રમથી તથા તેજની વૃદ્ધિ ક્ષયથી કેવી રીતે વક્રગતિ કરે છે? આ રીતને ભાવ આ પ્રશ્નોને છે. સારા
(ओभासइ केवइयं३) यद्रसूर्य उदा क्षेत्रने प्रोशित ४२ छ ? को शतनी ! ત્રીજે પ્રશ્ન છે. ૩
(सेयाइ किं ते संठिई) श्वेतता मेट यद्रसूर्यना शिनी ॥ ५Rनी भया। छ१ मा यो प्रश्न छ. ॥४॥
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #25

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३ विंशतिप्राभृतार्थाधिकाराः
१३
'कहिं पहिया लेस्सा ५' कस्मिन् प्रतिहता लेश्या ? कृष्णनीलकापोततेजः पद्मशुक्लभेदेन लेश्या षड्विधा, तासु मध्ये सूर्यस्य तेजोलेश्या भवति तस्य ज्योतिष्कत्वात् । सा च पुद्गलानां संश्लेषणात्मकसंस्कारविशेषरूपा कुत्र प्रतिहता भवति ? तस्याः सूर्यलेश्यायाः कुत्र प्रतिघातः प्रतिरोधो भवतीति पञ्चमप्रश्नस्याशयः ५ ।।
"कहिं ते ओय संठिई ? ६" कथं ते ओजः संस्थिति: १६, ओजसः - प्रकाशस्य संस्थितिः - अवसंस्थानम् ते - देवानुप्रियमने कथं - कीदृग्रूपं भवति ? अर्थात् सर्वकालमेकरूपावस्थायितया उतान्यथेति षष्ठप्रश्नस्याशयः । 'के सूरियं वरयते ? ७ ' कः सूर्य चरयति ? ७, कः पुद्लसमूहः सूर्य लेश्यासंसृष्टो भवति, सूर्य वलयति-मण्डलाकारेण वेष्टयति, रलयोः सावर्ण्यात् । अर्थात् कैः पुद्गलैर्वेष्टितः सूर्यो मण्डलवत् प्रतिभातीति सप्तमः प्रश्नः ७ ।
( कहिं पहिया लेस्सा) ५ लेश्या कहां पर प्रतिहत होती है ? अर्थात् कृष्ण नील कापोत तैजम पद्म एवं शुक्ल इस प्रकार छह लेश्याएं होती है, उनमें सूर्य की तैजस लेश्या होती है कारण की वह ज्योतिष्क देव है । वह पुद्गलों के संश्लेषणात्मक रूप कहां पर प्रतिहत होती है ? अर्थात् वह सूर्य लेश्या का कहां पर प्रतिघात याने प्रतिरोध होता है ? ऐसा यह पांचवां प्रश्न का भाव है ५
( कहिं ते ओयसंठिई ६) आपके मत से प्रकाश की संस्थिति किस प्रकार से होती है, अर्थात् सर्व काल एक रूप से रहती है ? या अन्य प्रकार से रहती है ? यह छठे प्रश्न का भाव है । ६ (के सूरियं वरयते ७) सूर्य का वरण कौन करता है ? अर्थात् कौन पुद्गल समूह सूर्य लेश्या से संलग्न होता है ? माने मंडलाकार से वेष्टित होता है ? र-ल का सावर्ण्य होने से वरण एवं वेष्टित दोनों प्रकार से कहा जाता है, अर्थात् कौन से पुगलों से वेष्टित होकर
(कहिं पडियालेस्सा) ५ बेश्या म्यां प्रतिहत थाय छे ? अर्थात् रोय छे ? दृष्य, નીલ, કાપેાત, તૈજસ, પદ્મ અને શુકલ આ રીતે છ લેસ્યાએ છે. તેમાં સૂર્યંની તૈજસ લેશ્યા છે. કારણ કે તે ન્ત્યાતિષ્ઠ દેવ છે. તે પુદ્ગલેના સ શ્ર્લેષણાત્મક રૂપે કયાં રોકાય છે ? અર્થાત્ તે સૂર્ય લેશ્યાના ક્યાં પ્રતિઘાત યાને પ્રતિધ થાય છે ? આ રીતે આ પાંચમા પ્રશ્નનેા ભાવ છે. પાા
( कहिं ते ओयसंठिई) ६ आपना अभिप्रायथी प्राशनी संस्थिति-व्यवस्था देवी रीते થાય છે ? અર્થાત્ સર્વકાળ એક રૂપે રહે છે? અથવા અન્ય પ્રકારથી રહે છે ? આ છઠ્ઠા
प्रश्ननो लाव छे, ६.
હાય છે? ૨-અને
( के सूरियं वरयते) ७ सूर्यनुं वर अणु हरे छे ? गोटसे या युद्‌गत समूहो સૂ` લેશ્યાને મળેલા હાય છે? એટલે કે મ`ડલાકારથી વીંટાયેલા એ બન્ને સમાન હોવાથી વરણુ અને વેષ્ટિત એમ બેઉ અ સંગત કયા પુદ્ગલાથી વીટળાઇને મંડળની માફક પ્રતિભાસિત થાય છે ?
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧
થાય છે. અર્થાત્
આ રીતનેા આ

Page #26

- सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे "कहं ते' उदयसंठिई ? ८" कथंते उदयसंस्थितिः ?, ते-देवानुप्रियमते, सूर्यस्य उदयसंस्थितिः-संस्थानं-कथं-कियत् प्रकारकं भवति ? केन प्रकारेण वा भवति ? चन्द्रसूर्ययो रुदयास्तव्यवस्था कीदृशीति भगवन् ! मे बोधय ! इत्यष्टम प्रश्नस्याशयः ? ८ ॥ "कह कट्ठापोरिसीच्छाया ? ९" कति काष्ठा-कतिप्रमाणा पौरुषीच्छाया ?। किं प्रमाणा पौरुषीच्छायाचेति नवमः प्रश्नः ९ ॥ "जोगे किं ते व आहिए ? १०" योगः किं ते आख्यातः योग इति किं वस्तु वर्तते इति ते-त्वया भगवता आख्यातमिति दशमप्रश्नः १०?, "किं ते संवच्छ रेणाई ? ११” कस्ते सम्बत्सरादिः, ते-देवानुप्रियमते, संवत्सरादि:-वर्षारम्भकालः कः, कः कालः सम्वत्सरारम्भस्येति मां बोधय इत्येकादशः प्रश्नः११ ॥ "कई संवच्छराइय १२" कति सम्बत्सराश्च, कति-कियत्संख्यकाः किं नामकाः सम्वत्सरा इति द्वादशः प्रश्नः १२ ॥ 'कहं चंदमसोवुड्डी ? १३' कथं चन्द्रमसो वृद्धिः ? कथं केन प्रकारेण मंडल की तरह प्रतिभासित होता है ? इस प्रकार से यह सातवां प्रश्न है।
(कहं ते उदयसंठिई ८) आप देवानुप्रिय के अभिप्राय से सूर्य की उदय संस्थिति माने उदयावस्था किस प्रकार से है ? या कितने प्रकार की है ? हे भगवन् ! चन्द्र सूर्य की उदय एवं अस्तमन की व्यवस्था किस प्रकार की है ? वह मुझे कहिये, इस प्रकार से यह आठवें प्रश्न का अभिप्राय है । ८
(कइ कट्ठा पोरिसी छाया ९) पौरुषी छाया किस प्रमाणवाली है ? इस प्रकार का यह नववां प्रश्न है । ९ ___ (जोगे किं ते व आहिए १०) आप के मत से (योग) यह किस वस्तु को कहते है ? वह मुझे कही ये यह दसवां प्रश्न है। १०
(किं ते संवच्छरेणाई ११) आपके मतसे संवत्सर का आदि काल कौनसा है ? अर्थात् वर्षारम्भकाल कौनसा है वह मुझे कह कर प्रतिबोधित कीजिए इस प्रकार से यह ग्यारहवां प्रश्न कहा है ११ (कइसंवच्छराइ य १२) कितने संवसातभा प्रश्न छ. ७.
(कहं ते उदयसंठिई) ८ २५ हेवानुप्रियना अभिप्रायथा सूर्यनी य सस्थिति मेसेज ઉદયવસ્થા કઈ રીતે થાય છે ? અથવા કેટલા પ્રકારની છે ? હે ભગવન ચંદ્રસૂર્યના ઉદયની અને અસ્તની વ્યવસ્થા કઈ રીતની છે? તે મને કહે આ પ્રમાણે આ આઠમે પ્રશ્ન છે ૮.
(कइ कडा पोरिसी छाया) ९ पौषी छाया उवा प्रमाणुनी छ ? २मा प्रमाणेन। मा नवमी प्रश्न छ...
(जोगे किं ते व आहिया) १० मापना भतथा 'योग' को ४ परतुने हे छ? ते भने डा २॥ शमी प्रश्न छ. १०.
(किं ते संवच्छरेणाई) १५ मापना भतथा सवत्सरनो माह 11 ये छ ? मथात् વર્ષારંભ કાળ કયે છે? તેમને પ્રતિબંધિત કરો. આ રીતે આ અગીયારમે પ્રશ્ન કહેલ છે ૧૧.
(कइसंबच्छराइया) १२ सपत्स। ८॥ छ ? अर्थात् संवत्सरनी संभ्या दी छ ?
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #27

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३ विंशतिप्राभृतार्थाधिकाराः
चन्द्रमसो वृद्धिः, वृद्धिः प्रतिभासः, चंन्द्रमस स्तेजसः वृद्धिक्षयों वथं भवतः, वृद्धिपदरयांपलक्षणत्वात् शुक्लपक्षकृष्णपक्षवशेन कथं वृद्धिक्षयं याति चन्द्र इति त्रयोदशप्रश्नस्याशयः १३ । 'कया ते दोसिणा बहू ? १४ कदा ते ज्योत्स्ना बहुः, ते देवानुप्रियमते, चन्द्रमसो ज्योत्स्ना कदा कस्मिन् समये बहुः प्रभूता भवति, कदा पूर्णचन्द्रो भवतीति चतुर्द्दशप्रश्नस्याशयः १४ । ' के सिग्धगई कुत्ते ? १५' कः शीघ्रगतिरुक्तः ?, चन्द्रादिग्रहेषु कः शीघ्रगतिग्रहः कथित इति पञ्चदशः प्रश्नः १५ || 'कह दोसिणलक्खणं १५' किं ज्योत्स्ना लक्षणम् ?, किं भूता ज्योत्स्ना प्रकाशो भवति, प्रकाशमण्डलस्य किं लक्षणमिति षोडशः प्रश्नः १६ ॥ ' चयणोववाय ? १७' च्यवनमुपपातः, च्यवनं - देवमरणम् उपपातः - - उत्पत्तिः, तौ
१५
त्सर है ? याने संवत्सर की संख्या कितनी है एवं उनके नाम क्या है ?
इस प्रकार से यह बारहवां प्रश्न है, (कहं चंदमसोबुडि ) चन्द्रमा की वृद्धी किस प्रकार से होती है ? अर्थात् चन्द्रमा के तेज वृद्धी एवं क्षय किस प्रकार से होती है ? वृद्धीपद के उपलक्षण से शुक्लपक्ष कृष्णपक्ष वशात् चन्द्रमा क्षयवृद्धी को किस प्रकार प्राप्त होता है ? इस प्रकार यह तेरहवें प्रश्न का आशय है, १३ (कया ते दोसिणा बहू) १४ आपके मतसे चन्दमा का प्रकाश किस समय अधिक होता है ? अर्थात् पूर्णचन्द्र कब होता है ? यह १४ चौदह वें प्रश्न का भाव है १४ ( के सिग्गर तुत्ते) शीघ्रगति वाला कौन है ? अर्थात् चन्द्रादिग्रहों में कौनसा ग्रह त्वरित गतिवाला है ? इस प्रकार पन्द्रहवां प्रश्न का भाव है १५ ( कहं दोसिणलकवणं) १६ ज्योत्स्ना प्रकाश का क्या लक्षण है ? अर्थात् प्रकाश किस तरह होता है ? यानी प्रकाश मंडल का लक्षण क्या है ? इस प्रकार से यह सोलहवां प्रश्न है १६ (चयणोववाय) च्चवन याने देवमरण
અને તેના નામ કયા કયા છે ? આ રીતના આ બારમે પ્રશ્ન છે. ૧૨. (हं चंदमसो बुढि ) १३ चंद्रभानी वृद्धि देवी रीते थाय छे ? अर्थात् चंद्रभाना તેજની વૃદ્ધિ અને ક્ષય કેવી રીતે થાય છે? વૃદ્ધિપદના ઉપલક્ષણથી શુકલપક્ષ કૃષ્ણપક્ષ વશાત્ ચંદ્રમા ક્ષયવૃદ્ધિને કેવી રીતે પ્રાપ્ત કરે છે? આ રીતે આ તેરમે પ્રશ્ન છે. ૧૩.
( कया ते दोसिणा बहू) १४ भापना भतथी चंद्रभानो अाश उयारे वधारे थाय छे ? એટલે કે પૂર્ણ ચંદ્ર કયારે હાય છે ? આ ચૌદમા પ્રશ્નના ભાવ છે. ૧૪.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧
( के सिग कुत्ते ) १५ शीघ्रगतिवाणा રિતગતિવાળે છે ? આ રીતના આ જ્યાના કહેતાં પ્રકાશનુ લક્ષણ શું છે? પ્રકાશમડળનું લક્ષણ શું છે ? આ સાળમા
( चयणोववाय) व्यवन भेटते हे देवभरण उपघात अर्थात् उत्पत्ति भेटले चंद्राहिनु
अणु छे ? अर्थात् चंद्राहि होभां या ग्रह पंढरमो अश्न छे, १५ ( कहं दो सिणलक्खणं) १६ અર્થાત્ પ્રકાશ કેવી રીતે થાય છે ? એટલે કે પ્રશ્ન છે. ૧૬.

Page #28

सूर्यप्रज्ञप्ति सूत्रे
उपपात - उत्प
raatuorat चन्द्रादीनां भवतो नवेति स्वमत परमतापेक्षया वक्तव्यौ इति सप्तदशः प्रश्नः १७ ॥ ‘उच्चत्ते ? १८’ उच्चत्वम् चन्द्रादीनां ग्रहाणां समतलात् भूभागात् उच्चत्वं - दूरत्वं कियदिति, अर्थात् यावति दूरे प्रदेशे चन्द्रादीनां व्यवस्थितत्वमस्ति तत् सर्वं स्वमत परमतापेक्षया कथनीयमित्यष्टादशः प्रश्नः १८ || 'सूरिया कइ आहिया ? १९ सूर्याः कति आख्याताः, जम्बूद्वीपा कति संख्यकाः सूर्या आख्याताः - कथिताः । इत्यपि आख्येयम् इत्येकोनविंशतितमः प्रश्नः ॥ १९ 'अणुभावे के व संवृत्ते ? २०' अनुभावः को वा समुक्तः, पृथिव्यां चन्द्रादीनां तेजसः प्रभावः कीदृशो भवति, पततिवेति विंशतितमः प्रश्नः ||२०|| 'एवमेयाई वीसई' एवमेतानि विंशतिः । एवं पूर्वोक्तप्रकारेण पूर्वोक्तार्थाधिकारोयेतानि एतानि विंशतिः प्राभृतानि । अर्थात् सूर्यप्रज्ञप्तौ एतानि वक्तव्यानि सन्तीति ग्रन्थारम्भे अर्धाधिकारः || सू० ३ || उत्पति अर्थात् चन्द्रादि का च्यवन एवं उपपात होता है ? या नहीं ? यह स्वमत एवं परमत का अवलम्बन करके कहें ऐसा यह सत्रहवां प्रश्न है १७ ( उचत्ते) उच्चत्व याने चन्द्रादि ग्रहों का समतल भूभाग से कितना उच्चत्व है ? अर्थात् जितने दूर प्रदेश में चन्द्रादि ग्रहों की स्थिति है वह सब स्वमत एवं परमत को अवलम्बनकर के कहें यह अठारहवां प्रश्न का आशय है १८ (सूरिया as आहिया) सूर्य कितने कहे हैं ? माने जम्बूदीपादि में सूर्य कितने हैं ? वह भी कहे यह उन्नीसवां प्रश्न का आशय है १९ (अणुभावे के व संबुत्ते) अनुभाव किस प्रकार का है अर्थात् पृथिवी में चन्द्रादि के तेज का प्रभाव कैसा होता है ? यह बीसवां प्रश्न का भाव है २० ( एवमेयाई वीसई) इस प्रकार यह वीस प्रश्न हैं अर्थात् पूर्वोक्तप्रकार से पूर्वोक्त अर्थाधिकार युक्त ये वीस प्रश्न रूप वीस प्राभृत होते हैं अर्थात् सूर्य प्रज्ञप्ति में इस प्रकार की वक्तव्यता कही है यह ग्रन्थारम्भ में अर्थाधिकार कहा है ॥
३ ॥
१६
?
ચ્યવન અને ઉત્પત્તિ થાય છે ? કે નથી થતી આ સર્વ વિષય સ્વમત અને પરમતનુ व्यवसजन उरीने भने उही आ रीतने। आ सत्तरभो प्रश्न छे. १७. ( उच्चत्ते) अस्यत्व એટલે કે ચંદ્રાદિ ગ્રહેાની સમતલ ભૂભાગથી કેટલી ઉંચાઈ છે ? એટલે કે જેટલા દૂરના પ્રદેશમાં ચંદ્રાદિ ગ્રહેાની સ્થિતિ છે, તે બધું જ સ્વમત અને પરમતને અનુસરીને કહેા या अढारमो प्रश्न छे. १८ ( सूरिया कइ आहिया ) सूर्यो डेंटला छे ? भेटले में यूदीय વિગેરેમાં સૂર્યાં કેટલા છે ? એ પણુ આપ અમને કહી જણાવે. એ રીતને આ આગ सभी प्रश्न छे. १८.
( अणुभावे के व संवृत्त) अनुभाव : रीतनो छे ? भेटले } पृथ्वीमां चंद्राहिना ते नो પ્રભાવ કેવી રીતે થાય છે? આ વીસમા પ્રશ્ન છે. ૨૦.
( एवमेयाई बीसई) मा रीतना या वीस अश्रोछे, भेटले यूर्वोस्त प्रारथी પૂર્વોક્ત અર્થાધિકાર યુક્ત આ વીસ પ્રશ્ન રૂપ વીસ પ્રાકૃતા થાય છે. અર્થાત્ સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિમાં આ રીતનું કથન કરેલ છે, આ ગ્રન્થારભમાં અર્થાધિકાર કહેલ છે. !! સૂ॰ ૩૫
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #29

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४ प्रथमप्राभृतेप्रथमप्राभृतप्राभृतम्
मूलम् - वड्डो वड्डीमुहुचाणं१, अद्धमंडल संठिई २, के ते चिनं परियरइ३, अंतरं किं चरइ ४ ॥६॥ उग्गाहर केवइयं ५, केवइयं च विकंपइ६, मंडला य संठाणे, विक्खंभोद, अट्टपाहुडा ९ । सू० ४ ॥
छाया - वृद्ध्यपवृद्धी मुहूर्त्तानाम् १, अर्द्धमण्डलसंस्थितिः २, कस्ते चीर्णं प्रतिचरति ३, अन्तरं कियच्चरति च ||६|| अवगाहते कियत् ५, कियच्च विकम्पते ६, मण्डलानां संस्थानम् ७, विष्कम्भः ८, अष्टौ प्राभृतानि ७ ॥ सू० ४ ॥
"
टीका-पूर्वोक्तविंशतेरपि प्राभृताना मन्तर्गतानि प्राभृतप्राभृतानि सन्ति । तत्र प्रथमे प्राभृते यानि अपान्तरालवर्त्तीन्यष्टौ प्राभृतप्राभृतानि तेषामर्थाधिकारात् उपदिदिक्षुराह"वडवडी मुहत्ताणं १" इति वृद्धवृद्धी मुहर्त्तानाम् दिनरात्रिगतानां मुहूर्तानाम् वृद्धयपवृद्धी - वृद्धिक्षय कथं भवत इति मां बोधयेति प्रथमस्य प्राभृतप्राभृतस्याशयः 'अद्धमडलसंठिई २' अर्द्धमण्डसंस्थितिः अर्द्धमण्डलस्य द्वयोरपि सूर्ययोः प्रत्यहोरात्रमर्द्धमण्डल विषया संस्थितिः कीदृशीति वक्तव्यम् ||२|| “के ते चिनं परियरइ ३" कस्ते चीर्णं प्रतिचरति, ते - तव - देवानुप्रियमते कः सूर्यः कियदपरेण सूर्येण चीर्ण क्षेत्रं प्रतिचरतीति निरूपणीयम्
१७
टीकार्थ- पूर्वोक्त वीसों प्राभृतों के अन्तर्गत प्राभृत प्राभृत है । उसमें प्रथम प्राभृत के अन्तर्गत जो आठ प्राभृत प्राभृत होते हैं उनका अधिकार होने से सूत्रकार उसका कथन करते हुवे कहते हैं (बड्डो वड्डीमुहुत्ताणं) १ मुहूर्तों की वृद्धी एवं अपवृद्धी रात्रि दिवस में आते हुवे मुहूर्तों का वृद्धीक्षय किस प्रकार से होता है ? वह मुझे समझाइए, यह प्रथम प्राभृतप्राभृतका भाव है ? (अद्ध मंडल संठिई) २ दोनों सूर्यों का प्रति दिवस रात्रि में अर्द्ध मंडल संस्थिति किस प्रकार से होती है ? यह आप मुझे समझाइए. २ (के ते चिन्न परियार) ३ आप देवानुप्रिय के अभिप्राय से कौनसा सूर्य कौनसा दूसरे सूर्य से चीर्ण-व्याप्त क्षेत्र में संचरण करता है ? इसका निरूपण करके समટીકા :-પૂર્વાંક્ત વીસે પ્રાભુતાની અંદર અન્ય પ્રાભુત પ્રાભુતા છે, તેના અધિકાર હાવાથી હવે સૂત્રકાર તેનુ કથન કરતા થકા કહે છે—
( वढोवड्ढी मुहुत्ताणं) मुहूर्तानी वृद्धि भने अपवृद्धि अर्थात् रातद्विवसभां भवता મુહૂતૅાઁની વૃદ્ધિ અને ક્ષય-વધઘટ કેવી રીતે થાય છે? તે મને સમજાવા આ રીતે પહેલા आलुत प्रभूतनी लाव छे. (अद्धमंडल संठिई) २ मन्ने सूर्यांनी प्रत्येक दिवसरात्रीमां अर्थમડલ 'સ્થિતિ કેવી રીતે થાય છે? તે આપ મને કહેા ૨.
ચી --ત્ર્યાપ્ત ક્ષેત્રમાં સંચરણ કરે છે? આ વિષયનુ ચગ્ય નિરૂપણ ( अंतरं किं चरइ य ) ४ डेटा प्रभाणुवाणा अंतस्थी मे सूर्य
(के ते चिन्नं परियार ) ३ आप हेवानुप्रियना अभिप्रायथी यो सूर्य या जीन्न सूर्य थी કરીને સમજાવે. ૩. संचरण रे हे ?
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #30

१८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे ॥३॥ 'अंतरं किं चरइ य ४,' अन्तरं कियच्चरति च-कियत्परिमाणमन्तरं कृत्वा द्वावपि सूर्यों परस्परं चारं चरत इति चतुर्थस्याशयः ४ ॥६॥ 'उग्गाहइ केवइयं ५' अवगाहते कियत्-कियत्प्रमाणं द्वीपं समुद्रं वा अवगाह्य सूर्यचारं चरतीति पश्चममाभृतत्राभृतस्याशयः ।।५।। 'केवइयं च विकंपइ ६ कियच्च विकम्पते-एकैकः सूर्य एकैकेन रात्रिन्दिवेन कियप्रमाणं क्षेत्र विकम्प्य-विमुच्य चारं चरतीनि पष्ठः प्रश्नः ॥६॥ 'मंडलाण य संठाणे,' मण्डलानां च संस्थानम् , संस्थानं संस्थितिः अभिधानीयं वा कैश्च कैश्वामिधानीयैः कुत्र कुत्र केन प्रकारेण मण्डलानां संस्थितिरिति सप्तमः प्रश्नः ॥७॥ 'विक्खंभो ८' विष्कम्भो व्यासः तेषामेव मण्डलानां विष्कम्भो वाहल्यम् । मण्डलानां विस्तृतिरित्यर्थः, कियत्यो विस्तृतयो मण्डलाना भिति प्रणतं मां वोधय इत्यष्टमः प्रश्नः ॥८॥ “अट्ठ पाहुडा ८" अष्टो प्राभृतानि, एवं प्रथमे प्राभृते अर्थाधिकारसमन्वितानि अष्टौ प्राभृतप्रामृतानि । प्रथमे प्रश्नस्यान्तर्भूताः अष्टौ प्रश्नोपप्रश्ना इत्यर्थः । अत्र किमिति प्राभृतमिति जिज्ञासा निवृत्यर्थझाइये ३ (अंतरं किं चरइय) कितने परिमाण अन्तर में दोनों सूर्य संचरण करता है यह चतुर्थ प्रश्न का आशय है ४-६ (उग्गाहइ केवइयं) ५ कितने प्रमाण वाले द्वीप एवं समुद्र में अवगाहन करके सूर्य गति करता है ? यह पांचवें प्राभृत प्राभूत का भाव है ५ (केवइयं च विकंपइ) ६ एक एक सूर्य एक एक रात्रि दिवस में कितने प्रमाण वाले क्षेत्र को छोडकर गति करता है ? यह छठे प्रश्न का आशय है ६ (मंडलाण य संठाणे) मंडलों का संस्थान माने संस्थिति-व्यवस्था किस प्रकार की है ? अर्थात किस किस व्यवस्था से कहां कहां किस प्रकार से मंडलों की संस्थिति होती है यह सातवें प्रश्न का आशय है ७ (विक्खंभो) उन मण्डलों का विष्कम्भ अर्थात् बाहल्य याने मंडलों का विस्तार कितना है ? यह प्रणाम कहते हुवे मुझको समझाइए, इस प्रकार आठवें प्रश्नका आशय है ८ (अट्ठ पाहुडा) आठ प्राभृत है तथा प्रथम प्राभृत में अर्थाधिकार समन्वित सहित आठ प्रामृत प्राभृत है । प्रथम प्रश्न के अन्तर्भूत
मा शत योथा प्रामृत प्रामृतने आशय छ. ४ (उग्गाहइ केवइयं) ५ मा प्रभावाणा દ્વીપ અને સમુદ્રમાં અવગાહન કરીને સૂર્ય ગતિ કરે છે? આ રીતે પાંચમા પ્રાભૃતપ્રાભૂતનો
छ. (केव इवं च विकंपइ) मे से सूर्य से 3 राबिहिषसमा टसा प्रमाणात क्षेत्रने छाडीने ति ४२ छ ? २ रीत ७८ प्रामृतप्रामृतनो भाप छ. १. (मंडलाणय संठाणे) भानु संस्थान अर्थात् स्थिति व्यवस्था ४ शते थाय छ ? मेटले ४४ કઈ વ્યવસ્થાથી કયાં કયાં કઈ રીતે મંડળની વ્યવસ્થા થાય છે? આ સાતમાં પ્રાભૃત प्राकृतनो भाव छ. ७. (विक्खंभो) से भगानी विमर्थात् साक्ष्य से है મંડળને વિસ્તાર કેટલું છે ? એ નમન કરતા એવા મને સમજાવે આ આઠમા પ્રાભૃતभामृतना सा छे, (अट्ठ पाहुडा) २ ते २.४ प्रामृत प्रामृते। पडेटा प्रामृतभा माधि.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #31

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ५ प्रथमप्राभृतेप्रथमप्राभृतम्राभृतम् मुच्यते-यथालोकप्रसिद्धं प्राभृतं नाम उपायनम् देशकालोचितं परिणामसुन्दरं रमणीयं यदुर्लभं वस्तूपनीयते समन्ततः प्रकर्षेण भ्रियते पोष्यते चित्तमभीष्टस्य मानार्हस्यानेनेति प्राभृतम् । प्राभृतमिव प्राभृतं ज्ञानवक्तव्यता रूपं, मोक्षपथपथिकानां शिष्यपरंपराणामेतद् ज्ञानरूपोपायनं तीर्थकृद् गणधरैः प्रदत्तमितिभावः ।। (प्राभृतं तु प्रदेशनम्) इतिकोशः। उपायन मुपग्राह्य मुपहार स्तथोपदा इति च देवताभ्यो गुरुभ्यो मित्रादिभ्यश्च दीयमानस्य वस्तुनो नाम प्राभृतमित्यर्थः । सू० ४ ॥ मूलम्-छप्पं च य सत्तेव य अट्ट तिन्नि य हवंति पडिवत्ती।
पढमस्स पाहुडस्स हवंति एयाउ पडवत्ती ||८|| सू० ५ ॥ आठ प्रश्नोपप्रश्न है। ____ अब प्राभृत का भाव क्या होता है ? इस प्रकार की जिज्ञासा के उपशमन निमित्त कहते हैं-जैसे लोक प्रसिद्ध प्राभृत याने उपायन-भेट देशकालोचित सुन्दर परिणाम वाला एवं रमणीय ऐसी दुर्लभ वस्तु दी जाती है इसी प्रकार समस्त प्रकार से उत्कर्ष से भरा जाय पुष्ट किया जाय इसका नाम प्राभृत है। प्राभूत उपायनीभूत जो प्राभृत ज्ञान कथन रूप मोक्षपथ के पथिक शिष्य परंपरा को यह ज्ञान रूप उपायन तीर्थकर एवं गणधरोंने दिया है ऐसा भाव है। (प्राभृतं तु प्रदेशनम्) इस प्रकार कोष में भी कहा हैं तथा उपायन, उपहार, उपग्राह्य तथा उपदा ये शब्द भेट देने के अर्थ में है एवं देवगुरु तथा मित्रादि को दीयमान वस्तु का नाम प्राभृत शब्द से कहते हैं ॥सू० ४॥
टीकार्थ-अब प्रथम प्राभृत में चार चार के रूप में विभक्त किये गये चार प्राभृतप्राभृतों में क्रमानुसार ये परमतरूप प्रतिपत्तियां हैं जैसे-चौथे प्राभृत કાર સહિત થાય છે. પહેલા પ્રશ્નની અંદર બીજા આઠ પ્રશ્નો થાય છે. - હવે પ્રાભૂત કેને કહેવાય છે? એ જીજ્ઞાસાના શમન નિમિત્તે કહે છે. લોકપ્રસિદ્ધ પ્રાભૂત એટલે ભેટ યાને ઉપાયન દેશકલોચિત સુંદર પરિણામવાળી અને રમણીય વસ્તુ અપાય છે, તેવી જ રીતે સમસ્ત પ્રકારના ઉત્કર્ષથી ભરાય પુષ્ટ કરાય તેનું નામ પ્રાભૂત છે. પ્રાભૂત એટલે કે ઉપાયનીભૂત જે પ્રાકૃત અર્થાત્ જ્ઞાન કથન રૂપ મિક્ષપથના યાત્રિક શિષ્ય પરંપરાને આ જ્ઞાનરૂપી ઉપાયને ભગવાન તીર્થકરો અને ગણધરેએ આપેલ છે. એ ભાવ છે.
(प्राभृतं तु प्रदेशनम् ) 20 ते अषमा ४ छ. तथा पायन, ५२, पार અને ઉપદા આ શબ્દો ભેટ આપવાના અર્થમાં અને દેવ ગુરૂ તથા મિત્રાદિને દીપમાન દેવાતી વસ્તુનું નામ પ્રાભૃત શબ્દ વાચ્ય છે. સૂત્ર ૪
ટકાથ:-હવે પહેલા પ્રાભૂતમાં ચાર ચાર રૂપથી વહેચેલા ચાર પ્રાભૃતપ્રાભૂતોમાં ક્રમાનુસાર આ પરમત રૂપ પ્રતિપત્તિ છે, જેમ કે ચેથા પ્રાભૃતપ્રાભૂતમાં છ પ્રતિ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #32

२०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे ___ छाया-पट् च पञ्च च सप्त एव चाष्टौ तिस्रश्च भवन्ति प्रतिपत्तयः । प्रथमस्य प्राभृतस्य भवन्त्येतास्तु प्रतिपत्तयः ।। सू० ५॥ ___टीका-सम्प्रति प्रथम एव प्राभृते चतुरादिषु (चतुर्भिश्चतुर्भिविभक्तेषु) प्राभृतश्राभृतेषु यथाक्रमेणेताः परमतरूपाः प्रतिपत्तयो भवन्ति । तद्यथा-चतुर्थे प्राभृतप्राभृते षट् प्रतिपत्तयः पञ्चमे पञ्च, पष्ठे सप्त, सप्तमे चाष्टौ, अष्टमे तिस्रश्चेति मिलित्वा एकोनत्रिंशत्संख्यकाः प्रतिपत्तयो भवन्ति प्रथमस्य प्राभृतप्राभृस्येति फलितार्थः ।। सू० ५॥
मूलम्-पडिवत्तीओ उदए, तह अत्थमणेसु य । भियवाए कण्णकला, मुहत्ताणं गती ति य ॥९॥ निक्खममाणे सिग्धगई पविसंते मंदगईइय। चुलसीइसयं पुरिसाणं तेसिं च पडिवत्तीओ ॥१०॥ उदयंमि अट्ठ भणिया भेदग्घाए दुवे य पडिवत्ती। चत्तारि मुहत्तगईए हुंति तइयंमि पडिवत्ती ॥११॥ ॥सू० ६॥ ___छाया-प्रतिपत्तय उदये, तथा अस्तमयनेषु च । भेदधातः कर्णकला, मुहूर्तानां गति रिति च ।।९।। निष्क्रामन् शीघ्रगतिः प्रविशन् मन्दगतिरिति च । चतुरशीतिशतं पुरुषाणाम् तेषां च प्रतिपत्तयः ॥१०॥ उदये अष्टौ भणिताः भेदधाते द्वे च प्रतिपत्ती । चतस्रो मुहूर्तगतौ भवन्ति तृतीये प्रतिपत्तयः॥११॥॥सू०६॥
टीका-सम्प्रति अर्द्धमण्डलसंस्थिति नामके द्वितीयभेदे द्वितीये प्राभृते यदर्थाधिकारोपेतानि त्रीणि प्राभृतप्राभृतानि तानि प्रतिपादयति-'पडिवत्तीओ उदए' इत्यादि, ___'पडिवत्तीओ उदए, तह अत्थमणेसु य' प्रतिपत्तयः उदये, तथा-अस्तमयनेषु च । प्राभृत में छह प्रतिपत्तियां है । पांचवे में पांच छठे में छह सातवे में आठ एवं आठवें में तीन प्रतिपत्तियां होती है। इस प्रकार प्रथम प्राभृत प्राभृत में सब मिलकर उन्तीस संख्यक प्रतिपत्तियां होती है यह फलितार्थ है ॥सू० ५॥
टीकार्थ-अब अर्द्ध मंडल संस्थिति नाम के दूसरा भेद रूप दूसरे प्राभृतप्राभृत में अर्थाधिकार से युक्त जो तीन प्राभृतप्राभृत है उनका प्रतिपादन करते हैं-(पडिवत्तीओ उदए) इत्यादि। __ (पडिवत्तीओ उदए तह अत्थमणेसु य) दूसरे प्राभृत के प्रथम प्राभृत પત્તિ છે. પાંચમામાં પાંચ છઠ્ઠામાં છ સાતમમાં આઠ અને આઠમામાં ત્રણ પ્રતિપતી થાય છે. આ રીતે પહેલા પ્રાભૃતપ્રાભૂતમાં બધી મળીને ઓગણત્રીસ પ્રતિપત્તી થાય छ. मा सिता छ. ॥ सू० ५॥
ટીકર્થ:-હવે અદ્ધમંડળ સંસ્થિતિ નામના બીજા ભેદ રૂપ બીજા પ્રાભૂત પ્રાભૃતમાં અર્થાધિકારથી યુક્ત જે ત્રણ પ્રાભૃત પ્રાભૃત છે. તેનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે. (पडिवत्तीओ उदए तह अत्थमणेसु य) wीन प्राभूतना ५॥ प्रामृत प्रातमा सूर्य ना
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #33

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ६ प्रथमप्राभृतेप्रथमप्राभृतप्राभृतम् द्वितीयस्य प्राभृतस्य प्रथमे प्राभृतप्राभृते सूर्यस्योदये-उदयकाले, अस्तमयनेषु च कियत्यः प्रतिपत्तयो भवन्तीति कथय ? अत्र परमतरूपाः प्रतिपाद्याः स्वमत प्रतिपत्तिश्चेति । 'भियवाये कण्णकला, मुहुत्ताणं गतीति य' ॥९॥ भेदघाते कर्णकला, मुहूर्तानां गतिरिति च, घातरूपे-परमतवक्तव्यतोपलक्षिते द्वे एव प्रतिपत्ती भवतः, किन्तु तृतीये प्राभृतप्राभृते मुहुर्तगतौ-मुहूर्त्तगतिवक्तव्यतोपलक्षिते चतस्रः प्रतित्तयो भवन्ति । 'चत्तारि' इति सूत्रे नपुंसकत्वनिर्देशः प्राकृत वात् ।
सम्प्रति दशमप्राभृते यानि अपान्तरालवर्तीनि द्वाविंशतिसंख्याकानि प्राभृतप्राभृतानि तेषामर्थाधिकारमाह-दशमे प्राभृते एतानि । सूत्रे पुंस्त्वनिर्देशः प्राकृतत्वात् एतदर्थाधिकारोपेतानि द्वाविंशतिः प्रामृतप्रामृतानि भवन्ति । यथा प्रथमे प्राभूतप्रामृते नक्षत्राणा मावलिका क्रमः कथनीयः, अमिजिदादीनि नक्षत्राणि भवन्तीति ज्ञेयम् , द्वितीये नक्षत्रविषयं मुहर्तानं मुहूर्तपरिमाणमिति यावद्वक्तव्यम् । तृतीये ‘एवं भागा' इति पूर्वभागाः प्राभृत में सूर्य के उदय काल में एवं अस्त समय में कितनी प्रतिपत्तियां है ? मुझे कहकर ज्ञात करें, यहां पर परमत रूप प्रतिपाद्य एवं स्वमत प्रतिपत्ति विषय में प्रश्न किया है । (भियवाए कण्णकला मुहत्ताणं गतीति य) ॥९॥ घातरूप माने परमत वक्तव्य रूप दो ही प्रतिपत्ती होती है, किन्तु तीसरे प्राभृतप्राभृत में मुहर्तगति में चार प्रतिपत्तियां है (चत्तारि) इस पदमें नपुंसक निर्देश प्राकृत होने से हुवा है।
अब दसवें प्राभृत में जो अन्तर्वति बाईस प्राभृत प्राभूत कहे हैं उनका अर्थाधिकार कहते हैं-सूत्रमें पुलिंग निर्देश प्राकृत होने से हुवा है, इसका अर्थाधिकार युक्त बाईस प्राभृत प्राभूत होते हैं जैसे की प्रथम प्राभृत प्राभृत में नक्षत्रों के आवलि का-पंक्ति का क्रम कहना। अभिजिदादि नक्षत्र होते हैं। दूसरे में नक्षत्र विषयक मुहूर्ताग्र याने संपूर्ण मुहूर्त परिमाण कहना । ઉદયકાળમાં અને અસ્તમન કાળમાં કેટલી પ્રતિપત્તિ છે? તે મને કહે. અહીંયાં પરમત प्रतिपाध! अने २१मत प्रतिपत्ती समाधी प्रश्न ४२८ छ. (भियवाए कण्णकला मुहुत्ताणं गतीति य) घात३५ अर्थात् ५२मत ४थन ३५ मे प्रतिपत्तियो थाय छे. ५२तुत्रीon प्रामृत प्रातम मुहूत गतिमा या२ प्रतिपत्तियो छे. (चत्तारि) ये ५४था नघुस नि: २२ પ્રાકૃત હેવાથી થયેલ છે.
હવે દસમાં પ્રાભૃત પ્રાભૃતમાં અન્તર્ગત જે બાવીસ પ્રાભૃત પ્રાભૃતે છે. તેને અર્થાધિકાર કહેવામાં આવે છે–સૂત્રમાં પુલિંગ નિદેશ પ્રાકૃત હેવાથી થયેલ છે. તેના અર્થાધિકાર યુક્ત બાવીસ પ્રાભૃત પ્રાભૃત થાય છે. જેમ કે પહેલા પ્રાભૃત પ્રાભૃતમાં નક્ષત્રોની આવલિકા-પંક્તિનો કમ કહેવાય છે અભિજીત વિગેરે નક્ષત્ર હોય છે. બીજામાં नक्षत्र समाधी मुस्ताय अर्थात् सपूष्णु भुडूत परिभा अत्रीमा (वं भागा)
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #34

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे पूर्वपश्चिमादि क्रमेण भागाः कथनीयाः, चतुर्थे 'जोगस्स' योगस्यादि वक्तव्यः । पञ्चमे कुलानि च इत्यत्र च शब्दात् उपकुलानि-कुलोपकुलानि वक्तव्यानि । षष्ठे पौर्णमासीतिपौर्णमासी वक्तव्या-अभिधेया ।
शिष्यः पृच्छति-भेदधातो भवति किम् ? कर्णकला च भवति किम् ? इति वक्तव्यम् । अत्र घातपदस्य गमन मित्युच्यते । अर्थात्-भेदो मण्डलस्यापान्तरालं तत्र घातः-गमनं किम् ? "हन् हिंसागत्यो" रित्युक्तत्वात् , स एकेषां मतेन प्रतिपाद्यः, यथा विवक्षिते मण्डले सूर्येणापूरिते सति तदनन्तरं सूर्योऽपरमनन्तरं मण्डलं संक्रामतिः गच्छति । तथा कर्णः कोटिभागः तमधिकृत्य अपरेषां मतेन कलाकेति कपनीया, यथा विवक्षिते मण्डले द्वावपि सूयौँ प्रथमक्षणे प्रविष्टौ सन्तौ पूर्वापरकोटि द्वयं लक्ष्यीकृत्य बुद्धया परिपूर्ण पथाऽवस्थितं विवक्ष्य ततः परमण्डलस्य कर्ण-कोटिमागरूपमभिसमीक्ष्य ततः कलया २-मात्रया २ इत्यर्थः, अपरमण्डलाभिमुखममिसपेन्ती चारं चरत इत्यर्थः। ततीये प्राभृतप्रामृते प्रतिमण्डलं मुहूर्तेषु तीसरे में (एवं भागा) पूर्व पश्चिमादि क्रम से विभाग कथनीय है चतुर्थ में (जोगस्स) योगका आदि कहें पांचवें में (कुलानि च) इस पद में (च) शब्द से उपकुल एवं कुलोपकुल कहें छटे प्राभृत प्राभृत में पौर्णमासी का कथन करे।
प्रश्न-भेदधात किसको कहते हैं ? कर्णकला किसे कहते हैं ? यहां पर घात पदका अर्थ गमन होता है अर्थात् भेद माने मंडल का अन्तराल भाग उसमें घात माने गमन यह एक के मत से प्रतिपादित करें जैसे विवक्षित मंडल में सूर्य से पूरित होने पर तदनन्तर सूर्य दूसरे अनन्तर मंडल में संक्रमण करता है माने जाता है तथा कर्ण-कोटिभाग उस को अधिकृत करके दूसरे के मत से कला किसको कहते हैं ? वह कहे तथा विवक्षित मण्डमें दोनों सूर्य प्रथम क्षणमें प्रविष्ट होकर पूर्व एवं पश्चिम की दोनों कोटियों को लक्ष्य करके बुद्धि से यथावस्थित विवक्षा करके तदनन्तर दूसरे मंडलका कर्णकोटि भागरूप को समीक्षा करके तदनन्तर मात्रा मात्रा से दूसरे मंडल की पूर्व पश्चिमाहि मथी विमा डेवो. याथामा (जोगस्स) योगना माहा पायभामा (कुलानिच) मे ५४मा 'य' »था 641 अने सोय४ा. छ। पात प्रातमा પૂર્ણમાસી સંબંધી કથન કરવું.
પ્રશ્ન-ભેદદાત કોને કહેવાય છે? કર્ણકળા કેને કહેવાય છે? અહિંયાં ઘાત પદને અર્થ ગમન થાય છે. અર્થાત્ ભેદ એટલે મંડળની અંદરનો ભાગ અંતરાલ તેમાં ઘાત એટલે કે ગમન તે આપના મતથી પ્રતિપાદન કરી સમજાવવું. જેમ કે વિવક્ષિત મંડળ સૂર્યથી પૂર્ણ થવાથી તદનન્તર સૂર્ય બીજા તે પછીના મંડળમાં સંક્રમણ કરે છે. અર્થાત્ જાય છે. તથા કર્ણ કટિ ભાગને અધિકૃત કરીને અન્ય નામ તથા કળા કેને કહે છે? તે કહે તથા પૂર્વ અને પશ્ચિમ એ બેઉ કટિયાને ઉદ્દેશીને બુદ્ધિથી યથાવસ્થિત વિવક્ષા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #35

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ६ प्रथमप्राभृतेप्रथमप्राभृतप्राभृतम्
२३ गतिः-गतिपरिमाणं वक्तव्यम् । तत्र निष्क्रामति प्रविशति वा सूर्ये यादृशी गतिर्भवति तादृशी मभिधित्सुराह-'निक्खममाणे सिग्धगई परिसंते मंदगई य" निष्क्रामन् शीघ्रगतिः प्रविशन् मन्दगति रिति च, निष्क्रामन् सर्वाभ्यन्तरवत्ति मण्डलाद्वहि निर्गच्छन् सूर्यो यथोत्तरं मण्डलं संक्रामन् शीघ्रगतिः शीघ्रतरगति भवति, प्रविशन् सर्वबाद्यान्मण्डलादभ्यन्तरक्रमेणागच्छन् प्रतिमण्डलक्रमेण मन्दगतिः मन्दागति भवति, तेषां च मण्डलानाम्--"चुलसीइ सयं पुरिसाणं, तेसिं च पडिवत्तीओ" चतुरशीतिशतं पुरुषाणां, तेषां च प्रतिपत्तयः, तत्र सूर्यस्य चतुरशीत्यधिकं शतं मण्डलं भवति । तेषां मण्डलानां विषये प्रतिमुहूर्त सूर्यस्य गतिपरिमाणचिन्तया पुरुषाणां प्रतिपत्तयो भवन्ति, प्रतिपत्तिरिति मतान्तरम् । चतुरशीत्यधिकशतसंख्यकाः मतान्तररूपा भेदा भवन्तीत्यर्थः । सम्प्रति कस्मिन् प्राभृतप्राभृते कतिप्रतिपत्तय इति वक्तुकाम:समीपमें जाते जाते गति करता है।
तीसरे प्राभृतप्राभृत में प्रतिमंडल में मुहूर्त गतिका परिमाण कहें । अब निष्क्रमण करते हवे अथवा प्रवेश करते हवे सूर्य की जिसप्रकार की गती होती है वह कहने की भावना से मूत्रकार कहते हैं-(निक्खममाणे सिग्घगई पविसंते मंदगई य) सर्वाभ्यन्तर मंडलसे बाहर गमन करता सूर्य यथोत्तर मंडल में संक्रमण करता हुआ शीघ एवं शीघतर गतिवाला होता है एवं सर्वबाह्य मंडल से अभ्यन्तर मंडल के क्रम से गमन करता प्रतिमंडल के क्रम से मन्दगति होता है। उन मंडलों को (चुलसीइ सयं पुरिप्ताणं तेसिं च पडिवत्तीओ) सूर्य के १८४ एकसो चोरासी मंडल है, उन मंडलों के संबन्ध में प्रतिमहर्त में सूर्य की गति परिमाण के विचार से पुरुषों की प्रतिपत्तियां माने मतान्तर होते हैं अर्थात् एकसो चोरासी मतान्तर रूप भेद होते हैं। કરીને તે પછીના બીજા મંડળના કણ કોટિ ભાગની સમીક્ષા કરીને તે પછી માત્રા માત્રાથી બીજા મંડળની નજીક જતાં જતાં ગતિ કરે છે.
ત્રીજા પ્રાભૃત પ્રાભૃતમાં દરેક મંડળમાંની મુહૂર્તગતિનું પરિમાણ કહે.
હવે નિષ્ક્રમણ કરતા કે પ્રવેશ કરતા સૂર્યની જે રીતની ગતિ હોય છે તે કહેવાની भावनाथी सूत्र२ ४ छ-(णिक्खममाणे सिग्धगई पविसंते मंदगई य) सर्वात्यन्त२ भगथी બહાર ગમન કરે સૂર્ય યત્તર મંડળમાં સંક્રમણ કરતા સૂર્યની ગતિ શીધ્રતર હોય છે. અને સર્વ બાહ્ય મંડળમાંથી આત્યંતર મંડળના કમથી ગમન કરે તે દરેક મંડળના भथी महातिवाणे डाय छे. ते मानी (चुलसीई सयं पुरिसाग तेसिं च पडिवत्तीओ) સૂર્યના ૧૮૪ એક ચર્યાશી મંડળે છે, એ મંડળના સંબંધમાં પ્રતિમુહૂર્તમાં સૂર્યની ગતિના પરિમાણના વિચારથી પુરૂષની પ્રતિપત્તિ અર્થાત્ મતાન્તરે હોય છે. અર્થાત્ એકસોરાશી મતાન્તર રૂપભેદો છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #36

२४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
"उदयंमि अट्ठ भणिया भेदग्धाए दुवेय पडिवत्ती । चत्तारि मुहुत्तगईए हुंति तयमि पडिवती " ॥ उद अष्टौ भणिताः, भेदघाते द्वे च प्रतिपत्ती । चतस्रो मुहूर्त्तगतौ भवन्ति, तृतीये प्रतिपत्तयः, इतिच्छाया ॥
अर्थात् द्वितीये प्राभृते त्रिष्वपि प्राभृतप्राभृतेषु यथाक्रमेण तत्संख्यकाः प्रतिपत्तयो भवन्ति, यथा-प्रथमे प्राभृतप्राभृते उदये सूर्योदयवक्तव्यतोपलक्षिते काले तीर्थकरणणधरैरष्टौ प्रतिपत्तयो भणिताः - कथिताः, द्वितीये प्रामृतप्रामृते भेदद्याते भेदयातरूपे परमतवक्तव्यतोपलक्षिते द्वे एव प्रतिपत्ती भवतः । तथा तृतीये प्रामृतप्रामृते मुहूर्त्तगतिवक्तव्यतोपलक्षिते चतस्रः प्रतिपत्तयो भवन्ति । इत्थं प्रतिपत्तीनां भेदाः सन्ति । अत्र सूत्रे - ' चत्तारि ' इति, नपुंसकत्वनिर्देश: प्राकृतत्वात् ॥ सू०६ ||
मूलम् - आवलिय१, मुहुत्तग्गो२, एवं भागा य३, जोगस्स ४, कुलाइं५, पुन्नमासी ६, सन्निवाए य७, संईि८ ॥१२॥ तार [य]ग्गं च ९, नेता य१०, चंदमग्गत्ति ११, यावरे । देवताण य अज्झयणे १२, मुहत्ताणं नामयाइय१३ ॥ १३ ॥ दिवसाराइवुत्ता य १४, तिहि १५, गोत्ता१६, भोयणाणि १७ । आइच्चचार १८, मासा य १९, पंच संवछराइय २० ॥ १४ । जोइसस्स य दाराई २१, नक्खत्ता विजयेवि य२२ ॥ दसमे पाहुडे एए बावीसं पाहुडपाडा ||१५|| सू० ७ ॥
"
अब कौनसे प्राभृत प्राभृत में कितनी प्रतिपत्तियां हैं ? यह समझाने के आशय से कहते हैं - ( उदयम्मि) इत्यादि दूसरे प्राभृत के तीनों प्राभृत प्राभृत में क्रमानुसार पूर्व के कथनानुसार प्रतिपत्तियां होती है-जैसे कि पहले प्राभृत प्राभृत में (उदयम्म) सूर्योदय के समय में तीर्थकर गणधरों ने आठ प्रतिपत्तियां कही है। दूसरे प्राभृत प्राभृत में भेदद्यात भेदघात के संबन्ध में परमत वक्तव्यतारूप दोही प्रतिपत्तियां होती है तथा तीसरे प्राभृतप्राभृत में मुहूर्त गति के विषय में चार प्रतिपत्तियां होती हैं । इस प्रकार प्रतिपत्तियों के भेद होते हैं इस सूत्र में ( चत्तारि ) पदमें नपुंसकत्व प्राकृत होने से कहा है । ॥ सू० ६ ॥
હવે કયા પ્રાભૃત પ્રાકૃતમાં કેટલી પ્રતિપત્તીયેા છે ? તે સમજાવવાના આશયથી કહે छे - ( उदयम्मि) त्याहि जीन आवृतना आगे आत आवृतां उभानुसार साना उथनानुसार प्रतिपत्तीयो थाय छे, म डे-पडेला प्राकृत आवृतमां (उदयम्मि) सूर्योदयना समये તીર અને ગણધરાએ આઠ પ્રતિપત્તીયેા કહેલ છે. ખીજા પ્રાકૃત પ્રાકૃતમાં ભેદઘાતના સબધમાં પરમતની વક્તવ્યતા રૂપ એ જ પ્રતિપત્તીયા થાય છે. તથા ત્રીજા પ્રાકૃતપ્રાકૃતમાં મુહૂત ગતિના સંબંધમાં ચાર પ્રતિપત્તીયા થાય છે. આ રીતે પ્રતિપત્નીયાના लेह थाय छे. या सूत्रभां ( चत्तारि ) पां नपुंसकत्व प्राकृत होवाथी थयेस छे. सू०॥
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #37

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ७ प्रथमप्राभृते प्रथमप्राभृतप्राभृतम्
छाया-आवलिका १, मुहूर्ताग्रम् २, एवं भागाश्च ३, योगस्य ४, कुलानि ५, पौर्णमासी च ६, सन्निपातः ७, संस्थितिः ८ ॥१२॥ ताराग्रं च ९, नेता च १०, चन्द्रमार्गा इति ११ चापरे, यावन्ति देवतानां चाध्ययनानि १२, मुहर्तानां नामकानि च १३, ॥१३॥ दिवसा रात्रय उक्ताश्च १४, तिथयः १५, गोत्राणि १६, भोजनानि च १७, आदित्यचाराः १८, मासाः १९, पश्चसंवत्सराः २०, ॥१४॥ ज्योतिष्कस्य च द्वाराणि २१, नक्षत्रवीचयोऽपि च २२, ॥ दशमे प्राभृते एतानि द्वाविंशतिः प्राभृतप्राभृतानि ॥१५॥सू०७॥ ___टीका--सर्वेषां प्राभूतानां भेदा भवेयुरिति नियमो नास्ति । तेन-'जोगे किं ते च आहिए' इत्यस्य भेदानाह-दशमप्राभृते यान्यपान्तरालवर्तीनि द्वाविंशति संख्यकानि प्राभृतप्राभृतानि सन्ति तेषामर्थाधिकारं विवक्षुः तान्याह-'आवलिय' इत्यादिना । तेषामर्थक्रमो यथा-प्रथमे प्राभृतप्राभृते नक्षत्राणा मावलिकाक्रमो वक्तव्यो यथा अभिजिदादीनि नक्षत्राणि भवन्तीति १ । द्वितीये नक्षत्रविषयं मुहूर्ताग्रं-मुहूर्तपरिमाणं वक्तव्यम् २ । तृतीये एवं भागा इति पूर्व भागा इति, पूर्वपश्चिमादिप्रकारेण भागा वक्तव्याः ३ । चतुर्थे योगस्यादिर्वक्तव्यः ४ । पञ्चमे च शब्दोपादानात् कुलानि उपकुलानि कुलोपकुलानि च वक्तव्यानि ५ । पष्ठे पौर्णमासीति-पौर्णमासी अभिधेया ६ । सप्तमे 'सन्निपात' इति पक्षद्वयस्य सन्धिः, अर्थात्
टीकार्थ-सब प्राभृतों के अवान्तर भेद होते हैं ऐसा कोई नियम नहीं है अतः (जोगे किं ते च आहिए) इस दसवें प्रश्न का भेद कहते हैं
दसवें प्राभृत में अन्तर्वति जो बाईस प्राभृतप्राभृत होते हैं उनका अर्थाधिकार दिखलाते हुवे कहते हैं-(आवलिय) इत्यादि उनका अर्थक्रम इस प्रकार है प्रथम प्राभृतप्राभृत में नक्षत्रों के आवलिका का क्रम कहना चाहिये जैसे कि अभिजिदादि नक्षत्र होते हैं ॥१॥ दूसरे में नक्षत्र विषयक मुहूर्ताग्रमाने मुहूर्त का परिमाण कहना चाहिये ॥२॥ तीसरे में (एवं भागा) इस प्रकार से पूर्व पश्चिमादि प्रकार से भाग कहने चाहिये ॥३॥ चतुर्थ में योगकी आदि कहना चाहिये ॥४॥ पांचवें में कुल एवं च शब्द से उपकुल एवं कलो
ટીકાર્થ –બધાજ પ્રાભૂતોના અવાન્ત૨ ભેદ હોય છે. એ કોઈ નિયમ નથી અતઃ (जोगे कि ते य आहिए) मा इसमा प्रश्नना मेहनु ४थन ४२ छ-४समा प्राकृतनी सन्तगतर भावीस प्रात प्रामृता हाय . तेना अघि॥२ मतावता सूत्रा२ ४ छ-(आवलिया) ઈત્યાદિ આને અર્થકમ આ પ્રમાણે કહેલ છે
પહેલા પ્રાભૃત પ્રાકૃતમાં નક્ષત્રની આવલિકા-પંક્તિને કેમ કહેવું જોઈએ. જેમકે અભિજીત વિગેરે નક્ષત્ર હોય છે. ના બીજામાં નક્ષત્ર સંબધી મુહૂર્તાગ્ર એટલે કે મુહુतनु परिमाणु युध्य. १२१ श्रीम(एवं भागा) ये प्रमाणे पूर्व मने पश्चिमाहि પ્રકારથી વિભાગ કહેવે જોઈએ, ૩ ચેથામાં ગની આદિ કહેવી જોઈએ. જો પાંચમામાં કુલ અને ચ શબ્દથી ઉપકુલ તથા કુલપકુલ કહેવા જોઈએ. પા છઠ્ઠામાં પૂર્ણિમાના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #38

10
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे अमावास्या पोर्णमासीसन्निपातो वक्तव्यः ७ । अष्टमे नक्षत्राणां संस्थितिः-संस्थानं, नक्षत्राणां संस्थितिः कीदृशीति कथनीया ८ । नयमे नक्षत्राणां ताराग्रं-तारापरिमाणम् प्रतिनक्षत्रस्वरूप ज्ञाने तेषु तेषु च नक्षत्रेषु कियत्य स्तारा इति कथनीयम् ९ । दशमे नेता वक्तव्यः, अर्थात् कति नक्षत्राणि स्वयमस्तमगनेन अहोरात्रपरिसमाप्त्या के मासं नयन्तीति १० । अपरस्मिन्नेकादशे प्राभृतप्राभृते चन्द्रमार्गाः-चन्द्रमण्डलानि नक्षत्राद्यधिकृत्य वनव्यानीति च ११ । द्वादशे नक्षत्राधिपतीनां देवताना मध्ययनानि । अधीयते-ज्ञायते एमि रित्यध्ययनानि वक्तव्यानि १२ । त्रयोदशे मुहूर्तानां नामकानि नामानि वक्तव्यानि १३ । चतुर्दशे दिवसाः रात्रयश्चोक्ताः १४ । पञ्चदशे तिथयः-तिथीनां नामानि च १५ षोडशे गोत्राणि-नक्षत्राणा मुत्पत्तिस्थानानि वक्तव्यानि १६ । सप्तदशे नक्षत्राणां भोजनानि वाच्यानि, यथेदं नक्षत्रपकुल कहना चाहिये छटे में पूर्णमासी विषयक कथन करना चाहिये ॥६॥ सातवें में (सन्निपात) दोनों पक्षकी सन्धी अर्थात् अमावास्या एवं पूर्णिमा का संधिकाल का कथन करना चाहिए ॥७॥ आठवें में नक्षत्रों की संस्थितिव्यवस्था कैसी होती है यह कहना चाहिये ॥८॥ नववे में नक्षत्रों के ताराम अर्थात् तारा का परिमाण अर्थात् प्रतिनक्षत्र स्वरूप के ज्ञान में उन नक्षत्रों में कितने तारा होते हैं यह कहना चाहिये ॥९॥ दसवें में नेता का कथन करना चाहिये अर्थात् कितने नक्षत्रों अपने अस्तगमन से अहोरात्रि के परिसमाप्ति से किस मास को चलाता है यह कहना चाहिये ॥१०॥ ग्यारहवें प्राभृतप्राभूत में चन्द्रमार्ग माने चन्द्रमंडल नक्षत्रादि को अधिकृत करके कहना ॥११॥ बारहवें प्राभृतप्राभृत में नक्षत्रों के अधिपति देवताओं के कथन किया जाता है । अर्थात् देवताध्ययन कहा जाता है ॥१२॥ तेरहवें में मुहूर्तों को कहना चाहिये ॥१३॥ चौदहवें प्राभृतप्राभृत में दिवस एवं रात्रिका कथन किया जायगा।१४। पंद्रहवें में तिथि के नाम कहने में आवेगा।१५। सोलहवें में नक्षत्रो સંબંધમાં કથન કરવું જોઈએ. દા સાતમમાં “સન્નિપાતા” બેઉ પક્ષની સધી એટલે કે અમાસ અને પુનમના સંધીકાળનું કથન કહેવું જોઈએ. હા આઠમામાં નક્ષત્રની સંસ્થિતિ વ્યવસ્થા કેવી હોય છે તે કહેવું જોઈએ !૮ નવમામાં નક્ષત્રના તારા અર્થાત્ તારાઓનું પરિમાણ એટલે કે દરેક નક્ષત્રનું સ્વરૂપ જાણવામાં તે તે નક્ષત્રમાં કેટલા તારા હોય છે? એ કહેવું જોઈએ. લા દસમામાં નેતાનું કથન કરવું જોઈએ અર્થાત્ કેટલા નક્ષત્રો પિતાના અસ્તગમનથી અહેરાત્રિની પરિસમાપ્તિથી કયા માસને ચલાવે છે તે કહેવું જોઈએ. ૧૦ અગીયારમા પ્રાભૃત પ્રાભૃતમાં ચંદ્રમાર્ગ એટલે કે ચંદ્રમંડલ નક્ષત્રાદિને અધિકાર કહે ૧૧ બારમા પ્રાભૃત પ્રાભતમાં નક્ષત્રોના અધિપતિ દેવતાઓનું કથન કરવામાં આવે છે. અર્થાત્ દેવાધ્યયન કહેવાય છે. ૧૨ તેરમામાં મુહૂર્તોનું કથન કહેવું જોઈએ ૧૩ ચૌદમામાં દિવસ અને રાતનું કથન કહેવું જોઈએ. ૧૪ પંદરમામાં તિથિના નામો
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #39

....... २७
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ७ प्रथमप्राभृते प्रथमप्राभृतप्राभृतम् मेवंविधे भोजने कृते शुभाय भवति १७ । अष्टादशे आदित्यचाराः, अत्रादित्यानामित्युपलक्षणं चन्द्रमसामपि चाराः वक्तव्याः १८ । एकोनविंशतितमे मासाः-मासानां नामानि संख्याश्च वक्तव्याः १९ । विंशतितमे संवत्सराः, संवत्सराणां नामानि संख्याश्च वाच्याः २० । एकविंशतितमे ज्योतिष्कस्य द्वाराणि अत्र प्राकृतत्वात् ज्योतिषां-नक्षत्रचक्राणां द्वाराणि वाच्यानि । यथाऽमृनि नक्षत्राणि पूर्वद्वाराणि, अमूनि च पश्चिमद्वाराणि इति क्रमेण वक्तव्यानीत्यर्थः २१ । द्वाविशतितमे नक्षत्राणां विचय:-चन्द्रसूर्ययोगादिविषयोनिर्णयो वक्तव्यः २२ । तदेवं प्राभृतप्राभृतसंख्याः तेषामर्थाधिकारसंख्याश्च उक्ताः ॥सू० ७॥
मूलम्-ता कहं ते वड्डो वड्डीमुहुत्ताणं आहितेति वदेज्जा ? ता के उत्पत्तिस्थान रूप गोत्र कहेंगे ।१६। सत्रहवें में नक्षत्रों का भोजन कहेंगे अर्थात् यह नक्षत्र को इस प्रकार से भोजन देने से शुभकारक होता है ।१७॥ अठारहवें में सूर्यका चार गति का कथन किया जायगा, यहां पर आदित्य यह पद उपलक्षणरूप से प्रयुक्त हुवा है अतः चन्द्र की गति का भी कथन करेंगे ।१८। उन्नीसवें में मास, मासों के नाम एवं उनको संख्या कथन किया जाता है।१९। वीसवें में संवत्सर, संवत्सरों के नाम एवं संवत्सरों की संख्या का कथन किया जायगा ।२०। एकवीसवें में नक्षत्रों के द्वारों का कथन किया जायगा अर्थात् नक्षत्रचक्र के द्वार कहने में आवेंगे जैसे की अमुक नक्षत्र पूर्व द्वारवाले हैं और अमुक नक्षत्र पश्चिम द्वारवाले है यह यथाक्रम कहे जायगें।२१॥ बाईसवें में नक्षत्रों का विचय अर्थात् चन्द्रसूर्य के योगादि विषयक निर्णय कहने में आता है ॥२२॥ इस प्रकार प्राभृतप्राभृत की संख्या एवं उसका अर्थाधिकार कहा है ॥ सू०७॥ કહેવાશે ૧પા સોળમામાં નક્ષત્રોની ઉત્પત્તિ સ્થાન રૂપ નેત્ર કહેવામાં આવશે. ૧૬ સત્તરમામાં નક્ષત્રોનું ભજન કહેવામાં આવશે. એટલે કે અમુક નક્ષત્રને અમુક રીતે ભેજન આપવાથી શુભકારી થાય છે તે બતાવાશે. ૧૭ અઢારમામાં સૂર્યની ચાર ગતિનું કથન કરવામાં આવશે. અહીંયા આદિત્ય એ પદ ઉપલક્ષણ રૂપે પ્રયુક્ત થયેલ છે. તેથી ચંદ્રની ગતિનું પણ કથન કરવામાં આવશે. ૧૮ ઓગણીસમામાં માસ, માસના નામે, અને તેમની સંખ્યાનું કથન કરવામાં આવશે. ૧લા વીસમામાં સંવત્સર, સંવત્સરના નામ સંવત્સરની સંખ્યાનું કથન કરવામાં આવશે. ૨૧ એકવીસમામાં નક્ષત્રના દ્વારનું કથન કરવામાં આવશે. એટલે કે નક્ષત્રચકના દ્વારા કહેવામાં આવશે. જેમકે–અમુક નક્ષત્ર પૂર્વ દ્વાર વાળા છે. અને અમુક નક્ષત્ર પશ્ચિમઢાર વાળા છે. તે કમાનુસાર કહેવામાં આવશે. રિલા બાવીસમામાં નક્ષત્રોને વિચય-એટલે કે ચંદ્ર સૂર્યને ગાદિ વિષયક નિર્ણય કહે વામાં આવશે. મારા આ રીતે પ્રાભૃતપ્રાકૃતની સંખ્યા અને તેને અર્વાધિકાર કહેવામાં આવેલ છે. સૂત્ર છા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #40

२८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
अट्ठ एकूणवीसे मुहुत्तसए सत्तावीसं च सद्विभागे मुहुत्तस्स आहितेति वएज्जा || सू० ८||
छाया - तावत् कथं ते वृद्ध्यपवृद्धी मुहूर्त्तानाम् आख्याते इति वदेत् तावत् अष्टौ एकोनविंशानि मुहूर्तशतानि सप्तविंशतिं च पष्टिभागान् मुहूर्त्तस्य आख्याता इति वदेत् ॥ सू०८॥
टीका-विंशतिप्राभृतेषु - कतिमण्डलानि व्रजतीति नामकं प्रथमं प्राभृतम् तत्र विंशतिः प्राभृतप्राभृतानि सन्ति तेषु वृद्ध्यपवृद्धीमुहूर्त्तानामिति प्रथमं प्राभृतप्राभृतम् - तत्स्वरूपं सुधर्मास्वामी जम्बूस्वामिनं प्रति कथयति - तावत्कथं ते वृद्धवृद्धी मुहूर्त्तानामितिवदेत् तबमते मुहूर्त्तानां वृद्धवृद्धी = वृद्धिक्षयों कथं भवतः, इति कृपया वदेत् । एवं भगवता गौतमेन प्रश्ने कृते भगवान् तत्तत्त्वं कथितवान् तथोपदर्शयन्नाह - 'ता कहं ते बडीबडीमुत्ताणं आहिते ति वदेज्जा' तावत् कथं ते वृद्ध्यपवृद्धीमुहूर्त्ताना माख्याते इति वदेत् ।
नक्षत्रमासे यावन्ता मुहूर्त्ताः सम्भवन्ति तावन्तो निरूपयति- 'ता अडे एकूणवी से मुहुत्तसर सत्तावीसं च सद्विभागे मुहुत्तस्स आहितेति वदेज्जा' तावत् अष्टौ एकोनविंशानि मुहूर्त्त -
टीकार्थ- वीस प्राभृतों में (कतिमण्डलं व्रजति) इस नामवाला प्रथम प्राभृत में बीस प्राभृतप्राभृत होते हैं उनमें (मुहूर्तों की वृद्धी अपवृद्धी) नाम के पहला प्राभृतप्राभृत का स्वरूप सुधर्मास्वामी जम्बूस्वामी को कहते हैं - (ता कह ते वड्डो वी मुत्ताणं आहितेति वदेजा) आप के मत से मुहूर्तों की वृद्धयपवृद्धी अर्थात् वृद्धिक्षय किस प्रकार होता है यह कृपया समझाइए, इस प्रकार श्री गौतमस्वामी के पूछने पर भगवानने उसका तत्व जिस प्रकार कहा उसी प्रकार दिखलाते हुवे कहते हैं - (ता कहं ते बड्डोबड्डी मुहुत्ताणं आहितेति वदेजा) आप के अभिप्राय से मुहूर्त की क्षयवृद्धी किस प्रकार होती है वह समझाइए ।
नक्षत्रमास में जितने मुहूर्त होते हैं उसका निरूपण करते हुवे कहते हैं (ता अट्ठ एकूणवीसे मुहुत्तसए सत्तावीसं च सहभागे मुहुत्तस्स आहितेति
टीअर्थ :- वीस प्राकृताभां ( कतिमंडलं व्रजति) या नाम वाणा पहेला प्रभृतभां वीस પ્રામૃત પ્રાભૃત હેાય છે. તેમાં મુહૂર્તની વૃદ્ધિ અપવૃદ્ધિ નામના પહેલા પ્રાકૃતપ્રામૃતનુ स्व३५ सुधर्भास्वामी स्वामीने हे छे - ( ता कहं ते वड्ढो बढी मुहुत्ताणं आहितेति वदेज्जा) आपना भतथी मुहूर्तानी वृद्धि भने अपवृद्धि भेटले में वृद्धि भने क्षय देवी રીતે થાય છે તે કૃપા કરીને અમને સમજાવે. આ પ્રમાણે ભગવાન્ ગૌતમસ્વામીના પૂછવાથી શ્રી ભગવાને તેનુ તત્વ જે રીતે કહ્યું એ જ પ્રમાણે બતાવતા થકા કહે છે (ता कहं ते वड्ढो वड्डी मुहुत्ताणं आहितेति वदेज्जा) सायना अभिप्रायथी भुर्त्तनी क्षय અને વૃદ્ધિ કેવી રીતે થાય છે તે અમને કહી સમજાવે.
नक्षत्रभासभां भेटमा भुङ्क्त होय छे, तेनु निश्णु उरता था डे छे - ( ता अड्ठ एकूणवीसे मुहुत्तसए सत्तावीसं च सद्विभागे मुहुत्तस्स आहिते ति वदेज्जा) अडीया (ता)
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #41

nance
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ८ प्रथमप्राभृते प्रथमप्राभृतप्राभृतम् शतानि सप्तविंशतिं च षष्टिभागान् मुहूर्त्तस्य आख्याता इति वदेत् अत्र तावच्छब्दः शिष्यबहुमानार्थ प्रयुक्तः अथवा-तावच्छब्दस्यान्योऽर्थः क्रियते--अन्यद्वहु वक्तव्यमासीत् तत्तावदास्ताम् सम्प्रति ताव देव-तवोक्तप्रश्नाशयमेव तवाग्रे कथयामीत्याशयः, एकस्मिनक्षत्रमासे अष्टौ मुहूर्तशतानि एकोनविंशानि-एकोनविंशत्यधिकानि शतानि, एकस्य च मुहूर्तस्य सप्तविंशति सप्तषष्टि भागान् आख्याता इति स्वशिष्येभ्यो वदेत्-उपदिशेत् ।
पूर्वोक्तमुहूर्तानां गणितमाह-इह युगे चन्द्रचन्द्राभिवचितचन्द्राभिवर्द्धितरूपसंवत्सर पञ्चकात्मके सप्तषष्टिनक्षत्रमासाः, उक्तस्वरूपे युगे अहोरात्राणा मष्टादशशतानि त्रिंशदधिकानि १८३०, एतद् यदि सप्तषष्टया ६७ भागो हियते तदा सप्तविंशतिः २७ अहोरात्राः। शेषाश्चैकविंशतिः २१ तिष्ठन्ति । स च मुहानयनाथ त्रिंशता गुण्यते तदा २१४३०-६३० त्रिंशदधिकानि षट्शतानि भवन्ति, पुनः सप्तपष्टयाभागे हते ६३०६७=९ लब्धाः नवमुहूर्ताः । शेषाऽवतिष्ठते सप्तविंशतिः २७ । आगतो नक्षत्रमासः सप्तविंशति रहोरात्राः, नववदेजा) यहां पर (ता) तावत् शब्द शिष्य को बहमानार्थ कहा है अथवा तावत् शब्द का अन्य अर्थ कहते हैं अर्थात अन्य बहोतसा कहने का है यह रहने दीजिए साम्प्रत तुम्हारे प्रश्नाशय को ही कहता हूं। एक नक्षत्रमास में आठसो उन्नीस ८१९ मूहर्त तथा एक मुहूर्त का सत्तावीसयां सरसठ २७ भाग कहा है इस प्रकार अपने शिष्यों को उपदेश करें।
पूर्वोक्त मुहूर्त का गणित प्रकार इस प्रकार से होता है-यहां युग में चन्द्र, चन्द्राभिवति चन्द्राभिवर्धित रूप चन्द्र पंचक में सरसठ नक्षत्र मास होते हैं। उक्त स्वरूपवाले युग में १८३० अठारहसो तीस अहोरात्र होते हैं, उसका सरसठ ६७ से भाग करने पर सत्ताईस २७ अहोरात्र होता है तथा २१ इक्कीस शेष रहता है, उसको मुहूर्तानयन के लिये तीस से गुणा करने पर २१-३०-६३० छसो तीस होते हैं उसको सरसठ ६७ से भाग करने पर ९ नव मुहूर्त निकलते हैं तथा २७ सत्ताईस शेष बचते है। इस प्रकार नक्षत्रमास सत्ताईस अहोरात्र તાવત્ શબ્દ શિષ્યના બહુમાનાથે કહેલ છે. અથવા તાવત્ શબ્દનો બીજો અર્થ કહે છે કે–અન્ય ઘણું કહેવાનું છે તે રહેવા હાલમાં તમારા પ્રશ્નના ભાવને જ કહું છું એક નક્ષત્ર માસમાં ૮૧૯ આઠસો ઓગણીસ મુહુર્ત તથા એક મુહૂર્તને સત્યાવીસિ સડસઠમે ભાગ ૭ કહેલ કહેલ છે. આ રીતે શિષ્યોને સમજાવવું.
આ પૂર્વોક્ત મુહૂર્તનું ગણિત આ રીતે થાય છે. અહીંયાં યુગમાં ચંદ્ર ચંદ્રાભિ વતિ રૂપ ચંદ્રપંચકમાં સડસઠા નક્ષત્ર માસ હોય છે. એ સ્વરૂપવાળા યુગમાં ૧૮૩૦ અઢારસેત્રીસ દિવસ રાત હોય છે. તેને સડસઠ ૬૭ થી ભાગવાથી સત્યાવીસ ૨૭ અહરાત્ર થાય છે. તથા ૨૧ એકવીસ શેષ રહે છે. તેને મુહૂર્ત લાવવા માટે ત્રીસથી ગુણવાથી ૨૧-૩૦-૩૦ છસો ત્રીસ થાય છે. તેને સડસઠ ૬૭ થી ભાગવાથી ૯ નવ મુહૂર્ત નીકળી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #42

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे मुहर्ताः एकस्य च मुहूर्तस्य सप्तविंशतिः, सप्तपष्टिभागाः । तत्र सप्तविंशति रहोरात्रा मुहर्तकरणार्थं यदि त्रिंशता गुण्यन्ते तदा जातान्यष्टौशतानि दशोत्तराणि-२७४३०८१०, तन्मध्ये यापरितना नव ९ मुहूर्ताः प्रक्षिप्यन्ते तदा ८१०४९=८१९ जातान्यष्टौशतान्येकोनविंशत्यधिकानि । अत आगतं नक्षत्रमासे मुहूर्त्तपरिमाण मष्टौशतान्येकोनविंशत्यधिकानि एकस्य च मुहूर्तस्य सप्तविंशतिः सप्तपष्टिभागा इति ।
इदं नक्षत्रमासगतमुहूर्तपरिमाणं वस्तु कथनम् । वस्तु तस्तु सूर्यादि मासानामपि अहोरात्रसंख्यां परिभाव्य यथागमं मुहर्तपरिमाणमपि भावनीयम् । तच्चैवं यथा युगे सूर्यमासाः पष्टिर्भवन्ति, तथा युगे चाष्टादशशतानि त्रिंशदधिकानि अहोरात्राणाम् । अत स्तेषां पष्टया भागे हृते सति--१८३० : ६०=३०० शेष ३० सार्धत्रिंशदहोरात्राः ३०+ एतावत् सूर्यमासका सत्तावीसियां सरसठवां भाग तथा नव मुहूर्त एवं एक मुहूर्त निकल आता है, उस सत्ताईस अहोरात्र का मुहूत करने के लिये जो तीस से गुणा किया जाय तब २७+३०८१० आठ सो दस होता है उसमें उपरोक्त ९नवमुहूर्त का प्रक्षेप करने पर ८१०४९-८१९ आठ सो उन्नीस हो जाता है। इस प्रकार नक्षत्र मास में मुहूर्त का परिमाण आठ सो उन्नीस तथा एक मुहूर्त का सतावीस सरसठिया भाग निकल आता है इस प्रकार नक्षत्र मासगत मुहूर्त परिणाम का वस्तु कथन है। वस्तुतस्तु सूर्यादि मासों का भी अहोरात्र संख्या का विचार कर यथागम मुहूर्त परिणाम की भी भावना कर लेवें । वह इस प्रकार है-एक युग में सूर्य मास ६० साठ होते हैं तथा एक युगमें १८३० अठारह सौ तीस अहोरात्र होते हैं, उसका साठ से भाग करने पर १८३०२६०=३०० शेष ३०६ साडेतीस अहोरात्र होते हैं यह सूर्यमास का परिमाण है। આવે છે. તથા ૨૭ સત્યાવીસ શેષ વધે છે. આ રીતે નક્ષત્ર માસ સત્યાવીસ અહોરાત્ર તથા નવ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તને સત્યાવીસિયે સડસઠમે ભાગ નીકળી આવે છે. એ સત્યાવીસ અહોરાત્રીના મુહૂર્ત કરવા માટે જે ત્રીસથી ગુણવામાં આવે તે ર૭૪૩૦=૮૧૦ આઠ દસ થાય છે, તેમાં ઉપરોક્ત ૯ નવ મુહૂર્તને પ્રક્ષેપ કરવાથી ૮૧ ૯=૮૧૯ આઠઓગણીસ થઈ જાય છે. આ પ્રમાણે નક્ષત્રમાસમાં મુહૂર્તનું પ્રમાણ આઠસો ઓગણીસ તથા એક મુહૂતને સત્યાવીસ સડસઠિયા ભાગ નીકળી આવે છે. આ રીતે નક્ષત્રગત મુહૂર્ત પરિમાણનું કથન છે, વસ્તુતસ્તુ સૂર્યાદિ માસની પણ અહોરાત્ર સંખ્યાને વિચાર કરી આગમ પ્રમાણે મુહૂર્ત પરિણામની પણ ભાવના કરી લેવી. તે આ પ્રમાણે છે એક યુગમાં સૂર્યમાસ ૬૦ સાઈઠ થાય છે. તથા એક યુગમાં ૧૮૩૦ અઢારસેત્રીસ અહેરાત્ર હોય છે તેને સાઈઠથી ભાગવાથી ૧૮૩૦૬=૩૦૦ શેષ ૩૦૩ સાડત્રીસ અહોરાત્ર રહે છે. આ સૂર્યમાસનું પ્રમાણ છે. ત્રીસ મુહૂર્તના અહોરાત્રી થાય
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #43

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ८ प्रथमप्राभृते प्रथमप्राभृतप्राभृतम् परिमाणम् । त्रिंशन्मुहूर्त्तवाहोरात्र इति, त्रिंशत् त्रिंशता गुण्यते, ३०+३०८९०० जातानि नवशतानि मुहूर्तानाम्, अर्द्धचाहोरात्रस्य पञ्चदशमुहूर्ताः, तत्र तद्यदि क्षिप्यते तदा ९००+ १५-९१५ समागतं सूर्यमासे मुहर्तपरिमाणं पञ्चदशोत्तराणि नवशतानि ॥ तथैकस्मिन् युगेद्वापष्टिश्चन्द्रमासास्ततो यदि त्रिंशदधिकाना मष्टादशशतानां द्वापष्टया भागो ह्रियते तथा १८३०६२-२९४३२ एकोनत्रिंशदहोरात्राः द्वात्रिंशच्च द्वाषष्टिभागा अहोरात्रस्य । तत्र द्वात्रिंशद्वापष्टिभागा मुहूर्त्तस्य करणार्थ त्रिंशता गुण्यन्ते तदा जातानि पष्टयधिकानि नवशतानि ९६० एषां द्वाषष्टया भागो हियते तदा लब्धाः पञ्चदशमुहर्ताः ९६०६२-१५४ २: शेष तिष्ठति त्रिंशत् ३०, ततश्चैकोनत्रिंशदहोरात्रा मुहूर्तकरणार्थ त्रिंशता यदि गुण्यन्ते तदा जातानि सप्तत्यधिकानि अष्टौ शतानि २९४३०८७० ततः पाश्चात्याः पञ्चदशमुहूर्ताः शिष्यन्ते तदा प्राप्तं चान्द्रमासे मुहूर्तपरिमाणमष्टौशतानि पञ्चाशीत्यधिकानि ८८५
तीस मुहूर्तका एक अहोरात्र होता है वह तसी को तीस से गुणा करे ३०४३०=९०० तो नवसो मुहूर्त होते हैं अहोरात्र के तीस मुहूर्त का आधा करने पर पन्द्रह मुहतें होते हैं यह नवसो में जोडने से तब ९००+१५% ९१५ नवसो पन्द्रह होते हैं, ___ एक युग में चन्द्रमास ६२ बासठ होते हैं उससे जो १८३० को भाग किया जाय तब १८३०६२-२९ उन्तीस अहोरात्र और एक अहोरात्र के बासठियां बत्तीसवां भाग होता है उस बत्तीस बासठिया भाग का मुहूर्त करने के लिये तीससे गुणा जाय तब नवसो साठ ९६० होते हैं उसका बासठ से भाग करने पर ९६०२६२-१५+ पंद्रह मुहूर्त आता है शेष तीस रह जाता है । उन्तीस अहोरात्र का मुहूर्त करने के लिये तीस से गुणा करने पर ८७० आठसो सितेर होते हैं २९ +३०-८७० उसमें पीछेका पन्द्रह जोडने से चन्द्रमास का मुहूर्तपरिमाण ८८५३ आठसो पचासी तथा तीसका बासठिया भाग होते हैं। છે. એ ત્રીસને ત્રીસથી ગુણવાથી ૩૦ x ૩૦=૯૦૦ નવો મુહુર્ત થાય છે અહોરાત્રિના ત્રીસ મુહૂર્તના અર્ધા પંદર મુહૂર્ત થાય છે. તે નવમાં ઉમેરવાથી ૯૦૦૪૧૫=૯૧૫ નવસો પંદર થાય છે.
એક યુગમાં ચંદ્રમાસ બાસઠ થાય છે. તેનાથી જે ૧૮૩૦ ને ભાગવામાં આવે તે ૧૮૩૦ : ૬૨=૨૯ ઓગણત્રીસ અહોરાત્ર અને એક અહોરાત્રના બાસઠીયા બત્રીસ ભાગ થાય છે. એ બાસઠીયા બત્રીસ ભાગના મુહૂર્ત કરવા માટે ત્રીસથી ગુણાકાર કરવામાં આવે તે ૯૬ ૦ થાય છે. તેને બાસઠથી ભાગવાથી ૬૦૨=૧૫૪૨૩ પંદર મુહૂર્ત આવે છે. અને શેષ ત્રીસ રહે છે. ઓગણત્રીસ અહોરાત્રના મુહૂર્ત કરવા માટે ત્રીસથી ગુણવાથી ૮૭૦ આઠ સિત્તેર થાય છે. ૨૯-૩૦=૦૭૦ તેમાં પહેલાના પંદર ઉમેરવાથી પંદર માસનું
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #44

%3D
३२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे त्रिंशच्च द्वापष्टिभागा मुहूर्तस्य । कर्ममासश्च त्रिंशदहोरात्रप्रमाणकस्तेन तत्र मुहूर्तपरिमाणं नवशतानि परिपूर्णानि । तदेवं मासगतं मुहूर्तपरिमाणमुक्तम् एतदनुसारेणैव चान्द्रादि संवत्सरगतं युगगतं मुहर्तपरिमाणमनुपातेन ज्ञातुं सुशक्यम् । एवमागतानामहोरात्रादीनां सङ्कलनेनेत्थमायाति यत् व्यवहारयोग्यो मासश्चतुर्विधः। स च नक्षत्रचन्द्रसूर्यकर्मसंज्ञकः । एकस्मिन् युगे तेषां संख्याश्च क्रमेणेत्थम् एकस्मिन् युगे नक्षत्रमासाः ६७ सप्तपष्टिः। नक्षत्रमासपरिमाणम् दि. २७ । मु. ९३७ स्थौल्यात् नवमुहूर्त्ताधिकसप्तविंशति दिनानि २७ । ९ तत्र मुहर्ता ८१९ इत्थमेवैकस्मिन् युगे चन्द्रमासाः ६२। मासपरिमाणम् २९ । १५॥ सौकर्यार्थ सच्छेदकाङ्कापगमे मासपरिमाणं २९।१५ सपादैकोनत्रिंशदिनानि । तत्र मुहूत्ताश्च ८८५ पञ्चाशीत्यधिकान्यष्टौ शतानि । एवमेवैकस्मिन् युगे सूर्यमाससंख्या ६० षष्टिः । मासपरिमाणम्=३०।१५ सपादत्रिंशदिनात्मकम् । मुहूर्ताश्च ९१५ पञ्चदशोत्तराणि ___ कर्ममास तीस अहोरात्र प्रमाणका होता है अतः उस का मुहूर्तपरिमाण पूरा नवसो होते हैं इस प्रकार मास गत मुहूर्त परिमाण कहा इसके अनुसार चन्द्रादि संवत्सरगत तथा युगगत मुहूर्तपरिमाण सुगमता से ज्ञान होता है। इस प्रकार आगत अहोरात्रादी के संकलन से इस प्रकार आता है की व्यवहारयोग्य मास चार प्रकार के होते हैं यह नक्षत्रमास, चन्द्रमास, सूर्यमास एवं कर्ममास इस प्रकार के हैं एकयुगमें उस की संख्या क्रम से इस प्रकार है, एकयुगमें नक्षत्रमास ६७ होते हैं नक्षत्रमास का परिमाण दि० २७ मु० ९- नव मुहूर्ताधिक सताईस दिन-२७-९ होते हैं उसका मुहूर्त ८१९ इस प्रकार एकयुगमें चन्द्रमास ६२ होते है मास परिमाण २९, १५-३२ होता है सरलता के लिये सच्छेदकाङ्गापगम से मासपरिमाण २९, १५ सवाउन्तीस दिन होते हैं उसमें मुहर्त ८८५ आठसो पचासी होते हैं इस प्रकार एकयुगमें सूर्यમુહુર્ત પ્રમાણ ૮૮૫ ઃ આઠસો પંચ્યાસી તથા ત્રીસને બાસઠીયે ભાગ થાય છે.
કર્મ માસ ત્રીસ અહોરાત્ર પ્રમાણનો થાય છે. તેથી તેનું મુહૂર્ત પરિમાણુ પૂરા નવસે થાય છે. આ રીતે માસ સંબંધી મુહૂર્ત પ્રમાણે કહ્યું તે અનુસાર ચંદ્રાદિ સંવત્સરમાં રહેલ અને યુગગત મુહૂર્તનું પ્રમાણે સુગમતાથી સમજાઈ જાય છે. એ રીતે આવેલ અહોરાત્રાદિનું સંકલન કરવાથી આ પ્રમાણે સમજાય છે કે-વ્યવહાર એગ્ય માસ ચાર પ્રકારના હોય છે. તે આ પ્રમાણે છે. નક્ષત્રમાસ, ચંદ્રમાસ, સૂર્યમાસ અને કર્મમાસ. એક યુગમાં તેની સંખ્યા કમથી આ પ્રમાણે છે–એક યુગમાં નક્ષત્રમાસ ૬૭ સડસઠ થાય છે. નક્ષત્રમાસનું પરિમાણ ૨૭ મુ. ૯ ૨૭ સત્યાવીસ દિવસને નવ મુહૂર્ત ૨૭–દ થાય છે. તેના મુહૂર્ત ૮૧૯ આઠ ઓગણીસ આવે છે. એ રીતે એક યુગમાં ચંદ્રમાસ ૬૨ બાસઠ થાય છે, માસ પ્રમાણ ૨૯+૧પ-૨ થાય છે. સરળતા માટે છેદ કરવાથી માસ પરિમાણ ૨૯-૧૫ સવા ઓગણત્રીસ દિવસ થાય છે. તેમાં ૮૮૫ આઠસે પયાસી મુહૂર્ત થાય છે. આ રીતે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #45

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ९ प्रथमप्राभृते प्रथमप्राभृतप्राभृतम् नवशतानि । यथाक्रमेण नक्षत्रमासे मुहूर्ताः ८१९, चन्द्रमासे मुहर्ताः ८८५ सूर्यमासे मुहूत्ताः ९१५ कर्ममासे (श्रावणमासे) मुहूर्ताः ९०० एभ्य एव व्यस्तत्रैराशिकानुपातेन सर्वेषां संवत्सरगतं युगगतं च मुहूर्तपरिमाणं स्वयं परिभावनीयमिति ॥सू० ८॥
मूलम्-ता जयाणं सूरिए सव्वमंतराओ मंडलाओ सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारंचरइ, सब्बबाहिराओ मंडलाओ सव्वव्मंतरं मंडलं उपसंकमित्ता चारं चरइ, एमणं अद्धा केवइयं राइंदियग्गेणं आहितेत्तिवदेज्जा?, ता तिण्णि छाबडे राइंदियसए राइंदियग्गेणं आहितेइ वएज्जा सू० ९॥ __ छाया-तावद् यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलात् सर्वबाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, सर्ववाह्यान्मण्डलात् सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, एषा खलु अद्धा कियता रात्रिंदिवाणाख्याता इति वदेत , तावत् त्रिभिः षट् षष्टैः रात्रिंदिवशतैः, रात्रिदिवाग्रेण आख्याता इति वदेत् ॥सू० ९॥
टीका-पूर्वोक्तसूत्रे वृद्धयपवृद्धीमुहर्तानामित्यत्र मुहर्तपरिमाणं ज्ञात्वाऽपि संशयापगमार्थ प्रत्ययार्थ च सूर्यमण्डलचारं कथयति-ता जयाण' इत्यादिना--अत्रापि तावच्छब्दस्य व्याख्या अष्टमसूत्रोक्तवत् ज्ञेया, पुनरत्र पिष्टपेषणेनालम् । 'ण' इति वाक्यालंकारे, शेषवाक्यानां मास की संख्या ६० साठ होती है। मास का परिमाण ३०, १५ सवातीस दिवसात्मक होता है। उस का मुहूर्त ९१५ नवसोपद्रह होते हैं यथाक्रमसे नक्षत्र मामका मुहूर्त ८१९ अठसो उन्नीस होते है, चन्द्रमास का मुहूर्त ८८५ आठसो पचासो होते हैं सूर्यमास में ९१५ नवसो पन्द्रह मुहूर्त होते हैं कर्ममास में (श्राणमास में) ९०० नवसो मुहूर्त होते हैं इन सब व्यस्त त्रैराशिकके अनुसार संवत्सरगत तथा युगगत मुहर्त परिमाण स्वयम् समझलेवें ॥स० ८॥
कार्थ-पूर्वोक्त सूत्र में मुहूर्तों की वन्यपवृद्धी में मुहर्त का परिमाण जान करके भी संदेह निवृत्ति के लिये तथा विश्वास उत्पन्न होने के लिये सूर्य मण्डल का चार-गति का कथन करने में आता है (ता जयाणं) इत्यादि यहां पर भो तावत् शब्द का अर्थ आठवें सूत्र में कहे अनुसार जान लेना ग्रन्थએક યુગમાં સૂર્યમાસ સંખ્યા ૬૦ થાય છે. માસનું પ્રમાણ ૩૦-૧૫ સવા ત્રીસ દિનાત્મક થાય છે. તેના મુહૂર્ત ૯૧૫ નવસો પંદર થાય છે. કર્મમાસમાં (શ્રાવણમાસમાં) ૯૦૦ નવસો મુહૂર્ત થાય છે. આ તમામ વૈરાશિક પદ્ધિતિથી સંવત્સરગતિ અને યુગગત મુહુર્તનું પ્રમાણ સ્વયં સમજી લેવું. સૂ૦ ૮
ટીકાથ-પૂર્વોક્ત સૂત્રમાં મુહૂર્તોની વૃદ્ધિ અને અપવૃદ્ધિમાં મુહૂર્તોનું પ્રમાણ જાણીને સંદેહ નિવૃત્તિ માટે તથા વિશ્વાસ પ્રાપ્ત થવા માટે સૂર્યમંડળની ચાર ગતિનું કથન કર वामां आवे (ता जयाण) त्यादि
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #46

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे व्याख्या यथा-यस्मिन् समये सूर्यः सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलाद् विनिर्गत्य प्रत्यहोरात्रमेकैकमण्डलचारेण यावत् सर्वबाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति-परिभ्रमणमुपपद्यते, एवं च सर्वबाह्यान्मण्डलादपमृत्य प्रतिरात्रिंदिवमेकैकमण्डलपरिभ्रमणेन यावत सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, एषा-एतावती खलु अद्धा-समय:-कालः, कियता रात्रिदिवाओण-रात्रिदिवस परिमाणेन-अहोरात्रेण आख्याता इति वदेत् । अत्रोत्तरं यथा--'ता तिणि छावटे राईदिय सए....' इत्यादि, एषा अद्धा खलु रात्रिन्दिवाग्रेण त्रिभीरात्रिदिवसशतैः षट् षष्टै-षट् षष्टयुत्तरशतत्रयः दिवसैराख्याता । अर्थात् बाह्याभ्यन्तरक्रमेण यदा सूर्यः सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलात् प्रत्यहमुपसर्पन अहोरात्रि प्रमाणं कारयन् सर्वबाह्यमण्डलं गच्छति, पुनश्च तथैव क्रमेणोपसर्पन् विस्तारभय से एवं पिष्टपेषण होने के कारण यहां पर उसको नहीं कहते हैं, 'णो' शब्द वाक्यालङ्कार में प्रयुक्त हुवा है (ता जयाणं) जिस समय में सूर्य सर्वाभ्यन्तर मण्डल से निकल कर प्रति दिन एक एक मण्डलचार से यावत् सर्वबाह्य मंडल में जाकर गति करता है अर्थात् परिभ्रमण को प्राप्त होता है तथा सर्वबाह्य मंडल से अपसरण करके प्रतिदिन रात्रि में एक एक मंडल के यावत् सर्वाभ्यन्तर मण्डल को प्राप्त करके गति करता है इस प्रकार की यह अद्धा याने समय अर्थात् काल कितने रात दिन के परिमाण से माने अहोरात्र के परिमाण से कहे है ? यह हे भगवन आप मुझे कहिये।
भगवान् इसका उत्तर देते हुवे कहते हैं (ता तिन्नि छावडे राइंदिधसए) यह काल ३६६ तीनसो छासठ रात्रिदिवस का कहा है अर्थात् बाह्याभ्यन्तर के क्रम से जब सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल से प्रतिदिवस जाते जाते अर्थात् अहोरात्रि प्रमाण करता हुवा सर्वबाह्य मंडल में जाता है फिर उसी क्रम से गमन करके वहां से लोटकर सर्वाभ्यन्तर मंडल आता है उतने काल का माने आरो
અહીંયા પણ તાવત્ શબ્દનો અર્થ આઠમ સૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે સમજે ગ્રન્થ વિસ્તાર ભયથી અહીં પુનઃ તેને ઉલ્લેખ કરેલ નથી. () શબ્દ વાક્યાલંકારમાં प्रयुत येत छ. (ता जयाण) ले समयमा सूर्य साल्यात२ भुत माथी नीतीने પ્રતિદિન એક એક મંડલચારથી યાવત્ સર્વબાહ્ય મંડળમાં જઈને ગતિ કરે છે. અર્થાત્ પરિભ્રમણ કરે છે. તથા સર્વબાહ્ય મંડળથી અપસરણ કરીને યાવત્ સભ્યન્તર મંડળને પ્રાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે. આ રીતની આ શ્રદ્ધા યાને સમય અર્થાત્ કાળ કેટલા રાતદિવસના પ્રમાણથી કહ્યા છે? હે ભગવન એ આપ મને કહે.
मा प्रश्न उत्त२ पता लगवान् ४ छ-(त। तिन्नि छायडे राइंदिवसए) २१॥ કાળ ૩૬૬ ત્રણસે છાસઠ રાતદિવસને કહેલ છે. અર્થાત બાહ્યાભ્યન્તરના કમથી જ્યારે સૂર્ય સભ્યન્તર મંડળથી દરેક દિવસમાં જતાં જતાં અર્થાત્ અહારાત્રિનું પ્રમાણ કરતાં કરતાં સર્વબાહ્ય મંડળમાં જાય છે. પછી એજ ક્રમથી ગમન કરીને ત્યાંથી પાછા ફરીને સવ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #47

__
३५
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १० प्रथमप्राभृते प्रथमप्राभृतप्राभृतम् -ततः परावर्त्य सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमायाति, तावतः कालस्य-आरोहणावरोहणक्रमेण गच्छतः सूर्यस्य मण्डलपूर्तिकालस्याऽहोरात्रपरिमाणं षट् षष्टयुत्तरशतत्रयसंख्याकं भवतीति ॥सू० ९॥ ___ मूलम्-ता एयाए अद्धाए सूरिए कइ मंडलाइं चरइ ? ता चुलसीयं मंडलसयं चरइ ! बासीति मंडलसयं दुक्खुत्तो चरइ, तं जहा-णिक्रवममाणे चेव दुवे य खलु मंडलाइं सई चरइ, तं जहा-सब्बभंतरं चेव मंडलं सब्बबाहिरं चेव मंडलं ॥सू० १०॥
छाया-तावद् एतया अद्धया सूर्यः कति मण्डलानि चरति ? तावत चतुरशीतं मण्डलशतं चरति । द्वयशीति मण्डलशतं द्वि:-कृत्वश्वरति । तद्यथा-निष्क्रममाणश्चैव प्रविशं श्चैव द्वे खलु मण्डले सकृत् चरति, तद्यथा-सर्वाभ्यन्तरं चैव मण्डलं सर्वबाह्यं चैव मण्डलम् ॥सू० १०॥ ___टीका-पुनः प्रश्नोत्तरक्रमेण पृच्छति-'ता एयाए अद्धाए' इत्यादिना, तावत् एतया अद्धया सूर्यः कति मण्डलानि चरति ? अत्र तावच्छब्दार्थः शिष्यमानार्थबोधकः । 'एयाए' एतया-एतावत्या--षट् षष्टयधिकरात्रिन्दिवशतत्रयपरिमाणया, अद्धया-कालपरिमाणेन, सूर्यः कतिमण्डलानि चरति, कति मण्डलानि च द्विःकृत्वश्वरति, कति वा मण्डलान्येकवारं चरतीति प्रश्ने कृते सति प्रत्युत्तरवाक्यं कथयति-'ता चुलसीयं मंडलसयं चरइ, बासीति हणावरोह के क्रम से जाते हुवे सूर्य के मंडलपूर्ति काल का दिवसरात का परिमाण ३६६ तीनसो छियासठ संख्यारूप होता है ।सू० ९ ॥
टीकार्थ-फिर से प्रश्नोत्तर के क्रम से पूछते हैं (ता एयाए अद्धाए) इत्यादि तो इस अद्धा नाम काल से सूर्य कितने मण्डल में गति करता है ? यहां पर तावत् शब्द का अर्थ शिष्य के मानार्थ बोधक है (एयाए) इतने परिमाण माने ३६६ तीनसो छियासठ दिनरात के परिमाणवाले काल परिमाण से सूर्य कितने मंडल में गति करता है ? कितने मंडल में दो वार गमन करता है ?
और कितने मण्डल में एक वार गमन करता है ? इस प्रकार से प्रश्न करने पर भगवान इसका उत्तर देते हुवे कहते हैं (ता चुलसीयं मंडलसयं चरइ, बासीति ભ્યન્તર મંડળમાં આવે છે. એટલા કાળનું અર્થાત્ આરોહાવરોહના કમથી જતાં જતાં સૂર્યને મંડળપૂર્તિના કાળનું દિવસરાતનું પ્રમાણ ૩૬૬ ત્રણસે છયાસઠ સંખ્યા રૂપ હોય છે. સૂકા
12 :-शथी प्रश्नोत्तर भथी पूछे छ-(ता एयाए अद्धाए) त्या ! ! अद्धाનામ કાળથી સૂર્ય કેટલા મંડળમાં ગતિ કરે છે? અહીંયા તાવત્ શબ્દનો અર્થ શિષ્યના भाना साध छ. (एयाए) मेटले प्रमाण मेट है 3६६ असो छ। हिवसरातना પ્રમાણવાળા કાળપ્રમાણુથી સૂર્ય કેટલા મંડળમાં ગતિ કરે છે? કેટલા મંડળમાં બે વાર गमन ४२ छ ? या प्रमाणे प्रश्न ४२पाथी भगवान् तेन। उत्तर मातi : छे-(ता चुलसीयं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #48

३६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
मंडलसयं दुक्खुत्तो चरs' तावत् चतुरशीतं मण्डलशतं चरति । द्वयशीतं मण्डलशतं द्विः कृत्ववरति । सामान्यतस्तावता कालेन चतुरशीत्यधिकं मण्डलशतं सूर्यश्वरति, अधिकस्य मण्डलस्य सूर्यसत्कस्याभावात् । तत्रापि - चतुरशीतशतमध्येऽपि, द्वयशीतं - द्वयशीत्यधिकं मण्डल - शतं द्विः कृत्वचरति, तद्यथा - मण्डलस्य - भ्रमणमार्गस्य चोभयोः वर्चुलत्वात् सूर्यविम्बस्य केन्द्रविन्दु दा सर्वाभ्यन्तरं मण्डलं सर्वबाह्यं च मण्डलं त्यजति तावन्मण्डलान्मण्डलं गच्छतः सूर्यस्य-सूर्यविम्वपरिधेः पूर्वपालि स्तृतीयमण्डलस्य पश्चिमपालि स्पृशति मध्ये चैकं मण्डलं संत्यज्य द्वितीयं मण्डलं द्विवारं चरति । अर्थात् व्यशीत्यधिकं शतं विहाय द्वयशीत्यधिकं शतं मण्डलं द्विवारं चरतीति, अथ--'णिक्खममाणे चेव पविसमाणे चेव दुवे य खलु मण्डलाई सई चर, तं जहा - सव्वन्तरं चैव मंडलं सव्ववाहिरं चैव मंडल' निष्क्रममाणश्चैव प्रविशचैव द्वे खलु मण्डले सकुच्चरति । निष्क्रममाणः - सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलाद्बहिर्निष्क्रामन्, मंडलसयं दुक्खुत्तो चरइ) सामान्यतः उतने काल से १८४ एकसो चौरासी मंडल में सूर्य गति करता है इससे अधिक मंडल में सूर्य की गति का अभाव है। उसमें भी माने एकसो चोरासी मंडल में भी १८२ एकसो बिरासी मण्डल में दो बार गति करता है वह इस प्रकार मण्डल के भ्रमण मार्ग उभयतः वर्तुलाकार होने से सूर्यबिंब का केन्द्र बिन्दु जब सर्वाभ्यन्तर मंडल एवं सर्व बाह्यमंडल को छोड़ता है तब एक मंडल से दूसरे मंडल में गमन करता हुवा सूर्यबिंब को परिधि का पूर्वपालि तीसरे मंडल की पश्चिम पालि को स्पर्श करता है । मध्य में एक मंडल को छोडकर के दूसरे मंडल में दोवार गमन करता है। अर्थात् १८३ एकसो तिरासी को छोडकर १८२ एकसो बिरासी वें मंडल में दोवार गमन करता है ! (णिक्खममाणे चेव पविसमाणे चेव, दुवे य खलु मंडलाई सई चरइ तं जहा सकभंतरं चेव मंडलं सव्वबाहिरं चेव मंडल) सर्वाभ्यन्तर मंडल से बाहर निकलता हुवा तथा सर्वबाह्य मंडल में प्रवेश
मंडलसयं चरइ बासीति मंडलसयं दुक्खुत्तो चरइ) सामान्यपणाथी भेटला आणथी १८४ એકસેાચાર્યાંસી મડળમાં સૂર્ય ગતિ કરે છે. તેનાથી અધિક મંડળમાં સૂર્યની ગતિને અભાવ છે. તેમાંથી પણ એટલે કે ૧૮૪ એકસચેાર્યાસી મ`ડળમાં પણુ ૧૮૨ એકસેસખાસી મડળમાં બે વાર ગતિ કરે છે. તે આ પ્રમાણે મડળના ભ્રમણ મા બન્ને તરફ વર્તુલાકાર હાવાથી સૂર્યબિંબનુ કેન્દ્રબિંદુ જ્યારે સર્વાભ્યંતર મંડળ અને સબાહ્યમંડળને છેાડી દે છે. ત્યારે એકમળમાંથી બીજા મ`ડળમાં ગમન કરતાં સૂÖખિમની પરિષની પૂર્વપાલી ત્રીજા મ’ડળની પશ્ચિમની પાલીના સ્પર્શ કરે છે. મધ્યમાં એક મંડળને છેડીને ખીજા મંડળમાં બે વાર ગમન કરે છે. અર્થાત્ ૧૮૩ એકસાભ્યાસીને છેડીને ૧૮૨ मेङसोमासीमा भौंडजमां में बार गमन उरे छे. (णिक्खममाणे चेव पविसमाणे चेव दुबे य खलु मंडलाई सई चरइ तं जहा सव्वन्तरं चेव मंडलं सव्त्रबाहिरं चैव मंडलं) सर्वांल्यांतर
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #49

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ११ प्रथमप्राभृते प्रथमप्राभृतप्राभृतम् । प्रविशंश्च, द्वे खलु भण्डले-सर्वाभ्यन्तरसर्वबाह्यरूमे, 'सई चरइ' सकञ्चरति--एकैकं वारं परिभ्रमति, आरोहावरोहत्वात् ॥ इति ॥ सू० १०॥
__ मूलम्-जइ खल्लु तस्सेव आदिच्चस्स सवच्छरस्स सयं अटारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, सइं अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ, सई दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ, सई दुवालसमुहूत्ता राई भवइ, पढमे छम्मासे अस्थि अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ, दोच्चे छम्मासे अस्थि अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे, पत्थि अटारसमुहत्ता राई, अत्थि दुवाल समुहुत्ते दिवसे भवइ पढमे छम्मासे, दोच्चे छम्मासे, गस्थि पण्णरसमुहत्ते दिवसे भवइ, णस्थि पण्णरसमुहुत्ता राई भवइ, तत्थ णं के हेडं वएजा, ता अयण्णं जंबुद्दोवे २ सव्वदीवसमुदाणं सवभंतराए जाव विसे साहिए परिक्वेवेणं पपणत्ते, ता जयाणं सूरिए सम्वन्भंतरमंडलं उपसंकमित्ता चारं चरइ तयाणं उत्तमकट्टपत्ते, उक्कोसए अटारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहत्ता राई भवइ, से मिक्खममाणे सूरिए नवं संवच्छरं अयमाणे पढमंसि अहोरत्तसि अभितरं मंडलं उवसंकमित्ता चार चरइ, ता जयाणं सूरिए अभितराणंतरं मंडलं उबसंकमित्ता चारं चरइ तयाणं अटारसमुहत्ते दिवसे भवइ दोहिं एगटभागमुहत्तेहिं ऊणे, दुवालसमुहुत्ता राई भवइ दोहिं एट्ठिभागमुहुत्तेहिं अहियां, से णिक्खममाणे सूरिए दोच्चंसि अहोरत्तंसि अभंतरं तच्च मंडलं उपसंकमित्ता चारं चरइ, ता जयाणं सुरिए अभितरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तयाणं अटारसमुहत्ते दिवसे भवइ चरहिं एगद्विभागमुहत्तेहिं ऊणे, दुवालसमुहुत्ता राई भवइ चउहिं एगटिभागमुहत्तेहि अहिया, करता हुवा सूर्य सर्वाभ्यन्तर एवं सर्ववाह्य ये दोनों मंडल में (सई चरइ) एकबार गमन करता है आरोहावरोह होनेसे एकवार गति करता है ॥सू० १०॥ મંડળથી બહાર નીકળત અને સર્વબાહ્ય મંડળમાં પ્રવેશ કરતો સૂર્ય સભ્યન્તર અને समाह 22 मे भाभा (सई चरइ) से पा२ गमन ४२ छ. माशा। वाथी એક વાર ગતિ કરે છે. એ સૂત્ર ૧૦ છે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #50

३८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे एवं खलु एएणं उवाएणं णिक्खममाणे सूरिए एगमेगे मंडले दिवसे खेत्तस्म णिवुड्डेमाणे २ रयणिक्खेतस्स अभिवुडमाणे २ सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, ता जयाणं सूरिए सव्वभंतराओ मंडलाओ सववाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तयाणं सवभंतरमंडलं पणिधाय एगेणं तेसीतेणं राइंदियसयेण तिणि छाबट्रे एगट्टि भागमुहुत्तसए दिवसखेत्तस्स णिबुडित्ता रयणिक्खेत्तस्स अभिवुड्डित्ता चारं चरइ, तयाणं उत्तमकटुपत्ता उक्कोसिया अटारसमुहत्ता राई भवइ, जहण्णए बारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, एस णं पढ़मे छम्मासे एस णं पढम छम्मासस्स पज्जवसाणे । से पविसमाणे सूरिए दोच्चं छम्मासं अयमाणे (आयमाणे) पढमंसि अहोरसि बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, ता जयाणं सूरिए बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तयाणं अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ, दोहिं एगट्रिभागमुहुत्ते अहिए. से पविसमाणे सूरिए दोच्चंसि अहोरत्तसि बाहिरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ ता जयाण सरिए बाहिरं तच्चं मंडलं उव संकमित्ता चारं चरइ, तयाणं अटारसमुहुत्ता राई भवइ, चउहिं एगट्रिभागमुहुत्तेहिं ऊणा, दुबालसमुहुत्ते दिवसे भवइ चउहिं एगद्विभाग. मुहुत्तेहिं अहिए । एवं खलु एएणुवाएणं पविसमाणे सूरिए तयाणंतराओ तयाणंतरं मंडलाओ मंडलं संकममाणे दो दो एगटिभागमुहुत्ते एगमेगे मंडले रयणिक्खेत्तस्स णिवुड्डेमाणे २ दिवसखेत्तस्स अभिवड्डे. माणे २ सयभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, ता जयाणं सूरिए सव्वबाहिराओ मंडलाओ सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तयाणं सव्वबाहिरं मंडलं पणिधाय एगेणं तेसीएणं राइंहि यसएणं तिन्नि छाव? एगट्ठिभागमुहुत्तसए रयणिक्खेत्तस्स णिवुडित्ता दिवस
खेत्तस्स अभिववित्ता चारं चरइ तयाणं उत्तमकट्टपत्ते उक्कोसए अटारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिणया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, एस णं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #51

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ११ प्रथमप्राभृते प्रथमप्राभृतमाभृतम् ३९ दोच्चे छम्मासे एसणं दुच्चस्स छम्मासस्स पन्जवसाणे, एसणं आदिच्चे संवच्छरे एस णं आदिचस्स संवच्छरस्स पज्जवसाणे, इइ खलु तस्सेव आदिच्चस्स संबच्छरस्स सइं अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, सइं अटारस. मुहुत्ता राइ भवइ, सई दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ, सई दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, पढमे छम्मासे अस्थि अटारसमुहुत्ता राई, पत्थि अटारस. मुहुत्ते दिवसे, अस्थि दुवालसमुहुत्ते दिवसे, नत्थि दुवालसमुहुत्ता राई, दोच्चे छम्मासे अस्थि अटारसमुहुत्त दिवसे, नस्थि अटारसमुहुत्ता राई, अस्थिदुधालसमुहुत्ता राई, नत्थि दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ, पढमे छम्मासे दोच्चे वा छम्मासे णत्थि पण्णरसमुहुत्ते दिवसे भवइ, णस्थि पण्णरस. मुहत्ता राई भवइ, णपणत्थ राइंदियाणं वडोबड्डीए मुहत्ताण वा चयो. वचएणं,णपणत्थ वा अणुवायगईए, गहाओ भाणियवाओ ॥सू० ११॥
पढमस्स पाहुडस्स पढमं पाहुडपाहुडं ॥१-१॥ छाया-यदि खलु तस्यैवादित्यस्य सम्बत्सरस्य सकृद् अष्टादशभुहूतों दिवसो भवति, सकृद् अष्टादशमुहूर्ती रात्रि भवति, सकृद् द्वादशमुहूत्तों दिवसो भवति, सकृद् द्वादशमुहूर्ता रात्रि भवति, प्रथमे षण्मासे अस्ति अष्टादशमहा रात्रिर्भवति द्वितीये षण्मासे अस्ति अष्टादशमुहत्तों दिवसः नास्ति अष्टादशमुहूर्ता रात्रिः, अस्ति द्वादशमुहूत्र्तों दिवसो भवति प्रथमे षण्मासे, द्वितीये षण्मासे नास्ति, पञ्चदशमहत्तों दिवसो भवति, पञ्चदशमुहर्ता रात्रि भवति, तत्र खलु को हेतुरितिवदेत् । तावद् अयं खलु जम्बूद्वीपः २, सर्वद्वीपसमुद्राणां सर्वाभ्यन्तरो यावद्' विशेषाधिकः परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः, तत्र यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरमण्डल मुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्तः उत्कर्षक: अष्टादशमुहूत्तौ दिवसो भवति, जघन्या द्वादशमुहर्ता रात्रि भवति, सः निष्क्रममाणः सूर्यः नवं सम्वत्सरम् आददानः प्रथमे अहोरात्रे अभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तावद यदा खलु सूर्यः अभ्यन्तरानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु अष्टादशमुहूत्रों दिवसो भवति द्वाभ्यामेकषष्टिभागमुहूर्ताभ्यामूनः । द्वादशमुहूर्ती रात्रि भवति द्वाभ्यागेकषष्टिभागमुहूर्त्ताभ्यामधिका, स निष्क्रममाणः सूर्यः द्वाभ्या महोरात्राभ्यामभ्यन्तरं तृतीयं मण्डलम् उपसंक्रम्य चारं चरति, तावद् यदा खलु सूर्यः अभ्यन्तरं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु अष्टादशमुहत्तों दिवसो भवति, चतुर्मिरेकषष्टिभागै रूनः, द्वादशमुहत्ती रात्रिर्भवति चतुभिरेकषष्टिभागै रधिका, एवं खलु एतेनोपायेन निष्क्रममाणः सूर्यः एकमेकं मण्डलं दिवसक्षेत्रस्य निर्वेष्टयन् निर्वेष्टयन् रजनिक्षेत्रस्य अभिवर्द्धयन् अभिवर्द्धयन् सर्वबाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य चारं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #52

४०
सूर्यप्रशप्तिसूत्रे चरति । तावद् यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलात सर्बबाह्य मण्डल मुपसंक्रम्य चारं चरति, ततः खलु सर्वाभ्यन्तरं मण्डलं प्रणिधाय एकेन ज्यशीतेन रात्रिन्दिवशतेन त्रीणि षट्पष्टानि मुहूर्तेकपष्टिभागशतानि दिवसक्षेत्रस्य निर्वेष्टय रजनिक्षेत्रस्य अभिवद्धर्थ चार चरति, तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्ता उत्कर्पिका अष्टादशमुहूर्ता रात्रि भवति, जघन्यश्च द्वादशमुहत्तौ दिवसो भवति एव खलु प्रथमः पण्मासः, एतत् प्रथमस्य षण्मासस्य पर्यवसानम् । स प्रविशन् सूर्यः द्वितीयं षण्मासण आददानः प्रथमे अहोरात्रे बाह्यानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तत्र यदा खल सूर्यः बाह्यानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु अष्टादशमुहूत्ती रात्रि भवति द्वाभ्यामेकपष्टिभागाहर्ताभ्या मूना । स प्रविशन् सूर्यः द्वितीये अहोरात्रे बाह्य तृतीयं भण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, ततो यदा खलु सूर्य बाह्य तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु अष्टादशमुहूर्ती रात्रि भवति चतुभिर्मुहरेकषष्टिभागैरूना, द्वादशमुहतों दिवसो भवति चतुभिर्मुहरेकपप्टिभागैरधिकः । एवं खलु एतेनोपायेन प्रविशन् सूर्यः तस्मादनन्तरात् तद् अनन्तरं मण्डलान्मण्डलं संक्रममाणः द्वौ द्वौ एकपष्टिभागमुहत्तौ एकैकस्मिन् मण्डले रजनिक्षेत्रस्य निर्वर्द्धयन् निर्बद्धयन्, दिवसक्षेत्रस्य अभिवर्द्धयन् अभिवर्द्धयन् सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति । ततो यदा खल सूर्यः सर्वबाह्यान्मण्डलात् सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु सर्वबाह्य मण्डलं प्रणिधाय एकेन न्यशीत्यधिकेन रात्रिदिवशतेन त्रीणि षट्पष्टानि एकषष्टिभागमुहूर्त्तशतानि रजनिक्षेत्रस्य निर्वेष्टय दिवसक्षेत्रस्य अभिवद्धर्य चारं चरति तदा खलु उत्तभकाष्ठाप्राप्तः उत्कर्षकोऽष्टादशमुहत्तों दिवसो भवति, जघन्या द्वादशमुहर्ता रात्रि भवति । एतत् खलु द्वितीयं षण्मासम्, एतत् खलु द्वितीयस्य पण्मासस्य पर्यवसानम् । एष खलु आदित्यसम्बत्सरः, एष खलु आदित्यस्य सम्बत्सरस्य पर्यवसानः, इति खलु तस्यैव आदित्यस्य संवत्सरस्थ सकृद् अष्टादशमुहूतौ दिवसो भवति, सकृद् अष्टादशमुहूत्ती रात्रि भवति, सकृद् द्वादशमुहनों दिवसो भवति, सकृद् हादशमुहर्ता रात्रि भवति । प्रथमे पण्मासे अस्ति अष्टादशमुहर्ता रात्रिः, नास्ति अष्टादशमुहतो दिवसो भवति, अस्ति द्वादशमुहत्तों दिवसः, नास्ति द्वादशमुहूत्ती रात्रिः, द्वितीये षण्मासे अस्ति अष्टादशमुहत्तौ दिवसो, नास्ति अष्टादशमुहर्ता रात्रिः, अस्ति द्वादश मुहर्ता रात्रिः, नास्ति द्वादशमुहत्तों दिवसो भवति, प्रथमे पण्मासे द्वितीये वा षण्मासे नास्ति पञ्चदशमुहत्तों दिवसो भवति, नास्ति पञ्चदशमुहूर्ता रात्रि भवति, नान्यत्र राशिन्दिवानां वृद्धयपवृद्धी, मुहूर्तानां वा चयोपचयेन, नान्यत्र वा अनुपातगतेः, गाथा, मणितव्याः ॥ सू० ११॥
॥ प्रथमस्य प्राभृतस्य प्रथमं प्राभृतप्राभृतम् ॥ १-१॥ टीका-भूयः प्रश्नयति-'जइ खलु तस्सेव आदिञ्चस्स' इत्यादि यदि खलु तस्यैवादित्यस्य सम्वत्सरस्येति षट्पष्टयधिकरात्रिन्दिवशतत्रय ३६६ परिमाणायामदायां हय
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #53

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ११ प्रथमप्राभृते प्रथमप्राभृतप्राभृतम्
__ ४१ शीतं मण्डलशतं द्विकृत्वश्वरति, द्वे च मण्डले एकैकवारमेव चरतीति भगवद्भिर्यत् प्ररूप्यते, तथा च तस्यैव पष्टयधिकरात्रिन्दिवशतत्रयपरिमाणस्य सूर्यसंवत्सरस्य मध्ये 'सई' सकृत्एकवारम् , अष्टादशमुहूर्तप्रमाणो दिवसो भवति, सकृच्चाष्टादशमूहर्तप्रमाणा रात्रि भवति, तथा सकदेकवारं द्वादश मुहर्तप्रमाणो दिवसो भवति, सकृञ्च द्वादशमुहर्त्तप्रमाणा रात्रि भवति । तत्रापि प्रथमे पण्मासे अस्ति अष्टादशमुहर्ता रात्रिनतु अष्टादशमुहत्तों दिवसः, एममेव तस्मिन्नेव प्रथमे षण्मासे द्वादशमुहत्तौ दिवसोऽस्ति, न तु द्वादशमुहर्ता रात्रिरिति । तथा द्वितीये षण्मासेऽस्त्यष्टादशमहत्तों दिवसो नत्वष्टादशमहर्ता रात्रिः, तस्मिन्नेव द्वितीये पण्मासे अस्ति द्वादशमुहर्ता रात्रि नेतु द्वादशमुहूत्तौ दिवसः ॥ तथा प्रथमे द्वितये घा षण्णमासे
टीकार्थ-फिर से प्रश्न करते हुवे कहते हैं (जइ खलु तस्सेव आदिच्चस्स) इत्यादि यदि उसी आदित्य संवत्सर का ३६६ तीनसो छियासठ रात्रिदिवस का परिमाणवाले काल में १८२ एकसो बिरासी मंडल में दो वार गमन करता है और दो मंडल में एक एक वार ही गमन करता है ऐसा भगवानने प्ररूपित किया है तथा उसी ३६६ तीनसो छियासठ रात्रिदिवस का परिमाण वाले सूर्य संवत्सर में (सई) एकवार अठारह मुहूर्त प्रमाणवाला दिवस होता है, एवं एकवार अठारह मुहूर्त प्रमाणवाली रात्री होती है तथा एकबार बारह मुहूर्त प्रमाणवाला दिवस होता है एवं बारह मुहूर्त प्रमाणवाली रात्री होती है उसमें भी प्रथम छह मासमें अठारह मुहूर्त की रात्री होती है अठारह मुहूर्तवाला दिवस नहीं होता है। ऐसे ही उसी प्रथम षट् मास में बारह मुहूर्त का दिवस होता है, अपिच बारह मुहर्तकी रात्री नहीं होती है । तथा दूसरे षट् मास में अठारह मुहूर्त का दिवस होता है अठारह मुहूर्त की रात्री नहीं होती है उसी दूसरे षट्मास में बारह मुहूर्त की रात्री होती है तथापि बारह मुहूर्त का दिवस नहीं
1 :- स्वामी शथी प्रश्न ४२तi छ-(जइ खलु तस्सेव आदिच्चस्स) त्यात જે એ આદિત્યના ક૬ ૬ ત્રણસો છાસઠ રાત્રિદિવસના પરિમાણવાળા કાળમાં ૧૮૨ એકસોખાસી મંડળમાં બે વાર ગમન કરે છે અને બે મંડળમાં એકવાર જ ગમન કરે છે તેવી રીતે ભગવાને પ્રરૂપિત કરેલ છે. તથા એ જ ૩૬૬ ત્રણસો છાસઠ રાત્રિદિવસના પરિમાણ વાળો સૂર્ય સંવત્સરમાં (હું) એકવાર અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણ વાળો દિવસ થાય છે. અને એકવાર અઢારમુહૂર્તવાળી રાત હોય છે. તથા એકવાર બાર મુહૂર્તા પ્રમાણનો દિવસ હોય છે. તેમજ બાર મુહૂર્ત પ્રમાણુવાળી રાત્રી થાય છે. તેમાં પણ પહેલા છ માસમાં અઢાર મુહૂર્તની રાત હોય છે. અઢાર મુહૂર્તવાળે દિવસ હોતું નથી. એ જ રીતે એ જ પ્રથમ છ માસમાં બા૨ મુહૂર્તને દિવસ હોય છે. પણ બાર મુહૂર્તની રાત્રી હોતી નથી. તથા બીજા છ માસમાં અઢાર મુહર્તાને દિવસ હોય છે. પણ અઢાર મહર્તની રાત હોતી નથી. એ બીજા છ માસમાં બાર મુહૂર્તની રાત હોય છે. તે પણ બાર મુહુર્ત દિવસ હેતે નથી તથા પહેલા કે બીજા છ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #54

सूयप्रज्ञप्तिसूत्रे नास्त्येतत् यदुत पञ्चदशमुहूर्तोऽपि दिवसो भवति, नाप्यस्त्येतद् , यदुत पञ्चदशमुहूत्त रात्रिरपि भवतीति । तत्र एवं विधे वस्तुतत्त्वावगमे को हेतुः ?-किं कारणम् कया वा युक्त्या इति प्रतिपत्तव्यमिति भावार्थः । इति वदेजा वद-प्रणतं मां सरलेन बोधय । भगवानाह'ता अयणं जंबुद्दीवे २ सव्वदीवसमुदाणं सव्वभंतराए जाव विसेसाहिए परिक्खेवेर्ण पण्णत्ते' तावद' अयं खलु जम्बूद्वीपो द्वीपः सर्वद्वीपसमुद्राणां सर्वाभ्यन्तरो यावद विशेपा. धिकः परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः । अर्थाद् अयं प्रत्यक्षत उपलक्ष्यमानो जम्बूद्वीपो मध्यजम्बूद्वीपनामा द्वीपो वर्तते, स च सर्वेषां द्वीपसमुद्राणां सर्वाभ्यन्तर:-सर्वमध्यवर्ती, सर्वेषामपि शेषद्वीपसमुद्राणामित आरभ्य यथागमोक्तक्रम द्विगुणविष्कम्भतया समुद्रद्वीपा भवन्ति, अर्थात् सर्वेषां द्वीपसमुद्राणां ये विष्कम्भा अग्रे प्रोक्तास्तेषु जम्बूद्वीपापेक्षया अन्येषां समुद्रद्वीपानां द्विगुण२ तया विष्कम्भो भवति । तेन सर्वेषां शेषद्वीपसमुद्राणामारम्भो जम्बूहोता है । तथा पहला या दूसरे षट्मास में इस प्रकार नहीं है परंतु पन्द्रह मुहर्त का दिवस होता है तथा पन्द्रह मुहूर्त की रात्री होती है। उसमें इस प्रकार से वस्तुतत्व का बोध होने में क्या हेतु है ? क्या कारण है ? अथवा किस युक्ति से विश्वसनीय है ? (इति वएज्जा) यह नमस्कार करते हुवे मुझे कहिये ।
इस प्रश्नका उत्तर देते हुवे श्री भगवान् कहते हैं-(ता अयण्णं जंबुद्दीवे दीवे सव्वदीवसमुदाणं सव्वम्भंतराए जाव विसेसाहिए परिक्खेवेणं पण्णत्ते) यह जम्बूद्वीप नामक द्वीप सर्वद्वीपसमुद्रों में यावत् परिक्षेप से विशेषाधिक कहा है । अर्थात् यह प्रत्यक्ष से उपलक्ष्यमान जम्बूद्वीप मध्य जम्बूद्वीप नाम का द्वीप है वह सब द्वीप समुद्रों का सर्व मध्यवर्ती सभी शेष द्वीप समुद्रों का यहाँ से आरम्भ कर के आगमोक्त क्रम से दुगुना विष्कम्भ वाले समुद्र और द्वीप होते हैं अर्थात् सभी द्वीप समुद्रों का जो विष्कम्भ पहले कहा है उनमें जम्बूद्वीप की अपेक्षा से अन्य द्वीपसमुद्रों का दुगुना दुगुना विष्कम्भ होता है માસમાં એ રીતે હોતું નથી પરંતુ પંદર મુહૂર્તનો દિવસ હોય છે. તથા પંદર મુહૂર્તની રાત હોય છે. તેમાં એ રીતે વસ્તુતત્વનો બોધ થવામાં શું હેતુ છે? શું કારણ છે? અથવા / युतिथी से विश्वसनीय थाय छ ? (इति वएज्जा) से न ४२ता मेवा भने सातवी. ___या प्रश्नाने उत्तर आता प्रभुश्री ४६ छ-(ता अयणं जंबुद्दीवे दीवे सव्वदीवसमुदाणं सव्वभंतराए जाव विसेसाहियाए परिक्खेवणं पण्णत्ते) 241 पूदी५ नोमनी दी५ सय १५સમુદ્રમાં યાવત્ પરિક્ષેપથી વિશેષાધિક કહેલ છે. અર્થાત આ પ્રત્યક્ષ દેખાતો જંબુદ્વીપ મધ્ય જંબુદ્વીપ નામને દ્વીપ છે. તે બધા જ દ્વીપ સમુદ્રોની મધ્યવર્તી એટલે કે બધા જ શેષદ્વીપ સમુદ્રોને અહીંયાથી આરંભ કરીને આગમોક્ત ક્રમાનુસાર બમણ વિષુભવાળા સમુદ્રો અને દ્વીપે હોય છે. અર્થાત્ બધા દ્વીપસમુદ્રોના જે વિષ્કભ પહેલાં કહેલ છે. તેમાં જબૂદ્વીપની અપેક્ષાથી બીજા દ્વીપસમુદ્રોને બમણ બમણે વિશ્કેલ હોય છે,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #55

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू ११ प्रथमप्राभृते प्रथमप्राभृतप्राभृतम् द्वीपादेव भवति, अत्र यावच्छब्दोपादानाद ग्रन्थान्तरे प्रसिद्धं जम्बूद्वीपवर्णनं विलोक्यम् किमत्र ग्रन्थगौरवेन ? लक्षयोजनप्रमाणः सर्वद्वीपसमुद्रेभ्यो लघुरायामविष्कम्भाभ्यां सहितो जम्बूद्वीपोऽस्ति 'ता जयाणं सूरिए सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तयाणं उत्तमकट्टपत्ते उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ' तत्र यदा सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चार चरति तदा खलु उत्तमकाष्ठा प्राप्तः उत्कर्षकोऽष्टादशमुहत्तौ दिवसः अत्र काष्ठा शब्दः प्रकर्षवाची परमप्रकर्षप्राप्तो यतः परमन्योऽधिको न भवति स उत्तमकाष्ठाप्राप्त इत्युच्यते । उत्कर्पतीत्युत्कर्षः, उत्कर्ष एवोत्कर्षकः उत्कृष्टः सर्वाधिक इति यावत्, अष्टादशमुहत्तों दिवसो भवति-सर्वाधिको दिवसो भवति, तस्मिन्नेव च सर्वाभ्यन्तरे मण्डले चार चरति सूर्ये'जहणिया दुपालसमुहुत्ता राई भवइ' जघन्या द्वादशमुहूर्त्ता रात्रि भवति, जघन्या द्वादशमुहर्नात्मिका रात्रि भैरतीति, एषोऽहोरात्रः पाश्चात्यस्य सूयेसम्वत्सरस्य पर्यवसानः, ततः स सूर्यस्तस्मात् सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलान्निष्क्रामन् नवं सूर्यसंवत्सरमाददानः-प्रवर्त्तमानः प्रथमे अतः सभी शेष द्वीप समुद्रों का आरम्भ जम्बूद्वीप से ही होता है यहां पर यावत् शब्द का प्रयोग होने से अन्य ग्रन्थों में प्रसिद्ध जम्बूद्वीप का वर्णन देख लेवें विस्तार भय से यहां उसे उदधृत नहीं किया है।
एक लक्ष योजन प्रमाण वाले सर्व दीप समुद्रों से कम आयाम विष्कम्भ वाला जम्बूद्वीप है (ता जया णं सरिए सवाभतरं मंडलं उवसंकमित्ता चार चरइ तयाणं उत्तमकट्टपत्ते उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ) जब सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल को प्राप्त करके गति करता है तब परम प्रकर्ष प्राप्त उत्कृष्ट सर्वाधिक अठारह मुहूर्त का दिवस होता है उसी सर्वाभ्यन्तर मंडल में सूर्य गति करता है तब (जहणिया दुवालसमुहत्ता राई भवइ) जघन्य कम से कम बारह मुहूर्त की रात्री होती है यह अहोरात्र पाश्चात्य सूर्यसंवत्सर का पर्यवसान याने अन्त है। उसके बाद वह सूर्य उस सर्वाभ्यन्तरमण्डल से निष्क्रमण करता हुवा नया सूर्यसंवत्सर को प्रवर्तमान कराता हुवा प्रथम તેથી બાકીના બધા જ દ્વીપસમુદ્રોનો આરંભ જંબુદ્વીપથી જ થાય છે. અહીંયાં યાવત શબ્દનો પ્રયોગ હોવાથી અન્ય ગ્રંથોમાં પ્રસિદ્ધ જબૂદ્વીપનું વર્ણન જોઈ લેવું વિસ્તાર ભયથી અહીંયા તેનો ઉલ્લેખ કર્યો નથી. એક લાખ જન પ્રમાણવાળા બધા दीपसमुद्रोथी माछ! मायाम विलवाणे नमूद्रीय छे. (ता जया णं सूरिए सव्वभंतर मंडलं उपसंकमित्ता चारं चरइ तयाग उत्तमकड्ठमत्ते उक्कोसए अद्वारसमुहत्ते दिवसे મ) જયારે સૂર્ય સર્વાઅંતર મંડળ પ્રાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે, ત્યારે પરમપ્રકર્ષને પ્રાપ્ત ઉત્કૃષ્ટ સર્વાધિક અઢાર મુહૂર્તને દિવસ થાય છે. એ જ સર્વાભ્યન્તર મંડળમાં સૂર્ય गति ४२ छे त्यारे (जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ) धन्य माछामा माछी मार મુહર્તની રાત્રી હોય છે. આ અહેરાત્ર પાશ્ચાત્ય સૂર્યસંવત્સરની અન્તને હોય છે. તે પછી એ સૂર્ય સભ્યન્તર મંડળમાંથી નીકળીને નવા સૂર્ય સંવત્સરને પ્રવર્તાવીને પહેલાં
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #56

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे अहोरात्रे-'अभितराणंतर' सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलादनन्तरं-द्वितीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा सर्वाधिकोऽष्टादशमुहूत्तौ दिवसो द्वाभ्यां मुहर्तेकषष्टिभागाभ्यामूनो भवति, द्वाभ्यां च मुहूर्तेकपष्टिभागाभ्यामधिका द्वादशमुहूर्ता रात्रि भवति सर्वाल्पिका रात्रिरित्यर्थः । कथमेतदवसीयते इति चेत् ? उच्यते-इहैकं मण्डल मेकेनाहोरात्रेण द्वाभ्यां सूर्याभ्यां परिसमाप्यते, एककश्च सूर्य प्रत्यहोरात्रं मण्डलस्य त्रिशदधिकाऽष्टादशशतसङ्ख्यकान् (१८३०) भागान् परिकल्प्य एकैकं भागं दिवसक्षेत्रस्य रात्रिक्षेत्रस्य वा यथायोग्यं हापयिता वर्द्धयिता वा भवति, चैको मण्डलगतस्त्रिंशदधिकाष्टादशशततमो भागो द्वाभ्यां मुहकपष्टिभागाभ्यां गम्यते, तथा च तानि मण्डलानि त्रिंशदथिकान्यष्टादशशतानि भागानां द्वाभ्यां सूर्याभ्यामेकेनाहोरात्रेण पूर्यते-गम्यते, अहोरात्रश्च त्रिंशन्मुहर्तप्रमाणः, ततः सूर्यद्वयापेक्षया पष्टिमुहर्ता लभ्यन्ते, ततस्तत्र त्रैराशिकगणितस्यावकाशो यथा-यदि पष्टया मुहूर्तेरष्टादशशतानि अहोरात्रि में (अभितराणंतरं) सर्वाभ्यन्तर मंडल से अनन्तरवां दूसरा मंडल में संक्रमण कर के गति करता है तब सब से बडा अठारह मुहूर्त का दिवस एकसठिया दो भाग न्यून दिवस होता है तथा एकमठिया दो मुहूर्त भाग अधिक बारह मुहूर्त को रात्री होती है, यह रात्रि सब से लघु होती है। यह किस प्रकार से होता है ? इसके प्रत्युत्तर रूप में कहा जाता है कि यहां पर एक अहोरात्र को दो सूर्यो द्वारा समाप्त किया जाता है, एक एक सूर्य प्रति अहोरात्र में १८३० मंडल के अठारहसो तीस संख्यावाले भागों की कल्पना करके एक एक दिवस क्षेत्र के अथवा रात्रि के यथायोग्य से कम करनेवाला या बढानेवाला होता है, वह एक मंडलगत १८३० अठारहसो तीस वाला भाग एकसठिया दो भाग वाले मुहूते से गमन करता है तथा वे मंडल १८३० अठारहसो तीस भागों को दो सूर्यों से अहोरात्र द्वारा गमन किया जाता है, अहोरात्रि तीस मुहूर्त प्रमाणवाली है अतः दो सूर्य की अपेक्षासे साठ मुहूर्त लभ्य होता है, उसका त्रैराशिक गणित इस प्रकार से है-जो साठ मुहूर्तों से महाशमा (अभितराणतरं) साल्यन्त२ भजनी ५छीना भामा सभा ४शन गति કરે છે, ત્યારે સૌથી મોટો અઢાર મુહુર્તનો દિવસ એકસઠીયા બે ભાગ ન્યૂન હોય છે. તથા એકસઠિયા બે મુહૂર્તાભાગ વધારે બાર મુહૂર્તની રાત્રિ હોય છે. આ રાત્રિ સૌથી નાની હોય છે. આ કેવી રીતે થાય છે? એના પ્રત્યુત્તર રૂપે કહેવામાં આવે છે કેઅહીંયાં એક મંડળ એક અહોરાત્રિથી બે સૂર્યો દ્વારા સમાપ્ત કરવામાં આવે છે. એક એક સૂર્ય પ્રત્યેક અહોરાત્રિમાં ૧૮૩૦ અઢારસેત્રીસ મંડળના અઢારસેત્રીસ ભાગોની કલ્પના કરીને એક દિવસ ક્ષેત્રના અથવા રાત્રિ ક્ષેત્રના યથાયોગ્ય રીતે કમ ઓછા કરવાવાળ અથવા વધારવાવાળા હોય છે, તે એક મંડળગત ૧૮૩૦ વાળે ભાગ એકસઠીયા એ ભાગ વાળા મુહૂર્તથી ગમન કરે છે, તથા એ મંડળ ૧૮૩૦ અઢારત્રીસ ભાગાને બે સૂર્યથી અહોરાત્ર દ્વારા ગમન કરાય છે. અહોરાત્રી ત્રીસ મુહુર્ત પ્રમાણવાળી છે. તેથી બે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #57

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ११ प्रथमप्राभृते प्रथमप्राभृतप्राभृतम् त्रिंशदधिकानि मण्डलस्य भागानां गम्यन्ते, तदैकेन मुहूर्तेन किं गम्यते ? तत्र राशित्रयस्थापना यथा-(६० ।। १८३० ॥ १) अत्रान्त्येन राशिना एककलक्षणविशिष्टेन मध्यस्य राशेगुणनाजातानि तान्येवाष्टादशशतानि त्रिंशदधिकानि, तेषामायेन राशिना पष्टिलक्षणविशिष्टेन यदि भागो हि यते तदा लब्धाः सार्दा स्त्रिंशद्भागाः-(१८३०-६०-३०+1) एतावन्मुहर्तेन गम्यते, मुहूर्तश्चैकषष्टिभागी क्रियते तत आगत एको भागो द्वाभ्यां मुहूर्तेकषष्टिभागाभ्यां गम्यते, यदि वा व्यशीत्यधिकेनाहोरात्रशतेन यदि षण्मुहर्ता हानौ वृद्धौ वा प्राप्यन्ते तदेकेन अहोरात्रेण किं प्राप्यते ? त्रैराशिकस्थापना यथा-(१८३।६।१) अत्रान्त्येन राशिना एककलक्षणविशिष्टेन मध्यराशियदि गुण्यते तदा जातास्ते एव षट् (६) तेषां व्यशीत्यधिकेन शतेन भागहरणम् , अत्रोपरितनराशेः स्तोकत्वाद् भागो न लभ्यते, ततश्छेद्यछेदकराश्यो खिकेनापवर्तनाज्जात उपरितनो राशिर्द्विकरूपोऽधस्तन एकपष्टिरूप:१८३० अठारहसो तीस मंडल भागों में गमन किया जाय तो एक मुहूर्त में कितना गमन किया जावे उसकी तीन राशि की स्थापना इस प्रकार से है(६०।१८३०११) यहां पर अंतिम राशि से माने एक वाले से मध्य राशि को गुणा करने पर अठारहसो तीस ही होता है उसको पहली राशी रूप साठ से जो भाग किया जाय तो ३०॥ साडेतीस होते हैं (१८३० : ६० = ३०१) इतना भाग तक मुहूर्त में गमन किया जाता है जो एकसो तिरासी १८३ अहोरात्र से छ मुहूर्त वृद्धि या क्षयको प्राप्त होवे तो एक अहोरात्र में क्या प्राप्त हो सके ? इसकी त्रैराशिक स्थापना इस प्रकार से हैं-(१८३-१६।१) इसमें अंत्य की जो १ रूप राशि है उससे मध्यराशी जो छ ६ है उसको गुणा करने से छ ही होते हैं उनका १८३ से भाग किया जाय तो उपर की राशी સૂર્યની અપેક્ષાથી સાઈઠ મુહૂર્ત લભ્ય થાય છે. તેનું વૈરાશિક ગણિત આ પ્રમાણે છેજે સાઈઠ મુહૂર્ત થી ૧૦૩૦ અઢારસોત્રીસ મંડળ ભાગમાં ગમન કરવામાં આવે તે એક મુહુર્તમાં કેટલું ગમન કરી શકાય? તેની ત્રણ રાશીની સ્થાપના આ પ્રમાણે છે. (૬૦-૧૮૩૦–૧) અહીંયાં અંતિમ રાશીથી એટલે કે એકવાળી રાશિથી વચલી રાશી જે ૧૮૩૦ છે તેને ગુણવાથી અઢારસેત્રીસ જ આવે છે. તેને પહેલી રાશી જે ૬૦ સાઈઠ छ तेनाथी वाम गाये तो ३०॥ सात्रीस मा यावे छे. (१८३०-२०३) આટલા ભાગ એક મુહૂર્તમાં ગમન કરવામાં આવે છે. મુહૂર્તના ૬૧ એકસઠ ભાગ કરે તે અહીંયાં આવેલ એક ભાગ એકસડિયા બે મુહૂર્ત ભાગથી ગમન કરવામાં આવે છે. જે ૧૮૩ એકસેવ્યાસી અહેરાતથી છ મુહૂર્તની વધ ઘટ થાય તે એક અહોરાત્રિમાં કેટલી વધ ઘટ થાય? તેની ઐરાશિક સ્થાપના આ પ્રમાણે છે. (૧૮૩-૬-૧) તેમાં છેલ્લી જે એક સંખ્યા છે તેનાથી વચલી સંખ્યા છે ૬ ને ગુણવાથી છે જ આવે છે. તેના ૧૮૩ એકસેચ્યાસી ભાગ કરવામાં આવે તો ઉપરની રાશી નાની હોવાથી ભાગ ચાલશે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #58

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे ( 1) अत आगतं द्वावेकपष्टिभागी मुहूर्तस्य एकस्मिन्नहोरात्रे वृद्धौ हानौ वा प्राप्येते इति, तथा-तस्माद् द्वितीयान्मण्डलानिष्क्रामन् सूर्यो द्वितीये अहोरात्रे सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमपेक्ष्य तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, ‘ता जया णं सूरिए' इत्यादि, तत्र यदा सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमपेक्ष्य तस्मिन् तृतीये मण्डले उपसंक्रम्य चारं चरति, तदा तत्र चतुर्भिमुहूर्तस्यैकपष्टिभागैर्हीनोऽष्टादशमुहूर्त्तप्रमाणो दिवसो भवति, तथा चतुर्भिर्मुहूर्तस्यकपष्टिभागैरधिका रात्रि द्वादशमुहत्तप्रमाणा भवति, एव मुकरीत्या 'खलु' निश्चितमेतेन अनन्तरोदितेनोपायेन प्रतिमण्डलं दिवसरात्रिविषयमुहकपष्टिभागद्वयहानिवृद्धिरूपेण निष्क्रामन् मण्डलपरिभ्रमणगत्या शनैः शनै दक्षिणाभिमुखं गच्छन् सूर्यः 'तयाणंतराओ' इति तस्माद विवक्षितादनन्तरान्मण्डलात् 'तयाणंतरं' इति तद्विवक्षितमनन्तरं मण्डलं संक्रामन् अल्प होने से भाग नहीं होगा अतः छेद्यछेदक राशी का त्रिक से अपर्वतना करने से उपर की राशि दो रूप एवं नीचे की राशि इकसठ रूप यथा ( a) इस प्रकार एक अहोरात्रि में वृद्धिहानी में एक मुहूर्त का एकसठिया दो भाग आता है तथा वह दूसरे मंडल से निष्क्रमण करता हुवा सूर्य दूसरे अहोरात्र में सर्वाभ्यंतरमंडल की अपेक्षा से तीसरे मंडल में निष्क्रमण करता हुवा गति करता है, (ता जया णं सूरिए) इत्यादि जब सर्वाभ्यतरमंडल की अपेक्षा से उस तीसरे मंडल में संक्रमण कर के गति करता है तब वहां चार मुहर्त के एकसठिया भाग से हीन अठारह मुहर्त प्रमाणवाला दिवस होता है तथा चार मुहूर्त के एकसठिया भाग अधिक बारह मुहूर्त की रात्री होती है, इस कथित नीति से (बल) निश्चित रूप से पीछे कथित उपाय से प्रतिमंडल में दिवस रात्रि संबंधी मुहूर्त का एकसठिया दो भाग हानि या वृद्धि रूप से निकलता हुवा मंडलपरिभ्रमण गति से धीरे धीरे दक्षिण दिशा की ओर गमन करता हुवा सूर्य (तयाणंतराओ) वह विवक्षित अनन्तर मंडल से નહીં તેથી છેaછેદક રાશીના બિકથી અપવર્તન કરવાથી ઉપરની રાશી છે અને નીચેની રાશી એકસઠ રૂપ થઈ જાય જેમ કે - ( ક) આ રીતે એક રાતદિવસમાં વધઘટ થવામાં એક સુહર્તાનો એકસઠીયા બે ભાગ આવે છે. તથા તે બીજા મંડળમાંથી નીકળતે સૂર્ય બીજા અહોરાત્રમાં સભ્યન્તર મંડળની અપેક્ષાએ ત્રીજામંડળમાં જવાની ગતિ કરે છે. (ता ज पाणं सूरिए) त्याहि न्या२ साल्यन्त२मानी अपेक्षाथी से श्रीक मम સંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. ત્યારે ત્યાં ચાર મુહૂર્તના એકસઠીયા ભાગ હીન અઢારમુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ થાય છે. તથા ચાર મુહૂર્તાને એકસડિયા ભાગ વધારે બાર મુહૂર્તની રાત હોય છે. આ કહેલ રીતથી (gg) નિશ્ચય પૂર્વોક્ત કથિત પ્રકારથી પ્રત્યેક મંડળમાં દિવસ રાત સંબંધી મુહૂર્તન એકસઠિયા બે ભાગ ન્યૂનાધિક રૂપથી નીકળીને મંડળના પરિભ્રમણ ગતિથી ધીરે ધીરે દક્ષિણ દિશા તરફ ગમન કરતે સૂર્ય (तयाणंतराओ) से विवक्षित ५छीना मगथी (तयाणंतर) से विवक्षित ५छीन। ममा
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #59

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ११ प्रथमप्राभृते प्रथमप्राभृतप्राभृतम् संक्रामन् एकैकस्मिन् मण्डले मुहूर्तस्य द्वी द्वौ एकपष्टिभागौ दिवसक्षेत्रस्य ‘णिवुटेमाणे २' निर्वेष्टयन् निर्वेष्टयन् हापयन् हापयन् रजनिक्षेत्रस्य प्रतिमण्डलं द्वौ द्वौ मुहूर्तस्यैकषष्टिभागी अभिवर्द्धयन् अभिवर्द्धयन् ज्यशीत्यधिकशततमे अहोरात्रे प्रथमषण्मासपर्यवसानभूते काले सर्वबाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, । 'ता जया णं' इति ततो यदा तस्मिन् काले अहोरात्ररूपे सर्वाभ्यन्तरामण्डलात् मण्डलपरिभ्रमणगत्या शनैः शनैः निष्क्रम्य सर्वबाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा सर्वाभ्यन्तरमण्डलम्, 'पणिधाय' प्रणिधाय-मर्यादीकृत्य द्वितीयान्मण्डलादारभ्येत्यर्थः, 'एगेणं तेसीएणं' इत्यादि, एकेन ज्यशीत्यधिकेन रात्रिन्दिवशतेन 'तिण्णि छावढे एगट्ठिभागमुहत्तसए' त्रीणि षट्पष्टानि-पटवष्यधिकानि मुहूर्त्तकपष्टि भागशतानि दिवसक्षेत्रस्य निर्वेष्टय-हापयित्वा रजनिक्षेत्रस्य तान्येव त्रीणि मुह तैकपष्टिभागशतानि षट्पष्टयधिकानि अभिवद्धय चारं चरति, तदा खलु उत्तभकाष्ठा प्राप्तापरमप्रकर्षप्राप्ता-उत्कर्पिका-उत्कृष्टा-सर्वाधिकप्रमाणा अष्टादशमुहर्ता-अष्टादशमुहूर्तप्रमाणा (तयाणंतरं) उस विवक्षित अनन्तर मंडल में संक्रमण करता हुवा एक एक मंडल में मुहूर्त का दो दो इकसठिया भाग दिवस क्षेत्र का (णिबुड्डेमाणे२) कम करता हुवा तथा रात्रि क्षेत्र का प्रतिमंडल में मुहर्त का दो दो एकसठिया भाग बढातार एकसौतिरासिवें अहोरात्र में अथवा पहला छमासावसान रूप काल में सर्वबाह्यमंडल में उपसंक्रमण कर के गति करता है । (ता जया णं) पश्चात् जब अहोरात्र रूप उस काल में सर्वाभ्यन्तर मंडल से मंडलपरिभ्रमण गति से धीरे धीरे निकल कर सर्वबाह्यमंडल को प्राप्त कर गति करता है तब सर्वाभ्यन्तर मंडल को (पणिधाय) मर्यादा कर के अर्थात् दसरे मंडल से आरम्भ कर के (एगेणं तेसीएण) इत्यादि एकसौतिरासी रात्रि दिवस से (तिन्नि छावढे एगडिगमुहत्तसए) मुहर्त का एकसो छियासठ भाग रूप दिवस क्षेत्र को कम करके रात्रि क्षेत्र का वहीतीन मुहूर्त का एकसौ इकसठवां भाग एकसो छियासठ अधिक की वृद्धि करता गति करता है तब उत्तमकाष्ठा प्राप्त સંક્રમણ કરીને એક એક મંડળમાં મુહૂર્તના બે બે એકસડિયા ભાગ દિવસ ક્ષેત્રને (णिवुडढेमाणे २) सोछ। रीने तथा रात्रिशना प्रतिमा म यता यता से सोयाशीमा અહેરાત્રિમાં અથવા પહેલા છ માસની સમાપ્તિરૂપ કાળમાં સર્વ બાહ્યમંડળમાં ઉપસિંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે.
(ता जया णं) पश्चात् न्यारे मारा३३५ मे मा सर्वाभ्यन्त२ भजयी भ3 પરિભ્રમણગતિથી ધીરે ધીરે નીકળીને સર્વબાહ્ય મંડળમાં જઈને ગતિ કરે છે. ત્યારે सत्यिन्त२ भने (पणिधाय) भर्याही प्रशन अर्थात मी माथी मारम शन (एगेणं तेसीएणं) इत्याहि मेसोयाशी तहसथी (तिन्नि छावटे एगद्विगमुहुत्तसए) मुडूत ना એકસે છાસઠ ભાગ રૂ૫ દિવસ ક્ષેત્રને કરીને રાત્રિક્ષેત્રના એજ ત્રણ મુહૂર્તના એકસો એક સઠ ભાગ એક છયાસઠ અધિકની વૃદ્ધિ કરીને ગતિ કરે છે ત્યારે પરમપ્રકર્ષ પ્રાપ્ત
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #60

४८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे रात्रि भवति, जघन्यो द्वाशमुहर्तप्रमाणो दिवसो भवति, एषा प्रथमा षण्मासी यदि वा एतत् प्रथमं षण्मासम्, 'सूत्रे च पुंस्त्वनिर्देश आपत्वात्' एषः व्यशीत्यधिकशततमोऽहोरात्रः प्रथमस्य पण्मासस्य पर्यवसान:-पर्यवसानभूतः। 'से पविसमाणे इत्यादि, स सूर्यः सर्वबाह्यान्मण्डलादभ्यन्तरं प्रविशन् द्वितीयं षण्मासमाददानः-प्रतिपद्यमानो द्वितीयस्य पण्मासस्य प्रथमे अहोरात्रे सर्ववाद्यान्मण्डलाद् अनन्तरं द्वितीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, 'ता जया णं' इति तत्र यदा सूर्यों बाह्यात्-सर्वबाह्यान्मण्डलाद्वितीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा द्वाभ्यां मुहत्तैकपष्टिभागाभ्यामूना अष्टादशमुहर्ता रात्रि भवति, द्वाभ्यां मुहत्तैकषष्टिभागाभ्यामधिको द्वादशमुहर्त्तप्रमाणो दिवसो भवति । ततस्ततोऽपि द्वितीयान्मण्डलादभ्यन्तरं मण्डलं स सूर्यः प्रविशन् द्वितीयस्य षण्मासस्य द्वितीये अहोराने 'बाहिरं तच्चंति अर्थात् परमप्रकर्ष को प्राप्त उत्कृष्ट अर्थात् सर्वाधिक प्रमाणवाली अठारह मुहर्त प्रमाणवालो रात्री होनी है। और जघन्य बारह मुहत प्रमाणवाला दिवस होता है, यह प्रथम षड्मासी होती है, अथवा यह प्रथम षड्मास है सूत्र में पुल्लिग कथन आर्ष होने से कहा है, यह १८३ एकसो तिरासी वा अहोरात्र प्रथम छह मास का पर्यवसान माने अन्तरूप होता है (से पविसमाणे) इत्यादि वह सूर्य सर्वबाह्यमंडल से अभ्यन्तर प्रवेश करता हुवा दूसरे छमास को प्राप्त होता हुवा दूसरे छह मास के प्रथम अहोरात्र में सर्वबाह्यमंडल से अनन्तर दूसरे मंडल में उपसंक्रमण करता हुवा गति करता है (ता जया णं) उसमें जब सूर्य सर्वबाह्यमंडल से दूसरे मंडल में उपसंक्रमण कर के गति करता है तब इकसठिया दो भाग मुहूर्त से न्यून अठारह मुहूर्त की रात्री होती है एवं इकसठिया दो भाग मुहूर्त अधिक बारह मुहूर्त प्रमाणवाला दिवस होता है । तदनन्तर उससे भी दूसरे मंडल से अभ्यन्तर मंडल में प्रवेश करता हुवा वह सूर्य दृसरे छह मास के दूसरे अहोरात्र में (बाहिरं तच्चंति) सर्वबाह्यઉત્કૃષ્ટ અર્થાત્ સર્વાધિક પ્રમાણવાળી એટલે કે અઢાર મુહૂર્તની રાત્રી થાય છે. અને જઘન્ય બારમુહૂર્તનો દિવસ થાય છે. આ રીતે પ્રથમ માસ થાય છે. આ પ્રથમ છ માસનું કથન છે. સૂત્રમાં પુલ્લિગ કથન આર્ષ હોવાથી કરેલ છે. આ ૧૮૩ એક્સો વ્યાશીમો અહોરાત્ર પહેલાં છ માસનો અનનો દિવસ હોય છે.
(से पविसमाणे) त्यादि सामथी २५०यत२ ममा प्रवेश ४२ते! सूर्य બીજા છ માસને પ્રાપ્ત થતે બીજા છ માસના પહેલા અહેરાત્રમાં સર્વબાહ્ય મંડળથી पछीना गीत ममा उपसभा प्रशने गति ४२ छे. (ता जया ण) तम या सूर्य સર્વબાહ્ય મંડળમાંથી બીજા મંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. ત્યારે એકસક્યિા બે ભાગ મુહુર્ત અધિક બાર મુહર્ત પ્રમાણવાળે દિવસ થાય છે. તે પછી તેનાથી પણ બીજા મંડળથી અત્યંતર મંડળમાં પ્રવેશ કરતો સૂર્ય બીજા છ માસના બીજા અહેરાત્રમાં
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #61

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ११ प्रथमप्राभृते प्रथमप्राभृतप्राभृतम् सर्वबाह्यान्मण्डलादर्वाक्तनं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, 'ता जया णं' इति ततो यदा खलु सूयः सर्वबाह्यान्मण्डलात् तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा अष्टादशमुहर्ता रात्रि श्चतुभिरेकपष्टिभाग रूना भवति, चतुर्भिमुहर्तकपष्टिभागैरधिको द्वादशमुहर्तप्रमाणो दिवसो भवति । 'एवं खलु एएणं' इत्यादि, एवं खलु एतेनोपायेन प्रविशन् सूर्यस्तस्मादनन्तरा। दिति । एवम्-उक्तनीत्या खलु एतेन-अनन्तरप्रतिपादितेनोपायेन प्रतिमण्डलं रात्रिदिवसविषयमुहूर्तेकषष्टिभागद्वयहानिवृद्धिरूपेण प्रविशन्-मण्डलपरिभ्रमणगत्या शनैः शनैरुत्तराभिमुखं गच्छन् 'तयाणंतराओ' ति, तस्माद्विवक्षितात् मण्डलात् 'तयाणंतरं' इति तद्विवक्षितमनन्तरं मण्डलं संक्रामन् संक्रामन् एकैक स्मिन् मण्डले मुहर्तस्य द्वौ द्वौ एकपष्टिभागौ रजनिक्षेत्रस्य निर्वेष्टयन् निर्वेष्टयन् दिवसक्षेत्रस्य प्रतिमण्डलं द्वौ द्वौ मुहूर्तस्यैकपष्टिभागी अभिवर्तयन् अभिवर्तयन् व्यशीत्यधिकशततमे अहोरात्रे द्वितीयषण्मासपर्यवसानमंडल से पहले के तीसरे मंडल में उपसंक्रमण करता हुवा गति करता है, (ता जया णं) तत्पश्चात् जब सूर्य सर्वबाह्यमंडल से तीसरे मंडल में संक्रमण कर के गति करता है तब अठारह मुहूर्त को रात्री इकसठिया चार भाग न्यून होती है तथा इकसठिया चार मुहूर्त भाग अधिक बारह मुहूर्त प्रमाणवाला दिवस होता है । (एवं खलु एएणं) इत्यादि उक्त रीत से यह पूर्वोक्त प्रतिपादित उपायसे प्रतिमंडल में दिवसरात्रि संबंधी मुहूर्त का इकसठिया दो भाग अर्थात् न्यूनाधिक रूप से प्रवेश कर के मंडल के परिभ्रमण गति से धोरे धीरे उत्तर दिशा की ओर जाता हवा (तयाणंतराओत्ति) उस विवक्षित मंडल से (तयाणंतरं) उस विवक्षित दूसरे मंडल में गमन करता करता एक एक मंडल में मुहूर्त के दो दो इकसठिया भाग बढता बढता एकसौ तिरासी वे अहोरात्र में जो की दूसरे छह मास के अन्तिमवर्ति है उस काल में (सव्व तरंत्ति) सर्वाभ्यन्तरमंडल में संक्रमण कर के गति करता है। (बाहिरं तच्चंति) साह भगथी पडसाना त्रीत भीमा ५स भए ४शन गत २ छ. (ता जया गं) तत्पश्चात् न्यारे सूर्य सपा माथी श्री ममा भए ४शन ગતિ કરે છે. ત્યારે અઢાર મુહૂર્તની શત એકસડિયા ચાર ભાગ ન્યૂન હોય છે, તથા એકસઠિયા ચાર મુહૂર્તી ભાગ વધારે બાર મુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ હોય છે.
(एवं खलुं एएणं) त्यादि से शते स पूरित प्रतिपाहन रेस उपायथी ४२४ મંડળમાં દિવસ રાત સંબંધી મુહૂર્તના એકસઠિયા બે ભાગ અર્થાત્ જૂનાધિક રૂપે પ્રવેશ शने भनी परिभ्रम तिथी धीरे धीरे उत्तर दिशा त२६ rai rdi (तयाणंतराओत्ति) ये विवक्षित मगथी (तयाणंतरं) ये विवक्षित wilon मम मन ४२di ४२di એક એક મંડળમાં મુહૂર્તના બળે એકસડિયા ભાગ વધતા વધતા એકસો ચાશીમાં अडाराम २ मीत छ भासन । हिवस छ. को (सव्वभरत्ति) सा. ભ્યન્તર મંડળમાં સંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #62

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे भूते काले 'सव्वभंतरं' त्ति सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति । 'ता जया णं' इति ततो यदा यस्मिन् काले सूर्यः सर्वधाह्यान्मण्डलात् मण्डलपरिभ्रमणगत्या शनैः शनैरभ्यन्तरं प्रविश्य सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रस्य चारं चरति तदा सर्वबाह्यमण्डलम् 'पणिधाय' प्रणिधाय-मर्यादीकृत्य, तदक्तिनाद् द्वितीयान्मण्डलात् आरभ्येत्यर्थः ‘एगेणं तेसीएण राइंदिवसएणं तिनिछावढे एगट्ठिभागठहत्तसए दिवसे खेत्तस्स णिबुडित्ता रयणिखेत्तस्य अभिवुडित्ता' त्ति, एकेन व्यशीत्यधिकेन रात्रिन्दिवशतेन त्रीणि षट्पष्टानि एकपष्टिभागमुहर्तशतानि रजनिक्षेत्रस्य निर्वेष्टय दिवसक्षेत्रस्याभिवर्य चारं चरति । एत दुक्तं भवति-अक्तिनाद् द्वितीयान्मण्डलादारभ्य एकेन व्यशीत्यधिकेन रात्रिन्दिवशतेन त्रीणि षट्षष्टानिषषष्टयधिकानि मुहर्तस्यैकषष्टिभागशतानि रजनिक्षेत्रस्य निर्वेष्टय हापयित्वा दिवसक्षेत्रस्य च तान्येव त्रीणि पटपष्टानि मुहूर्तेकषष्टिभागशतानि अभिवद्धयं चारं चरति तदा उत्तमकाष्ठाप्राप्तो भवति, परमप्रकर्षतां गतो भवति, तत्र 'उकोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे
(ता जया णं) उसके पीछे जिस काल में सूर्य सर्ववाह्यमंडल से मंडल परिभ्रमणगति से धीरे धीरे अभ्यन्तरमंडल में प्रवेश कर के सर्वाभ्यन्तर मंडल को प्राप्त कर गति करता है तब सर्वबाह्यमंडल को (पणिधाय) मर्यादा कर के उसके पहले के दूसरे मंडल से आरंभ कर के (एगेणं तेसीएणं राइदिवसएणं तिन्निछावढे एगहिभागमुहत्तसए दिवसखेत्तस्स णिवुद्वित्ता रयणि खेत्तस्स अभिवुद्वित्तात्ति) एकसी तिरासी रात्रि दिवस से तीनसौ छियासठिया , इकसठ भाग मुहूर्त रात्रि क्षेत्र में कम कर के एवं दिवस क्षेत्र में बढा कर के गति करता है। कहने का भाव यह है कि-अर्वाक्तन दूसरे मंडल से आरम्भ कर के एकसो तीरासी रात्रि दिवस से एकसोछियासठ मुहूर्त के इकसठिया भाग से रात्रिक्षेत्र को कम कर के एवं दिवस क्षेत्र को वही तीनसो छियासठ मुहूर्त के इकसठिया भाग से बढा कर गति करता है तब उत्तम काष्टा प्राप्त परमप्रकर्ष को प्राप्त होता है तब (उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते
(ता जया णं) ते पछी २ समये सूर्य सर्वमा भथी परिक्रमा गतिथी धीरे ધીર અભ્યાર મંડળમાં પ્રવેશ કરીને સર્વાભ્યન્તર મંડળને પ્રાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે. ત્યારે साह्य माने (पणिधाय) मा ४शने तेनाथ पसाना मीलन भथी मारन
शन (एगेणं तेसीएण राई देव सएणं तिन्निछ वडे एगसद्विभागमुहुत्तसए दिवसखेत्तस्स णिवुद्वित्ता रयणिखेत्तम्स अभिवुढित्तात्ति) सोयाशी रात्रि हिवसथी सोछासठिया . સઠ ભાગ મુહૂત રાત્રિ ક્ષેત્રના કામ કરીને તથા દિવસ ક્ષેત્રમાં વધારીને ગતિ કરે છે. કહેવાને ભાવ એ છે કે અવક્તન બીજા મંડળથી આરંભ કરીને એક વ્યાશી રાત દિવસથી એકસે છાસઠ મુહૂર્તના એકસઠિયા ભાગથી રાત્રિ ક્ષેત્રને કરીને અને દિવસ ક્ષેત્રને એ જ ત્રણ છાસઠ મુહૂર્તન એકસડિયા ભાગથી વધારીને ગતિ કરે છે. ત્યારે પરમ प्रषास थाय छे. त्यारे (उकोसए अद्वारसमुहुत्ते दिवसे भवइ) उत्कृष्ट पधारेभी क्यारे
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #63

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ११ प्रथमधाभृते प्रथमप्राभृतप्राभृतम् भवइ' उत्कर्षकोऽष्टादशमुहत्तों दिवसो भवति, उत्कर्षकः उत्कृष्टः परमाधिकोऽष्टादशमुहत्तों दिवसो भवति, 'जहणिया दुवालसमुहत्ता राई भवइ' जघन्या-परमाल्पा द्वादशमुहूर्त्ता रात्रि भवति, 'एस णं दोच्चे छम्मासे एस णं दुच्चस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे' एतत् खलु द्वितीयं पण्मासम् , एषः खलु द्वितीयस्य पण्मासस्य पर्यवसानः एषा द्वितीया पण्मासी, एष षट्पष्टयधिक त्रिशततमोऽहोरात्रो द्वितीयस्य षण्मासस्य पर्यवसानभूतः, 'एस णं आदिच्चे संवच्छरे एस णं आदिच्चस्स संवच्छरस्स पज्जवसाणे' एषः खलु आदित्यसंवत्सरः, एषः खलु आदित्यसंवत्सरस्य पर्यवसानः, एषः-एवं प्रमाणः, आदित्यसंवत्सरः-सौरवर्षों भवति, एषः फ्टपष्टयधिकत्रिशततमोऽहोरात्रो द्वितीयस्य षण्मासस्य पर्यवसानभूतो दिवसः, तथा च आदित्यस्य-आदित्यसम्बन्धिनः सम्वत्सरस्यापि पर्यवसानभूतो दिवस इत्यर्थः, सम्प्रति उपसंहरन्नाह-'इइ खलु तस्सेव आदिच्चस्स संवच्छरस्स सई अट्ठारसमुहत्ते दिवसे भवइ' इति खलु तस्यैवादित्यस्य सम्वत्सरस्य सकृदष्टादशमुहूर्ती दिवसो भवति, यस्मादेवम् दिससे भवइ) उत्कृष्ट अधिकाधिक अठारह मुहूर्त का दिवस होता है तथा (जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ) जघन्य-अत्यंत अल्प-छोटी बारह मुहूर्त की रात्री होती है (एस णं दोच्चे छम्मासे एस णं दुच्चस्स छम्मासस्स पजवसाणे) यह दूसरा छह मास कहा है यही दूसरे छह मास का अवसान अन्तिम दिवस है अर्थात् यह तीनसो छियासठवां अहोरात्र दूसरे छह मास का पर्यवसान रूप है (एस णं आदिच्चे संवच्छरे एसणं आदिच्चस्स संवच्छरस्स पजवसाणे) इस प्रकार से आदित्यसंवत्सर माने सौरवर्ष होता है यही तीनसो छियासठवां अहोरात्र दूसरे छहमास का पर्यवसानभूत अर्थात् अन्तिम दिवस होता है तथा सूर्यसंवत्सर संबंधी अर्थात् सौरवर्ष का अन्त का दिवस कहा गया है अब इस विषय का उपसंहार करते हुवे कहते हैं-(इह खलु तस्सेव आदिच्चस्स संवच्छरस्स सई अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ) इस प्रकार से मा२ मुस्तानी हिवस य छ. तथा (जहण्णिरा दुवालसमुहुत्ता राई भवइ) ४५न्य नानामा નાની બાર મુહૂર્તની રાની હોય છે.
(एस णं दोच्चे छम्मासे एस णं दोच्चस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे) २॥ शते मीत छ માસ કહેલ છે. અર્થાત્ આ ત્રણસો છાસઠમે અહોરાત્ર બીજા છ માસના પર્યવસાન રૂપ છે. (एस णं आदिच्चे संवत्सरे एस णं आदिच्चस्स संवत्सरस्स पज्जवसाणे) २. प्रमाणे माहिर સંવત્સર એટલે કે સૌરવર્ષ થાય છે. આજ ત્રણસો છાસઠમે અહોરાત્ર બીજા છ માસના અન્તરૂપ છે. એટલે કે છેલે દિવસ છે. તથા સૂર્ય સંવત્સર સંબંધી અથત સૌરવર્ષને છેલ્લો દિવસ કહેલ છે.
ये या विषयने। 3५स २ ४२i ४९ छे-(इह खलु तस्सेव आदिच्चस्स संवच्छरस्न सई अद्वारसमुहुत्ते दिवसे भवई) मा प्रमाणे ममाहित्य संवत्स२मा ११ पार पसार
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #64

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे इति' तस्मात्कारणात्तस्यादित्यस्य सम्वत्सरस्य आदित्यसंवत्सरस्य मध्ये, एवम्-उक्तप्रकारेण सकृत्-एकवारमेव अष्टादशमुहत्तॊ दिवसो भवति, सकृच्चाष्टादशमुहर्ता रात्रिः, तथा सकृत् द्वादशमुहत्तों दिवसो भवति, सकृच्च द्वादशमुहर्ता रात्रिः । तत्र प्रथमे षण्मासे अस्त्यष्टादशमुहर्ता रात्रिः, सा च प्रथमपण्मासपर्यवसानभूतेऽहोरात्रे, सायनमकरस्थ सूर्यात्प्रथमस्य षण्मासस्य प्रारम्भः । मिथुने च पर्यवसानः । सायनकर्काद्वितीयषण्मासस्य प्रारम्भः धनुरन्ते च पर्यवसानः । नत्वष्टादशमुहत्तों दिवसः, तथा तस्मिन्नेव प्रथमे षण्मासे अस्ति द्वादशमुहत्तौ दिवसः, सोऽपि प्रथमपण्मासपर्यवसानेऽहोरात्रे, न तु द्वादशमुहर्ता रात्रिः, द्वितीये षण्मासे अस्त्येतत् यदुत अष्टादशमुहत्तौ दिवसो भवति, स च द्वितीयषण्मासपर्यवसानभूतेऽहोरात्रे, नत्वष्टादशमुहर्ता रात्रिः, तथा अस्त्येतत् यदुत तस्मिन्नेव द्वितीये उस आदित्यसंवत्सर में पूर्वोक्त प्रकार से एक ही वार अठारह मुहूर्त का दिवस होता है तथाच एकवार ही बारह मुहर्त की रात्री होती है। प्रथम छह मास में अठारह मुहूर्त की रात्री होती है वह प्रथम छह मास का पर्यवसान रूप अहोरात्र में होती है। सायन मकर राशि में स्थित सूर्य से पहले छहमास का प्रारंभ होता है तथा मिथुन राशि गत सूर्य होने पर समाप्त होता है । सायन कर्क राशि गत सूर्य होने पर दूसरे छह मास का प्रारम्भ होता है एवं धन राशिस्थ सूर्य होने पर समाप्त होता है । अठारह मुहूर्त का दिवस नहीं होता है तथा वही पहले छह मास में बारह मुहूर्त का दिवस होता है वह भी प्रथम छह मास के अन्तिम अहोरात्र में होता है बारह मुहूर्त की रात्री नहीं होती है।
दूसरे छहमास में ऐसा होता है-कि अठारह मुहूर्त का दिवस होता है वह दिवस दूसरे छहमास का पर्यवसान भूत अहोरात्र में होता है । अठारह मुहर्त की रात्री नहीं होती है तथा उसी दूसरे छह मास में बारह मुहूर्त की મુહૂર્તને દિવસ થાય છે. તથા એક જ વાર બાર મુહર્તાની રાત હોય છે, પહેલા જ માસમાં અઢાર મુહૂર્તની રાત હોય છે. તે પ્રથમ છ માસના અંત રૂપ અહોરાત્રમાં થાય છે. સાયન મકર રાશિમાં રહેલ સૂર્યથી પહેલા છ માસનો પ્રારંભ થાય છે તથા મિથુન રાશીને સૂર્ય થાય ત્યારે તે સમાપ્ત થાય છે. સાયન કર્ક રાશીમાં સૂર્ય આવે ત્યારે બીજા છ માસને પ્રારંભ થાય છે. અને ધન રાશીમાં સૂર્યને પ્રવેશ થતાં તે સમાપ્ત થાય છે. અઢાર મુહૂર્તને દિવસ હોતો નથી. તથા એજ પહેલા છ માસમાં બાર મુહૂર્તને દિવસ હોય છે. તે પણ પ્રથમ છ માસના અન્તિમ અહોરાત્રમાં હોય છે. બાર મુહૂર્તની રાત હોતી નથી.
બીજા છ માસમાં એવું થાય છે કે-અઢાર મુહૂર્તને દિવસ થાય છે, તે દિવસ બીજા છ માસના અંત રૂપ અહોરાત્રમાં હોય છે. અઢાર મુહૂર્તની રાત હોય છે. તે પણ એજ બીજા છ માસના અંતરૂપ અહોરાત્રમાં હોય છે. એવું નથી કે બાર મુહૂર્તને દિવસ હોય છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #65

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टोका सू० ११ प्रथमप्राभृते प्रथमप्रभृप्राभृतम्
"
षण्मासे अस्ति द्वादशमुहूर्त्ता रात्रिः सापि तस्मिन्नेव द्वितीयषण्मासपर्यवसानभूतेऽहोरात्रे, नपुनरस्त्येतत् यदुत द्वादशमुहूर्त्ता दिवसो भवति, तथा प्रथमे वा षण्मासे नास्त्येतत् यदुत पञ्चदशमुहूर्त्ती दिवसो भवति, नास्त्येतत् यदुत पञ्चदशमुहूर्त्ता रात्रिः, किं सर्वथा नेत्याहनान्यत्र रात्रिन्दिवानां वृद्ध्यपवृद्धितोऽन्यत्र न भवति, रात्रिन्दिवानां तु वृद्धवृद्धौ च, भवत्येव पञ्चदशमुहर्त्ता रात्रिः, पञ्चदशमुहूर्ती दिवसः, ते च वृद्ध्यपवृद्धी रात्रिन्दिवानां कथं भवत इत्याह- 'मुहुत्ताणं वा चयोवचएणं' मुहूर्त्तानां वा चयोपचयौ मुहूर्त्तानां पञ्चदशसंख्यानां, चयोपचयेन, चयेन - अधिकेन वृद्धिः, अपचयेन - हीनत्वेनापवृद्धि:, इयमत्र भावना - परिपूर्णपञ्चदशमुहर्त्तप्रमाणे दिवसरात्री न भवतः, हीनाधिकपञ्चदशमुहर्त्तप्रमाणे तु दिवसरात्री भवतः, एवम् 'णण्णत्थ वा अणुवायगईए' नान्यत्र वा अनुपातगतेः, अत्र वा शब्दः प्रकारान्तरसूचने अन्यत्र अनुपातगते:- त्रैराशिकप्रमाणानुसारगतेः, पञ्चदशमुहूर्त्तो
५३
रात्री होती है वह भी उसी दूसरे छह मास के अन्तिम भूत अहोरात्र में होती है, ऐसा नहीं है कि बारह मुहूर्त का दिवस होता है तथा पहले छह मास में यह नहीं होता है कि पंद्रह मुहूर्त का दिवस होता है और ऐसा भी नहीं है कि पंद्रह मुहूर्त की रात्री होती है तो क्या सर्वथा ऐसा नहीं है इसके लिये कहते हैं अन्यत्र रात्रिदिवस का वृद्धिक्षय नहीं होता है अतः अन्यत्र नहीं होता है रात्रिदिवस का क्षय वृद्धी होने पर ही पंद्रहमुहूर्त की रात्री एवं पंद्रह मुहूर्त का दिवस होता है । वह रात्रि दिवस का क्षय वृद्धी किस प्रकार होता है ? इसके लिये कहते हैं (मुहुत्ताणं वा चयोवचएणं ) पंद्रह मुहूर्त के क्षय वृद्धी से माने चय-अधिक होने पर वृद्धी, अपचय-कम होने पर अपवृद्धी माने क्षय होता है यहां पर इस प्रकार से समझना चाहिये - परिपूर्ण पंद्रह मुहूर्त प्रमाणवाला दिवस या रात्री नहीं होता है न्यूनाधिक पंद्रह मुहूर्त प्रमाणवाला दिवसरात्र होता है । इसी प्रकार (णण्णत्थ वा अणुवायगईए) यहां पर वा शब्द प्रकारान्तर सूचक है अन्यत्र अनुपातगति माने त्रैराशिक प्रमाणानुसार गति से पंद्रह તથા પહેલા છ માસમાં એમ નથી થતું કે પ ંદર મુહૂર્તીના દિવસ હોય છે. અને એવુ પણ નથી હાતુ કે પંદર મુહૂર્તની રાત્રી હોય તે શું કાયમ જ એમ થતું નથી ? એ પ્રશ્નના સમાધાન માટે કહે છે અન્યત્ર રાતદિવસના વૃદ્ધિ ક્ષય નથી હોતાં તેથી ત્યાં તેમ નથી થતુ રાત્રિ દિવસના ક્ષયવૃદ્ધિ થાય ત્યારે જ પંદર મુહૂત'ની રાત અને પંદર મુહૂત ના દિવસ હોય छे. ते शत द्विवसना वृद्धी क्षय देवी रीते थाय छे ? तेना सभाधान निमित्ते उडे छे, (मुहुत्तणं वाचयोवच णं) पं२ मुहूर्तनी वधघटथी भेटले सहींयां सेवी रीते सम
- परिपूर्ण पंढर भुहूर्त प्रभाणुवाणा शतदिवस होय छे से शते (णण्णत्थ वा अणुवायगईए) अडींयां राशम् अाशन्तर सूया हे. अन्यत्र अनुयातगति खेटले त्रैराशिष्ठ ગણિતના પ્રમાણાનુસાર ગતિથી પંદર મુહૂર્તના દિવસ અને પ ંદર મુર્હુતની રાત હોતા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #66

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र दिवसः पञ्चदशमुहर्ता वा रात्रिन भवति, अनुपातगत्या तु भवत्येव, सा चानुपातगतिरेवंयदि त्र्यशीत्यधिकशततमे मण्डले वृद्धौ हानौ वा षण्मुहर्ता लभ्यन्ते ततोऽर्वाक तदर्द्धगतौ त्रयो मुहूर्ताः प्राप्यन्ते, व्यशीत्यधिकशतस्य वाऽर्द्ध सार्दा एकनवतिः, ततश्चागतम् एकनवतिसंख्येषु मण्डलेषु गतेषु द्विनवतितमस्य च मण्डलस्याः गते पञ्चदशमुहूर्ताः प्राप्यन्ते, ततस्तत ऊर्ध्व रात्रिकल्पनायां पञ्चदशमुहत्तौ दिवसः, पञ्चदशमुहर्ता रात्रिश्च लभ्यते नान्यथेति, 'गाहाओ भाणियव्याओ' गाथा भणितव्याः, अत्र अनन्तरोतार्थसंग्राहिका अस्या एव सूर्यप्रज्ञप्तेः 'भद्रबाहुस्वामिना' या नियुक्तिः कृता प्रत्प्रतिबद्धा अन्या श काश्चन ग्रन्थान्तरसुप्रसिद्धा गाथा वर्तन्ते ता भणितव्याः-पठनीयाश्चिन्तनीयाः । ताश्च सम्प्रति क्वापि पुस्तके न दृश्यन्ते, इति व्यवच्छिन्नाः सम्भाव्यन्ते, ततो न कथयितुं व्याख्यातुं वा शक्यन्ते । यो वा यथा संप्रदायादवगच्छति सोऽपि स्वशिष्येभ्य स्तथैव कथयेत् व्याख्यापयेच्च ॥सू० ११॥
इति ‘पढमस्स पाहुडस्स पढमं पाहुडपाहुडं समत्तं'
प्रथमस्य प्राभृतस्य प्रथमं प्राभृतप्राभृतम् समाप्तम् ।। मुहूर्त का दिवस एवं पन्द्रह मुहूर्त की रात्री नहीं होती है परंतु अनुपातगति से तो यह होता ही है । वह अनुपात गति इस प्रकार से है-जो एकसो तिरासीवे मंडल में वृद्धि या हानि में छह मुहूर्त लभ्य हो तो उससे पहले उसकी अर्द्ध गति में तीन मुहूर्त होते हैं। एकसो तिरासी का आधा साडे इक्कानवे होते हैं। उस इकानवें मंडल पुरा होने पर बिरानवें मंडल अर्दा जाने पर पंद्रह मुहूर्त होता है तदनन्तर रात्रि कल्पने पर पंद्रह मुहर्त का दिवस होता है एवं पंद्रह मुहर्त की रात्री होती है अन्यथा नहीं । (गाहाओ भाणियवाओ) उस अनन्तर अर्थ को संग्रह कर बतानेवाली इस सूर्यप्रज्ञप्ति की भद्रबाहु स्वामीने जो नियुक्ति कही है उससे प्रतिबद्ध अथवा अन्य ग्रन्थान्तर में सुप्रसिद्ध गाथा कहीं है, वह यहां पर कहनी समझनी चाहिये परंच वह गाथा इस समय किसी भी ग्रन्थ में उपलब्ध ही नहीं होती है अतः विच्छिन्न हो ऐसी નથી. પરંતુ અનુપાત ગતિથી તે એ થાય જ છે. તે અનુપાત ગતિ આ રીતે છે—જે એક વ્યાશીમાં મંડળમાં વૃદ્ધિ કે હાનીમાં છે મુહૂર્ત લભ્ય હોય તે તેનાથી પહેલાં તેની અર્ધગતિમાં ત્રણ મુહૂર્ત થાય છે. એક ચાસીના અર્ધા સાડીએકાણુ થાય છે, એ એકાણુ મંડળ પુરા થાય અને બાગુનું મંડળ અધું થાય ત્યારે પંદર મુહૂર્ત થાય છે. તે પછી રાત્રીની કલ્પના કરવાથી પંદર મુહૂર્તને દિવસ હોય છે અને ५४२ भुइतनी रात हाय छे. मी शते तेम थतु नथी (गाहाओ भाणियव्याओ) ઉપરોક્ત અર્થન સંગ્રહ કરીને બતાવવાવાળી ગાથા આ સૂર્ય પ્રશતિની ભદ્રબાહુવામીએ જે નિર્યુક્તિ કરેલ છે તેનાથી સંબંધિત છે અથવા અન્ય ગ્રંથમાં સુપ્રસિદ્ધ ગાથા કહી છે. તે અહીંયા કડીને સમજી લેવી. પરંતુ તે ગાથા આ સમયે કોઈ પણ ગ્રન્થમાં પ્રાપ્ત થતી નથી તેથી તે વિચ્છિન્ન થઈ હોય તેમ સંભાવના થઈ શકે છે. તેથી અહીંયાં તેનું
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #67

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १२ प्रथमयाभृते द्वितीयं प्राभृतप्राभृतम्
प्रथमप्रभृतस्य द्वितीयम् प्राभृतप्राभृतं प्रारभ्यते मूलम्-ता कहं ते अद्धमंडलसंठिई आहिया ति वएज्जा ?, तत्थ खलु इमे दुवे अद्भमंडलसंदिई पन्नत्ता तं जहा-दाहिणा चेव अद्धमंडलसंठिई उत्तरा चेव अद्धमंडलसंटिई। ता कहं ते दाहिणअद्धमंडल संठिई आहियाइ वएज्जा, ता अपण्णं जंबुद्दीवे दीवे सव्वदीवसमुदाणं जाव परिक्खेवेणं ता जया णं सूरिए सबभंतरं दाहिणं अद्धमंडलसंठिई उवसंकमित्ता चारं चरई, तया णं उत्तमकट्ठपत्ते उकोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहत्ता राई भवइ, से णिक्खममाणे सूरिए ण संवन्छरं अयमाणे पटमंसि अहोरत्तंसि दाहिणाए अंतराए भागाए तस्सादिपएस।ए अमितराणंतरं उत्तरं अद्धमंडलसंठिई उवसंकमित्ता चारं चरइ,जया णं सूरिए अम्भितराणं उत्तर अद्ध मंडलसंठिइं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तयाणं अट्ठारसमुहुत्ते (हि) दिवसे भवइ दोहिं एगट्ठिभागमुहुत्तेहिं ऊणे, दुवालसमुहत्ता राई भवइ दोहिं एगट्ठिभागमुहुत्तेहि अहिया से णिक्खममाणे सूरिए दोच्चंसि अहोरसि उत्तराए अंतराए भागाए तस्मादिपएसाए अभितरं तच्चं दाहिणं अद्धमंडलंसंठिइं उपसंकमित्ता चारं चरइ । ता जया णं मूरिए अम्भितरं तच्चं दाहिणं अद्धमंडलं संठिई उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं अट्ठारसमुहुत्तेहिं दिवसे भवइ चउहिं एगट्ठिभागमुहृत्तेहिं ऊणे, दुवालसमुहुत्ता राई भवइ चरहिं एगट्ठिभागमुहुत्तेहिं अहिया, एवं खलु एएणं उवा एणं णिक्खममाणे संभावना हो सकती है अतः यहां पर उसका कथन या व्याख्या करना शक्य नहीं है जो कोई संप्रदाय से जानते हो तो वह स्वशिष्यों को वह यथावस्थित रीत से कहे या समझावे ॥ सू० ११॥
॥ प्रथम प्राभृत का प्रथम प्राभृतप्राभृत समाप्त ॥ કથન કે વ્યાખ્યા કરવાનું શક્ય નથી. જે કદાચ કઈ સંપ્રદાય પરંપરાથી જાણતા હોય તે તેઓ પોતાના શિષ્યને યથાવસ્થિત રીતે કહી સમજાવે. એ સૂત્ર ૧૧ છે
પહેલા પ્રાભૂતનું પહેલું પ્રાભૃતપ્રાભૃત સમાપ્ત
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #68

५६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे सूरिए तदनंतराऽणंतरंसि तंसि२ देसंमि तं तं अद्धमंलसंठिई संकममाणे२ दाहिणाए२ अंतराए भागाए तस्सादिपएसाए सव्वबाहिरं उत्तरं अद्धमंडलसंठिइं उवसंकमित्ता वारं चरइ, ता जया णं सूरिए सव्वबाहिरं उत्तरं अद्धमंडलसंठिई उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं उत्तमकट्ठपत्ता उक्कोसिया अट्ठारसमुहत्ता राई भवइ, जहण्णए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ । एस णं पढमे छम्मासे एस णं पढमस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे, से पविसमाणे सूरिए दोच्चं छम्मासं अयमाणे पढमंसि अहोरत्तंसि उत्तराए अंतरभागाए तस्सादिपएसाए बाहिराणतरं दाहिणं अद्धमंडलसंठिई उपसंकमित्ता चारं चरइ, ता जया णं सूरिए बाहिराणंतरं दाहिणं अद्भमंडलसंठिई उवसंकमित्ता चारं चरइ तयाणं अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ दोहिं एगट्ठिभागमुहुत्तेहिं ऊणा, दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ दोहिं एगट्ठिभागमुहुत्तेहिं अहिए, से पविसमाणे सूरिए दोच्चंसि अहो. रत्तंसि दाहिणाए अंतराए भागाए तस्सादिपएसाए बाहिरंतरं तच्चं उत्तरं अद्धमंडलसंग्इिं उपसंकमित्ता चारं चरइ, ता जया णं सूरिए बाहिर तच्चं उद्धमंडलसंठिई उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं अट्ठारसमुहुत्ता गई भवइ चउहिं एगट्ठिभागमुहुत्तेहि अहिया. एवं खल्लु एएणं उवाएणं पविसमाणे सूरिए तयाणंतराउ तयाणंतरं तंसि२ देसंसि तं तं अद्धमंडलसंठिई संकममाणे २ उत्तराए अंतराभागाए तस्सादि पएसाए सव्वन्भंतरं दाहिणं अद्धमंडलसंठिई उवसंकमित्ता चारं चरइ, ता जया णं मूरिए सव्वन्भंतरं दाहिणं अद्धमंडलसंठिई उपसंकमित्ता चारं चरइ तयाणं उत्तमकट्ठपत्ते उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, एम णं दोच्चे छम्मासे, एस णं दोबस्स छम्पासस्स पज्जवसाणे एस णं आदिच्चे सवच्छरे, एस णं आदिच्चसवच्छरस्स पज्जवसाणे गसू० १२॥
छाया--तावत्कथं ते अर्द्धमण्डलसंस्थिति राख्याता इति वदेत् । तत्र खलु द्वे अर्द्धमण्डलसंस्थिती प्रज्ञप्ते, तद्यया-दक्षिणा चैवार्द्धमण्डलसंस्थितिः उत्तरा चैव अर्द्धमण्डलसंस्थितिः, ।
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #69

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १२ प्रथमपाभृते द्वितीयं प्राभृतप्राभृतम् तावत्कथं ते दक्षिणा अर्द्धमण्डसंस्थितिः आख्याता इति वदेत् । तावद् अयं जम्बूद्वीपद्वीपः सर्वेद्वीपसमुद्राणां यावत् परिक्षेपेण, तत्र यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरां दक्षिणामद्धेमण्डसंस्थितिम् उपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु उत्तमकाष्ठा प्राप्तः उत्कर्षकोऽष्टादशमुहूत्तों दिवसो भवति जघन्या द्वादशमुहूर्ती रात्रि भवति, स निष्क्रममाणः सूर्यः नवं सम्वत्सरमाददानः प्रथमे अहोरात्रे दक्षिणस्माद् अन्तराद् भागात् तस्यादिप्रदेशस्य अभ्यन्तरा मुत्तरामद्धमण्डलसंस्थितिमुपसंक्रम्य चारं चरति, यदा खलु सूर्यः अभ्यन्तरानन्तरामुत्तराम मण्डलसंस्थितिम् उपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु अष्टादशहत्तों दिवसो भवति द्वाभ्यामेकषष्टिभागमुहूत्ताभ्यामूनो भवति, द्वादशमुहूर्ता रात्रिः द्वाभ्यामेकषष्टिभागमुहर्ताभ्यामधिका, स निष्क्रामन् सूर्यः द्वितीये अहोरात्रे उत्तरस्मादन्तराद भागात तस्यादि प्रदेशस्य अभ्यन्तरां तृतीयां दक्षिणा मद्धमण्डलसंस्थिति मुपसंक्रम्य चार चरति । ततो यदा खलु सूर्यः अभ्यन्तरां तृतीयां दक्षिणामर्द्धमण्डलसंस्थिति मुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु अष्टादशमुहूत्तों दिवसो भवति चतुर्मिरेकषप्टिभागमुहर्ने रूनः, द्वादशमुहर्ता रात्रिभवति चतुभिरेकषष्टिभागमुहूरधिका, एवं खलु एतेनोपायेन निष्क्रामन् सूर्यः तदनन्तरां तदनन्तरं तस्मिन् तस्मिन् देशे तांताम् अर्द्धमण्डलसंस्थितिं संक्रामन् संक्रामन् दक्षिणस्माद दक्षिणस्माद् अन्तराद् भागात् तस्यादिप्रदेशस्य, सर्वबाह्यामुत्तरामर्द्धमण्डलसंस्थिति मुपसंक्रम्य चारं चरति, ततो यदा खलु सूर्यः सर्वबाह्यामुत्तरार्द्धमण्डलसंस्थिति मुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु उत्तमकाष्ठां प्राप्ता उत्कर्षिका अष्टादशमुहूर्ती रात्रिर्भवति, जघन्यो द्वादशमुहूत्तौ दिवसो भवति । एष खलु प्रथमे षण्मासे, एप खलु प्रथमस्य षण्मासस्य पर्यवसानः । स प्रविशन् सूर्यः द्वितीयं षण्मासमाददानः प्रथमे अहोरात्रे उत्तरस्मादन्तरद्भागात् तस्यादिप्रदेशस्य बाह्यानन्तरां दक्षिणामर्द्धमण्डलसंस्थिति पसंक्रम्य चारं चरति, ततो यदा खलु सूर्यः बाह्यादनन्तरां दक्षिणामर्द्धमण्डलसंस्थिति मुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु अष्टादशमुहूर्ता रात्रि भवति द्वाभ्यामेकषष्टिभागमुहूर्ताभ्यामूना, द्वादशमुहूत्तौ दिवसो भवति द्वाभ्यामेकषष्टिभागमुहूर्त्ताभ्यामधिकः, स प्रविशन् सूर्यः द्वितीये अहोरात्रे दक्षिणस्माद् अन्तराद्भागात् तस्यादिप्रदेशात् बाह्यान्तरां तृतीया मुत्तरा मर्द्धमण्डलसंस्थितिम् उपसंक्रम्य चारं चरति, ततो यदा खलु सूर्यः बाह्यां तृतीया मुत्तरा मर्द्धमण्डलसंस्थिति मुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु अष्टादशमुहर्ता रात्रिभवति चतुभिरेकपष्टिभागमुह तैरधिका, एवं खलु एतेनोपायेन प्रविशन् सूर्यः तदनन्तरात्तदनन्तरं तस्मिन् तस्मिन् प्रदेशे तां ता मर्द्धमण्डलसंस्थितिं संक्रामन् संक्रामन् उत्तरस्माद् अन्तराद् दिगविभागात् तस्यादिप्रदेशस्य सर्वाभ्यन्तरां दक्षिणा मर्द्धमण्डलसंस्थितिमुपसंक्रम्य चारं चरति, तत्र यदा खलु सूर्यः साभ्यन्तरां दक्षिणामर्द्धमण्डलसंस्थिति मुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्तः उत्कर्षक: अष्टादशमुहूत्ततॊ दिवसो भवति, जघन्या द्वादशमुहूर्ता रात्रि भवति, एष खलु द्वितीयः षण्मासः, एष खलु द्वितीयस्य षण्मासस्य पर्यवसानः, एष खलु आदित्यसम्बत्सरः, एष खलु आदित्यसम्वत्सरस्य पर्यवसानः ॥ सू० १२ ॥
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #70

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे ___टीका-सम्प्रति-कतिमंडलं व्रजति सूर्य इति प्रथमस्य प्राभृतस्य यानि विंशतिः प्राभृतप्रामृतानि सन्ति तेषु द्वितीयस्य 'आर्द्धमण्डलसंस्थितिः' इत्यस्य स्वरूपमाह-'ता कहं ते अद्धमंडल' इत्यादि, ‘ता कहं ते अद्धमंडलसंठिई आहियात्ति वएज्जा' तावत्कथं ते अर्द्धमण्डलसंस्थिति राख्याता इति वदेत् , अत्र 'ता' इति क्रमार्थबोधिका, कथं-केन प्रकारेण भगवन् ! ते-तव देवानुप्रियस्य मते अर्द्धमण्डलसंस्थितिः-अर्द्धमण्डलस्य व्यवस्था आख्याता, इति वदेत् । अत्रायमभिप्रायो यथा--इह एकैकः सूर्य एकैकेनाहोरात्रेण एकैकस्य भण्डलस्याईभ्रमणेनैव पूरयति, तत्रायं संशयो जागर्ति कथमेकैकस्य सूर्यस्य प्रत्यहोरात्र मेकैकार्द्धमण्डलपरिभ्रमणव्यवस्थेति गौतमो विनयमावेन मगवन्तं पृच्छति ततो-भगवानाह-'तत्थ खलु इमे दुवे' ति, तत्र खलु द्वे अर्द्धमण्डलसंस्थिती प्रज्ञप्ते, तत्र-अर्द्धमण्डलव्यवस्थाविचारे खलु-निश्चित मिमे द्वे अर्द्धमण्डलसंस्थिती मया प्रज्ञप्ते, तद्यथा-एका दक्षिणा-दक्षिणदिग्वि
प्रथमप्राभृत का दूसरा प्राभृतप्राभृत का प्रारंभ टोकार्थ-अब सूर्य कितने मंडल में गमन करता है इस प्रकार के प्रथम प्राभृत के जो वोस प्राभृतप्राभृत है उनमें (अर्द्ध मंडसंस्थिति) रूप दूसरा प्राभृत है उसका कथन करते हैं-कहं (ते अद्धमंडल) इत्यादि
(ता कहं ते अद्धमंडलसंठिई आहिया त्ति वएजा) यहां पर (ता) शब्द क्रमार्थ बोधक है हे भगवन आप के अभिप्राय से अर्द्धमंडलसंस्थिति-व्यवस्था किस प्रकार से कही है ? सो हमे कहीये ? इस प्रश्न का भाव ऐसा है कि यहां पर एक एक सूर्य एक एक अहोरात्रि से एक एक मंडल का अर्द्ध भाग में भ्रमण कर के पूरता है तो यहां पर ऐसा संशय होता है कि एक एक सूर्य का प्रत्येक अहोरात्रि में एक एक अर्द्धमंडल में परिभ्रमण की व्यवस्था किस प्रकार से होती है ? ऐसा श्री गौतमस्वामी विनम्रभाव से भगवान् को पूछते हैं-इस प्रश्न के उत्तर में भगवान् कहते हैं-(तत्थ खल इमे दुवेत्ति) इस अर्द्ध
પહેલા પ્રાભૃતના બીજા પ્રાભૃતપ્રાભૃતને પ્રારંભ ટીકાથ:-હવે સૂર્ય કેટલા મંડળમાં ગમન કરે છે એ રીતના પહેલા પ્રાકૃતના જે वीस प्रामृतामृतो छ तमi (अद्धमंडलसंस्थिति) ३५ व्यवस्था ४ शते ४डेवामा आवेस છે? તે આપ સમજાવે, આ કથનને ભાવ એવો છે કે અહીયાં એક એક સૂર્ય એક એક અહોરાત્રિથી એક અક મંડળના અદ્ધભાગમાં પરિભ્રમણ કરીને પૂરે છે. તે અહીં એવી શંકા થાય છે કે એક એક સૂર્યની દરેક અહોરાત્રિમાં એક એક અર્ધમંડળમાં પરિભ્રમણની વ્યવસ્થા કઈ રીતે થાય છે? આ રીતે ગૌતમ સ્વામીએ વિનમ્રભાવથી ભગવાનને પૂછયું, या प्रश्नना उत्तम मानश्री ४३ छ -(तत्थ खलु इमे दुवेत्ति) 0 AM भनी व्यસ્થાના સંબંધમાં નિશ્ચયથી આ બે અદ્ધમંડળ સંસ્થિતિ-વ્યવસ્થા મેં કહી છે. તે આ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #71

% 3
Dt.in
सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० १२ प्रथमप्राभृते द्वितीयं प्राभृतप्राभृतम् भावि सूर्यविषया अर्द्धमण्डलसंस्थितिः--अर्द्धमण्डलव्यवस्था, द्वितीया उत्तरदिग्विभावि सूर्यविषया अर्द्धमण्डलसंस्थितिः, एव मुक्तेऽपि भूयः पृच्छति-‘ता कहं ते' इत्यादि, इह द्वे अपि अर्द्धमण्डलसंस्थिती ज्ञातव्ये भवतः, तत्रेदं तावत् पृच्छामि-कथं भगवन् दक्षिणा-दक्षिणदिग्विभाविसूर्यविषया अर्द्धमण्डलसंस्थिति राख्याता इति वदेत् ? ततो भगवानाह-'ता अयण्णं' इत्यादि, तावदयं जम्बूद्वीप द्वीपः सर्बद्वीपसमुद्राणां मध्यवर्तित्वात यावत् परिक्षेपेण परिधिना अत्रेदं जम्बूद्वीपवाक्यं पूर्ववदेव परिपूर्ण विज्ञेयम् । 'ता जया णं' इत्यादि, तत्र यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरां दक्षिणामर्द्धमण्डलसंस्थिति-मुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु उत्तमकाष्ठा प्राप्तः, सर्वाभ्यन्तरां-सर्वाभ्यन्तरमण्डलगतां दक्षिणाम अर्द्धमण्डलसंस्थितिमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा उत्तमकाष्ठाप्राप्तः परमप्रकर्षतां गतो भवति, तेन 'उक्कोसए' उत्कर्षकः--उत्कृष्टः-परमाधिकः, अष्टादशमुहूत्तों दिवसो भवति, मंडल की व्यवस्था विषय में निश्चय से यह दो अर्द्धमंडलसंस्थिति-व्यवस्था मैंने कही है सो इस प्रकार से है एक दक्षिणदिरभावि सूर्यविषयक अर्द्धमंडलसंस्थिति-व्यवस्था एवं दूसरी उत्तरदिग्भावि सूर्यविषयक अर्द्धमंडल संस्थिति।
पुनः श्रीगौतमस्वामी पूछते हैं-(ता कहं ते) इत्यादि आपने अर्द्धमंडलसंस्थिति कही है इस विषय में यह प्रश्न है कि आपने दक्षिणदिग्भावि सूर्यविषयक अर्द्धमंडल की व्यवस्था कैसी कही है ? सो कहें भगवान् उत्तर देते हैं, (ता अयपणं) इत्यादि यह जम्बूद्वीप नाम का द्वीप सर्वद्वीप एवं समुद्रों का मध्य में होने से यावत् परिक्षेप से यहां यह जम्बूद्वीपवाक्य पूर्वोक्त रूप से परिपूर्णरूप से जानना चाहिए। (ता जया णं) इत्यादि उसमें जब सूर्य सर्वाभ्यन्तर दक्षिणा मंडलव्यवस्था में उपसंक्रमण करके गति करता हैं तब उत्तमकाष्ठा को प्राप्त अर्थात् परम प्रकर्षको प्राप्त करके सर्वाभ्यन्तर मंडलगत दक्षिणदिशा संबंधी संस्थितिव्यवस्था में उपसंक्रमण करके गति करता है तब उत्तमकाष्ठा प्रास-परम प्रकर्ष को प्राप्त होता है अतः (उक्कोसए) उत्कृष्ट से माने अधिक से अधिक अठारह પ્રમાણે છે. એક દક્ષિણદિભાવી સૂર્ય સંબંધી અર્ધમંડળ સ્થિતિ અને બીજી ઉત્તર વિભાવી સૂર્ય સંબંધી અર્ધમંડળ સંસ્થિતિ.
थी श्री गौतमस्वामी पूछ छ-(ता कहं ते) त्याहि मापे में अभी स्थिति કહી છે એ સંબંધમાં આ પ્રશ્ન છે કે-આપે દક્ષિણદિગ્ગાવી સૂર્ય સંબંધી અર્ધમંડजनी व्य१२या वी डी छ ? उत्तरमा प्रसुश्री ४ छ-(ता अयण्णं) त्याहि मा ५ દ્વીપ નામને દ્વીપ સર્વદ્વીપ અને સમુદ્રની મધ્યમાં હેવાથી યાવત પરિક્ષેપથી અહીયાં 2. भूदी५॥४य पूर्वरित ३५थी परिपूर्णते न ये (ता जया णं) त्याहितमा જ્યારે સૂર્ય સભ્યતર દક્ષિણાદ્ધમંડળ વ્યવસ્થામાં ઉપસિંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે ત્યારે परमप्रधान प्राप्त २ छे. तेथी (उक्कोसए) अष्टथी थेटसे पधारेभा पधारे अढा२
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #72

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
'जहणिया ' जघन्या - परमाल्पिका द्वादशमुहूर्त्ता रात्रि भवति, इह सर्वाभ्यन्तरे मण्डले प्रविष्टः सन् प्रथमक्षणादूर्ध्वं शनैः शनैः सर्वाभ्यन्तरानन्तरं द्वितीयमण्डलाभिमुखं तथा कथंचनापि मण्डलगत्या परिभ्रमति, येनाहोरात्रपर्यन्ते सर्वाभ्यन्तरमण्डलगतान् अष्टाचत्वारिंशदे षष्टिभागान् अपरे च द्वे योजने अतिक्रम्य सर्वाभ्यन्तरानन्तरं द्वितीयोत्तरार्द्धमण्डलसीमायां वर्त्तते, तथाचाह - ' से णिक्खममाणे' इत्यादि, स निष्क्रामन् सूर्यः नवं संवत्सरमाददानः प्रथमे अहोरात्रे दक्षिणस्मादन्तराद्भागात् तस्यादिप्रदेशस्याभ्यन्तरा मर्द्धमण्डलसंस्थिति मुपसंक्रम्य चारं चरति, स सूर्यः सर्वाभ्यन्तरगतात् प्रथमक्षणादूर्ध्वं शनैः शनैः निष्क्रामन् अहोरात्रेऽतिक्रान्ते सति नवं- नूतनं संवत्सरमाददानो नवस्यान्यस्य नूतनस्य प्रथमेऽहोरात्रे दक्षिणस्माद् - दक्षिणदिग्भाविनोऽन्तरात्- सर्वाभ्यन्तरमण्डलगताष्टाचत्वारिंशद्योजनै कषष्टिभागाभ्यधिक योजनद्वयप्रमाणापान्तरालरूपाद्विनिर्गत्य तस्यादिप्रदेशस्यमुहूर्त का दिवस होता है एवं (जहणिया) जघन्य सबसे छोटी बाहर मुहूर्त की रात्री होती है । यहां सर्वाभ्यन्तरमंडल में प्रविष्ट होकर प्रथम क्षण के अनन्तर धीरे धीरे सर्वाभ्यन्तरानन्तर दूसरे मंडलाभिमुख होकर किसी भी प्रकार से मंडलगति से परिभ्रमण करता है जिससे अहोरात्र पर्यन्तमें सर्वाभ्यन्तर मंडलगत इकसठियां अडतालीसवां भाग एवं दूसरा दो योजन को अतिक्रमण करके सर्वाभ्यन्तरानन्तर दूसरे उत्तरार्द्धमंडल की सीमामें प्रवर्तमान होता हैं वही कहते हैं- (से क्खिममाणे) इत्यादि वह निष्क्रमण करता हुआ सूर्य संवत्सर को प्राप्त करता हुवा प्रथम अहोरात्र में दक्षिण के अन्तर भाग से उस के आदिप्रदेश के अभ्यन्तर अर्द्धमंडल संस्थिति को प्राप्त कर गति करता है ऐसा वह सूर्य सर्वाभ्यन्तरगत प्रथम क्षण से अनन्तर धीरे धीरे निष्क्रमण करके अहोरात्र समाप्त होने पर नया संवत्सर को प्राप्त करता हुआ नये प्रथम अहोरात्र में दक्षिणदिग्भावि सर्वाभ्यन्तर मंडलगत अडतालीस योजन के इक
भुहूर्त नो दिवस होय छे, मने (जहण्णिया) धन्य अर्थात् सौथी नानी मार भुहूर्तनी શત હાય છે. અહીંયા સર્વાભ્યન્તર મડળમાં પ્રવેશ કરીને પ્રથમ ક્ષણની પછી ધીરે ધીરે સર્વાભ્યન્તર બીજા મડલાભિમુખ થઈને કોઈ પણ પ્રકારથી મંડળગતિથી પરિભ્રમણ કરે છે, જેથી અહેારાત્ર પન્તમાં સર્વાભ્યન્તર મડળગત એકસિયા અડતાલીસમાં ભાગ અને ખીજા એ મડળને એળંગીને સર્વાભ્યન્તર પછીના બીજા ઉત્તરાદ્ધ મંડળની સીમામાં પ્રવर्तमान थाय छे. से ०४ सूत्रार उडे छे - ( से णिक्खममाणे) इत्याहि ते निष्भणु उरतो सूर्य સવત્સરને પ્રાપ્ત કરીને પહેલા અહેારાત્રમાં દક્ષિણની પછીના ભાગથી તેના આદિપ્રદેશની અંતર અદ્ધ મંડળસરિસ્થતિને પ્રાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે. એવે તે સૂર્ય સર્વાભ્યન્તરગત પ્રથમ ક્ષણ પછી ધીરે ધીરે નિષ્ક્રમણ કરીને અહારાત્રિ સમાપ્ત થયા પછી નવા સંવત્સ રને પ્રાપ્ત કરીને નવા પ્રથમ અહેારાત્રિમાં દક્ષિણ દિગ્ગાવી સર્વાન્તર મડળગત અડતા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #73

-
-
-
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १२ प्रथमप्राभृते द्वितीय प्राभृतप्राभृतम् सर्वाभ्यन्तरानन्तरस्य उत्तरार्द्धमण्डलस्यादि प्रदेशमाश्रित्याभ्यन्तरान्तरान्तरां--सर्वाभ्यन्तरमण्डलानन्तरामुत्तरार्द्धमण्डलसंस्थिति मुपसंक्रम्य चारं चरति, सचादिप्रदेशादूचं शनैः शनैरपरमण्डलाभिमुख याति, अत्रापि तथा कथश्चनापि चरति येन तस्याहोरात्रस्य पर्यन्ते तदपि मण्डलमन्ये च द्वे योजने परित्यज्य दक्षिणदिग्भाविनस्तृतीयस्य मण्डलस्य सीमायां भवति । 'ता जया णं' इत्यादि, ततो यदा सूर्यः सर्वाभ्यन्तरानन्तरां द्वितीयामुत्तरा मर्द्धमण्डलसंस्थिति मुपसंक्रम्य चारं चरति तदा दिवसोऽष्टादशमुहत्तों द्वाभ्यां मुहतैकषष्टिभागाभ्यामुनो भवति, जघन्या च द्वादशमुहूर्ता रात्रिः द्वाभ्यां मुहू कषष्टिभागाभ्यामधिका भवति । तत स्तस्या अपि द्वितीयस्या उत्तरार्द्धमण्डलसंस्थिते रुक्तप्रकारेण स सूर्यो निष्क्रामन् अभिनवस्य सूर्यसंवत्सरस्य द्वितीयेऽहोरात्रे उत्तरस्मान-उत्तरदिग्भाविनोऽन्तरात्, द्वितीयोत्तरार्द्धमण्डगताष्टाचत्वारिंशद् योजनैकषष्टिभागाभ्यधिकयोजनदयप्रमाणापान्तरालरूपाद् विनिःमृत्य 'तस्साइपएसाए" इत्यादि, तस्यादिप्रदेशस्य, तस्य-दक्षिणदिग्भाविनस्तृतीयस्यार्द्धमण्डलस्यादिप्रदेशमाश्रित्य 'अभितरं तच्चं'त्ति, अभ्यन्तरां-सर्वाभ्यन्तरमण्डलमपेक्ष्य तृतीयां सठिया भाग अधिक दो योजन प्रमाणवाले अपान्तराल से निकल कर उसके आदि प्रदेश को आश्रित करके सर्वाभ्यन्तर मंडलानन्तर उत्तरार्द्ध मंडल संस्थिति को प्राप्त करके गति करता हैं तब दिवस इकसठिया दो भाग न्यून अठारह मुहूर्त का होता है तथा रात्रि इकसठिया दो भाग अधिक बारह मुहर्त की जघन्या रात्री होती है तत्पश्चात् उस द्वितीय उत्तराई मंडलसंस्थिति से उक्त प्रकार से वह सूर्य निकलता हुवा नये सूर्य संवत्सर के दूसरे अहोरात्र में उत्तरदिग्भावि अन्तर से माने दूसरे उत्तरार्द्धमंडलगत एक योजन के इकसठिया अडतालीस भाग से अधिक दो योजन प्रमाणवाले अपान्तराल भाग से निकलकर (तस्साइपए साए) इत्यादि दक्षिणदिग्भावी तीसरे अर्द्धमंडल के आदि प्रदेश को आश्रित करके (अभितरं तच्चंत्ति) सर्वाभ्यन्तर मंडल की अपेक्षा से तीसरे दक्षिण दिशा के अर्द्धमंडलसंस्थिति व्यवस्था में उपसंक्रमण લીશ એજનના એકસઠિયા ભાગ અધિક બે જન પ્રમાણવાળા અપાન્તરાલમાંથી નીકળીને તેના આદિ પ્રદેશને અર્થાત્ સર્વાભ્યન્તરાનન્તર ઉત્તરાદ્ધ મંડળના આદિ પ્રદેશનો આશ્રય કરીને સર્વાભ્યન્તરાનન્તર ઉત્તરાદ્ધમંડળસંસ્થિતિને પ્રાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે, ત્યારે દિવસ એકસઠિયા બે ભાગ ન્યૂન અઢાર મુહૂર્ત હોય છે. તથા રાત એકસઠિયા બે ભાગ વધારે બાર મુહૂર્તની નાની હોય છે. તે પછી એ બીજી ઉત્તરાદ્ધમંડળસંસ્થિતિ માંથી કહેલ પ્રકારથી નિકળતે એ સૂર્ય નવા સૂર્યસંવત્સરના બીજા અહોરાત્રિમાં ઉત્તર દિભાવી અંતરથી અર્થાત્ બીજા ઉત્તરાર્ધ મંડળગત એક જનના એકસઠિયા અડતાલીસ सामथी क्यारे में येन प्रमाणात अतरास माथी नीजीने (तस्साइपएसाए) त्यात क्षिण दिशा मधी की भगना माहि प्रशन। आश्रय ४ीने (अभितरं तच्चंत्ति)
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #74

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
दक्षिणामर्द्धमण्डलसंस्थितिमुपसंक्रम्य चारं चरति । अत्रापि तथा चारं चरति आदि प्रदेशादूर्ध्व शनैः शनैरपरमण्डलाभिमुखं येन तस्याहोरात्रस्य पर्यन्ते तन्मण्डलगतानष्टाचत्वारिंशद् योजनैकषष्टिभागानपरे च द्वे योजने अपहाय चतुर्थस्योत्तरार्द्धमण्डलस्य सीमाया मवतिष्ठते, 'ता जया णं' इत्यादि, ततो यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरान्मण्डला तृतीयां दक्षिणामर्द्धमण्डसंस्थिति मुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु अष्टादशमुहूर्त्ती दिवसो भवति, चतुर्भिर्मुह पष्टिभागैरुनः, द्वादशमुहूर्त्ता च रात्रि चतुर्भिर्मुकपट्टिभागैरधिका, 'एवं खलु' इत्यादि, एवम् उक्तरीत्या खलु निश्चितम् एतेनोपायेन प्रत्यहोरात्रमष्टाचत्वारिंशद् योजनैकषष्टिभागाभ्यधिकयोजनद्वयविकम्पनरूपेण निष्क्रामन् सूर्यस्तदनन्तरादर्द्धमण्डलात्तदनन्तरं तस्मिन् तस्मिन् प्रदेशे - दक्षिणपूर्वभागे उत्तरपश्चिमभागे वा तां ताम् अर्द्धमण्डलसंस्थितिं संक्रामन् संक्रामन् द्वयशीत्यधिकशततमाहोरात्रपर्यन्ते गते दक्षिणस्मात् करके गति करता है। यहां पर भी वैसी गति करता है कि आदि प्रदेश से अर्द्ध में धीरे धीरे दूसरे मंडलाभिमुख में जिससे उस अहोरात्र के पर्यन्त भागमें उस मंडलगत एक योजन के इकसठिया अडतालीसवां भाग तथा दूसरे दो योजन को छोडकर चतुर्थ उत्तरार्द्धमंडल की सीमा में रहता है (ता जया णं) इत्यादि तत्पश्चात् जब सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल से तीसरे दक्षिणदिशा के अर्द्धमंडल संस्थिति को प्राप्त करके गति करता है तब इकसठिया चार मुहूर्त न्यून अठारह मुहूर्त का दिवस होता है तथा इकसठिया चार मुहूर्त अधिक बारह मुहूर्त की रात्री होती है ( एवं खलु) इत्यादि उक्त प्रकार से निश्चित इस पद्धति से प्रति अहोरात्र एक योजन का इकसठिया अडतालीस भाग अधिक दो योजन विकम्परूप से निर्गमन करता हुवा सूर्य तदनन्तर के अर्द्धमंडल से तदनन्तर के उस उस प्रदेश में दक्षिणपूर्वभाग में अथवा उत्तरपश्चिम भाग में उस उस अर्द्धमंडल संस्थिति को संक्रमण करता हुवा एकसो
६२
સર્વાભ્યન્તર પ્રદેશની અપેક્ષા કરીને દક્ષિણ દિશાની ત્રીજી અર્ધમંડળ વ્યવસ્થામાં ઉપસ’ક્રુમણ કરીને ગતિ કરે છે. અહીયાં પણ એવી રીતે ગતિ કરે છે, કે આદિ પ્રદેશથી ઉપરમાં ધીરે ધીરે ખીજા મંડળાભિમુખ કે. જેથી એ અહારાત્રના અંતના ભાગમાં એ મંડળના એક ચેાજનના એકસઠયા અડતાલીસમેા ભાગ તથા બીજા એ યેાજનને છેડીને ચાથા ઉત્તराद्ध'भडणनी सीमाभां रहे छे. (ता जया णं) इत्याहि तत्पश्चात् न्यारे सूर्य सर्वाल्यन्तर મંડળથી ત્રીજા દક્ષિણ દિશા સબંધી અધમડળ સસ્થિતિને પ્રાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે ત્યારે એકસયા ચાર મુહૂત' ન્યૂન અઢાર મુહૂતના દિવસ હોય છે તથા એકસડિયા ચાર भुहूर्त अधिक मार मुहूर्तनी रात होय छे. ( एवं खलु ) इत्याहि मे अडेस रीतथी प्रत्येक અહેારાત્ર એક ચેાજનના એકડિયા અડતાલીસ ભાગ અધિક એ યેજન વિકમ્પ રૂપથી નીકળતા સૂર્ય તદન્તરના અર્ધમંડળથી તદન્તરના એ એ પ્રદેશેામાં દક્ષિણપૂર્વ ભાગમાં
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #75

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १२ प्रथमप्राभृते द्वितीयं प्राभृतप्राभृतम्
६३ दक्षिणदिग्भाविनोऽन्तराद् द्वयशीत्यधिकशततममण्डलगताऽष्टाचत्वारिंशद् योजनैकषष्टिभागाभ्यधिकतदनन्तरयोजनद्वयप्रमाणा दपान्तरालरूपाद्' भागात् 'तस्साइपएसाए' इत्यादि, तस्य-सर्ववाह्यमण्डलगतस्योत्तरस्य अर्द्धमण्डलादिप्रदेशमाश्रित्य सर्वबाह्या मुत्तरार्द्धमण्डसंस्थिति मुपसंक्रम्य चारं चरति, स चादिप्रदेशादृवं शनैः शनैः सर्वबाह्यानन्तराभ्यन्तरदक्षिणाद्धमण्डाभिमुख तथा कथंचनापि चरति येन तस्याहोरात्रस्य पर्यन्ते सर्व बाह्यानन्तराभ्यन्तरदक्षिणार्द्धमण्डलसीमायां भवति, 'तओ जया णं' इत्यादि, ततो यदा खलु सूर्यः सर्वबाह्यामुन्तरा मर्द्धमण्डलसंस्थिति मुपसंक्रम्य चारं चरति, तत्र उत्तमकाष्ठां प्राप्ता-परमप्रकलेतां गता, उत्कर्षका उत्कृष्टा अष्टादशमुहूर्ता रात्रि भेवति, जघन्य:-लघुश्च द्वादशमुहूतौ दिवसो भवति । 'एस गं' इत्यादि, अस्यार्थः पूर्व वदेव, ‘से पविसमाणे' विरासी अहोरात्र समीप जाने पर दक्षिणदिगभाग के अंतर से एकसो बिरासी वें मंडल में जाकर योजन के इकसठिया अडतालीसवें भाग से कुछ अधिक तत्पश्चाद्वर्ति दो योजन प्रमाणवाले अपन्तरालरूप भाग से (तस्साइपएसाए) इत्यादि उस माने सर्वबाह्यमंडलगत उत्तर दिशाके अर्द्धमंडलादि प्रदेश का आश्रय करके सर्वबाह्य उत्तरार्द्धमंडल की संस्थिति को प्राप्त करके गति करता है वह आदि प्रदेश से ऊपर में धीरे धीरे सर्वबाह्य के अनन्तर अभ्यन्तर दक्षिणार्द्धमंडलाभिमुख उसप्रकार से कथंचन विचरता है जिससे उस अहोरात्र का अन्त सर्वबाह्य के अनन्तर अभ्यन्तर दक्षिणाईमंडल की सीभामें होता है (तओ जया णं) इत्यादि तत्पश्चात् जब सूर्य सर्वबाह्य उत्तरवर्ती अर्द्धमंडलसंस्थितिको प्राप्त करके गति करता है वहां उत्तमकाष्ठा प्राप्त अर्थात् परमप्रकर्ष गत उत्कृष्ट अठारह मुहूर्त की रात्री होती है तथा जघन्य सबसे छोटा बारह मुहूर्त का दिवम होता है। (एस गं) इत्यादि इसका अर्थ पूर्वोक्तरूप से है। (से पविसमाणे) इत्यादि અથવા ઉત્તર પશ્ચિમ ભાગમાં એ એ અદ્ધમંડળસંસ્થિતિને સંક્રમણ કરીને એકબાસીમાં અહોરાત્રની નજીક જાય ત્યારે દક્ષિણ દિશભાગના અંતરથી એકસેવ્યાસીમાં મંડળમાં જઈને એજનના એકસક્ષિા અડતાલીસમા ભાગથી કંઇક વધારે તે પછીના બે જન પ્રમાણ वा अपान्त२ ३५ माथी (तस्साइपएसाए) त्यादि से समाहमत उत्तर દિશાના અર્ધમંડળાદિ પ્રદેશને આશ્રય કરીને સર્વબાહ્ય ઉત્તરાદ્ધમંડળની સંસ્થિતિને પ્રાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે. તે આદિ પ્રદેશની ઉપરમાં ધીરે ધીરે સર્વબાહાની પછીના અભ્યન્તર દક્ષિણાર્ધ મંડળની સન્મુખ એ પ્રકારથી કઈ રીતે વિચારે છે. જેથી એ અહોરાત્રને અન્ત સર્વબાહ્યની પછીના અત્યંતર દક્ષિણાર્ધ મંડળની સીમામાં થાય છે. (तओ जया ण) त्याहि ते पछी न्यारे सूर्य समा उत्तरवती मम सस्थितिन પ્રાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે. ત્યાં પરમ પ્રકર્ષ પ્રાપ્ત ઉત્કૃષ્ટથી અઢાર મુહૂર્તની રાત હોય
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #76

६४
-
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे इत्यादि, सः सूर्यः सर्वबाटोत्तरार्द्धमण्डलादिप्रदेशादूर्ध्व शनैः शनैः सर्ववाह्यानन्तरद्वितीय दक्षिणार्द्धमण्डलाभिमुखं संक्रामन् तस्मिन्नेवाहोरात्रेऽतिक्रान्ते सति अभ्यन्तरं प्रविशन् द्वितीयं पण्मासमाददानो द्वितीयस्य षण्मासस्य प्रथमेऽहोरात्रे उत्तरस्मात्--उत्तरदिग्मावि सर्वबाह्यमण्डलगतादन्तरात् सर्ववाद्यान्तरार्द्धमण्डलगताष्टाचत्वारिंशद् योजनैकषष्टिभागाभ्यधिक तदनन्तरार्वाग्भावि योजनद्वयनमाणाद' अपान्तरालरूपाद्भागात् । 'तस्साइ पएसाए' इत्यादि, तस्य-दक्षिणदिग्भाविनः सर्ववाद्याभ्यन्तरस्य दक्षिणस्यार्द्धमण्डलस्यादिप्रदेशमाश्रित्य प्रवृतस्थ, । 'बाहिराणंतरं' इत्यादि, सर्वबाह्यस्य मण्डलस्यानन्तरामभ्यन्तरां दक्षिणामर्द्धमण्डलसंस्थिति मुपसंक्रम्य चारं चरति, अत्रापि चारे आदिप्रदेशादूर्ध्व तथा कथंचनाप्यभ्यन्तराभिमुखं वर्तते येनाहोरात्रपर्यन्ते सर्वबाद्यान्मण्डलादभ्यन्तरस्य तृतीयस्यार्द्धमण्डलस्य सीमायां वह सूर्य सर्वबाह्य उत्तराईमंडल के आदि प्रदेश से ऊर्ध्व में धीरे धीरे सर्वबाह्य अनन्तर दूसरे दक्षिणार्द्धमंडलाभिमुख संक्रमण करता हुवा वह अहोरात्र समाप्त होने पर अभ्यन्तर मंडल में प्रवेश करके दूसरे छहमास को प्राप्त करता हआ दूसरे छह मास के प्रथम अहोरात्र में उत्तरदिग्वति सर्वबाह्यमंडलगत तदनन्तर के सर्ववाद्यमंडल के अनन्तरार्द्धमंडलगत योजन के इकसठिया भाग तदनन्तर के समीपवति दो योजन प्रमाणवाले अपान्तराल रूप भाग से (तस्साइपएसाए) इत्यादि दक्षिणदिग्भावि सर्वबाह्याभ्यन्तर दक्षिणार्द्धमंडल के आदिप्रदेश का आश्रय कर के (बाहिराणंतरं) इत्यादि सर्वबाह्यमंडल के अनन्तरवां अभ्यन्तर दक्षिणार्द्धमंडल की संस्थिति में उपसंक्रमण कर के गति करता है यहां पर भी गति में आदि प्रदेश से ऊर्ध्व में जिम किसी प्रकार से आभ्यन्तराभिमुख प्रवर्तमान होता है। जिससे अहोरात्र के पर्यन्तभाग में सर्वबाह्यमंडल के अभ्यन्तर के तीसरे अर्द्धछ. तथा अन्य सौथी नानी ॥२ भुइतनी हिस थाय छे. (एस ) त्या मानी मथ पूति रीते छे. (से पविसमाणे) छत्याहि ते सूर्य सपा उत्तराध भगना माह પ્રદેશથી ઉપરથી ધીરે ધીરે સર્વબાહ્ય અનંતર બીજા દક્ષિણાર્ધ મંડલાભિમુખ સંક્રમણ કરીને તે અહોરાત્ર સમાપ્ત થાય ત્યારે અભ્યત્તર મંડળમાં પ્રવેશ કરીને બીજા છ માસના પહેલા અહેરાત્રમાં ઉત્તર દિશા સંબંધી સર્વ બાહ્ય મંડળાન્તર્ગત સર્વબાહ્ય મંડળના અનન્તરાદ્ધ મંગળગત જનને એકસડિયા ભાગ તદન્તરના સમીપતિ બે જન પ્રમાણ
७n Aपात ३५ माथी (तस्साइपएसाए) छत्याहि क्षिहिमावि सव माद्यान्यन्तर हसिया मना माहि प्रशनो आश्रय शने (बाहिराणंतरं) त्याहि समागम जानी પછીના આન્તર દક્ષિણાર્ધ મંડળની સંસ્થિતિમાં ઉપસક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. અહીંયા પણ ગતિમાં આદિપ્રદેશની ઉપરમાં જે કોઈ પ્રકારથી આભ્યન્તરાભિમુખ પ્રવર્તમાન થાય છે. જેથી અહેરાત્રીના પર્યન્તભાગમાં સર્વબાહ્યમંડળના અભ્યન્તર ત્રીજા અર્ધમંડળની
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #77

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १२ प्रथमप्राभृते द्वितीयं प्राभृतप्राभृतम् भवति । 'ता जया णं इत्यादि, ततो यदा खलु सूर्यो बाह्यानन्तरां-सर्वबाह्यादनन्तरां दक्षिणामर्द्धमण्डलसंस्थिति मुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु अष्टादशमुहूर्ता रात्रि भ्यां मुहूर्तेकषष्टिभागाम्या मूना भवति, द्वादशमुहूर्त्तप्रमाणो दिवसो द्वाभ्यां मुहूर्तेकषष्टिभागाभ्यामधिको भवन्ति । ‘से पविसमाणे' इत्यादि, तत स्तस्मिन्नहोरात्रेऽतिक्रान्ते सति सूर्योऽ. भ्यन्तरं प्रविशन द्वितीयस्य षण्मासस्य द्वितीयेऽहोराने दक्षिणस्माद् भागात-दक्षिणदिरभाविनोऽन्तरादक्षिण दिग्भावि सवेबाह्यानन्तरद्वितीयमण्डलगताष्टाचत्वारिंशद्' योजनेकपष्टिभागाभ्यधिक तदनन्तरार्वाग्भावि योजनद्वयप्रमाणादपान्तरालरूपाद् भागाद् विनिःसृत्य यानि । 'तस्साइपएसाए' इति, तस्य-सर्वबाह्याभ्यन्तरस्य तृतीयस्योत्तरार्द्धमण्डलस्यादिप्रदेशात्आदिप्रदेशमाश्रित्य बाह्यतृतीयां सर्वबाह्याया अद्धमण्डलसंस्थिते स्तृतीयामुत्तरामर्द्धमण्डलसंस्थिति मुपसंक्रम्य चारं चरति । अत्रापि चारे आदि प्रदेशादारभ्य शनैः शनैरपरार्द्धमण्डमंडल की सीमा में होता है (ता जया णं) इत्यादि तत्पश्चात् जब सूर्य सर्वयाह्यमंडल के अनन्तर दक्षिण के अर्द्धमंडलसंस्थिति को प्राप्त करके गति करता है, तब दो मुहूर्त के इकसठवें भाग न्यून रात्रि होती है तथा दो मुहूर्तके इकठसवां भाग अधिक बारह मुहूर्त प्रमाण का दिवस होता है (से पविसमाणे) इत्यादि तत्पश्चात् वह अहोरात्र समाप्त हो जाने पर सूर्य अभ्यन्तर में प्रवेश करता हुवा दूसरे छह मास के दूसरे अहोरात्र में दक्षिण भाग से अर्थात दक्षिण दिशा की ओर के अन्तर से दक्षिणदिग्भावि सर्वबाद्यानन्तर दूसरे मंडल गत अडतालीस योजन के इकसठिया भाग से अधिक उसके पश्चात समीपवर्ति दो योजन प्रमाणवाले अपान्तराल रूप भाग से निकल कर जो (तस्साइपएसाए) सर्वबाह्याभ्यन्तर के तीसरे उत्तरार्द्धमंडल के आदि प्रदेश से अर्थात् आदि प्रदेश को आश्रित कर के तीसरे सर्वबाह्यमंडलसंस्थिति के तीसरे पीछे की अर्द्धमंडलसंस्थिति में उपसंक्रमण कर के गति करता है। यहां पर भी गति में आदि प्रदेश से प्रारम्भ कर के धीरे धीरे सीमामा थाय छ, (ता जया गं) त्याहि ते ५छी न्यारे सूर्य समाह भनी पछी દક્ષિણની અધમંડળસંસ્થિતિને પ્રાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે, ત્યારે બે મુહૂર્તન એકસઠ मा धारे पा२ मुहूत प्रमाणुन हिस थाय छे. (से पविसमाणे) त्या ते पछी से અહોરાત્ર સમાપ્ત થઈ જાય ત્યારે સૂર્ય અભ્યન્તરમાં પ્રવેશ કરીને બીજા છ માસના બીજા અહોરાત્રમાં દક્ષિણ ભાગથી અર્થાત્ દક્ષિણ દિશા તરફના અંતરથી દક્ષિણદિભાવી સર્વ— બાહ્યાનન્તર બીજા મંડળગત અડતાલીસ જનને એકસઠિયા ભાગથી વધારે તે પછીના सभीति' मे यान प्रमाणुवाणा अपान्तराख ३५ भागथी नीजीने (तस्साइपएसाए) સર્વબાહ્યાભ્યન્તરના ત્રીજા ઉત્તરાર્ધ મંડળના આદિ પ્રવેશથી અર્થાત્ આદિ પ્રદેશને આશ્રય કરીને ત્રીજા સર્વબાહ્ય અર્વમંડળ સંસ્થિતિની ત્રીજી પછીની અધમંડળસંસ્થિતિમાં
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #78

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे लाभिमुखं तथा कथंचित् प्रवर्त्तमानो दृष्टव्यो भवति येन तदहोरात्रपर्यन्ते सर्वबाह्यादर्द्धमण्डला तृतीयामर्वाकनी मद्धमण्डलसंस्थिति मुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा अष्टादशशमुहत्ती रात्रि श्चतुभिर्मुहूर्तेकषष्टिभागैरूना भवति । द्वादशमुहूर्तश्च दिवस चतुर्मिमुहर्त्तकषष्टिभागैरधिको भवति । 'एवं' इत्यादि, एवम् अनेन प्रकारेण खलु निश्चितमेव यदनेनोपायेन प्रत्यहोरात्र मभ्यन्तरमष्टाचत्वारिंशद् योजनैकपष्टिभागयोजनद्वयविकम्पनरूपेण शनैः शनैरभ्यन्तरं प्रविशन् सूर्य स्तदन्तरादर्द्धमण्डलात् तदनन्तरां तस्मिन् तस्मिन् प्रदेशे दक्षिणपूर्वभागरूपे उत्तरापरभागे वा तां ताम् अद्धेमण्डलसंस्थितिं संक्रामन् संक्रामन् द्वितीयस्य षण्मासस्य द्वयशीत्यधिकशततमाहोरात्रपर्यन्ते गते उत्तरस्मात्-उत्तरदिग्माविनोऽन्तरात् सर्वबाह्यमण्डलमपेक्ष्य यद् दुयशीत्यधिकशततमं मण्डलं तद्गताष्टाचत्वारिंशद् योजनैकपष्टिभागाभ्यधिक तददूसरा अर्द्धमंडलाभिमूख यथा कथंचित् प्रवर्तमान होता हुवा दिखता है, जिस से उस अहोरात्र के अन्त में सर्वबाह्यअर्द्धमंडल से तीसरी पीछे की अर्द्धमंडलसंस्थिति को प्राप्त कर के गति करता है। तब चार मुहूर्त इकसठिया भाग न्यून रात्रि होती है। तथा इकसठिया चार मुहूर्त भाग अधिक बारह मुहर्त का दिवस होता है, (एवं) इत्यादि निश्चितपन से इस प्रकार से इस प्रकार के उपाय से प्रति अहोरात्र के अभ्यन्तर इकसठिया अडताली भाग से दो योजन के विकम्पन रूप से धीरे धीरे अभ्यन्तर मंडल में प्रवेश करता हुवा सूर्य तदनन्तर के अर्द्धमंडल से तत्पश्चात्वति उस उस दक्षिणपूर्वभागरूप प्रदेश में अथवा उत्तर पश्चिमभाग में वह वह अर्द्धमंडलसंस्थिति का संक्रमण करते करते दूसरे छह मास के एकसो बिरासीवें अहोरात्र के अन्त भाग में जाने पर उत्तर दिग्भावि अन्तर से सर्वबाह्यमंडल की अपेक्षा कर के जो एकसो बिरासीवां मंडल है उसके भीतर के योजन के इकसठिया अडतालीस भाग अधिक तद्ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. અહીંયા પણ ગતિમાં આદિપ્રદેશથી પ્રારંભ કરીને ધીરે ધીરે બીજા અર્ધમંડળાભિમુખ કઈ રીતે પ્રવર્તમાન થતા દેખાય છે. જેથી એ અહોરાત્રની અંતમાં સર્વબાહ્ય અર્ધમંડળથી ત્રીજી પછીની અર્ધમંડળસંસ્થિતિને પ્રાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે. ત્યારે ચાર મુહૂર્ત એકસડિયા ભાગ ન્યૂન રાત્રી હોય છે. તથા એકસઠિયા, ચાર મુહૂર્ત ભાગ અધિક બાર મુહૂર્તને દિવસ હોય છે. (પદ્ય) ઈત્યાદિ આ રીતના ઉપાયથી દરેક અહોરાત્રના અભ્યાર એકસઠિયા અડતાલીસ ભાગથી બે એજનના વિકલ્પન રીતે ધીરે ધીરે અભ્યતર મંડળમાં પ્રવેશ કરીને સૂર્ય તે પછીના અર્ધમંડળથી તે પછીના એ એ દક્ષિણપૂર્વ ભાગ રૂપ પ્રદેશમાં અથવા ઉત્તર પશ્ચિમ રૂપ ભાગમાં તે તે અર્ધમંડળસંરિથતિનું સંક્રમણ કરતાં કરતાં બીજા છ માસતા એક બાસીમાં અહોરાત્રના અંતભાગમાં જાય ત્યારે ઉત્તર દિશાના અંતરથી સર્વ બાહ્ય મંડળની અપેક્ષા કરીને જે એક બાસીમું મંડળ તેની અંદરના જનના એકસઠિયા અડતાલીસ ભાગ વધારે તદનન્તરના અભ્યન્તર બે યોજન પ્રમાણ અપાન્તરાલ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #79

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टोका सू० १२ प्रथमप्राभृते द्वितीयं प्राभृतप्राभृतम् नन्तराभ्यन्तरयोजनद्वयप्रमाणादपान्तरालरूपाद्भागात् । तस्साइपएसाए' इत्यादि, तस्य सर्वाभ्यन्तरमण्डलगतस्य दक्षिणस्याद्धमण्डलस्यादिप्रदेशमाश्रित्य ' सर्वाभ्यन्तरां दक्षिणामर्द्धमण्डलसंस्थिति मुपसंक्रम्य चारं चरति । सचादिप्रदेशाधं शनैः शनैः सर्वाभ्यन्तरानन्तरवायोत्तरार्द्धमण्डलाभिमुखं तथा कथञ्चनापि चारं प्रतिपद्यते, येन तस्याहोरात्रस्य पर्यन्ते सर्वाभ्यन्तरानन्तरस्योत्तरस्यार्द्धमण्डलस्य सीमायां भवति । 'ता जया णं' इत्यादि, तत्र यदा सूर्यः सर्वाभ्यन्तरां दक्षिणामद्धमण्डलसंस्थिति मुपसंक्रम्य चारं चरति तदा उत्तमकाष्ठा प्राप्तो भवति सूर्यः, तेन तत्रोत्कर्षकः-उत्कृष्टः अष्टादशमुहूत्तो दिवसो भवति, जघन्या-लघ्वी च द्वादशमुहर्ता रात्रि भवति । 'एस णं दोच्चे छम्मासे' एष खलु द्वितीयः षण्मासः, एष खलु द्वितीयस्य षण्मासस्य पर्यवसानः, एप खलु आदित्यः सम्वत्सरः एष खलु आदित्यस्य संवत्सरस्य पर्यवसानः । तदेवं दक्षिणा अर्द्धमण्डलसंस्थिति रुक्ता भवति ।। इति ॥सू० १२॥ नन्तर के अभ्यन्तर दो योजन प्रमाण अपान्तराल रूप भाग से (तस्साइ पएसाए) इत्यादि सर्वाभ्यन्तरमंडलगत दक्षिण मंडल के आदि प्रदेश को आश्रित कर के सर्वाभ्यन्तर दक्षिण की अर्द्धमंडल कि संस्थिति का उपसंक्रमण कर के गति करता है उस आदि प्रदेश से उपर में धीरे धीरे सर्वाभ्यन्तर के अन्तर बाह्य उत्तराद्धमंडल के सन्मुख जिस किसी प्रकार गति करता है जिससे उस अहोरात्र के पर्यन्त-अन्त में सर्वाभ्यन्तर के अनन्तर के उत्तरार्द्धमंडल की सीमा में होता है । (ता जया ण) इत्यादि वहां जब सूर्य सर्वाभ्यन्तर के दक्षिण को अर्द्ध मंडलसंस्थिति का उपसंक्रमण कर के गति करता है तब उत्तम काष्ठाप्राप्त -परमप्रकर्ष को प्राप्त करता है । उस से वहां पर उत्कृष्ट अठारह मुहर्त का दिवस होता है तथा जघन्य बारह मुहर्त की रात्री होती है (एस णं दोच्चे छम्मासे) इस प्रकार से दूसरा षण्मास कहा है, इस प्रकार से दूसरे छह मास का पर्यवसान होता है । इस प्रकार आदित्यसंवत्सर होता है इस प्रकार ३५ माथी (तस्साइपएसाए) त्याहि सत्यन्त२ मनी महरना शिया माहि પ્રદેશને આશ્રય કરીને સર્વાભ્યન્તર દક્ષિણની અર્ધમંડળની સ સ્થિતિનું ઉપક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. તે આદિ પ્રદેશની ઉપરમાં ધીરે ધીરે સર્વાભ્યન્તરની અંદર બાહ્ય ઉત્તરાદ્ધ. મંડળની સન્મુખ જે કોઈ ઉપાયે ગતિ કરે છે. જેનાથી એ અહોરાત્રીના અંતમા સર્વા ભ્યન્તરની પછીના ઉત્તરાર્ધમંડળની સીમામાં થાય છે.
(ता जया णं) प्रत्याहि त्या न्यारे सूर्य सर्वात्यन्तनी एक्षिण मधमा सस्थितिनु ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે, ત્યારે પરમપ્રકર્ષ પ્રાપ્ત કરે છે. તેથી ત્યાં ઉત્કૃષ્ટ અઢાર भुइतना हिवस डाय छे. तथा धन्य मा२ मुतनी रात हाय छे. (एप णं दोच्चे છમાણે) આ રીતે બીજા છ માસ થાય છે, આ રીતે બીજા છ માસની સમાપ્તિ થાય છે. આ રીતે આદિત્ય સંવત્સર થાય છે. અને આ રીતે આદિત્ય સંવત્સરની સમાપ્તિ थाय छे. ॥१० १२॥
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #80

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे ___मूलम्-ता कहं ते उत्तर अद्धमंडलसंठिई आहिया ति वएज्जा ! ता अयण्णं जंबुद्दीवे दीवे सव्वदीव जाव परिक्खेवेणं, ता जयाणं सूरिए सबभतरे उत्तरं अद्धमंडलसंठिइं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तयाणं उत्तमकट्ठपत्ते उकोसए अट्ठारसमुहत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, जहा दाहिणा तहा चेव णवरं उत्तरट्ठिओ अभितराणंतरं दाहिणं उपसंकमइ, दाहिणाओ अमितराणंतरं तच्चं उत्तरं उवसंकमइ, एवं खलु एएणं उवाएणं जाव सव्यबाहिरं दाहिणं उवसंकमइ, सव्व बाहिरं दाहिणं उवसंकमित्ता २ जाव दाहिणाओ बाहिराणंतरं उत्तरं उपसंकमइ, उत्तराओ बाहिरं तच्चं दाहिणं तच्चाओ दाहिणाओ संकममाणे २ जाव सबब्भंतर उवसंकमइ तहेव । एस णं दोच्चे छम्मासे एस णं दोच्वस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे, एस णं आदिच्चे संवच्छरे, एस णं आदिच्चस्स संवच्छरस्स पज्जवसाणे गाहाओ सू० १३॥
“बीयं पाहुडपाहुडं सम्मत्तं” । छाया-तावत्कथं ते उत्तरा अर्द्धमण्डलसंस्थिति राख्याता इति वदेत् ? तावदयं खलु जम्बूद्वीपो द्वीपः सर्वद्वीपसमुद्राणां यावत् परिक्षेपेण, तत्र यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरा मुत्तरामर्द्धमण्डलसंस्थिति मुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खल उत्तमकाष्ठाप्राप्त उत्कृष्टोऽष्टादशमुहत्ती दिवसो भवति, जघन्या द्वादशमुहर्ता रात्रि भवति, यथा दक्षिणा तथैव च नवरम् उत्तरस्थितः अभ्यन्तरानन्तरां दक्षिणामुपसंक्रामति, दक्षिणतोऽभ्यन्तरानन्तरां तृतीया मुत्तरा मुपसंक्रामति, एवं खलु एतेनोपायेन यावत् सर्वबाह्यां दक्षिणामुपसंक्रामति, सर्बबाह्यां दक्षिणामुपसंक्रम्योपसक्रम्य यावद् दक्षिणतो बाह्यानन्तरामुत्तरामुपसंक्रामति, उत्तरतो बाह्यां तृतीयां दक्षिणां, तृतीयातो दक्षिणतः संक्रामन् संक्रामन् यावत् सर्वाभ्यन्तरामुपसंक्रामति तथैव । एष खलु द्वितीयः षण्मासः, एष खलु द्वितीयस्य पण्मासस्य पर्यवसानः, एष खलु आदित्यसंवत्सरः, एष खलु आदित्यसंवत्सरस्य पर्यत्रसानः, गाथाः ॥सू० १३॥
॥ द्वितीयं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ॥ टीका-साम्प्रतमुत्तरा मद्धमण्डलसंस्थितिं जिज्ञासुः पृच्छति-'ता कहते' इति तावत कथं ते उत्तरा अर्द्धमण्डलसंस्थिति राख्याता, अत्रापि 'ता' इति क्रमार्थबोधिका, कथं-केन आदित्यसंवत्सर का पर्यवसान होता है । इस प्रकार दक्षिणाई मंडल संस्थिति कथित होती है ॥ सू० १२ ॥
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #81

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १३ प्रथमयाभृते द्वितीयं प्राभृतपाभृतम् प्रकारेण ते-तव मते, उत्तरा--उत्तरदिग्भाविनी अर्द्धमण्डलसंस्थिति राख्याता--कथिता, इति वदेत्, तत्रायं खलु जम्बूद्वीपो द्वीपः सर्वद्वीपसमुद्राणां मध्यवर्ती, यावत् परिक्षेपेणपरिधिना वर्तते । तत्र जम्बूद्वीपे यदा सूर्यः सर्वाभ्यन्तरा मुत्तराम मण्डलसंस्थितिम् उपसक्रम्य चारं चरति तदा उत्तमकाष्ठा प्राप्तः--उत्कर्षक:-अधिकोऽष्टादशमुहूत्र्तो दिवसो भवति, जघन्या-लध्वी द्वादशमुहर्ता रात्रि भवति, । 'जहा दाहिणा तहचेव' त्ति, यथा दक्षिणा अर्द्धमण्डलसंस्थिति:-अर्द्धमण्डलव्यवस्थानव्यवस्था पूर्व कथिता तथैव-तेनैव प्रकारेण एषाऽपि उत्तरा अर्द्वमण्डलसंस्थिति विज्ञेया। नवरम्-अयं विशेषो यथा दक्षिणार्द्धमण्डलस्थाने उत्तरार्द्धमण्डलसंस्थिति विज्ञेया । 'अभितराणंतरं' इत्यादिना, मण्डलगतिभावना यथा-सर्वाभ्यन्तरे उत्तरस्मिन्नर्द्धमण्ड ले स्थितः सन् तस्मिन्नहोरात्रे अतिक्रान्ते सति नवं
टीकार्थ-अब उत्तरार्द्धमंडलसंस्थिति को जानने की इच्छावाले श्री गौतमस्वामी प्रभुश्री को प्रश्न करते हैं-(ता कहं ते) हे भगवन् आपके मत से उत्तर दिशा विषयक अर्द्धमंडलसंस्थिति किस प्रकार से कही गई है ? सो कहीये, प्रत्युत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-यह जंबूरोप नाम का द्वीप सर्वद्वीपसमुद्रों के मध्यवर्ती यावत् परिक्षेप नाम परिधि से कहा है, उस जम्बूद्वीप में जब सूर्य सर्वाभ्यन्तर की उत्तर की अर्द्धमंडलसंस्थिति का उपसंक्रमण कर के गति करता है तब उत्तम काष्ठा प्राप्त-परमप्रकर्षणाप्त ऐसा अठारह मुहूर्त का दिवस होता है तथा बारह मुहूर्त की जघन्य से रात्री होती है (जहा दाहिणा तहचेव त्ति) जिस प्रकार से दक्षिणार्द्धमंडल की व्यवस्था पहले कथित की गई है उसी प्रकार से यह उत्तरार्द्ध मंडल को संस्थित भी समझ लेवें। यहां पर विशेषता यह है कि-दक्षिणार्द्धमंडल के स्थान पर उत्तरार्द्धमंडल संस्थिति कहे।
(अभितराणंतरं) इत्यादि कथन से मंडलगति की भावना इस प्रकार है-सर्वाभ्यन्तर में उत्तर के अर्द्धमंडल में रह कर उस अहोरात्र समाप्त होने पर
ટીકાર્ય -હવે ઉત્તરાદ્ધમંડળની સંસ્થિતિને જાણવાની ઈચ્છાવાળા શ્રી ગૌતમરવાની अनुश्रीने प्रश्न ४२ छ (ता कहं ते) त्या लावन् ! मन भतथी उत्तरहिया संधी અર્ધમંડળસંસ્થિતિ કઈ રીતે કહી છે તે મને કહો. પ્રત્યુત્તરમાં પ્રભુત્રી કહે છે-આ જંબૂદ્વપ નામનદ્વીપ બધા દ્વીપસમુદ્રોની મધ્યવતી યાવત્ પરિક્ષેપ અર્થાત્ પરિધિથી કહેલ છે. એ જ બુદ્વીપમાં જ્યારે સૂર્ય સર્વભ્યન્તરની અર્ધમંડળ સંસ્થિતિનું ઉપસક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે, ત્યારે પરમપ્રકર્ષ પ્રાપ્ત એ અઢાર મુહૂર્તનો દિવસ હોય છે. તથા બાર મુહૂર્તની
न्य रात्री डाय छ. (जहा दाहिणा तहचेव त्ति) प्रमाणे दक्षिणाय भनी व्यवस्था પહેલાં કહી છે, એ જ પ્રમાણે ઉત્તરાર્ધમંડળની સંસ્થિતિ પણ સમજી લેવી, અહીંયા વિશેષતા એ છે કે, દક્ષિણાર્ધ મંડળના સ્થાને ઉત્તરાર્ધ મંડળ સંસ્થિતિ એમ કહેવું. (अभितराणंतरं) त्याहि थनथी भातिनी भावना २॥ शत छ-सत्यन्तरमा
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #82

७०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे सम्वत्सरमाददानः प्रथमस्य षण्मासस्य प्रथमेऽहोरात्रे-अभ्यन्तरानन्तरां-सर्वाभ्यन्तरस्य मण्डलस्यानन्तरां दक्षिणामर्द्धमण्डलसंस्थिति मुपसंक्रामति, तस्मिन्नहोरात्रेऽतिक्रान्ते प्रथमस्य षण्मासस्य द्वितीयेऽहोरात्रे अभ्यन्तरां तृतीयां-सर्वाभ्यन्तरस्य मण्डलस्य तृतीया मर्द्धमण्डलसंस्थिति मुपसंक्रामति, ‘एवं खलु एएणं उवाएणं' एवं खलु अनेनोपायेन यावत् सर्वेबाह्यां दक्षिणा मर्द्धमण्डलसंस्थिति मुपसंक्रामति, सर्वबाह्यां दक्षिणामद्धमण्डलसंस्थिति मुपसंक्रम्योपसंक्रम्य यावत् दक्षिणदिग्भाविनी बाह्यानन्तरामुत्तरामुपसंक्रामति, उत्तरतो बाह्यां तृतीयां दक्षिणाममण्डलसंस्थिति मुपसंक्रामति, ततश्च तृतीयमण्डलतो दक्षिणक्रमेणैवार्द्धमण्डलसंस्थिति मुपसंक्रामन्नुपसंक्रामन् यावत् सर्वाभ्यन्तरामुपसंक्रामति, 'तहेव' तदेव खलु द्वितीयः पण्मासो भवति, द्वितीयस्य षण्मासस्य व्यशीत्यधिकशततमेऽहोरात्रे पर्यवसानभूते सर्वबाह्यां नूतन संवत्सर को ग्रहण करता हवा प्रथम के छह मास के प्रथम अहोरात्र में सर्वाभ्यन्तर मंडल के पीछे की दक्षिण को अर्द्धमंडलसंस्थिति को उपसंक्रमण करता है वह अहोरात्र समाप्त होने पर प्रथम छहमास के दूसरे अहोरात्र में सर्वाभ्यन्तर मंडल की तीसरी अर्द्धमंडलसंस्थिति में उपसंक्रमण करता है। (एवं खलु एएणं उवाएणं) इस प्रकार से इस उपाय से यावत् सर्वबाह्य दक्षिणार्द्धमंडलसंस्थिति को प्राप्त करता है, सर्वबाह्य दक्षिण की अर्द्धमंडलसंस्थिति को प्राप्त करते करते यावत् दक्षिणदिग्भाविनी सर्वबाह्यमंडल की अनन्तवीं उत्तरार्द्धमंडलसंस्थिति को प्राप्त करता है और उत्तर से सर्वबाह्य तीसरी दक्षिणा मंडलसंस्थिति में गमन करता है तदनन्तर तीसरे मंडल से दक्षिण के क्रमसे ही अर्द्धमंडलसस्थिति को उपसंक्रमण करते करते यावत् सर्वाभ्यन्तरमंडल को प्राप्त करता है। (तहेव) तब दूसरा छह मास होता है।
दूसरे छहमास के एकसो तिरासी अहोरात्र में जो की अन्तर्भूत सर्वबाह्य ઉત્તરના અર્ધમંડળમાં રહીને એ અહોરાત્ર સમાપ્ત થાય ત્યારે નવા સંવરને પ્રાપ્ત કરીને પહેલા છ માસની પહેલી અહોરાત્રીમાં સભ્યન્તર મંડળના પછીની દક્ષિણની અધ મંડળસંસ્થિતિનું ઉપસંક્રમણ કરે છે. તે અહોરાત્ર સમાપ્ત થાય ત્યારે પહેલા છ માસના બીજા અહોરાત્રમાં સર્વાચનતરમંડળ ત્રીજી અર્ધમંડળસંસ્થિતિમાં ઉપરક્રમણ કરે છે,
___ (एवं खलु एएणं हवाएणं) से प्रमाणे 241 उपायथी यावत् समाक्षिणाध भनी સંસ્થિતિને પ્રાપ્ત કરીને યાવત દક્ષિણદિશા સંબંધી સર્વબાહ્યમંડળની પછી ઉત્તરાધ મંડળસંસ્થિતિને પ્રાપ્ત કરે છે. અને ઉત્તરથી સર્વબાહ્ય ત્રીજી દક્ષિણાર્ધમંડળસંસ્થિતિમાં ગમન કરે છે. તે પછી ત્રીજા મંડળથી દક્ષિણના ક્રમથી જ અર્ધમંડળસંસ્થિતિનું ઉપસંક્રમણ ४२त। ४२ता यावत् साल्यातरम ने प्राप्त ४२ छे (तहेव) त्यारे भी० छ भास थाय छे.
બીજા છ માસના એકાગ્યાશી અહોરાત્રમાં કે જે અન્તભૂત સર્વબાહ્ય દક્ષિણાર્ધ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #83

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १३ प्रथमपाभृते द्वितीयं प्राभृतमाभृतम् दक्षिणामर्द्धमण्डलसंस्थितिमुपसंक्रामति, एतत् प्रथमस्य षण्मासस्य पर्यवसानम्, ततो द्वितीयस्य पण्मासस्य प्रथमेऽहोरात्रे बाह्यानन्तरां-सर्वबाह्यस्य मण्डलस्याक्तिनी मुत्तरामद्धमण्डलसंस्थिति मुपसंक्रामति, ततस्तस्मिन्नहोरात्रेऽतिक्रान्ते द्वितीयस्य षण्मासस्याहोरात्रे उत्तरस्याईमण्डलसंस्थिते विनिःसृत्य बाह्यां तृतीयां-सर्वबाह्यस्य मण्डलस्याक्तिनी तृतीयां दक्षिणा मर्द्धमण्डलसंस्थितिमुपसंक्रामति, तस्याश्च तृतीयस्या दक्षिणस्या अर्द्धमण्डलसंस्थिते: एकैकेनाहोरात्रेण एकामर्द्धमण्डलसंस्थितिं संक्रामन् संक्रामन् तावदवसेयो यावत् द्वितीयषण्मासपर्यवसानभूतेऽहोरात्रे सर्वाभ्यन्तरामुत्तरामर्द्धमण्डलसंस्थिति मुपसंक्रामति, तदेवं दक्षिणस्यार्द्धमण्डलसंस्थिते रुत्तरस्यामर्द्धमण्डलसंस्थितौ नानात्वमुपदर्शितं भवति ।। ___'एस णं दोच्चे छम्मासे' इत्यादि, एष खल द्वितीयः षण्मासः, एतत्खलु द्वितीयस्य षण्मासस्य पर्यवसानम्, एषः खलु आदित्यसंवत्सरः, एतत्खलु आदित्यस्य-सूर्यस्य, संवदक्षिणार्द्धमंडलसंस्थिति को प्राप्त करता है। यह प्रथम छहमास का पर्यवसान-अन्त है, तत्पश्चात् दूसरे छहमास के प्रथम अहोरात्र में बाह्यानन्तर अर्थात् सर्वबाह्यमंडल की समीपवर्ती उत्तरार्द्धमंडलसंस्थिति को प्राप्त होता है पश्चात् उसी अहोरात्रि समाप्त होने पर दूसरे छह मास के अहोरात्र में उत्तर की अर्द्धमंडलसंस्थिति में से निकल कर सर्वबाह्यमंडल की अक्तिनी तीसरी दक्षिण की अर्द्धमंडलसंस्थिति में उपसंक्रमण करता है, उस तीसरी दक्षिणार्द्धमंडलसंस्थिति के एक एक अहोरात्र से एक अर्द्धमंडलसंस्थिति में संक्रमण करता हुवा वहां तक जाता है कि यावत् दूसरे छहमास के अंतिम अहोरात्र में सर्वाभ्यन्तर की उत्तरअर्द्ध मंडल की संस्थिति में गमन करता है। इस प्रकार दक्षिण की अर्द्धमंडलसंस्थिति से उत्तर की अर्द्धमंडल की संस्थिति में भिन्नत्व कहा गया है । (एस णं दोच्चे छम्मासे) इस प्रकार दूसरे छह मास का पर्यवसान है अर्थात् इस प्रकार आदित्यसंवत्सर कहा है तथा यही सूर्य મંડળસંસ્થિતિને પ્રાપ્ત કરે છે. આ પહેલા છ માસના અન્તરૂપ હોય છે. તે પછી બીજા છ માસના પહેલા અહોરાત્રમાં બાહ્યાનન્તર અર્થાત્ સર્વબાહ્યમંડળની નજીકની ઉત્તરાર્ધ મંડળસંસ્થિતિને પ્રાપ્ત કરે છે પછીથી એ અહોરાત્ર સમાપ્ત થાય ત્યારે બીજા છ માસના અહોરાત્રમાં ઉત્તરની અર્ધમંડળસંરિથતિમાંથી નીકળીને સર્વબાહ્યમંડળની પહેલાની ત્રીજી દક્ષિણ દિશાની અર્ધમંડળસંસ્થિતિમાં ઉપસંક્રમણ કરે છે. એ ત્રીજી દક્ષિણાર્ધમંડળસંસ્થિતિના એક એક અહોરાત્રિમાંથી અર્ધમંડળસંસ્થિતિમાં સંક્રમણ કરીને ત્યાં સુધી જાય છે યાવત્ બીજા છ માસના છેલ્લા અહોરાત્રમાં સભ્યન્તરની ઉત્તરની અર્ધમંડળસંસ્થિતિમાં ગમન કરે છે. આ રીતે દક્ષિણ દિશાની અર્ધમંડળસંરિથતિથી ઉત્તર દિશાની અર્ધમંડળસંરિથતિમાં જુદાપણું કહેવામાં આવેલ છે.
(एस णं दोच्चे छम्मासे) मा प्रमाणे मी० छ भासने! मत थाय छ, अर्थात् माशते
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #84

७२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
त्रस्य वर्षस्य सौरवर्षस्येति यावत् पर्यवसानम् - सायनमीनान्तसंस्थिति र्भवतीति विज्ञेया । 'Tara' गाथा भणितव्याः || सू० १३ ||
॥ इति प्रथमस्य प्राभृतस्य द्वितीयं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ॥ प्रथम प्राभृतस्य तृतीयं प्राभृतप्राभृतं प्रारभ्यते
मूलम् -ता के ले चिन्नं परिचरइ आहिएति वदेज्जा, तत्थ खलु इमे दुवे सूरिया पन्नता तं जहा-गारहे चेव सूरिए एरत्रए चेत्र सूरिए ता एएणं दुवे सूरिए पत्तेयं पत्तेयं तीसाएर मुहुतेहिं एगमेगं अद्धमंडलं चरंति, सट्टिएसए मुहुत्तेहिं एगमेगं मंडलं संघायंति, ता णिक्खमाणा खलु पते दुवे सूरिया णो अपणमण्णस्त्र चिपणं परिवरंति परिमाणा खलु एते दुवे सूरिया अण्णमणस्स चिवणं परिचरंति, तं सघमेगं चोयालीसं तत्थ के हेडं वएजा, ता अथवणं जंदोवे दीवे जाव परिवखेत्रेणं तत्थ णं तत्थ णं अयं भारहए चैव सूरिए जंबुद्दीवस पाईपडिया ताए उदीर्णदाहिणावताए जीशए मंडलं चउबीसपूर्ण सतेणं छेता दाहिणपुरथिमिल्लेसि चउभागमंडलसि बाणउनिय सूरियगयाइं जाई अण्णा चेव चिणाई पडिचरइ, उत्तरपञ्चत्थिमिल्लंसि चभागमंडलसि एक्काणडति सूरियगताई जाई सूरिए अप्पणो चेत्र चिष्णं users, तत्थ अयं भाग्हे सूरिए एरवयस्स सूरियस्स जंबुद्दीवस्स दीवस पाईणपडिणीयताव उदोणदाहिणायनाए जीवाए मंडलं घड वीसएणं सतेणं छेत्ता उत्तरपुर स्थिमिल्लंसि चडभागमंडलंसि बाणउति सूरियगताई जावसूरिए परस्स चिंण्णं पडिबरड, दाहिणपञ्च्चत्थिमिल्लेसि, चभागमंडलंस एक्कूणवई सूरियगताई जाई सूरिए परस्त चेत्र संवत्सर की माने सौरवर्ष की समाप्ति है । सायन मीनान्त संस्थिति होती है यह समझें (गाहाओ ) गाथायें कह लेवें ॥ सू० १३ ॥
॥ प्रथम प्राभृत का दूसरा प्राभृतप्राभृत समाप्त ॥
આદિત્યસંવત્સર કહેલ છે તથા આજ સૂર્ય સંવત્સર અર્થાત્ સૌરવની સમાપ્તિ કહી છે. સાયન भीनान्त संस्थिति होय छे सेभ समभवु (गाहाओ) सही गाथाओ समल देवी ॥सू० १३॥ ।। પહેલા પ્રામૃતનું ખીજું પ્રાભૃતપ્રામૃત સમાપ્ત
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #85

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १४ प्रथमप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम्
७३ चिण्णं पडिचरइ, तत्थ अयं एरवए सूरिए जंबुद्दीवस्स दीवस्स पाईण पडिणायताए उदीणदाहिणायताए जीवाए मंडलं चउवीसएणं सएणं छेता उत्तरपुरस्थिमिल्लंसि च उभागमंडलंसि बाणउति सूरियगताइं जाव सूरिए अप्पण्णे चेव चिण्णाई पडिचरइ, दाहिणपुरथिमिल्लसि च3. भागमंडलंसि एकाणउति सूरियगताई जाव मृरिए अप्पणो चेव चिपणाई पडिचरइ, नत्थ णं एवं एरवतिए सूरिए भारहस्स सूरियस्स जंबुद्दीवस्स पाईणपडिणायताए उदीगदाहिणायताए जीनाए मडल चवीसएणं सतेणं छेत्ता दाहिणपञ्चथिमिल्लसि चउमागमंडलंसि बाणउति सूरिय. गताइं सूरिए परस्स चिण्णं पडिचरइ उत्तरपुरथिमिल्लसि चउब्भागमंडलंसि एकाणउतिं सूरियगताई जाइं सूरियपरस्स चेव चिणं पडिचरइ, ता निक्खममाणे खलु एते दुवे सूरिया णो अण्णमण्णस्त चिण्णं पडिचरंति, पविसमाणा खलु एते दुवे सूरिया अण्णमण्णस्स चिण्णं पडिचरति, सयमेगं चोत्तालं गाहाओ ॥सू० १४॥
॥तइयं पाहुडपाहुडं सम्मत्तं ॥ छाया-तावत् कस्ते चीर्ण प्रतिचरति अख्यात इति वदेत, तद्यथा-तत्र खलु इमौ द्वौ सूर्यों प्रज्ञप्तौ, तद्यथा भारते चैव सूर्यः, ऐरवते चैव सूर्यः, ततः खलु एतौ हौ सूर्यों प्रत्येक प्रत्येकं त्रिंशता त्रिंशता मुहत रेकैकमर्द्धमण्डलं चरतः, षष्टया षष्टया मुहत्तै रेकमेकं मण्डलं सङ्घातयतः, तस्मात् निष्क्रममाणौ खलु इमौ हो सूर्यो नो अन्योन्यस्य चीर्ण प्रतिचरतः, प्रविशन्तो खलु इमो द्वौ सूयौँ अन्योऽन्यस्य चीर्ण प्रतिचरतः, तत् शतमेकं चतुश्चत्वारिंशम्, तत्र को हेतुरिति वदेत् । तावदयं जम्बूद्वीपो द्वीपः, यावत् परिक्षेपेण, तत्र खलु भारते चैव सूर्यः जम्बूद्वीपस्य सूर्यः प्राचीनापाचीनायतया उदगदक्षिणायतया जीवया मण्डलं चतुर्विंशतिकेन शतेन छित्या दक्षिणपौरस्त्ये चतुर्भागमण्डले द्विनवतिसूर्यगतानि यानि आत्मना चैव चीर्णानि प्रतिचरति, उत्तरपश्चिमे चतुर्भागभण्डले एकनवतिसूर्यगतानि यानि सूर्यः आत्मना चैव चीर्णानि प्रतिचरति, तत्रायं भारते सूर्य एव ऐरवत्तस्य सूर्यस्य जम्बूद्वीपस्य प्राचीनापाचीनतया उदग्रदक्षिणायतया जीवया मण्डलं चतुर्विंशतिकेन शतेन छित्त्वा उत्तरपौरस्त्ये चतुभागमण्डले द्विनवति सूर्यगतानि यानि सूर्यः परस्य चीर्णानि प्रतिचरति । दक्षिणपश्चिमे चतुर्भागमण्ड ले एकनवतिसूर्यगतानि यानि सूर्यः परस्य चीर्णानि प्रतिचरति, तत्रायं ऐरवते सूर्यः जम्बूद्वीपस्य प्राचीनापाचीनतया उदर दक्षिणायतया जीवया मण्डलं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #86

iilan-trence
৬৪
____ सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे चतुर्विंशतिकेन शतेन छित्वा उत्तरपौरस्त्ये चतुर्भागमण्डले द्विनवति सूर्यगतानि यावत् सूर्यः आत्मना प्रतिचीनि प्रतिचरति, दक्षिणपौरस्त्ये चतुर्भागमंडले एकनातिसूर्यगतानि यावत् सूर्यः आत्मनाचैव चीर्णानि प्रतिचरति, तत्र खलु अयं ऐरवतः सूर्यः भारतस्य सूर्यस्य जम्बूद्वीपस्य प्राचीनाप्राचीनतया उदय दक्षिणायतया जीवया मण्डलं चतुर्विशतिकेन शतेन छित्या दक्षिणपश्चिमे चतुर्भागमण्डले द्विनवति सूयेगतानि सूर्यः परस्य चीर्णानि प्रतिचरति उत्तरपौरस्त्ये चतुर्मागमण्डले एकनवति सूर्यगतानि यानि सूर्यः परस्य चीर्णानि प्रतिचरति तो निष्कामन्तौ खलु एतौ द्वौ सूर्यो न अन्योऽन्यस्य चीर्णानि प्रतिचरतः, प्रविशन्तो खलु एतौ हौ सूयौँ अन्योऽन्यस्य चीर्णानि प्रतिचरतः, शतमेकं चतुश्चत्वारिंशतम् ।। गाधाः । सू०१४॥
॥ तृतीयं प्राभृतप्रामृतं समाप्तम् ॥ टीका-अस्मिन् ग्रन्थे विंशतिः प्राभृतानि सन्ति, तेषु कति मण्डलानि बजतीति 'प्रथमभेदस्य विंशतिः प्राभृतप्राभृतानि सन्ति, तेष्वपि भेदद्वयं गतम् । सम्प्रति तृतीयस्य के ते चिनाई पडिचरइ' इत्यस्यार्थाधिकारसूत्रस्य चीर्णप्रतिचरणस्य स्वरूपमाह-'के ते चिन्न पडिचरइ कस्ते चीर्ण प्रतिचरति इति वदेत् , आस्तां तापत् खलु प्रष्टव्य मस्ति, ते-तव मते का सूर्यः स्वयं परेण वा सूर्येण चीण-मुक्त-संचरितं क्षेत्र प्रतिचरति--प्रतिचरन् आख्यातः-कथितः त्वया भदन्त ? इति भगवन्तं सम्बोधयन् पृच्छति, प्रश्न सूत्रमेतदिति फलितार्थः ? ततश्चेत्थं भगवता गौतमेन प्रश्ने कृते सति भगवानाह-'तत्थ खलु इमे दुवे सूरिया पन्नत्ता तं जहा
प्रथम प्राभूत के तीसरे प्रामृतप्राभृत का प्रारंभ इस ग्रन्थ में वीस प्राभूत होते हैं उनमें सूर्य कितने मंडल में गमन करता है। इस पहला भेद का वीस प्राभृतप्राभृत होते हैं उसके दो भेद का कथन पूर्वप्रकरण में कह दिये हैं।
अब तीसरे (के ते चिन्नाई पडिचरइ) इस अधिकार सूत्र का चीर्णक्षेत्र के प्रतिचरण का स्वरूप कहते हैं श्री गौतमस्वामी पूछते हैं (के ते चिन्नं पडिचरइ) हे भगवन आप के अभिप्राय से कौनसा सूर्य स्वयं दूसरे सूर्य से चीर्ण-मुक्त याने संचरित क्षेत्र को प्रतिचरण भोगने वाला कहा है।
પહેલાં પ્રાભૃતનું ત્રીજુ પ્રાકૃતપ્રાભૃત, આ ગ્રન્થમાં વીસ પ્રાકૃત થાય છે તેમાં “સૂર્ય કેટલા મંડળમાં જાય છે... આ પહેલા ભેદના વીસ પ્રાભૃતપ્રાભૃત થાય છે. તેના બે ભેદેનું કથન આગલા પ્રકરણમાં કહેવામાં આવી आयु छ, हुवे (के ते चिन्नाइं पडिचरइ) २ अधिार सूत्र प्रमाण यी क्षेत्रमा प्रतियर અર્થાત્ એકવાર ભગવેલ ક્ષેત્રને ફરીથી ઉપભેગ કરે તે સંબંધનું કથન કરાય છે
श्री गीतभस्वामी प्रश्न ४२di असुश्रीने ४ छ (के ते चिन्नं पडिचरइ) 3 भावन् ! આપના અભિપ્રાયથી કયે સૂર્ય બીજા સૂયે ચીર્ણ કરેલ–ભેગવેલ યાને સંચાર કરેલ ક્ષેત્રનું પ્રતિચરણ અર્થાત્ ફરીથી ઉપભેગ કરે છે?
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #87

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १४ प्रथमप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम्
७५
भारहे चैव सूरिए एए चैव सूरिए' तत्र खल इमौ द्वौ सूर्यो प्रज्ञप्ती, तद्यथा - भारते चैव सूर्यः ऐते चैव सूर्यः अस्मिन् मन्यजम्बूद्वीपे खलु निश्वयेन द्वौं सूर्यो प्रज्ञप्तौ -कथितौ, तद्यथा - भारतीयश्चैव सूर्यः ऐवतीयश्चैव सूर्यः भारतक्षेत्रस्य प्रकाशकत्वात् भारतीय सूर्यो निर्धारित तथा ऐarक्षेत्रस्य प्रकाशकत्वात् ऐवतीय सूर्यो द्वितीयः, इत्थं द्वौ सूर्यो प्रज्ञप्तौ । 'ता एवं दुवे सूरिए पत्तेयं पत्तेयं तीसाए तीमाए मुहुत्तेहिं एगमेगं अद्धमंडलं चरंति' तत्र खलु तौ द्वौ सू प्रत्येकं प्रत्येकं त्रिंशता त्रिंशता मुहूर्तेरेकैकमर्द्धमण्डलं चरतः । तत्रसूर्यद्वयमध्ये खलु इति निश्रयेन एतौ द्वौ सूर्यो- भारतीयैरवतीयाँ सूर्यो प्रत्येकं प्रत्येकं-पृथक पृथक स्वस्वात्मना स्वतन्त्रेण त्रिंशता त्रिंशता मुहूर्त्ते रेकैकमर्द्धमण्डलं चरत:चारं कुरुतः | अर्थात् एष्टिघटिकात्मकं नाक्षत्रमहोरात्रं भवति, तत्र घटीद्वयात्मकस्य कालस्य मुहूर्त्तसज्ञा कृता वर्त्तते, चतुरशीत्यधिकानि शतसंख्यकानि सूर्यस्य मण्डलानि सन्ति, तेषु मण्डलेषु चरन्तौ सूर्यो, एकैकः सूर्यः नक्षत्रषष्टिघटिकात्मकेन कालेनैकैकम
इस प्रकार से भगवान् श्री गौतमस्वामी के प्रश्न करने पर भगवान् इस प्रश्न के प्रत्युत्तर देते हुवे कहते हैं (तत्थ खलु इमे दुवे सरिया पन्नता, तं जहा भारहेचैव सूरिए एरवए चैव सूरिए) इस मध्य जम्बूद्वीप में निश्चित रूप से दो सूर्य कहे हैं जो इस प्रकार से हैं भारतीय सूर्य एवं ऐरवतीय सूर्य भातक्षेत्र को प्रकाश करने वाला होने से भारतीय सूर्य कहा जाता है तथा ऐरवत क्षेत्र को प्रकाश करनेवाला होने से ऐरवतीय सूर्य कहा जाता है, इस प्रकार से दो सूर्य कहे हैं (ता एएणं दुबे सरिए पत्तेयं पत्तेयं तीसाए तोसाए मुहुत्ते हिं एगमेगं अद्भूमंडलं चरंति) उन दो सूर्य माने भारतीय तथा ऐरवतीय उन दो सूर्य प्रत्येक अलग अलग अपने अपने स्वातंत्र्य रूप से तीस तीस मुहूर्त प्रमाण से एक एक अर्द्ध मंडल में संचरण करता है । अर्थात् साठ घटिका का एक नाक्षत्र अहोरात्र होता है। दो घटिका संबंधी काल की मुहूर्त संज्ञा की है । एकसो चौरासी संख्यक सूर्य के मंडल होते हैं । उन मंडलों में संचरण
भगवान् गौतमस्वाभीना या प्रश्ननो उत्तर आयतां उडे छे - (तत्थ खलु इमे दुवे सूरिया पन्नत्ता तं जहा भारहे चेत्र सूरिए एवए चैव सूरिए) मा मध्यन द्वीपसां निश्चित પણાથી ભારતીય સૂ અને અરવતીય સૂર્ય એમ એ સૂર્યાં કહ્યા છે, ભારતક્ષેત્રને પ્રકાશ આપનાર ભારતીય સૂ અને અરવત ક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરે તે અરવતીય એ રીતના એ सूर्यो होय छे, (ता पुणं दुवे सूरिए पत्तेनं पत्तेयं तीसाए मुहुत्तेहिं एगमेगं अद्धमंडलं चरंति) એ એ સૂર્પી દરેક સૂર્ય અલગ અલગ પાતપેાતાના સ્વતંત્ર પણાથી ત્રીસ ત્રીસ મુહૂત પ્રમાણથી એક એક અદ્ભુ મડળમાં સારણ કરે છે. અર્થાત્ સાઈઠ ઘડિને એક નાક્ષત્ર અહોરાત્ર થાય છે. એ ઘડિ જેટલા કાળની મુહૂત સંજ્ઞા છે. એકસા ચાર્યાશી સૂના મડળ હાય છે, એ મ`ડળામાં સંચરણ કરતા એ સૂ` પૈકી એક એક સૂર્ય નક્ષત્ર સ ંબંધી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #88

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे ईमण्डलं चरति, न सम्पूर्णमण्डलं चरतीत्यर्थः। ततश्च 'सहिए सहिए मुहुत्तेहिं एगमेगं मंडलं संघायंति' पष्टया षष्टया मुहूर्तरेकैकमण्डलं सङ्घातयतः षष्टया षष्टया ६०-६० मुहूर्त :--अहोरात्रद्वयेन, एकैकं सम्पूर्ण मण्डलं सङ्घातयतः अर्थात् पष्टया षष्टया मुहर्ते : परिपूर्ण मण्डलं स्पृशतः। 'ता निक्खममाणा खलु एते दुवे सूरिया णो अण्णमण्णस्स चिण्णं पडिचरंति' तस्मात् निष्कममाणी खलु इमौ द्वौ सूयौं नो अन्योऽन्यस्य चीर्ण प्रति. चरतः। तस्मात् भारतक्षेत्रात् निष्क्रममाणी - मण्डलाद बहिनिर्गच्छन्ती खलु-इति निश्चयेन इमौ द्वौ-भारतीयस्वतीयौ सूयौँ न-नहि अन्योऽन्यस्य-परस्परस्य चीर्ण-चरितं क्षेत्रं प्रतिचरतःस्पृशतः, स्पृष्टं क्षेत्रं पुनः न स्पृशतः, अर्थात् भरतक्षेत्रे सूर्यसत्कैकसम्वत्सरमध्ये इमो द्वावपि सूयौं सर्वाभ्यन्तराद् मण्डलान् निष्क्रामन्तो नो अन्योऽन्यस्य परस्परस्य चीर्ण क्षेत्रं स्पृशतः तथानकोऽपरेण चीण क्षेत्रं स्पृशति, नाऽपि अपरोऽपरेण चीण क्षेत्रं स्पृशतीत्यर्थः, करता हुवा दो सूर्य पैकी एक एक सूर्य नक्षत्र संबंधी साठ घटिकात्मक काल से एक एक अर्द्धमंडलं में संचरण करता है, संपूर्ण मंडल में संचार नहीं करता है । तत्पश्चात् (सहिए सहिए मुहुत्तहिं एगमेगं मंडल संघायंति) साठ ६० साठ ६० मुहतों से माने दो अहोरात्र से संपूर्ण एक एक मंडल का संघात करता है, अर्थात् ६० साठ ६० साठ मुहतों से परिपूर्ण मंडल का स्पर्श करता हैं (ता णिक्खममाणा एते दुवे सूरिया णो अण्णमण्णस्स चिण्णं पडिचरंति) भरतक्षेत्र से निष्क्रमण करता हुवा माने मंडल से बाहर निकलता हुवा भरतक्षेत्र का एवं ऐरवतीय ये दो सूर्य अन्योन्य से चीर्ण-भुक्तक्षेत्र का संचरण नहीं करते हैं । स्पृष्टक्षेत्र को पुनः स्पर्श नहीं करते हैं । अर्थात् भारतवर्ष में सूर्य सम्बंधी एक एक संवत्सर में ये दोनों सूर्य सर्वाभ्यन्तर मण्डल से निष्कमण करता हुवा परस्पर के चीर्णक्षेत्र को नहीं स्पर्श करता है तथा एक सूर्य दूसरेने चीर्ण किया क्षेत्र को नहीं स्पर्शता है, एवं दूसरा सूर्य पहलेने भुक्त સાઈઠ ઘટિકાત્મક કાળથી એક એક અર્ધા મંડળમાં સંચરણ નામ ગતિ કરે છે. સમગ્ર भमा गति ४२ता नथी, पछीथी (सद्धिए सदिए मुहुत्तेहिं एगमेगं मंडलं संघायंति) સાઠ ૬૦ સાઠ ૬૦ મુહૂથી એટલે કે બે અહોરાત્રથી સંપૂર્ણ એક એક મંડળને સંઘાત કરે छ. अर्थात् सा58 50 स08 ६० भुट्टतथिी परिपूण भने २५ ४२ छ (ता णिक्खममाणा एते दुवे सूरिया णो अण्णमण्णस्स चिण्णं पडिचरंति) भरतक्षेत्रमाथी निभा ४२ते। अर्थात् મંડળમાંથી બહાર નિકળતો ભારતીય અને અિરવતીય એ બેઉ સૂર્ય એક બીજાથી ચી ભેગવેલ ક્ષેત્રનું સં ચરણ કરતા નથી, અર્થાત્ પૃષ્ટ ક્ષેત્રને ફરીથી સ્પર્શ કરતા નથી, અર્થાતુ ભારતવર્ષમાં સૂર્યના એક એક સંવત્સરમાં આ બન્ને સૂર્ય સર્વાભ્યન્તર મંડળમાંથી નિષ્ક્રમણ કરતી વખતે એક બીજાને ચીર્ણ કરેલ ક્ષેત્રનો સ્પર્શ કરતા નથી. તથા પહેલે સૂર્ય બીજાએ ચીણ કરેલ ક્ષેત્રનો સ્પર્શ કરતું નથી. અને બીજે સૂર્ય પહેલા સૂર્યો
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #89

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १४ प्रथमप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम्
७७ इदमेव स्थापनाक्रमेण कथयति- पविसमाणा खलु एते दुवे सूरिया अण्णमण्णस्स चिण्णं पडिचरंति तं सतमेगं चोत्तालं, तत्थ के हेउं वदेजा?' प्रतिशन्तौ स्खलु इमों द्वौ सूर्यो अन्यो. ऽन्यस्य चीणे प्रतिचरतः, तत् शतमेकं चतुश्चत्वारिंशं तत्र को हेतुरितिवदेत , चतुरशीत्यधिकशतसङ्ख्यक (१८४) मण्डलानां दक्षिणोत्तरगोलार्धक्रमेण यदि स्थापना क्रियते तदा मकारादि मण्डलं सर्वाभ्यन्तरं कर्कादि मण्डलं सर्ववाद्यं भवति, जम्बूदीपस्योत्तरगोलार्द्ध स्थितत्वात् । मेषादि तुलादि मण्डलं मध्यमण्डलं भवति । उभयसूर्यस्यैकान्तरोदयत्वात् दोलारूपं गमनं भवति, तथा च मण्डलेषु चतुश्चत्वारिंशदधिकशतमेकतुल्याः (१४४) भागाश्च सन्ति । तेन पविसमाणा खलु' प्रविशन्तौ--सर्वबाद्यान्मण्डला दन्तराभिमुखं प्रविशन्तौ खलु-इति निश्चयेन इमौ दो सूर्यो-भारतीयैरवतीयौ सूर्यो अन्योऽन्यस्य- परस्परस्य चीर्ण-भुक्तं क्षेत्रं प्रतिस्पृशतः, पृथिवीसूर्यमण्डलयो गोलत्वात् । शतमेकं चतुश्रत्वारिंशं-यैश्चतुश्चत्वारिंशदधिकशतसङ्ख्यै भागैः-(१४४) अंशै मण्डलं पूर्यते तेषां भागानामुभयसूर्यसमुदायचिन्तायां क्षेत्र का स्पर्श नहीं करता है। यह स्थापका क्रम से कहते हैं-(पविसमाणा खलु एते दुवे सूरिया अण्णमण्णस्स चिणं पडिचरंति तं सतमेगं चोत्तालं तस्थ के हे वदेजा) एकसो चौरासी (१८४) संख्या बाले मंडलों का दक्षिण एवं उत्तरगोलार्ध के क्रम से जो स्थापना की जाय तब मकरादि मंडल सर्वाभ्यन्तर एवं कर्कादि मंडल सर्वबाह्य होता है कारण की जम्बूद्धीप उत्तरगोलार्ध में स्थित है । मेषादि एवं तुलादि मंडल मध्य मंडल होता है। दोनों सूर्य एकान्तर से उदित होने से दोला रूप गमन होता है। तथा मंडलों में एकसो चुवालीस १४४ के समान भाग होते हैं अतः (पविसमाणा खलु) सर्वबाह्य मंडल से अन्दर की ओर प्रवेश करते हुवे ये दो सूर्य याने भरतक्षेत्र का सूर्य एवं ऐरवतीय सूर्य अन्योन्य के भुक्तक्षेत्र को प्रतिस्पृष्ट करते हैं कारण की पृथिवी मंडल एवं सूर्यमंडल दोनों गोलाकार होते हैं। एकसो चुवालीस १४४ जो मोगवस क्षेत्रमा २५श ४२तेनथी. मापात स्थापना मथी समाव छ-(पविसमाणा खलु एते दुखे सूरिया अण्णमण्णस्स चिणं पडिचरंति तं सतमेगं चोत्तालं तत्थ के हेउ वदेज्जा) એકસોર્યાશી સંખ્યક મંડળની દક્ષિણ અને ઉત્તર ગેલાઈને કમથી જે સ્થાપના કરવામાં આવે તે મકરાદિમંડળ સભ્યન્તર અને કર્ણાદિમંડળ સર્વબાહ્ય થાય છે. કારણ કે જંબૂદ્વીપ ઉત્તરગોળાર્ધમાં આવેલ છે. મેષાદિ અને તુલાદિ મંડળ મધ્ય મંડળ થાય છે. બેઉ સૂર્ય એકાંતરા ઉદય થતા હોવાથી દેલા રૂપ ગમન થાય છે. તથા મંડળમાં ૧૪૪ मेसोयुभाणासना सरमा मास थाय छे, तेथी (पविसमाणा खलु) समायभणथी અંદરની તરફ પ્રવેશ કરતા આ બન્ને સૂર્ય એટલે કારતક્ષેત્રને સૂર્ય અને અરવતીય સૂર્ય પરસ્પર એક બીજાએ ભોગવેલ ક્ષેત્રને પુનઃ સ્પષ્ટ કરે છે. અર્થાત્ ભગવે છે. કારણ કે પૃથ્વીમંડળ અને સૂર્યમંડળ બને ગોળાકાર છે. ૧૪૪ એકસેચુંમાળીસ જે અંશથી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #90

----
-
-
सर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे परस्परेण चीर्णप्रतिचीर्णत्वं प्रतिमण्डलेषूपलभ्यते एव, तत्र को हेतुः-किं कारणं--का वा उपपत्तिरिति प्रणतं मां बोधय भगवन् ! भगवानाह-'ता अयण्णं जंबुद्दीवे दीवे जाव परिक्खेवेणं' तावदयं जम्बूद्वीपो द्वीपः यावत् परिक्षेपेण इदं सूत्रं केवलं जम्बूद्वीपपरं जम्बूद्वीपवर्णनेनात्रालम्तवर्णनम् जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रादेवावसेयम् ।
'तत्थ णं तत्थ णं अयं भारहे चेव सूरिए जंबुद्दीवस्स दीवस्स पाईणपडिणायत उदीणदाहिणायताए जीवाए मंडलं चउवीसस एणं सएणं छेत्ता दाहिणपुरथिमिल्लंसि चउभागमंडलंसि बाणउतिय सूरियगताई जाई अप्पणा चेव चिण्णाई पडिचरइ' तत्र खलु तत्र म्पल भारते चैव सूर्यः जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य प्राचीनापाचीनतया उदर दक्षिणायतया जीवया मण्डलं चतुविंशतिकेन शतेन छित्वा दक्षिणपौरस्त्ये चतुर्भागमण्डले द्विनवति सूर्यगतानि यानि आत्मना चैव चीर्णानि प्रतिचरति । तत्र तत्र-जम्बूद्वीपमध्ये खलु इति निश्चयेन भारते' चैव सूर्य:- भरतअंशों से मंडल की पूर्ति करते हैं उन भागों के दोनों सूर्यसमुदाय की विचारणा में प्रत्येक मंडल में परस्पर से चीर्ण एवं प्रतिचीर्णत्व प्राप्त होता है तो इस में क्या कारण है ? क्या प्रमाण है ? वह वंदन करते हुवे मुझे कहीए।
भगवान कहते हैं-(ता अयणं जंबुद्दीवे दीवे जाव परिक्खेवेणं) यह सूत्र केवल जम्बूद्वीप परक है यहां पर जम्बूद्वीप का वर्णन नहीं करना चाहिये । उसका वर्णन तो जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति सत्र से ही जान लेवें।
(तत्थ णं तत्थ णं अयं भारहे चेव मूरिए जंबुद्दीवस्स दोवस्स पाईण पडिगायत उदीणदाहिणायलाए जीवाए मंडलं चउचीससएणं सएणं छेत्ता दाहिणपुरिथिमिल्लसि चउभागमंडलंसि वाण उतिय सूरियगताई जाई अप्पणा चेव चिण्णाई पडिचरइ) उस जंबदीप में भरतक्षेत्रस्थ सूर्य मध्य जंबुद्धीप के पूर्वपश्चिम दिग्विभाग से विस्तृत एवं उत्तरदक्षिणदिग्विभाग से लम्बायमान जीवा नाम प्रत्यं वा से माने दोरी से अपने भोग के लिये निर्णित मण्डल को મંડળની પૂર્તિ કરે છે. એ શેના બન્ને સૂર્ય સમુદાયનો વિચાર કરતાં દરેક મંડળમાં પરસ્પરથી ચીણું અને પ્રતિયીત્વ પ્રાપ્ત થાય છે, તે તેમ થવામાં શું કારણ છે? શું પ્રમાણ છે? તે વંદન કરતા એવા મને કહી સમજાવો.
मावान् ॐ छ-(ता अयणं जंबुद्दीवे दीवे जाव परिक्खेवेणं) 20 सूत्र व यू. દ્વીપ સંબંધી છે, અહીયાં જંબુદ્વીપનું વર્ણન કરવાની જરૂર નથી કારણ કે તેનું વર્ણન તો જ બૂઢીપપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રમાંથી જ જાણું લેવું જોઈએ.
(तत्थ पं तत्थ णं अयं भारहे चेव सूरिए जंबुद्दीवस्स दीवस्स पाईणपडिणायत उदीण. दाहिणायलाए जीवाण मंडलं च वीससएणं सएणं छेत्ता दाहिणपुर त्यिनिलंसि चउभागमंडलंसि बाण उत्तीय सूरियगताई जाई अप्पणा चेव चिण्णाई पडिचरइ) PAL द्वीपमा क्षेत्रने! સૂર્ય મધ્યજંબુદ્વીપના પૂર્વ પશ્ચિમ દિશાથી વિસ્તાર વાળી અને ઉત્તરદક્ષિણ દિશા તરફ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #91

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १४ प्रथमप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् क्षेत्रस्य सूर्यः जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य--मध्यजम्बूद्वीपस्य प्राचीनापाचीनतया-पूर्वपश्चिमदिगविभागतया उदग्दक्षिणायतया-सौम्ययाम्य (उत्तरदक्षिण) गतिविस्तृततया जीवया-प्रत्यञ्चया मण्डलं-स्वभोगाय स्थापितं मण्डलं चतुर्विशतिकेन शतेन-चतुर्विशत्यधिकशतसंख्यकेन (१२४) भागेन छिया-संछेद्य-उपभुज्य दक्षिणपौरस्त्ये-दक्षिणपूर्वयोर्मध्ये-आग्नेयकोणे चतुर्भागमण्डले-मण्डलस्य चतुर्मागे द्विनवति सूर्यगतानि-द्विनवति ९२ संख्यकसूर्यमण्डलगमनानि-तत्तन्मण्डले तत्तदगतिविशेषपूर्णानि यानि मण्डलानि तानि आत्मना चैव-स्वकीयेनैव चीर्णानि-सञ्चरितानि विचीर्णानि मण्डलानि स्वयमेव पुनः प्रतिचरति-स्वयमेव स्पृशति जम्बूद्वीपमध्ये सर्वबाह्यभण्डलस्य दक्षिणस्मिन् अर्द्धमण्डले यश्चारं चरितुमारभते स भरतक्षेत्रस्य प्रकाशकत्वात् भारतः सूर्यः कथ्यते, यस्त्यितरस्तस्यैव सर्वबाहयस्य भण्डलस्य उत्तरस्मिन्नर्द्धमण्डले यश्चारं चरितुभारभते स ऐवतक्षेत्रस्य प्रकाशकत्वाद् ऐरवतः सूर्यः कथ्यते, तत्रायं प्रत्यक्षत उपलभ्यमानो जम्बूद्वीपस्य सम्बन्धी भारतः सूर्यो यस्मिन् यस्मिन् मण्डले परिभ्रमति तत्तन्मण्डलं चतुर्विंशतिकेन शतेन छित्वा-विभज्य, तस्य तस्य एकसो चोवीस भागो (१२४) से भोग कर के दक्षिणपूर्व के मध्य में माने अग्निकोण में उन उन मंडल के चतुर्थ भाग में विराणवें (९२) संख्यक मंडलों में उन उन गति विशेष से पूर्ण जो मंडल है वे मण्डल अपने से ही संचरित मंडलों में पुनः स्वयं ही प्रतिचरित करते हैं माने स्पृष्ट करते हैं, जम्बूद्वीप के मध्य में सर्वबाह्य मंडल के दक्षिण के अर्द्धमंडल में जो गति करने का आरंभ करते हैं वह भरतक्षेत्र को प्रकाशित करने वाला होने से भारतीय सूर्य कहा जाता है । जो दूसरा उसी सर्वबाह्यमंडल के उत्तर दिशा के अर्द्धमंडल में संचरण करता है, वह ऐरवतक्षेत्र को प्रकाशित करने वाला होने से ऐश्वत सूर्य कहा जाता है। उन दोनों सूर्यो में यह प्रत्यक्ष प्राप्त होता हुवा जम्बूद्वीप संबंधी भारतीय सूर्य जिन मंडल में भ्रमण करता है । वह वह मंडल एकसो લાંબી જીવા એટલે કે પ્રત્યંચાથી અર્થાત્ દેરીથી પોતાને ભોગવવા માટે નક્કિ કરેલ મંડળને (૧૨૪) એકવીસ ભાગેથી ભગવાને દક્ષિણ પૂર્વની મધ્યમાં અર્થાત્ અગ્નિખૂણામાં તે તે મંડળના ચોથા ભાગમાં બાગુ સંખ્યાવાળા મંડળમાં તે તે ગતિ વિશેષથી પૂર્ણ થયેલ જે મંડળે છે, એ મંડળમાં એટલે કે પિતે જ સંચરિત મંડળમાં પોતે ફરીથી સંચાર કરે છે. અર્થાત્ પૃપ્ત કરે છે. જબૂદ્વીપની મધ્યમાં સર્વબાહ્યમંડળની દક્ષિણદિશાના અર્ધમંડળમાં જે ગતિ કરવાનો આરંભ કરે છે તે ભરતક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરનાર હોવાથી ભારતીય સૂર્ય કહેવાય છે. જે બીજે સૂર્ય એ જ સર્વબાહ્યમંડળના ઉત્તર દિશા તરફના અર્ધમંડળમાં સંચરણ કરે છે તે અરવત ક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરનાર હોવાથી એરવતીય સૂર્ય કહેવાય છે. એ બન્ને સૂર્યોમાં આ પ્રત્યક્ષ દેખતે જંબુદ્વીપ સંબંધી ભારતીય સૂર્ય જે જે મંડળમાં ભ્રમણ કરે છે, એ એ મંડળને એકસ ૧૨૪ ચોવીસથી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #92

सूर्यप्रशप्तिसूत्रे मण्डलस्य चतुर्विशत्यधिकशतसङ्ख्यकान् भागान् परिकल्प्येत्यर्थः, सूर्यश्च प्राचीनापाचीनायतया-उदग्दक्षिणायतया जीवया--प्रत्यञ्चया-दवरिकया तत्तन्मण्डलं चतुर्मिनांगै विभज्य दक्षिणपौरस्त्ये-आग्नेयकोणे मण्डलचतुर्भागे-तस्य तस्य मण्डलस्य चतुर्थे भागे सूर्यसम्बत्सरसम्बन्धि द्वितीयपण्मासमध्ये द्विनवतिसूर्यगतानि-द्वानवति सङ्ख्यकानि मण्डलानिस्वयं सूर्येण गतानि-चीर्णानि भवन्ति । तद्यथा-'उत्तरपञ्चस्थिमिल्लंसि चउभागमंडलंसि एकाणउति सूरियगयाई जाई सूरिए अप्पणो चेव चिण्णाई पडिचरइ' उत्तरपश्चिमे चतुर्भागमण्डले एकनवति सूर्यगतानि यानि सूर्यः आत्मना चैव चीर्णानि प्रतिचरति । उत्तरपश्चिमे-वायव्यकोणे चतुर्भागमण्डले--मण्डलचतुर्भागे एकनवति ९१ सूर्यगतानि-एकनवतिसंख्याकानि यानि सन्ति तानि सूर्यः-भारतसूर्यः आत्मना-स्वकीयेनैव चीर्णानि-उपभुक्तानि मण्डलानि पुनः प्रतिचरति-मण्डलामण्डलं गच्छतीत्यर्थः । अर्थात् पूर्व सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलात् निष्क्रामता सूर्येण स्वचीणान्येव मण्डलानि पुनः प्रतिगम्यते, सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलान्निष्क्रमणकाले यानि मण्डलान्युपभुक्तानि तान्येव चीर्णानि मण्डलानि पुनः प्रतिचोवीस से विभाग करके माने उन उन मंडल के एकसो चोवीस संख्यावाले भागों की कल्पना कर के सूर्य पूर्वपश्चिम एवं उत्तरदक्षिण में लंबायमान जीवा माने प्रत्यंचा-दोरी से वह वह मण्डल चार भाग में विभक्त कर के अग्निकोण में उन उन मंडल के चतुर्थ भाग में सूर्यसंवत्सर के दूसरे छह मास में ९२ बिराणवें संख्यक मंडलको स्वयं सूर्य व्याप्त करते हैं । वह इस प्रकार से हैं-(उत्तरपच्चथिमिल्लसि) इत्यादि उत्तरपश्चिम नाम वायव्यकोण में मंडल के चौथे भाग में इकाण- ९१ मंडल जो हैं वे भारतवर्षीय सूर्य अपने से चीर्ण माने भुक्त मंडलों को फिर से प्रतिचरण करता है अर्थात् एक मंडल से दसरे मंडल में जाते हैं। कहने का भाव यह है कि प्रथम सर्वाभ्यन्तर मंडल से निकलता हुवा सूर्य अपने से चीर्ण नाम भुक्त किये मंडलों में पुनः गमन करते हैं । सर्वाभ्यन्तर मंडल से निष्क्रमण करते समय में जिन मंडलों વિભાગ કરીને અર્થાત્ એ એ મંડળના એકવીસ ભાગોની કલ્પના કરીને પૂર્વ પશ્ચિમ તથા ઉત્તરદક્ષિણમાં લંબાયમાન પ્રત્યંચા માને દેરીથી એ મંડળના ચાર ભાગ કરીને અગ્નિખૂણામાં એ એ મંડળના ચોથા ભાગમાં સૂર્યસંવત્સરના બીજા છ માસમાં ૯૨ माशुभ जाने वय सूर्य त्यात ४२ छे, ते या शत-(उत्तरपच्चस्थिमिसि) त्याह ઉત્તરપશ્ચિમ યાને વાયવ્ય ખૂણામાં મંડળના ચોથા ભાગમાં જે જે એકાણુ ૯૧ મંડળો છે તે મંડળને ભારતવર્ષીય સૂર્ય પોતે ચીણ યાને મુક્ત કરેલને ફરીથી પ્રતિચરણ કરે છે. અર્થાત્ એક મંડળમાંથી બીજા મંડળમાં જાય છે. કહેવાનો ભાવ એ છે કે-પહેલાં સર્વાભ્યન્તર મંડળમાંથી નીકળતો સૂર્ય પિતે ચીણું કરેલ મંડળોમાં ફરીથી પ્રતિચરિત નામ ગમન કરે છે. સભ્યનરમંડળમાંથી નીકળતી વખતે જે મંડળને ઉપભોગ કર્યો છે,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #93

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १४ प्रथमप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम्
८१
-
चरति । एतदेव विस्तृतता सङ्घातया व्याचष्टे- 'तत्थ अयं भारहे सूरिए एरवतस्स सूरियस जम्बुद्दीव दीवस्स पाईणपरिणीयायताए उदीर्णदाहिणायताए जीवाए मंडलं चउवीसएणं सतेणं उत्तरपुरस्थिमिल्लंसि च भागमंडलंसि बाणउतिं सूरियगयाई जाव सूरिए परस्स चिष्णं पडिचरइ' तत्रायं भारतः सूर्यः ऐरवतस्य सूर्यस्य जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य प्राचीनापाचीनतया उदग्दक्षिणायतया जीवया मण्डलं चतुर्विंशतिकेन शतेन उत्तरपूर्वे चतुर्भागमण्डले द्विनवतिसूर्यगतानि यानि सूर्यः परस्य चीर्णे प्रतिचरति । तत्र-जम्बूद्वीपे अयं-प्रत्यक्षोपलभ्यमानः-- मारतः- भारतवर्षीयः सूर्यः ऐरवतस्य - ऐरवत क्षेत्र प्रकाशकस्य सूर्यस्य जम्बूद्वीपstuta प्राचीनापाचीनतया पूर्वपश्चिमायतया उदग्दक्षिणायतया - सौम्याययाम्यतया जीवया प्रत्यश्चया- दवरिकया मण्डलं- स्वचारमण्डलम्, चतुर्विंशतिकेन शतेन चतुर्विंशत्यधिकशतसङ्ख्यकेन भागेन - अंशेन उत्तरपूर्वे - ईशानकोणे चतुर्भागमण्डले--मण्डलचतुर्भागे द्विनवति सूर्यगतानि - द्वानवति ९२ सूर्यमण्डलानि यानि सन्ति तानि सूर्यः परस्य - अन्यस्य चीर्णानि - छिन्नानि - स्पृष्टानि प्रतिचरति गच्छति । अर्थात् चतुर्भागरूपाणि यानि द्वानवति संख्यकान स्वकीयेनैव चीर्णानि मण्डलानि तान्येव पुनः प्रतिचरति न तु परिपूर्णचतुर्भागमात्राणि मण्डलानि प्रतिचरति । स्वस्वमण्डलगतचतुर्विंशत्यधिकशत सत्काष्टादशाष्टादशका उपयोग किया है उन चीर्ण मंडलों को हो फिर से उपभुक्त करते हैं । यह कथन विस्तृत रूप से कहा जाता है (तत्थ अयं भारहे सरिए एरवतस्स सूरियस) इत्यादि जंबूद्वीप में यह प्रत्यक्ष से दिखनेवाला भारतवर्ष का सूर्य ऐरवत क्षेत्र में प्रकाश करनेवाले सूर्य का मंडल को मध्यजंबूद्वीप पूर्वपश्चिम एवं उत्तरदक्षिणवति प्रत्यंचा नाम दवरिका (दोरी) से स्वचारमंडल को एकसो चोवीस की संख्या वाले भाग से उत्तरपूर्व नाम ईशानकोण के मण्डल के चतुर्थ भाग में ९२ बिरानवें सूर्य मंडलों को अन्य से भुक्त किये गये को उपभुक्त करते हैं । अर्थात् चतुर्भाग रूप ९२ बिरानवें संख्यावाले मंडल को कि जो अपने से मुक्त किये हैं उनको ही फिर से प्रतिचरित करते हैं अर्थात् उपभुक्त करते हैं । प्रतिपूर्ण चतुर्भाग मात्र मंडलों को प्रतिचरित नहीं करते हैं । अपने अपने मंडलगत एकसो चोवीस सत्क अठारह भाग प्रमित (१२४|१८) वे એ ચીણુ મંડળાના જ ફરીથી ઉપભોગ કરે છે. આજ કથન વિસ્તારથી કહેવામાં આવે છે (तत्य अचं भारहे सूरिए एरवतस्स सूरियरस) प्रत्याहि जूझीयम या प्रत्यक्ष ३षे जाता ભારતવર્ષના સૂર્ય અરવત ક્ષેત્રમાં પ્રકાશ કરવાવાળા સૂના મંડળાને મધ્યજ મૂઠ્ઠીપ પૂ પશ્ચિમ અને ઉત્તરદક્ષિણુવતિ પ્રત્યંચા નામ દોરીથી સ્વચારમ`ડળને ૧૨૪ એકસાચાવીસની સંખ્યાવાળા ભાગથી ૯૨ બાણુમા સૂર્ય મ`ડળને ખીજાએ ભાગવેલને ફરીથી ઉપભુક્ત કરે છે, અર્થાત્ ચતુર્થાંગ રૂપ ૯૨ બાણુ સંખ્યકમંડળાને કે જે પાતે ભાગવેલ છે. તેને જ ફરીથી પ્રતિચરિત કરે છે. અર્થાત્ ઉપભુક્ત કરે છે. પોતપેાતાના મંડળના એકસાચાવીસ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #94

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र भागप्रमितानि (१२४।१८) ते चापि अष्टादश अष्टादशभागा न सर्वेष्वपि देशेषु न च सर्वेष्वपि मण्डलेषु नियताः सन्ति किन्तु प्रतिनियतदेशेषु प्रतिनियतमण्डलेषु नियताः सन्ति ते देशाः तानि च मण्डलानि कानीति जिज्ञासायाम् 'दाहिणपुरथिमिल्लं सि' इत्यादिना कथयति-दक्षिणपौरस्त्यरूपचतुर्भागमध्ये देशे मण्डले च प्रतिनियताः सन्ति, एवमुत्तरेष्वपि चतुर्भागमण्डले-मण्डलचतुर्भागे अष्टादशाष्टादशभागप्रमितत्वं परिभावनीयम् । स एव भारतः सूर्यस्तेषामेव द्वितीयानां षण्मासानां मध्ये प्रतिनियतगत्या मण्डलेषु परिभ्रमति, उत्तरपश्चिमे मण्डलचतुर्भागे एकनवतिसङ्ख्यकानि मण्डलानि स्वस्वमण्डगतचतुविंशत्यधिकशतसत्काष्टादशाष्टादशप्रमितानि यानि मण्डलानि तानि स्वयं सूर्येण पूर्व सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलान्निष्क्रमणकाले चीर्णानि पुनः प्रतिचरतीत्यपि ध्वन्यते, तथा चरणप्रतिवरणप्रक्रियया यानि यानि मण्डलानि येच येच देशाः अष्टादशाष्टादशभागक्रमे न्यूनाधिकभागअठारह अठारह भाग न सभी देश में या न सभी मंडलों में नियत रूप से हैं किन्तु प्रतिनियत देश में या प्रतिनियत मंडलों में वे देश एवं वे मंडल नियत हैं। वे कौनसे कौनसे है इस जिज्ञासा निमित्त कहते हैं (दाहिणपुरस्थि. मिल्लंसि) इत्यादि दक्षिणपूर्व रूप चतुर्भाग मध्य के देश एवं मंडल में प्रति नियत है इसी प्रकार उत्तर के चतुर्भाग मंडल में भी अठारह अठारह भाग के प्रमाण की भावना कर लेनी । वह भारतीय सूर्य ही उसी दूसरे छह मास में प्रतिनियतगति से मंडलों में भ्रमण करता है। उत्तरपश्चिम मंडल के चतुर्थ भाग में ९१ इकानवे संख्यक मंडलों को अपने अपने मंडलगत एकसो चोवीस सत्क अठारह अठारह प्रमाणवाले जो मंडल है वे स्वयं सूर्यने प्रथम सर्वाभ्यन्तरमंडल से निष्क्रमण काल में मुक्त किये को पुनः प्रतिचरित करते हैं तथा भुक्त प्रतिभुक्त की प्रक्रिया से जो मंडल जो जो देश में अठारह अठारह भाग के क्रम से या न्यूनाधिक भाग के क्रम से व्यवस्थित होते हैं સત્ક અઢાર ભાગ પ્રમાણુ (૧૨૪-૧૮) એ અઢાર અઢાર ભાગ સધળા દેશમાં કે સઘળા મંડળમાં નિયતરૂપથી હોતા નથી, પરંતુ પ્રતિનિયત દેશમાં અથવા પ્રતિનિયતમંડળમાં એ દેશ અને મંડળે નિશ્ચિત છે. એ કયા કયા છે ? એ જીજ્ઞાસાના શમન માટે કહે छ -(दाहिणपुरस्थिमिसि) या क्षिपूर्व ३५ यतुमा भयना हेश भने भगोमां પ્રતિનિયત છે. એ જ પ્રમાણે ઉત્તરના ચતુર્ભાગ મંડળમાં પણ અઢાર અઢાર ભાગ પ્રમાણની ભાવના કરી લેવી. એ ભારતીય સૂર્ય જ એ બીજા છ માસમાં પ્રતિનિયતગતિથી મંડળમાં ભ્રમણ કરે છે. ઉત્તર પશ્ચિમ મંડળના ચતુર્ભાગમાં ૯૧ એકાણુ મંડળને પતિપિતાના મંડળમાં આવેલ એકવીસ સત્ક અઢાર અઢાર પ્રમાણુવાળા જે મંડળે છે એ મંડળને સૂર્ય પહેલાં સર્વાભ્યન્તર મંડળમાંથી નિકળતાં ભેગવેલને ફરીથી પ્રતિચરિત નામ ભેગવે છે તથા ભુક્ત પ્રતિભુક્તની પ્રક્રિયાથી જે મંડળ જે જે દેશમાં અઢાર અઢાર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #95

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टोका सू० १४ प्रथमप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम्
८३ क्रमे व्यवस्थिता स्तानेव पुनः व्याचष्टे 'दाहिणपञ्चथिमिल्लसि चउभागमंडलंसि एगृणणउति सूरियगयाइं जाई सूरिए परस्स चेव चिणं पडिचरइ' दक्षिणपश्चिमे चतुर्भागमण्डले एकनवति सूर्यगतानि यानि सूर्यः परस्यैव चीण परिचरति । दक्षिणपश्चिमे-दक्षिणपश्चिमयो दिगविभागयोर्मध्ये-नैर्ऋत्यकोणे चतुर्भागमण्डले-मण्डलचतुर्भागे एकनवति सूर्यगतानि एकनवति ९१ संख्यकानि यानि सूर्यमण्डलानि तानि सूर्य:-भारतसूर्यः परस्य-ऐवतस्य सूर्यस्य चीर्ण-परिच्छिन्नं क्षेत्रं परिचरति मण्डलान्यपि परिभ्रमति । एतदेव विशदयति-तत्थ अयं एरवए सूरिए जंबुद्दीवस्स दीवस्स पाईणपडिणायताए उदीणदाहिणायताए जीवाए मंडलं चउवीसएणं सतेणं छेत्ता उत्तरपुरथिमिल्लसि चउभागमंडलंसि बाणउति सूरियगयाइं जाव सूरिए अप्पणो चेव चिणं पडिचरइ दाहिणपुरथिमिल्लसि चउभागमंडलसि एकाणउति सूरियगयाइं जाव सूरिए अपणो वेव चिणं पडिचरइ' तत्रायमैरवतः सूर्यः जम्बूद्वीपद्वीपस्य प्राचीनापाचीनतया उदग्दक्षिणायतया जीवया मण्डलं चतुर्विंशतिकेन शतेन छित्वा उत्तरपौरस्त्ये उनको पुनः कहते हैं-(दाहिणपच्चथिमिल्लंसि चउभागमण्डलंसि) इत्यादि दक्षिणपश्चिम के दिगभाग के मध्य में नैऋत्यकोण के चतुर्थभाग में इक्कानवे ९१ संख्यावाले जो सूर्य मंडल हैं उन मंडलों को भरतक्षेत्र का सूर्य ऐरवत क्षेत्र के सूर्य से चीर्ण-भुक्त किये हुवे क्षेत्र को परिचरित करते हैं यानि मंडलों में परिभ्रमण करते हैं।
पूर्वोक्त कथन को स्पष्टता से कहते हैं-(तत्थ एरवए सरिए जंबूद्दीवस्स दीवस्स) इत्यादि उस जंबुद्धीप में यह दृश्यमान ऐरवतक्षेत्र को प्रकाशित करनेवाला सूर्य मध्य जम्बूद्वीप के पूर्वपश्चिम में लम्बायमान उत्तरदक्षिण की ओर विस्तारवाली जोवा नाम प्रत्यंचा से सूर्यभ्रमण के लिये निश्चित किया हवा वृत्त (गोल) मंडल को एकसोचोवीस संख्यक भाग से विभक्त कर के उत्तर पूर्व के दिग्भिाग के मध्य में माने ईशानकोण के मंडल के चतुर्थभाग में ભાગના ક્રમથી અથવા એ છાવત્તા ભાગના કમથી વ્યવસ્થિત હોય છે. એ જ વાતની पुनः ४थन ४२ छ, ( दाहिणपच्चस्थिमिमंसि चउभागमंडलंसि) त्याहि हक्षिण पश्चिम દિગ્બાગની મધ્યમાં અર્થાત્ નૈઋત્ય ખૂણામાં મંડળના ચતુર્ભાગમાં ૯૧ ની સંખ્યાવાળા જે જે સૂર્યમંડળે છે. એ મંડળોને ભરતક્ષેત્રને સૂર્ય અરવત ક્ષેત્રના સૂ ચીણુંનામ ભેગવેલ ક્ષેત્રને પરિચરિત અર્થાતુ ઉપભેગ કરે છે. અર્થાતું પરિભ્રમણ કરે છે.
पूरित अथनने स्पष्टताथा समन्ना भाटे ४थन ४२ छ. (नत्थ एरवए सूरिए जंबुद्दीवस्म दीवम्स) या द्वीपमा मा प्रत्यक्ष पाती औरत क्षेत्रने प्रशित ४२वापाणे! સૂર્ય મધ્ય જંબુદ્વીપના પૂર્વ પશ્ચિમમાં લાંબી અને ઉત્તરદક્ષિણ તરફ વિસ્તારવાળી પ્રત્યંચા નામ જીવાથી સૂર્યના બ્રિમણ માટે નક્કી કરેલ વૃત્ત નામ ગોળ મંડળને એકવીસ સંખ્યાવાળા ભાગથી અલગ કરીને ઉત્તરપૂર્વ દિગ્વિભાગની મધ્યમાં અર્થાત્ ઈશાનખૂણાના મંડળના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #96

सूर्यप्रज्ञप्ति सूत्रे चतुर्भागमण्डले द्विनवतिसूर्यगतानि यानि सूर्यः आत्मनाचैव चीर्णानि प्रतिचरति, । दक्षिणपौरस्त्ये चतुर्भागमण्डले एकनवति सूर्यगतानि यानि सूर्यः आत्मनाचैव चीर्णानि प्रतिचरति । तत्र-जम्बूद्वीपमध्ये-मध्यजम्बूद्वीपे, अयं-दृश्यमानः ऐरवतः-ऐरवतक्षेत्रप्रकाशक: सूर्यः जम्बूद्वीपस्य-मध्यजम्बूद्वीपस्य प्राचीनापाचीनतया-पूर्वपश्चिमदैर्ध्यतया, उदग्दक्षिणायतया-सौम्ययाम्यविस्तृततया जीवया-प्रत्यञ्चया-दवरिकया, मण्डलं-सूर्यभ्रमणार्थ नियती कृतं वृत्तं चतुर्विशतिकेन शतेन-चतुर्विशत्यधिकशतसंख्यकेन भागेन तन्मण्डलं छित्वा-निभज्य उत्तरपौरस्त्ये--उत्तरपूर्वदिग्विभागयोर्मध्ये-ईशानकोणे चतुर्भागमण्डले मण्डलचतुर्भागे द्विनवति ९२ संख्यकसूर्यमण्डलानि यानि भवन्ति तानि सूर्यः-ऐरवतः सूर्यः आत्मना चैवचीर्णानि भुक्तानि पुनः प्रतिचरति । एवं दक्षिणपौरस्त्ये-दक्षिणपूर्वयो दिविभागयोर्मध्ये-- आग्नेयकोणे चतुर्भागमण्डले-मण्डलचतुर्था शे एकनवति सूर्यगतानि यानि-एकनवति ९१ संख्यकानि सूर्यभ्रमणमण्डलानि, यानि स्युस्तानि, सूर्यः-ऐरवतः सूर्यः, आत्मना चैव--स्वकीयेनैव, चीर्णानि-परिभुक्तानि मण्डलानि पुनः प्रतिचरति, अर्थात् बाह्याभ्यन्तरक्रमेण यानि त्र्यशीत्यधिकशतसंख्यकानि १८३ मण्डलानि सन्ति तानि सर्वबाह्यातिरिक्तमण्डलानि द्वाभ्यां द्वाभ्यां सूर्याभ्यामुपभुज्यन्ते, तत्रापि सौम्ययाम्यगोलार्धक्रमेण षण्मासद्वयं भवति तत्र प्रथमषण्मासमध्ये उत्तर-दक्षिणार्धेमध्यमण्डलं वारद्वयं भुज्यते, द्वितीयषण्मासमध्ये प्रत्येकं परिबिराणवें ९२ संख्यावाले जो सूर्यमंडल होते हैं उन मंडलों को ऐरवत क्षेत्रस्थ सूर्य अपने से ही चीर्ण याने भुक्त मंडल को पुनः प्रतिचरण करता है अर्थात् फिर से प्रतिभुक्त करता है। इसी प्रकार दक्षिणपूर्व के दिग्विभाग के मध्य में माने अग्निकोण के मंडल के चतुर्थांश में जो इकानवे ९१ सूर्य के भ्रमणमंडल हैं उन मंडलों को ऐरवत सूर्य अपने से चीर्ण याने परिभुक्त मंडलों को फिर से प्रतिचरित याने परिभुक्त करते हैं अर्थात् बाह्याभ्यन्तरमंडल के क्रम से जो एकसो तिरासी संख्यावाले मंडल होते हैं, उन सर्ववाह्यमंडल से अतिरिक्त मंडलो को दो दो सूर्यों के द्वारा भोगे जाते हैं वहां पर भी उत्तरदक्षिणगोलार्ध के क्रम से दो छहमास होता है उनमें पहले के हमास में उत्तरदक्षिणार्ध के मध्य के मंडल को दो वार भोगते हैं एवं दूसरे छहमास में सभी ચોથા ભાગમાં ૯૨ બાણુ સંખ્યક જે સૂર્યમંડળે હોય છે, એ મડળને એરવત ક્ષેત્રવતિ સૂર્ય પિતે ચીણું અર્થાતું મુક્ત કરેલને ફરીથી પ્રતિચરણ કરે છે. અર્થાત્ ફરીથી ઉપભુક્ત કરે છે, એ જ પ્રમાણે દક્ષિણપૂર્વ દિશાની મધ્યમાં એટલે કે અગ્નિ ખૂણામાંના મંડળના ચતુથશમાં જે એકાણુ સૂર્યના ભ્રમણ મંડળે છે. એ મંડળને ફરીથી પ્રતિચરિત યાને પરિભકત કરે છે, અર્થાત્ બાહ્યાભ્યન્તર મંડળના કમથી જે એકચ્યાશી મંડળે હોય છે એ સર્વબાહી મંડળથી જુદા જુદા મંડળોને બખે સૂર્ય દ્વારા ભગવાય છે. ત્યાં પણ ઉત્તરદક્ષિણ ગલાઈન ક્રમથી બે છ માસ થાય છે. તેમાં પહેલાના છ માસમાં ઉત્તર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #97

DP3D
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १४ प्रथमप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम्
८६ भ्राम्यन्ते, सर्वेष्वपि दिगविभागेषु प्रत्येकमेकं मण्डलसेव एकेन सूर्येण परिभ्राम्य ते, द्वितीयमपरेण सूर्येण, एवं यावत् सर्वान्तिम मण्डलं परिपूर्ण व्रजति तावदिदं सर्व ज्ञेयम् । तत्रापि दक्षिणपूर्वदियविभागयो मध्ये द्वितीयषण्मासे भारतः सूर्यों द्विनवतिमण्डलानि परिभ्रमति, ऐरवतश्च सूर्यः एकनवति मण्डलानि परिभ्रमति, तथाचोत्तरपश्चिमदिगविभागे ऐसत एव सूर्यः द्विनवतिमण्डलानि परिभ्रमति, किन्तु भारतः सूर्यः एकनपतिमण्डलान्येव भ्रमति, पुनस्तदेव स्पष्टयति-तस्थ णं एवं एरवतिए सूरिए भारहस्स सूरियस्स जंबुद्दीवस्स पाईणपडिणायताए उदीणदाहिणायताए जीवाए मंडलं चउधीसएणं सतेणं छेना दाहिणपञ्चस्थिमिल्लसि चउभागमंडलंसि बाणउति सूरियगयाइं सूरिए परस्स चिण्णं पडिचरइ, उत्तरपुरस्थिमिल्लसि चउभागमंडलंसि एकाणउति सूरियगयाई जाई मूरिए परस्स चेव चिणं पडिचरइ ' तत्र खलु एवम् ऐश्वतः सूर्यः भारतस्य सूर्यस्य जम्बूद्वीपस्य प्राचीनापाचीनायतया उदय दक्षिणायतया जीवया मण्डलं चतुर्विंशतिकेन शतेन छित्वा दक्षिणपश्चिमे चतुर्भागमण्डले दिग्विभागों में प्रत्येक मंडल को एक सूर्य परिभ्रमण करता है दूसरे मंडल को दूसरा सूर्य परिभ्रमण करता है इस प्रकार से यावत् सर्वान्तिम मंडलपरिपूर्ण होता है यहां तक यह सब इस प्रकार से जानना चाहिए । उन में भी दक्षिणपूर्व के दिग्विभाग में दूसरे छहमास में भारतीय मूर्य बिराणवे ९२ मंडलों का परिभ्रमण करता है तथा ऐरवतीय सूर्य इक्कानवें २१ मंडलो का परिभ्रमण करता है । तथा उत्तरपश्चिम के दिग्विभाग में ऐरवत सूर्य ही बिराणवें मंडलो का परिभ्रमण करता है, परंतु भारत का सूर्य इक्कानवें ९१ मंडलों को ही परिभ्रमण करते हैं।
पुनः इस कथन को स्पष्ट समझाने के लिये कहते हैं--(तत्थ णं अयं एरवतीए मूरिए) इत्यादि उस जंबूद्वीप में निश्चय से इस प्रकार के क्रम से ऐरखत क्षेत्र को प्रकाशित करनेवाला सूयं भरलक्षेत्र को प्रकाशित करनेवाले सूर्य का जंबूद्वीप के पूर्वपश्चिम दिशा में लंबायमान एवं उत्तरदक्षिण की ओर विस्तार દક્ષિણના મધ્યના મંડળને બે વાર ભગવે છે અને બીજા છ માસમાં બધી દિશાઓમાં દરેક મંડળનું એક સૂર્ય પરિભ્રમણ કરે છે. બીજા મંડળનું બીજે સૂર્ય પરિભ્રમણ કરે છે. આ રીતે યાવત્ સર્વાન્તિમ મંડળ પરિપૂર્ણ થાય છે. ત્યાં સુધી આ સર્વ જાણવું જોઈએ, તેમાં પણ દક્ષિણ પૂર્વના દિગ્વિભાગમાં બીજા છ માસમાં ભારતીય સૂર્ય ૯૨ બાણુ મંડળનું પરિભ્રમણ કરે છે, તથા રવતીય સૂર્ય ૯૧ એકાણુ મંડળનું પરિભ્રમણ કરે છે, તથા ઉત્તરપશ્ચિમના વિભાગમાં અરવતીય સૂર્ય જ ૯૨ બાણ મંડળનું પરિભ્રમણ કરે છે. પરંતુ ભારતનો સૂર્ય ૯૧ એકાણુ મંડળનું જ પરિભ્રમણ કરે છે. આ કથનને સ્પષ્ટ समता शथी ४ छ, (तत्थ णं अयं एरवतीए सूरिए) त्याहि द्वीपमा निश्चय રૂપથી આ પ્રકારના ક્રમથી ઐવિત ક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરવાવાળો સૂર્ય ભરતક્ષેત્રને પ્રકાશિત
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #98

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे द्विनवतिसूर्यगतानि यानि सूर्यः परस्य चीर्णानि प्रतिचरति, उत्तरपौरस्त्ये चतुर्भागमण्डले एकनवति सूर्यगतानि यानि सूर्यः परस्य चैव चीर्णानि प्रतिचरति । तत्र-जम्बूद्वीपे खलु इति निश्चयेन एवं क्रमेण ऐरवतः-ऐवतक्षेत्रप्रकाशकः सूर्यः, भारतस्य-भरतक्षेत्रद्योतकस्य सूर्यस्य जम्बूद्वीपस्य प्राचीनापाचीनायतया-पूर्वपश्चिमदीर्घतया, उदग्दक्षिणायतया-सौम्ययाम्यविस्तृततया जीवया-दवरिकया मण्डलं चतुर्विंशतिकन शतेन-चतुर्विशत्यधिकशतसंख्यकेन भागेन (१२४)-विभागेन छित्त्वा-विभज्य दक्षिणपश्चिमे-दक्षिणपश्चिमदिर विभागयोर्मध्ये-नैऋत्यकोणे चतुर्भागमण्डले-मण्डलचतुर्भागे, द्विनवति सूर्यगतानि-द्वानवति ९२ संख्यकानि सूर्यमण्डलानि यानि सन्ति तानि सूर्यः-ऐरवतः सूर्यः परस्य-भारतीयस्य सूर्यस्य चीर्णानि-छिन्नानि, भारतीयसूर्येण छिन्नानि मण्डलानि प्रतिचरति । उत्तरपौरस्त्ये-उत्तरपूर्वदिविभागयोर्मध्ये-इशानकोणे चतुर्भागमण्डले-मण्डलचतुथीं, एकनवति सूर्यगतानि-९१ सूर्यमण्डलानि यानि तानि सूर्यः-भारतः सूर्यः, परस्य ऐवतस्य सूर्यस्यैव-ऐरवतेन सूर्येणैव चीर्णानि-छिन्नानि प्रतिचरति । अत उक्तम् विशेषेण दक्षिणपूर्वे आग्नेयकोणे द्वानमतिसंख्यकानि मण्डलानि, दक्षिणपश्चिमे-नैर्ऋत्यकोणे एकनवतिसंख्यकानि मण्डलानि, उत्तरपश्चिमे-वायव्यकोणे द्विनवतिसंख्यकानि मण्डलानि, पूर्वोत्तरदिग् वाली जीविका नाम दोरी से मंडल को एकसो चोवीस (१२४) भाग से भाग कर के दक्षिणपश्चिम के मध्य में माने नैऋत्यकोने में मंडल के चतुर्थ भाग में ९२ बिरानवें संख्यक जो सूर्यमंडल है उन मंडलों को ऐरवत सूर्य दूसरे माने भारतीय सूर्य के चीर्ण नाम व्याप्त किये हुवे को प्रतिचरित करते हैं । उत्तरपूर्व के दिग्विभाग के मध्य में अर्थात् ईशानकोण के मंडल के चतुर्थांश में इक्कानवे ९१ जो सूर्यमंडल है उन मंडलों को भारतीय सूर्य ऐरवत क्षेत्र के सूर्य द्वारा चीर्ण याने व्याप्त किये हुवे को पुनः प्रतिचरित याने फिर से भुगते हैं। इसलिये विशेष रूप से कहा है कि दक्षिणपूर्व याने आग्नेयकोण में बिरानवें ९२ मंडल हैं तथा दक्षिणपश्चिम याने नैऋत्यकोण में इक्कानवें ९१ मंडल हैं एवं उत्तरपश्चिम माने वायव्यकोण में बिरानवें ९२ मंडल तथा पूर्व કરવાવાળા સૂર્યના મંડળને જંબુદ્વિીપની પૂર્વ પશ્ચિમમાં લાંબી અને ઉત્તરદક્ષિણ તરફ વિસ્તારવાળી જીવીકા નામ દેરીથી (૧૨૪) એકસેસ ભાગ કરીને દક્ષિણ પશ્ચિમ મધ્યમાં એટલે કે નૈઋત્યમાં મંડળના ચતુર્થ ભાગમાં જે ૯૨ બાણુ સૂર્યમંડળે છે. એ મંડળને ઐરવત સૂર્ય બીજા અર્થાત્ ભારતવષય સૂર્યથી ચીણ અર્થાત ભગવેલ મંડળને પ્રતિચરિત કરે છે. ઉત્તરપૂર્વ દિશાની મધ્યમાં અર્થાત્ ઈશાન ખૂણુના મંડળના ચતુર્થી શમાં ૯૧ એકાણુ જે સૂર્યમંડળો છે, એ મંડળને ભારતને સૂર્ય અરવત ક્ષેત્રના સૂયે ચીર્ણ નામ વ્યાપ્ત કરેલ ને ફરીથી પ્રતિચરિત નામ ઉપમુક્ત કરે છે. તેથી વિશેષ રૂપે કહેલ છે કે–દક્ષિણ પૂર્વ અર્થાત્ અગ્નિ ખૂણામાં બાણ ૯૨ મંડળે છે. તથા દક્ષિણ પશ્ચિમ યાને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #99

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १४ प्रथमप्राभृते तृतीयं प्राभृत्तप्राभृतम् ८७ विभागयोर्मध्ये ईशानकोणे द्वानवतिसंख्यकानि मण्डलानि सन्तीति समाहारः। तदेवं भारतस्य सूर्यस्य स्वीयं चीर्ण प्रतिचरणपरिमाणं तथा ऐश्वतस्यापि सूर्यस्य चीर्णप्रतिचरणपरिमाणमुक्त्वा सम्प्रति-मण्डलप्रवेशनिष्क्रमणक्रमेण चीर्णप्रतिचरणमण्डलानि यानि तानि कथयति-"ता निक्खममाणे खलु एते दुवे सूरिया णो अण्णमण्णस्स चिण्णं पडिचरंति, पविसमाणा खलु एते दुवे सूरिया अण्णमण्णस्स चिणं पडिचरंति, सतमेगं चोत्तालीसं' तौ निष्क्रामन्तौ खलु इमौ द्वौ स्यौँ नो अन्योऽन्यस्य चीर्ण प्रतिचरतः, प्रविशन्तौ च खलु इमो द्वौ सूयौं अन्योऽन्यस्य चीण परिचरतः शतमेकं चतुश्चत्वारिंशतम् । तौ-भारतीयैरवतीयौ, निष्क्राभन्तौ-सर्वाभ्यन्तरान् मण्डलान्निष्क्रामन्तौ-बहिर्गच्छन्तौ खलु इति निश्चितम् इमो द्वौ भारतीयैरवतीयौ सूयौं नो नहि अन्योऽन्यस्य-परस्परस्य चीर्ण-परिच्छिन्नं क्षेत्र परिचरतः । निष्क्रमणकाले द्वायपि सूर्यो स्वस्वोपचारितक्षेत्रमेव पुनः परिचरतः, अन्येन सूर्येण भुक्तं क्षेत्रं नान्यः सूर्यों भुनक्ति, गोलभेदात् मण्डलस्य पार्थक्याच्चेति । किन्तु प्रविशन्तौ-सर्वबाह्यान्मण्ड लादन्तराभिमुखं गच्छन्तौ खलु इमौ द्वौ सूयौं एवं उत्तर दिग्विभाग के मध्य में यानि ईशानकोण में ९२ विरानवे मडल होते हैं।
इस पूर्वोक्त प्रकार से भारतीय सूर्य के अपने व्याप्त मंडल का प्रतिचरण का परिमाण एवं ऐरवत सूर्य का चीर्ण प्रतिचरण का परिमाण कह कर के अब मंडल में प्रवेश एवं निष्क्रमण के क्रम से जो चीर्ण प्रतिचीण मंडल होते हैं उसका कथन करते हैं-(ता निक्खममाणे खलु एते दुवे सरिया) इत्यादि वह भारतीय एवं ऐरवतीय दोनों सूर्य सर्वाभ्यन्तरमंडल से बाहर निकलते हवे परस्पर में चीर्ण क्षेत्र का परिचरण नहीं करते हैं अर्थात् निष्क्रमणकाल में दोनों सर्थ अपने अपने भुगे हुवे क्षेत्र को ही पुनः भोगते हैं।
कारण की गोलार्ध से भेद होने से एवं मंडल की अलगता होने से अन्य सूर्यने भुक्त किये क्षेत्र को दूसरा सूर्य नहीं भोगता है किन्तु सर्वबाह्यमंडल નિત્ય ખૂણામાં ૯૧ એકાણુ મંડળે છે અને ઉત્તર પશ્ચિમ અર્થાત વાયવ્ય દિશામાં ૯૨ બાણ મંડળ તથા પૂર્વ અને ઉત્તર દિશાની મધ્યમાં અર્થાત્ ઈશાન ખુણામાં ૯૨ બાણ મંડળે છે.
આ પૂર્વેત પ્રકારથી ભારતીય સૂર્યથી પિતે વ્યાપ્ત કરેલ મંડળનું પ્રતિચરણનું પરિમાણ અને અરવત સૂર્યો વ્યાપ્ત કરેલના પ્રતિચરણનું પરિમાણુ કહીને હવે મંડળમાં પ્રવેશ અને નિષ્ક્રમણના ક્રમથી જે ચીણ પ્રતિચીણ મંડળ હોય છે, તેનું કથન કરવામાં माछ-(ता निक्खममाणा खलु एते दुवे सूरिया) त्या मारतनो सूर्य भने भैरवत ક્ષેત્રને સૂર્ય એમ બેઉ સૂ સર્વાભ્યન્તર મંડળથી બહાર નીકળતાં પરસ્પર ચીણ ક્ષેત્રનું પ્રતિચરણ કરતા નથી. અર્થાત્ નિષ્ક્રમણ કાળમાં અને સૂર્ય પોતે ભગવેલ ક્ષેત્રને ફરીથી ભગવે છે, કારણ કે ગળાઈને ભેદ હોવાથી તથા મંડળનું જુદાપણું હોવાથી બીજા સૂર્ય ભગવેલ ક્ષેત્રને બીજે સૂર્ય ભગવત નથી, પરંતુ સર્વબાહ્યમંડળથી અનન્તરાભિ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #100

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
1
अन्योऽन्यस्य - परस्परस्य चीर्ण-छिन्नं भुक्तं क्षेत्रं परिचरतः । अयनगत्या दोलारूपगमनसत्त्वात् प्रवेशकाले गोलपरिवर्तनाच्च परस्परक्षेत्रपरिवर्तनं प्रत्यक्षोपलभ्यमेव तेन परस्परस्य चीर्ण क्षेत्रं परिचरत इति कथनं सोपपत्तिकम्, अर्थात् जम्बूद्वीपे भारत: सूर्योऽभ्यन्तरं मण्डलं प्रविशन, प्रतिमण्डलं द्वौ द्वौ चतुर्मागौ स्वयं चीण स्वयमेव प्रतिचरति, द्वौ च चतुर्भागों परेण चीर्णौ प्रतिचरति । तथैव ऐरवतः सूर्योऽपि सर्वबाद्यान्मण्डलादभ्यन्तरं मण्डलं प्रविशन् प्रतिमण्डलं द्वौ चतुर्भागौ स्वेन चीर्णौ प्रतिचरति द्वौ च चतुर्भागौ परेण चीर्णौ प्रतिचरति । इत्थं सर्वसंख्यया प्रतिमण्डलम् एकैकेनाहोरात्रेण उभयसूर्य योचीर्णप्रतिचरणविवक्षायामष्टौ चतुर्भागाः प्रतिचीर्णा भवन्ति । तेऽपि चतुर्भागाचतुर्विंशतिकेन शतेन, अर्थात् चतुर्विंशत्यधिकशतसत्काष्टादशभागप्रमिता भवन्ति । ततः अष्टादशभिर्गुणिसे अन्तराभिमुख माने अन्दर की ओर गमन करते ये दोनों सूर्य परस्पर के चीर्ण याने मुक्त क्षेत्र को परिचरित करते हैं । अयनगति से दोला रूप गमन कारण से प्रवेश काल में गोल का परिवर्तन होने से परस्पर के क्षेत्र का परिवर्तन प्रत्यक्ष से दिखता ही है अतः परस्पर के चीर्ण क्षेत्र को परिचरित करते है यह कथन सकारण है अर्थात् जम्बूद्वीप में भारतवर्षीय सूर्य अभ्यन्तर मंडल में प्रवेश करता हुवा प्रतिमंडल में दो दो चतुर्भाग अपने भोगे हुवे को स्वयमेव प्रतिचरित करते हैं तथा दो चतुर्भाग दूसरेने भोगे हुवे को फिर से प्रतिचरित करते हैं उसी प्रकार ऐरवत सूर्य भी सर्वबाह्यमंडल से अभ्यन्तरमण्डल में प्रवेश करते समय प्रतिमंडल में दो चतुर्भाग अपने आप भोगे हुवे क्षेत्र को पुनः प्रतिचरित करते हैं माने फिर से भोगते हैं तथा दो चतुर्भाग दूसरेने भोगे हुये को स्वयं भोगते है । इस प्रकार सब मिलाकर प्रतिमण्डल एक एक अहोरात्र दोनों सूर्यो के चीर्ण प्रतिचीर्ण की विवक्षा से आठ चतु
८८
મુખ અર્થાત્ અંદરની તરફ ગમન કરતાં એ બેઉ સૂર્ય પરસ્પરના ચીણુ અર્થાત્ ભાગવેલ ક્ષેત્રને પ્રતિચરિત કરે છે. અયનગતિથી દોલારૂપ ગમન કરવાથી પ્રવેશ કાળમાં ગાળનુ પરિવર્તન થવાથી પરસ્પરના ક્ષેત્રનું પરિવર્તન પ્રત્યક્ષ રીતે દેખાય છે જ તેથી પરસ્પર ચીણુ કરેલ ક્ષેત્રને પ્રતિચરિત કરે છે, આ કથન સકારણ છે, અર્થાત્ જ ખૂદ્વીપમાં ભારતવર્ષના સૂર્ય અભ્યન્તરમંડળમાં પ્રવેશ કરીને દરેક મંડળમાં બે બે ચતુર્થાંગ પાતે ભાગવેલને ફરીથી પાતે પ્રતિતિ કરે છે તથા બે ચતુર્ભાગ બીજાએ ભાગવેલને ફરીથી પ્રતિચરિત કરે છે. એ જ પ્રમાણે અરવતસૂર્ય પણ સબાહ્યમંડળથી અભ્યન્તરમ`ડળમાં પ્રવેશ કરવાના સમયે દરેક મડળમાં મૈં ચતુર્ભાગ પાતે ભોગવેલ ક્ષેત્રને ફરીથી પ્રતિચરિત નામ ઉપભુક્ત કરે છે, અર્થાત્ ફરીથી ભોગવે છે, તથા બે ચતુર્થાંગ બીજાએ ભોગવેલને તે ભાગવે છે, આ રીતે બધા મળીને દરેક મડળ એક એક અહેારાત્રીથી એક સૂર્ય ના ચીણુ પ્રતિચીની વિવક્ષાથી આઠ ચતુર્થાંગ પ્રતિચીણિત થાય છે એ ચતુર્થાંગ શુ એકસાચાવીસ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #101

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १४ प्रथमप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् ताश्चतुश्चत्वारिंशदधिकं शतं तदा-द्वानवत्यधिकपञ्चविंशतिशतसंख्यतुल्यं गुणनफलं भवति, १४४+१८२५९२ अत्राङ्कानां वामतो गति रितिनियमात् सूर्यद्वयसद्भावाच्च प्रथमतोऽङ्कद्वय द्वानवति संख्यातुल्य ९२ मण्डलप्रतिपादकं भवति, तथा च द्वितीयमय पञ्चविंशतिसंख्याकं सङ्घयोक्तपदार्थसूचकं वर्तते, सूर्यमण्डलादेव सर्वशास्त्राणां निष्पत्ति रित्यपि ध्यन्यते । सर्वजगतां सर्वशास्त्राणां च प्रवृत्तिः सूर्यमण्डलादेव भवति । अतएवोक्तम्-'सयमेगं चोत्तालं' शतमेकं चतुश्चत्वारिंशतमिति । 'गाहाओ त्ति' गाथाः सन्ति, इत्युक्तेनैवमवगम्यते यत् एतदर्थप्रतिपादिकाः काश्चनगाथाः सुप्रसिद्धाः सन्ति । ताश्च सर्वथा व्यवच्छिन्ना इत्यपि वक्तुं न शक्यते (रत्नगर्भा वमुन्धरा) इत्युक्तत्वात् । किन्तु सम्प्रति बहुयत्नादपि ताः गाथाः नोपलब्धाः, भगवता निर्मितसूत्राणां यो वा सो वा जनः स्वस्वबुद्धयनुसारं यथार्भाग प्रतिचीणित होते हैं। वे चतुर्भाग भी एकसो चोवीस सत्क अठारह भाग होते हैं उसको अठारह से गुणा करने पर एकसो चुआलीस अधिक पचीस सो बिरानवें गुणन फल होता है १४४+१८२५९२ यहां पर (अङ्कानां वामतो गतिः) इस नियम से तथा दो सूर्य के सद्भाव से प्रथम ९२ का अंक मंडलप्रतिपादक होता है तथा दूसरा दो अङ्क पचीस की संख्यावाला है वह संख्योक्त पदार्थ सूचक होता है। सूर्यमण्डल से ही सर्वशास्त्रों को निष्पत्ति होती है इस प्रकार से भी ध्वनित होता है। सर्व जगत् की एवं शास्त्रों की प्रवृत्ति सूर्यमण्डल से ही होती है अतः कहा भी है-(सयमेगं चोत्तालं) एकसो चुवालीस इत्यादि (गाहाओत्ति) गाथाएं हैं इस प्रकार कहने से ही ज्ञात होता है कि इस अर्थ को प्रकट करनेवाली कोई गाथा सुप्रसिद्ध है परंच वे गाथाएं सर्वथा व्यच्छिन्न हो गई है नहीं कह सकते हैं (रत्नगर्भा वसुन्धरा) इस कथन से किन्तु इस समय बहु प्रयत्न करने पर भी वे गाथाएं उपलब्ध नहीं हुई है। भगवान् के रचित सूत्रों को कोई भी मनुष्य अपनी अपनी बुद्धि के अनुसार સત્ય અઢાર ભાગ થાય છે. તેને અઢારથી ગુણવાથી એક ચુંમાળીસ અધિક પચીસ બાણ शु।।२ मावे छे. १४४+-१८=२५८२ मिडियां (अङ्कानां वामतो गतिः) मा नियमयी में સૂર્યને સદ્દભાવથી પહેલાં ૯૨ બાણુનો આંક મંડળબેધક છે. તથા બીજા બે અંક પચીસની સંખ્યાવાળા સંખ્યક્તપદાર્થસૂચક છે. સૂર્યમંડળમાંથી જ બધા શાસ્ત્રોની નિષ્પત્તિ થાય છે. આ રીતે પણ ધ્વનિત થાય છે. સર્વ જગતની અને સર્વ શાસ્ત્રની પ્રવૃત્તિ સૂર્યभगभांथी थाय छे. तेथी युं पण छे -सयमेगं चोत्तालं) पेसायुभाणीस इत्यादि
(गाहाओत्त) २। सभा ॥थामा छे माम वाथी य छ 3-241 मय બતાવવાવાળી કઈ સુપ્રસિદ્ધ ગાથા હોવી જોઈએ પરંતુ એ ગાથાઓ સર્વથા યુછિન્ન 25 सय तेभाय छे. तेथीते ही नथी. (रत्नगर्भा वसुंधरा) मा थनथी । જાણતું જ હશે પણ આ સમયે ઘણો પ્રયત્ન કરવા છતાં પણ એ ગાથાઓ પ્રાપ્ત થઈ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #102

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
शामर्थं करोति, सूत्राणि तु नानार्थद्रव्यप्रतिरूपाणि अनेकार्थप्रतिपादकानि कल्पवृक्षप्रतिमानि भगवता ग्रथितानि सन्ति । तेन गच्छतस्खलनं क्वापीति नियमेन व्याख्यानुदोषोऽपि गुणायते एवेति प्रथमस्य प्राभृतस्य तृतीयं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् । इति सू० १४ ॥ चतुर्थ प्राभृतप्राभृतं प्रारभ्यते
९०
मूलम् - ता केवइयं एए दुवे सूरिया अपणमण्णस्स अंतरं कट्टु चारं चरंति अहिताति वजा ? तत्थ खलु इमाओ छ पडिपत्तियो पण्णत्ताओ तत्थ एगे एवमाहंसु ता एगं जोयणसहस्सं एगं च तेत्तीसं जोयणसयं अण्णमण्णस्स अंतरं कट्टु सूरिया चारं चरंति आहिताति वएजा. एगे एवमाहंसु १ | एगे पुण एवमाहंसु-ता एगं जोयणसहस्सं एगं चोतीसं जोयणसयं अण्णामपणस्स अंतरं कट्टु सूरिया चारं चरंति आहिताति वजा, एगे एवमाहंसुर, एगे पुण एवमाहंसु ता- एगं जोयणसहस्सं एगं च पणतीसं जोयणसयं अष्णमण्णस्स अंतरं कट्टु सूरिया चारं चरंति, आहिताति वजा, एगे एवमाहंसु३, एवं एवं समुदं अण्णमण्णस्स अंतरं कट्टु सूरिया चारं चरंति, एगे पुण एवमाहंसु४, ता-दो दीवे दी समुद्दे अण्णमण्णस्स अंतरं कट्टु सूरिया चारं चरंति आहिताति वएज्जा एगे एवमाहंसु, एगे पुण एवमाहंसु तिष्णि दीवे तिष्णि समुद्दे अण्णorea अंतरं कट्टु सूरिया चारं चरंति आहिताति वएज्जा, एगे एवमाहंसुः, वयं पुण एवं वयामो, ता पंत्र जोयणाई पणतीसं एगद्विभागे जोयणस्स एगमेगे मंडले अण्णमण्णस्स अंतरं अभिवढेशास्त्रानुसार अर्थ करते हैं अनेक अर्थों को प्रतिपादन करनेवाले सूत्र अनेक द्रव्य प्रतिरूप कल्पवृक्ष तुल्य भगवानने ग्रथित किये हैं अतः (गच्छत स्खलनं क्वापि ) इस नियम से व्याख्यानुदोष भी गुणरूप ही होते हैं ऐसा समझना चाहिए | सू १४ ॥
॥ प्रथम प्राभृत का तीसरा प्राभृतप्राभृत समाप्त ॥
શકી નથી. ભગવાને રચેલ સૂત્રાના કોઇ પણ મનુષ્ય પોતપોતાની બુદ્ધિ પ્રમાણે શાસ્ત્રાનુસાર અથ કરેછે, અનેક અર્થાંનું પ્રતિપાદન કરવાવાળા સૂત્ર અનેક દ્રવ્ય પ્રતિરૂપ કલ્પવૃક્ષ नेवा लगवाने प्रथित रेस छे. तेथी (गच्छत स्खलनं क्वापि) थे नियमथी व्याभ्यानुद्दोष પણ ગુણરૂપ જ હાય છે, તેમ સમજવુ. ૫ સૂ॰ ૧૪ ૫
પ્રથમ પ્રાભૂતનું' ત્રીજી' પ્રાકૃતપ્રામૃત સમાપ્ત
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #103

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १५ प्रथमपाभूते चतुर्थ प्राभृतप्राभृतम्
९१
माणा वा विमाणा वा सूरिया चारं चरंति, तत्थ णं को हेऊ आहिताति वएज्जा, ता अयपणं जंबुदावे दीवे सव्वदीवसमुद्दाणं जाव परिक्खेवेणं पण्णत्ते, ता जया णं एते दुवे सूरिया सबभंतरं मंडलं उबसंकमित्ता चारं चरंति, तया णं णवणउति जोयणसहस्साइं छच्चचत्ताले जोयणसए अण्णमण्णस्स अंतरं कट्टु चारं चरंति, आहिताति वएजा, तया णं उत्तमकट्टपत्ते उक्कोलए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहण्णिया दुवालसमुत्ताए राई भवई ते णिक्खममाणा सुरिया एवं संच्छरं अयमाणा पढमंसि अहोरत्तंसि अविभतराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरंति, ता जया णं एते दुवे सूरिया अग्भितराणंतरं मंडलं उबसंकमित्ता चारं चरंति, तया णं णवणउति जोयणसहस्साई छच्च पण. याले जोयणसए पणवीसं च एगट्टिभागे जोयणस्स अण्णमण्णस्स अंतरं कट्टु चारं चरंति आहिताति वएज्जा, तया णं अट्ठारसमुहुते दिवसे भवइ दोहिं एगट्टिभागमुहुत्तेहिं ऊणे, दुवालसमुहुत्ता राइ भवइ दोहिं एगट्टिभागमुतेहि अहिया, ते क्खिममाणे सूरिया दोच्चंसि अहोरत्तंसि अतिराणंतरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरंति. ता जया णं दुबे सुरिया अभितरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरंति, तया णं णवणवइजोयणसहस्साई छच्च इक्कावणे जोयणसए नव य एगट्टिभागे जोयणस्स अण्णमण्णस्स अंतरं कट्टु चारं चरंति आहिताति वपज्जा, तया णं अट्टारसमुहुते दिवसे भवइ चउहिं एगट्टिभागमुहुत्तेहिं ऊणे दुबालसमुन्ता राई भवइ चउहिं एगट्टिभागमु हुने हिं अहिया एवं खलु एतेगुवाणं क्खिममाणे एते दुवे सुरिया ततो णंतराओ मंडलाओ तयाणंतरं मंडलं संकममाणा संकममाणा पंचपंचजोयणाई पणतीसं च एगट्टिभागे जोयणस्स एगमेगे मंडले अण्णमण्णस अंतरं अभिवमाणा अभिवमाणा सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमिना चारं चरंति, तया णं एगं जोयणसहस्सं छच्च सट्टे जोयणसए
"
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #104

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे अण्णमण्णस्स अंतरं कट्टु चारं चरंति, तया णं उत्तमकट्ठपत्ता उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ जहण्णए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ, एस णं पदमे छम्मासे एस णं पढमस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे, ते पविसमाणा सूरिया दो छम्मा अयमाणा पढमंसि अहोरत्तंसि वाहिरानंतर मंडल उवसंकमित्ता चारं चरंति, ता जया णं एते दुवे सूरिया बाहिरणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरंति, तया णं एवं जोयणसयसहस्सं छच्च चउपणे जोयणसए छत्तीसं च एगट्ठिभागे जोयणस्स अण्णमण्णस्स अंतरं कट्टु चारं चरंति, आहिताति वएज्जा, तया णं अट्ठारसमुहूत्ता राई भवइ दोहिं एगट्टिभागमुहुत्तेर्हि ऊणा, दुवाल मुहुत्ते दिवसे भवइ, दोहिं एगविभागमुनेर्हि अहिए, ते पविमाणा सूरिया दोच्चंसि अहोरतंसि बाहिरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरंति, ता जया णं एते दुवे सूरिया बाहिरं तच मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरंति, तया णं एगं जोयणसयसहस्सं छच अडयाले जोयणसए बावण्णं च एगट्टिभागे जोयणस्स अण्णमण्णस्स अंतरं कट्टु चारं चरंति, तया णं अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ, उहिं एगट्टिभागमुहुतेहिं ऊणा, दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ, चनहिं एगद्विभागमुहुतेहिं अहिए। एवं खलु एतेणुवारणं पविसमाणा एते दुवे सुरिया ततोऽणंतराओ. तयानंतरं मंडलाओ मंडलं संकममाणा पंच पंच जोयणाई पणतीसे एगद्विभागे जोयणस्स एगमेगे मंडले अण्णमण्णरसंतरं णिवुड्डेमाणा २ सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरंति, जया णं एते दुवे सुरिया सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरंति, तया णं णवणउति जोयणसहस्साई छच्च चत्ताले जोयणसए अण्णमण्णस्स अंतरं कट्टु चारं चरंति, तया णं उत्तमकट्ठपत्ते उकोसए अट्ठासमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहण्णिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, एस णं दोच्चे छम्मासे एस णं दोचस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे एस णं आइच्चे संवच्छरे, एस णं आइच्च संवच्छरस्स पज्जवसाणे ॥ सू० १४||
|| चउत्थं पाउडपाउडं समत्तं ॥१-४॥
९२
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #105

सूर्यइतिप्रकाशिका टीका सू० १५ प्रथमप्राभूते चतुर्थं प्राभृतप्राभृतम्
९३
छाया - तावत् कियन्तौ एतौ द्वौ सूर्यो अन्योऽन्यस्यान्तरं कृत्वा चारं चरतः, आख्याती इति वदेत् । तत्र खल इमाः पट्प्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ता, तत्र एके एवमाहुः - तावत् एकं योजनसहस्रमेकं च त्रयस्त्रिंशद्योजनशतम् अन्योऽन्यस्यान्तरं कृत्वा सूर्यो चारं चरतः आख्याती इति वदेत् एके एवमाहुः १, एके पुनः एवमाहुः तौ एकं योजनसहस्त्रमेकं च चतुस्त्रिंशद्योजनशतम् अन्योऽन्यस्यान्तरं कृत्वा सूर्यो चारं चरतः' आख्यातौ इति वदेत् । एके एवमाहुः २, एके पुनः एवमाहुः तौ एकं योजनसहस्रमेकं च पञ्चत्रिंशद्योजनशतम् अन्योऽन्यस्यान्तरं कृत्वा सूर्यौ चारं चरतः आख्यातौ इति वदेत् । एके एवमाहुः ३ । एकमेकं समुद्रमन्योऽन्यस्यान्तरं कृत्वा सूर्यो चारं चरतः । एके पुनः एवमाहुः ४, तावद् द्वौ द्वीपौ द्वौ च समुद्रौ अन्योऽन्यस्यान्तरं कृत्वा सूर्यो चारं चरतः आख्यातौ इतिवदेत् । एके एवमाहुः ५ । एके पुनः एवमाहुः त्रीन् द्वीपान् त्रीन् समुद्रान् अन्योऽन्यस्यान्तरं कृत्वा सूर्यो चारं चरतः आख्यातौ इतिवदेत् । एके एवमाहुः ६ । वयं पुनः एवं वदामः - तावत् पञ्च पञ्चयोजनानि पञ्चत्रिंशतं च एकषष्टिभागान् योजनस्यैकैकं मण्डलमन्योऽन्यस्यान्तरम् अभिवर्द्ध
वा नर्वेष्टन्तौ वा सूर्यो चारं चरतः । तत्र खलु को हेतुराख्यात इति वदेत् । तावदयं जम्बूद्वीपः सर्वद्वीपसमुद्राणां यावत् परिक्षेपेण परिणतः । तत्र यदा खलु एतौ द्वौ सूर्यौ सर्वाभ्यन्तरं मन्डलमुपसंक्रम्य चारं चरत स्तदा खलु नवनवति योजनसहस्राणि षट्चत्वारिंशयोजनशतानि अन्योऽन्यस्यान्तरं कृत्वा चारं चरतः आख्यातौ इनिवदेत् । तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्तः उत्कर्षः अष्टादशमुहूर्त्ती दिवसो भवति, जघन्या द्वादशमुहूर्त्ता रात्रि भवति । तौ fasarat सूर्यौ नवं संवत्सरमाददानौ प्रथमे अहोरात्रे अभ्यन्तरानन्तरं मण्डलम् उपसंक्रम्य चारं चरतः । ततो यदा खलु एतौ द्वौ सूर्यौ अभ्यन्तरानन्तरं मण्डलम् - उपसंक्रम्य चारं चरतस्तदा खलु नवनवति योजनसहस्राणि षट् च पञ्चचत्वारिंशद् योजनशतानि पञ्चविंशतं च एकषष्टिभागान् योजनस्य अन्योऽन्यस्यान्तरं कृत्वा चारं चरतः आख्यातौ इतिवदेत् । तदा खलु अष्टादशमुहूर्ती दिवसो भवति द्वाभ्यामेकपष्टिभागमुहूर्त्ताभ्यामूनः, द्वादशमुहूर्त्ता रात्रि भवति द्वाभ्यामेकपष्टिभागमुहूर्त्ताभ्यामधिका । ततो निष्क्रामन्तौ सूर्यो द्वितीये अहो - रात्रे अभ्यन्तरानन्तरं तृतीय मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरत स्तदा खलु नवनवति योजनसहस्राणि षट् च एकपञ्चाशत् योजनशतानि नवचैकपष्टिभागान् योजनस्य अन्योऽन्यस्यान्तर' कृत्वा चारं चरतः, आख्यातौ इति वदेत् । तदा खलु अष्टादशमुहूर्ती दिवसो भवति चतुर्भिरेकषष्टिभागमुहूर्तेरूनः । द्वादशमुहर्त्ता रात्रि भवति चतुर्भिरेकपष्टिभागमुहत्तैरधिका । एवं खलु एतेनोपायेन निष्क्रामन्तौ संक्रामन्तौ पञ्च पञ्च योजनानि पञ्चत्रिंशतं चैकषष्टिभागान् योजनस्य एकैकस्मिन् मण्डले अन्योऽन्यस्यान्तरमभिवर्द्धयन्तौ अभिवर्द्धयन्तौ सर्वबाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरतः । तदा खल एकं योजनसहरू षट्षष्टियोजनशतानि अन्योऽन्यस्यान्तरं कृत्वा चारं चरतः । तत्र खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्ता उत्कर्षिका अष्टादशमुहूर्त्ता रत्रि भवति, जघन्यो द्वादशमुहूर्त्ती दिवसो भवति । एष खलु प्रथमः षण्मासः, एष खलु प्रथमस्य
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #106

____सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे षण्मासस्य पर्यवसानः । तौ प्रविशन्तौ सूयौं द्वितीय पण्मासमाददानौ प्रथमे अहोरात्रे बाह्यानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरत स्तदा खलु एक योजनशतसहस्र पट् च चतुः पञ्चाशद् योजनशतानि षट्त्रिंशच्चैकषष्टिभागान् योजनस्यान्योऽन्यस्यान्तरं कृत्वा चारं चरतः आख्यातौ इति वदेत् । तदा खलु अष्टादशमुहूर्ता रात्रिर्भवति द्वाभ्यामेकषष्टिभागमुहूर्त्ताभ्यामूना भवति, द्वादशमुहूत्र्तो दिवसो भवति द्वाभ्यामेकषष्टिभागमुहूर्ताभ्यामधिकः, ततः प्रविशन्तो सूर्यो द्वितीये अहोरात्रे बाह्य तृतीय मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरतः। तत्र यदा खलु इमौ द्वौ सूर्यो बाह्य तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरतः तदा खलु एकं योजनसहस्रं षट् च अष्टाचत्वारिंशतं योजनशतानि द्विपञ्चाशच एकषष्टिभागान् योजनस्य अन्योऽन्यस्यान्तरं कृत्वा चारं चरत स्तदा खलु अष्टादशमुहूर्ता रात्रि भवति चतुर्मिरेकषष्टिभागमुहर्तेरूना, द्वादशमुहत्तों दिवसो भवति चतुभिरेकषष्टिभागमुहूत्र्तरधिकः । एवं खलु एतेनोपायेन प्रविशन्तौ इमौ द्वौ सूर्यो ततोऽनन्तरान्मण्डलात् ततोऽनन्तरं मण्डलं संक्रामन्तौ पञ्च पश्च योजनानि पञ्चत्रिंशतम् एकषष्टिभागान् योजनस्य एकैकस्मिन् मण्डले अन्योऽन्यस्यान्तरं निर्वेष्टययन्तौ निर्वेष्टययन्तौ सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरतः, यदा खलु एतौ द्वौ सूर्यो सर्वाभ्यन्तर मण्डलमुपसंक्रम्य चार चरत स्तदा खलु नवनवतियोजनसहस्राणि षट् च चत्वारिंशद् योजनशतानि अन्योऽन्यस्यान्तरं कृत्वा चारं चरतः तदा खलु उत्तमकाष्ठा प्राप्तः उत्कर्षः अष्टादशमुहत्तौ दिवसो भवति, जघन्या द्वादशमुहूर्ता रत्रि भवति, एष खलु द्वितीयः पण्मास, एष खलु द्वितीयस्य षण्मासस्य पर्यवसानः । एष खलु आदित्यः संवत्सरः एप खलु आदित्यस्य संवत्सरस्य पर्यवसानः ॥ सू० १५॥
॥ चतुर्थ प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ।। टीका-प्रथमस्य प्राभृतस्य 'कति मण्डलं व्रजती' त्यस्य यानि विंशतिप्राभृतप्राभृतानि तेषु भेदत्रयं गतम्, सम्प्रति-अर्थाधिकारे चतुर्थे प्राभृतप्राभृते 'द्वौ सूयौँ कियत्प्रमाणमन्तरं कृत्वा चारं चरतः, तद्विषयक प्रश्नसूत्रं कथयति-ता केवइयं एए दुवे सूरिया अण्णमण्णस्स अंतरं
चतुर्थ प्राभृतप्राभृतका प्रारंभ टीकार्थ-पहले प्राभृत के (कतिमण्डल व्रजति) इस प्रश्न विषयक जो वीस प्राभृतप्राभूत होते हैं उनके तीन भेद कहे गये हैं अब 'चतुर्थ प्राभृतप्राभूत के अर्थाधिकार में (द्वौ सूर्यो कियत्प्रमाणमन्तरं कृत्वा चारं चरतः) इस विषय संबंधी प्रश्न सूत्र कहते हैं-(ता केवइयं एए दुवे मूरिया अण्णमण्णस्स अंतरं कटु
ચોથું પ્રાકૃતપ્રાભૃત પ્રારંભ टस :-पडेट प्रामृतप्राभूतना (कति मण्डलं व्रजति) से प्रश्नना सभा र વીસ પ્રાભૃતપ્રાભૃત થાય છે તે પૈકી ત્રણ ભેદે આ પહેલાં કહેવાઈ ગયા છે. હવે ચોથા प्रामृतामृतना अधि२थी (द्वी सूर्यो कि यत्प्रमाणमन्तरं कृत्वा चारं चरतः) २॥ विषय विषय સૂત્રકાર પ્રશ્ન સૂત્ર કહે છે
(ता केवइयं एए दुवे सूरिया अण्णमण्णस्स अंतरं कटु चारं चरंति आहितेति वएज्जा)
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #107

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १५ प्रथमप्राभृते चतुर्थं प्राभृतप्राभृतम् कटु चारं चरंति आहिता ति वएज्जा' तावत् कियन्तौ एती द्वो सूर्यो अन्योऽन्यस्यान्तरं कृत्वा चारं चरतः, आख्यातौ इति वदेत् । तेजस्वीशिष्य स्तृतीयप्राभृतप्राभृतोक्तमुत्तरं श्रुत्वा गौतमो गुरुं प्रति पुनः प्रश्नयति-'ता' तावत्--स्थीयतां तावत् अन्ये प्रश्नाः प्रष्टव्याः सन्ति-एतो द्वौ सूर्यो-भारतीयैरवतीयौ यदा जम्बूद्वीपगतौ भवत स्तदा कियन्तौ-कियत्प्रमाणान्तरौ अन्योऽन्यस्य-परस्परस्य अन्तरं कृत्वा चारं चरत:--चरन्तौ आख्याताविति भदन्त ! वदेत् । एवं गौतमे प्रश्ने कृते सति शेषकुमतिविषयतत्त्वबुद्धिव्युदासार्थ परमतरूपाः प्रतिपत्तीर्दर्शयति-'तत्थ खलु इमाओ छ पडिवत्तियो पण्णत्ताओ' तत्र खलु इमाः षट्प्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः । तत्र परस्परमन्तरचिन्तायां खलु इति निश्चितम् इमाः वक्ष्यमाणस्वरूपाः षट्प्रतिपत्तयो यथा स्वरुचिवस्तूपपादिकाः लक्ष्यलक्षणलक्षिता स्तै स्तैस्तीर्थान्तरीयै भगवदीयैः श्रीयमाणाः प्रज्ञप्तास्ता एवं प्रतिपादयति-आचार्याणां पण्मतान्याह-'तत्थ एगे एवमाहंसु' तत्र एके एवमाहुः । तेषां षण्णां तत्तत्प्रतिपत्तिरूपकाणां तीथिकानां मध्ये एके चारं चरंति आहितेति वएन्जा) सुबुद्धिमान् शिष्य गौतमस्वामी तीसरे प्राभृतप्राभृत में कथित उत्तर को सुनकर के गुरुको पुनः प्रश्न करते हुवे कहते है (ता) तो हे भगवन् ये दो भारतीय एवं ऐरवतीय सूर्य जब जम्बूद्वीप में जाते हैं तब परस्पर में कितने प्रमाण का अंतर कर के गति करते हैं ? यह मुझे कहीये-इस प्रकार से गौतमस्वामी के प्रश्न करने पर अन्य कुमति विषयतत्व बुद्धि के परिहार के लिये परमत रूप प्रतिपत्ती कहते हैं (तत्थ खलु इमाओ छ पडिवत्तीओ पण्णत्ताओ) दोनों सूर्य के परस्पर के अन्तर के विचारणा में ये वक्ष्यमाण छह प्रतिपत्तियां स्व रुचि के अनुसार वस्तु का निर्णय करनेवाली लक्ष्य लक्षण समन्वित एवं तीर्थंकरो द्वारा प्रतिपादित कही है उन छह प्रतिपत्तियों के प्रतिपादन करते हुवे अन्य मताचार्यों के छह मत का कथन करते हैं(तत्थ एगे एव माहंसु) उन छह अन्यतीर्थिकों में कोई इस प्रकार से कहते हैं સુબુદ્ધિમાન શિષ્ય ગૌતમસ્વામી ત્રીજા પ્રાભૃતપ્રાભૃતમાં પ્રભુશ્રીએ કહેલ ઉત્તરને સાંભ ળીને ફરીથી પ્રશ્ન કરતાં કહે છે,-(તા) તે હે ભગવન આ ભરતક્ષેત્રને અને અિરવતા ક્ષેત્રને એમ આ બે સૂર્ય જ્યારે જંબુદ્વીપમાં જાય છે. ત્યારે એક બીજા કેટલા પ્રમાણનું અંતર કરીને ગતિ કરે છે ? એ મને કહે. આ રીતે ગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન પૂછવાથી બીજા કુમતિ વિષયતત્ત્વબુદ્ધીના નિવારણ માટે પરમત રૂપી પ્રતિપત્તિના સંબંધમાં થન કરે छ-(तत्थ खलु इमाओ छ पडिवत्तीओ पण्णत्ताओ) मन्ने सूर्याना मे मीना मत२ समाधी વિચારણામાં વયમાણ આ છ પ્રતિપત્તી પોતપોતાની રૂચી અનુસાર વરતુતત્વને નિર્ણય કરવાવાળી લય લક્ષણ સમન્વિત અને તીર્થકર દ્વારા પ્રતિપાદિત કરવામાં આવેલ છે. એ છ પ્રતિપત્તિનું પ્રતિપાદન કરતા થકા સૂત્રકાર અન્યમતવાદી આચાર્યોએ પ્રતિપાદિત २८ मे ७ मतानुयन ४२ छ. (तत्थ एगे एवमाहंसु) ये ७ अन्य तायम
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #108

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे तीर्थान्तरीयाः प्रथमं स्वशिष्यं प्रति एवमाहुः कथयामासुः । 'ता एगं जोयणसहस्सं एगं च तेतीसं जोयणसतं अण्णमण्णस्स अंतरं कटु सूरिया चारं चरंति आहिताति वएज्जा' तावत् एक योजनसहस्रमेकं च त्रयस्त्रिंशदधिकं योजनशतम् अन्योऽन्यस्यान्तरं कृत्वा सूयौं चारं चरतः आख्याताविति वदेत् । तो भारतीयैरवतीयौ सूयौं यदा जम्बूद्वीपगतौ भवत स्तदा खल तो सूयौं एक योजनसहस्रम्-एकमन्तरं सहस्रयोजनात्मकम्, अन्यच्चान्तरं त्रयस्त्रिंशदधिकं योजनशतम्-१३३ योजनमात्रम् अन्योऽन्यस्य-परस्परस्यान्तरं कृत्वा चारं चरत:चरन्तौ आख्यातौ इति स्वशिष्येभ्यो वदेत्-कथयेत्-इति प्रथमस्य परवादिनोमतम् १। 'एगे पुण माहंमु' एके पुनः एवमाहुः । एके-अन्ये तीर्थान्तरीयाः एवम्-वक्ष्यमाणं द्वितीय मतमाहुः कथयामासुः । 'ता एगं जोयणसहस्सं एगं चउतीसं जोयणसयं अण्णमण्णस्स अंतरं कटु सूरिया चारं चरंति आहिताति वएज्जा' तावत् एकं योजनसहस्रमेकं च चतुस्त्रिंशदधिकं योजनशतमन्योऽन्यस्यान्तरं कृत्वा सूर्यो यदा जम्बूद्वीपगतौ भवत स्तदा दिन रात्रिव्यत्यासे तयोरन्तर द्वयमुपपद्यते, तत्रैकमन्तरं योजनसहस्रात्मकम्, अन्यच्चान्तरं चतुस्त्रिंशदधिकं योजनशतम्-१३४ योजनमात्रमन्योऽन्यस्य-परस्परस्यान्तरं कृत्वा चारं चरत:(ता एग जोयणसहस्सं एगं च तेतीस जोयणसयं अण्णमण्णस्स अंतरं कटट सरिया चारं चरंति आहिता ति वएन्जा) वे दोनों सूर्य जब जम्बूद्वीप में जाते हैं तब वे दोनों सूर्य के एक हजार एक हजार योजन का अन्तर कहा है तथा दसरा अंतर तेतीस योजन का अंतर कर के गति करते हैं इस प्रकार प्रथम परमतवादि का मत है।
(एगे एवमाहंसु) दूसरे प्रकार के अन्यतीर्थिक इस प्रकार से कहते हैं (ता एगं जोयणसहस्सं एगं च चउतीसं जोयणसयं अन्नमन्नस्स अंतरं कटु सूरिया चार चरंति आहिताति वएजा) भारतीय एवं ऐरवतीय ये दोनों सूर्य जब जम्बूद्वीप में जाते हैं तब दिनरात्रि के फिरफार से उनके दो प्रकार का अन्तर होता है उनमें एक अन्तर एक हजार
४ मा प्रमाणन ४थन ४२ छे. (ता एगं जोयणसहस्सं एगंच तेतीसं जोयणसयं अण्णमण्णास अंतरं कटु सूरिया चारं चरंति आहिताति वएज्जा) से मन्ने सूर्या न्यारे જબૂદ્વીપમાં જાય છે. ત્યારે બેઉ સૂર્યનું એક હજાર એજનનું અંતર કહેલ છે. તથા બીજું એકસો તેત્રીસ જનનું અંતર કરીને ગતિ કરે છે. આ રીતને પહેલા પરમતવાદીને મત કહેવામાં આવેલ છે.
(एगे एवमासु) मी प्रा२ना सन्यतीथि ४ २॥ निभ्नात प्रश्थी ४ छ, (ता गं जोयणसहस्सं एगं च च उत्तीसं जोयणसयं अन्नमन्नस्स अंतरं कटु सूरिया चारं चरंति आहिताति वएज्जा) भरतक्षेत्रमा अने जैश्वत क्षेत्रो मेम से मे सूर्या न्यारे दीपमा ગમન કરે છે, ત્યારે દિવસ અને રાત્રિના ફેરફારથી બે પ્રકારનું તેમનું અંતર થાય છે, તે પૈકી એક અંતર એક હજાર એજનનું છે અને બીજું અંતર એકસો ચોત્રીસ ૧૩૪ યોજન
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #109

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १५ प्रथमप्राभृते चतुर्थं प्राभृतप्राभृतम् चरन्तौ आख्यातौ इति स्वशिष्येभ्यो वदेत्-उपदिशेत्-कथयेत्, पुनः उपसंहरनाह-'एगे एवमासु ३' एके पुनः स्तृतीयाः एवम्-वक्ष्यमाणरीत्या आहुः कथयामासुः किं तदिति'ता एग जोयणसहस्सं एगं च पणतीसं जोयणसय अण्णमण्णस्त अंतरं कटु सूरिया चारं चरंति आहिताति वएज्जा' तो एक योजनसहस्रं एकं च पञ्चत्रिंशद्योजनशतम् अन्योऽन्यस्यान्तरं कृत्वा सूर्यों चारं चरत आख्यातौ इति वदेत् अहोरात्रव्यवस्थया स्वस्वमार्गे चरतोः सूर्ययोरन्तरद्वयं भवति, तत्रैकमन्तरं योजनसहस्र--सहस्रयोजनात्मकम्, एकं च--अन्यच्चान्तरं-पञ्चत्रिंशदयोजनशतं-पञ्चत्रिंशदधिकं योजनशतम्-१३५ योजनात्मकम् अन्योऽन्यस्यपरस्परस्यान्तरं कृत्वा तौ सूर्यों चारं चरतः-स्वस्वमार्ग विचरतः आख्यातौ कथितौ इति स्वशिष्येभ्यो वदेत-कथयेत्, एवं तृतीयस्थ मतं श्रुत्वा 'एगे पुण एवमासु ४' एके पुनः एवमाहः। एके पुनश्चतुर्था एवम् इदानीमेवेवं कथयन्ति-एवं एग समुई अण्णमण्णस्स अंतर कटु सूरिया चारं चरति आहिताति एज्जा' एवमेकं समुद्र मन्योऽन्यस्य अन्तरं कृत्वा सूयौं चारं चरत इति चतुर्थस्य मतं श्रुत्वा 'एगे पुण एव माहंसु' एके पश्चमाः पुनः वक्ष्यमाणरीत्या योजनात्मक है तथा दूसरा अंतर एकसो चोतीस १३४ योजन मात्र परस्पर में अन्तर कर के गति करते हैं इस कथन का उपसंहार करते हुवे कहते हैं। (एगे पुणएव मासु) कोई तीसरे प्रकार के अन्यतीथिक ऐसा कहते हैं (ता एगं जोयणसहस्सं एगं च पणतीसं जोयणसयं अण्णमण्णस्स अंतरं कटु सूरिया चारं चरंति आहितेति वएज्जा) दिनरात्रि को व्यवस्था से अपने अपने मार्ग में संचरण करते दो सूर्य के दो प्रकार का अन्तर कहा है उनमें एक अन्तर एक हजार योजन का एवं दूसरा अंतर एकसो पैतीस १३५ योजन का परस्पर में अन्तर कर के दोनों सूर्य गति करते हैं ऐसा शिष्यों को कहें। इस प्रकार से तीसरे पक्षवाले का मत जानकर (एगे पुण॥ एवमाहंसु) कोइ चतुर्थ मतावलम्बी इस प्रकार से कहते हैं-(एवं एगं समुई अण्णमण्णस्स अन्तरं कटु सूरिया चारं चरंति आहिताति वएजा) दो अंतरों में परस्पर में एक समुद्र માત્રનું પરરપરનું અંતર કરીને ગતિ કરતા કહેલ છે. આ કથનનો ઉપસંહાર કરતાં કહે छ -(एगे पुण एवमाहंस) ४ी प्र२॥ अन्य तीथि अवु ई छ. (ता एगं जोयणसहस्सं एगं च पणतीसं जोयणसय अण्णमण्णस्स अंतरं कटु सूरिया चारं चरंति आहिते ति वएज्जा) हिवस शतनी व्यवस्थाथी पातपाताना भागमा सय२६५ ४२ता में સૂર્યોનું બે પ્રકારનું પરસ્પરનું અંતર કહ્યું છે. તેમાં એક અંતર એક હજાર એજનનું અને બીજુ અંતર એકસો પાંત્રીસ ૧૩૫ જનનું એક બીજાનું અંતર કરીને બેઉ સૂર્યો गति ४२ छ, तम शिष्याने ४. मा शतन! त्रीत मतवादीने मत तीन (एगे पुण एव माहंस) अ याया भताम्मी २ प्रमाणे । -(एवं एगं समुदं अण्णमण्णास अंतरं कटु सूरिया चार चरंति आहिताति वएज्जा) मे. मत२ पैी से 0001 समु
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #110

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे कथयन्ति-दो दीवे दो समुद्दे अण्णमण्णस्स अंतरं कटु सूरिया चारं चरंति आहिताति वएज्जा' द्वौ द्वीपी द्वौ च समुद्रौ अन्योऽन्यस्यान्तरं कृत्वा सूयौं चारं चरत आख्यातौ इति वदेत ॥ एकस्मिन्नन्तरे द्वौ द्वीपौ अन्यस्मिश्चान्तरे द्वौ समुद्राविति परस्परं चान्तरं कृत्वा चार चरतः-स्वमार्गे भ्रमत आख्यातौ-समुदाहृताविति स्थशिष्यमुपदिशेदित्याहुः, 'एगे एवमाहंमु ५, एगे पुण एवमाहंसु-तिण्णि दीवे तिणि समुद्दे अण्णमण्णस्स अंतरं कटु सूरिया चारं चरंति आहिताति वएज्जा' एके एवमाहुः ५, एके पुनः एवमाहु:-त्रीन द्वीपान् त्रीन् समुद्रान् अन्योऽन्यस्यान्तरं कृत्वा सूर्यों चारं चरत आख्याता इति वदेत् ।। पञ्चमस्य तीर्थान्तरीयस्य मतं श्रुत्वा अन्ये पष्ठा स्तीर्थान्तरीयाः पुनरेवमाहुर्यत्-अन्तरद्वये एकस्मिन्नन्तरे त्रीन् द्वीपान् अन्यस्मिन्नन्तरे त्रीन् समुद्रान् अन्योऽन्यस्य-परस्परस्यान्तरं कृत्वा द्वौ सूर्यो चारं चरत आख्यातौ इति स्वशिष्येभ्यो वदेत्, ‘एगे एवमाहंसुः ६' एतेषां पण्णां तीर्थान्तरीयानां का ही अन्तर कर के गति करता है, इस प्रकार चतुर्थ मतावलम्बी इस के मत को जानकर के (एगे पुण एव मासु) कोइ पांचवें मतावलम्बी ऐसा कहते हैं (दो दीवे दो समुद्दे अण्णमण्णस्स अंतरं कटु सूरिया चारं चरंति आहिताति वएजा) दो द्वीप एवं दो समुद्र का परस्पर में अन्तर कर के दोनों सूर्य गमन करते हैं, अर्थात् एक अन्तर में दो बीप एवं दूसरे अंतर में दो समुद्र इस प्रकार अंतर कर के स्वमार्ग में भ्रमण करते कहे हैं इस प्रकार स्व शिष्यों को उपदेश करें इस प्रकार से पंचमपरमतवादी के मत को जानकर (एगे पुण एवमासु तिणि दोवे तिणि समुद्दे अण्णमण्णस्स अंतरं कटु सरिया चारं चरंति आहिताति वएजा) पंचम तीर्थिक का मत को सुनकर अन्य छट्टे परमतवादी इस प्रकार से कहते है कि दो अंतरों में एक अंतर में तीन द्वीप एवं दूसरे अंतर में तीन समुद्र का परस्पर में अंतर कर के दोनों सूर्य गति करते हैं ऐसा शिष्यों को कहें । (एगे एव मासु) इन छहों परमतवादी के मतों को सुनकर द्रनु भत२ ४शने गति ४२ छ. 20 प्रमाणे योथा भतादीना मत ताने (गे पुण एव माहंसु) ओ पांयमी मतवादी मारीत ४ छ-(दो दीवे दो समुद्दे अण्णमण्णस्स अंतर कट्टु सूरिया चार चरंति आहितेति वएज्जा) मे दी। मने में समुद्रोनु ५२:५२नु અંતર કરીને પિતાનું ભ્રમણ કરે છે. આ રીતે સ્વ શિષ્યને ઉપદેશ કરી સમજાવવું.
आ शत पांयमा ५२मतवाहीना भतने atylने (गे पुण एव मासु तिणि दीवे तिन्नि समुद्दे अण्णमण्णास अंतर कट्टु सूरिया चार चरंति आहिताति वएज्जा) पांयमा अन्यनाथકના મતને સાંભળીને બીજે છ મતવાદી આ પ્રમાણે પોતાને મત પ્રકટ કરતાં કહે છે કે, બે અંતરમાં એક અંતરમાં ત્રણ દ્વિીપ અને બીજા અંતરમાં ત્રણ સમુદ્રોનું પરસ્પરમાં અંતર કરીને બેઉ સૂર્યો ગતિ કરે છે. આ રીતે શિષ્યને સમજાવવું.
(एगे पुण एवमासु) २॥ ७व्ये भतवाहीमोना मतीने साजीन. मावान पाता।
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #111

सूर्यज्ञप्ति प्रकाशिका टीका सू० १५ प्रथमप्राभृते चतुर्थं प्राभृतप्राभृतम्
९९ मतानि श्रुत्वा भगवान् स्वमतं कथयति--'वयं पुण एवं वयामो वयं पुनरेवं वदामः । एते सर्वे तीर्थान्तरीया अयथार्थवादिनोऽयथार्थतत्त्ववस्तुव्यवस्था स्थापयन्ति-मिथ्याप्रलापं प्रलपन्ति, केवलज्ञानलाभाः वयं तु परतीथिकव्यवस्थापितवस्तुव्यवस्थाव्युदासेन वक्ष्यमाणप्रकारेण केवलज्ञानेन यथावस्थितं वस्तुतत्वमुपलभ्य एवं वदामः-वस्तुतचं कथयामः, कथं वदथ यूयं भगवन्त इति गौतमेन प्रश्ने कृते भगवानाह-'ता पंच पंचजोयणाई पणतीसं च एगढिमागे जोयणस्स एगमेगे मंडले अण्णमण्णस्स अंतरं अभिवडेमाणा वा णिवड्रेमाणा वा, सूरिया चारं चरंति, तत्थ को हेऊ आहिया ति वएजा' तावत् पञ्च पञ्च योजनानि पञ्चत्रिंशतं च एकपष्टिभागान् योजनस्य एकैकं मण्डलम् अन्योऽन्यस्यान्तरम् अभिवर्द्धयन्तौ वा निर्वेष्टयन्तौ वा भगवान अपने मत को कहते हैं-(वयं पुण एवं वयामो) मैं इस प्रकार कहता हूं की ये सभी अन्यतीर्थिक अयथार्थ कहनेवाले एवं अयथार्थ वस्तुतत्व की व्यवस्था को कह रहे हैं यानी मिथ्याप्रलाप करते हैं केवलज्ञान प्राप्त कियाहवा मैं परतीर्थिक द्वारा व्यवस्थापित वस्तुव्यवस्था का निरसता पूर्वक वक्ष्यमाण प्रकार से केवलज्ञान द्वारा यथावस्थित वस्तुतत्व को जानकर के कहता हूं हे भगवन् आप किस प्रकार से कहते हैं ? इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी के प्रश्न करने पर भगवान् कहते हैं (ता पंच पंच जोयणाई पणतीसं च एगसद्विभागे जोयणस्स एगमेगे मंडले अण्णमण्णस्स अंतरं अभिवडेमाणा वाणिव माणा वा सरिया चार चरंति तत्थ को हेऊ आहियाति वएजा) मैं इस प्रकार इसे कहता हूं सो सावधान मन होकर सुनिये सूर्य का चार-गति एक प्रकार की नहीं हैं एवं उनके मंडल एक ही प्रकार के नहीं है किन्तु प्रतिक्षण विलक्षण प्रकार के वेग से भ्रमण करते सूर्य की गति की विलक्षणता इस प्रकार से है-जब दोनों सूर्य भत 42 ४२त ४९ छे-(वयं पुण एवं वयामो) मा निम्नात प्राथी छु, આ બધા જ અન્યતીર્થિક અયથાર્થ કહેનારા અને અયથાર્થ વસ્તુતત્વની વ્યવસ્થાને બતાવવા વાળા છે. એટલે કે મિથ્યાપ્રલાપ કરે છે. કેવળજ્ઞાન સંપાદિત કરેલ એ હું પરતીથિએ વ્યવથાપિત વસ્તુવ્યવસ્થાના નિવારણ પૂર્વક વક્ષ્યમાણ પ્રકારથી કેવળજ્ઞાન દ્વારા યથાવસ્થિત વસ્તુતત્વને જાણીને કહું છું. આ પ્રમાણે ભગવાનના કહેવાથી પુનઃ ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન ઉપસ્થિત કરતાં કહે છે કે હે ભગવાન્ આપ કેવી રીતનું કથન કરે છે ? આ પ્રમાણે ગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન કરવાથી તેને ઉત્તર આપતાં પ્રભુશ્રી કહે છે-(ar વંશ पंच जोयणाइ पणतीसं च एगसद्विभागे जोयणस्स एगमेगे मंडले अण्णमण्णास अंतर अभिवड्ढे माणा वा णित्रमाणा सूरिया चार चरंति तत्थ को हेऊ आहिया ति वएज्जा) दुमा રીતે કહું છું તે સાવધાનતાથી સાંભળે સૂર્યની ચાર અર્થાત્ ગતિ એક પ્રકારની હોતી નથી. તેમજ તેમના મંડળ એક પ્રકારના હોતા નથી પરંતુ દરેક ક્ષણે વિલક્ષણ પકારના વેગથી ભ્રમણ કરતા સૂર્યની ગતિની વિલક્ષણતા આ રીતે છે જ્યારે બને સૂર્યો સર્વાભ્યન્તર મંડળમાંથી બહાર નીકળે છે ત્યારે દરેક મંડળમાં પાંચ પાંચ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #112

१००
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र सूर्यों चारं चरतः, तावत् खलु को हेतु राख्यात इति वदेत् । इदं तावत् कथ्यते तत् सावधानेन मनसा श्रूयताम् सूर्यचारो नैकरूपः न च तन्मण्डलानि एकरूपाणि, किन्तु प्रतिक्षणविलक्षणवेगेन भ्रमतोः सूर्ययो गतिविलक्षणता चैवम्--यदा द्वावपि सूयौं सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलान्निष्क्रामन्तौ भवतः तदा प्रतिमण्डलं पञ्च पश्च योजनानि पञ्चत्रिंशतं चैकपष्टिभागा योजनस्य, पूर्वमण्डलगतान्तरपरिमाणे प्रतिमण्डलमभिवर्द्धयन्तावभिवईयन्तौ, बाह्यान्मण्डलादभ्यन्तरं मण्डलं प्रविशन्तौ एतौ द्वौ सूयौं प्रतिमण्डलं पञ्च पञ्च योजनानि पञ्चत्रिंशतं चैकपष्टिभागा योजनस्य निर्वेष्टयन्तौ निर्वेष्टयन्तौ-पूर्वपूर्वमण्डलगतान्तरपरिमाणात् हापयन्ती हाययन्तौ-न्यूनीकुर्वन्तौ २ चारं चरतः आख्यातौ-कथितौ । अत्र प्रथमो वा शब्दः उत्तरविकल्पा पेक्षया समुच्चयबोधकः। द्वितीयश्च वा शब्दः पूर्वमण्डलविकल्पापेक्षया समुच्चयार्थबोधको ज्ञेयः । इत्येवं स्थिति गतिवशेन तौ-भारतीयैरवतीयौ सूर्यो चारं चरतः-चरन्तो-गच्छन्तौ आख्यातौ कथिताविति स्वशिष्येभ्यो वदेत्-कथयेत्, एवमुक्ते सति निजशिष्यनिःशङ्कितवस्तुतत्त्वव्यवस्थास्थापनार्थ गौतमो भूयः प्रश्नयति--'तत्थ णं' तत्र-एवंविधायाः वस्तुसर्वाभ्यन्तर मंडल से निष्क्रमण करते हैं तब प्रत्येक मंडल में पांच पांच योजन तथा एक योजन के पैंतीस इकसठिया भाग पूर्व मंडलगत अन्तर परिमाण में प्रतिमंडल में बढाते बढाते बाह्य मंडल से अभ्यन्तर मंडल में प्रवेश करते हवे ये दोनों सूर्य प्रत्येक मंडल में पांच पांच योजन एवं एक योजन के पैंतीस इकसठिया भाग पूर्व पूर्व मंडल गत अंतर परिमाण से कम करते करते गति करते कहे हैं यहां मूत्र में पहला वा शब्द उत्तर की विवक्षा से समुच्चय बोधक है। तथा दसरा वा शब्द पूर्व मंडल के विकल्प की अपेक्षा से समुच्चयार्थ बोधक है । इस प्रकार की स्थिति गतिवशात् वे भारतीय एवं ऐरवतीय दोनों सूर्य गमन करते जाते कहे हैं। भगवान के द्वारा इस प्रकार से कहने पर निज शिष्य को निःशंकित वस्तुतत्वार्थ व्यवस्था का ज्ञान के लिये गौतमस्वामी फिरसे भगवान् को पुनः पूछते हैं-(तत्थ णं) इस प्रकार का वस्तुतत्वव्यवस्था के
જન તથા એક જનના પાંત્રીસ એકસડિયા ભાગ પૂર્વ મંડળગત અંતર પ્રમાણમાં દરેક મંડળમાં વધારતા વધારતા બાહ્યમંડળથી આત્યંતર મંડળમાં પ્રવેશ કરતા થકા આ બને સૂર્યો દરેક મંડળમાં પાંચ પાંચ જન અને એક જનના પાંત્રીસ એકસઠિયા ભાગ પૂર્વ પૂર્વ મંડળ ગત અંતર પરિમાણથી ઓછું કરતાં કરતાં ગતિ કરે છે. અહીયાં સૂત્રમાં પહેલે વા શબ્દ ઉત્તરની વિવક્ષાથી સમુચ્ચય બોધક છે. અને બીજો વા શબ્દ પૂર્વમંડળના વિક૯૫ની સ્થિતિ ગતિને લઈને એ ભરતક્ષેત્રવત અને અરવત ક્ષેત્રવતી બને સૂ ગમન કરતા કહેવામાં આવેલ છે.
ભગવાનના આ પ્રમાણે કહેવાથી પોતાના શિષ્ય સમુદાયને શંકારહિત વસ્તુતત્વાર્થ व्यवस्थानु ज्ञान था श्री गौतमवामी शथी प्रभुश्रीन पूछे छ-(तत्य णं) २॥ प्रा२न
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #113

सूर्यशतिप्रकाशिका टोका सू० १५ प्रथमप्राभृते चतुर्थं प्राभृतप्राभृतम्
१०१
तत्वव्यवस्थाया अवगमे को हेतु: - किं कारणं - कोपपत्तिरिति प्रसादं कृत्वा भगवान् वदेत् । ततो यथार्थतत्वज्ञानवान् भगवान् कथयति - 'ता अयण्णं जंबुद्दीवे दीवे जाव परिवखेवेणं पण्णत्ते' तावदयं जम्बूद्वीपो द्वीपो यावत् परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः । इदं वाक्यं केवलं जम्बूद्वीपस्वरूपप्रतिपादकं वर्त्तते । तत्स्वरूपञ्चोपपातिकसूत्रादव सेयम् । ग्रन्थेऽस्मिन् कस्यचिद्वस्तुवर्णनस्य प्रयोजनाभावात् तद्वर्णनेनात्रालम् । अतस्तत्तद्ग्रन्थेभ्य स्तत्तद्वस्तुवर्णनं साहित्यिकं वा वस्तुवर्णनमिति स्वयमेव परिभावनीयमिति । 'ता जया णं एए दुवे सूरिया सवन्तरं मंडल उवसंकमित्ता चारं चरंति' तत्र यदा खलु एतौ द्वौ सूर्यो सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरतः आख्यातौ इति वदेत् ॥ तत्र - सर्वद्वीपसमुद्रेभ्यो विशिष्य व्यापके जम्बूद्वीपे यदा खलु एतौ जम्बूद्वीपप्रसिद्धौ - भारतीयैरवतीयौ द्वौ सूर्यौ सर्वाभ्यन्तरं मण्डलं मकरान्तगतं मण्डलम् उपसंक्रम्य तत्र गत्वा चारं चरतः - अन्योऽन्यं संमुखस्थौ ज्ञान होने में क्या कारण है ? क्या उपपत्ति प्रमाण माने यथार्थता है ? यह कृपा कर के मुझे कहिये ।
श्रीस्वामी के प्रश्न करनेपर यथार्थ तत्वज्ञानवान् भगवान् उत्तर में कहते हैं - ( ता अयणं जंबूद्दीवे दीवे जाव परिक्खेवेणं पण्णत्ते) यह जम्बूद्वीप नामक द्वीप यावत् परिक्षेप से कहा है । यह वाक्य केवल जम्बूद्वीप के स्वरूप प्रतिपादक है अतः जम्बूद्वीप का स्वरूप औपपातिक सूत्र से जान लेवें कारण इस ग्रन्थ में कोई भी वस्तु के वर्णन का प्रयोजन नहीं है अतः यहां उनका वर्णन नहीं करते हैं - अतः उन उन ग्रन्थों से उस उस वस्तु का वर्णन या साहित्यिक वस्तु का वर्णन अपने आप स्वयं समझ लेवें (ता जया णं एए दुवे सूरिया सकभंतरं मंडल उवसंकमित्ता चारं चारंति) जब ये दोनों सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल में जाकर गति करते हैं अर्थात् सर्व द्वीप एवं समुद्रों में विशेष प्रकार से व्यापक ऐसे जम्बूद्वीप में जब ये भारतीय एवं ऐरवतीय ये दो सूर्य વસ્તુતત્વ વ્યવસ્થાનું જ્ઞાન થવામાં શું કારણ છે ? શું ઉપપત્તિ અર્થાત્ પ્રમાણ છે આ કૃપા કરીને મને કહેા. શ્રીગૌતમસ્વામીએ આ રીતે પ્રશ્ન કરવાથી યથા તત્વજ્ઞાનવાન ભગવાન્ तेन। उत्तर भाषांडे छे - (ता अयण्णं जंबुद्दीवे दीवे जाव परिक्खेवेणं पण्णत्ते) मा यूદ્વીપ નામના દ્વીપ યાવત્ પરીક્ષેપથી કહેલ છે. આ વાકય કેવળ જ બુદ્વીપના સ્વરૂપનુ પ્રતિપાદક છે. તેથી જ જ ખૂદ્વીપનું યથાર્થ સ્વરૂપ ઔપપાતિસૂત્રમાંથી જાણી લેવું. કારણ કે આ ગ્રંથમાં કાઈ પણ વસ્તુનુ વષઁન કરવાનુ` પ્રયેાજન નથી. તેથી અહીંયાં તેનુ વર્ણન કરેલ નથી. જીજ્ઞાસુઆએ તે તે ગ્રંથમાંથી તે તે વસ્તુનુ વન અથવા સાહિત્યિક वस्तुनु वर्णुन स्वयं यथास्थाने समल देवु. (ता जया णं एए दुवे सूरिया सव्वन्तरं मंडल उवसंकमित्ता चार चरंति) न्यारे या मन्ने सूर्यो सर्वाख्यन्तर भंउणमां बहने गति १२ છે, અર્થાત્ બધા જ દ્વીપ અને સમુદ્રોમાં વિશેષ પ્રકારથી વ્યાપક એવા જ બુદ્વીપમાં જ્યારે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #114

%3D
% 3
Amatual
me
१०२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र गच्छत आख्यातौ-कथितौ भवतस्तदा-'तया णं णवणउतिजोयणसहस्साई छच्चचत्ताले जोयणसए अण्णमण्णस्स अंतरं कट्टु चारं चरति आहिताति वएज्जा' तदा खलु नवनवतियोजनसहस्राणि षट् चत्वारिंशद् योजनशतानि अन्योऽन्यस्यान्तरं कृत्वा चारं चरतः आख्यातौ इति वदेत् ॥ यदा सर्वाभ्यन्तरमण्डले प्रविशतः सूर्यों भवतस्तदा खलु इति निश्चितम् एकस्मिन्नन्तरे नवनवतियोजनसहस्राणि एकसहस्रोन लक्षयोजनानि-९९ सहस्रयोजनानि, अन्यस्मिन् चान्तरे षट् चत्वारिंशद् योजनशतानि-षट् चत्वारिंशदधिकशतयोजनानि-१४६ अन्योऽन्यस्य-परस्परस्यान्तरं कृत्वा चारं चरतः आख्यातौ कथितौ इति वदेत् । यद्येकमेवान्तरं स्वीक्रियेत तदा षइ योजनशतानि चत्वारिंशदधिकानि षट्चत्वारिंशच्छतानि-६४० इत्येवं रूपेण स्थितानि अर्थात् नवनवतिसहस्रे एतद्योगे (९९६४०) इत्थं भवति । तत्कथमिति गणितेनोच्यते-लक्षयोजनविष्कम्भात्मको जम्बूद्वीप आख्यातः, तत्रैव तौ सूर्यों अशीत्यधिकशतयोजनान्तरे परस्परं संमुखस्थौ चारं मकरान्तर्गत सर्वाभ्यन्तर मंडल में गमन कर के गति करते हैं याने परस्पर सन्मुख हो कर जाते हुवे आपने कहा है तो (तया णं णवणउति जोयणसहस्साई छच्चचत्ताले जोयणसए अण्णमण्णस्स अंतरं कटु चारं चरंति आहिताति वएजा) दोनों सूर्य जब सर्वाभ्यन्तरमण्डल में प्रवेश करते हैं तब एक प्रकार से नन्नाणु ९९ हजार योजन कम परस्पर का अंतर होता है । दूसरा अन्तर १४६ एकसो छियालीस योजन का अन्तर होता कहा है । अर्थात् (९९६४०) नन्नाणु हजार में ये छसोचालोस का योग देने से नन्नाणु हजार छसोचालीस होते हैं वह किस प्रकार से होते हैं सो उसका गणित प्रकार कहते हैं-एक लाख योजन का विष्कम्भवाला जम्बूद्वीप कहा है वहां पर वे दोनों सूर्य एकसो अस्सी योजन के अन्तर में परस्पर सन्मुख होकर गति करते हुवे आनन्दित એ ભરતક્ષેત્રને અને અરવત ક્ષેત્રને એ બેઉ સૂર્ય મકરાન્તગત સભ્યન્તર મંડળમાં ગમન ४शन गति १२ छ, याने ये भी सन्भुम ने ता मा ४ा छ, त(तए ण णवण उति जोयणसहस्साई छच्चचत्ताले जोयणसए अण्णमण्णस्स अंतर कटु चार चरंति आहिताति वएज्जा) भन्ने सूर्य न्यारे सत्यन्तरमा प्रवेश ४२ छे, त्यारे मे प्राथी ૯૯ નવ્વાણું હજાર યેાજન અર્થાત્ એક લાખ યોજનમાં એક હજાર જન ઓછું પરસ્પરનું અંતર થાય છે. અને બીજું અંતર ૧૪૬ એકસો બેંતાલીસ જન જેટલું પરસ્પરનું અંતર કરીને ગતિ કરે છે. જે એક જ અંતરને સ્વીકાર કરવામાં આવે તે છ ચાલીસ ६४. योननु मत२ थाय छ. अर्थात् (१४०) न० २मा ७सो यादीसन। यो કરવાથી અર્થાત્ ચાલીસ ઉમેરવાથી નવ્વાણુ હજાર છસો ચાલીસ થાય છે, આ કેવી રીતે થાય છે તે જાણવા તેનુ ગણિત બતાવે છે. એક લાખ જનના વિખુંભ વાળે જંબુદ્વીપ કહેલ છે આ જ બૂદ્વીપમાં એ બને સૂર્ય એકએંસી યોજના અંતરથી એકબીજા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #115

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १५ प्रथमप्राभृते चतुर्थ प्राभृतप्राभृतम् ___ १०३ चरतौ हृष्टौ भवत स्तेनाशीत्यधिकशतयोजनानि द्वाभ्यां गुणितानि षष्टयधिकशतत्रयमितानि भवन्ति यथा १८०-२=३६० एतद्यदि लक्षयोजने व्यासमानात् विशोध्यते तदा एव समुद्रषडङ्काङ्क ९९६४० मितानि अवशिष्यन्ते तान्येवोक्तान्तरयोजनतुल्यानि भवन्ति१०००००-३६०=९९६४० ॥ 'तया णं उत्तमकट्टपत्ते उकोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ' तदा खलु उत्तमकाष्ठा प्राप्तः उत्कर्षक: अष्टादशमुहत्तों दिवसो भवति, जघन्या द्वादशमुहर्ता रात्रिर्भवति, तदा-तस्मिन् काले-सर्वाभ्यन्तरे मण्डले द्वयोरपि-सूर्ययोश्चरणकाले खलु इति निश्चितम् उत्तमकाष्टा प्राप्त:-परमप्रकर्षत्वं गतः-अत्यधिकः, उत्कर्षक:--उत्कृष्टः अष्टादशमुहूत्तेः-पत्रिंशद्घटिकात्मक:३६ घटीतुल्यो दिवसो-दिनमानं भवति, तथा जघन्या सवेजघन्या द्वादशमुहर्तात्मिका चतुर्विंशति घटीतुल्या-२४ घटीपरिमाणा रात्रि भवति-रात्रिमानं तत्तुल्यं भवति । नाक्षत्र षष्टिपटिकात्मके अहोरात्रे-घटिकाद्वयं मुहूर्त इति मुहर्तमानेनैव रात्रिदिवसयो व्यवस्था प्रतिपादिता भवति-'ते णिक्खममाणा सूरिया णवं संवच्छरं अयमाणा पढमंसि अहोरत्तंसि अभितराणंतरं होते हैं। उन एकसो अस्सी (१८०) को दो से गुणित करनेपर तीनसो साठ ३६० होता हैं जैसे १८०-२-३६० इनको लक्ष योजन के साथ व्यास मान से विशोधित करने पर नन्नाणु हजार छसो चालीस रह जाता है वही पूर्वोक्त अन्तर योजन तुल्य होता है = १०००००-३६०=९९६४०
'तया णं उत्तमकट्टपत्ते उकोसए अट्ठारसमुहत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहत्ता राई भवइ) तब सर्वाभ्यन्तर मंडल में दोनों सूर्यों के चरणकाल में परमप्रकर्षप्राप्त उत्कृष्ट से अधिकाधिक अठारह मुहूर्त एवं छत्तीस घडि का दिवस होता है तथा जघन्या बारह मुहूर्त एवं चोवीस घडि की रात्री होती है नक्षत्र सम्बन्धी साठ घटिकात्मक अहोरात्र में दो घटिका महत मान से ही दिवस रात्रि को कही गई है।
(ते निक्खममाणा सरिया नवं संवच्छरं अयमाणा पढमंसि अहोरसि સન્મુખ થઈને ગતિ કરતા થકા આનંદિત થાય છે. એ એકએંસી ૧૮૦ ને બે થી शुशवाथी सोसा8 310 थाय छे. भ (१८०-२=३६०) माने ५ योननी साथे વ્યાસમાનથી વિશેધિત કરવાથી નવ્વાણું હજાર છસે ચાલીસ રહી જાય છે. એ જ પૂર્વોક્ત मत येन परोप२ थाय छ, १०००००-38०-१८९४० (तया णं उत्तमकद्वपत्ते उक्कोसए अद्वारसमुहुत्ते दिवसे भवइ जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ) त्यारे साक्ष्यन्त२ भणमा બેઉ સૂર્યના ચરણ કાળમાં પરમપ્રકર્ષ પ્રાપ્ત ઉત્કૃષ્ટથી એટલે કે વધારેમાં વધારે અઢાર મુહૂર્ત અને છત્રીસ ઘડીનો દિવસ હોય છે. તથા જઘન્ય બાર મુહૂર્ત અને ચોવીસ ઘડીની રાત્રી હોય છે. નક્ષત્ર સંબંધી સાઈઠ ઘડીને અહેરાત્રમાં બે ઘડીના મુહૂર્ત માનથી જ દિવસ રાત્રી કહેલ છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #116

% 3DDED
१०४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरंति' तो निष्क्रामन्तौ सूयौं नव सम्बत्सरमाददानी प्रथमे अहोरात्रे अभ्यन्तरानन्तरं मण्डलम् उपसंक्रम्य चारं चरतः ।। तस्मात्सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलानिष्क्रामन्तौबहिर्गच्छन्ती तो हौ भारतीयैरवतीयौ सूयौं नवं-नूतनं सम्वत्सरं सौरसम्बत्सरमाददानौआरम्भयन्तौ प्रथमे अहोरात्रे-नवस्य सूर्यसम्वत्सरस्य प्रथमे अहोरात्रे अभ्यन्तरानन्तरं-सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलादनन्तरं द्वितीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरत स्तदा-'ते जया णं एते दुवे सूरिया अभितराणंतरं मंडलं उपसंकमित्ता चारं चरंति तया णं णवणउति जोयणसहस्साई छच्च पणताले जोयणसए पणवीसं च एगहिभागे जोयणस्स अण्णमणं अंतरं कटु चारं चरंति आहिताति वएज्जा' तौ यदा खलु द्वौ सूयौं अभ्यन्तरानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरतः तदा खलु नवनवतियोजनसहस्राणि षट्पञ्चचत्वारिंशद् योजनशतानि पश्चत्रिंशतश्च एकपष्टिभागान् योजनस्यान्योऽन्यमन्तरं कृत्वा चारं चरत आख्यातौ इति वदेत् ॥ ततः-प्रथमअभिंतराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरंति) उस सर्वाभ्यन्तर मंडल से निष्क्रमण करते हुवे ये दोनों सूर्य नूतन संवत्सर माने सौरसंवत्सर का आरम्भ करते नये सूर्य संवत्सर के पहले अहोरात्र में सर्वाभ्यन्तर मंडल के अनन्तर के दूसरे मंडल में उपसंक्रमण कर के गति करते हैं तब (ते जया णं एते दुवे सरिया अम्भितराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरंति तया णं णवणउतिं जोयणसहस्साई छच्च पणताले जोयणसए पणवीसं च एगदिमागे जोयणस्स अण्णमण्णं अंतरं कटु चारं चरंति अहिताति वएन्जा) प्रथम मंडल के संचरणकाल के पश्चात् जब ये दोनों सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल के अनन्तरवें दूसरे मंडल में उपसंक्रमण कर के गति करते हैं तब नन्नाणु हजार छस्सो पैतालीम योजन एवं इकयोजन के पैंतीस एकसठिया भाग वह इस प्रकार ९९६४५ पूरे इतने प्रमाण का अन्तर कर के भारतीय एवं ऐरवतीय दोनों सूर्य गति करते हैं ऐसा अपने शिष्यों को कहें ? उत्तर में कहते हैं यहां
(ते णिक्खममाणा सूरिया नवं संवच्छर अयमाणा पढमंसि अहोरत्तंसि अभिंतराणंतरं मंडलं उबसंकमित्ता चार चरंति) से सर्वान्यन्त२ ममाथी नीता भन्ने सूर्या નૂતન સંવત્સર અર્થાત્ સૌરસંવત્સરના પહેલા અહોરાત્રમાં સભ્યન્તર મંડલની પછીના मी मसभा उपसभा उशने गति ४२ छे त्यारे (ते जया णं एते दुवे सूरिया अभिंतराणंतरं मंडलं उपसंकमित्ता चार चरंति तया णं णउति जोयणसहस्साई छच्च पणताले जोयणसए पणतीसं च एगट्ठिभागे जोयणस्स अण्णमण्णं अंतर कट्ट चार चरंति आहिताति वएज्जा) प्रथम माना सय२५] नी पछीथी न्यारे थे मन्ने सूर्यो सत्य-त२ भ3ળની પછીના બીજા મંડળમાં ઉપસિંકમણ કરીને ગતિ કરે છે ત્યારે નવ્વાણું હજાર છસે પિસ્તાલીસ રોજન અને એક એજનના પાંત્રીસ એકસડિયા ભાગ ૯૯૬૪૫ પૂરા આટલા પ્રમાણનું અંતર કરીને ભરતક્ષેત્રવતી અને અરવતક્ષેત્રવતી બેઉ સૂર્ય ગતિ કરે છે. આ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #117

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १५ प्रधमप्राभृते चतुर्थ प्राभृतप्राभृतम् _ १०५ मण्डलसश्चरणकालादनन्तरं यदा खलु इति निश्चितम् एतौ डी-भारतीयैरवतीयौ सूयौं अभ्यन्तरानन्तरं-सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलादनन्तरं द्वितीयं मण्डलमुपसंक्रम्य-मण्डलं सम्प्राप्य चारं चरतः गमनं कुरुतस्तदा खलु नवनवति योजनसहस्राणि सहौकोनलक्षयोजनानि षट्शतानि पश्चचत्वारिंशदधिकानि योजनानां पञ्चत्रिंशतं चैकपष्टिभागान् योजनस्य, एकयोजनस्यैकषष्टिभागे कृते सति भागानां पञ्चविंशति ग्राह्येति इत्थम् ९९४५ योजनानि पूर्णानि । एतावन्ति योजनानि सावयवानि, एतावत् प्रमाणमन्तरं कृत्वा चारं चरतः चरन्तौ आख्यातौ-कथिताविति वदेत्-स्वशिष्यान् उपदिशेत् ? उच्यते इह एकोऽपि सूर्यः सर्वाभ्यन्तरमण्डलगतान् अष्टाचत्वारिंशदेकषष्टिभागान् योजनस्य अपरे च द्वे योजने निष्कम्भस्य (४८+ । २) एतावन्ति योजनानि सर्वाभ्यन्तरमण्डलस्य, ततः सर्वाभ्यन्तरानन्तरे द्वितीये मण्डले चरति, इत्थमेव द्वितीयोऽपि सूर्यश्वरेत् ? । तेन द्वे योजने अष्टाचत्वारिंशच्चैकपष्टिभागान् योजनस्येति द्वाभ्यां गुण्यते तदा-(२।४८१)+२=५।३६ पञ्चयोजनानि पत्रिंशच्चैकषष्टिभागान् योजनस्येति भवति किन्तु षत्रिंशतः स्थाने स्वल्पान्तरात् पञ्चत्रिंशदित्युक्तमस्ति न तेन काचिद्धानिः, एतावदधिकं पूर्वपूर्वमण्डलगतान्तरपरिमाणाद्भवतिइति कथने मण्डलगतान्तरपरिमाणेन किमपि अन्तरं पतेत् । तेन ३५+ इति ग्रन्थोक्तपर एक सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल में रहे हुवे अडतालीस एवं एक योजन के इकसठिया भाग दूसरा विष्कंभ का दो योजन (४८+१२) इतना योजन सर्वाभ्यन्तर मण्डल के पश्चात् सर्वाभ्यन्तर मंडल के अनन्तर के दूसरे मंडल में गति करता है इसी प्रकार दूसरा सूर्य भी गति करता है अतः दो योजन को अडतालीस एक योजन के एक इकसठिया भाग को दो से गुणा करे तब (२-४८)+२=५।३६ पांच योजन एवं एक योजन के छत्तीसिया इकसठिया भाग होता है परन्तु छत्तीस के स्थान में स्वल्प अन्तर होने से पैतीस ऐसा कहा है उस से कोई दोष नहीं होता। पूर्व पूर्व मंडलगत अन्तर परिमाण से इतना अधिक अंतर होता है ऐसा कहने में मंडलगत अंतर परिमाण में कोइ अन्तर नहीं होता है अतः ३५+7 इस प्रकार के ग्रन्थोक्त परिमाण सार्थक રીતે શિષ્યને સમજાવવું?
ઉત્તરમાં પ્રભુત્રી કહે છે. અહીયાં એક સૂર્ય સભ્યન્તરમંડળમાં રહીને અડતાલીસ જન અને એક એજનના એકસઠીયા એક ભાગ તથા બીજા વિષ્કભના બે જન (૪૮+ ૨) આટલા જન સવભ્યન્તર મંડળની પછીના બીજા મંડળમાં ગતિ કરે છે. એ જ પ્રમાણે બીજે સૂર્ય પણ ગતિ કરે છે, તેથી બે એજનને અડતાલીસ અને એક જનના એક मेसया भागने में थी गुशुपाभा मावे तो (२-४८) + २=५-६ पांय योन અને એક એજનના છત્રીસ એક એકસઠિયા ભાગ થાય છે. પરંતુ છત્રીસના સ્થાનમાં થોડું અંતર હેવાથી પાંત્રીસ એમ કહેલ છે. એ કથનથી કોઈ દોષ થતું નથી. પૂર્વ પૂર્વ મંડળ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #118

१०६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे परिमाणकथनं सयुक्तिकमेव ततो यथोक्तमन्तरपरिमाणं मण्डलक्रमेण वृद्धयुन्मुखं भवेत् । 'तौ णं अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ दोहिं एगहिभागमुहुत्तेहिं ऊणे, दुवालसमुहुत्ता राई भवई दोहिं एगहिभागमुहुत्तेहिं अहिया' तदनु खलु अष्टादशमुहत्तों दिवसो भवति द्वाभ्यामेकपष्टिभागमुहूर्ताभ्या मूनो भवति, द्वादशमुहूर्ता रात्रिर्भवति द्वाभ्यामेकषष्टिभागमुहूर्ताभ्यामधिका भवति ॥ तत्र सर्वाभ्यन्तरद्वितीयद्वितीयमण्डलसंचरणकाले भुहर्त्तक्रमेण दिनरात्रिव्यवस्था इत्थं भवति-यथा-द्वाभ्यामेकषष्टिभागमुहर्ताभ्यां-द्वाभ्यां मुहकषष्टिभागाभ्या मूना=अल्पः मुहूर्तानामेकषष्टिभागेषु भागानां द्वौ ग्राह्यो अष्टादशमुहूर्ता त्मको दिवसो भवति । तथा-द्वाभ्यां मुहूर्तेकषष्टिभागाभ्यामधिका द्वादशमुहर्ता रात्रिभवति, यथा द्वितीयमण्डलसंचरणकाले दिनमानम्-१८ मु.- । रात्रिमानम् १२ मु.इति भवति, अस्य गणितप्रक्रिया अग्रे वक्ष्ये 'ते णिक्खममाणे सूरिया दोच्चंसि अहोरत्तंसि अभितरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरंति, ता जया णं दुवे सूरिया अभितरं तच्चं मंडलं ही है। इस प्रकार यथोक्त अंतर परिमाण मंडल के क्रम से वृद्धि की ओर होता है।
(तौ णं अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ दोहिं एकट्ठिभागमुहुत्तेहिं ऊणे, दुवालमुहुत्ता राई भवई दोहिं एगट्ठिभागमुहुत्तेहिं अहिया) सर्वाभ्यन्तरानन्तर मंडल से दूसरे दूसरे मंडल में संचरण समय में मुहर्त के क्रम से दिनरात्रि की व्यवस्था इस प्रकार से होती है, इकसठिया दो भाग मुहर्त से न्यून अठारह मुहूर्तात्मक दिवस होता है तथा मुहूर्त के इकसठिया दो भाग अधिक बारह मुहूर्त की रात्रि होती है जिस प्रकार दूसरे मंडल में संचरण करते समय दिन मान १८ मु. तथा रात्रिमान =१२ मु. इस प्रकार से है । इसकी गणित प्रक्रिया आगे कहने में आवेंगी। _(ते णिक्खममाणे सूरिया दोच्चंसि अहोरसि अभितरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरंति, ता जया णं दुवे सूरिया अभितरं तच्चं मंडलं उवગત પરિમાણથી આટલું વધારે અંતર થાય છે. એમ કહેવામાં મંડળગત અંતર પરિમાણમાં કોઈ જાતનું અંતર આવતું નથી. તેથી ૩૫+ $ આ રીતે પ્રાપ્ત અંતર પરિરૂ भाए मना मथी वृद्धि गत थाय छे. (तौ गं अद्वारसमुहुत्ते दिवसे भवइ दोहिं एगद्विभागमुहत्तेहिं अहिया) साल्यन्तरमणथी मीन मी मामा संय२९५ ४२वाना सभये મુહૂર્તન કમથી દિવસ રાતની વ્યવસ્થા આ રીતે થાય છે. એકસડિયા બે ભાગ મુહૂર્વથી ન્યૂન અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણવાળો દિવસ હોય છે. તથા મુહૂર્તના એકસઠિયા બે ભાગ અધિક બાર મુહૂર્તની રાત્રી હોય છે. જે રીતે બીજા મંડળમાં સંચરણ કરતી વખતે દિનમાન=૧૮ મું છે તથા રાત્રિમાન ૧૨ મુ. જે આ પ્રમાણે છે.
(ते णिक्खममाणे सूरिया दोच्चंसि अहोरत्तंसि अभिंतरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चार चरंति, ता जया गं दुवे सूरिया अम्भितर तच्वं मंडलं उबसंकमित्ता चार चरंति, तया ण णवणवइं जायणसहस्साई छच्च इक्कावणे जोयणसए णव य एगट्ठिभागे
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #119

सूर्यज्ञतिप्रकाशिका टीका सू० १५ प्रथमप्राभृते चतुर्थं प्राभृतप्राभृतम्
१०७
उवसंकमित्ता चारं चरंति तया णं णवणवई जोयणसहस्साई छच्च इक्कावणे जोयणसए वय एडिभागे जोयणस्स अंतरं कट्टु चारं चरंति आहितात्ति वएज्जा' ततो निष्क्रामन्तौ सूर्यौ द्वितीये अहोरात्रे अभ्यन्दुरानन्तरं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरत स्तदा खलु नवनवतियोजन सहस्राणि षट् च एकपञ्चाशद् योजनशतानि नवचैकषष्टिभागान् योजनस्यान्तरं कृत्वा चारं चरत आख्यातौ इति वदेत् ।। ततः - तस्माद्वितीयमण्डलान्निष्क्रामन्तौ - बहिर्गच्छन्तौ सूर्यौद्वितीये अहोरात्रे = नूतनस्य सौरसंवत्सरस्य द्वितीयेऽहोरात्रे अभ्यन्तरानन्तरं द्वितीयमण्डलसञ्चरणानन्तरं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य तृतीयमण्डले गत्वा चारं चरतः स्वगत्या भ्रमणं कुरुत: । ततस्तदनन्तरं यदा द्वौ सूर्यौ अभ्यन्तरानन्तरं द्वितीयमण्डल - संचरणानन्तरं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य - तृतीयं मण्डलं गृहीत्वा चारं चरतः - गमनं कुरुतः तदा खलु इति निश्चितं सर्वाभ्यन्तरान्मण्डला तृतीयमण्डल संचरणकाले नवनवतियोजनसहसंकमित्ता चारं चरंति तया णं णवणवई जोयणसहस्साई छच्च इक्कावणे जोयणसए णव य एगट्टिभागे जोयणस्स अंतरं कट्टु चारं चरंति आहिताति
एज्जा) तब निकलता हुवा दोनों सूर्य दूसरे अहोरात्र में अभ्यन्तरानन्तर के तीसरे मंडल में उपसंक्रमण कर के गति करते है तब नन्नाणु हजार छसो एक्कावन तथा एक योजन के इकसठिया नव भाग का अन्तर कर के गति करते कहे हैं कहने का भाव यह है कि उस दूसरे मंडल से निष्क्रमण करते हुवे माने बाहर निकलते हुवे दोनों सूर्य नये सौरसंवत्सर के दूसरे अहोरात्र में दूसरे मंडल के संचरण करने के अनन्तर तीसरे मंडल में उपसंक्रमण कर के माने तीसरे मंडल में जाकर के गति करते हैं अर्थात् अपनी अपनी गति से भ्रमण करते हैं । तत्पश्चात् जब दोनों सूर्य दूसरे मंडल के संचरण के बाद तृतीय मंडल में जाकर के चार करते हैं माने गमन करते हैं तब सर्वाभ्यन्तर मंडल से तीसरे मंडल के संचरण काल में नन्नाणु हजार छसो इक्कावन तथा जोयणस्स अंतर कट्टु चार चरंति आहिताति वएज्जा) त्यारे निष्टुभ उरता मे सूर्य ખીજા અહોરાત્રમાં અભ્યન્તરના ત્રીજા મ ́ડળમાં ઉપસ’ક્રમણુ કરીને ગતિ કરે છે, ત્યારે નવ્વાણુ હજાર છસે એકાવન તથા એક ચેાજનના એકસયા નવ ભાગનું અંતર કરીને ગતિ કરતા કહ્યા છે. કહેવાના ભાવ એ છે કે-એ ખીજા મઢળમાંથી નિષ્ક્રમણ કરતા અર્થાત્ ખહાર નીકળતા બન્ને સૂર્યાં નવા સૌર સંવત્સરના ખીજા અહેારાત્રમાં બીજા મંડળનું સચરણ કર્યાં પછી ત્રીજા મ'ડળમાં ઉપસ`ક્રમણુ કરીને અર્થાત્ ત્રીજા મઢળમાં જઈને ત કરે છે. એટલે કે પાતપેાતાની ગતિ પ્રમાણે ભ્રમણ કરે છે. તે પછી જ્યારે અને સૂર્યાં બીજા મ`ડળનું સંચરણ કર્યાં પછી ત્રીજા મઢળમાં જઈને ગતિ કરે છે, એટલે કે ગમન કરે છે, ત્યારે સર્વાભ્યતરમ ડળમાંથી ત્રીજા મ`ડળના સ’ચરણુ સમયે નવ્વાણુ હજાર છસે। એકાવન તથા એક ચેાજનના એકસિયા નવ ભાગનું પરસ્પરમાં અંતર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #120

१०८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे स्राणि-सहस्रकोनलक्षयोजनानि, षट् च एकपञ्चाशद्योजनशतानि-षट्शतानि एकपश्चाशयोजनैरधिकानि, योजनाना मेकषष्टिभागेषु भागानां नवग्राह्या, तथा च योजनानां नवचैकषष्टिभागान् योजनस्य परस्परमन्तरं कृत्वा चारं चरतः-स्वगत्या गमनं कुरुतः, चरन्तौ आख्यातो इति वदेत्-स्वशिष्येभ्य इत्थमेवोपदिशेत् इति भगवान् कथयति-कथमेतावत्प्रमाणमन्तरमिति चेत् । धुलीकर्मणा तदुच्यते-यथा इहाप्येकः सूर्यः सर्वाभ्यन्तरद्वितीयमण्डलगतानष्टाचत्वारिंशदेकपष्टिभागान् योजनस्यापरे च द्वे योजने विष्कम्भस्य चारं चरति । एवमेव द्वितीयोऽपि । ततो वे योजने अष्टाचत्वारिंशदेकषष्टिभागा योजनस्येति द्वाभ्यां गुण्यते चेत् तदा द्विगुणमेव पश्चयोजनानि पञ्चत्रिंशच्चैकपष्टिभागा योजनस्येति भवति । एतावत्पूर्वमण्डलगतान्तरपरिमाणादत्राधिकं प्राप्यते । इत्थं भवति यथोक्तमन्तरपरिमाणमिति 'तया णं अट्ठारसमुहुत्तो दिवसे भवइ चउहिं एगट्ठिभागमुहुत्तेहिं ऊणे, दुवालसमुहुत्ता राई भवइ चउहिं एगद्विभागमुहुत्तेहिं अहिया ।' तदा खलु अष्टादशमुहूत्र्तो दिवसो भवति एक योजन के इकसठिया नव भाग का परस्पर में अंतर कर के गति करते हैं माने अपनी अपनी गति से गमन करते कहे हैं ऐसा कहें अर्थात् अपने शिष्यों को इस प्रकार उपदेश करें । इस प्रकार का अन्तर किस प्रकार से होता है इस प्रकार की जिज्ञासा के उपशमनार्थ कहते हैं धूलिकर्म से यह कहा जाता है जैसे यहां पर एक सूर्य सर्वाभ्यन्तर के दूसरे मंडल के अडतालीस योजन तथा एक योजन के इकसठ भाग तथा विष्कंभ का दो योजन की गति करते हैं । इसी प्रकार दूसरे सूर्य की गति भी होती है । इसका गणित दो योजन तथा एक योजन के इकसठिया अडतालीस भाग को दो से गुणा करने पर दुगुना माने पांच योजन तथा एक योजन का इकसठिया पैंतोस भाग होता है। इतना पूर्व मंडल के अन्तर परिमाण से अधिक होता है, इस प्रकार यथोक्त अन्तर का परिमाण होता है । (तया णं अट्ठारसमुहुत्तो दिवसे भवइ चरहिं एगट्ठिभागमुहुत्तेहिं ऊणे, दुवालसमुहुत्ता राई भवइ चाहिं કરીને ગતિ કરતા કહ્યા છે. અર્થાત્ પિોતપોતાની ગતિથી ગમન કરે છે, તેમ પિતાના શિષ્યોને ઉપદેશ આપે. આ પ્રમાણેનું અંતર કેવી રીતે થાય છે ? એ જીજ્ઞાસાની નિવૃત્તિ માટે કહે છે કે-પૂલી કર્મથી કહેવામાં આવે છે-જેમ અહીયાં એક સૂર્ય સ.
ભ્યન્તરના બીજા મંડળના અડતાલીસ જન તથા એક યોજનના એકસઠ ભાગ તથા વિધ્વંભના બે જનની ગતિ કરે છે. એ જ પ્રમાણે બીજા સૂર્યની ગતિ પણ થાય છે. આનો ગણિત પ્રકાર બે જન તથા એક યોજના એકસધ્ધિા અડતાલીસ ભાગને બેથી ગુણવાથી બમણુ અર્થાત પાંચ જન તથા એક યોજનના એકસઠિયા પાંત્રીસ ભાગ થાય છે. साशते यथात मत२ परिभाएथाय छ, (तया णं अट्ठारसमुहुत्तो दिवसे भवइ चाहिं एगद्विभागमुहुत्तेहिं ऊणे दुवालसमुहुत्ता राई भवई चउहिं एगद्विभागे मुहुत्तेहिं अहिया) त्यारे २२
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #121

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १५ प्रथमप्राभृते चतुर्थं प्राभृतप्राभृतम् १०९ चतुर्भिरेकषष्टिभागमुहूर्तेरूनः, द्वादशमुहर्ता रात्रिभवति चतुभिरेकषष्टिभागमुहूतैरधिका भवति यदा सूयौं सर्वाभ्यन्तरान्मण्डला तृतीये मण्डले चारं चरन्ती भवतः तदा-तस्मिन् मण्डलसंचरणसमये खलु निश्चितं चतुभिरेकषष्टिभागमुहर्ताना मेकपष्टिभागेषु चत्वारो विभागाः मुहरधिका: वतुभिर्मुहत्तैकषष्टिभागैरून:-अल्पः अष्टादशमुहत्तों दिवसो भवति-१८ मु०न मु०--दिनमानम् । तथा च चतुभिर्मुहूर्तेकषष्टिभागैरधिका द्वादशमुहर्तात्मिका रात्रि भवति यथा १२मु०+मु०-रात्रिमानम् । 'एवं खलु एएणुवाएणं णिक्खममाणा एए दुवे सूरिया तओणंतराओ तयाणंतरं मंडलाओ मंडलं संकममाणा संकममाणा पंच पंच जोयणाई पणतीसं च एगद्विभागे जोयणस्स एगमेगे मंडले अण्णमण्णस्स अंतरं अभिवडेमाणा अभिवडिमाणा सव्व बाहिरमण्डलं उपसंकमित्ता चारं चरइ' एवं खल एतेनोपायेन निष्क्रामन्तौ एतौ द्वौ सूयौं ततोऽनन्तरान्मण्डलात् ततोऽनन्तरं मण्डलं मण्डलाद् मण्डलं संक्रामन्तौ संक्रामन्तौ पञ्च पञ्च योजएगहिभागमुहुत्तेहिं अहिया) तब अठारह मुहूर्त का दिवस होता है इकसठिया चार भाग मुहूर्त कम, इकसठिया चार भाग मुहूर्त अधिक बारह मुहूर्त की रात्री होती है। भाव यह है जब दोनों सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल से तीसरे मंडल में गति करते हैं तब उस मंडल संक्रमण समय में इकसठिया चार मुहूर्त भाग से कम अठारह मुहूर्त का दिवस होता है = १८ दिवस मान तथा इकसठिया चार मुहूर्त भाग अधिक की माने बारह मुहर्त की रात्रि होती है जैसे कि १२मु.+, रात्रि मान (एवं खल एएणुवाएणं णिक्खममाणा एए दुवे सूरिया तओणंतराओ तयाणंतरं मंडलाओ मंडलं संकममाणा संकममाणा पंच पंच जोयणाइं पणतीसं च एगहिभागे जोयणस्स एगमेगे मंडले अण्णमण्णस्स अंतरं अभिवड्डेमाणा अभिवड्ढेमाणा सव्ववाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ) इस प्रकार के उपाय से निष्क्रमण करते हवे दोनों सूर्य अनन्तर के मंडल से उसके अनन्तरवें मंडल में यानी एक मंडल से दूसरे મુહૂતને દિવસ થાય છે. એકસઠિયા ચાર મુહૂર્ત ભાગ ઓછા તથા એકસડિયા ચાર મુહૂર્ત અધિક બાર મુહૂર્તની રાત્રી હોય છે. કહેવાનો ભાવ એ છે કે-જ્યારે અને સૂર્ય સર્વાભ્યન્તર મંડળમાંથી ત્રીજા મંડળમાં ગતિ કરે છે. ત્યારે એ મંડળના સંક્રમણ કાળમાં એકસઠિયા ચાર મુહૂર્ત ઓછા ભાગથી અઢાર મુહૂર્તને દિવસ હોય છે, ૧૮ દિવસમાન તથા એક સઠિયા ચાર મુહૂર્ત ભાગ અધિકના અર્થાત્ બાર મુહૂર્તની રાત્રી હોય છે, જેમકે-૧૨ મુ. +४ रात्रीमान.(एवं खलु एएणुवाएणं णिक्खममाणा एए दुवे सूरिया तओणंतराओ तयाणंतर मंडलाओ मंडलं संकममाणा संकममाणा पंच पंचजोयणाइं पणतीसं च एगदिमागे जोयणस्स एगमेगे मंडले अण्णमण्णस्स अंतर अभिवड्ढेमाणा अभिवड्ढेमाणा सबबाहिर मंडलं उवसंकमित्ता चार चरइ) मा शतना पायथा निभा ४२ता से मन्ने सूर्या पछीना मथा તેના પછીના મંડળમાં અર્થાત્ એક મંડળમાંથી બીજા મંડળમાં સંક્રમણ કરતા કરતા પાંચ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #122

११०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे नानि पञ्चत्रिंशतंचैकषष्टिभागान् योजनस्य एकैकस्मिन् मण्डले अन्योऽन्यस्यान्तरमभिवर्द्धयन्तौ अभिवर्द्धयन्तौ सर्वबाह्य मण्डलम् उपसंक्रम्य चारं चरतः' एवं खलु एतेनोपायेन-अनेन पूर्वोक्त प्रकारेण निश्चितेनोपायेन-पूर्वप्रतिपादितयुक्त्या, निष्क्रामन्तौ-सर्वाभ्यन्तरा द्वितीयमण्डला
बहिर्गच्छन्ती, एतौ द्वौ भारतीयैरवतीयौ सूयौँ ततोऽनन्तसन्मण्डलात्-द्वितीयात्तृतीयं तृतीयाचतुर्थमिति क्रमात् मण्डलान्मण्डलं संक्रामन्तौ संक्रामन्तौ- गच्छन्ती प्रतिमण्डलमेकतोऽप्येकः सूर्यों द्वे योजने अष्टाचत्वारिंशतं चैकषष्टिभागान् विष्कम्भस्य चारं चरति । एवमपरोऽप्यपरः सूर्योऽनेनैव रूपेण निष्क्रामन्तौ तौ द्वावपि सूर्यो यदा जम्बूद्वीपगती भवत स्तदा पूर्वस्मात् पूर्वस्मात् तदनन्तरात्तदनन्तरान्मण्डलान्मण्डलान्तरं संक्रामन्ती संक्रामन्तौ एकैकस्मिन्मण्डले पूर्व पूर्व मण्डलगतान्तरपरिमाणापेक्षया पञ्चपञ्चयोजनानि योजनानामेकपष्टिभागेषु पञ्चत्रिंशद्मंडल में संक्रमण करते करते पांच पांच योजन तथा.एक योजन के इकसठिया पैंतीस भाग एक एक मंडल को उपसंक्रमण कर के गति करते हैं । अभिप्राय यह है कि पूर्वोक्त प्रकार के निश्चित उपाय से पूर्व प्रतिपादित युक्ति से सर्वाभ्यन्तर के दूसरे मंडल से निकलता ये दोनों माने भरतक्षेत्र का एवं ऐरवत क्षेत्र का सूर्य दूसरे मंडल से तीसरे मंडल में तीसरे मंडल से चतुर्थ मंडल में इस प्रकार के क्रम से मंडल से मंडल में संक्रमण करते करते प्रति मंडल में एक तरफ से एक सूर्य दो योजन एवं विष्कम्भ के इकसठिया अडतालीसवां भाग की गति करते हैं । इसी प्रकार दूसरी तरफ दूसरा सूर्य इसी प्रकार की गति से निकलते हुवे दोनों सूर्य जब जम्बूद्वीप में प्रविष्ठ होता है तब पूर्व पूर्व के तदन्तर मंडल से तदनन्तरवें माने एक मंडल से दूसरे मंडल में संक्रमण यानी गति करते करते एक एक मंडल में पूर्व पूर्व मंडलगत अन्तर परिमाण को अपेक्षा से पांच पांच योजन तथा योजन के इकसठ भागो में पैंतीस भाग પાંચ જન તથા એક એજનના એકસડિયા પાંત્રીસ ભાગ એક એક મંડળમાં એક બીજાના અંતરને વધારતા વધારતા સર્વબાહ્યમંડળને ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. કહેવાનો અભિપ્રાય એ છે કે-પૂર્વોક્ત પ્રકારના નિશ્ચિત ઉપાયથી પૂર્વ પ્રતિપાદિત યુક્તિથી સભ્ય તરના બીજા મંડળમાંથી નીકળતા એ ભરતક્ષેત્રને અને એરવત ક્ષેત્રને એમ બેઉ સૂર્ય બીજા મંડળમાંથી ત્રીજા મંડળમાં ત્રીજા મંડળમાંથી ચોથા મંડળમાં આ પ્રમાણે ક્રમાનુસાર મંડળમાંથી મંડળમાં સંક્રમણ કરતા કરતા દરેક મંડળમાં એક તરફથી એક સૂર્ય બે એજન અને વિષ્કભના એકસઠિયા અડતાલીસ ભાગની ગતિ કરે છે. એ જ પ્રમાણે બીજી તરફ બીજો સૂર્ય એજ પ્રમાણેની ગતિથી નિકળીને બેઉ સૂર્ય જ્યારે જંબૂદ્વીપમાં પ્રવેશ કરે છે, ત્યારે પૂર્વ પૂર્વના તદનન્તર મંડળથી તદનન્તરમા અર્થાત્ એક મંડળમાંથી બીજા મંડળમાં સંક્રમણ કરતા કરતા એક એક મંડળમાં પૂર્વ પૂર્વ મંડળગત અંતર પરિમાણની અપેક્ષાએ પાંચ પાંચ જન તથા એક એજનના એકસઠિયા ભાગોમાંથી પાંત્રીસ પાંત્રીસ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #123

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १५ प्रथममाभृते चतुर्थं प्राभृतप्राभृतम् १११ भागा ग्राह्या, पञ्चत्रिंशतं चैकषष्टिभागान् योजनस्य एकैकस्मिन् मण्डले-प्रतिमण्डले अन्योऽन्यस्य-परस्परस्यान्तरम् अभिवर्द्धयन्तावभिवर्द्धयन्तौ नवस्य सूर्यसंवत्सरस्य त्र्यशीत्यधिकशततमेऽहोरात्रे प्रथमपण्मासपर्यवसानभूते काले-सायनधनुसंक्रान्तिप्रवेशसमये तो छौ सूयौँ सर्वबाह्य मण्डलं-चतुरशीत्यधिकशततमं मण्डलमुपसंक्रम्य-तत्र मण्डले प्रविश्य चारं चरतः-तत्रत्यगत्या भ्रमणं कुरुत इति । 'तया णं एग जोयणसयसहस्सं छच्च सद्विजोयणसए अण्णमण्णस्स अंतरं कटु चार चरंति' ततः खलु एकं योजनशतसहस्रं षट्पष्टियोजनशतानि, अन्योऽन्यस्यान्तरं कृत्वा चारं चरतः, ततस्तस्मात् कालादनन्तरं यदा एतौ द्वौ जम्बूद्वीपगतौ सूयौँ सर्वबाह्यमण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरतौ भवेताम् तदा खलु इति निश्चितमेकं योजनशतसहस्रं लक्षयोजनं, षट्षष्टियोजनशतानि-पट्शतानि षष्टयधिकानि-६६०+ १०००००-१००६६० एतन्मितम् अन्योऽन्यस्य--परस्परस्यान्तरं कृत्वा चारं चरतः-गमनं कुरुतः । कथमेतदवसे यमिति चेत् धूलीकर्मणा उच्यते-इह प्रतिमण्डलं पश्चयोजनानि पञ्चअर्थात योजन का इकसठिया पैंतीस भाग प्रति मंडलों में परस्पर का अन्तर बढाते बढाते नवीन सर्य संवत्सर का एकसो तिरासीवे अहोरात्र में प्रथम छहमास के अन्त के काल में अर्थात् सायन धनुसंक्रान्ति के प्रवेश समय में वे दोनों सूर्य सर्वबाह्य मंडल भाने एकसो चौरासी वे मंडल में उपसंक्रमण कर के माने उस मंडल में प्रवेश कर के गति करते हैं माने उस प्रकार की गति से भ्रमण करते हैं, (तया णं एग जोयणसयसहस्सं छच्च सहि जोयणसए अण्णमण्णस्स अंतरं कटु चारं चरंति) तब एक लाख एवं छहसो साठ योजन परस्पर का अन्तर कर के गति करते हैं । अर्थात् जब जम्बूद्वीपगत ये दोनों सूर्य सर्वबाह्य मंडल में उपसंक्रमण कर के गति करते हैं तब एक लाख छहसो साठ योजन - ६६०+१०००००=१००६६० इतना परस्पर का अंतर कर के गमन करते हैं । यह किस प्रकार से होता है ? सो धूलिकर्म से कहते ભાગ અથર્ જનના એકસઠિયા પાંત્રીસ ભાગ પ્રતિ મંડળમાં પરસ્પરનું અંતર વધારતા વધારતા નવા સૂર્યસંવત્સરના એકસેગ્યાશીમાં અહોરાત્રમાં પહેલાં છ માસના અંતસમયમાં અર્થાત્ સાયનસનુસંક્રાન્તિના પ્રવેશ સમયે એ બેઉ સૂર્યો સર્વબાહ્યમંડળ એટલે કે એક ચોર્યાશીમાં મંડળમાં ઉપસિંક્રમણ કરીને અર્થાત્ એ મંડળમાં પ્રવેશ કરીને ગતિ ४२ छ, मेले में से प्रभारीनी गतिथी प्रमाण ४२ २. (तया एगं जोयणसहस्सं छच्च. सट्टि जोयणसर अण्णमण्णस्स अंतर कटु चार चरंति) त्यारे ४ ५ से सा
જનનું પરસ્પરમાં અંતર કરીને ગતિ કરે છે. અર્થાત્ જ્યારે જંબૂદ્વીપમાં રહેલ એ બેઉ સૂર્યો સર્વબાહ્યમંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે ત્યારે એક લાખ છ સાઠ
જનનું ૬૬૦+૧૦૦૦૦૦=૧૦૦૬૬૦ પરસ્પરનું અંતર કરીને ગમન કરે છે, આ પ્રમાણ કેવી રીતે થાય છે? એ ધૂલિકર્મથી બતાવે છે–અહીંયાં દરેક મંડળમાં પાંચ જન
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #124

११२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
त्रिंशच्चै पष्टिमायोजनस्यान्तरं पतति इत्यन्तरपरिमाणचिन्तायामभिर्द्धमानं प्राप्यते, यतो हि खलु सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलात् सबाह्यं मण्डलं व्यशीत्यधिकशतसमम् - १८३ तुल्यम्, ततो यदि पञ्च योजनानि व्यशीत्यधिकेन शतेन गुण्यन्ते तदा १८३ + ५ = ९१५ जातानि योजनानां पञ्चदशोत्तराणि नवशतानि भवन्ति । एकषष्टिभागाश्च पञ्चत्रिंशत्संख्या यदि अशीत्यधिकेन शतेन गुण्यन्ते तदा जातानि चतुःषष्टिशतानि पञ्चोत्तराणि - (६४०५) तेषामेकपष्ट्या भागे हते लब्धं पञ्श्चोत्तरं योजनशतं - (१०५) एतत् प्राकने योजनराशौ यदि प्रक्षिप्यते तदा जातानि विंशत्यधिकानि दशशतानि - ९१५ - १०५ - १०२० योजनानि । एतत् सर्वाभ्यन्तरमण्डलगतोत्तरपरिमाण नवनवति योजनसहस्राणि पट्शतानि चत्वारिंशदधिकानि-९९६४० इत्येवं रूपे प्रक्षिप्यते तदा यथोकं सर्वबाह्यमण्डले अन्तरपरिमाणमुपपद्यते ९९६४०+१०२०=१००६६० षष्ट्यधिकषट्शतोनराणि लक्षयोजनानि भवन्तीति । हैं यहां पर प्रतिमंडल में पाँच योजन तथा एक योजन का इकसठिया पैंतीस भाग का अन्तर होता है इस प्रकार अन्तर परिमाण की विचारणा में अभिव द्वित दिखते है अतः सर्वाभ्यन्तर मंडल से सर्वबाह्य मंडल एकसो तिरासि १८३ तुल्य है तो जो पांच योजन को एकसो तिरासी से गुणा जाय तब १८३×५=९१५ नवसो पन्द्रह योजन होते हैं । इकसठिया पैंतीस संख्या को जो एकसो अस्सी गुणा किया जाय तो (६४०५) छहजार चारसो पांच होते हैं । उनको इकसठ से भाग देने पर एकसो पांच १०५ लब्ध होता है इसको पूर्व की योजन राशी में जो प्रक्षिप्त किया जाय तो एक हजार वीस होते हैं । - ९१५+१०५= १०२० इसको सर्वाभ्यन्तर मंडल गत अंतर परिमाण में कि जो नन्नाणु हजार छहसो चालीस ९९६४० योजन होता है, इसमें वोसका प्रक्षेप करने पर ९९६४० + १०२०= १००६६० एक लाख छहसो साठ होते हैं। इस प्रकार सर्वबाह्य मण्डल का यथोक्त परिमाण निकल आता है ।
તથા એક ચેાજનના એકડિયા પાંત્રીસ ભાગનુ અંતર થાય છે. આ રીતના અંતર પરિમાણુની વિચારણા કરતાં અભિવૃદ્ધિત જણાઈ આવે છે. તેથી સર્વાભ્યન્તર મડળમાંથી સબાહ્ય મંડળ એકસેસ ત્ર્યાસી ૧૮૩ ચૈાજન ખરાખર થાય છે.. તા જો પાંચ યાજનને એકસા ત્ર્યાસીથી ગુણવામાં આવે તે ૧૮૩૪ ૫=૯૧૫ નવસાપ દરયાજન થાય છે. તથા એકસિયા પાંત્રીસની સંખ્યાને જો એકસો એશી ગણી કરવામાં આવે તે ૬૪૦૫ છ હજાર ચારસા પાંચ થાય છે. તેને એકમથી ભાગવાથી ૧૦૫ એકસે પાંચ લબ્ધ થાય છે. તે એકસે પાંચની સંખ્યાને પહેલાની યાજન સંખ્યામાં ઉમેરવામાં આવે તે એક હજારને वीस थाय छे. =३१५+१०५=१०२० આ સંખ્યાને સર્વાભ્યન્તરના અંતર પરિમાણમાં એટલે કે નવ્વાણુ હજાર છસે ચાલીસ ૯૯૬૪૦ વૈજનમાં એક હજાર વીસની સંખ્યા ઉમેરવાથી ૯૯૬૪૦+૧૦૨૦=૧૦૦૬૬૦ એક લાખ સૈા સાઈઠું થાય છે. આ રીતે સ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #125

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १५ प्रथमप्राभृते चतुर्थ प्राभृतप्राभृतम् ११३ 'तया णं उत्तमकटपत्ता उकोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवई, जहण्णए दुबालमुहुत्ते दिवसे भवई' तत्र खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्ता उत्कर्षिका अष्टादशमुहूर्त्ता रात्रि भवति, जघन्यो द्वादशमुहूत्तों दिवसो भवति। तत्र तदनु खलु सर्वबाद्यमण्डलगतचारचरणकाले खलु इति निश्चितम्, उत्तमकाष्ठा प्राप्ता--परमप्रकर्षतां गता, उत्कर्षिका-उत्कृष्टा अष्टादशमुहूर्त्तात्मिका-३६ षट् त्रिंशद्धटिकात्मिका रात्रि भवति । तथा च जघन्य:-न्यूनतमः-परमाल्पः द्वादशमुहूर्तात्मक:२४ चतुर्विशतिपरिकात्मको दिवसो भवति ।। 'एस णं पढमे छम्मासे एस णं पढमस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे' एष खलु प्रथमः षण्मासः, एप खलु प्रथमस्य षण्मासस्य पर्यवसानः॥ एष खलु-पूर्वोकनियमप्रवर्तकः प्रथमः-आदित्यसम्बत्सरस्याद्यः षण्मासः, आद्यस्यादित्य सम्बत्सरस्य प्रथमस्य षण्मासस्य पर्यवसानः-प्रथमपण्मासान्त, 'ता पविसमाणा सूरिया दोच्चं
(तया णं उत्तमकट्टपत्ता उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ जहण्णए दुवालसमुहत्ते दिवसे भवइ) तब उत्तम काष्ठा प्राप्त अठारह मुहूर्तात्मिका रात्री होती है, तथा जघन्य बारह मुहूर्त का दिवस होता है, अर्थात् सर्वबाह्य मंडलगत चार चरण काल में परम प्रकर्षप्राप्त उत्कर्षिका नाम उत्कृष्ट से अठारह मुहूर्त प्रमाण वाली-३६ छत्तीस घटितात्मक रात्री होती है। तथा जघन्य माने अत्यन्त अल्प बारह मुहूर्तात्मक-२४ चोवीस घटिका प्रमाण वाला दिवस होता है। __ (एस णं पढमे छम्मासे एस णं पढमस्स छम्मासस्स पज्ज वसाणे) यह प्रथम छहमास कहा है, यही प्रथम छहमास का पर्यवसान नाम अन्त है। अर्थात् यह पूर्वोक्त नियम प्रवर्तक प्रथम माने सूर्य संवत्सर का आदि का छहमास है, यही आद्यसूर्यसंवत्सर का प्रथम के छमास का पर्यवसान अन्त है। (ता पविसमाणा सूरिया दोच्चं छहम्मासं अयमाणा पढमंसि अहोरतसि બાહ્યમંડળનું યક્તપરિમાણુ થઈ જાય છે.
(तया ण उत्तमकट्ठपत्ता उक्कोसिया अट्टारसमुहुत्ता राई भवइ जहण्णए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ) त्यारे उत्तम 1 1 अढा२ भुडूतनी रात्री थाय छ भने धन्य मार મુહૂર્તને દિવસ થાય છે. અર્થાત્ સર્વબાહ્ય મંડળમાં ગતિ કરવાના સમયે પરમપ્રકર્ષ પ્રાપ્ત ઉત્કષિક અર્થાત્ વધારેમાં વધારે અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણુવાળી ૩૬ છત્રીસ ઘડિ યુક્ત રાત્રી હોય છે. તેમજ જધન્ય અર્થાત્ અત્યંતના ચોવીસ ઘડિ પ્રમાણવાળો બાર મુહુર્ત हिवस डाय छे. (एस णं पढमे छम्मासे एस णं पढमस्स छम्मासस्स पज्ज पसाणे) ॥ शत प्रथम છ માસ કહેલ છે, આજ પહેલા છ માસનું પર્યવસાન અર્થાત્ અંતભાગ છે. અર્થાત્ આ પૂર્વોક્ત નિયમ પ્રવર્તક પ્રથમ એટલે કે સૂર્યસંવત્સર આદિના છ માસ કહ્યા છે, આજ पडेटा सूर्यवत्सरना पडसा छ भासनु पर्यवसान अर्थात् भन्तना समय छे. (ता पविसमाणा सूरिया दोच्चं छम्मा अयमाणा पढमंसि अहोरत्तंसि बाहिराणतरं मंडलं उवसंकमित्ता
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #126

११४
- सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे छम्मासं अयमाणा पढमंसि अहोरसि बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरंति' तस्मात् प्रविशन्तो सूर्यो द्वितीयं षण्मासमाददानौ प्रथमे अहोरात्रे बाह्यानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरतः । तदा तौ द्वौ जम्बूद्वीपगतौ सूयौँ प्रविशन्तौ-सर्वबाह्यमण्डलभोगानन्तरं-त्र्यशीत्यधिकशततमं सर्वान्तिमं मण्डलमुपभुज्य-ततःपरावर्त्य तन्मण्डलानन्तरं-सर्वबाह्याद्वितीयं मण्डलं प्रविशन्तौ-पुनरन्तराभिमुखं गच्छन्तौ द्वितीयं षण्मासमाददानौ-आदित्यसम्बत्सरस्यान्तिमं षण्मासं प्रवर्तयन्तौ प्रथमेऽहोरात्रे-द्वितीयषण्मासस्य प्रथमे अहोरात्रे बाह्यानन्तरंसर्वेबाह्यानन्तरं द्वितीयमण्डलमुपसंक्रम्य-तत्र गत्वा चारं चरतः-गमनं कुरुतः । 'ता जया णं एते दुवे सूरिया बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरंति तया णं एगं जोयणसयसहस्सं छच्च चउप्पण्णे जोयणसए छत्तीसं च एगट्ठिभागे जोयणस्स अण्णमण्णस्स अंतरं कटु चारं चरंति आहिताति वएज्जा' ततो यदा खलु एतौ द्वौ सूर्यो बाह्यानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य बहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरंति) तब प्रवेश करते हुवे दोनों सूर्य दूसरे छहमास को प्राप्त होता हुवा प्रथम अहोरात्र में बाह्यानन्तर मंडल में उपसंक्रमण कर के गति करते हैं। कहने का अभिप्राय यह है कि सर्वबाह्य मंडल को भोगने के पश्चात् एकसो तिरासीवें सर्वान्तिम मंडल को भोग कर तत्पश्चात् वहां से परिवर्तन कर के उस मंडल के अनन्तरवे माने सर्वबाह्य मंडल से दूसरे मंडल में प्रवेश करते हुवे अर्थात् फिर से अंदर की ओर जाते हवे दूसरे छहमास प्राप्त कर के अर्थात् आदित्यसंवत्सर के अन्त के छहमास को प्रवर्तित करते हुवे दूसरे छहमास के प्रथम अहोरात्र में सर्वबाह्य मंडल के अनन्तरवें दूसरे मंडल में उपसंक्रमण कर के माने वहां जाकर के गमन करता है। (ता जया णं एते दुवे सरिया बाहिराणंतरं मंडलं उपसंकमित्ता चारं चरंति तया णं एग जोयणसयसहस्सं छञ्च च उप्पण्णे जोयणसए छत्तीसं च एगहिभागे जोयणस्स अण्णमण्णस्स अंतरं कट्टु चारं चारंति आहिताति वएज्जा) तत्पचार चरंति) त्यारे प्रवेश ४२ता भन्ने सूर्या भीत छ भासन। माम रीने पडली અહોરાત્રીમાં બાહ્યાવંતર મંડળમાં ઉપસક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. કહેવાને ભાવ એ છે કે–સર્વબાહ્યમંડળને ભોગવ્યા પછી ત્યાંથી પાછા ફરીને તે મંડળની પછીના અર્થાત્ સર્વબાહ્યમંડળથી બીજા મંડળમાં પ્રવેશ કરીને એટલે કે ફરીથી અંદરની તરફ જતાં બીજા છ માસને પ્રાપ્ત કરીને અર્થાત્ આદિત્ય સંવત્સરના અંતના છ માસને પ્રવર્તાવતા બીજા છ માસની પહેલી અહેરાત્રિમાં સર્વબાહ્યમંડળની પછીના બીજા મંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને અર્થાત્ ત્યાં જઈને ગમન કરે છે.
(ता जया णं एते दुवे सूरिया बाहिराणंतर मंडलं उवसंकमित्ता चार चरंति तया णं एगं जोयणप्लयसहस्सं छच्च चप्पण्णे जोयणसए छत्तीसं च एगट्रिभागे जोयणस्स अण्णमण्णस्स अंतर कटूटु चार चरंति आहितेति वएज्जा) ते पछी न्यारे को भन्ने सूर्या माना
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #127

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १५ प्रथमप्राभृते चतुर्थं प्राभृतप्राभृतम्
११५ चारं चरत स्तदा खलु एकं योजनशतसहस्र षट् च चतुः पञ्चाशद योजनशतानि षइविंशति चैकषष्टिभागान् योजनस्यान्योऽन्यस्य अन्तरं कृत्वा चारं चरत आख्यातौ इति वदेत् । 'ततः तस्मात् सर्ववाह्यमण्डलसंचरणकालादनन्तरं यदा खलु एतौ द्वौ जम्बूद्वीपगतौ सूयौँ बाह्यानन्तरं-सर्वबाह्यानन्तरमक्तिनं द्वितीयं मण्डलमुपसंक्रम्य-द्वितीयमण्डलं गत्वा चारं चरतःतत्र गमनं कुरुतस्तदा खलु एकं योजनशतसहस्र-लक्षयोजनपरिमितं षट् च-पट्शतानि चतुः पञ्चाशयोजनशतानि-चतुः पञ्चाशदधिकानि षट्शतानि योजनानि, षइविंशतिं चैकपष्टिभागान् योजनस्य-(१००६५४ यो. २६३) एतन्मित मन्योऽन्यस्य-परस्परस्यान्तरं कृत्वा चारं चरत:-द्वितीयमण्डले गच्छतः आख्यातो कथिताविति स्वशिष्येभ्यो वदेत' अत्रापि अन्तरपरिमाणं सर्वबाह्यगतादष्टाचत्वारिंशदन्तरपरिमाणादक्तिने द्वितीये मण्डले यदन्तरपरिमाणं पञ्चभियॊजनैः पञ्चविंशनाचैकपष्टिभागै योजनस्योनमन्तरपरिमाणं लभ्यते, अनया युक्त्या त्रैराशिकस्थापनया च यथोक्तमन्तरपरिमाणं सिध्यति । 'तया णं अट्ठारसश्चात् जब ये दोनों सूर्य बाह्य के अनन्तरवें मंडल का उपसंक्रमण कर के गति करते हैं तब एक लाख छसो चोपन योजन तथा एक योजन के छन्वीस एकइकसठिया भाग का परस्पर में अंतर कर के गति करते हैं ऐसा कहे । अर्थात् सर्वबाह्यमंडल के संचरण काल के अनन्तर जब ये जम्बूद्वीपगत दोनों सूर्य सर्वबाह्य मंडल के पीछे का दूसरे मंडल में उपसंक्रमण कर के माने दूसरे मंडल में जाकर गति करते हैं अर्थात् वहां गमन करते हैं तब एक लाख छस्सो चोपन योजन तथा एक योजन के छच्चीसवां इकसठिया एकभाग =(१००६५४ यो. २६.) इतना परस्पर में अंतर कर के गति करते हैं अर्थात् दूसरे मण्डल में जाते कहे हैं ऐसा अपने शिष्यों को कहें। यहां पर भी अन्तरपरिमाण से पीछे के दूसरे मंडल में जो अन्तर परिमाण पांच योजन एवं एक योजन के पचीस इकसठिया भाग परिमाण प्राप्त होता है, इस युक्ति से तथा પછીનું ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે, ત્યારે એક લાખ છસો ચેપન જન તથા એક
જનના છત્રીસ એકસથિા ભાગનું અંતર કરીને એકબીજા ગમન કરે છે. તેમ સમજવું અર્થાત્ સર્વબાહ્યમંડળના સંચરણના સમય પછી જ્યારે જંબૂદ્વીપમાં રહેલ એ બને સૂર્યો સર્વબાહ્યમંડળની પછીના બીજા મંડળમાં ઉપસક્રમણ કરીને એટલે કે બીજા મંડળમાં જઇને ગતિ કરે છે. અર્થાત્ ત્યાં ગમન કરે છે. ત્યારે એક લાખ છ ચોપન જન તથા એક એજનના એકસડિયા એકસઠિયા છવ્વીસ ભાગ (૧૦૦૬૫૪ –૩૬ પરસ્પમાં આટલું અંતર કરીને ગતિ કરે છે. અર્થાત્ બીજા મંડળમાં જાય છે. એ પ્રમાણે શિષ્યોને સમજાવવું. અહીંયાં પણ અન્તર પરિમાણ સર્વબાહ્યમંડળગત અડતાલીસ અંતર પરિમાણથી પછીના બીજા મંડળમાં જે અંતર પરિમાણ પાંચ યોજન અને એક એજનના પચાસ એકસઠિયા ભાગ પરિમાણ પ્રાપ્ત થાય છે. આ યુક્તિથી તથા રેશિક સ્થાપનાથી પૂર્વોક્ત
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #128

११६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे मुहुत्ता राई भवइ दोहिं एगद्विभागमुत्तेहिं ऊणा, दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ दोहिं एगट्ठिभागमुहुत्तेहिं अहिए' तदा खलु अष्टादशमुहर्ता रात्रि भवति द्वाभ्यामेकषष्टिभागमुहूर्ताभ्याम् ऊना, द्वादशमुहूर्तो दिवसो भवति द्वाभ्यामेकषष्टिभागमुहूर्ताभ्यामधिकः । तदासर्वबाह्यानन्तराक्तिन द्वितीयमण्डलगतचारचरणसमये 'एवं खलु एएणोवाएणं पविसमाणा एते दुवे सरिया ततोऽणंतराओ तदाणंतरं मंडलाओ मंडलं संकममाणा पंच पंच जोयणाई पणतीसे एगट्ठिभागे जोयणस्स एगमेगे मंडले अण्णमण्णस्संतरं णिवुड्रेमाणा णिवुड्रेमाणा सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरंति' । एवं खलु एतेनोपायेन प्रविशन्तौ इमो द्वौ सूौँ-ततोऽनन्तरान्मण्डलात्ततोऽनन्तरं मण्डलं संक्रामन्तौ पश्च पञ्च योजनानि पञ्चत्रिंशतं चैकषष्टिभागान् योजनस्य एकैकस्मिन् मण्डले अन्योऽन्यस्यान्तरं निर्वेष्टयन्ती निर्वेष्टयन्तौ सर्वात्रैराशि की स्थापना से पूर्वोक्त अन्तर परिमाण सिद्ध होता है (तया णं अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ दोहिं एगहिभागमुहुत्तेहिं ऊणा, दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ दोहिं एगहिभागमुहत्तेहिं अहिए) तब इकसठिया दो मुहूर्त भाग न्यून अठारह मुहूर्त को रात्री होती है एवं इकसठिया दो मुहूर्त अधिक बारह मुहूर्त का दिवस होता है । कहने का भाव यह है कि सर्वबाह्य मंडल के अक्तिन दूसरे मंडल के चार चरण काल में पूर्व कथित परिमाण हो जाता हैं। ___ (एवं खलु एएणोवाएणं पविसमाणा एते दुवे सरिया ततोऽणंतराओ तयणंतरं मंडलाओ मंडलं संकममाणा पंच पंच जोयणाइं पणतीसे एगट्ठिभागे जोयणस्स एगमेगे मंडले अण्णमण्णस्संतरं णिवुड्ढेमाणा णिवुड्ढेमाणा सव्वउभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरंति) इस प्रकार इस उपाय से प्रवेश करते हवे ये दोनों सूर्य तदनन्तर के मंडल से तदनन्तर मंडल में संक्रमण करते करते पांच पांच योजन एवं एक योजन के इकसठिया पैंतीस भाग एक एक मण्डल में परस्पर के अन्तर को कम करते करते सर्वाभ्यन्तर मंडल में जाकर मत२ परिभा सिद्ध थाय छे. (तया णं अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ दोहिं एगट्टिभाग मुहुत्तेहिं ऊणा दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ दोहिं एगद्विभागमुहुत्तेहिं अहिए) त्यारे २४सठिया બે ભાગ મુહૂર્ત ન્યૂન અઢાર મુહૂર્તની રાત્રી હોય છે. અને એકસઠિયા બે મુહૂર્ત વધારે બાર મુહૂર્તને દિવસ થાય છે. કહેવાને ભાવ એ છે કે સર્વબાહ્યમંડળની પછીના બીજા મંડળના ચાર ચરણ કાળમાં પૂર્વોક્ત પરિમાણ થાય છે.
(एवं खलु एएणोवाएणं पविसमाणा एए दुवे सूरिया ततोऽणंतराओ मंडलाओ मंडलं संकममाणा पंच पंच जोयणाई पणतीसे एगदिमागे जोयणस्स एगमेगे मंडले अण्णमण्णस्संतर णिवुड्ढेमाणा णिवुड्ढे माणा सबभनर मंडलं उवसंकमित्त। चार चरंति) 41 प्रमाणेना ઉપાયથી પ્રવેશ કરીને એ બને સૂયે તે પછીના મંડલથી તે પછીના મંડળમાં સંક્રમણ કરતા કરતા પાંચ પાંચ જન અને એકજનના એકસડ્યિા પાંત્રીસ ભાગ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #129

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १५ प्रथमप्राभृते चतुर्थ प्राभृतप्राभृतम् ११७ भ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरतः । एवम्-पूर्वोक्तप्रकारेण खलु इति निश्चितम् एतेनोपायेन-एकतोऽपि एकः सूर्योऽभ्यन्तरं मण्डलं प्रविशन् पूर्वपूर्वमण्डलगनादनन्तरपरिमाणात अनन्तरे अनन्तरे विवक्षिते मण्डले अन्तरपरिमाणस्य अष्टाचत्वारिंशतम् एकषष्टिभागान् द्वे च योजने वर्द्धयति हापयति च, इत्थमपरतोऽपि अपरः सूर्यः, इत्येवंरूपेणोपायेनेत्यर्थः, प्रविशन्तौ-अन्तरमण्डलाभिमुखं गच्छन्तौ एतौ द्वौ जम्बूद्वीपगतो सूयौं ततोऽनन्तरान्मण्डलाततोऽनन्तरं मण्डलं-मण्डलान्मण्डलान्तरं संक्रामन्तौ संक्रामन्तौ एकैकस्मिन् मण्डले पूर्वपूर्वमण्डलगतादन्तरपरिमाणादन्तरे अन्तरे विवक्षिते मण्डले पञ्च पञ्च योजनानि पञ्चत्रिंशतं चैकपष्टिभागान् योजनस्य एकैकस्मिन् मण्डले अन्योऽन्यस्य-परस्परस्यान्तरं निर्वेष्टयन्ती निर्वेष्टयन्तौ-हापयन्तो हापयन्ती द्वितीयस्य षण्मासस्य ज्यशीत्यधिकशततमे अहोरात्रे सूर्यसंवत्सरपर्यवसानभूते काले सर्वाभ्यन्तरमण्डलसंचरणकालपर्यन्तमित्यर्थः, तेनतस्मिन् समये सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरतः सूर्यसम्वत्सरपर्यवसानभूते काले गति करता है अर्थात् पूर्वोक्त प्रकार से माने एक तरफ एक सूर्य अभ्यन्तर मंडल में प्रवेश करता हवा पूर्व पूर्व मंडलगत अंतर परिमाण से अनन्तर अनन्तर के विवक्षित मंडल में अन्तरपरिमाण में इकसठिया अडतालीस एवं दो योजन बढ़ाते हैं तथा कम करते हैं इस प्रकार दूसरा सूर्य भी उसी प्रकार के उपाय से अनन्तर मंडल के सन्मुख जाते हुवे जम्बूद्वीपगत ये दोनों सूर्य एक मंडल से दूसरे मंडल में संक्रमण करते हुवे एक एक मंडल में पूर्व पूर्व मंडलगत अनन्तर के परिमाण से अनन्तर मंडल के अन्तर में विवक्षित मंडल में पांच पांच योजन तथा एक योजन के इकसठिया पैंतीस भाग एक एक मंडल में परस्पर का अन्तर को कम कर के दूसरे छहमास के तिरासीवे अहोरात्र में सूर्यसंवत्सर के अन्तकाल में माने सर्वाभ्यन्तरमंडल में उपसंक्रमण कर के गति करते हैं अर्थात् सूर्यसंवत्सर के अन्तभूत काल में सर्वाभ्यन्तर એક એક મંડળમાં એકબીજાના અંતરને ઓછું કરતા કરતા સભ્યન્તર મંડળમાં જઈને ગતિ કરે છે. અર્થાત્ પૂર્વોક્ત પ્રકારથી એટલે કે એક તરફ એક સૂર્ય અભ્યન્તર મંડળમાં પ્રવેશ કરીને પહેલા પહેલાના મંડળના અંતર પરિમાણથી પછી પછીના વિવક્ષિત મંડળના અંતર પરિમાણમાં એકસઠિયા અડતાલીસ એ બે જન વધારે છે. તથા કમ કરે છે. આ પ્રમાણે બીજે સૂર્ય પણ એ પૂર્વોક્ત પ્રકારના ઉપાયથી અનન્તર મંડળની સમુખ જતાં જતાં જમ્બુદ્વીપમાં એ બેઉ સૂર્યો એક મંડળમાંથી બીજા મંડળમાં સંક્રમણ કરીને એક એક મંડળમાં પૂર્વ પૂર્વ મંડળનત પછીના પરિમાણથી અનન્તર મંડળના અંતરમાં વિવક્ષિત મંડળમાં એક બીજાના અંતરને ઓછું કરીને બીજા છ માસના યાશીમાં અહોરાત્રીમાં સૂર્યસંવત્સરના અન્તસમયમાં એટલે કે સર્વોચ્ચત્તર મંડળ સંચરણ કાળ સુધીના કાળમાં સભ્યન્તર મંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે, અર્થાત્ સૂર્યસંવ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #130

११८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे सर्वाभ्यन्तरमण्डले चरन्तौ भवतः इत्यर्थः । 'जया णं एए दुवे सूरिया सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरंति, तया णं णवणउतिजोयणसहस्साई छच्च चत्ताले जोयणसए अण्णमण्णस्स अंतरं कटु चारं चरंति' यदा खलु एतौ द्वौ सूयौं सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरत स्तदा खलु नवनवतियोजनसहस्राणि चत्वारिंशद्योजनशतानि अन्योऽन्यस्यान्तरं कृत्वा चारं चरतः। तत्र-मण्डलान्मण्डलसंचरणसमयक्रमे यदा खलु एतौ द्वौ जम्बूद्वीपगता सूर्यो संचरन्तो संचरन्तो सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरतश्चरन्तों भवत स्तदा खलु इति निश्चितं नवनवति योजनसहस्राणि-एकोनशतसहस्रयोजनानि षट् च चत्वारिंशदयोजनशतानि-षट् योजनशतानि चत्वारिंशदधिकानि-९९०००+६४०== ९९६४० योजनानि अन्योऽन्यस्य-परस्परस्यान्तरं कृत्वा चारं चरतः-तथा चरन्तौ दृष्टी भवत, स्तयाणमिति 'तया णं उत्तमकट्टपत्ते उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ' तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्तः उत्कर्षकोऽष्टादशमुहूतौ दिवसो मंडल में दोनों सूर्य गति करते कहे हैं । ___ (जया णं एए दुवे सूरिया सबभतरं मंडलं उपसंकमित्ता चारं चरंति तया णं णवणवतिजोयणसहस्साई छच्च चत्ताले जोयणसए अण्णमण्णस्स अंतरं कटु चारं चरंति) जब ये दोनों सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल में उपसंक्रमण कर के गति करते हैं तब नन्नाणु हजार छस्सो चालीस योजन का परस्पर में अन्तर कर के गति करते हैं। इस कथन का भाव यह है कि एक मंडल से दूसरे मंडल में संचरण के समय क्रम में जब जम्बूद्वीप गत ये दोनों सूर्य संचार करते करते सर्वाभ्यन्तर मंडल का उपसंक्रमण कर के गति करते रहता है तब नन्नाणु हजार छसो चालीस-९९०००+६४० योजन का परस्पर में अन्तर करते हुवे दृश्यमान होते हैं। (तया णं उत्तमकट्टपत्ते उक्कोसए अट्ठारसमुहत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ) तब સરના અન્તના સમયમાં સર્વાભ્યન્તર મંડળમાં બને સૂર્ય ગતિ કરે છે.
(जया णं एए दुवे सूरिया सव्वभंतर मंडलं उवसंकमित्ता चार चरंति तया णं णवणवति जोयणसहस्साई छच्च चत्ताले जोरणसए अण्णमण्णस्स अंतर कटु चार चरंति) न्यारे से બને સૂર્ય સર્વાભ્યન્તર મંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. ત્યારે નવાણું હજાર છ ચાળીસ એજનનું પરપરમાં અંતર કરીને ગતિ કરે છે. કહેવાનો ભાવ એ છે કેએક મંડળમાંથી બીજા મંડળમાં સંચરણ સમય ક્રમમાં જ્યારે જંબુદ્વીપમાં આવીને એ બને સૂર્યો સંચાર કરતા કરતા સર્વાભ્યન્તર મંડળનું ઉપક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે, ત્યારે न०वा १२ से. याणीस = ६८०००+१४०८३८८ १४० या ननु ५२२५२मा मत२४२ता दृष्टिगाय२ थाय छे. (तया णं उत्तमकट्ठपत्ते उक्कोसए अद्वारसमुहुत्ते दिवसे भवइ जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ) त्यारे ५२८५४५° a SrBष्ट मा२ मुतना हिवस थाय छे.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #131

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १५ प्रथमप्राभृते चतुर्थ प्राभृतप्राभृतम् ११९ भवति, जघन्या द्वादशमुहूर्ता रात्रि भवति । तदा-सर्वाभ्यन्तरमण्डलसञ्चरणसमये खलुइति निश्चितम् उत्तमकाष्ठाप्राप्तः-परमोत्कर्षतां गतः, उत्कर्षक:-महत्तमः अष्टादशमुहूत्तों दिवसो भवति-पत्रिंशद् घटिकात्मकः परमदिवसो भवति । जघन्या-परमाल्पिका द्वादशमुहूर्ता-तत्प्रमाणिका-चतुर्विंशतिघटिकात्मिका रात्रिर्भवति, यथा तत्र दिनमानम्-३६ घटिमितम् । रात्रिमानम्-२४ घटिमितमिति । अत्रापि प्रागुक्तप्रकारेणैव पूर्वपूर्वमण्डलगतादनन्तरपरिमाणादनन्तरपरिमाणस्य पञ्चभिः पञ्चभियोजनैः पञ्चत्रिंशता चैकषष्टिभागयोजनस्य हीनत्वादन्यत्राधिकत्याच, तदेवं रूपान्तरपरिमाणे भावनया त्रैराशिकेन च सर्वमुपपन्नं भवेत् । 'एस णं दोच्चे छम्मासे एस णं दोच्चस्स छम्मासस्स पजवसाणे एस णं आइच्चे संवच्छरे, एस णं आइच्चसंवच्छरस्स पज्जवसाणे ।' एष खलु द्वितीयः षण्मास: एष खलु द्वितीयस्य षण्मासस्य पर्यवसानः, एष खलु आदित्यः सम्वत्सरः एष खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्त उत्कर्ष से अठारह मुहूर्त का दिवस होता हैं तथा जघन्य बारह मुहर्त की रात्रि होती है । अर्थात् सर्वाभ्यन्तर मंडल के संचरण समय में परम प्रकर्ष प्राप्त उत्कर्ष माने सब से बडा अठारह मुहूर्त का दिवस होता है माने छत्तीस घटिकात्मक उत्तम दिवस होता है । तथा जघन्या परम छोटि बारह मुहर्त प्रमाणवाली याने चोवीस घटिकात्मक रात्री होती है। जैसा वहां दिनमान ३६ छत्तीस घटिका प्रमाण का तथा रात्रि मान २४ चोवीस घटिकात्मक प्रमाण का है। यहां पर भी पूर्वोक्त प्रकार से ही पूर्व पूर्व मंडल गत अनन्तर परिमाण से अनन्तर परिमाण का पांच पांच योजनों से तथा एक योजन के इकसठिया पैंतीस भाग हीन होने से तथा अन्यत्र अधिक होने से भाने हीनाधिक होने से इस प्रकार के अन्तर परिमाण की भावना से एवं त्रैराशिक प्रकार से सर्व सम्यकतया लभ्य हो जाता है। _ (एस णं दोच्चे छम्मासे एसणं दोच्चस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे एस णं आइच्चे संवच्छरे एस णं आइच्चसंवच्छरस्स पज्जवसाणे) इस प्रकार से તથા જધન્ય બાર મુહૂર્તની રાત હોય છે. અર્થાત્ સભ્યન્તર મંડળના સંચરણ સમયમાં ઉત્તમ કાષ્ઠા પ્રાપ્ત સૌથી મટે છત્રીસ ઘડિ યુક્ત અઢાર મુહૂર્તને દિવસ થાય છે. તથા જઘન્ય એકદમ નાની બાર મુહૂર્ત પ્રમાણની અર્થાત્ વીસ ઘડીની રાત્રી થાય છે. જેમ ત્યાં દિનમાન ૩૬ છત્રીસ ઘડીનું તથા રાત્રીમાન ચોવીસ ઘડી પ્રમાણુનું થાય છે તેમ અહીંયાં પણ પૂર્વોક્ત પ્રકારથી જ પૂર્વ પૂર્વ નું અંતર પરિમાણથી પછીના મંડલના પરિ માણુનું પાંચ પાંચ જનોથી તથા એક એજનના એકસઠિયા પાંત્રીસમાં ભાગ ઓછા થવાથી તથા બીજે વધારે થવાથી એટલે કે ઓછાવત્ત થવાથી આ પ્રમાણેના અંતર પરિ. માણની ભાવનાથી અને વૈરાશિક પ્રકારથી સમ્યક્ત રીતે સુસંગત થાય છે.
(एस णं दोच्चे छम्मासे एस णं दोच्चस्स छम्म सस्स पज्जवसाणे) ॥ प्रमाणे भीत
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #132

१२०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे आदित्यस्य सम्वत्सरस्य पर्यवसानः । एपः पूर्वोक्तानेकविधलक्षणलक्षितः खलु इति निश्चित द्वितीयः षण्मास:-सूर्ययोस्तुलादि मीनान्तराशिभोगात्मकः, एष खलु द्वितीयस्य षण्मासस्य पर्यवसानः-समाप्तिकालः । एष खलु आदित्यः सम्वत्सरः--सौरवर्षः । एष खलु आदित्यस्य सम्वत्सरस्य पर्यवसानः-सौरवर्षस्यान्तिमः यः-सायनमीनान्तभोगकालः । इत्येवं क्रमेण विस्तरतोऽहोरात्रव्यवस्था प्रतिपादितास्ति, ॥ सू० १५॥
इति प्रथमस्यप्रामृतस्य चतुर्थ प्रामृतप्रामृतं समाप्तम् १-४ इति ।
॥ अथ प्रथम प्राभृतस्य पश्चमं प्राभृतप्राभृतम् ।। मूलम् --'ता केवइयं ते दीवं समुदं वा ओगाहिना सूरिए चारंचरइ आहिताति वएज्जा तत्थ खलु इमाओ पंच पडिवत्तिओ पपणत्ताओएगे एवमासु ता पगं जोयणसहस्सं एगं च तेत्तीसं जोयणसयं दीवं वा समुदं वा ओगाहित्ता सूरिए चारं चरइ, एगे एवमासु १। एगे पुण एवमासु-ता एगं जोयणसहस्सं एगं चउतीसं जोयणसयं दीवं वा समुदं वा ओगाहित्ता सूरिए चारं चरइ, एगे एव माहंसु २ । एगे दूसरा छहमास कहा है यही दूसरे छहमास का पर्यवसान होता है । यही आदित्यसंवत्सर कहा है, यही आदित्यसंवत्सर का पर्यवसान होता है। अर्थात् यह पूर्वोक्त अनेक प्रकार के लक्षणों से उपलक्षित दूसरा छ मास दोनों सूर्य के तुला राशि से मोनान्त राशि भोग रूप काल से होता है । यही दूसरे छहमास का पर्यवसान है माने समाप्तिकाल है। यही आदित्यसंवत्सर माने सौर वर्ष होता है। यही आदित्यसंवत्सर का माने सौरवर्ष का अन्तकाल है जो सायन मीनान्त भोगात्मक है। इस प्रकार के क्रम से सविस्तर अहोरात्रि की व्यवस्था प्रतिपादित की है ॥ मू० १५॥
॥ इति प्रथम प्राभृत का चौथा प्राभृतप्राभृत समाप्त ॥ છ માસ સંબંધી કથન કરેલ છે, આજ પ્રકારથી બીજા છ માસનું પર્યવસાન અર્થાત્ અંત થાય છે. આજ આદિત્યસંવત્સર કહેલ છે. આ જ રીતે આદિત્યસંવત્સરનું પર્યવસાન અર્થાત્ સમાપ્તિ થાય છે, કહેવાનો ભાવ એ છે કે-આ પૂર્વોક્ત અનેક પ્રકારના લક્ષણથી ઉપલક્ષિત બીજા છ માસ બને સૂર્યના તુલા રાશિથી મીનાન્ત રાશીના ઉપગ રૂપ કાળમાં થાય છે, આજ બીજા છ માસને અ ત છે. અર્થાત્ સમાપ્તિ કાળ છે. આજ આદિત્ય સંવત્સર અર્થાત્ સૌરસંવત્સર છે. આજ આદિત્ય સંવત્સર એટલે કે સૌરવર્ષને સમાપ્તિ કાળ છે. કે જે સાયન મીનાત ભેગાત્મક હોય છે. આ રીતના કમથી વિસ્તાર પૂર્વક અહેરાત્રિની વ્યવસ્થા પ્રતિપાદિત કહેલ છે. સૂવ ૧૫ છે
પહેલા પ્રાભૂતનું ચોથું પ્રાભૃતપ્રાભૃત સમાપ્ત ૧-૪ |
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #133

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १६ प्रथमप्राभृते पञ्चमं प्राभृतप्राभृतम् १२१ पुण एवमाहसु-ता एगं जोयणसहस्सं एगं च पणनीसं जोयणसुर्य दोवं वा समुदं वा ओगाहित्ता सूरिए चार चरइ, एगे एव. माहंसु ३, एगे पुण एक्माहंसु-ता अवटुं दोवं वा समुह वा ओगाहित्ता सूरिए चारं चरइ, एगे एवमासु ४, एगे पुण एवमाहसु. ता एगं जोयणसहस्सं एगं तेत्तीसं जोयणसयं दीवं वा समुदं वा ओगाहिता सूरिए चारं चरइ ५, तत्थ जे ते एवमाहंसु ता एगं जोयणसहस्सं तेत्तीसं जोयणसयं दोवं वा समुदं वा उग्गाहिता सरिए चारं चरइ, ते एव. माहंसु, जया णं सूरिए सबभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं जंबुद्दीवं एग जोयणसहस्सं एगं च तेत्तीसं जोयणसयं ओगाहित्ता सूरिए चारं चरइ, तया णं उत्तमकट्ठपत्ते अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, ता जया णं सूरिए सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ. तया णं लवणसमुदं एगं जोयणसहस्सं एगं च तेत्तीसं जोयणसयं ओगाहित्ता चारं चरइ, तया णं उत्तमकटुपत्ता उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ जहणिए दुवालसमुहत्ते दिवसे भवइ, एवं चोत्तोसं जोयणसयं, एवं पणतीसं जोयणसयं, (पणतीसेऽवि एवं चेव भाणियव्व) तत्थ जे ते एवमाहंसु-ता अवढ्डं दीपं वा समुदं वा ओगाहित्ता सूरिए चार चरइ, ते एवमासु जया णं सूरिए सव्वभंतरं मंडल उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं अवडं जंबूदीवं दीवं ओगाहित्ता चारं चरइ, तओ णं उत्तमकट्ठपत्ते उक्कोसए अटारसमुटुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, एवं सव्वबाहिरए वि गवरं अवड्ढे लवणसमुदं, तया णं राइं दियं तहेव, तत्थ जे ते एवमाहंसु-ता णो किंचिद्दीवं वा समुदं वा ओगाहित्ता सूरिए चारं चरइ, ते एवमाहंसु-ता जया णं सूरिए सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं णो किंचिदीवं वा समुहं वा ओगाहित्ता सूरिए चारं चरइ, तया णं उत्तमकट्टपत्ते उक्कोसए अट्टारसमुहुत्ते दिवसे
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #134

१२२
सूर्यप्रशप्तिसूत्रे भवइ, तहेव एवं सव्वबाहिरए मंडले, णवरं णो किंचिल्लवणसमुदं
ओगाहित्ता चारं चरइ, राइं दियं तहेव एगे एवमाहंसु ॥५० १६॥ ___ छाया-तावत् कियन्तं तत्र द्वीपं समुद्रं वा अवगाह्य सूर्यश्चारं चरति आख्यात इति वदेत्, तत्र खलु इमाः पश्चप्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः, एके एवमाहुः-तत्र एकं योजनसहस्रम् एकं च त्रयस्त्रिंशतं योजनशतं द्वीपं वा समुद्रं वा अवगाह्य सूर्यः चारं चरति, एके एवमाहुः १, एके पुनः एवमाहुः, तत्र एकं योजनसहस्रम्, एकं चतुर्विंशतं योजनशतं द्वीपं वा समुद्र वा अवगाह्य सूर्यश्चारं चरति, एके एवमाहुः २, एके पुनः एवमाहुः तत्र एकं योजनसहस्रम् एकं च पञ्चत्रिंशतं द्वीपं वा समुद्रं वा अवगाह्य सूर्यः चारं चरति, एके एवमाहुः ३, एके पुनः एवमाहुः तावत् अपार्द्ध द्वीपं वा समुद्रं वा अवगाह्य सूर्यः चारं चरति, एके एवमाहुः ४, एके पुनः एवमाहुः-तत्र एक योजनसहस्रम् एकं त्रयस्त्रिंशतं योजनशतं द्वीपं वा समुद्रं वा अवगाह्य सूर्यः चारं चरति ५ । तत्र ये खलु एवमाहुः-ते एक योजनसहस्रम् एकं त्रयस्त्रिंशतं योजनशतं द्वीपं वा समुद्रं वा अवगाह्य सूर्य श्चारं चरति, ते एवभाहुः यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदनु खलु जम्बूद्वीपम् एकं योजनसहस्रमेकं त्रयस्त्रिंशतं योजनशतमवगाद्य सूर्य श्चारं चरति, तत्र खलु उत्तमकाष्ठा प्राप्तः उत्कर्षक: अष्टादशमुहूत्तों दिवसो भवति, जघन्या द्वादशमुहूर्ती रात्रिभवति । तत्र यदा खलु सूर्यः सर्वबाज़ भण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु लवणसमुद्रमेकं योजनसहस्रम् एकं च त्रयस्त्रिंशतं योजनशतम् अवगाह्य चारं चरति, तत्र खलु लवणसमुद्रमेकं योजनसहस्रम् एकं च त्रयस्त्रिंशत योजनशतम् अवगाह्य चारं चरति, तत्र खलु उत्तमकाष्ठा प्राप्ता उत्कषिका अष्टादशमुहर्ता रात्रि भवति, जघन्यो द्वादशमुहूत्तों दिवसो भवति, एवं खलु चतुस्त्रिंशतं योजनशतम् एवं खलु पश्चत्रिंशतं योजनशतम् (पश्चत्रिंशतोऽपि एवमेव भावनीयम् ) तत्र ये खलु एवमाहुः ते अपार्द्ध द्वीपं वा समुद्रं वा अवगाह्य सूर्यः चारं चरति । ते एवमाहुः-यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु अपार्द्ध जम्बूद्वीप मवगाह्य चार चरति, तत्र खल उत्तमकाष्ठा प्राप्तः उत्कर्षकोष्टादशमुहूतों दिवसो भवति जघन्या द्वादशमुहर्ता रात्रि भवति, एवं सर्ववाद्येऽपि, नवरम् अपार्द्ध लवणसमुद्रम्, तत्र खलु रात्रिंदिवं तथैव तत्र ये खलु एवमाहुः, ते न किञ्चिद्वीपं वा समुद्रं वा अवगाह्य सूर्यः चारं चरति ते एवमाहुः-तत्र यदा खलु सूर्थः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु न किश्चिद् द्वीप वा समुद्र वा अप्रगाह्य सूर्यचार चरति, तत्र खलु उत्तमकाष्ठा प्राप्त उत्कषेकः अष्टादशमुहत्तौ दिवसो भवति, तथैव एवं सर्वबाहये मण्डलेऽपि, नवरं किचिल्लवणसमुद्रमवगाह्य चारं चरति, रात्रि दिवं तथैव, एके एवमाहुः ॥सू० १६॥ इति ॥
टीका-सम्प्रति प्रारब्धमाणे पञ्चमे प्राभृतप्राभृतेऽर्थाधिकारे 'कियन्तं द्वीपं समुद्रं वा सूर्योऽवगाहते, एतद्विषयकान् प्रश्नान् गौतमः पृच्छति-'ता केवइयं ते दीवं समुद्द वा ओगाहित्ता सूरिए चारं चरइ आहिताति वएज्जा' तावत् कियन्तं तत्र द्वीपं समुद्रं वा अवगाह्य
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #135

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टाका सू० १६ प्रथमपाभृते पञ्चमं प्राभृतप्राभृतम्
१२३ सूर्यश्चारं चरति आख्यात इति वदेत--आस्तां तावत् बहुप्रष्टव्यमस्ति, तत्र-जम्बूद्वीपे कियन्तं-कियत्प्रमाणं द्वीपं कियत्संख्याकं वा द्वीपं, तथैव कियत्प्रमाणं-कियत्संख्याकं वा समुद्रमन्तरं कृत्वा सूर्यश्चारं चरति चरन्नाख्यात इति वदेत् । एवं प्रश्ने कृते सति गौतम एतद्विषये निर्वचनमभिधातुकामः सर्वज्ञो भगवान् प्रथमं परतीथिकप्रतिपत्तिमिथ्याभावो. पदर्शनार्थ प्रथमतस्ता एव परतीथिकप्रतिपत्तीः सामान्यतः उपन्यस्यति-'तत्थ खलु इमाओ पंच पडिवत्तिओ पण्णत्ताओ' तत्र खलु इमाः पश्चप्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः । तत्र-जम्बूद्वीपे चारं
___ पांचवां प्राभृत प्राभृत का प्रारंभ टोकार्थ-अब आगे कहे जाने वाले इस पांचवें प्राभृतप्राभृत के अर्थाधिकार में (कियन्तं दीपं समुद्रं वा सूर्योऽवगाहते) इस विषय के बारे में गौतमस्वामी प्रभु से प्रश्न करते हैं-(ता केवइयं दीवं समुई वा ओगाहित्ता सरिए चारं चरइ आहिता ति वएज्जा वहां पर कितने द्वीपों एवं समुद्रों को अन्तर कर के सूर्य गति करता है ? वह कहिए? अर्थात् उस जंबूद्वीप में कितने प्रमाण वाले एवं कितनी संख्यावाले द्वीपों को तथा कितने प्रमाणवाले एवं कितनी संख्या वाले समुद्रों का अन्तर कर के सूर्य गति करते कहा है ? सो मुझे समझाइये। गौतमस्वामी के इस प्रकार से प्रश्न करने पर परपक्षवाले का इस विषय में निर्वचन करने की इच्छवाले सर्वज्ञ भगवान् प्रथम परतीर्थिक प्रतिपत्ति के मिथ्याभावों को दिखलाने के लिये उन्हीं परतीर्थिक प्रतिपत्ति सामान्य रूप से कहते हैं-(तत्थ खलु इमाओ पंच पडिवत्तिओ पण्णत्ताओ) उनमें ये पांच प्रतिपत्तियां कही है याने जंबूद्वीप में चार करते हुवे सूर्य के द्वीपसमुद्र के अव
પાંચમું પ્રાભૃતપ્રાભૃત પ્રારંભટીકાર્ય -હવે આગળ કહેવામાં આવનાર આ પાંચમા પ્રાભૃતપ્રાભૃતના અધિકારમાં (कियन्तं द्वोपं समुद्रं वा सूर्योऽवगाहते) मा विषयना सधमा श्री गौतमस्वामी प्रभुश्रीन प्रश्न ४२i डे छ, (ता केवइयं दीवं समुदं वा ओगाहित्ता सूरिए चार चरइ आहिताति वएज्जा) त्यां सादी मने समुद्रीनु मत२ शने सूर्य गति ४२ छ ? ते मा५ કૃપાળુ મને કહે. અર્થાત્ એ જંબુદ્વીપમાં કેટલા પ્રમાણને અને કેટલી સંખ્યાવાળા સમુદ્રનું અંતર કરીને સૂર્ય ગતિ કરે છે? તે આપ કૃપાળુ મને કહો અર્થાત એ જંબુદ્વીપમાં કેટલા પ્રમાણન અને કેટલી સંખ્યાવાળા સમુદ્રનું અંતર કરીને સૂર્ય ગતિ કરે છે ? તે મને કૃપા કરીને સમજાવે. શ્રી ગૌતમસ્વામીએ આ રીતે પ્રભુશ્રીને પૂછવાથી પ્રતિપક્ષિયને આ સંબંધમાં અનુત્તર કરવાની ઈચ્છાવાળા સર્વર ભગવાન્ પહેલાં પરતીથિ કોની પ્રતિપત્તિના મિથ્યાભાને બતાવવા માટે એ પરતીર્થિ. ओनी प्रतिपत्तियोनु सामान्य शते ४थन ४२ छ. (तत्थ खलु इमाओ पंच पडिवत्तीओ पण्णत्ताओ) तेभा ! पांच प्रतिपत्तियो उपाभा मावेस छे, अर्थात् दीपम गति
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #136

१२४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र चरतः सूर्यस्य द्वीपसमुद्रावगाहनविषये, खलु इति निश्चितम् इमाः-वक्ष्यमाण स्वरूपाः पञ्च प्रतिपत्तयः-परमतरूपाः सन्तीति प्रज्ञप्ताः आख्याताः अनेकासु प्रतिपत्तिषु सत्स्वपि न ताः परिगणनप्रमाणयोग्यास्तासु केवलं पञ्च एव मुख्याः परमतरूपाः प्रतिपत्तयः आख्यातुं योग्यास्ता एव आख्याता इत्यर्थः, तद्यथा-'एगे एव माहंसु ?' एके तीर्थान्तरीया एवंवक्ष्यमाणस्वरूपं कथयन्ति, 'ता एग जोयणसहस्सं एगं च तेत्तीसं जोयणसयं दीवं वा समुह वा ओगहित्ता सूरिए चारं चरइ' तत्र एकं योजनसहसं एकं च त्रयस्त्रिंशतं योजनशतं द्वीपं वा समुद्रं वा अवगाह्य सूर्यश्चारं चरति । तेषामेव पञ्चानां परमतवादिनां मतानि पुनर्विशदयति-तत्र-तेषां तीर्थान्तरीयाणां प्रभूतवक्तव्यतोपक्रमे क्रमोपदर्शनसूचनाथे स्तावच्छब्दार्थः। जम्बूद्वीपे चरन् सूर्यः एकं योजनसहस्र--सहस्रयोजनपरिमाणम् एकं च त्रयस्त्रिंशदधिकं योजनशतं द्वीपं वा समुद्रं वा अवगाह्य-विलोडय सूर्यश्चारं चरति । चारं चरन् सूर्यो यदा गाह विषय में ये वक्ष्यमाण स्वरूपवाली पांच परमतरूप प्रतिपत्तीयां हैं अर्थात् परमत रूप अनेक प्रतिपत्तियों होने पर भी वे गणना पात्र नहीं हैं उन प्रतिपत्तियों में केवल पांच प्रतिपत्तियां ही विशेषतया कहने योग्य हैं वे ही यहां पर कहने में आती है-वे इस प्रकार से हैं--(एगे एवमाहंसु) कोइ एक पक्षवाले तीर्थान्तरीय इस वक्ष्यमाण प्रकार से उनका स्वरूप दिखलाते हैं-(ता एगं जोयणसहस्सं एगं य तेतीसं जोयणसयं दीवं वा समुहं वा ओगाहित्ता सूरिए चारं चरइ) एक हजार योजन तथा एकसो तेतीस योजन द्वीप या समुद्र का अवगाहन कर के सूर्य गति करता है भाव यह है पांच परमतवादीयों के मतों को फिर से स्पष्ट रूप से दिखलाते हुवे सूत्रकार कहते हैं कि परमतवादियों के अनेक प्रकार के कथन में क्रमोपदर्शन के हेतु से यहां पर तावत् शब्द का प्रयोग किया है जंबूद्वीप में गति करता हुवा सूर्य एक हजार एकसो तेतीस કરતા સૂર્યના દ્વિીપ સમુદ્રમાં અવગાહનના સંબંધમાં આવેલ વક્ષ્યમાણ સ્વરૂપવાળા પરમત વાદીઓની પાંચ પ્રતિપત્તીયો છે, અર્થાત્ પરમતવાદીઓની અનેક પ્રતિપત્તી હોવા છતાં પણ તે ઉલલેખનીય નથી એ પ્રતિપત્તીઓમાં કેવળ આ વક્ષ્યમાણ પાંચ પ્રતિપત્તીયે જ વિશેષ પ્રકારથી કહેવા યોગ્ય છે. એ જ અહીયાં કહેવામાં આવે છે, તે આ પ્રમાણે છે.
(एगे एव माहंसु) ४ ५२तीथि ४ २॥ नीये उपामा माया प्रमाणे पाताना भतनु २१३५ मतावे. (ता एगं जोयणसहरसं एगं च तेत्तीसं जोयणसयं दीवं समुदं वा ओगाहित्ता सूरिए चार चरइ) मे १२ योन तथा सो तेत्रीस योगनदीप સમુદ્રનું અવગાહન કરીને સૂર્ય ગતિ કરે છે. કહેવાને ભાવ એ છે કે-એ પાંચ પરમતવાદિયોના મતોને સ્પષ્ટ પ્રકારથી બતાવવા માટે ફરીથી સૂત્રકાર કહે છે કે પરમતવાદિયેના અનેક પ્રકારના કથનમાં કમપદર્શનના હેતુથી અહીયાં તાવત્ શબ્દનો પ્રયોગ કરેલ છે. જંબુદ્વીપમાં ગતિ કરતે સૂર્ય એક હજાર એકસો તેત્રીસ જન દ્વીપ અને સમુદ્રામાં
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #137

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १२ प्रथमप्राभृते पञ्चमं प्राभृतप्राभृतम्
१२५ सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा एकं योजनसहस्र-सहस्रयोजनात्मकम् ? एकं त्रयस्त्रिंशतं योजनशतं त्रयस्त्रिंशदधिकं योजनशतम्-१३३ योजनपरिमितं द्वीपं समुद्रं वा अपगाह्य-आलोडय सूर्य चारं चरति तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्त:-परमप्रकर्षतां गतः अष्टादशमुहूर्तो दिवसो भवति-पत्रिंशद्धटिकात्मको दिवसो भवति । जघन्या-लघ्वीद्वादशमुहूर्त्ता चतुर्विशति घटिकात्मिका रात्रिर्भवति । इत्थमेव यदा सूर्यः सर्वबाह्यमण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति-चारं चरितु मारमते तदा खलु लवणसमुद्रमेकं योजनसहस्रम् एकञ्च त्रयस्त्रिंशदधिकं योजनशतम् ११३३ योजनपरिमित मन्तरं कृत्वा अवगाह्य यदा चार चरितुमारभते-तदा उत्तमकाष्ठाप्राप्ता परमप्रकर्पतां गता अष्टादशमुहूर्ता-पत्रिंशद् घटिकात्मिका रात्रिभवति, जघन्यो-लघु-दशमुहूर्तो दिवसो भवति । अत्रोपसंहरन्नाह-'एगे एवमाहंसु' एके-पूर्वोक्तास्तीर्थ करीयाः, एवं-पूर्वोक्तप्रकारेण प्रतिपादितं स्वमतमाहुः कथयन्ति योजन द्वीप एवं समुद्रों का अवगाहन माने अवलोकन कर के सूर्य गति करता है । गति करता सूर्य जब सर्वाभ्यन्तर मंडल में जाकर गति करता है तब १३३ एकसो तेतीस योजन परिमित द्वीप समुद्रों को अवगाहित माने व्याप्त कर के सूर्य गति करता है तब उत्तम काष्ठा प्राप्त माने परम प्रकर्षप्राप्त अठारह मुहूर्त का दिवस होता है अर्थात् छत्तीस घटिका दिवस होता है एवं जघन्या चोवीस घटिकात्मक बारह मुहूर्त की रात्री होती है । इसी प्रकार जब सूर्य सर्वबाह्य मंडल का उपसंक्रमण कर के गति करना प्रारंभ करता है तब लवण समुद्र एक हजार एकसो तेतीस ११३३ योजन परिमित अन्तर कर के गति करने का प्रारंभ करते हैं तब परम प्रकर्ष प्राप्त छत्तीस घटिकात्मक अठारह मुहूर्त की रात्री होती है तथा जघन्य चोवीस घटिकात्मक बारह मुहूर्त का दिवस होता है। अब इस विषय का उपसंहार करते हुवे कहते हैं-(एगे एव माहंसु) पूर्वोक्त कोइ एक परतीर्थिक पूर्व कथित प्रकार के स्वमत का प्रतिपादन करते हैं। અવગાહન કરીને સૂર્ય ગતિ કરે છે. આ રીતે ગતિ કરતો સૂર્ય જ્યારે સભ્યન્તર મંડળમાં જાય છે ત્યારે ૧૩૩ એક તેત્રીસ યોજન પ્રમાણુના દ્વીપ અને સમુદ્રોને અવગાહિત નામ વ્યાપ્ત કરીને સૂર્ય ગતિ કરે છે. ત્યારે ઉત્તમકાષ્ઠા પ્રાપ્ત એટલે કે પરમપ્રકર્ષ પ્રાપ્ત અઢાર મુહૂર્તનો દિવસ હોય છે અર્થાત્ છત્રીસ ઘડિનો દિવસ હોય છે. અને જઘન્ય એટલે કે સવ૫ ચોવીસ ઘડીથી યુક્ત બાર મુહૂર્તની રાત્રી હોય છે. એ જ પ્રમાણે જ્યારે સૂર્ય સર્વબાહ્યમંડળનું ઉપસકમણ કરીને ગતિ કરે છે, ત્યારે લવણસમુદ્રનું ૧૧૩૩ એક હજાર એકસો તેત્રીસ એજન જેટલા પ્રમાણનું અંતર કરીને ગતિ કરવાનો આરંભ કરે છે. ત્યારે પરમપ્રકર્ષ પ્રાપ્ત છત્રીસ ઘડીના પ્રમાણુવાળી અહાર મુહૂર્તની રાત્રી હોય છે. તથા જઘન્ય બાર મુહૂર્ત પ્રમાણથી યુક્ત ચોવીસ ઘડીને દિવસ હોય છે. હવે આ विषयने। उपा२ ४२ता ४ छ-(एगे एव मासु) पूर्वरित ४ ५२तथि ४ मा पूर्वाहत પ્રકારથી પોતાના મતનું પ્રતિપાદન કરે છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #138

१२६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
१। 'एगे पुण एवमाहं' एवमाहुः - प्रथमोक्तं मतं श्रुत्वा पुनरेके द्वितीयाः एवं वक्ष्यमाणप्रकारकं स्वमतमाहुः - कथयन्ति 'ता एगं जोयणसहस्सं एगं चउत्तीसं जोयणसयं दीवं वा समुई वा ओगाहित्ता सूरिए चारं चरइ' तावदेकं योजनसहस्रम् एकं च चतुस्त्रिंशतं योजनशतं द्वीपं वा समुद्रं वा अवगाह्य सूर्यश्वारं चरति । 'ता' तावत् - स्थीयतां तावत् यावदहं वक्ष्ये, भवतां मतं न समीचीन मस्माकं मतं समीचीनमिति तावत् श्रूयताम् - लक्षयोजनव्यासात्मके जम्बूद्वीपे चरन्ती सूर्यौ यदा भवत स्तदा एकं योजनसहस्रं सहस्रयोजनपरिमाणम् एकं च चतुस्त्रिंशतं योजनशतं चतुस्त्रिंशदधिकं योजनशतम् - १३४ योजनं च सर्व मिलित्वा ११३४ योजनपरिमितमन्तरं कृत्वा द्वीपं वा समुद्रं वा अवगाह्य - आलोड्य जम्बूद्वीपे चरन् सूर्य आख्यातो भवति । 'एगे एवमाहंसु २' एके एवमाहुः । एके - द्वितीयास्तीर्थङ्करीयाः, एवं
(एगे पुण एव माहंसु ) कोई दूसरा प्रथम परतीर्थिक के मत को 'सुनकर के वक्ष्यमाण प्रकार से अपना मत कहते हैं (ता एगं जोयणसहस्सं एगं चउतीसं जोपणसयं दीवं वा समुदं वा ओगाहित्ता सूरिए चारं चरह) एक हजार एकसो चौतीस योजन परिमित द्वीप एवं समुद्र को व्याप्त कर के सूर्य गति करता है । कहने का भाव यह है कि प्रथम परतीर्थिक के अभिप्राय को जान कर के दूसरा अन्यमतावलम्बी अपने मत को प्रगट करता हुवा कहता हैं (ता) तवत् जहां तक हम अपने वक्ष्यमाण मत को प्रकट न करे वहां तक ठहरो । आप का मत समीचीन नहीं है हमारा मत समीचीन नाम उचित है वह सुनिये एक लाख योजन के व्यासवाले जम्बूद्वीप में विचरते हुवे दोनों सूर्य अपनी अपनी गति करते हैं तब एक हजार एकसो चोतीस योजन परिमित अंतर कर के द्वीप समुद्रों में व्याप्त होकर के जम्बूद्वीप में गति करते कहे हैं ।
( एगे पुण एवमाहंस) जीले अर्ध परमतवादी पहेला परतीर्थिना भतने सांलजीने या नीये
वामां आवनार प्रहारथी पोतानो भत प्रगट उरतां अड़े थे, (ता एगं जोयणसहस्सं एगं चतीसं जोयणसयं दीवं वा समुह वा ओगाहित्ता सूरिए चार चरइ ) मे हुन्नर खेडसो ચેત્રીસ યોજન પરિમિત દ્વીપ અને સમુદ્રોને વ્યાપ્ત કરીને સૂર્ય ગતિ કરે છે, કહેવાને ભાવ એ છે કે-પહેલા પરતીકિના મતને જાણીને બીજો અન્ય મતવાદી પેાતાના મતને પ્રગટ કરતા કહેવા લાગ્યો (જ્ઞા) તાવત્ જ્યાં સુધી હું મારા નીચે કહેવામાં આવનારા મતને ન કહું ત્યાં સુધી તમેા ઉભા રહેા. અર્થાત્ ધીરજ રાખો. તમારો મત સમીચીત નથી. અમારો મત સમીચીન યોગ્ય વસ્તુનું પ્રતિપાદન કરવાવાળા છે, તે તમે સાંભળે, એક લાખ યોજનના બ્યાસ વાળા જ ખૂદ્રીપમાં વિચરણ કરતા બેઉ સૂર્યાં પાતપેાતાની ગતી કરે છે ત્યારે એક હજાર એકસો ચેાત્રીસ યોજન પરિમિતનુ અંતર કરીને દ્વીપ સમુદ્રોમાં व्याप्त याने भ्यूदीयसां गति उरे छे. (एगे पुण एवमाहंसु) से जीने अन्यतीर्थि
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #139

सूर्यज्ञतिप्रकाशिका टीका सू० १२ प्रथमप्राभृते पञ्चमं प्राभृतप्राभृतम्
पूर्वोक्तस्वमतमेव प्रामाणिकं स्थापयन्ति । तत्र सर्वाभ्यन्तर सर्वबाधमण्डलसञ्चरणक्रमेण दिनरात्रिप्रमाणमपि पूर्वप्रतिपादितरीत्यैव प्रतिपादयन्ति । डिण्डिमघोषं श्रुत्वा - 'एगे पुणएवमाहंस' एके पुन एवमाहुः । एके - तृतीयास्तीर्थान्तरीयाः पुनः - भूयः एवं वक्ष्यमाणप्रकारकं स्वमत माहुः कथयन्ति । 'ता एवं जोयणसहस्सं एगं च पणतीस जोयणसयं दीवं वा समुदं वा ओगाहिता सूरिए चारं चरइ' तावत् एकं योजनसहस्रमेकं च पञ्चत्रिंशतं योजनशतं समुद्र वा अवगाह्य सूर्यश्वारं चरति । 'ता' तावत् स्थीयतां तावत् कथं स्वमतमेव प्रामाणिक मुद्घोषयन्ति भवन्तः ? मन्मतं तावनिश्चितं श्रूयताम् तयोर्वास्तविकमन्तरं तु एकं योजन सहस्रं - - सहस्रयोजनप्रमाणम् एकं च पञ्चत्रिंशतं योजनशतम् - १३५ योजनप्रमाणं मिलितरूपः सूर्यचारस्तु ११३५ योजनात्मकः, अनेनैव चारान्तरेण द्वीपं समुद्रं वा अवगाह्य
१२७
( एगे पुण एव माहंसु) वे दूसरे अन्य तीर्थिक पूर्वोक्त स्वमत को ही प्रामाणिक रूप से मानते हैं, तथा सर्वाभ्यन्तर एवं सर्वबाह्यमण्डल के संचरण क्रम से दिवसरात्र का प्रमाण भी पूर्वप्रतिपादित रीति से ही प्रतिपादन करते हैं । २ इस प्रकार उसका डिण्डिमघोष को सुनकर के (एगे पुण एवमाहंसु) एक माने जो तीसरा अन्यतीर्थिक दूसरे मतावलम्बी के अभिप्राय को सुनकर के निम्नोक्त प्रकार से अपना मत को प्रगट करता हुवा कहता है
(ता एवं जोयणसहस्स एवं च पणतीसं जोयणसयं दीवं वा समुदं वा ओगाहिता सूरिए चारं चरइ) एक हजार एकसो पैंतीस योजनात्मक द्वीप एवं समुद्र को व्याप्त कर के सूर्य गति करता है । वे तीसरे तीर्थिक के कहने का भाव यह है कि आप अपने मत को प्रामाणित किस प्रकार कहता हो ? हमारा मत का अभिप्राय भी सुनिये दोनों सूर्य का वास्तविक अन्तर तो एक हजार एकसो पैंतीस योजन माने ११३५ ग्यारहसो पैंतीस योजन का
આ કથિત રીતના મતને જ પ્રમાણુ રૂપ માને છે, તથા સર્વાભ્યન્તર અને સખાહ્યમડળના સંચરણુ ક્રમથી દિવસ રાત્રીનું પ્રમાણુ પણ પહેલાં પ્રતિપાદન કરેલ રીતે જ તે પ્રતિपाहन हरे छे, २ मा रीतना मील परभतवाहीना डिडिभघोषने सांलणीने (एंगे पुण एवमाहंसु ) કોઈ એક ત્રીજો અન્ય મતવાદી ખીજા મતાવલમ્બીના અભિપ્રાયને સાંભળીને આ નીચે જણાવવામાં આવનારા પ્રકારથી પોતાના મતના સિદ્ધાંતને પ્રગટ કરતા થા કહેવા લાગ્યો, તે પેાતાના મત આ પ્રમાણે કહે છે
(ता एवं जोयणः सहस्सं एगं च पणतीसं जोयणसयं दीवं वा समुहं वा ओगाहित्ता सूरिए चार चरइ) मे उन्नर भेडसो यांत्रीस योग्न वाणा द्वीप भने समुद्रने व्याप्त कुरीने સૂર્ય ગતિ કરે છે. આ ત્રીજા પરતીકિના કહેવાના ભાવ એ છે કે તમે તમારા મતને જ પ્રમાણુ રૂપ શી રીતે કહેા છે ? મારા સિદ્ધાંતના અભિપ્રાય પણ સાંભળે.... અને સૂર્યાનુ વાસ્તવિક અંતરતા એક હજાર એકસા પાંત્રીસ યોજન એટલે કે ૧૧૩૫ અગીયારસે પાત્રીસ યેાજન
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #140

१२८
___ सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे आलोडय चारं चरति सूर्यः । अत्रैव यदा सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदोत्तमकाष्ठा प्राप्तः परमोत्कर्षः अष्टादशमुहूत्तों दिवसो भवति, जघन्या द्वादशमुहूर्ता रात्रिर्भवतीति ३ 'एगे एव माहंसु ३' एके एवमाहुः एके तृतीयास्तीर्थङ्करीयाः एवं-पूर्वोतं स्वमतमाहुः कथयन्ति, तच्छ्रुत्वा 'एगे पुण एमाहंसु' एके पुनरेवमाहुः ४ । एके-चतुर्थास्तीर्थान्तरीयाः एवं वक्ष्यमाणप्रकारकं स्वमतमाहुः कथयन्ति ॥ 'ता अवडूं दी वा समुदं वा
ओगाहित्ता सूरिए चारं चरइ' तावत् अपार्द्ध द्वीपं वा समुद्रं वा अवगाह्य सूर्यश्चारं चरति, स्थीयतां तावत् श्रूयतां च मन्मतं यदा सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, यदा सञ्चरन् सूर्यः सर्वाभ्यन्तरमण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा अर्द्ध जम्बूद्वीपमवगाहते-तत्र दिवसः परमोत्कृष्टतां गतोऽष्टादशमुहूर्त्तप्रमाणो भवति, जघन्या द्वादशमुहूर्त्तप्रमाणा रात्रिअन्तर कर के द्वीप समुद्रों को व्याप्त कर के गति करते हैं यहां पर जब सर्वांभ्यन्तर मंडल का उपसंक्रमण कर के गति करते हैं तब उत्तम काष्ठाप्राप्त नाम परमप्रकर्ष को प्राप्त अठारह मुहूर्त का दिवस होता है एवं बारह मुहूर्त की जघन्य नाम लध्वो बारह मुहूर्त की रात्री होती हैं (एगे पुण एव माहंसु) तीसरे मतवाला इस पूर्वोक्त प्रकार से अपने मत को स्थापित करते हैं । ३
तीसरे मतावलम्बी अन्यतीर्थिक के अभिप्राय को सुनकर के (एगे पुण एवमासु) एके नाम चतुर्थ तीर्थान्तरीय निम्नदर्शित वक्ष्यमाण प्रकार से अपने मत को प्रकट करता है-(ता अवड् दीवं समुदं वा ओगाहित्ता सरिए चारं चरइ) अर्द्ध द्वीप एवं समुद्र को व्याप्त कर के सूर्य गति करता है । चौथे मतवादी के कहने का भाव यह है कि मेरा भतके अभिप्राय को सुनिये जब सूर्य सर्वाभ्यन्तरमंडल का उपसंक्रमण कर के गति करता है तब अर्ध जम्बूद्वीप का अवगाहन करते हैं उस समय उत्कृष्टता को प्राप्त दिवस अठारह સુધીનું અંતર કરીને દ્વીપ સમુદ્રોમાં વ્યાપ્ત થઈને ગતિ કરે છે. અહીંયાં જ્યારે સભ્યન્તર મંડળનું ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે ત્યારે ઉત્તમ કાષ્ઠા પ્રાપ્ત એટલે કે પરમ પ્રકર્ષ પ્રાપ્ત ઉત્કૃષ્ટ અઢાર મુહૂર્તને દિવસ થાય છે અને જઘન્ય એટલે કે એકદમ નાની भा२ मुतनी रात डाय छे. (एगे एवमाहंम) त्रीने ५२मताही या पूर्वरित २थी पाताना સિદ્ધાંત કહે છે. ૩
त्रीक भतवाही मान्यता थि:ना अभिप्रायने सांगीन (एगे पुण एमास) मान કેઈ એક ચોથે અન્ય મતાવલખી નીચે જણાવેલ પ્રકારથી પિતાના મતને પ્રગટ કરતાં કહેવા सायो (ता अबढ दीवं समुदं वा ओगाहिता सूरिए चारं चरइ) अर्धा दी५ भने समुद्रने વ્યાપ્ત કરીને સૂર્ય ગતિ કરે છે, જેથી મતવાદીના કહેવાનો ભાવ એ છે કે-મારા મતના અભિપ્રાયને સાંતળો જ્યારે સૂર્ય સભ્યન્તરમંડળનું ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. ત્યારે તે અર્ધા જંબુદ્વિપનું અવગાહન કરે છે. તે સમયે પરમ ઉત્કૃષ્ટતાને પ્રાપ્ત થયેલ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #141

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १६ प्रथमग्राभृते पञ्चमं प्राभृतप्राभृतम् र्भवति, यदा च पुनः सूर्यः सर्ववाद्यं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा चोत्तमकाष्ठा प्राप्ता सर्वोत्कृष्टा अष्टादशमुहर्ता रात्रिभवति, द्वादशमुहर्तप्रमाणो जघन्यो दिवसो भवति । 'एगे एव मासु' एके-चतुर्थाः, एवं-पूर्वोक्तप्रकारकं स्ववक्तव्यमाहुः-कथयन्ति, 'एगे पुण एव माहंसु ५' एके पुनः एवमाहुः ॥५॥ एके पञ्चमास्तीर्थान्तरीयाश्चतुर्णां मतं श्रुत्वा पुनः स्वमतमेवं-वक्ष्यमाणरीत्या आहुः कथयन्ति । 'ताओ एगं जोयणसहस्सं एगं तेत्तीसं जोयणसयं दीवं समुदं वा ओगाहित्ता चारं चरइ' एकं योजनसहस्रमेकं त्रयस्त्रिंशतं योजनशतं द्वीपं वा सक्षुद्र वा अवगाह्य चारं चरति ॥ सञ्चरन् सूर्यः यदा सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चार चरति, तदा एकं योजनसहस्रं-सहस्रयोजनपरिमाणमेकं च त्रयस्त्रिंशतं योजनशतं-त्रयस्त्रिंमुहूर्त प्रमाण का होता है एवं रात्रि जधन्या नाम छोटी बारह मुहूर्त प्रमाण वाली होती है तथा जब सूर्य सर्वबाह्य मंडल का उपसंक्रमण कर के गति करता है तब उत्तम काष्ठा प्राप्त माने सर्वोत्कृष्ट अठारह मुहूर्त को रात्री होती है तथा बारह मुहूर्त प्रमाणवाला जघन्य दिवस होता है (एगे पुण एव माहंसु) पूर्वोक्त चतुर्थ परमतवादी उपरोक्त प्रकार से कहते हैं । ४
(एगे पुण एव मासु) कोइ एक पांचवां अन्यतीर्थिक चौथे मतवादी के मत को सुनकर के इस प्रकार से कहते हैं-(ताओ एगं जोयणसहस्सं एगं तेत्तीसं जोयणसयं दीवं समुदं वा ओगाहित्ता चारं चरइ) एक हजार एकसो तेतीस योजन परिमित द्वीप एवं समुद्र का अवगाहन कर के गति करते हैं अर्थात् संचार करता हुवा सूर्य जब सर्वाभ्यन्तर मंडल में उपसंक्रमण कर के गति करता है तब एक हजार एकसो तेतीस योजनात्मक द्वीपसमुद्रों को व्याप्त कर के गति करता है तब उत्तमकाष्ठाप्राप्त माने सर्वोत्कृष्ट अठारह દિનમાન અઢાર મુહૂર્તનું હોય છે. અને રાત્રીમાન જઘન્યા અર્થાત્ નાનામાં નાની બાર મુહૂર્ત પ્રમાણુવાળી હોય છે. તથા જ્યારે સૂર્ય સર્વબાહ્યમંડળનું ઉ૫સંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે, ત્યારે ત્યાં ઉત્તમકાષ્ઠા પ્રાપ્ત એટલે કે સર્વોત્કૃષ્ટ અઢાર મુહૂર્તની રાત્રી હોય છે तथ! धन्य ॥२ मुडूत प्रभावाको नानाभा नानो हिपस थाय छे. (एगे पुण वमाहंस) પૂર્વોક્ત એ પરમતવાદી ઉપરોક્ત રીતે પોતાનો મત જણાવે છે. ૪
(एगे पुण एवमाहंसु) 5 मे पायभी अन्य भतारी याथा अन्य भतवाहीना सिद्धांतने समजान त पाताना भतनु प्रतिपाहन ४२तi - प्रमाणे । सायो (ताओ एग जोयणसहस्सं एगं तेत्तीसं जोयणसयं दीवं समुदं वा ओगाहित्ता चार चरइ) मे १२ એકસે તેવીસ યોજનના પ્રમાણવાળા દ્વીપ સમુદ્રોને વ્યાપ્ત કરીને સૂર્ય ગતિ કરે છે, અર્થાત સંચાર કરતે સૂર્ય સર્વાભ્યન્તરમંડળમાં ઉપસિંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે, ત્યારે એક હજાર એકસે તેત્રીસ યોજન પ્રમાણના દ્વીપ સમુહોને વ્યાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે, ત્યારે ઉત્તમ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #142

१३०
___ सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे शदधिकं योजनशतं द्वीपं वा समुद्रं वा अवगाह्य-आलोडय चारं चरति तदोत्तमकाष्ठा प्राप्तः सर्वोत्कृष्टोऽष्टादशमुहत्तों दिवसो भवति, जघन्या सर्वलध्वी द्वादशमुहूर्ता रात्रि भवति । यदा च तत्रैव सर्वबाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदोत्तमकाष्ठा प्राप्ता सर्वोत्कृष्टा अष्टादशमुहूर्ता रात्रिर्भवति, जघन्यो द्वादशमुहत्तों दिवसो भवति, न किश्चिद्वीपं समुद्रं वा अवगाहते केवलं मण्डलान्मण्डलान्तरं संचरन् सूर्यो दिनरात्रिव्यवस्थां करोतीत्यर्थः॥ पञ्चमस्य मते न किश्चिद् वैशिष्टयं प्रतिभाति, सर्वथा प्रथमस्य मतेन सर्वथा तुल्यमेवास्य मतमिति । अर्थात् यदा सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदापि न किश्चि द्वीपं समुद्रं वा अवगाहते तर्हि कथं पुनः शेषमण्डलपरिभ्रमणकाले अवगाहयेत । यदापि पुनः सर्ववाहयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदापि न किमपि लरणसमुद्रमवगाहते तर्हि किं पुनः शेष मण्डलपरिभ्रमणकाले ? किन्तु द्वीपसमुद्रयोरन्तराल एव सकलेष्वपि मण्डलेषु मुहूर्त का दिवस होता है तथा जघन्य सब से छोटी बारह मुहूर्त की रात्री होती है। वहां पर ही जब सर्वबाह्य मंडल का उपसंक्रमण कर के गति करता है तब उत्तमकाष्टाप्राप्त सर्वोत्कृष्ट अठारह मुहूर्त की रात्री होती है । कोइ द्वीप समुद्र का अवगाहन नहीं करते हैं केवल एक मंडल से दूसरे मंडल में संचार करता हुवा सूर्य दिवस रात्री की व्यवस्था करता है । इस पांचवें अन्यतीथिक के मत में कुछ विशिष्टता दिग्वती है। सर्वथा प्रथम मतावलम्बी के मत को ही मिलता जुलता पांचवें मतवादी का मत है अर्थात् जब सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल को भी संक्रमण कर के गति करता है तब भी कोई द्वीप समुद्र का अवगाहन नहीं करते तो शेष मंडल के परिभ्रमण काल में कैसे अवगाहन करेगा ? तथा जब सर्वबाह्यमंडल का उपसंक्रमण कर के गति करता है तब भी कोइ लवण समुद्र का अवगाहन भी नहीं करते। तो शेष मंडल के परिभ्रमण કાષ્ટા પ્રાપ્ત અર્થાત્ સર્વોત્કૃષ્ટ અઢાર મુહુર્ત પ્રમાણને દિવસ હોય છે. તથા જઘન્ય સૌથી નાની બાર મુહૂર્ત પ્રમાણવાળી રાત હોય છે. ત્યાં જ્યારે સર્વબાહ્યમંડનું ઉપસંક્રમણ કરીને સૂર્ય ગતિ કરે છે ત્યારે ઉત્તમ કાણા પ્રાપ્ત અર્થાત્ સર્વોત્કૃષ્ટ અઢાર મુહૂર્તની રાત હોય છે. અને બાર મુહૂર્ત પ્રમાણને જઘન્ય એટલે કે નાનામાં નાનો દિવસ હોય છે. કેઈ દ્વીપ સમુદ્રનું અવગાહન કરતા નથી. કેવળ એક મંડળમાંથી બીજા મંડળમાં સંચાર કરત સૂર્ય દિવસરાત્રીની વ્યવસ્થા કરે છે, આ પાંચમાં અન્ય મતવાદીના મતમાં કંઈક વિશેષતા જણાય છે. ઘણુ ખરૂં પહેલા મતવાદીના મતને મળને જલતે આ પાંચમા અન્યતીથિકને મત છે, અર્થાત્ જ્યારે સૂર્ય સભ્યન્તરમંડળનું સંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. ત્યારે પણ તે કઈ દ્વીપ કે સમુદ્રનું અવગાહન કરતો નથી. તે પછી બાકીના મંડળના પરિભ્રમણ સમયે કેવી રીતે અવગાહન કરશે? તથા જ્યારે સર્વ બાહ્યમંડળનું ઉપસક્રમણ કરીને સૂર્ય ગતિ કરે છે, ત્યારે પણ કઈ લવણસમુદ્રનું અવગાહન નથી કરતા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #143

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १६ प्रथमप्राभृते पञ्चमं प्राभृतप्राभृतम् _ १३१ चारं चरति-दिनरात्रिव्यवस्थां करोति, तदेवं पश्चापि प्रतिपत्तयः स्वस्त्रोद्देशतः कथयित्वा सम्प्रति एता एव प्रतिपत्तीः स्पष्टं भावयति-तत्थ जे ते एव माहंसु ता एगं जोयणसहस्सं एगं तेत्तीसं जोयणसयं दीवं वा समुह वा ओगाहित्ता सूरिए चारं चरइ' तत्र ये खलु एवमाहुः यत् एकं योजनसहस्रमेकं च त्रयस्त्रिंशतं योजनशतं-त्रयस्त्रिंशदधिकं योजनशतम्१३३ योजनानि-११३३ योजनानि अन्तरं कृत्वा द्वीपं समुद्रं वा अवगाहय-आलोडय सूर्यश्चारं चरति-ते एवमाहुर्यत् 'जया णं सूरिए सचभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं जंबुद्दीवं एगं जोयणसहस्सं एगं च तेत्तीसं जोयणसयं ओगाहिता सूरिए चारं चरइ' यदा खलु सूर्य सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु जम्बूद्वीपम् एकं काल में कैसे करेगा ? परंतु द्वीप समुद्रों के अंतराल में ही सभी मंडलों में गति करता है। माने दिनरात्रि की व्यवस्था करता है। ___इस प्रकार पांचों प्रतिपत्तियां अपने अपने उद्देशानुसार कह कर के अब यही प्रतिपत्तियों का भाव स्पष्टतया दिखलाते हैं-(तत्थ जे ते एवमासु ता एग जोयणसहस्सं एगं तेत्तीसं जोयणसयं दीवं वा समुदं वा ओगाहित्ता सूरिए चारं चरइ) उनमें जो ऐसा कहते हैं कि एक हजार एकसो तेतीस योजन द्वीप एवं समुद्र का अवगाहन कर के सूर्य गति करता है अर्थात् जो प्रथम मतवाले ऐसा कहता है कि एक हजार एकसो तेतीस योजन माने ११३३ ग्यारहसो तेतीस योजन का अंतर कर के द्वीप एवं समुद्र का अवगाहन कर के गति करता है उसका कहने का अभिप्राय इस प्रकार से है कि (जया णं सरिए सव्वन्भंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं जंबुद्दीवं एगं जोयणसहस्सं एगं च तेत्तीसं जोयणसयं ओगाहित्ता सूरिए चारं चरइ) जब सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल में उपसंक्रमण कर के गति करता है, तब जंबूद्वीप તે પછી બાકીના મંડળના પરિભ્રમણ સમયે કેવી રીતે કરે? પરંતુ દ્વીપસમુદ્રોના અંતરાલમાં જ બધા મંડળમાં ગતિ કરે છે, એટલે કે દિવસ રાત્રિની વ્યવસ્થા કરતા રહે છે. ૫
આ પ્રમાણે પાંચે પ્રતિપત્તિ પોતપોતાના ઉદ્દેશ અનુસાર કહી બતાવીને હવે આજ प्रतिपत्तियोन। भाव २५०८ रीत समनवे छे.-(तत्थ जे ते एवमाहंसु ता एगं जोयणसहस्सं एगं तेत्तीसं जोयणसयं दीवं वा समुई वा ओगाहित्ता सूरिए चारं चरइ) तेभ रेस से પ્રમાણે કહે છે કે એક હજાર એકસો તેત્રીસ યોજન દ્વીપ અને સમુદ્રનું અવગાહન કરીને સૂર્ય ગતિ કરે છે, અર્થાત્ પહેલો મતવાદી જે એ પ્રમાણે કહે છે કે એક હજાર એકસે તેત્રીસ જન એટલે કે ૧૧૩૩ અગીયારસે તેત્રીસ યોજનનું અંતર કરીને દ્વીપ અને સમુદ્રનું અવગાહન કરીને સૂર્ય પોતાની ગતિ કરે છે. તેને તેમ કહેવાનો હેતુ આ પ્રમાણે छ ॐ (जया णं सूरिए सव्वब्भंतर मंडलं उवसंकमित्ता चार चरइ तया णं जबुद्दीवं एगं जोयणसयसहस्सं एगं च तेत्तीसं जोयणसयं ओगाहित्ता सूरिए चार चरइ) यारे सूर्य सा
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #144

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे योजनसहस्रमेकं च त्रयस्त्रिंशतं योजनशत मवगाह्य सूर्थश्चारं चरति ॥ प्रथमचतुर्थयोर्मते ज्यशीत्यधिकशतसंख्यकेषु सूर्यचारमण्डलेषु यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य तत्र गत्वा चारं चरति तदा खलु जम्बूद्वीपमैकं योजनसहस्रमेकं च त्रयस्त्रिंशदधिकं योजनशतम् अर्थात् जम्बूद्वीपस्य ११३३ त्रित्रिभूभूमितयोजनान्तरेषु यावद्द्वीपं समुद्रं वा अवगाय सूर्यश्चारं चरति, 'तया णं उत्तमकट्ठपत्ते उकोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालमुहुत्ता राई भवइ' तदा खलु उत्तमकाष्टाप्राप्तः उत्कर्षकोऽष्टादशमुहूत्तॊ दिवसो भवति, जघन्या द्वादशमुहूर्ती रात्रि भवति । तदा-सर्वाभ्यन्तरमण्डलसंचरणकाले जम्बूद्वीपस्य त्रयस्त्रिंशदधिकैकादशशतमितयोजनावगाहनसमये खलु इति निश्चितम् उत्तमकाष्ठा प्राप्त: सूर्यो भवति-परमोत्कर्षतां गतो भवति, तेनोत्कर्षक:-सर्वाधिकः, अष्टादशमुहत्तों दिवसो भवति-पत्रिंशद् ३६ घटिकात्मकं दिनं भवति । तत्रैव जघन्या-सर्वलघ्वी द्वादशमुहूर्ता-चतुको ग्यारहसो तेतीस योजन सूर्य गति करता है । प्रथम एवं चतुर्थ मतवादी के मत से एकसो तिरासी संख्यक मंडल में सूर्य चार मंडल में जब सूर्य सर्वाभ्यन्तरमंडल में उपसंक्रमण कर के वहां पर गमन कर के गति करता है तब जम्बूद्वीप का ११३३ ग्यारहसो तेतीस भूमि के योजनान्तर में जितने द्वीप समुद्र का अवगाहन कर के सूर्य गति करता है (तया णं उत्तमकट्ठपत्ते उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ) तब परमप्रकर्षप्राप्त उत्कर्ष से अठारह मुहर्त का दिवस होता है तथा बारह मुहर्त प्रमाणवाली जधन्या रात्री होती है। माने सर्वाभ्यन्तर मंडल के संचरण काल में ग्यारहसो तेतीस योजन प्रमाणवाला अवगाहन समय में उत्तम काष्ठा प्राप्त माने परमप्रकर्षे वाला सूर्य होता है अतः उत्कर्ष से याने सर्वाधिक ३६ छत्तीस घटिकात्मक अठारह मुहूर्त का दिवस होता है एवं वहां पर ભ્યન્તરમંડળમાં ઉપસિંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે ત્યારે જે ખૂદ્વીપને ૧૧૩૩ અગ્યારસો તેત્રીસ
જન સૂર્ય પોતાની ગતિ કરે છે. પહેલા અને ચોથા મતવાદીના મતથી એકસેવ્યાસી સંખ્યાવાળા મંડળમાં સૂર્ય સભ્યન્તરમંડળમાં ઉપસિંક્રમણ કરીને અર્થાત ત્યાં જઈને ગતિ કરે છે. ત્યારે જંબુદ્વીપની ૧૧૩૩ અગીયારસો તેત્રીસ ભૂમિના જનાન્તરમાં જેટલા દ્વીપ भने समुद्रोमा मान ४ीन सूर्य पोताना जति छ. (तया णं उत्तमकठ्ठपत्ते उक्कोसए अद्वारसमुहुत्ते दिवसे भवइ जहणिया दुवालप्समुहुत्ता राई भवइ) त्यारे ५२म अपने प्राप्त ઉત્કૃષ્ટથી અઢાર મુહૂર્તને દિવસ હોય છે. તથા બાર મુહૂર્ત પ્રમાણવાળી જઘન્યા એટલે કે નાનામાં નાની રાત્રી હોય છે. અર્થાત્ સભ્યન્તર મંડળના સંચરણ કાળમાં અગીયારસે તેત્રીસ જન પ્રમાણવાળા અવગાહન સમયમાં ઉત્તમ કાષ્ઠા પ્રાપ્ત એટલે કે પરમ પ્રકર્ષ પ્રાપ્ત સૂર્ય હોય છે, તેથી ઉત્કર્ષથી એટલે કે સૌથી મોટો ૩૬ છત્રીસ ઘડીથી યુક્ત અઢાર મુહૂર્તને દિવસ હોય છે. અને ત્યાં ૨૪ ચોવીસ ઘડિથી યુક્ત જઘન્ય નામ સૌથી નાની
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #145

सूर्यज्ञतिप्रकाशिका टोका सू० १६ प्रथमप्राभृते पञ्चमं प्राभृतप्राभृतम्
विंशति २४ घटिकात्मिका रात्रि भवति । एतेनेत्थं सिध्यति यत् सूर्यस्य सर्वाभ्यन्तरमण्डलसञ्चरणसमये जम्बूद्वीपे दिनमानस्य परमत्वं भवति रात्रिमानस्य च परमाल्पत्वं भवतीति ।
१३३
'ताओ जया णं सूरिए सव्यबाहिरं मंडलं उवसंक्रमित्ता चारं चरइ तया णं लवणसमुद्द एगं जोयगसहस्सं एगं च तेत्तीसं जोयणसयं ओगाहित्ता चारं चरइ' तत्र यदा खलु सूर्यः सर्ववाह मण्डलनुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु लवणसमुद्रमेकं योजनसहस्रम् एकश्च त्रयत्रिशतं योजनशतम् अवगाहय चारं चरति ॥ तत्र जम्बूद्वीपपरिभ्रमणसमये यदायस्मिन् समये खलु इति निश्चितं सूर्यचतुरशीत्युत्तरशतसंख्यक सूर्यमण्डलेषु भ्रमन् सूर्यो या सर्ववाये मण्डल - मकरान्तवृत्तम् उपसंक्रम्य-तत्र गत्या - मकरान्तमण्डलमादाय यदा चारं चरति - तन्मण्डले चरन् दृष्टो भवति तदा खलु लवणमेकं योजनसहस्रं - लवणसमुद्रस्य
२४ चोवीस घटिकात्मक जघन्या सब से छोटी बारह मुहूर्त की रात्री होती है। इस कथन से यह सिद्ध होता है कि सूर्य के सर्वाभ्यन्तर मंडल के संचरण समय में जम्बूद्वीप में दिनमान उत्कृष्ट माने अधिक होता है तथा रात्रिमान परम अल्प होता है ।
(ताओ जया णं सूरिए सव्वबाहिरं मंडल उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं लवगसमुद्दे एगे जोयणस्यसहस्सं एगं च तेतीसं जोयणसयं ओगाहित्ता चारं चरs) वहां जब सूर्य सर्वबाद्य मंडल का उपसंक्रमण कर के गति करता है तब लवणसमुद्र को ग्यारहसो तेतीस योजन का अवगाहन कर के गति करता है अर्थात् जम्बूद्वीप के परिभ्रमण काल में जिस समय सूर्य एकसो चोरासी मंडल में भ्रमण करता हुवा जब सर्वबाह्यमंडल माने मकरान्तवृत्त का उपसंक्रमण कर के माने वहां जाकर के मकरान्तमंडल को प्राप्त कर के जब गति करता है माने उस मंडल में संचरण करता हुवा दिखता है तब लवण
ખાર મુહૂર્તીની રાત્રી હાય છે, આ કથનથી એ સિદ્ધ થાય છે કે સૂના સર્વાભ્યન્તર મંડળના સંચરણના સમયમાં જમૂદ્રીપમાં નિમાન ઉત્કૃષ્ટ અર્થાત્ વધારે હેાય છે. તથા રાત્રીમાન અત્યંત નાનુ હાય છે.
(ताओ जया णं सूरिए सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चार चरइ तथा णं लवणसमुद्द एगं जोयणसयसहस्सं एगं च तेत्तीस जोगणसयं ओगाहित्ता चर चर इ) त्यां न्यारे सूर्य સબાહ્યમંડળનું... ઉપસ'કમણુ કરીને ગતિ કરે છે. ત્યારે લવણુસમુદ્રને અગીયારસે તેત્રીસ ચેાજનનું અવગાહન કરીને ગતિ કરે છે. અર્થાત્ જ મૂઢીપના પરિભ્રમણ કાળમાં જ્યારે સૂર્ય એકસા ચાર્યાશી મડળામાં ભ્રમણ કરતા કરતા જ્યારે સબાહ્યમંડળ અર્થાત્ મકરાન્ત વૃત્તનું ઉપસક્રમણ કરીને એટલે કે ત્યાં જઈને મકાન્ત મડળને પ્રાપ્ત કરીને જ્યારે ગતિ કરે છે. અર્થાત્ એ મંડળમાં સંચરણ કરતા દૃષ્ટિગોચર થાય છે. ત્યારે લવણુસમુદ્ર ૧૧૩૩
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #146

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
सहस्रयोजनपरिमाणं क्षेत्रम् एकं च त्रयस्त्रिंशतं योजनशतं - त्रयस्त्रिंशदधिकं योजनशतं च क्षेत्रं च परिव्याप्य अर्थात् जम्बूद्वीपस्य ११३३ योजनपरिमाणं क्षेत्रमवगाहय - आलोडय चारं चरति तथा चरन् दृष्टो भवति । इति प्रथमः 'तया णं उत्तमकट्टपत्ता उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ, जहण्णिए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ' तदा खल उत्तमकाष्ठा प्राप्ता उत्कर्षिका अष्टादशमुहूर्त्ता रात्रि भवति, जघन्यो द्वादशमुहूर्ती दिवसो भवति ॥ तदा-सर्वबाहयमण्डलभ्रमणकाले खलु - इति निश्चितम् उत्तमकाष्ठा प्राप्ता - मकरादिमण्डलं गता - परमोकर्षतां गता उत्कर्षिका - अधिकतरा अष्टादशमुहूर्त्ता-अष्टादशमुहूर्त्तप्रमाणा - पत्रिंशद्वटिकात्मिका रात्रि भवति, पत्रिंशद्वटिकात्मकं रात्रिमानं भवतीत्यर्थः, जघन्यः - सर्वलघुर्द्वादशमुहूर्त्ती - द्वादशमुहूर्त परिमाणो दिवसो भवति, चतुर्विंशति २४ घटिकात्मकं दिवसमानं भवतीत्यर्थः । एतेनेत्थं सिद्धं यत् परमदिनमानं परमरात्रिमानं च षट्त्रिंशद्धटिकात्मकम् । समुद्र का ११३३ ग्यारह सो तेतीस योजन परिमाण वाले क्षेत्र की अवगाहना कर के मथित कर के गति करता है माने संचरण करता दिखता है । यह प्रथम मतवादी का कथन प्रकार का भाव कहा है।
--
(तया णं उत्तमकट्ठपत्ता उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ, जहण्णिए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ) तब उत्तमकाष्ठा प्राप्त उत्कृष्ट अठारह मुहूर्त की रात्रि होती है, तथा जघन्य बारह मुहूर्त का दिवस होता है अर्थात् सर्वबाह्य मंडल के भ्रमण काल में निश्चय से उत्तमकाष्ठा प्राप्त अर्थात् मकरादि मंडल गत माने परमोत्कर्ष को प्राप्त उत्कर्षिका माने सर्वोत्कृष्ट अठारह मुहूर्त प्रमाणवाली छत्तीस घटिकात्मिका रात्री होती है अर्थात् छत्तीस घटिकात्मक रात्रिमान होता है तथा जघन्य सब से छोटा २४ चोवीस घटिका प्रमाणवाला बारह मुहूर्त परिमाण युक्त दिवस होता है । इस कथन से यह सिद्ध होता है कि- परमोत्कृष्ट दिनमान एवं परमोत्कृष्ट रात्रीमान छत्तीस घटिका प्रमाण से
१३४
અગીયારસે તેત્રીસ યેાજન પરિમાણવાળા ક્ષેત્રની અવગાહના કરીને અર્થાત્ થિત કરીને ગતિ કરે છે. એટલે કે એવી રીતે સંચરણ કરતા દેખાય છે. આ પ્રથમ વાદીના કથનના ભાવ છે. ( तथा णं उत्तमकटुपत्ता उक्कोसिया अट्टारसमुहुत्ता राई भवइ जहण्णिए दुबालसमुहुचे दिवसे भवइ) त्यारे उत्तम अष्ठा प्राप्त उत्सृष्टा महार मुहूर्तनी रात्री होय छे. तथा જઘન્ય બાર મુહૂર્તીના દિવસ હોય છે, અર્થાત્ સર્વ બાહ્યમડળના ભ્રમણ સમયે નિશ્ચિત પણાથી ઉત્તમકાષ્ઠા પ્રાપ્ત એટલે કે મકરાદિ મંડળમાં હોય ત્યારે પરમ ઉક્ત પ્રાપ્ત ઉત્કૃષ્ટા એટલે કે સર્વોત્કૃષ્ટ અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણુ વાળી છત્રીસ ઘડિથી યુક્ત રાત્રી હોય છે, એટલે કે રાત્રીમાન છત્રીસ ઘડીનુ હાય છે. તથા જધન્ય સૌથી નાના ૨૪ ચોવીસ ઘડિ પ્રમાણવાળો ખાર મુહૂતના દિવસ હોય છે. આ કથનથી એ સિદ્ધ થાય છે કે પરમેષ્કૃષ્ટ દિનમાન અને પરમેષ્કૃષ્ટ રાત્રીમાન છત્રીસ ઘડી પ્રમાણવાળુ હાય છે, તથા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #147

सूर्यज्ञतिप्रकाशिका टीका सू० १६ प्रथमप्राभृते पञ्चमं प्राभृतप्राभृतम्
१३५
परमापं दिनमानं रात्रिमानं चतुर्विंशतिघटिकात्मकमिति || ' एवं चोत्तीसं जोयणसयं । एवं पणतीसं जोयणस' एवं चतुस्त्रिंशतं योजनशतम्, एवं पञ्चत्रिंशतं योजनशतम् ॥ एवंपूर्वोक्तप्रकारेण चतुस्त्रिंशतं योजनशतं - चतुस्त्रिंशदधिकं योजनशतम्, अर्थात् त्रयस्त्रिंशदधिकशतयोजन परिमाणात्मकमण्डल भ्रमणपक्षे यथा दिनरात्रिव्यवस्थादर्शिता, तथैव चतुखिंशदधिकशतसंख्यक परिमाणात्मक मण्डलपरिभ्रमण क्षेत्रेऽपि, पञ्चत्रिंशदधिकशतयोजनपरिमाणमण्डलपरिभ्रमण क्षेत्रेऽपि दिनरात्रिव्यवस्था ज्ञेया । अर्थात् सर्वाभ्यन्तरमण्डले दिनमान - स्य परमत्वम्, सर्ववायमण्डले रात्रिमानस्याधिकत्वं परमत्वं भवतीति । 'पणती सेऽपि एवं चैव भाणियव्वं पञ्चत्रिंशतोऽपि एवमेव भणितव्यम् । पञ्चत्रिंशदधिकशतयोजनावगाहनक्षेत्रेऽपि सर्वाभ्यन्तरमण्डलस्थे सूर्ये दिनमानस्य परमाधिकत्वमष्टादशमुहूर्त्तमितत्वं रात्रि
1
युक्त होता है, तथा सर्व जघन्य माने सर्वाल्प रात्रिमान चोवीस घटिका प्रमाण युक्त होता है । (एवं चोत्तीसं जोयणसयं एवं पणतीसं जोयणसयं) इसी प्रकार एकसो चोत्तीस योजन के विषय में तथा एकसो पैंतीस योजन के संबंध में समझ लेवें । अर्थात् इसी प्रकार माने पूर्वोक्त प्रकार से एकसो चौतीस योजन के विषय में माने एकसो तेतीस योजन परिमाणवाले मंडलभ्रमणपक्ष में जिस प्रकार दिनरात्रि की व्यवस्था प्रगट की गई है उसी प्रकार से एकसो चोत्तीस संख्यक परिमाणवाले मंडल के परिभ्रमणक्षेत्र में भी समझ लेना । तथाच एकसो पैंतीस योजन परिमाणवाले मंडल के परिभ्रमण क्षेत्र में भी उसी प्रकार की दिनरात्री की व्यवस्था समझनी चाहिये । अर्थात् सर्वाभ्यन्तर मंडल में दिनमान परमाधिकतावाला तथा सर्वबाह्यमंडल में रात्रिमान अधिक होता है । (पणती सेऽपि एवं चैव भाणियन्वं) एकसो पैंतीस योजन की अवगाहनक्षेत्र के पक्ष में श्री सर्वाभ्यन्तर मंडलस्थ सूर्य होने पर दिनमान परमोत्कृष्ट
સ જઘન્ય એટલે કે સવથી નાનું રાત્રીમાન ચાવીસ ઘડી પ્રમાણવાળુ હોય છે, વં चोत्तीसं जोयणसयं एवं पगतीसं जोयणसयं) मान प्रमाणे मेउसो यात्रीस योजना प्रमाणु વિષે અને એકસે પાંત્રીસ ચેાજનના પ્રમાણુ સબંધમાં પણ સમજી લેવું. અર્થાત્ આ પૂર્વોક્ત પ્રકારના કથનાનુસાર એકસેા ચેત્રીસ ચેાજનના સબધમાં એટલે કે એકસાતેત્રીસ ચેાજન પ્રમાણવાળા મ`ડળ ભ્રમણના પક્ષમાં જે પ્રમાણે દિવસ રાત્રીની વ્યવસ્થા પ્રગટ કરવામાં આવી ગઈ છે. એ જ પ્રમાણે એકસેા ચેાત્રીસની સંખ્યાના પરિમાણુવાળા મંડળના પરિમાણુ ક્ષેત્રમાં પણ સમજી લેવું. તેવી જ રીતે એકસે પાંત્રીસ યેાજન પરિમાણવાળા મડળના પરિભ્રમણ ક્ષેત્રમાં પણ એજ પ્રમાણેની દિવસરાતની વ્યવસ્થા સમજવી જોઇએ. અર્થાત્ સર્વાભ્યન્તર મંડળમાં નિમાન પરમ અધિક પ્રમાણવાળા તથા સ`બાહ્યમ`ડળમાં रात्रीमान अधिक प्रभाणुवाणु होय छे, (पणती से वि एवं चैव भाणियव्यं) मेसो पांत्रीस યાજનની અવગાહના ક્ષેત્રના પક્ષમાં પણ સૂ સર્વાભ્યન્તરમ"ડળમાં આવે ત્યારે નિમાન
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #148

१३६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे मानस्य च परमाल्पत्वं द्वादशमुहूर्त्तमितत्वम् । सर्ववाहयमण्डलगते च सूर्ये परमाल्पं द्वादशमुहूर्ततुल्यं दिनमानम्, परमाधिकमष्टादशमुहूर्ततुल्यं रात्रिमानं चेति भावनीयम् । इयमेव भावना (भाणियव्यं) । 'तत्थ जे ते एवमाहंसु ताओ अब दीवं वा समुह वा ओगाहित्ता सूरिए चारं चरइ' तत्र ये खलु एवमाहुस्ते तावद् अपाई द्वीपं वा समुद्रं वा अवगाहय सूर्यश्वारं चरति ॥ तत्र-प्रतिपत्तिवैमत्यविभावनासु सूर्यभ्रमणक्षेत्रेषु ये-तीर्थान्तरीयाः खलु इति निश्चितं सर्वमत्रैव प्रतिपाद्यमानं स्वमत मेवमाहुस्ते तावत् अन्यस्यापि पदार्थस्य दृष्टिकिरणस्पर्शरेखाभिरल्पभाग एव दृश्यः प्रकाशितो भवतीति सिद्धान्तमुररीकृत्य 'अवड्ढे दीवं समुदं' इत्यादि सिद्धान्तमाहुः कथयन्ति, अपार्द्धम्-अपगतमई यस्येति अपार्द्धअर्थात् अठारह मुहूर्त प्रमाण वाला होता है तथा रात्रिमान परमाल्प माने बारह मुहूर्त प्रमाण का होता है एवं जब सूर्य सर्वबाह्य मंडल गत होता है तब दिनमान परम अल्प बारह मुहूर्त प्रमाण का होता है तथा रात्रिमान परमाधिक अठारह मुहूर्त का होता है ऐसी भावना कर के समझ लेवें इसी प्रकार की भावना (भाणिव्वं) भावित कर लेवें । ___(तत्थ जे ते एव माहंसु ताओ अवडूं दीवं वा समुई वा ओगाहित्ता सूरिए चारं चरइ) उन में जो ऐसा कहते हैं कि अपाई द्वीप एवं समुद्र को अवगाहन कर के सूर्य गति करता है । कहने का अभिप्राय यह है कि उन परमतवादियों में प्रतिपत्ति की विपरीतता की विचारणा से सूर्य के संचरण माने भ्रमणक्षेत्र के विषय में जो तीर्थान्तरीय माने अन्य मतवादी यहां पर प्रतिपाद्यमान सभी स्व मत को ही कहते हैं वे लोग अन्य के पदार्थ माने अभिप्राय को दृष्टि में विना लाये ही अझैल्प भाग को ही सिद्धान्त में लाकर प्रकाशित करते हैं। __ (अवडूं दीवं समुई) इत्यादि सिद्धान्त विषय में कहते हैं अपार्द्ध माने પરમકૃષ્ટ અર્થાત્ અઢાર મુહર્ત પ્રમાણવાળો હોય છે. તથા વિમાન પરમ નાનું એટલે કે બાર મુહૂર્તનું હોય છે. અને જ્યારે સૂર્ય સર્વબાહ્યમંડળમાં આવે ત્યારે દિનમાન પરમ નાનું બાર મુહૂર્ત પ્રમાણવાળું હોય છે, તથા રાત્રીમાન પરમ વધારે અઢાર મુહૂર્તનું હોય છે. એ પ્રમાણની ભાવના કરીને સમજી લેવું આજ પ્રકારે ભાવના કરવા (भाणियव्यं) २॥ ५४थी सूत्रा२ नि॥ ४२ छे, (तत्थ जे ते एवमाहंसु ताओ अवडढं दीवं वा समुदं वा ओगाहित्ता सूरिए चारं चरइ) तेसोमाया से छे अपाय दी५ અને સમુદ્રોનું અવગાહન કરીને સૂર્ય ગતિ કરે છે. તેમના કહેવાનો અભિપ્રાય એ છે કે એ અન્ય મતવાદિયમાં પ્રતિપત્તીના જુદાપણાની વિચારણામાં સૂર્યના સંચરણ અર્થાત ભ્રમણ ક્ષેત્રના સંબંધમાં અન્યમતવાદીઓ અહીં પ્રતિપાદ્યામાન વિષયના સંબંધમાં બધા પિતા પોતાના મતનું જ રામર્થન કરે છે. તેઓ બીજાના મતને અર્થાત્ અભિપ્રાયને પિતાની દૃષ્ટિકોણમાં લાવ્યા વગર જ અર્ધાલપ ભાગને જ સિદ્ધાંત વિષયમાં લાવીને પ્રકાશિત કરે છે,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #149

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टोका सू० १६ प्रथमप्राभृते पञ्चमं प्राभृतप्राभृतम् केवलमर्द्धभागमात्रं जम्बूद्वीपं समुद्र-लवणसमुद्रं वा अवगाह्य-आलोडय सूर्यश्चारं चरति-तत्र चरन् सूर्यों दृष्टो भवति, 'ते एवमाहंसु' ते तीर्थान्तरीया एवमाहुः-इत्थं कथयन्ति यत् 'जया णं सूरिए सव्वन्भतरं मंडलं उपसंकमित्ता चारं चरइ तया णं अवड्ढं जंबुद्दीवं दीवं ओगाहित्ता चारं चरइ' यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खल अपार्द्ध जम्बूद्वीपद्वीपम् अवगाह्य चारं चरति । चतुरशीत्यधिकशतमण्डलेषु भ्रमन् सूर्यो यदा सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य-तन्मण्डलमादाय यदा चारं चरति-चरन् दृष्टो भवति तदा खलु अपाद्धं-केवलमद्धेभागं जम्बूद्वीपमवगाह्य-आलोडथ चारं चरति-चरन् दृष्टो भवति'तया णं उत्तमकट्टपत्ते उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवई' तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्तः उत्कर्षकः अष्टादशमुहूत्तौ दिवसो भवति, जघन्या द्वादशजिसका अर्द्धभाग चला गया है सो अपार्द्ध अर्द्ध भाग रहित माने केवल आधा जम्बूद्वीप मात्र को अथवा आधा लवणसमुद्र को आलोडित कर के सूर्य गति करता है अर्थात् वहां पर गति करता सूर्य दृष्टिगोचर होता है (ते एवमासु) वे तीर्थान्तरीय इस प्रकार से कहते हैं (जया णं सरिए सवभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं अवडूं जंबुद्दीवं दीवं ओगाहित्ता चारं चरइ) जब सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल का उपसंक्रमण कर के गति करता है तब आधे जम्बूद्वीप का अवगाहन कर के गति करता है। कहने का अभिप्राय ऐसा है किएकसो चौरासी मंडलों में भ्रमण करते करते जब सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल में उपसंक्रमण कर के माने सर्वाभ्यन्तर मंडल को प्राप्त कर के जब गति करता है तब जम्बूद्वीप के केवल अद्धे भाग का अवगाहन कर के गति करता दृश्यमान होता है (तया णं उत्तमकट्टपत्ते उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ जहपिणया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ) तब उत्तम काष्ठा प्राप्त माने उत्कृष्ट
(अवड्ढं दीवं समुदं) त्या सिद्धांतना संभा छे , २५५ मेटसे नो અર્ધ ભાગ ન હોય તે અપાર્થ અર્થાત્ અર્ધા ભાગથી રહિત એટલે કે કેવળ અર્ધા જંબૂદ્વીપ માત્રને અથવા અર્ધા લવણ સમુદ્રને આલેડિત અર્થાત્ મથિત કરીને સૂર્ય ત્યાં પોતાની गति ४२ टिय२ थाय छे. (ते एव मासु) से मन्यमताहियो निम्नत प्रारथी हे छ-(जण गं सूरिए सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चरं चरइ तया णं अवड्ढे जंबुई व दीवं ओगाहित्ता चारं चरइ) न्यारे सूर्य सत्यन्त२ भानु भा प्रशने गति કરે છે. ત્યારે અર્ધા જંબુદ્વીપનું અવગાહન કરીને ગતિ કરે છે. કહેવાનો અભિપ્રાય એ છે કે-એકસો ચોર્યાશી મંડળમાં ભ્રમણ કરતાં કરતાં જ્યારે સૂર્ય સર્વાશ્યન્તર મંડળમાં ઉપસિંકમણ કરીને અર્થાત્ સભ્યતર મંડળને પ્રાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે ત્યારે કેવળ
दीपना अर्धा भागनु समान अशन. गति ४२ते। श्यमान थाय छे. (तया णं उत्तमकट्ठपत्ते उकोसए अद्वारसमुहुत्ते दिवसे भवइ जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ) त्यारे
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞમિ સૂત્ર: ૧

Page #150

१३८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे मुहूर्त्ता रात्रिभवति, तत्र-जम्बूद्वीपस्यार्द्धभागावगाहनसमये खलु-इति निश्चितम् उत्तमकाष्ठाप्राप्तः-मिधुनसंक्रान्तमण्डलगतः सौम्यदिगभागान्तेऽयनान्ते स्थितः उत्कर्षकः-परमाधिकोऽष्टादशमुहूर्तोऽष्टादशमुहूर्तप्रमाणकः पत्रिंशद् घटिकात्मको दिवसो भवति । जधन्या-सर्वलघ्वी द्वादशमुहूतो-द्वादशमुहूर्त्तप्रमाणा चतुर्विंशतिघटिकात्मिका रात्रिभवति । 'एवं सव्ववाहिरएवि' एवं सर्ववाद्येऽपि, एवं-पूर्वो कभावनाभावितक्रभेणैव, सर्वबाह्येऽपिसर्वबाह्यमण्डलेऽपि यथा सर्वाभ्यन्तरमण्डलभ्रमणकाले अष्टादशमुहूत्ती दिवसो द्वादशमुहूर्ता रात्रिरिति तथैव सर्वबाह्यमण्डलभ्रमणसमये अष्टादशमुहूर्त्ता रात्रिः स्यात् द्वादशमुहूत्र्तो दिवसो भवतीति भावनाभावनीयेति । ‘णवरं' नवरम्-अयं विशेषः-'अबढें लवणसमुदं' अपार्द्ध लवणसमुद्रम् । अपार्द्धम्-अर्द्धहीन-केवलमर्द्धभागं लवणसमुद्र-लवणसमुद्रस्यार्धभागं यदावगाहते अठारह मुहर्त का दिवस होता है तथा जघन्या सब से छोटी बारह मुहूर्त की रात्री होती है । अर्थात् जम्बूद्वीप के अर्द्ध भाग के अवगाहन समय में उत्तम काष्ठा प्राप्त माने मिथुन संक्रांति मंडल में प्रविष्ट उत्तर दिग्भाग के अन्त में अयन के अन्त भाग में उत्कर्ष माने परमाधिक अठारह मुहूर्त प्रमाण युक्त छत्तीस घटिकात्मक दिवस होता है, तथा सर्वजघन्या सम से छोटी बारह महर्त प्रमाण वाली चोवीस घटिकात्मिका रात्रि होती है (एवं सव्वबाहिरए वि) इसी प्रकार सर्ववाहमंडल के विषय में भी समझ लेवें अर्थात् पूर्वोक्त भावनात्मक कथन क्रम से सर्वबाघमंडल में भी समझ माने जिस प्रकार सर्वाभ्यन्तर मंडल भ्रमणावसर में अठारह मुहूर्त का दिवस एवं बारह मुहूर्त की रात्रि कही है उसी प्रकार सर्वबाखमंडल के भ्रमण काल में अठारह मुहूर्त की रात्री तथा बारह मुहूर्त का दिवस होता है इस प्रकार भावना कर लेवें (णवरं) विशेषता यह है कि (अवडू लवणसमुई) अर्द्ध भाग रहित लवणઉત્તમ કાણા પ્રાપ્ત એટલે કે ઉત્કૃષ્ટવાળો અઢાર મુહૂર્તને દિવસ થાય છે. તથા જઘન્યા સૌથી નાની બાર મુહૂર્તની રાત હોય છે. અર્થાત્ જબૂદ્વીપના અર્ધા ભાગની અવગાહન સમયમાં પરમ પ્રકર્ષ પ્રાપ્ત એટલે કે મિથુન સંક્રાંતિ મંડળમાં પ્રવેશ કરીને ઉત્તર દિશાના અંતમાં અર્થાત્ ઉત્તરાયણના અંત ભાગમાં ઉત્કર્ષ એટલે કે મોટામાં મોટો ૧૮ અઢાર મુહર્ત પ્રમાણુવાળા છત્રીસ ઘડીનો દિવસ હોય છે, તથા સર્વ જઘન્યા - સૌથી નાની બાર મુહૂર્ત પ્રમાણુવાળી ચોવીસ ઘડીની રાત્રી હોય છે.
(एवं सबबाहिरए वि) २४ प्रमाणे साह्यमना सभा ५९ सभ७ से અર્થાત્ પૂર્વોક્ત ભાવનાવાળા કથનથી સર્વબાહ્યમંડળના સંબંધમાં પણ સમજી લેવું. અર્થાત્ જેવી રીતે સર્વાભ્યન્તરમંડળ ભ્રમણ કાળમાં અઢાર મુહૂર્તનો દિવસ અને બાર મુહૂર્તની રાત્રી કહેવામાં આવી છે. એ જ પ્રમાણે સર્વબાહ્યમંડળમાં ભ્રમણ કરતી વખતે અઢાર મુહૂર્તની રાત તથા બાર મુહૂર્તને દિવસ હોય છે. એ પ્રમાણેની ભાવના સમજી લેવી. (णवर) विशेषता के छ -(अवड्ढं लवणसमुई) सव समुद्रना अर्धा भागने छ।डीने
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #151

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टोका सू० १६ प्रथमप्राभृते पञ्चमं प्राभृतप्राभृतम् सूर्यः तदापि दिनरात्रिव्यवस्था तथैव । 'तया णं राईदियं तहेव' रात्रिंदिवं तथैव ॥ रात्रिदिवसव्यवस्था तथैव, अर्थात् सर्वाभ्यन्तरमण्डलसंचरणसमये सर्वोत्कृष्टो दिवसों भवति सर्वजवन्या रात्रिश्च भवति । एवं सर्वबाबमण्डलसंचरणसमये सर्वोत्कृष्टा रात्रि भवति, सर्वजघन्यो दिवसश्चेति विशेषः 'तत्थ जे ते एकमासु-ताणो किंचिद्दी समुदं वा ओगाहित्ता सूरिए चारं चरइ' तत्र ये खलु एयमाहुस्तेन किमपि द्वीपं समुद्र या अवगाद्य सूर्य चारं चरति ।। तत्र-पञ्चप्रतिपत्तिविषये, ये तीर्थान्तरीया एवं-त्रयस्त्रिंशदादियोजनक्रमेण स्ववक्तव्यविषये आहुस्ते न किमपि द्वीपं समुद्रं वा अवगाह्य सूर्य श्वारं चरति । 'ते एव माहंमु' समुद्र को माने केवल लवण समुद्र का आधा भाग को जब सूर्य अवगाहित करते हैं तब भी दिनरात्रि की व्यवस्था उसी प्रकार कही गई है। (तया णं राईदियं तहेव) तब दिनरात भी उसी प्रकार माने दिनरात्री की व्यवस्था उसी पूर्वोक्त प्रकार से कही है अर्थात् सर्वाभ्यन्तर भंडल के संचरण समय में सर्वोत्कृष्ट दिवस होता है तथा सर्व जघन्य-सर्वाल्पा रात्री होती है उसी प्रकार सर्वबाट मंडल के संचरण समय में सर्वोत्कृष्ट रात्री होती है एवं सर्वजघन्य दिवस होता है यह विशेषता है (तत्य जे ते एवमाहंसु ताणो किंचिद्दोवं समुदं वा ओगाहित्ता सूरिए चारं चरइ) उनमें जो ऐसा कहते हैं कि कोई द्वीप या समुद्र का अवगाहन कर के सूर्य गति नहीं करता है इस प्रकार की पांचवीं प्रतिपत्ति के विषय में जो तीर्थान्तरीय एकसो तेत्तीस वगैरह कम से अपने अपने वक्तव्य के विषय में कहा है वे कोई दीप या समुद्र को अवगाहित कर के सूर्य गति करता है ऐसा नहीं कहते हैं । (ते एवमासु) એટલે કે કેવળ લવણસમુદ્રના અર્ધા ભાગનું જ્યારે સૂર્ય અવગાહન કરે છે. ત્યારે પણ हिवसरात्रीनी व्यवस्था के प्रभारी उवामां आवे छे. (तथा गं राइदियं तहेव) ત્યારે રાતદિવસ એજ પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે. એટલે કે દિવસ અને રાત્રીની વ્યવસ્થા પૂર્વોક્ત પ્રકારથી જ કહેલ છે. અર્થાત્ સર્વાભ્યન્તરમંડળના સંચરણ સમયમાં સર્વોત્કૃષ્ટ દિવસ હોય છે, તથા સર્વજઘન્ય એટલે કે સૌથી નાની રાત હોય છે, એ જ પ્રમાણે સર્વ બાહ્યમંડળના સંચરણ સમયમાં સંસ્કૃષ્ટ રાત્રી હોય છે અને સજઘન્ય એટલે સૌથી नाना हिसडाय छे. २॥ से मन्ने ४थनमा ! पाछे. (तत्य जे ते एवमासु ताणो किंचि हीवं समुदं वा ओगाहित्ता सूरिए चार चरइ) तभी मे ड પણ દ્વીપ કે સમુદ્રનું અવગાહન કરીને સૂર્ય ગતિ કરતું નથી. આ પ્રમાણેના કથનવાળી પાંચમી પ્રતિપત્તિના સંબંધમાં જે તીર્થાન્તરીયે એક તેત્રીસ વિગેરેના ક્રમથી પિતપોતાના કથનના સંબંધમાં કહે છે તેઓ કોઈ પણ દ્વીપ અને સમુદ્રને અવગાહિત કરીને સૂર્ય शति ४२ छ तम ता नथी. (ते एवमासु) तो मानीय शवयामा मावेस पक्ष्य.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #152

१४०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे ते एवमाहुः । ते एवं वक्ष्यमाणं वक्तव्यरूपमाहुः, 'तओ जया णं सूरिए सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं णो किंचि दीवं वा समुदं वा ओगाहित्ता मूरिए चारं चरई' तत्र यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु न किमपि द्वीप वा समुद्रं वा अवगाह्य सूर्यश्वारं चरति ॥ तत्र-जम्बूद्वीपभ्रमणावसरे यस्मिन् समये खलु इति निश्चितं चतुरशीत्युत्तरशतमण्डलेषु भ्रमन् सूर्यो यदा सर्वाभ्यन्तरं मण्डलं मिथुनान्तमण्डलमुपसंक्रम्य-तन्मण्डलं गत्वा चारं चरति-तन्मण्डले चरन् दृष्टो भवति तदा खलु न किमपि द्वीपम् अवगाहय सूर्य श्वारं चरति, किन्तु द्वीपसमुद्रावगाहनं विनैव चारं चरति । तथापि 'तया णं उत्तमकट्ठपने उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ' तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्तः उत्कर्षकोऽष्टादशमुहूत्तों दिवसो भवति जघन्या द्वादशवे निम्न प्रकार से वक्ष्यमाण कथनानुसार कहते हैं (तओ जया णं सरिए सयभंतरं मंडलं उचसंकमित्ता चार चरइ तया णं णो किंचि दीवं वा समुई वा ओगाहित्ता सूरिए चारं चरइ) जब सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल का उपसंक्रमण कर के चार-गति करता है तब कोई भी द्वीप एवं समुद्र को अवगाहित कर के गति नहीं करता है, इस कथनकार के कहने का भाव यह है कि जम्बूद्वीप के भ्रमण काल में जिस समय सूर्य एकसो चौरासी मंडलों में भ्रमण करते करते जब सर्वाभ्यन्तर मंडल में अर्थात् मिथुनान्त मंडल का उपसंक्रमण कर के अर्थात् उस मंडल में जाकर गति करता है माने उस मंडल में विचरण करता दिखता है तब वह सूर्य कोई भी द्वीप या समुद्र का अवगाहन कर के गति नहीं करता परंतु द्वीप एवं समुद्र के अवगाहन किये विना ही गति करता है तो भी (तया णं उत्तमकट्टपत्ते उकोसए अट्ठारसमुहत्ते दिवसे भवइ जहणिया दुवालसमुहत्ता राई भवई) तब उत्तम काष्ठा प्राप्त उत्कर्षक अठारह मुहूर्त का दिवस होता है तथा जघन्या बारह मुहूर्त की रात्री होती मा थनना २थी छे, (ताओ जया णं सूरिए सयभंतर मंडलं उवसंकमित्ता चार चरइ तया णं णो किं चि दीवं वा समुदं वा ओगाहित्ता सूरिए चार चरइ) न्यारे सूर्य સભ્યન્ત મંડળનું ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે, ત્યારે તે કોઈ પણ દ્વીપ કે સમુદ્રને અવગાહિત કરીને ગતિ કરતો નથી. આ કથન કહેવાને ભાવ એ છે કે જંબુદ્વીપના ભ્રમણ કાળમાં જ્યારે સૂર્ય એક ચેર્યાસી મંડળમાં ભ્રમણ કરતા કરતા જ્યારે સભ્યન્તર મંડળમાં અર્થાત્ એ મંડળમાં જઈને ગતિ કરે છે એટલે એ મંડળમાં વિચરણ કરતે દેખાય છે. ત્યારે સૂર્ય કઈ પણ દ્વીપ કે સમુદ્રનું અવગાહન કરીને ગતિ કરતું નથી परतुदी५ भने समुद्रनु अ॥उन ४ा विना ४ ति ४२ छ. तो ५५ (तया णं उत्तमकट्रपत्ते उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवई) त्यारे પરમ પ્રકર્ષ પ્રાપ્ત ઉત્કર્ષથી અઢાર મુહૂર્તને દિવસ હોય છે, તથા જઘન્યા બાર મુહૂર્તની
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #153

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १६ प्रथमप्राभृते पञ्चमं प्राभृतप्राभृतम्
__ १४१ मुहूर्ता रात्रि भवति । तदा सर्वाभ्यन्तरमण्डलभ्रमणकाले खलु-इति निश्चितम् उत्तमकाष्ठाप्राप्त:-अयनान्तगतः, उत्कर्षकः सर्वाधिकोऽष्टादशमुहूत्तौऽष्टादशमुहूर्तप्रमाणको दिवसो भवति, जघन्या-सर्वलम्ची द्वादशमुहूर्ता-द्वादशमुहूर्त्तात्मिका चतुर्विंशतिघटिकातुल्या रात्रि भवति । 'तहेव एवं सचबाहिरए मंडले' तथैव एवं सर्ववाहयेऽपि मण्डले । यथा सर्वाभ्यन्तरमण्डले व्यवस्था स्थापिता तथैव सर्ववाहयेऽपि मण्डले भावना भावनीया ॥ 'णवरं णो किंचि लवणसमुद्दे ओगाहित्ता चारं चरइ, राइंदियं तहेव' नवरं न किञ्चिल्लवणसमुद्रम् अवगाहय चारं चरति, रात्रिंदिवं तथैव ॥ नवरम्-अयं विशेषः सर्वाभ्यन्तरमण्डलोक्तक्रमात् किमप्यधिकं नवा कमपि लवणसमुद्रमवगाहय सूर्यश्चारं चरति, रात्रिंदिवं तथैव-रात्रिदिवसयो व्यवस्थापि तथैवास्ति । 'एगे एवमासु' एके एवमाहुः एवं पूर्वोक्तक्रमेण सर्वे तीर्थान्तरीया आहुःहै। अर्थात् सर्वाभ्यन्तर मंडल के भ्रमण काल में उत्तम काष्ठाप्राप्त माने अयन के अन्त भाग में होने पर उत्कर्षक नाम सर्वाधिक अठारह मुहूर्त प्रमाणवाला दिवस होता है तथा जघन्या सब से लघु बारह मुहूर्त प्रमाण युक्त चोवीस घटिकात्मक रात्री होती है (तहेव एवं सव्वबाहिरए मंडले) इसी प्रकार का सब कथन सर्वबाह्य मंडल के विषय में भी कहा है, अर्थात् जिस प्रकार की व्यवस्था सर्वाभ्यन्तर मंडल के बारे में प्रकट की गई है, उसी प्रकार सर्वबाह्य मंडल विषयक व्यवस्था की भावना भावित कर लेवें । (णवरं णो किंचि लवणसमुदं ओगाहित्ता चारं चरइ राइंदियं तहेव) विशेष कोई भी लवण समुद्र को अवगाहित कर के गति नहीं करता है, इस कथन में विशिष्टता यह है कि सर्वाभ्यन्तर मंडल के विषय में कथित क्रम से कुछ अधिकता नहीं है एवं लवण समुद्र को अवगाहित कर के भी सूर्य गति नहीं करता है। रात्रि दिन की व्यवस्था भी उसी पूर्वोक्त प्रकार कीसी है (एगे एवमाहंसु) રાત્રી હોય છે, અર્થાત્ સભ્યન્તરમંડળના ભ્રમણકાળમાં ઉત્તમ કાષ્ઠા એટલે કે અયનના અંતભાગમાં ઉત્કર્ષ એટલે કે સૌથી મોટો અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણવાળો દિવસ હોય છે, તથા જઘન્ય સૌથી નાની બાર મુહૂર્ત પ્રમાણવાળી ચોવીસ ઘડીથી યુક્ત રાત્રી હોય છે. (तहेव एवं सव्यबाहिरए मंडले) मे०४ प्रमाणेनु सवा ४थन समायभाना समां પણ કહેલ સમજવું. અર્થાત્ જે પ્રમાણેની વ્યવસ્થા સભ્યન્તર મંડળના સંબંધમાં પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે એજ પ્રકારની વ્યવસ્થા સર્વબાહ્યમંડળના સંબંધમાં ભાવના ભાવિત ७३री सेवा (णवरं णो किंचि लवणस मुदं ओगाहित्ता चार चरइ राई दियं तहेव) विशेषमा કઈ પણ લવણસમુદ્રનું અવગાહન કરીને ગતિ કરતા નથી, આ કથનમાં વિશેષપણું એ છે કે-સભ્યન્તર મંડળના વિષયમાં કથિત કમથી વિશેષતા કંઈ જ નથી, એ જ પ્રમાણે લવણસમુદ્રને અવગાહિત કરીને પણ સૂર્ય ગતિ કરતા નથી તથા રાત્રિ દિવસની વ્યવસ્થા ५gy को पूर्वरित प्रश्न प्रमाणे ४ छ. 'एगे एव माहंसु' अ५२मतवादी ये प्रभा
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #154

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
-
-
-
-
-
-
--
१४२ कथयन्ति इति ॥ सू० १६ ॥
मूलम्-वयं पुण एवं वयामो तओ जया णं सूरिए सयभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं जंबुद्दीवं असीयं जोयणसयं
ओगाहिता चारं चरइ, तया णं उत्तमकट्ठपत्ते उक्कोसए अटारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहषिणया दुवालसमुहत्ता राई भवइ, एवं सव्वबाहिरे वि, णवरं-लवणसमुहं तिणि तीसे जोयणसए ओगाहित्ता चारं चरइ, तया णं उत्तमकटूपत्ता उक्कोसिया अटारसमुहत्ता राई भवइ, जहण्गए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ, गाहाओ भाणियव्वाओ” ॥सू० १७॥
॥ पढमस्स पंचमं पाहुडपाहुडं ॥१-५॥ छाया-व्यं पुनरेवं पदामः । ततो यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु जम्बूद्वीपमशीतं योजनशतमबगाह्य चारं चरति, तदा खलु उत्तमकाष्टा प्राप्तः उत्कर्षक: अष्टादशमुहूर्तों दिवसो भवति जघन्या द्वादशमुहूर्ती रात्रिभवति, एवं सर्वबाह्येऽपि, नवरं लवणसमुद्रं त्रयस्त्रिंशतं योजनशतम् अवगाह्य चारं चरति, तदा खलु उत्तमकाष्ठा प्राप्ता उत्कर्षिका अष्टादशमुहर्ता रात्रि भकति, जघन्यो द्वादशमुहत्तों दिवसो भवति । गाथा भणितव्याः ।। सू० १७ ॥
प्रथमस्य पञ्चमं प्राभूतप्राभृतम् ॥ इति १-५॥ ___टीका-पूर्वसूत्रेण परतीथिकप्रतिपत्तीरुपदर्य सम्प्रति एतासां मिथ्याभावमुपदर्शयन् स्वमतं कथयति-हे गौतम ! 'वयं पुण एवं श्यामो वयं पुनरेवं वदामः, वयं पुनरुपपन्नज्ञानकोई पर पक्षीय ऐसा कहते हैं। इस पूर्वोक्त प्रकार से सभी अन्य तीर्थिक माने परमतावलम्बी अपने अपने मत के विषय में कह रहे हैं ।सू० १६॥
टीकार्थ-पूर्व सत्र में परतीर्थिकों के निर्दिष्ट प्रतिपत्तियां स्पष्ट रूप से प्रकट कर के अब सूत्रकार उन परतीर्थिकों का मिथ्याप्रलाप दिखाकर के अपने मत को प्रकट करते हैं
(वयं पुण एवं वयामो) हे गौतम ! मैं तो ऐसा कहता हूं अर्थात् ज्ञानકહે છે. આ પૂર્વોક્ત પ્રકારથી બધા જ અન્યતીથિ છે એટલે કે પરમતાવલીઓ પિતાપિતાના મતના સંબંધમાં કથન કરે છે. સૂe ૧૬ છે
ટીકાર્ય --પૂર્વ સૂત્રમાં પરતીથિ કે એ કહેલ પ્રતિપ્રત્તિનું કથન સ્પષ્ટપણાથી કહી બતાવીને હવે સૂત્રકાર એ પરતીથિકનો મિથ્યાપ્રલાપ બતાવીને પિતાના સ્વ સિદ્ધાંતને પ્રગટ કરે છે.
(वयं पुण एवं वयाम) हे गीतमा समयमा मानीय वामां आवेद
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #155

सूर्यशतिप्रकाशिका टीका सू० १७ प्रथमाभृते पञ्चमं प्राभृतप्राभृनम्
१४३
दर्शना: - ज्ञानचक्षुषो वयं पुनरेवं वक्ष्यमाणप्रकारेण वास्तविकं स्वरूपं ब्रूमः तथाहि - यदा सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य - मिथुनान्तमण्डलं गत्वा यदा चारं चरति तत्र भ्रमन् भवति, तदा - तन्मण्डलभ्रमणसमये खलु - इति निश्चितं जम्बूद्वीपमशीतं योजनशतम्arrafts योजनशतं जम्बूद्वीपमवगाह्य तत्प्रमाणं क्षेत्रमालोड्य चारं चरति तत्रैव चरन्
भवति ॥ 'ताणं उत्तमक पत्ते उकोसर अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ' तदा खलु उत्तमकाष्ठा प्राप्तः उत्कर्षकादशमुहूर्त्ती दिवसो भवति, जघन्या द्वादशमुहूर्त्ता रात्रि भवति ॥ तदा जम्बूद्वीपस्य अशीत्यधिकशतयोजनपरिमाणस्य
दर्शन को प्राप्त कर के ज्ञानचक्षु युक्त हम इस वक्ष्यमाण प्रकार से वास्तविक स्वरूप को कहता हूं जैसे की-जब सूर्य सर्वाभ्यन्तरमंडल में उपसंक्रमण कर के माने मिथुनात मंडल में जाकर के जब गति करता है वहां पर भ्रमण करता हुवा दृष्टिगोचर होता है, तब उस मंडल के भ्रमण काल में एकसो अस्सी योजन जम्बूद्वीप को अवगाहित कर के अर्थात् जम्बूद्वीप के इतने क्षेत्र को आलोडित कर के गति करता है, अर्थात् वहां पर गति करता दृष्टिपथ आता है, (तथा णं उत्तमकट्टपते उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भव जहणिया बालसमुत्ता राई भवइ) तब परम प्रकर्षप्राप्त उत्कर्षक अठारह मुहूर्त का दिवस होता है तथा ( जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवई) जघन्या बारह मुहूर्त प्रमाणवाली रात्री होती है । कहने का अभिप्राय यह है कि - एकसो अस्सी योजन परिमाणवाले जम्बूद्वीप क्षेत्र के अवगाहन काल में सूर्य उत्तमकाष्ठाप्राप्त होता है- उत्तरायणान्त समयगत होता है अतः उत्कर्षक यानी सर्वाधिक अठारह मुहूर्त का दिवस होता है एवं जघन्या
પ્રકારથી કહું છું અર્થાત્ જ્ઞાનદનને પ્રાપ્ત કરીને જ્ઞાનચક્ષુવાળે! હું આ વયમાણુ પ્રકારથી વાસ્તવિક સ્વરૂપના સબંધમાં કહું છું. જેમ કે-જ્યારે સૂર્ય સર્વાભ્યન્તરમંડળમાં ઉપસંક્રમણુ કરીને એટલે કે-મિથુનાન્તમંડળમાં ગતિ કરીને જ્યારે સંચાર કરે છે અર્થાત્ ત્યાં ભ્રમણ કરતા દૃષ્ટિગોચર થાય છે ત્યારે એ મડળના ભ્રમણકાળમાં એકસા એસી ચે!જન જ શ્રૃદ્વીપને અવગાહિત કરીને અર્થાત્ જ ખૂદ્રીપના એટલા ક્ષેત્રને થિત उरीने गति पुरे छे. अर्थात् त्यां गति उस्तो गाय छे, ( तया णं उत्तमकटुपत्ते उक्कोसए अट्ठारहुते दिवसे भवइ जहणिया सुवालसमुहुत्ता राई भवइ) त्यारे परमप्रर्ष प्राप्त उत्ष्ट सटार मुहूर्तना दिवस होय छे भने ( जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ ) જઘન્યા ખાર મુહૂર્તની રાત્રી હેાય છે. કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે- એકસ એસી ચેાજન પ્રમાણવાળા જમૂદ્રીપ ક્ષેત્રના અવગાહન કાળમાં સૂર્ય ઉત્તમ કાડા પ્રાપ્ત હેાય છે. અર્થાત્ ઉત્તરાયણના અંત સમયવાળે! હાય છે. તેથી ઉત્કર્ષ ક અર્થાત્ વધારેમાં વધારે અઢાર મુહૂર્તના દિવસ હોય છે. અને જાન્યા એટલે કે સૌથી નાની ખાર મુહૂર્ત પ્રમાણ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #156

१४४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे क्षेत्रस्यावगाहनसमये खलु इति निश्चितं सूर्यः उत्तमकाष्ठाप्राप्तो भवति-सौम्यायनान्तगतो भवति तेनोत्कर्षकः-सर्वाधिकोऽष्टादशमुहूत्र्तो दिवसो भवति, जघन्या-सर्वलध्वी द्वादशमुहर्ता रात्रि भवति ॥ ‘एवं सव्वबाहिरेवि' एवं सर्वबाह्येऽपि, एवं-पूर्वोक्तभावनाक्रमेणैव सर्वबाहयेऽपि मण्डले भावना भावनीया, केवलं रात्रिदिवसयोः प्रमाणं विपरीतगतिकं भवति, अर्थात्-जम्बूद्वीपापेक्षया विपरीतं वक्तव्यम्, तत्र यद्रात्रेः प्रमाणमुक्तं तदत्र दिवसस्य मानं ज्ञेयम् । तत्र यदिवसस्य मानं तदत्र रात्रेः प्रमाणमिति, ‘णवरं समुदं तिणि तीसे जोयणसए ओगाहित्ता चारं चरइ' नवरं लवणसमुद्रं त्रयस्त्रिंशतं योजनशतमवगाहय चारं चरति' नवरं लवणसमुद्रं त्रयस्त्रिंशतं योजनशतमवगाहय चारं चरति ॥ नवरम्-अयं विशेषः सर्वाभ्यन्तरसर्ववाहयमण्डलसंचरणक्रमेण पूर्ववदेव दिनरात्रिमाने विभावनीये । यदा सूर्यस्त्रयस्त्रिंशतं योजनशतं-त्रयस्त्रिंशदधिकयोजनशतम्-१३३ योजनपरिमाणं क्षेत्रं लवणसमुद्रमाने सर्वलध्वी बारह मुहूर्त परिमाण वाली रात्रि होती है।
(एवं सव्वबाहिरे वि) इसी प्रकार सर्वबाह्यमंडल के विषय में भी समजें, अर्थात् पूर्वोक्त सर्वाभ्यन्तरमंडल के भावनाक्रम से सर्वबाह्यमंडल विषयक भावना भावित कर के समझ लेवें विशेषता केवल रात्रिदिवस के प्रमाणवैशम्य गति होता है अर्थात् जंबूद्वीप की अपेक्षा से विपरीत प्रकार से कह लेवें । वहां पर रात्रि का जो प्रमाण कहा है, वह यहां पर दिवसमान जानना चाहिए। वहां पर जो दिवस का प्रमाण कहा है वह यहां पर रात्री का प्रमाण कह लेवें (नवरं समुदं तिणितीसे जोयणसए ओगाहित्ता चारं चरइ) विशेषता यह है कि-लवणसमुद्र में १३३ एकसो तेतीस योजन अवगाहन कर के गति करता है । कहने का अभिप्राय यह है कि यहां पर पूर्वोक्त कथन से विशेषता यह है कि सर्वाभ्यन्तर एवं सर्वबाह्यमंडलसंचरणक्रम से दिवसरात्रि का परिमाण पूर्वोक्त प्रकार से ही भावित कर लेवें। जब सूर्य एकसो વાળી રાત્રી હોય છે.
(एवं सव्वबाहिरेवि) २४ प्रमाणे समागम मा सूर्यना अभय अभी पy સમજી લેવું. વિશેષતા કેવળ રાત્રી દિવસના પ્રમાણુની વિષમતા એટલે કે ફેરફારવાળી ગતિને લઈને હોય છે, અર્થાત્ જંબુદ્વીપની અપેક્ષાથી ઉલટી રીતે સમજવાનું છે. અર્થાત્ ત્યાં જે પ્રમાણ રાત્રી વિષે કહેલ છે, તે અહીંયાં દિવસનું પ્રમાણ સમજવાનું છે. અને त्या हिवसनु प्रमाणु ४३वामा मावेस छे ते प्रमाण माडीयां त्रिनु सभा (नवर समुदं तिणितीसे जोयणसए ओगाहित्ता चारं चरइ) मीयां विशेषता छ 3-4y સમુદ્રમાં ૧૩૩ એકસે તેત્રીસનું અવગાહન કરીને સૂર્ય ગતિ કરે છે, કહેવાનો ભાવ એ છે કે આ કથનમાં પૂર્વોક્ત કથન કરતાં વિશેષતા એજ છે કે-સભ્યન્તર અને સર્વબાહ્ય મંડળના સંચરણના કમથી દિવસ રાત્રીનું પરિમાણ પૂર્વોક્ત પ્રકારથી જ ભાવિત કરી સમજી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #157

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १७ प्रथमप्राभृते पञ्चमं प्राभृतप्राभृतम् मवगाहय-आलोडय चारं चरति-तत्र चरन् दृष्टो भवति तदा-'तया णं उत्तमकट्ठपत्ता उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ, जहण्णए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ' तदा खलु उत्तमकाष्ठा प्राप्ता उत्कर्पिका अष्टादशमुहर्ता रात्रि भवति, जघन्यो द्वादशमुहत्तों दिवसो भवति, तदा-लवणसमुद्रस्य त्रयस्त्रिंशदधिकशतयोजनक्षेत्रस्यावगाहनसमये खलु-इति निश्चितम् उत्तमकाष्ठा प्राप्ता-याम्यायनान्तगता-मकरादिमण्डलप्रवृत्ता उत्कर्पिका-सर्वाधिका अष्टादशमुहर्ता षत्रिंशद्घटिकात्मिका रात्रि भवति, जघन्यः-सर्वाल्पो द्वादशमुहर्त्तश्चतुर्विंशति घटिकात्मको दिवसो भवति ॥ क्वचिनु 'सव्वबाहिरे वि' इत्यतिदेशमन्तरेण सकलमपि सूत्रं साक्षाल्लिखितं दृश्यते । अत्र तन्नास्ति प्रयोजनाभावात् । 'गाहाओ भाणियव्याओ' गाथाः भणितव्याः । अत्र काश्चन प्रसिद्धाः विवक्षितार्थसङ्घातिकाः-सङ्ग्राहिकाः गाथाः सन्ति, तेतीस १३३ योजनपरिमाण लवणसमुद्र के क्षेत्र को अवगाहित कर के गति करता है अर्थात् वहां पर गति करता दृष्टिपथ गोचर होता है, (तया णं उत्तमकट्टपत्ता उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ, जहण्णए दुवालसमुहत्ते दिवसे भवइ) तब उत्तमकाष्ठाप्राप्त उत्कृष्टा अठारह मुहूर्त प्रमाणवाली रात्री होती है एवं च जघन्य बारह मुहूर्त का दिवस होता है। अर्थात् कहने का भाव यह है कि लवणसमुद्र के एकसो तेतीस योजन क्षेत्र के अवगाहन काल में सूर्य उत्तमकाष्ठाप्राप्त यानी दक्षिणायन के अंत में मकरादि मंडल प्रवृत्त उत्कृष्टा अर्थात् सर्वाधिक अठारह मुहूर्त प्रमाण से युक्त छत्तीस घटिकात्मक रात्री होती है तथा जघन्य सब से छोटा चोवीस घटिकास्मक बारह मुहर्त प्रमाणवाला दिवस होता है। कोई स्थलपर (सत्वबाहिरेवि) यह अतिदेश के विना ही सम्पूर्ण सूत्र लिखित दिखता है, यहां उसका प्रयोजन न होने से एतद्विषय उल्लेख नहीं किया है । (गाहाओ भाणियवाओ) લેવું. જ્યારે સૂર્ય એકસો તેત્રીસ ૧૩૩ એજન પરિમાણના લવણસમુદ્રના ક્ષેત્રને અવ॥हित ४रीन गति रे छ मेटले त्यो गति ४२ते। ष्टिगाय२ थाय छ (तया ण उत्तमकट्ठपत्ता उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ जहण्णए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भव) त्यारे ઉત્તમ કાણા પ્રાપ્ત ઉત્કૃષ્ટા આઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણુવાળી રાત્રી હોય છે અને જઘન્ય બાર મુહૂર્તને દિવસ હોય છે, કહેવાને ભાવ એ છે કે લવણસમુદ્રના એકસે તેત્રીસ એજન ક્ષેત્રના અવગાહન કાળમાં ઉત્તમ કાષ્ઠા પ્રાપ્ત અર્થાત્ દક્ષિણાયનના અંતમાં મકરાદિમંડળમાં પ્રવૃત્ત ઉત્કૃષ્ટા એટલે કે સર્વાધિક અઢાર મુહૂર્ત છત્રીસ ઘડીની અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણુવાળી રાત્રી હોય છે. તથા જઘન્ય સૌથી નાને વીસ ઘડીને બાર મુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ
छे. ६ स्थ ५२ (सव्वबाहिरे वि) मा मतिद्देश ४ विना संपूर सूत्र समेत જોવામાં આવે છે, પણ અહીંયાં તે સંબંધમાં વિચારવાનું કારણ ન હોવાથી તે સંબંધમાં ઉલ્લેખ કરેલ નથી.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #158

__सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे ताश्चात्र भणितव्याः-पठनीयाः, किन्तु सम्प्रति ताश्च गाथा व्यवच्छिन्ना इति न कथयितुं व्याख्यातुं वा शक्यन्ते ॥ सू० १७ ॥ इति प्रथमस्य प्राभृतस्य पञ्चमं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ॥ १-५॥
षष्ठं प्राभृतप्राभृतं प्रारभ्यते । मूलम्-ताओ केवइयं(ते) एगमेगेणं रातिदिएणं विकंपइत्ता२ सूरिए चारं चरइ, आहितेति वएज्जा, तत्थ खलु इमाओ सत्त पडिवत्तिओ पण्णताओ, तत्थेगे एवमाहंसु१ तओ दो जोयणाई अद्धदुचत्तालीसं तेसीतिसयभागे जोयणस्स एगमेगेणं राइदिएणं विकंपइत्ता २ सूरिए चारं चरइ, एगे एवमाहंसु १। एगे पुण एवमाहंसु २ तओ अड्डाइजाई जोयणाई एगमेगेणं राइंदिएणं विकंपइत्ता २ सूरिए चारं चरइ, एगे एवमाहंसु २। एगे पुण एवमाहंसु ३ तओ तिभागूणाई तिन्नि जोयणाई एगमेगेणं राइदिएणं विकंपइत्ता २ सूरिए चारं चरइ, एगे एवमाहंसु३, एगे पुण एवमाहंसु ४, तओ तिन्नि जोयणाइं अद्धसीतालीसं च तेसीतिसयभागे जोयणस्स एगमेगेणं राइदिएणं विकंपइत्ता २ सूरिए चार चरइ, एगे एवमाहंसु ४, एगे पुण एवमाहंसु ५, ताधुटाई जोयणाई एगमेगेणं राइंदिएणं विकंपइत्ता २ सूरिए चारं चरइ, एगे एवमाहंसु ५, एगे पुण एवमाहंसु ६ तओ चउभागूणाई चत्तारि जोयणाई एगमेगेणं राइंदिएणं विकंपइत्ता २ सूरिए चारं चरइ, एगे एवमाहंसु ६, एगे पुणएवमासु ७ । तओ चत्तारि जोयगाइं अद्धबावण्ण य तेसीतिसयभागे यहां पर विवक्षित अर्थ को बताने वाली कोई प्रसिद्ध संग्राहिक गाथायें है वे यहां पर उल्लेखनीय एवं पठनीय है अपिच वे गाथाएं व्यवच्छिन्न हो गई है अतः उसको कहने या व्याख्या करने को शक्य नहीं है । सू० १७॥
॥ प्रथम प्राभृत के पांचवां प्राभृत प्राभृत समाप्त ॥ (गाहाओ भाणियव्वाओ) महीया - विवक्षित मन सभ्य शत शतापावाणी કઈ પ્રસિદ્ધ સંગ્રાહિક ગાથાઓ છે. તે અહીયાં ઉલ્લેખનીય અને વિચારણીય છે, પરંતુ તે ગાથાઓ વ્યવછિન્ન થઈ ગયેલ છે. તેથી તેને અહીયાં કહેવા કે તે સંબંધી વ્યાખ્યા કરવાનું શકય નથી તેથી તે સંબંધી અહીં વિચાર કરી શકાયેલ નથી. ૧૭
પહેલા પ્રાભૂતનું પાંચમું પ્રાભૃતપ્રાભૃત સમાપ્ત છે ૧-૫ છે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #159

१४७
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १८ प्रथमप्राभृते षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् जोयणस्स एगमेगेणं राईदिएणं विकंपइत्ता २ सूरिए चारं चरइ, एगे एवमाहंसु ७ | वयं पुण एवं वयामो तओ दो जोयणाई अडतालीसं च एगद्विभागे जोयणस्स एगमेगं मंडलं एगमेगेणं राईदिएणं विकंपइत्तार सूरिए चारं चरइ, तत्थ णं को हेऊ । इति वपुजा । तओ अयणं जंबुद्दीवे २ जाव परिक्खेवेणं पन्नत्ते, तओ जया णं सूरिए सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तथा णं उत्तमकटुएत्ते उक्कोसए अट्टारस मुहुत्ते दिवसे भवइ, जपणया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, से णिक्खममाणे सूरिए णवं संवच्छरं अयमाणे पढमंसि अहोरतंसि अभितरातरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तओ जया णं सूरिए अभितरातरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तथा णं दो जोयणाई अडयालीसं च एगट्टिभागे जोयणस्स एगे णं राईदिएणं विकंपइत्ता चारं चरइ, तया णं अट्टारसमुहुते दिवसे भवइ दोहिं एगट्टिभागमुहुत्तेहिं ऊणे, दुबालसमुहुत्ता राई भवइ, दोहिं एगट्टिभागमुहुतेहिं अहिया से णिवखममाणे सूरिए दोच्चसि अहोरत्तंसि अब्भितरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तओ जया णं सूरिए अभितरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं पणतीसंच एकद्विभागे जोयणस्स दोहिं राईदियेहिं विकंपइत्ता चारं चरइ, तया णं अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ चउहिं एगट्टिभागमुहुत्तेर्हि ऊणे, दुवालसमुहुत्ता राई भवई चउहिं एगट्ठि भागमहुत्ते हिं अहिया, एवं खलु एएणं उवाएणं णिक्खममाणे सूरिए तयाणंतराओ तयानंतरं मंडलाओ मंडलं संकममाणे २ दो जोयणाइं अडतालीसं च एगट्टिभागे जोयणस्स एगमेगं मंडलं एगमेगेणं राईदिएणं विकंपमाणे २ सव्ववाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, ताओ जया णं सूरिए सतराओ मंडलाओ सव्ववाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरह, तया णं सव्वमंतरं मंडलं पणिहाय एगेणं तेत्तीसेणं राइंदियसतेणं पंचदसुत्तरजोयणसए विकंपइत्ता चारं चरइ, तथा णं उत्तमकडुपत्ता उक्को
·
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #160

१४८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
सिया अट्ठारसमुत्ता राई भवइ, जहण्णए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ, एस णं पढमछम्मा से एस णं पढमछम्मासस्स पज्जवसाणे, से य पविसमाणे सूरिए दोच्चं छम्मासं अयमाणे पढमंसि अहोरत्तंसि बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, ताओ जया णं सूरिए बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं दो दो जोयणाई अड़तालीसं च एगट्टिभागे जोयणसए एगेणं राईदिएणं विकंपइत्ता चारं चरइ, तया णं अट्टारसमुहुत्ता राई भवइ दोहिं एगट्टिभागमुहुत्तेहिं ऊणे, दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ दोहिं एगट्टिभागमुहुत्ते हिं अहिए, से पपिसमाणे सूरिए दोच्चंसि अहोरत्तंसि बाहिरतच्च सि मंडलसि उवसंकमित्ता चारं चरइ, तओ जया णं सूरिए बाहिरतच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं पंचजोयणाई पणतीसंच एगट्टि भागे जोयणस्स दोहिं राईदिएहिं विकंपड़ता चारं चरइ, राईदिए तहेव, एवं खलु एणुवाणं पविसमाणे सूरिए, ताओ अनंतराओ तयाणंतरं चणं मंडलं संकममाणे २ दो जोयणाई अडतालीस च एगट्टिभागे जोयणस्स एगमेगेणं राइदिएणं विकंपमाणे २ सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तओ जया णं सूरिए सव्वबाहिराओ मंडलाओ सव्वमंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तथा णं सव्वबाहिरं मंडलं पणिहाय एगेणं तेसीएणं राईदियसएणं पंचदसुत्तरे जोयणसए विकंपइत्ता चारं चरइ, तया णं उत्तमकट्टपत्ते उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ जहणिया-दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, एस णं दोच्चे छम्मासे एसणं दोच्चस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे, एस णं आदिच्चे संच्छरे एस णं आदिच्चस्स संवच्छरस्स पज्जवसाणे" ॥सू० १८॥
छाया - ततः कियन्तम् एकैकेन रात्रिंदिवेन विकम्प्य विकम्प्य सूर्यश्वारं चरति आख्यात इति वदेत् । तत्र खलु इमाः सप्त प्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः । ततः एके एवमाहुः १, द्वे योजने अर्द्धद्वाचत्वारिंशत् त्रशीत्यधिकशतभागान् योजनस्य एकैकेन रात्रिंदिवेन विकम्प्य
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #161

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १८ प्रथमप्राभृते षष्ठं प्राभृतप्राभृतम्
१४९ विकम्प्य सूर्यश्वारं चरति । एके एवमाहुः १ । एके पुनः एवमाहुः २, ततः अर्द्ध तृतीयानि योजनानि एकैकेन रात्रिंदिवेन विकम्प्य विकम्प्य सूर्यश्चारं चरति । एके एवमाहुः २ । एके पुनरेवमाहुः ३, त्रिभागोनानि त्रीणि योजनानि एकैकेन रात्रिंदिवेन विकम्प्य विकम्प्य सूर्यश्चारं चरति, एके एवमाहुः ३,। एके पुनः एवमाहुः ४, ततः त्रीणि योजनानि अईसप्तचत्वारिंशतश्च व्यशीत्यधिकशतभागान् योजनस्य एकैकेन रात्रिदिवेन विकम्प्य विकम्प्य सूर्यश्चारं चरति, एके एवमाहुः ४ । एके पुन रेवमाहुः ५, अर्द्धचतुर्थानि योजनानि एकैकेन रात्रिंदिवेन विकम्प्य विकम्प्य सूर्यश्चारं चरति, एके एवमाहुः ५, एके पुनरेवमाहुः ६, चतुर्भागोनानि चत्वारि योजनानि एकैकेन रात्रिन्दिवेन विकम्प्य विकम्प्य सूर्यश्चारं चरति । एके एवमाहुः ६ । एके पुनरेवमाहुः ७, ततः चत्वारि योजनानि अर्द्धद्वापञ्चाशतश्च त्र्यशीत्यधिकशतभागान् योजनस्य एकैकेन रात्रिंदिवेन विकम्प्य विकम्प्य सूर्यश्चारं चरति । एके एवमाहुः ७, वयं पुनरेवं वदामः । ततो द्वे योजने अष्टाचत्वारिंशतश्चैकषष्टिभागान् योजनस्य एकैकं मण्डलम् एकैकेन रात्रिदिवेन सूर्यों विकम्प्य विकम्प्य चारं चरति । इत्यत्र को हेतु रितिवदेत् । ततोऽयं खलु जम्बूद्वीपो द्वीपो यावत्सर्वद्वीपसमुद्राणां परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः । ततः यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु उत्तमकाष्ठा प्राप्तः उत्कर्षक: अष्टादशमुहूत्तों दिवसो भवति, जवन्या द्वादशमुहूर्ता रात्रि भवति, ततो निष्क्रामन् सूर्यः नवं संवत्सरमाददानः प्रथमे ऽहोरात्रे अभ्यन्तरानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, ततो यदा खलु सूर्यः अभ्यन्तरानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु द्वे योजने अष्टाचत्वारिंशतश्चैकषष्टिभागान् योजनस्य एकैकेन रात्रिंदिवेन विकम्प्य विकम्प्य सूर्यश्वारं चरति, तदा खलु अष्टादशमुहत्तौ दिवसो भवति, द्वाभ्यामेकषष्टिभागमुहूर्ताभ्यामूनः, द्वादशमुहूर्ती रात्रि भवति द्वाभ्यामेकषष्टिभागमुहूर्त्ताभ्यामधिका, स निष्क्रामन् सूर्यः द्वितीयेऽहोरात्रे अभ्यन्तरं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तत्र यदा खलु सूर्यः अभ्यन्तरं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु पञ्चत्रिंशतं चैकपष्टिभागान् योजनस्य द्वाभ्यां रात्रिंदिवाभ्यां विकम्प्य चारं चरति । तदा खलु अष्टादशमुहूतौ दिवसो भवति चतुर्भिरेकपष्टिभागमुहूर्तेरूनः । द्वादशमुहूर्त्ता रात्रि भवति चतुमिरेकषष्टिभागमुहर्ररधिका । एवं खलु एतेनोपायेन निष्क्रामन् सूर्यः तदनन्तरान्मण्डलात तदनन्तरं मण्डलमुपसंक्रामन् उपसंक्रामन् द्वे योजने अष्टाचत्वारिंशतं च एकषष्टिभागान् योजनस्य एकैकं मण्डलम् एकैकेन रात्रिंदिवेन विकम्पयन् विकम्पयन् सर्ववाहय मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, ततो यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरात् मण्डलात् सर्वबाहय मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु सर्वाभ्यन्तरं मण्डलं प्रणिधाय एकेन त्र्यशीतेन रात्रिंदिवशतेन पञ्चदशोत्तरयोजनशतानि विकम्प्य चारं चरति, तदा खलु उत्तमकाष्ठा प्राप्ता उत्कर्षिका--अष्टादशमुहर्ता रात्रि भवति, जघन्यो द्वादशमुहूत्तों दिवसो भवति, । एष खलु प्रथमे षण्मासे, एष खलु प्रथमस्य षण्मासस्य पर्यवसानः । स यदा प्रविशन् सूर्यः द्वितीय
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #162

.
..
..
..
..
.
.
..
.....
..
.......
१५०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे षण्मासमाददानः प्रथमेऽहोरात्रे बाहयानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु द्वे योजने अष्टाचत्वारिंशतं चैकषष्टिभागान् योजनस्य एकेन रात्रिंदिवेन विकम्प्य चार चरति, तदा खलु अष्टादशमुहूर्ता रात्री भवति द्वाभ्यामेकषष्टिभागमुहूर्ताभ्यामूना, द्वादशमुहत्तों दिवसो भवति द्वाभ्यामेकषष्टिभागमुहूर्ताभ्यामधिकः । स प्रविशन् सूर्यः द्वितीयेऽहोरात्रे बाहयात्तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, ततो यदा खलु पञ्चयोजनानि पञ्चत्रिंशतं चैकषष्टिभागान् योजनस्य द्वाभ्यां रात्रिंदिवाभ्यां विकम्प्य चारं चरति । रात्रिंदिवं तथैव । एवं खलु एतेनोपायेन प्रविशन् सूर्यः ततोऽनन्तरादनन्तरादनन्तरमनन्तरं च खलु मण्डलं संक्रम्य संक्रम्य द्वे योजने अष्टाचत्वारिंशतं च एकषष्टिभागान् योजनस्य एकैकेन रात्रिंदिवेन विकम्प्य विकम्प्य सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, ततो यदा खलु सूर्यः सर्वबाहयान्मण्डलात् सर्वभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु सर्वबाहय मण्डलं प्रणिधाय एकेन व्यशीतेन रात्रिंदिवशतेन पञ्चदशोत्तरं योजनशतं विकम्प्य चारं चरति, तदा खलु उत्तमकाष्ठा प्राप्तः उत्कर्षकः अष्टादशमुहूत्तों दिवसो भवति, जघन्या द्वादशमुहूर्ता रात्रि भवति, एष खलु द्वितीये षण्मासे, एष खलु द्वितीयस्य षण्मासस्य पर्यवसानः, एष खलु आदित्यः संवत्सरः, एष खलु आदित्यस्य संवत्सरस्य पर्यवसानः॥सू०१८॥
षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् ॥१-६॥ टीका--षष्ठे-'केवइयं विकंपइ' अस्मिन् प्राभृतप्राभृते अर्थाधिकारे कियन्मानं क्षेत्रम् एकेन रात्रिन्दिवेन सूर्यों विकम्प्यते तद्विषयकं प्रष्टव्यमिति सूचयन् प्रश्नरूपेण सूत्रमाह'ताओ केवइयं ते एगमेगेणं राइदिएणं विकंपइत्ता विकंपइत्ता सूरिए चारं चरइ, आहितेति वएज्जा' ततः कियन्तम् ते एकैकेन रात्रिंदिवेन विकम्प्य विकम्प्य सूर्यः चारं चरति
छठा प्राभृत प्राभृत का प्रारंभ टीकार्थ-इस छठे प्राभृतप्राभृत में (केवइयं विकंपइ) इस अर्थाधिकार से सूर्य एकरात्रि दिवस में कितने क्षेत्र का विकम्पन करता है ? इस विषयक प्रश्नार्थ होता है अतः सूत्रकार एतद्विषय संबंधी सूत्र कहते हैं-(ताओ केवइयं ते एग मेगेणं राइदिएणं विकंपइत्ता विकंपइत्ता सूरिए चारं चरइ आहितेति वएन्जा) हे भगवन् आपके मत से एक एक रात्रिदिवस में सूर्य प्रविष्ट होकर गति
છ પ્રાભૃતપ્રાભૂતને પ્રારંભ At :- ७४! प्रामृतामृतम (केवइयं विकंपइ) मा मधिशथीसूर्य मे દિવસરાતમાં કેટલાં ક્ષેત્રનું વિકંપન કરે છે? આ વિષયના સંબંધમાં પ્રશ્નાર્થ કરવામાં मावेश छ तथा सूत्रा२ माविषय समधी प्रश्न सूत्र हे छ. (ताओ केवइयं ते एगमेगेणं राइंदिएणं विकंपइत्ता विकंपइत्ता सूरिए चार चरइ आहितेति वएज्जा) भगवन् ! मापना મતથી એક એક રાત્રિ દિવસમાં સૂર્ય પ્રવિષ્ટ થઈને ગતિ કરે છે તેમ કહેવામાં આવેલ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #163

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १८ प्रथमप्राभृते षष्ठं प्राभृतप्राभृतम्
१५१ आख्यात इति वदेत् । अति विचक्षणशिष्यः प्रवचनपरं गुरुमवरुध्य प्रश्नयति-आस्तां तावत् बहुप्रष्टव्यमस्ति ते-तवमते सूर्यः एकैकेन रात्रिन्दिवेन-एकैकेन अहोरात्रेण कियन्तं-कियन्मात्रं क्षेत्रं विकम्प्य विकम्प्य-स्वस्त्रमण्डलाद्वहिनिंगत्य निर्गत्य-अन्तः प्रविश्य प्रविश्य वा चारं चरति, चारं चरन् आख्यात इति वदेत-कथयेत-वद भगवानिति गौतमः पृच्छतिअत्र विकम्पनं नाम स्व स्त्र मण्डलाद् बहिर्गमनमपरमण्डलप्रवेशनं वा, यथा जले नौकातो नौकान्तरारोहे द्वयोनौंकयोर्विकम्पनं भवतीति परमतम्, तथैवाकाशे सूर्यस्य मण्डलान्मण्डलान्तरगमनवेलायां मण्डलयो विकम्पनं भवति, तेन मण्डलाभ्यां व्याप्तस्य क्षेत्रस्य विकम्पनमत्र परिभाषितं वर्तते तेनोच्यते-कियन्तं-कियन्मात्रं क्षेत्र विकम्प्य विकम्प्य सूर्यश्चारं चरतीति । एवं भगवता गौतमेन प्रश्ने कृते सति एतद्विषयक परतीथिकानां प्रतिपत्तिकरता कहा गया है ? वह कहिए कहने का अभिप्राय यह है कि अति विलक्षण शिष्य प्रवचनपरक गुरु को नभ्रभाव से प्रश्न करता है हे गुरुदेव ! आप के मत से सूर्य एक एक अहोरात्र से माने दिवस रात में कितने परिमाण वाले क्षेत्र का विकम्पन कर के माने अपने अपने मंडल से बाहर निकलकर अथवा मंडल के अंदर प्रवेश कर के गति करता कहा है ? सो हे भगवन् आप कृपा कर के मुझे कहिये।
विकम्पन माने अपने अपने मंडल से बाहर जाना एवं दूसरे मंडल में प्रविष्ट होना । जिस प्रकार जल में एक नौका से अन्य नौका में जाते समय दोनों नौकाओं का विकम्पन होता है ऐसा परमतवादी का मत है उसी प्रकार आकाश में सूर्य के एक मंडल से दूसरे मंडल में गमन समय में दोनों मंडलों का विकम्पन होता है अतः दोनों मंडलों से व्याप्त क्षेत्र का विकम्पन परिभाषित है अतः कहते हैं कितने क्षेत्र को विकम्पित कर के सूर्य गति करता है ? इस प्रकार गौतमस्वामी के प्रश्न करने पर इस विषय में परછે? તે કહો. કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે અત્યંત, વિચક્ષણ શિષ્ય, પ્રવચનપ્રવર્તક ગુરૂને વિનમ્ર ભાવથી પ્રશ્ન કરતાં કહે છે કે હે ગુરૂદેવ આપના મતથી સૂર્ય એક એક અહો. રાત્રમાં એટલે કે દિવસ રાતમાં કેટલા પ્રમાણવાળા ક્ષેત્રનું વિકપન કરીને એટલે કે પિતા પિતાના મંડળમાંથી બહાર નીકળીને અથવા મંડળની અંદર પ્રવેશ કરીને ગતિ કરતે કહેલ છે તે કૃપા કરીને મને કહો.
વિકંપન એટલે પિતા પોતાના મંડળમાંથી બહાર નીકળવું તથા બીજા મંડળમાં પ્રવેશ કર જેમ પાણીમાં એક નૌકાથી બીજી નૌકામાં જતી વખતે બને નૌકાઓનું વિકંપન થાય છે. એમ પરમતવાદીનો મત છે. એવી રીતે આકાશમાં સૂર્યના એક મંડળમાંથી બીજા મંડળમાં જતી વખતે બન્ને મંડળનું વિકમ્પન થાય છે તે પારિભાષિક અર્થાત્ રૂઢ છે. તેથી પ્રશ્ન કર્તા કહે છે કે કેટલા ક્ષેત્રને વિકર્પિત કરીને સૂર્ય ગતિ કરે છે? આ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #164

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
मिथ्याभावोपदर्शनार्थं प्रथमतः ता एव प्रतिपत्तीः प्ररूपयति- 'तत्थ खलु इमाओ सत्त पडिवत्तिओ पण्णत्ताओ' तत्र खलु इमाः सप्त प्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः तत्र - सूर्यमण्डलविकम्पनविषये खलु इति निश्चितम् इमाः- वक्ष्यमाणाः सप्त सप्त स्वरूपाः प्रकारका वा प्रतिपत्तयः परमतरूपाः, अन्येषां तीर्थान्तरीयाणां मतान्तरस्वरूपाः प्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः - कथिताः सन्ति, तद्यथा' तत्थ एगे एवमासु' तत्र एके एवमाहुः १ । तत्र - मतान्तरविषये एके तीर्थान्तरीया एवम् - अनन्तरोच्यमानप्रकारकं स्वमतमाहुः - कथयन्ति तद्यथा - 'तओ दो जोयणाई अद्धदुचत्तालीसं तेसीतीसयभागे जोयणस्स एगमेगेणं राईदिएणं विकंपइत्ता सूरिए चारं चरई ' ततः द्वे योजने अद्धद्वाचत्वारिंशतः - त्र्यशीत्यधिकशतमागान् योजनस्य एकैकेन रात्रिंदिवेन विकम्प्य २ सूर्यभारं चरति । तावत् - एकस्य प्रतिवादिनो मतं श्रूयतां तावत् द्वे योजने तीर्थिकों का मिथ्याभाव को दिखलाने के हेतु से उनकी प्रतिपत्तियों को प्रथम प्रकट करते हुवे भगवान् कहते हैं - (तत्थ खलु इमाओ सत्त पडिवत्तीओ पण्णताओ) इस विषय में वक्ष्यमाण सात प्रतिपत्तियां कही गई है । अर्थात् सूर्यमंडल के विकम्पन के बारे में ये वक्ष्यमाण सात प्रकार की परमत रूप प्रतिपत्तियां कथित की गई है वे इस प्रकार से हैं - ( तत्थ एगे एवमाहंस) उनमें माने उन मतान्तर के बारे में कोइ एक तीर्थान्तरीय यह निम्न कथित प्रकार से अपने मत को कहते हैं । वह इस प्रकार से हैं - (ताओ दो जोयणाई अद्धदुचत्तालीस तेसीतिसयभागे जोयणस्स एगमेगेणं राईदिएणं विकंपइत्ता सूरिए चारं चरइ) दो योजन बयालीस का आधा भाग योजन के एकसो तिरासी भाग एक एक रात्रि दिवस में विकम्पन करता हुवा सूर्य गति करता हैं - कहने का अभिप्राय यह है कि एक प्रतिवादी का कहना है कि दो योजन तथा आधा बयालीस अर्थात् साडे इकतालीस ४१३ योजन के एकसो तिरासी પ્રમાણેના ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્ન કરવાથી આ વિષયમાં પરતીથિકાના મિથ્યાભાવ બતાવવાના ઉદ્દેશથી તેમની માન્યતા રૂપ પ્રતિપત્તિયાને પહેલાં પ્રગટ કરતા થકા પ્રભુશ્રી કહે છે(तत्थ खलु इमाओ सत्त पडिवत्तीओ पण्णत्ताओ) मा विषयना संबंधभां वक्ष्यमाणु रमन्य भतवाहीयोनी सात प्रतिपत्तीयो मुवामां आवे छे. ते या प्रभा छे - (तत्थ एगे एवमाहंसु) मे भतान्तरना संघमा अर्ध मे पक्षाना तीर्थान्तरीय या नीचे भाववामां मावेस प्रारथी पोताना भतनु उथन उहे छे ते या प्रमाणे छे - (ताओ दो जोयणाई अद्धदुचत्तालीसं तेसीतिसयभागे जोयणस्स एगमेगेणं राईदिएणं विकंपइत्ता सूरिए चार ૨૩) એ ચેાજન તથા ખેંતાલીસના અર્ધા ભાગ એવં એક ચેાજનના એકસેા ત્ર્યાશી ભાગ ક્ષેત્રનુ' એક એક રાત દિવસમાં વિકમ્પન કરતા સૂર્ય પેાતાની ગતિ કરે છે, કહેવાના ભાવ એ છે કે-એક અન્યમતવાદીનુ કહેવુ છે કે-એ ચૈાજન તથા અર્ધાં બે તાલીસ અર્થાત્ સાડી એકતાલી ૪૧ કહેવાના ભાવ એ છે કે એક ચેાજનના એકસો ત્યાથી ભાગેાથી
१५२
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #165

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १८ प्रथमप्राभृते षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् अौंद्वाचत्यारिंशत्तमो येषां ते अर्द्धद्वाचत्वारिंशत स्तान् अर्द्धद्वाचत्वारिंशतः, साकचत्वारिंशत् संख्यानित्यर्थः । व्यशीत्यधिकशतभागान् योजनस्य, अत्रैतदुक्तं भवति व्यशीत्यधिकशतसंख्य आँगैः प्रविभक्तस्य योजनस्य सम्बन्धिनोऽर्धाधिकैकचत्वारिंशत् संख्यान् भागान् एकैकेन रात्रिन्दिवेन विकम्प्य विकम्प्य सूर्य श्चारं चरति । मण्डलान्मण्डलान्तःप्रवेशे बहिर्गमने वा प्रधभस्य तीर्थान्तरीयस्य मते विकम्पनक्षेत्रमेतावत् एकेनाहोरात्रेण यथा-२ योजन+४१३ योजनस्य+5 योजन व्यशीत्यधिकशतभागैरधिकान् साकचत्वारिंशत्तमो भागैः सहिते व योजने विकम्पनक्षेत्रस्य प्रमाणमित्यर्थः 'एगे एवमाहंसु' एके एवमाहुः ॥ सप्तानां प्रतिवादिनां मध्ये एके-प्रथमे प्रतिवादिनः, एवं-पूर्वोक्तप्रकारकं स्वमतमाहु:कथयन्ति । अत्रोपसंहरन्नाह-'एगे पुण एवमासु २' एके पुनरेवमाहुः ॥ एके-द्वितीयाः प्रतिवादिनः एव मनन्तरोच्यमानं स्पमतमाहुः २, ताओ अड्ढाति जाई जोयणाई एगमेगेणं भाग यहां पर कहने का यह है कि एकसो तिरासी भाग से विभक्त योजन का साडे इकतालीस भागों को एक एक रात्रि दिवस में विकम्पन कर के सूर्य गति करता है अर्थात् एक मंडल से दूसरे मंडल में प्रवेश करते समय अथवा बाहर निकलते समय इतना क्षेत्र का विकम्पन करता है प्रथम तीर्थातरीय के मत से एक अहोरात्र में इतना विकम्पन क्षेत्र है जैसा कि== योजन+४१३ योजन का 2 योजन माने एक योजन के एकसो तिरासी भाग से साडि एकतालीस भाग सहित दो योजन विकम्पन क्षेत्र का प्रमाण कहा है (एगे एव माहंसु) सात प्रतिवादियों में एक प्रथम परमतवादी ऐसा अपना मत कहता है।
अब प्रकरण का उपसंहार करते हुवे कहते हैं (एगे पुण एवमाहेसु) २ एक दूसरा परमतवादी इस प्रकार माने निम्न निर्दिष्ट प्रकार से अपने मत को प्रगट करता है-(ताओ णं अडातिजाई जोयणाई एगमेगेणं राइदिएणं विकंपવહેંચાયેલ એક એક રાત દિવસમાં વિકમ્પન કરીને સૂર્ય પિતાની ગતિ કરે છે. અર્થાત્ એક મંડળમાંથી બીજા મંડળમાં પ્રવેશ કરતી વખતે અથવા તેમાંથી બહાર નીકળ. વાના સમયે આટલા ક્ષેત્રનું વિકમ્પન કરે છે. પહેલા તીર્થાન્તરીયના મતથી એક અહોરાત્રમાં આટલું વિકમ્પનક્ષેત્ર છે, જેમ કે-૨ જન + ૪૧ જનનું જન
એટલે કે એક એજનના એકસેવ્યાશી ભાગથી સાડીએકતાલીસ ભાગે સાથે બે એજન विपनत्रनु प्रभाए उस छ, (एगे एव माहंसु) सात प्रतिपाहियामा प्रथम पक्षाणा પ્રતિવાદી આ પ્રમાણે પિતાના મતનું પ્રતિપાદન કરે છે.
हवे ॥ ४२ ५.२ ४२त सूत्र४।२ ४ छ-(एगे पुण एवमासु) 35मीले मन्य भताही २॥ नीये वे प्रा२थी पोताना भतने प्रगट ४२ छ. (ताओ णं अदु
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #166

१५४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे राइदिएणं विकंपइत्ता विकंपइत्ता सूरिए चार चरइ' ततः अर्द्धतृतीयानि योजनानि एकैकेन रात्रिदिवेन विकम्प्य विकम्प्य सूर्य श्वारं चरति ॥ द्वितीयमतमाह-श्रूयतां तावन्मन्मतम् अर्द्धतृतीयानि योजनानि-अर्द्धयोजनैः सहितानि त्रीणि योजनानि-सार्द्धत्रीणि योजनानीत्यर्थः ३+ एकैकेन रात्रिंदिवेन-एकेनाहोरात्रेण विकम्प्य विकम्प्य-स्व स्वमण्डलाद्वहि निर्गत्य निर्गत्य अन्तः प्रविश्य प्रविश्य वा सूर्य प्रारं चरति इति द्वितीयमतम् । 'एगे एवमासु २' एके एवमाहुः-एके द्वितीया एवं पूर्वोक्तप्रकारकं स्वमतमाहुः कथयन्ति । 'एगे पुण एवमाहंसु' एके पुनरेवमाहुः इति तृतीयमतमाह-'तिभागणाई तिन्नि जोयणाई एगमेगेणं राईदिएणं विकंपइत्ता विकंपइत्ता सूरिए चारं चरइ' त्रिभागोनानि त्रीणि योजनानि एकैकेन रात्रिन्दिवेन विकम्प्य विकम्प्य सूर्य श्वारं चरति ॥ द्वितीयस्य मतं श्रुत्वा एके पुन स्तृतीया स्तीर्थान्तरीया एचमाहुः-कथयन्ति यत् भवतो ईयोरपि मतं न समीचीनं मन्मतं तावत् श्रूयतां इत्ता सूरिए चारं चरइ) अर्द्ध तृतीय योजन एक एक रात्रि दिवस से विकम्पन कर के सूर्य गति करता है। दूसरा परमतवादी अपने अभिप्राय को प्रगट करता हुवा कहता है कि हमारे सिद्धांत को सुनो अर्द्ध योजन सहित तीन योजन अर्थात् साढे तीन योजन ३ + एक एक अहोरात्र से विकम्पन कर के माने अपने अपने मंडल से बाहर निकल कर के अथवा अंदर प्रवेश कर के सूर्य गति करता है, इस प्रकार दूसरे प्रतिवादि याने अन्यतीर्थिक का मत है। (एगे एवमासु) एक माने दूसरा पूर्वोक्त प्रकार से स्वमत को कहता है २
(एगे पुण एवमाहंसु) कोइ एक तीसरा मतवादि अनन्तर कथ्यमान प्रकार से कहता है जैसे कि-(तिभागूणाई तिनि जोयणाई एगमेगेणं राइदिए णं विकंपइत्ता विकंपइत्ता सरिए चार चरइ) तीन भाग न्यून तीन योजन एक एक रात्रिदिवस से विकम्पन कर के सूर्य गति करता है। कहने का भाव यह तिज्जाई जोयणाई एगोण राईदिएणं विकंपइत्ता सूरिए चार चरइ) मध तृतीय योगन એક એક રાત દિવસમાં વિકસ્પન કરીને સૂર્ય ગતિ કરે છે. બીજે પરમતવાદી પોતાના અભિપ્રાયને પ્રગટ કરતાં કહે છે કે મારે સિદ્ધાંત તમે સાંભળે અર્ધા એજન સહિત ત્રણ ચીજન કે -- જેટલા ક્ષેત્રનું એક એક અહોરાત્રમાં વિકલ્પના કરીને અર્થાત પિતાના મંડળમાંથી બહાર નીકળીને અથવા તે અંદર પ્રવેશ કરીને સૂર્ય ગતિ કરે छ. मा प्रमाणे flat प्रतिवादी अर्थात् मन्यमतवाहीनो मत छ, (एगे आवमासु) 5 એ અર્થાત્ બીજા પક્ષવાળે પૂર્વોક્ત પ્રકારથી પોતાના મતનું કથન કરે છે. ૨
(एगे पुण पवमासु) 3 श्री ५२मताही वे ५७ ४ाम भावना२ श पोताना भतना सभा ४ छ भ3-(तिभागृणाई तिनि जोयणाई एगमेगेणं गाइदिएणं विकंपइत्ता सूरिए चार चरइ) मा माछा वा योना क्षेत्रनु એક એક રાતદિવસમાં વિકલ્પના કરીને સૂર્ય ગતિ કરે છે. કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #167

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १८ प्रथमप्राभृते षष्ठं प्राभृतप्राभृतम्
१५५ सूर्यस्य विकम्पनक्षेत्रप्रमाणं त्रिभागोनानि त्रीणि योजनानि-त्रिभिर्भागैरूनानि त्रीणि योजनानि एकैकेन रात्रिन्दिवेन-एकैकेन अहोरात्रेण विकम्प्य विकम्प्य-स्वस्वमण्डलाबहिनिगत्य निर्गत्य अन्तः प्रविश्य प्रविश्य वा सूर्य थारं चरति । एतेन तृतीयं मतं विकम्पन क्षेत्रप्रमाणं=३ योजन- योजन एतावन्मात्रम्, 'एगे एवमाहंसु ३' एके एवमाहुः॥ एकेतृतीयाः एवमनन्तरोक्तप्रकारकं स्वमतमाहुः कथयन्ति । 'एगे पुण एवमाहंसु' एके पुनरेवमाहुः ४ ॥ त्रयाणां मतं श्रुत्या एके पुनश्चतुर्थाः एवमनन्तरोच्यमानप्रकारकं स्वमतमाहुःस्वबुद्धिवैशयं कथयन्ति, 'तओ तिण्णि जोयणाई अद्धसीतालीसं च तेसीतिसयभागे जोयणस्स एगमेगेणं राइदिएणं चिकंपइत्ता विकंपइत्ता सूरिए चारं चरइ' त्रीणी योजनानि अर्द्धहै कि दूसरा मतवादी के कथन को सुनकर तीसरा अन्यमतावलम्बी कहने लगा की आप दोनों का मत समीचीन माने युक्ति युक्त नहीं है। मेरे सिद्धांत को आप लोग सुनिये, सूर्य का विकम्पन क्षेत्र का प्रमाण तीन योजन माने तीन भाग से न्यून तीन योजन एक एक रात्री दिवस से एक एक अहोरात्र से विकम्पन कर के माने अपने अपने मंडल से बाहर निकल कर एवं भीतर प्रविष्ट होकर सूर्य गति करता है इस प्रकार तीसरे मतवाले के कथनानुसार विकम्पनक्षेत्र का प्रमाण ३ तीन योजन तथा योजन का तृयीयांश भाग का है (एगे एवमासु) एक तोसरा इस पूर्वोक्त प्रकार से स्व सिद्धांत का प्रतिपादन करता है ३ ___(एगे पुण एवमाहंसु) कोइ एक इस प्रकार कहता है अर्थात् तीसरे मतवादी के अभिप्राय को जानकर चौथा मतवादी पश्चात् कथ्यमान प्रकार से अपने मत को प्रगट करता हुवा कहता है-(तओ तिन्नि जोयणाई अद्धसीतालीसं च तेसीतिसयभागे जोयणस्स एगमेगेणं राइदिएणं विकंपइत्ता विकंपइत्ता બીજા મતવાદીના કથનને સાંભળીને ત્રીજો અન્યમતવાદી કહેવા લાગે કે-તમો બેઉને મત સમીચીન અર્થાત્ સયુક્તિક નથી, તમે મારા સિદ્ધાંતને સાંભળો સૂર્યના વિકલ્પન ક્ષેત્રનું પ્રમાણ ત્રણ જન અર્થાત્ ત્રણ ભાગ ઓછા ત્રણ જન ક્ષેત્રનું એક એક રાત દિવસમાં એટલે કે એક એક અહોરાત્રથી વિકમ્પન કરીને અર્થાત પિતા પોતાના મંડળમાંથી બહાર નીકળીને અને અંદર પ્રવેશ કરીને સૂર્ય ગતિ કરે છે. આ રીતના ત્રીજા મતવાદીના કથન પ્રમાણે વિકમ્પન ક્ષેત્રનું પ્રમાણ ત્રણ જનમાં એક એજનના ત્રણ ભાગ જેટલું साधु 33 न्यून थाय छ, (एगे एवमाहेसु) त्रीने भतपाही पूर्वरित प्रारथी पोताना સિદ્ધાંતનું પ્રતિપાદન કરે છે. ૩
(गे पुण एव माहंसु) ४ थे अन्यमतवादी २॥ प्रमाणे ४ छ. अर्थात् त्रीन મતવાદીના અભિપ્રાયને જાણીને ચોથે મતવાદી આ નીચે કહેવામાં આવનાર પ્રકારથી पोताना भत विषे ४२सायो, (तओ तिन्नि जोयणाई अद्धसीतालीसं च तेसीतिसय
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #168

FEATREAD
___ सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे सप्तचत्वारिंशतं च व्यशीत्यधिकशतभागान् योजनस्य एकैकेन रात्रिन्दिवेन विकम्प्य विकम्प्य सूर्य चारं चरति ॥ त्रयाणां मतं श्रुत्वा चतुर्था स्तीर्थान्तरीयाः स्वमतमेवं कथयन्ति यत् भवतां त्रयाणामपि मतं न युक्तियुक्तं मन्मतं तावत् श्रूयताम्-सूर्यविकम्पनक्षेत्रे-त्रीणि योजनानि पूर्णानि अर्द्धसप्तचत्वारिंशतः-सार्द्धपट्चत्वारिंशतश्चेति व्यशीत्यधिकशतभागान् योजनस्य-एकस्य योजनस्य व्यशीत्यधिकशतभागैर्विभक्तान् भागानित्यर्थः, एकैकेन रात्रिन्दिवेन-एकैकेन अहोरात्रेण विकम्प्य विकम्प्य-स्वस्वमण्डलादबहिनिगत्य निर्गत्य अन्तः प्रविश्य प्रविश्य वा सूर्य श्वारं चरति-चरन् सूर्यो दृष्टो भवति, इत्थमनेन प्रकारेण चतुर्थस्य मते सूर्यविकम्पनक्षेत्रप्रमाणमधोनिर्दिष्टप्रकारकं भवेत् ४ मते विकल्पनक्षेत्रम्=३ योजन +४६३ योजन+' योजनस्य इति चतुर्थं मतम् ॥ 'एगे एवमासु' एके एवमाहुः, एके-चतुर्थास्तीर्थान्तरीया एवमनन्तरोक्तप्रकारकं स्वबुद्धिवेशद्यमाहु:-कथयन्ति ॥ 'एगे सरिए चारं चरइ) तीन योजन एवं एक योजन के सुडतालीस का आधा भाग एवं एक योजन का एकसो तिरासि भाग क्षेत्र का एक एक रात्रिदिवस में विकम्पन कर के सूर्य गति करता है । कहने का भाव यह है कि-वह चौथा अन्य मतवादी कहता है कि आप तीनों का मत युक्ति संगत नहीं है हमारा मत आप सुनिये-सूर्य के विकम्पन क्षेत्र में पूरा तीन योजन तथा सार्द्ध छियालीस तथा एक योजन का एकसो तिरासी भाग से विभक्त भागों से एक एक रात्रि दिवस से विकम्पन कर के अर्थात् अपने अपने मंडल से बाहर निकलकर अथवा अन्दर प्रवेश कर के सूर्य गति करता हुवा दृष्टिगोचर होता है । इस पूर्वोक्त कथन प्रकार से चौथे मतवादी के मत से सूर्य का विकंपन क्षेत्र-३ योजन+४६३+से योजन इस प्रकार चतुर्थ मतावलम्बी का कथन है।
(एगे एव मासु) माने कोइ एक चतुर्थ मतवादी का कथन पूर्वोक्त प्रकार से अपनी बुद्धि चातुर्य दिखलाते हुवे कहते हैं । ४ भागे जोयणस्स एगमेगेणं राइदिएणं विकंपइत्ता विकंपइत्ता सूरिए चार चरइ) ण योगन અને એક યોજનના સુડતાલીસને અર્ધો ભાગ તથા એક યોજનનો એક યાદીમાં ભાગ ક્ષેત્રનું એકએક રાતદિવસમાં વિકંપન કરીને સૂર્ય ગતિ કરે છે. કહેવાનો ભાવ એ છે કે-એ ચોથા પરમતવાદીનું કહેવું છે કે આપ ત્રણેના મત સંબંધી કથન સયુક્તિક નથી જેથી તમે મારા મતને સાંભળે સૂર્યના વિકંપનક્ષેત્રમાં પૂરા ત્રણ જન અને અર્થે છેતાલીસ તથા એક એજનના એક યાસી ભાગના ક્ષેત્રમાં એક એક રાતદિવસમાં વિકંપન કરીને અર્થાત પિપિતાના મંડળમાંથી બહાર નીકળીને અથવા અંદર પ્રવેશ કરીને સૂર્ય ગતિ કરે છે. અર્થાત્ દષ્ટિગોચર થાય છે, આ પૂર્વેક્ત કથન પ્રકારથી ચોથા મતવાદીના મતથી सूर्यनु विपन क्षेत्र=3 योन + ४६ ३ ४ , यो थाय छे, 24 प्रमाणे याथा भतापमम्मीनु उछ. (एगे पुण एवमहंसु) अर्थात् यथा भतवा पूर्वात प्रथा પિતાના મતનું પ્રતિપાદન કરે છે. ૪
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #169

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १८ प्रथमप्राभृते षष्ठं प्राभृतप्राभृतम्
१५७ पुण एवमासु ५' एके पुनरेवमाहुः ५, चतुर्थों मतं श्रुत्वा एके-पञ्चमास्तीर्धान्तरीयाः पुनरेवमनन्तरोच्यमानप्रकारकं स्पमतमाहुः कथयन्ति, 'तो अदधुटाई जोयणाई एगमेगेणं राईदिएणं विकंपइत्ता विकपइत्ता सरिए चारं चरइ' तावद्' अर्द्धचतुर्थानि योजनानि एकैकेन रात्रिन्दिवेन विकम्प्य विकम्प्य सूर्यश्वारं चरति ॥ भवतां चतुर्णामपि मतमुपपत्तिबाह्यं सोपपत्तिकं मन्मतं श्रूयतां तावत् अर्द्धचतुर्थानि योजनानि-सा त्रीणि योजनानि एकैकेन रात्रिन्दिवेन-एकैकेनाहोरात्रेण विकम्प्य विकम्प्य-स्वस्वमण्डलाद्वहि निगत्य निर्गत्यान्तःप्रविश्य प्रविश्य वा सूर्यश्वारं चरति-तथा चरन् सूर्य आख्यातः-कथितः ॥ 'एगे एवमाहंसु ५' एके एवमाहुः ५, एके-पञ्चमा एवमनन्तरोक्तप्रकारकं स्वमतमाहुः एतेनोपायेन पञ्चमस्य तीर्थान्तरीयस्य मते विकम्पनक्षेत्रप्रमाणं यथा-पञ्चमस्य विकम्पनक्षेत्रम्-३: योजन मात्राणि विकम्पनक्षेत्रस्य प्रमाणम् ५॥ ‘एगे पुण एवमाहंसु ६' एके पुनरेवमाहुः ।।
(एगे पुण एव माहंसु) चारों का मत को सुनकर के कोई एक पांचवां तीर्थान्तरीय निम्नोक्त प्रकार से अपने मत को दिखलाता हुवा कहता है (तओ अदधुट्ठाइं जोयणाई एगमेगेणं राइंदिएणं विकंपइत्ता विकंपइत्ता सूरिए चार चरइ) तीन योजन पूरा एवं आधा चोथा योजन एक रात्रि दिवस में विकम्पन कर के सूर्य गति करता है। पांचवें तीर्थान्तरीयके कहने का अभिप्राय यह है कि-आप चारों का मत उपपत्ति रहित है मेरा मत सोपपत्तिक है अर्थात सयक्तिक है मेरा मत इस प्रकार है अर्द्ध चतुर्थ योजन माने साडेतीन योजन एकएक अहोरात्र में विकम्पन कर के अर्थात् बाहर निकल कर एवं भीतर प्रविष्ट होकर सूर्य गति करता है इस प्रकार से सूर्य गति करता कहा है (एके एवमासु) पंचम मतवादी ऐसा कहता है इसके कथनानुसार माने पंचम तीर्थान्तरीय के मत से सूर्य का विकम्पन क्षेत्र का प्रमाण ३३ साडे तीन योजन मात्र होता है।५।।
(एगे पुण एवमाहंसु) थारेयना भतने समान ४ ५ यम भतवाही नीय वामा भावना२ २थी पाताना भतने तो ४ - (तओ अद्भुटाई जोयणाई एगमेगेणं राइदिएणं विकंपइत्ता विकंपइत्ता सूरिए चारं चरइ) मधु न्यायु योभन मे ४ रात. દિવસમાં વિકંપન કરીને સૂર્ય ગતિ કરે છે. આ પાંચમા અમતાવલંબીના કહેવાને ભાવ એ છે કે–તમે ચારેના મત ઉપપત્તિ વગરના છે. મારે મત સેપ પત્તિક છે. એટલે કે સયુક્તિક છે. મારે મત આ પ્રમાણે છે. અર્ધ ચોથું જન એટલે કે સાડાત્રણ એજન એક એક અહોરાત્રમાં વિકપન કરીને અર્થાત્ બહાર નીકળીને તથા અંદર પ્રવેશ કરીને सूर्य गति ४२ छ. मा प्रमाणे सूर्य गति ४२ते। ४७१ छे. (एगे एवमाहंसु) पांथम भताવલમ્બી આ પ્રમાણે કહે છે તેના કહેવા પ્રમાણે અર્થાત્ પાંચમાં તીર્થોત્તરીયના મતથી સૂર્યને વિકપન ક્ષેત્રનું પ્રમાણ ૩ સાડાત્રણ જન માત્ર છે. પ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #170

१५८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे पञ्चानां वैमत्यं दृष्ट्वा झणझणायितचित्ताः पश्चमाः स्वमतमेवमनन्तरोच्यमानप्रकारकमाहुःकथयन्ति-इति पञ्चमं मतम्, अथ षष्ठमतमाह-'ता चउब्भागऊणाइं चत्तारि जोयणाई एगमेगेणं राइदिएणं विकंपइत्ता विकंपइत्ता सूरिए चारं चरइ' तावत् चतुर्भागोनानि चत्वारि योजनानि एकैकेन रात्रिंदिवेन विकम्प्य विकम्प्य सूर्यश्वारं चरति । भो! श्रूयतां पञ्चानामपि मतमुपपत्तिवाद्यं युक्तिशून्यं च, तेन मम मतं सोपपत्तिकं तावत् श्रूयतां-चतुर्भागो. नानि चत्वारि योजनानि-पादोनचत्वारि योजनानि एकैकेन रात्रिंदिवेन-एकैकेनाहोरात्रेण विकम्प्य विकम्प्य-स्वस्वमण्डलाबहिर्निंगत्य निर्गत्य-अन्तः प्रविश्य प्रविश्य वा सूर्यभारं चरति, 'एगे एवमाहंसु ६' एके एवमाहुः ६ ॥ एके-षष्ठास्तीर्थान्तरीयाः एव मनन्तरो क्तप्रकारकं स्वमतमाहुः कथयन्ति, इति षष्ठं मतम्, अथ सप्तमं मतमाह-'एगे पुण एवमाहंसु ७' षण्णां मतं श्रुत्वा एके पुनः सप्तमास्तीर्थान्तरीया एव मनन्तरोच्यमानं स्वमतमाहु:-कथ
(एगे पुण एवमासु) ६ पांचवें का सिद्धांत में विषमता देखकर झणझणायित चित्तवाला छठा परमतवादी अपने मत को निम्न प्रकार से प्रगट करता हुवा कहता है- (ता चउम्भागऊणाई चत्तारि जोयणाई एगमेगेणं राईदिएणं विकंपइत्ता विकंपइत्ता सूरिए चार चरइ) चार भाग न्यून चार योजन एक एक रात्रि दिवस में विकम्पन कर के सूर्य गति करता है । छठा मतवादी कहता है कि आप पांचों का मत प्रमाण बाह्य तथा युक्ति शून्य है हमारा मत सप्रामाण है एवं सयुक्तिक है सो सुनिये चतुर्भाग न्यून चार योजन माने एकपाद कम चार योजन एक एक रात्रि दिवस में विकम्पन कर के माने अपने मंडल से बाहर निकल कर के तथा भीतर प्रविष्ट होकर सूर्य गति करता है (एगे एवमासु) कोइ एक छठा मतवादी पूर्वोक्त प्रकार से अपने मत को प्रगट करता हुवा कहता है । ६ अब सातवें परमतवादी का मत कहते हैं (एगे पुण एवमाहंसु) छहों
(एगे पुण एवमाहंमु) पांयमा भतपाहीना सिद्धांत विभागाने यित ચિત્તવાળો છો પરમતવાદી પિતાના મતને નીચે બતાવવામાં આવનાર પ્રકારથી પ્રગટ કરતો
वा साय! (त। चउभागऊणाई चत्त रि जोयणाई एगमेगेणं राईदिएणं विकंपइत्ता विइकंपइत्ता सरिए चारं चरइ) या२ मा माछ। या२ योन मे 3 शतहिवसमा विपन शने સૂર્ય ગતિ કરે છે. છા મતવાદીનું કહેવું એવું છે કે-તમે પાંચેયના મત પ્રમાણબાહ્ય અને યુક્તિ શૂન્ય છે મારે મત સપ્રમાણ અને સયુક્તિક છે તે તમે સાંભળો ચાર ઓછા ચાર
જન અર્થાતુ ૫ ભાગ કમ ચાર જન એક એક રાતદિવસમાં વિકંપન કરીને માને પિતપોતાના મ ડળમાંથી બહાર નીકળીને તથા અંદર પ્રવેશ કરીને સૂર્ય ગતિ કરે છે, (एगे एवमासु) 5 छटो भतवाही पूरित प्रा२थी पाताना भतने प्राट ताथ। આ રીતે કહે છે. ૬
अवे सातमा ५२मतवाहीन मत वामां आवे छे-(एगे पुण एवमासु) ७२३ भता.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #171

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १८ प्रथमप्राभृते षष्ठं प्राभृतप्राभृतम्
१५९ यन्ति, 'ताओ चत्तारि जोयणाई अद्धवावण्णं च तेसीतिसयभागे जोयणस्स एगमेगेणं राइदिएणं विकंपइत्ता विकंपइत्ता सरिए चारं चरइ' तावत् चत्वारि योजनानि अर्द्धद्वापञ्चाशतश्च व्यशीतिशतभागान् योजनस्य एकैकेन रात्रिन्दिवेन विकम्प्य विकम्प्य सूर्यश्वारं चरति ॥ षण्णां मतं श्रुत्वा गडगडायितचित्ताः सप्तभास्तीर्थान्तरीयाः कथयन्ति यत् षण्णामपि मतं न समीचीनं मम मतं सोपपत्तिकं तावत् श्रूयताम्-चत्वारि योजनानि पूर्णानि अर्द्धद्वापञ्चाशतः-साकपञ्चाशतः, व्यशीतिशतभागान्-व्यशीत्यधिकशतभागान्-त्र्यशीत्यधिकशतसंख्याभि विभाजितान् भागान् योजनस्य एकैकेन रत्रिंदिवेन एकैकेनाहोरात्रेण विकम्प्य विकम्प्य-स्वस्वमण्डलादबहि निगत्य निर्गत्य अन्तः प्रविश्य प्रविश्य वा सूर्यश्चारं चरति-तथा स्थितौ चरन्नाख्यातो भवति, इति सप्तमं मतम् ॥ एवं क्रमेण सप्तानां परतीथिमतवादीयों के भिन्न भिन्न मत को जान कर सातवां अन्यतीर्थिक अनन्तर प्रकार से कथ्यमान अपने सिद्धांत को प्रगट करता कहता है (ताओ चत्तारि जोयणाई अद्धबावणं च तेसीतिसयभागे जोयणम्स एगमेगेणं राइदिएणं विकंपइत्ता विकंपइत्ता सरिए चारं चरइ) चार योजन तथा आधा पांचवां योजन तथा एक योजन का एकसो तिरासी भाग एक एक अहोरात्र में विकम्पन कर के सूर्य गति करता है। कहने का अभिप्राय यह है कि छहों परमतावलम्बियों के सिद्धांतों को सुनकर सातवां तीर्थान्तरीय गडगडायित चित्तवाला होकर कहने लगा कि आप छहों का सिद्धांत सम्यग् रूप से नहीं है मेरा मत प्रमाण पुरःसर है वह सुनिये चार योजन तथा अर्धा पांचवां योजन माने साडाचार योजन तथा एक योजन का एकसो तिरासी भाग एक एक अहोरात्र में विकम्पन पार के अर्थात् अपने अपने मंडल से बाहर निकल कर एवं मंडल में प्रविष्ट होकर के सूर्य गति करता कहा है इस प्रकार सातवें अन्यतीथिक का मत है। इस प्रकार से क्रमानुसार मिथ्याप्रलापो सातों परतीर्थिकों के मिथ्याલમ્બીઓના જુદા જુદા પ્રકારના મતને જાણીને સાતમો અન્યતીર્થિક નીચે કહેવામાં भावना२ पाताना भतने प्रगट ४२ते। ४३ वाय! (ताओ चत्तारि जोयणाई अद्धबावणं च तेसीतिसयभागे जोयणस्स एगमेगेणं राइदिएणं विकंपइत्ता विकंपइत्ता सूरिए चारं चरइ) ચાર જન તથા પાંચમુ જન અર્ધ તથા એક જનને એકાગ્યાસીમ ભાગ એક એક અહોરાત્રીમાં વિકમ્પન કરીને સૂર્ય ગતિ કરે છે. કહેવાનો ભાવ એ છે કે-છએ પરમતાવલમ્બીના સિદ્ધાંતને સાંભળીને સાતમે તીર્થાન્તરીય ગડગડચિત્ત ચિત્તવાળ થઈને કહેવા લાગ્યા તમે એને સિદ્ધાંત સમ્યક પ્રકારને નથી મારો મત સપ્રમાણ છે, તે તમે સાંભળો ચાર જન તથા અધું પાંચમું જન એટલે કે સાડાચાર જન તથા એક જનને એક ગ્લાશીમે ભાગ એક એક અહેરાત્રમાં વિકપન કરીને અર્થાત્ પિતા પોતાના મંડળથી બહાર નીકળીને અને મંડળમાં પ્રવેશ કરીને સૂર્ય ગતિ કરે છે. આ પ્રમાણે સાતમાં અન્ય તીથિકનો મત છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #172

१६०
__सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे कानां मिथ्याप्रज्ञापिनां मिथ्यारूपाः परमतस्वरूपाः परप्रतिपत्ती रुपदर्य सम्प्रति समस्तशास्त्रसारासारसागरालोडननवनीतस्निग्धबुद्धिवेशद्यौऽनवधो वीतरागो भगवान् स्वमतमुपदर्शयति-'ययं पुण एवं वयामो' वयं पुनरेवं वदामः वयं पुनः केवलं ज्ञानोपलम्भपुरस्सरमेवं वक्ष्यमाणप्रकारेण सत्स्वरूपं सूर्यविकम्पनक्षेत्र सञ्चारं च वदामः-कथयामः । 'ता दो जोयणाई अडतालीसं च एगढिभागे जोयणस्स एगमेगं मंडलं एगमेगेणं राइदिएणं विकंपइत्ता विकंपइत्ता सूरिए चारं चरई' तावद् द्वे योजने अष्टाचत्वारिंशतश्चैकषष्टिभागान् योजनस्य एकक मण्डलम् एकैकेन रात्रिदिवेन विकम्प्य विकम्प्य सूर्यचारं चरति । भो मिथ्या प्रलापिनस्तीर्थान्तरीयाः, भवतां सर्वेषां कथनं कथामात्रमिव प्रतिभाति, केवलं ज्ञानोपलब्ध सत्स्वरूपं वस्तुतत्वं श्रूयतां तावत् सूर्यविकम्पनक्षेत्रं तत्राहोरात्रप्रमाणं च द्वे योजने पूर्णे भाव रूप परमतरूप प्रतिपत्तियां कहकर के अब समस्त शास्त्रों के सार रूप सागर के आलोडन से मक्खनसी स्निग्घबुद्धि अनिन्दित वीतराग भगवान् महावीरस्वामी अपने मत को प्रगट करते हुये कहते हैं-(वयं पुण एवं वयामो) मैं प्राप्त केवलज्ञान प्रभापुरःसर वक्ष्यमाण प्रकार से यथार्थ स्वरूप सूर्य के विकम्पन के संचार विषय में कहता हूं जो इस प्रकार से है-(ता दो जोयणाई अडतालीसं च एगहिभागे जोयणस्स एगमेगं मंडलं एगमेगेणं राइंदिएणं विकंपइत्ता विकंपइत्ता सारिए चार चरइ) दो योजन तथा एक योजन के इकसठिया अडतालीस भाग एक एक मंडलक्षेत्र को एक एक अहोरात्र से विकम्पन कर के सूर्य गति करता है कहने का भाव इस प्रकार है भगवान् अपने सिद्धांत को प्रकट करते हुवे कहते हैं कि
हे मिथ्याप्रलाप करनेवाले तीर्थान्तरीयो आप सब का कथन वार्ता मात्र सा दिखता है-केवलज्ञान से प्राप्त सत्स्वरूप वस्तुतत्व को तुम लोग सुनिये
આ પ્રમાણે ક્રમાનુસાર મિથ્યાપ્રલાપ કરનારા સાતે પરતીર્થિકોના મિથ્યાભાવ રૂપ પરમતવાદીની પ્રતિપત્તિનું કથન કરીને હવે સઘળા સચ્છશ્વોના સારાસાર રૂપ સાગરના મંથનથી માખણ જેવી સ્નિગ્ધ બુદ્ધિશાળી અનિન્દિત વીતરાગ ભગવાન મહાવીર સ્વામી पाताना भतने प्रगट ४२ता ४ छ-(वयं पुण एवं वयामो) भारत विज्ञाननी प्रमाथी વફ્ટમાણ પ્રકારથી યથાર્થ સ્વરૂપ સૂર્યના વિકપનના સંચાર સંબંધમાં કહું છું જે આ प्रमाणे छ-(ता दो जोयणाई अडतालीसं च एगद्विभागे जोयणस्स एगमेगं मंडलं एगमेगेणं राइदिएणं विकंपइत्ता विकंपइत्ता सूरिए चार चरइ) मे योन तथा मे योजना એકસઠિયા અડતાલીસ ભાગ એક એક મંડળ ક્ષેત્રનું એક એક અહોરાત્રમાં વિકર૫ન કરીને સૂર્ય ગતિ કરે છે.
કહેવાને ભાવ એ છે કે-ભગવાન પોતાના સિદ્ધાંતને પ્રગટ કરતાં કહે છે કે હે મિથ્યા પ્રલાપ કરવાવાળા તીર્થાન્તરીયે તમે સૌનું કથન કેવળ વાર્તા માત્ર જેવું જણાય
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #173

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १८ प्रथमप्राभृते षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् अष्टाचत्वारिंशतः सावयवो भागो यथाचैकषष्टिभागान् योजनस्य-एकषष्टिसंख्याभि विभतानेकस्य योजनस्य भागान् तैर्भाग मिश्रितान् अष्टाचत्वारिंशतो भागान् योजनस्यकपष्टिभागे कृते सति तस्य अष्टचत्वारिंशद् भागा ग्राह्याः ल एभियोजन योजनभागेश्व एकैकं मण्डलं स्वसञ्चाराय निश्चितं मण्डलम् एकैकेन रात्रिन्दिवेन-एकैकेन अहोरात्रेण विकम्प्य विकम्प्य-स्वस्वमण्डलाद बहिनिगत्य निर्गत्य अन्तः प्रविश्य प्रविश्य वा सूर्यश्चारं चरति । 'तत्थ णं को हेऊ ? इति वएज्जा' । तत्र खलु को हेतुरितिवदेत्-पूर्वोक्तस्यैव वाक्यस्य साम्प्रतं स्पष्टागमनिमित्तमुपन्यस्यति--तत्र एवंभूतविकम्पने को हेतुः-किं कारणमिति श्रीभगवान् वदेद-कथयेत् 'ताओ अयणं जंबूदीवे दीवे जाव परिक्खेवेणं पन्नत्ते' तावदयं जम्बूद्वीपो द्वीपः यावत् परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः ॥ पूर्वोक्तवाक्यैः कृतप्रश्ने शिष्ये केवलज्ञानवान् सूर्य का विकम्पनक्षेत्र एक अहोरात्र में पूरा दो योजन तथा एक योजन का इकसठिया अडतालीस भाग अर्थात् इकसठ को संख्या से विभक्त एक योजन के भागों से मिश्रित अडतालीस भाग माने योजन के इकसठ भाग करने पर उनका अडतालीसवां भाग इतने प्रमाणवाले योजन एवं योजन के भागों से एक एक मंडल अपने संचार के लिये निश्चिय मंडल को एक एक अहोरात्र से विकम्पित करके यानी अपने मंडल से बाहर निकलकर एवं भीतर प्रविष्ट होकर सूर्य गति करता है। (तत्थ को हेऊ इति वएजा) इसमें क्या कारण है सो कहिए पूर्वोक्त वाक्य का स्पष्ट रीति से भाव जानने के हेतु से प्रश्न उपस्थित किया है कि इस प्रकार से विकम्पन होने में क्या कारण है सो हे भगवन् आप समझाइए (ताओ अयणं जंबूदीवे दीवे जाव परिक्खेवेणं पण्णत्ते) यह जम्बूद्वीप नामक द्वीप यावत् परीक्षेप से कहा है । कहने का अभिप्राय यह है कि पूर्वोक्त वाक्य से शिष्य के प्रश्न करने पर केवलज्ञानी છે. કેવળજ્ઞાનથી પ્રાપ્ત કરેલ સવરૂપ વસ્તુ તત્વને હું કહું છું તે તમે સાંભળે સૂર્યનું વિકપન ક્ષેત્ર એક રાત્રિ દિવસમાં પૂરા બે જન તથા એક એજનના એકસઠિયા અડતાલીસ ભાગ અર્થાત્ એકસઠની સંખ્યાથી વિભક્ત કરેલ એક એજનના ભાગવાળા અડતાલીસ ભાગ ૬ જેટલા પ્રમાણુના યોજના અને રોજનના ભાગેથી એક એક મંડળ પિતાના સંચરણ માટે નિશ્ચિત કરેલ મંડળોને એક એક રાત દિવસથી વિકૅપિત કરીને એટલે કે પિતપોતાના મંડળમાંથી બહાર નીકળીને અને અંદર પ્રવેશ કરીને સૂર્ય ગતિ ४२ छ. (तत्थ को हेऊ इति वएज्जा) माम थाम शु॥२९१ छ ? ते ४। पूर्वांत ४थनने સ્પષ્ટ સમજવા માટે ગૌતમસ્વામીએ આ પ્રશ્ન ઉપસ્થિત કરેલ છે. કહેવાનો ભાવ એ છે 3-20 शत विपन वाम शुरण छ ? भगवन् २५ भने ४ा. (ताओ जया णं जंबूदीवे दीवे जाव परिक्खेवेणं पण्णत्ते) 241 दी५ नभनी दी५ यावत् परीक्षेपथी કહેલ છે. કહેવાનો ભાવ એ છે કે પૂર્વોક્ત વાકયથી શિષ્ય પ્રશ્ન કરવાથી કેવલજ્ઞાનવાન
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #174

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र वीतरागो भगवानाह-भो निर्मलहृदय सहृदय वत्स! एवंविधवस्तुतत्त्वावगतौ कारणं तावत् श्रूयताम्-अयं जम्बूद्वीपो वर्त्तते तद्वर्णनं जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रादवसेयम् 'ताओ जया णं सूरिए सयभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं उत्तमकट्टपत्ते उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ' तत्र यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु उत्तमकाष्ठा प्राप्तः उत्कर्षकोऽष्टादशमुहत्तों दिवसो भवति, जघन्या द्वादशमुहर्ता रात्रि भवति । तत्र-सर्वद्वीपविशिष्टे जम्बूद्वीपद्वीपे-यदा-सञ्चरन् सूर्यो जम्बूद्वीप मागत्य यदा-यस्मिन् समये चतुरशीत्यधिकशतमण्डलेषु भ्रमन् सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य तन्मण्डलं गत्वा चार चरति-तत्र सर्वाभ्यन्तरे मण्डले चरन्नाख्यातो भवति तदा-तस्मिन् समये खलु इति निश्चितम् उत्तमकाष्ठाप्राप्तः-परमोत्तरदिग्गतः-मिथुनान्ताहोरात्रे सौम्यायनान्ते याम्यावीतराग भगवान् उत्तर देते हुवे कहते हैं-हे निर्मलवुद्धि सरल हृदयवाले सुशिष्य ! इस प्रकार के तत्व को जानने में कारण तुम सुनो यह जम्बूद्वीप है उसका वर्णन जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति सूत्र से जान लेवें (ताओ जया णं मूरिए सम्वन्भंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं उत्तमकट्ठपत्ते उकोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ) उसमें जब सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल का उपसंक्रमण कर के गति करता है तब परम प्रकर्ष प्राप्त उत्कृष्ट से अठारह मुहूर्त का दिवस होता है तथा जघन्या बारह मुहूर्त की रात्री होती है सर्वद्वीपों में श्रेष्ठ जम्बूद्वीप नाम के द्वीप में संचार करता हुवा सूर्य वहां आकर के जब एकसो चौरासी मंडलों में विचरण करता करता जब सर्वाभ्यन्तरमंडल में उपसंक्रमण कर के माने उस मंडल में जा कर के गति करता है तब उस समय में उत्तम काष्ठा प्राप्त उत्तर दिशा में जाकर मिथुन राशि के अंतिम अहोरात्र में उत्तरायण के अन्त में एवं दक्षिવીતરાગ ભગવાન તેને ઉત્તર આપતાં કહે છે કે-હ નિર્મલ બુદ્ધિ સરલ હૃદયવાળા શિષ્ય ! આ પ્રમાણેના તત્વને જાણવા માટે તેનું કારણ કહું છું તે સાંભળે.
मा ८ पूदी५ छ तेनु वन दीपप्रज्ञप्ति सूत्रमाथी odel से. (ताओ जया गं सूरिए सव्वभतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं उत्तमकदुपत्ते उक्कोसए अद्वारसमुहुत्ते दिवसे भवइ जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवई) मा न्यारे सूर्य साल्यन्तर भभी ઉપક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે ત્યારે પરમ પ્રકર્ષ પ્રાપ્ત ઉત્કૃષ્ટથી અઢાર મુહૂર્તને દિવસ થાય છે તથા જઘન્યા બાર મુહૂર્તની રાત્રી થાય છે, સર્વ દીપમાં ઉત્તમ જંબૂઢીપ નામના દ્વીપમાં સંચરણ કરતે સૂર્ય ત્યાં આવીને જ્યારે એક ચોરાશી, મંડળમાં વિચરણ કરતે કરતે જ્યારે સર્વાભ્યન્તર મંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને એટલે કે એ મંડળમાં જઈને ગતિ કરે છે, ત્યારે એ સમયે ઉત્તમ કાણા પ્રાસ ઉત્તર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #175

सूर्यज्ञतिप्रकाशिका टीका सू० १८ प्रथमप्राभृते षष्ठं प्राभृप्राभृतम्
यादीच स्थितो भवति सूर्य स्तेनोत्कर्षकः - परमाधिकः, अष्टादशमुहूर्त्तः-पत्रिंशद्घाटिकात्मको दिवसो-दिनमानं भवति, तथा च जधन्या - सर्वलघ्वी द्वादशमुहूर्त्ता-चतुर्विंशति घटिकात्मिका रात्रि भवति - ततुल्यं रात्रिमानं भवतीति प्रज्ञप्तः । ' से णिक्खममाणे सूरिए वं संच्छरं अयमाणे पढमंसि अहोरत्तंसि अभितराणंतरं मंडल उवसंकमित्ता चारं चरइ' निष्क्रामन् सूर्यः नवं संवत्सरमाददानः प्रथमेऽहोरात्रे अभ्यन्तरानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति । सर्वाभ्यन्तरे मण्डले प्रविष्टः सूर्य स्तस्मान्मण्डलान्निष्क्रामन्- बहिर्गच्छन् सूर्यः नवंनूतनं सम्वत्सरम् - अयनमाददानो गृह्यमाणः नवस्य संवत्सरस्य प्रथमेऽहोरात्रे अभ्यन्तरानन्तरं - सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलादनन्तरं बहिर्मुखं द्वितीयं मण्डलं - कर्कान्ताहोरात्रमण्डलमुपसंक्रम्यतन्मण्डलान्तं गत्वा सूर्यश्वारं चरति - चरन्नाख्यातः 'ताओ जया णं सूरिए अभितराणंतरं मंडल उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं दो जायणाई अडतालीसं च एगसद्विभागे जोयणस्स एगमेणायन के आदि में सूर्य रहता है उस समय उत्कर्षक माने सर्वाधिक छत्तीस घटिका का युक्त अठारह मुहूर्त का दिनमान होता है, तथाच जघन्या सर्वाल्पा सब से छोटी चोवीस घटिकावाली बारह मुहूर्त की रात्री होती है ऐसा कहा गया है । (सेक्खिमाणे सूरिए णवं संवच्छरं अयमाणे पढमंसि अहोर तंसि अभितराणंतरं मंडल उवसंकमित्ता चारं चरइ) निष्क्रमण करता सूर्य नये संवत्सर को प्रवर्तित करता हुवा प्रथम अहोरात्र में अभ्यन्तर के अनन्तरखें मंडल में उपसंक्रमण कर के गति करता है । अर्थात् सर्वाभ्यन्तर मंडल में प्रविष्ट हुवा सूर्य उस मंडल से निष्क्रमण माने बाहर जाता हुवा सूर्य नये अयन को करता हुवा नवीन संवत्सर के प्रथम अहोरात्र में सर्वाभ्यन्तर मंडल से अनन्तरवें बाहर के दूसरे मंडल में माने कर्कान्त अहोरात्र मंडल में उपसंक्रमण करके अर्थात् उस मंडलान्त में जाकर सूर्य गति करता है ऐसा कहा है (ताओ जया णं सूरिए अभितराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, દિશામાં રહીને મિથુન રાશિના છેલ્લા અહેરાત્રમાં ઉત્તરાયણતા સમાપ્તિકાળમાં અને દક્ષિણાયનના પ્રારંભ કાળમાં સૂર્ય રહે છે ત્યારે ઉત્કષ એટલે કે સર્વાધિક–સૌથી મેટો છત્રીસ ઘડીવાળા અઢાર મુહૂર્તીના દિવસ હાય છે. તથા જધન્યા સૌથી અ નામ નાનામાં નાની ચાવીસ ઘડીથી યુક્ત ખાર મુહૂર્તની રાત્રી હોય છે. તેમ કહેવામાં આવેલ छे. ( से क्खिममाणे सूरिए णवं संवच्छरं अयमाणे पढमंसि अहोरत्तंसि अमितराणंतरं मंडलं वसंकमित्ता चारं चरइ) निष्ठुभ उरतो सूर्य नवा संवत्सरने अवतविता पहेला અહેારાત્રમાં અભ્યંતરની પછીના મંડળમાં પ્રવેશ કરીને એ મંડળમાંથી બહાર જતા સૂર્ય નવા અયનના પ્રારંભ કરતા નવા સંવત્સરના પહેલા અહેારાત્રમાં સર્વાભ્યન્તર મ`ડળની પછીના બહારના બીજા મંડળમાં એટલે કે કર્માંન્ત અહેારાત્ર મડળમાં ઉપસ'ક્રમણ કરીને अर्थात् मे भउसान्तमां बहाने सूर्य गति रे छे, तेम अडेस छे, (ताओ जया णं सूरिए
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧
१६३

Page #176

१६४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे मेण राईदिएण विकंपइत्ता चारं चरइ' ततः यदा खलु सूर्यः अभ्यन्तरानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु द्वे योजने अष्टाचत्वारिंशतः एकपष्टिभागान् योजनस्य एकैकेन रात्रिदिवेन विकम्प्य विकम्प्य सूर्यश्चारं चरति ॥ तत्र-तस्मिन्नवसंवत्सरसके प्रथमेऽहोरात्रे सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलादनन्तरं बहिर्मुखं द्वितीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति-तत्र चरन् यदा दृष्टो भवति तदा-तस्मिन् द्वितीयमण्डलसंक्रमणसमये खलु इति निश्चितं सूर्यस्य विकम्पनक्षेत्र द्वे योजनपूर्णे अष्टाचत्वारिंशतः एकपष्टिभागान् योजनस्य-योजनस्यैकपष्टिभागैमिश्रितस्याष्टाचत्वारिंशतो भागानित्यर्थः एकैकेन रात्रिंदिवेन-एकैकेनाहोरात्रेण तावन्मानं क्षेत्रं विकम्प्य विकम्प्य-स्वस्व मण्डलादबहिनिगत्य निर्गत्य अन्तः प्रविश्य प्रविश्य वा सूर्यश्चारं चरति-तथाभूतविकम्पनक्षेत्रे चरन्नाख्यातो भवति ॥ अत्र भावना यथा-यदा सूर्यः सर्वातया णं दो जोयणाई अडतालोसं च एगट्ठिभागे जोयणस्स एगमेगेणं राइदिए णं विकंपइत्ता चारं चरइ) तत्पश्चात् जब सूर्य अभ्यन्तर के अनन्तरवें मंडल में उपसंक्रमण कर के गति करता है तब दो योजन एवं एक योजन के इकसठिया अडतालीस भाग एक एक अहोरात्र में विकम्पन कर के गति करता हैअर्थात् कहने का भाव यह है कि नवीन संवत्सर के प्रथम अहोरात्र में सर्वाभ्यन्तरमंडल के अनन्तरवें बाहर के दूसरे मंडल में उपसंक्रमण कर के गति करता हवा सूर्य दृष्टिगोचर होता है, उस समय अर्थात् दूसरे मंडल के उपसंक्रमण काल में सूर्य का विकम्पन क्षेत्र पूरे दो योजन तथा एकयोजन के इकसठिया अडतालीस भाग एक एक अहोरात्र से उतना क्षेत्र का विकंपन कर के अर्थात् अपने अपने मंडल से बाहर निकल कर तथा भीतर प्रविष्ट होकर सूर्य गति करता है इस प्रकार विकम्पन क्षेत्र में विचरता कहा गया है।
इस विषय की भावना इस प्रकार है-जब सूर्य सर्वाभ्यतरमंडल में प्रविष्ट अभिराणतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं दो जोयणाई अडतालीसं च एगद्रिभागे जोयणस्स एगमेगेण राइदिएणं विकंपइत्ता चारं चरइ) ते ५छी न्यारे सूर्य अस्यतरनी પછીના મંડળમાં ઉપસિંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે ત્યારે બે જન અને એક જનના એકસઠિયા અડતાલીસ ભાગ એક એક અહોરાત્રમાં વિકંપન કરીને ગતિ કરે છે, કહેવાને ભાવ એ છે કે-નવા સંવત્સરના પહેલા અહોરાત્રમાં સર્વાત્યંતર મંડળની પછીના બહારના બીજા મંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરતે સૂર્ય જ્યારે દષ્ટિગોચર થાય છે ત્યારે અર્થાત્ બીજા મંડળના ઉપસંક્રમણ કાળમાં સૂર્યનું વિકપન ક્ષેત્ર પુરા બે જન તથા એક યોજનના એકસઠિયા અડતાલીસ ભાગ એક એક રાત્રિ દિવસથી આટલા ક્ષેત્રનું વિક૫ન કરીને અર્થાત્ પિતપતાના મંડળમાંથી બહાર નીકળીને તથા મંડળમાં પ્રવેશ કરીને સૂર્ય ગતિ કરે છે. આ રીતે ગતિ કરતો સૂર્ય વિકંપન ક્ષેત્રમાં ભ્રમણ કરે.
આ વિષયની ભાવના આ પ્રમાણે છે-જ્યારે સૂર્ય સભ્યન્તર મંડળમાં પ્રવેશ કરીને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #177

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टोका सू० १८ प्रथमप्राभृते षष्ठं प्राभृतप्राभृतम्
१६५ भ्यन्तरे मण्डले प्रविष्टः सन् प्रथमक्षणादूचं शनैः शनैः स्तदनन्तरं बहिर्मुखं द्वितीयमण्डलाभिमुखं यथाकथञ्चन मण्डलगत्या परिभ्रमति सूर्य स्तदा यथा तस्य प्रथमाहोरात्रस्य पर्यन्ते सर्वाभ्यन्तरमण्डलगतान् अष्टाचत्वारिंशतएकषष्टिभागान् योजनस्यापरे च द्वे योजने अतिक्रान्तो भवति, ततो द्वितीयेऽहोरात्रे प्रथमक्षणे एव द्वितीयमण्डलमुपसंपन्नो भवति, तेन द्वितीयमण्डले यदा सूर्यश्चारं चरितुमारभते तदा द्वे योजने अष्टाचत्वारिंशतं चैकषष्टिभागान् योजनस्य एकैकेनाहोरात्रेण-पाश्चात्येनाहोरात्रेण विकम्प्य विकम्प्य-स्वस्वमण्डलाबहिनिर्गत्य निर्गत्य अभ्यन्तरं प्रविश्य प्रविश्य वा सूर्यश्वारं चरतीत्यर्थः । 'तया णं अट्ठारसमुहत्तेदिवसे भवइ दोहिं एगट्ठिभागमुहुत्तेहिं ऊणे, दुवालसमुहुत्ता राई भवइ दोहिं एगट्ठिभागमुहुतेहिं अहिया' तत्र खलु अष्टादशमुहत्तों दिवसो भवति-द्वाभ्यामेकषष्टिभागमुहूर्ताभ्यामूनः, द्वादशमुहूर्ता रात्रि भवति द्वाभ्यामेकषष्टिभागमुहूर्ताभ्यामधिका ॥ तत्र-सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलाहोकर प्रथम क्षण के पश्चात् धीरे धीरे सर्वाभ्यन्तरमंडल के अनन्तरवें बाहर के दूसरे मंडलाभिमुख यथाकथंचित् मंडल गति से सूर्य परिभ्रमण करता है तब जिस प्रकार उस प्रथम अहोरात्र के समीप सर्वाभ्यन्तर मंडल गत एक योजन के इकसठिया अडतालीस भाग तथा दूसरा दो योजन गमन करता है। तब दूसरे अहोरात्र के प्रथम क्षण में दूसरे मंडल को प्राप्त करता है तथा दूसरे मंडल में जब गति करने का प्रारंभ करता है तब दो योजन तथा एक योजन के इकसठिया अडतालीस भाग एक एक अहोरात्र से विकम्पन कर के अर्थात् अपने अपने मंडल से बाहर निकल कर तथा अभ्यन्तर मंडल में प्रवेश कर के सूर्य गति करता है । (तया णं अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ दोहिं एगट्ठिभागमुहुत्तेहिं ऊणे, दुवालसमुहुत्ता राई भवइ दोहिं एगहिभागमुहुत्तेहिं अहिया) तब अठारह मुहूर्त का दिवस होता है एक मुहूर्त का इकसठिया दो भाग न्यून तथा इकसठिया दो भाग अधिक की बारह मुहूर्त की रात्री होती है अर्थात પ્રથમ ક્ષણની પછી ધીરે ધીરે સર્વાભ્યન્તર મંડળની પછીના બહારના બીજા મંડળની સન્મુખ મંડળ ગતિથી યથાકથંચિત સૂર્ય બ્રમણ કરે છે. ત્યારે જે પ્રમાણે એ પહેલી અહેરાત્રીની નજીક સર્વાભ્યન્તર મંડળના એક યોજનના એકસઠિયા અડતાલીસ ભાગ તથા બીજા બે જન ગમન કરે છે. ત્યારે બીજા અહોરાત્રના પ્રથમ ક્ષણમાં બીજા મંડળને પ્રાપ્ત કરે છે. તથા બીજા મંડળમાં જ્યારે ગતિ કરવાને પ્રારંભ કરે છે ત્યારે બે એજન તથા એક યોજના એકસઠિયા અતડાલી ભાગ એક એક અહોરાત્રમાં વિકંપન કરીને અર્થાત્ પોતપોતાના મંડળમાંથી બહાર નીકળીને તથા અત્યંતર મંડળમાં પ્રવેશ કરીને सूर्य गति ४२ छ, (तया गं अद्वारसमुहुत्ते दिवसे भवइ दोहिं एगद्विभागमुहुत्तेहिं ऊणे, दुवालसमुहुत्ता राई भवई दोहिं एगद्विभागमुहुत्तेहिं अहिया) त्यारे २ढा२ भुतनी हिवस થાય છે. એક મુહૂર્તના એકસઠિયા બે ભાગ ન્યૂન તથા એકઠિયા બે ભાગ અધિક બાર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #178

१६६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
बहिर्मुख द्वितीयमण्डलचारचरणकाले खलु - इति निश्चितम् अष्टादशमुहूर्ती दिवसो भवति द्वाभ्यां मुहूर्ते कषष्टिभागाभ्यामूनो भवति, अर्थात- द्वाभ्यां मुहूर्त्तकपष्टिभागाभ्या मनोऽष्टादशमुहूर्त्ती दिवसो भवति । तथाच - द्वाभ्यां मुहूर्त्तं कषष्टिभागाभ्यामधिका द्वादशमुहूर्त्ता रात्रि भवति । सर्वाभ्यन्तराद्वितीयमण्डलसञ्चरणसमये दिनमानम् - ३६ घटी - मुहूर्त्त । रात्रिमानंच - २४ घटी + मुहूर्त्त एवमत्रापि तस्मिन् द्वितीयमण्डले प्रथमक्षणादूर्ध्वं तथाकथञ्श्चनापि तृतीयमण्डलाभिमुखं मण्डलपरिभ्रमणगत्या सूर्य चारं चरति - बहिर्मुखं- तृतीयमण्डलाभिमुखं चारं चरितु मारभते । तत्र यथा तस्याहोरात्रस्य पर्यन्ते द्वितीयमण्डलगतानष्टाचत्वारिंशतम् एकषष्टिभागान् योजनस्यापरे च द्वे योजने तद्बहिर्भूते द्वे योजने अतिक्रान्तो भवति, ततो नवस्य सम्वत्सरस्य द्वितीयेऽहोरात्रे प्रथमक्षणे एव तृतीयं मण्डलमुपसंक्रामति इत्यमत्र भावना, ' से क्खिममाणे सूरिए दोच्चंसि अहोरतंसि अभितरं तच्चं मंडल उवसर्वाभ्यन्तरमंडल के बाहर के दूसरे मंडल में चार करते समय एक मुहूर्त का इकसठिया दो भाग न्यून अठारह मुहूर्त का दिवस होता है तथा इकसठिया दो भाग अधिक बारह मुहूर्त की रात्री होती है । सर्वाभ्यन्तर के दूसरे मंडल के संचरण समय में दिनमान ३६ घडी के मुहूर्त तथा रात्रिमान = २४ घडी मुहूर्त प्रमाण का होता है यहां पर वह दूसरे मंडल में प्रथम क्षण के बाद यथा कथंचन तीसरे मंडल के सन्मुख मंडल परिभ्रमण गति से सूर्य गति करता है अर्थात् बाहर के तीसरे मंडल की ओर गति करने का आरंभ करता है। जिस प्रकार वहां प्रथम अहोरात्र के समीप के दूसरे मंडल के एक योजन के इकसठिया अडतालीस भाग तथा दूसरा दो योजन बाहर के दो योजन गमन करता है तत्पश्चात् नये संवत्सर का दूसरे अहोरात्र के प्रथम क्षण में ही तीसरे मंडल में उपसंक्रमण करता है इस प्रकार भावना कर लेवें । ( से क्खिममाणे
મુહૂત'ની રાત્રી થાય છે. અર્થાત્ સર્વાભ્યન્તર મંડળની બહારના બીજા મંડળમાં સંચરણુ કરતી વખતે એક મુર્હુતના એકસડિયા એ ભાગ ન્યૂન અઢાર મુહૂર્તીના દિવસ થાય છે અને એકઠિયા એ ભાગ અધિક ખાર મુહૂર્તીની રાત્રી થાય છે, સર્વાભ્યન્તરના ખીજા મંડળમાં સંચરણ કરતી વખતે સ્ક્રિનમાન ૩૬ ઘડી મુહૂત તથા રાત્રિમાન ૨૪ ઘડી ર૬ મુહૂત પ્રમાણુ હાય છે. અહીયાં બીજા મ`ડળમાં પ્રથમ સમય પછી યથા કથચન ત્રીજા મંડળની સન્મુખ મડળપરિભ્રમણ ગતિથી સૂર્ય ગતિ કરે છે. અર્થાત્ અડ્ડારના ત્રીજા મંડળની તરફ ગતિ કરવાના આરંભ કરે છે, જે પ્રમાણે ત્યાં પ્રથમ અહેારાત્રની સમીપમાં બીજા મ`ડળના એક ચેાજનના એકઢિયા અડતાલીસ ભાગ તથા બીજા બે ચેાજન બહારના ગમન કરે છે, તે પછી નવા સંવત્સરના બીજા અહેારાત્રની પહેલી ક્ષણમાં જ ત્રીજા મંડળનુ` ઉપસ ક્રમણ કરે છે. આ પ્રમાણે ભાવના સમજવી,
( से क्खिममाणे सूरिए दोच्चंसि अहोरत्तंसि अभिंतरं तच्चं मंडल उन संकमित्ता चारं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #179

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १८ प्रथमप्राभृते षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् संकमित्ता चारं चरइ' सः निष्क्रामन् सूर्यो द्वितीयेऽहोरात्रे अभ्यन्तरानन्तरं तृतीयं मण्डल. मुपसंक्रम्य चारं चरति, सः-सर्वाभ्यन्तराद्वहिर्मुखे द्वितीयमण्ड ले सञ्चरन् सूर्य स्तस्माद्द्वितीयमण्डलात्प्रथमक्षणा दूर्ध्व शनैः शनैः निष्क्रामन्-बहिर्मुखं परिभ्रमन् नवसम्वत्सरसत्के द्वितीयेऽहोरात्रे अभ्यन्तरानन्तरम्-अभ्यन्तराद् द्वितीयान्मण्डलादनन्तरं तृतीयं मण्डलंकन्यान्ताहोरात्रवृत्तम् उपसंक्रम्य-तन्मण्डलमादाय यदा चारं चरति तत्र चरन्नाख्यातो भवति तदा-'ताओ जया णं सूरिए अभितरं तच्चं मण्डलं उक्संकमित्ता चारं चरइ तया णं पणतीसं च एगद्विभागे जोयणस्स दोहिं राइदिएहिं विकंपइत्ता सूरिए चारं चरइ' तत्र यदा खलु सूर्यः अभ्यन्तरानन्तरं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु पञ्चत्रिंशतम् एकपष्टिभागान् योजनस्य द्वाभ्यां रात्रिंदिवाभ्यां विकम्प्य सूर्यश्चारं चरति ॥ सर्वाभ्यन्तरान्मण्डला तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा द्वाभ्यां रात्रिंदिवाभ्यां यावत्प्रमाणं क्षेत्रं विकम्प्य सूरिए दोच्चंसि अहोरसि अभितरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ) वह निष्क्रमण करता हुवा सूर्य दूसरे अहोरात्र में तीसरे मंडल में उपसंक्रमण कर के गति करता है। कहने का भाव यह है कि-सर्वाभ्यन्तरमंडल के बहिर्वति दूसरे मंडल में संचार करता हवा सूयें उस दूसरे मंडल से प्रथम क्षण के बाद धीरे धीरे बाहर में परिभ्रमण करके नया संवत्सर के दूसरे अहोरात्र में अभ्यन्तर माने दूसरे मंडल के पश्चात्वर्ति तीसरे मंडल में उपसंक्रमण कर के अर्थात् उस मंडल को प्राप्त कर के गति करता है ऐसा कहा है । तब (ताओ जया.णं सूरिए अभितरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं पणती. संच एगहिभागे जोयणस्स दोहिं राइदिएहिं विकंपइत्ता सरिए चार चरइ) जब सूर्य अभ्यन्तरानंतर तीसरे मंडल में उपसंक्रमण कर के गति करता है तब एक योजन के इकसठिया पैंतीस भाग दो रात्रिदिन से विकम्पन कर के सूर्य गति करता है। सर्वाभ्यन्तरमंडल से तीसरे मंडलमें उपसंक्रमण करके गति चरइ) ते निभए ४२तो सूर्य जी महाराभात्री ममा भए। शने गति કરે છે. કહેવાને ભાવ એ છે કે, સભ્યન્તર મંડળની બહારના બીજા મંડળમાં સંચાર કરતે સૂર્ય એ બીજા મંડળમાં પ્રથમ ક્ષણ પછી ધીરે ધીરે પરિભ્રમણ કરીને નવા સંવસરના બીજા અહોરાત્રમાં અત્યંતર અર્થાત્ બીજા મંડળના પછીના ત્રીજા મંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને અર્થાત્ એ મંડળને પ્રાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે તેમ કહ્યું છે. ત્યારે (તા जया णं सूरिए अभिंतरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं पणतीसं च एगद्विभागे जोयणस्स दोहिं राइदिएहिं विकंपइत्ता सूरिए चारं चरइ) न्यारे सूर्य २५व्यत२ भनी પછીના ત્રીજા મંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. ત્યારે એક યજનના એકસડિયા પાંત્રીસ ભાગ બે રાત દિવસથી વિકંપન કરીને સૂર્ય ગતિ કરે છે, સર્વાત્યંતર મંડળથી ત્રીજા મંડળમાં ઉ૫સંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે ત્યારે બે રાત્રી દિવસમાં જેટલા પ્રમાણ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #180

१६८
सूर्यप्रज्ञतिसूत्रे
चारं चरति तावन्निरूपयितुमाह 'ताओ जयाणं' इत्यादि, तत्र - विकम्पनक्षेत्रे यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरान्मण्डला तृतीयं मण्डलम् उपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु पञ्चत्रिंशतम् एकषष्टिभागान योजनस्य - ३५ योजन + योजनम् एतत्प्रमाणं क्षेत्रं द्वाभ्यां रात्रिंदिवाभ्यां विकम्प्य-स्वमण्डलाद्वहिर्निगत्य सूर्यश्वारं चरति तथा चरन् दृष्टो भवति, अर्थात् द्वाभ्यां रात्रंदिवाभ्यां सर्वाभ्यन्तरमण्डलगत तदनन्तर द्वितीय मण्डलगताभ्यां पञ्चयोजनानि पूर्णानि पञ्चत्रिंशतं चैकषष्टिभागान् योजनस्य विकम्प्य चारं चरति । एकेनापि अहोरात्रेण द्वे योजने अष्टाचत्वारिंशतं च योजनस्यैकषष्टिभागान् विकम्पिता भवति । एवमेव द्वितीयेनापि अहोरात्रेण, तत्रोभयमिलने यथोक्तं विकम्पनपरिमाणं भवति, अर्थात् एतावन्मात्रं विकम्प्य विकम्प्य चारं चरतीति - ' तया णं अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ चउहिं एट्टिभाग
करता है, तब दो रात्रिदिन में जितने प्रमाण के क्षेत्र को विकम्पन कर के गति करता है उसका निरूपण करने के हेतु से कहते हैं - (ताओ जया णं) इत्यादि उस विकम्पन क्षेत्र में जब सूर्य सर्वाभ्यन्तरमंडल से तीसरे मंडल में उपसंक्रमण कर के गति करता है तब एक योजन के इकसठिया पैतीस भाग ३५ योजन + से योजन इतने प्रमाणवाले क्षेत्र का दो रात्रिदिवस से विकम्पन करके अर्थात् अपने मंडल से बाहर निकल कर के सूर्य गति करता है । अर्थात् दो रात्रिदिवस से सर्वाभ्यन्तर मण्डलगत तद्नंतर के दूसरे मंडल के पूरे पांच योजन तथा एकयोजन के इकसठिया पैतीस भाग विकंपन कर के गति करता है । अर्थात् एक अहोरात्र में दो योजन तथा एक योजन के इकसठिया अडतालीस भाग विकम्पन करता है। इसी प्रकार दूसरे अहोरात्र से भी करता है । दोनों मिलाने से यथोक्त विकंपन परिमाण होता है अर्थात् इतना ही विकंपन कर के गति करता है । (तया णं अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ चउहिं एगट्ठिभागमुहुत्ते हिं
વાળા ક્ષેત્રનું વિકંપન કરીને ગતિ કરે છે તેનું નિરૂપણ કરવાના આશયથી સૂત્રકાર કથન ४२ छे - ( ताओ जया णं) धत्याहि मे विडंयन क्षेत्रमां न्यारे सूर्य सर्वास्यंतर भउजथी ત્રીજા મંડળમાં ઉપસક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. ત્યારે એક ચેાજનના એકડિયા પાંત્રીસ ભાગ ૩૫ ચેાજન ચેાજન આટલા પ્રમાણવાળા ક્ષેત્રનું એ રાતદિવસથી વિકપન કરીને અર્થાત્ પેાતાના મડળથી બહાર નીકળીને સૂ` ગતિ કરે છે. અર્થાત્ એ રાત્રી દિવસથી સર્વાન્તર મંડળના ત ંતર અર્થાત્ તેના પછીના બીજા મંડળના પુરા પાંચ યેાજન તથા એક ચેાજનના એકઠિયા પાંત્રીસ ભાગ વકપન કરીને ગતિ કરે છે. અર્થાત્ એક અહારાત્રમાં એ ચેાજન તથા એક ચેાજનના એકસસયા અડતાલીસ ભાગ જેટલું વિક`પન કરે છે. એ જ પ્રમાણે બીજી અહેારાત્રીથી પણ વિક’પન કરે છે, બન્ને મેળવવાથી પૂર્વોક્ત વિક પન પરિમાણુ થઈ જાય છે. અર્થાત્ આટલું જ વિક’પન કરીને પેાતાની ગતિ કરે છે. (तया णं अट्ठारसमुते दिवसे भवइ चउहिं एगट्टिभागमुहुतेहिं ऊगे दुवालसमुहुत्ता राई
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #181

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १८ प्रथमप्राभृते षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् मुहुत्तेहिं ऊणे, दुवालसम्मुहुत्ता राई भवइ चउहिं एगट्ठिभागमुहुत्तेहिं अहिया' तत्र खलु अष्टादशमुहूत्ततॊ दिवसो भवति चतुर्भिरेकपष्टिभागमुहूर्तरूनः, द्वादशमुहूर्त्ता रात्रि भवति चतुर्भिरेकषष्टिभागमुहूतैरधिका ॥ तत्र-सर्वाभ्यन्तराम्मण्डलाद्वहिर्मुख तृतीयमण्डलसश्चरणसमये चतुभिरेकषष्टिभागमुहूर्तेरूनः अष्टादशमुहूर्तः-पत्रिंशद्ध टिकात्मको दिवसो भवति, तथा चतुर्भिरेकपप्टिभागमुहूर्तेरधिका द्वादशमुहूर्ता चतुर्विंशतिघटिकात्मिका रात्रि भवति, तेन तृतीयमण्डलसंचरणसमये दिनमानम्-३६-, घटी, घटि रात्रिमानम्-२४ घटी+, घटी एतादृशं भवति, “एवं खलु एतेणोवाएणं णिक्खममाणे सूरिए तयाणंतराओ तयाणंतरं मंडलाओ मंडलं संकममाणे दो जोयणाई अडतालीसं च एगट्ठिभागे जोयणस्स एगमेगं मंडलं एगमेगेणं राइंदिएणं विकंपमाणे विकंपमाणे सव्यबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ' एवं खलु एतेनोपायेन निष्क्रामन् सूर्यः तदनन्तरान्मण्डलाद् तदनन्तरं मण्डलं संक्रामन् संक्रामन् ऊणे, दुवालसमुहुत्ता राई भवइ चरहिं एगहिभागमुहुत्तेहिं अहिया) वहां अठारह मुहर्त का दिवस होता हैं इकसठिया चार भाग न्यून इकसठिया चार भाग अधिक बारह मुहूर्त की रात्री होती है । कहने का भाव यह है कि सर्वाभ्यन्तरमंडल के बाहर तीसरे मंडल के संचरण समय में इकसठिया चार मुहूर्त न्यून अठारह मुहूर्त का छत्तीस घटिकावाला दिवस होता है तथा इकसठिया चार मुहूर्त अधिक चोवीस घटिकावाली बारह मुहूर्त की रात्री होती है । अतः तीसरे मंडल के संचरण के समय दिनमान ३६ घटिका तथा रात्रिमान २४ घटि घटि इतना होता है (एवं खलु एतेणोवाएणं णिक्खममाणे मृरिए तयाणंतराओ तयाणंतरं मंडलाओ मंडलं संकममाणे संकममाणे दो जोयणाई अडतालीसं च एगट्टिभागे जोयणस्स एगमेगं मंडलं एगमेगेणं राइंदिएणं विकंपमाणे विकंममाणे सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ) इस प्रकार से इस कथित उपाय से निष्क्रमण करता हुवा सूर्य तदनंतर मंडल से तदनन्तरवें भवइ चरहिं एगट्ठिभागमुहुत्तेहिं अहिया) त्यारे त्यो मा२ मुतना हिवस थाय छे. એકસઠિયા ચાર ભાગ ન્યૂન તથા એકસઠિયા ચાર ભાગ અધિક બાર મુહૂર્તની રાત્રી થાય છે, કહેવાને ભાવ એ છે કે સર્વાભ્યન્તર મંડની બહાર ત્રીજા મંડળમાં સંચરણ સમયમાં એકસઠિયા ચાર મુહૂર્ત ન્યૂન અઢાર મુહૂર્તને છત્રીસ ઘટિકા યુક્તને દિવસ હોય છે. અને એકસઠિયા ચાર મુહૂર્ત અધિક ગ્રેવીસ ઘડીવાળી બાર મુહૂર્તની રાત્રી હોય છે, જેથી ત્રીજા મંડળના સંચરણના સમયે દિનમાન ૩૬= ઘડી તથા રાત્રીમાન ૨૪ ઘડી રક माया प्रमाथाय छे. (एवं खलु एतेणोवाएणं णिक्खममाणे सूरिए तयाणंतराओ तयाणं तरं मंडलाओ मंडलं संकममाणे संकममाणे दो जोयणाई अडतालीसं च एगद्विभागे जोयणस्स एगमेगे मंडलं एगमेगेणं राइदिएणं विकंपमाणे विकंपमाणे सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ) २॥ प्रमाणे २॥ पूर्वात प्रथित पायथा निमा ४२ सूर्य तहमन्त२ माथी
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #182

१७०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे द्वे योजने अष्टाचत्वारिंशतं च एकषष्टिभागान् योजनस्य एकैकं मण्डलम् एकैकेन रात्रिंदिवेन विकम्पयन् विकम्पयन् सर्वबाह्यं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति ॥ सम्प्रति शेषमण्ड लेषु गमनमाह-एवं-पूर्वोक्तप्रकारेण खलु इति निश्चितेनोपायेन निष्क्रामन्सर्वाभ्यन्तरात् तृतीयमण्डलात् बहिर्गच्छन् सूर्य स्तदनन्तरात् चतुर्थमण्डलात्तदनन्तरंपश्चषष्ठादि मण्डलं संक्रामन् संक्रामन्-मण्डलान्मण्डलं संगच्छमानः संगच्छमानः-तत्तन्मण्डलप्रवेशप्रथमक्षणार्ध्व शनैः शनैस्तत्तद्वहिर्भूतमण्डलाभिमुखगमनरूपेण तस्मात्तस्मात्तत्तन्मण्डलात्तदनन्तरं तदनन्तरं मण्डलं संक्रामन् संक्रामन् इत्यर्थः गच्छन्-तत्तद्वहिर्भूतमण्डलेषु गच्छन् गच्छन्नित्यर्थः। तत्र गच्छन् किंकरोतीत्याह-द्वे योजने पूर्ण अष्टाचत्वारिंशतं च किंभूतमिति चैकषष्टिभागान् योजनस्य-योजनस्यैकषष्टिभाग मिश्रितमष्टाचत्वारिंशतमिति-२ योजन+४८+ योजन एतावन्मात्र मेकैकं मण्डलं-प्रतिमण्डलमेकैकेन रात्रिंदिवेन-एकैकेनामंडल में संक्रमण करता करता दो योजन तथा एक योजन के इकसठिया अडतालीस भाग एक एक अहोरात्र में विकम्पन कर के सर्वबाह्य मंडल में उपसंक्रमण कर के गति करता है। ___ अब शेष मंडलों में गमन प्रकार कहते हैं-इस पूर्वोक्त प्रकार से सर्वाभ्यन्तर के तीसरे मंडल से बाहर निकलता सूर्य तीसरे मंडल के अनन्तर के चौथे मंडल में एवं चौथे मंडल से पांचवें मंडल में तथा पांचवे मंडल से तदनन्तर के छठे मंडल में संक्रमण करके माने एक मंडल से अन्य मंडल में जाते जाते उस उस मंडल में प्रवेश करने के प्रथम क्षणके पश्चात् धीरे धीरे उस उस बाहर के मंडलभिमुख गमन रूपसे बाह्य मंडल से उस मंडल के अनन्तरवें मंडलमें गमन करके अर्थात् उस बाहर के मंडलों में जाता हैं, वहां जाकर पूरा दो योजन तथा एक योजन के इकसठिया अडतालीस भाग अर्थात् તદનન્તર મંડળમાં સંક્રમણ કરતે કરતે બે જન તથા એક એજનના એકસડિયા અડતાલીસ ભાગ એક એક અહોરાત્રમાં વિકંપન કરીને સર્વબાહ્યમંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે.
હવે બાકીના મંડળમાં ગમન પ્રકાર બતાવે છે.આ પૂર્વોક્ત પ્રકારથી સર્વાભ્યન્તર મંડળના ત્રીજા મંડળમાંથી બહાર નીકળતો સૂર્ય ત્રીજા મંડળની પછીના ચોથા મંડળમાં અને ચોથા મંડળથી પાંચમાં મંડળમાં તથા પાંચમાં મંડળથી તેના પછીના છ મંડળમાં સંક્રમણ કરીને અર્થાત્ એક મંડળમાંથી બીજા મંડળમાં જતાં જતાં તે તે મંડળમાં પ્રવેશ કરવાની પહેલી ક્ષણની પછી ધીરે ધીરે તે તે બહારના મંડળમાં ગમન રૂપે એક મંડળમાંથી તે પછીના બીજા મંડળમાં ગમન કરીને અર્થાત્ એ બહારના મંડળમાં જાય છે. અને ત્યાં જઈને પૂરા બે જન અને એક એજનના એકસઠિયા અડતાલીસ ભાગ અર્થાત્ જનન એકસઠથી મિશ્રિત અડતાલીસ ભાગ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #183

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १८ प्रथमप्राभृते षष्ठं प्राभृतप्राभृतम्
१७१ होरात्रेण विकम्पयन् चिकम्पयन् स्वस्वमण्डलाद्वहि निर्गच्छन् निगच्छन् सर्वबाह्यं मण्डलं यावद् गत्वा तद्बाह्यं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति-सर्वबाह्ये चरन् दृष्टो भवतीत्यर्थः॥ 'ताओ जया णं सरिए सव्वभंतराओ मंडलाओ सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चार चरइ तया णं सव्वभंतरं मंडलं पणिधाय एगेणं तेसीतेणं राइंदियसयेणं पंचदसुत्तरजोयणसए विकंपइत्ता चारं चरइ' तत्र यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलात् सर्वबाह्यं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु सर्वाभ्यन्तरं मण्डलं प्रणिधाय एकेन ज्यशीतेन रात्रिदिवशतेन पञ्चदशोत्तरयोजनशतानि विकम्प्य चारं चरति ॥ तत्र-सर्वबाह्यमण्डलसंचरणसमये, यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलात् सर्वबाह्यं मण्डलं यावत् प्रतिमण्डलं संक्रामन् संक्रामन् सर्वबाह्यमुपसंक्रम्य चारं योजनके इकसठ से मिश्रित अडतालीस भाग २ योजन+४८+ योजन इतना एक एक रात्रिदिवस में माने एक अहोरात्र में एक एक माने प्रत्येक मंडल को विकम्पन करके अर्थात् अपने अपने मंडल से बाहर निकल करके सर्वबाह्य मंडल में यावत् जाकर के वह बाहर के मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है अर्थात् गति करता दृष्टि गोचर होता है । (ताओ जया णं सारिए सम्वन्भंतराओ मंडलाओ सब्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं सव्वभंतरं मंडलं पणिधाय एगेणं तेसीएणं राइदियसएणं पंचदसुत्तरजोयणसए विकंपइत्ता चारं चरइ) वहां पर जब सूर्ये सर्वाभ्यन्तर मंडल से सर्व बाह्य मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है तब सर्वाभ्यन्तर मंडलका प्रणिधान करके माने अवधि बनाकरके एकसो तिरासी रात्रि दिवस में एकसो पंद्रह योजन विकम्पन करके गति करता है। कहने का अभिप्राय यह है कि सर्वबाह्य मंडल के संचरण समय में जब सूर्य सर्वाभ्यन्तरमंडल से सर्वबाह्य मंडल में यावत् प्रत्येक मंडल में संक्रमण करके सर्वबाह्य मंडल में जाकर गति બે એજન + ૪૮ - અટલા પ્રમાણવાળા ક્ષેત્રને એક એક રાતદિવસમાં અર્થાત અહોરાત્રમાં દરેક મંડળનું વિકંપન કરીને અથર્ પોતપોતાના મંડળમાંથી બહાર નીકળીને સર્વબાહ્યમંડળમાં યાવત્ જઈને એ બારના મંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. અર્થાત એ शत गति ४२ते! सूर्य गाय२ थाय छे. (नाओ जया णं सूरिए सव्वभंतराओ मंडलाओ सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं सव्वभंतरं मंडलं पणिधाय एगेणं तेसी. एणं राइदिएणं पंचदसुत्तरजोयणसए विकंपहत्ता चारं चरइ) त्यां न्यारे सूर्य सत्यन्त२ મંડળમાંથી સર્વબાહ્યમંડળમાં ઉપસિંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે ત્યારે સર્વાત્યંતર મંડળનું પ્રણિધાન કરીને એટલે કે અવધિ રૂ૫ બનાવીને એક વ્યાશી રાત્રિ દિવસમાં એક પંદર જન વિકંપન કરીને ગતિ કરે છે, કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે–સર્વબાહ્યમંડળના સંચરણ સમયે જ્યારે સૂર્ય સર્જાયન્તર મંડળમાંથી સર્વબાહ્યમંડળમાં યાવત્ દરેક મંડળમાં સંક્રમણ કરીને સર્વબાહ્યમંડળમાં જઈને ગતિ કરે છે. અર્થાત્ ત્યાં ગતિ કરતે સૂર્ય દષ્ટિ.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #184

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे चरति तत्र यदा चरन् दृष्टो भवति तदा खलु इति निश्चितं सर्वाभ्यन्तरं मण्डलं प्रणिधायअवधीकृत्य-तत्तद्गतमहोरात्रमादिं कृत्वा, एकेन व्यशीतेन रात्रिंदिवशतेन-व्यशीत्यधिकेन एकेन रात्रिंदिवशतेन-१८३ अहोरात्रेण समयेन, पञ्चदशोत्तराणि योजनशतानि-११५ योजनपरिमाणक्षेत्राणि विकम्प्य विकम्प्य सूर्यश्चारं चरति तत्र चरन्नाख्यातो भवति, तथाहि-एकैकस्मिन्नहोरात्रे द्वे द्वे योजने पूर्णे, अष्टाचत्वारिंशतं चैकषष्टिभागान् योजनस्य विकम्पयति, ततो द्वे द्वे योजने त्र्यशीत्यधिकेन शतेन यदि गुण्यते तदा जातानि त्रीणि शतानि पट्पष्टयधिकानि-२+१८३-३६६ येऽपि चाष्टाचत्वारिंशदेकषष्टिभागा (ग्रन्थाग्रं १०००) स्तेऽपि त्र्यशीत्यधिकेन शतेन यदि गुण्यन्ते तदा जातानि सप्ताशीति शतानि चतुरशीत्यधिकानी ८७८४+४८+1=१२ । १३ + १८३=-=८७८४ स्वल्पान्तरात्-तेषां योजनानयनार्थं यद्येकषष्टया हीयते तदा लब्धं चतुश्चत्वारिंशद् योजनशतम् = १४४१८७८४ - ६१=१४४ एतद् यदि पूर्वस्मिन् योजनकरता है अर्थात् वहां पर जब गति करता सूर्य दृष्टिगोचर होता है तब सर्वाभ्यन्तर मंडल को अवधि रूप करके उस गत अहोरात्र सहित एकसो तिरासि रात्रियों से माने १८३ इतनी अहोरात्र के समय में एकसो पंद्रह ११५ योजन परिमाण क्षेत्रों का विकम्पन करके सूर्य गति करता कहा गया है इस प्रकार एक अहोरात्र में पूरे दो योजन तथा एक योजन का इकसठिया अडतालीस भाग जितना क्षेत्रका विकम्पन करता है। दो दो योजन को यदि एकसो तिरासीसे गुणाकरे तो तीनसो छियासठ होते हैं २-१८३३६६ तथा जो इकसठिया अडतालीस भाग (ग्रन्धान में १०००) होते हैं उसको भी एकसो तिरासी से गुणा जाय तब सतासीसो चोरासी अर्थात् आठ हजार सातसो चोरासी ८७८४-४८- १+१८३="८"८७८४ स्वल्पान्तर से उनका योजन बनानेको जो इकसठ से भाग देने पर १४४ इसको जो पूर्व को योजन ગોચર થાય છે. ત્યારે સભ્યન્તર મંડળને અવધિ રૂપ બનાવીને એ ગત રાત્રી સહિત એક વ્યાશી ૧૮૩ રાત્રિમાં અર્થાત્ એટલી અહોરાત્રીના સમયમાં એક પંદર ૧૧૫
જન પરિમાણવાળા ક્ષેત્રોન વિકપન કરીને સૂર્ય ગતિ કરે છે. તેમ કહ્યું છે. આ પ્રમાણે એક અહોરાત્રીમાં પૂરા બે જન તથા એક એજનના એકસઠિયા અડતાલીસ ભાગ જેટલા ક્ષેત્રનું વિકંપન કરે છે બબે જનને જે એકસાવ્યાશીથી ગણવામાં આવે તે ત્રણ छ।स: थाय छे. २४१८3=3९६ तथा सठिया २५ तालीस ना थाय छे. (अन्याચમાં ૧૦૦૦) તેને પણ એકસેગ્યાશીથી ગણવામાં આવે તે સત્યાસીસ ચોર્યાશી અર્થાત मा २ सातसे योर्याशी ८७८४ ४८२११६ २६२९४ १८3 = ५३५६०७ मा પ્રમાણે થાય છે. ૮૭૮૪ સ્વપાન્તરથી તેના ચાજન બનાવવા ૬૧ એકસઠથી ભાગવામાં આવે તે ૧૪૪ એકસે ચુમાળીસ જન થઈ જાય છે. ૮૭૮૪૬૧=૧૪૪ આ સંખ્યાને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #185

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १८ प्रथमप्राभृते षष्ठ प्राभृतप्राभृतम् राशौ प्रक्षिप्यते तदा जातानि पञ्चशतानि दशोत्तराणि ५१०३६६ +१४४-५१० एतावत्प्रमाणं क्षेत्र विकम्प्य चारं चरति सूर्य इति धूलिकर्मणा प्रत्यक्षोपलब्धमङ्कप्रमाणमित्यर्थः ॥ 'तया णं उत्तमकट्टपत्ता उकोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ जहण्णए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ' तत्र उत्तमकाष्ठा प्राप्ता उत्कर्षका अष्टादशमुहूत्तों रात्रि भेवति, जघन्यो द्वादशमुहूर्तों दिवसो भवति ॥ तत्र-दशोत्तरपञ्चशतयोजनप्रमाणविकम्पनक्षेत्रे खलु-इति निश्चितम् उत्तमकाष्ठाप्राप्ता-परम दक्षिणदिग्गतोत्तरायणवृत्ता धनुरान्ताहोरात्रगता उत्कर्षिका-परमोत्कृष्टा अष्टादशमुहूर्ता-अष्टादशमुहूर्तप्रमाणा-पट्त्रिंशद्घटिकात्मिका रात्रि भवति-तत्प्रमाणं रात्रिमानं भवति, तथा च जघन्यः परमाल्पो द्वादशमुहूत्तों द्वादशमुहूर्त्तप्रमाण:-चतुर्विंशतिघटिकात्मको दिवसो भवति-तत्प्रमाणं दिनमानं भवति ॥ सर्वबाह्यमण्डलसञ्चरणकाले दिनमानम्-१८ राशि से प्रक्षिप्त किया जाय माने पूर्वकी ३६६ तीनसो छियासठ की योजन राशि उसमें जोडा जाय तो ५१० पांचसो दस हो जाते हैं ३६६+१४४-५१० इतने प्रमाणवाले क्षेत्रका विकम्पन करके सूर्य गति करता है। धूलिकर्म से अङ्क प्रमाण प्रत्यक्ष होता है। _ (तया णं उत्तमकट्टपत्ता उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ जहण्णए दुवालसमुत्ते दिवसे भवइ) वहां पर उत्तम काष्ठाप्राप्त उत्कर्षिका अठारहमुहर्तकी रात्री होती है तथा जघन्य बारह मुहूर्त का दिवस होता है, कहनेका भव यह है कि पाँचसो दस योजन प्रमाणवाले विकम्पनक्षेत्र में परम प्रकर्ष प्राप्त माने दक्षिण दिशासे उत्तरायण की ओर प्रवृत्त धनसंक्रान्ति गत अहोरात्र में परम उत्कृष्ठा छत्तीस घटिका से युक्त अठारह मुहूर्त प्रमाणवाली रात्री होती हैं माने इतना प्रमाण रात्रि मानका होता है तथा जघन्य परमलघु चौवीस घडि से युक्त बारहमुहूर्तेप्रमाण का दिवस होता है। माने इतना प्रमाण પહેલાની જે ૩૬ ૬ ત્રણ છાસઠ સંખ્યાવાળી જન રાશી છે તેમાં મેળવવા માં આવે તે ૫૧. પાંચસે દેશની સંખ્યા થાય છે. જેમ કે ૩૬ ૬૪૧૪૪૦૫૧૦ આટલા પ્રમાણવાળા ક્ષેત્રનું વિકંપન કરીને સૂર્ય ગતિ કરે છે. ધૂલી કર્મથી અંક પ્રમાણ પ્રત્યક્ષ થાય છે, (तया णं उत्तमकदुपत्ता उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ जहण्णए दुवालसमुहुत्ते दिवसे મ) ત્યાં પરમ પ્રકર્ષ પ્રાપ્ત ઉકષિકા અઢાર મુહૂર્તની રાત્રિ હોય છે. તથા જઘન્ય બાર મુહર્ત દિવસ થાય છે. કહેવાને ભાવ એ છે કે–પાંચ દસ જન પ્રમાણવાળા ક્ષેત્રમાં પરમ પ્રકર્ષ પ્રાપ્ત એટલે કે દક્ષિણાયનથી ઉત્તરાયણ તરફ પ્રવર્તમાન એટલે કે ધનસંકાન્તિગત અહેરાત્રમાં પરમ ઉત્કૃષ્ટા છત્રીસ ઘડીવાળી અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણની રાત્રી હેય છે. એટલે કે એટલું પ્રમાણ રાત્રિમાનનું થાય છે. તથા જઘન્ય એટલે નાનામાં નાને ચોવીસ ઘડીથી યુક્ત બાર મુહૂર્ત પ્રમાણનો દિવસ હોય છે. એટલે કે એટલું પ્રમાણ દિનમાનનું હોય છે, સર્વબાહ્યમંડળના સંચરણ સમયે દિનમાન ૧૮ અઢાર મુહૂર્ત તુલ્ય
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #186

१७४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे मुहूर्ततुल्यं-३६ घटिकात्मकं । रात्रिमानं-१२ मुहूर्ततुल्यं-२४ घटिकात्मकमित्यर्थः 'एस णं पढमछम्मासे एस ण पढमस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे' एष खलु प्रथमषण्मासः एष खलु प्रथमस्य पण्मासस्य पर्यवसानः ॥ एषः-पूर्वोक्तनियमविशिष्टः खलु-इति निश्चितं प्रथमः पण्मासः-दक्षिणायनरूपः, एष एव प्रथमस्य षण्मासस्य पर्यवसानोऽपि-प्रथमषण्मासान्तोऽपि तत्रैव भवति, 'सेयं पविसमाणे सूरिए दोच्चं छम्मासं अयमाणे पढमंसि अहोत्तंसि बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ' 'स खलु प्रविशन् सूर्यः द्वितीयं षण्मासमाददानः प्रथमेऽहोरात्रे बाह्यानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति । सः-सर्वबाह्यमण्डले प्रथमपण्मासान्ते चरन् सूर्यः प्रविशन्-अन्तरमण्डलाभिमुखं गच्छन् सूर्या द्वितीयं षण्मासमाददान:द्वितीयं षण्मासं गृह्यमाणः प्रथमेऽहोरात्रे-द्वितीयषण्मासस्य प्रथमेऽहोरात्रे बाह्यानन्तरं दिनमान का होता है । सर्वबाह्य मंडल के संचरण कालमें दिनमान १८ अठारहमुहूर्त तुल्य ३६ छत्तीस घटिकात्मक होता है तथा रात्रिमान-१२ बारह मुहूर्ततुल्य=२४ चोवीस घटिकात्मक होता है (एस णं पढमे छम्मासे एस णं पढमस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे) इस प्रकार प्रथम दक्षिणायन का छह मास होता है इस प्रकार प्रथम दक्षिणायन का छह मास का पर्यवसान होता हैअर्थात् पूर्वोक्त प्रकार के नियम विशिष्ट प्रथम छह मास माने दक्षिणायनरूप छहमास होता हैं तथा यही प्रथम छहमास का पर्यवासान माने अंतभी वहां ही होता है, (सेयं पविसमाणे सूरिए दोच्चं छम्मासं अयमाणे पढमंसि अहोरत्तसि बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ) वह प्रवेश करता हुवा नय दूसरे छहमास को प्राप्त होता हुवा प्रथम अहोरात्र में बाह्यमंडल के पश्चात्वति मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है। कहने का भाव यह है कि सर्वबाह्य मंडल में प्रथम के छहमास के अन्त में प्रवेश करता सूर्य अनन्तरवें मंडलाभिमुख जाताहुवा सूर्य दूसरे छहमास में प्रवेश करके दूसरे છત્રીસ ઘડિયાળો હોય છે. તથા રાત્રિમાન ૧૨ બાર મુહૂર્ત પ્રમાણ ૨૪ ચોવીસ ઘડિની तुल्य हाय छे. (एस णं पढमे छम्मासे एस णं पढमस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे) मा रीत પ્રથમ દક્ષિણાયનના છ માસ થાય છે. આરીતે પ્રથમ દક્ષિણાયનના છ માસનું પર્યવસાન થાય છે અર્થાત્ પૂર્વોક્ત પ્રકારથી પહેલા છ માસ એટલે કે દક્ષિણાયન રૂપ છ માસ થાય छ. अने से प्रथम ७ भासनु पयसान थेट मत ५४ थाय छे. (सेचं पविसमाणे सूरिए दोच्च छम्मासं अयमाणे पढमंसि अहोरत्तंसि बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं જાદુ) આ રીતે પ્રવેશ કરત સૂર્ય બીજા છ માસને પ્રાપ્ત કરીને તેના પહેલા અહોરાત્રમાં બાહ્યમંડળની પછીના મંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. કહેવાને ભાવ એ છે કેસર્વબાહ્યમંડળમાં પહેલાના છ માસના અંતમાં પ્રવેશ કરતો સૂર્ય તે પછીના મંડળાભિમુખ જઈને બીના છ માસમાં પ્રવેશ કરીને એ બીજા છ માસના પ્રથમ અહોરાત્રમાં સર્વ. બાહ્યમંડળની પછીના બીજા મંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. અર્થાત્ બીજા છ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #187

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १८ प्रथमप्राभृते षष्ठं प्राभृतप्राभृतम्
मण्डलं- सर्व बाह्यादन्तराभिमुखं द्वितीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति - द्वितीयषण्णमासस्य प्रथमेऽहोरात्रे बाह्यानन्तराभिमुख द्वितीयमण्डले चरन् दृष्टो भवतीति । 'ताओ जया णं सूरिए बाहिराणंतरं मंडलं उपसंकमित्ता चारं चरइ' तत्र यदा खलु सूर्यः बाह्यानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति ॥ तत्र द्वितीयषण्मासस्य प्रथमेऽहोरात्रे यदा खलु सूर्यः वाह्यानन्तरं द्वितीयं मण्डलं- सर्वबाह्यादनन्तरं द्वितीयं मण्डलमुपसंक्रम्य - तन्मण्डलमादाय यदा चारं चरति'तया णं दो दो जोयणाई अडतालीस च एगट्टिभागे जोयणस्स एगमेगेणं राईदिएणं विकंपइत्ता चारं चरइ' तदा खलु द्वे योजने अष्टाचत्वारिंशतं च एकषष्टिभागान् योजनस्य एकैकेन रात्रिंदिवेन विकम्प्य चारं चरति ॥ तदा - सर्ववद्यानन्तरद्वितीयमण्डलसञ्चरणसमये खलु निश्चितं द्वे योजने पूर्णे अष्टाचत्वारिंशतं चैकपष्टिभागान् योजनस्य विक
१७५
छहमास के प्रथम अहोरात्र में सर्वबाह्य मंडल के पात्वर्ति दूसरे मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है अर्थात् दूसरे छहमास के प्रथम अहोरात्र में बाह्यमंडल के अनन्तर मंडलाभिमुख दूसरे मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता दृष्टिगोचर होता है (ताओ जया णं सुरिए बाहिराणंतरं मंडल उवसंकमित्ता चारं चरइ) वहां जब सूर्य बाह्य के अनंतर वें मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है अर्थात् दूसरे छहमास के प्रथम अहोरात्र में जब सूर्य सर्वबाह्य मंडल के अनंतर वें दूसरे मंडलमें उपसंक्रमण करके गति करता है माने उस मंडलको प्राप्त करके गति करता है (तया णं दो दो जोयणाई अडतालीस च एगट्टिभागे जोयणस्स एगमेगेणं राईदिएणं विकंपड़ता चारं चरइ) तब दो योजन तथा एक योजन के इकसठिया अडतालीस भाग एक एक रात्रिदिवस में विकम्पन करके गति करता है अर्थात् सर्वबाह्यमंडल के अनंतर वें
માસના પ્રથમ અહોરાત્રમાં સબાહ્યમડળની પછીના મંડળાભિમુખ એટલે કે તે પછીના जीवन भउणभा उपसभ ने गति उरतो दृष्टिगोयर थाय छे. (ताओ जया णं सूरिए बाहिरातरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ) त्यां न्यारे सूर्य सर्वमाह्यम उजनी पछीना મ`ડળમાં ઉપસ ક્રમણુ કરીને ગતિ કરે છે, અર્થાત્ મીજા છ માસના પહેલા અહેારાત્રમાં જ્યારે સૂર્ય સ`બાહ્યમડળની પછીના બીજા માંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. अर्थात् मे भडजने प्राप्त उरीने गति उरे छे. (तया णं दो दो जोयणाई अडतालीसं च भागे जोयणस्स एगमेगेणं राईदिएणं विकंपइत्ता चारं चरइ) त्यारे ये योजन भने ચેાજનના એકસિયા અડતાલીસ ભાગ એક એક રાતદિવસમાં વિકપન કરીને ગતિ કરે છે. અર્થાત્ સર્વે બાહ્યમ`ડળની પછીના ખીજા મંડળમાં સંચરણ કરતી વખતે પૂરા એ ચેાજન તથા એક ચેાજનના એકસઢિયા અડતાલીસ ભાગ વિક'પન કરીને એટલે કે-પાતપેાતાના મંડળમાં પ્રવેશ કરીને ગતિ કરે છે. અર્થાત્ સવ ખાદ્યમંડળની પછીના મંડળાભિમુખ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #188

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे म्प्य-स्वस्वमण्डलादन्तः प्रविश्य चारं चरति-सर्वबाह्यादन्तराभिमुखद्वितीयमण्डले सञ्चरन्दृष्टो भवति । यथा द्वितीयमण्डले विकम्पनक्षेत्रम्-द्वे योजन+४८+६१ योजन एतावन्मात्र क्षेत्रमेकैकेन रात्रिन्दिवेन-एकैकेन अहोरात्रेण विकम्प्य चारं चरति ॥ 'तया णं अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ दोहिं एगट्ठिभागमुहुत्तेहिं ऊणे, दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ दोहिं एगट्ठिभागमुहुत्तेहि अहिए' तदा खलु अष्टादशमुहर्ता रात्रिभवति द्वाभ्यामेकपष्टिभागमुहूर्ताभ्यामूना, द्वादशमुहूत्तों दिवसो भवति द्वाभ्यामेकषष्टिभागमुहूर्ताभ्यामधिकः ॥ तदा-सर्वबाह्यानन्तरद्वितीयमण्डलसञ्चरणसमये-योजनस्यैकषष्टिभागैमिश्रिताष्टाचत्वारिंशताधिक योजनद्वयविकम्पनक्षेत्रे खल-इति निश्चितम् अष्टादशमुहूर्ता-अष्टादशमुहर्तप्रमाणा रात्रि भवति, किन्तु पूर्णाष्टादशमुहूर्तप्रमाणा रात्रि न भवति परन्तु द्वाभ्यामेकषष्टिभागमुहूर्त्ताभ्यामूना भवति, यथात्र रात्रिमानम्-१८ मुहूर्त- मुहूर्त द्वादशमुहूतौ दिवसो भवति द्वाभ्यामेकषष्टिभागदूसरे मंडल में संचरण करते समय पूरे दो योजन तथा एक योजन के इकसठिया अडतालीस भाग विकम्पन करके अर्थात् अपने अपने मंडल में भीतर प्रविष्ट होकर गति करता है अर्थात् सर्वबाह्यमंडल के पश्चात्वर्ति मंडलाभिमुख दूसरे मंडलमें संचार करता दृष्टिगोचर होता है। दूसरे मंडल में विकम्पनक्षेत्र पूरे दो योजन २ एवं एक योजन के+ix तथा एक योजनका इकसठिया अडतालीस भाग इतना मात्र क्षेत्र एक अहोरात्र से विकम्पन करके सूर्य गति करता है, (तया णं अट्ठारहमुहूत्ता राई भवइ दोहिं एगद्विभागमुहत्तेहि ऊणे) तब अठारह मुहूर्त की इकसठिया दो मुहूर्तभागन्यूना रात्री होती है तथा (दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ दोहिं एगट्ठिभागमुहुत्तेहिं अहिए) इकसठिया दो मुहूर्तभाग अधिक बारह मुहूर्त का दिवस होता है। अर्थात् सर्वबाह्यानंतर दूसरे मंडल में संचरण समय में एक योजन के इकसठिया अडतालीस भाग समन्वित दो योजन का विकम्पनक्षेत्र का प्रमाण होता है तथा अठारह मुहूर्त की रात्री होती है, परंतु पूर्ण अठारह मुहूर्त की रात्री नहीं होती બીજા મંડળમાં સંચરણ કરતા દેખવામાં આવે છે, બીજા મંડળનું વિકંપનક્ષેત્ર પુરા બે
જન ૨ પેજના ન ૬ જન તથા એક એજનના એકસઠિયા અડતાલીસ ભાગ આટલા क्षेत्रनु ये ४ भाडामा विपन शन सूर्य गति ४३ छ. (तया णं अदारसमुहुत्ता राई भवइ दोहिं एगविभागमुहत्तेहिं ऊणे) त्यारे २ढारभुत नी सठिया में भुत मा न्यून रात्री डाय छ भने (दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ दोहिं एगद्विभागमुहुत्तेहि अहिए) ४२सठिया मे मुहूत मा अघि मा२ मुडूत ने हिवस डाय छे. અર્થાત્ સર્વબાહ્યમંડળની પછીના બીજા મંડળમાં સંચરણ કરતી વખતે એક
જનના એકસઠિયા અડતાલીસ ભાગ સહિત બે જન જેટલું વિકંપનક્ષેત્રનું પ્રમાણ થાય છે. તથા અઢાર મુહૂર્તની રાત હોય છે, પરંતુ પૂરા અઢાર મુહૂર્તની વાત નથી થતી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #189

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीकाःसू० १८ प्रथमप्राभृते षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् मुहूर्ताभ्यामधिको भवति, यथा दिनमानम्-१२ मुहूर्त + मुहूर्त । ‘से पविसमाणे सरिए दोच्चंसि अहोरसि बाहिरतच्चंसि मंडलंसि उवसंकमित्ता चारं चरइ' सः प्रविशन् सूर्यः द्वितीयेऽहोरात्रे बाह्यानन्तरं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति ॥ यदा द्वितीयमण्डलचारानन्तरं भाक्निं चारं चरति तस्मिन् चारे प्रविशन्-अन्तराभिमुखं गच्छन् स सूर्य: द्वितीयमण्डलादपि प्रथमक्षणादूर्ध्वं शनैः शनैरन्तराभिमुखं प्रविशन् द्वितीयषण्मासस्य द्वितीयेऽहोराने बाह्यानन्तरं-सर्वबाह्यानन्तरं तृतीयं मण्डलं-मीनान्ताहोरात्रम् उपसंक्रम्य-तन्मण्डलमादाय चारं चरति-तृतीयमण्डले चरन् दृष्टो भवति ॥ 'तओ जया णं सूरिए बाहिरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तयाणं मूरिए बाहिरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं परंतु एक योजन के इकसठिया अडतालीस दो मुहूर्त भाग न्यून होती है। जैसे कि-रात्रिमान १८ अठारह मुहूर्त । मुहूर्त तथा बारह मुहूर्त का दिवस होता है दो मुहूर्त तथा इकसठिया अडतालीस मुहूर्त भाग अधिक का दिवस होता है जैसे दिनमान १२+बारह मुहूर्त + मुहूर्त (से पविसमाणे सूरिए दोच्चसि अहोरत्तसि बाहिरं तच्चंसि मंडलंसि उवसंकमित्ता चारं चरइ) वहां प्रवेश करता सूर्य दूसरे अहोरात्र में बायानन्तर तीसरे मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है, कहने का भाव यह है कि दूसरे मंडल के संवरण के अनन्तर आगे के लिये गति करता है उस संचरण में प्रवेश करके अनन्तरवें मंडल में गमन करता हुया सूर्य दूसरे मंडल में भी प्रथमक्षण के अनन्तर धीरे धीरे अन्दर की ओर प्रवेश करके दूसरे छहमास के दूसरे अहोरात्र में सर्वबाह्य मंडल के अनन्तरवें तीसरे मंडल में मीनान्त अहोरात्र में उपसंक्रमण कर के माने उस मंडल को प्राप्त कर के गति करता है । अर्थात् तीसरे मंडल में संचार करता हुवा दृष्टिगोचर होता है । (तओ जया णं सूरिए बाहिरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, પરંતુ એક એજનના એકસઠિયા અડતાલીસ મુહર્ત ભાગ ન્યૂન હોય છે. જેમકે-રાત્રીમાન ૧૮ અઢાર મુહૂર્ત , મુહૂર્ત તથા બાર મુહૂર્તનો દિવસ હોય છે. બે મુહૂર્ત અને એકસડિયા અડતાલીસ મુહૂર્ત ભાગ અધિક દિવસ હોય છે. જેમ કે દિનમાન ૧૨+બાર મુહૂર્ત કે मुडूत (से पविसमाणे सूरि । दोच्चंसि अहोरत्तंसि बाहिरं तच्चसि मंडलंसि उबसंकमित्ता चार
૨) ત્યાં પ્રવેશ કરતા સૂર્ય બીજા એહરાત્રમાં સર્વાહ્યમંડળની પછીના ત્રીજા મંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. કહેવાનો ભાવ એ છે કે બીજા મંડળના સંચરણ પછી આગળ જવા માટે ગતિ કરે છે, એ સંચરણમાં પ્રવેશ કરીને તે પછીના મંડળમાં ગમન કરતે થકે સૂર્ય બીજા મંડળમાં પણ પ્રથમ ક્ષણની પછી ધીરે ધીરે અંદરની તરફ પ્રવેશ કરીને બીજા છ માસના અહોરાત્રમાં સર્વબાહ્યામંડળની પછીના ત્રીજા મંડળમાં એટલે કે મીનાન્ત અહોરાત્રમાં ઉ૫સંક્રમણ કરીને અર્થાત્ એ મંડળને પ્રાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે. એટલે કે ત્રીજા મંડળમાં સંચરણ કરતે દષ્ટિગોચર થાય છે.
(तओ जया णं सूरिए बाहिरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं सूरिए बाहिरं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #190

૨૭૮
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
चरइ' ततः यदा खलु सूर्यः बाह्यात् तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु सूर्यः बाह्यात् तृतीयं मण्डलमुपसंकम्य चारं चरति । तत्र - बाह्यानन्तरतृतीयमण्डले यद- यस्मिन् समये खलु इति निश्चितं सूर्यः बाह्यात् सर्वबाह्यात् तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य तृतीयमण्डल - मादाय चारं चरति तत्र चरन् यदा दृष्टो भवति तदा - तथाभूतसञ्चरणसमये खलु - इति निश्चितं सूर्यो बाह्यात् तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, 'तया णं पंच जोयणाई पणतीसं च एगद्विभागे जोयणस्स दोहिं राईदिएहिं विकंपइत्ता चारं चरइ' तदा खलु पञ्च योजनानि पञ्चत्रिंशतं चैकषष्टिभागान योजनस्य द्वाभ्यां रात्रिंदिवाभ्यां विकम्प्य चारं चरति । 'तदासर्वबाद्यतृतीयमण्डलसञ्चरणसमये खलु इति निश्चितं पञ्चयोजनानि पूर्णानि पञ्चत्रिंशतम्, एकषष्टिभागान् योजनस्य - योजनस्यैकषष्टिभागै मिश्रितानि पञ्चत्रिंशद्योजनानि द्वाभ्यां रात्रिंदिवाभ्यां विकम्प्य-स्वमण्डलादन्तः प्रविश्य चारं चरति तत्रैव चारं चरो भवति । अर्थात् तृतीयमण्डलविकम्पनक्षेत्रप्रमाणम् - ५ योजनानि + ३५ + योजन एतत्प्रमाणं तया णं सूरिए बाहिरं तच्चं मंडल उवसंकमित्ता चारं चरइ) तब जिस समय सूर्य मंडल के तीसरे मंडल में उपसंक्रमण कर के गति करता है तब सूर्य बाहर के तीसरे मंडल में गमन कर के गति करता हैं । अर्थात् वहां पर गति करता दृष्टिगोचर होता है तब उस प्रकार के संचरण समय में सूर्य बाह्यमंडल से तीसरे मंडल में उपसंक्रमण कर के गति करता है । (तया णं पंचजोयणाई पणतीसं च एगट्टिभागे जोयणस्स दोहिं राईदिएहिं विकंपइत्ता चारं चरइ) तब पांच योजन तथा एक योजन के इकसठिया पांत्रिसभाग दो रात्रिदिवससे विक पन कर के सूर्य गति करता है । अर्थात् सर्वबाह्यमंडल से तीसरे मंडल के संचरण समय में पूरा पांच योजन तथा एक योजन के इकसठिया भाग मिश्रित पैंतीस भाग दो रात्रिदिन से विकम्पन कर के अपने मंडल से अन्दर प्रवेश कर के गति करता है । अर्थात् तीसरे मंडल का विकम्पन क्षेत्र का
तच्चं गंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ) न्यारे सूर्य माद्यम उगना त्रीन मंडलमा उपसभ કરીને ગતિ છે. ત્યારે સૂર્ય બહારના ત્રીજા મડળમાં ગમન કરીને ગતિ કરે છે. એટલે કે ત્યાં ગતિ કરતા દેખાય છે. ત્યારે એ પ્રકારના સંચરણ સમયમાં સૂર્ય બાહ્યમ ડથી त्रीन्न भडजमां उयस उभरीने गति रे छे. (तथा णं पंच जोयणाई पणतीसं च एगट्टि - भागे जोयणस्स दोहिं राईदिएहिं विकंपइत्ता चारं चरइ) त्यारे पांच योन तथा ચૈાજનના એકસિયા પાંત્રીસ ભાગ એ રાત દિવસમાં વિકઋપત કરીને સૂર્ય ગતિ કરે છે. અર્થાત્ સ બાહ્યમંડળથી ત્રીજા મ`ડળના સંચરણુ સમયમાં પૂરા પાંચ યાજન તથા એક ચેાજનના એકઠિયા ભાગ મિશ્રિત નંત્રીસ ભાગ એ રાતદિવસમાં વિક'પન કરીને પોતાના મંડળમાં પ્રવેશ કરીને ગતિ કરે છે. અર્થાત્ ત્રીજા મંડળના વિકપન ક્ષેત્રનું પ્રમાણ પાંચ યેાજન ૫-રૃપ અને એકસડિયા પાંત્રીસ ભાગ આટલા પ્રમાણવાળા ક્ષેત્રનું વિકંપન કરીને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #191

१७९
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १८ प्रथमप्राभृते षष्ट प्राभृतप्राभृतम् क्षेत्र विकम्प्य चारं चरति ॥ 'राईदिए तहेब' रात्रिंदिवं तथैव । रात्रिमानं दिनमानं च तथैवतृतीयमण्डलसञ्चरणसमये यथा पूर्वमुक्तं तथैवात्रापि ज्ञेयम्, न किमपि वैशिष्यमिति ॥ 'एवं खलु एएणोवाएणं पविसमाणे सूरिए तओऽणंतराओ तयाणंतरं च णं मंडलं संकममाणे संकममाणे दो जोयणाई अडतालीसं च एगहिभागे जोयणस्स एगमेगेणं सइंदिएणं विकंपमाणे विकंपमाणे सवभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ' एवं खलु एतेनोपायेन प्रविशन् सूर्यः तस्मादनन्तरात्तस्मादनन्तरं खलु मण्डलं संक्रामन् संक्रामन् द्वे योजने अष्टाचत्वारिंशतं चैकषष्टिभागान् योजनस्य एकैकेन रात्रिन्दिवेन विकम्पयन् विकम्पयन् सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति ॥ एवं खलु-पूर्वोक्तप्रकार तथा साधु यथा खलु एतेनोपायेन-सर्वबाह्यान्मण्डलादन्तराभिमुखं द्वितीय-तृतीयमण्डलसञ्चरणसमये दिनरात्रिव्यवस्था यथोक्ता, विकम्पनक्षेत्रं च यथोक्तं तथैव तृतीयमण्डलादन्तः प्रविशन् सूर्यः तस्माप्रमाण ५ योजन ३५+ योजन इतने प्रमाण वाले क्षेत्र का विकम्पन कर के गति करता है । (राइंदिए तहेव) रात्रिमान एवं दिवस मान तीसरे मंडल के संचरण काल में पहले जितना कहा है उसी प्रकार से यहां पर भी जान लेवें उस से कुछ विशेषाधिक नहीं है। (एवं खलु एएणोवाएणं पविसमाणे सरिए तओऽणंतराओ तयाणंतरं च णं मंडलं संकममाणे संकममाणे दो जोयणाई अडतालीसं च एगहिभागे जोयणस्स एगमेगेणं राइदिएणं विकंपमाणे सव्यभंतर मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ) इस प्रकार से पूर्व कथित उपाय से प्रवेश करता हुवा सूर्य उस अनन्तर से उस से अनन्तर के मंडल में संक्रमण करता करता दो योजन तथा एक योजन के इकसठिया अडतालोस भाग एक एक रातदिन से विकम्पन कर के सर्वाभ्यन्तरमंडल का उपसंक्रमण कर के गति करता है । कहने का भाव यह है कि-पूर्वोक्त प्रकार से सर्वबाह्यमंडल से अन्दर को ओर दूसरे तीसरे मंडल के संचरण समय में दिवसरात्रि गति ४३ छ. (राइदिए तहेव) रात्रिमान मन हिवसमान श्रीक भाना संयण समय पारस l प्रमाणे १ छे. तेभ सम से तनाथ विशेषाधि नथी. (एवं खल एएणोवाएणं पविसमाणे सूरिए तओऽणंतराओ तयणंतरं च मंडलं संकममाणे संकममाणे दो जोयणाई अडतालीसं च एगदिमागे जोयणस्स एगमेगेणं राइदिएणं विकंपमाणे विकंपमाणे सव्वमंतरं मंडलं उबसंकमित्ता चारं चरइ) २ प्रमाणे पूर्व प्रथित पायथी प्रवेश उरतो સૂર્ય એ અનંતરના મંડળથી તેના પછીના મંડળમાં સંક્રમણ કરતા કરતા બે જન તથા એક જનના એકસડિયા અડતાલીસ ભાગ એક એક રાત્રિ દિવસથી વિકંપન કરીને સભ્યન્તર મંડળનું ઉપસક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે.
કહેવાનો ભાવ એ છે કે-પૂર્વોક્ત પ્રકારથી સર્વ બાહ્યમંડળથી અંદરની તરફ બીજા કે ત્રીજા મંડળના સંચરણ સમયમાં દિવસરાત્રિની વ્યવસ્થા એટલે દિનમાન જે પ્રમાણે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #192

DA
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र तस्मादनन्तरात्-तृतीयाच्चतुर्थ चतुर्थात्पश्चमं पश्चमात् षष्ठमितिक्रमेण तस्मादनन्तरं-तस्माच्च तस्माच्च तदनन्तरं तदनन्तरं मण्डलं संक्रामन् संक्रामन् द्वितीयपण्मासपर्यवसानभूतकालं यावत्-सर्वाभ्यन्तरं मण्डलं यावत्-सर्वबाह्यान्मण्डलात् सर्वाभ्यन्तरं मण्डलं यावद् गच्छति सूर्यस्तावत् प्रतिमण्डले द्वे योजने पूर्णे अष्टाचत्वारिंशतं चैकपष्टिभागान् योजनस्य-२ योजन+४८ योजन एतावन्मानं क्षेत्रम् एकैकेन रात्रिंदिवेन विकम्पयन् विकम्पयन्स्वस्वमण्डलादन्तः प्रविशन् प्रविशन् सर्वाभ्यभ्यन्तरं मंडलमुप्रसंक्रम्य चारं चरति-सर्वाभ्यन्तरमण्डले यावत चार चरो भवति, एकेनापि अहोरात्रेण प्रथमपण्मासपर्यवसानभूतेन कालेन द्वे योजने अष्टाचत्वारिंशतं चैकपष्टिभागान् योजनस्य विकम्पयति, तथैव द्वितीयेनापि अहोरात्रेण द्वितीय षण्मासप्रथमेन चाहोरात्रेण यथाक्रममन्तराभिमुखं प्रविशन् प्रविशन् सर्वमण्डलेषु विकम्पनक्षेत्रं तथैवार्थात् द्वे योजने अष्टाचत्वारिंशतं चैकपष्टिभागान् योजनस्य-२ योजन+४८+ योजन एतावत् प्रमाणं क्षेत्र प्रतिमण्डलेषु विकम्पयन विकम्पयन् सर्वाभ्यन्तरं मण्डलं गच्छति तत्र गत्वा च चारं चरो भवतीत्यर्थः: 'तओ जया णं व्यवस्था माने दिनमान जिस जिस प्रकार से कहा है तथा विकम्पनक्षेत्र जिस प्रकार कहा है उसी प्रकार तीसरे मंडल से अन्दर प्रवेश करता सूर्य उन उन मंडल के अनंतरवें माने तीसरे मंडल से चोथे मंडल में चौथे मंडल से पांचवें मंडल में पांचवें मंडल से छठे मंडल में इस प्रकार के क्रमसे उस मंडल से उसके अनंतरवें मंडल में उसके बाद उससे पीछे का मंडल में संक्रमण करते करते दूसरे छहमास के अन्त के कालमें यावत् सर्वाभ्यन्तर मंडल में यावत् सर्वबाह्य मंडल से सर्वाभ्यन्तर मंडल यावत् सूर्य गमन करता है तब प्रत्येक मंडल में पूरा दो योजन तथा एक योजन का इकसठिया अडतालीस भाग-२ योजन+४८ योजन इतने प्रमाण क्षेत्र का एक एक :रात्रि दिनमें विकम्पन करके माने अपने अपने मंडल से भीतर प्रवेश करता करता सर्वाभ्यन्तर मंडल से उपसंक्रमण करके गति करता है माने सर्वाभ्यन्तर मंडल में गमन करता है, કહ્યું છે. તથા વિકંપન ક્ષેત્ર જે પ્રમાણે કહ્યું છે એ જ પ્રમાણે ત્રીજા મંડળથી અંદર પ્રવેશ કરત સૂર્ય એ એ મંડળેથી પછી પછીના એટલે કે ત્રીજા મંડળથી ચેથા મંડળમાં અને ચોથા મંડળથી પાંચમાં મંડળમાં પાંચમા મંડળથી છઠ્ઠા મંડળમાં આ રીતના કમથી એ મંડળથી તેના પછીના મંડળમાં તે પછી તેના પછીના મંડળમાં સંક્રમણ કરતા કરતા બીજા છ માસની અંતના સમયમાં યાવતું સભ્યન્તર મંડળમાં યાવત્ સર્વબાહ્યમંડળમાંથી સભ્યન્તર મંડળમાં સૂર્ય ગમન કરે છે, ત્યારે દરેક મંડળમાં પૂરા બે જન અને એક
જનના એકસઠિયા અડતાલીસ ભાગ=૨ જન અને ૬ જનના આટલા પ્રમાણવાળા ક્ષેત્રને એક એક રાતદિવસમાં વિકપન કરીને એટલે કે-પતપિતાના મંડળમાં પ્રવેશ કરીને સર્વાત્યંતર મંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. એટલે કે સર્વાત્યંતર મંડળમાં
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #193

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १८ प्रथमप्राभृते षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् १८१ सरिए सव्वबाहिराओ मंडलाओ सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं सव्वबाहिरं मंडलं पणिधाय एगेणं तेसीएणं राइंदियसएणं पंचदमुत्तरे जोयणसए विकंपइत्ता चारं चरइ' तत्र यदा खलु सूर्यः सर्वबाह्यात् मण्डलात् सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु सर्वबाह्य मण्डलं प्रणिधाय एकेन व्यशीतेन रात्रिंदिवशतेन पञ्चदशोत्तरं योजनशतं विकम्प्य चारं चरति ॥ तत्र-तथाभूतसञ्चरणसमये यदा खलु सूर्यः सर्वबाह्यामण्डलात् सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य-तत्तन्मण्डलमादाय चारं चरति-बाहयादभ्यन्तरं मण्डलं यावच्चारं चरो भवति, तदा खल-इति निश्चितं सर्ववाद्यं मण्डलं प्रणिधाय-अवधीकृत्य, अन्तराभिमुखगमने सर्वबाह्य मण्डलमवधिः-सीमा भवति, तथा च बाह्याभिमुख गमने सर्वाभ्यन्तरं मण्डलं प्रणिधिः-अवधिः-सीमा भवति । एवंभूतेन सञ्चरणकालेन प्रथम छहमास के पर्यवसानभूत एक अहोरात्र के समय में दो योजन तथा एक योजन का इकसठिया अडतालीस भाग विकम्पन करता है उसीप्रकार दूसरे अहोरात्र में भी दूसरे छहमास के प्रथम अहोरात्र से क्रमानुसार अंदर की ओर प्रवेश करते है सभी मंडल में विकम्पन क्षेत्र उसी प्रकार अर्थात् दो योजन तथा एक योजन का इकसठिया अडतालीस भाग २ योजन+४८९ योजन इतना क्षेत्र को प्रत्येक मंडल में विकम्पन करके सर्वाभ्यन्तर मंडल में जाता है अर्थात् वहां जाकर के गमन करता है। (तओ जया णं सूरिए सव्व बाहिराओ मंडलाओ सम्वन्भतरं मंडलं उपसंकमिता चार चरइ तथा णं सव्व बहिरं मंडलं पणिधाय एगेणं तेसीएणं राइंदियसएणं पंचदसुत्तरे जोयणसए विकंपइत्ता चारं चरइ) वहां जिस समय सूर्य सर्वबाह्य मंडलसे सर्वाभ्यन्तर मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है तब सर्वबाह्य मंडल का प्रणिधान करके माने अवधी करके एकसो तिरासी रात्रिदिवस से एकसो पंद्रह योजनका ગમન કરે છે. પ્રથમ છ માસના અન્તભૂત એક અહેરાત્રના સમયમાં બે જન તથા એક એજનના એકસઠિયા અડતાલીસ ભાગનું વિકંપન કરે છે. એ જ પ્રમાણે બીજા અહોરાત્રમાં પણ બીજા છ માસના પહેલા અહોરાત્રમાં ક્રમ પ્રમાણે અંદરની તરફ પ્રવેશ કરે છે બધા મંડળોમાં વિકંપન ક્ષેત્ર એજ પૂર્વોક્ત પ્રકારથી છે, અર્થાત્ બે જન તથા એક યજનના એકસડિયા અડતાલીસ ભાગ ૨ જન ૬૬ ૧ જનના આટલા પ્રમાણનું છે. આટલા ક્ષેત્રને દરેક મંડળમાં વિકંપન કરીને સર્વાત્યંતર મંડળમાં જાય છે. અર્થાત ત્યાં वन गमन ४२ छे. (तओ जया णं सूरिए सव्वबाहिराओ मंडलाओ सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं सव्वबाहिरं मंडलं पणिधाय एगेणं तेसीएणं राइदियसएणं पंचसुत्तरे जो णसए विकंपइत्ता चारं चरइ) त्यां न्यारे सूर्य सामाथी साल्यात२ मणमा ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. ત્યારે સર્વબાહ્યમંડળનું પ્રણિધાન એટલે કે અવધિ કરીને એકસે વ્યાશી રાત્રિ દિવસથી એકસો પંદર એજનનું વિકંપન કરીને ગતિ કરે છે. કહેવાને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #194

१८२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे एकेन शीतेन रात्रिन्दिवशतेन-यशीत्यधिकेन रात्रिन्दिवशतेन कालेन पञ्चदशोत्तरं योजनशतम्-११५ योजनपरिमाणक्षेत्रं विकम्प्य-स्वस्य मण्डलादन्तराभिमुखं गच्छन्-- प्रविशन् प्रविशन्-बहिर्मुखं निगच्छन् निर्गच्छन् चारं चरति । 'तया णं उत्तमकट्टपत्ते उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ' तत्र खलु उत्तमकाष्ठा प्राप्तः उत्कर्षक: अष्टादशमुहूत्ता दिवसो भवनि, जवन्या द्वादशमुहूर्ता रात्रिभवति ॥ तत्रसर्वबाह्यमण्डलसञ्चरणसमये खलु इति निश्चितं सूर्यः उत्तमकाष्ठा प्राप्तो भवति-सर्वान्तिमोत्तरदिग्गतो भवति-सौम्यायनान्तगतो भवति, तेनोत्कर्षकः-सर्वाधिकः अष्टादशमुहूर्तःअष्टादशमुहर्तप्रमाणः-पत्रिंशद्घटिकात्मको दिवसो भवति-दिनमान पत्रिंशदघटिकात्मक मित्यर्थः। जघन्या-सर्वलघ्वी द्वादशमुहूर्ता-तत्प्रमाणा चतुर्विंशतिघटिकात्मिका रात्रि भवतिविकंपन कर के गति करता है । कहने का अभिप्राय यह है कि उस प्रकार के संचरण काल में जब सूर्य सर्वबाह्यमंडल से सर्वाभ्यन्तरमंडल में उपसंक्रमण कर के माने उस मंडल को प्राप्त कर के गति करता है अर्थात् बाह्यमंडल से अभ्यन्तर मंडल में गति करता है तब सर्वबाह्य मंडल को प्रणिधान माने अवधि कर के अनन्तरवें मंडलाभिमुख गमन करता है, अवधि माने सीमारूप होता है। तथा बाह्याभिमुख गमन में सर्वाभ्यन्तर मंडल प्रणिधि माने अवधि अर्थात् सीमा रूप होता है इस प्रकार के संचरण काल से एकसो तिरासी रात्रिदिवस के काल से एकसो पंद्रह योजन परिमाणक्षेत्र का विकम्पन करके माने अपने अपने मंडल के अंतराभिमुख प्रवेश करके बाहर की तरह निकलता हवा गमन करता है। 'तया णं उत्तमकट्टपत्ते उक्कोसए अट्ठारसमुहत्ते दिवसे भवइ जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ' वहां उत्तम काष्ठाप्राप्त उत्कृष्ट अठारहमुहूर्त का दिवस होता है तथा जघन्या बारहमुहूर्त की रात्री ભાવ એ છે કે–એ પ્રકારના સંચરણ કાળમાં જ્યારે સૂર્ય સર્વબાહ્યમંડળમાંથી સર્વાત્યંતર મંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને અર્થાત્ તે તે મંડળને પ્રાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે. અર્થાત્ સર્વબાહ્યમંડળથી અત્યંતર મંડળમાં ગતિ કરે છે. ત્યારે સર્વબાહ્યમંડળને અવધિરૂપ કરીને પછીના મંડળમાં ગમન કરે છે. સીમા માને અવધીરૂપ હોય છે. તથા બાહ્યાભિમુખ ગમનમાં સભ્યતર મંડળ પ્રણિધિ અર્થાત્ અવધિ-સીમા રૂપ હોય છે. આ પ્રમાણેના સંચરણ કાળથી એકસો વ્યાશી રાત્રીદિવસના કાળથી એકસો પંદર જન પ્રમાણના ક્ષેત્રનું વિકંપન કરીને એટલે કે પિતાપિતાના મંડળની અંદરની તરફથી પ્રવેશ કરીને બહારની તરફ નીકળતા નીકળતા ગતિ કરે છે.
(तया णं उत्तमकद्वपत्ते उक्कोसए अद्वारसमुहुत्ते दिवसे भवइ जहणिया दुवालस मुहत्ता राई भवइ) त्यारे त्या उत्तम प्राप्त मात् ५२म प्राप्त महा२ મુહૂર્તને દિવસ હોય છે. તથા જઘન્યા બાર મુહૂર્ત પ્રમાણની રાત્રી હોય છે. કહેવાને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #195

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १८ प्रथमप्राभृते षष्ठं प्राभृतमाभृतम् चतुर्विंशतिघटिकात्मकं रात्रिमानं भवति, अर्थात् सौम्यान्ते दिनमान-३६ घटिकात्मकम्, रात्रिमानं च-२४ घटिकात्मकमित्यर्थः।
'एस णं दोच्चे छम्मासे, एस णं दोच्चस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे, एस णं आदिच्चे संवच्छरे, एस णं आदिच्चस्स संवच्छरस्स पज्जवसाणे' एष खलु द्वितीयः षण्मासः । एष खलु द्वितीयस्य षण्मासस्य पर्यवसानम्, एष खलु आदित्यः सम्वत्सरः, एष खलु आदित्यस्य संवत्सरस्य पर्यवसानम् ॥ एष खलु-पूर्वोक्तनियमविशिष्ट:-परमाधिक दिनमान विधायकः कालो द्वितीयः षण्मासो भवति न केवलं द्वितीयषण्मास एव किन्तु पूर्वलक्षणलक्षितः कालः खलु-इति निश्चितं द्वितीयषण्मासस्य पर्यवसानः-द्वितीयषण्मासान्तः कालः होती है, कहने का भाव यह है कि सर्वबाह्य मंडल के संचरण समय में सूर्य उत्तमकाष्ठा प्राप्त होता है तथा वह उत्तरायण का अन्तिम दिवस होता है, अतः उत्कर्षक माने सर्वाधिक अठारह मुहूर्त प्रमाण का छत्तीस घटिकात्मक दिवस होता हैं अर्थात् दिनमान छत्तीस घटिकायुक्त का होता है, तथा जघन्या माने सर्वाल्पा चोवीस घटिकात्मक बारहमुहूर्त प्रमाण की रात्री होती है, अर्थात उत्तरायण के अन्त के समय में दिनमान=३६ घटिकात्मक तथा रात्रिमान २४ चोवीस घटिकात्मक होता कहा गया है। ___ (एस णं दोच्चे छम्मासे एस णं दोच्चस्स छम्मासस्स पजवसाणे, एस णं आदिच्चे संवच्छ रे एस णं आदिच्चस्स संवच्छरस्स पजवसाणे) इस प्रकार से दूसरा छहमास का पर्यवसान माने समाप्ति होती है । यह आदित्य संवत्सर है इस प्रकार से आदित्य संवत्सर का पर्यवसान होता है अर्थात् इस प्रकार के पूर्वोक्त नियम विशिष्ट परमअधिक दिनमान करनेवाला काल दसरा छह मास विधायक दूसरा छहमास का है केवल दूसरे छहमास को ही नहीं अपिભાવ એ છે કે સર્વબાહ્યમંડળના સંચરણ સમયમાં સૂર્ય ઉત્તમકાષ્ઠા પ્રાપ્ત થાય છે. તથા તે ઉત્તરાયણને છેલ્લે દિવસ હોય છે. તેથી ઉત્કર્ષ એટલે કે સર્વાધિક માને મોટામાં મોટો છત્રીસ ઘડિથી યુક્ત આહાર મુહર્ત પ્રમાણને દિવસ હોય છે. અર્થાત્ દિનમાન છત્રીસ ઘડિ બરોબર હોય છે. તથા જઘન્યા અર્થાત્ સર્વાલ્પા એટલે કે નાનામાં નાની ચાવીરા ઘડીવાળી બાર મુહૂર્ત પ્રમાણુની રાત્રી હોય છે. અર્થાત્ ઉત્તરાયણના અન્તના સમયમાં દિનમાન ૩૬ છત્રીસ ઘડીનું તથા ત્રિમાન ૨૪ ચોવીસ ઘડીનું હોય છે.
(एसणं दोच्चे छम्मासे एस णं दोच्चस्स छम्मासम्स पज्जवसाणे एसणं आदिच्चे संव च्छरे एस णं आदिच्चरस संवच्छरस्स पज्जवसाणे) २ प्रमाणे मा मीन छ भासनु ५'વસાન એટલે કે સમાપ્તિ થાય છે. આ રીતે આ આદિત્યસંવત્સર કહેલ છે. આ પ્રમાણે આદિત્યસંવત્સરનું પર્યવસાન થાય છે. અર્થાત્ આ પ્રકારના પૂર્વોક્ત નિયમ વિશિષ્ટ પરમ અધિક દિનમાન કરવાવાળો કાળ બીજા છ માસ વિધાયક બીજા છ માસને છે. કેવળ બીજા છ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #196

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
सौम्यायनान्तः सायन मिथुनान्तगतस्थमयो भवतीत्यर्थः । एष एव खलु - इति निश्चितम् आदित्यः संवत्सरः - सौरसंवत्सरः, तथा च पूर्वोक्तलक्षणलक्षित एव काल आदित्यस्यसूर्यस्य सम्वत्सरस्य - सौरवर्षस्य पर्यवसानः - सौरवर्षान्तः कालः खलु, अर्थात् य एव सूर्यस्य सायनमिथुनान्तमण्डलसञ्चरणसमयः स एव सौरसम्बत्सरस्य पर्यवसानोऽपीत्यर्थः ॥ ०१८ | 'छडं पाहुडपाहुडे' पष्ठं प्राभृतप्राभृतम्' ||
इत्यधिकारे प्रथम प्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ॥१-६॥ अथ प्रथमप्राभृते सप्तमं प्राभृतप्राभृतं
૨૮૪
मूलम् - तओ कहं ते मंडलसंठिई आहिताति वपूजा ? तत्थ खलु इमाओ अट्ठ पडिवत्तिओ पण्णत्ताओ तत्थ एगे एवमाहंसु १ ताओ सव्वा वि मंडलवया समचउरंसठाणसंठिया पण्णत्ता, एगे एवमाहंसु १ । एगे पुण एवमाहंसु २ ता सव्वा विणं मंडलवया वि समचउरंसठाणसंठिया पण्णत्ता, एगे एवमाहंसु २ । एगे पुण एवमाहंसु ३, सव्वा वि णं मंडलवया समचउक्कोणसंटिया पण्णत्ता, एगे एवमाहंसु ३ । एगे पुण एवमाहं ४ सव्वा वि मंडलवया वि समचउक्कोणसंठिया पत्नत्ता एगे च पूर्व लक्षणों से लक्षित काल दूसरे छहमास का पर्यवसान माने अन्त का काल अर्थात् उत्तरायण के अन्तकाल मिथुन संक्रान्तिका अन्तिम समय होता है । इस प्रकार यह आदित्य संवत्सर माने सौर संवत्सर है तथा पूर्वोक्त लक्षणों से लक्षित काल ही आदित्य संवत्सर माने सौरवर्ष का पर्यवसान यानी सौर वर्षान्तकाल होता है अर्थात् जो सूर्य का सायन मिथुनान्त मंडल संचर समय है यही सौरसंवत्सर का पर्यवसान भी माने अन्त का समय होता है । सू० १८ ॥
॥ छट्ठा प्राभृतप्राभृत समाप्त ॥ इस प्रकार के अधिकार में पहला प्राभृत का छठा प्रभृतप्राभृत समाप्त ॥ १-६ ॥ માસને જ નહીં પરંતુ પૂર્વોક્ત લક્ષણાથી લક્ષિત કાળ ખીજા છ માસનુ પવસાન માને અંતના કાળ અર્થાત્ ઉત્તરાયણની અ'તને કાળ મિથુનસ ક્રાતિના અન્તિમ સમય થાય છે, આ પ્રમાણે આ આદિત્યસંવત્સર છે અર્થાત્ સૌસ’વત્સર તથા પૂર્વાંક્ત લક્ષણેાથી લક્ષિત કાળ જ આદિત્યસંવત્સર અર્થાત્ સૌરવના પવસાન રૂપ એટલે કે સૌરવર્ષ ના અંતકાળ થાય છે. અર્થાત્ જે સૂર્યનું સાયન મિથુનાન્તમંડળ સંચરણ સમય છે. એ જ સૌરસંવત્સરનું પ વસાન અર્થાત્ અંતનો સમય છે. । સૂ૦ ૧૮૫
ા છ આ પ્રમાણેના અધિકારમાં પહેલાં
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧
પ્રાભૃતપ્રાકૃત સમાપ્ત ૫
પ્રાકૃતનું છઠ્ઠુ પ્રાધૃતપ્રામૃત સમાપ્ત ।। ૧-૬ ॥

Page #197

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १९ प्रथमप्राभृते सप्तमं प्राभृतप्राभृतम्
१८५
एवमाहंतु ४ । एगे पुण एवमाहंसु ५, ताओ सव्वा वि मंडलवया समचक्कवालसंठिया पन्नत्ता, एगे एवमाहंसु ५, एगे पुण एवमाहंसु ६, ता सव्वा वि मंडलवया वि समचक्रवालसंठिया पन्नत्ता, एगे एवमाहंसु ६, एगे पुण एवमाहंसु ७ ताओ सव्वा वि मंडलवया चन्द्रवाल संठिया पन्नत्ता, एगे एवमाहंसु ७, एगे पुण एवमाहंसु ता सव्वा वि मंडलवया छत्ता गारसंठिया पन्नत्ता, एगे एवमाहंसु । तत्थ जे ते एवमाहंसु ताओ सन्त्रा वि मंडलवया छत्ताकारसंठिया पन्नता, एएणं णएणं णायव्वं, णो चेवणं इयरेहिं, पाहुडगाहाओ भाणियव्वाओ || सू० १९ ॥
|| पढमस्स पाहुडस्स सत्तमं पाहुडपाहुडं समत्तं ॥
छाया - ततः कथं ते मण्डलसंस्थिति राख्याता इति वदेत् । तत्र खलु इमा अष्टौ प्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः तत्र एके एवमाहुः १ - ताः सर्वा अपि मण्डलवत्ता समचतुरस्रसंस्थानसंस्थिताः प्रज्ञप्ताः एके एवमाहुः १ । एके पुनरेवमाहुः २ - ताः सर्वा अपि मण्डलवत्ता विषमचतुरस्र संस्थानसंस्थिताः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः २, एके पुनरेवमाहुः ३- ताः सर्वा अपि मण्डलवत्ता समचतुष्कोणसंस्थानसंस्थिता प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः ३, एके पुनरेवमाहुः ४ - ताः सर्वा अपि मण्डलवत्ताः विषमचतुष्कोणसंस्थानसंस्थिताः प्रज्ञप्ताः एके एवमाहुः ४, एके पुनरेवमाहुः ५ - ताः सर्वा अपि मण्डलवत्ता समचक्रवालसंस्थानसंस्थिता प्रज्ञप्ताः एके एवमाहुः ५ । एके पुनरेवमाहुः ६, ताः सर्वा अपि मण्डलवत्ता विषमचक्रवालसंस्थानसंस्थिताः प्रज्ञप्ताः एके एवमाहुः ६ । एके पुनरेवमाहुः ७ - ताः सर्वा अपि मण्डलवत्ता: चक्रार्द्धवालसंस्थानसंस्थिताः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः ७ । एके पुनरेवमाहुः ८- ताः सर्वा अपि मण्डलवत्ताः छत्राकारसंस्थानसंस्थिताः प्रज्ञप्ता एके एवमाहुः ८ । तत्र ये खलु एवमाहुः ताः सर्वा अपि मण्डलवत्ताः छत्राकारसंस्थानसंस्थिताः प्रज्ञप्ताः ते खलु एतेन नयेन ज्ञातव्यम् न चैवं खल इतरैः । प्राभृतगाथाः भणितव्याः ।। सू० १९ ॥
॥ प्रथमस्य प्राभृतस्य सप्तमं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ॥
टीका - षष्ठप्राभृतप्राभृते मण्डलसंचरणसंस्थितिं तत्तन्मण्डलगता महोरात्रव्यवस्थां चोक्त्वा सम्प्रति-सप्तमस्य प्राभृतप्राभृतस्य 'मण्डलानां संस्थिति' रित्यस्य सम्बन्धी योऽयसातवां प्राभृत प्राभृत
टीकार्थ- छठे प्राभृतप्राभृत में मंडल में सूर्य के संचार का व्यवस्था तथा સાતમા પ્રાકૃતપ્રાકૃતના પ્રારંભ
ટીકા :-છઠ્ઠા પ્રાભૃતપ્રાકૃતમાં મંડળોમાં સૂર્યના સંચારની વ્યવસ્થા તથા એ એ મડળમાં
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #198

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे मर्थाधिकारः पूर्वमुद्दिष्टस्तद्विषयं प्रश्नसूत्रमाह-'ता कहं ते मंडलसंठिई आहिताति वएज्जा" तावत् कथं ते मण्डलसंस्थिति राख्याता इति वदेत् ॥ वीतरागस्य सर्वज्ञस्य गुरोर्मुखात मण्डलसंचरणव्यवस्था महोरात्रव्यवस्थां च श्रुत्वा दर्भीय गर्भाग्र सुतीक्ष्णबुद्धिः सुशीलवान् शिष्यो गुरुं पुनः प्रश्नयति-भगवन् गुरो ! स्थीयतां तावत अन्यत्प्रष्टव्य मस्ति, कथंकेन प्रकारेण भगवन् ! ते-तव मते मण्डलसंस्थितिः-मण्डलानां-सर्वबाह्यप्रणिधीकृतसर्वाभ्यन्तरमण्डलान्तानां चतुरशीत्यधिकशतसंख्यकानां मण्डलानां संस्थितिः-संस्थानव्यवस्था आख्याता-कथिता इति वदेत-कथयेत् भगवन् शिष्यवत्सल ! इत्थं भगवता शिष्येन प्रश्ने कृते सत्येतद्विषय परतीथिकानां प्रश्नप्रतिपत्तिः-एतद्विषये परतिर्थिकप्रतिपत्तीनां उस उस मंडलगत रात्रिदिवसकी व्यवस्था कही गई है, अब सातवें प्राभृतप्राभृत की जो (मण्डलानां संस्थितिः) इस कथन विषयक जो अर्थाधिकार पूर्व उद्दिष्ट किया गया है इस विषयसंबंधी प्रश्नसूत्र को उपस्थित कर सूत्रकार कहते हैं-"ता कहं ते मंडलसंठिई आहिताति वएजा' आपके मतसे मंडलों का संस्थान व्यवस्था किस प्रकार से कही गई है ? सो आप मुझे समझाइए। अर्थात् वीतरागी एवं सर्वज्ञ ऐसे गुरु के मुख से मंडलों में सूर्य को संचरणव्यवस्था तथा अहोरात्र विषयक व्यवस्था को सम्यक प्रकार से सुनकर कुशाग्र बुद्धिवाले एवं सुशीलवान् शिष्य गौतमस्वामी अपने गुरु महावीर स्वामी को फिर से पूछते हैं-हे भगवन् कुछ ठहरो और भी पूछना है कि हे भगवन् आपके मत से मंडलों की स्थिति माने व्यवस्था की जो सर्वबाह्यमंडल की अवधी करके सर्वाभ्यन्तर मंडल के अंत पर्यन्त के एक सो चोर्यासी मंडल होते हैं उनकी संस्थानव्यवस्था कैसी कही गई है सो हे भगवन् आप कहिए । इस प्रकार श्री गौतमस्वामी के प्रश्न करने पर शिष्य वत्सल भगवान् થતી શત દિવસની વ્યવસ્થા કહેવામાં આવી ગઈ છે. હવે આ સાતમાં પ્રાકૃતપ્રાભૃતમાં (मंडलानां संस्थिति) मे ४थनना समयमा माघि पूर्वमा छ विषय विषयप्रश्नसूत्रने उपस्थित शने सूत्रधार ४थन ४२ छ. (ar कहं ते मंडलसाठई आहित ति वएज्जा) हे भगवन् मापना भतथी सोना सस्थाननी व्यवस्था शते हवामा આવેલ છે? તે આપ મને કહે અર્થાત્ વીતરાગી અને સર્વજ્ઞ એવા ગુરૂના મુખેથી મંડળમાં સૂર્યની સંચરણ વ્યવસ્થા તથા અહોરાત્રિના વિષયની વ્યવસ્થાને સારી રીતે જાણી લઈને કુશાગ્ર બુદ્ધિવાળા અને સુશીલ શિષ્ય ગૌતમસ્વામી પિતાના ગુરૂ મહવીર સ્વામીને ફરીથી નમ્ર ભાવે પૂછે છે કે- હે ભગવન મારે બીજું પણ કેટલુંક પૂછવાનું છે. તે આ પ્રમાણે છે. હે ભગવન આપના મતથી મંડળની સંસ્થિતિ એટલે કે મંડળની વ્યવસ્થા કે જે સર્વબાહ્યમંડળની અવધી કરીને સભ્યત્તર મંડળના અંતપર્યન્તના એક ચર્યાશી મંડળ થાય છે તેની સંસ્થાન વ્યવસ્થા કેવી કહેલ છે? તે હે ભગવન આપ કહો. આ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #199

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १९ प्रथममाभृते सप्तमं प्राभृतप्राभृतम १८७ मिथ्याभावदर्शनार्थ प्रथमतः परतीथिकानां ता एव परमतरूपा प्रतिपत्ती दर्शयति-भगवान् सर्वज्ञो वीतरागो गुरु:-'तत्थ खलु इमाओ अट्ठ परिवत्तिओ पन्नत्ताओ' तत्र खलु इमा अष्टौ प्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः ॥ तत्र मण्डलसंस्थितौ परमतविषयेषु खलु-इति निश्चितम् इमाः-वक्ष्यमाणस्वरूपाः अष्टो-अष्टप्रकारकाः प्रतिपत्तयः परमतस्वरूपाः वस्तुतत्त्वावगमे मार्गान्तर निर्विशेषाः प्रज्ञप्ताः ग्रन्थान्तरेषु मतान्तराणि कथितानि-प्रकारान्तररूपेण ज्ञानविशेषाः प्रज्ञता:-कथिताः ॥ 'तत्थ एगे एवमासु १' तत्र एके एवमाहुः १, तत्र-मतान्तरविषयेषु एके-प्रथमास्तीर्थान्तरीयाः, एवम्-अनन्तरोच्यमानस्वरूपं स्वमतमाहुः कथयन्ति 'ता सव्वा वि मंडलवया समचउरंससंठाणसंठिया पन्नत्ता' ताः सर्वा अपि मण्डलवत्ता समचतुरस्त्रसंस्थानसंस्थिताः ॥ तेषां तीर्थान्तरीयाणा मनेकवक्तव्यतोपक्रमे क्रमोपदर्शनार्थं यथा मण्डलं इस विषय में अन्यतीर्थिकों के प्रश्नरूप प्रतिपत्तियों के मिथ्याभाव प्रगट करने के हेतु से प्रथम परतीर्थिकों के वही परमतरूप प्रतिपत्तियां दिखलाते हैं 'तत्थ खलु इमाओ अट्ट पडिवत्तीओ पण्णत्ताओ' उन परमत वादियों की मिथ्याभाव दर्शक प्रतिपत्तियों में ये आठ प्रतिपत्तियां उल्लेखनीय कही गई है । अर्थात् मंडल संस्थिति के विषय में ये वक्ष्यमाण स्वरूपवाली परमत वादियों की आठ प्रकार की प्रतिपत्ती माने अन्य मत वालों के मत का बोध करानेवाली तथा वस्तु के तत्व को जानने में अन्य मार्ग को निर्दिष्ट करनेवाली मतान्तर रूप प्रतिपत्तियां कही गई है जो इस प्रकार से हैं__'तत्थ एगे एवमासु' उनमें कोई एक इस प्रकार से कहते हैं अर्थात् उन मतान्तर वादीयों में कोई एक माने प्रथम तीर्थान्तरीय इस प्रकार अनन्तर कथ्यमान स्वरूप वाले स्वमत को प्रगट करते हैं जैसे कि 'ता सव्वा वि मंडल. वया समचउरंससंठाणसंठिया पण्णत्ता' ये सभी मंडलवत्ता समचतुरस्त्र संस्थान संस्थित कहा है । अर्थात् उन तीर्थान्तरीयों के अनेक प्रकार की वक्त રીતે ગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન ઉપસ્થિત કરવાથી શિષ્યવત્સલ ભગવાન આ વિષયમાં અન્યતીથિકની
१ ५२मत ३पी प्रतिपत्तियो मताव छ. (तत्थ खलु इमाओ अट्ठ पडिवत्तीओ पण्णत्ताओ) એ પરમતવાદીની મિથ્યાભાવપ્રદર્શક પ્રતિપત્તિમાં આ આઠ પ્રતિપત્તિ ઉલ્લેખનીય કહેલ છે. અર્થાત્ મંડળ સંસ્થિતિના વિષયમાં આ વક્ષ્યમાણુ સ્વરૂપવાલી પરમતવાદીની આઠ પ્રકારની પ્રતિપત્તિ અર્થાત્ અન્યમતાવલંબીયાના મતને બંધ કરાવવાવાળી તથા વસ્તુના તત્વને જાણવામાં માર્ગનું નિદર્શન કરવાવાળી મતાન્તર રૂપ પ્રતિપત્તિો કહેલ છે જે આ પ્રમાણે છે
(तत्थ एगे एवमास) सभा मे मा प्रमाणे पाताना मतना विषयमा छ. અર્થાત એ મતાન્તરવાદીમાં કોઈ એક એટલે કે પ્રથમ તીર્થાન્તરીય આ હવે પછી કહે पामा भावना२ २१३५वाणा पाताना मतनु थन ४२ छ म -(ता मन्बा वि मंडलवया समचउरंससंठाणसंठिया पण्णत्ता) से या भत्ता समयतुरख संस्थान स्थित हेस
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #200

१८८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र मण्डलपरिभ्रमणमेषामस्तीति मण्डलवन्ति-चन्द्रादि विमानानि तद्भवो मण्डलवत्ता, तत्राभेदोपचारात् यानि चन्द्रादि विमानानि तान्येव मण्डलवत्ता इत्युच्यते, तथाचाह-ता इत्युक्त लक्षणलक्षिताः सर्वा अपि-समस्ता अपि मण्डलवत्ता-मण्डलपरिभ्रमणवन्ति-चन्द्रादि विमानानि-चन्द्रादि ग्रहाणां विमण्डलस्वरूपाणि, सर्वेषां ग्रहाणां बिम्बाः वर्तलाकारास्सन्ति, ते च स्वस्व विमण्डले परिभ्रमन्ति, परिभ्रमणमार्गाश्च पृथक पृथक मतान्तरस्वरूपेण कथिताः, तानि च मतान्तराणि अष्टस्वरूपाणि, तेषु अष्टविधेषु वस्तुतत्वस्वरूपावगमे मतान्तर स्वरूपेषु सर्वा अपि मण्डलवत्ताः समचतुरस्रसंस्थानसंस्थिता-समचतुर्भुजान्तर्गताः, समास्तुल्याचत्वारः अस्रयः कोणा यस्य तत् समचतुरस्र-समकोणचतुर्भुज-समायतं-वर्गक्षेत्रं तस्मिन् संस्थाने-तदन्तर्गते संस्थिता इत्यर्थः ॥ 'एगे एवमाहंसु १' एके एवमाहुः ॥ एके-प्रथमाः व्यता में क्रम दिखलाने के हेतु से जैसी को मंडल का परिभ्रमण जिन को हो सो मंडलचन्ति-चन्द्रादि विमान उसका उदभव सो मंडलवत्ता उनके अभेदोप्रचार से जो चन्द्रादि विमान वही मंडलवत्ता इस प्रकार कहा जाता है। इस उक्त लक्षण से उपलक्षित सभी मंडलवत्ता माने मंडल में परिभ्रमणवाले चन्द्रादि ग्रहों के विमान कहे हैं। सभी ग्रहों के बिम्ब वर्तुलाकार माने गोलाकार होते हैं वे अपने अपने विमंडल में परिभ्रमण करते हैं। तथा परिभ्रमण के मार्ग अलग अलग मतान्तर के कथनानुसार कहे गये हैं वे मतान्तर आठ प्रकार के हैं । वस्तुतत्व के स्वरूप के बोध होने में उन आठ प्रकार के स्वरूपवाले मतान्तरों में सभी मंडलवत्ता समचतुरस्र संस्थानवाले अर्थात् सम नाम तुल्य है चार अत्रय माने कोने जिसका समृद्ध वह समचतुरस्र कहा जाता है समानकोण चार हाथ युक्त वर्गक्षेत्र जिसमें हो ऐसे संस्थान में माने उसके अन्तर्गत संस्थित ऐसा कहा है । 'एगे एवमासु' कोई एक इस पूर्वोक्त कथછે. અર્થાત એ તીર્થાન્તરીના અનેક પ્રકારની વક્તવ્યતામાં કમ બતાવવાના હેતુથી જેમ કે-મંડળનું પરિભ્રમણ જેને થાય તે મંડળવંતિ એવા ચન્દ્રાદિ વિમાન. તેનું ઉદ્ગમન તે મંડળના તેના અભેદેપચારથી જે ચંદ્રાદિ વિમાન એજ મંડળવત્તા એમ કહેવાય છે. આ ઉક્ત લક્ષણથી ઉપલક્ષિત બધી મંડળવત્તા અર્થાત્ મંડળમાં પરિભ્રમણવાળા ચંદ્રાદિ ગ્રહોના વિમાનો કહ્યા છે. બધા જ ગ્રહોના બિંબ વર્તુલાકાર એટલે કે ગળાકાર હોય છે. ને પિતાના મંડળમાં પરિભ્રમણના માર્ગ જુદા જુદા મતાન્તરના કથનાનુસાર કહે વામાં આવેલા છે. એ મતાન્તરે આઠ પ્રકારના છે. વસ્તુતત્વના સ્વરૂપને બોધ થવામાં એ આ પ્રકારના સ્વરૂપવાળા મતાન્તરમાં બધી જ મંડલવત્તા સમચતુરન્સ સંસ્થાનવાળી અર્થાત્ સમ એટલે કે તુલ્ય સમાન છે. ચાર અસય એટલે કે ખુણ જેના સમ હોય તે સમચતુસ્ત્ર કહેવાય છે. સમાન ખુણા ચાર હાથ યુક્ત વર્ગ ક્ષેત્ર જેમાં હોય એવા સંસ્થાનમાં मेरो तनी मह२ सस्थित सेम डेटा छे. (एगे एवमाहंसु) मे २॥ पूलित કથન પ્રમાણે પિતાના મતને પ્રગટ કરે છે. ૧
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #201

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १९ प्रथमप्राभृते सप्तमं प्राभृतप्राभृतम् ___ १८९ एवं पूर्वोक्तप्रकारकं स्वमतमाहुः कथयन्ति 'एगे पुण एवमाहंसु २' एके पुनरेवमाहुः ॥ एके-द्वितीयास्तीर्थान्तरीया एवम्-अनन्तरोच्यमानस्वरूपं स्वमतमाहुः-कथयन्ति तद्यथा'सव्वा वि णं मंडलवया विसमचउरंससंठाणसंठिया पन्नत्ता' सर्वा अपि खलु मण्डलवत्ता विषमचतुरस्त्रसंस्थानसंस्थिताः प्रज्ञप्ताः॥ प्रथमस्य तीर्थान्तरीयस्य मण्डलसंस्थितो मत श्रुत्वा गडगडायितचित्ताः द्वितीयास्तीर्थान्तरीयाः प्रथमस्य मुखे करतालिकामर्पयन्तः स्वमतं कथयन्ति भो भगवन् ! तव मतं न समीचीनं मम मतं श्रूयतां खलु-इति निश्चितं ताः सर्वा अपि मण्डलवत्ताः-चन्द्रादि विमानानि विषमचतुरस्रसंस्थानसंस्थिताः-विषमचतुष्कोणान्तःस्थानसंस्थिताः। विषमा-अतुल्याः चत्वारः अत्रयः कोणा यस्य तद्विषमचतुरस्रं तस्मिन् संस्थिति र्यासां मण्डलबत्तानां ता विषमचतुरस्रसंस्थानसंस्थिताः-विषमचतुर्भुजान्तनानुसार अपने मत को प्रगट करते हैं। अर्थात् प्रथम अन्यतीर्थिक उक्त प्रकार से कहते हैं। १
'एगे पुण एवमाहंसु' दूसरा कोई एक इस प्रकार कहते हैं-अर्थात् दूसरा तीर्थान्तरीय आगे वक्ष्यमाण प्रकार के स्वरूपवाले अपने सिद्धांत को कहता हैं जो इस प्रकार है-'सव्वा वि णं मंडलवया विसमचउरंससंठाणसंठिया पण्णत्ता' सभी मंडलवत्ता विषमचतुरस्र संस्थानवाले कहे गये हैं। कहने का भाव यह है कि प्रथम अन्य मतावलम्बी का मंडल संस्थिति के विषय में उनका कथन सुन करके क्रोध से गडगडायित चित्तवाले होकर दूसरा तीर्थान्तरीय प्रथम मतवाले का मुख अपनी हथेली से बन्द करके अपना मत प्रगट करते हैं, वह कहता है कि हे भगवन् आपका मत युक्ति युक्त नहीं है, मेरा मत आप सनिये वे सभी मंडलवत्ता माने चन्द्रादि ग्रहों के विमान विषम चतुरस्र संस्थान संस्थित है अर्थात् विषम चारों कोण जिनके भीतर है ऐसे संस्थानवाले कहे हैं । अर्थात् तुल्य नहीं है चारों कोण जिसका वह विषम चतुरस्र कहा जाता
(एगे पुण एवमाहंसु) मीन ॐ ॥ प्रमाणे हे छ, अर्थात् मात्र तीर्थान्त. રીય નીચે કહેવામાં આવનાર પ્રકારના સ્વરૂપવાળા પોતાના સિદ્ધાંત વિષે કહે છે. જે આ प्रमाणे छे, (सव्वा वि णं मंडलवया विसमच उरंससंठाणसंठिया पण्णत्ता) मधी४ भ७० વત્તા વિષમ ચતુરન્સ સંસ્થાનવાળી કહેલ છે. કહેવાને ભાવ એ છે કે–પહેલા અન્ય મતવાળાનું મંડળસંસ્થિતિના સંબંધમાં તેનું કથન સાંભળીને ક્રોધથી લાલ પીળો થઈને બીજે તીર્થાન્તરીય પ્રથમ મતવાળાનું મુખ પોતાની હથેળીથી બંધ કરીને પોતાનો મત પ્રગટ કરતા કહેવા લાગે એ કહે છે કે-હે ભગવન આપને મત યુક્તિ સંગત નથી મારે મત તમે સાંભળે એ બધી મંડળવત્તા એટલે કે ચંદ્રાદિ ગ્રહોના વિમાન વિષમચતુરસ સંસ્થાનથી સંસ્થિત એટલે કે વ્યવસ્થિત છે અર્થાત્ ચારે ખુણા જેમાં વિષમ છે એવા સંસ્થાનવાળા કહેલ છે. અર્થાત્ જેના ચારે ખુણા તુલ્ય ન હોય એવા સંસ્થાનને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #202

चप्रज्ञप्तिसूत्रे
१९०
सन्ति || ' एवमाहंसु २' एके एवमाहुः २ ॥ एके - द्वितीयाः एवम् - अनन्तरोकप्रकारकं स्वमतमाहुः - कथयन्ति 'एगे पुनरेवमाहंसु ३' एके पुनरेवमाहुः ३, एके - तृतीया स्तीर्थान्तरीयाः पुनः - प्रथमद्वितीययोर्मतं श्रुत्वा एवम् - अनन्तरोच्यमानस्वरूपं स्वमतमाहुः तद्यथा - 'सव्वा विणं मंडलवया समचउकोणसंठिया पण्णत्ता' सर्वा अपि मण्डलवत्ताः समचतुष्कोण संस्थिताः ः प्रज्ञप्ताः ॥ सर्वा अपि मण्डलवत्ता:- चन्द्रादि विमानानि विमण्ड लानि समचतुष्कोण संस्थिताः समायतक्षेत्रान्तर्गताः वर्गक्षेत्रान्तर्भूता भवन्ति । तृतीयस्य मतं प्रथममतस्य पिष्टपेषणस्वरूपमेव, 'एगे एवमाहंसु ३) एके - तृतीयास्तीर्थान्तरीयाः एवमनन्तरोक्तप्रकारकं स्वमतमाहुः - कथयन्ति || ' एगे पुणरेवमाहंसु ४' एके पुनरेवमाहुः ४ - एके चतुर्थास्तीर्थान्तरीयाः पुनः - तृतीयस्य मतं श्रुत्वा एवम् - अनन्तरोच्यमानप्रकारकं स्वहै उनमें जिन मंडलवत्ता की स्थिति हो वह विषम चतुरस्र संस्थान संस्थित कहा जाता है, अर्थात् विषम चतुर्भुजान्तर्गत होते हैं 'एगे एवमाहंसुः कोई एक माने दूसरा अन्यतीर्थिक पूर्वोक्त प्रकार से अपने मत का कथन करता है । २
'एगे पुण एवमाहंस' ३ कोई तीसरा अन्यतीर्थिक पहला तथा दूसरे परमतवादी का कथन सुनकर आगे वक्ष्यमाण प्रकार से अपने मत को प्रगट करता हुवा कहने लगा- 'सव्वा विणं मंडलवया समचउक्कोणसंठिया पण्णत्ता' सभी मंडलवत्ता सम चतुष्कोणवाले होते हैं । अर्थात् सभी मंडलवत्ता माने चन्द्रादि ग्रहों के विमान समचतुष्कोण संस्थान संस्थित अर्थात् सम लंबामान क्षेत्र के अन्तर्गत होते हैं अर्थात् वर्गक्षेत्रान्तर्भूत होते हैं यह तीसरा परमतवादी का मत प्रथम अन्य तीर्थिक के मत का पिष्टपेषणरूप ही है, 'एगे एवमाहंसु' तीसरा तीर्थान्तरीय पूर्वोक्त प्रकार से अपने मत का समर्थन करते हैं । ३ 'एगे पुण एवमाहंस' ४ कोई एक माने चौथा तीर्थान्तरीय पूर्वोक्त प्रकार से વિષમ ચતુરઅસ સ્થાન સ્થિત કહેવાય છે, અર્થાત્ વિષમ ચતુર્ભુ†ાન્તત હાય છે. (एगे एवमाहंसु ) येऊ भेटते हैं जीले अन्यतीथि पूर्वोक्त प्रारथी पोताना भतनु કથન કરે છે. ૨
( एगे पुण एवमाहंसु ) त्रीले अर्ध अन्य भतवादी पडेला भने जीन्न परभतवाहीनु કથન સાંભળીને હવે પછી કહેવામાં અવનાર પ્રકારથી પેાતાના મતને પ્રગટ કરતા થો उहेवा साग्यो (सव्वा वि मंडलवया समचउकोणसंठिया पण्णत्ता) अधी मंडावत्ता सभ ચતુષ્કોણુ વાળી હાય છે. અર્થાત્ બધી મંડળવત્તા એટલે કે ચંદ્રાદિ ગ્રહેાના વિમાન સમ ચતુષ્કાણ સંસ્થાન સ્થિત અર્થાત્ સમલખાયમાન ક્ષેત્રની અંદર રહેલા હાય છે. અર્થાત્ વક્ષેત્રની અંદર રહે છે. આ ત્રીજા મતવાદીના મત પહેલા મતવાદીના મતનું પિષ્ટ येषाणु वो ४ छे. (एगे एवमाहंसु ) त्रीने तीर्थान्तरीय पूर्वोक्त प्रारथी पोताना भतनु સમન કરે છે. ૩
( एगे पुण एवमाहंसु ) अर्ध खेड या प्रमाणे उडे हे अर्थात् त्र अन्यतीर्थ अना
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #203

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १९ प्रथमपाभृते सप्तमं प्राभृतप्राभृतम् मतमाहुः कथयन्ति तद्यथा-'सव्वा वि मंडलवया विसमचउकोणसंठिया पण्णत्ता' सर्वा अपि मण्डलवत्ताः विषमचतुष्कोणसंस्थिताः सर्वा अपि मण्डलवत्ताः-चन्द्रादि विमानानिविमण्डलानि-विषमचतुष्कोणसंस्थानसंस्थिताः। चतुर्थस्य मतं द्वितीयस्य पिष्टपेषण स्वरूपं प्रतिभातीति । 'एगे एवमाहं ४ । एके-चतुर्थास्तीर्थान्तरीयाः एवमनन्तरोक्तप्रकारकं स्वमतमाहुः 'एगे पुणए यमाहंसु ५' एके पुनरेवमाहुः ५, एके पश्चमास्तीर्थान्तरीयाः पुनः-चतुर्थस्य मतं श्रुत्वा जर्जरायितचित्ताः पश्चमाः एवम्-अनन्तरोच्यमानप्रकारक स्वमतमाहुः-कथयन्ति, तद्यथा-'ता सव्या वि मंडलवया समचकवालसंठिया पन्नत्ता' ताः सर्वा अपि मण्डलवत्ताः समचक्रवालसंस्थिताः प्रज्ञप्ताः ॥ ताः सर्वा अपि मण्डलवत्ता:तीनों अन्यतीर्थिकों के अलग अलग मत को सुनकर के निम्ननिर्दिष्ट प्रकार से अपना मत को प्रगट करता हुवा कहता है 'सव्वा वि मंडलवया विसमचउकोणसंठिया पण्णत्ता' सभी मंडलवत्ता विषम चतुष्कोण संस्थान से संस्थित कहे हैं अर्थात् सभी मंडलवत्ता माने चन्द्रादि ग्रहों के विमान विषम चतुकोण संस्थान से संस्थित अर्थात् विमंडल कहे गये हैं यह चतुर्थ अन्यतीर्थिक का मत दूसरे अन्यतीर्थिक के मत का पिष्टपेषण जैसा ही है । 'एगे पुण एवमाहंसु' चोथा तीर्थान्तरीय इस पूर्व कथित प्रकार से स्वमत को प्रगट करते हैं।४।
'एगे पुण एवमासु' कोई एक इस प्रकार कहते हैं अर्थात् इस पूर्वोक्त प्रकार से चारों अन्यतीधिकों के मत को सुन करके कोई पांचवां अन्यतीर्थिक क्षुब्धचित्त होकर इस निम्न कथित प्रकार से अपने मत को प्रकट करता हुवा कहता है-'ता सव्वा वि मंडलवया समचकवालसंठिया पण्णत्ता' वे सभी मण्डलवत्ता समचकवालसंस्थित कहे गये हैं अर्थात् वे મતને સાંભળીને કોઈ ચોથે અન્યતીર્થિક સુભિત ચિત્તવાળ થઈને આ નીચે જણ વવામાં આવેલ પ્રકારથી પોતાના મતને પ્રગટ કરતો કહેવા લાગે તે કહે છે કે(मन्या वि मंडलधया विसमच कोणसंठिया पणत्ता) मधी भवत्ता विषम यतुष्य સંસ્થાનથી સંસ્થિત છે. અર્થાત્ બધી મંડળવત્તા એટલે કે ચંદ્રાદિ ગ્રહોના વિમાને વિષમ ચતુષ્કોણ સંસ્થાનથી સંસ્થિત અર્થાત વિમંડળ કહેલા છે આ ચેથા અન્યતીર્થિક भत मी अन्यतीथिना भतनु पिष्टपेष भ१४ छ, (एगे पुण एवमासु) यायो અન્ય મતવાદી આ પૂર્વ કથિત પ્રકારથી પોતાના મતને પ્રગટ કરે છે. ૪
(एगे पुण एवमाहंमु) ४ मा नीय काम पावना२ रथी ४ छे. અર્થાત્ પૂર્વોક્ત પ્રકારથી ચારે અન્યતીથિકોના મતને સાંભળીને પાંચમે અન્યતીર્થિક બ્રાંત ચિત્તવાળ થઈને આ નીચે જણાવવામાં આવનાર પ્રકારથી પિતાના મતને પ્રગટ કરતે थ। -(ता सव्वा वि मंडलषया समचक्कवालसंठिया पण्णत्ता) २ मधी मसत्ता સમચકવાલ સંસ્થિત કહેલ છે. અર્થાતુ એ બધી મંડલવત્તા એટલે કે ચંદ્રાદિ વિમાન
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #204

१९२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे चन्द्रादि विमानानि-विमण्डलानि समचक्रवालसंस्थिताः प्रज्ञप्ताः कथिताः, समं तुल्यं चक्रवत् वालं-भ्रमणं यस्य तत् समचक्रवालं तस्मिन् संस्थितिः संस्थानं यासां ताः समचक्रवालसंस्थिताः-समवृत्तान्तर्गता इत्यर्थः मण्डलानां संस्थितिमण्डल एव स्यान्नतु समविषमादि चतुर्भुजान्तर्गता इति पञ्चमस्य डिण्डिमः ॥ 'एगे एवमाहंसु ५' एके एवमाहुः ५॥ एकेपञ्चमास्तीर्थान्तरीयाः एवम्-अनन्तरोक्तप्रकारकं स्वमतमाहुः कथयन्ति । 'एगे पुण एवमाहंसु' एके पुनरेवमाहुः ॥ एके-षष्ठास्तीर्थान्तरीयाः पुनः-पञ्चमस्य डिण्डिमं श्रुत्वा एवमनन्तरोच्यमानस्वरूपं स्वमतस्वरूपं पटहघ्वानं धुन्वन्ति, तद्यथा-'ता सव्वा वि मंडलवत्ता विसमचक्कवालसंठिया पन्नत्ता' ता सर्वा अपि मण्डलवत्ताः विषमचक्रवालसंस्थिताः-विषमवृत्तगताः प्रज्ञप्ताः-आख्याताः कथिताः 'एगे एवमाहंसु ६' एके-पष्ठास्तीर्थान्तरीयाः एवम्-अनसभी मण्डलवत्ता माने चन्द्रादि विमान विमण्डल तथा समचक्रवालसंस्थित कही गई है कहने का भाव यह है कि सम माने समान-तुल्य है चक्रवाल माने भ्रमण जिसका वह सम चक्रवाल कहा जाता है उनमें संस्थिति माने अवस्थिति जिनकी यह समचक्रवालसंस्थित कहा जाता है अर्थात् सम वृत्तान्तर्गत मण्डलसंस्थिति । मण्डलों की संस्थिति मण्डल में ही हो नहीं की सम विषमरूप चतुर्भुजान्तर्गत इस प्रकार पांचवें अन्यमतावलम्बी अपने मत को घोषित करते हैं 'एगे एवमाहंसु' कोई पांचवें मतावलम्बी पूर्वोक्त प्रकार से अपने मत का समर्थन कर रहे हैं ।। ___ 'एगे पुण एवमासु' इस प्रकार पूर्वोक्त पांचों अन्यतीर्थिकों को स्वस्व मत का समर्थन करते हुवे देखकर छठा अन्य मतावलम्बी अनन्तर कथ्यमान स्वरूपवाला अपने मत रूपि ढोल का अवाज करता हुवा कहने लगा, वह इस प्रकार अपने मत को दिखलाते हैं-'ता सन्वा वि मण्डलवत्ता विसमचकवालसंठिया पण्णत्ता' वे सभी मण्डलवत्ता माने चन्द्रादि ग्रहों के विमान विषमવિમડલ તથા સમચકવાલ સંસ્થિત કહેલા છે, કહેવાને ભાવ એ છે કે સમ એટલે કે સરખા તુલ્ય છે. ચકવાલ એટલે ભ્રમણ જેનું તે સમચક્રવાલ કહેવાય છે, તેમાં સંસ્થિતિ એટલે અવસ્થિતિ નિવાસ જેને તે સમચક્રવાલસંસ્થિત કહેવાય છે. અર્થાત સમવૃત્તાન્તર્ગત મંડલ સંસ્થિતિ. મંડળની અવરિથતિ મંડળમાં જ થાય નહીં કે સમવિષમ રૂપ ચતુર્ભ. जन्तत ॥ प्रमाणे पांयभी मन्यता पाताना मतने प्रशित ४२ छ. (एगे एवमासु) 5 पायभा मताanी पूर्वोक्त प्राथी पाताना भतनु समर्थन ४२ छ. ५
___ (एगे पुण एवमाहंसु) ७५२ १४ास ते पूरित पांये मन्यमताasीयोन पोत. પિતાના મતનું સમર્થન કરતા જોઈને છઠે અન્ય મતવાદી આ હવે પછી કહેવામાં આવનાર સ્વરૂપથી પિતાના મત રૂપી ઢેલને અવાજ કરતો આ નીચે પ્રમાણે કહેવા લાગે તે આ प्रमाणे पाताना भतसमधमा ४३ छ, (ता सव्वा वि मंडलवत्ता विसमचक्कवालसंठिया
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #205

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १९ प्रथमप्राभृते सप्तमं प्राभृतप्राभृतम्
१९३
न्तरोक्तप्रकारकं स्वमतमाहुः - कथयन्ति ६, एगे पुण एवमाहंसु ७' एके पुनरेवमाहुः ७, एके सप्तमास्तीर्थान्तरीयाः एवम् - अनन्तरोच्यमानप्रकारकं स्वमतमाहुः - कथयन्ति, तद्यधा'ता सव्वा वि मंडलवया चक्कद्धवालसंठिया' ताः सर्वा अपि मण्डलवत्ताः चक्रार्द्धवालसंस्थिताः । ताः सर्वा अपि मण्डलवत्ता:- चन्द्रादि विमानि - विमण्डलानि चक्रार्द्धवाल - संस्थिताः - वृत्तार्द्धभूतस्य चापस्यान्तर्गताः आख्याताः - कथिताः । ' एगे एवमाहंसु ७' एके एवमाहुः । एके - सप्तमास्तीर्थान्तरीयाः, एवम् - अनन्तरोक्तस्वरूपं स्वमतमाहुः - कथयन्ति ७ । 'एगे पुण एवमा ८' एके पुनरेवमाहुः ८, एके - अष्टमास्तीर्थान्तरीयाः पुनः एकतः सप्तमान्तानामाचार्याणां मतान्तराणि विविधवैचित्र्यप्रकाराणि श्रुत्वा एवम् - अनन्तरोच्यमानस्वरूपमुपसंहाररूपं स्वमतमाहुः - कथयन्ति । तद्यथा - 'ता सव्वा वि मंडलवया छत्तागारसंठिया चक्रवालसंस्थित अर्थात् विषमवृत्तवाले कहे गये हैं 'एगे एवमाहंसु' कोई एक छठा अन्यतीर्थिक इस पूर्वोक्त प्रकार से अपने मत का समर्थन करता हुवा प्रगट करता है | ६| 'एगे पुण एवमाहंसु' छहों मतवादीयों के मत को स्व स्व सिद्धांत प्रदर्शित करते देखकर सातवें तीर्थान्तरीय अपने मत को कहता हुवा इस प्रकार कहता है- 'ता सव्वा वि मण्डलवया चक्कद्रवालसंठिया' वे सभी मण्डलवत्ता अर्द्ध चक्रवालसंस्थित होते हैं, अर्थात् वे सभी मण्डलवत्ता माने चन्द्रादि विमान विमण्डल तथा अर्द्धचक्रवालसंस्थित अर्थात् अर्द्धवक्र किये गये धनुष के जैसा कहा गया है 'एगे एवमाहंसु' कोइ सातवें अन्य मतावलम्बी इस पूर्वोक्त कथनानुसार स्वरूपवाला अपने मत को कथित करते हैं |७|
'एगे पुण एवमाहंसु ' ८ सातों परमतवादीयों के सिद्धांत को सुनकर के विविध प्रकार की विचित्रता को सुनकर के आठवां तीर्थान्तरीय अनन्तर વળત્તા) એ બધી મંડલવત્તા એટલે કે ચંદ્રાદિ ગ્રહેાના વિમાન વિષમચક્રવાલસ સ્થિત अर्थात् विषभवृत्तवाणा उडेला छे. ( एगे एवमाहंसु ) अर्थ मेड छट्टो अन्यतीर्थिक मा પૂર્વક્તિ પ્રકારથી પેાતાના મતને પ્રગટ કરે છે. ૬
( एगे पुण एवमाहंसु) छमे भतवाहियो पोताना भतने पोतपोतानी मान्यता प्रमाणे દર્શાવતા જોઈને સાતમા તીર્થાન્તરીય પેાતાના મતનું કથન કરતા થકે આ નીચે भयावेस प्रारथी सेवा लाग्यो (ता सव्वा वि मंडलवया चकवालसंठिया) से अधी મડેલવત્તા અર્ધ ચક્રવાલસ સ્થિત હાય છે. અર્થાત્ એ બધી મંડળવત્તા એટલે કે ચદ્રાર્દિ ગ્રહેાના વિમાના વિમ`ડલ તથા અચક્રવાલસ સ્થિત એટલે કે અર્ધા વાંકા વાળેલ ધનુષની प्रेम उसेस छे, (एगे एवमाहंसु) अर्ध सातमा अन्यभतावसजी या पूर्वेत प्रारथी પેાતાના મતને પ્રગટ કરે છે. ૭
( एगे पुण एवमाहंसु) साते परभतवाहीयोना सिद्धांतनी विविध प्रहारनी विचित्रताने સાંભળીને આઠમા તીર્થંન્તરીય આ હવે પછી કહેવામાં આવનાર રૂપથી પેાતાના મતનુ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #206

१९४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे पन्नत्ता' ताः सर्वा अपि मण्डलवत्ताश्छत्राकारसंस्थिताः ॥ ताः सर्वा अपि मण्डलवत्ता:चन्द्रादि विमानानि-विमण्डलानि छत्राकारसंस्थिताः-छत्रस्वरूपाः-उत्तानीकृतछत्राकारसंस्थिताः प्रज्ञप्ता:-आख्याताः कथिताः ॥ एवमष्टावपि परप्रतिपत्ती रुपदय सम्प्रतिस्वमतमुपदर्शयिषुराह-। तद्यथा-'तत्थ जे ते एवमाहंसु-ता सव्वा वि मंडलवया छत्तागारसंठिया पन्नत्ता' तत्र ये ते एवमाहुः ताः सर्वा अपि मण्डलवत्ता:-चन्द्रादि विमानानि विमण्डलानि खलु छत्राकारसंस्थिताः-उत्तानीकृतछत्राकारसंस्थिताः प्रज्ञप्ताः-आख्याताःकथितास्तेषां मतम्-अष्टमस्य तीर्थान्तरीयस्य मतं मम मतेन तुल्यं प्रतिभातीत्याचार्याः कथयन्ति, तद्यथा-'एएणं णएणं णायव्वं' एतेन नयेन ज्ञातव्यम् । एतेन-पूर्वोक्तेन अष्टमाचार्यस्य मतान्तरेण स्वरूपेण नयेन-अभिप्रायविशेषेण सर्वमपि चन्द्रादि विमानज्ञानं ज्ञातव्यकथ्यमान रूप से अपने मत को प्रगट करता हवा कहता है-'ता सव्वा वि मंडलवया छत्तागारसंठिया पण्णत्ता' ये सभी मंडलवत्ता छत्राकार रूप से संस्थित हैं अर्थात् वे सभी चन्द्रादि विमान विमंडल छत्राकार माने ऊंचा किया हुवा छत्र के आकार के जैसे आकारवाले कहे हैं । इस प्रकार आठों अभ्यतीर्थिकों के मतान्तररूप आठ प्रतिप्रत्तियां प्रगट करके अब भगवान अपने मत को प्रगट करते हुवे कहते हैं-'तत्थ जे ते एवमाहंसु-ता सव्वा वि मंडलक्या छत्तागारसंठिया पण्णत्ता' उन परमतवादियों में जो ऐसा कहते हैं कि सभी चन्द्रादि विमान विमंडल ऊपर ऊठाये छत्राकार रूप से कहे गये हैं इस प्रकार से कहने वाले आठवें अन्यतीर्थिक का मत मेरे मत के समान ही दिखता है ऐसा आचार्य लोग कहते हैं जो इस प्रकार से हैं-'एएणं णएणं णायव्व' इस पूर्वोक्त आठवें मतान्तर वादी के मत कथनानुसार उनके अभिप्राय विशेष से सभी चन्द्रादि विमान का ज्ञान ज्ञातव्य विषय से सम्यक સમર્થન કરતે કહેવા લાગે.
(ता सव्वा वि मंडलवया छत्तागारसंठिया पण्णत्ता) मे ५धी भत्ता छत्रा॥२ એટલે કે ઉંચા કરેલ છત્રના આકાર જેવા આકારવાળી કહેલ છે, આ પ્રમાણે આઠે અન્યતીથિના મતાન્તર રૂપ આઠ પ્રતિપત્તિ પ્રગટ કરીને હવે ભગવાન્ પિતાના મતને પ્રગટ ४२॥ ५४॥ ४ छ, (तत्थ जे ते एवमासु ता सव्वा वि मंडलषया छत्तागारसंठिया पण्णत्ता) એ પરમતવાદીમાં જેઓ એમ કહે છે કે એ બધી મંડળવત્તા છત્રાકારથી સંસ્થિત કહેલ છે અર્થાત્ જેઓ એમ કહે છે કે બધા ચંદ્રાદિ વિમાને વિમંડળ ઉંચી કરેલ છત્રીને આકાર જેવા આકારવાળા કહેલ છે. આ પ્રમાણે કહેવાવાળા આઠમાં અન્યતીથિ. કને મત મારા મતની તુલ્ય જ દેખાય છે. એમ આચાર્યો કહે છે જે આ પ્રમાણે છે. (एएणं णएणं णायण्णं) . पूर्वात २४॥ मतान्तवाहीना भतना ४थन प्रमाणे मना અભિપ્રાય વિશેષથી બધા ચંદ્રાદિ વિમાનેનું જ્ઞાન જ્ઞાતવ્ય પ્રકારથી સારી રીતે જાણી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #207

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १९ प्रथमप्राभृते सप्तमं प्राभृतप्राभृतम् १९५ विषयेणानेन ज्ञातव्यम् । अत्र ज्ञातव्यविषये नयो नाम प्रतिनियतैकवस्त्वंशविषयोऽभिप्रायविशेषो विषयः, यदाहुः-समन्तभद्रादयो-नयो ज्ञातुरभिप्राय इति । अभिप्रायविशेषेण नयेनैव सर्वेषामपि उत्तानीकृतकपित्थार्द्धसंस्थानसंस्थितत्वान्नचैवं नैव ‘णो चेव णं इतरेहिं' न चैवं खलु इतरैः । एवं पूर्वोक्तेन नयेनोपायविशेषेण खलु इति निश्चितं यथा वस्तुतत्वावगमो भवति न तथा इतर:-अन्य रुपायै वस्तुज्ञानं भवतीत्यर्थः, मण्डलानामुत्तानीकृतछत्राकारसंस्थानसंस्थितौ यथावस्तुतत्त्वावगमो भवति न तथा समचतुरस्र-विषमचतुरस्र समायतविषमायत चक्रवाल-विषमचक्रवाल-चक्राईवालसंस्थानसंस्थितौ सरलेनोपायेन वस्तुतत्त्वावगमो भवेदित्यर्थत एव सप्तानां तीर्थान्तरीयाणां मतान्तराणि युक्तिशून्यानि मिथ्याप्रलापरूपाणीत्याचार्याभिप्रायः ॥ ‘पाहुडगाहाओ भाणियवाओ' प्राभृतगाथाः भणितव्याः ॥ प्रकार से जान लेवें यहां पर ज्ञातव्य विषय संबंधी नय प्रतिनियत एक वस्तु का अंश विषयक अभिप्राय विशेष विषय है जो कहते हैं-समन्तभद्रादि नय ज्ञातव्य अभिप्राय कहा है अभिप्राय विशेष नय से ही सबका ऊंचा किया हुवा कपित्थ (कोंठ) के अर्द्ध संस्थानसंस्थित होने से इससे अन्य प्रकार से ज्ञातव्य नहिं है सोही कहते है-'णो चेव णं इतरेहिं' इस पूर्वोक्त नयरूपि उपाय विशेष से निश्चित प्रकार से यथार्थ वस्तुतत्त्व का बोध होता है उनसे भिन्न माने दूसरे उपाय से वस्तुतत्त्व का यथार्थ ज्ञान नहीं होता है । कहने का अभिप्राय यह है कि चन्द्रादि मंडलों के ऊपर ऊंचा किया छत्र के आकार वाले संस्थान की व्यवस्था में जैसा वस्तुतत्व का यथार्थ बोध होता है वैसा समचतुरस्त्र प्रकार से या विषमचतुरस्त्र प्रकार से तथा समायत अथवा विषमायत तथा चक्रवाल, विषमचक्रवाल, चक्रार्द्धवाल संस्थान से बोध नहीं होता। इस कारण से ही सातों तीर्थान्तरीयों के मतान्तर युक्तिशून्य तथा मिथ्याप्रलापरूप है ऐसा भगवानश्री લેવું. જ્ઞાનના જ્ઞાતવ્ય વિષય સંબંધી નય પ્રતિનિયત એક વસ્તુના અંશ વિષયક અભિપ્રાય વિશેષ સંબંધી છે. જે કહે છે સમન્તભદ્રાદિ નય જ્ઞાતવ્ય અભિપ્રાય કહેલ છે. અભિપ્રાય વિશેષ નયથી જ બધાનું ઉંચું કરવામાં આવેલ કઠાના અર્ધા આકારથી વ્યવસ્થિત હોવાથી भिन्न प्राथी ज्ञातव्य नथी. मे ४ छ-(णो चेव णं इतरेहि) - पूर्वरित नय ३५ ઉપાય વિશેષથી નિશ્ચિત પ્રકારથી યથાર્થ વસ્તુતત્વને બંધ થાય છે. તેનાથી ભિન્ન પ્રકારે વસ્તુતત્વનું યથાર્થ જ્ઞાન થતું નથી. કહેવાનો ભાવ એ છે કે-ચંદ્રાદિ મંડળની ઉપર ઉંચું કરવામાં આવેલ છત્રના આકારવાળા સંસ્થાનની વ્યવસ્થામાં જેમ વસ્તુતત્વનો યથાર્થ બંધ થાય છે. એવી રીતે સમચતુરસ પ્રકારથી અથવા વિષમ ચતુરસ પ્રકારથી તથા સમાયત અથવા વિષમાયત તથા સમચક્રવાલ કે વિષમ ચક્રવાલ ચકાધંવાલ સંસ્થાનની વ્યવસ્થામાં સરલ ઉપાયથી વસ્તુતત્વને બંધ થતું નથી આ કારણથી જ સાતે તીર્થાતરીના મતમતાન્તરે યુક્તિશૂન્ય તથા મિથ્યપ્રલાપ છે તેમ ભગવાનશ્રીને અભિપ્રાય છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #208

१९६
सूर्यप्रज्ञप्तिसत्र प्राभृतमुपायनम् यत् प्रथमं प्राभृतं तस्येमानि प्राभृतप्राभृतानि, तेन अत्रापि अधिकृतप्राभृतप्राभृतार्थप्रतिपादिकाः काश्चनगाथाः प्रतिपादितास्सन्ति, सम्प्रति ताः सर्वाः निरवच्छिन्नाः नोपलभ्यन्ते, ततो यथासंप्रदाय ताः गाथा: भणितव्याः। गाथानां पाठेन विघ्नाः पलायन्ते मङ्गलानि समादधति ज्ञानपूतान्तःकरणेन शास्त्राभ्यासस्तेन गाथाः पठनीया इति ॥ सू० १९॥
॥पढमस्स पाहुडस्स सत्तम पाहुडपाहुडं समत्तं ॥ इति-प्रथमस्य प्राभृतस्य सप्तमं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ॥ १-७॥
अथाष्टमं प्राभृतप्राभृतं प्रारयते । मूलम्-ताओ सव्वा वि णं मंडलवया केवइयं बाहल्लेणं केवइयं आयामविक्खंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं आहितेति वएज्जा, तत्थ खलु इमा तिण्णि पडिवत्तिओ पण्णताओ, तत्थ एगे एवमाहंसु१, ताओ सव्वा वि णं मंडलवया जोयणं बाहल्लेणं एगं जोयणसहस्सं एगं तेत्तीसं जोयणसय आयामविक्खंभेणं तिणि जोयणसहस्साइं तिपिण यनवण. का अभिप्राय है। 'पाहुडाओ भाणियव्वाओ' प्राभृत गाथा कहलेवें अर्थात् प्राभृत माने उपायन भेट जो प्रथम प्राभृत कहा है उसका ये आठ प्राभृतप्राभृत कहा हैं, अतः यहां पर भी अधिकृत प्राभृतप्राभृत प्रतिपादिका कोई गाथा विशेष उल्लेखनीय कही गई है अपि च वे सभी गाथायें विच्छिन्न हई हैं अतः उपलब्ध नहीं है अतः संप्रदायानुसार वे सभी गाथायें यहां पर कहलेवें उन गाथाओं के पाठ से विघ्न की शांति होती है एवं सभी विघ्न नष्ट हो जाते हैं तथा मंगल की प्राप्ति होती है अतः ज्ञान से पवित्र अंतः करणवाले होकर के शास्त्राभ्यास पूर्वक वे गाथा का पाठ कहलेवें ॥ सू० १९॥
प्रथम प्राभृत का सातवां प्राभृतप्राभृत समाप्त ॥ १-७॥ (पाहुडाओ भाणियव्वाओ) प्रामृत समाधी थामी महीय. ही सेवी अर्थात् પ્રાકૃત એટલે ઉપાયન ભેટ જે પહેલું પ્રાભૂત છે તેના આ આઠ પ્રાભૃતપ્રાભૃતા કહ્યા છે. તેથી અહીંયાં પણ અધિકૃત પ્રાભૃતપ્રાભૃતને પ્રતિપાદન કરનારી કઈ ગાથા વિશેષ ઉલ્લેખનીય કહી છે. પરંતુ એ તમામ ગાથાઓ વિચ્છિન્ન થયેલ છે. જેથી હાલમાં તે ઉપલબ્ધ થતી નથી. તેથી સંપ્રદાયાનુસાર એ તમામ ગાથાઓ અહીંયાં સમજી લેવી એ ગાથાઓના પાઠથી વિદ્ગોની શાંતિ થાય છે. તેમજ બધા વિઘોને નાશ થાય છે. તેમજ મંગલની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેથી જ્ઞાનથી પવિત્ર અંતઃકરણ વાળા થઈને શાસ્ત્રાભ્યાસ પૂર્વક તે ગાથાઓનો અહીંયા પાઠ સમજી લે ૧૯
પહેલા પ્રાભૂતનું સાતમું પ્રાભૃતપ્રાભૃત સમાપ્ત છે ૧-૭ |
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #209

१९७
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २० प्रथमप्राभृते अष्टमं प्राभृतप्राभृतम् उए जोयणसप परिक्खेवेणं पण्णत्ते, एगे एवमाहंसु । एगे पुण एवमासु २ ताओ सव्वा वि णं मंडलवया जोयणं वाहल्लेणं एगं जोयणसहस्सं एगं च चडतोसं जोयणसयं आयामविक्खंभेणं तिणि जोयणसहस्साई चत्तारि वि उत्तरे जोयणसए परिक्खेवेणं पण्णत्ते, एगे एव मासु २ | एगे पुण एवमाहंसु ३ ताओ जोयणं बाहल्लेणं एगं जोयणसहस्सं एगं च पणतीसं जोयणसयं आयामविस्वभेणं तिविण जोयणसहस्साई चत्तारि पंचुत्तरे जोयणसए परिक्खेवेणं पण्णत्ता, एगे एवमासु ३ । वयं पुण एवं वयामो ताओ सव्वा वि मंडलवया अडतालीसं एगद्रिभागे जोयणस्स बाहल्लेणं अणियता आयामविवखंभेणं परिक्खेdi आहितात वजा, तत्थ णं को हेऊ त्ति वएज्जा, ता अयपणं जंबुदीवे दीवे जाव परिक्खेवेणं ता जया णं सूरिए सव्वन्तरं मंडलं उव संकमित्ता चारं चरइ, तया णं सा मंडलव्या अडतालीस एगट्टिभागे जोयणस्स बाहल्लेणं णव णउइ जोयणसहस्साइं छच्च चत्ताले जोयणसए आयाम विक्खंभेणं तिपिण जोयणसयसहस्साइं पण्णरसजोयणसहस्साई एगूणणउति जोयणाई किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं तया णं उत्तमकट्टपत्ते उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहपिणया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, से क्खिममाणे सूरिए णवं संवच्छरं अयमाणे पढ़मंसि अहोरन्तंसि अभितराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरड़, तओ जया णं सूरिए अभितराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं सा मंडलवया अडयालीसं एगट्टिभागे जोयणस्स बाहल्लेणं णव णवई जोयणसहस्साईं छच्च पणयाले जोयणसए पणतोसं च एगट्टिभागे जोयणस्स आयामविवखंभेणं तिष्णि जोयणसयसहस्साइं पन्नरसं च सहस्साई एगं (च उत्तरं ) जोयणसयं किंचि विसेसूणं परिक्खेवेणं तया णं दिवसराइप्यमाणं तहेव । से णिक्खममाणे सूरिए दोच्चंसि अहो - रत्तंसि अभितरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तओ जया णं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #210

१९८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे सूरिए अभितरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं सा मंडलवया अडतालीसं एकट्ठिभागे जोयणस्स बाहल्लेणं णवणवति जोयणसहस्साइं छच्च एकावपणे जोयणसया णव य एगट्रिभागा जोयणस्स आयामविक्खंभेणं तिगि जोयणसयसहस्साई पन्नरस य सहस्साई एगं च पणवीसं जोयणसयं परिक्खेवेणं पण्णत्ता, तया णं दिवसराई तहेव, एवं खलु एएणं णएणं निक्खममाणे सूरिए तयाणंतराओ तयाणंतरं मंडलाओ मंडलं उवसंकममाणे उवसंकममाणे जोयणाई पणतीसं च एगढिभागे जोयणस्स एगमेगे मंडले विक्खंभवुद्धिं अभिवडेमाणे अभिवडेमाणे अट्ठारस अट्ठारसजोयणाई परिरयवुड्ढेि अभिवड्डमाणे अभिवड्डेमाणे सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, ताओ जया णं सूरिए सव्वबाहिरं मंडलं उक्संकमित्ता चार चरइ, तयाणं सा मंडलवया अडतालीसं एगट्ठिभागा जोयणसयसहस्सं छच्च सद्धे जोयणसए आयामविक्खंभेणं तिन्नि जोयणप्सयसहस्साइं अट्ठारससहस्साई तिणि य पण्णरसुत्तरे जोयणसए परिक्खेवेणं तया णं उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ, जहण्णए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ, एस णं पढमे छम्मासे एस णं पढमस्त छम्मासस्स पज्जवसाणे, से पविसमाणे सूरिए दोच्च छम्मासं अयमाणे पढमंसि अहोरत्तंसि बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, ताओ जया णं बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, ताओ जया णं सूरिए बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं सा मंडलवया अडतालीसं एगठिभागे जोयणस्स बाहल्लेणं एग जोयणसयसहस्सं छच्च चउपपणे जोयणसए छठवीसं च एगटिभागे जोयणस्स आयामविक्खंभेणं तिन्नि जोयणसयसहस्साइं अट्टा. रससहस्लाइं दोणि य सत्ताणउए जोयणसए परिक्खेवेणं पन्नत्ते, तया णं राइंदियं तहेव, से पविसमाणे सूरिए दोच्चे अहोरत्तंसि बाहिरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, ताओ जयाणं सूरिए बाहिरं तच्चं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #211

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २० प्रथमप्राभृते अष्टमं प्राभृतप्राभृतम् १९९ मंडलं उवसंकमित्ता चार चरइ, तया णं सा मंडलवया अडयालीसं एगटिभागे जोयणस्स बाहल्लेणं एगं जोयणसयसहस्सं छच्च अडयाले जोयणसए बावण्णं च एगद्विभागे जोयणस्स आयामविक्खंभेणं तिपिण जोयणसयसहस्साई अटारससहस्साइं दोणि अउयपणातीसे जोयणसए परिक्खेवेणं पण्णत्ते, दिवसराई तहेव, एवं खलु एएणुवाएणं पविसमाणे सूरिए तयाणंतराओ मंडलं संकममाणे संकममाणे पंच पंचजोय णाइं पणतीसं च एगद्विभागे जोयणस्स एगमेगे मंडले विक्खंमवुद्धिं णिबुड्डेमाणे णिवुड्डेमाणे अट्ठारसजोयणाई परिरयवुड्डि णिवुड्डमाणे णिवु. डेमाणे सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, ताओ जया णं सूरिए सव्वमंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं सा मंडल. वया अडतालीसं एगट्टिभागे जोयणस्स बाहल्लेणं णवणउति जोयणसहस्साइं छच्च चत्ताले जोयणसए आयामविस्वभेणं तिणि जोयणसयसहस्साई पण्णरसय सहस्साइं अऊणाउतिं च जोयणाइं किंचि विसेसाहियाइं परिक्खेवेणं पण्णत्ता, तया णं उत्तमकट्टप ते उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, एस णं दोच्चस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे एस णं आदिच्चे संवच्छरे एस णं आदिच्चस्स संवच्छरस्स पज्जवसाणे ताओ सव्वा वि णं मंडलवया अडतालीसं एगट्रिभागे जोयणस्स बाहल्लेणं, सव्वा वि णं मंडलं. तरिया दो जोयणाई विक्खंभेणं एस णं अद्धा तेसीय पडुपण्णे । पंचदसुत्तरे जोयणसए आहिताति वएजा, ताओ अभितराओ मंडलवयाओ बाहिरं मंडलवयं बाहिराओ वा अभितरं मंडलवयं एस णं अद्धा केवइयं आहिताति वएज्जा ? ताओ पंचदसुत्तरजोयणसए आहिताति वएजा, अभितरा मंडलवया बाहिराओ मंडलवयाओ अभितरामंडलवया एसणं अद्धा केवइयं आहिताति वएजा, तओ पंचदसुनरे जोयणसए अडयालीसं च एगट्ठिभागे जोयणस्स आहिताति वएजा, ताओ अभंतराओ मंडलाओ बाहिरमंडलवया बाहिराओ मंडलवयाओ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #212

२००
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे अब्भंतरमंडलवया एस णं अद्धा केवइयं आहिताति वएजा, ताओ पंचणवुत्तरे जोयणसए तेरससयएगद्विभागे जोयणस्स आहिताति वएज्जा, अभितराए मंडलवयाए बाहिरा मंडलवया, बाहिराए मंडलवयाए अभितरमंडलवया, एस णं अद्धा केवइयं आहिताति वएज्जा, ताओ पंचदसुत्तरे जोयणसए आहिताति वएजा ? ॥सू० २०॥
॥ अट्ठमं पाहुडपाहुडं ॥ पढम पाहुडं समत्तं ॥ छाया-तावत् सर्वाण्यपि खलु मण्डलपदानि कियद' बाहल्येन कियदायामविष्कम्भाभ्यां कियत् परिक्षेपेण आख्यातानि इति वदेत्, तत्र खलु इमाः तिस्रः प्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः। तत्र एके एवमाहुः १, ततः सर्वाण्यपि खलु मण्डलपदानि योजनबाहल्येन खलु एकं योजनसहस्रम् एकं त्रयस्त्रिंशतं योजनशतम् आयामविष्कम्भाभ्यां त्रीणि योजनसहस्राणि त्रीणि च नवनवतानि योजनशतानि परिक्षेपतः प्रज्ञप्तानि । एके एवमाहुः १ । एके पुनरेवमाहुः २। ततः सर्वाण्यपि खलु मण्डलपदानि योजनबाहल्येन एक योजनसहस्रम् एकं च चतुस्त्रिंशतं योजनशतम् आयामविष्कम्भाभ्यां त्रीणि योजनसहस्राणि चत्वारि द्युत्तराणि योजनशतानि (३४०२) परिक्षेपेण प्रज्ञसानि । एके एवमाहुः २ । एके पुनरेवमाहुः ३ । ततः योजनबाहल्येन एक योजनसहस्रं एकं च पञ्चत्रिंशतं योजनशतम् आयामविष्कम्भाभ्यां त्रीणि योजनसहस्राणि चत्वारि पञ्चोत्तराणि योजनशतानि परिक्षेपतः प्रज्ञप्तानि, एके एवमाहः ३॥ वयं पुनरेवं वदामः। ततः सर्वाण्यपि मण्डलपदानि अष्टाचत्वारिंशतम् एकषष्टिभागा योजनस्य बाहल्येन अनियतानि आयामविष्कम्भाभ्यां परिक्षेपतः आख्यातानि इति वदेत् । तत्र खलु को हेतुरितिवदेत् । ततो जम्बूद्वीपो द्वीपो यावत् परिक्षेपेण, तत्र यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु तानि मण्डलपदानि अष्टाचत्वारिंशतम् एकषष्टिभागा योजनस्य बाहल्येन नवनवतियोजनसहस्राणि षट्चत्वारिंशतानि योजनशतानि आयामविष्कम्भाभ्यां त्रीणि योजनसहस्राणि पञ्चदशाधिकानि योजनसहस्राणि एकोननवतियोजनानि किञ्चिद्विशेषाधिकानि परिक्षेपतः, तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्तः उत्कर्षकः अष्टादशमुहत्तॊ दिवसो भवति, जघन्या द्वादशमुहूर्ता रात्रिर्भवति, स निष्क्रामन् सूर्यः नवं संवत्सरमाददानः प्रथमेऽहोरात्रे अभ्यन्तरानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, ततः यदा खलु सूर्यः अभ्यन्तरानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु तानि मण्डलपदानि अष्टाचत्वारिंशतम् एकषष्टिभागा योजनस्य बाहल्येन नवनवति योजनसहस्राणि पट् च पश्चचत्वारिंशतं योजनशतं पञ्चत्रिंशतं च एकषष्टिभागा योजनस्य आयामविष्कम्भाभ्यां त्रीणि योजनसहस्राणि पश्चदश च सहस्राणि एकं चोत्तरं योजनशतं कश्चि
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #213

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टोका सू० २० प्रथमप्राभृते अष्टमं प्राभृतप्राभृतम्
२०१ द्विशेषोनं परिक्षेपेण, तदा खलु दिवसरात्रिप्रमाणं तथैव । स निष्क्रामन् सूर्यः द्वितीयेऽहोरात्रे अभ्यन्तरानन्तरं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, ततः यदा खलु सूर्यः अभ्यन्तरानन्तरं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु तानि मण्डलपदानि अष्टाचत्वारिंशतम् एकषष्टिभागा योजनस्य बाहल्येन नवनवति योजनसहस्राणि पटू च एकपञ्चाशतं योजनशतं नव च एकपष्टिभागा योजनस्य आयामविष्कम्भाभ्यां त्रीणि योजनशतसहस्राणि पञ्चदश च सहस्राणि एकं च पञ्चविंशतं योजनशतं परिक्षेपेण प्रज्ञप्तानि । ततः खलु दिवस रात्री तथैव । एवं खलु एतेन नयेन निष्क्रामन् सूर्यस्तस्मादनन्तरात्तस्मादनन्तरं मण्डलतो मण्डलमुपसंक्रामन् उपसंक्रामन् योजनानि पञ्चत्रिंशतं च एकषष्टिभागा योजनस्य एकैकस्मिन् मण्डले विष्कम्भवृद्धिम् अभिवर्तयन् अभिवर्द्धयन् अष्टादश अष्टादश योजनानि परिरयवृद्धिम् अभिवर्द्धयन् अभिवर्द्धयन् सर्वबाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति । तत्र यदा खल सूर्यः सर्वबाह्यं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु तन्मण्डलपदम् अष्टाचत्वारिशतम् एकपष्टिभागा योजनशतसहस्राणि षट् च सहितं योजनशतम् आयामविष्कम्भेण त्रीणि योजनशतसहस्राणि अष्टादशसहस्राणि त्रीणि च पञ्चदशोत्तराणि योजनशतानि परिक्षेषेण, तदा खलु उत्कर्षिका अष्टादशमुहर्ता रात्रिर्भवति, जघन्यो द्वादशमुहूतौ दिवसो भवति, एष खलु प्रथमः षण्मासः, एष खलु प्रथमस्य षण्मासस्य पर्यवसानः । स प्रविशन् सूर्यो द्वितीयं षण्मासमाददानः प्रथमे अहोरात्रे बाह्यानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, ततो यदा खल्ल सूर्यः बाह्यानन्तरमण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, २ तदा खलु तन्मण्डलपदमष्टाचत्वारिंशतम् एकषष्टिभागा योजनस्य बाहल्येन एकं योजनशतसहस्रं षट् च चतुःपञ्चाशतं योजनयतं षडविंशतिश्च एकषष्टिभागा योजनस्य आयामविष्कम्भाभ्यां त्रीणि योजनशतसहस्राणि अष्टादश सहस्राणि द्विगुणितानि च सप्तनवतियोजनशतानि परिक्षेपेण प्रज्ञप्तानि, ततः खलु रात्रि दिवसौ तथैव । स प्रविशन् सूर्यो द्वितीयेऽहोरात्रे बाह्यं तृतीय मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, ततो यदा खलु सूर्यः बाह्यं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु तन्मण्डलपदं योजनशतसहस्रं षट् च अष्टाचत्वारिंशतं योजनशतं द्विपञ्चाशतं च एकषष्टिभागा योजनस्य आयामविष्कम्भेण, त्रीणि योजनशतसहस्राणि अष्टादशसहस्राणि द्विगुणानि एकोनाशीतानि योजनशतानि परिक्षेपेण प्रज्ञप्तानि, दिवसरात्री तथैव, एवं खलु एतेनोपायेन प्रविशन् सूर्यस्तस्मादनन्तरात्तस्मादनन्तरं मण्डलान्मण्डलं संक्रामन् संक्रामन् पञ्च पञ्चयोजनानि पञ्चत्रिंशतं च एकषष्टिभागा योजनस्य एकैकस्मिन् मण्डले विप्फम्भवृद्धिं निर्वेष्टयन निवष्टयन् अष्टादशयोजनानि परिरयवृद्धिं निर्वष्टयन निर्वेष्टयन् सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, ततो यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खल तानि मण्डलपदानि अष्टाचत्वारिंशतम् एकषष्टिभागा योजनस्य बाहल्येन नवनवति योजनसहस्राणि षट् च चत्वारि योजनशतानि आयामविष्कम्भेन त्रीणि योजनशतसहस्राणि पञ्चदश च सहस्राणि एकोनाशीतिश्च योजनानि किश्चिद्विशेषाधिकानि परिक्षेपेण प्रज्ञप्तानि ततः खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्तः उत्कर्षक: अष्टादशमुहूतों दिवसो भवति,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #214

२०२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
जघन्या द्वादशमुहर्ता रात्रि भवति, एष खलु द्वितीयस्य षण्मासस्य पर्यवसानः, एष खलु आदित्यः सम्वत्सरः, एष खलु आदित्यस्य सम्बत्सरस्य पर्यवसानः, तानि सर्वाण्यपि मण्डलपदानि अष्टाचत्वारिंशत मेकषष्टिभागा योजनस्य बाहल्येन, सर्वाण्यपि खलु मण्डलान्तराणि द्वाभ्यां योजनाभ्यां विष्कम्भेण, एष खलु अध्वा व्यशीतिशतप्रत्युत्पत्र, पञ्चदशोत्तराणि योजनशतानि आख्यातानीति वदेत्, ततोऽभ्यन्तरान्मण्डलपदाद्' बाह्य मण्डलपद बाह्यान्मण्डलाढा अभ्यन्तरं मण्डलपदम् एष खलु अध्वा कियान् आख्यात इति वदेत् ततः पञ्चदशोत्तराणि योजनशतानि आख्यातानीतिवदेत् । अभ्यन्तरान्मण्डलपदादु बाह्य मण्डलपदं बाद्यान्मण्डलपदाद् अभ्यन्तरं मण्डलपदम्, एष खलु अध्वा कियान् आख्यात इति वदेत् । ततः पञ्चदशोत्तराणि योजनशतानि अष्टाचत्वारिंशच्चएकषष्टिभागा योजनस्य आख्यान इति वदेत् । ततोऽभ्यन्तरान्भण्डलपदात् बाद्यानि मण्डलपदानि, बाह्यान्मण्डलपदा दभ्यन्तराणि मण्डलपदानि, एष खलु अध्वा कियान् आख्यात इति वदेत् । तत्र पञ्चनवत्युत्तराणि योजनशतानि त्रयोदश च एकपष्टिभागा योजनस्य आख्यात इति वदेत् । अभ्यन्तरान्मण्डलपदाद्वाह्य मण्डलपदं बाह्यान्मण्डलपदादभ्यन्तरं मण्डलपदम् , एष खलु अध्वा कियान् आख्यात इति वदेत् । तत्र पञ्चदशोत्तराणि योजनशतानि आख्यातानि इति वदेत् ॥ सू० २०॥
॥ इति अष्टमं प्राभृतप्राभृतम् ॥ प्रथमं प्राभृतं समाप्तम् ।। टीका-सप्तमं प्राभृतप्राभूतमुक्त्वा साम्प्रतमष्टमं प्रारभ्यते तत्र मण्डलानां विष्कम्भो वक्तव्य इत्यस्य अर्थाधिकारस्य प्रश्नसूत्रमाह-'ता सव्या विणं मंडलवया केवइयं बाहल्लेणं केवइयं आयामविक्खंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं आहिताति वएन्जा' तावत् सर्वांग्यपि खलु मण्डलपदानि कियद् बाहल्येन कियदायामविष्कमेण कियत्परिक्षेपेण अख्यातानि इति
आठवां प्राभृतप्राभृत प्रारंभ टीकार्थ-सातवां प्राभृतप्राभृत का कथन करके अब आठवां प्राभृत प्राभृत का प्रारंभ करते हैं इस आठवें प्राभृत प्राभृत में 'मण्डलानां विष्कम्भो वक्तव्यः' इस अर्थाधिकार का विचार करने के हेतु से सूत्रकार प्रश्नमत्र कहते हैं 'ता सव्वा वि णं मंडलवया केवइयं बाहल्लेणं केवइयं आयामविवभेणं केवइयं परिक्खेवेणं आहितेति वएजा' हे भगवन् सभी मंडल पद कितना
આઠમા પ્રાકૃતપ્રાભૃતનો પ્રારંભ ટીકાર્ય - સાતમાં પ્રાકૃતપ્રાભૃતનું કથન કરીને હવે આઠમું પ્રાભૃતપ્રાભૃત પ્રારંભ ५२यामा भाव छ, सा माम प्रामृतप्रभृतमा (मंडलानां विष्कंभो वक्तव्यः) मा अधि॥२॥ समयमा विया२ ४२१॥ भाटे सूत्र१२ प्रश्नसूत्र ४ छ-(ता सव्वावि णं मंडलवया केवइयं बाहल्लेणं केवइयं आयामविक्खंभेणं केवइपं परिक्खेवेणं आहितेति वएज्जा) लगवन् मा भ31५६ मा माया भने ३८८ मायामपि
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #215

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टोका सू० २० प्रथमप्राभृते अष्टमं प्राभृतप्राभृतम् २०३ वदेत् ॥ स्थीयतां तावत् बहुविधप्रतिपति सहिता मण्डलसंस्थिति भवद्भिराख्याता, सम्प्रति मण्डलानां विषये बहु प्रष्टव्यमस्ति तत् श्रूयतां तावत् सर्वाण्यपि मण्डलपदानि-मण्डलरूपाणि पदानि स्थानानि सूर्यमण्डलस्थानानि, कियत-कियन्मात्र बाहल्येन विस्तृततया कियन्मात्र मायामविष्कम्भाभ्यां दैर्घ्यविस्ताराभ्याम् कियन्मात्रं परिक्षेपेण--परिधिना आख्यात मिति वदेत्-कथयेत् प्रणतं मां बोधयेत् एवं भगवता प्रणतेन कुशाग्रधिया शिष्येण प्रश्ने कृते सति वीतरागो भगवान् एतद्विषये परतीर्थिकप्रतिपत्तीनां मिथ्याभावोपदर्शनायाचार्यदिशा प्रथमतस्ता एवोपन्यस्यति-'तत्थ खलु इमा तिण्णि पडिवत्तिओ पण्णत्ताओ' तत्र खलु इमास्तिस्रः प्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः, तत्र-मण्डलबाहल्यादि विचारविषये खलु-इति निश्चितम् बाहल्यचाले एवं कितने आयामविष्कंभवाले तथा कितना परिक्षेपवाले कहे गये हैं सो आप मुझे कहिये । कहने का भाव यह है कि-आपने अनेक प्रकार की प्रतिपत्ति सहित मंडल की संस्थिति यानि व्यवस्था कही है। अब भी मंडलों के विषय में बहुत ही पूछने का है वह आप सुनिये सभी मंडलपद माने मंडलरूप स्थान अर्थात् सूर्य मंडल के स्थान कितना बाहल्यवाला माने स्थूलतावाला कितना आयाम विष्कम्भवाला माने दैर्ध्य विस्तारयुक्त कितने परिक्षेपवाला अर्थात् परिधिवाले कहे गये है सो आप कहिए । इस प्रकार से कुशाग्र बुद्धि गौतमस्वामीने प्रणाम करके प्रश्न करने पर वीतराग परमार्थदर्शी प्राप्त केवलज्ञान भगवान् महावीर स्वामीने इस विषय में परतीर्थिकों के मिथ्याभावों को दिखाने के हेतु से परतीथिकों के आचार्यों ने कही हई प्रतिपत्तियों को कहते हैं
'तत्थ खलु इमा तिण्णि पडिवत्तीओ पण्णत्ताओ' हे गौतम ! तुमने पुछे हुवे विषय में ये तीन प्रतिपत्तियां कही है। कहने का भाव यह है कि मण्डलों વાળા તથા કેટલા પરિક્ષેપવાળા કહેવામાં આવેલ છે, તે આપ મને કહો. કઠોવાનો ભાવ એ છે કે આપે અનેક પ્રતિપત્તિ સહિત મંડળની સંસ્થિતિ અર્થાત્ મંડળની વ્યવસ્થા કહેલ છે, હજી પણ મંડળના વિષયમાં ઘણું જ પૂછવાનું છે. તે આપ સાંભળે બધા મંડળપદ એટલે મંડળરૂપ સ્થાને એટલે કે સૂર્યમંડળના સ્થાને કેટલા બાહુલ્યવાળા એટલે કેટલા સ્કૂલ, કેટલા આયામવિઝંભવાળા એટલે કે લંબાઈ વાળા અને કેટલા પરિક્ષેપવાળા કહેવામાં આવેલા છે? તે આપ કૃપા કરીને મને કહો. આ પ્રમાણે કુશાગ્ર બુદ્ધિવાળા શ્રી ગૌતમસ્વામીએ વંદન કરીને પ્રશ્ન ઉપસ્થિત કરવાથી વીતરાગ પરમાર્થ દશ પ્રાપ્ત કેવળજ્ઞાનવાનું ભગવાન્ મહાવીર સ્વામીએ આ વિષયમાં પરતીથિકના મિથ્યાભાવે બતાવવાના ઉદ્દેશથી પરતીર્થિકોના આચાર્યોએ કહેલ પ્રતિપત્તિનું કથન કરે છે, જે આ પ્રમાણે છે
(तत्थ खलु इमा तिष्णि पडिवत्तीओ पण्णत्ताओ) हे गौतम ! तमे प्रश्न ४२स विषयमा આ ત્રણ પ્રતિપત્તિ કહેલ છે. કહેવાનો ભાવ એ છે કે–મંડળોના બાહભ્યાદિ વિચારના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #216

२०४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे इमाः-वक्ष्यमाणप्रकारा स्तिस्रः-त्रिप्रकाराः प्रतिपत्तयः-परमतरूपा विचारभेदाः प्रज्ञप्ता:कथिताः । तद्यथा-'तत्थ णं एगे एवमाहंमु' तत्र एके एवमाहुः १, तत्र-तेषां-त्रयाणां मध्ये एके प्रथमास्तीर्थान्तरीयाः एवं-वक्ष्माणप्रकारं स्वमतमाहुः-कथयन्ति, स्वमतमुपन्यस्यति यथा-'ता सव्वा वि णं मंडलवया जोयणं बाहल्लेणं एगं जोयणसहस्सं एगं च तेत्तीसं जोयणसयं आयामविक्खं भेणं तिणि जोयणसहस्साई तिण्णि य णवणउए जोयणसए परिक्खेवेणं पण्णत्ते' तानि सर्वाण्यपि मण्डलपदानि योजनबाहल्येन एकं योजनसहस्रम् एकं च त्रयस्त्रिंशद्' योजनशतम् आयामविष्कम्भाभ्यां त्रीणि योजनसहस्राणि त्रीणि च नवनवति योजनशतानि परिक्षेपेण प्रज्ञप्तानि । तानि सर्वाण्यपि मण्डलपदानि-सूर्यमण्डलस्थानानि के बाहल्यादि विचार के विषय में ये वक्ष्यमाण प्रकार की तीन प्रकार की प्रतिपत्ति माने परमतरूप विचार भेद कहे गये हैं। वे इस प्रकार से हैं-'तत्थ णं एगे एवमासु' १ उन तीन प्रकार के परमतवादियों में कोई एक प्रथम मतावलम्बी इस प्रकार से अपने मत के विषय में कहते हैं जैसे कि-'ता सव्वा विणं मंडलवया जोयणं बाहल्लेणं एगं जोयणसहस्सं एगं च तेत्तीसं जोयणसयं आयामविक्खंभेणं तिन्नि जोयणसहस्साई तिण्णिय णव णउए जोयणसए परिक्खेवेणं पण्णत्ते' वे सभी मण्डल पद प्रत्येक बाहल्य से एक योजन तथा एक हजार योजन अधिक एक सो तेतीस, १३३ योजन आयामविष्कंभ से तथा तीन हजार तीन सो नन्नाणु योजन परिक्षेप से कहा है । कहने का भाव यह है कि वे सभी सूर्य मंडल स्थान प्रत्येक मंडल बाहल्य से एक हजार योजन तथा १३३ एक सो तेतीस योजन आयामविष्कंभ से माने दैर्घ्य विस्तार से तथा तोन हजार तीन सो नन्नाणु योजन ३३९९ परिक्षेप से माने परिधि से कहा है।
यहां उन तीर्थान्तरीयों के इस प्रकार के मंडल के आयामविष्कम्भ का સંબંધમાં વયમાણ પ્રકારની ત્રણ પ્રતિપત્તિ અર્થાત્ પરમત રૂપ વિચાર ભેદ કહેલ છે. तमा प्रमाणे छ-(तत्थ एगे एवमाहेसु) से ना ५२भतवाडीयोभा मे પહેલે પરમતવાદી આ નીચે જણાવવામાં આવેલ પ્રકારથી પિતાના મતના સંબંધમાં थन ३२ छ. भ 3-(ता सव्वा वि णं मंडलवया जोयणं बाहल्लेणं एगं जोयणसहस्सं एवं च तेत्तीसं जोयणसयं आयामविक्खंभेणं तिन्नि जोयणसहस्साई तिन्नि य णवण उए जोयणसए परिक्खेवेणं पण्णत्ते) से तमाम म५हो पायथा ये योन तथा से हार એક તેત્રીસ જન આયામવિખંભથી તથા ત્રણ હજાર ત્રણસો નવ્વાણું પેજન પરિપથી કહેલ છે, કહેવાનો ભાવ એ છે કે બધા જ સૂર્યમંડળ સ્થાનો એક એક હજાર એકસો તેત્રીસ પેજન આયામ વિખંભથી એટલે કે દીર્ઘપણાથી ત્રણ હજાર ત્રણસે નવાણુ ૩૩૯૯ જન પરિધિવાળા કહેલ છે. એ તીર્થાન્તરીયના આચાર્યોના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #217

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २० प्रथमपाभृते अष्टमं प्राभृतप्राभृतम् __ _२०५ योजनबाहल्येन-प्रत्येकं योजनमेकं बाहल्येन पिण्डेन एकं योजनसहस्रम् एकं च त्रयस्त्रिंशतं १३३ योजनशतं-त्रयस्त्रिंशदधिक योजनशतम्, १३३ आयामविष्कम्भाभ्यां-दैर्ध्य विस्ताराभ्याम् त्रीणि योजनसहस्राणि त्रीणि नवनवति योजनशतानि ३३०० परिक्षेपतः-परिधिना प्रज्ञतानि-कथितानि, इह च तेषां तीर्थान्तरीयाणा मनेन मण्डलस्यायामविष्कम्भयोः परिमाणमेकं योजनसहस्र मेकं योजनशतं त्रयस्त्रिंशदधिकमायामविष्कम्भाभ्यां ते परिरयपरिमाणं-वृत्तपरिमाणं, नतु वृत्तपरिमाणम-किन्तु वृत्तपरिमाणात् त्रिगुणमेव परिपूर्ण मिच्छन्ति नतु न्यूनाधिकमत स्त्रीणियोजनसहस्राणि त्रीणिशतानि नवनवतानि इत्थमुक्ततैरिति, यथासहस्रस्य त्रीणि सहस्राणि, शतस्य त्रीणिशतानि त्रयस्त्रिंशतश्च नवनवतानीति । परन्तु इदं परिरयपरिमाणं परिरयगणितेन व्यभिचारि,। तद्गणितसूत्रं च यथा-'विक्खंभवग्गदह गुणकरणी वट्टस्स परिरओ होइ' विष्कम्भवोऽदशगुणकरणात् वृत्तस्य परिरयो भवति ।। 'वर्गेण वर्ग गुणयेद्भजेच्च' इति नियमात्, त्रयाणां वर्गों नव, किश्चिदधिकत्रयाणां वर्गोऽदश भवेत, सावयवस्य वर्गों न पूर्णाङ्क: किन्तु सावयव एव भवति, तेन सप्तविष्कम्भस्य स्थूल परिमाण एक हजार योजन एक सो तेतीस पोजन अधिक माने ग्यारह सो तेतीस योजन आयामविष्कंभ से परिरयपरिमाण है वृत्त-वर्तुल परिमाण नहीं है परंतु वृत्त परिमाण से तीन गुना ही परिपूर्ण कहते हैं, न्यूनाधिक नहीं अतः तीन हजार योजन तोन सो नन्नाणु इस प्रकार से उन्होंने कहा है जैसे हजार का तीन हजार शत का तीन शत एवं तेतोस इस प्रकार उन्होंने कहा है। परंतु यह परिरय परिमाण परिरयपणित प्रमाण से भिन्न प्रकार से है वह गणित सूत्र इस प्रकार से है-'विक्खंभ वग्ग दहगुणकरणी वस्स परिरओ होई' विष्कम्भ के वर्ग को दस गुना करने पर वृत्त का परिरय होता है, 'वर्गेण वर्ग गुणयेद्भजेच्च' इस नियम से तीन का वर्ग नव होता है कुछ अधिक तीन का वर्ग दस होता है अवयववाले का वर्ग पूर्णाङ्क नहीं होता परंतु सावयव ही होता है अतः सात विष्कम्भ की स्थूल परिधि बावीस होती કથનાનુસાર આ પ્રમાણે મંડળના આયામવિષ્કભનું પ્રમાણ ત્રણ હજાર નવસે નવ
જન થાય છે. આયામવિઝંભથી પરિધિનું પ્રમાણ વૃત્ત- વર્તલ પરીમાણ નથી પરંતુ વૃત્ત પરિમાણથી ત્રણ ગણું પરિપૂર્ણ કહેલ છે. ન્યૂનાધિક નહીં તેથી ત્રણ હજાર ત્રણ આ પ્રમાણે તેઓએ કહેલ છે. જેમ કે એક હજારના ત્રણ હજાર અને એકસના ત્રણસો અને તેત્રીસ આ રીતે તેમણે કહેલ છે. પરંતુ આ પરિરય પરિમાણ પરિચયના ગણિત प्रभागुथी हा प्रा२नु छ, ते गणित सूत्र २१ प्रमाणे छे. (विक्खंभवग्गदहगुणकरणी वट्टरस परिरओ होई) विमना पान सग। ७२पाथी वृत्तनो परिश्य थाय छ, (वर्गेण वर्ग गुणयेद्भजेच्च) 0 नियमानुसा२ नो नव थाय छे. ४७४ क्यारे ना વર્ગ દસ થાય છે. અવયવવાળાને વર્ગ પૂર્ણાક થતું નથી પરંતુ સાવયવ જ થાય છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #218

२०६
सूर्यप्रज्ञप्तिसत्र परिधयः द्वाविंशतिः, सूक्ष्म परिधयश्च २१ + १ एवं सर्वत्र, 'व्यासे भनन्दाग्निहते विभक्तेरववाणसूर्यः परिधिः स सूक्ष्मः' तथा-'व्यासे द्वाविंशतिघ्ने विहतेऽथ शैले....' इत्यादि नियमदर्शनात् तीर्थान्तरीयाणां परिरयपरिमाणगणितं व्यभिचरति, तेन हि परिरयपरिमाणानयने त्रीणि योजनसहस्रणि पञ्चशतानि व्यशीत्यधिकानि किञ्चित् समधिकान्यागच्छन्ति, तथाहि-एकं योजनसहस्रमेकं च योजनशतं त्रयस्त्रिंशदधिक मित्येकादश योजनशतानि त्रयस्त्रिंशदधिकाकि=११३३ भवन्ति, एतेषां वर्गों यदि विधीयते तदा जातो नवाष्टषट्व्यष्ट सूर्य समः १२८३६८९ इदं दशभिर्गुणितं जातम्-१२८३६७९० एतेषा मासन्नमूलानयनेनागच्छति यथोक्तं परिरयपरिमाण मतस्तन्मतेन परिरयपरिमाणं व्यभिचारि, एवमुत्तरमपि मतद्वयं परिभावनीयम् । 'एगे एव माहंसु १' एके एवमाहुः १, एके-प्रथमा स्तीर्थान्तरीया है तथा सूक्ष्म परिधि २१ + १३, इस प्रकार सर्वत्र समझ लेना, 'व्यासेभनन्दाग्निहते विभक्ते रववाण सूर्यैः परिधिः स सूक्ष्मः' तथा 'व्यासे द्वाविंशतिघ्ने विहृतेऽथ शैले' इत्यादि नियम से पहला तीर्थान्तरीय का परिरय परिमाण का गणित व्यभिचरित होता है, अतः परिरय परिमाण लाने में तीन हजार योजन पांच सो तिरासी से कुछ अधिक होता है जैसे कि एक हजार एक सो तेतीस योजन अर्थात्-११३३ ग्यारह सो तेतीस योजन होता है इनका जो वर्ग किया जाय तो नव, आठ, छह, तीन, आठ आदित्य समानांक होता है अर्थात् १२८३६८९ बारह लाख तिरासी हजार छह सो नवासी होता है इसको दस से गुणा करने पर १२८३६७९० एक करोड अठाइस लाख छतीस हजार सात सो नव्वे इस प्रकार से यथोक्त परिरयपरिमाण मिल जाता है इस कारण पूर्वोक्त परतीर्थिक का कहा हुवा परिरय परिमाण संगत नहीं होता है इस प्रकार दूसरा एवं तीसरा परमतवाले के मत की भी भावना कर તેથી સાત વિધ્વંભની સ્થૂલ પરિધિ બાવીસ થાય છે. તથા સૂક્ષમ પરિધિ ૨૧૪૩૩૬ थाय छ मा प्रमाणे म सभ यु (व्यासे मन्दाग्निहत्ते विभक्ते रवबाणसूयः परिधिः स सूक्ष्मः) तथा (व्यासे द्वाविंशतिध्ने विद्रतेऽथशैले) त्या प्रा२ना नियमथी पडसा तीर्था. તરીયના પરિમાણુનું ગણિત વ્યભિચરિત છે, તેથી પરિરય પરિમાણ લાવવા ત્રણ હજાર પાંચસો વ્યાશીથી કંઈક વધારે થાય છે, જેમકે-એક હજાર એકસે તેત્રીસ એજન અર્થાત્ ૧૧૩૩ અગીય રસો તેત્રીસ જન થાય છે, અને જે વર્ગ કરવામાં આવે તે નવ, આઠ, છ, ત્રણ, આઠ અને બાર આ પ્રમાણે અંકે થાય છે, અર્થાત્ ૧૨૮૩૬૮૯ બાર લાખ ચાશી હજાર છસે નેવાસી થાય છે, અને દસથી ગુણવાથી ૧૧૮૮૩૬૯૦ એક કરોડ અઢાર લાખ છત્રીસ હજાર સાતસો નેવું આ પ્રમાણે યક્ત પરિચય પરિમાણુ થઈ જાય છે. તેથી પૂર્વોક્ત પરતીથિ કે કહેલ પરિચય પરિમાણ સંગત થતું નથી. આ પ્રમાણે બીજા भने त्रीan ५२मतवाहीना भतनी भावना ४२री सेवा (एगे एवमासु) मा पूर्वरित प्राथी
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #219

२०७
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २० प्रथमप्राभृते अष्टमं प्राभृतप्राभृतम् एवं-पूर्वोक्तप्रकारं स्वमतमाहुः कथयन्ति । 'एगे पुण एवमाहंसु २' एके पुनरेवमाहुः २, एके द्वितीया स्तीर्थान्तरीयाः पुनः-प्रथमस्य मतं श्रुत्वा एवं-अनन्तरोच्यमानस्वरूवं स्व वक्तव्यमाहुः कथयन्ति, तद्यथा-'ता सव्वा विणं मंडलवया जोयणं बाहल्लेणं एग जोयणसहस्सं एगं च चउत्तीसं जोयणसयं आयामविक्खंभेणं तिण्णि जोयणसहस्साई चत्तारि विउत्तरे जोयणसए परिक्खेवेणं पण्णत्ते' तावत् सर्वाण्यपि मण्डलपदानि योजनबाहल्येन एक योजन सहस्रम् एकं च चतुस्त्रिंशतं योजनशतम् आयामविष्कम्भाभ्यां त्रीणि योजनसहस्राणि चत्वारि द्युत्तराणि योजनशतानि परिक्षेपेण प्रज्ञप्तानि ।। मण्डलपदस्थितौ प्रथमस्प तीर्थान्तरीयस्यानार्पमतं श्रुत्वा विघूर्णचित्ताः द्वितीयाः कथयन्ति यत् भो भगवन् ! तर मतमनार्ष प्रतिभाति, सत्समाधीतमार्यसम्मतं च मन्मतं श्रूयतां तावत्, सर्वाण्यपि मण्डलपदानि-सूर्यमण्डलपदानि सूर्यमण्डलस्थानानि प्रत्येकमेकं योजन-योजनबाहल्येन योजनवृद्धया, एकं योजन सहस्रम् एकं च चतुस्त्रिंशतं योजनशतं-चतुस्त्रिंशदधिकं योजनशतम् १३४ योजनानि, सर्वमेलनेन-सहस्रमेलनेन-११३४ योजनानि आयामविष्कम्भाभ्यां त्रीणि योजनसहस्राणि चत्वारि योजनशतानि धुत्तराणि-३४०२ योजनशतानि परिक्षेपत:-परिधिप्रमाणतः प्रज्ञप्तानि-कथितानि । तथाहि द्वितीयस्य मतेन विष्कम्भपरिमाणात् परिरयपरिमाणं परिलेवें 'एगे एवमासु' इस पूर्वोक्त प्रकार से प्रथम तीर्थान्तरीय अपने मत का प्रतिपादन करते हैं।१।। _ 'एगे पुण एवमासु' दूसरा परतीर्थिक प्रथम मतवादी का मत को सुन कर के अनन्तर कथ्यमान स्वरूपवाला अपने मत विषय में कहते हैं जैसे की'ता सव्वा वि णं मंडलवया जोयणं बाहल्लेणं एगं जोयणसहस्सं एगं चउतीसं जोयणसयं आयामविक्खंभेणं तिन्नि जोयणसहस्साई चत्तारि वि उत्तरे जोयणसए परिक्खेवेणं पण्णत्ते' वे सभी मंडल पद एक योजन बाहल्य से तथा एक हजार योजन तथा एक सो चोतीस योजन आयामविष्कम्भ से तथा तीन हजार चार सो दो योजन परिक्षेप से माने परिधि परिमाण से कहा है इस प्रकार दूसरे परवादी के मत से विष्कंभ के परिमाण से परिरय का પ્રથમ તીર્થાન્તરીય પિતાના મતનું પ્રતિપાદન કરે છે. IN
(एगे पुण एवमासु) मा ५२तीथि या मतवाहीनु थन सामजान माह પછી કહેવામાં આવનાર સ્વરૂપથી પિતાના મતને સંબંધમાં કહેવા લાગ્યો તે આ પ્રમાણે छ (ना सव्या विणे मंडलवया जोयणं बाहल्लेणं एग जोयणसहसं एगं चउतीसं जोयणसयं आयामविक्खभेणं तिन्नि जोयणसहस्साई चत्तारि विउत्तरे जोयणसए परिक्खेवेणं पण्णत्ते) से બધા મંડળ પદ બાહલ્યથી એક જન એક હજાર એકસે ચોત્રીસ પેજન આયામ વિઝંભથી તથા ત્રણ હજાર ચાર બે જન પરિક્ષેપથી અર્થાત્ પરિધિના પરિમાણથી કહેલ છે. આ પ્રમાણે બીજા પરમતવાદીના મતથી વિષ્કભ પરિમાણથી પરિરયનું પરિમાણ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #220

२०८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे पूर्ण त्रिगुणमेव, यथात्र विष्कम्भमानम्-११३४ तथा परिरयपरिमाणं-परिधिमानम्-३४०२। इदं ११३४+३-३४०२ त्रिगुणव्याससमं परिधिपरिमाणं जातम् । यथात्र सहस्रस्य त्रीणि सहस्राणि, शतस्य त्रीणि शतानि चतुस्त्रिंशतो धुत्तरं शतमिति द्वितीयस्य डिण्डिमघोषः। 'एगे एवमाहंसु" एके एवमाहुः २। एके-द्वितीयाः एवं-पूर्वोक्तस्वरूपं-विष्कम्भमानात् परिरयपरिमाणं परिपूर्ण त्रिगुणतुल्यमेवेति स्वरूपं स्वमतमाहुः कथयन्ति । 'एगे पुण एक माहंसु३' एके पुनरेवमाहुः ३॥ एके-तृतीया स्तीर्थान्तरीयाः पुनः प्रथम द्वितीययो मतं श्रुत्वा एवम्-अनन्तरोच्यमानस्वरूपं स्वमतमाहुः कथयन्ति । तद्यथा-'ता जोयणं बाहल्लेणं एगं जोयणसहस्सं एगं च पणतीसं जोयणसयं आयामविक्खंभेणं तिण्णि जोयणसहस्साई चत्तारि पंचुत्तरे जोयणसए परिक्खेवेणं पण्णत्ता' तावत योजनबाहल्येन एक परिमाण परिपूर्ण तीन गुना होता है । यहां पर विष्कंभमान-११३४ ग्यारह सो चोतीस योजन तथा परिरय माने परिधि का परिमाण ३४०२त्रण हजार चार सो दो यह ११३४+३=३४०२ तिन गुणा व्यास तुल्य परिधि का परिमाण होता है। यहां पर हजार का तीन हजार सौ का तीन सो इस प्रकार तीन हजार चार सो दो होता है । यह दूसरे परतिर्थिक की घोषणा कही है 'एगे एवमाहंसु' २ दूसरे मतवादी का यह पूर्वोक्त स्वरूप विष्कम्भमान से परिरय माने परिधि का परिमाण परिपूर्ण तिन गुणा समान स्वरूपवाला अपना मत कहते हैं ।२।
'एगे पुण एवमासु' ३ कोई एक तीसरा अन्य मतावलम्बी प्रथम एवं दूसरे का मत को सुन करके निम्न प्रकार से अपने सिद्धांत का प्रतिपादन करता हुवा कहता है जैसे कि 'ता जोयणं बाहल्लेणं एग जोयणसहस्सं एग च पणतीसं जोयणसयं आयामविक्खंभेणं तिन्नि जोयणसहस्साई चत्तारि પૂરેપૂરૂં ત્રણ ગણું થાય છે અહીયાં વિષ્કાન=૧૧૩૪ અગીયારસો ત્રીસ જનનું તથા પરિશ્ય અર્થાત્ પરિધિનું પરિમાણ ૩૪૦૨ ત્રણ હજાર ચારસો બે થાય છે આ ૧૧૩૪૪ ૩=૩૪૦૨ આ રીતે ત્રણગણ વ્યાસ બરાબર પરિધિનું પરિમાણ થાય છે. અહીંયાં હજારના ત્રણ હજાર અને તેના ત્રણસો આ રીતે ત્રણ હજાર ચાર બે થઈ જાય છે. આ પ્રમાણે भील ५२तीथिनी घोष।। ४हेस छ, (एगे एवमाहंस) मीन मन्यतथिमा पूर्वात સ્વરૂપથી વિષ્કભના માનથી પરિધિનું માન પૂરેપૂરૂં ત્રણગણું થાય છે તેમ બીજા વાદીને મત છે. રા
(एगे पुण एपमासु) से श्री मारना सन्य मतवाही पता भने मीan તીથિકોના મતોને સાંભળીને આ નીચે જણાવવામાં આવેલ પ્રકારથી પોતાના સિદ્ધાંતનું प्रतिपादन ४२०i nायो (ता जोगणं बाहल्लेणं एग जोयणसहस्सं एगं च पणतीसं जोयणसयं आयामविक्खंभेणं तिन्नि जोयणसहस्साई चत्तारि पंचुत्तरे जोयणसए परिक्खेवे णं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #221

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २० प्रथमप्राभृते अष्टमं प्राभृतप्राभृतम् __ २०९ योजनसहस्रम् एकं च पञ्चत्रिंशत योजनशतम् आयामविष्कम्भाभ्यां त्रीणि योजनसहस्राणि चत्वारि पञ्चोत्तराणि योजनशतानि परिक्षेपतः प्रज्ञप्तानि ॥ प्रथम द्वितीययोर्मतं श्रुत्वा तृतीया स्तीर्थान्तरीयाः कथयन्ति-भवतो ढूयोरपि मते विष्कम्भमानमेवासमीचीनं येन परिरयपरिमाणमशुद्ध मतः शुद्धं मन्मतं तावत् श्रूयताम्-सर्वाण्यपि मण्डलपदानि-सूर्यमण्डलपदानि-सूर्यमण्डलस्थानानि योजनबाहल्येन-योजनवृद्धया एकं योजनसहस्रम् एकं च पञ्चत्रिंशतं योजनशतं-पश्चत्रिंशदधिकं योजनशतम्-११३५ एतत्तुल्यमायामविष्कम्भाभ्यांदैर्ध्यविस्ताराभ्यां त्रीणि योजनसहस्राणि चत्वारि पश्चोत्तराणि योजनशतानि--पञ्चोत्तराणि चत्वारि योजनशतानि-३४०५ योजनानि परिक्षेपतः-परिधिप्रमाणतः प्रज्ञप्तानि, तथाहिएकस्य योजनसहस्रस्य त्रीणि योजनसहस्राणि, शतस्य त्रिगुणानि त्रीणि शतानि, पञ्चत्रिंशत स्त्रिगुणं पञ्चोत्तरं शतमिति विष्कम्भमानात् परिपूर्ण त्रिगुणतुल्यं परिरयपरिमाणं भवतिपंचुत्तरे जोयणसए परिक्खेवेणं पण्णत्ता' एक योजन बाहल्य से एक हजार योजन एवं एक सो पैंतीस योजन आयामविष्कम्भ से तीन हजार योजन एवं चारसो पांच योजन परिक्षेप से कहा है, अर्थात् प्रथम दूसरे का मन को सुन कर के तीसरा तीर्थान्तरीय स्व सिद्धांत को प्रगट करता हुवा कहता है कि आप दोनों का विष्कम्भमान सम्यग नहीं है तथा परिरय का परिमाण भी अशुद्ध होता है अतः मेरा मत ही सम्यग् प्रकार का होने से आपलोग इस को सुनिये-सभी सूर्य मंडलस्थान योजन की बाहल्यता माने पृद्धि से एक हजार एकसो पैंतीस योजन ११३५ इतना आयामविष्कम्भ से माने दैर्घ्य विस्तार से कहा है तथा तीन हजार चारसो पांच ३४०५ योजन का परिक्षेप माने परिधि का प्रमाण होता है । जैसे कि एक हजार योजन का तीन हजार सौका तीन गुना सो माने तोनसो पैंतीस का तिगुना एकसो पांच इस प्रकार विष्कम्भमान से परिपूर्ण तिन गुणा परिरथ का परिमाण होता है जैसे पण्णत्ते) २४ योनि मास्यथा ये 1२ पात्रीस यो मायाभविष्मया ત્રણ હજાર ચારસો પાંચ જન પરિક્ષેપથી કહેલ છે, અર્થાત્ પહેલા અને બીજા પરમત વાદીના મતો રાંભળીને ત્રીજો તીર્થાન્તરીય પિતાના સિદ્ધાંતને પ્રગટ કરતો થકો કહેવા લાગ્યા કે તમે બન્નેના કહેવા પ્રમાણે વિષ્ક્રભનું પરિમ ણ બરોબર નથી અને પરિધિનું માપ પણ અશુદ્ધ છે, તેથી મારે મત તમે સાંભળે બધા સૂર્ય મંડળ સ્થાનો જનની બાહલ્યતા અર્થાત્ વૃદ્ધિથી એક હજાર એકસો પાંત્રીસ જન ૧૧૩૫ આટલા પરિમાણના આયામ વિષંભ અર્થાત્ લંબાઈ પહોળાઈ વાળા કહેલ છે, તથા ૩૪૦૫ ત્રણ હજાર ચારસો પાંચ જન પરિક્ષેપ અર્થાત્ પરિધિનું પ્રમાણ થાય છે. જેમકે-એક હજાર એજનના ત્રણ હજાર અને સોના ત્રણ ગણુ ત્રણ અને પાંત્રીસના ત્રણગણું એક પાંત્રીસ આ રીતના વિષ્ઠભમાનથી પુરૂં ત્રણ ગણુ પરિધિનું પરિમાણ થાય છે. જેમકે ૧૧૩૫+૪=૩૬૦૫
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #222

सूर्यप्रशप्तिसूत्रे ११३५+३=३४०५, केवलमत्र द्वितीयमतययासमानमेव पृथगुक्तम् अर्थात प्रथमस्य विष्कम्भमानाद् द्वितीयस्य विष्कम्भमानं पृथक् द्वितीयात् तृतीयस्य पृथगुक्तं दृश्यते, परिरयपरिमाणगणितं तु सर्वेषां समानमेव, विष्कम्भमानात् परिधिमानं त्रिगुणमेव त्रयाणां मते । तद्यथा
(१) प्रथमस्य मते विष्कम्भमानम् =११३३ परिधिमानम् ३३९९ (२) द्वितीयस्य विष्कम्भमानम् ११३४ परिधिमानम् ३४०२ (३) तृतीयस्य विष्कम्भमानम् ११३५ परिधिप्रमाणम्-३४०५
सर्वत्र विष्कम्भमानात् परिधिमानं त्रिगुणतुल्यमेवेति त्रीण्यपि मतानि मिथ्यारूपाणि परिरयपरिमाणमात्रेऽपि व्यभिचारदर्शनात् तेभ्यः पृथक् स्वमतमुपन्यस्यति-भगवान् वीत११३५+३=३४०५ यहां पर केवल दूसरा दो के मत समान ही है अर्थात् प्रथम वादी के विष्कम्भमान से दूसरे का विष्कम्भमान पृथक होता है दूसरे से तीसरे वादी का मत भिन्न होता है परंतु परिरय परिमाण का गणित तो सभी का समान ही होता है तीनों के मत से विष्कम्भ के मानसे परिधि का मान तीन गुना ही होता है, जो इस प्रकार से होता है
(१) प्रथम वादि के मत से विष्कम्भ का मान ११३३ ग्यारहसो तेतीस योजन तथा परिधिमान ३३९९ तेतोससो नन्नाणु
(२) दूसरे वादी के मत से विष्कम्भमान ११३४ ग्यारहसो चोतीस तथा परिधि मान-३४०२ तीन हजार चारसो दो
(३) तीसरा वादी के मत से विष्कम्भमान ११३५ ग्यारहसो पैंतीस तथा परिधि प्रमाण ३४०५ तीन हजार चारसो पांच तीनों के मत से विष्कम्भ के मान से परिधि का मान तिनगुणा समान ही है। ये तान मत मिथ्यारूप है આ કથનમાં કેવળ બીજા બે મત સરખો જ છે, અર્થાત્ પહેલાવાદીના વિઝંભમાનથી બીજાને વિખંભમાન જુદો પડે છે, બીજા વાદીના કથન કરતાં ત્રીજા વાદીને મત જુદો છે પરંતુ પરિધિના પરિમાણનું ગણિત તે બધાનું સરખું જ છે. ત્રણેના મતથી વિષ્કભના માનથી પરિધિનું માન ત્રણગણું જ થાય છે.
(૧) પહેલા વાદિના મતથી વિધ્વંભનું માન ૧૧૩૩ અગીયારસે તેત્રીસ જન તથા પરિધિનું માન ૩૩૯૯ ત્રણ હજાર ત્રણસે નવાણ અર્થાત્ તેત્રીસ નવ્વાણુ થાય છે.
(૨) બીજા વાદીના મતથી વિખંભનું માન ૧૧૩૪ અગીયારસે ચોત્રીસ તથા પરિધિનું માન ૩૪૦૨ ત્રણ હજાર ચારસો છે.
(૩) ત્રીજા વાદીના મતથી વિખુંભનું માન ૧૧૩૫ અગ્યારસે પાંત્રીસ તથા પરિધિનું પ્રમાણ ૩૪૦૫ ત્રણ હજાર ચાર પાંચ છે. ત્રણેના મતથી વિષ્કભના માપથી પરિધિનું માપ ત્રણગણું થાય છે એ રીતે સમાનતા છે. આ ત્રણેના મત મિથ્યાભાવને બતાવવા.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #223

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० १८ प्रथमप्राभृते षष्ठं प्राभृतप्राभृतम्
२११ रागो गुणेश्वरः सर्वेश्वरः सर्वज्ञो यथा-'वयं पुग एवं वयामो' वयं पुनरेवं वदामः ॥ यथार्थसिद्धान्तवतारो वयं पुनः-सर्वेभ्यः पृथक् एवं-वक्ष्यमाणवरूपं स्वमतं यथार्थसिद्धान्तरूपं वदामः कथयामः, तयथा-'ता समावि मंडलाया अडतालीसं एगठिमागे जोयणस्स बाहल्लेणं अणियता आयामविखंभेगं परिक्खेवेणं आहिताति वएजा' तावत् सर्वाण्यपि मण्डलपदानि अष्टाचत्वारिंशतम् एकपष्टिभागा योजनस्य बाहल्येन अनियतानि आयामविष्कम्भाभ्यां परिक्षेपतः आख्यातानि इति वदेत् ॥ भो तीर्थान्तरीयाः श्रूयतां तावत् यथार्थ मन्मतम्-सर्वाग्यपि मण्डलपदानि-सूर्यमण्डलपदानि-सूर्यमण्डलस्थानानि योजनबाहल्येनपिण्डेन-योजनवृद्धया अष्टाचत्वारिंशतम् एकवष्टिभागा योजनस्य-योजनस्यैकषष्टिभागेषु ४८ भागाः । एततुल्यमायामविष्कम्भाभ्यां परिक्षेपेण-आयामविष्कम्भपरिक्षेपैः पुनरनिपरिरय परिमाण में भो भिन्नत्व होने से ये मिथ्यात्व प्रतिपादक हैं।
अब भगवान् अपने मत का प्रतिपादन करते हुवे कहते हैं-(वयं पुण एवं वयामो) में यथार्थ सिद्धांत के विषय में इस प्रकार से सब से भिन्न वक्ष्यमाण प्रकार से हमारा सिद्धांत का प्रतिपादन करता हूं जो इस प्रकार से हैं
'ता सम्वा वि मंडलवया अडतालोसं एगढिमागे जोयणस्स बाहललेणं अणियता आयामविखंभेगं परिक्खेवेग आहिताति वएजा' ये सभी मंडल पद एक योजन का इकसठिया अडतालीस भाग बाहल्य से अनियतरूप से माने अनिश्चित रूप से आयामविक्रम एवं परिक्षेप से होता है ऐसा कहें, कहने का अभिप्राय यह है कि भगवान् अपने सिद्वांत को प्रगट करते हो कहते हैं कि-हे तीर्यान्तरीयो तुम लोग यथार्थ स्वरूपवाला मेरा सिद्वांत को सुनो सभी सूर्यमंडल पद यानी सूर्यमंडलस्थान बाहल्य से अर्थात् मोटाई से एक योजन का इकसठिया अडतालीस भाग इतना आयाम विष्कम्भ વાળા છે. તેથી તે મિથ્યાત્વના જ પ્રતિપાદક છે.
वे पान पाताना मतनु निशन ४२i ४ छ-(वयं पुण एवं वधामो) हुत। યથાર્થ સિદ્ધાંતના સંબંધના આ પ્રમાણે તે બધાથી જુદી રીતે આ વક્ષમાણ પ્રકારથી મારા સિદ્ધાંતનું પ્રતિપાદન કરૂં છું જે આ પ્રમાણે છે
(ता सम्रा वि मंडलाया अडतालीसं एगद्विभागे जोयणास बाहल्लेणं अणियता आयामविक्खंभेणं परिक्षेवेणं आहिताति वएज्जा) मा मा भ314:ो से योजना એકસઠિયા અડતાલીસ ભાગ બાહલ્યથી અનિયતપણુથી અર્થાત્ અનિશ્ચિતપણાથી આયામવિષંભ અને પરિક્ષેપથી કહેલા છે. તેમ કહેવું કહેવાને ભાવ એ છે કે-ભગવાન્ પિતાના સિદ્ધાંતને પ્રગટ કરતા કહે છે કે-હે તીર્થાન્તરીયે યથાર્થ સ્વરૂપવાળા મારા સિદ્ધાંતને તમે સાંભળો. બધા સૂર્ય મંડલ પદ એટલે કે સૂર્યમંડળ સ્થાને એક એજનના એકસડિયા અડતાલીસ ભાગ બાહથથી ૬ એટલા આયામવિભ અને પરિક્ષેપથી અનિયત પ્રકારના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #224

२१२
सूर्यप्रक्षप्तिसूत्रे यतानि आख्यातानि-अनियतरूपेणाख्यातानि अर्थात् कस्यापि मण्डलस्य कियान आयामो विष्कम्भः परिक्षेपश्च, अन्यस्य मण्डलस्यान्य एवायामो विष्कम्भः परिक्षेपश्चेतिभावः, एवं प्रकारेण स्वशिष्येभ्यो वदेत-कथयेत् । एवमुक्ते गुरौ भगवान् गौतमः पृच्छति-'तत्थ णं को हेऊ त्ति वएज्जा' तत्र खलु को हेतु रिति वदेत् ॥ तत्र-मण्डलपदानामायामविष्कम्भपरिक्षेपानियतत्वे को हेतुः !-किं कारणम् !-का चोपपत्तिरिति वदेत्-प्रणतं मां कथयेदिति प्रणतशिष्यस्य भावपूर्णा जिज्ञासावृत्तिं विज्ञाय प्रणतप्रतिपालको भगवानाह--'ता अयण्णं जंबुद्दीवे दीवे जाव परिक्खेवेणं' तावदयं जम्बूद्वीपो द्वीपः यावत् परिक्षेपेण । तावत्-श्रूयतां तावद् विशेषेण समाहितेन चेतसा अयं-पुरोवर्ती दृश्यमानो जम्बूद्वीपो वर्त्तते, योऽयं एवं परिक्षेप से अनियत प्रकार का कहा है अर्थात् कोई मंडल का कितना आयाम होता है या कितना विष्कम्भमान है या कितना परिक्षेप है एवं कोई अन्य मंडल का दूसरा ही प्रकार का आयाम विष्कम्भ और परिक्षेप होता है इस प्रकार से अपने अपने शिष्यों को समझावें ।
पूर्वोक्त प्रकार से भगवान् के कहने पर श्री गौतमस्वामी पुनः भगवान को प्रश्न करते हैं-'तत्थ णं को हेजत्ति वएजा' हे भगवन् मंडलपदों के आयामविष्कम्भ एवं परिक्षेप के अनियतरूप से होने में क्या हेतु है ? क्या कारण है ? तथा च इसकी उपपत्ति क्या है ? सो वंदन करते हुवे मुझे कहिये । इस प्रकार वंदन करते शिष्यरूप गौतमस्वामी के भावपूर्ण जिज्ञासा वृत्ति को जान करके प्रणतप्रतिपालक श्री भगवान कहते हैं-'ता अयण्णं जंबुद्दीवे दीवे जाव परिक्खेवेगं' यह जंबूदीप नाम का दीप यावत् परिक्षेप से कहा है, कहने का भाव यह है कि भगवान गौतमस्वामी के प्रश्न का उत्तर देते हुवे कहते हैं कि हे गौतम ! तुम सविशेष सावधान चित होकर सुनो यह समीકહેલા છે. અર્થાત કોઈ એક મંડળનો જેટલો આયામ છે કે વિર્ષોભ અથવા પરિક્ષેપ હોય છે તેનાથી બીજા કોઈ મંડળને અન્ય પ્રકારને આયામવિઝંભ અને પરિક્ષેપ હોય છે. આ પ્રમાણે પોતપોતાના શિષ્યોને સમજાવવું.
પૂર્વોક્ત પ્રકારથી ભગવાને કહ્યાથી શ્રી ગૌતમસ્વામી ભગવાનને ફરીથી પ્રશ્ન કરતાં हुई छ -(तत्य णं को हेऊत्ति वएना) भगवन् भ७५ोमi मायामवि सने પરિસેપના અનિષતપણાથી હવામાં શું હેતુ છે? શું કારણ છે? અને એની ઉપપત્તિ શું છે? એ વંદન કરતા એવા મને કહે આ પ્રમાણે વંદન કરતા શ્રી ગૌતમસ્વામીની मा१५७ शास! वृत्तिने olने प्रात प्रति५६४ श्री मायान् ४ छ-(ता ( अयण्णं जंबुद्दोवे दीवे जाव परिक्खेवेणं) •RAI 'भूदी५ नामने। दी५ यावत् परिशपथी उस छे. કહેવાને ભાવ એ છે કે ભગવાન ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નનો ઉત્તર આપતાં કહે છે કેહે ગૌતમ! સવિશેષ સાવધાન ચિત્તવાળા થઈને સાંભળે આ સમીપસ્થ સામે દેખાતે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #225

सूर्यक्षप्तिप्रकाशिका टीका सू० २० प्रथमप्राभृते अष्टम प्राभृतप्राभृतम् २१३ जम्बुद्वीपः सर्वद्वीपसमुद्राणां परिक्षेपेग तिष्ठतीति मनसि ध्यावा अन्यत् ध्येयमिति-'ता जया णं सूरिए सव्वभंतरं मंडलं उपसंकमित्ता चारं चरइ तया णं सा मंडल या अडतालीसं एगद्विभागे जोयणस्स बाहल्लेणं णवणउइ जोयणसहस्साई छच्च चत्ताले जोयणसए आयामविक्खंभेणं तिण्णि य जोयणसयसहस्साई पण्णरसजोयणसहस्साई एगणणउतिजोयणाई किंचिविसेसाहिए परिक्खेवेणं' तत्र यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु तानि मण्डलपदानि अष्टाचत्वारिंशतमेकपष्टिभागा योजनस्य बाहल्येन नवनवति योजनसहस्राणि षट् चत्वारिंशतानि योजनशतानि आयामविष्कम्भाभ्यां त्रीणि योजनशतसहस्राणि पश्चदश योजनसहस्राणि एकोननवतियोजनानि किश्चिद् विशेषाधिकानि परिक्षेपेण प्रज्ञप्तानि । तत्र-सर्वद्वीपसमुद्रे परिक्षेपेण वर्तमाने जम्बूद्वीपे यदा-यस्मिन् समये खलु-इति निश्चितरूपेण सूर्यः चतुरशीत्यधिकशतमण्डलेषु सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपपस्थ सामने ही दृश्यमान जंबुद्धीप है, जो यह जंबूद्वीप सर्व द्वीप एवं समुद्रो में सविशेषपने से रहता है इस प्रकार मन से विचार करके दूसरा विचार करे 'ता जया णं सरिए सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं सा मंडलवया अडतालीसं एगहिभागे जोयणस्स बाहल्लेणं णव णउइ जोयणसहस्साई छच्च चत्ताले जोयणसए आयामविखंभेणं तिणि जोयणसयसहस्साइं पण्णरस जोयणसहस्साई एगूणणउतिजोयणाई किंचि विसेसाहिए परिक्वेनेणं' जब सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है तब वे सभी मंडलपद एक योजन का इकसठिया अडतालीस भाग बाहल्य से तथा नन्नाणु हजार एवं छसो चालीस योजन आयामविष्कम्भ से एवं तीन लाख पंद्रह हजार नवासी योजन से कुछ विशेषाधिक परिक्षेप से कहा है। कहने का भाव यह है कि सब दीप एवं समुद्र के परिक्षेप रूप से वर्तमान जम्बूद्वीप में जब सूर्य एक सो चौरासी मंडलों में सर्वाभ्यन्तर જંબુદ્વીપ છે. તે આ જંબુદ્વીપ બધા જ દ્વીપ અને સમુદ્રોમાં સવિશેષતાથી રિત છે. मा शत भनमा पिया२ रीने पछी भान विया२ ४२१. (ता जया णं सूरिए सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया गं सा मंडलपया अडतालीसं एगट्ठिभागे जोयणस्स बाहलेणं णवणउद जोयणसहस्साई छच्च चत्ताले जोयणसए आयामविक्खंभेणं तिण्णि जोयणसयसहस्साइं पण्णरस जोयणसहस्साई एगुणणउतिजोयणाई किंचि विसेसाहिया परिक्खेवेणं) न्यारे सूर्य सत्य त२ममा उपसभा प्रशने गति ४२ छे. त्यारे से બધા મંડળપદે એક જનને એકસઠિયા અડતાલીસ ભાગ બાહુલ્યથી તથા નવ્વાણું હજાર છસે ચાળીસ ચેજન આયામવિઝંભથી અને ત્રણ લાખ પંદર હજાર નેવાસી યેજનથી કંઈક વિશેષાધિક પરિક્ષેપથી કહેલ છે. કહેવાને ભાવ એ છે કે–બધા દ્વીપ અને સમુદ્રોના પરિક્ષેપ રૂપથી રહેલ જંબુદ્વીપમાં જ્યારે સૂર્ય એક ચોર્યાશી મંડળમાં સત્યંતર મંડ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #226

सूर्यप्रशतिसूत्रे
२१४
संक्रम्य - तन्मण्डलं गत्वा यदा चारं चरति - तन्मण्डले भ्रमति, तदा तस्मिन् समये खलु - इति निश्चयेन तानि सर्वाण्यपि - मण्डलपदानि - सूर्यमण्डलपदानि - - सूर्यमण्डलस्थानानि अष्टाचत्वारिंशत मेकटिभागा योजनस्य - योजनस्यैकपष्टिभागाना मष्टाचत्वारिंशद् भागाः - योजनपरिमाणतो बाल्येन - पिण्डेन - वृध्या नवनवति योजनसहस्राणि षट्चत्वारिंशतानि योजनशतानि चत्वारिंशदधिकानि षड़योजनशतानि - ६४० योजनानि, समाहारेण ९९६४० योजनपरिमाण विष्कम्भेण - आयामविष्कम्भाभ्यां दैर्घ्यविस्ताराभ्यां त्रीणि योजनशतसहस्राणि पञ्चदशसहस्राणि एकोननवतियोजनानि - ३१५०८९ योजनानि किञ्चिद्विशेषतः - किञ्चिन्न्यूनाधिकप्रमाणतः परिक्षेपतः - परिधिरूपतः प्रज्ञप्तानि - कथितानि ? तथाहि - एकतोऽपि सर्वाभ्यन्तरमण्डलमशीत्यधिकं योजनशतम् - १८० योजनतुल्यमन्यत - वापि अशीत्यधिकं योजनशतं जम्बूद्वीपमवगाद्य स्थितम् तेनाशीत्यधिकं योजनशतं यदिद्वाभ्यां गुण्यते तदा जातानि त्रीणि शतानि षष्ट्यधिकानि - ३६०, १८०x२=३६० । एतानि यदि जम्बूद्वीप विष्कम्भपरिमाणात् लक्षयोजनाद्विशोध्यन्ते ततो यथोक्तमायाममंडल में उपसंक्रमण करके माने उस मंडल में जा करके जब उस मंडल में भ्रमण करता है तब उस समय सभी सूर्य मंडलपद माने सूर्यमंडल स्थान एक योजन का इकसठिया अडतालीस भाग-योजन के परिमाण से बाहल्य माने पिंडरूप से तथा नन्नाणु हजार छसो चालीस ९९६४० योजन परिमाण fasaम्भ से माने आयामविष्कम्भ से अर्थात् दैर्ध्य विस्तार से होता है तथा तीन लाख पंद्रह हजार नवासी योजन- ३१५०८९ से कुछ विशेषाधिक प्रमाणवाला था किञ्चित् न्यूनाधिक प्रमाण परिक्षेप से माने परिधिरूप से कहा है । जैसे कि एक तरफ सर्वाभ्यन्तर मंडल एक सो अस्सी योजन १८० तुल्य एवं दूसरी ओर भी १८० एक सो अस्सी योजन प्रमाण जम्बूद्वीप की अवगाहना करके स्थित है, अतः एक सो अस्सी योजन को यदि दो से गुणा किया जावे तब तीन सो साठ होते है जो इस प्रकार १८०+२=३६० । ળમાંથી ઉપસંક્રમણુ કરીને અર્થાત્ એ મંડળમાં જઈને જ્યારે એ મંડળમાં ભ્રમણ કરે છે ત્યારે બધા સૂર્ય મંડળપદો એટલે કે સૂર્ય મંડળ સ્થાનેા એક ચેાજનના એકસઠયા અડતાલીસ ભાગ ૬ ચૈાજનના પરિમાણુથી બાહુલ્ય અર્થાત્ પિડ રૂપે તથા નવ્વાણુ હજાર છસેા ચાલીસ ૯૬૪૦ ચેાજન પરિમાણુ વિષ્ણુભથી એટલે કે લખાઈ પહેાળાઈથી થાય છે. તથા ત્રણ લાખ પંદર હજાર નેવાસી ૩૧૫૦૮૯ ચેાજનથી કંઇક વિશેષાધિક પ્રમાણવાળા અથવા કંઇક ન્યૂનાધિક પ્રમાણવાળા પરિક્ષેપથી કહેલ છે. જેમકે-એક તરફ સર્વાંભ્યન્તરમ'ડળ એકસેસ એંસી યેાજન ૧૮૦ તુલ્ય અને બીજી તરફ ૧૮૦ ચેાજનપ્રમાણુ જ ખૂદ્બીપની અવગાહના છે. અતઃ એકસે એસી ચેાજનને એથી ગુણવામાં આવે તે ત્રણસે સાઠ થાય છે. જે આ પ્રમાણે ૧૮૦+૨=૩૬૦ આટલું પ્રામણુ જ બૂઢીપના એક લાખ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #227

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २० प्रथमप्राभृते अष्टमं प्राभृतप्राभृतम् विष्कम्भपरिमाणं भवति १०००००-३६०-९९६४० नवनवतानि योजनशतसहस्राणि षट्शतानि चत्वारिंशदधिकानि इति यथोक्तं सिध्यति, तथाहि-तस्य सर्वाभ्यन्तरमण्डलस्य विष्कम्भो नवनवति योजनसहस्राणि षट्शतानि चत्वारिंशदधिकानि-९९६४० एतेषां वर्गों विधीयते तदा जातो नवको नवको द्विकोऽष्टकः, एकको द्विको नवकः षट्को द्वे च शून्ये-९९२८१२९६००, ततो दशभिर्गुणनेन जातमेकाधिकं शून्यं-९९२८१२९६०००, अस्यासन्नवर्गमूलानयनेन यथोक्तं परिरयपरिमाणम् । शेषं च २१८०७९ द्विक एककोऽष्टकः शून्यं सप्तको नवकः । एतद् व्यर्थमासनमूलत्वात् । 'तया णं उत्तमकढपत्त उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ' तत्र खलु उत्तमइतना जो जम्बुद्वीप को एक लाख योजनवाला विष्कंभ परिमाण से विशोधित किया जाय माने कम किया जाय तो इस पूर्व कथित आयामविष्कंभ का परिमाण मिल जाता है १०००००-३६०=९९६४० अर्थात् नन्नाणु हजार छसो चालीस यथोक्त हो जाता है।
इस प्रकार उस सर्वाभ्यन्तर मंडल का विष्कंभ ९९६४० नन्नाणु हजार छसौ चालीस होता है इसका वर्ग किया जाय तब नव, नव, दो, आठ, एक, दो, नव, छह के अनंतर दो शून्य ९९२८१२९६०० अर्थात् नव अबज बिराणु करोड इकासी लाख उन्तीस हजार छसो होता है इसको दस से गुणा करने पर पूर्वोक्त अंको में एक शून्य अधिक होता है जैसे ९९२८१२९६०००, नन्नाणु अबज अठाईस करोड बारह लाख छन्नु हजार होता है इसका वर्गमूल करने से पूर्वोक्त परिधि प्रमाण निकल आता है तथा २१८०७९ दो लाख अठारह हजार उन्नासी शेष बचता है यह आसन्नमूलत्वात् व्यर्थ है 'तया णं उत्तमकट्टपत्ते उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई
જનન વિષ્ઠભ પરિમાણમાંથી વિશેધિત કરવામાં આવે અર્થાત્ ઓછું કરવામાં આવે तो मा पूर्व प्रथित मायामवि मनु परिभाए। भजी लय छे. १०००००-38034८६४० નવ્વાણ હજાર છસે ચાલીસ યક્ત રૂપથી થઈ જાય છે.
આ રીતે એ સભ્યન્તર મંડળને વિષ્કભ ૯૯૬૪૦ નવાણું હજાર છસો ચાલીસ થાય છે તેને વર્ગ કરવામાં આવે ત્યારે નવ, નવ, બે, આઠ, એક, બે, નવ, છ પછી બે શૂન્ય ૯૯૨૮૧૨૯૬૦૦ નવ અજબ બાણુ કરોડ એકાસી લાખ ઓગણત્રીસ હજાર છો થાય છે. આને દસથી ગુણવાથી પૂર્વોક્ત અંકમાં એક શૂન્ય વધારે થાય છે. જેમકે
૨૮૧૨૯૬૦૦૦ નવાણુ અજબ અઠયાવીસ કરોડ બાર લાખ છનનું હજાર થાય છે. છે, આનું વર્ગમૂળ કરવાથી પૂર્વોક્ત પરિધિનું પ્રમાણ નીકળી આવે છે. તથા ૨૧૮૦૭૯ બે साम मढा२ ९०१२ मशासी शेष पछ. ते मासन्न भूदायात व्यर्थ छे. (तया णं उत्तमकदपत्ते उक्कोसए अद्वारसमुहुत्ते दिवसे भवइ जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ) त्यारे ५२म
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #228

२१६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे काष्ठाप्राप्तः उत्कर्षकोऽष्टादश मुहूतौ दिवसो भवति, जघाया द्वादशमुहर्ता रात्रि भवति । तत्र-तादृश व्यासप्रमाणे जम्बूद्वीपक्षेत्रे खलु-इति निश्चितम् , उत्तमकाष्ठा प्राप्तः-अत्यधिक दूरगतत्वात्परमाधिकक्षेत्रगतः उत्कर्षक:-सर्वाधिकः अष्टादशमुहर्त्तः-अष्टादशमुहूर्त्तप्रमाणःषत्रिंशद्घटिका तुल्यो दिवसो भवति, जघन्या-एरमाल्पा, द्वादशमुहूर्ता-द्वादशमुहूर्तप्रमाणा-चतुर्विंशतिघटिका तुल्या (घटिद्वयं मुहर्त इत्युक्तत्वात्) रात्रि भवति, रात्रिदिवसयोर्मेलनेन अहोरात्रमानं तु सर्वत्र पष्टिपटिकातुल्यमेव । 'से णिवखममाणे सूरिए णवं संवच्छरं अयमाणे पढमंसि अहोरत्तंसि अभितराणंतरं मंडलं उपसंक मित्ता चारं चरइ' स निष्क्रामन् सूर्यः नवं संवत्सरमाददानः प्रथमेऽहोरात्रे अभ्यन्तरानन्तरं मण्डलमुएसंक्रम्य चारं चरति । सः दृश्यमानः सूर्यः निष्क्रामन्-सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलानिष्क्रामन्-बहिणच्छन् नवंनूतनं सम्वत्सरं-सौरवर्षमाददानः-समुपभुज्यमानः प्रथमेऽहोरात्रे-नवस्य सम्वत्सरस्य प्रथमेभवइ' तब परम प्रकर्ष प्राप्त उत्कर्षक अठारह मुहूर्त का दिवस होता है तथा जघन्या बारह मुहूर्त की रात्री होती है, अर्थात् इस प्रकार के व्यास प्रमाणवाले जम्बूछीप क्षेत्र में उत्तमकाष्ठा प्राप्त माने परम अधिकक्षेत्र गत होने से उत्कर्षक माने सर्वाधिक अठारह मुहूर्त प्रमाणवाला छत्तीस घटिका तुल्य दिवस होता है तथा जघन्या परम अल्प बारह मुहर्त प्रमाणवाली चोवीस घडि तुल्य रात्री होती है (दो घटिका का एक मुहर्त होने से) रात्रि दिवस का मेल करने से अहोरात्रि का मान सर्वत्र साठ घडि तुल्य ही है।
(से णिक्खममाणे सूरिए णवं संवच्छरं अयमाणे पढमंसि अहोरसि अभितराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ) वह निष्क्रमण करता हुवा सूर्य नये संवत्सर को प्राप्त करके प्रथम अहोरात्र में अभ्यन्तरानन्तर मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है। अर्थात् वह दृश्यमान सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल से निष्क्रमण करके माने वहां से बाहर निकल करके नया सौरवर्ष को प्राप्त પ્રકર્ષ પ્રાપ્ત ઉત્કર્ષક અઢાર મુહૂર્તને દિવસ થાય છે તથા જઘન્યા બાર મુહૂર્તની રાત્રી હોય છે. અર્થાત્ આ પ્રકારના વ્યાસ પ્રમાણવાળા જ બુદ્ધીષ ક્ષેત્રમાં ઉત્તમકાષ્ઠા પ્રાપ્ત અર્થાત્ પરમ અધિક ક્ષેત્રગત હોવાથી ઉત્કર્ષ એટલે કે સર્વાધિક અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણે વાળ છત્રીસ ઘડિ બરાબર દિવસ હોય છે, તથા જઘન્યા પર નાની બાર મુહૂર્ત પ્રમાણ વાળી ચોવીસ ઘડિ બબરની રાત્રી હોય છે. (બે ઘડિનું એક મુહૂર્ત હોવાથી) રાતા દિવસને મેળ કરવામાં અહોરાત્રિનું માન બધે જ સાઠ ઘડિ બરાબર જ થાય છે.
(से णिक्खममाणे सूरिए णवं संवच्छरं अयमाणे पढगंसि अहोर तंसि अभिंतराणंतरं मंडलं उबसंकमित्ता चारं चरइ) ते नियम ४२ते। सूर्य न संवत्सरने प्राप्त शन. પ્રથમ અહીનત્રમાં અભ્યત્તરાખંતર મંડળમાં ઉપસકમણ કરીને ગતિ કરે છે. અર્થાત્ એ દશ્યમાન સૂર્ય સર્વાયતરમંડળમાંથી નિષ્ક્રમણ કરીને અર્થાત્ ત્યાંથી નીકળીને નવા સૌર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #229

सूर्यशतिप्रकाशिका टीका सू० २० प्रथमप्राभृते अष्टमं प्राभृतप्राभृतम्
२१७
sहोरात्रे, अभ्यन्तरानन्तरं - सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलादनन्तरं द्वितीयं मण्डलमुपसंक्रम्य तद् द्वितीयं मण्डलं गत्वा चारं चरति तत्रैवाहोरात्रं यावत् परिभ्रमतीति । 'ता जया णं सूरिए अभितराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं सा मंडलवया अडयालीसं एगट्टिभागे जोयणस्स बाहल्लेणं णवणवई जोयणसहस्साई छच्च पणताले जोयणसए पणतीसं च
द्विभागे जोयणस्स आयामविवखंभेणं तिष्णि जोयणसहस्साई पश्नरसं च सहस्साई एगं च उत्तरं जोयणसयं किंचि विसेसूणं परिक्खेवेणं' तत्र यदा खलु सूर्यः अभ्यन्तरानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु तानि मण्डलपदानि अष्टाचत्वारिंशम् एकषष्टिभागा योजनस्य बाहल्येन नवनवतियोजनसहस्राणि षट् च पञ्चचत्वारिंशतं योजनशतं पश्चत्रिंशतं च एकषष्टिभागा योजनस्य आयामविष्कम्भाभ्यां त्रीणि योजनसहस्राणि पञ्चदर्श च सहस्राणि एकं चोत्तरं योजनशतं किञ्चिद् विशेषोनं परिक्षेपेण । तत्र - नूतनसम्वत्सकरके उस सौरवर्ष के नवीन संवत्सर के प्रथम अहोरात्र में सर्वाभ्यन्तर मंडल के अनन्तर के दूसरे मंडल को प्राप्त करके माने उस दूसरे मंडल में जाकर के गत करता है । अर्थात् यहां पर ही अहोरात्र पर्यन्त भ्रमण करता है ।
(ता जया णं सूरिए अभितराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ ताणं सा मंडलवया अडयालीसं एगट्टिभागे जोयणस्स बाहल्लेणं णवणवइ जोयणसहस्साईं छच्च पणताले जोयणसए पणतीसं च एगट्टिभागे जोयणस्स आयामविक्रमेणं तिन्नि जोयणसहस्साई पन्नरसं च सहस्साई एगं च उत्तरं जोयणसयं किंचि विसेसृणं परिक्खेवेणं) जब सूर्य अभ्यन्तरानन्तर मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है तब वे मंडलपद एक योजन का इकसठिया अडतालीस भाग बाहल्य से तथा नन्नाणु हजार छसो चोपन योजन तथा एक योजन का इकसठिया पैंतीस भाग आयामविष्कम्भ से तथा त्रण लाख पंद्रह हजार एक सो योजन से कुछ विशेष न्यून परिक्षेप से होता है । कहने का
વને પ્રાપ્ત કરીને એ સૌરવના અર્થાત્ નવા સંવત્સરના પહેલાં અહેારાત્રમાં સર્વાભ્ય તર મંડળની પછીના ખીજા મંડળને પ્રાપ્ત કરી એટલે કે એ બીજા મંડળમાં જઈને ગતિ मुरे छे अर्थात् त्यां महाशत्र पर्यन्त प्रभाणु उरे छे. (ता जया णं सूरिए अभिंतराणंतरं मंडल व संकमित्ता चारं चरइ, तया णं सा मंडलंबया अडतालीस एगट्ठिभागे जोयणस्स बाहल्लेणं वणव जोयणसहस्साई छन् पणताले जोयणसए पणतीसं च एगट्टिभागे जोयणस्स आयामविक्खंभेणं तिष्णि जोयणसहस्साई पण्णरसं च सहस्साई एगं च उत्तरं जोयणसयं किंचि विसेसूणं परिक्खेवेणं) न्यारे सूर्य माल्यंतर भांडणमा उपसभा उरीने गति पुरे छे. ત્યારે તે મંડળપદ એક ચેાજનના એકસઠયા અડતાલીસ ભાગ માહુલ્યથી અને નવ્વાણુ હજાર છસે ચાપન યાજન તથા એક યેાજનના એકસઠિયા પાંત્રીસ ભાગે આયામ વિષ્કભી તથા ત્રણ લાખ પદર હજાર એકસો યાજનથી કંઇક વધારે પરિક્ષેપથી થાય છે,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #230

२१८
सूर्यप्रशप्तिसूत्रे रस्य प्रथमेऽहोरात्रे, यदा-यस्मिन् समये खलु-इति निश्चितं सूर्यः अभ्यन्तरानन्तरं-सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलादनन्तरं द्वितीय मण्डलमुपसंक्रम्य-द्वितीयमण्डलं गत्वा चारं चरति, तस्मिन् द्वतीयमण्डले परिभ्रमति तदा खलु तानि मण्डलपदानि-मण्डलस्थानानि अष्टाचत्वारिंशतम् एकपष्टिभागा योजनस्य बाहल्येन-४८ योजनवृद्धया-एतावन्मात्रवृद्धथा, नवनवति योजनसहस्राणि षट्शतानि पञ्च चत्वारिंशदधिकानि पञ्चत्रिंशच्चैकषष्टिभागा योजनस्यायामविष्कम्भाभ्यामिति । तद्यथा-एकः सूर्यः सर्वाभ्यन्तरमण्डलगता नष्टाचत्वारिंशत मेकपष्टिभागान् योजनस्य भोगं भुनक्ति, तथा चापरे च द्वे योजने बहिरवष्टभ्य द्वितीये मण्डले चारं चरति, तथैव द्वितीयोऽपि सूर्यश्चारं चरति, तेन द्वयो योजनयोरष्टाचत्वारिंशतश्चैकषष्टिभागानां योजनस्य यदि द्वाभ्यां गुण्यते तदा गुणनफलं पञ्चयोजनानि पञ्चत्रिंशच्चैकपष्टिभागा योजनस्येति भवति (२+४८६)+२=५+३५, इति भवेत् (योजन परिभाव यह है कि नृतन संवत्सर के प्रथम अहोरात्र में जब सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल के अनन्तर के मंडल में उपसंक्रमण करके अर्थात् दूसरे मंडल में जाकर के गति करता है अर्थात् उस दूसरे मंडल में भ्रमण करता है तब वे मंडल स्थान एक योजन का अडतालीस इकसठिया भाग बाहल्य से-४८ इतने प्रमाण की वृद्धि से नन्नाणु हजार छसो चोपन योजन तथा एक योजन का पांत्रीस इकसठिया भाग आयामविष्कम्भ से होता है। जो इस प्रकारएक सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडलगत एक योजन के अडतालीस इकसठिया भाग भोग करता है, तथा दूसरा दो योजन बाहर के भोग कर दूसरे मंडल में गति करता है उसी प्रकार दूसरा सूर्य भी गति करता है अतः दो दो योजन तथा एक योजन का अडतालीस इकसठिया भाग को दो से गुणा किया जाय तो गुणन फल पांच योजन तथा एक योजन का पैंतीस इकसठिया भाग होता है जैसे-२+४८+२=५+३५ योजन परिभाषा से इस प्रकार होता है। કહેવાને ભાવ એ છે કે નવીન સંવત્સરના પહેલી રાત્રીમાં જ્યારે સૂર્ય સર્વોત્યંતર મંડળની પછીના મંડળમાં ઉપસક્રમણ કરીને અથતું બીજા મંડળમાં જઈને ગતિ કરે છે, અર્થાત્ એ બીજા મંડળમાં ભ્રમણ કરે છે. ત્યારે એ મંડળ સ્થાને એક જનના અડતાલીસ એકસડિયા ભાગ બાહલ્યથી ૪૮ : આટલા પ્રમાણુની વૃદ્ધીથી નવ્વાણુ હજાર છ ચેપન તથા એક એજનના પાંત્રીસ એકસડિયા ભાગ આયામવિધ્વંભથી થાય છે. જે આ પ્રમાણે એક સૂર્ય સર્વાન્તરમંડળના એક વૈજનના અડતાલીસ એકસડિયા ભાગ ભગવે છે. તથા બહારના બે જન ભેળવીને બીજા મંડળમાં ગતિ કરે છે. તેવી જ રીતે બીજે સૂર્ય પણ ગતિ કરે છે, તેથી બે બે જન તથા એક એજનના અડતાલીસ એકસડિયા ભાગને બેથી ગણવામાં આવે તે ગુણન ફલ પાંચ જન તથા એક એજનના પાંત્રીસ એકસઠિયા ભાગ થાય છે. જેમકે રx૪૮ +=૫૪૩૫ રન આ રીતે જન પ્રમાણ થાય છે,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #231

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २० प्रथमप्राभृते अष्टम प्राभृतप्राभृतम्
२१९ भाषयेति)। एतत्तुल्यं यदि प्रथममण्डलविष्कम्मपरिमाणे योज्यते तदा द्वितीयमण्डलविष्कम्भायामपरिमाणं यथोक्तमुपपद्येत, तत्र त्रीणि योजनशतसहस्राणि पश्चदशसहस्राणि एकं च सप्तोत्तरं योजनशतं किञ्चिद्विशेषाधिकं परिरयपरिमाणं भवति । सावयवाङ्कानां गुणनभजनादौ किश्चित् स्थौल्यं स्वाभाविकमिति दर्शनात् किञ्चिद्विशेषाधिकमित्युक्तम् ॥ तथाहि-पूर्वमण्डलविष्कम्भायामपरिमाणादस्य मण्डलस्य विष्कम्भायामपरिमाणे पश्चयोजनानि पञ्चत्रिंशच्चैकपष्टिभागा योजनस्याधिकत्वेन भवितव्यम् , तेनास्य राशेः पृथक्परिरयपरिमाणमानेतव्यमिति गणितयुक्त्या सिध्यति । तत्र पञ्चयोजनानि यद्येकषष्टिभागकरणार्थमेकषष्टया गुण्यन्ते तदा जातानि त्रीणि शतानि पश्चोत्तराणि ३०५, अत्र यदि उपरितनाः पञ्चत्रिंशदेकपष्टिभागा योज्यन्ते तदा जातानि त्रीणि शतानि चत्वारिंशदधिकानि ३४०, अत्रापि सावयवोऽङ्कस्त्यक्तस्तेन ३०५+३५-३४० अस्याङ्कस्य वर्गः ३४०= इस प्रकार से जो प्रथम मण्डल का विष्कम्भ परिमाण में जोड दे तो दसरे मंडल का विष्कम्भ और आयाम का परिमाण यथोक्त प्रकार से मिल जाता है, उसमें तीन लाख पंद्रह हजार तथा एक सो सात से कुछ विशेषाधिक परिरय माने परिधि का प्रमाण होता है। सावयव अंको के गुणा करने में तथा भाग करने आदि में कुछ स्थौल्य स्वाभाविक है इस प्रकार दिखाने के हेतु से किंचित् विशेषाधिक इस प्रकार से कहा है, जैसे कि पूर्व मंडल के विष्कम्भ एवं आयाम के परिमाण से इस मंडल के विष्कम आयाम परिमाण में पांच योजन तथा एक योजन का पैंतीस इकसठिया भाग अधिकता से भावित कर लेवें इस प्रकार करने से इस राशि के पृथक परिरयपरिमाण आ जाता है यह गणित प्रकार से सिद्ध हो जाता है। पांच योजन को यदि इकसठ भाग करके इकसठ से गुणा जाय तो तीन सो पांच ३०५ होते हैं, इसमें जो ऊपर के पैंतीस इकसठिया भाग को जोड देवें तो तीन सो चालीस
આ પ્રમાણ જે પહેલા મંડળના વિષ્કભપરિમાણમાં મેળવવામાં આવે તે બીજા મંડળનો વિષંભ અને આયામનું પરિમાણ યક્ત રીતે મળી જાય છે, તે ત્રણ લાખ પંદર હજાર એક સાત તથા કંઈ વધારે પરિશ્ય એટલે કે પરિધિનું પ્રમાણ થાય છે, સાવયવ અંકને ગુણાકાર કરવામાં તથા ભાગ કરવા આદિમાં કંઈક સ્કૂલતા સ્વાભાવિક છે. આ પ્રકાર બતાવવા માટે કંઇક વિશેષાધિક એમ કહેલ છે, જેમકે પૂર્વમંડળના વિધ્વંભ અને આયામના પરિમાણમાં પાંચ જન તથા એક એજનના પાંત્રીસ એકસથિા ભાગે અધિકતાથી ભાવિત કરી લેવા. આ પ્રમાણે કરવાથી આ રાશીનું અલગ પરિય પરિમાણુ આવી જાય છે. આ ગણિત પ્રકારથી સિદ્ધ થાય છે. પાંચ એજનના જે એક સાઠ ભાગ કરીને એકસાઠથી ગણવામાં આવે તે ત્રણસે પાંચ ૩૦૫ થાય છે તેમાં જે ઉપરના પાંત્રીસ એકસડિયા ભાગને ઉમેરવામાં આવે તે ત્રણસો ચાળીસ ૩૪૦ થઈ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #232

२२०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
११५६०० दशमूलप्रघातमापकत्वा दशभिर्गुणनेन जातानि एक एककः पञ्चकः षट् त्रीणि शून्यानि - ११५६००० इति अतोऽस्यासन्नवर्गमूलानयनेन जातानि दशशतानि पञ्चसप्तत्यधिकानि - १०७५, एतेषां योजनकरणार्थ मेकपष्ट्या भागे हृते जातानि सप्तदशयोजनानि अष्टत्रिंशच्चैकषष्टिभागा योजनस्य-, । यथा - १०७५ - ६१ - एतत् पूर्वमण्डलपरिरयपरिमाणेऽधिकत्वाद्यदि योज्यते तदा यथोक्तमधिकृतमण्डलस्य परिरयपरिमाणमुत्पद्यते ॥ किञ्चिद्विशेषोनं - किञ्चिन्न्यूनाधिकत्वं तु भवत्येव, सावयवाङ्कघात - त्वात् । तथा च किञ्चिदून त्रयोविंशत्या एकषष्टिभागैरूनत्वात् किञ्चिद्विशेषोनता संभवत्येवेति || ' तया णं दिवसराइप्पमाणं तहेव' तदा खलु दिवसरात्रप्रमाणं तथैव । तदाद्वितीयमण्डलचारचरणकाले खलु - इति निश्चितं दिवसरात्रिप्रमाणं - दिनरात्रिमानं तथैव
३४० होते हैं यहां पर भी सावयव अंक को जोड देने पर ३०५ + ३५= ३४० इस अंक का वर्ग ३४० = ११५६००० इसको दस से गुणा करने पर एक, एक, पाँच, छ, तीन शून्य माने ग्यारह लाख छपन हजार - ११५६०००, इस प्रकार गुणन फल आता है इसका समीपस्थ वर्गमूल करने से १०७५ एक हजार पचहत्तर होता है इसका योजन बनाने को इकसठ का भाग देने से सत्रह योजन तथा अडतीस इकसठिया भाग १७६ जैसे कि १०७५ : ६१ = १७ इसका पूर्व मंडल के परिरय परिमाण में अधिकता से जो जोड देवे तो यथोक्त रूप से अधिकृत मंडल का परिरयपरिमाण मिल जाता है। किंचिद्विरोषोन माने किंचित् न्यूनाधिक तो सावयव घात होने से हो ही जाता है तथा तेइस इकसठिया भाग से न्यून होने से किंचित् विशेष न्यूनता का संभव ही हो जाता है । (तया णं दिवसराइप्पमाणं तहेव ) दूसरे मंडल के चार चरण समय में दिवसरात्र प्रमाण माने दिन रात्रिमान पहले के कथनानुसार ही है । दूसरे
જાય છે, અહીંયા પણ સાવયવ અંક જે પાંત્રીસ છે, તેને ઉમેરી દેવાથી ૩૦×૩૫=૩૪૦ થઈ જાય છે. આ અકના વર્ગ ૩૪૦=૧૧૫૬૦૦ થાય તેને દસથી ગુણવાથી એક, એક, પાંચ, छ, પછી ત્રણ શૂન્ય અર્થાત્ અગીયાર લાખ છપ્પન હજાર ૧૧૫૬૦૦ આ પ્રમાણે ગુણન ફળ આવે છે, આનું નજીકનુ વર્ગમૂળ કરવાથી ૧૦૭૫ એક હજાર પંચાતુર થાય છે. તેના ચેાજન બનાવવા એકસઠથી ભાગવાથી સત્તર ચેાજન આડત્રીસ એકસઠીયા ભાગ ૧૭ ૨૬ જેમ કે ૧૦૭૫૬૧=૩૭ થાય છે. આને પૂમડળના પરિયપરિમાણુમાં વધારે મેળવવામાં આવે તેા યથેાક્ત રૂપથી અધિકૃત મંડળનું પરિયપરિમાણુ મળી જાય છે. કિંચિત્ વિશેષેાન એટલે કિચિત્ ન્યૂનાધિક સાવયવ ાવાથી થઈ જાય છે, તથા તેવીસ मेसठिया लागोथी न्यून होवाथी किंचित् विशेष न्यूनताना संभव छे. (तया णं दिवसरापमाणं तहेव) जील मंडणना यार यरलु समयमां विसरात्री प्रभाग मेटले हिवस રાતનું માન પહેલાના કથન પ્રમાણે જ છે. ખીજા મંડળના સંચરણુ સમયમાં પહેલાં જે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #233

सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० २० प्रथमप्राभृते अष्टमं प्राभृतप्राभृतम् __ २२१ प्रागुक्तवदेव द्वितीयमण्डलसञ्चरणसमये पूर्व यथा दिनरात्रिमानमुक्तं तथैवात्रापि ज्ञेयम् , अर्थात् द्वाभ्यामेकषष्टिभागाभ्यामूनः अष्टादशमुहूर्तप्रमाणो दिवसो भवति, तथा च द्वाभ्यामेकषष्टिभागाभ्यामधिका द्वादशमुहूर्ती रात्रिर्भवतीति ॥ ‘से णिक्खममाणे सूरिए दोच्चंसि अहोरत्तंसि अभितरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ' स निष्क्रामन् सूर्यः द्वितीये अहोरात्रे अभ्यन्तरानन्तरं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति ॥ स:-प्रसिद्धः सूर्यो निष्क्रामन्-सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलाद बहिगेच्छन् नृतनस्य सम्बत्सरस्य द्वितीयेऽहोरात्रे गच्छन् , अभ्यन्तरानन्तरं-सर्वाभ्यन्तरादनन्तरं 'तच्चं'-तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य-तृतीयमण्डलं गत्वा चारं चरति-तत्रैव तृतीयमण्डले गच्छन् द्वितीयमहोरात्रं पूरयति, नवसम्वत्सरसत्के द्वितीयेऽहोरात्रे एवं भवतीत्याशयः। 'ता जया णं सरिए अभितरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं सा मंडलवया अडतालीसं एगट्ठिभागे जोयणस्स बाहल्लेणं णवणवइ मंडल के संचरण समय में पहले जिस प्रकार दिवस रात्रि का परिमाण कहा है वैसे ही यहां पर भी जान लेवें, अर्थात् दो इकसठिया भाग से न्यून अठारह मुहूर्त प्रमाणवाला दिवस होता है तथा इकसठिया दो भाग अधिक बारह मुहर्त वाली रात्री होती है (से णिक्खममाणे सरिए दोच्चंसि अहोरतसि अभितरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ) निष्क्रमण करता हुवा वह मूर्य दूसरे अहोरात्र में अभ्यन्तरानन्तर के तीसरे मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है, अर्थात् वह प्रसिद्ध सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल से बाहर निकलता हुवा सर्वाभ्यन्तर के अनन्तरवें (तच्च) तीसरे मंडल का उपसंक्रमण कर के माने तीसरे मंडल में जाकर के गति करता है अर्थात् उस तीसरे मंडल में जाकर के दूसरे अहोरात्र को पूरता है, नवसंवत्सरसत्क दूसरे अहोरात्र में प्रविष्ट होता है। (ता जया णं सूरिए अभितरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं सा मंडलवया अडतालीसं एगट्ठिभागे जोयणस्स बाहल्लेणं પ્રમાણે રાતદિવસનું પ્રમાણ કહ્યું છે, એ જ પ્રમાણે અહીયાં પણ રામજી લેવું અર્થાત્ બે એકસઠિયા ભાગોથી ન્યૂન અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ થાય છે. તથા એકસઠિયા બે मा अधि४ मा२ भुतनी रात्री थाय छ, (से णिक्खममाणे सूरिए दोच्चंसि अहोरत्तसि अभिंतरं तच्च मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ) निभY ४२ते। ये सूर्य की मात्रमा અભ્યન્તરાનન્તરના ત્રીજા મંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. અર્થાત્ એ પ્રસિદ્ધ सूर्य सत्यन्त२ ममाथी पार नीsoni नीxndi साल्यातरनी पछीना (तच्च) ત્રીજા મંડળનું ઉપસંક્રમણ કરીને એટલે કે ત્રીજા મંડળમાં જઈને ગતિ કરે છે, એટલે કે એ ત્રીજા મંડળમાં જઈને બીજા અહોરાત્રને પુરે છે. નવા સંવત્સર સંબંધી બીજા
रात्रमा प्रवेश ४२ छ, (ता जया णं सूरिए अभिंतरं तच्चं मंडलं उत्रसंकमित्ता चारं चरइ तया णं सा मंडलवया अडतालीसं एगद्विभागे जोयणस्स बाहल्लेणं णवणवइ जोयणसहस्साई
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #234

२२२
सूर्यप्रशप्तिसूत्रे जोयणसहस्साई छच्च एक्कावण्णे जोयणसए णव य एगट्ठिभागा जोयणस्स आयामविक्खंभेणं तिणि जोयणसयसहस्साई पन्नरस य सहस्साई एगं च पणवीसं जोयणसयं परिक्खेवेणं पण्णत्तं' तत्र-यदा खलु सूर्यः अभ्यन्तरं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु तानि मण्डलपदानि अष्टाचत्वारिंशतमेकपष्टिभागा योजनस्य बाहल्येन नानवति योजनसहस्राणि पट् च एकपश्चाशतं योजनशतं नवचैकषष्ठिभागा योजनस्य आयामविष्कम्भाभ्यां त्रीणि योजनशतसहस्राणि पश्चदश च सहस्राणि एकं च पञ्चविंशतं योजनशतं परिक्षेपेण प्रज्ञमानि ॥ तत्र-नूतनसम्वत्सरस्य द्वितीयेऽहोरात्रे यदा-यस्मिन् समये खलु-इति निश्चितम सूर्यः अभ्यन्तरं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु-तस्मिन् समये तानि मण्डलपदानि-तानि मण्डलस्थानानि-तत्तृतीयमण्डलस्थानम्', अष्टाचत्वारिंशदेकपष्टिभागा योजनस्य बाहल्येन नवनवति योजनसहस्राणि षड् योजनशतानि एकपञ्चाशदधिकानि नवचैकषष्टिभागा योजनस्य-९९६५१३ आयामविष्कम्भाभ्यां-दैर्घ्य विस्ताराभ्यां त्रीणि णवणवइ जोयणसहस्साई छच्च एक्कावण्णे जोयणसण णव य एगहिभागा जोयणस्स आयामविखंभेणं तिणि जोयणसयसहस्साइं पण्णरस य सहस्साई एगं च पणवीसं जोयणसयं परिक्खेवेणं पण्णत) जब सूर्य अभ्यन्तर के तीसरे मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है तब वे मंडल पद एक योजन का अडतालीस इकसठिया भाग बाहल्य से होता है तथा नन्नाणु हजार छ सो एक्यावन योजन तथा एक योजन का नव इकसठिया भाग आयामविष्कंभ से तथा तीन लाख पंद्रह हजार एक सो पचीस योजन परिक्षेप से कहा गया है। कहने का भाव यह है कि नवीन संवत्सर के दूसरे अहोरात्र में जब सूर्य अभ्यन्तर मंडल के तीसरे मंडल का उपसंक्रमण कर के गति करता है उस समय वे मंडलस्थान एक योजन का अडतालीस इकसठिया भाग बाहल्य से तथा ९९६५१६ नन्नाणु हजार छ सो इक्यावन योजन तथा एक योजन का नव इकसठिया भाग आयामविष्कंभ से तथा तीन लाख छच्च एकावण्णे जोयणसए णव य एगद्विभागा जोयणस्स आयामविक्खंभेणं तिणि जोयणसयसहस्साई पण्णरस य सहस्साई एगं च पणवीसं जोयणसयं परिक्खेवेणं पण्णत्तं) न्यारे सूर्य અત્યંતરના ત્રીજા મંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. ત્યારે તે મંડળ૫દ એક
જનના અડતાલીસ એકસઠિયા ભાગ બાહલ્યથી થાય છે. તથા નવ્વાણું હજાર છસે એકાવન જન અને એક એજનના નવ એકસડિયા ભાગ આયામવિધ્વંભથી અને ત્રણ લાખ પંદર હજાર એકસો પચીસ જન પરિક્ષેપથી કહેલ છે, કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે-નવા સંવત્સરના બીજા અહોરાત્રમાં જ્યારે સૂર્ય અત્યંતર મંડળના ત્રીજા મંડળનું ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. તે સમયે એ મંડળસ્થાન એક યોજનના અડતાલીસ એકસડિયા ભાગ બહલ્યથી તથા ૯૬૫૧ નવાણુ હજાર છસો એકાવન જન તથા એક
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #235

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टोका सू० २० प्रथमप्राभृते अष्टमं प्राभृतप्राभृतम्
२२३ योजनशतसहस्राणि पश्चदशसहस्राणि एकं च पञ्चविंशत्यधिक योजनशतं परिक्षेपेण प्रज्ञतम् । तथाहि-पूर्वोक्तवदेवात्रापि पूर्वमण्डलविष्कम्भायामपरिमाणात् पञ्चयोजनानि पञ्चत्रिंशच्चैकपष्टिभागा योजनस्याधिकत्वेन भवितव्यं, तथाकृते सति यथोक्तमायामविष्कम्भपरिमाणं भवति, तस्य च पृथक् परिग्यपरिमाणं सप्तदश योजनानि अष्टात्रिंशच्चैकषष्टिभागा योजनस्य भवति-१७३८ । एतावदेव धूलीकर्मणा आयाति । किन्तु सूत्रकृता स्वल्पान्तरात् परिपूर्णानि अष्टादशयोजनानि विवक्षितानि । व्यवहारे तु लोके किश्चिदूनमपि परिपूर्णमेव विवक्ष्यते, तथा च यदपि पूर्वमण्डलपरिरयपरिमाणे किश्चिदूनत्वमुक्तं तदपि व्ययहारनयमतेन परिपूर्णमिव विवक्ष्यते, ततः पूर्वमण्डलपरिरयपरिमाणे अष्टादश योजनानि अधिकत्वेन यदि प्रक्षिप्यन्ते तदा-यथोक्तमधिकृतमण्डलस्य यथोक्तं परिरयपरिमाणमुपपपंद्रह हजार एक सो पचीस योजन परिक्षेप से कहा है।
. पूर्वोक्त प्रकार से ही यहां पर भी पूर्व मंडल के विष्कंभ तथा आयाम परिमाण से पांच योजन तथा एक योजन का पैंतीस इकसठिया भाग अधिक होते हैं इस प्रकार करने से यथोक्त आयामविष्कंभ का परिमाण हो जाता है इसका पृथक परिरय माने परिधि का परिमाण सत्रह योजन तथा एक योजन का अडतीस इकसठिया भाग १७६ इतना ही परिमाण धूलि कर्म से निकल आता है। परंच सूत्रकारने स्वल्प अंतर से परिपूर्ण अठारह योजन की विवक्षा की है। व्यवहार में तो लोक में किंचित् न्यून को भी परिपूर्ण रूप ही कहते है तथा जो पूर्वमंडल के परिरय के परिमाण में कुछ न्यूनत्व कहा है, वह भी व्यवहारनय के मत से परिपूर्ण जैसा ही कहा जाता है, तब पूर्व मंडल के परिरयपरिमाण में अठारह योजन अधिक रूप से जो प्रक्षिप्त किया એજનના નવ એકસડિયા ભાગ આયામવિખંભથી તથા ત્રણ લાખ પંદર હજાર એકસે પચીસ જન પરિક્ષેપથી કહેલ છે.
પૂર્વોક્ત પ્રકારથી જ અહીંયાં પણ પહેલાના મંડળના વિષ્કભ અને આયામના પરિમાણથી પાંચ જન તથા એક જનના પાંત્રીસ એકસડિયા ભાગ વધારે થાય છે. આ પ્રમાણે કરવાથી યુક્ત રીતે આયામવિઝંભનું પરિમાણુ થઈ જાય છે. આનું પૃથક પરિધિનું પરિમાણ સત્તર જન તથા એક એજનના અડતાલીસ એકસડિયા ભાગ ૧૭૩૬ આટલું જ પરિમાણુ ધૂલિકર્મથી નીકળી આવે છે. પરંતુ સૂત્રકારે સ્વ૫ અંતરથી પૂરા અઢાર યોજનાની વિરક્ષા કરેલ છે. વ્યવહારમાં તે લેકમાં કંઈક ન્યૂનને પણ પૂરેપૂરા રૂપે જ કહે છે. તથા જે પૂર્વ મંડળના પરિરયના પરિમાણમાં કંઈક એ છાપણું કહ્યું છે એ પણ વ્યવહારનયના મતથી પરિપૂર્ણની જેમ જ કહેવાય છે. ત્યારે પૂર્ણમંડળને પરિરય અર્થાત્ પરિધિના પરિમાણમાં અઢાર જન અધિક રૂપે જે પ્રક્ષેપ કરવામાં આવે તે યથાક્ત અધિકૃત મંડળનું કહેલા પ્રકારથી પરિરયનું પરિમાણુ સંગત થઈ જાય છે,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #236

२२४
सूर्यप्रज्ञप्ति सूत्रे
द्यते । 'ताणं दिवसराई तहेव' तदा खलु दिवसरात्री तथैव । तदा तस्मिन् तृतीयमण्डल - सञ्चरणकाले दिवसरात्री - दिनरात्रिमाने तथैव - पूर्वो कवदेव | अर्थात् चतुर्भिरेकषष्टिभागै मोऽष्टादशमुहूर्ती दिवसो भवति, तथा चतुर्भिरेकपष्टिभागैरधिका द्वादशमुहूर्त्ता रात्रि भवति इत्यर्थः ॥ ' एवं खलु एएणं गएणं णिक्खममाणे सूरिए तयाणंतराओ तयाणंतरं मंडला मंडल उवसंक्रममाणे उवसंकममाणे जोयणाई पणतीसं च एगद्विभागे जोय
स एगमेगे मंडले विवखभवुद्धिं अभिवमाणे अभिवमाणे अट्ठारस अट्ठारस जोयगाईं परिश्यबुद्धिं अभिवडेमाणे सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ' एवं खलु एतेनोपायेन ( नयेन) निष्क्रामन् सूर्यः तस्मादनन्तरात् तस्मादनन्तरं मण्डलतो मण्डलमुपसंक्रामन् उपसंक्रामन् योजनानि पञ्चत्रिंशतं च एकषष्टिभागा योजनस्य एकैकस्मिन् मण्डले जावे तब यथोक्त अधिकृत मंडल का कथित रूप से परिरय का परिमाण संगत हो जाता है (तया णं दिवस राई तहेव ) तब दिवस रात्रि की व्यवस्था भी उसी प्रकार से हो जाती है अर्थात् उस तीसरे मंडल के संचरण काल में दिवस रात्री का मान पूर्वोक्त कथित प्रकार का ही होता है अर्थात् चार इकसठिया भाग से न्यून अठारह मुहूर्त का दिवस होता है तथा चार इकसठिया भाग अधिक प्रमाणवाली बारह मुहूर्त की रात्री होती है । ( एवं खलु एएणं एणं णिक्खममाणे सूरिए तयाणंतराओ तयाणंतरं मंडलाओ मंडल उवसंकममाणे उवसंकममाणे जोयणाई पणतीसं च एगट्टिभागे जोयणस्स एगमेगे मंडले विभ अभिवडेमाणे, अभिवÇमाणे अट्ठारस अहारस जोयणाएं परिरयवुड अभिवडेमाणे सव्ववाहिरं मंडल उवसंकमित्ता चारं चरइ) इस प्रकार से इस उपाय से (नय से) निष्क्रमण करता हुवा सूर्य उस अनन्तरवें मंडल से उसके अनन्तर वें एक मंडल से अन्य मंडल में उपसंक्रमण करते करते पांच योजन एवं एक योजन का इकसठिया पैंतीस भाग एक एक मंडल
(तया णं दिवसराई तहेव ) त्यारे द्विवसरातनी व्यवस्था पशु खेन प्रारथी थहा लय छे. અર્થાત્ એ ત્રીજા મંડળના સંચરણુ કાળમાં દિવસરાતનું માન પૂર્વોક્ત કથિત પ્રકારનું જ થાય છે. અર્થાત્ ચાર એકસડિયા ભાગ ઓછા અઢાર મુહૂર્તના દિવસ થાય છે. તથા यार मेोऽसठिया लाग वधारे प्रभाणुवाणी मार भुहूर्तनी रात्री होय छे. ( एवं खलु एए जपणं णिक्खममाणे सूरिए तयाणंतराओ तयाणंतरं मंडलाओ मंडलं उवसंकममाणे उवसंकममाणे जोयणाई पणतीसंच एगट्टिभागे जोयणस्स एगमेगे मंडले विक्खंभवुढि अभिषड्ढेमाणे अभिवड्ढेमाणे अट्ठारस अट्ठारस जोयणाई परिरयवुढि अभिवड्ढमाणे सव्ववाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ) मा प्रारथी मे उपायथी अर्थात् नयथी निष्कुभाग उरतो सूर्य એ પછીના મંડળમાંથી તેના પછીના મડળમાં એટલે કે એક મડળમાંથી બીજા મંડળમાં ઉપસ’ક્રમણુ કરતા કરતા પાંચ યાજન અને એક ચેાજનના એકસઢિયા પાંત્રીસ ભાગ એક
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #237

सूर्यशतिप्रकाशिका टीका सू० २० प्रथमप्राभृते अष्टमं प्राभृतप्राभृतम्
२२५
विष्कम्भवृद्धिम् अभिवर्द्धयन् अभिवर्द्धयन् अष्टादश अष्टादश योजनानि परिरयवृद्धिम् अभिवर्द्धयन् अभिवर्द्धयन् सर्ववा मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति । एवम् पूर्वोक्तप्रकारेण खलु इति निश्चितमेतेनोपायेन - प्रत्यहोरात्रमेकैकमण्डलमोचनरूपेण, निष्क्रामन्- बहिर्गच्छन् सूर्यस्तदनन्तरान्मण्डलात् तदनन्तरं मण्डलमुपसंक्रामन् उपसंक्रामन् - तत्तन्मण्डलमुपभुञ्जान उपभुञ्जानः एकैकस्मिन् मण्डले योजनानि पञ्च पञ्च योजनानि, पञ्चत्रिंशच्चैकपष्टिभागा योजनस्य (५) इत्येवं परिमाण मेकैकस्मिन् मण्डले विष्कम्भवृद्धिं व्यासवृद्धिम् अभिवर्द्धयन्नभिवर्द्धयन् एकैकस्मिन्नेतन्मण्डले अष्टादश योजनानि परिरयवृद्धिं - परिधिप्रमाणवृद्धिम् अभिवर्द्धयन्नभिवर्द्धयन् प्रथमषण्मासपर्यवसानभूते त्र्यशीत्यधिकशततमेऽहोरात्रे सर्वबाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य - तन्मण्डलमादाय चारं चरति तत्रैव भ्रमन् दृश्यो भवति || ' अत्रापि अष्टादश अष्टादश इति स्थूलमुक्तम् । वास्तविकं तु सप्तदश सप्तदश योजनानि अष्टात्रिंशतं में विष्कंभ की वृद्धि करता करता अठारह अठारह योजन परिरय की वृद्धि करते हुवे सर्वबाह्यमंडल में जाकर के गति करता है । कहने का भाव यह है कि- पूर्वोक्त प्रकार से निश्चित उपाय से माने प्रत्येक अहोरात्र में एक एक मंडल को छोडकर बाहर निकलता हुवा सूर्ये तदनन्तरमंडल से तदनन्तरवें मंडल में उपसंक्रमण करते करते माने उस उस मंडल का उपभोग करके एक एक मंडल में पांच पांच योजन तथा एक योजन का इकसठिया पैंतीस भाग (५) परिमाण एक एक मंडल में विष्कंभ की वृद्धि माने व्यास की वृद्धि करता करता एक एक मंडल में अठारह अठारह योजन परिधि के प्रमाण में बढाते बढाते प्रथम छह मास के अन्त के समय में एक सो तिरासीवें अहोरात्र में सर्वबाद्यमंडल में उपसंक्रमण करके माने उस मंडल में जाकर के गति करता है अर्थात् वहां परिभ्रमण करता हुवा दृष्टिगोचर होता है । (यहां पर भी अठारह अठारह ऐसा स्थूलता से कहा है) वास्तविक रीति से तो એક મડળમાં વિષ્ણુંભને વધારતા વધારતા અઢાર અઢાર યેાજન પરિરયની વૃદ્ધિ કરતા કરતા સમાજીમડળમાં જઈને ગતિ કરે છે.
કહેવાના ભાવ એ છે કે પૂર્વોક્ત પ્રકારથી નિશ્ચિત ઉપાયથી એટલે કે દરેક અહે શત્રમાં એક એક મંડળને છેડીને બહાર નીકળતા સૂર્ય તે પછીના મંડળમાંથી તેના પછીના મંડળમાં ઉપસંક્રમણુ કરતા કરતા એટલે કે તે તે મંડળના ઉપસેાગ કરીને એક મંડળમાં પાંચ પાંચ યાજન તથા એક ચેાજનના એકસિયા પાંત્રીસ ભાગ (પપ્) પિરમાણુ એક એક મ`ડળમાં વિષ્પભની વૃદ્ધિ અર્થાત્ વ્યાસના વધારા કરતા કરતા એક એક મંડળમાં અઢાર અઢાર ચેાજન પરિધિના પ્રમાણમાં વધારતા વધારતા પહેલ' છ માસના અંતના સમયમાં એકસાવ્યાશીમાં અહેારાત્રમાં સ`બાહ્યમ ડમાં ઉપસંક્રમણ કરીને એટલે કે તે મડળમાં જઈને ગતિ કરે છે, અર્થાત્ ત્યાં ભ્રમણ કરતે ભુિંગોચર થાય છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #238

२२६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
चैकषष्टिभागा योजनस्येति भवति १७६ । गणितदृशा एवं भूतः सावयवोऽङ्कः सिध्यति, तत्स्थाने सौकर्यादष्टादशरूपः स्थूलत्वेनोक्तः । न चैतत् केवलं गणितदृशा स्त्रमनीषिका वा विजृम्भितमपि तु करणविभावनायां तद्विचारप्रक्रमे उक्तञ्च यथा - 'सत्तरसजोयणाई अट्ठतीसं च एगट्टिभागा १७६ एवं निच्छरण संववहारेण पुण अट्ठारस जोयणाई....' इति ॥
'ता जया णं सूरिए सव्चवाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं सा मंडलवया अडताली एगट्टिभागा जोयणसयसहस्सं छच्च सद्धे जोयणसए आयाम विक्खंभेणं तिनि जोयस सहरसाईं अट्ठारससहस्साई तिष्णि य पण्णरसुत्तरे जोयणसए परिक्खेवेणं' तत्र यदा खलु सूर्यः सर्वबाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु तन्मण्डलपदम् अष्टाचत्वारिंशतम् एकषष्टिभागा योजनशतसहस्रं षट् च सहितं योजनशतम् आयाम विष्कम्भाभ्यां सत्रह सत्रह योजन तथा एक योजन का अडतीस इकसठिया भाग होता है - १७६ । गणित दृष्टि से इस प्रकार का सावयव अंक सिद्ध होता है उसके स्थान में सुलभता से अठारह रूप स्थूल रूप से कहा है । यह कथन केबल गणितज्ञने स्वबुद्धि से नहीं कह दिया है परंच करणविभावना में इसका विचार का उपक्रम में कहा है कि - ( सत्तर सजोयणाई अट्ठतीसं च एगट्टिभागा १७ एयं निच्छएण संववहारेण पुण अट्ठारस जोयणाई इति ) ।
(ता जया णं सूरिए सम्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तथा णं सा मंडलवया अडतालीस एगट्टिभागा जोयणसयसहस्सं छच्च सद्वे जोयणसए आयामविवखंभेणं तिन्नि जोयणसयसहस्साई अट्ठारस सहस्साइं तिणि य पण्णरसुत्तरे जोयणसए परिवखेवेणं' जब सूर्य सर्वबाह्य मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है तब वह मंडलपद एक योजन का अडतालीस इकसठिया भाग में बाहल्य से तथा एक लाख छसो साठ योजन आयाम विष्कंभ
(અહીયાં પણ અઢાર અઢાર એ પ્રમાણે સ્થૂલ પણાથી કહેલ છે.) વારતવિક રીતે તે સત્તર સત્તર ચેાજન તથા એક યાજનના આડત્રીસ એકડિયા ભાગ થાય છે. ૧૭ ૬ ગણિત દૃષ્ટિથી આ પ્રમાણેના સાવયવ અંક સિદ્ધ થાય છે. તેને ઠેકાણે સરળતા માટે અઢાર રૂપ સ્થૂલપણાથી કહેલ છે. આ કથન કેવળ ગણિતજ્ઞાએ પેાતાના મનસ્વીપણાથી કલ્પના કરીને उडेस नथी परंतु उरण विभागमां या संबंधी विचारना उपभभां 8 छे - ( सत्तरस जोयणाई अट्ठतीसं च एगट्टिभागा १७३६ एवं निच्छयेण संववहारेण पुण अट्ठारस जोयणाई) इति (ता जया णं सूरिए सन्नबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं सा मंडलंबया अडतालीस एगट्टिभागा जोयणसयसहस्सं छच्च सट्टे जोयणसए आयाम विक्खंभेणं विगि जोयणसय सहस्साईं अट्ठारस सहरसाई तिण्णि य पण्णरसुत्तरे जोयणसए परिक्खेवे) न्यारे સૂર્ય સખાહ્યાડળમાં ઉપસક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. ત્યારે એ મડળપદ એક ચેાજનના અડતાલીસ એકસઢિયા ભાગેા બાહુલ્યથી તથા એક લાખ સે સાઠ ચેાજન આય મલિક ભથી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #239

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २० प्रथमप्राभृते अष्टमं प्राभृतप्राभृतम्
૨૨૭ त्रीणि योजनशतसहस्राणि अष्टादश सहस्राणि त्रीणि च पञ्चदशोत्तराणि योजनशतानि परिक्षेपेण प्रज्ञतानि ॥ तत्र-प्रथमषण्मासस्य पर्यवसानभूतेऽहोरात्रे यदा-यस्मिन् समये खलु-इति निश्चयेन सूर्यः सर्वबाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति-सर्ववाह्यमण्डले भ्रमति तदा खलु तन्मण्डलपदं-तत्सर्वबाह्यमण्डलस्थानम् अष्टाचत्वारिंशदेकषष्टिभागा योजनस्य • बाहल्येन-एतावन्मात्रवृद्धया एकं योजनशतसहस्रं षट्-षट् शतानि, तैः सहितानि युक्तानि योजनशतानि षष्टयधिकानि-१००६६० एतनुल्यायामविष्कम्भेण-व्यासदर्पण, त्रीणि योजनशतसहस्राणि अष्टादश सहस्राणि, त्रीणि च पञ्च दशोत्तराणि यथा-३१८३१५ इति सर्वबाह्यमण्डलपदं भवति ॥ ____ अत्र गणितप्रक्रिया यथा-सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलपदात्सर्वबाह्य मण्डलपदं यावत् १८३ त्र्यशीत्यधिकशतसंख्यकानि मण्डलपदानि भवन्ति । प्रतिमण्डले प्रतिविष्कम्भे च पञ्च पञ्च योजनानि पञ्चत्रिंशच्चैकपष्टिभागा योजनस्य (५+5) परिवर्द्धन्ते । तेनैतत्तुल्यमकुं यदि त्र्यशीत्यधिकेन शतेन गुण्यते तदा एकत्र जातानि पञ्चदशोत्तराणि नवशतानि-९१५ । से तथा तीन लाख अठारह हजार तीन सो पन्द्रह परिक्षेप से कहा है। कहने का भाव यह है की-प्रथम छह मास के अन्त के अहोरात्र में जिस समय सूर्य सर्वबाह्यमंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है माने सर्वबाह्यमंडल में भ्रमण करता है तब वह सर्वबाह्य मंडलस्थान एक योजन का अडतालीस इकसठिया भाग बाहल्य से माने इतना वृद्धि से होता है तथा एक लाख छसौ साठ १००६६०, इतना आयामविष्कंभ से व्यास से इस प्रकार तीन लाख अठारह हजार तीन सो पंद्रह योजन सर्वबाह्यमंडल का प्रमाण होता है।
यहां पर गणितप्रक्रिया इस प्रकार से है-सर्वाभ्यन्तरमंडल पद से सर्वबाह्य मंडलपद पर्यन्त यावत् १८३ एक सो तिरासी मंडल पद होते हैं। प्रति मंडल में एवं प्रति विष्कंभ में पांच पांच योजन तथा एक योजन का पैंतीस इकसठिया भाग (५+) परिवर्धित होता है इस संख्या को एक सो तिरासी की संख्या से गुणा किया जाय तो एक तरफ-९१५ नव सो पंद्रह होता તથા ત્રણ લાખ અઢાર હજાર ત્રણસે પંદર પરિક્ષેપથી કહેલ છે.
કહેવાનો ભાવ એ છે કે-પહેલા છ માસના અંતના અહોરાત્રમાં જે વખતે સૂર્ય સર્વબાહ્યમંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. અર્થાત્ સર્વબાહ્યમંડળમાં ભ્રમણ કરે છે. ત્યારે સર્વબાહ્ય મંડળસ્થાન એક જનને અડતાલીસ એકસડિયા ભાગ ૬ બહલ્યથી એટલે કે એટલી વૃદ્ધિથી થાય છે, તથા એક લાખ છ સાઈઠ ૧૦૦૬૬૦ આટલા આયામવિધ્વંભથી વ્યાસથી ત્રણ લાખ અઢાર હજાર ત્રણસો પંદર યોજન સર્વબાહ્યમંડળનું પ્રમાણ થાય છે.
અહીંયાં ગણિત પ્રક્રિયા આવી રીતે છે–સર્વવ્યંતરમંડળપદથી સર્વબાહ્યમંડળપદ સુધી યાવત ૧૮૩ એકસોચ્યાશી મંડળપદે થાય છે દરેક મંડળમાં અને દરેક વિખંભમાં પાંચ જન તથા એક યોજનના પાંત્રીસ એકસડિયા ભાગ ૫+ પરિવર્ધિત થાય છે. આ સંખ્યાને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #240

૮
६४०५
"
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे अन्यत्र च जातानि पञ्चोत्तराणि चतुः षष्टिः शतानि - एक पष्टिभागात्मकानि पूर्णाङ्के च - १०५ द्वयोर्योगेन विंशत्यधिकानि दशशतानि - १०२० । यथा - (५०) X १८३= ९१५=९१५+१०५ = १०२० एतत्तुल्यस्याधिकत्वात् सर्वाभ्यन्तरमण्डलपदे ३१७२९५ अस्मिन् योजनेन यथोक्तं सर्वबाह्यमण्डलपदगतविष्कम्भायामपरिमाणं भवति ३१८३१५ त्रीणियोजनशतसहस्राणि अष्टादशसहस्राणि पञ्चदशोत्तराणि त्रीणिशतानि चेति ।
६४०५
अत्रापि अन्तिमाङ्के सावयवश्चतुर्दशाङ्को भवति । तत्स्थाने सौकर्यात पूर्णः पञ्चदशाङ्को गृहीतोऽस्ति । स च स्थूलः । तद्यथा - अस्य मण्डलस्य विष्कम्भः - १००६६० योजनलक्ष षष्ट्यधिकानि योजनशतानि च परिरयपरिमाणानयनार्थमस्य वर्ग :- (१००६६०) २= १०१३२४३५६०० दशभिर्गुणनेन १०९३२४३५६००० अस्यासन्नवर्गमूलानयनेन ३१८है तथा दूसरी तरफ - छह हजार चार सो पांच इकसठ भागात्मक पूर्णाङ्क में - ९१५ नवसो पंद्रह तथा १०५ एक सो पांच ये दोनों को मिलाने पर १०२० एक हजार वीस होते हैं यथा ( ५६ + १८३ =९१५ =९१५ +१०५=१०२० इस से कुछ अधिक होने से सर्वाभ्यन्तर मंडल पद में ३१७२९५ तीन लाख सत्रह हजार दो सो पंचाणवे होता है इसमें एक हजार वीस की संख्या को जोडने से यथोक्त सर्वबाह्य मंडलपद में कहा हुवा आयामविष्कंभ का परिमाण ३१८३१५ तीन लाख अठारह हजार तीन सो पंद्रह हो जाता है ।
६४८५
यहां पर भी अन्तिम अंक में सावयव चौदह होता है उसकी जगह सरलता के लिये पंद्रह का अङ्क गृहीत किया गया है यह स्थूल संख्या है, इस मंडल का विष्कंभ १००६६० एक लाख छस्सो साठ योजन का कहा है इसका परिरयपरिमाण लाने के लिये इसका वर्ग किया जाता है यथा- (१००६६०) २-१०१३२४३५६०० इसको दश से गुणा करने से १०९३२४३५६००० इसका
એકસે ત્ર્યાશીની સંખ્યાથી ગુણવામાં આવે તેા એક તરફ ૯૧૫ નવસા પંદર થાય છે અને શ્રીજી તરફ= પછ હજાર ચારસા પાંચ એકસિડયા ભાગવાળી પૂર્ણ સંખ્યાંકમાં એટલે કે નવસે પંદર અને એકસે પાંચ ખન્નેને મેળવવાથી ૧૦૨૦ એક હજાર ને વીસ થાય છે. જેમકે-૫-૧૮૩=૯૧૫ ૬૪૬૫=૯૧૫૪૧૦૫=૧૦૨૦ આનાથી કંઇક વધારે થવાથી સર્વાં ભ્યન્તરમંડળપદમાં ૩૧૭૨૯૫ ત્રણ લાખ સત્તર હજાર ખસે પ ંચાણુ થાય છે, આમાં એક હજાર વીસની સંખ્યાને મેળવવાથી સમાહ્યમંડળમાં કહેલ યથેાક્ત આયામવિષ્ટ ભનુ પરિમાણુ ૩૧૮૩૧૫ ત્રણ લાખ અઢાર હજાર ત્રણસે પંદર થઈ જાય છે.
અહીંયાં પણ અન્તિમ અંકમાં સાવયવ ચૌદ થાય છે. તેને ઠેકાણે પદરને આંક કહેલ છે. આ સ્થૂલ સંખ્યા છે. આ મંડળના વિષ્ય ૧૦૦૬૬૦ એક લાખ સૈા સાઠ ચેાજનને છે. તેની પરિધીનું પરિમાણ લાવવા માટે આને વ ૧૦૦૬૬૦-૨=૧૦૧૩૨૪૩૫૬૦૦-દસ અજબ તેર કરોડ ચાવીસ
કરવામાં આવે છે. જેમકે લાખ પાંત્રીસ હજાર છસે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #241

सूर्यक्षप्तिप्रकाशिका टोका सू० २० प्रथमप्राभृते अष्टम प्राभृतप्राभृतम्
___ २२९ ३१४ + अतः सावयवानि त्रीणि योजनशतसहस्राणि अष्टादशसहस्राणि सावयवानि चतुर्दशोत्तराणि त्रीणिशतानि चेति, एतत्स्थाने ३१८३१५ इति सौकर्याद् गृहीतानि वर्त्तन्ते । नं तत् स्थूल-स्थौल्ये ग्रहणयोग्यम् (लक्षाधिकाङ्के सर्वान्तिमेऽके सावयोऽसावयववदेव भवतीति ॥ एवमेव परिरयपरिमाणवृद्धावपि पूर्वपूर्वमण्डलात् प्रतिमण्डले १७* इति वृद्धया, पूर्ववद् गणितप्रक्रियया ३१८३१४ + इत्येव सर्वबाह्यमण्डलस्य परियपरिमाणं भवति ॥
किन्तु व्यवहारतः परिपूर्ण योजनं विवक्षितमिति पञ्चदशोत्तराणीत्युक्तं सूत्रकृतेति ॥ 'तया णं उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ जहण्णए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवई' तदा खलु उत्कर्षिका अष्टादशमुहर्ता रात्रिभवति, जघन्यो द्वादशमुहतों दिवसो भवति ॥ तदा-सर्वबाह्यआसन्न वर्गमूल लाने के लिये ३१८३१४ + इस प्रकार सावयव तीन लाख अठारह हजार तथा सावयव तीन सो चौदह इसकी जगह ३१८३१५ तीन लाख अठारह हजार तीन सो पंद्रह होता है इस प्रकार सरलता के लिये गृहीत किया है । स्थूलाङ्क ग्रहण योग्य नहीं होता कारण कि लक्ष के अधिक वाले सर्वान्तिम अंक में सावयव तुल्य ही होता है। इसी प्रकार परिरय के परिमाण वृद्धि में भी पूर्व पूर्व मंडल से प्रति मंडल में १७ सत्रह योजन तथा अडतीस इकसठिया भाग की वृद्धि से पूर्वकथित प्रकार से गणित प्रक्रिया से ३१८३१४ + इतना ही सर्वबाह्य मंडल के परिरय का परिमाण होता है।
परंतु व्यवहार से परिपूर्ण योजन को विवक्षा की गई है अतः सूत्रकारने (पंचदसुत्तराणि) पंचदशोत्तर इस प्रकार कहा है (तयाणं उक्कोसिया अट्टरसमुहत्ता राई भवइ जहण्णए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवह) तब उत्कृष्टा अठारह मुहूर्त की रात्री होती है तथा बारह मुहूर्त का जघन्य दिवस होता है। થાય છે. આને દસથી ગુણવાથી ૧૦૧૩૨૪૩૫૬૦૦૯ થાય છે. આનુ આસન્ન વર્ગમૂળ લાવવા માટે ૩૧૮૩૧૪+૫ આ રીતે સાવયવ ત્રણ લાખ અઢાર હજાર તથા સાવ યવ ત્રણ ચૌદ થાય છે. તેને ઠેકાણે ૩૧૮૩૧૫ ત્રણ લાખ અઢાર હજાર ત્રણસો પંદર થાય છે. આ પ્રમાણે સરળતા થવા માટે ગ્રહણ કરેલ છે. સ્થૂલ અંક લેવા ગ્ય નથી. કારણ કે લાખથી વધારે સંખ્યાવાળા સર્વાન્તિમ અંકમાં સાવયવની તુલ્ય જ હોય છે, એજ પ્રમાણે પરિયના પરિમાણવૃદ્ધિમાં પણ પહેલા પહેલાના મંડળથી દરેક મંડળમાં ૧૭૬ સત્તરજન તથા આડત્રીસ એકસઠિયા ભાગના વધારાથી પૂર્વ કથિતપ્રકારથી ગણિતપ્રક્રિયાથી ૩૧૮૩૧૪+ આટલું જ સર્વબાહ્યમંડળના પરિરય અર્થાત્ પરિધિનું પરિમાણ થાય છે. પરંતુ વ્યવહારથી પરિપૂર્ણ જનની વ્યવસ્થા વિવક્ષા કરેલ છે. તેથી सूत्र॥२ (पंचसुत्तराणि) ५यशात्त२ मा प्रमाणे से छे. (तया णं उक्कोसिया अटारसमुहुत्ता राई भवइ जहण्णए दुवाल समुहुत्ते दिवसे भवइ) त्यारे कृष्ट मढा२ मुतनी रात्री थाय छे
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #242

२३०
सूर्यप्रक्षप्तिसूत्रे मण्डलसञ्चरणकाले खलु-इति निश्चयेन उत्कर्षिका-सर्वधिका अष्टादशमुहूर्ता-तत्प्रमाणाषट्त्रिंशद्घटिका तुल्या रात्रिभवति । जघन्यः-सर्वाल्पः द्वादशमुहूत्तों दिवसो भवति-चतु विंशतिघटिकातुल्यो दिवसो भवति, अर्थात् सूर्यस्य सर्वबाह्यमण्डलसञ्चरणकाले दिनमान चतुर्विंशतिघटिकातुल्यं, रात्रिमानं च षट्त्रिंशद्घटिका प्रमाणं भवतीति ॥ ___'एस णं पढमे छम्मासे, एस णं पढमस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे' एप खलु प्रथम षण्मासः, एष खलु प्रथमस्य षण्मासस्य पर्यवसानः । एषः-पूर्वप्रतिपादितनियमविशिष्ट खलु-इति निश्चितः प्रथमः षण्मासः दक्षिणायनविशिष्टः कालः, एष खलु प्रथमस्य षण्मा सस्य-दक्षिणायनस्य पर्यवसान:-अन्तिमो दिवसः ॥ ‘से पविसमाणे सूरिए दोच्चं छम्मासे अयमाणे पढमंसि अहोरसि वाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ' स प्रविशन् सूर्यो द्वितीयं षण्मासमाददानः प्रथमेऽहोरात्रे बाह्यानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति ॥ स:अर्थात् सर्वबाह्य मंडल के संचरण काल में उत्कृष्टा सर्वाधिक अठारह मुहूर्त प्रमाणवाली छत्तीस घडि तुल्य रात्री होती है । एवं चोवीस घडि तुल्य बारह मुहूर्त का जघन्य माने सर्वाल्प दिवस होता है । भाव यह है कि सूर्य के सर्व बाघमंडल के संचरण काल में दिनमान चौवीस घटिका तुल्य तथा रात्रिमान छत्तीस घटि का प्रमाण युक्त होता है ।
(एस णं पढमे छम्मासे एस णं पढमस्स छम्मासस्स पजवसाणे) यह प्रथम छह मास कहा है और यही प्रथम छह मास की समाप्ति काल कहा है। कहने का भाव यह है कि पहले प्रतिपादन किये नियम युक्त यह दक्षिणायन विशिष्ट काल है और यही दक्षिणायन रूप काल का अन्तिम दिवस कहा गया है (से पविसमाणे सरिए दोच्च छम्मासं अयमाणे पढमंसि अहोरत्तसि बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ) इस प्रकार प्रवेश करता सूर्य दूसरे छमास को प्राप्त करता हुवा प्रथम अहोरात्र में बाह्यानंतर मंडल को અને જઘન્ય બાર મુહૂર્તનો દિવસ થાય છે. અર્થાત્ સર્વ બાહામંડળના સંચરણ કાળમાં ઉત્કૃષ્ટ સર્વાધિક અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણુની છત્રીસ ઘડિ બબરની રાત્રી થાય છે. અને વીસ ઘડી તુલ્ય બાર મુહૂર્તને જઘન્ય દિવસ થાય છે. કહેવાને ભાવ એ છે-સૂર્યના સર્વબાહામંડળના સંચરણ સમયે દિનમાન ચોવીસ ઘડી બરોબર તથા રાત્રિમાન છત્રીસ ઘડિનું છે.
(एस णं पढमे छम्मासे एस णं पढ मस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे) मा शत प्रथम छ માસ કહેલ છે. અને આજ પહેલા છ માસની સમાપ્તિને સમય છે. કહેવાને ભાવ એ છે કે-પહેલાં પ્રતિપાદન કરેલ નિયમવાળે આ દક્ષિણાયન યુક્તકાળ છે. અને આજ દક્ષિણાયન ३५॥णन छेदसा हिवस ४ छे. (से पविसमाणे सूरिए दोच्च छम्मासं अयमाणे पढमंसि अहोरत्तंसि बाहिराणंतरं मंडलं उबसंकमित्ता चारं चरइ) मा शत प्रवेश ४२॥ सूर्य मीन છ માસને પ્રાપ્ત કરીને પ્રથમ અહેરાત્રમાં બાહ્યાવંતર મંડળને પ્રાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #243

सूर्यशतिप्रकाशिका टीका सू० २० प्रथमप्राभृते अष्टमं प्राभृतप्राभृतम्
२३१
प्रसिद्ध भारतीयः सूर्यौ यदा प्रविशन् - अन्तरमण्डलाभिमुखं गच्छन् द्वितीयं षण्मासमाददान:- द्वितीयं षण्मासं प्रारम्भयन् तस्य द्वितीयपण्मासस्य प्रथमेऽहोरात्रे वाह्यानन्तरं - सर्व बाह्यानन्तरमन्तराभिमुखं द्वितीयं मण्डलमुपसंक्रम्य - द्वितीयमण्डलं गत्वा चारं चरति ॥ 'ता जाणं सूरिए बाहिरातरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं सा मंडलवया अडतालीसं एगद्विभागे जोयणस्स बाहल्लेणं एग जोयणसयसहस्सं छच्च चउपणे जोयणसए छन्त्रीसं च एगद्विभागे जोयणस्स आयामविक्खंभेणं तिणि जोयणसयसहस्साइं अट्ठारस सहरसाई दोणि य सत्ताणउए जोयणसए परिक्खेवेणं पण्णत्ते" तत्र यदा खलु सूर्यो बाह्यानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु तन्मण्डलपदम् अष्टाचत्वारिंशतमेकषष्टिभागा योजनस्य बाहल्येन एकं योजनशतसहस्रं पट् च चतुः पञ्चाशतं योजनशतं षड् विंशतिश्चैकषष्टिभागा योजनस्य आयामविष्कम्भाभ्यां त्रीणि योजनशतसहस्राणि अष्टादशसहस्राणि द्विगुणितानि
प्राप्त करके गति करता है । कहने का अभिप्राय यह है कि वह भरत क्षेत्रवति सूर्य जब अनन्तर मंडल में जाकर दूसरे छह मास का प्रारंभ करता हुवा उस दूसरे छह मास के प्रथम अहोरात्र में सर्वबाह्य मंडल के अनन्तर के दूसरे मंडल में जाकर अपनी गति करता है (ता जया णं सूरिए बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं सा मंडलवया अडतालीस एगट्टिभागे जोयणस्स बाहल्लेणं एवं जोयणसयसहस्सं छच्च चउप्पण्णे जोयणसए छवीसं च एगट्टिभागे जोयणस्स आयामविवखंभेणं तिणि जोयणसयसहस्साई अट्ठारस सहस्साई दोणि य सत्ताणउए जोयणसए परिवखेवेणं पण्णत्ते) जब सूर्य सर्वबाह्यमंडल के अनंतरवें मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है तब वह मंडल पद एक योजन का अडतालीस इकसठिया भाग बाल्य से होता है तथा एक लाख छसो चोपन योजन तथा एक योजन का छवीस इकसठिया भाग आयामविष्कंभ से एवं तीन लाख अठारह हजार
કહેવાના ભાવ એ છે કે-એ ભરતક્ષેત્રવત સૂર્ય જ્યારે પછીના મંડળમાં જઈને ખીજા છ માસના પ્રારંભ કરીને એ ખીજા છ માસના પહેલા અહેારાત્રમાં સ`ખાદ્યમડળના પછીના भील भंडजमां न्हाने पोतानी गति उरे छे. ( ता जया णं सूरिए बाहिराणंतरं मंडलं उबसंकमित्ता चारं चरइ तया णं सा मंडलवया अडतालीस एगट्टिभागे जोयणस्स बाहणं एगं जोयणसहस्सं छच्च च उपाणे जोयणसए छव्वीसं च एगट्टिभागे जोयणस्स आयामविक्खंभेणं तिणि जोयणसय सहरसाईं अट्ठारससहस्साई दोणि य सत्ताणउए जोयणसए परिक्खेवेणं ઇળન્ને) જ્યારે સૂર્ય સ`બાહ્યમંડળની પછીના મંડળમાં ઉપસક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. ત્યારે તે મ`ડળપદ એક ચેાજનના અડતાલીસ એકયા ભાગ બાહુલ્યથી થાય છે. તથા એક લાખ છસે ચેપન ચેાજન તથા એક ચેાજનના છવ્વીસ એકસિયા ભાગ આયામ અને વિષ્ણુભથી તથા ત્રણ લાખ અઢાર હજાર ખસે! સત્તાવન પરિક્ષેપથી કહેલ છે. અર્થાત્
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #244

२३२
सूर्यप्रज्ञतिसूत्रे च सप्तनवति योजनशतानि परिक्षेपेण प्रज्ञप्तानि ॥ तत्र द्वितीयषण्मासस्य प्रथमेऽहोरात्रे यदा-यस्मिन् समये खलु इति निश्चितं सूर्यः बाह्यानन्तरं-सर्ववाह्यानन्तरमक्तिनं द्वितीयं मण्डलमुपसंक्रम्य-अभ्यन्तराभिमुखमा तनं द्वितीयं मण्डलं गत्वा चारं चरति-तन्मण्डले भ्रमति, तदा-तस्मिन् समये तन्मण्डलपदं-तन्मण्डलस्थानम् अष्टाचत्वारिंशदेकषष्टिभागा योजनस्य- एतत्तुल्य योजनभागस्य बाहल्येन-वृद्धया अनन्तरोच्यमानस्वरूपो द्वितीयमण्डलस्य विष्कम्भो भवति, तद्यथा-एकं योजनशतसहस्रं षट् च योजनशतानि चतुः पञ्चाशतं-चतुःपञ्चाशदधिकानि षड्विंशतिश्चैकषष्टिभागा योजनस्य-१००६५४६ एतत्तुल्य मायामविष्कम्भेण-दैर्ध्य व्यासेन भवति-एतनुल्यो द्वितीयमण्डलस्य व्यासो भवतीत्यर्थः॥
अबापि गणितदृशा किश्चित् स्थूलत्वं प्रदश्यते-तथा-एकतोऽपि तन्मण्डलं सर्वबाह्यमण्डलगतान् अष्टाचत्वारिंशदेकषष्टिभागान् १- योजनस्य अपरे द्वे योजने-२ विमुच्य अभ्यन्तरमवस्थितं भवति । अपरतोऽपि तथैव भवति । तेन योजनद्वयस्याष्टाचत्वारिंशतथैकषष्टिभागानां द्वाभ्यां गुणनेन-(२६) X २=४-५ पञ्चयोजनानि पञ्चत्रिंशच्चैकदो सो सतावने परिक्षेप से कहा गया है, अर्थात् दूसरे छह मास के प्रथम अहोरात्र में जिस समय सूर्य सर्वबाह्य मंडल के पीछे के दूसरे मंडल में जाकर गति करता है माने उस मंडल में भ्रमण करता है तब उस समय में वह मंडल स्थान एक योजन का अडतालीस इकसठिया भाग जितना बाहल्य से अनन्तर कथ्यमान स्वरूपवाला दूसरा मंडल का विष्कंभ होता है जो इस प्रकार एक लाख छसो चोपन तथा एक योजन का छव्विस इकसठिया भाग जितना देध्यविस्तार से होता है माने इस प्रकार दूसरे मंडल का व्यास होता है।
यहां पर भी गणितदृष्टि से कुछ स्थूलता दिखलाई जाती है-जो इस प्रकार है-एक तरफ वह मंडल सर्वबाह्य मंडल का एक योजन का अडतालीस इकसठिया भाग, दूसरा दो योजन २४६ को छोड करके अभ्यन्तर मंडल में स्थित होता है दूसरी तरफ भी उसी प्रकार होता है अतः दो योजन एवं બીજા છ માસના પહેલા અહોરાત્રમાં જ્યારે સૂર્ય સર્વબાહ્યમંડળની પછીના બીજા મંડળમાં જઈને ગતિ કરે છે. એટલે કે એ મંડળમાં ભ્રમણ કરે છે. ત્યારે એ સમયે એ મંડળસ્થાન એક યોજનના અડતાલીસ એકસડિયા ભાગ ૬ જેટલું બાહલ્યથી હવે પછી કહેવામાં આવનાર સ્વરૂપવાળા બીજા મંડળનો વિકૅભ થાય છે. જે આ પ્રમાણે છે. એક લાખ છસે ચેપન તથા એક એજનના છવ્વીસ એકસડિયા ભાગ જેટલા લંબાઈ પહેલાઈથી થાય છે. અર્થાત્ આટલા પ્રમાણવાળું બીજા મંડળના વ્યાસનું પ્રમાણ થાય છે.
અહીંયાં પણ ગણિત દષ્ટિથી કંઈક સ્કૂલતા બતાવવામાં આવે છે. જે આ પ્રમાણે છે. એક તરફ તે મંડળ સર્વબાહ્યના એક એજનના અડતાલીસ એકસઠિયા ભાગ ૪૬ તથા બીજા બે જન ૨ ફૂફ ને છોડીને અત્યંતર મંડળમાં રહે છે, બીજી તરફ પણ એ જ પ્રમાણે થાય છે, જેથી બે એજન અને બે એજનના અડતાલીસ ભાગને બે થી ગણવામાં
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #245

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २० प्रथमप्राभृते अष्टमं प्राभृतप्राभृतम्
२३३
षष्टिभागा योजनस्येति भवति । एतत् सर्वबाह्यमण्डलगतविष्कम्भायामपरिमाणाद् यदि विशोध्यते तदा यथोक्तमधिकृतमण्डलस्य विष्कम्भायामपरिमाणं भवति । ३१८३०२५= ३१८२९७ - त्रीणि योजनशतसहस्राणि अष्टादशसहस्राणि द्वे योजनशते सप्तनवत्यधिके३१८२९७ इति भवति । अर्थात् पूर्वमण्डलादस्य मण्डलस्य विष्कम्भायामपरिमाणे पञ्चयोजनानि पञ्चत्रिंशच्चैकपष्टिभागा योजनस्येति ५६ त्रुट्यन्ति । तथा च पञ्चानां योजनानां पञ्चत्रिंशच्चैकषष्टिभागानां परिध्यानयनरीत्या परिरये सप्तदशयोजनानि अष्टात्रिंशचैषष्टिभागा योजनस्ये १७६ ति भवन्ति । किन्तु तत्स्थाने परिपूर्णानि अष्टादश १८ योजना व्यवहारनयमतेन विवक्षितानि । पूर्वोक्तात् सर्वबाह्यमण्डलपरिरयरिमाणात् ३१८३१५- त्रीणि लक्षाणि अष्टादशसहस्राणि पञ्चदशोत्तराणि त्रीणि शतानि चेत्यस्माद् यदि अष्टादश योजनानि विशोध्यन्ते तदा ३१८३१५ - १८-३१८२९७ इत्येवं रूपं यथोक्तएक योजन का अडतालीस इकसठिया भाग को दो से गुणन करे तो (२) +२=४६=५ पांच योजन तथा एक योजन का पैंतीस इकसठिया भाग होता है । इसको सर्वबाह्यमंडल के आयामविष्कंभ के परिमाण से जो विशोधित करने में आवे तो अधिकृत मंडल के आयामविष्कंभ का यथोक्त परिमाण हो जाता है । ३१८३०२५= ३१८२९७ तीन लाख अठारह हजार दो सो सतानवें - ३१८२९७ हो जाता है अर्थात् पूर्वमंडल से इस मंडल के आयामविष्कंभ के परिमाण में पांच योजन और एक योजन के पैंतीस इकसठिया भाग ५० कम होते है तथा पांच योजन एवं एक योजन के पैंतीस इकसठिया भाग की परिधी लाने की रीति से परिरय में सत्रह योजन तथा एक योजन के अडतीस इकसठिया भाग १७०६ होता है परंतु यहां पर परिपूर्ण अठारह योजन व्यवहारनय के मतानुसार विवक्षित किया है। पूर्वोक्त सर्वबाह्यमंडल के परिरय परिमाण जो ३१८३१५ तीन लाख अठारह हजार तीन सो पंद्रह होता है इसमें से अठारह योजन विशोधित किया जावे माने कम किया जावे तो આવે તા ૨ ×૨=૪૬=૫૫ પાંચ યાજન અને એક ચેાજનના પાંત્રીસ એકસઠયા ભણ થાય છે, આને સબાહ્યમંડળના આયામવિભના પરિમાણુમાંથી જો કમ કરવામાં આવે તે અધિકૃત મંડળના આયામવિષ્ણુભનું યથાક્ત પરિમાણુ થઈ જાય છે, ૩૧૮૩૦૨૫ =૩૧૮૨૯૭ ત્રણ લાખ અઢાર હજાર ખસે સત્તાણુ આ રીતે થઈ જાય છે. અર્થાત્ પૂર્વ મંડળથી આ મંડળના આયામવિકલના પરિમાણમાં પાંચ ચેાજન અને એક ચેાજનના પાંત્રીસ એકઠિયા ભાગ પરિધિ લાવવાની રીતથી પરિયમાં સત્તર ચેાજન તથા એક ચેાજનના આડત્રીસ એકસિયા ભાગ ૧૭ થાય છે. પરંતુ અહીંયાં પૂરા અઢાર ચેાજન વ્યવહારનયનામતાનુસાર વિવક્ષિત કરેલ છે. પૂર્વોક્ત સઆદ્યમંડળનુ પરિરયપરિમાણુ જે ૩૧૮૩૧૫ ત્રણ લાખ અઢાર હજાર ત્રણસે પંદર થાય છે તેમાંથી અઢાર ચેાજન વિશાષિત
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #246

२३४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे मधिकृतमण्डलस्य परिरयपरिमाणं भवतीति ॥
'तया णं राइंदियं तहेव' तदा खलु रात्रिंदिवं तथैव ॥ तदा तस्मिन् समये-सर्वबाह्यानन्तरमक्तिनाभ्यन्तरद्वितीयमण्डलसंचरणसमये खलु-इति निश्चितं रात्रिंदवं तथैव प्रागुक्तवदेव, तद्यथा-द्वाभ्यामेकषष्टिभागाभ्यामधिको द्वादशमुहत्तों दिवसो भवति, तथा द्वाभ्यामेकषष्टिभागाभ्यामुना अष्टादशमुहूर्ता रात्रिर्भवति इति । ‘से पविसमाणे सूरिए दोच्चे अहोरत्तंसि बाहिरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ स प्रविशन् सूर्यः द्वितीयेऽहोरात्रे बाह्य तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति ॥ सः-प्रसिद्धः सूर्यः प्रागुक्तप्रकारेण द्वितीयस्मादपि मण्डलादन्तराभिमुखं प्रविशन्-गच्छन् अर्थात् द्वितीयस्य षण्मासस्य द्वितीयेऽहोरात्रे सर्वबाह्यान्मण्डलादक्तिनं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति-तृतीयमण्डले भ्रमति ॥ ३१८३१५-१८-३१८२९७ तीन लाख अठारह हजार दो सो सतानवे यथोक्त अधिकृत मंडल की परिधि का परिमाण हो जाता है। ___(तया णं राइंदियं तहेव) तब रात्रि दिवस उसी प्रकार होता है । अर्थात् सर्वबाह्य मंडल के अनंतरवें अभ्यन्तर के दूसरे मंडल के संचरण समय में रात्रि दिवस का परिमाण पूर्व कथनानुसार ही है। जो इस प्रकार-इकसठिया दो भाग अधिक बारह मुहूर्त का दिवस होता है, तथा इकसठिया दो भाग न्यून अठारह मुहूर्त की रात्री होती है । (से पविसमाणे सरिए दोच्चे अहो. रत्तसि बाहिरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ) वह प्रवेश करता हुवा सूर्य दूसरे अहोरात्र में बाह्यमंडल के तीसरे मंडल में प्रवेश करके गति करता है । अर्थात् वह सूर्य पूर्वोक्त प्रकार से दूसरे मंडल से अनन्तर के मंडलाभिमुख प्रवेश करता हवा अर्थात् दूसरे छह मास के दूसरे अहोरात्र में सर्वबाह्य मंडल से पीछे के तीसरे मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है કરવામાં આવે એટલે કે ઓછા કરવામાં આવે તે ૩૧૮૩૧૫-૧૮=૩૧૮૨૭ ત્રણ લાખ અઢાર હજાર બસે સત્તાણુ યુક્ત રીતે અધિકૃત મંડળની પરિધિનું પરિમાણ થઈ જાય છે.
(तया णं राइदिवं तहेव) त्यारे विहिपसनु परिभाए और प्रभारी थाय थे, अर्थात् સર્વબાહામંડળની પછીને અત્યંતરના બીજા મંડળના સંચરણ સમયે રાત્રિ દિવસનું પરિમાણ પૂર્વકથનાનુસાર થાય છે. જે આ પ્રમાણે છે એકસઠિયા બે ભાગ વધારે બાર મુહૂર્તને દિવસ થાય છે. તથા એકસઠિયા બે ભાગ ઓછી અઢાર મુહૂર્તની રાત્રી હોય छ. (से पविसमाणे सूरिए दोच्चे अहोरत्तसि बाहिरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ) એ પ્રવેશ કરતે સૂર્ય બીજી અહોરાત્રમાં બાહ્યમંડળના ત્રીજા મંડળમાં પ્રવેશ કરીને ગતિ કરે છે. અર્થાત્ તે સૂર્ય પૂર્વોક્ત પ્રકારથી બીજા મંડળની પછીના મંડળાભિમુખ પ્રવેશ કરતો કરતે એટલે કે બીજા છ માસની બીજી અહોરાત્રીમાં સર્વબાહ્યમંડળની પછીના ત્રીજા મંડળમાં ઉપસક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. એટલે કે ત્રીજા મંડળમાં ભ્રમણ કરે છે,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #247

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २० प्रथमप्राभृते अष्टमं प्राभृतप्राभृतम्
२३५ 'ता जया णं सूरिए बाहिरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ' तत्र यदा खलु सूर्यो बाह्य तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति ॥ तत्र-द्वितीयषण्मासस्य द्वितीयेऽहोरात्रे यदायस्मिन् समये खलु इति निश्चितं सूर्यो बाह्यं तृतीयं मण्डलं-सर्वबाह्यादाक्तनं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य-तृतीयमण्डलं गत्वा चारं चरति-यदा तृतीयमण्डले भ्रमति-तत्र गच्छति ॥ 'तया णं सा मंडलवया अडतालीसं एगठिमागे जोयणस्स बाहल्लेणं एग जोयणसयसहस्सं छच्च अडयाले जोयणसए बावणं च एगद्विभागे जोयणस्स आयामविक्खंभेणं' तदा खल तन्मण्डलपदम् अष्टाचत्वारिंशतम् एकपष्टिभागा योजनस्य बाहल्येन एक योजनशतसहस्रं षट् च अष्टाचत्वारिंशतं योजनशतं द्विपञ्चाशतं च एकषष्टिभागा योजनस्य आयामविष्कम्भेण ॥ सर्वबाह्यादा तनतृतीयमण्डलसश्चरणसमये, खलु-इति निश्चितं तन्मण्डपदं-तृतीयमण्डलस्थानम् अष्टाचत्वारिंशच्चैकषष्टिभागा योजनस्य- एतत्तुल्यस्य योजनस्य बाहल्येनअर्थात् तीसरे मंडल में भ्रमण करता है ॥
(ता जया णं सूरिए बाहिरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ) जब सूर्य बाह्यमंडल के तीसरे मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है अर्थात दूसरे छह मास के दूसरे अहोरात्र में जब सूर्य बात्यमंडल के तीसरे मंडल में माने सर्वबाह्य मंडल के पीछे का तीसरा मंडल में जाकर के तीसरे मंडल में भ्रमण करता है। __(तया णं सा मंडलवया अडतालोसं एगहिभागे जोयणस्स बाहल्लेणं एगं जोयणसयसहस्सं छच्च अडयाले जोयणसए बावण्णं च एगढिभागे जोय. णस्स आयामविक्खंभेणं) तब वह मंडलपद एक योजन का अडतालीस इकसठिया भाग बाहल्य से होता है तथा एक लाख छसो अडतालीस योजन तथा एक योजन का बावन इकसठिया भाग आयामविष्कंभ से होता है। कहने के भाव यह है कि-सर्वबाह्यमंडल के अनन्तरवें तीसरे मंडल के संचरण काल में वह तीसरा मंडलस्थान एक योजन का अडतालीस इकसठिया
(ता जया णं सूरिए बाहिरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ) न्यारे सूर्य माह्य. મંડળના ત્રીજા મંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે અર્થાત્ બીજા છ માસના બીજા અહોરાત્રમાં જ્યારે સૂર્ય બાહ્યમંડના ત્રીજા મંડળમાં એટલે કે સર્વબાહ્યમંડળની પછીના ત્રીજા भणमा ४४ने त्यो भ्रमण २ छे. (तया णं सा मंडलवया अडतालीसं एगदिमागे जोयणस्स बाहल्लेग एग जोयणसयसहस्स छच्च अडयाले जोयणसए बावण्णं च एगद्रिभागे जोयणस्स आयामविक्खंभेणं) त्यारे ते भ७१५४ २ योनी २५ तालीस सय भाग બાહલ્યથી થાય છે. તથા એક લાખ છો અડતાલીસ જન તથા એક એજનના બાવન એકસધ્યિ ભાગ આયામવિષ્કભથી થાય છે. કહેવાને ભાવ એ છે કે સર્વબાહ્યમંડળના પછીના ત્રીજા મંડળમાં સંચરણ સમયમાં એ ત્રીજું મંડળસ્થાન એક જનન અડતાલીસ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #248

२३६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे वृद्धया, एकं योजनशतसहस्र पट् च योजनशतानि अष्टाचत्वारिंशदधिकानि द्विपञ्चाशच्चैकपष्टिभागा योजनस्य-१००६३८ : एततुल्यस्यायामविष्कम्भेण-दैर्घ्य विस्ताराभ्यां तन्मण्डलपदं भवतीति । (तथाहि-पूर्वस्मान्मण्डलादिदं मण्डलम् आयामविष्कम्भेण पञ्चभियोजनैः पञ्चत्रिंशता चैकषष्टिभागै योजनस्य हीनं भवति । तेन पूर्वमण्डलविष्कम्भायामपरिमाणाद् यदि विशोध्यते तदा यथोक्तमधिकृतमण्डलस्य विष्कम्भायामपरिमाणं भवेत् । पूर्वमण्डलस्य विष्कम्भायामपरिमाणं तु १००६५४६ इत्धमस्ति । सावयवगणितप्रक्रियया अस्माद्विशोधनेन १००६४८५२ इति भवति ॥ तथा च त्रीणि योजनशतसहस्राणि अष्टादशसहस्राणि द्वेशते एकोनाशीत्यधिके-३१८२७९ एतत्तुल्यं परिरयपरिमाणं भवति । यथा-अस्मात्पूर्वमण्डलस्य परिरयपरिमाणं तु-३१८२९७ इत्थमत्थि । तथा च ५१ अस्य परिध्यानयनरीत्या भाग जितना योजन बाहल्य से होता है तथा च १००६४८१३ एक लाख छसो अडतालीस योजन एवं एक योजन का बावन इकसठिया भाग जितना आयामविष्कंभ माने लंबा चौडा वह मंडल पद होता है। जैसे कि पूर्व मंडल से यह मंडल आयामविष्कंभ से पांच योजन तथा एक योजन के पैंतीस इकसठिया भाग जितना न्यून होता है अतः पूर्व मंडल के विष्कंभ तथा आयाम के परिमाण से इसको विशोधित किया जाय माने कम किया जाय तो इस मंडल का यथोक्त प्रकार से आयामविष्कंभ का परिमाण १००६५४ एक लाख छसो चोपन योजन तथा एक योजन का छवीस इकसठिया भाग कहा गया है। सावयव गणितप्रक्रिया से इसका विशोधन करने से १००६४८.२ एक लाख छसो अडतालीस योजन तथा एक योजन का बावन इकसठिया भाग हो जाता है। तथा ३१८२७९ तीन लाख अठारह हजार दोसो उन्नासी योजन का इसकी परिधि का प्रमाण होता है इसके पूर्व मंडल की परिधी का प्रमाण એકસડિયા ભાગ ૪૬ જેટલા રોજન બાહયથી થાય છે તથા ૧૦૦ ૬૪૮ પર એક લાખ છસો અડતાલીસ જન અને એક એજનના બાવન એકસડિયા ભાગ જેટલે. આયામવિષ્ક હોય છે. એટલે કે આટલું લાંબુ પહેલું એ મંડળપદ હોય છે. પહેલાંના મંડળથી આ મંડળ આયામવિષ્કભથી પાંચ જન તથા એક એજનના પાંત્રીસ એકસઠિયા ભાગ જેટલું ન્યૂન થાય છે. તેથી પૂર્વમંડળના વિખંભ અને આયામના પરિમાણમાંથી તેને ઓછા કરવામાં આવે તે આ મંડળના આયામવિઝંભ કથિત પ્રકારથી થઈ જાય છે. પૂર્વમંડળના આયામવિષ્કલનું પરિમાણ ૧૦૦ ૬૫ ભાગ જેટલું કહેલ છે. એટલે કે એક લાખ છસો ચેપન જન તથા એક એજનના છવ્વીસ એકસડિયા ભાગ જેટલું કહેલ છે. સાવયવ ગણિત પ્રક્રિયાથી તેનું વિશોધન કરવાથી ૧૦૦૬૪૮ ૨ એક લાખ છસે અડતાલીસ જન તથા એક એજનના બાવન એકસધ્યિા ભાગ થઈ જાય છે. તથા ૩૧૮૨૭૯ ત્રણ લાખ અઢાર હજાર બસો ઓગણ્યાશી જનની
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #249

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २० प्रथमाभृते अष्टमं प्राभृतप्राभृतम्
२३७
यदि परिधिवृद्धिमानयति तदा १७ इत्यायाति । तत्स्थाने व्यवहादशा स्थौल्येन पूर्णाटादश १८ गृहीतं वर्तते । तेन त्रीणि योजनशतसहस्राणि अष्टादशसहस्राणि देशते सप्तनवत्यधिके - ३१८२९७ इत्येवंरूपात् पूर्वमण्डलपरिरयपरिमाणाद् यदि १८ अष्टादश विशोध्यन्ते तदेत्थं भवति - ३१८२९७ - १८-३१८२७९ - तृतीयमण्डलस्य परिश्यपरिमाणम् त्रीणि योजनशतसहस्राणि अष्टादशसहस्राणि द्वेशते एकोनाशीत्यधिके । इत्येवं परिक्षेपेणपरिधिमानेन प्रज्ञप्तं - कथितम् ' तया णं राईदियं तहेव' तदा खल रात्रिंदिवं तथैव ॥ तदातस्मिन् तृतीयमण्डलसञ्चरणसमये, खल-इति निश्चितं रात्रिन्दिवम् - रात्रिदिवसौ-रात्रिमानदिनमानप्रमाणे तथैव पूर्वोक्तवदेव अर्थात् चतुर्भिरेकपष्टिभागमुह तैरधिको द्वादशमुहूर्त्तात्मको दिवसो भवति, तथा चतुर्भिरेकपष्टिभागमुहूतैरूना अष्टादशमुहूर्त्ता रात्रि भवतीति ॥
३१८२९७ तीन लाख अठारह हजार दोसो सताणवे योजन का होता है तथा ५. पांच योजन एवं एक योजन का पैंतीस इकसठिया भाग की परिधि लाने की रीति से जो परिधि की वृद्धि करे तब १७ सत्रह योजन तथा एक योजन का अडतीस इकसठिया भाग होता है । इसके स्थान में व्यवहार दृष्टि से स्थूलता से पूरा अठारह १८ गृहीत किया है अतः ३१८२९७ तीन लाख अठारह हजार दोसो सताणवे रूप पूर्व मंडल के परिरय- परिधि के परिमाण में से जो १८ अठारह की संख्या को विशोधित की जावे तब इस प्रकार होता है जैसे कि ३१८२९७ - १८ = ३१८२७९ इस प्रकार माने तीन लाख अठारह हजार दोसो उन्नासी योजन तीसरे मंडल की परिधि का परिमाण निकल आता है । (तथा णं राईदियं तहेव) उस तीसरे मंडल के संचरण समय में रात्रि दिवस का परिमाण माने रात्रिमान एवं दिनमान का प्रमाण पूर्वोक्त कथनानुसार ही होता है । अर्थात् इकसठिया चार मुहूर्त भाग अधिक बारह
તેની પરિધિ પ્રમાણ થાય છે. તેથી પૂમડળની પરિધિનું પ્રમાણ ૩૧૮૨૯૭ ત્રણ લાખ અઢાર હજાર ખસેા સત્તાણુ ચેાજનનું થાય છે. તથા પપ પાંચ યેાજન અને એક યેાજનના પાંત્રીસ એકસઢિયા ભાગની પરિધિ લાવવાની રીતથી જો પરિધિની વૃદ્ધિ કરવામાં આવે તા ૧૭ સત્તર યાજન તથા એક યેાજનના આડત્રીસ એકસઠયા ભાગ થાય છે. તે ઠેકાણે વ્યવહાર દૃષ્ટિથી સ્થૂલપણાથી પૂરા ૧૮ અઢાર કહેલા છે. તેથી ૩૧૮૨૯૭ ત્રણ લાખ અઢાર હજાર ખસે સત્તાણુ રૂપ પૂ મંડળના પરિય-પરિમાણુમાંથી જો ૧૮ અઢારની સંખ્યાને એછી કરવામાં આવે તે તે પ્રમાણુ આ રીતે થાય છે. જેમકે-૩૧૮૨૯૭-૧૮= ૩૧૮૨૭૯ ત્રણ લાખ અઢાર હજાર બસે આગણ્યાશી યેજન ત્રીજા મડળની પરિધિનું परिभालु नीजी भावे छे. (तया णं राईदियं तद्देव) से श्रील भंडजना संयय सभयभां રાતદિવસનું પરિમાણ એટલે કે રાત્રિમાન અને દિનમાનનું પ્રમાણ પૂર્વાંક્ત કથન પ્રમાણે જ થાય છે, અર્થાત્ એકસડિયા ચાર મુહૂત ભાગ અધિક બાર મુહૂત પ્રમાણુને દિવસ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #250

२३८
सूर्यप्रप्तिसूत्रे ___ 'एवं खलु एएणुवाएणं पविसमाणे सूरिए तयाणंतराओ तयाणंतरं मंडलाओ मंडलं संकममाणे संकममाणे पंच पंच जोयणाई पणतीसं च एगट्ठिभागे जोयणस्स एगमेगे मंडले विक्खं भवुद्धिं णिबुड्रेमाणे णिवुड्डमाणे अट्ठारस जोयगाई परिरयवुढिं णिवुड्डेमाणे णिवुड्डेमाणे सयभंतर मंडलं उवसंकभिता चारं चरइ'
एवं खलु एतेनोपायेन प्रविशन् सूर्य स्तस्मादनन्तरात्तस्मादनन्तरं मण्डलान्मण्डलं संक्रामन् संक्रामन् पञ्च पञ्च योजनानि पञ्चत्रिंशतं चैकपष्टि भागा योजनस्य एकैकस्मिन् मण्डले विष्कम्भवृद्धिं निर्वेष्टयन निर्वेष्टयन् अष्टादश योजनानि परिरयवृद्धिं निर्वेष्टयन २ सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति ॥
एवं-पूर्वोक्तेन खलु-इति निश्चितेनोपायेन प्रविशन्-अन्तरमण्डलाभिमुखं गच्छन् सूर्थ मुहूर्त प्रमाणवाला दिवस होता है, तथा इकसठिया चार मुहूर्त भागन्यून बारह मुहूर्त प्रमाण की रात्री होती है।
(एवं खलु एएणुवाएणं पविसमाणे सूरिए तयाणंतराओ तयाणंतरं मंडलाओ मंडल संकममाणे संकममाणे पंच पंच जोयणाई पणतीसं च एगढिभागे जोयणस्स एगमेगे मंडले विखंभवुझूि णिबुडेमाणे णिवुड्ऽमाणे अट्ठारस जोयणाई परिरयवुड्रिं णिवुड्डेमाणे णिवुडेमाणे सत्व तरं मंडल उवसंकमित्ता चारं चरइ) इस प्रकार के उपाय से मंडलाभिमुख गमन करता हुवा सूर्य उसके अनन्तर के मंडल से उसके अनन्तरवें मंडल में माने एक मंडल से दूसरे मंडल में गमन करता हुवा पांच पांच योजन तथा एक योजन का पैंतीस इकसठिया भाग जितना एक एक मंडल में विष्कंभ की वृद्धि करता करता तथा परिधि के प्रमाण में अठारह अठारह योजन परिरय की वृद्धि करता करता सर्वाभ्यन्तरमंडल में जाकर के गति करता है। माने भ्रमण करता है।
कहने का अभिप्राय है कि-पूर्वोक्त प्रकार के निश्चित उपाय से अनन्तरवें થાય છે, અને એકસઠિયા ચાર મુહૂર્ત ભાગ ન્યૂન બાર મુહૂર્ત પ્રમાણની રાત્રી હોય છે.
(एवं खलु एएणुवाएणं पविसमाणे सूरिए तयाणंतराओ तयाणंतरं मंडलाओ मंडलं संकममाणे संकममाणे पंच पंच जोयणाई पगतीसं च एगट्ठिभागे जोयणस्स एगमेगे मंडले विक्कंभवुढिं णिवुड्ढेमाणे णिवुड्ढेमाणे अट्ठारस जोयणाई परिरयवुड्डिं णिवुड्ढेमाणे णिवुड्ढेमाणे सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ) 0 प्रमाणुना पायथी भामिभुज गति કરતે સૂર્ય તેની પછીના મંડળથી તેની પછીના મંડળમાં એટલે કે એક મંડળથી બીજા મંડળમાં ગમન કરતો કરતે પાંચ પાંચ જન તથા એક એજનના પાંત્રીસ એકસડિયા ભાગ જેટલી એક એક મંડળમાં વિષ્કભની વૃદ્ધિ કરતે કરતો તથા પરિધિના પ્રમાણમાં અઢાર અઢાર જન પરિચયને વધારા વધારા સર્વાત્યંતર મંડળમાં જઈને ગતિ કરે છે અર્થાત્ ભ્રમણ કરે છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #251

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २० प्रथमप्राभृते अष्टमं प्राभृतप्राभृतम् २३९ स्तस्मादनन्तरात्-तृतीयस्मान्मण्डलात् ततश्च तस्मादनन्तरात्-चतुर्थमण्ड लादनन्तरं पश्चममण्डलमेवं क्रमेण मण्डलान्मण्डलं-तृतीयस्मात् चतुर्थमण्डलं चतुर्थाच्च पञ्चमं मण्डलं पञ्चमाञ्च षष्ठमित्येवं प्रकारेण अन्तराभिमुखं प्रविशन् प्रविशन्-संक्रामन् संक्रामन् सूर्यः एकैकस्मिन् मण्डले-प्रतिमण्डले पञ्चपञ्च योजनानि पश्चत्रिंशच्चैकषष्टिभागा योजनस्ये ५७ ति निर्वेष्टयन निर्वेष्टयन्-हापयन् हापयन् विष्कम्भवृद्धि-व्यासमानवृद्धिं, व्यासप्रमाणे (५५) एतावन्मात्रं हापयन् हापयन्नित्यर्थः । प्रतिमण्डलस्य व्यासप्रमाणे एतावन्मात्र मनुक्रमेण हापयन् हापयनिर्थः तथा च परिरयवृद्धौ-परिधिप्रमाणे च अष्टदश अष्टादश योजनानि हापयन् २ क्रमेण सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य-सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमादाय चारं चरति सर्वाभ्यन्तरमण्डले भ्रमतीति ॥ _ 'ता जया णं सूरिए सयभंतरं मंडलं उपसंकमित्ता चारं चरइ तया णं सा मंडलवया मंडल में गमन करता सूर्य तीसरे मंडल के अनन्तरवें चतुर्थ मंडल में तथा चतर्थ मंडल के पश्चात् पांचवें मंडल में इस प्रकार क्रमानुसार मंडल से मंडल में माने तीसरे मंडल से चतुर्थ मंडल में, चतुर्थ मंडल से पांचवें मंडल में पांचवें मंडल से छठे मंडल में इस प्रकार के क्रम से अनन्तर अनन्तर के मंडलों में गमन करता करता सूर्य एक एक मंडल में माने प्रत्येक मंडल में पांच पांच योजन तथा एक योजन का पतोस इकसठिया भाग ५ की वृद्धि करता करता माने व्यासमान को बढाता बढाता अर्थात् व्यासमान में (५) इतना प्रमाण की वृद्धि करके माने प्रतिमंडल के व्यासप्रमाण में इतना प्रमाण अनुक्रम से बढाता तथा परिरय माने परिधि के प्रमाण में अठार अठारह योजन की वृद्धि करता सर्वाभ्यन्तर मंडल में उपसंक्रमण करके माने सर्वाभ्यन्तरमंडल को प्राप्त करके सर्वाभ्यन्तर मंडल में भ्रमण करता है।
(ता जया णं सूरिए सवभतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तयाणं
કહેવાને ભાવ એ છે કે પૂર્વોક્ત પ્રકારથી નિશ્ચિત ઉપાયથી અનંતરના મંડળમાં ગમન કરતે સૂર્ય ત્રીજા મંડળની પછીના ચોથા મંડળમાં તથા ચેથા મંડળની પછી પાંચમાં મંડળમાં એ પ્રમાણે કમાનુસાર એક મંડળથી બીજા મંડળમાં એટલે કે ત્રીજા મંડળથી ચેથા મંડળમાં ચોથા મંડળથી પાંચમા મંડળમાં પાંચમા મંડળથી છ મંડળમાં આ પ્રમાણેના કમથી પછી પછીના મંડળમાં ગમન કરતે કરતે સૂર્ય એક એક મંડળમાં એટલે કે દરેક મંડળમાં પાંચ પાંચ જન તથા એક જનને પાંત્રીસ એકસઠિયા ભાગ પર ને વધારતા વધારતા એટલે કે વ્યાસમાનને વધારતે વધારતે અર્થાત્ વ્યાસમાનમાં પરૂy આટલા પ્રમાણની વૃદ્ધિ કરીને એટલે કે દરેક મંડળના વ્યાસ પ્રમાણમાં અનુક્રમથી આટલું પ્રમાણ વધારત તથા પરિધિના પ્રમાણમાં અઢાર અઢાર યજન વધારતા વધારતે સર્વાત્યંતર મંડળને પ્રાપ્ત કરીને સર્વાત્યંતરમંડળમાં ભ્રમણ કરે છે,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #252

২৮০
सूर्यप्रशप्तिसूत्रे अडतालीसं एगट्ठिभागे जोयणस्स बाहल्लेणं णवणउई जोयणसयसहस्साई पण्णरस य सहस्साई एगूणासीतिं च जोयणाई किंचि विसेसाहियाई परिक्खेवेणं पण्णत्ते'
तत्र यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु तन्मण्डलपदम् अष्टाचत्वारिंशतमेकषष्टि भागा योजनस्य बाहल्येन नवनवति योजनशतसहस्राणि षट् च चत्वारि योजनशतानि आयामविष्कम्भाभ्यां त्रीणि योजनशतसहस्राणि पञ्चदश च सहस्राणि एकोनाशीतिं च योजनानि किञ्चिद्विशेषाधिकानि परिक्षेपेण प्रज्ञप्तानि ॥ ___ तत्र-सर्वाभ्यन्तरमण्डले यदा-यस्मिन् समये खलु इति निश्चितं सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य-तन्मण्डलं गत्वा चारं चरति-तत्र भ्रमति, तदा खलु तन्मण्डपदं-तत् सर्वाभ्यन्तरमण्डलस्थानम् अष्टाचत्वारिंशतमेकषष्टिभागा योजनस्य । एतत्तुल्यस्य बाहल्येनविस्तृत्या वृद्धया नवनवतियोजनशतानि षट् च चत्वारि योजनशतानि-९९६४०० एतसा मंडलवया अडतालीस एगट्ठिभागे जोयणस्स बाहल्लेणं णवणउई जोयणसयसहस्साई छच्च चत्ताले जोयणसए आयामविक्खभेणं तिणि जोयणसयसहस्साई पण्णरस य सहस्साई एगूणासीतिं च जोयणाई किंचि विसेसाहियं परिवखेवेणं पण्णत्ते) यहां पर जब सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल में जाकर गति करता है तब वह मंडल पद एक योजन का अडतालीस वासठिया भाग बाहल्य से होता है तथा नव लाख छन्नु हजार चार सो योजन का आयामविष्कंभ से एवं तीस लाख पंद्रह हजार उन्नासी योजन से कुछ विशेषाधिक परिक्षेप से कहा गया है।
कहने का भाव यह है कि-जिस समय सूर्य सर्वाभ्यन्तरमंडल का उपसंक्रमण करके माने वहां जाकर के गति करता है अर्थात् वहां भ्रमण करता है तब वह सर्वाभ्यन्तरमंडल स्थान एक योजन का अडतालीस इकसठिया भाग, युक्त बाहल्य माने विस्तार वाला होता है तथा नवलाख छियाणु
(ता जया णं सूरिए सव्वमंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं सा मंडलवया अडतालीसं एगदिमागे जोयणरस बाहले णवणउई जोयणसयसहस्साई छच्च चत्ताले जोयणसए आयामविक्खंभेणं तिणि जोयणसयसहरसा पण्णरस य सहस्साई एगूणतीसं च जोयणाई किचि विसेसाहियं परिक्खेवेणं पण्णत्ते) न्यारे सूर्य साम्य-तमाम ने गति ४२ छ त्यारे એ મંડળરથાન એક એજનના અડતાલીસ બાસડિયા ભાગ બાહલ્યથી થાય છે. તથા નવલાખ છનું હજાર ચાર યેાજન આયામવિઝંભથી અને ત્રીસ લાખ પંદર હજાર ઓગણ્યાશી જનધી કંઈક વિશેષાધિક પરિક્ષેપથી કહેલ છે.
કહેવાને ભાવ એ છે કે જ્યારે સૂર્ય સભ્યતરમંડળનું ઉપસંક્રમણ એટલે કે ત્યાં જઈને ગતિ કરે છે એટલે કે ત્યાં ભ્રમણ કરે છે. ત્યારે તે સર્વાત્યંતર મંડળસ્થાન એક એજનના અડતાલીસ એકસઠિયા ભાગ ૧ ૬ જેટલું બાહલ્યથી અર્થાત્ વિસ્તાર યુક્ત હોય છે,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #253

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २० प्रथमप्राभृते अष्टमं प्राभृतप्राभृतम्
२४१ तुल्यायामविष्कम्भेन-व्यासप्रमाणेन, त्रीणि योजनशतसहस्राणि पञ्चदशच सहस्राणि एकोनाशीतिं च योजनानि-३०१५०७९ किञ्चिद्विशेषाधिकानि-किश्चिन्यूनाधिकानि, परिक्षेपेणपरिधिप्रमाणेन प्रज्ञप्तानि-कथितानि सर्वाभ्यन्तरमण्डलस्य व्यासप्रमाणम्--९९६४००५परिधिमानं च-३०१५०७९ इत्थं भवति इति ॥ ___'तया णं उत्तमकट्ठपत्ते उकोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवईतदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्तः उत्कर्षकः अष्टादशमुहूर्ती दिवसो भवति जघन्या द्वादशमुहूर्ता रात्रि भवति ॥
तदा-तस्मिन् सर्वाभ्यन्तरमण्डलसञ्चरणसमये खलु इति निश्चयेन सूर्यः उत्तमकाष्ठाप्राप्तो भवति-सायनमिथुनान्तगतो भवति, तेन उत्कर्षक:-सर्वाधिकः अष्टादशमुहूर्तःपत्रिंशद् घटिकातुल्यो दिवसो भवति । दिनमान पत्रिंशद् ३६ घटिकातुल्यं भवति, तथा हजार चार सो योजन विष्कंभ से माने व्यास प्रमाण से एवं तीस लाख पंद्रह हजार उन्नासी योजन ३०१५०७९ से कुछ विशेषाधिक माने कुछ न्यूनाधिक परिक्षेप से माने परिधि के परिमाण से कहा गया है। सर्वाभ्यन्तर मंडल का व्यास प्रमाण-९९६४०० नव लाख छन्नु हजार चार सो योजन का तथा परिधि का प्रमाण-३०१५०७९ तीस लाख पंद्रह हजार उन्नासी योजन का होता है।
(तया णं उत्तमकट्टपत्ते उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ) तब उत्तमकाष्ठाप्राप्त उत्कर्षक अठारह मुहूर्त का दिवस होता है एवं जघन्या बारह मुहूर्त की रात्री होती है। अर्थात् सर्वाभ्यन्तरमंडल में सूर्य के संचरण समय में सूर्य उत्तमकाष्ठप्राप्त माने सायन मिथुनान्त राशि में गमन करने वाला होता है अतः सर्वाधिक अठारह मुहूर्त का छत्तोस घटिका तुल्य दिवस होता है अर्थात् दिनमान छत्तीस ३६ નવ લાખ છ— હજાર ચારસો જન વિષ્કભથી એટલે કે વ્યાસના પ્રમાણથી અને ત્રીસ લાખ પંદર હજાર ગણ્યાશી ૩૦૧૫૦૭૮ જનથી કંઇક વિશેષાધિક અર્થાત્ કંઈક ન્યૂનાધિક પરિક્ષેપ એટલે કે પરિધિના પ્રમાણથી કહેલ છે. સર્વાભ્યન્તર મંડળનું વ્યાસ પ્રમાણ ૯૯૬૪૦૦ નવ લાખ છનું હજાર ચાર જનનું તથા પરિધિનું પ્રમાણ ૩૦૧૫૭૯ ત્રણ લાખ પંદર હજાર ગણ્યાસી જનનું કહેલ છે.
(तया णं उत्तमकट्ठपत्ते उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुधालसमुहुत्ता राई भवइ) त्यारे उत्तम१४) ३ २५४२ मुतनी हिवस थाय छ, भने धन्या બાર મુહૂર્તની રાત્રી હોય છે. અર્થાત્ સર્વાત્યંતરમંડળમાં સૂર્યના સંચરણ સમયમાં સૂર્ય ઉત્તમ કાકાપ્રાપ્ત એટલે કે સાયન મિથુનાન્ત શશિમાં ગમન કરે છે. તેથી સર્વાધિક અઢાર મુહૂર્તને છત્રીસ ઘડી બરોબરને દિવસ હોય છે. એટલે કે–દિનમાન ૩૬ છત્રીસ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #254

२४२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे च जघन्या-सर्वाल्पिका द्वादशमुहूर्ता-चतुर्विंशतिघटिकातुल्या रात्रि भवति, रात्रिमानं चतुविंशति २४ घटिकातुल्यं भवति । अर्थात् सर्वाभ्यन्तरमण्डलसश्चरणकाले दिनमानं पत्रिंशद्घटिकातुल्यं रात्रिमानं च चतुर्विंशति घटिकाप्रमाणं भवतीति, सर्वबाह्यमण्डले चैतद्वैपरीत्येन दिनरात्रिमाने भवत इति ।।। ___'एस णं दोच्चस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे, एस णं आदिच्चे संवच्छरे एस णं आदिच्चस्स संवच्छरस्स पज्जवसाणे' एष खलु द्वितीयस्य षण्मासस्स पर्यवसानः, एष खलु आदित्यः सम्बत्सरः, एष खलु आदित्यस्य संवत्सरस्य पर्यवसानः ॥
एषः-अनन्तरोक्तप्रमाणभूतो दिनरात्रिमानविशिष्टः समयो द्वितीयस्य षण्मासस्य-उत्तरायणकालस्य-सायनमिथुनसंक्रान्तेः, पर्यवसान:-अन्तिमो दिवसः । एष खलु आदित्यः संवत्सरः-सौरवर्षात्मकः समयः । एष खलु आदित्यस्य संवत्सरस्य-सौरवर्षस्य पर्यवसान:घटितात्मक होता है तथा जघन्या नाम सब से अल्प-छोटी चौवीस २४ घटिका तुल्य बारहमुहूर्त की रात्री होती है । माने रात्रिमान २४ चौवीस घटिका तुल्य होता है। कहने का भाव यह है कि सर्वाभ्यन्तर मंडल के संचरण समय में दिनमान छत्तीस घटिका तुल्य एवं रात्रिमान चौवीस घटिका प्रमाण होता है। तथा सर्ववाह्यमंडल में इससे विपरीत प्रकार से उल्टा क्रम से दिन रात्रिमान होता है (एस णं दोच्चस्स छम्मासस्स पजवसाणे एस णं आदिच्चे संवत्सरे एस णं आदिच्चस्स संवच्छरस्स पजवसाणे) यह दूसरे छह मास का पर्यवसान काल है, यही आदित्य संवत्सर है तथा च यही आदित्य संवत्सर का पर्यवसान कहा गया है । अर्थात् यह पूर्वोक्त प्रमाणवाला दिनरात्रि परिमाण से युक्त काल उत्तरायण काल माने मिथुनसंक्रान्ति का अन्तिम दिवस होता है। तथा यही आदित्यसंवत्सर माने ઘડિનું થાય છે. તથા જઘન્યા અર્થાત્ સૌથી નાની ૨૪ ચોવીસ ઘડીની તુલ્ય બાર મુડૂર્તની રાત્રી હોય છે. એટલે કે રાત્રિમાન ચોવીસ ૨૪ ઘડિ બરાબરનું હોય છે.
કહેવાને ભાવ એ છે કે-સર્વાભ્યતરમંડળના સંચરણ સમયે દિનમાન છત્રીસ ઘડિ બરોબર અને રાત્રિમાન ૨૪ ચોવીસ ઘડિ બરાબરનું થાય છે. તથા સર્વ બાહ્યમંડળમાં આનાથી ઉલટું એટલે કે શત્રિમાન છત્રીસ ઘડી તુલ્ય અને દિનમાન यावीस ? ५३१५२नु य . (एस णं दोच्चस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे एस ण आदिच्चे संवत्सरे एस णं आदिच्चस्स संवरच्छस्स पज्जवसाणे) An lon ७ भासने। પર્યવસાનકાળ છે. આજ આદિત્યસંવત્સર છે. અને આજ આદિત્યસંવત્સરને પર્યવસાન કાળ છે. અર્થાત્ આ પૂર્વોક્ત પ્રમાણુ યુક્ત દિવસરાતના પરિમાણવાળ કાળ ઉત્તરાયણ કાળ એટલે કે મિથુનસંક્રાન્તિને છેલ્લે દિવસ થાય છે. તથા આને જ આદિત્યસંવત્સર એટલે કે સૌરવર્ણાત્મક સમય કહેલ છે. અને આજ આદિત્યસંવત્સર એટલે કે સૌર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #255

सूर्यशतिप्रकाशिका टीका सू. २० प्रथमो अष्टमं प्राभृतप्राभृतम्
२४३ अन्तिमो दिवस इति ॥
'ता सव्वा वि णं मंडलवया अडतालीसं एगट्ठिभागे जोयणस्स बाहल्लेणं' ___ तानि सर्वाण्यपि मण्डलपदानि अष्टाचत्वारिंशतमेकषष्टिभागा योजनस्य बाहल्येन । तानि सर्वाण्यपि-चतुरशीत्यधिकानि शतसंख्यकानि मण्डलपदानि-मण्डलस्थानानि, अष्टाचत्वारिंशच्चैकषष्टिभागा योजनस्ये । ति बाहल्येन-वृद्धया भवन्ति । अर्थात् सर्वाभ्यन्तरमण्डलपदे । एततुल्यं योज्यते तदा सर्वाभ्यन्तरानन्तरस्य द्वितीयमण्डलस्य व्यासमानं भवेत् । ततश्च तदद्वितीयमण्डलस्य व्यासमाने , योजनेन तृतीयस्य व्यासप्रमाणं भवेत् । इत्थं क्रमेण योजनवृद्धया चतुर्थपञ्चमादीनामपि व्यासमानानि भवेयुरिति ॥ ___ 'सया विणं मंडलंतरिया दो जोयणाई विक्खंभेणं' सर्वाणि खलु मण्डलान्तराणि द्वि योजनानि विष्कम्भेण सर्वाणि खलु मण्डलान्तराणि-मण्डलदूराणि द्वि योजनमितानि विष्कसौरवर्षात्मक समय है। एवं यही आदित्यसंवत्सर माने सौरवर्ष का अन्तिम दिवस कहा गया है (ता सव्वा वि णं मंडलवया अडतालीसं एगट्ठिभागे जोयणस्स बाहल्लेणं' वे सभी मंडलपद एक योजन के अडतालीस इकसठियाभाग बाहल्य से अर्थात् वे एक सो चौरासी संख्यक मंडल पद माने मंडलस्थान एक योजन के इकसठिया अडतालीस भाग बाहल्य से माने मोटाई से होता है अर्थात् सर्वाभ्यन्तर मंडल पद में यदि इकसठिया अडतालोस भाग इतना प्रमाण की योजना करने से सर्वाभ्यन्तर मंडल के पीछे के दूसरा मंडल का व्यासमान होता है। तत्पश्चात् दूसरे मंडल के व्यासमान में इतना प्रमाण जोडने से तीसरे मंडल का व्यासमान होता है। इस प्रकार क्रम क्रम से चतुर्थ पंचम आदि मंडलों का भी व्यासमान जान लेवें।
(सव्वा विणं मंडलंतरिया दो जोयणाई विक्खंभेणं) सभी मंडलान्तर दो योजन के विष्कंभवाले कहे हैं। माने सभी मंडलों का परस्पर का दो योजन वना छेया हिवस ४सा छ, (ता सव्वा विणं मंडलवया अडतालीसं एगद्विभागे जोयणस्स बाहलण) मे गधा महो ४ योजना २५तालीस सेठिया मा माडल्यथा અર્થાત્ આ એક ચર્યાશી મંડળપદે એટલે કે મંડળસ્થાને એક જનના એકસઠિયા અડતાલીસ ભાગ ૧ ૬૬ બાહુલ્યથી એટલે ઝાડાઈથી થાય છે. અર્થાત્ સભ્યન્તરમંડળપદમાં જે Y એકસડિયા અડતાલીસ ભાગ જેટલા પ્રમાણની યેજના કરવાથી સભ્યન્તર મંડળની પછીના બીજા મંડળનું વ્યાસમાન થાય છે, તે પછી બીજા મંડળના વ્યાસમાનમાં ફક એકસઠિયા અડતાલીસ ભાગનું પ્રમાણ મેળવવાથી ત્રીજા મંડળના વ્યાસનું મન થાય છે. આ પ્રમાણે ક્રમાનુસાર ચોથા પાંચમા વિગેરે મંડળનું વ્યાસમાન સમજી લેવું.
(सव्वा वि णं मंडलंतरिया दो जोयणाई विक्खंभेणं) मा मना मत। બે એજનના વિધ્વંભવાળા કહેલા છે. એટલે કે બધા મંડળનું પરસ્પરનું અંતર બે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #256

२४४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे म्भेण वृद्धया भवनि । एकस्मान्मण्डलात् द्वितीयं मण्डलं योजनद्वयदूरे तिष्ठति, द्वितीयस्मा तृतीयं योजनद्वयदूरे, तृतीयस्माच्चतुर्थमेवं क्रमेण मण्डलान्तराणि भवन्ति । परमेतदुपलक्षणम् । अनियतानि चायामविष्कम्भपरिमाणानि भवन्ति, (क्रमवृद्धिक्षयानां मण्डलानां ज्यामानानि वृद्धिक्षयरूपाणि भवन्तीति ज्याक्षेत्रविदामतिरोहितत्वात् ) तेन द्वे योजने, अष्टाचत्वारिंशच्चैकषष्टिभागा योजनस्येत्येवं रूपमन्तरं सर्वत्र यदुक्तं तत् स्थूलमिति ॥ ___'एस णं अद्धा तेसीयसयपडुप्पण्णे पंचदमुत्तरे जोयणसए, आहियाति वएज्जा' एप खलु अध्वा ज्यशीतिशतप्रत्युत्पन्नः, पञ्चदशोत्तराणि योजनशतानि आख्यातानि इति वदेत् ॥ एषः-पूर्वोक्तलक्षणविशिष्टः अध्या-पन्था-मार्गस्त्यशीत्यधिकशतप्रत्युत्पन्नः-त्र्यशीत्यधिकेन परिमित अंतरवाले होते हैं अर्थात् विष्कंभ वृद्धि से होता है कहने का भाव यह है की एक मंडल से दूसरा मंडल दो योजन प्रमाण दूर होता है तथा दूसरे मंडल से तीसरा मंडल दो योजन परिमित दूर होता है एवं तीसरे मंडल से चौथा मंडल इस प्रकार के क्रम से एक दूसरे मंडलों का परस्पर में अंतर होता है । यह कथन तो मात्र उपलक्षण ही है कारण को मंडलों के आयामविष्कंभ का परिमाण कोई नियत रूप से नहीं होता यह केवल अनियत ही कहा है । क्रमवृद्धिक्षयवाले मंडलों के ज्यामान वृद्धिक्षयरूप होता है इस प्रकार ज्याक्षेत्रज्ञों से छुपा नहीं है अतः दो योजन एवं एक योजन का इकसठिया चुवालीस भाग का अंतर सर्वत्र जो कहा है वह स्थूलरूप माने सामान्यरूप है। (एस णं अद्धा तेसीयसयपडुप्पण्णे पंचसुत्तरे जोयणसए आहियाति वएज्जा) यह मार्ग एक सो तिरासी से गुणा करने से पांच सो दस योजन कहे गये है ऐसा अपने शिष्यों को उपदिष्ट करे अर्थात् यह पूर्वोक्त लक्षण
જન પ્રમાણુનું હોય છે. એટલે કે વિધ્વંભ વૃદ્ધિથી એ પ્રમાણે થાય છે. કહેવાનો ભાવ એ છે કે-એક મંડળથી બીજું મંડળ બે જન પ્રમાણ જેટલું દૂર હોય છે. તથા બીજા મંડળથી ત્રીજું મંડળ બે જન પરિમિત દૂર હોય છે. તથા એ જ પ્રમાણે ત્રીજા મંડળથી ચોથું મંડળ એ પ્રમાણેના ક્રમથી એક બીજા મંડળનું પરસ્પરનું અંતર હોય છે. આ કથન તે માત્ર ઉપલક્ષણ રૂપ છે. કારણ કે મંડળના આયામવિષ્ક્રભનું પરિમાણુ કોઈ નિશ્ચિતપણાથી હોતા નથી આ તે કેવળ અનિયત જ હોય છે ક્રમવૃદ્ધિક્ષયવાળા મંડળનું જ્યાં માન વૃદ્ધિ ક્ષયરૂપ હોય છે. આ પ્રમાણે ક્ષેત્રોથી છુપું નથી. તેથી બે
જન અને એક એજનના એકઠિયા ચુંમાળીસ ભાગ જેટલા પ્રમાણુનું અંતર બધે જે કહેલ છે. તે સ્કૂલપણાથી એટલે કે સામાન્ય રીતે સમજવાનું છે.
(एस अद्धा तेसीयसयपडुप्पण्णे पंचदसुत्तरे जोयणसए आहिया ति वएज्जा) मा માર્ગ એ ચાશીથી ગુણવાથી પાંચ દસ એજન થાય છે. આ પ્રમાણે પિતાના શિષ્યને ઉપદેશ કરે એટલે કે પૂર્વોક્ત લક્ષણથી યુક્ત માર્ગને એકસો ચાશીથી ગુણવાથી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #257

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २० प्रथमप्राभृते अष्टमं प्राभृतप्राभृतम् प्रयमप्राभृत अष्टम प्राभृतप्राभृतम्
२४५ शतेन गुणितः सन् पश्चदशोत्तराणि योजनशतानि आख्यातानि-कथितानि इति वदेत्शिष्येभ्य उपदिशेत् । तद्यथा-वे योजने यदि व्यशीत्यधिकेन शतेन गुण्यते तदा १८३४ २-३६६ जातानि षट्पष्टयधिकानि त्रीणि शतानि । तथा च-अष्टाचत्वारिशच्चैकपष्टिभागा यदि व्यशीत्यधिकेन शतेन गुण्यन्ते तदा-6x १८३- १४४ चतुश्चत्वारिंशदधिकं योजनशतम् । एतत् पूर्वरशौ योजनेन ३६६+१४४=५३० जातानि पञ्चशतानि दशोत्तराणि। अतः सर्वाभ्यन्तर सर्वेबाह्यमण्डलयोरन्तरे परिरयपरिमाणवृद्धिरेकरूपेणैतत्तुल्या भवति । अस्यैवार्थस्य व्यक्तीकरगार्थ भूयः प्रश्नयति
'ता अभितराओ भंडलवयाओ बाहिरं मंडलवयं बाहिराओ वा अब्धितरं मंडलवयं एस णं अद्धा केवइयं आहिताति वएज्जा' ततोऽभ्यन्तरान्मण्डलपदात् बाह्यं मण्डलपदं बाह्यान्मण्डयुक्त मार्ग एक सो तिरासी से गुणा करने पर पांच सो दस योजन होता है ऐसा शिष्यजनों को समजावें।
इसका गणित प्रकार इस तरह से है-दो योजन को जो एक सो तिरासी से गुणा जाय तब-१८३+२=३६६ तीन सो छियासठ होता है तथा इकसठिया अडतालीस भाग को यदि एक सो तिरासी से गुणा जाय तब+ १८३- १४४ एक सो चुवालीस योजन होता है इस एक सो चुवालीस की संख्या को पूर्व राशी जो तीन सो छियासठ है उसमें जोडने से ३६६+ १४४=५१० पांच सो दस होते हैं इस प्रकार सर्वाभ्यन्तर एवं सर्वबाह्य मंडल के अंतर में परिरयपरिमाण की वृद्धि एकरूप से तुल्य होती है । इसी कथन को स्पष्ट करने के हेतु से श्री गौतमस्वामी पुनः प्रश्न करते हैं-(ता अभितराओ मंडलवयाओ बाहिरं मंडलवयं वाहिराओ वा अभितरं मंडलवयं एसणं अद्वा केवइयं आहिताति वएज्जा) अभ्यन्तर मंडल पद से बाह्यमंडलपद बाह्यमंडलपद से अभ्यन्नर मंडल पद इस प्रकार का यह मार्ग कितना कहा है सो પાંચસો દસ જન થાય છે. તેમ શિષ્યોને કહેવું.
આ કથનને ગણિત પ્રકાર આ પ્રમાણે છે, બે યેજનને જે એક વ્યાશીથી ગુણ વામાં આવે તે ૧૮૩૪=૩૬૬ ત્રણસે છાસડ થાય છે. તથા એકસઠિયા અડતાલીસ ભાગને જે એક વ્યાશીથી ગણવામાં આવે તે ૧૮૩૮૬=૧૪૪ એકસે ચુંમાળીસ
જન થાય છે. આ એક ચુંમાલીસની સંખ્યાને પહેલાની રાશી જે ત્રણસો છાસઠની છે. તેમાં ઉમેરી દેવાથી ૩૬૬+૧૪૪૦૫૧૦ પાંચસો દસ થાય છે. આ પ્રમાણે સર્વાત્યંતર અને સર્વબાહ્યમંડળના અંતરમાં પરિરયપરિમાણની વૃદ્ધિ એક પ્રકારથી સરખી જ થાય છે. આજ કથનને સ્પષ્ટ કરવાના હેતુથી શ્રી ગૌતમસ્વામી પુનઃ પ્રશ્ન કરતાં કહે છે-(તા अन्भिंतराओ मंडलवयाओ बाहिरं मंडलवयं बाहिराओ वा अभिंतरं मंडलवयं एस णं अद्धा केवइयं आहिताति वएज्जा) मास्यतम था माम॥५४ भने माम१५४थी मास्य
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #258

२४६
सूर्यप्राप्तिसूत्रे लपदाद्वा अभ्यन्तरं मण्डलपदम् एष खलु अध्वा कियान् आख्यात इति वदेत् ॥ तत स्तस्मात् कारणात्-अभ्यन्तरात्-सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलपदात् मण्डलस्थानात् परतो यावल बाह्यं-सर्वबाह्य मण्डलपदं, वा-अथवा बाद्यात्-सर्वबाह्यान्मण्डलपदात्-मण्डलस्थानात् अभ्यन्तरं-सर्वाभ्यन्तरं मण्डलपदम्, एषः-एतावान् अध्या-मार्गः-कियान्-कियत्प्रमाण आख्यातः कथित इति वदेत्-कथयेत् शिष्येभ्य इत्येवमुक्ते विज्ञशिष्येण भगवान् सर्वज्ञो गुरुः शिष्यं पुनर्बोधयति॥
_ 'ता पंचदमुत्तरजोयणसए आहिताति वएज्जा' तावत् पञ्चदशोत्तराणि योजनशतानि आख्यातानीति वदेत् ॥ श्रूयतां तावत् सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलपादात्सर्ववाद्यं मण्डलपदं यावत् तावान् अध्वा पञ्चदशोत्तराणि योजनशतानि-११५ योजनप्रमाण आख्यात इति वदेत् ॥
'अभितराते मंडलवयाते बाहिरा मंडलाया बाहिराओ मंडलवयाओ अभितरा मंडलवया एसणं अद्धा केवइयं आहिताति वएज्जा....' अभ्यन्तरान्मण्डलपदा बाह्य मण्डलपदं, बाह्यान्मण्डलपदात् अभ्यन्तरं मण्डलपदम्, एष खलु अध्वा कियान् आख्यात इति वदेत् ॥ आप कहिये । अर्थात् इस कारण से सर्वाभ्यन्तर मंडलपद से माने मंडलस्थान से सर्वबाह्य मंडलपद अथवा सर्वबाह्य मंडलपद से सर्वाभ्यन्तर मंडलपद इस प्रकार का यह मागे कितने प्रमाण से युक्त कहा है यह आप कहिये इस प्रकार विचक्षण शिष्य के कहने से सर्वज्ञ भगवान स्वशिष्यों को पुनः समझाते हवे कहते हैं। - (ता पंचदसुत्तरजोयणसए आहितेति वएजा) एक सो पन्द्रह योजन कहा है ऐसा स्वशिष्यों को कहें। अर्थात् भगवान् कहते हैं सर्वाभ्यन्तर मंडल पद से सर्वबाह्यमंडलपद' यावत् एक सो पंद्रह योजन ११५ प्रमाण कहा है। ___(अभितराते मंडलवयाते बाहिरा मंडलवया बाहिराओ मंडलवयाओ अभितरा मंडलवया एस णं अद्धा केवइयं आहितेति वएजा) अभ्यन्तर मंडल पद से बाह्यमंडलपद एवं बाह्यमंडलपद से अभ्यंतरवां मंडलपद इस प्रकार का તરમંડળપદ આ પ્રમાણેને આ માર્ગ કેટલે કહેલ છે? તે આપ કહો અર્થાત આ પ્રકારથી સર્વાત્યંતરમંડળપદથી એટલે કે મંડળ થાનથી સાર્વબાહ્યમંડળપદ અથવા સર્વ બાહ્યમંડળપદથી સર્વાભરમંડળપદ આ પ્રમાણેને આ માર્ગ કેટલા પ્રમાણવાળો કહેલ છે? તે આપ મને કહો આ પ્રમાણે વિચક્ષણ શિષ્યના કહેવાથી સર્વજ્ઞ ભગવાન સ્વશિષ્યોને ફરીથી સમજાવતા કહેવા લાગ્યા.
(ता पंचदसुत्तरजोयणसए आहितेति वएज्जा) से ५४२ योन ४ छ तम શિષ્યને કહેવું અર્થાત્ ભગવાન કહે છે કે-સર્વાત્યંતર મંડળપદથી સર્વબાહ્યમંડળપદ યાત્ એકસે પંદર ૧૧૫ જન પ્રમાણુનું છે.
(अभिंतराते मंडलवयाते बाहिरा मंडलवया बाहिराओ मंडलवयाओ अभिंतरा मंडलवया एस णं अद्धा केवइयं आहितेति वएजना) माल्या तर १५४थी पायम ७५४ मने पाहम ५४थी આવ્યંતરમંડળપદ આ પ્રમાણેને આ માર્ગ કેટલે કહેલ છે? તે મને કહો અર્થાત્ સર્વાત્યંતર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #259

सूर्यशतिप्रकाशिका टीका सू० २० प्रथमप्राभृते अष्टमं प्राभृतप्रभृतम्
G
अभ्यन्तरात्- सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलपदात् मण्डलस्थानात् बाह्य मण्डलपदं - सर्व बाह्यं मण्डलस्थानम्, अथवा बाह्यात्- सर्वबाह्यान्मण्डलपदात् - मण्डलस्थानादभ्यन्तरं - सर्वाभ्यन्तरं मण्डलस्थान मिति यावत् एषः - एतावान् अध्वा-मार्गः कियान्- किणत्प्रमाण आख्यातः - कथित इति वदेत् ।
'ता पंचदमुत्तरे जोयणसए अडतालीसं च एगद्विभागे जोयणस्स आहिताति वज्जा' तत्र पञ्चदशोत्तराणि योजनशतानि अष्टाचत्वारिंशतं चैकपष्टिभागा योजनस्य आख्यात इति वदेत् || 'ता' तावान् अध्वा पञ्चदशोत्तराणि योजनशतानि - ११५ योजनानि अष्टाचत्वारिंश चैकषष्टिभागा योजनस्य अर्थात् १९५ एतावान् मर्ग इति आख्यातः कथितः इति स्त्रशिष्येभ्यो वदेत् ॥
-
'ता अभितराओ मंडलवयाओ बाहिर मंडल या बाहिराओ मंडलवयाओ अभितरं मण्डवयं एस अद्धा इयं आहिता ति वएज्जा' तावद् अभ्यन्तरान्मण्डलपदात् बाह्य मण्डयह मार्ग कितना कहा है सो कृपया मुझे कहिये । अर्थात् सर्वाभ्यन्तर मंडल पद से माने सर्वाभ्यन्तर मंडलस्थान से सर्वबाह्यमंडल स्थान अथवा सर्वबाह्यमंडपद से सर्वाभ्यन्तर मंडलस्थानरूप यह मार्ग कितना प्रमाण का अन्तरवाला कहा है सो आप कहीये । (ता पंचदसुत्तरे जोयणसए अडतालीस च एगट्टिभागे जोयणस्स आहिताति वएज्जा) एक सो पंद्रह योजन तथा एक योजन का इकसठिया अडतालीस भाग कहा है ऐसा अपने शिष्यों को उपदेश करें, अर्थात् वह सर्वाभ्यन्तर स्थान से सर्वबाह्यमंडलस्थान रूप मार्ग ११५ एक सो पंद्रह योजन तथा एक योजन का इकसठिया अडतालीस भाग अर्थात् १९५ इतने प्रमाण वाला मार्ग कहा है ऐसा कहें ।
(ता अभितराओ मंडलवयाओ बाहिरा मंडलवया बाहिराओ मंडलवाओ अभितरं मंडलवयं एस णं अद्धा केवइयं आहिताति वएज्जा) सर्वाમડળપદથી એટલે કે સર્વાભ્ય તમદંડળસ્થાનથી સ`બાહ્યમડળસ્થાન અથવા સ માહ્યમડ ળપદથી સર્વાંભ્યતરમંડળસ્થાન રૂપ આ મા` કેટલા પ્રમાણના અંતરવાળા છે ? તે આપ भने । (ता पंचदमुत्तरे जोदणसए अडतालीसं च एगट्टिभागे जोयणस्स अहिताति वज्जा ) એકસેસ ૫દર ચેાજન તથા એક યેાજનના એકડિયા અડતાલીસ ભાગ કહેલ છે. તેમ શિષ્યાને કહેવુ અર્થાત્ એ સર્વાભ્ય તરસ્થાનથી સ`બાહ્યમડળસ્થાનરૂપ મા ૧૧૫ એસેાપદર ચેાજન તથા એયેાજનના એકસઢિયા અડતાલીસ ભાગ ૬ અર્થાત્ ૧૧૫ ૧૬ આટલા પ્રમાણના માર્ગ કહેલ છે.
(ता अब्भिंतराओ मंडल याओ बाहिरा मंडल या बाहिराओ मंडलजयाओ अभिंतरं मंडल एसणं अद्धा केवइथं आहिताति वएज्जा) सर्वाल्यांतरभ उपहथी सर्वमाद्यम उपह
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #260

२४९
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे लपदं बाह्यान्मण्डलपदादभ्यन्तरं मण्डलपदम् एष खलु अध्वा कियान् आख्यात इति वदेत् ॥ शिष्यो भूयः प्रश्नयति-श्रूयतां तावत् अभ्यन्तरात्-सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलपदाद्' वाद्यं-सर्वबायं मण्डलपदं-मण्डलस्थानम्, अथवा बाह्यात्-सर्वबाह्यान्मण्डलपदात्-मण्डलस्थानात अभ्यन्तरंसर्वाभ्यन्तरं मण्डलपदं-मण्डलस्थानम्, एप-एतावान् अवा-मार्गः कियान्-कियत्प्रमाण आख्यातः कथित इति वदेत-स्वशिष्येभ्यः कथयेदिति ॥ ___'ता पंचदसुत्तरे जोयणसए तेरस य एगद्विभागे जोयणस्स आहिता ति वएज्जा' स पञ्चदशोत्तराणि योजनशतानि त्रयोदश च एकपष्टिभागा योजनस्य आख्यात इति वदेत ॥ स:तावान् अध्वा पञ्चदशोत्तराणि योजनशतानि-११५ योजनानि तथा च त्रयोदशैकषष्टिभागा योजनस्येति ११५६ एतावान् आख्यातः-कथित इति वदेत-कथयेत् । अत्र, इत्यधिका संख्या सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलपदादाक्तने मण्डपदे वृद्धिरूपा, तथा च सर्वबाह्यान्मण्डपदादभ्यन्तर मंडलपद से सर्वबाह्यमंडलपद तथा सर्वबाह्यमंडलस्थान से सर्वाभ्यन्तरमंडलस्थान रूप यह मार्ग कितना प्रमाणवाला कहा है सो कहिये श्री गौतमस्वामी फिर से प्रश्न करते हैं-हे भगवन् सर्वाभ्यन्तरमंडलस्थान से सर्वबाह्यमंडलस्थान अथवा सर्वबाह्यमंडलपद से सर्वाभ्यन्तरमंडलपद रूप यह मार्ग परिमाण से कितना कहा गया है ? सो कहिये। ___ (ता पंचदसुत्तरे जोयणसए तेरस य एगट्ठिभागे जोयणस्स आहिताति वएन्जा) सर्वाभ्यन्तरस्थान से सर्वबाह्यमंडलस्थान एवं सर्वबाह्यमं उलपद से सर्वाभ्यन्तरमंडलस्थान रूप मार्ग एक सो पंद्रह योजन एवं एक योजन का इकसठिया तेरह भाग प्रमाणवाला कहा है ऐसा शिष्यों को समझावें । अर्थात् तुम्हारे प्रश्नोक्त मार्ग एक सो पंद्रह योजन ११५ तथा एक योजन का इकसठिया तेरह भाग ११५१६ इतना प्रमाण से प्रमाणित किया है ऐसा कहें। यहां पर इकसठिया तेरह भाग वाला अधिक संख्या सर्वाभ्यन्तर मंडलपद તથા સર્વ બાહામંડલપદથી સભ્યતરમંડલપદ રૂપ માર્ગ કેટલા પ્રમાણને કહેલ છે? તે આપ કહો અથૉત્ શ્રી ગૌતમસ્વામી ફરીથી પ્રશ્ન કરે છે કે હે ભગવન સર્વાત્યંતરમંડળસ્થાનથી સર્વબાહ્યમંડળરથાન અથવા સર્વબાહામંડળપદથી સર્વાત્યંતરમંડળપદ રૂપ આ માર્ગ પરિમાણથી કેટલે કહેલ છે? તે કહો
(ता पंचदसुत्तरे जोयणपए तेरस य एगदिमागे जोयणस्स आहिता ति वएज्जा) सर्वा. ત્યંતરમંડળ થાનથી સર્વબાહ્યમંડળ સ્થાન અને સર્વબાહ્યમંડળપદથી સવલંતરમંડળસ્થાનરૂપ માગ એકસો પંદર જન અને એક એજનના એકસઠિયા તેર ભાગ પ્રમાણને કહેલ છે, તેમ શિષ્યોને સમજાવવું. અર્થાત્ તમેએ પ્રશ્ન કરેલ પ્રમાણવાળે માર્ગ એકસે ૧૧૫ પંદર
જન તથા એક જનને એકસઠિયા તેર ભાગ આટલા પ્રમાણથી કહેલ છે. તેમ કહેવું અહીંયા ૧ એકસઠિયા તેર ભાગવાળી વધારાની સંખ્યા સર્વાત્યંતર મંડળપદથી તે પછીના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #261

२४९
सूर्यशनिप्रमाशिका टीका सू० २० प्रथमप्राभृते अष्टमं प्राभृतप्राभृतम् क्तिनेऽन्तराभिमुखे मण्डलपदादाक्तनेऽन्तराभिमुखे मण्डलपदे क्षयरूपा ज्ञेयेति ॥
'अभितराए ते मंडलवयाए बाहिरा मंडक्या वाहिराते मंडलवयाए अभितरं मंडलवयं, एस णं अद्धा केवइयं आहिता ति वएजा' अभ्यन्तरेण मण्डलपदेन बाचं मण्डलपदं बाधेन मण्डलपदेन अभ्यन्तरं मण्डलपदम् एष खलु अध्वा कियान् आख्यात इति वदेत् ॥ अभ्यन्तरेण मण्डलपदेन सह-अभ्यन्तरान्मण्डलपदात् परतः। यदि बाह्येन मण्डलपदेन सह-सर्वबायान्मण्डलपदात् अर्वाक इत्येवमत्र गम्यते, अर्थात् सर्वाभ्यन्तरमण्डलपदात्परतः सर्ववाहमण्डलादर्वाक योऽध्वा स कियान् आख्यात इति वदेत्-कथयेत् । ततो भगवानाह-'ता पंचदसुत्तरे जोयणसए आहिताति वएज्जा' स पञ्चदशोत्तराणि योजनशतानि आख्यात इति वदेत् ॥ 'ता' सः तावान् अध्या-मार्गः-सर्वाभ्यन्तरमण्डलपदात् सर्वबाचं मण्डलपदं यावदेसे अनन्तर के मंडलपद में वृद्रिरूप तथा सर्वधाय मंडलपद से अक्तिन अन्तराभिमुख मंडलपद में क्षयरूप से होता है।
(अन्भितराए ते मंडलवयाए बाहिरा मंडलवया बाहिराते मंडलवयाए अन्भितरं मंडलवयं एस णं अद्धा केवइयं आहितेति वएज्जा) सर्वाभ्यन्तरमंडल पद से सर्ववाय मंडलपद तथा सर्वबाघमंडलपद से सर्वाभ्यन्तर मंडलस्थान रूप यह मार्ग कितने प्रमाणवाला कहा है ? सो आप कहिये माने अभ्यन्तर मंडलपद के पर एवं सर्वबाट मंडलपद से अक्तिन रूप मार्ग कितना कहा है ? सो कहिये।
श्री गौतमस्वामी के पूर्वोक्त प्रकार से प्रश्न करने पर श्री भगवान् उत्तर देते हुवे कहते हैं-(ता पंचदसुत्तरे जोयणसए आहिताति वएना) वह मार्ग एक सो पंद्रह योजन का कहा है ऐसा स्वशिष्यों को कहें। अर्थात् सर्वाभ्यन्तरમંડળપદમાં વૃદ્ધિરૂપ તથા સર્વબાહ્યમંડળપદથી અવતન અંતરાભિમુખ મંડળપદમાં ક્ષય રૂપે કહેલ છે.
__(अभिंतराए ते मंडलवयाए बाहिरा मंडलवया काहिरा ते मंडलवयाए अन्भिंतरं मंडलदयं एस णं अद्धा केवइयं आहितेति वएज्जा) साल्यातरम ५४थी समामि॥५६ तथा सर्पબાહ્યમંડળપદથી સર્વાયંતરમંડળસ્થાન રૂપ આ માર્ગ કેટલા પ્રમાણને કહેલ છે તે આપ કહે, એટલે કે અત્યંતરમંડળપદથી પછી અને સર્વબાહ્યમંડળની પહેલા રૂપ માર્ગ કેટલો स छ ? ते ४..
શ્રી ગૌતમસ્વામીએ પૂવેત પ્રકારે પ્રશ્ન કરવાથી શ્રી ભગવાન તેને ઉત્તર આપતાં 3 छ -(ता पंचदसुत्तरे जोयणसए आहिताति वएज्जा) ते भाग असा५४२ योजना કહેલ છે તેમ પિતાના શિષ્યને કહેવું અર્થાતુ સર્વાત્યંતરમંડળપદથી સર્વબાહ્યમંડળપદ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #262

२५०
सर्यप्राप्तिसूत्रे करूपो मार्गः, पञ्चदशोत्तराणि योजनशतानि ११५ योजनरूपः, आख्यातः-सामान्यरूपेण कथित इति स्वशिष्येभ्यो वदेत्-कथयेत् । अङ्गोत्पादनप्रक्रियातु पूर्व प्रदर्शितैवेति ॥० २०॥
इति प्रथमस्य प्राभृतस्याष्टमं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ॥ इतिश्री विश्वविख्यात-जगदवल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभापाकलित-ललितकलापालापक
प्रविशुद्धगद्यपद्यानैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्री-शाहू छत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त-'जैनशास्त्राचार्य-पदविभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारी जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलाल-व्रतिविरचितायां
श्री सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रस्य प्रथम प्राभृतं समाप्तम् ॥ मंडलपद से सर्वबाल्यमंडलपद रूप एक मार्ग एक सो पंद्रह योजन ११५ रूप सामान्य प्रकार से कहा गया है इस प्रकार से स्वशिष्यों को कहें। ___ अङ्कोत्पादक प्रक्रिया पहले प्रदर्शित की गई है उसी प्रकार से ज्ञात करलेवें ॥ मू० २० ॥
प्रथम प्राभृत का आठवां प्राभृतप्राभृत समाप्त ॥ १-८॥ श्रीजैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकार-पूज्यश्री घासीलालजी महाराज विरचित सूर्यप्रज्ञप्ति सूत्रकी सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका में
प्रथम प्राभृत समाप्त ॥ १-८॥ રૂપ માર્ગ એકસો પંદર જન ૧૧૫ રૂપ સામાન્ય રીતે કહેલ છે. આ પ્રમાણે શિષ્યને કહેવું. અંકેત્પાદક પ્રક્રિયા પહેલા બતાવવામાં આવી ગયેલ છે, એ જ પ્રમાણે समल वी. ॥ सू० २० ॥
પહેલા પ્રાભૃતનું આઠમું પ્રાભૃતપ્રાભૃત સમાપ્ત ૧-૮ માં શ્રી જૈનાચાર્ય–જૈનધર્મદિવાકર-પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજે રચેલ
સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રની સૂર્યજ્ઞપ્તિ કાશિકા ટીકામાં
પહેલું પ્રાભૃત સમાપ્ત . ૧૮ છે
-
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞમિ સૂત્ર: ૧

Page #263

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २१ द्वितीयप्राभृते प्रथमं प्राभृतप्राभृतम् २५१
अथ द्वितीयप्राभृते प्रथमं प्राभृतप्राभृतम् साम्प्रतं विंशति प्राभृतेषु 'तिरिच्छा किं च गच्छइ' इति नामकं द्वितीयं प्राभृतं प्रारभ्यते, तस्येदमादिमं सूत्रम्-'ता कहं ते' इत्यादि ।
मूलम् - ता कहं ते तिरिच्छगई आहिताति वएज्जा। तत्थ खलु इमाओ अट्र पडिवत्तिओ पण्णत्ताओ, तत्थेगे एवमाहंसु ता पुरच्छिमाओ लोअंताओ पादो मरीची आगासंसि उत्तिट्रइ से णं इमं लोयं तिरियं करेइ तिरियं करित्ता पञ्चस्थिभंसि लोयंसि सायमि रायं आगासंसि विद्धंसिस्संति, एगे एवमासु १। एगे पुण एवमासु २ ता पुरस्थिमाओ लोअंताओ पातो सूरिए आगासंसि उत्तिटइ, से णे इमं तिरियं लोयं तिरियं करेइ, करित्ता पञ्चत्थिमंसि लोयंसि सूरिए आगासंसि विद्धंसंति, एगे एवमासु २ । एगे पुण एवमासु ३, ता पुरस्थि. माओ लोयंताओ पाओ सूरिए आगासंसि उत्तिट्टइ, से इमं तिरियं लोयं तिरियं करेइ, करित्ता पञ्चस्थिमंसि लोयंसि सायं अहे पडियागच्छति, अहे पडियाच्छिता पुणरवि अवरभू पुरत्थिमाओ लोयंताओ पाओ सूरिए आगासंसि उत्तिटइ, एगे एवमासु ३ । एगे पुण एव. माहंसु ४-ता पुरथिमाओ लोयंताओ पाओ सूरिए पुढविकायसि उत्तिदृइ, से णं इमं तिरियं लोयं तिरियं करेइ, करित्ता पञ्चस्थिभिल्लंसि लोयंतसि सायं सूरिए पुढविकायसि विद्धंसइ, एगे एवमाहंसु ४ । एगे पुण एवमाहंसु ५-पुरस्थिमाओ लोयंताओ पाओ सूरिए पुढवि. कायंसि उत्तिट्रइ, से णं इमं तिरियं लोयं तिरियं करेइ. करिता पञ्चत्थिमंसि लोयंसि सायं सूरिए पुढविकायंसि अणुपविसइ अणुपवि. सित्ता अहे पडियागच्छइ अहे पडियागच्छित्ता पुणरवि अवरभू पुरस्थिमाओ लोगंताओ पाओ सूरिए पुढविकासि उत्तिटुइ, एगे एवमाहंसु५ । एगे पुण एवमाहंसु ६-ता पुरथिमिल्लाओ लोयंताओ पाओ सूरिए आउकासि उत्तिटइ, से गं इमं तिरिय लोयं तिरियं करेइ, करिता
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #264

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
पच्छत्थिमंसि लोयंतंसि पाओ सूरिए आउक्कायंसि विद्धंसइ, एगे एवमासु६ | एगे पुण एवमाहंसु७ - ता पुरत्थिमाओ लोयंताओ पाओ सूरिए आउकासि उत्तिह, से णं इमं तिरियं लोयं तिरियं करेइ, करिता पञ्चरिथमंसि लोयंतंसि सायं सूरिए आउकार्यसि पविसइ, पविसित्ता अहे पडियागच्छइ, पडियागच्छित्ता पुणरवि अवरभू पुरत्थि - माओ लोयंताओ पाओ सूरिए आउकार्यसि उत्ति एगे एवमा हंसु७। एगे पुण एवमाहंसुट-ता पुरस्थिमाओ लोयंताओ बहूई जोयणाई बहूई जोयणसयाई बहूई जोयणसहस्साई उड्डुं दूरं उप्पइत्ता एत्थ णं पाओ सूरिए आगासंसि उत्तिट्ठइ, से णं इमं दाहिणडढं लोयं तिरियं करे, करिता उत्तरद्वलोयं तमेव राओ, से णं इमं उत्तरद्धलोयं तिरियं करेs, तिरियं करिता दाहिणद्वलोयं तमेव राओ, से णं इमाई दाहिणुत्तरडलोयाइं तिरियं करेइ तिरियं करिता पुरस्थिमाओ लोयंताओ बहूई जोयणाई बहुयाई जोयणसयाई बहूई जोयणसहस्साई उड्डुं दूरं उप्पइत्ता एत्थ र्ण पाओ सूरिए आगासंसि उत्तिट्ठइ, एगे एवमासु । वयं पुण एवं वयामो ता जंबुद्दीवस्स दीवस्स पाईणपड़ीणायताए ओदीणद| हिनायताए जीवाए मंडलं चउवीसेणं सरणं छेत्ता दाहिणपुरत्थिमंसि उत्तरपच्वत्थिमंसि य चउभागमंडलंसि इभीसे रय नभाए पुढवीए बहुसमरमणिजाओ भूमिभागाओ अटु जोयणसयाई उड्डुं उप्पइत्ता, एत्थ णं पाओ दुवे सूरिया उत्तिर्दृति, ते णं इमाई दाहिजुत्तराई जंबुद्दीवभागाई तिरियं करेंति, करिता पुरत्थिमपञ्च्चत्थिमाई जंबुद्दीवभागाई तामेव रातो, तेणं इमाई पुरत्थिमपञ्चत्थिमाई जंबुद्दीवभागाई तिरियं करेंति करिता दाहिणुत्तराई जंबुद्दीवभागाई तामेव राओ, तेणं इमाई दाहिणुत्तराई पुरत्थिमपच्चत्थिमाणि य जंबुद्दीवभागाईं तिरियं करेइ करिता जंबुद्दीवस्स दीवस्स पाईणपडियायतया ओदीण दाहिणाययाए जीवाए मंडलं चउवीसेणं सरणं छेत्ता दाहिणपुरस्थि
२५२
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #265

सूर्यमप्तिप्रकाशिका टाका सू० २१ द्वितीयप्राभृते प्रथम प्राभृतप्राभृतम् २५३ मिल्लंसि उत्तरपञ्चस्थिमिल्लंसि य चउब्भागमंडलंसि इमीसे रयणप्प. भाए पुढवीए बहुसमरमणिजाओ भूमिभागाओ अटुजोयणसयाई उई उप्पइत्ता, इत्थणं पाओ दुवे सूरिया आगासंसि उत्ति;ति । सू० २१॥
॥बिईयस्स पढमं ॥१॥ छाया-तावत् कथं ते तिर्यग्गतिराख्याता इति वदेत् । तत्र खलु इमा अष्टौ प्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः । तत्र एके एवमाहुः-तावत् पौरस्त्याल्लोकान्तात् प्रातमरीचिराकाशे उत्तिष्ठति, स खल्ल इमं लोकं तिर्यक् करोति, तिर्यक् कृत्वा पश्चात्यलोकान्ते सायं रात्रौ आकाशे विध्वंसिष्यते । एके एवमाहुः १ । एके पुनरेवमाहुः २, तावत् पौरस्त्याल्लोकान्तात् प्रातः सूर्यः आकाशे उत्तिष्ठति, स खलु इमं तिर्यग्लोकं तिर्यक् करोति, तिर्यक् कृत्वा पाश्चात्ये लोके सूर्यः आकाशे विध्वंसते, एके एवमाहुः २। एके पुनरेवमाहुः ३ तावत् पौरस्त्याल्लोकान्तात् प्रातः सूर्य आकाशे उत्तिष्ठति, स इमं तिर्यग्लोकं तिर्यक् करोति तिर्यक् कृत्वा पाश्चात्ये लोकान्ते सायम् अधः प्रत्यागच्छति, अध: प्रत्यागत्य पुनरपि अपरभू पौरस्त्याल्लोकान्तात् प्रातः सूर्य आकाशे उत्तिष्ठति, एके एवमाहुः ३। एके पुनरेवमाहुः ४-तावत् पौरस्त्याल्लोकान्तात प्रातः सूर्यः पृथिवीकाये उत्तिष्ठति, स खलु इमं तियग्रलोकं तिर्यक् करोति, तियेक कृत्वा पाश्चात्ये लोकान्ते सायं सूर्यः पृथिवीकाये विध्वंसते, एके एवमाहुः ४ । एके पुनरेवमाहुः ५-पौरस्त्याल्लोकान्तात् प्रातः सूर्यः पृथिवीकाये उत्तिष्ठति, स खलु इमं तिर्यग्लोकं तिर्यक् करोति, तिर्यक् कृत्वा पाश्चात्ये लोकान्ते सायं सूर्यः पृथिवीकाये अनुप्रविशति, अनुप्रविश्य अधः प्रत्यागच्छति २ पुनरपि अपरभुवः पौरस्त्याल्लोकान्तात् प्रातः सूर्य: पृथिवीकाये उत्तिष्ठति, एके एवमाहुः ५ । एके पुनरेवमाहुः ६-तावत् पौरस्त्याल्लोकान्तात् प्रातः सूर्यः अप्काये उत्तिष्ठति, स खलु इमं तिर्यग्लोकं तिर्यक् करोति, तिर्यक् कृत्वा पाश्चात्ये लोकान्ते सायं सूर्यः अप्काये विध्वंसते, एके एवमाहुः ६। एके पुनरेवमाहुः ७-तावत् पौरस्त्याल्लोकान्तात् प्रातः सूर्यः अप्काये उत्तिष्ठति, स खलु इमं तिर्यग्लोकं तिर्यकरोति, तिर्यक् कत्वा पाश्चात्ये लोकान्ते सायं सूर्यः अप्काये प्रविशति, प्रविश्य अधः प्रत्यागच्छति, अधः प्रत्यागत्य पुनरपि अपरभुवः पौरस्त्याल्लोकान्तात् प्रातः सूर्यः अकाये उत्तिष्ठति, एके एवमाहुः ७। एके पुनरेवमाहुः ८-तावत् पौरस्त्याल्लोकान्तात् बहूनि योजनानि बहूनि योजनशतानि बहुनि योजनसहस्राणि ऊर्ध्व दरम् उत्पत्य अत्र खलु प्रातः सूर्यः आकाशे उत्तिष्ठति, स खलु इमं दक्षिणार्द्ध लोकं तिर्यक् करोति तिर्यक् कृत्वा उत्तरार्द्ध लोकं तमेव रात्री स खलु इमम् उत्तरार्द्ध लोकं तिर्यक् करोति, तिर्यक् कृत्वा दक्षिणाई लोकं तमेव रात्रौ, स खलु इमौ दक्षिणोत्तरार्द्धलोकौ तिर्यक् करोति, तिर्यक्कृत्वा पौरस्त्याल्लोकान्ताद् बहूनि योजनानि बहूनि योजनशतानि बहूनि योजनसहस्राणि ऊर्ध्व दूरम् उत्पत्य अत्र खलु प्रातः सूर्यः आकाशे उत्तिष्ठति, एके एवमाहुः ८ । वयं पुनरेवं वदामः-तावत् जम्बूद्वीपस्य प्राची.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #266

सूर्यप्रति सूत्रे
प्रतीच्यायततया उदीचीदक्षिणायततया जीवया मण्डलं चतुर्विंशतिकेन शतेन छिप दक्षिणपौरस्त्ये उत्तरपाश्चात्ये च चतुर्भागमण्डले अस्या रत्नप्रभायाः पृथिव्याः बहुसमरमणीयाद् भूमिभागात् अष्टयोजनशतानि ऊर्ध्वमुत्पत्य अत्र खलु प्रातः द्वौ सूर्यो उतिष्ठतः, तौ खल्ल इम दक्षिणोत्तरौ जम्बुद्वीपभागौ तिर्यक्कुरुतः कृत्वा पौरस्त्यपाश्चात्यो जम्बूद्वीप भागौ तावेव रात्रौ तौ खल इमौ पौरस्त्यपाश्चात्यो जम्बूद्वीपभागौ तिर्यक्कुरुतः, कृत्वा दक्षिणोतरौ जम्बूद्वीपभागौ तावेव रात्रौ तौ खलु इमौ दक्षिणोत्तरौ पौरस्त्यपाश्चात्यौ च जम्बूद्वी भाग तिर्यक् करोति, तिर्यक् कृत्वा जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य प्राचीप्रतीच्यायततया उदीचीदक्षिणायततया जीवया मण्डलं चतुर्विंशतिकेन शतेन छित्वा दक्षिणपौरस्त्ये उत्तरपाश्वात्ये च चतुर्भागमण्डले अस्या रत्नप्रभायाः पृथिव्याः बहुसमरमणीयाद् भूमिभागात् अष्ट योजनशतानि ऊर्ध्वमुत्पत्य, अत्र खलु प्रातः द्वौ सूर्यौ आकाशे उत्तिष्ठतः ॥०२१॥ ॥ द्वितीयस्य प्रथमम् ॥
२५४
"
टीका - प्रथमं प्राभृतं साङ्गमष्टप्राभृतप्राभृतैः साकमुक्त्वा सम्प्रति विंशतिप्राभृतेषु द्वितीयं प्राभृतम् - 'तिरिच्छिया किं च गच्छन्' तिर्यक् कथं च गच्छति इत्येतद्विषयकं प्रश्नवत्रं कथयति - 'ता कहं ते तिरिच्छगई आहिताति वरजा' तावत् कथंते तिर्यग्गतिराख्याता इति वदेत् || अन्यत् प्रभूतं विषयान्तरं प्रष्टव्यमस्ति, किन्तु सम्प्रति तावत् इत्थमेव पृच्छामि यत् ते - तवमते वया हे भगवन् ! कथं केन प्रकारेण सूर्यस्य तिर्यग्गतिः - तिर्यक्परिभ्रमणम्
दूसरे प्राभृत का प्रथम प्राभृतप्राभृत प्रारंभ
अब वीस प्राभृतों में 'तिरिच्छा किंच गच्छह' इस नामका दूसरा प्राभृत का प्रारम्भ किया जाता है इसका प्रथम सूत्र इस प्रकार से है- 'ता कहं ते तिरिच्छगइ आहिताति वज्जा) इत्यादि
टीकार्थ- प्रथम प्राभृत अङ्गसहित आठ प्राभृतप्राभृतों के साथ कहकर के अब वीस प्राभृतों में यह दूसरा प्राभृत- 'तिरिच्छिया किंच गच्छछ' तिर्यक् कैसे जाता है इस विषय के संबंध में प्रश्नसूत्र उपस्थित करके कहता हैं- 'ता कहं ते तिरिच्छ आहिताति वएज्जा) हे भगवन् आपके मत से सूर्यका तिर्यक् ખીજા પ્રાભૂતના પ્રારંભ
બીજા પ્રાકૃતનું પહેલું પ્રાભૃતપ્રભૃત
हुवे वीस प्राकृताभां (तिरिच्छा किंच गच्छइ) मा नाभवाणा जीन आवृतना आरंभ वामां आवे छे खानु प्रथम सूत्र या प्रमाणे छे - ( ता कहं ते तिरिच्छ गइ आहिति वएज्जा) छत्याहि.
ટીકા :પહેલુ પ્રાકૃત અંગ સહિત આઠ પ્રાકૃતપ્રાકૃતાની સાથે કહીને હવે વીસ प्राकृतायां या पीलु प्राकृत (तिरिच्छिया किं च गच्छइ) या विषयना संधमा प्रश्न सूत्र उपस्थित पुरीने
तिर्थ ३ ऐवी रीते लय छे ? हे छे - ( ता कहते तिरिच्छगई
सूत्र
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #267

सूर्यशतिप्रकाशिका टीका सू० २१ द्वितीयप्राभृते प्रथमं प्राभृतप्राभृतम्
२५५
आख्याता - कथिता, इति साङ्गं सोपपत्तिकं वदेत् वद भगवान्नित्यर्थः । एवमुक्ते शिष्ये एतद्विषयपरतीर्थिकप्रतिपत्तिमिथ्याभावोपदर्शनार्थ प्रथमतस्ता एव प्रतिपत्ती रुपन्यस्यति भगवान्'तत्थ खलु इमाओ अट्ठ पडिवत्तिओ पण्णत्ताओ' तत्र खलु इमाः अष्टौ प्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः । तत्र हे गौतम! तिर्यग्गतिविषये, खल-इति निश्चितमिमाः - वक्ष्यमाणस्वरूपाः, अष्टौ - अष्टसंख्यकाः प्रतिपत्तयः - परतीर्थिकाभ्युपगमरूपाणि मतान्तराणि प्रज्ञप्तानि, ता एव प्रतिपत्तयो यथाक्रमेणाह - अष्टौ विप्रतिपत्तयः सन्ति तासां सारांशो यथा
(१) पूर्वक्षितिजे मरीचिसंघातो दृइयो भवति, पुनश्च पश्चिमक्षितिजे आकाशे स च संघातो विध्वंसमुपयाति । ( २ )
गमन किस प्रकार से कहा है ? सो आप कहिये ।
कहने का भाव यह है कि अन्य अनेक विषयों के संबंध में प्रष्टव्य है ही किन्तु साम्प्रतसमय में यही पूछता हूं कि आप प्रभुश्री के मतसे किस प्रकार से सूर्य की तिर्यग्गति माने तिर्यक् परिभ्रमण कही गई है वह सभेद माने विभिन्न भेदसहित एवं उपपत्ति माने प्रमाण सहित कहिये ।
(तत्थ खलु इमाओ अट्ठ पडिवत्तीओ पण्णत्ताओ) इस विषय विषयक ये वक्ष्यमाण आठप्रतिपत्तियां कही गई है
अर्थात् गौतमस्वामी के प्रश्न का उत्तर देते हुवे प्रभुश्री कहते है कि हे गौतम इस तिर्यक् गतिके बारेमें ये वक्ष्यमाण स्वरूपवाली आठ प्रतिपत्तियां परतीर्थिकों के मतान्तररूप मान्यताएं कहीं है ।
वहीं प्रतिपत्तियां क्रमानुसार कहते हैं
इस प्रष्टव्य विषय के संबंध में आठ प्रतिपत्तियां कही है उसका सारांश इस प्रकार से है
आहितेति बज्जा) हे भगवन् सपना भतथी सूर्यनुं तिर्यई गमन अर्ध रीते थाय छे ? ते माप आहे.
કહેવાના ભાવ એ છે કે બીજા અનેક વિષયના સંબંધમાં પૂછવાનું છે. પરતુ હાલ અત્યારના સમયે એ જ પૂં છું કે આપ પ્રભુશ્રીના મતથી સૂની તિÖક્ ગતિ એટલે કે તિયક્ પરિભ્રમણ કઈ રીતે કહેલ છે? તે અન્ય ભેદ સાથે તથા ઉપપત્તિ એટલે કે પ્રમાણ સહિત મને કહેા.
(तत्थ खलु इमाओ अट्ठ पडिवतीओ पण्णताओ) या विषया संबंधां या वक्ष्यमाथ આઠે પ્રતિપત્તીયા કહેવામાં આવેલ છે. અર્થાત્ ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નના ઉત્તર આપતાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ ! આ તિક્ ગતિના સંબંધમાં આ આઠ પ્રતિપત્તીયા એટલે કે પરતીથિ ના મતાન્તર રૂપ માન્યતાઓ એ પતિપત્તીચાના સાર હવે ક્રમ પ્રમાણે કહે છે,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧
વક્ષ્યમાણુ સ્વરૂપવાળી કહેવામાં આવેલ છે.

Page #268

२५६
सूर्यप्रनप्तिसूत्रे ___ (२) सूर्य एव पूर्व क्षितिजे आकाशे उद्गच्छति, स च पश्चिमक्षितिजे आकाशे विध्वंसते-विध्वंसमुपयाति ।
(२ ) (३) भूरियं गोलाकारा लोकश्चायं गोलः, एक एव स्यों भूवश्चतुर्दिक्षु परिभ्रमन् तिर्यग्लोकमध्ये लोकं च पर्यायक्रमेण प्रकाशयति....। ___ (४) एकः सूर्यः पृथिवीकाये-पूर्वपर्वतशिरसि उदेति, तिर्यग्लोकं प्रकाशयन् पश्चिमे पर्वतशिरसि विध्वंसते, द्वितीयदिने द्वितीयः सूर्य उदेति, तृतीयदिने पुनः प्रथम इतिपर्यायक्रमेण एकान्तरौ तौ उदयं व्रजेताम्....।
(२ सू) (५) पश्चमस्य मतेऽपि भूरियं गोलाकारा लोकश्चायं गोल-एक एव सूर्यः पृथिवी
(१) पूर्व क्षितिज में मरीचि का समुदाय दृश्य होता है, फिर पश्चिम क्षितिज में वह संघात का विध्वंस हो जता है
(२) सूर्य ही पूर्व क्षितिज माने आकाश में उदित होता है तथा वह पश्चिम क्षितिज में अस्त हो जाता है
(सू० २) (३) सूर्य गोल आकारवाला है यह लोक भी गोल है एक ही सूर्य पृथ्वी की चारों दिशामें भ्रमण करके तिर्यक्लोक में लोकको पर्यायक्रम से प्रकाशित करता है
(४) एक ही सूर्य पृथिवीकाय में-पूर्वपर्वत के ऊपर उदित होता है एवं तिर्यक्लोक को प्रकाशित करके पश्चिम पर्वत ऊपर विध्वंसित होता है माने अस्त होता है दूसरे दिन दूसरा सूर्य उदित होता है एवं तीसरे दिन फिरसे पहला सूर्य उदित होता है इस प्रकार पर्याय क्रमसे एक एक दिन का अन्तर करके वे उदित होता है।
___(सू० २) (५) पांचवें के मतसे भी यह पृथ्वी गोलाकार होती है एवं यह लोक भी - (૧) પૂર્વ ક્ષિતિજમાં મરીચિને સમુદાય લેવામાં આવે છે. અને પશ્ચિમ ક્ષિતિજમાં ये संधातना विश्वास थाय छे. (सू० २)
(૨) સૂર્ય જ પૂર્વ ક્ષિતિજ અર્થાત્ આકાશમાં ઉદય પામે છે. તથા તે પશ્ચિમ ક્ષિતિજમાં भरत थाय छे. (२)
(૩) સૂર્ય ગોળ આકારને છે. આ લોક પણ ગેળ છે, એક જ સૂર્ય પૃથ્વીની ચારે દિશામાં ભ્રમણ કરે છે. તિર્યક લેકમાં પર્યાયક્રમથી લોકને પ્રકાશિત કરે છે. (સૂ) ૧)
(૪) એક જ સૂર્ય પૃથ્વીકાયમાં= પૂર્વ પર્વતની ઉપર ઉદિત થાય છે. અને તિર્યક કોને પ્રકાશિત કરીને પશ્ચિમ પર્વત ઉપર વિધ્વંસિત થાય છે. એટલે કે અસ્ત થાય છે. બીજે દિવસે બીજે સૂર્ય ઉદય પામે છે. અને પાછા ફરીથી પહેલે સૂર્ય ઉદિત થાય છે. આ પ્રમાણે પર્યાયક્રમથી એક એક દિવસનું અંતર કરીને બેઉ સૂર્ય ઉદિત થાય છે.( સૂ. ૨)
(૫) પાંચમાના મતથી પણ આ પૃથ્વી ગળાકાર છે. અને આ લેક પણ ગળાકાર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #269

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टोका सू० २१ द्वितीयप्राभृते प्रथमं प्राभृतप्राभृतम् ____२५७ काये-पर्वतशिरसि पूर्वस्यां दिशि उदयं प्राप्य तिर्यग्लोकं प्रकाशयन् पश्चिमपर्वतमनुप्रविश्य अधोलोकं प्रकाशयन् पुनर्दितीयदिने स एव पूर्वपर्वतशिरसि पुन दृश्यतां याति...। (१ सू०)
(६) द्वौ सूयौं स्त स्तत्रैकः प्रथमदिने अप्पकाये-पूर्वसमुद्रे उदेति, तिर्यग्लोकं प्रकाशयन् पश्चिमसमुद्रे विध्वंसते-विलीनो भवति, द्वितीयदिने द्वितीयः सूर्यः तथैवोदेति विध्वंसते च । तृतीयदिने प्रथमश्चतुर्थदिने द्वितीयश्चैवं पर्यायक्रमेणैकान्तरौ तावुदयं व्रजेताम्...। (२ सू०) __(७) एक एव सूर्यः पूर्वस मुद्रादुद्गच्छति भूलों के प्रकाशयन् पश्चिमसमुद्रमनुप्रविशति, अनुप्रविश्य च पृथिव्या अधोभागस्थं लोकं प्रकाशयन् पुनर्द्वितीयदिने स एव सूर्यः पूर्वसमुद्रादुद्गच्छति, एवं सर्वदापि, तेनास्य मतेऽपि भुवो व लत्वं ध्वन्यते, एक एव सूर्यश्चेति ॥ (१०) गोलाकार है, एक सूर्य पर्वत के ऊपर पूर्व दिशामें उदित होकर तिर्यक्लोक को प्रकाशित करके फिर पश्चिम पर्वत में प्रवेश करके अधोलोक को प्रकाशित करता हुवा फिर दूसरे दिन वही सूर्य पूर्वपर्वत के शिखर पर फिरसे दृष्टिगोचर होता है
(६) सूर्य दो होते हैं उसमें एक सूर्य प्रथम दिवस में अप्काय माने पूर्व समुद्र में उदित होता है, तथा वह तिर्यक्लोक को प्रकाशित करके पश्चिम समुद्र में विलीन होता है अर्थात् अस्त होता है । तथा दूसरे दिन दूसरा सूर्य उसी पूर्वोक्त प्रकार से उदित होता है तथा अस्त भी उसी प्रकार से होता है। तीसरे दिवस में प्रथम सूर्य चौथे दिनमें दूसरा सूर्य इस प्रकार पर्याय कमसे एक एक दिवस का अंतर करके वे दोनों सूर्य उदित होता हैं (मु० २) __ (७) एक ही सूर्य पूर्व समुद्र से उदिक होकर भूलोक माने पृथिवी को प्रकाशित करके पश्चिम समुद्र में प्रविष्ट होता हैं, तथा वहां प्रविष्ट होकर पृथ्वी के अधोभागवति लोकको प्रकाशित करके फिर दूसरे दिन वही सूर्य पूर्वછે. એક જ સૂર્ય પર્વતની ઉપર પૂર્વ દિશામાં ઉદિત થઈને તિક લોકને પ્રકાશિત કરીને તે પછી પશ્ચિમ પર્વતમાં પ્રવેશ કરીને અપેલેકને પ્રકાશિત કરતાં કરતાં પાછા બીજે દિવસે એ જ સૂર્ય પૂર્વપર્વતના શિખર પર પુન દષ્ટિગોચર થાય છે. (સૂ) ૧)
(૬) સૂર્ય બે હોય છે. તેમાં એક સૂર્ય પહેલા દિવસે અપકાય એટલે કે પૂર્વ સમુદ્રમાં ઉદિત થાય છે, અને તે તિર્યકુ લેકને પ્રકાશિત કરીને પશ્ચિમ સમુદ્રમાં વિલિન થાય છે. અર્થાત અસ્ત થાય છે. તથા બીજે દિવસે બીજે સૂર્ય એ જ પૂક્તિ પ્રકારથી ઉદય પામે છે. અને અસ્ત પણ એ જ પ્રકારથી થાય છે. ત્રીજે દિવસે પ્રથમ સૂર્ય ચેાથે દિવસે બીજે સૂર્ય આ પ્રમાણે પર્યાય કમથી એક એક દિવસનું અંતર કરીને એ બન્ને सूर्या अहित याय छे. (सू० २)
(ડ) એક જ સૂર્ય પૂર્વસમુદ્રમાંથી ઉગીને ભૂલેક અર્થાત્ આ પૃથ્વીને પ્રકાશિત કરીને પશ્ચિમસમુદ્રમાં પ્રવેશ કરે છે, અને ત્યાં પ્રવેશ કરીને પૃથ્વીને અભાગવતિ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #270

% 3DSC
२५८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे (८) प्रातः सूर्य आकाशे उद्गत्य सुदरमूर्ध्व शतसहस्राधिक योजनानि उत्प्लुत्य दक्षिणगोलार्द्ध प्रकाशयति, उत्तरगोलार्द्ध च रात्रिं करोति, पुनश्च पश्चिमाकाशे अदृश्यतां प्राप्य पुनर्द्वितीयदिने पूर्वक्षितिजे आकाशे उद्गत्योत्तरगोलार्द्ध प्रकाशयन् दक्षिणगोलार्द्ध च रात्रिं कुर्वन् सुदूरमूर्ध्व गच्छन् पश्चिमाकाशे विलीनो भवतीति । अस्य मते एकस्य द्वयोर्चा सूर्ययो निर्देशो नास्ति । इत्थमष्टानां मत सारांश इति ॥ ____ 'तत्व एगे एवमाहंसु १' तत्र-तेषामष्टानां परतीथिकानां मध्ये, एके परतीथिकाः एवंवक्ष्यमाणप्रकारकं स्ववक्तव्यमाहुः-कथयन्ति । तद्यथा-'ता पुरथिमाओ लोअंताओ पाओ समुद्र में उदित होता है, इस प्रकार सर्वदा होता है, इस प्रकार इसके मतसे भी पृथ्वी का वर्तुलाकार होना ध्वनित होता है तथा एक ही सूर्य होना भी कथित होता है
(सू० १) (८) प्रातः कालमें सूर्य आकाश में उदित होकर बहुत दूर तक ऊपर में एक लाख योजन से अधिक योजन तक जाकर के दक्षिण के गोलार्ध को प्रकाशित करता है एवं उत्तरगोलार्ध में रात्रि करता है, फिर पश्चिम आकाश में अदृश्य होकर फिर दूसरे दिन पूर्वआकाश में उदित होकर ऊत्तरगोलार्ध को प्रकाशित करके एवं दक्षिणगोलार्ध में रात्रि करता हवा दूर तक उपर जाकर पश्चिम आकाश में विलीन हो जाता है । इस आठवें मतवादि के मतमें एक या दो सूर्य होने के बारे में कुछ निर्देश नहीं है।
इस प्रकार आठों मतवादियों के कथन का सारांश है _(तत्थ एगे एव माहंसु) १ वे आठ परतीथिको में से एक परतीर्थिक इस वक्ष्यमाण प्रकार से अपना अभिप्राय कहता है जो इस प्रकार से है (ता લેકને પ્રકાશિક કરીને પાછે બીજે દિવસે એ જ સૂર્ય પૂર્વ સમુદ્રમાં ઉગે છે. આ પ્રમાણે આ સાતમાંના મતથી પણ પૃથ્વી વર્તુલાકાર હોવાનું ધ્વનિત થાય છે તથા એક જ સૂર્ય હેવાનું તે કહે છે. સૂ૦ ૧)
(૮) પ્રભાતકાળમાં સૂર્ય આકાશમાં ઉદિત થઈને ઘણે દૂર સુધી ઉપર એક લાખ યેજ નથી વધારે યોજન પર્યત જઈને દક્ષિણ ગોલાધને પ્રકાશિત કરે છે, અને ઉપરના ગોળાર્ધમાં રાત્રિ થાય છે, તે પછી પશ્ચિમ આકાશમાં અદશ્ય થઈને બીજે દિવસે પાછો પૂર્વ આકાશમાં ઉદય પામીને ઉત્તર ગેલાઈને પ્રકાશિત કરીને અને દક્ષિણ ગુલામાં રાત્રિ કરતે કરતે દૂર સુધી ઉપર જઈને પશ્ચિમ આકાશમાં વિલીન થઈ જાય છે, આ આઠમા વાદિના મતથી એક અગર બે સૂર્ય હોવાના વિષયમાં કંઈ પણ નિર્દેશ મળતું નથી, આ પ્રમાણે આ આઠે મતવાદિયેના સ્થાનનો સારાંશ બતાવેલ છે.
(तत्थ एगे एवमाहंसु) मे 218 ५२वयि अभा ४ मे ५२तथि: २॥ वक्ष्यमा प्रारथी पाताने मालिप्राय ४ थे, रे मा प्रभारी छे, (ता पुरथिमाओ लोयंताओ पाओ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #271

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २१ द्वितीयमाभृते प्रथमं प्राभृतप्राभृतम् गभृत प्रथम प्राभृतप्राभृतम्
२५२ मरीची आगासंसि उत्तिट्टइ, से णं इमं लोयं तिरियं करेइ, तिरियं करित्ता पञ्चत्थिमंसि लोयं सि सायंमि रायं आगासंसि विद्धंसिस्संति' तावत् पौरस्त्याल्लोकान्तात् प्रातर्मरीचि राकाशे उत्तिष्ठति, स खलु इमं लोकं तिर्यक् करोति तिर्यक् कृत्वा पश्चिमे लोकान्ते सायं रात्रौ आकाशे विध्वंसिष्यते ॥ तावत्-श्रूयतां तावदष्टानां मध्ये प्रथमस्य परतीर्थिकस्य मतं यथा-पौरस्त्याल्लोकान्तात्-पूर्वदिग्विभागादुदयस्थानावं पूर्वस्यां दिशीत्यर्थः, प्रातः-प्रभातसमयेप्रातः काले मरीचिः-किरणसमुदायः आकाशे-व्योम्नि उत्तिष्ठति-उदेति एतेनैतदुक्तं भवतिनैतद्विमानं नापि रथो न च कश्चित् देवरूप सूर्योऽस्ति, किन्तु किरणसङ्घात एवैषः वर्नुलगोलाकारो लोकानुभावात् किरणसृष्टिः प्रतिदिवसं पूर्वस्यां दिशि प्रभातसमये आकाशे उत्तिष्ठतिपुरस्थिमाओ लोयंताओ पाओ मरीची आगासंसि उत्तिट्ठइ, से णं इमं लोयं तिरियं करेइ, तिरियं करित्ता पचत्थिमंसि लोयंसि सायंमि रायं आगासंसि विद्वंसिस्संति) पूर्व दिशा के लोकान्त से प्रातःकालीन सूर्य आकाश में उदित होता है, वह आदित्य इस जगत को तिर्यक् करता है, तथा तिर्यक करके पश्चिम लोकान्त में सायंकाल रात्रि होने पर आकाश में अस्त हो जाता है। कहने का भाव यह है कि आठ परतीथिकों में से प्रथम परतीथिक का मत कहता हूं सो सुनिये-प्रथम मतवाला कहता है कि पूर्वलोकान्त से माने पूर्व दिग्विभाग के उदयस्थान के ऊपर पूर्वदिशा में प्रभात काल के समय में सूर्य का किरणसमुदाय आकाश में उदित होता है इस कथन का सारांश यह है कि सूर्य का कोई विमान नहीं है या कोइ रथ नहीं है अथवा सूर्य कोइ देव रूप भी नहीं है यह तो मात्र किरणसमूह रूप ही है वक्र या गोलाकार लोकमान्यतासे है किरणों की सृष्टि प्रतिदिन पूर्वदिशा में प्रभात के समय में आकाशमें उत्पन्न होता है जिससे सर्वत्र प्रकाश फैल जाता है, इस प्रकारका किरण मरीचि आगासंसि उत्तिदुर, से णं इमं लोयं तिरियं करेइ, तिरिय करित्ता पच्चत्थिमंसि लोयंसि सायंमि रायं आगासंसि विद्धंसिरसंति) पूर्व दिशाना तथा प्रमातासमी सूर्य આકાશમાં ઉદિત થાય છે, તે આદિત્ય આ સમગ્ર જગતને તિર્થક કરે છે અને તિર્યક કરીને પશ્ચિમાકાન્તમાં સાયંકાળના સમયે રાત્રી થતાં આકાશમાં અસ્ત થાય છે. કહેવાને ભાવ એ છે કે-આઠ પરતીથિમાંથી પહેલા પરતીથિકનો મત કહેવામાં આવે છે. તે આ પ્રમાણે છે. પહેલે મતવાદી કહે છે કે-પૂર્વલોકન્તથી એટલે કે પૂર્વ દિશાના ઉદયસ્થાનની ઉપર પૂર્વ દિશામાં પ્રાતઃકાલના સમયમાં સૂર્યના કિરણ સમુદાય આકાશમાં ઉદિત થાય છે. કહેવાનો સારાંશ એ છે કે સૂર્યના કોઈ વિમાન નથી, અથવા કોઈ રથ પણ નથી. તેમજ સૂર્ય કોઈ દેવ પણ નથી. આતે કેવળ કિરણોના સમૂહરૂપ જ છે. તે લેકમાન્યતાથી વક કે ગોળાકાર છે. કિરણની સુષ્ટિ દરરોજ પૂર્વ દિશામાં પ્રભાતકાળમાં આકાશમાં ઉત્પન્ન થાય છે. જેથી બધે પ્રકાશ ફેલાઈ જાય છે. આ પ્રમાણેને કિરણ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #272

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे समुत्पद्यते, यतः सर्वत्र प्रकाशः प्रसरति, सः-इत्थं भूतो मरीचिसमुदायः समुपजातः सन् खलु-इतिनिश्चितरूपेण इम-प्रत्यक्षत उपलभ्यमानं लोकं-भूलोकं-तियग्लोकं तिर्यकरोतितिर्यकच कृत्वा परिभ्रमन्नेव पश्चिमे लोकान्ते-पश्चिमदिग्विभागे सायं-सान्ध्ये समये-सायं काले, रात्रौ-रात्रिप्रारम्भसमये आकाशे विध्वंसते-अदृश्यो भवति, इत्थं प्रथमस्य मते आकाशतत्त्वे सूर्यमरीचिसङ्घातस्य विध्वंसनमुक्तम्, 'एगे एवमाहंसु' एके एवमाहु:-कथयन्ति । तनगतं श्रुत्वा 'एगे पुण एवमाहंसु २' एके पुनरेवमाहुः २ ॥ एके-द्वितीया स्तीर्थान्तरीया स्तन्मतं श्रुत्वा पुनः-भूयः एवं-वक्ष्यमाणप्रकारकं स्वमन्तव्यमाहुः-कथयन्ति । तद्यथा-'ता पुरत्थिमाओ लोअंताओ पाओ सूरिए आगासंसि उत्तिइ, से णं इमं तिरिय लोयं तिरियं करेइ करित्ता पचत्थिमंसि लोयंसि सरिए आगासंसि विद्धंसिस्संति' तावत् पौरस्त्याल्लोकान्तात् संघात उत्पन्न होकर इस प्रत्यक्ष दृश्यमान भूलोक को माने तिर्यक्लोक में तिर्यक्परिभ्रमण करके इस तिर्यक्लोक को प्रकाशित करता है इस प्रकार तिर्यपरिभ्रमण करके पश्चिम लोकान्त में माने पश्चिम दिग्विभाग में सायंकाल के समय में रात्रि के प्रारंभकाल में आकाश में विलीन हो जाता है माने अदृश्य होता है इस प्रकार प्रथम मतवादी के मतसे आकाशतत्व में सूर्य के किरण संघात का विध्वंसन माना गया है (एगे एव माहंसु) प्रथम मतवादी इस पूर्वोक्त प्रकार से स्वमत का समर्थन करता है ॥१॥
इस प्रकार प्रथम मतवादी के मतको सुन करके-(एगे पुण एव माहंसु) कोइ दूसरा इस प्रकार कहता है २
अर्थात् कोइ दूसरा एक तीर्थान्तरीय प्रथम तीर्थान्तरीय का अभिप्राय को सुन करके इस वक्ष्माण प्रकार से अपने मतको प्रगट करता हुवा कहता है जो इस प्रकार से है-'ता पुरथिमाओ लोअंताओ पाओ मूरिए आगासंसि उत्तिट्टइ, से णं इमं तिरियं लोयं तिरियं करेइ करित्ता पच्चत्थिमंसि लोयंसि સમુદાય ઉત્પન્ન થઈને આ ભૂલેકને એટલે કે તિર્યકનું તિર્યગતિથી પરિભ્રમણ કરીને પશ્ચિમ દિશાને લેકન્ડમાં એટલે કે પશ્ચિમ દિશામાં સાંજના સમયે રાત્રિના પ્રારંભકાળમાં વિલીન થઈ જાય છે. એટલે કે અદશ્ય થઈ જાય છે. આ રીતે પ્રથમ મતવાદીને મતથી
शतपमा सूर्यन रिना समुहायर्नु विश्वसन मानवामा माद छ, (एगे एबमहंस) परसे। मतवाही २ पूरित प्राथी पोताना भतनु समय न ४२ छे.
___ 20 3५२ ४ावेद प्राथी पडसा मतवाहीना मतने सालजीने (एगे पुण एवमाहंसु) मी सन्यमतवादी २मा प्रमाणे वा साये मर्थात मी 5 तीर्थान्तरीय પહેલા તીથરીયના મતને સાંભળીને આ નીચે કહેવામાં આવનાર પ્રકારથી પિતાના भतने ते! ॥ ४॥ वाय. ते २॥ प्रमाणे छ.-(ता पुरथिमाओ लोगंताओ पाओ सूरिए आगासंसि उत्तिद्वइ, से णं इमं तिरिय लोयं तिरियं करेइ करित्ता पच्चस्थिमंसि
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #273

सूर्यशसिप्रकाशिका टीका सू० २१ द्वितीयप्राभृते प्रथम प्राभृतप्राभृतम् २६१ प्रातः सूर्य आकाशे उत्तिष्ठति, स खलु इमं तिर्यग्लोकं तिर्यकरोति, तिर्यककृत्वा पश्चिमे लोकान्ते सूर्य आकाशे विध्वंसति ॥ तावत्-श्रयतां तावदद्वितीयस्य तीर्थान्तरीयस्य मतं, सचैवं कथयति-पौरस्त्याल्लोकान्तात्-पूर्वदिग्विभागान्तात, प्रात:-प्रभातसमये सूर्यआकाशे उत्तिष्ठति-उद्गच्छति-मरीचिसङ्घातैस्सहोर्ध्वमुखं गच्छन् दृश्यमान इत्यर्थः । स च सूर्यः खलु इति निश्चितम् इमं-पुरोवर्तमानं तिर्यग्लोकं-भूलोकं किं तिर्यकरोति-तिर्यकपरिभ्रमन् प्रकाशयति इति, तिर्यकृत्वा-अमुं लोकं संप्रकाश्य, पश्चिमे लोकान्ते-पश्चिमदिग्विभागे सूर्य आकाशे सान्ध्ये समये विध्वंसते-विध्वंसमुपयाति अदृश्यो भवति । ___ अत्रोपसंहारमाह-'एगे एवमासु २' एके एवमाहुः ॥ एके-द्वितीयाः-एवं पूर्वोक्तप्रकारकं सूर्यस्योद्गमास्तमनस्वरूपं स्वमतमाहुः-कथयन्ति २ । 'एगे पुण एवमासु ३' एके सूरिए आगासंसि विद्वंसिस्संति' पूर्व दिशान्त के लोकान्त से प्रभात कालमें सूर्य आकाश में उदित होता है, वह सूर्य इस तिर्यक्लोक को तिर्यक करता है, तिर्यक् करके पश्चिम लोकान्त में आकाश में अदृश्य हो जाता है। कहने का भाव यह है कि भगवान कहते है दूसरे तीर्थान्तरीय के मत को सुनो वह इस प्रकार से कहता है कि पूर्व विभाग के लोकान्त से प्रभातकाल में सूर्य आकाश में उदित होता है तथा किरणसमुदाय के साथ ऊपर आकाश में जाता हुवा दृश्यमान होता है, वह सूर्य इस वर्तमान तिर्यकू भूलोक में तिर्य
परिभ्रमण करके भूलोक को प्रकाशित करता है एवं इस तिर्यक्लोक को प्रकाशित करके पश्चिम दिग्विभाग के लोकान्त के आकाश में स्थित होकर संध्या के समय में विध्वंस को प्राप्त होता है माने अदृश्य हो जाता है। अब उपसंहार करते हुवे सूत्रकार कहते हैं-'एगे एव मासु' २ कोई दूसरा एक इस प्रकार कहता है, अर्थात् इस प्रकार दूसरा मतवादी पूर्वोक्त प्रकार से सूर्य के लोयंसि सूरिए आगामंसि विद्धंसि संति) पूर्व दिशाना तथा प्रात:मा सूर्य माशमा ઉદિત થાય છે, એ સૂર્ય આ તિર્યકુકને તિર્ય કરે છે. એટલે કે પ્રકાશિત કરે છે. પ્રકાશિત કરીને પશ્ચિમાકાન્તમાં આકાશમાં અદશ્ય થઈ જાય છે. કહેવાને ભાવ એ છે કેભગવાન કહે છે કે-બીજા તીર્થાન્તરીય મત કહું છું તે તમે સાંભળો એ બીજે તીથી ન્તરીય આ પ્રમાણે કહે છે કે-પૂર્વ વિભાગના લેકાન્તથી પ્રભાતકાળમાં સૂર્ય આકાશમાં ઉદિત થાય છે. તથા કિરણ સમુદાયની સાથે આકાશમાં જઈને દષ્ટિગોચર થાય છે. એ સૂર્ય આ વિર્ય પરિભ્રમણ કરીને પૃથ્વીલેકને પ્રકાશિત કરે છે. અને આ તિલકને પશ્ચિમ દિગ્વિભાગના લેકાન્તમાં આકાશમાં સ્થિર રહીને સંધ્યા સમયે વિધ્વંસ પામે છે. सेट २५४श्य 25 तय छे. २॥ ४थनने ७५७.२ ४२ता हे छ -(एगे एवमाहंसु) 5 બીજે મતવાદી આ ઉપરોક્ત પ્રકારથી કહે છે. અર્થાત આ રીતે બીજા અન્યતીથિક સૂર્યના ઉદ્દગમન અને અસ્તમન અર્થાત ઉદયાસ્તના સંબંધમાં પિતાને મત પ્રદર્શિત કરે છે. રા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #274

२६२
सूर्यप्रक्षप्तिसूत्रे पुनरेवमाहुः ॥ एके-तृतीयाः, पुन:-प्रथमद्वितीययोर्मतं श्रुत्वा स्वमतमेवं वक्ष्यमाणप्रकारकमाहुः-कथयन्ति । 'ता पुरत्यिमाओ लायंताओ पादो मूरिए आगासंसि उत्तिइ, से इभं तिरिय लोयं तिरियं करेइ, करित्ता पञ्चत्थिमंसि लोयंसि सायं अहे पडियागच्छति, अहेपडिया गच्छिता पुणरवि अवरभुपुरत्थिाओ लोयंताओ पातो सूरिए आगासंसि उत्तिइ' तावत् पौरस्त्याल्लोकान्तात् प्रातः सूर्य आकाशे उत्तिष्ठति, स इमं तिर्यग्लोकं तिर्यक् करोति, तिर्यक् कृत्वा पश्चिमे लोकान्ते सायम् अधः प्रत्यागच्छति, अधः प्रत्यागत्य पुनरपि अपरभुवः पौरस्त्याल्लोकान्तात प्रातः सूर्य आकाशे उत्तिष्ठति, ॥ तावत् श्रयतां तावत् तृतीयस्य मतंतद्यथा-प्रातः-प्रातःकाले-प्रभातसमये सूर्यः पौरस्त्याल्लोकान्तात्-पूर्वदिग्विभागान्तात् उद्गमन अस्तमन माने उदयास्त के विषयमें अपना मत प्रदर्शित करता है ।२।
(एगे पुण एव भासु) कोई एक इस प्रकार से अपना मत कहता है अर्थात् कोई तीसरा मतवाला इस प्रकार से प्रथम एवं दूसरा मतवादी के मत को सुन करके अपने मत के विषय में इस निम्नोक्त प्रकार से वक्ष्यमाण अपने मतके संबंध में कहता है-'ता पुरथिमाओ लायंताओ पादो मूरिए आगासंसि उत्तिइ से इमं तिरियं लोयं तिरियं करेइ करित्ता पञ्चत्थिमंसि लोयंसि सायं अहे पडिआगच्छति अहे पडियागच्छित्ता पुणरवि अवरभूरपुरस्थिमाओ लोयंताओ पातो सूरिए आगासंसि उत्तिट्टइ' मूर्य पूर्वदिशा के लोकान्त से प्रभातकाल में आकाश में ऊपर की और जाकर वह इस तिर्यक्लोक को तिर्यक करता है एवं तिर्यक् करके पश्चिम लोकान्तमें सायंकाल के समय नीचे परावर्तित होता है तथा नीचे की ओर आकर के फिरसे पृथ्वी के अपरभाग में पूर्व के लोकान्त से प्रभात कालमें आकाश में उदित होता है।
कहने का भाव यह है की भगवान् कहते है-तीसरे परमतवादी के मतको सुनो वह कहता है प्रातः कालमें यानी प्रभात के समय सूर्य पौरस्त्य लोकान्त
(एगे पुण एवमाहंसु) * ॥ प्रमाणे ४ छ अर्थात् त्रीले भतपाही ॥ પ્રકારથી પહેલા અને બીજા મતવાદીના મતને સાંભળીને પોતાના મતના સંબંધમાં આ नाये दा २थी पातानु मतव्य शिवि छ.-(ता पुरथिमाओ लोयंताओ पाओ सूरिए आगासंसि उत्तिटुइ से इमं तिरिय लोय तिरियं करे इ करित्ता पर वत्थिमंसि लोयसि सायं अहे पडिआगच्छति अहे पडिआगच्छित्ता पुणरवि अवरभूपुरस्थिमाओ लोयंताओ पातो सूरिए आगासंसि उत्तिइ) २५॥ सूर्य पूर्व ६शान all-तथी प्रमात समयमा शमां अपनी તરફ જઈને તે આ તિર્યક લેકને તિર્ય કરે છે, અને તિર્થક કરીને પશ્ચિમ કાન્તમાં સાંજના સમયે નીચે પરાવર્તિત થાય છે. અને નીચેની તરફ આવીને પાછા પૃથ્વીના બીજા ભાગમાં પૂર્વ દિશાના લેકાન્તથી પ્રાતઃકાળ થતાં આકાશમાં ઉદય પામે છે.
કહેવાને ભાવ એ છે કેભગવાન કહે છે કે--ત્રીજા અન્યતીર્થિકના અભિપ્રાયને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #275

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २१ द्वितीयमाभृते प्रथमं प्राभृतप्राभृतम् ___ २६३ आकाशे उत्तिष्ठति-आकाशे उद्गच्छति, स च सूर्यः इम-पुरोवर्तमानं मनुष्यलोकं-भूलोकंतिर्यग्लोकं तिर्यकरोति-प्रकाशयतीर्थः, तिर्यक् कृत्वा-भूलोकं प्राकाश्य पश्चिमे लोकान्तेपश्चिमदिग्विभागान्ते सायं-सान्ध्ये समये अधः-पृथिव्या-अधोभागे प्रत्यागच्छति-अधो. भागे प्रविशति, अधः प्रत्यागत्य-प्रविश्या चाधः प्रत्यागच्छति-पृथिव्या अधोभागेन पुनरायाति-अधोलोकं प्रकाशयन् प्रतिनिवर्तते, पुनरपि द्वितीयदिने अपरभुवः-भुवोऽपरभागे, पौरस्त्याल्लोकान्तात्-पूर्वदिग्विभागात् प्रातः-प्रभातसमये सूर्यः पुनरपि आकाशे उत्तिष्ठतितिर्यग्लोकप्रकाशनार्थ पुनरुद्गच्छति ॥
तृतीयतीर्थान्तरीयस्य मतेन भूरियं गोलाकारा लोकोऽपि गोलाकारतया व्यवस्थितः, मतमिदं साम्प्रतिकेऽपि काले शास्त्रान्तरेषु विजृम्भते, अतस्तद्गतं से माने पूर्व दिग्विभाग से आकाश में ऊपर जाता है वह सूर्य इस भूलोक माने मनुष्यलोक को तिर्यक् करता है अर्थात् प्रकाशयुक्त करता है भूलोक को प्रकाशित करके पश्चिम लोकान्त में माने पश्चिमदिशा के अन्तभाग में सायंकाल के समय पृथीवि के निम्न नीचे के भाग की ओर आता है अर्थात प्रथिवी के नीचे के भागमें प्रवेश करता है नीचे की ओर आकर के पृथिवी के अधोभाग में आकर वहां अधोभाग को प्रकाशित करता हवा वहां से परावर्तित होता है माने पीछा लोटता है। फिर दूसरे दिन पृथ्वि के अन्य भाग में पूर्वदिशावर्ति लोकान्त से अर्थात् पूर्वदिग्विभाग से प्रातः कालमें फिर से सूर्य आकाश में उदित होता है अर्थात् तिर्यक्लोक को प्रकाशित करने के लिये फिरसे आकाश में ऊपर की ओर जाता है।
तीसरे तीर्थान्तरीय के मत से यह पृथ्वी गोल आकारवाली है लोक माने भूलोक भी गोलाकार से व्यवस्थित है यह मत वर्तमान कालमें शास्त्रान्तर में સાંભળે તેમનું કહેવું છે કે–પ્રાતઃકાળમાં એટલે કે પ્રભાતના સમયમાં સૂર્ય પીરસ્ય લેકાન્તથી અર્થાત્ પૂર્વ દિવિભાગથી આકાશમાં ઉપર જાય છે, તે સૂર્ય આ ભૂલોક એટલે કે મનુષ્યલોકને તિર્થક કરે છે. અર્થાત્ પ્રકાશ યુક્ત કરે છે. ભૂલકને પ્રકાશિત કરીને પશ્ચિમ કાન્તમાં એટલે કે પશ્ચિમદિશાના અંતભાગમાં સાંજના સમયે પૃથ્વીના નીચાણના ભાગ તરફ ગમન કરે છે. એટલે કે પૃથ્વીની નીચેના ભાગમાં પ્રવેશ કરે છે. નીચેની તરફ આવીને પૃથ્વીના અધભાગને પ્રકાશિત કરીને ત્યાંથી પાછા ફરે છે, તે પછી બીજે દિવસે પૃથ્વીના બીજા ભાગમાં પૂર્વ દિશાના લોકાતથી એટલે કે પૂર્વ દિષ્યિભાગથી પ્રાતઃકાળમાં ફરીથી સૂર્ય આકાશમાં ઉદિત થાય છે. અર્થાત્ તિર્યક લેકને પ્રકાશિત કરવા માટે ફરીથી આકાશમાં ઉપર જાય છે.
ત્રીજા તીર્થાન્તરીયના મતથી આ પૃથ્વી ગોળાકાર રૂપ છે, તેમજ લોક એટલે ભૂલોક પણ ગેલાકારથી વ્યવસ્થિત છે. આ મત વર્તમાન સમયમાં અન્ય શાસ્ત્રોમાં પ્રવર્તમાન
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #276

२६४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे याथार्थ्य शास्त्रान्तरेभ्योऽवसेयमिति । अस्य त्रयो भेदास्सन्ति, यथा-(१) प्रातः सूर्य आकाशे उद्गच्छति, (२) प्रातः सूर्यः पर्वतशिरसि उद्गच्छति, (२) प्रातः सूर्यः समुद्र उद्गच्छति । एतान् भेदान् दुरीकृत्य तृतीयो वदति यत् नैपो नियमः समीचीनः किन्तु स एव सूर्य स्तिर्यग्लोकं प्रकाशयन् पुनरपि पृथिव्या अधोभागान् प्रकाशयन् द्वितीयदीने अधोभूभागा द्विनिर्गत्य पूर्वस्यां दिशि प्रातः काले पुनरपि आकाशे उर्ध्वमुद्गच्छतीति तृतीयस्य मत मिति ॥ 'एगे एवमाहंसु' एके एवमाहुः, एके-तृतीया स्तीर्थान्तरीयाः एवंपूर्वोक्तप्रकारकं स्वकीयं-मतमाहुः कथयन्ति ३ । 'एगे पुण एवमाहंसु ४' एके चतुर्थास्तीर्थान्तरीयाः पुनः-त्रयाणां मतं श्रुत्वा एवं-वक्ष्यमाणास्वरूपं स्वमतमाहुः-कथयन्ति । अन्य शास्त्र में प्रवर्तित है अतः उसके कथन की यथार्थता अन्य शास्त्रों से जान लेवें । इस प्रकार यहां पर तीन भेद कहा है उसकी यथार्थता अन्य शास्त्रान्तरों से विदित कर लेवें । तीन भेद इस प्रकार से हैं
(१) प्रभात काल में सूर्य आकाश में ऊपर जाता है (२) प्रभात समय में सूर्य पर्वत के उपर उदित होता है (३) प्रातः काल में सूर्य समुद्र में उदित होता है, ये तीनों भेदों को दूर करके तीसरा कहता है कि-ऐसा कोई नियम नहीं है किन्तु वही सूर्य तिर्यक लोक को प्रकाशित करके फिर से पृथिवी के अधोवति भागों को प्रकाशित करके दूसरे दिन अधोभूभाग से निकल कर पूर्व दिशा में प्रातः काल में फिर से आकाश में ऊपर में जाता है ऐसा तीसरे का मत है।
'एगे एवमासु' एक जो तीसरा तीर्थान्तरीय है वह इस प्रकार से कहता है अर्थात् पूर्वोक्त प्रकार से स्वमत प्रगट करता है ३ 'एगे पुण एवमासु ४ एक जो चौथा तीर्थान्तरीय है वह तीनों का मतान्तर को सुनकर इस वक्ष्यછે, તેથી તેના કથનની યથાર્થતા બીજા શાસ્ત્રોમાંથી જાણી લેવી. આ રીતે અહીંયા ત્રણ ભેદ કહ્યા છે. તેની યથાર્થતા અન્ય શાસ્ત્રોમાંથી જાણી લેવી. ત્રણ ભેદ આ પ્રમાણે છે
(૧) પ્રભાતના સમયમાં સૂર્ય આકાશમાં ઉપર જાય છે. (૨) પ્રભાતના સમયમાં સૂર્ય પર્વતના ઉપર ઉદય પામે છે. (૩) પ્રાતઃકાળમાં સૂર્ય સમુદ્રમાં ઉદિત થાય છે.
આ ત્રણે ભેદોને દૂર કરીને ત્રીજાનું કહેવું છે કે આ કેઈ નિયમ નથી. પણ એજ સૂર્ય તિર્થંકલેકને પ્રકાશિત કરીને ફરીથી પૃથ્વીના નીચેના ભાગોને પ્રકાશિત કરીને બીજે દિવસે અધેભાગથી નીકળીને પૂર્વ દિશામાં પ્રાતઃકાળમાં ફરીથી આકાશમાં ઉપર तय छ, २॥ प्रमाणे त्रीत भतवाहीनो मत छे, (एगे एवमाहंसु) से 7 श्रीन मतवाही છે તે આ પ્રમાણે કહે છે અર્થાત્ પૂર્વોક્ત પ્રકારથી પિતાને પ્રગટ કરે છે. ૩
(एगे पण एवमासु) या 5 तीर्थान्तरीय सत्रणेना मतान्तरोने मणीने मा १क्ष्यमा प्ररथी पोताना मतने प्रगट ४२तi ४ा साम्ये! (ता पुरस्थिमाओ लोगंताओ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #277

२६५
सूर्यशतिप्रकाशिका टीका सू० २१ द्वितीयप्राभृते प्रथमं प्राभृतप्राभृतम्
तद्यथा - 'तापुरत्थमाओ लोयंताओ पाओ सूरिए पुढविकार्यसि उत्ति से णं इमं तिरियं लोयं तिरियं करे, करिता पच्चत्थिमिल्लेसि लोयंतंसि सायं सूरिए पुढविकार्यसि विद्धंसह ' तावत् पौरस्त्याल्लोकान्तात् प्रातः सूर्यः पृथिवीकाये उत्तिष्ठति, स खलु इमं तिर्यग्लोकं तिर्यक्करोति, तिर्यक्कृत्वा पाश्चात्ये लोकान्ते सायं सूर्यः पृथिवीकाये विध्वंसते ॥ तावत्चतुर्थस्य मतं तावत् सावधानतया श्रूयतां तावत् पौरस्त्याल्लोकान्तात् - पूर्वदिग्विभागान्तात् प्रातः - प्रभातसमये सूर्यः पृथिवीकार्य भूपृष्ठभागे उत्तिष्ठति - ऊर्ध्वमुद्गच्छति, सच सूर्यः खलु - इतिनिश्चितम् इमं - पुरोवर्त्तमानं तिर्यग्लोकं - मनुष्यलोकं भूलोकं तिर्यक्करोति तिरश्चीनं करोति-स्वमरीचिभिः प्रकाशयति, एवं तिर्यक् कृत्वा भूलोकं प्रकाश्य, पश्चिमे लोकाते - पश्चिमदिग्विभागे सायं - सन्ध्याकाले स च सूर्यः पुनरपि पृथिवीकाये - पृथिवीशरीरे - भूपृष्ठस्याधोभागे विध्वंसते - विलीनो भवति । अर्थात् प्रभाते पूर्वस्यां दिशि उदयमाण प्रकार से स्वमत को प्रगट करता हुवा कहता है- 'ता पुरस्थिमाओ लोयंताओ पाओ सूरिए पुढविकार्यसि उत्ति, से णं इमं तिरियं लोयं तिरियं करेइ करिता पच्चत्थिमिल्लेसि लोयंसि सायं सूरिए पुढविकार्यसि विद्धंस ' पूर्ववर्ति लोकान्त से प्रातः काल सूर्य पृथिवीकाय में उदित होता है, वह इस तिर्यग् लोक को तिर्यक्र करता है और तिर्यक करके पश्चिम दिशा के लोकान्त में सायंकाल में पृथ्वीकाय में अस्त होता है-चतुर्थ मतावलम्बी के कथन का भाव यह है कि पूर्व दिग्विभाग के अन्त से प्रभात काल में सूर्य पृथ्वी के पृष्ठ भाग में ऊपर में उदित होता है वही सूर्य यह पुरोवर्तमान तिर्यक्लोक को माने मनुष्यलोक को तिर्यक् करता है । तथा तिरश्चीन करके अपने किरणों से प्रकाशित करता है । इस प्रकार तिर्यक् करके भूलोक को प्रकाशित कर पश्चिम लोकान्त में सन्ध्या समय वह सूर्य फिर से पृथ्वी के अधोभाग में विलीन हो जाता है । अर्थात् प्रभातकाल में पूर्वदिशा में उदयाचल के शिखर
-
पाओ सूरि पुढवीकार्यसि उत्तिदृइ, से णं इमं तिरियं लोयं तिरियं करेइ करिता पत्थ मिल्लेसि लोयंसि सायं सूरिए पुढवीकार्यसि विद्धंसइ) पूर्व दिशाना सोअन्तथी प्रातः अणभां सूर्य પૃથ્વીકાયમાં ઉદય પામે છે, તે આ તિય ક્લાકને તિર્થંક કરે છે. અને તિર્યક્ કરીને પશ્ચિમ દિશાના લેાકાન્તમાં સાંજના સમયમાં પૃથ્વીકાયમાં અસ્ત પામે છે. ચેાથા મતાવલખીના કહેવાના ભાવ એ છે કે પૂર્વ દિગ્વિભાગના અંતથી પ્રભાતકાળમાં સૂર્ય પૃથ્વીના પૃષ્ઠ ભાગમાં ઉપર ઉદિત થાય છે, એજ સૂર્ય આ આગળ જ દેખાતા તિલેકને એટલે કે મનુષ્યલેાકને તિર્થંક કરે છે. અને તિરશ્ચિન કરીને પેાતાના કિરાથી ભૂલેાકને પ્રકાશિત કરે છે. આ પ્રમાણે તિર્થંક કરીને ભૂલેાકને પ્રકાશમય કરીને પશ્ચિમ દિશાના લેકાન્તમાં સાંજના સમયે એ સૂર્ય ફરીથી પૃથ્વીના અધેાભાગમાં વિલીન થઈ જાય છે. અર્થાત્ પ્રભાત કાળમાં પૂર્વ દિશાપાં ઉદયાચલના શિખર પર ઉદિત થાય છે અને એ તિક્ પરિભ્રમણ કરીને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #278

9Apps
२६६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे भूधरशिरसि उनिष्ठति-उत्पद्यते तिर्यक् परिभ्रमन् तिर्यग्लोकं प्रकाशयन् सायंकाले पश्चिमस्यां दिशि अस्तमयभूधरशिरसि विध्वंसते-विध्वंसमुपयाति, पर्वतादीनां पृथिवीकायत्वात् पृथिवीकाये इत्युक्तमस्ति । एवं प्रतिदिवसं सकलकालं सकललोकं जगत् स्थितिः परिभावनीयेति चतुर्थस्य मतसारांशः ॥ तेनात्रोपसंहारः-'एगे एवमाहंसु ४' एके एवमाहुः । एके-चतुर्थास्तीथीन्तरीयाः एवं पूर्वोक्तप्रकारकं स्वमतमाहुः कथयन्ति ४ । 'एगे पुण एवमाहंसु ५' । एके-पञ्चमास्तीर्थान्तरीयाः पुन:-चतुणी मतं श्रुत्वा एवं-वक्ष्यमाणस्वरूपं स्त्रमतमाहुः कथयन्ति ५॥ यथा-'पुरथिमाओ लोयंताओ पाओ सूरिए पुढविकार्यसि उत्तिहइ से णं इमं तिरियं लोयं तिरियं करेइ करिता पञ्चत्थिमंसि लोयंसि सायं सूरिए पुढविकायसि अणुपविसइ, अणुपविसित्ता अहे पडियागच्छइ २ पुणरवि अवरभूपुरस्थिमाओ लोगंताओ पाओ सूरिए पुढविकायसि उत्तिइ' पौरस्त्याल्लोकान्तात् प्रातः सूर्यः पृथिवीपर उदित होता है एवं वह तिपक परिभ्रमण करके तिर्यकलोक को प्रकाशित करके सायंकाल के समय में पश्चिमदिशा में अस्ताचल के शिखर पर विलीन हो जाता है। पर्वतादि पृथ्वीकाय होने से यहां पर पृथ्वीकाय ऐसा कहा है इस प्रकार प्रति दिवस सकलकाल सकललोक की स्थिति का विचार कर लेना ऐसा चतुर्थ मतवादी के कथन का सारांश है । इसका उपसंहार करते हुवे कहते हैं 'एगे एवमाहंसु'४ कोइ एक चतुर्थ मतवादी इस प्रोक्त प्रकार से कहते हैं ॥४॥
'एगे पुण एवमाहंसु' ५ कोई एक इस प्रकार से कहते हैं अर्थात् पांचवें मतवाले जो तीर्थान्तरीय है चारों अन्यमतवादीयों के मत को सुनकर के इस वक्ष्यमाण प्रकार से अपना मत को प्रगट करता हुवा कहता है-'पुरस्थिमाओ लोयंताओ पाओ सरिए पुढविकायंसि उत्ति से णं इमं तिरिय लोयं तिरियं करेइ करित्ता पच्चत्थिमंसि लोयसि सायं सरिए पुढविकायंसि अणुपविसइ अणुपविसित्ता अहे पडियागच्छइ पडियागच्छित्ता पुणरवि अवरभूતિય લોકને પ્રકાશિત કરીને સાંજના સમયે પશ્ચિમ દિશામાં અસ્તાચલના શિખર પર વિલીન થઈ જાય છે. પર્વતાદિ પૃથ્વીકાય હોવાથી અહીંયાં પૃથ્વીકાય એ પ્રમાણે કહેલ છે. આ પ્રમાણે પ્રત્યેક દિવસે સકલકાલ સકલાકની સ્થિતિને વિચાર કરી લે આ પ્રમાણે ચોથા भतवाहीना थनन! सारांश छ. मा ४थनन। उपसा२ ४२i ४९ छे. (एगे एवमाहंसु) કેઈ એક ચો મતવાદી આ પૂર્વોક્ત પ્રકારથી પોતાના મતનું કથન કરે છે. (૪)
___ (एवे पुण एवमाहंसु) मे 24 प्रमाणे ४१ छ अर्थात् पायमा भतारे તીર્થાન્તરીય છે તે ચારે મતાવલંબીયોના મતને સાંભળીને આ વયમાણ પ્રકારથી પિતાના भतने प्रकट ४२di ४३n aurयो-(पुरथिमाओ लोयताओ पाओ सूरिए पुढवीकार्यसि उत्तिदुइ से णं इां तिरिय लोयं तिरियं करेइ, करित्ता पच्चस्थिभंसि लोयंसि सायं सूरिए पुढवीकार्यसि अणुप विसइ अणुपविसित्ता अहे पडियागच्छइ, पडियागच्छित्ता पुणरवि अवर
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #279

सूर्यशतिप्रकाशिका टीका सू० २१ द्वितीयप्राभृते प्रथमं प्राभृतप्राभृतम्
२६७
का उत्तिष्ठति स खलु इमं तिर्यक्लोकं तिर्यक् करोति, तिर्यक् कृत्वा पश्चिमे लोकान्ते सायं सूर्यः पृथिवीकार्य अनुप्रविशति, प्रनुप्रविश्य अधः प्रत्यागच्छति २ पुनरपि अपरभुवः पौरस्त्याल्लोकान्तात् - पूर्वदिग्विभागान्तात् ऊर्ध्व प्रातः - प्रभातसमये सूर्यो देवतारूपः सदावस्थायी - उदयभूधर शिरसि उत्तिष्ठति - उद्गच्छति - ऊर्ध्वमुत्तिष्ठन् लोकानां दृष्टिगोचरो भवति, स चोद्गतः सूर्यः खलु इति निश्चितमिमं पुरोदृश्यमानं तिर्यग्लोकं - मनुष्यलोकंभूलोकं तिर्यक् करोति - तिरश्चीनं परिभ्रमन् प्रकाशयति । तिर्यक् कृत्वा भूलोकं संप्रकाश्य पश्चिमे लोकान्ते - पश्चिमदिग्विभागान्ते सायं - सान्ध्ये समये - सायं काले सूर्यो देवतारूपः सदावस्थायी पुनः पृथिवीकाये - अस्तमयभूधरे - अनुप्रविशति - अस्तमन भूधर भागेऽदृश्यो भवति । अनुप्रविश्य तत्रादृश्यतां प्राप्य चाधः प्रत्यागच्छति - अधोभागवर्त्तिनं लोकं प्रकाशयन् पुरत्थिमाओ लोगंताओ पाओ सूरिए पुढविकार्यसि उत्ति' पूर्व भागवर्ति लोकान्त से प्रातः काल में सूर्य पृथिवीकाय में उदित होता है वह सूर्य इस मनुष्यलोक को तिर्यक् करता है तिर्यक् कर के पश्चिम दिशा के लोकान्त में सायंकाल में पृथिकाय में माने अस्ताचल में प्रवेश करता है और प्रवेश करके अधोलोक में जाता है अधोलोक में जाकर फिर वहां से आकर पूर्व लोकान्त से प्रातः काल में सूर्य पृथ्वीकाय में उदित होता है । कहने का भाव यह है कि पूर्वदिशा के लोकान्त से ऊपर प्रभातकाल के समय में देवतारूप सदास्थायी उदयाचल पर्वत के शिखर पर उदित होता है, ऊपर में उदित होकर के लोकनको दृष्टिगोचर होता है वह उदित हुवा सूर्य यह वर्तमान मनुष्यलोक को तिर्यक करता है माने तिर्यकरूप से भ्रमण करके प्रकाशित करता है, एवं इस प्रकार प्रकाशित करके पश्चिम दिशा के अन्त में सन्ध्या के समय माने सायंकाल सूर्य देवतारूप सदाकाल अवस्थायी पुनः अस्तमन माने अस्ताचल के शिखर पर प्रवेश कर के अद्रश्य हो जाता है, एवं इस प्रकार अद्रव्य भूपुरत्थिमाओ लोगंताओ पाओ सूरिए पुढवीकार्यसि उत्तिइ) पूर्व भागना सोभन्तथी પ્રાત:કાળમાં સૂર્ય પૃથ્વીકાયમાં ઉતિ થાય છે. તે સૂર્ય' આ મનુષ્યલેાકને તિર્થંક કરે છે, તિર્થંક્ કરીને પશ્ચિમ દિશાના લેાકાન્તમાં સાંજના સમયે પૃથ્વીકાયમાં એટલે કે અસ્તા ચળમાં પ્રવેશ કરે છે, અને અસ્તાચલમાં પ્રવેશ કરીને અધેલાકમાં જાય છે, અધેલાકમાં જઇને ફરીથી ત્યાંથી આવીને પૂલેકાન્તમાં પ્રાતઃકાળમાં સૂર્ય પૃથ્વીકાયમાં ઉદિત થાય છે.
કહેવાના ભાવ એ છે કે-પૂર્વીદિશાના લેાકાન્તથી ઉપર પ્રભાતકાળમાં દેવતારૂપ સદાવસ્થાયી સૂર્ય ઉદયાચલ પર્વતના શિખર ઉપર ઉદિત થાય છે, પર્યંત શિખર ઉપર ઉદિત થઇને લેકને-મનુષ્યલેાકને તિક્ કરે છે, અર્થાત્ તિ રૂપથી ભ્રમણ કરીને પ્રકાશ યુક્ત કરે છે. અને આ રીતે મનુષ્યલેકને પ્રકાશિત કરીને પશ્ચિમ દિશાના અંતમાં સાંજના સમયે સદાકાળ અવસ્થાયી દેવતારૂપ સૂર્ય ફરીથી અસ્તમન એટલે કે અસ્તાચલના શિખરઉપર પ્રવેશ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #280

२६८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे प्रतिनिवर्तते, ततः पुनरपि अपरभुवः-अधोमुखः-पृथिव्या अधोभागाद्विनिर्गत्य पोरस्त्याल्लोकान्तात् - पूर्वदिग्विभागान्तात् ऊर्ध्व प्रातः-प्रभातसमये सूर्यो देवताविशेषः सदावस्थायी पृथिवीकाये-तस्मिन्नेवोदयभूधरशिरसि पुनरुत्तिष्ठति-उद्गच्छति-लोकदृश्यतां यातीति ॥ ___ एतेषां मतेऽपि भूरियं गोलाकारेति तृतीयं तीर्थान्तरीयमनुसरति, किन्तु तृतीयस्य मते सूर्य आकाशे उद्गच्छति, पञ्चमस्यास्य मते भूधरशिरसि सूर्यस्योद्गमनं भवति, इत्येवानयोभैदः ॥ 'एगे एवमासु ५' एके एवमाहुः ॥ एके-पञ्चमास्तीर्थान्तरीयाः, एवं-पूर्वोक्तप्रकारकं स्ववक्तव्यमाहु:-कथयन्ति ॥ 'एगे पुण एवमाहंसु ६' एके पुनरेवमाहुः ६ ॥ एके-षष्ठास्तीर्थान्तरीयाः पञ्चानां मतं श्रुत्वा पुनः-भूयः एवं-वक्ष्यमाणप्रकारकं स्वमतमाहुः-कथयन्ति । तद्यथा-'ता पुरथिमिल्लाओ लोयंताओ पाओ सूरिए आउकासि उत्तिट्टइ, सेणं हो करके पुनः अधोलोक में जाकर वहां के लोक को प्रकाशित करके वहां से परावर्तित होता है माने पीछा लोट जाता है पीछा लोट करके फिरसे पूर्व दिशावर्ति लोकन्त से ऊपर उदित होकर के प्रभात समय में देवता विशेष सदावस्थायी सूर्य उदयाचल के ऊपर उदित होता है उदित होकर के लोक समुदाय को दृष्टिगोचर होता है। इस पांचवें मतवादी के मत से भी यह पृथ्वी गोलाकार है इस प्रकार के तीसरे मतवादी के कथन के अनुसार ही है। परंतु तृतीय मतवाले के मत में सूर्य आकाश में उदित होता है एवं पांचवें के मत से पर्वत के ऊपर सूर्यउदित होता है इतना ही ये दोनों के कथन में अन्तर है (एगे एव माहंसु) ५ पांचवां तीर्थान्तरीय पूर्वोक्त प्रकार से स्वमत का कथन करता है ५
(एगे पुण एवमाहंसु) ६ कोई एक इस प्रकार अपने मत को कहते हैं अर्थात् छठा तीर्थान्तरीय पांचों तीर्थान्तरीयों के मत को सुनकर इस नीचे वक्ष्यमाण प्रकार से अपने मत को प्रगट करता हुवा कहने लगा (ता पुरत्थि मिल्लाओ लोयंताओ पाओ सरिए आउकासि उत्तिइ से णं इमं तिरियं કરીને અદૃષ્ય થઈ જાય છે. અને આ રીતે અદશ્ય થઈને ફરીથી અધેલકમાં જઈને ત્યાંના લેકને પ્રકાશિત કરીને ત્યાંથી પાછા ફરે છે, પાછો ફરીને ફરીથી પૂર્વ દિશાના લેકાન્તથી ઉપર ઉદિત થઈને પ્રભાતકાળમાં દેવતા વિશેષ સદાવસ્થાથી સૂર્ય ઉદયાચલ ઉપર જઈને ઉદિત થાય છે, અને ત્યાં ઉદય પામીને મનુષ્યલક સમુદાયને દૃષ્ટિગોચર થાય છે. આ પાંચમા મતવાદીને મત પણ પૃથ્વી ગોલાકાર છે આ પ્રમાણેના ત્રીજા મતવાદીના કથન પ્રમાણે જ છે, પરંતુ ત્રીજા મતવાદીના મતમાં સૂર્ય આકાશમાં ઉદય પામે છે. અને આ પાંચમાના મતથી સૂર્ય પર્વતની ઉપર ઉદિત થાય છે, આટલા જ કથનમાં એ બન્નેનું જુદાપણું છે. (एगे एवमासु) पायभी तीर्थान्तरीय पूर्वात प्रथा पाताना भतनु ४थन ४२ छे. ५
(एगे पुण एवमासु) ४ ७४ो तीर्थान्तरीय या प्रमाणे पोताना मतने प्रगट ४२ते! ५४ा साया. (ता पुरथिमिल्लाओ लोयंताओ पाओ सूरिए आउकासि उत्तिदुइ, से णं इमं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #281

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २१ द्वितीयमाभृते प्रथम प्राभृतप्राभृतम् इमं तिरियं लोयं तिरियं करेइ, करित्ता पञ्चत्थिमंसि लोयंसि सायं सूरिए आउकार्यसि विद्धंसइ' तावत् पौरस्त्याल्लोकान्तात् प्रातः सूर्यः अप्काये उत्तिष्ठति, स खलु इमं तिर्यग्लोकं तिर्यकरोति, तिर्यक् कृत्वा पश्चिमे लोकान्ते अयं सूर्यः अप्काये विध्वंसते ॥ तावत-श्रूयतां तावत् पष्टस्य मतम्, सचैवं कथयति यथा-पौरस्त्याल्लोकान्तात्-पूर्वदिग विभागान्तात् प्रातः प्रभातसमये सूर्य:-तेजःपुञ्जः प्रकाशरूपो देवताविशिष्टः अप्काये-जलकाये-पूर्वसमुद्रे उत्तिष्ठति-उद्गच्छति-उत्पद्यते-लोकदृश्यो भवति, सचोत्पन्नः-सूर्य इम-प्रत्यक्षत उपलभ्यमानं तिर्यग्लोकं-मनुष्यलोकं-भूलोकं तिर्यकरोति-तिर्यक् परिभ्रमन् प्रकाशयति, तिर्यग्कृत्वा-भूलोकं प्रकाश्य पश्चिमे लोकान्ते-पश्चिमदिगविभागान्ते, सायं-सान्ध्ये समये सूर्योऽप्काये-जलशरीरे-पश्चिमसमुद्रे विध्वंसते-विध्वंसमुपयाति-अदृश्यतां गच्छति, इत्थं सर्वदापि । अत्रोपसंहार:-'एगे एवमाहंसुः६' एगे एवमाहुः६॥ एके-षष्ठास्तीर्थान्तरीया एवंपूर्वोक्तप्रकारकं स्वमतमाहुः-स्ववक्तव्यं कथयन्तीत्यर्थः। 'एगे पुण एवमाहंसु ७' एके पुनरेवलोयं तिरियं करेइ करित्ता पञ्चस्थिमंसि लोयंसि सायं सूरिए आउकासि विद्धंसइ) पूर्व दिशावर्ति लोकान्त से सूर्य अपूकाय में उदित होता है, वह सूर्य इस मनुष्य लोक को तिर्यक् करता है तिर्यक कर के पश्चिम दिशा के लोकान्त में यह सूर्य अपूकाय में अदृश्य होता है। छठा मतवादि पांचों अन्य मतवादीयों के मत को सुनकर के कहता है कि पूर्वदिशा के लोकान्त से प्रातः काल में सूर्य-माने तेजः पुंज प्रकाशक देव विशेष अप्काय अर्थात् समुद्र में उदित होता है और लोक को दृष्टिगोचर होता है वह उदित हुवा सूर्य यह प्रत्यक्षवर्तमान तिर्यक् लोक को माने मनुष्य लोक को तिर्यक् गति से परिभ्रमण कर के प्रकाशित करता है इस प्रकार भूलोक को प्रकाशित करके पश्चिमदिग्विभाग के अन्त में सायंकाल के समय होने पर पश्चिम समुद्र में अदृष्य हो जाता है इस प्रकार सर्व काल होता है। अब इसका उपसंहार करते हुए कहते हैं (एगे एव माहंसु) कोई एक माने छठा तीर्थान्तरीय इस पूर्वोक्त प्रकार से तिरिय लोयं तिरिय करेइ करित्ता पच्चस्थिमंसि लोयसि सायं सूरिए आउकायं स विद्धं सइ) પૂર્વ દિશાવતી લેકાન્તથી સૂર્ય અપૂકાયમાં ઉદિત થાય છે, એ સૂર્ય આ મનુષ્ય લેકને તિર્ય કરે છે. તિર્ય કરીને પશ્ચિમ દિશાના લોકાન્તમાં એ સૂર્ય અપકાયમાં અદશ્ય થાય છે. છોમતવાદી પાંચે અન્ય મતવાદીના મતને સાંભળીને કહેવા લાગે કે-પૂર્વ દિશાના લેકાતથી પ્રભાત કાળમાં સૂર્ય એટલે કે તેજપુંજ પ્રકાશક દેવ વિશેષ અપકાયમાં અર્થાત્ પૂર્વ સમુદ્રમાં ઉદિત થાય છે, અને લોકને દષ્ટિગોચર થાય છે. આ ઉદિય થયેલ સૂર્ય આ પ્રત્યક્ષમાં દશ્યમાન તિર્થંકલેકને અર્થાત્ મનુષ્યલકને તિર્થક ગતિથી પરિભ્રમણ કરીને પ્રકાશિત કરે છે, આ પ્રમાણે ભૂલકને પ્રકાશિત કરીને પશ્ચિમ દિશાના અંતમાં સાંજના સમયે પશ્ચિમ સમુદ્રમાં અદશ્ય થઈ જાય છે, આ પ્રમાણે સર્વકાળ થાય છે. હવે આ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #282

२७०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे माहुः ७॥ एके-सप्तमास्तीर्थान्तरीयाः पुनः-पण्णां मतं श्रुत्वा एवं-वक्ष्यमाण स्वरूपं स्वमतमाहुः । तद्यथा-'ता पुरथिमाओ लोगंताओ पाओ सूरिए आउकायंसि उत्तिटइ, से णं इमं तिरिय लोयं तिरियं करेइ, तिरियं करित्ता पचत्थिमंसि लोयंतसि सायं मूरिए आउकायसि पविसइ, पविसित्ता अहे पडियागच्छइ पडियागच्छित्ता पुणरवि अवरभूपुरथिमाओ लोयंताओ पाओ सूरिर आउकायंसि उत्तिइ' तावत् पौरस्त्याल्लोकान्तात् प्रातः सूर्यः अप्काये उत्तिष्ठति, स खलु इमं तिर्यग्लोकं तिर्यक् करोति, तिर्यक् कृत्वा पश्चिमे लोकान्ते सायं सूर्यः अप्काये प्रविशति, प्रविश्य चाधः प्रत्यागच्छति, प्रत्यागत्य पुनरपि अवरभुवः पौरस्त्याल्लोकान्तात् प्रातः सूर्यः अप्काये उत्तिष्ठति ।। तावत् श्रूयतां तावत् सप्तमस्य तीर्थान्तअपने मत को समर्थित करते हैं ।।६।।
(एगे पुण एव मासु) सातवां कोई एक तीर्थान्तरीय इस प्रकार कहता है माने छहों तीर्थान्तरीयों के मतों को सुनकर के सातवां तीर्थान्तरीय इस वक्ष्यमाण प्रकार से अपने मत को प्रगट करता हुवा इस प्रकार कहने लगा (ता पुरथिमाओ लोयंताओ पाओ सूरिए आउकासि उत्तिइ, से णं इमं तिरियं लोयं तिरियं करेइ तिरियं करित्ता पचत्थिमंसि लोयंतंसि सायं सरिए आऊकायंसि पविसइ, पविसित्ता अहे पडियागच्छह पडियागच्छित्ता पुणरवि अवरभू पुरथिमाओ लोयंताओ सरिए आउकायंसि उत्तिट्टइ) पूर्व दिशा के लोकान्त से प्रभात कालमें सूर्य अप्काय में उदित होता है, वह सूर्य इस तिर्यक्लोक को तिर्यक करता है तथा तिर्यक् कर के पश्चिम लोकान्त में सायंकाल के समय सूर्य अप्काय में प्रविष्ट होता है वहां प्रवेश करके अधोलोक से परावर्तित होता है एवं परावर्तित होकर पृथ्वी के अपर भाग में पूर्व दिशा के ४थननी उपस डा२ ४२त ४३ छ-(एगे एवमाहं सु) असे अर्थात् छटो तीर्थान्तरीय मा પૂર્વોક્ત પ્રકારથી પોતાના મતનું સમર્થન કરે છે. કેદ
(एगे पुण एवमाहंसु) सातमी असे तीर्थान्तरीय 21 निभ्नो प्रारथी हे छ અર્થાતુ છએ તીથcરીના મતને સાંભળીને સામે તીર્થાન્તરીય આ વક્ષ્યમાણ પ્રકારથી पोताना भतने प्रगट ४२ते। थ। २॥ प्राभाय हेवा व्य. (ता पुरत्थिाओ लोयंताओ पाओ सूरिए आउकासि उत्तिदुइ से इमं तिरिय लोयं तिरिय करेइ तिरियं करित्ता पच्चत्थिमंसि लोयंसि सायं सूरिए आउकासि पविसइ पविसित्ता अहे पडियागच्छइ पडिय गच्छित्ता पुनरवि अवर भू पुरथिमाओ लोयंताओ सूरिए आउकायंसि उत्तिइ) पूर्व दिशाना सान्तथी प्रभात. કાળમાં સૂર્ય અકાય અર્થાત સમુદ્રમાં ઉદિત થાય છે. એ સૂર્ય આ તિર્યલેકને તિર્યક કરે છે. અને તિર્ય કરીને પશ્ચિમ કાન્તમાં સાંજના સમયે સૂર્ય અપકાયમાં પ્રવેશ કરે છે. ત્યાં પ્રવેશ કરી અધોલેકથી પાછા વળે છે. અને એ રીતે પાછો વળીને પૃથ્વીના બીજા ભાગમાં પૂર્વદિશાના લેકાન્તથી પ્રભાતકાળમાં અપકાયમાં ઉદય પામે છે ભગવાન કહે છે કે સાતમા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #283

--
..
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २१ द्वितीयमाभृते प्रथमं प्राभृतप्राभृतम् २७१ रीयस्य मतं, स चैवं कथयति-पौरस्त्याल्लोकान्तात् पूर्वदिविभागान्तात् प्रातः-प्रभातसमये सूर्यः-सदावस्थायी सनातनस्वरूपः अप्काये-जलशरीरे-पूर्वसमुद्रे उत्तिष्ठति-उदगच्छति-लोकदृश्यतां याति, सचोद्गतः सूर्यः खलु इति निश्चितम् इम-पुरो दृश्यमानं तिर्यग्लोकं-मनुष्यलोकं तिर्यक् करोति-तिरश्चीनं परिभ्रमन् मनुष्यलोकं प्रकाशयति, तिर्यक् कृत्वा-मनुष्यलोकं संप्रकाश्य, पश्चिमे लोकान्ते-पश्चिमदिगविभागान्ते सायं-सान्ध्ये समये-सन्ध्याकाले सूर्यः-प्रत्यक्षोपलभ्यमानः सर्वप्राणभूत तेजोविशेषः प्रकाशपुञ्जो ग्रहः, अप्काये-जलशरीरे पश्चिमसमुद्रे प्रविशति, पश्चिमसमुद्रमनुप्रविश्य चाधः प्रत्यागच्छति-अधोभागवत्तिनं लोकं प्रकाशयन् प्रतिनिवर्तते, अधः प्रत्यागत्य च अवरभुवः-अधः पृथिव्याःपृथिव्या अधोभागाद्विनिर्गत्य, पौरस्त्याल्लोकान्तात्-पूर्वदिविभागान्ता दूर्ध्व प्रातःप्रभातसमये स एव सूर्यः पुनः अप्काये-पूर्वसमुद्रे उत्तिष्ठति-उदगच्छति-पुनरुदयं याति ।
एतस्य मतेऽपि भूरियं गोलाकारा, सूर्योऽपि एक एव मण्डलाकारं परिभ्रमतीति । लोकान्त से प्रातः काल में अप्काय में उदित होता है । भगवान् कहते हैं कि सातवें तीर्थान्तरीय के मत को सुनो वह कहता है कि पूर्व दिशा के लोकान्त से प्रभातकाल में सदावस्थायी सनातन स्वरूप सूर्य अप्काय में माने पूर्वसमुद्र में उदित होकर लोक को दृष्टिगोचर होता है वह उदित हुवा सूर्य यह पुरोवर्तमान मनुष्यलोक को तिरश्चीन परिभ्रमण करके प्रकाशित करता है, मनुष्य लोक को प्रकाशित कर के पश्चिमदिशा के अन्त में संध्याकाल होने पर प्रत्यक्ष दृश्यमान सर्वप्राणभूत तेजोविशेष प्रकाशपुञ्जरूप ग्रह पश्चिम समुद्र में प्रवेश करता है, पश्चिम समुद्र में प्रवेश कर के अधोभाग वर्तमान लोक को प्रकाशित करके वहां परावर्तित होता है माने लोट जाता है और अधोलोक से पीछा आकर माने पृथ्वी के अधोभाग से निकलकर पूर्व भागवर्ति लोकान्त से प्रभात काल में वही सूर्य फिरसे पूर्वसमुद्र में आकर उदित होता है माने दूसरे दिन फिर से उदित होता है । कहने का भाव यह તીર્થાતરીયનો મત તમે સાંભળો તેનું કહેવું છે કે–પૂર્વ દિશાના લોકાન્તથી પ્રભાત કાળમાં સનાતન સ્વરૂપ સદાવસ્થાથી સૂર્ય અપકાયમાં એટલે કે પૂર્વ સમુદ્રમાં ઉદિત થઈને જગતમાં દષ્ટિગોચર થાય છે. એ ઉદિત થયેલ સૂર્ય આ વર્તમાન મનુષ્યલકને તિરશ્ચિન પરિભ્રમણ કરીને પ્રકાશિત કરે છે, અને એ રીતે મનુષ્યલેકને પ્રકાશિત કરીને પશ્ચિમ દિશાના અંતમાં સંધ્યાકાળના સમયે પ્રત્યક્ષ દેખાતે પ્રાણભૂત તેજેવિશેષ પ્રકાશપુંજ રૂપ ગ્રડ વિશેષ પશ્ચિમસમુદ્રમાં પ્રવેશ કરે છે. અને પશ્ચિમ સમુદ્રમાં પ્રવેશ કરીને પૃથ્વીના અભાગમાં રહેલ લેકને પ્રકાશિત કરીને ત્યાંથી પાછા ફરે છે. આ અલોકથી પાછા વળીને એટલે કે પૃથ્વીને અભાગમાંથી નીકળીને પૂર્વ ભાગવતિ કાન્તથી પ્રભાતકાળમાં એજ સૂર્ય ફરીથી પૂર્વસમુદ્રમાં આવીને ઉદિત થાય છે, અર્થાત્ બીજે દિવસે પાછો ઉગે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #284

२७२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
अत्रोपसंहरति- 'एगे एवमाहंसु ७' एके एवमाहुः ७ ॥ एके - सप्तमास्तीर्थान्तरीयाः, एवं - पूर्वोक्तप्रकारकं स्वमतमाहुः - स्वाभिप्रायं कथयन्ति ७ || 'एगे पुण एवमाहंसु ८' एके पुनरेवमाहुः ८ || एके अष्टमास्तीर्थान्तरीयाः पुनः - सप्तानां मतं श्रुत्वा एवं - वक्ष्यमाणप्रकारकं स्वमत माहुः कथयन्ति । तद्यथा
'ता पुरत्थिमाओ लोयंताओ बहूई जोयणाई बहूई जोयणसयाई बहूई जोयणसहस्साई उडुं दूरं उप्पतित्ता एत्थ णं पाओ सूरिए आगासंसि उत्ति से णं इमं दाहिण लोयं तिरियं करे, तिरियं करिता उत्तरद्धलोयं तमेव रातो, से णं इमं उत्तरद्धलोयं तिरियं करेइ, तिरियं करिता दाहिणद्धलोयं तमेव राओ, सेणं इमाई दाहिणुत्तरडलोयाई तिरियं करेइ, तिरियं करिता पुरस्थमाओ लोयंताओ बहूई जोयणाई बहई जोयणसयाई बहूईं जोयणसहहै कि ये सातवें तीर्थान्तरीय के मत से भी यह पृथिवी गोलाकार है सूर्य भी एक ही है एवं वह मण्डलाकार से पृथ्वी में परिभ्रमण करता है इस कथन को समाप्त करते हुवे कहते है कि (एगे एवं माहंस) कोई एक माने सातवें मतावलम्बी तीर्थान्तरीय इस प्रकार से माने पूर्वोक्त प्रकार से अपने मत के अभिप्राय को कहता है । ७ ।
(एगे पुण एव माहंस) कोई एक नोम्नोक्त प्रकार से अपना मत प्रगट करता है- अर्थात् आठवें मतावलम्बी सातों अन्यतीर्थिकों के मत को सुन करके इस वक्ष्यमाण प्रकार से स्वमत को कहते हैं- 'ता पुरत्थिमाओ लोयंताओ बहूई जोयणाई बहुयाई जोयणसयाई बहई जोयणसहस्साई उडूं दूरं उत्पत्तित्ता एत्थ णं पाओ सूरिए आगासंसि उत्तिट्ठह से णं इमं दाहिण लोयं तिरियं करेइ तिरियं करिता उत्तरद्धलोयं तमेव राओ, से णं इमं उत्तरद्धलोयं तिरियं करेइ, तिरियं करिता दाहिणद्धलोयं तमेव राओ, से णं इमाई दाहिणुत्तरडूછે. કહેવાના ભાવ એ છે કે-આ સાતમા તીર્થાન્તરીયના મતથી પણ આ પૃથ્વી ગાલાકાર છે, અને એક જ સૂર્ય છે, અને તે મંડલાકારથી પૃથ્વીમાં પરિભ્રમણ કરે છે. આ કથનને सभाप्त „रतां हे छे. ( एगे एवमाहंसु ) अ थे! सातमा भतावसम्णी या उपर भगावेस પ્રકારથી પેાતાના મતના અભિપ્રાયને કહે છે. બ્રા
( एगे पुण एवमाहंसु ) धोड खामो तीर्थान्तरीय या नीये म्हेस प्रारथी પેાતાને મત પ્રગટ पुश्तां अड्डे छे डे-(ता पुरत्थिमाओ लोयंताओ बहूई जोयणाई बहुयाई जोयणसयाई बहुईं जोयणसहस्साई उड्ढ दूरं उत्पत्तित्ता एत्थ णं पाओ सूरिए आगासंसि उत्तिइ से णं इमं दाहिणङ्कं लोयं तिरियं करेइ तिरियं करिता उत्तरद्धलोयं तमेव राओ से णं इमं उत्तरद्वलोयं तिरियं करेइ तिरियं करिता दाहिणद्धलोयं तमेव राओ, से णं इमाई दाहिणुत्तरढलोयाई तिरियं करेइ करिता पुरस्थमाओ लोयंताओ बहुईं जोयणाई बहुयाई जोयणसाई बहुईं जोयणसहस्साई उड्ढ दूरं उत्पत्तित्ता
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #285

सूर्यशतिप्रकाशिका टीका सू० २१ द्वितीयप्राभृते प्रथमं प्राभृतप्राभृतम् स्साई उडूं दरं उप्पतित्ता एत्थ णं पाओ सूरिए आगासंसि उत्तिट्टइ'तावत् पौरस्त्याल्लोकान्तातबहूनि योजनानि बहु नि योजनशतानि बहूनि योजनसहस्राणि ऊर्ध्व दूरमुत्पत्य अत्र खलु प्रातः सूर्यः आकाशे उत्तिष्ठति, स खलु इमं दक्षिणार्द्ध लोकं तिर्यक् करोति, तिर्यक् कृत्वा उत्तरार्द्ध लोकं तदैव रात्रौ, स खलु इमम् उत्तरार्द्ध लोकं तिर्यक् करोति, तियक कृत्वा दक्षिणार्द्ध लोकं तदैव रात्रौ, स खलु इमौ दक्षिणाद्धोत्तराद्धौं लोकौ तिर्यक् करोति । तिर्यक् कृत्वा पौरस्त्याल्लोकान्तात् बहूनि योजनानि बहुनि योजनशतानि बहुनि योजनसहस्राणि ऊर्ध्व दूरमुत्पत्य अत्र खलु प्रातः सूर्य आकाशे उत्तिष्ठति ।। ____तावत्-श्रूयतां तावत् अष्टमस्य तीर्थान्तरीयस्य मतं यथा-पौरस्त्याल्लोकान्तात्-पूर्वदिग विभागान्तादृर्ध्व प्रथमतस्तावत् बहनि योजनानि-संख्यातीतानि योजनानि ततः क्रमेण बहूनि योजनशतानि, तदनन्तरं क्रमेण बहूनि योजनसहस्राणि, शतसहस्रयोरपि संख्यातीतत्वं गम्यते । सुदूरम्-अतिदरम् ऊर्ध्वम्-ऊर्श्वभागमुत्पत्य--उत्प्लुत्य-बुद्धया गत्वा तथोत्लोयाई तिरियं करेइ करिता पुरथिमाओ लोयंताओ बहुई जोयणाई बहुयाई जोयणसयाई बहुई जोयणसहस्साई उड्ढे दूरं उप्पतित्ता एत्थ णं पाओ सूरिए आगासंसि उत्तिइ' पूर्वदिशा के लोकान्त से बहु योजन बहुत सेंकडो योजन बहुत हजारों योजन अत्यंत दूर तक ऊपर जाकर प्रातःकालिन सूर्य अकाश में उदित होता है। वह सूर्य इस दक्षिणाई लोक को प्रकाशित करता है प्रकाशित करके दक्षिणार्द्ध लोक में रात्री करता है । वह दक्षिणार्द्ध उत्तरार्द्ध लोक माने दोनों गोल को प्रकाशित करता । प्रकाशित करके पूर्वदिशावति लोकान्त से बहु योजन बहुत सेंकडो योजन बहुत हजारों योजन ऊपर ऊंचा जाकर प्रातः काल में आकाश में सूर्य उदित होता है, कहने का भाव यह है की भगवान् कहते हैं कि आठवें तीर्थान्तरीय के मत को सुनो-प्रथम पूर्वदिशा के लोकान्त से ऊपर में बहुत माने संख्यातीत योजन बहुत सैंकडों योजन तदनन्तर बहुत हजारों योजन एवं शतसहस्र योजन अत्यंत दूर तक ऊपर में एत्थ ण पाओ सूरिए आग(संसि उत्तिदुइ) हिशाना सोन्तथी ५ या से।
જન બહુ હજારે જન અત્યંત દૂર સુધી ઉપર જઈને પ્રભાતને સૂર્ય આકાશમાં ઉદય પામે છે. એ સૂર્ય આ દક્ષિણપદ્ધ લોકને પ્રકાશિત કરે છે. અને પ્રકાશિત કરીને દક્ષિણા લેકમાં રાત્રી કરે છે. અર્થાત્ તે દક્ષિણાર્ધ અને ઉત્તરાર્ધલેક એટલે કે અને ગેળને પ્રકાશિત કરે છે. પ્રકાશિત કરીને પૂર્વ દિશાના લેકાન્તથી બહુ યેજન સેંકડો યેાજન બહું હજાર જન ઉપર ઉંચો જઈને પ્રાતઃકાળમાં આકાશમાં ઉદિત થાય છે.
કહેવાનો ભાવ એ છે કે ભગવાન કહે છે કે-આઠમા તીર્થાન્તરવાળાને મત સાંભળે પ્રથમ પૂર્વ દિશાના લેકાન્તથી ઉપર ઘણો ઉંચે અર્થાત્ સંખ્યાતીત જન ઘણા સેંકડો જન તે પછી ઘણા હજારે જન અને શતસહસ્ત્ર અર્થાત લાખો જન ઘણે દૂર સુધી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #286

२७४
सूर्यप्रज्ञप्ति सूत्रे
प्लुत्य अत्र खल-अस्मिन्नवकाशे खल-इति निश्चितं प्रातः - प्रभातसमये सूर्य:- तेजःपुञ्ज - भूतो लोकप्रerest ग्रहविशेषः सदावस्थायी उत्तिष्ठति - उद्गच्छति, सः - सचोद्गतः सूर्यः खलु-इति निश्चितम् इमं पुरोवर्त्तमानं मनुष्यलोकं, दक्षिणार्द्ध दक्षिण - नाडीवृत्ताद्दक्षिणगोलार्द्ध स्थितं लोकमित्यर्थः तिर्यक् करोति - तिर्यक् परिभ्रमन् दक्षिणगोलार्ड प्रकाशयति, तिर्यक् कृत्वा तं गोलार्द्ध प्रकाश्य तदैवोत्तरार्द्ध लोकम् - उत्तरगोलार्द्ध स्थितं लोकं रात्रौ - रात्रिं करोति यदा दक्षिणगोलार्द्ध दिनं तदैवोत्तरगोलार्द्धे रात्रि रित्यर्थः । ततः स सूर्यः खलु-इति निश्चितम् इदमुत्तरार्द्ध लोकं क्रमेणेममर्द्धलोकमुत्तरं तिर्यक् करोति तिर्यक् परिभ्रमन उत्तरभागं प्रकाशयति, उत्तरमर्द्धलोकं तिर्यक् परिभ्रमणेन यदा प्रकाशयति तदैव दक्षिणमर्द्धलोकं रात्रौ - रात्रिं करोति । ततः सः - परिभ्रमणशीलः सूर्यः खलु - इति निश्चितम् इमौ - पूर्वोपरिभाषितौ दक्षिणाद्धतरार्द्धं लोकों-दक्षिणोत्तरार्द्धलोकों तिर्यक् करोति - तिर्यक् परिभ्रमन् गोलार्द्धद्वयं प्रकाशयति, तिर्यक् कृत्वा - गोलार्द्धद्वयं प्रकाश्य भूयोऽपि स एव बुद्धिगम्य प्रमाण से जाकर के आकाश में स्थित होकर प्रभात काल में तेजः पुंजभूत सूर्य जगत् का प्रकाशक ग्रह विशेष उदित होता है एवं उदित होकर यह पुरोवर्तमान मनुष्य लोक को दक्षिणनाडीवृत्त से दक्षिणगोलार्द्ध में स्थित लोक को प्रकाशित करता है अर्थात् तिर्यक परिभ्रमण करके दक्षिणगोलार्द्ध को प्रकाशित करता है उस दक्षिणगोलाई को प्रकाशित कर के उसी समय उत्तर गोलार्ध में स्थित लोक में रात्रि करता है । अर्थात् जब दक्षिण गोलार्ध में दिवस होता है उसी समय उत्तरगोलाई में रात्री होती है तत्पश्चात् सूर्य क्रम से इस उत्तरार्द्ध लोक को तिर्यक परिभ्रमण करके उत्तरभाग को प्रकाशित करता है। उत्तरार्धलोक को तिर्यक् परिभ्रमण से जब प्रकाशित करता है उसी समय दक्षिणाईलोक में रात्री होती है । तत्पश्चात् यह परिभ्रमणशील सूर्य ये पूर्वोक्त दक्षिणाई एवं उत्तरार्द्ध दोनों लोक को तिर्यक्र परिभ्रमण करके दोनों गोलार्द्रा को प्रकाशित करता है, दोनों गोलाद्ध
ઉપર જઈને આકાશમાં રહીને પ્રભાતકાળમાં તેજના ઢગલા રૂપ સૂ` અર્થાત્ જગતને પ્રકાશ આપનાર ગ્રહ વિશેષ ઉદ્દિત થાય છે અને એ રીતે ઉદિત થઈને આ પુરાવતા માન મનુષ્યલાકને દક્ષિણુ નાડીવૃત્તથી દક્ષિણ શૈલામાં આવેલ લેકને પ્રકાશિત કરે છે. એટલે કે તિયક્ પરિભ્રમણ કરીને દક્ષિણગેાલાને પ્રકાશિત કરે છે. એ દક્ષિણગાલા ને પ્રકાશિત કરીને એજ સમયે ઉત્તર ગાલા માં આવેલ લાકમાં રાત્રિ કરે છે, અર્થાત્ જ્યારે દક્ષિણ ગાલા માં દિવસ હોય છે, એજ સમયે ઉત્તર ગેલા માંરાત્રીહેાય છે. તે પછી સૂર્ય ક્રમક્રમથી એ ઉત્તરાધી લેાકને તિર્થંક્ પરિભ્રણ કરીને ઉત્તર ભાગને પ્રકાશિત કરે છે, એટલે કે ઉત્તરાધ લેાકનું તિર્થંક પરિભ્રમણ કરીને જ્યારે પ્રકાશમય કરે છે એજ સમયે દક્ષિણા લેાકમાં રાત્રી થાય છે. તે પછી એ ભ્રમણુશીલ સૂર્ય એ પૂર્વક્તિ દક્ષિણાધ અને ઉત્તરા અને લેકને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #287

सूर्यशमिप्रकाशिका टीका सू० २१ द्वितीयप्राभृते प्रथमं प्राभृतप्राभृतम्
३७५
सूर्यः पौरस्त्याल्लोकान्तात्- पूर्वदिग्विभागान्तादूर्ध्व प्रथमतो बहूनि योजनानि ऊर्ध्व गत्वा ततः क्रमेण बहूनि योजनशतानि तदनन्तरं बहूनि योजन सहस्राणि (सर्वत्र बहुपदोपादानात् संख्यातीतत्वं ज्ञेयमिति) दूरमूर्ध्वमुत्पत्योत्प्लुत्य - बुद्ध्या गत्वा, अत्र - अस्मिन्नवकाशे खलु प्रातः- प्रभातसमये सूर्यः पुनराकाशे उत्तिष्ठति - उद्गच्छति - लोकदृश्यतां याति - पुनरुदयं प्राप्नोतीत्यर्थः । एवं सकलकालं भावनीयम्, अत्रोपसंहारमाह - 'एगे एवमाहंसु ८' एके-एवमाहुः ८ ।। एके-अष्टमास्तीर्थान्तरीयाः, एवं - पूर्वोक्तप्रकारकं स्वकीयं मतमाहु:कथयन्ति । तदेवमष्ट परमतान्युपदर्श्य सम्प्रति स्वमतमुपदर्शयति-तद्यथा
'वयं पुण एवं वयामो' वयं पुनरेवं वदामः - हे गौतम ! वयमुत्पन्नज्ञानाः केवलज्ञानेन याथातथ्यं वस्तूपलभ्य पुनरेतेषां मतानि च श्रुत्वा एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण वदामः - कथhi प्रकाशित करके फिर से वही सूर्य पूर्वदिग विभाग के अन्त से ऊपर में प्रथम संख्यातीत योजन ऊपर जाकर पश्चात् क्रम से बहुत सैंकडो योजन तत्पश्चात् बहुत हजारों योजन यहां सर्वत्र बहु पद देने से संख्यातीत ऐसा समजना चाहिये तदनन्तर बहुत दूर ऊपर जाकर के यहां पर प्रभात के समय में फिर से उदित होता है एवं लोक को दृष्टिगोचर होता है । अर्थात् फिर से उदित होता है ऐसा सकलकाल भावना भावित करलेवें। अब इसका उपसंहार करते हुये कहते हैं- 'एगे एवं माहंस' कोई एक माने आठवां तीर्थान्तरीय इस पूर्वोक्त कथनानुसार स्वमत का कथन करता है ।
पूर्वोक्त प्रकार से आठों परमतवादियों के मत को दिखलाकर अब भगवान् अपने मत को दिखलाते हैं वह इस प्रकार से हैं- श्री भगवान् कहते हैं कि ( वयं पुण एवं वयामो) हे गौतम! जिनको केवलज्ञान प्राप्त हुवा है ऐसा मैं तो वस्तु की यथार्थता समज कर एवं ये आठों परमतवालों के अभिप्राय તિયક્ પરિભ્રમણ કરીને બેઉ લેાકદ્ધને પ્રકાશિત કરે છે, બેઉ ગાલાબંને પ્રકાશિત કરીને ફરીથી એ જ સૂર્ય પૂર્વ દિગ્વિભાગના અતથી ઉપર પહેલાં સંખ્યાતીત ચેાજન ઉપર જઈને તે પછી ક્રમથી બહુ સેકંડે યે!જન ખડુહુજારા યાજન અહીં બધે જ બહુ પદના પ્રયાગ કરવાથી સંખ્યાતીત સમજવું, તે પછી ઘણે દૂર ઉપર જઈને અહીંયાં પ્રભાત સમયે ફરીથી આકાશમાં ઉતિ થાય છે. અને લેાકમાં દૃષ્ટિગેાચર થાય છે. અર્થાત્ ફરીથી ઉદિત થાય છે, એ પ્રમાણે સદાકાળ ભાવના ભાવિત કરી લેવી. હવે આ કથનના ઉપસંહાર ४२ता उडे छे-(एगे पुण एवमाहंसु) अई मे अर्थात् आउभो तीर्थान्तरीय या पूर्वोत કથનાનુસાર સ્વમતનુ કથન કરે છે.
પૂર્વોક્ત પ્રકારથી પરમતવાદિયાના મતને બતાવીને હવે तावतां हे छे-ते या प्रमाणे छे - श्री भगवान् उडे छे - હે ગૌતમ ! કેવલજ્ઞાનધારી હું આ વિષયમાં વસ્તુની યથાર્થતા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧
ભગવાન્ પેાતાના મતને ( वयं पुण एवं बयामो) સમજીને અને એ આઠે

Page #288

२७६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
यामः । तत्प्रकारं यथा- 'ता जंबुद्दीवस्स दीवस्स पाईणपडीणायताए ओदीणदाहिणायताए जीवre मंडलंचवीसेणं सतेणं छेत्ता दाहिणपुरत्थिमंसि उत्तरपच्चत्थिमंसि य चउभागमंडलंसि इमी से रयणप्पभाए पुढवीए बहुसमरमणिजाओ भूमिभागाओ अट्टजोयणसयाई उड्डु उपत्ता एत्थ णं पाओ दुवे सूरिया उत्तिद्वंति' तावद् जम्बुद्वीपद्वीपस्य प्राचीनप्रतीचीनायतया उदग्दक्षिणायततया जीवया मण्डलं चतुर्विंशतिकेन शतेन छित्वा दक्षिणपौरस्त्ये उत्तरपाश्चात्ये च चतुर्भागमण्डले अस्या रत्नप्रभायाः पृथिव्याः बहुसमरमणीयाद् भूमिभागात् अष्टयोजनशतानि ऊर्ध्वमुत्पत्य अत्र खलु प्रातः द्वौ सूर्यो उत्तिष्ठतः ॥
तावत् श्रयतां तावन्मन्मतं यथा - अयं तावद् जम्बूद्वीपः सर्वद्वीपसमुद्राणां परिधिरिव वर्त्तते अस्योपरि यद्वा तद्वा मण्डलं चतुर्विंशतिकेन शतेन - चतुर्विंशत्यधिकेन शतेन छत्वाको जान कर के इस प्रकार से कहता हूं कि ( ला जंबुद्दीवस्स दीवस्स पाईण पडणायताए ओदीणदाहिणायताए जीवाए मंडलं चरवीसेणं सतेणं छेत्ता दाहिणपुरत्थिमंसि उत्तरपचत्थिमंसि य च भागमंडलसि इमीसे रयणप्पभाए पुढववीए बहुसमरमणिजाओ भूमिभागाओ अट्ट जोयणसयाई उडे उप्पइत्ता एत्थ णं पाओ दुवे सूरिया उत्तिर्वृति' यह जंबूद्वीप नामका द्वीप को पूर्व से पश्चिम की ओर दीर्घ तथा उत्तर दक्षिण की ओर भी लम्बायमान जीवासे मंडल को एक सो चोवीस मंडल से विभक्त करके दक्षिणपूर्व में तथा उत्तर पश्चिम दिशा में मंडल के चतुर्थ भाग में इस रत्नप्रभा पृथ्वी के बहु समरमणीय भूभाग से आठसो योजन ऊपर जाकर के इस अवकाश प्रदेश में दो सूर्य उदित होता है कहने का भाव यह है कि भगवान अपने मत के विषय में कहते हुवे कहते हैं कि हमारा मत सुनो यह जंबूद्वीप सर्वद्वीपसमुद्रों के परिधिरूप है इसके उपर यहा तद्वा मंडल माने कोई भी मंडल एक सो चोवीस परभतवाणायोना अभिप्रायने लगीने या प्रमाणे उडु छु. (ता जंबुद्दीवरस दिवस्स पाईणपडणायता ओदीणदाहिणायताए जीवाए मंडलं चउवी से णं सतेगं छेत्ता दाहिणपुरत्थिमंसि उत्तरपच्चत्थिसि यचभागमंडलसि इमीसे रयाणापाभार पुढवीए बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओ अट्ट जोयणसयाई उडूढं उत्पयित्ता एत्थ णं पाओ दुवे सूरिया उत्तिति ) मा જંબૂદ્રીપ નામના દ્વીપને પૂર્વથી પશ્ચિમ તરફ લાંખી અને ઉત્તર દક્ષિણની તરફ પણ લાંબી એવી જીવા નામ દોરીથી મંડળને એકસા ચાવીસ મડળથી વહેંચીને દક્ષિણ પૂર્વમાં તથા ઉત્તરદક્ષિણ દિશામાં મંડળના ચોથા ભાગમાં આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના બહુ સમરમણીય ભૂભાગથી આઠસા ચેાજન ઉપર જઈ ને આ અવકાશ પ્રદેશમાં એ સૂર્ય ઊદ્રુત થાય છે. કહેવાને ભાવ એ છે કે ભગવાન્ પેાતાના મતના સબંધમાં કહે છે કે આ વિષયમાં સારો મત સાંભળે આ જાંબુદ્રીપ સદ્વીપ સમુદ્રોની પિરિધરૂપ છે. આની ઉપર ચઢાતદ્દામંડળ અર્થાત્ કોઈ પણ મંડળના એકસા ચાવીસથી વહેંચીને એટલે કે એકસા ચાવીસ ભાગ કરીને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #289

२७७
सूर्यशप्तिप्रकाशिका टोका सू० २१ द्वितीयप्राभृते प्रथम प्राभृतप्राभृतम् विभज्य-चतुर्विशत्यधिकशतसङ्ख्याकान् भागान् विधाय-तथाविधं मण्डलं परिकल्प्य पुनः प्राचीनप्रतीचीनायतया-पूर्वपश्चिमायतया उत्तरदक्षिणायतया च जीवया-प्रत्यञ्चया-दवरिकया, मण्डलं-तत्तन्मण्डलं चतुभिर्भागै विभज्य, चतुर्विंशतिकेन शतेन-चतुर्विंशत्यधिकेन शतेन च छित्वा-विभज्य, दक्षिणपौरस्त्ये आग्नेयकोणे, उत्तरपश्चिमे-वायव्यकोणे च, चतुर्भागमण्डले-मण्डलचतुर्भागे-एकत्रिंशद् ३१ भागप्रमाणे, एतावता किल चतुरशीत्यधिकमपि मण्डलशतं सूर्यस्योदये प्राप्यते 'चउवीसेणं सएणं छेत्ता चउभागमंडलंसि' इत्युक्तत्वादिति, । अस्याः-प्रत्यक्षत उपलभ्यमानायाः रत्नप्रभाया:-रत्नगर्भाया:-वसुन्धरायाः पृथिव्याः, बहुसमरमणीयात्-अत्यधिक समतल-रमणीयप्रदेशात् भूमिभागात् ऊश्वम् अष्टौ योजनशतानि उत्प्लुत्य-बुद्धया गत्वा, यत्र-अस्मिन् अवकाशप्रदेशे-अत्रान्तरे खलुइति निश्चितं प्रातः-प्रभातसमये द्वौ सूर्यो उत्तिष्ठतः-उद्गच्छतः 'ते णं इमाई दाहिणुत्तराई जंबुरीवभागाइं तिरियं करेंति, तिरिय करित्ता पुरथिमपच्चत्थिमाई जंबुद्दीवभागाई से विभक्त करके माने एक सो चोवीस भाग करके अर्थात् इस प्रकार के मंडल की कल्पना करके पूर्व पश्चिम लंबायमान तथा उत्तर दक्षिण लंबायमान जीवा नाम प्रत्यंचासे यानी दोरी से उस उस मंडल को चार भाग से विभक्त करके एक सो चोवीस विभाग करके दक्षिणपूर्वमाने आग्नेय कोण में एवं उत्तर पश्चिम माने वायव्य कोण में मंडल के चतुर्भाग में ३१ इकतीस भाग प्रमाण में एक सो चोवीस मंडल सूर्योदय काल में प्राप्त होता है । (चउवीसेण छेत्ता चउभागमंडलंसि) इस कथन के कहने से यह सिद्ध है। यह प्रत्यक्ष से उपलभ्यमान रत्नप्रभा पृथ्वी के बहु समरमणीय माने अत्यंत समतल होने से रमणीय प्रदेशवाले भूमि भाग से ऊपर आठ सो योजन ऊपर जाकर माने बुद्धी से जाकर इस आकाश प्रदेश में प्रभातकाल में सूर्य उदित होता है (ते णं इमाई दाहिणुत्तराई जंबुद्दीवभागाइं तिरियं करेति तिरियं करित्ता पुरस्थिमपच्चत्थिमाइं जंबुद्दीवभागाइं तामेव रातो, तेणं इमाइं पुरस्थिमपञ्चस्थिઅર્થાત એ પ્રકારે મંડળની કલ્પના કરીને પૂર્વ પશ્ચિમ તરફ લાંબી અને ઉત્તરદક્ષિણ લાંબી જીવા એટલે કે દોરીથી તે તે મંડળને ચાર ભાગથી વહેંચીને એટલે કે તેના એકસો વીસ ભાગ કરીને દક્ષિણપૂર્વ એટલે કે અગ્નિ ખૂણામાં અને ઉત્તર પશ્ચિમ એટલે કે વાયવ્ય કેણમાં મંડળના ચેથા ભાગના એકત્રીસ ૩૧ ભાગ પ્રમાણમાંથી એકસો ચોવીસ મંડળ सूर्याह भ प्राप्त थाय छे. (चउवीसेणं छेत्ता चउभागमंडलंसि) 24ॐथनया से સિદ્ધ થાય છે. આ પ્રત્યક્ષમાં ઉપલભ્યમાન રતનપ્રભા પૃથ્વીના બહુ સમરમણીય અર્થાત અત્યંત સમ હોવાથી રમણીય પ્રદેશવાળા ભૂમિ ભાગની ઉપર આઠસે જન ઉપર જઈને અર્થાત્ બુદ્ધિની કલ્પનાથી જઈને આ આકાશપ્રદેશમાં પ્રભાતકાળમાં સૂર્ય ઉદિત થાય છે. (ते ण इमाई दाहिणुत्तराई जंबुदोवभागाई तिरिय करति तिरियं करिता पुरथिमपच्चस्थिमाई
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #290

२७८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे तामेव रातो, ते णं इमाई पुरथिमपच्चत्थिमाई जंबुद्दीवभागाई तिरियं करेंति, तिरिय करित्ता दाहिणुत्तराई जंबुद्दीवभागाइं तामेव रातो' तदा खलु इमौ दक्षिणोत्तरौ जम्बूद्वीपभागो तिर्यक्कुरुतः, तिर्यक् कृत्वा पूर्वपश्चिमौ जम्बूद्वीभागौ तदैव रात्रिः, तदा खलु इमौ पूर्वपश्चिमौ जम्बूद्वीपभागौ तिर्यक्कुरुतः, तिर्यक् कृत्वा दक्षिणोत्तरौ जम्बूद्वीपभागौ तदैव रात्रिः, ___ यदा प्रभातसमये रत्नगर्भाया वसुन्धरायाः पूर्वस्यां दिशि द्वौ सूयौँ उत्तिष्ठत स्तदातस्मिन् समये खलु इति निश्चितम् इमौ-पुरोदृश्यमानौ दक्षिणोत्तरौ जम्बूद्वीपभागौ तावेवोद्गतौ सूर्यो तिर्यव कुरुतः-तिरश्चीनं भ्रमन्तौ प्रकाशयतः, तौ च भागौ यथावत् प्रकाश्य तदैव-तस्मिन्नेव काले पूर्वपश्चिमौ जम्बूद्वीपभागौ रात्रिः-रात्रिं कुरुतः-न तद्भागौ द्वौ प्रकाशयतः । तदा-तस्मिन् समये खलु-इति निश्चितं तावेव सूर्यो इमौ-पुरोवर्तमानी पूर्वपश्चिमौ जम्बूद्वीपभागौ यदा तिर्यक्कुरुतः-तिर्यग् भ्रमन्तौ प्रकाशयत स्तदा तिर्यक् कृत्वा माइं जंबुद्दीवभागाइं तिरियं करे ति, तिरियं करित्ता दाहिणुत्तराई जंबुद्दीवभागाइं तामेव रातो) तब यह दक्षिणोत्तर का जंबूढीप का भाग माने दोनों भाग को तिर्यक करता है तिर्यक् कर के पूर्व-पश्चिम के जंबूद्वीप का दो भाग में रात्रि करता है । जब इस पूर्वपश्चिम के दो भाग को तिर्यक करता है तब दक्षिण उत्तर के जंबूढीप के दो भाग में रात्रि करता है। ___ कहने का भाव यह है कि जब प्रभातकाल में रत्नगर्भा वसुन्धरा के पूर्व दिशा में दो सूर्य उदित होता है उस समय यह दक्षिणउत्तर जम्बूद्वीप के दो भाग को प्रकाशित करता है माने तिर्यक् भ्रमण करके प्रकाशित करता है वही यथावत् प्रकाशित करके उसी समय पूर्व पश्चिम के जंबूद्वीप के दो भाग में रात्रि करता है माने उन दो भागों को प्रकाशित नहीं करता है । तथा उस समय वही दो सूर्य पूर्व पश्चिम का जम्बूद्वीप के दो भागों को जब तिर्यक जंबुद्दीवभागाई तामेव रातो तेणं हामई पुरथिमपच्चस्थिमाई जंबुद्दीवभागाइं तिरियं करेंति तिरियं करित्ता दाहिगुत्तराई जंबुदीवभागाई त.मेव रातो) त्यारे दक्षिणेत्तर दिशा दीवाणे ભાગ અર્થાત્ બને ભાગોને તિર્યા કરે છે. તિર્યફ કરીને પૂર્વ પશ્ચિમના જંબૂદ્વીપના બે ભાગમાં રાત્રિ કરે છે, જ્યારે આ પૂર્વ પશ્ચિમના બે ભાગને તિર્ય કરે છે ત્યારે દક્ષિણઉત્તરના જંબુદ્વીપના બે ભાગોમાં રાત્રિ થાય છે. કહેવાનો ભાવ એ છે કે-જ્યારે પ્રભાતકાળમાં રત્ન ગર્ભા વસુંધરાની પૂર્વ દિશામાં બે સૂર્ય ઉદિત થાય છે. એ સમયે આ દક્ષિણ ઉત્તરના જંબૂ દ્વીપના બે ભાગેને પ્રકાશિત કરે છે અર્થાત્ તિર્યફ ભ્રમણ કરીને પ્રકાશિત કરે છે ત્યાં જ યથાવત્ પ્રકાશિત કરીને એજ સમયે પૂર્વ પશ્ચિમના જબૂદ્વીપના બે ભાગોમાં રાત્રિ કરે છે, એટલે કે એ બે ભાગને પ્રકાશિત કરતા નથી, તથા એ સમયે એજ બે સૂર્ય પૂર્વ પશ્ચિમના જંબુદ્વીપના બે ભાગોને જ્યારે તિર્યકુ ભ્રમણ કરીને પ્રકાશિત કરે છે. ત્યારે વક્રગતિથી પૂર્વ પશ્ચિમના બે ભાગોને પ્રકાશિત કરીને એજ સમયે દક્ષિણ ઉત્તરના જંબુદ્વીપના બે ભાગમાં
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #291

सूर्यक्षप्तिप्रकाशिका टोका सू० २१ द्वितीयप्राभृते प्रथमं प्राभृतप्राभृतम् __ २७९ पूर्वपश्चिमभागद्वयं संप्रकाश्य तदैव दक्षिणोत्तरौ जम्बूद्वीपभागौ रात्रिः-तद्भागद्वये रात्रिरिति ॥ अर्थादेको भारतः सूर्योऽपरश्च ऐरवतः सूर्य इति मूर्यद्वयसत्के तयोरुद्गमनमित्थंदक्षिणपौरस्त्यमण्डलचतुर्भागे भारतः सूर्य उदगच्छति, अपरोत्तरस्मिन् मण्डलचतुर्भागे ऐरवतः सूर्य उद्गच्छति, तौ चैवमुदगतौ भरतैरवतौ सूर्यो यथाक्रममिमी दक्षिणोत्तरौ जम्बूद्वीपभागौ तिर्यक्कुरुतः अर्थात् भारतः सूर्यो दक्षिणपौरस्त्यमण्डलचतुर्भागे उद्गतः सन् तिर्यक परिभ्रमति, तिर्यकपरिभ्रमन् मेरोदक्षिणभागं प्रकाशयति, ऐरवतः सूर्योऽपरोत्तरभागे उदगच्छति, सचोदगतः सन् तिर्यक परिभ्रमन् मेरोरुत्तरभागं प्रकाशयति ॥ दक्षिणोत्तरौ च भागौ तिर्यक कृत्वा ताविमौ पूर्वपश्चिमी जम्बूद्वीपभागौ तिर्यक कुरुतः । भ्रमण करके प्रकाशित करता है तब वक्र गति से पूर्वपश्चिम के दो भागों को प्रकाशित करके उसी समय दक्षिणउत्तर के जम्बूद्वीप के दो भागों में रात्रि करता है। अर्थात् एक भरतक्षेत्र का सूर्य एवं दूसरा ऐरवतक्षेत्र का सूर्य इस प्रकार दो सूर्य होने से उनदोनों का उद्गमन इस प्रकार से है-दक्षिणपूर्व के मंडल के चतुर्थ भाग में भरतक्षेत्र का सूर्य उदित होता है तथा पश्चिम उत्तर के मंडल का चतुर्थ भाग में ऐरवतक्षेत्र का सूर्य उदित होता है इस प्रकार भरत एवं एरवतक्षेत्र का उदित होता हुवा दोनों सूर्य यथाक्रम से दक्षिणउत्तर के जंबूद्वीप के भाग को प्रकाशित करता है अर्थात् भरतक्षेत्र का सूर्य दक्षिणपूर्व के मंडल के चतुर्थ भाग में उदित होकर के तिर्यक् परिभ्रमण करता है तथा तिर्यक् परिभ्रमण करके मेरु पर्वत का दक्षिण भाग को प्रकाशित करता है तथा ऐरवतक्षेत्र का सूर्य दूसरे उत्तरभाग में उदित होता हैं वह वहां उदित होकर के तिर्यक् परिभ्रमण करके मेरु के उत्तरभाग को प्रकाशित करता है। दक्षिण उत्तर के दो भाग को प्रकाशित करके वह ये पूर्वपश्चिम के जम्बूद्वीप के भाग को प्रकाशित करता है। રાત્રી કરે છે, અર્થાત એક ભરતક્ષેત્રને સૂર્ય અને બીજે ઐરવત ક્ષેત્રને સૂર્ય આ પ્રમાણેના બે સૂર્યો હોવાથી તેને તેને ઉમન આ રીતે થાય છે, દક્ષિણપૂર્વના મંડળના ચતુર્થ ભાગમાં ભરતક્ષેત્રને સૂર્ય ઉદિત થાય છે. તથા પશ્ચિમ ઉત્તરના મંડળના ચોથા ભાગમાં એરવત ક્ષેત્રનો સૂર્ય ઉદિત થાય છે. એ પ્રમાણે ભારત અને એરવત ક્ષેત્રના ઉદિત થતા બેઉ સૂર્યો ક્રમાનુસાર દક્ષિણ ઉત્તરના જંબુદ્વીપના ભાગોને પ્રકાશિત કરે છે, અર્થાત્ ભરત ક્ષેત્રને સૂર્ય દક્ષિણ પૂર્વના મંડળના ચતુર્થભાગમાં ઉદિત થઈને તિર્થક પરિભ્રમણ કરે છે, તથા તિર્યકુ પરિભ્રમણ કરીને મેરૂ પર્વતના દક્ષિણ ભાગને પ્રકાશિત કરે છે, તથા ઐરાવત ક્ષેત્રને સૂર્ય બીજા ઉત્તર ભાગમાં ઉદય પામે છે. તે ત્યાં ઉદિત થઈને તિર્થક પરિ બ્રિમણ કરીને મેરૂપર્વતના ઉત્તરના ભાગને પ્રકાશિત કરે છે દક્ષિણઉત્તરના બે ભાગોને પ્રકાશિત કરીને તે આ પૂર્વપશ્ચિમના જંબુદ્વીપના ભાગને પ્રકાશિત કરે છે. આ કથનની ભાવના આ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #292

२८०
सूर्यप्रशप्तिसूत्रे तदेत्यं भावना-यथा-यदा ऐरवतः सूर्यो मेरोरुत्तरमागे तिर्यक परिभ्रम्य तदनन्तरं मेरोरेव पूर्वस्यां दिशि तिर्यक् परिभ्रमति, तथा च भारतसूर्यो मेरोदक्षिणतस्तिर्यक परिभ्रम्य तदनन्तरं मेरोः पश्चिमे भागे तिर्यक परिभ्रमति, इत्थं यदा भरतैरवतौ सूयौं यथाक्रमं पूर्वपश्चिमभागी तिर्यक कुरुतस्तदैव दक्षिणोत्तरौ जम्बूद्वीपभागी रात्रि कुरुतः, एकोऽपि सूर्यस्तदा दक्षिणभागमुत्तरभागं वा न प्रकाशयतीत्यर्थः । इत्थं यथाक्रममैरवतभारतसूयौं पूर्वपश्चिमभागौ तिर्यक् कृत्वा यो भारतः सूर्यः सः-उत्तरपश्चिममण्डलचतुर्भागे उदयमासादयति, यश्चैरवतः सूर्यः स दक्षिणपौरस्त्ये मण्डलचतुर्भागे उदयमुपयाति इति । ___ अत्रोपसंहारमाह--'ते णं इमाई दाहिणुत्तराई पुरथिमपञ्चत्थिमाणि य जंबुद्दीवभागाई
इस कथन की इस प्रकार भावना होती है-जिस समय ऐरवतक्षेत्र का सूर्य मेरु के उत्तर भाग में तिर्यक परिभ्रमण करके तत्पश्चात् मेरु की ही पूर्व दिशामें तिर्यक परिभ्रमण करता है तथा भरतक्षेत्र का सूर्य मेरुकी दक्षिण दिशा में तिर्यक परिभ्रमण करके तत्पश्चात् मेरु के पश्चिम भाग में तिर्यक् परिभ्रमण करता है इस प्रकार जब भरत तथा ऐरवतक्षेत्र इस प्रकार के दोनों सूर्य यथाक्रम पूर्वपश्चिम भाग में तिर्यक् परिभ्रमण करता है उसी समय दक्षिणउत्तर के जंबूद्वीप के दो भाग में रात्रि करता है उस समय एक भी सूर्य दक्षिण भाग अथवा उत्तर भाग को प्रकाशित नहीं करता है, इस प्रकार यथाक्रम से ऐरवत क्षेत्र का तथा भरतक्षेत्र का सूर्य पूर्वपश्चिम के दो भागों को प्रकाशित कर के जो भरतक्षेत्र का सूर्य है वह उत्तरपश्चिम के मंडल के चतुर्थभाग में उदित होता है तथा जो ऐरवत क्षेत्र का सूर्य है वह दक्षिण पूर्व के मंडल के चतुर्थ भाग में उदय को प्राप्त होता है। રીતે થાય છે જે સમયે ઐરાવત ક્ષેત્રનો સૂર્ય મેરૂના ઉત્તર ભાગમાં તિર્થક પરિભ્રમણ કરે છે. અને તિક પરિભ્રમણ કરીને તે પછી એની જ પૂર્વ દિશામાં તિર્થક પરિભ્રમણ કરે છે, તથા ભરતક્ષેત્રનો સૂર્ય મેરની દક્ષિણ દિશામાં તિર્થક પરિભ્રમણ કરીને તે પછી મેરૂના પશ્ચિમ ભાગમાં તિય પરિભ્રમણ કરે છે. આ પ્રમાણે જ્યારે ભારત અને અિરવતક્ષેત્રના બને સૂર્યો ક્રમાનુસાર પૂર્વ પશ્ચિમના ભાગોમાં તિર્થક પરિભ્રમણ કરે છે. એજ સમયે દક્ષિણઉત્તરના જંબુદ્વીપના બે ભાગોમાં રાત્રિ કરે છે, તે વખતે એક પણ સૂર્ય દક્ષિણ ભાગ અથવા ઉત્તર ભાગને પ્રકાશિત કરતા નથી, એ પ્રમાણે ક્રમાનુસાર અિરવત ક્ષેત્રને તથા ભરતક્ષેત્રને સૂર્ય પૂર્વ પશ્ચિમના બે ભાગેને પ્રકાશિત કરીને જે ભરતક્ષેત્રનો સૂર્ય છે તે ઉત્તર પશ્ચિમના મંડળના ચોથા ભાગમાં ઉદિત થાય છે, તથા જે એરવત ક્ષેત્રને સૂર્ય છે તે દક્ષિણ પૂર્વના ચોથા ભાગમાં બન્નેને પ્રાપ્ત થાય છે.
हवे मा थनन! S५ २ ४२तi ४ छ.-(ते णं इमाई दाहिणुत्तराई पुरस्थितपच्चत्थिमाणि य जंबुद्दीवस्स दीवन्स पाईणपडिणायताए उद्दीणदाहिणायनाए जीवाए मंडलं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #293

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २१ द्वितीयप्राभृते प्रथम प्राभृतप्राभृतम् २८१ तिरियं करेड़, तिरियं करित्ता जंबुद्दीवस्स दीवस्स पाईणपडिणायताए ओदीणदाहिणाययाए जीवाए मंडलं चउवी सेणं सएणं हेत्ता दाहिणपुरथिमिल्लंसि उत्तरपञ्चथिमिल्लंसि य चउभागमंडलंसि इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए बहसमरमणीजाओ भूमिभागाओ अट्ट जोयणसयाई उडूं उप्पइत्ता, एत्थ णं पाओ दुवे सूरिया आगासंसि उत्तिद्वंति ॥' ___ तावत् खलु इमौ दक्षिणोत्तरो पूर्वपश्चिमौ च जम्बूद्वीपभागौ तिर्यकरोति, तियरक्कृत्वा जम्बूद्वीपद्वीपस्य प्राचीनापाचीनतया उत्तरदक्षिणायतया जीवया मण्डलं चतुर्विंशतिकेन शतेन छित्वा दक्षिणपश्चिमे उत्तरपश्चिमे च चतुर्भागमण्डले अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः बहुसमरमणीयात् भूमिभागात् अष्टयोजनशतानि ऊर्ध्वमुत्पत्य, अत्र खलु प्रातः द्वौ सूर्यो आकाशे उत्तिष्ठतः ।। ___तावत् खलु तो भारतैरवतौ प्रथमतो यथाक्रममिमा दक्षिणोत्तरौ जम्बूद्वीपभागौ, ततश्च
अब इस कथन का उपसंहार करते हुवे कहते हैं(ते णं इमाई दाहिणुत्तराई पुरथिमपञ्चत्थिमाणि य जंबूद्दीवभागाइं तिरियं करेइ तिरियं करित्ता जंबुद्दीवस्म दीवस्स पाईणपडिणायताए ओदीणदाहिणाययाए जीवाए मंडलं चउवीसेणं सपणं छेत्ता दाहिणपुरथिमिल्लसि उत्तरपच्चत्थिमंसि य चउभागमंडलंसि इमोसे रयणापभाए पुढवीए बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओ अट्ट जोयणसयाई उद्धं उप्पइत्ता, एत्थ णं पाओ दवे मूरिया आगासंसि उत्तिहँत्ति।
यह दक्षिण उत्तर तथा पूर्वपश्चिम रूप जंबूद्वीप का दो भाग को प्रकाशित करता है, प्रकाशित कर के जंबूद्वीप नाम के द्वीप के ऊपर पूर्वपश्चिम तथा उत्तरदक्षिण की ओर माने दोनों ओर लंबायमान जीवा से मंडल को एकसो चोवीसभाग से विभक्त कर के दक्षिणपश्चिम तथा उत्तरपश्चिम के चतुभांग मंडल में इस रत्नप्रभा पृथिवी के बहुसमरमणीय भूभाग से आठसो योजन ऊपर में जाकर प्रातःकाल के दोनों सूर्य आकाश में उदित होता है। ___ कहने का भाव यह है कि-भरतक्षेत्र का एवं ऐरवतक्षेत्र का इस प्रकार चउवीसेणं सएणं छेत्ता दाहिणपुरस्थिभिल्लंसि उत्तरपच्चस्थिभंसि य चउभागमंडलंसि इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओ अटुं जोयणसयाई उड्ढं उप्पइत्ता रस्थ ण दूबे सूरिया आगामंसि उत्तिड्ठंति) २. दक्षिण उत्तर भने पूर्व पश्चिम ३५ ४५. દ્વીપના બે ભાગોને પ્રકાશિત કરે છે અને પ્રકાશિત કરીને જબૂદ્વીપ નામના દ્વીપની ઉપર પૂર્વ પશ્ચિમ તથા ઉત્તરદક્ષિણની તરફ એટલે કે બેઉ તરફ લાંબી જીવા નામ દેરીથી એકસો
વીસ ભાગથી વહેંચીને દક્ષિણ પશ્ચિમ અને ઉત્તર પશ્ચિમના ચતુર્થ ભાગ મંડળમાં આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના બહસમરમણીય ભૂભાગથી આઠસે જન ઉપર જઈને પ્રભાતકાળના બેઉ સૂર્યો આકાશમાં ઉદિત થાય છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #294

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
२८२
क्रमेण पूर्वपश्चिम जम्बूद्वीप मागौ, अर्थाद् भारतः सूर्यः पश्चिम भागमैरवतः सूर्यः पूर्व भागमित्यर्थः । तिर्यक्कृत्वा - संप्रकाश्य जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्योपरि यद्वा तद्वा मण्डलं प्राचीनप्रतीचीनायतया - पूर्वपश्चिमायतया, उदग्दक्षिणायतया जीवया - प्रत्यञ्चया चतुर्विंशतिक्रेन शतेन चतुर्विंशत्यधिकशतेन, छित्वा विभज्य, चतुर्भिर्विभज्य च यथायोगं दक्षिणपौरस्त्ये - आग्नेयकोणे, उत्तरपश्चिमे च - वायव्यकोणे, चतुर्भागमण्डले - मण्डलचतुर्भागे, अस्या रत्नप्रभायाः पृथिव्याः बहुसमरमणीयात् - अत्यधिकसमतलशोभनात्, भूमिभागात् ऊर्ध्वम् अष्टौ योजनशतानि - ऊर्ध्व गत्वा, अत्र - अस्मिन्नवकाशे खलु - इति निश्चितं प्रातः प्रभातसमये द्वौ सूर्यो - भारतैरवतो आकाशे उत्तिष्ठतः - उद्गच्छतः । अर्थाद् यः सूर्यः पूर्वस्मिन्नहोरात्रे उत्तरभागं प्रकाशितवान् स दक्षिणपौरस्त्ये मण्डलचतुर्भागे उद्गच्छति, यश्च पूर्वके दोनों सूर्य प्रथम क्रम क्रम से दक्षिणउत्तर के जंबूद्वीप के दो भाग को तथा तत्पश्चात् क्रम से पूर्वपश्चिम के जंबूद्वीप के दो भागों को अर्थात् भरतक्षेत्र का सूर्य पश्चिम भाग को तथा ऐरवत क्षेत्रका सूर्य पूर्व भाग को सम्यक्तया प्रकाशित करके जंबूद्वीप नाम के द्वीप के ऊपर कोइ मंडल को पूर्वपश्चिम तरफ एवं उत्तर दक्षिण की तरफ लंबायमान जीवा नाम दोरी से एकसो चोवीस से विभाजित करके यथायोग्य दक्षिणपूर्व माने आग्नेयकोण में तथा उत्तरपश्चिम नाम वायव्यकोण में मंडल के चतुर्थ भाग में इस रत्नप्रभा पृथ्वि के अत्यधिक समतल शोभमान भूमिभाग से ऊपर में आठसो योजन जाकर के इस आकाशक्षेत्र में प्रभात काल के समय दोनो सूर्य माने भरतक्षेत्र का एवं ऐरवतक्षेत्र का सूर्य आकाश में उदित होता है । अर्थात् जो सूर्यने पूर्व के अहोरात्र में उत्तरभाग को प्रकाशित किया था वह सूर्य दक्षिण पूर्व के मंडल के चतुर्थ भाग में उदित होता है एवं जो सूर्य ने पूर्व के अहोरात्र में दक्षिण
કહેવાના ભાવ એ કે-ભરતક્ષેત્રના અને અરવત ક્ષેત્રના આ રીતે બન્ને સૂર્યાં પહેલાં ક્રમ ક્રમથી દક્ષિણ ઉત્તરના જ બુદ્વીપના બે ભાગને અને તે પછી ક્રમથી પૂર્વ પશ્ચિમના જમૂદ્રીપના એ ભાગાને અર્થાત્ ભરતક્ષેત્રને સૂર્ય પશ્ચિમ ભાગને અને અવત ક્ષેત્રનો સૂ પૂર્વ ભાગને સારી રીતે પ્રકાશિત કરીને જ શ્રૃદ્વીપ નામના દ્વીપની ઉપર કોઇ મંડળને પૂર્વપશ્ચિમ તરફ અને ઉત્તરદક્ષિણની તરફ લંબાયમાન જીવા નામદારીથી એકસો ચાવીસ ભાગા કરીને યથાયોગ્ય દક્ષિણ પૂર્વ અર્થાત્ અગ્નિ ખુણામાં તથા ઉત્તરપશ્ચિમ એટલે કે વાયવ્ય કોણમાં મંડળના ચતુ ભાગમાં આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના અત્યધિક સમતલ શાભાયમાન ભૂમિભાગોથી ઉપરમાં આરો યાજન જઇને આ આકાશ ક્ષેત્રમાં પ્રભાતકાળના સમયે બન્ને સૂર્યાં અર્થાત્ ભરતક્ષેત્રને અને અરવત ક્ષેત્રના સૂર્ય આકાશમાં ઉતિ થાય છે, અર્થાત્ જે સૂર્ય પહેલાના અહાશત્રમાં ઉત્તર ભાગને પ્રકાશિત કર્યાં હતા તે સૂર્ય દક્ષિણપૂર્વના મંડળના ચોથા ભાગમાં ઉદિત થાય છે, અને જે સૂર્ય પૂર્વના અહેારાત્રમાં દક્ષિણ ભાગને પ્રકાશિત કર્યાં
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #295

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टोका सू० २१ द्वितीयप्राभृते प्रथम प्राभृतप्राभृतम् २८३ स्मिन्नहोरात्रे दक्षिणभागं प्रकाशयति स्म, स उत्तरपश्चिमे मण्डलचतुर्भागे उदेति । इत्थं सदैव जगत्स्थिति परिभावनीयेति दिक् ।। सू० २१ ॥
___ 'विईयस्स पहमं' द्वितीयस्य प्रथमम् प्राभृतप्राभृतम् ॥ ॥ द्वितीयस्य प्राभृतस्य प्रथमं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् इति ।
द्वितीय प्राभृतस्य द्वितीयं प्राभृतप्राभृतं प्रारभ्यते-- मूलम्-ता कह ते मंडलाओ मंडलं संकममाणे संकममाणे सूरिए चारं चरइ आहिताति वएजा, तत्थ खलु इमाओ दुवे पडिवत्तीओ पण्णताओ, तत्थ एगे एवमासु १. ता मंडलाओ मंडलं संकममाणे संकममाणे सूरिए भेयघाएणं संकमइ, एगे एवमाहंसु १। एगे पुण एवमाहंसु २, ता मंडलाओ मंडलं संकमसाणे सूरिए कण्णकलं णिवेढेइ, तत्थ जे ते एवमासु, ता मंडलाओ मंडलं संकप्रमाणे संकममाणे भेयघाएणं संकमइ, तेसी णं अयं दोसे, ता जेणेतरेणं मंडलाओ मंडलं संकममाणे संकममाणे सूरिए भेयघ एणं संक मइ, एवइयं च णं अद्धं पुरओ न गच्छइ, पुरओ अगच्छमाणे मंडलकालं परिहवेइ तेसी गं अयं दोसे, तत्थ जे ते एवमासु, ता मंडलाओ मंडलं संकममाणे सूरिए कण्णकलं णिवेढेइ, तेसी णं अयं विसेसे ता जेणंतरेणं मंडलाओ मंडलं संकममाणे मूरिए कण्णकलं णिवेढेइ, एवइयं च णं अद्धं पुरओ गच्छइ, पुरओ गच्छमाणे मंडलकालं ण परिहवेइ, तेसो णं अयं विसेसे, तत्थ जे ते एवमाहंसु-मंडलाओ मंडलं संकममाणे सूरिए कण्णकलं णिवेढेइ, एएणं णएणं णेयव्वं, णो चेत्रणं इतरेणं ॥सू० २२॥
॥वितीयस्स पाउडस्स वितीयं ।। भाग को प्रकाशित किया था वह उत्तरपश्चिम के मंडल के चतुर्थ भाग में उदित होता है । इस प्रकार हमेशां जगत् की विचारणा समज लेवें ॥सू८२१॥
दूसरे प्रामृत का प्रथम प्राभृतप्राभृत समाप्त ॥२-१॥ હતે તે ઉત્તર પશ્ચિમના મંડળના ચોથા ભાગમાં ઉદિત થાય છે. આ પ્રમાણે હમેશાં જગતની વિચારણ સમજી લેવી. | સૂ૦ ૨૧ છે
બીજા પ્રાભૂતનું પહેલું પ્રાભૃતપ્રાભૂત સમાપ્ત છે ૨-૧ !
બીજા પ્રાભૂતના બીજા પ્રાભૃતપ્રાભૂતને પ્રારંભ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #296

सूर्यप्रज्ञप्ति सूत्रे
छाया - तावत् कथं ते मण्डलान्मण्डलं संक्रामन् संक्रामन् सूर्यश्वारं चरति आख्यात इति वदेत् । तत्र खलु इमे द्वे प्रतिपत्ती प्रज्ञप्ते । तत्रैके एवमाहुः १ । तावन्मण्डलान्मण्डलं संक्रामन् संक्रामन् सूर्यो भेदघातेन संक्रामति । एके एवमाहुः १ || एके पुनरेवमाहुः २ ॥ तावन्मण्डलान्मण्डलं संक्रामन् संक्रामन् सूर्यः कर्णकलं निवेष्टयति ॥ तत्र ये ते एवमाहुः, तावन्मण्डलान्मण्डलं संक्रामन् संक्रामन् भेदघातेन संक्रामति तेषां खलु अयं दोषः । तावद् येनान्तरेण मण्डलान्मण्डलं संक्रामन् संक्रामन् सूर्यो भेदघातेन संक्रामति, एतावतीं च खलु अद्धां पुरतो न गच्छति । पुरतोऽगच्छन् मण्डलकालं परिभवति, तेषां खलु अयं दोषः । तत्र येते एवमाहुः तावत् मण्डलान्मण्डलं संक्रामन् संक्रामन् सूर्यः कर्णकलं निर्वेष्टयति, तेषां खलु अयं विशेष:, तावद् येनान्तरेण मण्डलान्मण्डलं संक्रामन् सूर्यः कर्णकलं निर्वेष्टयति एतावतीं च खलु अद्धां पुरतो गच्छति, पुरतो गच्छन् मण्डलकालं न परिभवति, तेषां खलु अयं विशेषः, तत्र ये ते एत्रमाहुः मण्डलान्मण्डलं संक्रामन् सूर्यः कर्णकलं निर्वेष्टयति, एतेन नयेन ज्ञातव्यम् । नैव खल इतरेण || सू० २२ ॥
२८४
॥ द्वितीयस्य प्राभृतस्य द्वितीयम् प्राभृतप्राभृतम् |
॥
टीका - द्वितीयप्राभृतस्य प्रथमप्राभृतप्राभृते सूर्यस्य तिर्यग्गमनहेतुं प्रभूतं प्रतिपाद्य सम्प्रति- 'तिरिच्छा किं च गच्छ' इत्येतस्य द्वितीयस्य प्राभृतस्य द्वितीयेऽस्मिन् 'भेयघre कण्णकला' भेदघातः कर्णकला, एतद्विषये 'अद्धमंडलसंठि' इत्येतस्यान्तर्भेदस्य मण्डलान्तरे संक्रमणं व्यमिति तद्विषयकं प्रश्नसूत्रमाह - तद्यथा - 'ता कहं ते मंडलाओ मंडल संक्रममाणे संकममाणे सूरिए चारं चरs, आहिताति वज्जा' तावत् कथं ते मण्ड
दूसरा प्राभृतप्राभृत
टीकार्थ- दूसरे प्राभृत के प्रथम प्राभृतप्राभृत में सूर्य के तिर्यग्गमन के हेतु को सविस्तर रूप से प्रतिपादित करके अब (तिरिच्छा किं च गच्छइ) इस विषय को संबन्धित करते इस प्रथम प्राभृत के दूसरे प्राभृतप्राभृत में (भेयघाए कण्णकला) भेघात कर्ण कला इस विषय में (अद्धमंडल संठिइ) इस विषय का अन्तर्भेद जो मंडलान्तर में संक्रमण कहे हैं, इस विषय को उपस्थित करते हुवे सूत्रकार प्रश्नसूत्र कहते हैं - (ता कहं ते मंडलाओ मंडल संकममाणे संकम
ટીકા :-ખીન પ્રાતના પહેલા પ્રાભૃતપ્રામૃતમાં સૂર્યના તિગ્ગમનના હેતુને सविस्तर रीते प्रतिपाहित पुरीने हुये (तिरिच्छा किंच गच्छइ) मा विषयना संबंधने सगता या जीन आवृतना जीन आवृतप्राभृतमां (भेयघाए कण्णकला ) भेट घातला या विषया संबंधां (अद्धमंडल संठि) मा विषयना अन्तर्भे भउदान्तरमा सभ
अडेस छे मे विषयने उपस्थित उरतां सूत्रभर प्रश्न सूत्र हे छे. (ता कहं ते मंडलाओ मंडल संकममाणे संक्रममाणे सूरिए चारं चरइ आहितेति वएज्जा) हे लगवन् भापना भतथी
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #297

सूर्य ज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २२ द्वितीयप्राभृते द्वितीयं प्राभृतप्राभृतम् लान्मण्डलं संक्रामन् सूर्यः चारं चरति आख्यात इति वदेत् ॥
विचक्षणो बुद्धिमान् शिष्यो वदति-भगवन् ! गुरो ! प्रभूतमन्यद् वक्तव्य मस्ति किन्तु श्रयतां तावत प्रथमं मम वतव्यम्, ते-तवमते कथं-केन प्रकारेण सूर्यः-सदावस्थायी प्रकाशकग्रहविशेषस्तेजोराशिः मण्डलान्मण्डलं चतुरशीत्यधिकेषु शतसंख्यकेषु मण्डलेषु एकस्मा. मण्डलादन्यतमं मण्डलं संक्रामन्--संक्रामन्-परिभ्रमन् परिभ्रमन्-गच्छन् गच्छन् चारं चरति-तेषु तेषु मण्डलेषु चरन्नाख्यातः-कथित इति वदेत्, इति शिष्यस्य वचनं श्रुत्वा केवलज्ञानवान् गुरुः कथयति
'तत्थ खलु इमाओ दुवे पडिवत्तीओ पण्णत्ताओ' तत्र खलु इमे द्वे प्रतिपत्ती प्रज्ञप्ते ॥ तत्र-मण्डलान्मण्डलान्तरसंक्रमणविषये खलु-इति निश्चित मिमे द्वे प्रतिपत्ती-विप्रतिपत्तीमतान्तरे प्रज्ञप्ते--कथिते । तद्यथा-'तत्थ एगे एवमाहंसु' तत्रैके एवमाहुः । तत्र-मण्डलामाणे सूरिए चारं चरइ आहिताति वएज्जा) हे भगवन आपके मत से एक मंडल से दूसरे मंडल में संक्रमण करता हुवा सूर्य किस प्रकार से गति करता कहा है सो कहिए।
कहने का भाव यह है कि विचक्षण बुद्धिमान् शिष्य कहता है कि है भगवन् ! मेरे को पूछने के बहुत से विषय है किन्तु मेरा प्रथम जो यह कथन विषय है सो आप कृपाणु सुनिये आपके मत से सदावस्थायी प्रकाशक ग्रह विशेष सूर्य एक मंडल से माने एक सो चौरासी संख्यावाले मंडलों में एक मंडल से दूसरे मंडल में संक्रमण करता हुवा माने परिभ्रमण करता करता गति करता है, माने उस मंडल में गमन करता कहा है ? सो आप कहीये। से सुशिष्य का वचन सुन करके केवलज्ञानसंपन्न भगवान उसको समझाते हवे इस प्रकार कहते हैं-हे गौतम इस विषय में (दुवे पडिवत्तीओ पण्णत्ताओ) ये दो प्रतिपत्तियां कही है माने एक मंडलसे दूसरे मंडल के संक्रमण विषय એક મંડળથી બીન મંડળમાં સંક્રમણ કરતો સૂર્ય કેવી રીતે ગતિ કરે છે? તે આપ કહો.
કહેવાનો ભાવ એ છે કે–વિચક્ષણ બુદ્ધિમાન શિષ્ય પ્રભુશ્રીને પ્રશ્ન કરતાં કહે છે કે હે ભગવન મારે આપને પૂછવાના ઘણા વિષય છે, પરંતુ અત્યારે જે આ કથન વિષય છે તે આપ કૃપાળું સાંભળો આપના મતથી સદાવસ્થાયી પ્રકાશક ગ્રહ વિશેષ સૂર્ય એક મંડળથી અર્થાત્ એકસો ચર્યાશી સંખ્યાવાળા મંડળમાં એક મંડાથી બીજા મંડળમાં સંક્રમણ કરતો અર્થાત પરિભ્રમણ કરતે સૂર્ય ગતિ કરે છે. એટલે કે તે તે મંડળમાં ગમન કરતે કહેલ છે ? તે આપ કહો. આ પ્રમાણે સુશિષ્યને પ્રશ્ન સાંભળીને કેવળજ્ઞાન સંપન્ન ભગવાન તેમને સમજાવતાં કહેવા લાગ્યા. ભગવાન કહે છે કે-હે ગૌતમ! આ विषयन समयमा (दुवे पडिवत्तीओ पण्णत्ताओ) को प्रतिपत्तीयो ४हेस छे. अर्थात् मे મંડળથી બીજા મંડળમાં સંક્રમણના સંબંધમાં વાક્યમાણ પ્રકારની બે પ્રતિપત્તી એટલે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #298

२८६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे मण्डलान्तरसंक्रमणविषये, एके-प्रथमास्तीर्थान्तरीयाः एवं वक्ष्यमाणप्रकारकं स्वमतमाहुःकथयन्ति ॥ तद्यथा___ 'ता मंडलाओ मंडलं संकममाणे संकममाणे सूरिए भेयघाएणं संकमइ' तावन्मण्डलामण्डलं संक्रामन् संक्रामन् सूर्यो भेदधातेन संक्रामति ।। प्रथमो वदति श्रूयतां तावत् मममतमित्थं मण्डलान्मण्डलम्-एकस्मान्मण्डलादपरमण्डलं संक्रामन्-संक्रमितुमिच्छन् सूर्यो भेदघातेन-गतिभेदेन-मण्डलानां न्यूनाधिकप्रमाणत्वाद् गतिविशेषेण संक्रामति-संक्रमित मिच्छति । भेदो नाम मण्डलस्य मण्डलान्तरस्य चापान्तरालं-मण्डलयोर्मध्यप्रदेशमिति यावत्, तत्र घातो नाम गमनम् । अर्थाद् विवक्षिते मण्डले सूर्येणापूरिते सति तदनन्तरमपान्तरालगमनेन द्वितीयं मण्डलं संक्रामति-संक्रम्य च तस्मिन् मण्डले चारं चरतीत्यर्थः। में वक्ष्यमाण प्रकारकी दो प्रतिपत्ती माने मतान्तर कहे गये हैं जो इस प्रकार से है (तत्थ एगे एव मासु) उन दोनों में एक इस प्रकारसे कहता है अर्थात् एक मंडल से दूसरे मंडल के संक्रमण करने के संबंध में प्रथम तीर्थान्तरीय निम्नोक्त प्रकारसे अपने मतको प्रगट करता है जो इस प्रकार से है-(ता मंडालाओ मंडलं संकममाणे संकममाणे मरीए भेयघारण संकमइ' एक मंडलसे दसरे मंडल में संक्रमण करता हवा सूर्य भेदधात से संक्रमण करता हैअर्थात् प्रथम मतवादो के कथनका भाव यह है कि इस विषय में मेरा मत सनिये-एक मंडल से दूसरे मंडल में संक्रमण करता हवा सूर्य भेदरातसे माने गतिभेद से अर्थात् मंडलों के न्यूनाधिक प्रमाण होने से गतिविशेष से गमन करता है अर्थात् संक्रमण करने की इच्छा करता है। भेदमाने एकमंडल से दूसरा मंडलका अन्तराल अर्थात् दोनों मंडलों के बीच का प्रदेश उसमें घात माने गमन अर्थात् एक मंडल सूर्य से पूरित होने पर उसके अनन्तरके अपान्तराल में गमन करके दूसरे मंडल में संक्रमण करना माने जाना'
मतान्त। ४ा छ. २ ॥ प्रमाणे छ. (तत्थ एगे एवमासु) को मे भतवादीयोमा એક આ પ્રમાણે કહે છે અર્થાત્ એક મંડળથી બીજા મંડળના સંક્રમણ કરવાના વિષયમાં પહેલે અન્યતીથિંક આ નીચે જણાવેલ પ્રકારથી પોતાના મતને પ્રગટ કરે છે. તે આ प्रभारी छ, (ता मंडलामो मंडलं संकममाणे संकममाणे सूरिए भेयघाएणं संकमइ) मे મંડળમાંથી બીજી મંડળમાં સંક્રમણ કરતો અર્થાત્ ગમન કરતે સૂર્ય ભેઘાતથી સંકમણ કરે છે. પહેલા મતવાદીના કહેવાને ભાવ એ છે કે આ વિષયમાં તે કહે છે કે એક મંડળથી બીજા મંડળમાં ગમન કરતે સૂર્ય ભેદઘાતથી એટલે કે ગતિભેદથી અર્થાત્ મંડળનું ઓછાવત્ત પ્રમાણ હોવાથી ગતિ વિશેષથી ગમન કરે છે એટલે કે સંક્રમણ કરવાની ઈચ્છા કરે છે. ભેદ એટલે એક મંડળથી બીજા મંડળનું અંતરાલ એટલે કે બન્ને મંડળની વચ્ચેનો પ્રદેશ તેમાં ઘાત એટલે ગમન અર્થાત્ એક મંડળ સૂર્યથી પૂરાય પછી તેના અન્તલના અપાતરાલમાં ગમન કરીને બીજા મંડળમાં સંક્રમણ કરવું એટલે કે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #299

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २२ द्वितीयप्राभृते द्वितीयं प्राभृतप्राभृतम् २८७ अत्रोपसंहारमाह-'एगे एव माहंमु १' एके एवमाहुः १। एके-प्रथमास्तीर्थान्तरीयाः, एवंपूर्वोक्तप्रकारकं स्वमतमाहुः-कथयन्तीति, । 'एगे पुण एवमाहंसु २' एके पुनरेवमाहुः २ । एके-द्वितीयमतवादिनस्तीर्थान्तरीयाः, पुनः-प्रथमस्य मतं श्रुत्वा एवं-वक्ष्यमाणप्रकारकं स्वमतमाहुः-कथयन्ति, तद्यथा___ता मंडलाओ मंडलं संकममाणे सूरिए कण्णकलं णिवेढेइ' तावत् मण्डलान्मण्डलं संक्रामन् सूर्यः कर्णकलं निर्वेष्टयति ॥ श्रूयतां तावद् द्वितीयस्य मतं यथा-स एवं ब्रूतेमण्डलान्मण्डलम्-एकस्मान्मण्डलादपरं मण्डलान्तरं संक्रामन्--संक्रभितुमिच्छन् सूर्यस्तदधिकृतं मण्डलं प्रथमक्षणार्ध्वमारभ्य कर्णकलं-कर्णगति निर्वेष्टयति-मुञ्चति । इत्थमत्र भावना यथा-भरतैरवतौ द्वौ सूयौँ प्रज्ञप्तौ, तत्र भरतैरवतो वा सूर्यः स्वस्व स्थाने उद्गतः सन् इस प्रकार संक्रमण करके उस मंडल में गति करता है। अब इस कथन का उपसंहार करते हुवे कहते हैं एगे एव मासु'१ प्रथम मतवादी कोई एक इस प्रकार कहता है अर्थात् प्रथम तीर्थान्तरीय इस प्रकार अपने मत के विषय में करताहै।१॥ ___ 'एगे पुण एवमाहंसु' २ कोई दूसरा एक इस प्रकार कहता है माने दूसरा मतवादी तीर्थान्तरीय प्रथमवादी के मतको सुनकरके इस वक्ष्यमाण प्रकारसे अपने मतके विषय में कहता है जो इस प्रकार से हैं-'ता मंडलाओ मंडलं संकममाणे सूरिए कण्णकलं णिवेढेइ' एक मंडल से दूसरे मंडल में संक्रमण करता हुवा सूर्य कर्णकलासे गति करता हैं । अर्थात् भगवान् कहते हैं दूसरा परमतवादी के मतको सुनो वह कहता है कि एक मंडल से दूसरे अन्य मंडल में गमन करने कि इच्छा वाला सूर्य अपने से अधिकृत मंडल को प्रथम क्षण के बाद कर्णकला का आरंभ करके छोडना है-यहां पर इस प्रकार की भावना समझनी चाहिये भरतक्षेत्रका एवं ऐरचनक्षेत्र का इसप्रकार
“यु. म. प्रभारी संभ शनणे गति ४२ छ, (एगे एवमाहंस) प्रथम તીર્થોત્તરીય આ રીતે પિતાને મત પ્રતિપાદિત કરે છે. (૧)
__ (एगे पुण एचमाहंमु) गीत २४ २१न्य मतवाही प्रमाणे छ. मेट से पहला મતવાદીના મતનું કથન સાંભળીને બીજે મતવાદી તીર્થાતરીય આ વક્ષ્યમાણ પ્રકારથી पाताना मतना समयमा ४ छ रे प्रमाणे छ.-(ता मंडलाओ मंडलं संकममाणे सूरिए कण्णकलं णिवेढेइ) मे भ४थी मी मामा संभ ४२ते। सूर्य ४४ाथी गति કરે છે, એટલે કે-ભગવાન કહે છે કે બીજા મતવાદીના મતને તમે સાંભળે તે કહે છે કે એક મંડળમાંથી બીજા મંડળમાં ગમન કરવાની ઈચ્છાવાળે સૂર્ય પોતાનાથી વ્યાપ્ત થયેલ મંડળને પ્રથમ ક્ષણ પછી કર્ણકલાને આરંભ કરીને છોડે છે, આ કથનને ભાવ આ રીતે સમજ. ભરતક્ષેત્રને અને એરવતક્ષેત્રને આ પ્રમાણે બે સૂર્યો કહેલા છે,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #300

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
अपरमण्डलगतं कर्ण - प्रथमकोटिभागरूपं लक्ष्यीकृत्या शनैः शनैरधिकृतं मण्डलं तया काचनयाsपि कलया मुञ्चन् चारं चरति, येन तस्मिन्नहोरात्रेऽतिक्रान्ते सति अपरानन्तरमण्डलस्यारम्भे वर्त्तत इति । अत्र कर्णकलमिति क्रियाविशेषणं ज्ञातव्यम् । तच्चैवं भावनीयंकर्णम्-अपरमण्डलगतप्रथमकोटिभागरूपं लक्ष्यीकृत्याधिकृतमण्डलं प्रथमक्षणादूर्द्ध क्षणे क्षणे कलयातिक्रान्तं यथा भवति तथा निर्वेष्टयति ॥ इत्थमत्र प्रतिपत्तिद्वयमुपन्यस्य यद्वस्तु तवं तदुपदर्शयति-यथा
'तत्थ जे ते एवमाहंसु, ता मंडलाओ मंडल संक्रममाणे संकममाणे भेयघाएणं संकमइ' तत्र ये एवमाहुः - तावन्मण्डलान्मण्डलं संक्रामन् संक्रामन् भेदघातेन संक्रामति ॥ तत्रमण्डलान्मण्डलान्तरगमनविषये - प्रथमास्तीर्थान्तरीया एवमनन्तरोच्यमान प्रकारकं दो सूर्य कहे हैं उनमें भारतक्षेत्र का अथवा ऐरवतक्षेत्र का सूर्य अपने अपने स्थान में उदित होकर के दूसरे मंडल का कर्ण माने प्रथम कोटि भागरूप को लक्ष करके धीरे धीरे अधिकृत मंडलको वह किसी प्रकार की कला से छोडता छोडता गति करता है जिससे उस अहोरात्र व्यतीत होने पर दूसरे अनन्तर के मंडल में प्रवर्तमान होता है । यहां पर कर्णकला शब्द क्रिया विशेषण है ऐसा समझें, इस कथन की भावना इस प्रकार से समझनी चाहिये कर्ण माने दूसरे मंडल का प्रथमकोटि भाग को लक्षकरके अधिकृतमंडल को प्रथम क्षणके बाद क्षण क्षण में कला से जिस प्रकार हो सके उस प्रकार से छोड़ता है । इस प्रकार यहां पर दो अन्य मतवादी के मत को कह करके जो वास्तविक वस्तुतत्व है उसको कहते हैं जो इस प्रकार से है - (तस्थ जे ते एवमाहंसु ता मंडलाओ मंडल संकममाणे संकममाणे भेयघारण संकमइ ) एक मंडल से दूसरे मंडल में संक्रमण करता हुवा सूर्य भेघात से माने गतिविशेषसे गमन करता है, अर्थात् एक मंडल से दूसरे मंडल में सूर्य के
२८८
તેમાં ભરતક્ષેત્રને અથવા અવત ક્ષેત્રને સૂર્ય પોતપેાતાના સ્થાનમાં ઉદ્દિત થઈને ખીજા મંડળના કણ એટલે પ્રથમ છેડાના ભાગને લક્ષ કરીને ધીરે ધીરે અધિકૃત થયેલ મડળને તે કોઇ પ્રકારની કળાથી છોડતા છેડતા ગતિ કરે છે. જેનાથી તે અહેાાત્ર પૂરીથતાં ખીજા સમીપના મંડળમાં પ્રવર્તીમાન થઇ જાય છે, અહીંયાં ક કલા શબ્દ ક્રિયાવિશેષણ છે, તેમ સમજવુ'. આ કથનની ભાવના આ રીતે સમજવી જોઇએ. કણ એટલે ખીજ સડળના પ્રથમ છેડાના ભાગને લક્ષ કરીને વ્યાપ્ત થયેલ મડળને પ્રથમ ક્ષણ પછી ક્ષણે ક્ષણે કળાથી જે પ્રમાણે થઇશકે એ પ્રકારથી છેડે છે. એ રીતે અહીયાં બે અન્ય તીથિ કાના મતને કહીને જે વાસ્તવિક વસ્તુસ્વરૂપ છે તેને ભગવાન કહે છે. જે આ પ્રમાણે છે.
( तत्थ जे ते एवमाहंसु ता मंडलाओ मंडलं संकममाणे संकममाणे भेयघाएणं संकमइ) એક મડળથી ખીજા મંડળમાં સંક્રમણુ અર્થાત્ ગમન કરતે સૂર્ય ભેદઘાતથી એટલે કે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #301

____२८९
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २२ द्वितीयप्राभृते द्वितीयं प्राभृतप्राभृतम् स्वमतमाहः-कथयन्ति यत्-मण्डलान्मण्डलम्-एकस्मान्मण्डलादपरं मण्डलान्तरं संक्रामन् संक्रामन्-तत्र तत्र गन्तुमिच्छन् भेदघातेन-गतिविशेषेण संक्रामति-तत्तन्मण्डले गच्छतीति, 'तेसी णं अयं दोसे' तस्मिन् खलु अयं दोषः । तस्मिन्-प्रथममते खलु-इति निश्चितम्, अयम्-अनन्तरोच्यमानः दोषः-दोषविशेषोऽस्ति । तद्यथा-दोषस्वरूपं कथयति-'ता जेणंतरेणं मंडलाओ मंडलं संकममाणे संकममाणे सूरिए भेयघाएणं संकमइ, एवइयं च णं अद्धं पुरओ न गच्छइ' तायद् येनान्तरेण मण्डलान्मण्डलं संक्रामन् संक्रामन् सूर्यो भेदघातेन संक्रामति एतावतीं च खलु अद्धां पुरतो न गच्छति ॥ दोषस्वरूपं तावत् श्रृयताम् , येनयावताकालेन अन्तरेण-अपान्तरालेन-येन कालविशेषान्तरेण मण्डलान्मण्डलम्-एकस्मा
मण्डलादपरमण्डलं संक्रामन् संक्रामन्-तत्र तत्र गन्तुमिच्छन् २, भेदघातेन-गतिविशेषेण संक्रामति-गन्तुमिच्छति, एतावतीम्-एतत्प्रमाणाम् अद्धां-समयरूपां पुरतो-द्वितीयमण्डले गमन करने के संबंध में जो प्रथम तीर्थान्तरीय निम्नोक्त प्रकार से अपने मतको कहता है कि एक मंडलसे तदनन्तर के दूसरे मंडल में संक्रमण करने का विचार करके भेदघात से माने गति विशेषसे उस मंडल में गमन करता है तेसी णं अयं दोसे उस प्रथम मतवादी अन्यतीथिक के कथन में इस वक्ष्यमाण प्रकारसे दोष का संभव है। वह दोष का स्वरूप कहते हैं-'ता जेणं तरेणं मंडलाओ मंडलं संकममाणे संकममाणे मूरिए भेयघाएणं संकमइ एवइयं च णं अद्धं पुरओ न गच्छइ' जो अंतरसे एकमंडल से दूसरे मंडल में गमन करता करता सूर्यभेद घातसे जाता है इस प्रकारका समय आगे नहीं है।
दोषस्वरूप दिखलाते हुवे भगवान् कहते हैं कि सुनिये जितना काल के अन्तर से एक मंडलसे दूसरे मंडलमें गतिविशेषसे गमन करने की इच्छा करता है इतने प्रमाण की समयरूप अद्धा दूसरे मंडल के परिभ्रमण में ગતિ વિશેષથી ગમન કરે છે. અર્થાત્ એક મંડળથી બીજા મંડળમાં સૂર્યના ગમન કરવાના સંબંધમાં પહેલો તીર્થાન્તરીય નીચે કહેવામાં આવેલ પ્રકારથી પિતાના મત વિષે કહે છે કે એક મંડળમાંથી તેપછીના બીજા મંડળમાં સંક્રમણ કરવાનો વિચાર ४ीने मेहधातथी मेटो गतिविशेषथी को मउगमा सूर्य मन ४२ छे. (तेसी गं अयं दोसे) २२ पडसा मतवाहीना थनमा २मा ४थ्यमान ५२थी होपने समय २डेस छ, ते दोष मतातi सूत्र।२ ४ छ-(ता जेणंतरेणं मंडलाओ मंडलं संकममाणे संकममाणे सूरिए भेयघाएणं संकमइ एवइयं च णं अद्धं पुरओ न गन्छइ) 2 तरथी से मथी બીજા મંડળમાં ગમન કરતાં કરતાં સૂર્ય ભેદઘાતથી જાય છે, તે પ્રકારનો સમય આગળ નથી.
દોષનું સ્વરૂપ બતાવતાં ભગવાન કહે છે-કે જેટલા કાળના અંતરથી એક મંડળથી બીજા મંડળમાં ગતિ વિશેષથી ગમન કરવાની ઈચ્છા કરે છે. એટલા પ્રમાણના સમય રૂપ અદ્ધા મંડળના પરિભ્રમણમાં હોતી નથી. અર્થાત્ એક મંડળમાંથી મંડળાન્તરમાં
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #302

२९०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे न गच्छति, न तावता कालेन परिभ्रमितु मीहते । अर्थात मण्डलान्मण्डलं संक्रामन् सूर्यो यावताकालेन अपान्तरालं गच्छति तावत्कालानन्तरं परिभ्रमितुमिष्टे, द्वितीयमण्डलसत्काहोरात्रमध्यात् त्रुटयति, ततो द्वितीये मण्डले परिभ्रमन् पर्यन्ते तावन्तं कालं न परिभ्रमेत् । तद्गताहोरात्रस्य परिपूर्णीभूतत्वात् । एवं सत्यपि को दोष इत्यत आह-पुरतो द्वितीयमण्डलेऽगच्छन् मण्डलकालं परिभवति । यावता कालेन मण्डलं परिपूर्ण भ्रम्यते तस्य हानिरुपजायते, तथा च सति सकलजगदविदितप्रतिनियतदिवसरात्रिपरिमाणव्याघातप्रसङ्गो भवेत् । ___ 'तेसी णं अयं दोसे' तेषां मते अयं प्रत्यक्षो दोषः पतेत् । अतएवोक्तम्-'पुरओ अगच्छमाणे मंडलकालं परिहवेइ, तेसी णं अयं दोसे' पुरतोऽगच्छन् मण्डलकालं परिभवति, तेपामयं दोषः ॥ पुरतो-द्वितीयमण्डलपर्यन्ते अगच्छन्-तन्मण्डले गमनमकुर्वन् मण्डलनहीं है। अर्थात् एक मंडल से मंडलान्तर में संक्रमण करने के इच्छुक सूर्य जितने काल में अपान्तराल में जाता है उतने काल के अनन्तर परिभ्रमण करने का इष्ट होने से दूसरे मंडल संबंधी अहोरात्र में इतना समय त्रुटित होता है माने कम हो जाता है, अतः दूसरे मंडलमें परिभ्रमण पर्यन्त में इतना काल परिभ्रमण नहीं कर सकता है करण की तद्गत अहोरात्र पूर्ण हो जाता है। ऐसा होने पर भी क्या दोष है। ऐसा कहे तो इसके लिये कहते हैं आगे दूसरे मंडल में विना गये ही मंडल परिभ्रमण काल न्यून होता है, कारणकी जितने काल में परिपूर्ण मंडलका परिभ्रमण किया जाता है उसमें हानि हो जाती है ऐसा होने पर सकल जगत् में प्रसिद्ध प्रतिनियत दिवस रात्रीके परिमाण में व्याघात का प्रसंग आजायगा 'तेसिं णं अयं दोसे' उसके कथन में यह प्रत्यक्ष दोष आजाता है अतएव कहा है कि (पुरओ अगच्छमाणे मंडलकाल परिहवेइ, तेसी णं अयं दोसे) द्वितीय मंडल पर्यन्त में विनागये સંક્રમણ કરવાની ઈચ્છાવાળો સૂર્ય જેટલા પ્રમાણના કાળમાં અપાન્તરાલમાં જાય છે. એટલા કાળની પછી પરિભ્રમણ કરવાનું ઈષ્ટ હોવાથી બીજા મંડળ સંબંધી અહોરાત્રમાં એટલે સમય ઓછા પડે છે. તેથી બીજા મંડળમાં પરિભ્રમણ પર્યતમાં એટલો કાળ પરિભ્રમણ કરતા નથી. કારણ કે તેની વ્યાપ્ત થયેલ અહેરાત્ર પૂરી થઈ જાય છે. એમ હોય તે પણ શું દોષ છે? એમ કહે તે માટે કહે છે-આગળના બીજા મંડળમાં ગયા વિના જ મંડળ પરિભ્રમણકાળ ન્યૂન થાય છે, કારણ કે જેટલા સમયમાં પૂરેપૂરા મંડળનું પરિભ્રમણ કરી શકાય છે, તેમાં ઓછા થાય છે આમ થવાથી સંપૂર્ણ જગતમાં પ્રસિદ્ધ પ્રતિનિયત દિવસરાત્રીના પરિભ્રમણમાં વ્યાઘાતને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થઈ જાય છે, (तेसिं णं अयं दोसे) तेना त २॥ ४थनमा प्रत्यक्ष होष यावी लय छे. तेथी २४ डेस छ -(पुरओ अच्छमाणे मंडलकालं परिहवेइ तेसीणं अयं दोसे) मी म सुधा ગયા વિના જ મંડળકાળ એટલે કે મંડળને ભેગકાળ ન્યૂન થઈ જાય છે. તેના કહેવામાં
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #303

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २२ द्वितीयप्राभृते द्वितीयं प्राभृतप्राभृतम् २९१ कालं-मण्डलभोगसमयं परिभवति-हापयति । तेषां मते अयं प्रत्यक्षो दोषः ॥ 'तत्थ जेते एवमाहंसु' तत्र ये एवमाहुः । तत्र-मण्डलभ्रमणभोगकालनिर्णये ये-द्वितीयास्तीर्थान्तरीयाः एवं-वक्ष्यमाणप्रकारकं स्वमतमाहः-कथयन्ति, तद्यथा-'ता मंडलाओ मंडलं संकममाणे सूरिए कण्णकलं णिवेढेइ, तेसी णं अयं विसेसे तावद मण्डलान्मण्डलं संक्रामन् सूर्यः कर्णकलं निवेष्टयति, तेषामयं विशेषः ॥ श्रूयतां तावत् तन्मतं यथा-मण्डलान्मण्डलम्एकस्मान्मण्डलात् अपरं मण्डलान्तरं संक्रामन्-संक्रमितु मिच्छन् सूर्यः सदावस्थायी तेज:पुञ्जो ग्रहविशेषः कर्णकलं-कर्णगत्या कालविशेष-कोटयैकदेशरूपं निर्वेष्टयति-मुश्चति, तेषां मते अयम्-अनन्तरोच्यमानस्वरूपो विशेषः-विशेषोगुणोऽस्ति, तमेव गुणमुद्घाटयति'ता जेणंतरेणं मंडलाओ मंडलं संकममाणे सूरिए कण्णकलं णिवेढेइ, एवइयं च णं अद्धं हि मंडल काल माने मंडल का भोगकाल न्यून कर देता है। उनके मत कथन में यह प्रत्यक्ष से दोष दिखता है।
(तत्थ जे ते एव माहंसु) मंडलके परिभ्रमण के भोगकाल निर्णय में जो दसरे तीर्थान्तरीय इस नीचे कहे जाने वाले प्रकारसे अपने मतको कहते है जैसे कि (ता मंडलाओ मंडलं संकममाणे सरिए कण्णकलं णिवेढेइ तेसि णं अयं विसेसे) एकमंडलसे दूसरे मंडल में संक्रमण करता सूर्य कर्ण कलासे छोडता है उसके कथन में यह वक्ष्यमाण प्रकार की विशिष्टता है । कहने का भाव यह है कि भगवान् कहते हैं की उस दूसरे परतोर्थिकका मतको सुनो वह कहता है कि एक मंडलसे दूसरे मंडल में गमन करने की इच्छावाला सूर्य माने सदावस्थायी तेजः पुंजरूप ग्रहविशेष कर्णकला कर्ण गति से कोटिके एकदेश रूप से मंडलको छोडता है उनके मत में इस अनन्तर कध्यमान विशेष प्रकार का गुण है जो इस प्रकार से है (ता जेणंतरेणं આ પ્રત્યક્ષ દેષ દેખાય છે.
(तत्थ जे ते एवमासु) भनी परिश्रमाना साना निय ४२वामा २ मीन તીર્થાન્તરીય આ નીચે કહેવામાં આવનારા પ્રકારથી પિતાના મતને પ્રદર્શિત કરે છે. જેમ 3-(ता मंडलाओ मडलं संकममाणे सूरिए कण्णकलं णिवेढेइ तेसिं णं अयं विसेसे) ४ મંડળમાંથી બીજા મંડળમાં સંક્રમણ કરતે સૂર્ય કર્ણકળાથી છોડે છે, એના કથનમાં આ નીચે કહેવામાં આવનાર પ્રકારની વિશેષતા છે, કહેવાને ભાવ એ છે કે–ભગવાન કહે છે કે એ બીજા પરતીથિકના મતને સાંભળે. તે બીજો મતવાદી કહે છે કે-એક મંડળથી બીજા મંડળમાં ગમન કરવાની ઈચ્છાવાળે સૂર્ય એટલે કે સદાવરથાયી તેજ પુંજરૂપ ગ્રહ વિશેષ કર્ણકળા એટલે કે કર્ણ ગતિથી છેડાના એક ભાગરૂપથી મંડળને છોડે છે, આ બીજા મતવાદીના કથનમાં આ કશ્યમાન વિશેષ પ્રકારને ગુણ છે, જે આ પ્રમાણે છે, (ता जे गतरेणं मंडलाओ मंडलं संकममाणे सूरिए कण्णकलं णिवेढेइ एवइयं च अद्धं पुरओ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #304

२९२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे पुरओ गच्छइ' तावद् येनान्तरेण मण्डलान्मण्डलं संक्रामन् सूर्यः कर्णकलं निर्वेष्टयति, एतावतीं च खलु अद्धां पुरतो गच्छति ॥ श्रूयतां तावद् गुणविशेषः येनान्तरेण-यावता कालेनापान्तरालेन, मण्डलान्मण्डलम्-एकस्मान्मण्डलाद्' अपरं मण्डलान्तरं संक्रामन्-संक्रमितु मिच्छन् सूर्यः कर्णकल्पम्-अधिकृतं मण्डलं निर्वेष्टयति-मुश्चति, एतावतीम्-इयत्प्रमाणां च खलु अद्धाम्-अनन्तरकालपरिमाणस्वरूपां पुरतो गच्छति-अग्रे याति-द्वितीयमण्डलपर्यन्तेऽपि गच्छतीति ।। अर्थात् अधिकृतं मण्डलं किल कर्णकलं निर्वेष्टितम् अतोऽपान्तरालगमनकालोऽधिकृतमण्डलसत्क एवाहोरात्रेऽन्तर्भूतस्तथा च सति द्वितीये मण्डले संक्रान्तः सन् तद्गतकालस्य मनागपि अहीनत्वात यावता कालेनापान्तरालं गम्यते तावता कालेन पुरतो गच्छति । ततः किमित्याह-'पुरतो गच्छमाणे मंडलकालं ण परिहवेइ, तेसी णं मंडलाओ मंडलं संकममाणे सरिए कण्णकलं णिवेढेइ, एवइयं च अद्धं पुरओ गच्छइ' जिस अंतर से एक मंडलसे दूसरे मंडल में संक्रमण करता हुवा सूर्य कर्ण कलासे छोडता है इतने प्रमाण की अद्धा आगे जाती है। कहने का भाव यह है कि दूसरे मत में क्या गुण है सो दिखलाते हुवे भगवान् कहते हैं किजिस अंतर से माने जितना अपान्तराल से एकमंडल से दूसरे मंडलान्तर में संक्रमण करने की इच्छावाला सूर्य कर्णकला माने स्वाधिष्ठित मंडलको छोडता है इतना प्रमाणवाली अन्तरकालपरिभ्रमणरूप अद्धा आगे जाती है माने दूसरे मंडलके पर्यन्त तक जाती है अर्थात् अधिकृत मंडल कर्णकला से छोडता है अतः अपान्तराल में जाने का काल अधिकृत मंडल में रहा हुआ अहोरात्र में अन्तर्भूत हो जाता है ऐसा होने पर दूसरे मंडल में संक्रान्त होकर उसमें रहा हुवा काल जरासा भी न्यून नहीं होता जितने कालमें अपान्तराल में गमन होता है इतना ही काल में आगे जाता है, इससे क्या होता है सो n=૪૬) જે અંતરથી એક મંડળમાંથી બીજા મંડળમાં સંક્રમણ કરતા સૂર્ય કર્ણકળાથી છેડે છે, એટલા પ્રમાણની અઢા આગળ જાય છે. કહેવાનો ભાવ એ છે કે--બીજા મતવાળાના કથનમાં શું ગુણ છે, તે બતાવતા ભગવાન કહે છે કે-જેટલા અંતરથી એટલે કે જેટલા અંતરાલથી એક મંડળથી બીજા મંડલાન્તરમાં સંકમણ કરવાની ઈચ્છાવાળે સૂર્ય કર્ણ કલા એટલે કે પોતે વ્યાપ્ત કરેલ મંડળને છેડે છે. એટલા પ્રમાણ વાળું અંતરકાળના પરિભ્રમણ રૂપ અદ્ધા આગળ જાય છે. અર્થાત બીજા મંડળના અંત સુધી જાય છે, અર્થાત્ અધિકૃત મંડળ કર્ણ કળાથી છોડે છે. તેથી અપાન્તરાલમાં જવાનો કાળ અધિકૃત મંડળમાં રહેલ અહેરાત્રમાં અતભૂત થઈ જાય છે, તેમ થવાથી બીજા મંડળમાં સંક્રાન્ત થઈને તેમાં રહેલ કાળ જરા પણ ન્યૂન થતો નથી જેટલા કાળમાં અપાન્તરાલમાં ગમન થાય છે, એટલા કાળમાં આગળ જાય છે. આનાથી શું થાય છે? તે ४ छ, (पुरओ गच्छमाणे मंडलकालं ण परिहवेइ तेसि णं अयं विसेसे) मा । सूर्य
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #305

सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० २२ द्वितीयप्राभृते द्वितीयं प्राभृतप्राभृतम् २९३ अयं विसेसे' पुरतो गच्छन् मण्डलकालं न परिभवति, तेषां खलु अयं विशेषः ॥-पुरतो गच्छन्-द्वितीयमण्डलपर्यन्ते परिभ्रमन् मण्डलकालमण्डलभोगपरिमाणं, न परिभवति-न हापयति, अर्थात् यावता कालेन प्रसिद्धेन समयेन तन्मण्डलं परिसमाप्यते तावता कालेन तन्मण्डलं परिपूर्ण समापयति, न पुनर्मनागपि मण्डलकालपरिहानिः, तेन न कश्चित् सकलजगत्प्रसिद्धप्रतिनियतदिवसरात्रिपरिमाणव्याघातप्रसङ्ग इति । एष एव तेषां-पूर्वोक्तमतवादीनां खलु इति निश्चितं विशेषः-विशेषो गुणः । तेन इदमेव मतं समीचीनम् । नेतरदित्यावेदयन्नाह-'तत्थ जे ते एवमासु-मंडलाओ मंडलं संकममाणे सूरिए कण्णकलं णिवे ढेइ, एएणं गएणं णेयव्वं, णो चेव णं इतरेणं' तत्र ये ते एवमाहुः-मण्डलान्मण्डल संक्रामन् सूर्यः कर्णकलं निवेष्टयति, एतेन नयेन ज्ञातव्यम्, न चैव खलु इतरेण ॥-तत्रकहते हैं (पुरओ गच्छमाणे मंडलकालं ण परिहवेइ तेसी णं अयं विससे)आगेजाता हुवा सूर्य मंडल कालको न्यून नहीं करता है उनके मतमें विशिष्टता है। अर्थात् दूसरे मंडल पर्यन्त में परिभ्रमण करता हुवा सूर्य मंडल के भोगपरिमाण में न्यून नहीं करता है। कहने का भाव यह है कि जितने काल में वह मंडलभ्रमण की समाप्ति होती है उतने काल में ही वह मंडल परिपूर्ण समाप्त किया जाता है, जरा भी मंडलकाल की न्यूनता नहीं होती है, अतः सकल जगत्प्रसिद्ध प्रतिनियत दिवस रात्रिके परिमाण में कोई व्याघातका प्रसंग नहीं होता। पूर्वोक्त मतवादी के मत में यही विशिष्टता है । अतः यही मत समीचीन एवं ज्ञातव्य है।
इतर मत ग्राह्य नहीं है सो दिखलाते हैं-(तत्थ जे ते एव माहंसु मंडलाओ मंडलं संकममाणे सरिए कण्णकलं णिवेढेइ, एएणं णएणं णेयवं, णो चेव णं इतरे णं) उनमें जो इस प्रकार कहते हैं कि एकमंडल से दूसरे मंडल में संक्रमण करता सूर्य कर्णकला से छोडता है इस नय से गति जाने अन्य से नहीं। कहने का भाव यह है कि मंडल के संक्रमण कि गतिकाल में मतभेद में મંડળ કાળને ન્યૂન કરતું નથી. એના મનમાં વિશેષપણું છે. અર્થાત્ બીજા મંડળ પર્યન્તમાં પરિભ્રમણ કરતો સૂર્ય મંડળના ભેગ પરિમાણને કામ કરતો નથી. કહેવાનો ભાવ એ છે કે- જેટલા કાળમાં તે મંડળ પરિભ્રમણની સમાપ્તિ થાય છે એટલા કાળમાં જ એ મંડળ પરિપૂર્ણ સમાપ્ત કરવામાં આવે છે, થેડો પણ મંડળકાળ ન્યૂન થતું નથી. તેથી સકલ જગત્મસિદ્ધિ પ્રતિનિયત રાત્રિના પરિમાણમાં કઈ પણ વ્યાઘાતને પ્રસંગ આવતો નથી. પૂર્વોક્ત બીજા મતવાદીના મતમાં આજ વિશેષતા છે, એટલે આજ મત ઉચિત मने ज्ञातव्य ५४ छ. तेना शिवायनो मत प्राडय नथी. ते तातi ४ छ, (तत्थ जे ते एक्माहंमु मंडलाओ मंडलं संकममाणे सूरिए कण्णकलं णिवेढेइ एएणं नएणं णेयवं णो चेवणं इतरेणं) तमा २॥ प्रमाणे ४ छ --मे ममाथी भी ममा सभा ७२ते। સૂર્ય કર્ણકળાથી છેડે છે, આ નયથી ગતિ જાણવી અન્ય રીતે નહીં,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #306

सूर्यप्रशप्तिसूत्रे मण्डलसंक्रमणगतिकालनियामके वैमत्ये, ये ते वादिन एवं पूर्वोक्तं मतमाहुः-कथयन्ति यत् मण्डलान्मण्डलम्-एकस्मान्मण्डलादपरं मण्डलान्तरं संक्रामन्-संक्रमितुमिच्छन् सूर्यः कर्णकलं-कोट्यैकदेशं निर्वेष्टयति-मुश्चति, अधिकृतं मण्डलं कर्णकलया हापयति, इति, यदुक्तं तत्तथ्यमिति, एतेन-पूर्वोक्तप्रतिपादितेन नयेन-अभिप्रायेणास्मन्मतेऽपि मण्डलान्मण्डलसंक्रमणं ज्ञातव्यं-बोद्धव्यम्, न चैवं खलु-इति निश्चितमितरेण-अन्येन नयेन, अर्थाद् एकस्मान्मण्डलादपरं मण्डलान्तरं संक्रमितु मिच्छन् सूर्यः कर्णकलया मण्डलान्तरं निर्वेष्टयति मुश्तीति येनोक्तमस्ति तदेव मतं समीचीन मस्मन्मतेऽपि तदेव स्वीकर्तव्यम्, तत्र दोषाभावात् । न चैवमितरेण नयेन किमपि स्वीकतु योग्यम् । तत्र दोषबाहुल्यदर्शनाच्चेति भगवतोऽभिप्रायस्य सारांशः ॥ सू० २२ ॥
॥द्वितीयस्य प्राभृतस्य द्वितीयं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ॥ जो वादी उपरोक्त प्रकार से अपना मत प्रकट करता है माने एक मंडल से दूसरे मंडलान्तर में गमन करने की इच्छावाला सूर्य कर्णकला माने कोटिके एक देश को छोडता है माने अधिकृत मंडल को कर्णकला से न्यून करता है। यह कहा है वह तथ्य है। इस प्रतिपादित नय से माने अभिप्राय से मेरे मत से भी एक मंडल से दूसरे मंडल का संक्रमण जानलेवें इससे भिन्न अन्य नय से एक मंडल से दूसरे मंडल में संक्रमण इष्ट नहीं है अर्थात् मंडल से मंडलान्तर में संक्रमण करता सूर्य कर्णकला से मंडलान्तर को छोडता है यह जो कहा है वही मत समीचीन है ऐसा मेरा मत है अतः वही स्वीकार्य है कारण की उस कथनमें लेश भी दोष नहीं है, अन्य नय माने अभिप्राय का स्वीकार योग्य नहीं है कारण की उसमें अनेक प्रकार के दोष दिखे जाते है इस प्रकार यह भगवान् के कथन का सारांश है ॥ सू० २२ ॥
दूसरे प्राभूत का दूसरा प्राभृतप्राभृत समाप्त ॥ २-२॥ કહેવાનો ભાવ એ છે કે મંડળના સંક્રમણની ગતિ કાળના મતભેદમાં જે વાદી એ ઉપરોક્ત પ્રકારથી પોતાને મત પ્રગટ કરે છે. એટલે કે એક મંડળમાંથી બીજા મંડળમાં ગમન કરવાની ઈચ્છાવાળે સૂર્ય કકળા એટલે કે છેડાના એક ભાગને છોડે છે. અર્થાત્ વ્યાપ્ત કરેલ મંડળને કર્ણ કલાથી ન્યૂન કરે છે, જે આ પ્રમાણે કહ્યું છે એ તથ્ય છે. આ પ્રતિપાદન કરેલ નથી એટલે કે અભિપ્રાયથી મારા મતથી પણ એક મંડળથી બીજા મંડળમાં સંક્રમણ ઈષ્ટ નથી. અર્થાત્ મંડળથી મંડલાન્તરમાં સંક્રમણ કરે સૂર્ય કર્ણ કળાથી મંડલાનને છોડે છે. એ પ્રમાણે જે કહ્યું છે એજ મત સમ્યફ પ્રકારનો છે. એ પ્રમાણે મારો મત છે. જેથી એજ મત સ્વીકાર્ય છે. કારણ કે એ કથનમાં લેશ પણ દોષ આવતે નથી, બીજો કઈ નય અર્થાત્ અભિપ્રાય સ્વીકારવા લાયક નથી. કારણ કે તેમાં અનેક પ્રકારના દોષે દેખાય છે. આ પ્રમાણે આ ભગવાનના કથનને સારાંશ છે. તે સૂઇ ૨૨ છે
બીજા પ્રાભૂતનું બીજુ પ્રાભૃતપ્રાભૃત સમાપ્ત છે ૨-૨ |
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #307

२९५
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम्
___ अथ द्वितीयस्य तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् ___ मूलम् -'ता केवइयं ते खेत्तं सूरिए एगमेगेणं मुहत्तेणं गच्छइ आहियाति वएजा, तत्थ खलु इमाओ चतारि पडिवत्तिओ पण्णत्ताओ, तत्थ एगे एव माहंसु १, ता छ छ जोयणसहस्साइं सूरिए एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ, एगे एवमासु १ । एगेपुण एव माहंसु-२ ता पंच पंच जोयणसहस्साई सूरिए एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ, एगे एवमाहं. सु २ । एगे पुण एवमाहंसु ३ ता चत्तारि २ जोयणसहस्साई सूरिए एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ, एगे एवमाहंसु ३ । एगे पुण एवमाहंसु ४ ता छवि पंच वि चत्तारि वि जोयणसहस्साइं सुरिए एगमेगेणं मुहत्ते णं गच्छइ, एगे एवमाहंसु ४ । तत्थ जे ते एव माहंसु-ता छ छ जोयणसहस्साई सूरिए एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ ते एव माहंसु जया णं सूरिए सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चाइ तया णं उत्तमकट्ठपत्ते उक्कोसे अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, तेसिं च णं दिवसंसि एगं जोयणसयसहस्सं अट्ठ य जोयणसहस्साई तावक्खेत्ते पण्णत्ते, ता जया णं सूरिए सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं उत्तमकट्ठपत्ता उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ, जहण्णए दुवालसमुहूत्ते दिवसे भवइ, तेसि च णं दिव. संसि बावत्तरि जोयणसहस्साइं तावक्खेत्ते पपणत्ते तया णं छ छ जोयणसहस्साइं सूरिए एगमेगेणं मुहत्तेणं गच्छइ, तत्थ जे ते एवमाहंसुता-पंच पंच जोयणसहस्साई सूरिए एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छा, ते एवमासु-ता जयाणं सूरिए सव्वभंतरं मंडलं उवसंकत्तिा चार चरइ, तहेव दिवसराइप्पमाणं तंसि च (णं तावक्खेतं णउइ जोयण सहस्साइं, ता जया णं सत्वबाहिरं मंडलं) उपसंकमित्ता चारं चरइ तया णं तं चेव राइंदियप्पमाणं तंसि च णं दिवसंसि सट्टि जोयणसहस्साइं तावक्खेत्ते पण्णत्ते, तया णं पंच पंच जोयणसहस्साइं सूरिए
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #308

२९६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ, तत्थ जे ते एवमाहंसु, ता जया णं सूरिए सव्वमंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं दिवसराई तहेव, तंसि च णं दिवसंसि बावन्तरि जोयणसहस्साइं तावकखेत्ते पण्णत्ते, ता जया णं सूरिए सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं राईदियं तव । तंसि च णं दिवसंसि अडयालीस जोयणसहस्साइं तावक्वेते, पण्णत्ते, तया णं चत्तारि चतारि जोयणसहस्लाई सूरिए एग मेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ, तत्थ जे ते एवमाहंसु छवि पंच वि चत्तारि वि जोयणसहरुलाई सूरिए एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ ते एवमाहंसुता सूरिए उग्गमणमुहुत्तंसि अत्थमणमुहुत्तंसि य सिग्धगई भवइ, तया छ छ जोयणसहस्साई एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ, मज्जिमतावक्खेत्तं समासाएमाणे समासारमाणे सूरिए मज्झिमगई भवइ, तया णं पंच पंच जोयणसहस्साई एगमेगेणं मुहुत्ते णं गच्छइ, मज्झिमं ताववखेत्तं संपत्ते सूरिए मंदगई भवइ, तया णं चत्तारि जोयणसहस्साई एगमेगेणं मुहत्तेणं गच्छइ तत्थ को हेऊत्ति वजा १, ता अयणं जंबुद्दीवे दीवे जाव परिवखेवेणं, ता जया णं सूरिए सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं दिवसराई तहेव तंसि च णं दिवसंसि एक्काणउति जोयणसहस्साइं तावक्खेत्ते पण्णत्ते, ता जया णं सूरिए सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तथा णं राईदियं तहेव, तंसि च णं दिवसंसि एगट्टिजोयणसहस्साइं तावक्खेने पण्णत्ते, तया णं छवि पंच वि चत्तारि वि जोयणसहस्साई सूरिए एगमेगेणं गच्छइ, एगे एवमाहंसु । वयं पुण एवं वयामो ता साइरेगाई पंच पंच जोयणसहस्साई सूरिए एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ, तत्थ को हेऊ ति वजा ? । ता अथण्णं जंबुद्दीवे दीवे परिक्खेवेणं ता जया णं सूरिए सव्वमंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तथा of पंच पंच जोयणसहस्साइं दोणि य एकावण्णे जोयणसए एगूणतीसंच सट्रि भागे जोयल एगमेगेणं मुहुत्ते णं गच्छइ, तया णं इहगयस्स मण
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #309

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयमाभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् २९७ स्सस्स सीतालीसाए जोयणसहस्सेहिं दोहि य तेवट्रेहिं जोयणसएहिं एकचोलाए य सट्ठिभागेहिं जोयणस्स सूरिए चक्खुप्फासं हव्वमागच्छइ, तया णं दिवसराई तहेव, से णिक्खममाणे सुरिए णवं संवच्छरं अयमाणे पढमंसि अहोरसि अभितराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चार चरइ, ता जयाणं सूरिए अभितराणंतरं मंडलं उपसंकमित्ता चार चरइ, तयाणं पंच पंच जोयणसहस्साइं दोणि य एकावंण्णे जोयणसए सीतालीसं च सद्विभागे जोयणस्स एगमेगेणं मुहत्तेणं गच्छइ, तया गं इहगयस्स मणुस्सस्त सीतालोसाए जोयणसहस्सेहिं अउणासीए य जोयणसए सत्तावण्णाए सटिभागेहिं जोयणस्स सद्विभागं च एगट्टिहा छेत्ता अउणावीसाए चुणियाभागेहिं सूरिए चक्खुप्फासं हवमागच्छइ, तया णं दिवस राई तहेव, से णिक्खममाणे सूरिए दोच्चसि अहोरतसि अभितरतच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, ता जया णं सूरिए अभितरतच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं पंच पंच जोयणसहस्साई दोणि य बावण्णे जोयणसए पंच य सटिभागे जोयणस्स एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ, तया णं इहगयस्स मणुस्सस्स सीतालीसाए जोयणसहस्सेहिं छण्णउतिए य जोयणेहिं तेत्तीसाए य सहिभागेहिं जोयणस्स सद्विभागं च एगद्विधा छेत्ता दोहिं चुणियाभागेहिं सूरिए चक्खुप्फासं हवमागच्छइ, तया णं दिवसराई तहेव । एवं खलु एएणं उवाएणं णिक्खममाणे सूरिए तयाणंतराओ तयाणंतरं मंडलाओ मंडलं संकममाणे संकममाणे अटारस अट्ठारस सहिभागे जोयणस्स एगमेगे मंडले मुहुत्तगई अभिवुड्डेमाणे अभिवुड्डेमाणे चुलसीति सातिरेगं जोयणाई पुरिसच्छायं गिवुड्डेमाणे णिवुड्डेमाणे सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, ता जया णं सूरिए सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं पंच पंच जोयणसहस्साई तिनि य पंचुत्तरे जोयण. सए पण्णरस य सट्ठिभागे जोयणस्स एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ, तया
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #310

२९८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे णं इहगयस्स मणुस्सस्स एकतीसाए जोयणेहिं अट्ठहिं एकतीसेहिं जोयणसएहिं तीसाए य सटिभागेहिं जोयणस्स सूरिए चक्खुप्फासं हवमागच्छइ, तया णं उत्तमकट्टपत्ता उकोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ, जहण्णिए दुवालसमुहत्ते दिवसे भवइ, एस पं पढमे छम्मासे एस णं पढभस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे ॥ से पविसमाणे सूरिए दोच्चं छम्मासं अयमाणे पढ़मंसि अहोरत्तसि बाहिराणतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, ता जया णं सूरिए बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं पंच पंच जोयणसहस्साई तिणि य चउरुत्तरे जोयणसए सत्तावण्णं च सट्रिभाए जोयणस्स एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ, तया णं इहगयस्स मणुस्सस्स एकतीसाए जोयणसहस्सेहिं नहि य सोलेहिं जोयणसएहिं एगणतालीसाए सद्विभागेहिं जोयणस्स सट्रिभागं च एगदिहा छेत्ता सट्रिए चुणियामागे सूरिए चक्खुप्फासं हव्वमागच्छइ, तया णं राइंदियं तहेव, से पविसमाणे सूरिए दोच्चंसि अहो. रत्तंसि बाहिरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, ता जया णं सूरिए बाहिरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं पंच पंच जोयणसहस्साई तिषिण य चउत्तरे जोयणसए ऊतालीसं च सट्रिभागे जोयणस्स एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ, तया णं इहगयस्स मणुस्सस्स एगाहिगेहिं बत्तीसाए जोयणसहस्सेहिं एकावण्णाए य सढिभागेहि जोयणस्स सटिभागं च एगद्विधा छेत्ता तेवीसाए चुणियाभागेहिं सूरिए चक्खुप्फासं हवमागच्छइ, राइंदियं तहेव एवं खलु एएणुवाएणं पविसमाणे सूरिए तयाणंतराओ तयाणंतरं मंडलाओ मंडलं संकममाणे संकममाणे अट्ठारस अट्ठारस सटिभागे जोयणस्स एगमेगे मंडले मुहत्तगई णिवुडमाणे णिवुड्डेमाणे साइरेगाई पंचासीति पंचासीति जोयणाई पुरिच्छायं अभिवुड्डेमाणे अभिवुड्डेमाणे सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ ता जया णं सूरिए सवभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #311

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् २९९ चरइ तयाणे पंच पंच जोयणसहस्साई दोविण य एकावण्णे जोयणसए अद्वतीसं च सट्ठिभागे जोयणस्स एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ, तया णं इहगयस्स मणुस्सस्स सीतालीसाए जोयणसहस्से हि दोहि य दोवट्रेहिं जोयणसएहिं एकवीसाए य सट्ठिभागेहिं जोपणस्स सूरिए चक्खुप्फासं हव्वमागच्छइ, तया णं उत्तमकट्टपत्ते उक्कोप्सए अटारप्तमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, एस शं दोच्चे छम्मासे एस णं दोच्चस्स छम्मासस्त पज्जवसाणे एस णं आइच्चे संवच्छरे एस णं आइञ्चसंवच्छरस्स पजवसाणे ॥सू० २३॥
॥बिईयं पाहुडं समत्तं ।। छाया-तावत् कियत् ते क्षेत्रं सूर्यः एकैकेन मुहूर्तेन गच्छति । आख्यात इति वदेत् । तत्र खलु इमाश्चतस्रः प्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः, तत्र एके एवमाहुः १, तावत् षट् षट् योजना सहस्राणि सूर्य एकैकेन मुहर्तन गच्छति, एके एवमाहुः १, एके पुनरेवमाहुः २-तावत् पश्च पञ्च योजनसहस्राणि सूर्य एकैकेन मुहूर्तेन गच्छति, एके एवमाहुः २, एके पुनरेवमाहुः ३,-तावच्चत्वारि चत्वारि योजनसहस्राणि सूर्य एकैकेन मुहूर्तेन गच्छति, एकेएवमाहुः ३, एके पुनरेवमाहुः ४,-पडपि पश्चापि चत्वार्यपि योजनसहस्राणि सूर्य एकैकेन मुहर्तेन गच्छति, एके एवमाहुः ४ । तत्र ये ते एवमाहुः-तावत् पट् पड् योजनसहस्राणि सूर्य एकैकेन मुहूर्तेन गच्छति-ते एवमाहुः-यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्तः उत्कर्षकोऽष्टादशमुहूत्तौ दिवसो भवति, जघन्या द्वादशमुहर्ता रात्रि भवति ॥ तस्मिंश्च खलु दिवसे एक योजनशतसहस्रम् अष्टौ च योजनसहस्राणि तापक्षेत्रं प्रज्ञप्तम्, तावद' यदा खलु सूर्यः सर्वबाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्ता उत्कर्षिका अष्टादशमुहूर्ता रात्रि भवति, जघन्यो द्वादशमुहत्तों दिवसो भवति, तस्मिंश्च खलु दिवसे द्विसप्तति ७२ योजनसहस्राणि तापक्षेत्रं प्रज्ञप्तम्, तदा खलु षट् षड् योजनसहस्राणि सूर्य एकैकेन मुहूर्तन गच्छति, तत्र ये ते एवमाहुःतावत् पञ्च पञ्च योजनसहस्राणि सूर्य एकैकेन मुहूर्तेन गच्छति,-ते एवमाहुः-तावद् यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तथैव दिवसरात्रिमाणं, तस्मिश्च खलु तापक्षेत्रं नवति योजनसहस्राणि, तावत् यदा खलु सर्वबाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु तदेव रात्रिंदिवप्रमाण, तस्मिंश्च खलु दिवसे पष्टि योजनसहस्राणि ६०००० तापक्षेत्र प्रज्ञप्तम्, तदा खलु पञ्च पञ्च योजनसहस्राणि सूर्य एकैकेन मुहर्तेन गच्छति, तत्र ये ते एवमाहुः तावत् यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चार
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #312

३००
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे चरति । तदा खलु दिवसरात्री तथैव, तस्मिंश्च खलु दिवसे द्विसप्ततिर्योजनसहस्राणि तापक्षेत्रं प्रज्ञप्तम्, तावद् यदा खलु सूर्यः सर्वबाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु रात्रि दिवं तथैव, तस्मिंश्च खलु दिवसे अष्टाचत्वारिंशतानि योजनसहस्राणि तापक्षेत्र प्रज्ञप्तम्, तदा खलु चत्वारि चत्वारि योजनसहस्राणि सूर्य एकैकेन मुहर्तन गच्छति, तत्र ये ते एवमाहुः-पडपि पश्चापि चत्वार्यपि योजनसहस्राणि सूर्य एकैकेन मुहर्तेन गच्छति, ते एवमाहुः-तावत् सूर्यः खलु उद्गमनमुहूर्ते अस्तमनमुहूर्ते च शीघ्रगतिभवति, तदा खल षट् षड योजनसहस्राणिं एकैकेन मुहूर्त्तन गच्छति, मध्यमं तापक्षेत्रं समासादयन् समासादयन् सूर्यो मध्यमगतिर्भवति, तदा खलु पञ्च पश्च योजनसहस्राणि एकैकेन मुहूर्तेन गच्छति, मध्यमं तापक्षेत्रं सम्प्राप्तः सूर्यों मन्दगतिर्भवति, तदा खलु चत्वारि योजनसहस्राणि एकैकेन मुहर्तन गच्छति, तत्र को हेतु रितिवदेत् । तारत्खलु अयं जम्बूद्वीपो द्वीपः, यावत्परिक्षेपेण, तावद् यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु दिवसरात्री तथैव, तस्मिंश्च खलु दिवसे एकनवति योजनसहस्राणि तापक्षेत्रं प्रज्ञप्तम्, तावद् यदा खलु सूर्यः सर्वबाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु रात्रिंदिवं तथैव, तस्मिश्च खलु दिवसे एकषष्टियोजनसहस्राणि तापक्षेत्रं प्रज्ञप्तम्, तदा खलु षडपि पश्चापि चत्वार्यपि योजनसहस्राणि सूर्य एकैकेन मुहर्तेन गच्छति, एके एवमाहुः । वयं पुनरेवं वदामः-तावत् सातिरेकाणि पश्च पञ्च योजनसहस्राणि सूर्यः एकैकेन मुहर्तन गच्छति, तत्र को हेतुरितिवदेत् । तावदयं खलु जम्बूद्वीपो द्वीपः परिक्षेपेण, तावद् यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु पञ्च पञ्च योजनसहस्राणि द्वे चैकपश्चाशद् योजनशते एकोनत्रिंशतं च पष्टिभागान् योजनस्य ५२५१ एकैकेन मुहूर्तेन गच्छति, तदा खलु इहगतस्य मनुष्यस्य सप्तचत्वारिंशता योजनसहरी भ्यां त्रिषष्टाभ्यां योजनशताभ्या मेकविंशत्या च षष्टिभागै योजनस्य ४७२६३३. सूर्यश्चक्षुः स्पर्श शीघ्रमागच्छति, तदा खलु दिवसो रात्रिश्च तथैव, स निष्क्रामन् सूर्यों नवं संवत्सरमयनः प्रथमे अहोरात्रे अभ्यन्तरानन्तर मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, यावत् यदा खलु सूर्यः अभ्यन्तरानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु पश्च योजनसहस्राणि द्वे च एकपञ्चाशद योजनशते सप्तचत्वारिंशता च षष्टिभागै योजनस्य ५२५१४ एकैकेन मुहर्तेन गच्छति, तदा खलु इहगतस्य मनुष्यस्य सप्तचत्वारिंशता योजनसहनै रेकोनाशीतं योजनशतं सप्तपञ्चाशता पष्टिभागै योजनस्य षष्टिभागांश्चैकषष्टिधा छित्वा एकोनविंशत्या चूर्णिकाभागैः सूर्यश्चक्षुः स्पर्श शीघ्रमागच्छति, तदा खल दिवसरात्री तथैव, स निष्क्रामन् सूर्यों द्वितीयेऽहोरात्रे अभ्यन्तरं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तत्र यदा खलु सूर्यः अभ्यन्तरं तृतीय मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु पश्च योजनसहस्राणि, द्वे च द्विपञ्चाशता योजनशते पञ्च च षष्टिभागा योजनस्य ५२५२३ एकैकेन मुहुर्तेन गच्छति, तदा खलु इहगतस्य मनुप्यस्य सप्तचत्वारिंशता योजनसहौः षण्णवत्या च योजनैः त्रयस्त्रिंशता च षष्टिभागै योजनस्य
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #313

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् ३०१ चैकपष्टिधा छित्वा द्वाभ्यां चूर्णिकाभागाभ्याम् ४७०९६४, १ सूर्यश्चक्षुः स्पर्श शीघमागच्छति, तदा खलु दिवसरात्री तथैव, एवं खलु एतेनोपायेन निष्क्रामन् सूर्यस्तस्मादनन्तरात्तदनन्तरं मण्डलान्मण्डलं संक्रामन् संक्रामन् अष्टादश अष्टादश षष्टिभागान् योजनस्य एकै कस्मिन् मण्डले मुहूर्तगतिम् अभिवर्द्धयन् अभिवर्द्धयन् चतुरशीति सातिरेकं योजनानि पुरुषच्छाय निर्वर्द्धयन् निवर्तयन् सर्वबाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तावत् यदा खलु सूर्यः सर्ववाद्यं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु पञ्च योजनसहस्राणि त्रीणि च पश्चोत्तराणि योजनशतानि पञ्चदश च षष्टिभागान् योजनस्य ५३०५० एकैकमुहर्तेन गच्छति, तदा खलु इहगतस्य मनुष्यस्य एकत्रिंशता योजनसहौः 'अष्टभिरेकत्रिंशता योजनशते स्त्रिंशता च षष्टिभागै योजनस्य ३१८३१. सूर्यश्चक्षुः स्पशे शीघ्रमागच्छति, तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्ता उत्कर्षिका अष्टादशमुहूर्त्ता रात्रि भवति, जघन्यो द्वादशमुहूत्तों दिवसो भवति, एष खलु प्रथमे षण्मासे, एष खलु प्रथमस्य षण्मासस्य पर्यवसानः, स प्रविशन् सूर्यों द्वितीयं षण्मासम् अयन् प्रथमेऽहोरात्रे बाह्यानन्तरं मण्डलं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तावत् यदा खलु सूर्यों बाह्यानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु पञ्च पञ्च योजनसहस्राणि त्रीणि च चतुरुत्तराणि योजनशतानि सप्तपञ्चाशतं च पष्टिभागान् योजनस्य ५३०४ एकैकेन मुहूर्तेन गच्छति, तदा खलु इहगतस्य मनुष्यस्य एकत्रिंशता योजनसहनै नेवभिश्च पोडशयोजनशते रेकोनचत्वारिंशता पष्टिभागै योजनस्य षष्टिभागं च ३१९१६. एकपष्टिधा छित्वा पष्टिश्चुर्णिका भागान् सूर्यश्चक्षुः स्पर्श शीघ्रमागच्छति, तदा खलु रात्रिंदिवं तथैव । स प्रविशन् सूर्यों द्वितीयेऽहोरात्रे बाह्य तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु पञ्च पञ्च योजनसहस्राणि त्रीणि चतुरुत्तराणि योजनशतानि ऊनचत्वारिंशतं च षष्टिभागान् योजनस्य ५३०४० एकैकेन मुहूर्तेन गच्छति, तदा खलु इह गतस्य मनुष्यस्य एकाधिकै त्रिंशता योजनसहनैः एकपञ्चाशता च षष्टिर्भागे योजनस्य ३२१२७९५ षष्टिभागं च एकषष्टिधा छित्वा त्रयोविंशत्या चूर्णिकाभागैः सूर्यश्चक्षुः स्पर्श शीघ्रमागच्छति, रात्रि दिवं तथैव, एवं खलु एतेनोपायेन प्रविशन् सूर्यस्तस्मादनन्तरात तस्मादनन्तरं मण्डलामण्डलं संक्रामन् संक्रामन् अष्टादश अष्टादश षष्टिभागान् योजनस्य एकैकस्मिन् मण्डले मुहर्तगतिं निर्वर्द्धयन् निर्वर्द्धयन् सातिरेकाणि पश्चाशीतिः पञ्चाशीति योजनानि पुरुषच्छायाम् अभिवर्तयन् अभिवर्तयन् सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तावत् यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु पश्च पश्च योजनसहस्राणि द्वे एकपञ्चाशतं योजनशते अष्टात्रिंशतं षष्टिभागान् योजनस्य ५२५१४ एकैकेन मुहूर्तेन गच्छति, तदा खलु इहगतस्य मनुष्यस्य सप्तचत्वारिंशता योजनसहौ भ्यां च द्विषष्टाभ्यां योजनशताभ्याम् एकविंशत्या च पष्टिभागै योजनस्य ४७२६२ सूर्यश्चक्षुः स्पर्श शीघ्रमागच्छति, तदा खलु उत्तमकाष्ठा प्राप्तः उत्कर्षक: अष्टादशमुहूत्तौ दिवसो भवति, जघन्या द्वादशमुहूर्ता रात्रि भवति, एष खलु द्वितीयः षण्मासः
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #314

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
३०२ एतत् खलु द्वितीयस्य षण्मासस्य पर्यवसानम्, एष खलु आदित्यः संवत्सरः, एतत् खलु आदित्यस्य संवत्सरस्य पर्यवसानम् ॥ सू० २३॥
॥ द्वितीयं प्राभृतं समाप्तम् ॥ टीका-विंशति प्राभृतेषु द्वितीयं प्राभृतं सम्प्रति प्रचलति, तत्र त्रीणि प्राभृतप्राभृतानि सन्ति, तेषु प्राभृतप्राभृतद्वयं व्याख्यातमिदानीं तृतीयमुच्यते-'णिक्खममाणे सिग्धगई पविसंते मंदगई इय-चुलसीइसयं पुरिसाणं, तेचिं च पडिवत्तीओ' मण्डले मण्डले गतिर्वक्तव्येति तद्विषयकं प्रश्न सूत्रं कथयति-ता-केवइयं ते खेत सूरिए एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ आहिताति वएज्जा' तावत् कियत् ते क्षेत्रं सूर्यः एकैकेन मुहूर्तेन गच्छति आख्यात इति वदेत्, तावत्-अन्यप्रभूतं प्रष्टव्यमस्ति, किन्तु सम्प्रति-इदमेव पृच्छामि तावत्, कियत्-कियन्मात्रं क्षेत्रं स्थानं, सूर्यः-सदावस्थायी प्रकाशकग्रहः ते-तव मते-एकैकेन मुहूर्तेन गच्छन्नाख्यातः-कथितस्त्वया भगवन्निति वदेत्-कथयेत्, एवमुक्ते शिष्ये भगवान् तावदेतद्विपय परतीथिकानां प्रतिपत्ति
तीसरे प्राभृतप्राभृत का प्रारंभ टीकार्थ-वीस प्राभृतों में दूसरा प्राभृत चलरहा है, यह दूसरे प्राभृत में तीन प्राभृतप्राभृत है उनमें दो प्राभृतप्राभूत कहे गये हैं अब तीसरा प्राभृतप्राभृत कहा जाता है-(णिक्खममाणे सिग्घइ पविसंते मंदगइ य चुलसीइसयं पुरिसाणं तेसिं च पडिवत्तीओ) प्रतिमंडल में गति के विषय में प्रश्नसूत्र कहते हैं(ता केवइयं खेत्तं सूरिए एगमेगेणं मुहुत्तण गच्छइ आहिताति वएजा) हे भगवन् कितने क्षेत्रको सूर्य एकएक मुहूर्त में जाता हुवा कहा है सो कहिये । गौतमस्वामी कहते हैं कि हे भगवन् अन्य बहुत सा विषय प्रष्टव्य है परंतु अभी यही पूछता हूं कि आपके मत से कितना प्रमाण क्षेत्र को प्रकाशक गृह सूर्य एकएक मुहूर्त में गति करता कहा है ? इस प्रकार शिष्य गौतमस्वामी के पूछने पर भगवान् इस विषय के संबंधों परतीर्थिकों के मिथ्याभाव के
બીજા પ્રાભૃતનું ત્રીજું પ્રાકૃત પ્રાભૂત ટીકાર્થ –વસ પ્રાભૃતમાં આ બીજુ પ્રાભૃત ચાલી રહેલ છે. આ બીજા પ્રાકૃતમાં ત્રણ પ્રાભૃતપ્રાભૃત છે, તે પૈકી બે પ્રાભૃતપ્રાભૃત કહેવાઈ ગયા છે. હવે આ બીજા પ્રાભૃતનું श्री प्राभूतप्रामृत ४ामां आवे छे, (णिक्खममाणे सिग्घगई पविसंते मंदगई चुलसीइ. सयं पुरिसाण तेसिं च पडिवत्तीओ) प्रत्ये भउमा तिना समयमा प्रश्न सूत्र ४ छे, (ता केवइयं खेत्तं सूरिए एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ आहिताति वएज्जा) के भगवन् । ક્ષેત્રમાં સૂર્ય એક એક મુહૂર્તમાં ગમન કરતે કહેલ છે ? તે કહો શ્રી ગૌતમસ્વામી કહે છે કે- હે ભગવન બીજા ઘણુ વિષયના સંબંધમાં પૂછવાનું છે પણ અત્યારે એ જ પૂછું છું કે-હે ભગવન આપના મતથી કેટલા પ્રમાણવાળા ક્ષેત્રમાં પ્રકાશક ગ્રહ સૂર્ય એક એક મુહૂર્તમાં ગતિ કરે છે? આ પ્રમાણે સુશિષ્ય એવા શ્રી ગૌતમસ્વામીના પૂછવાથી ભગવાન
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #315

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् मिथ्याभावोदर्शनाय च प्रथमत स्ता एव परप्रतिपत्तीरुपदर्शयति-तत्थ खलु इमाओ चत्तारि पडिवत्तिओ पण्णताओ' तत्र खलु इमाश्चतस्रः प्रतिपत्तयः॥ हे गौतम ! तत्रैकमुहूर्तगतिपरिमाणविषये खल-इति निश्चितम्, इमा:-वक्ष्यमाणस्वरूपाश्चतस्रः प्रतिपत्तयः-पर• मतरूपा विप्रतिपत्तयः मन्तव्यरूपाः प्रज्ञप्ता:-कथिताः, तद्यथा-'तत्थ एगे एवमासु १' तत्रैके एवमाहुः ॥ तत्र-तेषां चतुर्णा परमतवादिनां मध्ये एके-प्रथमास्तीर्थान्तरीयाः, एवंवक्ष्यमाणप्रकारकं स्वमतमाहुः कथयन्ति ॥ तद्यथा-'ता छ छ जोयणसहस्साई सूरिए एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छद' तावत् पटू षड्योजनसहस्राणि सूर्य एकैकेन मुहर्तन गच्छति ॥ श्रृयतां तावत् प्रथमस्य मतं, हे गौतम ! तन्मते-परिभ्रमन् सूर्यों षट् पइयोजनसहस्राणि ६ सहस्रयोजनानि, एकैकेन मुहर्तन गच्छति-परिभ्रमति, इति, 'एगे एवमासु १' एके एवमाहुः॥ एके-प्रथमाः, एवं-पूर्वोक्तप्रकारकं स्वमतमाहु:-कथयन्ति ॥ एगे पुण एवमासु २' उपदर्शनरूप प्रतिपत्तियां दिखलाते हुवे कहते है-(तत्थ खलु इमाओ चत्तारि पडिवत्तिओ पण्णत्ताओ) इस विषय के संबंध में चार प्रतिपत्तियां कही गई है । भगवान् कहते हैं हे गौतम ! इस मुहूर्तगति परिमाण के विषय में ये वक्ष्यमाण स्वरूपवाली चार प्रतिपत्तियां माने परमत की मान्यतारूप मतान्तर कहि गई है । यह इस प्रकारसे हैं-(तत्थ एगे एव माहंसु) १ उन चार परमतवादियों में प्रथम तीर्थान्तरीय इस कथ्यमान प्रकार से अपना मत कहते हैं जो इस प्रकार से हैं-(ता छ छ जोयणसहस्साई सूरिए एगमेगेणं मुहत्तेणं गच्छइ) छह छह हजार योजन सूर्य एकएक मुहूर्त में गमन करता है। अर्थात् पहला अन्य मतावलम्बी के मतको सुनो-हे गौतम ! उसके मतसे परिभ्रमण करता हुवा सूर्य छह छह हजार योजन एक एक मुहूर्त में परिभ्रमण करता है(एगे एव मासु) प्रथम तीर्थान्तरीय पूर्वोक्त प्रकार से स्वमत का कथन करता है। આ વિષયના સંબંધમાં પરતીથિકના મિથ્યાભાના ઉપદર્શન રૂપ પ્રતિપત્તિને બતાવતાં ४ छ-(तत्थ खलु इमाओ चत्तारि पडिवत्तिओ) - विषयन! समा या२ प्रतिपत्तियो કહેવામાં આવેલ છે. ભગવાન શ્રી ગૌતમસ્વામીને તેમના પ્રશ્નને ઉત્તર આપતાં કહે છે કે-હે ગૌતમ! આ મુહુર્ત ગતિ પરિમાણના સંબંધમાં આ કહેવામાં આવનાર સ્વરૂપવાળી ચાર પ્રત્તિપત્તિ એટલે કે પરમતવાદીની માન્યતા રૂપ મતાન્તરો કહેલ છે. તે આ प्रमाणे छे.-(तत्थ एगे एवमाहंस) १ मे या२ ५२मतवाहियामा पसेतीर्थान्तरीय मा पक्ष्यमा प्राथा पोतानो मत विछ. प्रमाणे छे-(ता छ छ जोयणसहस्साई सूरिए एगमेगे णं मुहुत्तेणं गच्छइ) सूर्य से ये भुतभा ७ ७ ७१२ योनम गमन કરે છે. અર્થાત્ પહેલા અન્ય મતવાદિને મત સાંભળ હે ગૌતમ! એ પહેલા તીર્થાન્તરીયના મતથી પરિભ્રમણ કરતો સૂર્ય એક એક મુહૂર્તમાં છ છ હજાર જન પરિભ્રમણ કરે छ. (एगे एवमाहंसु) पाहतो तीतरीय पूर्वरित प्रारथी पाताना भतनु समान २ छ. ॥१॥
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #316

३०४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे एके पुनरेवमाहुः २ ॥ एके-द्वितीयास्तीर्थान्तरीया एवं-वक्ष्यमाणस्वरूपं स्वमतमाहुःकथयन्ति । यथा-'ता पंच पंच जोयणसहस्साई सूरिए एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ' तावत् पञ्च पञ्चयोजनसहस्राणि सूर्यः एकैकेन मुहर्तेन गच्छति ॥ तावत्-द्वितीयस्य मतं श्रूयता तावत् परिभ्रमन् सूर्यः पञ्च पञ्चयोजनसहस्राणि-पञ्चपञ्चाशतसहस्रयोजनानि एकैकेन मुहर्नेन-प्रतिमुहर्तगत्या गच्छति ॥ 'एगे एवमासु २' एके एवमाहुः २॥ एके-द्वितीया स्तीर्थान्तरीयाः, एवं-पूर्वोक्तप्रकारकं स्वमतमाहुः कथयन्तीति शेषः। 'एगे पुण एवमाहंसु ३' एके पुनरेवमाहुः॥ एके-तृतीयमतवादिन आचार्याः एवं-वक्ष्यमाणप्रकारकं स्वमतमाहुःकथयन्ति । तद्यथा-'ता चत्तारि चत्तारि जोयणसहस्साई सूरिए एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ' तावत् चत्वारि चत्वारि योजनसहस्राणि सूर्य एकैकेन मुहर्तन गच्छति ॥ तावत्-चतुर्थस्य मतमित्थं तावत्-स्वकक्षायां परिभ्रमन् सूर्यश्चत्वारि चत्वारि योजनसहस्राणि-४ सहस्रयोजनानि एकैकेन मुहूर्तेन-प्रतिमुहूर्तगत्या गच्छति-प्ररिभ्रमतीति तृतीयस्य मतम् ।। 'एगे
(एगे पुणएवमासु) २ दूसरा कोई एक निम्नोक्त प्रकार से अपने मत को कहते हैं, जो इस प्रकार से है (ता पंच पंच जोयणसहस्साई सूरिए एग मेगेणं मुहत्तणं गच्छइ) पांच पांच हजार योजन सूर्य एक एक मुहूर्त में गमन करता है अर्थात् दूसरा परमतवादी कहता है कि परिभ्रमण करता हुवा सूर्य प्रतिमंडल में पांच पांच हजार योजन एक एक मुहूर्त में गमन करता है। (एगे एवमासु) २ कोई एक दूसरा परमतवादी पूर्वोक्त प्रकार से कहता है। २
(एगे पुण एवमाहंसु) ३ तीसरा मतवादी परतीर्थिक इस निम्न निर्दिष्ट प्रकार से स्वमत को प्रगट करता है, जैसे कि (ता चत्तारि चत्तारि जोयणसहस्साई सूरिए एगमेगेणं मुहत्तेणं गच्छइ) चार चार हजार योजन सूर्य एक एक मुहूर्तमें जाता है। अर्थात् चौथा मतवादी कहता है कि स्वस्व कक्षामें भ्रमण करता सूर्य ४ चार चार हजार योजन एक एक मुहूर्तमें अर्थात् प्रति
(एगे पुण एव-माहंसु) मीत नीचे विस २थी पाताना भतना समयमा ४ छ, २ ॥ प्रमाणे छे. (ता पंच पच जोयणसहस्साई सूरिए एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ) पांय पाय ॥२ येन सूर्य २४ मे मुहूत भां मन ४२ छ, अर्थात् બીજે અન્યતીર્થિક કહે છે-કે પરિભ્રમણ કરે તે સૂર્ય દરેક મંડળમાં પાંચ પાંચ હજાર योशन मे मुड़त भी गमन ४२ छ. (एगे एवमासु) असे गीले ५२मतवाही આ પૂર્વોક્ત પ્રકારથી કહે છે. કેરા
(एगे पुण एवमाहंसु) 3 त्रीले ५२मतवादी मानीयास पाताना मतना विषयमा हे छे. भ3-(ता चत्तारि चत्तारि जोयणसहस्साई सूरिए एगमेगेणं मुहुत्तेणं જરછડુ) ચાર ચાર હજાર જન સૂર્ય એક એક એક મુહૂર્તમાં જાય છે. અર્થાત્ ત્રીજો મતવાદી કહે છે કે–પિતપતાની કક્ષામાં ભ્રમણ કરતે સૂર્ય ચાર ચાર હજાર એજન
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #317

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयमाभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् ३०५ एवमासु ३' एके एवमाहुः ३ ॥ एके-तृतीयमतवादिन एवं-पूर्वोक्तप्रकारकं स्वमतमाहुः ॥
__ 'एगे पुण एवमासु ४' एके पुनरेवमाहुः ४॥ एके-चतुर्थमतवादिन स्तीर्थान्तरीयाः, पुन:-त्रयाणां मतं श्रुत्वा एवं-वक्ष्यमाणस्वरूपं स्वमतमाहुः-कथयन्ति, तद्यथा तन्मतम्-'ता छवि पंच वि चत्तारि वि जोयणसहस्साई सूरिए एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छह' तावत् पडपि पश्चापि चत्वार्यपि योजनसहस्राणि सूर्यः एकैकेन मुहूर्तेन गच्छति ॥ तावत्चतुर्थस्य मतं श्रूयतां तावत, षडपि पश्चापि चत्वार्यपि ६-५-४ पृथक् २ सहस्रयोजनानीत्यर्थः एकैकेन मुहर्तन-प्रतिमुहर्तगत्या सूर्यों गच्छति-इत्थंभूतया मध्यमगत्या प्रतिमण्डलं परिभ्रमतीति चतस्रोऽपि प्रतिपत्ती:-चतु) मतवादिनां मतान्तराणि संक्षेपत उपदर्य सम्प्रति एतासां प्रतिपत्तीनां यथाक्रमं भावनिका रूपामाह-'तत्थ जे ते एवमासु ता छ छ जोयणमुहूर्त में भ्रमण करता है (एगे एवमासु) इस प्रकार तीसरे मतवादी पूर्वोक्त प्रकार से अपना मत प्रदर्शित करता है ॥३॥
(एगे पुण एवमाहंसु) ४ कोई एक चौथा भतवादी तीनों परतीर्थिकों के मतको सुनकर वक्ष्यमाण प्रकार से अपना मत प्रगट करता हैं उसका मत इस प्रकार से है (तत्थ छवि पंचवि चत्तारि वि जोयणसहस्साइं सरिए एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ) चतुर्थ मतवादी तीर्थान्तरीय के मतसे तो छ, पांच या चार हजार योजन सूर्य एक एक मुहूर्त में गमन करता है अर्थात् चतुर्थ मतवादी कहता है कि ६ छ, ५ पांच, ४ चार हजार योजन एक एक मुहूर्त में सूर्य गमन करता है इस प्रकार की मध्यम गति से सूर्य प्रतिमंडल में परिभ्रमण करता है ऐसा चतुर्थ मतवादी का कथन है
पूर्वोक्त प्रकार से चारों मतवादीयों के मतान्तर को संक्षेप से दिखलाकर अब इन प्रतिपत्तियों की भावनिका कहते हैं-- से मे भुतभा अर्थात् प्रत्ये मुडूत मा श्रम ४२ छ. (एगे एवमाहंसु) मा प्रमाणे ત્રીજે મતવાદી પિતાને મત પ્રદર્શિત કરે છે. ૩
(एगे पुण एवमासु) ४ मे योथो मतवाही तो पता आना मतने सलमान पक्ष्यमा प्राथी पोताना मत विद छे. तेनो मताप्रमाणे छ.-'तत्थ छवि पंच वि चत्तारि वि जोयणसहस्साई सूरिए एगमेगेणं मुहृत्तेणं गच्छई' योथे। तीर्था-तरीय ता छ, પાંચ, અથવા ચાર, હજાર યોજન સૂર્ય એક એક મુહૂર્તમાં ગમન કરે છે. અર્થાત્ ચોથો મતવાદી કહે છે કે-છ પાંચ ચાર હજાર યોજન એક એક મુહૂર્તમાં સૂર્ય ગમન કરે છે. આ પ્રકારની મધ્યમ ગતિથી સૂર્ય પ્રત્યેક મંડળમાં પરિભ્રમણ કરે છે. આ રીતનું ચોથા મતવાદી નું કથન છે. પાકા
પૂર્વોક્ત પ્રકારથી ચારે મતવાદિના મતાન્તરે ને સંક્ષેપથી બતાવીને હવે આ પ્રતિपत्तियानी भापनि ४ छ-'तत्थ जे ते एवमासु ता छ छ जोयणसहस्साई सूरिए एगमे
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #318

३०६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे सहस्साइं सरिए एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ ते एवमाहंसु' तत्र ये ते एवमाहुः-तावत् षट् षट्योजनसहस्राणि सूर्य एकैकेन मुहूर्तेन गच्छति-ते एवमाहुः । तत्र-मुहूर्तसञ्चरणविषये ये ते वादिन एवमनन्तरोच्यमानस्वरूप स्वमतमाहुयंत-षटू पट्योजनसहस्राणि ६ सहस्रयोजनानि सूर्य एकैकेन मुहर्तन-प्रतिमुहूर्सगत्या गच्छति-व्रजतीति ते एवमाहुः-वक्ष्यमाणप्रकारमाहुस्तद्यथा-'जया णं सूरिए सव्वब्भंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं उत्तमकट्टपत्ते उकोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवई' यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु उत्तमकाष्ठा प्राप्तः उत्कर्षकः अष्टादशमुहूतों दिवसो भवति, जघन्या द्वादशमुहूर्ता रात्रिभवति ॥ अनन्तरोक्तमतस्य सारांश इत्थमेव यत् यदा-यस्मिन् समये खलु-इति निश्चितं सूर्यः-सदावस्थायी प्रकाशकग्रहः चतुरशीत्यधिकशतमण्डलेषु यदा सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य-तन्मण्डलमादाय चारं चरति
(तत्थ जेते एवमासु ता छ छ जोयणसहस्साई सूरिए एगमेगेणं मुहत्तेणं गच्छइ ते एव माहंमु) इन चारों में जो ऐसा कहते हैं कि छ छ हजार योजन सूर्य एकएक मुहर्त में जाता है उनका अभिप्राय इस प्रकार से है-मुहूर्त के संचरण विषय में जो वादी अनन्तर कथ्यमान प्रकार से स्वमत को कहते है कि छह छह ६ हजार योजन सूर्य एक एक मुहूर्त में माने प्रतिमुहूर्त में जाता है वह इस प्रकार कहता है (जया णं सरिए सवभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं उत्तमकट्टपत्ते उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ) जब सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल में जाकर गमन करता है तब उत्तमकाष्ठा प्राप्त उत्कर्षक अठारह मुहर्त का दिवस होता है एवं जघन्या बारह मुहर्त की रात्री होती है । इस कथन का सारांश यही है कि जिस समय सदावस्थायी प्रकाशक ग्रह विशेष मूर्य एकसो चौरासी मंडलों में से जब सर्वाभ्यन्तरमंडल में उपसंक्रमण करके माने जाकर के गति गेण मुहुत्तेणं गच्छइ ते एवमासु' ! प्यारे भतीयोभा मा प्रमाणे ४ छे 3-छ, छ હજાર જન સૂર્ય એક એક મુહૂર્તમાં જાય છે, તેમના કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે-મુહૂતમાં સંચરણ ના સંબંધમાં જે વાદી હવે પછી કહેવામાં આવનાર પ્રકારથી સ્વમત ને કહે છે કે-છ, છ હજાર જન સૂર્ય એક એક મુહૂર્તમાં અર્થાત્ દરેક મુહૂર્તમાં જાય छ. ते 4 प्रमाणे -'जया गं सूरिए सबभंतरं मंडलं उपसंकमित्ता चारं चरइ तया णं उत्तमकदूपत्त उकोसए अद्वारसमुहुत्ते दिवसे भवइ जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ' જ્યારે સૂર્યસર્વાભ્યન્તર મંડળમાં જઈને ગમન કરે છે ત્યારે ઉત્તમકાષ્ઠા પ્રાપ્ત ઉત્કર્ષક અઢારમુ દિવસ હોય છે અને જઘન્યા બારમુહૂર્તની રાત્રી હોય છે, આ કથનને સારાંશ આ છે કે જ્યારે સદાવસ્થાયી પ્રકાશકગ્રહ વિશેષ સૂર્ય એક ચર્યાશી મંડળમાં સભ્યન્તર મંડળમાંથી ઉપસંક્રમણકરીને અર્થાત જઈને ગતિ કરે છે. એટલે કે એ મંડ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞમિ સૂત્ર: ૧

Page #319

सूर्यशसिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् ३०७ तन्मण्डले यदा भ्रमति, तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्तो भवति-उत्तरदिगन्तगतो भवति-मिथुनान्तगतो भवति, तेन उत्कर्षक:-परमाधिकः, अष्टादशमुहर्त्तः, घटिकाद्वयं मुहर्त इति परिभाषया षट्त्रिंशद्घटिकात्मको दिवसो भवति, जघन्या-सर्वाल्पिका द्वादशमुहूर्तात्मिकाचतुर्विंशति घटिकातुल्या रात्रि भवति । 'तेसिं च णं दिवसंसि एग जोयणसयसहस्सं अट्टय जोयणसहस्साई तावक्खेत्ते पण्णत्ते' तस्मिंश्च खलु दिवसे एकं योजनशतसहस्रम् अष्टौ च योजनसहस्राणि तापक्षेत्रं प्रज्ञप्तम् ॥ तस्मिन्-सर्वाभ्यन्तरमण्डलसश्चरणसमये दिवसेतन्मण्डलसञ्चरणदिवसे खलु-इति निश्चितम् एकं योजनशतसहस्र मष्टौ च योजनसहस्राणि १०८०० एतन्मितं तापक्षेत्रं-प्रकाशक्षेत्रं प्रज्ञप्तं-कथितं वर्तते । यथाऽत्रभावना प्रोच्यतेसर्वाभ्यन्तरमण्डलसञ्चरणकाले उदयमानः सूर्यों दिवसस्यान यावन्मानं क्षेत्र व्याप्नोति तावति क्षेत्रे व्यवस्थित चक्षुर्गोचरमायाति, तत एतावत् किल पुरतस्तापक्षेत्रं, यावच्च पुरतकरता है अर्थात् उस मंडल में भ्रमण करता है तब उत्तमकाष्ठा प्राप्त होता है माने उत्तरदिशान्त में जाता है अर्थात मिथुनसंक्रान्ति के अन्त गत होता है अतःउत्कर्षक माने परमाधिक अठारहमुहर्त का (दो घटिका का एक मुहत) इस परिभाषा से छत्तीस घटिका प्रमाणवाला दिवस होता है तथा जघन्या नाम सबसे अल्प चोवीसघडि तुल्य बारह मुहूर्त की रात्रि होती है (तेसिं च ण दिवसंसि एगं जोयणसयसहस्सं अट्ठ य जोयणसयस्साई तावक्खेत्ते पण्णत्ते) उन दिनमें एक लाख आठ हजार योजन प्रमाण तापक्षेत्र कहा है। कहने का भाव यह है कि सर्वाभ्यन्तर मंडल के संचरण दिन में एक सो हजार एवं आठ हजार योजन का तापक्षेत्र माने प्रकाश क्षेत्र कहा गया है-इस कथन की भावना इस प्रकार से है सर्वाभ्यन्तरमंडल के संचरण समय में उदयमान सूर्य दिन के अर्द्धभागमें जितने प्रमाणक्षेत्रमें व्याप्त होता है उतने प्रमाणवाले क्षेत्रमें व्यवस्थित होकर दृष्टिगोचर होता है, उतने प्रमाणवाला आगे तापक्षेत्र माने ળમાં પરિભ્રમણ કરે છે ત્યારે તે ઉત્તમકાષ્ઠા પ્રાપ્ત થાય છે. એટલે કે ઉત્તર દિશામાં જાય છે. અર્થાત્ મિથુન સંક્રાન્તિના અંતમાં હોય છે. અતઃ ઉત્કર્ષક અઢારમુહૂર્તને દિવસ હોય છે. બે ઘડિનું એક મુહૂર્ત આ પરિભાષાથી છત્રીસઘહિના પ્રમાણ વાળો દિવસ હોય છે. તથા જઘન્યા અર્થાત્ સૌથી નાની વીસ ઘડી તુલ્ય બારમુહૂર્તની રાત્રી હોય છે. 'तेसिं च णं दिवसंसि एगं जोयणसयसहस्साई अटु य जोयणसहस्साई तावखेत पण्णत्ते' से દિવસમાં એક લાખ આઠ હજાર જન પ્રમાણુનું તાપક્ષેત્ર હોય છે. કહેવાને ભાવ એ છે કે-સભ્યન્તર મંડળના સંચરણ સમયમાં એક લાખ આઠ હજાર યોજન ૧૦૮૦૦૦૧ પ્રમાણનું તાપક્ષેત્ર કહેલ છે. આ કથનની ભાવના આ રીતે કરવાની છે.–સર્વાભ્યન્તર મંડળના સંચરણ સમયમાં ઉદયમાન સૂર્ય દિવસના અભાવમાં જેટલા પ્રમાણ વાળા ક્ષેત્રમાં વ્યાપ્ત થાય છે એટલા પ્રમાણે ના ક્ષેત્રમાં વ્યવસ્થિત થઈને દષ્ટિગોચર થાય છે. અને એટલા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #320

३०८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे स्तापक्षेत्रं भवेत् तावदेव पश्चादपि भवेत् । यतोहि उदयमान इव सूर्योऽस्तमयमनोऽपि दिवसस्याःन यावन्मात्रं क्षेत्र व्याप्नोति तावति व्यवस्थित चक्षुषोपलभ्यते, एतच्च प्रतिप्राणिगम्यमिति सुप्रसिद्धमस्ति, । तथाहि-सर्वाभ्यन्तरमण्डलसञ्चरणदिवसे दिवसस्याल नव ९ मुहूर्ता भवन्ति, दिवसपरिमाणं चाष्टादशमुहूर्त्तात्मकम्, अष्टादशभि मुहूत्तैर्यावन्मानं क्षेत्रं गम्यं तावत्प्रमाणं तापक्षेत्रम् १०८००० एतन्मितमुक्तमस्ति, तन्मते चैकैकस्मिन् मुहूर्ते षट् षड्योजनसहस्राणि ६०००=पटूसहस्रात्मकं तापक्षेत्रं कथितमस्ति, तेन षण्णां योजनसहस्राणा मष्टादशभिर्गुणने सति भवत्येकयोजनशतसहस्रमष्टौ योजनसहस्राणि इति । यथात्रानुपातो योकेन मुहूर्तेन षट्सहस्रयोजनपरिमाणं तापक्षेत्रं भवति, तदाऽष्टादशभि मुहूर्तेः कियदिति ६०००x१८%D१०८००० एतन्मितं यथावस्थितमायाति । इत्थमुत्तरत्रापि प्रकाशक्षेत्र होता है तथा जितना तापक्षेत्र आगे होता है उतना ही तापक्षेत्र पृष्टभाग में भी होता है। जिस प्रकार उदयमान सूर्य होता है उसी प्रकार अस्तमान सूर्य भी दिवस के अर्द्धभाग में जितने प्रमाण क्षेत्रमें व्याप्त होता है उतना व्यवस्थित चक्षु से दिखा जाता है यह सभी प्राणिगम्य है यह सुप्रसिद्ध ही है तथा सर्वाभ्यन्तर मंडल संचरण दिवस में दिवस का अर्द्ध ९ नव मुहर्त होता है एवं दिवस का परिमाण अठारह मुहूर्त का होता है अठारह मुहर्त में जितने क्षेत्र में जावे उतना प्रमाण तापक्षेत्रका है, १०८००० एक लाख आठ हजार योजन का तापक्षेत्र कहा है उनके मत से एक मुहूर्त में छह, छह ६०००। हजार योजन का तापक्षेत्र कहा है अतः छह हजार योजनों को अठारह से गुणा करने से एक लाख आठ हजार योजन हो जाता है। जो एक मुहर्तमें छह हजार योजन परिमाण का तापक्षेत्र होता है तो अठारह मुहर्तमें कितना तापक्षेत्र होता है ? इसे दिखलाते हैं-६०००+१८१०८००० एक પ્રમાણુનું આગળ તાપક્ષેત્ર એટલે કે પ્રકાશક્ષેત્ર હોય છે. તથા જેટલું તાપક્ષેત્ર આગળ હોય છે. એટલું જ તાપક્ષેત્ર પાછળના ભાગમાં પણ હોય છે. જે પ્રમાણે સૂર્ય ઉદયમાન થાય છે એ જ રીતે અસ્તમાન સૂર્ય પણ દિવસના અર્ધાભાગમાં જેટલા પ્રમાણુવાળા ક્ષેત્રમાં વ્યાપ્ત હોય છે. એટલા પ્રમાણમાં વ્યવસ્થિત રીતે નેત્રથી દેખવામાં આવે છે. આ તમામ પ્રાણિગમ્ય હોય છે. એ સુપ્રસિદ્ધ જ છે. તથા સભ્યન્તર મંડળના સંચરણ દિવસમાં દિવસનું અર્ધા ૯ નવ મુહૂર્ત થાય છે. સંપૂર્ણ દિવસનું પરિમાણ અઢાર મુહૂર્તનું હોય છે. અઢાર મુહૂર્તમાં જેટલા ક્ષેત્રમાં જાય એટલા પ્રમાણનું તાપક્ષેત્ર હોય છે, એ ૧૦૮૦૦૦ એક લાખ આઠ હજારનું તાપક્ષેત્ર કહેલ છે. તેથી છ હજાર જનોને અઢારથી ગણવામાં આવે તે એક લાખ આઠ હજાર એજનનું પ્રમાણ નીકળી આવે છે. જે એક મુહૂર્તમાં છ હજાર જન પરિમાણનું તાપક્ષેત્ર હોય તો અઢાર મુહૂર્તમાં કેટલા પ્રમાણનું તાપક્ષેત્ર હોઈ શકે તે બતાવવામાં આવે છે. ૬૦૦૦+૧૮-૧૦૮૦૦ વા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #321

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् ३०९ तत्तन्मण्डलगतदिवसपरिमाणं प्रतिमुहूर्तगतिपरिमाणं च परिभाव्य त्रैराशिकेन तापक्षेत्रपरिमाणभावना भावनीया। पुनश्चान्यथापि समन्वीयते-'ता जया णं सूरिए सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं उत्तमकट्ठपत्ता उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ, जहण्णिए
वालसमुहत्ते दिवसे भवइ' तावत् यदा खलु सूर्यः सर्वबाह्यं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्ता उत्कर्षिका अष्टादशमुहूर्ता रात्रि भवति, जघन्यो द्वादशमुहत्तों दिवसो भवति ॥ तावदिति पूर्ववत् यदा-यस्मिन् समये खलु सूर्य चतुरशीत्यधिकशतमण्डलेषु सर्वबाह्यं मण्डलमुपसंक्रम्य-तन्मण्डलं गत्वा चारं चरति-तन्मण्डले परिभ्रमति, तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्ता-धनुरन्तगता उत्कर्पिका-सर्वाधिका अष्टादशमुहर्ता-तत्परिमाणा रात्रि भवति, जघन्यः-सर्वलघु दिशमुहूत्तों-द्वादशमुहूर्तात्मको दिवसो भवति । अर्थात् सर्वबाह्यलाख आठ हजार योजन यथावस्थित मिलजाता है । इस प्रकार अन्यत्र भी उस उस मंडल गत दिवस का परिमाण एवं प्रतिमुहर्तगतिप्रमाण का विचार करके त्रैराशिकपद्धति से तापक्षेत्र का परिमाण की भावना करलेवें। __ दूसरे प्रकार से इसका समन्वय किया जाता है-(ता जया णं सरिए सचबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं उत्तमकट्ठपत्ता उक्कोसिया अट्ठा. रसमुहुत्ता राई भवइ, जहण्णिए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ) जब सूर्य सर्वबाह्य मंडल में गमन करके गति करता है तब उत्कर्षिका अठारह मुहूर्त की रात्री होती है एवं जघन्य बारह मुहूर्तप्रमाण का दिवस होता है। जब सूर्य एकसो चौरासी मंडलो में से सर्वबाह्य मंडल में उपसंक्रमण करके माने जाकर के गति करता है माने उस मंडल में परिभ्रमण करता है उस समय उत्तमकाष्ठा प्राप्त माने धनसंक्रान्ति के अन्तमें उत्कर्षिका अर्थात् सर्वाधिक अठारहमुहर्तप्रमाणवाली रात्री होती है तथा जघन्य सर्व लघु बारहमुहूर्त का दिवस એક લાખ આઠ હજાર એજનનું પ્રમાણ મળી જાય છે. આ રીતે અન્ય રથળે પણ એ એ મંડળના દિવસનું પરિમાણ અને પ્રતિમુહૂર્તગતિનું પરિમાણુ વિચારકરીને ત્રરાશિક પદ્ધતિ પ્રમાણે તાપક્ષેત્રના પરિમાણની ભાવના કરીને સમજી લેવું.
वे भीश मा ४थना समन्वय ४२वामा मावे छे-(ता जया णं सूरिए सव्वबाहिर मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं उत्तमकटुपत्ता उक्कोसिया अट्ठारस मुहुत्ता राई भवइ जहणिया दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ) न्यारे सूर्य समाधमणमा मन ४२ छ त्यारे सतापाणी અઢારમુહૂર્ત પ્રમાણની રાત્રી હોય છે અને જઘન્ય બાર મુહૂર્તને દિવસ હોય છે. અર્થાત જ્યારે સૂર્ય એકસેન્ચર્યાશી મંડળમાંના સર્વબાહ્યમંડળમાં ઉપસક્રમણ કરીને અર્થાત્ ત્યાં જઈને ગતિ કરે છે એટલે કે એમડળમાં પરિભ્રમણ કરે છે ત્યારે ઉત્તમકાષ્ઠા પ્રાપ્ત અર્થાત્ ધનસ કાન્તિના અંતભાગમાં ઉત્કૃષ્ટતાવાળી એટલે કે સૌથી મોટી અઢાર મુહુર્ત પ્રમાણવાળી રાત્રી હોય છે અને જઘન્ય એટલે કે નાનામાં નાને બાર મુહૂર્ત પ્રમાણ વાળે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #322

३१०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे मण्डलपरिभ्रमणकाले द्वादशमुहूर्तात्मको दिवसो भवति, अष्टादशमुहर्तात्मिका रात्रिश्चेति ॥ 'तेसिं च णं दिवसंसि बावत्तरि जोयणसहस्साई तावक्खेते पण्णत्ते, तया णं छ छ जोयणसहस्साई सूरिए एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ' तस्मिंश्च खलु दिवसे द्विसप्तति योजनसहस्राणि तापक्षेत्र प्रज्ञप्तम्, तदा खलु षट् षड़योजनसहस्त्राणि सूर्य एकैकेन मुहर्तेन गच्छति ॥ तस्मिंश्च दिवसे--सर्वबाह्यमण्डलपरिभ्रमणदिने, तापक्षेत्र-सूर्यप्रकाशेन प्रकाशितं क्षेत्रं-प्रकाशितक्षेत्र परिमाणं, द्विसप्तति यॊजनसहस्राणि ७२००० एतन्मितं सम्पूर्ण तापक्षेत्रं प्रज्ञप्तं वर्तते । तदा खलु सूर्य एकैकेन मुहूर्तेन षट् पइयोजनसहस्राणि गच्छति । तद्यथा-सर्वबाह्यमण्डलपरिभ्रमणदिने द्वादशमुहूर्तात्मको दिवसो भवति, प्रतिमुहूर्तेन पट्सहखयोजनं गच्छति तेनात्रापि
राशिकेन द्विसप्तति योजननानि उपपद्यन्ते-६०००x१२-७२००० इति प्रकाशक्षेत्रं होता है । अर्थात् सर्वबाह्य मंडल के परिभ्रमणकाल में बारह मुहूर्त प्रमाणवाला दिवस होता है एवं अठारह मुहूर्त प्रमाणवाली रात्री होती है (तेसिंच णं दिवसंसि बावत्तरि जोयणसहस्साई तावक्खेत्ते पण्णत्ते, तया णं छ छ जोयणसहस्साई सूरिए एगमेगेणं मुहुत्तेणे गच्छइ) उसदिन में बहत्तह हजार ७२००० योजन प्रमाण तापक्षेत्र कहा है तब छह छह हजार योजन सूर्य एक एक मुहर्त में जाता है। अर्थात् सर्वबाह्य मंडलके परिभ्रमण दिनमें सूर्य के प्रकाश से प्रकाशित क्षेत्र का परिमाण बहत्तर हजार ७२००० योजन इतने प्रमाण का संपूर्ण तापक्षेत्र कहा है । तब सूर्य एक एक मुहूर्त में छह छह हजार योजन गमन करता है। जो इस प्रकार से समजना चाहिये-यथा सर्वबाह्य मंडल के परिभ्रमण दिनमें बारह मुहूर्त का दिवस होता है प्रत्येक मुहूर्त में छह छह हजार योजन जाता है अत: यहां पर भी त्रैराशिक से गिनने से बहत्तर हजार योजन परिमाण निकल आता है-६०००+१२-७२०००। इस प्रकार से प्रकाश દિવસ હોય છે. અર્થાત્ સર્વબાહ્યમંડળના પરિભ્રમણ કાળમાં બાર મુહૂર્ત પ્રમાણુવાળા हिवस थाय छे. सन २ढारभुत प्रभार पाजी रात्री य छे. (तेसिं च णं दिवसंसि बावत्तरि जोयणसयसहस्साई तावक्खेत्ते पण्णत्ते तया णं छ छ जोयणसहस्साई सूरिए एगमेगेणं मुहत्तणं गच्छइ) से सिम मातेर ७०१२ ७२०००। यो प्रभानु तापक्षेत्र ४ छ. ત્યારે સૂર્ય એક એક મુહૂર્તમાં છ છ હજાર જન જાય છે. અર્થાત્ સર્વબાહ્યમંડળના પરિભ્રમણ કાળમાં સૂર્યના પ્રકાશથી પ્રકાશિત થતા. ક્ષેત્રનું પરિમાણ બોતેર હજાર ૭૨૦૦૦ જિન પ્રમાણનું સંપૂર્ણ તા પક્ષેત્ર કહેલ છે. ત્યારે સૂર્ય એક એક મુહૂર્તમાં છ-છ-હજાર
જન સુધી ગમન કરે છે. તે આરીતે સમજવાનું છે. જેમ કે સર્વબાહ્યમંડળના પરિ. ભ્રમણ દિવસમાં બાર મુહૂર્તનો દિવસ હોય છે. દરેક મુહૂર્તમાં સૂર્ય છ-છ હજાર યોજના જાય છે. તેથી અહીયાં પણ ત્રિરાશિક ગણિત થી ગણવાથી તેર હજાર યોજન પરિમાણ મળી આવે છે. જેમકે-૬૦૦૦+૧૨=૭૨૦૦૦ આ રીતે પ્રકાશક્ષેત્રનું પરિમાણ સર્વથા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #323

सूर्यज्ञनिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयग्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् __ ३११ सर्वथा समीचीनमुपपद्यते । एवं सर्वाभ्यन्तरे-सर्वबाह्येऽपि मण्डले यथोक्तमेव तापक्षेत्रपरिमाणमुपपद्यते ॥ अथ द्वितीयस्य मतमुपन्यस्यति-तत्थ जे ते एवमाहंसु-ता पंच पंच जोयणसहस्साई मूरिए एगमेगेणं महत्तेणं गच्छइ, ते एवमाहंमु-ता जया णं मूरिए सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तहेव दिवसराइप्पमाणं तंसि च णं तावक्खेत्तं गउइ जोयणसहस्साई तत्र ये ते एवमाहुः-तावत् पञ्च पञ्च योजनसहस्राणि सूर्य एकैकेन मुहूर्तेन गच्छति, ते एवमाहुः-तावद् यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तथैव दिवसरात्रिप्रमाणम्, तस्मिंश्च खलु तापक्षेत्रं नवति योजनसहस्राणि प्रज्ञप्तम् । तत्र-एकैकस्मिन् मुहूर्तपरि नमणविचारे, ये ते वादिन एव मनन्तरोच्यमानप्रकारकं स्वमतमाहु:-कथयन्ति यत्-तावत् परिभ्रमन् सूर्य एकैकैन मुहूर्तेन-प्रतिमुहूतंगत्या पश्च पश्च क्षेत्रका परिमाण सर्वथा समीचीन हो जाता है (इस प्रकार सर्वाभ्यन्तर एवं सर्वबाह्य मंडल का यथोक्त तापक्षेत्र का परिमाण प्राप्त हो जाता है। __अब दूसरे परमतवादी के मतविषय में भगवान कहते हैं-(तत्थ जे ते एव मासु ता पंच पंच जोयणसहस्साई सूरिए एगमेगणं मुहत्तेणं गच्छइ ते एवमासु ता जया णं सूरिए सच्चभतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तहेव दिवसराइप्पमाणं तंसि च णं तावक्खेत्तं णउइ जोयणसहस्साई' उन परमतवादियों में जो इस प्रकार कहते हैं कि पांच पांच हजार योजन सूर्य एक एक मुहूर्त में जाता है उनका कथन इस प्रकार से है-जब सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है उस समय दिवस रात्रिका प्रमाण उसी प्रकार है माने उस समय तापक्षेत्र का प्रमाण नव्वेहजार योजन का है-कहने का भाव यह है कि एक एक मुहूर्त के परिभ्रमण विचार में जो परमतवादी अनन्तर कथ्यमान प्रकारसे अपने मतको कहते है कि परिभ्रमण करता हुवा બબર થઈ જાય છે. આરીતે સર્વાત્યંતર અને સર્વબાહ્યમંડળનું યથક્ત તાપક્ષેત્રનું પરિમાણ મળી જાય છે. ૧૫
वे मी ५२मतवाहीना मतना विषयमा भवान् ४३ छ- (तत्थ जे ते एवमाहेसु ता पंच पंच जोयणसहस्साई सृरिए एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ ते एचमाहंसु ता जया णं सूरिए सव्व भंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चार चरइ, तहेव दिवसराइप्पमाणं तंसि च णं तावक्खेत्तं णउइ जोयणसहस्साई) ये मन्यतथिमा मेवारीत ४ छ -सूर्य मे मे भुतभा પાંચ પાંચ હજાર યોજન ગમન કરે છે. તેમનું કહેવું આરીતે છેજ્યારે સૂર્ય સર્વાયત્તરમંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે તે વખતે ત્રિદિવસનું પ્રમાણ એજ પ્રકારનું છે. અર્થાત્ એ વખતે તાપક્ષેત્રનું પ્રમાણ નેવું હજાર એજનનું છે. કહેવાને ભાવ એ છે કે-એક મુહૂર્તના પરિભ્રમણના વિચારમાં જે પરમતવાદી હવે પછી કહેવામાં આવનાર પ્રકારથી પિતાના મતનું સમર્થન કરતાં કહે છે કે-મંડળમાં પરિભ્રમણ કરતો સૂર્ય એક એક
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #324

३१२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे योजनसहस्राणि गच्छति-ते एवमाहुः-यदा-यस्मिन् दिने खलु इति निश्चितं सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य-तन्मण्डलमादाय चारं चरति तन्मण्डले परिभ्रमति तदा खलु दिवसरात्रिप्रमाणं तथैव, अर्थात् उत्तमकाष्ठाप्राप्तः परमोत्कर्षकोऽष्टादशमुहत्तों दिवसो भवति, जघन्या द्वादशमुहूर्ता रात्रि भवतीति, । तस्मिंश्च-सर्वाभ्यन्तरमण्डलपरिभ्रमणकाले-तस्मिन् दिवसे खलु तापक्षेत्रं-तापक्षेत्रपरिमाणं नवति योजनसहस्राणि ९०००० भवति, एतदुक्तं भवति-अत्रापि पूर्वोक्तयुक्तिवशात् एतन्भितम् (९००००) तापक्षेत्रम् अष्टादशमुहूर्तप्रमाणे दिवसे उक्तम्, तस्मात् त्रैराशिकेनानुपातेन सूर्य एकैकेन मुहूर्तेन पञ्च पञ्च योजनसहस्राणि गच्छति, यथा पञ्चानां योजनसहस्राणामष्टादशभिर्गुणनेन नवतिरेव योजनसहस्राणि भवन्ति, योकेन मुहूर्त्तन पश्च सहस्रयोजनानि गच्छति सूर्य एक एक मुहूर्त में प्रतिमुहूर्तगति से पांच पांच हजार योजन जाते है उसके कथन का भाव यह है कि जिस दिन सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल में उप संक्रमणकर के माने उस मंडल को प्राप्त करके गति करता है उस मंडल में परिभ्रमण करता है तब दिवसरात्रि का परिमाण उसी प्रकार का होता है अर्थात् उत्तमकाष्ठाप्राप्त परमउत्कृष्ट अठारह मुहूर्त का दिवस होता है तथा बारह मुहूर्त की जघन्या अर्थात् साल्पा रात्री होती है, उस सर्वाभ्यन्तरमंडल के परिभ्रमण काल में तापक्षेत्र का परिमाण ९००००। नव्वे हजार योजन का होता है ऐसा कहा जाता है। यहां पर भी पूर्वोक्त युक्तिवशात् इतने प्रमाण का अर्थात् ९००००। नव्वे हजार योजन प्रमाण का तापक्षेत्र अठारह मुहर्तप्रमाण दिन में होता है अतः त्रैराशिक गणनानुसार सूर्य एक एक मुहर्त में पांच पांच हजार योजन गमन करता है। पांच हजार योजन को अठारह से गुणा करने पर नव्वे हजार योजन ही होता है, जो एक मुहूर्त में મુહૂર્તમાં પ્રતિમુહુર્તગતિથી પાંચ પાંચ હજાર જન જાય છે. તેના કહેવાનો ભાવ એ છે કે-જે દિવસે સૂર્ય સર્વાત્યંતર મંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને યાને એ મંડળને પ્રાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે. એટલે કે મંડળમાં પરિભ્રમણ કરે છે. ત્યારે રાતદિવસનું પરિમાણ એજ પ્રમાણેનું થાય છે. અર્થાત્ ઉત્તમકાષ્ઠા પ્રાપ્ત પરમ ઉત્કૃષ્ટ અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણવાળે દિવસ હોય છે. અને બારમુહૂર્ત પ્રમાણવાળી જઘન્યા એટલે કે નાનામાં નાની રાત્રી હોય છે એ સર્વાત્યંતર મંડળના પરિભ્રમણ કાળમાં તાપક્ષેત્રનું પરિમાણ નેવું હજાર ૯૦૦૦૦ જનનું હોય છે. અહીંયા પણ પૂર્વોક્ત યુક્તિ અનુસાર એટલા પ્રમાણનું એટલે કે ૯૦૦૦૦ નેવું હજાર જન પ્રમાણુનું તાપક્ષેત્ર અઢારમુહૂર્ત પ્રમાણના દિવસમાં હોય છે. અતઃ વૈરાશિક ગણત્રી પ્રમાણે સૂર્ય એક એક મુહૂર્તમાં પાંચ હજાર
જન ગમન કરે છે. પાંચ હજાર એજનને અઢારથી ગુણવાથી નેવું હજાર યોજન જ થાય છે, જે એક મુહૂર્તમાં સૂર્ય પાંચ હજાર જન ગમન કરે છે. તો અઢાર મુહૂર્તમાં કેટલાં
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #325

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम्
३१३
सूर्यस्तदा अष्टादशभिर्मुहूर्तेः कति योजनानि गच्छेत्, ५०००X१८ = ९०००० योजनान उपपद्यते । 'ता जया णं सव्ववाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं तं चैव राई दियष्पमाणं तंसि च णं दिवसंसि सट्ठि जोयणसहस्साई तावक्खे ते पत्ते, तया णं पंच पंच जोयणसहस्साई सूरिए एगमेगेणं मुहुतेणं गच्छ तावद् यदा खलु सूर्यः सर्ववातंत्र मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु तदेव रात्रिंदिवप्रमाणम्, तस्मिथ खलु दिवसे षष्टि यजनसहस्राणि ६०००० तापक्षेत्रं प्रज्ञप्तम्, तदा खलु पञ्च पञ्च योजनसहस्राणि सूर्य एकैकेन मुहूर्तेन गच्छति ॥ श्रयतां तावद् द्वितीयमतसारांश :- यदा - यस्मिन् दिने खलु सूर्य चतुरशीत्यधिकशतमण्डलेषु भ्रमन् सर्वबाद्यं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु - तस्मिन् दिने खलु रात्रिंदिवप्रमाणं - रात्रिदिवसप्रमाणं तदेव - पूर्वोक्तवदेव | अर्थात् उत्तमकाष्ठाप्राप्त उत्कर्षिका अष्टादशमुहूर्त्ता रात्रि, भवति, जघन्यो द्वादशमुहूर्त्ती दिवसो भवसूर्य पांच हजार योजन गमनकरे तो अठारह मुहूर्त में कितने योजन गमन करे ? ५०००+ १८= ९००००| तो इस प्रकार से नवे हजार योजन की उपपत्ति हो जाती है ।
(ता जया णं सव्ववाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरह तया णं तं चैव राईदियप्पमाणं तंसि च णं दिवसंसि सट्ठि जोयणसहस्साइं तावक्खेत्ते पण्णत्ते तया णं पंच पंच जोयणसहस्साई सरिए एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ) अब सूर्य सर्वबाह्य मंडल का उपसंक्रमण करके गति करता है उस समय रात्रि दिवस का प्रमाण उसी प्रकार होता है, उस दिवस में ६००००, साठ हजार योजन का तापक्षेत्र होता है तब पांच पांच हजार योजन में सूर्य एक एक मुहूर्त में गमन करता है । कहने का भाव यह है कि दूसरा परमतवादी के मत का सारांश इस प्रकार है - जिस दिनमें सूर्य एक सो चौरासी मंडलों में भ्रमण करता करता सर्वबाह्यमंडल को प्राप्त करके गति करता है तब उस दिन में रात्रि दिवस का प्रमाण पूर्वकथनानुसार ही होता है अर्थात् उत्तम ચેોજન ગમન કરે? ૫૦૦૦+૧૮=૯૦૦૦૦ તો આ રીતે નેવું હજાર ચેાજનની ઉપપત્તિ થઈ જાય છે.
(ता जया णं सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तथा णं तं चैव राईदियप्पमाणं तंसि च णं दिवसंसि सट्ठि जोयणसहस्साइं तावक्खेत्ते पण्णत्ते तया णं पंच पंच जोयणसहसाईं सूरिए एगमेगेणं मुहुत्तेण गच्छइ) न्यारे सूर्य सर्वमाद्यमंउनु उपसंभाग रीने ગતિ કરે છે, એ સમયે રાતદિવસનુ પ્રમાણુ એ જ પ્રમાણે થાય છે. એ દિવસમાં ૬૦,૦૦૦ સાઠ હજાર યોજનનુ તાપક્ષેત્ર હોય છે. ત્યારે પાંચ પાંચ હજાર ચાજનમાં સૂર્ય એક એક મુહૂર્તમાં ગમન કરે છે. કહેવાનો ભાવ એ છે કે-બીજા પરમતવાદીના મતને સારાંશ આ પ્રમાણે છે—જે દિવસે સૂર્ય એકસા ચારાશી મંડળમાં ભ્રમણ કરતા કરતા સર્વ બાહ્ય
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #326

३१४
सूर्यप्राप्तिसूत्रे तीति । तस्मिंश्च खल दिवसे सर्वबाह्यमण्डलगतस्य सूर्यस्य परिभ्रमणकाले सर्वजघन्ये द्वादशमुहूर्तात्मके दिवसे, पष्टि योजनसहस्राणि ६०००० सूर्यस्य तापक्षेत्रं-प्रकाशक्षेत्र प्रज्ञप्तम्-कथितमस्ति, तदा खलु-अनन्तरोक्तयुक्तिवशात् द्वादशमुहर्तगम्यप्रमाणं तापक्षेत्र मेकैकेन मुहूर्तेन पञ्च पश्च योजनसहस्राणि गच्छति, यथा-पञ्चानां योजनसहस्राणां द्वादशभिर्गुणनेन षष्टियोजनसहस्राणि भवन्ति । अत्राप्यनुपातः पूर्ववदेव यथा-एकेन मुहूर्तेन यदि पश्चसहस्रयोजनानि गच्छति सूर्य स्तदा द्वादशभिर्मही दिवसप्रमाणैः कियन्ति योजनानि गच्छेत् सूर्य इति षष्टियोजनानि लब्धानि भवेयुः ५०००x१२-६०००० योजनानि अनयैवोपपत्त्या पश्च पञ्च योजनानि एकैकेन मुहर्तन गच्छति सूर्य इत्युक्तं द्वितीयेन । तदा सर्वाभ्यन्तरमण्डलगतचारचरणकाले, सर्वबाह्यमण्डलगतचारचरणकाले च काष्टाप्राप्त उत्कृष्टा अठारह मुहर्त प्रमाणवाली रात्री होती है एवं जघन्य बारह मुहर्त प्रमाणवाला दिवस होता है। सर्वबाह्यमंडलगत सूर्य के परिभ्रमणकाल में सर्वजघन्य बारह मुहूर्त प्रमाण युक्त दिवस में ६०००० साठ हजार योजन का सूर्य का तापक्षेत्र अर्थात् प्रकाशक्षेत्र कहा है। पूर्व कथितयुक्ति अनुसार बारह मुहते में गम्य प्रमाण वाला तापक्षेत्र एक एक मुहूते में पांच पांच हजार योजन का होता है जैसे कि-पांच हजार योजनों को बारह से गुणा करने पर साठ हजार योजन हो जाता है। यहां पर भी पूर्व के कथन अनुसार अनुपात जानना चाहिये जैसे की एक मुहूर्त में सूर्य जो पांच हजार योजन जावे तो बारह मुहर्त के दिवस प्रमाण से कितना योजन गमन करे तो ५००० +१२=६०००० इस प्रकार साठ हजार योजन लब्ध हो जाते हैं, इसी उपपत्ती से सूर्य एक मुहूर्त में पांच पांच हजार योजन गमन करता है ऐसा दूसरे परतीथिकने कहा है। सर्वाभ्यन्तरमंडल के चार चरण काल में एवं सर्वबाह्य मंडल के चार चरण काल में पांच पांच हजार योजन एक एक मुहूर्त મંડળને પ્રાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે. ત્યારે એ દિવસમાં રાતદિવસનું પ્રમાણ પૂર્વ કથનાનુસાર જ હોય છે. અર્થાત્ ઉત્તમકાષ્ઠા પ્રાપ્ત ઉત્કૃ8 અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણવાળી રાત હોય છે, અને જઘન્ય બાર મુહૂર્ત પ્રમાણવાળા દિવસમાં ૬૦,૦૦૦ સાઠ હજાર જનનું સૂર્યનું તાપક્ષેત્ર એટલે કે પ્રકાશક્ષેત્ર કહેલ છે, પૂર્વ કથિત યુક્તિ પ્રમાણે બાર મુહૂર્તમાં જવાના પ્રમાણુવાળું તાપક્ષેત્ર એક એક મુહૂર્તમાં પાંચ પાંચ હજાર એજનનું હોય છે. જેમ કેપાંચ હજાર એજનને બારથી ગુણવાથી સાઠ હજાર જન થઈ જાય છે. અહીંયાં પણ પૂર્વકથન પ્રમાણે અનુપાત સમજવે. જેમ કે-એક મુહૂર્તમાં સૂર્ય જે પાંચ હજાર જન जय पा२ मुतना हिक्सप्रमाथी डेटा यापन गमन ४२ त ५०००४१२६०,००० આ રીતે સાઈઠ હજાર જન લબ્ધ થાય છે. આ ઉપપત્તિથી સૂર્ય એક એક મુહૂર્તમાં પાંચ પાંચ હજાર યોજન ગમન કરે છે. આ પ્રમાણે બીજા પરતીથિકે કહેલ છે. સભ્યન્તર મંડળના ગમનકાળમાં અને સર્વબાહ્યમંડળના ગમનકાળમાં પાંચ પાંચ હજાર જન એક
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #327

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् ३१५ पश्च पञ्च योजनसहस्राणि सूर्य एकैकेन मुहूर्तेन गच्छति, ततः सर्वाभ्यन्तरे सर्वबाह्य च मण्डले यथोक्तमातपक्षेत्रपरिमाणसम्यगुपपद्यत इति द्वितीयमतसारांशः ॥२॥ तत्थ जे ते एवमासु-ता जया णं सूरिए सव्वब्भंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं दिवसराई तहेव, तसि च णं दिवसंसि बावत्तरि जोयणसहस्साई तावक्खेत्ते पण्णत्ते, ता जया णं मूरिए सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं राइंदिय तहेव, तंसि च णं दिवसंसि अडतालीसं जोयणसहस्साई तावक्खेत्ते, पण्णत्ते तया णं चत्तारि चत्तारि जोयणसहस्साई सरिए एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ' तत्र ये ते एवमाहुः-तावद यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु दिवसरात्री तथैव, तस्मिंश्च खलु दिवसे द्विसप्ततियोजनसहसाणिं तापक्षेत्रं प्रज्ञप्तम् । तावत् यदा खलु सूर्यः सर्वबाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य चार चरति तदा में सूर्य गमन करता है अतः सर्वाभ्यन्तर एवं सर्ववाह्य मंडल में यथोक्त प्रमाणवाला तापक्षेत्र का परिमाण सम्यग् प्रकार से सिद्ध हो जाता है। इस प्रकार दूसरे मतवादी के कथन का सारांश है ॥२॥
(तत्थ जे ते एवमाहंसु-ता जया णं मूरिए सवभंतरं मण्डलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं दिवसराई तहेव, तंसि च णं दिवसंसि बावत्तरि जोयणसहस्साई तावक्खेत्ते पण्णत्ते, ता जया णं सूरिए सव्ववाहिरं मंडलं उपसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं राइंदियं तहेव, तंसि च णं दिवसंसि अड. तालीस जोयणसहस्साई तावक्खेत्ते पण्णत्ते, तया णं चत्तारि चत्तारि जोयणसहस्साई सूरिए एगमेगेणं मुहत्तेणं गच्छइ) उनमें जो ऐसा कहता है कि जब सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है, तब दिवस रात्री का प्रमाण उसी प्रकार है, उन दिनमें बहत्तर ७२००० हजार योजन प्रमाणवाला तापक्षेत्र होता है, तथा जब सूर्य सर्वबाह्य मंडल में उपसंक्रमण करके गति એક મુહુર્તમાં સૂર્ય ગમન કરે છે. તેથી સભ્યન્તર અને સર્વબાહ્યમંડળમાં યક્ત પ્રમાણવાળું તાપક્ષેત્રનું પરિમાણ સમ્યફ પ્રકારથી સિદ્ધ થાય છે. આ પ્રમાણે બીજા મતવાદીના કથનને સારાંશ છે. રા
(तत्थ जे ते एवमासु ता जया णं सूरिए सवव्वभंतरं मंडल उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं दिवसराई तहेव, तसिं च णं दिवसंसि बावत्तरि जोयणसहस्साई तावखेत्ते पण्णत्ते ता जया णं सूरिए सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चार चरइ, तया णं राइंदिथं तहेव, तसिच ण दिवसंसि अडतालीसं जोयणसहस्साई तावक्खेत्ते पण्णत्ते, तया णं चत्तारि चत्तारि जोयणसहस्साई सूरिए एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ) मेमा ले मे ४ छ . न्यारे सूर्य सर्ग ભ્યન્તરમંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. ત્યારે રાતદિવસનું પ્રમાણ એ જ પ્રમાણે છે. એ દિવસમાં તેર હજાર જન પ્રમાણવાળું તાપક્ષેત્ર થાય છે. તથા જ્યારે સૂર્ય સર્વબાહ્યમંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે ત્યારે રાતદિવસનું પ્રમાણ એ જ પ્રમાણે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #328

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे खलु रात्रि दिवं तथैव, तस्मिंश्च खलु दिवसे अष्टाचत्वारिंशद्योजनसहस्राणि तापक्षेत्रं प्रज्ञप्तम्। तदा खलु चत्वारि चत्वारि योजनसहस्राणि सूर्य एकैकेन मुहूर्तेन गच्छति, ॥ तत्र-मुहूत्तमतिसञ्चारविषये, खलु-इति निश्चितं, येते वादिन एवमनन्तरोच्यमानप्रकारकं स्वमतमाहुःकथयन्ति यथा-यदा खलु सूर्य स्तावत् सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति-तत्र भ्रमति तदा खलु दिवसरात्री तथैवार्थात् तत्रोत्तमकाष्ठाप्राप्तः परमप्रकर्षकोऽष्टादशमुहत्तों दिवसो भवति, सर्वजघन्या द्वादशमुहूर्त्ता रात्रि भवतीति । तस्मिंश्च खलु दिवसे-सर्वाभ्यन्तरमण्डलगतेऽष्टादशमुहूर्तप्रमाणके दिवसे, तापक्षेत्रं-प्रकाशक्षेत्रं द्विसप्ततिर्योजनसहस्राणि-७२०००, एतन्मितं प्रज्ञप्तम्, तथाहि-एतेषां मतेन सूर्य एकैकेन मुहर्तेन चत्वारि चत्वारि योजनसहस्राणि गच्छति, ततः प्रागुक्तयुक्तिवशात् सर्वाभ्यन्तरे मण्डले तापक्षेत्रपरिमाणमष्टादशमुहर्तकरता है तब रात्रि दिन का प्रमाण उसी प्रकार का है, उन दिनमें अडतालीस हजार योजन प्रमाणवाला तापक्षेत्र कहा गया है, उस समय में सूर्य चार चार हजार योजन एक एक मुहूर्त में गमन करता है !
इस मुहूर्तगतिसंचारविषय में जो परतीर्थिक इस अनन्तर कथ्यमान प्रकार से अपने मत को प्रगट करते हैं कि जब सूर्य सर्वाभ्यन्तरमंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है अर्थात् वहां भ्रमण करता है तब दिवस रात्री का प्रमाण उसी प्रकार अर्थात् उत्तमकाष्ठाप्राप्त परमप्रकर्षक अठारह मुहूर्त का दिवस होता है, तथा सर्वजघन्या बारह मुहूर्त की रात्री होती है । सर्वाभ्यन्तर मंडलगत सूर्य के होने पर अठारह मुहूर्त प्रमाणवाले दिन में सूर्य का तापक्षेत्र अर्थात् प्रकाशक्षेत्र बहत्तर हजार ७२०००, योजन का होता है । जिनके मत से सूर्य एक एक मुहूर्त में चार चार हजार योजन गमन करता है उनके मत से पहले कथित युक्ति के अनुसार सर्वाभ्यन्तरमंडल में तापक्षेत्र का परिमाण अठारह मुहूर्त के प्रमाण तुल्य जानना चाहिए कारण की उत्कृष्ट કહેલ છે. એ દિવસમાં અડતાલીસ હજાર યોજન પ્રમાણુવાળું તાપક્ષેત્ર કહે છે. એ સમયે સૂર્ય ચાર ચાર હજાર યોજન એક એક મુહૂર્તમાં ગમન કરે છે.
આ મૂહર્તગતિસંચારના સંબંધમાં જે પરતીથિક આ હવે પછી કહેવામાં આવનાર પ્રકારથી પિતાના મતને પ્રગટ કરે છે, કે-જ્યારે સૂર્ય સભ્યન્તરમંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. અર્થાત્ ત્યાં ભ્રમણ કરે છે ત્યારે રાતદિવસનું પ્રમાણ એજ પ્રમાણે અર્થાત્ ઉત્તમકાકાપ્રાપ્ત પરમઉત્કર્ષક અઢાર મુહૂર્તનો દિવસ હોય છે તથા સર્વજઘન્યા બાર મુહૂર્તની રાત્રી થાય છે. સૂર્ય સભ્યન્તરમંડળમાં જાય ત્યારે અઢાર મુહુર્ત પ્રમાણવાળા દિવસમાં સૂર્યનું તાપક્ષેત્ર એટલે કે પ્રકાશ ક્ષેત્ર તેર હજાર ૭૨૦૦૦
જનનું હોય છે. જેના મતથી સૂર્ય એક એક મુહૂર્તમાં ચાર ચાર હજાર જન ગમન કરે છે, તેમના મતથી પહેલાં કહેલ યુક્તિ અનુસાર સભ્યન્તરમંડમાં તાપક્ષેત્રનું પરિમાણુ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #329

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम्
३१७
गम्यं भवेत्, (परमदिनमानस्याष्टादशमुहूर्त्त गम्यत्वात् ) तत चतुर्णा योजनसहस्राणा मष्टा - दशभिर्गुणनेन द्विसप्तति योजनानि भवन्ति । एकेन मुहूर्तेन चत्वारि योजनसहस्राणि गच्छति सूर्यस्तदाष्टादशभिर्मुहूर्तेः कियन्ति योजनानि गच्छेत् । तदुपपद्यन्ते द्विसप्ततिर्योजन सहस्राणि । ४००० X १८ =७२००० । ततश्च यदा खलु सूर्यः सर्वबाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु रात्रिंदिवं - रात्रिदिवसप्रमाणं तथैव - पूर्वोक्तवदेवार्थात् उत्तमकाष्ठाप्राप्ता परमोत्कर्षका अष्टादशमुहूर्त्तप्रमाणा रात्रि भवति, सर्वजघन्यो द्वादशमुहूर्ती दिवसो भवतीति । तस्मिंश्च खलु दिवसे - सर्व वाद्य मण्डगतसूर्यस्य परिभ्रमणकाले द्वादशमुह हर्तप्रमाणे दिवसे अष्टाचत्वारिंशद्] योजनसहस्राणि - ४८०००, एतद्योजनपरिमितं तापक्षेत्रं प्रज्ञप्तम् । तेनात्रापि द्वादशमुहूर्तम्यं ताप क्षेत्रमित्थं यथा - यदि मुहूर्तेनैकेन चत्वारि योजनसहस्राणि गच्छति सूर्य स्तदा द्वादशभिर्मुह कियन्ति योजनानि गच्छेदित्यनुपातेन चतुर्णां योजनसहस्राणां दिन मान अठारह मुहूर्त का होने से इस कथनानुसार चार हजार योजन को अठारह से गुणा करने से बहत्तर हजार हो जाता है। सूर्य एक मुहूर्त में चार हजार योजन गमन करता है तो अठारह मुहूर्त में कितना गमन करे ? इसका उत्तर यह है की बहत्तर हजार योजन होता है जैसे कि ४०००+ १८=७२०००, तथा जब सूर्य सर्वबाह्य मंडल का उपसंक्रमण करके गति करता है तब रात्रि दिवस का परिमाण पूर्वकथनानुसार ही है अर्थात् उत्तमकाष्ठा प्राप्त परम उत्कृष्टा अठारह मुहूर्त प्रमाणवाली रात्री होती है, तथा सर्वजघन्य बारह मुहूर्त का दिवस होता है एवं सर्वबाह्यमंडल में सूर्य के परिभ्रमण काल में बारह मुहूर्त प्रमाण का दिवस होने पर अडतालीस हजार योजन ४८०००, परिमित तापक्षेत्र होता है, अतः यहां पर भी द्वादश मुहूर्त गम्य तापक्षेत्र इस प्रकार से कहा है जो एक मुहूर्त में चार हजार योजन सूर्य जावे तो बारह मुहूर्त में कितना जा सके ? इस प्रकार कि जिज्ञासा में
અઢાર મુહૂર્તના પ્રમાણુ ખરાબર સમજવું કારણ કે-ઉત્કૃષ્ટ નમાન અઢાર મુહૂર્તનું હાવાથી આ કથન પ્રમાણે ચાર હજાર ચાજનને અઢારથી ગુણુવાથી તેર હજાર થઈ જાય છે, સૂર્ય એક મુહૂર્તમાં ચાર હજાર ાજન ગમન કરે તે અઢાર મુહૂર્તોમાં કેટલુ गमन रे ? मानो उत्तर-मतेर उन्नर योजन थाय छे. प्रेम - ४०००+ ૧૮=૭૨૦૦૦ તથા જ્યારે સૂર્ય સબાહ્યમડળનું ઉપસ ક્રમણુ કરીને ગતિ કરે છે. ત્યારે શત્રિદિવસનું પરિમાણુ પૂ કથનાનુસાર જ છે, અર્થાત્ ઉત્તમકાષ્ઠાપ્રાપ્ત પરમઉત્કૃષ્ટા અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણની રાત્રી હાય છે. અને સજઘન્ય ખાર મુર્હુત પ્રમાણના દિવસ થાય છે, તથા સુખાદ્યમડળમાં સૂર્યના પરિભ્રમણ કાળમાં ખાર મુર્હુત પ્રમાણના દિવસ થવાથી અડતાલીસ હજાર ૪૮૦૦૦ ચેાજન પરિમિતતાપક્ષેત્ર થાય છે, તેથી અહીંયાં પણ ખાર મુહૂત ગમ્ય તાક્ષેત્ર આ પ્રમાણે કહેલ છે-જે એક મુહૂતમાં ચાર હજાર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #330

सूर्यप्राप्तिसूत्रे द्वादशभिर्गुणनेनाष्टाचत्वारिंशद्' योजनसहस्त्राणि भवन्ति, ४००४ १२=४८००० इमामेवोपपत्तिं लेशतो भावयति-'तयाणं' इत्यादि, तदा सर्वाभ्यन्तरमण्डलचारचरणकाले, तथा-सवेवाघमण्डलसञ्चरणकाले च यत श्चत्वारि चत्वारि योजनसहस्राणि एकैकेन मुहूर्तेन गच्छति, ततः सर्वाभ्यन्तरे सर्वबाह्ये च मण्डले यथोक्तं तापक्षेत्रपरिमाणं भवतीति तृतीयस्य मतसासंश इति । 'तत्य जे ते एवमाहंसु-छवि पंच वि चत्तारि वि जोयणसहस्साइं सूरिए एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ ते एवमाहंसु' तत्र येते एवमाहुः षडपि पश्चापि चत्वार्यपि योजनसहसाणि सूर्य एकैकेन मुहूर्तेन गच्छति, ते एवमाहुः । तत्र-एकैकमुहूर्तसञ्चरणविषये, येते वादिन एव मनन्तरोच्यमानप्रकारकं स्वमतमाहुर्यथा-पडपि-पइयोजनसहस्राणि, पश्चापि-पञ्चसहस्रयोजनान्यपि, चत्वार्यपि-चत्वारिसहस्रयोजनान्यपि, सूर्यः कालभेदे स्थान चार हजार योजन को बारह से गुणा करने से अडतालीस हजार योजन हो जाता है जैसे ४००० + १२=४८००० । इस प्रकार की भावना कर समज लेवें । (तया णं) इत्यादि तब माने सर्वाभ्यन्तरमंडल के गमन काल में सूर्य एक एक मुहते में चार चार हजार योजन गमन करता है इस गति प्रमाण से सर्वाभ्यन्तर एवं सर्वबाह्य मंडल में पूर्व कथनानुसार तापक्षेत्र का परिमाण हो जाता है, इस प्रकार तीसरा परमतवादी के कथन का सारांश होता है ।। . (तस्थ जे ते एवमासु छवि पंच वि चत्तारि वि जोयणसहस्साई मृरिए एगमेगेणं मुहुत्तेणे गच्छइ ते एवमाहंसु) उनमें जो ऐसा कहता है कि छ, पांच या चार हजार योजन एक एक मुहूर्त में सूर्य गमन करता है । कहने का भाव कह है कि-एक एक मुहूर्त के संचरण विषय में जो परमतवादी अनन्तर कथ्यमानः प्रकार से अपना मत प्रगट करता है जैसे कि-छ हजार योजन, या पांच हजार योजन अथवा चार हजार योजन सूर्य कालभेद से एवं स्थानभेद से
જન સૂર્ય જાય તે બાર મુહૂર્તમાં કેટલું જઈ શકે ? આ પ્રમાણેની જીજ્ઞાસામાં ચાર હજાર એજનને બારથી ગુણવાથી અડતાલીસ હજાર જન થઈ જાય છે, જેમ કે-૪૦૦૦ ४१२-४८००० २॥ प्रमाणुनी भावना रीने सभ७ सेपी, (तयाण) त्या त्यारे मेट કે સભ્યન્તરમંડળના ગમનકાળમાં સૂર્ય એક એક મુહૂર્તમાં ચાર ચાર હજાર જન ગમન કરે છે આ ગતિ પ્રમાણથી સભ્યન્તર અને સર્વબાહ્યમંડળમાં પૂર્વ કથન પ્રમાણે તાપક્ષેત્રનું પરિમાણુ થઈ જાય છે. આ પ્રમાણે ત્રીજા પરમતવાદીના કથનને સારાંશ થાય છે. ૧૩
(तत्थ जे ते एवमासु छवि पंच वि चत्तारि वि जोयणसहस्साई सूरिए एगमेगेणं मुहत्तेणं गच्छइ ते एवमासु) मा यो गेम ४४ छ उ-छ, पांय २२ या २ જન એક એક મુહૂર્તમાં સૂર્ય ગમન કરે છે.
કહેવાને ભાવ એ છે કે એક એક મુહૂર્તના સંચરણ સંબંધમાં જે પરમતવાદી હવે પછી કહેવામાં આવનાર પ્રકારથી પિતાને મત પ્રગટ કરે છે જેમ કે- છ હજાર પાંચ હજાર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #331

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् ३१९ भेदे च एकैकेन मुहतेन गच्छति, ते वादिन एवं-वक्ष्यमाणप्रकारकं स्वमतमाहुः-कथयन्ति, तद्यथा-'ता सूरिए णं उग्गमणमुहत्तेणंसि य अत्थमणमुहत्तंसि सिग्धगई भवइ, तयाणं छ छ जोयणसहस्साई एगगेगेणं मुहत्तेणं' गच्छइ' तावत् सूर्यः खलु उद्गममुहूर्ते अस्तमनमुहूर्ते च शीघ्रगति भवति, तदा खलु षट् षड्योजनसहस्राणि एकैकेन मुहूर्तेन गच्छति ॥ चतुर्थमतवादिन स्तावत् सूर्यचारं खलु एवं प्ररूपयति-उद्गमनमुहर्ते-उद्गमनकाले-उदयसमये अस्तमनमुहूर्ते-अस्तमनकाले-अस्तसमये च सूर्यः शीघ्रगति भवति-शीघ्रगामी भवति, अतस्तदा-उद्गमनसमये अस्तमनसमये च एकैकेन मुहूर्तेन षट् षड़योजनसहस्राणि गच्छतिव्रजति, ततश्च मज्झिमतावक्खेत्तं समासादेमाणे समासादेमाणे सूरिए मज्झिमगई भवइ, तया णं पंच पंच जोयणसहस्साई एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ' मध्यमं तापक्षेत्र समासादयन् सूर्यो मध्यमगति भवति, तदा खलु पश्च पश्च योजनसहस्राणि एकैकेन एक एक मुहूर्त में गमन करता है वे वादि इस निम्न निर्दिष्ट प्रकार से अपना मत प्रकट करता है-जैसे कि (ता सूरिए णं उग्गमणमुहत्तेणंसि य अस्थमणमुलुत्तसि सिग्धगई भवइ, तया ण छ छ जोयणसहस्साई एगमेगे णं मुहुत्तेणं गच्छद) सूर्य उदय कालिन मुहूर्त में एवं अस्तमन काल के मुहूर्त में शीघ्र गति वाला होता है तब एक एक मुहूर्त में छह छह हजार योजन गमन करता है। चतुर्थ भतवादी सूर्य की गतिका इस प्रकार से प्ररूपणा करता है-उदयकाल में एवं अस्त के समय में सूर्य शीघ्र गमनशील होता है अतः उदयकाल में एवं अस्तमन काल में एक एक मुहूर्त में छ छ हजार योजन जाता है तत्पश्चात् (मज्झिमतावक्खेत समासादेमाणे समासादेमाणे सूरिए, मज्झिमगई भवइ, तया णं पंच पंच जोयणसहस्साई एगमेगेणं मुहुत्तेण गच्छइ) मध्यम तापक्षेत्र को प्राप्त करके सूर्य मध्यमगति वाला होता है, तब
જન અથવા ચાર હજાર જન સૂર્ય કાળભેદથી અને સ્થાન ભેદથી એક એક મહતમાં ગમન કરે છે. એ વાદી નીચે જણાવેલ પ્રકારથી પિતાને મત પ્રગટ કરે છે. જેમ 3-(ता सूरिए णं उगमणमुहुतेणसि य अत्थमणमुहुर्तसि सिग्धगई भवइ, तया णं छ, छ जोयणसहस्साह एगमेगेणं मुहुनेणं गच्छइ) सूर्य उदय अणना भुतभा भने અમનકાળના મુહૂર્તમાં શીઘગતિવાળા હોય છે. ત્યારે એક એક મુહૂર્તમાં છ છ હજાર જન પ્રમાણે ગમન કરે છે, મતવાદી સૂર્યની ગતિના સંબંધમાં આ રીતે પ્રરૂમણા કરે છે, ઉદય કાળમાં અને અસ્તના સમયસૂર્યમાં શીઘગતિ શીલ હોય છે. તેથી ઉદયકાળમાં અને અસ્તના સમયમાં એક એક મુહૂર્તમાં છ છ હજાર यो- तय छ. ते पछी (मज्झिमतावक्खेत्तं समासादेमाणे समासादेमाणे सूरिए मज्झिमगई भवई, तया णं पंच पंच जोयणसहस्साई एगमेगे णं मुहुत्तेणं गच्छइ) क्या तापक्षेत्रने प्राप्त કરીને સૂર્ય મધ્યમ ગતિવાળે થાય છે. ત્યારે એક એક મુહૂર્તમાં પાંચ પાંચ હજાર જન
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #332

सूर्यप्राप्तिसूत्रे मुहूर्तेन गच्छति ॥ तदनन्तरं सर्वाभ्यन्तरमण्डलगतं मुहर्तमात्रगम्यं तापक्षेत्रं विहाय शेष तापक्षेत्रं परिभ्रमणेन मध्यमं तायक्षेत्रं समासदयन् समासादयन्-मध्यमं तापक्षेत्रमासाद. दानः सन् सूर्यो मध्यगति भवति-मध्यचारी भवति-मध्यगत्या भ्रमतीत्यर्थः तदा-मध्यमचारसमये खलु-इति निश्चितं पञ्च पश्चयोजनसहस्राणि ५००० एकैकेन मुहूर्तेन गच्छतीति,
'मज्झिमं तावक्खेत्तं संपत्ते सूरिए मंदगई भवइ, तया णं चत्तारि चत्तारि जोयणसहस्साई एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ' मध्यमं तापक्षेत्रं सम्प्राप्तः सूर्यों मन्दगति भवति, तदा खलु चत्वारि चत्वारि योजनसहस्राणि एकैकेन मुहर्तन गच्छति ॥ सर्वाभ्यन्तरं मुहूर्तमानगम्यं मध्यमं तापक्षेत्र-मध्याह्नासन्न क्षेत्रं संप्राप्तः सूर्यः-तत्काले तस्मिंश्चक्षेत्रे परिभ्रमन् सूर्यो मन्दगति भवति-मन्दगत्या व्रजति, मध्याकाशत्वात् । तदा-तदा-तस्मिन् मध्याह्नकाले मन्दगतिगते सूर्ये, खलु-इति निश्चितं चत्वारि चत्वारि योजनसहस्राणि ४००० एकैकेन पांच पांच हजार योजन एक एक मुहूर्त में गमन करता है। अर्थात् सर्वाभ्यन्तर गत मुहूर्त मात्र गम्य तापक्षेत्र छोडकर शेष तापक्षेत्र के परिभ्रमण में अर्थात् मध्यम तापक्षेत्र के परिभ्रमण समय मध्यम तापक्षेत्र को प्राप्त करके सूर्य मध्य गति हो जाता है यानी मध्य गति से परिभ्रमण करता है, मध्यम चार से गमन काल में पांच पाच हजार योजन एक एक मुहूर्त में गमन करता है। ___ (मज्झिमं तावक्खेत्तं संपत्ते सरिए मंदगई भवइ तया णं चत्तारि चत्तारि जोयणसहस्साई एगमेगेणं मुहत्तेणं गच्छइ) मध्यम तापक्षेत्र को प्राप्त करके सूर्य मंदगति हो जाता है तब एक एक मुहूर्त में चार चार हजार योजन गमन करता है, अर्थात् सर्वाभ्यन्तर मंडल के मुहूर्त मात्र गम्य मध्याह्नकाल के आसन्न क्षेत्र को प्राप्त करके सूर्य उस समय उस क्षेत्र में भ्रमण करता सूर्य मंदगति वाला होता है अतः मध्याकाश होने से मंद गति से गमन करता है, उस मध्याह्नकाल में सूर्य मंदगति वाला होने से चार चार हजार योजन ગમન કરે છે. અર્થાત્ એક મુહૂર્તમાં જવા યોગ્ય સભ્યત્તર મંડળના તાપક્ષેત્રને છેડીને બાકીના તાપક્ષેત્રના પરિભ્રમણ કાળમાં એટલે કે મધ્યના તાપક્ષેત્રના પરિભ્રમણ સમયમાં મધ્ય તાપક્ષેત્રને પ્રાપ્ત કરીને સૂર્ય મધ્ય ગતિવાળા થાય છે. અર્થાત્ મધ્ય ગતિથી પરિ. ભ્રમણ કરે છે. મધ્યમચારથી ગમન કરવાના સમયે સૂર્ય પાંચ પાંચ હજાર જન એક એક મુહૂર્તમાં ગમન કરે છે. ___(मज्ज्ञिमं तावक्खेत्तं संपत्तै सूरिए मंदगई भवइ तया णं चत्तारि चत्तारि जोयणसहस्साई एगमेगेणं मुहुत्तणं गच्छइ) मध्यम तापक्षेत्रने प्राप्त ७शन सूर्य भगतिवाणी थJ नय छे. ત્યારે એક એક મુહૂર્તમાં ચાર ચાર હજાર જન ગમન કરે છે. અર્થાત્ મુહૂર્ત માત્રમાં જઈ શકાતા સભ્યન્તરમંડળના મધ્યના સમીપવતી ક્ષેત્રને પ્રાપ્ત કરીને એ સમયે એ ક્ષેત્રમાં ભ્રમણ કરતે સૂર્ય મંદગતિવાળો થાય છે. તેથી મધ્ય આકાશ હોવાથી મંદગતિથી ગમન
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #333

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् ३२१ मुहूर्तेन-प्रतिमुहूर्तगत्या गच्छति' ___ अत्रैव भावार्थ पिपृच्छिषुराह शिष्यः-'तत्थ को हेऊत्ति वएज्जा' तत्र को हेतुरिति वदेत् ॥ तत्र-एवं विधवस्तुतत्त्वव्यवस्थायां को हेतु:-कोपपत्तिरिति वदेत्-कथयेत् । इत्थं स्वशिष्येण प्रश्ने कृते सति, ते एवमाहुरिति गुरुभगवानाह-'ता अयण्णं जंबुद्दीवे दीवे जाव परिक्खेवे णं' तावदयं खलु जम्बूद्वीपो द्वीपः यावत्परिक्षेपेण ।। विनम्र शास्त्रजिज्ञासासक्तं बुद्धिमन्तं शिष्यं कथयति गुरुस्तावत्-सावधानतया श्रूयतां तावत् अयं-पुरोदृश्यमानो जम्बूद्वीपो द्वीपः सर्वद्वीपसमुद्राणां परिधिरिव वर्तते, जम्बूद्वीपपरमिदं वाक्यमौपपातिकसूत्रादवसेयमिति ॥
'ता जया णं सूरिए सव्वब्भंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं दिवसराई तहेव, ४०००। एक एक मुहूर्त में, प्रतिमुहूर्त्तगति से जाता है । इस कथन को स्पष्ट समझने के हेतु से प्रश्न करता हुवा शिष्य कहता है 'तत्थ को हेऊ त्ति वएन्जा' हे भगवन् इस प्रकार से वस्तुतत्व व्यवस्था में क्या कारण है क्या उपपत्ति है ? सो आप कहिये इस प्रकार शिष्य के प्रश्न करने से उनके प्रत्युत्तरनिमित्त भगवान् कहते हैं-'ता अयणं जंबुद्दीवे दीवे जाव परिक्खेवेणं' यह जंबूद्वीप नामक बीप यावत् परिक्षेप से कहा है । कहने का भाव यह है कि विनम्र शास्त्रजिज्ञासा में आसक्त सुवुद्धिमान् सत् शिष्य को उत्तर देते हुवे भगवान् कहते हैं कि-सावधानी से तुम सुनो यह समीपस्थ दृश्यमान जंबूद्वीप नामका द्वीप है यह सर्व द्वीपसुमुद्रों की परिधि रूप कहा है, जंबूद्वीप के विषय में अन्य कथन औपपातिक सूत्र से जानलेवें
'ता जाया णं सूरिए सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तथा णं કરે છે, એ મધ્યાહ્નકાળમાં સૂર્ય મંદગતિવાળો હોવાથી ચાર ચાર હજાર જન ૪૦૦૦ એક એક મુહૂર્તમાં પ્રતિમુહૂર્ત ગતિથી જાય છે.
આ કથનને સ્પષ્ટતાથી સમજવા માટે પ્રશ્ન કરતાં શિષ્ય એવા ગૌતમસ્વામી કહે છે 3-(तत्थ कोहेऊत्ति घएज्जा) ले सावन् २मा प्रमाणुनी पस्तुतत्वनी व्यवस्था वामां शु કારણ છે? શું ઉપપત્તિ છે? તે આપ કહે આ પ્રમાણે શિષ્ય પ્રશ્ન કરવાથી તેના प्रत्युत्तर निभित्ते भगवान् ४ छ-(ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे जाव परिक्क्खे वेणं) मा . દ્વીપ નામને દ્વીપ યાવત્ પરિક્ષેપથી કહેલ છે. કહેવાને ભાવ એ છે કે-વિનયવાન અને શાસ્ત્રજીજ્ઞાસામાં આસક્ત સુબુદ્ધિમાન સશિષ્યના પ્રશ્નનો ઉત્તર આપતાં ભગવાન કહે છે કે-તમે સાવધાન થઈને સાંભળે આ સમીપમાં દેખાતે જંબુદ્વિપ નામને દ્વીપ છે. આ બધા જ દ્વીપ અને સમુદ્રોની પરિધિરૂપ છે. જંબુદ્વીપ સંબંધી બાકીનું કથન ઓપ પાતિક સૂત્રમાંથી સમજી લેવું.
(ता जया णं सूरिए सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं दिवसराई तहेव
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #334

३२२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे तस्सिंच णं दिवसंसि एक्काणउति जोयणसहस्साई तावक्खेत्ते पण्णत्ते' तावद् यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु दिवसरात्री तथैव, तस्मिंश्च खलु दिवसे एकनवति ९१ योजनसहस्राणि तापक्षेत्र प्रज्ञप्तम् ॥ तावत्-तत्र जम्बूद्वीपे तावत् यदा-यस्मिन् समये खलु-इतिनिश्चितं सूर्यः-सदावस्थायी प्रकाशपूर्ण स्तैजसो ग्रहविशेषः चतुरशीत्यधिकशतमण्डलेषु भ्रमन् यदा सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य-तन्मण्डलमादाय चार चरति-तन्मडले भ्रमति, तदा खलु दिवसरात्री तथैव-दिनरात्रिप्रमाणं प्रागुतवदेव अर्थात् उत्तमकाष्ठाप्राप्तः परमोत्कर्षकः अष्टादशमुहूर्त्तप्रमाणो दिवसो भवति, तथा सर्वजघन्या द्वादशमुहूर्त्तप्रमाणा रात्रि भवति । तस्मिंश्च-सर्वाभ्यन्तरमण्डलपरिभ्रमणगतेऽष्टादशमुहूत्तेप्रमाणे दिवसे, खल-इतिनिश्चित मेकनवतियोंजनसहस्राणि ९१००० एतावत् प्रमाणानि तापक्षेत्रंप्रकाशक्षेत्रं प्रज्ञप्त-कथितं वर्तते ॥ तानि चैवमुपपद्यन्ते-उद्गमनमुहूर्ते अस्तमनमुहूर्ते च प्रत्येकं षट् षड्योजनसहस्राणि गच्छति, तेनोभयमिलनेन द्वादशयोजनसहस्राणि १२००० दिवसराई तहेव तस्सि च णं दिवसंसि एक्काणउत्ति जोयणसहस्साइं तावक्खेत्ते पण्णत्ते' जब सूर्य सर्वाभ्यन्तरमंडल में जाकरके गति करता है तब दिवसरात्रि का प्रमाण उसी प्रकार होता है, उस दिवस में इक्काणवे ९१ हजार योजन का तापक्षेत्र माने प्रकाशक्षेत्र कहा गया है । अर्थात् उस जम्बूद्वीप में जिस समय सदावस्थायी प्रकाशपूर्ण तैजस ग्रहविशेष सूर्य एकसो चौरासी मंडलों में भ्रमण करता हुवा जब सर्वाभ्यन्तरमंडल में उपसंक्रमण करके माने उस मंडलको प्राप्त करके उस मंडल में भ्रमण करता है तब दिवसरात्री का प्रमाण पूर्व कथनानुसार ही है अर्थात् उत्तमकाष्ठाप्राप्त परमोस्कर्षक अठारह मुहूर्त प्रमाण वाला दिवस होता है तथा सर्वजधन्या बारह मुहर्त प्रमाण वाली रात्री होती है। उत सर्वाभ्यन्तरमंडल के परिभ्रमण काल का समय अठारह मुहते प्रमाणवाले दिवस में इकाणये ९१००० हजार योजन प्रमाण का सूर्य का प्रकाशक्षेत्र कहा है। वह प्रमाण इस प्रकार से होता है। उदय कालके समय एवं अस्त कालके समय में छह छह हजार योजन तस्सि च णं दिवसंसि एकाणउत्तिं जोयणसहस्साई तावक्खेत्ते पण्णत्ते) न्यारे सूर्य सा. ભ્યન્તરમંડમાં જઈને ગતિ કરે છે ત્યારે રાત્રિનું પ્રમાણ એ જ પ્રમાણે થાય છે, એ દિવસમાં ૯૧ એકાણુ હજાર જનનું તાપક્ષેત્ર અર્થાત્ પ્રકાશક્ષેત્ર કહેલ છે. અર્થાત્ એ જબૂદ્વીપમાં જ્યારે સદાવસ્થાથી પ્રકાશપૂર્ણ તૈજસ ગ્રહ વિશેષ સૂર્ય એકસો ચરાશી મંડળમાં ભ્રમણ કરીને જ્યારે સર્વાત્યંતરમંડળમાં ઉપસિંક્રમણ કરીને અર્થાત્ એ મંડળને પ્રાપ્ત કરીને એ મંડળમાં પરિભ્રમણ કરે છે ત્યારે રાત દિવસનું પ્રમાણ પહેલા કહ્યા પ્રમાણેનું જ છે. અર્થાત્ ઉત્તમકાષ્ઠા પ્રાપ્ત અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણુવાળા દિવસમાં ૯૧૦૦૦ એકાણું હજાર જન પ્રમાણુવાળું સૂર્યનું તાપક્ષેત્ર કહેલ છે. તે પ્રમાણ આ રીતે થાય
श्री सुर्यप्रति सूत्र: १

Page #335

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् ३२३ भवन्ति, सर्वाभ्यन्तरं मुहूर्त्तमात्रगम्यं तापक्षेत्र मुक्त्वा शेषे मध्यमे तापक्षेत्रे पञ्चदशमुहर्तप्रमाणे पञ्च पञ्चयोजनसहस्राणि गच्छति, पञ्चानां योजनसहस्राणां पञ्चदशभिर्गुणने पञ्चसप्तति योजनसहस्राणि-५०००४७५००० भवन्ति, सर्वाभ्यन्तरे तु मुहर्त्तमात्रगम्ये तापक्षेत्रे चत्वारि चत्वारि योजनसहस्राणि ४००० गच्छतीति सर्वमिलनेन एकनवति योजनसहस्राणि १२०००+७५००० +४०००=९१००० एतावन्ति उपपद्यन्ते । न चैतानि अन्यथाघटन्ते । सर्वमिदं गणितदिशा उपपद्यत इति ॥
'ता जया णं सूरिए सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं राइंदियं तहेव, तस्सिच णं दिवसंसि एगद्विजोयणसहस्साई तावक्खेत्ते पण्णत्ते' तावद् यदा खलु सूर्यः सर्वगमन करता है उन दोनों समय के योजनों को मिलाने से बारह १२०००। हजार योजन होता है । सर्वाभ्यन्तरमंडल के मुहर्त्तमात्र में गम्य तापक्षेत्र को छोडकर शेष मध्यम तापक्षेत्र में जो पंद्रह मुहूर्त प्रमाण है वहां एक मुहूर्त में सूर्य पांच पांच हजार योजन गमन करता है ये पांच हजार योजनों को पंद्रह से गुणाकरने से पचहत्तर हजार योजन होते हैं जैसे कि ५०००+१५= ७५०००। सर्वाभ्यन्तरके मंडल में मुहर्त में चार चार हजार योजन के तापक्षेत्र के प्रमाण से ४००० । चार हजार योजन हो जाता है इन सबको मिलानेसे इक्काणवें हजार योजनों को पंद्रह से गुणा करने से पचहत्तर हजार योजन होते हैं जैसे कि ५०००+१५-७५०००। सर्वाभ्यन्तरके मंडल में मुहूर्तमें चार चार हजार योजन के तापक्षेत्र के प्रमाण से ४००० । चार हजार योजन हो जाता है इन सब को मिलानेसे इक्काणवें हजार योजन होते हैं जैसे कि १२००० +७५०००+४०००=९१००० । इक्कणावे हजार अन्य प्रकार से ये घटिक नहीं होता है यह सब गणित प्रक्रिया से ही गम्य होता है।।
'ता जया णं सरिए सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया गं છે-ઉદયકાળના સમયમાં અને અસ્તકાળના સમયમાં છે, છ હજાર જન સુધી સૂર્ય ગમન કરે છે. એ બેઉ સમયના જનોને મેળવવાથી ૧૨૦૦૦ બાર હજાર જન થઈ જાય છે, એક મુહૂર્તમાં જવાના સર્વાત્યંતરમંડળના તાપક્ષેત્રને છોડીને બાકીના મધ્યના તાપક્ષેત્રમાં કે જે પંદર મુહૂર્ત પ્રમાણુવાળું છે. ત્યાં સૂર્ય એક મુહૂર્તમાં પાંચ પાંચ હજાર
જન ગમન કરે છે, એ પાંચ હજાર જનોને પંદરથી ગુણવાથી પંચોતેર હજાર જન થાય છે. જેમ કે-પ૦૦૦+૧૫=૭૫૦૦૦ સર્વાત્યંતરના એક મુહૂર્તમાં ચાર ચાર હજાર ચજનના તાપક્ષેત્રના પ્રમાણથી ૪૦૦૦ ચાર હજાર જન થઈ જાય છે, આ બધાને મેળવવાથી ૧૨૦૦૦+૭૫૦૦૦*૪૦૦૦=૯૧૦૦૦ અકાણુ હજાર જન થઈ જાય, બીજી રીતે તે ઘટિત થતું નથી. આ તમામ ગણિત પ્રક્રિયાથી જ ગમ્ય છે.
(ता जया णं सूरिए सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं राइदियं तहेव
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #336

३२४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे बाह्यं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु रात्रिंदिवं तथैव, तस्मिंश्च खलु दिवसे एकपष्टियोजनसहस्राणि तापक्षेत्रं प्रज्ञप्तम् ॥ तावत्-तत्र-मुहूत्तसंचरणविषये यदा-यस्मिन् समये खलु सूर्यः चतुरशीत्यधिकशतमण्डले परिभ्रमन् सर्ववाद्यं मण्डलमुपसंक्रम्य-सर्वबाह्यमण्डलमादाय चारं चरति-तन्मण्डलं भ्रमति तदापि खलु रात्रिदिवसौ-रात्रिदिवसप्रमाणे, तथैवप्रगुक्तवदेव, अर्थात् तत्रोत्तमकाष्ठाप्राप्ता परमप्रकर्षिका अष्टादशमुहूर्ता रात्रिर्भवति सर्वजघन्यो द्वादशमुहूर्त्तप्रमाणो दिवसो भवतीति, तस्मिंश्च-सर्वबाह्यमण्डलगते सूर्य द्वादशमुहूर्तप्रमाणे दिवसे खलु एकषष्टिर्योजनसहस्राणि ६१००० तापक्षेत्र प्रकाशक्षेत्रं प्रज्ञप्तं-कथितमस्ति, अत्रापि अङ्कोत्पादनप्रक्रिया-यथा-उद्गमनमुहूर्ते अस्तमनमुहूर्ते च प्रत्येकं षट् षड्योजनराइंदियं तहेव तस्सि च णं दिवसंसि एगहि जोयणसहस्साई तावक्खेत्ते पण्णत्ते' जब सूर्य सर्वबाह्य मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है तब रात्रि दिवसका प्रमाण उसी प्रकार से होता है उस दिवसमें इकसठ हजार योजन का तापक्षेत्र कहा गया है। कहने का भाव यह है कि मुहर्त के संचरण विषय में जिस समय सूर्य एक सो चौरासी मंडलों में परिभ्रमण करता करता सर्वबाह्य मंडल को प्राप्त करके उस सर्वबाह्य मंडल में परिभ्रमण करता है उस समय भी दिवसरात्री का प्रमाण पूर्वकथनानुसार का ही होता है अर्थात वहां पर उत्तमकाष्ठाप्राप्त परमप्रकर्षिका अठारह मुहर्त प्रमाणवाली रात्री होती है एवं सर्वजघन्य बाहर मुहूर्तप्रमाण का दिवस होता है। जब सूर्य सर्वबाहय मंडल गत होता है उस समय बारह मुहूर्त प्रमाणयुक्त दिवस में सूर्य का तापक्षेत्र इकसठ ६१००० हजार योजनका होता है। यहां पर भी अकोत्पादक गणितप्रक्रिया इस प्रकार से है-उदय काल में एवं अस्तमन काल में सूर्य एकमुहूर्त में छह छह हजार योजन गमन तस्सिं च णं दिवसंसि एगद्विजोयणसहस्साहिं तावक्खेत्ते पण्णत्ते) न्यारे सूर्य समायમંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે, ત્યારે રાત્રિ દિવસનું પ્રમાણ એ જ પ્રમાણેનું હોય છે, એ દિવસમાં એકસઠ હજા૨ જનનું તાપક્ષેત્ર કહે છે કહેવાને ભાવ એ છે કે-મુહુર્તન સંચરણના સંબંધમાં જ્યારે સૂર્ય એકસે ચોર્યાશી મંડળમાં પરિભ્રમણ કરતે કરતે સર્વબાહ્યમંડળને પ્રાપ્ત કરીને એ સર્વબાહ્યમંડસમાં પરિભ્રમણ કરે છે, એ સમયે પણ રાત દિવસનું પ્રમાણ પહેલા કહ્યા પ્રમાણેનું જ છે. અર્થાત્ ત્યાં ઉત્તમકાષ્ઠા પ્રાપ્ત પરમપ્રકર્ષિકા અઢાર મુહૂર્તા પ્રમાણની રાત્રી હોય છે, અને સર્વજઘન્ય બાર મુહૂર્ત પ્રમાણ વાળે દિવસ હોય છે, જ્યારે સૂર્ય સર્વબાહ્યમંડળમાં ગમન કરતે હોય છે, ત્યારે બાર મુહૂર્ત પ્રમાણવાળા દિવસમાં સૂર્યનું તાપક્ષેત્ર ૬૧૦૦૦ એકસઠ હજાર એજનનું હોય છે. અહીંયાં પણ એક સંબંધી ગણિતની પ્રકિયા આ પ્રમાણેની છે.-ઉદયના સમયમાં અને અસ્ત થવાના સમયમાં એક મુહૂર્તમાં છ છ હજાર યેાજન ગમન કરે છે. બેઉ કાળના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #337

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् ३२५ सहस्राणि गच्छति, तत्रोभयमिलनेन द्वादशयोजनसहस्राणि भवन्ति ६०००+६०००% १२०००। सर्वबाह्य मुहूर्त्तमात्रगम्य तापक्षेत्रं मुक्त्वा शेपे मध्यमे तापक्षेत्रे नवमुहूर्तगम्यप्रमाणे पञ्च पञ्च योजनसहस्राणि एकैकेन मुहर्तन गच्छति, तेन पञ्चानां योजनसहस्राणां नवभिर्गुणनेन पञ्चचत्वारिंशद् योजनसहस्राणि ५००० +९=४५००० योजनानि भवन्ति, सर्वबाह्ये तु मुहूर्त्तमात्रगम्ये तापक्षेत्रे चत्वारि योजनसहस्राणि ४००० गच्छति सर्वे मिलनेन एकषष्टियॊजनसहस्राणि उपपद्यन्ते १२००० --४५०००+४०००६१०००, न चैतान्यन्यथोपपद्यन्ते ॥ 'तया णं छवि पंचावि चत्तारि वि जोयणसहस्साई सूरिए एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ' तदा खलु षडपि पश्चापि चत्वार्यपि योजन सहस्राणि सूर्य एकैकेन मुहूर्तेन गच्छति ॥
तदा-तस्मिन् सर्वाभ्यन्तरमण्डलसञ्चरणकाले सर्वबाह्यमण्डलसञ्चरणकाले च प्रागुक्तकरता है दोनों कालके गमन योजन मिलाने से बारह हजार योजन होते हैं जैसे कि-६०००+६०००=१२०००। सर्वबाहय के मुहूर्तमात्रगम्य क्षेत्र को छोडकर के शेष मध्यके नव मुहूर्तप्रमाणवाले तापक्षेत्र में एक एक मुहूर्तमें पांच पांच हजार योजन गमन करता है अतः पांच हजार योजन को नवसे गुणा करने से पैंतालीस हजार योजन होते हैं ५०००४९८४५०००। इस प्रकार पैंतालीस हजार योजन का तापक्षेत्र सिद्ध होता है सर्वबाहयमंडल के मुहूर्त मात्रगम्य तापक्षेत्र में चार चार हजार योजन ४०००। गमन करता है सबको जोडने से इकसठ हजार योजन हो जाता है जैसे कि १२०००+४५+४००० ६१०००। इस प्रक्रिया के सिवाय भिन्न प्रकारसे यह मान सिद्ध नहीं होता।
'तया णं छवि पंचा वि चत्तारि वि जोयणसहस्साई सूरिए एगमेगेणं मुहत्तणं गच्छइ' तब छह, पांच, या चार हजार योजन एक एक मुहुर्त में सूर्य जाता है अर्थात् सर्वाभ्यन्तरमंडलके संचरण समयमें एवं सर्वबाह्यमंडलके आमनना योजना मेणाथी मार ॥२ यो थाय छ. भ3-६०००+६०००-१२००० એક મુહૂર્તમાં જવાતા સર્વબાહ્યમંડળના ક્ષેત્રને છોડીને બાકીના મધ્યના નવ મુહુર્ત પ્રમાણવાળા તાપક્ષેત્રમાં એક એક મુહૂર્તમાં પાંચ પાંચ હજાર યોજન ગમન કરે છે, તેથી પાંચ હજાર એજનને નવથી ગુણવાથી પિસ્તાલીસ હજાર જન થઈ જાય છે. ૫૦૦૦+ =૪૫૦૦૦ આ પ્રમાણે પિસ્તાલીસ હજાર જનનું તાપક્ષેત્ર સિદ્ધ થાય છે. સર્વબાહ્યમંડળના મુહૂર્તમાત્રમાં જવાતા તાપેક્ષેત્રમાં ચાર ચાર હજાર જન ૪૦૦૦ ગમન કરે છે એ બધાને મેળવવાથી એકસઠ હજાર જન થઈ જાય છે.
જેમ કે-૧૨૦૮૦૪૪૫૦૦૦+૮૦૦૦=૧૦૦૦ આ પ્રક્રિયા સિવાય બીજી રીતે આ પ્રમાણ સિદ્ધ થતું નથી.
(तया णं छवि पंच वि चत्तारि वि जोयणसहस्साई सूरिए एगमेगेणं मुहत्तेणं गच्छइ) ત્યારે છ, પાંચ ચાર હજાર જન એક એક મુહૂર્તમાં ગમન કરે છે. અર્થાત્ સર્વવ્યંતર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #338

३२६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे प्रकारेण खलु षडपि पश्चापि चत्वार्यपि योजनसहस्राणि सूर्य एकैकेन मुहूर्तेन-प्रतिमुहूर्तगत्या गच्छतीति ॥ अत्रोपसंहारमाह-'एगे एवमासु' एके एवमाहुः ॥ एके-चतुर्थमतवादिनस्तीर्थान्तरीयाः, एवम्-अनन्तरोक्तेन प्रकारेण स्वमतमाहुः॥ तदेवं परतीथिकानां चतुणी मतवादिनां प्रतिपत्ती रुपदर्य सम्प्रति स्वमतमुपदर्शयति--- ____ 'वयं पुण एवं वयामो' वयं पुनरेवं वदामः ॥-वयं पुनरुपपन्न केवलज्ञानाः केवलज्ञानेन यथावस्थितं वस्तूपलभ्य एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण वदामः-कथयामः, तमेव प्रकारमाह-यथा'ता सातिरेगाई पंच पंच जोयणसहस्साई सरिए एगमेगेणं मुहत्तेणं गच्छइ, तत्थ को हेऊत्ति वएजा' तावत सातिरेकाणि पश्च पञ्च योजनसहस्राणि सूर्य एकैकेन मुहर्तन गच्छति, तत्र को हेतुरिति वदेत, तत्र तावत् खलु सातिरेकाणि-किञ्चित् समधिकानि पञ्च पञ्च योजनसहस्राणि-सावयव पश्च सहस्रयोजनानि, सूर्य एकैकेन मुहूर्त्तन-प्रतिमुहूर्तगत्या गच्छतीत्यत्र मंचरण समयमें प्रागुक्त प्रकार से छ हजार, पांच हजार या चार हजार एक एक मुहूर्त में सूर्य प्रतिमुहूर्त गति से गमन करता है
अब इस कथनका उपसंहार करते हुवे कहते हैं-'एगे एवमाहंसु' कोइ एक चतुर्थ मतवादी पूर्वोक्त प्रकार से अपने मतके विषयमें कहते हैं ॥४॥
इस प्रकार चारों अन्यमतवादी परतीथिकों की प्रतिपत्तियां कह करके अब भगवान् स्वमत को कहते हैं 'वयं पुण एवं वयामो' मैं इस विषयमें ऐसा कहताहं अर्थात् केवलज्ञान जिसको प्राप्त हुवा है ऐसा में केवलज्ञानसे यथावस्थित वस्तुको जान करके इस वक्ष्यमाण प्रकारसे कहता है जैसे कि-'ता मातिरेगाई पंच पंच जोयणसहस्साई सूरिए एगमेगणं मुहत्तणं गच्छा, तत्थ को हेऊ त्ति वएज्जा' वह सातिरेक पांच पांच हजार योजन एक एक महर्त में सूर्य गमन करता है उसमें क्या हेतु है सो कहिये । अर्थात् सातिरेक याने कुछ अधिक पांच पांच हजार योजन याने सावयव पांच हजार योजन મંડળના સંચરણ સમયમાં પહેલાં કહેલ પ્રકારથી છ હજાર પાંચ હજાર અથવા ચાર હજાર જન એક એક મુહૂર્તમાં સૂર્ય પ્રતિમુહૂર્તગતિથી ગમન કરે છે. હવે આ કથનને
1२ ४२ता ४ छ, (एगे एवमाहंसु) 5 मे याथी मतवाही पूर्यात प्राथी पोतानाમતના સંબંધમાં કથન કરે છે. પ્રજા
આ પ્રમાણે ચારે અન્યમતવાદી પરતીથિની પ્રતિપત્તિનું કથન કરીને હવે भगवान पोताना मतना संघमा ४थन ४२ छ. (वयं पुण एवं वयामो) हुमा विषयमा આ પ્રમાણે કહું છું અર્થાત્ જેને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયેલ છે. એ હું કેવળજ્ઞાનથી યથાવસ્થિત વસ્તુને જાણીને આ વિષયના સંબંધમાં આ વક્ષ્યમાણ પ્રકારથી કહું છું. (ता सातिरेगाइं पंच पंच जोयणसहस्साई सूरिए एगमेगेणं मुहुत्तेण गच्छइ तत्थ कोहेअत्ति वएज्जा) 22 साति२४ पाय पाय ॥२ यो२४ मे भुत भां सूर्य मन ४२ छ.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #339

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयमाभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् ३२७ को हेतुः-कोपपत्ति रितिवदेत्-स्वशिष्येभ्यः कथयेत् । अर्थात् क्वापि मण्डले कियताऽधिकेन पञ्च पश्न योजनसहस्राणि गच्छति, ततश्च सर्वमण्डलप्राप्तिमपेक्ष्य सामान्यत उक्तं सातिरेकाणीति । एवमुक्ते गुरौ भगवान् गौतमस्वामी स्वशिष्याणां स्पष्टाववोधनाय पृच्छति -तत्र-एवंविधायामनन्तरोदितायां वस्तुव्यवस्थायां को हेतु:-कोपपत्तिरितिवदेत, ततो भगवान् वर्द्धमानस्वामी आह-'ता अयणं जंबुद्दीवेदीवे परिक्खेवणं' तावत अयं खलु जम्बूद्वीपो द्वीपः परिक्षेपेण ॥ श्रयतां तावत् सावधानेन मनसा अयं-पुरोदृश्यमानः जम्बूद्वीपो द्वीपः-सर्वद्वीपसमुद्राणां परिक्षेपेण-परिधिरिव वर्तते, जम्बूद्वीपवर्णनमौपपातिक शास्त्रादवसेयम् । 'ता जया णं सूरिए सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं सूर्य एक एक मुहर्त में प्रतिमुहर्तगति से जाते हैं इस प्रकार के कथन में क्या कारण है सो आप शिष्यों को कहिये । कहने को भाव यह है कि कोइ मंडल में कुछ प्रमाण अधिक पांच पांच हजार योजन जाता है तत्पश्चात् सर्व मंडल प्राप्तिकी अपेक्षा से सामान्यतः सातिरेक ऐसा कहा है।
इस प्रकार से भगवान् के कहने पर श्रीगौतमस्वामी स्वशिष्यों को स्पष्ट बोध होने के हेतु से पूछते हैं कि हे भगवन इस प्रकार की अर्थात् आपने पूर्वकथित प्रकारको व्यवस्था होने में क्या प्रमाण है सो कहिए। ऐसा गौतमस्वामी के पूछने पर भगवान् कहते हैं-'ता अयण्णं जंबुद्दीवे दीवे परिक्खेवेणं' यह जम्बूद्वीप नामकाढीप परिक्षेपसे कहा है । कहने का भाव यह है कि भगवान् कहते हैं कि हे गौतम ! सावधानमन होकर सुनिये यह समीपस्थ पुरोवर्ति जंबूद्वीप नामका द्वीप है यह जम्बूद्वीप सर्वदीपसमुद्रों में परिधिरूप है। इस जम्बूद्वीप का सम्यक તેમાં શું હેતુ છે તે કહો ! અર્થાત્ સાતિરેક અર્થાત્ કંઈક વધારે પાંચ પાંચ હજાર
જન એટલે કે સાવયવ પાંચ હજાર જન એક એક મુહૂર્તમાં પ્રતિમુહૂર્ત ગતિથી સૂર્ય ગમન કરે છે, આ પ્રમાણે કહેવામાં શું હેતુ છે? શું કારણ છે? તે આપ શિષ્યને કહો ! કહેવાનો ભાવ એ છે કે કઈ મંડળમાં કંઈ પ્રમાણ વધારે પાંચ પાંચ હજાર એજન પર્યન્ત જાય છે. તે પછી સર્વાત્યંતર મંડળ પ્રાપ્તિની અપેક્ષાથી સામાન્યતઃ સાતિરેક એ પ્રમાણે કહ્યું છે. આ પૂર્વોક્ત કથન પ્રમાણે ભગવાન શ્રીના કહેવાથી શ્રી ગૌતમસ્વામી પિતાના શિષ્યોને સ્પષ્ટતાથી બોધ થવાના હેતુથી પૂછે છે કે-હે ભગવન્ ! આપે પૂર્વ કથિત એ રીતની વ્યવસ્થા થવામાં શું પ્રમાણ છે ? તે કહે આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીના पूछपाथी श्री भावान् छ, (ता जया गं जंबुद्दीवे दीवे परिक्खेवेण) द्वीप નામને દ્વીપ યાવત પરિક્ષેપથી કહેલ છે.
કહેવાનો ભાવ એ છે કે –શ્રી ભગવાન ગૌતમરવાને કહે છે કે હે ગૌતમ ! સાવધાન મનવાળા થઈને સાંભળે આ સમીપમાં જંબુદ્વીપ નામને દ્વીપ છે. આ જંબૂદ્વીપ બધા જ દ્વીપ અને સમુદ્રોમાં પરિધિરૂપ છે. આ જબૂદ્વીપને સંપૂર્ણ વર્ણન પ્રકાર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #340

३२८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे पंच पंच जोयणसहस्साई दोण्णि य एकावण्णे जोयणसए एगूणतीसं च सद्विभागे जोयणस्स एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ," तावद् यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु पञ्च पञ्च योजनसहस्राणि द्वे द्वे च एकपञ्चाशतं योजनशतम् एकोनत्रिंशतं च षष्टिभागान् योजनस्य ५२५१ एकैकेन मुहूर्तेन गच्छति ॥ तावत्-तत्र जम्बूद्वीपे यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य-सर्वाभ्यन्तरमण्डलमादाय चारं चरति -तत्र भ्रमति, तदा खलु पश्च योजनसहस्राणि द्वे योजनशते एकपञ्चाशदधिके एकोनत्रिंशतं च षष्टिभागान् योजनस्य ५२५१४ एकैकेन मुहूर्तन-प्रतिमुहूर्तगत्या गच्छति ।कथमेतदुपपद्यत इति चेदुच्यते-इह किल द्वौ सूर्यो प्रज्ञप्तौ द्वाभ्यां सूर्याभ्यामेकं मण्डलमेकेनाहोरात्रेण परिपूर्यते, अहोरात्रं च नाक्षत्रिषष्टिघटिकापरिमाणं त्रिंशन्मुहूर्तात्मकं, प्रतिसूर्य वर्णन प्रकार औपपातिकसूत्र से समजलेवें 'ता जया णं सूरिए सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं पंच पंचजोयणसहस्साई दोणिय एकावण्णे जोयणसए एगूणतीसं च सहिभागे जोधणस्स एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छई' जब सूर्य सर्वाभ्यन्तरमंडल में उपसंक्रमण करके गमन करता है तब पांच पांच हजार योजन एवं दो सो इकावन योजन तथा एक योजनका उन्तीस साठिया भाग ५२५१३४ इतना प्रमाण एक एक मुहूर्त में गमन करता है। कहने का भाव यह है कि उस जंबूद्वीप में जब सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल में उपसंक्रमण करके माने सर्वाभ्यन्तरमंडलको प्राप्त करके गति करता है यानी वहां पर भ्रमण करता है उस समय पांच हजार दोसो इकावन तथा एक योजनका इकसठिया उन्तीस भाग ५२५१३४ एक एक मुहूर्त में गमन करता है । इस प्रकार कैसे होता है सो स्पष्टताके लिये कहता है ।
यहाँ दो सूर्य कहे हैं दोनों सूर्य एक मंडलको एक' अहोरात्र में पूर्ण करता है तथा अहोरात्र नक्षत्र की साठ घडिपरिमाण का एवं तीस मुहूर्तात्मक भोपयाति सूत्रमाथी सभ० से. (ता जया णं सूरिए सबभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चार चरइ तया णं पंच पंच जोयणसहस्साई दोणि य एकावण्णे जोयणसए एगूणतीसं च सद्विभागे जोयणस्स एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ) न्यारे सूर्य साल्यात२ मा ५४भए प्रशन ગમન કરે છે, ત્યારે પાંચ પાંચ હજાર એજન અને બસ એકાવન જન તથા એક જિનને સાઠિયા ઓગણત્રીસમો ભાગ પરપ૧૨૬ આટલા પ્રમાણથી એક એક મુહૂર્તમાં ગમન કરે છે. કહેવાને ભાવ એ છે કે-એ જબૂદ્વીપમાં સૂર્ય જ્યારે સર્વાયંતર મંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને એટલે કે સભ્યન્તર મંડળને પ્રાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે. અર્થાત ત્યાં ભ્રમણ કરે છે. ત્યારે પાંચ હજાર બસે એકાવન તથા એક એજનના એકસઠિયા એગણત્રીસ ભાગ પરપ૧૬ એક એક મુહૂર્તમાં ગમન કરે છે. આ પ્રમાણે કેવી રીતે થાય છે? તેની સ્પષ્ટતા કરતાં કહે છે–અહીંયાં બે સૂર્ય કહેલા છે. અને સૂર્ય એક મંડળને એક અહેરાત્રિમાં પૂર્ણ કરે છે. તથા અહોરાત્ર નક્ષત્ર સંબંધી સાઠ ઘડિ પ્રમાણને તથા ત્રીસ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #341

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम्
३२९
चाहोरात्रगमने परमार्थतो द्वाभ्यामहोरात्राभ्यां मण्डलं परिभ्रमणतः परिसमाप्यते, द्वयोश्च अहोरात्रयोः मुहर्त्तप्रमाणं षष्टि भवति, तेन मण्डलपरिरयस्य पष्ट्या भागं हारयेत्, भागफल - मेव प्रतिमुहूर्त्तगतिप्रमाणं भवेत् । तत्र सर्वाभ्यन्तरमण्डले परिरयपरिमाणानि ३१५०८९ त्रीणि लक्षाणि पञ्चदश सहस्राणि एकोननवत्यधिकानि भवन्ति, तेनास्मिन् ३१५०८९ षष्ठ्याभागे हृते ३१५०८९ ÷ ६० = ५२५१ यथोक्तं मुहूर्त्तगतिप्रमाणं भवति ॥ - अस्मिन् सर्वाभ्यन्तरमण्डले कियतिक्षेत्रे व्यवस्थितः सूर्य उदयमानः सन् इहगताना मनुष्याणां दृष्टिपथमायातीति प्रश्नावकाशमाशङ्कयाह - ' तया णं इहगयस्स मणुस्सस्स सीताmere जोयणसहस्सेहिं दोहि य तेवद्वेहिं जोयणसएहिं एगवीसाए य सद्विभागेहिं जोयणस्स
होता है प्रत्येक सूर्य अहोरात्र गमन में दो अहोरात्र से मंडलके परिभ्रमण से समाप्त करता है तथा दो अहोरात्र का मुहूर्त प्रमाण साठ ६० साठ घडि - प्रमाण का होता है अतः मंडल की परिधिका साठ से भाग करे तो भाग फल प्रमाण ही प्रतिमुहूर्त की गति का प्रमाण होता है ।
सर्वाभ्यन्तरमंडल में परिरयका प्रमाण ३१५०८९ । तीन लाख पंद्रह हजार नवासी होता है इस ३१५०८९ को साठ से भाग देने पर - ३१५०८९÷६०= ५२५१ पूर्वकथिन पांच हजार दोसो इक्कावन तथा एक योजनका उनतीस साठिया भाग संगत हो जाता है ।
अब इस सर्वाभ्यन्तर मंडल में कितने क्षेत्र में सूर्य व्यवस्थित होकर उदित होता हुवा इस मनुष्य लोक में मनुष्यों को दृष्टिगोचर होता है इस प्रकार का प्रश्न उपस्थित होने की संभावना करके कहते हैं- 'तया णं इहगयस्समणुस्सस्स सीतालीसाए जोयणसहस्सेहिं दोहि य तेवढेहिं जोयणसएहिं एग
મુહૂર્તાત્મક હાય છે, દરેક સૂર્ય અહેારાત્રના ગમનમાં એ અહેારાત્રથી મંડળના પરિભ્રમણથી સમાપ્ત કરે છે. તથા બે અહેારાત્રનુ મુહૂત પ્રમાણુ ૬૦ સાઠ ઘડિનુ હોય છે અતઃમડળની પરિધિને સાડથી ભાગ કરે તેા ભાગફળ પ્રમાણનુ જ દરેક મુહૂર્તગતિનું પ્રમાણુ હાય છે.
સર્વાભ્યંતર મંડળમાં પરિરયનું પ્રમાણ ૩૧૫૦૮૯ ત્રણ લાખ પંદર હજાર નેવાસી થાય છે. એ ૩૧૫૦૮૯ ત્રણ લાખ પંદર હજાર નેવાસીને સાઠથી ભાગવાથી ૩૧૫૦૮૯+ ૬૦=૨૫૧૨૪ પહેલાં કહેલ પાંચ હજાર ખસેા એકાવન તથા એક ચેાજનના સાઠિયા ઓગણત્રીસ ભાગ સુંગત થાય છે.
હવે આ સર્વાભ્યંતર મંડળમાં કેટલા પ્રમાણવાળા ક્ષેત્રમાં સૂર્ય વ્યવસ્થિત થઈને આ મનુષ્ય લેાકમાં મનુષ્યને દૃષ્ટિગોચર થાય છે. આ પ્રકારને પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થવાની સંભાવના उरीने उड़े छे. (तथा णं इहगयस्स मणुस्सस्स सीतालीसाए जोयणसहस्सेहिं दोहि य तेवढे हिं जोयणसएहिं एगवीसाए य सट्टिभागेहिं जोयणस्स सूरिए चक्खुप्फासं हव्वमागच्छछ, तया णं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #342

३३०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
सरिए चक्खुप्फासं हव्यमागच्छइ, तया णं दिवसराई तहेव' तदा खलु इहगतस्य मनुष्यस्य सप्तचत्वारिंशता योजनसहसैर्वाभ्यां च त्रिषष्टाभ्यां योजनशताभ्याम् एकविंशत्या च षष्टिभागै योजनस्य सूर्यश्चक्षुः स्पर्श शीघ्रमागच्छति, तदा खलु दिवसरात्री तथैव ॥ तदासर्वाभ्यन्तरमण्डलसञ्चरणकाले उदयमानः सूयः इहगतस्य मनुष्यस्य, इत्यत्र जातावेकवचनं, तेनास्यायमर्थः-इहगतानां-भरतक्षेत्रगतानां मनुष्याणां सप्तचत्वारिंशता योजनसहस्त्रै भ्यां त्रिपष्टाभ्यां-त्रिषष्टयधिकाभ्यां योजनशताभ्याम् एकविंशत्या च षष्टिभाग योजनस्य ४७२६३४ एतावदृध्वगतः सूर्यश्चक्षुः स्पर्श शीघ्रमागच्छति, ___ अत्राप्युपपत्तिरुच्यते-इह दिवसस्याईन यावन्मानं क्षेत्र व्याप्यते तावति क्षेत्रे उदयमानो व्यवस्थितः सूर्य उपलभ्यते, सर्वाभ्यन्तरे च मण्डले दिवसोऽष्टादशमुहूर्तप्रमाणो भवति, तस्याः नवमुहर्ताः तिष्ठन्ति, एकैकस्मिंश्च मुहर्ने सर्वाभ्यन्तरे मण्डले चारं चरन् सूर्यः पञ्च वीसाए थ सहिभागेहिं जोयणस्स सरिए चक्खुप्फासं हव्यमागच्छइ, तया गं दिवसराइं तहेव' तब यहां पर रहेहुवे मनुष्यको संतालीस हजार दोसो तिरसठ तथा एकयोजनका इकसठिया इक्कीस भाग प्रमाण से सूर्य शीघ्रदृष्टि गोचर होता है, तब दिवसरात्रि का प्रमाण उसी प्रकार से है । कहने का भाव यह है कि सर्वाभ्यन्तर मंडलके संचरणकाल में उदित होता सूर्य इस लोक में स्थित मनुष्यको (मनुष्य शब्द यहां पर जातिवाचक होने से एकवचन कहा है) याने भरतक्षेत्र में स्थित मनुष्यों को सेंतालीस हजार दो सो तिरसठ ४७२६३२० योजन एवं एक योजनका साठिया इक्कीस भाग ऊपर में रहकर दृष्टिगोचर होता है। यहां पर गणितप्रक्रिया को दिखलाते हैं यहां पर आधा दिवस में सूर्य जितने क्षेत्र को व्याप्त करता है उतने क्षेत्र में व्यवस्थित उदित होता सूर्य उपलभ्य होता है, सर्वाभ्यन्तरमंडल में दिवस अठारह मुहूर्तप्रमाण वाला होता है उसका आधा याने अठारह मुहूर्त उसका आधा नव मुहूते होता है, सर्वाभ्यंतरमंडल के एक एक मुहूर्त में गमनकरता हुवा सूर्य दिवसराई तहेव) त्यारे २मडीया २॥ मनुष्योन सुतालीस १२ असे स४ तथा ४
જનના એકસઠિયા એકવીસ ભાગ પ્રમાણુથી સૂર્ય શીઘ દૃષ્ટિગોચર થાય છે. ત્યારે રાત દિવસનું પ્રમાણ એ જ પ્રમાણે થાય છે. કહેવાનો ભાવ એ છે કે–સભ્યન્તર મંડળના સંચરણ કાળમાં ઉદય પામતો સૂર્ય આ લોકમાં રહેલા મનુષ્યને (અહીંયાં મનુષ્ય શબ્દ જાતીવાચક હોવાથી એક વચનથી કહેલ છે.) એટલે કે ભરત ક્ષેત્રમાં રહેલા મનુષ્યને સુડતાલીસ હજાર બસ ત્રેસઠ ૪૭૨ ૬૩૨ જન અને એક એજનના સાઠિયા એકવીસ ભાગથી ઊંચે રહીને સૂર્ય દષ્ટિગોચર થાય છે. હવે અહીંયાં ગણિત પ્રકિયા બતાવે છે. અહીંયાં અર્ધા દિવસમાં સૂર્ય જેટલા ક્ષેત્રને વ્યાપ્ત કરે છે. એટલા ક્ષેત્રમાં વ્યવસ્થિત ઉદય થતે સૂર્ય દેખાય છે. સર્વાયંતર મંડળમાં અઢાર મુહુર્ત પ્રમાણને દિવસ હોય છે. તેનું અર્ધા અઢાર મુહૂર્ત અને તેનું અર્ધા નવમુહૂર્ત થાય છે. સર્વાભ્યન્તર મંડળમાં એક
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #343

सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् ३३१ पश्च योजनसहस्राणि द्वे च योजनशते एकपञ्चाशदधिके एकोनत्रिंशतं च षष्टिभागान् योजनस्य ५२५१३० इति गत्या गच्छति ॥ तेनैतावन्मुहर्तगतिपरिमाणं यदि नवभिर्मुहत्तैगुण्यते तदा यथोक्तं दृष्टिपथपरिमाणं भवति (५२५१४)४९-४७२६३ इति यथोक्तं दृष्टिपथपरिमाणमायातीति धूलीकर्म ।
तत्र खलु दिवसरात्री तथैव-प्रागुक्तवत्, अर्थात उत्तमकाष्ठाप्राप्तः परमोत्कर्षकोऽष्टादशमुहर्त्तात्मको दिवसो भवति, सर्वजघन्या च द्वादशमुहत्तप्रमाणा रात्रिभवतीति ॥
___ 'से णिक्खममाणे सूरिए णवं संवच्छरं अयमाणे पढमंसि अहोरसि अभितराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ स निष्क्रामन् सूर्यों नवं संवत्सरमाददानः प्रथमेऽहोरात्रे अभ्यन्तरानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति । सः-प्रसिद्धः सूर्यो भ्रमन सर्वाभ्यरान्मण्डलात् प्रागुक्तप्रकारेण निष्क्रामन् बहिर्निगच्छन् नवं-नूतनं संवत्सरं-वर्षमाददान प्रापयन् पांच हजार दोसो इक्कावन ५२५१० योजन तथा एक योजनका इकसठिया उन्तीसभाग प्रमाण गति से गमनकरता है तब पूर्वकथित दृष्टिपथ परिमाण (५२५१३)+९=४७२६३१ इस प्रकारक संगत हो जाता है ।यह धूलिकर्म हैइस प्रकार के गमन कालमें दिवसरात्रिका परिमाण पूर्वकथित जैसा याने उत्तमकाष्ठाप्राप्त परमउत्कर्षक अठारह मुहर्त का दिवस होता है तथा सर्वजघन्या बारहमुहूर्त प्रमाणवाली रात्री होती है।
'से णिक्खममाणे सूरिए णवं संवच्छरं अयमाणे पढमंसि अहोरत्तसि अभितराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ' निष्क्रमणकरता हुवा सूर्य नूतनसंवत्सर को प्राप्त करके प्रथम अहोरात्र में अभ्यन्तर के अनन्तरवें मंडल में उपसंक्रमण करके गमन करता है। वह सूर्य सर्वाभ्यन्तरमंडल से प्राक् कथन प्रकार से बारह निकल कर नवीनसंवत्सको प्राप्त करके नवीन संवत्सरका એક મુહૂર્તમાં ગમન કરત સૂર્ય પાંચ હજાર બસો એકાવન જન તથા એક એજનના એકસઠિયા ઓગણત્રીસ ભાગ પ્રમાણની ગતિથી ગમન કરે છે. ત્યારે પહેલાં કહેલ દષ્ટિપથ भारततानु परिमाण ५२५118+६=४७२६३३३ ॥ प्रमाणुनु थाय छे. २॥ धूलिभथी થાય છે. આ પ્રમાણેના ગમનકાળમાં દિવસરાતનું પરિમાણ પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે અર્થાત ઉત્તમકાષ્ઠા પ્રાપ્ત પરમઉત્કર્ષક અઢાર મુહૂર્તને દિવસ થાય છે. તથા સર્વજઘન્યા બાર મુહૂર્ત પ્રમાણના રાત્રી થાય છે.
(से णिक्खममाणे सूरिए णवं संवच्छरं अयमाणे पढमंसि अहोरत्तंसि अभितराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ) निभा ४२तेसूर्य नवीन संवत्सरने भारत परीने पहेला અહોરાત્રમાં અભ્યરના પછીના મંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને ગમન કરે છે. એ સૂર્ય સર્વાત્યંતર મંડળથી પૂર્વકથિત પ્રકારથી બહાર નીકળીને નવા સંવત્સરને પ્રાપ્ત કરીને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #344

३३२
__सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे ननस्य-नूतनस्य संवत्सरस्य-वर्षस्य प्रथमे अहोरात्रे अभ्यन्तरानन्तरं-सर्वाभ्यन्तरस्य मण्डलस्यानन्तरं द्वितीयं मण्डलमुपसंक्रम्य-द्वितीयं मण्डलमादाय चारं चरति । 'ता जया णं सूरिए अभितराणंतरं मण्डलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं पंच पंच जोयणसहस्साई दोण्णि य एकावण्णे जोयणसए सीतालीसं च सद्विभागे जोयणस्स एगमेगेणं मुहत्तेणं गच्छइ' तावद् यदा खल सूर्यः अभ्यन्तरानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु पश्च पञ्च योजनसहस्राणि द्वे च एकपञ्चाशतं योजनशतं सप्तचत्वारिंशतं च पष्टिभागान् योजनस्य एकैकेन मुहूर्तेन गच्छति । तावत्-तत्र मुहूर्तगतिविचारविषये, यदा-यस्मिन् समये खल-इति निश्चितं सूर्यः अभ्यन्तरानन्तरं-सर्वाभ्यन्तरस्य मण्डलस्यानन्तरं द्वितीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति-द्वितीयमण्डले भ्रमति, तदा खलु पञ्च पञ्च योजनसहस्राणि, द्वे च-द्वे योजनशते, एकपञ्चाशतम्-एकपञ्चाशदधिके सप्तचत्वारिंशतं च षष्टिभागान् ५२५१ योजनस्य एकैकेन मुहूर्त्तन-प्रतिमुहूर्तगत्या गच्छति-भ्रमति, अत्रापि धूलीकर्मणा गणितं यथाप्रथम अहोरात्र में सर्वाभ्यन्तर मंडलको प्राप्तकरके गति करता है 'ता जया णं सरिए अभितराणंतरं मंडलं उपसंकमित्ता चारं चरई' तयाणं पंच पंच जोय. णसहस्साई दोणिय एकावण्णे जोयणसए सीतालीसं च सहिभागे जोयणस्स एगमेगेणं मुहत्तेणं गच्छई' जब सूर्य अभ्यन्तरके अनन्तरवर्ति मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है तब पांच पांच हजार दोसो इक्कावन योजन तथा एक योजनका साठिया सुडतालीस भाग एक एक मुहूर्त में गमन करता है। कहने का भाव यह है कि मुहर्तगतिके विचारविषयमें जिस समय सर्वाभ्यन्तर मंडलके अनन्तर के दूसरे मंडल में उपसंक्रमण करके सूर्य गति करता है याने दूसरे मंडल में भ्रमण करता है, तब पांच हजार दोसो इक्कावन योजन तथा एक योजनका संतालीस इकसठिया भाग एक एक मुहूते में-प्रति मुहूर्त में भ्रमण करता है, यहां पर भी धूलिकम से गणितप्रक्रिया इस प्रकार से हैનવીન સંવત્સરના પહેલા અહેરાત્રમાં સર્વાત્યંતર મંડળની પછીના બીજા મંડળમાં ઉપसंभ शने मेटले मी मने प्राप्त प्रशने गति ४२ छे. (ता जया णं सूरिए अभितराणंतरं मंडलं उबसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं पंच पंच जोयणसहस्साई दोणि य एकावण्णे जोयणसए सीतालीसं च सद्विभाए जोयणस्स एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ) न्यारे सूर्य સમીપસ્થ મંડળમાં ઉપસક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. ત્યારે પાંચ પાંચ હજાર બસે એકાવન
જન તથા એક એજનના સાઠિયા સુડતાલીસ ભાગ એક એક મુહૂર્તમાં ગમન કરે છે. કહેવાને ભાવ એ છે કે-મુહૂર્તગતિના વિચારવિષયમાં જ્યારે સૂર્ય સભ્યતર મંડળના પછીના બીજા મંડળમાં ઉપસક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. એટલે કે બીજા મંડળમાં ભ્રમણ કરે છે. ત્યારે પાંચ હજાર બસે એકાવન જન તથા એક એજનના સુડતાલીસ એકસઠીયાભાગ એક એક મુહૂર્તમાં ગમન કરે છે. અહીંયાં પણ ધૂલિકર્મથી ગણિત પ્રક્રિયા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #345

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् ३३३ अस्मिन् सर्वाभ्यन्तराद् द्वितीये मण्डले परिरयपरिमाणं पूर्वप्रतिपादितम् ३१५१०७ त्रीणि योजनलक्षाणि पञ्चदश सहस्राणि सप्तोत्तरं शतमेकं चेति, व्यवहारदृशा परिपूर्ण प्रतिपादितं वर्तते, निश्चयमतेन तु किश्चिन्न्यूनं भवति । अतोऽत्रापि द्वाभ्यां सूर्याभ्या महोरात्रद्वयेन सम्पूर्णमण्डलस्य परिपूर्ति भवतीति युक्त्या अहोरात्रद्वये च षष्टिमुहूर्ता भवन्तीति नियमाच परिरयपरिमाणमिदम् ३१५१०७ षष्टया ६० भागो हियते तदा यथोक्तमत्र मुहूत्तेगतिपरिमाणं भवति ३१५१०७-६०%५२५१. अथवा पूर्वमण्डलपरिरयपरिमाणादस्य मण्डलस्य परिग्यपरिमाणे व्यवहारतः परिपूर्णानि अष्टादश योजनानि वर्द्धन्ते, गणितशा किश्चिन्यूनानि भवन्ति, तेनाष्टादशानां योजनानां षष्टया भागे हृते लब्धा अष्टादशषष्टिभागा योजनस्य । ते प्राकनमण्डलगतमुहर्तगतिपरिमाणेऽधिकत्वेन यदि प्रक्षिप्यन्ते जैसे कि सर्वाभ्यन्तर के दूसरे मंडल में परिरयका परिमाण पूर्वप्रतिपादित पद्धति के अनुसार ३१५१०७। तीनलाख पंद्रह हजार एकसो सात यह प्रमाण व्यवहारदशा में परिपूर्ण प्रतिपादित किया है । निश्चय नयके मतानुसार तो कुछ न्यून होता है। अतः यहां पर भी दो स्यों के द्वारा दो अहोरात्र से संपूर्ण मंडल की परिपूर्ति होती है इस प्रकार पूर्वकथित युक्ति से दो अहोरात्र में साठ मुहूर्त होते हैं इस नियम से परिरयका परिमाण इस प्रकार होता है३१५१०७। तीनलाख पंद्रह हजार एकसो सात इसका ६० साठ की संख्या से भाग करे तो यहां पर यथोक्त मुहूर्तगतिका परिमाण हो जाता है। ३१५१०७ :-६०-५२५११७ अथवा पूर्व मंडलके परिरयपरिमाण से इस मंडलका परिरय परिमाण में व्यवहार दृष्टि से पूरा अठारह योजन की वृद्धि होती है, गणित पद्धति से कुछ न्यून होता है, उस अठारह योजन को साठ से भाग करने पर एक योजन का साठिया अठारह भाग लब्ध होता है। उसको पूर्वकथित मंडल के मुहूर्तगतिपरिमाण में यदि अधिकता से प्रक्षिप्त किया આ પ્રમાણેની છે. જેમકે-સભ્યતરના બીજા મંડળમાં પરિરયનું પરિમાણ પૂર્વ પ્રતિપાદિત પદ્ધતિ અનુસાર ૩૧૫૧૦૭ ત્રણ લાખ પંદર હજાર એક સો સાત આ પ્રમાણ વ્યવહાર દશામાં પરિપૂર્ણ રીતે પ્રતિપાદિત કરેલ છે. નિશ્ચય નયના મત પ્રમાણે તે કંઈક ન્યૂન થાય છે, તેથી અહીંયાં પણ બે સૂર્યો દ્વારા બે અહોરાત્રથી સંપૂર્ણ મંડળની પરિપૂર્તિ થઈ જાય છે. આ પ્રમાણે પૂર્વ કથિત યુક્તિથી બે અહેરામેં સાઠ મુહૂર્ત થાય છે. આ નિયમથી પરિયનું પરિમાણુ આ પ્રમાણે થાય છે. ૩૧૫૧૦-૬૦=પર૫૧૨૭ અથવા પૂર્ણ મંડળના પરિમાણથી આ મંડળના પરિરય પરિમાણમાં વ્યવહારદષ્ટિથી પૂરા અઢાર
જનની વૃદ્ધિ થાય છે. ગણિત પદ્ધતિથી કંઈક ખૂન થાય છે. એ અઢાર એજનને સાઠથી ભાગવાથી એક યોજના સાઠિયા અઢાર ભાગ ૧૬ થાય છે. તેને પૂર્વ કથિત મંડબળના મુહૂર્તગતિપરિમાણમાં જે અધિકતાથી પ્રક્ષેપ કરવામાં આવે તે પણ અહીંયાં
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #346

३३४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
तदाऽपि भवति यथोक्तमत्रमण्डले मुहूर्त्तगतिपरिमाणं, यथा पूर्वमण्डलस्य मुहूर्त्तगतिपरिमाणं ५२५१ ततो वृद्धिमानम् हैं तयोर्योगः ५२५१ + =५२५१ इत्युपपद्यते यथोक्तमत्र मुहर्तगति परिमाणमिति । अथात्रापि दृष्टिपथप्राप्तताविषयं परिमाणं परमार्थतः कथयति
' तया णं इहगयस्स मणुस्सस्स सीतालीसाए जोयणसहस्सेहिं अउणासीते य जोयणस सत्तावण्णा सहभागेहिं जोयणस्स सद्विभागं च एगडिहा छेत्ता अऊणावीसाए चुण्णियाभागेहिं सूरिए चक्खुप्फासं हव्वमागच्छन्' तदा खलु इहगतस्य मनुष्यस्य सप्तचत्वारिंशता योजनसहस्रे रेकोनाशीतं च योजनशतं सप्तपञ्चाशता पष्टिभागे योजनस्य षष्टिभागं च एकषष्टिधा छित्वा एकोनविंशत्या चूर्णिकाभागैः सूर्यचक्षुः स्पर्श शीघ्रमागच्छति ।। - तदा - सर्वाभ्यन्तरानन्तरद्वितीयमण्डलसञ्चरणसमये, खल-इति निश्चितम् इहगतस्य मनुष्यस्य, इत्यत्र जातावेकवचनम् इत्यतः, इह - मर्त्यलोके गतानां - स्थितानां जाय तो भी यहां पर मुहूर्तगतिपरिमाण यथोक्त प्रकार से हो जाता है जैसे कि पूर्व मंडल का मुहूर्तगतिपरिमाण ५२५१ उसका वृद्धिमान सठिया अठारह भाग उन दोनों को जोड देनेसे ५२५१+ - ५२५१० इस प्रकार यहां पर मूहूर्त गतिपरिमाण उपलब्ध हो जाता है। यहां पर भी दृष्टिपथप्राप्तता विषयक परिमाण स्वाभाविक रीति से कहते हैं
(तया णं इह यस्स मणुस्सस्स सीतालीसाए जोयणसहस्सेहिं अऊणासीते य जोयणसए सत्तावण्णाए सहिभागेहिं जोयणस्स सहिभागं च एगट्टिहा छेत्ता अऊणावीसाए चुण्णियाभागेहिं सूरिए चक्खुफास हव्वमागच्छइ) तब भरत क्षेत्रस्थ मनुष्यों को सैंतालीस हजार एकसो उन्नासी योजन तथा एक योजन का साठिया सतावन भाग तथा साठ भाग को इकसठ से छेदकर के उन्नीस चूर्णि का भाग से सूर्य शीघ्र चक्षुगोचर होता है यानी दृष्टिपथ को प्राप्त होता है । कहने का भाव यह है कि सर्वाभ्यन्तर के दूसरे मंडल के યથાક્ત રીતે મુહૂર્ત ગતિપરિમાણુ પર૫૧ રૃ થાય છે તેનુ વૃદ્ધિમાન ૧૬ સાઠિયા અઢાર ભાગ થાય છે,એ બેઉને મેળવવાથી પ૨૫૧૯ + ૬ ૫૨૫૧૪ એ રીતે અહીંયાં મુહૂત ગતિનું પરિમાણુ પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. અહીંયાં પણ દૃષ્ટિપથપ્રાપ્તતા સંબંધી પરિમાણુ સ્વાભાવિક રીતે કહેલ છે.
( तया णं इहगयरस मणुस्सस्स सीतालीसाए जोयणसहस्सेहिं अऊणासीते य जोयणस सतावण्णा सट्टिभागेहिं जोयणस्स सट्टिभागं च एगडिहा छेत्ता अऊणावीसाए चुण्णिया भागेहिं सूरिए चक्खुफासं हव्वमागच्छइ) त्यारे लरतक्षेत्रमा रहेला मनुष्याने सुडतालीस હજાર એક સે આગણ્યાશી ચેાજન તથા એક ચેાજનના સાચિા સતાવન ભાગ તથા સાઠે ભાગને એકસઠથી છેદીને ઓગણીસ ચૂર્ણિકા ભાગાથી સૂર્ય શીઘ્ર ચક્ષુગાચર થાય છે. અર્થાત્ દૃષ્ટિપથ પ્રાપ્ત થાય છે. કહેવાને ભાવ એ છે કે-સર્વાંતરના ખીજા મંડળના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #347

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम्
मनुष्याणां सप्तचत्वारिंशता योजन सहस्ररे कोनाशीतम् - एकोनाशीतेन - एकोनाशीत्यधिकेन योजनशतेन सप्तपञ्चाशतापष्टिभागै रेकं च षष्टिभागमेकषष्टिधा छित्वा ४७१७९. तस्य सत्कै रेकोनविंशत्या १९ चूर्णिका भागैः - सूक्ष्मविभागैः सूर्यचक्षुः - स्पर्श - दृष्टिपथं शीघ्रमागच्छति । तथा चास्मिन् मण्डले मुहूर्त्तगतिपरिमाणं पञ्च योजनसहस्राणि एकपञ्चाशदधिके द्वे शते सप्तचत्वारिंशच्च पष्टिभागा योजनस्य ५२५१ इति भवति । 'तया णं दिवसराई तव' तदा खलु दिवसरात्री तथैव ॥ - तदा-सर्वाभ्यन्तरद्वितीयमण्डलसञ्चरणकाले खलु दिवसरात्री - दिनरात्रिप्रमाणे, तथैव-प्रागुक्तवदेव भवतः, अर्थाद् द्वाभ्यां मुहूकषष्टिभागाभ्यामूनोऽष्टादशमुहर्त्तप्रमाणो दिवसो भवति, तथा च द्वाभ्यामेकपष्टिaritrate द्वादशमुहूर्त्तप्रमाणा रात्रिर्भवतीति, तेन दिवसस्यार्द्धम् एकषष्टिभागेन हीना संचरणकाल में इस भरतक्षेत्र के मनुष्य को (यहाँ पर मनुष्य शब्द में जातिवाचक होने से एकवचन कहा है) अतः मनुष्य लोक में स्थित मनुष्यों को
तालीस हजार एकसो उन्नासी योजन तथा एक योजन के साठिया सतावन भाग तथा एक साठ के भाग को इकसठ से छेद देकर ४७१७९ - इसके संबधित उन्नीस १९ चूर्णिका भाग से माने सूक्ष्म भागों से सूर्य शीघ्र दृष्टि गोचर होता है ।
इस मंडल में मुहूर्त गतिपरिमाण पांच हजार दोसो इकावन तथा एक योजन का सठिया सुडतालीस भाग ५२५१ इस प्रकार होता है (तया णं दिवसराई तहेव ) सर्वाभ्यन्तर के अनन्तरवें दूसरे मंडल के संचरण समय में दिवस रात्री का परिमाण पूर्वकथित प्रकार से ही होता है अर्थात् मुहूर्त के इकसठिया दो भाग न्यून अठारह मुहूर्त प्रमाणवाला दिवस होता है तथा इकसठिया दो भाग अधिक बारह मुहूर्त प्रमाण वाली रात्री होती है तथा दिवस का अर्धा भाग इकसठियां भाग हीन नव मुहूर्त होते हैं ९ उसको
३३५
સંચરણ કાળમાં આ ભરતક્ષેત્રના મનુષ્યને (અહીંયાં મનુષ્ય શબ્દમાં જાતિ વાચક હાવાથી એકવચનના પ્રયોગ કરેલ છે.) તેથી મનુષ્ય લોકમાં રહેલા મનુષ્યાને સુડતાલીસ હજાર એક સે આગણ્યાશી યાજન તથા એક ચેાજનના સાઢિયા સત્તાવન ભાગ તથા એક સાઠેના ભાગને એકસઠથી છેદીને ૪૭૧૯૫૪ તથા તેના સબંધિત ૧૯ એગણીસ ચૂર્ણિકા ભાગથી અર્થાત્ સમભાગેાથી સૂર્ય શીઘ્ર દૃષ્ટિગેાચર થાય છે. આ મંડળમાં મુહૂત ગતિનું પરિમાણુ પાંચ હજાર ખસે એકાવન તથા એક ચેાજનના સાઠિયા સુડતાલીસ ભાગ પ૨૫૧૪ या प्रमाणेनु थाय छे. (तया णं दिवसराई तद्देव) सर्वास्यतरनी पंछीना जीन मंडजना સંચરણ સમયમાં દિવસરાત્રીનું પરિમાણુ પૂર્વ કથિત પ્રકારથી થાય છે. એક મુહૂર્તના એકસડિયા એ ભાગ એછા અઢાર મુહૂત પ્રમાણના દિવસ હાય છે. તથા એકસડિયા ખે ભાગ વધારે ખાર મુહૂત પ્રમાણની રાત્રી હાય છે. તથા દિવસના અર્ધાં ભાગ એકસયિા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #348

३३६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे नवमुहूर्ता भवन्ति ९- सवर्णनेन ' = - छेदगमेन=५४८ पञ्चशतानि अष्टचत्वारिंशदधिकानि ततोऽस्य द्वितीयस्य मण्डलस्य पूर्वप्रतिपादितं परिरयपरिमाणं ३१५१०७, त्रीणि लक्षाणि पञ्चदशसहस्राणि सप्तोत्तरं शतमेकं च । एतच्च पूर्वोक्तैरष्टाचत्वारिंशदधिकैः पञ्चभिः शतैर्यदि गुण्यन्ते तदा ३१५१०७४५४८=१७२६७८६३६, एककः सप्तको द्विका षट्कः सप्तकोऽष्टकः षट्कस्विकः षट्रकश्चेति । ततो योजनकरणार्थमेकषष्टेः षष्टया गुणयित्वा यावान् राशिर्भवति तेन भागो हियते । एकपष्टयां च षष्टया गुणितायां भवन्ति ६१४६० ३६६० षष्टयधिकानि षट्त्रिंशच्छतानि । एभिर्भागे हते-१७२६७८६३६:३६६०= ४७१७९ +1 सप्तचत्वारिंशत्सहस्राणि एकोनाशीत्यधिकं शतमेकं च पूर्णानि योजनानि शेषमुद्धरति ३४९६ षण्णवत्यधिकानि चतुस्त्रिंशच्छतानि । ततोऽस्माद् योजनानि नायान्तीति षष्टिभागानयनार्थ छेदराशिरेकपष्टिः ध्रियते, तेन च भागे हृते लब्धाः सप्त५४९ छेद करने से ५४८ । पांचसो अडतालीस होते हैं। इस प्रकार इस दूसरे मंडल का पूर्वप्रतिपादित परिरय का परिमाण ३१५१०७। तीन लाख पंद्रह हजार एकसो सात हो जाता है। इस परिमाण को पूर्वोक्त पांचसो अडतालीस से जो गुणा किया जाय तो ३१५१०७५५४८-१७२६७८६३६ । एक सात, दो, छह, सात, आठ, छह, तीन, एवं छ इस प्रकार याने सत्रह करोड छव्विसलाख अठहत्तर हजार छसो छत्तीस होता है इसका योजन करने को इकसठको साठ से गुणने पर जितनी संख्या होती है उससे भाग करे । साठ से गुणित इकसठ करते है ६१ +६०-३६६० तीन हजार छहसो साठ होते हैं इससे सत्रह करोड वाली संख्या को भाग देने पर १७२६७८६३६३६६०-४७१७९ x सुडतालीस हजार एकसो उन्नासी योजन पूर्ण होते हैं शेष ३४९६ तीन हजार चारसो छियानवे रहते हैं इससे योजन की संख्या ભાગ ન્યૂન નવમુહૂર્ત થાય છે. હું તેને ૫૪૯=૫૬ છેદ કરવાથી ૫૪૮ પાંચ અડતાલીસ થાય છે. આ પ્રમાણે આ બીજા મંડળનું પૂર્વ પ્રતિપાદિત પરિરયનું પરિમાણુ ૩૧૫૧૦૭ ત્રણ લાખ પંદર હજાર એકસે સાત થઈ જાય છેઆ પરિમાણને પૂર્વોક્ત પાંચસો અડતાલીસથી જે ગુણવામાં આવે તે ૩૧૫૧૦૭ ૫૪૮=૧૭૨ ૬૭૮ ૬૩૬ એક, સાત, બે, છ, સાત, આઠ, છ, ત્રણ અને છ એ રીતે એટલે કે સત્તર કરેલ છવ્વીસ લાખ અડ્યોતેર હજાર છસો છત્રીસ થાય છે. આના યોજના બનાવવા માટે એકસાઠ ને સાથી ગુણવાથી જેટલી સંખ્યા થાય છે, તેનાથી ભાગે સાઠથી ગુણિત એકસઠ કરે છે. ६१.६०३६६० १ २ ७से 8 थाय छे. मानाथी भी मनु परिरयपरिમાણુ જે સત્તર કરેલ છવીસ લાખ અડ્યોતેર હજાર છસો છત્રીસ છે તેને ભાગ કરે તે १७२६७८९3९3९६०=४७१७८४३४१, सुतालीस ॥२ येसो मोमेसी योन પૂરા થાય છે અને ૩૪૯૬ ત્રણ હજાર ચાર છન્નુ શેષ વધે છે. આનાથી જનની
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #349

सूर्यशतिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम्
३३७
पञ्चाशत् षष्टिभागाः
૩૪૨૬
अर्थात् ३४९६ - ६१ - ५७३ तथा च ३६६० ÷ ६१=६० । अतः अ = है, में सम्पूर्णमेलनेन ४७१७९, अतउक्तम् एकस्य च षष्टिभागस्य सत्का एकोनविंशतिरेकषष्टिभागाः । मूले च--' इहगयस्स मणुस्सस्स सीतालीसाए जोयणसहस्सेहिं अऊणासीते य जोयणसए सत्तावण्णाए सहिभागेहिं जोयणस्स सभागं च एगहिहा छेत्ता अउणावीसाए चुण्णियाभागेहिं' इत्यादि मूलोकं सर्वं गणितशा उपपन्नं भवति ॥
'से क्खिमाणे सूरिए दोच्चंसि अहोरत्तंसि अभितरं तच्चं मंडल उवसंकमित्ता चारं चरs' स निष्क्रामन् सूर्यो द्वितीयेऽहोरात्रे अभ्यन्तरं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति । - स भ्रमन् सूर्यो निष्क्रामन् सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलाद् बहिर्गच्छन् द्वितीयेऽहोरात्रे नूतनस्य सम्बत्सरस्य द्वितीयेऽहोरात्रे, अभ्यन्तरं तृतीयं मण्डलम् - अभ्यन्तराद् द्वितीयादपि नहीं होती अतः साठका भाग लाने को छेद राशी इकसठ रखी जाती है उससे भाग देने से साठिया सतावन भाग है अर्थात् ३४९६÷६१=५७ तथा ३६६०÷६१=६० अतः में सबके संपूर्ण मिलाने से ४७१७९, अतः कहा है कि एकसाठका भाग सत्क इकसठिया इक्कीस भाग मूल में तो ( Terra मणुस्सस्स सीतालीसाए जोयणसहस्सेहिं अरुणासीते य जोयणसए सत्तावण्णाए सद्विभागेहिं जोयणस्स सहिभागे च एगडिए छेत्ता अउ - णावीसाए चुण्णियाभागेहिं ) इत्यादि मूलमें कहा हुवा गणितपद्धति से सिद्ध हो जाता है ।
२४०६ 419 उ
(सेrिranमाणे सूरिए दोच्चसि अहोरत्तंसि अभितरं तच्च मंडल उवसंकमित्ता चारं चरइ) निष्क्रमण करता हुवा सूर्य दूसरे अहोरात्र में अभ्यंतर के तीसरे मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है, भ्रमण करता हुवा सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल से बाहर निकलकर नवीन संवत्सर के दूसरे अहोरात्र में સંખ્યા થતી નથી. તેથી આઠના ભાગ લાવવા એકસઠની છેદ્ય રાશી રાખવામાં આવે છે. તેનાથી ભાગ કરવાથી સાઠિયા સત્તાવન ભાગ પૃષ્ઠ અર્થાત્ ૩૪૯૬૦-૬૧=૫૭ તથા ३६६०÷११=६० ते આ બધાને સંપૂર્ણ અંક સાથે મેળવવાથી ४७१७८५७, થાય છે, જેથી કહેલ છે કે એક સાઠિયા ભાગ સહિત એકસડિયા એકવીસ लोग भूसभा ( इह्गयस्स मणुस्सस्स सीतालीसाए जोयणसहस्सेहिं अउणासीते य जोयणसए सत्तावण्णाए सट्टिभागेहिं जोयणस्स सट्टिभागं च एगट्टिए छेत्ता अउणावीसाए चुण्णियामागे हिं) ઈત્યાદિ મૂળમાં કહેલ ગણિત પદ્ધતિથી સિદ્ધ થાય છે.
૧ ૯
(से मिमाणे सूरिए दोच्चंसि अहोरतंसि अभिंतरं तच्च मंडल उवसंकमित्ता चारं ચરરૂ) નિષ્ક્રમણ કરતે સૂર્ય ખીજા અહેારાત્રમાં અભ્યંતરના ત્રીજા મ ́ડળમાં ઉસક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. અર્થાત્ ભ્રમણ કરતા સૂર્ય સર્વાભ્યતરમંડળની બહાર નીકળીને નવીન
८ इन
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #350

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे मण्डलाद बहिनिगत्य तृतीयमण्डले भ्रमति । 'ता जया णं सूरिए अभितरं तच्चं मंडलं उबसंकमित्ता चारं चरइ तया णं पंच पंच जोयणसहस्साई दोण्णि य बावण्णे जोयणसए पंच य सट्ठिभागे जोयणस्स एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ' तावद् यदा खलु सूर्यः अभ्यन्तरं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति-तदा खलु पञ्च पञ्च योजनसहस्राणि द्वे च द्विपञ्चाशते योजनशते पञ्च च षष्टिभागान् योजनस्य ५२५२० इति, एकैकेन मुहूर्तेन गच्छति ॥-- तावत्-तत्र भ्रमन् यदा-यस्मिन् दिने, सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलात् तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति-तृतीयमण्डले यदा भ्रमति सूर्यस्तदा खलु पश्च पञ्च योजनसहस्राणि द्वे-द्वे योजनशते द्विपञ्चाशते-द्विपञ्चाशदधिके पञ्च च षष्टिभागान् योजनस्येति ५२५२३ एकैकेन मुहूर्तेन-प्रतिमुहूर्तगत्या गच्छति । ____ अत्रापि गणितप्रक्रिया यथा-पूर्वप्रतिपादितरीत्याऽस्मिन् तृतीयमण्डले परिरयपरिमाणं ३१५१२५, त्रीणि योजनलक्षाणि पञ्चदशसहस्राणि पश्चविंशत्यधिकं शतमेकं च । अभ्यन्तर के दूसरे मंडल से बाहर निकलकर अभ्यंतर के तीसरे मंडल में उपसंक्रमण करके माने तीसरे मंडलको प्राप्त करके उस तीसरे मंडलमें भ्रमण करता है, 'ता जया णं सूरिए अभितरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं पंच पंच जोयणसहस्साई दोणिय बावण्णे जोयणसए पंच य सहिभागे जोयणस्स एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ) जब सूर्य अभ्यन्तर के तीसरे मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है तब पांच हजार दोसो बावन एवं एक योजन का साठिया पांच भाग पर एक एक मुहूर्त में जाता है।
अर्थात् सर्वाभ्यंतर मंडलके तीसरे मंडल में भ्रमण करता सूर्य एक मुहूर्त में पांच हजार दोसो बावन तथा एक योजन का साठिया पांचभाग जितना प्रतिमुहर्त गमन करता है।
यहां पर भी गणितप्रक्रिया इस प्रकार से हैं-प्राक्कथन के अनुसार इस સંવત્સરના બીજા અહોરાત્રમાં અત્યંતરના બીજા મંડળમાંથી બહાર નીકળીને ત્રીજા મંડળમાં ઉપસક્રમણ કરીને અર્થાત્ ત્રીજા મંડળને પ્રાપ્ત કરીને એ ત્રીજા મંડળમાં ભ્રમણ કરે છે. (ता जया णं सूरिए अभिंतरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं पंच पंच जोयण सहस्साई दोण्णि य बावण्णे जोयणसए पंच य सद्विभागे जोयणस्स एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ) જ્યારે સૂર્ય અત્યંતરના ત્રીજા મંડળમાં ઉપસક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. ત્યારે પાંચ હજાર બસે બાવન અને એક એજનના સાઠિયા પાંચ ભાગ પર પર એક એક મુહૂર્તમાં ગમન કરે છે. અર્થાત પાંચ હજાર બસો બાવન જન તથા એક એજનના સાયિા પાંચ ભાગ સર્વાત્યંતરના ત્રીજા મંડળમાં ભ્રમણ કરતો સૂર્ય આટલા પ્રમાણ જન પ્રતિમુહુર્તમાં ગમન કરે છે.
અહીંયા પણ ગણિત પ્રક્રિયા આ પ્રમાણે થાય છે, પહેલા કહેલ કથન પ્રમાણે આ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #351

सूर्यक्षप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीय प्राभृतप्राभृतम् ___ ३३९ ततोऽत्रापि सूर्यद्वयेनाहोरात्राभ्यां सम्पूर्णमण्डलभ्रमणसत्के पष्टिमुहूर्त्तात्मकेनाऽहोरात्रद्वयपरिमाणेन ३१५१२५ अस्मिन् पष्टया भागे हृते लब्धं यथोक्तमत्रमण्डले मुहूर्तगतिपरिमाणं यथा-३१५१२५-६०-५२५२ इति । ____ अथवा पूर्वमण्डलमुहूर्तगतिपरिमाणादस्मिन् मण्डले मुहूर्तगतिपरिमाणचिन्तायां प्रागुक्तयुक्तिवशात् अष्टादश एकषष्टिभागा योजनस्याधिकाः प्राप्यन्ते, ततस्तद् योगेन भवति यथोक्तमत्रमण्डले मुहूत्तेगतिपरिमाणमिति ॥ अथात्रापि दृष्टिपथप्राप्तताविषयपरिमाणमाह-'तया णं इहगयस्स मणुस्सस्स सीतालीसाए जोयणसहस्सेहिं छण्णउतीए य जोयणेहिं तेत्तीसाए य सट्ठिभागेहिं जोयणस्स सहिभागं च एगद्विधा छेत्ता दोहिं चुणियाभागेहिं सूरिए चक्खुप्फास हव्व मागच्छइ' तदा खलु इहगतस्य मनुष्यस्य सप्तचत्वारिंशता योजनसहस्रः षण्णवत्या च योजने स्त्रयस्त्रिंशता च षष्टिभागे योजनस्य एक च षष्टिभागतीसरे मंडल में परिरय का परिमाण ३१५१२५। तीन लाख पंद्रह हजार एकसो पचीस होता है, इस प्रकार यहां पर भी सूर्य के द्वारा अहोरात्र के संपूर्ण मंडल भ्रमण से साठ मुहूर्त के अहोरात्र दोनों के परिमाणसे ३१५१२५। तीन लाख पंद्रह हजार एकसो पचीस को साठ से भाग करने पर इस मंडलका यथोक्त मुहर्तगतिपरिमाण हो जाता है जैसे कि-३१५१२५ : ६०-५२५२३ अथवा पूर्व मंडल के मुहूर्त गतिपरिमाण से इस मंडल की मुहूर्तगतिपरिमाण विचार में पूर्वकथित युक्ति के अनुसार एक योजन का इकसठिया अठारह भाग अधिक प्राप्त होता है, उसको जोडने से यहां पर यथोक्त मुहूर्त गतिका परिमाण हो जाता है।
यहां पर भी दृष्टिपथप्राप्तता विषयक परिमाण कहते हैं-'तया णं इहगयस्स मणुस्सस्स सीतालीसाए जोयणसहस्सेहिं छण्णउतीए जोयणेहिं तेत्तीसाए य सहिभागेहिं जोयणस्स सहिभागं च एगद्विधा छेत्ता दोहिं चुाण्णयाभागेहिं सूरिए चक्खुप्फासं हव्वमागच्छइ) तब इहलोक में स्थित मनुष्यों को सुडतालीस हजार छियाण्णवे योजन एवं एक योजनका साठिया तेतीसभाग ત્રીજા મંડળમાં પરિરયનું પરિમાણ ૩૧૫૧૨૫ ત્રણ લાખ પંદર હજાર એકસે પચીસ થાય છે તે પ્રમાણે અહીંયા પણ છે. તેને સાઠથી ભાગવાથી આ મંડળનું યોકત મુહૂર્તગતિ પરિમાણુ થઈ જાય છે, જેમકે-૩૧૫૧૨૫-૬૦=પર પર અથવા પહેલાના મંડળના મુહૂર્ત ગતિ પરિમાણથી આ મંડળનું મુહૂર્તગતિ પરિમાણના વિચારમાં પૂર્વ કથિત યુક્તિ અનુસાર એક એજનના એકસઠિયા અઢાર ભાગ વધારે પ્રાપ્ત થાય છે. તેને આમાં મેળવવાથી મુહૂર્તગતિનું યક્ત પરિમાણ અહીંયા મળી જાય છે.
मडीया ५५ दृष्टिपथातताना विषयनु परिभाए वामां आवे छे. (तयाण इहगयस्स मणुस्सस्स सीतालीसाए जोयणसहस्सेहि छण्ण उतीए जोयणेहिं तेत्तीसाए सद्रिभागेहि जोर णस्स सद्विभागं च एगढिवा छेत्ता दोहि चुणियाभागेहि सूरिए चक्खुप्फासं हव्वमागच्छइ) ત્યારે આ મનુષ્યલકમાં રહેલા મનુષ્યને સુડતાલીસ હજાર છનું રોજન અને એક જ. નના સાઠિયા તેત્રીસ ભાગ તથા સાઠના એક ભાગને એકસાઠથી છેદીને બે ચૂર્ણિકા ભાગથી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #352

३४०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे मेकधा छित्वा द्वाभ्यां चूर्णिकाभागाभ्यां ४७०९६३, सूर्यश्चक्षु स्पर्श शीघ्रमागच्छति ॥ ___ तदा-सर्वाभ्यन्तरानन्तर तृतीयमण्डलचारचरणकाले खलु-इति निश्चितम् इहगतस्य मनुष्यस्य इत्यत्र जातावेकवचनमित्यतः-इह-मर्त्यलोके गतानां मनुष्याणां सप्तचत्वारिंशता ४७ योजनसहस्त्रैः षण्णवत्या च ९६ योजनै स्त्रयस्त्रिंशता च पष्टिभागै योजनस्य है, एक च षष्टिभागमेकषष्टिधा ४७०९६३, छित्वा तस्य सत्काभ्यां द्वाभ्यां चूर्णिकाभागाभ्यां सूर्यः चक्षुः स्पर्श-दृष्टिपथं शीघ्रमागच्छति ।। अत्रापि अङ्कोत्पादनप्रक्रिया यथा-अस्मिन् तृतीयमण्डले चतुर्भिरेकषष्टिभागैरूनोऽष्टादशमुहूर्तप्रमाणो १८-६ दिवसो भवतीति, तस्यार्द्ध च ९- द्वाभ्यां मुहर्तेकपष्टिभागाभ्याम्ना नवमुहर्ता भवन्ति, ततः सामस्त्येनैकपष्टिभागकरणार्थ "छेदघ्नरूपेषु......एकस्य भागा अधिकोनकाचे" दित्यादिना नवमुहूर्ता एकषष्टया गुण्यन्ते, गुणयित्वा च द्वावेव षष्टिभागी तेभ्योऽपनीयेते यथा-९-६ तथा साठके एकभाग को इकसठ से छेदकर दो चूर्णिका भाग से ४७०९६६०, है सूर्य शीघ्र दृष्टिगोचर होता है, कहने का भाव यह है कि सर्वाभ्यन्तर मंडल के संचरणकाल में इस भरतक्षेत्र में रहे हुवे मनुष्य को (यहां पर मनुष्य शब्द जातिवाचक प्रयुक्त होनेसे एकवचन कहा है) अतः इस मृत्युलोक में रहे हवे मनुष्यो को ४७०९६ सुडतालीस हजर छन्नु योजन तथा एक योजनका साठिया तेतीस भाग तथा साठ के एक भाग को इकसठ से छेद करके, उसके दो चूर्णिका भागों से सूर्य शीघ्र दृष्टिगोचर हो जाता हैं। यहां पर भी अङ्कोत्पादक प्रक्रिया इस प्रकार से है-इस तीसरे मंडल में इकसठिया चार भागन्यून अठारह मुहूर्त प्रमाणका १८ दिवस होता है उसका आधा ९ इकसठिया दो मुहूर्त भाग न्यून नवमुहूर्त होता है उसका सामस्त्य से छेद करने को (छेदन रूप एक एक का अधिकन्यून, इत्यादि से नवमुहर्तको इकसठ से गुणा जावे एवं गुणा करके दो साठ के भागो को उसमें से हटावे जैसेकि-९४ ११ ४७०८६३३ २ सूर्यशी दृष्टिगायक थाय छ.
કહેવાનો ભાવ એ છે કે સર્વાત્યંતરમંડળના સંચરણ સમયમાં આ ભરતક્ષેત્રમાં રહેલા મનુષ્યને (અહીંયાં મનુષ્ય શબ્દ જાતિવાચક હોવાથી મૂલમાં એકવચથી કહેલ છે) જેથી આ મૃત્યુલેકમાં રહેલા મનુષ્યને ૪૭૦૯૬ સુડતાલીસ હજાર છનું જન તથા એક એજનના સાઠિયા તેત્રીસ ભાગથી તથા સાઠના ભાગને એકસઠથી છેદ કરવાથી કે . આના બે ચૂર્ણિકા ભાગેથી શીઘદષ્ટિગોચર થાય છે, અહીંયા પણ અંકેપાદક પ્રક્રિયા આવી રીતે થાય છે–આ ત્રીજા મંડળમાં એકસડિયા ચાર ભાગ ન્યૂન અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાને ૧૮ દિવસ થાય છે, તેનું અધું જ એકસઠિયા બે મુહૂર્તભાગ ન્યૂન નવા મુહૂર્ત થાય છે, તેને સમસ્ત રીતે છેદ કરવા માટે છેદઘરૂપ એક એક ભાગ અધિક ન્યૂન ઈત્યાદિથી નવ મુહૂર્તને એકસાઠથી ગણવામાં આવે અને ગુણાકાર કરીને સાઠિક્યા બે ભાગને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #353

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीय प्राभृतप्राभृतम् ३४१ = = ततो योजनकरणार्थमेकषष्टया गुणनेन ५४७ सप्तचत्वारिंशदधिकानि पञ्चशतानि, ततश्चास्य तृतीयमण्डलस्य पूर्वप्रतिपादितविधिना परिरयपरिमाणं ३१५१२५ त्रीणि योजनलक्षाणि पश्चदशसहस्राणि पश्चविंशत्यधिकं शतमेकं चेत्यस्ति, तत्पूर्वोक्ताङ्कः सप्तचत्वारिंशदधिकैः पञ्चभिः शतैः ५४७ एभिर्यदि गुण्यते तदा-३१५१२५४५४७=१७२. ३७३३७५९ जाताः एकोबकद्विसप्ततिकोटयसप्तत्रिंशतिः शतसहस्राणि त्रिसप्ततिः सहस्राणि पञ्चसप्तत्यधिकानि त्रीणि शतानि च भवन्ति, एतेषामेक षष्टया षष्टया गुणितया ६१x ६०=३६६० अनया भागो हियते-१७२३७३३७५ :-३६६०४७०९६ षण्णवत्यधिकानि सप्तचत्वारिंशत्सहस्राणि, शेषं च २०१५ पञ्चदशोत्तराणि विंशतिशतानि, ततोऽस्मादयोजनानि नायान्तीति पष्टिभागानयनाथ छेदराशिः ३६६० एकषष्टि धिंयन्ते ३६६० ६१६० । तथा २०१५-६१-३३६ मेलनेन, एकत्र त्रयस्त्रिंशत् षष्टिभागाः, इसको योजन करने के लिए साठसे गुणा करने से पांचसो सुडतालीस ५४७॥ होते हैं, तत्पश्चात् इस तीसरे मंडलकी पूर्वप्रतिपादित विधि से परिरयका परिमाण ३१५१२५ तीनलाख पंद्रह हजार एकसो पचीस होता है, इसको पूर्वोक्त ५४७ पांचसो सुडतालीस से गुणा जाय तो ३१५१२५+५४७=१७२३७३३७५९। एक अर्ब बहत्तर करोड सेंत्तीस लाख तेतीस हजार सातसो उनसाठ होते हैं इस को इकसठ को साठ से गुणा करने से ६१+६०-३६६० इस संख्या से भाग करे तो १७२३७३३७५९-३६६०=४७०९६ सुडतालीस हजार छियाणवे होते हैं तथा २०१५। दो हजार पंद्रह शेष बचते हैं, इससे योजन नहीं बनते अतः साठ भाग को लानेके लिये छेद राशि ३६६० में ६१ इकसठ मिलावे ३६६०६० तथा २०१५-६१=३३ इसको मिलाने सेके सब एकत्र इकसठिया तेतीस भाग एकसाठ भाग बराबर दो इकसठिया भाग होते તેમાંથી ઓછા કરે જેમ કે-૯ ૫ -૨=પૂછ થાય આને જન બનાવવા માટે સાઠથી ગુણવાથી પાંચસો સુડતાલીસ ૫૪૭ થાય છે. તે પછી આ ત્રીજા મંડળની પહેલા પ્રતિપાદન કરેલ વિધિથી પરિશ્યનું પરિમાણ ૩૧૫૧૨૫ ત્રણ લાખ પંદર હજાર એકસે પચીસ થાય છે. આ સંખ્યાને પૂર્વોક્ત ૫૪૭ પાંચ સુડતાલીસથી ગણવામાં આવે તે ૩૧૫૧૨૫૫૪૭=૧૭૨૩૭૩૩૭૫૯ એક અજબ તેર કરેડ સાડત્રીસ લાખ તેત્રીસ હજાર सातसो सागसाठ थाय छ, पाने से साथी गुणवामा आवत। ६१+६०=३६६० या सध्याथी सारा ४२ ते १७२३७३३७५-1-3860४७०८६ सुतालीस १२ छन्नु થાય છે. તથા ૨૦૧૫ બે હજાર પંદર શેષ વધે છે. આનાથી એજનની સંખ્યા થતી નથી તેથી સાઠ ભાગ લાવવા માટે છેદ રાશી ૩૬૬૦ માં એકસઠ મેળવે તો ૩૬૬૦ =૬૦ તથા ૨૦૧૫-૬૧=૩૩ આ સંખ્યાને મેળવવાથી ૩ ૪ બધા મળીને એકસઠીયા તેત્રીસ ભાગ એકસાઠ ભાગ બરાબર છે એકસાઠિયા ભાગ થાય છે. આ બધાને મેળવવાથી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #354

SM23D
Domes
३४२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे एकस्य च पष्टिभागस्य सत्को द्वावेकषष्टिभागौ । सर्वमेलनेन ४७०९६३, ६ अत उक्तंसप्तचत्वारिंशता योजनसहस्रैः षण्णवत्या च योजनै स्त्रयस्त्रिंशता च पष्टिभागै योजनस्य एकं च षष्टिभागमेकषष्टिधा छित्वा चक्षुः स्पर्शमायातीति ॥
'तया णं दिवसराई तहेव' तदा खलु दिवसरात्री तथैव ॥-तदा-सर्वाभ्यन्तरतृतीयमण्डलसञ्चरणकाले, दिवसरात्री-दिनरात्रि प्रमाणे, तथैव-प्रागुक्तवदेव वेदितव्ये । अर्थात् तत्र चतुर्भिरेकषष्टिभागमुहूर्तरूनोऽष्टादशमुहूतौ दिवसो भवति, चतुर्भिरेकषष्टिभागमुहूर्तेरधिका द्वादशमुहूर्ती रात्रिभवतीति । अथ चतुर्थादिषु मण्डलेषु अतिदेशमाह-एवं खलु एएणं उवाएणं णिक्खममाणे सूरिए तयाणंतराओ तयाणंतरं मंडलाओ मंडलं संकममाणे संकममाणे अट्ठारस अट्ठारस सद्विभागे जोयणस्स एगमेगे मंडले मुहुत्तगतिं अभिवुझेमाणे अभिबुझेमाणे चुलसीतिं सीताई जोयणाई पुरिसच्छायं णिवुडेमाणे णिवुझेमाणे सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ' एवं खलु एतेनौपायेन निष्क्रामन् सूर्यस्तस्मादनन्तरात् हैं इन सबको जोडने से ४७०९६३४, न होते हैं अतः कहा है कि सुडतालीस हजार छन्नु योजन तथा एकसो योजनका साठिया तेतीस भाग तथा एक साठ के भाग को इकसठ से छेदकरे इतना प्रमाण से सूर्य चक्षुगोचर होता है।
(तया णं दिवसराई तहेव) उस सर्वाभ्यंतर मंडल के तीसरे मंडल के संचरणकाल में दिवस रात्री का परिमाण पहले कहे अनुसार जानलेवें, अर्थात् वहां पर इकसठिया चार मुहूर्त भाग न्यून अठारह मुहूर्त का दिवस होता है तथा इकसठिया चार मुहूर्तभाग अधिक बारह मुहूर्त की रात्री होती है । ___ अब चतुर्थादि मंडलों में अतिदेश कहते हैं-'एवं खलु एएणं उवाएणं णिक्खममाणे सूरिए तयाणंतराओ तयाणंतरं मंडलं संकममाणे संकममाणे अट्ठारस अट्ठारस सहिभागे जोयणस्स एगमेगे मंडले मुहुत्तगतिं अभिवुड़ेमाणे अभिवुझेमाणे चुलसीति सीताई जोयणाई पुरिसच्छायं णिवुड्डेमाणे णिबुड्माणे ૪૭૦૯૬૩ ના થાય છે તેથી જ કહ્યું છે કે-સુડતાલીસ હજાર છ— જન તથા એક
જનના સાઠિયા તેત્રીસ ભાગ તથા સાઠના એક ભાગને એકસાઠથી છેદ કરે આટલા प्रभाथी सूर्य २२ ५५ प्राप्त थाय छे. (तया णं दिवसराई तहेव) 22 साल्यातरमना ત્રીજા મંડળના સંચરણકાળમાં દિવસ રાત્રીનું પરિમાણ પહેલાં કહ્યા પ્રમાણેનું જ થાય છે. અર્થાત્ ત્યાં સાઠિયા ચાર મુહૂત ભાગ ન્યૂન અઢાર મુહૂર્તને દિવસ હોય છે અને એકસાયિા ચાર મુહૂર્તભાગ અધિક બાર મુહૂર્તની રાત્રી હોય છે.
वे यतुल भोमi मतिश ४ छ.-(एव खलु एएणं उवाएणं णिक्खममाणे सूरिए तयाणंतराओ तयाणंतर मंडलं संकममाणे संकममाणे अट्ठारस अट्ठारस सद्विभागे जोयणरस एगमेगे मंडले मुहुत्तगई अभिवुड्ढेमाणे अभिवुड्ढेनाणे चुलसीति सीताई जोयणाई पुरिसच्छायं णिवुड्ढेमाणे णिवुड्ढेमागे सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ) २॥ अयथा निभा
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #355

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् ३४३ तस्मादनन्तरं मण्डलान्मण्डलं संक्रामन् संक्रामन् अष्टादश अष्टादशषष्टिभागान् योजनस्य एकैकस्मिन मण्डले मुहूर्तगतौ अभिवर्द्धयन्नभिवर्द्धयन् चतुरशीतिः शीतानि योजनानि पुरुषच्छायां निर्वेष्टयन् निर्वेष्टयन् सर्ववाद्यं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति ॥-एवं-पूर्वोक्तेन प्रकारेण खलु-निश्चित मेतेन-अनन्तरोदितेनोपायेन-अनन्तर प्रतिपादितयुक्त्या शनैः शनैः तत्तद्बहिर्मण्डलेषु बहिर्मण्डलाभिमुखगमनेन-बहिर्मुखगमनरूपेण निष्क्रामन्-बहिर्गच्छन् सूर्य स्तदनन्तरान्मण्डलात्तदनन्तरं मण्डलं पूर्वोक्तप्रकारेण संक्रामन् संक्रामन् एकैकस्मिन् मण्डले मुहूर्त्तगतो, इत्यत्र मूले मुहूर्त्तगतिमिति द्वितीया वर्तते सा च प्राकृतत्वात् सप्तम्यर्थे द्वितीया ज्ञेया, यथा प्राकृते 'कत्तो रत्तिं मुद्धे ! पाणीय सद्धा सउणयाणं' कुतो रात्री मुग्धे ! पानीयश्रद्धा शकुनकानाम् ॥ तेनात्रापि 'मुहुत्तगति' इत्यत्र मुहूर्तगतौ इति द्वितीयार्थे सप्तमी भावनीया, सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ' इस उपाय से. निष्क्रमण करता हवा सूर्य उसके अनन्तर मंडल से उसके अनन्तरवें मंडल में एक मंडल से अन्य मंडल में गमन करता करता एक योजन का साठिया अठारह अठारह भाग एक मंडल में मुहर्तगति में बढाता बढाता चौरासी योजनों में कुछ न्यून पुरुषछाया को बढाता बढाता सर्वबाह्यमंडल में जाकर गति करता हैं।
कहने का भाव यह है कि-इस पूर्वोक्त प्रकारसे अनन्तर कथित युक्ति के अनुसार धीरे धीरे उस उस बहिर्मण्डलाभिमुख गमन करने से माने बहिर्मुख गमनरूप से बाहर निकलता हुवा सूर्य एक मंडलके पश्चात् तत्पश्चात्वर्ति मंडल में पूर्वोक्त प्रकारसे संक्रमण करता करता एक एक मंडल में (मुहूर्तगतौ) यहां पर मूलमें द्वितीया विभक्ति है लेकिन प्राकृत होने से सप्तमी के अर्थमें द्वितीया समजें, जिस प्रकार प्राकृत में (कत्ता रतिं मुद्धे पाणीय सद्धा सउणयाणं) हे मुग्धे पक्षियों को रात्रि में पानीका विश्वास कहां से इस प्रकार यहां पर भी કરતે સૂર્ય તેના પછીના મંડળથી તેના પછીના મંડળમાં અર્થાત્ એક મંડળથી બીજા મંડળમાં ગમન કરતા કરતા એક એજનના સાઠિયા અઢાર અઢાર ભાગ એક એક મંડળમાં મુહૂર્ત ગતિમાં વધારતા વધારતા ચોર્યાશી એજનમાં કંઈક ઓછા પુરૂષ છાયાને વધારતા વધારતા સર્વબાહામંડળમાં જઈને ગતિ કરે છે.
કહેવાને ભાવ એ છે કે-આ પૂર્વોક્ત પ્રકારથી અનન્તર કહેલ યુક્તિ પ્રમાણે ધીરે ધીરે એ એ બહારના મંડળમાં ગમન કરવાથી અર્થાત્ બહારની તરફ ગમનરૂપથી બહાર નિકળતો સૂર્ય એક મંડળની પછી તેના પછીના મંડળમાં પૂર્વોક્ત પ્રકારથી સંક્રમણ કરતા કરતા એક એક મંડળમાં આ ઠેકાણે મુહૂર્તગતૌ એ વાક્યમાં મૂળમાં દ્વિતીયા વિભક્તિ
ही छे ते प्राकृत पाथी सप्तमीना भी द्वितीया सभापी म प्राकृतभा (कत्तो रत्तिं गुद्धे पाणीय सद्धा सउणयाणं) भुधे पक्षियाने रात्रे पाथीने विश्वास यांथा हाय मा रीते माडीयां (मुहुत्तगति') येणे द्वितीया विनतिन ममा सप्तमी
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #356

३४४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे मुहूर्तगती-प्रतिमुहूर्तगतौ, अष्टादश अष्टादश पष्टिभागान् योजनस्येत्यत्रापि व्यवहारतः परिपूर्णान् अष्टादश योजनपष्टिभागान् , वस्तुतस्तु किञ्चिन्न्यूनानष्टादशयोजनपष्टिभागान् , अभिवर्तयन् अभिवर्द्धयन् 'पुरिसच्छायं' पुरुषच्छायाम्, पुरुषस्य छाया यतो भवति सा पुरुषच्छाया, सा च इह प्रस्तावात् प्रथमत उदयमानस्य सूर्यस्य दृष्टिपथप्राप्तता भवति, अत्रापि सप्तम्यर्थे द्वितीयां वुध्वा अयमों बोध्यः, यथा-तस्यां छायायामेकैकस्मिन् मण्डल चतुरशीति चतुरशीतिः ८४, 'सीताई' शीतानि-किञ्चिन्न्यूनानि योजनानि निर्वेष्टयन् निर्वेष्टयन्हापयन् हापयन् । अत्रापीदं स्थूलत उक्तम्, परमार्थतस्तु व्यशीतियोजनानि त्रयोविंशतिश्च षष्टिभागा योजनस्य एकस्य पष्टिभागस्य एकपष्टिधा छिन्नस्य सत्काद्विचत्वारिंशद्भागाश्चेति दृष्टिपथप्राप्तता विषये विषयहानौ ध्रुवम्, ततः सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलात् तृतीयं मण्डलं तत आर(मुहत्तगति) इस ठिकाने द्वितीया के अर्थमें सप्तमी विभक्ति की भावना समजलेवें प्रत्येक मुहत में एक योजनका साठिया अठारह अठारह भाग इस ठिकाने पर व्यवहार दृष्टि से पूरे एक योजनका साठिया अठारह भाग समजें वास्तविक दृष्टिसे तो एक योजन के साठिया अठारह भागसे कुछ न्यून भाग को बढाता बढाता (पुरिसच्छायं) पुरुषकी छाया जिससे हो वह पुरुषच्छाया वह पुरुषछाया यहां पर प्रथम उदित होते हुवे सूर्य को दृष्टिपथ प्राप्तता होती है. यहां पर भी सप्तमी के अर्थमें द्वितीया हुइ है ऐसा जानकर इस अर्थ को समजलेवें जैसे कि उसको छायामें एक एक मंडलमें ८४ चौरासी चौरासी से (सीताई) कुछ न्यून योजनों को कम करता करता यहां पर भी यह स्थूलता से कहा है वास्तविक प्रकारसे तो तिरासी योजन तथा एक योजनका साठिया तेवीस भाग एवं साठ के एक भागको इकसठ से छेद करके उस छेद किये भाग का बयालीसवें भाग से दृष्टिपथ प्राप्तता के संबन्ध में परिमाण मिलता है, तत्पश्चात् सर्वाभ्यन्तर मंडल से तीसरे मंडल में एवं तीसरे मंडल से आरंभ વિભક્તિની ભાવના સમજવી. દરેક મુહૂર્તમાં એક જનના સાઠિયા અઢાર અઢાર ભાગ આ ઠેકાણે વ્યવહાર દષ્ટિથી પૂરા એક એજનના સાઠિયા અઢાર ભાગથી કંઈક ઓછા ભાગને qधा२॥ धारता (पुरिसच्छाय) ५३५नी छायानाथी थाय ते ५३५ छाया मडीय! પહેલા ઉદય પામતા સૂર્યની દષ્ટિપથપ્રાપ્તતા હોય છે. અહીંયાં પણ સપ્તમીના અર્થમાં દ્વિતીયા વિભક્તિ થયેલ છે. તેમ સમજીને આ અર્થ સમજી લે, જેમ કે તેની છાયામાં २४ मे मम ८४ यारा ८४ या२।२॥ यान (सीताइ) ४४४ न्यून मेरो ચોરાસી જનોમાં કંઈક ઓછા કરતા કરતા અહીંયા પણ શૂલપણાથી આ કથન કરેલ છે. વાસ્તવિક પ્રકારથી તો ચાશી જન તથા એક ચોજનના સાઠિયા તેવીસ ભાગ તથા સાઠના એક ભાગને એકસાઠથી છેદ કરીને એ છેદ કરેલ ભાગના બેંતાલીસમા ભાગથી દૃષ્ટિપથ પ્રાપ્તતાના સંબંધમાં પરિમાણ મળે છે, તે પછી સર્વાત્યંતરમંડળમાંથી ત્રીજા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #357

सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयमाभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् ३४५ भ्य यस्मिन् यस्मिन् मण्डले दृष्टिपथप्राप्तता ज्ञातु मिष्यते तत्तन्मण्डलसंख्यया षट्त्रिंशद् । गुण्यते । तद्यथा-सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलात्तृतीयमण्डले एकेन, चतुर्थे द्वाभ्यां पञ्चमे त्रिभिः, एवं यावत् सर्वबाह्ये मण्डले द्वयशीत्यधिकेन शतेनेति, गुणयित्वा च ध्रुवकराशिमध्येप्रक्षिप्यते, प्रक्षिप्ते सति यद् भवति तेन हीना पूर्वमण्डलगता दृष्टिपथप्राप्तता-तस्मिन् विवक्षिते' मण्डले दृष्टिपथप्राप्तता भवति । अथ त्र्यशीति योजनानीत्यादिकस्य धुवकराशेः कीदृशी उपपत्तिरिति चेदुच्यते-इह सर्वाभ्यन्तरे मण्डले दृष्टिपथप्राप्ततापरिमाणं ४७२६३ । सप्तचत्वारिंशत्सहस्राणि त्रिषष्टयधिके द्वेशते योजनानामेकविंशतिश्च षष्टिभागा योजन स्येति, एतच्च नवभिर्मुहूर्तगम्यं वर्तते, ततस्त्रैराशिकोऽनुपातो यथा यदि नवभिर्मुहूत्तरेतावद् दृष्टिपथप्राप्ततापरिमाणं लभ्यते तदा एकस्मिन् मुहू कषष्टिभागे किमागच्छतीति करके जिस जिस मंडल में दृष्टिपथ प्राप्तता जानने को विचारे उस उस मंडल की संख्या से छत्तीस से गुणा करे, जैसे कि सर्वाभ्यन्तर के तीसरे मंडल में एकसे, चौथे में दोसे, पांचवें में तीनसे इस प्रकार यावत् सर्वबाह्यमंडल में एकसो बिरासो से गुणा करके ध्रुवराशी में प्रक्षिप्त करें याने उसमें जोडदे प्रक्षिप्त करने पर जो संख्या होती है उससे होन पूर्वमंडल की दृष्टिपथप्राप्तता समजें याने विवक्षित मंडलमें इतनी दृष्टिपथ प्राप्तता होती है। तिरासि योजन इत्यादिक ध्रुवराशी की प्राप्ति किस प्रकार होती है ? इसको जानने के लिये कहते हैं कि यहां इस सर्वाभ्यन्तर मंडलमें दृष्टिपथ प्राप्तता का परिमाण ४७२. ६३ सुडतालीस हजार दोसो तिरसठ योजन तथा एक योजनका साठिया इक्कीस भाग यह परिमाण नव मुहूर्त में गम्य होता है, इसका त्रैराशिक अनुपात इस प्रकारसे है-जैसे की जो नव मुहर्त से इतनी दृष्टिपथप्राप्तता का परिमाण हो जावे तो एक मुहूर्तके इकसठवें भागमें कितना परिमाण हो सकता મંડળમાં અને ત્રીજા મંડળથી આરંભ કરીને જે જે મંડળમાં દૃષ્ટિપથ પ્રાપ્તતા જાણવાનો વિચાર કરે છે એ મંડળની સંખ્યાથી છત્રીસથી ગુણાકાર કરે. જેમ કે-સર્વાત્યંતર મંડળના ત્રીજા મંડળથી એકથી ચોથા મંડળમાં બેથી પાંચમાં મંડળમાં ત્રણથી આ પ્રમાણે થાવત રાર્વબાહ્યમંડળમાં એકસોબાશીથી ગુણાકાર કરીને ધ્રુવરાશીમાં પ્રક્ષિપ્ત કરે એટલે કે તેમાં મેળવી દેવા એ રીતે મેળવવાથી જે સંખ્યા થાય તેનાથી હીન પૂર્વ મંડળની દષ્ટિપથ પ્રાપ્તતા સમજવી અર્થાત વિવણિતમંડળમાં એટલી દષ્ટિપથ પ્રાપ્તતા થાય છે. ચાશી જન ઈત્યાદિ ધ્રુવરાશીની પ્રાપ્તિ કઈ રીતે થાય છે? આને જાણવા માટે કહે છે કે અહીંયાં આ સર્વાત્યંતરમંડળમાં દષ્ટિપથ પ્રાપ્તતાનું પરિમાણ ૪૭૨ ૬૩૨ સુડતાલીસ હજાર બસો ત્રેસઠ જન તથા એક એજનના સાઠિયા એકવીસ ભાગ આ પરિમાણ નવ મુહૂર્તમાં ગમ્ય થાય છે. આનો વૈરાશિક અનુપાત આ પ્રમાણે છે જેમ કે-જે નવ મુહૂર્તથી આટલી દષ્ટિપથપ્રાપ્તતાનું પરિમાણુ થઈ જાય તે એક મુહૂર્તના એકસઠમા ભાગમાં કેટલું
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #358

३४६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे चिन्तायाम् (४७२६३१)+1=(४७२६३४४१ ४७२६३ १३५६ ८६, योजन
९
९+६१ = ५४७ करणार्थमेकषष्टया षष्टया च ह्रियमाणे हरे अपूर्णाङ्कौ समुत्पन्नौ । अर्थात् प्रथमं नवमुहूर्ता एकपष्टया गुणनेन एकोनपञ्चाशदधिकं पञ्चशतं ५४९ जातम्, तत चोपरितनाङ्काः षष्टया सवर्णनेनोपरितनाः भाज्यस्था अङ्काः २८३५८०१ अष्टाविंशतिलक्षाणि पञ्चत्रिशत्सहस्राणि एकोत्तराणि अष्टौशतानि, एवं च हरस्थेन षष्टया ६०, हरस्थानि एकोनपश्चाशदधिकानि पञ्चशतानि यदि गुण्यन्ते तदा ५४९४ ६० = ३२९४० हरस्थानाङ्काः सम्पन्नाः। हराकै ३२९४० रेभिर्यदि भाज्याङ्काः-२८३५८०१ हियन्ते तदा लब्धाः ८६८षडशी तिर्योजनानि पञ्चषष्टिभागा योजनस्य एकस्य च षष्टिभागस्य एकषष्टिधा छिन्नस्य सत्काश्चतुर्विंशतिर्भागाः । ततश्च पूर्वस्मात् पूर्वेस्मात् मण्डलात् अनन्तराहै ? इस प्रकार के विचार में (४७२६३) +1=(४७२६३+१,४७२६३३४
९+६१ % ५४७ = ४३१४, ८६, इसको योजन बनाने को इससठ से एवं साठसे कम करने से अपूर्णाङ्क ही आता है अर्थात् प्रथम नवमुहूर्त को इकसठसे गुणा करने से पांचसो उनपचास होता है तत्पश्चात् ऊपर दिखलाये गये अंको को साठसे गुणा करने से ऊपर के भाज्य का अंक २८३५८०१ अठाईसलाख पैंतीसहजार आठसो एक होता है इसको साठसे अर्थात् पांचसो उनपचास को गुणा करे तब ५४९+६०३२९४० अंक हो जाता है उसको ३२९४० को जो भाज्य अंक २८३५८०१ है हरण करे-कम करे तो ८६ छियासी योजन तथा एक योजनका साठिया पांच भाग तथा इकसठ से छिन्न चोवीस भाग इतना लब्ध होता है। तदनन्तर पूर्व पूर्व के मंडल से अनन्तर अनन्तर के पश्मिा यश ? २॥ २॥ वियामा (४७२६३३3)+१=४७२६३११४१ ४७२६३१३
+६१ = ५४% ૨૬૬ ૮૮ ૪ આને જન બનાવવા માટે એકસઠથી અને સાઠથી ન્યૂન કરવાથી અપૂર્ણાંક જ આવે છે. અર્થાત્ નવ મુહૂર્તને એકસઠથી ગુણવાથી પાંચસો ઓગણપચાસ થાય છે. તે પછી ઉપર બતાવવામાં આવેલ અંકેને સાઠથી ગુણવાથી ઉપરનો ભાજ્યઅંક ૨૮૩૫૮૦૧ અઠયાવીસ લાખ પાંત્રીસ હજાર આઠસે એક થાય છે. આને સાઠથી અર્થાત્ પાંચ ઓગણપચાસને ગુણાકાર કરે તે પ૪૯૬=૩૨૯૪૦ અંક આવે છે તેને ૩૨૯૪૦ને જે ભાજ્યઅંક ૨૮૩૫૮૦૧ અઠયાવીસ લાખ પાંત્રીસ હજાર આઠસે એક છે તેનાથી હરણ કરે એટલે કે ઓછા કરે તે ૮૬૫ છાસી જન તથા એક એજનના સાઠિયા પાંચ ભાગ એકસાઠથી છેદેલ વીસ ભાગ આટલું પ્રમાણ ઉપલબ્ધ થાય છે. તે પછી પહેલા પહેલાના મંડળમાંથી પછી પછીના મંડળના પરિરય પરિમાણના વિચારમાં પૂરા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #359

सूर्यमिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभूते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम्
३४७
नन्तरे मण्डले परिश्यपरिमाणचिन्तायाम् अष्टादश अष्टादश योजनानि व्यवहारतः परिपूर्णानि वर्द्धन्ते ततः पूर्वपूर्व मण्डलगत मुहूर्त गतिपरिमाणात् अनन्तरानन्तरे मण्डले मुहूर्तगतिपरिमाणचिन्तायां प्रतिमुहूर्त्तमष्टादशाष्टादशपष्टिभागा योजनस्य प्रवर्द्धमाना भवेयुः, प्रतिमुहुर्त्तकषष्टिभागमष्टादश च, एकस्य षष्टिभागस्य सत्का एकषष्टिभागाः सर्वाभ्यन्तरानन्तरे च, द्वितीये मण्डले सूर्यो दृष्टिपथप्राप्तो भवति - नवभिर्मुहूर्त्तकषष्टिभागेनो नैर्यावन्मात्रं क्षेत्रं व्याप्यते तावति स्थितस्ततो नवमुहूर्त्ता एकषष्ट्या गुण्यन्ते, गुणयित्वा च तेभ्य एकं रूपमपनीयते ६१ +९=५४९ । ५४९ - १=५४८ जातानि अष्टाचत्वारिंशदधिकानि पञ्चशतानि ५४८, एभिरष्टादश गुण्यन्ते जातानि ५४८ + १८ = ९८६४ चतुः षष्टिसहितानि अष्टानवतिशतानि, एतेषां षष्टिभागानयनार्थ मेकषष्ट्या भागो हियते, ९८६४ - ६१ =१६१ = , जातम् एकषष्ट्यधिकं योजनशतं पष्टिभागानां त्रिचत्वारिंशदेकमंडल के परिरय परिमाण के विचार में व्यवहार से परिपूर्ण अठारह अठारह योजन बढ़ते हैं, इस प्रकार पूर्व पूर्व मंडलगत मुहूर्तगति परिमाण से अनन्तर अनन्तर के मंडल के मुहूर्तगति परिमाण विचार में प्रतिमुहूर्तमें एक योजनके सठिया अठारह अठारह भाग बढता हैं प्रतिमुहूर्त में इकसठिया अठारह भाग तथा साठका इकसठिया एक भाग इतना प्रमाण से सर्वाभ्यन्तर मंडल के दूसरे मंडल में सूर्य दृष्टिगोचर होता है, इकसठिया नवमुहूर्त भाग न्यूनता से जितने क्षेत्रको व्याप्त करे इतने भाग से नवमुहूर्त को इकसठ से गुणा करे, गुणा करके उसमें से एक को कम करे ६९+ ९=५४९। ५४९ - १=५४८ तो इस प्रकार पांचसो अडतालीस होते है ५४८ | इसको अठारह से गुणा करे तो ५४८+१८=९८६४ नव हजार आठसो चौसठ होते हैं इसको साठ भाग करने को इकसठ से भाग करे जैसे कि ९८६४÷६१=१६१६= होता है माने एकसो इकसठ योजन तथा साठ भागका इकसठिया तेतालीस भाग
અઢાર ચાજન વધે છે. આ પ્રમાણે પૂર્વ પૂમંડળગત મુદ્ભૂત ગતિ પરિમાણુથી પછી પછીના મંડળના મુહૂર્ત ગતિ પિરમાણુના વિચારમાં પ્રત્યેક મુહૂતમાં એક ચેાજનના સાઢિયા અઢાર અઢાર ભાગ વધે છે. દરેક મુહૂતમાં એકસઠયા અઢાર ભાગ તથા સાઠના એકસઢિયા એક ભાગ આટલા પ્રમાણથી સર્વાંભ્યતરમ`ડળના બીજા મંડળમાં સૂર્ય દૃષ્ટિગેાચર થાય છે. એકસડિયા નવ મુહૂત ભાગ ન્યૂનપણાથી જેટલા ક્ષેત્રને વ્યાપ્ત કરે એટલા ભાગથી નવ મુહૂત ને એકસઠથી ગુણુવા ગુણીને તેમાંથી એક આછે કરે ૬૧+૯=૫૪૯ ૫૪૯–૧=૫૪૮ આ રીતે પાંચસેા અડતાલીસ પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. ૫૪૮ આ પાંચસે અડતાલીસને અઢારથી ગુણે તે ૫૪૮+૧૮=૯૮૬૪ નવ હજાર આઠસાચેાસ થાય છે, આને સાઠે ભાગ કરવા માટે એકસડથી ભાગે જેમકે ૮૬૪૧=૧૬૧ = ૬૦ ૪૩ આ પ્રમાણે થાય છે. એટલે કે એકસ એકસઠ યાજન તથા સાઠ ભાગના એકસઠયા તેંતાલીસ ભાગ તથા એકસઢિયા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #360

३४८
सूर्यप्राप्तिसूत्रे पष्टिभागस्य सत्का एकपष्टिभागाः । तत्र विंशत्यधिकेन पष्टिभागशतेन द्वे योजने लब्धे, पश्चादेकचत्वारिंशत्पष्टिभागा योजनस्य एकस्य पष्टिभागस्य सत्कात्रिचत्वारिंशदेकषष्टिभागाः, इत्येवं रूपं प्रागुक्तात् ८६४, ६ अस्मात् , 'षडशीति योजनानि पञ्चपष्टिभागा योजनस्य एकषष्टिभागस्य सत्काश्चतुर्विंशतिरेकपष्टिभागा योजनस्येत्यस्माच्छोधनात् अवशिष्यते ८३०, त्र्यशीतिर्योजनानि त्रयोविंशतिः षष्टिभागा योजनस्य एकस्य पष्टिभागस्य सत्का द्विचत्वारिंशदेकषष्टिभागा योजनस्य ८३४, ११, एतावद् द्वितीये मण्डले दृष्टिपथप्राप्तताविषये सर्वाभ्यन्तरमण्डलगताद् दृष्टिपथप्राप्ततापरिमाणात् हानौ प्राप्यते, अर्थात् सर्वाभ्यन्तरमण्डलगतात् दृष्टिपथप्राप्ततायां हानौ ध्रुवकमिति, अतएव ध्रुवकराशिपरिमाणात् द्वितीये मण्डले दृष्टिपथप्राप्ततापरिमाणमेतावता हीनं भवति, एतच्चोत्तरोत्तरमण्डलविषयदृष्टिपथप्राप्तताचिन्तायां हानौ ध्रुवम्, अतएव ध्रुवराशिरिति इकसठ के भाग का ६, इस प्रकार से वीस भाग अधिक साठिया सो भाग से याने साठिया एकसो वीस भाग से दो योजन प्राप्त होता है पश्चात् एक योजन का साठिया इकतालीस भाग तथा साठिया एक भाग सत्क-बराबर एक योजन का इकसठिया तेतालीस भाग इतना पूर्वकथित ८६३, इसमें से याने छियासी योजन तथा एक योजन का साठिया पांच भाग एवं एक योजन का इकसठिया चोवीस भाग इसमें से कम करनेसे ८३ तिरासी योजन एवं एक योजन का साठिया तेवीस भाग तथा एक योजन का इकसठिया बयालीस भाग ८३.3, इतना प्रमाण दूसरे मंडल में दृष्टिपथप्राप्तता विषय में सर्वाभ्यंतरमंडल के दृष्टिपथप्राप्त परिमाण से कम हो जाता है। अर्थात् सर्वाभ्यन्तरमंडल के द्रष्टिपथ होने में इतना न्यून होता है अतएव ध्रुवराशि के परिमाण से दूसरे मंडल में द्रष्टिपथप्राप्तता का इतना परिमाण हीन होता है इस प्रकार उत्तरोत्तर मंडल તેંતાલીસ ભાગને એકસઠથી ભાગે ૧૬૧ આ પ્રકારથી વીસ ભાગ અધિક સાઠિયા સે ભાગ અર્થાત્ સાઠિયા એકસો વીસ ભાગથી બે જન પ્રાપ્ત થાય છે. પછી એક જનના સાઠિયા એકતાલીસ ભાગ તથા સાઠિયા એક ભાગ સાથે બરાબર એક જનના એકસાઠિયા તેંતાલીસ ભાગ આટલું પહેલાં કહેલ સંખ્યા ૮૬ / ૨૪ અમાંથી એટલે કે છયાસી જન તથા એક જનના સાઠિયા પાંચ ભાગ તથા એક એજનના એકસઠિયા જેવીસ ભાગ આમાંથી ઓછા કરવાથી ૮૩૩ 3 આટલું પ્રમાણ બીજા મંડળમાં દષ્ટિપથપ્રાપ્તતા વિષયમાં સર્વવ્યંતરમંડળના દષ્ટિપથપ્રાપ્તતાના પરિમાણમાંથી કમ થઈ જાય છે. અર્થાત્ સર્વાત્યંતરમંડળના દૃષ્ટિપથપ્રાપ્ત થવામાં આટલું ખૂન થાય છે. તેથી જ ધુવરાશીના પરિમાણમાંથી બીજા મંડળમાં દષ્ટિપથપ્રાપ્તતા આટલી ઓછી થાય છે. આ રીતે ઉત્તરે ત્તર મંડળ સંબંધી દૃષ્ટિપથપ્રાપ્તતાના સંબંધના વિચારમાં હીનતા નક્કી થાય છે. તેથી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #361

सूर्यक्षतिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् ध्रुवराशेरुत्पत्तिः । ततो द्वितीयस्मान्मण्डलात्-अनन्तरे तृतीये मण्डले एष एव ध्रुवराशिः, एकस्य पष्टिभागस्य सत्कैः षट्त्रिंशतैकषष्टिभागैः सहितः सन् यावान् भवति तद्यथायशीति योजनानि चतुर्विंशति षष्टिभागा योजनस्य सप्तदश, एकस्य षष्टिभागस्य सत्का एकपष्टिभागा इति ८३९४, एतावान् द्वितीयमण्डलगतान् दृष्टिपथप्राप्ततापरिमाणात् यदि शोध्यते, तदा भवति यथोक्तं तस्मिन् तृतीयमण्डले दृष्टिपथप्राप्तताविषयं परिमाणम् । ततश्च चतुर्थे मण्डले स एव ध्रुवराशि ा सप्तत्या सहितः क्रियते, चतुर्थ हि मण्डलं तृतीयापेक्षया द्वितीयमस्तीति ज्ञायत एव, तेन नवमुहूर्ताः पूर्व चतुर्भिधंवाङ्क: संगुण्य ततो द्वाभ्यां गुणिताः जाताः ९x४+२=७२ द्वासप्ततिगुणकाङ्काः, एतया च द्विसप्तत्या सहितः सन् एवं भूतो रूपो भवति ८३४, ते त्र्यशीति योजनानि चतुर्विंशतिः षष्टिभागा योजनस्य विषयक दृष्टिपथप्राप्तता के विचार में निश्चित् हीनता होती है अतः ध्रुवराशी से ध्रुवराशि की उत्पत्ति होती है। तत्पश्चात् दूसरे मंडल के अनन्तरवें तीसरे मंडल में यही ध्रुवराशी कही है, साठ का एक भाग वाला इकसठिया छत्तीस भाग के साथ की जो संख्या होती है वह इस प्रकार से है तिरासी योजन तथा सतरह योजन का साठिया चोवीस भाग साठ का एक भाग वाला इकसठिया भाग ८३ । दूसरे मंडल के इतना परिमाण योजन दृष्टिपथ प्राप्तता के परिमाण से जो न्यून किया जावे तो तीसरे मंडल का दृष्टिपथप्राप्त ता विषयक यथोक्त परिमाण हो जाता है। तत्पश्चात् चतुर्थ मंडल में वही ध्रुवराशी में बहत्तर की संख्या को जोडे चौथा मंडल तीसरे मंडल की अपेक्षा दूसरा होता है यह तो ज्ञात ही है अतः पहले नव मुहूर्त को ध्रुवराशि के चार की संख्या से गुणाकरे तत्पश्चात् दो से गुणित करे तो ९x४+२=७२ इस प्रकार गुणाङ्क बहत्तर होते हैं इस बहत्तर की संख्या सहित इस प्रकार की संख्या होती हैं-८३, तिरासी योजन तथा एक योजन का साठिया યુવરાશીમાંથી ધ્રુવરાશીની ઉત્પત્તી થાય છે. તે પછી બીજા મંડળની પછીના ત્રીજા મંડળમાં આજ ધ્રુવરાશી કહેલ છે. સાઠના એક ભાગવાળા એકસઠિયા છત્રીસ ભાગની સાથે જે સંખ્યા થાય છે તે આ પ્રમાણે છે. યાશી જન તથા સત્તર એજનના સાઠિયા ચોવીસ ભાગ સાઠના એક ભાગવાળે એકસઠિયે ભાગ ૮૩૪ ૪ બીજા મંડળના આટલા જન પ્રમાણુ દષ્ટિપથપ્રાપ્તતાના પરિમાણમાંથી જે ઓછા કરવામાં આવે તે ત્રીજા મંડળમાં દૃષ્ટિપથપ્રાપ્તતા સંબંધી યુક્ત પરિમાણ મળી જાય છે. તે પછી ચોથા મંડળમાં એજ યુવરાશીમાં બોંતેરની સંખ્યા મેળવે ચોથું મંડળ ત્રીજા મંડળથી બીજું થાય છે. એને જાણવામાં છે જ તેથી પહેલા નવ મુહૂર્તને યુવરાશીના ચારની સંખ્યાથી ગુણવા તે પછી બેથી ગુણવા તે ૯૪૪+=૭૨ આ બેતરની સંખ્યા સાથે આ પ્રમાણેની સંખ્યા થાય છે. ૮૩૪ કુ. ચાશી યેજન તથા એક એજનના સાઠિયા વીસ ભાગ તથા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #362

सूर्यप्रज्ञतिसूत्रे
त्रिपञ्चाशदेकस्य षष्टिभागस्य सत्का एकषष्टिर्भागाः ८३ एतावान् तृतीयमण्डलगतात् दृष्टिपथप्राप्ततापरिमाणात् शोध्यते, ततो यथावस्थितं चतुर्थे मण्डले दृष्टिपथप्राप्ततापरिमाणं भवति - ४७०१३८, सप्तचत्वारिंशद् योजनसहस्राणि त्रयोदशोत्तराणि, अष्टौ च षष्टिभागा योजनस्य, एकस्य च षष्टिभागस्य सत्का दश एकषष्टिभागाः ॥ सर्वान्तिमे च मण्डले तृतीयमण्डलापेक्षा द्वयशीत्यधिकशततमे १८२ यदा दृष्टिपथप्राप्तता परिमाणं ज्ञातुमिष्यते तदा नवमुहर्त्ताः पूर्व चतुर्भिर्गुणिताः पत्रिंशद् भवति, ततश्च षट्त्रिंशद्वयशीत्यधिकेन शतेन गुण्यते तदा - ८ ४ १८२=६५५२ जातानि द्विपञ्चाशदधिकानि पञ्चषष्टिशतानि, ततः षष्टिभागानयनार्थम् एकषष्ट्या भागो ह्रियते ६५५२ + ६१ = १०७३ लब्धं सप्तोत्तरं शतं षष्टिभागानां १०७। शेषाः पञ्चविंशतिरेकपष्टिभागा उद्धरन्ति, एतत् ध्रुवकराशौ प्रक्षिप्यते चेत् तदा जातमिदं पञ्चाशीतिर्योजनानि, एकादशषष्टिभागा योजनस्य एकस्य चोवीस भाग तथा इकसठिया तेपन भाग इतना प्रमाण तीसरे मंडल के दृष्टिपथात परिमाण से कम किया जाता है । इस प्रकार कम करने से चतुर्थ मंडल का यथावस्थित दृष्टिपथप्राप्तता का परिमाण हो जाता है - ४७०१३, सुडतालीस हजार तेरह योजन तथा एक योजन का साठिया आठ भाग तथा साठ का एक भाग वाला इकसठिया दस भाग होता है। तीसरे मंडल की अपेक्षा से सर्वान्तिममंडल में एकसो बिरासी १८२ वें मंडल का दृष्टिपथ प्रासता का परिमाण जानने का विचार करे तो प्रथम नव मुहूर्त को चार से गुणित करे तो छत्तीस होते हैं, तदनन्तर छत्तीस को एकसो बिरासी से गुणा जाय तो = ९x४ + १८२=६५५२ छ हजार पांचसो बावन होते हैं उसको साठ भाग लाने के लिये इकसठ से भाग करे ६५५२ ÷६१ = १०७ इससे साठ भागों का १०७ एकसो सात भाग लब्ध होता है एवं इकसठिया पचीस शेष बचते हैं इसको ध्रुवराशि में प्रक्षिप्त करे तो पचासी योजन तथा एक
३५०
એકડિયા તેપન ભાગ આટલું પ્રમાણુ ત્રીજા મ`ડળના દૃષ્ટિપથપ્રાપ્ત પરિમાણુથી કમ કરવામાં આવે છે. આ પ્રમાણે કમ કરવાથી ચોથા મંડળનું યથાવસ્થિત દૃષ્ટિપથ પ્રાપ્તતાનુ પરમાણુ થઈ જાય છે. ૪૭૦૧૩૬ ૧ સુડતાલીસ હજાર તેર ચેાજન તથા એક ચેાજનના સાઠિયા આઠ ભાગ તથા આઠના એક ભાગવાળા એકસઠયા દસ ભાગ થઈ જાય છે. ત્રીજા મંડળ કરતાં સર્વાન્તિતમ`ડળમાં એકસેસ ખ્યાશી ૧૮૨ મા મડળની દૃષ્ટિપથપ્રાપ્તતાનું પિરમાણુ જાણવાના વિચાર કરે તે પહેલાં નવ મુહૂત ને ચારથી ગુણુવા. તે છત્રીસ થાય છે તે પછી છત્રીસને એકસામાશીયી ગુણવામાં આવે તે ૯+૪૨+૧૮૨=૯૬૫૫ર છ હજાર પાંચસે ખાવન થાય છે, તેને સાનેા ભાગ લાવવા માટે એકસઠથી ભાગે તે ૬૫૫૨૬૧=૧૦૭રૃપે આ રીતે સાઠ ભાગેાના ૧૦૭ એકસા સાત ભાગ લબ્ધ થાય છે, તથા એકસાઠિયા પચ્ચીસ શેષ રહે છે. આને વરાશીમાં મેળવવામાં આવે તે પચાસી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #363

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् __ ३५१ पष्टिभागस्य सत्काः षट् एकषष्टिभागाः-८५१, । पुनरिह पत्रिंशत इत्थमुपपत्तियथापूर्वस्मान्मण्डलादनन्तरे अनन्तरे मण्डले दिवसो द्वाभ्यां द्वाभ्यां मुहूर्तेकषष्टिभागाभ्यां हीनो भवति, तथा च प्रतिमुहर्तकपष्टिभागम् अष्टादश भवति, एकस्य षष्टिभागस्य सत्का एकपष्टिभागा हीयन्ते, तत्रोभयमिलनेन पत्रिंशद् भवति, ते चाष्टादश एकषष्टिभागाः, कलया न्यूना लभ्यन्ते न परिपूर्णाः, परन्तु स्थूलदृशा व्यवहारतः पूर्व परिपूर्णाः विवक्षिताः। तच कलया न्यूनत्वं प्रतिमण्डलं भवेत यदा द्वयशीत्यधिकशततमे मण्डले एकत्र पिण्डितं सत चिन्त्ये तदा-एकपष्टिरेकषष्टिभागा स्त्रुटयन्ति, एतदपि व्यवहारत उच्यते, परमार्थतस्तु किञ्चिदधिकमपि भूय स्त्रुटयदेवेत्यवसेयम् । ततोऽमी अष्टषष्टिरेकषष्टिभागा अपसार्यन्ते ततोऽपसारणेन जातानीत्थं-८५७, पञ्चाशीति योजनानि नवषष्टि भागा योजनस्य एकस्य पष्टिभागस्य योजन का ग्यारह साठिया भाग साठिया एक भाग वाला छ इकसठिया भाग ८५, फिर यहां पर छत्तीस से इस प्रकार उपपत्ति होती है-पूर्व पूर्व के मंडल से अनन्तर अनन्तर के मंडल में इकसठिया दो दो भाग मुहूर्त में न्यून होता है, तथा प्रतिमुहर्त का इकसठिया भाग अठारह होता है, साठिया एक भाग से इकसठिया भाग होन होता है, दोनों को मिलानेसे छत्तीस होता है वह इकसठिया अठारह भाग एक कला न्यून होता है, परिपूर्ण नहीं होते परंतु स्थूल दृष्टि से व्यवहार से पहले परिपूर्ण की विवक्षा की है। वह एक कला न्यून प्रतिमंडल में होने से एकसो बिरासीवे मंडल में एकत्र पिण्डरूप से विचार करे तो इकसठ इकसठ भाग न्यून पडता है यह भी व्यवहार से ही कहा है, परमार्थ दृष्टि से तो इससे कुछ अधिक भी न्यून पडे ऐसा समज लेवें अतः यह इकसठिया अडसठ भाग हटा देवे। इस प्रकार अपसरण करने से इस प्रकार होता है-८५, पचासी योजन एवं एक
જન તથા એક યજનના અગ્યાર સાક્ષિા ભાગ સાઠિયા એક ભાગવાળા છ એકસડિયા ભાગ ૮૫ ૧૩ ૪ તે પછી અહીંયાં છત્રીસથી આ પ્રમાણે પ્રાપ્તિ થાય છે કે પહેલા પહેલાના મંડળથી પછી પછીના મંડળમાં એકસઠિયા બબ્બે ભાગ મુહૂર્ત ન્યૂન થાય છે. તથા દરેક મુહૂર્તન એકસઠિયા અઢાર ભાગ થાય છે સાઠિયા એક ભાગથી એકસઠિયા ભાગ હીન હોય છે. બેઉને મેળવવાથી છત્રીસ થાય છે. આ એકસઠિયા અઢાર ભાગમાં એક કલા ન્યૂન હોય છે. પૂર અઢાર હોતા નથી પરંતુ ભૂલદષ્ટિથી વ્યવહારથી પહેલાં પરિપૂર્ણની વિરક્ષા કરેલ છે. એ રીતે એક કલા ન્યૂન દરેકમંડળમાં હોવાથી એકસબાશીમાં મંડળમાં એકઠા કરેલ પીંડરૂપે વિચાર કરે તે એકસઠ ભાગ ન્યૂન થાય છે. આ પણ વ્યવહારથી જ કહેલ છે. પરમાર્થ દષ્ટિથી તે તેનાથી કંઈક પણ ન્યૂન થાય તેમ સમજવું. તેથી આ એકસઠિયા અડસઠમો ભાગ કહાડી નાખે આ રીતે અપહરણ કરવાથી આ પ્રમાણે થાય છે. ૮૫ : ૨ પંચાશી જન અને એક એજનના સાડિયા નવભાગ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #364

३५२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
सत्काः षष्टिरेकषष्टिभागा इति जातानि । ततः सर्व बाह्यमण्डलादन्तराभिमुखार्वाक्तन द्वितीयमण्डलगताद् दृष्टिपथप्राप्तता परिमाणादस्मात् - ३१९१६, एकत्रिंशत्सहस्राणि षोडशोतराणि नवशतानि योजनाना मेकोनचत्वारिंशत् षष्टिभागा योजनस्य एकस्य च षष्टिभागस्य सत्काः षष्टिरे कषष्टिभागाः, इत्येवं रूपाद् यदि शोध्यते ततो यथोक्तं सर्वबाह्य मण्डले दृष्टिप्रथप्राप्तापरिमाणं भवति, तच्चाग्रे स्वयमेव ग्रन्थकृद्वक्ष्यति । एवंविधया गणितप्रक्रियया पुरुषच्छायायां दृष्टिपथप्राप्ततारूपायां द्वितीयादिषु केषुचिन्मण्डलेषु चतुरशीतिं किश्चिन्न्यूनानि योजनानि उपरितनेषु मण्डलेषु अधिकानि अधिकतराणि पूर्वोक्तप्रकारेण निर्वेष्टयन् निर्वेष्टयन् - हापयन् हापयन् यावत् सर्वबाह्यमण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, ॥
'ता जया णं सूरिए सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तथा णं पंच पंच जोयणसहस्साई तिष्णि य पंचुत्तरे जोयणसए पण्णरस य सहभागे जोयणस्स एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छ तावद् यदा खलु सूर्यः सर्ववाद्यं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु पञ्च पञ्च योजन का साठिया नव भाग एवं साठ का एक भाग वाला इकसठ भाग होता हैं । सर्वबाह्यमंडल से अनन्तर समीपस्थ अर्वाक्तन दूसरे मंडल की इस दृष्टिपथ प्राप्तता परिमाण से = ३१९९६, इकतीस हजार नवसो सोलह तथा एक योजन का साठिया उनचालीस भाग एवं साठिया एक भाग वाला साठ इकसठिया भाग इतना प्रमाण न्यून करे तो सर्वबाह्यमंडल की दृष्टिपथ प्राप्तता का परिमाण निकल आता है यह आगे ग्रन्थकार स्वयं दिखलावेंगे । इस प्रकार की गणितप्रक्रिया से दृष्टिपथप्राप्तता रूप पुरुष छाया में द्वितीयादि कोई मंडल में चौरासी योजन में कुछ न्यून योजन ऊपर के मंडलों में अधिक एवं अधिकतर पूर्वोक्त प्रकार से कम करता करता यावत् सर्वबाह्यमंडल का उपसंक्रमण करके सूर्य गति करता है । (ता जया णं सूरिए सव्ववाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं पंच पंच जोयणसहस्साई तिणि य पंचुत्तरे जोयणसए पण्णरसय सहभागे जोयणस्स एगमेगेणं मुहुत्तेणं તથા સાઠના એક ભાગવાળા એકસઠ ભાગ થાય છે. સખાહ્યમંડળ પછીના નજીકના બીજા મંડળની આ રીતના દૃષ્ટિપથ પ્રાપ્તાના પરિમાણુથી ૩૧૯૧૬ ૩૯ : એકત્રીસ હજાર નવસેા સેાળ તથા એક યેાજનના સાઠિયા એગણચાલીસ ભાગ તથા સાડિયા એક ભાગવાળા સાઠ એકસિડયા ભાગ આટલું પ્રમાણ ન્યૂન કરે તે સર્વબાહ્યમડળની દૃષ્ટિપથ પ્રાપ્તતાનું પરિમાણુ નિકળી આવે છે. આને આગળ ગ્રન્થકાર સ્વયં દેખાશે. આ પ્રક્રિ યાથી દૃષ્ટિપથ પ્રાપ્તતા રૂપ છાયામાં બીજા વિગેરે કોઈ મડળમાં ચેારાશી યેાજનમાં કંઈક ન્યૂન ચેટજન ઉપરના ચેાજનોમાં અધિક અને અધિકતર પૂર્વોક્ત પ્રકારથી ઓછા કરતા કરતા યાવત્ સ`ખાદ્યમંડળનુ ઉપસક્રમણ કરીને સૂર્ય ગમન કરે છે.
( ता जया णं सूरिए सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चार चग्इ ल्या णं पंच पंच जोय. सहरसाई तिणिय पंचुत्तरे जोयणसए पण्णरस य सद्विभागे जोयणरस एगमेगेणं मुहुत्ते णं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #365

सूर्यशनिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयमाभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् योजनसहस्राणि त्रीणि च पश्चोत्तराणि योजनशतानि पञ्चदश च षष्टिभागान् योजनस्य एकैकेन मुहूर्तेन गच्छति ।। तावत्-तत्र मुहूर्तगतिविचारे यदा खलु सूर्यः सर्वबाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य-सर्वबाह्यमण्डलमादाय चारं चरति-तन्मण्डले भ्रमति, तदा खलु-इति निश्चित पञ्च पञ्च योजनसहस्राणि, पञ्चोत्तराणि त्रीणि योजनशतानि पञ्चदश च पष्टिभागान् योजनस्य-५३०५० एतन्मितेन योजनेन एकैकेन मुहूर्तेन-प्रतिमुहर्त्तगत्या गच्छति । अत्रापि गणितप्रक्रिया यथा___ अस्मिन् सर्वबाह्ये मण्डले परिरयपरिमाणं ३१८३१५ त्रीणि लक्षाणि अष्टादशसहस्राणि पश्चदशोत्तराणि त्रीणि योजनशतानीत्यस्ति, तत एतस्य प्रागुक्तयुक्तिवशात् षष्टया भागे हृते ३१८३१५६०-५३०५ लब्धं यथोक्तमत्र मुहूत्तंगतिपरिमाणम् ।। अथात्रदृष्टिपथप्राप्ततापरिमाणं कथयति यथा-'तया णं इहगयस्स मणुस्सस्स एक्कतीसाए जोयणेहिं अट्टहिं एकतीसेहिं जोयणसएहिं तीसाए य सद्विभागेहिं जोयणस्स सूरिए चक्खुप्फासं गच्छइ) जब सूर्य सर्ववाह्यमंडल में उपसंक्रमण कर के गति करता है तब पांच हजार तीनसो पांच योजन एवं एक योजन का साठिया पंद्रह भाग एक एक मुहूर्त में गमन करता है। कहने का भाव यह हैं कि-मुहूर्तगति परिमाण के विषय में जब सूर्य सर्वबाह्यमंडल को प्राप्त करके उस मंडल में परिभ्रमण करता है, तब ५३०५ पांच हजार तीनसो पांच योजन तथा एक योजन का साठिया पंद्रह भाग इतने प्रमाण वाले योजन से एक एक मुहूर्त में प्रतिमुहूर्तगति से गमन करता है, यहां इस विषय की गणितप्रक्रिया इस प्रकार से है-इस सर्वबाह्यमंडल में परिरयपरिभ्रमण ३१८३१५ त्रण लाख अढार हजार व्रणसो पंद्रह है इसको पहले कही गई युक्ति के अनुसार साठ से भाग करे तो ३१८३१५२६०=५३०५० इस प्रकार का यथोक्त मुहूर्तगतिपरिमाण होता है। ___ अब यहां पर दृष्टिपथप्राप्तता का परिमाण कहते हैं-जैसे कि-(तया णं इहगयस्स मणुस्सस्स एकतीसाए जोयणेहिं अहिं एकतीसेहिं जोयणसएहिं Tછરુ) જ્યારે સૂર્ય સર્વબાહ્યમંડળમાં ઉપસિંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. ત્યારે પાંચ હજાર ત્રણસો પાંચ એજન અને એક એજનના સાઠિયા પંદર ભાગ એક એક મુહૂર્તમાં ગમન કરે છે. કહેવાને ભાવ એ છે કે—મુહૂર્તગતિ પરિમાણના વિષયમાં જ્યારે સૂર્ય સર્વ બાહ્ય મંડળને પ્રાપ્ત કરીને એ મંડળમાં પરિભ્રમણ કરે છે ત્યારે પ૩૦૫ પાંચ હજાર ત્રણસે પાંચ યોજન અને એક એજનના સાઠિયા પંદર ભાગ આટલા પ્રમાણવાળા એજનથી એક એક મુહૂર્તમાં પ્રતિમુહૂર્તગતિથી ગમન કરે છે. અહીંયાં આ વિષયની ગણિત પ્રક્રિયા આ પ્રમાણે થાય છે, સર્વબાહ્યમંડળમાં પરિચય પરિભ્રમણ ૩૧૮૩૧૫ ત્રણ લાખ અઢાર હજાર ત્રણસે પંદર છે. આને પહેલાં કહેવામાં આવેલ યુક્તિ અનુસાર સાઠથી ભાગે તે ૩૧૮ ૩૧૫-૬ ૦=૫૩૦૫ આ પ્રમાણે યક્ત મુહૂર્તગતિ પરિમાણ આવી જાય છે.
वे माही या टिपथाततार्नु परिभाएर वामां आवे छ.-(तया णं इहगयस्स मणुस्सस्स एकतीसाए जोयणेहि अहिं एगतीसेहि जोयणसएहि तीसाए य सट्ठिभागेहि
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #366

३५४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे हव्वमागच्छइ' तदा खलु इहगतस्य मनुष्यस्य एकत्रिंशदयोजनसहरष्टभिरेकत्रिंशता योजनशतैः त्रिंशता च पष्टिभागै योजनस्य सूर्यश्चक्षुः स्पर्श शीघ्रमागच्छति ।।-तदा-सर्वबाह्यमण्डलचारचरणकाले, इहगतस्य मनुष्यस्य, इत्यत्र जातावेकवचनमित्यत इहगतानांमर्त्यलोकस्थितानां मनुष्याणां-लोकानां सूर्यश्चक्षुः स्पर्शमित्थमागच्छति-यथा एकत्रिंशता योजनसहौः एकत्रिंशदधिकैरष्टभि योजनशतैत्रिंशता च पष्टिभाग योजनस्य-३१८३१३. एतावन्मितै योजनैः सूर्यश्चक्षुः स्पर्श-दृष्टिपथं शीघ्रमागच्छति । अत्रापि गणितप्रक्रिया यथा___ तथाहि-अस्मिन् मण्डले चारं चरति सूर्य द्वादशमुहूर्तप्रमाणो दिवसो भवति, दिवसस्यार्द्धन मुहूर्तषट्केन यावन्मात्रं क्षेत्रं व्याप्यते तावति व्यवस्थित उदयमानः सूर्य उपलभ्यते, द्वादशानां च मुहूर्ताना मर्दै पमुहर्ता भवन्ति ततो यदत्र मण्डले मुहूर्तगतिपरितीसाए य सहिभागेहिं जोयणस्स सरिए चक्खुप्फासं हब्वमागच्छइ) तब यहां पर रहे हुवे मनुष्य को ३१८३१ इकतीस हजार आठसो इकतीस योजन एवं एक योजन का साठिया तीस भाग प्रमाण से सूर्य शीघ्र दृष्टिगोचर होता है। कहने का भाव है कि सर्वबाह्यमंडल के संचरण काल में (यहां पर इहगत मनुष्य इस कथन में मनुष्य शब्द में एकवचन का प्रयोग किया है वह जातिवाचक होने से एकवचन का प्रयोग किया है) अर्थात् मनुष्यलोक में रहे हुवे मनुष्यों को ३१८३१, इकतीस हजार आठसो इकतीस योजन एवं एक योजन का साठिया तीस भाग इतने प्रमाण वाले योजन से सूर्य शीघ्र दृष्टिपथ को प्राप्त होता है माने दृष्टिगोचर होता है। यहां पर भी गणितप्रक्रिया इस प्रकार से है-इस मंडल में सूर्य के गमन करने पर बारह मुहूर्तप्रमाण का दिवस होता है दिवसका आधा भाग माने छह मुहर्त से जितने प्रमाण क्षेत्र को व्याप्त करे इतना प्रमाण वाले क्षेत्र को व्यवस्थित उदयमान सूर्य प्राप्त जोयणस्स सूरिए चक्खुप्फासं हव्वमागच्छइ) त्यारे माडी या २७सा मनुष्याने 3१८3१३. એકત્રીસ હજાર અઠસે એકત્રીસ જન અને એક જનના સાઠિયા તીસ ભાગ પ્રમાણથી સૂર્ય શીર્ઘ દૃષ્ટિગોચર થાય છે. કહેવાનો ભાવ એ છે કે–સર્વબાહ્યમંડળના સંચરણકાળમાં અહીંયા રહેલ મનુષ્યને (અહીંયાં મનુષ્ય શબ્દમાં એકવચનને પ્રયાગ કરેલ છે તે મનુષ્ય જાતિને લઈને અર્થાત્ જાતિવાચક હોવાથી એકવચન કહેલ છે) અર્થાત્ મનુષ્યલોકમાં રહેલા મનુષ્યને ૩૧૮૩૧ ૨૪ એકવીસ હજાર આઠસો એકત્રીસ જન અને એક
જનના સાઠિયા ત્રીસ ભાગ આટલા પ્રમાણ જનથી સૂર્ય શીધ્ર દષ્ટિપથ પ્રાપ્ત થાય છે. એટલે કે દૃષ્ટિગોચર થાય છે. અહીંયાં પણ ગણિત પ્રક્રિયા આ પ્રમાણે થાય છે,–આ મંડળમાં સૂર્ય ગમન કરે ત્યારે બાર મુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ થાય છે. દિવસનો અર્થો ભાગ અથત છ મુહૂર્તમાં જેટલા પ્રમાણુવાળા ક્ષેત્રને વ્યાપ્ત કરે એટલું વ્યવસ્થિત ઉદય માન સૂર્ય પ્રાપ્ત કરે છે. બાર મુહૂર્તનું અધુ છ મુહૂર્ત થાય છે. તેથી આ મંડળમાં
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #367

सूर्यशतिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम्
३५५
माणं ५३०५ पञ्च योजनसहस्राणि पश्चोत्तराणि त्रीणि शतानि पञ्चदश च षष्टिभागा योजनस्येति तद्यदि षभिर्गुण्यते तदा यथोक्तमत्र दृष्टिपथप्राप्तता परिमाणं भवति यथा(५३०५) X ६= ३१८३० = ३१८३१ इति ।
अपि दिवसरात्रप्रमाणमाह - ' तया णं' इत्यादि ।
-परम
' तया णं उत्तमक पत्ता उक्कोसिया अद्वारसमुहुत्ता राई भवइ जहण्णए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ, एस पढमे छम्मासे एस णं पढमस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे' तदा खलु उत्तमकाष्ठा प्राप्ता उत्कर्षिका अष्टादशमुहूर्त्ता रात्रि भवति, जघन्यो द्वादशमुहूर्त्ती दिवसो भवति । एष खलु प्रथमः पण्मासः एष खलु प्रथमस्य षण्मासस्य पर्यवसानः । तदा तस्मिन् समये - सर्ववामण्डलसञ्चरणसमये खलु - इति निश्चितम् सूर्य उत्तमकाष्ठा प्राप्तो भवति - दक्षिणदिग्गतः सायनमकरादि गतो भवति, तेन तत्रोत्कर्षिका- सर्वाधिका अष्टादशमुहूर्त्ताकरता है, बारह मुहूर्त का आधा छह मुहूर्त होता है । अतः इस मंडल में जो मुहूर्त गति का परिमाण ५३०५ पांच हजार तीन सो पांच योजन तथा एक योजन का साठिया पंद्रह भाग होता है इस परिमाण को यदि छह से गुणा किया जाय तब दृष्टिपथप्रासता का यथोक्त परिमाण मिल जाता है जैसे कि - (५३०५ ) x ६ =३१८३०छे = ३१८३१।
यहां पर दिवस रात्रि का प्रमाण कहते हैं- 'तया णं' इत्यादि ।
(तया णं उत्तमक पत्ता उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ, जहण्णए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ एस णं पढमे छम्मासे एस णं पढमस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे) तब उत्तमकाष्ठा प्राप्त उत्कृष्ट अठारह मुहूर्त की रात्री होती है तथा जघन्य बारह मुहूर्त का दिवस होता है । इस प्रकार यह प्रथम छह मास होता है एवं यही प्रथम छह मास का पर्यवसान माने समाप्ति काल है । कहने का भाव यह है कि सर्वबाह्य मंडल के संचरण समय में सूर्य उत्तमकाष्ठा प्राप्त होता है अर्थात् दक्षिण दिशा की ओर जाता हुवा माने सायनમુહૂર્ત ગતિનું જે પરિમાણુ ૫૩૦૫ ૧૪ પાંચ હજાર ત્રણસે પાંચ યાજન તથા એક ચેાજનના સાડિયા પંદર ભાગ થાય છે. આ પરિમાણુને જો છ થી ગુણવામાં આવે તે दृष्टिपथ आप्ततानु यथोक्त परिमाणु भणी लय छे, भडे - ३०५ +१-३१८३०६४= ૩૧૮૩૧ એકત્રીસ હજાર આઠસે એકત્રીસ ચેાજન તથા એક ચેાજનના સાયિા ત્રીસ ભાગ યથાક્ત પ્રમાણ મળી જાય છે.
(तया णं उत्तमकटुपत्ता उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ, जहण्णए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ एस णं पढमे छम्मासे एस णं पढमस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे) त्यारे उत्तम अण्डा પ્રાપ્ત ઉત્કૃષ્ટક અઢાર મુહૂર્તની રાત્રી હોય છે અને જઘન્ય ખાર મુહૂર્તીના દિવસ થાય છે.
આ રીતે આ પહેલા છ માસ થાય છે, અને એજ પહેલા છ માસનુ પવસાન એટલે કે સમાપ્તિકાળ છે. કહેવાના ભાવ એ છે કે—સ`ખાહ્યમંડળના સંચરણુ સમયમાં સૂર્ય
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #368

३५६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे अष्टादशमुहूर्तप्रमाणा रात्रिभवति-रात्रिमानं तत्राष्टादशमुहूर्तप्रमाणं भवतीति । दिवसश्च जघन्यः-सर्वाल्पो द्वादशमुहत्तों-द्वादशमुहर्त्तप्रमाणो भवति-दिनमानं च द्वादशमुहर्त्तप्रमाणं भवतीत्यर्थः एषः-एवं नियमविशिष्टः खलु प्रथमः षण्मास:-दक्षिणायनान्तः, एप खलु प्रथमस्य-आद्यस्य-दक्षिणायनरूपस्य पण्मासस्य पर्यवसान:-अन्तिमो दिवस:-सायनधनुरन्तभोग दिनमिति।
से पविसमाणे सरिए दोच्चं छम्मासं अयमाणे पढमंसि अहोरसि बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ' स प्रविशन् सूर्यः द्वितीयं पण्मासमाददानः प्रथमेऽहोरात्रे बाह्यानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति ।-सः-प्रसिद्धः सूर्यः प्रविशन्-सर्वबाह्यमण्डलात् पूर्वोक्तप्रकारेणाभ्यन्तरम्-अन्तराभिमुखं गच्छन् द्वितीयं षण्मासमाददानो द्वितीयस्य षण्मासस्य प्रथमेऽहोरात्रे बाह्यानन्तरं-सर्वबाह्यानन्तरमन्तराभिमुखम् अक्तिनं द्वितीयं मण्डलमुपमकरादि गत होता है तब उत्कृष्टा माने सर्वाधिक अठारह मुहूर्त प्रमाण का रात्रिमान होता है । तथा सर्व जघन्या बारह मुहूर्त प्रमाण का दिवस होता है अर्थात् दिनमान बारह मुहूर्त प्रमाण का होता है । यह दक्षिणायनरूप प्रथम छह मास का पर्यवसान माने अन्तिम दिवस होता है अर्थात् सायन धनसंक्रान्ति का अन्त भाग होता है।
(से पविसमाणे सूरिए दोच्च छम्मास अयमाणे पढमंसि अहोरसि बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ) वह प्रवेश करता हुवा सूर्य दूसरा छह मास को प्राप्त करके प्रथम अहोरात्र में बाह्यानंतर मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है। अर्थात् सर्वबाह्यमंडल से पूर्वोक्त प्रकार से आभ्यंतर मंडल के अन्तराभिमुख गमन करता हुवा सूर्य दूसरे छह मास को प्राप्त करके दूसरे छह मास के प्रथम अहोरात्र में बाह्यानंतर के मंडल में उपसंक्रमण करके माने सर्वबाह्य के अनन्तरवें अंतराभिमुख अक्तिन दूसरे ઉત્તમકાષ્ઠા પ્રાપ્ત થાય છે. અર્થાત્ દક્ષિણ દિશા તરફ ગમન કરે છે, એટલે કે સાયનમકર સંક્રાતિગત હોય છે. ત્યારે ઉત્કૃષ્ટા એટલે કે સર્વાધિક પ્રમાણવાળી અઢાર મુહૂર્તનું રાત્રી માન થાય છે. તથા સર્વ જઘન્ય બાર મુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ હોય છે. એટલે કે દિનમાન બાર મુહૂર્ત પ્રમાણનું હોય છે. આ દક્ષિણાયન રૂપ કાળ પ્રથમ છ માસના પર્યવસાન એટલે કે અન્તિમ દિવસ થાય છે. અર્થાત્ સાયન ધનસંકાન્તિને અન્તભાગ હોય છે.
(से पविसमाणे सूरिए दोच्चं छम्मासं अयमाणे पढमंसि अहोरत्तंसि बाहिराणंतरं मंडलं स्वसंकमित्ता चारं चरइ) ते प्रवेश ४२तेसूर्य भी ७ भासने प्राप्त ४रीने पहेसा અહોરાત્રમાં બાહ્યાવંતર મંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. અર્થાત્ સર્વબાહ્યમંડળમાંથી પૂર્વોક્ત પ્રકારથી આત્યંતરમંડળની અંદરની તરફ ગમન કરવાને સૂર્ય બીજા છ માસને પ્રાપ્ત કરીને બીજા છ માસના પહેલા અહોરાત્રમાં બાહ્યાવંતર મંડળમાં ઉપસંક્રમણ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #369

सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् संक्रम्य-द्वितीयमण्डलमादाय चारं चरति-तस्मिन् द्वितीयमण्डले भ्रमतीति ॥ 'ता जया णं सूरिए बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं पंच पंच जोयणसहस्साई तिण्णिय चउरुत्तरे जोयणसए सत्तावण्णं च सद्विभाए जोयणस्स एगेमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ' तावद यदा खलु सूर्यः बाह्यानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु पञ्च पञ्च योजनसहस्राणि त्रीणि चतुरुत्तराणि योजनशतानि सप्तपञ्चाशतं च षष्टिभागान् योजनस्य ५३०४६ एकैकेन मुहर्तन गच्छति ।। तावत्-तत्र-सवेबाह्यानन्तरमाक्तन द्वितीयमण्डलसञ्चरणकाले, यदा खलु सूर्यों बाह्यानन्तरं द्वितीय मण्डलमुपसंक्रम्य-तन्मण्डलं गत्वा चारं चरति-तन्मण्डले भ्रमति, तदा खलु पञ्च पञ्च योजनसहस्राणि, चतुरुत्तराणि-चतुभिरधिकानि त्रीणि योजनशतानि सप्तपञ्चाशतं च षष्टिभागान् योजनस्येति ५३०४६ एकेकेन मुहूर्त्तन-प्रतिमुहर्तगत्या गच्छति सूर्यः । अत्राङ्कोत्पादनप्रक्रिया यथा-अस्मिन् द्वितीयमण्डले परिरयपरिमाण मंडल को प्राप्त करके गति करता है अर्थात् उस दूसरे मंडल में भ्रमण करता है। (ता जया णं सूरिए बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं पंच पंच जोयणसहस्साई तिणि य चउरुत्तरे जोयणसए सत्तावण्णं च सहिभाए जोयणस्स एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ) जब सूर्य सर्वबाह्य मंडल के अनन्तरवें मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है तब पांच हजार तीन सो चार योजन तथा एक योजन का इकसठिया सतावन भाग ५३०४४ एक एक मुहर्त में गमन करता है। कहने का भाव यह है कि सर्वबाह्य के अनन्तरवें दूसरे मंडल के संचरण काल में जब सूर्य बाह्यमंडल के पश्चातवति दसरे मंडल में उपसंक्रमण करता है माने उस मंडल में जाकर गति करता है याने उस मंडल में भ्रमण करता है तब पांच हजार तीन सो चार योजन तथा एक योजन का साठिया सतावनभाग ५३०४ प्रमाण क्षेत्रमें एक एक मुहूर्त में जाता है, यहां पर अंकोत्पादन प्रक्रिया इस प्रकार से है-इस दूसरे मंडल में परिरय का કરીને અર્થાત્ સર્વબાહ્યમંડળની પછીના અંદરની બાજુની સમીપના બીજા મંડળને પ્રાપ્ત
शन गति ४२ छ. अर्थात् मे भीत भमा प्रभ७५ ४२ छे. (ता जया णं सूरिए बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चार चरइ तया गं पंच पंच जोयणसहस्साई तिण्णि य चउरुत्तरे जोयणसए सत्तावणं च सद्विभागे जोयणरस एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ) न्यारे सूर्य સર્વબાહ્યમંડળની પછીના મંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે, ત્યારે પાંચ હજાર ત્રણ ચાર જન તથા એક એજનના એકસઠિયા સતાવન ભાગ પ૩૦૪ ૨ એક એક મુહૂર્તમાં ગમન કરે છે. કહેવાનો ભાવ એ છે કે સર્વબાહ્યમંડળની પછીના બીજા મંડળના સંચરણકાળમાં જ્યારે સૂર્ય બાહ્યમંડળના પછીના બીજા મંડળમાં ઉપસિંકમણ કરે છે, એટલે કે એ મંડળમાં જઈને ગતિ કરે છે. અર્થાત્ એ મંડળમાં ભ્રમણ કરે છે, ત્યારે પાંચ હજાર ત્રણસો ચાર જન તથા એક એજનના સાઠિયા સત્તાવન ભાગ ૫૩૦૪ 39 પ્રમાણ ક્ષેત્રમાં એક એક
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #370

३५८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे प्रागुक्तयुक्तित स्त्रयोलक्षा अष्टादशसहस्राणि सप्तनवत्यधिके द्वे शते योजनानाम् ३१८२९७ अत्रापि प्रागुक्तयुक्तिवशात् षष्टया भागे हृते लब्धं भागफलं यथोक्तमत्रमण्डले मुहूर्तगतिपरिमाणम्-३१८२९७.६०=५३०४-मुहूत्र्तगतिपरिमाणं यदुक्तं तत्सर्वथा युक्तियुक्तमिति ॥ अथात्रापि दृष्टिपथप्राप्ततापरिमाणमाह-'तया णं इहगयस्स मणुस्सस्स एकतीसाए जोयणसहस्सेहिं नवहिय सोलेहिं जोयपास एहिं एगृणतालीसाए सहिभागेहिं जोयणस्स सद्विभागं च एगढिहा छेत्ता सहिए चुणियामागे सूरिए चक्खुप्फासं हव्वमागच्छइ' तदा खलु इहगतस्य मनुष्यस्य एकत्रिंशता योजनसहनै नवभिश्च षोडशैः योजनशतैः एकोनचत्वारिंशता च षष्टिभागै योजनस्य षष्टिभागं च एकपष्टिधा छित्वा ३१९१६६, : षष्टया चूर्णिकाभागैः सूर्य श्चक्षुः स्पर्श शीघ्रमागच्छति ॥-तदा-सर्वबाह्यानन्तरमन्तराभिमुखमक्तिन द्वितीयमण्डलपरिमाण पहले कही हुई युक्ति से तीन लाख अठारह हजार दो सो सताणवें योजन ३१८२९७ होता है यहां पर भी प्राक्कथित युक्ति के अनुसार साठ से भाग करने से भागफल यथोक्त प्रकार से हो जाता है इस मंडल में मुहर्तगतिपरिमाण ३१८२९७ :-६०-५३०४-होता है इस प्रकार मुहूर्तगतिपरिमाण जो कहा है वह सर्वथा युक्ति युक्त ही है। यहां पर भी द्रष्टिपथप्राप्तता का परिमाण कहते हैं-(तया णं इहगयस्स मणुस्सस्स एकतीसाए जोयणसहस्सेहिं नवहिय सोलेहिं जोयणसएहिं एगूणतालीसाए सहिभागेहिं जोयणस्स सहिभागं च एगढिहा छेत्ता सहिए चुणियाभागे सूरिए चक्खुप्फासं हव्वमागच्छइ) तब इस मनुष्य लोक में रहे हवे मनुष्यों को एकतीस हजार नव सो सोलह योजन तथा एक योजन का साठिया उनचालीस भाग तथा साठ भाग को इकसठ से छेद कर ३१९१६, साठ चूर्णिका भागों से सूर्य शीघ्र चक्षु गोचर होता है । कहने का भाव यह है कि-सर्वबाह्य मंडल के अनन्तरवें મુહૂર્તમાં જાય છે. અહીંયાં અંકોત્પાદક પ્રક્રિયા આ પ્રમાણે થાય છે, આ બીજા મંડળમાં પરિયનું પરિમાણ પહેલાં કહેલ યુક્તિ પ્રમાણે ત્રણ લાખ અઢાર હજાર બસો સત્તાણુ
જન ૩૧૮૨૯૭ થાય છે. અહીંયાં પણ પહેલાં કહેલ યુક્તિ પ્રમાણે સાઠથી ભાગવાથી ભાગફળ યત પ્રકારનું થઈ જાય છે, આ મંડળમાં મુહૂર્ત ગતિ પરિમાણ ૩૧૮૨૯૭૬૦=૫૩૦૪ ૫૭ આ રીતે મુહૂર્તગતિનું જે પરિમાણ કહેલ છે તે સર્વથા સયુક્તિક જ छ. मी या प ल्टिपथ प्राप्ततार्नु परिभाएर ४ छे-(तया णं इहगयस्स मणुस्सस्स एकत्तीसार जोयणसहस्सेहि नवहि य सोलेहि जोयणसएहि एगूगतालीसाए सद्विभागेहि जोय. णस्स सद्विभागं च एगद्विहा छेत्ता सहिए चुणिया भागे सूरिए चक्खुप्फासं हव्वमागच्छइ) ત્યારે આ મનુષ્યલેટમાં રહેલા મનુષ્યોને એક્તાલીસ હજાર નવસો સળ જન તથા એક એક જનના સાઠિયા ઓગણચાલીસ ભાગ તથા સાઠના ભાગને એકસાઠથી છેદીને ૩૧૯૧૬ ૬ ૬ સાઠ ચૂર્ણિકા ભાગોથી સૂર્ય શીધ્ર ચક્ષુગોચર થાય છે. કહેવાને ભાવ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #371

सूर्यशतिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम्
३५९
:
२६७
सञ्चरणसमये, खलु - इति निश्चितम् इहगतस्येति जातावेकवचनमित्यत इहगतानां - मर्त्यaratrarti मनुष्याणां दृष्टिपथप्राप्ताता परिमाणम् ३१९१० में एकत्रिंशता योजनसह - नैः षोडशोत्तर नवभिर्योजनशतैः एकोनचत्वारिंशता च पष्टिभागै र्योजनस्य एकं च षष्टिभाग मे कषष्टिधा छत्वा - विभज्य तस्य सत्कैः षष्ट्या चूर्णिका भागैः सूर्यश्चक्षुः स्पर्श शीघ्रमागच्छति - एतावन्मित यजनै दृष्टिगोचरो भवतीति । अथात्रापि गणितप्रक्रिया यथा-अस्मिन् द्वितीयमण्डले चारं चरति सूर्ये द्वाभ्यामेकषष्टिभागाभ्यामधिको द्वादशमुहर्त्तप्रमाणो दिवसो भवति १२३ अस्यार्द्ध षट्मुहूर्त्ता एकेन मुहर्त्तकषष्टिभागेनाभ्यधिकाः, ततः सामस्त्येनैकषष्टिकारणार्थं मुहूर्त्ता एकषष्ट्या गुण्यन्ते गुणयित्वा च एकषष्टिभागस्तत्राधिकत्वात् प्रक्षिप्यते - यथा - (१२३) +२=६ = + जातानि त्रीणिशतानि सप्तषष्ट्यधिकानि एकअन्तराभिमुख पश्चात्वर्ति दूसरे मंडल के संचरण के समय में यहां पर रहे हुवे (यहां मनुष्य शब्द को एक वचन से कहने का कारण मनुष्य शब्द जातिवाचक होने से ऐसा कहा है । अतः मनुष्य लोक में रहे हुवे मनुष्यों को दृष्टिपथप्रासता का परिमाण ३१९१६ के इकतीस हजार नव सो सोलह योजन एवं एक योजन का साठिया उनचालीस भाग तथा साठ के एक भाग को इकसठ से भाग करके उसके साथ साठ चूर्णिका का भाग से सूर्य शीघ्र चक्षुगोचर हो जाता है माने इतने प्रमाण के योजनों से सूर्य द्रष्टिगोचर होता है, यहां पर भी गणित प्रक्रिया इस प्रकार से होती है - इस दूसरे मंडल में सूर्य जब गति करता है तब इकसठिया दो भाग अधिक बारह मुहूर्त प्रमाण का दिवस होता है १२६ इसका आधा छ मुहूर्त एक मुहूर्त का इकसठिया एक भाग अधिक इसको समस्त रूप से इकसठ भाग करने के लिये छहों मुहतों को इकसठ से गुणा करे इस प्रकार गुणा करने पर वहां इकसठ भाग अधिक होने से उसका प्रक्षेप करे जैसे कि १२६ - ६=+'=
એ છે કે–સવ બાહ્યમંડળની પછીના અંતરાભિમુખ પછીના બીજા મંડળના સંચરણુસમયમાં અહીયાં રહેલા મનુષ્યને (અહીયા મનુષ્ય શબ્દને એક વચનથી કહેવાનું કારણ મનુષ્ય જાતિને લઇને જાતિવાચક હેાવાથી તેમ કહેલ છે.) અર્થાત્ મનુષ્યલેાકમાં રહેલા મનુષ્યાને દૃષ્ટિપથ પ્રાપ્તતાનું પરિમાણ ૩૧૯૧૬૯- એકત્રીસ હજાર નવસેા સેાળ ચેાજન અને એક ચેાજનના સાઠિયા એગણચાલીસ ભાગ તથા સાઠના એક ભાગને એકસાઠથી ભાગીને તેની સાથે સાઠ ચૂર્ણિકા ભાગેથી શીઘ્ર દૃષ્ટિગાચર થાય છે. અહીંયાં પણ ગણિતપ્રક્રિયા આ પ્રમાણે થાય છે. આ બીજા મંડળમાં સૂર્ય જ્યારે ગતિ કરે છે. ત્યારે એકસઠયા એ ભાગ વધારે ખાર મુહૂર્ત પ્રમાણના દિવસ હોય છે. અને ૧૨ તેના અર્ધા છ મુહૂત અને એક મુહૂત ના એકડિયા એક ભાગ અધિક આને સમસ્ત રીતે એકસાઠ ભાગ કરવા માટે છએ મુહૂતાને એકસઠથી ગુણુવા આ રીતે ગુણવાથી ત્યાં એકસઠ ભાગ વધારે होवाथी तेने। उभेरे। १२ - १२/ = + = मा प्रभात्रो
इष प
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #372

___ सूर्यप्रक्षप्तिसूत्रे पष्टिभागाश्च । ततश्च सर्वबाह्यादतिने तस्मिन् द्वितीयमण्डले पूर्वोक्तयुक्तिवशात् परिरयपरिमाणं ३१८२९७ त्रीणि लक्षाणि अष्टादशसहस्राणि सप्तनवत्यधिके द्वे शते च । तदेभित्रिभिः शतैः सप्तषष्टयधिकैयदि गुण्यन्ते तदा ३१८२९७४३६७=१६८१४९२९ जातानि एकादशकोटयोऽष्टषष्टिलक्षा चतुर्दशसहस्राणि नवनवत्यधिकानि नवशतानि । सर्वेषामधश्चैकषष्टि स्तेनैकपष्टया गुणितया षष्टया-६१४६०३६६० अनया भागो हियते तदा भागफलम् ११६८१४९९९ : ३६६०=३१९१६३४ एकत्रिंशत्सहस्राणि षोडशोत्तराणि नवशतानि च पूर्णाणि इत्यायाति । शेषमुद्धरति चतुर्विंशतिः शतानि एकोनचत्वारिंशदधिकानि । हरस्थाने च षष्टयधिकानि पत्रिंशच्छतानि, न चातो योजनान्यायान्ति, ततः षष्टिभागानयनार्थमेकषष्टया भागो हियते तदा- x=३९6-3, एकोनचत्वारिंशत पष्टिभागा योजनस्येति सर्वस्य च षष्टिभागस्य सत्काः षष्टिरेकषष्टिभागाः, योजनस्येति सर्वमेलनेन यथोक्तं दृष्टिपथप्राप्तता परिमाण ३१९१६., । मुपपद्यते ॥
5 इस प्रकार तीन सो सडसठ तथा इकसठ भाग होता है । तत्पश्चात् सर्वबाह्यमंडल के अक्तिन उस दूसरे मंडल में पूर्वोक्त युक्ति के अनुसार परिरय का परिमाण ३१८२९७ तीन लाख अठारह हजार दो सो सत्ताणवे होता है, इसको यह तीन सो सडसठ से गुणा किया जाय तो ३१८२९७+३६७= ११६६७५९, ग्यारह करोड अडसठ लाख चौदह हजार नव सो नन्नाणु तथा नोचे इकसठ अतः इकसठ से गुणित किये गये साठ ६१४६०-३६६० इससे भाग करे तो भाग फल ११६८१४९९९:३६६०=३१९१६॥ इकतीस हजार नव सो सोलह पूरे आते है तथा शेष चोवीस सो उनचालीस आता है तथा हर स्थान में माने इस चोवीस सो उनचालीस के नीचे तीन हजार छह सो साठ जाता है इस संख्या से कोइ योजन बनता नहीं है अतः साठ भाग लाने के लिये इकसठ से भाग दिया जावे तो ब-३९ , एक योजन का साठिया उनचालीस भाग तथा साठ का एक भाग बराबर एक સડસઠ તથા એકસઠીયે ભાગ થાય છે. તે પછી સર્વબાહ્યમંડળના પછીના બીજા મંડળમાં પૂર્વોક્ત યુક્તિ અનુસાર પરિરયનું પરિમાણ ૩૧૮૨૯૭ ત્રણ લાખ અઢાર હજાર બસ સત્તાણુ થાય છે, તેને જે ત્રણસો સડસઠથી ગણવામાં આવે ૩૧૮૨૯૭+૩૬ ૭=૧૬૧૪૮૮ અગ્યાર કરેડ અડસઠ લાખ ચૌદ હજાર નવસો નવાણુ તથા નીચે એકસઠ આવે છે તેને તેથી એકસઠથી ગુણેલ સાઠ ૬૧૬ =૩૬ ૬ ૦ આનાથી ભાગવામાં આવે તે ૧૧૬૮૧૪ ૯ ૩૬૬=૩૧૯૧૬૩ એકત્રીસ હજાર નવસે સેળ પૂરા આવે છે, તથા શેષ ચોવીસસો ઓગણચાલીસની નીચે ત્રણ હજાર છસો સાઠ આવે છે. આ સંખ્યાથી કોઈ
જન બનતા નથી તેથી સાઠ ભાગ લાવવા માટે એકસઠથી ભાગવામાં આવે તે ૨૩, =૩૯= ૪ એક એજનના સાડિયા ઓગણચાલીસ ભાગ તથા સાઠના એક ભાગ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #373

सूर्यक्षप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् ३६१
'तया णं राइंदियं तहेव" तदा खलु रात्रिंदिवं तथैव ॥ तदा-तस्मिन् सर्वबाह्यानन्तरातिनद्वितीयमण्डल चारचरणकाले खलु रात्रिंदिवं-रात्रिदिवसौ-रात्रिदिवसयोः प्रमाणे तथैव-प्रागुक्तवदेव भवतः, अर्थात् तस्मिन् द्वितीयमण्डले द्वाभ्यामेकषष्टिभागमुहूर्ताभ्यामूना अष्टादशमुहूर्त्ता रात्रिभवति, तथा च द्वाभ्यामेकपष्टिभागमुहूर्ताभ्यामधिको द्वादशमुहत्तों दिवसो भवति यथा तत्र रात्रिमानम्-१८- दिनमानम्-१२+ इति । 'से पविसमाणे सूरिए दोच्चंसि अहोरत्तंसि बाहिरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरई' स प्रविशन् सूर्य: द्वितीयेऽहोरात्रे बाह्यानन्तरं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति ।-प्रविशन्-सर्वबाह्याद् द्वितीयमण्डलादन्तराभिमुखं गच्छन् सूर्यों द्वितीयेऽहोरात्रे-द्वितीयषण्मासस्य द्वितीये अहोयोजन का साठ इकसठिया भाग न सब को जोड देने से दृष्टिपथप्राप्तता का यथोक्त परिमाण ३१९१६, मिल जाता है।
(तया णं राइदियं तहेव) उस सर्व बाह्यानन्तर अर्वाक्तन दूसरे मंडल के चारचरण काल में रात्रि दिवस का प्रमाण माने दिनमान तथा रात्रिमान पूर्व कथित प्रकार का ही होता है अर्थात् उस दूसरे मंडल में इकसठिया दो मुहूर्त भाग न्यून अठारह मुहूर्त प्रमाण वाली रात्री होती है तथा इकसठिया दो मुहूर्त भाग अधिक बारह मुहूर्त प्रमाण वाला दिवस होता है। वहां पर रात्रिमान १८ तथा दिनमान १२ इस प्रकार का होता है। (से पविसमाणे सूरिए दोच्चंसि अहोरत्तंसि बाहिरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ) वह दूसरे मंडल में प्रवेश करता सूर्य दूसरे अहोरात्र में बाह्यमंडल के अनन्तरवें तीसरे मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है। कहने का भाव यह है कि सर्वबाह्यमंडल के दूसरे मंडल से पीछे के मंडलाभिमुख गमन करता हुवा सूर्य दूसरे अहोरात्र में दूसरे छह मास के दूसरे अहोरात्र में सर्वबाह्यબરાબર એક એજનના સાઠ એકસઠિયા ભાગ ૪ બધાને મેળવવાથી દષ્ટિપથપ્રાપ્તતાનું यथात परिभाए 3१८१६६४६ भी तय छे. (तया णं राईदियं तहेव) मे समाधाનંતર અવતન બીજા મંડળમાં ગમનકાળમાં રાતદિવસનું પ્રમાણ એટલે કે દિનમાન તથા રાત્રિમાન પૂર્વકથિત પ્રમાણેનું જ હોય છે. અર્થાત્ એ બીજા મંડળમાં એકસઠિયા બે મુહૂર્ત ભાગ મૂન અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણવાળી રાત્રી હોય છે. તથા એકસઠિયા બે મુહૂર્તભાગ વધારે બાર મુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ હોય છે. ત્યાં રાત્રિમાન ૧૮ તથા દિનમાન ૧૨ આ પ્રમાણે થાય છે.
(से पविसमाणे सूरिए दोसि अहोरतसि बाहिरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चार चरइ) से भी भ3मा प्रवेश ३२ते। सूर्य of महाराभा माघभजनी पछीना ત્રીજા મંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. કહેવાને ભાવ એ છે કે સર્વબાહામંડળના બીજા મંડળથી પછીના મંડળ તરફ ગમન કરત સૂર્ય બીજા અહેરાત્રમાં બીજા છ માસને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #374

३६२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे रात्रे बाह्यानन्तरं-सर्वबाह्यानन्तरं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य-तन्मण्डलं गत्वा चारं चरतितृतीयमण्डले भ्रमतीत्यर्थः ।। 'ता जया णं सरिए बाहिरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं पंच पंच जोयणसहस्साई तिष्णि य चउत्तरे जोयणसए ऊणचालीसं च सहिभागे जोयणस्स एगमेगेणं मुहुत्तणं गच्छइ' तावद् यदा खलु सूर्यों बाह्यं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु पञ्च पञ्च योजनसहस्राणि त्रीणि च चतुरुत्तराणि योजनशतानि एकोनचत्वारिंशतं च पष्टिभागान् योजनस्य एकैकेन मुहूर्तेन गच्छति ॥ तावत्-तत्र सर्वबाह्यादन्तराभिमुखतृतीयमण्डलसञ्चरणकाले, यदा खलु सूर्यों बाह्यं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य-तृतीयमण्डले गत्वा चारं चरति-तृतीयमण्डले भ्रमति, तदा खलु मुहत्तेगतिप्रमाणमित्थं भवति, यथा पञ्च पञ्च योजनसहस्राणि चतुरुत्तराणि त्रीणि योजनशतानि एकोनचत्वारिंशतं च षष्टिभागान् योजनस्य ५३०४४ एतावन्मात्रम् एकैकेन मुहर्तन-प्रतिमुहूत्तेमंडल के तीसरे मंडल में उपसंक्रमण करके माने उस मंडल में जाकर के गति करता है अर्थात् तीसरे मंडल में परिभ्रमण करता है । (ता जया णं सूरिए बाहिरं तच्च मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तयाणं पंच पंच जोयणसहस्साई तिणि य चउरुत्तरे जोयणसए उणचालोसं सहिभागे जोयणस्स एगमेगेणं मुहत्तेणं गच्छइ) जब सूर्य सर्वबाह्यमंडल के तीसरे मडल में उपसंक्रमण करके गमन करता है तब पांच हजार तीन सो चार योजन तथा एक योजन का साठिया उनचालीस भाग प्रमाण एक एक मुहूर्त में गमन करता है। कहने का भाव यह है कि उस सर्वबाह्यमंडल के अनन्तरवें तीसरे मंडलाभिमुख संचरण काल में जब सूर्य सर्वबाह्यमंडल के तीसरे मंडल में जाकर के गति करता है माने तीसरे मंडल में भ्रमण करता है, तब मुहूर्तगति का परिमाण इस प्रकार से होता है । जैसे कि-पांच हजार तीन सो चार योजन तथा एक योजन का साठिया उनचालीस भाग ५३०४ इतना प्रमाण से બીજા અહેરાત્રમાં સર્વબાહ્યમંડળના ત્રીજા મંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને એટલે કે એ भमा ४/ने गति ४२ छ, अर्थात् त्री ममा परिश्रम ४२ छे, (ता जया णं सूरिए बाहिर तकचं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं पंच पंच जोयणसहस्साई तिण्णि य चउरत्तरे जोयणसए उणचालीसं सट्ठिभागे जोयणस्स एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ) न्यारे सूर्य સર્વબાહ્યમંડળના ત્રીજા મંડળમાં ઉપસક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. ત્યારે પાંચ હજાર ત્રણસો ચાર જન તથા એક એજનના સાઠિયા ઓગણચાલીસ ભાગ પ્રમાણ એક એક મુહુર્તમાં ગમન કરે છે. કહેવાનો ભાવ એ છે કે એ સર્વબાહ્યમંડળની પછીના ત્રીજા મંડળાભિમુખ સંચરણકાળમાં જ્યારે સૂર્ય સર્વબાહ્યમંડળના ત્રીજા મંડળમાં જઈને ગતિ કરે છે અર્થાત્ ત્રીજા મંડળમાં ભ્રમણ કરે છે, ત્યારે મુહૂર્તગતિનું પરિમાણ આ પ્રમાણે થાય છે. જેમ કે-પાંચ હજાર ત્રણ ચાર જન તથા એક જનના સાઠિયા ઓગણ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #375

३६३
सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् __३६३ गत्या गच्छति सूर्यः । अत्रापि गणितप्रक्रिया यथा-तस्मिन् मण्डले परिरयपरिमाणम्३१८२७९ तिस्रो लक्षा अष्टादशसहस्राणि एकोनाशीत्यधिके द्वे शते चेति, अस्य षष्टयाभागो हियते, हृते च भागे यथोक्तमत्र मण्डले मुहूर्तगतिपरिमाणं यथा-३१८२७९ : ६०-५३०४ इति यथोक्तमुपपद्यते । अथात्रापि दृष्टिपथप्राप्तताविषयपरिमाणमाह-'तया णं इहगयस्स मणुस्सस्स एगाधिरोहिं बत्तीसाए जोयणसहस्सेहिं एगावण्णाए य सहिभागेहिं जोयणस्स सहिभागं च एगद्विधा छेत्ता तेवीसाए चुण्णियाभागेहिं सूरिए चक्खुप्फासं हव्वमागच्छइ' तदा खलु इहगतस्य मनुष्यस्य एकाधिकै त्रिंशता योजनसहरेकोनपश्चाशता च पष्टिभागै योजनस्य पष्टिभागं च एकषष्टिधा छित्वा त्रयोविंशत्या चूर्णिकाभागैः सूर्यश्चक्षुः स्पर्श शीघ्रमागच्छति ।।-तदा-सर्वबाह्यान्मण्डलादक्तिनतृतीयमण्डलभ्रमणसमये प्रतिमुहर्तगति से माने एक एक मुहूर्त में सूर्य गमन करता है।
यहां पर भी गणितपद्धति इस प्रकार होती है, उस मंडल में परिरय का परिमाण=३१८२७९ । तीन लाख अठारह हजार दो सो उन्नासी होता है इसको साठ से भाग करे तो भाग करने पर इस मंडल में मुहूर्तगति का परिमाण यथोक्त रीती से हो जाता है जैसे कि ३१८२७९+ ६०=५३०४६ इस प्रकार कथित प्रमाण हो जाता है। यहां पर भी दृष्टिपथप्राप्तता का परिमाण दिखलाते हुवे कहते हैं-(तया णं इहगयस्स मणुस्सस्स एगाधिगेहिं बत्तीसाए जोयणसहस्सेहिं एगावण्णाए य सहिभागेहिं जोयणस्स सहिभागं च एगसद्विधा छेत्ता तेवीसाए चुणियाभागेहिं सूरिए चक्खुप्फास हव्वमागच्छद) तब इस मनुष्य लोक में स्थित मनुष्य को बत्तीस हजार एक योजन तथा एक योजन का साठिया उनपचास भाग तथा साठ भाग को इकसठ से विभक्त करके तेवीस चूर्णिका भाग प्रमाण से सूर्य शीघ्र चक्षुगोचर हो जाता है, कहने ચાલીસ ભાગ પ૩૦૪ આટલા પ્રમાણુથી દરેક મુહૂર્તમાં અર્થાત્ એક એક મુહૂર્તમાં સૂર્ય ગમન કરે છે.
અહીંયાં પણ ગણિતપદ્ધતિ આ પ્રમાણે થાય છે,-એ મંડળમાં પરિયનું પરિમાણ ૩૧૮૨૭૯ ત્રણ લાખ અઢાર હજાર બસો ઓગણએંસી થાય છે. તેને સાઠથી ભાગવામાં આવે તે આ મંડળમાં મુહૂર્તગતિનું પરિમાણયક્ત રીતથી થઈ જાય છે. જેમ કે-૩૧૮૨૭૯ ६०=५३०४३६ २॥ प्रमाणे ४११ थ/ नय छे. मी या पष्टिपथाततानु परिभा) सतात! छे. (तया णं इहगयस्स मणुस्सस्स एगाधिरोहिं बत्तीसाए जोयणसहस्सेहि एगावण्णाए य सट्ठिभागेहि जोयणस्स सद्विभागं च एगसद्विधा छेत्ता तेवीसाए चुण्णियाभागेहि सूरिए चक्खुप्फासं हव्यमागच्छइ) त्यारे मा भनुष्यतामा २९८॥ मनुष्याने मत्रीस १२ એક જન તથા એક એજનના સાઠિયા ઓગણપચાસ ભાગ તથા સાઠ ભાગને એકસઠથી ભાગીને તેવસ ચૂર્ણિકા ભાગ પ્રમાણુથી સૂર્ય શીઘ દૃષ્ટિગોચર થાય છે. કહેવાનો ભાવ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #376

३६४
सूर्यप्रशप्तिसूत्रे खलु-इति निश्चितम् इहगतस्य मनुष्यस्य इत्यत्र जातावेकवचनस्य भावात् इहगतानां मनुष्याणां-मत्यलोकस्थितानां लोकानाम् एकाधिकै त्रिंशता सहः ३२००१ एकोनपश्चाशता षष्टिभागैः । एकं च षष्टिभागमेकषष्टिधाछित्वा । तस्य सत्कै स्त्रयोविंशत्या चूर्णिकाभागैः-३२००१६, । अस्य चूर्णिकाभागैः सूर्यः चक्षुः स्पर्श-दृष्टिगोचरं शीघ्रमागच्छति ॥ अत्रापि गणितप्रक्रिया यथाहि-यतोऽत्र मण्डले चतुर्भिरेकषष्टिभागैरधिको द्वादशमुहूर्तात्मको दिवसो भवति, तस्यार्द्ध च द्वाभ्यामेकषष्टिभागमुहर्ताभ्यामधिकाः षट्मुहर्ताः भवन्ति । यथा दिनमानम्-१२ अस्यार्द्धम=(१२८:२= सवर्णनेन=+ * सामस्त्येनैकपष्टिभागकरणार्थ षण्मुहूर्ता एकपष्टया गुण्यन्ते गुणयित्वा च द्वावेकषष्टिभागी प्रक्षिप्येते तदा जातानि अष्टषष्टयधिकानि त्रीणि शतानि, तस्याध एकपष्टिरिति ततोऽस्मिन् मण्डले यत्परिरयपरिमाणं वर्तते ३१८२७९ त्रीणि का भाव यह है की सर्वबाह्यमंडल के पीछे के तीसरे मंडल के परिभ्रमण के समय में इस मनुष्य लोक में रहे हुवे मनुष्यों को (यहां पर मनुष्य शब्द के जाति वाचक होने से मूल में एक वचन से कहा है) याने इस मृत्यु लोक में वर्तमान मनुष्यों को बत्तीस हजार एक योजन तथा एक योजन का
साठिया उनपचास भाग एवं साठ का एक भाग को इकसठ से छेद करके ३२००१ - उसके साथ तेइस चूर्णिका भाग से सूर्य दृष्टिगोचर शीघ्र होता है। यहां पर भी गणितप्रक्रिया इस प्रकार से होती है, जैसे कि इस मंडल में इकसठिया चार भाग अधिक बारह मुहूर्त प्रमाण वाला दिवस होता है उसका आधा इकसठिया दो मुहूर्त भाग अधिक छ मुहूर्त होते हैं जैसे कि दिनमान-१२१ इसका आधा=(१२ :-२ सवर्णन से++= * इसका समस्त का इकसठ भाग करने के लिये छह मुहूर्त को इकसठ से गुणा करे गुणा करके इकसठिया दो भाग का प्रक्षेप करे तो इकसठिया
એ છે કે, સર્વબાહ્યમંડળની પછીના ત્રીજા મંડળના પરિભ્રમણના સમયમાં આ મનુષ્યલોકમાં રહેલા મનુષ્યને (અહીંયાં મનુષ્ય શબ્દ જાતિવાચક હોવાથી મૂલમાં એકવચનથી કહેલ છે) અર્થાત્ આ મૃત્યુલોકમાં રહેલા મનુષ્યને બત્રીસ હજાર જન તથા એક
જનના ૬ સાઠિયા ઓગણપચાસ ભાગ તથા સાઠના એક ભાગને એકસઠથી છેદ કરીને ૩૨૦૦૧ ૬ આની સાથે ત્રેવીસ ચૂર્ણિકા ભાગેથી સૂર્ય શીધ્રદષ્ટિગોચર થાય છે. અહીંયાં પણ ગણિત પ્રક્રિયા આ પ્રમાણે થાય છે. જેમ કે–આ મંડળમાં એકસધ્ધિા ચાર ભાગ વધારે બાર મુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ હોય છે. તેનું અધું એકસઠિયા બે મુહૂર્ત ભાગ मधि४ छ भुत थाय छे. महिनमान-१२६१ २माना अर्धा १२६१२८६३-3९६
= આ બધાને એકસઠિયે ભાગ કરવા માટે છ મુહૂર્તને એકસઠથી ગુણવાથી અને ગુણીને એક્સાઠિયા બે ભાગને પ્રક્ષેપ કરે તે કદ એકસઠિયા ત્રણસો અડસઠ થાય છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #377

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् लक्षाणि अष्टादशसहस्राणि एकोनाशीत्यधिके द्वे शते इति । तदेतद् यदि अष्टषष्टयधिकै त्रिभिः शतै गुण्यते तदा-३१८२७९ +1=370755- जातानि एकादश कोटयः एकसप्ततिः शतसहस्राणि षड्विंशतिः सहस्राणि द्विसप्तत्यधिकानि षट्शतानि च, सर्वेषामध एकषष्टिश्च । ततो षष्टया भागहरणार्थमेकषष्टिः षष्टया गुण्यते ६१+६०३६६०, अनेन भागहरणार्थ न्यासः ११७१२६६७२-३६६०=३२००१ शेषमुद्धरति ३०१२ द्वादशोत्तराणि त्रीणि सहस्राणि, एतेषामधश्च षष्टयधिकानि षट्त्रिंशच्छतानि=302th=
३१, एकषष्टया भागे हृते एकत्र एकोनपञ्चाशत् षष्टिभागाः त्रयोविंशतिश्च एकस्य पष्टिभागस्य सत्का एकषष्टिधाइति ।।
'राईदियं तहेव' रात्रिंदिवं तथैव ॥ रात्रिदिवसौ-रात्रिदिवसपरिमाणे तथैव-प्रागुक्तवदेव भवतोऽर्थात् चतुर्भिरेकषष्टिभागैरूना अष्टादशमुहूर्त्तप्रमाणा रात्रिभवति, तथा च चतुर्भिरेकषष्टिभागमुहूरधिको द्वादशमुहूर्तप्रमाणो दिवसो भवतीति, 'तया णं अट्ठारसमुहुत्ता राई तीन सो अडसठ होता है पश्चात् इस मंडल का जो परिरयपरिमाण ३१८२७९ तीन लाख अठारह हजार दो सो उन्नासी है उसको जो तीन सो अडसठ से गुणा करे तो-३१८२७९ + 7038 ग्यारह करोड इकोतेर लाख छन्वीस हजार छसो बहत्तर नीचे इकसठ तत्पश्चात् साठ से भागने के लिये इकसठ को साठ से गुणा करे ६१४६०३६६० इस से भाग करे ११७१२६६७२:३६६०=३२००१ बत्तीस सो एक होते है एवं ३०१२ तीन हजार बारह शेष बचता है इसके नीचे छत्तीस सो साठ होते हैं
, इकसठ से भाग करे तो एक तरफ साठिया उनपचास भाग तथा एक साठिया तेवीस भाग होता है ।
(राइंदियं तहेव) रात्रि दिवस का परिमाण प्राकू कथित प्रकार से ही होता है । अर्थात इकसठिया चार भाग न्यून अठारह मुहूर्त प्रमाणवाली रात्री તે પછી આ મંડળનું જે પરિશ્ય પરિમાણ ૩૧૮૨૭૯ ત્રણ લાખ અઢાર હજાર બસો ઓગણ એંશી થાય છે. આને જે ત્રણ અડસઠથી ગણવામાં આવે તે ૩૧૮૨૭૯૪૬=૧૧૭૧ ૨૬ ૨ અગીયાર કરેડ એકેતેર લાખ છવીસ હજાર છસો તેર નીચે એકસઠ તે પછી સાઠથી ભાગવા માટે એકસઠને સાઠથી ગુણવા ૬૧૬=૩૬૬૦ આનાથી ભાગ કરો ૧૧૭૧૨૬ ६७२२३६१०-३२००१ पत्रीससे ये थाय छे. सने त्रए २ मा२ शेष रहेछ. આની નીચે છત્રીસ સાઠ હોય છે. ઉ = =૨૨ એકસઠથી ભાગ કરવામાં આવે તો એક તરફ ફેક ૨૩ સાઠિયા ઓગણપચાસ ભાગ તથા એક સાઠિયા ભાગના સાઠિયા તેવીસ ભાગ થાય છે.
(राइंदियं तहेव) रात्रि विसर्नु परिभाएर पडदा ४८ प्रारथी थाय छे. मात् એકસઠિયા ચાર ભાગ ન્યૂન અઢારમુહૂર્ત પ્રમાણવાળી રાત્રી હોય છે. તથા એકસડિયા ચાર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #378

३६६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
भवइ चउहिं एगद्विभागमुहुत्तेहिं ऊणा, दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ चउहिं एगट्टिभागमुहुत्ते हिं अहिया' इति पूर्वी प्रमाणत इति । सम्प्रति सर्वबाह्यान्मडलादर्वाक्तनेषु मण्डलेषु चतुरादिषु मण्डलेषु अतिदेशमाह - ' एवं खलु एएणुवारणं पविसमाणे सूरिए तयाणंतराओ तयाणंतरं मंडला मंडल संकममाणे संकममाणे अट्ठारस अट्ठारस सद्विभागे जोयणस्स एगमेगे मंडले मुहुत्तगई विमाणे णिवुट्टेमाणे सातिरेगाई पंचासीति पंचासीति जोयणाई पुरिसच्छायं अभिवमाणे अभिमाणे सव्वभंतरं मंडल उवसंकमित्ता चारं चरह' एवं खलु एतेनोपायेन प्रविशन् सूर्य स्तस्मादनन्तरात्तस्मादनन्तरं मण्डलान्मण्डलं संक्रामन् संक्रामन् अष्टादश अष्टादश षष्टिभागान् योजनस्य एकैकस्मिन् मण्डले मुहूर्त्तगतिं निर्वेष्टयन् निर्वेष्टयन् होती है तथा इकसठिया चार मुहूर्त भाग अधिक बारह मुहूर्त प्रमाणवाला दिवस होता है । (तया णं अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ चउहिं एगडि भागमुहुतेहिं ऊणा, दुबालसमुहुत्ते दिवसे भवइ चउहिं एगट्टिभागमुहुत्तेहिं अहिया) पूर्वोक्त प्रमाण से अर्थात् इकसठिया चार भाग न्यून अठारह मुहूर्त की रात्री होती है, एवं इकसठिया चार मुहूर्त भाग अधिक बारह मुहूर्त का दिवस होता है ।
अब सर्वबाह्यमंडल के पीछे के मंडल में माने चार वगैरह मंडलों में अतिदेश से कहते हैं ( एवं खलु एएणुवारणं पविसमाणे सूरिए तथा णं तराओ तयाणंतरं मंडलाओ मंडल संकममाणे संकममाणे अट्ठारस अट्ठारस सहभागे जोयणस्स एगमेगे मंडले मुहुत्तगई णिवुड्डेमाणे णिवुड्डेमाणे सातिरेगाई पंचासीति पंचासीति जोयणाई पुरिसच्छा अभिमाणे अभिमाणे सतरं मंडल उवसंकमित्ता चारं चरइ) इस कथित उपाय से प्रवेश करता हुवा सूर्य उसके अनन्तर से उसके अनन्तरवें एक मंडल से दूसरे मंडल में संक्रमण करके एक योजन का साठिया अठारह अठारह भाग एक भुहूर्त लाग अधिक बार मुहूर्त प्रभाणुनी दिवस थाय छे. (तया णं अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ चउहि एगट्टिभागमुहुतेहिं अहिया) पूर्वेति प्रभाणुथी अर्थात् सहिया यार मुहूर्त ભાગ ન્યૂન અઢાર મુહૂર્તોની રાત્રી હેાય છે. અને એકસડિયા ચાર મુહૂત ભાગ અધિક ખાર મુહૂર્ત પ્રમાણના દિવસ હોય છે.
હવે સબાહ્યમંડળની પછીના મંડળમાં એટલે કે ચેાથા વિગેરે મંડળામાં અતિहेशथी उडे छे - ( एवं खलु एएणुवारणं पविसमाणे सूरिए तयाणंतराओ तयाणंतरं मंडलाओ मंडलं कममाणे संकममाणे अट्ठारस अट्ठारस सट्टिभागे जोयणम्स एगमेगे मंडले मुहुत्तगई णिवुड्ढेमाणे निवुड्ढेमाणे सातिरेगाई पंचासीति पंचासीति जोयणाई पुरिसच्छायं अभिवुड्डेमाणे अभिवुढेमाणे सव्वमंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ) मा उहेस उपायथी प्रवेश उरतो સૂર્ય એના પછીના અર્થાત્ એક મંડળથી બીજા મંડળમાં સંક્રમણુ કરીને એક ચેાજનના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #379

सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् ३६७ सातिरेकानि पञ्चाशीति पञ्चाशीति योजनानि पुरुच्छायमभिवर्द्धयन् अभिवद्धयन् सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति ॥-एवं-पूर्वोक्तप्रकारेणैतेन उपायेन प्रविशन्-शनैः शनैः स्तदभ्यन्तरानन्तरमण्डलाभिमुखगमनरूपेणाभ्यन्तरं प्रविशन् सूर्य स्तदनन्तरान्मण्डलात्तदनन्तरं मण्डलं-तृतीयाच्चतुर्थ चतुर्थात्पञ्चममिति क्रमेणान्तराभिमुखं गच्छन्, मण्डलान्मण्डलं संक्रामन् संक्रामन् एकैकस्मिन्मण्डले (मुहूत्र्तगतिमित्यत्र सप्तम्यर्थे द्वितीया) तेन मुहूत्र्तगतोमुहर्तगतिपरिमाणे अष्टादशाष्टादश पष्टिभागान् । योजनस्य, इत्यत्रापि पूरिपूर्णानष्टादशपष्टिभागानिति-स्थूलत उक्तम् , निश्चयमतेन तु किश्चिन्यूनानष्टादश पष्टिभागान् योजनस्य निर्वेष्टयन् निर्वेष्टयन्-हापयन् हापयन् पूर्व पूर्व मण्डलापेक्षया अभ्यन्तराभ्यन्तर मण्डलस्य परिरयपरिमाणमधिकृत्य अष्टादशभिर्योजनै नित्वात्, पुरुषच्छायामित्यत्रापि मंडल में मुहूर्त गति को कम करके कुछ अधिक पचासी पचासी योजन पुरुष छाया को बढाता बढाता सर्वाभ्यन्तर मंडल को प्राप्त करके गति करता है। कहने का भाव यह है कि-पूर्वोक्त प्रकार के इस उपाय से धीरे धीरे उस अभ्यन्तर मंडल के अनन्तरवें मंडलाभिमुख गमन करके अंदर प्रवेश करता हवा सूर्य तीसरे मंडल से चतुर्थ मंडल में चतुर्थ मंडल से पांचवें मंडल में इस प्रकार के क्रम से अंदर की और गमन करता करता एक मंडल से दूसरे मंडल में संक्रमण करता करता (एक मंडल में यहां पर मुहर्तगति इस ठिकाने सप्तमी के अर्थ में-द्वितीया हुई है) अतः मुहर्तगति माने मुहर्तगतिपरिमाण में एक योजन का साठिया अठारह अठारह भाग यहां पर भी परिपूर्ण साठिया अठारह भाग इस प्रकार स्थूलता से कहा है निश्चय मत से तो एक योजन का कुछ न्यून साठिया अठारह भाग कम करता करता पूर्व पूर्व मंडल की अपेक्षा से अभ्यन्तराभ्यन्तर मंडल का परिरयपरिमाण को अधिकृत સાઠિયા અઢાર અઢાર ભાગ એક મંડળમાં મુહૂર્તગતિને ન્યૂન કરીને કંઈક વધારે પંચાસી પંચાસી જન પુરૂષ છાયાને વધારતા વધારતા સર્વાભ્યન્તરમંડળને પ્રાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે. કહેવાનો ભાવ એ છે કે–પૂર્વોક્ત પ્રકારથી ધીરે ધીરે એ અત્યંતર મંડળની પછીના મંડલાભિમુખ ગમન કરીને અંદર પ્રવેશ કરતે સૂર્ય ત્રીજા મંડળથી ચોથા મંડળમાં અને ચોથા મંડળથી પાંચમા મંડળમાં એ પ્રમાણે કમ કમથી અંદરની બાજુ ગમન કરતો કરતે એક મંડળમાંથી બીજા મંડળમાં સંક્રમણ કરતા કરતા (અહિંયાં મુહૂ
ગતિ એ પદમાં મૂળમાં સપ્તમી વિભક્તિના અર્થમાં દ્વિતીયા વિભક્તિ થયેલ છે.) તેથી મુહૂર્તગતિ એટલે મુહૂર્તગતિ પરિમાણમાં એક યજનના સાઠિયા અઢાર અઢાર ભાગ ૧૬ (અહીંયાં પણ પરિપૂર્ણ સાઠિયા અઢાર ભાગ આ પ્રમાણે સ્થૂલ પણાથી કહેલ છે. નિશ્ચય નયના મતથી તે એક જનના કંઈક ઓછા સાઠિયા અઢાર ભાગ) ઓછા કરતા કરતા પહેલા પહેલાના મંડળના કરતાં પછી પછીના મંડળના પરિરયના પરિમાણને વધારીને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #380

३६८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
सप्तम्यर्थे द्वितीया, तेन पुरुषच्छायायां दृष्टिपथप्राप्तता रूपायामित्यर्थः सातिरेकाणिकिञ्चिदधिकानि पञ्चाशीतिं पञ्चाशीतिं योजनानि अभिवर्द्धयन् अभिवर्द्धयन् सर्वाभ्यन्तरं मण्डलं यावत् प्रतिमण्डलमुपसंक्रम्य - तत्तन्मण्डलं गत्वा चारं चरति तत्तन्मण्डले भ्रमति || इदं च सर्वबाह्यान्मण्डलात् अर्वाक्तनानि कतिपयानि प्रथमद्वितीयादि मण्डलानि अपेक्ष्य स्थूलत उक्तम् । परमार्थतस्तु पुनरेवं वक्तव्यं यथा - इह येनैव क्रमेण सर्वाभ्यन्तरान् मण्डलात्परतो बहिर्गमनका दृष्टिपथप्राप्ततां हावयन् हापयन् बहिर्निर्गत स्तेनैव क्रमेण सर्ववाह्यान्मण्डलादन्तराभिमुख प्रवेशकालेऽपि अर्वाक्तनेषु मण्डलेषु दृष्टिपथप्राप्ततामभिवर्द्धयन् अभिवर्द्धयन् प्रविशेत् । तत्र सर्वबाह्यमण्डलादर्वाक्तन द्वितीयमण्डलगताद् दृष्टिपथप्राप्ततापरिमाणात् सर्वबाह्यकरके अठारह योजन की न्यूनता कही है । पुरुषछाया इस ठिकाने भी समी के अर्थ में द्वितीया विभक्ति हुई है अतः दृष्टिपथप्राप्तता रूप पुरुष छाया में ऐसा अर्थ होता है, सातिरेक माने कुछ अधिक पचासी पचासी योजन को बढाता बढाता सर्वाभ्यन्तर मंडल में यावत् प्रतिमंडल में उपसंक्रमण करके माने उस उस मंडल में जाकर गति करता है, अर्थात् उस उस मंडल में परिभ्रमण करता है । यह कथन सर्वबाह्य मंडल से अर्वाक्तन कितनेक प्रथम दूसरा वगैरह मंडल की अपेक्षा करके स्थूलता से कहा है, वास्तविक रीति से तो इस प्रकार कहना चाहिए जैसे कि यहां पर जिस क्रम से सर्वाभ्यन्तर मंडल से पीछा बाहर निकलने के समय दृष्टिपथप्राप्तता को कम करता करता जिस प्रकार बाहर निकले उसी क्रम से सर्व बाह्यमंडल से अंदर की ओर प्रवेश करते समय भी अर्वाक्तन माने पीछे के मंडलों में दृष्टिपथ प्राप्तता को बढाता बढाता प्रवेश करता हैं, वहां पर सर्वाभ्यन्तर मंडल के पीछे के दूसरे मंडलगत दृष्टिपथप्रासता के परिमाण से सर्वबाह्य मंडल में
અઢાર ચેાજનની ન્યૂનતા કહેલ છે. પુરૂષછાયા આ ઠેકાણે પણ સપ્તમીના અથ માં દ્વિતીયા વિભક્તિ થયેલ છે, તેથી દૃષ્ટિપથપ્રાપ્તતા રૂપ પુરૂષછાયામાં આમ અથ થાય છે, સાતિરેક એટલે કઈક વધારે પંચાસી પંચાસી ચેાજનને વધારતા વધારતા સર્વાભ્યંતર મડળમાં યાવત્ પ્રતિમંડળમાં ઉપ’સક્રમણ કરીને અર્થાત્ તે તે મંડળમાં જઈને ગતિ કરે છે. એટલે કે તે તે મંડળેશમાં પરિભ્રમણ કરે છે, આ કથન સ`ખાહ્યમ`ડળથી અર્વાક્તન કેટલાક પહેલા બીજા વિગેરે મંડળની અપેક્ષાથી સ્થૂલતાથી કહેલ છે. વાસ્તિવિક રીતે તે એવી રીતે કહેવુ જોઇએ કે—અહીંયા જે ક્રમથી સર્વાભ્ય તરમ`ડળમાંથી પાછા બહાર નીકળવાના સમયે દ્રષ્ટિપથપ્રાપ્તતાને કમ કરતા કરતા જે રીતે બહાર નીકળે છે એજ રીતે સ ખાદ્યમ ડળમાંથી અંદરની તરફ પ્રવેશવાના સમયે પણ અર્વાંક્તન એટલે પછીના મ`ડળામાં દૃષ્ટિપથપ્રાપ્તતાને વધારતા વધારતા પ્રવેશ કરે છે. ત્યાં સર્વાશ્ય તરમંડળ પછીના ખીજા મંડળની દૃષ્ટિપથપ્રાપ્તતાના પરિમાણુથી સંબાહ્યમંડળમાં પચાસી યેાજન અને એક
શ્રી સુર્યપ્રાપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #381

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् मण्डले पञ्चाशीति योजनानि नवषष्टिभागान् योजनस्य एकं च षष्टिभागमेकषष्टिधा छित्वा तस्य सत्कान् पष्टिभागान् ८५८, व हापयतीति पूर्वमेव मण्डगतिपरिमाणविचारकाले गणीतं च प्रदर्शितं वर्त्तते । पुनरत्र पिष्टपेषणेनालम्, ततस्तस्मात् सर्वबाह्यमण्डलादाक्तने द्वितीये मण्डले प्रविशन् सूर्य स्तावद् भूयोऽपि दृष्टिपथप्राप्ततापरिमाणे अभिवर्द्धयति क्षेपकम, ततोऽक्तिनेषु मण्डलेषु यस्मिन् यस्मिन् मण्डले दृष्टिपथप्राप्ततापरिमाणं ज्ञातुमिष्यते तत्र तत्र मण्डलेषु-तृतीयमण्डलादारभ्य तत्तन्मण्डलसंख्यायां पत्रिंशत् (३६) गुण्यते, अर्थात् तृतीयस्यैको गुणक चतुर्थस्य द्वौ पञ्चमस्य त्रयः षष्ठस्य चत्वार इत्येवं क्रमेण गुणका भवन्ति, तद्यथा-तृतीयमण्डलचिन्तायामेकेन गुणयेत् षट्त्रिंशत् । चतुर्थमण्डलचिन्तायां द्वाभ्याम्, पञ्चममण्डलचिन्तायां त्रिमिरेवं क्रमेण यावत् सर्वाभ्यन्तरं मण्डलं यावत् गुणकाङ्काः स्युरिति पचासी योजन एक योजन का साठिया नवभाग तथा साठिया एक भाग को इकसठ से छेद करके उसके साथ साठ भाग ८५०, कम करता है, प्रथम ही मंडलगति परिमाण विचार काल में गणितपद्धति प्रदर्शित किया ही है । अतः यहां पर पिष्टपेषण करना इष्ट नहीं है, तत्पश्चात् सर्वबाह्यमंडल से पीछे के दूसरे मंडल में प्रवेश करता सूर्य फिर से भी दृष्टिपथप्राप्सता के परिमाण में वृद्धि करता है यह क्षेपक है । पोछे अक्तितन माने पीछे के मंडलों में जिस जिस मंडल में दृष्टिपथप्राप्तता परिमाण जानना हो उस उस मंडल में माने तीसरे मंडल से आरंभ करके उस उस मंडल की संख्या में छत्तीस से (३६) गुणा जाता है, अर्थात् तीसरे का गुणक एक चौथे का दो पांचवें का तीन छठे का चार इस प्रकार के क्रम से गुणक होते हैं, जो इस प्रकारतीसरे मंडल के विचार में एक से गुणा करे तो छत्तीस होते हैं, चतुर्थ मंडल में विचार में दो से पांचवें मंडल के विचार में तीन से इस प्रकार के क्रम से यावत् सर्वाभ्यन्तर मंडल यावत् गुणकाङ्क होते हैं माने सर्वाभ्यन्तर मंडल के
જનના સાઠિયા નવ ભાગ તથા સાઠિયા એક ભાગને એકસઠથી છેદ કરીને તેની સાથે સાઠ ભાગ ૮૫ % કમ કરે છે. પહેલાં જ મંડળ ગતિના વિચારકાળમાં ગણિત પદ્ધતિ પ્રદશિત કરેલ જ છે. તેથી અહીંયા પિષ્ટપેષણ કરવું ઈષ્ટ નથી, તે પછી સર્વબાહ્યમંડળની પછીના બીજા મંડળમાં પ્રવેશ કરતો સૂર્ય ફરીથી દષ્ટિપથપ્રાપ્તતાના પરિમાણમાં વધારે કરે છે. આ સંક્ષેપ છે. તે પછી અક્તન અર્થાત્ પછીના મંડળમાં જે જે મંડળનું દષ્ટિપથપ્રાપ્તતાનું પરિમાણ જાણવું હોય તે તે મંડળમાં એટલે કે ત્રીજા મંડળથી આરં ભીને તે તે મંડળની સંખ્યામાં છત્રીસથી ૩૬ ગુણવામાં આવે છે. અર્થાત ત્રીજાને ગુણક એક ચોથાને બે પાંચમાને ત્રણ છઠાના ચાર આ કમથી ગુણક હોય છે. જે આ પ્રમાણે ત્રીજા મંડળના વિચારમાં એકથી ગણવામાં આવે તે છત્રીસ થાય છે. ચોથા મંડળની વિચારણામાં બેથી પાંચમા મંડળના વિચારમાં ત્રણથી આ પ્રકારના ક્રમથી યાવત્ સર્વા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #382

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
सर्वाभ्यन्तरमण्डलचिन्तायां द्वशीत्यधिकं शतं गुणकाङ्काः भवेयुरिति । इत्थं च गुणयित्वा यद् गुणनफलं लभ्यते तत् क्षेपकराशेरपनीय शेषेण ध्रुवराशिना सहितं पूर्वपूर्वमण्डलगतं दृष्टिपथप्राप्तापरिमाणं तत्र तत्र मण्डलेषु दृष्टिपथप्राप्ततापरिमाणं भवेत् । तद्यथा - तृतीये मण्डले पट्त्रिंशदेकेन गुणकेन गुण्यते, एकेन च गुणितं तदेव ३६ x १ = ३६ षटूत्रिंशदेव भवतीत्यतः क्षेपकराशे ८५, रस्मादपनीयते तदा जातं शेष ८५, मिदं पञ्चाशीति Deart नवष्टिभागा योजनस्य एकस्य पष्टिभागस्य सत्का एकषष्टिभागा चतुर्विंशतिः । एतेन सहितं पूर्वमण्डलग दृष्टिपथप्राप्तता परिमाणं तदा जातम् अस्मिन् मण्डले दृष्टिपथप्राप्ततापरिमाणम् ३१९१६ में एकत्रिंशत्सहस्राणि षोडशोत्तराणि नवशतानि योजनाना मेकोनचत्वारिंशत्पष्टिभागा योजनस्य एकस्य षष्टिभागस्य सत्काः षष्टिरेकषष्टिभागाः, इत्येवं क्रमेण सर्वत्र गणितं विधेयम् । ततोऽधिकृते मण्डले तृतीये मण्डले यथोक्तं दृष्टिपथप्राप्तताविचार में १८२ एक सो बिरासी गुणकाङ्क लभ्य होते हैं । इस प्रकार से गुणा करके जो गुणनफल लभ्य हो उसको क्षेपक राशि से कम करके शेष ध्रुव राशि के साथ पूर्व पूर्व मंडलगत दृष्टिपथप्राप्तता का परिमाण उस उस मंडलों दृष्टिपथप्रासता का परिमाण होता है, जो इस प्रकार है तीसरे मंडल में छत्तीस को एक गुणांक से गुणा किया जाता है एक से गुणा किया 'हुवा उसी प्रकार - ३६+१=३६ छत्तीस ही होता है अतः क्षेपक राशि जो ८५ है उसमें से कम करे तो ८५, इस प्रकार पचासी योजन तथा एक योजन का साठिया नवभाग तथा साठिया चोवीस होता है । इसके साथ पूर्व मंडल का दृष्टिप्रासता का परिमाण को जोडने से इस मंडल का दृष्टिपथप्राप्तता का परिमाण ३१९१६, इकतीस हजार नव सो सोलह योजन तथा एक योजन का साठिया उनचालीस भाग एवं साठ का एक भाग सहित साठ shefoया भाग होता है । इस प्रकार के क्रम से सर्वत्र गणितप्रमाण समझ
३७०
ભ્યન્તરમાંડળ ચાવત્ ગુણકના અંકો હોય છે. અર્થાત્ સર્વાભ્યંતરમ’ડળના વિચારમાં એકસા ખ્યાશી ૧૮૨ ગુણુકાંક થાય છે. આ પ્રકારથી ગુણાકાર કરીને જે ગુણન ફળ આવે તેને ક્ષેપક રાશીથી ઓછા કરીને શેષ ધ્રુવરાશીની સાથે પૂર્વ પૂર્વ મડળગત દૃષ્ટિપથપ્રાપ્તતાનું પરિમાણ એ એ મંડળેામાં દષ્ટિપથપ્રાપ્તતાનું પરિમાણ થાય છે. જે આ પ્રમાણે છે, ત્રીજા મડળમાં છત્રીસને એકના ગુણાંકથી ગુણવામાં આવે છે. એકથી ચુણેલ એજ પ્રમાણે ३६+१=३६ छत्रीस ४ થાય છે. તેથી ક્ષેપક રાશિ જે ૮૫ તેમાંથી એછા કરે તે ૮૫, ૨૪ આ રીતે પચાશી યાજન તથા એક યેાજનના સાઢિયા નવ ભાગ તથા સાઢિયા ચાવીસ ભાગ થાય છે. આની સાથે પહેલાના મંડળના દૃષ્ટિપથપ્રાપ્તતાના પરિમાણુને મેળવવાથી આ મંડળના દૃષ્ટિપથપ્રાપ્તતાનું પરિમાણુ ૩૧૯૧૬, એકત્રીસ હજાર નવસે સાળ ચેાજન અને એક યેાજનના સાઠિયા એગણચાલીસ ભાગ તથા સાફના એક ભાગ સહિત સાઠે એકસડિયાભાગ થાય છે. આ
१
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #383

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् परिमाणं भवति । इत्यत्रापि विशदभावना पूर्वोक्तव्याख्यायां प्रदर्शितैव, किमत्र बृहल्लेखप्रयासेन । इत्थमेव चतुर्थे मण्डले पत्रिंशत् द्वाभ्यां गुण्यते तदा ३६x२=७२ गुणनफलं द्विसप्ततिरायाति, इदं च ध्रुवराशेरपनीय शेषेण ध्रुवराशिना तृतीयमण्डगतं दृष्टिपथप्राप्तता परिमाणं सहितं क्रियते चेत्तदा तत्र चतुर्थे मण्डले दृष्टिपथप्राप्ततापरिमाणं भवेद् यथा३२०८६, द्वात्रिंशत् सहस्राणि षडशीत्यधिकानि, योजनानामष्टापश्चाशच्च षष्टिभागा योजनस्य एकस्य च पष्टिभागस्य सत्का एकादशैकषष्टिभागाः॥ इत्थमेवावशिष्टेषु चतुरशीत्यधिकशतसंख्यकेषु मण्डलेषु गणितं भावनीयम् । तद् यदा सर्वाभ्यन्तरे मण्डले दृष्टिपथप्राप्ततापरिमाणं ज्ञातुमिष्यते तदा पत्रिंशद्वयशीत्यधिकेन शतेन गुण्यते तदा १८२४ लेवें । इस प्रकार अधिकृत तीसरे मंडल में यथाकथित दृष्टिपथप्राप्तता का परिमाण हो जाता है। यहां पर भी स्पष्टरूप से पूर्वोक्त व्याख्या में प्रदर्शित कर ही दिया है अतः विस्तार कर कहने की आवश्यकता रहती नहीं अर्थात् वृथा ग्रंथविस्तार का क्या प्रयोजन । इसी प्रकार चौथे मंडल में छत्तीस को दो से गुणा करे तो-३६x२-७२ गुणन फल बहत्तर होता है। इस संख्या को ध्रुवराशी से दूर करके शेष ध्रुवराशी से तीसरे मंडल का दृष्टिपथ प्राप्तता का परिमाण जोडे तो चौथे मंडल का दृष्टिपथप्राप्तता का परिमाण हो जाता है। जैसे कि-३२०८६०, ६ बत्तीस हजार छियासी योजन तथा एक योजन का साठिया अठावन भाग तथा इकसठिया एक भाग सहित इकसठिया ग्यारह भाग हो जाता है। इसी प्रकार अवशिष्ट एक सो चोरासी मंडलों में गणित का विचार कर लेवें । वह जैसे सर्वाभ्यन्तर मंडल में दृष्टिपथप्राप्तता का परिमाण जानने का विचार करे तब छत्तीस को एक सो बिरासी से गुणा करे तो १८२४३६६५५२ छ हजार पांच सो बावन गुणनપ્રમાણેના ક્રમથી બધે જ ગણિત પ્રમાણ સમજી લેવું. આ પ્રમાણે અધિકૃત ત્રીજા મંડળમાં યુક્ત રીતે દૃષ્ટિપથપ્રાપ્તતાનું પરિમાણુ થઈ જાય છે, અહીંયાં પણ સ્પષ્ટરૂપે પૂર્વોક્ત કથનમાં બતાવવામાં આવી ગયેલ છે જેથી વિસ્તાર પૂર્વક કહેવાની જરૂર રહેતી નથી. અર્થાત્ વૃથા ગ્રન્થ વિસ્તાર કરવાથી શું લાભ ?
આ પ્રમાણે ચોથા મંડળમાં છત્રીસને બેથી ગુણવામાં આવે તે ૩૬+૨=૭૨ ગુણન ફળ બેતર થાય છે. આ સંખ્યાને ધવરાશીમાંથી ઓછા કરીને બાકીની ધ્રુવરાશીમાં ત્રીજા મંડળની દૃષ્ટિપથપ્રાપ્તતાનું પરિમાણ મેળવવામાં આવે તો ચેથા મંડળના દષ્ટિપથપ્રાપ્તતાનું પરિમાણ થઈ જાય છે. જેમ કે ૩૨૦૮૬૬ બત્રીસ હજાર છાસી જન તથા એક
જનના સાઠિયા અઠાવન ભાગ તથા એકસાઠિયા એક ભાગ સહિત એકસાઠિયા અગ્યાર ભાગ થઈ જાય છે, એજ પ્રમાણે બાકીના એક ચર્યાશી મંડળમાં દષ્ટિપથપ્રાપ્તતાનું પરિમાણ જાણવાને વિચાર કરે તે છત્રીસને એકસે ખ્યાશીથી ગણવામાં આવે તે ૧૮૨૪
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #384

३७२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
१०७ २५
३६ = ६५५२ इति भवति गुणनफलम्, यतोहि तृतीयमण्डलादारभ्य सर्वाभ्यन्तरस्य मण्डलस्य द्वयशीत्यधिकशततमत्वात् । गणनाक्रम स्तृतीयमण्डलादेव भवति तेन सर्वाभ्यन्तरस्य मण्डलस्य गुणको द्वयशीत्यधिकं शत १८२ मिति, तेनात्र जातं गुणनफलं ६५५२ द्विपञ्चाशदधिकानि पञ्चषष्टिशतानि । अस्मिन्नेकपट्या ६१ भागे हृते ६५५२ ÷ ६१= इति लब्धं भागफलं सप्तोत्तरं शतं षष्टिभागानाम्, पञ्चविंशतेरेकषष्टिभागा योजनस्येति, एतद् ध्रुवराशावस्मिन् ८५ पञ्चाशीतिर्योजनानि नवपष्टिभागा योजनस्य एकस्य षष्टिभागस्य सत्काः षष्टिरेकपष्टिभागा इत्येवं भूते ध्रुवकराशौ यदि शोध्यते तदा (८५
१०७
)-(१४, ८)=८३, व्यशीतिर्योजनानि, द्वाविंशतिः षष्टिभागा योजनस्य एकस्य पष्टिभागस्य सत्काः पञ्चत्रिंशदेकषष्टिभागा योजनस्येति । इह मूले पत्रिंशत् पट्त्रिंशदेकपष्टिभागाः कलया न्यूनाः परमार्थतो लभ्यन्त इति सर्व प्रागेव धूलीकर्मणा प्रदर्शितम् । फल होते हैं, कारण कि तीसरे मंडल से आरंभ करके सर्वाभ्यन्तर मंडल पर्यन्त में एक सो बिरासी मंडल होने से गणना क्रम तीसरे मंडल से ही होता है अतः सर्वाभ्यन्तर मंडल का गुणक १८२ एक सो बिरासी है इस प्रकार यहां पर गुणनफल ६५५२ | छह हजार पांच सो बावन होता है । इस संख्या को इकसठ से ६१ भाग देवे तो ६५५२ ÷ ६१ = भागफल साठिया एक सो सात तथा एक योजन का इकसठिया पचीस भाग होता है इसको ध्रुवराशी जो ८५ पंचासी योजन एवं एक योजन का साठिया नव भाग एवं एक साठ भाग सहित साठ इकसठिया भाग इस संख्या को ध्रुवराशी में से कम करे तो (८५ ) - (१, ८३०, ) तिरासी योजन तथा एक योजन का साठिया बावोस भाग एवं एक योजन का साठ के एक भाग सहित पात्रीस इकसठिया भाग निकल आता है, कला न्यून इकसठिया छत्तीस छत्तीस भाग वास्तविक
२५
"
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧
यहां पर मूल में एक रीती से प्राप्त होता
૩૬=૬૫૫૨ છ હજાર પાંચસેા બાવન ગુણનફળ થઈ જાય છે, કારણ કે ત્રીજા મંડળથી આરભીને સર્વાભ્યંતર સુધીના એકસા ખાસી મડળે! હાવાથી ગણુના ક્રમ ત્રીજા માંડળથી જ થાય છે, તેથી સર્વાભ્ય તરમડળના ગુણક ૧૮૨ એકસા ખાશી છે. આ પ્રમાણે અહીંયાં ગુણુકાળ ૬૫૫૨ છ હજાર પાંચસો બાવન થાય છે. આ સંખ્યાને ૬૧ એકસઠથી ભાગવામાં આવે તે ૬૫૫૨૬૧=૭૭,૨૫ ભાગળ સાઠિયા, એકસે સાત તથા એક ચેાજનના એકઠિયા પચીસ ભાગ થાય છે. આને વરાશી જે ૮૫૬, પંચાશી ચેાજન અને એક ચેાજનના સાઠિયા નવ ભાગ તથા એકસઠિયા ભાગ સહિત સાઠ એકસઠયા ભાગ આ સંખ્યાને ધ્રુવરાશીમાંથી આછા કરે તે ૮૫૬૪,૬૧ ૧૨૪,૨૫-૮૩૨૩,૭૫ ત્ર્યાશી યાજન તથા એક ચેાજનના સાઠિયા ખાવીસ ભાગ અને એક ચાજનના પાંત્રીસ એકસડિયા ભાગ મળી જાય છે, અહીંયાં મૂળમાં એક કળા ન્યૂન એકસડિયા છત્રીસ ભાગ વાસ્તવિક

Page #385

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् ३७३ तच्च कलान्यूनत्वं प्रतिमण्डलं भवेत् यदा द्वयशीत्यधिकशततमे मण्डले एकत्र पिण्डितं (सवणित) स्यात्तदा अष्टषष्टिरेकषष्टिभागाः लभ्यन्ते, ततस्ते भूयः प्रक्षिप्यन्ते ततो जात मिदं ८३०, व्यशीति योजनानि त्रयोविंशतिः पष्टिभागा योजनस्य एकस्य षष्टिभागस्य सत्का द्विचत्वारिंश देकषष्टिभागा योजनस्येति । एतेषु सर्वाभ्यन्तरानन्तरद्वितीयमण्डलगतं दृष्टिपथप्राप्ततापरिमाणं ४७१७९ । । सप्तचत्वारिंशत् सहस्राणि एकोनाशीत्यधिक शतमेकं च योजनानां सप्तपश्चाशत्पष्टिभागा योजनस्य एकस्य पष्टिभागस्य सत्का एकोनविंशतिरेकषष्टिभागा योजनस्येति भवति । इत्येवं रूपं यदि सहितं क्रियते तदा-(४७१७९ । 16, ६)+(८३, २४, ४६) ४७२६३३१ इत्येवं सर्वाभ्यन्तरे मण्डले यथोक्तं दृष्टिपथप्राप्तता परिमाणं भवति, सप्तचत्वारिंशत् सहस्राणि त्रिषष्टयधिके द्वेशते योजनाना मेकविंशतिश्चैकहै यह सब पहले धूलिकर्म से कह ही दिया है, वह कला न्यूनत्व प्रति मंडल में होकर जब एक सो बिरासीवे मंडल में एकत्र करके मिलावे तब इकसठिया अडसठ भाग 6 लभ्य होता है, तदनन्तर उसको फिरसे प्रक्षिप्त करे तो ८३३४, २ तिससीयोजन तथा एक योजन का साठिया तेईसभाग एवं एक योजन का साठ भाग सहित इकसठिया बयालीस भाग होता है, इस में सर्वाभ्यन्तर मंडल के अनन्तरवें दूसरे मंडल का दृष्टिपथप्राप्तता का परिमाण जो ४७१७९। ४, सुडतालीस हजार एकसो उन्नासी योजन तथा एक योजन का साठिया सतावन भाग एवं एक योजन का साठिया एक भाग सहित एकसाठिया उन्नीसभाग होता है उनको जो साथ जोडे तो (४७१७९, x८३, ४, ४३= ४७२६३४१ सुडतालीस हजार दोसो तिरसठ योजन एवं एक योजन का इकसठिया इक्कीसभाग सर्वाभ्यन्तर मंडल का यथोक्त दृष्टिपथप्राप्तता का परिमाण होता है । इस प्रकार दृष्टिपथप्राप्तता में कितनेक मंडलों में सातिरेक माने રીતે પ્રાપ્ત થાય છે. આ તમામ પહેલાં ધૂલિકર્મથી બતાવી દીધેલ છે, એ પ્રમાણે તે દરેક મંડળમાં એક કલા ન્યૂન થઈને જ્યારે એક ખ્યાશીમા મંડળમાં એકઠા કરીને મેળવવામાં આવે ત્યારે એકસડિયા અડસઠ ભાગ લભ્ય થાય છે. તે પછી તેને ફરીથી પ્રક્ષિપ્ત કરે તે ૮૩૩, યાશી જન તથા એક એજનના સાઠિયા તેવીસ ભાગ તથા એક એજનના સાઠિયા ભાગ સહિત એકસઠિયા બેંતાલીસ ભાગ થાય છે. આ સંખ્યામાં સર્વાત્યંતરમંડળની પછીના બીજા મંડળના દૃષ્ટિપથપ્રાપ્તતાનું પરિમાણ કે જે ૪૭૧૭૯gs, સુડતાલીસ હજાર એકસે એગણ્યાશી જન તથા એક એજનના સાથિ સતાવન ભાગ તથા એક એજનના સાઠિયા એક ભાગ સહિત એકસાડિયા ઓગણીસ ભાગો थाय छे. तेने साथे मेवामां आवे तो ४७१७८ ५४,६६४८3१३,४३=४७२६३३३ सुताલીસ હજાર બસો ત્રેસઠ યોજના અને એક એજનના એકસડિયા એકવીસ ભાગ સર્વાત્યંતર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #386

३७४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे पष्टिभागा योजनस्येति । एवं दृष्टिपथप्राप्ततायां कतिपयेषु मण्डलेषु सातिरेकाणि पश्चाशीति योजनानि अग्रेतनेषु चतुरशीत्यधिकशतपर्यन्तेषु मण्डलेषु यथो ताधिकसहितानि व्यशीत्यधिकशत योजनानि अभिवर्द्धयन्नभिवर्द्धयन् तावत् वक्तव्यो भवेद् यावत् सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति ॥ 'ता जया णं मूरिए सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं पंच पंच जोयणसहस्साइं दोण्णि य एकावण्णे जोयणसए अत्तीसं च सद्विभाए जोयणस्स एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ' तावद्' यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु पञ्च पञ्च योजनसहस्राणि द्वे च एकपञ्चाशद्योजनशते अष्टात्रिंशता च षष्टिभागान् योजनस्य एकैकेन मुहूर्तेन गच्छति ॥ तावत्-तत्र मुहर्तगतिविचारे यदायस्मिन् दिने खलु-इति निश्चितं सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य-तन्मण्डलमादाय चारं चरति-सर्वाभ्यन्तरे मण्डले भ्रमति, तदा-तस्मिन् समये मुहर्तगतिपरिमाणमित्थं भवतिपश्च पश्च योजनसहस्राणि एकपञ्चाशदधिके द्वे च योजनशते अष्टात्रिंशतं च पष्टिभागान् योजनस्येति ५२५१ . एतावद्भि योजनैरेकैकेन मुहूर्तेन-प्रतिमुहूर्तगत्या गच्छति-भ्रमति । कुछ अधिक पचासी योजन आगे के एकसो चौरासी मंडलों में यथोक्त अधिकता सहित एकसो तिरासी योजन को बढाता बढाता सर्वाभ्यन्तर मंडल में उपसंक्रमण करके गति करे वहांतक इस प्रकार कहे,
'ता जया णं सूरिए सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं पंच पंच जोयणसहस्साई दोणि य एकावण्णे जोयणसए अतीसं च सहिभाए जोयणस्स एगमेगेणं मुहुत्तेणं गच्छइ' तो जब सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है तब पांच पांच हजार दोसो इक्कावन योजन एवं एकयोजन का साठिया अडतीसवां भाग एक एक मुहूर्त में गमन करता है, अर्थात् सर्वाभ्यन्तर मंडल में भ्रमण करता है, उस समय मुहूर्तगति का परिमाण इस प्रकार होता है ५२५१६ पांच हजार दोसो इक्कावन योजन तथा एक योजन का साठिया अडतीस भाग इतने योजनों में प्रतिमुहर्तगति से एक મંડળનું યક્ત દષ્ટિપથપ્રાપ્તતાનું પરિમાણ થઈ જાય છે. આ રીતે દષ્ટિપથપ્રાપ્તતામાં કેટલાક મંડળમાં સાતિરેક એટલે કે કંઈક વધારે પંચાશી જન આગળના એકસો ચિરાશી મંડળમાં યોક્ત અધિકતા સાથે એક વ્યાશી જનને વધારતા વધારતા સભ્યતરમંડળમાં ઉપસિંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે ત્યાં સુધી આ પ્રમાણે કહેવું.
(ता जया णं सूरिए सव्वन्भंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चार चरइ तयाण पंच पंच जोयणसहस्साई दोण्णि य एक्कावण्णे जोयणसए अद्वतीसं च सद्विभाए जोयणस्स एगमेगेणं मुहत्तेणं गच्छइ) न्यारे सू सास्यत२ममा उपस भए ४शने गति ४२ छ, त्यारे પાંચ પાંચ હજાર બસે એકાવન જન અને એક એજનના સાઠિયા અડતાલીસ ભાગ એક એક મુહૂર્તમાં ગમન કરે છે, અર્થાત્ સર્વાત્યંતરમંડળમાં ભ્રમણ કરે છે, તે વખતે મુહૂર્તગતિનું પરિમાણ આ પ્રમાણે થાય છે. પરપ૧ પાંચ હજાર બસો એકાવન જન
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #387

सूर्यशतिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम्
३७५
गणितप्रक्रिया पूर्ववदेवेति || ' तया णं इहगयस्स मणुस्सस्स सीतालीसाए जोयणसहस्सेहिं दोहिय दोवट्ठेहिं जोयणसएहिं एकवीसाए य सट्टिभागेहिं जोयणस्स सूरिए चक्खुफासं हव्वमागच्छ' तदा खलु इहगतस्य मनुष्यस्य सप्तचत्वारिंशता योजनसहस्रैः द्वाभ्यां द्विषष्टाभ्यां योजनशताभ्याम् एकविंशत्या च षष्टिभागै र्योजनस्य सूर्यचक्षुः स्पर्श शीघ्रमागच्छति ॥ तदा-सर्वाभ्यन्तरमण्डलसञ्चरणकाले इहगतस्य मनुष्यस्येत्यत्र जातावेकवचन मित्यतः इह - भूलोके गतानां - स्थितानां मनुष्याणां - लोकानां दृष्टिपथप्राप्तता परिमाणमित्थं भवति - सप्तचत्वारिंशता योजनसहस्र द्वभ्यां द्विषष्ट्यधिकाभ्यां योजनशताभ्या मेकविंशत्या चषष्टिभागै र्योजनस्य ४७२६२० एतावद्भियजनैः सूर्य अक्षुः स्पर्श - दृष्टिमार्ग शीघ्रमागच्छति । अत्र मुहूर्त्तगतिपरिमाणविषयकं दृष्टिपथप्राप्तताविषयकं चास्यैव सूत्रस्य व्याख्यायां एक मुहूर्त में गमन करता है यानी भ्रमण करता है। यहां पर भी गणित प्रक्रिया पूर्व कथनानुसार ही है 'तया णं इहगयस्स मणुस्सस्स सीतालीसाए जोयणसहस्सेहिं दोहिय दोवड्डेहिं जोयणस एहिँ एक्कवीसाए सहिभागेहिं जोयणस्स सूरिए चक्खुफासं हव्व मागच्छइ' तब यहां पर रहे हुवे मनुष्य को
तालीस हजार दोसो बासठ योजन तथा एक योजन का साठिया इक्कीसभाग से सूर्य शीघ्र चक्षुगोचर होता है, कहने का भाव यह है कि सर्वाभ्यन्तर मंडल के संचरण समय में इस भूलोक में रहे हुवे मनुष्यों को (यहां पर मनुष्य शब्द में मूलमें एक वचन से कहा है वह जातिवाचक होने से कहा है) अतः मनुष्यों का दृष्टिपतप्रासता का परिमाण इस प्रकार से होता है, सैंतालीसहजार दोसो बासठ योजन तथा एक योजन का साठिया इक्कीसभाग इतने प्रमाण से सूर्य शीघ्र दृष्टिमार्ग में आता है। यहां पर मुहूर्तगति परिमाण विषयक दृष्टिपथास के संबंध में इसी सूत्र की व्याख्या में प्रथम कहा ही है अतः
તથા એક ચેાજનના સાઠિયા આડત્રીસ ભાગ આટલા ચેજનામાં પ્રતિમુહૂત ગતિથી એક એક મુહૂર્તોમાં સૂર્યાં ગમન કરે છે, અર્થાત્ ત્યાં ભ્રમણ કરે છે. અહીંયાં પણ ગણિતપ્રક્રિયા पूर्वऽथनानुसार ४ छे. (तया णं इहगयस्स मणुस्सस्स सीतालीसाए जोयणसहस्सेहिं दोहिय class जोयणसएहिं एक्कवीसाए सद्विभागेहिं जोयणस्स सूरिए चक्खुप्फासं हव्वमागच्छइ) ત્યારે ત્યાં રહેલા મનુષ્યેાને સુડતાલીસ હજાર ખસેા ખાસ ચેાજન તથા એક ચેાજનના સાડિયા એકવીસ ભાગથી સૂર્ય" શીઘ્ર દૃષ્ટિગેાચર થાય છે. કહેવાના ભાવ એ છે કે–સર્વાં યન્તરમ ́ડળના સંચરણુકાળમાં આ ભૂલેાકમાં રહેલા મનુષ્યને (અહીંયાં મનુષ્ય શબ્દમાં મૂળમાં પ્રાકૃત હવાથી એકવચન કહેલ છે, એ જાતિવાચક હાવાથી તેમ કહેલ છે.) તેથી મનુષ્યાને દૃષ્ટિપથપ્રાપ્તતાનું પરિમાણુ આ પ્રમાણેનુ થાય છે, સુડતાલીસ હજાર ખસે ખાસઠ ચેાજન તથા એક ચેાજનના સાઠિયા એકવીસ ભાગ આટલા પ્રમાણથી સૂર્ય શીઘ્ર દૃષ્ટિગાચર થાય છે. અહીંયાં મુહૂત ગતિ પરિમાણુના સબંધમાં દૃષ્ટિપથપ્રાપ્તતાના વિષયમાં
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #388

३७६
सूर्यप्राप्तिसूत्रे प्रागेव भावितं तेन अत्र भूयस्तया प्रक्रिययाऽलम् ॥ सूत्रकृतातु प्रस्तावाद् भूयः प्रतिपादितं वर्त्तते, प्रस्तावे पुनरुक्ते पुनरुक्ति दोषो न भवतीति ॥
__ 'तया णं उत्तमकट्टपत्ते उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ' तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्तः उत्कर्षक: अष्टादशमुहत्तों दिवसो भवति, जघन्या द्वादशमुहर्ता रात्रिर्भवति, तदा-सर्वाभ्यन्तरमण्डलसञ्चरणकाले खलु-इति निश्चितं सूर्य उत्तमकाष्ठाप्राप्तो भवति-परमोत्तरदिग्गतो भवति-सायनमिथुनान्तगतो भवति, तेनोस्कर्षक:-परमाधिकोऽष्टादशमुहूर्तात्मको दिवसो भवति, जघन्या-परमाल्पिका द्वादशमुहूर्ता-द्वादशमुहर्तपरिमाणा रात्रिर्भवति ॥ एतेनेत्थं सिद्धं यत् सर्वाभ्यन्तरमण्डलसञ्चरणकाले दिवसस्य परमाधिकत्वं, रात्रेश्व परमाल्पत्वं भवति । तथा च सर्वबाह्यमण्डलसश्चरणदिने रात्रेः परमाधिकत्वं, दिवसस्य परमाल्पत्वं च भवतीति ॥ 'एस णं दोच्चे फिर से यहां पर उस का कथन नहीं करते हैं, सूत्रकारने तो उसका प्रस्ताव करके फिरसे प्रतिपादित किया है, प्रस्ताव फिर से करे तो उस में पुनरुक्ति दोष नहीं होता है। ___ 'तया णं उत्तमकट्ठपत्ते उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवई', तब उत्तमकाष्ठाप्राप्त उत्कर्षक अठारह मुहूर्त का दिवस होता है तथा बारह मुहूर्तप्रमाणवाली रात्री होती है।
कहने का भाव यह है कि-सर्वाभ्यन्तर मंडल के संचरणकाल में सूर्य उत्तमकाष्टाप्राप्त होता है माने उत्तरदिग्गत अर्थात् सायन मिथुनान्तगत होता है अतः उत्कर्षक माने परमाधिक अठारह मुहर्त प्रमाण का दिवस होता है एवं जघन्या परमलध्वी बारह मुहूर्त परिमाणवाली रात्री होती है, इससे यह सिद्ध होता है कि सर्वाभ्यन्तरमंडल के संचरण काल में दिवस परम अधिकतावाला एवं रात्री परम अल्पप्रमाण की होती है। तथा सर्वबाह्यमंडल આજ સૂત્રની વ્યાખ્યામાં પહેલા કહી જ દીધેલ છે. તેથી ફરીથી અહીંયાં તેનું કથન કરવામાં આવતું નથી. સૂત્રકારે તે તેને પ્રસ્તાવ માત્ર કરીને ફરીથી પ્રતિપાદન કરેલ છે. પણ પ્રસ્તાવ ફરીથી કરે છે તેમાં પુનરૂક્તિ દોષ લાગતો નથી.
(तया णं उत्तमकट्टपत्ते उक्कोसए अद्वारसमुहुत्ते दिवसे भवइ जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ) त्यारे उत्तम181प्रारत ४५४ ४१२ भुडूत ना हिवस य छ भने मार મહર્ત પ્રમાણની રાત્રી હોય છે, કહેવાને ભાવ એ છે કે–સર્વાત્યંતરમંડળના સંચરણકાળમાં સૂર્ય ઉત્તમકાકાપ્રાપ્ત હોય છે, અર્થાત્ ઉત્તર દિશામાં એટલે કે મિથુનસંક્રાતિગત હોય છે, તેથી ઉકર્ષક એટલે કે પરમઅધિક અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણનો દિવસ હોય છે અને જઘન્યા પરમલધ્વી બાર મુહુર્ત પ્રમાણવાલી રાત્રી હોય છે, આનાથી એ સિદ્ધ થાય છે કે સવવ્યંતરમંડળના સંચરણકાળમાં દિવસ પરમ અધિકતાવાળે અને રાત્રી પરમ અપ પ્રમાણ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞમિ સૂત્ર: ૧

Page #389

सूर्यशतिप्रकाशिका टीका सू० २३ द्वितीयप्राभृते तृतीयं प्राभृतप्राभृतम्
३७७
छम्मासे, एस णं दोच्चस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे, एसणं आदिच्चे संवच्छरे, एस णं आदिचस्स संवच्छरस्स पज्जवसाणे' एष खलु द्वितीयः षण्मासः, एष खलु द्वितीयस्य षण्मास - स्य पर्यवसानः, एष खलु आदित्यः संवत्सरः, एष खलु आदित्यस्य संवत्सरस्य पर्यवसानः || एषः पूर्वोक्तनियमविशिष्टे दिनमानरात्रिमानयोः परमाधिकपरमाल्पत्वविशिष्टः सर्वाभ्यन्तरमण्डलस्य सञ्चरणरूपो द्वितीयः षण्मासो भवति अर्थात् द्वितीयपण्मासस्य पर्यवसानरूपे समये दिनमानस्य परमाधिकत्वं रात्रिमानस्य च परमाल्पत्वं भवतीति राद्धान्तः । यतोहिएषआदित्यः सम्वत्सरः- आदित्य संचारवसतः संवत्सरः - सायनसूर्यस्यैक भगण भोगकालरूपः संवत्सरः - सौरवर्षनामधेयः संवत्सरो भवति, तत्रापि आदित्यसंवत्सरस्य पर्यवसानभूतः संचरण दिन में रात्रि का प्रमाण परमाधिक एवं दिवस का प्रमाण परम अल्प होता है । 'एस णं दोच्चे छम्मासे, एस णं दोच्चस्स छम्मास्स पज्जवसाणे, एस णं अदिच्चे संवच्छरे, एस णं आदिचस्स संवच्छरस्स पजवसाणे' यह दूसरा छहमास कहा है यही दूसरा छहमास का पर्यवसान कहा है । इस प्रकार यही आदित्य संवत्सर है एवं यही आदित्य संवत्सर का पर्यवसान है । इस प्रकार पूर्वोक्त नियमविशिष्ट दिनमान एवं रात्रिमान परम अधिक एवं परम अल्प विशिष्ट सर्वाभ्यन्तरमंडल संचरणरूप दूसरा छह मास होता है अर्थात् दूसरे छह मास का पर्यवसानरूप समय में दिनमान परम अधिक होता है एवं रात्रिमान परम अल्प होता है । अतः यह आदित्य संचाररूप संवत्सर माने सायन सूर्य का एक भाग के भोगरूप संवत्सर सौर वर्ष नामका संवत्सर है। यही आदित्य संवत्सर का पर्यवसानभूत काल है । सौरवर्ष की समाप्ति के समय में सूर्य सायन मिथुनान्त होने पर दिनमान परम उत्कृष्ट होता है एवं रात्रिमान परम अल्प होता है । इस से इस प्रकार
વાળી હેાય છે, તથા સખાહ્યમડળના સંચરણદિનમાં રાત્રીનું પ્રમાણ પમ અધિક અને दिवस प्रभाणु परम दय होय छे, (एस णं दोच्चे छम्मासे, एस णं दोच्चस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे, एस णं आदिच्चे संवच्छरे, एस णं आदिच्चस्स संवच्छरस्स पज्जवसाणे) या श्रील છ માસ કહેલ છે. આજ બીજા છ માસનુ પવસાન કહેલ છે, આ રીતે આજ આદિત્ય સંવત્સર છે. અને આજ આદિત્ય સંવત્સરનું પવસાન છે. આ રીતે પૂર્વોક્ત નિયમવિશિષ્ટ નિમાન અને રાત્રિમાન પરમ અધિક અને પરમ અલ્પ વિશિષ્ટ સર્વાભ્ય તરમ’ડળ સંચરણરૂપ ખીજા છ માસ થાય છે, અર્થાત્ ખીજા છ માસના પવસાનરૂપ સમયમાં દિનમાન પરમ વધારે હાય છે, અને રાત્રિમાન પરમ અલ્પ હાય છે, તેથી આ આદિત્ય સંચારરૂપ સંવત્સર અર્થાત્ સાયન સૂર્ય એક ભાગ ભોગવવારૂપ સંવત્સર સૌરવ" નામનું સંવત્સર છે. આજ આદિત્ય સંવત્સરના પવસાનરૂપ કાળ છે, સૌરવ ની સમાપ્તિના સમયમાં સૂર્ય સાયમિથુનાન્ત હેાવાથી દિનમાન પરમઉત્કૃષ્ટ હાય છે, તથા રાત્રિમાન પરમ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #390

३७८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
कालः, सौरवर्षस्य पर्यवसाने समये सायनमिथुनान्तस्थे सूर्ये दिनमानस्य परमाधिकत्वं रात्रिमानस्य च परमाल्पत्वं भवतीत्यर्थः । एतेनेत्थं भवति यत् सायनकर्कादिप्रवेशकालो वर्षारम्भकालस्तथा सायनमिथुनान्तगतत्वं सूर्यस्य वर्षान्तकालो भवतीत्यर्थः । सू० २३ ॥ द्वितीय प्राभृतस्य तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् समाप्तम् ॥२- ३॥
इति श्री विश्वविख्यात - जगवल्लभ - प्रसिद्धवाचक- पञ्चदशभाषाकलित-ललितकलापालापकप्रविशुद्ध गद्यपद्यानैकग्रन्थनिर्मापक- वादिमानमर्दक- श्री शाहू छत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त - 'जैनशास्त्राचार्य' - पदविभूषित - कोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारी जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर - पूज्यश्री - घासीलाल - व्रतिविरचितायां श्री सूर्यज्ञसूत्रस्य द्वितीयं प्राभृतं समाप्तम् ॥ २॥
ज्ञात होता है कि सायन कर्कादि राशि का प्रवेशकाल वर्षारम्भ का काल होता है तथा सायनमिथुनान्त सूर्य के गमन वर्षा का अन्त काल होता है || सू० २३|| दूसरा प्राभृत का तीसरा प्राभृतप्राभृत समाप्त ॥ २-३ ॥ श्रीजैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्यश्री घासीलालजी महाराज विरचित सूर्यप्रज्ञप्ति सूत्रकी सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका में
दूसरा प्राभृत समाप्त ॥२॥
લઘુ હોય છે. તેથી એ પ્રમાણે જણાય છે કે સાયનકર્માદિાશિના પ્રવેશ કાળ વર્ષારમ્ભકાળ હેાય છે. તથા સાયન મિથુનાન્ત સૂર્યંના ગમનના કાળ વર્ષના અન્તકાળ હોય છે. ાસૢ૦ ૨૩ા ખીજા પ્રાભૂતનું ત્રીજું પ્રામૃતપ્રાભૂત સમાપ્ત ॥ ૨-૩ ॥
શ્રી જૈનાચાર્ય -જૈનધમ દિવાકર-પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજે રચેલ સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રની સૂજ્ઞપ્તિપ્રકાશિકા ટીકામાં
ખીજું પ્રાકૃત સમાપ્ત । ૨ ।।
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧
फ

Page #391

३७९
सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० २४ तृतीयं प्राभृतमाभृतम्
॥ अथ तृतीयं प्राभृतम् ॥ मूलम्-ता केवइयं खेत्तं चंदिमसूरिया ओभासंति उज्जोति तवेंति पगासंति आहिताति वएजा, तत्थ खल्लु इमाओ बारस पडि. वत्तिओ पण्णत्ताओ, तत्थेगे एवमासु, ता एगं दीवं समुदं चंदिमसूरिया ओभासेंति उज्जोवेंति तवेंति पगाति, एगे एवमाहंसु, १ । एगे पुण एवमाहंसु २, ता तिष्णि दीवे तिणि समुद्दे चंदिमसूरिया
ओभासेंति उज्जोवेति तवेंति पगासेंति एगे एवमाहंसु २ । एगे पुण एवमाहंसु ३, ता अद्धचउत्थे दीवसमुद्दे चंदिमसूरिया ओभाति उज्जो वेति तवेंति पगासेंति, एगे एवमाहंसु ३ । एगे पुण एवमाहंसु ४, ता सत्तदीवे सत्तसमुद्दे चंदिमसूरिया ओभासिति उज्जोवेंति तवेंति पगासेंति, एगे एवमाहंसु ४ । एगे पुण एवमाहंसु ५, ता दस दीवे दस समुद्दे चंदिमसूरिया ओभासिति, उज्जोवेति तवेंति पगासिंति, एगे एवमाहंसु ५ एगे पुण एवमाहंसु ६, ता बारस दीवे बारस समुद्दे चंदिमसूरिया ओभाति उजोति तवेंति पगासिंति, एगे एवमाहंसु ६ । एगे पुण एवमाहंसु ७, बायालीसं दीवे बायालीसं समुद्दे चंदिमसूरिया ओभासंति उज्जोवेंति तवेंति पगासंति, एगे एवमाहंसु ७, । एगे पुण एवमाहंसु ८, बावरिं दीवे बावत्तरि समुद्दे चंदिमसूरिया
ओभासंति उज्जोवेंति तवेंति पगासंति, एगे एवमाहंसु ८ । एगे पुण एवमाहंसु ९, ता बायालीसं दीवसयं बायालं समुद्दसयं चंदिमसूरिया
ओभासंति उज्जोवेति तवेंति पगासंति, एगे एवमाहंसु ९ । एगे पुण एवमाहंसु १०, ता बावत्तरि दीवसयं बावत्तरिं समुदसयं चंदिमसूरिया ओभासंति उज्जोवेंति तवेंति पगासेंति, एगे एवमाहंसु १० । एगे पुण एवमाहंसु ११, ता बायालीसं दीवसहस्सं बायालं समुदसहस्सं चंदिमसूरिया ओभासंति उज्जोवेंति तवेंति पगासंति, एगे एवमासु ११ । एगे पुण एवमाहंसु १२, ता बावत्तरं दीवसहस्सं बावत्तरं समुद्दसहस्सं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #392

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
"
१
चंदिमसूरिया ओभासंति उज्जोवेंति तवेंति पगासंति, एगे एवमाहंसु १२, वयं पुण एवं वयामो ता अथण्णं जंबूद्दीवे सव्वद्दोवसमुद्दाणं जाव परिक्खेवेणं पण्णत्ते से णं एगाए जगतीए सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते. साणं जगती तहेव जहा जंबुद्दीवपन्नत्तीए जाव एवामेव सपुव्वावरेणं जंबुद्दीवे दीवे चोदससलिलासय सहस्सा छप्पन्नं च सलिसा सहस्सा भवतीति मक्खायं, जंबुद्दीवेणं दीवे पंच चक्कभागसंठिया आहिताति वजा, ता कहं जंबुद्दीवे दोवे पंच चक्कभागसंठिए आहिताति वा । ता जया णं एते दुवे सूरिया सव्वन्तरं मंडल उवसंकमित्ता वारं चरइ, तथा णं जंबुद्दीवस्स दीवस्स तिष्णि पंच चक्कभाए ओभासंति उज्जोर्वेति तवेंति पभार्सेति तं जहा- एगे वि एवं दिवडूं पंच चकभागं ओभासेति उज्जोवेति तवेति पभासति, एगे वि एवं दिव पंच चकभागं ओभासेति उज्जोवेति तवेति पभासति तया णं उत्तमकट्ठपत्ते उक्कोस अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, ता जया णं एते दुवे सूरिया सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तथा णं जंबुद्दीवस्स दीवस्स दोणि चक्कभागे ओभासंति उज्जीवंति तर्वेति पगासंति, ता एगे वि एवं पंच चक्कवालभागं ओभासइ उज्जोवेइ तवेइ पगासइ, एगे वि एक्कं पंच चक्कवालभागं ओभासह उज्जोवे तवेइ पगासइ, तया णं उत्तमकट्टपत्ता उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राइ भवइ जहण्णिए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ | सू. २४॥ 'तइयं पाहुडं समत्तं'
३८०
छाया - तावत् कियत् क्षेत्रं चन्द्रसूर्या अवभासयन्ति उद्योतयन्ति तापयन्ति, प्रकाशयन्ति आख्याता इति वदेत् । तत्र एके एवमाहुः १, तावदेकं द्वीपमेकं समुद्रं चन्द्रसूर्यौ अवभासयतः उद्योतयतः तापयतः प्रकाशयतः, एके एवमाहुः १ । एके पुनरेवमाहुः २, तावत् त्रीन् द्वीपान् त्रीन् समुद्रान् चन्द्रसूर्यौ अवभासयतः उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयतः, एके एवमाहुः । एके पुनरेवमाहुः ३, तावद् अर्द्धचतुर्थान् द्वीपान् अर्द्धचतुर्थान् समुद्रान् चन्द्रसूर्यौ अवभासयत उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयतः, एके एवमाहुः ३ ॥ एके पुनरेवमाहुः, -
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #393

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २४ तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् तावत् सप्तद्वीपान् सप्तसमुद्रान् चन्द्रसूर्यो अवभासयतः उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयतः, एके एवमाहुः ४ ॥ एके पुनरेवमाहुः ५, तावद्, दश द्वीपान् दशसमुद्रान् चन्द्रसूर्यो अवभासयत उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयतः, एके एवमाहुः ५। एके पुनरेवमाहुः ६-तावद् द्वादश द्वीपान् द्वादश समुद्रान् चन्द्रसूर्यो अवभासयत उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयतः, एकेएवमाहुः ६ । एके पुनरेवमाहुः ७-द्विचत्वारिंशतं द्वीपान द्वीचत्वारिंशतं समुद्रान् चन्द्रस्यौं अवभासयत उद्योतयतः, तापयतः प्रकाशयतः, एके एवमाहुः ७। एके पुनरेवमाहुः ८तावद् द्वासप्ततिं द्वीपान् द्वासप्ततिं समुद्रान् चन्द्रसूर्यो अवभासयत उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयतः, एके एवमाहुः ८ । एके पुनरेवमाहुः ९, तावद् द्विचत्वारिंशतं द्विपशतं द्विचत्वारिंशतं समुद्रशतं चन्द्रसूर्यो अवभासयतः उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयतः, एके एवमाहुः ९॥ एके पुनरेवमाहुः १०, तावद् द्वासप्ततं द्वीपशतं द्वासप्ततं समुद्रशतं चन्द्रसूयौँ अवभासयतः उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयतः, एके एवमाहुः १०। एके पुनरेवमाहुः ११,-तावद् द्वाचत्वारिंशं द्वीपसहस्रं द्वाचत्वारिंशं समुद्रसहस्रं चन्द्रसूर्यो अवभासयत उद्योतयतस्तापयतः प्रकाशयतः एके एवमाहुः ११ । एके पुनरेवमाहुः १२,-तावद् द्वासप्तत द्वीपसहस्र द्वासप्ततं समुद्रसहस्रं चन्द्रसूयौँ अवभासयत उद्योतयतः तापयतः प्रकाशयतः, एके एवमाहुः १२ ॥ वयंपुनरेवं वदामः, अयं खलु जम्बूद्वीपः सर्वद्वीपसमुद्राणां यावत् परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः, स खलु एकया जगत्या सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्तः, सा खलु जगती तथैव यथा जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ती यावत् एवमेव सपूर्वापरेण जम्बूद्वीपे द्वीपे चतुर्दशसलिलाशतसहस्राणि पट्पञ्चाशतं च सलिलासहस्राणि भवन्तीति आख्यातानि, जम्बूद्वीपः खलु द्वीपः पञ्चचक्रभागसंस्थित आख्यात इति वदेत् । तावत् कथं जम्बूद्वीपो द्वीपः पञ्चचक्रभागसंस्थित आख्यात इति वदेत्, तावद् यदा खलु एतौ द्वौ सूर्यो सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य त्रीन् पञ्चचक्रवालभागान् अवभासयतः उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयतः । एकोऽपि एकं द्वयः पञ्चचक्रवालभाग मवभासयति उद्योतयति तापयति प्रकाशयति । एकोऽपि एवं द्वयर्द्ध पश्चचक्रवालभागम् अवभासयति उद्योतयति तापयति प्रकाशयति । तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्तः उत्कर्षक: अष्टादशमुहत्तौं दिवसो भवति, जघन्या द्वादशमुहर्ता रात्रिभवति । तावद् यदा खलु एतौ द्वौ सूयौं सर्वबाह्यं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरत स्तदा खलु जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य द्वौ चक्रवालभागी अवभासयतः उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयतः, तावदेकोऽपि एकं पञ्चचक्रवालभागम् अवभासयति उद्योतयति तापयति प्रकाशयति, एकोऽपि एक पश्चचक्रवालभागम् अवभासयति उद्योतयति तापयति प्रकाशयति । तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्ता उत्कर्षिका अष्टादशमुहूर्ता रात्रिर्भवति, जघन्यो द्वादशमुहूर्तों दिवसो भवति ॥सू० २४॥
॥ तृतीयं प्राभृतं समाप्तम् ॥ टीका-त्रिभिः प्राभृतप्राभृतै रूपेतमर्थाधिकारप्रतिपादकं द्वितीयं प्राभृतमभिधाय सम्प्रति तृतीयं प्राभृत मारभ्यते, तस्याप्ययमर्थाधिकारः-'ओभासइ केवइयं' चन्द्रसूर्यो वा कियत्
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #394

सूर्य प्रज्ञप्तिसूत्रे
क्षेत्रमवभासयति - प्रकाशयति इत्येतद् विषयकं प्रश्नसूत्रमाह - 'ता केवइयं खेत्तं ' इत्यादि ।
'ता केवइयं खेत्तं चंदिमसूरिया ओभासंति उज्जोवेंति तवेंति पगासंति आहिताति वएज्जा' तावत् कियत् क्षेत्रं चन्द्रसूर्या अवभासयन्ति उद्योतयन्ति तापयन्ति प्रकाशयन्ति आख्याता इति वदेत् ॥ तावत् श्रूयतां तावत् प्रभूतं प्रष्टव्यमस्ति तत्र तावत् अवभासन क्षेत्र - विषयकः प्रश्नः श्रूयतां तावदिति बुद्धिमान् विनम्रः शिष्यः केवलज्ञानवन्तं गुरुं पृच्छति - तीसरा प्राभृत का प्रारम्भ
३८२
टीकार्थ - तीन प्राभृतप्राभृत सहित अर्थाधिकार प्रतिपादक दूसरा प्राभृत का कथन करके अब तीसरा प्राभृत का आरम्भ किया जाता है । इस तीसरे प्राभृत का इस प्रकार का अधिकार है- ( ओभासह केवइयं ) चंद्र अथवा सूर्य कितना क्षेत्र को प्रकाशित करता है इस विषय विषयक प्रश्नसूत्र इस प्रकार सूत्रकार कहते हैं (ता केवइयं खेत्तं ) इत्यादि ।
(ता केवइयं खेत्तं चंदिमसूरिया ओभासंति, उज्जोवेंति तवेंति पगासंति आहिताति वजा ) चन्द्र सूर्य कितने क्षेत्र को अवभावित करता है, उद्योतित करता है, तापित करता है एवं प्रकाशित करता है सो हे भगवन् कहिये ?
श्री गौतमस्वामी का प्रभुको प्रश्न करने का भाव यह है कि - हे भगवन् प्रष्टव्य विषय अनेक है परंतु इस समय सूर्यचन्द्र के अवभासनक्षेत्र के विषय में प्रश्न पूछता हूं सो आप सुनिये, इस प्रकार बुद्धिमान विनम्र शिष्य गौतमस्वामी केवलज्ञानवान् प्रभु को पूछते हैं कि हे भगवन् कितने प्रमाणवाले क्षेत्र को चन्द्रसूर्य ( यहां मूल में चन्द्रसूर्य शब्द में (चंदिमसूरिया) इस ત્રીજા પ્રાભૂતના પ્રારંભ
ત્રણ પ્રાકૃતપ્રામૃત સાથે અર્થાધિકાર પ્રતિપાદક બીજા પ્રાભૂતનું થન કરીને હવે આ ત્રીજા પ્રાકૃતને આરભ કરવામાં આવે છે. આ ત્રીજા પ્રાભૂતના આ પ્રમાણે અર્થાधिकार छे, (ता ओभासइ केवइयं ) चंद्र मने सूर्य डेंटला क्षेत्रने अाशित रे छे ? मा विषय संबंधी प्रश्न सूत्र या प्रमाणे छे, - (केवइयं खेत्तं ) इत्यादि.
(ता केवइयं खेत्तं चंदिमसूरिया ओभासंति उज्जोवेंति तवेंति पगासेंति आहिताति एज्जा) चंद्र सूर्य डेंटला क्षेत्रने अवलासित उरे छे ? उद्योतित पुरे छे, तापित रे छे ? અને પ્રકાશિત કરે છે ? હે ભગવન્ તે આપ કહેા.
શ્રી ગૌતમસ્વામીને પ્રભુને પ્રશ્ન કરવાનેા ભાવ એ છે કે-હે ભગવન્ ! પૂછવાના વિષયા ઘણા છે પરંતુ આ સમયે સૂર્ય ચંદ્રના અવભાસ ક્ષેત્રના સંબંધમાં પ્રશ્ન પૂછું છુ તે આપ કૃપાળુ સાંભળેા આ પ્રમાણે સુબુદ્ધિમાન વિનમ્ર શિષ્ય શ્રી ગૌતમસ્વામી કેવળજ્ઞાનથી યુક્ત એવા પ્રભુને પૂછે છે કે-હે ભગવન્ કેટલા પ્રમાણવાળા ક્ષેત્રને ચન્દ્ર સૂર્ય माडींयां भूणभां यन्द्र सूर्य शम्भां (चंदिमसूरिया) या प्रमाणे मडुक्यननो प्रयोग
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #395

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २४ तृतीयं प्राभृतप्राभृतम्
३८३ कियत्-कियन्मात्रं क्षेत्रं चन्द्रसूर्या इत्यत्र बहुवचननिर्देशो हि जम्बूद्वीपे चन्द्रद्वयस्य सूर्यद्वयस्य च सद्भावात् चत्वारश्चन्द्रसूर्या भवन्तीति बोधनार्थः 'चंदिमसूरिया' चन्द्रसूर्याः कियत्क्षेत्रम् अवभासयन्ति उद्योतयन्ति तापयन्ति प्रकाशयन्ति आख्याताः, इत्यत्र यद्यपि चत्वारि पदानि एकार्थबोधकानि, तथापि अर्थद्वयबोधो माभूत् इति दृढीकरणार्थ पृथगभिहितानि, यथा अवभासो नाम ज्ञानस्यापि प्रतिभासो व्यवहियते अतस्तद् व्यवच्छेदार्थमाह-उद्योतयन्ति सचोद्योतोऽपि यद्यपि लोके भेदेन प्रसिद्धोऽस्ति, यथा सूर्यगत आतप इति चन्द्रगतः प्रकाशो भवति । यतो हि जलगोलात्मक श्चन्द्रः सूर्य प्रकाशेनैव प्रकाशितो भवति चन्द्रगोले प्रकाशाभावात् । तेनैव कारणेन आतपशब्द चन्द्रप्रभायामपि प्रयोज्यते-यथोक्तं कोशे-'चन्द्रिका कौमुदीज्योत्स्ना' तथा 'चन्द्रातपः स्मृतः' इति, प्रकाश शब्दश्चन्द्रप्रभायां प्रकार बहुवचन का प्रयोग किया है सो जम्बूद्वीप में दो चन्द्र एवं दो सूर्य के सद्भाव होने से चन्द्रसूर्य चार होते है इस प्रकार के बोध होने के हेतु से कहा है) (चंदिमसूरिया) चन्द्रसूर्य कितने प्रमाण वाले क्षेत्र को अवभासित करता है उद्योतित करता है तापित करता है एवं प्रकाशित करता कहा है ? यद्यपि ये चारों पद समान अर्थ बोधक है तथापि दो अर्थ का बोध न हो इस प्रकार दृढता के हेतु से अलग अलग कहे हैं जैसे कि अवभास नाम ज्ञान का प्रतिभास में भी प्रयुक्त होता है अतः उसका व्यवच्छेद के हेतु से कहते हैं कि उद्योतित करते हैं यह उद्योत भी लोक में चंद्र के अर्थ में प्रसिद्ध है जैसे कि सूर्य का तेजको आतप इस प्रकार तथा चन्द्र का तेजको प्रकाश कहा जाता है, जिस प्रकार जल का गोलारूप चन्द्र, सूर्य के प्रकाश से ही प्रकाशित होता है। कारण कि गोल में प्रकाश का अभाव है उसी कारण से आतप शब्द चन्द्र की प्रभा में भी प्रयुक्त होता है कहा है कि-(चन्द्रिका कौमुदी ज्योत्स्ना) तथा चन्द्रातपः કરેલ છે, તે જંબુદ્વીપમાં બે ચંદ્ર અને બે સૂર્યને સદ્ભાવ હોવાથી ચાર ચંદ્ર સૂર્ય थाय छे थे प्रमाणे या थाय ते ४२४थी तम उस छ, (चंदिमसूरिया) - मने સૂર્ય કેટલા પ્રમાણુવાળા ક્ષેત્રને અવભાસિત કરે છે, ઉદ્યોતિત કરે છે. તાપિત કરે છે, અને પ્રકાશિત કરે છે. જો કે આ ચારે પદો સમાન અર્થને બેધક છે તે પણ બે અર્થને બે ન થાય માટે દઢતા થવાના હેતુથી અલગ અલગ ચાર પદો કહેલા છે. જેમકેઅવભાસ પદ જ્ઞાનના પ્રતિભાસમાં પણ પ્રયુક્ત થાય છે. તેથી તેના નિવારણ માટે કહે છે કે-ઉદ્યોતિત થાય છે. આ ઉદ્યોત પણ લેકમાં પ્રકાશના અર્થમાં રૂઢ થયેલ છે જેમ કેસૂર્યને તડકે એ પ્રમાણે તથા ચંદ્રની ચાંદનીને પ્રકાશ એ પ્રમાણે કહેવાય છે. જેમ પાણીના ગોળારૂપ ચંદ્ર સૂર્યના પ્રકાશથી જ પ્રકાશિત થાય છે. કારણ કે ચંદ્ર ગેળમાં પ્રકાશનો સર્વથા અભાવ છે. એજ કારણથી આપ શબ્દ ચંદ્રની પ્રજામાં પ્રયુક્ત થાય છે. ४ -(चंन्द्रिका कौमुदी ज्योत्रना) तथा (चन्द्रातपः स्मृतः)ति १२॥ १५४ यंद्रनी
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #396

सूर्यप्रक्षप्तिसूत्र सूर्यप्रभायामपि प्रयोज्यते, एतच्च प्रायो बहूनां सुप्रतीतम्, अत एव एतदर्थप्रतिपत्त्यर्थ मुभयसाधारणं भूयोऽपि एकाथिकद्वयमाह-तापयन्ति प्रकाशयन्ति आख्याता इति, इहाषेत्वात् तिबाधन्तपदेनापि सह नामपदस्य समन्वयो भवति, तेनात्र पूर्वोक्तप्रकारक मित्थमर्थयोजना ज्ञातव्येति भगवान् वदेत-कथय भगवन्निति गौतमेन प्रश्ने कृते भगवान् केवलज्ञानवान् गुरुरेतद् विषयपरतीथिकप्रतिपत्तीनां मिथ्याभावोपदर्शनार्थ प्रथमतः ता एवं प्रतिपत्तय उपन्यस्यति
'तत्थ इमाओ बारस पडिवत्तिओ पन्नत्ताओ' तत्र इमा द्वादश प्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः-तत्रचन्द्रसूर्याणां क्षेत्रावभासनविषये हे गौतम ! इमाः-वक्ष्यमाणप्रकारकाः खल द्वादश प्रतिपत्तयः-परतीथिकाभ्युपगमरूपाः प्रज्ञप्ता:-कथिताः, तत्तत्परतीथिकानां मतान्तराणि प्रज्ञप्तास्मृतः इति प्रकाश शब्द चन्द्र की प्रभा में एवं सूर्य की प्रभा में भी प्रयुक्त होता है, यह सब प्रायः बहुजन विदित है, अतएव इस अर्थ की प्रतिपत्तिखात्री होने के लिये दोनों में समानता के लिये फिर से एकार्थिक दो शब्द कहा है । तापित करता है प्रकाशित करता है इस प्रकार कहा है, यहां पर आर्ष होने से तिबादि पद के साथ भी नाम पद का समन्वय होता है, अतः यहां पर पूर्वोक्त प्रकार से अर्थ योजना इस प्रकार से जानना चाहिये सो हे भगवन् आप कहिये इस प्रकार गौतमस्वामी के प्रश्न करने पर केवलज्ञानवान् भगवान् इस विषय के संबंध में परतीर्थिकों के मिथ्याभाव के उपदर्शन के लिये उनके मत की प्रतिपत्तियां कहते हैं
(तत्थ इमाओ बारस पडिवत्तीओ पण्णत्ताओ) उस विषय मे ये बारह प्रतिपत्तियां कही गई है, अर्थात् ये वक्ष्यमाण प्रकार की बारह प्रतिपत्तियां परतीथिकों के मत को प्रतिपादन करनेवाली कही गई है। माने परतीर्थिकों के मतान्तर को प्रदर्शित किया है। પ્રભામાં અને સૂર્યની પ્રભામાં પણ પ્રયુક્ત થાય છે, એ પ્રાયઃ બહુજન વિદિત જ છે. તેથી જ આ અર્થની પ્રતિપત્તિ અર્થાત્ ખાત્રી થવાને માટે બેઉમાં સમાનતા લાવવા માટે ફરીથી એકર્થિક બે શબ્દો કહેલા છે. તાપિત કરે છે, પ્રકાશિત કરે છે, આ રીતે બે શબ્દો કહ્યા છે. અહીંયાં આર્ષ હોવાથી તિબાદિ પદેની સાથે નામપદનો સમન્વય થાય છે. તેથી અહીંયાં પૂર્વોક્ત પ્રકારના કથનમાં અર્થ યેજના આ પ્રમાણે સમજવી. હે ભગવાન આપ આ વિષયના સંબંધમાં કહે આ રીતે શ્રી ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્ન કરવાથી કેવળજ્ઞાનવાન ભગવાન આ વિષયના સંબંધમાં પરતીથિકના મિથ્યાભાવના ઉપદર્શન માટે તેઓના મતની પ્રતિપત્તી અર્થાત્ માન્યતાઓ બતાવે છે.
'तत्थ इमाओ बारस पडिवत्तीओ पण्णत्ताओ' यो विषयमा 20 मा२ प्रतिपत्तिया કહેવામાં આવેલ છે. અર્થાત આ વક્ષ્યમાણ પ્રકારની બાર પ્રતિપત્તિ પરતીથિકના મતનું
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #397

सूर्यज्ञतिप्रकाशिका टीका सू० २४ तृतीयं प्राभृतप्राभृतम्
३८५
नीत्यर्थः । तद्यथा - ' तत्थ एगे एवमाहंसु १' तत्र एके एवमाहुः १ ॥ - तत्र - तासु प्रतिपत्तिषु द्वादशानां परतीर्थिकानां मध्ये एके प्रथमा स्तीर्थान्तरीया एवं वक्ष्यमाणप्रकारकं स्वमतमाहुः कथयन्ति तद्यथा तन्मतम् 'ता एगं दीवं एगं समुदं चंदिमसूरिया ओभासंति उज्जो - तितति पाति, एगे एवमाहंसु १' तावत् एकं द्वीपम् एकं समुद्रं चन्द्रसूर्यौ अवभासयत उद्योतयतः तापयतः प्रकाशयतः, एके एवमाहुः १ ॥ - तावत्-तासु - द्वादशप्रतिपत्तिषु प्रथमस्य मतं तावत् श्रूयताम्, स एवं कथयति चरन्तौ चन्द्रसूर्यौ एक द्वीपम् एकं समुद्रम् अवभासयत उद्योतयतः तापयतः प्रकाशयत वारं चरत इति । अत्र सूत्रे द्वित्वेऽपि बहुवचनं प्रयुक्तं प्राकृतत्वात् उक्तञ्च - 'बहुवणेण दुवयणं' इति दर्शनात्, तात्त्विकं चात्र द्विवचनमवसेयं, यतोहि परतीर्थिकै रेकस्य चन्द्रमस एकस्य च सूर्यस्याभ्युपगमात् । अथास्यैवोपसंहारमाह - एके
(तत्थ एगे एवमाहंस) उन प्रतिपत्तिवादी बारह परतीर्थिकों में कोई एक पहला परतीर्थिक इस वक्ष्यमाण प्रकार से अपने मत के विषय में कहता है । वह इस प्रकार से कहता है - ( ता एगं दीवं एगं समुदं चंदिमसूरिया ओभासंति, उज्जोवेति तवेंति पगासेंति एगे एवमाहंसु ) १ उन प्रतिपत्तिवादियों में बारह परतीर्थिकों में पहला तीर्थान्तरीय इस वक्ष्यमाण प्रकार से अपने मत को कहते हैं प्रथम परतीर्थिक का मत सुनो वह इस प्रकार से कहता है - गमन करते हुवे चन्द्रसूर्य एक द्वीप एवं एक समुद्र को अवभासित करता है उद्योतित करता तापित करता एवं प्रकाशित करता गमन करते हैं। यहां सूत्र में द्विवचन के स्थान में बहुवचन का प्रयोग किया है सो प्राकृत होने से कहा है कहा भी है- (बहुवयणेण दुवयणं) इस प्रकार के प्रमाण से वह प्रयोग यथार्थ ही है । वास्तविक तो यहां पर द्विवचन समझना उचित है क्योंकि परतीर्थिकों के मत से एक चन्द्र एवं एक सूर्य इस प्रकार से कहा प्रतिपादन श्वावाजी आहेस छे. अर्थात् परतीर्थिओना भतान्तरो मावेना छे, 'तत्थ गे एवमाहंसु' मे प्रतिपत्ती वादी मार परतीथि अमां अ ये प्रथम परतीर्थिक आ स्थ्यमान अमरथी पोताना भतना संबंधां उडे छे. ते या प्रमाणे हे छे. 'ता एवं दीवं एगं समुहं चंदिमसूरिया ओभासंति उज्जोवेंति तवेंति पगासेंति, एगे एवमाहंसु' से प्रतिपत्ति વાદીઓમાં પ્રથમ તીર્થાન્તરીય આ ફ્યમાણુ પ્રકારથી પેાતાના મત પ્રગટ કરે છે. અર્થાત્ પહેલા તીર્થાન્તરીય કહે છે કે-ગમન કરતા ચંદ્ર અને સૂર્ય એક દ્વીપ અને એક સમુદ્રને અવભાસિત કરે છે, ઉદ્યોતિત કરે છે. તાષિત કરે છે. અને પ્રકાશિત કરે છે. આ ઠેકાણે સૂત્રમાં દ્વિવચનના સ્થાનમાં બહુવચનના પ્રયોગ કરેલ છે. તે પ્રાકૃત હેાવાથી કરેલ છે. धुं पशु छे (बहुवयणेण दुवयणं) मा प्रहारना प्रभार्थी ते प्रयोग यथार्थ ४ छे. વાસ્તવિક તે અહીંયાં દ્વિવચન જ સમજવું જોઇએ કેમ કે-પરતીથિકાના મતથી એક ચદ્ર અને એક સૂર્ય એમ એ કહેલા છે. હવે આ કથનને ઉપસહાર કરતાં કહે છે કે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #398

- सूर्यप्राप्तिसूत्रे प्रथमास्तीर्थान्तरीयाः-एवं पूर्वोक्तप्रकारकं स्वमतमाहुः कथयन्ति ॥ 'एगे पुण एवमासु २' एके पुनरेवमाहुः २॥--एके-द्वितीयाः पुनः-प्रथमस्य कथनं श्रुत्वा स्वमतमेवं-वक्ष्यमाणप्रकारकमाहुः-'ता तिण्णि दीवे तिण्णि समुद्दे चंदिमसूरिया ओभासेंति उज्जोति तवेंति पगासेंति, एगे एवमासु २' त्रीन् द्वीपान त्रीन् समुद्रान् चन्द्रसूर्यो अवभासयत, उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयतः, एके एवमाहुः २ ॥-तावत्-तत्र द्वितीयस्य मतं श्रूयतां स एवं वदति यत् चरन्तौ चन्द्रसूयौं त्रीन् द्वीपान् त्रीन् समुद्रान् अवभासयत उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयतः ॥ सर्वत्र यावच्छब्दोपादानात् अवभासयत इत्यनेन सह पदचतुष्टयस्य योजना कर्तव्येति अवभासयत उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयत इत्थं द्वादशसु मतेषु प्रयोक्तव्यम् । है, अब इस कथन का उपसंहार करते हुवे कहते हैं-(एगे एवमासु) कोई एक पहला तीर्थान्तरीय इस पूर्वोक्त प्रकार से अपने मत का कथन करता है ॥१॥
(एगे पुण एवमाहंसु) कोई दूसरा एक परतीर्थिक प्रथम मतावलंबी के मत को सुन करके वक्ष्यमाण प्रकार से वह उनके मत के विषय में कथन करता है (तिणि दीवे तिणि समुद्दे चंदिमसूरिया ओभासेंति उज्जोवेंति तवेंति पगासेंति एगे एवमासु २) तीन द्वीप एवं तीन समुद्रों को चन्द्र सूर्य अचभासित करते हैं, उद्योतित करते हैं, तापित करते हैं एवं प्रकाशित करते है दूसरा एक परतीर्थिक उक्त प्रकार से कहता है २ । कहने का भाव यह है कि भगवान कहते हैं कि मैं दूसरे परतीर्थिक का मत के विषय में कहता हूं सो सुनिये, वह दूसरा परतीर्थिक कहता है कि गमन करनेवाले चन्द्र सूर्य तीन द्वीप एवं तीन समुद्रों को अवभासित करते हैं उद्योतित करते हैं तापित करते हैं एवं प्रकाशित करते हैं-सर्वत्र यावत् शब्द को कहने से अवभासन शब्द के साथ चारों पदों की योजना करलेना इस हेतु से कहते हैं, अवभासित करते 'एगे एवमासु' मे प्रथम भतवादी तीर्थान्तरीय 20 पूति प्रथा पोताना મતનું કથન કરે છે. ૧
'एगे पुण एवमासु' । भान ५२मतावर भी पडदा ५२तीथि ना मतने सनीने १क्ष्यभार प्रसारथी सेना मतना समयमा थन ४२ छ 3-(तिणि दीवे तिणि समुद्दे चंदिमसूरिया ओभासेंति, उज्जोति तथेति पगासेंति एगे एवमासु २) दीया भने ત્રણ સમુદ્રોને ચંદ્ર સૂર્ય અવભાસિત કરે છે, ઉદ્યોતિત કરે છે, તાપિત કરે છે, અને પ્રકાશિત કરે છે. બીજો એક પરતીર્થિક આ પ્રમાણે પિતાને મત જણાવે છે, જે કહેવાને ભાવ એ છે કે–ભગવાન્ કહે છે કે-બીજા મતવાદીના મતના સંબંધમાં હું કહું છું તે સાંભળો એ બીજે પરતીથિક કહે છે કે-ગમન કરવાવાળા ચંદ્ર અને સૂર્ય ત્રણ દ્વીપ અને ત્રણ સમુદ્રોને અવભાસિત કરે છે. ઉદ્યોતિત કરે છે. તાપિત કરે છે અને પ્રકાશિત કરે છે. બધે ઠેકાણે યાવત્ શબ્દ કહેવાથી અવભાસ શબ્દની સાથે ચારે પદોની યેજના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #399

सूर्यशतिप्रकाशिका टीका सू० २४ तृतीयं प्राभृतप्राभृतम्
३८७
एके द्वितीया एवं - पूर्वोक्तप्रकारकं स्वमतमाहुः || 'एगे पुण एवमाहंस ३' एके पुनरेवमाहुः ३ ॥ - एके- केचन तृतीयाः पुनरेवं वक्ष्यमाणप्रकारकं स्वमतमाहु: - 'ता अद्धचउत्थे दीवसमुद्दे चंदिमसूरिया ओभासेंति उज्जोवेंति तवेंति पगासेंति, एगे एवमाहंसु ३' तावत् अर्द्धचतुर्थान् द्वीपान् अर्द्धचतुर्थान् समुद्रान् चन्द्रसूर्यौ अवभासयत उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयतः, एके एवमाहुः ३ ॥ - तावदिति पूर्ववत् अर्द्धचतुर्थान्- अर्द्ध चतुर्थ येषां ते अर्द्धचतुर्था:- चतुर्थस्यार्द्धमिति यावत्, परिपूर्णास्त्रयश्चतुर्थस्यार्द्धमित्यर्थः सार्द्धत्रयमिति निष्कर्षः तेन अर्द्धचतुर्थान् सार्द्धत्रयान् द्वीपान् सार्द्धत्रयान् समुद्रान् चन्द्रसूर्यौ अवभासयत उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयतः, एके - तृतीया एवम् - अनन्तरोक्तं स्वमतमाहुः ३ || 'एगे पुण एवमाहंसु ४,
"
उद्योतित करते है तापित करते हैं एवं प्रकाशित करते हैं इस प्रकार बारह मतवादियों के मत के साथ समन्वय करलेना इस प्रकार दूसरा परमतवादी पूर्वोक्त प्रकार से स्वमत के विषय में कहता है । २ 'एगे पुण एवमाहंसु' ३ तीसरा कोई मतवादी इस प्रकार से अपना मत कहता है ३ अर्थात् कोई एक तीसरा इस निम्नोक्तप्रकार से स्वमत का कथन करता है 'ता अद्धचउत्थे दीवसमुद्दे चंदिमसूरिया ओभासेंति, उज्जोवेंति, तवेंति, पगासेंति एगे एवमाहंसु' ३ अर्द्धचतुर्थ द्वीपोंकों एवं अर्द्धचतुर्थ समुद्रों को चन्द्र सूर्य अवभासित करता है, उद्योतित करता है, तापित करता है, एवं प्रकाशित करता है तीसरा कोई एक परमतवादी इस प्रकार से कहता है । अर्थात् अर्धचतुर्थ माने साडेतीन द्वीपों को अर्थात् चोथे का आधा जिसमें हो यह अर्धचतुर्थ यानि तीन पुरा एवं चोथे का आधा अर्थात् साढेतीन द्वीपों को एवं साढेतीन समुद्रों को चन्द्र सूर्य अवभासित करते हैं, उद्योतित करते हैं तापित करते हैं एवं प्रकाशित करते है तीसरा कोई एक परमतवादी इस કરી લેવી. એ હેતુથી કહે છે-અવભાસિત કરે છે, ઉદ્યોતિત કરે છે, તાપિત કરે છે, અને પ્રકાશિત કરે છે. આ પ્રમાણે ખારે મતવાદીયાના મતની સાથે સમન્વય કરી લેવે. આ રીતે બીજે મતાવલંબી પૂર્વોક્ત પ્રકારથી પેાતાના મતના સંબંધમાં કથન કરે છે (૨) 'एगे पुण एवमाहंसु' उत्रीले अर्ध मन्य भतवाही या निम्नोस्त प्रारथी पोताना भत ८ ४२ छे. (ता अद्धचउत्थे दीवसमुद्दे चंदिमसूरिया ओभासेंति, उज्जोवेंति, तवेंति पगासेंति एगे एवमाहंसु' ३ अर्धयतुर्थ द्वीपोने भने अर्ध चतुर्थ समुद्रोने चंद्र सूर्य
અવભાસિત કરે છે, ઉદ્યોતિત કરે છે, તાષિત કરે છે, અને પ્રકાશિત કરે છે, ત્રીજો કોઈ એક પરમતવાદી આ પ્રમાણે પેાતાના મત કહે છે. અર્થાત્ અ ચતુર્થાં એટલે સાડા ત્રણ દ્વીપાને અર્થાત્ ચાથા દ્વીપના અર્ધા ભાગને ચેાથાના અર્ધા ભાગ જેમાં હાય છે તે અ" ચતુર્થાં એટલે કે ત્રણ પુરા અને ચેથા દ્વીપના અર્ધાંભાગ એટલે કે સાડા ત્રણ દ્વીપે। અને સમુદ્રાને ચંદ્ર સૂર્ય અવભાસિત કરે છે. ઉદ્યોતિત કરે છે, તાપિત કરે છે, અને પ્રકાશિત
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #400

३८८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
एके पुनरेवमाहुः ४ । एके-चतुर्थाः पुनः त्रयाणां मतं श्रुत्वा एवम् अनन्तरोच्यमान प्रकारकं स्वाभिप्रायमाहुः - एवमाचक्षते । 'ता सत्तदीवे सत्तसमुद्दे चंदिमसूरिया ओभासेंति उज्जोवेंति तवेंति पगासैति, 'एगे एवमाहंसु ४' तावत् सप्तद्वीपान् सप्तसमुद्रान् चन्द्रसूर्यौ अवभासयतः उद्योतयतः प्रकाशयतः - एके एवमाहुः ४ ॥ - तावदिति पूर्ववत्, चारं चरन्तौ चन्द्रसूर्यौ सप्तद्वीपान् सप्तसमुद्रान् अवभासयत उद्योतयत स्तापयतः - प्रकाशयतः - एके चतुर्था एव मनन्तरोक्तं स्वतंव्यमाचक्षते ४ || 'एगे पुण एवमाहंसु ५' एके - पञ्चमास्तीर्थान्तरीयाः, पुनः - चतुर्णां मतश्रवणानन्तरमेवं वक्ष्यमाणस्वरूपं स्वाभिप्रायमभिदधति - 'ता दसदीवे दससमुद्दे चंदिमसूरिया ओभासेति उज्जोवेंति तवेंति पगासेंति, एगे एवमाहंसु ५' तावत् दशद्वीपान् दशसमुद्वान् चन्द्रसूर्यौ अवभासयतः उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयतः, -एके एवमाहुः ५ ॥ - तावदिति कथित प्रकार से अपने मत के विषय में कहते हैं || ३ || 'एगे पुण एवमाहंसु' ४ कोइ चतुर्थ मतवादी पूर्वोक्त तीनों परमतवादीयों के मत को सुन करके अनन्तर कथ्यमान प्रकार से अपने मत के विषय में कथन करता है 'ता सत्तदीवे सत्तसमुद्दे चंदिमसूरिया ओभासेंति उज्जो वेंति तवेंति पगासेंति एगे एवमाहंसु' ४ तीनों अन्य मतवालों का कथन सुनकर निम्न निर्दिष्ट प्रकार से चौथा अन्य तीर्थिक अपना मत प्रदर्शित करता हुवा कहने लगा 'ता सतदीवे सत्तसमुद्दे चंदिमसूरिया ओभासेंति उज्जोवेंति तवेंति पगासेंति एगे एवमाहंमु' ४ सातद्वीप एवं सातसमुद्रों को चन्द्रसूर्य अवभासित करते हैं, उद्योतित करते हैं तापित करता हैं प्रकाशित करते हैं चतुर्थमतवादी इस प्रकार अपना मत का कथन करता है ४ । 'एगे पुण एवमाहंसु' ५ कोइ एक पांचवां तीर्थान्तरीय चारों अन्य तीर्थिकों के मत को सुनकर के वक्ष्यमाण प्रकार से अपना मत प्रदर्शित करता हुवा कहता है 'ता दसदीवे दससमुद्दे चंदिमसूरिया ओभासेंति, उज्जोवेंति तवेति पगासेति एगे एवमाहंसु' ५ दसद्वीपों एवं दससमुद्रों को चन्द्र
કરે છે. ત્રીજો કોઇ એક પરમતવાદી આ કહેલ પ્રકારથી પેાતાના મતના સંબધમાં કહે છે, (૩) 'एगे पुण एवमाहंसु' ४ अ यथा भतवाही उपरोक्त त्राणे मन्यतीर्थ अना भत सांलजीने नाथे उडेवामां भावनार प्रहारथी पोतानो भत प्रगट उराउ छे- 'ता सत्तदीवे सत्त समुद्दे चंदिमसूरिया ओमासेंति उज्जोवेति तवेंति पगासेंति एगे एवमाहंस' ४ सात દ્વીપે, અને સાત સમુદ્રોને ચંદ્ર સૂર્યાં અવભાસિત કરે છે. ઉદ્યોતિત કરે છે, તાષિત કરે छे, भने प्राशित उरे छे. याथा भतवाहीनु आ प्रभानु उथन छे. ४ 'एगे पुण एवमासु' ५ पांयम तार्थान्तरीय यारे परमतवादीयोना उथनने सांभणीने वक्ष्यमाशु अस्थी पोतानो भत प्रगट उश्ता - ( ता दसदीवे दस समुद्दे चंदिमसूरिया ओभासेंति, उज्जोवेंति, तवेंति, पगासेंति एगे एवमाहंसु ) ५ इस द्वीपो ने इस समुद्रोने सूर्य चंद्र અવભાસિત કરે છે, ઉદ્યોતિત કરે છે, તાપિત કરે છે અને પ્રકાશિત કરે છે. આ પ્રમાણે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #401

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २४ तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् पूर्ववत् चारं चरन्तौ चन्द्रसूयौं दशद्वीपान् दशसमुद्रान् अवभासयत उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयत इत्येवं प्रकारकं स्ववक्तव्यमेके पञ्चमा भाषयन्ति ५, 'एगे पुण एवमाहंसु ६' एके पुनरेवमाहुः ६॥-एके-षष्ठा एवं-वक्ष्माणप्रकारकं स्वव्याख्यानमभिजल्पन्ति-'ता बारसदीवे बारससमुदे चंदिमसूरिया ओभासेंति उज्जोवेंति तवेंति पगासेंति, एगे एवमासु ६' तावत द्वादशद्वीपान् द्वादशसमुद्रान् चन्द्रसूर्यो अवभासयतः-उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयतः-एके एवमाहुः ६।-तावदिति पूर्ववत् स्वकक्षायां भ्रमन्तौ चन्द्रसूयौँ द्वादशद्वीपान् द्वादशसमुद्रान् अवभासयत उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयत इतिषष्ठाः जल्पन्तीति ६ । 'एगे पुण एवमासु ७' एके पुनरेवमाहुः ७ ॥-एके-सप्तमास्तावदेवं ब्रुवन्ति यत्-'ता बायालीसं दीवे बयालीसं समुद्दे चंदिमसूरिया ओभासेंति, उज्जोवेंति तवेंति पगासेंति-एगे एवमाहंसु ७ तावत् द्विचत्वासूर्य अवभासित करता है, उद्योतित करते है, तापित करते हैं एवं प्रकाशित करते है, इस प्रकार से पांचवां तीर्थान्तरीय स्वमत का कथन करता है ॥५।। (एगे पुण एवमासु) ६ कोई एक छठा अन्य तीर्थिक अनन्तर कथ्यमान प्रकार से स्वमत को प्रदर्शित करता हुवा अपने मत का कथन करता है-उसका कथन है कि (ता बारस दीवे पारससमुद्दे चंदिमसूरिया ओभासेंति, उज्जोति तवेंति पगासेंति एगे एवमाहंसु) ६ बारह द्वीपों एवं यारह समुद्रों को चन्द्र सूर्य अवभासित करता है उद्योतित करता है, तापित करता है, एवं प्रकाशित करता है । इस प्रकार छठा अन्य मतवादी कहता है, कहने का भाव यह है कि पूर्ववत् स्व स्व मर्यादा में भ्रमण करता हुवा सूर्य एवं चन्द्र बारह द्वीपों एवं बारह समुद्रों को अवभासित करता है, उद्योतित करता है तापित करता है एवं प्रकाशित करता है, इस प्रकार छठा मतवादी का जल्पन है ।। (एगे पुण एवमासु) ७ कोई एक सातवां अन्य मतवादी इस प्रकार से स्वमत के विषय में कहते हैं-(ता बायालीसं दीवे बायालीसं समुद्दे चंदिमसूरिया पांयी तीर्थान्तरीय पाताना मतना समयमा थन ४२ छ. ५ 'एगे पुण एवमाहंसु' ६ કોઈ એક છો અન્ય મતવાદી હવે પછી કહેવામાં આવનાર પ્રકારથી પિતાના મતનું કથન ४२i डे साम्य -(ता बारस दीवे बारससमुद्दे च दिमसूरिया ओभासेंति उज्जोति, तवेंति पगासंति एगे एवमाहंसु) ६ मा२ दीपो भने मा२ समुद्राने यंद्र सूर्य मासित કરે છે. ઉદ્યોતિત કરે છે, તાપિત કરે છે અને પ્રકાશિત કરે છે. આ પ્રમાણે છા અન્ય भतवाहीनु ४थन छ. ६
કહેવાનો ભાવ એ છે કે-પૂર્વવત્ પિોતપોતાની મર્યાદામાં ભ્રમણ કરતા સૂર્ય અને ચંદ્ર બાર દ્વીપ અને બાર સમુદ્રોને અવભાસિત કરે છે. ઉદ્યોતિત કરે છે, તાપિત કરે છે અને પ્રકાશિત કરે છે. આ પ્રમાણે છમતવાદીને બડબડાટ છે. દા
'एगे पुण एवमासु' ७ ४ मे सातमी सन्यतीथि ४ पाताना भतना संघमा
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #402

३९०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे रिंशतं द्वीपान् द्विचत्वारिंशतं समुद्रान् चन्द्रसूयौँ अवभासयत उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयतः, एके एवमाहुः ७ ॥-तावदिति प्राग्वत् स्वस्व विमण्डले भ्रमन्तौ चन्द्रसूर्यों द्विचत्वारिंशतं द्वीपान् द्विचत्वारिंशतं समुद्रान् अवभासयत उद्योतयत स्तापयतः प्रकारशयत इत्येवं रूपं स्वमतं सप्तमा स्तीर्थान्तरीया भाषन्ते । ततः-'एगे पुण एवमाहंसु ८' एके पुनरेवमाहुः ८॥-एके-अष्टमाः पुनः-सप्तमपर्यन्तानां मतं श्रुत्वा एवं वक्ष्यमाणप्रकारकं स्वमतमभिदधति-'बावत्तरि दीवे बावत्तरि समुद्दे चंदिमसूरिया ओभासेंति उज्जोवेति तवेंति पगासेंति, एगे एवमाहंसु ८' द्वासप्तति द्वीपान द्वासप्ततिं समुद्रान् चन्द्रसूयौं अवभासयतः उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयतः-एके एवमाहुः ८ ॥-कान्तिवृत्ते सूर्योविमण्डले चन्द्रश्चेति भ्रमन्तौ
ओभासेंति, उज्जोति, तवेंति पगासेंति एगे एवमाहंसु) ७ बयालीस द्वीपों एवं बयालीस समुद्रों को चन्द्र सूर्य अवभासित करते हैं, उद्योतित करते है, तापित करते हैं एवं प्रकाशित करते हैं कोई एक इस प्रकार से कहता है । अर्थात् स्वस्व मंडलों में भ्रमण करता हुवा चन्द्र एवं सूर्य बयालीस द्वीपों एवं बयालीस समुद्रों को अवभासित करता है, उद्योतित करता है, तापित करता है एवं प्रकाशित करता है इस प्रकार सातवां तीर्थान्तरीय अपनामत प्रगट करता है ।७। तदनन्तर (एगे पुण एवमासु) ८ सातों अन्य तीर्थकों के मत को सुन करके वक्ष्यमाण प्रकार से आठवां अन्य तीर्थिक अपना मत प्रदर्शित करता है (बावत्तरं दीवे बावत्तरि समुद्दे चंदिमसूरिया ओभासेंति, उज्जोवेति तवेंति पगासेंति एगे एवमाहंसु) ८ बहत्तर द्वीप एवं बहत्तर समुद्रों को चन्द्र सूर्य अवभासित करता है, उद्योतित करता है तापित करता है, प्रकाशित करता है । आठवें परतोर्थिक का कहने का हेतु यह है कि-कांतिवृत्त में सूर्य एवं विमंडल में चन्द्र इस प्रकार भ्रमण करते हुवे चन्द्र
या प्रमाणे ४ . (ता बायालोसं दीवे बायालीसं समुद्दे च दिमसूरिया ओभासेंति, उज्जो. वेंति, तवेंति, पगासेंति, एग एवमाहंसु में तालीस दीपो मने तालीस समुद्रीने यंद्रसूर्य અવભાસિત કરે છે. ઉદ્યોતિત કરે છે, તાપિત કરે છે, અને પ્રકાશિત કરે છે. કોઈ એક આ પ્રમાણેકહે છે, અર્થાત્ પિોતપોતાના મંડળમાં ભ્રમણ કરતા ચંદ્ર અને સૂર્ય બેંતાલીસ દ્વીપ અને બેંતાલીસ સમુદ્રોને અવભાસિત કરે છે. ઉદ્યતિત કરે છે. તાપિત કરે છે અને પ્રકાશિત કરે છે. આ પ્રમાણે સાતમે અન્યતીથિક પિતાને મત બતાવે છે. (૭) તે પછી (एग पुण एवमासु) ८ सात मन्य भागीयाना मतने सामनीने नीये ४थ्यमान प्राथी ।मे। मन्यता४ि पाताना मत तातi का सायो 'बावत्तरि दीवे धावत्तरि समुद्दे चंदिमसूरिया ओभासेंति, उज्जोति, तवेंति, पगासेंति, एगे एवमाहंसु)
તેર દ્વીપ અને તે સમુદ્રોને ચંદ્ર સૂર્ય અવભાસિત કરે છે, ઉદ્યોતિત કરે છે, તાપિત કરે છે અને પ્રકાશિત કરે છે. અર્થાત્ આઠમાં તીર્થોત્તરીયનું કહેવું એમ છે કે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #403

३९१
सूर्यक्षप्तिप्रकाशिका टीका सू० २४ तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् चन्द्रसूयौं द्वासप्ततिं द्वीपान् द्वासप्ततिं समुद्रान् अवभासयत उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयत इत्येवं रूपं स्वजल्पनमष्टमा स्तीर्थान्तरीयाः जल्पन्तीति । 'एगे पुण एवमाहंसु ९' एके पुनरेवमाहुः ९॥-एके-नवमाः पुनरष्टानां मतं श्रुत्वा एवम्-अनन्तरोच्यमानस्वरूपं स्वमन्तव्यं भाषन्ते-यथा-'ता बायालीसं दीवसयं बायालं समुदसयं चंदिमसूरिया ओभासेंति उज्जोवेति तवेंति पगासेंति, एगे एवमाहंसु९' द्विचत्वारिंशं द्वीपशतं द्विचत्वारिंशं समुद्रशतं चन्द्रसूयौँ अवभासयत उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयतः, एके-एवमाहुः ९ ॥-तावदिति प्राग्वत द्विचत्वारिंशतम्-द्वाचत्वारिंशदधिकं द्वीपशतं द्वाचत्वारिंशदधिकं समुद्रशतं चारं चरन्तौ चन्द्रसूर्यो अवभासयत उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयत इत्येवंरूपं स्वमतम् उद्घोपयन्ति नवमाः ९॥ 'एगे पुण एवमाहंसु १०' एके पुनरेवमाहुः १०॥-एके पुनर्दशमा एवं जल्पन्तिसूर्य बहत्तर द्वीपों एवं बहत्तर समुद्रों को अवभासित करता है, उद्योतित करता है तापित करता है एवं प्रकाशित करता है इस प्रकार आठवें तीर्थान्तरीय का स्वमत के समर्थन में कथन है ।८। (एगे पुण एवमाहंसु) ९ आठों परमतवादीयों के कथन को सुनकर के नवमा तीर्थान्तरीय स्वमत को प्रगट करता हुवा कहने लगा (ता बायालीसं दीवसयं बायालं समुद्दसयं चंदिमसूरिया ओभाति उज्जोवेंति तवेंति पगासेंति, एगे पुण एवमासु ९) एक सो बायालीस द्वीपों को एवं एक सो बायालीस समुद्रों को चन्द्र सूर्य अवभासित करता है, उद्योतित करता है, तापित करता है, एवं प्रकाशित करता है कोई एक नवम तीर्थान्तरीय इस प्रकार कहता है। अर्थात् बायालीस अधिक सोमाने एक सो बायालीस द्वीपों को एवं एक सो बायालीस समुद्रों को गमन करता हुवा चन्द्र सूर्य अवभासित करता है, उद्योतित करता है, तापित करता है एवं प्रकाशित करता है ९ इस प्रकार नववां तीर्थान्तरीय કાંતિવૃત્તમાં સૂર્ય અને વિમંડળમાં ચન્દ્ર આ રીતે ભ્રમણ કરતા કરતા તેર દ્વીપ અને
તેર સમુદ્રોને અવભાસિત કરે છે. ઉદ્યોતિત કરે છે, તાપિત કરે છે, અને પ્રકાશિત કરે છે. આ પ્રમાણે આઠમે તીર્થાન્તરીય પિતાને મત બતાવતાં કથન કરે છે. તે
(एगे पुण एवमाहंसु) मा ५२मतवाहियाना मतने समाजाने नभी अन्यमतापमणी घाताना भतने प्रगट ४२di u ये -(ता बायालीसं दीवमयं बायालीसं समुइसयं चंदिमसूरिया ओभासेंति, उज्जोवेति तर्वेति पगासेंति एगे एवमाहंसु) सो तालीस દ્વીપ અને એક બેંતાલીસ સમુદ્રોને ચંદ્ર સૂર્ય અવભાસિત કરે છે, ઉદ્યોતિત કરે છે, તાપિતકરે છે અને પ્રકાશિત કરે છે, કેઈ એક નવમે તીર્થાન્તરીય આ પ્રમાણે પિતાને મત દર્શાવે છે, અર્થાત્ બેંતાલીસ અધિક સે એટલે કે એક બેંતાલીસ દ્વીપોને અને એક બેંતાલીસ સમુદ્રોને ગમન કરતા ચંદ્ર સૂર્ય અવભાસિત કરે છે, ઉદ્યોતિત કરે છે. તાપિત કરે છે અને પ્રકાશિત કરે છે. આ પ્રમાણે નવમે અન્ય મતાવલમ્બી પિતાના મત વિષે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #404

३९२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे 'ता बाबत्तरि दीवसयं बावत्तरिं समुद्दसयं चंदिमसूरिया ओभासेंति उज्जोवेति तवेंति पगासेंति, एगे एवमाहंसु १०' तावत् द्वासप्ततं द्वीपशतं द्वासप्ततं समुद्रशतं चन्द्रसूयौँ अवभासयत उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयतः-एके एवमाहुः १० ॥-तावदिति पूर्ववत् द्वासप्ततं-द्वासप्तत्यधिकं द्वीपशतं द्वासप्तत्यधिकं समुद्रशतं चन्द्रसूयौँ चारं चरन्तौ अवभासयत उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयत इत्येवं प्रकारकं स्वजल्पनं दशमाः जल्पन्ति ।। ‘एगे पुण एवमासु ११' एके पुनरेवमाहुः ११॥-एके-एकादशा मतान्तरवादिनः-दशमपर्यन्तानां कथनं श्रुत्वा एवं-वक्ष्यमाणप्रकारकं स्वमतमाहुः-भाषन्ते, यथा-'ता वायालीसं दीवसहस्सं बायालीसं समुदसहस्सं चंदिमसरिया ओभासेंति उज्जोवेति तवेंति पगासेंति, एगे एवमाहंसु ११' द्विचत्वारिंशं द्वीप
अपना मत घोषित करता है ।९। (एगे पुण एवमाहंसु १०) कोई एक दशम तीर्थान्तरीय इस प्रकार अपना मत प्रगट करता है-(ता बावत्तरि दीवसयं बावत्तरि समुद्दसयं चंदिमसूरिया ओभासेंति उज्जोवेति तवेंति पगासेंति एगे एवमासु) १० बहत्तर अधिक एक सो द्वीपों को एवं बहत्तर अधिक एक सो समुद्रों को चन्द्र सूर्य अवभासित करते है, उद्योतित करते हैं, तापित करते है, एवं प्रकाशित करते हैं कोई एक इस प्रकार कहता है । बहत्तर अधिक एक सो माने एक सो बहत्तर द्वीपों को एवं एक सो बहत्तर समुद्रों को चन्द्र सूर्य गमन करते हुवे अवभासित करता है, उद्योतित करता है, तापित करता है, एवं प्रकाशित करता है इस प्रकार से दसवां तीर्थान्तरीय अपने मत के बारे में कथन करता है ।१०। (एगे पुण एवमाहंसु) ११ ग्यारहवां मतान्तरवादी दसों मतान्तरीयों के कथन को सुनकर अपनामत प्रगट करता हुवा कहता है कि-(ता बायालीसं दीवसहस्सं बायालीसं समुद्दसहस्सं चंदिमसूरिया ओभासेंति उज्जोवेति तवेंति, पगासेंति) बयालीस अधिक एक हजार द्वीपों घोष! ४२ छ. ८। (एगे पुण एवमाहंसु) इसम मतवासी मन्यता पाताना भत शवितi 20 प्रमाणे ४थन ४२ छे.-(ता बावत्तरं दीवसयं बावत्तरि समुदसयं चंदिम सूरिया ओभासेंति, उज्जोति तवेंति पगासेंति एगे एवमासु) १० मांत२ मधिल मेसो द्वापाने अने
તેર અધિક એ સમુદ્રોને ચંદ્ર સૂર્ય અવભાસિત કરે છે, ઉદ્યતિત કરે છે, તાપિત કરે છે અને પ્રકાશિત કરે છે. કેઈ એક આ પ્રમાણે કહે છે. અર્થાત્ તેર અધિક એકસો એટલે કે એકસો તેર દ્વીપ અને એક બોતેર સમુદ્રોને ચંદ્ર સૂર્ય ગમન કરતાં કરતાં અવભાસિત કરે છે, ઉદ્યોતીત કરે છે, તાપિત કરે છે અને પ્રકાશિત કરે છે. આ પ્રમાણે ४सभी तीर्थान्तरीय पाताना मत विष ४थन ४२ छ.।१०। (एगे पुण एवमासु) २सयारभ। મતવાદી દસે અન્યતીથિં કેના કથનને સાંભળીને પોતાનો મત પ્રગટ કરતાં કહેવા લાગે -(ता बायालीसं दीवसहस्सं बायालीसं समुदसहस्सं चंदिमसूरिया ओभासेंति, उज्जोवेति तवेंति पगासेंति) ११ मे तालीस अधि४ १२ दीपाने मने मे तालीस मधि४ मे १२
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #405

सूर्यक्षप्तिप्रकाशिका टीका ढूं० २४ तृतीयं पाभृतम् द्वीपसहस्रं द्विचत्वारिंशं समुद्रसहस्रं चन्द्रसूर्यो अवभासयत उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयतः, एके एक्माहुः ११ ॥-द्विचत्वारिंशं-द्वाचत्वारिंशदधिकं द्वीपसहस्रं १०४२ द्वाचत्वारिंशदधिकं समुद्रसहनं १०४२ स्वस्वमार्गे भ्रमन्तौ चन्द्रसूयौं अत्रोक्तं क्षेत्रम् अवभासयत उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयत इत्येवं भूतं स्वकथनमेकादशा भाषन्ते । 'एगे पुण एवमाहंसु १२' एके पुनरेवमाहुः १२ ॥ एके-द्वादशा मतान्तरवादिनः पुनः-एकादशपर्यन्तानां मतं श्रुत्वा एवं-वक्ष्यमाणप्रकारकं स्वमतमभिदधति, यथा-'ता बावत्तरं दीवसहस्सं बावत्तरं समुद्दसहस्सं चंदिमसरिया ओभासेंति उज्जोति तवेंति पगासेंति, एगे एवमासु १२" तावत् द्वासप्ततं द्वीपसहस्रं द्वासप्ततं समुद्रसहस्रं चन्द्रसूयौं अवभासयत उद्योतयत स्तपयतः प्रकाशयतः एके एवं बयालीस अधिक एक हजार समुद्रों को चन्द्र सूर्य अवभासित करता है, उद्योतित करता है, तापित करता है एवं प्रकाशित करता है कोई एक ग्यारहवां तीर्थान्तरीय इस प्रकार कहता है अर्थात् बायालीस अधिक एक हजार माने १०४२ एक हजार बयालीस द्वीपों को एवं १०४२ एक हजार बयालीस समुद्रों को स्वस्वमागें में भ्रमण करता हुवा चन्द्र सूर्य इस कथित प्रमाणवाले क्षेत्र को अवभासित करता है, उद्योतित करता है, तापित करता है, एवं प्रकाशित करता है इस प्रकार ग्यारहवां तीर्थान्तरीय अपने मत का कथन करता है ।११। (एगे पुण एव माहंसु) १२ कोइ एक बारहवां तीर्थान्तरीय निम्न निर्दिष्ट प्रकार से स्वमत को कहता है माने ग्यारह मतान्तरवादियों के मतको सुन करके बारहवां तीर्थान्तरीय इस प्रकार अपना मत प्रदर्शित करता है-(ता बावतरं दीवसहस्सं बावत्तरं समुद्दसहस्सं चंदिमसूरिया ओभासेंति उज्जोवेति तवेंति पगासेंति एगे एव माहंसु) १२ बहत्तर अधिक एक हजार द्वीपों को एवं बहत्तर अधिक સમુદ્રોને ચંદ્ર સૂર્ય અવભાસિત કરે છે, ઉદ્યોતિત કરે છે, તાપિત કરે છે, અને પ્રકાશિત કરે છે. અર્થાત્ અગીયારમો તીર્થાન્તરીય આ પ્રમાણે પિતાને મત દર્શાવે છે કે બેંતાલીસ અધિક એક હજાર એટલે કે ૧૦૪૨ એક હજાર બેંતાલીસ દ્વીપને અને ૧૦૪૨ એક હજાર બેંતાલીસ સમુદ્રોને પોતપોતાના માર્ગમાં ભ્રમણ કરતા સૂર્ય અને ચંદ્ર આ કહેલ પ્રમાણવાળા ક્ષેત્રને અવભાસિત કરે છે, ઉદ્યતીત કરે છે, તાપિત કરે છે, અને પ્રકાશિત ४२ छ. २मा प्रमाणे माया२भी मतवाही पोताना मत विषे ४९ छ. १११ (एगे पुण एव. माहंसु) मे भाभी तान्तरीय नीये वे प्रा२था पोताना भतनु ४थन ४२ છે. અર્થાત્ અગીયાર અન્ય તીથિના મતને સાંભળીને બારમે તીર્થાન્તરીય આ રીતે पातानी मत शिवि छ.-(ता बावत्तर दीवसहस्सं बावत्तरं समुद्द सहस्सं चंदिमसूरिया ओभासेंति. उज्जोवेति तवेंति पगासेंति एरो एवमासु) मांतर अधि४ मे १२ दीवाने અને બેતેર અધિક એક હજાર સમુદ્રોને ચંદ્ર સૂર્ય અવભાસિત કરે છે, ઉદ્યતિત કરે છે,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #406

३९४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
एवमाहुः १२ ॥ - तावदिति प्राग्वत् पादपूरणार्थोऽव्ययः, द्वासप्ततं - द्वासप्तत्यधिकं द्वीपसहस्रं १०७२ द्वासप्तत्यधिकं समुद्रसहस्रं १०७२ द्वासप्तत्यधिकैक सहस्रसंख्यकान् १०७२ द्वीपान् समुद्रश्चेत्यर्थः स्वस्वमार्गे भ्रमन्तौ भगणान् पूरयन्तौ चन्द्रसूर्यौ एतावन्मात्रं क्षेत्र मवभासयत उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयत इत्येवं प्रकारकं स्वाभिप्रायं द्वादशा स्तीर्थान्तरीया भाषन्ते ॥ एताः सर्वा अपि प्रतिपत्तयो मिथ्यारूपा अयथार्था स्तस्मादेव एतान्युदस्य भगवान् स्वमतं भिन्नमेव कथयति - 'वयं पुण एवं वयामो' वयं पुनरेवं वदामः ॥ वयं पुनरुत्पन्नज्ञानचक्षुषः केवलज्ञानचक्षुषा यथावस्थितं गमनशीलं जगदुपलभ्य सर्वजगतां स्थितिं ज्ञात्वा एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण वदामः कथयामः, तमेव प्रकारमाह - 'अयण्णं जंबुद्दीवे सव्यदीवसमुद्दाणं जाव एकहजार समुद्रों को चन्द्रसूर्य अवभासित करता है, उद्योतित करता है तापित करता है एवं प्रकाशित करता है कोइएक बारहवां मतान्तरवादि इस प्रकार स्वमत के विषय में कथन करता है अर्थात् बहत्तर अधिक एक हजार माने १०७२ एक हजार बहत्तर द्वीपों को एवं १०७२ एक हजार बहत्तर समुद्रोंको अपने अपने मार्ग में विचरण करता हुवा चन्द्र एवं सूर्य इतने प्रमाणवाला क्षेत्रको अवभासित करता है, उद्योतित करता है, तापित करता है एवं प्रकाशित करता है इस प्रकार से बारहवां तीर्थान्तरीय अपनी मान्यता को प्रकट करता है | १२| ये सभी प्रतिपत्तियां माने मान्यताएं मिथ्यारूप एवं अयथार्थ वस्तु प्रतिपादक है अतः इनको छोडकर भगवान् इनके कथन से भिन्न प्रकारका अपने मत को प्रगट करते हुवे कहते हैं - ( वयं पुण एवं वयामो) उत्पन्न केवल ज्ञानचक्षु तथा केवलज्ञान से तत्तद विषय ज्ञानसंपन्न यथावस्थित गमनशील जगत् को जानकर के तथा सभी जगत की स्थिति को जानकर इस वक्ष्यमाण प्रकार से अपने मत को इस प्रकार से कहता हूं (अयणं जम्बुद्दीवे
તાપિત કરે છે, અને પ્રકાશિત કરે છે. કોઈ બારમા તીર્થંન્તરીય મતાન્તરવાદી આ પ્રમાણે પેાતાના મતના સંમ્ ધમાં કથન કરે છે. અર્થાત્ આંતેર અધિક એક હજાર એટલે કે ૧૦૭૨ એક હજારને ખેતેર દ્વીપાને અને ૧૦૭ર એક હજાર મતેર સમુદ્રોને પાતપેાતાના માર્ગોમાં ભ્રમણ કરતા ચંદ્ર અને સૂર્ય આટલા પ્રમાણના ક્ષેત્રને અવભાસિત કરે છે, ઉઘાતિત કરે છે, તાપિત કરે છે, પ્રકાશિત કરે છે. આ પ્રમાણે ખારમે તીર્થાન્તરીય પેાતાની માન્યતા પ્રગટ કરે છે. ૧૨ા
આ તમામ પ્રતિપત્તિયા અર્થાત્ માન્યતાઓ મિથ્યા રૂપ છે, અને અયથાથ વસ્તુની પ્રતિપાદક છે. તેથી આને છેડીને ભગવાન્ આ કથનથી જુદા પ્રકારે પોતાના મતને પ્રગટ કરતાં ४ छे - ( वयं पुण एवं वयामो) उत्पन्न ज्ञानयक्षु तथा ठेवणज्ञानथी ते ते विषयाना ज्ञानथी યુક્ત યથાવસ્થિત ગમન શીલ જગતને જાણીને તથા બધી જગતની સ્થિતિને જાણીને આ वक्ष्यभाष्णु अअरथी भारोभत मा प्रमाणे हुँ छु (अयण्णं जंबुद्दीवे सवदीवसमुद्दाणं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #407

सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० २४ तृतीयं प्राभृतम् ।
३९५ परिक्खेवेणं पन्नत्ते' अयं खलु जम्बूद्वीपः सर्वद्वीपसमुद्राणां यावत् परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः ॥अयं-ग्रन्थवर्णित सर्वलक्षणपूर्णः-पुरोवर्तमानः खलु जम्बूद्वीपो वर्तते, यः खलु सर्व द्वीपसमुद्राणां परिक्षेपेण परिधिना प्रज्ञप्तः-कथितः। जम्बूद्वीपवर्णनं जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिग्रन्थे विस्तररूपेण विलोकनीयम् । सामान्यवर्णन मत्र यथा-'से णं एगाए जगतीए सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते' स खलु एतस्मिन् जगतीतले समस्तसंसार सर्वसम्मतः-सर्वमान्यः-सप्तद्वीपेषु मूर्धन्यरूपो ऽस्तीत्येवं सर्वैः संपरीक्षितः-भूयो भूयः सम्यग् ज्ञात्वा निर्णीतो वर्तते । अथवा स जम्बूद्वीप एकया जगत्या सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्त:-वेष्टितः, तथा च-'सा णं जगती तहेव जहा जंबुद्दीवपन्नत्तीए जाव एवामेव सपुव्वावरेणं जंबुद्दीवे दीवे चोदससलिलासयसहस्सा छप्पन्न सव्वदीवसमुदाणं जाव परिक्खेवेणं पण्णत्ते) यह जम्बूद्वीप सर्वद्वीपसमुद्रों में यावत् परिक्षेप से कहा है। कहने का भाव यह है कि जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति सूत्र आदि शास्त्र में वर्णित सर्व लक्षणों से पूर्ण समीपस्थ यह जम्बूद्वीप वर्तमान है, जो सर्वद्वीप एवं समुद्रों में परिक्षेप नाम परिधि से कहा है इस जम्बूद्वीप का वर्णन जम्बूदीपप्रज्ञप्ति सूत्र में विस्तार से वर्णित हवा है सो वे वहां से देख लेवें। सामान्य प्रकार से इसका कथन यहां पर करते हैं सो इस प्रकार से है-(से णं एगाए जगतीए सवओ समंता संपरिक्खित्ते) वह इस जगती नाम पृथ्वी में सर्व मान्यता से निर्णित है । अर्थात् वह प्रसिद्ध जम्बूद्वीप इस पृथ्वी में माने समस्त संसार में सर्वमान्य सातों द्वीपों में मुगुटरूप है इस प्रकार सभी ने बारबार सम्यक प्रकार से जान करके निर्णित किया है, अथवा यह जम्बूद्वीप एक जगती से चारों ओर संपरिक्षिप्त नाम वेष्टित है। तथा (सा णं जगती तहेव जहा जंबुद्दीवपन्नत्तीए जाव एवामेव सपुव्वावरेणं जंबुद्दीवे दीवे चोदससलिलासयसहस्सा छप्पण्णं च जाव परिक्खेवेणं पण्णत्ते) 24. पूदी५ सदी मने समुद्रोभा यावत् परिक्षपथी हेस छ.
કહેવાને ભાવ એ છે કે-જંબૂઢીપપ્રજ્ઞપ્તિ વગેરે શામાં વર્ણવેલ સર્વ લક્ષણથી પૂર્ણ સમીપ આ જંબૂઢીપ રહેલ છે. જે બધા દ્વીપ અને સમુદ્રમાં પરિક્ષેપ નામ પરિધિરૂપ છે. આ જ બુદ્ધીપનું વર્ણન જબૂદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રમાં સવિસ્તર વર્ણવેલ છે, તે તે જીજ્ઞાસુએ ત્યાંથી જાણી લેવું. સામાન્ય રીતે સક્ષેપથી અહીં કહેવામાં આવે છે, २ मा प्रमाणे छे, (से णं एगाए जगतीए सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते) ते दी५ मा જગતી અર્થાત્ પૃથ્વીમાં સર્વ માન્યતાથી નિર્ણિત થયેલ છે, અર્થાત્ એ પ્રતિબદ્ધ જંબૂદ્વીપ આ પૃથ્વીમાં અર્થાત્ સઘળા સંસારમાં સર્વમાન્ય અને સાત દ્વીપમાં મુગુટરૂપ છે, આ રીતે બધાએ વારંવાર જાણીને નિર્ણય કરેલ છે, અથવા આ જંબુદ્વીપ એક જગતીથી यारे त२३ सपशिक्षिप्त अर्थात् वीटायेस छ, तथा (सा णं जगती तहेव जहा जंबुद्दीव. पन्नत्तीए जाव एवामेव सपुत्वावरेणं जंबुदीवे दीवे चोदससलिलासयसहस्सा छप्पण्णं च
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #408

३९६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र च सलिलासहस्सा भवंतीति मक्खाय' सा खलु जगती तथैव यथा जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तौ यावत् एवमेव सपूर्वापरः खलु जम्बूद्वीपो द्वीपः चतुर्दिकसलिलाशतसहस्राणि षट्पश्चाशच सलिलासहस्राणि भवन्तीति आख्यातः ॥ सा खलु जगती तथैव-तादृशी एव वर्तते यथा-येन रूपेण जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तौ तदाख्यग्रन्थे यावत्-समस्तरूपेण वर्णिता वर्तते, तदर्थ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिग्रन्थे द्रष्टव्यम् किमत्र ग्रन्थविस्तरेण । एवमेव-तथाभूतवर्णितस्वरूप एव स जम्बूद्वीपः पूर्वापरः-पूर्वापररूपेणायामरूपो दक्षिणोत्तरेण विस्तृतः खलु जम्बूद्वीपो द्वीपः-सर्वद्वीपेषु श्रेष्ठः सर्वद्वीपप्रकाशकश्चेति, अस्य द्वीपस्य चतुर्दिक्षु सलिलाशतसहस्राणि सलिलालक्षाणि तथा पञ्चशदधिकानि सलिलासहस्राणि भवन्ति तैः परिवृतः स जम्बूद्वीपो वर्तते इति आख्यातःकथितः-जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तौ सम्यगरूपेण वर्णित इति । स च 'जंबुद्दीवे णं दीवे पंचचकभागसंठिया आहिता ति वएज्जा' जम्बूद्वीपः खलु द्वीपः पञ्चचक्रभागसंस्थित सलिलासहस्सा भवंतीति मक्खायं) वह जगती उसी प्रकार माने जैसे जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति सूत्र में यावत् इसी प्रकार पूर्वापर सहित जम्बूद्वीप नाम का द्वीप चारों दिशाओं में एक लाख छप्पन हजार नदीयों से युक्त कहा है । अर्थात् वह जगती उसी प्रकार से कही है कि जैसे जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति नामक सूत्र में समस्त प्रकार से सम्यक वर्णित है उसका संपूर्ण वर्णक जानने के लिये जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्र में देखलेवे ग्रन्थविस्तार भय से वह वर्णनप्रकार यहां पर कहा नहीं है । उस प्रकार से उक्तरूप से वर्णित जम्बूद्वीप पूर्व पश्चिम दिशा में आयाम माने लंबायमान तथा उत्तर दक्षिण दिशा में विस्तार वाला सर्वद्वीपों में उत्तम एवं सर्वद्वीपों का प्रकाशक जम्बूद्वीप कहा है। इस जम्बूद्वीप की चारों दिशाओं में एक लाख छप्पन हजार नदियां कही हैं उनसे परिव्रत वह जम्बूद्वीप कहा गया है इस रूप से जम्बूद्वीप प्रज्ञप्तिसूत्र में सम्यक प्रकार से वर्णित हुवा है। वह (जंबुद्दीवेणं दीवे पंच चक्कभागसंठिया आहिताति सलिला सहस्सा भवंतीति मक्खाय) 24 ती ये ८ प्रमाणे मात दीपप्रज्ञप्ति સૂત્રમાં યાવતુ એ જ પ્રમાણે પૂર્વાપર જે બૂદ્વીપ નામનો દ્વીપ ચારે દિશાઓમાં એક લાખ છપ્પન હજાર નદીથી યુક્ત કહેલ છે, અર્થાત્ આ જગતી એ જ પ્રમાણે કહેલ છે, કે જેમ જબૂદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ નામના સૂત્રમાં સઘળી રીતે સારી રીતે સમ્યકૃતયા વર્ણવેલ છે. તેનું સઘળું વર્ણન જાણવા માટે જંબુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રમાં જોઈ લેવું. ગ્રન્થ વિસ્તાર ભયથી તે વર્ણન પ્રકાર અહીંયાં કહેલ નથી. એ પ્રકારે ઉક્ત રીતે વર્ણવેલ જંબૂદ્વીપ પૂર્વ પશ્ચિમ દિશામાં આયામ એટલે કે લબો તથા ઉત્તરદક્ષિણ દિશામાં વિસ્તારવાળે સર્વ દ્વીપમાં ઉત્તમઅને સર્વ કપનો પ્રકાશક કહેલ છે. આ જંબુદ્વીપની ચારે દિશામાં એક લાખ છપ્પન હજાર નદી છે. તેનાથી વીંટળાયેલ આ જંબુદ્વીપ डेरा छ. मे ४ारे दीपप्रज्ञप्तिसूत्रमा सुया३ शत पण त थये छ, ते (जंबुद्दीवेणं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #409

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २४ तृतीयं प्राभृतम्
३९७ आख्यात इति वदेत् ॥-एवंभूतो जम्बूद्वीपः खलु द्वीपः पश्चचक्रभागसंस्थित आख्यात इति वदेत् ॥-एवं भूतो जम्बूद्वीपः पञ्चचक्रवालभागः पञ्चसंख्यकचक्राकारै संस्थित आख्यातःमया कथितो वर्णितश्च, इति वदेत्-स्वशिष्याणां पुरतः कथयेत् ॥ एवमुक्ते गुरौ गौतमः स्वशिष्याणां पुरतः स्पष्टावबोधनाय भूयः पृच्छति-'ता कहं जंबुद्दीवे दीवे पंच चक्कभागसंठिए आहिता ति वएज्जा' तावत् कथं जम्बूद्वीपो द्वीपद्वीपः पञ्चचक्रभागसंस्थित आख्यात इति वदेत् ॥-तावत्-स्थीयतां तावद् भगवन् ! कथं केन प्रकारेण-कयावोपपत्या, जम्बूद्वीपो द्वीपः-सर्वद्वीपश्रेष्ठोऽपि जम्बूद्वीपः पञ्चचक्रभागसंस्थितः-पञ्चचक्रवालभागैः स्थितः, त्वया भगवता आख्यात इति स्पष्टाशयः पुनवदेत्-इत्याशङ्कां श्रुत्वा भगवानाह-'ता जया णं एते दुवे सूरिया सबभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरंति तया णं जंबुद्दीवस्स दीवस्स वएज्जा) जम्बूद्वीप नाम का द्वीप पांच चक्रभाग से संस्थित माने रहा हुवा कहा है। अर्थात् उपरोक्त प्रकार का जम्बूद्वीप पांच चक्रवाल भागों से अर्थात् पांच चक्राकार से रहा हुवा मैने कहा है। ऐसा स्वशिष्यों को कहें। इस प्रकार से भगवान् के कहने पर स्वशिष्यों को स्पष्टतया बोध हो इस हेतु से श्री गौतमस्वामी फिर से पूछते हैं-(ता कहं जंबुद्दीवे दीवे पंच चक्रभागसंठिए आहिताति वएजा) तो जम्बूद्वीप नाम का द्वीप पांच चक्रभागों से संस्थित किस प्रकार से कहा है, सो कहिए अर्थात् श्री गौतमस्वामी कहते हैं कि हे भगवन् किस प्रकार से एवं किस प्रमाण से जम्बूद्धीप नामक द्वीप माने सर्वोत्तम जम्बूद्वीप पांच चक्र वालभागों से संस्थित है ऐसा आप कहते हो वह स्पष्ट प्रतिपत्ति के लिये आप कहिए । इस प्रकार से श्री गौतमस्वामी के प्रश्न को सुनकर श्री भगवान् कहते हैं-'ता जया णं एते दुवे सूरिया सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमिता चारं चरंति तया णं जवुद्दीवस्स दीवस्स तिणि पंच चउ. दीवे पंचच उक्कभागसंठिया आहिताति वएज्जा) दीपनामनी ॥ १५ पाय 23 ભાગેથી સંસ્થિત અર્થાત્ રહેલ છે. એટલે કે ઉપરોક્ત પ્રકારને આ જંબૂદ્વીપ પાંચ ચકવાલ ભાગેથી અર્થાત્ પાંચ ચકાકારથી રહેલ છે, તેમ હું કહું છું તેમ સ્વશિષ્યોને કહેવું. આ પ્રમાણે ભગવાનશ્રીના કહેવાથી પિતાના શિષ્યને સ્પષ્ટ રીતે બંધ થાય એ હેતુથી श्री गौतमस्वामी ३रीथी पूछ छ-(ता कहं जंबुद्दीवे दीवे पंचचक्कभागसंठिए आहिताति वएज्जा) તે જબૂદીપ નામને દીપ પાંચ ચક્રવાલ ભાગોથી સંસ્થિત કેવી રીતે કહેલ છે? તે કહે અર્થાત્ શ્રી ગૌતમસ્વામી કહે છે કે હે ભગવન કેવી રીતે કયા પ્રમાણથી આ જંબુદ્વીપ નામને દ્વીપ અર્થાત્ સર્વોત્તમ જંબુદ્વીપ પાંચ ચક્રવાલ ભાગેથી સંસ્થિત છે? એમ આપ કહો છે? તેની સ્પષ્ટપ્રતિપત્તી થવા માટે આપ કહો. આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીના ५७पाथी ते सामणीने श्री भगवान् ४ छ.-(ता जया णं एते दुवे सरिया सव्वमंतर मंडलं उवसंकमित्ता चार चरंति तया ण जंबुद्दीवस्स दीवस्स तिण्णि पंच चउक्कभागे ओभासंति उज्जोवेंति
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #410

३९८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे तिणि पंच चउक्कभागे ओभासंति उज्जोवेंति तवेंति पभासंति' तावद् यदा खलु एतौ द्वौ सूर्यो सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरत स्तदा खलु जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य त्रीन् पञ्चचक्रवालभागान् अवभासयत उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयतः, ॥-तावत् श्रूयतां भवच्छङ्कायाः समाधानं तावत्, यदा-यस्मिन् समये खलु-इति निश्चितम्, एतौ-प्रसिद्धौ द्वौ सूयौँ सर्वाभ्यन्तरं मण्डलं बाह्याभ्यन्तरक्रमेण स्थितेषु चतुरशीत्यधिकशतसंख्यकेषु मण्डलेषु सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य-तन्मण्डलमादाय चारं चरतः-तन्मण्डले भ्रमत स्तदा-तस्मिन् समये खलु जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य-सर्वद्वीपश्रेष्ठस्य जम्बूद्वीपस्य त्रीन् पञ्चचक्रवालभागान्पञ्चभागेषु त्रीन् भागान् एतौ द्वौ सूयौँ अवभासयत उद्योतयत-स्तापयतः प्रकाशयत इति ॥ अत्र कथं प्रकाशयत इति अन्येषां प्रश्नावकाशमाशङ्कय पुनरेतदेव विभागतः कथयति-'तं जहा एगेवि एग दिवढें पंचचक्कभागं ओभासेंति उज्जोवेति तवेति पगासंति' एकोऽपि एककभागे ओभासेंति उज्जोवेति तवेति पभासंति) जब ये दोनों सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है तब जंबूद्वीप नामके द्वीप का पांचिया तीन चक्रवालभाग को अवभासित करता है, उद्योतित करता है, तापित करता है एवं प्रकाशित करता है। अर्थात् भगवान् कहते हैं कि हे गौतम ! तुम्हारे प्रश्न के विषय में कहता हूं सो सुनो जिस समय ये दोनों सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल में बाह्याभ्यन्तर क्रमसे स्थित एकसो चौरासी मंडलों में सर्वाभ्यंतर मंडल में उपसंक्रमण करके माने उस मंडल में जा करके गमन करता है माने उस मंडल में भ्रमण करता है तब जम्बूद्वीप नामके सर्वद्वीपों में श्रेष्ठ द्वीप का पांचीया तीन चक्र वालभागों को ये दो सूर्य अवभासित करता है उद्योतित करता है, तापित करता है एवं प्रकाशित करता है। इस प्रकार से कैसे प्रकाशित होते हैं। इस प्रकार दूसरों को प्रश्न करने का अवकाश का विचार करके फिरसे यही सविभाग से कहते हैं-(तं जहा एगेवि एगं दीवई पंचचक्कभागं ओभासेंति उज्जोवेति तति पभासंति) एक सूर्य द्वयर्द्ध पांच तति पगासेंति) न्यारे २५ मे सू सास्यतममा उपसभ शन गति ४२ छे, ત્યારે જંબુદ્વીપ નામના દ્વીપ પાંચીયા ત્રણ ચક્રવાલ ભાગોને અવભાસિત કરે છે, ઉદ્યોતિત કરે છે, તાપિત કરે છે, અને પ્રકાશિત કરે છે, અર્થાત્ ભગવાન કહે છે કે-હે ગૌતમ! તમારા પ્રશ્નના સંબંધમાં હું કહું છું તે તમે સાંભળે જે સમયે અને સૂર્ય સભ્યન્તરમંડળમાં બાહ્યાભંતર કમથી રહેલા એકસો ચર્યાશી મંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને એટલે કે એ મંડળમાં જઈને ગમન કરે છે. અર્થાત્ એ મંડળમાં ભ્રમણ કરે છે, ત્યારે જંબુદ્વીપ નામના સર્વ દ્વીપમાં ઉત્તમ દ્વીપના પાંચીયા ત્રણ ચકવાલ ભાગોને આ બને સૂર્યો અવભાસિત કરે છે, ઉદ્યતિત કરે છે, તાપિત કરે છે, અને પ્રકાશિત કરે છે. આ રીતે કેમ પ્રકાશિત થાય છે? આ પ્રમાણેનો અન્યને સંદેહ થવાના અવકાશને વિચાર કરીને शथी विमा सडित समन्ता ४थन ४२ छ.-(तं जहा एगे वि एग दीवड्ढे पंचचकभागं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #411

सूर्यशतिप्रकाशिका टोका सू० २ तृतीयं प्राभृतम्
३९९
द्वयर्द्ध पञ्चचक्रवालभागम् अवभासयति उद्योतयति तापयति प्रकाशयति ॥ - सूर्यद्वयमध्ये raise सूर्यो जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्यैकं पञ्चचक्रवालभागम् - पञ्चमं चक्रवालभागं द्वयर्द्धमिति द्वितीयमर्द्ध यस्य स दयः, पूरणार्थी यथा वृत्तान्तभूत स्तृतीयो भाग त्रिभागपदवाच्यो भवति, तथैवेत्यत्रापि 'तं' इत्यनेन अयंचेति भावार्थ: । तेन एकं पञ्चमं चक्रवालभागं द्वितीयस्य पञ्चमस्य चक्रवालभागस्य अर्द्धेन सहितं चक्रवालभागम् अवभासयति उद्योतयति तापयति प्रकाशयति चेति ।। ' एगेवि एवं दिवङ्कं पंचचकभागं ओभासेंति उज्जोर्वेति तवेंति भात' एकोsपि एवं द्वयर्द्ध पञ्चचक्रवालभागं अवभासयति उद्योतयति तापयति पकाशयति ॥-एकोऽपि-अपरोऽपि - द्वितीयोऽपि सूर्यः एवं प्रथमसूर्यवदेव - यथा प्रथमस्य सूर्यस्य प्रकाशनादिक्रमः प्रतिपादित स्तथैव द्वितीयोऽपि सूर्यः एकं पञ्चमं चक्रवालभागं चक्रवालभागों को अवभासित करता है उद्योतित करता है तापित करता है एवं प्रकाशित करता है । भगवान् के कहने का भाव यह है कि दो सूर्यो में एक सूर्य जम्बूद्वीप नामके द्वीप का एक पांच चक्रवालभाग को हार्द्ध माने डेढपूर्णअंक का अंतर्भूत तीसराभाग विभाग पद से कहा जाता है उसी प्रकार यहां पर भी 'तं' इस पद से यह इस प्रकार भावार्थ कहा है- 'इस से पांच चक्रवाल का एकभाग तथा पांच चक्रवाल भाग का अर्धाभाग माने देढ चक्रवाल भाग को अवभासित करता है उद्योतित करता है, तापित करता है एवं प्रकाशित करता है । (एगे वि एगं दीवडूं पंच चक्कवालभागं ओभासेंति, उज्जोवेति तर्वेति भासेति) एक सूर्य पांच चक्रवाल भाग का एक द्वयई भाग को अवभासित करता है, उद्योतित करता है, तापित करता है एवं प्रकाशित करता है । माने दूसरा एक सूर्य पहला सूर्य के जैसा ही माने जिस प्रकार पहला सूर्य का प्रकाशनादि क्रम का प्रतिपादन किया है उसीप्रकार दूसरा भी सूर्य एक पंचमांश चक्रवाल
ओमासेंति उज्जोर्वेति तवेंति पगासेंति) ये सूर्य द्वयधे यांय यवाद लगने अवलासित रे છે. ઉઘાતિત કરે છે, તાપિત કરે છે, અને પ્રકાશિત કરે છે. ભગવાનશ્રીના કહેવાના ભાવ એ છે કે—એ સૂર્યાં પૈકી એક સૂર્ય જંબૂદ્વીપ નામના દ્વીપના એક પાંચ ચક્રવાલ ભાગને દ્રશ્ય એટલે કે ડાઢ પૂણુ એકના અંતર્ભૂત ત્રીજો ભાગ ત્રિભાગપદથી કહેવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણે અહીયાં પણ ‘ä' આ પદથી આ એ રીતે ભાવાથ કહેલ છે. તેથી પાંચ ચક્રવાલના તથા એક ભાગ પાંચ ચક્રવાલના અર્ધો ભાગ એટલે દોઢ ચક્રવાલ ભાગને અવભાસિત
१रे छे उद्योतित रे छे, तापित रे छे भने प्राशित Tesroभाग ओभासेंति उज्जोवेंति तवेंति पगासेंति) હ્રય ભાગને અવભાસિત કરે છે. દ્યાતિત કરે છે. છે. અર્થાત્ ખીજો એક સૂર્ય પહેલા સૂની જેમ જ પ્રકાશનાદિ ક્રમનું પ્રતિપાદન કરેલ છે, એજ
પ્રમાણે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧
पुरे छे, (एगे वि एगं दीवडूढं पंच 5 सूर्य पांथ वास लागना भेड તાપિત કરે છે, અને પ્રકાશિત કરે અર્થાત્ જેવી રીતે પહેલા સૂના ખીજે સૂર્ય પણ એક પંચમાંશ

Page #412

४००
सूर्यप्रशसृप्तिसूत्रे द्वितीयस्य पञ्चमस्य चक्रवालभागस्यार्द्धन सहितं द्वयर्द्ध-द्वितीयम द्वितीयः सूर्य अवभासयति उद्योतयति तापयति प्रकाशयति उभयप्रकाशितभागयोः संयोजनेन परिपूर्ण भागत्रयं सूर्यद्वयेन प्रकाश्यं भवति ॥ तद्यथात्र भावना-जम्बूद्वीपगतं प्रकाश्यं चक्रवालं ३६६०% ६१+६०=३६६० षष्टयधिक पत्रिंशच्छतभागं प्रकल्पितं वर्तते । एतस्य पञ्चमो भागः ३६६०५-७३२ द्वात्रिंशदधिकसप्तशतप्रमाणः । अस्यार्द्धम् ७३२२८३६६ अनेन सहितः प्रकाश्यभागस्य ३६६० पश्चमांशः ७३२ स्तदासाों भवेत् ७३२+३६६% १०९८ अष्टानवत्यधिकसहस्रभागमानः। ततः सर्वाभ्यन्तरे मण्डले वर्तमान एकोऽपि सूर्यः षष्टयधिक पत्रिंशच्छतसंख्यानां ३६६० भागानाम् अष्टानवत्यधिकं सहस्रं प्रकाशयति, भाग को दूसरे पांचवें चक्रवालभाग का आधा सहित माने यर्द्ध अर्थात् एक संपूर्ण एवं दूसरा आधा माने डेढ भाग को अवभासित करता है, उद्योतित करता है तापित करता है एवं प्रकाशित करता है दोनों प्रकाशित भाग को मिलाने से परिपूर्ण तीन भागको दो सूर्य से प्रकाशित किया जाता है।
इस कथन की भावना इस प्रकार से है-जम्बूद्वीप का प्रकाश्य चक्रवाल ३६६०-६१४६०३६६० तीन हजार छ सो साठ भाग कल्पित किया गया है। इसका पांचवां भाग ३६६०:५८७३२ सात सो बत्तीस प्रमाण का होता है इसका आधा ७३२:२३६६ तीन सो छियासठ होता है, इसके साथ प्रकाश्य भाग का ३६६० तीन हजार छ सो साठ का पंचमांश ७३२ सार्ध सात सो बत्तीस होता है उसको मिलाने से ७३२+३६६=१०९८ । एक हजार अठानवे होता है, तत्पश्चात् सर्वाभ्यन्तर मंडल में वर्तमान एक सूर्य ३६६० तीन हजार छ सो साठ भागों में से १०९८ एक हजार अठाणवे भाग को प्रकाशित करता है वैसा ही दूसरा सूर्य एक हजार अठाणवें भाग को प्रकाशित करता है, ચક્રવાલ ભાગને અને બીજા પાંચમાં ચક્રવાલભાગના અધભાગ સહિત એટલે કે કયર્થ એટલે એક પુરે અને બીજાને અર્ધો ભાગ અર્થાત્ દેઢ ભાગને અવભાસિત કરે છે. ઉદ્યતિત કરે છે, તાપિત કરે છે, અને પ્રકાશિત કરે છે. બન્ને પ્રકાશિત ભાગને મેળવવાથી પૂરેપૂરા ત્રણ ભાગને બે સૂર્ય દ્વારા પ્રકાશિત કરાય છે, આ કથનની ભાવના આ રીતે सभापी मूबी५नु प्राश्य 43पास 3६६०-६१+60338६० १ २ छस साह ભાગ કપિલ કરેલ છે. આને પાંચમો ભાગ ૩૬ ૬૦-૫=૭૩૨ સાત બત્રીસ પ્રમાણ થાય छ, तना मा ७३२२=38६ से। छ।स: थाय छे. मानी साथे प्रश्य माना 3९६० ત્રણ હજાર છસે સાઠ ભાગને પાંચમે ભાગ ૭૩૨ સાઈ સાતસો બત્રીસ થાય છે. તે મેળવવાથી ૭૩૨૫૩૬૬=૧૦૯૮ એક હજાર ને અણુ થાય છે તે પછી સર્વાભ્યન્તરમંડળમાં વર્તમાન એક સૂર્ય ૩૬૬૦ ત્રણ હજાર છસે સાઠ ભાગમાંથી ૧૦૯૮ એક હજારને અડ્રાણુ ભાગને પ્રકાશિત કરે છે. એ જ પ્રમાણે બીજા સૂર્ય પણ બીજા એક હજાર અણુમાં
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #413

सूर्यप्तिप्रकाशिका टीका सू० २४ तृतीयं प्राभृतम्
द्वितीयोऽपि अष्टनवत्यधिकं सहस्रमिति । ततो द्वयोर्मेलनेन १०९८+१०९८=२१९६ षण्णवत्यधिकानि एकविंशतिः शतानि प्रकाश्यमानानि लभ्यन्ते । तदा च द्वौ पञ्चचक्रवालभागी रात्रि भवति, तद्यथा - एकोऽपि पञ्चमो भागः ३६६० अस्य पष्टयधिक षट्त्रिंशच्छतभागस्य ३६६०÷५=७३२ एतावान् प्रदेशो द्वात्रिंशदधिकसप्तशत भागसङ्ख्यका रात्रिः, अपtatsपि एकः पञ्चमो भागः ७३२ द्वात्रिंशदधिकसप्तशत भागसंख्यका रात्रिरिति द्वयोर्मेलनेनेत्थम्-७३२+७३२= १४६४ चतुःषष्ट्यधिकानि चतुर्दशशतानि भवन्ति, इयं च रात्रिः षष्ट्यधिक षट् त्रिंशच्छतभागानां भवति । द्वयोर्मेलनेन २१९६ + १४६४ = ३६६० षष्टथधिकानि पत्रिंशच्छतानि भवन्तीति । अथ सम्प्रति-तंत्र दिवसरात्रिप्रमाणमाह - ' तया णं उत्तम पत्ते उक्कोस अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवई' तदा खलु उत्तमकाष्टाप्राप्तः उत्कर्षकः अष्टादशमुहूर्त्ती दिवसो भवति, जघन्या द्वादशमुहूर्त्ता रात्रि इन दोनों को मिलाने से १०९८ + १०९८ = २१९६ । दो हजार एक सो छियानवे प्रकाश्य क्षेत्र का मान होता है । तब दो पांच चक्रवाल भाग की रात्री होती है वह इस प्रकार से समझें जैसे कि एक पांचवां भाग ३६६० । इस तीन हजार छ सो साठ भाग का पांच भाग करो ३६६० : ५=७३२ सात सो बत्तीस संख्या वाला प्रकाशक्षेत्र का रात्रिक्षेत्र का है दूसरी तरफ का भी एक पांचवा भाग ७३२ सात सो बत्तीस संख्यावाला भाग रात्रि का होता है, दोनों को मिलाने से ७३२ + ७३२ = १४६४ चौदह सो चोसठ होता है, यह रात्रि तीनहजार छसो साठ भाग की होती है, दोनों को मिलाने से माने २१९६+१४६३=३६६० तीन हजार छसो साठ होता है ।
अब वहां का दिवस रात्रि के प्रमाण का कथन करता है- 'तया णं उत्तमagपत्ते को अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहण्णिया दुवालसमुहुत्ता राई भवई) तब उत्तमकाष्ठाप्राप्त उत्कर्षक अठारह मुहूर्त का दिवस होता ભાગને પ્રકાશિત કરે છે. આ બન્નેને મેળવવાથી ૧૦૯૮+૧૦૯૮=૨૧૯૬ એ હજાર એકસે છન્તુ પ્રકાસ્ય ક્ષેત્રનું માન થાય છે. ત્યારે એ પંચમાંશ ચક્રવાલ ભાગની રાત્રી થાય છે. તે આવી રીતે સમજવી જેમ કે-એક પંચમાંશ ભાગ ૩૬૬૦ ત્રણ હજાર છસેા साधड थाय छे. या त्रगु हन्तर छसो साईना भागने पांयथी भाग २ ३६६०/-५=७३२ તે! સાતસા બત્રીસ આવે છે એટલું સાતસેા ખત્રીસ ભાગ પ્રકાશ ક્ષેત્રની રાત્રી હોય છે. અન્નેને મેળવવાથી ૭૩૨૭૩૨=૧૪૬૪ ચૌદસા ચેાસ થાય છે, આ શત્રી ત્રણ હજાર छसो साठ लागनी होय छे, मन्नेने भेणववाथी भेटले २१७६+१४६४ = ३६६० त्रायु हन्तर છસે! સાઈઠ થઈ જાય છે.
४०१
हवे महीना हिवस रात्रीना प्रभाणुनु अथन अश्वामां आवे छे. - (तया णं उत्तम. कट्टपते उक्कोस अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राईभवइ) त्यारे उत्तम
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #414

४०२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे भवति ॥-तदा-सर्वाभ्यन्तरमण्डलसञ्चरणसमये खलु-इति निश्चितम् उत्तमकाष्ठाप्राप्त:सायनमिथुनगतः सूर्यो भवति-परमो तरदिग्गतो भवति, तेन तत्र परमोत्कर्षतां प्राप्तो भवति, अत एव तत्र परमाधिकोऽष्टादशमुहूर्त्तप्रमाणो दिवसो भवति, जघन्या-सर्वाल्पिका द्वादशमुहूर्ता-द्वादशमुहूर्तप्रमाणा रात्रि भवति ॥ सर्वाभ्यन्तरमण्डले दिवसप्रमाण मष्टादशमुहूर्तात्मकं, रात्रिप्रमाणं च द्वादशमुहूर्तात्मक मित्युभयमेलनेन त्रिंशन्मुहूर्तात्मकं पष्टिघटिकातुल्यं नाक्षत्रमहोरात्रमिति ॥
'ता जया णं एए दुवे सूरिया सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं जंबुदीवस्स दीवस्स दोणि चक्कभागे ओभासेंति उजोति तवेंति पभासेंति' तावद् यदा खलु एतौ द्वौ सूयौं सर्वबाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरत स्तदा खलु जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य द्वौ चक्रवालभागौ अवभासयत उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयतः ॥ तावत्-तदा द्वितीयेऽहोरात्रे है तथा जघन्या बारह मुहूर्त प्रमाण की रात्री होती है, अर्थात् सर्वाभ्यन्तर मंडल के संचरण के समय में उत्तमकाष्ठा प्राप्त माने सायन मिथुन संक्रातिगत सूर्य होता है माने परम उत्तर दिशा कि ओर सूर्य होता है अतः अठारह मुहूर्त प्रमाण का दिवस होता है। तथा जघन्या सर्व अल्पा बारह मुहूर्त प्रमाणवाली रात्री होती है। सर्वाभ्यन्तर मंडल में दिवस का प्रमाण अठारह मुहूर्त का तथा रात्रि का प्रमाण बारह मुहत प्रमाण होता कहा है सो दोनों को मिलाने से तीसमुहूर्तात्मक साठ घडितुल्य नक्षत्रसंबंधि अहोरात्र होता है। 'ता जया णं एए दुवे सूरिया सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं जंबुद्दीवस्स दीवस्स दोणि चक्रभागे ओभासेंति उज्जोवेति तवेंति पगासेंति) जब ये दोनों सूर्य सर्वबाह्य मंडल में उपसंक्रमण करके गति करते हैं तब जंबूद्वीप नामके द्वीप का दो चक्रवालभाग अवभासित करता है उद्योतित करता है तापित करता है एवं प्रकाशित करता है। अर्थात् કાષ્ઠા પ્રાપ્ત અઢાર મુહૂર્તને ઉત્કૃષ્ટ દિવસ હોય છે તથા જઘન્યા બાર મુહૂર્તની રાત્રી હોય છે. અર્થાત્ સર્વાત્યંતરમંડળના સંચરણ સમયમાં ઉત્તમકાષ્ઠા પ્રાપ્ત અર્થાત્ સાયન મિથુનગત સૂર્ય હોય ત્યારે એટલે કે પરમ ઉત્તરદિશા તરફ સૂર્ય હોય છે તેથી અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ થાય છે. તથા જઘન્યા સર્વ અલ્પ બાર મુહૂર્ત પ્રમાણની રાત્રી હોય છે. સર્વાભ્યન્તરમંડળમાં દિવસનું પ્રમાણ અઢાર મુહૂર્તનું અને રાત્રીનું પ્રમાણ બાર મુહૂર્તનું કહેલ છે. આ બન્નેને મેળવવાથી ત્રીસ મુહૂર્તાત્મક સાઈઠ ઘડિ તુલ્ય નક્ષત્ર संधी अडा। थाय छे. (ता जया णं एए दुवे सूरिया सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं जंबुद्दीवस्स दीवस्स दोण्णि चक्कभागे ओभासेंति उज्जोवेंति, तवेंति पगासेंति) જ્યારે આ બન્ને સૂ સર્વબાહ્યમંડળમાં ઉપસક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે, ત્યારે જંબૂદ્વીપ નામના દ્વીપના બે ચક્રવાલ ભાગને અવભાસિત કરે છે. ઉદ્યોતિત કરે છે, તાપિત કરે છે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #415

सूर्यशतिप्रकाशिका टीका सू० २४ तृतीयं प्राभृतम्
४०३
सर्वाभ्यन्तराद्वितीये मण्डले वर्तमानः एकोऽपि सूर्योजम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य एकं पञ्चमं चक्रवालभागं सार्द्ध षष्ट्यधिक पत्रिंशच्छत भागसत्कभागद्वयहीनं प्रकाशयति अवभासयति उद्योतयति तापयति च । इत्थमपरोऽपि सूर्य एकं पञ्चमं चक्रवालभांगं सार्द्धषष्ट्यधिक षट्त्रिंशच्छत भागद्वयहीनम् अवभासयति उद्योतयति तापयति प्रकाशयति, तथैव तृतीयेऽहोरात्रे तृतीये मण्डले वर्त्तमान एकोऽपि सूर्य एकं पञ्चमं चक्रवालभागं सार्द्ध षष्ट्यधिक षट्त्रिंशच्छत भागसत्कभागचतुष्टयन्यूनम् अवभायति उद्योतयति तापयति प्रकाशयति, ततः अपरोऽपि एकं पञ्चमं चक्रवालभागं सार्द्ध षष्ट्यधिकपट्त्रिंशच्छतभागसत्कभागचतुष्टयन्यूनम् अवभासयति उद्योतयति तापयति प्रकाशयति । एवं प्रत्यहोरात्रम् एकैकः सूर्यः षष्ट्यधिक षट्
दूसरे अहोरात्र में सर्वाभ्यन्तर मंडल के दूसरे मंडल में वर्तमान एक सूर्य जम्बूद्वीप नाम के द्वीप का एक पंचम चक्रवाल भाग का छत्तीस सो साडि - साठ भाग सहित दो भाग न्यून इतने प्रमाणक्षेत्र को अवभासित करता है, उद्योतित करता है, तापित करता है एवं प्रकाशित करता है । इस प्रकार दूसरा सूर्य भी एक पंचम चक्रवाल भाग का छत्तीस सो सडिसाठ भाग सहित दो भाग न्यून वाले भाग से अवभासित करता है उद्योतित करता है तापित करता है एवं प्रकाशित करता है । उसी प्रकार तीसरे अहोरात्र में तीसरे मंडल में वर्तमान एक सूर्य एक पंचम चक्रवाल भाग का छत्तीस सो सfsसाठ भाग सहित चार भाग न्यून परिमाण वाले क्षेत्र को अवभासित करता है, उद्योतित करता है, तापित करता है एवं प्रकाशित करता है एवं दूसरा सूर्य भी एक पंचम चक्रवाल भाग को छत्तीस सो साडिसाठ भाग सहित चार भाग न्यून क्षेत्र को अवभासित करता है, उद्योतित करता है, तापित करता है एवं प्रकाशित करता है । इस प्रकार प्रति अहोरात्र में
અને પ્રકાશિત કરે છે. અર્થાત્ આ બીજી અહેારાત્રમાં સર્વાભ્યંતરમંડળના બીજા મંડળમાં વમાન એક સૂર્ય જંબુદ્રીપ નામના દ્વીપના એક પંચમાંશ ચક્રવાલ ભાગને છત્રીસસે સાડિસાઠ ભાગ સહિત બે ભાગ ન્યૂન આટલા પ્રમાણવાળા ક્ષેત્રને અવભાસિત કરે છે, ઉદ્યોતિત કરે છે, તાપિત કરે છે અને પ્રકાશિત કરે. આ પ્રમાણે બીજો સૂર્ય પણ એક પંચમાંશ ચક્રવાલ ભાગને છત્રીસસે સાડિસાઠ ભાગ સહિત બે ભાગ ન્યૂનવાળા ભાગથી અવભાસિત કરે છે, ઉદ્યો તિત કરે છે, તાપિત કરે છે, અને પ્રકાશિત કરે છે. એજ પ્રમાણે ત્રીજા અહેારાત્રમાં ત્રીજા મડળમાં રહેલા એક સૂર્ય એક પંચમ ચક્રવાલ ભાગને છત્રીસસે સાડીસાઠે ભાગ સહિત ચાર ભાગ ન્યૂન પ્રમાણવાળા ક્ષેત્રને અવભાસિત કરે છે, ઉદ્યોતિત કરે છે, તાપિત કરે છે અને પ્રકાશિત કરે છે, અને બીજો સૂર્ય પણ એક પંચમાંશ ચક્રવાલ ભાગને છત્રીસસે સાહિસાઠ ભાગ સહિત ચાર ભાગ ન્યૂન ક્ષેત્રને અવભાસિત કરે છે, ઉદ્યોતિત કરે છે. તાષિત કરે છે અને પ્રકાશિત કરે છે, આ પ્રમાણે દરેક અહેારાત્રમાં એક એક સૂર્ય છત્રીસસેા સાડિસાઠે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #416

४०४
सूर्यप्रप्तिसूत्रे शच्छतभाग सत्कभागद्वयमोचनेन प्रकाशयन् तावदवसेयो यावत् सर्ववाद्यं मण्डलं सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलात् परतः ज्यशीत्यधिकशततम १८३ भवेत् । ततः प्रतिमण्डलं भागद्वयमोचनेन यदा सर्वबाह्ये मण्डले चारं चरति तदा त्रीणिशतानि पष्टयधिकानि ३६० भागानां उटयन्ति, ज्यशीत्यधिकस्य शतस्य द्वाभ्यां गुणने १८३४२२६६ एतावत्याः संख्याया भावात् । त्रीणि च शतानि षट्पष्टयधिकानि ३६६ पञ्चमचक्रवालभागस्य ७३२ अस्य द्वात्रिंशदधिकसप्तशतभागप्रमाणस्याद्धं भवति ७३२:२-३६६ इति, ततः पञ्चमचक्रवालभागस्याः परिपूर्ण तत्र मण्डले त्रुटयतीति, एक एव परिपूर्णः पञ्चमचक्रवालभागस्तत्र प्रकाश्यो भवति । अत एवोक्तम्-'ता जयाणं' इत्यादि-यदा एतौ-प्रवचनवेदिनां प्रसिद्धौ द्वौ द्वौ सूयौं सर्वबाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरतः सर्वबाह्यमण्डले गच्छत स्तदा तो द्वावपि सूयौं समुदितौ जम्बुद्वीपस्य द्वीपस्य द्वौ चक्रवालभागी अवभासयत उद्योतयतस्तापयतः प्रकाशएक एक सूर्य छत्तीस सो साडिसाठ भाग सहित दो भाग न्यून क्षेत्र को प्रकाशित करता करता वहां तक समजे कि जहां तक सर्वबाह्यमंडल से सर्वाभ्यन्तर मंडल पर्यन्त में एक सो तिरासी १८३ मंडल हो जाय । इस प्रतिमंडल में दो भाग छोडने से जब सर्वबाह्यमंडल में गति करता है तब तीन सो साठ ३६० भाग त्रुटित होता है एक सो तिरासी को दो से गुणा करे तो १८३४ २=३६६ इतनी संख्या हो जावे । अर्थात् तीन सो छियासठ ३६६ पांचवें चक्रवाल भाग के ७३२ सात सो बत्तीस प्रमाण का आधा भाग प्रमाण होता है ७३२-२%D३६६ पश्चात् पांचवें चक्रवाल भाग का आधा परिपूर्ण उस मंडल में त्रुटित होता है माने कम पडता है पांचवें चक्रवाल भाग का एक भाग ही वहां परिपूर्ण होता है अतएव कहा है (ता जया णं) इत्यादि जब यह प्रसिद्ध दो दो सूर्य सर्वबाह्यमंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है यानी सर्वबाह्यमंडल में गमन करता है तब दोनों सूर्य एक साथ ભાગ સહિત બે ભાગ ન્યૂન ક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરે છે, આ પ્રમાણે ત્યાં લગી સમજવું કે
જ્યાં સુધી સર્વ બાહ્યમંડળથી સર્વાયંતરમંડળ પર્યન્તમાં ૧૮૩ એકસચ્યાશી મંડળે થઈ જાય. આ રીતે પ્રત્યેક મંડળમાં બે ભાગ છેડવાથી જ્યારે સર્વબાહ્યમંડળમાં સૂર્ય ગતિ કરે છે, ત્યારે ૩૬૦ ત્રણ સાઠ ભાગ ત્રુટિત થાય છે, એકચ્યાશીને બેથી ગણવામાં આવે તે ૧૮૩+૪=૩૬૬ આટલી સંખ્યા થઈ જાય છે. અર્થાત્ ૩૬૬ ત્રણ છાસઠ પાંચમા ચક્રવાલ ભાગના ૭૩૨ સાતસે બત્રીસ પ્રમાણનું અધું પ્રમાણ થાય છે. ૭૩૨ ૨૩૩૬૬ અને પાંચમા ચકલાલ ભાગના અર્ધા પરિપૂર્ણ એ મંડળમાં ઓછા થાય છે. પાંચમા Asal भागना ४ मा त्यो परिपूर्ण थाय छ, मेटा भाटे ४धुंछ (ता जयाणं ઇત્યાદિ જ્યારે જગપ્રસિદ્ધ આ બને સૂર્ય સર્વબાહ્યમંડળમાં ઉપસિંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. અર્થાત્ સર્વબાહ્યમંડળમાં ગમન કરે છે, ત્યારે અને સૂર્યો એક સાથે જબૂદ્વીપ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #417

सूर्यशतिप्रकाशिका टीका सू० २४ तृतीयं प्राभृतम्
४०५
यतः ॥ तद्यथा - एकोऽपि सूर्य एकं पञ्चमं चक्रवालभागं प्रकाशयतः । तद्यथा - एकोऽपि सूर्य एकं पञ्चमं चक्रवालभागं प्रकाशयतीत्ये कोऽपि - द्वितीयोऽपि सूर्य एकं पञ्चमं चक्रवालभागम् अवभासयति उद्योतयति तापयति प्रकाशयति चेति || ' ता एगे वि एगं पंच चकवालभाग ओमासेति उज्जोवेंति तवेंति पगासेंति, एगेवि एक्कं पंच चक्कवालभागं ओमासेंति उज्जोवेंतिं तवेंति पगा सेंति' तावत् एकोऽपि एकं पञ्चचक्रवालभागम् अवभासयति उद्योतयति तापयति प्रकाशयति कोऽपि एकं पञ्चचक्रवालभागम् अवभासयति उद्योतयति तापयति प्रकाशयति च । पूर्व बहुधा व्याख्यातमेव केवलं छायामात्रलेखनेनालमिति । 'तया णं उत्तमकट्टपत्ता उक्कोसिया अहारसमुहुत्ता राई भवई, जहणए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ' तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्ता उत्कर्षिका अष्टादशमुहूर्त्ता रात्रिर्भवति, जघन्यो द्वादशजंबूद्वीप नाम के द्वीप का दो चक्रवाल भाग को अवभासित करते हैं उद्यो तित करते हैं, तापित करते हैं एवं प्रकाशित करते हैं । जो इस प्रकार एक सूर्य एक पंचम चक्रवाल भाग को प्रकाशित करता है तथा दूसरा सूर्य दूसरा एक पंचम भाग को अवभासित करता है, उद्योतित करता है तापित करता है प्रकाशित करता है ( ता एगेवि एगं पंचमं चक्कवालभागं ओभासेंति, उज्जीवेंति तवेंति पगार्सेति, एगे वि एवं पंचचक्कवालभागं ओभार्सेति उज्जोवेंति तवेंति पगासेंति) एक सूर्य एक पांचम चक्रवाल भाग को अवभासित करता है, उद्योतित करता है तापित करता है एवं प्रकाशित करता है, तथा दूसरा एक सूर्य एक दूसरे पंचम चक्रवाल भाग को अवभासित करता है, उद्योतित करता है तापित करता है एवं प्रकाशित करता है । पहले समग्रतया सब कह ही दिया है केवल छाया मात्र लिखकर ही अधुना समाप्त करता हूं । (तयाणं उत्तमकट्टपत्ता उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ, जहण्णयए दुबालसमुहुत्ते दिवसे भवइ) तब उत्तमकाष्ठाप्राप्त उत्कृष्ठा अठारह मुहूर्त प्रमाण की નામના દ્વીપના ચક્રવાલ ભાગને અવભાસિત કરે છે. ઉદ્યોતિત કરે છે તાપિત કરે છે. અને પ્રકાશિત કરે છે. જો આ રીતે એક સૂર્ય પહેંચમાંશ ચક્રવાલ ભાગને પ્રકાશિત કરે છે અને ખીજો સૂર્ય ખીજા એક પંચમાંશ ભાગને અવભાસિત કરે છે. ઉદ્યોતિત કરે છે, તાપિત १२ छे, मने अाशित उरे छे, (ताएगे वि एवं पंचमं चक्कवालभागं ओमासेंति, उज्जोवें ति वेति पाति, एगे वि एक पंचचक्कवालभागं ओमासेंति उज्जोवें, तवेति पगासे ति) मे સૂર્ય એક પંચમ ચક્રવાલ ભાગને અવભાસિત કરે છે, ઉદ્યોતિત કરે છે. તાપિત કરે છે, અને પ્રકાશિત કરે છે. તથા બીજો સૂર્ય ખીજા એક પંચમાંશ ચક્રવાલ ભાગને અવભાસિત કરે છે, ઉદ્યોતિત કરે છે, તાપ્તિ કરે છે, અને પ્રકાશિત કરે છે. પહેલાં સમગ્ર રીતે આ સ કથન કહેલ છે. એટલે અહીયાં કેવળ છાયા માત્ર નિર્દેશ કરીને આ કથન સમાપ્ત કરૂ છું.
(तया णं उत्तमक पत्ता उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ, जहण्णए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ) त्यारे उत्तभाष्ठा प्राप्त उत्ष्ठा मढार मुहूर्त प्रभाणुवाजी रात्री होय छे भने
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #418

---
-
४०६
सूर्यप्रक्षप्तिसूत्रे मुहर्तों दिवसो भवति ॥-तदा-सर्वबाह्यमण्डलगतचारचरणकाले उत्तमकाष्ठाप्राप्ता-परमदक्षिणदिग्गता-सायनधनुरंतगता उत्कर्षिका-परमाधिका अष्टादशमुहूर्ता-अष्टादशमुहूर्तप्रमाणा रात्रि र्भवति, तथा च जघन्यो द्वादशमुहूत्तों-द्वादशमुहूर्त्तप्रमाणो दिवसो भवति । एतेन सर्वबाह्यमण्डलगतचारचरणकाले-प्रथमषण्मासस्यान्तिमदिने दिवसस्य परमाल्पत्वं, रात्रेः परमाधिकत्वं च भवति । तथैव सर्वाभ्यन्तन्तरमण्डलगतचारचरणदिने-द्वितीयषण्मासस्यान्तिमदिने दिवसस्य परमाधिकत्वं, रात्रेः परमाल्पत्वं च भवतीति निष्कर्षः ॥ इह यथा निष्कामतोः सूर्ययो जम्बूद्वीपविषयः प्रकाशविधिः क्रमेण हीयमान उक्तः, तथा सर्वबाह्यान्मण्डलादभ्यन्तरं प्रविशतोः सूर्ययोः क्रमेण जम्बूद्वीपगतः प्रकाशन विधि वर्द्धमानो वेदितव्यो भवतीति यथा-द्वितीयस्य षण्मासस्य द्वितीयेऽहोरात्रे सर्वबाह्यान्मण्डलात् अक्ति नेऽनन्तरे रात्री होती है जघन्य बारह मुहूर्त का दिवस होता है । कहने का भाव यही है की-सर्व बाह्यमंडल के गमन काल में उत्तमकाष्ठाप्राप्ता माने परम दक्षिण दिशा में गया हुवा सायन धनसंक्रान्ति गत सूर्य होने से उत्कृष्टा परम
अधिक अठारह मुहूर्त प्रमाण वाली रात्री होती है तथा जघन्य बारह मुहूर्त प्रमाण का दिवस होता है । इस कथन से सर्वबाह्यमंडल के चरण काल में अर्थात् प्रथम छह मास के अन्तिम दिन में दिवस परम अल्प माने छोटा होता है तथा रात्रिमान परम अधिक होता है । उसी प्रकार सर्वाभ्यन्तर मंडलगत गमन काल में दूसरे छह मास का अन्तिम दिन में दिवस परम अधिक होता है तथा रात्रिमान परम अल्प होता है यह कथन का सारांश है। यहां पर जैसे निष्क्रमण करते दोनों सूर्यों का जंबूढीप विषयक प्रकाश विधि क्रम क्रम से हीयमान कही गई है। तथा सर्वबाह्यमंडल के अभ्यन्तर मंडल में प्रवेश करते दोनों सूर्यो की क्रम क्रम से जम्बूद्वीप की प्रकाशविधि बढती हई જઘન્ય બાર મુહૂર્ત પ્રમાણનો દિવસ હોય છે.
કહેવાને ભાવ એ છે કે સર્વબાહ્યમંડળના ગમનકાળમાં ઉત્તમકાકા પ્રાપ્ત અર્થાત્ પરમ દક્ષિણ દિશામાં ગયેલ સાયનધન સંક્રાન્તિમાં ગયેલ સૂર્ય હોવાથી ઉત્કૃષ્ટા અર્થાત્ પરમાધિક અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણવાળી રાત્રી હોય છે. તથા જઘન્ય બાર મુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ હોય છે. આ કથનથી સર્વબાહ્યમંડળના સંચરણ સમયમાં એટલે કે પહેલા છ માસના અન્તના દિવસમાં દિવસામાન પરમ અપ એટલે કે અત્યંત નાનું હોય છે, તથા રાત્રિમાન પરમ અધિક હોય છે. એ જ પ્રમાણે સર્વાત્યંતરમંડળના ગમનકાળમાં અર્થાત્ બીજા છ માસના અંતિમ દિવસમાં દિવસમાન પરમ અધિક હોય છે, અને રાત્રિમાન પરમ અલ્પ હોય છે. આ કથનને આ સારાંશ છે. અહીંયાં જેમ નિષ્ક્રમણ કરતા બેઉ સૂર્યોના જંબુદ્વીપ સંબંધી પ્રકાશવિધિ કમ કમથી હીયમાન કહી છે, તથા સર્વબાહ્યમંડળના અત્યંતર મંડળમાં પ્રવેશ કરતાં અને સૂર્યની જબૂદ્વીપની પ્રકાશવિધિ ક્રમ ક્રમથી વધતી જાણવી. જેમ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #419

सूर्यक्षप्तिप्रकाशिका टीका सू० २४ तृतीयं प्राभृतम्
५०७ द्वितीये मण्डले वर्तमान एकोऽपि सूर्यो जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य एकं पञ्चमचक्रवालभागं ३६६० षष्टयधिक षट्त्रिंशच्छतसंख्यभागसत्कभागद्वयाधिकं प्रकाशयति तापयति उद्योतयति अवभासयति च । तथैवापरोऽपि सूर्य एकं पञ्चमं चक्रवालभाग ३६६० षष्टयधिक षट् त्रिंशच्छत सङ्ख्यभागसत्कभागद्वयाधिक क्षेत्रमवभासयति उद्योतयति तापयति प्रकाशयति च । द्वितीयस्य षण्मासस्य तृतीयेऽहोरात्रे सर्वबाह्यान्मण्डलादतिनेऽनन्तरे तृतीयेऽहोरात्रे तृतीये मण्डले वर्तमान एकोऽपि सूर्य एकं पञ्चमं चक्रवालभाग ३६६० षष्टयधिकपत्रिंशच्छतभागसंख्यक सत्कभागचतुष्टयाधिक क्षेत्रम् अवभासयति उद्योतयति तापयति प्रकाशयति च । तथैवापरोऽपि द्वितीयोऽपि सूर्योऽपरत एकं पञ्चमं चक्रवालभागं यथोक्तभाग चतुष्टयाधिकम् अवभासयति उद्योतयति तापयति प्रकाशयति च ॥ एवं प्रतिमण्डलम् एकैकः जान लेनी, जैसे की दूसरे छह मास के दूसरे अहोरात्र में सर्वबाह्यमंडल से पश्चात्वर्ति अनन्तरवें दूसरे मंडल में रहा हुवा एक सूर्य जम्बूद्वीप नाम के द्वीप का एक पंचम चक्रवाल भाग को ३६६० तीन हजार छहसो साठ संख्यक भाग सहित दो भाग अधिक प्रकाशित करता है, तापित करता है, उद्योतित करता है एवं अवभासित करता है, उसी प्रकार दूसरा सूर्य भी एक पंचम चक्रवाल भाग को ३६६० तीन हजार छ सो साठ संख्यावाले भाग सहित दो भाग अधिक क्षेत्र को अवभासित करता है उद्योतित करता है तापित करता है प्रकाशित करता है। दूसरे छह मास के तीसरे अहोरात्र में सर्वबाह्यमंडल के पश्चात्वर्ति अनन्तरवें तीसरे अहोरात्र में तीसरे मंडल में वर्तमान एक सूर्य एक पंचम चक्रवाल भाग को ३६६० तीन हजार छसो साट संख्यकभाग सहित चार भाग अधिक क्षेत्र को अवभासित करता है, उद्योतित करता है, तापित करता है एवं प्रकाशित करता है । उसी प्रकार दूसरा सूर्य भी दूसरी तरफ एक पंचम चक्रवाल भाग को यथोक्त रीति से चार भाग अधिकता કે બીજા છ માસના બીજા અહેરાત્રમાં સર્વબાહ્યમંડળ પછીના સમીપતિ બીજા મંડળમાં રહેલ એક સૂર્ય જંબુદ્વિપ નામના દ્વીપના એક પંચમ ચકવાલ ભાગને ૩૬૬- ત્રણ હજાર છસે સાઠ સંખ્યાવાળા ભાગ સહિત બે ભાગ અધિકને પ્રકાશિત કરે છે, અદ્યોતિત કરે છે, તાપિત કરે છે, પ્રકાશિત કરે છે. તથા અવભાસિત કરે છે. એ જ પ્રમાણે બીજે સૂર્ય પણ એક પંચમ ચક્રવાલ ભાગને ૩૬૬૦ ત્રણ હજાર છસે સાઠ સંખ્યક ભાગ સહિત બે ભાગ અધિક ક્ષેત્રને અવભાસિત કરે છે, ઉદ્યોતિત કરે છે. તાપિત કરે છે અને પ્રકાશિત કરે છે. બીજા છ મારાના ત્રીજા અહોરાત્રમાં સર્વ બાહ્યમંડળના પછીના સમીપતિ ત્રીજા અહોરાત્રમાં ત્રીજા મંડળમાં વર્તમાન એક સૂર્ય એક પંચમ ચક્રવાલ ભાગને ૩૬૬૦ ત્રણ હજાર છસે સાઠ સંખ્યક ભાગ સહિત ચાર ભાગ અધિક ક્ષેત્રને અવભાસિત કરે છે, ઉદ્યતિત કરે છે, તાપિત કરે છે. અને પ્રકાશિત કરે છે. એ જ પ્રમાણે બીજે સૂર્ય પણ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #420

४०८
सूर्यप्रशप्तिसूत्रे सूर्यः षष्टयधिकषट्त्रिंशच्छतसंख्यकभागसत्कभागद्वयवर्द्धनेन प्रकाशयन् प्रकाशयन् अन्तराभिमुखं गच्छन् यावत्सर्वाभ्यन्तरं मण्डलम् एकान्तरेणोदयं प्राप्तौ सूयौं गच्छत स्तत्रैव च प्रथमगतिनिरोधश्च भवति, (एकगतेरभावे द्वितीयगतेरुत्पत्तिरिति सिद्धान्तदर्शनात् ) ॥ तेन तस्मिन् सर्वाभ्यन्तरे मण्डले द्वितीयस्य पञ्चमचक्रवालभागस्याई परिपूर्ण भवति । तदनन्तरम् एकोऽपि सूर्यस्तत्र मण्डले एकं पञ्चमं चक्रवालभागं सार्द्ध जम्बूद्वीपस्य द्वीपरय प्रकाशयति तापयति उद्योतयति अवभासयति च, एवमपरोऽपि सूर्य एकं पञ्चमं चक्रवालभागं सार्द्धम् अवभासयति उद्योतयति तापयति प्रकाशयति च । तथा चेत्थमेव जम्बूद्वीप चक्रवालभागस्य दशभागान् परिकल्प्य अन्यत्रापीत्थमेवावसेयमिति । अत्रोक्तरीत्यैव भावसे अवभासित करता है, उद्योतित करता है। तापित करता है, एवं प्रकाशित करता है, इस प्रकार प्रतिमंडल में एक एक सूर्य तीन हजार छ सो साठ संख्यावाले भाग सहित दो भाग की वृद्धि होने से प्रकाशित करता करता अन्दर की ओर जाकर यावत् सर्वाभ्यन्तर मंडल में एकान्तरता से उदय को प्राप्त करते हुवे दोनों सूर्य गमन करते करते वहां पर ही उसकी प्रथम गति का निरोध हो जाता है, (एक गति के अभाव में दूसरी गति की उत्पत्ति होती है इस प्रकार के सिद्धांत में कहा है) अतः उस सर्वाभ्यन्तर मंडल में दूसरे पंचम चक्रवाल भाग का आधा परिपूर्ण होता है। तत्पश्चात् एक सूर्य उस मंडल में एक साध पंचम चक्रवाल भाग को जम्बूद्वीप नाम के द्वीप को प्रकाशित करता है तापित करता है, उद्योतित करता है, एवं अवभासित करता है, इसी प्रकार दूसरा सूर्य भी एक सार्ध पंचम चक्रवाल भाग को अवभासित करता है, उद्योतित करता है, तापित करता है एवं प्रकाशित करता है । तथा इसी प्रकार से जम्बूद्वीप के चक्रवाल भाग का બીજી તરફ એક પંચમ ચકવાલ ભાગને યક્ત રીતે ચાર ભાગ અધિકપણાથી અવભાસિત કરે છે, ઉદ્યોતિત છે, તાપિત કરે છે અને પ્રકાશિત કરે છે, આ રીતે પ્રત્યેક મંડળમાં એક એક સૂર્ય ત્રણ હજાર છસે સાઠ સંખ્યાવાળા ભાગ સહિત બે ભાગની વૃદ્ધિ થવાથી પ્રકાશિત કરતા કરતા અંદરની તરફ જઈને યાવત્ સર્વાયંતરમંડળને એકાંતરાથી ઉદયને પ્રાપ્ત કરીને બેઉ સૂર્યો ગમન કરતાં કરતાં ત્યાં જ તેમની પ્રથમ ગતિ રોકાઈ જાય છે. (એક ગતિના અભાવમાં બીજી ગતિ ઉત્પન્ન થાય છે. આ પ્રમાણે સિદ્ધાંતમાં કહેલ છે) તેથી એ સર્વાત્યંતરમંડળમાં બીજા પંચમ ચક્રવાલ ભાગનો અર્ધો ભાગ પરિપૂર્ણ થાય છે. તે પછી એક સૂર્ય એ મંડળમાં એક સાર્ધ પંચમ ચક્રવાલ ભાગને અને જંબુદ્વીપ નામના દ્વીપને પ્રકાશિત કરે છે તાપિત કરે છે, ઉદ્યોતિત કરે છે અવભાસિત કરે છે. એજ પ્રમાણે બીજે સૂર્ય પણ એક સાર્ધ પંચમ ચક્રવાલ ભાગને અવભાસિત કરે છે. ઉદ્યોતિત કરે છે તાપિત કરે છે અને પ્રકાશિત કરે છે અને એ જ પ્રમાણે જે બૂદ્વીપના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #421

१०९
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २४ तृतीयं प्राभृतम् नापि देयेति ॥ उक्तञ्च ग्रन्थान्तरे'छच्चेव उ दसभागे जंबुद्दीवस्स दीवस्स दोवि दिवसयरा ।
ताविति दित्तलेसा अभितर मंडले संता ॥१॥ चत्तारि य दसभागे जंबुद्दीवस्स दीवस्स दोवि दिवसयरा ।
ताविति संतलेसा बाहिरए मंडले संता ॥२॥ छत्तीसे भागसए सद्धिं काऊण जंबुद्दीवस्स ।
तिरियं तत्तो दो दो भागे बड़ेइ हापयइ वा ॥३॥ इत्यादि, सू० २४॥
'तइयं पाहुडं समत्तं' तृतीयं प्राभृतं समाप्तम् ॥ इतिनोट-२४ सूत्रे द्वादश मतान्तरवादिनः सन्ति, तेषां मतसंग्रहो यथा-(१) प्रथमस्य मते द्वौ द्वौ चन्द्रसूयौं एकं द्वीप मेकं समुद्रं च अवभासयत उद्योतयत स्तापयतः प्रकाशयतः । दस भागों की कल्पना करके अन्यत्र भी इसी प्रकार से जान लेवें । यहां पर इसी प्रकार की भावना कर लेवें । ग्रन्थान्तर में कहा भी है
छच्चेव उ दसभागे जंबुद्दीवस्स दीवस्स दो वि दिवसयरा। तविति दित्तलेसा अभितर मंडले संता ॥१॥ चत्तारि य दसभागे जंबुद्दीवस्स दीवस्स दोवि दिवसयरा। ताविति संतलेसा, बाहिरए मंडले संता ॥२॥ छत्तीसे भागसए सद्धिं काऊण जंबुद्दीवस्स। तिरियं तत्तो दो दो भागे वड्रेइ हायहवा ॥३॥ इत्यादि ॥सू० २४॥
'तइयं पारडं समत्तं' तीसरा प्राभृत समाप्त ॥३॥ नोट-२४ वें सूत्र में बारह मतान्तर वादी कहे हैं उनका मतसंग्रह इस प्रकार होता हैચક્રવાલના દસ ભાગોની કલ્પના કરીને અન્યત્ર પણ આજ પ્રમાણે સમજી લેવું અહીંયાં પણ આજ પ્રમાણેની ભાવના કરી લેવી. અન્ય ગ્રન્થમાં કહ્યું પણ છે કે
छच्चेव उ दसभागे, जंबुद्दीवस्स दीवस्स दोवि दिवसयरा । तर्विति दित्तलेसा, अभिंतर मंडले संता ॥१॥ चतारि य दसभागे जंबुद्दीवस्स दिवस्स दोवि दिवसयरा । ताविति संतलेसा, बाहिरए मंडले संता ॥२॥ छत्तीसे भागसए सद्धिं काऊण जंबुद्दीवस्स । तिरियं वत्तो दो दो भागे वड्ढेइ हायइवा ।। ३ ।। त्याहि ॥ सू० २४ ॥
तइयं पाहुडं समत्तं-त्री प्रामृत समाप्त નોટ–૨૪માં સૂત્રમાં બાર મતાનતરવાદી કહેલ છે, તેમના મતને સંગ્રહ આ પ્રમાણે છે-(૧) પહેલા મતવાદીના મતમાં બબ્બે ચંદ્ર સૂર્ય એક દ્વીપ અને એક સમુદ્રને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #422

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे (२) द्वितीयस्य मते तो त्रीन् द्वीपान् त्रीन् समुद्रान् । (३) तृतीयस्य मते सार्द्धत्रीन् द्वीपान् समुद्रान्, (४) चतुर्थस्य मते तो सप्तद्वीपान् समुद्रान् (५) पञ्चमस्य मते तो दशद्वीपान्समुद्रान, (६) षष्ठस्य मते द्वादशद्वीपान्-समुद्रान् (७) सप्तमस्य मते द्वाचत्वारिंशतं द्वीपान्समुद्रान्॥ (८) अष्टमस्य मते द्वासप्तति द्वीपान्-समुद्रान् (९) नवमस्य मते द्वाचत्वारिंशदुत्तर मेकं शतं १४२ चन्द्रसूर्यायवभासयतः, (१०) दशमस्य मते द्वासप्तत्युत्तरमेकशतं १७२ द्वीपान् समुद्रान् , (११) एकादशस्य मते द्वाचत्वारिंशदधिकमेकसहस्रं १०४२ द्वीपान्-समुद्रान् , (१२) द्वादशस्य मते द्वासप्तत्यधिकसहस्रं १०७२ द्वीपान् समुद्रानवभासयेत् ।
(१) प्रथमवादी के मत में दो दो चन्द्र सूर्य, एक द्वीप एवं एक समुद्र को अवभासित करता है उद्योतित करता है, तापित करता है प्रकाशित करता है।
(२) दूसरे के मत से तीन द्वीपों एवं तीन समुद्रों को (३) तीसरे के मत से साडे तीन २ द्वीप समुद्रों को (४) चौथे के मत से दो सूर्य सात सात द्वीप समुद्रों को (५) पांचवें के मत से दो सूर्य दश द्वीपों दश समुद्रों को (६) छटे के मत से बारह द्वीपों तथा बारह समुद्रों को (७) सातवें के मत से बयालीस द्वीप समुद्रों को (८) आठवें के मत से बहत्तर द्वीप समुद्रों को
(९) नववे के मत से एक सो बयालीस १४२ चन्द्र सूर्य अवभासित करता है ।
(१०) दसवें के मत से एक सो बहत्तर १७२ द्वीप समुद्रों को (११) ग्यारहवें के मत से एक हजार बयालीस १०४२ द्वीप समुद्रों को
(१२) बारहवें के मत से एक हजार बहत्तर १०७२ द्वीप समुद्रों को अवभासित करता है। અવભાસિત કરે છે ઉદ્યોતિત તાપિતા અને પ્રકાશિત કરે છે.
(૨) બીજાના મતથી ત્રણ દ્વિીપ અને ત્રણ સમુદ્રોને (૩) ત્રીજાના મતથી સાડાત્રણ સાડાત્રણ દ્વીપ અને સમુદ્રોને (૪) ચેથાના મતથી બે સૂર્ય સાત દ્વીપ સમુદ્રોને (૫) પાંચમાના મતથી બે સૂર્ય દસ દ્વીપ અને દસ સમુદ્રોને (૬) છટ્ટાના મતથી બાર દ્વીપ અને બાર સમુદ્રોને (૭) સાતમાના મતથી બેંતાલી દ્વીપ અને સમુદ્રોને (૯) આઠમાના મતથી તેર દ્વીપ અને સમુદ્રોને (૯) નવમાના મતથી એક બેંતાલીસ ૧૪૨ ચન્દ્ર સૂર્ય અવભાસિત કરે છે. (૧૦) દસમાના મતથી એકસે તેર ૧૭૨ દ્વીપ સમુદ્રોને (૧૧) અગીયારમાના મતથી એક હજાર બેંતાલીસ ૧૦૪૨ દ્વીપ અને સમુદ્રોને (૧૨) બારમાના મતથી એક હજાર ને તેર દ્વીપ સમુદ્રોને અવભાસિત કરે છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #423

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २५ चतुर्थ प्राभृतम् ॥ अथ चतुर्थ प्राभृतम् ॥
मूलम् ता कहें ते सेआते संठिई आहिताति वएजा, तत्थ खल इमा दुविहा संठिई पण्णत्ता, तं जहा - चंदिमसूरियसंठिई य १, तावक्खेत्तसंठिई य२ । ता कहं ते चंदिमसूरिया संठिई आहिताति वएज्जा, तत्थ खलु इमाओ सोलसपडिवत्तिओ पण्णत्ताओ, तत्थ एगे एवमाहंसु, ता समचउरंस संठिया चंदिमसूरिया संठिई, एगे एवमाहंसु ?, एगे पुण एवमाहंसुर, ता विसमचउरंससंठिया चंदिमसूरिया संठि पण्णत्ता २ एगे एवमाहंसु २, एगे पुण एवमाहंसु३ एवं समचउक्कोणसंठिया चंदिमसूरिया संठिई पन्नत्ता, एगे एवमाहंसु ३, एगे पुण एवमाहं ४, ता विसमचउक्कोणसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पन्नत्ता, एगे एवमाहंसु४, एगे पुण एवमाहंसु ५ - समचक्कवालसंठिया चंदिमसुरियसंठिई पन्नत्ता, एगे एवमाहंसु ५, एगे पुण एवमाहंसु विसमचक्कवालसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पन्नत्ता एगे एवमाहंसु६, एगे पुण एवमाहंसु ७ - ता चक्कद्र चक्कवालसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पन्नत्ता, एगे एवमाहंसु ७, एगे पुण एवमाहंसु ८-ता छत्तागारसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पन्नत्ता, एगे एवमाहंसु ८, एगे पुण एवमाहंसु ९ -ता गेहसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पन्नत्ता, एगे एवमाहंसु ९, एगे पुण एवमाहंसु १० - ता गेहावणसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पन्नत्ता, एगे एवमाहंसु १०, एगे पुण एवमाहंसु १९ - पासायसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पन्नत्ता, एगे एवमाहंसु ११, एगे पुण एवमाहंसु १२ - ता गोपुर संठिया चंदिमसूरियसंठिई पन्नत्ता, एगे एवमाहंसु १२, एगे पुण एवमाहंसु १३-ता पेक्खाघरसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पन्नत्ता, एगे एवमाहंसु १३, एगे पुण एवमाहंसु १४- ता वलभीसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पन्नत्ता, एगे एवमाहंसु १४, एगे पुण एवमाहंसु १५ता हम्प्रियतलसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पन्नत्ता, एगे एवमाहंसु १५,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧
४११

Page #424

४१२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे एगे पुण एवमाहंसु १६-ता वालग्गपोतिया संठिया चंदिमसूरिय संठिई पन्नत्ता, एगे एवमाहंसु १६ ॥ तत्थ जे ते एवमाहंसु ता समचउरंससंठिया चंदिमसूरियसंठिई पन्नत्ता, एएणं गएणं णेयव्वं णोचेव णं इतरेहिं । ता कहं ते तावक्खेत्तसंठिई आहियाति, तत्थ खलु एमाओ सोलसपडिवत्तिओ पन्नत्ताओ, तत्थ णं एगे एवमाहंसु ता गेहसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पन्नत्ता, एगे एवमाहंसु १, एगे पुण एवमाहंसु ता जस्संठिए जंबुद्दीवे तस्संठिया तावक्खेत्तसंठिई पन्नत्ता, एगे एवमासु ९, एगे पुण एवमाहसु ता जस्संठिए भारहे वासे तस्संठिई पण्णत्ता १०, एवं उजाणसंठिया निजाणसंठिया एगतो णिसहसंठिया, दुहतो णिसहसंठिया सेयणगसंठिया एगे एवमाहंसु, एगे पुण एवमाहंसु, ता सेणगपट्टसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता, एगे एवमाहंसु १६, वयं पुण एवं वयामो, ता उद्धीमुहकलंबुआपुप्फसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पन्नत्ता, अंतो संकुडा बाहिं वित्थडा अंतो वट्टा बाहिं पिथुला अंतो अंकमुहसंठिया बाहिं सस्थिमुहसंठिया उभयो पासेणं तीसे दुवे बाहाओ अवट्ठियाओ भवंति पणयालीसं २ जोयणसहस्साई आयामेणं, तीसे दुवे बाहाओ अणवट्ठियाओ भवंति तं जहा -सव्वभंतरिया चेव बाहा सव्वबाहिरिया चेव बाहा, तत्थ को हेऊ त्ति वएजा, ता अयण्णं जंबुद्दोवे दीवे जाव परिक्खेवेणं, ता जया णं सूरिए सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं उद्धीमुहकलंबुआ पुप्फसंठिया तावक्खेत्तसंठिई आहिताति वएजा अंतो संकुडा बाहिं वित्थडा अंतो वट्टा बाहिं विथुला अंतो अंकमुहसंठिया बाहिं सत्थिमुहसंठिया, दुहओ पासेणं तीसे तहेव जाव सव्वबाहिरिया चेव बाहा, तीसेणं सव्वभंतरीया बाहा मंदरपवयं तेणं णव जोयणसहस्साई चत्तारि य छलसीए जोयणसए णव य दस भागे जोयणस्स परिक्खेवेणं आहिताति वएज्जा, ता से णं परिक्खेवविसेसे कओ आहिता ति वएजा, ता जे णं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #425

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २५ चतुर्थ प्राभृतम्
४१३ मंदरस्स पव्वयस्स परिक्खेवे तं परिक्खेवं तिहिं गुणित्ता दसहि छित्ता दसहि भागे हीरमाणे एस णं परिक्खेवविसेसे आहिताति वएज्जा, तीसे णं सव्वबाहिरिया बाहा लवणसमुदं ते णं चउणउति जोयणसहस्लाइं अट्ठ य अट्ठसटे जोयणसए चत्तारि य दस भागे जोयणस्स परि
खेवेण आहिताति वएज्जा, ता से णं परिक्खेवविसेसे कओ आहिताति वएज्जा, ता जे णं जंबूदीवस्स दीवस्स परिक्खेवे तं परिक्खेवं तिहिं गुणित्ता दसहिं छेत्ता दसहिं भागे हीरमाणे एस णं परिक्खेवविसेसे आहिताति वएजा, तीसे णं तावक्खेत्ते केवइयं आया. मेणं आहिताति वएज्जा, ता अत्तरि जोयणसहस्साई तिणि य तेत्तीसे जोयणसए जोयणतिभागे च आयामेणं आहिताति वएजा, तया णं कि संठिया अंधगारसठिई आहिताति वएजा, उद्धीमुहकलंबुआ पुप्फसंठिया तहेव जाव बाहिरिया चेव बाहा तोसे णं सव्वभंतरिया बाहा मंदरपवयं तेणं छज्जोयणसहस्साई तिषिण य चउवीसे जोयणसए छच्च दस भागे जोयणस्स परिक्खेवेणं आहिताति वएज्जा, तीसे णं परिक्खेवविसेसे कओ आहितेति वएज्जा, ता जे णं मंदरस्स पव्ययस्स परिक्खेवेणं तं परिक्वेवं दोहिं गुणेत्ता सेसं तहेव, तीसे णं सव्वबाहिरिया बाहा लवणसमुदं ते णं तेवट्रिजोयणसहस्साइं दोणि य पणयाले जोयणसए छ दस भागे जोयणस्स परिक्खेवेणं आहिताति वएज्जा, ता से णं परिक्खेवविसेसे कत्तो आहितेति वएज्जा, ता जेणं जंबुद्दीवस्स दोवस्त परिक्वेवे तं परिक्खेवं दोहिं गुणित्ता दसहिं छेत्ता दसहिं भागे हीरमाणे एस णं परिक्खेवविसेसे आहितेति वएज्जा ता से णं अंधकारे केवइयं आयामेणं आहितेति वएज्जा, ता अत्तरि जोयणसहस्साई तिपिण य तेत्तीसे जोयणसए जोयणतिभागं च आया. मेणं आहिताति वएजा, तया णं उत्तमकट्ठपत्ते अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, ता जया णं सूरिए सव्व
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #426

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे बाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं किं संठिई तावखेत्तसंठिई आहिताति वएजा, ता उद्धमुहकलंबुयापुप्फसंठिई तावक्खेत्तसंठिई आहिताति वएजा, एवं जं अभितरमंडले अंधगारसंठिईए पमाणं तं बाहिरमंडले तावक्खेत्तसंटिईए जं तहिं तावक्खेत्तसंठिईए तं बाहिर मंडले अंधगारसंठिईए भाणियव्वं जाव तया णं उत्तमकट्ठपत्ता उक्कोसिया अटारसमुहुत्ता राई भवइ, जहपिणए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ, ता जंबुद्दीवे दीवे सूरिया केवइयं खेत्तं उड़े तवंति केवइयं खेत्तं अहे तवंति केवइयं खेत्त तिरियं तवंति, ता जंबुद्दीवेणं दीवे सूरिया एर्ग जोयणसयं उर्दू तवंति अटारसजोयणसयाइं अधे पतति सीतालीसं जोयणसहस्साई दुन्नि य तेवढे जोयणसए एगवीसं च सटिभागे जोयणस्त तिरियं तवंति ॥सू० २५॥
॥ चउत्थं पाहुडं समत्तं ॥ छाया-तावत् कथं ते श्वेततायाः संस्थिति राख्याता इति वदेत, तत्र खलु इयं द्विविधासंस्थितिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-चन्द्रसूर्यसंस्थितिस्तापक्षेत्रसंस्थितिश्च, तावत् कथं ते चन्द्र सूर्यसंस्थिति राख्याता इति वदेत्, तत्र खलु इमाः षोडशप्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः, तत्र एके एवमाहुः तावत् समचतुरस्रसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः १, एके पुनरेवमाहुःतावत विषमचतुरस्रसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः २, एके पुनरेवमाहुःएवं समचतुष्कोणसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः ३, एके पुनरेवमाहु:तावत् विषमचतुष्कोणसंस्थिताचन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः ४, एके पुनरेवमाहु:समचक्रवालसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः ५, एके पुनरेवमाहुः तावत् विषमचक्रचालसंस्थिता चन्द्रसूयेसस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः ६, एके पुनरेवमाहुः-तावत् चक्रार्द्धचक्रवालसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः ७, एके पुनरेवमाहुः-तावत् छत्राकारसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः ८, एके पुनरेवमाहुः-तावत् गेहसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः ९, एके पुनरेवमाहुः-तावद् गेहापणसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः १०, एके पुनरेवमाहुः-तावत्-प्रासादसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एक्माहुः ११, एके पुनरेवमाहुः-तावद् गोपुरसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः १२, एके पुनरेवमाहुः-तावत्-प्रेक्षागारसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः १३, एके पुनरेवमाहुः-तावद् वलभी
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #427

%3
सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० २५ चतुर्थ प्राभृतम् संस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः १४, एके पुनरेवमाहुः-तावद् हर्म्यतलसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः १५, एके पुनरेवमाहुः-तावद् वालाग्रपोतिका संस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः १६ ॥ तत्र ये ते एवमाहुः-तावत् समचतुरस्रसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एतेन नयेन नेतव्यम्, न चैव खलु इतरैः, तावत् कथं ते तापक्षेत्रसंस्थितिराख्याता इति वदेत, तत्र खलु इमाः षोडशप्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः, तत्र खलु एके एवमाहुः-तावद् गेहसंस्थिता तापक्षेत्रसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एवं यावद् बालाग्रपोतिका संस्थिता तापक्षेत्रसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः १, एके पुनरेवमाहुः-तावद् यत् संस्थितो जम्बूद्वीपो द्वीप स्तत्संस्थिता तापक्षेत्रसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः ९, एकेपुनरेवमाहुः-तावद् यत्संस्थितं भारतं वर्ष तत्संस्थिता तापक्षेत्रसंस्थितिः प्रज्ञप्ता १०, एवम् उद्यानसंस्थिता निर्याणसंस्थिता, एकतो निषधसंस्थिता, उभयतो निषधसंस्थिता, श्येनक पृष्ठसंस्थिता एके एवमाहुः, १५, एके पुनरेवमाहुः-तावत् श्येनकपृष्ठसंस्थिता तापक्षेत्रसंस्थितिः प्रज्ञप्ता एके एवमाहुः-१६, वयं पुनरेवं वदामः, ऊर्ध्वमुखकलम्बुकपुष्पसंस्थिता तापक्षेत्रसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, अन्तः-संकुचिता बहिविस्तृता, अन्तर्वृत्ता बहिः पृथिला, अन्तः अङ्कमुखसंस्थिता, बहिः स्वस्तिकमुखसंस्थिता, उभयतः पाश्वतः तस्या द्वे बाहे अवस्थिते भवतः, पश्चचत्वारिंशत् पश्चचत्वारिंशद् योजनसहस्राणि आयामेन तस्याः द्वे बाहे अनवस्थिते भवतः । तद्यथा-सर्वान्तरा सर्वबाह्या चेति द्वे बाहे, तत्र को हेतु रिति वदेत् । तावदयं जम्बूद्वीपो द्वीपद्वीपो यावत् परिक्षेपेण, तावद्' यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु ऊर्ध्वमुखकलम्बुकपुष्पसंस्थिता तापक्षेत्रसंस्थितिः आख्याता इति वदेत् । अंतः संकुचिता बहिर्विस्तृता अन्तर्वृत्ता बहिः पृथिला, अन्तः अङ्कमुखसंस्थिता, बहिः स्वस्तिकमुखसंस्थिता उभयतः पाइँन, तस्यास्तथैव यावत् सर्वबाह्या चैव बाहा तस्याः खलु सर्वाभ्यन्तरा बाहा मेरुपर्वतान्ते खलु नवयोजनसहस्राणि चत्वारि च पडशीतानि योजशतानि नव च दशभागा योजनस्य, परिक्षेण आख्याता इति वदेत् । तावत् स खलु तापक्षेत्रविशेषः कुत आख्यात इति वदेत् । तावद् यः खलु मन्दरस्य पर्वतस्य परिक्षेपस्तं परिक्षेप त्रिभिर्गुणयित्वा दशभिश्छित्वा दशभिर्भागे हियमाणे एष खलु परिक्षेपविशेषः आख्यात इति वदेत् । तस्याः खलु सर्वबाह्या बाहा लवणसमुद्रान्ते चतुर्नवति योजनसहस्राणि अष्टौ च अष्टषष्टियोजनशतानि चतुरश्च दशभागान् योजनस्य परिक्षेपेण ९४८६८१० आख्याता इति वदेत् ॥ तावत् स खलु परिक्षेपविशेषः कुत आख्यात इति वदेत् ॥ तावद् यः खलु जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य परिक्षेपस्तं परिक्षेपं त्रिभिर्गुणयित्वा दशमिश्छित्वा दशभिर्भागे हीयमाणे एष खलु परिक्षेपविशेष आख्यात इति वदेत् ॥ तावत् तत्खलु तापक्षेत्रं कियद् आयाममाख्यातमिति वदेत् । तावत् अष्टसप्तति यॊजनसहस्राणि-त्रीणि च त्रयस्त्रिंशतानि योजनशतानि योजनत्रिभागं च आयामेन आख्यातमिति वदेत् । तदा खलु किं संस्थिता अन्धकारसंस्थिति राख्यता इति वदेत, तावद् ऊर्ध्वमुखकलम्बूका पुष्पसंस्थिता तथैव यावद् बाह्या
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #428

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे च बाहा, तस्याः खलु सर्वाभ्यन्तरा बाहा मन्दरपर्वतान्ते षड़योजनसहस्राणि त्रीणि च चतुविंशतानि योजनशतानि षट् च दशभागान् योजनस्य परिक्षेपेण आख्याता इति वदेत, तावत् स खलु पविक्षेपविशेषः कुत आख्यात इति वदेत्, तावत् यः खलु मन्दरस्य पर्वतस्य परिक्षेप स्तं परिक्षेपं द्वाभ्यां गुणयित्वा शेषं तदेव, तस्याः खलु सर्वबाह्या बाहा लवणसमुद्रान्ते त्रिषष्टिर्योजनसहस्राणि द्वे च पञ्चचत्वारिंशे योजनशते पट् च दशभागान् योजनस्य ६३२४५, ६०, परिक्षेपेण आख्यात इतिवदेत् । तावत् स खलु परिक्षेपविशेषः कुत आख्यात इति वदेत्, तावद् यः खलु जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य परिक्षेप स्तं परिक्षेपं द्वाभ्यां गुणयित्वा दशभिश्छित्वा दशभिर्भागे हियमाणे एष खलु परिक्षेप विशेषः आख्यात इति वदेत, तावत् स खलु अन्धकारः कियता आयामेन आख्यात इति वदेत, तावत् अष्टसप्तति योजनसहस्राणि त्रीणि च त्रयस्त्रिंशतानि योजनशतानि योजनविभागं च आयामेन आख्यात इति वदेत् ।। तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्त उत्कर्षकोऽष्टादशमुहूर्तो दिवसो भवति, जघन्या द्वादशमुहूर्त्ता रात्रि भवति, तावद् यदा खलु सूर्यः सर्वबाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु किं संस्थिता तापक्षेत्रसंस्थिति राख्याता इति वदेव, तावद् ऊर्ध्वमुखकलम्बुका पुष्पसंस्थिता तापक्षेत्रसंस्थिति राख्याता इति वदेत्, एवं यदभ्यन्तरे मण्डले अन्धकारसंस्थितेः प्रमाणं तबाह्यमण्डले तापक्षेत्रसंस्थितेः यत् तत्र तापक्षेत्रसंस्थिते स्तद् बाह्यमण्डले अन्धकारसंस्थितेः भणितव्यम्, । यावत् तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्ता उत्कषिका अष्टादशमुहूर्ता रात्रि भवति, जघन्यो द्वादशमुहत्तों दिवसो भवति, तावत् जम्बूद्वीपे द्वीपद्वीपे सूयौं कियत् क्षेत्रम् ऊर्ध्व तापयतः, कियत् क्षेत्रं तिर्यकूतापयतः, तावत् जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे सूर्यों एक योजनशतमर्ध्व तापयतः, अष्टादशयोजनशतानि अधस्तापयतः, सप्तचत्वारिंशद् योजनसहस्राणि द्वे च त्रिषष्टे योजनशते ४७२६३. एकविंशतिं च षष्टिभागान् योजनस्य तिर्यकतापयतः॥सू.२५॥
॥ चतुर्थ प्राभृतं समाप्तम् ॥ तृतीयं प्राभृतं सम्यगअभिधाय सम्प्रति-चतुर्थ प्राभृतं प्रारभ्यते-'सेयाते किं ते' इत्यादि, टीका-'सेयाते किं ते संठिई' श्वेततायाः किंते संस्थिति रित्येतद्विषये प्रश्नसूत्रं
चौथा प्राभृत का प्रारंभ तीसरा प्राभृत सम्यक् प्रकार से व्याख्यात करके अब चौथा प्राभृत प्रारम्भ किया जाता है-(सेया ते किं ते) इत्यादि ।
टीकार्थ-(सेया ते कि ते संठिई) श्वेतता कि संस्थिति आपके मत से किस प्रकार से होती है इस विषय के संबंध में श्री गौतमस्वामी प्रश्न सूत्र कहते
यथा प्रामृतना प्रारंभત્રીજી પ્રાભૂતને સારી રીતે કહીને હવે આ ચેથા પ્રાભૂતને પ્રારંભ કરવામાં આવે छ, (सेया ते किं ते) :त्यादि.
As :-(सेया ते किं ते संठिई) श्वेततानी स्थिति तमा। भतथा ! प्रानी
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #429

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २५ चतुर्थ प्राभृतम् सूत्रयति भगवान् गौतमः-'ता कहं ते सेयानि संठिई आहिताति वएज्जा' तावत् कथं ते श्वे. ततायाः संस्थिति राख्याता इति वदेत् ॥ तावत्-श्रूयतां भगवन् ! तावत् तृतीयप्राभृते सूर्यचन्द्रयोरवभासनक्षेत्रविषयणी विस्तृतव्याख्यां श्रुत्वा सम्प्रति तावत्-श्वेतताया विषये प्रश्नान् प्रष्टुमीहे-कथं केन प्रकारेण कया वा उपपत्त्या भगवन् ! त्वया श्वेतताया:-प्रकाशस्य-प्रकाशक्षेत्रस्य संस्थिति राख्याता-कथिता-संस्थानमाख्यातमिति भगवान् वदेत्-कथयेत् । एवं बुद्धिविशदशालिना तपस्विना भगवता इन्द्रभूतिना गौतमेन प्रश्ने कृते भगवान् वीतरागो महावीरस्वामी आह-'तत्थ खलु इमा दुविहा संठिई पन्नत्ता' तत्र खलु इयं द्विविधा संस्थितिः प्रज्ञप्ता ॥ तर-३वेतताया विषये खलु-इति निश्चितम् इय-वक्ष्यमाणस्वरूपा द्विविधा-द्विप्रकारका संस्थितिः प्रज्ञप्ता-आख्याता, 'तं जहा'-तद्यथा-तामेव तद्यथेत्यादिना प्रतिपादयति, यतोहि-तद्यथेत्यत्र तच्छब्दोऽव्ययम्" अतोऽयमर्थश्चिन्तनीयः तद्यथा-सा श्वेतता हैं-(ता कहं ते सेयानि संठिई आहिताति वएज्जा) आपके मत से श्वेतता की संस्थिति किस प्रकार से कही है ? सो कहीये अर्थात् गौतमस्वामी प्रश्न करते हवे कहते हैं कि हे भगवन् आपने तीसरे प्राभृत में सूर्य चन्द्र का अवभासन क्षेत्र विषय में विस्तार पूर्वक कथन किया है अतः अब उनकी श्वेतता के विषय में प्रश्न करता हूं कि किस प्रकार से या किस प्रमाण से आपने श्वेतता की माने प्रकाश क्षेत्र की संस्थिति कही है ? अर्थात् श्वेतता का संस्थान किस प्रकार का कहा है सो आप कहिये । इस प्रकार विशद बुद्धिशालि तपस्वी इन्द्रभूति अपर नाम वाले गौतमस्वामी के प्रश्न करने पर वीतराग भगवान् महावीर स्वामी कहते हैं (तत्थ खलु इमा दुविहा संठिई पण्णत्ता) उस श्वतता के विषय में यह आगे कथ्यमान प्रकारवाली दो प्रकार की संस्थिति कही है (तं जहा) तद्यथा, जो इस प्रकार से है-इस श्वतता का प्रतिपादन करते हैं कारण की तद्यथा पद में तत् शब्द अव्ययार्थक है इस से इस प्रकार से इस डाय छ १ मे विषयमा सधमा लगवान्ने श्री गौतमस्वामी प्रश्न पूछे छे-(ता कहं ते सेयानि संठिई आहिताति वएज्जा) सापना भतथी श्वेततानी सस्थिति अरनी કહેલ છે? તે આપ કહો. અર્થાત ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરતાં કહે છે કે હે ભગવન આપે ત્રીજા પ્રાભૂતમાં સૂર્ય ચંદ્રના અવભાસ ક્ષેત્રના વિષયમાં વિસ્તાર પૂર્વકથન કરેલ છે, તેથી હવે તેની શ્વેતતાના સંબંધમાં પ્રશ્ન કરું છું કે કેવા પ્રકારથી કે કેવા પ્રમાણથી આપે
તતાની અર્થાત્ પ્રકાશ ક્ષેત્રની સંસ્થિતિ કહેલ છે ? અર્થાત્ તતાનું સંસ્થાન કેવા પ્રકારનું કહેલ છે? તે આપ કહો આ પ્રમાણે વિશાળ બુદ્ધિવાળા તપસ્વી ઇન્દ્રભૂતિ અ૫૨ नामा॥ गौतमवाभीमे प्रश्न ४२पाथी वातशा भगवान् महावी२०वामी ४ छे, (तत्य खलु इमा दुविहा संठिई पण्णत्ता) 2 वेतताना विषयमा 42 मा ४पामा ना२ से प्रा२नी सस्थिति ही छे, (तं जहा) 2 २॥ प्रभारी छे-से श्वेततानु प्रतिपादन
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #430

४१८
सूर्यप्रशप्तिसूत्रे यथा-येन प्रकारेण द्विविधा भवति तथैवोपदश्यते-'चंदिमसरियसंठिई य तावक्खेत्तसंठिई य' चन्द्रसूर्यसंस्थिति स्तापक्षेत्रसंस्थितिश्च ॥-चन्द्रसूर्ययोः संस्थानविशेषेण श्वेतताया या स्थिति भवति सा प्रथमा, ततश्च तयोरेव भ्रमणवशेन यत्तापक्षेत्र मुपपद्यते तद्वशेन श्वैतताया या स्थिति भवति सा द्वितीया । किन्त्वत्र चन्द्रसूर्ययो विमानानामपि श्वेतता विद्यते तत्सम्बन्धत स्तापक्षेत्रकृतश्वेततापि भवति, तेन श्वेततायोगाद् उभयमपि श्वेतताशब्देनोच्यते, अत एवोक्तप्रकारेण-श्वेतता द्विविधा भवतीति कथनं युक्तियुक्तं प्रतिभाति । ततश्चन्द्रसूर्यसंस्थितिविषये प्रश्नयति-'ता कहं ते चंदिमसूरियासंठिई आहिताति वएज्जा' तावत कथं ते चन्द्रसूर्यसंस्थितिराख्याता इति वदेत् ॥-तावदिति प्राग्वत् कथं-केन प्रकारेण ते-त्वया भगवन् चन्द्रसूर्यसंस्थितिः-चन्द्रसूर्ययोः संस्थितिराख्याता-कथिता इति भगवान् वदेत्, अथेह चन्द्रसूर्यविमाअर्थ का विचार करें तद्यथा' वह श्वेतता जिस प्रकार से विविध माने दो प्रकार की होती है वह दिखलाते हुवे कहते हैं-(चंदिमसूरियसंठिई य तावक्खेत्तसंठिई य) चन्द्र सूर्य की संस्थिति तथा तापक्षेत्रसंस्थिति चन्द्र सूर्य के संस्थानविशेष से श्वतता की जो स्थिति होती है वह पहली संस्थिति कही है तदनन्तर उसका भ्रमणवशात् जो तापक्षेत्र होता है उससे श्वेतता की जो संस्थिति होती है वह दूसरे प्रकार की संस्थिति कही है। परंतु यहां पर चन्द्र सूर्य के विमानों की भी श्वेतता होती है उसके संबन्ध से तापक्षेत्र से होनेवाली श्वतता भी होती है उस श्वेतता के योग से दोनों को श्वतता शब्द से कहा जाता है अतएव उक्त प्रकार से श्वतता दो प्रकार की होती है यह कथन युक्ति युक्त ही ज्ञात होता है। अतएव चन्द्र सूर्य की संस्थिति के विषय में गौतमस्वामी प्रश्न करते हैं (ता कहं ते चंदिमसरिया संठिई आहिताति वएजा) आपके मत से चन्द्र सूर्य की संस्थिति किस प्रकार से होती है सो कहिये, કરતાં કહે છે-તઘથા પદને તત્ શબ્દ અત્યયાર્થક છે. આનાથી આ પ્રમાણે આ અર્થને વિચાર કરે તઘથા એ શ્વેતતા જે પ્રમાણે ત્રિવિધ અર્થાત્ બે પ્રકારની થાય છે તે मतावतi ४ -(चंदिमसूरियसंठिई य तावक्खेत्तसंठिई य) 'द्र सूर्यनी स्थिति भने તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિ ચંદ્ર સૂર્યના સંસ્થાન વિશેષથી કતરાની જે સ્થિતિ હોય છે, તે પહેલી સંસ્થિતિ છે, તે પછી તેને ભ્રમણવશાત્ જે તાપક્ષેત્ર થાય છે, તેનાથી શ્વેતતાની જે સંસ્થિતિ થાય છે, તે બીજા પ્રકારની સંસ્થિતિ કહી છે. પરંતુ ત્યાં ચંદ્ર સૂર્યના વિમાની પણ તતા થાય છે. તેના સંબંધથી તાપક્ષેત્રથી થવાવાળી વેતતા પણ થાય છે, એ વેતતાના યેગથી બેઉને શ્વેતતા શબ્દથી કહેવામાં આવેલ છે. તેથી જ ઉક્ત પ્રકારથી શ્વેતતા બે પ્રકારની થાય છે. આ કથન યુક્તિ યુક્ત જ છે અએવ ચંદ્ર સૂર્યના समयमा गौतमस्वामी प्रश्न पूछे छ-(ता कहं ते चंदिमसूरिया संठिई आहिताति वएज्जा) આપના મતથી ચંદ્ર સૂર્યની સંસ્થિતિ કેવા પ્રકારથી થાય છે? તે આપ કહો. અર્થાત
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #431

४१९
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २५ चतुर्थ प्राभृतम् नानां संस्थानरूपा संस्थितिरभिहितैव, तेनेह चन्द्रसूर्ययोः संस्थितिः, तयोविमानानमपि चतुर्णामपि अवस्थानरूपा संस्थितिः प्रष्टव्येति भगवता गौतमेनोक्ते सति भगवानेतद्विषये परतीथिकानां यावत्यः प्रतिपत्तय स्तावती रुपदर्शयति-तत्थ खलु इमाओ सोलसपडिवत्तीओ पण्णत्ताओ' तत्र खलु इमाः षोडशप्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः ॥ तत्र-चन्द्रसूये-तद् विमानानां संस्थितौ विचार्यमाणायां खलु-इति निश्चितम् इमा:-वक्ष्यमाणप्रकाराः षोडशसंख्यकाः प्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः सन्ति 'तत्थ एगे एवमाहंमु-ता समचउरंससंठिया चंदिमसरिया संठिई, एगे एवमासु १' तत्र एके एवमाहुः-तावत् समचतुरस्रसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता । तत्र-तस्यां चन्द्रसूर्यसंस्थितौ तद्विमानसंस्थितौ च एके-प्रथमास्तीर्थान्तरीया एवम्-अनन्तरोच्यमानस्वरूपं स्वमतमाहुः-कथयन्ति-तद्यथा-तावदिति प्राग्वत् चन्द्रसूर्यतद्विमानानां अर्थात् हे भगवन् आपने चन्द्र सूर्य की संस्थिति किस प्रकार की कथित की है सो स्पष्टता से समझाइये। जिस प्रकार से चन्द्र सूर्य के विमानों के संस्थानरूप संस्थिति आपने कही है उसी प्रकार यहां चन्द्र सूर्य की संस्थिति उनके विमानों की संस्थिति इस प्रकार चारों के अवस्थानरूप संस्थिति पृष्टव्य है माने इन चारों के विषय में पूछता हूं इस प्रकार गौतमस्वामी के कहने पर भगवान् इस विषय में अन्यतीर्थिकों की जितनी प्रतिपत्तियां है उसको दिखलाते हुवे कहते हैं
(तत्थ खलु इमाओ सोलस पडिवत्तीओ पण्णत्ताओ) भगवान् कहते हैं कि हे गौतम ! चन्द्र सूर्य एवं उनके विमानों की संस्थिति के विषय में विचार करने पर ये वक्ष्यमाण प्रकारवाली सोलह संख्यावाली अन्यमतरूप प्रतिपत्तियां कही गई है (तत्थ एगे एवमासु ता समचउरंससंठिया चंदिमसूरिया संठिई एगे एवमासु) १ उन मतवादियों में कोई एक प्रथम मतवादी कहता है की समचतुरस्र संस्थित चन्द्र सूर्य की संस्थिति कही है अर्थात् चन्द्र હે ભગવન આપે ચંદ્ર સૂર્યની સંસ્થિતિ કેવા પ્રકારની કહેલ છે? એ સ્પષ્ટતાથી સમજાવે. જે પ્રમાણે ચંદ્ર સૂર્યના વિમાનના સંસ્થાન રૂપ સંસ્થિતિ આપે કહી છે, એ જ પ્રમાણે અહીંયા ચંદ્ર સૂર્યની સંસ્થિતિ તેમના વિમાનોની સંસ્થિતિ એ રીતે ચારેના અવસ્થાન રૂપ સંરિથતિ પૃષ્ટવ્ય છે. અર્થાત્ એ ચારેના સંબંધમાં પૂછું છું આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીના કહેવાથી ભગવાન એ વિષયમાં અન્ય તીથિકની જેટલી પ્રતિપત્તિ કહી છે ते मतावता ४९ -(तत्थ खलु इमाओ सोलस पडिवत्तीओ पण्णत्ताओ) भगवान् ४ छे - હે ગૌતમ ! ચંદ્ર સૂર્ય અને તેમના વિમાની સંસ્થિતિના સંબંધમાં વિચાર કરતાં આ १क्ष्यमा २नी सो सभ्य अन्य मत ३५ प्रतिपत्तियो ४ामा मास छ. (तत्थ एगे एवमाहंसु ता समचउरंससंठिया चंदिमसूरियासंठिई एगे एवमाहंसु) १ ये मतवासीयामा કોઈ એક પ્રથમ મતવાદી કહે છે કે સમચતુરસ સંસ્થિત ચંદ્ર સૂર્યની સંસ્થિતિ કહી છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #432

४२०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे संस्थितिः समचतुरस्रसंस्थिता वर्तत इति प्रज्ञप्तास्तीति, समाः-तुल्याः चत्वारः अस्रयःकोणाः, यस्य तत् समचतुरस्र-समचतुष्कोणक्षेत्र-समायतमिति, तद्वत् संस्थितिं-संस्थानं यस्याश्चन्द्रसूर्यसंस्थितेः सा तथा समचतुरस्रसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिरिति । एके-प्रथमा एवमुक्तप्रकारकं स्वमतमाहुः कथयन्ति १॥ 'एगे पुण एवमाहंसु-ता विसमचउरंससंठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता-एगे एवमासु २' एके पुनरेवमाहु स्तावत् विषमचतुरस्रसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता एके एवमाहुः २ ॥-एके-द्वितीयाः पुनरेवं वक्ष्यमाणप्रकारं स्वमतं प्रतिपादयन्ति-तावदिति पूर्ववद् विषमचतुरस्रसंस्थिता-विषमायतसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, अत्रापि प्राग्वत् विषमचतुरस्रं संस्थानं यस्याः सा तथेति विग्रहो सूर्य की एवं उनके विमानों की संस्थिति के विषय में कोई एक पहला तीर्थातरीय अनन्तर कथ्यमान प्रकार से अपना मत कहता है कि चन्द्र सूर्य एवं उनके विमानों की संस्थिति समचतुरस्त्र संस्थान से संस्थित कही है अर्थात् सम माने तुल्य है चार अत्रय माने कोण जिसका वह समचतुरस्र माने समचतुष्कोण वाला क्षेत्र जैसे जो संस्थिति माने संस्थान जिस चन्द्र सूर्य की संस्थिति का वह समचतुरस्रसस्थानसंस्थिति कहा है। प्रथम मतवादी इस पूर्वोक्त प्रकार से स्वमत प्रगट करता है ॥ १॥
(एगे पुण एवमासु ता विसमचउरंससंठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता एगे एवमासु) २ दूसरा कोई एक कहता है कि विषमचतुरस्र संस्थान से चन्द्र सूर्य की संस्थिति कही है ऐसा दूसरा अन्य मतवादी कहता है अर्थात् दुसरा परमतवादी कहता है कि विषमचतुरस्रसंस्थिति माने विषम आयाम विस्तारवाली चन्द्र सूर्यमंडल की संस्थिति कही है यहां पर भी पूर्व અર્થાત્ ચંદ્ર સૂર્યની અને એમના વિમાનની સંસ્થિતિના સંબંધમાં કોઈ એક પહેલે તીર્થાન્તરીય આ હવે પછી કહેવામાં આવનાર સ્વરૂપથી પિતાને મત કહે છે, કે–ચંદ્ર સૂર્ય અને તેમના વિમાનની સંસ્થિતિ સમચતુરસ્ત્ર સંસ્થાનથી સંસ્થિત કહેલ છે, અર્થાત્ સમ એટલે તુલ્ય છે. ચાર અસય એટલે ખુણ જેમના તે સમચતુરસ એટલે કે સમચતુષ્કોણ વાળું ક્ષેત્ર જેમ કે જે સંસ્થિતિ એટલે કે સંસ્થાન જે ચંદ્ર સૂર્યની સંસ્થિતિનું હોય એ સમચતુરસ સંસ્થાન સંસ્થિત ચંદ્ર સૂર્યની સંસ્થિતિ કહેલ છે, પહેલે મતવાદી આ પ્રમાણે પિતાના મતનું કથન કરેલ છે. ના
(एगे पुण एवमाहंसु ता विसमचउरंससंठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु)२ मीने मे ४ छ । विषम यतु२ख सस्थानवाणी 'द्र सूर्यनी स्थिति કહી છે. આ પ્રમાણે બીજે અન્ય મતવાદી કહે છે. અર્થાત્ બીજે પરમતવાદી કહે છે કે–વિષમચતુરસ્ત્ર સંસ્થિત એટલે કે વિષમ આયામ વિસ્તારવાળી ચંદ્ર સૂર્ય મંડળની સંસ્થિતિ કહેલ છે, અહીંયાં પણ પૂર્વ કથન પ્રમાણે વિષમ છે ચારે ખુણુની સંસ્થિતિ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #433

सूयज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २५ चतुर्थ प्राभृतम् विधेयः २॥ “एगे पुण एवमाहंसु-एवं समचउकोणसंठिया चंदिमसूरियसंठिई, एगे एवमाहंसु ३” एके पुनरेवमाहुः-एवं समतुष्कोणसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः ३॥-तृतीया स्तीर्थान्तरीयाः पुनः-द्वितीयस्य मतं श्रुत्वा एवम्-अनन्तरोच्यमानप्रकारकं स्वमतमाहुः-एवमुक्तप्रकारेण-अपरेषामभिप्रायेण समचतुष्कोणसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थिति वक्तव्या, अत्र समाश्चत्वारः कोणा यत्र तत् समचतुष्कोणं, तत् संस्थितं-संस्थानं यस्याः सा तथेति विग्रहो विधेयः । अत्र भुजनिर्देशाभावात कोणारिशब्दयोरेकार्थप्रतिपादकत्वाच्चेत्यत्रापि समायत क्षेत्रस्यैव प्रतिपादनं भवतीति प्रथमस्य मतेनास्य मतं साम्यमेवेति सिध्यति, एके एवमाहुरित्युपसंहरति ३॥ 'एगे पुण एवमाहंसु-ता विसमचउकोणसंठिया कथनानुसार विषम है चारों कोनों की संस्थिति जिसकी वह विषमचतुरस्त्र संस्थिति होती है इस प्रकार प्राक् कथनानुसार विग्रह समज लेवें ॥२॥
(एगे एवमासु एवं समचउकोणसंठिया चंदिमसूरियसंठिई एगे एवमासु ३) कोई तीसरा मतावलम्बी कहता है कि समचतुष्कोण से संस्थित चन्द्र सूर्य की संस्थिति कही है। अर्थात् तीसरा तीर्थान्तरीय दूसरा परमतवादी के कथन को सुनकर के अनन्तर कथ्यमान प्रकार से स्वमत का कथन करता हुवा कहता है कि समचतुष्कोण संस्थित चन्द्र सूर्य की संस्थिति कहनी चाहिये । यहां पर सम है चतुष्कोण जिसका वह समचतुष्कोण इस प्रकार का संस्थान जिसका वह समचतुष्कोणसंस्थिति इस प्रकार से विग्रह समझ लेवें यहां पर भुज निर्देश नहीं करने से एवं कोण तथा अनि शब्द समान अर्थ वाले होने से यहां पर भी सम आयत क्षेत्र का ही प्रतिपादन होता है इस प्रकार प्रथम मतवादी के साथ इसका मत समान ही सिद्ध होता है कोई एक तीसरा मतवादी इस प्रकार स्वमत को कहता है ॥ ३॥ જેની તે વિષમચતુરસ સંસ્થિતિ કહેવાય છે, આ પ્રમાણે પૂર્વ કથન પ્રમાણે આને વિગ્રહ सम देवो. ॥२॥ (एगे एवमासु एवं समचउक्कोणसंठिया चंदिमसूरियसंठिई एगे एचमाहंसु) ३ अ त्रीने भतापसी ४ छे सभयतु संस्थित द्र सूर्यनी संस्थिति કહી છે. અર્થાત્ ત્રીજે તીર્થાન્તરીય બીજા પરમતવાદીના કથનને સાંભળીને હવે પછી કહેવામાં આવનાર પ્રકારથી પિતાના મતનું કથન કરતાં કહે છે-સમચતુષ્કોણ સંસ્થિત ચંદ્ર સૂર્યની સંસ્થિતિ કહેવી જોઈએ, અહીંયાં સમ છે ચતુષ્કોણ જેના તે સમચતુષ્કોણ આવા પ્રકારનું સંસ્થાન જેનું હોય તે સમચતુષ્કણ સંસ્થિતિ કહેવાય આ પ્રમાણેને વિગ્રહ સમજી લે. અહીંયાં ભુજ નિર્દેશન કરવાથી એક કેણુ તથા અસિ શબ્દ સરખા અર્થવાળા હોવાથી સમાન આયત ક્ષેત્રનું પ્રતિપાદન થાય છે. આ પ્રમાણે પહેલા મતવાદીના કથનની સાથે આ મત સરખો જ સિદ્ધ થાય છે. કેઈ એક ત્રીજે મતવાદી આ પ્રમાણે પોતાના મતનું કથન કરે છે. તેવા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #434

सूर्यप्रज्ञप्ति सूत्रे
चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता, एगे एवमाहंसु ४' एके पुनरेवमाहुः - तावद् विषमचतुष्कोणसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता एके एवमाहुः ४ ॥ - एके - चतुर्थाः पुनरेवमाहुः - द्वितीयस्य मतमेव केवलं शब्दान्तरेण जल्पन्ति - तावदिति, प्राग्वत्, विषमचतुष्कोण संस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिराख्याता, अत्रापि विषमा:- अतुल्याश्चत्वारो कोणा यत्र तत् विषमचतुष्कोणं तत् संस्थितं संस्थानं यस्याः सा तथेति विग्रहो विधेयः । एवं च अस्यापि मतं द्वितीयस्य मतेन तुल्यमेव, यतोहि अस्रकोणयोरेक एवार्थो भवतीत्युपसंहरन् - एके एवमाहुरिति ४ ॥ 'एगे पुण एवमाहं - ता समचकवालसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता, एगे एवमाहंसु ५, ' एके पुनरेवमाहुः - तावत् समचक्रवालसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः, एके पुनरेवमाहुः - तावत् समचक्रवालसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः,
४२२
( एगे पुण एवमाहंसु ता विसमचउकोणसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहं ४) कोई एक चतुर्थ मतवादी विषमचतुष्कोणसंस्थित चन्द्र सूर्य की संस्थिति कही है इस प्रकार चतुर्थ मतवादी कहता है इस चतुर्थ मतावलम्बी का कथन दूसरा मतवादि के मत को मिलता झुलता ही है केवल शब्दान्तर मात्र से अलगता मात्र है अर्थात् विषमचतुष्कोण संस्थित चन्द्र सूर्य की संस्थिती कही है यहां पर विषम माने अतुल्य है चार कोण जिस का वह विषम चतुष्कोण तथा विषमकोण वाले जो संस्थान इस प्रकार विग्रह समझ लेवे । अत्र एवं कोण एकार्थ वाचक ही है अतः दूसरा मतवादी के कथनानुसार ही इस चतुर्थ मतवादीने भी अपना मत कहा है इस पूर्वोक्त प्रकार से चतुर्थ मतवादी कहता है ॥ ४ ॥
( एगे पुण एवमाहंसु ता समचक्कवालसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहं ५ ) कोई एक पांचवां परमतवादी कहता है कि समचक्रवाल
(एंगे एवमाहंसु ता विसमच उद्योगसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु ) ४ કોઇ એક ચેાથે મતવાદી વિષમચતુષ્લેણ સ ંસ્થિત ચંદ્ર સૂર્યની સ ંસ્થિતિ કહી છે આ પ્રમાણે પેાતાના મત દર્શાવે છે. આ ચેથા મતવાળાનું કથન ખીજા મતવાદીના મતનેમળતુ ઝુલતું છે કેવળ શબ્દાન્તર માત્રથી જ કેવળ જુદાપણું જણાય છે. અર્થાત્ વિષમ ચતુષ્કણુ સ ંસ્થિત ચંદ્ર સૂર્યંની સ`સ્થિતિ :કહી છે. અહીયાં વિષમ એટલે અતુલ્ય છે. ચાર ખૂણા જેના તે વિષમ ચતુષ્કાણુ એવી રીતે વિષમ કણવાળુ જે સંસ્થાન આ પ્રમાણે વિગ્રહ સમજી લેવે. અસ્ર અને કાણુ એકાના વાચક જ છે, જેથી ખીજા મતવાદીના કથનાનુસાર જ આ ચેાથે મતવાદી પણ પેાતાના મત જણાવે છે. આ પૂર્વક્તિ પ્રકારથી ચાથા મતવાદી કહે છેાજા ( एगे पुण एवमाहंसु ता समचक्कवालसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता एगे एव मासु) ५ डोह मे यांगमा भतावसणी उडे छे - समय पास संस्थित यन्द्र सूर्यनी સંસ્થિતિ કહેલ છે, કોઈ એક આ પ્રમાણે કહે છે, અન્યતીકિ કહે છે
અર્થાત પાંચમે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #435

सूर्यशतिप्रकाशिका टीका सू० २५ चतुर्थं प्राभृतम्
४२३
एके - पञ्चमास्तीर्थान्तरीयाः पुनः - चतुर्थानां मतश्रवणानन्तरम् एवं वक्ष्यमाणप्रकारकं स्वमतमाहुः - कथयन्ति तावदिति प्राग्वत् - समचक्रवालं - समचक्रवालस्वरूपं संस्थितं - संस्थानं यस्याः सा तथेति परेषामभिप्रायेण चन्द्रसूर्य संस्थितिरस्तीति जानीयात् । एके एवमाहुरित्युपसंहरति- 'एगे पुण एवमाहंसु ता विसमचकवालसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता, एगे एवमाहंसु ६' || - एके - षष्ठाः पुनः एवमाहुः - तावद् विषमचक्रवालसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः || ६ || एके - षष्ठा एवमाहुर्यत् चन्द्रसूर्यसंस्थिति विषमचक्रवालं - विषमचक्रवालस्वरूपं संस्थितं - संस्थानं यस्याः सा तथेति अन्येषां मतेन चन्द्रसूर्यसंस्थितिरस्तीति वक्तव्या, एके एवमाहुः ६ || 'एगे पुण एवमाहंसु - ता चक्कद्धचकवालसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता, एगे एवमाहंसु ७' एके पुनरेवमाहुः - तावत् चक्रार्द्धचक्रवालसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता एके एवमाहुः ७ ॥ - पुनः षण्णां मतं श्रुत्वा, एके - सप्तमास्तीर्थान्तरीया एवं वक्ष्यमाणप्रकारकं स्वमतं भिन्नमेव प्राहुर्यत् चक्रस्य - रथाङ्गस्य संस्थित चन्द्र सूर्य की संस्थिति कही है कोई एक इस प्रकार कहता है अर्थात् पांचवां अन्यतीर्थिक का कहना है कि समचक्रवाल स्वरूप संस्थान जिसका हो इस प्रकार की चन्द्र सूर्य की संस्थिति होती है इस प्रकार पांचवें मतवादी का अभिप्राय है ॥ ५ ॥
(एगे पुण एवमाहंसु ता विसमचक्कवालसंठिया बंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंस) ६ पांचों परमतवादी के मत को सुनकर छठामतवादी कहता है कि विषमचक्रवालसंस्थित चन्द्र सूर्य की संस्थिति कही है, यहां पर विषम है चक्रवालसंस्थिति जिसकी ऐसा विग्रह समझ लेवें इस प्रकार छठा मतावलम्बी कहता है ॥ ६ ॥
(एगे पुण एवमाहंसुता चक्कद्वचक्कवालसंटिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता) ७ सातवां तीर्थान्तरीय छहों अन्यतीर्थिकों के मत को सुनकर के अपने मत को प्रगट करता हुवा कहता है कि चक्र माने रथांग का जो आधा भाग चक्रवाल કે–સમચક્રવાલના જેવું સંસ્થાન જેનુ હાય તેવા પ્રકારની ચંદ્ર સૂર્યની સસ્થિતિ હેાય છે. આ પ્રમાણે પાંચમા મતવાદીના અભિપ્રાય છે. પા
(एगे पुण एवमाहंता विसमचकालसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु) ६ પાંચ પરમતવાદીના મતને સાંભળીને છઠ્ઠો મતવાદી પેાતાના મત જણાવતા કહે છે કે— વિષમ ચક્રવાલ સંસ્થિત ચંદ્ર સૂર્યની સંસ્થિતિ કહેલ છે. અહીયા વિષમ છે ચક્રવાલ સંસ્થિતિ જેની એ રીતના વિગ્રહ સમજી લેવા. આ પ્રમાણે છઠ્ઠો મતાવલમ્બી કહે છે । ૬ ।।
( एगे पुण एवमाहंसु ता चक्कद्धचक्कवालसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता) ७ सातभा તીર્થાન્તરીય છએ. અન્યતીથિ કના મતને સાંભળીને પેાતાના મત પ્રગટ કરતાં કહે છે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #436

४२४
__सूर्यप्रसूप्तिसूत्रे वदर्द्ध चक्रवालाकारं-चक्रवालस्यार्द्ध-तद्रूपं संस्थितं-संस्थानं यस्याः सा चक्रार्द्धचक्रवालसंस्थिता, चन्द्रसूर्यसंस्थिति रित्यन्येषामभिप्रायेण वक्तव्येत्युपसंहरति-एके एवमाहुरिति स्वमतं विशदं वर्णयति ॥ ७, 'एगे पुण एवमासु-ता छत्तागारसंठिया चंदिमसूरियासंठिई पण्णत्ता एगे एवमासु ८' एके पुनरेवमाहुस्तावत् छत्राकारसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः ८॥-सप्तानां मतं श्रुत्वा एके अष्टमाः पुनरेवमाहुः-भाषन्ते यत् चन्द्रसूर्यसंस्थितिस्तु छत्राकारसंस्थिता वर्तते, इत्येव मन्येषामभिप्रायेण प्रज्ञप्तास्तीति लोके वक्तव्येति ८ ॥ 'एगे पुण एवमाहंसु-ता गेहसंठिया चंदिमसूरिया संठिई पण्णत्ता, एगे एवमाहंसु ९' एके पुनरेवमाहु स्तावद् गेहसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः॥९ एके-नवमाः पुनरेवमाहुः, तावदिति प्राग्रवत् चन्द्रसूर्यसंस्थितिस्तु गेहसंस्थिता-गेहाकार संस्थिता-गेहस्य-वास्तुविद्योपनिबद्धस्य गृहस्येव संस्थितं-संस्थानं यस्या, सा तथेत्य परेषां के आकार का आधा उसके जैसा संस्थान जिसको हो इस प्रकार की संस्थिति वाले चन्द्र सूर्य होते हैं, इस सातवां मतवादि का कथन छहों के कथन से भिन्न प्रकार से ही है, इस प्रकार विषद प्रकार से सातवां मतवादी का कथन है ॥७॥ ___ (एगे पुण एवमासु ता छत्तागारसंठिया चंदिमसूरियासंठिई पण्णत्ता एगे एवमासु) ८ सातों मतवादियों के मत को सुनकर आठवां मतवादी अपने मत को प्रगट करता हुवा कहता है कि-चन्द्र सूर्य की संस्थिति छत्राकार रूप से होती है इस प्रकार अन्याभिप्राय से लोक में कहे इस प्रकार आठवा मतावलम्बी का कहना है ॥८॥
(एगे पुण एवमासु ता गेहसंठिया चंदिमसरियासंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु) ९ कोई एक नवां तीर्थान्तरीय अपने मत को प्रगट करता हुवा कहता है कि चन्द्र सूर्य की संस्थिति गेहसंस्थित माने वास्तुविधि से बने हवे ग्रह के जैसे संस्थानवाली संस्थिति चन्द्र सूर्य की होती है नवम तीर्थान्तरीय કે-ચક્ર એટલે થાંગ-રથનું પૈડું તેનો જે અર્ધો ભાગ ચકવાલના આકારનો તેના જેવું સંસ્થાન જેનું હોય તેવા પ્રકારની સંસ્થિતિવાળા ચંદ્ર સૂર્ય હોય છે, આ સાતમા મતવાદીનું કથન છએ અન્ય તીથિકના કથનથી જુદા પ્રકારથી કહ્યું છે, આ રીતે સાતમો મતવાદી કહે છે. છા ___(एगे पुण एवमासु ता छत्तागारसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु) સાતે મતાવલીના મતને સાંભળીને આઠમે મતવાદી પિતાના મતને પ્રગટ કરતા તે કહે છે કે-ચંદ્ર સૂર્યની સંસ્થિતિ છત્રાકાર રૂપે હોય છે. આ પ્રમાણે કહેવું. આ રીતે આઠમે મતવાદી કહે છે. ૧૮
(एगे पुण एवमाहंसु ता गेहसंठिया चंदिम सूरिया संठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु) કેઈ એક નવમે અન્ય માતવાદી આઠના મતને જાણીને પોતાને મત પ્રગટ કરતાં કહે છે કે–ચંદ્ર સૂર્યની સંસ્થિતિ ગેહાકારથી સંસ્થિત એટલે કે વાસ્તવિધિ વિધાનથી બનેલા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #437

सूर्यज्ञतिप्रकाशिका टीका सू० २५ चतुर्थ प्राभृतम्
४२५
मतेन चन्द्रसूर्यसंस्थितिर्वक्तव्येति ९ । 'एगे पुण एवमाहंसु-ता गेहापणसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु १०' एके पुनरेवमाहुस्तावद् गेहापणसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः ॥ - एके - नवमास्तीर्थान्तरीयाः, एवं वक्ष्यमाणस्वरूपं स्वमतं जल्पन्ति, तावदिति प्राग्वत्, चन्द्रसूर्यसंस्थितिस्तु गेहापणसंस्थिता प्रज्ञप्तास्ति, गृहयुक्तआपणो गेहापणः - वास्तुविद्योपनिबद्धस्य गृहस्य मध्ये वास्तुशास्त्रानुकूलो य आपण स्तस्येव संस्थितं-संस्थानं यस्याः सा तथेत्यन्येषामभिप्रायेण वस्तुस्थितिर्वक्तव्येति दशमस्य डिण्डिमघोषोऽस्तीति ॥१० ॥ ' एगे पुण एवमाहंसु -ता पासायसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता, एगे एवमाहंसु' एके पुनरेवमाहुः - तावत् प्रासादसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, इस प्रकार स्वमत को कहता है ॥ ९ ॥
( एगे पुण एवमाहंसु ता गेहापणसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु १०) नववां तीर्थान्तरीय का अभिप्राय को सुन कर के दसवां तीर्थान्तरीय अपने मत को प्रगट करता हुवा इस वक्ष्यमाण प्रकार से अपने मत को कहता है कि चन्द्र सूर्य की संस्थिति तो गेहापण संस्थिति के आकार के जैसी है अर्थात् गृह के साथ जो आपण वह गेहापण कहा जाता है, वास्तुविधि विधान से रचित गृह में वास्तुशास्त्रानुकूल जो आपण माने हट्ट - दुकान इसके अनुसार संस्थिति जिसकी हो इस प्रकार के संस्थिति वाली सूर्य चन्द्र की संस्थिति कही गई है इस प्रकार दसवें तीर्थान्तरीयडिंडिमघोष करता है ॥ १० ॥
( एगे पुण एवमाहंसु ता पासायसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंस) कोई एक ऐसा कहता है कि प्रासाद संस्थित चन्द्र सूर्य की संस्थिति कही है । अर्थात् ग्यारहवां तीर्थान्तरीर दसों का कथन सुनकर के
ઘરના જેવા સંસ્થાથવાળી ચંદ્ર સૂર્યંની સસ્થિતિ હાય છે. નવમે તીર્થાન્તરીય આ પ્રમાણે पोताना भतनु प्रथन उरे छे 11 ( एगे पुण एवमाहंसु ता गेहावणसंठिया चंदिमसूरिय संठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु ) नवभा अन्यभतवाहीनो मत सांलणीने हसभा अन्यतीर्थि વક્ષ્યમાણુ પ્રકારથી પેાતાના મતનું કથન કરતાં કહે છે કે- ચંદ્ર સૂર્યંની સસ્થિતિ ગેહાપણની સથિતિના જેવા આકારની હોય છે, અર્થાત્ ઘરની સાથે જે આપણુ–દુકાન તેને ગેહાપણુ કહેવામાં આવે છે. વાસ્તુ વિધિવિધાનથી બનાવવામાં આવેલ વાસ્તુશાસ્ત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે જે આપણુ એટલે કે હાટ-દુકાન તેના સંસ્થાન જેવી સંસ્થિતિ આ પ્રમાણે દસમે તીર્થાન્તરીય પેાતાનું 'ડિમવાદ્ય વગાડે છે. ૧૦ન
( एगे पुण एवमाहंसु ता पासायसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु ) ११ કોઈ એક એ પ્રમાણે કહે છે કે-પ્રાસાદ સ ંસ્થિત ચંદ્ર સૂર્યની સ ંસ્થિતિ કહી છે, અર્થાત્ દસે તીર્થાન્તરીયના કથનને સાંભળીને અગ્યારમે તીર્થાન્તરીય આ પ્રમાણે પેાતાના મત
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #438

४२६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे एके एवमाहुः ११॥-एके-एकादशाः एवं वदन्ति यत्-चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रासादवत् संस्थिता वर्त्तते, प्रासादो धनिनां गृहमिति प्रासादस्येव संस्थितं-संस्थानं यस्याः सा तथेत्यन्येषां मतेन वक्तव्येत्युपसंहरति एके एवमाहुः ॥११॥ 'एगे पुण एवमासु-ता गोपुरसंठिया चंदिमसूरियासंठिई पण्णत्ता, एगे एवमाहंसु १२' एके पुनरेवमाहु स्तावद् गोपुरसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः १२ ॥-एके-द्वादशसंख्यकास्ती
र्थान्तरीयाः पुनरेवमाहुर्यत् चन्द्रसूर्यसंस्थिति गौपुरसंस्थिता प्रज्ञप्तास्ति, गोपुरं नाम धनिनां गृहस्य बहिद्वार-पुरद्वारं, तेन गोपुरस्येव-पुरद्वारस्येव संस्थितं-संस्थानं यस्याः सा तथेत्य न्येषामभिप्रायेण वक्तव्येत्युपसंहरति-एके एवमाहुरिति १२ ॥ 'एगे पुण एवमाहंसु-ता पेच्छाघरसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता, एगे एवमासु १३' एके पुनरेवमाहुः तावत् -प्रेक्षागृहसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः १३ ॥ पुनरेके त्रयोदश स्थाइस प्रकार से कहता है कि चन्द्र सूर्य की संस्थिति प्रासाद के संस्थान जैसी है प्रासाद धनिकों के ग्रह विशेष को कहते हैं, प्रासाद के जैसा संस्थान है जिनका वह प्रासादसंस्थानसंस्थिति कही जाती है कोई एक इस प्रकार से अपना मत कहता है ॥ ११ ॥
(एगे पुण एवमाहंसु ता गोपुरसंठिया चंदिमसूरिया संठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु)१२ कोई एक बारहवां मतवादी कहता है कि गोपुराकार से चन्द्र सूर्य को संस्थिति कही गई है, अर्थात् बारहवां तीर्थान्तरीय अपना मत प्रगट करता हुवा कहता है कि चन्द्र सूर्य को संस्थिति गोपुरसंस्थित कही गई है, गोपुर धनिकों के गृह का बहिरि को कहते हैं गोपुर माने पुरद्वार अतः पुरद्वार में जैसा संस्थिति होती है इस प्रकार बारहवां तीर्थान्तरीय का कथन है ॥१२॥ ___(एगे पुण एवमाहंसु ता पेच्छाघर संठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु) १३ कोइ एक कहता है कि सूर्य चन्द्र की संस्थिति प्रेक्षागृह વિષે કહે છે કે-ચંદ્ર સૂર્યની સંરિથતિ પ્રાસાદના સંરથાન જેવી છે, પ્રાસાદ ધનિકેના ઘોને કહેવામાં આવે છે. એ પ્રાસેદના જેવું સંસ્થાન છે જેનું તે પ્રાસાદસંસ્થાન सस्थित पाय 2.5 शते पातानो मत शिव छ. १११। (एगे पुण एवमाहंसु ता गोपुरसंठिया चंदिमसूरियासंठिई पण्णत्ता एगे एवमासु) १२ मे मारभ। તીર્થોતરીય ગોપુરાકારથી ચંદ્ર સૂર્યની સંસ્થિતિ કહેલ છે તેમ કહે છે, અર્થાત્ બારમે તીર્થાન્તરીય પિતાને મત દર્શાવતા કહે છે કે-ચંદ્ર સૂર્યની સ સ્થિતિ ગેપુરના સંસ્થાન જેવી કહેલ છે, ગેપુર ધનવાનોના ઘરના બહારના દરવાજાને કહે છે. ગોપુર એટલે કે પુરદ્વાર અંતઃપુરના જેવી સંસ્થિતિ ચંદ્ર સૂર્યની હોય છે. આ પ્રમાણે બારમા मन्यतीथि नु थन छ. १२१ (एगे पुण एवमासु ता पेच्छाघरसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहेसु) १३ २४ मात् तमे। भतवाही ४ छ । सूर्य यद्रनी
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #439

४२७
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २५ चतुर्थ प्राभृतम् नीया स्तीर्थान्तरीया एवं भाषन्ते-नहि नहि एतेषां केषांचिदपि मतं न समीचीनं तावत् श्रूयतां चन्द्रसूर्यसंस्थितिस्तु प्रेक्षागृहसंस्थिता वर्त्तते-प्रेक्षागृहं-प्रतीक्षालयः, वास्तुविद्योपनिबद्धस्य प्रतीक्षालयस्येव संस्थितं-संस्थानं यस्याः सा तथेत्यन्येषां मतेनाभिधातव्येत्युपसंहारवाक्यम्, एके एवमाहुरिति ॥१३॥ ___ 'एगे पुण एवमाहंसु-ता वलभीसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु एके पुनरेवमाहु स्तावद् वलभीसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः १४॥ चतुर्दशस्थानीया स्तीर्थान्तरीयाः पुनरेवं स्वाभिप्रायं जल्पयन्ति यत् चन्द्रसूर्यसंस्थितिः बलभीसंस्थिता वत्तते, गृहस्य वलभी, इव-गृहस्य अग्रभागमिव संस्थितं-संस्थानं यस्याः सा तथेत्यन्येषां मतेन वक्तव्येत्युपसंहरन्नाह-एके एवमाहुरिति चतुर्दशस्थानीयस्य मतम् । के जैसी कही गई है । अर्थात् कोई एक तेरहवां तीर्थान्तरीय कहता है कि नहीं नहीं इन बारहों वादियों का मत समीचीन नहीं है मेरा मत सुनिये चन्द्र सूर्य की स्थिति प्रेक्षागृह जैसी संस्थित है, प्रेक्षागृह प्रतीक्षालय को कहते हैं वास्तुविधि से निबद्ध प्रतीक्षालय के जैसे संस्थान जिसका हो ऐसी संस्थिति चन्द्र सूर्य की होती है इस प्रकार अन्य के मत से कह लेना ऐसा कोई एक तेरहवां तीर्थान्तरीय का कथन है ॥ १३ ॥
(एगे पुण एवमासु ता वलभीसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता एगे एवमासु) कोई एक वलभी जैसी संस्थिति चन्द्र सूर्य की कहता है । अर्थात् चौदहवों तीर्थान्तरीय अपना मत को प्रकट करता हुवा कहता है कि चन्द्र सूर्य की संस्थिति वलभी के आकार से संस्थित है वलभी गृह के अग्रभाग को कहते है इस प्रकार का संस्थान जिसका हो वह वलभी संस्थानसंस्थित कहा जाता है कोई एक चोदहवां मतवादी इस प्रकार से स्वमत का कथन करता है ॥१४॥ સંસ્થિતિ પ્રેક્ષાગૃહની જેમ સંસ્થિત છે, અર્થાત્ કઈ એક તેર તીર્થાન્તરીય કહે છે કેનહીં નહીં આ બારે વાદિયેના મતે સમીચીન નથી મારે મત સાંભળે ચંદ્ર સૂર્યની સંસ્થિતિ પ્રેક્ષાગૃહના જેવા સંસ્થાનથી સસ્થિત છે પ્રેક્ષગ્રહ પ્રતીક્ષાલયને કહે છે. વાસ્તુવિધિવિધાનથી બનેલ પ્રતીક્ષાગૃહની જેવી સંસ્થિતિ જેની હોય એવી સંસ્થિતિ ચંદ્ર સૂર્યની હોય છે, પ્રમાણે અન્યના મતથી ભગવાન કહે છે. આમ કોઈ એક તેરમા भताहीनु ४३ छे. ॥१३॥
(एगे पुण एवमाहंसु ता वलभीसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता एगे एवमासु) १४ अध એક ચંદ્ર સૂર્યની સંસ્થિતિ વલભી જેવી કહે છે. અર્થાત્ ચૌદમો તીર્થાન્તરીય પિતાના મતને પ્રગટ કરતાં કહે છે કે-ચંદ્ર સૂર્યની સંસ્થિતિ વલભીના આકાર, જેવી સંસ્થિત છે, વલભીઘરના અગ્રભાગને કહે છે. આવા પ્રકારનું સંસ્થાન જેનું હોય તેને વલભી સંસ્થાન સંસ્થિત કહેવાય છે. કેઈ એક ચૌદમે મતવાદી આ રીતે પિતાને મત દર્શાવે છે. ૧૪
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #440

४२८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
'एगे पुण एवमाहंसु -ता हम्मियतलसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु १५' एके पुनरेवमा स्तावत् हर्म्यतलसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके - पञ्चदशस्थानीयाः पुनरेवं कथयन्ति यत् चन्द्रसूर्यसंस्थिति हर्म्यतलसंस्थिता वर्त्तते - हर्म्य - धनवतां गृहं तस्य तलमुपरितनो भागस्तेन हयतलस्येव संस्थितं संस्थानं यस्याः सा तथेत्यन्येषां मतेन वक्तव्येत्युपसंहारवाक्यं जल्पन्ति - एके एवमाहुरिति ||१५|| 'एगे पुण एवमाहंसु-ता वाल
पोतिया संठिया चंदिमसूरियसंठिई पन्नत्ता एगे एवमाहंसु १६' एके पुनरेवमाहु स्तावत् वालाग्रपोतिका संस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता एके एवमाहुः ||१६|| - एके - पोडशस्थानीया स्तीर्थान्तरीयाः पुनरेवं स्वमतं कथयन्ति यत् चन्द्रसूर्यसंस्थिति वालाग्रपोतिका संस्थितास्तीति वालाग्रपोतिकाशब्दः प्राकृतत्वात् आकाशतडागमध्ये व्यवस्थितं यत् क्रीडास्थानं - लघुप्रासादं तस्य वालाग्रपोतिका इति नाम, तेन वालाग्रपोतिकाया इव
( एगे पुण एवमाहंसु ता हम्मियतलसंठिया चंदिमसूरियसंटिई पण्णत्ता एगे एवमाहंस) १५ कोइ एक इस प्रकार कहता है कि हर्म्यतल के जैसी चन्द्र सूर्य की संस्थिति कही है । अर्थात् पंद्रहवां अन्यमतवादी कहता है की चन्द्र सूर्य की संस्थिति हर्म्यतल के समान होती है । हर्म्य धनवानों के घर को कहते हैं उसका जो तल माने ऊपर का भाग उस हर्म्यतल के जैसा संस्थित संस्थान जिनका हो ऐसा होता है अन्त में उपसंहार रूप से कहते है कि कोई एक इस प्रकार अपना मत कहता है ॥ १५ ॥
( एगे पुण एवमाहं ता वालग्गपोतिया संठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंस) १६ कोइ एक ऐसा कहता है कि वालाग्रपोतिका के जैसा संस्थान से युक्त चन्द्र सूर्य की संस्थिति कही गई है । कहने का भाव यह है कि सोलहवां अन्यतीर्थिक इस निम्न निर्दिष्ट प्रकार से अपने मत को प्रगट करता हुवा कहता है कि चन्द्र सूर्य की संस्थिति वालाग्रपोतिका रूप
( एगे पुण एवमाहंसु ता हम्मियतलसंठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंस) १५ કોઇ એક એવી રીતે કહે છે કે હ તલના જેવી ચદ્ર સૂર્ય'ની સસ્થિતિ કહેલ છે, અર્થાત્ પંદરમે અન્યસતવાદી કહે છે કે-હ તલના જેવી ચંદ્ર સૂર્યંની સ ંસ્થિતિ કહેલ છે, અર્થાત્ પંદરમે અન્યમતવાદી કહે છે કે-ચંદ્ર સૂર્યની સસ્થિતિ હતલના સરખી હાય છે, હ ધનવાનાના ઘરને કહે છે. એનુ જે તલ એટલે કે ઉપરના ભાગ એ હુ તલના જેવું સસ્થિત સંસ્થાન જેવું હોય તેવા પ્રકારની ચદ્ર સૂર્યની સંસ્થિતિ હોય છે. કથનને ઉપસ’હાર કરતાં કહે છે કે-કોઈ એક આ પ્રમાણે પેાતાના મતનું કથન કરે છે. ૧પા
( एगे पुण एवमाहंसु ता वालग्गपोतियासंठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता एगे एवમાતંતુ) ૧૬ કોઇ એક એવું કહે છે કે વાલાગ્રુપાતિકાના જેવા સંસ્થાનથી યુક્ત ચંદ્ર સની સસ્થિતિ કહેલ છે. કહેવાના ભાવ એ છે કે સેાળમે અન્ય મતવાદી આ નીચે દર્શાવેલ પ્રકારથી પેાતાના મતને પ્રગટ કરતાં કહે છે કે ચંદ્ર સૂર્યની સસ્થિતિ વાલા પાતિકાના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #441

सूर्यप्तिप्रकाशिका टीका सू० २५ चतुर्थ प्राभृतम् संस्थितं-संस्थानं यस्याः सा तथेत्यपरेपामभिप्रायेण वक्तव्येत्युपसंहारवाक्यं यथा-एके एवमाहुः ॥१६॥ इत्थमत्र पोडशस्थानीयानां परवीथिकानामभिप्रायान् , प्रतिपत्तिरूपान् प्रतिपाद्य, पुनरेतासां प्रतिपत्तीनां मध्ये याः प्रतिपत्तयः समीचीनास्ता उपदर्शयति-तत्थ जे ते एवमाहंसु-ता समचउरंससंठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता' तत्र ये ते एवमाहुः, तावत् समचतुरस्रसंस्थिता चन्द्रसूर्यसंस्थितिः प्रज्ञप्ता ॥-तत्र-तेषां पोडशानां मतान्तरवादिनां मध्ये ये ते वादिनः एवमाहुर्यत् चन्द्रसूर्यसंस्थितिः समचतुरस्रसंस्थिता-समायतवत् संस्थितेति प्रथमस्य मतमिति, 'एएणं णएणं णेयव्वं णो चेवणं इतरेहिं' एतेन नयेन नेतव्य
से संस्थित है। वालग्रपोतिका शब्द प्राकृत होने से आकाशतल के मध्य में व्यवस्थित जो क्रीडास्थान माने लघुप्रासाद उनका वालाग्रपोतिका ऐसा नाम है । उस वालाग्रपोतिका के जैसा संस्थित माने रहा हुवा संस्थान जिसका हो वह वालाग्रसंस्थानसंस्थित कहा जाता है दूसरे के अभिप्राय कहते हुवे उपसंहार करते कहते है की कोई एक ऐसा स्वमत का कथन करता है ॥१६॥
इस प्रकार यहां पर सोलह संख्यक परतीर्थिकों के अभिप्रायरूप प्रतिपत्तियों का प्रतिपादन करके अब इन प्रतिपत्तियों में जो प्रतिपत्तियां सम्यक प्रकार को है उनको कहते हैं (तत्थ जे ते एकमासु ता समचउरंससंठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता) उनमें जो ऐसा कहते हैं कि चन्द्र सूर्य की संस्थिति समचतुरस्राकार से संस्थित कही है अर्थात् सोलह मतान्तर वादीयों में जो अन्यतीर्थिक इस प्रकार से कहता है कि चन्द्र सूर्य की संस्थिति समचतुरस्र संस्थित है माने समायतवत् स्थित है यह पहला अन्यतीर्थिक का कथन है (एएणं णएणं णेयव्वं णो चेव णं इतरेहिं) इस नय से जानना दूसरे જેવા સંસ્થાનથી કહેલ છે, વાલીગ્રપતિકા શબ્દ પ્રાકૃત હોવાથી આકાશતલની મધ્યમાં વ્યવસ્થિત જે કીડાસ્થાન એટલે લઘુપ્રાસાદ તેને વાલાગપતિકા કહે છે. એ વાલાપિતિકના જેવું સંસ્થિત એટલે કે રહેલું સંસ્થાન જેનું હોય તેને વાલાપતિકા રસ્થાનસંસ્થિત કહેવાય છે, અન્યાભિપ્રાયથી કહીને ઉપસંહાર કરતાં કહે છે કે કઈ એક આ પ્રમાણે પિતાને મત દર્શાવે છે. ૧૬
આ પ્રમાણે અહીંયાં સોળે પરમતવાદીના અભિપ્રાય રૂપ પ્રતિપત્તિનું પ્રતિપાદન કરીને હવે એ પ્રતિપત્તિમાં જે પ્રતિપત્તિ સમ્યક્ પ્રકારની છે તેનું કથન કરતાં સૂત્ર४१२ ४९ छ.-(तत्थ जे ते एवमाहंसु ता समच उरंससंठिया चंदिमसूरियसंठिई पण्णत्ता) તેઓમાં જે એમ કહે છે કે–ચંદ્ર સૂર્યની સંસ્થિતિ સમચતુરસાકારથી સંસ્થિત કહેલ છે. અર્થાત્ સેળ મતાન્તરવાદીમાં જે જે અન્યતીથિકે એવી રીતે કહે છે કે- ચંદ્ર સૂર્યની સંસ્થિતિ સમચતુરસાકારથી સંસ્થિત છે, અર્થાત્ સમાયેતવત્ રહેલ છે. આ પહેલા અન્ય
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #442

४३०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
न चैव खलु इतरैः ॥ - एतेन पूर्वोक्तेन प्रथमतीर्थान्तरीयस्य मतेन नयेन - अभिप्रायेण नेतव्यं - ज्ञातव्यम् - अस्मन्मतेऽपि चन्द्रसूर्यसंस्थिति स्तथैवावधेयेतिभावः, न चैव खलु इतरैः -अन्यैः द्वितीयादितीर्थान्तरीयै रुक्ता चन्द्रसूर्यसंस्थिति वधार्या, अन्येषामभिप्रायेण सहममाभिप्राय न संमेलनीय इति भावः । तथाहि - सर्वेऽपि सूक्ष्म - स्थूलभेदा: - मूर्त्ताऽमूर्तसंज्ञकाः यादि प्राणा भेदाः कालविशेषाः सुपमसुपमादयो युगमूलाः सन्ति, युगस्य चादौ श्रावणे मासे बहुलपक्षप्रतिपदि प्रातरुदयसमये एकः सूर्यो दक्षिणपूर्वस्यां दिशि आग्नेयकोणे स्थितो भवति, तदैव द्वितीयोऽपि सूर्यः पश्चिमोत्तरस्यां दिशि वायव्यकोणे. स्थितो भवति, उभौ च सूर्यो परस्परं संमुखस्थौ भवतः, तस्मिन् समये चन्द्रमसोर्मध्ये एकचन्द्रमा दक्षिणापरस्यां दिशि नैऋत्यकोणे स्थितो भवति, द्वितीयोऽपि चन्द्रमा उत्तरसे नहीं । कहने का भाव यह है कि इस पूर्वोक्त प्रकार से पहला तीर्थान्तरीय के मत से माने अभिप्राय से ज्ञातव्य है अर्थात् मेरे मत से भी चन्द्र सूर्य की संस्थिति उसी कथन के अनुसार है, द्वितीयादि अन्यतीर्थान्तरीय के कथनानुसार की चन्द्र सूर्य की संस्थिति मेरे मन्तव्य से नहीं है अतः अन्य मतावलम्बयों के कथन के साथ मेरा अभिप्राय सम्मिलित नहीं है ।
सभी सूक्ष्म स्थूल भेद मूर्तीमूतति संज्ञक प्राणभेद काल विशेष सुषम सुषमादि युग का मूल है, युग की आदि श्रावण मास में कृष्णपक्ष की प्रतिपदा के दिन प्रभात कालिन सूर्योदय के समय एक सूर्य दक्षिण पूर्वदिशा में माने आग्नेयकोण में स्थित रहता है । उसी समय दूसरा सूर्य भी पश्चिम उत्तर दिशा माने वायव्य कोण में स्थित होता है । दोनों सूर्य परस्पर सन्मुख हो जाते हैं उस समय दो चन्द्र में एक चन्द्रमा दक्षिण पश्चिम दिशा माने भतवाहीनुं स्थन छे. (एएणं णएणं णेयव्वं णो चेव णं इतरेहिं) या नयथी लावु मीन्नथी નહીં. કહેવાના ભાવ એ છે કે-આ પૂર્વોક્ત પ્રકારથી પહેલા તીર્થાન્તરીયના મતથી એટલે કે અભિપ્રાયથી ચંદ્ર સૂર્યંની સસ્થિતિ જ્ઞાતવ્ય છે. અર્થાત્ મારા મતથી પણ ચંદ્ર સૂર્ય'ની સંસ્થિતિ એ પ્રથમ મતવાદીના કથન પ્રમાણે છે. બીજા વિગેરે સેાળમા સુધીના પંદર તીર્થાંન્તરીયના કથનાનુસાર ચંદ્ર સૂર્યંની સસ્થિતિ નથી તેમ મારો મત છે. તેથી તે અન્ય મતાવલમ્બીયાના કથન સાથે મારા અભિપ્રાય મળતો આવતે નથી.
બધા સૂક્ષ્મ સ્થૂલ ભે મૂર્તીમૂદિસક પ્રાણભેદ્ય કાળ વિશેષ સુષમાદિ યુગના મૂળ છે, યુગના આદિ શ્રાવણ માસમાં કૃષ્ણ પક્ષના પડવાને દિવસે સવારના સૂર્યાંયના સમયે એક સૂર્ય દક્ષિણ પૂર્વ દિશામાં એટલે કે આગ્નેય કોણમાં સ્થિત રહે છે. એજ સમયે ખીજો સૂર્ય પણ પશ્ચિમ ઉત્તરદિશામાં અર્થાત વાયવ્ય કોણમાં સ્થિત રહે છે. એઉ સૂર્યાં પરસ્પર સન્મુખ થઈ જાય છે. એ સમયે એ ચ`દ્રોમાં એક ચદ્ર દક્ષિણ પશ્ચિમદિશા એટલે કે નૈઋત્ય કોણમાં સ્થિત રહે છે, અને બીજો ચંદ્ર ઉત્તરદિશામાં અર્થાત્ ઈશાન
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #443

सूर्यज्ञमिप्रकाशिका टीका सू० २५ चतुर्थ प्राभृतम् पूर्वस्यां दिशि ईशानकोणे स्थितो भवति, तावपि परस्परं संमुखरौ भवतः अत एतेषु युगस्यादौ चन्द्रसूर्याः समचतुरस्रसंस्थिताः-समायतवत् वर्तमाना दृश्यन्ते पृथिव्या मुकुरोदरसन्निभत्वादिति ।
यत्त्वत्र मण्डलकृतं वैषम्यं भवति, यथा सूयौँ सर्वाभ्यन्तरमण्ड ले वत्तेंते चन्द्रमसौ च सर्ववाह्ये मण्डले भवत इति, तत्कृतं वैषम्य नेति कृत्या, न विवक्ष्यते, तस्य वैषम्यस्यात्यल्पत्यादिति । तदेवं यतोहि सकल कालविशेषाणां सुषमामुषमादिरूपाणां सर्वादिभूतस्य युगस्यादौ समचतुरस्रसंस्थिताः सूर्यचन्द्रमसो भवन्ति, ततस्तेषां संस्थितिः समचतुरस्रसंस्थानेनोपवर्णिता भवति । अन्यथा वा यथा सम्प्रदाय समचतुरस्रसंस्थितिः परिभावनीयेति । नैव खलु इतरैः-शेष नयेश्चन्द्रसूर्यसंस्थिति तिव्या, तेषामभिप्रायैः सह ममाभिप्रायो न नैऋत्य कोण में स्थित होता है एवं दूसरा चन्द्रमा उत्तर पूर्व दिशा में माने ईशानकोण में स्थित रहता है, वे दोनों चन्द्र भी परस्पर सन्मुख होते है, अतः इनमें युग के आदि में चन्द्र सूर्य समचतुरस्रसंस्थित होते हैं यानी समायत वर्तमान दिखते है, कारण की पृथिवी मुकुरोदराकार होने से इस प्रकार से दिखते है।
जो यहां पर मंडल की विषमता है जिस प्रकार दोनों सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल में होते हैं एवं दोनों चन्द्र सर्वबाह्यमंडल में वर्तमान होते हैं, इस प्रकार का वैषम्य गिनती में विवक्षित नहीं किया गया हैं। यह विषमता अति अल्प होने से इससे यह फलित हुवा की-सकल काल विशेष जो सुषमसुषमादि स्वरूप सर्वकाआदि रूप युग की आदि में समचतुरस्रसंस्थित सूर्य चन्द्रमा होते हैं। अतः उनकी संस्थिति समचतुरस्रसंस्थान से उपवर्णित की है। अथवा अन्य प्रकार से सम्प्रदायानुसार चतुरस्रसंस्थिति की भावना समझ लेनी चाहिये । अन्य इस से भिन्न मान्यता के अनुसार चन्द्र सूर्य की संस्थिति ખુણામાં સ્થિત રહે છે, એ બેઉ ચંદ્રો પણ પરસ્પર સન્મુખ આવે છે. જેથી યુગની આદિમાં ચંદ્ર સૂર્ય સમચતુરભ્રસંસ્થિત હોય છે એટલે કે સમાયત વર્તમાન દેખાય છે. કારણ કે પૃથિવી મુકુદરાકાર હોવાથી આ પ્રમાણે દેખાય છે.
અહીંયાં જે મંડળની વિષમતા છે તે આ પ્રમાણે જેમ બને સૂર્યો સર્જાભ્યન્તરમંડળમાં હોય છે અને બન્ને ચન્દ્રો સર્વબાહ્યમંડળમાં વર્તમાન હોય છે. આ પ્રમાણેનું વૈશમ્ય ગણત્રીમાં વિવક્ષિત કરેલ નથી, આ વિષમતા અતિ અલ્પ હોવાથી એ ફલિત થાય છે કે સકળ કાળ વિશેષ જે સુષમાદિ સ્વરૂપ સર્વના આદિરૂપ યુગની આદિમાં સમચતુરસ સંસ્થિત સૂર્ય ચંદ્રમાં હોય છે. તેથી તેમની સંસ્થિતિ સમચતુરન્સ સંસ્થાનથી વર્ણવેલ છે. અથવા બીજા પ્રકારથી સંપ્રદાયાનુસાર ચતુરસસંસ્થિતિની ભાવના સમજી લેવી. બીજી આનાથી જુદા પ્રકારની માન્યતા અનુસાર ચંદ્ર સૂર્યની સંસ્થિતિને વિચાર કરે નહીં
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #444

४३२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे मिलति, तेषां द्वितीयादितः पोडशपर्यन्तानामभिप्रायाणां मिथ्यारूपत्वादित्यभिप्रायः ॥ तदेवं चन्द्रसूर्यसंस्थितिं प्रतिपाद्य सम्प्रति-तापक्षेत्रसंस्थितिमभिधातुकामः प्रथमतस्तद्विपयं प्रश्नसूत्रमाह-'ता कहं ते तावक्खेत्तसंठिई आहिताति वएज्जा' तावत् कथं ते तापक्षेत्रसंस्थिति राख्याता इति वदेत् ॥-तावत्-तापक्षेत्रसंस्थानविषये श्रूयतां तावत् प्रश्नान्तराणि कर्तव्यानि वर्तन्ते, कथं-केन प्रकारेण-कया वा उपपच्या ते-तवमते त्वया वा भगवन् ! तापक्षेत्रसंस्थिति राख्याता इति भगवान् वदेव-कथयेत्, एवमुक्ते शिष्ये भगवान् तावदेतद्विषये परतीथिकानां यावत्यः प्रतिपत्तयः सन्ति तावती रुपदर्शयति-तत्थ खलु इमाओ सोलसपडिवत्तिओ पण्णत्ताओ' तत्र खलु इमाः षोडशप्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः॥-तत्र-तस्यां का विचार नहीं करना. कारण कि उनके अभिप्राय के साथ मैं सम्मत नहीं होता हूं। वे दूसरे अन्य मतवादी से लेकर सोलहवें पर्यन्त के सभी मतावलम्बीयों का कथन मिथ्यारूप है।
इस प्रकार चन्द्र सूर्य की संस्थिति का प्रतिपादन करके अब तापक्षेत्र की संस्थिति कहने की इच्छा से अब उस विषय संबंधी प्रश्नसूत्र कहते हैं(ता कहं ते तावक्खेत्तसंठिई आहिताति वएज्जा) आपके मत से तापक्षेत्र की संस्थिति किस प्रकार कही है सो कहिये अर्थात् श्री गौतमस्वामी कहते हैं की हे भगवन् अन्य अनेक प्रश्नोत्तर है परंतु इस समय तापक्षेत्र के विषय में पूछता हूं कि किस प्रकार से या किस प्रमाण से आपके मत से तापक्षेत्र की संस्थिति कही है सो आप कहीये इस प्रकार गौतमस्वामी के पूछने से भगवान् तापक्षेत्र के विषय में अन्यतीर्थिकों के मतान्तर रूप जो प्रतिपत्तियां हैं वे दिखलाते हैं-(तत्थ खल इमाओ सोलस पडिवत्तीओ पण्णत्ताओ) तापक्षेत्र संस्थिति के विषय में वक्ष्यमाण प्रकार की सोलह प्रतिपत्तियां कही है। કારણ કે તેમના અભિપ્રાય સાથે હું સમ્મત થતા નથી, એ બીજા અન્ય મતવાદીથી લઈને સેળમાં મતવાળા સુધીના બધા જ મતાવલંબીનું કથન મિથ્યા રૂપ જ છે.
આ પ્રમાણે ચંદ્ર સૂર્યની સંસ્થિતિને વિચાર કરીને હવે તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિ કહેपानी ४२४ाथी हुवे विषय समधी प्रश्नसूत्र वामां आवे छे. (ता कह ते तावक्खेत्त. संठिई आहिताति वएज्जा) मापना भतथा तापनी स्थिति वा ५२नी ४ छ ते કહે અર્થાત્ શ્રી ગૌતમસ્વામી કહે છે કે-હે ભગવન અન્ય અનેક પ્રશ્નો છે પરંતુ આ વખતે તાપક્ષેત્રના વિષયમાં પૂછું છું કે કેવા પ્રકારથી અને કેવા પ્રમાણવાળી તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિ આપના મતથી કહેલ છે? તે આપ કહો. આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીને પૂછવાથી ભગવાન તાપક્ષેત્રના સંબંધમાં અન્યતીથિકના મતાન્તર રૂપ પ્રતિપત્તિને windi डे छ-(तत्थ खलु इमाओ सोलप्स पडिवत्तीओ पण्णत्ताओ) पत्र सस्थितिना સંબંધમાં આ વક્ષ્યમાણ સેળ પ્રતિપત્તિ કહેલ છે. અર્થાત્ એ તાપત્ર સંસ્થિતિના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #445

सूर्यप्तिप्रकाशिका टीका सू० २५ चतुर्थ प्राभृतम्
तापक्षेत्रसंस्थितौ -तापक्षेपसंस्थितिविषये खलु - इति निश्चितम् इमाः - वक्ष्यमाणस्वरूपाःपरतीर्थिकाभ्युपगमरूपाः षोडशसंख्यकाः प्रतिपत्तयः - मतान्तररूपा विचाराः प्रज्ञप्ताःकथिताः । तद्यथा
'तत्थ णं एगे एवमाहंसु - ता गेहसंठिया तावकखेत्तसंठिई पण्णत्ता' - तत्र तेषां षोडशानां परतीर्थिकानां मध्ये एके तीर्थान्तरीयाः खलु एवमाहुर्यत् चन्द्रसूर्ययोस्तापक्षेत्रसंस्थिति: गेहसंस्थिता - वास्तुविद्योपनिबद्धस्य गृहस्येव संस्थितं संस्थानं यस्याः सा तथा, तापक्षेत्र संस्थितिः प्रज्ञप्ता - कथिता वर्त्तते । ' एवं जाव वालाग्गपोतिया संठिया तावक्खेत्तसंठिई' एवं यावद् वालाग्रपोतिकासंस्थिता तापक्षेत्रसंस्थितिः । एवमनन्तरोक्तेन प्रकारेण चन्द्रसूर्य स्थितिगतेन प्रकारेण वालाग्रपोतिका तापक्षेत्र संस्थितिरित्यन्तं = गृहसंस्थिताया ऊर्ध्वे तावद् वक्तव्यं यावद् वालाग्ग्रपोतिका संस्थितिर्नागच्छेत् । अर्थात् गेहसंस्थिता इति नवमस्य मतम् वालाग्र पोतिका इति षोडशस्थानीयस्य तीर्थान्तरीयस्य मतम् तेन नवमात् अर्थात् उस तापक्षेत्र संस्थिति के विषय में ये वक्ष्यमाण स्वरूपवाली परतीथिंकों की मान्यतारूप सोलह प्रतिपत्ति माने मतान्तर रूप विचार कहा है, जो इस प्रकार से है
(तत्थ णं एगे एवमाहंसु ता गेहसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता) वे सोलह परतfर्थकों में एक प्रथम तोर्थान्तरीय इस प्रकार से चन्द्र सूर्य की तापक्षेत्र संस्थिति के विषय में कहता है कि चन्द्र सूर्य की तापक्षेत्र की संस्थिति वास्तु विधि से किये गये गृह के समान चन्द्र सूर्य के तापक्षेत्र की संस्थिति कही है । ( एवं जाव वालग्गपोतिया संठिया तावकखेत्तंसाठई पण्णत्ता) इस प्रकार से वालाग्रपोतिका संस्थित तापक्षेत्र की संस्थिति कही । इस अनन्तर उक्त प्रकार से माने चन्द्र सूर्य संस्थिति में कहे हुवे प्रकार से वालाग्रपोतिका के जैसी तापक्षेत्र की संस्थिति कही है इस कथन पर्यन्त अर्थात् गृह संस्थिति के कथन से लेकर वालाग्रपोतिका का कथन पर्यन्त कहलेवें । अर्थात् गृहसंस्थित સંબંધમાં સાળ પ્રતિપત્તિયા એટલે કે મતાન્તર રૂપ વિચાર વક્ષ્યમાણુ પ્રકારથી કહે છે.
४३३
(तत्थ णं एगे एवमाहंसु ता गेहसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता) से सोण परतीથિામાં એક પહેલા તીર્થાન્તરીય આ પ્રમાણે ચંદ્ર સૂર્યના તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિના સબંધમાં કહે છે કે ચંદ્ર સૂર્યના તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિ વાસ્તુ વિધિથી કરવામાં આવેલ ઘરના समान उडेस छे. ( एवं जाव बालग्ग पोतिया संठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता) આ પ્રમાણે વાલગ્રપેાતિકાના સસ્થાન જેવી તાપક્ષેત્રની સસ્થિતિ કહેલ છે, આ હવે પછી કહેવામાં આવનાર પ્રકારથી ચંદ્ર સૂર્યની સસ્થિતિમાં કહેલા પ્રકારથી વાલાગપેાતિકાના જેવી તાપક્ષેત્રની સસ્થિતિ કહેલ છે, આ કથન પર્યન્ત ગૃહ સસ્થિતિના કથનથી વાલાથ પેાતિકાના કથન સુધી કથન કરી લેવું. અર્થાત્ ગૃહસસ્થિત એ પ્રમાણે નવમા મતાન્તર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #446

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे पोडशं यावत् सर्वाणि मतान्तराणि एकादि क्रमेण वक्तव्यानि, तद्यथा-'एगे पुण एव माहंसु ता गेहापणसंठिया तावक्खेतसंठिई पण्णत्ता, एगे एवमाहंसु २' एके पुनरेवमाहुः-तावद् गेहावणसंस्थिता तापक्षेत्रसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एव माहुः २ ॥ 'एगे पुण एवमाहंसु ता पासायसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता, एगे एवमासु ३' एके पुनरेव माहुस्तावत् प्रासादसंस्थिता तापक्षेत्रसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः ३ ॥ 'एगे पुण एव माहंसु-ता गोपुरसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता, एगे एवमाहंसु ४' एके पुनरेवमाहु-स्तावद् गोपुरसंस्थिता तापक्षेत्रसंस्थितिः प्रज्ञप्ता 'एके एवमाहुः ४॥ 'एगे पुण एवमाहंसु-ता पिच्छाघरसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता, एगे एवमासु ५' एके पुनरेवमाहु-स्तावत् प्रेक्षागृहसंस्थिता तापक्षेत्रसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एव माहुः ५ ॥ 'एगे पुण एवमाहंसु-ता वलभीसंठिया तावयह नववे का मत है एवं वालाग्रपोतिका यह सोलहवें तीर्थान्तरीय का मत है अतः नववें से लेकर सोलहवें मतान्तर वादी पर्यन्त के सभी मतान्तर वादीयों के मतान्तर एकादि क्रम से कह लेना चाहिये। जो इस प्रकार से हैं-(एगे पुण एवमासु ता गेहावणसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु) १ कोई दूसरा इस प्रकार कहता है कि गेहापण संस्थित तापक्षेत्र की संस्थिति कही है दूसरा एक इस प्रकार कहता है, २ (एगे पुण एवमासु ता पासायसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता एगे एवमासु ३) कोई तीसरा मतवादी कहता है कि प्रासादसंस्थित तापक्षेत्र की संस्थिति कही है तीसरा कोई इस प्रकार कहता है ।३। (एगे पुण एवमासु ता गोपुरसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु ४) कोई चतुर्थ मतवादी कहता है कि गोपुर के संस्थान जैसी तापक्षेत्र की संस्थिति कही है कोई एक इस प्रकार कहता है (४) (एगे पुण एवमाहंसु ता पिच्छाघरसंठिया વાદીને મત છે. અને વાલાઝપોતિકા એ સાળમાં તીર્થાન્તરીયનો મત છે, તેથી નવમાથી લઈને સોળમાં મતાન્તરવાદી પર્યન્તના બધા મતાન્તરવાદીના મતાન્તરે એકથી આરંભીને उभ पूर्व ही सेवा नये. मा प्रमाणे छ,-(गे पुण एवमासु ता गेहावणसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु) | ये मान्न मतान्तवाही मा प्रमाणे ४९ કે ગેહાપણ સંસ્થિત તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિ કહે છે. બીજો એક અન્ય મતવાદી આ प्रमाणे ४ छे. १२१ (एगे पुण एवमाहंसु ता पासायसंठिया तावस्खेत्तसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंस) ४ श्रीन अन्यमता छ प्रासानीभ सस्थित तापनी स्थिति ही छ. श्री 15 २॥ प्रमाणे पातानो मत ४ छ. 13। (एगे पुण एवमासु ता गोपुर संठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता एगे पुण एवमासु) या मतावली ४९ छे के ગપુરના સંસ્થાન જેવી તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિ કહી છે, કઈ એક આ પ્રમાણે કહે છે : (एगे पुण एवमाहंसु ता पिच्छाघरसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु) पायौं।
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #447

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २५ चतुर्थ प्राभृतम्
४३५
क्त्तसंठिई पन्नत्ता, एगे एवमाहंसु ६' एके पुनरेव माहुस्तावद् वलभीसंस्थिता तापक्षेत्रसंस्थितिः प्रज्ञप्ता एके एवमाहुः ६ । ' एगे पुण एवमाहंसु ता - हम्मियतलसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता - एगे एवमाहंसु ७' एके पुनरेवमाहु स्तावद् हर्म्यतलसंस्थिता तापक्षेत्रसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः ७ । 'एगे पुण एवमाहंसु - ता वालग्गपोतिया संठिया तावक्रखेत्तसंठिई पण्णत्ता, एगे एवमाहंसु ८' एके पुनरेव माहु स्तावद् वालाग्रपोतिका संस्थिता तापक्षेत्रसंस्थितिः प्रज्ञप्ता एके एवमाहुः ८ || एतानि सर्वाण्यपि पदानि प्रायो व्याख्यातान्येव पुन रत्र व्याख्यानेनालम् । तेन केवलं छायामात्रलेखनमेव पर्याप्त तावक्खेत संठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु ५) पांचवां तीर्थान्तरीय कहता है कि प्रेक्षागृह के समान संस्थित तापक्षेत्रसंस्थिति कही है पांचवां मतावलम्बी इस प्रकार से स्वमत का कथन करता है (५)
।
( एगे पुण एवमाहंसु ता वलभीसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता एगेमासु) ६ छठा कोई एक मतान्तरवादी कहता है की वलभी संस्थान संस्थित तापक्षेत्र की संस्थिति कही गई है इस प्रकार छठा मतवादी का मत है (६) ( एगे पुण एवमाहंसु ता हम्मियतलसंठिया तावक्खेत्तसंठिइ पण्णत्ता एंगे एवमाहंसु ७) कोई एक सातवां तीर्थान्तरीय कहता है कि हर्म्यतल के जैसे संस्थान से संस्थित तापक्षेत्र की संस्थिति कही है। सातवां तीर्थान्तरीय इस प्रकार से कहता है (७) (एगे पुण एवमाहंसु-ता वालग्गपोतिया संठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु ) ८ कोई एक आठवां तीर्थान्तरीय कहता है कि वालाग्रपोतिका संस्थान से संस्थित तापक्षेत्र की संस्थिति कही है इस प्रकार आठवां मतवादी का अभिप्राय है (८) ये सभी कथन प्रायः पहले व्याख्यात किये ही है अतः यहां पर पुनः कथन नहीं किया है। व्याख्यातपूर्व અન્યમતવાદી કહે છે. કે પ્રેક્ષાગૃહના સંસ્થાનની જેમ તાક્ષેત્રની સ’સ્થિતિ કહેલ छे, पांयभो भतावसम्मी मा प्रमाणे पोताना भतनु उथन रे छे. ( एगे पुण एव - मासु ता वलभीसंठिया तावकखेत्तसंठिई पण्णत्ता) छडो अर्थ मे भतवाही उडे छे ! વલભીના સંસ્થાનની જેમ તાપક્ષેત્રની સસ્થિતિ કહેલ છે. આ પ્રમાણે છટ્ઠા મતવાદીના મત छे. ६ ( एगे पुण एवमाहंसु ता हम्मियतलसंठिया तावकखेत्तसंठिई पण्णत्ता एगे एबमा हंसु ) કોઇ એક સાતમે તીર્થાન્તરીય કહે છે કે હુ તલના જેવા સસ્થાનથી સ`સ્થિત તાપક્ષેત્રની સસ્થિતિ કહેલ છે. સાતમા તીર્થાન્તરીય આ પ્રમાણે પેાતાના મત કહે છે. છા ( एगे पुण एवमाहंसु तो वालग्गपोतियासंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु ) કોઈ એક નવમે અન્યમતવાદી કહે છે કે-વાલાગપોતિકાના સસ્થાનથી સસ્થિત તાપક્ષેત્રની સસ્થિતિ કહી છે. આ આઠમા મતવાદીનેા અભિપ્રાય છે. ૧૮ા આ તમામ ક્ચન પ્રાયઃ પહેલાં કહેવાઈ ગયેલ છે. જેથી અહીંયાં ફરીથી વિસ્તૃત કથન કરેલ નથી, વ્યાખ્યાત પૂર્વ
५
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #448

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे मिति धिया केवलं छायैव लिखिता। तत्र सर्वेष्वपि पदेषु विग्रहभावना पूर्ववदेव भावनीया । 'एगे पुण एवमाहंसु-ता जस्संठिए जंबुद्दीवे तस्संठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता, एगे एवमाहंसु ९' एके पुनरेवमाहुस्तावद् यत्संस्थितौ जम्बूद्वीप स्तत्संस्थिता तापक्षेत्रसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एव माहुः ९ एके नवमा स्तीर्थान्तरीयाः पुनरष्टानां मतं श्रुत्वा एवम् अनन्तरोच्यमानस्वरूपं स्वमतमाहु स्तद्यथा तावदिति प्राग्वद् यत् संस्थितं संस्थान यस्य स यत् संस्थितो जम्बूद्वीपद्वीपस्तत्संस्थिता तापक्षेत्रसंस्थिति स्तथैव जम्बूद्वीपसंस्थितं संस्थानं यस्याः सा तथा तापक्षेत्रसंस्थितिः प्रज्ञप्ता ज्ञेया, जम्बूद्वीपगतस्य तापक्षेत्रस्येवान्यत्रापि भवमस्य मतमित्युपसहरन् एके एव माहुरिति । 'एगे पुण एवमाहंसु-ता जस्संठिए भारहे वासे तस्सं ठिई पण्णता एगे एवमाहंसु १०' एके पुनरेवमाहु होने से छायामात्र लेखन ही पर्याप्त है इस विचार से केवल छायामात्र से ही ये मतान्तर प्रदर्शित किये हैं। इन सभी पदों में पूर्व कथानानुसार विग्रह की भावना कर लेनी चाहिये ।
(एगे पुण एवमाहंसु ता जस्संठिए जम्बूद्दीवे तस्संठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता एगे एवमासु) ९ कोई नववां तीर्थान्तरीय इस प्रकार से कहता है कि जिस प्रकार से जम्बूद्वीप संस्थित है उस प्रकार के संस्थान से तापक्षेत्र की संस्थिति प्रज्ञप्त की है कोई एक इस प्रकार से कहता है अर्थात् नवम तीर्थान्तरीय आठों मतवादीयों के मत को सुनकर के अनन्तर कथ्यमान प्रकार से अपना मत प्रदर्शित करता है नववां तीर्थान्तरीय कहता है कि जिस संस्थान से संस्थित जम्बूद्वीप नामक द्वीप कहा है उस संस्थान से तापक्षेत्र की संस्थिति कही गई है अर्थात् जम्बूद्वीपगत संस्थित संस्थान जिसका है वैसी तापक्षेत्र की संस्थिति कही है जम्बूद्धीपगत संस्थिति के अनुसार तापक्षेत्र की संस्थिति होती है यह नवम तीर्थान्तरीय का कथन है ९, ऐसा હોવાથી ફક્ત છાયા માત્ર લેખન જ પર્યાપ્ત છે એ વિચારથી કેવળ છાયાથી જ આ મતાંતરનો અહિયાં નિર્દેશ કરેલ છે. આ તમામ પદોમાં પૂર્વ કથનાનુસાર વિગ્રહની ભાવના કરીને સમજી લેવા જોઈએ.
(एगे पुण एवमासु ता जस्संठिए जंबुद्दीवे तस्संठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता एगे एवमासु। मे४ नवभी तीर्थान्तरीय सेवा रीते ४ छ वी शत भूદ્વીપ સંસ્થિત છે, એવા જ પ્રકારના સંસ્થાનથી તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિ પ્રજ્ઞપ્ત કરેલ છે. કોઈ એક આ પ્રમાણે કહે છે. અર્થાત્ નવમે તીર્થાન્તરીય આઠે મતવાદીના મતને સાંભળીને આ હવે પછી કહેવામાં આવનાર પ્રકારથી પિતાને મત પ્રદર્શિત કરતાં કહે છે કે- જે સંસ્થાનથી સંસ્થિત જ બૂઢીપ નામને દ્વીપ કહેલ છે. એ સંસ્થાનથી આ તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિ કહેલ છે. અર્થાત્ જંબુદ્વીપના જેવું સંસ્થાન જેનું હોય એવા પ્રકારથી તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિ કહેલ છે. જે બૂદ્વીપના સંસ્થાનની સંસ્થિતિ અનુસાર તાપક્ષેત્રની
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #449

४३७
सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० २४ तृतीयं प्राभृतम् स्तावद् यत् संस्थितं भारतं वर्ष तत्संस्थिता संस्थिति प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुरिति १० ॥ एकेदशमा स्तीर्थान्तरीया एवम्-अनन्तरोच्यमानप्रकारकं स्वमतं भाषन्ते तद्यथातावदिति प्राग्वत् यत् संस्थिता भारतवर्षसंस्थिता तापक्षेत्रसंस्थितिः प्रकाशक्षेत्रसंस्थितिः प्रज्ञप्ता वर्तते, अत्रैवोपसंहारवाक्यं कथयति-एके एवमाहुरिति १० । 'एवं उजाणसंठिया' एवम्-उद्यानसंस्थिता ॥ एवम् उक्तप्रकारेण उद्यानसंस्थिता तापक्षेत्रसंस्थितिर्वक्तव्येत्यपरेषामभिप्रायोऽस्ति-यथा-'एगे पुण एवमाहंसु-ता उजाणसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता, एगे एवमासु ११' एके पुनरेवमाहु स्तावद् उद्यानसंस्थिता तापक्षेत्रसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः ११॥ अत्रोद्यानस्येव संस्थितं-संस्थानं यस्याः सा तथेत्यपरस्यैकादशस्य कोई एक कहता है (९)
(एगे पुण एवमाहंसु-ता जस्संठिए भारहे वासे तस्संठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु) १० कोई एक कहता है की जिस संस्थान से भारतवर्ष संस्थित है उस संस्थान से तापक्षेत्र की संस्थिति कही है कोई एक इस प्रकार से कहता है। अर्थात् कोई दसवां अनन्तर कथ्यमान प्रकार से अपने मत का प्रदर्शन करता हुवा कहता है कि जिस प्रकार के संस्थान से संस्थित भारतवर्ष है उस प्रकार के संस्थान से संस्थित तापक्षेत्र की संस्थिति कही है ऐसा दसवें तीर्थान्तरीय का अभिप्राय है ॥१० (एवं उज्जाणसंठिया) उक्त प्रकार से उद्यान के जैसे संस्थित तापक्षेत्र की संस्थिति कही गई है इस प्रकार से ग्यारहवे तीर्थान्तरीय अपना मत प्रदशित करता है सो ही कहते है (एगे पुण एवमासु ता उजाणसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु) ११ उद्यान जैसा संस्थित संस्थान जिसका हो इस प्रकार से तापक्षेत्र की संस्थिति कही है ग्यार
હોય છે. આ રીતે નવમાં તીર્થાન્તરીયનું કહેવું છે. આ પ્રમાણે કઈ એક મતવાદી કહે છે. લા (एगे पुण एक्माहंसु ता जस्संठिए भारहे वासे तस्संठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु) १०। એક કહે છે કે જેવા સંસ્થાનથી આ ભારત વર્ષ સંસ્થિત છે એ સંસ્થાનથી તાપેક્ષેત્રની સંસ્થિતિ કહેલ છે. કોઈ એક આ પ્રમાણે કહે છે. અર્થાત્ કોઈ દસમો તીર્થાન્તરીય આ હવે પછી કહેવામાં આવનાર પ્રકારથી પિતાના મતનું પ્રદર્શન કરતો થકો કહે છે કેજેવા પ્રકારના સંસ્થાનથી સંસ્થિત ભારતવર્ષ છે. એવા પ્રકારના સંસ્થાનથી સંસ્થિત તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિ કહેલ છે. આ પ્રમાણે દસમા તીર્થાન્તરીયને અભિપ્રાય છે, ૧૦ (u उज्जाणसंठिया) 24. Ext प्राथी धानना या संस्थानका सस्थित पत्रथा सस्थिति કહી છે. આ પ્રમાણે અગીયારમો તીર્થાન્તરીય પિતાનો મત પ્રદશિત કરે છે, એજ કહે छ ॐ (एगे पुण एवमाहंसु ता उज्जाणसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु) ११ ઉદ્યાનના સંસ્થાનની જેમ સંસ્થિત સંસ્થાન જેનું હોય એવા પ્રકારથી તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #450

४३८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
मतमिति । ' एगे पुण एवमाहंसु-ता निज्जाणसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता, एगे एवमाह - सु १२ ' एके पुनरेव माहुस्तावद् निर्याणसंस्थिता तापक्षेत्रसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः १२ । एके - द्वादशस्थानीया स्तीर्थान्तरीयाः पुनरेवं वदन्ति यत् चन्द्रसूर्ययोस्तापक्षेत्रसंस्थिति स्तु निर्याणसंस्थिता वर्त्तते, पुरस्य निर्गमनमार्गों निर्याणमित्युच्यते, तस्येव संस्थितं - संस्थानं यस्याः सा तथेत्यपरेषामभिप्रायेण वक्तव्येति ||१२|| 'एगे पुण एवमाहंसु - ता एगओ णिसघसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता, एगे एवमाहंसु १३' एके पुनरेवमाहु स्तावद् एकतो निपधसंस्थिता तापक्षेत्रसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एव माहुः १३ । एके पुनस्त्रयोदशस्थानीया मतान्तरवादिनः पुनरेवम् - अनन्तरोच्यमानस्वरूपं स्वमतमाहुः - कथयन्ति तावदिति प्राग्वत् एकतः = रथस्यैकस्मिन् पार्श्वे यो नितरां सहते स्कन्ध पृष्ठे वा समारोपितो भार - हवा मतवादी इस प्रकार कहता है । ११ ( एगे पुण एवमाहंसु-ता निजाणसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंस) १२ कोई एक कहता है की निर्याण के संस्थान जैसे तापक्षेत्र की संस्थिति कही है अर्थात् कोई एक बारहवां तीर्थान्तरीय इस प्रकार कहता है कि चन्द्र सूर्य के तापक्षेत्र की संस्थिति निर्माण के जैसे संस्थित है । नगर से निकलने का मार्ग को निर्याण मार्ग कहते हैं उसके जैसे संस्थित जो संस्थान वह निर्याणसंस्थित कहा जाता है इस प्रकार तापक्षेत्र की संस्थिति होती है इस प्रकार बारहवां मतावलम्बी कहता है | १२ |
( एगे पुण एवमाहंसु ता एगओ णिसघसंठिया तावक्रखेत्तसंठिई पण्णत्ता एगे पुण एवमाहंसु ) कोइ एक मतवादी एकताः निषधसंस्थित तापक्षेत्र संस्थिति कही है कोई इस प्रकार कहता है । अर्थात् तेरहवां मतान्तरीय अनन्तर कथ्यमान प्रकार से अपने मत को प्रगट करता हुवा कहता है कि एकतः माने रथ के एक भाग में रखा हुवा अथवा स्कंध के एक भाग में रखा उहेस छे, अगीयारभो भतवाही या प्रमाणे पोताना भतनु अथन उरे छे, ॥११॥ ( एगे पुण एवमाहं सु-ता निज्जाणसंठिया तावक्खेतसंठिई पण्णत्ता, एगे एबमाहंसु ) अर्ध उ उ छे ! - નિર્માણના સંસ્થાનના જેવી તાપક્ષેત્રની સસ્થિતિ કહેલ છે અર્થાત્ કોઈ એક ખારમે તીર્થંન્તરીય એવી રીતે કહે છે કે-ચંદ્ર સૂર્યંના તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિ નિર્માણની જેમ સ સ્થિત છે, નગરમાંથી નીકળવાના માર્ગોને નિર્માણ મા કહે છે. તેના જેવું સંસ્થિત જે સંસ્થાન તે નિર્માણુસંસ્થિત કહેવાય છે. આ પ્રમાણે તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિ હેાય છે. આ પ્રમાણે ખારમે भतावसंगी हे छे. 1121 ( एगे पुण एवमाहंसु ता एगओ णिसधसंठिया ताबक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता एगे पुण एवमाहंसु ) १३ ६ ४ भतवाही आहे छे -स्तः निषेध संस्थानथी संस्थित તાપક્ષેત્રની સસ્થિતિ કહી છે, કોઈ એક આ પ્રમાણે કહે છે. અર્થાત્ તેરમે મતાન્તરવાદી
આ અનન્તર કર્થ્યમાન પ્રકારથી પેાતાના મતને પ્રગટ કરતા કહે છે કે એકતઃ એટલે કે રથના એક ભાગમાં રહેલ કે સ્ક ંધની એક ખાજી રહેલ ભારને નિષધ કહેવાય છે. એટલે કે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #451

सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० २५ चतुर्थ प्राभृतम्
४३९ इति निषधः-बलीवर्दस्तस्येव संस्थितं संस्थानं यस्याः सा एकतो निषधसंस्थिता-बलीवाकारा तापक्षेत्रसंस्थितिः प्रज्ञप्तेत्यपरेषां मतेन वक्तव्येति ॥१३॥ 'एगे पुण एवमाहंसु-ता दुहतो णिसहसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता, एगे एवमाहंसु १४' एके पुनरेव माहु स्तावत् उभयतो निषधसंस्थिता तापक्षेत्रसंस्थितिः प्रज्ञप्ता एके एव माहुः १४ । एकेचतुर्दश स्थानीया मतवादिनः पुनरेवं-चक्ष्यमाणप्रकारकं स्वमतं भाषन्ते तावदिति प्राग्वत् चन्द्रसूर्ययोस्तापक्षेत्रसंस्थितिस्तु-उभयतो-रथस्योभयोः पार्श्वयोयौं निषधौ-बलीवौं तयो रिव संस्थितिर्वक्तव्येति चतुर्दशस्थानीयस्य अभिप्रायः १४ । 'एगे पुण एव माहंसु-ता सेणगसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु १५' एके पुनरेव माहु स्तावत् श्येनकसंस्थिता तापक्षेत्रसंस्थितिः प्रज्ञप्ता, एके एवमाहुः १५ एके-पञ्चदश स्थानीयाः हुवा भार को निषध कहते हैं अर्थात् निषधमाने बैल के समान जिसका संस्थान संस्थित हो वह एकतो निषध संस्थित अर्थात् बलिवर्द के आकार के समान तापक्षेत्र की संस्थिति कही है इस प्रकार तेरहवें मतवादी का कथन का भाव ।१३। ___'एगे पुण एवमाहंसु ता दुहओ णिसहसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु) १४ कोई एक मतवादी कहता है कि रथ के दोनों पार्श्व भाग में रहे हुवे निषध के जैसे संस्थान से तापक्षेत्र की संस्थिति कही है कोई एक इस प्रकार से स्वमत को कहता है । अर्थात् चौदहवां मतान्तरवादी यह अनन्तर कथ्यमान प्रकार से अपने मत का कथन करता हवा कहता है कि चन्द्र सूर्य की तापक्षेत्र संस्थिति रथ के दोनों पार्श्व भाग में जो दो निषध माने दो बैल होता है उसके जैसी तापक्षेत्र की संस्थिति होती है, यह चोंदहवें तीर्थातरीय का कथन है ।१४। (एगे पुण एवमाहंसु ता सेणगसंठिया तावक्खेत्त संठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु) १५ कोई एक कहता है कि जिस प्रकार નિષધ એટલે બળદ તેને સરખું જેનું સંસ્થાન સંસ્થિત હોય તે એકતો નિષધ સંસ્થિત એટલે કે બળદના આકારના સરખી તાપક્ષેત્રની સ્થિતિ કહી છે. આ પ્રમાણે તેરમા मतवाहीन ४थन छे. ।१३। एगे पुण एवमासु ता दुहओ णिसहसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु) १४ ६ मे मतवाही ४ 3-२थना भन्ने पाव भागमा રહેલ નિષધના જેવા સંસ્થાનથી તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિ કહેલ છે. કેઈ એક આ પ્રકારથી સ્વમતનું કથન કરે છે, અર્થાત્ ચૌદમા મતાન્તરવાદી આ હવે પછી કહેવામાં આવનાર પ્રકારથી પોતાના મતનું કથન કરતાં કહે છે કે–ચંદ્ર સૂર્યના તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિ રથના બેઉ બાજુના ભાગમાં જે બે નિષધ એટલે કે બે બળદ હોય છે તેના જેવી તાપક્ષેત્રની संस्थिति साय छे. २प्रमाणे यौहमा तान्तियन। मत छ, १४ (एगे पुण एवमाहंसु ता सेणगसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु) मे ४ छ वा शते
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #452

४४०
सूर्यप्रक्षप्तिसत्रे मतान्तरवादिनः, एवं वक्ष्यमाणप्रकारकं स्वमतं कथयन्ति तावदिति प्राग्वत् श्येनकःपक्षिविशेषस्तस्येव संस्थितं संस्थानं यस्याः सा तथेत्यपरेषामभिप्रायेण स्तापक्षेत्रसंस्थितिवक्तव्येति पञ्चदशस्थानीयस्य मतवादिनोऽभिप्रायः, अत्रैवोपसंहरति-एके एवमाहुः १५ । 'एगे पुण एवमाहंसु-ता सेणगपट्टसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता एगे एवमासु १६' एके पुनरेव माहु स्तावत् श्येनकपृष्ठसंस्थिता तापक्षेत्रसंस्थितिःप्रज्ञप्ता एके एव माहुः १६ । एके-पोडशस्थानीया स्तीर्थान्तरीया एवमनन्तरोच्यमानप्रकारकं स्वकीयं मतं प्रतिपादयन्ति तावदिति प्राग्वत्-श्येनकपृष्ठस्येव संस्थितं-संस्थानं यस्याः सा श्येनकपृष्ठसंस्थिता तापक्षेत्रसंस्थितिः-प्रकाशक्षेत्रसंस्थिति रपरेषामभिप्रायेण वक्तव्येति षोडशस्थानीयस्य मतान्तरवादिनो मतमिति सर्वेषां षोडशपर्यन्तानामभिप्रायवादिनां मत मुक्त्वा श्येनक का संस्थान होता है इस प्रकार की तापक्षेत्र की संस्थिति होती है । अर्थात् पंद्रहवां मतावलम्बी वक्ष्यमाण प्रकार से अपने मत का कथन करता हवा कहता है कि श्येनक नाम के पक्षि विशेष के संस्थान के जैसी तापक्षेत्र की संस्थिति होती है इस प्रकार पंद्रहवां मतावलम्बी का कथन है ।१५। (एगे पुण एवमाहंसु ता सेणगपट्ठसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहंसु)१६ कोइ एक कहता है कि श्येनक की पीठ भाग के जैसी तापक्षेत्र की संस्थिति होती है ऐसा कोई एक सोलहवां मतवादी कहता है । अर्थात् सोलहवां मतावलम्बो अनन्तर वक्ष्यमाण प्रकार से अपने मत का प्रतिपादन करता है, श्येनक पक्षि के पृष्ठ भाग का जो संस्थान होता है उसके माफिक प्रकाशक्षेत्र की संस्थिति होती है । इस प्रकार कोई एक सोलहवां मतान्तरवादी कहता है ।१६
इस प्रकार एक से सोलह पर्यन्त के मतवादियों के अभिप्राय का कथन कर के ये सभी परमतवादियों की प्रतिपत्तीयां मिथ्या रूप ही है ऐसा कहकर કનક નામના પક્ષિનું સંસ્થાન હોય છે. એ પ્રમાણેની તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિ હોય છે. અર્થાત પંદરમે મતાવલંબી આ વક્ષ્યમાણુ પ્રકારથી પિતાના મતનું કથન કરતાં કહે છે કે-વેનક નામના પક્ષિ વિશેષને સંસ્થાન જેવી તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિ હોય છે. આ પ્રમાણે પંદરમાં भतारमीनु ४ छ. ॥१५॥ (एगे पुण एवमाहंसु ता सेणगपट्ठसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता एगे एवमाहेसु) १६ मे ४हे छे वेनपक्षीना पी8 HIN2वी तापक्षेत्रनी સંસ્થિતિ હોય છે, આ પ્રમાણે કઈ એક સેળમાં મતવાદીનું કથન છે. અર્થાત્ સળગે મતાવલમ્બી આ કહેવામાં આવનાર પ્રકારથી પિતાના મતનું પ્રતિપાદન કરે છે. નક પક્ષિના પીઠના ભાગનું જેવું સંસ્થાન હોય છે તેના જેવી પ્રકાશક્ષેત્રની સંસ્થિતિ હોય છે. આ પ્રમાણે કોઈ એક સેળ મતાન્તરવાદી કહે છે. ૧૬
આ પ્રમાણે એકથી સોળ સુધીના મતવાદીના અભિપ્રાયનું કથન કરીને આ બધા પરમતવાદીની પ્રતિપત્તી મિથ્યા રૂપ જ છે. એમ કહીને આ બધાના કથનથી અલગ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #453

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सूं० २५ चतुर्थ प्राभृतम्
४१ एताः सर्वा अपि प्रतिपत्तयो मिथ्यारूपा इति एता व्युदस्य स्वमत मेताभ्यो भिन्नमेव भगवानुपदर्शयति-'वयं पुण एवं वयामो' वयं पुनरेवं वदामः । वयं पुनरुत्पन्नकेवलज्ञानाः, केवलज्ञानेन च यथावस्थितं वस्तुतत्वमुपलभ्य एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण वदामः-कथयाम:, तमेव प्रकार माह-'ता उद्धीमुहकलंबुआपुप्फसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता' तावदूर्ध्वमुखकलम्बुकपुष्पसंस्थिता तापक्षेत्रसस्थितिः प्रज्ञप्ता ॥ ऊध्वमुखस्य कलम्बुकापुष्पस्यकदम्बपुष्पस्येव संस्थितं-संस्थानं यस्याः सा तथा, तापक्षेत्रसंस्थितर्मया प्रज्ञप्ता सा कथं भूतेत्यत आह--'अंतो संकुडा बाहि वित्थडा अंतो वट्टा बाहिं पिथुला, अतो अंकमुहसंठिया बाहिं सत्थिमुहसंठिया उभओ पासेणं तीसे दवे बाहाओ अवडियाओ भवंति पणतालीस पणयालीसं जोयणसहस्साई आयामेणं तीसे दुवे बाहाओ अणवट्ठियाओ भवंति' अन्तः संकुचिता बहि विस्तृता अन्तर्वृत्ता बहिः पृथुला अन्तः अङ्कमुखसंस्थिता बहिः स्वस्तिकमुख भगवान् इन सब के कथन से भिन्न प्रकार का अपने मत को प्रकट करता हुवा कहते हैं कि (वयं पुण एवं वयामो) में इस विषय में इस प्रकार से कहता हूं। कहने का भाव यह है कि उत्पन्न केवल ज्ञानवाले में केवलज्ञान से यथावस्थित वस्तुतत्व को सम्यक्तया जानकर के इस वक्ष्यमाण प्रकार के कहता हूं। वह प्रकार दिखलाते हुवे भगवान् कहते हैं-(ता उद्धीमुहकलंबुआपुप्फसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता) उर्ध्वमुख कलंयुकापुष्प के संस्थान जैसी तापक्षेत्र की संस्थिति कही है। अर्थात भगवान कहते हैं कि ऊपर की ओर जिस का मुख है इस प्रकार का जो कलंबुका पुष्प उसके आकार की प्रकाशक्षेत्र की संस्थिति होती है। वह किस प्रकार से होती है। दिखलाते हुवे पुनः कहते हैं 'अंतो संकुडा बाहिं वित्थडा अंतो वट्टा बाहिं पिथुला अंत्तो अंकमुहसंठिया बाहिं सत्थिमुहसंठिया उभओ पासेणं तीसे दवे बाहाओ अवटियाओ भवंति पणतालोसं पणतालीसं ओयणसहस्साहं आयामेणं तोसे दुवे बाहाओ अवप्राथी पाताना मतना समयमा ४थन ४२ता छ -(वयं पुण एवं वयामो) हुमा વિષયના સંબંધમાં આ પ્રમાણે કહું છું કહેવાને ભાવ એ છે કે ઉત્પન્ન કેવળજ્ઞાનવાળે હું કેવળજ્ઞાનથી યથાવસ્થિત વસ્તુતત્વને સારી રીતે જાણીને આ વક્ષ્યમાણ પ્રકારથી કહું છું से १२ मतावतi सगवान् ४ छ -ता उद्धीमुहकलंबुआपुप्फसंठिया तावक्खेत्तसंठिई पण्णत्ता) व भु५ ४ मु पना सस्थान वा तापक्षेत्रनी स्थिति ही छे. अर्थात् ભગવાન કહે છે કે-ઉપર તરફ જેનું મુખ છે, એવા પ્રકારનું જે કલંબુકા પુષ્પ તેના જેવા આકારની પ્રકાશક્ષેત્રની સંસ્થિતિ હોય છે. આ કેવી રીતે થાય છે? તે બતાવતાં शथी ४ छे (अंतो संकुडा बाहिं वित्थडा अंतो वट्टा बाहि पिथुला अंतो अंकमुहसंठिया बाहिं सत्थिमुहसंठिया उभओ पासेणं तोसे दुवे बाहाओ अवद्रियाओ भवंति पणतालीसं पणतालीस जोयणसहस्साई आयामेणं तीसे दुवे बाहाओ अष्ट्रियाओ भवंति) म४२ सन्धित महारानी
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #454

४४२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे संस्थिता, उभयतः पाद्येन तस्याः द्वे बाहे अवस्थिते भवतः, पञ्चचत्वारिंशत् पश्चचत्वारिंशत् योजनसहस्राणि आयामेन तस्याः द्वे बाहे अवस्थिते भवतः । कदम्बपुष्पस्य संस्थितिं वर्णयति अन्तः-मेरुदिशि 'संकुडा' संकुचिता-किञ्चित् म्लाना, बहिः लवणसमुद्रदिशि विस्तृता-विकसिता, तथा चान्तमरुदिशि वृत्ता-वृत्तार्द्धवलयाकारा, यतोहि सर्वतो वृत्तमेरुगतान् त्रीन् द्वौ वा दशभागान् अभिव्याप्य तस्याः व्यवस्थितरित्युक्त त्वात् । बहि:लवणसमुद्रदिशि पृथुला-विस्तृता मुत्कलभावेन विस्तारमुपगता । पुनरेतदेव संस्थानकथनेन स्पष्टं निरूपयति-अन्तः-मेरुदिशि अङ्कमुखसंस्थिता-पद्मासनोपविष्टस्योत्सङ्गरूपो भागः अङ्क इत्युच्यते-आसनबन्धइतियावत् तस्य मुखम्-अग्रभागोऽर्द्धवलयाकार स्तस्येव संस्थित ड्डियाओ भवंति' अंदर संकुचित बाहर विस्तृत अन्दरवृत्त एवं बाहर विस्तृत अन्दर अंकमुख के समान संस्थित एवं बाहर स्वस्तिक मुख के समान संस्थित दोनों पाश्वों में उसके दो वाहाएं अवस्थित होते हैं तथा पैंतालीस पैंतालीस हजार योजन आयाम से उसके दोनों पार्श्व अवस्थित होते हैं। भगवान् कदम्बपुष्प की संस्थिति को दिखलाते हैं-अंदर माने मेरु पर्वत की दिशा में 'संकुडा' संकुचित-माने कुछ म्लान 'बहिः' बाहर लवण समुद्र की दिशा में विस्तृत माने विकसित तथा अंदर माने मेरु की दिशा में वृत्त अर्द्ध वलयाकार कारण सप ओर मेरुगत तीन दो या दस भागों को व्याप्त करके उसकी संस्थिति कही है इस कथन से ऐसा कहा है, बाहर लवणसमुद्र की दिशा में पृथुल माने विस्तृत कली के रूप में विस्तार वाला इस प्रकार इसी को स्पष्टता के लिये कहते हैं-अन्तः मेरु की दिशा में अङ्कमुख से संस्थित माने पद्मासन से बैठे हवे उत्संग रूप भाग को अङ्क कहते हैं अर्थात् आसन बन्ध उसका मुख अर्थात् अर्द्ध वलयाकार अग्रभाग जिसके हैं उसके जैसे संस्थित संस्थान जिसका બાજુ વિસ્તૃત અંદર ગોળ તથા બહાર વિસ્તારવાળું અંદર અંક મુખના જેવું સંસ્થિત અને બહાર સ્વસ્તિકના મુખ સરખું સંસ્થિત બને બાજુમાં તેના બે વાહાએ અવસ્થિત થાય છે, તથા પિસ્તાલીસ પિસ્તાલીસ હજાર એજન આયામથી એના બને પડખાઓ અવસ્થિત હોય છે. ભગવાન કદંબના પુષ્પની સંસ્થિતિને બતાવે છે–અંદર એટલે મેરૂ પર્વતની દિશામાં સંકુડા)સંકુચિત એટલે કે કંઈક કરમાયેલ બહાર લવણસમુદ્રની દિશામાં વિસ્તૃત એટલે કે વિકસિત તથા અંદર એટલે કે મેરૂપર્વતની દિશામાં વૃત્ત એટલે કે અર્ધ વલયાકાર કારણ કે બધી બાજુ મેરૂ ગત ત્રણ બે અથવા દસ ભાગોને વ્યાપ્ત કરીને તેની સંસ્થિતિ કહેલ છે. આ કથનથી એમ કહ્યું છે કે બહાર લવણસમુદ્રની દિશામાં પૃથુલ એટલે વિસ્તારવાળે કળીના રૂપમાં વિસ્તારવાળું આ રીતે આની સ્પષ્ટતા માટે કહે છે કેમેરૂની દિશામાં અંકમુખ પ્રમાણે સંસ્થિત એટલે કે પદ્માસનથી બેઠેલાના ખેાળારૂપ ભાગને અંક કહે છે એટલે કે આસન બંધ તેનું મુખ અર્થાત અર્ધ વલયાકાર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #455

सूर्यशतिप्रकाशिका टीका सू० २५ चतुर्थ प्राभृतम्
४४३
संस्थानं यस्याः सा अङ्कमुखसंस्थिता, बहिः =लवणसमुद्रदिशि स्वस्तिकमुखसंस्थिता स्वस्तिक:- शकुनज्ञापकः सुप्रतीत स्तस्य मुखम् -- अग्रभाग स्तस्येव अतिविस्तीर्णतया संस्थितंसंस्थानं यस्याः सा स्वस्तिमुखसंस्थिता, उभयपार्श्वेन = मेरुपर्वतस्योभयोः पार्श्वयोस्तस्या स्तापक्षेत्रसंस्थितेः सूर्यभेदेन द्विधा व्यवस्थितायाः प्रत्येकमेकैकभावेन ये द्वे भवतस्ते आयामेन=जम्बूद्वीपगतमायाममाश्रित्य अवस्थिते भवतः । सा चैकैका आयामतः किं प्रमाणा इत्याशङ्कां परिहरन्नाह - पञ्चचत्वारिंशत् पञ्चचत्वारिंशद् योजनसहस्राणि ४५०००, तस्या स्तापक्षेत्रसंस्थितेः एकैकस्याः संस्थितेः द्वे च बाहे अनवस्थिते भवतः, तद्यथा - 'तं जहा - सन्वन्तरिया चैव वाहा सव्वबाहिरिया चैव बाहा, तत्थ को हेऊ ति वज्जा' तद्यथा सर्वाभ्यन्तरा चैव वाहा, सर्वबाह्या चैव वाहा, तत्र को हेतुरिति वदेत्- 'तं जहा ' तद्यथा वह अङ्कमुख संस्थित कहा है । बाहर लवणसमुद्र की दिशा में स्वस्तिक के मुख समान संस्थित स्वस्तिक शकुनज्ञापक आकार जो सर्वतः प्रसिद्ध ही है उसका जो मुख माने अग्र भाग उसके समान अति विस्तृत संस्थान जिसका हो वह स्वस्तिक मुख संस्थित कहा जाता है उसके समान माने मेरु पर्वत के दोनों पार्श्व में उस तापक्षेत्र को संस्थिति का दो सूर्य होने से सूर्य के भेद से दो प्रकार से व्यवस्थित प्रत्येक में एक एक की भावना से जो दो होते हैं वह आयाम से जम्बूद्वीप का आयाम को लेकर अवस्थित होते है । वह एक एक के आयाम का क्या प्रमाण होता है ? इस शंका का निवारण करते हुए कहते हैं कि पैंतालीस हजार ४५००० पैंतालीस हजार योजन आयाम है उस तापक्षेत्र संस्थिति का दो वाहा अवस्थित होता है, वह इस प्रकार से है'तं जहा' जैसे की 'सव्वभंतरिया चैव बाहा सव्वबाहिरिया चेव बाहा तथ को हेऊति वएज्जा' एक सर्वाभ्यन्तर की बाहा एवं एक सर्वबाह्यमंडल की
અગ્રભાગ તેની માફક સસ્થિત સ ંસ્થાન જેવુ હોય તે અંકમુખ સ ંસ્થિત હેવાય છે. બહાર લવણસમુદ્રની દિશામાં સ્વસ્તિક સાથિયાના મુખ સમાન સ્થિત સ્વસ્તિક શકુન જણાવનાર આકાર જે બધે પ્રસિદ્ધ જ છે. તેનુ જે મુખ એટલે કે અગ્રભાગ તેની જેમ વિસ્તારવાળું સંસ્થાન જેનું હોય તે સ્વસ્તિક સુખ સંસ્થિત કહેવાય છે. તેની જેમ અર્થાત્ મેરૂપર્યંતના બન્ને પાર્શ્વર્યાંમા એ તાપક્ષેત્રની સસ્થિતિના સૂર્ય એ હોવાથી એ પ્રકારથી વ્યસ્થિત દરેકમાં એક એકની ભાવનાથી જે એ થાય છે. એ આયામથી જ બૂઢીપનાં આયામને લઈને અવસ્થિત થાય છે. એ એક એક આયામનું શું પ્રમાણ હોય છે ? એ શકાનું નિવારણ કરતાં સૂત્રકાર કહે છે કે-પિસ્તાળીસ હજાર ૪૫૦૦૦ પિસ્તાલીસ હજાર ૪૫૦૦૦ ચેાજનના આયામ છે એ તાપક્ષેત્ર સંસ્થિતિની એ वाडा अवस्थित होय छे ते भावी रीते छे (तं जहा) नेम उ ( सव्वन्तरिया चे बा सन्नबाहिरिया चैव वाहा तत्थ को ऊति वएज्जा ) मे सर्वास्यांतरनी मने मील सर्व माह्य
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #456

४४४
सूर्यप्रप्तिसूत्रे बाहाद्वयस्य परिस्थिति निरूपयति-सर्वाभ्यन्तरा बाहा-मेरुसमे विष्कम्भमधिकृत्य या बाहा वर्तते सा सर्वाभ्यन्तरा वाहा पदेन-स्रोतसा अयनेन-गमनेन च ज्ञायते, या च जम्बूद्वीपपर्यन्ते विष्कम्भमधिकृत्य लवणसमुद्रदिशि बाहा-अयनगतिर्भवति सा सर्वबाह्या बाहा पदेन कथ्यते, आयामो दक्षिणोत्तरायततया, विष्कम्भः पूर्वापरायततया प्रतिपत्तव्यः-ज्ञातव्यः । एवमुक्ते गुरौ पुनर्भगवान् गौतमः स्वशिष्याणां स्पष्टावबोधनार्थं भूयः पृच्छति-तत्र को हेतु तत्र-तस्याम् एवंविधायाम् अनन्तरप्रतिपादितायां वस्तुव्यवस्थायां को हेतुः-किं कारणंकोपपत्तिरिति ज्ञानसागरो भगवान् वदेत्-कथयेत् । बोधय भगवन् ! प्रणतं मामितिशिष्येणोक्ते भगवानाह-'ता अयणं जंबुद्दीवे दीवे जाव परिक्खेवेणं ता जया णं सूरिए सव्वब्भंतरं वाहा उस रीति से वह वाहा अवस्थित होने में क्या कारण है सो कहीये ? 'तं जहा' दो वाहाओं के विषय में परिस्थिति की स्पष्टता करते हैं-सर्वाभ्यन्तर वाहा मेरु के समान विष्कंभ को अधिकृत करके जो बाहा होती है वह सर्वांभ्यन्तर वाहा कही जाती है वह बाहा पद से स्रोतसों के अयन माने गमन से जानी जाता है। तथा जो जम्बूद्वीप के पर्यन्त में विष्कम्भ को अधिकृत करके लवणसमुद्र की दिशा में जो बाहा माने अयनगति होती है वह सर्वबाह्य पद से कही जाती है। आयाम दक्षिण एवं उत्तर दिशा की ओर लम्बायमान होने से, तथा विष्कंभ पूर्वपश्चिम की ओर दीर्घता से समझ लेना । इस प्रकार भगवान् के कहने पर श्री गौतमस्वामी स्वशिष्यों को स्पष्ट प्रतिपत्ति होने के हेतु से फिरसे भगवान् को पूछते हैं-हे भगवन् अनन्तर प्रतिपादित इस प्रकार की वस्तुव्यवस्था होने में क्या कारण है ? क्या प्रमाण है ? सो ज्ञानसागर रूप आप कहिये इस प्रकार गौतमस्वामी के पूछने पर भगवान् कहते हैं (ता अयण्णं जम्बूद्दीवे दीवे जाव परिक्खवेणं ता जया णं सरिए सव्वन्भंतरं મંડળની વાહ તે તેવી રીતે એ વાહાએ હેવાનું શું કારણ છે? તે કહો બે વાહાની स्थितिनी २पष्टता ४२di ४ छ (तं जहा) सल्य-त२नी पाहा भे३ समान लिने વ્યાપ્ત કરીને જે વાહા હોય છે તે સભ્યન્તર વાહા કહેવાય છે તે વાહા પરથી, ઝરણાએને ગમનથી જાણવામાં આવે છે, તથા જે જંબુદ્વીપના પર્યન્ત ભાગમાં વિષ્કભને અધિકૃત કરીને લવણ સમુદ્રની દિશામાં જે વાહા એટલે કે અયનગતિ થાય છે. તે સર્વ બાહી પદથી ઓળખાય છે. આયામ દક્ષિણ અને ઉત્તર દિશાની તરફ લંબાયમાન હોવાથી તથા વિષ્ક પૂર્વ પશ્ચિમ તરફના લાંબાપણાથી સમજી લેવું. આ પ્રમાણે ભગવાનના કહેવાથી શ્રી ગૌતમસ્વામી પિતાના શિષ્યને સ્પષ્ટ પ્રતિપત્તિ થવા માટે ફરીથી ભગવાનને પૂછે છે-કે હે ભગવાન પૂર્વોક્ત રીતે પ્રતિપાદન કરેલ આ પ્રમાણેની વસ્તુ વ્યવસ્થા થવામાં શું કારણ છે? તે જ્ઞાનસાગરરૂપ આપ કહો આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીના પૂછવાથી भगवान् ४ छ -(ता अयण्णं जम्बुद्दीवे दीवे जाव परिक्खेवेणं ता जया णं सूरिए सव्व.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #457

सूयज्ञसिप्रकाशिका टीका सू० २५ चतुर्थ प्राभृतम्
४४५
मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तथा णं उद्धीमुहकलंबुआ पुप्फसंठिया तावक्रखेत्तसंठिई आहिताति वएज्जा, तो संकुडा बाहिं faceडा अंतो वट्टा वाहिं विधुला अंतो अंकमुहसंठिया बाहि सत्थमुहसंठिया दुहओ पासेणं तीसे तहेब जाव सव्वबाहिरिया चेव बाहा' तावदयं जम्बूद्वीपो द्वीप द्वीपः, यावत् परिक्षेपेण तावद् यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु ऊर्ध्वमुखकलम्बूकपुष्पसंस्थिता तापक्षेत्रसंस्थितिः आख्याता इति वदेत् अन्तः संकुडा - संकुचिता बहि विस्तृता अन्तर्वृत्ता बहिः पृथुला अन्तः अङ्कमुखसंस्थिता बहिः स्वस्तिकमुखसंस्थिता उभयतः पार्श्वेन तस्या स्तथैव यावत् सर्वबाह्या चैव वाहा | तावत् - अस्य विस्तृतव्याख्या सावधानेन तावत् श्रूयताम् तावदयं पुरोवर्त्तमानो जम्बूद्धीपद्वीपः सर्वद्वीपसमुद्राणां परिक्षेपेण - परिधिरिव वर्त्तमानो वर्त्तते इदं जम्बूद्वीपपरं वाक्यं जम्बूद्वीप
मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं उद्धोमुहकलंबुआ पुष्कसंठिया ता वक्खेत्तसंठिई आहिताति वएज्जा, अंतो संकुडा बाहिं वित्थडा अंतो वहा बाहिं विला तो अंकमुहसंठिया वाहिं सत्थिमुहसंठिया दुहओ पासे णं तीसे तहेव जाव सव्वबाहिरिया चेव वाहा' यह जम्बूद्वीप नाम का द्वीप यावत् परिक्षेप से कहा है तो जब सूर्य सर्वाभ्यन्तरमंडल में उपसक्रमण करके गति करता है तब उर्ध्वमुख कलम्बुक पुष्प के जैसे संस्थित तापक्षेत्र की संस्थिति कही है ऐसा कहे वह संस्थिति अंदर की ओर संकुचित बाहर की ओर बिस्तृत अन्दर वृत्त बाहर पृथुल अंदर अङ्कमुख के समान संस्थित एवं बाहर स्वस्तिक के मुख के समान संस्थित दोनों पार्श्वो में तापक्षेत्र संस्थिति का कथन पूर्वोक्त प्रकार से ही यावत् सर्वबाह्य बाहा पर्यन्त कहें । कहने का भाव यह है की भगवान् कहते हैं कि हे गौतम! इसकी विस्तृत व्याख्या सावधानता
मंतरं मंडल उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं उद्धीमुहकलंबुआ पुप्फसंठिया तावक्खेत्तसंठई आहितात वज्जा, अंतो संकुडा बाहिं वित्थडा अंतो वट्टा बाहिं पिहुला अंतो अंकमुखसंठिया बाहिं सत्थिमुह संठिया दुहओ पासेणं तीसे तहेव जाव सव्वबाहिरिया चेव बाहा ) આ જાંબુદ્રીપ નામના દ્વીપ યાવત્ પરિક્ષેપથી કહેલ છે. તે જ્યારે સૂર્ય સર્વાભ્યંતરમંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને ગિત કરે છે, ત્યારે મુખ કલ`બુક પુષ્પની સસ્થિતિ જેવી તાપક્ષેત્રની સસ્થિતિ કહેલ છે, તેમ કહેવું. આ સંસ્થિતિ અંદરની તરફ સકુચિત બહારની તરફ વિસ્તારવાળી અંદર વૃત્ત બહાર પૃથુલ અંદર અક્રમુખની સમાન સંસ્થિત અને બહાર સ્વસ્તિકના મુખની જેમ સંસ્થિત બન્ને પાર્શ્વોમાં તાપક્ષેત્રસસ્થિતિનું કથન પૂર્વક્તિ પ્રકારથી જ યાવત્ સર્વાંબાહ્ય વાહા પન્ત કહેવું, કહેવાના ભાવ એ છે કે–ભગવાન કહે છે કે-હે ગૌતમ ! આ કથનની સવિસ્તર વ્યાખ્યા તમે સાવધાનતા પૂર્વક સાંભળો, આ સમી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #458

४४६
सूर्यप्रसूतिसूत्रे
प्रज्ञप्तिग्रन्थाद् विशेषेणावसेयम् तत्र जम्बूद्वीपे यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु तापक्षेत्रसंस्थितिः ऊर्ध्वमुखकलम्बुका पुष्पसदृशी भवति, कलम्बुकापुष्पं-कदम्बकापुष्पं-कदम्बपुष्पं - नालिकापुष्पं, तस्येव संस्थितं संस्थानं यस्याः सा ऊर्ध्वमुखकम्बुका पुष्पसंस्थिति स्तापक्षेत्रसंस्थितिः, सा च कथं भूता इत्यत आहअन्तः - मेरुदिशि 'संकुडा' संकुचिता किंश्चिदम्लाना, वहि:- लवणसमुद्रदिशि, विस्तृताप्रफुल्लमाना - विस्तृतप्रकाशा, अन्तः - मेरुदिशि - उत्तरभागे वृत्ता- वलयाकारा- वृत्तार्द्धवलयाकारा, सर्वतो वृत्तमेरुगतान् त्रीन् द्वौ वा दशभागानभिव्याप्य तथा व्यवस्थितत्वादिति भावः, से सुनो यह समीपस्थ जम्बूद्वीप नाम का द्वीप है यह जम्बूद्वीप सभी द्वीप समुद्रों का परिक्षेप माने परिधि रूप से वर्तमान कहा है । यह जम्बूद्वीप संबंधी वाक्य जम्बूद्रीपप्रज्ञप्ति नामक सूत्र से विशेष प्रकार से समझ लेवें । उस जम्बूद्वीप में जब सूर्य सर्वाभ्यन्तरमंडल में उपसंक्रमण करके गमन करता है तब तापक्षेत्र की संस्थिति ऊर्ध्वमुख कलंबुका पुष्प के समान होती है । कलम्बुका पुष्प कदंबवृक्ष के पुष्प को कहते हैं उसके संस्थान के समान संस्थिति जिसकी हो वह ऊर्ध्वमुख कलम्बुका पुष्पसंस्थिति है इस प्रकार की तापक्षेत्र की संस्थिति कही है । वह किस प्रकार से होती है सो कहते हैं अंदर माने मेरु कि तरफ की दिशा में 'संकुडा' संकुचित माने कुछ म्लान बाहर माने लवण समुद्र की दिशा में विस्तृत माने प्रफुल्लमान यानी विस्तृत प्रकाश वाला अंदर मेरु की दिशा में माने उत्तर भाग में वृत्त अर्थात् वलयाकार यानी अर्द्धवृत्त वलय के समान आकारवाला, सर्वतः मेरु का तीन, दो या दस भाग को व्याप्त होकर माने उस प्रकार व्यवस्थित होता है । पुनः बाहर माने ૫માં રહેલ જ ખૂદ્રીપ નામના દ્વીપ છે, આ જંબૂદ્દીપ બધા જ દ્વીપ સમુદ્રોના પરિક્ષેપ એટલે કે પિષિરૂપથી રહેલ કહ્યો છે. આ જમૂદ્રીપ સબંધી વાકય જમૂદ્દીપપ્રજ્ઞપ્તિ નામના સૂત્રમાં વિશેષતાથી કહેલ છે તે ત્યાંથી સમજી લેવું. એ જમૂદ્રીપમાં જ્યારે સૂ સર્વાભ્યન્તરમડળમાં ઉપસ’ક્રમણ કરીને ગમન કરે છે, ત્યારે તાપક્ષેત્રની સસ્થિતિ - મુખ કલબુકા પુષ્પની જેમ હાય છે. કલ`બુકા પુષ્પ કદંબ વૃક્ષના પુષ્પને કહે છે. તેના સંસ્થાનની સરખી સસ્થિતિ જેની હાય તે મુખકલ બુકા પુષ્પસ સ્થિતિ છે. આવા પ્રકારની તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિ કહેલ છે, એ કેવી રીતે થાય છે? તે કહે છે-અંદર એટલે
भे३ पर्वतनी हिशाभां (संकुडा) अर्थात् सङ्कुचित अर्थात् ४ सान भने महार એટલે કે લવણુસમુદ્રની દિશામાં વિસ્તારયુક્ત એટલે કે પ્રફુલ્લ-વિકસેલ અર્થાત્ ફેલાયેલ પ્રકાશવાળી તથા અંદર મેરૂ પર્યંતની દિશામાં એટલે કે ઉત્તર ભાગમાં વૃત્ત એટલે કે વલયાકાર અર્થાત્ અ ગાળ વલયના સરખા આકારવાળા મેની બધી તરફ ત્રણ, બે અને દસમા ભાગને વ્યાપ્ત કરીને રહે છે. અર્થાત્ એ પ્રકારે વ્યવસ્થિત થાય છે, ક્રીથી મહાર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #459

४४७
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २५ चतुर्थ प्राभृतम् बहिः-लवणसमुद्रदिशि दक्षिणभागे पृथुला-मुत्कलभावेन विस्तारमुपगता-विस्तृतेत्यर्थः, अन्तः-मेरुदिशि-उत्तरभागे (सर्वेषामुत्तरतो मेरुरिति भौगोलिकस्थितिदर्शनात्) अङ्कमुखसंस्थिता-पद्मासनोपविष्टस्योत्सङ्गरूपो भागोऽङ्कः-आसनबन्धः, तस्य मुखम्-अग्रभागोऽर्द्धवलयाकारस्तस्येव संस्थितं संस्थानं यस्याः सा तथेति, बहिः-लवणसमुद्रदिशि स्वस्तिकमुखसंस्थिता मङ्गलसूचकश्चिह्नविशेषः स्वस्तिकः-सुप्रतीतः तस्य मुखम्-अग्रभागस्तस्येवातिविस्तीर्णतया संस्थितं-संस्थानं यस्याः सा तथेति, उभयतः पार्श्वन-उभयपार्श्वन-मेरुपर्वतस्योभयोः पार्श्वयो स्तस्याः तापक्षेत्रसंस्थितेः, तथैव-पूर्ववदेव वक्तव्या, अर्थात् सूर्यभेदेन द्विधा व्यवस्थिताया स्तापक्षेत्रसंस्थिते प्रत्येकमेकैकभावेन ये द्वे वाहे-अयनगती भक्तस्ते आयामेन-जम्बूद्वीपगतमायाममाश्रित्यावस्थिते भवतः, सा चैका आयामरूपा द्वितीया विष्कम्भरूपा चेति । लवणसमुद्र की दिशा में दक्षिण भाग में पृथुल अर्थात् मुकुलित भाव से विस्तारवाला एवं अंदर की तरफ मेरु की दिशा में माने उत्तरदिशा में ( सबके उत्तर में मेरु होता है इस प्रकार की भौगोलिक स्थिति होने से ) अंकमुख जैसा संस्थित अर्थात् पद्मासन से बैठे हुवे का उत्संग रूप भाग को अङ्क कहते हैं माने आसनवन्ध उसका जो मुख अर्थात् अग्रभाग अर्द्ध वलयाकार उसके समान संस्थित संस्थान जिसका ऐसा, तथा बाहर माने लवणसमुद्र की दिशा में स्वस्तिकाकार के मुख माने अग्रभाग के समान संस्थित, स्वस्तिक मांगल्य सूचक चिह्न विशेष को कहते हैं, उसका मुख के समान अति विस्तृत संस्थिति तापक्षेत्र की कही है। फिर दोनों पार्श्व भाग में माने मेरुपर्वत के दोनों पाश्चों में उस तापक्षेत्र की संस्थिति का कथन पूर्वोक्त प्रकार से ही कहे अर्थात् दो सूर्य होने से सूर्य के भेद से दो प्रकार से व्यवस्थित तापक्षेत्र संस्थिति प्रत्येक में एक एक रूप से जो दो वाहा माने अयनगति होती है वह जम्बूद्वीप का आयाम के समान अवस्थित रहता है उस दो वाहा में एक
એટલે કે લવણસમુદ્રની દિશામાં દક્ષિણ ભાગમાં પૃથુલ એટલે કે મુકુલિત ભાગથી વિસ્તાર યુક્ત અને અંદરની તરફ મેરૂની દિશામાં અર્થાત ઉત્તર દિશામાં (બધાની ઉત્તરમાં મેરૂ હોય છે. આ રીતની ભૌગોલિક સ્થિતિ હોવાથી) અંકમુખની જેમ સંસ્થિત અર્થાત્ પદ્માસનથી બેઠેલાના ઉલ્લંગરૂપ ભાગને અંક કહે છે. એટલે કે આસનબંધ તેનું જે મુખ એટલે કે અગ્રભાગ અધ વલયના આકાર જેવું સંસ્થિત સંસ્થાન જેનું હોય એવું, તથા બહાર એટલે કે લવણસમુદ્રની દિશામાં સ્વસ્તિક માંગલ્ય સૂચક ચિહ્ન વિશેષને કહે છે, તેના મુખની સમાન અત્યંત વિસ્તારવાળી તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિ કહેલ છે, તે પછી બને બાજુના ભાગમાં એટલે કે મેરૂપર્વતની બન્ને બાજુ એ તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિનું કથન પૂર્વોક્તપ્રકારનું જ કહેવું અર્થાત બે સૂર્ય હેવાથી સૂર્યના ભેદથી બે પ્રકારથી વ્યવસ્થિત તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિ દરેકમાં એક એક રૂપથી જે બે વાહા અર્થાત્ અયન ગતિ થાય છે એ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #460

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
अर्थात् मेरुसमीपे विष्कम्भमधिकृत्य या वाहा - अयनगतिरूपा वर्त्तते सा सर्वाभ्यन्तरा तत्र दिनमानस्य परमाधिकत्वं भवति, रात्रिमानस्य च परमाल्पत्वं भवति । याच वाहा लवणसमुद्रदिशि- परमदक्षिणदिशि वर्त्तते सा च सर्वबाह्या बाहा तत्रैव प्रथमषण्मासान्ते रात्रिमानस्य परमाधिकत्व मष्टादशमुहूर्त्त प्रमाणत्वं भवति, दिनमानस्य च परमात्पत्वं द्वादशमुहूत्मकत्वं भवतीति, अत्रापि आयामो दक्षिणोत्तरायततया प्रतिपत्तव्यः, विष्कम्भश्च पूर्वापरायततया ज्ञातव्यः, विष्कम्भो व्यासः - विस्तृतिः, आयामो दैर्घ्यमिति । 'ती से तहेब जाव सव्ववाहिरिया चैव बाहा' इति कथनमाचार्योक्तं साभिप्रायमिति । 'ती से णं सव्वभूतरिया बाहा मंदरपव्वयं तेण णव जोयणसहस्साई चत्तारि य छलसीए जोयणसए गव य दभागे जोयणस्स परिक्खेवेणं आहिताति वएज्जा' तस्याः खलु सर्वाभ्यन्तरा वाहा मेरुआयाम रूप से एवं दूसरी विष्कंभ रूप से होती है । अर्थात् मेरु के समीप में विष्कंभ रूप से जो बाहा अयनगति रूप है वह सर्वाभ्यन्तर है वहां दिनमान परम अधिक होता है एवं रात्रिमान परम अल्प होता है । तथा जो वाहा लवण समुद्र की दिशा में माने दक्षिण दिशा तरफ होती है वह सर्व बाह्य वाहा है वहां पर प्रथम छहमास के अन्त में रात्रिमान परम अधिक माने अठारह मुहूर्त प्रमाण का है एवं दिनमान परम अल्प बारह मुहूर्तप्रमाण का होता है । यहां पर भी आयाम दक्षिण से उत्तर की तरफ का समझना तथा विष्कंभ पूर्व पश्चिम की ओर लम्बायमान रूप से समझ लेवें । विष्कम्भ माने व्यास विस्तार को कहते हैं एवं आयाम दीर्घ को कहते हैं ।
४४८
(तीसे तहेव जाव सव्वबाहिरिया चेव बाहा) यह आचार्योक्त कथन साभिप्रायवाला है । (तीसे णं सव्कभंतरिया वाहा मंदरपव्ययंतेण णव जोयणसहसाई चारि य छलसीए जोयणसए णव य दसभागे जोयणस्स परिक्खेवेणं જબૂઢીપના આયામની જેમ અવસ્થિત રહે છે, એ એ વાહામાં એક આયામ રૂપથી અને ખીજી વિષ્ણુંભ રૂપથી હાય છે. અર્થાત્ મેરૂની સમીપે વિષ્ણુભ રૂપથી જે વાહા અયનગતિ રૂપ છે તે સર્વાભ્યંતર વાહા છે, ત્યાં દિનમાન પરમ મેાટો હોય છે અને રાત્રિમાન પરમ નાના હાય છે, તથા વાહા લવણુસમુદ્રની દિશામાં અર્થાત્ દક્ષિણ દિશા તરફ હાય છે, તે સબાહ્ય વાહા છે. ત્યાં પહેલા છ માસની પછી રાત્રિમાન પરમ વધારે એટલે કે અઢાર મુહૂત પ્રમાણુની શત્રી હોય છે. અને નિમાન પરમ નાનુ` અર્થાત્ ખાર મુહૂત પ્રમાણુનુ હોય છે. અહીંયાં પણ આયામ દક્ષિણદિશાથી ઉત્તર દિશા તરફ સમજવે, તથા વિષ્ણુ ંભ પૂર્વ પશ્ચિમ તરફ લખાઈપણાથી સમજવા, વિષ્ણુભ વ્યાસ વિસ્તારને કહે છે, આયામ લખાઇને કહે છે.
(तीसे तहेव जाव सम्बबाहिरिया चैव वाहा) मा मायायेगि उडेल उम्ति सार्थतावाजी छे, (ती से णं सव्वर्भतरिया वाहा मंदरपव्वयंतेण णव जोयणसहस्साइं चत्तारि य
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #461

सूर्यशतिप्रकाशिका टीका सू० २५ चतुर्थ प्राभृतम्
पर्वता खलु नव योजनसहस्राणि चत्वारि च षडशीतानि योजनशतानि नव च दशभागा योजनस्य परिक्षेपेण ९४८६, आख्याता इति वदेत् ॥ तस्याः - पूर्वोक्ताया स्तापक्षेत्रसंस्थिते: :खल इति निश्चितं सर्वाभ्यन्तरा वाहा - उत्तरा अयनगतिः मेरुपर्वतान्ते - मेरुपर्वतसमीपे, सा च परिक्षेपेण-मन्दर पर्वतपरिधिगततया खलु नवयोजनसहस्राणि षडशीत्यधिकानि चत्वारि योजनशतानि नव च दशभागा योजनस्य ९४८६ एतन्मिता परिधिरूपा तापक्षेत्र स्थितिराख्याता मया इति वदेत्-त्वयापि स्वशिष्येभ्य इत्थमेव कथनीयमिति । एवमुके गुरी भगवान् गौतमो भूयः प्रश्नयति- 'ता से णं परिक्खेवविसेसे कत्तो आहिताति वएज्जा' तावत् स खलु तापक्षेत्रविशेषः कुत आख्यात इति वदेत् ॥ - ता वदितिप्राग्वत् सः - पूर्वोक्तः खलु तापक्षेत्रसंस्थितिः परिक्षेपविशेषो मन्दरपरिरयपरिक्षेपणविशेषः कुतःकेन हेतुना - कस्मात्कारणात् एवं प्रमाण आख्यातः ? न चाल्पो नाधिकश्चेत्यत्र किं बीजम् ? आहिताति बज्जा) उस सर्वाभ्यन्तर मंडल की वाहा मेरुपर्वत के अन्त माने मेरुपर्वत के समीप नव हजार चारसो छियासी योजन तथा एक योजन का नव दश भाग ९४८६ । परिक्षेप से कहा गया है । कहने का भाव यह है कि पूर्वोक्त तापक्षेत्र संस्थिति की सर्वाभ्यन्तर बाहा अर्थात् उत्तरायणगति मेरुपर्वत के समीप नवहजार चारसो छियासी योजन तथा एक योजन का नव दश भाग ९४८६ परिधिरूप से माने मन्दर पर्वत की परिधिगत होने से इतना प्रमाणवाली परिधिरूप तापक्षेत्र की संस्थिति मैंने कही है अतः तुम भी अपने शिष्यों को इसी प्रकार समझावो । इस प्रकार भगवान् के कहने से गौतमस्वामी फिर से प्रश्न करते हुवे कहते हैं
(ता से णं परिवखेवविसेसे कत्तो अहिताति वएजा) तो वह तापक्षेत्रविशेष किस कारण से उस प्रमाण से विशेषित कहा है ? अर्थात् गौतमस्वामी कहते हैं की पूर्वोक्त तापक्षेत्र संस्थिति का परिक्षेपविशेष अर्थात् मंदरपर्वत का परिधि रूप परिक्षेपविशेष किस कारण से इतना छलसीए जोयणसए णत्र य दस भागे जोयणस्स परिक्खेवेणं आहिताति वएज्जा ) मे सर्वा ભ્યન્તરમંડળની વાહા મેરૂપર્યંતના અંત અર્થાત્ મેરૂપ તની સમીપ નવ હજાર ચારસ છાશી યેાજન તથા એક ચેાજનના નવ દસ ભાગ ૯૪૮૬ ૯ પરિધિરૂપે એટલે કે મદરપર્યંતની પરિષિપણાથી હોવાથી એટલા પ્રમાણની પરિધિવાળી તાપક્ષેત્રની સસ્થિતિ મેં કહેલ છે, તેથી તમે પણ તમારા શિષ્યાને એ જ પ્રમાણે કહેા. આ પ્રમાણે ભગવાન્ના કહેવાથી પ્રશ્ન કરતાં કહે 3- (ता से परिक्खेव विसेसे कत्तो आहितेति वज्जा) तो मे તાપક્ષેત્ર વિશેષ શાકરણથી તે પ્રમાણથી યુક્ત કહેલ છે ? અર્થાત્ શ્રી ગૌતમસ્વામી કહે છે કે-પૂર્વોક્ત તાપક્ષેત્રસસ્થિતિને પરિક્ષેષવિશેષ એટલે કે મ ંદર પર્વતના પશ્યિરૂપ પરિક્ષેપ વિશેષ શા કારણથી એટલા પ્રમાણવાળા કહેલ છે? આનાથી ઓછુ પણ નહીં
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧
४४९

Page #462

४५०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे इति भगवान् वदेत् । एवं गौतमेन शिष्येण प्रश्ने कृते सति वीतरागो भगवान महावीरस्वामी गुरुयथोक्तमुत्तरं कथयति-'ता जे णं मंदरस्स पव्वयस्स परिक्खेवे तं परिक्खेवं तिहिं गुणित्ता दसहि छित्ता दसहि भागे हीरमाणे एस णं परिक्खेवविसेसे आहिताति वएजा' तावद् यः खलु मन्दरस्य पर्वतस्य परिक्षेप स्तं परिक्षेपं त्रिभिगुणयित्वा दशभिश्च्छित्वा दशभिर्भागे हियमाणे एष खलु परिक्षेपविशेष आख्यात इति वदेत् ।।-तावदिति प्राग्वत, यः खलु मन्दरस्य-मेरोः पर्वतस्य परिक्षेपः-परिरयपरिमाणगणितेन सिद्धः तं परिक्षेप त्रिभिर्गुणयित्वा तदनन्तरं च दशभिश्छित्वा-विभज्य यल्लब्धं स एव परिक्षेपविशेषो भवेत । अत्र कोपपत्तिरिति चेद उच्यते इह सर्वाभ्यन्तरे मण्डले वर्तमानः सूर्यो जम्बूद्वीपगतस्य चक्रवालस्य यत्र तत्र प्रदेशे तत् तत् चक्रवालक्षेत्रप्रमाणानुसारेण त्रीन् दशप्रमाणवाला कहा है ? इससे अल्प भी नहीं एवं अधिक भी न होने में क्या प्रमाण है सो हे भगवन् आप कहे-इस प्रकार से श्रीगौतमस्वामी के प्रश्न करने पर वीतराग भगवान् महावीरस्वामी निम्नोक्त प्रकार से प्रत्युत्तर देते हुवे कहते हैं-(ता जेणं मंदरस्स पव्वयस्स परिक्खेवे तं परिक्खेवं तिहिं गुणित्ता दसहिं छित्ता दसहिं भागे हीरमाणे एसण परिक्खेवविसेसे आहिताति वएज्जा) जो मंदर पर्वत का परिक्षेप है उस परिक्षेप को तिन से गुणा कर के दस से भाग करे तो जो भाग आता है सो परिक्षेपविशेष का परिमाण कहा जाता है। ऐसा कहे-अर्थात् कहने का भाव यह है कि इतना मान मेरुपर्वत का परिक्षेप होता है माने परिरय का परिमाण गणित से सिद्ध किया है, उस परिक्षेप को तीन से गुणा करनेके बाद दस से भाग करे तो जो भाग लब्ध होता है वही परिक्षेपविशेष का परिमाण कहा जाता है । इसमें क्या प्रमाण है ? ऐसा कहे तो इसके लिये कहते हैं कि-यहां सर्वाभ्यन्तर मंडल में वतेमान सूर्य जम्बूद्वीप के कोई प्रदेश में उस उस चक्रवालक्षेत्र के प्रमाणानुसार तीन અને વધારે પણ ન હવામાં શું પ્રમાણ છે? તે હે ભગવન આપ કહો આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્ન કરવાથી વીતરાગ ભગવાન મહાવીરસ્વામી નીચે જણાવેલ પ્રકારથી उत्त२ ॥udi ४ छ.-(ता जेणं मंदरस्स पव्वयस्स परिक्खेवे तं परिक्खेवं तिहिं गुणित्ता दसहिं छित्ता दसहिं भागे हीरमाणे एस णं पविक्खेवविसेसे आहिताति वएज्जा) हे मह२ પર્વતનો પરિક્ષેપ છે, એ પરિક્ષેપને ત્રણથી ગુણીને દસથી ભાગે તેને જે ભાગ આવે તે પરિક્ષેપવિશેષનું પરિમાણ થાય છે તેમ કહેવું. અર્થાત્ કહેવાનો ભાવ એ છે કે એટલું પ્રમાણ મેરૂપર્વતના પરિક્ષેપનું હોય છે, આ પરિરયનું પરિમાણ ગણિતથી સિદ્ધ કરેલ છે, એ પરિક્ષેપને ત્રણથી ગુણીને દસથી ભાગવા તેનું જે ભાગફળ આવે એજ પરિક્ષેપ વિશેનું પરિમાણ કહેવાય છે. આમ કહેવામાં શું પ્રમાણ છે? એમ કહે તે માટે કહે છે કે અહીંયાં સભ્યતરમંડળમાં વર્તમાન સૂર્ય જંબુદ્વીપના ચક્રવાલને કોઈ પ્રદેશમાં તે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #463

सूर्यक्षप्तिप्रकाशिका टीका सू० २५ चतुर्थ प्राभृतम् भागान् प्रकाशयति, अस्मिन् विषये प्रागेव परिरयपरिमाणविचारावसरे बहुधा विस्तृततया व्याख्यातमेव, सम्प्रति मन्दरसमीपे तापक्षेत्रे विचाराश्रयीभूता क्रियमाणा चिन्ता वरीवर्ति, तेनात्र सुखावबोधार्थ मन्दरपरिरयः प्रथमत स्त्रिभिर्गुणयित्वा दशभिर्विभज्यतेदशभिश्च ह्रियमाणे भागफलं मन्दरसमीपे यथोक्तं तापक्षेत्रपरिमाणमागच्छति-तथाहिमन्दरपर्वतस्य विष्कम्भो दशसहस्राणि-१०००० भवन्ति, एतेषां वर्गों दशकोटयो भवन्ति, १०००००००० तासां दशभिर्गुणनेन कोटिशतं भवति १००००००००० अस्यासन्नवर्ग मुलानयनेन सावयवानि एकत्रिंशत्सहस्राणि किञ्चिन्यूनत्रयोविंशत्यधिकानि षट्शतानि भवन्ति किन्तु व्यवहारदृशा परिपूर्णान्येव विवक्ष्यन्ते-३१६२३ एष राशि स्त्रिभिर्गुणनेन३१६३३-९४८६९ जातानि चतुर्नवतिः सहस्राणि एकोनसप्तत्यधिकानि अष्टौ शतानि, एतेषां दशभिर्भागे हियमाणे ९४८६९-१०-९४८६५ जातानि नवयोजनसहस्राणि दस भाग को प्रकाशित करता है । इस विषय में पहले परिरय के परिमाण के विचारावसर में बहीं पर विस्तार पूर्वक कह ही दिया है, अतः अव मन्दर पर्वत के समीप के तापक्षेत्र के विचार के संबंध में विचार किया जाता है, अतः यहां पर सुखावबोध होने के लिये मन्दर पर्वत के परिरय को पहले तीन से गुणाकर के दश से भाग किया जाता है, दस से भाग करनेपर भाग फल मंदर समीप के तापक्षेत्र का यथोक्त परिमाण आ जाता है जैसे कि-मन्दर पर्वत का विष्कम्भ १००००। दस हजार योजन का होता है इन का वर्ग १००००००००। दस करोड होता है इसको दस से गुणा करने से सो करोड होते हैं १०००००००००। एक अर्ब होता है इसका आसन्न वर्गमूल लाने से सावयव इकतीस हजार छहसो तेइस से कुछ न्यून होता है, परंतु व्यवहार दृष्टि से परिपूर्ण ही विवक्षित किया जाता है।-३१६२३। इसको तीन से गुणा करे तो ३१६२३+३=९४८७९ चौराणवे हजार आठसो उन्नासी होता है તે ચક્રવાલ ક્ષેત્રના પ્રમાણાનુસાર ત્રણ દસ ભાગને પ્રકાશિત કરે છે. આ વિષયમાં પહેલા પરિરયના પ્રમાણના વિચાર સમયમાં ત્યાં સવિસ્તર કહેલ છે, તેથી હવે મંદર પર્વતની નજીકના તાપક્ષેત્રના વિચારના સંબંધમાં વિચાર કરવામાં આવે છે, તેથી અહીંયાં સુખાવબોધ થવા માટે મંદર પર્વતના પરિરયને પહેલાં ત્રણથી ગુણીને દસથી:ભાગવામાં આવે છે. દસથી ભાગીને જે ભાગફળ આવે તે મંદર પર્વતની સમીપના તાપક્ષેત્રનું યક્ત પરિમાણ જાણવું. જેમ કે-મંદર પર્વતને વિખંભ ૧૦,૦૦૦ દસ હજાર એજનને છે તેને વર્ગ ૧૦,૦૦૦૦૦૦૦ દસ કરોડ થાય છે. તેને દસથી ગુણવાથી સો કરોડ થાય છે, ૧૦૦૦૦૦૦૦૦૦ એક અજબ થાય છે. તેનું આસન્ન વર્ગમૂળ લાવવાથી સાવયવ એકત્રીસ હજાર છસે તેવીસ કંઇક ઓછા થાય છે, પરંતુ વ્યવહાર દૃષ્ટિથી પરિપૂર્ણ વિવણિત કરેલ छ, उ१९२३ माने थी गुणे त। 3१६२3+3%D८४८७८ या २ मा से मोग
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #464

४५२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे पडशीत्यधिकानि चत्वारिशतानि नव च दशभागा योजनस्येति, तत एष एतावान्-अनन्तरोदितप्रमाणः परिक्षेपविशेषः-मन्दरपरिरयपरिक्षेपविशेषस्तापक्षेत्रसंस्थिते राख्यातःकथितः, इति वदेत स्वशिष्येभ्य इति । अयमोंऽन्यत्रापि ग्रन्थान्तरेऽपि उक्तो यथा(मंदरपरिरयरसीइगुणे दस भाइयंमि, जं लद्धं तं होइ तावक्खेत अभितरमंडले रविणो ॥१॥ तदेवं सर्वाभ्यन्तरे मण्डले वर्तमाने सूर्ये मन्दरसमीपे तापक्षेत्रसंस्थितेः सर्वाभ्यन्तरबाहाया बिष्कम्भपरिमाणमुक्तं, सम्प्रति लवणसमुद्रदिशि जम्बूद्वीपपर्यन्ते या सर्वबाह्या बाहा वत्तते तस्याः बाहायाः विष्कम्भपरिमाणमाह-'तीसे णं सबबाहिरिया बाहा लवणसमुई तेणं चउणउति जोयणसहस्साई अट्ट य असढे जोयणसए चत्तारि य दसभागे जोयणस्स परिक्खेवेणं आहिताति वएज्जा' तस्याः खलु सर्वबाह्या बाहा लवणसमुद्रान्ते खलु चतुर्नवति इसको दससे भाग करे-९४८७९ १०-९८८६६, नवहजार आठसो छियासी योजन तथा एकयोजन का नव दस भाग होते है। इतना प्रमाण का मन्दर पर्वत का परिक्षेप विशेष तापक्षेत्र संस्थिति का कहा है ऐसा स्व शिष्यों को कहे । यही भाव अन्य शास्त्रान्तरों में भी कहा है-जैसे कि
मंदरपरिरयरसीइगुणे दसभाइयंमि । जं लद्धं तं होई तावक्खेत्तं अभिंतरमंडले रविणो॥१॥
इस प्रकार सर्वाभ्यतरमंडल में सूर्य वर्तमान होने पर मन्दर पर्वत के समीप के तापक्षेत्रसंस्थिति का सर्वाभ्यंतर बाहा के विष्कंभ का परिमाण कहा है।
अब लवण समुद्र की दिशा में जम्बूद्वीपपर्यन्त में वर्तमान जो सर्वबाह्य वाहा है उस बाहा के विष्कंभ का परिमाण कहते हैं-(तीसे णं सव्वबाहिरिया बाहा लवणसमुह ते णं चउणउति जोयणसहस्साइं अट्ठ य अट्ठसट्टे जोयणसए चत्तारि य दसभागे जोयणस्स परिक्खेवेणं आहिताति वएजा) उसकी યાશી થાય છે, આને દસથી ભાગવામાં આવે તે ૯૪૮૭૯+૧૦=૯૮૮૬ નવ હજાર આઠસે છયાસી જન અને એક જનના નવ દસ ભાગ થાય છે, આટલા પ્રમાણવાળે મંદર પર્વતને પરિક્ષેપવિશેષ તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિને કહેલ છે, આ પ્રમાણે શિષ્યોને કહેવું
मे मा अन्य शास्त्रान्तमा ५ डेस छ. म -(मंदरपरिस्यरसीइगुणे दसभाइंमि जं लद्धं तं होइ तावक्खेत्तं अभिंतरमंडले रविणो) ॥१॥ २॥ प्रमाणे साત્યંતરમંડળમાં સૂર્ય આવે ત્યારે મંદર પર્વતની નજીકના તાપક્ષેત્રસંસ્થિતિની સર્વાત્યંતર. વાહાના વિઝંભનું પરિમાણ કહ્યું છે.
હવે લવણસમુદ્રની દિશામાં જંબુદ્વિીપ પર્યતમાં વર્તમાન જે સર્વબાહ્ય વાહી છે. यो पाहाना वि० मनु परिमाण ४३वामां आवे छ,-(तीसे णं सव्वबाहिरियावाहा लवणसमुदंतेणं चउणउत्तिं जोयणसहस्माई अदु य अदुसटे जोयणसए चत्तारि य दसमागे जोयणस्स परिक्लेवेणं आहिताति वएज्जा) तेनी सा पाह! पशुसभुना मतमा यारा ६०१२
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #465

सूर्यज्ञप्तिप्र काशिका टीका सू० २५ चतुर्थ प्राभृतम् यॊजनसहस्राणि अष्टौ च अष्ट पष्टियाँ जनशतानि चतुरश्च दशभागान् योजनस्य ९४८६८११ आख्यातानीति वदेत् । तस्याः-तापक्षेत्रसंस्थितेः, लवणसमुद्रान्ते-दक्षिणदिग्गतलवणसमुद्रसमीपे सर्वबाह्या बाहा-दक्षिणायनगतिः खलु परिक्षेपेण-जम्बूद्वीपपरिरयपरिक्षेपेण चतुर्नवति योजनसहस्राणि अष्टषष्टयधिकानि अष्टो योजनशतानि चतुरश्च दशभागान् योजनस्य ९४८६८३ इत्येतावती तापक्षेत्रसंस्थितिर्यावदाख्याता इति स्वशिष्येभ्यो वदेत । पुनरव स्पष्टावबोधनाय प्रश्नयति-'ता से णं परिक्खेवविसेसे कतो आहिताति वएज्जा' स खलु परिक्षेपविशेषः कुत आख्यात इति वदेत् ॥-तावदिति पूर्ववत् सः-एतावान् पूर्वप्रतिपादित प्रमाणः परिक्षेपविशेष स्तापक्षेत्रसंस्थितेः कुतः-कस्माद्धेतोः-कस्मात्कारणादाख्यातः ? आख्यातप्रमाणादल्पोऽधिको वा कथं नाख्यातः ? इति भगवान् वदेत् इत्थं युक्तिपूर्ण शिष्यसर्वबाह्य बाहा लवण समुद्र के अन्त में चौराणु हजार आठसो अडसठ योजन तथा एक योजन का चार दस भाग ९४८६८ १. होता है ऐसा स्व शिष्यों को कहे, कहने का भाव यह है कि-तापक्षेत्र की संस्थिति का दक्षिण दिशा की
ओर लवणसमुद्र के समीप की सर्वबाह्य बाहा माने दक्षिणायन गति, जम्बूद्वीप के परिरय के परिक्षेप से चोराणुहजार आठसो अडसठ योजन तथा एक योजन का चार दस भांग ९४८६८५. इतना प्रमाणवाली तापक्षेत्र की संस्थिति कही है ऐसा कहे। ___ इस विषय को स्पष्ट रूप से जानने के उद्देश से श्रीगौतमस्वामी पुनः प्रश्न करते हैं-(ता से णं परिक्खेवविसेसे कत्तो अहिताति वएजा) वह परिक्षेपविशेष क्यों कहा है ? सो कहीये। कहने का भाव यह है कि यह पूर्व प्रतिपादित तापक्षेत्रसंस्थिति का परिक्षेपविशेष का प्रमाण इतना ही क्यों कहा है ? अर्थात् कहे गये प्रमाण से अल्प अथवा अधिक क्यों नहीं कहा है ? सो हे भगवन आप कहिये। इस प्रकार युक्तिपूर्ण शिष्य का वचन सुनकर ज्ञानसागर આઠ અડસઠ જન તથા એક એજનના ચાર દસ ભાગ ૯૪૮૬૮ થાય છે. એ પ્રમાણે પિતાના શિષ્યોને કહેવું. કહેવાને ભાવ એ છે કે તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિની દક્ષિણ દિશા તરફ લવણસમુદ્રની નજદીકની સર્વબાહ્યવાહા અર્થાત્ દક્ષિણાયનગતિ, જંબુદ્વીપના પરિરયના પરિક્ષેપથી ચોરાણું હજાર આઠસો અડસઠ જન તથા એક એજનના ચાર દસ ભાગ ૯૪૮૬૮ આટલા પ્રમાણની તાપક્ષેત્રસંસ્થિતિ કહી છે.
આ વિષયને સ્પષ્ટપણથી જાણવાના હેતુથી શ્રી ગૌતમસ્વામી ફરીથી પ્રભુશ્રીને પ્રશ્ન ४२ छ. (ता से णं परिक्खेवविसेसे कत्तो आहिताति वएज्जा) से परिक्ष५ विशेष । भाटे કહેલ છે? તે કહે. કહેવાને ભાવ એ છે કે આ પૂર્વ પ્રતિપાદન કરેલ તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિના પરિક્ષેપવિશેષના પ્રમાણુનું એટલું પ્રમાણ શા માટે કહેલ છે? અર્થાત્ કહેલા પ્રમાણુથી થોડું કે વધારે પ્રમાણ કેમ કહ્યું નથી? તે હે ભગવાન આપ કહો આ પ્રમાણે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #466

४५४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
वचनं श्रुत्वा ज्ञानसागरः भगवानाह - 'ता जेणं जंबुद्दीवस्य दीवस्स परिक्खेवे तं परिक्खेवं तिहिं गुणत्ता दसहिं छेत्ता दसहिं भागे हीरमाणे एस णं परिक्खेवविसेसे आहिता ति वएज्जा' तावद् यः खलु जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य परिक्षेपस्तं परिक्षेपं त्रिभिर्गुणयित्वा दशभिश्छित्वा दशभिर्भागे ह्रियमाणे एष खलु परिक्षेपविशेषः आख्यात इति वदेत् । तावदिति पूर्ववद् यः खलु जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य परिक्षेयः - परिश्यपरिमाणानगणितप्रसिद्धः परिक्षेप स्तं परिक्षेपपरिधिप्रमाणं त्रिभिर्गुणयित्वा दशभिश्छित्वा दशभिर्विभज्य पुनश्च भागफलं दशभिर्भागे ह्रियमाणे यल्लब्धं भवेत् एषः खलु - दशभक्तो लब्धाङ्क एव, परिक्षेपविशेष आख्यातो भवतीति वदेत् स्वशिष्येभ्यः, तथाहि जम्बूद्वीपस्य परिक्षेपः - ३१६२२७ त्रीणि लक्षाणि षोडशसहस्राणि सप्तविंशत्यधिके द्वे शते चेति । त्रीणि गव्यूतानि ३, अष्टाविंशं धनुः शतं १२८ त्रयोदशाङ्गुलानि एकमर्द्धाङ्गुलं च १३३ एतावता च योजनमेकं किल किञ्चिन्यूनमिति व्यवहारतः परिपूर्ण विवक्ष्यते, ततोऽत्र ३१६२२७ इति स्थाने एकाधिकोऽङ्क, भगवान् कहते हैं - (ता जेणं जंबुद्दीवस्स दीवस्स परिक्खेवं तं परिक्खेवं तिहिं गुणित्ता दसहिं छेत्ता दसहिं भागे हीरमाणे एस णं परिक्खेवविसेसे आहिताति वजा ) जो जम्बूद्वीप नामके द्वीप का परिक्षेप को तिन से गुणा कर के दश से छेद कर के दस से भाग करे इस प्रकार परिक्षेपविशेष का प्रमाण कहा है ऐसा कहे । अर्थात् जो जम्बूद्वीप का परिक्षेप माने परिश्य का परिमाण गणित से युक्त परिक्षेप उस परिक्षेप को माने परिधि के प्रमाण को तिनसे गुणाकर के दस से भाग करे भागफल का दस से भाग करे जो लब्ध हो यह माने दस से विभक्त अङ्क परिक्षेपविशेष का परिमाण कहा है। ऐसा स्व शिष्यों को कहे । जैसे की जम्बूद्वीप का परिक्षेप तीन लाख सोलह हजार दोसो सताईस ३१६२२७| योजन का होता है । ३ तीन गव्यूति १२८ एकसो अठाईस धनुष एवं तेरह अंगुल तथा एक अर्धांगुल इतने प्रमाण एक योजन
યુક્તિ યુક્ત શ્રી ગૌતમસ્વામીના કથનને સાંભળીને જ્ઞાનસાગર ભગવાન કહે છે કે-(Tr जेणंतरेणं जंबुद्दीवरस दीवस्स परिक्खेवे तं परिक्खेवं तिहिं गुणित्ता दसहिं छेत्ता दसहि भागे हीरमाणे एस णं परिक्खेव विसेसे आहिताति बएज्जा) यूद्रीय नामना द्वीपना परिक्षेयने ત્રણથી ગુણીને દરાથી છેદ કરવા પછી દસથી ભાગવા એ રીતે પરિક્ષેપવિશેષનુ પ્રમાણ કહેલ છે તેમ પાતાના શિષ્યાને કહેવું, અર્થાત્ જે જંબુદ્વીપના પરિક્ષેપ અર્થાત્ પરિષયનુ પરિમાણુ ગણિત પ્રમાણથી યુક્ત પરિક્ષેપ છે તે પરિક્ષેપને એટલે કે પિિધના પ્રમાણને ત્રણથી ગુણીને દસથી ભાગવામાં આવે તે અર્થાત્ દસથી ભાગેલ અક પરિક્ષેપ વિશેષનું પરિમાણુ કહેલ છે, એ રીતે પેાતાના શિષ્યને ઉપદેશ કરવા. જેમ જબુદ્વીપના પક્ષેિપનુ પરિમાણુ ત્રણ લાખ સેળ હજાર ખસે સત્યાવીસ-૩૧૬૨૨૭ ચેાજનનું થાય છે, ૩ ત્રણ ગભૂતિ ૧૨૮ એકસા અચાવીળ ધનુષ અને તેર આંગળ તથા એક અધેર્યાં આંગળ આટલુ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #467

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २५ चतुर्थं प्राभृतम् परिग्रहीतव्य इति ३१६२२८ तेनायमङ्कराशि स्विभिर्गुणनेन ३१६२२८ X ३=९४८६८४, जातं गुणनफलं नवलक्षाणि अष्टाचत्वारिंशत् सहस्राणि चतुरशीत्यधिकानि षट्शतानि च । पुनरेतेषां दशभिर्भागे हृते ९४८६८४ : १०=९४८६८६ चतुर्नवतिसहस्राणि अष्ट षष्टयधिकाष्टौ शतानि चतुरो दशभागान् योजनस्येति यथोक्तं जम्बूद्वीपपर्यन्ते सर्वबाह्यायाः बाहाया विष्कम्भपरिमाणमिति, एषः-एतावान्-अनन्तरोदितप्रमाणः ९४८६८ परिक्षेपविशेषो जम्बूद्वीपपरिरयः-परिक्षेपविशेषस्तापक्षेत्रसंस्थिते राख्यात इति वदेत् ॥ अन्यत्रापि ग्रन्थान्तरे एतदेवोक्तं यथा-'जंबुद्दीवपरिरये तिगुणे दसभाइयंमि जं लद्धं । तं होइ तावक्खेत्तं अभितरमंडले रविणो १" तदेव जम्बूद्वीपे तापक्षेत्रसंस्थितेः का होता है उसमें कुछ न्यून होता है परंतु व्यवहार से परिपूर्ण की विवक्षा की जाती है अतः यहा पर ३१६२२७॥ के स्थान में एक का अङ्क जोडे तो ३१६२२८ तीन लाख सोलह हजार दोसो अठाइस होता है इस ३१६२२८ के अङ्क को तीन से गुणा करे जैसे ३१६२२८ x ३%3D९४८६८४। नव लाख अडतालीस हजार छस्सो चौरासी होते हैं इस को दस से भाग करे ९४८६८४ : १०=९४८६८६, चोराणुहजार आठसो अडसठ योजन एवं एक योजन का चार दस भाग का यथोक्त जम्बूद्वीप पर्यन्तवर्ति सर्वबाह्यवाहा का विष्कम परिमाण हो जाता है। इतना प्रमाण ९४८६८५ माने चोराणुहजार
आठसो अडसठ योजन तथा एक योजन का चार दस भाग का परिक्षेप विशेष तापक्षेत्रसंस्थिति का कहा है ऐसा स्व शिष्यों को कहें। अन्य ग्रन्थान्तरों में भी इसी प्रकार कहा है
'जंबुद्दीवपरिरये तिगुणे, दसभायंमि जं लद्धं ।
तं होई तावक्खेत्तं, अभितरमंडले रविणो' ॥१॥ પ્રમાણ એક જનનું થાય છે, આનાથી કંઈક ઓછું થાય છે. પરંતુ વ્યવહારથી પૂરેપૂરાની વિવક્ષા કરવામાં આવે છે, તેથી અહીંયાં ૩૧૬૨૨૭ ના સ્થાનમાં એક ઉમેરે તો ૩૧૬૨૨૮ ત્રણ લાખ સોળ હજાર બસે અઠયાવીસ થાય છે. આ ૩૧૬૨૨૮ ના આંકને त्रशुथी गुशुवामा यावे भ3 3१६२२८+3%D८४८९८४ नवमा उतावीस हजर છો ચર્યાશી થાય છે. આને દસથી ભાગવામાં આવે જેમ કે ૯૫૮૬૮૪-૧૦=૯૪૮૬૮
4 ચોરાણું હજાર આઠસે અડસઠ યોજન અને એક એજનના ચાર દસ ભાગ જેટલું યક્ત જંબુદ્વીપ પર્યત્વતિ સર્વબાહ્ય વાહાના વિધ્વંભનું પરિમાણ થઈ જાય છે, આટલું પ્રમાણ ૯૪૯૬૮ ચેરાણું હજાર આઠસો અડસઠ જન તથા એક યોજનાના ચાર દસ ભાગ જેટલો પરિક્ષેપ વિશેષ તાપક્ષેત્ર સંસ્થિતિનું કહેલ છે, તેમ સ્વશિષ્યને કહેવું. અન્ય ગ્રસ્થાન્તરોમાં પણ આજ પ્રમાણે કહેલ છે.
जंबुद्दीवपरिरये तिगुणे, दसभायंमि जं लद्धं । तं होई तावक्खेत्तं, अभिंतरमंडले रविणो ॥१॥
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #468

४५६
सूर्यप्रशप्तिसूत्रे सर्वाभ्यन्तरायाः सर्ववाह्यायाश्च वाहायाः विष्कम्भपरिमाणमुक्तम् । सम्प्रति-सामस्त्येन आयामत स्तापक्षेत्रपरिमाणं जिज्ञासु स्तद्विषयं प्रश्नमाह-'ता से णं तावक्खेत्ते केवइयं आयामेणं आहिताति वएज्जा' तावत् तत् खलु तापक्षेत्रं कियत् आयाममाख्यातमिति वदेत् ॥तावदिति प्राग्वत् तत्-तापक्षेत्रम्-आयामत:-सामस्त्येन दक्षिणोत्तरायततया कियत्-किं प्रमाणमाख्यातमिति भगवान् वदेत् । तत स्तदुत्तरं भगवानाह-'ता अत्तरि जोयणसहस्साई तिण्णि य तेत्तीसे जोयणसए जोयणत्ति भागे च आयामेणं आहितेति वएज्जा' तावत् अष्ट सप्ततियोंजनसहस्राणि त्रीणि च त्रयस्त्रिंशतानि योजनशतानि योजनविभागं च आयामेन आख्यातमिति वदेत् ॥-तावत्-श्रूयतां भवत्प्रश्नस्योत्तरं तावदिति, अष्ट सप्तति योजनसहस्राणि, त्रयस्त्रिंशतानि-त्रयस्त्रिंशदधिकानि त्रीणि शतानि योजनविभागं च ७८३३३ यावद्' आयामेन-दक्षिणोत्तरायततया आख्यातमिति वदेत-स्वशिष्येभ्यः कथयेत् । तथाहिसर्वाभ्यन्तरे मण्डले वर्तमानस्य सूर्यस्य तापक्षेत्रं दक्षिणोत्तरायततया मेरोरारभ्य तावत् वर्द्धते
इस प्रकार जम्बूद्वीप की तापक्षेत्र संस्थिति का तथा सर्वाभ्यंतर एवं सर्वबाह्य बाहा का विष्कम्भ का परिमाण कहा अब समस्तरूप से आयाम से तापक्षेत्र का परिमाण जानने की इच्छा से उस विषय में प्रश्न करते हैं(ता से णं तावक्खेत्ते केवइयं आयामेणं आहिताति वएज्जा) वह तापक्षेत्र कितना प्रमाण के आयामवाला कहा है ? सो कहिये । अर्थात् वह तापक्षेत्र आयाम से माने दक्षिण उत्तर की ओर दीर्घता से कितने प्रमाणवाला कहा है ? सो हे भगवन् आप कहिये । इस प्रश्न के उत्तर में भगवान् कहते हैं-(ता अत्तरि जोयणसहस्साइं तिणि य तेत्तीसे जोयणसए जोयणतिभागे च आयामेणं आहितेत्ति वएज्जा) अठहत्तर हजार तीनसो तेतीस योजन एवं एक योजन का एक द्वितीयांश ७८३३३३ योजन आयाम से माने दक्षिण उत्तर दिशा की ओर दीर्घता वाला कहा है ऐसा स्वशिष्यों को कहे अर्थात् सर्वाभ्यन्तर मंडल में वर्तमान सूर्य का तापक्षेत्र दक्षिण उत्तर दिशा में
આ પ્રમાણે જંબુદ્વીપની તાપક્ષેત્રસંસ્થિતિનું તથા સર્વાત્યંતર અને સર્વબાહ્ય વાહાના વિષ્કભનું પરિમાણું કહ્યું હવે સઘળા પ્રકારથી આયામથી તાપક્ષેત્રનું પરિમાણુ तवानी निकाथी से विषयमा प्रश्न ४२वामां आवे छे,-(ता से णं वाहा तावक्खेत्ते केवइयं आयामेणं आहिताति वएज्जा) से तापक्षेत्र डेटा प्रमाणुना मायाभवाणु स छ ? ते કહે અર્થાત એ તાપક્ષેત્ર આયામથી એટલે કે દક્ષિણ ઉત્તરની તરફ લંબાઈથી કેટલા પ્રમાણુવાળું કહેલ છે, તે હે ભગવાન આપ કહે, આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં ભગવાન કહે છે 3-(ता अत्तरि जोयणसहस्साई तिण्णि य तेत्तीसे जोयणसए जोयणतिभागे च आयामेणं आहिताति वएज्जा) २५४योते२ ॥२ असो तेत्रीस योन मने 2 योजना : દ્વિતીયાંશ ૭૮૩૩૩ એજન આયામથી એટલે કે દક્ષિણ ઉત્તર દિશાની તરફ લંબાઈવાળું
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #469

सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० २५ चतुर्थ प्राभृतम् यावल्लवणसमुद्रस्य षष्ठो भागो भवेत्, उक्तश्च ग्रन्थान्तरे-'मेरुस्स मज्झभागा जाव य लवणस्स रुंदच्छब्भागा। तावायामो एसो सगडुद्धी संठिओ नियमा ॥१॥ अत्र मेरोरा. रभ्य जम्बूद्वीपपर्यन्तं यावत् पञ्चचत्वारिंशद' योजनसहस्राणि लवणसमुद्रस्य विस्तारो द्वे योजनलक्षे तयोः षष्ठो भाग स्त्रयस्त्रिंशद योजनसहस्राणि त्रीणि योजनशतानि त्रयस्त्रिंशदधिकानि योजनस्य त्रिभागश्च ३३३३३ अत्र गणितं यथा-२०००००-६३३३३३३
एवं च ४५००० : ६=७५०० । ३३३३३ = 2+-22 तत उभयमिलनेन ७५०० +3-२२५०० +१ =२२१०० -४०८३३, चत्वारिंशत सहस्राणि त्रयस्त्रिंशदधिकानि अष्टौ शतानि योजनस्य त्रिभाश्चेति यथोक्तप्रमाणं भवति । इहहि-सर्वाभ्यन्तरे मण्डले वर्तमानस्य सूर्यस्य लेश्या अभ्यन्तरं प्रविशन्ती मेरुणा प्रतिस्खल्यते, दीर्घतावाला मेरु से आरम्भ कर के लवणसमुद्र के षष्ठांश माने छठा भाग पर्यन्त बढता है । ग्रन्थान्तर में कहा भी है
मेरुस्स मज्झ भागा जावय लवणस्स रुंदच्छभागा। तावायामो एसो सगडही संठिओ नियमा ॥१॥
यहां पर मेरु से आरम्भ कर के जम्बूद्वीप पर्यन्त यावत् पैंतालीस हजार योजन होता हैं । लवणसमुद्र का विस्तार दो लाख योजन का है उसका छठा भाग ३३३३३३ तेतीस हजार तीनसो तेतीस योजन तथा एक योजम का एक दितीयांश भाग होता है यहां पर गणित इस प्रकार से हैं-२००००० ६-३३३३३३१ तथा ४५०००:६ = ७५००। ३३३३३३४३= 1+१=100000 तदनन्तर ये दोनों को मिलाने से ७५००+१०००० =२२५००+2003031२५००% ४०८३३, चालीसहजार आठसो तेतीस योजन तथा एक योजन का एक तृतीयांश भाग होता है। यहां सर्वाभ्यन्तरमंडल में वर्तमान सूर्य की लेश्या કહેલ છે, તેમ સ્વશિષ્યોને કહેવું. અર્થાત્ સર્વાત્યંતરમંડળમાં સૂર્યનું તાપક્ષેત્ર દક્ષિણ ઉત્તર દિશામાં લંબાઈવાળું મેરૂથી લઈને લવણસમુદ્રના ષષ્ઠાંશ એટલે કે છઠ્ઠા ભાગ સુધી 4 छे, अन्य अन्यामा ५५ छ
मेरुम्स मज्झभागा जावय लवणस्स रुंदच्छभागा।
___ तावायामो एसो सगइद्धी संठिओ नियमा ॥१॥ અહીંયાં મેરૂથી આરંભ કરીને જંબુદ્વીપ સુધી યથાવત્ પિસ્તાલીસ હજાર થાય છે. લવણસમુદ્રને વિસ્તાર બે લાખ જનને છે, તેને છો ભાગ ૩૩૩૩૩ તેત્રીસ હજાર ત્રણસે તેત્રીસ જન અને એક એજનના એક દ્વિતીયાંશ ભાગ જેટલો થાય છે, અહીંયાં गणित 21 प्रमाणे छे, २०००००=3333339 तथा ४५०००.१७५०० 33333 31-3-८८८८+1=1००००० २॥ शत यथा प्रभाए 25 लय छ, ५७ मा मानेने भेगाथा ७५००x१०००००=२२५००+१.... १ २ २ पु. ४०८333 यालीस १२
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #470

४५८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे यदि पुनर्न प्रतिस्खल्यते तदा मेरोः सर्वमध्यभागगतं प्रदेशम् अवधीकृत्य आयामतो जम्बूद्वीपस्य पञ्चाशतं योजनसहस्राणि प्रकाश येत् अतएवेत्थं जम्बूद्वीपस्य पञ्चाशतं योजनसहस्राणि प्रकाश्यानि सम्भाव्य सर्वाभ्यन्तरेऽपि मण्डले वर्तमाने सूर्ये तापक्षेत्रस्य आयामप्रमाणं त्र्यशीति योजनसहस्राणि त्रयस्त्रिंशदधिकानि त्रीणि शतानि योजनस्य त्रिभागश्चेति ८३३३३३ इत्युक्तं श्रीपादलिप्तमरिभिज्योतिष्करण्डमूलटीकायामिति । युक्तं
चैतत्संभावनया तापक्षेत्रायामपरिमाणम् । अन्यथा जम्बूद्वीपमध्ये तापक्षेत्रस्य पञ्चचत्वारिंशत् सहस्रमात्रपरिमाणाभ्युपगमे यथा सूर्यो बहिनिष्क्रामति तथा तत् प्रतिबद्धं तापक्षेत्रमपि बहिनिष्क्रामेत् । ततो यदा सूर्यः सर्वबाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा सर्वथा मन्दरसमीपे प्रकाशो न प्राप्नोति, अथ च तदापि तत्र मन्दरपरिरयपरिक्षेपेण विशेषपरिअन्दर की तरफ प्रवेश करती मेरु से प्रतिस्खलित होती है माने रुक जाती है जो रुकावट न हो तो मेरु के मध्यगत सभी भागों को अवधी कर के आयाम से जम्बूद्वीप का पचासहजार योजन प्रदेश को प्रकाशित करे अतएव इस प्रकार जम्बूद्वीप का पचासहजार योजन प्रकाशित करने की संभावना कर के सर्वाभ्यन्तर मंडल में भी वर्तमान सूर्य के तापक्षेत्र का आयाम का प्रमाण तिरासी हजार तीनसो तेतीस ८३३३३ योजन एवं एक योजन का एक तृतीयांश भाग होता है इस प्रकार श्रीपादलिप्त सूरिने ज्योतिष्करंड नामक ग्रन्थ की मूल टीका में कहा है । तापत्र का आयाम परिमाण की संभावना से युक्त है, अन्यथा जम्बूद्वीप के मध्य में तापक्षेत्र का पैंतालीस हजार मात्र परिमाण मिलने पर जैसा सूर्य बाहर निकलता है उसी प्रकार उस से प्रतिबद्ध तापक्षेत्र भी बाहर निकलता है तत्पश्चात् जब सूर्य सर्वबाह्य मंडल में जाकर के गति करता है तब सर्वथा मंदरपर्वत के समीप में प्रकाश नहीं होता है । अतः આઠસે તેત્રીસ જન તથા એક એજનના એક તૃતીયાંશ ભાગ થાય છે, અહીંયાં સર્વાવ્યંતરમંડળમાં વર્તમાન સૂર્યની ગ્લેશ્યા અંદરની તરફ પ્રવેશ કરતી મેરૂથી પ્રતિરૂદ્ધ થાય છે અર્થાત કાઈ જાય છે. જે રૂકાવટ ન હોય તો મેરૂની મધ્ય બધા ભાગોને અવધિરૂપ કરીને આયામથી જંબૂદ્વીપના પચાસ હજાર જન પ્રદેશને પ્રકાશવાળો કરે તેથી આ રીતે જ બૂદ્વીપને પચાસ હજાર યોજન પ્રકાશિત કરવાની સંભાવના કરીને સર્વાયંતરમંડળમાં પણ વર્તમાન સૂર્યના તાપક્ષેત્રના આયામનું પ્રમાણ વ્યાશી હજાર ત્રણસે તેત્રીસ ૮૩૩૩૩ જન તથા એક એજનના એક તૃતીયાંશ ભાગ થાય છે, આ પ્રમાણે શ્રીપાદ સૂરિએ તિષ્કરંડ નામના ગ્રન્થની મૂલ ટીકામાં કહ્યું છે, તાપક્ષેત્ર આયામના પરિમાણુની સંભાવનાથી યુક્ત છે, અથવા જંબુદ્વીપની મધ્યમાં તાપક્ષેત્રનું પિસ્તાલીસ હજાર માત્ર પરિમાણ મળવાથી જેમ સૂર્ય બહાર નીકળે છે એજ પ્રમાણે તેનાથી પ્રતિબદ્ધ તાપક્ષેત્ર પણ બહાર નીકળે છે, તે પછી જ્યારે સૂર્ય સર્વબાહામંડળમાં જઈને ગતિ કરે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #471

सूर्यक्षप्तिप्रकाशिका टीका सू० २५ चतुर्थ प्राभृतम् माणमग्रे वक्ष्यते । तेनात्र श्रीपादलिप्तसू रिव्याख्यानमपि अभ्युपगन्तव्यमिति ॥ तदेवं सर्वाभ्यन्तरमण्डलमवधीकृत्य तापक्षेत्रसंस्थिति रुक्ता, सम्प्रति-तदेव सर्वाभ्यन्तरमण्डलमवधीकृत्य अन्धकारसंस्थितिं प्रतिपादयिषुस्तद्विषयं प्रश्न सूत्रमाह-'तया णं किं संठिया अंधगारसंठिई आहितेति वएज्जा' तदा खलु किं संस्थिता अन्धकारसंस्थिति राख्यातेति वदेत् ।। तदा-सर्वाभ्यन्तरमण्डलसञ्चरणकाले, कि संस्थितं संस्थानं यस्याः सा तथा, किं संस्थिता -किमाकारा संस्थितिः ? यदि वा कस्येव संस्थितं संस्थानं यस्याः सा तथा किं संस्थिता अन्धकारसंस्थिति राख्यातेति भगवान् वदेत् ॥ इत्थमुक्ते शिष्ये भगवानाह-'ता उद्धीमुहकलंबुआपुप्फसंठिया तहेव जाव बाहिरिया चेव बाहा' तावत् ऊर्ध्वमुखकलम्बुका पुष्पसंस्थिता तथैव यावद् बाह्या च बाहा। तावदिति पूर्ववत् ऊ:मुखकृतकलम्बुकापुष्पमंदर पर्वत का परिरय का परिक्षेप से विशेष परिमाण आगे कहेंगे। इस प्रकार सर्वाभ्यन्तर मंडल को अवधि कर के तापक्षेत्र की संस्थिति कही अब उसी सर्वाभ्यन्तर मंडल को अवधिरूप कर के अन्धकार संस्थिति का प्रतिपादन करने की इच्छा से उस विषय संबंधी प्रश्न सूत्र कहते हैं (तया णं कि संठिया अंधगारसंठिई आहितेति वएजा) तब अन्धकार संस्थिति किस प्रकार से संस्थित कही है सो आप कहिये अर्थात् सर्वाभ्यन्तर मंडल के संचरण काल में किस प्रकार के आकार की अंधकार संस्थिति अथवा किसके संस्थान जैसे संस्थानवाली अन्धकार संस्थिति कही है ? सो हे भगवन् आप कहिये । इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी के प्रश्न करने पर भगवान् उत्तर देते हुवे कहते हैं-(ता उद्धीमुहकलंघुआ पुष्फसंठिया तहेव जाव बाहिरिया चेव वाहा) उर्ध्वमुख कलम्वुकापुष्प के संस्थान जैसा संस्थित यावत् बाद्यबाहा होती है । अर्थात् ऊंचा किये मुखवाला कलम्बुका पुष्प के जैसे संस्थान युक्त अन्धછે ત્યારે એકદમ અંદરપર્વતની નજીકમાં પ્રકાશ થતો નથી તેથી મંદર પર્વતના પરિચયના પરિક્ષેપથી વિશેષ પરિમાણ આગળ કહેવામાં આવશે.
આ રીતે સભ્યન્તરમંડળની અવધિ કરીને તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિ કહી હવે એજ સર્વાત્યંતરમંડળને અવધિરૂપ બનાવીને અંધકારસંસ્થિતિનું પ્રતિપાદન કરવાની ઈચ્છાથી से विषयना समयमा प्रश्नसूत्र ४ामयावे छे.-(तया णं किं संठिया अंधगारसंठिई आहितेति वएज्जा) त्यारे २५२स स्थिति वी शत सस्थित डेस छ, त मा५ । અર્થાત્ સર્વાત્યંતરમંડળના સંચરણકાળમાં કેવા પ્રકાર આકારની અંધકાર સંસ્થિતિ અથવા કેના સંસ્થાન જેવા સંસ્થાનવાળી અંધકાર સંસ્થિતિ કહી છે? તે હે ભગવાન્ આપ મને કહે. આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્ન પૂછવાથી તેને ઉત્તર આપતાં ભગવાન કહે छ 3 - (ता उद्धीमुहकलंबुआ पुप्फसंठिया तहेव जाव बाहिरिया चेव वाहा) या भुभवाणा કલબુકા પુષ્પના સંસ્થાનની જેમ સંસ્થિત યાવત્ બાહ્ય વાતા હોય છે. અર્થાત્ ઉપરની
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #472

४६०
सूर्यप्राप्तिसूत्रे वत्संस्थिता अन्धकारसंस्थिति राख्याता इति प्राग्वत् वदेत् । अर्थात् किं भूता सा अन्धकारसंस्थिति रितिजिज्ञासायां सा च अन्तर्मेरुदिशि विष्कम्भमधिकृत्य 'संकुडा' संकुचिता, बहिलवणसमुद्रदिशि विस्तृता-वितथा, तथा चान्तमरुदिशि वृत्ता-वृत्तावलयाकारा, सर्वतो वृत्तमेरुगतौ दो दशभागी व्याप्य तस्याः व्यवस्थितत्वात्, वहिः लवणसमुद्रदिशि पृथुला विस्तीर्णा । एतदेव संस्थानकथनेन स्पष्टयति-अन्त: मेरुदिशि अङ्कमुखसंस्थिता, चहिः लवणसमुद्रदिशि स्वस्तिकमुखसंस्थिता, अत्र अङ्कमुखस्वस्तिकमुखपदयो ाख्यानं प्रागिव वेदितव्यम् । तस्याः-अन्धकारसंस्थिते स्तापक्षेत्रसंस्थितिं द्वैविध्यवशाद् द्विधाव्यवस्थिताया मेरुपर्वतस्योभयपार्चेन-उभयोः पार्श्वयोः प्रत्येकमेकैकभावेन ये जम्बूद्वीपकार की संस्थिति कही है इस प्रकार कहें। कहने का भाव यह है कि वह अंधकार संस्थिति किस प्रकार की होती है ऐसी जिज्ञासा में वह अन्दर मेरु को दिशा में विष्कम्भ को अधिकृत कर के (संकुडा) संकुचित एवं बाहर माने लवण समुद्र कि दिशा में विस्तृत एवं अंतः माने मेरु की दिशा में वृत्त माने अर्द्ध वलयाकारवाली वृत्ताकार कारण की सर्वतः वृत्त मेरु के दो दस भाग को व्याप्त कर के व्यवस्थित होने से अर्धवलयाकार कहा है फिर लवणसमुद्र की दिशा में पृथल माने विस्तीर्ण होता है। यही संस्थान के कथन से स्पष्ट करता है मेरु की दिशा में अङ्कमुख संस्थित माने बद्ध पद्मासन के जैसी तथा बाहर लवण समुद्र की दिशा में स्वस्तिक मुख के आकार जैसे संस्थित होता है यहां अड्रमुख एवं स्वस्तिक मुख की स्पष्टता पूर्व कथित प्रकार के जैसा समझ लेवें। उस अन्धकार संस्थिति एवं तापक्षेत्र संस्थिति इस प्रकार दो प्रकार से होने से व्यवस्थित मेरु पर्वत के उभय पार्यों से दोनो पावों को બાજુ ખીલેલા કલબુકા પુષ્પના જેવા સંસ્થાનવાળી અંધકારની સંસ્થિતિ કહેલ છે, આ પ્રમાણે સ્વશિષ્યને કહેવું. કહેવાને ભાવ એ છે કે-એ અંધકાર સંસ્થિતિ કેવા પ્રકારની હોય છે એ જીજ્ઞાસા થતાં તેને માટે કહે છે કે તે અંદર એટલેકે મેરૂ પવર્તની દિશામાં विमान अधिकृत शने (संकुडा) ४४४ सथित भने मा२ मेटो 3 सणसभुद्रनी દિશામાં વિસ્તારવાળી તથા અંતઃ એટલે કે મેરૂપર્વતની દિશામાં વૃત્ત અર્થાત્ અર્ધ વલયના આકાર જેવા આકારવાળી કારણ કે બધી તરફ વતુલ મેરૂના બે દસ ભાગને વ્યાપ્ત કરીને હોવાથી અર્ધવલયાકાર કહેલ છે, પછી લવણસમુદ્રની દિશામાં પૃથલ એટલે કે વિસ્તારવાળી હોય છે, એજ વાત સંસ્થાનના કથનથી સ્પષ્ટ બતાવે છે. મેરૂની દિશામાં અંકમુખ સંસ્થિત અર્થાત્ બદ્ધ પધાસનના જેવી તથા બહાર લવણ સમુદ્રની દિશામાં સ્વસ્તિક મુખ (સાથિયા)ના આકારની જેમ સંસ્થિત હોય છે. અહીંયાં અંકમુખ અને સ્વસ્તિકમુખની સ્પષ્ટતા પહેલા કહેવામાં આવેલ પ્રકારથી સમજી લેવી, એ અંધકારની સંસ્થિતિ અને તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિ આ પ્રમાણે છે—બે પ્રકાર હોવાથી બે પ્રકારથી વ્યવ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #473

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २५ चतुर्थ प्राभृतम् गते वाहे ते आयामेन-आयामप्रमागमधिकृत्य अवस्थिते भवतः। तद्यथा-पञ्चचत्वारिंद योजनसहस्राणि-४५०००, द्वे च बाहे विष्कम्भमधिकृत्य एकस्याः अन्धकारसंस्थिते र्भवतः । तद्यथा-सर्वाभ्यन्तरा बाहा सर्वबाह्या चैव बाहा, एतयो विस्तृतव्याख्यानं प्रागिव वेदितव्यम् । तत्र सर्वाभ्यन्तरायाः बाहाया विष्कम्भमधिकृत्य प्रमाणमभिधित्सुराह-'तीसे णं सबभतरिया बाहा मंदरपचयंतेणं छज्जोयणसहस्साई तिणि य चउवीसे जोयणसए छच्च दसभागे जोयणस्स परिक्खेवेणं आहितेति वएज्जा' तस्याः खलु सर्वाभ्यन्तरा बाहा मन्दरपर्वतान्ते पड योजनसहस्राणि त्रीणि च चतुर्विंशतानि योजनशतानि षट् च दशभागान योजनस्य परिक्षेपेण आख्यातानि इति वदेत् ॥-तस्याः-अन्धकारसंस्थितेः, खलु इति निश्चितम् सर्वाभ्यन्तरा या बाहा-अयनगतिः मन्दरपर्वतान्ते-मन्दरपर्वतसमीपे आहिता या अन्धकारसंस्थितिः सा च षइ योजनसहस्राणि चतुर्विंशत्यधिकानि त्रीणि शतानि पद च दशभागान् योजनस्य ६३२४८ इति, यावत्परिक्षेपेण-परिधिप्रमाणेन-परिरयपरिक्षेप गणितेन आख्याता इति ता इति वदेत् । अत्रापि परिक्षेपगणितं पूर्वप्रतिपादितप्रक्रिययैव प्रत्येक को एक एक भाग से ये जम्बूद्वीप की बाहा का आयाम के प्रमाण को अधिकृत कर के अवस्थित होते हैं। जो इस प्रकार-पैंतालीस हजार योजन ४५०००। दोनों वाहा का विष्कम को अधिकृत कर के एक अन्धकार संस्थिति का होता है। जो इस प्रकार से है-सर्वाभ्यन्तर बाहा एवं सर्वबाय वाहा इसका विस्तृत व्याख्यान प्रागुक्त प्रकार से समझ लेवें। उसमें सर्वाभ्यन्तर वाहा का विष्कम्भ को अधिकृत कर के प्रमाण कहने के हेतु से कहते हैं(तीसे णं सव्वन्भतरिया बाहा मंदरपवयंतेणं छज्जोयणसहस्साई तिणि य चउवीसे जोयणसए छच्च दस भागे जोयणस्स परिक्खेवेणं आहितेति वएन्जा) वह सर्वाभ्यन्तरा वाहा मन्दर पर्वत के अन्त में छ हजार तीनसो चोवीस योजन तथा एक योजन का छ दस भाग ६३२४६. यावत् परिधि के प्रमाण से माने परिरयपरिक्षेप गणित प्रकार से कहा है ऐसा कहें । यहां पर भी સ્થિત મેરૂ પર્વતના બને પડખાના ભાગોને દરેકને એક એક રીતે આ જંબુદ્વીપની વાહાના આયામના પ્રમાણને અધિકૃત કરીને અવસ્થિત રહે છે, જે આ રીતે ૪૫૦૦૦ પિસ્તાલીસ હજાર એજન બન્ને વાડાઓના વિષ્કભને અધિકૃત કરીને એક અંધકાર સંસ્થિતિના હોય છે, તે આ પ્રમાણે સર્વાત્યંતર વાહા અને સર્વ વાહ્ય વાહા આનુ સવિસ્તર કથન પહેલા કહેલા પ્રકારથી સમજી લેવું, તેમાં સર્વાત્યંતર વાડાના વિખંભને અધિકૃત કરીને પ્રમાણે ४वाना तुथी ४ छ.-(तीसे णं सव्वभंतरिया बाहा मंदरपव्वयतेणं छज्जोयणसहस्साई तिणि य चउवीसे जोयणसए छच्च दसभागे जोयणस्स परिखेवेणं आहिताति वएज्जा) से સર્વાત્યંતર વાહા મંદર પર્વતના અંતમાં છ હજાર ત્રણ ચોવીસ યાજન તથા એક
જના છ દસ ભાગ ૬૩૨૪ યાવત પરિધિના પ્રમાણથી અર્થાત્ પરિરય પરિક્ષેપના ગણિત પ્રમાણથી કહેલ છે તેમ કહેવું અહીંયાં પણ પરિક્ષેપનું ગણિત પહેલા બતાવવામાં
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #474

४६२
सूर्यप्रज्ञप्तिसत्रे ज्ञेयम् । अत्र पुनर्गणितप्रक्रिया दर्शनेनालम् । एवं च पुनरत्रैव अमुमेवार्थ सर्वेषां स्पष्टावबोधो यथा भवेत् तथा भगवान् गौतमो भूयः पृच्छति-'ता से णं परिक्खेवविसेसे कओ आहिताति वएना' तावत् स खलु परिक्षेपविशेषः कुत आख्यात इति वदेत् ।।-तावदिति पूर्ववत् तस्या अन्धकारसंस्थितेः स:-अनन्तरोदितप्रमाणरूपः-६३२४६ इत्युक्तप्रमाणभूतः परिक्षेपविशेषो मन्दरपरिरयपरिक्षेपविशेषः कुतः-कस्माद्धेतोः-कस्मात् कारणात्-कस्याः वा उपपत्याधारतः आख्यातः कथितः-कस्मादल्पाधिको नोक्तः ? इति भगवान् वदेत्, एवं बुद्धिमता शिष्येण गौतमगोत्रोत्पन्नेन गौतमेन प्रश्ने कृते सति वीतरागो भगवान् गुरुमहावीरस्वामी तदुत्तरं स्पष्टावबोधनार्थमाह-'ता जेणं मंदरस्स पन्वयस्स परिक्खेवविसेसे तं परिक्खेवं दोहिं गुणेत्ता सेसं तहेव' तावद् यः खलु मन्दरस्य पर्वतस्य परिक्षेपविशेष स्तं परिक्षेपं द्वाभ्यां गुणयित्वा शेषं तदेव ॥-तावदिति प्रागवत् यः खलु मन्दरस्य पर्वतस्य परिक्षेप का गणित पूर्व प्रतिपादित प्रक्रिया से समझ लेवें । यहां पर फिर से गणित प्रक्रिया कहते नहीं है । इस कथन का स्पष्ट प्रकार से ज्ञान हो इस हेतु से फिर से गौतमस्वामी भगवान् को प्रश्न करते हैं-(ता से णं परिक्खेवविसेसे कओ आहिताति वएज्जा' वह परिक्षेपविशेष किस कारण से कहा है ? सो कहिये । कहने का भाव यह है कि-उस अन्धकारसस्थिति का उस प्रकार से ६३२४६ छ हजार तीनसो चोवीस योजन तथा एक योजन का छ दस भाग इस प्रकार का प्रमाण भूत परिक्षेपविशेष किस कारण से कहा है इस से अल्प वा अधिक क्यों नहीं कहा है ? हे भगवन् सो आप कहिये इस प्रकार बुद्धिमान् गौतमगोत्रोत्पन्न गौतमस्वामी के प्रश्न करने से वीतराग भगवान् महावीरस्वामी उसका उत्तर स्पष्ट प्रतिपत्ति होने के उद्देश से कहते हैं (ता जे णं मंदस्स पव्वयस्स परिक्खेवविसेसे तं परिक्खेवं दोहिं गुणेत्ता सेसं तहेव) जो मन्दर पर्वत का परिक्षेप विशेष है उस परिक्षेप આવેલ પ્રક્રિયાથી સમજી લેવું. અહીંયાં ફરીથી તે ગણિત પ્રક્રિયા કહેલ નથી, આ કથનનું साथी शान थाय २ हेतुथी शथी गौतमस्वामी सगवानन. प्रश्न पूछे छे. (ता सेण परिक्खेवविसेसे कओ आहिताति वएज्जा) से परिक्ष५ विशेष ॥ ४ारथी थेटसा प्रभावाणी કહેલ છે? તે આપ કહી બતાવે. કહેવાનો ભાવ એ છે કે–એ અંધકાર સંસ્થિતિને એ પ્રકારનો અર્થાત્ ૬૩૨૪૬ છ હજાર ત્રણસો વીસ જન તથા એક યોજનના છ દસ ભાગ આ પ્રકારનો પ્રમાણવાળ પરિક્ષેપ વિશેષ શા કારણથી કહેલ છે? તેનાથી થડે કે વધારે કેમ થતું નથી ? હે ભગવાન તે આપ મને કહો. આ પ્રમાણે બુદ્ધિમાન ગૌતમગત્રાત્પન્ન શ્રી ગૌતમસ્વામીના પૂછવાથી વીતરાગ ભગવાન મહાવીરસ્વામી તેની સ્પષ્ટ પ્રતિપત્તિ थाय से तुथी तने। उत्त२ २५i ४ छ -(ता जे ण मंदरस्स पव्वयस्स परिक्खेवविसेसे तं परिक्खेवं दोहि गुणेत्ता सेसं तहेव) म४२ पतनी परिक्षय विशेष छ. मे परिक्षयने
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #475

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २५ चतुर्थ प्राभृतम्
४६३
परिक्षेपविशेषः - प्रागुक्तप्रमाणः परिक्षेपस्तं परिक्षेपं द्वाभ्यां गुणयित्वा शेषं तदेवेति । अथ कस्माद् द्वाभ्यां गुणनमिति चेदुच्यते - इह सर्वाभ्यन्तरे मण्डले चारं चरतोः सूर्ययोरेकस्यापि सूर्यस्य जम्बूद्वीपगतस्य चक्रवालस्य यत्र तत्र वा प्रदेशे यत् तत् चक्रवालक्षेत्रानुसारेण दशभागास्त्रयः प्रकाश्याः भवन्ति, अपरस्यापि सूर्यस्य त्रयोभागाः प्रकाश्या भवन्ति दशभागाः । तेनोभयमिलनेन षड्दशभागा + तेषां च त्रयाणां त्रयाणां दशभागानाम् अपान्तराले द्वौ द्वौ दशभागौ रजनी तेन द्वाभ्यां गुणनमिति युक्ति युक्तम् ॥ ततश्व तौ च दशभागाविति दशभिर्भागहरणं शेषम् = इतः परं कर्त्तव्यकार्य तदेव = प्रागुक्तवदेव ज्ञेयं, तद्यथा - दशभिश्छित्वा - दशभिर्विभज्य - दशभिर्भागे ह्रियमाणे यल्लब्धं भवेत् तदेव, यथोक्तमन्धकारसंस्थिते मन्दरपरिरयपरिक्षेपपरिमाण मागच्छति । ततोऽत्र गणितप्रक्रिया यथा-मेरुको दो से गुणा कर के शेष प्राग्वत् । अर्थात् जो मन्दर पर्वत का प्राकथित प्रमाणवाला परिक्षेप है उस परिक्षेप को दो से गुणाकर के शेष पूर्वकथित प्रकार से समझ लेवें । किस कारण से दो से गुणा करे सो कहते हैं यहां पर सर्वाभ्यन्तर मंडल में गमन करता एक सूर्य माने एक भी सूर्य का जम्बूद्वीपगत चक्रवाल का जिस किसी प्रदेश में जिस किसी क्षेत्र के अनुसार दश का तीन भाग प्रकाश्य होता है, दूसरा सूर्य का भी दस का तीन भाग प्रकाश्य होता है ये दोनों को मिलाने से छह दस भाग होता है उस तीन दस भागों का अपान्तराल में दो दो दस भाग रात्री होती है अतः दो से गुणा करना युक्ति युक्त ही है । फिर वे दो दस भाग को दससे भाग करे उसका शेष भाग परिक्षेप होता है और कथन प्राग्वत् समज लेवें जो इस प्रकार से हैं- दस से भाग कर के जो भाग निकलता है वही यथोक्त अन्धकार संस्थिति का मन्द परिरय परिक्षेप का परिमाण होता है । इस की गणित प्रक्रिया इस प्रकार से है- मेरु
મેથી ગુણવાથી પ્રાકથિત પ્રકારથી શેષ સમગ્ર કથન સમજી લેવુ' અર્થાત્ મ ંદર પતના જે પહેલાં કહેલ પ્રમાણવાળા પરિક્ષેપ છે, તે પરિક્ષેપને બેથી ગુણિને શેષ થન પૂર્વકથિત પ્રકારથી સમજી લેવું, એથી શા માટે ગુણવા જોઇએ તે માટે કહે છે કે અહીં યાં સર્વાંતરમંડળમાં ગમન કરતા એક સૂર્ય અર્થાત્ એક સૂર્ય પણ જખૂદ્વીપના ચક્રવાલના જે કાઈ પ્રદેશમાં અને જે કાઈ ક્ષેત્રના અનુસાર દસના ત્રણ તથા ખીજો સૂર્ય પણ બીજા ત્રણ ભાગને પ્રકાશિત કરે છે. દસ ભાગ થઈ જાય છે. ૩=૪ એ ત્રણ ત્રણ દસ ભાગેાના અપાન્તરાલમાં એ એ દસ ભાગ રાત્રી હાય છે તેથી એથી ગુણુવાનું જે કહ્યું તે યુક્તિસંગત જ છે. પછી એ એ દસ ભાગને દસથી ભાગવામાં આવે. તેના જે શેષ ભાગ રહે તે પરિક્ષેપનુ પ્રમાણ ગણાય છે. અન્ય કથન પહેલાની જેમજ સમજવુ'. જે આ પ્રમાણે છે,-દસથી ભાગ કરવાથી જે ભાગફળ આવે એજ અધકાર સસ્થિતિના મ`દર પરિયપરિક્ષેપનુ યથાક્ત પ્રમાણુ થાય
ભાગ પ્રકાશ્યમાન રહે છે. આમ નેને મેળવવાથી છ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #476

४६४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
पर्वतस्य परिश्यपरिमाणं - ३१६२३ एकत्रिंशद् योजनसहस्राणि त्रयोविंशत्यधिकानि षट्शतानि च वर्त्तते, प्रागुक्तत्वात् । एतद् द्वाभ्यां गुणनेन - ३१६२३x२-६३२४६ जातानि त्रिषष्टिः सहस्राणि षट् चत्वारिंशदधिके द्वे च शते, एतेषां दशभिर्भागे हृते लब्धानि - ६३२४६÷१०-६३२४ - परयोजनसहस्राणि चतुर्विंशत्यधिकानि त्रीणि शतानि षट् च दशभागा योजनस्येति । तत एषः - एतावान् - अनन्तरोदितप्रमाणोऽन्धकारसंस्थितेः परिक्षेप विशेषो मन्दरस्य परिरयपरिक्षेपविशेष आख्याता इति वदेत् तदेवमुक्तमन्धकारसंस्थितेः सर्वाभ्यन्तराया बहाया विष्कम्भपरिमाणं भवतीति । सम्प्रति - सर्ववाद्याया बाहायाः परिमाणमाहह- 'ती से णं सव्ववाहिरिया बाहा लवणसमुद्दे तेणं तेवद्विजोयणसहस्साई दोणि य पणताले जोयणसए छच्च दसभागे जोयणस्स परिक्खेवेणं आहितेति वज्जा' तस्याः खलु सर्ववाद्या वाहालवणसमुद्रान्ते त्रिपष्टि यजन सहस्राणि द्वे च पञ्चचत्वारिंशे योजनशते षट् च दशभागान् योजनस्येति - ६३२४५६- परिक्षेषेण आख्यात इति वदेत् ॥ - तस्या:पर्वत के परिश्य का परिमाण ३१६२३ इकतीस हजार छहसो तेवीस होता है। प्राक कथित होने से । इसको दो से गुणा करने से ३१६२३x२=६३२४६ तिरसठ हजार दो सो छियालीस होते हैं । इसको दस से भाग करे तो ६३२४६ ÷ १०=६३२४ छ हजार तीनसो चोवीस योजन तथा एक योजन का छ दस भाग होता है इतना प्रमाण अन्धकार संस्थिति के परिक्षेष विशेष मन्दरपरिरयपरिक्षेप से विशेष कहा है, इस प्रकार अन्धकार संस्थिति के सर्वाभ्यन्तर वाहा का विष्कंभ परिमाण होता है । अब सर्वबाह्य वाहा का परिमाण कहते हैं - (तीसे णं सव्वबाहिरिया बाहा लवणसमुद्दतेणं ते वहिजोयणसहस्सा दोणिय पणताले जोयणसए छच्च दस भागे जोयणस्स परिक्खेवे णं आहितेति वज्जा) उस सर्वबाह्य बाहा लवण समुद्र के अन्त में तिरसठ हजार दो सो पैंतालीस योजन एवं एक योजन का छह दस भाग ६३२४५
છે, આની ગણિતપ્રક્રિયા આ પ્રમાણે છે. મેરૂ પર્વતના પરિરયનું પ્રમાણ ૩૧૬૨૩ એકત્રીસ હજાર છસે। તેવીસનું છે. પહેલા કહ્યા પ્રમાણે આને બેથી ગુણુવાથી ૩૧૬૨૩+૨=૬૩૨૪૬ ત્રેસઠ હજાર ખસે છેંતાલીસ થાય છે. તેને દસથી ભાગવામાં આવે ૬૩૨૪૬:૧૦=૨૩૨૪ છ હજાર ત્રણસો ચાવીસ યેાજન તથા એક ચેાજનના છ દસ ભાગ જેટલું પ્રમાણ અંધકાર સસ્થિતિના પરિક્ષેપવિશેષ મદરપરિચયપરિક્ષેપથી વિશેષ કહેલ છે, આ પ્રમાણે અંધકાર સસ્થિતિના સર્વાભ્ય તરવાહાનુ વિષ્ણુભપરિમાણ થાય છે.
हवे सर्वमाह्य चाहानु परिभालु उहेवामां आवे लवणसमुद्दतेणं तेवट्टि जोयणसहस्साइं दोण्णि य पणताले स परिक्खेवेणं आहितेति वएज्जा ) मे सर्वमाद्य वाडानो હજાર ખસે। પિસ્તાલીસ યાજન । અને એક ચૈાજનના છ દસ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧
छे (तीसे णं सव्वबाहिरिया वादा जोयणसए छच्च दस भागे जोयसवगुसमुद्रनी संतमां त्रेसठ ભાગ-૬૩૨૪૫ ૢ૪ પરિક્ષેપ

Page #477

सूर्यशप्तिप्रकाशिका टोका सू० २५ चतुर्थ प्राभृतम् अन्धकारसंस्थितेः खलु-इति निश्चितं, सर्ववाद्या बाहा लवणसमुद्रान्ते-लवणसमुद्रसमीपे जम्बूद्वीपपर्यन्ते तिष्ठति, साच परिक्षेपेण-जम्बूद्वीपपरिग्यपरिक्षेपेण न आख्याता वर्तते, साचैव-त्रिषष्टि योजनसहस्राणि द्वे द्वे शते, किं विशिष्टे पञ्चचत्वारिंशे-पञ्चचत्वारिंशदधिके द्वे योजनशते, षट्चदशभागान् योजनस्य ६३२४५ इति यावत् । पुनरेतदेव स्वशिष्यानवयोधयितुं स्पष्टं पृच्छति गौतमः-'ता से णं परिक्खेवविसेसे कत्तो आहितेति वएजा' तावत् स खलु परिक्षेपविशेषः कुत आख्यात इति वदेत् ॥ तावदितिग्राग्वत् तस्याः-अन्धकारसंस्थितेः, सः-पूर्वोक्तस्तावान् परिक्षेपविशेषः-जम्बूद्वीपपरिक्षेपणविशेषः, कुतः कस्माद्धेतोः-कस्मात् कारणात्-कस्याः वोपपत्तेराधारतः आख्यातः, अत्यधिकः स्वल्पो वा कथं नोक्त इति भगवान वदेत् इति गौतमेन प्रश्ने कृते भगवान् महावीरस्वामी पुनः कथयति-ता जेणं जंबुद्दीवस्स दीवस्स परिक्खेवे तं परिक्खेवं दोहिं गुणित्ता दसहि का परिक्षेप कहा है अर्थात् उस अन्धकारसंस्थिति की सर्वबाह्य वाहा लवण समुद्र के समीप जम्बूद्वीप पर्यन्त होती है वह वाहा परिक्षेप से अर्थात् जम्बूद्वीप परिरयपरिक्षेप से नहीं कहा है वह इस प्रकार तिरसठ हजार दो सो एवं कुछ अधिक पैंतालीस अधिक अर्थात् तिरसठ हजार दो सो पैतालीस योजन एवं एक योजन का छ दस भाग ६३२४५. कहा गया है । इसको ही स्वशिष्यों को स्पष्टता से बोध हो इस हेतु से फिर से गौतमस्वामी पूछते हैं(ता से णं परिक्खेवविसेसे कत्तो अहितेति वएजा) वह परिक्षेप विशेष इसी प्रमाण का क्यों कहा है सो हे भगवन् आप कहिये अर्थात् उस अन्धकार संस्थिति का वह पूर्वोक्त परिक्षेपविशेष माने जम्बूद्वीपपरिक्षेप से विशेष किस कारण से वा किस प्रमाण का आधार से कहा है ? इस से अल्प वा अत्यधिक क्यों कहा नहीं है ? हे भगवन् सो आप कहिये इस प्रकार गौतमस्वामी के प्रश्न करने पर उत्तर में भगवान महावीरस्वामी पुनः कहते हैं (ता जे णं जंबुકહેલ છે, અર્થાત્ એ અંધકાર સંસ્થિતિની સર્વબાહ્ય વાહ લવણસમુદ્રની નજીક જંબદ્વીપ સુધી હોય છે, તે વાહા પરિક્ષેપથી અર્થાત્ જંબુદ્વીપના પરિરયપરિક્ષેપથી કહેલ નથી, તે ત્રેસઠ હજાર બસો પિસ્તાલીસથી કંઈક વધારે એટલે કે ત્રેસઠ હજાર બસે પિસ્તાલીસ
જન અને એક એજનના છ દસ ભાગ ૬૩૨૪૫ જેટલે કહેલ છે. આ કથનને ભાવ पोताना शिष्यो स्पष्ट रीते सभ७ २ स्तुथी शिथी गौतमस्वाभी पूछे छे ।-(से णं परिक्खेव विसेसे कओ अहितेति वएज्जा) से परिक्ष५ विशेष मा प्रभावामा उभ કહેલ છે? તે હે ભગવાન આપ કહો અર્થાત્ એ અંધકાર સંસ્થિતિને તે પૂર્વોક્ત પરિક્ષેપવિશેષ એટલે કે બુદ્વીપના પરિક્ષેપથી વિશેષ શા કારણથી અગર કયા પ્રમાણુથી કે આધારથી કહેલ છે? તેનાથી વધારે કે એ છે કેમ કહેલ નથી ? હે ભગવન તે આપ મને કહો. આ પ્રમાણે ગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન કરવાથી તેના ઉત્તરમાં ભગવાન મહાવીરસ્વાથી ફરીથી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #478

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
४६६
छेत्ता दसहिं भागे हीरमाणे एस णं परिवखेवविसेसे आहितेति वएज्जा' तावद् यः खलु जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य परिक्षेपस्तं परिक्षेपं द्वाभ्यां गुणयित्वा दशभिश्छित्वा दशभिर्भागे हियमाणे एष खलु परिक्षेपविशेष आख्यात इति वदेत् ॥ - तावदिति प्राग्वत् यः खलु जम्बूद्वीपस्य परिक्षेपः- परिधिः- प्रागुक्तप्रमाणो वर्त्तते तं परिक्षेपं द्वाभ्यां गुणयित्वा - द्वाभ्यां संगुण्य, दशभिश्छित्वा - दशभिर्विभज्य, दशभिर्भागे ह्रियमाणे यथोक्तमन्धकारसंस्थिते जम्बूद्वीपपरिरय परिक्षेपप्रमाणमागच्छति । तद्यथा- पूर्वप्रतिपादितं जम्बूद्वीपस्य परिक्षेपप्रमाणं३१६२२८, त्रीणि लक्षाणि षोडशसहस्राणि अष्टाविंशत्यधिके द्वे च शते इति, इदं द्वाभ्यां गुण्यते ३१६२२८x२=६३२४५६ जातानि पड् लक्षाणि द्वात्रिंशत्सहस्राणि पट् पञ्चाशदधिकानि चत्वारि शतानि चेति, एषां दशभिर्भागे हृते ६३२४५६ ÷ १० =६३२४५६, लब्धानि त्रिषष्टि यजनसहस्राणि पञ्चचत्वारिंशदधिके द्वे च शते पट् च दशभागा योजatara दीवस्स परिक्खेवे तं परिक्खेवं दोहिं गुणित्ता दसहि छेत्ता दसहिं भागे हीरमाणे एस णं परिक्खेवविसेसे आहितेति वएज्जा) जो जंबूद्वीप नाम के द्वीप का परीक्षेप है उस परिक्षेप को दो से गुणा कर के दस से छेद कर के पुनः दस से भाग करे इतने प्रमाण का परिक्षेपविशेष कहा गया है। ऐसा शिष्यों को कहे। कहने का भाव यह है कि जो जम्बूद्वीप का परिक्षेप माने परिधि पहले कहे प्रमाण का कहा है उस परिक्षेप को दो से गुणाकर के दस से विभक्त कर के फिर दस से भाग करने पर अन्धकार संस्थिति का प्रमाण यथोक्त मिल जाता है । जम्बूद्वीप के परिश्यपरिक्षेप का प्रमाण = ३१६२२८। तीन लाख सोलह हजार दोसो अठाइस होता है इसको दो से गुणा करे जैसे कि ३१६२२८+२=६३२४५६। छह लाख बत्तीस हजार चारसो छप्पन होते हैं इसको दससे भाग करे ६३२४५६ ÷ १०=६३२४५ तिरसठ हजार दोसो पैंतालीस योजन तथा एक
हे छे (ता जेणं जंबुद्दीवरस दीवस्स परिक्खेवे तं परिक्खेवं दोहिं गुणित्ता दसहिं छेत्ता दस हिं भागे हीरमाणे एसणं परिक्खेवविसेसे आहितेति वएज्जा ) ४ मूद्रीय नामना द्वीपनो के परिक्षेय છે તે પક્ષેિપને બે થી ગુણીને દસથી છેદ કરીને ફરીથી ભાગ કરવા આટલા પ્રમાણના પરિક્ષેપ વિશેષ થાય છે. આ પ્રમાણે સ્વશિષ્યાને કહેવું. કહેવાના ભાવ એ છે કે—જ ખૂદ્વીપના જે પરિક્ષેપ એટલે કે પિરિધ પહેલાં કહેલ છે તે પ્રમાણુવાળા એ પરિક્ષેપને એથી ગુણુવા અને પછી દસથી વિભક્ત કરવા એટલે કે પછી દસથી ભાગવાથી અંધકારસંસ્થિતિનું પ્રમાણ જમૂદ્રીપના પરિરયને પરિક્ષેપથી આવી જાય છે, જે આ પ્રમાણે છે-પહેલાં પ્રતિપાદન કરેલ જંબૂદ્વીપના પરિક્ષેપનું પ્રમાણ ૩૧૬૨૨૮ ત્રણ લાખ સેાળ હજાર ખસે અઠચાવીસ થાય છે. તેને બેથી ગુણવા. જેમ કે-૩૧૬૨૨૮+૨=૬૩૨૪૫૬ છ લાખ ખત્રીસ હજાર ચારસા છપ્પન થાય છે. એને દસથી ભાગવા ૬૩૨૪૫૬-૧૦=૬૩૨૪૫ ત્રેસઠ હજાર ખસેા પિસ્તાલીસ ચેાજન અને એક ચેાજનના છ દેશાંસ ભાગ આવી છે, તેથી આટલુ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #479

सूर्यतिप्रकाशिका टीका सू० २५ चतुर्थ प्राभृतम्
नस्येति । अतएव एषः = एतावान् अनन्तरोदितप्रमाणोऽन्धकारसंस्थितेः परिक्षेपविशेष:जम्बूद्वीपपरिरयपरिक्षेपण विशेष: आख्यात इति वदेत् - स्वशिष्येभ्यः कथयेत् । इत्थं सर्वबाया अपि बहायाः विष्कम्भपरिमाणमुक्त्वा सम्प्रति सामस्त्येन अन्धकारसंस्थिते रायमप्रमाणमाह - 'ता से णं अंधगारे केवइयं आयामेणं आहितेति वएज्जा' तावत् स खलु अन्धकारः कियता आयामेन आख्यात इति वदेत् ॥ - तावदिति पूर्ववत् सः - :- पूर्वोक्त:- पूर्वप्रतिपादितः खलु अन्धकारः कियता - कियत्प्रमाणेन आयामेन - दैर्येण आख्यातः - कथितः, इति भगवान् वदेत् कथय भगवन् कृपयेति गौतमस्य प्रश्नः, इदं चायामप्रमाणं तापक्षेत्रसंस्थितिगतायामपरिमाणवत् परिभावनीयम्, तयोः समानभावनिकत्वात् । इति हृदि निधाय भगवान् महावीरस्वामी शिष्यकृतप्रश्नस्योत्तरमाह - 'ता अट्टत्तरिं जोयणसहस्साई तिणि य तेत्तीसे जोयणसए जोयणत्तिभागं च आयामेणं आहितेति वएज्जा' तावत् अष्टसप्तति यजनसहस्राणि त्रीणि च त्रयस्त्रिंशतानि योजनशतानि योजन त्रिभागं च आयायोजन का छ दशांस भाग लब्ध होता है, अतः इतना प्रमाण अन्धकार संस्थिति का परिक्षेपविशेष माने जम्बूद्वीपपरिरयपरिक्षेपविशेष का कहा है ऐसा स्वशिष्यों को कहे । इसी प्रकार सर्वबाह्या वाहा का भी विष्कम्भ का परिमाण कह करके अब सामस्त्य रूप से अन्धकारसंस्थिति के आयाम का परिमाण कहते हैं - ( ता से णं अंधगारे केवइयं आयामेणं आहितेति वएज्जा) यह अन्धकार आयाम से कितने प्रमाणवाला कहा है ? सो हे भगवन् आप कहिये । इस प्रकार गौतमस्वामीने भगवान को प्रश्न किया है तो यह आयाम प्रमाण तापक्षेत्र संस्थिति के आयामपरिमाण के जैसा ही समजना कारण की दोनों ही समान भाववाले होने से इस प्रकार से मन में विचार कर भगवान महावीरस्वामी गौतमस्वामी के प्रश्न का उत्तर देते हुवे कहते हैं - ( ता अट्ठत्तरि जोयणसहस्साइं तिष्णि य तेत्तीसे जोयणसए जोयणत्तिभागं च आयामेण आहितेति वज्जा) अठहत्तर हजार तीनसो योजन एवं एक योजन का एकत्रिस પ્રમાણુ અંધકારસંસ્થિતિના પરિક્ષેપવિશેષ એટલે કે–જબૂદ્વીપના પરિયપરિક્ષેપવિશેષનુ કહેલ છે. એ પ્રમાણે પેાતાના શિષ્યાને કહેવુ, એજ પ્રમાણે સબાહ્યવાહાના વિધ્યુંભનુ પરિમાણુ કહીને હવે સમસ્ત રીતે અંધકાર સંસ્થિતિના આયામનું પિરમાણુ કહે છે(ता से णं अधगारे केवइथं आयामेणं आहिताति वज्जा) मा अंधार सायाभथी डेंटला પ્રમાણના કહેલ છે ? તે કહેા. આ પ્રમાણે ગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન કરેલ છે. આ આયામનુ પ્રમાણુ તાપક્ષેત્રસ સ્થિતિના આયામના પરિમાણુની જેમજ સમજવું કારણુ કે અન્ને સમાન ભાવવાળા જ છે એ પ્રમાણે વિચારીને ભગવાન્ મહાવીરસ્વામી ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નના उत्तर आयतां उडे छे - ( ता अट्ठत्तरि जोयणसहस्साई तिष्णि य तेत्तीसे जोयणसए जोयणत्तिभागं च आयामेणं आहितेति वएज्जा) मध्योतेर इन्नर त्रशुसो तेत्रीस योजन भने ४
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧
४६७

Page #480

४६८
सूर्यप्राप्तिसूत्रे मेन आख्यात इति वदेत्, तावत्-तस्यान्धकारस्यायामप्रमाणं श्रूयतां तावत्, अष्ट सप्ततियोजनसहस्राणि त्रयस्त्रिंशदधिकानि त्रीणि शतानि योजनस्य त्रिभागं च ७८३३३॥ एततुल्यप्रमाणमायामेन-दैर्येण आख्यतः-कथित इति वदेत्-स्वशिष्येभ्य उपदिशेत् ॥ अथात्रैव सर्वाभ्यन्तरे मण्डले वर्तमानयोः सूर्ययो दिवसरात्रिमुहर्तप्रमाणमाह-'तया णं उत्तमकढपत्तेअधारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहण्णिए दुवालसमुहुत्ता राई भवइ' तदा खलु दिवाकरः उत्तमकाष्टाप्राप्तः उत्कर्षक: अष्टादशमुहत्तॊ दिवसो भवति, जघन्या द्वादशमुहर्ता रात्रि भवति ।तदा-तस्मिन् काले-यदा सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमधिकृत्य सूर्यो भ्रमतस्तदा खलु उत्तमकाष्ठा प्राप्तो भवति-परमोत्तरदिग्गतो भवति, तेन तत्र परमोत्कर्षक:-परमाधिकः, अष्टादशमुहूर्तों -अष्टादशमुहूर्त्तप्रमाणो दिवसो भवति, जघन्या-परमाल्पिका द्वादशमुहूर्ता-द्वादशमुहूर्तवां भाग आयाम से कहा है ऐसा शिष्यों को कहे । भगवान कहते हैं कि उस अन्धकारसंस्थिति के आयाम को कहता हूं सो सुनिये वह आयाम अठहत्तर हजार तीनसो तेत्तीस योजन तथा एक योजन का तीसरा भाग ७८३३३३॥ होता है इतना प्रमाण की दीर्घता कही है ऐसा स्वशिष्यों को उपदेश करें।
अब यही सर्वाभ्यन्तरमंडल में वर्तमान दोनों सूर्य का दिवस रात्रि के मुहूर्त का प्रमाण कहते हैं-(तया णं उत्तमकट्टपत्ते अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवई) तब उत्तमकाष्ठाप्राप्त उत्कृष्ट अठारह मुहूर्त प्रमाण का दिवस होता है तथा जघन्या बारह मुहूर्त प्रमाणवाली रात्री होती है। __कहने का भाव यह है कि जब सर्वाभ्यन्तरमंडल को अधिकृत कर के सूर्य भ्रमण करता है तब उत्तमकाष्टाशाप्त सूर्य होता है माने उत्तर दिशा में गमन करता है अतः वहां पर परमोत्कर्षक अर्थात् परमाधिक प्रमाणवाला યોજનના એક વિભાગ આયામથી કહેલ છે. એમ શિષ્યને કહેવું. ભગવાન કહે છે કે એ અંધકારસંસ્થિતિના આયામના વિષે કહું છું. તે સાંભળે તે આયામ અઠોતેર હજાર ત્રણસે તેત્રીસ જન અને એક જનનું એકતૃતીયાંશ ભાગ ૭૮૩૩૩૩ થાય છે. આટલા પ્રમાણની લંબાઈ કહેલ છે. આ પ્રમાણે સ્વશિષ્યોને કહેવું.
હવે આ સર્વાત્યંતરમંડળમાં રહેલ બેઉ સૂર્યોને રાત્રિદિવસના મુહૂર્ત નું પ્રમાણ કહે छ-(तया णं उत्तमकट्टपत्ते अद्वारसमुहुत्ते दिवसे भवइ जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवई) ત્યારે ઉત્તમકાકા પ્રાપ્ત ઉત્કૃષ્ટક અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ હોય છે. તથા જઘન્યા બાર મુહૂર્ત પ્રમાણની રાત્રી હોય છે.
કહેવાને ભાવ એ છે કે જ્યારે સર્વાત્યંતરમંડળને વ્યાપ્ત કરીને સૂર્ય ભ્રમણ કરે છે ત્યારે ઉત્તમકાષ્ઠા પ્રાપ્ત સૂર્ય હોય છે. એટલે કે–સૂર્ય ઉત્તર દિશામાં ગમન કરે છે. તેથી ત્યાં પરમ ઉત્કર્ષ એટલે કે પરમ અધિકપ્રમાણવાળે, દિવસ હોય છે, તથા જઘન્યા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #481

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २५ चतुर्थं प्राभृतम् प्रमाणा रात्रि भवतीति सर्वाभ्यन्तरमण्डलस्य परिस्थितिमभिधाय सम्प्रति सर्वबाह्यमण्डलस्य स्थिति कथयति-'ता जया णं सूरिए सव्वबाहिरं मंडलं उबसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं किं संठिया तावक्खेत्तसंठिई आहिता त्ति वएज्जा' तावद् यदा खलु सूर्यः सर्वबाह्यं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु किं संस्थिता तापक्षेत्रसंस्थितिः आख्यातेति वदेत् ॥-तावदिति प्राग्वत्, यदा यस्मिन् समये खलु-इति निश्चितं सूर्यः सर्वबाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य-सर्ववाद्यं मण्डलमादाय चारं चरति-तन्मण्डले भ्रमति, तदा खल किं-कियत्प्रमाणा-किं स्वरूपा तापक्षेत्रसंस्थितिः-प्रकाशक्षेत्रस्य परिस्थिति राख्याता इति भगवान् वदेव-कृपया कथय भगवन्निति गौतमस्य प्रश्नं श्रुत्वा भगवानाह-'ता उद्धीमुहकलंबुआ पुप्फसंठिई तावक्खेत्तसंठिई आहिताति वएज्जा' तावदूर्ध्वमुखकलम्बुका पुष्पसंस्थिता तापमाने अठारहमुहूर्तप्रमाण का दिवस होता है तथा जघन्या बारह मुहूर्त प्रमाण की रात्री होती है। इस प्रकार सर्वाभ्यन्तर मंडल कि परिस्थिति को कहकर के अब सर्वपाह्यमंडल की स्थिति को कहते हैं-(ता जया णं सूरिए सव्वबाहिरं मंडलं उपसंकमित्ता चारं चरइ तयाणं किं संठिया तावक्खेत्त संठिई आहिताति वएज्जा) जब सूर्य सर्वबाह्य मंडल में उपसंक्रमण कर के गति करता है तब सूर्य का तापक्षेत्र का संस्थान किस प्रकार की संस्थितिबाला कहा है ? सो कहिये । अर्थात् गौतमस्वामी प्रभुश्री को प्रश्न करते हैं कि हे भगवन् जिस समय सूर्य सर्ववाद्यमंडल में उपसंक्रमण करके माने सर्ववाह्य मंडल को प्राप्त कर के गति करता है अर्थात् उस मंडल में भ्रमण करता है तब तापक्षेत्रसंस्थिति का क्या प्रमाण होता है ? माने प्रकाशक्षेत्रसंस्थिति का कितना प्रमाणवाला होता है ? सो कृपा कर के कहें इस प्रकार के प्रश्न को सुनकर इसका उत्तर देते हुवे भगवान् कहते हैं-(ता उद्धीमुहकलंबुआपुप्फसंठिई आहिताति वएजा) ऊर्ध्वमुख कलंचुकापुष्प के संस्थान जैसा तापक्षेत्र બાર મુહૂર્ત પ્રમાણુવાળી રાત્રી હોય છે. આ પ્રમાણે સભ્યન્તરમંડળની પરિધિને કહીને डवे सााम जनी स्थितिनु ४थन ४२ छ.-(ता जया णं सूरिए सव्वबाहिरं मंडलं उव संकमित्ता चारं चरइ तया णं कि संठिया तावस्खेत्तसंठिई आहिताति वएज्जा) न्यारे सूर्य સર્વબાહ્યમંડળમાં ઉપસિંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. ત્યારે સૂર્યના તાપક્ષેત્રનું સંસ્થાન કેવા પ્રકારની સંસ્થિતિવાળું કહેલ છે? તે આપ કહે. અર્થાત્ શ્રી ગૌતમસ્વામી પ્રભુશ્રીને પ્રશ્ન પૂછે છે કે-હે ભગવાન ! જે સમયે સૂર્ય સર્વબાહ્યમંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને એટલે કે સર્વબાહ્યમંડળને પ્રાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે? એટલે કે એ મંડળમાં ભ્રમણ કરે છે, ત્યારે તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિનું કેટલું પ્રમાણ હોય છે? તે આપ કૃપા કરીને કહો આ प्रभाणेना प्रश्न सामगीन मानो उत्त२ पतi मावान् ४३ छ । -(ता उद्धीमुहकलंबुआ पुष्कसंठिई आहिताति वएज्जा) 4 भुम मुआयना सथान पनी स्थिति
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #482

४७०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे क्षेत्रसंस्थिति राख्याता इति वदेत् ।।-तावदिति पूर्ववत् सर्वबाह्यमण्डले तापक्षेत्रसंस्थितिस्तु ऊर्ध्वमुखकलम्बुकापुष्पसंस्थिता संस्थिति यस्याः सा तथेति वदेत्, अन्तःसंकुचिता, बहिविस्त तेत्यादि पूर्ववत्, सर्वाण्यपि विशेषणान्यत्र योज्यानि, किमत्र पुनर्लेखनप्रयासेनेति । 'एवं जं अभितरमंडले अंधगारसंठिईए पमाणं तं बाहिरमंडले तावक्खेत्तसंठिईए जं तहिं तावक्खेत्तसंठिईए तं बाहिरमंडले अंधगारसंठिईए भाणियब्वं' एवं यदभ्यन्तरमण्डले अन्धकारसंस्थितेः प्रमाणं तद् बाह्यमण्डले तापक्षेत्रसंस्थितेः, यत् तत्र तापक्षेत्रसंस्थितेः तद् बाह्यमण्डले अन्धकारसंस्थितेः भणितव्यम् ॥ एवं-पूर्वोक्तेन प्रकारेण यत्-अभ्यन्तरमण्डले-सर्वाभ्यन्तरमण्डलगते सूर्ये अन्धकारसंस्थितेः प्रमाणमुक्तम् । तदेव बाह्यमण्डलेकी संस्थिति कही है ऐसा कहे। अर्थात् भगवान् कहते हैं कि सर्वबाह्यमंडलकी तापक्षेपसंस्थिति ऊंचे मुखवाले जो कलंधुकापुष्प होता है उसके संस्थान जैसी संस्थिति जिसकी हो ऐसी संस्थिति तापक्षेत्र की है अर्थात् अंतर्भाग में संकुचित बाहर विस्तारवाला इत्यादि पूर्व कथित सभी विशेषणों वाली तापक्षेत्र की संस्थिति कही है इसके संबंध में सभी विशेषण पूर्व में कहे हैं सो यहां पर कह लेवें । पुनः यहां पर ग्रन्थ विस्तार भय से वे नहिं लिखे है, (एवं जं अभितरमंडले अंधगारसंठिईए पमाणं तं बाहिरमंडले तावक्खेत्तसंठिईए जं तहिं तावक्खेत्तसंठिईए पमाणं तं बाहिरमंडल अंधगारसंठिईए भाणियवं) एवं जिस प्रकार अभ्यन्तर मंडल में अंधकार संस्थिति का प्रमाण कहा है उसी प्रकार बाह्य मंडल में तापक्षेत्र संस्थित का प्रमाण समझें। जो वहां तापक्षेत्रसंस्थिति का प्रमाण होता है वह बाघमंडल में अन्धकार संस्थिति का प्रमाण कहना चाहिये । अर्थात् पूर्वोक्त प्रकार से जो सर्वाभ्यन्तर मंडल में सूर्य होने पर अन्धकार संस्थिति का प्रमाण कहा है वही प्रमाण સંસ્થાન કહેલ છે, તેમ કહેવું, અથાત્ ભગવાન કહે છે કે સર્વબાહ્યમંડળની તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિ ઉંચા મુખવાળું જે કલંબુકા પુષ્પ તેનું જે સંસ્થાન તેના જેવી સંસ્થિતિ જેની હોય એવી સ્થિતિ તા પક્ષેત્રની છે, એટલે કે અંદરના ભાગમાં સંકેચાયેલ તથા બહારની તરફ વિસ્તારવાળી ઈત્યાદિ પહેલાં કહેલ બધા જ વિશેષણોવાળી તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિ કહેલ છે. આના સંબંધમાં તમામ વિશેષણો પહેલાં કહેવામાં આવી ગયેલ છે તે બધા અહીંયાં સમજી લેવા. અહીયાં ફરીથી ગ્રંથવિસ્તારભયથી કહ્યા નથી.
___ (एवज अभितरमंडले अंधगारसंठिईए पमाणं तं बाहिरमंडले तावक्खेत्तसंठिईए ज तहिं तावक्खेतसंठिईए पमाणं त बाहिरमंडले अंधगारसंठिईए भाणियव्व) तथा प्रमाणे मास्यતર મંડળમાં અંધકારની સંસ્થિતિનું પ્રમાણ કહ્યું છે એ જ પ્રમાણે બાહ્યમંડળમાં તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિનું પ્રમાણ સમજવું. જે ત્યાં તાપક્ષેત્રસંસ્થિતિનું પ્રમાણ થાય છે, તે બાહ્યમંડળમાં અંધકારસંસ્થિતિનું પ્રમાણ કહેવું જોઈએ. અર્થાત્ પૂર્વોક્ત પ્રકારથી જે સવ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #483

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २५ चतुर्थ प्राभृतम् सर्वबाह्यमण्डलगते सूर्ये तापक्षेत्रसंस्थितेः परिमाणं भणितव्यं-ज्ञातव्यम्, तथैव तत्र-बाह्यमण्डले-सर्वबाह्यमण्डले यत् अन्धकारसंस्थितेः प्रमाणमुक्तं, तदभ्यन्तरमण्डले-सर्वाभ्यन्तरमण्डले गते सूर्ये तापक्षेत्रसंस्थितेः परिमाणं ज्ञातव्यम् । दिग्भेदात् गोलभेदाच्चान्योऽन्य परिस्थितेः परिवर्तनं प्रत्यक्षोपलब्धिरेव प्रमाणमिति ॥ अथात्र दिनरात्रिव्यवस्थां कथयति'जाव तया णं उत्तमकट्टपत्ता उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ, जहण्णए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ' यावत् तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्ता उत्कर्षिका अष्टादशभुहूर्ती रात्रि भवति, जघन्यो द्वादशमुहूत्तों दिवसो भवति ॥ यावत्-पूर्वोक्तानां विशेषणपरिमाणादिवाचकानां सर्वेषां सूत्राणां वाचनं यावद् भणितव्यम् , तद्यथा-'अंतो संकुडा, बाहिं वित्थडा, अंतो वट्टा बाहिं विहुला अंतो अंकमुहसंठिया बाहिं सत्थिमुहसंठिया, उमओ पासेणं ती से दुवे बाहाओ अवटियाओ भवंति, पणतालीसं पणतालीसं जोयणसहस्साई आयामेणं, दुवे य णं तीसे सर्वबाह्यमंडल में सूर्य के होने पर वहां की अन्धकार संस्थिति का समझना । तथा सर्वबाह्यमंडल में जो अंधकारसंस्थिति का प्रमाण कहा है वही प्रमाण सर्वाभ्यन्तर मंडल में सूर्य के होने पर तापक्षेत्रसंस्थिति का कहा गया है। दिशा के भेद से एवं गोल के भेद से अन्योन्य की परिस्थिति का परिवर्तन प्रत्यक्ष से उपलब्धी ही प्रमाण है।
अब यहां पर दिवसरात्रि की व्यवस्था को कहते हैं-(जाव तया णं उत्तमकट्टपत्ता उकोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ जहण्णए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवई) तब उत्तमकाष्ठा प्राप्त उत्कर्षिका अठारहमुहर्त प्रमामवाली
रात्रि होती है तथा जघन्या बारह मुहूर्त प्रमाण का दिवस होता है। यहां पर पूर्वोक्त विशेषण एवं परिमाणादि वाचक सभी कथित सूत्रोक्त पदों का कथन कह लेना चाहिये । जो इस प्रकार से है-(अंतो संकुडा बाहिं वित्थडा अंतो वट्टा बाहिं विहुला अंतो अंकमुहसंठिया वाहिं सत्थिमुहसंठिया ભ્યન્તર મંડળમાં સૂર્ય પ્રવર્તમાન હોય ત્યારે જે અંધકારસંસ્થિતિનું પ્રમાણ કહેલ છે. એજ પ્રમાણ સભ્યન્તર મંડળમાં સૂર્ય હોય ત્યારે તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિનું કહ્યું છે. દિશાભેદથી અને ગોળના ભેદથી એક બીજાની પરિસ્થિતિનું પરિવર્તન પ્રત્યક્ષથી ઉપલબ્ધી જ પ્રમાણ છે.
હવે અહીંયા દિવસ રાત્રીની વ્યવસ્થાનું કથન કરે છે.
(जाव तया ण उत्तमकट्टपत्ता उक्कोसिया अद्वारसमुहुत्ता राई भवइ, जहण्णए दुवा. लसमुहुत्ते दिवसे भवइ) त्यारे उत्तम.tara बि°1 Aढा२ भुत प्रभावाणी रात्री હોય છે, તથા જઘન્ય બાર મુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ હોય છે. અહીંયાં પૂર્વોક્ત વિશેષણ એવું પરિમાણાદિ વાચક બધા કથિત સૂત્રોક્ત પદનું કથન અહીંયાં કહી લેવું જોઈએ. → ! प्रभाएं छ-(अंतो संकुडा बाहिं वित्थडा अंतो वट्टा बाहिं पिहला अंतो अंकमुह संठिया बाहि सत्थिमुहसंठिया उभओ पासेणं तीसे दुवे वाहाओ अवद्वियाओ भवंति)
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #484

४७२
सूर्यप्रज्ञप्ति सूत्रे
बाओ अणवट्टियाओ भवंति, तं जहा- - अब्भितरिया चैव वाहा सव्ववाहिरिया चैव बाहा, तीसेणं सव्वन्तरिया बाहा मंदरपव्वयंतेणं छजोयणसहस्साई तिष्णि य चउवीसे जोयणसए छच्च दसभागा जोयणस्स परिक्खेवेणं आहियत्ति वएज्जा, तीसेणं परिक्खेवविसेसे कओ आहियत्ति वएज्जा, ता जेणं मंदरस्स पव्वयस्स परिक्खेवे तेणं दोहिं गुणित्ता दसहि छित्ता दसहिं भागे हीरमाणे, एस णं परिक्खेवविसेसे आहियत्ति वएज्जा, ता सेणं तावक्खेत्ते केवइयं आयामेणं आहियत्ति वएज्जा, ता तेसीए जोयणसहस्साइं तिणि तेत्तीसे जोयणसए जोयणत्तिभागं आहियत्ति वएज्जा, तया णं किं संठिया अंधकारसंठिई आहियविजा, ता उड्डीमुहकलंबुआ पुप्फसंठाणसंठिया आहियत्ति वएज्जा, अंतो संकुडा बाहि forest अंत बाहिं बिहुला अंतो अंतकमुहसंठिया बाहिं सत्थिमुहसंठिया उभओ पासेणं तीसे दुवे बाहाओ भवंति, पणयालीसं पणयालीसं जोयणसहस्साईं आयामेणं दुवे य तीसे बाहाओ अगवट्ठियाओ भवंति तं जहा - सव्वन्तरिया चैव बाहा सव्वबाहिरिया वेव वाहा, तीसे णं सव्वन्तरिया बाहा मंदरपव्वयं तेणं नव जोयणसहस्साई चत्तारि य छलसीए जोयणसए नव य दसभागे जोयणस्स परिक्खेवेणं आहियत्ति वएज्जा, ता जेणं मंदरस्स पव्वयस्स परिक्खेवे तं परिक्खेवं तिर्हि गुणित्ता दसर्हि छित्ता दसहिं भागे हीरउभओ पासेणं तीसे दुवे बाहाओ अवट्टियाओ भवंति पणतालीसं पणतालीसं जोयणसहस्साई आयामेणं दुवे य णं तीसे बाहाओ अणवडियाओ भवति, तं जहा - अभिंतरिया चैव बाहा सव्वबाहिरिया चैव वाहा, तीसे णं सव्वर्भतरिया बाहा मंदरपव्वयंतेणं छ जोयणसहस्साई तिण्णि य चउवीसे जोयणसए छच्च दस भागा जोयणस्स परिक्खेवेणं आहियत्ति वएज्जा, तीसे णं परिक्खेवविसेसे कओ आहियत्ति वएजा, ता जे णं मंदरस्स पव्वयस्स परिक्खेवे ते णं दोहिं गुणित्ता दसहिँ छिन्ता दसहिं भागे हीरमाणे, एस णं परिक्खेवविसेसे आहियत्ति वएज्जा, ता से णं तावक्खेत्ते केवइयं आयामेणं आहियत्ति एज्जा, ता जेणं ते सीए जोयणसहस्साइं तिणि तेत्तीसे जोयणसए जोयत्ति - भागं आहियत्ति वएज्जा, तया णं किं संठिया अंधकारसंठिई आहियत्ति वएज्जा, ता उद्धमुहकलंबु आपुष्कसंठाणसठिया आहियत्ति वएज्जा, अंतो संकुडा बाहि farest अंतो वहा बाहिं पिला अंतो अंकमुहसंठिया बाहि सत्थिमुहसंठिया उभओ पासे णं तीसे दुवे बाहाओ भवति, पणयालीसं पणयालीस जोयणसहस्साई आयामेणं दुवे य णं तीसे बाहाओ अणवट्टियाओ भवंति तं जहा - सव्वभंतरिया चेव बाहा सव्वबाहिरिया चैव वाहा तीसे णं सव्वभंतरिया वाहा मंदरपव्वयंतेणं नवजोयणसहस्साई चत्तारिय छलसीए जtureए नवय दस भागे जोयणस्स परिक्खेवे णं आहियत्ति वएज्जा, ता जेणं मंदरस्स पव्वयस्स परिक्खेवे तं परिक्खेवं तिहिं गुणित्ता
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #485

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २५ चतुर्थ प्राभृतम्
४७३ माणे, एसणं परिक्खेवविसेसे आहियत्ति वएज्जा, तीसेणं सव्वबाहिरिया वाहा लवणसमुई तेणं चउणउइं जोयणसहस्साई अट्ट य अढे जोयणसए चत्तारि य दस भागे जोयणस्स परिक्खेवेणं आहियत्ति व एज्जा, ता एस णं परिक्वेवविसेसे कओ आहियत्ति वएज्जा, ता जेणं जंबुद्दीवस्स दीवस्स परिक्खेवे पण्णत्ते तं परिक्खेवं तिहिं गुणित्ता दसहिं छित्ता दसहिं भागे हीरमाणे एस णं परिक्खेवविसेसे आहियत्ति वएज्जा, तीसे गं अंधकारे केवइए आयामेणं आहिए इति वएज्जा, ता तेसीइ जोयणसहस्साई तिण्णि य तेत्तीसे जोयणसए जोयणत्ति भागं च आहिय ति वएज्जा, तया णं उत्तमकट्ठपत्ता उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ, जहणिए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवई' इति ॥ अथ तापक्षेत्रसंस्थितौ चिन्त्यमानायां यद् मन्दरपरिरयादि द्वाभ्यां गुण्यते, तथा-अन्धकारचिन्तायां तत् त्रिभिर्गुण्यते, तदनन्तरं चोभयत्रापि दशभि विभज्यते, तथा-सर्वबाह्य मण्डले सूर्यस्य चारं चरतो लवणसमुद्रमध्ये पञ्चयोजनसहस्राणि तापक्षेत्र, तदनुरोधात् अन्धकारश्चायामतो वर्द्धते, ततस्त्र्यशीतियोजनदसहि छेत्ता दसहिं भागे हीरमाणे, एस णं परिक्खेवविसेसे आहियत्ति वएज्जा, तीसे णं सव्वबाहिरिया वाहा लवणसमुदंतेणं चउणउई जोयणसहस्साई अट्टय अढे जोयणसए चत्तारि य दसभागे जोयणस्स परिक्खेवेणं आहियत्ति वएज्जा, ता एस णं परिक्खेवविसेसे कओ आहियत्ति वएज्जा, ता जे णं जंबुद्दीवस्स दीवस्स परिक्खेवे पण्णत्ते तं परिक्खेवं तिहिं गुणित्ता दसहिं छित्ता दसहिं भागे हीरमाणे एस णं परिक्खेवविसेसे आहियत्ति वएज्जा, तीसे गं अंधकारे केवइए आयामेणं आहिए इति वएज्जा, ता तेसीए जोयणसहस्साई तिष्णिय तेतीसे जोयणसए जोयणतिभागं च आहियत्ति वएज्जा तया णं उत्तमकट्टपत्ता उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ, जहण्णिए दुवालसमुहत्ते दिवसे भवई' इति तापक्षेत्र की संस्थिति के विचार में जो मंदर के परिरयादि दो से गुणा जाता है, उसी प्रकार अन्धकार संस्थिति कि विचारणा में मन्दर परिरयादि को तीन से गुणा करे तत्पश्चात् दोनों जगह दस से भाग किया जाता है, तथा सर्वबाह्यमंडल में सूर्य के गमन काल में लवणसमुद्र में पांच हजार योजन तापक्षेत्र का होता है। उसके अनुरोध से अन्धकार आयाम से बढ़ता है अतः एक हजार तिरासी योजन ऐसा कहा है। ઈત્યાદિ પ્રકારથી હીદીમાં સંપૂર્ણ સૂવપદ બતાવેલ છે તે ત્યાંથી જોઈ સમજી લેવા. તાપક્ષેત્રની સંસ્થિતિના વિચારમાં જે મંદર પર્વતના પરિરયાદિને બેથી ગણવામાં આવે છે એજ પ્રમાણે અંધકાર સંરિથતિની વિચારણામાં મંદર પર્વતના પરિરયાદિને ત્રણથી ગુણવા તે પછી બેઉ જગ્યાએ દસથી ભાગવામાં આવે છે. તથા સર્વબાહ્ય મંડળમાં સૂર્યના ગમન કાળમાં લવણસમુદ્રમાં પાંચ હજાર યોજન તાપક્ષેત્રના થાય છે. તેના અનુરોધથી અંધકાર આયામ પ્રમાણથી વધે છે. તેથી એક હજાર ચાશ જન એ પ્રમાણે કહેલ છે,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #486

४७४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे सहस्राणि इत्युक्तमीति ॥ इत्थं तापक्षेत्रसंस्थितिपरिमाणम् अन्धकारसंस्थितिपरिमाणं चोक्त्वा, दिनराग्यो य॑वस्थां च संविधाय, सम्प्रति पूर्वविभागेऽपरविभागे च यावर्ध्वमधश्च सूयौँ प्रकाशयतस्तत् प्रमाणनिरूपणार्थ प्रश्नमाह-'ता जंबूहीवे दीवे सूरिया केवइयं खेत्तं उड़ तवंति केवइयं खेत्तं अहे तवंति केवइयं खेत्तं तिरियं तवंति' तावत जम्बुद्वीपे द्वीपे सूर्यों कियत्क्षेत्रम् ऊर्ध्व तापयतः, कियत्क्षेत्रम् अधस्तापयतः कियत् क्षेत्रं तिर्यक तापयतः ॥-तावदिति प्राग्वत् परिभावनीयः। प्रश्नसूत्रमिदं गौतमः पृच्छति-तावदत्र जम्बूद्वीपे कियत्-कियत्प्रमाणं क्षेत्रं सूयौं ऊर्ध्व तापयत:-प्रकाशयतः, कियत्प्रमाणं क्षेत्रं चाधस्तापयतः, तथा कियत्प्रमाणं क्षेत्रं च तिर्यक-पाश्वदेशे तापयतः पूर्वभागेऽपर
इस प्रकार तापक्षेत्रसंस्थिति के परिमाण एवं अन्धकारसंस्थिति का परिमाण कहकर तथा दिवस रात्रि की व्यवस्था को दिखलाकर अब पूर्व विभाग में एवं पश्चिम विभाग में जितने ऊपर या नीचे के भाग में दो सूर्य प्रकाश करता है उसके प्रमाण का स्वरूप जानने के हेतु से गौतमस्वामी प्रश्न करते हैं (ता जंबुद्दीवे दीवे सूरिया केवइयं खेत्तं उडुं तवंति केवइयं खेत्तं अहे तवंति केवइयं खेत्तं तिरियं तवेंति) जम्बुद्धीप नाम के द्वीप में दोनों सूर्य कितने क्षेत्र को ऊपर में प्रकाशित करता हैं कितने क्षेत्र को नीचे में प्रकाशित करता है, कितने क्षेत्र को तिो प्रकाशित करते हैं ? गौतमस्वामी प्रश्न करते हुवे भगवान् को कहते हैं कि हे भगवन् इस जम्बूद्वीप में कितने प्रमाणवाले क्षेत्र को दोनों सूर्य उपर में प्रकाशित करते हैं तथा कितने प्रमाणवाले क्षेत्र को नीचे के भाग में प्रकाशित करता है ? एवं तथाच कितने प्रमाणवाले क्षेत्र को तिर्यक माने पार्श्वभाग में प्रकाशित करता है ? अर्थात् पूर्व भाग में
આ પ્રમાણે તાપક્ષેત્રસંસ્થિતિનું પરિમાણ અને અંધકારસંસ્થિતિનું પરિમાણુ કહીને તથા દિવસરાત્રીની વ્યવસ્થા બતાવીને હવે પૂર્વ વિભાગમાં અને પશ્ચિમ વિભાગમાં જેટલા ઉપરના કે નીચેના ભાગમાં બે સૂર્ય પ્રકાશ આપે છે તેના પ્રમાણુનું સ્વરૂપ જાણવા માટે श्री गौतमस्वामी प्रश्न ४२ छ. 'ता जंबुद्दीवे दीवे सूरिया केवइय खेत्तं उड्ढ तवेंति केवइयं खेत्तं अहे तवंति केवइयं खेत्तं तिरियं तवेंति) द्वीपमा भन्ने सूर्यो । ક્ષેત્રને ઉપરના ભાગમાં પ્રકાશિત કરે છે કેટલા ક્ષેત્રને નીચેની બાજુમાં પ્રકાશ આપે છે. અને કેટલા ક્ષેત્રમાં તિય ભાગને પ્રકાશિત કરે છે ? શ્રી ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરતાં ભગવાનને કહે છે કે-હે ભગવનઆ જંબૂદ્વીપમાં કેટલા પ્રમાણુવાળા ક્ષેત્રને બન્ને સૂર્ય ઉપરની તરફ પ્રકાશિત કરે છે. તથા કેટલા પ્રમાણુવાળા ક્ષેત્રને નીચેના ભાગમાં પ્રકાશિત કરે છે. તથા કેટલા પ્રમાણુવાળા ક્ષેત્રને તિર્યક એટલે કે બાજુના ભાગમાં પ્રકાશિત કરે છે? અથાત્ પૂર્વ ભાગમાં પાછળના ભાગમાં અને પડખાના ભાગમાં કેટલા પ્રમાણવાળા ક્ષેત્રને સૂર્ય પ્રકાશિત કરે છે ? શ્રીગૌતમસ્વામીને આ પ્રશ્નને સાંભળીને તેના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #487

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २५ चतुर्थ प्राभृतम् भागे च कियत्प्रमाणं क्षेत्र तापयत इत्यर्थः ॥ ततो भगवानाह-'ता जंबूहीवेणं दीवे सूरिया एगं जोयणसयं उड़ तवंति, अट्ठारसजोयणसयाई अहे तवंति, सीतालीसं जोयणसहस्साई दुन्नि य तेवढे जोयणसए एगवीसं च सद्विभागे जोयणस्स तिरियं तवंति' तावद् जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे सूयौँ एकं योजनशतम् ऊर्ध्व तापयतः, अष्टादशयोजनशतानि अधस्तापयतः, सप्तचत्वारिंशद् योजनसहस्राणि द्वे च त्रिषष्टे योजनशते एकविंशतिं च षष्टिभागान् योजनस्य-४७२६३ तिर्यक् तापयतः ॥-तावत्-अस्योत्तरं श्रयतां तावत्-जम्बूद्वीपे द्वीपे सर्वद्वीपसमुद्राणां परिधियत स्थिते खलु-इति निश्चितम् इमौ सूौं प्रत्येकं स्वविमानार्ध्वम् एकं योजनशतं तापयतः-स्वविमानादूर्ध्व शतयोजनानि प्रकाशयतः, एतावद् योजनप्रमाणमूर्ध्व तयोः प्रकाशो गच्छतीत्यर्थः। अधः-स्वाधिष्ठितस्थानादधः, अष्टादशयोजनशतानि तापयतः-प्रकाशयतः-जम्बूद्वीपस्थभूमेरूमष्टादशशतयोजनान्तरे सूयौं पश्चात् भाग में एवं पार्श्वभाग में कितने प्रमाण वाले क्षेत्र को सूर्य प्रकाशित करता है। श्रीगौतमस्वामी के इस प्रश्न को सुनकर के इसके उत्तर में भगवान कहते है-(ता जंबुद्दीवेणं दीवे सूरिया एग जोयणसयं उडू तवंति, अट्ठारसजोयणसयाई, अहे तवंति, सीतालीसं जोयणसहस्साई दुनिय तेवढे जोयणसए एगवीसं च सहिभागे जोयणस्स तिरियं तवंति) जम्बूद्वीप नाम के द्वीप में दो सूर्य एकसो योजन ऊपर की ओर प्रकाशित करता है तथा अठारहसो योजन नीचे की तरफ प्रकाशित करता है एवं ४७२६३१ सेंतालीस हजार दोसो तिरसठ योजन एवं एक योजन का साठिका इक्कीस भाग तिर्यक् क्षेत्र को प्रकाशित करता है। भगवान् कहते हैं कि हे गौतम तुम्हारे प्रश्न का उत्तर इस प्रकार से है सर्व द्वीपों में श्रेष्ठ परिधि रूप जम्बूद्वीप में दोनों सूर्य अपने विमानों के ऊपर एकसो योजन क्षेत्र को ऊपर की ओर प्रकाशित करते हैं, माने इतना योजन प्रमाण ऊपर में उनका प्रकाश जाता है। तथा उनके विमानों के नीचे की ओर अठारहसो योजन प्रमाण क्षेत्र को प्रकाशित करता है अर्थात उत्तरमा पान हे छ -(ता जंबुद्दीवेणं दीवे सूरिया एणं जोयणसय उड्ढ तवंति अद्वारसजोयणसयाई, अहे तवंति, सीतालीस जोयणसहस्साई दुन्नि य तेवढे जोयणसए एगवीस च सट्ठिभागे जोयणस्स तिरिय तवंति) यूबी५ नामना द्वीपभा में सूर्य मेसो
જન ઉપરની બાજુને પ્રકાશિત કરે છે. તથા અઢારસે જન નીચેની તરફ પ્રકાશિત કરે છે. તથા ૪૭૨૬૩૨ સુડતાલીસ હજાર બસે ત્રેસઠ જન અને એક એજનના સાયિા એકવીસ ભાગ તિછક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરે છે. ભગવાન કહે છે કે હે ગૌતમ! તમારા પ્રશ્નનો ઉત્તર આ પ્રમાણે છે. બધા દ્વીપમાં ઉત્તમ અને બધા દ્વીપના પરિધિરૂપ જંબુદ્વીપમાં બને સૂર્યો પિતતાના વિમાની ઉપર એકસો જન ક્ષેત્રને ઉપરની તરફ પ્રકાશિત કરે છે, અર્થાત્ આટલા જન પ્રમાણુ ઉપરની તરફ તેમને પ્રકાશ જાય છે, તથા તેમના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #488

४७६
सूर्यप्रक्षसूप्तिसूत्रे तिष्ठत इति फलितार्थः ॥ एतच्चाधोलौकिकग्रामापेक्षयापि ज्ञातव्यं भवेदिति, तथाहिअधोलौकिकग्रामाः समतलभूभागमवधीकृत्याधो योजनसहस्रेण व्यवस्थिताः, पुनरत्रापि सूर्यप्रकाशः प्रसरति तेन समतलभूभागस्याधो योजनसहस्रं तदूर्ध्व चाष्टौ योजनशतानि प्रकाशो गच्छतीत्युभयमिलनेनाष्टादशयोजनशतानि भवन्ति, एतेन चेत्थं सिध्यति यत् समतलभूभागादुपरि अष्टशतयोजनान्तर एव सूर्यस्य स्थानमिति । तिर्यक्--पार्श्वद्वये तयोः प्रकाश क्षेत्रं तु अर्थात् स्वविमानात् पूर्वभागे अपरभागे च तयो स्तापक्षेत्रं सप्तचत्वारिंशद्योजनसहस्राणि द्वे च योजनशते, कथंभूते द्वे योजनशते, त्रिषष्टे-त्रिषष्ठयधिके एकविंशतिं च पष्टिभागान् योजनस्य ४७२६३४ एतन्मितक्षेत्रपर्यन्तं पूर्वभागे अपरभागे च तयोः सूर्ययोः जम्बूद्वीप की भूमि के ऊपर में अठारहसों योजनान्तर में सूर्य स्थित रहते हैं यह निष्कर्षार्थ है । यह अधोलोकग्राम की अपेक्षा से भी ज्ञातव्य होता है जैसे कि-अधोलौकिकग्राम समतल भूभाग को अवधी कर के सहस्र योजन से व्यवस्थित होकर फिर यहां भी सूर्य का प्रकाश प्रसरित होता है अतः समतल भूभाग के नीचे एक हजार योजन कहा हैं ऊपर में आठ सो योजन सूर्य का प्रकाश फैला जाता है अतः ये दोनों को मिलाने से अठारह सो योजन होते हैं, इससे इस प्रकार सिद्ध होता है कि समतल भूभाग से ऊपर एकसो योजनान्तर में ही सूर्य का स्थान होता है। तिर्यक दोनों पार्थो में उसका प्रकाश क्षेत्र अर्थात् स्वविमान से पूर्व भाग में एवं अपर भाग में उन दोनों सूर्य का तापक्षेत्र संतालीस हजार दोसो तिरसठ योजन एवं एक योजन का साठिया इक्कीस भाग ४७२६३३ इतना प्रमाण का क्षेत्रपर्यन्त पूर्व भाग में एवं अपर भाग में दोनों सूर्य का प्रत्येक का प्रकाश गमन प्रमाण होता है । વિમાનોની નીચેની તરફ અઢારસો જન પ્રમાણના ક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરે છે. એટલે કે જંબૂદીપની ભૂમિની ઉપર તરફ અઢારસે જન જેટલા અંતરમાં સૂર્ય સ્થિત રહે છે. આ કથનને આ નીચોડ છે, આ અધલોકગ્રામની અપેક્ષાથી પણ જાણી શકાય છે. જેમકે અલૌકિક ગ્રામ સમતલ ભૂભાગની નીચે એક હજાર જન કહેલ છે, તથા ઉપરની તરફ આઠ સો યેાજન સૂર્યને પ્રકાશ જાય છે, તેથી આ બંનેને મેળવવાથી અઢાર સો જન થઈ જાય છે. આથી એ રીતે સિદ્ધ થાય છે કે-સમતલભૂભાગથી ઉપર એક એજનના અંતરમાં જ સૂર્યનું સ્થાન હોય છે. તિછ બેઉ પડખામાં તેમનું પ્રકાશક્ષેત્ર એટલે કે પોતાના વિમાનના પૂર્વ ભાગમાં અને પશ્ચિમ ભાગમાં એ બને સૂનું તાપક્ષેત્ર સુડતાલીસ હજાર બસો ત્રેસઠ જન અને એક એજનના સાઠિયા એક વિસ ભાગ ૪૭૨૬૩૨ આટલા પ્રમાણવાળા ક્ષેત્રપર્યન્ત પૂર્વ ભાગમાં અને પાછળના ભાગમાં બને સૂર્યના પ્રકાશ ગમનનું પ્રમાણ થાય છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #489

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २५ चतुर्थं प्राभृतम् प्रत्येकं प्रकाशगमनप्रमाणं भवतीत्यर्थः । इत्थमूर्ध्वाधस्तीर्यग् च प्रकाशक्षेत्रमस्तीति स्वशिष्येभ्यो वदेत् , इत्थं भगवान् महावीरस्वामी भगवन्तं गौतमं शिष्यमुपदिशतीति ।। सू० २५॥ इतिश्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलित-ललितकलापालापक
प्रविशुद्धगद्यपद्यानैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्री-शाहू छत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त-'जैनशास्त्राचार्य'-पदविभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारी
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलाल-व्रतिविरचितायां सूर्यज्ञप्ति प्रकाशिकाख्यायां व्याख्यायां श्री सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रस्य
चतुर्थ प्राभृतं समाप्तम् ॥ ४ ॥ इस प्रकार ऊपर में नीचे में एवं तिर्यक में प्रकाशक्षेत्र होता है ऐसा स्वशिष्यों को कहें इस प्रकार भगवान महावीरस्वामीने गौतमस्वामी को उपदेश रूप में कहा हैं ।म० २५ ॥
श्रीजैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री घासीलालजी महाराज विरचित सूर्यप्रज्ञप्ति सूत्रकी सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका में
चौथा प्राभृत समाप्त ॥४॥ આ પ્રમાણે ઉપરની તરફ તથા નીચેની તરફ અને બન્ને બાજુમાં પ્રકાશક્ષેત્ર થાય છે. આ પ્રમાણે સ્વશિષ્યોને કહેવું. આ પ્રમાણે ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ શ્રી ગૌતમસ્વામીને ઉપદેશ રૂપે કહેલ છે. તે સૂ૦ ૨૫ છે. શ્રી જૈનાચાર્ય-જૈનધર્મદિવાકર-પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજે રચેલ
સૂર્ય પ્રકૃતિસૂત્રની સૂર્યજ્ઞપ્તિપ્રકાશિકા ટીકામાં
ચોથું પ્રાભૃત સમાપ્ત છે ૪
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #490

૪૭૮
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
॥ अथ पंचमं प्राभृतम् ॥
मूलम् - ता कस्सि णं सूरियस्स लेस्सा पहिया आहियत्ति वएजा, तत्थ खलु इमाओ वोमं पाडवत्तिओ पण्णत्ताओ, तत्थ एगे एवमाहंसुता मंदरंसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्ता पडिहया आहियाति वपूजा, एगे एवमाहंसु १ ॥ एगे पुण एवमाहंसु - ता मेहंसि णं पव्वयंसि सूरियस लेस्सा पडिहया आहितात्ति वएजा, एगे एवमाहंसु २ || एवं एएणं अभिलावेण भाणियव्वं ता मनोरमंसि णं पव्वयंसि, ता सुदंससिणं, पव्वयसि, ता सयंपर्भसि णं पव्वयंसि, ता गिरिरायंसि णं पव्व यसि तारयणुच्चयंसि णं पव्वयंसि, ता सिलुच्चयंसि णं पव्वयंसि, ता लोय मज्झसि णं पव्वयंसि, ता लोयणाभिसि णं पव्वयंसि ता अच्छंसिणं पव्वयंसि ता सूरियावत्तंसि णं पव्वयंसि ता सूरियावरणंसि णं पव्वयंसि, ता उत्तमंसि णं पव्वयंसि ता दिसा दिस्सि णं पव्वयंसि ता अवतंसंसि णं पव्वसि, ता धरणिखीलंसि णं पव्वयंसि या धरणिसिंगंसि णं पव्वयंसि ता पव्वतिदसि णं पव्वयंसि ता पव्वयरायंसि णं पव्वयंसि सूरियस लेस्सा पहिया आहिताति वएज्जा, एगे एवमासु ||२०|| वयं पुण एवं क्यामो-ता मंदरे वि पवुच्चड़ जाव पव्वयराया वुच्चइ, ता जेणं पुग्गला सूरियस्स लेसं फुसंति, ते णं पुग्गला सूरियस लेस्सं फुसंति, ते णं पुग्गला सूरियस्स लेस्सं पडिहणंति, अदिट्ठाविणं पोग्गला सूरियस्स लेस्सं पडिहणंति चरिमले संतरगया वि णं पोग्गला सूरियस लेस्तं परिणति ||सू० २६ ॥
"
,
|| सूरियपण्णत्तीए भगवतीए पंचमं पाहुडं समत्तं ॥
छाया - तावत् कस्मिन् खलु सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता आख्याता इति वदेत् । तत्र खलु इमाः विंशतिः प्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः । तत्र एके एवमाहु स्तावत् मन्दरपर्वते खलु सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता आख्याता इति वदेत् । एके एवमाहुः १ || एके पुनरेवमाहु स्तावत् मेरौ खल पर्यते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता आख्याता इति वदेत्, एके एवमाहुः २ || एवम् एतेन अभिलापेन भणितव्यम् । तावद् मनोरमे खलु पर्वते ३, तावत् सुदर्शने खलु पर्वते ४,
श्री सूर्यप्रक्षति सूत्र : १

Page #491

४७९
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २६ पञ्चमं प्राभृतम् तावत् स्वयंप्रभे खलु पर्वते ५। तावद् गिरिराजे खलु पर्वते ६ । तावद् रत्नोच्चये खलु पर्वते ७ ॥ तावत् शिलोच्चये खलु पर्वते ८ ॥ तावद् लोकमध्ये खलु पर्वते ९ ॥ तावद् लोकनाभौ खलु पर्वते ॥१०॥ तावद् अच्छे खल्ल पर्वते ॥११॥ तावत् सूर्यावर्ने खलु पर्वते ॥१२॥ तावत् सूर्यावरणे खलु पर्वते ॥१३॥ तावदुत्तमे खलु पर्वते ॥१४॥ तावत् दिगादौ खलु पर्वते ॥१५॥ तावद् अवतंसके खलु पर्वते ॥१६॥ तावद् धरणीकीले खलु पर्वते ॥१७॥ तावद्धरणिश्रङ्गे खलु पर्वते ॥१८॥ तावत् पर्वतेन्द्रे खलु पर्वते ॥१९॥ तावत पर्वतराजे खलु पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता आख्याता इति वदेत् एके एक्माहुः ॥२०॥ वयं पुनरेवं वदामः, । तावद् मन्दरेऽपि प्रोच्यते यावत् पर्वतराजे उच्यते, तावद् ये खलु पुद्गलाः सूर्यस्य लेश्यां स्पृशन्ति ते खलु पुद्गलाः सूर्यस्य लेश्यां प्रतिघ्नन्ति, अदृष्टा अपि खलु पुद्गलाः सूर्यस्य लेश्यां प्रतिघ्नन्ति । चरमलेश्यान्तरगता अपि पुद्गलाः सूर्यस्य लेश्यां प्रतिघ्नन्ति ॥सू० २६॥
सूर्यप्रज्ञप्तौ भगवत्यां पञ्चमं प्राभृतं समाप्तम् ॥ टीका-चतुर्थे प्राभृते तापक्षेत्रसंस्थिति मन्धकारक्षेत्रसंस्थितिं च सम्यग् विविच्य सम्प्रति-'कहिं पडिहया लेसा' इति नामकं पञ्चमं प्राभृतं कस्मिन् सूर्यस्य प्रतिहतालेश्येति अर्थाधिकारविषये सूर्यले श्याप्रतिहतविषये प्रश्नसूत्रमाह-"ता कस्सि णं सूरियस लेस्सा पडिहयत्ति वएज्जा' तावत् कस्मिन् सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता आख्याता इति वदेत् ॥ श्रूयतां भगवन् ! सूर्यलेश्या प्रतिहतविषये अस्माकं प्रश्नस्तावत् । पूर्व प्रतिपादिता भगवता, यद् अभ्यन्तरमण्डले सूर्यस्य लेश्या प्रसरति, बाह्ये च मण्डले सा संकोचमुपयातीति, तर्हि कस्मिन्
पांचवें प्राभृत का प्रारंभचौथे प्राभृत में तापक्षेत्रसंस्थिति तथा अन्धकारक्षेत्रसंस्थिति को सम्यक् प्रकार से वर्णित कर के अब (कहिं ते पडिहया लेसा) इस कथनानुसार लेश्या प्रतिघात नाम का अर्थाधिकार के विषय में माने सूर्य की लेश्या का प्रतिघात के संबंध में सूत्रकार प्रश्न सूत्र कहते हैं-(ता कस्सि णं सूरियस्स लेस्सा पडिहत्ति वएजा) तावत् सूर्य की लेश्या कहां पर प्रतिहत होती है माने रुकती है ? इस प्रकार लेश्या के प्रतिघात के संबंध में श्रीगौतमस्वामी भगवान को प्रश्न करते हुवे कहते हैं कि हे भगवन् आपने पहले प्रतिपादित किया है कि
પાંચમા પ્રાભૂતને પ્રારંભ ચોથા પ્રાભૂતમાં તાપક્ષેત્રસંસ્થિતિ તથા અંધકારક્ષેત્રસંસ્થિતિને સારી રીતે વર્ણવીને हवे (कहिं ते पडिहया लेसा) ॥ ४थन प्रमाणे वेश्या प्रतिधात नामना मधिरना વિષયમાં અર્થાત્ સૂર્યની વેશ્યાના પ્રતિઘાતના સંબંધમાં સૂત્રકાર પ્રશ્ન પૂછે છે–
(ता कस्सि णं सूरियस्स लेस्सा पडिहयत्ति वएज्जा) तावत् सूर्यनी अश्या या प्रतिहत થાય છે? અર્થાત્ ક્યાં રોકાય છે? આ રીતે લેસ્થાના પ્રતિઘાતના સંબંધમાં શ્રી ગૌતમ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #492

४८०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे स्थाने सूर्यलेश्या प्रतिहता-परावर्तनशीला आख्याता-कथिता इति भगवान् वदेत्-कथयेत् अर्थात्-गतिविशेष स्थानविशेषे च सूर्यस्य लेश्या प्रसरति संकुचति च, तत्र सर्वाभ्यन्तरमण्डलाभिमुखं प्रविशन्ती सूर्यलेश्या कस्मिन् स्थाने प्रतिहता इत्युपगन्तव्यम् १, यतो हि सर्वाभ्यन्तरे मण्डले सर्वबाह्ये च मण्डले जम्बूद्वीपगतं तापक्षेत्रमायामतः पश्चचत्वारिंशद्योजनसहस्रप्रमाणमेव ४५००० आख्यातम्, एतच्च सर्वाभ्यन्तरमण्डगते सूर्ये लेश्या प्रतिहतिमन्तरेण नोपपद्यते ।, अन्यथा निष्क्रामति सूर्ये तत् प्रतिवद्धस्य तापक्षेत्रस्यापि निष्क्रमण भावात, सर्वबाह्येऽपि मण्डले चारं चरति सूर्य हीनमायामतो भवेत्, न च पूर्व हीनमुक्तम्, अतोऽवसीयते यत् क्यापि लेश्याप्रतिघातमुपयाति, तत स्तदवगमाय प्रश्न इति । एवं भगआभ्यन्तरमंडल में सूर्य की लेश्या प्रसारित होती है तथा सर्वबाह्यमंडल में संकचित होती है तो किस स्थान में सूर्य की लेश्या परिवर्तित होती है माने पीछे लोटती कही गई है सो हे भगवन् आप कहिये अर्थात गतिविशेष में तथा स्थानविशेष में सूर्य की लेश्या विस्तृत होती है तथा संकुचित होती है? सर्वाभ्यन्तर मंडल में प्रवेश करती सूर्यलेश्या किस स्थान में रुक जाती जाननी चाहिये ? करण की सर्वाभ्यन्तरमंडल में एवं सर्वबाह्यमंडल में जम्बूद्दीपगत तापक्षेत्र आयाम से पैंतालीस हजार योजन प्रमाण का ४५०००। कहा है इस प्रकार सूर्य के सर्वाभ्यन्तरमंडल में प्रवेशित लेश्या के प्रतिघात के विना नहीं होता है । अन्यथा सूर्य के निष्क्रमण करते समय उसके प्रतिबद्ध तापक्षेत्र का भी निष्क्रमण हो सकता है तथा सर्वबाह्य मंडल के संचरण काल में आयाम से हीनता हो जाती । पूर्व में हीन नहीं कहा है । अतः ऐसा ज्ञात होता है की कहीं पर लेश्या की रुकावट होती है अतः उसको जानने के लिये प्रश्न किया है । इस प्रकार से गौतमस्वामी के प्रश्न करने पर भगवान् સ્વામી ભગવાનને પ્રશ્ન પૂછતાં કહે છે કે-હે ભગવાન ! આપે પહેલાં પ્રતિપાદન કરેલ કે- આત્યંતરમંડળમાં સૂર્યની વેશ્યા પ્રસારિત થાય છે તથા સર્વબાહ્યમંડળમાં સંકોચાય છે તો ક્યા સ્થાનમાં સૂર્યની વેશ્યા પરિવર્તિત થાય છે એટલે કે પાછી ફરે છે તે છે ભગવાન આપે તે વિષે કહે. અર્થાત ગતિવિશેષમાં તથા સ્થાનવિશેષમાં સૂર્યની વેશ્યા વિસ્તાર પામે છે, તથા સંકેચાય છે? સર્વાત્યંતરમંડળમાં પ્રવેશ કરતી સૂર્યની ગ્લેશ્યા કયા સ્થાનમાં
કાતી જાણવી જોઈએ કારણ કે સર્વાત્યંતરમંડળમાં જબૂદ્વીપનું તાપક્ષેત્ર આયામથી પિસ્તાલીસ હજાર જનપ્રમાણનું ૪૫૦૦૦ કહેલ છે આ પ્રમાણે સૂર્યને સર્વાત્યંતરમંડળમાં પ્રવેશ લેશ્યાના પ્રતિઘાત વગર થતો નથી. અન્યથા સૂર્યના નિષ્ક્રમણ કરતી વખતે તેનાથી પ્રતિબદ્ધ તાપક્ષેત્રનું પણ નિષ્ક્રમણ થઈ શકે છે, તથા સર્વબાહ્યમંડળના સંચરણકાળમાં આયામથી હીનતા થઈ જાય છે, પહેલાં હીન કહેલ નથી. તેથી એવું જણાય છે કે-કયાંક લેશ્યાની રૂકાવટ થાય છે, તેથી તે જાણવા માટે આ પ્રશ્ન કરેલ છે. આ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #493

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टोका सू० २६ पञ्चमं प्राभृतम्
४८१ वता गौतमेन प्रश्ने कृते सति भगवान् महावीरस्वामी एतद्विषये यावत्यः परतीथिकानां प्रतिपत्तयस्तावती रूपदर्शयति-'तत्थ खलु इमाओ वीसं पडिवत्तिओ पण्णत्ताओ' तत्र इमाः खलु विंशतिः प्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः ॥ तत्र-सूर्य लेश्याप्रतिहतिविषये, खल इति निश्चितम्, इमाः-वक्ष्यमाणप्रकाराः, विंशतिः प्रतिपत्तयः-मतान्तररूपाः प्रज्ञप्ता:-कथिताः॥ 'तत्थ एगे एवमासु-ता मंदरंसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिहया आहिया ति वएज्जा' तत्र एके एवमाहु स्तावत् मन्दरे खलु पवेते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता आख्याता इति वदेत् ॥ तत्र सूर्यले श्याप्रतिहतवादविषये, तेषां विंशतिपरतीथिकानां मतान्तरवादिनां मध्ये एकेप्रथमा रतीर्थान्तरीया एवम्-अनन्तरोच्यमानप्रकारकं स्वमतमाहुः कथयन्ति-तावदिति प्रागवत् । मन्दरे-मन्दराख्ये खलु पर्वते सूर्यस्य लेश्या-संश्लेषणकारिणी-आत्मवृत्तिभावना विशेषरूपा, प्रतिहता परावर्तनशीला आख्याता इति वदेत, सर्वत्र वदेदिति तेषां तेषां महावीरस्वामी इस विषय के संबंध में जितनी परतीर्थिकों कि प्रतिपत्तियां कही वे दिखलाते हुवे भगवान कहते हैं-(तत्थ खलु इमाओ वोसं पतिवत्तीओ) पण्णत्ताओहस सूर्य की लेश्या के प्रतिघात के विषय में ये कथ्यमान प्रकारवाली वीस प्रतिपत्तियां माने मतमतान्तर रूप मान्यतायें कही गई है जो इस प्रकार से हैं-(तत्थ एगे एवमासु-ता मंदरंसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिया आहियत्ति वएज्जा) उन प्रतिपत्तिवादियों में कोइ एक इस प्रकार से कहता है कि मंदर पर्वत में सूर्य की लेश्या प्रतिहत होती कही है ऐसा कहें। कहने का भाव यह है कि सूर्य की लेश्या के प्रतिघातवाद के संबंध में उन वीस परतीर्थिक मन्तान्तर वादियों में पहला मतान्तरवादी अनन्तर कथ्यमान प्रकार से अपने मत को कहता हुवा वह कहता है कि-मन्दर नाम के पर्वत में सूर्य की लेश्या माने आत्मवृत्तिभावना विशेष रूप लेश्या प्रतिहत अर्थात् परावर्तन પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન કરવાથી ભગવાન મહાવીર સ્વામી આ વિષયના સંબંધમાં જેટલી પરતીથિ કેની પ્રતિપત્તિ કહેલ છે તે બતાવતાં ભગવાન કહે છે કે
(तत्थ खलु इमाओ वीसं पडिवत्तीओ पण्णत्ताओ) सूर्यनी सेश्याना प्रतियातना सધમાં આ કહેવામાં આવનાર પ્રકારવાળી વીસ પ્રતિપત્તિયા એટલે કે મતાન્તરે રૂપ માન્યતાઓ કહેલ છે. જે આ પ્રમાણે છે.
(तत्थ एगे एवमासु ता मंदरंसि णं पव्वयंसि सूरियस लेस्सा पडिहया आहितात्ति ausઝા) એ પ્રતિપત્તિવાદિમાં કઈ એક એ પ્રમાણે કહે છે કે-મંદરવર્તમાં સૂર્યની ગ્લેશ્યા પ્રતિહત થતી કહેલ છે. તેમ કહેવું કહેવાનો ભાવ એ છે કે--સૂર્યની વેશ્યાના પ્રતિઘાતના વાદ વિવાદના સંબંધમાં એ વીસ પરતીથિ કે અર્થાત્ મતાંતરવાદીમાં પહેલે મતાંતર વાદી આ હવે પછી કહેવામાં આવનાર પ્રકારથી પિતાના મતને કહેતે થકો તે કહે છે કે-મંદર નામના પર્વતમાં સૂર્યની લેશ્યા અર્થાત્ આત્મવૃત્તિભાવના વિશેષરૂપ વેશ્યા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #494

४८२
सूर्यप्रक्षप्तिसूत्रे परतीथिकानां मूलभूतं स्वशिष्यं प्रत्युपदेशः । अत्रैवोपसंहारमाह-एके एवमाहुरिति प्रथमस्याभिप्रायः ॥१॥ 'एगे पुण एवमाहंसु-ता मेरुसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिहया आहियाति वएज्जा एगे एवमासु २' एके पुनरेवमाहु स्तावद् मेरौ खलु पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता आख्याता इति वदेन्, एके एवमाहुः २ ॥ एके पुन द्वितीयाः एवं वदन्ति यद् मेरौ पर्वते खलु सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता-परावर्तनशीला भवतीति स्वशिष्येभ्यो वदेत् एके एवमाहुरिति द्वितीयस्याभिप्रायः २ ॥ एवम् एएणं अभिलावेणं भाणियव्वं' एवम् एतेन अभिलापेन भणितव्यम् । एवं-पूर्वोक्तेन प्रकारेण-एके एवमाहुः, एके पुनरेवमाहु रित्यादि रूपेण, एतेन-वक्ष्यमाणेन प्रतिपत्तिविशेषभूतेन आलापकेन शेषप्रतिपत्तिजातं भणितव्यं-सर्वत्र पूर्वापररूपेण पदेन नेतव्यम्, तानेव प्रतिपत्तिविशेषभूतानालापकान् दर्शयति-"एगे पुण एवमाहंसु-ता मनोरमंसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिहया आहिशील कही है ऐसा शिष्यों को कहे माने उन उन परतीर्थिकों के मूलभूत स्वशिष्यों के प्रति उपदेश है कोई एक प्रथम तीर्थान्तरीय इस प्रकार अपना मत कहता है (१)
(एगे पुण एवमाहंसु ता मेरुसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिहया आहियत्ति वएज्जा एगे एवमाहंसु)२ दूसरा कोई एक अन्यमतवादी इस प्रकार कहता है कि मेरु पर्वत में सूर्य की लेश्या प्रतिहत कही है माने परावतित होती है ऐसा अपने शिष्यों को कहें कोइ एक दूसरा मतवादी इस प्रकार से अपना अभिप्राय दिखलाता है (२) (एवं एएणं अभिलावेणं भाणियव्वं) इस प्रकार कथित अभिलाप से कह लेवें । अर्थात् पूर्वोक्त प्रकार से कोई एक इस प्रकार कहता है इत्यादि प्रकार से वक्ष्यमाण प्रतिपत्ति विशेषरूप आलापकों से अवशिष्ट प्रतिपत्तियां सर्वत्र पूर्वापर रूप पद से कह लेवें उसी पतिपत्ति भूत आलापक विशेष को दिखलाते हुवे कहते हैं-(एगे पुण एवमाहंसु-ता मनोरપ્રતિહત અર્થાત્ પરાવર્તનશીલ કહેલ છે, એ પ્રમાણે શિષ્યોને કહેવું. એટલે કે તે તે પરતીથિકેના મૂળભૂત શિષ્યની પ્રત્યે ઉપદેશ છે, કેઈ એક પહેલે તીર્થાન્તરીય આ પ્રમાણે પિતાને મત દર્શાવે છે. ના
(एगे पुण एवमासु ता मेकैसि गं पव्वयंसि सूरियस लेस्सा पडिहया आहियत्ति वएज्जा एगे एबमाहंमु) भीन्न असे अन्यमतवासी २ प्रमाणे ४ छ 3-३५वतमा सूर्यनी લેશ્યા પ્રતિહત થતી કહેલ છે. એટલે કે પરાવર્તિત થાય છે. એ રીતે પોતાના શિષ્યોને કહેવું. કેઈ એક બીજે મતવાદી આ પ્રમાણે પિતાને અભિપ્રાય દર્શાવે છે. રા (gવું एए णं अभिलावेणं भाणियव्य) २ प्रमाणेना अथित मलिदाय विशेषथी ली से अर्थात् પૂર્વોક્ત પ્રકારથી કોઈ એક આ પ્રમાણે કહે છે. વિગેરે પ્રકારથી કચ્છમાન પ્રતિપત્તિ વિશેષરૂપ આલાપથી બાકીની પ્રતિપત્તિ બધે પૂર્વાપર રૂપ પદથી કહી લેવી. એજ પ્રતિપ્રતિભૂત
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #495

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २६ पञ्चमं प्राभृतम्
४८३ यत्ति वएजा, एगे एवमाहंसु ३" एके पुनरेवमाहु स्तावद् मनोरमे खल पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता आख्याता इति वदेत् ॥-एके पुन स्तृतीया एवं कथयन्ति यत् तावदिति प्राग्वत् सर्वत्र भावनीयम्, मनोरमे अतिसुरूपतया देवानामपि मनांसि रमयतीति मनोरम स्तस्मिन् मनोरमे खलु पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता-अवरुद्धा भवतीति आख्याता इति स्वशिष्येभ्य उपदिशेदिति तृतियस्याभिजल्पनमिति ॥३॥ 'एगे पुण एवमाहंसु-ता सुदंसणंसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिहया आहियत्ति वएज्जा ४' एके पुनरेवमाहु-स्तावत् सुदर्शने खलु पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता आख्याता इति वदेत, एके एवमाहुः॥-एके पुनश्चतुर्था एवं जल्पन्ति यत् नहि खलु तावद् मनोरमे पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता भवति, किन्तु सुदर्शनेशोभनदर्शने वज्ररत्नबहुलतया जाम्बूनदमयतया च मनो निर्वृत्तिकरं शोभनं दर्शनं यस्या सौ मंसि णं पञ्वयंसि सूरियस लेस्सा पडिहया आहियत्ति वएज्जा, एगे माहंसु) ३ कोई एक तीसरा मतवादी इस प्रकार कहता है कि मनोरम नाम के पर्वत में सूर्य की लेश्या प्रतिहत होती कही है। अर्थात् तीसरा मतवादी कहता है कि मनोरम माने अति सुंदर आकार होने से देवों के मन को भी आनंदित करते हैं अतः मनोरम कहा जाता है, उस मनोरम पर्वत में सूर्य की लेश्या प्रतिहत माने अवरुद्ध होती कही है ऐसा स्वशिष्यों को कहे । इस प्रकार तीसरे मतवादी का अभिप्राय है ।। (एगे पुण एवमाहंसु ता सुदंसणंसि गं पवयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिहया आहिताति वएज्जा) ४ कोई एक चतुर्थ मतवादी इस प्रकार कहता है कि सुदर्शन नामक पर्वत में सूर्य की लेश्या प्रतिहत होती कहो गई है ऐसा स्वशिष्यों को कहे ऐसा कोई एक का अभिप्राय है। अर्थात कोई एक माने चतुर्थ मतवादी इस प्रकार से जल्पन करता है कि उस मनोरम पर्वत में सूर्य की लेश्या प्रतिहत होती हैं परंतु सुदर्शन माने सुंदर दर्शन मासा५४ विशेष सतावतi ४ छ. (एगे पुण एवमाहंसु ता मनोरमसि ण पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिहया आहियत्ति वएज्जा) मे श्री भतवाही ! प्रमाणे ४ छे -मनोरम નામના પર્વતમાં સૂર્યની ગ્લેશ્યા પ્રતિહત થતિ કહી છે. અર્થાત્ ત્રીજે મતવાદી કહે છે કે–અત્યંત સુંદર આકાર લેવાથી દેના મનને પણ આનંદિત કરે છે. તેથી મનોરમ કહેવામાં આવે છે. એ મને રમ પર્વતમાં સૂર્યની ગ્લેશ્યા પ્રતિહત એટલે કે અવરૂદ્ધ થતી કહેલ છે, એ રીતે શિષ્યોને કહેવું. આ પ્રમાણે ત્રીજા મતવાદીને અભિપ્રાય છે. ૩ (एगे पुण एवमाहंसु ता सुदसणंसि णं पव्वयंति सूरियस्स लेस्सा पडिहया आहिताति वएज्जा) કોઈ એક ચોથે મતવાદી આ પ્રમાણે કહે છે કે-સુદર્શન નામના પર્વતમાં સૂર્યની ગ્લેશ્યા પ્રતિહત થતી કહેલ છે. આ પ્રમાણે શિષ્યને કહેવું. આ પ્રમાણે કોઈ એકનો અભિપ્રાય છે, અર્થાત્ કોઈ એક એટલે કે–ચે મતવાદી આ પ્રમાણે બડબડાટ કરે છે, કે મનરમ પર્વતમાં સૂર્યની વેશ્યા પ્રતિહત થતી નથી. પરંતુ સુદર્શન અર્થાત્ સુંદર છે દર્શન જેનું
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #496

४८४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे सुदर्शन स्तस्मिन् सुदर्शने खलु पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता भवतीति स्वशिष्येभ्य उपदिशेदिति चतुर्थस्य प्रजल्पनम्, एके एवमाहुः ४ ॥ 'एगे पुण एवमाहंसु ता सयंपहंसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिहया आहियत्ति वएज्जा, एगे एवमाहंसु ५' एके पुनरेवमाहु-स्तावत स्वयंप्रभे खलु पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता आख्याता इति वदेत, एके एवमाहुः ५ ॥-एके-पञ्चमाः एवं भाषन्ते यत् स्वयंप्रभे-स्वप्रकाश्ये, स्वयम्-आदित्यादि प्रकाश निरपेक्ष सूर्यकान्त-चन्द्रकान्त-स्फटिकादि रत्नबहुलतया प्रभा-प्रकाशो यस्य स स्वयं प्रभस्तस्मिन् स्वयंप्रभे खल पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता आख्याता-कथिता इति स्वशिष्येभ्यो वदेत-कथयेदिति पञ्चमस्य मतम्, एके एवमाहुरिति ५ ॥ 'एगे पुण एवमासु-ता गिरिरायसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिहया आहियत्ति चए ज्जा, एगे जिसका है अर्थात् वज्ररत्नों की बहुलता से तथा जम्बूनद की बहुलता से मन को आनंदित करनेवाला सुंदर दर्शनवाले सुदर्शन नाम के पर्वत में सूर्य की लेश्या का प्रतिघात होता है ऐसा स्वशिष्यों को उपदेश करें । कोइ एक चतुर्थ मतवादी अपने मत विषक इस प्रकार से जल्पन करता है ।४। (एगे पुण एवमासु ता सयंपहंसि णं पव्वयंसि सरियस्स लेस्सा पडिया आहियत्ति वएज्जा, एगे एबमासु) ५ कोइ एक इस प्रकार से कहता है कि स्वयंप्रभ पर्वत में सूर्य की लेश्या प्रतिहत होती कही है ऐसा स्वशिष्यों को कहें । कोइ एक ऐसा कहता है। पांचवां तीर्थान्तरीय इस प्रकार कहता है की स्वयंप्रभ अर्थात् स्वयं प्रकाशमान् माने सूर्य का प्रकाश की अपेक्षा के विना ही सूर्यकांत, चन्द्रकांत स्फटिकादि रत्न की बहलता होने से उसको जो प्रभा माने प्रकाश जिसका हो वह स्वयंप्रभ उस स्वयंप्रभ पर्वत में सूर्य को लेश्या प्रतिहत कही है इस प्रकार स्वशिष्यों को कहें, इस प्रकार पांचवें मतवादी એટલે કે વા રત્નોની અધિકતાથી તથા જંબૂનદના અધિક પણાથી મનને આનંદિત કરવાવાળા સુંદર દર્શનવાળી સુદર્શન નામના પર્વતમાં સૂર્યની વેશ્યાને પ્રતિઘાત થાય છે, એ પ્રમાણે શિષ્યને ઉપદેશ કરે. કોઈ એક ચોથે મતવાદી પિતાના મતના समयमा • प्रमाणे ४६५न ४२ छे. १४१ (एगे पुण एवमासु ता सयंपहंसि ण पव्वयंसि सूरियस लेस्सा पडिहया आहियत्ति वएज्जा एगे एवमासु) a ४ मा प्रमाणे ४ छे કે- સ્વયંપ્રભ નામના પર્વતમાં સૂર્યની વેશ્યા પ્રતિહત થતી કહેલ છે, એ પ્રમાણે સ્વશિ.
ને કહેવું અર્થાત્ કેઈ એક અર્થાત્ પાંચમો તીર્થાન્તરીય એ રીતે કહે છે કે–સ્વયંપ્રભ અર્થાત્ સ્વયં પ્રકાશમાન એટલે કે સૂર્યના પ્રકાશની અપેક્ષા વગર જ સૂર્યકાંત ચંદ્રકાંત સ્ફટિકાદિ રનની બહુલતા હોવાથી તેની જે પ્રભા એટલે કે પ્રકાશ તેના જેવો પ્રકાશ જેને હોય એ સ્વયંપ્રભ પર્વતમાં સૂર્યની વેશ્યા પ્રતિત થતી કહેલ છે. આ રીતે પિતાના शिष्याने हे. २ रीते पांयमा मतवाहिनु छ.।। (एगे पुण एवमासु ता गिरिरायसि णं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #497

सूर्यशप्तिप्रकाशिका टोका सू० २६ पञ्चमं प्राभृतम
४८५ एवमासु ६' एके पुनरेव माहुस्तावद् गिरिराजे खलु पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता आख्याता इति वदेत्, एके एवमाहुः ॥६॥ एके पुनः षष्ठास्तीर्थान्तरीया एवं कथयन्तियद गिरिराजे, सर्वेषामपि तीर्थकराणां जन्माभिषेकतया आश्रयतया च, तथा-सर्वेषामपि गिरीणाम् उच्चस्त्वेनान्यवस्तुजातेन च राजा गिरिराज स्तस्मिन् गिरिराजे खलु पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता भवति-प्रतिरुद्धा भवतीति स्वशिष्येभ्य उपदिशेत एके एकमाहः ॥६॥ 'एगे पुण एवमासु ता रयणुच्चयंसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिहया आहियत्ति वएज्जा, एगे एवमासु' एके पुनरेवमाहु स्तावद् रत्नोच्चये खलु पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता आख्याता इति वदेत् । एके एवमाहुः ॥७॥-एके पुनः सप्तमाः एवं प्रजल्पन्ति का कहना है ।५। (एगे पुण एवमासु ता गिरिरायंसि णं पञ्चयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिहया आहियत्ति व एजा, एगे एवमासु) ६ कोई एक छठा तीर्थान्तरीय इस प्रकार से कहता है कि गिरिराज पर्वत में सूर्य की लेश्या प्रतिहत होती है ऐसा स्वशिष्यों को कहे कोई एक इस प्रकार से कहता है अर्थात् छठा तीर्थान्तरीय इस प्रकार कहता है कि गिरिराज माने सभी तीर्थंकरों का जन्माभिषेक होने से तथा आश्रयभूत होने से तथा सभी पर्वतों में उच्चता वाला होने से तथा अन्य वस्तुसमूह वाला होने से राजा के समान हो वह गिरिराज उस गिरिराज नामक पर्वत में सूर्य की लेश्या प्रतिहत होती है माने रुक जाती है ऐसा स्वशिष्यों को कहे ।६। (एगे पुण एवमाहंसु ता रयणुच्चयंसिणं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिहया आहियत्ति वएजा एगे एवमाहंसु) कोई एक इस प्रकार कहता है कि रत्नोच्चय नामक पर्वत में सूर्य की लेश्या प्रतिहत होती है इस प्रकार स्वशिष्यों को कहें कोई एक इस प्रकार कहता है, कोई एक सातवां तीर्थान्तरीय का कथन है पव्ययसि सूरियस लेस्सा पडिहया आहियत्ति वएज्जा एगे पुण एवमासु) गे से પ્રમાણે કહે છે કે-છો તીર્થાન્તરીય આ પ્રમાણે કહે છે કે–ગિરિરાજ એટલે કે—બધા તીર્થકરેના જમાભિષેક થવાથી તથા આશ્રયભૂત હોવાથી અને બધા પર્વતેમાં ઉંચાઈવાળા હોવાથી તથા અન્ય વસ્તુ સમૂહ રૂપ હોવાથી રાજાના સમાન હોય તે ગિરિરાજ એ ગિરિરાજ નામના પર્વતમાં સૂર્યની વેશ્યા પ્રતિહત થાય છે. એટલે કે રોકાઈ જાય છે, से शते २१शिष्याने ४. ।। (एगे पुण एवमासु ता रयणुच्चयंसि णं पव्वयंसि सूरियस्त लेस्सा पडिहया आहिताति वएज्जा एगे एवमाहंसु) 5 से 22 प्रमाणे हे छ -२त्नी
શ્ચય નામના પર્વતમાં સૂર્યની વેશ્યા પ્રતિહત થાય છે. આ પ્રમાણે સ્વશિષ્યોને કહેવું કોઈ એક આ પ્રમાણે કહે છે, અર્થાત્ કેઈ એક સાતમે તીર્થાન્તરીય કહે છે કે-રત્નોચ્ચય નામના પર્વતમાં રન મણિ માણેક વેડૂર્ય વિગેરે અનેક પ્રકારના રત્નના અધિકપણાનો જે ચય એટલે કે ઉપચય અર્થાત્ ઢગલે જ્યાં હોય તે રત્નશ્ચય કહેવાય છે, એ રત્નશ્ચય
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #498

४८६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
यद् रत्नोच्चये खलु पर्वते - तन्नामके पर्वते, रत्नानां - माणिक्यवैडूर्यादि नानाविधानाम्, उत्प्राबल्येन चयः - उपचयो यत्र स रत्नोच्चय स्तस्मिन् रत्नोच्चये खल पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता - परावर्त्तनगतिका भवतीति आख्याता - कथिता इति स्वशिष्येभ्यो वदेदिति सप्तमस्याभिप्रायः, एके एवमाहुरित्युपसंहरतीति ||७|| 'एगे पुण एवमाहंसु - सिलुच्चयंसि णं पव्वयंसि सूरियस लेस्सा पडिहया आहियत्ति वएज्जा, एगे एवमाहंसु ८' एके पुनरेवमाहु स्तावत् शिलोच्चये खलु पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता आख्याता इति वदेत्, एके एवमाहुः ||८|| - एके पुनरष्टमा स्तीर्थान्तरीया एवं भाषन्ते यत् शिलोच्चये - शिलानां - पाण्डुकम्बलगैरिकादिशिलाखण्डानामुत् ऊर्ध्वं शिरसः - उपरि चयः सम्भवो यत्र स शिलोच्चयः - तन्नामकपर्वतविशेष स्तस्मिन् शिलोच्चये खलु पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता
कि रत्नोच्चय नाम के पर्वत में रत्नमणि माणिक्य वैडूर्यादि अनेकविध मणियों के उत् नाम अधिकता का चय नाम उपचय जहां हो, वह रत्नोच्चय कहा जाता है उस रत्नोच्चय पर्वत में सूर्य की लेश्या प्रतिहत माने परावर्तन गतिवाली होती है ऐसा स्वशिष्यों को कहें ऐसा सातवें मतावलम्बी का अभिप्राय है कोई एक इस प्रकार कहता है इस प्रकार उपसंहार है | ७| (एगे पुण एवमाहं सिलवयंसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिहया आहियत्ति वजा, एगे एवमाहंसु ) ८। कोई एक इस प्रकार से कहता है कि शिलोच्चय नामक पर्वत में सूर्य की लेश्या प्रतिहत कही है ऐसा स्वशिष्यों को कहें कोई एक इस प्रकार से कहता है || ८ | अर्थात् आठवां तीर्थान्तरीय इस प्रकार से कहता है कि शिलोच्चय अर्थात् पांडु, कम्बल, गैरिकादि शिलाखण्डों के ऊपर उपर का ढिगला का संभव जहां हो ऐसा जो शिलोच्चय माने उस नाम वाला पर्वत विशेष उस शिलोच्चय पर्वत के ऊपर सूर्य की लेश्या प्रतिहत होती है ऐसा स्वशिष्यों को उपदेश करे कोई एक इस प्रकार कहते है
પતમાં સૂર્યંની લેશ્યા પ્રતિહત અર્થાત્ પરાન ગતિવાળી થાય છે એ પ્રમાણે શિષ્યાને કહેવું આ પ્રમાણે સાતમ! મતાવલંબીને! અભિપ્રાય છે. કોઈ એક આ પ્રમાણે પેાતાને अभिप्राय हे छे. 1७1 ( एगे पुण एवमाहंसु सिलुच्चयंसि णं पञ्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिया आहितात्ति वएज्जा एगे एवमाहंसु ) अर्ध मे भेवी रीते आहे छे शिदोभ्यय નામના પર્વતમાં સૂર્યની લેશ્યા પ્રતિહત થતી કહી છે. એમ સ્વશિષ્પાને કહેવું. કોઈ એક
આ પ્રમાણે કહે છે, અર્થાત્ આઠમે તીર્થાન્તરીય આ પ્રમાણે કહે છે કે-શિલેશ્ચય એટલે કે પાંડુક બલ ઐરિકાદિ શિલાખડાની ઉપર ઉપરના ઢગલાને જ્યાં સંભવ હેાય એવા જે શિલેાશ્ર્ચય એટલે કે-એ નામના પર્વત વિશેષ એ શિલેાશ્ર્ચય પર્વતની ઉપર સૂર્યંની લેશ્યા પ્રતિહિત થાય છે એ પ્રમાણે શિષ્યાને ઉપદેશ આપવા કોઇ એક આ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #499

४८७
सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० २६ पञ्चमं प्राभृतम् भवतीति आख्यातेति स्वशिष्येभ्य उपदिशे दित्युपसंहरति-एके एवमाहुरित्यष्टमस्य मतमिति ॥८॥ 'एगे पुण एवमाहंसु-ता लोयमझंसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिहया आहियत्ति वएज्जा, एगे एवमाहंसु ९' एके पुनरेवमाहु स्तावल्लोकमध्ये खलु पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता आख्याता इति वदेत्, एके एवमाहुः ॥९॥-एके पुनर्नवमाः, एवं प्रजल्पन्ति-यद् भवतां सर्वेषां मत मनाषेम्, आष च मम मतं तावत् श्रयतां-सूर्यस्य लेश्या तु लोकमध्ये खलु पर्वते-लोकस्य-तियग्लोकस्य-समस्तस्य भूलोकस्य मध्ये तिष्ठति यः स लोकमध्यस्तस्मिन् लोकमध्ये खलु पर्वते प्रतिहता-प्रतिरुद्धगतिका भवतीति प्रामाणिक मम मतं स्व शिष्येभ्य उपदिशे दित्युपसंहरति-एके एवमाहुरिति ॥९॥ 'एगे पुण एवमाहंसु -ता लोगनाभिंसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिहया आहियत्ति वएजा, एगे एवइस प्रकार आठवें मतावलम्बी का अभिप्राय है ।८। (एगे पुण एवमाहंसु-ता लोयमज्झसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिहया आहियत्ति वएज्जा एगे एवमासु) ९। कोइ एक इस प्रकार से कहता है कि लोकमध्य नाम के पर्वत में सूर्य की लेश्या प्रतिहत होती कही है ऐसा स्वशिष्यों को कहेंए कोई एक इस प्रकार से अपना मत कहता है अर्थात् कोई एक नववां तीर्थान्तरोय इस प्रकार कहता है आप सभी का मत अनार्ष है माने असमीचीन है मेरा मत ही आर्ष माने सम्यक् प्रकार का है मेरा मत इस प्रकार का है कि-सूर्य की लेश्या लोकमध्य नाम के पर्वत में लोक माने तिर्यक्लोक अर्थात् समस्त भूलोक के मध्य में जो रहे वह लोकमध्य उस लोक मध्य पर्वत में सूर्य की लेश्या प्रतिरुद्ध गतिवाली होती है इस प्रकार का मेरा मत प्रामाणिक है वैसा स्वशिष्यों को उपदेश करे इसका उपसंहार करते हुए कहते हैं कि कोई एक इस कथित प्रकार से अपना मत प्रदर्शित करता है ।।९। (एगे पुण एवप्रमाणे ४ छ, रीते 18 भतासीन अभिप्राय छे. ८ (एगे पुण एव मासु ता लोयमझसि गं पव्वयंसि सूरियस लेस्सा पडिहया आहियत्ति वएज्जा एगे एवमाहंमु) ८ मे से प्रभाए। ४ छ सोमध्य नामना पतमा सूर्यनी લેશ્યા પ્રતિહત થતી કડી છે એમ શિષ્યોને કહેવું. કોઈ એક આ પ્રમાણે કહે છે. અર્થાત કોઈ એક નવમો તીર્થાન્તરીય આ પ્રમાણે કહે છે. તમે બધાને મત અનાર્ષ એટલે કે અસમીચીન છે. મારે મત જ આર્ષ એટલે કે સમ્યફ પ્રકારનું છે. મારે મત આ પ્રમાણે છે કે–સૂર્યની વેશ્યા લેકમધ્ય નામના પર્વતમાં લેક એટલે તિર્યલેક અર્થાત સઘળા ભૂલેકમાં જે રહે તે લેકમધ્ય એ લમધ્ય નામના પર્વતમાં સૂર્યની લેશ્યા પ્રતિરુદ્ધ ગતિવાળી થાય છે, આ પ્રમાણે મારે મત પ્રામાણિક છે. આ રીતે પિતાના શિષ્યોને ઉપદેશ કરે. આને ઉપસંહાર કરતાં કહે છે કે—કોઈ એક આ કહેલ પ્રકારથી પિતાને મત प्रशित :रे छ. ।। (एगे पुण एवमाहंसु ता लोगनाभिंसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #500

४८८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे मासु १०' एके पुनरेवमाहु स्तावत् लोकनाभौ खलु पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता आख्याता इति वदेत् , एके एवमाहुः ॥१०॥ एके पुनर्दशमाः स्वोरस्ताडनपूर्वक मेवं प्रजल्पन्ति यत् भवतां केषांचिदपि कथनं न समीचीनं, प्रामाणिकं मम मतं तावत् श्रृयताम्-लोकनाभौतन्नामके पर्वते, लोकस्य तियेग्लोकस्य स्थालप्रख्यस्य नाभिरिव-स्थालमध्यगत समुन्नत वृत्तचन्द्रक इव वर्तते यः स लोकनाभि स्तस्मिन् लोकनाभी खलु पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता भवतीति स्वशिष्येभ्य उपदिशे दित्युपसंहरति-एके एवमाहुरिति ॥१०॥ 'एगे पुण एवमाहंसु-ता अच्छंसि णं पव्वयंसि मूरियस्स लेस्सा पडिहया आहियत्ति वएजाएगे एवमाहंसु ११' एके पुनरेवमाहु स्तावद् अच्छे खलु पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता आख्याता इति वदेत्, एके एवमाहुः ११॥-एके पुनरेकादशस्थानीया स्तीर्थान्तरीया एवं माहंसु ता लोगनाभिसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिहया आहियत्ति वएज्जा, एगे एवमासु ॥१०। कोई एक इस प्रकार से कहता है कि लोकनाभी नाम के पर्वत में सूर्य की लेश्या प्रतिहत होती कही गई है ऐसा स्वशिष्यों को कहे कोई एक इस प्रकार कहता है। अर्थात् दशवां तीर्थान्तरीय अपना ऊरु को ठोकते हुवे अपना जल्पन करता है की आप कोई का कथन समीचीन नहीं होता है, मेरा ही मत प्रामाणिक है उसको सुनिये-लोकनाभी नाम के पर्वत में माने तिर्यक्लोक का स्थालाकार मध्यगत समुन्नत गोल चन्द्र के समान भाग होता है जिसको लोकनाभि कहते हैं उस लोकनाभि नाम के पर्वत में सूर्य की लेश्या प्रतिहत होती है ऐसा अपने शिष्यों को उपदेश करें कोइ एक इस प्रकार कहता है ।१०। (एगे पुण एवमाहंसु ता अच्छंसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिहया आहियत्ति वएज्जा एगे एवमासु।११। कोइ एक कहता है कि अच्छ नाम के पर्वत में सूर्य की लेश्या प्रतिहत होती कही है ऐसा स्वशिष्यों को कहें । कोइ एक इस प्रकार कहता है । अर्थात् ग्यारहवां पडिहया आहियत्ति वएज्जा, एरो एवमाहं सु) 3 2 से प्रभाये डे छ नाली નામના પર્વતમાં સૂર્યની વેશ્યા પ્રતિત થતી કહી છે એ પ્રમાણે શિષ્યોને કહેવું. કઈ એક આ પ્રમાણે કહે છે, અર્થાત્ દસમો તીર્થાન્તરીય પિતાની જાંઘને ઠેકીને પિતાને બડબડાટ કરતા કહે છે કે તમે કોઈને મત સમીચીન નથી મારો મત જ પ્રમાણયુક્ત છે તે તમે સાંભળો લેકનાભી નામના પર્વતમા એટલે કે તિર્યક લોકને સ્થાલાકાર મધ્યને જે સમુન્નતગળ ચન્દ્રના જે ભાગ હોય છે કે જેને લેકનાભી કહે છે, એ લેકનાભી નામના પર્વતમાં સૂર્યની વેશ્યા પ્રતિહત થાય છે, આ પ્રમાણે પિતપતાના શિષ્યોને उपदेश ४श्व अध मे २॥ प्रमाणे ४ छे. १०१ (एगे पुण एवमासु ता अच्छंसि णं पव्वयंसि सूरियस्त लेस्सा पडिहयत्ति वएज्जा एगे एवमाहंसु) १. मे छ ?-१२७ નામના પર્વતમાં સૂર્યની વેશ્યા પ્રતિત થતી કહી છે, એમ સ્વશિષ્યોને કહેવું. કોઈ એક
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #501

सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० २६ पञ्चमं प्राभृतम् वक्ष्यमाणप्रकारकं स्वमतमाहुः कथयन्ति यत् 'नहिं नहि' भवतां केषांचिदपि मतं न समीचीनं, मम मतं तावत् श्रयताम्-सूर्यस्य लेश्यातु अच्छे-अच्छाख्ये खलु पर्वते प्रतिहता भवति, अच्छः-जाम्बूनदादिरत्नबहुलत्वात् मुनिर्मलो योऽच्छस्तस्मिन् अच्छे खलु पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता भवति, इति स्वशिष्येभ्य उपदिशेत्-एके एवमाहु रित्युपसंहरति ।।११।। 'एगे पुण एवमाहंमु-ता सूरियावत्तंसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिहया आहियत्ति वएजा, एगे एवमाहंसु' ॥१२॥-एके पुनरेवमाहु स्तावत् सूर्यावः खलु पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहना आख्याता इति वदेत्, एके एवमाहुः १२ ॥-एके पुनर्वादशस्थानीया एवं कथयन्ति यत् सूर्यावर्ने खलु पर्वते-सूर्यः प्रदक्षिणमावर्तते यस्येति, अत्र सूर्य इत्युपलक्षणं चन्द्रादिग्रहनक्षत्रतारकाश्च प्रदक्षिणमावर्तन्ते यस्य सः सूर्यावर्त्तस्तस्मिन् खलु तीर्थान्तरीय इस कथ्यमान प्रकार से अपने मत को प्रगट करता हुवा कहता है कि नहीं नहीं आपलोक के कथन में किसी का भी मत समोचीन नहीं है मेरे मत को आप लोक सुनिये सूर्य की लेश्या अच्छ नाम के पर्वत में प्रतिहत होती है अच्छ पर्वत में जम्बूनदादि रत्नो की उत्कटता होने से एवं सनिर्मलता के कारण अच्छ पर्वत कहा जाता है उसमें सूर्य की लेश्या प्रतिहत होती है ऐसा स्वशिष्यों को उपदिष्ट करें इस प्रकार कोइ एक कहता है ।११। (एगे पुण एवमासु ता सूरियावसि णं पव्वयंसि प्रियस्स लेस्सा पडिहया आहियत्ति वएज्जा एगे एवमासु ।१२। कोई एक कहता है कि सूर्यावर्त नाम के पर्वत में सूर्य की लेश्या प्रतिहत होती है ऐसा अपने शिष्यों को कहें कोई एक इस प्रकार कहता है । बाहरवां तीर्थान्तरीय कहता है कि सूर्यावर्त नाम के पर्वत में सूर्य प्रदक्षिण रूप से घूमता है यहां पर सूर्य यह उपलक्षण है अतः चन्द्रादि ग्रह नक्षत्र ताराओं का भी आवर्तन समज लेवें इस प्रकार आवर्त के આ પ્રમાણે પિતાના મતને પ્રગટ કરતાં કહે છે. અર્થાત્ અગીયારમે તીર્થાન્તરીય આ હવે પછી કહેવામાં આવનાર પ્રકારથી પિતાના મતને પ્રગટ કરે છે. કે નહીં નહીં તો બધાના કથનમાં કોઈને પણ મત સમ્યફ પ્રકાર નથી, મારો મત તમે સાંભળે સૂર્યની લેશ્યા અ૭ નામના પર્વતમાં પ્રતિહત થાય છે. અ૭ પર્વતમાં જબૂનદ વિગેરે રત્નોની ઉત્કૃષ્ટતા હેવાથી સુનિર્મળપણથી તેને અ૭ પર્વત કહેવામાં આવે છે, તેમાં સૂર્યની લેશ્યા પ્રતિડત થાય છે તેમ પોતાના શિષ્યને ઉપદેશ કરે આ પ્રમાણે કેઈ એક કહે छ. ११। (एगे पुण एवमाहंसु ता सूरियायत्तसि णं पव्वयंसि सूरियस लेस्सा पडिहयत्ति वएज्जा, एगे एवमासु) १२ मे ४ छ। सूर्यास्त नमन। यतिम सूर्यनी वेश्या પ્રતિહત થાય છે. આ પ્રમાણે પોતાના શિષ્યોને કહેવું આ રીતે કેઈ એક કહે છે, બારમે અન્ય મતાવલમ્બી કહે છે કે સૂર્યાવર્ત નામના પર્વતમાં સૂર્ય પ્રદક્ષિણ રૂપથી બ્રિમણ કરે છે, અહીંયાં સૂર્ય એ પદ ઉપલક્ષણ છે. તેથી ચંદ્ર વિગેરે ગ્રહ નક્ષત્ર અને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #502

४९०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे सूर्यावर्त पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता भवतीति स्वशिष्येभ्य उपदिशे दित्युपसंहरति-एके एवमाहुरिति ॥१२॥ 'एगे पुण एवमासु ता सूरियावरणंसिणं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिहया आहियत्ति वएजा, एगे एवमासु ॥१३॥ एके पुनरेवमाहु स्तावत्-सूर्यावरणे खलु पर्वते सूयेस्य लेश्या प्रतिहता आख्याता इति वदेत, एके एवमाहुः॥१३॥-एके पुनत्रयोदशस्थानीयाः द्वादशपर्यन्तानां मतं श्रुत्वा एवं कथयन्ति यत् सूर्यस्य लेश्याः सूर्यावरणे-तनामके पर्वते खलु प्रतिहता भवति, अत्रापि सूर्येत्युपलक्षणमेतत् चन्द्रादिग्रहनक्षत्रताराभिश्च समंततः परिभ्रमणशीले रात्रियतेस्म-वेष्टयते स्मेति सूर्यावरण स्तस्मिन् सूर्यावरणनामके पर्वते खलु सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता भवतीति स्वशिष्येभ्यो वदेत्-कथयेदित्युपकारण इसका नाम सूर्यावर्त कहा जाता है उस सूर्यावर्त पर्वत में सूर्य की लेश्या का प्रतिघात माने रुकावट होती है ऐसा अपने शिष्यों को कहें । इस प्रकार कोइ एक बारहवां मतवादी का कथन है ।१२। (एगे पुण एवमासु ता सूरिया वरणंसि णं पच्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिहया आहियत्ति वएजा एगे एवमाहंसु) १३। कोइ एक इस प्रकार से कहता है कि सूर्यावरण पर्वत में सूर्य की लेश्या प्रतिहत होती है ऐसा अपने शिष्यों को कहे कोई एक इस प्रकार कहता है। अर्थात तेरहवां तीर्थान्तरीय बारहों तीर्थान्तरीयों के कथन को सून करके अपने मतको प्रकट करता हुवा इस प्रकार कहता है कि सूर्य की लेश्या सूर्यावरण नामवाले पर्वतमें प्रतिहत होती है। यहां पर सूर्य यह पद उपलक्षणमात्र हे अतः चन्द्रादि ग्रहनक्षत्र ताराओंके साथ सभी परिभ्रमण शीलवालों का ग्रहण हो जाता है, वेष्ठित होने के कारण आवरण कहा जाता है सूर्य को वेष्टित करने से सूर्यावरण कहते है सो सूर्यावरणपर्वत में सूर्य की તારાઓનું ભ્રમણ પણ સમજી લેવું. આ પ્રકારના આવર્તનના કારણે આ પર્વતનું નામ સૂર્યાવર્ત કહેવામાં આવે છે, એ સૂર્યાવર્ત પર્વતમાં સૂર્યની લેસ્થાને પ્રતિઘાત થાય છે, એટલે કે ત્યાં તેની કાવટ થાય છે, આ રીતે પિતાના શિષ્યોને કહેવું આ પ્રમાણે કઈ से भारी मतवादी पोताना भत हवि छ. ११२१ (एगे पुण एवमासु ता सूरियावरणंसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिहया आहियत्ति वएज्जा. एगे एवमाहंसु) १३ औ मे એવી રીતે પિતાના મત સંબંધમાં કહે છે કે-સૂર્યાવરણ પર્વતમાં સૂર્યની વેશ્યા પ્રતિહત થાય છે. આ પ્રમાણે શિષ્યને કહેવું. કોઈ એક આ પ્રમાણે કહે છે, અર્થાત્ તેરમે તીર્થાન્ત રીય બારે તીર્થાન્તરીના કથનને સાંભળીને પિતાના મતને પ્રકટ કરતાં કહે છે કે સૂર્યની લેશ્યા સૂર્યાવરણ નામના પર્વતમાં પ્રતિત થાય છે, અહીંયાં પણ સૂર્ય એ પદ ઉપલક્ષણમાત્ર જ છે. તેથી ચંદ્રાદિ ગ્રહ, નક્ષત્રો, અને તારાઓ એ બધા પરિભ્રમણ શીલવાળાઓનું ગ્રહણ થઈ જાય છે, વેષ્ટિત હોવાથી આવરણ કહેવાય છે, સૂર્યને વેષ્ટિત કરવાથી સૂર્યાવરણ કહેવાય છે, એ સૂર્યાવરણ પર્વતમાં સૂર્યની વેશ્યા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #503

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २६ पञ्चमं प्राभृतम् संहरति-एके एवमाहुरिति ॥१३॥ 'एगे पुण एवमाहंसु-ता उत्तमंसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिहया आहियत्ति वएज्जा एगे एवमाहंमु १४' एके पुनरेव माहुस्तावत् उत्तमे खलु पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता आख्याता इति वदेत्-एके एवमाहुः ॥१४॥ एके पुनश्चतुदेशस्थानीयाः कथयन्ति यत् उत्तमे पर्वते खलु-उत्तमनामके पर्वते, गिरिषु गिरीणां वा उत्तमो यः स उत्तमस्तस्मिन् उत्तमे खल पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता भवतीति स्वशिष्येभ्य उपदिशेदिति चतुर्दशस्थानीयस्याभिप्रायः, एके एवमाहुरिति ॥१४॥ 'एगे पुण एवमाहंसु-ता दिसादिस्सिणं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिहया आहिया त्ति वएज्जा, एगे एवमाहंसु १५' एके पुनरेवमाहुस्तावत् दिगादौ खलु पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता आख्याता इति वदेत, एके एवमाहुः ॥१५||-एके पुनः पञ्चदशस्थानीया एवमाहुर्यत् दिगादौ मेरौ खलु पर्वते, दिशामादिः-प्रभवो यः स दिगादि स्तस्मिन् दिगादौ खलु पर्वते, तथाहिलेश्या प्रतिहत होती है ऐसा अपने शिष्यों को कहे कोई एक इस प्रकार कहता है ॥१३॥ 'एगे पुण एवमासु ता-उत्तमंसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिया आहियत्ति वएज्जा एगे एवमासु १४ कोई एक इस प्रकार कहता है कि उत्तम नामके पर्वत में माने पर्वतों में जो श्रेष्ठ वह उत्तम इस प्रकार के पर्वत विशेष में सूर्य की लेझ्याप्रतिहत होती है इस प्रकार अपने शिष्यों को कहे इस प्रकार चौदहवें तीर्थान्तरीय का अभिप्राय है ॥१४॥ 'एगे पुणमाहंसु-ता दिसादिस्सिणं पव्वयंसि सरियस्स लेस्सा पडिहया आहियत्ति वएज्जा एगे एवमाहंमु' १५ कोइ एक इस प्रकार से कहता है कि दिगादि नामके पर्वत में सूर्य की लेश्या प्रतिहत कही गई है ऐसा स्वशिष्यों को कहे कोइ एक इस प्रकार से कहता है ॥१५॥ पंद्रहवां मतावलम्बी इस प्रकार પ્રતિહત થાય છે એ રીતે પોતાના શિષ્યોને કહેવું. કોઈ એક આ પ્રમાણે પોતાનો मभिप्राय डे छे. 1१31 (एगे पुण एवमाहंसु ता उत्तमंसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिया आहियत्ति वएज्जा, एगे एवमासु)१४ मे सेवाशते ४ छ । उत्तम नामना પર્વતમાં સૂર્યની વેશ્યા પ્રતિહત થાય છે. એ રીતે પોતાના શિષ્યોને સમજાવવું. અર્થાત્ ચૌદમે અન્ય મતાવલંબી કહે છે કે–ઉત્તમ નામના પર્વતમાં સૂર્યની લેશ્યા પ્રતિ હતા થાય છે. એટલે કે-પર્વતેમાં જે છે તે ઉત્તમ એ પ્રમાણે કહેવાય છે. આ પ્રકારના પર્વત વિશેષમાં સૂર્યની વેશ્યા પ્રતિહત થાય છે, એ રીતે પિતાના શિષ્યોને કહેવું. આ प्रमाणे यौहमा तीर्थान्तरीयो अभिप्राय हे छे. ११४१ (एगे पुण एवमाहंसु ता दिसा. दिस्सि णं पव्वयंसि सूरियस लेसा पडिहया आहियत्ति वएज्जा एगे एवमाहंसु) १५ આ પ્રમાણે કહે છે કે દિગાદિ નામના પર્વતમાં સૂર્યની ગ્લેશ્યા પ્રતિહત થતી કહેવામાં આવેલ છે. એ રીતે પિતાના શિષ્યોને કહેવું, કઈ એક આ પ્રમાણે પિતાને મત કહે છે. ૧૫ પંદરમો મતાવલમ્બી એ રીતે કહે છે કે-દિગાદિ નામના મેરૂ પર્વતમાં એટલે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #504

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे रूचकाद् दिशां विदिशां च प्रभवो यः सः रुचकश्चाष्टप्रदेशात्मको मेरुमध्यवर्ती प्रदेशविशेषस्तेन मेरुरपि दिगादिरित्युच्यते, तस्मिन् मेरौ खलु पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता भवतीति स्वशिष्येभ्य उपदिशेदित्युपसंहरति-एके एवमाहुरिति ॥१५॥ 'एगे पुण एवमाहंसु-'ता अवतससि णं पव्ययसि सूरियस्स लेस्सा पडिहया आहिय त्ति वएज्जा, एगे एवमाहंसु १६' एके पुनरेवमाहुस्तावत् अवतंसे खलु पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता आख्याता इति वदेत् एके एवमाहुः ॥१६॥-एके पुनः षोडशस्थानीया एवं कथयन्ति यत् अवतंसेअवतंसनामके पर्वते खलु, गिरिषु गिरीणां वा अवतंस इव तिष्ठतीत्यवतंसः, अवतंसः शिरोवेष्टनं शिरो भूषणं वा इत्युच्यते तेन सर्वेषां गिरीणा मवतंसरूपे अवतंसपर्वते खलु सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता भवतीति स्वशिष्येभ्य उपदिशेत्-कथयेत्, एके एवमाहुरित्युपसंहारः॥१६॥ कहता है कि दिगादि नामक मेरु पर्वत में अर्थात् दिशाओं का आदि उत्पत्ति स्थान जो हो सो दिगादि माने दिगादि पर्वतमें कारण की रुचकपर्वत से दिशा एवं विदिशाओं की उत्पत्ति होती है ऐसा वह रुचक पर्वत आठ प्रदेशवाला मेरु का मध्यवर्ति प्रदेशविशेष है अतः मेरु भी दिगादि ऐसा कहा जाता है उस मेरु पर्वत में सूर्य की लेश्या प्रतिहत होती है इस प्रकार स्वशिष्यों को उपदेशकरें इस प्रकार कोइ एक पंद्रहवें मतालम्बीका कथन है ॥१५॥ 'एगे पुण एवमाहंसु-ता अवतंसंसि णं पव्वयंसि सूरियस लेस्सा पडिहया आहियत्ति वएज्जा, एगे एवमासु' ॥१६।। कोइ एक इस प्रकार कहता है कि अवतंस नामके पर्वत में सूर्य की लेश्या प्रतिहत कही है ऐसा स्वशिष्यों को कहें। अर्थात् सोलहवां मतान्तर वादी का कथन है कि अवतंस, नामवाले पर्वत में अर्थात् पर्वतों के अवतंस के समान जो हो सो अवतंस अवतंस मस्तकका वेष्टन या शिर के भूषण को कहते है अतः सभी पर्वतों के अवतंसरूप माने કે દિશાઓનું આદિ ઉત્પત્તિસ્થાન જે હોય તે દિશાદિ એ દિદિ પર્વતમાં કારણ કે રૂચક પર્વતથી દિશા અને વિદિશાઓની ઉત્પત્તિ થાય છે, એવે એ રૂચક પર્વત આઠ પ્રદેશ વાળા મેરૂની મધ્યમાં આવેલ પ્રદેશ વિશેષ છે તેથી મેરૂ પણ દિગાદિ એ પ્રમાણે કહેવાય છે, એ મેરૂ પર્વતમાં સૂર્યની વેશ્યા પ્રતિહત થાય છે. આ પ્રમાણે પોતાના શિષ્યને ઉપદેશ કરે, આ પ્રમાણે કોઈ એક પંદરમા મતાવલંબીને અભિપ્રાય છે ૧પ (m पुण एवमाहंसु ता अवतंसंसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिया आहियत्ति वएज्जा एगे एवमासु) १६४ मेवी शते ४ छ -अवतस नामना ५तमा सूर्य नी सेश्या પ્રતિહત થતી કહેલ છે, એ પ્રમાણે શિષ્યને સમજાવવું, અર્થાત્ સોળમા મતાવલમ્બીનું કહેવું છે કે-અવતંસ નામના પર્વતમાં એટલે કે પર્વતેના અવતંસ સમાન જે હોય તે માથાના વેષ્ટન અથવા મસ્તકના આભૂષણને અવંતસ કહે છે, તેથી બધા પર્વતોના અવતંસ રૂપ અર્થાત્ ભૂષણ રૂપ જે પર્વત હોય તેવા અવતંસ નામના પર્વતમાં સૂર્યની
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #505

सूर्यशसिप्रकाशिका टोका सू० २६ पञ्चमं प्राभृतम्
४९३ अथात्र षोडशपर्यन्ताना ममीपां प्रतिपत्तिसहायभूतानां सहायरूपे जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिप्रसिद्ध संग्राहिके इमे गाथे प्रत्युध्रियेते-यथा-'मंदरमेरुमनोरमसुदंसणसयंपभे य गिरिराया । रयणोच्चए सिलोच्चय मज्झे लोगरसनाभी य ॥१॥ अच्छे य सूरियावत्ते, सूरियावरणे इय । उत्तमे य दिसाई य, वडिंसे इय सोलसे ॥२॥
'एगे पुण एवमाहंसु-ता धरणिकीलंसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिहया आहिय त्ति वएज्जा, एगे एवमाहंसु १७' एके पुनरेवमाहुस्तावद् धरणिकीले खलु पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता आख्याता इति वदेत्, एके एवमाहुः ॥१७॥-एके पुनः सप्तदशस्थानीया एवं वदन्ति यत् धरणिकीले पर्वते-धरण्याः-पृथिव्याः कीलक इव-मध्यवर्ति मापदण्ड इव भूषण रूप जो पर्वत ऐसे अवतंस पर्वत में सूर्य की लेश्या प्रतिहत होती कही है ऐसा स्वशिष्योंको उपदेश करें कोई एक इस प्रकार कहता है ॥१६॥ ___यहां पर इन सोलह पर्यन्तके कि जो सोलह प्रतिपित्तियों में सहाय भूत है उन के नाम को बतानेवाली दो गाथायें जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति नामक प्रसिद्ध शास्त्र में कही है सो यहां पर कही जाती है-जो इस प्रकार से है
मंदरमेरूमनोरम सुदंसणसयंपमे य गिरिराया। रयणोच्चए सिलोच्चय, मज्झे लोगरसनाभी य ॥१॥ अच्छे य सूरियावत्ते, सूरियावरणे इय ।
उत्तमे य दिसाई य, वडिंसेइय सोलसे ॥२॥ ___'एगे पुण एव माहंसु-ता धरणिकीलंसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिहया आहियत्ति वएज्जा, एगे एवमासु ॥१०॥ कोई एक इस प्रकार कहता है कि धरणी कील नामके पर्वत के ऊपर सूर्य की लेश्या प्रतिहत होती कही है कोई एक इस प्रकार से कहता है । अर्थात् सत्रहवां तीर्थान्तरीय લેશ્યા પ્રતિહત થતી કહી છે. એ પ્રમાણે પિતાના શિષ્યને ઉપદેશ કરે એ પ્રમાણે કઈ એક મતાવલંબી પોતાને અભિપ્રાય જણાવે છે. ૧૬
અહીંયાં આ સોળ પ્રતિપત્તિમાં સહાય રૂપ થાય તે હેતુથી તેઓના નામો બતાવનારી બે ગાથાઓ જંબુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ નામના શાસ્ત્રમાં કહેલ છે, તે અત્રે બતાવવામાં भाव छ, २॥ प्रमाणे छ,
मंदरमेरुमनोरम सुदंसण सयंपभे य गिरिराया । रयणोच्चए सिलोच्चय, मज्झे लोगस्स नाभी य ॥१॥ अच्छे य सूरियावत्ते, सूरियावरणे इय ।।
उत्तमे य दिसाईय, वडिंसेइ य सोलसे ॥२॥ ___(एगे पुण एवमासु ता धरणिकीलंसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिहयत्ति वरज्जा, एगे एवमाहंसु) १७ 35 से 20 प्रमाणे ४ छ । ५२७॥8 नामना पतनी ५२ सूर्यनी લેશ્યા પ્રતિહત થાય છે. કેઈ એક એ પ્રમાણે કહે છે. અર્થાત્ સત્તરમો અન્ય મતાવલંબી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #506

४९४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
वर्त्तते यः स धरणिकीलक स्तस्मिन् धरणिकीलके - तन्नामके पर्वते खलु सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता भवति - प्रतिरुद्धा भवतीति स्वशिष्येभ्य उपदिशे दित्युपसंहरति - एके एवमाहुरिति ||१७|| 'एगे पुण एवमाहंसु-ता- धरणिसिंगंसि णं पव्वयंसि सूरियस लेस्सा पहिया आहियति वज्जा, एगे एवमाहंसु ९८ ' एके पुनरेवमाहु स्तावद् धरणिश्रृङ्गे खल पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता आख्याता इति वदेत्, एके एवमाहुः ||१८|| - एके पुनरष्टादशस्थानीय एवं कथयन्ति - वक्ष्यमाणप्रकारं वदन्ति तावदिति सर्वत्र प्राग्वत् भावनीयम् । धरणिशृङ्गे - धरण्या - पृथिव्याः श्रृङ्गमिव वर्त्तते यः धरणिशृङ्ग स्तस्मिन् धरणिशृङ्गे खलु पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता भवतीत्याख्यातेति वदेत् - स्वशिष्येभ्यः कथयेदित्युपसंहरति - एके Sanga || १८ || 'गे पुण एवमाहंसु - ता पव्वइंदंसि णं पव्वयंसि सूरियस लेस्सा
कहता है की धरणीकील माने धरणी माने पृथिवी उसका कीलक रूप माने मध्यवर्ति माप दंडके समान जो हो सो धरणीकीलक उस धरणीकीलक नाम के पर्वत में सूर्य की लेश्या प्रतिहत होती है माने प्रतिरुद्ध होती है ऐसा स्वशिष्यों को समझावें कोइ एक इस प्रकार से अपना मत दिखलाता है ||१७|| 'एगे पुण एवमाहंसु ता धरणिसिंगंसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पहिया आहियत्ति वएजा, एगे एवमाहंस) १८ कोई एक इस प्रकार करता है कि धरणि शृङ्ग नाम के पर्वत के ऊपर सूर्य की लेश्या प्रतिहत कही है ऐसा अपने शिष्यों को कहे कोई एक इस प्रकार अपने मत को कहता है । अर्थात् अठारहवां मतलबी वक्ष्यमाण प्रकार से कहता है कि धरणीशृङ्ग माने धरणी माने पृथिवी उसके सींग के समान जो हो वह धरणीशृङ्ग उस धरणीशृङ्ग पर्वत में सूर्य की लेइया प्रतिहत होती है ऐसा स्व शिष्यों को कहे इस प्रकार कोई एक अठारहवें मतावलम्बी अपना मत प्रगट करता है || १८ || (एगे पुण एव
કહે છે કે ધરણીકિલ એટલે કે—ધરણી એટલે પૃથ્વી તેના કલક રૂપ એટલે કે મધ્યમાં આવેલ માપ દંડના જેવા જે હોય તે ધરણી કિલક કહેવાય છે, એ ધરકિલક નામના પતમાં સૂર્યની લેશ્યા પ્રતિહત થાય છે. એટલે કે રાકાણવાળી થાય છે તેમ પેાતાના शिष्याने समन्नववु प्रभा पोतानो भत मतावे छे. १७ (एगे पुण एवमाहंसु ता धरणिसिंगंसि णं पव्वयंसि सूरियस लेस्सा पहिया आहियत्ति वएज्जा एगे एवमाहंस) १८ मे आ प्रमाणे उडे छेडे धरणीचं नाभना पर्वतनी उपर सूर्यनी લેશ્યા પ્રતિહત થતી કહેલ છે, એ પ્રમાણે પોતાના મત દર્શાવે છે, અર્થાત્ અઢારમે મતાવલંબી આ આગળ કહેવામાં આવનાર પ્રકારથી પોતાના મત વિષે કહે છે કે-ધરણી શ્રૃંગ એટલે કે ધરણી એટલે પૃથ્વી તેના શિખરના સરખુ જે હાય તે ધરણીશ્રૃંગ એ ધરણીશું ગપ તમાં સૂર્યની લેફ્યા પ્રતિહત થાય છે. એ પ્રમાણે પેાતાના શિષ્યાને કહેવુ. या प्रमाणे अर्ध ४ मढारमा भतावसजी पोतानो भत हर्शाचे छे, 1१८1 ( एगे पुण
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #507

सूर्यज्ञमिप्रकाशिका टीका सू० २६ पञ्चमं प्राभृतम्
४२५
पडिया आहियति वज्जा, एगे, एवमाहंसु १९' एके पुनरेवमाहुस्तावत् पर्वतेन्द्रे खल पर्वते - सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता आख्याता इति वदेत्, एके एवमाहुः ||१९|| - एके पुन रूनविंशति स्थानीया एवं वदन्ति तावत्पर्वतेन्द्रे खलु पर्वते - पर्वतानामिन्द्रः पर्वतेन्द्र स्तस्मिन् पर्वतेन्द्रे तन्नामके खलु पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता भवतीति आख्याता - कथितेति वदेत्स्वशिष्येभ्य उपदिशे दिन्युपसंहरति - एके एवमाहु रिति ॥ १९ ॥ ' एगे पुण एवमाहंसु तापव्ययंसि णं पव्वयंसि सूरियस लेस्सा पडिहया आहियत्ति वएज्जा, एगे एवमाहंसु २०' एके पुनरेव माहु स्तावत् पर्वतराजे खल पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता आख्याता इति वदेत्, एके एवमाहुः || - एके पुन विंशतितमाः प्रतिवादिन एवं वक्ष्यमाणप्रकारकं स्वमन्तव्यं कथयन्ति, तावदिति प्राग्वत् पर्वतराजे - पर्वतानां राजा पर्वतराज स्तस्मिन् पर्वत
मासु-ता पवईसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिहया आहिताति वजा, एगे एवमाहंसु || १९|| कोई एक इस प्रकार कहता है कि पर्वतेन्द्र नाम के पर्वत पर सूर्य की लेश्या प्रतिहत होती है ऐसा स्वशिष्यों को कहें, कोई एक इस प्रकार अपने मत का कथन करता है । अर्थात् उन्नीसवें मतावलम्बी कहता है की पर्वतेन्द्र नामके पर्वत में माने पर्वतों का जो इन्द्र पर्वतेन्द्र उस पर्वतेन्द्र नामके पर्वत में सूर्य की लेश्या प्रतिहत होती कही गई है इस प्रकार स्वशिष्यों को उपदेश करें ऐसा कोई एक कहता है ॥ १९ ॥ ( एगे पुण एवमाहंसु - ता पव्वयरायंसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पहिया आहियत्ति वजा, एगे एवमाहंसु ||२०|| कोई एक इस प्रकार कहता है कि पर्वत राज नामके पर्वत में सूर्य की लेइया प्रतिहत होती कही है ऐसा स्वशिष्यों को कहे ऐसा कोई एक कहता है । अर्थात् वीसवें मतावलम्बी इस वक्ष्यमाण प्रकार से स्वमतको कहता है पर्वतराज माने पर्वतों का जो राजा
एवमाहंसु ता पव्वसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेम्सा पहिया आहिताति वज्जा एगे एव मासु ) १९ अ सेवी रीते हे छे -पर्वतेन्द्र नामना पर्वत पर सूर्यनी सेश्या प्रतिहत થાય છે, એ પ્રમાણે સ્વશિષ્યાને કહેવુ, કોઈ એક આ પ્રમાણે પેાતાના મત વિષે થન કહે છે. અર્થાત્ ઓગણીસમા મતાવલમ્બી કહે છે કે પતેન્દ્ર નામવાળા પર્વતમાં એટલે કે પ તામાં જે ઈંદ્ર સમાન હેાય તે પતેન્દ્ર એવા એ પતેન્દ્ર નામના પર્વતમાં સૂની લેશ્યા પ્રતિહત થતી કહેલ છે, આ પ્રમાણે પેાતાના શિષ્યાને ઉપદેશ આપવા એ शते अर्ध मे पोतानो भत हर्शावे छे. 1961 ( एगे पुण एवमाहंसु ता पव्वयरायसि णं पव्वयंसि सूरियस्स लेस्सा पडिहया आहियत्ति वएज्जा, एगे एवमाहंमु) अ मे४ मेवी રીતે કહે છે કે પૂતરાજ નામના પર્વતમાં સૂર્યની લેશ્યા પ્રતિહત થતી કહેલ છે, પ્રમાણે પેાતાના શિષ્યાને કહેવુ' એ પ્રમાણે કોઈ એક કહે છે, અર્થાત વીસમે મતવાદી આ કહેવામાં આવનાર પ્રકારથી પોતાના મતના સંબંધમાં કથન કરે છે કે પર્વતરાજ એટલે કે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #508

४९६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे राजे-तन्नामके खलु पर्वते सूर्यस्य लेश्या प्रतिहता भवतीति आख्याता-कथितेति वदेत्स्वशिप्येभ्य उपदिशे दित्युपसंहरति-एके एवमाहुरिति ॥२०॥ इत्थं विंशतिप्रतिवादीनां मतानि सन्ति, पर मे तेषां प्रतिवादिनां मतेषु सर्वऽपि मन्दरादयः शब्दाः परमार्थत एकार्थवाचका एव सन्ति, तथापि अत्र भिन्नभिन्नाभिप्रायतया प्रवृत्ता वर्तन्ते । तेनात्रोक्ताः प्राक्तनाः सर्वा अपि प्रतिपत्तयो मिथ्यारूपा एव सन्तीत्यवगन्तव्याः । याच पुन लेश्या प्रतिहतिः सा च मन्दरेऽपि अस्ति अन्यत्रापि चास्ति, तथा चाह-'वयं पुण एवं वयामो-ता मंदरे वि पवुच्चइ जाव पव्वयराया वि वुच्चई' वयं पुनरेवं वदाम स्तावत् मन्दरेऽपि प्रोच्यते यावत्पर्वतराजेऽपि उच्यते ॥ वयं केवलज्ञाननिष्ठाः केवलज्ञानेन यथावदवस्तुतत्त्वमवगम्य पुनरेवं वस्तुतत्त्वं वदामो यत् तावदिति प्राग्वत् या लेश्या मन्दरे पर्वतेऽस्ति सैव वह पर्वतराज उस पर्वतराज नामक पर्वत के ऊपर सूर्य की लेश्या प्रतिहत होती है ऐसा स्वशिष्यों को समझावें कोई एक इस प्रकार से अपना मन्तव्य दिखलाता है ॥२०॥ इस प्रकार वीस प्रतिवादियों का मत है, परंतु इन मतान्तरवादियों के मत में मन्दरादि सभी पर्वतों के नामबोधकशब्द वास्तविक रीति से एकार्थक ही है तथापि यहां पर अलग अलग अभिप्राय से कथित किये गये हैं अतः यहां पर कहे हुवे पूर्वनिर्दिष्ट सभी प्रतिपत्तियां मिथ्यारूप है ऐसा जानना चाहिये । जो लेश्या की प्रतिहती है वह मंदर पर्वतमें भी है एवं अन्यत्र भी होती है-अतः (वयं पुण एवं वयामो ता मंदरे वि पबुच्चइ जाव पव्वयराया वि बुच्चइ) मैं इस विषय में इस प्रकार से करता हूं कि वह लेश्या प्रतिहति मन्दर पर्वतमें भी होती है एवं पर्वतराज में भी होती है, भगवान् कहते हैं कि केवलज्ञाननिष्ठ केवलज्ञान से यथावस्थित वस्तुतत्व को जान करके इस विषय के बारेमें वस्तुतत्व को इस प्रकार से कहता हूं कि પર્વતેને જે રાજા તે પર્વતરાજ એ પર્વતરાજ નામના પર્વતની ઉપર સૂર્યની વેશ્યા પ્રતિહત થાય છે એ પ્રમાણે સ્વશિષ્યોને સમજાવવું. કેઈ એક આ પ્રમાણે પિતાનું મન્તવ્ય બતાવે છે. રિવા
આ રીતે વિસ પ્રતિવાદિના મત છે પરંતુ આ મતાન્તરવાદિયેના મતોમાં મંદર વિગેરે બધા પર્વતના નામને દર્શાવનારા જે અલગ અલગ શબ્દો છે તે વાસ્તવિક રીતે એકાર્થક જ છે, તે પણ અહીંયાં જુદા જુદા અભિપ્રાયથી કહેવામાં આવેલ છે. અહીંયાં કહેલી પૂર્વોક્ત બધી પ્રતિપત્તી મિથ્યારૂપ છે, તેમ જાણવું જોઈએ. જે વેશ્યાની રૂકાવટ छ, त मह२ पतमा पण छ, भने अन्यत्र ५ थाय छे, तेथी (वयं पुण एवं वयामो ता मंदरेवि पवुच्चइ जाव पव्वयरायावि वुच्चइ) मा विषयना सभा मेवी शत કહું છું છું કે આ લેગ્યા પ્રતિહતિ મંદર પર્વતમાં પણ થાય છે, અને પવતરાજમાં પણ થાય છે, ભગવાન કહે છે કે-કેવલજ્ઞાન નિષ્ઠ કેવળજ્ઞાનથી યથાવસ્થિત વસ્તુતત્વને જાણીને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #509

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सूं० २६ पञ्चमं प्राभृतम्
४९७
पर्वतराजेऽप्यस्ति, यावदिति - पर्वतराजं यावत् - मन्दरादि पर्वतराजं यावत् सर्वेष्वपि स्थलेषु सैत्र लेश्या अस्तीति ज्ञातव्या, न च कुत्रापि काचिद् विशेषता वर्त्तते इत्यर्थः ॥ 'ता जेणं पुग्गला सूरियस्स लेस्सं फुसंति ते णं पुग्गला सूरियस्स लेस्सं पति, अािवि पोग्गला सूरियस्स लेस्सं पडिहणति, चरिमले संतरगता विणं पोग्गला सूरियस लेस्सं पडिहणति' तावद् ये खल पुद्गला, सूर्यस्य लेश्यां स्पृशन्ति ते खलु पुद्गलाः सूर्यस्य लेश्यां प्रतिघ्नन्ति, अदृष्टा अपि पुद्गलाः सूर्यस्य लेश्यां प्रतिघ्नन्ति, चरमलेश्यान्तर्गता अपि खलु पुद्गलाः सूर्यस्य लेश्यां प्रतिघ्नन्ति ॥ - तावदिति प्राग्वत्, ये खलु पुद्गलाः - मेरुतट भित्तिसंस्थितास्सन्तः सूर्यस्य लेश्यां स्पृशन्ति, ते एव पुद्गलाः सूर्यस्य लेश्यां प्रतिघ्नन्ति च, अर्थात् अभ्यन्तरं प्रविशन्त्याः सूर्यलेश्यायास्तैः पुद्गलैः प्रतिस्खलनं भवति । येऽपि पुद्गलाः - मेरुतटभित्तिजो लेश्या मंदरपर्वत में विद्यमान है वही लेश्या पर्वतराज में भी है । पर्वतराज माने मंदरादि पर्वताराज अर्थात् कहने का भाव यह है कि सभी स्थल में वही लेश्या होती है वैसा जाने कहीं पर कुछ विशेषता नहीं है (ता जेणं पुग्गला सूरियस लेस्सं फुसति ते णं पुग्गला सूरियस्स लेस्सं पहिति अट्ठा fa पोग्गला सूरियस लेस्सं पsिहणति, चरिमलेस्संतरगता विणं पोग्गला सूरियस लेस्सं पडिहणंति) जो पुद्गल सूर्य की लेश्या को स्पर्श करता है वही पुद्गल सूर्य की लेश्या को रुकावट करता है । अदृष्ट पुद्गल भी सूर्य की लेश्या को प्रतिहत करते हैं, चरमलेश्या के अन्तर्गत पुद्गल भी सूर्य की लेश्या को प्रतिहत करते हैं, अर्थात् जो पुद्गलें मेरुतट की दिवाल में संस्थित होकर सूर्य की लेश्या का स्पर्श करते हैं वही पुद्गलें सूर्य की लेश्या को प्रतिहत करते हैं अर्थात् अंदर की ओर प्रवेशित होती हुई सूर्य की लेश्या उन पुद्गलों से प्रतिस्खलिक माने परावर्तित होती है, तथा जो पुद्गल मेरुतट
આ વિષયના સંમ્ ધમાં વસ્તુતત્વને એવી રીતે કહુ ખ્રુ કે જે લેસ્યા મંદરપ તમાં વિદ્યમાન છે, એજ લેશ્યા પતરાજમાં રહેલ છે. પર્વતરાજ એટલે કે મદરાદ્રિ પર્યંતમાં રાજા સમાન કહેવાને ભાવ એ કે બધા જ સ્થળામાં એજ લેશ્યા હોય છે, તેમ સમજવું उयांय यागु अर्ध विशेषता नथी. (ता जेणं पुग्गलासूरियम्स लेस्सं फुसंति ते णं फुग्गला सूरियस्स लेस्सं पsिहति अदावि पोग्गला सूरियस लेस्सं पडिहणंति चरिमलेरसंतरगताविणं पोम्गला सूरियस लेहसं पडिहणंति) ने युद्दगो सूर्यनी येश्यानो स्पर्श' अरे छे. मेत्र युद्गतेो सूर्यनी લેશ્યાને રૂકાવટ કરે છે. અદૃષ્ય પુદ્ગલા પણ સૂર્યની લેશ્યાને પ્રતિહત કરે છે. ચરમલેશ્યાના અંત ત પુદ્ગલે પણ સૂની લેશ્યાને પ્રતિહત કરે છે, અર્થાત્ જે પુદ્ગલા મેરૂ તટની દિવાલમાં સંસ્થિત થઈને સૂની લેશ્યાના સ્પર્શી કરે છે, એજ પુદ્ગલા સૂર્યંની લેશ્યાને પ્રતિહતકરે છે, અર્થાત્ અંદરની તરફ પ્રવેશ કરતી સૂની લેશ્યા એ પુદ્ગલેથી પ્રતિસ્ખલિત
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #510

४९८
सूर्यप्रक्षप्तिसूत्रे संस्थितास्तेऽपि दृश्यमानपुदगलान्तर्गतास्सन्तः सूक्ष्मत्वात् चक्षुःस्पर्श नोपयान्ति, अतस्ते अदृष्टाः कथ्यन्ते, अदृष्टास्ते पुद्गला सूयलेश्यां प्रतिघ्नन्त्येव, अभ्यन्तरं प्रविशन्त्याः सूर्यलेश्यायास्तैरपि पुद्गलैः स्वशक्त्यनुरूपं प्रतिस्खल्यमानत्वात् । येऽपि मेरो रन्यत्रापि चरमलेश्यान्तरगताः-चरमलेश्याविशेषसंस्पर्शिनः पुद्गलास्तेऽपि सूर्यलेश्यां प्रतिघ्नन्ति, तैरपि चरमलेश्यासंस्पर्शितया चरमलेश्यायाः प्रतिहन्यमानत्वात् ॥ सू० २६ ॥ इतिश्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलित-ललितकलापालापक
प्रविशुद्धगद्यपद्यानैकग्रन्थनिर्मापक-बादिमानमर्दक-श्री-शाहू छत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त-'जैनशास्त्राचार्य-पदविभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारी
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलाल-व्रतिविरचितायां _श्री सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रस्य सूर्यज्ञप्ति प्रकाशिकाख्यायां व्याख्यायां
पञ्चम प्राभृत समाप्तम् ॥ ५॥ भित्ति में होते हैं वे भी दृश्यमान पुदगलान्तर्गत होते हुवे सूक्ष्म होने से चक्षुगोचर नहीं होते हैं, अतः वे अदृष्ट कहे जाते हैं, अदृष्ट वे पुद्गल सूर्य की लेश्या को प्रतिबद्ध करते ही हैं, अंदर प्रविष्ट होती हई सूर्य की लेश्या का उनी पुदगलों से स्वशक्ति के अनुसार प्रतिस्खलन होने से, जो मेरु से अन्यत्र चरमलेश्यान्तर्गत माने चरमलेच्या विशेष को संस्पर्श करनेवाले पुद्गल होते हैं वे भी सूर्य की लेश्या को प्रतिहत करते हैं कारण की वे पुद्गलों से चरमलेश्या का संस्पर्श होने से चरमलेश्या की रुकावट होती है ॥सू० २६॥
श्रीजैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री घासीलालजी महाराज विरचित सूर्यप्रज्ञप्ति सूत्रकी सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका में
पांचवां प्राभृत समाप्त ॥५॥ એટલે કે પરાવર્તિત થાય છે. તથા જે પુદ્ગલ મેરૂતટની ભિંતમાં હોય છે એ પણ દેખાતા પિદુગલોની અંતર્ગત થઈને સૂકમ હોવાથી ચહ્યુગોચર થતા નથી, તેથી તેને અદષ્ટ કહેવામાં આવે છે. અદષ્ટ તે પુગલો સૂર્યની વેશ્યાને પ્રતિબદ્ધ કરે જ છે અંદર પ્રવેશ કરતી સૂર્યની વેશ્યાનું એજ પુદ્ગલથી પિતાની શક્તિ પ્રમાણે પ્રતિખલન થવાથી તેમ થાય છે. જે મેરૂથી અન્યત્ર ચરમ લેશ્યાન્તર્ગત એટલે કે ચરમ લેશ્યા વિશેષને સંસ્પર્શ કરવાળા પુદ્ગલે હોય છે એ પણ સૂર્યની વેશ્યાને પ્રતિહત કરે છે. કારણ કે એ પુદ્ગલથી ચરમલેશ્યાને સંસ્પર્શ થતો હોવાથી ચરમ વેશ્યાની રૂકાવટ થાય છે. લસૂ૦ ૨૬ શ્રી જૈનાચાર્ય–જૈનધર્મદિવાકર-પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજે રચેલ
સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રની સૂર્યજ્ઞપ્તિપ્રકાશિકા ટીકામાં
પાંચમું પ્રાભૃત સમાપ્ત છે પ.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #511

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २७ षष्ठं प्राभृतम्
अथ षष्ठं प्राभृतं प्रारभ्यते मूलम्-ता कहं ते ओयसंठिई आहिया ति वएजा, तत्थ खलु इमाओ पणवीसं पडिवत्तिओ पण्णत्ताओ, तत्थ एगे एवमाहंसु-ता अणुसभयमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जे, अण्णा अवेइ, एगे एवमाहंसु ॥१॥ एगे पुण एवमाहंसु-ता-अणुमुहुत्तमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु ॥२॥ एएणं अभिलावेणं
यव्वा, ता-अणुराइंदियमेव, ता अणुपक्खमेव, ता अणुमासमेव, ता ता अणुउउमेव, ता अणुअयणमेव, ता अणुसंवच्छरमेव, ता अणुयुगमेव, ता अणुवाससयमेव, ता अणुवाससहस्समेव, ता-अणुवाससयसहस्समेव, ता अणुपुत्वमेव, ता अणुपुवसयमेव, ता अणुपुत्वसहस्समेव, ता अणुपुव्वसयसहस्समेव, ता अणुपलिओवममेव, ता अणुपलिओवमसयमेव, ता अणुपलिओवमसहस्समेव, ता अणुपलिओवमसयसहस्तमेव, ता अणुसागरोवममेव, ता अणुसागरोवमसयमेव, ता अणुसागरोवमसयसहस्समेव, एगे एवमाहंसु-ता-अणुउस्सप्पिणीमेव सूरियस्स ओया अण्णा उववज्जेइ अण्णा अवेइ, एगे एवमाहंसु, ।। वयं पुण एवं चयामो, ता तीसं तीसं मुहुत्ते सूरियस्स ओया अवट्ठिया भवइ, तेण परं सूरियस्स ओया अणवट्ठिया भवइ, छम्मासे सूरिए ओयं णिबुड्ढेइ ति, छम्मासे रिए ओयं अभिवड्डे, णिक्खममाणे सूरिए देसं णिवुई, पविसमाणे सूरिए देसं अभिवुड्डेइ, तत्थ को हेऊत्ति वएजा, ला अयण्णं जंबुद्दीवे दीवे सव्वदीवसमुदाणं जाव परिक्खेवेणं, ता जया णं सूरिए सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं उत्तमकट्टपत्ते उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहत्ता राई भवइ, से णिक्खममाणे सूरिए णवं संवच्छरं अयमाणे पढमंसि अहोरत्तंसि अभितराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, ता जया णं मूरिए अभितराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ;
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #512

E
५००
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे तया गं एगेणं राइदिएणं एगं भागं ओयाए दिवसखित्तस्स णिवुड्डित्ता रयणिक्खेत्तस्स अभिवड्डित्ता चारं चरइ, मंडलं अट्ठारसहिं तीसेहिं सएहिं छित्ता, तया णं अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, दोहिं एगट्ठिभागमुहुत्तेहिं ऊणे दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, दोहि एगद्विभागमुहुत्तेहिं अहिया, से णिक्खममाणे सूरिए दोच्चंसि अहोरसि अभितरतच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, ता जया णं सूरिए अभितरतच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं दोहिं राइंदिएहिं दो भागे ओयाए दिवसखेत्तस्स णिवुड्डित्ता रयणिखित्तस्स अभिवढेत्ता चारं चरइ, मंडलं अट्ठारसहिं तीसेहिं सएहिं छेत्ता तया णं अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, चउहिं एगट्ठिभागमुहुत्तेहिं ऊणे दुवालसमुहत्ता राई भवइ, चउहिं एगट्ठिभागमुहत्तेहिं अहिया, एवं खलु एएणुवाएणं णिक्खममाणे सूरिए तयाणंतराओ तयाणंतरं मंडलाओ मंडलं संकममाणे संकममाणे एगमेगे मंडले एगमेगेणं राइंदिएणं एगमेगेणं दो भागं ओयाए दिवसखेत्तस्स णिवुड्डेमाणे णिवुड्डमाणे रयणिखेतस्स अभिवुड्डेमाणे अभिवुड्डेमाणे सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, ता जया णं सूरिए सव्वभंतराओ मंडलाओ सब्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारें चरइ, तया णं सबभंतरं मंडलं पणिहाय एगेणं तेसीतेणं राइंदियसएणं एगं तेसीतं भागसयं ओयाए दिवसखेत्तस्स णिवुड्ढेत्ता स्यणिखेत्तस्स अभिवुड्वेत्ता चारं चरइ, मंडलं अट्ठारसहिं तोसेहिं छेत्ता, तया णं उत्तमकट्टपत्ता उक्कोसिया अटारसमुहुत्ता राई भवइ जहपिणए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ, एस णं पढमच्छमासे एस णं पढमस्स छम्मासस्स पजवसाणे, से पविसमाणे सूरिए दोच्चं छम्मासं अयमाणे पढमंसि अहोरसि बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, ता जया णं सूरिए बाहिराणतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं एगेणं राइंदिएणं एगं भागं ओयाए रयणिक्खेत्तस्स णिवु.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #513

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २७ षष्ठं प्राभृतम् ड्वेत्ता दिवसखेत्तस्स अभिवुड्ढेत्ता चारं चरइ, मंडलं अटारसहिं तीसेहि छेत्ता, तया णं अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ दोहिं एगट्ठिभागमुहुत्तेहिं ऊणा, दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ, दोहिं एगट्रिभागमुहुत्तेहिं अहिए, से पवि. समाणे सूरिए दोच्चंसि अहोरत्तंसि बाहिरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चार चरइ, ता जया णं सूरिए बाहिरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं दोहिं राइदिएहिं दोभाए ओयाए रयणिक्खेत्तस्स णिवुड्ढेत्ता, दिवसखेत्तस्स अभिवुड्ढेत्ता चारं चरइ, मंडलं अट्ठारसहिं तीसेहिं सएहिं छेत्ता, तया णं अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ चउहिं एगटिभागमुहुत्तेहिं ऊणा, दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ चरहिं एगद्विभागमुहुत्तेहिं अहिए, एवं खल्लु एएणुवाएणं पविसमाणे सूरिए तयाणंतराओ तयाणंतरं मंडलाओ मंडलं संकममाणे संकममाणे एगमेगेणं राइदिएणं एगमेगेणं भागं ओयाए रयणिक्खेत्तस्स णिवुड्ढेमाणे णिवुड्ढेमाणे दिवसक्खेत्तस्स अभिवड्ढेमाणे अभिवडेमाणे सब्बभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, ता जया णं सूरिए सव्वबाहिराओ मंडलाओ सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं सव्वबाहिरं मंडलं पणिहाय एगेणं तेसीतेणं राइदियसएणं एगं तेसीतं भागलयं ओयाए रयणिक्खेत्तस्स णिवुड्ढेत्ता दिवसखेत्तस्स अभिवड्ढेमाणे चारं चरइ, मंडलं अट्ठारस तीसेहिं सएहि छेत्ता, तया णं उत्तम. कटपत्ते उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, एस णं दोच्चे छम्मासे एस णं दोच्चस्स छम्मासस्स पजवसाणे एस णं आदिच्चे संवरच्छरे एस णं आदिच्चस्स संवच्छरस्स पज्जवसाणे ॥ सू० २७ ॥
॥छटुं पाहुडं समत्तं ॥ छाया-तावत् कथं ते ओजसंस्थिति राख्याता इति वदेत् । तत्र खलु इमाः पञ्चविंशतिः प्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः । तत्र एके एवमाहु स्तावत् अनुसमयमेव सूर्यस्य ओजोऽन्यदुपपद्यते
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #514

५०२
सूर्यप्रज्ञसूतिसूत्रे
अन्यदपैति, एके एवमाहुः १ । एके पुनरेवमाहु स्तावद् अनुमुहूर्तमेव सूर्यस्य ओजः अन्यदुपपद्यते अन्यदपैति २, एतेन अभिलापेन नेतव्यम् । तावदनुरात्रिन्दिवमेव ३, तावदनुपक्षमेव ४, तावदनुमासमेव ५, अनुऋतुमेव ६, अनुअयनमेव ७, अनुसम्वत्सरमेव ८ । अनुगमे ९ | अनुवमेव १०, अनुवर्षशतमेव ११, अनुवर्षसहस्रमेव १२, अनुवर्षशतसहस्रमेव १३, अनुपूर्वमेव १४, | अनुपूर्वशतमेव १५ । अनुपूर्वसहस्रमेव १६ । अनुपूर्वशतसहस्रमेव १७ । अनुपल्योपममेव १८ । अनुपल्योपमशतमेव १९ । अनुपल्योपमसहस्रमेव २० । अनुपल्योपमशतसहस्रमेव २१ । अनुसागरोपममेव २२ | अनुसागरोपमशतमेव २२ । अनुसागरोपमसहस्रमेव २३ | अनुसागरोपमशतसहस्रमेव २४ । एके एवमाहुः || अनूत्सर्पिण्यवसर्पिण्येव सूर्यस्य ओजः अन्यदुपपद्यते अन्यदपैति एके एवमाहुः २५ ॥ वयं पुनरेवं वदामः, तावत् त्रिंशतं त्रिंशतं मुहूर्त्तान् सूर्यस्य ओजः अवस्थितं भवति । तेन परं सूर्यस्य ओजः अनवस्थितं भवति, षण्मासान् सूर्यः ओजो निर्वर्तयति, षण्मासान सूर्यः ओजः अभिवर्द्धयति, निष्क्रामन् सूर्यो देश निर्वर्द्धयति, प्रविशन् सूर्यः देशमभिवर्द्धयति, तत्र को हेतु रितिवदेत् । तावदयं जम्बूद्वीपो द्वीप द्वीपः सर्वद्वीपसमुद्राणां यावत् परिक्षेपेण खलु यावत् यदा खल सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु उत्तम -
प्राप्तः उत्कर्षकोऽष्टादशमुहूर्त्ती दिवसो भवति, जघन्या द्वादशमुहूर्त्ता रात्रि र्भवति, स निष्क्रामन् सूर्यः नवं सम्बत्सरमयन् प्रथमेऽहोरात्रे अभ्यन्तरानन्तरमण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु एकेन रात्रिंदिवेन एकं भागम् ओजसः दिवसक्षेत्रस्य निर्वर्द्धयित्वा रजनिक्षेत्रस्याभिवर्द्धयित्वा चारं चरति, मण्डलमष्टादशभिस्त्रिंशच्छतै श्छित्वा तदा खल अष्टादशमुहर्त्ती दिवसो भवति द्वाभ्यामेकपष्ठिभागमुहर्त्ताभ्यामूनः द्वादशमुहर्त्ता रात्रि र्भवति, द्वाभ्यामेकपष्टिभागमुहूर्त्ताभ्यामधिका, स निष्क्रामन् सूर्यो द्वितीयेऽहोरात्रे अभ्यन्तरं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तावद् यदा खलु सूर्यः अभ्यन्तरं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु द्वाभ्यां रात्रिं दिवाभ्यां द्वौ भागौ ओजसा दिवसक्षेत्रस्य निर्वद्धरजनिक्षेत्रस्य अभि चारं चरति, मण्डलमष्टादशभिस्त्रिंशद्भिः शर्तें रिछत्वा तदा खल अष्टादशमुहूर्त्ती दिवसो भवति चतुर्भिरेकषष्टिभागमुहूर्तेरूनः, द्वादशमुहूर्त्ता रात्रि भवति चतुर्भिरेकषष्टिभागमुहूर्त्तेरधिका । एवं खलु एतेनोपायेन निष्क्रामन् सूर्यस्तदनन्तरात्तदनन्तरं मण्डलान्मण्डलं संक्रामन् संक्रामन् एकैकस्मिन् मण्डले एकैकेन रात्रिन्दिवेन एकैकमेकैकं भागम् ओजसो दिवसक्षेत्रस्य निर्वर्द्धयन् निर्वद्धयन् रजनिक्षेत्रस्याभिवर्द्धयन् अभिवर्द्धयन् सर्वबाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तावद् यदा सूर्यः सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलात् सर्वबा मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु सर्वाभ्यन्तरं मण्डलं प्रणिधाय एकेन त्र्यशीतेन रात्रिंदिवशतेन एकं त्र्यशीतं भागशतम् ओजसा दिवसक्षेत्रस्य निर्वद्धये रजनिक्षेत्रस्य अभिवर्द्धार्थ चारं चरति, मण्डलम् अष्टादशभि त्रिंशद्भिः शतैश्छित्वा तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्ता उत्कर्षिका अष्टादशमुहर्त्ता रात्रिर्भवति, जघन्यो द्वादशमुहूर्त्ती दिवसो भवति, एष खलु
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧
,

Page #515

५०३
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २७ षष्ठं प्राभृतम् प्रथमः षण्मासः, एष खलु प्रथमस्य पण्मासस्य पर्यवसानम्, सः प्रविशन् सूर्यों द्वितीयं षण्मासमयन् प्रथमेऽहोरात्रे बाह्यानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तावद् यदा खलु सूर्यों बाह्यानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु एकेन रात्रिन्दिवेन एक भागम् ओजसा रजनिक्षेत्रस्य निर्वद्धर्थ दिवसक्षेत्रस्य अभिवद्धर्थ चारं चरति, मण्डल मष्टादशभिस्त्रिंशद्भिः शतैश्छित्वा, तदा खलु अष्टादश मुहूर्ता रात्रि भवति द्वाभ्यामेकपष्टिभागमुहूर्त्ताभ्या मूना, द्वादशमुहूर्तों दिवसो भवति द्वाभ्यामेकपष्टिभागमुहूर्ताभ्यामधिकः, सः प्रविशन् सूर्यो द्वितीयेऽहोरात्रे बाह्यं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तावद् यदा खल सूर्यः बाह्य तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु द्वाभ्यां रात्रिन्दिवाभ्यां वो भागौ ओजसः रजनिक्षेत्रस्य निर्वद्धर्थ दिवसक्षेत्रस्य अभिवद्धर्य चारं चरति मण्डलमष्टादशभि स्त्रिंशद्भिः शतै श्छित्वा, तदा खलु अष्टादशमुहर्ता रात्रि भवति चतुभिरेकषष्टिभागमुहत्तै रूना, द्वादशमुहत्तॊ दिवसो भवति चतुर्भिरेकपष्टिभागमुहत्तरधिकः । एवं खलु एतेनोपायेन प्रविशन् सूर्यस्तदनन्तरात्तदनन्तरं मण्डलान्मण्डलं संक्रामन् संक्रामन् एकैकेन रात्रिन्दिवेन एकैकं भागम् ओजसो रजनिक्षेत्रस्य निर्वर्द्धयन् निर्वर्द्धयन् दिवसक्षेत्रस्य अभिवर्द्धयन् अभिवर्द्धयन् सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तावत् यदा खलु सूर्यः सर्वबाह्यान्मण्डलात् सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु सर्वबाह्य मण्डलं प्रणिधाय एकेन त्र्यशीतेन रात्रिन्दिवशतेन एकं व्यशीतं भागशतम् ओजसः रजनिक्षेत्रस्य निर्वद्धर्य दिवसक्षेत्रस्य अभिवद्धर्थ चारं चरति, मण्डलमष्टादशभि स्त्रिंशद्भिः शतै श्छित्वा, तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्तः उत्कर्षकः अष्टादशमुहूत्तौ दिवसो भवति, जघन्या द्वादशमुहूर्ता रात्रि भवति, एष खलु द्वितीयः षण्मासः, एषः खलु द्वितीयस्य षण्मासस्य पर्यवसानः, एषः खलु आदित्यः संवत्सरः एषः खलु आदित्यस्य संम्बत्सरस्य पर्यवसानः ॥ सू० २७ ॥
षष्ठं प्राभृतं समाप्तम् ॥ टीका-पञ्चमे प्राभृते सूर्यलेश्या विषयकपरिस्थिति सम्यक प्रतिपाद्य सम्प्रति-षष्ठं प्राभृतम् 'कहिं ते ओयसंठिई कथं ते ओजसः संस्थिति रित्येतद्विषयकप्रश्नसूत्रमाह-'कहं ते ओयसंठिई आहियात्ति बएज्जा' तावत् कथं ते ओजः संस्थिति राख्याता इति वदेत् ॥
छठा प्राभृत का प्रारंभ पांचवें प्राभृत में सूर्य की लेश्या विषयक परिस्थिति को सम्यक प्रकार से प्रतिपादित कर के अब इस छठा प्राभृत में (कहिं ते ओयसंठिई) आप के मत से सूर्य की प्रकाशसंस्थिति किस प्रकार की कही है इस विषय
છા પ્રાભૂતને પ્રારંભ પાંચમાં પ્રાભૂતમાં સૂર્યની વેશ્યા સંબંધી પરિસ્થિતિનું સારી રીતે પ્રતિપાદન કરીને वे मा छ! प्रामृतभा (कहिं ते ओयसंठिई) सपना भतथी सूर्यनी प्रशस्थिति वा प्रा२नी उस छ ? या विषयना समयमा प्रश्नसूत्र वामां आवे छ,-(कहं ते ओय
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #516

५०४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे __ तावत्-सूर्यस्य प्रकाशसंस्थितौ मम प्रश्ननिवेदनं तावत् श्रूयताम्, कथं-कया रीत्याकेन प्रकारेण, किं सर्वकालमेकरूपावस्थायितया तिष्ठति, उत अन्यथा संस्थिति रोजसः प्रकाशस्य संस्थितिः-संस्थानम्-आख्याता इति वदेत्-भगवान् कथयेत् ॥ एवमुक्ते भगवति गौतमे शिष्ये भगवानेतद्विषये परतीथिकानामेतद्विषये यावत्यः प्रतिपत्तयः सम्भवन्ति प्रथमं तावती रुपदर्शयति-'तत्थ खलु इमाओ पणवीसं पडिवत्तिओ पण्णत्ताओ' तत्र खलु इमाः पञ्चविंशतिः प्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः॥-तत्र-सूर्यप्रकाशसंस्थिति विषये-ओजसः संस्थितौ, खलु इति निश्चितम् इमाः-वक्ष्यमाणप्रकाराः पञ्चविंशतिसंख्या तुल्याः प्रतिपत्तयः-परमतरूपाः भिन्न भिन्न स्वरूपाः प्रज्ञप्ता प्रतिपादिताः सन्ति । तद्यथा-'तत्थएगे एव माहंसुता अणुसमयमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जे, अण्णा अवेइ, एगे एव माहंसु १' तत्र एके विषयक प्रश्नसूत्र कहते हैं-(कहं ते ओयसंठिई आहियत्ति वएज्जा) आप के अभिप्राय से सूर्य की प्रकाशसंस्थिति किस प्रकार की कही गई है सो कहिये। ___ कहने का भाव यह है कि सूर्य की प्रकाशसंस्थिति के विषय में मेरा निवेदन सुनिये किस प्रकार से या किस रीति से क्या ओजससंस्थिति सर्व काल एक रूप से रहती है अगर अन्य प्रकार के प्रकाश की संस्थिति कही है सो हे भगवन् आप कहीये ? इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी के पूछने पर इस विषय में जितनी अन्य मतवादीयों की प्रतिपत्तियां यानी मान्यताएं है उनको भगवान् प्रथम निर्दिष्ट करते हुवे कहते हैं-(तत्थ खलु इमाओ पणवीसं पडिवत्तीओ पण्णत्ताओ) इस विषय में ये वक्ष्यमाण प्रकारवाली पचीस प्रतिपत्तियां कही गई है। अर्थात् सूर्य के प्रकाश की संस्थिति के विषय में ये वक्ष्यमाण प्रकारवाली पचीस संख्यावाली प्रतिपत्ति माने भिन्न भिन्न प्रकार वाली मान्यताऐं कही गई है । जो इस प्रकार से हैं-(तत्थ एगे एबमाहंसु ता अणुसमयमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जे, अण्णा अवेइ,एगे एवमाहंसु)१ संठिई आहियत्ति वएज्जा) मापन भतथा सूर्यनी स्थिति ! प्रानी वाम આવેલ છે. તે કહે કહેવાને ભાવ એ છે કે સૂર્યની પ્રકાશસંસ્થિતિના સંબંધમાં મારૂં આ કથન સાંભળે કેવા પ્રકારથી અગર કઈ રીતે ઓજસ સંસ્થિતિ સદાકાળ એક રૂપથી રહે છે? અથવા બીજા કોઈ અન્ય પ્રકારથી પ્રકાશસંસ્થિતિ કહેલી છે? તે હે ભગવાન આપ કહો આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીએ પૂછવાથી આ વિષયમાં અન્ય મતવાદીની જેટલી પ્રતિપત્તિ એટલે કે માન્યતાઓ છે તેને ભગવાન પહેલા બતાવતા થકા કથન ४३ छ, (तत्थ खलु इमाओ पणवीसं पडिवत्तीओ पण्णत्ताओ) मा विषयमा नाये કહેવામાં આવનાર પ્રકારથી પચીસ પ્રતિપત્તિ કહેલ છે, અર્થાત્ સૂર્યના પ્રકાશની સંસ્થિતિના સંબંધમાં વફ્ટમાણ પ્રકારની પચીસ સંખ્યાત્મક પ્રતિપત્તિ એટલે કે જુદા । प्रा२नी मान्यतामा ४वामां आवे छे. रे २ प्रमाणे छ.-(तत्य एगे एवमासु
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #517

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २७ षष्ठं प्राभृतम् एवमाहु स्तावत् अनुसमयमेव सूर्यस्य ओजोऽन्यदुपपद्यते अन्यदपैति, एके एवमाहुः ॥१॥ तत्र-तेषां मतान्तरवादिनां मध्ये-पञ्चविंशतः परतीथिकानां मध्ये, एके-प्रथमाः मतान्तरवादिनः एवम्-अनन्तरोच्यमानप्रकारकं स्वमतमाहुः-कथयन्ति, तावदिति प्रागवत् अनुसमयमेव-प्रतिक्षणमेव सूर्यस्य ओजः-प्रकाशः अन्यत्-भिन्न प्रकारकम् उपपद्यते-प्रतिक्षणविलक्षणस्वरूपं दृश्यते, तथा च अन्यद् भिन्नस्वरूपम् अपैति-विनश्यति अर्थात् प्रतिक्षणं सूर्यस्य ओजः प्राक्तनभिन्नप्रमाणं विनश्यतीति, एवं चान्यदेव-प्राक्तनप्रमाणमेव ओजः उत्पद्यते । प्राकृतत्वा दार्षत्वाद्वा सूत्रे ओजः शब्दस्य 'ओया' इति स्त्रीत्व निर्देशो भवेत् । अनोपसंहार:-एके एवमाहु रिति प्रथमस्याभिप्रायः १ ॥ 'एगे पुण एवमाहंसु-ता-अणुमुहुत्तमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ २, एगे एवमाहंसु २' एके पुनरेवउन पचीस अन्पतीर्थिकों में कोई एक इस प्रकार से कहता है कि-अनुसमय में अर्थात् क्षणक्षण में सूर्य का प्रकाश भिन्न प्रकार का दिखता है तथा भिन्न भिन्न प्रकार से विनाशित होता है। कोई एक इस प्रकार से कहता है ।। कहने का भाव यह है की उन मतान्तरवादियों में कोई एक प्रथम मतावलम्बी आगे कथ्यमान प्रकार से अपना मत प्रदर्शित करता हुवा कहता है कि अनुसमय माने प्रतिक्षण में माने क्षण क्षण में सूर्य का ओज यानी प्रकाश भिन्न प्रकार उत्पन्न होता है अर्थात् प्रतिक्षण में विलक्षण स्वरूपवाला दिखता है। तथा भिन्न स्वरूप में विनाशित होता है अर्थात् प्रतिक्षण में सूर्य का ओजस पूर्व कथितानुसार भिन्न प्रकार से विनाश को प्राप्त होता है, एवं प्राकथित प्रमाण से ही ओज उत्पन्न होता है । सूत्र में ओजस शब्द को (ओया) इस प्रकार स्त्रीलिङ्ग से निर्दिष्ट किया है सो प्राकृत होने से या आर्षे होने से ऐसा निर्दिष्ट किया है। उपसंहार करते हुवे कहते हैं कि कोई एक पहला मतवादी इस प्रकार से अपना अभिप्राय प्रदर्शित करता है ।। ता अणुसमयमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जे अण्णा अवेइ, एगे एवमाहंसु) १ मे पास મતવાદીયોમાં કેઇ એક એવી રીતે કહે છે કે–અનુસમયમાં સૂર્યને પ્રકાશ જુદા પ્રકારને દેખાય છે. તથા ભિન્ન પ્રકારથી નાશ પામે છે, કોઈ એક એ રીતે પિતાને મત કહે છે. કહેવાને ભાવ એ છે કે-એ બધા મતાન્તરવાદીઓમાં કોઈ એક પહેલે મતાવલબી વક્ષ્યમાણ પ્રકારથી પિતાને મત દર્શાવતાં કહે છે કે-અનુસમય એટલે કે પ્રત્યેક ક્ષણમાં અર્થાત્ ક્ષણ ક્ષણમાં સૂર્યને પ્રકાશ અથર્ ઓજસ ભિન્ન પ્રકારથી ઉત્પન્ન થાય છે, એટલે કે ક્ષણે ક્ષણે વિલક્ષણ પ્રકારનું દેખાય છે, તથા ભિન્ન પ્રકારથી વિનાશિત થાય છે અને प्राथित प्राथी आ४-५४१अस्पन थाय छे. सूत्रमा आ४स शहने (ओया) २मा प्रमाणे સ્ત્રીલિંગપણાથી કહેલ છે. તે પ્રાકૃત હોવાથી અથવા આર્ષ હોવાથી તે પ્રમાણે કહેલ છે. ઉપસંહાર કરતાં કહે છે કે-કઈ એક પહેલે મતવાદી આ પ્રમાણે પોતાનો મત દર્શાવે છે. ૧
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #518

५०६
सूर्यप्रज्ञप्तिस्त्रे
माहुस्तावद् अनुमुहूर्तमेव सूर्यस्य ओजः अन्यदुपपद्यते अन्यदपैति, एके एवमाहुः २, एके पुनर्द्वितीया एवं कथयन्ति यत् सूर्यस्यौजः अनुमुहूर्तमेव-प्रतिमुहूर्तमेव अन्यदुपैति-उत्पद्यते, अन्यच्च-प्राक्तनमवैति-विनश्यति, एके एचमाहुः २॥ 'एएणं अभिलावेणं णेयव्वा" एतेन अभिलापेन नेतव्यम् । एतेन-उक्तप्रकारेण वक्ष्यमाणेन प्रतिपत्तिविशेषभूतेन अभिलापेन शेष प्रतिपत्तिजातं नेतव्यम्-ज्ञातव्यम् सर्वत्र वाक्ययोजना पूर्ववदेव करणीया अर्थात् प्रतिपत्तिसूचकं वाक्यं मध्ये निधाय एके एवमाहुः, एके पुनरेवमाहु रितिक्रमेण सर्वेषु प्रतिपत्तिवाक्येषु योज्यमित्यभिप्रायः ।-तानेवाभिलापविशेषान् दर्शयति-'एगे पुण एव__ (एगे पुण एवमाहंसु-ता अणुमुहुत्तमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमासु) २ कोई एक इस प्रकार से कहता है कि अनुमुहूर्त में सूर्य का प्रकाश अन्य ही उत्पन्न होता है एवं अन्य माने पहले उत्पन्न होनेवाला का विनाश होता है। कोइ एक इस प्रकार से अपना मत दिखलाता हवा कहता है कि-सूर्य का ओज-प्रकाश अनुमुहर्त में माने प्रतिमुहूर्त में अन्य ही उत्पन्न होता है तथा अन्य माने पूर्वोत्पन्न का विनाश होता है कोई एक इस प्रकार से कोई एक अर्थात् दूसरा मतावलम्बी अपना मत प्रदर्शित करता है ।२।
(एएणं अभिलावेणं णेयव्वा) इस प्रकार के अभिलाप से ज्ञातव्य है अर्थात् इस प्रकार वक्ष्यमाण प्रकार की प्रतिपत्ति विशेष रूप अभिलाप से शेष सभी प्रतिपत्तियां जान लेवें, सर्वत्र वाक्य योजना पूर्व प्रकार से ही कर लेना अर्थात् प्रतिपत्ति सूचक वाक्य को मध्य में रखकर कोई एक इस प्रकार कहता है, कोई एक इस प्रकार कहता है इस प्रकार के क्रम से सभी प्रतिपत्ति दर्शक वाक्यों में प्रयोग कर कह लेवें इस प्रकार अभिप्राय है। उसी अभि
(एगे पुण पवमासु-ता अणुमुहुत्तमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु) २ ४ मे सवारीते ४ छ -मनुभुतभा सूर्यनी प्रश मन्य । ઉત્પન્ન થાય છે અને અન્ય એટલે કે પહેલા ઉત્પન્ન થયેલ વિનાશ થાય છે. કોઈ એક આ પ્રમાણે પિતાને મત જણાવે છે. અર્થાત્ બીજે મતાવલમ્બી એ પ્રમાણે પોતાને મત બતાવતાં કહે છે કે સૂર્યને એજ એટલે કે પ્રકાશ અનુમુહૂર્તમાં એટલે કે પ્રતિમુહૂર્તમાં અન્ય જ ઉત્પન્ન થાય છે તથા અન્ય એટલે કે પહેલા ઉત્પન્ન થયેલા વિનાશ થાય છે. કેઈ એક અર્થાત્ બીજે મતાવલંબી આ પ્રમાણે પિતાને મત પ્રદશિત કરે છે. પુરા
(एएणं अभिलावेणं णेयव्व) २ प्रमाणे ना ममियी ज्ञातव्य छे. अर्थात् ॥ પ્રમાણે વયમાણ પ્રકારની પ્રતિપત્તિરૂપ અભિલાપથી બાકીની બધી પ્રતિપત્તિ સમજી લેવી બધે વાક્ય જના પહેલા કહેલ પ્રકારથી જ કરી લેવી અર્થાત્ પ્રતિપત્તિ સૂચક વાક્યને મધ્યમાં રાખીને કેઈ એક આ પ્રમાણે કહે છે કેઈ એક આવી રીતે કહે છે આ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #519

५०७
सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० २७ षष्ठं प्राभृतम् माहंसु-ता अणुराइंदियमेव सूरियस्स ओया अण्णा उपजइ, अण्णा अवेइ, एगे एवमासु ३' एके पुनरेवमाहुस्तावद् अनुरात्रिंदिवमेव सूर्यस्य ओजः अन्यदुपपद्यते, अन्यदपैति, एके एवमाहुः ३ ॥-तायदिति प्राग्वत् परिभावनीयम् । एके-तृतीयास्तीर्थान्तरीया एवं कथयन्ति यत् अनुरात्रिन्दिवमेव-प्रतिरात्रिन्दिवमेव (रात्रिन्दिवमनु-अनुरात्रिन्दिवम्) सूर्यस्य ओजः-प्रकाशः अन्यदुत्पद्यते अन्यच्च-प्राक्तनभिन्नमेवापैति-विनश्यति । प्रतिक्षणे भिन्नभिन्नस्वरूपक एव सूर्यप्रकाशो भवति, यः पूर्वक्षणे न स वर्तमानक्षणे, यश्चवर्तमानकालिकोऽस्ति न सोऽपरक्षण इत्यर्थः। ___ 'एगे पुण एवमाहंसु-ता-अणुपक्खमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ, अण्णा अवेइ, एगे एवमासु' ४ ॥ एके पुनरेवमाहु स्तावद् अनुपक्षमेव सूर्यस्य ओजोऽन्यदुपपद्यते अन्यदपैति एके एवमाहुः ४ ॥-एके पुनश्चतुर्था मतवादिनः एवं प्रजल्पन्ति यद् अनुपक्षमेवलाप विशेषों को प्रदर्शित करते हुवे कहते हैं (एगे पुण एवमाहंसु ता अणुराइदियमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ, अपणा अवेइ एगे एवमाहंसु) ३ कोइ एक इस प्रकार से कहता है कि प्रति रात्रि दिवस में सूर्य का ओजस अन्य ही उत्पन्न होता है एवं अन्य विनाशित होता है कोइ एक इस प्रकार से कहता है अर्थात् तीसरा कोई अन्य मतवादी कहता है कि प्रत्येक रात्रि दिवस में सूर्य का प्रकाश अन्य ही उत्पन्न होता है एवं अन्य ही माने पूर्व उत्पन्न विनष्ट होते हैं। प्रतिक्षण में भिन्न भिन्न स्वरूपवाला ही सूर्य का प्रकाश होता है, जो पूर्वेक्षण में नहीं होता सो वर्तमानक्षण में होता है एवं जो वर्तमान काल में होता है वह पीछे के क्षण में नहीं होता ऐसा भाव समज लेवे ।३। (एगे पुण एवमाहंसु-ता अणुपक्खमेघ सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जह अण्णा अवेइ, एगे एवमाहंसु) ४ कोई एक इस प्रकार से कहता है પ્રકારના કામથી બધા પ્રતિપત્તિ સૂચક વાકનો પ્રયોગ કરી લેવું. આ પ્રમાણે આ કથનનો अभिप्राय छे. मे मनिला५ विशेषने तातi ४ छ -(एगे पुण एवमाइंसु ता अणुराइदियमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ, अण्णा अवेइ, एगे पवमासु) ३ ४ ४ આ પ્રમાણે કહે છે કે પ્રત્યેક રાતદિવસમાં સૂર્યને એજ અન્ય જ ઉત્પન્ન થાય છે અને અન્ય વિનષ્ટ થાય છે. કેઈ એક આ પ્રમાણે કહે છે. અર્થાત્ ત્રીજો અન્ય મતાવલંબી કહે છે કે- દરેક રાત્રિ દિવસમાં સૂર્યને પ્રકાશ અન્ય જ ઉત્પન્ન થાય છે અને અન્ય જ એટલે કે પૂર્વોત્પન્ન વિનાશ થાય છે. જે દરેક ક્ષણે જુદા જુદા સ્વરૂપવાળો જ સૂર્યને પ્રકાશ હોય છે. જે પ્રકાશ પૂર્વ ક્ષણમાં નથી હોતે તે વર્તમાન ક્ષણમાં હોય છે. અને જે વર્તમાનક્ષણમાં હોય છે તે પછીની ક્ષણમાં હેત નથી. આ પ્રમાણે અભિપ્રાય સમજ, 13। (एगे पुण एवमाहंसु ता अणुपक्खमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेड, एगे एवमासु)४ ७ मे मेवी रीत ४९ छे 3-४२४ पक्षमा सूर्यन प्रा अन्य पान
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #520

५०८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे प्रतिपक्षमेव सूर्यस्य ओजः-प्रकाशः अन्यत्-अन्यथा-उपपद्यते-उत्पद्यते, अन्यच्च-पूर्वभिन्नमेव अपैति-विनश्यति, अर्थात् नानुमुहूर्तादौ सूर्यस्य प्रकाशे पार्थक्यं भवति, किन्तु प्रतिपक्षमेव प्रकाशे भिन्नत्वमुपलभ्यत इति चतुर्थस्याभिप्रायः । एके एक्माहुः ४ । 'एगे पुण एवमाहंसु-ता अणुमासमेव सूरियस्स ओया अण्णा उपज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु ५' एके पुनरेवमाहुस्तावत् अनुमासमेव सूर्यस्य ओजोऽन्यदुपपद्यते अन्यदपैति, एके एवमाहुः ५ ॥-तावदिति प्राग्वत् एके पुनः पश्चमाः कथयन्ति यत्-अनुमासमेव प्रतिमासमेव सूर्यस्यौजः-प्रकाशः, अन्यत्--अन्यथा-भिन्न प्रकारकमुपपद्यते-उत्पद्यते, अन्यच्चापैति-विनश्यति, प्रतिमासमेव सूर्यस्य तेजसि पार्थक्यं प्रतिभातीति पञ्चमस्य कि प्रतिपक्ष में सूर्य का प्रकाश अन्य ही उत्पन्न होता है एवं अन्य ही विनष्ट होता है कोई एक इस प्रकार से अपना मत प्रदर्शित करता है ।४।
कहने भाव यह है कि-चौथा मतावलम्बी इस प्रकार से जल्पन करता है कि प्रतिपक्ष में सूर्य का प्रकाश अन्य ही उत्पन्न होता है तथा पूर्व से भिन्न प्रकार से ही विनष्ट होता हैं। अर्थात् अनुमुहर्तादि में सूर्य के प्रकाश में पृथकता नहीं होती है परंतु प्रतिपक्ष मे ही प्रकाश में भिन्नत्व होता है ऐसा चतुर्थ मतावलम्बी कहता है कोइ एक इस प्रकार से स्वमत कहता है ।४।
(एगे पुण एवमाहंसु ता अनुमासमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ, अण्णा अवेइ एगे एवमासु) ५ कोइ एक इस प्रकार से कहता है कि प्रतिमास में सूर्य का प्रकाश भिन्न प्रकार से उत्पन्न होता है एवं अन्यही विनाशित होता है कोई एक इस प्रकार से स्वमत का कथन करता है। अर्थात् पांचवां मतवादी अपने अभिप्राय का कथन करता हुवा कहता है कि प्रतिमास में सूर्य का ओजस अन्यथा माने भिन्न प्रकार से उत्पन्न होता है तथा भिन्न प्रकार से થાય છે અને અન્ય જ નાશ પામે છે. કોઈ એક આ પ્રમાણે પોતાનો અભિપ્રાય કહે છે.
કહેવાને ભાવ એ છે કે-ચોથે અન્યતીર્થિક પિતાને મત બતાવતાં એવી રીતે બડબડાટ કરે છે કે-દરેક ક્ષણમાં સૂર્યને પ્રકાશ અન્ય જ ઉત્પન્ન થાય છે અને પૂર્વે ઉત્પન્ન થવાથી જુદા પ્રકારે વિનાશિત થાય છે. અર્થાત્ અનુમુહૂર્નાદિમાં સૂર્યના પ્રકાશમાં જુદાપણું હોતું નથી પરંતુ દરેક ક્ષણમાં જ જુદાપણું હોય છે. આ પ્રમાણે ચોથે માતા
मी ४९ छ. ४ मे २॥ रीते पोताना भत शव छ. १४१ (एगे पुण एवमाहंसु-ता अनुमासमेव सूरियरस ओया अण्णा उप्पज्जइ, अण्णा अवेइ, एगे एवमाहेसु) ५ ६४ આ પ્રમાણે કહે છે કે- દરેક મહિને સૂર્ય પ્રકાશ ભિન્ન પ્રકારથી ઉત્પન્ન થાય છે અને અન્યનો વિનાશ થાય છે. કેઈ એક આ પ્રમાણે પિતાના મતનું કથન કરે છે. અર્થાત પાંચમો મતાવલમ્બી પિતાને અભિપ્રાય બતાવતાં કહે છે કે દરેક માસમાં સૂર્યને ઓજસ અન્ય અર્થાત્ ભિન્ન પ્રકારથી ઉત્પન્ન થાય છે અને ભિન્ન પ્રકારથી વિનાશિત થાય છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #521

५०९
सूर्यक्षप्तिप्रकाशिका टीका सू० २७ षष्ठं प्राभृतम् मतमिति, एके एवमाहुरित्युपसंहरतीति ५॥ 'एगे पुण एवमाहंसु-ता-अणु उउ मेव सूरियस्स ओया अण्णा उपज्जइ अण्णा अवेइ, एगे एवमाहंसु ६,' एके पुनरेवमाहुस्तावत् अनुऋतुमेव सूर्यस्यौजोऽन्यदुपपद्यते, अन्यदपैति, एके एक्माहुः६॥ अत्रापि तावदिति प्राग्वत् एके षष्ठाः कथयन्ति यत् अनुऋतुमेव-प्रतिऋतुमेव सूर्यस्यौजः-प्रकाशः अन्यदुत्पद्यते अन्यच्चापैति, एके एवमाहुरिति ६॥ 'एगे पुण एवमासु-ता-अणु अयणमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पजइ अण्णा अवेइ, एगे एवमाहंसु ७' एके पुनरेवमाहुस्तावत् अनुअयनमेव सूर्यस्यौजोऽन्यदुपपद्यते, अन्यदपैति, एके एवमाहुः ॥७॥ तावदिति प्राग्वत् एके-सप्तमः प्रतिपादयन्ति यत् अनु अयनमेव-प्रत्ययनमेव-प्रतिषण्मासमेव सूर्यस्यौजसि भिन्नत्व मुत्पद्यते, न प्रतिऋताविति विनष्ट होता है । प्रतिमास में ही सूर्य के तेज में पृथक्ता प्रतिभासित होता है इस प्रकार से पांचवें मतान्तर वादी का मत है कोई एक इस प्रकार से अपना मत प्रदर्शित करता इस प्रकार ऊपसंहार है।५।
(एगे पुण एवमासु-ता अणु उउ मेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ, एगे एवमासु) ६ कोई एक इस प्रकार कहता है कि प्रति ऋतु में सूर्य का ओजस अन्य ही उत्पन्न होता है तथा अन्य ही विनाशित होता है कोई एक इस प्रकार कहता है ।६। अर्थात् कोइ छठा मतान्तरवादी कहता है कि प्रति ऋतु में सूर्य का ओजस माने प्रकाश अन्य ही उत्पन्न होता है एवं अन्य ही विनष्ट होता है कोई एक इस प्रकार अपना मत प्रदर्शित करता है।६। (एगे पुण एवमासु ता अणु अयणमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जह अण्णा अवेह, एगे एवमासु) ७। कोई एक इस प्रकार से कहता है कि प्रति अयन में सूर्य का ओजस अन्य ही उत्पन्न होता है एवं अन्य ही विनष्ट होता है। अर्थात् कोई एक सातवां मतवादी अपने मत का દરેક મહિને જ સૂર્યના તેજમાં અલગપણું પ્રતિભાસિત થાય છે. આ પ્રમાણે પાંચમા મતાન્તરવાદીને મત છે. કોઈ એક આ પ્રમાણે પોતાને મત પ્રદર્શિત કરે છે. આ પ્રમાણેને ઉપસંહાર છે. પિ
(एगे पुण एवमासु ता अणु उउ मेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ, अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु) ६ २७ २मा प्रमाणे ४९ छ 3-६२४ ऋतुमा सूर्य ने। मास अन्य २४ ઉત્પન્ન થાય છે અને અન્ય જ વિનાશ પામે છે, કેઈ એક આ પ્રમાણે પિતાને મત કહે છે. અર્થાત્ કઈ એક છ મતવાદી કહે છે કે-દરેક ઋતુમાં સૂર્યને ઓજસ એટલે કે પ્રકાશ અન્ય જ ઉત્પન્ન થાય છે અને અન્ય જ નાશ પામે છે. કેઈ એક આ પ્રમાણે पोताना मत प्रहशित ४२ छ. ।। (एगे पुण एवमाहंसु ता अणुभयणमेव सूरियरस ओया अण्णा उप्पज्जइ, अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु) • 35 वी रीते ४ छ । प्रत्ये અયનમાં સૂર્યનું ઓજસ અન્ય જ ઉત્પન્ન થાય છે અને અન્ય જ વિનષ્ટ થાય છે. અર્થાત્
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #522

ramFEEcार
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे सप्तमस्याभिप्रायः, एके एवमाहुरिति ॥७॥ 'एगे पुण एवमासु-ता-अणुसंवच्छरमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु ८' एके पुनरेवमाहुस्तावद् अनुसम्वत्सरमेव सूर्यस्यौजोऽन्यदुपपद्यते अन्यदपैति, एके एवमाहुः ८ ॥-तावदिति प्राग्वत्, एके-अष्ठमाः कथयन्ति यत् अनुसंवत्सरमेव-प्रतिसम्वत्सरमेव सूर्यस्यौजः-प्रकाशः, अन्यदुत्पद्यते अन्यच्चापति, प्रतिवर्षमेव तेजसि पार्थक्यं भवतीत्यष्टमाः प्रजल्पन्ति, एके एवमाहुरिति ॥ 'एगे पुण एवमाहंसु-ता-अणुजुगमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु ९' एके पुनरेवमाहुः स्तावत् अनुयुगमेव सूर्यस्यौजोऽन्यदुपपद्यते अन्यदपैति, एके एवमाहुः ९ ॥ एके-नवमाः प्रजल्पन्ति यत् अनुयुगमेव-प्रतियुगमेव सूर्यस्य प्रतिपादन करता हुवा कहता है कि प्रतिअयन में माने छह मास में सूर्य के प्रकाश में भिन्नता दिखती है प्रति ऋतु में नहीं इस प्रकार से सातवें मतवादी का अभिप्राय है कोई एक इस प्रकार से अपना मत कहता है ।७। (एगे पुण एवमाहंसु ता अणु संवच्छर मेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु) ८ कोई एक इस प्रकार कहता है कि प्रति संवत्सर में सूर्य का प्रकाश अन्य ही उत्पन्न होता है एवं अन्य ही विनष्ट होता कोई एक इस प्रकार से कहता है। अर्थात् कोई एक आठवां तीर्थान्तरीय कहता है कि प्रति संवत्सर में सूर्य का प्रकाश अन्य ही उत्पन्न होता है तथा अन्य ही विनाश को प्राप्त होता माने पृथ होता है इस प्रकार आठवें मतवादी का प्रजल्पन है कोई एक इस प्रकार कहता है ॥८॥
(एगे पुण एवमासु ता अणुजुगमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पजइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु)९ कोई एक इस प्रकार कहता है कि प्रतियुग में सूर्यका ओजस अन्य उत्पन्न होता हैं तथा अन्य ही विनष्ट होता है कोई एक કઈ એક સાતમે મતવાદી પોતાના મતનું પ્રતિપાદન કરતાં કહે છે કે- દરેક અયનમાં માને છ છ મહિને સૂર્યના પ્રકાશમાં જુદાઈ દેખાય છે, દરેક તુમાં નહીં. આ પ્રમાણે સાતમા મતવારીને અભિપ્રાય છે. કોઈ એક આ પ્રમાણે પિતાના મતનું કથન ४२ छ. [७५ (एगे पुण एवमाहंसु ता अणुसंवच्छरमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु) ८ मे से रीते ४ छ 3-४२४ संवत्सरमा સૂર્યને પ્રકાશ અન્ય જ ઉત્પન્ન થાય છે અને અન્ય જ વિનાશ પામે છે. કોઈ એક આ પ્રમાણે કહે છે અર્થાત કઈ એક આઠમે અન્ય મતવાદી કહે છે કે દરેક સંવત્સરમાં સૂર્યને પ્રકાશ અન્ય સ્પન્ન થાય છે અને અન્ય નાશ પામે છે, એટલે કે અલગ થાય છે. આ પ્રમાણે આઠમા મતવાદીનું જલપન છે, કેઈ એક આ પ્રમાણે पोतानो मत ४ छे. 1८1 (एगे पुण एवमासु ता अणुजुगमेव सूरियस ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहेसु) ९ मे मेवी रीत ४ छ ३-४२४ युगमा
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #523

सूर्यक्षप्तिप्रकाशिका टीका सू० २७ षष्ठं प्राभृतम् ओजः-प्रकाशोऽन्यदुपपद्यते-उत्पद्यते अन्यच्चापैति-विनश्यति, प्रतियुगमेव सूर्यस्य प्रकाशे भिन्नत्वमुत्पद्यते नतु तत्पूर्वमिति नवमस्य प्रजल्पनमिति एके एवमाहुरित्युपसंहरति । 'एगे पुण एवमाहंसु-ता अणुवाससयमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पजइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु १०' एके पुनरेवमाहु स्तावत् अनुवर्षशतमेव सूर्यस्यौजोऽन्यदुपपद्यते अन्यदपैति एके एवमाहुः १० ॥ तावदिति पूर्ववत् एके पुनर्देशमाः कथयन्ति यत् अनुवर्षशतमेव-प्रतिशतवर्षमेव सूर्यस्यौजः-प्रकाशोऽन्यदुपपद्यते-उत्पद्यते, अन्यच्चापैति-विनश्यति, प्रतिशतवर्षमेव प्रकाशे भिन्नत्व मुत्पद्यत इति दशमस्य प्रजल्पनमिति एके एवमारित्युपसंहरति । 'एगे पुण एवमाहंसु-ता अणुवाससहस्समेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पजइ अण्णा अवेइ, एगे इस प्रकार अपना मत प्रदर्शित करता है ॥९॥ अर्थात् नवां का प्रजल्पन है कि प्रतियुग में सूर्य का प्रकाश अन्य उत्पन्न होता है एवं अन्य विनष्ट होता है माने प्रतियुग में सूर्यके प्रकाश में भिन्नत्व उत्पन्न होता है उसके पहले नहीं कोई एक इस प्रकार से अपना मत प्रदर्शित करता है ॥९॥ (एगे पुण एवमाहंसु ता अणुवाससयमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमासु ॥१०॥ कोई एक इस प्रकार से कहता है कि प्रतिसोवर्ष में सूर्य का प्रकाश अन्य उत्पन्न होता है एवं अन्य ही विनष्ट होता है कोइ एक इस प्रकार कहता है ॥१०॥ अर्थात् कोई दसवां तीर्थान्तरीय कहता है कि प्रति सो वर्ष में सूर्यका प्रकाश अन्य ही उत्पन्न होता है एवं अन्य ही विनष्ट होता है माने प्रति सो वर्ष में प्रकाश में भिन्नता दिखती है इस प्रकार दसवें मतावलम्बी का प्रजल्पन है कोई एक इसप्रकार से अपना मत प्रदर्शित करता है ॥१०॥ (एगे पुण एवमासु ता अणुवाससहस्समेव मूरियस्स ओया अण्णा સૂર્યનું ઓજસ અન્ય ઉત્પન્ન થાય છે અને અન્ય વિનાશ પામે છે. કોઈ એક એવી રીતે પિતાનો મત દર્શાવે છે, ૯ અથવા નવમે અન્ય મતાવલી એવું પ્રજલ્પન કરે છે કે–દરેક યુગમાં સૂર્યને પ્રકાશ અન્ય ઉત્પન થાય છે અને અન્ય નાશ પામે છે, એટલે કે દરેક યુગમાં સૂર્યના પ્રકાશમાં જુદાપણું ઉત્પન્ન થાય છે તેની પહેલાં નહીં એ प्रमाणे ये पोतानो मत प्रशित ४३ छ. । (एगे पुण एवमाहंसु ता अणुवाससयमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णाअवेइ एगे एवमाहंसु) १० मे मेवा शत કહે છે કે દરેક સે વર્ષે સૂર્યને પ્રકાશ અન્ય ઉત્પન્ન થાય છે. અને અન્ય વિનાશ પામે છે, કોઈ એક આ પ્રમાણે કહે છે, અર્થાત્ કોઈ દસમે અન્ય મતવાદી કહે છે કેદરેક સે વર્ષમાં સૂર્યને પ્રકાશ અન્ય જ ઉત્પન્ન થાય છે અને અન્ય નાશ પામે છે. એટલે કે દરેક સે વર્ષે પ્રકાશમાં જુદાઈ દેખાય છે. આ પ્રમાણે દસમા મતાવલીનું
४६५न छ, ४ मावी शत पातानी मत प्रशित ४२ छ. १०। (एगे पुण एवमाहंसु ता अणुवाससहस्समेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ, एगे
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #524

५१२
सूर्यप्रशप्तिसूत्रे एवमाहंसु ११' एके पुनरेवमाहु स्तावत् अनुवर्षसहस्रमेव सूर्यस्यौजोऽन्यदुपपद्यते, अन्यदपैति एके एवमाहुः ११ ॥-एके-एकादशस्थानीया स्तीर्थान्तरीयाः कथयन्ति यत् अनुवर्षसहस्रमेव-प्रतिसहस्रवर्षमेव सूर्यस्यौजोऽन्यदुपैति अन्यच्चापैति, प्रतिसहस्रवर्षेषु सूर्यस्य प्रकाशे पार्थक्यमिति तस्याभिप्रायः एके एवमाहुः ११ ॥ 'एगे पुण एवमाहंसु-ता अणुवाससयसहस्समेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु १२' एके पुनरेवमाहुस्तावत् अनुवर्षशतसहस्रमेव सूर्यस्यौजोऽन्यदुपपद्यते, अन्यदपैति, एके एवमाहुः १२ ॥ -एके-पुनर्वादशस्थानीयाः कथयन्ति तावन्नैवं सदा सूर्यप्रकाशे पार्थक्यमुपजायते, किन्तु अनुवर्षशतसहस्रान्ते-लक्षवर्षान्ते सूर्यस्य तेजसि भिन्नत्वमुत्पद्यन्ते इति द्वादशस्थानीयस्य उप्पज्जइ अण्णा अवेइ, एगे एवमाहंसु ॥११॥ कोई एक इसप्रकार से कहता है कि प्रतिहजार वर्ष में सूर्यका प्रकाश अन्य ही उत्पन्न होता है तथा अन्य विनष्ट होता है कोई एक इसप्रकार से स्वमत का कथन करता है। अर्थात् ग्यारहवां तीर्थान्तरीय कहता है कि प्रति एक हजार वर्षमें सूर्यका प्रकाश अन्य ही उत्पन्न होता है अन्य ही विनष्ट होता है यानी प्रति एक हजार वर्ष में सूर्यका प्रकाशमें पृथक्ता होती है इस प्रकार से उसका अभिप्राय है कोई एक इसप्रकार से कहता है ॥११॥
(एगे पुण एवमाहंसु-ता अणुवाससयसहस्समेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमासु) १२ कोई एक इसप्रकार से अपना मत कहता है कि प्रति सोहजार वर्ष में सूर्यका प्रकाश भिन्न उत्पन्न होता है एवं भिन्न रूपसे विनष्ट होता है कोई एक इसप्रकार से स्वमत का कथन करता है अर्थात् बारहवां तीर्थान्तरीय कहता है कि इसप्रकार सदा सूर्य के प्रकाश में भिन्नता नहीं होती है परंच एक लक्षवर्ष में सूर्य के तेज में भिन्नता आति एवमहंस) ११ औ मेवी शत ४९ छ ४-४२४ १२ १ सूर्यन प्रा. मन्य १ ઉત્પન્ન થાય છે અને અન્ય નાશ પામે છે, કેઈ એક આ પ્રમાણે સ્વમતનું કથન કરે છે. અર્થાત અગ્યારમે તીર્થાન્તરીય કહે છે કે-દરેક એક હજાર વર્ષે સૂર્યને પ્રકાશ અન્ય ઉત્પન્ન થાય છે અને અન્ય નાશ પામે છે. એટલે કે દરેક એક હજાર વર્ષે સૂર્યના પ્રકાશમાં જુદાઈ આવે છે આ પ્રમાણે અગીયારમા મતાવલીને અભિપ્રાય છે. કેઈ એક આ प्रमाणे हे छे. ११॥ (एगे पुण एवमाहंसु ता अणुवासससयसहस्समेव सूरियस ओया अण्णा उपज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु) मे २मा प्रमाणे पाताना मत छ :દરેક સે હજાર વર્ષે સૂર્યનો પ્રકાશ ભિન રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે અને ભિન્ન રૂપે વિનાશ પામે છે, કોઈ એક આ પ્રમાણે પિતાના મતનું કથન કરે છે, અર્થાત્ બારમે તીથન્તરીય કહે છે કે-આવી રીતે સદા સૂર્યના પ્રકાશમાં ભિનપણું હોતું નથી. પરંતુ એક લાખ વર્ષે સૂર્યના તેજમાં જુદાપણું આવે છે. આ પ્રમાણે બારમા તીર્થાન્તરીય મત છે. કોઈ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #525

सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० २७ षष्ठं प्राभृतम् मतान्तरवादिनोऽभिप्रायः, एके एवमाहुरित्युपसंहरति ॥ 'एगे पुण एवमाहंसु-ता अणुपुव्वमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु १३' एके पुनरेवमाहु स्तावत् अनुपूर्वमेव सूर्यस्यौजोऽन्यदुपपद्यते अन्यदपैति, एके एवमाहुः १३ ॥-एके पुनस्त्रयोदशस्थानीयाः कथयन्ति तावद् अनुपूर्वमेव पूर्वमनु अनुपूर्व-पूर्वक्षणभिन्नस्वरूपं सूर्यस्यौजोऽन्यदेव उपपद्यते अन्य देवापतीति त्रयोदशस्थानीयस्य मतमिति एके एवमाहुः ॥ 'एगे पुण एवमाहंसु-ता अणुपुव्वसयमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु १४' एके पुनरेवमाहु स्तावत् अनुपूर्वशतमेव सूर्यस्यौजोऽन्यदुपपद्यते, अन्यदपैति एके एवमाहुः १४ ॥-एके-पुनश्चतुर्दशस्थानीयाः प्रजल्पन्ति तावद् अनुपूर्वशतमेव-शतमुहूर्तपूर्वपूर्वान्तरं-शतमुहूर्तान्तरे सूर्यस्यौजोऽन्यदुपपद्यते अन्यच्चापैति-विनश्यति, प्रतिशतहै इसप्रकार थारहवें तीर्थान्तरीय का मत है कोइ एक इस प्रकार से कहता है ।१२। (एगे पुण एवमाहंसु ता अणुपुत्वमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पजह अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु)।१३। कोइ एक इस प्रकार से कहता है कि अनुपूर्व ही सूर्य का ओजस अन्य उत्पन्न होता है एवं अन्य विनष्ट होता है कोई एक इस प्रकार से कहता है । अर्थात् तेरहवां मतवादो कहता है कि अनुपूर्व माने पूर्व के अनु माने पश्चात् जो हो सो अनुपूर्व अर्थात् पूर्व से भिन्न स्वरूप सूर्य का प्रकाश अन्य ही उत्पन्न होता है एवं अन्य ही विनष्ट होता है इस प्रकार तेरहवें मतवादी का कथन है कोई एक इस प्रकार से कहता है ।१३। (एगे पुण एवमासु ता अणुपुत्वसयमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जा अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु) १४ कोई एक इस प्रकार से कहता है कि अनुपूर्वशतमुहर्त में सूर्य का ओजस उत्पन्न होता है एवं अन्य ही विनष्ट होता है कोई एक इस प्रकार से कहता है । अर्थात् कोई एक चउदहवां तीर्थान्तरीय मे 21 प्रमाणे ४ छ. ११२१ (एगे पुण एवमाहंसु ता अणुपुव्वमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवहंसु)13 05 वी शत ४ छ -मनुपूर्व भाग सूर्यन ઓજસ અન્ય ઉત્પન્ન થાય છે અને અને અન્ય વિનાશ પામે છે, કોઈ એક આ પ્રમાણે કહે છે. અર્થાત્ તેરમો મતવાદી કહે છે કે-અનુપૂર્વ એટલે કે પૂર્વની અનુ એટલે પાછળ જે હોય તે અનુપૂર્વ અર્થાત પૂર્વેક્ષણથી ભિન્ન સ્વરૂપવાળ સૂર્યને પ્રકાશ અન્ય જ ઉત્પન્ન થાય છે અને અન્ય જ વિનાશ પામે છે. આ પ્રમાણે તેરમાં મતपाहीन 3थन छ. ४ मे मा प्रमाणे हे छे. १ (एगे पुण एवमासु ता अणुपुत्वसयमेव सूरियस्सो अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमासु) १४ કોઈ એક એવી રીતે કહે છે કે-અનુપૂર્વ સે મુહૂર્તમાં સૂર્યનું ઓજસ અન્ય ઉત્પન્ન થાય છે અને અને અન્યને વિનાશ થાય છે. કોઈ એક આ પ્રમાણે કહે છે. અર્થાત્ કઈ એક ચૌદમો તીર્થાન્તરીય કહે છે-અનુપૂર્વશત અર્થાત સો મુહૂર્તો પછી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #526

५१४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे मुहूर्तान्तरे सूर्यस्य प्रकाशे पार्थक्यं भवति नान्यथेति तस्याभिप्रायः । एके एवमाहुरित्युपसंहरति ॥ ॥१४॥ 'एगे पुण एवमाहंसु-ता अणुपुव्वसहस्समेव सरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ, एगे एवमाहंसु ॥ १५ एके पुनरेवमाहु स्तावत् अनुपूर्वसहस्रमेव सूर्यस्यौजोऽन्यदुपपद्यते अन्यदपैति, एके एवमाहुः १५ ॥ एके पुनः पञ्चदशस्थानीया एवं वदन्ति तावद् अनुपूर्वसहस्रमेव पूर्वपूर्वापेक्षया सहस्रमुहूर्तान्तरे सूर्यस्यौजोऽन्यदुत्पद्यते अन्यच्चापैति, एके एवमाहुः ॥ 'एगे पुण एवमाहंमु-ता-अणुपुव्वसयसहस्सभेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ, एगे एवमासु १६' एके पुनरेवमाहु स्तावद्-अनुपूर्वशतसहस्रमेव सूर्यस्यौजोऽन्यदुपपद्यते अन्यदपैति, एके एक्माहुः १६ ॥-एके पुनः कहता है कि अनुपूर्वशत अर्थात् सौ मुहूर्त के अनन्तर सूर्य का प्रकाश अन्य उत्पन्न होता है एवं अन्य विनष्ट होता है। अर्थात् प्रति सौ मुहर्त के पश्चात् सूर्य के प्रकाश में भिन्नता होती है अन्य प्रकार से नहीं इस प्रकार कोई एक मतान्तरवादी का कथन है ।१४। (एगे पुण एवमासु ता अणुपुव्वसहस्समेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पजाइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु) १५ कोई एक इस प्रकार से कहता है कि अनुपूर्वसहस्र में सूर्य का प्रकाश अन्य उत्पन्न होता है एक अन्य विनष्ट होता है कोई एक इस प्रकार से कहता है । अर्थात् कोई एक पंद्रहवां मतान्तरवादी इस प्रकार से कहता है कि अनुपूर्वसहस्र माने पूर्व पूर्व की अपेक्षा सहस्र मुहर्त के पश्चात् सूर्य का प्रकाश अन्य ही उत्पन्न होता है एवं अन्य विनष्ट होता है कोई एक इस प्रकार से अपना मत कहता है १५। (एगे पुण एवमाहंसु ता अणुपुटवसयसहस्समेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पजइ अण्णा अवेइ एगे एवमासु) १६ कोइ एक इस प्रकार से अपना मत प्रदर्शित करता है कि अनुपूर्व सो हजार मुहूर्त में सूर्य का સૂર્યને પ્રકાશ અન્ય ઉત્પન્ન થાય છે અને અન્યને નાશ થાય છે. અર્થાત્ દરેક સો મુહ પછી સૂર્યના પ્રકાશમાં ભિન્નતા થાય છે. અન્ય રીતે નહી. આ પ્રમાણે કોઈ એક भवान्तवाहीनु ४थन छ. 1१४। (एगे पुण एवमासु ता अणुपुव्वसहस्समेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेई एगे एवमाहंसु) १५ मे मेवी शत छ -मनुपूर्व હજાર મુહૂર્તમાં સૂર્યને પ્રકાશ અન્ય ઉત્પન્ન થાય છે અને અન્ય વિનષ્ટ થાય છે. કોઈ એક આ પ્રમાણે કહે છે. અર્થાત્ કોઈ એક પંદરમો મતાન્તરવાદી એ રીતે કહે છે કેઅનુસહસ એટલે કે પૂર્વ પૂર્વની અપેક્ષાથી હારમુહૂર્ત પછી સૂર્યનો પ્રકાશ અન્ય ઉત્પન્ન થાય છે અને અન્ય નાશ પામે છે. કોઈ એક આ પ્રમાણે પિતાને મત કહે છે. ૧૫ (एगे पुण एवमासु ता अणुपुत्व सयसहस्तमेष सू रेयस्स ओया अण्णा उत्पन्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु) १६ औ सेवी रीत पातानी मत प्रहशत ४२ छ 3-मनु પૂર્વ સ હજાર મુહૂર્તમાં સૂર્યને પ્રકાશ અન્ય ઉત્પન્ન થાય છે અને અન્યને નાશ થાય
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #527

___५१५
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २७ षष्ठं प्राभृतम् षोडशस्थानीयाः प्रतिवादिनो त्रुवते तावद् अनुपूर्वशतसहस्रमेव-पूर्वपूर्वक्रमेण लक्षमुहूर्तान्तरमेव सूर्यस्य ओजोऽन्यदुत्पद्यते अन्यच्चापैति, एके एवमाहु रित्युपसंहरतिः १६ ॥-'एगे पुण एवमाहंसु-ता-अणुपलिओवममेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ, अण्णा अवेइ, एगे एवमाहंसु १७' एके पुनरेवमाहु-स्तावद् अनुपल्योपममेव सूर्यस्यौजोऽन्यदुपपद्यते अन्यदपैति, एके एवमाहुः १७ ॥-एके पुनः सप्तदशस्थानीयाः प्रतिवादिनः कथयन्ति तावद् अनुपल्योपममेव-किश्चिन्यूनपल्योपमसंख्यातुल्यमेव सूर्यस्य ओजोऽन्यदुत्पद्यते अन्यच्चापैति, प्रतिपल्योपमसंख्यासु सूर्यस्य प्रकाशे वैलक्षण्यमुत्पद्यते इति सप्तदशस्थानीयस्य मतमित्युपसंहरति-एके एवमाहुरिति १७ ॥ 'एगे पुण एवमाहंसु-ता-अणुपल्योपमसयमेव सूरियस्स प्रकाश अन्य ही उत्पन्न होता है एवं अन्य ही विनष्ट होता है अर्थात् सोलहवें मतावलम्बी का कहना है कि अनुपूर्व शतसहस्र अर्थात् पूर्व पूर्व के क्रमानुसार एक लाख मुहर्त के पश्चात् सूर्य का प्रकाश अन्य उत्पन्न होता है तथा उत्पन्न हुवे का विनाश होता है कोई एक इस प्रकार से अपना मत प्रदर्शित करता है ।१६। (एगे पुण एवमाहंसु ता अणुपलिओवममेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमासु) १७ कोई एक इस प्रकार से अपना मत प्रदर्शित करता है कि अनुपल्योपम में सूर्य का प्रकाश अन्य उत्पन्न होता है एवं अन्य विनष्ट होता है कोइ एक इस प्रकार से अपना मत कहता है। अर्थात् सत्रहवां तीर्थान्तरीय कहता है कि अनुपल्गोपम माने कुछ न्यून पल्योपम संख्या तुल्य काल में सूर्य का प्रकाश अन्य उत्पन्न होता है एवं अन्य विनष्ट होता है अर्थात् प्रति पल्योपम संख्या में सूर्य का प्रकाश में विलक्षणता उत्पन्न होती है इस प्रकार सत्रहवें मतान्तरवादी का कथन है कोइ एक इस प्रकार से कहता है ।१७। (एगे पुण एवછે. કોઈ એક આ પ્રમાણે પિતાને મત પ્રદર્શિત કરે છે, અર્થાત્ કોઈ એક પંદરમો મતા નરવાદી પિતાનો મત પ્રદર્શિત કરતે થકો એવી રીતે કહે છે કે અનુપૂર્વ હજાર એટલે કે પૂર્વની અપેક્ષાથી હાર મુહૂર્તની પછી સૂર્યનો પ્રકાશ અને ઉત્પન્ન થાય છે. અને मन्यनो नाश थाय छ, ४ मे २१ प्रमाणे २३ छ. १ (एगे पुण एवमाहंसु ता अणुपलिओवममेव सूरियस ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु) १७ એક એવી રીતે પિતાને મત જણાવે છે કે અનુપમમાં સૂર્યને પ્રકાશ અન્ય ઉત્પન્ન થાય છે અને અન્યને વિનાશ થાય છે, કેઈ એક આ પ્રમાણે પિતાને મત કહે છે. અર્થાત્ સત્તરમો મતાન્તરવાદી કહે છે કે અનુપમ એટલે કે કંઈક ઓછા પલ્યોપમ સમાન કાળમાં સૂર્યને પ્રકાશ અન્ય ઉત્પન્ન થાય છે અને અન્યને નાશ થાય છે, અર્થાત્ પલ્યોપમ સંખ્યકકાળમાં સૂર્યના પ્રકાશમાં વિલક્ષણતા ઉત્પન્ન થાય છે આ પ્રમાણે સત્તરમાં भतान्तवाहीन ४थन छ. ४ २॥ प्रमाणे ४ छ ।१७। (एगे पुण एवमाहंसु ता
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #528

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे ओया अण्णा उप्पजइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु १८' एके पुनरेवमाहुः, तावद् अनुपलिओपमशतमेव सूर्यस्यौजोऽन्यदुपपद्यते अन्यदपैति, एके एवमाहुः १८ ॥-एके-पुनरष्टादशस्थानीयाः कथयन्ति तावत् अनुपल्योपमशतमेव, पल्यमनु-अनुपल्यं-किश्चिन्यूनपल्योपमसंख्यातुल्यं, पद्माधिकसंख्यासु पल्योपममित्येका संख्या भवति तस्याः किश्चिन्न्यूना संख्या अनुपल्योपमा कथ्यते तस्याः पुनः शतमिति अनुपल्योपमशतमित्यर्थः । तास्वेव संख्यासु सूर्यस्यौजोऽन्यदुत्पद्यते अन्यच्चापैति, एके एवमाहुरित्युपसंहरति १८ ॥ 'एगे पुण एवमासु-ता-अणुपलिओवमसहस्समेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ, अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु १९' एके पुनरेवमाहुस्तावद् अनुपल्योपमसहस्रमेव सूर्यस्यौजोऽन्यदुपपद्यते अन्यमाहंसु-ता अणुपलिओवमसयमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमासु) १८ कोइ एक इस प्रकार से कहता है कि अनुपल्योपमशत समय में सूर्य का प्रकाश अन्य ही उत्पन्न होता है, एवं अन्य ही विनष्ट होता है कोइ एक इस प्रकार से कहता है। अर्थात् कोई अठारहवां तीर्थान्तरीय अपने मत को प्रदर्शित करता हुवा कहता है कि अनुपल्योपमशत माने कुछ न्यून पल्योपम संख्या तुल्यकाल में अर्थात् पद्माधिक संख्या में एक पल्योपम संख्या होती है उससे कुछ न्यून संख्या को अनुपल्योपम कहते है अनुपल्योपम का जो सो वह अनुपल्योपमशत कहा जाता है उतनी संख्यावाले काल में सूर्य का प्रकाश अन्य उत्पन्न होता है एवं अन्य विनष्ट होता है इस प्रकार कोई एक अन्य मतवादी कहता है ।१८। (एगे पुण एवमाहंसु ता अणुपलिओवमसहस्समेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्प जइ अण्णा अवेइ एगे एवमासु)।१९। कोई एक इस प्रकार से कहता है कि अनुपल्योपम सहस्र काल में सूर्य का प्रकाश भिन्न उत्पन्न होता है एवं विनष्ट होता है कोई अणुपलिओवमसयमेव सूरियस ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु) १८ કોઈ એક એ પ્રમાણે કહે છે કે અનુપલ્યોપમશત સમયમાં સૂર્યનો પ્રકાશ અન્ય જ ઉત્પન્ન થાય છે અને અન્યને વિનાશ થાય છે, કેઈ એક આ પ્રમાણે કહે છે. અર્થાત્ કઈ અઢારમે તીર્થોત્તરીય પોતાના મતને જણાવતે કહે છે કે–અનુપલ્યોપમશત એટલે કેકંઇક ઓછા પલ્યોપમ સંખ્યા સમાન કાળમાં અર્થાત્ પવથી વધારે સંખ્યાની એક પલ્યોપમ સંખ્યા થાય છે. તેનાથી કંઈક ઓછી સંખ્યાને અનુપલ્યોપમ કહે છે, અનુપલ્યોપમના જે છે તે અનુપલ્યોપમશત કહેવાય છે, આટલી સંખ્યા સમાનકાળમાં સૂર્યને પ્રકાશ અન્ય ઉત્પન્ન થાય છે અને અન્ય વિનાશ થાય છે. આ પ્રમાણે કે એક અન્ય મતવાદી કહે છે. ૧૮
(एगे पुण एवमाइंसु ता अणुपलिओवमसहस्समेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु) १९ औ प्रमाणे ४३ छ -मनुपक्ष्यो५म सहरमा
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #529

५१७
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २७ षष्ठं प्राभृतम्
दपैति एके एवमाहुः १९ ॥ - एके पुनरूनविंशति स्थानीयाः प्रतिवादिनः कथयन्ति तावद् अनुपल्योपमसहस्रमेव- अनुपल्योपमसंख्यायाः सहस्रमेव - सहस्रानुपल्योपमसंख्या तु सूर्यerrisन्यदुत्पद्यते अन्यच्चापैति, उत्तसंख्यासु कालेषु सूर्यस्यौजसि वैलक्षण्यमुत्पद्यत इति एकोनविंशतेरभिप्राय इत्युपसंहरन्नाह - एके एवमाहुरिति ॥ १९ ॥ ' एगे पुण एवमाहंसु-ता अणुपलिओ मसयस हस्तमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु २०' एके पुनरेवमाहु स्तावद् अनुपल्योपमशतसहस्रमेव सूर्यस्य जोऽन्यदुपपद्यतेऽन्यदपैति, एके एवमाहुः २० ॥ - एके पुनर्विंशतिस्थानीयाः प्रतिपादयन्ति तावद् अनुपल्योपमशतसहस्रमेव - अनुपल्योपमसंख्यायाः शतसहस्रं - लक्षमनुपल्योपममेव सूर्यस्यौजोऽन्यदुत्पद्यते, अन्यच्चाएक इस प्रकार से अपने मत का कथन करता है । अर्थात् उन्नीसवां अन्य तीर्थिक अपने मत का कथन करता हुवा कहता है कि अनुपल्योपम सहस्र संख्यक काल में माने कुछ न्यून पल्योपम सहस्र संख्यावाले काल में सूर्य के प्रकाश में विलक्षणता उत्पन्न होती है एवं पूर्वस्थित प्रकाश विनष्ट होता है । इस प्रकार उन्नीस मतावलम्बी का कथन है । इस प्रकार उपसंहार करते हुए कहते हैं कि कोई एक इस प्रकार से अपना मत कहता है | १९| (एगे पुण एवमासु ता अणुपलिओवमसय सहरसमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु) २० कोइ एक इस प्रकार से कहता है कि अनुपल्योपम शत सहस्र समय में सूर्य का प्रकाश अन्य उत्पन्न होता है तथा अन्य ही विनष्ट होता है कोई एक इस प्रकार से अपना मत कहता है | २० | अर्थात् वीसवां अन्यतीर्थिक अपने मत को प्रदर्शित करते हुए कहते हैं कि अनुपल्योपमशतसहस्र माने अनुपल्योपम संख्या का जो शतसहस्र माने एक लाख अनुपल्योपम काल में सूर्य का प्रकाश भिन्न ही उत्पन्न होता है एवं સૂર્યના પ્રકાશ ભિન્ન ઉત્પન્ન થાય છે અને અન્યના નાશ થાય છે. કેઇ એક આ પ્રમાણે પેાતાના મત દર્શાવે છે. અર્થાત્ ઓગણીસમા અન્યતીથિક પેાતાના મતનું કથન કરતાં કહે છે કે અનુપલ્યેાપમ સહસ્ર સંખ્યાવાળા કાળમાં એટલે કે કંઇક ન્યૂન લ્યેાપમસહસ્ર સખ્યાવાળા કાળમાં સૂર્યના પ્રકાશમાં વિલક્ષણતા ઉત્પન્ન થાય છે. અને અન્યને નાશ થાય છે, આ પ્રમાણે ઓગણીસમા મતાવલંબીનુ કથન છે. આને ઉપસંહાર કરતાં કહે छेडा प्रमाणे पोताना भतनु उथन उरे छे. १८| (एगे पुण एबमासु ता अणुपलीओ महमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अबेइ एगे एवमाहंसु ) કોઇ એક એવી રીતે પેાતાના મત કહે છે કે-અનુપલ્યેાપમશતસહસ્ર સમયમાં સૂર્યના પ્રકાશ અન્ય ઉત્પન્ન થાય છે, તથા અન્યના વિનાશ થાય છે, કેાઈ એક આ પ્રમાણે પેાતાને મત જણાવે છે. ૨૦૧ અર્થાત્ વીસમા અન્ય મતાવલી પેાતાના મતનું સમ ન કરતાં કહે છે કે—અનુપલ્ચાપમશતસહસ્ર એટલે કે અનુપલ્યેાપમ સંખ્યાનું જે શતસહસ્ર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #530

५१८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
पैति - विनश्यतीति विंशति स्थानीयस्य मतमित्येके एवमाहुरित्युपसंहरति || ' एगे पुण एव - मासु-ता- अणुसागरोवममेव सूरियस ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ, एगे एवमासु २१' एके पुनरेवमाहु स्तावद् अनुसागरोपममेव सूर्यस्य जोऽन्यदुपपद्यते, अन्यदपैति, एके एवमाहुः २१ ॥ - एके पुनरेकविंशति स्थानीयाः कथयन्ति तावत् अनुसागरोपममेवसागरोपममनु, अनुसागरोपमम्, सागरोपमसंख्यातः किञ्चिन्यूनसंख्याया नाम अनुसागरोपममिति, तत्संख्यातुल्यकाले सूर्यस्योजोऽन्यदुत्पद्यते अन्यदपैति, एके एवमाहु रित्येकविंशतिस्थानीयस्य मतम् || 'एगे पुण एवमाहंसु - ता - अणुसागरोवमसयमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेर एगे एवमा २२' एके पुनरेवमाहुस्तावद् अनुसागरोपमभिन्न विनष्ट होता है इस प्रकार वीसवें मतवादी का कथन है कोई एक इस प्रकार से अपना मत प्रदर्शित करता है | २० | ( एगे पुण एवमाहंसु ता अणुसागममेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु ) २१ कोइ एक इस वक्ष्यमाण प्रकार से अपना मत प्रदर्शित करते हुवे कहते हैं कि अनुसागरोपम काल में सूर्य का प्रकाश अन्य उत्पन्न होता है एवं अन्य ही निष्ट होता है कोई एक इस प्रकार से अपना मत कहता है । अर्थात् एकवीसवां तीर्थान्तरीय अपने मत के संबंध में कहता है कि अनुसागरापम काल में अर्थात् सागरोपम में अनु माने न्यून वह अनुसागरोपम माने सागरोपम संख्यक काल में कुछ न्यून काल को अनुसागरोपम कहते हैं । उस संख्या के तुल्य संख्यावाले काल में सूर्य का प्रकाश अन्य उत्पन्न होता है एवं अन्य विनष्ट होता है ऐसा इक्कीसवें मतान्तरवादी का कथन है | २१ | ( एगे पुण एव - माहंसु ता अणुसागरोवमसयमेव सूरियस्स ओया अण्णा उपजइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहंस) २२| कोई एक इस प्रकार से अपना मत प्रदर्शित करता है कि
એટલે કે એક લાખ પત્યેાપમકાળમાં સૂર્યના પ્રકાશ અન્ય જ ઉત્પન્ન થાય છે અને અન્યને વિનાશ થાય છે, આ પ્રમાણે વીસમા મતવાદીનું કથન છે. કોઈ એક આ પ્રમાણે પેાતાના भत विषे उथन उरे छे, 1201 (एगे पुण एवमाहंसु ता अणुसागरोत्रममेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहंस) २१ मे मा वक्ष्यमाणु प्रारथी पोतानो મત બતાવતાં કર્યુ છે કે—અનુસાગરોપમકાળમાં સૂર્યના પ્રકાશ અન્ય ઉત્પન્ન થાય છે અને અન્યને વિનાશ થાય છે, કોઈ એક આ પ્રમાણે પોતાના મત બતાવે છે, અર્થાત્ એકવીસમા અન્યમતવાદી પોતાના મત વિષે કહે છે કે સાગરોપમમાં અનુ અર્થાત્ ન્યૂન તે અનુસાગરોપમ અર્થાત્ સાગરોપમ જેટલા કાળમાં કંઈક આછા કાળને અનુસાગરોપમ કહે છે. એ સંખ્યાની ખાખર સંખ્યાવાળા કાળમાં સૂર્યના પ્રકશ અન્ય ઉત્પન્ન થાય છે. राने अन्य नाश यामे छे. |२१| ( एगे पुण एवमाहंसु अणुसागरोवमसयमेव सूरियस्स ओया अण्णा उपज्जइ, अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु) २२ अर्थ मेड सेवी रीते पोतानो भत
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #531

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २७ षष्ठं प्राभृतम् शतमेव सूर्यस्यौजोऽन्यदुपपद्यते अन्यदपैति एके एवमाहुः २२ ॥-एके पुनविंशतिस्थानीयाः प्रजल्पन्ति यद् अनुसागरोपमशतमेव-अनुसागरोपमसंख्यायाः शतमेव अनुसागरोपमसंख्यातुल्ये काले सूर्यस्यौजोऽन्यदुत्पद्यते, अन्यच्चापैति, एके एवमाहुः ।। 'एगे पुण एवमाहंसु-ता-अणुसागरोवमसहस्समेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ, एगे एवमाहंसु २३' एके पुनरेवमाहुस्तावद्' अनुसागरोपमसहस्रमेव सूर्यस्यौजोऽन्यदुपपद्यते अन्यदपैति, एके एवमाहुः २३ ॥-एके पुनस्त्रयोविंशतिस्थानीया एवमाहुर्यत् अनुसागरोपमसहस्रमेव-अनुसागरोपमसंख्यायाः सहस्रमेव सूर्यस्यौजोऽन्यदुत्पद्यते अन्यच्चापति, एके अनुसागरोपमशत समय में सूर्य का प्रकाश भिन्न उत्पन्न होता है एवं भिन्न विनष्ट होता है कोई एक इस प्रकार से अपना मत निर्दिष्ट करता है। अर्थात् बावीसवां मतान्तरवादी अपने मत का प्रजल्पन करते हुवे कहता है कि अनुसागरोपमशत संख्यक काल में माने शत संख्यावाले सागरोपम से कुछ न्यून संख्यावाले काल में सूर्य का प्रकाश अन्य ही उत्पन्न होता है एवं अन्य विनष्ट होता है कोई एक इस प्रकार कहता है ।२२। (एगे पुण एवमाहंसु ता अणुसागरोवम सहस्समेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु)।२३। कोई एक इस प्रकार से अपना मत कहता है कि अनुसागरोपमसहस्त्र काल में सूर्य का ओज अन्य उत्पन्न होता है एवं अन्य विनष्ट होता है कोई एक इस प्रकार से अपना मत प्रदर्शित करता है ।२३। अर्थात् तेईसवां तीर्थान्तरीय अपने मत के विषय में कहता है कि अनुसागरोपम सहस्र माने एक हजार सागरोपम में कुछ न्यून संख्या वाले काल में सूर्य का प्रकाश अन्य उत्पन्न होता है एवं अन्य विनष्ट होता है कोई एक इस प्रकार से अपना मत संबंध में कथन करता है ।२३। (एगे पुण एवमासु જણાવે છે કે-અનુસાગરોપમશત સમયમાં સૂર્યને પ્રકાશ ભિન્ન ઉત્પન્ન થાય છે અને ભિન્ન નાશ થાય પામે છે. કોઈ એક આ રીતે પોતાને મત બતાવે છે. અર્થાત્ બાવીસમે તાન્તરવાદી પિતાના મત વિષે બડબડાટ કરતાં કહે છે કે અનુસાગરોપમશતા સંખ્યાવાળા કાળમાં સૂર્યને પ્રકાશ અન્ય ઉત્પન થાય છે અને અન્યને વિનાશ થાય छ. ओ मे 241 प्रमाणे ४ छ. १२२। (एगे पुण एवमासु ता अणुसागरोवमसहस्समेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु) २३ अ से ये रीते पाताना મત જણાવે છે કે- અનુસાગરોપમસહસકાળમાં સૂર્યને પ્રકાશ અન્ય ઉત્પન્ન થાય છે અને અન્યને નાશ થાય છે, કેઈ એક આ પ્રમાણે પોતાને મત જણાવે છે. રિયા અર્થાત્ તેવીસમા તીર્થાન્તરીય પિતાના મતના સંબંધમાં કહે છે કે-અનુસાગરોપમસહસ એટલે કે એક હજાર સાગરેપમમાં કંઈક ઓછા કાળમાં સૂર્યને પ્રકાશ અન્ય ઉત્પન્ન થાય છે અને અન્યનો નાશ થાય છે. કેઈ એક આ પ્રમાણે પિતાના મતના વિષયમાં કથન કરે છે. રિયા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #532

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
एवमाहुरित्युपसंहरति । २३ ' एगे पुण एवमाहंसु-ता अणुसागरोवमसयसहस्समेव सूरियस ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु २४ ' एके पुनरेवमाहु स्तावत् अनुसागरोपमशतसहस्रमेव सूर्यस्यौजोऽन्यदुपपद्यते अन्यदपैति, एके एवमाहुः २४ ॥ - एके पुनश्च - तुर्विंशतिस्थानीयाः कथयन्ति तावद् अनुसागरोपमशतसहस्र मेव-अनुसागरोपमसंख्यायाः लक्षमेव तत्तुल्ये काल एव सूर्यस्यजोऽन्यदुत्पद्यते, अन्यच्चापैति, प्रकाशभेदो भवति, एके एवमाहुरिति, 'एगे पुण एवमाहंसु-ता- अणु उस्सप्पिणि ओसप्पिणिमेव सूरियस्स ओया अण्णा उपज्जइ अण्णा अवेइ, एगे एवमाहंसु २५' एके पुनरेवमाहुस्तावद् अनृत्सर्पिण्यवसर्पिण्येव सूर्यस्यजोऽन्यदुपपद्यते अन्यदपैति, एके एवमाहुः २५ ।। - एके पुनः पञ्चता अनुसागरोवमस्य सहरसमेव सरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु) २४ | कोई एक इस प्रकार से अपना मत प्रगट करता है कि अनुसागरोपम शत सहस्र काल में सूर्य का ओजस अन्य उत्पन्न होता है एवं अन्य विनष्ट होता है कोई एक इस प्रकार अपना मत कहता है | २४| अर्थात् चोवीसवां तीर्थान्तरीय अपने मत के विषय में कहता है कि अनुसागरोपमशतसहस्र माने कुछ न्यून लक्ष संख्यावाले सागरोपम काल में सूर्य का प्रकाश अन्य उत्पन्न होता है एवं अन्य विनष्ट होता है माने इतने समय में प्रकाश की भिन्नता होती है ऐसा कोई एक अपने मत के विषय में कथन करता है | २४| (एगे पुण एवमाहंसु ता अणुउस्सप्पिणिओसप्पिणिमेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेह एगे एवमाहंस) २५ कोई एक इस प्रकार से कहता है अनुउत्सर्पिणी अवसर्पिणी काल में सूर्य का प्रकाश अन्य उत्पन्न होता है एवं अन्य विनष्ट होता है कोई एक इस प्रकार से स्वमत का कथन करता है | २५ | कहने का भाव यह है कि कोई एक पचीसवां मतान्तर
५२०
( एगे पुण एवमाहं ता अणुसागरोवमसयसहस्समेव सूरियस्स ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु ) २४ मे प्रभा डे - अनुसागरोपमशतसहस्राणभां સૂર્યના પ્રકાશ અન્ય ઉત્પન્ન થાય છે અને અન્યને નાશ થાય છે. કોઈ એક આ પ્રમાણે પેાતાના મત કહે છે, ૨૪! અર્થાત્ ચાવીસમે તીર્થાન્તરીય પેાતાના મતના સંબંધમાં કરે છે કેઅનુસાગરાપમશતસહસ્ર એટલે કે કઈક આછા એક લાખ સખ્યક સાગરે પમકાળમાં સૂર્યના પ્રકાશ અન્ય ઉત્પન્ન થાય છે. અને અન્યના વિનાશ થાય છે, એટલે કે એટલા સમયમાં પ્રકાશની ભિન્નતા થાય છે. આ પ્રમાણે કોઈ પોતાના મત વિષે કથન કરે છે. |२४| (एगे पुण एवमाहंसु ता अणुउस्सप्पिणि ओसप्पिणिमेव सूरियरस ओया अण्णा उप्पज्जइ अण्णा अवेइ एगे एवमाहंसु ) २५ अ ये मे प्रभा डे छे - अनुउत्सर्पिणी व्यवस પિણી કાળમાં સૂર્યના પ્રકાશ અન્ય ઉત્પન્ન થાય છે. અને અન્યના નાશ થાય છે. કેઈ એક આ પ્રમાણે પેાતાના મતનુ કથન કરે છે. ૨પા કહેવાને ભાવ એ છે કે કોઈ એક
શ્રી સુર્યપ્રાપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #533

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टोका सू० २७ षष्ठं प्राभृतम् विंशतिस्थानीयाः कथयन्ति तावत् अनूत्सर्पिण्यवसर्पिण्येव-उत्सर्पिणीमनु अनूत्सर्पिणीकिञ्चिन्यूनोत्सर्पिणीकालः, यत्र धर्मादीनां हासः सोऽनृत्सर्पिणीकालः, यत्र च धर्मादीनामुपचयः सोऽन्धवसर्पिणीकालस्तस्मिन् अनूत्सर्पिणीकाले अवसर्पिणीकाले च सूर्यस्य ओजोऽन्यदुत्पद्यते अन्यच्चापैति-विनश्यति, कालाविमौ समूहवाचकौ, नतु संख्यावाचकौ धर्मादीनां हासवृद्धिदर्शनात् ॥ तेन हासकाले वृद्धिकाले वा सदैव सूर्यस्यौजसि भिन्नत्वमुत्पद्यत एवेति पञ्चविंशतितमस्य मतमित्यर्थः ॥ एके एवमाहुरित्युपसंहरति २५ ॥ इत्थं पश्चविंशतिसंख्याकानि मतान्तराणि उपदर्शितानि, किन्तु एतानि सर्वाण्यपि मिथ्यारूपाणि, तेनैतेपामपोहेन भगवान् स्वमतमुपदर्शयति-'वयं पुण एवं वयामो' वयं पुनरेवं वदामः । वादी अपने मत को प्रगट करता हुवा कहता है कि अनुउत्सपिणी काल में माने किंचित् न्यून जो उत्सर्पिणी काल जहां धर्मा दी का हास होता है ऐसे काल को अनूत्सपिणी काल कहते हैं एवं जहां धर्मादि की वृद्धि हो वह अनुअवसर्पिणी काल कहा जाता है ऐसे अनूत्सर्पिणी एवं अवसर्पिणी काल में सूर्य का प्रकाश भिन्न उत्पन्न होता है एवं भिन्न विनष्ट होता है ये दोनों काल समूह वाचक है संख्यावाचक नहीं है कारण की धर्मादि की हासवृद्धि कही गई है इस से यह सार दिखा जाता है। अतः हास काल में एवं वृद्धि काल में सदा सूर्य के ओज नाम प्रकाश में भिन्नत्व उत्पन्न होता ही है इस प्रकार पचीसवें मतान्तरवादी का अभिप्राय है कोई एक इस प्रकार से स्वमत का कथन करता है इस प्रकार उपसंहार है।२५।
इस प्रकार पचीस संख्यक मतान्तर वादीयों के मतान्तर कहे गये है परंतु ये सभी मतान्तरवादीयों का कथन मिथ्या प्ररूपण रूप है अतः सब मतवालो के कथन को हटाकर के माने त्याग कर के भगवान् अपना मत प्रगट करते પચીસમો મતાન્તરવાદી પિતાના મતને પ્રગટ કરતાં કહે છે કે અનુઉત્સર્પિણી કાળ એટલે કંઈક ઓછી જે ઉત્સર્પિણી અવસર્પિણી કાળ કે જ્યાં ધર્માદિને હાસ થાય છે. એવા કાળને અનન્સર્પિણી કાળ કહે છે. અને જ્યાં ધર્મદીની વૃદ્ધિ થાય છે તેવા કાળને અનુઅવસર્પિણકાળ કહેવાય છે. તેવા અનુત્સર્પિણી અને અવસર્પિણી કાળમાં સૂર્ય પ્રકાશ ભિન્ન ઉત્પન્ન થાય છે અને ભિન્ન વિનાશ પામે છે. આ બન્ને કાળ સમૂહવાચક છે. સંખ્યાવાચક નથી, કારણ કે ધર્માદીની હાસવૃદ્ધી કહેલા છે. તેથી એ સાર જણાય છે તેથી હાસકાળમાં અને વૃદ્ધિકાળમાં સદા સૂર્યના ઓજસ એટલે પ્રકાશમાં ભિનપણુ ઉત્પન્ન થાય જ છે. આ પ્રમાણે પચીસમાં મતાન્તરવાદીનો અભિપ્રાય છે. કેઈ એક આ પ્રમાણે પિતાના મતનું કથન કરે છે, આ પ્રમાણે ઉપસંહાર કહેલ છે રિપા
આ પ્રમાણે પચીસ મતાન્તરવાદીના મતાન્તરે કહેલ છે. કારણ કે આ બધા મતાન્તવાદીનું કથન મિથ્યાપ્રરૂપ જેવું છે, તેથી બધા મતવાદીના કથનને દૂર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #534

५२२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे वयं पुनः केवलज्ञानेनोपलब्धकरतलकलितामलकचत् सकलशास्त्रतत्वावलोकनज्ञानवन्तः पुनरेवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण वदामः-वस्तुतत्त्वमुपपादयामः। तमेव प्रकारमाह-'ता-तीसं तीसं मुहुत्ते सरियस्स ओया अवटिया भवइ, तेण परं सूरियस्स ओया अणवट्ठिया भवइ' तावत् त्रिंशतं त्रिंशतं मुहूर्तान् सूर्यस्यौजोऽवस्थितं भवति, तेन परं सूर्यस्यौजोऽनवस्थितं भवति ॥ तावदिति प्राग्वत् जम्बूद्वीपे प्रतिवर्ष परिपूर्णतया त्रिंशतं त्रिंशतं मुहूर्तान् यावत् सूर्यस्यौजःप्रकाशोऽवस्थितं-स्थिर मेकरूपं भवति । अर्थात् सौरसम्वत्सरपर्यन्ते यदा सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा सूर्यस्य जम्बूद्वीपगतमोजः परिपूर्णप्रमाणं त्रिंशतं मुहूर्तान् यावत् भवति । तेन परं-ततः परं-सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलात्परं सूर्यस्यौजोऽनवस्थितं-चञ्चलं भवति । कथमनवस्थितमिति जिज्ञासानिवृत्यर्थमाह-'छम्मासे सरिए ओयं णिवुड़ेइ छम्मासे सरिए ओयं अभिवुड़ेइ' षण्मासान् सूर्य ओजो निर्वर्द्धयति, षण्मासान् सूर्य ओजोऽभिवर्द्धहुवे कहते हैं-जो इस प्रकार से है-(ता तीसं तीसं मुहुत्ते सूरियस्स ओया अवट्ठिया भवइ तेण परं सूरियस्स ओया अणवहिया भवई) तीस तीस मुहूर्त पर्यन्त सूर्य का ओज माने प्रकाश अवस्थित रहता है । तत्पश्चात् सूर्य का प्रकाश अनव स्थित होता है । कहने का भाव यह है कि जंबूद्वीप में प्रतिवर्ष में परिपूर्णता से तीस मुहूर्त पर्यन्त सूर्य का प्रकाश अवस्थित माने स्थिर एक रूप से रहता है, अर्थात् सौरसंवत्सर पर्यन्त में जब सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल में जाकर के गति करता है तब जंबूद्वीप में गया हुवा सूर्य का तेज परिपूर्ण तीस मुहूर्त प्रमाण का होता है तत्पश्चात् माने सर्वाभ्यन्तरमंडल के पश्चात् सूर्य का प्रकाश अनवस्थित माने अस्थिर अर्थात् चंचल होता है अनवस्थित किस कारण से होता है ? इस जिज्ञासा की निवृत्ति के लिये सूत्रकार कहते हैं-(छम्मासे सरिए ओयं णिवुड्डेइ छम्मासे सूरिए ओयं अभिवड्डेइ) छह मास पर्यन्त सूर्य का प्रकाश न्यून होता है एवं छहमास सूर्य का प्रकाश वृद्धिंगत होता है।
शन लगवान् पोताना भत प्रगट ४२di छ :-(ता तीसं तीसं मुहुत्ते सूरियस्स ओया अवठिया भवइ तेण परं सूरियस ओया अणवठिया भवई) त्रीस त्रीस मुडूत ५यन्त સૂર્યને જ અર્થાત્ પ્રકાશ અવસ્થિત રહે છે. તે પછી સૂર્યને પ્રકાશ અનવસ્થિત થાય છે. કહેવાને ભાવ એ છે કે- જંબુદ્વીપમાં પ્રતિવર્ષે પરિપૂર્ણ રીતે ત્રીસ મુહૂર્ત પર્યત સૂર્યને પ્રકાશ અવસ્થિત એટલે કે સ્થિર એકરૂપે રહે છે, અર્થાત્ સૌર વર્ષ સંવત્સર સુધીમાં જ્યારે સૂર્ય સભ્યન્તરમંડળમાં જઈને ગતિ કરે છે, ત્યારે જબૂદ્વીપમાં ગયેલ સૂર્યનું તેજ પૂરેપૂરૂં ત્રીસ મુહૂર્ત પ્રમાણુનું હોય છે, તે પછી એટલે કે સભ્યન્તરમંડળની પછી સૂર્યને પ્રકાશ અનવસ્થિત અર્થાત્ અસ્થિર ચંચળ થાય છે, અનવસ્થિત श। ।२४थी थाय छे से ज्ञासानी निवृत्ति माटे सूत्र४२ ४ छ-(छम्मासे सूरिए ओयं णिवुड्ढेइ छम्मासे सूरिए ओयं अभिवड्ढेइ) छ भास पर्यन्त सूर्य ना ४१ न्यून थाय
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #535

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २७ षष्ठं प्राभृतम् यति ॥ यतोहि सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलात्परतः प्रथमान् सूर्यसम्वत्सरसत्कान् षण्मासान् यावत् सूर्यों जम्बूद्वीपगतमोजः-प्रकाशं प्रत्यहोरात्रमेकैकस्य त्रिंशदधिकाष्टादशशतसंख्यभागसत्कस्य भागस्य हापनेन निर्वेष्टयति-हापयति, तदनन्तरं द्वितीयान् पण्मासान् सूर्यसम्वत्सरसत्कान् यावत् सूर्यः प्रत्यहोरात्रमेकैकत्रिंशदधिकाष्टादशशतसंख्य १८३० सत्कभागवर्द्धनेनौजःप्रकाशमभिवर्द्धयति, इत्येवं रूपं प्रत्यक्षोपलब्धा परिस्थितिः। सैव व्यक्तं व्याचष्टे-'णिक्खममाणे सूरिए देसं णिबुड़ेइ, पविसमाणे सूरिए देसं अभिवुड़ेइ' निष्क्रामन् सूर्योदेशं निर्वर्द्धयति, प्रविशन् सूर्यो देशमभिवर्द्धयति ।-निष्क्रामन्-अभ्यन्तरान्मडलाद् बहिर्गच्छन् सयों देश-त्रिंशदधिकानामष्टादशशतसंख्यानां भागानां सत्कं प्रत्यहोरात्रमेकैकभागरूपं देश-प्रदेश निवर्द्धयति--हापयन्ति, इत्थमेव प्रविशन्-बाह्यमण्ड लेभ्योऽन्तराभिमुखं गच्छन् सूर्यों देशत्रिंशदधिकानाम् अष्टादशशतसंख्यानां भागानां सत्कं प्रत्यहोरात्रमेकैकभागरूपं प्रदेशमभिकारण की सर्वाभ्यन्तर मंडल से पर प्रथम सूर्य संवत्सर संबंधी छहमास यावत् सूर्यका जम्बूद्वीप में रहा हवा प्रकाश प्रति अहोरात्र का अठारहसो तोस संख्यावाले भाग का न्यूनता से निर्वेष्टित करता है। तत्पश्चात् दूसरे संवत्सर संबंधी छहमास में माने सूर्य संवत्सरसंबंधी छहमास में यावत् सूर्य प्रति अहोरात्र में अठारहसो तीस १८३० संख्यक भाग की वृद्धि होने से प्रकाश की वृद्धी होती है, इस प्रकार प्रत्यक्षपरिस्थिति उपलब्ध होती है। यही वक्तव्य सूत्रकार प्रगट करते हैं-'णिक्खममाणे सरिए देसं णिबुड़ेइ, पविसमाणे सूरिए देसं अभिवुड्ढेइ' निष्क्रमण करता हुवा सूर्य देश भाग को कमकरता है, तथा प्रवेश करता सूर्य देश भाग को बढाता है। कहने का भाव यह है कि अभ्यतर मंडलसे बाहर निकलता सूर्य देश भाग माने अढारहसो तीसवाले भाग संबंधी प्रति अहोरात्र का एक एक भागरूप देश भागको न्यून करता है तथा इसी प्रकार बाह्यमंडल से अभ्यंतर मंडलाभिमुखगमन करता सूर्य देश माने છે. અને છ માસ સૂર્ય પ્રકાશ વધતું રહે છે, કારણ કે–સર્વાત્યંતરમંડળ પછી સૂર્ય સંવત્સર પછી પહેલા છ માસ યાવત્ સૂર્યને જંબૂદ્વીપમાં રહેલ પ્રકાશ દરેક અહોરાત્રને અઢારસો ત્રીસ સંખ્યક ભાગનું ન્યૂનપણું બતાવે છે. તે પછી બીજા સંવત્સર સંબંધી છ માસમાં યાવત્ સૂર્ય દરેક અહોરાત્રમાં અઢારસે ત્રીસ ૧૮૩૦ સંખ્યક ભાગની વૃદ્ધિ થવાથી પ્રકાશનો વધારો થાય છે. આ પ્રમાણે પ્રત્યક્ષ પરિસ્થિતિ પ્રાપ્ત થાય છે, એ જ १४तय ४८ ४२त सू२ ४ छ-(णिक्खममाणे सूरिए देसं णिवुड्ढेइ, पविसमाणे सूरिए देसं अभिवुड्ढेइ) निमा ४२ते। सूर्य देशमाने न्यून. ४२ छ, तथा प्रवेश ४२तेसूर्य દેશભાગને વધારે છે. કહેવાનો ભાવ એ છે કે-અત્યંતરમંડળથી બહાર નિકળતે સૂર્ય દેશભાગ એટલે કે અઢારસો ત્રીસવાળા ભાગ સંબંધી પ્રતિ અહેરાત્રના એક એક ભાગ રૂપ દેશ ભાગને ન્યૂન કરે છે, તથા એજ રીતે બાહ્યમંડળથી અત્યંતરમંડલાભિમુખ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #536

५२४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
वर्द्धयति । एतेनैवोक्तं यत् सर्वाभ्यन्तरे मण्डले परिपूर्णतया त्रिंशतं मुहूर्त्तान् यावदवस्थितं सूर्यस्यौज स्ततः परमनवस्थितं भवति सूर्यस्य ओज इति । पुन रेतदेव वैतत्येन विभावयिषुः प्रश्नसूत्रमुपन्यस्यन्नाह - 'तत्थ को हेऊत्ति वएज्जा' तत्र को हेतुरिति वदेत् ॥ तत्र - प्रवेशे निष्क्रमणे च अर्थात् निष्क्रामन् सूर्यो यथोक्तरूपं देशं निर्वेष्टयति, प्रविशन्नभिवर्द्धयतीत्येतस्मिन् विषये को हेतु : ? - किं कारणम् ? - कोपपत्ति रितिवदेद, ततो भगवानाह - 'ता अयण्णं igerd दीवे सorataदीवसमुद्दाणं जाव परिक्खेवेणं' तावदयं जम्बूद्वीपो द्वीपद्वीपः समुद्राणां यावत् परिक्षेपेण ॥ - वाक्यमिदं जम्बूद्वीपपरं तद्वर्णनं जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रादवसेयम्, सर्वद्वीपसमुद्राः यस्य परिधिवत् प्रदक्षिणां कुर्वन्त इव वर्त्तन्ते, सोऽयं सर्वद्वीपअठारहसो तीस भागसंबंधी प्रति अहोरात्र का एक एक भाग रूप प्रदेश को बढ़ाता है । इस कारण से कहा है कि सर्वाभ्यन्तर मंडल में परिपूर्ण तीस मुहूर्त सूर्य का प्रकाश अवस्थित रहता है तत्पश्चात् सूर्य का प्रकाश अनवस्थित होता है माने अस्थिर होता है यही विषयको सरलता से समझाने के उद्देशसे प्रश्न सूत्र कहते हुवे कहते हैं- 'तत्थ को ऊत्ति वएजा' इसमें कया कारण है। सो कहिये अर्थात् प्रवेश करने में एवं निकलने में यथोक्त प्रकार से न्यूनाधिक करता है अर्थात् निकलने में देशको न्यून करता है एवं प्रवेश करते हुवे बढाता है इस विषय में क्या कारण है ? क्या प्रमाण है ? सो कहिये इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी के पूछने पर भगवान् उत्तर देते हुवे कहते हैं- 'ता अयणं जंबुद्दीवे दोघे सव्वद्दीवद्दीवसमुद्दाणं जाव परिक्खेवेणं' यह जंबूद्वीप नामका द्वीप द्वीप सभी द्वीप समुद्रों में यावत् परिक्षेप से कहा है, यह वाक्य - जम्बूद्वीपविषयक है उसका वर्णन जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति सूत्र से जानलेवें, सभी द्वीपसमुद्र जिस को परिधि के समान प्रदक्षिणा करते
ગમન કરતા સૂર્ય દેશ એટલે અઢારસે ત્રીસ ભાગ સબંધી પ્રતિ અહેારાત્રના એક એક ભાગ રૂપ પ્રદેશને વધારે છે. આ કારણથી કહ્યું છે કે સર્વાભ્યંતરમંડળમાં પૂરેપૂરા ત્રીસ મુહૂત સૂર્યના પ્રકાશ :અવસ્થિત રહે છે, તે પછી સૂર્યને પ્રકાશ અનવસ્થિત થાય છે, એટલે કે અસ્થિર થાય છે.
या विषयने सरणताथी समन्लववाना उद्देशथी अनसूत्र उडेता था उसे छे - (तत्थ को हेऊन्ति बएज्जा) तेभां शु ं शु छे ? ते हो अर्थात् प्रवेश श्वामां ने निश्णवामां यथोक्त પ્રકારના દેશને ન્યૂનાધિક કરે છે. અર્થાત્ નિકળવામાં ન્યૂન કરે છે, અને પ્રવેશ કરતાં વધારે છે, આમ થવામાં શું કારણ છે? શું પ્રમાણ છે ? તે કહેા. આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીએ पूछ्वाथी श्रीभगवान् उत्तर भापता छे - (ता अयणं जंबूदीवे दीघे सव्वदीव दीवसमुद्दाणं जाव परिक्खेवेणं) या मंजूदीय नामनो द्वीप मधा द्वीप समुद्रोभां यावत् परिक्षेपथी आहेस છે, આ વાકય જ બુદ્વીપ સબંધી છે, તેનુ વર્ણન જમૂદ્દીપપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રથી જાણી લેવું બધા દ્વીપ સમુદ્ર જૈને પરિધિની જેમ પ્રદક્ષિણા કરતા હેાય તે પ્રમાણે રહે છે, એવા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #537

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २७ षष्ठं प्राभृतम्
५२५
समुद्राणां मध्यवर्त्ती जज्बूद्वीपोऽयं वर्त्तते इति ॥ - ' ता जया णं सूरिए सव्वभंतरं मंडल उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं उत्तमकट्टपत्ते उकोसए अट्टारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुत्ता राई भवई' तावद् यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खल उत्तमकाष्ठाप्राप्त उत्कर्षकोऽष्टादशमुहूर्त्ती दिवसो भवति, जघन्या द्वादशमुहूर्त्ता रात्रिर्भवति || तावत्-तत्र जम्बूद्वीपे यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य- तन्मण्डलमादाय चारं चरति, - सर्वाभ्यन्तरे मण्डले भ्रमति, तदा तस्मिन् दिने सूर्य उत्तमकाष्ठाप्राप्तो भवति - परमोत्तरदिग्गतो भवति - सायनमिथुनान्ताऽहोरात्रं वृत्तगतो भवति, तेन तत्रोत्कर्षकः - परमाधिकोऽष्टादशमुहूर्त्तात्मको दिवसो भवति । जघन्या - सर्वापिका द्वादशमुहूर्त्तात्मिका रात्रि भवति || - ' से क्खिममाणे सूरिए णवं संवच्छरं अयमाणे पढमंसि अहोरसि अभितराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ' सः- निष्क्रामन् सूर्यो नव संवत्सरहो इस प्रकार से रहते हैं वह यह सभी द्वीपसमुद्रों के मध्यवर्त्ति यह जम्बूद्वीप वर्तमान है 'ता जया णं सूरिए सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं उत्तम पत्ते उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवह, जहण्णिया दुवालसमुहुत्त राई भवइ' जब सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है तब उत्तमकाष्ठाप्राप्त उत्कर्षक अठारह मुहूर्तका दिवस होता है तथा जघन्या बारह मुहूर्त प्रमाणवाली रात्री होती है । कहने का भाव यह है कि जम्बूद्वीपमें जब सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल में उपसंक्रमण करके माने उसमंडलको प्राप्त करके गति करता है यानी सर्वाभ्यन्तरमंडल में भ्रमण करता है उस समय सूर्य उत्तमकाष्ठाप्राप्त होता है अर्थात् परम उत्तरदिग्गत माने सायनमिथुनान्त अहोरात्र वृत्तगत होता है अतः उत्कर्षक माने परम अधिक अठारहमुहूर्त, प्रमाण का दिवस होता है तथा जघन्या माने परमलघ्वी बारह मुहूर्त प्रमाण की रात्री होती है । 'से णिकखममाणे सूरिए णवं संवच्छरं अयमाणे पढमंसि आ अधा द्वीप समुदोनी भव्यभां रहेस माजूद्वीय रहेस हे (ता जया णं सुरिए सव्वब्यंतरं मंडलं उबसंकमित्ता चारं चरइ तया णं उत्तमकट्टपत्ते उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ) न्यारे सर्वाल्यांतरभ उणमा उपसभरीने સૂર્ય ગતિ કરે છે. ત્યારે ઉત્તમકાષ્ઠા પ્રાપ્ત ઉત્કર્ષીક અઢાર મુહૂતના દિવસ થાય છે, તથા જઘન્યા બાર મુહૂર્ત પ્રમાણવાળી રાત્રી હોય છે, કહેવાના ભાવ એ છે કે જ ભૂદ્વીપમાં જ્યારે સૂર્યાં. સર્વાભ્ય ંતર મડળમાં ઉપસક્રમણ કર્મોને એટલે કે એ મંડળને પ્રાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે, અર્થાત્ સર્વાંભ્યુતરમ ડળમાં ભ્રમણ કરે છે, એ સમય સૂર્ય ઉત્તમકાષ્ઠાપ્રાપ્ત થાય છે, અર્થાત્ પરમ ઉત્તર દિશામાં રહેલ એટલે સાયન મિથુનાન્ત અહેારાત્ર વૃત્તમાં ગયેલ હોય છે; તેથી ઉત્કર્ષ ક એટલે કે પરમ અધિક અઢાર મુહૂત પ્રમાણના દિવસ હોય છે, તથા भघन्या भेटले ङे परभ नानी मार मुहूर्त प्रभवाणी रात्रीसोय छे, ( से णिक्खममाणे सूरिए
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #538

५२६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे मयमानः प्रथमेऽहोरात्रे अभ्यन्तरानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति ॥-सः-प्रसिद्धः सूर्यों निष्क्रामन्-सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलाद् बहिनिगच्छन् नवं-नूतनं संवत्सरं-सौरवर्ष मयमानःआददानः प्रथमेऽहोरात्रे-नूतनसंवत्सरस्य प्रथमेऽहोरात्रे अभ्यन्तरानन्तरं-सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलाद्' बहिर्मुखमक्तिनं द्वितीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति-द्वितीयमण्डले भ्रमन् दृष्टो भवतीत्यर्थः ॥-'ता जया णं सूरिए अभितराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं एगेणं राईदिएणं एगं भागं ओयाए दिवसक्खि तस्स णिबुट्टित्ता रयणिक्खेत्तस्स अभिवद्भित्ता चारं चरइ' तावद् यदा खलु सूर्यः अभ्यन्तरानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु एकेन रात्रिंदिवेन एकं भागम् ओजसः दिवसक्षेत्रस्य निर्वर्द्धयित्वा रजनिक्षेत्रस्य अभिवर्द्धयित्वा चारं चरति ॥-तावत्-तत्र-सर्वाभ्यन्तरानन्तरद्वितीयमण्डलसञ्चरणकाले, एकेन अहोरत्तंसि अभितराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ' उस प्रकार निष्क मणकरता सूर्य नया संवत्सरको प्राप्त करके प्रथम अहोरात्र में अभ्यन्तरानन्तर मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है। अर्थात् सर्वाभ्यन्तर मंडल से बाहर निकलता हुवा वह सूर्य नवीन संवत्सर माने सोर संवत्सरको प्राप्त करके प्रथम अहोरात्र में माने नवीन संवत्सर के प्रथम अहोरात्र में सर्वाभ्यन्तरमंडल से बाहर का समीपस्थ दूसरे मंडल को प्राप्त करके गति करता है माने दूसरे मंडल में भ्रमण करता हुवा दृष्टिगोचर होता है । 'ता जया ण सूरिए अभितराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तथा णं एगेणं राई दिएणं एगं भागं ओयाए दिवसक्खित्तस्स णिबुडित्ता रयणिक्खित्तस्स अभिवत्तिा चारं चरइ' जब सूर्य अभ्यन्तर मंडलके अनन्तरचे मंडलमें उपसंक्रमण करके गति करता है तब एकरात्रि दिवस से दिवसक्षेत्र के प्रकाश का एक भागको न्यून करके एवं रात्रिक्षेत्र के एक भाग को वढाकरके गति करता है। कहने का भाव यह है कि सर्वाभ्यन्तर मंडलके अनन्तरवें दूसरे मंडल के संचणव संवच्छरं अयमाणे पढमंसि अहोरत्तंसि अभिंतराणंतरं मंडलं उबसंकमित्ता चारं चरइ) એ પ્રમાણે નિષ્ક્રમણ કરતો સૂર્ય નવા સંવત્સરને પ્રાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે. અર્થાત્ સર્વાવ્યંતરમંડથી બહાર નીકળતા એ સૂર્ય નવીન સંવત્સર એટલે કે સૌર સંવત્સરને પ્રાપ્ત કરીને પહેલા અહોરાત્રમાં એટલે નવા સંવત્સરના પહેલા અહેરાત્રમાં સર્વાત્યંતરમંડળની બહાર નજીકના બીજા મંડળને પ્રાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે. એટલે કે બીજા મંડળમાં ભ્રમણ ४२तो ष्टिगोय२ थाय छे. (ता जया णं सूरिए अमितराणंतरं मंडल उवसंकमित्ता चार चरइ तया णं एगणं राइदिएणं एग भागं ओयाए दिवसक्खित्तस्स अभिवढित्ता चारं चरइ) न्यारे સૂર્ય અત્યંતરમંડળની પછીના મંડળમાં ઉપસક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે, ત્યારે એક રાત્રિ દિવસથી દિવસક્ષેત્રના પ્રકાશના એક ભાગને ન્યૂન કરીને અને રાત્રિક્ષેત્રના એક ભાગને વધારીને ગતિ કરે છે. કહેવાનો ભાવ એ છે કે-સર્વાત્યંતરમંડળની પછીના બીજા મંડળના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #539

सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० २७ षष्ठं प्राभृतम्
५२७ रात्रिन्दिवेन-सर्वाभ्यन्तरमण्डलगतेन, प्रथमक्षणादृवं शनैः शनैः कलामात्र कलामात्रनिवर्द्धनेन-हापनेन अहोरात्रपर्यन्ते काले एकं भाग मोजसः-प्रकाशस्य दिवसक्षेत्रस्य निर्वर्द्धयित्वा-हापयित्वा, तमेव चैकं भागं रजनिक्षेत्रस्य अभिवर्द्धयित्वा चारं चरति सूर्यः । अथात्र पुनः कियत् प्रमाणं भागं दिवसक्षेत्रस्य प्रकाशस्य हापयित्वा रजनिक्षेत्रस्य च वर्द्धयित्वा चारं चरतीत्येतद्विषयमाह-'मंडलं अट्ठारसहिं तीसेहिं सएहिं छित्ता' मण्डलमष्टादशभिः त्रिशैः शतैश्छित्वा ॥ मण्डलं-सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलाद् बहिर्मुखमक्तिनं द्वितीयं मण्डलमष्टादशभिस्त्रिंशैः शतैः-त्रिंशदधिके रष्टादशभिः शतैश्छित्वा-विभज्य ।। अत्रेतदुक्तं भवति,द्वितीयमतिनं मण्डलमष्टादशभि स्त्रिंशदधिकै आँगशतै विभज्य तत् सत्कभागमेकं भागमेकं भागमित्यर्थः । अत्र पुन मण्डलस्याष्टादशशतानि त्रिंशदधिकानि भागानां कथं परिकल्प्यन्ते ?, अत्रोच्यते-यतोहि-एकैकं मण्डलं द्वाभ्यां सूर्याभ्याम् एकेनाहोरात्रेण स्वस्वभ्रमणगत्या प्रपूर्यते, अहोरात्रश्च त्रिंशन्मुहूर्तप्रमाणो भवति, प्रतिसूर्यश्चाहोरात्रगणने परमारण काल में सर्वाभ्यन्तरमंडलवति एक रात्रिदिन से प्रथम क्षण के पश्चात् धीरे धीरे कलामात्र कलामात्र काल को कम करता हुवा अहोरात्र पर्यन्तकाल में दिवसक्षेत्र के प्रकाशका एक भाग को न्यून करके ऊसी रात्रिका एक भाग को बढाकरके गति करता है । अब दिवसक्षेत्र के प्रकाशका कितने प्रमाण वाले भाग को बढा करके गति करता है इस विषय में सूत्रकार कहते हैं 'मंडलं अट्ठारसहिं तीसेहि सएहिं छित्ता' अठारहसौ तीससे विभक्त करके अर्थात् सर्वाभ्यन्तर मंडलसे बहिर्वति समीपस्थ दूसरे मंडल को अठारहसौ तीस से भाग करके यहां पर इस प्रकार कहना चाहिये-अर्वाक्तन दूसरे मंडल को अठारहसो तीससे विभक्त करके जो भाग आवे उस भाग संबंधी एक भाग समझना चाहिये। यहां पर मंडलके अढारहसो तीस भागों की कल्पना किस प्रकारसे की जाती है, इस विषय में कहते हैं-एक एक मंडल दो સંચરણ કાળમાં સર્વાત્યંતર મંડળવત્તિ એક રાત્રિ દિવસથી પ્રથમ ક્ષણની પછી ધીરે ધીરે કળામાત્ર કળામાત્ર કાળને કામ કરીને અહેરાત્ર સુધીના કાળમાં દિવસ ક્ષેત્રના પ્રકાશના એક ભાગને ન્યૂન કરીને અને એ જ રીતે રાત્રિક્ષેત્રના એક ભાગને વધારીને ગતિ કરે છે. હવે આ દિવસ ક્ષેત્રના પ્રકાશના કેટલા પ્રમાણ વાળા ભાગને ન્યૂન કરીને અને રાત્રિ ક્ષેત્રના કેટલા પ્રમાણના ભાગને વધારીને ગતિ કરે છે? એ વિષયમાં સૂત્રકાર કથન કરે छ-(मंडलं अट्ठारसहिं तीसेहिं छित्ता) २१ढारसे श्रीसथी माथीने अर्थात् सत्यत२ भथी બહારના નજીકના બીજા મંડળને અઢારસે ત્રીસથી ભાગીને અહીંયાં આ પ્રમાણે કહેવું જોઈએ કે-નજીકના બીજા મંડળને અઢાર સે ત્રીસથી ભાગી જે ભાગ આવે એ ભાગ સંબંધી એક ભાગ સમજે. અહીંયાં મંડળના અઢારસે ત્રીસ ભાગેની કલ્પના કઈ રીતે કરવામાં આવે છે એ વિષયમાં કહે છે–એક એક મંડળ બે સૂર્યોથી પિતાપિતાની ભ્રમણ ગતિથી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #540

५२८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे थतो द्वावहोरात्रौ भवतः, द्वयोश्चाहोरात्रयोः पष्टिर्मुहर्ता भवन्ति, तेनात्र प्रथमतो मण्डलं षष्टया भागै विभज्यते, निष्क्रामन्तौ च सूयौं प्रत्यहोरात्रं प्रत्येकं द्वौ द्वौ मुहर्तकषष्टिभागौ हापयतः, प्रविशन्तौ चाभिवर्द्धयतः, यौच द्वौ मुहूर्त्तकपष्टिभागौ , तौ समुदितौ, यथैकः सार्द्धत्रिंशत्तमो भागः १-ॐ, ततः षष्टिरपि भागाः सार्द्धया त्रिंशता यदि गुण्यन्ते, तदा जातानि त्रिंशदधिकानि अष्टादशशतानि १८३०। भागानामिति । एवं निष्क्रामन् सूर्यः प्रतिमण्डल त्रिंशदधिकाष्टादशशतसंख्यानां भागानां सत्कमेकक भाग दिवसक्षेत्रस्य प्रकाशस्य हापयन् हापयन्, रजनिक्षेत्रस्य चाभिवर्द्धयन्नभिवर्द्धयन्, इत्थं तावद्वक्तव्यं यावत् सर्वबाह्येमण्डले व्यशीत्यधिकं भागशतं १८३ प्रपूर्येत, दिवसक्षेत्रस्य प्रकाशस्य हापयिता रजनिक्षेत्रस्यचाभिवर्द्धयिता भवेत् । एवं सति त्र्यशीत्यधिकं च भागशतं १८३ त्रिंशदधिकाना मष्टादशसूर्यो से अपनी अपनी भ्रमण गति से एक अहोरात्र से पूर्ण होती है । अहोरात्र तीसमुहूर्त प्रमाणका होता है प्रति सूर्य का अहोरात्र गणनासे वास्तविक रीति से दो अहोरात्र होते हैं। दो अहोरात्रका साठ मुहूर्त होते हैं अतः यहां पर पहले मंडल को छ से विभक्त किया जाता है, निष्क्रमण करते हए दोनों सूर्य प्रत्येक अहोरात्र में दो दो मुहूर्त का इकसठिया दो भाग कम करते हैं एवं प्रवेश करते हुवे बढाता है जो दो मुहूर्त के इकसठिया दो भागले दोनों मिलावें । जैसे एक साडितीस का भाग १: पश्चात् साठ के भाग को साडितीस से गुणा जाय तो अठारहसो तीस १८३० हो जाते है । इस प्रकार निष्क्रमण करता सूर्य प्रत्येक मंडल में अठारह सो तीस भागों में से दिवस क्षेत्र के प्रकाश का एक एक भाग को कम करते है, तथा रात्रि क्षेत्र के भाग को बढाते है । यहां इस प्रकार से कहना चाहिये-सर्वबाह्य मंडल में एकसो तिरासी १८३ पूर्ण करता है, जो दिवसक्षेत्र के प्रकाश को कम करनेवाला तथा रात्रिक्षेत्र को बढ़ाने वाला होता है। इस प्रकार होने पर एकसोतिरासी એક અહોરાત્રમાં પૂરી થાય છે. અહોરાત્ર ત્રીસ મુહુર્ત પ્રમાણનો હોય છે. પ્રતિ સૂર્યની અહોરાત્રીની ગણનાથી વાસ્તવિક રીતે બે અહોરાત્ર હોય છે. બે અહોરાત્રીના સાઈઠ મુહુર્ત થાય છે. તેથી અહીંયાં પહેલા મંડળને છ થી ભાગવામાં આવે છે. નિષ્ક્રમણ કરતા અને સૂર્યો દરેક અહેરાત્રમાં બન્ને મુહૂર્તને એકસઠિયા બે ભાગ ન્યૂન કરે છે અને પ્રવેશ કરતી વખતે વધારે છે. જો બે મુહૂર્તના એકસઠીયા બે ભાગ ૨ ને મેળવવામાં આવે જેમ કે એક સાડીતીને ભાગ ૧૬૪=૪ પછી સાઈઠના ભાગને સાડીત્રીસથી ગણવામાં આમાં તે અઢાર સો ત્રીસ ૧૮૩૦ થઈ જાય છે. આ પ્રમાણે નિષ્ક્રમણ કરતે સૂર્ય દરેક મંડળમાં અઢાર સે તીસ ભાગમાંથી દિવસ ક્ષેત્રના પ્રકાશના એક એક ભાગને ઓછા કરે છે. અને રાત્રિક્ષેત્રના ભાગને વધારે છે. અહીંયાં આ પ્રમાણે સમજવું, જોઈએ. જે દિવસ ક્ષેત્રના પ્રકાશને કામ કરવાવાળા અને રાત્રિક્ષેત્રને વધારનાર હોય છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #541

५२९
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २७ षष्ठं प्राभृतम् शतानां दशमो भागो भवति । यथा १८३० : १८३१० तेन सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलात् सर्वबाह्ये मण्डले जम्बूद्वीपचक्रवालस्य दशभागस्टयति, रजनिक्षेत्रस्य चाभिवर्द्धते इति यत्पूर्वमभिहितं तत सर्वथा समीचीनं जातमित्यर्थः॥ एवमभ्यन्तरं प्रविशन् प्रतिमण्डलमष्टादशशतभागानां त्रिंशदधिकानां सत्कमेकैकं भागमभिवर्द्धयन् तावद्वक्तव्यो यावत्सर्वाभ्यन्तरे मण्डले त्र्यशीत्यधिकं भागशतं दिवसक्षेत्रगतस्य प्रकाशस्याभिवर्द्धयति रजनिक्षेत्रस्य च हापयति, व्यशीत्यधिकं च भागशतं जम्बूद्वीपचक्रवालस्य दशमो भागो भवति, ततश्च सर्वबाह्यान्मण्डलात सर्वाभ्यन्तरे मण्डले दिवसक्षेत्रगतस्य प्रकाशस्येको दशमश्चक्रवालभागोऽभिवर्द्धते, रजनिक्षेत्रस्य च तावन्मितं त्रुटयतीति यत् प्रागवादि तत्सर्वथोपपत्ति सिद्धम् ॥ 'तया णं अट्ठारसमुहत्ते दिवसे भवइ दोहिं एगद्विभागमुहुत्तेहिं ऊणे, दुवालसमुहुत्ता राई १८३। का भाग अठारहसो तीस का दसवां भाग होता है । जैसे की १८३१० वह सर्वाभ्यन्तह मंडल से सर्वबाह्य मंडल पर्यन्त में जम्बूद्वीप चक्रवाल का दस भाग कम पडता है, तथा रात्रिक्षेत्र का भाग को बढाता है इस प्रकार जो प्रथम कहा है वह सर्व प्रकार से योग्य ही है। इस प्रकार अभ्यन्तर मंडल में प्रवेश करता सूर्य प्रत्येक मंडल में अठारहसो तीस भाग का एक एक भाग को बढाता हवा वहां तक कहे की जहां तक सर्वाभ्यन्तरमंडल में दिवसक्षेत्र के प्रकाश के भाग को बढाता है तथा रात्रिक्षेत्र के भाग को कम करता है। एकसो तिरासीवां भाग, जम्बूद्रीप चक्रवाल का दशमा भाग होता है तब सर्वबाह्य मंडल सर्वाभ्यन्तरमंडल में दिवसक्षेत्र के प्रकाश का एक दसवां चक्रवाल भाग को बढाता है इतना रजनीक्षेत्र में कम होता है । इस प्रकार जो पहले कहा है वह सर्वथा प्रमाण सिद्ध ही है। (तया णं अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, दोहिं एगहिभागमुहुत्तेहिं ऊणे, दुवालसमुहुत्ता राई भवई
આ પ્રમાણે થવાથી એક સે યાશી ૧૮૩ ને ભાગ અઢારસો તીસને દસમો ભાગ થાય છે. જેમ કે-૧૮૩+૧૦ સર્વાયંતર મંડળથી સર્વબાહ્ય મંડળ સુધીમાં જંબુદ્વીપના ચક્રવાલના દસ ભાગને કામ કરે છે. તથા રાત્રિક્ષેત્રના ભાગને વધારે છે. આ પ્રમાણે જે પહેલાં કહેલ છે. તે સર્વથા એગ્ય જ છે. આ પ્રમાણે અત્યંતર મંડળમાં પ્રવેશ કરતે સૂર્ય દરેક મંડળમાં અઢાર સો તીસ ભાગના એક એક ભાગને વધારતા વધારતા ત્યાં સુધી કહેવું કે જ્યાં સુધી સર્વાત્યંતર મંડળમાં દિવસક્ષેત્રના પ્રકાશના ભાગને વધારે છે. અને રાત્રિક્ષેત્રના ભાગને ઓછા કરે છે. એક સો વ્યાશીમે ભાગ જંબુદ્વીપ ચક્રવાલને દસમો ભાગ થાય છે, ત્યારે સર્વબાહ્ય મંડળમાંથી સર્વાત્યંતર મંડળમાં દિવસ ક્ષેત્રના પ્રકાશને એક દસમા ચક્રવાલ ભાગને વધારે છે, આટલા રાત્રીક્ષેત્રમાં આછા થાય छे. मा ममाए रे पडसा त छ. ते सर्वथा सप्रमाएर १ छे. (तया णं अद्वारसमुहत्त दिवसे भवइ, दोहिं एगविभागमुहुत्तेहिं ऊणे, दुवालसमुहुत्ता राई भवइ दोहिं एगट्ठिभागमुहुत्तेहिं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #542

५३०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे भवइ दोहिं एगट्ठिभागमुहुत्तेहिं अहिया' तदा खलु अष्टादशमुहूत्तों दिवसो भवति द्वाभ्यामेकषष्टिभागमुहूर्ताभ्या मूनः, द्वादशमुहर्ता रात्रिभवति द्वाभ्यामेकषष्टिभागमुहूर्त्ताभ्यामधिका ॥ तदा-सर्वाभ्यन्तराद्वितीयमण्डलसञ्चरणकाले खलु इति निश्चितं द्वाभ्यामेकपष्टिभागमुहूर्ताभ्या मूनोऽष्टादशमुहूत्ततॊ दिवसो भवति । तथा च द्वाभ्यामेकषष्टिभागमुहू
भ्यामधिका द्वादशमुहर्ता रात्रिर्भवति । ‘से णिक्खममाणे सूरिए दोच्चंसि अहोरत्तसि अभितरतच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरई' स निष्क्रामन् सूर्यों द्वितीये अहोरात्रे अभ्यन्तरं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति ॥ स प्रसिद्धः सूर्यों निष्क्रामन्-बहिर्गच्छन् द्वितीयेऽहोरात्रे-प्रथमस्य षण्मासस्य द्वितीयेऽहोरात्रे अभ्यन्तरं तृतीयं-सर्वाभ्यन्तरात्तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य-तृतीयमण्डलमादाय चारं चरति-तृतीयमण्डले भ्रमति ॥ 'ता जया णं सरिए अभितरतच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया ण दोहिं राईदिएहिं दो भागे ओयाए दिवसक्खेत्तस्स णिवुडित्ता रयणिक्खित्तस्स अभिवुडित्ता चारं चरइ' तावद् यदा खलु सूर्यः अभ्यन्तरं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु द्वाभ्यां रात्रिंदिवाभ्यां दोहिं एगट्ठिभागमुहुत्तेहिं अहिया) तब माने सर्वाभ्यन्तर मंडल के दूसरे मंडल के संचरण समय में इकसठिया दो मुहूर्त भाग न्यून अठारह मुहूर्त का दिवस होता है, तथा इकसठिया दो मुहर्त भाग अधिक बारह मुहूते प्रमाणवाली रात्री होती है। (से णिक्खममाणे मरिए दोच्चंसि अहोरत्तसि अभितरं तच्च मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ) वह सूर्य उस दूसरे मंडल से निष्क्रमण करता हुवा माने उस मंडल से बाहर निकलता हुवा प्रथम छहमास के दूसरे अहोरात्र में सर्वाभ्यंतर मंडल के तीसरे मंडल में उपसंक्रमण कर के माने उस मंडल को प्राप्त कर के गति करता है अर्थात् तीसरे मंडल में भ्रमण करता है । (ता जया णं सरिए अभितरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं दोहिं राइदिएहिं दो भागे ओयाए दिवसखेत्तस्स णिवुद्भित्ता रयणिक्खित्तस्स अभिवुडित्ता चारं चरइ) उस समय माने सर्वाभ्यन्तरमंडल के अहिया) त्यारे मेले में साल्यात२ भान संय२९ समयमा ससहिया मे भुत ભાગ ન્યૂન અહાર મુહૂર્તને દિવસ હોય છે, તથા એકસઠિયા બે મુહૂર્તભાગ અધિક બાર भुत प्रमाणुनी रात्री हाय छे. (से णिक्खममाणे सूरिए दोच्चसि अहोरत्तंसि अभितरं सच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ) मीत मथी निभा रते। ये सूर्य अर्थात् એ મંડળથી બહાર નિકળતે સૂર્ય પહેલા છ માસના બીજી અહોરાત્રીમાં સર્વાત્યંતર મંડળના ત્રીજા મંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને એટલે કે એ મંડળને પ્રાપ્ત કરીને ગતિ ४२ छ. अर्थात् त्रीत भउमा अभए ४२ छ. (ता जया णं सूरिए अभितरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं दोहिं राईदिएहिं दो भागे ओयाए दिवसखेत्तस्स णिवुढित्ता रयणिक्खित्तस्स अभिवढित्ता चारं चरइ) से समये यो सत्य त२ भनी श्रीन
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #543

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २७ षष्ठं प्राभृतम् द्वौ भागौ ओजसा दिवसक्षेत्रस्य निर्वद्धर्य रजनिक्षेत्रस्याभिवद्धर्थ चारं चरति ॥ तावत्-तत्र द्वितीये अहोरात्रे यदा-यस्मिन् समये खलु-इति निश्चितं सूर्योऽभ्यन्तरं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति-अभ्यन्तरे तृतीये मण्डले भ्रमति तदा खलु द्वाभ्यां रात्रिंदिवाभ्यांद्वयोः रात्रिदिवसयोः द्वौ भागो ओजसा-प्रकाशेन दिवसक्षेत्रस्य निर्वद्धर्थ-हापयित्वा रजनिक्षेत्रस्य अभिवद्धय चारं चरति-भ्रमति ॥ ___मंडलं अट्ठारसतीसेहिं सरहिं छेत्ता' मण्डल मष्टादशभिस्त्रिंशद्भिः शतैश्छित्वा ॥ अस्य विस्तृतव्याख्या पूर्व व्याख्यातैव । 'तया णं अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ चउहिं एगहिभागमुहुत्तेहिं ऊणे, दुवालसमुहुत्ता राई भवइ चउहिं एगट्ठिभागमुहुत्तेहिं अहिया' तदा खलु अष्टादशमुहूत्तों दिवसो भवति चतुर्भिरेकषष्टिभागमुहूर्तरूना, द्वादशमुहूर्त्ता रात्रि भवति चतुभिरेकषष्टिभागमुहूर्तेरधिका ॥ तदा-तृतीयमण्डलभ्रमणदिने तादृशे प्रकाशक्षेत्रे दिनरात्रितीसरे मंडल के भ्रमण काल में दो रात्रि दिवस से दिवस क्षेत्र के दो भाग को कम कर के एवं रात्रि क्षेत्र के दो भाग को बढाकर के गति करता है। अर्थात् वहां पर दूसरे अहोरात्र में जिस समय सूर्य अभ्यन्तर मंडल के तीसरे मंडल में उपसंक्रमण करके गति करता है माने अभ्यंतरमंडल में भ्रमण करता है, तब दो रात्रि दिवस का दो भागों को दिवसक्षेत्र के प्रकाश से कम करके तथा रात्रिक्षेत्र के दो भागों बढाकर के गति करता है।
(मंडलं अट्ठारसतीसेहिं सएहिं छेत्ता) मंडल को अठारह सो तीस से विभक्त कर के इत्यादि प्रकार से पूर्वोक्त कथनानुसार समज लेवें। इस कथन की तिस्तृत व्याख्या पहले कह ही दी है अतः वहां पर देख लेवें। (तया णं अट्ठारसमुहुत्त दिवसे भवई चाहिं एगट्ठिभागमुहत्तेहिं ऊणे, दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, चउहिं एगहिभागमुहुत्तेहिं अहिया) तीसरे मंडल के भ्रमण काल में उस प्रकार के तापक्षेत्र में दिनमान इकसठिया चार मुहूर्त भाग न्यून अठारह मुहूर्त का दिवस होता है। तथा इकમંડળના બ્રમણ કાળમાં બે રાત દિવસથી દિવસ ક્ષેત્રના બે ભાગને કામ કરીને અને રાત્રિ ક્ષેત્રના બે ભાગોને વધારીને ગતિ કરે છે અર્થાત્ ત્યાં બીજી અહોરાત્રીમાં જ્યારે સૂર્ય અત્યંતર મંડળના ત્રીજા મંડળમાં ઉપસક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે, એટલે કે અત્યંતરના ત્રીજામંડળમાં ભ્રમણ કરે છે. ત્યારે બે રાત દિવસના બે ભાગને દિવસ ક્ષેત્રના પ્રકાશથી કમ કરીને તથા રાત્રિક્ષેત્રના બે ભાગને વધારીને ગતિ કરે છે.
(मंडलं अट्ठारसतीसेहिं सएहिं छेत्ता) भने २५४१२ सो त्रीसथी मागीन ध्याह પ્રકારથી પૂર્વોક્ત કથન પ્રમાણે સમજી લેવું. આ કથનની વ્યાખ્યા સવિસ્તર રૂપથી પહેલાં हेवामा २ावी आये छ. तेथी त्यi MS सभ७ से. (तया णं अद्वारसमुहुत्ते दिवसे भवइ चउहिं एगद्विभागमुहुत्तेहिं ऊणे, दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, चउहिं एगद्विभागमुहुत्तेहिं अहिया)
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #544

५३२
__सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे प्रमाणमित्थं भवति-चतुर्भिरेकषष्टिभागमुहूत्तै रूनोऽष्टादशमुहूर्तप्रमाणो दिवसो भवति, तथा च चतुर्भिरेकषष्टिभागमुहूत्तैरधिका द्वादशमुहूर्त्तप्रमाणा रात्रि भवति इति ॥ 'एवं खलु एएणुबाएणं णिक्खममाणे सूरिए तयाणंतराओ तयाणंतरं मंडलाओ मंडलं संकममाणे संकममाणे एगमेगे मंडले एगमेगेणं राइदिएणं एगमेगेणं एगमेगेणं भागं ओयाए दिवसक्खेत्तस्स णिबुड़े माणे णिवुड्ढेमाणे रयणिक्खेत्तस्स अभिवड्ढेमाणे अभिवड्ढेमाणे सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ' एवं खलु एतेनोपायेन निष्क्रामन् सूर्यस्तदनन्तरात्तदनन्तरं मण्डलान्मण्डलं संक्रामन् संक्रामन् एकैकस्मिन् मण्डले एकैकेन रात्रिन्दिवेन एकैकमेकैकं भागम् ओजसो दिवसक्षेत्रस्य निर्वद्धयन् निर्वयन् रजनिक्षेत्रस्य अभिवर्द्धयन् अभिवर्द्धयन् सर्ववाद्यं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति । एतेन-पूर्वप्रतिपादितेन उपायेन-युक्त्या उपपत्त्या च निष्क्रामन्-अन्तराद्वहिर्मुखं गच्छन् सूर्यस्तदनन्तरात्तदनन्तरं तृतीयमण्डलाच्चतुर्थ मण्डल, चतुर्थमण्डलाच्च पश्चम मण्डलं पुनश्च तस्मात् षष्ठं ततश्च सप्तममित्येवं क्रमेण एकस्मान्मण्डलादन्यद् मण्डलान्तरं संक्रामन् संक्रामन्-तत्तन्मण्डले नियमक्रमेण भ्रमन् एकैसठियाचार मुहर्त भाग अधिक बारह मुहर्त प्रमाण वाली रात्री होती है। (एवं खलु एएणुवाए णं णिक्खममाणे सूरिए तयाणंतराओ तयाणंतरं मंडलाओ मंडलं संकममाणे संकममाणे एगमेगे मंडले एगमेगे णं राइंदिएणं एगमेगेणं भागं ओयाए दिवसक्खेत्तस्स णिबुडेमाणे णिवुडेमाणे रयणिक्खेत्तस्स अभिवड़ेमाणे अभिवडेमाणे सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ) इस प्रकार इस माने पूर्व प्रतिपादित प्रकार से निष्कमण करता हवा माने दूसरे मंडल से बाहर निकलता हवा सूर्य तदनन्तर मंडल से तदनन्तरवें मंडल में अर्थात् तीसरे मंडल से चौथे मंडल में, चौथे मंडल से पांचवें मंडल में, पांचवें मंडल से छटे मंडल में, छठे मंडल से सातवें मंडल में इस प्रकार क्रम क्रम से एक मंडल से दूसरे मंडलान्तर में ત્રીજા મંડળના ભ્રમણ કાળમાં એ પ્રકારના તાપક્ષેત્રમાં દિનમાન એકસઠિયા ચાર મુહૂર્ત ભાગ ન્યૂન અઢાર મુહૂર્તને દિવસ હોય છે અને એકસડિયા ચાર મુહૂર્તભાગ અધિક બાર भुडूत प्रमाण वाणी रात्री हाय छे. (एवं खलु एएणुवाएणं णिक्खममाणे सूरिए तयाणंतराओ तयाणंतरं मंडलाओ मंडलं संकममाणे संक्रममाणे एगमेगे मंडले एगमेगेणं राइदिएणं एगमेगेणं एगमेगेण भागं ओयाए दिवसक्खेत्तस्स णिवुड्ढेमाणे णिवुड्ढेमाणे रयणिक्खेत्तस्स अभिवड्ढेमाणे अभिवड्ढेमाणे सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ) मा प्रमाणे पूर्वપ્રતિપાદિત પ્રકારથી નિષ્ક્રમણ કરે એટલે કે-બીજા મંડળમાંથી બહાર નિકળતે સૂર્ય તદનંતર મંડળથી તદનંતરના મંડળમાં એટલે કે-ત્રીજા મંડળથી ચેથા મંડળમાં ચોથા મંડળથી પાંચમા મંડળમાં પાંચમા મંડળથી છઠ્ઠ મંડળમાં છઠ્ઠા મંડળથી સાતમાં મંડળમાં આ પ્રમાણે ક્રમ કમથી એક મંડળથી બીજા મંડળાન્તરમાં એ એ મંડળમાં સંક્રમણ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #545

%3
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २७ षष्ठं प्राभृतम् कस्मिन् मण्डले-प्रतिमण्डले एकैकेन एकैकेन रात्रिन्दिवेन प्रत्यहोरात्रेण ओजसः-प्रकाशस्य एकैकमेकैकं भागं-विभाजनक्रमेण पूर्वप्रतिपादितोपपच्या निर्दिष्टमेकैकं विभाग, दिवसक्षेत्रस्य निर्वर्द्धयन् निवर्द्धयन्-हापयन् हापयन् , तथा च रजनिक्षेत्रस्य-रात्रिविभागस्य अभिवर्तयन् अभिवर्द्धयन् , यावत् सर्ववाह्य-व्यशीत्यधिकशततम मण्डलमुपसंक्रम्य चार चरति, सर्वबाह्ये मण्डले भ्रमतीत्यर्थः 'ता-जया णं सूरिए सव्यब्भंतराओ मंडलाओ सब्बबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तयाण सव्वब्भंतरं मंडलं पणिधाय एगेणं तेसी तेणं राइंदियस एणं एगं तेसीतं भागसयं ओयाए दिवसक्खेत्तस्स णिबुड्ढेत्ता रयणिक्खेत्तस्स अभिवुड्ढेत्ता चारं चरइ' तावद् यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलात् सर्वबाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु सर्वाभ्यन्तरं मण्डलं प्रणिधाय एकेन व्यशीतेन रात्रिन्दिवशतेन एकं व्यशीतं भागशतम् ओजसा दिवसक्षेत्रस्य निर्वर्द्धय रजनिक्षेत्रस्य अभिवर्द्धय चारं चरति ॥-तावत्-तत्र सूर्यसञ्चरणविचारे यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरान्मण्डलात् सर्वबाह्यं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति-यशीत्यधिकशतमण्डलं उस उस मंडल में संक्रमण करते करते माने उस उस मंडल में नियमानुसार क्रम से भ्रमण कर के एक एक मंडल में एक एक रात्रि दिवस से अर्थात् अहोरात्र से प्रकाश का एक एक भाग का विभाग क्रम से पूर्व प्रतिपादित रीति से कहे हवे दिवसक्षेत्र के एक एक भाग को कम कर के तथा रात्रि विभाग के एक एक भाग को बढाकर के सर्वबाह्यमंडल के एकसो तिरासीवें मंडल में जाकर गति करता है, माने वहां पर भ्रमण करता है । (ता जया णं मूरिए सव्वम्भतराओ मंडलाओ सब्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं सव्वभंतरं मंडलं पणिधाय एगेणं तेसीतेणं राइंदियसएणं एग तेसोतं भागसयं ओयाए दिवसक्खेत्तस्स णिबुड्वेत्ता रयणिक्खेत्तस्स अभिवुडेता चारं चरइ) सूर्य के संचरण काल के विचारणा में जब सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल से सर्वबाह्यमंडल में उपसंक्रमण कर के गति करता है माने उस मंडल કરતાં કરતાં એટલે કે તે તે મંડળમાં નિયમાનુસાર ક્રમપૂર્વક ભ્રમણ કરીને એક એક મંડળમાં એક એક રાત દિવસથી એટલે કે અહોરાત્રીથી પ્રકાશના એક એક ભાગના વિભાગ ક્રમથી પૂર્વ પ્રતિપાદિત પદ્ધતિથી કહેલ દિવસ ક્ષેત્રના એક એક ભાગને ઓછા કરીને અને રાત્રિ વિભાગના એક એક ભાગને વધારીને સર્વબાહ્યમંડળના એક સો न्याशीमा ममा ने गति ४२ छ, मेटले त्या प्रमाणु ४३ छ. (ता जया णं सूरिए सबभतराओ मंडलाओ सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकभित्ता चारं · चरइ तया ण सबभतरं मंडलं पणिधाय एगेणं तेसीतेणं राईदियसरणं एग तेसीतं भागसय ओयाए दिवसक्खेत्तस्स णिवड्ढेत्ता रयणिक्खेत्तस्स अभिवड्ढेत्ता चारं चरइ) सूर्यन सय२) आनी वियाएमा જ્યારે સૂર્ય સભ્યતર મંડળમાંથી સર્વબાહ્ય મંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #546

५३४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे व्रजति-यावता कालेन एतत्संख्यातुल्यं मण्डलं व्रजति, तदा खलु-तत्कालावच्छिन्नकाले खलु सर्वाभ्यन्तरं मण्डलं प्रणिधाय-अवधीकृत्य, एकेन त्र्यशीतेन-व्यशीत्यधिकेन रात्रिन्दिवशतेन-१८३ व्यशीत्यधिकशतसंख्यकेन अहोरात्रेण, एकं त्र्यशीतं भागशतं-त्र्यशीत्यधिकस्य शतस्यैकं व्यशीत्यधिकशतभागम् ओजसा-स्वप्रकाशेन दिवसक्षेत्रस्य निर्वद्धर्य-हापयित्वा रजनिक्षेत्रस्य अभिवर्य चारं चरति ॥ 'मंडलं अट्ठारसहिं तेसीतेहिं सएहिं छित्ता' मण्डलमष्टादशभि स्त्रिंशद्भिः शतैश्छित्वा ।। मण्डलं १८३० विभाग विभज्य । अस्य विस्तृतव्याख्या पूर्वमस्मिन्नेव सूत्रे सोपपत्तिका व्याख्यातैव ।। 'तया णं उत्तमकट्टपत्ता उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ, जहण्णिए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ' तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्ता उत्कर्षिका अष्टादशमुहर्ता रात्रि भवति, जघन्यो द्वादशमुहूत्तों दिवसो भवति ॥ तदा-सर्वबाह्यमण्डलसञ्चणसमये खलु-इति निश्चितं सूर्यः उत्तमकाष्ठाप्राप्तो भवति-परमदक्षिणदिग्गतो में भ्रमण करता है माने जितने समय में एकसो तिरासीवें मंडल में गमन करता है, उस काल में सर्वाभ्यन्तर मंडल को अवधी कर के एकसो तिरासी १८३ रात्रिदिन से माने एकसो तिरासी अहोरात्र से एकसो तिरासी के एक एकसो तिरासीवें भाग का अपने प्रकाश से दिवसक्षेत्र को न्यून कर के तथा रात्रिक्षेत्र के एकसो तिरासी के एक भाग को बढाकर के गति करता है। (मंडलं अट्ठारसहिं तेसीतेहिं सएहिं छित्ता) मंडल को अठारहसो तीस १८३० विभागों से विभक्त कर के इत्यादि प्रकार से इसका विस्तृत कथन इसी सूत्र में सप्रमाण कह ही दिया है अतः वहां से समज लेवें ग्रन्थ विस्तार भय से एवं पिष्टपेषण न्याय से पुनः यहां पर नहीं कहा है । (तया णं उत्तमकट्ठपत्ता उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ, जहण्णिए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ) सर्वबाह्यमंडल के संचरण समय में सूर्य उत्तमकाष्ठाप्राप्त होता है माने दक्षिण दिशा में प्रवृत्त होता है अर्थात् धन संक्रान्ति के अहोरात्र वृत्त में जाता એટલે કે એ મંડળમાં ભ્રમણ કરે છે અર્થાત્ જેટલા સમયમાં એક સો ગ્યાશીના મંડળમાં ગમન કરે છે. એ કાળમાં સર્વાત્યંતર મંડળને અવધિ કરીને એક સે વ્યાશી ૧૮૩ રાત્રિ દિવસથી એટલે કે એક સે વ્યાશી અહોરાત્રીથી એક વ્યાશીના એક એક વ્યાશીમા ભાગને પિતાના પ્રકાશથી દિવસક્ષેત્રને ન્યૂન કરીને અને રાત્રિક્ષેત્રના એક सो घ्याशीना से लाने वाशने गति ४२ छे. (मंडलं अद्वारसहिं तेसीतेहिं सएहिं छित्ता) भजने १८३० मा सो त्रीस विभागाथा व याने त्या प्राथी भानु વિસ્તારપૂર્વક કથન આ સૂત્રમાં પહેલા સપ્રમાણ કહી દીધેલ છે. તેથી તે ત્યાંથી સમજી લેવું. ગ્રન્થ વિસ્તાર ભયથી તથા પિષ્ટપેષણ ન્યાયથી અહીંયા ફરીથી કહેલ નથી. (तया णं उत्तमकटुपत्ता उक्कोसिया अद्वारसमुहुत्ता राई भवइ, जहण्णिए दुवालसमुहुत्ते दिवसे મવ૬) સર્વબાહ્ય મંડળના સંચરણ સમયમાં સૂર્ય ઉત્તમ કાષ્ઠા પ્રાપ્ત હોય છે. એટલે કે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #547

सूर्यप्तिप्रकाशिका टीका सू० २७ षष्ठं प्राभृतम्
५३५ भवति-धनुरन्ताहोरात्रवृत्तगतो भवति, तेनोत्कर्षिका-सर्वाधिका अष्टादशमुहर्ता-अष्टादशमुहूर्त्तप्रमाणा रात्रि भवति, जघन्याः-सर्वाल्पको द्वादशमुहूतों-द्वादशमुहूर्तप्रमाणो दिवसो भवति ॥ 'एस णं पढमच्छमासे एस णं पढमस्स छम्मासस्स पजवसाणे' एप खल प्रथमः षण्मासः एष खलु प्रथमस्य षण्मासस्य पर्यवसानः । एषः-पूर्वोक्तलक्षणविशिष्टः खलु काल: प्रथमः षण्मासो भवति, तत्रापि एषः-परमाधिकरात्रिमान-परमाल्पदिनमानविशिष्टः समयस्तु प्रथमषण्मासस्य पर्यवसानभूतः कालो भवति-पण्मासावसाने एव रात्रिमानस्य परमाधिकत्वं भवतीत्यर्थः । ‘से पविसमाणे सूरिए दोच्चं छम्मासं अयमाणे पढमंसि अहोरत्तैसि बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ' स प्रविशन् सूर्यो द्वितीयं षण्मासमयमानः प्रथमेऽहोरात्रे बाह्यानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति ॥-सः प्रसिद्धः सूर्यो भ्रमन्-प्रविशन्-सर्वबाह्यमण्डलान्निवृत्यान्तर्मुखं गच्छन् द्वितीयं षण्मासमयमानःद्वितीयं षण्मासमाददानः, प्रथमेऽहोरात्रे-द्वितीयषण्मासस्य प्रथमेऽहोरात्रे, बाद्यानन्तरंहै अतः उत्कृष्टा माने सर्वाधिक अठारह मुहूर्त प्रमाण की रात्री होती है एवं जघन्य सर्वलघु माने एकदम छोटा बारह मुहर्ते का दिवस होता है (एसणं पढमच्छमासे एस णं पढमस्स छम्मासस्स पजवसाणे) पूर्वोक्त लक्षण से विशिष्ट माने युक्त जो काल होता है वह पहला छहमास है उस में भी यह परम अधिक रात्रिमान एवं परम अल्प दिवसमान वाला समय पहले छह मास के अन्त का काल होता है। अर्थात् प्रथम छहमास के अन्त में ही रात्रिमान परम अधिकतावाला होता है। (से पविसमाणे सरिए दोच्चं छम्मासं अयमाणे पढमंसि अहोरत्तंसि बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ) वह सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल में भ्रमण कर के दूसरे मंडल में जाकर दूसरे छहमास को प्राप्त कर के दूसरे छहमास के प्रथम अहोरात्र में सर्वबाह्यमंडल से अनन्तरवां दूसरे मंडल में जाकर माने दूसरे मंडल को प्राप्त करके गति દક્ષિણ દિશામાં પ્રવૃત્ત થાય છે. અર્થાત ધનસંક્રાતિના અહોરાત્ર વૃત્તમાં જાય છે. તેથી ઉત્કૃષ્ટા એટલે કે સર્વાધિક અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણની રાત્રી હોય છે અને જઘન્ય સવલ્પ भेट ४४भ नानो मा२ मुतनो हिसाय छे. (एस गं पढमन्छमासे एस णं पढमस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे) पूर्वरित सक्षथी युक्त डाय छ, ते पडसा छ માસ છે. તેમાં પણ આ પરમ અધિક રાત્રિમાન અને પરમ અલ્પ દિવસમાનવાળો સમય પહેલા છ માસના અંતને કાળ હોય છે. અર્થાત્ પહેલા છ માસના અંતમાં જ રાત્રિમાન ५२म अधिरता पाणु डाय छे. (से पविसमाणे सूरिए दोच्च छम्मासं अयमाणे पढमंसि अहोरतसि बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चार चरइ) से प्रवेश ४२तेसूर्य सल्य त२ મંડળનું ભ્રમણ કરીને બીજા છ માસના પહેલી અહોરાત્રીમાં સર્વબાહ્યમંડળમાંથી તે પછીના બીજા મંડળમાં જઈને અર્થાત્ બીજા મંડળને પ્રાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે. અર્થાત્ બીજા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #548

५३६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे सर्वबाह्यानन्तर मक्तिनं द्वितीयं मण्डलमुपसंक्रम्य-द्वितीयमण्डलमादाय चारं चरतिद्वितीयषण्मासस्य प्रथमेऽहोरात्रे सर्ववाद्यानन्तरद्वितीयमण्डले भ्रमन् सूर्यो दृष्टो भवतीत्यर्थः ॥ 'ता जया णं सूरिए बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं एगेणं राईदिएणं एगं भागं ओयाए रयणिक्खेत्तस्स णिवुड्ढेत्ता दिवसक्खेत्तस्स अभिवुड्ढेत्ता चारं चरइ' तावत् यदा खलु सूर्यों बाह्यानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु एकेन रात्रिन्दिवेन एकं भागम् ओजसा रजनिक्षेत्रस्य निर्वद्धर्थ दिवसक्षेत्रस्य अभिवद्धर्थ चारं चरति ॥-तावदिति प्राग्वत् यदा-यस्मिन् दिने खलु सूर्यो बाह्यानन्तरं-सर्वबाह्यानन्तरमन्तराभिमुखं द्वितीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तस्मिन् दिने खलु एकेन रात्रिदिवेनएकेनाहोरात्रेण एक भागम् ओजसः-स्वप्रकाशस्य, रजनिक्षेत्रस्य-रात्रिविभागस्य निर्वद्धर्थहापयित्वा, दिवसक्षेत्रस्य-दिनविभागस्यै भागम् अभिवर्य चारं चरति-स्वमार्गे भ्रमति, अर्थात् द्वितीयषण्मासस्य प्रथमदिनादेव शनैः शनैः प्रथमप्रतिपादितभागक्रमेण दिनमानं वर्द्धयन् रात्रिमानं हापयन् सूर्यः स्वकक्षायां गच्छतीत्यर्थः ।। करता है । अर्थात् दूसरे छहमास के पहले अहोरात्र में सर्वबाह्यमंडल के दूसरे मंडल में सूर्य दृष्टिगोचर होता है। (ता जया णं सूरिए बाहिराणंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं एगेणं राइदिएणं एगं भागं ओयाए रयणिक्खेत्तस्स णिबुडुत्ता दिवसक्खेत्तस्स अभिवुड़ेत्ता चारं चरइ) जिस दिन में सूर्य उपसंक्रमण कर के गति करता है उस दिवस में एक अहोरात्र से माने एक रात्रि दिवस से अपने प्रकाश से रात्रिक्षेत्र के एक भाग को कम कर के तथा दिवसक्षेत्र के एक भाग को बढाकर के गति करता है माने अपने मार्ग में भ्रमण करता है। अर्थात् दूसरे छहमास के प्रथम दिवस से ही धीरे धीरे पहले प्रतिपादित किये गये भाग के क्रम से दिनमान को बढाकर एवं रात्रिमान कम कर के सूर्य अपनी कक्षा में जाता है माने अपनी गति से भ्रमण करता है। છ માસના પહેલા અહોરાત્રમાં સર્વબાહ્યમંડળના બીજા મંડળમાં સૂર્ય દષ્ટિગોચર થાય छ. (ता जया णं सूरिए बाहिराणंतरं मंडलं उघसंकमित्ता चारं चरइ तया ण एगेणं राइदिएणं एगं भागं ओयाए रयणिक्खित्तस्स णिवड्ढेत्ता दिवसक्खेत्तस्स अभिवड्ढेत्ता चारं चरइ) रे દિવસે સૂર્ય બાહ્યમંડળની અંદરના બીજા મંડળમાં ઉપસંક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે, તે દિવસે એક અહોરાત્રમાં અર્થાત્ એક રાત્રિ દિવસથી પોતાના પ્રકાશથી રાત્રિ ક્ષેત્રના એક ભાગને કેમ કરીને તથા દિવસ ક્ષેત્રના એક ભાગને વધારીને ગતિ કરે છે. એટલે કે–પોતાના માર્ગમાં ભ્રમણ કરે છે. અર્થાત્ બીજા છ માસના પહેલા દિવસથી જ ધીરે ધીરે પહેલા પ્રતિપાદન કરેલ ભાગના કમથી દિવસમાનને વધારીને અને રાત્રિમાનને ઓછું કરીને સૂર્ય પિતાની કક્ષામાં જાય છે. અર્થાત્ પિતાની ગતિથી ભ્રમણ કરે છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #549

सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० २७ षष्ठं प्राभृतम्
५३७ 'मंडलं अट्ठारसहिं तीसेहिं छेत्ता' मण्डलम् अष्टादशभिस्त्रिंशद्भिः शतैश्छित्वा ॥-मण्डलं -प्रत्येकमण्डलमष्टादशभिस्त्रिंशद्भिः-त्रिंशदधिकै रष्टादशभिः शतैः-१८३० भागैश्छित्वाविभज्य ।। कथमेतावद्भिरेव भागै विभज्यते इति शङ्कापरिहारः प्रथममेव दत्त इति ॥ 'तया णं अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ दोहिं एगद्विभागमुहुत्तेहिं उणा, दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ दोहिं एगट्ठिभागमुहुत्तेहिं अहिए' तदा खलु अष्टादशमुहूर्ता रात्रि भवति द्वाभ्यामेकषष्टिभागमुहूर्त्ताभ्यामूना, द्वादशमुहूत्तों दिवसो भवति द्वाभ्यामेकषष्टिभागमुहूर्ताभ्यामधिकः ॥ तदासर्वबाह्यानन्तरातिनद्वितीयमण्डलभ्रमणकाले खलु इति निश्चितं द्वाभ्यामेकषष्टिभागमुहर्ताभ्यामूना अष्टादशमुहर्ता रात्रि भवति, तथा च द्वाभ्यामेकषष्टिभागमुहूर्ताभ्यामधिको द्वादशमुहर्त्तप्रमाणो दिवसो भवति, दिनमानं वृद्धयुन्मुखं, रात्रिमानं च क्षयोन्मुखं भवतीत्यर्थः, १८--रात्रिमानम् । १२ +3 दिनमानमिति ॥ 'से पविसमाणे सुरिए दोच्चंसि अहोरत्तंसि बाहिरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ' सः प्रविशन् सूर्यों द्वितीयेऽहोरात्रे
(मंडलं अट्ठारसहिं तीसेहिं सएहिं छेत्ता) मंडल को अठारहसो तीस से विभक्त कर के माने प्रत्येक मंडल को १८३० अढारसो तीस से विभक्त कर के इत्यादि पूर्वकथित प्रकार से समज लेवें इतना ही प्रमाण से क्यों विभक्त किया जाय इस शंका का स्पष्टता से वहां के प्रकरण में कथन कर ही दिया है।
(तया णं अट्ठारसमुहत्ता राई भवइ दोहिं एगट्ठिभागमुहुत्तेहिं ऊणा, दुवालसमुहत्ते दिवसे भवइ दोहिं एगहिभागमुहत्तेहिं अहिए) सर्वाभ्यन्तर मंडल के दूसरे मंडल के भ्रमण काल में इकसठिया दो मुहूर्त प्रमाणवाली रात्री होती है तथा इससठिया दो मुहूर्त भाग अधिक बारह मुहूर्त प्रमाण का दिवस होता है अर्थात् दिनमान की वृद्धि होती है एवं रात्रिमान हास के ओर होता है। १८३ रात्रिमान १२ ३ दिनमान होता है (से पविसमाणे सूरिए दोच्चंसि अहोरत्तसि बाहिरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं
(मंडलं अद्वारसहिं तीसेहिं सएहिं छेत्ता) भने मासा जीसथी मामीन मेटर દરેક મંડળના ૧૮૨૦ અઢારસે ત્રીસ ભાગ કરીને ઈત્યાદિ પહેલાં કહેલ પ્રકારથી સમજી લેવું. આટલા જ પ્રમાણના કેમ ભાગ કરવામાં આવે છે? એ શંકાની સ્પષ્ટતા માટે ત્યાં સ્પષ્ટતા કરેલી જ છે.
(तया गं अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ दोहिं एगद्विभागमुहुत्तहिं ऊणा दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ दोहिं एगद्विभागमुहुत्तेहिं अहिए) साल्यातरमना मी भाभा मेसिया બે મુહૂર્ત ભાગ ન્યૂન અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણની રાત્રી હોય છે. તથા એકસડિયા બે મુહૂર્ત ભાગ વધારે ભાર મુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ હોય છે. અર્થાત્ દિનમાનની વૃદ્ધિ થાય છે. અને રાત્રિમાન ન્યુન થાય છે. ૧૮૬ રાત્રીમાન ૧૨ દિનમાન થાય છે, એટલે કે हिनमान वा त२३ भने रात्रिमान घटया त२३ डाय छे. (से पविसमाणे सूरिए दोच्चंसि
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #550

५३८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
बाह्य तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति । सः - प्रसिद्धः सूर्यः प्रविशन् - अन्तराभिमुखं गच्छन् द्वितीयेऽहोरात्रे - द्वितीयषण्मासस्य द्वितीयेऽहोरात्रे, बाह्य तृतीयं मण्डलं-सर्वबाह्यानन्तरं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य-तृतीय मण्डलमादाय चारं चरति तृतीयमण्डले भ्रमति ॥ 'ता - जया णं सूरिए बाहिरं तच्च मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं दोहिं राईदिए हिं दो भाए ओयाए रयणिक्खेत्तस्स णिवुङ्केत्ता दिवसक्खेत्तस्स अभिवङ्केत्ता चारं चरइ' तावद् यदा खलु सूर्यो बाह्य तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु द्वाभ्यां रात्रिन्दिवाभ्यां द्वौ भागौ ओजसः रजनिक्षेत्रस्य निर्वद्धर्थ दिवसक्षेत्रस्य अभिवद्धर्थ चारं चरति ॥ तावदिति पूर्ववत् यदा खलु सूर्यो बाह्यं तृतीयं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खल द्वाभ्या रात्रिन्दिवाभ्याम् - अहोरात्राभ्यां द्वौ भागौ - पूर्वप्रतिपादितौ भागौ, ओजस:प्रकाशस्य रजनिक्षेत्रस्य - रात्रिविभागस्य निर्वद्धर्य - हापयित्वा दिवसक्षेत्रस्य - दिनविभागस्य अभिवद्ध चारं चरति - स्वकक्षायां भ्रमति ॥ 'मंडल - अट्ठारसहिं तीसेहिं सरहिं छेत्ता' मण्डलमष्टादशभि स्त्रिंशद्भिः शतैश्छित्वा ॥ मण्डलं - तमपि तृतीयं मण्डलम् अष्टादशभि स्त्रिंशद्भिः - त्रिंशदधिकैरष्टाभिः शतैश्छित्वा - विभज्य - तत्प्रमाणं भागं विधायेत्यर्थः ॥ ' तया चरइ) सर्वबाह्य मंडल के तीसरे मंडल में प्रवेश करता सूर्य अन्दर की ओर गमन कर के दूसरे छहमास के दूसरे अहोरात्र में सर्वबाह्य मंडल के तीसरे मंडल को प्राप्त कर के गति करता है अर्थात् उस तीसरे मंडल में भ्रमण करता है । (ता जया णं सूरिए बाहिरं तच्चं मंडल उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं दोहिं राईदिएहिं दो भाए ओयाए स्यणिक्खेत्तस्स गिब्वत्ता दिवसक्रखेत्तस्स अभिवट्टेत्ता चारं चरइ) जब सूर्य सर्वबाह्यमंडल के तीसरे मंडल ज जाकर गति करता है, तब दो रात्रि दिन से माने दो अहोरात्र से पूर्व प्रतिप्रादित रात्रिक्षेत्र के प्रकाश के दो भाग को कम कर के तथा दिवसक्षेत्र के प्रकाश के दो भाग को बढाकर के गति करता है माने वहां पर अपनी कक्षा से भ्रमण करता है । (मंडलं अट्ठारसहिं तीसेहिं सएहिं छेत्ता) उस तीसरे
अहोरत्तंसि बाहिरं तच्चं मंडल उब संकमित्ता चारं चरइ) सर्वमाह्यमंडजना त्रीन मंउणमां પ્રવેશ કરતેા સૂર્ય અંદરની તરફે ગમન કરીને બીજા છ માસના બીજા અહેારાત્રમાં સબાહ્યુમડળના ત્રીજા મડળને પ્રાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે, અર્થાત્ એ ત્રીજા મંડળમાં ભ્રમણ્ ५२. (तो जया णं सूरिए बाहिरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं दोहिं राईदिएहि दो भाए ओयाए रयणिक्खेत्तस्स णिवुड्ढेत्ता दिवसखेत्तस्स अभिवदेत्ता चारं चरइ) न्यारे સૂર્ય સખાહ્યમંડળના ત્રીજા મંડળમાં જઈને ગતિ કરે છે. ત્યારે રાતદિવસથી એટલે કે એ અહેારાત્રીથી પહેલાં પ્રતિપાદન કરેલ રાત્રિક્ષેત્રના પ્રકાશના બે ભાગને કમ કરીને તથા દિવસક્ષેત્રના પ્રકાશના બે ભાગાને વધારીને ગમન કરે છે. અર્થાત્ ત્યાં પેાતાની કક્ષામાં श्रभथु रे छे, (मंडलं अट्ठारसहिं तीसेहिं सरहिं छेत्ता) से त्रीन मंडजने महारसो
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #551

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २७ षष्ठं प्राभृतम् णं अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ चउहिं एगद्विभागमुहुत्तेहिं ऊणा, दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ चउहिं एगद्विभागमुहुत्तेहिं अहिए' तदा खलु अष्टादशमुहर्ता रात्रि भवति चतुर्भिरेकषष्टिभागमुहूर्तेरूना, द्वादशमुहूर्तों दिवसो भवति चतुर्भिरेकषष्टिभागमुहूर्तेरधिकः । तदा-सर्वबाह्यानन्तरतृतीयमण्डलसञ्चरणसमये खलु चतुर्भिरेकषष्टिभागमुहूर्तरूना अष्टादशमुहूर्तप्रमाणा रात्रि भवति, तथा चतुर्भिरेकपष्टिभागमुहूरोधिक द्वादशमुहूर्तप्रमाणो दिवसो भवति, १८-रात्रिमानम् । १२ +=दिनमान मित्यर्थः ॥ 'एवं खलु एएणं उवाएणं पविसमाणे सूरिए तयाणंतराओ तयाणंतरं मंडलाओ मंडलं संकमाणे संकममाणे एगमेगेणं राइदिएणं एगमेगं भागं ओयाए रयणिक्खेत्तस्स णिवुड्रेमाणे णिवुड़ेमाणे दिवसखित्तस्स अभिवडेमाणे अभिवडेमाणे सयभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ' एवं खलु एतेनोपायेन प्रविशन् सूर्य स्तदनन्तरात्तदनन्तरं मण्डलान्मण्डलं संक्रामन् संक्रामन् एकैकेन रात्रिन्दिवेन एकैकं भागम् ओजसः रजनिक्षेत्रस्य निर्वर्द्धयन् निर्वर्द्धयन् दिवसक्षेत्रस्य अभिवर्दयन् अभिवर्द्धयन् सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति ।।-एवं खलु पूर्वप्रतिपादितनियमेन खलु, एतेनोपायेन-रात्रिदिवसयोः हासवृद्धिक्रमदर्शनभूतेनोपायेन प्रविशन् सूर्य-अन्तरमंडल को भी अठारहसो तीस से विभक्त कर के माने उतने प्रमाणवाले भाग कर के इत्यादि पूर्ववत् । (तया णं अट्ठारसमुहत्ता राई भवई चउहिं एगहिभाग मुहुत्तेहिं ऊणा, दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ चउहिं एगद्विभागमुहुत्तेहिं अहिए) सर्वबाह्यमंडल के तीसरे मंडल के संचरण काल में इकसठिया चार मुहर्त भाग से न्यून अठारह मुहर्त प्रमाणवाली रात्री होती है एवं इकसठिया चार मुहूर्त भाग अधिक बारह मुहूर्त प्रमाण का दिवस होता है। १८९ रात्रिमान १२ दिनमान होता है। ___ (एवं खलु एएणं उवाएणं पविसमाणे सरिए तयाणंतराओ तयाणं तरं मंडलं संकममाणे संकममाणे एगमेगेणं राइदिएणं एगमेगं भागं ओयाए रयणिक्खेत्तस्स णिवुड्ढेमाणे णिवुड्ढेमाणे, दिवसक्खेत्तस्स अभिवड्ढेमाणे अभिवड्ढेमाणे सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ) इस पूर्व प्रतिश्रीसथी भी मेट सेवा प्रभान विशने त्या पूर्ववत् समन्यु (तया णं अद्वारसमुहुत्ता राई भवइ चउहि एगविभागमुहुत्तेहि अहिए) समाधम ना त्री मन સંચરણકાળમાં એકસઠિયા ચાર મુહૂર્તભાગ ન્યૂન અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણની રાત્રી હોય છે. અને એકસડિયા ચાર મુહૂર્ત ભાગ વધારે બાર મુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ હોય છે. ૧૮ રાત્રિમાન ૧૨ દિનમાન થાય છે.
(एवं खलु एएणं उवाएणं पविसमाणे सूरिए तयाणतराओ तयाणंतरं मंडलाओ मंडल संकममाणे संकममाणे एगमेगेणं राइदिएणं एगमेगं भागं ओयाए रयणिक्खेत्तस्स णिवुड्ढेमाणे णिवुड्ढेमाणे दिवसखेत्तस्स अभिवढेमाणे अभिवड्डेमाणे सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चरं चरइ)
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #552

५४०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र मण्डलाभिमुखं गच्छन् सूर्यः तदनन्तरं-तृतीयमण्डलाचतुर्थ मण्डलं, चतुर्थमण्डलात्पश्चम मण्डलमित्येवं क्रमेण मण्डलान्मण्डलम्-एकस्मान्मण्डलाद् मण्डलान्तरं संक्रामन् संक्रामन्-तत्र तत्र गच्छन् गच्छन् एकैकेन रात्रिन्दिवेन-एकैकेनाहोरात्रेण एकैकं भागं-पूर्वप्रतिपादितहास. वृद्धिक्रमनिरूपितं भागम् ओजस:-प्रकाशस्य, प्रकाशस्यैव तादृशनिरूपितं भागमित्यर्थः, रजनिक्षेत्रस्य-रात्रिविभागस्य निर्वयन निर्वयन्-हापयन् हापयन् दिवसक्षेत्रस्य च अभिवर्दयन् अभिवर्तयन् क्रमेणान्तराभिमुखं गच्छन् सर्वाभ्यन्तरं मण्डलं-चतुरशीत्यधिकशतसंख्यकेषु मण्डलेषु सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति-भ्रमतीति ॥ 'ता जया णं सरिए सव्वबाहिराओ मंडलाओ सबब्भंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं सबबाहिरं मंडलं पणिहाय एगेणं तेसी तेणं राइंदियसएणं एग तेसीतं भागसयं ओयाए पादित नियम से इस उपाय से माने रात्रि दिवस के हास एवं वृद्धि क्रम के दर्शन भूत उपाय से मंडल के अन्दर प्रवेश करता सूर्य तदनन्तर मंडल से तदनन्तरवें मंडल में अर्थात् तीसरे मंडल से चौथे मंडल में चौथे मंडल से पांचवें मंडल में इस प्रकार के क्रम से एक मंडल से दूसरे मंडल में संक्रमण करता हुवा माने एक मंडल से दूसरे मंडल में जाता हुवा सूर्य एक एक रात्रि दिवस से माने एक एक अहोरात्र से एक एक भाग को अर्थात् पूर्व प्रतिपादित हासवृद्धि के क्रम को निर्दिष्ट करनेवाले प्रकाश के उस प्रकार के निरूपित रात्रिविभाग के भाग को न्यून करता करता तथा दिवस क्षेत्रके प्रकाशक्षेत्र को बढाता बढाता क्रम क्रम से अंदर में जाकर के सर्वाभ्यन्तर मंडल के एकसो चौरासी संख्यावाले मंडलों में सर्वाभ्यन्तर मंडल में उपसंक्रमण कर के गमन करता है माने उस मंडल में भ्रमण करता है । (ता जया णं सूरिए सव्वबाहिराओ मंडलाओ सव्वभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं सव्वबाहिरं मंडलं पणिहाय एगेणं तेसीतेणं राइंदियसरण एगं तेसीतं भागसयं આ પૂર્વ પ્રતિપાદિત નિયમથી આ ઉપાયથી અર્થાત્ રાતદિવસના હાસ અને વૃદ્ધિક્રમના કહેલા ઉપાયથી મંડળની અંદર પ્રવેશ કરતો સૂર્ય તદનંતરમંડળથી તદનંતરમંડળમાં અર્થાત્ ત્રીજા મંડળથી ચેથા મંડળમાં ચેથા મંડળથી પાંચમા મંડળમાં આ પ્રકારના ક્રમથી એક મંડળથી બીજા મંડળમાં સંક્રમણ કરતો એટલે કે એક મંડળથી બીજા મંડળમાં ગમન કરતે સૂર્ય એક એક રાત દિવસથી એટલે કે એક એક અહોરાત્રિથી એક એક ભાગને અર્થાત્ પહેલા પ્રતિપાદન કરેલ હાસ વૃદ્ધિના કમને બતાવનાર પ્રકાશના એ પ્રકારે નિરૂપિત કરેલ રાત્રિ વિભાગના ભાગને કમ કરતા કરતા તથા દિવસક્ષેત્રના પ્રકાશક્ષેત્રના ભાગને અર્થાત્ પ્રકાશક્ષેત્રને વધારતા વધારતા ક્રમ ક્રમથી અંદર જઈને સર્વાયંતરમંડળના એક ચાર્યાશી સંખ્યાવાળા મંડળમાં સર્વાત્યંતરમંડળમાં ઉપસિંક્રમણ કરીને ગમન કરે છે. અર્થાત से भभ प्रभा ४२ छे. (ता जया णं सूरिए सव्वबाहिराओ मंडलाओ सबभतरं मंडलं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #553

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टोका सू० २७ षष्ठं प्राभृतम्
५४१ रयणिक्खेत्तस्स णिवुड़े ता दिवसक्खेत्तस्स अभिवड्डत्ता चारं चरइ' तावद् यदा खलु सूर्यः सर्वबाह्यान्मण्डलात् सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु सर्वबाह्यं मण्डलं प्रणिधाय एकेन व्यशीतेन रात्रिंदिवशतेन एकं व्यशीतं भागशतम् ओजसः रजनिक्षेत्रस्य निर्वद्धर्थ दिवसक्षेत्रस्य अभिवद्धर्य चारं चरति ॥-सूर्यस्य सर्वबाह्यान्मण्डलात् सर्वाभ्यन्तरमण्डलसञ्चरणकाले कियान् समयो व्यतीतो भवतीत्येतन्निदर्शयति तावदिति प्राग्वत यदा खलु सूर्यः सर्वबाह्यान्मण्डलात् सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति-सर्वबाबात्सर्वाभ्यन्तरं मण्डलं यावता कालेन गच्छति, तदा खलु-तावन्मिते समये खलु सर्ववाद्यं मण्डलं प्रणिधाय-अवधीकृत्य, अर्थात् अन्तराभिमुखगमने सर्वबाह्यमण्डलमवधिस्थाने भवति, बहिर्मुखगमने च सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमवधिस्थाने भवतीत्यर्थः । एकेन व्यशीतेन त्र्यशीत्यधिकेन एकेन रात्रिन्दिवशतेन-१८३ अहोरात्रेण एकं त्र्यशीतं भागशत-त्र्यशीत्यधिकशतभागम्-१८३ तमं भागम् ओजस:-प्रकाशस्य, प्रकाशस्यैव १८३ तमं भागमित्यर्थः रजनिक्षेत्रस्य-रात्रिविभागस्य निर्वद्धर्थ-हापयित्वा दिवसक्षेत्रस्व-प्रकाशविभागस्य अभिवद्धर्य चारं चरति
ओयाए स्यणिक्खेत्तस्स णिवुड्ढेत्ता, दिवसखेत्तस्स अभिवढेत्ता चारं चरइ) सूर्य के सर्वबाह्य मंडल से सर्वाभ्यन्तर मंडल के संचरण काल में कितना समय बीतता है सो दिखलाते हुवे कहते हैं-जब सूर्य सर्वबाह्य मंडल से सर्वाभ्यन्तर मंडल में उपसंक्रमण कर के गति करता है अर्थात् सर्वबाह्य मंडल से सर्वाभ्यन्तर मंडल में जितने काल में गमन करता है उतना प्रमाण के काल में सर्वबाह्य मंडल को अवधी कर के अर्थात् अन्दर की ओर गमन करते समय में सर्वबाह्यमंडल अवधि रूप होता है एवं बाहर की ओर गमन काल में सर्वाभ्यन्तर मंडल अवधिरूप होता है। एकसो तिरासो रात्रि दिवस से १८३ माने एकसो तिरासी अहोरात्र से १८३ एकसो तिरासी १८३ के एक भाग को माने प्रकाश का १८३ एकसो तिरासीवें भाग को रात्रि विभाग से कम उव संकमित्ता चारं चरइ, तया णं सव्वबाहिर मंडलं पणिहाय एगेणं तेसीतेग राईदियसएणं एगं तेसीतं भागसयं ओयाए रयणिक्खेत्तस्स णिवुड्ढेत्ता दिवसखेत्तस्स अभिवड्ढेत्ता चार चरइ) સૂર્યના સર્વબાહ્યમંડળથી સર્વાત્યંતરમંડળના સંચરણકાળમાં કેટલે સમય લાગે છે તે બતાવતાં કહે છે જ્યારે સૂર્ય સર્વબાહ્યમંડળથી સર્વાયંતરમંડળમાં ઉપસક્રમણ કરીને ગતિ કરે છે. અર્થાત્ સર્વબાહ્યમંડળથી સર્વાત્યંતરમંડળમાં જેટલા કાળમાં ગમન કરે છે, એટલા પ્રમાણમાં કાળમાં સર્વબાહ્યમંડળને અવધી રૂપ કરીને અર્થાત્ અંદરની તરફ ગમન કરતી વખતે સર્વબાહ્યમંડળ અવધિરૂપ થાય છે, અને બહારની તરફ જતી વખતે સર્વાત્યંતર મંડળ અવધિરૂપ થાય છે, એક વ્યાશી રાત્રિ દિવસથી ૧૮૩ એટલે કે એકસો ગ્યાશી અહોરાત્રથી ૧૮૩ એક યાશીના એક ભાગને અર્થાત્ પ્રકાશના ૧૮૩ એક ગ્લાશીમા ભાગને રાત્રિ વિભાગથી ઓછા કરીને તથા દિવસ વિભાગના પ્રકાશક્ષેત્રને વધારીને ગમન
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #554

५४२
सूर्यप्रप्तिसूत्रे स्वकक्षामण्डले भ्रमतीति ॥ 'मंडलं अट्ठारसहिं तीसेहिं सरहिं छित्ता' मण्डलमष्टादशभिस्त्रिंशद्भिः शतैश्छित्वा ॥ अस्य व्याख्या प्राग्वदेव । 'तया णं उत्तमकट्ठपत्ते उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिव से भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवई तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्तः उत्कर्षक: अष्टादशमुहूत्तों दिवसो भवति, जघन्या द्वादशमुहूर्ता रात्रि भवति ॥-तदा-सर्वाभ्यन्तरमण्डलसञ्चरणकाले खलु-इति निश्चितम्, सूर्यः उत्तमकाष्ठाप्राप्तो भवति-परमोत्तरदिग्गतो भवति-सायनमिथुनान्ताहोरात्रवृत्तगतो भवति, तेनोत्कर्षकः-परमाधिकोऽष्टादशमुहर्त्तप्रमाणो दिवसो भवति, तथा च जघन्या-सर्वाल्पिका द्वादशमुहूर्त्तप्रमाणा रात्रिभर्वति इति ॥ 'एस णं दोच्चे छम्मासे एस णं दोच्चस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे, एस णं आदिच्चे संवच्छरे, एस णं आदिच्चस्स संवच्छरस्स पज्जवसाणे' एतत् खलु द्वितीयं षण्मासम्, एतत् खलु द्वितीयस्य पण्मासस्य पर्यवसानम् एष खलु आदित्यः संवत्सरः, एतत्खलु आदित्यस्य संवत्सरस्य पर्यवकर के तथा दिवस विभाग के प्रकाशक्षेत्र को बढाकर के गमन करता है माने अपनी कक्षा में भ्रमण करता है। (मंडलं अट्ठारसहिं तीसेहिं सएहिं छित्ता) मंडल को अठारह सो तीस से विभक्त कर के इत्यादि पूर्व कहे अनुसार समझ लेवें । (तया णं उत्तमकट्टपत्ते उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवई) तब माने सर्वाभ्यतरमंडल के संचरण काल में सूर्य उत्तमकाष्ठा प्राप्त होता है माने उत्तरदिशा में गमन करने से सायन मिथुन संक्रान्ति गमन करनेवाले होता है अतः उत्कर्षक माने परम अधिक अठारह मुहर्त का दिवस होता है एवं जघन्या माने सर्व से छोटी बारह मुहूर्त प्रमाण की रात्री होती है । (एस णं दोच्चे छम्मासे एस णं दोच्चस्स छम्मासस्स पजवसाणे, एस णं आदिच्चे संवच्छरे, एस णं अदिच्चस्स संवच्छरस्स पजवसाणे) इस प्रकार से दूसरा छहमास होता है एवं यही दूसरे छहमास का पर्यवसान माने अन्त होता है । यही आदित्यसंवत्सर कहा है तथा यही
२ छ. अर्थात् मेटी ४क्षामा श्रम ४२ छ. (मंडलं अट्ठारसहि तोसेहि सएहिं छित्ता) મંડળને અઢારસો ત્રીસથી વિભક્ત કરીને ઈત્યાદિ પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે સમજી લેવું, (तया णं उत्तमकटुपत्ते उक्कोसए अट्ठारस मुहुत्ते दिलसेभवइ जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ) તે વખતે એટલે કે સર્વાત્યંતરમંડળને સંચરણકાળમાં સૂર્ય ઉત્તમકાકા પ્રાપ્ત હોય છે, એટલે કે એ દિશામાં ગમન કરવાથી સાયનમિથુન સંક્રાંતિમાં ગમન કરે છે. તેથી ઉકર્ષક એટલે કે પરમ અધિક અઢાર મુહૂર્તને દિવસ હોય છે અને જઘન્યા માને सम नानी मा२ भुङ्कत प्रमाणुनी २॥त्री डाय छ, (एस णं दोच्चे छम्मासे एस णं दोच्चस्स छम्मासास पज्जवसाणे, एस णं अदिच्चे संवच्छरे एस णं आदिच्चस्स संवच्छरस्स पज्जवसाणे) આ પ્રમાણે બીજા છ માસ થાય છે, એજ બીજા છ માસનું પર્યવસાન અર્થાત્ અંતકાળ છે, અને એને જ આદિત્યસંવત્સર કહે છે, તથા આજ આદિત્યસંવત્સરનું પર્યવસાન હોય
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #555

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २७ षष्ठं प्राभृतम्
५४३ सानम् । अन्तराभिमुखकायें खलु-इतिनिश्चितं द्वितीयषण्मासं भवति-द्वितीयषण्णमासे भवतीत्यर्थः अर्थात् प्रथमषण्णमासे बाह्याभिमुखगमनं भवति, द्वितीयषण्णमासे चान्तराभिमुखगमनं सूर्यस्य भवतीत्यर्थः तत्रापि दिनमानस्य परमाधिकत्वं रात्रि मानस्य च परमाल्पत्वं तु द्वितीयषण्मास्य पर्यवसाने अन्तिमदिने भवति तेनोक्तम् 'एस णं दोच्चस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे' इति, पुनरत्र नवविधकालमानेषु कोऽयं काल इति जिज्ञासानिवृत्तये कथयति-एष खलु आदित्यः संवत्सरः-सौरवर्षः-सूर्यचारेण सूर्यभगणसंच. रणकालः । पुनश्च स्पष्टयति-एतम् खलु आदित्यस्य संवत्सरस्य पर्यवसानं-सौरवर्षस्यान्तिमो दिवस:-सूर्यभगणपूर्तिकालः ॥ यतो हि सूर्यसञ्चारवशतः पूर्वप्रतिपादितोपपत्तिः सिद्धयति, तेन प्रतिसूर्यसंवत्सरं सूर्यसंवत्सरपर्यन्ते सर्वाभ्यन्तरे मण्डले त्रिंशतं आदित्यसंवत्सर का पर्यवसान होता है । अन्तराभिमुख गमन काल में दूसरा छहमास होता है माने दूसरे छहमास में अंदर की ओर गमन करता है । अर्थात् प्रथम छहमास में बायाभिमुख गमन होता है, तथा दूसरे छहमास में सूर्य अन्दर की ओर गमन करता है। उस समय में भी दिनमान परम अधिक प्रमाण वाला होता है, एवं रात्रिमान परम अल्प प्रमाण वाला होता है दूसरे छहमास के अन्त समय में माने अन्तिम समय में इस प्रकार रात्रि दिवस में होता है । अतः कहा है-(एस णं दोच्चस्स छम्मासस्स पजवसाणे) इति पुनः यहां नव प्रकार के काल मान में यह कौनसा काल है ? इस संशय के निवृत्यर्थ कहते हैं-यह आदित्यसंवत्सर माने सौरवर्ष माने सूर्य की भगण गति से सूर्य का संचरण काल है। फिर से विशेष स्पष्टता करते हुवे कहते हैंयह काल आदित्यसंवत्सर का पर्यवसान माने सौरवर्षे का अन्तिम दिवस अर्थात् सूर्य भगण का पूर्ति काल है। कारण की सूर्य संचार के वशीभूत છે. અંદરની તરફ ગમનકાળમાં બીજા છ માસ થાય છે. અર્થાત્ બીજા છ માસમાં અંદરની તરફ ગમન કરે છે, એટલે કે પહેલા છ માસમાં બહારની તરફ ગમન થાય છે. તથા બીજા છ માસમાં સૂર્ય અંદરની તરફ ગમન કરે છે. એ સમયે પણ દિનમાન પરમ અધિક પ્રમાણવાળું હોય છે. અને રાત્રિમાન અત્યંત અલ્પ હોય છે. બીજા છ માસના અંત समयमा मेरले छेदसा हिसभामा प्रमाणे थाय छे. तेथी ४थु छ -(एस णं दोच्चस्स छम्मासस्स पज्जवसाणे) इशथी २मडीयो नव प्रा२ना भानमा ४ ॥ छ ? से સંદેહની નિવૃત્તિ માટે કહે છે કે આ આદિત્યસંવત્સર એટલે કે સૌરવર્ષ અર્થાત સૂર્યની ફાગણ ગતિથી સૂર્યને સંચરણકાળ કહેલ છે, ફરીથી વિશેષ સ્પષ્ટતા કરતાં કહે છે આ કાળ આદિત્યસંવારનું પર્યવસાન અથત સૌરવર્ણીને છેલ્લે દિવસ છે. એટલે કે સૂર્ય ભગણનો પતિ કાળ છે. કારણ કે સૂર્યના સંચરણને વશ થઈને પૂર્વ પ્રતિપાદિત પદ્ધતિ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #556

५४४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे त्रिंशतं मुहूर्तान् यावत् परिपूर्णमवस्थित मोजो भवति, ततः परं च अनवस्थितं भवति, सर्वाभ्यन्तरेऽपि च मण्डले त्रिंशतं मुहर्तान् यावत परिपूर्णमोजोऽवस्थितं भवति, ततः परश्चानवस्थितं भवति व्यवहारतः । निश्चयतः परमार्थतश्च पुनरत्रापि प्रथमक्षणादृवं शनै हिंयमानं भवतीत्यवसेयम् । प्रथमक्षणादर्श सूर्यस्य सर्वाभ्यन्तरानन्तरद्वितीयमण्डलाभिमुख चारचरणं भवतीति कारणात् । इत्थं सर्वमवसेयं भावनया ।। सू० २७ ॥
॥ इति षष्ठं प्राभृतं समाप्तम् ॥
अथ सप्तमं प्राभृतम् मूलम्-ता के ते सूरियं वरंति आहिएत्ति वएज्जा ? तत्थ खल्लु इमाओ वीसं पडिवत्तिओ पण्णत्ताओ, तत्थ एगे एवमाहंसु-ता मंदरे णं पठवए सूरियं वरंति आहिएत्ति वए जा, एगे एवमासु ॥१॥ एगे पुण एवमासु ता-मेरुणं पठवए सूरियं वरेंति आहिएत्ति वएज्जा, एवं एएणं अभिलावेणं णेयव्वं जाव पवयराएणं पठवए सूरियं वरंति आहिएत्ति वएजा, तं एगे एवमाहंसु वयं पुण एवं क्यामो ता मंदरे वि पवुच्चइ तहेव जाव पव्वयराए वि पवुच्चइ, ता जे गं पोग्गला होकर पूर्वप्रतिपादित पद्धति सिद्ध होती है। अतः प्रत्येक सूर्य संवत्सर में सूर्यसंवत्सर पर्यन्त सर्वाभ्यतरमंडल में तीस तीस मुहूर्त प्रमाण का परिपूर्ण प्रकाश अवस्थित होता है। तत्पश्चात् अनवस्थित अस्थिर होता है सर्वाभ्यन्तर में भी तीस मुहूर्त पर्यन्त अवस्थित प्रकाश होता है तत्पश्चात् अनवस्थित होता है । यह व्यवहार से कहा है । निश्चय मतानुसार वास्तवि कता से यहां पर भी प्रथम क्षण के पश्चात् धीरे धीरे दीनमान होता है ऐसे जानना चाहिये । कारण की प्रथम क्षण के पश्चात् सूर्य का सर्वाभ्यन्तर मंडल के अनन्तरवें दूसरे मंडल में गमन होता है। इस प्रकार सर्व समझ लेवें सू.२७
॥ छठा प्राभृत समाप्त ॥ ६॥ સિદ્ધ થાય છે. તેથી દરેક સુર્યસંવત્સરમાં સૂર્યસંવત્સર પર્યન્ત સવભંતરમંડળમાં ત્રીસ ત્રીસ મુહૂર્ત પ્રમાણુને પરિપૂર્ણ પ્રકાશ અવસ્થિત રહે છે. તે પછી અનવસ્થિત-અસ્થિર પ્રકાશ થાય છે, સર્વાત્યંતરમંડળમાં પણ ત્રીસ મુહૂર્ત પર્યત પ્રકાશ અવસ્થિત રહે છે, તે પછી અનવસ્થિત થાય છે. આ વ્યવહારથી કહેલ છે. નિશ્ચય મતાનુસાર વાસ્તવિકપણાથી અહીંયાં પણ પ્રથમ ક્ષણની પછી ધીરે ધીરે હાયમાન થાય છે, તેમ સમજવું કારણ કે-પ્રથમ ક્ષણની પછી સૂર્યનું ગમન સભ્યતરમંડળની પછીના બીજા મંડળમાં થાય છે, આ પ્રમાણે સમજવું સૂત્ર રહા
છે છતુ પ્રાભૃત સમાપ્ત છે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #557

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २८ सप्तमं प्राभृतम्
५४५ सूरियस्स लेस्स फुसइ ते पोग्गला सूरियं वरयंति, अदिट्ठा विणं पोग्गला सूरियं वरयंति चरमलेसंतरगया वि पंपोग्गला सूरियं वरयंति ॥सू०२८॥
॥ सत्तमं पाहुडं समत्तं ॥ छाया-तावत कस्ते सूय वरयति आख्यात इतिवदेत । तत्र खलु इमाः विंशतिः प्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः, तत्र एके एवमाहस्तावन्मन्दरः खलु पर्वतः सूर्य वरयति आख्यात इति वदेत् , एके एवमाहुः १॥ एके पुनरेवमाहुस्तावद् मेरुः खलु पर्वतः सूर्य वरयति आख्यात इति वदेत् , एवम् एतेन अभिलापेन नेतव्यम्-यावत् पर्वतराजः खलु पर्वतः सूर्य वरयति आख्यात इति वदेत , एके एवमाहुः वयं पुनरेवं वदामस्तावद् मन्दरोऽपि प्रोच्यते तयैव यावत् पर्वतराजोऽपि प्रोच्यते, तावत् ये खलु पुद्गलाः सूर्यस्य लेश्यां स्पृशन्ति ते पुद्गलाः सूर्य वरयन्ति, अदृष्टा अपि खलु पुद्गलाः सूर्य वरयन्ति चरमलेश्यान्तर्गता अपि खलु पुद्गलाः सूर्य वरयन्ति ॥ सू० २८ ॥
॥ सप्तमं प्राभृतं समाप्तम् ॥ टीका-षष्ठे ओजससंस्थितिविषयविचारमभिधाय सम्प्रति-'के सूरियं वरयंते' के पुद्गलाः सूर्य वरयन्ति ॥ इति नामकस्य सप्तमप्राभृतस्यार्थाधिकार उच्यते-'ता के ते सरियं' इत्यादिना प्रश्न सूत्रमाह-'ता के ते सूरियं वरेंति आहिया त्ति वएज्जा' तावत् कस्ते मर्य वरयति आख्यात इति वदेत् ॥-श्रूयतां तावत् भगवन् ! मम प्रश्नः, ते-तव मतेन का पदार्थः व्यक्तिविशेषो वस्तुविशेषो वा सूर्य वरयति-सूर्यलेश्यासंसृष्टो भवति-स्वप्रकाशकत्वेन
सातवां प्राभृत प्रारंभ टीकार्थ-छठे प्राभृत में ओजस की संस्थिति विषयक विचार कहकर के अब (के सरियं वरयंते) कोन से पुद्गल सूर्य को संस्पृष्ट होते हैं इस कथनास्मक सातवें प्राभृत का अधिकार से (ता के ते सूरियं) इत्यादि प्रश्न सूत्र कहते हैं (ता के ते सूरियं वरंति आहियात्ति वएजा) आर के मत से कौन सूर्य का वरण करता है ? अर्थात श्रीगौतमस्वामी कहते हैं कि हे भगवन् मेरा यह प्रश्न है कि आप के मत से कौन पदार्थ या व्यक्ति विशेष सूर्य का वरण करता है ? अर्थात् सूर्य की लेश्या से संस्पृष्ट होता है, माने अपने को प्रकाशित करने
સાતમા પ્રાભૃતને પ્રારંભ अर्थ :-छा प्रामृतम सासनी स्थिति विषनु ४थन रीने वे (के सूरियं वरयंते) या पदासा सूर्य थी स२पृष्ट थाय छे । ४थन सभी सातमा प्राकृतना माधिसाथी (ताव के ते सूरिय) पत्याहि प्रश्नसूत्र ४ छ, (ताव के ते सूरिये वरंति आहि. यात्ति वएज्जा) मापना भतथी सूर्यनु १२९ आए ४२ छ ? अर्थात् श्री गौतमस्वाभा કહે છે કે-હે ભગવાન ! મારે એ પ્રશ્ન છે કે આપના મતથી કર્યો પદાર્થ અથવા કઈ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #558

५४६
___ सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र स्वीकरोति, 'वर इप्सायं' इत्यनेन स्वप्रकाशकत्वेन स्वीकुर्वन्-आप्तुमिच्छन् आख्यात इति वदेत्-बोधय भगवन् ! प्रणतं मामित्येव मुक्ते गौतमे भगवान् महावीरस्वामी प्रथममेतद् विषया यावत्यः परतीथिकानां प्रतिपत्तयः सन्ति तावतीः कथयति, 'तत्थ खलु इमाओ वीसं पडिवत्तिओ पण्णत्ताओ' तत्र खलु इमाः विंशतिः प्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः ॥-तत्र-सूर्य प्रतिवरणविषये खलु इति निश्चितमिमा:-वक्ष्यमाणप्रकाराः विंशतिः-विंशतिसंख्यकाः प्रतिपत्तयः-परमतरूपाः प्रज्ञप्ताः-कथिताः सन्ति, तद्यथा प्रथमस्य मतम्-'तत्थ एगे एचमासु-ता मंदरेणं पव्वए सूरिय वरंति आहिए त्ति वएज्जा एगे एवमासु १' तत्र एके एवमाहु-स्तावन्मन्दरः खलु पर्वतः सूर्य वरयति आख्यात इति वदेत्, एके एवमाहुः ॥-तत्र तेषां विंशते: परतीथिकानां मध्ये एके-प्रथमास्तीर्थान्तरीयाः एवम्-अनन्तरोच्यमानप्रकारकं स्वमतमाहुः-कथयन्ति, तद्यथा-मन्दरः खलु पर्वतः सूर्य वरयति-स्वप्रकाशकत्वेन स्वीवाले सूर्य हैं इस प्रकार स्वीकार करता है ? (वर इप्सायं) आप को प्रकाशित पने से स्वीकार करते हैं ? सो हे भगवन् प्रणाम करते हुवे मुझे कहिये इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी के प्रश्न करने पर उसके उत्तर में भगवान महावीरस्वामी पहले इस विषय को प्रकाशित करने वाली परतीर्थिकों की जो प्रतिपत्तियां हैं वे कहते हैं-(तत्थ खलु इमाओ वीसं पडिवत्तीओ पण्णत्ताओ) इस विषय में ये वीस प्रतिपत्तियां कही गई है अर्थात सूर्य के वरण विषय में ये वक्ष्यमाण प्रकार वाली वीस संख्यात्मक परमत की मान्यता रूप प्रतिपत्तियां कहो गई है। उनमें प्रथम प्रतिपत्ति इस प्रकार से हैं-(तत्थ एगे एवमाहंसु-ता मंदरे पव्वए सूरियं वरंति आहियत्ति वएन्जा एगे एवमासु) १ उन वीस परतीथिकों में कोइ एक माने पहला परतीथिक यह आगे कथ्यमान प्रकार का अपना मत प्रगट करता है जो इस प्रकार है वह कहता है कि मंदर पर्वत सूर्य का वरण करता है माने अपना प्रकाशक पने से स्वीकार करता है। कारण વ્યક્તિ વિશેષ સૂર્યનું વરણ કરે છે? અર્થાત્ સૂર્યની લેગ્યાથી સંસ્કૃષ્ટ થાય છે? એટલે
पाताने प्रोशित ४२वापणा छ । प्रमाणे स्वी२ छ १ (वर इप्सायं) अर्थात् पाताने प्रा. શિત કરનાર તરીકે સ્વીકારે છે? તે હે ભગવાન મને કહે આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન પૂછવાથી તેના ઉત્તરમાં ભગવાન મહાવીરસ્વામી આ વિષયમાં પહેલાં અન્યતીથિની भान्यता ३५ प्रतिपत्तियानु४थन ४२ छ.-(तत्थ खलु इमाओ वीसं पडिवत्तीओ पण्णत्ताओ) આ વિષયમાં આ વક્ષ્યમાણ પ્રકારની વીસ અન્ય મતાવલમ્બીયાની માન્યતા રૂપ પ્રતિપત્તી हेपाभा यावेत छ. तेमा पली प्रतिपत्तिवाहीनो मत २॥ प्रमाणे छे.-(तत्थ एगे एवमाहंसु ता मंदरेणं पव्वए सूरियं वरंति आहियत्ति वएज्जा, एगे एवमासु) १ मे वीस ५२तीथि अमi કેઈ એક એટલે કે–પહેલે પરતીર્થિક આ હવે પછી કહેવામાં આવનાર પ્રકારથી પિતાને મત પ્રદર્શિત કરે છે જે આ પ્રમાણે છે, તે કહે છે કે–મંદર પર્વત સૂર્યનું વરણ-સ્વીકાર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #559

सूर्यज्ञमिप्रकाशिका टीका सू० २८ सप्तमं प्राभृतम्
५४७
करोति, यतोहि मण्डलभ्रम्या सूर्येण सर्वतो मन्दरपर्वतः प्रकाश्यते, तेन मन्दरोऽपि सूर्य स्वप्रकाशकत्वेन स्वीकरोति- वरयतीत्युच्यते ॥ अत्रोपसंहारमाह - एके एवमाहुरिति ॥ 'ए पुण एवमाहंसु - ता मेरुणं पव्वए सूरियं वरेइ आहिए त्ति वएज्जा, एगे एवमाहंसु' एके पुनरेवमाहु स्तावन्मेरुः खलु पर्वतः सूर्य वरयति आख्यात इति वदेत् ॥ - एके पुनर्द्वितीयाः कथयन्ति यत् मेरुः पर्वतः सूर्यवरयति-सूर्य स्वप्रकाशकत्वेन स्वीकुर्वन्नाख्यात इति वदेत् २' 'एवं एएणं अमिलावेणं णेयच्वं जाव पव्वयराएणं पव्वए सूरियं वरेइ आहिए त्ति वएज्जा, तं एगे एवमाहंसु' एवम् एतेन अभिलापेन नेतव्यं यावत् पर्वतराजः खलु पर्वतः सूर्य वरयति आख्यात इति वदेत्, तत् एके एवमाहुः - एवम् पूर्वोक्तेन प्रकारेण - लेश्या प्रतिहतिकी मंडल भ्रमणगति से सूर्य सब ओर से मंदर पर्वत को प्रकाशित करता है अतः मन्दरपर्वत सूर्य को अपना प्रकाशक पने से स्वीकार करता है । उपसंहार करते कहते हैं कि कोइ एक इस प्रकार से अपना मत प्रकट करता है १ । (एगे पुण एवमाहंसु ता मेरु णं पञ्चए सूरियं वरेइ आहियाति वएज्जा, एगे एवमाहंस) दूसरा एक मतवादी कहता है की मेरु पर्वत सूर्य को वरण करता है । ऐसा कहे अर्थात् दूसरा मतान्तरवादी कहता है कि मेरुपर्वत सूर्य को अपने प्रकाशक पने से स्वीकार करता है ऐसा कहे |२| ( एवं एएणं अभिलावणं यच्वं जाव पवयराए णं पञ्चए सूरियं वरेइ आहियत्ति वएज्जा तं एगे एवमाहंस) इस प्रकार के अभिलाप से जाने यावत् पर्वतराज पर्वत सूर्य को अपने प्रकाशक पने से स्वीकार करता कहा है । कोइ एक इस प्रकार से कहता है । इस पूर्वोक्त प्रकार से लेश्या प्रतिहति विषय के कथनानुसार इस प्रकार के अभिलाप से माने पूर्व में लेश्या प्रतिहति प्रकरण के अनुसार वाक्यों की
કરે છે, એટલે કે પાતાના પ્રકાશક તરીકે સ્વીકારે છે, કારણ કે મંડળની ભ્રમણ ગતિથી સૂર્ય બધી તરફ મ ર પર્વતને પ્રકાશિત કરે તેથી સદર પર્વત સૂર્યને પેાતાના પ્રકાશક તરીકે સ્વીકારે છે, ઉપસંહાર કરતાં કહે છે કે કોઈ એક પહેલા તીર્થાન્તરીય આ પ્રમાણે પાતાના મત દર્શાવે છે. ૧૫
(एंगे पुण एवमाहंसु ता मेरूणं पव्त्रए सूरियं वरेइ आहियत्ति वएज्जा एगे एवमाहंसु ) બીએ અન્ય મતવાદી કહે છે કે-મેરૂપર્યંત સૂર્યંનું વરણ કરે છે. તેમ કહેવુ' અર્થાત્ બીજો મતાન્તરવાદી કહે છે કે-મેરૂપર્યંત સૂર્યને પેાતાના પ્રકાશક તરીકે સ્વીકારે છે, તેમ કહેવુ अह मे जीले भतवाही या प्रमाणे पोतानो भत भावे छे |२| ( एवं एएणं अभिलावेणं यव्वं जाव पव्वयरायेण पव्वए सूरियं वरेइ आहियत्ति वएज्जा तं एगे एवमाहंसु ) भा પ્રમાણેના અભિલાપથી સમજી લેવુ' યાવત્ પતરાજ પર્યંત સૂર્યને પેાતાના પ્રકાશક તરીકે સ્વીકારે છે, કોઈ એક આ પ્રમાણે કહે છે, આ રીતે પૂર્વોક્ત પ્રકારથી લેશ્યાની પ્રતિહતિ વિષયમાં કહેલ કથન પ્રમાણે આ પ્રમાણેના અભિલાપથી એટલે કે પહેલાં લેશ્યા પ્રતિહતિ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #560

५४८
सूर्यप्रप्तिसूत्रे विषयविप्रतिवत् , एतेन अभिलापेन-पूर्वोक्तवद् वाक्ययोजनया तावन्नेतव्यं यावत् पर्वतराजः खलु पर्वतः सूर्य वरयन् आख्यात इति वदेत् एके एवमाहुरिति । अत्रैतदुक्तं भवतिपूर्व पञ्चमप्राभृते लेश्या प्रतिहतिविषये यथा विंशतिः प्रतिपत्तयो येन क्रमेणोक्ता स्तथैवात्रापि वक्तव्याः, सूत्रपाठक्रमोऽपि तत्प्रतिपत्तिगतपाठक्रमेणैव संयोज्य स्वयं परिभावनीयः । तद्यथा-एके पुनरेवमाहुस्तावत् मनोरमः खलु पर्वतः सूर्य वरयति आख्यात इति वदेत् एके एवमाहुः ३ इति तृतीयं मण्डलम् । एके पुनरेवमाहु स्तावत् सुदर्शनः खल पर्वतः सूर्य वरयन्नाख्यात इति वदेत् , एके एवमाहुरिति चतुर्थम् ४ ॥ एके पुनरेवमाहुस्तावत् स्वयंप्रभः खलु पर्वतः सूर्य वरयन्नाख्यात इति वदेत् , एके एवमाहुरिति पञ्चमम् योजना करके वहां पर्यन्त कहें की जहां तक पर्वतराजपर्वत सूर्य को अपने प्रकाशक रूप से कहा है कोइ एक इस प्रकार से कहता है । यहां पर इस प्रकार से कहाजाता है-पहले पांचवें प्राभृत में लेश्याप्रतिहति के बारे में जिस प्रकार वीस प्रतिपत्तियां जिस क्रम से कही गई है उसी प्रकार यहां पर भी वे कह लेवें। सूत्रपाठ का क्रम भी उन प्रतिपत्तियों के क्रमानुसार योजना कर के स्वयं समज लेवें । वे इस प्रकार से है-कोई एक इस प्रकार से कहता है की मनोरम पर्वत सूर्य को अपने प्रकाशकपने से स्वीकार करता कहा है कोइ एक इस प्रकार से कहता है इस प्रकार तीसरे मतवादी का कथन है ।३। कोइ एक इस प्रकार से कहता है कि सुदर्शन पर्वत सूर्य को स्व प्रकाशक पने से स्वीकार करता कहा है ऐसा कहे-कोई एक इस प्रकार से अपना मत कहता है इस प्रकार चतुर्थ मतवादी का कथन है।४। कोइ एक कहता है कि स्वयंप्रभपर्वत सूर्य को अपने प्रकाशक रूप से कहा है ऐसा स्वशिष्यों को कहे कोई एक इस. પ્રકરણમાં કહ્યા પ્રમાણે વાકયોની ચેજના કરીને યાવત્ પર્વતરાજ પર્વત સૂર્યને પિતાના પ્રકાશક તરીકે સ્વીકારે છે એ કથન સુધી કહી લેવું. કોઈ એક આ પ્રમાણે કહે છે.
અહીંયાં આ પ્રમાણે કહેવામાં આવે છે,–પહેલાં પાંચમા પ્રાભૂતમાં લેશ્યા પ્રતિહતિના વિષયમાં જે પ્રમાણે વીસ પ્રતિપત્તિ જે કમ પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે. એજ પ્રકારના ક્રમથી અહીંયાં પણ તે કહી લેવું, સૂત્રપાઠને ક્રમ પણ એ પ્રતિપત્તિના ક્રમ અનુસાર જીને સ્વયં સમજી લેવું. તે પ્રકાર આ પ્રમાણે છે
કેઈ એક આ પ્રમાણે કહે છે કે મનોરમ પર્વત સૂર્યને પિતાનાં પ્રકાશક તરીકે સ્વીકારે છે, કોઈ એક આ પ્રમાણે કહે છે, આ પ્રમાણે ત્રીજે મતવાદી પિતાને મત જણાવે છે. કા કેઈ એક આ રીતે કહે છે કે-સુદર્શન પર્વત સૂર્યને પિતાના પ્રકાશક રૂપે સ્વીકારે છે. તેમ સ્વશિષ્યોને કહેવું કેઈ એક આ પ્રમાણે પિતાને મત પ્રદર્શિત કરે છે, આ પ્રમાણે ચોથા મતવાદીનું કથન છે. જો કોઈ એક કહે છે કે સ્વયંપ્રભ પર્વત સૂર્યને પિતાના પ્રકાશક રૂપે સ્વીકારે છે તેમ સ્વશિષ્યોને કહેવું. કોઈ એક આ પ્રમાણે કહે છે,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #561

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टोका सू० २८ सप्तमं प्राभृतम् ५॥ एके पुनरेवमाहु स्तावद् गिरिराजः खलु पर्वतः सूर्य वरयन्नाख्यात इति वदेत् एके एवमाहुः, इति षष्ठम् ६ ॥ एके पुनरेवमाहु स्तावत् रत्नोच्चयः खलु पर्वतः सूर्य वरयन्नारूयात इति वदेत् , एके एवमाहुरिति सप्तमं मतम् ७ ॥ एके पुनरेवमाहु स्तावत् शिलोच्चयः सलु पर्वतः सूर्य वरयन्नाख्यात इति वदेत् , एके एवमाहुः, इति अष्टमम् ८॥ एके पुनरेवमाहुस्तावद् लोकमध्यः खलु पर्वतः सूर्य वरयनाख्यात इति वदेत , एके एवमाहुः इति नवमम् ९ ॥ एके पुनरेवमाहुस्तावत् लोकनाभिः खलु पर्वतः सूर्य वरयन्नाख्यात इति वदेत् , एके एवमाहुः, इति दशम मतम् १०॥ एके पुनरेवमाहु स्तावत् अच्छः खलु पर्वतः सूर्य प्रकार से अपना मत प्रदर्शित करता है । यह पांचवें मतवादो का कथन है ।। कोई एक कहता है कि गिरिराज पर्वत सूर्य को अपने प्रकाशकत्वेन कहता है ऐसा स्वशिष्यों को कहें कोइ एक छठा मतवादी इस प्रकार से अपने मत का कथन करता है।६। कोई एक इस प्रकार कहता है कि रत्नोच्चय पर्वत सूर्य को अपने प्रकाशक रूप से स्वीकार करता है ऐसा स्वशिष्यों को कहे । कोइ एक सातवां मतवादी इस प्रकार से स्वमत को प्रगट करता है ।७। कोई एक इस प्रकार से कहता है कि शिलोच्चय पर्वत सूर्य को अपने प्रकाशक पने से स्वीकार करता है ऐसा कहे कोई एक इस प्रकार से अपने मत का कथन करता है यह आठवें मतवादी का कथन है ।८। कोई एक इस प्रकार से कहता है, कि लोकमध्य पर्वत सूर्य को अपने प्रकाशक रूप से स्वीकार करता है ऐसा स्वशिष्यों को कहे इस प्रकार नववे मतवादी का कथन है ।९। कोइ एक इस प्रकार से अपना मत कहता है कि लोकनाभि नाम का पर्वत सूर्य को अपने प्रकाशक रूप से स्वीकार करता है ऐसा स्वशिष्यों को कहे इस प्रकार दसवें मतवादी का कथन है ।१०। कोई एक इस प्रकार कहता है कि अच्छ नाम का
આ પ્રમાણે પાંચમા મતવાદીનું કથન છે. પા કોઈ એક કહે છે કે ગિરિરાજ પર્વત સૂર્યને પિતાના પ્રકાશકપણાથી કહે છે એ રીતે પોતાના શિષ્યોને કહેવું. કેઈ એક છો મતવાદી આ પ્રમાણે કહે છે. કોઈ એક એ રીતે કહે છે કે -
રોય પર્વત સૂર્યને પિતાના પ્રકાશક તરીકે સ્વીકારે છે તેમ પિતાના શિષ્યોને સમજાવવું કે એક સાતમે મતવાદી આ પ્રમાણે પિતાને મત પ્રગટ કરે છે. છા કઈ એક આ પ્રમાણે કહે છે કે શિશ્ચય પર્વત સૂર્યને પિતાના પ્રકાશક તરીકે સ્વીકારે છે એ પ્રમાણે સ્વશિષ્યને કહેવું. કેઈ એક આ પ્રમાણે કહે છે, આ આઠમા મતવાદીનું કથન છે. કોઈ એક એવી રીતે પિતાને મત જણાવે છે કે લોકમધ્ય નામને પર્વત સૂર્યને પિતાને પ્રકાશક તરીકે સ્વીકારે છે તેમ સ્વશિષ્યોને કહેવું. આ પ્રમાણે નવમા મતવાદીનું કથન છે. હું કોઈ એક એ રીતે પિતાનો મત જણાવે છે કે લેકનાભિ નામને પર્વત સૂર્યને પિતના પ્રકાશક તરીકે સ્વીકારે છે તેમ પોતાના શિષ્યોને કહેવું. આ પ્રમાણે કોઈ એક દસ મિ મતાવલમ્બી કહે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞમિ સૂત્ર: ૧

Page #562

५५०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे वरयन्नाख्यात इति वदेत् , एके एवमाहुरिति एकादशम् ११ ॥ एके पुनरेवमाहु स्तावत् सूर्यावर्तः खलु पर्वतः सूर्य वरयन्नाख्यात इति वदेत् , एके एवमाहुरिति द्वादशम् १२ ॥ एके पुनरेवमाहु स्तावत्-सूर्यावरणः खलः पर्वतः सूर्य वरयन्नाख्यात इति वदेत् , एके एवमाहुरिति त्रयोदशम् १३ ॥ एके पुनरेवमाहु स्तावत् उत्तमः खलु पर्वतः सूर्य वरयन्नाख्यात इति वदेत् एके एक्माहु रिति चतुर्दशम् १४ ॥ एके पुनरेवमाहु स्तावद् दिगादिः खलु पर्वतः सूये वरयन्नाख्यात इति वदेत् , एके एवमाहु रिति पञ्चदश मतम् १५ ॥ एके पुनरेवमाहुः तावद् अवतंसः खलु पर्वतः सूर्य वरयन्नाख्यात इति वदेत् , एके एवमाहुरिति पर्वत सूर्य को अपने प्रकाशक रूप में स्वीकार करता कहा है कोइ एक ग्यारहवां मतवादी इस प्रकार से स्वमत का कथन करता है ।११। कोइ एक इस प्रकार से कहता है कि सूर्यावर्त नाम का पर्वत सूर्य को अपने प्रकाशक रूप से स्वीकार करता है ऐसा स्वशिष्यों को कहे कोई एक बारहवां मतवादी इस प्रकार से स्वमत को प्रगट करता है ।१२। कोई एक इस प्रकार से कहता है कि सूर्यावरण नाम का पर्वत सूर्य को अपने प्रकाशक रूप से स्वीकार करता है इस प्रकार स्वशिष्यों को कहे यह तेरहवें मतान्तर वादी का कथन है ।१३। कोई एक इस प्रकार से अपना मत कहता है कि उत्तम नाम का पर्वत सूर्य को प्रकाशक रूप से स्वीकार करता है ऐसा स्वशिष्यों को कहें इस प्रकार कोइ एक चौदहवां मतवादी अपने मत का कथन करता है ।१४। कोई एक इस प्रकार से कहता है कि दिगादि नाम का पर्वत सूर्य को अपने प्रकाशक रूप से स्वीकार करता है ऐसा स्वशिष्यों को कहें इस प्रकार कोइ एक पन्द्रहवें मतवादी का कथन है ।१६। कोइ एक इस प्रकार से कहता है कि अवतंस છે. ૧૦ કેઈ એક એવી રીતે પોતાનો મત પ્રદશિત કરે છે કે અછ નામને પર્વત સૂર્યને પિતાના પ્રકાશક તરીકે સ્વીકારે છે, એ રીતે સ્વશિષ્યને કહેવું. કોઈ એક અગીયારમે મતવાદી આ પ્રમાણે પિતાના મતનું કથન કરે છે. તેના કેઈ એક આ પ્રમાણે કહે છે કે-સૂર્યાવર્ત નામને પર્વત સૂર્યને પિતાના પ્રકાશક તરીકે સ્વીકારે છે તેમ સ્વશિષ્યને કહેવું કોઈ એક બારમે અન્યતીથિંક આ પ્રમાણે પોતાના મતને પ્રગટ કરે છે, ૧૨ા કેઈ એક એ પ્રમાણે કહે છે કે સૂર્યાવરણ નામને પર્વત સૂર્યને પિતાના પ્રકાશક તરીકે સ્વીકારે છે. આ પ્રમાણે શિષ્યોને કહેવું આ પ્રમાણે કોઈ એક તેરમા મતવાદીનું કથન છે, ૧૩ કઈ એક આ રીતે કહે છે કે ઉત્તમ નામનો પર્વત સૂર્યને પિતાના પ્રકાશક તરીકે સ્વીકારે છે એ પ્રમાણે કેઈ એક ચૌદમો મતાવલંબી પિતાના મતનું કથન કરે છે. ૧૪ કેઈ એક આ પ્રમાણે કહે છે કે–દિગાદિ નામનો પર્વત સૂર્યને પિતાના પ્રકાશક તરીકે સ્વીકારે છે તેમ પોતાના શિષ્યોને કહેવું. આ પ્રમાણે કેઈ એક પંદરમો મતવાદી કહે છે. ૧૫ કઈ એક એ પ્રમાણે કહે છે કે–અવત સ નામને પર્વત
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #563

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २८ सप्तमं प्राभृतम्
५५१
षोडशं मतम् १६ ।। एके पुनरेवमाहु स्तावद् धरणिकिलः खल पर्वतः सूर्य वरयन्नाख्यात इति वदेत्, एके एवमाहुरिति सप्तदशं मतम् १७ ॥ एके पुनरेवमाहु स्तावत् धरणिशृङ्गः खलु पर्वतः तः सूर्य वरयन्नाख्यात इति वदेत्, एके एवमाहु रिति अष्टादशं मतम् १८ ॥ एके पुनरेवमाहु स्तावत् पर्वतेन्द्रः खलु पर्वतः सूर्यं वरयन्नाख्यात इति वदेत्, एके एवमाहुरित्येकोनविंशतितमं मतम् १९ ॥ एके पुनरेवमाहु स्तावत् पर्वतराजः खलु पर्वतः सूर्यं वरयन्नाख्यात इति वदेत्, एके एवमाहुरिति विंशतितमं मतम् २० ॥
नाम का पर्वत सूर्य को अपने प्रकाशक रूप से स्वीकार करता है ऐसा स्वशिष्यों को कहें इस प्रकार सोलहवें मतवादी का कथन है |१६| कोइ एक इस प्रकार से अपना मत प्रदर्शित करता है कि-धरणीकिल नाम का पर्वत सूर्य को अपने प्रकाशक रूप से स्वीकार करता है इस प्रकार स्वशिष्यों को कहें कोई एक सत्रहवां मतवादी इस प्रकार स्वमत का कथन करता है |१७| कोइ एक इस प्रकार से अपना मत प्रदर्शित करता है कि धरणीशृङ्ग नाम का पर्वत सूर्य को अपने प्रकाशक रूप से स्वीकार करता कहा है ऐसा स्वशिष्यों को समजावें इस प्रकार कोइ एक अठारहवां मतवादी कहता है | १८| कोई एक इस प्रकार से अपना मत प्रगट करता है कि पर्वतेन्द्र नाम का पर्वत सूर्य को अपने प्रकाशक रूप से स्वीकार करता है ऐसा स्वशिष्यों को कहें कोइ एक उन्नीसवां मतवादी इस प्रकार से स्वमत का कथन करता है | १९| कोइ एक इस प्रकार से कहता है कि पर्वतराज नाम का पर्वत सूर्य को अपने प्रकाशक रूप से स्वीकार करता है ऐसा स्वशिष्यों को कहें वीसवां मताबलम्बी एपने मत को इस प्रकार कहता है | २० |
સૂર્યને પેાતાના પ્રકાશક તરીકે સ્વીકારે છે. એ પ્રમાણે સ્વશિષ્યાને કહેવુ. આ પ્રમાણે કોઈ એક સેાળમા મતાન્તરવાદી પાતાના મન કહી બતાવે છે. ૧૬ા કોઈ એક આ પ્રમાણે પોતાના મત પ્રદર્શિત કરે છે, કે-ધરણીદેલ નામનેા પર્યંત સૂર્યને પેાતાના પ્રકાશક તરીકે સ્વીકારે છે. આ પ્રમાણે સ્વશિષ્યાને કહેવું. કેાઈ એક સત્તરમે મતવાદી આ પ્રમાણે પેાતાના મતનું કથન કરે છે. ૧ા કોઇ એક આ પ્રમાણે પોતાના મત પ્રદર્શિત કરે છે કે ધરણીશૃંગ નામના પત સૂર્યને પોતાના પ્રકાશકપણાથી સ્વીકારે છે. આ પ્રમાણે પોતાના શિષ્યાને સમજાવવું. આ પ્રમાણે કોઈ એક અઢારમા મતવાદી પેાતાના મતનું કથન કરે છે. ૧૮ કોઇ એક આ પ્રમાણે પેાતાના મત કહી બતાવે છે કે-પ°તેન્દ્ર નામના પર્યંત સૂર્યને પોતાના પ્રકાશક તરીકે સ્વીકારે છે એ રીતે પેાતાના શિષ્યાને કહેવુ કાઈ એક એગણીસમે મતાવલંબી આ પ્રમાણે પેાતાના મત વિષે કહે છે. ૧૯ા કોઈ એક આ પ્રમાણે કહે છે કે-પતરાજ નામના પર્યંત સૂર્ય ને પેાતાના પ્રકાશક તરીકે સ્વીકારે છે. આ પ્રમાણે પેાતાના શિષ્યાને કહેવું. આ પ્રમાણે કઈ એક વીસમા મતાવલી પાતાના મત કહી બતાવે છે. ારન
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #564

५५२
सूर्यप्राप्तिसूत्रे अथैषां पर्वतानां यथाक्रमेण नामानि-मन्दरः (१) मेरुः (२) मनोरमः (३) सुदर्शनः (४) स्वयंप्रभः (५) गिरिराजः (६) रत्नोच्चयः (७) शिलोच्चयः (८) लोकमध्यः (९) लोकनाभिः (१०) अच्छ: (११) सूर्यावर्तः (१२) सूर्यावरणः (१३) उत्तमः (१४) दिगादिः (१५) अवतंसः (१६) धरणिकीलः (१७) धरणिश्रृङ्गः (१८) पर्वतेन्द्रः (१९) पर्वतराजः (२०) एतेषां पर्वतनाम्नां व्युत्पत्तिवाक्यानि पञ्चमप्राभृते २६ सूत्रटीकायां सम्यग् व्याख्यातान्येव पुनरत्रपिष्टपेषणेनालम् ॥
तदेव मुक्ताः परतीर्थिकप्रतिपत्तयः सम्प्रति भगवान् स्वमतमुपदर्शयति-'वयं पुण एवं वयामो' वयं पुनरेवं वदामः ॥ वयं-केवलज्ञानाः वयं पुनरेवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण वदामःकथयामः । तमेव प्रकारमाह-'ता मंदरे वि पवुच्चइ तहेव जाव पव्वयराएवि पवृच्चइ' ___ उपर में कहे गये अन्य मतवादी के कहे हुवे पर्वतों के क्रमानुसार नाम कहते हैं-मंदर (१) मेरु (२) मनोरम (३) सुदर्शन (४) स्वयंप्रभ (५) गिरिराज (६) रत्नोच्चय (७) शिलोच्चय (८) लोकमध्य (२) लोकनाभि (१०) अच्छ (११) सूर्यावर्त (१२) सूर्यावरण (१३) उत्तम (१४) दिगादि (१५) अवतंस (१६) धरणीकिल (१७) धरणिशृङ्ग (१८) पर्वतेन्द्र (१९) पर्वतराज (२०) इन पर्वतों की व्युत्पत्तिदर्शकवाक्यपद्धति पांचवें प्राभृत म० २६ की टीका में सम्यक प्रकार से कही गई है अतः यहां पर पुनः कथन करके पिष्टपेषण नहीं करते हैं।
पूवोंक्त प्रकार से परतीभिकों के मतदर्शन रूप प्रतिपत्तियां कही अब भगवान् इस विषय में स्वमत का कथन करते हैं-(वयं पुण एवं वयामो) मैं इस विषय में इस प्रकार से कहता हूं अर्थात् केवलज्ञानधारी मैं इस वक्ष्यमाण प्रकार से इस विषय में कहता हूं। वही प्रकार को दिखलाते हुवे कहते हैं-(ता मंदरेवि पवुच्चइ तहेव जाव पवयराएवि पवुच्चई) मन्दर पर्वत भी
આ પૂર્વોક્ત અન્ય મતાવલમ્બીયાએ કહેલાં પર્વતના ક્રમ પ્રમાણેના નામો કહેવામાં આવે छे, मह२ (१) भे३ (२) मनोरम (3) सुशन (४) स्वयंस (५) () रत्नोग्यय (७) शिव्यय (८) समय (6) सोनालि (१०) २५२७ (११) सूर्यावत (१२) सूर्या१२५] (13) उत्तम (१४) हा (१५) यवत स (१६) डिस (१७) घर (१८) ५. તેન્દ્ર (૧૯) પર્વતરાજ (૨૦) આ પર્વતની વ્યુત્પત્તિદશક વાક્યપદ્ધતિ પાંચમાં પ્રભૂત સૂત્ર ૨૬ ની ટીકામાં સારી રીતે કહેલ છે. તેથી અહીયાં ફરીથી કહીને પિષ્ટપેષણ કરેલ નથી.
પૂર્વોક્ત પ્રકારથી પરતીથિકના મત પ્રદર્શન રૂપ પ્રતિપત્તિ કહી હવે ભગવાન मा विषयमा पोताना मतपत ४थन ४२ छ-(वयं पुण एवं वयामो) हुँमा विषयमा આ પ્રમાણે કહું છું અર્થાત્ કેવળજ્ઞાનને ધારણ કરનાર હું આ વાક્યમાણ પ્રકારથી આ विषयमा छु-से 1२ पqni ४ छ-(ता मंदरेवि पवुच्चइ तहेव जाव पव्वयरायेवि पवुच्चइ) भ.४२ पर्वत ४ छ भने यावत् ५ त२।१४ ५४ हे छ, अर्थात हे या
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #565

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २८ सप्तमं प्राभृतम्
५५३ तावन्मन्दरोऽपि प्रोच्यते तथैव यावत् पर्वतराजोऽपि प्रोच्यते ॥-तावदिति-प्राग्वत् योऽसौ पर्वतः सूर्य वरयन्नाख्यातः स मन्दरोऽपि प्रोच्यते, मेरुरपि प्रोच्यते, मनोरमोऽपि उच्यते, सुदर्शनोऽपि उच्यते एवं यावत् पर्वतराजोऽपि उच्यते ॥ यतोहि सर्वेऽपि मन्दरादयः शब्दाः परमार्थत एकार्थवाचका एव सन्ति तथापि अत्र भिन्नभिन्नाभिप्रायतया प्रवृत्ता वर्तन्ते तेनात्रोक्ताः प्राक्तनाः सर्वा अपि प्रतिपत्तयो मिथ्यारूपा एव सन्तीत्यवगन्तव्या इत्यभिप्रायः ॥ 'ता-जेणं पोग्गला सूरियस्स लेस्सं फुसंति ते पोग्गला सूरियं वरंति अदिहावि णं पोग्गला सूरियं वरंति, चरमले संतरगया विणं पोग्गला सूरियं वरंति' तावत् ये खलु पुद्गलाः सूर्यस्य लेश्यां स्पृशन्ति ते पुद्गलाः सूर्य वरयन्ति, अदृष्टा अपि खलु पुद्गलाः सूर्य वरयन्ति, चरम लेश्यान्तर्गता अपि पुद्गलाः सूर्य वरयन्ति ॥ तावदिति प्रागवत् परिभावकहता है एवं यावत् पर्वतराज भी कहता है अर्थात् जो ये पर्वत सूर्य को अपने प्रकाशक रूप से स्वीकार करते कहे हैं वह मन्दर पर्वत भी कहता है, मेरू पर्वत भी कहता है तथा मनोरम पर्वत भी इस प्रकार से कहता है सुदर्शन पर्वत यावत् पर्वतराज पर्वत भी सूर्य को अपने प्रकाशक रूप से कहता है। कारण की मन्दरादि ये सभी पर्वत के नामवाचक शब्द वास्तविक रूप से एक अर्थ का ही बोध कराने वाले हैं, तो भी भिन्न भिन्न अभिप्राय से कहे गये हैं अतः यहां पर कही गई पूर्वोक्त सभी प्रतिपत्तियां मिथ्याभाव प्रदर्शक कही है ऐसा जान लेवें यही इस कथन का अभिप्राय है। ___ (ता जे णं पोग्गला सूरियस्स लेस्सं फुसति ते पोग्गला सूरियं वरंति, अदिट्राधि णं पोग्गला मृरियं वरंति, चरमलेसंतरगया विण पोग्गला सरियं वरंति) जो पुद्गल सूर्य की लेश्या का स्पर्श करते हैं, वे पुदगल सूर्य को अपने प्रकाशक पने से स्वीकार करते हैं, अदृष्ट पुद्गल भी सूर्य को स्वीकार करते हैं, चरम लेश्यातर्गत पुद्गल भी सूर्य को स्वीकार करते हैं, तावत् माने पूर्वोक्त प्रकार से પર્વતે સૂર્યને પોતાના પ્રકાશક તરીકે સ્વીકારે છે, તે પ્રમાણે મંદર પર્વત પણ કહે છે, અને મેરૂપર્વત પણ કહે છે, તથા મનોરમ પર્વત પણ કહે છે, સુદર્શનપર્વત પણ કહે છે યાવતું પર્વતરાજપર્વત પણ સૂર્યને પોતાના પ્રકાશક તરીકે કહે છે, કારણ કે મંદરપર્વતા વિગેરે આ બધા પર્વતોના નામ જણાવતા શબ્દો વાસ્તવિક રીતે એક અર્થને જ જણાવનારા છે, તે પણ જુદા જુદા અભિપ્રાયથી કહેલા છે તેથી અહીંયાં કહેવામાં આવેલ પૂર્વોક્ત બધી જ પ્રતિપત્તિ મિથ્યાભાવ પ્રદર્શક જ છે. તેમ સમજવું. એજ આ કથનને ભાવ છે.
(ता जे ण पोग्गला सुरिटम्स लेग्सं फुसति ते पोग्गला सूरि वरंति अदिवावि णं पोग्गला सूरियं वरंति, चम्मले संतरगया बि पोग्गाला सूरियं वरंति) पुगत। सूर्यनी वेश्याने। સ્પર્શ કરે છે. તે પુદ્ગલે સૂર્યનો સ્વીકાર કરે છે, અદૃષ્ટ પુદ્ગલે પણ સૂર્યને સ્વીકાર કરે છે. ચરમ લેશ્યાન્તર્ગત પુદગલો પણ સૂર્યને પોતાના પ્રકાશક તરીકે સ્વીકારે છે એ સર્વ પૂર્વોક્ત પ્રકારથી સમજી લેવું. અથાત્ જે પુદ્ગલે મેરૂમાં રહેલ હોય કે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #566

५५४
सूर्यप्रक्षप्तिसूत्रे नीयम् , ये पुद्गला:-मेरुगता अमेरुगताः यत्र कुत्रापि स्थिता वा पुद्गलाः सूर्यलेश्यां स्पृशन्ति, ते-ते सर्वेऽपि पुद्गलाः स्वप्रकाशकत्वेन सूर्य वरयन्ति च, ईप्सितं हि सूर्येण प्रकाश्यते, ततो लेश्या पुद्गलैः सह सम्बन्धात् परम्परया ते एव पुद्गलाः सूर्य स्वीकुर्वन्तीत्युच्यते, ये च प्रकाश्यमानपुद्गलस्कन्धान्तर्गताः मेरुगता अमेरुगता वा चर्मचक्षुषा अदृष्टाः किन्तु सूर्यप्रकाशेन प्रकाशिता अपि सूक्ष्मत्वात् चक्षुःस्पर्श नोपगच्छन्ति तेऽपि पुद्गलाः पूर्वोक्तयुक्त्या सूर्य वरयन्त्येव, येऽपि च चरमलेश्यान्तर्गताः-स्वचरमलेश्याविशेषस्पर्शिनः पुदगलास्तेऽपि सूर्य वरयन्ति-तेषामपि सूर्येण-सूर्यप्रकाशेन प्रकाश्यमानत्वादिति ॥सू. २८॥
॥ इति सप्तमं प्राभृतं समाप्तम् ॥ समझ लेवें । अर्थात् जो पुद्गल मेरुगत हो या अमेरुगत माने मेरु से भिन्न पर्वतगत हो जहां कहीं रहे हुवे पुदगल सूर्य की लेश्या को स्पृष्ट होते हैं वे सभी पुदगल अपने प्रकाशक रूप से सूर्य को स्वीकारते हैं । ईप्सित रूप से ये सभी सूर्य के द्वारा प्रकाशित किये जाते हैं, लेश्या एवं पुदगलों के एक साथ सम्बन्ध होने से तथा परंपरा से वे सभी पुद्गल सूर्य को स्व प्रकाशक रूप से स्वीकारते हैं। जो प्रकाशमान पुद्गलस्कन्ध के अन्तर्गत हो वे मेरु में स्थित हो या मेरु भिन्न अमेरु में रहे हुवे हो चर्मचक्षु से अदृष्ट होने पर भी सूर्य के प्रकाश से प्रकाशित होते हुवे भी सूक्ष्म होने से चक्षुगोचर नहीं होते हैं, वे पुद्गल भी पूर्वोक्त युक्ति से सूर्य को अपने प्रकाशक रूप से स्वीकार करते ही है । जो पुद्गल चरम लेश्यान्तर्गत हो माने स्व चरम लेश्या विशेष को स्पर्श करनेवाले हो, वे भी सूर्य को अपने प्रकाशक रूप से स्वीकार करते ही हैं, कारण की वे भी सूर्य के प्रकाश से प्रकाशमान होते हैं ॥सू० २८ ॥
सातवां प्राभृत समाप्त ॥५॥ અમેરૂગત અર્થાત્ મેરૂથી અન્ય પર્વતમાં રહેલ હોય, જ્યાં ત્યાં રહેલા પુદ્ગલે સૂર્યની લેશ્યાને પૃષ્ટ થાય છે. એ બધા પુદ્ગલે પિતાના પ્રકાશક તરીકે સૂર્યને સ્વીકારે છે. ઇસિત રૂપથી આ બધા પર્વતે સૂર્ય દ્વારા પ્રકાશિત કરાય છે, લેગ્યા અને પુદ્ગલેને એક સાથે સંબંધ હોવાથી તથા પરંપરાથી એ બધા પગલો સૂર્યને પોતાના પ્રકાશક તરીકે સ્વીકારે છે. જે પ્રકાશમાન પુદ્ગલસ્કંધની અંતર્ગત હેય તે મેરૂમાં રહ્યા હોય અથવા મેરૂથી જુદા અમેરૂમાં રહેલા હોય તે ચર્મચક્ષુથી અદષ્ટ હોવા છતાં પણ સૂર્યના પ્રકાશથી પ્રકાશિત થવા છતાં પણ સૂક્ષ્મ હેવાથી દષ્ટિગોચર થતાં નથી તેવા પુદ્ગલે પણ પૂર્વોક્ત યુક્તિથી સૂર્યને પોતાના પ્રકાશક તરીકે સ્વીકારે છે. જે પુદગલે ચરમલેશ્યાન્તર્ગત હોય એટલે કે પિતાની ચરમલેશ્યા વિશેષનો સ્પર્શ કરવાવાળા હોય તેઓ પણ સૂર્યને પોતાના પ્રકાશક તરીકે સ્વીકારે છે, કારણ કે તેઓ પણ સૂર્યના પ્રકાશથી પ્રકાશમાન થાય છે સૂ૦ ૨૮
છે સાતમું પ્રાકૃત સમાપ્ત છે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #567

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २९ अष्टमं प्राभृतम्
॥ अथाष्टमं प्राभृतम् ॥ मूलम्-ता कहं ते उदयसंठिई आहियत्ति वएजा. तत्थ खलु इमाओ तिण्णि पडिवत्तिओ पण्णत्ताओ, तत्थेगे एवमासु-ता जया णं जंबुदीवे दीवे दाहिणडे अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ तया णं उत्तरडेवि अटारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जया णं उत्तरड्ढे अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ तया णं दाहिणऽऽवि अटारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जया णं जंबुद्दोवे दीवे दाहिणड़े सत्तरसमुहुत्ते दिवसे भवइ तया णं उत्तरडेवि सत्तरसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जया णं उत्तरड्डे सत्तरसमुहत्ते दिवसे भवइ, तया णं दाहिणड्डे वि सत्तरसमुहत्ते दिवसे भवइ, एवं परिहाएयवं, सोलसमुहुत्ते दिवसे पण्णरसमुहुत्ते दिवसे चउद्दसमुहुत्ते दिवसे तेरसमुहुत्ते दिवसे जाव णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड्ढे बारसमुहुत्ते दिवसे, तया णं उत्तरड्डेऽवि बारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जया णं उत्तरड़े बारसमुहुत्ते दिवसे भवइ तयाणं दाहिणऽऽवि बारसमुहुत्ते दिवसे भवइ तया णं दाहिणड्डे बारसमुहुत्ते दिवसे भवइ तया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमपञ्चस्थिमेणं सया पण्णरसमुहुत्ते दिवसे भवइ, तया पण्णरसमुहुत्ता राई भवइ, अवटियाणं तत्थ राइं दिया पण्णत्ता समणाउसो, एगे एव माहंसु १' एगे पुण एवमाहंसु-जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड्डे अट्ठारसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ तयाणं उत्तरड्डेवि अट्ठारसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ, जया णं उत्तरड्डे अट्ठारसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ, तया णं दाहिणडेऽवि अट्ठारसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ, एवं परिहावेयव्वं, सत्तरसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ, सोलसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ, पण्णरसमुहुत्ताणतरे दिवसे भवइ, चोदसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ, तेरसमुहुत्ताणतरे दिवसे भवइ, जया णं जंबुद्दीवे दोवे दाहिणड्डे बारसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ तया णं उत्तरड्डूऽवि बारसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ, जया णं उत्तरड्ढे बारसमुहुत्ताणं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #568

५५६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
तरे दिवसे भवइ तथा णं दाहिणदेवि वारसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ तया णं दाहिणड्ढे वि बारसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ तया णं जंबुद्दीवे दीवे मंद्र रस्स पव्वयस्स पुरस्थिमपञ्च स्थिमेणं णो सया पण्णरसमुहुत्ते दिवसे भवइ, णो सया पण्णरसमुहुत्ता राई भवइ, भणबट्टिया णं तत्थ राई दियाणं समणाउसो ! एगे एवमाहंसु २ । एगे पुण एवमाहंसु - ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड्ढे अट्ठारसहुने दिवसे भवइ तथा णं उत्तरड्ढे दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, जया णं उत्तरड्डे अट्टारसमुहुत्ते दिवसे भवइ तथा णं दाहिणड्ढे दुबालसमुहुत्ता राई भवइ, जया णं दाहिणड्ढे अट्ठारसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ तयाणं उत्तरड् ढे बारस मुहु त्ता राई भवइ, जया उत्तरड् ढे अट्ठारस मुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ तथा णं दाहिण बारसमुहुत्ता राई भवइ, एवं णेयव्वं सगलेहिय अणंतरेहिय एके के दो दो ओलावा, सर्बाहि दुबालसमुहुत्ता राई भवइ, जाव ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड्ढे बारसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ तथा णं उत्तरड्ढे दुवालसमुहुत्ता राई भवइ जया णं उत्तरडूढे दुवालसमुहुत्तानंतरे दिवसे भवइ, तया णं दाहिणड्ढे दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, तया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरस्थिमपञ्च्चत्थिमेणं णेवस्थि पणरसमुहुत्ते दिवसे भवइ, णेवस्थि पण्णरसमुहुत्ता राई भवइ, वोच्छि पणाणं तत्थ राइंदिया पण्णत्ता समणाउसो ! एगे एवमाहंसु ३ ॥ वयं पुण एवं वयामो, ता जंबुद्दोवे दीवे सूरिया उदीणपाईण मुग्गच्छंति पाईदाहिणमागच्छंति, पाईणदाहिणमुग्गच्छंति दाहिणपडीण मागच्छंति दाहिणपडीणमुग्गच्छति, पडीणउदीणमागच्छंति पडीणउदीण मुग्गच्छंति उदीणपाईणमागच्छति, ता-जया णं जंबुद्दोवे दीवे दाहिणड्ढे दिवसे भवइ तथा णं उत्तरढे दिवसे भवइ, जया णं उत्तरढे दिवसे भवइ, तया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरत्थिमपच्चत्थिमेणं राई भवइ, ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरस्थिमेणं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #569

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २९ अष्टमं प्राभृतम्
५५७ दिवसे भवई तया णं पच्चधिमेण वि दिवसे भवइ, जया णं पच्चत्थिमेण दिवसे भवइ तया णं जंबुद्दोवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरदाहिणे णं राई भवइ ता जया णं दाहिणड्ढे वि उक्कोसए अट्ठारसमुहत्ते दिवसे भवइ. जया णं उत्तरड्डे तया णं जंबुद्दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरस्थिमेणं जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरच्छिसेणं उकोसए अट्ठारसमुहत्ते दिवसे भवइ, तयाणं पच्चस्थिमेण वि उक्कोसए अट्ठारसमुहत्ते दिवसे भवइ, जया | पच्चस्थिमेणं उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ तया णं जंबुद्दीवे दोवे मंदरस्स पव्वयस्ल उत्तरदाहिणेणं जहणिया दुवालसमुहत्ता राई भवइ, एवं एएणं गमेणं णेयव्वं, अट्ठारस पुहुत्ताणतरे दिवसे सातिरेगदुवा. लसमुहुत्ता राई भवइ, सत्तरसमुहुत्ते दिवसे तेरसमुहुत्ता राई, सत्तरसमुहत्ताणतरे दिवसे भवइ, सातिरेगतेरसमुहुत्ता राई भवइ, सोलसमुहत्ते दिवसे भवइ चोदसमुहुत्ता राई भवइ, सोलसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ सातिरेगचोदसमुहुत्ता राई भवइ, पण्णरसमुहत्ते दिवसे पण्ण. रसमुहत्ता राई, पण्णरसमुहत्ताणंतरे दिवसे सातिरेगपण्णरसमुहत्ता
राई भवइ, चउद्दसमुहत्ते दिवसे सोलसमुहत्ता राई, चोदसमुहत्ताणंतरे दिवसे सातिरेगसोलसमुहत्ता राई, तेरसमुहुत्ते दिवसे सत्तरसमुहुत्ता राई, तेरसमुहुत्ताणतरे दिवसे सातिरेगसत्तरसमुहत्ता राई, जहणिए दुवालसमुहुत्ते दिवस भवइ उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ, एवं भागियध्वं, ता-जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिण ड्ढे वासाणं पढमे समए पडिवज्जइ, तया ण उत्तरड़े वि वासाणं पढमे समए पडिवजह जया णं उत्तरड़े वासाणं पढमे समए पडिवज्जइ तया णं जंबुढीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमपच्चत्थिमेणं अणंतरपुरक्खडकालसमयसि वासाणं पढमे समए पडिवज्जइ, ता-जया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्ययस्स पुरच्छिमेणं वासाणं पढमे समए पडिवज्जइ तयाणं पच्चत्थिमेण वि वासाणं पढमे
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #570

सूर्यप्रक्षप्तिसत्रे समए पडिवज्जइ, जया णं पच्चत्थिमेणं वासाणं पढमे समए पडिवज्जइ, जंबुद्दीवे दीवे मंदरदाहिणेणं अणंतरपच्छाकयकालसमयंसि तया णं वासाणं पढमे समए पडिवण्णे भवइ,जहा समओ एवं आवलिया आणापाणू थोवे लवे मुहुत्ते अहोरत्ते पक्खे मासे उऊ, एवं दस आलावगा जहा वासाणं एवं हेमंताणं गिम्हाणं च भाणियब्वा, ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड़े पढमे अयणे पडिवज्जइ, तयाणं उत्तरड़े वि पढमे अयणे पडिवज्जइ, जया णं उत्तरड्डे पढमे अयणे पडिवज्जइ तयाणं दाहिणड्डे वि पढमे अयणे पडिवज्जइ, जया णं उत्तरड्डे पढमे अयणे पडिवज्जइ तया णं जंबुहीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमपच्चत्थिमेणं अणंतरपुरक्खडकालसमयसि पढमे अयणे पडिवज्जइ, ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पब्वयस्स पुरथिमेणं पढमे अयणे पडिवज्जइ, तया णं पच्चत्थिमेण वि पढमे अयणे पडिवज्जइ, जया णं पच्चत्थिमेणं पढमे अयणे पडिवज्जइ तया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पब्बयस्स उत्तरदाहिणेणं अणंतरपच्छाकडकालसमयंसि पढमे अयणे पडिवण्णे भवइ, जहा अयणे तहा संवच्छरे जुगे वाससए एवं वाससहस्से वाससयसहस्से पुव्वंगे पुवे एवं जाव सीसपहेलिया पलियोवमे सागरोवमे, ता-जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणडे उस्सप्पिणी पडिवज्जइ, तया णं उत्तरड़े वि उस्सप्पिणी पडिवज्जइ, जया णं उत्तरले उस्सप्पिणी पडिवज्जइ तया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमपच्चत्थिमेणं णेवत्थि ओसप्पिणी णेव अस्थि उस्सप्पिणी अवट्ठिएणं तत्थ काले पण्णत्ते समणाउसो, एवं उस्सप्पिणी वि, ता जया णं लवणे समुद्दे दाहिणते दिवसे भवइ, तया णं लवणसमुद्दे उत्तरडे दिवसे भवइ, जया णं उत्तरले दिवसे भवइ तयाणं लवणसमुद्दे पुरथिमपच्चत्थिमेणं राई भवइ, जहा जंबुद्दीवे दीवे तहेव जाव उस्सप्पिणी, तहा धायइसंडेणं दीवे सूरिया ओदीण तहेव, ता जया णं धायइसंडे दीवे दाहिणड्डे दिवसे भवइ तया णं उत्तरड्डे वि दिवसे भवइ, जया णं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #571

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २९ अष्टमं प्राभृतम् उत्तरड्रे दिवसे भवइ, तया णं धायइसंडे दीवे मंदराणं पव्वयाणं पुरस्थिमपच्चत्थिमेणं राई भवइ, एवं जंबुद्दीवे दीवे जहा तहेव जाव उस्सप्पिणी, कालोएणं जहा लवणे समुद्दे तहेव, ता अभंतरपुक्खस्द्रेणं सूरिया उदीणपाईणमुग्गच्छंति, तहेव ता जया णं अब्भतरपुक्खरद्धेणं दाहिणद्धे दिवसे भवइ तया णं उत्तरद्धे वि दिवसे भवइ, जया णं उत्तरद्धे वि दिवसे भवइ, तया णं अभितरपुक्खरद्धे मंदराणं पव्वयाणं पुरथिमपच्चत्थिमेणं राई भवइ, सेसं जहा जंबुद्दीवे तहेव जाव उस्सप्पिणीओ सप्पिणीओ ॥ सू० २९ ॥
॥ अट्ठमं पाउडं समत्तं ॥ छाया-तावत् कथं ते उदयसंस्थिति राख्याता इति वदेत्, तत्र खलु इमास्तिस्रः प्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः, तत्र एके एवमाहु स्तावद् यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपद्वीपे दक्षिणार्द्ध अष्टादश - मुहत्तों दिवसो भवति तदा खलु उत्तरार्द्धऽपि अष्टादशमुहत्तों दिवसो भवति, यदा खलु उत्तराः अष्टादशमुहूत्तॊ दिवसो भवति तदा खलु दक्षिणार्द्धऽपि अष्टादशमुहूर्तों दिवसो भवति, यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपद्वीपे दक्षिणार्द्ध सप्तदशमुहत्तौ दिवसो भवति तदा खलु उत्तराद्धेऽपि सप्तदशमुहूत्र्तो दिवसो भवति, यदा खलु उत्तरार्द्ध सप्तदशमुहूर्तो दिवसो भवति तदा खलु दक्षिणाऽपि सप्तदशमुहत्तों दिवसो भवति । एवं परिहातव्यम् । षोडशमुहत्तों दिवसः, पञ्चदशमुहूर्तों दिवसः, चतुर्दशमुहूत्तों दिवसः, त्रयोदशमुहूत्तों दिवसः, यावत् खलु जम्बूद्वीपे द्वीपद्वीपे दक्षिणा द्वादशमुहत्तों दिवसो भवति, तदा खलु उत्तराद्देऽपि द्वादशमुहत्तों दिवसो भवति, यदा खलु उत्तरार्द्ध द्वादशमुहूत्तों दिवसो भवति तदा खलु दक्षिणार्दैऽपि द्वादशमुहत्तौ दिवसो भवति, तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपद्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां पश्चिमायां च खलु सदा पञ्चदशमुहूर्तो दिवसो भवति, सदा पञ्चदशमुहूर्त्ता रात्रि भवति, अवस्थितानि खलु तत्र रात्रिन्दिवानि प्रज्ञप्तानि, हे श्रमणायुष्मन् ? एके एवमाहुः, एके पुनरेवमाहुः-यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपद्वीपे दक्षिणाः अष्टादशमुहानन्तरो दिवसो भवति तदा खलु उत्तरार्द्धऽपि अष्टादशमुहर्त्तानन्तरो दिवसो भवति, यदा खलु उत्तरार्द्ध अष्टादशमुहर्तानन्तरो दिवसो भवति तदा खलु दक्षिणाद्धेऽपि अष्टादशमुहूर्तानन्तरो दिवसो भवति । एवं परिहातव्यम् । सप्तदशमुहूर्त्तानन्तरो दिवसो भवति, पोडशमुहूर्त्तानन्तरो दिवसो भवति, पञ्चदशमुहूर्तानन्तरो दिवसो भवति, चतुर्दशमुहूर्तानन्तरो दिवसो भवति, त्रयोदशमुहूर्तानन्तरो दिवसो भवति, यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपद्वीपे दक्षिणार्द्ध द्वादशमुहूर्त्तानन्तरो दिवसो भवति, तदा खलु उत्तरार्देऽपि द्वादश मुहूर्तानन्तरो दिवसो भवति, यदा खल उत्तरार्द्ध द्वादशमुहूर्तानन्तरो
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞમિ સૂત્ર: ૧

Page #572

५६०
सूर्यप्रशप्तिसूत्रे दिवसो भवति तदा खलु दक्षिणाद्धेऽपि द्वादशमुहूर्त्तानन्तरो दिवसो भवति, तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपद्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां पश्चिमस्यां खलु न सदा पञ्चदशमुहूत्तों दिवसो भवति, न सदा पञ्चदशमुहर्ता रात्रि भवति, अनवस्थिता खलु तत्र रात्रिन्दिवानि खलु हे श्रमणायुष्मन् ! एके एवमाहुः २॥ एके पुनरेवमाहु स्तावद् यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपद्वीपे दक्षिणाः अष्टादशमुहत्तों दिवसो भवति तय खलु उत्तरार्द्ध द्वादशमुहर्ता रात्रिभवति, यदा खलु उत्तरार्द्ध अष्टादशमुहूत्ततॊ दिवसो भवति तदा खलु दक्षिणा द्वादशमुहूर्ता रात्रि भवति, यदा खलु दक्षिणाः अष्टादशमुहूत्तीनन्तरो दिवसो भवति तदा खलु उत्तरार्दै द्वादशमुहती रात्रि भवति, यदा खलु उत्तरार्द्ध अष्टादशमुहूर्तानन्तरो दिवसो भवति तदा खलु दक्षिणार्द्ध द्वादशमुहर्ता रात्रिर्भवति, एवं नेतव्यं सकलेभ्यश्च अनन्तरेभ्यश्च एकैकस्मिन् द्वौ द्वौ आलापको, सर्वत्र द्वादशमुहर्ता रात्रि भवति यावत्, तावद् यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपद्वीपे दक्षिणार्दै द्वादशमुहूर्त्तानन्तरो दिवसो भवति तदा खलु उत्तरार्द्ध द्वादशमुहूर्ता रात्रि भवति यदा खलु उत्तरार्दै द्वादशमुहूर्तानन्तरो दिवसो भवति तदा खलु दक्षिणा? द्वादशमुहूर्ता रात्रि भवति, तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपद्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां पश्चिमायां खलु नैवास्ति पञ्चदशमुहत्तों दिवसो भवति नैवास्ति पञ्चदशमुहर्ता रात्रि भवति, व्युच्छिन्नानि खलु तत्र रात्रिन्दिवादि प्रज्ञप्तानि, हे श्रमणायुष्मन् ! एके एवमाहुः ॥३॥ वयं पुनरेवं वदामः, तावत् जम्बूद्वीपे द्वीपद्वीपे सूर्यो उदीचीनप्राचीनमुद्गच्छतः, प्राचीनदक्षिणमागच्छतः प्राचीन दक्षिणमुद्गच्छतः दक्षिणप्रतीचीनमागच्छतः, दक्षिणप्रतीचीन मुद्गच्छतः प्रतीचीनमुदीचीनमागच्छतः, प्रतीचीनमुदीचीनमुद्गच्छतः उदीचीनप्राचीनमागच्छतः, तावद् यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपद्वीपे दक्षिणाः दिवसो भवति तदा खलु उत्तरार्द्ध दिवसो भवति, यदा खलु उत्तरार्द्ध दिवसो भवति तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपद्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां पश्चिमायां खलु रात्रि भवति, तावद् यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपद्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां खलु दिवसो भवति तदा खलु पश्चिमायामपि दिवसो भवति यदा खलु पश्चिमायां खलु दिवसो भवति तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपद्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य उत्तरदक्षिणे खलु रात्रि भवति, तावद् यदा खलु दक्षिणा.ऽपि उत्कर्षक: अष्टादशमहत्तों दिवसो भवति तदा खलु उत्तरार्द्ध उत्कर्षक: अष्टादशमुहत्तॊ दिवसो भवति, यदा उत्तरार्दै अष्टादशमुहूत्तौ दिवसो भवति तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपद्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां खलु जघन्या द्वादशमुहूर्ता रात्रि भवति, तावद् यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपद्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां खलु उत्कषक: अष्टादशमुह तो दिवसो भवति तदा खलु पश्चिमायामपि उत्कर्षक: अष्टादशमुहूतों दिवसो भवति, यदा खलु पश्चिमायां खलु उत्कर्षक: अष्टादशमुहत्तों दिवसो भवति तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपद्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य उत्तरदक्षिणे खलु जघन्या द्वादशमुहूर्त्ता रात्रि भवति एवम्-एतेन गमेन नेतव्यम् , अष्टादश मुहर्तानन्तरो दिवसः, सातिरेक द्वादशभुहूर्ता रात्रि भवति, सप्तदशमुहत्तों दिवसः, त्रयोदशमुहर्ता
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #573

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २९ अष्टमं प्राभृतम् रात्रिः, सप्तदशमुहर्त्तानन्तरो दिवसो भवति, सातिरेकत्रयोदशमुहर्ता रात्रि भवति, षोडशमुहृत्तॊ दिवसो भवति चतुर्दशमुहर्ता रात्रि भवति, पोडशमुहूर्त्तानन्तरो दिवसो भवति सातिरेकचतुर्दशमुहर्ता रात्रि भवति, पञ्चदशमुहत्तों दिवसो भवति पञ्चदशमुहर्ता रात्रि भवति, पञ्चदशमुहूर्त्तानन्तरो दिवसो भवति, सातिरेक पञ्चदशमुहूर्त्ता रात्रि भवति, चतुर्दशमुहत्तों दिवसो भवति षोडशमुहर्ता रात्रि भवति, चतुर्दशमुहर्तानन्तरो दिवसो भवति, सातिरेक पोडशमुहर्ता रात्रि भवति, त्रयोदशमुहत्तौ दिवसो भवति सप्तदशमुहूर्ता रात्रि भवति, त्रयोदशमुहूर्त्तानन्तरो दिवसो भवति, सातिरेक सप्तदशमुहर्ता रात्रि भवति, जघन्यो द्वादशमुहत्तों दिवसो भवति उत्कर्षिका अष्टादश मुहूर्ता रात्रि भवति, एवं भणितव्यं, तावद् यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपीपे दक्षिणाद्धं वर्षाणां प्रथम: समयः प्रतिव्रजति तदा खल उत्तरार्द्धऽपि वर्षाणां प्रथमः समयः प्रतिव्रजति, यदा खलु उत्तरार्द्ध वर्षाणां प्रथमः समयः प्रतिव्रजति, तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपद्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां पश्चिमायां खलु अनन्तरपुरस्कृतकालसमये वर्षाणां प्रथमः समयः परिव्रजति, तावद् यदा खल जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां खलु वर्षाणां प्रथमः समयः प्रतिव्रजति, तदा खलु पश्चिमायामपि वर्षाणां प्रथमः समयः प्रतिव्रजति, यदा खलु पश्चिमायां वर्षाणां प्रथमः समयः प्रतिव्रजति तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरदक्षिणे खलु अनन्तरपश्चात्कृतकालसमये वर्षाणां प्रथमः समयः प्रतिपन्नो भवति, यथा समयः एवम् आवलिका आनप्राणौ स्तोकः लवः मुहूर्तः अहोरात्रं पक्षः मासः ऋतुः, एवं दश आलापकाः, यथा वर्षाणाम् एवं हेमन्तानां ग्रीष्माणां च भणितव्याः । तावद् यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणाः प्रथमम् अयनं प्रतिव्रजति तदा खल उत्तरार्द्धऽपि प्रथमम् अयन प्रतिव्रजति, यदा खलु दक्षिणार्द्ध प्रथममयनं प्रतिव्रजति तदा खलु दक्षिणार्द्धऽपि प्रथममयनं प्रतिव्रजति, यदा खलु उत्तरार्द्ध प्रथममयनं पतिव्रजति तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां पश्चिमायां खलु अनन्तरपुरस्कृतकालसमये प्रथममयनं प्रतिव्रजति, तावद् यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां खलु प्रथममयनं प्रतिव्रजति, तदा खलु पश्चिमायामपि प्रथममयनं प्रतिव्रजति, यदा खलु पश्चिमायां प्रथममयनं प्रतिव्रजति तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य उत्तरदक्षिणे खलु अनन्तरपश्चात्कृतकालसमये प्रथममयन प्रतिपन्न भवति, यथा अयने तथा सम्बत्सरे, युगे वर्षशते, एवं वर्षसहस्र वर्षशतसहस्रे, पूर्वाङ्गे पूर्व एवं यावत् शीर्षप्रहेलिका पल्योपमं सागरोपमं, तावद् यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणा उत्सर्पिणी प्रतिव्रजति, तदा खलु उत्तरार्द्धऽपि उत्सर्पिणी प्रतिव्रजति, यदा खलु उत्तरार्द्ध उत्सर्पिणी प्रतिव्रजति तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां पश्चिमायां खलु नैवास्ति अवसर्पिणी नैवास्ति उत्सर्पिणी अवस्थितः खलु, तथाकालः प्रज्ञप्तः, हे श्रमणायुष्मन् ? । एवम् उत्सर्पिणी अपि । तावद् यदा खलु लवणे समुद्रे दक्षिणा दिवसो भवति तदा खलु लवणसमुद्रे उत्तरार्द्ध दिवसो भवति । यदा खलु उत्तरार्द्ध दिवसो भवति तदा
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #574

५६२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
खल लवणसमुद्रे पूर्वस्यां पश्चिमायां खल रात्रि भवति यथा जम्बूद्वीपे द्वीपे तथैव यावद् उत्सर्पिणी, तथा धातकीखण्डे खलु द्वीपे सूर्यो उदीर्णौ तथैव, तावद् यदा खलु धातकीखण्डे द्वीपे दक्षिणा दिवसो भवति तदा खलु उत्तरार्द्धेऽपि दिवसो भवति, यदा खल उत्तरार्द्धे दिवसो भवति तदा खलु धातकीखण्डे द्वीपे मन्दराणां पर्वतानां पूर्वस्यां पश्चिमायां खलु रात्रि भवति, एवं जम्बूद्वीपे द्वीपे यथा तथैव यावद् उत्सर्पिणी, कालोदे खलु यथा लवणे समुद्रे तथैव तावद् अभ्यन्तरपुष्करार्द्ध खल सूर्यो उदीचीनप्राचीनमुद्गच्छतः तथैव तावद् यदा खलु अभ्यन्तरपुष्करार्द्ध खलु दक्षिणार्डे दिवसो भवति, तदा खलु उत्तरार्द्धेऽपि दिवसो भवति यदा खलु उत्तरार्द्धेऽपि दिवसो भवति तदा खलु अभ्यन्तरपुष्करार्द्ध मन्दराणां पर्वतानां पूर्वस्यां पश्चिमायां खल रात्रि भवति, शेषं यथा जम्बूद्वीपे तथैव यावद् उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यौ इति ।। सू० २९ ।।
॥ अष्टमं प्राभृतं समाप्तम् ॥
टीका - सप्तमे प्राभृते कः पदार्थः सूर्य स्वप्रकाशकत्वेन वरयति इत्येतद् विषये विस्तृत - विचारमभिधाय सम्प्रति- 'कहं ते उदयसंठिई' भगवन् ! कथं ते-तवमते सूर्यस्योदयसंस्थितिरिति नामकस्याष्टमस्य प्राभृतस्यार्थाधिकारः प्रोच्यते- 'ता कहं ते' इत्यादि, 'ता कहं ते उदयसंठि हिया त्ति वएज्जा' तावत् कथं ते उदयसंस्थिति राख्याता इति वदेत् || - तावत्-सूर्यस्योदयसंस्थितिविषये मम प्रश्नः श्रूयतां तावत् कथं केन प्रकारेण कया वा युक्त्या सूर्यस्योदयसंस्थितिः - सूर्यप्रकाशस्य क्षेत्रसंस्थितिः, ते त्वया भगवन् !
,
आठवां प्राभृत प्रारंभ
टीका - सातवें प्राभृत में कौनसा पदार्थ सूर्य को अपना प्रकाशक रूप से स्वीकार करता है इस विषय में विस्तार पूर्वक विचार करके अब (कहं ते उदयसंटिई) हे भगवान आपके मत से सूर्य की उदयसंस्थिति किस प्रकार की है ? इस विषय को निर्देश करने वाला आठवें प्राभृत का अर्धाधिकार कहा जाता है - ( ता कहं ते) इत्यादि (ता कहं ते उदयसंठिई आहियत्ति वरजा) आपके मत से सूर्य की उदयसंस्थिति किस प्रकार से कही गई है सो हे भगवन् आप कहिये । अर्थात् श्री गौतमस्वामी सूर्य के उदयसंस्थिति के विषय में प्रश्न આઠમા પ્રાભૃતને પ્રારંભ
સાતમા પ્રાભૂતમાં કર્યા પદાર્થ સૂર્યને પેાતાના પ્રકાશક તરીકે સ્વીકારે છે, એ विषयभां विस्तार पूर्व विचार अहर्शितीने हवे (कहं ते उदयसंठिह) हे भगवान् भापना મતથી સૂર્યÖની ઉડ્ડયસ ંસ્થિતિ કેવા પ્રકારની છે? એ વિષયને બતાવનાર આઠમા પ્રાભૂતના अर्थाधिकार हेवामां आवे छे, (ता कहं ते) त्यहि (ता कहं ते उदयसंठिइ आहियत्ति वएज्जा) આપના મતથી સૂર્યની ઉડ્ડયસ ંસ્થિતિ કેવી રીતની કહેલ છે? તે હે ભગવાન્ આપ મને કહેા ? અર્થાત્ શ્રી ગૌતમસ્વામી સૂર્યંની ઉદ્દયસંસ્થિતિના વિષયમાં પ્રશ્ન કરતાં કહે છે કે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #575

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २९ अष्टमं प्राभृतम्
५६३ आख्याता-कथिता इति वदेत्-विस्तृतरूपेण मां बोधयेत् , एवमुक्ते गौतमे भगववान् महावीरस्वामी एतद्विषये यावत्यः प्रतिपत्तयः तावतीः उपदर्शयति-तत्थ खलु इमाओ तिण्णि पडिवत्तिओ पण्णत्ताओ' तत्र खलु इमास्तिस्रः प्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः॥-तत्रतस्या मुदयसंस्थितिविषये तिस्रः प्रतिपत्तयः मतान्तररूपा:-परतीथिकाभ्युपगमरूपाः प्रज्ञप्ता:-प्रतिपादिताः सन्ति । तद्यथा-'तत्थ एगे एवमासु-ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणद्धे अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ तया णं उत्तरड़े वि अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ' तत्र एके एवमाहु-स्तावद् यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणाः अष्टादशमुहूत्तों दिवसो भवति तदा खलु उत्तरार्द्धऽपि अष्टादशमुहत्तों दिवसो भवति ॥ तत्र-तेषां त्रयाणां मतान्तरवादीनां परतीथिकानां मध्ये एके-प्रथमाः तीर्थान्तरीया एवं-वक्ष्यमाणप्रकारकं स्वमतमाहुः-कथकरते हुवे कहते है की हे भगवन् किस प्रकार से या किस प्रकार की युक्ति से सूर्य की उदयसंस्थिति माने सूर्य के प्रकाश की क्षेत्रसंस्थिति आपने कही है ? सो कहिये माने विस्तारपूर्वक मुझे बोधित करें इस प्रकार से श्रीगौतमस्वामी के प्रश्न करने पर भगवान् महावीरस्वामी इस विषय में जितनी परमतवादियों की प्रतिपत्तियां माने अन्यमतावलम्बीयों की मान्यताएं हैं वे दिखलाते हुवे कहते हैं-(तत्थ खलु इमाओ तिषिण पडिवत्तिओ पण्णत्ताओ) इस विषय में ये तीन प्रतिपत्तियां कही गई हैं-अर्थात् सूर्य की उदकसंस्थिति के विषय में अन्यमतान्तररूप तीन प्रतिपत्तियां प्रतिपादित की गई है जो इस प्रकार है-(तत्थ एगे एवमाहंसु ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड्डे अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, तया णं उत्तरड्डे वि अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ) उन मतान्तरवादीयों में कोई एक इस प्रकार से कहता है कि-जब जम्बूद्वीप नाम के द्वीप के दक्षिणार्द्ध में अठारहमुहूर्त का दिवस होता है, तब उत्तरार्द्ध में भी હે ભગવાન કયા પ્રકારથી અથવા કેવા પ્રકારની યુક્તિથી સૂર્યની ઉદયસંસ્થિતિ એટલે કે સૂર્યના પ્રકાશન ક્ષેત્રસંરિથતિ આપે કહેલ છે? તે આપ કહો, એટલે કે વિસ્તારપૂર્વક આ વિષય આપ સમજાવે. આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન પૂછવાથી ભગવાન્ મહાવીરસ્વામી આ વિષયમાં પરમતવાદિયેની જેટલી પ્રતિપત્તિ એટલે કે अन्य भतावसम्मायनी मान्यतामा छे ते मतपतi छ (तत्थ खलु इमाओ तिण्णि पडिवत्तीओ पण्णत्ताओ) २विषयमा त्रशु प्रतिपत्तियो वामां आवे छे. अर्थात् સૂર્યની ઉદયસંસ્થિતિના વિષયમાં અન્ય મતાન્તર રૂપ ત્રણ પ્રતિપત્તી પ્રતિપાદિત કરેલ છે २ . प्रमाणे छे-(तत्थ एगे एवमाहंसु-ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड्ढे अद्वारसमुहुत्ते दिवसे भवइ तया णं उत्तरढेवि अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ) से भतान्तवाहियामा है એક એવી રીતે કહે છે કે-જ્યારે જંબુદ્વીપને દક્ષિણાર્ધમાં અઢાર મુહૂર્તને દિવસ થાય છે. ત્યારે ઉત્તરાર્ધમાં પણ અઢાર મુહૂર્તને દિવસ થાય છે. અર્થાત્ એ ત્રણ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #576

सूर्यप्रप्तिसूत्र यन्ति, तद्यथा-तावदिति पूर्ववत यदा-यस्मिन् समये खलु इति निश्चितम् अस्मिन् जम्बू द्वीपे द्वीपे दक्षिणार्द्ध-दक्षिणदिगविभागार्दै अष्टादशमुहूर्त्तप्रमाणो दिवसो भवति, तदातस्मिन्नेव समये उत्तरार्द्धऽपि-उत्तरदिगविभागार्दैऽपि अष्टादशमुहर्तप्रमाणो दिवसो भवति, एवमत्र दक्षिणार्द्धनियमेनोत्तरार्द्धनियमः प्रतिपादितः, सम्प्रति उत्तरार्द्धनियमेन दक्षिणाद्धनियममाह-'ता जया णं उत्तरड़े अट्ठारसमुहत्ते दिवसे भवइ तया णं दाहिणड़े पि अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ' तावद् यदा खलु उत्तरार्द्ध अष्टादशमुहूत्तों दिवसो भवति तदा खलु दक्षिणाऽपि अष्टादशमुहत्तौ दिवसो भवति ।।-तावदिति प्रागवत् यदा खलु उत्तरार्दु-जम्बूद्वीपस्योत्तरविभागाः अष्टादशमुहूर्तप्रमाणो दिवसो भवति, तदैव जम्बूद्वीपस्य दक्षिणविभागार्द्धऽपि अष्टादशमुहूत्तौ दिवसो भवति । पुनस्तदेव ह्रासक्रमेण प्रतिपादयति'ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड्डे सत्तरसमुहुत्ते दिवसे भवइ तया णं उत्तरडेवि सत्तरसअठारह मुहूर्त का दिवस होता है। अर्थात् उन तीन मतवादीयों में पहला तीर्थान्तरीय वक्ष्यमाण प्रकार से अपना मत प्रदर्शित करता हुवा कहता है कि-जिस समय इस जम्बूद्वीप नामक द्वीप के दक्षिणार्द्ध माने दक्षिण दिग्विभाग के अर्द्ध भाग में अठारह मुहर्त प्रमाण वाला दिवस होता है, उसी समय उत्तरार्द्ध माने उत्तर दिशा के अर्द्ध भाग में भी अठारह मुहर्त प्रमाण वाला दिवस होता है। इस प्रकार यहां पर दक्षिणार्द्ध के नियम से उत्तरार्द्ध का नियम प्रतिपादित किया है। अब उत्तरार्द्ध के नियम से दक्षिणाई का नियम कहते हैं-(ता जया णं उत्तरड़े अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ तया णं दाहिणडे वि अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ) जिस समय उत्तरार्द्ध में माने जम्बूद्वीप के उत्तर विभाग के अर्द्ध भाग में अठारहमुहते प्रमाण का दिवस होता है, उसी समय जम्बूद्वीप के दक्षिणविभाग के अद्ध भाग में भी अठारह मुहूर्त प्रमाण वाला दिवस होता है । अब उनका ह्रास माने न्यूनता के क्रम से प्रतिपादन करते हुवे कहते हैं-(ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड़े सत्तरसમતાન્તરવાદીમાં પહેલે તીર્થાન્તરીય આ કથ્યમાન પ્રકારથી પિતાનો મત પ્રગટ કરતાં કહે છે કે જ્યારે આ જંબૂદ્વીપમાંના દક્ષિણાર્ધમાં એટલે કે દક્ષિણ દિગ્વિભાગના અધ ભાગમાં અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણનો દિવસ હોય છે ત્યારે ઉત્તરાર્ધ એટલે કે ઉત્તર દિશાના અર્ધા ભાગમાં પણ અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ હોય છે. આ રીતે અહીંયાં દક્ષિણાર્ધના નિયમથી ઉત્તરાર્ધનો નિયમ પ્રતિપાદિત કરેલ છે. હવે ઉત્તરાર્ધના નિયમથી દક્ષિણાર્ધના नियमनु ४थन ४२ छ, (ता जया णं उत्तरड्ढे अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ तया णं दाहिणड्ढे वि अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ) न्यारे उत्तराध भी मेट दीपना उत्तर भागना અર્ધભાગમાં અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ હોય છે ત્યારે જે બૂદ્વીપના દક્ષિણ અર્ધભાગમાં પણ અઢાર મુહૂર્તને દિવસ હોય છે. હવે તેને હાસ એટલે કે ન્યૂનતાના કમથી પ્રતિ.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #577

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २९ अष्टमं प्राभृतम्
५६५
मुहुत्ते दिवसे भव' तावत् यदा खल जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणा सप्तदशमुहूर्त्ता दिवसो भवति तदा खल उत्तरार्द्धेऽपि सप्तदशमुहूर्ती दिवसो भवति || - तावदिति प्राग्वत् यदाखलु इति निश्चितं जम्बूद्वीपस्य दक्षिणार्थे सप्तदशमुहूर्त्त प्रमाणो दिवसो भवति तस्मिन्नेव समये उत्तरार्द्धेऽपि सप्तदशमुहूर्त्त प्रमाणो दिवसो भवति । एवं दक्षिणार्द्धनियमेनोक्त्वा पुनरुत्तरार्द्धनियमेनाह - 'ता- जया णं उत्तरडे सत्तरसमुहुत्ते दिवसे भवइ तथा णं दाहिणड्ढे वि सत्तरसमुहुत्ते दिवसे भवइ' तावद् यदा खलु उत्तरार्द्ध सप्तदशमुहूर्त्ती दिवसो भवति तदा खलु दक्षिणार्द्धेऽपि सप्तदशमुहूर्त्ती दिवसो भवति । तावदिति प्राग्वत् यदा खलु उत्तरार्द्धेजम्बूद्वीपस्योत्तर विभागादें सप्तदशमुहूर्त्त प्रमाणो दिवसो भवति, तदैव दक्षिणविभागार्डेSपि मुहूर्त्त प्रमाणात्मको दिवसो भवति || ' एवं परिहावेयव्वं' एवं परिहातव्यम् ॥ एवं पूर्वोक्तप्रकारेण एकैकमुहूर्तहान्या परिहातव्यं क्रमेण हानि विधेया । परिहानिमेव क्रमेण दर्शयति- 'सोलसमुहुते दिवसे भवइ, पण्णरसमुहुत्ते दिवसे भवइ, चउदसमुहुत्ते दिवसे मुहुत्ते दिवसे भवइ तथा णं उत्तरडेवि सत्तर समुहुत्ते दिवसे भवइ) जब जम्बूद्वीप के दक्षिणार्द्ध में सतरह मुहूर्त प्रमाणवाला दिवस होता है, उसी समय उत्तरार्द्ध में भी सत्रह मुहूर्त प्रमाण वाला दिवस होता है, इस प्रकार । दक्षिगाई का नियमानुसार कथन कहकर के उत्तरार्द्ध के नियमानुसार कहते हैं(ता जया णं उत्तरड्ढे सत्तरसमुहुत्ते दिवसे भवइ तथा णं दाहिणड्डे वि सत्तरसमुहुत्ते दिवसे भवह) जब उत्तरार्द्ध में माने जम्बूद्वीप के उत्तर दिशा के अर्द्ध भाग में सत्रह मुहूर्त प्रमाण का दिवस होता है, उस समय दक्षिण दिशा के अर्द्ध भाग में भी सत्रह मुहूर्त प्रमाण वाला दिवस होता है । ( एवं परिहाdesi) इस पूर्वोक्त प्रकार से एक एक मुहूर्त की न्यूनता के क्रम से ह्रास माने न्यूनता जान लेवें ।
अब उस न्यूनता को क्रमानुसार प्रगट करते हैं - (सोलसमुहुत्ते दिवसे पाहन श्यामां आवे छे. - ( ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड्ढे सत्तरसमुहुते दिवसे भवइ, तया णं उत्तरड्ढे वि सत्तरसमुहुत्ते दिवसे भवइ) न्यारे मंजूदीपना दक्षिणार्धभां सत्तर મુહૂત પ્રમાણના દિવસ હાય છે, તે વખતે ઉત્તરામાં પણ સત્તર મુર્હુત પ્રમાણના દિવસ હાય છે, આ પ્રમાણે દક્ષિણાના નિયમ પ્રમાણે કથન કરીને હવે ઉત્તરાધના નિયમાનુसा२ ४थन ४२ छे, - (ता जया णं उत्तरड्ढे सत्तरसमुहुत्ते दिवसे भवइ, तया दाहिणड्ढे वि सत्तरसमुहुत्ते दिवसे भवइ) न्यारे उत्तरार्धभां भेटले डे मंजूदीपनी उत्तर दिशाना अर्धा ભાગમાં સત્તર મુહૂત પ્રમાણના દિવસ હાય છે, ત્યારે દક્ષિણદિશાના અધ ભાગમાં પણ सत्तर मुहूर्त प्रभाणुना दिवस होय छे. ( एवं परिहावेय) मा पूर्वोत अथनानुसार श्रेष्ठ श्रे મુહૂર્તની ન્યૂનતાના ક્રમથી હાસ એટલે કે ન્યૂનતા સમજી લેવી.
हवे थे न्यूनताना उभ प्रमाणे प्रगट उरतां उडे छे.- ( सोलसमुहुत्ते दिवसे भवइ, पण्ण
શ્રી સુર્યપ્રાપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #578

५६६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे भवइ, तेरसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जाव णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड्डे बारसमुहुत्ते दिवसे भवइ तया णं उत्तरड़े वि बारसमुहुत्ते दिवसे भवइ' षोडशमुहूत्तौ दिवसो भवति, पञ्चदशमुहूत्तों दिवसो भवति, चतुर्दशमुहूर्तो दिवसो भवति, त्रयोदशमुहूर्तों दिवसो भवति, यावत् खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणार्द्ध द्वादशमुहत्तों दिवसो भवति तदा खलु उत्तरार्द्धऽपि द्वादशमुहत्तों दिवसो भवति ॥-गोलार्द्धद्वये जम्बूद्वीपस्य विभागार्द्धद्वये सहैव षोडशमुहर्तप्रमाणो दिवसो वक्तव्यः, पञ्चदशमुहर्तात्मको दिवसो वक्तव्यः, चतुर्दशमुहर्ततुल्यो दिवसो वक्तव्यः, त्रयोदशमुहूर्तात्मको दिवसो वक्तव्यः, एवं क्रमेण तावद् वक्तव्यो यावत्खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणार्द्ध द्वादशमुहर्त प्रमाणो दिवसो भवेत् । तदैव खलु उत्तरार्द्धऽपि द्वादशमुहूर्त प्रमाणात्मको दिवसो भवेत् । एतेषां सूत्रपाठक्रमो यथा-'जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड़े सोलसमुहुत्ते दिवसे भवइ तया णं उत्तरड्वे वि सोलसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जया णं उत्तरड्डे सोलसमुहुत्ते दिवसे भवइ तया णं दाहिणड्डे वि सोल समुहुत्ते दिवसे भवइ' । इत्यादि द्वादशमुहूर्तभवइ, पण्णरसमुहुत्ते दिवसे भवइ, चउद्दसमुहुत्ते दिवसे भवइ, तेरस मुहत्ते दिवसे भवइ, जाव णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड़े वारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, तया णं उत्तरडेवि बारसमुहुत्ते दिवसे भवइ) जम्बूद्वीप के उत्तरगोलार्द्ध एवं दक्षिणगोलार्द्ध इस प्रकार के दो विभाग के अर्द्ध में एक साथ ही सोलह प्रमाणवाला दिवस होता है, पन्द्रह मुहूर्त प्रमाणवाला दिवस होता है, चौदह मुहूर्त तुल्य दिवस होता है, तेरह मुहूर्तात्मक प्रमाण का दिवस होता है । इस प्रकार के क्रम से वहां तक कहे कि जहां तक जम्बूद्वीप नाम के द्वीप के दक्षिणाई में बारह मुहूर्त प्रमाण वाला दिवस हो जाय, उसी समय उत्तरार्द्ध में भी बारह मुहूर्त प्रमाणात्मक दिवस होता है। इस कथन का सूत्रपाठ का क्रम इस प्रकार से है-(जया णं जवुद्दीवे दीवे दाहिणड़े सोलसमुहुत्ते दिवसे भवइ, तया णं उत्तरडेवि सोलसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जया णं उत्तरड़े सोलसमुहुत्ते दिवसे भवइ तया णं दाहिणडेवि सोलसमुहुत्त दिवसे भवइ) इत्यादि रसमुहुत्ते दिवसे भवइ, चउद्दसमुहुत्ते दिवसे भवइ, तेरसमुहुत्ते दिवसे भवइ जाव णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिगड्ढे बारसमुहुत्ते दिवसे भवई) दीपना उत्तर गोदामने इक्षिण गोला मारीतना બે વિભાગના અર્ધામાં એક સાથે જ સોળ મુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ હોય છે. પંદર મુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ હોય છે. ચૌદ મુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ હોય છે. તેર મુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ હોય છે. આ રીતના ક્રમથી ત્યાં સુધી કહેવું કે જ્યાં સુધી જંબુદ્વીપના દક્ષિણાર્ધમાં બાર મુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ થાય. એ વખતે ઉત્તરાર્ધમાં પણ બાર મુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ થાય છે. मा ४थनना सूत्रपाठने। 34 २॥ प्रमाणे छ.-(जया में जंबुढीवे दीवे दाहिणड्ढे सोलसमुहुत्ते दिवसे भवइ, तया णं उत्तरड्ढे वि सोलस मुहुत्ते दिवसे भवइ, जया णं उत्तरड्ढे सोलसमुहुत्ते दिवसे भवइ तया णं दाहिणड्ढे वि सोलसमुहुत्ते दिवसे भवइ) त्याहारथी उभ सम
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #579

सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० २९ अष्टमं प्राभृतम् प्रतिपादकं सूत्रं साक्षात् स्वयमाह-'ता जया णं उत्तरड़े बारसमुहत्ते दिवसे भवइ तया णं दाहिणड्डे वि वारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जया णं दाहिणड्डे बारसमुहुत्ते दिवसे भवइ तया णं उत्तरड़े वि बारसमुहुत्ते दिवसे भवई' तावद् यदा खलु उत्तरार्द्ध द्वादशमुहत्तौ दिवसो भवति तदा खलु दक्षिणाःऽपि द्वादशमुहूर्तों दिवसो भवति, यदा खलु दक्षिणार्धे द्वादशमुहूर्तों दिवसो भवति, तदा खलु उत्तरार्दैऽपि द्वादशमुहत्तों दिवसो भवति, इति ॥ ___'ता-जया णं दाहिणड्डे बारसमुहुत्ते दिवसे भवइ तया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरच्छिमपच्चत्थिमेणं सया पुण्णरसमुहुत्ते दिवसे भवइ सया पण्णरसमुहुत्ता राई भवइ, अवट्ठिया णं तत्थ राइंदिया पण्णत्ता समणाउसो !, एगे एवमाहंसु १॥ तावद् यदा खलु दक्षिणा द्वादशमुहत्तों दिवसो भवति, तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां पश्चिमायां खलु सदा पञ्चदशमुहूत्तौ दिवसो भवति, सदा पञ्चदशमुहूर्ती रात्रिर्भवति, प्रकार से क्रम समज लेवें बारहमुहूर्त प्रमाण प्रतिपादक सूत्र स्वयं कहते हैं(ता जया णं उत्तरढ़े बारसमुहुत्ते दिवसे भवह तया णं दाहिणड्डेवि बारस मुहुत्ते दिवसे भवइ, जया णं दाहिणडे बारस मुहुत्ते दिवसे भवइ तया णं उत्तरडेवि बारसमुहुत्ते दिवसे भवइ) जब उत्तरार्द्ध में बारहमुहूर्त प्रमाण का दिवस होता है तब दक्षिणाई में भी बारह मुहूर्त प्रमाण का दिवस होता है, जब दक्षिणार्द्ध में बारह मुहूर्त प्रमाण का दिवस होता है तब उत्तरार्द्ध में भी बारह मुहूर्त प्रमाण का दिवस होता है। __ (ता जया णं दाहिणड्ढे बारसमुहत्ते दिवसे भवइ तया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरच्छिमपच्चत्थिमेणं सया पण्णरसमुहुत्ते दिवसे भवइ, सया पण्णरसमुहत्ता राई, भवइ, अवटिया णं तत्थ राइंदिया पणत्ता समणाउसो एगे एवमाहंसु) जब दक्षिणार्द्ध में बारह मुहूर्त का दिवस होता है, तब जंबुद्वीप नामक द्वीप में मन्दर पर्वत की पूर्व एवं पश्चिमदिशा में सदा पंद्रह सेवा मा२ भुत प्रतिपा६४ सूत्र५४ सय प्रगट ४२i छ-ता जथा णं उत्तरडढे बारस मुहुत्ते दिवसे भवइ, तया णं दाहिणडूढे वि बारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जया ण दाहिणडूढे बारम मुहुत्ते दिवसे भवइ, तया णं उत्तरडूढे वि बारसमुहुत्ते दिवसे भवइ) क्यारे उत्तराधमां બાર મુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ હોય છે, ત્યારે દક્ષિણાર્ધમાં પણ બાર મુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ હોય છે, અને જ્યારે દક્ષિણાર્ધમાં બાર મુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ હોય છે ત્યારે ઉત્તરાર્ધમાં ५ मा२ भुत प्रमाणुनी हवस काय छे. (ता जया णं दाहिणड्ढे बारसमुहुत्ते दिवसे भवइ तया ण जंबुद्दीवे मंदरम्स पव्वयस्स पुरच्छिमपच्चस्थिमे णं सया पण्णरसमुहुत्ते दिवसे भवइ, सया पण्णरसमुहुत्ता राई भवइ, अवट्ठिया णं तत्थ राइंदिया पण्णत्ता समणाउसो एगे एवमासु) १ न्यारे दक्षिण भां मा२ भुतनी हिवस डाय छे त्यारे पूदी५ नामना દ્વીપમાં મંદર પર્વતની પૂર્વ અને પશ્ચિમદિશામાં સદા પંદર મુહૂર્તને દિવસ હોય છે,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #580

५६८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे अवस्थितानि खलु तत्र रात्रिंदिवानि प्रज्ञप्तानि श्रमणायुष्मन् ? एके एवमाहुः १॥-तावत्तत्र स्थले यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणार्द्ध-दक्षिणविभागार्दै द्वादशमुहूर्तप्रमाणो दिवसो भवति तदा खलु जम्बूद्वीपस्योत्तरार्द्धऽपि द्वादशमुहर्तप्रमाणो दिवसो भवति तथा च यदा उत्तरार्द्ध द्वादशमुहूर्त्तप्रमाणो दिवसो भवति, तदा दक्षिणाऽपि द्वादशमुहूर्तात्मको दिवसो भवति, तदा च अष्टादशादि दिवसकाले जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां पश्चिमायां च दिशि सदा-सर्वदा-सर्वकाले पञ्चदशमुहूत्तों दिवसो भवति, तथा च सर्वदेव पञ्चदशमुहर्ता रात्रि भवति, कुत इति जिज्ञासानिवृत्यर्थमाह-अवस्थितानि-एकरूपाणिसकलकालमेकप्रमाणानि खलु इति निश्चितं तत्र-मन्दरपर्वतस्य पूर्वस्यां पश्चिमायां च दिशि रात्रिन्दिवानि-रात्रिदिवसप्रमाणानि तुल्यानि प्रज्ञप्तानि-कथितानीति हे श्रमण ! हे आयुमान् ! एतच्च प्रथमानां परतीथिकानां मूलभूतं स्वशिष्यं प्रति आमन्त्रण वाक्यम् । अत्रोपमुहूर्त का दिवस होता है एवं पन्द्रह मुहूर्त की रात्री होती है। वहां पर रात्रिदिवस अवस्थित कहा है हे श्रमणायुष्मन् कोई एक इस प्रकार से कहता है । कहने का भाव यह है कि जब जंबुद्वीप के दक्षिणार्द्ध में माने दक्षिण विभाग के अर्ध भाग में बारह मुहूर्त प्रमाण का दिवस होता है तब जंबूद्वीप के उत्तरार्द्ध में भी बारह मुहूर्त प्रमाण का दिवस होता है । तथा जब उत्तरार्ध में बारह मुहूर्त प्रमाण का दिवस होता है, तब दक्षिणार्ध में भी बारह मुहूर्त प्रमाण का दिवस होता है, उस समय अठारह मुहर्त प्रमाण के दिवस काल में जंबूद्वीप के मंदरपर्वत की पूर्व दिशा में तथा पश्चिम दिशा में सर्व काल पंद्रह मुहूर्त का दिवस होता है तथा सर्वदा पंद्रह मुहूर्त की रात्री होती है यह किस प्रकार होता है ? इस जिज्ञासा की निवृत्ति के लिये कहते हैं-अवस्थित रूप से माने सकल काल एक प्रमाणवाला रात्रि दिवस होता है। कारण की मंदर पर्वत को पूर्व एवं पश्चिम दिशा में रात्रिदिवस का प्रमाण तुल्य कहा है, हे અને પંદર સુહુતની રાત હોય છે, ત્યાં રાત્રિ દિવસ અવસ્થિત એટલે કે સ્થિર કહેલ છે. હે શ્રમનું આયુષ્યન કેઇ એક આ પ્રમાણે કહે છે, કહેવાનો ભાવ એ છે કે-જ્યારે જબૂદ્વીપના દક્ષિણાર્ધમાં એટલે કે દક્ષિણ વિભાગના અર્ધા ભાગમાં બાર મુહર્ત પ્રમાણનો દિવસ હોય છે ત્યારે જંબૂદ્વીપના ઉત્તરાર્ધમાં પણ બાર મુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ હોય છે, તથા જ્યારે ઉત્તરાર્ધમાં બાર મુહૂર્ત પ્રમાણનો દિવસ હોય છે, ત્યારે દક્ષિણાર્ધમાં પણ બાર મુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ હોય છે. અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણુના દિવસકાળમાં જે બૂદ્વીપના મંદરપર્વતની પૂર્વ દિશામાં તથા પશ્ચિમ દિશામાં સદાકાળ પંદર મુહૂર્તને દિવસ હોય છે. તથા સદા પંદર મુહૂર્તની રાત્રી હોય છે, આ કેવી રીતે થાય છે? એ જીજ્ઞાસાની નિવૃત્તિ માટે કહે છે કે અવસ્થિત રૂપથી એટલે કે સદાકાળ એક સરખા પ્રમાણની રાત્રિ હોય છે, કારણ કે મંદરપર્વતની પૂર્વ અને પશ્ચિમ દિશામાં રાત્રિ દિવસનું પ્રમાણ સમાન કહેલ છે. તે આયુશ્મન
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #581

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २९ अष्टमं प्राभृतम् संहारमाह-एके एवमाहुः १॥ 'एगे पुण एवमाहंसु-ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड़े अट्ठारसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ तया णं उत्तरडे वि अट्ठारसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ, जया णं उत्तरड्ढे अट्ठारसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ तया णं दाहिगड्ढे वि अट्ठारसमुहुत्ताणतरे दिवसे भवइ, एवं परिहावेयव्वं' एके पुनरेवमाहु स्तावद् यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणार्द्ध अष्टादशमुहूर्तानन्तरो दिवसो भवति तदा खलु उत्तरार्द्धऽपि अष्टादशमुहूर्तानन्तरो दिवसो भवति, यदा खलु उत्तरार्दै अष्टादशमुहर्तानन्तरो दिवसो भवति तदा खलु दक्षिणादेऽपि अष्टादशमुहतीनन्तरो दिवसो भवति । एवं परिहातव्यम् ॥-एके पुनर्द्वितीया स्तीर्थान्तरीयाः कथयन्ति यत् श्रूयतां तावन्मम मतं यदा-यस्मिन् समये खलु-इति निश्चितं जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणाः-दक्षिण विभागा? अष्टादशमुहर्त्तानन्तर:-अष्टादशभ्यो मुहूर्तेभ्योऽनन्तरम्-किश्चिद्धीनो हीनतरो वा-यावत् सप्तदशभ्यो मुहर्तेभ्यः किञ्चित् समधिकप्रमाणो दिवसो भवति तदा उत्तरार्द्धऽपि-उत्तरेऽस्मिन्न,ऽपि अष्टादशमुहूर्त्तानन्तरो दिवसो भवति, आयुष्मान् श्रमण यह प्रथम परतीर्थिक का स्वशिष्यों के प्रति आमन्त्रण वाक्य है उपसंहार करते हुए कहते हैं-कोइ एक प्रथम मतवादी इस प्रकार से अपना मत कहता है ।१।
(एगे पुण एवमाहंसु ता जया णं जंबुद्दीये दीवे दाहिणड्डे अट्ठारसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ, तया णं उत्तरड्ढे वि अट्ठारसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ, जया णं उत्तरड़े अट्ठारसमुहत्ताणंतरे दिवसे भवइ, तया णं दाहिणड़े वि अट्टारसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ, एवं परिहावेयब्वं) पहले मतवादी का मत को सुनकरके कोइ एक दूसरा मतवादी कहने लगा की मेरे मत को सुनोजब जम्बूद्वीप नाम के द्वीप के दक्षिणार्द्ध में माने दक्षिणविभाग के अर्द्ध भाग में अठारहमुहूर्तानन्तर माने अठारह मुहूर्त प्रमाण में कुछ न्यून या न्यूनतर यावत् सत्रह मुहर्त से कुछ अधिक प्रमाण का दिवस होता है तब उत्तरार्द्ध में भी अठारहमुहर्त्तानन्तरका दिवस होता है। एवं जब उत्तरार्द्ध में શ્રમણ ! આ પ્રમાણે પહેલા પરતીથિકનું સ્વશિષ્ય પ્રત્યેનું આમંત્રણ વાક્ય છે, ઉપસંહાર કરતાં કહે છે કે કેઈ એક પહેલે મતવાદી આ પ્રમાણે પિતાનો મત જણાવે છે. તેના
(एगे पुण एवमासु ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणडूढे अट्ठारसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवह, तया णं उत्तरडूढे वि अद्वारसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ जया णं उत्तरढे अद्वारसमुहुत्ताणतरे दिवसे भवइ तया णं दाहिणड्ढे वि अद्वारसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ, एवं परिहावे यव्य) पडसा भतवाहीना भतने सालणाने मे जाने मतवादी ४३वा हान्यो કે મારે મત સાંભળે જ્યારે જંબુદ્વીપ નામના દક્ષિણાર્ધમાં એટલે કે દક્ષિણ વિભાગના અર્ધભાગમાં અઢાર મુહૂર્તાનતર એટલે કે અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણમાં કંઈક ઓછા અથવા ન્યૂનતર યાવત્ સત્તર મુહૂર્તથી કંઈક વધારે પ્રમાણને દિવસ હોય છે. ત્યારે ઉત્તરાર્ધમાં
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #582

५७०
सूर्यप्रशप्तिसूत्रे एवं यदा चोत्तरार्द्ध अष्टादशमुहानन्तरो दिवसो भवति तदा दक्षिणा ऽपि अष्टादशमुहर्तानन्तरो दिवसो भवति, एवम्-अनेन प्रकारेण परिहातव्यम्-एकैकमुहर्तक्रमेण हानिः कार्या । तमेक परिहानि प्रकारमाह-सत्तरसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ, सोलसमुहुत्ता णंतरे दिवसे भवइ, पण्णरसमुहुत्ताणतरे दिवसे भवइ, चोदसमुहुत्ताणतरे दिवसे भवइ, तेरसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ' सप्तदशमुहूर्तानन्तरो दिवसो भवति, षोडशमुहर्त्तानन्तरो दिवसो भवति, पञ्चदशमुहर्तानन्तरो दिवसो भवति, चतुर्दशमुहूर्तानन्तरो दिवसो भवति, त्रयोदशमुहर्त्तानन्तरो दिवसो भवति ॥-यदा जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणार्दै सप्तदशमुहूर्त्तानन्तरो दिवसो भवति तदा उत्तरार्द्रऽपि सप्तदशमुहानन्तरो दिवसो भवति, एवमेकैकमुहर्त हान्या गोलार्द्धद्वये--जम्बद्वीपस्य दक्षिणोत्तरार्द्धक्रमेण पोडशमुहर्त्तानन्तरो दिवसो वक्तव्यः, ततः पञ्चदशमुहर्त्तानन्तरो दिवसो वक्तव्य स्तदन्तरं चतुदेशमुहानन्तरो दिवसो वक्तव्य स्ततश्च त्रयोदशमुहानन्तरो अठारहमुहूर्तानन्तर का दिवस होता है, तब दक्षिणार्द्ध में भी अठारहमुहूर्तानन्तर का दिवस होता है इस प्रकार से एक एक मुहूर्त की न्यूनता के क्रम से कहलेवें । अब उस परिहानि माने न्यूनता के प्रकारका सूत्रकार कथन करते हैं-(सत्तरसमुहुत्ताणतरे दिवसे भवइ, सोलसमुहुत्ताणतरे दिवसे भवइ, पण्णरसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ, चोदसमुहत्ताणंतरे दिवसे भवइ, तेरसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ) जब जम्बूद्वीप नामके द्वीप के दक्षिणार्द्ध में सत्रह मुहूर्तानन्तर का दिवस होता है तब उत्तरार्द्ध में भी सत्रह मुहूर्तानन्तरका दिवस होता है । इस प्रकार एक एक मुहूर्त की न्यूनता से दोनों गोलार्ध में माने जम्बूद्वीपके दक्षिण गोलार्ध एवं उत्तरगोलार्ध के क्रमसे सोलहमुहर्ता नन्तरका दिवस कहना चाहिये। तत्पश्चात् पंद्रहमुहर्तानन्तर का दिवस कह लेवें तदनन्तर चौदहमुहर्तानन्तर का दिवस कहे तत्पश्चात् तेरह मुहूर्तानन्तर પણ અઢાર મુહૂર્તાનન્તરને દિવસ હોય છે. અને જ્યારે ઉત્તરાર્ધમાં અઢાર મુહૂર્તાનંતરને દિવસ હોય છે ત્યારે દક્ષિણાર્ધમાં પણ અઢાર મુહૂર્તાનંતરનો દિવસ હોય છે, આ પ્રમાણે એક એક મુહૂર્તની ન્યૂનતાના ક્રમથી કથન કરી લેવું.
हवे से परिहानि सेटवे न्यूनताना प्रा२नु सूत्र॥२ ४थन ४२ छ.-'सत्तास मुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ, सोलसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ, पण्णरसमुहुत्ताणतरे दिवसे भवइ, चोदसमुहुत्ताणतरे दिवसे भवइ) न्यारे पूदी५ नामाना दीपना क्षिामा सत्त२ मुडू. તનંતરને દિવસ હેય છે ત્યારે ઉત્તરાર્ધમાં પણ સત્તર મુહૂર્તાનતરને દિવસ હોય છે. આ પ્રમાણે એક એક મુહુર્તની ન્યૂનતાથી બેઉ ગેલાર્ધમાં એટલે કે જંબુદ્વીપના દક્ષિણ ગેલાઈમાં અને ઉત્તર ગોળાર્ધને ક્રમથી સેળ મુહૂર્તાનંતરને દિવસ કહે જોઈએ તે પછી પંદર મુહૂર્તનંતરનો દિવસ કહે તે પછી તેર મુહૂર્તાનંતરને દિવસ કહી લે. પૂરેપૂરા અઢાર મુહૂર્તને દિવસ હોતું નથી. તથા પૂરેપૂરા સત્તર મુહૂર્તને પણ દિવસ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #583

सूर्यशतिप्रकाशिका टीका सू० २९ अष्टमं प्राभृतम् दिवसो वक्तव्यः । न परिपूर्णाष्टादशमुहूतौ दिवसो न च परिपूर्ण सप्तदशमुहूर्तों न च परिपूर्ण षोडशमुहत्तों दिवसो भवति इति द्वादशमुहत्तैपरिमाणं यावन्नेतव्यमिति, एतेषां मतेन हि कदाचिदपि परिपूर्णमुहर्त्तप्रमाणो दिवसो न भवति,। यतो हि सर्वत्रानन्तरशब्दप्रयोगो दृश्यते । अथ द्वादशमुहूर्तानन्तर सूत्रमुपदर्शयति-'ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड़े वारसमुहुत्ताणतरे दिवसे भवइ तया णं उत्तरड़े वि बारसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ, जया णं उत्तरड़े बारसमुहत्ताणंतरे दिवसे भवइ तया णं दाहिणड़े वि बारसमुहुत्तागंतरे दिवसे भवइ, तया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमपञ्चत्थिमेणं णो सदा पण्णरसमुहुत्ते दिवसे भवइ, णो सदा पण्णरसमुहुत्ता राई भवइ' तावद् यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणाः द्वादशमुहूर्तानन्तरो दिवसो भवति, तदा खलु उत्तराऽपि द्वादशमुहूर्त्तानन्तरो दिवसो भवति, यदा खलु उत्तरार्द्ध द्वादशमुहूर्तानन्तरो दिवसो का दिवस कहलेवें, परिपूर्ण अठारह मुहर्तका दिवस नहीं होता है अथवा परिपूर्ण सत्रह मुहर्तका दिवस भी नहीं होता है, एवं परिपूर्ण सोलहमुहूर्त का भी दिवस नहीं होता इस प्रकार बारह मुहूर्त प्रमाण वाला दिवस पर्यन्त कथन करलेवें, इस मतान्तरवादी के मत से कभी भी परिपूर्ण मुहर्त्तात्मक दिवस नहीं होता है, कारण की सर्वत्र अनन्तर शब्द का प्रयोग होने से कुछ न्यून ऐसा ही उल्लेख होता है।
अब बारहमुहूर्तानन्तर सूत्र का कथन करते हैं (ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड़े बारसमुहत्ताणंतरे दिवसे भवइ तया णं उत्तरढे वि बारसमुहत्ताणंतरे दिवसे भवइ जया णं उत्तरडूढे बारसमुहत्ताणंतरे दिवसे भवइ तया णं दाहिणड़े वि बारसमुहत्ताणंतरे दिवस भवइ, तया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमपच्चत्थिमेणं णो सदा पन्नरसमुहुत्ते दिवसे भयइ, णो सदा पण्णरसमुहत्ता राई भवइ) जम्बूद्वीप नाम के द्वीप के दक्षिणार्द्ध में जब बारह मुहूर्तानन्तर का दिवस होता है तब उत्तरार्ध में भी बारह मुहूर्तानन्तरका હેત નથી. અથવા પૂરેપૂરા સોળ મુહૂર્તને પણ દિવસ હોતું નથી. આ રીતે બાર મુહૂર્ત પ્રમાણવાળા દિવસના કથન સુધી કથન કરી લેવું. આ મતાન્તરવાદીના મતથી કયારેય પરિપૂર્ણ મુહૂર્તવાળો દિવસ હોતો નથી, કારણ કે સર્વત્ર અનંતર શબ્દ પ્રયોગ કરેલ છે. તેથી કંઈક ન્યુન એ પ્રમાણે જ સમજવાનું છે.
वे मार भुतान त२ सूत्रनु थन ४२वामां आवे छे.-(ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड्ढे बारसमुहत्ताणतरे दिवसे भवइ, तया णं उत्तरेड्ढे वि बारसमुहत्ताणतरे दिवसे भवइ, जया णं उत्तरड्ढे बारसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ दाहिणड्ढे वि बारसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ, तया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमपच्चत्थिमेणं णो सदा पण्णरसमुहुने दिवसे भवइ, णो सदा पण्णरसमुहुत्ता राई भवइ) दी५ नामना दीपना क्षियममा न्यारे બાર મુહૂર્તાનંતરને દિવસ હોય છે, ત્યારે ઉત્તરાર્ધમાં પણ બાર મુહૂર્તાનંતરને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #584

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
५७२
भवति तदा खलु दक्षिणाऽपि द्वादशमुहूर्त्तानन्तरो दिवसो भवति । तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां पश्चिमायां खल न सदा पञ्चदशमुहूर्त्तो दिवसो भवति, न सदा पञ्चदशमुहूर्त्ता रात्रि भवति ॥ - तावद्-तत्र जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणार्जे यदा द्वादशमुहूर्त्तानन्तरो दिवसो भवति, तदा खल उत्तराद्धेऽपि तथैव द्वादशमुहूर्त्तानन्तरो दिवसो भवति, एवं च यदोत्तरार्द्धे द्वादशमुहूर्त्तानन्तरः- द्वादशभ्यो मुहूर्तेभ्यः किञ्चि न्यूनः एकादशभ्यो मुहूर्तेभ्योऽधिको दिवसो भवति तदा दक्षिणाऽपि तथैव भवति । अथ तदा - अष्टादशादि दिवसकाले जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यामपरस्यां च दिशि न नैव, सदा-सर्वस्मिन् समये - सर्वकालं पञ्चदशमुहूर्त्तपमाणो दिवसो भवति, नापि च सर्वदा पञ्चदशमुहूर्त्ता रात्रि भवति । कथमेव मित्याशङ्कां परिहरन्नाह - 'अणवट्टिया णं तत्थराइंदियाणं समणाउसो ! एगे एवमाहंसु २' अनवस्थितानि खलु तत्र रात्रिन्दिवानि हे श्रमणायुष्मन् ! एके एवमाहुः || - अनवस्थितानि - अनियतप्रमाणानि खलु तत्र - मन्दरपर्वतस्य पूर्वस्यामपरस्यां दिशि रात्रिंदिवानि - रात्रिदिवसप्रमाणानि - रात्रिन्दिवप्रमाणानि अनियतानीति प्रज्ञप्तानि - प्रतिपादितानि हे श्रमण ! हे आयुष्मभित्युपसंहरति एके एवमाहुः २ || दिवस होता है, एवं जब उत्तरार्ध में बारह मुहूर्तानन्तरका माने बारहमुहूर्त में कुछ न्यून ग्यारह मुहूर्त से अधिक का दिवस होता है तब दक्षिणार्ध में भी उसी प्रकारका दिवस होता है, अठारह मुहूर्तादि दिवस काल में जम्बूद्वीप के मन्दर पर्वत के पूर्व एवं पश्चिम दिशा में सर्व काल पन्द्रहमुहूर्त्तप्रमाणात्मक दिवस नहीं होता है । तथा सर्वकाल पन्द्रह मुहर्तप्रमाणात्मकरात्रि भी नहीं होती है, इस प्रकार से क्यों होता है । इस शंका की निवृत्ति के लिये कहते हैं - 'अणवडिया णं तत्थ राईदिया णं समणाउसो एगे एवमाहंसु' २ मन्दरपर्वत की पूर्व पश्चिम दिशा में रात्रि दिवस का प्रमाण अनियत प्रकार का कहा है । उपसंहार करते हुए कहते है हे श्रमण आयुष्मन् कोइ एक इस प्रकार से अपना मत प्रदर्शित करता है ॥२॥
-
દિવસ હાય છે. અને જ્યારે ઉત્તરાર્ધમાં બાર મુહૂર્તન'તરના દિવસ હાય છે અર્થાત્ ખાર મુહૂર્તીમાં કઈક એછે. અને અગ્યાર મુહૂતથી વધારે પ્રમાણના દિવસ હોય છે ત્યારે દક્ષિણામાં પણ એજ પ્રમાણેના દિવસ હોય છે. અઢાર મુદિપ્રમાણના વિસકાળમાં જંબૂઢીપના મ ંદરપતના પૂર્વ અને પશ્ચિમ દિશામાં સઢાકાળ પંદર મુહૂત પ્રમાણના દિવસ होतो नथी. તથા સદાકાળ પંદર મુહૂર્ત પ્રમાણની રાત્રી પણ નથી હતી આ પ્રમાણે ऐभ थाय छे ? मे शंअनी निवृत्ति भाटे अड्डे छेडे -(अणवडिया णं तत्थ राईदिया णं समाउसो एगे एवमाहंसु ) २ महरपर्वतनी पूर्व पश्चिमहिशामां रात दिवस प्रभाणु अनिયત પ્રકારનુ હાય છે. હવે કથનના ઉપસંહાર કરતાં કહે છે, હું શ્રમણ આયુષ્મન્ ! કોઇ એક આ પ્રમાણે પેાતાના મત જણાવે છે. રા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #585

५७३
सूर्यक्षप्तिप्रकाशिका टोका सू० २९ अष्टमं प्राभृतम् 'एगे पुण एवमाहंस-ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड्रढे अटारसमहत्ते दिवसे भवइ तया णं उत्तरढे दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, जया णं उत्तरइढे अट्ठारसमुहुत्त दिवसे भवइ तया णं दाहिणड्ढे बारसमुहुत्ता राई भवइ, जया ण दाहिणड्ढे अट्ठारसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ, तया णं उत्तरडूढे दुवालसमुहुत्ता राई भवई' एके पुनरेवमाहु-स्तावद् यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणाः अष्टादशमुहत्तौ दिवसो भवति, तदा खलु उत्तरार्द्ध द्वादशमुहर्ता रात्रि भवति, यदा खलु उत्तरार्द्ध अष्टादशमुहूत्तों दिवसो भवति तदा खलु दक्षिणा द्वादशमुहूत्तों रात्रिर्भवति, यदा खलु दक्षिणार्दै अष्टादशमुहूर्तानन्तरो दिवसो भवति तदा खलु उत्तरार्दै द्वादशमुहूर्त्ता रात्रिर्भवति-एके पुन स्तृतीय मतवादिनः एवं कथयन्ति-यथा-तावदिति प्राग्वत् यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणार्दै अष्टादशमुहत्तौ दिवसो भवति तदा खलु उत्तरार्दै द्वादशमुहर्तप्रमाणा रात्रि भवति, एवं च यदा-यस्मिन् समये उत्तरार्द्ध-उत्तरविभागे अष्टादशमहर्त्तप्रमाणो दिवसो भवति तदा तस्मिन्नपि समये दक्षिणाः-दक्षिणविभागाः द्वादशमुहर्तप्रमाणा रात्रि भवति, एवं च यदा खलु दक्षिण विभागार्द्ध अष्टादशमुहानन्तरः-अष्टादशभ्यो मुहर्तेभ्योऽनन्तर:-किञ्चिद्धीन:-मनाग्न्यून:-हीनः हीनतरो वा, तदा-तस्मिन्नपि समये उत्तरार्द्ध-उत्तरविभागाः तु द्वादशमुहूर्तप्रमाणा रात्रि भवति न तत्र काचिन्न्यूनाधि__ (एगे पुण एवमाहंसु-ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड्डे अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, तया णं उत्तरड्रे दुवालसमुहुत्ता राई भवइ जया णं उत्तरढे अट्ठारसमुहत्ते दिवसे भवइ, तया णं दाहिणड्ढे बारसमुहत्ता राई भवइ जया णं दाहिणड्ढे अट्ठारसमुहत्ताणंतरे दिवसे भवइ, तया णं उत्तरड्ढे दुवालसमुहुत्ता राई भवई' जब जम्बूद्वीप नाम के द्वीप के दक्षिणार्ध में अठारह मुहर्त का दिवस होता है, तब उत्तरार्द्ध में बारह मुहूर्त प्रमाण वाली रात्रि होती है। एवं जिस समय उत्तर विभाग में अठारहमुहूर्त प्रमाण का दिवस होता है उस समय दक्षिण विभाग के अर्ध भाग में बारह मुहूर्त प्रमाण वाली रात्री होती है। एवं जब दक्षिण विभाग के आई भाग में अठारहमुहर्तानन्तर माने अठारहमुहूर्त में कुछ न्यून इषत् न्यून या न्यूनतर दिवस होता है
(एगे पुण एवमाहेसु-ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिड्ढे अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ तया णं उत्तरडूढे दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, जया णं उत्तरड्ढे अद्वार समुहुत्ते दिवसे भवइ, तया णं दाहिणाड्ढे बारसमुहत्ता राई भवइ, जया णं दाहिणड्ढे अट्ठारसमुहुत्ताणतरे दिवसे भवइ, तया णं उत्तरड्ढे दुवालसमुहुत्ता राई भवइ) न्यारे द्वी५ नामना दीन! इक्षिा भो मार મુહૂર્તને દિવસ હોય છે, ત્યારે ઉત્તરાર્ધમાં બાર મુહૂર્ત પ્રમાણુની રાત્રી હોય છે. અને જ્યારે ઉત્તર વિભાગાર્ધમાંઅઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ હોય છે ત્યારે દક્ષિણ વિભાગના અર્ધભાગમાં બાર મુહર્ત પ્રમાણની રાત્રી હોય છે. અને જ્યારે દક્ષિણ વિભાગના અર્ધભાગમાં અઢાર મુહર્તા નંતર એટલે કે અઢાર મુહૂર્તમાં કંઇક ન્યૂન ઈષત્ મ્યુન યા ન્યૂનતર દિવસ હોય છે ત્યારે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #586

५७४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
aar भवतीति । यदा चोत्तरार्द्ध अष्टादशमुहूर्त्तप्रमाणा रात्रिस्तदा दक्षिणा द्वादशमुहूर्त्तप्रमाणो दिवसो भवति यदा चोत्तरार्द्ध अष्टादशमुहूर्त्तानन्तरो दिवसो भवति तदा दक्षिणा द्वादशमुहूर्त्त प्रमाण एव रात्रि भवति, अर्थात् सर्वत्र रात्रिमानं स्थिरमेकरूप मित्यनुतमपि ऊहनीयम् || ' एवं यव्वं सकलेहिय अणंतरेहिय एक्केक्के दो दो आलावगा, सव्वहिं दुवालसमुहुत्ता राई भवइ' एवं नेतव्यं सकलैश्च अनन्तरैश्च यावत् एकैकस्मिन् द्वौ द्वौ आaryat, सर्वत्र हि द्वादशमुहूर्त्ता रात्रि भवति ॥ - एवं पूर्वोक्तप्रकारेण नेतव्यंज्ञातव्यं - तावद् वक्तव्यं यावत् त्रयोदशमुहूर्त्तानन्तरदिवसवतव्यता समागच्छेत्, एकैकस्मिश्च सप्तदशादिके संख्या विशेषे सकले मुहूर्तेरनन्तरैव किञ्चिन्न्यूनै द्वौ द्वौ आलापको - तदर्थप्रतिपादकवाक्यविशेषौ वक्तव्यौ, सर्वत्र हि द्वादशमुहर्त्ता रात्रि भवति ॥ तद्यथा-आलापकाः - 'जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड्डे सत्तरसमुहुत्ते दिवसे भवइ तया णं उस समय उत्तर विभागार्ध में बारह मुहूर्त प्रमाणवाली रात्री होती है ।
जब उत्तरार्द्ध में अठारह मुहूर्तप्रमाणवाली रात्री होती है तब दक्षिणार्ध में बारह मुहूर्त प्रमाणवाला दिवस होता है जब उत्तरार्द्ध में अठारह मुहूर्तानन्तर का दिवस होता है तब दक्षिणार्ध में बारह मुहूर्त प्रमाणकी ही रात्रि होती है अर्थात् सर्वत्र रात्रिमान स्थिर एक रूप है यह नहीं कहने पर भी समझ लेवें । ( एवं यवं सकलेहिय अणंतरेहिय एक्के के दो दो आलावगा सम्वहिं दुवालसमुहुत्ता राई भवइ) इस पूर्वोक्त प्रकार से जान लेवें । इस प्रकार का कथन वहां तक कहे कि जहां तक तेरह मुहूर्तान्तर दिवस का कथन आ जाय एक एक सत्रह : संख्या विशेष समग्र मुहूर्त के अनन्तर कुछ न्यून दो दो आलापक माने उसके अर्थ को प्रतिपादक वाक्य विशेष कह लेवें । सर्वत्र बारहमुहूर्त प्रमाण वाली रात्री होती है । उसका आलापक प्रकार इस प्रकार से
- ( जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणइढे सत्तरसमुहुत्ते दिवसे भवइ तथा णं ઉત્તરવિભાગાધ માં આર મુહૂર્ત મમાણુની રાત્રી હોય છે, તેમાં કંઈ પણ ન્યૂનાધિક પ્રમાણુની રાત્રી હાતી નથી. જ્યારે ઉત્તરાર્ધમાં અઢાર મુહૂત પ્રમાણની રાત્રી હોય છે, ત્યારે દક્ષિણા માં ખાર મુહૂર્ત પ્રમાણના દિવસ હાય છે. જ્યારે ઉત્તરામાં અઢાર મુહૂર્તન તરના દિવસ હાય છે ત્યારે દક્ષિણા માં બાર મુહૂ પ્રમાણવાળી રાત્રી હોય છે. અર્થાત્ બધે જ રાત્રિમાન स्थिर ४३५ ४ मा उद्या वगर पशु समल सेवु (एवं णेयव्वं सकलेहिय अणंतरेद्दिय एक्के के दो दो आलावा सव्वहिं दुवालसमुहुत्ता राई भवइ) मा पूर्वोत अस्थी सम લેવું. આ પ્રકારનું કથન ત્યાં સુધી કહેવું કે જ્યાં સુધી તેર મુહૂર્તાન'તર દિવસનું કથન આવી જાય. એક એક સત્તર સખ્યા વિશેષ સમગ્ર મુહૂર્તની પછી કંઈક ન્યૂન અબ્જે આલાપ એટલે કે તે કથનને પ્રગટ કરતાં વાકયર્વિશેષ કહી લેવા. બધે જ ખાર મુહૂર્તप्रभाणुनी रात्री ह!य छे, रोनो खासा अहार आ प्रभाले छे. (जय णं जंबुद्दीवे दीवे
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #587

____ ५७५
सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सृ० २९ अष्टमं प्राभृतम् उत्तरड़े दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, जया णं उत्तरड्ढे सत्तरसमुहुत्ते दिवसे भवइ तया णं दाहिणड्डे दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणडे सत्तरसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ तया णं उत्तरडे दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, जयाणं उत्तरडूढे सत्तरसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ तया णं दाहिणड्ढे दुवालसमुहुत्ता राई भवइ' यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणार्द्ध सप्तदशमुहत्तों दिवसो भवति तदा खलु उत्तरार्दै द्वादशमुहर्ता रात्रि भवति, यदा खलु उत्तरार्दै सप्तदशमुहूर्तों दिवसो भवति तदा खलु दक्षिणा द्वादशमुहूर्ता रात्रि भवति, यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणाः सप्तदशमुहर्तानन्तरो दिवसो भवति तदा खलु उत्तरार्द्ध द्वादशमुहूत्ती रात्रि भवति, यदा खलु उत्तरार्द्ध सप्तदश मुहूर्तानन्तरो दिवसो भवति, तदा खलु दक्षिणा द्वादशमुहूर्त्ता रात्रि भवति, एवं षोडशमुहूर्त-षोडशमुहूर्तानन्तर, पञ्चदशमुहूर्त-पञ्चदशमुहूर्त्तानन्तर, चतुर्दशमुहूर्त, चतुर्दशमुहूर्तानन्तर, त्रयोदशमुहूर्त्त- त्रयोदशमुहर्ताउत्तरड्ढे दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, जया ण उत्तरड्ढे सत्तरसमुहुत्ते दिवसे भवइ तया णं दाहिणड्ढे दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, जया णं उत्तरड्ढे सत्तरसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ तया ण दाहिणड्ढे दुवालसमुहुत्ता राई भवइ) जब जंबूद्वीप नाम के द्वीप के दक्षिणाई भाग में सत्रह मुहूर्त का दिवस होता है तब उत्तर दिग्विभागार्ध में बारह मुहूर्त प्रमाण की रात्री होती है, जब उत्तरार्द्ध में सत्रह मुहूर्त का दिवस होता है तब दक्षिार्ध भाग में बारह मुहर्त प्रमाण की रात्री होती है, जब जम्बूद्वीप के दक्षिणाई भाग में सत्रह मुहूर्तानन्तर दिवस होता है तब उत्तरार्ध में बारहमुहूर्त प्रमाण की रात्री होती है, जब उत्तरार्ध में सत्रह मुहूर्तानन्तर का दिवस होता है, तब दक्षिणार्ध में बारह मुहर्त की रात्रि होती है। इसी प्रकार सोलह मुहते सोलह मुहूर्तानन्तर, पन्द्रह मुहूर्त पन्द्रह मुहूर्तानन्तर, चौदह मुहूर्त चौदह मुहूर्तानंतर, तेरह मुहूर्त दाहिणड्ढे सत्तरसमुहुत्ते दिवसे भवइ, तया णं उत्तरड्ढे दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, जया णं उत्तरड्ढे सत्तरसमुहुत्ते दिवसे भवइ तया णं दाहिणड्ढे दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, जया ण जंबुद्दीवे दीवे दाहिणडढे सत्तरसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ तया णं उत्तरड्ढे दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, जया णं उत्तरड्ढे सत्तरसमुहुत्ताणतरे दिवसे भवइ, तया णं दाहिणडढे दुवालसमुहुत्ता राई भवइ) न्यारे दी५ नामना दीपना क्षिराध मामा सत्त२ मुहूत ने हिवस हाय છે. ત્યારે ઉત્તર દિગ્વિભાગમાં બાર મુહૂર્ત પ્રમાણની રાત્રી હોય છે. અને જ્યારે ઉત્તરાર્ધમાં સત્તર મુહૂર્તને દિવસ હોય છે, ત્યારે દક્ષિણાર્ધમાં બાર મુહૂર્ત પ્રમાણની રાત્રી હોય છે. જ્યારે જંબુદ્વીપના દક્ષિણાધભાગમાં સત્તરમુહૂર્તાનંતરને દિવસ હોય છે, ત્યારે ઉત્તરાર્ધમાં બાર મુહૂર્ત પ્રમાણની રાત્રી હોય છે. જ્યારે ઉત્તરાર્ધમાં સત્તર મુહૂર્તાનંતરને દિવસ હોય છે, ત્યારે દક્ષિણાર્ધમાં બાર મુહૂર્ત પ્રમાણુની રાત્રી હોય છે, એ જ પ્રમાણે સોળ મુહૂર્ત, સેળ મુહૂર્તાનતર, પંદર મુહૂર્ત પંદર મુહૂર્તાનંતર, ચૌદ મુહૂર્ત ચૌદમુહુર્તાનંતર, તેરા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #588

५७६
सूर्यप्रशप्तिसूत्रे नन्तर द्वादशमुहर्तगता अपि नव आलापका भवेयु स्तेच पूर्ववत् वक्तव्याः किमत्रग्रन्थगौरवेन ॥-द्वादशमुहानन्तरगतम् आलापकं तु स्वयमेव तीर्थान्तरीयो वक्ति-'ता जया णं जंबुदीवे हीवे दाहिणड़े दुवालसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ तया णं उत्तरड़े दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, जया णं उत्तरढे दुवालसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ तथा णं दाहिणड्ढे दुवालसमुहुत्ता राई भवइ' तावत् यदा खलु जण्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणाई द्वादशमुहूर्तानन्तरो दिवसो भवति तदा खलु उत्तरार्दै द्वादशमुहूर्त्तानन्तरो दिवसो भवति यदा खलु उत्तरार्द्ध द्वाशमुहूर्तानन्तरे दिवसो भवति, तदा खलु दक्षिणार्द्ध दादशमुहर्ता रात्रि भवति ॥-तावदिति प्राग्वत् यदा-यस्मिन् समये खलु-इति निश्चितं जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणार्द्ध-दक्षिणविभागा द्वादशमुहर्त्तानन्तरः-द्वादशभ्यो मुहर्तेभ्योऽनन्तरः-किश्चिन्यून:-मनाग्न्यूनप्रमाणो दिवसो भवति तदापि उत्तरार्द्ध-उत्तरविभागार्द्ध द्वादशमुहर्तप्रमाणा रात्रि भवति । एवं च यदोत्तरार्द्ध द्वादशमुहर्त्तानन्तरो दिवसो भवति तदा-तस्यामपि अवस्थायां दक्षिणाः द्वादशमुहूर्तप्रमाणा तेरह मुहूर्तानंतर, बारह मुहूर्त तक का नव आलापक होते हैं, वे पूर्व कथनानुसार कह लेवें ग्रन्थ गौरव भय से उनका यहां उल्लेख नहीं किया है, बारह मुहर्तानन्तर का आलापक स्वयं तीर्थान्तरीय कहते हैं-(ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड्ढे दुवालसमुहुत्ताणतरे दिवसे भवइ तया णं उत्तरड्ढे दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, जया णं उत्तरड्ढे दुवालसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ तथा णं दाहिणड्ढे दुवालसमुहुत्ता राई भवइ) जिस समय जम्बूद्वीप नाम के द्वीप के दक्षिणार्ध में माने दक्षिण दिग्विभागार्ध भाग में बारह मुहर्तानन्तर अर्थात् बारह मुहूर्त में कुछ न्यून प्रमाणवाला दिवस होता है तब उत्तर विभागार्ध में बारह मुहूर्त प्रमाण की रात्रि होती है। एवं जब उत्तरार्ध भाग में बारह मुहूर्तानन्तर दिवस होता है तब उस अवस्था में भी दक्षिणार्ध भाग में पारह मुहूर्त प्रमाण की रात्री होती है । अर्थात् इस तीसरे मतवादी के મુહૂર્ત તેરમુહૂર્તાનંતર, બાર મુહૂર્તગત કાળના કથન પર્યન્ત નવ આલાપકે થાય છે. તે પૂર્વ કથનાનુસાર કહી લેવા ગ્રન્થ ગૌરવ ભયથી તેને અહીંયાં ઉલ્લેખ ॐरेस नथी. पा२ मुश्तानतरने। २ ५४ २५य तीर्थान्तरीय ४ छ. म 3-(ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड्ढे दुवालसमुहुत्ताणतरे दिवसे भवइ, तया णं उत्तरड्ढे दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, जया णं उत्तरढे दुवालसमुहुत्ताणतरे दिवसे भवइ तया णं दाहिणडढे दुवालसमुहुत्ता राई भवइ) न्यारे दी५ नामना द्वीपना दक्षिामा अर्थात् दक्षिा हGARNना अर्धा ભાગમાં બાર મુહૂર્તાનંતર એટલે કે બાર મુહૂર્ત માં કંઈક ઓછા પ્રમાણને દિવસ હોય છે, ત્યારે ઉત્તર વિભાગાધભાગમાં બાર મુહૂર્ત પ્રમાણુની રાત્રી હોય છે અને જ્યારે ઉત્તરાધભાગમાં બાર મુહૂર્તાનંતરને દિવસ હોય છે, એ અવસ્થામાં પણ દક્ષિણાર્ધ ભાગમાં બાર મુહૂર્ત પ્રમાણની રાત્રી હોય છે, અર્થાત્ આ ત્રીજા મતવાદીના મતથી દિનમાન ગમે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #589

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २९ अष्टमं प्राभृतम्
व रात्रि भवति । अर्थादस्य मते दिनमानं यथा तथा वा भवतु तद्विपरीतगोलार्द्धे रात्रिमानंतु सर्वत्र द्वादशमुहूर्त्तप्रमाणमेव भवतीति ज्ञेयम् । 'तया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरत्थिमपच्चत्थिमेणं णेवस्थि पण्णरसमुहुत्ते दिवसे भवइ, णेवत्थि पण्णरसमुहुत्ता राई भवर, वोच्छिण्णा णं तत्थ राईदिया पण्णत्ता, समणाउसो ! एगे एवमाहंसु ३' तदा खल जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां पश्चिमायां खलु नैवास्ति पञ्चदश मुहूर्त्तो दिवसो भवति, नैवास्ति पञ्चदशमुहूर्त्ता रात्रिर्भवति, व्यवच्छिन्नावि खलु तत्र रात्रिन्दिवानि प्रज्ञप्तानि, हे श्रमणायुष्मन् ! एके एवमाहुः ३ ॥ - तदा - अष्टादश मुहूर्त्तानन्तरादि दिवसकाले, जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पवतस्य पूर्वस्यामपरस्यां च दिशि नैवस्त्येतत् नैवास्ति पूर्वप्रतिपादितो नियमः, यदुत तत्र खलु पञ्चदशमुहूर्त्ती दिवसो भवति, नैवास्त्येतत् - नैवास्ति द्वादशमुहूर्त्ता रात्रिः, किन्तु पञ्चदशमुहूर्त्ता रात्रि भवति । कथमेव मित्याह - 'वोच्छिण्णाणं' व्यवच्छिन्नानि - सदैकरूपाणि खलु तत्र - मन्दरपर्वतस्य पूर्वस्यां पश्चिमायां च दिशि, रात्रिदिवानि - रात्रिन्दिवप्रमाणानि खलु प्रज्ञप्तानि - प्रतिपादितानि, हे श्रमण ! हे आयुष्मन् ! अत्रैव उपसंहारमाह-एके एवमाहु रिति त्रयाणां प्रतिपत्तिवादिनां मतानि प्रतिपादितानि, मत से दिनमान कोई भी प्रकार का भले ही हो परंतु उससे अन्य गोलार्ध में रात्रिमान तो सर्वत्र बारह मुहूर्त प्रमाण का ही होता है । (तया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स स्स पुरत्थिमपच्चत्थिमे णं णवत्थि पण्णरसमुहुत्ते दिवसे भवइ, वत्थि पण्णरसमुहुत्ता राई भवइ, वोच्छिण्णा णं तत्थ राइंदिया पण्णत्ता समणाउसो ! एगे एवमाहंसु) ३ अठार मुहूर्तानन्तरादि दिवस काल में जंबूद्वीप नाम के द्वीप में मंदर पर्वत की पूर्व एवं पश्चिमदिशा में पूर्व प्रतिपादित नियम नहीं है, परंच वहां पर पंद्रह मुहूर्त का दिवस नहीं होता है । तथा बारह मुहूर्त प्रमाण वाली रात्रि भी नहीं होती है यह किस प्रकार से होता है ? सो दिखलाते हुवे कहते हैं - (वोच्छिणा णं) व्यवच्छिन्न माने सदा काल एक रूप वहां माने मंदरपर्वत की पूर्व पश्चिम दिशा में रात्रि दिवस का प्रमाण कहा है | उपसंहार करते कहते है है श्रमण ! आयुष्मन् ! कोइ एक तीसरा તે પ્રકારનું ભલે હોય પરંતુ તેનાથી ભિન્ન ગાલામાં રાત્રિમાન તે બધે જ ખાર મુહૂર્ત प्रभाणुनु ? होय छे, (तथा णं जंबुद्दीव दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरत्थिमपच्चत्थिमेणं वत्थि पण्णरसमुहुत्ते दिवसे भवइ णवत्थि पण्णरसमुहुत्ता राई भवइ, वोच्छिण्णा णं तत्थ इंदिया पण्णत्ता समाउसो एगे एवमाहंसु ) 3 मदार मुहूर्तानं तराहि दिवसअणमां यूद्वीप નામના દ્વીપમાં મ ંદરપ°તની પૂર્વ અને પશ્ચિમદિશામાં પૂર્વ પ્રતિપાદિત નિયમ નથી, પરંતુ ત્યાં પંદર મુહૂર્તોના દિવસ હેત્તા નથી તથા ખાર મુહૂ`પ્રમાણની રાત્રી પણ હતી नथी, ते थाय छे ? ते अतावतां उडे छे - ( वोच्छिण्णाणं) व्यवच्छिन्न मेटले સદાકાળ એક રૂપ મંદરપ°તની પૂ॰પશ્ચિમ દિશામાં રાતદિવસનું પ્રમાણ કહેલ છે,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧
५७७

Page #590

५७८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
किन्तु एतास्तिस्रोऽपि प्रतिपत्तयो मिथ्यारूपाः सन्ति यतोहि एताः सर्वा भगवतोऽननुमताः सन्ति । तत्रापि ये तृतीयमतवादिनो ते सदैव द्वादशमुहूर्त्तप्रमाणां रात्रि मिच्छन्ति, तेषां मते तु प्रत्यक्ष एव विरोधो दृश्यते, यतो हि न्यूनाधिकक्रमेण रात्रे मनं प्रत्यक्ष मुपलभ्यते । ततो हि सम्प्रति भगवान् तात्त्विकं स्वमत मुपदर्शयति- 'वयं पुण एवं वयामो' वयं पुनरेवं वदामः ॥ - केवलज्ञानेनोपलब्धसकलशास्त्रमर्मज्ञाः वयं पुनरेवं वक्ष्यमाणरूपं स्ववक्तव्यं वदामः - प्रतिपादयामः ॥ तमेव प्रकारमाह- 'ता जंबुद्दीवे दीवे सूरिया उदीणपाईणमुग्गच्छंति पाईणदाहिणमागच्छंति, पाईणदाहिणमुग्गर्छति दाहिणपडीणमागच्छति दाहिणपडीणमुग्गच्छंति, पडीण उदीणमागच्छंति, पडीणउदीणमुग्गच्छेति उदीणपाईणमागच्छंति' तावत् मतावलम्बी इसप्रकार अपना मत प्रदर्शित करता है | ३ |
पूर्वोक्त प्रकार से तीनों प्रतिपत्तिवादियों के भिन्न २ प्रकार से मतान्तर कहे गये है किन्तु ये तीनों मतावलम्बियों के मत मिथ्या रूप ही है कारण की ये सभी मान्यताएं भगवान को अनुमत नहीं है माने भगवान् के द्वारा स्वीकृत नहीं हुइ है । उन में भी जो तीसरा मतवादी कि जो सदा बारह मुहूर्त प्रमाण की रात्रि कहता है उनके मत में तो प्रत्यक्षता से ही विरोध दिखता है, कारण की रात्रि का न्यूनाधिकमान तो प्रत्यक्ष से ही दिखता है ।
अब भगवान् यथार्थ स्वरूपवाला अपने मत का कथन करते हैं - ( वयं पुण एवं वयामो) केवलज्ञान से सकल शास्त्रों के मर्म को प्राप्त करनेवाले में इस विषय में इस प्रकार से कहता हूं वही प्रकार दिखलाते हुवे कहते हैं- (ता जंबुद्दीवे दीवे सरिया उदीणपाईण मुग्गच्छति, पाईण दाहिणमागच्छंति, पाईणदाहिण मुग्गच्छति, दाहिणपडीण मागच्छंति, दाहिणपडीण मुग्गच्छंति, पडीणउदीण मागच्छंति, पडीणउदीण मुग्गच्छति, उदीणपाईण मागच्छंति) जम्बूद्वीप नाम ઉપસંહાર કરતાં કહે છે, હે શ્રમણ આયુષ્મન્ ! કેઈ એક ત્રીજો મતાવલમ્મી આ પ્રમાણે પાતાના મત પ્રદર્શિત કરે છે. ૩૫
o
પૂર્વોક્ત પ્રકારથી ત્રણે પ્રતિપત્તીવાઢિયાના જુદા જુદા પ્રકારના મતાન્તર કહેવામાં આવેલ છે, પરંતુ આ ત્રણે મતવાઢિયાના મત મિથ્યારૂપ જ છે, કારણ કે આ બધી માન્યતાઓ ભગવાનને સંમત નથી. અર્થાત્ ભગવાને તેના સ્વીકાર કરેલ નથી. તેમાં પણુ ત્રીજા મતવાદી કે જે સદા ખાર મુહૂર્ત પ્રમાણની રાત્રી હાવાનુ કહે છે તેના મતમાં તે પ્રત્યક્ષથી જ વિરોધ દેખાય છે, કારણ કે રાત્રિનું એછું વત્તુ પ્રમાણ તે પ્રત્યક્ષથી પણ દેખાય છે
हुवे भगवान् यथार्थ स्व३पवाणा पोताना भतनु अथन उरे छे, - (वयं पुण एवं क्यामो) કેવળજ્ઞાનથી સકળ શાસ્ત્રાના મને પ્રાપ્ત કરવાવાળા હૂં. આ વિષયમાં આ પ્રમાણે કહું ધ્યું તે પ્રકાર तावता उडे छे-(ता जंबुद्दीवे दीवे सूरिया उदीणपाईण मुग्गच्छंति, पाईण दाहिण मागच्छंति पाईण दाहिण मुग्गच्छंति, दाहिणपडीग मागच्छंति दाहि णपडीण मुम्माच्छंति, पडीणउद्दीण मागच्छंति, पडीणउदीण मुमाच्छंति, उदीणपाईणमा गच्छंति)
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #591

५७९
सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० २९ अष्टमं प्राभृतम् जम्बूद्वीपे द्वीपे सूयौं उदीचीनप्राचीनमुद्गच्छतः प्राचीनदक्षिणमागच्छतः, प्राचीनदक्षिणमुद्गच्छतः, दक्षिणप्राचीनमागच्छतः, दक्षिणप्रतीचीनमुद्गच्छतः प्राचीनमुदीनमागच्छतः, प्रतीचीनमुदीचीनमुद्गच्छतः उदीचीनप्रतीचीनमागच्छतः, तावदिति पूर्ववत्, जम्बूद्वीपे द्वीपे सूर्यों मण्डलपरिभ्रमणेन यथायोगं भ्रमन्तौ मेरोरुदीचीननाच्याम्-उदकशाच्याम्-उत्तरपूर्वस्यां दिशि-ईशानकोणे उद्गच्छतः-उदितौ भवतः, तत्र चोद्गत्य-उदयं प्राप्यप्राचीनदक्षिणं-पागदक्षिणस्यां-दक्षिणपूर्वस्याम्-आग्नेयकोणे आगच्छतः-तत्र वजन्तौ दृष्टौ भवतः, तत्र भरतादि क्षेत्रापेक्षया प्राचीनदक्षिण-प्रारदक्षिणस्यां-दक्षिणपूर्वस्यां दिशि उद्गत्य दक्षिणप्रतीचीन-दक्षिणापाच्यां-दक्षिणापरस्यां दिशि-नैर्ऋत्यकोणे आगच्छतः, तत्रापि च दक्षिणप्रतीचीनं दक्षिणापरस्यां दिशि-नैऋत्यकोणे अपरविदेहक्षेत्रापेक्षया उद्गत्य प्रतीचीनमुदीचीनम्-अपागुदीच्याम्-अपरोत्तरस्यां दिशि आगच्छतः, तत्रापि प्रतीचीनमुदीचीनम्-अपरोत्तरस्यां-वायव्यकोणे ऐरावतादि क्षेत्रापेक्षया तत्रोद्गत्य प्राचीनमुदीचीनम्-उदकशाच्याम्-उत्तरपूर्वस्यां दिशि-ईशानकोणे आगच्छतः, तथैव प्रतीचीनमुदीचीन मुद्गच्छतः, उदीचीनप्रतीचीनमागच्छतः, । एवं तावत् सामान्यतो के छोप में दोनों सूर्य मण्डल परिभ्रमण क्रम से यथायोग्य भ्रमण करते हुवे मेरु की उत्तर पूर्व दिशा में माने ईशान कोण में उदित होते है और वहां उदित होकर के पूर्व एवं दक्षिण दिशा में माने आग्नेयकोण में आते हुवे दृष्टिगोचर होते हैं । वहां पर भरतादि क्षेत्र की अपेक्षा से पूर्व दक्षिण दिशा में उदित होकर के दक्षिण पश्चिम दिशा में माने नैऋत्यकोण में आते हैं, यहां पर भी दक्षिणपश्चिम दिशा में माने नैऋत्यकोण में अपरविदेह क्षेत्र की अपेक्षा से उदित होकर के पश्चिम उत्तर दिशा में माने वायव्य दिशा में आते हैं वहां पर भी माने वायव्यकोण में भी ऐरवतादि क्षेत्र की अपेक्षा से उदित होकर उत्तर पूर्व दिशा में माने ईशानकोण में आते हैं। उसी प्रकार पश्चिम उत्तर दिशा माने वायव्य कोण में उदित होकर उत्तरपश्चिम दिशा में माने જબૂદ્વીપ નામના દ્વીપમાં બને સૂર્ય મંડળ પરિભ્રમણના કમથી યથાયોગ્ય બ્રમણ કરતા કરતા મેરૂની ઉત્તર પૂર્વ દિશામાં એટલે કે ઈશાન ખુણામાં ઉદિત થાય છે. અને ત્યાં ઉદય પામીને પૂર્વ અને દક્ષિણ દિશામાં એટલે કે અગ્નિ ખૂણામાં આવતા દષ્ટિગોચર થાય છે, અહીંયા ભરતાદિ ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી પૂર્વ દક્ષિણ દિશામાં ઉદય પામીને દક્ષિણ પશ્ચિમદિશામાં અર્થાત્ નૈવત્યકેણમાં આવે છે. અહીંયાં પણ દક્ષિણ પશ્ચિમદિશામાં એટલે કે નૈઋત્યકોણમાં અપર વિદેડ ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી ઉદિત થઈને પશ્ચિમ ઉત્તરદિશામાં એટલે કે વાયવ્ય દિશામાં આવે છે, અહીયાં પણ અર્થાત વાયવ્ય દિશામાં પણ અરવતાદિ ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી ઉદિત થઈને ઉત્તર પૂર્વ દિશામાં એટલે કે ઈશાન ખુણામાં આ છે. એ જ પ્રમાણે પશ્ચિમ ઉત્તર દિશા અર્થાત્ વાયવ્ય દિશામાં ઉદિત થઈને ઉત્તર પૂર્વ એટલે કે ઈશાન કોણમાં આવે છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #592

५८०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे द्वयोरपि सूर्ययो रुदयविधि रुपदर्शितः, विशेषतश्च पुनरयं यदैकः सूर्यः पूर्वदक्षिणस्या मुदगच्छति तदा द्वितीयः सूर्योऽपरोत्तरस्यां दिशि समुद्गच्छति, दक्षिणपूर्वोदगतश्च सूर्यो भरतादीनि क्षेत्राणि मेरोदक्षिणदिग विभागवर्तीनि स्वमण्डलभ्राम्या परिभ्रमन् तत्तत् क्षेत्रं प्रकाशयति, अपरोऽपरोत्तरस्यामुद्गतः सन् तत ऊर्ध्व मण्डलपरिभ्राम्या परिभ्रमन् ऐरावतादीनि क्षेत्राणि मेरोरुत्तरदिग्विभागवर्तीनि क्षेत्राणि प्रकाशयति, भारतश्च सूर्यो दक्षिणापरस्यामागच्छतः सन् अपरविदेहक्षेत्रापेक्षया उदयमासादयति, ऐरावतश्च सूर्य: पुनरुत्तरपूर्वस्यामागतो भवति, पूर्वविदेहापेक्षया समुद्गच्छति, ततो दक्षिणापरस्या मुद्गतः सन् तत ऊर्ध्व प्रदेश मण्डलपरिभ्राम्या परिभ्रमन् अपरविदेहान् प्रकाशयति, उत्तरपूर्वस्याम् वायव्य कोण में उदित होकर उत्तर पूर्व माने ईशान कोण में आते हैं । इस प्रकार सामान्य रीति से दोनों सूर्य का उदय प्रकार कहा है विशेषतः प्रकार कथन इस प्रकार से हैं जब एक सूर्य पूर्व दक्षिण दिशा माने आग्नेयकोण में उदित होता है तब दूसरा सूर्य पश्चिम एवं उत्तर दिशा में उदित होता है तथा दक्षिण पूर्व में उदित हुवा सूर्य भरतादि क्षेत्रों को कि जो मेरु के दक्षिण दिशा में रहे है उनको अपनी मंडल गति के परिभ्रमण से परिभ्रमण करते हवे उन उन क्षेत्रों को प्रकाशित करते हैं । तथा दूसरा पश्चिम उत्तर दिशा में उदित होकर वहां से ऊपर मंडल परिभ्रमण गति से भ्रमण कर के मेरु कि उत्तर दिशा में वर्तमान ऐरवतादि क्षेत्रों को प्रकाशित करता है । भरतक्षेत्र में वर्तमान सूर्य दक्षिण पश्चिम दिशा में आकर के अपरविदेह क्षेत्र की अपेक्षा से उदय को प्राप्त करते है। तथा ऐरवत क्षेत्र में वर्तमान सूर्य फिर से उत्तर पूर्व दिशा में आता है तथा पूर्व विदेह क्षेत्र को अपेक्षा से उदित होता है तत्पश्चात् दक्षिण पश्चिम दिशा में उदित होकर के मंडल परिभ्रमण गति से उसके ऊपर के प्रदेश में परिभ्रमण कर के अपर विदेह क्षेत्र को प्रका
આ પ્રમાણે સામાન્ય પ્રકારથી બન્ને સૂર્યને ઉદય પ્રકાર કહ્યો છે. વિશેષતઃ કથન આ પ્રમાણે છે.-જ્યારે એક સૂર્ય પૂર્વદક્ષિણ દિશા એટલે કે આગ્નેયણમાં ઉદિત થાય છે, ત્યારે બીજો સૂર્ય પશ્ચિમ અને ઉત્તર દિશામાં ઉદિત થાય છે. તથા દક્ષિણપૂર્વમાં ઉદિત થયેલ સૂર્ય ભરતાદિ ક્ષેત્રને કે જે મેરૂની દક્ષિણ દિશામાં રહેલ છે, તેને પોતાની મંડળ ગતિના પરિભ્રમણથી પરિભ્રમણ કરીને મેરૂની ઉત્તર દિશામાં રહેલા અરવતાદિ ક્ષેત્રોને પ્રકાશિત કરે છે. ભરતક્ષેત્રમાં વર્તમાન સૂર્ય દક્ષિણ પશ્ચિમ દિશામાં આવીને અપરવિદેહ ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી ઉદય પ્રાપ્ત કરે છે. તથા એરવતક્ષેત્રમાં રહેલ સૂર્ય ફરિથી ઉત્તરપૂર્વ દિશામાં આવે છે, તથા પૂર્વવિદેહ ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી ઉદિત થાય છે. તે પછી દક્ષિણ પશ્ચિમ દિશામાં ઉદિત થઈને મંડળ પરિભ્રમણ ગતિથી તેની ઉપરના પ્રદેશમાં પરિભ્રમણ કરીને અપરવિદેહક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરે છે. તથા ઉત્તરપૂર્વમાં ઉદિત થતે સૂર્ય તેની
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #593

सूर्यक्षप्तिप्रकाशिका टीका सू० २९ अष्टमं प्राभृतम् उद्गतस्तु तत ऊर्ध्व प्रदेश मण्डलपरिभ्रमणगत्या चरन् पूर्वविदेहान् अवभासयति, ततश्चैषः पूर्वविदेहप्रकाशकः सूर्यो भूयो दक्षिणपूर्वस्यां भरतादि क्षेत्रापेक्षया उदयमासादयति, अपरविदेहप्रकाशकस्तु अपरोत्तरस्या मुदेति । तदेवं जम्बूद्वीपे द्वीपे भारतैरवतयोः सूर्ययो रुदयविधिः प्रतिपादितः, यथा जम्बूद्वीपे तथैव शेषेषु द्वीपेष्वपि परिभावनीयः,
सम्प्रति क्षेत्रविभागेन दिवसरात्रिविभागमाह
'ता-जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड़े दिवसे भवइ तया णं उत्तरड़े दिवसे भवइ, जया णं उत्तरड्ढे जंबुद्दीवे दीवे दिवसे भवइ तयाण मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमपञ्चत्थिमेणं राई भवइ' तावत् यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणार्द्ध दिवसो भवति तदा खलु उत्तरार्दु दिवसो शित करता है । तथा उत्तर पूर्व में उदित होनेवाला सूर्य उनके ऊपर के प्रदेश में मंडलपरिभ्रमण गति से भ्रमण कर के पूर्व विदेहादि क्षेत्रों को प्रकाशित करता है। तदनन्तर पूर्वविदेहक्षेत्र को प्रकाशित करने वाला सूर्य फिर से भरतक्षेत्र की अपेक्षा से दक्षिण पूर्वदिशा में उदय को प्राप्त होता है । अपर विदेहक्षेत्र को प्रकाशित करने वाला सूर्य फिर से भारतक्षेत्र की अपेक्षा से दक्षिणपूर्व दिशा में उदय को प्राप्तकरता है अपरविदेह को प्रकाशित करने वाला सूर्य पश्चिम उत्तर दिशा में उदित होता है । इस प्रकार जम्बूद्वीप नामक द्वीप में भरत एवं ऐरवतक्षेत्र के सूर्यों की उदद्यावस्था की विधि का प्रतिपादन किया है। जिस प्रकार जम्बूद्वीप में कहा है, उसी प्रकार से शेष सभी द्वीपों में भी भावित कर लेवें।।
अब क्षेत्र विभाग से दिवसरात्रि के विभाग का कथन करते हैं
'ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड्ढे दिवसे भवइ तया णं उत्तरड्ढे दिवसे भवइ, जया णं उत्तरड्ढे जंबुद्दीवे दीवे दिवसे भवइ तया णं मंदस्स पवयस्स पुरथिमपच्चत्थिमेणं राई भवइ) सूर्य के उदय विभाग के विचार में जिस समय जम्बूद्रोप के दक्षिण दिशा के अर्ध विभाग में दिवस होता है ઉપરના પ્રદેશમાં મંડળ પરિભ્રમણ ગતિથી ભ્રમણ કરીને પૂર્વ વિદેહ ક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરે છે. તે પછી પૂર્વ વિદેહ ક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરવાવાળે સૂર્ય ફરીથી ભરતક્ષેત્રની અપેક્ષાથી દક્ષિણપૂર્વ દિશામાં ઉદય પામે છે. અપરવિદેહને પ્રકાશિત કરવાવાળે સૂર્ય પશ્ચિમ ઉત્તર દિશામાં ઉદિત થાય છે. આ પ્રમાણે જંબુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં ભારત અને અરવત ક્ષેત્રના સૂર્યોની ઉદયાવરથાની વિધીનું પ્રતિપાદન કરેલ છે. જે પ્રમાણે જંબુદ્વીપમાં કહ્યું છે એજ પ્રમાણે બાકીના બધા દ્વીપમાં પણ ભાવના સમજી લેવી.
डवे क्षेत्रविमाथी विसरातना विभागनु ४थन ४२वा आवे छे. (ता जया ण जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड्ढे दिवसे भवइ, तया णं मंदरम्स पव्वयस्स पुरथिमपच्चत्थिमेणं राई भवइ) सूर्य न हय विमान वियामा न्यारे यूद्वीपमा दक्षिण दिशान म
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #594

५८२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे भवति, यदा खलु उत्तरार्द्ध जम्बूद्वीपे द्वीपे दिवसो भवति तदा खलु मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां पश्चिमायां खलु रात्रि भवति ॥-तावत्-तत्रोदयविभागविचारे यदा-यस्मिन् समये खलु-इति निश्चितं जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणार्द्ध-दक्षिणविभागार्द्ध दिवसो भवति तदातस्मिन् समये खलु उत्तरार्द्ध-उत्तरविभागेऽपि दिवसो भवति, यतो हि एकस्य सूर्यस्य दक्षिणदिशि परिभ्रमणसम्भवे द्वितीयस्य सूर्यस्यावश्यमुत्तरदिशि परिभ्रमणसम्भवो भवेदेव, 'द्वयोः षण्मासान्तरे स्थितत्वात्' यदा चोत्तरार्द्धऽपि दिवसस्तदा जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां पश्चिमायां च दिशि रात्रि भवति, तदानी मेकस्यापि सूर्यस्य तत्र स्थिति न भवतीति ।। 'ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमेणं दिवसे भवइ तया णं पच्चत्थिमेण वि दिवसे भवइ, जया णं पञ्चत्थिमेणं दिवसे भवइ तया णं जंबु. हीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरदाहिणणं राई भवइ' तावद यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां खलु दिवसो भवति तदा खलु पश्चिमायां खल्वपि दिवसो भवति, तब माने उस समय उत्तरदिशा के विभागार्ध में भी दिवस होता है । कारण की एक सूर्य का दक्षिण दिशा में परिभ्रमण का सम्भव होने पर दूसरे सूर्य के परिभ्रमण का संभव उत्तर दिशा में अवश्य ही होता है । कारण की दोनों सूर्य छहमास के अन्तर में ही स्थित होते हैं। तथा जब उत्तरार्ध में भी दिवस होता है तब जम्बूद्वीप में मंदर पर्वत की पूर्व पश्चिम दिशा में रात्रि होती है कारण की उस समय वहां पर एक भी सूर्य होते नहीं है। (ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे मदरस्स पव्वयस्स पुरथिमेणं दिवसे भवइ, तया णं पच्चथिमेण वि दिवसे भवइ, जया णं पच्चत्थिमेणं दिवसे भवइ, तया णं जंबुदीवे दीवे मंदस्स पव्वयस्स उत्तरदाहिणेणं राई भवइ) इस प्रकार वहां के दिनरात्रि के विचार में जब जम्बूद्वीप में मंदर पर्वत की पूर्व दिशा में दिवस होता है, तब पश्चिम दिशा में भी दिवस होता है । एवं जब पश्चिम दिशा में વિભાગમાં દિવસ હોય છે. એ સમયે ઉત્તર દિશાના વિભાગાર્ધમાં પણ દિવસ હોય છે. કારણ કે એક સૂર્યને દક્ષિણ દિશામાં પરિભ્રમણને સંભવ હોય ત્યારે બીજા સૂર્યના પરિભ્રમણનો સંભવ ઉત્તર દિશામાં જરૂર હોય છે. કારણ કે બને સૂર્યો છ માસના અંતરમાં જ સ્થિત હોય છે. તથા જ્યારે ઉત્તરાર્ધ માં પણ દિવસ હોય છે ત્યારે જંબૂદ્વીપમાં મંદર પર્વતની પૂર્વ પશ્ચિમ દિશામાં રાત્રી હોય છે. કારણ કે તે સમયે ત્યાં એક पण सूर्यन विद्यमानपाडातु नथी. (ता जया गं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमेणं दिवसे भवइ, तया णं पच्चस्थिमेण वि दिवसे भवइ जया गं पच्चत्थिमेण दिवसे भवइ, तया जं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरदाहिणे णं राई भवइ) मा शते त्यांना રાત્રિદિવસના વિચારમાં જ્યારે જંબુદ્વીપમાં મંદર પર્વતની પૂર્વ દિશામાં દિવસ હોય છે, ત્યારે પશ્ચિમ દિશામાં પણ દિવસ હોય છે, અને જ્યારે પશ્ચિમ દિશામાં દિવસ હોય છે, ત્યારે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #595

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टोका सू० २९ अष्टमं प्राभृतम्
५८३ यदा खलु पश्चिमायां खलु दिवसो भवति तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीषे मन्दरस्य पर्वतस्य उत्तरदक्षिणे खलु रात्रि भवति ।। तावत्-तत्र दिनरात्रिविचारे यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां दिशि दिवसो भवति तदा खलु पश्चिमाया मपि दिशि दिवसो भवति, यतो हि तत्रैकस्य सूर्यस्य पूर्वदिग् विभागसम्भवे सति अपरस्प सूर्यस्यापरस्यां दिशि सम्भवोऽवश्यं भावी, 'तयोः पइमासान्तरे स्थितत्वात' यदा च पश्चिमायां दिशि दिवसो भवति तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्योत्तरदक्षिणे-उत्तरतो दक्षिणतश्च रात्रि र्भवति, तदानीं तत्रैकस्यापि सूर्यस्य स्थिते रभावात ॥ 'ता जया णं दाहिणड्ढे वि उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ तया णं उत्तरड्ढे उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ' तावद् यदा खलु दक्षिणाद्देऽपि उत्कर्षकोऽष्टादशमुहत्तों दिवसो भवति तदा खलु उत्तरार्दै उत्कर्षकोऽष्टादशमुहत्तों दिवसो भवति, तावत्-तत्र जम्बूद्वीपे द्वीपे यदा-यस्मिन् समये खलुदिशा में दिवस होता है, तब जम्बूद्वीप नामके द्वीप में मंदर पर्वत के उत्तर दक्षिणमें रात्रि होती है कारण की वहां पर एक सूर्य का पूर्व दिशा के विभाग में संभव होने पर दूसरे सूर्य का पश्चिम दिशा में अवश्यंभावि संभव होता है। कारण की दोनों सूर्य छहमास के अन्तर में होते है। जब पश्चिम दिशा में दिवस होता है, तब जम्बूद्वीप में मन्दर पर्वत के उत्तर दक्षिण दिशा में माने उत्तर दिशा में एवं दक्षिण दिशा में रात्रि होती है, कारणकी उस समय वहां पर एक भी सूर्य की स्थितिका अभाव है माने एक भी सूर्य वहां पर विद्यमान नहीं होते।
'ता जया णं दहिणड्ढे वि उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ तया णं उत्तरड्ढे उक्कोसए अट्ठरसमुहत्ते दिवसे भवइ' उस जम्बूद्वीप नामके द्वीप में जिस समय दक्षि दिशाके विभागाध में उत्कर्षक माने परम अधिक अठारह मुहर्ते प्रमाणका दिवस होता है तब उस समय उत्तर विभाग में भी परम प्रकृष्ट अठारहमुहूर्त प्रमाण का दिवस होता है । सर्वाभ्यन्तर मंडल में संचજંબુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં મંદર પર્વતની ઉત્તરદક્ષિણમાં રાત્રિ હોય છે, કારણ કે એક સૂર્યને પૂર્વ દિશાના વિભાગમાં સંભવ હોય ત્યારે બીજા સૂર્યને સંભવ પશ્ચિમ દિશામાં અવશ્યમેવ હોય જ છે, કારણ કે બને સૂર્યો છ માસના અંતરમાં હોય છે. અને જ્યારે પશ્ચિમ દિશામાં દિવસ હોય છે ત્યારે જંબુદ્વીપમાં મંદર પર્વતની ઉત્તરદિક્ષણદિશામાં એટલે કે ઉત્તર દિશામાં અને દક્ષિણ દિશામાં રાત્રિ હોય છે. કારણ કે તે વખતે ત્યાં એક પણ સૂર્યનું અસ્તિત્વ હતું નથી. એટલે કે એ સમયે ત્યાં એક પણ સૂર્યની સ્થિતિ હોતી નથી.
(ता जया णं दाहिणड्ढे वि उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, तया णं उत्तरड्ढे उक्कोसए अद्वारसमुहुत्ते दिवसे भवइ) मे सुदीप नामन द्वीपमा न्यारे दक्षिण हिशाना અર્ધા વિભાગમાં ઉત્કર્ષક એટલે કે પરમ અધિક અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ હોય છે,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #596

५८४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे इति निश्चितं दक्षिणार्दै-दक्षिणविभागार्दै उत्कर्षक:-परमाधिकोऽष्टादशमुहूर्तप्रमाणो दिवसो भवति, तदा-तस्मिन् समये उत्तरविभागाऽपि परमप्रकर्षकोऽष्टादशमुहूर्तप्रमाणो दिवसो भवति, सर्वाभ्यन्तरमण्डले सञ्चरणशीलत्वात् , तत्र च यदैकः सूर्यः सर्वाभ्यन्तरमण्डलसञ्चारी भवति तदा द्वितीयोऽपि निश्चयं तत् समये श्रेण्या सर्वाभ्यन्तरमण्डलसंचारी भवत्येव तेन दक्षिणार्दै उत्कृष्टदिवससंभवे उत्तरार्देऽपि सर्वोत्कृष्टदिवससम्भवोऽवश्यं भावीति ॥ 'ता जया णं उत्तरढे अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ तया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरत्थिमेणं जहणिया दुबालसमुहुत्ता राई भवइ' तावद्' यदा खलु उत्तरार्दै अष्टादशमुहत्तों दिवसो भवति तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां खलु जघन्या द्वादशमुहर्ता रात्रि भवति ॥-तावदिति प्राग्वत् यदा खलु उत्तरविभागार्द्ध सर्वोत्कृष्टोऽष्टादशमुहूर्तप्रमाणो दिवसौ भवति, तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यामपरस्यां च दिशि खलु जघन्या-सर्वाल्पिका द्वादशमुहूर्तप्रमाणा रात्रि भवति, यतो हि तदा सर्वाभ्यन्तरे मण्डले चारं चरतोः सूर्ययोः सर्वत्रापि द्वादशमुहर्तप्रमाणायाः रात्रेरेव सदभावो भवति ॥ 'ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमेणं उकोसए अट्ठारसमुहुत्ते. रण शील होने से । वहां पर जब एक सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल में संचरणवाला होता है तब दसरा सूर्य भी निश्चय से उस समय की अश्रेणी से सर्वाभ्यन्तर मंडल में संचरणवाला होता है। अतः दक्षिणार्ध में उत्कृष्ट प्रकार से दिवस का संभव होने पर उत्तरार्ध में भी सर्वोत्कृष्ट से दिवसका सम्भव अवश्य ही होता है। (ता जया णं उत्तरडे अट्ठारसमुहुत्त दिवसे भवइ तया णं जंबुद्दीवे हीने मंदरस्स पव्वयस्स पुरस्थिमेणं जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवई) जब उत्तर विभागार्ध में सर्वोत्कृष्ट अठारह मुहूर्त प्रमाणवाला दिवस होता है तब जम्बुद्धीप में मंदर पर्वत की पूर्व पश्चिमदिशा में जघन्या-सर्वाल्पा बारह माहर्त प्रमाणवाली रात्री होती है। कारण की सर्वाभ्यन्तर मंडल में दोनों सूर्य का संचरण होने से बारह मुहूर्त प्रमाणवाली ही रात्रि का सद्भाव रहता है। (ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमेणं उक्कोसए अट्ठारस ત્યારે ઉત્તર વિભાગમાં પણ પરમ પ્રકૃષ્ટ અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ હોય છે. સર્વોલ્યુ. તર મંડળમાં સંચરણ હોવાથી ત્યાં જ્યારે એક સૂર્ય સર્વાત્યંતર મંડળમાં સંચરણ કરે છે. ત્યારે બીજો સૂર્ય પણ નિશ્ચયથી તે સમયની અશ્રેણીથી સત્યંતર મંડળમાં સંચરણશીલ होय. त्या उत्तराधमा ५४ सालकृष्ट हिक्सना स मवश्य डाय छे. (ता जया णं उत्तरडढे अट्रारसमुहुत्ते दिवसे भवइ. तया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमेणं जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ) न्यारे उत्त२ विमामा सटि अढा२ भुत પ્રમાણને દિવસ હોય છે ત્યારે જબૂદ્વીપમાં મંદર પર્વતની પૂર્વ પશ્ચિમ દિશામાં જઘન્યાસવા બાર મુહુર્ત પ્રમાણની રાત્રી હોય છે. કારણ કે સર્વાત્યંતર મંડળમાં બેઉ સૂર્યોનું
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #597

सूर्यक्षप्तिप्रकाशिका टीका सू० २९ अष्टमं प्राभृतम्
५८५ दिवसे भवइ तया णं पच्चत्थिमेण वि उक्कोसए अट्ठारसमुहत्ते दिवसे भवइ, जया णं पच्चस्थिमेणं उकोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे मवइ तया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरदाहिणणं जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ' तावद् यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां खलु उत्कर्षकोऽष्टादशमुहूतौ दिवसो भवति तदा खलु पश्चिमायां खल्वपि उत्कर्षकोऽष्टादशमुहूतों दिवसो भवति, यदा खलु पश्चिमायां खलु उत्कर्षक: अष्टादशमुहत्तों दिवसो भवति तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य उत्तरदक्षिणे खलु जघन्या द्वादशमुहर्ता रात्रि भवति ॥-तावदिति प्राग्वत् यदा जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरपर्वतस्य पूर्वस्यां दिशि सर्वाधिकोऽष्टादशमुहर्त्तप्रमाणो दिवसो भवति, तदा मन्दरपर्वतस्यापरस्यामपि दिशि परमोत्कर्षकोऽष्टादशमुहर्तप्रमाणो दिवसो भवत्येव । (दक्षिणोत्तरार्द्धगतं प्रगुक्तं कारण मत्रापि अनुसरणीयम्) यदा च मन्दरपर्वतस्य पश्चिमायामपि दिशि परमोत्कर्षकोऽष्टादशमुहर्तप्रमाणो दिवसो भवति तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरपर्वतस्योत्तरतो दक्षिणतश्च जघन्या-सर्वाल्पिका रात्रि भवति-द्वादशमुहूर्तप्रमाणा भवति । अत्रापि पूर्वपश्चिमार्द्धमुहुत्त दिवसे भवइ तया णं पच्चत्थिमेणं उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ जया णं पच्चत्थिमेणं उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ तया णं जंबुद्दीवेदीवे मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरदाहिणेणं जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ) जब जंबूद्वीप में मंदर पर्वत की पूर्व दिशा में सर्वाधिक अठारह मुहर्त प्रमाणका दिवस होता है तब मंदर पर्वत की पश्चिम दिशा में भी परमोत्कर्षक अठारह मुहूते प्रमाण का दिवस होता है, दक्षिणोत्तराद्धंगत प्रथम कहा हुवा कारण यहां पर भी समजलेना । जब मंदर पर्वत की पूर्व पश्चिम दिशा में परमोत्कर्षक अठारह मुहूर्त प्रमाण का दिवस हाता है तब जम्बूद्वीप में मंदर पर्वतकी उत्तर एवं दक्षिण दिशा में जघन्या-माने सबसे छोटी बारह मुहूर्त प्रमाणवाली रात्री होती है। यहां पर भी पूर्व पश्चिम संय२५ पाथी २ भुत प्रभानी रात्रिनो सहला २ छे. (ता जया णं जबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्व यरस पुरथिमेणं उक्कोसए अट्ठारस मुहुत्ते दिवसे भवइ, तया णं पच्चत्थि मेणवि उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्त दिवसे भवइ, जया णं पच्चत्थिमेणं उक्कोसए अद्वारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, तया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरम्स पय यस्स उत्तरदाहिणेणं जहणिया टुवालस मुहुत्ता राई भवइ) न्यारे दीयमा भ२ ५'तनी पूर्व दिशामा सर्वाधि: २मदार भुत પ્રમાણનો દિવસ હોય છે, ત્યારે મંદિર પર્વતની પશ્ચિમ દિશામાં પણ પરમોત્કર્ષક અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણુનો દિવસ હોય છે, (દક્ષિણ ઉત્તરાર્ધ સંબંધી પહેલાં કહેલ કારણ અહીંયાં પણ સમજી લેવું) જ્યારે મંદિર પર્વતની પૂર્વ પશ્ચિમ દિશામાં પરમત્કર્ષક અઢાર મહર્તા પ્રમાણને દિવસ હોય છે ત્યારે જ બુદ્વીપમાં મંદર પર્વતની ઉત્તર અને દક્ષિણ દિશામાં જઘન્યા એટલે કે સૌથી નાની બાર મુહૂર્ત પ્રમાણની રાત્રી હોય છે. અહીયાં પણ પૂર્વ પશ્ચિમ અર્ધ વિભાગ જ રાત્રિના સંબંધમાં કારણ છે તેમ સમજવું.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #598

५८६
सूर्यप्राप्तिसूत्रे रात्रिगतं प्रागुक्तमेव कारणमनुसरणीयम् ॥ ‘एवं एएणं गमेणं णेयव्वं' एवम्-एतेन गमेन नेतन्यम् , एवं-पूर्वोक्तेन प्रकारेण-विभागार्द्धद्वयविभागेन भावनाविशेषेण खलु एतेनअनन्तरोदितेन, गमेन-आलापकेन-आलापकगमेन, नेतव्यं वक्ष्यमाणप्रकारः ऊहनीयः, कः स वक्ष्यमाणप्रकार इति दर्शयति-'अट्ठारसमुहुत्ताणंतरे दिवसे सातिरेग दुवालसमुहुत्ता राई भवई' अष्टादशमुहूर्त्तानन्तरो दिवसः, सातिरेक द्वादशमुहूर्त्ता रात्रि भवति ॥ --यदा खलु मन्दरस्य पर्वतस्य दक्षिणोत्तरार्द्धयोः पूर्वपश्चिमयोर्वा अष्टादशमुहर्तानन्तरः -अष्टादशभ्यो मुहूर्तेभ्यः किश्चिदूनः सप्तदशभ्यो मुहूर्त्तभ्योऽधिकः-किश्चिन्न्यूनः अष्टादशमुहूर्त्तप्रमाणो दिवसो यदा स्यात्तदा पूर्वपश्चिमयो दक्षिणोत्तरार्द्धयोर्वा सातिरेक द्वादशमुहर्ता-किश्चिदधिक द्वादशमुहर्तप्रमाणा रात्रि भवति ॥ एवं वक्ष्यमाणानि शेषाण्यपि पदानि परिभावनीयानि, सूत्रपाठोऽपि पूर्वोक्तालापकगमानुसारेण विभावनीयः। एवमेव सप्तदशमुहूर्तदिवसादि प्रतिपादका अपि सूत्रालापकाः परिभावनीयाः द्वादशमुहूर्तअध विभाग ही रात्रि के संबंध में कारण समजलेवें।
(एवं एएणं गमेणं णेयत्वं' इस पूर्वोक्त प्रकार से माने दो गोलध के विभाग की भावना विशेष से वक्ष्यमाण गम से माने आलापक प्रकार से समजलेचे, वह वक्ष्यमाण आलापक प्रकार प्रदर्शित करते हुवे कहते हैं-(अट्ठारसमुहत्ताणंतरे दिवसे सातिरेकदुवालसमुहत्ता राई भवह) जब मंदर पर्वत के दक्षिण उत्तरार्ध में एवं पूर्व पश्चिम के अर्ध भाग में अठारह मुहूर्तानन्तर माने अठारह मुहूर्त में कुछ न्यून तथा सतरह मुहूर्त से अधिक अर्थात् अठारह मुहूर्त प्रमाण से कुछ न्यून दिवस होता है तब पूर्व पश्चिम दिशा में या दक्षिण उत्तर दिशा में कुछ अधिक बारह मुहूर्त प्रमाणवाली रात्रि होती है। इस प्रकार से वक्ष्यमाण अन्य पदों की भावना भी समजलेवें तथा इसका सूत्रपाठ क्रम भी पूर्वोक्त आलापक के कथनानुसार ही भावित कर समजलेवें। इसी प्रकार सत्रहमुहूर्त प्रमाण के दिवसादि प्रतिपादक सूत्रालापक भी
(एवं एएणं गमेणं णेयव्व) मा पूर्वरित २थी मेले के भन्ने गोदानी भावना વિશેષથી વક્યમાણગમથી અર્થાત્ આલાપક પ્રકારથી સમજી લેવું. એ વફ્ટમાણ આલાપક ५२ प्रशित २i डे छ-(अद्वारसमुहुत्ताणतरे दिवसे सातिरेगदुवालसमुहुत्ता राई મવર) જ્યારે મંદિર પર્વતના દક્ષિણાર્ધ અને ઉત્તરાર્ધમાં અને પૂર્વ પશ્ચિમાર્ધ ભાગમાં અઢાર મુહૂર્તાનંતર એટલે કે અઠાર મુહૂર્તમાં કંઈક ઓછા તથા સત્તર મુહૂર્તથી વધારે અર્થાત અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણથી કંઈક ઓછો દિવસ હોય છે, ત્યારે પૂર્વ પશ્ચિમ દિશામાં અથવા દક્ષિણ ઉત્તરદિશામાં કંઈક વધારે ભાર મુહૂર્તની રાત્રી હોય છે. આ રીતે વક્યમાણ બાકીના પદોની ભાવના પણ સમજી લેવી. તથા આના સૂત્રપાઠને કમ પણ પહેલાં કહેલ આલાપકના કથન પ્રમાણે જ ભાવિત કરીને સમજી લે. આજ પ્રમાણે સત્તર મુહર્તા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #599

५८७
सूर्यतिप्रकाशिका टीका सू० २९ अष्टमं प्राभृतम्
परिसमाप्तिं यावदिति || मूलसूत्राणि यथा - 'सत्तरसमुहुत्ते दिवसे तेरसमुहुत्ता राइ' यदा सप्तदशमुहूर्त्ती दिवसस्तदा त्रयोदशमुहूर्त्ता रात्रिः ॥ 'सत्तरसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ तया णं सातिरेगतेरसमुहुत्ता राई भवइ' यदा सप्तदशमुहूर्त्तानन्तरो दिवसो भवति तदा सातिरेकत्रयोदशमुहूर्त्ता रात्रि भवति || 'सोलसमुहुत्ते दिवसे भवs चोदसमुहुत्ता राई भवइ, सोलसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ, तया णं सातिरेग चोदसमुहुत्ता राई भवइ' यदा पोडशमुहूर्त्तो दिवसो भवति तदा चतुर्दशमुहूर्त्ता रात्रि भवति यदा पोडशमुहूर्त्तानन्तरो दिवसो भवति तदा सातिरेक चतुर्दशमुहूर्त्ता रात्रि भवति || ' जया पण्णरसमुहुत्ते दिवसे भवइ तथा पण्णरसमुहुत्ता राई भवइ' यदा पञ्चदशमुहूर्ती दिवसो भवति तदा पञ्चदशमुहूर्त्ता रात्रि भवति ॥ 'जया पण्णरसमुहूत्ताणंतरे दिवसे भवइ तया सातिरेगपण्णरसमुहूत्ता राई भवइ' यदा पश्चबारहमुहूर्त की परिसमाप्ति पर्यन्त भावित करलेवें, मूल सूत्रपाठ इस प्रकार से है - ( सत्तरसमुह दिवसे तेरसमुहुत्ता राई) जब सत्रह मुहूर्त का दिवस होता है तब तेरह मुहूर्त की रात्री होती है । ( सत्तरसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ तया णं सातिरेगतेरसमुहुत्ताणं राई भवइ) जब सत्रह मुहूर्तानंतर का दिवस होता है तब सातिरेक कुछ अधिक तेरह मुहूर्त को रात्री होती है । (सोलसमुहुत्ते दिवसे भवइ, चोहसमुहुत्ता राई भवइ, सोलसमुत्ताणंतरे दिवसे भवइ; तया णं सातिरेगचोद्दसमुहुत्ता राई भवर) जब सोलह मुहूर्त का दिवस होता है तब चौदह मुहूर्त की रात्री होती है तथा जब सोलह मुहूर्तानंतर का दिवस होता है तब सातिरेक माने कुछ अधिक चौदह मुहूर्त की रात्री होती है । (जया णं पण्णरसमुहुत्ते दिवसे भवइ, तया पण्णरसमुहुत्ता राई भवइ) जब पंद्रह मुहूर्त का दिवस होता है तब पंद्रह मुहूर्त की रात्री होती है । (जया पंदरसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ, तया પ્રમાણના દિવસ વગેરે · પ્રતિપાદક સૂત્રના આલાપક પણ ખાર મુહૂર્તીની સમાપ્તિ પર્યંન્ત लाषित उरी समक सेवा. भूण सूत्रपाठ आ प्रमाणे अडेस छे - ( सत्तरसमुहुत्ते दिवसे तेरस मुहुत्ता राई) न्यारे सत्तर भुङ्क्तने। हिवस होय छेत्यारे तेर मुहूर्तनी रात्री होय छे. (सत्तरसमुहुत्ताणंतरे दिवसे तेरसमुहुत्ता राई ) न्यारे सत्तर मुहूर्त थी ॐ न्यून प्रभाणुना हिवस होय, त्यारे तेर भुहूर्त'नी रात्री होय छे. ( सत्तरसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ तया णं सातिरेग तेरस मुहुत्ता राई भवइ) न्यारे सत्तर भुहूर्तानंतरनो दिवस होय छे. त्यारे सातिरेऽ अर्थात् ॐ िवधारे तेर भुहूर्तनी रात्री होय छे, (सोलस मुहुत्ते दिवसे भवइ, चोदसमुहुत्ता राई भवइ, सोलसमुहुत्ताणंतरे दिवसे चोदसमुहुत्ता राई भवइ) न्यारे सोज मुहूर्त नो हिवस હાય છે ત્યારે ચૌદ મુહૂત ની રાત્રી હોય છે, તથા જ્યારે સાળ મુહૂર્તાનતરના દિવસ होय छे, त्यारे सातिरे भेटले ४६६ वधारे यौह मुहूर्तनी रात्री होय छे. (जया णं पन्नरसमुहुत्ते दिवसे भवइ तया पण्णरसमुहुत्ता राई भवइ) न्यारे पंढर भुहूर्त ना हिवस
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #600

५८८
सूर्य प्रज्ञप्तिसूत्रे
दशमुहूर्त्तानन्तरो दिवसो भवति तदा सातिरेक पञ्चदशमुहर्त्ता रात्रि र्भवति || ' जया चउदसदिवसे भवतया सोलसमुहुत्ता राई भवइ' यदा चतुर्दशमुहूर्ती दिवसो भवति तदा षोडशमुहूर्त्ता रात्रि भवति 'जया चोद्दसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ तथा सातिरेग सोलसमुहुत्ता राई भव' यदा चतुर्दशमुहूर्त्तानन्तरो दिवसो भवति तदा सातिरेक पोडशमुहूर्त्ता रात्रि भवति || ' जया तेरसमुहुत्ते दिवसे भवइ तया सत्तरसमुत्ता राई भवइ' यदा त्रयोदशमुहूर्ती दिवसो भवति तदा सप्तदशमुहूर्त्ता रात्रि भवति || ' जया तेरसमुहूर्त्ताणंतरे दिवसे भवइ तया सातिरेग सत्तरसमुहूत्ता राई भवइ' यदा त्रयोदशमुहूर्त्तानन्तरो दिवसो भवति तदा सातिरेक सप्तदशमुहूर्त्ता राति भवति || ' जहण्णए दुबालसमुहुत्ते दिवसे भवइ उक्कोसिया अद्वारसमुहुत्ता राई भवइ' जघन्यो द्वादशमुहूर्त्ती दिवसो भवति उत्कर्षिका अष्टादशमुहूर्त्ता सातिरेग पण्णरसमुहुत्ता राई भवइ' जब पंद्रह मुहर्त्तानंतर का दिवस होता है तब कुछ अधिक पंद्रह मुहूर्त की रात्रि होती है। (जया चउद्दसमुहुत्ते दिवसे भव, तया सोलसमुहत्ता राई भवइ) जब चौदह मुहूर्त का दिवस होता है तब सोलह मुहूर्त की रात्रि होती है । (जया चउद्दसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ, तया सातिरेग सोलसमुहुत्ता राई भवइ) जब चौदह मुहूर्तानंतर दिवस होता है तब कुछ अधिक सोलह मुहूर्त की रात्री होती है (जया तेरस मुहुत्ते दिवसे भवइ तथा सत्तरस मुहुत्ता राई भवइ) जब तेरह मुहूर्त का दिवस होता है तब सत्रह मुहूर्त की रात्री होती है, (जया तेरसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ तया सातिरेगसत्तर समुहुत्ता राई भवइ) जब तेरह मुहूर्तानंतर का दिवस होता है तब सातिरेक सत्रह मुहूर्त की रात्री होती है । (जहण्णए दुबालसमुहुत्ते दिवसे भवइ, उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ) जघन्य बारहमुहूर्तका दिवस होता है तब उत्कृष्टा अठारह मुहूर्त की रात्री होती है ( एवं
होय हे त्यारे पंढर भुहूर्तनी रात्री होय छे. ( जया पंण्णरसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ तथा सातिरेग पण्णरसमुहुत्ता राई भवइ) न्यारे पं४२ मुहूर्तानांतरनो दिवस होय ત્યારે ४६४४ वधारे पंढर भुहूर्तनी रात्री होया छे. (जया चरद्दसमुहुत्ते दिवसे तथा सोलसमुहुत्ता राई भवइ) न्यारे यह मुहूर्त नो दिवस होय हे त्यारे सोण मुहूर्तनी रात्री डोय छे. तथा (जया चउदस मुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ, तथा सातिरेग सोलसमुहुत्ता राई भवइ) જ્યારે ચૌદ મુહૂર્તાન તરના દિવસ હાય છે ત્યારે કઈંક અધિક સેાળ મુહૂત'ની રાત્રી હાય छे. (जया तेरसमुहुत्ते दिवसे भवइ, तया सत्तरसमुहुत्ता राई भवइ) न्यारे तेर मुहूर्त ना द्विवस होय छे त्यारे सत्तर भुहूर्तनी रात्री होय छ ( जया तेरसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भवइ तथा सातिरेग सत्तरसमुहुत्ता राई भवइ) न्यारे तेर मुहूर्तानंतरनो द्विवस होय छे त्यारे सातिरे! अर्थात् ४६६ वधारे सत्तर मुहूर्तनी रात्री होय . ( जहण्णए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ ) धन्य मार मुहूर्त नो हिवस होय छे
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #601

सूर्यक्षप्तिप्रकाशिका टोका सू० २९ अष्टमं प्राभृतम् रात्रि भवति, ॥ ‘एवं भाणियव्वं' एवं भणितव्यम् ॥ एवं-पूर्वोदितप्रकारं भणितव्यं-विभावनीयम्, दक्षिणोत्तरविभागाऽपि एवमेव ज्ञेयमिति । सम्प्रति समयनिरूपणमाह-'ताजया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिगड़े वासाणं पढमे समए पडिवज्जइ तया णं उत्तरडूढे वि वासाणं पढमे समए पडिवज्जइ' तावद् यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणा वर्षाणां प्रथम: समयः प्रतिव्रजति तदा खलु उत्तरार्द्धऽपि वर्षाणां प्रथमः समयः प्रतिव्रजति ॥ तावदिति प्राग्वत्, यदा यस्मिन् समये खलु-इति निश्चितं जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणार्द्ध-दक्षिण विभागार्दै वर्षाणां-वर्षाकालस्य प्रथमः समयः-प्रारम्भकालः प्रतिव्रजति-प्रतिपद्यते-प्रारम्भसमयो भवति, तदैवोत्तरार्द्धऽपि वर्षाकालस्य प्रारम्भसमयो भवति । तादृशस्वभावात् 'जया णं उत्तरड्ढे वासाणं पढमे समए पडिवज्जइ तया णं जंबुद्दीवे दीवे मदरस्स पव्वयस्स पुरस्थिमपञ्चत्थिमेणं अणंतर पुरक्खडकालसमयंसि वासाणं पढमे समए पडिवज्जइ' यदा खलु उत्तरार्द्ध वर्षाणां प्रथमः समयः परिव्रजति तदा खल जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां पश्चिमायां खलु अनन्तरपुरस्कृतकालसमये वर्षाणां प्रथमः समयःपरिव्रजति ॥-यदा भाणियव्वं) इस प्रकार से समझ लेवें अर्थात् दक्षिणार्द्ध एवं उत्तर विभागार्द्ध में भी इसी प्रकार से कथन समज लेवें ।
अब समय का निरूपण किया जाता है-(ता जया णं जवुद्दीवे दीवे दाहिपड़े वासाणं पढमे समए पडिवजइ, तया णं उत्तरड्डे वि वासाणं पढमे समए पडिवजइ) जब जम्बूद्धीप के दक्षिणविभाग के अर्द्ध में वर्षाकाल का प्रथम समय माने प्रारम्भ काल होता है, उसी समय उत्तरार्द्ध में भी वर्षाकाल का प्रारंभ समय होता है, उसी प्रकार परिवर्तन स्वभाव माने प्रकार होने से ऐसा कहा जाता है । (जया णं उत्तरड़े वासाणं पढमे समए पडिवजइ, तया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमपच्चस्थिमेणं अणंतर-पुरक्खड़काल समयंसि वासाणं पढमे समए पडिवजइ) जब उत्तरार्ध में वर्षाकाल का प्रथम समय होता है, तब जम्बूद्वीप में मंदर पर्वत की पूर्व दिशा एवं पश्चिम त्यारे ४ अढा२ मुतनी रात्री य छे.(एवं भाणियव्यं) २. पूर्वात प्रथी समल લેવું અર્થાત્ દક્ષિણા અને ઉત્તર વિભાગાર્ધમાં પણ આ જ પ્રકારનું કથન સમજવું.
वे समयनु नि३५४ ३२वामा मावे छे, (ता जया णं जम्बुद्दीवे दीवे दाहिणड्ढे वासा पढमे समए पडिवज्जइ, तया पं उत्तरड्डे वि वासाणं पढमे समए पडिवज्जइ)
જ્યારે જબૂદ્વીપના દક્ષિણ અર્ધ ભાગમાં વર્ષાકાળને પ્રથમ સમય અર્થાત્ પ્રારંભકાળ હોય છે, એજ સ્મતે ઉધરાર્ધમાં પણ વર્ષાકાળનો આરંભ હોય છે. એ જ પ્રમાણે પરિવર્તન स्वभाव वाथ तेम ४ामा माद छ. (जया णं उत्तरड्ढे वासाणं पढमे समए पडिवज्जइ, तया णं जंबुद्दीवे दीवे :मंदरस्स पव्वयरस पुरथिमपच्चत्थिमेणं अणंतरपुरक्खडकालसमयसि वासाणं पढमे समए पडिवज्जइ) ल्यारे उत्तराधमा वर्षांनी प्रथम समय
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #602

५९०
सूर्यप्रशप्तिसूत्र चोत्तरार्द्ध वर्षाकालस्य प्रथमः समयो भवति तदा जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यामपरस्यां च दिशि अनन्तरपुरस्कृतकालसमये-अनन्तरम्-अव्यवधानेन पुरस्कृत:-अग्रे धृतो यः कालः सोऽनन्तरपुरस्कृतः कालः, अत्रानन्तरपदवाच्यो द्वितीयः काल इति । तस्मिन् काले, पुनरत्र समयः सङ्केतादिरपि भवति अतस्तव्यवच्छेदार्थ कालग्रहणं, कालश्चासौ समयश्चेति, तत्र वर्षाकालस्य प्रथमः समयः प्रतिपद्यते प्रथमः समयो भवति-तदैव वर्षाकालस्य प्रारम्भो भवतीति । अत्रैतदुक्तं भवति-यस्मिन् समये दक्षिणायॊत्तरार्द्धयो वर्षाकालस्य प्रथमः समयो भवति तस्मादूर्ध्वमनन्तरे द्वितीये समये पूर्वपश्चिमयो वर्षाकालस्य प्रथमः समयो भवतीत्यर्थः॥ 'ता जया ण जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्ययस्स पुरच्छिमेणं वासाणं पढमे समए पडिवज्जइ तया णं पञ्चत्थिमेण वि वासाणं पढमे समए पडिवज्जइ, जया णं पञ्चत्थिमेणं वासा णं पढमे समए पडिवज्जइ तया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरदाहिणेणं अणंतरपच्छाकयकालदिशा में अनन्तर पुरस्कृत काल समय में अर्थात् अनन्तर व्यवधान रहित
जो आगे काल वह अनन्तर पुरस्कृत काल कहा जाता है यहां अनन्तर पद से दूसरा काल ऐसा समजना चाहिये । उस दूसरे काल में समय पद संकेतादि अर्थ में भी होता है अंतः उसका परिहार के लिये काल पद का ग्रहण किया गया है। काल ऐसा जो समय यह वर्षाकाल का प्रथम समय होता है। वर्षाकाल के प्रथम समय में ही वर्षाकाल का प्रारम्भ होता है। यहां पर इस प्रकार से कहना चाहिये-जिस समय दक्षिणार्ध एवं उत्तरार्ध में वर्षाकाल का प्रथम समय होता है, उसके अनन्तर माने पश्चाद्धति दूसरे समय में पूर्व पश्चिम में वर्षाकाल का प्रथम समय होता है (ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पवयस्स पुरच्छिमे णं वासाणं पढमे समए पडिवजइ, तया णं पच्चत्थिमेण वि वासाणं पढमे समए पडिवजइ,जया णं पच्चत्थिमेणं वासाणं पढमे समए पडिवजइ, तया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरदाहिणे णं अणंतरपच्छाकयकालહોય છે, ત્યારે જબૂદ્વીપમાં મંદર પર્વતની પૂર્વ અને પશ્ચિમ દિશામાં અનંતરપુરસ્કૃતકાળ સમયમાં એટલે કે વ્યવધાન રહિત અર્થાત્ આંતરા વિનાને જે આગળને કાળ તે અનંતર પુરસ્કૃત કાળ સમય કહેવાય છે, અહીંયાં અનંતર પદથી બીજો કાળ એ પ્રમાણે સમજ વાનું છે, એ બીજા કાળમાં સમયપદ સંકેતાદિ અર્થમાં પણ પ્રયુક્ત થાય છે તેથી તેના પરિહાર માટે કાળપદ ગ્રહણ કરેલ છે, અર્થાત્ કાળ એ જે સમય એ વર્ષાકાળનો પ્રથમ સમય હોય છે, વર્ષાકાળના પ્રથમ સમયમાં જ વર્ષાકાળને પ્રારંભ થાય છે. અહીયાં આ રીતે કહેવું જોઈએ જ્યારે દક્ષિણાર્ધ અને ઉત્તરાર્ધમાં વર્ષાકાળનો પ્રથમ સમય હોય છે. તેના પછીના બીજા સમયમાં પૂર્વ પશ્ચિમમાં વર્ષાકાળને પ્રથમ સમય હોય છે. (ता जया णं जंबुद्दोवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरच्छिमे णं वासाणं पढमे समये पडि रज्ज इ तया णं पच्चत्थिमेण वि वासाणं पढमे समए पडिवज्जइ, जया गं पच्चत्थिमेणं वासाणं पढमे
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #603

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २९, अष्टमं प्राभृतम्
५९१ समयसि वासाणं पढमे समए पडिवण्णे भवइ' तावद् यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां खलु वर्षाणां प्रथमः समयः प्रतिबजति तदा खलु पश्चिमायामपि वर्षाणां प्रथमः समयः प्रतिव्रजति, यदा खलु पश्चिमायां खलु वर्षाणां प्रथमः समयः प्रतिव्रजति तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरदक्षिणे खलु अनन्तरपश्चात्कृतकाल समये वर्षाणां प्रथमः समयः प्रतिपन्नो भवति ॥-तावत-तत्र यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरपर्वतस्य पूर्वस्यां दिशि वर्षाकालस्य प्रथमः समयो भवति-यदा वर्षाकालः प्रतिपद्यते तदा-तस्मिन् समये पश्चिमायामपि दिशि वर्षाकालस्य प्रथमः समयः प्रतिपद्यते, यदा च खलु मन्दरपर्वतस्य पश्चिमायां दिशि वर्षाकालस्य प्रथमः समयः प्रतिपद्यते-तदा जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरपर्वतस्य दक्षिणे उत्तरे च-उत्तरतो दक्षिणतश्च अनन्तरपश्चाकृतकालसमये-अनन्तरः-अव्यवधानेन पश्चात्कृतोऽनन्तरपश्चात्कृतः तस्मिन् कालसमये-अनन्तरपश्चात्कृतकालसमये वर्षाकालस्य प्रथमः समयः प्रतिपद्यते-भवति-परिसमाप्तो भवति, इह-यस्मिन् समये दक्षिणाः उत्तरार्दै च वर्षाकालस्य प्रथमः समयो भवति तदनन्तरे समये पूर्वपश्चिमयो वर्षाणां प्रथमः समयो समयंसि वासाणं पढमे समए पडिवण्णे भवइ) जब जम्बूद्वीप में मंदर पर्वत की पूर्व दिशा में वर्षाकाल का प्रथम समय होता है अर्थात् वर्षाकाल प्रारंभ होता है, उस समय पश्चिम दिशा में भी वर्षाकाल का प्रथम समय होता है तथा जब मंदर पर्वत की पश्चिम दिशा में वर्षाकाल का प्रथम समय होता है, तब जंबूद्वीप में मंदर पर्वत के दक्षिण दिशा में एवं उत्तर दिशा में माने उत्तर दिशा से एवं दक्षिण दिशा से अनन्तर पश्चात् कृत काल समय में माने व्यवधान रहित जो पश्चात्वति काल वह अनन्तर पश्चात्कृत काल कहा जाता है उस काल समय में अर्थात् अनन्तरपश्चात्कृतकाल समय में वर्षाकाल का प्रथम समय परि समाप्त होता है। यहां पर जिस समय दक्षिणार्ध एवं उत्तराध में वर्षाकाल का प्रथम समय होता है, तदनन्तरवें समय में पूर्वपश्चिम में समए पडिवज्जइ, तया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरदाहिणेणं अणंतरपच्छाकयकालसमयंसि वासाणं पढमे समए पडिवण्णे भवइ) न्यारे पूदीमा मह२ पतनी पूर्व दिशामा વર્ષાકાળનો પ્રથમ સમય હોય છે, એટલે કે વર્ષાકાળનો પ્રારંભ થાય છે, એ સમયે પશ્ચિમ દિશામાં પણ વર્ષાકાળને પ્રથમ સમય હોય છે. તથા જ્યારે મંદર પર્વતની પશ્ચિમ દિશામાં વર્ષાકાળનો પ્રથમ સમય હોય છે, ત્યારે જંબુદ્વીપમાં મંદર પર્વતની દક્ષિણદિશામાં અને ઉત્તર દિશામાં અર્થાત્ ઉત્તરદિશા અને દક્ષિણદિશાથી અંનતરપશ્ચાતકૃતકાલસમયમાં એટલે કે વ્યવધાન વગરને જે પછીને સમય તે અનન્તરપશ્ચાત્ કૃતકાળસમય કહેવાય છે, એ કાળ સમયમાં એટલે કે અનંતરપશ્ચાત કૂતકાળસમયમાં વષકાળને પ્રથમ સમય સમાપ્ત થાય છે. અહીંયાં જ્યારે દક્ષિણમાં અને ઉત્તરાર્ધમાં વર્ષાકાળને પ્રથમ સમય હોય છે, તે પછીના સમયમાં પૂર્વ પશ્ચિમદિશામાં પણ વર્ષાકાળને પ્રથમ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #604

५९२
सूर्यप्रप्तिसूत्रे भवतीति । एतावन्मात्रोतावपि यस्मिन् समये पूर्वपश्चिमयो वर्षाकालस्य प्रथमः समयो भवति ततोऽनन्तरे पश्चाद् भाविनि समये दक्षिणोत्तरार्द्धयो वर्षाकालस्य प्रथमः समयो भवतीति गम्यते तत् किमर्थ मस्योपादानमितिचेत् ! तदर्थमुच्यते-इह क्रमोत्क्रमाभ्यां प्रतिपादितोऽर्थः प्रपश्चितज्ञानां शिष्याणा मति सुनिश्चितो भवति, अतस्तेषामनुग्रहाय तथोक्तमित्यदोषः ॥ 'जहा समओ एवं आवलिया आणापाणू थोवे लवे मुहुत्ते अहोरत्ते पक्खे मासे उऊ, एवं दस आलावगा जहा वासाणं एवं हेमंताणं गिम्हाणं च भाणियव्या' यथा समयः एवं आवलिका प्राणापानौ स्तोकः लवः मुहूर्तः अहोरात्रः पक्षः मासः ऋतुः, एवं दशआलापकाः यथा वर्षाणाम् एवं हेमन्तानां ग्रीष्माणां च भणितव्याः॥-यथा-येन पूर्वोतन प्रकाभी वर्षाकाल का प्रथम समय होता है । इस प्रकार से कहने से भी जिस समय पूर्व पश्चिम में वर्षाकाल का प्रथम समय होता है यह जाना जाता है, तो यहां पर फिर से यह क्यों कहा ? इस शंका से समाधानार्थ कहते हैं कि यहां पर क्रम एवं उत्क्रम से प्रतिपादित अर्थ जिज्ञासु शिष्यों को सम्यक् प्रकार से बोध हो इस कारण उनके अनुग्रह के लिये इस प्रकार के स्पष्टतया निर्देश किया है अतः वह दोषावह नहीं है, (जहा समओ एवं आवलिया आणा पाणू थोवे लवे मुहुत्ते अहोरत्ते पक्खे मासे उऊ, एवं दस आलावगा जहा वासाणं एवं हेमंताणं गिम्हाणं च भाणियव्वा) जिस प्रकार से समय का कथन किया गया है उसी प्रकार से समय से कुछ अधिक काल का बोध करानेवाली आवलिका समज लेवें, तदनन्तर प्राण, अपान, तदनन्तर स्तोक, संज्ञक तत्पश्चात् लव संज्ञक तत्पश्चात् मुहूर्त संज्ञक पश्चात् अहोरात्र, पश्चात् पक्ष तदनन्तर मास पश्चात् ऋतु ये सब काल पर्याय वाचक शब्द वर्षाकालिन प्रकार से कह लेना સમય હોય છે. આ રીતે કહેવાથી પણ જ્યારે પૂર્વ પશ્ચિમમાં વર્ષાકાળને પ્રથમ સમય હોય છે. તેની પછીથી આવતા સમયમાં દક્ષિણાર્ધ અને ઉત્તરાર્ધમાં વર્ષાકાળનો પ્રથમ સમય હોય છે. તેમ જણાય છે. તે અહીયાં ફરીથી આ પ્રમાણે કેમ કહ્યું ? આ શંકાના સમાધાન માટે કહે છે કે અહીયા ક્રમ અને ઉત્કમથી પ્રતિપાદન કરેલ અર્થ જીજ્ઞાસુ શિષ્યને સારી રીતે સમજવામાં આવે એ હેતુથી શિષ્યના અનુગ્રહ માટે આ પ્રમાણે સ્પષ્ટ રીતે નિર્દેશ
छ, तथी तोषावड नथी. (जहा समओ एवं आवलिया आणा पाणू थोवे लवे मुहुत्ते अहोरत्ते पक्खे मासे ऊऊ, एवं दस आलावगा जहा वासाणं एवं हेमंताणं गिम्हाणं च भाणियवा) જે પ્રમાણે સમયનું કથન કરવામાં આવેલ છે એજ પ્રમાણે સમયથી કંઈક વધારે કાળને બધા કરાવનાર આવલિકા, સમજવી, તે પછી આન તે પછી પ્રાણુ, પાન, તે પછી તેક સંજ્ઞક તે પછી લવ સંજ્ઞક તે પછી મુહૂર્ત સંજ્ઞક તે પછી અહોરાત્ર પછીથી પક્ષ, તે પછી માસ તે પછી તુ આ બધા કાળના પર્યાય વાચક શબ્દ છે. તે વર્ષાકાલના પ્રકારથી કહી લેવા. તથા સમય સંબંધી આલાપક પહેલાં કહીને પછી આ આલાપક સમજ. જે ઉદાહરણાઈ બે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #605

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २९ अष्टमं प्राभृतम्
५९३ रेण समयो भवति, तेन यथासमयः उक्तः-प्रतिपादित स्तथैव समयात् किञ्चिदधिकबोधिका आवलिका ज्ञेया, ततश्च प्राणापानौ, ततस्तोकाख्यः ततश्च लवः ततो मुहत्त स्ततश्चाहोरात्र: पक्षः मासः ऋतुरिति सर्व कालपर्यायवाचकाः शब्दाः प्रावृडादिरूपाः वक्तव्याः, एवं समयगतमालायकम् आदि कृत्वा दशआलापकाः परिभावनीयाः, ते च समयगतालापकरीत्येव स्वयमहनीयाः । तद्यथा-दिग्दर्शनमात्र मालापकद्वयं यथा-'जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड्ढे वासाणं पडमा आवलिया पडिवज्जइ तया णं उत्तरढे वि वासाणं पढमा आवलिया पडिव जइ' यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणार्द्ध वर्षाणां प्रथमा आवलिका प्रतिव्रजति, तदा खलु उत्तरार्द्धऽपि सैव वर्षाणां प्रथमा आवलिका प्रतिव्रजति ॥ 'जया णं उत्तरड्ढे वासाणं पढमा आवलिया पडिवज्जइ तयाणं जंबुद्दीवे दीवे मन्दरस्स पव्वयस्स पुरच्छिमपञ्चत्थिमेणं अणंतरपुरक्खडकालसमयंसि वासाणं पढमा आवलिया पडिवज्जइ' यदा खलु उत्तरार्दै वर्षाणं प्रथमा आवलिया प्रतिव्रजति, तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां पश्चिमायां खलु अनन्तरपुरस्कृतकालसमये वर्षाणां प्रथमा आवलिका प्रतिव्रजति ॥ तथा समय गत आलापक को प्रथम कह कर के दस आलापक समझ लेवें। वे सभी समयगत आलापक के कथित प्रकार से ही स्वयं समज लेवें, जो मात्र उदाहरणार्थ मात्र के लिये दो आलापक यहां पर कहते हैं जो इस प्रकार से हैं-(जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड़े वासाणं पढमा आवलिया पडिवजह तया णं उत्तरड़े वि वासाणं पढमा आवलिया पडिवजइ) जब जंबूद्वीप के दक्षिणार्ध में वर्षाऋतु की पहली आवलिका का प्रारंभ होता है तब उत्तरार्द्ध में भी वही वर्षा ऋतु की प्रथम आवलिका प्रारंभ होता हैं । (जया णं उत्तरड़े वासाणं पढमा आवलिया पडिवज्जइ तया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरच्छिमपच्चत्थिमेणं अणंतरपुरक्खडकालसमयंसि वासाणं पढमा
आवलिया पडिवज्जइ) जब उत्तरार्ध में वर्षाकाल की पहली आवलिका होती है तब जम्बूद्वीप में मंदर पर्वत की पूर्व पश्चिम दिशा में अनन्तर पुरस्कृत काल समय में वर्षाकाल की पहली आवलिका होती है। (ता जया णं माता मडीयां वाममा छ, त २ प्रमाणे छ. (जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड्ढे वासाणं पढमा आवलिया पडिवज्जई, तया णं उत्तरड्ढे वि वासा णं पढमा आवलिया पडिवज्जइ) જ્યારે જંબુદ્વીપના દક્ષિણાર્ધમાં વર્ષાઋતુની પહેલા આવલિકાને પ્રારંભ થાય છે ત્યારે ઉત્તરાર્ધમાં ५५ ४ वर्षाऋतुनी ५३दी भापसिना प्रारम थाय छे. (जया णं उत्तरड्ढे वासाणं पढमा आवलिया पडिवज्जइ तया णं जबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरच्छिमपच्चस्थिमे णं अतर. पुरक्खडकालसमयसि वासाणं पढमा आवलिया पडिवज्जइ) न्यारे उत्तराध मा l કાળની પહેલી આવલિકા થાય છે ત્યારે જંબૂદ્વીપમાં મંદર પર્વતની પૂર્વ પશ્ચિમ દિશામાં सनत२ १२२कृत ८ समयमा पानी पहेली मालित खाय छे, (ता जया णं जबु.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #606

५९४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे 'ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयम्स पुरथिमेणं वासाणं पढमा आवलिया पडिवज्जइ तया णं पच्चत्थिमेणं पढमा आवलिया पडिवजइ' तावद् यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां खलु वर्षाणां प्रथमा आवलिका प्रतिव्रजति तदा खलु पश्चिमायां खलु प्रथमा आवलिका प्रतिव्रजति ॥ 'तया णं जंबुद्दीवे दीवे मदरस्स पव्वयस्स उत्तरदाहिणेणं अणंतरपच्छाकडकालसमयसि वासाणं पढमा आवलिया पडिवन्ना भवइ' तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य उत्तरदक्षिणे खलु अनन्तरपश्चात्कृतकालसमये वर्षाणां प्रथमा आवलिका प्रतिपन्ना भवति ।-अत्र प्रतिपन्ना भवति-परिपूर्णा भवतीत्यन्यत् सर्व मूलसूत्रे व्याख्यातमेव । छायात एवैतेपामर्थाः सुस्पष्टाश्च सन्ति । एवं प्राणापानादिका अपि आलापका भणितव्याः ॥ 'जहा वासाणं एवं हेमंताणं' इत्यादि, यथा-येन प्रकारेणपूर्वोदितप्रकारेण आलापकेन-आलापकवत् वर्षाणां-वर्षाकालवत्, एते-अनन्तरोदिताः समजंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमेणं वासाणं पढमा आवलिया पडि वज्जइ, तया णं पच्चत्थिमे णं पढमा आवलिया पडिवज्जइ) जब जम्बूद्वीप में मंदर पर्वत की पूर्व दिशा में वर्षाकाल की पहली आवलिका होती है तब पश्चिम दिशा में भी पहली आवलिका होती है । (तया गं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरड़े दाहिणे णं अणंतरपच्छाकडकालसमयंसि वासाणं पढमा आवलिया पडिवण्णा भवइ) जम्बूद्वीप नाम के द्वीप में मन्दर पर्वत की उत्तर दक्षिण दिशा में अनन्तर पश्चात्कृत काल समय में वर्षाकाल की प्रथम आवलिका प्रतिपन्न होती है माने परिपूर्ण होती है। मूलसूत्र में सर्व व्याख्यात है सो छाया से ही अर्थ सुस्पष्ट हो जाता है अतः विशेष व्यख्या नहीं की गई है। इसी प्रकार प्राण अपानादि का आलापक कह लेवें । (जहा वासा णं एवं हेमंताणं) जिस प्रकार पूर्वोक्त प्रकार के आलापक से वर्षाकाल का कथन कहा उसी प्रकार ये वर्षाकाल कथनानुसार अनन्तर कथित समयादिगत आलापक हीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरत्थिमेणं वासाणं पढमा आवलिया पडिवज्जइ, तया of पच्चत्थिमेणं पढमा आवलिया पडिवज्जइ) यारे दीपभा म२ ५ तनी पूर्व दिशामा પહેલી આવલિકા હોય છે, ત્યારે પશ્ચિમ દિશામાં પણ પહેલી આવલિકા હોય છે. (तया णं जंबुद्दीवे मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरदाहिणेणं अणंतरपच्छाकडकालसमयंसि वासाणं पढमा आबलिया पडिवण्णा भवइ) यूदीय नाभना द्वीपम मह२५ तनी उत्त२६क्षिा हिशाम અનંતર પશ્ચાત્ કૃતકાલ સમયમાં વર્ષાકાળની પહેલી આવલિકા પ્રતિપન્ન થાય છે અર્થાત્ પરિપૂર્ણ થાય છે, મૂલ સૂત્રમાં સમ્યક્ પ્રકારથી વ્યાખ્યાત થયેલ છે જેથી છાયા માત્રથી અર્થ સ્પષ્ટ થઈ જાય છે તેથી વિશેષ વ્યાખ્યા કરેલ નથી. આજ પ્રમાણે આનપ્રાણ વિગેરેના माता ही सेवा. (जहा वासाणं एवं हेमंताण) २ प्रमाणे पूरित ८५ माथी વષકાળ સંબધી કથન કરેલ છે, એ જ પ્રમાણે અર્થાત વષકાળના કથનાનુસાર તે પછી કહેલ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #607

सूर्यक्षप्तिप्रकाशिका टीका सू० २९ अष्टमं प्राभृतम् यादिगताः आलापकाः हेमन्तादावपि भणितव्याः-यथासमये दश आलापका स्तथैव हेमन्ते -शीतकाले, ग्रीष्मे-ग्रीष्मकाले-उष्णकाले, एवं प्रत्येकस्मिन् समयादि गता दश आलापका भणितव्याः-संयोज्य वक्तव्याः, अयनगतमालापकं तु स्वयमेव कथयति-'ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड़े पढमे अयणे पडिवज्जइ तया णं उत्तरड़े वि पढमे अयणे पडिवज्जइ, जया णं उत्तरड्डे पढमे अयणे पडिवज्जइ तयाणं दाहिणडे वि पढमे अयणे पडिवजइ' तावद् यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणार्द्ध प्रथमम् अयनं प्रतिव्रजति तदा खलु उत्तराऽपि प्रथममयनं प्रतिव्रजति, यदा खलु उत्तरार्द्ध प्रथममयनं प्रतिव्रजति तदा खलु दक्षिणार्द्धऽपि प्रथममयनं प्रतिव्रजति ॥-तावत्-तत्र खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे यदा-यस्मिन् समये दक्षिणार्दै -दक्षिणविभागार्द्ध प्रथममयन-याम्यायनं-दक्षिणायनं प्रतिव्रजति-प्रतिपद्यते, तदा-तस्मिन्नेव समये उत्तरार्द्धऽपि-उत्तरविभागा?ऽपि प्रथममयनं प्रतिपद्यते युगपदेव विभागद्वये प्रथमस्यायनस्य प्रवृत्तिरित्यर्थः । एवमेव यदोत्तरार्द्ध प्रथममयनं प्रतिपद्यते तदैव दक्षिहेमंतादि काल विषय में भी कह लेवें । जिस प्रकार समय में दश आलापक कहे तदनुसार हेमन्त माने शीतकाल संबंधी एवं ग्रीष्म माने उष्णकाल विषय प्रत्येक के विषय में समय में कहे अनुसार दस आलापक कह कर समज लेवें। अयन विषयक आलापक स्वयं ही कहते हैं- (ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड़े पढमे अयणे पडिवजइ, तया णं उत्तरड़े वि पढमे अयणे पडिवज्जइ) जम्बूद्वीप में जिस समय दक्षिण दिग्विभागाध में प्रथम अयन माने दक्षिणायन होता है, उसी समय उत्तरार्ध में भी माने उत्तर विभागार्ध भाग में भी प्रथम अयन होता है। अर्थात् दक्षिणार्ध एवं उत्तरार्ध दोनों विभाग में प्रथम अयन माने दक्षिणायन प्रवृत्त होता है। ऐसा ही जब उत्तरार्ध में दक्षिणायन होता है उसी समय दक्षिणार्ध में भी प्रथन अथन माने दक्षिणायन प्रवर्तमान होता है माने जिस प्रकार दक्षिणा સમયાદિના આલાપ હેમંતાદિકાળ વિષયમાં પણ કહી લેવા. એટલે જેવી રીતે સમયના સંબંધમાં દસ આલાપકે કહ્યા એજ પ્રમાણે હેમંત એટલે કે શીતકાળ સંબંધી અને ગ્રીષ્મકાળ સંબંધી દરેકના સંબંધમાં સમયમાં કહ્યા પ્રમાણેના દસદશ આલાપકો કહીને सभ सेवा. भयनना समधनी २ ५ २वय ४९ छे. (ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणढे पढमे अयगे पडिवजइ, तया णं उत्तरडूढे वि पढमे अयणे पडिवज्जइ, जया णं उत्तरड्ढे पढमे अयणे पडिवज्जइ तयाणं दाहिणडढे पढमे अयणे पडिवज्जइ) न्यारे भूद्वीपमा दक्षिणદિગ્વિભાગના અર્થમાં પ્રથમ અયન એટલે કે દક્ષિણાયન હોય છે એજ વખતે ઉત્તરાર્ધમાં પણ એટલે કે ઉત્તરદિગ્વિભાગાર્ધમાં પણ પ્રથમ અયન હોય છે. એટલે કે દક્ષિણાર્ધ અને ઉત્તરાર્ધ બન્ને વિભાગમાં પ્રથમ અયન એટલે દક્ષિણાયન પ્રવર્તિત થાય છે, એ જ પ્રમાણે જ્યારે ઉત્તરાર્ધમાં દક્ષિણાયન હોય છે, એ જ વખતે દક્ષિણાર્ધમાં પણ પ્રથમ અયન એટલે કે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #608

५९६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे णाऽपि प्रथमस्यायनस्य प्रवृत्तिः, यथा दक्षिणार्द्ध तथैवोत्तराद्देऽपीति ॥ 'जया णं उत्तरडे पढमे अयणे पडिवज्जइ तया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमपच्चत्थिमेणं अणंतरपुरक्खडकालसमयंसि पढमे अयणे पडिवज्जइ' यदा खलु उत्तरार्द्ध प्रथममयनं प्रतिपद्यते तदा खल जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां पश्चिमायां च खलु अनन्तरपुरस्कृतकालसमये प्रथममयनं प्रतिपद्यते ॥-प्रथममयनं-दक्षिणायनम् । अन्यत्सर्व छाययैव स्पष्टम् ॥ 'ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमेणं पढमे अयणे पडिवज्जइ' तयाणं पच्चत्थिमेण वि पढमे अयणे पडिवज्जइ' तावद् यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां खलु प्रथममयनं प्रतिव्रजति तदा खलु पश्चिमायां खल्वपि प्रथममयनं प्रतिव्रजति ॥-तावदिति प्राग्वद् यदा जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां दिशि दक्षिणायनं भवति तदैव खलु पश्चिमायामपि दिशि दक्षिणायनं भवति, नत्वनयोः किमपि अन्तरं पततीत्यर्थः ॥ 'जया णं पञ्चत्थिमेणं पढमे अयणे पडिवज्जइ तया णं जंबुद्दी वे दीवे भंदरस्स पव्वयस्स उत्तरदाहिणेणं अणंमें उसी प्रकार उत्तरार्ध में भी होता है यही भाव है । (जया णं उत्तरड़े पढमे अयणे पडिवज्जइ तया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमपच्चत्थिमेणं अणंतरपुरक्खडकालसमयंसि पढमे अयणे पडिवज्जइ) जब उत्तरार्ध में प्रथम अयन होता है तब जम्बूद्वीप में मंदर पर्वत की पूर्व पश्चिम दिशा में अनन्तर पुरस्कृत काल समय में प्रथम अयन माने दक्षिणायन प्राप्त होता है। छाया से ही अर्थ स्पष्ट है अतः विशेष व्याख्या नहीं कही है । (ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमेणं पढमे अयणे पडिवज्जइ, तया णं पच्चस्थिमेण वि पढमे अयणे पडिवज्जइ) जब जम्बूद्वीप नामक द्वीप में मंदर पर्वत की पूर्व दिशा में दक्षिणायन होता है उसी समय मंदर पर्वत की पश्चिम दिशा में भी दक्षिणायन होता है। इन दोनों में कोई अंतर होता नहीं है। (जया णं पच्चस्थिमेणं पढमे अयणे पडिवज्जइ तथा णं जवुद्दीवे दीवे मंदरस्स દક્ષિણાયન હેય છે, અર્થાત્ જે પ્રમાણે દક્ષિણાયનમાં થાય છે એ જ પ્રમાણે ઉત્તરાર્ધમાં પણ थाय छ तभ मा सभो . (जया णं उत्तरड्ढे पढमे अयणे पडिवज्जइ तया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमपच्चत्थिमे णं अणंतरपुरक्खडसमयंसि पढमे अयणे पडिवज्जइ)
જ્યારે ઉત્તરાર્ધમાં પ્રથમ અયન હોય છે ત્યારે જંબુદ્વીપમાં મંદરપર્વતની પૂર્વ પશ્ચિમ દિશામાં અનન્તર પુરસ્કૃત કાળ સમયમાં પહેલું અયન એટલે કે દક્ષિણાયન પ્રાપ્ત થાય छ. छायाथी । म २५ट बाथी विशेष असे ४२८ नथी. (ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे भंदरस्स पव्वयस्त पुरथिमेगं पढमे अयने पडिबज्जइ, तया णं पच्चत्थिमेण वि पढमे अयणे पडिवज्जइ) न्यारे भूदी नामन द्वीपमा मह२५ तनी पूर्व शाम दक्षिणायन हाय છે, ત્યારે મંદર પર્વતની પશ્ચિમ દિશામાં પણ દક્ષિણાયન હોય છે. આ બન્નેમાં કંઈ અંતર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #609

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २९ अष्टमं प्राभृतम् तरपच्छाकडकालसमयंसि पढमे अयणे पडिवण्णे भवइ' यदा खलु पश्चिमायां खलु प्रथम मयनं प्रतिव्रजति तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य उत्तरदक्षिणे खलु अनन्तरपश्चात्कृतकालसमये प्रथममयनं प्रतिपन्नं भवति ॥-यस्मिन् समये मन्दरपर्वतस्य पश्चिमायां दिशि प्रथममयनं-दक्षिणायनं परिव्रजति-प्रतिपद्यते-प्रचलतिवा, तदा-तस्मिन् समये मन्दरपर्वतस्योत्तरे दक्षिणे च प्रथममयनं प्रतिपन्नं-परिपूर्ण भवति ॥ 'जहा अयणे तहा संवच्छ रे जुगे वाससए एवं वाससहस्से वाससयसहस्से पुव्वंगे पुत्वे एवं जाव सीसपहेलिया पलिओवमे सागरोवमे' यथा अयने तथा संवत्सरे युगे वर्षशतम् एवं वर्षसहस्रं वर्षशतसहस्रं पूर्वाङ्ग पूर्वम् एवं यावत् शीर्षप्रहेलिका पल्योपमे सागरोपमे-यथा-येनैव प्रकारेण अयने-अयनक्रमे आलापको भणित स्तथैव क्रमेण संवत्सरेऽपि भणितव्यः, युगेवक्ष्यमाणस्वरूपे चान्द्रादि संवत्सरपञ्चवार्षिके, वर्षशते, वर्षसहस्रे, वर्षशतसहस्र पूर्वाङ्गे पूर्वे एवं यावत्-यावत्करणात् अमून्यपान्तराले पदानि प्रष्टव्यानि, यथा-"तुडियंगे तुडिए अडडंगे अडडे अववंगे अबवे हूहूयंगे हहूये उप्पलंगे उप्पले पउमंगे पउमे नलिणंगे पव्वयस्स उत्तरदाहिणे णं अणंतरपच्छाकडकालसमयंसि पढमे अयणे पडिवण्णे भवई) जब मंदर पर्वत की पश्चिम दिशा में प्रथम अयन माने दक्षिणायन प्रवर्तित होता है, उस समय मंदर पर्वत की उत्तर दिशा में एवं दक्षिण दिशा में प्रथम अयन परिपूर्ण होता है। (जहा अयणे तहा संवच्छरे जुगे वाससए एवं वाससहस्से वाससयसहस्से पुवंगे पुब्वे एवं जाव सीसपहे. लिया पलिओवमे सागरोवमे) जिस प्रकार से अयन के विषय में आलापक प्रकार कहा गया है, उसी प्रकार के क्रम से संवत्सर के विषय में भी कहना चाहिये । तथा युग माने वक्ष्यमाण स्वरूपवाला चन्द्रादि पंच संवत्सरात्मक वर्ष में सौ वर्ष के विषय में हजार वर्ष के संबंध में, लाख वर्ष के संबंध में, पूर्वाङ्ग के बारे में एवं यावत् अपान्तराल में आलापक पद पूछकर कह लेवें जैसे की (तुडियंगे तुडिए अडडंगे अडडे अवअंगे अववे हदयंगे हुये उप्पलंगे उप्पले पउमंगे डातु नथा (जया णं पच्चत्थिमेणं पढमे अयणे पडिवज्जइ तया णं जंबुद्दीवे दीवे भदरस्त पव्व यास उत्तरदाहिणेणं अणंतरपच्छाकडकालसमयंसि पढमे अयणे पडिवण्णे भवइ) न्यारे ४२ પર્વતની પશ્ચિમદિશામાં પ્રથમ અયન એટલે કે દક્ષિણાયન પ્રવર્તે છે, એ સમયે મંદર પર્વતની उत्तरदिशामा भने दक्षिण दिशामा प्रथम गयन पूर्ण थाय छ, (जहा अयणे तहा संवच्छरे जुगे वाससए एवं वाससहस्से वाससयसहस्से पुन्चंगे पुग्वे एवं जाब सीसपहेलिया पलिओवमे सागरोवमे) २ प्रमाणे अयनना समयमा मा५४ २ यतावश छे, मेरी प्रा२ना કમથી સંવત્સરના વિષયમાં પણ કહેવું જોઈએ તથા યુગ એટલે કે-વફ્ટમાણ સ્વરૂપવાળા ચંદ્રાદિ પંચ સંવત્સરાત્મક વર્ષમાં, સેવર્ષના સંબંધમાં, હજાર વર્ષના સંબંધમાં, લાખ વર્ષના સંબંધમાં, પૂર્વાગના વિષયમાં અને યાવત્ અપાતરાલ સંબંધી આલાપક પદ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #610

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे नलिणे अत्थणिउरंगे अत्थणिउरे अउयंगे अउए नउअंगे नउए चूलियंगे चूलिए सीसपहेलियंगे' इत्येते सर्वे संख्याबोधकाः शब्दाः सन्ति, सर्वासु संख्यासु आलापकाः योजनीयाः, शीर्षप्रहेलिकां यावदिति,-अत्र चतुरशीति वर्षलक्षाण्येकं पूर्वाङ्गम्, चतुरशीतिः पूर्वाङ्गलक्षाणि एकं पूर्वम्, एव मेव पूर्वः पूर्वोराशिश्चतुरशीतिलगुणित उत्तरोत्तरो राशि भवति, यावच्चतुरशीतिः शीर्षप्रहेलिकाङ्ग लक्षाणि एका शीर्षप्रहेलिका, एतावान् राशि गणितविषयोऽत ऊर्श्वगणनातीतः, स च पल्योपमादिः, पल्योपमे, सागरोपमे अनयोः स्वरूपं सङ्ग्रहणी टीकायामुक्तं, सर्वत्रालापकास्तु स्वयमूहनीयाः-तत्र तत्र सङ्घटय वक्तव्याः । अवसर्पिण्युत्सर्पिणी विषयमालापकं तु साक्षात् स्वयमेवाह-'ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड्डे उस्सप्पिणी पडिवज्जइ तया णं उत्तरड़े वि उस्सप्पिणी पडिवज्जइ' तावद् पउमे नलिणंगे नलिणे अत्थणिउरंगे अत्थणिउरे अउयंगे अउये नउअंगे नउए चूलियंगे चूलिए सीसपहेलियंगे) संख्या बोधक ये सब शब्द है ये सभी संख्या विषयक आलापक की योजना कर के कह लेने चाहिये, वे आलापक शीर्षप्रहेलिका पर्यन्त कह लेवें। वहां पर चोरासी लाख वर्ष का एक पूर्वाङ्ग होता है, तथा चोरासी लाख पूर्वाङ्ग का एक पूर्व होता है, इसी प्रकार पूर्व पूर्व की राशी चोराशी लाख से गुणित करने से उत्तरोत्तर राशी की संख्या होती है यावत् चोरासी लाख शोर्षप्रहेलिकाग की एक शीर्षप्रहेलिका होती है । यहां तक ही गणित का विषय है इसके पश्चात् गणनातीत होता है । वह काल पल्योपमादि का होता है । पल्योपम एवं सागरोपम का स्वरूप संग्रहणी टीका में कहा है, इन सब का आलापक प्रकार स्वयं हि उद्भावित कर समज लेवें। अवसर्पिणी एवं उत्सर्पिणी विषयक आलापक साक्षात् स्वयं ही कहते हैं-(ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड्डे उस्सप्पिणी पडिवजइ तया णं उत्तरड्डे वि प्रश्न पूछीने ४ी सेवा. भ. 3-(तुडियंगे तुडिए अडडंगे अडडे अववंगे अववे हूहूयंगे हूहूए उप्पलंगे उप्पले पउमंगे पउमे नलिणंगे नलिणे अत्थणिउरंगे अत्थणिउरे अठयंगे अउये नउयंगे नउए चूलियंगे चूलिए सीस पहेलियंगे) २ या शो सध्यावाय छ, २मा या સંખ્યાવાચક શબ્દોના આલાપકની જન કરીને કહી લેવા જોઈએ. આ આલાપકે શીર્ષ. પ્રહેલિકા સુધી કડી લેવા. ચોરાશી લાખ વર્ષનું એક પૂર્વગ થાય છે તથા ચોરાસી લાખ પૂર્વાગનું એક પૂર્વ થાય છે. આ પ્રમાણે પૂર્વ પૂર્વની રાશીને ચોરાસી લાખથી ગુણવાથી પછી પછીની રાશીની સંખ્યા થઈ જાય છે, યાવતુ ચોરાસી લાખ શીર્ષ પ્રહેલિકાની એક શીર્ષ પ્રહેલિકા થાય છે, આટલા સુધી ગણિત વિષય છે. આના પછી ગણનાતીત હોય છે. એ કાળ પલ્યોપમાદિનો હોય છે, પલ્યોપમ અને સાગરોપમકાળનું સ્વરૂપ સંગ્રહણી ટીકામાં કહેલ છે. એ બધાના આલાપક પ્રકાર સ્વયં બનાવીને સમજી લેવા. અવસર્પિણી અને उत्सपि संधी मादा५४ सवय ४७ छ, (ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणडूढे उस्सप्पणी
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #611

सूर्यशतिप्रकाशिका टीका सू० २९ अष्टमं प्राभृतम्
५९९
यदा खल जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणार्जे उत्सर्पिणी प्रतिव्रजति तदा खलु उत्तरार्द्धेऽपि उत्सपिंणी प्रतिव्रजति ॥ - तावत्-तत्र जम्बूद्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य दक्षिणार्थे उत्सर्पिणी प्रति - व्रजति - प्रतिपद्यते - परिपूर्णो भवति तस्मिन्नेव काले - समये मन्दरपर्वतस्योत्तरार्द्धेऽपि उत्सपिंणी प्रतिपद्यते, तथा यदोत्तरार्द्धे उत्सर्पिणी प्रतिपद्यते तदैव दक्षिणार्द्धेऽपि उत्सर्पिणी प्रतिपद्यते ॥ - 'जया णं उत्तरड्ढे उस्सप्पिणी पडिवज्जइ तथा णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस पुरस्थमपच्चत्थिमेणं णेव अस्थि ओसप्पिणी उस्सप्पिणी अवद्वितेणं तत्थ काले पण्णत्ते समणाउसो' यदा खल उत्तरार्द्धे उत्सर्पिणी परिव्रजति तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां पश्चिमायां खलु नैवास्ति अवसर्पिणी नैवास्ति खलु उत्सर्पिणी, अवस्थितः खलु तत्र कालः प्रज्ञप्तः हे श्रमणायुष्मन् ॥ - यदोत्तरा उत्सर्पिणी प्रतिपद्यते तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्या मपरस्यां दिशि नैवास्ति अवसर्पिणी नैवास्ति उत्सर्पिणी, कुत इत्यत आह-अवस्थितः खलु तत्र पूर्वस्या मपरस्यां च दिशि काल: - समयो मया प्रज्ञप्तः - प्रतिपादितः शेषैश्व तीर्थकरै भिन्न एव मयोक्त इत्यर्थः हे श्रमण ! हे आयुष्मन् ! अर्थात् तत्र अवसर्पिण्युत्सर्पिण्यौ इति भावः || ' एवं उस्सप्पिणी वि' एवम् उस्सप्पिणी पडिवज्जइ) उस जम्बूद्वीप में मंदर पर्वत के दक्षिणार्ध में उत्सfर्पणी काल प्रवर्तित होता है उसी समय मंदपर्वत के उत्तरार्ध में भी उत्सfruit प्रवर्तित रहता है । जब उत्तरार्ध में उत्सर्पिणी होती है उसी समय दक्षिणार्ध में भी उत्सर्पिणी होती ही है। (जया णं उत्तरडे उस्सप्पिणी पडिवजइ तया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरत्थिमपचत्थिमेणं णेव अस्थि ओसपिणी व अत्थि उस्सप्पिणी अवट्ठिते णं तत्थ काले पण्णत्ते समणाउसो !) जब उत्तरार्ध में उत्सर्पिणी प्रवर्तित होती है उस समय जंबूद्वीप में मंदरपर्वत की पूर्व पश्चिम दिशा में अवसर्पिणी नहीं होती एवं उत्सर्पिणी भी नही होती। ऐसा क्यों होता है। इस शंका के समाधानार्थ कहते हैं कि वहां पूर्व पश्चिम दिशा में अवस्थित काल मैंने कहा है है श्रमण आयुष्मन् वहां पर पडिवज्जइ तयाणं उत्तरडूढे वि उस्सप्पिणी पडिवज्जइ) मे यूद्वीपमा भंढरपर्वतनी दृक्षिામાં ઉત્સર્પિણીકાળ પ્રવૃત્ત થાય છે ત્યારે મંદરપર્વતના ઉત્તરાર્ધમાં પણ ઉત્સર્પિ`ણી પ્રવર્તે છે, જ્યારે ઉત્તરામાં ઉત્સર્પિણી હાય છે ત્યારે દક્ષિણામાં પણ ઉત્સર્પિણી હોય छे, (जया णं उत्तरडूढे उस्सप्पिणी पडिवज्जइ, तया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमपच्चत्थिमेणं व अत्थि ओसप्पिणी णेव अत्थि उस्सप्पिणी अवट्टितेणं तत्थ काले पण्णत्ते समणाउसो) न्यारे उत्तरार्धभां उत्सर्पिणी अवर्तमान होय छे त्यारे मूद्रीयभां भंडर પર્યંતની પૂર્વ પશ્ચિમ દિશામાં અવસર્પિણી હોતી નથી, તેમજ ઉત્સર્પિણી હોતી નથી. આ પ્રમાણે કેમ હાય છે ? એ શ ંકાના સમાધાન નિમિત્ત કહે છે કે ત્યાં પૂર્વ પશ્ચિમ દિશામાં અવસ્થિત કાળ હોય છે તેમ મેં કહેલ છે. હે શ્રમણુ આયુષ્મન ત્યાં અવસર્પિણી કે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #612

D
६००
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे उत्सपिण्यपि ॥-एवम्-उक्तेन प्रकारेण उत्सर्पिण्यपि-उत्सर्पिण्यालापकोऽपि वक्तव्यः तद्यथा-'ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड़े पहमा उस्सप्पिणी पडिवज्जइ तया णं उत्तरड़े वि पढमा उस्सप्पिणी पडिवज्जइ जया णं उत्तरड़े वि पढमा ओसप्पिणी पडिवज्जइ तया गं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमपच्चत्थिमेणं णेव अत्थि अवसप्पिणी णेव अत्थि उस्सप्पिणी अवटिएणं तत्थ काले पण्णत्ते समणाउसो !' तावद् यदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणार्द्ध प्रथमोत्सर्पिणी प्रतिव्रजति तदा खलु उत्तरार्द्धऽपि प्रथमा उत्सर्पिणी प्रतिव्रजति, यदा खलु उत्तरार्द्धऽपि प्रथमा अवसर्पिणी प्रतिव्रजति तदा खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वस्यां पश्चिमायां खलु नैवास्ति अवसर्पिणी नैवास्ति उत्सर्पिणी, अवस्थितः खलु तत्र कालः प्रज्ञप्तः, हे श्रमण ! हे आयुष्मन् ! ॥ अस्यार्थः सुस्पष्ट एव ॥ तदेवं जम्बूद्वीपविषयवक्तव्यता प्रतिपादिता, सम्प्रति लवणसमुद्रवक्तव्यतामाह-'ता जया णं अवसर्पिणी उत्सर्पिणी नहीं होती। (एवं उस्सप्पिणि वि) इसी प्रकार से उत्सर्पिणी विषयक आलापक भी कह लेवें जो इस प्रकार से हैं-(ता जया णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणड्डे पढमा उस्सप्पिणी पडिवज्जइ तया णं उत्तरड्डेवि पढमा उस्सप्पिणी पडिवज्जइ, जया णं उत्तरडेवि पढमा ओसप्पिणी पडिवज्जइ, तया णं जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमपच्चत्थिमेणं णेव अस्थि अवसप्पिणी णेव अत्थि उस्सप्पिणी अवट्टिएणं तत्थ काले पण्णत्ते समणा उसो) जब जम्बूद्वीप के दक्षिणार्ध में प्रथम उत्सर्पिणी होती है तब उतरार्ध में भी पहली उत्सर्पिणी होती है जब उत्तरार्ध में प्रथम अवसर्पिणी होती है तब जंबूद्वीप में मंदर पर्वत की पूर्व पश्चिम दिशा में अवसर्पिणी नहीं होती है एवं उत्सर्पिणी भी नहीं होती है, हे श्रमण आयुष्मन् उस समय वहां पर अवस्थित माने एक रूप काल कहा गया है। इस प्रकार इस का अर्थ सुस्पष्ट ही है
इस प्रकार जंबूद्वीप विषयक कथन का प्रतिपादन किया अब लवणसमुद्र सिविली होती नथी. (एवं उस्सप्पिणी वि) २०४ प्रमाणे उत्सविना समयमा मातापछी ४डी सेवा 2 प्रमाणे छ-ता जया णं जंबुद्दोवे दीवे दाहिणढे पढमा उसमपिणी पडिवज्जइ तया णं उत्तरड्ढे वि पढमा उस्तप्पिणी पडिवज्जइ, जया णं उत्तरढे वि पढमा ओस प्पिणी पडिवज्जइ, तया णं जंबुद्दोवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमपच्चत्थिमेणं णेव अत्थि अवसप्पिणी णेव अस्थि उत्सप्पिणी अवविएणं तत्थ काले पडिवण्णे समणाउसो) क्यारे २४ दीपना क्षिामा प्रथम उत्सपिणी डाय छ त्यारे उत्तराध भां પણ પહેલી ઉત્સર્પિણી હોય છે. અને જયારે ઉત્તરાર્ધમાં પહેલી ઉત્સર્પિણી હોય છે, ત્યારે જંબદ્વીપમાં મંદર પર્વતની પૂર્વ પશ્ચિમ દિશામાં અવસર્પિણી હોતી નથી. તથા ઉત્સર્પિણી પણ હોતી નથી હ શ્રમણ આયુષ્યન્ ! તે સમયે ત્યાં અવસિથત અર્થાત્ એકરૂપ કાળ કહેલા છે, આ રીતે આ કથનનો અર્થ સ્પષ્ટ જ છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #613

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २९ अष्टमं प्राभृतम्
६०१
लवणे समुद्दे दाहिण दिवसे भवइ तथा णं लवणसमुद्दे उत्तर दिवसे भवइ जया णं उत्तर दिवसे भवइ तथा णं लवणसमुद्दे पुरत्थिमपच्चत्थिमेणं राई भवर' तावद् यदा खलु लवणसमुद्रे दक्षिणा दिवसो भवति तदा खलु लवणसमुद्रे उत्तरार्द्ध दिवसो भवति, यदा खलु उत्तरा दिवस मति तदा खलु लवणसमुद्रे पूर्वस्यां पश्चिमायां खलु रात्रि भवति ॥ - तावदिति प्राग्वत् यदा - यस्मिन् समये लवणसमुद्रस्य दक्षिणा दिवसो भवति तदैवोत्तराऽपि दिवसो भवति, न तत्र किमपि पार्थक्यं भवति । किन्तु यदा लवणसमुद्रस्योत्तरार्द्ध दिवसो भवति तदा जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरपर्वतस्य पूर्वस्या मपरस्यां च दिशि रात्रि भवति ।। 'जहा जंबुद्दी दीवे तव उस्सप्पिणी, तहा धायइसंडेणं दीवे सूरिया उदीर्ण० तहेव' यथा जम्बूद्वीपे द्वीपे तथैव उत्सर्पिणी तथा धातकीखण्डे खलु द्वीपे सूर्या उदीण० भवन्ति तथैव ॥ - यथा येन प्रकारेण जम्बूद्वीपे द्वीपे उद्गमविषये आलापकाः प्रतिपादिता स्तथैव लवणसमुद्रेऽपि उत्सर्पिणी - उत्सर्पिण्या आलापकाः वक्तव्याः ॥ ते चैत्रम्- 'लवणेणं सूरिया उईण पाईणमुगच्छेति पाईण- दाहिण मागच्छेति पाईणदाहिण मुग्गच्छेति दाहिणपाईण विषयक कथन करते हैं - ( ता जया णं लवणे समुद्दे दाहिणड्डे दिवसे भवइ, तया णं लवणसमुद्दे उत्तरढे दिवसे भवइ, जया णं उत्तरढे दिवसे भवइ, तथा णं लवणसमुद्दे पुरत्थिमपच्चत्थिमेणं राई भवइ) जिस समय लवणसमुद्र के दक्षिणार्ध में दिवस होता है उस समय उत्तरार्द्ध में भी दिवस होता है, उस में कुछ भी भिन्नता नहीं है, परंतु जब लवणसमुद्र के उत्तरार्ध में दिवस होता है उस समय जम्बूद्वीप में मंदर पर्वत की पूर्व पश्चिम दिशा में रात्री होती है । (जहा अंबुद्दीवे दीवे तहेव उस्सप्पिणी तहा धाइयसंडेणं दीवे सूरिया उदीण तव ) जिस प्रकार से जंबूद्वीप में सूय के उदय के विषय में आलापक कहे गये हैं, उसी प्रकार से लवणसमुद्र में उत्सर्पिणी के विषय में आलापक कहने चाहिये । वे इस प्रकार से हैं- (लवणे णं सरिया उईणपाईण मुग्गच्छंति, पाईणदाहिण मागच्छति, पाईणदाहिण मुग्गच्छति दाहिणपाईण मागच्छंति, दाहिण
આ રીતે જાંબુદ્રીપ સખધી કથનનુ પ્રતિપાદન કરીને હવે લવણુસમુદ્ર સંબંધી अथन श्वामां आवे छे.- ( ता जया णं लवणे समुद्दे दाहिणडढे दिवसे भवइ, तया णं लवण समुद्दे उत्तरड्ढे व दिवसे भवइ जया णं उत्तरढे दिवसे भवइ तया णं लवणसमुद्दे पुरथिमपच्चत्थिमेगं राई भवइ) न्यारे सवलु समुद्रना दक्षिणार्धभां दिवस होय छे, त्यारे ઉત્તરાધ માં પણ દિવસ હેાય છે. તેમાં કંઇ જ ભિન્નતા નથી, પરંતુ જ્યારે લવણસમુદ્રના ઉત્તરાર્ધામાં દિવસ હોય છે ત્યારે જ ખૂદ્વીપમાં મ ંદર પર્વતની પૂર્વ પશ્ચિમ દિશામાં રાત્રી होय छे, (जहा जंबुद्दीवे दीवे तद्देव उस्सप्पिणी तहा धाइयसंडेणं दीवे सूरिया उदीण० तद्देव) ने प्रमाणे द्वीपमा सूर्यना उदयना संबंधभां आसाय उद्या छे, प्रभा લવણુસમુદ્રમાં ઉત્સર્પિણીના વિષયમાં આલાપક કહેવા જોઇએ જે આ પ્રમાણે છે (ગળેળ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #614

६०२
सूर्यप्रशप्तिसूत्रे मागच्छंति दाहिणपाईण मुग्गच्छंति पाईणउईण मागच्छंति, पाईणउईण मुग्गच्छंति उईणपाईण मागच्छंति' इदं च सूत्रं जम्बूद्वीपगतागमसूत्रवत् परिभावनीयम् , पूर्व तद्दर्शितमेव, किमत्र लेखबाहुल्येन ग्रन्थविस्तृत्या चेति, नवरमत्र किश्चित् केवलं सूर्याश्चत्वारो वेदितव्याः , 'चत्तारि य सागरे लवणे' इतिवचनदर्शनात् । ते च जम्बूद्वीपगत सूर्याभ्यां सह समश्रेण्या प्रतिबद्धाः भवन्ति, तद्यथा-द्वौ सूयौं एकस्य जम्बूद्वीपगतस्य सूर्यस्य श्रेण्या प्रतिबद्धौ द्वौ द्वितीयस्य जम्बूद्वीपगतस्य सूर्यस्य, तत्र यदैकः सूर्यो जम्बूद्वीपे दक्षिणपूर्वस्या मुद्गच्छति तदा तत् समश्रेण्या प्रतिबद्धौ द्वौ सूर्यों लवणसमुद्रे तस्या मेव दक्षिणपूर्वस्या मुदयमागच्छत स्तदेव जम्बूद्वीपगतेन सूर्येण सह तत् समश्रेण्या प्रतिबद्धौ द्वावपरौ लवणसमुद्रे अपरोत्तरस्यां दिशि उदयमासादयतः, तत उदयविधिरपि द्वयोपाईण मुग्गच्छंति, पाईणउईण मागच्छंति, पाईणउईण मुग्गच्छंति उईण पाईण मागच्छति) यह सूत्र जंबूद्वीप में कहे गये उदय विषयक सूत्र के समान समज लेवें पहले यह कह ही दिया है अतः लेख बाहुल्य करने से एवं ग्रन्थ विस्तार से क्या प्रयोजन है। यहां पर विशेषता केवल इतनी ही है कि यहां पर चार सूर्य कहे हैं । (चत्तारि य सागरे लवणे) यह आगम वचन से ज्ञात हैं। वे चार सूर्य जम्बूद्वीप में रहे हुवे दो सूर्यो के साथ समश्रेणी से प्रतिबद्ध होते हैं । तथा दो सूर्य जम्बूद्वीप में रहे हुवे दूसरे सूर्य की श्रेणी से प्रति बद्ध होते हैं । वहां पर जब एक सूर्य जम्बूद्वीप में दक्षिण पूर्व में उदित होता है तब उस की समश्रेणी से प्रतिबद्ध दो सूर्य लवणसमुद्र में उसी दक्षिण पूर्व दिशा में उदित होते है। तब जम्बूद्वीप में रहे हुवे सूर्य के साथ उसकी समश्रेणी से प्रतिबद्ध दो सूर्य लवणसमुद्र में उसी दक्षिण पूर्व दिशा में उदित होते है। तब जम्बूद्वीप में रहे हुवे सूर्य के साथ उसकी समश्रेणी से प्रातबद्धं दूसरे दो सूर्य लवणसमुद्र में उत्तरपश्चिम दिशा में उदय को प्राप्त सूरिया उईणपाईण मुग्गच्छंति, पाईणदाहिणमागच्छंति, पाईणदाहिणमुग्गच्छंति दाहिणपाईण मागच्छंति, दाहिणपाईणमुग्गच्छंति, पाईणउईणमागच्छति, पाईण उईण मुगगच्छंति उईण पाईण मागच्छंति) आ सूत्र भूमी वामां आवेस य संधी सूत्रनी समान સમજી લેવું. આ પહેલાં કહી જ દીધું છે, જેથી લેખ બાહુલ્ય ભયથી અને ગ્રન્થવિસ્તારથી શું પ્રજન છે ? અહીંયાં વિશેષતા કેવળ એટલી જ છે કે અહીંયાં ચાર સૂર્યો डापानु छ, (चत्तारि सूरिया सागरे लवणे) मा मागम क्यनथी । पात सिद्ध छे, એ ચાર સૂર્યો જબૂદ્વીપમાં રહેલા બે સૂર્યોની સાથે સમશ્રેણીથી પ્રતિબદ્ધ થાય છે. જેમકે બે સૂર્યો જંબૂદ્વીપમાં રહેલા એક સૂર્યની શ્રેણીથી પ્રતિબદ્ધ થાય છે અર્થાત્ રેકાય છે. તથા બે સૂર્ય જંબુદ્વીપમાં રહેલા બીજા સૂર્યની શ્રેણીથી પ્રતિપદ્ધ થાય છે, ત્યાં જ્યારે એક સૂર્ય જંબૂદ્વીપમાં દક્ષિણ પૂર્વમાં ઉદિત થાય છે ત્યારે તેની સમશ્રણથી પ્રતિબદ્ધ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #615

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २९, अष्टमं प्राभृतम्
६०३ ईयोः सूर्ययो जम्बूद्वीपसूर्ययोरिव भावनीयः, तेन दिवसरात्रि विभागोऽपि क्षेत्रविभागेन सह तथैव परिभावनीयो भवतीति द्रष्टव्यः । 'ता जया णं धायइसंडे दीवे दाहिणड्डे दिवसे भवइ तया णं उत्तरड़े वि दिवसे भवइ, जया णं उत्तरड़े दिवसे भवइ तया णं धायइसंडे दीवे मंदराणं पव्वयाणं पुरथिमपच्चत्थिमेणं राई भवइ' तावत् यदा खलु धातकी खण्डे द्वीपे दक्षिणा दिवसो भवति तदा खलु उत्तरार्द्धऽपि दिवसो भवति, यदा खलु उत्तरार्द्ध दिवसो भवति तदा खलु धातकीखण्डे द्वीपे मन्दराणां पर्वतानां पूर्वस्यां पश्चिमायां खलु रात्रि भवति ॥-तावत्-तत्र धातकीखण्डनामके द्वीपे जम्बूद्वीपवत् दिवसरात्रिव्यवस्थां श्रृणु तावत्-यदा खलु धातकीखण्डद्वीपस्य दक्षिणाः दिवसो भवति तदैव खलु उत्तरविभागाःऽपि दिवसो भवति । यदा चोत्तरविभागार्दै दिवसो भवति तदा धातकीखण्डद्वीपे मन्दरपूर्वस्यां दिशि पश्चिमायां च दिशि रात्रि भवति, नियमोऽयं जम्बूद्वीपवत् घटते तदेव स्वयं चापि वक्ति सूत्रकार:-'एवं जबुद्दीवे दीवे जहा तहेव जाव ओसप्पिणी' एवं जम्बूकरते हैं। उसकी विधि भी दो दो सूर्य का जम्बूद्वीप के सूर्य के समान भावित कर समज लेवें । इस प्रकार दिन रात्रि का विभाग भी क्षेत्र विभाग के साथ उसी प्रकार से ज्ञातव्य है ऐसा समजें । (ता जया णं धायइसंडे दीवे दाहिणडे दिवसे भवइ तया णं उत्तरड़े वि दिवसे भवइ, जया णं उत्तरडे दिवसे भवइ, तया णं धायइसंडे दीवे मंदराणं पव्वया णं पुरथिमपच्चत्थिमेणं राई भवइ) जब धातकीखंड नाम के द्वीप में जंबूद्वीप के जैसी दिवसरात्री की व्यवस्था कही जाती है सो सुनिये-जब धातकीखंड द्वीप के दक्षिणार्ध में दिवस होता है, उसी समय उत्तर विभागार्ध में भी दिवस होता है, तथा जब उत्तरविभागार्ध में दिवस होता है तब धातकीखंड द्वीप में मन्दर पर्वत की पूर्व दिशा में एवं पश्चिम दिशा में रात्री होती है । यह कथन जंबूद्वीप के समान થયેલ બે સૂર્યો લવણસમુદ્રમાં એજ દક્ષિણ પૂર્વ દિશામાં ઉદિત થાય છે, ત્યારે જબૂદ્વીપમાં રહેલા સૂર્યની સાથે તેની સમગ્રણીથી રોકાયેલ બીજા બે સૂયે લવણસમુદ્રમાં ઉત્તર પશ્ચિમ દિશામાં ઉદયને પ્રાપ્ત કરે છે. તેની ઉદયવિધિ પણ બબ્બે સૂર્યની જંબુદ્વીપના સૂર્યની સમાન ભાવિત કરીને સમજી લેવી, એ રીતે દિવસરાતને વિભાગ પણ ક્ષેત્ર વિભાગની સાથે જ પ્રમાણે જાણી લેવા. જોઈએ તેમ સમજવું
(ता जया णं धायइसंडे दीवे दाहिणढे दिवसे भवइ, तया णं उत्तरढे वि दिवसे भवइ, जया णं उत्तरढे दिवसे भवइ, तया णं धायइसंडे दीवे मंदराणं पव्वयाणं पुरथिमपच्चत्थिमेणं राई भवई) वे घाती ' नामना दीपम द्वीपना २वी रात्रि हिवसनी व्यवસ્થા કહેવામાં આવે છે–તે સાંભળો જ્યારે ઘાતકીખંડ દ્વીપના દક્ષિણાર્ધમાં દિવસ હોય છે ત્યારે ઉત્તર વિભાગાધ માં પણ દિવસ હોય છે, તથા જ્યારે ઉત્તર વિભાગાધમાં દિવસ હોય છે ત્યારે ધાતકીખંડ દ્વીપમાં મંદર પર્વતની પૂર્વ દિશામાં અને પશ્ચિમદિશામાં રાત્રી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #616

६०४
सूर्यप्राप्तिसूत्रे द्वीपे द्वीपे यथा तथैव यावत् उत्सर्पिणी ॥-एवं-पूर्वोक्तेन प्रकारेण यथा येन प्रकारेण जम्बूद्वीपे द्वीपे दिनराव्यादि व्यवस्था यथा भवति तथैव उत्सर्पिणी कालभावानां यावद् विभावनीयम् , नवरमत्र किमपि ॥ 'कालोएणं जहा लवणे समुद्दे तहेव' कालोदे खलु यथा लवणसमुद्रे तथैव ।।-लवणसमुद्रे यथा दिनरात्रि नियमो वर्तते तथैव खलु कालोदे-कालोदनामकेऽपि तथैव दिवसरात्रिव्यवस्था परिभावनीया भवति, अर्थात् यदा कालोदे दक्षिणा दिवसो भवति तदोत्तरार्द्धऽपि दिवसो भवति यदोत्तरार्दै दिवसो भवति तदा कालोदे मन्दराणां पर्वतानां पूर्वस्यां पश्चिमायाञ्च दिशि रात्रि भवति इत्यर्थः ॥ ‘ता अब्भतरपुक्खरडेणं सूरिया उदीणपाईण मुग्गच्छंति तहेव' तावत् अभ्यन्तरपुष्करा? खलु सूयौं उदीचीनप्राचीन मुद्गच्छतस्तथैव ॥ तावत्-तत्र अभ्यन्तरपुष्करार्द्ध-तनामके द्वीपखण्डे खलु सूर्योघटित होता है वहीं स्वयं सूत्रकार कहते हैं (एवं जंबुद्दीवे दीवे जहा तहेव जाव ओसप्पिणी) जिस प्रकार जंबूद्वीप में कथन किया है उसी प्रकार यावत् उत्सर्पिणी पर्यन्त कह लेवें। कहने का भाव यह है कि-पूर्वोक्त प्रकार से जिस प्रकार जम्बूद्वीप में दिवस रात्रि की व्यवस्था प्रगट की गई है उसी प्रकार उत्सर्पिणी काल के कथन पर्यन्त कथन समज लेवें यहां पर कुछ विशेषता नहीं होती है (कालोए णं जहा लवणे समुद्दे तहेव) लवणसमुद्र में जिस प्रकार दिवसरात्रि का नियम कहा है, उसी प्रकार कालोद नाम के समुद्र में भी दिवसरात्री की व्यवस्था होती है ऐसा साबित कर लेवें । अर्थात् जब कालोदसमुद्र के दक्षिणार्ध में दिवस होता है तब उत्तरार्ध में भी दिवस होता है, एवं जब उत्तरार्ध में दिवस होता है तब कालोदसमुद्र में मन्दर पर्वत की पूर्व एवं पश्चिम दिशा में रात्री होती है। (ता अब्भंतरपुक्खरड़े णं सूरिया उदीणपाईण मुग्गच्छंति) तहेव) अभ्यंतरपुष्कराध नाम के द्वीप में હોય છે. આ કથન જંબૂઢીપની જેમ ઘટિત થાય છે, એજ રવયં સૂત્રકાર કહે છે-(gઉં जंबुद्दीवे दीवे जहा तहेव जाव ओसप्पिणी) हे प्रमाणे भूद्वीपमा ४थन ४२द छ. એજ પ્રમાણે વાવત્ ઉત્સર્પિણી પર્યન્ત કહી લેવું. કહેવાનો ભાવ એ છે કે-પૂર્વોક્ત પ્રકારથી જે પ્રમાણે જંબુદ્વીપમાં દિવસ રાત્રિની વ્યવસ્થા પ્રગટ કરેલ છે, એજ પ્રમાણે ઉત્સર્પિણી કાળના કથન પર્યન્તનું કથન સમજી લેવું. અહીંયાં કંઈ જ વિશેષતા નથી. (कालोएणं जहा लवणे समुहे तहेव) सण समुद्रमा के प्रमाणे हिवस शतना नियम કહ્યો છે, એ જ પ્રમાણે કાલેદ નામના સમુદ્રમાં પણ દિવસ રાતની વ્યવસ્થા થાય છે, તેમ ભાવના સમજવી, અર્થાત્ જ્યારે કાલેદ સમુદ્રના દક્ષિણાર્ધમાં દિવસ હોય છે, ત્યારે ઉત્તરાર્ધમાં દિવસ હોય છે, ત્યારે કાલેદ સમુદ્રમાં મંદર પર્વતની પૂર્વ અને પશ્ચિમ દિશામાં रात्री य छ, (ता अभंतरपुरखरड्ढे गं सूरिया उदीणपाईण मुगच्छंति तहेव) 244'त२ પુષ્કરાર્ધ નામના દ્વીપમાં ભારતવર્ષને અને એરવતક્ષેત્રવતિ એમ બન્ને સૂર્યો જે પ્રમાણે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #617

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टोका सू० २९ अष्टमं प्राभृतम् भारतीयैरवतीयौ प्रसिद्धौ सूयौँ यथा-येन प्रकारेण उदीचीनप्राचीनम्-उदक प्राच्याम्-ईशानकोणे उद्गच्छतः-उदयं व्रजतः तथैव-तेनैव नियमक्रमेण कालोदधौ लवणसमुद्रादावपि उदयं गच्छत इति भावना सुभावनीया इत्यर्थः॥ 'ता जया णं अब्भतरपुक्खरड्रेणं दाहिणड़े दिवसे भवइ तया णं उत्तरड्डे वि दिवसे भवइ, जया णं उत्तरडे दिवसे भवइ तया णं अब्भंतरपुक्खरड़े मंदराणं पव्ययाणं पुरथिमपच्चत्थिमेणं राई भवई' तावद् यदा खलु अभ्यन्तरपुष्कराद्धं खलु दक्षिणाद्धे दिवसो भवति तदा खलु उत्तरार्द्धऽपि दिवसो भवति, यदा खलु उत्तरार्द्ध दिवसो भवति, तदा खलु अभ्यन्तरपुष्करार्द्ध मन्दराणां पर्वतानां पूर्वस्यां पश्चिमायां खलु रात्रि भवति ॥-तावदिति प्रागवत् , अत्रार्थस्तु स्पष्टः। विशेषस्तु अयमेव अभ्यन्तरपुष्कारार्द्ध द्वासप्ततिः सूर्याः सन्ति, तत्र षट्त्रिंशत् दक्षिणदिक्चारिभि जम्बूद्वीपादिगतैः सूर्यः सह समश्रेण्या प्रतिबद्धाश्चरन्ति, पत्रिंशच्चोत्तरदिकचारिभिः सूर्यैः सह समश्रेण्या प्रतिभारतवर्षीय एवं ऐरबतक्षेत्रवर्ति दोनों सूर्य जिस प्रकार उत्तर पूर्व दिशा माने ईशानकोण में उदित होते हैं उसी प्रकार कालोदधि समुद्र एवं लवण आदि समुद्र में उदय को प्राप्त होते हैं। इस प्रकार की भावना भावित कर लेवें । _ (ता जया णं अब्भतरपुक्खरड़े णं दाहिणड्ढे दिवसे भवइ तया णं उत्तरड़े वि दिवसे भवइ, जया णं उत्तरड़े दिवसे भवइ, तया णं अभंतरपुक्खरड्ढे मंदराणं पव्वयाणं पुरथिमपच्चस्थिमेणं राई भवई) जब अभ्यंतरपुष्करार्ध के दक्षिणार्ध में दिवस होता है, तब उत्तरार्ध में भी दिवस होता है, एवं जब उत्तरार्ध में दिवस होता है तब अभ्यंतरपुष्कराध में मंदर पर्वत की पूर्व पश्चिम दिशा में रात्रि होती है। इस प्रकार अर्थ स्पष्ट है।
यहां पर विशेषता यह है कि अभ्यन्तर पुष्करार्ध में बहत्तर सूर्य कहे हैं, उन में छत्तीस सूर्य दक्षिण दिशा में संचरण करते हुवे जम्बूद्धीपादिगत सूर्य के साथ समश्रेणी से प्रतिबद्ध होकर गति करते हैं। तथा छत्तीस सूर्य उत्तर दिशा ઉત્તર પૂર્વ દિશા એટલે કે ઈશાન ખૂણામાં ઉદિત થાય છે, એજ પ્રમાણે કાલેદધિ સમુદ્ર અને લવણ વિગેરે સમુદ્રમાં ઉદયને પ્રાપ્ત થાય છે. આ પ્રમાણેની ભાવના ભાવિત કરી લેવી.
(ता जया णं अभंतरपुक्खरड्ढेणं दाहिणडूढे दिवसे भवइ, तया णं उत्तरड्ढे वि दिवसे भवइ, जया णं उत्तरडढे दिवसे भवइ तया णं अब्भतरपुक्खरड्ढे मंदराग पव्वयाणं पुरस्थिमपच्चत्थिमेगं गई भवइ) न्यारे मन्यत२ ५४२राधना क्षिामा हिवस काय छ, त्यारे ઉત્તરાર્ધમાં પણ દિવસ હોય છે અને ઉત્તરાર્ધમાં દિવસ હોય છે, ત્યારે અત્યંતરપુષ્કરા ર્ધમાં મંદર પર્વતની પૂર્વ પશ્ચિમદિશામાં રાત્રી હોય છે. આ રીતે આને અર્થ સ્પષ્ટ જ છે.
અહીંયાં વિશેષતા એ છે કે અત્યંતરપુષ્કરાર્ધમાં બોતેર સૂર્યો કહ્યા છે તે પૈકી છત્રીસ સૂર્ય દક્ષિણ દિશામાં સંચરણ કરીને જંબૂદ્વીપના સૂર્યની સાથે સમશ્રેણીથી પ્રતિબદ્ધ થઈને ગતિ કરે છે. તથા છત્રીસ સૂર્યો ઉત્તર દિશામાં સંચરણ કરવાવાળા સૂર્યની
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #618

६०६
सूर्यप्रप्तिसूत्रे बद्धास्सन्तश्चरन्ति, तत्रोदयविधि दिनरात्रिविभागश्च क्षेत्रविभागेन पूर्ववदेव परिभावनीयः, न्यूनाधिको नास्ति, केवलमत्र जम्बूद्वीपे द्वीपे इति स्थाने अभ्यन्तरपुष्कराधैं इति योजनीयः ॥ लवणसमुद्रस्य भावनावसरे 'लवणसमुद्दे' इति वक्तव्यम् । धातकीखण्डस्य भावनायां 'धातकीखण्डे' इति वक्तव्यम् ॥ किन्तु धातकीखण्डे द्वादश सूर्यास्सन्ति, 'धायइसंडे दीवे बारस चंदा य सूरा य' इति प्रमाणदर्शनात् । तत्र पद सूर्याः दक्षिणदिक-चारिभिः सूर्यैः जम्बूद्वीपगतलवणसमुद्रगतैः सह समश्रेण्या प्रतिबद्धास्सन्तश्चरन्ति, षट् च सूर्याः उत्तरदिक चारिभिः सूर्यैः सह जम्बूद्वीपगतलवणसमुद्रगतः सहश्रेण्या प्रतिबद्धाः सन्तश्चरन्तिः । तत्रापि क्षेत्रविभागेनैव दिवसरात्रि विभागो भवति, सचोक्तः प्राक ॥ सर्वत्रापि भावना विषयस्तु जम्बूद्वीपगतभावनाविषयवदेव भावनीयो भवति, तच्च तावत् यावत् उत्समें संचरण करने वाले सूर्य के साथ समत्रेणी से प्रतिबद्ध होकर संचार करते हैं। वहां पर उदय विधि एवं दिवसरात्रि का विभाग क्षेत्रविभाग के कथनानुसार पूर्व के कथनानुसार भाक्ति करलेवें। उन से न्यूनाधिक नहीं है। केवल जम्बूद्वीप के स्थान में आभ्यंतरपुष्कराध इस प्रकार योजना कर कह लेवें। ___ लवणसमुद्र की भावना करते समय (लवणसमुद्दे) इस प्रकार कहें तथा धातकी खंड के कथनावसर में (धातकी खंडे) इस प्रकार से कहें। परंतु धातकी खंड में बारह सूर्य होते हैं कारण की (धायइसंडे दीवे बारसचंदा य सूरा य) इस प्रकार से आगमप्रमाण कहा है । उन बारह सूर्य में छह सूर्य दक्षिण दिशा में संचार करने वाले जम्बूद्वीप में रहे हवे एवं लवणसमुद्र में रहे हुवे सूर्यो के साथ समश्रेणी से प्रतिबद्ध होकर संचार करते हैं, तथा छह सूर्य उत्तर दिशा में संचार करनेवाले जम्बूद्वीपगत एवं लवण समुद्र गत सूर्य के साथ समत्रेणी से प्रतिबद्ध होकर संचार करते हैं। वहां पर भी क्षेत्र विभाग से रात्रिदिवस का विभाग होता है। वह विभाग का कथन पहले निर्दिष्ट कर कह दिया है। एवं सर्वत्र जम्बूद्वीप में कथित भावना के समान भावना સાથે સમશ્રેણીથી પ્રતિબદ્ધ થઈને સંચરણ કરે છે, ત્યાં ઉદયવિધિ અને દિવસ રાત્રિના વિભાગ, ક્ષેત્ર વિભાગના કથન પ્રમાણે પહેલાના કથન પ્રમાણે સમજી લેવું. તેનાથી ન્યૂનાધિક કંઈ જ નથી, કેવળ જબુદ્ધીપના સ્થળે અત્યંતરપુષ્કરાઈ એ રીતે પેજના કરી લેવી.
सणसमुद्रनी भावना ४२ती मते (लवणसमुद्दे) मा प्रमाणे पु. तथा घाती मना ४थन समये (धातकीखंडे) से प्रमाणे ४३, पतु धात्री उमा भा२ सू हाय छ, अरण (धायइसंडे दीवे बारस चंदा य सूरिया) २मा प्रमाणे यामनु प्रमाण छे ये બાર સૂર્યોમાં છે સૂર્ય દક્ષિણ દિશામાં સંચાર કરીને જંબુદ્વીપમાં રહેલા અને લવણ સમુદ્રમાં રહેલા સૂર્યોની સાથે સમશ્રેણીથી પ્રતિબદ્ધ થઈને સંચાર કરે છે, ત્યાં પણ ક્ષેત્ર વિભાગથી રાત દિવસને વિભાગ થાય છે, તે વિભાગનું કથન પહેલાં કહેવામાં આવી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #619

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० २९ अष्टमं प्राभृतम्
६०७
पिण्यालापक: हः स्यात् । कालोदे समुद्रे च लवणसमुद्रवद् भवति, तत्र द्विचत्वारिंशत् सूर्यासन्ति, तत्रैकविंशति दक्षिणदिक्चारिभिः सूर्यैः सह जम्बूद्वीपलवणसमुद्रधातकी खण्डगतैः सह समश्रेण्या सम्बद्धाः सन्तः चरन्ति, एकविंशतिश्चोत्तरदिकचारिमि जम्बूद्वीपलवणसमुद्रधातकीखण्डगतैः सह समश्रेण्या सम्बद्धास्सन्त चरन्ति । तत्रोदय विधि-दिवसरात्र विभागश्च क्षेत्रविभागेनैव भवतीत्युक्त एव पूर्व किमधिकेन । 'सेसं जहा जंबुद्दीवे तहेब जाव उस्सप्पिणी ओसप्पिणीओ' शेषं यथा जम्बूद्वीपे तथैव यावत् उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यौ ॥शेषम् - अवशिष्टं-येषु द्वीपेषु समुद्रेषु वा किमपि नोक्तम्, तत्र सर्वत्र यथा जम्बूद्वीपे सर्वमशेषमुक्तं तथैव ज्ञेयं परिभावनीयं च । यावदुत्सर्पिण्यवसर्पिण्यौ कालौ सापेक्ष्य प्रतिपादकौ नायातस्तावदेव वक्तव्य इत्यर्थः । यत्र धर्मादीना मुत्कर्षः स उत्सर्पिणीनामकः कालः कर समज लेवें वह प्रकार यावत् उत्सर्पिणी के आलापकथन पर्यन्त में कह लेवें । कालोदसमुद्र में लवणसमुद्र के कथनानुसार कथन होता है, वहां पर बयालीस सूर्य कहे हैं । उन में इक्कीस सूर्य दक्षिण दिशा में संचार करनेवाले सूर्य के साथ जम्बूद्वीप में रहे हुवे, तथा लवणसमुद्र धातकी खंड गत सूर्य के साथ समश्रेणी से सम्बद्ध होते हैं, तथा इक्कीस उत्तर दिशा में संचार करने वाले जम्बूद्रीप लवणसमुद्र तथा धातकीखंड में रहे हुवे सूर्य के साथ समश्रेणी से सम्बद्ध होकर संचार करते हैं वहां पर उदद्यविधि एवं दिवसरात्री का विभाग क्षेत्रविभाग से ही होता है वह पहले कह ही दिया है अतः अधिक कहने से क्या प्रयोजन । (सेसं जहा जंबुद्दीवे दीवे तहेव जाव उस्सप्पिणी ओसप्पिणीओ) अवशिष्ट जो द्वीप विषयक एवं समुद्र विषयक कुछ कथन अनुक्त हो वह सब कथन जंबूद्वीप में कहे अनुसार ही कथन कर समज लेवें वह कथन उत्सर्पिणी अवसर्पिणी काल पर्यन्त कथन कर लेवें । जहां पर
o
ગયેલ છે. અને બધે જ જમૂદ્રીપમાં કહેલ ભાવના પ્રમાણે ભાવના કરીને સમજી લેવું એ પ્રકાર યાવત્ ઉત્સર્પિણીના આલાપકના ક્થન પર્યન્ત કહી લેવા, કાલેાદ સમદ્રમાં લવણુ સમુદ્રના કથન પ્રમાણે કથન કરી લેવું. ત્યાં ખે'તાલીસ સૂર્યાં કહ્યા છે, તેમાં એકવીસ સૂર્યાં દક્ષિણ દિશામાં સંચાર કરનારા સૂર્યની સાથે જ ખૂદ્વીપમાં રહીને તથા લવણુસમુદ્ર ધાતકી ખંડમાં રહેલ સૂર્યની સાથે સમશ્રેણીથી સંબદ્ધ થાય છે, તથા એકવીસ સૂર્યાં ઉત્તર દિશામાં સંચાર કરીને જ ખૂદ્વીપ, લવણુસમુદ્ર તથા ધાતકી ખાંડમાં રહેલા સૂર્યની સાથે સમશ્રેણીથી સંખંધ થઈને સંચાર કરે છે, ત્યાં યવિધિ અને દિવસરાત્રિના વિભાગ ક્ષેત્રવિભાગથી જ થાય છે. એ પહેલાં કહેલ છે. જેથી વિશેષ કહેવાનુ` પ્રત્યેાજન નથી. (सेसं जहा जंबुद्दीवे दीवे तहेव जाव उस्सप्पिणीं ओसप्पिणीओ) माडीनु द्वीप संमधी કે સમુદ્ર સંબંધી કઈ પણ કથન કહ્યા વગરનુ હાય તે તમામ કથન જમૃદ્વીપમાં કહેલ કથન પ્રમાણે જ કથન કરીને સમજી લેવું. એ કથન ઉત્સર્પિણી અવસર્પિણીકાળ પર્યંન્ત
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #620

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र समयो वा, यत्र च धर्मादीनामपकर्षः सोऽवसर्पिणी नामविशेषकः कालो भवति ।। तदवधि यावत् भावना भावनीयेति ॥ सू० २९ ॥ इतिश्री विश्वविख्यात-जगदवल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलित-ललितकलापालापक
प्रविशुद्धगद्यपद्यानैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्री-शाहू छत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त-'जैनशास्त्राचार्य-पदविभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारी
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलाल-व्रतिविरचितायां __ श्री सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रस्य सूर्यज्ञप्ति प्रकाशिकाख्यायां व्याख्यायां
॥ अष्टमं प्राभृतं समाप्तम् ॥ धर्मादी का उत्कर्ष हो वह काल उत्सर्पिणी नाम का काल है एवं जहां पर धर्मादि का अपकर्ष माने ह्रास हो वह अवसर्पिणी नाम का काल विशेष है यहां पर्यन्त भावना भावित कर समज लेवें ॥ सू० २९ ॥
श्रीजैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री घासीलालजी महाराज विरचित सूर्यप्रज्ञप्ति सूत्रकी सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका में
॥ आठवां प्राभृत समाप्त ॥८॥ કથન કરી લેવું. જ્યાં ધર્માદિનો ઉત્કર્ષ હોય તે ઉત્સપિણી નામને કાળ છે અને જ્યાં ધર્માદિને અપકર્ષ એટલે કે હાસ હેય તે અવસર્પિણી નામને કાળ છે, આટલા સુધી ભાવના ભાવિત કરીને સમજી લેવું. સૂ૦ ૨૯ શ્રી જૈનાચાર્ય–જૈનધર્મદિવાકર-પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજે રચેલ
સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રની સૂર્યજ્ઞપ્તિપ્રકાશિકા ટીકામાં
છે! આઠમું પ્રાભૃત સમાપ્ત છે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #621

६०९
सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३० नवमं प्राभृतम्
६०९ अथ नवमं प्राभृतम् । मूलम्-कइ कटुं ते सूरिए पोरिसिछायं णिवत्तेइ आहित्ति वएज्जा, तत्थ खलु इमाओ तिणि पडिवत्तीओ पण्णत्ताओ, तत्थ एगे एवमाहंसु-ता जे णं पोग्गला सूरियस्स लेस्सं फुसंति ते णं पोग्गला संतप्यंति, ते णं पोग्गला संतप्पमाणा तदणंतराइं बायराइं पोग्गलाई संतावेंतीति सणं से समिते तावक्खेत्ते, एवमाहंसु ॥१॥ एगे पुण एवमासु- ता जे णं पोग्गला सूरियस्स लेस्सं फुसंति ते णं पोग्गला नो संतप्पति ते णं पोग्गला असंतप्पमाणा तदणंतराई बाहिराई पोग्गलाइं जो संताति ति, एस णं से समिते तावक्खेत्ते एगे एवमाहंसु२ ॥ एगे पुण एवमासु ता जे णं पोग्गला सूरियस्प्त लेस्सं फुसंति ते गं पोग्गला अत्थेगइया जो संतप्पंति अत्थेगइया संतप्पंति, तत्थ अत्थेगइया संतप्षमाणा तदगंतराई बाहिराइं पोग्गलाई अत्थेगइयाई संताति, अत्थेगइयाइं जो संताति, एस णं से समिए तावक्खेत्ते, एगे एवमाहंसु३ ॥ वयं पुण एवं वयामो ता जाओ इमाओ चंदिमसूरिया देवाणं विमाणेहिंतो लेसाओ बहित्ता 'उच्छृढा' अभिणिसट्ठाओ पताति, एयासिणं लेसाणं अंतरेसु अण्णतरीओ छिण्णलेस्लाओ संमुच्छंति, तएणं ताओ छिण्णलेस्साओ संमुच्छियाओ समागीश्रो तदणंतराई बाहिराइं पोग्गलाई संतावेंतीति एस णं स्म समिते तावकावेत्ते ॥ सू० ३०॥
छाया-तावत् कतिकाष्ठां ते सूर्यः पौरुषी छायां निवर्तयति आख्यात इति वदेत् , तत्र खल इमास्तिस्रः प्रतित्तयः प्रज्ञप्ताः, तत्र एके एवमाहुः-तावद् ये खलु पुद्गलाः सूर्यस्य लेश्यां स्पृशन्ति ते खलु पुद्गलाः सन्तप्यन्ते ते खलु पुद्गलाः सन्तप्यमाना स्तदनन्तरान् बाह्यान् पुद्गलान् सन्तापयन्ति, एतत् खलु तस्य समितं तापक्षेत्रम् , एके एवमाहुः १॥ एके पुनरेवमाहुः-तावद् ये खलु पुद्गलाः सूर्यस्य लेश्यां स्पृशन्ति ते खलु पुद्गलाः न सन्तप्यन्ते ते खलु पुद्गलाः असन्तप्यमानास्तदनन्तरान् बाह्यान् पुद्गलान् न सन्तापयन्तीति, एतत् खलु तस्य समितं तापक्षेत्रम् , एके एवमाहुः २॥ एके पुनरेवमाहुस्तावद्
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #622

६१०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
ये खलु पुद्गलाः सूर्यस्य लेश्यां स्पृशन्ति ते खलु पुद्गलाः सन्त्येककाः न सन्तप्यन्ते सन्त्येककाः सन्तप्यन्ते, तत्र सन्त्येककाः सन्तप्यमाना स्तदनन्तरान् बाह्यान् पुद्गलान् सन्त्येककान् सन्तापयन्ति, सन्त्येककान् न सन्तापयन्ति एतत् खलु तस्य समितं तापक्षेत्रम्, एके एवमाहुः ३॥ वयं पुनरेवं वदामः - तावद् या इमान्द्रसूर्याणां देवानां विमानेभ्यो लेश्याः बाह्या उच्छूढाः अभिनिःसृताः प्रतापयन्ति एतासां खलु लेश्यानाम् अन्तरेषु अन्यतराः छिन्नलेश्याः संमूर्च्छन्ति, ततः खलु ताश्छिन्नलेश्याः संमूच्छिताः समितास्तदनन्तरान् बाह्यान् पुद्गलान् सन्तापयन्ति, एतत् खलु तस्य समितं तापक्षेत्रम् ॥ सू० ३०॥
टीका - सूर्योदय संस्थानविषयमष्टमं प्राभृतं सम्यग् विविच्य सम्प्रति - ' कइ कट्टा पोरिसीच्छाया' कतिकाष्ठा पौरुषीच्छाया इत्येतद्विषयं प्रश्नसूत्रमाह- 'ता कइकट्ठे ते ' इत्यादि - 'ताक करूं ते सूरिए पोरिसिच्छायं णिवतेति - आहितेति वएज्जा' तावत् कतिकाष्ठां ते सूर्यः पौरुष छायां निवर्त्तयति आख्यात इति वदेत् ॥ तावत् - उदयसंस्थानविषयकं समीचीनं विवेचनं श्रुतं पुन: पौरुपिच्छायाविषयको मम प्रश्नः श्रूयतां तावत् कतिकिं प्रमाणा काष्ठा-प्रकर्षो यस्याः सा कतिकाष्ठा तां कतिकाष्ठां किं प्रमाणां ते तवमते सूर्यः पौरुषीं - पुरुषे भवा पौरुषी तां पौरुषीं छायां निवर्त्तयति - परिभ्रामयति-निवर्त्तयन-परिभ्रामयन्नाख्यातः - कथित इति वदेत् कथयेत् । अर्थात् किं प्रमाणां पौरुषीं छायां समुत्पादनववा प्राभृत का प्रारंभ
-
टीकार्थ- सूर्य का उदय संस्थानविषयक आठवां प्राभृत सम्यक् प्रकार से कथित कर के अब (कई कट्ठा पोरिसीच्छाया) पौरुषी छाया कितनी प्रकर्ष वाली होती है इस विषय संबंधी प्रश्न सूत्र कहते हैं - ( ता कह कहते ) इत्यादि (ता कइ कहते सरिए पोरिसिछायं णिवत्तेत्ति आहितेति वएजा) हे भगवन सूर्य के उदयसंस्थान विषय में सम्यक् प्रकार से विवेचन सुना अब पुरुष की छाया के विषय में मेरा प्रश्न है सो आप सुनिये किस प्रकार की प्रकर्शवाली माने कितने प्रमाणवाली पुरुष की छाया को सूर्य परिभ्रणण करता है ? इस विषय में आपका मत कहिये । अर्थात् किस प्रमाणवाली पुरुष छाया को सूर्य નવમા પ્રાભૂતના પ્રારંભ
ટીકા :–સૂર્યના ઉદય અને સંસ્થાનના સંબંધમાં આઠમા પ્રાભૂતનુ' સારી રીતે अथन अरीने हवे (कई कट्ठा पोरिसीछाया ) पौरुषी छाया डेंटला प्रभुषवाणी है! छे या विषयना संबंधयां प्रश्न सूत्र वामां आवे छे, (ता कइ कटुंते) त्याहि (ता कइकट्ठे ते सूरिए पोरिसिछायं णिवत्तेत्ति आहितेति वएज्जा) हे भगवान् सूर्यना उदयसंस्थानना સબંધમાં સારી રીતે વિવેચન સાંભળ્યું હવે પુરૂષ છાયાના પ્રકવાળી એટલે કે કેટલા પ્રમાણવાળી પુરૂષની છાયાનુ સૂર્ય પરિભ્રમણ કરે છે ? આ વિષયમાં આપના મત કહી સંભળાવો. અર્થાત્ કેવા પ્રમાણવાળી પુરૂષની છાયાને સૂર્ય ઉત્પન્ન કરે છે ? એ વિષયમાં
શ્રી સુર્યપ્રાપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #623

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३० नवमं प्राभृतम् यन् सूर्यस्त्वया भगवन्नाख्यात इति वदेदिति तात्पर्यार्थः । एवं भगवता गौतमेन प्रश्ने कृते सति भगवान् महावीरस्वामी संक्षेपतस्तद्विषये यावन्त्यः प्रतिपत्तयः परतीथिकानां सन्ति तावती रुपदर्शयति-'तत्थ खलु इमाओ तिण्णि पडिवत्तीओ पण्णत्ताओ' तत्र खलु इमास्तिस्रः प्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः । तत्र-तस्याः पौरुण्या श्छायायाः प्रमाणान्वेषणचिन्तायां प्रथमतस्तावत् इमाः-वक्ष्यमाणस्वरूपा स्तापक्षेत्रविषयस्वरूपाश्च खलु-इति निश्चितं-तिस्रःप्रकार त्रयस्वरूपाः प्रतिपत्तयः-मतान्तरभूताः प्रज्ञप्ताः-आख्याता:-कथिताः सन्ति 'तत्थ एगे एवमाहंसु-ता जे णं पोग्गला सूरियस्स लेस्सं फुसंति ते णं पोग्गला संतप्पंति, तेणं पोग्गला संतप्पमाणा तदणंतराई बायराइं पोग्गलाई संतावेंतीति एस णं से समिते तावक्खेत्ते' तत्र एके एवमाहुस्तावत् ये खलु पुद्गलाः सूर्यस्य लेश्यां स्पृशन्ति ते खलु पुद्गलाः संतप्यन्ते ते खल पुद्गलाः सन्तप्यमाना स्तदनन्तरान् बाह्यान् पुद्गलान् सन्तापयन्ति, एतत् खलु तस्य समितं तापक्षेत्रम् ।।-तत्र-तेषां त्रयाणां मतान्तरवादिनां परतीथिकानां मध्ये एके-प्रथमास्तीर्थान्तरीयाः एवम्-अनन्तरोच्यमानस्वरूपं स्वमतमाहुःउत्पन्न करता है इस विषय में हे भगवन् आप का मत कहिए इस प्रकार श्री गौतमस्वामी के प्रश्न करने पर भगवान महावीर स्वामी इस विषय संबंधी परमत की मान्यता रूप प्रतिपत्तियां है, उनको संक्षेप से कहते हैं-(तस्थ खलु इमाओ तिन्नि पडिवत्तीओ पण्णत्ताओ) पौरुषीछाया के प्रमाण विषय में ये वक्ष्यमाण स्वरूपवाली तापक्षेत्र विषय में उक्त स्वरूपा तीन प्रकार की अन्य मतान्तर रूप प्रतिपत्तियां कही गई है। जो इस प्रकार है
(तत्थ एगे एवमासु-ता जे णं पोग्गला सूरियस्स लेस्सं फुसंति तेणं पोग्गला संतप्पंति, ते णं पोग्गला संतप्पमाणा तदणंतराइं बायराई पोग्गलाई संतावेंतीति, एस णं समिते तावक्खेत्ते) उन तीन मतान्तरवादीयों में पहला तीर्थान्तरीय इस अनन्तर कथ्यमान स्वरूपवाला स्वमत का कथन करता हवा कहता है कि जो पुद्गल सूर्य की लेश्या को स्पर्श करते है, वे ही पुदगल હે ભગવાન આપને મત અમને કહો. આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીના પૂછવાથી ભગવાન મહાવીરસ્વામી આ વિષયમાં અન્ય મતવાદીની માન્યતા રૂપ પ્રતિપત્તિ સંક્ષેપની કહે छे (तत्थ खलु इमाओ तिन्नि पडिवत्तीओ पण्णत्ताओ) पोथी छायाना प्रभान सभा આ કમાન સ્વરૂપવાળી તાપક્ષેત્રના વિષયમાં કહેલી ત્રણ પ્રકારની અન્ય મતાન્તર રૂપ પ્રતિપત્તિ કહેવામાં આવેલ છે, તે આ પ્રમાણે છે
(तत्थ खलु एगे एवमाहंसु-ता जे णं पोग्गला सूरियस लेस्सं फुसंति ते गं पोग्गला संतप्पंति, ते णं पोगाला संतप्पमाणा तदनंतराई बायराइं पोग्गलाई संतावेंतीति एस णं समित्ते तावक्खेत्ते) से त्रएर मतान्तरवाहीयाम पडतो तीर्थान्तरीय २॥ वे पछी अहवामा આવનાર સ્વરૂપવાળા પિતાના મતનું કથન કરતાં કહે છે કે-જે પુગલે સૂર્યની વેશ્યાના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #624

६१२
सूयप्रज्ञप्तिसूत्रे कथयन्ति तद्यथा-तावदिति पूर्ववत् खल-इति निश्चितं ये पुद्गलाः सूर्यस्य लेश्यां स्पृशन्ति ते एव पुद्गलाः सूर्यस्य लेश्या संस्पर्शतः संतप्यन्ते-सन्तापमनु भवन्ति, कर्मकर्तरि प्रयोगे संतप्यन्ते इति भवति । ते च पुद्गलाः सन्तप्यमानाः सन्तस्तदनन्तरान्-तेषां सन्तप्यमानानां पुद्गलानाम् अव्यवधानेन स्थिताः ये पुद्गलास्ते तदनन्तराः पुद्गलाः तान् तदनन्तरान् बाह्यान्-बहिःस्थितान् पुद्गलान् संतापयन्ति-सभ्यगुप्णयन्ति प्राकृतत्वात् सूत्र नपुंसकत्वनिर्देशः। प्रस्तुतवक्तव्यतापरिसमाप्तिसूचक इति शब्दश्च परिभावनीयः । एतत-एवं स्वरूपम्-इत्थं भूतं खलु-इति निश्चितम् 'से' तस्य-सूर्यस्य समित-समुत्पन्न तापक्षेत्रं-प्रकाशस्थानम् , अत्रोपसंहरमाह-'एगे एवमासु एके एवमाहुः ॥-एके-प्रथमाः एवं पूर्वोक्तप्रकारकं स्वमतमाहुः-प्रतिपादयन्ति, पुन द्वितीयस्य मतमाह-'एगे पुण एवमाहंसु-ता जे णं पोग्गला सूरियस्स लेस्सं फुसंति ते णं पोग्गला नो संतप्पंति, ते णं पोग्गला असंतप्यमाणा तदणंतराई वाहिराई पोग्गलाई णो संतातीति एस णं से समिते सूर्य की लेश्या के संस्पर्श से संतापित होते हैं, वेही पुद्गल संतप्यमान होकर के उनके अनंतर के माने संतप्यमान पुदलों के अव्यवधान से रहे हुवे जो पुगल है वे तदनन्तर पुद्गल कहे जाते है ऐसे बहिर्वति पुद्गलों को संतापित करते हैं, माने सम्यक् प्रकार से उष्ण करते हैं । प्राकृत होने से सूत्र में नपुंसक रूप से कहे हैं। सूत्र में इति शब्द' कहा है वह प्रस्तुत वक्तव्यता की परिसमाप्ति बताने को सूचित किया है इस प्रकार भावना कर लेवें । इस प्रकार से (से) उस सूर्य का समुत्पन्न तापक्षेत्र माने प्रकाश स्थान होता है। (एगे एवमासु) प्रथम तीर्थान्तरीय इस प्रकार से स्वमत का प्रतिपादन करता है ।१। ___ अब दूसरा मतवादी अपना मत प्रदर्शित करता है-(एगे पुण एवमाहंसु ता जे गं पोग्गला असंतप्पमाणा तदणंतराई बाहिराई पोग्गलाई णो संतावें સ્પર્શ કરે છે, એજ પુગલે સૂર્યની લેશ્યાના સંપર્શથી સંતાપિત થાય છે. તે પુગલે સંતપિત થઈને એટલે કે ઉષ્ણ થઈને તેના પછીના એટલે કે સંતપ્યમાન પુદ્ગલેના અવ્યવધાનથી રહેલા જે પગલે છે, એ તદનંતર પુદ્ગલે કહેવાય છે. એવા બહાર રહેલા પુદ્ગલેને સંતાપિત કરે છે અર્થાત્ સારી રીતે ઉષ્ણ કરે છે. પ્રાકૃત હોવાથી મૂલપાઠમાં નપુંસકપણાથી કહેલ છે, સૂર્યમાં જે ઈતિ શબ્દ કહેલ છે, તે પ્રસ્તુત કથનની સમાપ્તિ બતાવવા માટે સૂચિત કરેલ છે, તે પ્રમાણે ભાવના સમજવી. આ પ્રમાણે (૨) से सूर्य तापक्षेत्र अर्थात् प्रस्थान डाय छे. (गे एवमाहंसु) पडतो तीर्थान्तरीय मा प्रमाणे पाताना भतनु ४थन ४३ छ. (१)
डवे भी मतवाहीना भतन समयमा वामां आवे छे-(एगे पुण एवमाहंसु-ता जेणं पोगाला सूरियस्स लेस्सं फुसंति ते णं पोग्गला नो संतप्पंति, ते णं पोग्गला असंतमाणा तदणंतराई बाहिराइपोग्गलाई णो संतावेंतीति एस णं से समिते तावक्खेत्ते, एगे एवमासु)२
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #625

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३० नवमं प्राभृतम् । तावक्खेत्ते, एगे एवमाहंसु २' एके पुनरेवमाहुस्तावद् ये खलु पुद्गलाः सूर्यस्य लेश्यां स्पृशन्ति ते खलु पुद्गलाः न संतप्यन्ते, ते खलु पुद्गला असन्तप्यमाना स्तदनन्तरान् बाह्यान् पुद्गलान् न सन्तापयन्तीति, एतत् खलु तस्य समितं तापक्षेत्रम् । एके एवमाहुः २॥-एके पुनद्वितीया स्तीर्थान्तरीया एवं-वक्ष्यमाणप्रकारकं स्वमतं प्रस्तुवन्ति तद्यथातावदिति पूर्ववत् खलु-इति वाक्यालङ्कारः ये पुद्गलाः सूर्यस्य लेश्यां स्पृशन्ति ते पुद्गलाः न सन्तप्यन्ते-न सन्तापमनु भवन्ति, तर्हि कथं पीठफलकादिषु समुपलभ्यत इत्यत आहयश्च पीठफलकादीनां सूर्यलेश्या संस्पृष्टानां सन्ताप उपलभ्यते स तदाश्रितानां सूर्यलेश्या पुद्गलानामेव स्वरूपभेदेनोपलभ्यते नतु पीठफलकादिगतानां पुद्गलानां सन्ताप इति प्रत्यक्षोएलब्ध्या न विरोधः समुपजायत इति । ते च असन्तप्यमानाः पुद्गलास्तदनन्तरान् -तद्वहिभूतान् बाह्यान् पुद्गलान् न सन्तापयन्ति-नोष्णी कुर्वन्ति स्वतस्तेषामसन्तप्तत्वादिति । प्रस्तुतवाक्यपरिसमाप्तिसूचक इति शब्दस्य तात्पर्यार्थः। एतत् खलु-एवं स्वरूपं खलु 'से' तस्य सूर्यस्य तापक्षेत्र समित-समुत्पन्नमिति, पुनरत्रोपसंहरनाह-एके एवतीति एस णं से समिते तावक्खेत्ते, एगे एवमाहंमु)२ कोई एक दूसरा मतान्तर वादी इस वक्ष्यमाण प्रकार से स्वमत प्रगट करता हुवा कहता है कि जो पुदगल सूर्य की लेश्या को स्पर्श करते हैं वे पुदगल संतापित नहीं होते हैं तो पीठफलकादि में किस प्रकार उष्णत्व दिखता है ? इस शंका निवृत्ति के लिये कहते हैं-सूर्य की लेश्या के संस्पर्श से जो पीठ फलकादि की संतप्तता दिखती है वह उनके आश्रयभूत सूर्य लेश्या के पुदगलों का ही स्वरूप भेद से दिखता है, पीठ फलकादि में रहे हुवे पुद्गलों का सतप्तत्व नहीं है इस प्रकार प्रत्यक्ष से उपलब्धि होने से उस कथन में विरोध नहीं है, वे नहीं तपे हुवे पुदगल रस के बहिर्भूत बाह्य पुदगलों को सतापित नहीं करते हैं, माने उष्ण नहीं करते हैं। कारग की वे स्वतः असंतप्त है। इस कथन का समाप्ति सूचक इति शब्द कहा है। इस प्रकार से (से) वह सूर्य का तापक्षेत्र समुत्पन्न કેઈ એક બીજો મતાન્તરવાદી આ નીચે દર્શાવેલ કથન પ્રમાણે પિતાનું કથન કરતાં કહે છે કે-જે પુદ્ગલે સૂર્યની વેશ્યાને સ્પર્શ કરે છે, તે પુદ્ગલે સંતાપિત થતા નથી. તે પીઠ ફલકાદિમાં ઉણપણું શી રીતે દેખાય છે? આ શંકાના સમાધાન માટે કહે છે કે–સૂર્યની ગ્લેશ્યાના સંપર્શથી જે પીઠ ફલાદિમાં સંતપ્તપણુ દેખાય છે, તે તેમાં આશ્રય ભૂત સૂર્યની વેશ્યાના પુદ્ગલે સ્વરૂપ ભેદથી જણાય છે. પઠફલાદિમાં રહેલા પુદ્ગલેનું સંતપ્તપણું નથી, આ રીતે પ્રત્યક્ષથી ઉપલબ્ધિ થવાથી એ કથનમાં વિરોધ જણાતું નથી. એ ન તપેલા પુદ્ગલે તેનાથી બહારના પુદ્ગલેને સંતાપિત કરતા નથી અર્થાત્ ઉષ્ણ નથી કરતા, કારણ કેપોતેજ તપ્ત થયેલ હોતા નથી. આ કથનની સમાપ્તિ સૂચક ઇતિ શબ્દ કહેલ છે, આ પ્રમાણે (૨) એ સૂર્યનું તાપક્ષેત્ર હોય છે, આ કથનને ઉપસંહાર કરતાં
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #626

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे माहुरिति, 'एगे पुण एवमाहंसु-ता जे णं पोग्गला सूरियस्स लेस्सं फुसंति ते ण पोग्गला अत्थेगइया णो संतप्पंति अत्थेगइया संतप्पंति तत्थ अत्थेगइया संतप्पमाणा तदणंतराई बाहिराई पोग्गलाई अत्थेगइयाइं संतावेंति अत्थेगइयाइं णो संतावेंति, एस णं से समिते तावक्खेत्ते, एगे एवमासु ३' एके पुनरेवमाहुस्तावद् ये खलु पुद्गलाः सूर्यस्य लेश्यां स्पृशन्ति ते खलु पुद्गलाः सन्त्येककाः न सन्तप्यन्ते सन्त्येककाः सन्तप्यन्ते, तत्र सन्त्येककाः सन्तप्यमानास्तदनन्तरान् बाह्यान् पुद्गलान् सन्त्येककान् सन्तापयन्ति सन्त्येककान् न सन्तापयन्ति, एतत् खलु तस्य समितं तापक्षेत्रम् , एके एवमाहुः । एके पुनस्तृतीया स्तीर्थान्तरीयाः एवम्-अनन्तरोच्यमानप्रकारकं स्वमतमाहुः-कथयन्ति, तद्यथा-तावदिति प्रागवत, णमिति वाक्यालङ्कारे ये पुद्गलाः सूर्यस्य लेश्यां स्पृशन्ति-स्पर्शमनु भवन्ति ते खलु पुद्गलाः, अस्तीत्यत्र प्राकृतत्वान्निपातत्याद्वा सन्ति एककाः केचन पुद्गलाः--ये सूर्यलेश्या संस्पर्शतः सन्तप्यन्ते-संतापमनु भवन्ति, तथा सन्त्येककाः केचन पुद्गलाः ये न सन्तप्यन्ते, तत्र ये सन्त्येककाः सन्तप्यमानास्ते तदनन्तरान्-तदबहिर्भूतान् बाह्यान् पुद्गलान् अस्त्येतत् यत् एककान् काँश्चित् संतापयन्ति अस्त्येतत् यदेककान् कॉश्चिन्न सन्ताहोता है । इस कथन का उपसहार करते हुवे कहते हैं कोई एक दूसरा अन्य मतावलम्बी इस प्रकार से स्वमत का कथन करता है ।२।
(एगे पुण एवमासु-ता जे णं पोग्गला सूरियस्स लेस्सं फुसति ते णं पोग्गला अत्थेगइया णो सतप्पंति अत्थेगइया संतप्पंति तत्थ अत्थेगइया संतप्पमाणा तदणंतराई बाहिराई पोग्गलाई अत्थे गइयाइं संतावेंति अत्थे गइयाई णो संतावेंति एस णं से समिते तावक्खेत्ते एगे एवमाहंसु) ३ कोई एक तीसरा तीर्थान्तरीय निम्नोक्त प्रकार से स्वमत का कथन करता हुवा कहता है-कि जो पुद्गल सूर्य की लेश्या का स्पर्श करते हैं वैसे कितनेक पुद्गल होते हैं। कि जो सूर्य की लेश्या के संस्पर्श से संतप्त होते हैं। तथा कितनेक पुदल ऐसे होते हैं जो संतापित नहीं होते हैं। उनमें जो संतप्यमान पुद्गल होते हैं, वे उनके अनन्तर के माने बहिर्भूत कितनेक पुद्गलों को संतापित કહે છે કે-કોઈ એક બીજે મતાન્તરવાદી આ પ્રમાણે પોતાના મત વિષે કથન કહે છે. (૨)
(एगे पुण एवमहसु-ता जे णं पोग्गला सूरियस लेस्सं फुसंति, तेणं पोग्गला अत्थेगइया णो संतपंति अत्थेगइया संतप्पंति तत्थ अत्थेगइया संतप्पमाणा तदणंतराई बाहिराई पोग्गलाई अन्थे गइयाई संतावेति अत्थेगइयाई णो संताति, एस ण समिते तावक्खेत्ते एगे एवमाहंसु) ३ २४ श्री मतान्तरवाही नीये वेस प्रा२यी पाताना મતનું કથન કરે છે, તે કહે છે કે-જે પુદ્ગલે સૂર્યની વેશ્યાને સ્પર્શ કરે છે એવા કેટલાક પુગલો હોય છે, કે જે સૂર્યની ગ્લેશ્યાના સંપર્શથી સંતાપિત થાય છે, તથા કેટલાક પુદ્ગલો એવા હોય છે કે જે સંતપ્ત થતા નથી, તેમાં જે સંતપ્યમાન પુદ્ગલે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞમિ સૂત્ર: ૧

Page #627

सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३० नवमं प्राभृतम् पयन्ति, अत्रापीति शब्दार्थस्तु प्रागवत् प्रस्तुतवाक्यपरिसमाप्तिसूचकः । एतत्-एवं स्वरूपम् 'से' तस्य सूर्यस्य समितं-समुपपन्नं तापक्षेत्रं-प्रकाश क्षेत्रम् , पुनरत्रैवोपसंहरन्नाह-एके एवमाहुरिति ॥३॥ एतेषां त्रयाणां मतान्तरवादिनां मतानि उपदय तानि सर्वाण्यपि मतान्तराणि मिथ्यारूपाणि तानि उदस्य भगवान् भिन्नमेव स्वमतमाह-'वयं पुण' इत्यादि, 'वयं पुण एवं व्यामो-ता जाओ इमाओ चंदिमसूरियाणं देवाणं विमाणेहितो लेस्साओ बहित्ता 'उच्छूढा' अभिणिसट्ठाओ पतावेंति' वयं पुनरेवं वदामस्तावद् या इमाश्चन्द्रसूर्याणां देवानां विमानेभ्यो लेश्याः बाह्याः उच्छूढा अभिनिःसृताः प्रतापयन्ति ।-क्यं पुनः केवल. ज्ञानेनन करतलकलितामलकवत् सकलभूवनालोकनसमर्थाः एवं-चक्ष्यमाणप्रकारकं सदसद् विवेकपूर्ण यथार्थवस्तुतत्वं वदामः-कथयामः-तावदिति पूर्ववत् , या इमाः-प्रत्यक्षत उपलभ्यमाना श्चन्द्रसूर्याणां देवानां सत्केभ्यो विमानेभ्यो लेश्या उच्छूढाः, एतदेव सरली करते हैं, तथा कितनेक पुद्गलों को संतापित नहीं करते हैं। यहां पर भी इति शब्द समाप्ति सूचक है। इस प्रकार से (से) उस सूर्य से समुत्पन्न तापक्षेत्र माने प्रकाश क्षेत्र होता है। कोई एक तीसरा मतवादी इस प्रकार से स्वमत का करता है।३।
इन तीनों मतवादीके मतान्तर को कह करके वे सभी मतान्तर मिथ्यारूप ही है अतः इनको त्याग करके उनसे भिन्न प्रकार से अपने मतका कथन करते हवे (वयं पुण) इत्यादि वाक्य से भगवान् कहते है (वयं पुण एवं वयामो इमाओ चंदिमसूरियाणं देवाणं विमाणेहिंतो लेस्साओ बहित्ता 'उच्छूढा' अभिणिसिट्ठाओ पताति) केवलज्ञानको धारणकरनेवाला एवं करतल में रहे हुवे आंवलेके समान सकल भुवनके अपलोकन में समर्थ में इस वक्ष्यमाण प्रकारसे सदअसत् विवेक से पूर्ण यथार्थ वस्तुतत्वको कहता हूं कि जो यह प्रत्यक्ष्य दृश्यमान चन्द्र सूर्य देवों के विमानों की लेश्या (उच्छूट) माने હોય છે તે તેની પછીના એટલે કે બહારના કેટલાક પુદ્ગલોને રતાપિત કરતા નથી, અહીંયાં પણ ઇતિ શબ્દ સમાપ્તિ સૂચક છે. આ પ્રમાણે () એ સૂર્યથી ઉત્પન્ન થયેલ તાપક્ષેત્ર એટલે કે પ્રકાશક્ષેત્ર હોય છે, કેઈ એક ત્રીજો મતાવલંબી આ પ્રમાણે પિતાને भत वि छ. (3)
આ ત્રણે મતવાદીના મતાન્તરને જણાવીને આ બધા જ મતાન્તરો મિથ્થારૂપ જ છે. तथा तेना त्या परीने तनाथा ॥ २ पोताना भतनु ४थन ४२di (वयं पुण)
त्या पायथा मापान ४ छ,-(वयं पुण एवं वयामो इमाओ चंदिमसूरियाणं देवाणं विमाणेहितो लेस्साओ बहित्ता 'उच्छूढा' अभिणिसिट्टाओ पतावेति) वणशानने धा२६५ કરવાવાળા અને હાથમાં રહેલ આમળાની જેમ બધા ભુવનના એવલેકનમાં સમર્થ હું આ વિષયમાં આ વક્ષ્યમાણુ પ્રકારથી સદસ વિવેકથી પૂર્ણ યથાર્થવસ્તુતત્વને કહું છું
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #628

६१६
सूर्यप्रज्ञप्तिसत्रे
करोति अभिनिःसृताः - सर्वतो विस्तृतास्ता एव लेश्याः प्रतापयन्ति - बाह्यमाकाशवर्त्ति यथोचितं प्रकाश्यं क्षेत्रं वस्तुजातं च प्रकाशयन्तीति । एतासां चेत्थं विमानेभ्यो निःसृतानां लेश्याना मनन्तरेषु - अपान्तरालेषु - अन्यतरा छिन्नलेश्याः संमूर्च्छन्ति, ततस्ताः मूलच्छिन्नाः लेश्याः संमूच्छिताः सत्य स्तदनन्तरान् बाह्यान् पुद्गलान् सन्तापयन्ति, एतदेवोक्तं मूलसूत्रे - 'एयासि णं साणं अंतरेमु अण्णतरीओ छिण्णलेस्साओ संमुच्छंति, तए णं ताओ छिण्ण
साओ समुच्छियाओ समाणीओ तदणंतराई वाहिराई पोग्गलाई संतावेंतीति' एतासां खलु लेश्यानाम् अन्तरेषु अन्यतरा रिछन्नलेश्याः संमूर्च्छन्ति, ततः खलु ताश्छिन्नलेश्याः संमूच्छिनाः समिता स्तदनन्तरान् बाह्यान् पुद्गलान् सन्तापयन्ति ॥ - सन्निहित पूर्वमेव व्याख्यातमिदं स्पष्टम् । इति शब्दस्तु पूर्ववदेव प्रस्तुवाक्यपरिसमाप्तिबोधकः || 'एस णं से समिते तावकखेत्ते' एतत् खलु तत्र समितं तापक्षेत्रम् ॥ एतत् एवं स्वरूपम् ' से ' निकलती है अर्थात् सर्वत्र होती है वही लेश्या, बाह्य आकाशवर्ति यथोचित प्रकरयक्षेत्र को तथा वस्तु समूहको प्रकाशित करते हैं। विमानों से निकली हुई इन लेश्याओं के अपान्तराल में अन्य छिन्न लेश्याएं होती है अतः वे मूल से छिन्न लेश्या संमूच्छित होती हुई माने प्रकाशित होकर बाह्य पुद्गलों को संतापित करती हैं । यही मूलसूत्र में कहा है जो इस प्रकार से हैं - ( एयासि णं
साणं अणंतरेसु अण्णतरीओ छिन्नलेसाओ समुच्छंति, तए णं ताओ forलेस्साओ समुच्छियाओ समाणीओ तदनंतराई बाहिराई पोग्गलाई संततीति) इन लेश्याओं के पश्चात्वति अन्य छिन्नलेश्या होती है, ततः वें छिन्नलेश्या संमूच्छित - प्रकाशित होकर समित उत्पन्न होकर उनके पश्चात् बति बाह्यपुद्गलों को संतापित करते हैं । इति शब्द पूर्ववत् वाक्यसमाि सूचक समजना चाहिये । ( एस णं से समिते तावकखेत्ते ) इस प्रकार का (से)
ने मा प्रत्यक्ष देखानाश चंद्र हेवाना विभानोनी बेश्या 'उच्छूढा' अर्थात् जीउणे छे એટલે કે સત્ર હોય છે, એજ લેશ્યા બહારના આકાશમાં રહેલ યથાચિત પ્રકાશક્ષેત્રન તથાવસ્તુ સમૂહને પ્રકાશિત કરે છે. વિમાનેામાંથી નીકળેલ આ લેશ્યાએના અપાન્તરાલમાં છિન્ન લેશ્યાઆ હાય છે. તેથી એ મૂળથી છિન્ન લેશ્યા. સમૂતિ થઇને એટલે કે પ્રકાશિત થઇને ખાહ્ય પુદ્ગલાને સતાપિત કરે છે. એજ વાત સૂત્રપાઠમાં કહેલ છે જે આ પ્રમાણે छे.- (एयासि णं लेताणं अणंतरेसु अण्णतरीओ छिन्नलेस्साओ समुच्छंति, तए णं ताओ छिण्णलेस्साओ संमुच्छियाओ समाणीओ तदणंतराइ बाहिराई पोग्गलाइ संतावेंतीति) मे बेश्या એની પાછળની બીજી છિન્નલેશ્યાએ હાય છે, તેથી એ છિન્નલેશ્યા સ’મૂર્ચ્છિ ત એટલે કે પ્રકાશિત થઇને સમિત અર્થાત્ ઉત્પન્ન થઇને તેની પછીના બાહ્ય પુદ્ગલાને સતાપિત કરે छे. प्रति शह पूर्ववत् वाध्य समाप्ति सूय समन्वो (एस णं से समिते तावक्खेत्ते ) આ પ્રમાણેનુ (તે) એ સૂર્યનું સમિત અર્થાત્ ઉત્પન્ન થયેલ તાપક્ષેત્રના સમ્ભવ ઉત્પત્તિ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #629

सूर्यतिप्रकाशिका टीका सू० ३१ नवमं प्राभृतम् तस्य सूर्यस्य समितम् उपपन्नं तापक्षेत्रमिति तापक्षेत्रस्वरूपसम्भवो वाच्य इत्येवास्माकं सिद्धान्त मतमिति ॥ सू० ३० ॥
मूलम् --का कइ कटे ते सूरिए होरिलीच छायं णिवतेति आहितेति वएज्जा । तत्थ खलु इमाओ पणवीसं पडिक्त्तीओ पण्णत्ता ओ, तत्थेगे एबमाहंसु-ता अणुसमयमेव सूरिए सिलच्छायं णिवत्तेइ आहितेति वएजा। एगे एमाहंसु १॥ एगे पुण एवमासु-ता अणुमुहुत्तमेव सूरिए पोरिमिच्छायं णिवत्तेति आहितेति वएज्जा एगे एवमाहसु २ । एएणं अभिलावेणं णेयव्वं, ता जाओ चेव ओयसंठिइए 'पणुवीसं पडिबत्तिओ ताओ चेव णेयनाओ, जाव अणुउस्मप्पिणीमेव मूरिए पोरि. सीएच्छायं णिवत्तेति आहि तेति वएजः, एगे एवमासु ५॥ वयं पुण एवं वयामो ता सूरियस्लणं उच्चत्तं न लेस्सं च पडुच्च छाउद्देसे उच्चत्तं च छायं च पडुच लेसुद्दे से लेसं च छायं च पडुच्च उच्चनोदेसे, तत्थ खलु इमाओ दुवे पडिबत्तिओ पण्णत्ताओ नत्थेगे एकमासु ता अस्थि ण से दिबसे जंसि णं दिवसंसि सूपि ए चोरिसिच्छायं णिवत्तेइ, अस्थि णं से दिवसे मिणं दिवसंसि मूरिए दुपरिसिच्छायं णिवत्तेति एगे एवमाहसु १॥ एगे पुण एवमाहंसु ता अस्थि ण से दिवसे जंसि णं दिवसंसि सूरिए दुपोरिसिच्छ यं णिवत्तेति, अस्थि णं से दिवसे जंसि दिवसंसि सूरिए णो किचि पोरिसिच्छायं णिवत्तेइ, तत्थ जे ते एवमाहंसु ता अस्थि णं से दिबसे जंसि णं दिवसंसि सूरिए च उपोरिसीयं छायं णिवत्तेति अस्थि णं से दिवसे सिणं दिवसंसि सूरिए दो पोरिसीयं छायं णिवत्तेइ ते एव माइंसु ता जया णं सवमनरं मण्डलं उत्संक मित्ता चारं ग्इ तया णं उत्तमकट्टपत्ते उकासिए अट्ठार समुहुत्ते दिवसे उस सूर्यका समित माने उत्पन्न हुवा तापक्षेत्रके स्वरूपका सम्भव समजना इस प्रकार से यह मेरा सिद्धान्त है सो सिद्धान्तानुकूल रूपसे कहा है ।सू०३०। સમવે. આ પ્રમાણે આ મારો સિદ્ધાન્ત છે એજ સિદ્ધાંત અનુકૂળ રૂપ કહેલ છે. સૂ૦ ૩૦
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #630

६१८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ, तेसिं च णं दिसंसि सूरिए चउपोरिसीयं छायं णिवत्तेह, ता उग्गमणमुहुर्तसि य अस्थमणमुहुत्तंसि य लेस्सं अभिवड्डेमाणे णो चेव णं णिवुड्डेमाणे, ता जया णं सूरिए सव्वबाहिरं मंडलं उबसंकमिता चारं चरइ तथा णं उत्तमकट्ठपत्ता उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ जहण्णए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ, तसि च णं दिवसंसि सूरिए दुपोरिसीयं छायं णिवत्तेइ, तंसि च of दिवसंसि उग्गममुहुत्तमि य अत्थमणमुहुसि य, लेस्सं अभिवडेमाणे णो चेव पंणिबुड्डेमाणे , तत्थ णं जे ते एवमाहंसु ता अस्थि णं से दिवसे सि णं दिव संसि सूरिए दुपोरिसियं छायं णिवत्तेइ अस्थि णं से दिवसे जंसिणं दिवसंसि सरिए णो किंचि पोरिसियं छायं णिवत्तेइ ते एवमासु, ता जया णं मूरिए सव्वभंतरं मंडलं उबसंकमित्ता चारं चरइ तया णं उत्तमकट्ठपत्ते उक्कोसिए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ. तसि च णं दिवसंसि सूरिए दुपोरिसियं छायं णिवत्तेइ, तंसि च णं दिवसंसि उग्गमणमुहुत्तंसि अस्थ. मणमुहत्तसि य लेस्सं अमिवड्डेमाणे णो चेव णं गिबुट्टेमाणे, ता जया णं सरिए सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तयाणं उत्तमकट्ठपत्ता उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता गई भवइ, जहष्णए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ, तंसि च दिवसंसि सूरिए जो किचि पोरिसीए छायं णिवत्तेइ, तसि च णं दिवसंसि उग्गमणमहत्तंसि य अस्थमणमुहुत्तंसि य णो चेव णं लेस्सं अभिवुड्डेमाणे वा शिवुड्ढेमाणे वा. ता कइ कटुंते सूरिए पोरिसियं छायं गिवत्तेइ आहिय ति पएज्जा, तत्थ इमाओ छाणउइ पडिवत्तिओ पण्णताओ, तत्थेगे एव माहंसु-अस्थि णं ते से देसे जंसि णं देसंसि सूरिए एगपोरिसीयं छायं णिवत्तेइ एगे एचमाहसु ता अस्थि णं से देसे जैसि देसंसि सूरिए दुपोरिसीयं छायं णिवत्तेइ, एवं एएणं अभिलावेणं णेयव्वं जाव रणउइं पोरिसीयं छाये णिवत्तेइ, तत्थ जेते
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #631

DeceDER3333D
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टोका सू० ३१ नवमं प्राभृतम् एवमासु-ता अस्थि णं से देसे जंलि गं देसंसि सरिए एगपोरिसीयं छायं णिवत्तेइ ते एव माहंसु-ता सूरियस्स णं सबहेट्ठिमाओ सूरप्पडिहिओ बहिता अभिणिसट्टाहि लेस्साहिं ताडिज्जमाणोहिं इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए बहुसामरमणिज्जाओ भूमिभागाओ जावइयं सूरिए उड्ढे उच्चत्तेणं एवइयाए एगाए अद्धाए एगेणं छायाणुमाणप्प. माणेणं उ माए तत्थ से सूरिए एगयोरिसीयं छायं णिवत्तेइ, तत्थ जे ते एक मासु ता अस्थि णं से देसे जसिणं देसंसि सूरिए दुपोरिसिं छायं णिवत्तेइ-ते एव माहंसु-ता सरियस्स णं सव्वहेट्ठिमा यो सूरियपडिघी श्री बहिता अमिणिद्वयाहिं लेस्साहिं ताडिज्जमाणीहिं इमीसे रयणप्पभाय पुढवोए बहसमरमणिजाओ भूमिभागाओ जावलियं सूरिए उठें उच्चत्तेणं एवतियाहि दोहिं अदाहिं दोहिं छायाणुमाणपमाणेहिं उमाए एत्थ णं से सूरिए दुपोरिमीयं छायं णिवत्तेइ, एवं णेयध्वं जाव तत्थ जे ते एवमाहंसु ता-अस्थि णं से देसे जंसि गं देसंसि सूरिए छण्णउतिं पोरिसीयं छायं णिवत्तेइ ते एवमाहंसु-ता सूरियस्स णं स बहिट्ठिमाओ सूरप्पडिधीओ बहिता अभिणिसट्ठाहिं लेस्साहिं ताडिज्जमाणीहिं इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओ जावतियं सूरिए उड़े उच्चत्तेणं एवतियाहिं छण्णवतीए छायाणुमाणप्पमाणेहिं उभाए एत्थ णं से सूरिए छण्णाति पोरिसीयं छायं णिवत्तेइ एगे एवमाहंसु । वयं पुण एवं वयामो-सातिरेग अउणद्विपोरिसीणं सूरिए पोरिस छायं णिवत्तेइ, अबद्धपोरिसीणं छाया-दिवसस्स किं गते वा सेसे वा ?, ता ति भागे गते वा सेसे वा ता पोरिसीणं छाया दिवसस्स किं गए वा सेसे वा?, ता चउभागे गए वा सेसे वा, ता दिवद्धपोरिसीणं छायादिवसस्स किं गए वा सेसे वा! ता पंचभागे गए वा सेसे वा, एवं अद्धपोरिसिं छोढं पुच्छा दिवसस्स भागं छोढुं वा करणं जाव ता अद्ध अउणसट्ठिपोरिसी छायादिवसस्स किं गए वा सेसे वा ? ता एगूणवीससयभागे गए वा सेसेवा,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #632

६२०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे ता अउणसट्ठिपोरिसीणं छायादिवसम्स किं गए वा सेसे वा बावीससहस्सभागे गए वा सेसे वा, ता सातिरेग अउणसट्टिपोरिपीणं छायादिवसस्स किं गए वा सेसे वा ?, ता णत्थि किंचि गए वा सेसे वा, तत्थ खलु इमा पणवीसणिविट्ठा छाया षण्णता, तं जहा-खंभच्छाया रज्जुच्छाया पागारच्छाया पासायच्छाया उवगच्छाया उच्चत्तच्छाया अणुलोमच्छाया आरूभित्ता समापडिहया खीलच्छाया पक्खच्छाय: पुरओ उदयापुरिमकंठभा उवगया पच्छिमकंठभा उवगया छायाणुवाइणी किट्ठाणुणइणी छाया गाढलगोलच्छाया छायच्छाया (गोलच्छाया तत्थ णं गोलच्छाया अट्ठविहा) पं० त० गोलच्छाया अवद्धगोलच्छाया गाढलगोलच्छाया अवद्धगाढलगोलच्छया गोलावलिच्छाया आद्धगोलावलिच्छाया गोलपुंजच्छाया अवद्धगोलपुंजच्छाया ॥सू०३१।।
छाय-तावत् कति काष्ठां ते सूर्यः पौरुषी छायां निवर्तयति आख्यात इति पदेत, तत्र खल इमाः पञ्चविंशतिः प्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः, तत्र एके एवमाहु स्तावत् अनुसमयमेव सूर्यः पौरुषीच्छायां निवर्तयति आख्यात इति वदेत् एके एवमाहुः १, एके पुनरेवमाहु स्तावत् अनुमुहूर्तमेव सूर्यः पौरुषीच्छायां निवत्तयति आख्यात इति वदेत्, एतेन अभिलापेन नेतव्यम् तावद् याश्चैव ओजसंस्थितौ पञ्चविंशतिः प्रतिपत्तय स्तावच्चैव नेतव्याः, यावद् अनुउत्सर्पिणीमेव सूर्यः पौरुषीच्छायां निवर्तयति आख्यात इति वदेत्, एके एक्माहुः । वयं पुनरेवं वदाम स्तावत् सूर्यस्य खलु उच्चत्वं च लेश्यां च परिपतन्ती च छायोद्देशः उच्चत्वं च छायां च परिपतन्तीं च लेश्योद्देशः लेश्यां च छायां च परिपतन्ती च उच्चत्वोदेशः, तत्र इमे द्वे प्रतिपत्ती प्रज्ञप्ते, तत्र एके एवमाहु-स्तावत् अस्ति खलु स दिवसो यस्मिन् खल दिवसे सूर्य श्चतुः पौरुषी छायां निवर्तयति, अस्ति खलु सः दिवसो यस्मिन् खलु दिवसे सूर्यों द्विपौरुषी छायां निवर्तयति, एकेएवमाहुः, एके पुनरेवमाहु स्तावत् अस्ति खलु सः दिवसो यस्मिन् खलु दिवसे सूर्यों द्विपौरुषी छायां निवर्तयति, अस्ति खलु सः दिवसो यस्मिन् खलु दिवसे सूर्यः न काश्चित् पौरुषी छायां निवर्तयति २ ॥ तत्र ये ते एवमाहु स्तावत् अस्ति खलु सः दिवसो यस्मिन् खलु दिवसे सूर्यः चतुः पौरुषी छायां निवर्तयति, अस्ति खलु सः दिवसो यस्मिन् खलु दिवसे सूर्यों द्विपौरुपि छायां निवर्तयति ते एपमाहु स्तावद् यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु 3 तमकाष्टाप्राप्त उत्कर्षकोऽष्टादश मुहतों दिवसो भवति, जघन्या द्वादश पुहर्ता रात्रि भवति ।। तस्मिश्च दिवसे सूर्यश्चतुष्पौरुषी छायां निवर्तयति, तावदुद्गमनमुहूर्ते च अस्तमनमुहूर्ते च
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #633

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३१ नवमं प्राभृतम् लेश्या मभिवर्द्धयति न चैव निवर्तयति, तावद् यदा खलु सूर्यः सर्वबाह्यं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्ता उत्कषिका अष्टादशमुहर्ता रात्रि भवति, जघन्यो द्वादशमुहत्तों दिवसो भवति, तस्मिश्च खलु दिवसे सूर्यो द्विपौरुषी छायां निवर्तयति, तं जहा-तस्मिंश्च दिवसे खलु उद्गमनमुहर्ते च अस्तमनमुहर्ते च लेश्यामभिवर्द्धयति न चैव खलु निर्वेष्टयति १, तत्र खलु येते एवमाहु स्तावत् अस्ति खलु सः दिवसो यस्मिंश्च दिवसे सूर्यों द्विपारुषी छायां निवर्तयति, अस्ति खलु सः दिवसो यस्मिंश्च दिवसे सूर्यो न कांश्चित पौरुषी छायां निवर्तयति-ते एवमाहु स्तावद् यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति, तदा खलु उत्तमकाष्ठा प्राप्त उत्कर्षकोऽष्टादशमुहत्तो दिवसो भवति, जघन्या द्वादशमुहर्ता रात्रि भवति, तस्मिंश्च खलु दिवसे सूर्यों द्विपौरुषी छायां निवर्तयति तं०-तस्मिंश्च खलु दिवसे उद्गमनमुहर्ते अस्तमनमुहर्ते च लेश्यामभिवर्द्धयति, न चैव खलु निर्वेष्टयति, तावत् यदा खलु सूर्यः सर्वबाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्ता उत्कर्पिका अष्टादशमुहर्ता रात्रि भवति, जघन्यो द्वादशमुहत्तों दिवसो भवति, तस्मिंश्च खलु दिवसे सूर्यः न काश्चित् पौरुषी छायां निवर्तयति, तं०-तस्मिंश्च खलु दिवसे उद्गमनमुहः च अस्तमनमुहर्त च न चैव खलु लेश्यामभिवर्द्धयति वा निर्देष्यति वा, तावत कति काष्ठां ते सूर्यः पौरुषी छायां निवर्तयति आख्यात इति वदेत् ?, तत्र इमाः षण्णवतिः प्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः । तत्र एके एवमाहुः, अति खलु सः देशो यस्मिश्च खलु देशे सूर्यः एकपौरुषी छायां निवर्त्तयति, एके एवमाहुः, एके पुनरेवमाहु स्तावत् अस्ति खलु सः देशो यस्मिंश्च देशे सूर्यों द्विपौरुषी छायां निवर्तयति, एवम् एतेन खलु अभिलापेन नेतव्यं, यावत् षण्णवतिं पौरुषी छायां निवर्तयति, तत्र येते एवमाहु-स्तावत् अस्ति खलु सः देशो यस्मिंश्च खलु देशे सूर्यः एकपौरुषी छायां निवेत्तयति, ते एवमाहु-स्तावत् सूर्यस्य खलु सर्वाधस्तनात् सूर्यप्रतिधे बहिरभिनिःस्मृताः लेश्या स्ताडयमानाः अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः बहुसमरमगीयाद् धूमिभागात गावति सूर्यः ऊर्व मुच्चैस्त्वेन एतावता एतेन अध्वना एकेन छायानुमानप्रमाणेन अनुमीयते, तत्र सः सूर्य एकपौरुषी छायां निवत्तयति, तत्र येते एबमाहुस्तावन् अस्ति खलु स देशो यस्मिश्च देशे सूर्यों द्विपौरुषी छायां निवत्तयति ते एवमाहु स्तावत् सूर्यस्य खलु सर्वाधस्तनात् सूर्यप्रतिधे बहिरभिनिःसृताः लेश्या स्ताडयमानाः अस्या रत्नप्रभायाः पृथिव्या बहुसमरमणीयाद् भूमिभागाद् यावति सूर्यः ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन एतावद्भयां द्वाभ्यास् अद्धाभ्यां द्वाभ्यां छायानुमानप्रमाणाभ्याम् अवमित एवं खलु सः सूर्यः द्विपौरुषी छायां निवर्तयति, एवं नेतव्यं यावत् तत्र येते एवमाहुस्तावद् अस्ति खलु सः देशो यस्मिंश्च खलु देशे सूर्यः षण्णवतिं पौरुष्यश्छायाः निर्वतयति, ते एवमाहु-स्तावत् सूर्यस्य खलु सर्वाधस्तनात् सूर्यप्रतिधे बहिरमिनिःसृताः लेश्या स्ताडयमाना अस्या रत्नप्रभायाः पृथिव्या बहुसमरमणीयाद् भूमिभागाद् यावति सूर्य ऊर्ध्वमुच्चत्वेन एतावद्भिः षण्णवतिभिः छायानुमानप्रमाणैः, अवमितः, एवं खलु स सूर्यः षण्णवति पौरुष्य
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #634

६२२
सूर्यप्रप्तिसूत्र श्छायाः निर्वतयति, एके एवमाहुः ॥ वयं पुनरेवं वदामः सातिरेकैकोनषष्टिः पौरुष्यश्छायाः सूर्यो निवर्तयति, अपार्द्ध पौरुषिच्छाया दिवसस्य किं गते वा शेषे वा ?, तावत् त्रिभागे गते वा शेषे वा, तावत् पौरुषी खलु छाया दिवसस्य किं गते वा शेषे वा ? तावत् चतुर्भागे गते वा शेषे वा, तावद् द्वयर्द्ध पौरुषी खलु छाया दिवसस्य किं गते वा शेषे वा ?, तावत् पञ्चभागे गते वा शेषे वा, एवम् अर्द्धपौरुषी छायां क्षिप्त्वा क्षिप्त्वा पृच्छादिवसस्य भागं क्षिप्त्या व्याकरणं यावत् तावद् अौंनषष्टि पौरुपिच्छाया दिवसस्य किं गते वा शेषे वा, तावद् एकोनविंशति शतभागे गते वा शेषे वा, तावत् एकोनपष्टिपौरुपी खलु छाया दिवसस्य किं गते वा शेषे १, द्वाविंशति सहस्र भागे गते वा शेषे वा, तावत् सातिरेकोनषष्टि पौरुषी खलु छाया दिवसस्य किं गते वा शेषे वा, तावत नास्ति किञ्चिद् गते वा शेषे का, तत्र खलु इमाः पञ्चविंशति विधाः छायाः प्रज्ञप्ताः, तं.-तस्मिंश्च खलु दिवसे खम्भच्छाया रज्जुच्छाया प्राकारच्छाया प्रासादच्छाया उद्गमच्छाया उच्चत्वच्छाया अनुलोमच्छाया आरम्भिता समा प्रतिहता खीलच्छाया पक्षच्छाया पूर्वत उदयात् पूर्वकण्ठभागोपगता पश्चिमकण्ठभागोपगता छायानुवादिनी कियत्यानुवादिन्याच्च्छायायाः गोलच्छाया, तत्र खलु गोलच्छाया अष्टविधा प्रज्ञप्ता, तं०-तस्मिंश्च खलु दिवसे गोलच्छाया अपार्द्धगोलच्छाया गोलावलिच्छाया अपार्द्धगोलावलिच्छाया गोलपुञ्जच्छाया अपाद्धंगोलपुञ्जच्छाया ॥ सू० ३१॥
॥ नवम प्राभृत समाप्तम् ।। टीका-'कइ कट्ठा पोरिसीच्छाया' इत्येतस्य नवमप्राभृतस्य त्रिंशत्तमे सूत्रे तापक्षेत्रस्य स्वरूपसम्भवमुक्त्वा सम्प्रति किं प्रमाणां पौरुषिच्छायां निवर्तयतीत्येतद्विषयकं प्रश्नसूत्रम्'ता कइ कढे ते मूरिए' इत्यादिना बोधुकामः पृच्छन्नाह-'ता कइ कटं ते सूरिए पोरिसिच्छायं निवत्तेइ आहियत्ति वएजा?' तावत् कतिकाष्ठां पोरुषी छायां ते सूर्यो निर्वतयति आख्यात इति वदेत् ।। तावत्-पौरुपिच्छायाविषये मम प्रश्नः श्रूयतां तावत् कति-किं
टीकार्थ-(कइ कट्ठा पोरिसीछापा) पौरूपी छाया कितने प्रकर्षवाली कही गई है ? इस विषय संबंधी नववें प्राभृत के तीसवें सूत्र में तापक्षेत्रका स्वरूप कह कर के अब किस प्रमाणवाली पौरुषीछाया को निवर्तित करता है ? इस विषय में प्रश्न सूत्र करते हैं-(ता कइ कटुंते सरिए पोरिसिच्छायं निवत्तेइ आहियति वएज्जा) पौरुषीछाया के विषय में मेरा प्रश्न है सो सूनिये कितने प्रमाणका
22 :-(कइ कहूँ ते पोरिसोछाया) पौरुषी छाया सा प्रवाणी ४९स छ ? આ વિષયના સંબંધમાં નવમા પ્રાભૃતના રસમાં સૂત્રમાં તાપક્ષેત્રનું સ્વરૂપ કહીને હવે કેટલા પ્રમાણુવાળી પૌરુષી છાયાને સૂર્ય નિવર્તિત કરે છે? અર્થાત્ ઉત્પન્ન કરે છે? એ વિષય *धी प्रश्नसूत्र छ (ता कइ कटुंते सूरिए पोरिसी छायं निवतेइ आहियत्ति वएज्जा) પોષી છાયા સંબંધી મારો પ્રશ્ન છે તે આપ સાંભળે કેટલા પ્રમાણના પ્રકર્ષવાળી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #635

६२३
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३१ नवमं प्राभृतम् प्रमाणा काष्ठा-प्रकर्षों यस्याः सा कति काष्टा तां कतिकाष्ठां-किं प्रमाणां ते-तवमते भगवन् ! सूर्यः पौरुषी पुरुषे भवा पौरुषी तां पौरुषी छायां निबर्तयनि-निवर्तयन्नाख्यातःप्रतिपादितस्त्वया इति वदेत-कथयेत् ॥ एवमुक्ते भगवति गौतमे भगवान् महावीरस्वामी प्रथमतो लेश्यास्वरूपविषये यावन्त्यः परतीथिकानां प्रतिपत्तय स्तावती रुपदर्शयति-तत्थ खलु इमाओ पणवीसं पडिवत्तिओ' तत्र खलु इमाः पञ्चविंशतिः प्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः ॥तत्र-तस्यां पौरुष्यां छायायां विषये लेश्या मधिकृत्य तत् स्वरूपविषये खलु-इति वाक्यालङ्कारे इमा-वक्ष्यमाणस्वरूपाः पञ्चविंशतिः-पञ्चविंशति संख्यकाः प्रतिपत्त्यः-परमतस्वरूपाः प्रज्ञप्ता:-प्रतिपादितास्सन्ति, तद्यथा-'तत्थेगे एवमाहंसु-ता अणुसमयमेव सूरिए पोरिसिच्छायं णिवत्तेइ आहितेत्ति वएजा' तत्र एके एवमाहु-स्तावद् अनुसमयमेव सूर्यः पोरुषी छायां निवर्तयति, आख्यात इति वदेत् , तत्र-तेषां पञ्चविंशतेः परमतवादिनां परतीथिकानां मध्ये एके-प्रथमा स्तीर्थान्तरीया एवम्-अनन्तरोच्यमानस्वरूपं स्वकीयं मन्तव्यमाहुः-कथयन्ति-तावदिति प्रागवत् (इह-अत्र लेश्यावशतः पौरुषीच्छाया भवतीत्यतः कारणे कार्योपचारात् पौरुषिच्छायेत्यनेन लेश्या ज्ञातव्या) अनुसमयमेव-प्रतिक्षणमेव सूर्यः प्रकर्षवाली पौरुषी माने पुरुष संबन्धी छायाको सूर्य निवर्तित करता कहा है ? सो हे भगवन् आप कहिये इस प्रकार से श्रीगौतमस्वामी के प्रश्न करने पर भगवान् महावीरस्वामी प्रथम लेश्या के स्वरूप विषयक जितनी परतीर्थिकों की मान्यतारूप प्रतिपत्तियां है उसका कथन करते हुवे कहते हैं-(तत्थ खलु इमाओ पणवीसं पडिवत्तिओ) पौरुषी छायाके विषय में लेश्या के प्रकरणमें कहे अनुसार वक्ष्यमाण प्रकरकी पचीस प्रतिपत्तियां मतान्तररूप कही गई है, वे इस प्रकार से हैं-(तत्थेगे एवमाहंसु-ता अणुसमयमेव सरिए पोरिसिच्छायं णिवत्तेइ आहितेति वएजा) उन पचीस परमतवादियों में कोई एक प्रथम मतान्तरवादी वक्ष्यमाण प्रकार से अपना मत को प्रकाशित करते हैं(लेश्या के वशवति पौरुषी छाया होती है अतः कारण में कार्य का उपचार होने વિરૂષી છાયા અર્થાત્ પુરૂષની છાયાને સૂર્ય નિવર્તિત કરે છે? એટલે કે ઉત્પન્ન કરે છે? હે ભગવાન્ તે વિષે આપ કહો આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્ન કરવાથી ભગવાન મહાવીરસ્વામી પહેલાં લેશ્યાના સ્વરૂપ સંબંધી જેટલી પરતીથિકની માન્યતા રૂપ પ્રતિपत्तियो छ, तेनु थन ४२di छे-(तत्थ खलु इमाओ पणवीसं पडिवत्ती मो) पौ३षी છાયાના સંબંધમાં લેશ્યાના પ્રકરણમાં કહ્યા પ્રમાણે વફ્ટમાણ પ્રકારની પચીસ પ્રતિપત્તિ मेरो मतान्तरी ४ छ, ते मा प्रमाणे छे. (तत्थेगे एवमाहंसु-ता अणुसमयमेव सूरिए पोरिसिच्छायं णिवत्तेइ आहितेति वएज्जा) से पचीस ५२मतवादीयोमा से પ્રથમ મતારવાદી વફ્ટમાણ પ્રકારથી પિતાને મત પ્રગટ કરે છે, (પૌરૂષી છાયા લશ્યાના વશવતિ હોય છે, તેથી કારણમાં કાર્યને ઉપચાર હોવાથી પૌરૂષી છાયા કહેવાથી વેશ્યા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #636

६२४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
पौरुष छायां पुरुषे भवा पौरुषी तां पौरुषीं छायां निर्वर्त्तयति - निर्वर्त्तयन्नाख्यात इति वदेत्स्वशिष्येभ्यः प्रतिबोधयेत् । अत्रैतदुकं भवति - स्वकक्षायां भ्रमन् सूर्यः प्रतिक्षणमन्यामन्यां लेश्यां निर्वर्त्तयति - निर्वर्त्तयन्नाख्यात इति वदेदित्यर्थः । अतएवोपसंहरन्नाह - एके एवमाहुरिति । 'एगे पुण एवमाहंसु-ता अणुमुहुत्तमेव सूरिए पोरिसिच्छायं णिवत्तेइ आहितेत्ति वएज्जा' एके पुनरेवमाहु-स्तावत् अनुमुहूर्त्तमेव सूर्यः पोरुपीं छायां निर्वर्त्तयति आख्यात इति वदेत् ॥ - एके पुनर्द्वितीया स्तीर्थान्तरीया एवम् अनन्तरोच्यमानप्रकारकं स्वमतमाहुः - कथयन्ति तावदिति पूर्ववत्, अनुमुहूर्त्तमेव-प्रतिमुहूर्त्तमेव सूर्य: पौरुषीं छायां पुरुषे भवा पौरुषीति व्युत्पत्तिः सर्वत्र समैव, लेश्यावशतः पौरुषी छाया भवतीत्यपि सर्वत्र तुल्यैव; तां पौरुषीं छायां निर्वर्तयति - निर्वर्त्तयन्नाख्यात इति वदेत् - स्वशिष्येभ्य उपदिशेत् || 'एए णं अभिलावेण णेयचं' एतेन अभिलापेन नेतव्यम् ॥ - एवम् अनन्तरोदितेन प्रकारेण से पौरुष छाया कहने से लेश्या समजना चाहिये) अनुसमय माने प्रतिक्षण में सूर्य पौरुषी छाया माने पुरुष संबंधी छाया को उत्पन्न करता है ऐसा स्वशिष्यों को कहें। यहां पर इस प्रकार से कहा जाता है कि स्वकक्षा में भ्रमण करता सूर्य प्रतिक्षण में अन्य अन्य लेइया को निवर्तित करता है ऐसा स्वशिष्यों को कहें इस कथन का उपसंहार करते हुवे कहते हैं कोइ एक परमतवादी इस प्रकार से अपना मत प्रदर्शित करता है (१)
(एगे पुण एवमाहंसु-ता अणुमुहुत्तमेव सरिए पोरिसिच्छायं निवत्तेह आहितेत्ति बजा) दूसरा कोई एक तोर्थान्तरीय इस कथ्यमान प्रकार से स्वमत का कथन करता है कि प्रतिमुहूर्त में सूर्य पुरुष संबंधी छाया को निवर्तित करता कहा है ऐसा स्वशिष्यों को कहे इस प्रकार दूसरा मतवादी का कथन है २
(एए अभिलावेणं णेयब्वं) अनन्तर कथ्यमान अभिलाप विशेष से माने सूर्य के पाठ नमक से सर्वत्र यथावत् पाठ का क्रम की योजना करके समज સમજવી) અનુસમય એટલે કે પ્રત્યેક ક્ષણમાં સૂ પૌરૂષી છાયા કે પુરૂષની છાયાને ઉત્પન્ન કરે છે, એ રીતે પોતાના શિષ્યાને કહેવુ'. અહીંયાં આ પ્રમાણે કહેવામાં આવે છે કે--સ્વ કક્ષામાં ભ્રમણ કરતા સૂર્ય પ્રત્યેક ક્ષણમાં બીજી બીજી લેશ્યાને ઉત્પન્ન કરે છે. અર્થાત્ પરાવર્તિત કરે છે, એ રીતે પેાતાના શિષ્યાને કહેવું. આ કથનના ઉપસંહાર કરતાં કહે છે કે-કોઈ એક પરમતવાદી આ પ્રમાણે પેાતાને મત પ્રગટ કરે છે. (૧)
(एगे पुन एबमासु ता अणुमुहुत्तमेव सूरिए पोरिसी छायं निवत्तेइ आहितेत्ति वएज्जा ) બીજો કોઈ એક તીર્થાન્તરીય આ હવે પછી કંડવામાં આવનાર પ્રકારથી પોતાના મતનું કથન કરે છે કે-પ્રત્યેક મુહૂર્તમાં સૂ પુરૂષ સબંધી છાયાને નિવૃતિ ત કરે છે, એ રીતે પેાતાના શિષ્યને કહેવું, આ પ્રમાણે બીજો મતવાદી કહે છે. (૧)
(एएणं अभिलावेणं यां) मा वेपछी वामां भावनार अभिदाय विशेषथी
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #637

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३१ नवमं प्राभृतम्
६२५ एतेन-अनन्तरोदितेन अभिलापेन सूर्यपाठगमेन नेतव्यं-सर्वत्र यथावत् पाठक्रम संयोज्य ज्ञातव्यम् अर्थात् या एव ओजः संस्थितौ पञ्चविंशतिः प्रतिपत्तयः प्रज्ञप्तास्सन्ति ता एव प्रतिपत्तय स्तेनैव क्रमेण अत्रापि नेतव्याः, क्रमालापकास्तावन्नेतव्याः यावच्चरमप्रतिपत्तिप्रतिपादकमिदं सूत्रम् (एगे पुण एक्माहंसु-ता अणुओसपिणी उस्सप्पिणीमेव सूरिए) इत्यादि, मध्यमा स्त्वालापका एवं ज्ञातव्याः 'एगे एश्मासु-एगे पुण एवमाहंमु' इत्यादिकं सर्वत्र योज्यम् , उतश्च मूलसूत्रे-'ता जाओ चेव ओयसंठिइए पणुवीसं पडिवत्तिो ताओ चेव णेयव्वागो जाब अणुउस्तप्पिणीमेव सूरिए पोरिसीए छायं णिवत्तेइ आहियात्ति वएज्जा, एगे एवमासु तावत यावच्चैव ओजः संस्थितौ पञ्चविंशतिः प्रतिपत्तय स्तावच्चैव नेतव्याः यावदनु उत्सर्पिणीमेव सूर्यः पारुषी छायां निवर्तयति आख्यात इति वदेत् , एके एवमाहुः ॥ लेवें । अर्थात् प्रकाश की संस्थिति के विषय में पहले जो पचीस प्रतिपत्तियां कही गई है वे सभी प्रतिपत्तियां उसी क्रम से यहां पर भी कह लेवें। इनके क्रम का आलापक उसी प्रकार का है पचीसवीं जो अन्तिम प्रतिपत्ति है उसको प्रतिपादन करने वाला सूत्रपाठ इस प्रकार से हैं-(एगे पुण एवमाहंसु-ता अणुओसप्पिणी उस्सप्पिणीमेव सारिए) इत्यादि मध्य के आलापक इस प्रकार से कहना (एगे एवमाहंसु-एगे पुण एवमासु) इत्यादि प्रकार से सर्वत्र कहें, मूलसूत्र में इस प्रकार से कहा है-(ता जाओ चेव ओयसंठिइए पणवीसं पडिवत्तिओ ताओ चेव णेयवाओ जाव अणुउस्सप्पिणीमेव सूरिए पोरिसिए छायं णिवत्तेइ आहियात्ति वएजा एगे एवमाहंसु) जो ओजस संस्थिति माने प्रकाश संस्थिति के विषय में पचीस प्रतिपत्तियां यावत् अनुउत्सपि पर्यन्त सूर्य पौरुषी छाया को निवर्तित करता है ऐसा स्वशिष्यों को कहे कोई एक એટલે કે સૂર્યના સૂત્રપાઠ રૂપ ગમકથી બધે જ યથાવત્ પાઠને ક્રમ બનાવીને સમજી લેવું, અર્થાત્ પ્રકાશની સંસ્થિતિના વિષયમાં પહેલાં જે પચીસ પ્રતિપત્તિ કહેવામાં આવી ગઈ છે, તે તમામ પ્રતિપત્તિ એજ પ્રમાણેના કમથી અહીંયાં પણ કહી લેવી. તેના કમને આલાપક પ્રકાર એજ પ્રમાણે છે. પચીસમી પ્રતિપત્તિનું પ્રતિપાદન કરવાવાળે सूत्र५४ २॥ प्रमाणे -(एगे पुण एवमासु-तः अणु ओसप्पिगी उस्लप्पिणो मेष सूरिए) त्या भयनी माता५४ २मा प्रमाणे हे। (एरो एवमासु-एगे पुण एवम हंसु। त्यादि ५४२थी १५४ मादापमा ४ी से, भूससूत्रमा ! प्रमाणे ५.४ ४ी छे.- ता जाओ चेव ओयसंठिइए पगवीसं पडिबत्तिओ ताओ चेव णेयव्याओ जाध अणु उस्सप्पिणी मेव सूरिए पारिसीए छायं णिवत्तेइ, आहियानि तपना पगे एणमासु सास स्थितिना विषयमा એટલે કે પ્રકાશની સંસ્થિતિના સંબંધમાં પચીસ પ્રતિપત્તિ કહલ છે એ બધી જ અહીંયાં પણ કહી લેવી એ પ્રતિપત્તિ યાવત્ અનુત્સર્પિણી પર્યત સૂર્ય પૌરૂરી છાયાને નિવર્તિત કરે છે એમ સ્વશિષ્યને કહેવું. કોઈ એક આ પ્રમાણે પિતાને મત જણાવે છે,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #638

६२६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे पूर्व षष्ठे प्राभृते २७ सप्तविंशतितमे सूत्रे व्याख्यातमिदं सर्वमिति'
तदेवं लेश्या विषयाः परतीर्थिकप्रतिपत्तिरूपाः ।
तद्यथाक्रमेणालापका:अनुसमयमेव सूर्यः पौरुषी छायां निवर्तयतिअनुमुहूर्तमेव सूर्यः पौरुषी छायां निवर्तयतिअनुरात्रिन्दिमेव सूर्यः अनुपक्षमेव सूर्यः अनुमासमेव सूर्यः अनुऋतुमेव सूर्यः अनुअयनमेव सूर्यः
अनुसम्वत्सरमेव सूर्यः इस प्रकार से अपना मत प्रदर्शित करता है । पहले छठे प्राभृत में सत्ताईस २७ वें सूत्र में यह सब व्याख्यात किया है, अतः वहां से समज लेवें। लेश्या विषयक परतीर्थिकों की प्रतिपत्तियां इस प्रकार से हैं
क्रमानुसार आलापक प्रकार (१) अनुसमय सूर्य पौरुषी छाया को निवर्तित करता है। (२) अनुमुहूर्त सूर्य पौरुषी छाया को निवर्तित करता है (३) अनु रात्रिदिवस सूर्य (४) अनु पक्ष सूर्य (५) अनु मास सूर्य (६) अनु ऋतु सूर्य
(७) प्रति अयन सूर्य પહેલાં છ પ્રાકૃતમાં સત્યાવીસમાં ૨૭ મા સૂત્રમાં આ તમામ પ્રતિપત્તિનું કથન કરેલ છે. તેથી ત્યાંથી તે સમજી લેવું, વેશ્યા સંબંધી પરતીથિની પ્રતિપત્તિ આ પ્રમાણે છે
ક્રમાનુસાર આલાપક પ્રકાર (૧) અનુસમય સૂર્ય પરૂષિ છાયાને નિવર્તિત કરે છે, (૨) અનુમુહૂર્ત સૂર્ય પૌરૂષિ છાયાને નિવર્તિત કરે છે, (3) मनुवि हिवस सूर्य(४) अनु ५१ सूर्य(५) मनु भास सूर्य(६) मनु ऋतु सूर्य(५) प्रति अयन सूर्य
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #639

६२७
(१३) (१४)
(१६) (१७) (१८)
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३१ नयम प्राभृतम्
अनुयुगमेव सूर्यः अनुवर्षशतमेव सूयः अनुवर्षसहस्रमेव सूर्यः " " अनुवर्षशतसहस्रमेव सूर्यः अनुपूर्वमेव सूर्यः अनुपूर्वशतमेव सूर्यः अनुपूर्वसहस्रमेव सूर्यः अनुपूर्वशतसहस्रमेव सूर्यः , अनुपल्योपममेव सूर्यः , अनुपल्योपमशतमेव सूर्यः , (८) प्रति संवत्सर सूर्य (९) प्रति युग सूर्य (१०) प्रति वर्ष शत में सूर्य (११) प्रति वर्ष सहस्र में सूर्य (१२) प्रति लाख वर्ष में सूर्य (१३) प्रति पूर्व में सूर्य (१४) प्रति सो पूर्व में सूर्य (१५) प्रति हजार पूर्व में सूर्य (१६) प्रति एक लाख पूर्व में सूर्य (१७) प्रति पल्योपमःमें सूर्य (१८) प्रति सो पल्योपम में (८) प्रति संवत्स२ सूर्य(८) प्रति युग सूर्य(१०) प्रति वर्ष शतमा सूर्य(११) प्रति १२ मा सूर्य(१२) प्रति सम मा सूर्य(१३) प्रति पूर्वमा सूर्य(१४) प्रति सो पूर्व भी सूर्य(१५) प्रति १२ पूर्वमा सूर्य(१६) प्रति मे ८५ पूर्व भां सूर्य(१७) प्रति ५श्योपममा सूर्य(१८) प्रति सेपक्ष्या५ममा सूर्य- ,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #640

६२८
27
अनुपल्योपमसहस्रमेव सूर्यः अनुपल्योपमशतसहस्रमेव सूर्यः,, अनुसागरोपममेव सूर्यः अनुसागरोपमशतमेव सूर्यः अनुसागरोपमसहस्रमेव सूर्यः अनुसागरोपमशतसहस्रमेव सूर्य:,, अनुत्सर्पिण्येवसर्पिण्येव सूर्यः
25
""
55
इति पूर्वोक्त पञ्चविंशति प्रतिवादिनां मते छायानिर्वर्तनकालः वयं पुनरेवं वदामः... सदृश एव इति ॥
93
77
99
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧
97
"
39
""
सम्प्रति तद्विषयं स्वमतमाह - 'वयं पुण एवं वयामो-ता सूरियस्स णं उच्चत्तं च लेस्सं च पडुच्च छउदेसे उच्चत्तं च छायं च पटुच्च लेमुद्देसे लेस्सं च छायं च पडुच्च उच्चत्तोदेसे' वय
(१९) प्रति हजार पल्योपम में सूर्य
(२०) प्रति एक लाख पल्योपम में सूर्य (२१) प्रति सागरोपम में सूर्य (२२) प्रति सो सागरोपम में सूर्य (२३) प्रति हजार सागरोपम में सूर्य (२४) प्रति एक लाख सागरोपम में सूर्य (२५) प्रति उत्सर्पिणी अवसर्पिणी में सूर्य
55
59
इस प्रकार पचीस प्रतिवादियों के मत से छाया का निवर्तन काल कहा है । अब भगवान् इस विषय में अपना मत प्रदर्शित करते हुवे कहते हैं - (वयं पुण एवं वयामो-ता सूरियस्स णं उच्चत्तं च लेस्सं च पडुच्च छउद्देसे उच्चत्तं च छायं च पडच्च लेस्सुद्देसे लेस्सं च छायं च पडुच्च उच्चन्तोद्दे से ) केवल ज्ञान
"
""
29
""
95
33
"
"J
55
55
"
19
(१८) प्रति हुन्नर योभ सूर्य(२०) प्रति मे साथ पयोभां सूर्य(२१) प्रति सागरोपमभां सूर्य(२२) प्रति सेो साग रोपभभां सूर्य(२३) प्रति हुन्नर साग रोपभभां सूर्य(२४) प्रति से साथ सागरोयभमां सूर्य-,, (२५) प्रति उत्सर्पिली अवसर्पि शुभां सूर्य-,,
22
19
આ પ્રમાણે પચ્ચીસ પ્રતિવાદિયાના મતથી છાયાના
નિવનકાળ કહેલ છે, હવે अगवान् मा विषयमा पोताना मतने प्रगट उरतां हे छे, (वयं पुण एवं वचामो-ता सूरियरसणं उच्चत्तं च लेस्सं च पडुच्च छउद्देसे उच्चत्तं च छायं च पडुच्च लेस्सुदेसे लेस्सं च
99
""
(१९)
(२०)
(२१)
(२२)
(२३)
(२४)
(२५)
39
""
77
255
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र
""
3539
95

Page #641

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३१ नवमं प्राभृतम्
६२९
पुनरेवं वदाम-स्तावत् सूर्यस्य खलु उच्चत्वं च लेश्यां च परिपतन्तीं च छायोद्देशः, उच्चत्वं च छायां च परिपतन्तीं च लेश्योद्देशः, लेश्यां च छायां च परिपतन्तीं च उच्चस्त्रोद्देशः ॥ - वयं केवलज्ञानाः, केवलज्ञानेनोपलब्ध सकलवस्तुतच्चावगाहनकुशलाः वयं पुनरेवं-चक्ष्यमाणप्रकारकं वस्तुतत्त्वं वदामः - प्रतिपादयामः, कथमित्याह - तावदिति प्राग्वत् णमिति वाक्यालङ्कारे सूर्यस्य उच्चत्वं लेश्यां च प्रतीत्य छायोद्देशः, एतदुक्तं भवति यथा सूर्यः उदयमारभ्य क्रमशः उच्चैरुच्चैस्तरामधिरोहति, यथा च मध्याह्नादूर्ध्वं नीचैर्नीचतरामधिरोहति ( अतिक्रामति) एवञ्च प्रत्यक्षोपलब्धाद् लौकिकव्यवहारापेक्षया उच्यते- लौकिका हि उदयकाले उदयमान मतिनीचैस्तरां दूरतवर्त्तिनं सूर्यं पश्यन्ति, ततश्च क्रमेण प्रत्यासन्नं प्रत्यासन्नतरं भवन्तम् उच्चैरुच्चैस्तरां पश्यन्ति, पुनर्मध्याहादूर्ध्वं च क्रमेण दूरं दूरतरं भवन्तं नीचे नींचे - स्तरां च अतिक्रामन्तं सूर्यं पश्यन्ति, इत्थमित्थं तथा अतिक्रामति अतिरोहति च यथा लेश्याः संचरन्ति, तद्यथा - अतिनीचैस्तरां वर्तमाने सूर्ये सर्वस्यापि प्रकाश्यस्य वस्तुन उपरि से यथार्थ वस्तु तत्व को जानने में समर्थ मैं इस विषय में इस प्रकार से कहता हूं सूर्य से उत्पादित लेश्या के उच्चत्व के विषय में जानकर के छायो देश कहता हूं | यहां पर इस प्रकार से कहना चाहिये जिस प्रकार सूर्य उदय काल से आरम्भ कर के क्रमशः ऊच्च एवं उच्चतर में अतिक्रमण करता है । इस प्रकार प्रत्यक्ष से एवं लौकिक व्यवहार से कहा जाता है । लौकिक उदय काल में उदयमान सूर्य को अत्यंतनिम्न माने नीचे एवं नीचतर स्थान में तथा अत्यंत दूरवर्ति देखते हैं, तदनन्तर क्रम से नजदीक एवं अत्यंत नजदीक होते हुवे उच्च एवं अभी ऊंचा देखते हैं । तदनन्तर मध्याह्न काल के बाद क्रम क्रम से दूर एवं सुदूर होते हुवे तथा नीचे नीचे गमन करते हुवे देखा जाता है । इस प्रकार से वहां तक अतिक्रमण करते है जहां तक लेश्या का संचरण होता है । वह इस प्रकार से समजा जाता है अत्यंत निम्न प्रदेश में सूर्य छायं च पंडुच्च उच्वत्तोदेसे) ठेवणज्ञानथी वस्तुना यथार्थ तत्वने भगुवामां कुशल खेवा હૂં. આ વિષયમાં આ પ્રમાણે કહું છું.સૂર્યાંથી ઉત્પન્ન થતી લેશ્યાના ઉચ્ચત્તના સબંધમાં યથાર્થ રીતે જાણીને છાયેદ્દેશ કહું છું. અહીંયાં આ પ્રમાણે સમજવું જોઇએ. જે પ્રમાણે સૂર્ય ઉદયકાળથી આરભીને ક્રમશઃ ઉચ્ચ અને ઉચ્ચતરમાં અતિક્રમણ કરે છે.
આ પ્રમાણે પ્રત્યક્ષથી અને લૌકિક વ્યવહારથી કહેવામાં આવે છે, લૌકિક ઉયકાળમાં ઉદય પામતા સૂર્યને અત્યંત નીચે તેમ નીચતર સ્થાનમાં અત્યંત રહેલ દેખ છે. તે પછી ક્રમે કરીને નજીક અને અત્યંત નજીક આવીને ઉંચે તેમજ અત્યંત ઉંચે દેખાય છે, તે પછી મધ્યાહ્ન સમય પછી ક્રમ ક્રમથી દૂર થઈને તથા નીચે નીચે જતા દેખાય છે. આ રીતે એટલે સુધી ગમન કરે છે કે-જ્યાં સુધી લેશ્ય!તું સચરણુ હાય છે. તે આવી રીતે સમજી શકાય છે.-સૂર્ય અત્યંત નીચા પ્રદેશમાં આવે ત્યારે સ` પ્રકાશ્યમાન વસ્તુની
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #642

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे प्लवमाना वस्तुनो दूरतः परिपतन्ति, ततः प्रकाश्यस्य वस्तुनो महती महत्तरा छाया उपपद्यमाना भवति, उच्चैरुच्चैस्तरां वर्तमाने सूर्य प्रत्यासन्नाः प्रत्यासन्नतराः परिपतन्ति, ततः प्रकाश्यस्य वस्तुतो हीना हीनतरा छाया भवति, ततस्तत एवमेव तथा तथा वर्तमानं सूर्यस्योच्चत्वं लेश्यां च प्रतीत्य छायाया अन्यथा भवन्त्या उदेशो ज्ञातव्यः, इह हि प्रतिक्षणं विलक्षणवेगेन तत् तत् पुद्गलोपचयेन तत्तत् पुद्गलहान्या वा यत् छायाया अन्यत्व मुपलभ्यते तत् केवल्येव जानाति, छद्मस्थस्तूद्देशतो भवति, उक्तञ्च छायोदेश इति, 'उच्चत्त च छायां च पडुच्च लेस्सोदेस" इति । तथा तथा विवर्त्तमानं सूर्यस्योच्चत्वं छायां च हीनां हीनतराम अधिकामधिकतरां च तथा तथा भवन्तीं प्रतीत्य-आश्रित्य लेश्यायाः प्रकाश्यस्य वस्तुनः प्रत्यासन्न प्रत्यासनतर वा दूर दूरतरं ना परिपतन्त्या परिपतन्त्या उद्देशो ज्ञातव्यः, वर्तमान होने पर सर्व प्रकश्यमान वस्तु के ऊपर तैरने के समान वस्तु दूर से प्रतित होती है। तत्पश्चात् प्रकाश्य वस्तु की महती एवं महत्तर छाया उत्पन्न होती है । सूर्य ऊंचे उच्चस्तर स्थान में वर्तमान होने पर नजदीक नजदीक लेश्या होती है। अतः प्रकाश्य वस्तु की हीन एवं हीनतर छाया होती है। अतः इस प्रकार वर्तमान सूर्य का उच्चत्व एवं लेश्या को जान कर के छाया अन्य प्रकार की होती हुई जानी जाती है। यहां पर प्रतिक्षण विलक्षण प्रकार के वेग से उस उस पुद्गलों कि वृद्धि से अथवा उस उस पुद्गल की हानी से, छाया का जो अन्यत्व माने भिन्न प्रकार दिखता है, वह केवली ही जान सकते हैं। छद्मस्थ उद्देश मात्र ही है। अतः (छायोद्देश) ऐसा कहा है (उच्चत्तं च छायां च पडुच्च लेस्सोद्देस) इति उस उस प्रकार से सूर्य का उच्चत्व तथा हीन हीनतर अथवा अधिक अधिकतर उस उस प्रकार की होती हुई देखकर तथा लेश्या का प्रकाश्य वस्तु के प्रत्यासन्न माने समीप या समीपतर तथा दूर या दूरतर परिपतित परिपतित होती हुई देखी जाती है ऐसा छायोद्देश समजें। ઉપર તરતા હોય તેમ વસ્તુ દૂરથી જણાઈ આવે છે, તે પછી પ્રકાશ્ય વસ્તુની મોટી અને મહત્તર છાયા ઉત્પન્ન થાય છે. સૂર્ય ઉંચે એકદમ ઉંચા સ્થાનમાં આવે ત્યારે લેશ્યા નજીક નજીક થાય છે, તેથી પ્રકાશ્યવસ્તુની હીન અને હીનતર છાયા થાય છે, આ રીતે વર્તમાન સૂર્યનું ઉચ્ચત્વ અને લેશ્યાને જાણીને છાયા અન્ય પ્રકારની થતી જણાય છે, અહીંયાં પ્રતિક્ષણે વિલક્ષણ પ્રકારના વેગથી તે તે પુદ્ગલેના વધવાથી અથવા તે તે પુદ્ગલેની હાની થવાથી છાયાનું જે અન્યત્વ અર્થાત્ ભિન્ન પ્રકાર દેખાય છે, તે કેવળ ज्ञानी onjी २ तेभ छे. छAथ तो निमित्त मात्र छे. तेथी (छायोदेश) से प्रमाण हेस छे. (उच्चत्तं च छायं च पडुच्च छायोदेसे) ति ते ते माथी सूर्य नुस्यत्व तथा હીન હીનતર અથવા અધિક અધિકાર છે તે પ્રકારે થતી જોઈને તથા લેયાને પ્રકાશ્ય વસ્તુની પ્રત્યાસન અર્થાત્ નજીક અથવા સમીપર તથા દર અથવા દૂરતર પરિપતિત
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #643

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३१ नवमं प्राभृतम्
६३१ तथा-'लेस्सं च छायं च पडुच्च उच्चत्तोडेसे' इति, लेश्यां-प्रकाश्यस्य वस्तुनो दूरं दूरतरम् आसन्नतरं परिपतन्तीं छायां च हीनां हीनतराम् अधिकामधिकतरां च छायां परिपतन्तीमभि पश्यन्ति, तथा तथा भवन्तीं प्रतीत्य सूर्यगतस्योच्चत्तस्य तथा तथा विवर्तमानस्य उद्देशो ज्ञातव्यः, अत्रैतदुक्तं भवति-एतानि त्रीण्यपि प्रतिक्षणमन्यथा अन्यथा विवर्तन्ते, तत एकस्य द्वयस्य वा तथा तथा विवर्तमानस्योदेशत उपलम्मात, इतरस्यापि उद्देशतोऽवगमः कर्त्तव्य इति ॥ इत्थं लेश्यास्वरूपमुक्त्वा सम्प्रति पौरुष्या श्छायायाः परिमाणविषये परतीर्थिकप्रतिपत्तिसम्भवं कथयति-तत्थ खलु इमाओ दुवे पडिवत्तिओ पण्णत्ताओ' तत्र खलु इमे द्वे प्रतिपत्ती प्रज्ञप्ते ॥-तत्र-तस्यां पौरुष्या इच्छायायाः परिमाणचिन्तायां-छायापरिमाणज्ञानविषये खलु इमे-चक्ष्यमाणस्वरूपे द्वे प्रतिपत्ती-मतान्तर स्वरूपज्ञापके प्रज्ञप्ते-प्रतिपादिते, तद्यथा-'तत्थेगे एवमाहंसु-ता अस्थि णं से दिवसे जंसि णं तथा (लेस्सं च पडुच्च उच्चत्तोडेसे) प्रकाश्य वस्तु का दूर दृरतर तथा समीपतर प्रतित होती तथा हीन हीनतर अधिक अधिकतर छाया को प्रतित होती दिखती है। उस उस प्रकार से होती हुई छाया को देखकर सूर्य का उच्चत्व का उस उस प्रकार का फैलाव समज लेवें । इस प्रकार छायोद्देश कहा है ।
यहां पर इस प्रकार से समजना चाहिये ये तीनों अवस्था प्रतिक्षण में अन्य अन्य प्रकार से परिवर्तित होती है। अतः एक का या दोनों का उस उस प्रकार से प्रवर्तमान उद्देश की उपलब्धि से इस उद्देश अवगम होता है। । इस प्रकार लेश्या का स्वरूप कह कर के अब पौरुषी छाया के प्रमाण के विषय में परतीर्थिकों की प्रतिपत्ति का संभव कहते हैं-(तत्थ खल इमाओ दुवे पडिवत्तिओ पण्णत्ताओ) उस पौरुषो छाया के परिमाण के विषय में माने छाया के परिमाण ज्ञान विषय में ये वक्ष्याण स्वरूपवाली मतान्तररूप दो प्रतिपत्ती प्रतिपादन की गई है, वे इस प्रकार से हैं (तत्थेगे एवमाहंसु ता पनि हेपाय छ । प्रमाणे छायादेश सभा तथा (लेस्सं च छायं च पडुच्च उच्चत्तोहेसे) अश्य वस्तुनी २ भने रत२ तथा सभीत२ ४ाती तथा हीनत२ अने. अधि: અધિકતર છાયા પડતી દેખાય છે, તે તે પ્રકારે થતી છાયાને જોઈને સૂર્યના તે તે પ્રકારના ઉચ્ચત્વને ફેલાવે સમજી લે, આ પ્રમાણે છાદ્દેિશ સમજ, અહીંયાં આવી રીતે સમજવું જોઈએ આ ત્રણ અવસ્થાએ પ્રતિક્ષણે ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારથી પરિવર્તિત થાય છે. તેથી એક અગર બન્નેનું તે તે પ્રકારથી પ્રવર્તમાન ઉદ્દેશની પ્રાપ્તિથી આ ઉદ્દેશનો બોધ થાય છે.
આ પ્રમાણે લેસ્થાનું સ્વરૂપ બતાવીને હવે પૌરૂષી છાયાના પ્રમાણના સંબંધમાં परतीथिनी प्रतिपत्तियोनी संभ सतावे छ.-(तत्थ खलु इमाओ दुवे पडिवत्तिओ पण्णताओ) से पौ३षी छायाना परिभाना सभा मेटले छायाना प्रभावाना ज्ञान થવાના સંબંધમાં આ વક્ષ્યમાણ સ્વરૂપવાળી મતાન્તર રૂપ બે પ્રતિપત્તિનું પ્રતિપાદન
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #644

६३२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे दिवसंसि सूरिए चउपोरिसिच्छायं णिवत्तेइ' तत्र एके एवमाहु-स्तावत् अस्ति खलु सः दिवसो यस्मिंश्च खलु दिवसे सूर्यः चतुष्पौरुषी छायां निवर्तयति ।।-तत्र-तयो द्वयोः परतीथिको मध्ये एके प्रथम स्तीर्थान्तरीया एव मनन्तरोच्यमानस्वरूपं स्वकीयं मतमाहुःप्रतिपादयन्ति, तावदिति प्राग्वत्, अस्ति स दिवसो यस्मिन् दिवसे सूर्यः उद्गममुहूर्ते अस्तमनमुहर्ते च चतुः पौरुषी-चतुः-पुरुषप्रमाणां छायाम् अत्र पुरुषग्रहणमुपलक्षणम्किन्तु सर्वस्यापि प्रकाश्यस्य वस्तुन श्चतुर्गुणां छायां निवर्तयतीति-॥ 'अस्थि णं से दिवसे जंसिणं दिवसंसि, सूरिए दुपोरिसिच्छायं णिवत्तेइ, एगे एवमाहंसु' अस्ति खलु स दिवसो यस्मिन् दिवसे सूर्यः द्विपौरुषी छायां निवर्तयति, एके एवमाहुः॥ अस्ति च स दिवसो यस्मिन् दिवसे उद्गमनमुहूर्ते अस्तमनमुहूर्ते च द्विपौरुषी छायां-द्विपुरुषप्रमाणां छायां सर्वस्यापि प्रकाश्यस्य वस्तुनो द्विगुणां छायां सूर्यो निवर्तयति-उत्पादयति, अत एवोपसंहरमाह-ए के एवमाहुरिति ।। 'एगे पुण एवमाहंसु-ता अस्थि णं से दिवसे सिणं दिवसंसि सूरिए दुपोरिसिच्छायं णिवत्तेइ, अत्थि णं से दिवसे जंसि णं दिवसंसि मूरिए णो अस्थि णं से दिवसे जंसि णं दिवसंसि मूरिए चउपोरिसिच्छायं णिवत्तेइ) उन दो परतीथिकों में पहला तीर्थान्तरीय अनन्तर कथ्यमान स्वरूप वाला अपना मत को प्रगट करता हुवा कहता है-ऐसा दिवस है कि जिस दिन में सूर्य उद्. मन मुहर्त में माने उदय काल में एवं अस्तमन मुहूर्त में चार पुरुष प्रमाण छाया को यहां पर पुरुष पद उपलक्षण है परंतु सभी प्रकाश्य वस्तु की चौगुनी छाया को निवर्तित करता है। (अस्थि णं से दिवसे जसिणं दिवसंसि मृरिए दुपोरि सिच्छायं णिवत्तइ, एगे एव माहंसु) ऐसा दिवस होता है जिस दिन में उदय के समय में एवं अस्त के समय में दो पुरुष प्रमाणवाली छाया होती है माने समी प्रकाश्य वस्तु की दुगुनी छाया को सूर्य उत्पादित करता है उपसंहार करते हुये कहते हैं कि कोइ एक इस प्रकार कहता है ।। ४२ छ, ते ॥ प्रमाणे छे-(तत्थेगे एवमाहंसु-ता अस्थि णंसे दिवसे जंसिणं दिवमंसि सूरिए च उयोरिसिच्छ: णिवत्तेइ) -ये मे ५२तीथि मां पडतो परता४ि वे पछी उवामा આવનાર પિતાના મતને જણાવતાં કહેવા લાગ્યું કે-એ દિવસ હોય છે, કે જે દિવસમાં સૂર્ય ઉદગમન મુહૂર્તમાં એટલે કે ઉદયકાળમાં અને અસ્તમન મુહૂર્તમાં ચાર પુરૂષ પ્રમાણ વાળી છાયાને અહીંયાં પુરૂષ પદ ઉપલક્ષણમાત્ર છે અર્થાત્ બધી જ પ્રકાશ્ય વસ્તુની ચાર भी छायान उत्पन्न ४२ छे, (अस्थि णं से दिवसे जंसि णं दिवसंसि सूरिए दो पारिसि छायं णिवत्तेइ एगे एवमासु) मेवो ५५ पिस डाय छे के हिवसे सूर्य ! या સમયમાં અને અસ્ત થવાના સમયમાં બે પુરૂષ પ્રમાણવાળી છાયા હોય છે. અર્થાત્ બધી જ પ્રકાશ્ય વસ્તુની બમણી છાયાને સૂર્ય ઉત્પન્ન કરે છેકથનને ઉપસંહાર કરતાં કહે છે કે—કેઈ એક આ પ્રમાણે પિતાને મત કહે છે,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #645

६३३
3
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३१ नवमं प्राभृतम् किंचि पोरिसिच्छायं णिवत्तेइ २' एके पुनरेवाहु-स्तावत् अस्ति खलु स दिवसो यस्मिन् दिवसे सूर्यो न किञ्चित् पौरुषी छायां निवर्त्तयति ।।-एके पुन द्वितीया एवमाहुर्यत् तावदिति पूर्ववत्-अस्ति स दिवसो यस्मिन् दिवसे चरन् सूर्यः उद्गमनमुहर्ते अस्तमनमुहर्ने च द्विपौरुषी-पुरुषद्वयप्रमाणां छायां निवर्तयति-समुत्पादयति, अत्रापि पुरुषग्रहणस्योपलक्षणत्वात् सर्वस्यापि प्रकाश्यस्य वस्तुनो द्विगुणां छायां निवर्तयतीत्यर्थः। तथा चास्ति स दिवसो यस्मिन दिवसे भ्रमन् सूर्य उद्गमनमुहर्ते अस्तमनमुहत्तं च न काश्चिदपि पौरुषी छायां निवर्तयति ॥ सम्प्रत्येते एव मते भावयति-तत्थ जे ते एवमाहंसु-ता अस्थि णं से दिवसे जंसि दिवसंसि सूरिए चउपोरिसीय छायं णिवत्तेइ, अत्थि णं से दिवसे जंसि दिवसंसि सूरिए दो पोरिसीयं छायं णिवत्तेइ, ते एवमासु तत्र येते एवमाहु-स्तावत् अस्ति खल स दिवसो यस्मिन् दिवसे सूर्यश्चतुः पौरुषी छायां निवर्तयति, अस्ति खलु स दिवसो यस्मिन् दिवसे
(एगे पुण एवमासु-ता अत्थि णं से दिवसे सिणं दिवसंसि सूरिए दपोरिसिच्छायं णिवत्तेई, अस्थि णं से दिवसे जसिणं दिवसंसि सरिए णो किंचि पोरिसिच्छायं णिवत्तेइ) ऐसा दिवस होता है की जिस दिन में संचार करता हुवा सूर्य उदय के समय में एवं अस्तमन समय में दो पुरुष प्रमाण वाली छाया को उत्पन्न करते हैं। तथा ऐसा भी दिवस होता है की जिस दिवस में भ्रमण करता हुवा सूर्य उदय के समय में एवं अस्त के समय में कोई भी प्रकार की पौरुषी छाया को उत्पादित नहीं करते हैं। अब इसी मत की भावना दिखलाते हैं (तत्थ जे ते एवमाहंसु-ता अस्थि णं से दिवसे जंसि दिवसंसि मूरिए चउ पोरिसियं छायं निवत्तेइ, अस्थि णं से दिवसे जंसि दिवसंसि सूरिए दो पोरिसीयं छायं णिवत्तेइ, ते एचमाहंसु) उन दो तीर्थान्तरीयों में जो तीर्थान्तरीय इस प्रकार से कहता है कि ऐसा दिवस होता है कि जिस दिन में सूर्य चार पुरुष प्रमाण वाली छाया उत्पादित करता है, तथा
(एगे पुण एवमाहंसु-ता अस्थि ां से दिवसे जंसि णं दिवसंसि सूरिए दुपोरिसिच्छायं णिवत्तेइ, अस्थि णं से दिवसे जंसि गं दिवसंसि सूरिए णो किचि पोरिसिच्छायं णिवत्तेइ) मेवा દિવસ હોય છે કે જે દિવસે સંચાર કરતો સૂર્ય ઉદયના સમયમાં અને અસ્તમન સમયમાં બે પુરૂષ પ્રમાણવાળી છાયાને ઉત્પન્ન કરે છે, તથા એ પણ દિવસ હોય છે કે-જે દિવસે ભ્રમણ કરતે સૂર્ય ઉદયના સમયમાં અને અસ્ત થવાના સમયમાં કોઈ પણ પ્રમાણની પિૌરૂષી છાયાને ઉત્પન્ન કરતો નથી.
हवे - भत विषेनी भावना तावामा माये .-(तत्य जे ते एबमासु-ता अस्थि णं से दिवसे सि दिवसंसि सूरिए चउ पोरिसीय छायं निवत्ते३, अस्थि णं से दिवसे जंसि दिवसंसि सूरिए दो पारिसीयं छायं णिवत्तेइ, ते एवमासु) से ये तीर्थान्तीयामा જે તીર્થાન્તરીય આ પ્રમાણે કહે છે કે-એ દિવસ હોય છે કે જે દિવસમાં સૂર્ય ચાર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #646

६३४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे सूर्यों द्विपौरुषी छायां निर्वतयति, ते एवमाहुः । तत्र-तयोयो स्तीर्थान्तरीययो मध्ये येते वादिन एवमाहुः यत् अस्ति स दिवसो यस्मिन् दिवसे सूर्य श्चतुष्पौरुषी छायां निवर्तयति-उत्पादयति, तथा च अस्ति खलु स दिवसो यस्मिन् दिवसे सूर्यो द्विपौरुषी छायां निवर्तयति-समुत्पादयति, ते वादिन एवं स्वमतविभावनार्थ मित्थमाहुर्यत्-'ता जया णं सरिए सबभंतरं मंडलं उपसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं उत्तमकट्टपत्ते उकोसिए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ' तावद् यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्त उत्कर्षकोऽष्टादशमुहतों दिवसो भवति, जघन्या द्वादशमुहर्ता रात्रि भवति ॥-तावदिति प्राग्वत् , यदा-यस्मिन् दिने-सायनकर्कसंक्रान्तिदिने खलु-इति निश्चितं सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलं-मिथुनान्ताहोरात्रवृत्तमुपसंक्रम्यतन्मण्डलमादाय चारं चरति-तस्मिन् मण्डले भ्रमति, तत्र-तस्मिन् दिवसे सूर्य उत्तमकाष्ठाप्राप्तो भवति-परमोत्तरगतो भवति तेनोत्कर्षक:-परमाधिकः अष्टादशमुहर्तप्रमाणो दिवसो भवति, जघन्या-परमालिका द्वादशमुहर्तप्रमाणा रात्रि भवति ॥ तं सिच णं दिवसंसि मूरिए चउपोरिसीयं छायं णिवत्तेइ, ता उग्गमणमुहुत्तसि य अत्थमणमुहुत्तसि य ऐसा भी दिवस है कि जिस दिन में सूर्य दो पुरुष प्रमाण वाली छाया को उत्पन्न करता है । वे वादी इस प्रकार से स्वमत का समर्थन करते है कि (ता जया णं मूरिए सम्वन्भतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं उत्तम कट्टपत्ते उक्कोसए अट्ठारसमुहत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दवालसमुहत्ता राई भवई) जब सूर्य अर्थात् सायन कर्कसंक्रान्ति काल में सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल अर्थात् मिथुनान्त अहोरात्र वृत्त में उपसंक्रमण कर के माने उस मंडल को प्राप्त कर के गति करता है अर्थात् उस मंडल में भ्रमण करता है, उस दिवस में सूर्य उत्तम काष्ठा प्राप्त होता है अर्थात परम प्रकर्ष वाला होता है अतः परमोत्कृष्ट माने परम अधिक अठारह मुहूर्त प्रमाणवाला दिवस होता है । तथा जघन्या माने परम लघु बारह मुहूर्त प्रमाण वाली रात्री પુરૂષપ્રમાણુની છાયા ઉત્પન્ન કરે છે, તથા એ પણ દિવસ હોય છે કે જે દિવસે સૂર્ય બે પુરૂષપ્રમાણુની છાયાને ઉત્પન્ન કરે છે, એ વાદી આ પ્રમાણે પોતાના મતનું સમર્થન ४२ता हे छ (ता जया णं सूरिए सधभतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया | उत्तमकटपत्त उक्कोसए अद्वारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भवइ) ' અર્થાત્ સાયન કર્થ સંક્રાન્તિ કાળમાં સૂર્ય સવવ્યંતરમંડળ અર્થાત્ મિથુનાત અહો રાત્રવૃત્તિમાં ઉપસંક્રમણ કરીને અથવ એ મંડળને પ્રાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે, અર્થાત એ મંડળમાં ભ્રમણ કરે છે, એ દિવસમાં સૂર્ય ઉત્તમકાષ્ઠા પ્રાપ્ત હોય છે, એટલે કે પરમ પ્રાર્થવાળો હોય છે, તેથી પ ણ એટલે કે પરમ અધિક અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણને દિવસ હોય છે, તથા જઘન્યા એટલે કે પરમ લધુ ભાર મુહૂર્ત પ્રમાણુવાળી રાત્રી હોય છે,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #647

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३१ नवमं प्राभृतम्
६३५ लेस्सं अभिवड्डेमाणे णो चेव णं गिबुडेमाणे' तस्मिंश्च खलु दिवसे सूर्यः चतुः पौरुपी छायां निवर्तयति, तावद् उद्गमनमुहूर्ते च अस्तमनमुहूर्ते च लेश्यामभिवर्द्धयन् न चैत्र खलु निर्वेष्टयन् ॥-तस्मिंश्च दिवसे--सायं कर्कसंक्रान्तिदिने खलु इति निश्चितं भ्रमन् सूर्य श्चतुः पौरुषी-चतुः पुरुषप्रमाणां-सर्वस्यापि प्रकाश्यवस्तुन श्चतुर्गुणां छायां निर्व
यति-समुत्पादयति, तावद् उद्गमनमुहूर्ते अस्तमनमुहूर्तं च चतुष्पौरुषी छायां निवर्तयति लेश्यामभिवद्धयति-लेश्यामभिवर्द्धयन् प्रकाश्यस्य वस्तुन उपरि प्लवमानां दूरं दूरतरं परिक्षिपन् नो चैव-नैव निर्वेष्टयन्-प्रकाश्यस्य वस्तुन उपरिप्लवमानां प्रत्यासन्नं प्रत्यासन्नतरं परिक्षिपन् तथासति छायाया हीनहीनतरसम्भवात् , इति ॥ 'ता जया णं सूरिए सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं उत्तमकट्टपत्ता उकोसिया अट्टारसमुहुत्ता राई भवइ, जहण्णिए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ' तावद् यदा खलु सूर्यः सर्वबाह्य मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु उत्तमकाष्ठा प्राप्ता उत्कर्षका अष्टादशमुहर्ता होती है । (तंसि च णं दिवसंसि मूरिए बउ पोरिसीयं छायं णिवत्तेइ, ता उग्गमणमुहुर्तसि य अस्थमणमुहुसि य लेस्सं अभिवडेमाणे णो चेव णं णिवडेमाणे) उस दिन में माने सायन कर्क संक्राति के दिन में भ्रमण करता हवा सूर्य चार पुरुष प्रमाण माने सभी प्रकाश्य वस्तु की चौगुनी छाया को उत्पन्न करता है तथा उदय काल एवं अस्तकाल में चार पुरुष प्रमाणवाली छाया उत्पन्न करता है। तथा लेश्या की वृद्धि करता हुवा प्रकश्यवस्तु के ऊपर ऊपर रहकर दर अतिदूर जाकर उसको निर्वेष्टित, नहीं करके माने प्रकाश्य वस्तु के ऊपर रह कर समीपस्थ वस्तुको नहीं छोडकर कारण की ऐसा होने पर छाया हीन या हीनतर होजाने का संभव रहता है । (ता जया णं सूरिए सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तथा णं उत्तकट्टपत्ता उक्कोसिया अट्ठारस मुहत्ता राई भवइ, जहरिणए दुवालसमुहत्ते दिवसे भवइ) जिस समय स्वमार्ग में भ्रमण करता सूर्य सर्वबाह्य मंडल में माने सायन मकरान्तवृत्त में (तसि च णं दिवसंसि सूरिए चउपोरिसीयं छायं णिवत्तेइ, ता उग्गमणमुहुत्तंसि य अत्थमण मुहुत्तसि य लेसं अभिवड्ढेमाणे णोचेव णं णिवड्ढेमाणे) ते सिमा अर्थात् सायन સંક્રાન્તિના દિવસમાં ભ્રમણ કરતે સૂર્ય ચાર પુરષ પ્રમાણુવાળી બધી પ્રકાશ્ય વરતની ચાર ગણી છાયા ઉત્પન્ન કરે છે, તથા ઉદયકાળ અને અતકાળમાં ચાર પુરૂષપ્રમાણુવાળી છાયા ઉત્પન્ન કરે છે. તથા લેશ્યાને વધારીને પ્રકાશ્ય વસ્તુની ઉપર ઉપર રહીને દૂર ઘા દૂર જઈને તેને નિવેષ્ટિત કર્યા વિના એટલે કે પ્રકાશ્ય વસ્તુની ઉપર રહીને નજીકની વસ્તુને છેડયા વિના કારણ કે તેમ થાય તે છાયાહીન અથવા હીનતર થઈ જવાને संभ २४ छ, (ता जया णं सूरिए सव्वबाहिरं मंडलं उबसंकमित्ता चारंचरइ तया णं उत्तमकटुपत्ता उक्कोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ, जहण्णिए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ) से
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #648

सूर्यप्रज्ञप्तिसत्रे रात्रि भवति, जघन्यो द्वादशमुहत्तों दिवसो भवति ॥-तावदिति प्राग्वद् यदा-यस्मिन् दिने खलु-इति निश्चितं स्वमार्गे भ्रमन् सूर्यः सर्वबाह्य मण्डलं-सायनमकरान्तवृत्तम् उपसंक्रम्य-तन्मण्डलमादाय चारं चरति-तन्मण्डले भ्रमति-परमदक्षिणायनान्तगतो भवति, तदा-तस्मिन् दिने (दिसम्बरमासस्य त्रयोविंशति तारिखासन्न दिने) उत्तमकाष्ठा प्राप्तापरमदक्षिणदिग्गता उत्कर्षिका-सर्वाधिका अष्टादशमुहर्तप्रमाणा रात्रि-भवति, जघन्य:सर्वाल्पो द्वादशमुहर्तप्रमाणो दिवसो भवति ॥ तसि च णं दिवसंसि सूरिए दुपोरिसीयं छायं णिवत्तेइ, सं उग्गमणमुहुत्तंसि य अत्यमणमुहुर्तसि य, लेस्सं अभिवड्डमाणे णो चेव णं णिवुझेमाणे १' तस्मिंश्च खलु दिवसे सूर्यो द्विपौरुषों छायां निर्वतयति, तं०तस्मिंश्च खलु दिवसे उद्गमनमुहर्ते च अस्तमनमुहर्ते च लेश्याम अभिवर्द्धयन् नो चैव खलु निर्वेष्टयन् ॥-तस्मिंश्च दिवसे-परमदक्षिणायनदिने खलु सूर्यों द्विपौरुषी-पुरुपद्वयप्रमाणांसर्वस्यापि प्रकाश्यस्य वस्तुनो द्विगुणां छायां निर्वतयति-समुत्पादयति, तस्मिन्नेव च दिने उद्गमनमुहर्ते-उदयक्षणे अस्तमनमुहर्ते-अस्तमनवेलायां स च तदा द्विपौरुपी छायां निवर्तयति, लेश्यामभिवर्द्धयन् नो चैव-नैव निर्वेष्टयन्-हापयन् प्रकाश्यस्य वस्तुन उपरिउपसंक्रमण करके अर्थात् उस मंडलको प्राप्त करके गति करता है माने उस मंडल में भ्रमण करता है माने परम दक्षिणायन गत होता है उस उमय । (डिसम्बर मास की तेरह तारीख के समीप में) उत्तम काष्ठा प्राप्त परमदक्षिणायनगत सर्वाधिक अठारह मुहर्त प्रमाणवाली रात्री होती है । तथा सर्वलघु बारह मुहूर्त प्रमाणका दिवस होता है । (तंसि च णं दिवसंसि सूरिए दुपोरिसीयं छायं णिवत्तइ, तं० उग्गमणमुहत्तंसि अस्थमणमुहत्तंसिय, लेस्सं अभिवडेमाणे णो चेवणं णिवुड्डेमाणे) उस परम दक्षिणायन दिन में सूर्य दो पुरुष प्रमाणवाली अर्थात् सभी प्रकाश्य वस्तु की दुगुनी छाया उत्पन्न करता है। तथा उसी दिन उदयकाल में एवं अस्तमन कालमें लेश्या को अभिवधित करके दो पौरुषी छाया को उत्पन्न करता है, लेश्याको कमकरके नहीं माने સમયે પિતાના માર્ગમાં ભ્રમણ કરતે સૂર્ય સર્વબાહ્યમંડળમાં એટલે કે સાયન મકરાન્ત વૃત્તમાં ઉપસક્રમણ કરીને અથર્ એ મંડળને પ્રાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે અર્થાત્ એ મંડળમાં ભ્રમણ કરે છે, અર્થાત પરમ દક્ષિણ દિશામાં હોય છે. તે સમયે (ડિસેમ્બરની તેવીસ તારીખની નજીકમાં) ઉત્તમકાષ્ઠા પ્રાપ્ત પરમ દક્ષિણાયનમત સર્વાધિકા અઢાર મુહૂર્ત प्रमाणुनी रात्री जाय छ. तथा सर्वसाधु मा२ भुत प्रभागुन ६५स खाय छ (तंसि घणं दिवसंसि सूरिए दुपोरिसीयं छायं णिवत्तेइ, उग्गमणमुहुत्तंसि अत्थमणमुहुत्तंसि य, लेस्सं अभिवढेमाणे णोचेव णं णिवुड्ढेमाणे) ये ५२म क्षिायनमा सूर्य ५३५प्रमाणવાળી એટલે કે બધી જ પ્રકાશ્ય વસ્તુની બમણી છાયા ને ઉત્પન્ન કરે છે. તથા તે દિવસે ઉદયકાળમાં અને અસ્તમાન કાળમાં લેસ્થાની વૃદ્ધિ કરીને બે પૌરૂષી છાયાને ઉત્પન્ન કરે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #649

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३१ नवमं प्राभृतम्
६३७ प्लवमानां दूरं दुरतरं परिक्षिपन् , तथा च प्रकाश्यस्य वस्तुन उपरि प्लवमानां प्रत्यासन्नं प्रत्यासनतरं परिक्षिपन्, नो चैव निर्वेष्टयन् , तथासति छायाया हीनहीनतरत्व सम्भवादिति॥ 'तत्थ णं जे ते एवमाहंसु-सा अत्थि णं से दिवसे जंसि णं दिवसंसि सूरिए दुपोरिसीयं छायं णिवत्तेइ, अस्थि णं से दिवसे जंसिणं दिवसंसि सरिए णो किंचि पोरिसीयं छायं णिवत्तेइ ते एवमाहंसु' तत्र खलु ये ते एकमाइस्तावत् अस्ति खलु स दिवसो यस्मिन् खल दिवसे सूर्यः द्विपौरुषी छायां निर्वतयति, अस्ति खलु स दिवसो यस्मिन् खलु दिवसे सूर्यो नो किञ्चित् पौरुषी छायां निवर्तयति, ते एवमाहुः ॥-तत्र तयो वयोर्वादिनो मध्ये येते वादिन एवमाहु यत् अस्ति खलु स दिवसो यस्मिन् दिवसे चारं चरन् सूर्यों द्विपौरुषींपुरुषद्वयप्रमाणां-सर्वस्यापि प्रकाश्यस्य वस्तुन स्तत्प्रमाणाद् द्विगुणां छायां निवर्तयतिसमुत्पादयति, तथा च अस्ति स दिवसो यस्मिन् खलु दिवसे सूर्यों न काश्चिदपि छायां-न काश्चिदपि पौरुषी छायां निवर्तयति ते एवं-वक्ष्यमाणस्वरूपं स्वमत विभावनार्थमाहुराचक्षते'ता जया णं सूरिए सव्वब्भंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं उत्तमकट्ठपत्ते उक्कोसए प्रकाश्यमान वस्तु के उपर रहकर दूर दूरतक रहकर या प्रकाश्य वस्तु के ऊपर रहकर समीप रहकर निवेष्टित होकर नहीं कारणकी निर्वेष्टित होने पर छाया हीन या हीनतर होने का संभव रहता है । (तत्थ णं जे ते एवमाहंसु ता अस्थि णं से दिवसे जसिणं दिवसंसि सूरिए दुपोरिसोयं छायं णिवत्तइ अस्थि णं से दिवसे सिणं दिवसंसि सरिए णो किं चि पोरिसीयं छायं णिवत्तेइते एव-मासु) उन दो मतान्तरवादियों में जो मतान्तरवादी इस प्रकार कहता है कि ऐसा दिवस है कि जिस दिन में संचरण करता हुबा सूर्य पुरुषव्य प्रमाण वाली माने सभी प्रकाश्य वस्तु की उनके प्रमाण से दुगुनि छाया उत्पादित करता है। तथा ऐसा भी दिवस होता है, कि जिस दिनमें सूर्य कुछ भी पौरुषी छाया को नहीं उत्पन्न करता है इस रोतिका वक्ष्यमाण स्वरूप का स्वमतके समर्थन में कहता है । (ता जया णं सूरिए सव्वभंतरं मंडलं છે, વેશ્યાને હીન કરીને નહીં એટલે કે પ્રકાશ્ય વસ્તુની ઉપર રહીને નજીક રહીને તેને નિવેષ્ટિત અર્થાત્ વીંટળાઈને નહીં, કારણ કે નિર્વેષ્ટિત થવાથી છાયા હીન અગર હીનતર थवानी संसप २९ छे, (तत्थ णं जे ते एवमापु ता अस्थि णं से दिवसे जंसि णं दिवसंसि सुरिए णो किंचि पोरसोय छायं णिवत्तेइ, ते एवमासु) २॥ ये भतान्तरवाहीयोमा મતાન્તરવાદી આ પ્રમાણે કહે છે કે એ દિવસ હોય છે, કે જે દિવસે સંચાર કરતે સૂર્ય પુરૂષદ્વય પ્રમાણની એટલે કે બધી જ પ્રકાશ્ય વસ્તુની તેના પ્રમાણુથી બમણું છાયા ઉત્પન્ન કરે છે, તથા એ પણ દિવસ હોય છે કે જે દિવસે કોઈ પણ પ્રકારની પૌરૂષી છાયાને ઉત્પન્ન કરતો નથી. આ રીતના કથનના સમર્થનમાં વક્ષ્યમાણ પ્રકારથી કથન કરે छ,-(ता जया णं सूरिए सयभंतरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ, तया णं उत्तमकदुपत्ते
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #650

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई अवइ' तावद् यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य चारं चरति तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्त उत्कर्षकोऽष्टादशमुहूर्तों दिवसो भवति, जघन्या द्वादशमुहूर्ता रात्रि भवति ॥-तावदिति पूर्ववत् यदा-यस्मिन् दिने खलु इति निश्चितं सूर्यः सर्वाभ्यन्तरं मण्डलम्-मिथुनान्ताहोरात्रवृत्तमुपसंक्रम्य-तन्मण्डलमादाय चारं चरति-तन्मण्डले भ्रमति, तदा-तस्मिन् दिने-परमोत्तरायणदिने-सायन कर्कसंक्रान्तिदिने सूर्य उत्तमकाष्ठाप्राप्तो भवति-परमोत्तरदिग्गतो भवति, तेन तत्रोत्कर्षक:परमाधिकोऽष्टादशमुहूर्तप्रमाणो दिवसो भवति, तथा च तस्मिन्नेव दिने जघन्या परमाल्पिका द्वादशमुहर्तप्रमाणा रात्रि भवति ॥ 'तंसि च णं दिवसंसि सूरिए दुपोरिसीयं छायं णिवत्तेइ, तं०-उग्गमणमुहुर्तसि य अत्थमणमुहुर्तसि य लेस्सं अभिवुड्डेमाणे गोवेव णं णिवुडमाणे' तस्मिश्च खलु दिवसे सूर्यो द्विपौरुषी छायां निवर्तयति, तं०-तस्मिंश्च खलु दिवसे उद्गमनमुहः च अस्तमनमुहूर्ते च लेश्याम अभिवर्द्धयन् नो चैव खलु निर्वेष्टयन् ॥-तस्मिन् उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं उत्तमकट्टपत्ते उकोसए उद्वारसमुहत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहत्ता राई भवइ) जिस दिनमें सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल में माने मिथुनान्त अहोरात्र वृत्त में उपसंक्रमण करके माने उस मंडलको प्राप्त करके गति करता है अर्थात् उस मंडल में भ्रमण करता है, उस दिन में माने परम उत्तरायण दिन अर्थात् सायन कर्क संक्रान्ति के दिन में सूर्य परम प्रकर्षको प्राप्त करके उत्तर दिशामें होता है अतः उस समय परम उत्कृष्ट अठारह मुहूर्तका दिवस होता है तथा उसदिन में जघन्या माने सबसे छोटी बारह मुहर्त प्रमाणवाली रात्री होती है, (तंसि च णं दिवसंसि सरिए दो पोरिसीयं छायं णिवत्तेइ, तं जहा उग्गमणमुत्तसि य अत्थमणमुहत्तंसि य लेस्सं अभिवडेमाणे णो चेव णं णिबुडेमाणे) उस दिन में माने सर्वाभ्यन्तर मंडल के संचरण दिवसमें अर्थात् परमाधिक दिनमानवाले दिन में सूर्य दो पुरुष प्रमाणवाली माने सभी प्रकाश्य वस्तुको दुगुनी छाया उत्पन्नकरता है। उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ, जहणिया दुवालसमुहुत्ता राई भरइ) हिवसे સૂર્ય સર્વાત્યંતરમંડળમાં અથત મિથુનાન્ત અહોરાત્ર વૃત્તમાં ઉપસંક્રમણ કરીને એટલે કે એ મંડળને પ્રાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે, અર્થાત્ એ મંડળમાં ભ્રમણ કરે છે, એ દિવસે અર્થાત્ પરમ ઉત્તરાયણ દિવસમાં સૂર્ય પરમ પ્રકર્ષને પ્રાપ્ત કરીને ઉત્તરદક્ષિણમાં હોય છે તેથી એ સમયે પરમઉત્કૃષ્ટ અઢાર મુહૂર્તને દિવસ હોય છે. તથા તે દિવસમાં જઘન્યા मेटो सौथी नानी पा२ मुडूत प्रमाणुनी रात्री खाय छे. (तंसि च णं दिवसंसि सूरिए दो पोरिसीय छायं णिवत्तेइ तं जहा-उग्गमणमुहुत्तंसि य अत्थमणमुहुत्तंसि य लेस्सं अभिवढेमाणे णो चेव णं णिवुड्ढेमाणे) से हिवसे अर्थात् ५२म भाटा हिनभाना हिवसमा सूर्य में પુરૂષ પ્રમાણવાળી એટલે કે બધી જ પ્રકાશ્ય વસ્તુની બમણી છાયા ઉત્પન્ન કરે છે. જેમ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #651

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३१ नवम प्राभृतम् दिने-सर्वाभ्यन्तरमण्डलसंचरणदिवसे-परमाधिकदिनमानप्रमाणदिने सूर्यों द्विपौरुषी-पुरुषद्वयप्रमाणां--रावस्यापि प्रकाश्यस्य वस्तुनो द्विगुणां छायां निवर्तयति, तद्यथा-उद्गमनमुहूत्तेंअस्तमनमुहर्ने च, सच तदानीं द्विपौरुषी छायां निवर्तयति-लेश्यामभिवर्द्धयन् नो चैव-नैव किश्चित् निर्वेष्टयन्-हापयन् चारं चरतीत्यर्थः ॥-'ता जया णं सूरिए सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं उत्तमकढपत्ता उकोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ, जहण्णिए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवई' तावद् यदा खलु सूर्यः सर्वबाह्यं मण्डलमुपसंक्रम्य चार चरति तदा खलु उत्तमकाष्ठाप्राप्ता उत्कर्षका अष्टादशमुहर्ता रात्रि भवति, जघन्यो द्वादशमुहूत्र्तों दिवसो भवति ॥ तावदिति प्राग्वत् यदा-यस्मिन् समये खलु इति वाक्यालङ्कारे सूर्यः सर्वबाचं मण्डलं-धनुरन्ताहोरात्रवृत्तम् उपसंक्रम्य चारं चरति-सायनमकरं प्रविशति, तदा खल-तस्मिन् दिने खलु उत्तमकाष्ठा प्राप्ता-परमदक्षिणदिग्गता उत्कर्पिका-सर्वाधिका अष्टादशमुहत्तप्रमाणा रात्रि भवति, तथा च जघन्य:-सर्वाल्पो द्वादशमुहत्तेप्रमाणो दिवसो भवति ॥ 'तंसि च णं दिवससि सूरिए यो किंचि पोरिसीए छायं णिवत्तेइ, उग्गमणमूहतंसि य अत्थमणमुहुर्तसि य णो चेव णं लेस्सं अभिबुड्डेमाणे वा णिवुडेमाणे वा' तस्मिंश्च माने लेश्या को बढाकरके माने स्व तेजोलेश्या को बढाकरके किंचित् कमकरके नहीं सूर्य अपनी गति करता है। (ता जया णं सरिए सव्ववाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तथा णं उत्तमकट्टपत्ता उकोसिया अट्ठारसमुहुत्ता राई भवइ, जहण्णिए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ) जिस समय सूर्य सर्वबाह्यमंडल अर्थात् धनुसंक्रान्ति के अन्त अहोरात्र में जाकर गति करता है माने सायन मकर संक्रान्ति में प्रविष्ट होता है, उस दिन में उत्तमकाष्ठाप्राप्त माने परम दक्षिणायन में वर्तमान उत्कृष्टा माने सर्वाधिका अठारह मुहर्त प्रमाणवाली रात्री होती है, तथा सर्व जघन्य माने सबसे छोटा बारहमुहर्त प्रमाणवाला दिवस होता है । (तसि च णं दिवससि सरिए णो किंचि पोरिसीए छायं णिवतेइ, उग्गमणमुहुर्तसि य अत्थमणमुहुत्तंसि य णो चेव णं लेस्सं अभिवुड़ेमाणे કે ઉદયકાળમાં અને અસ્તમનકાળમાં બમણી છાયા કરે છે. એટલે કે વેશ્યાને વધારીને અર્થાતુ પિતાની તેજલેશ્યાને વધારીને નહિ કે થોડી ઓછી કરીને સૂર્ય પોતાની ગતિ ४२ छ, (ता जया णं सूरिए सव्वबाहिरं मंडलं उवसंकमित्ता चार चरइ तया णं उत्तमकदुपत्ता उक्कोसिया अद्वारसमुहुत्ता राई भवइ, जहण्णिए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भवइ) समये सूर्य સર્વબાહ્યમંડળ અર્થાત ધનસંક્રાંતિના અહોરાત્રમાં જઈને ગતિ કરે છે, એ દિવસે ઉત્તમ કાષ્ઠા પ્રાપ્ત અર્થાત્ પરમ દક્ષિણાયનમાં વર્તમાન ઉત્તમકાષ્ઠા પ્રાપ્ત અર્થાત્ સર્વાધિકા અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણુની રાત્રી હોય છે, તથા સર્વ જઘન્ય અર્થાત્ સૌથી નાનો બાર મુહુર્ત प्रभाशयाणा हिसाय छे. (तसि च णं दिवसंसि सूरिए णो किंचि पोरिसीए छायं णिवत्तेइ, उम्गमणमुहुत्तंसि य अस्थमणमुहुत्तंसि य णो चेव लेस्सं अभिवुड्ढेमाणे या णिवुड्ढेमाणे वा)
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #652

६४०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे खलु दिवसे सूर्यों न काञ्चित् पौरुषी छायां निवर्तयति, तं०-तस्मिंश्च खलु दिवसे उद्गमनमुहूर्ते अस्तमनमुहूर्ते च नो चैव खलु लेश्याम् अभिवई यन् वा निर्वेष्टयन वा ॥-तस्मिंश्च दिवसे-सर्वबाह्यमण्डलसञ्चरणदिने-सर्वाधिक रात्रिप्रमाणकाले भ्रमन् सूर्यो न काञ्चित् पौरुषी छायां-पुरुषप्रमाणां छायां निवर्तयति-समुत्पादयति, तथा च तस्मिन्नेव दिने उद्गमनमुहर्त-उदयवेलायाम् , अस्तमनमुहर्ते-सूर्यास्तकाले चनो चैव-नैव खलु लेश्यां तदानीं सूर्यो लेश्यामभिवर्द्धयन् भवति, नैव वा निर्वेष्टयन्-हापयन् भवति, । अभिवर्द्धने अधिकाधिकतरायाः, निर्वेष्टने च हीनहीनतरायाः छायायाः सम्भवप्रसङ्गात् ।। तदेवं परतीर्थिकप्रतिपत्तिद्वयं श्रुत्वा भगवान् गौतमः पुनः स्वमतशङ्कापरिहारार्थ पृच्छति, यथा'ता कइ कटुं ते सूरिए पोरिसिच्छायं णिवत्तेइ आहियात्ति वएज्जा' तावत् कतिकाष्ठां ते सूर्यः पौरुषी छायां निर्वतयति आख्यात इति वदेत , तावत्-ययेवं परतीथिकानां प्रतिपत्नी 'ता' तर्हि तावत् भगवान् स्वमतेन त्वया कतिकाष्ठां-किं प्रमाणां पौरुषी छायां तेतवमते सूर्यो निवर्तयति-निर्वतयन् आख्यात इति वदेत-वास्तविक स्थिति भगवान् कथवा णिवुड्डेमाणे वा) उस सर्वबाह्यमंडल संचरण दिन में अर्थात् सर्वाधिक रात्रि प्रमाणवाले काल में भ्रमण करता हुवा सूर्य कोई भी प्रकार की पौरुषी छाया को नहीं उत्पन्न करता है । तथा उसी दिनमें उदय के समय में तथा सूर्यास्त काल में लेश्या को माने उस कालकी तेजोलेश्या को बढाता नहीं है । अथवा लेश्याको न्यून भी नहीं करता है। कारण की वद्धित होने पर अधिकतर तथा निर्वेष्टित होने पर छाया का हीन हीनतर होने का संभव रहता है।
इस प्रकार परतीर्थिकों की मान्यतारूप दो प्रतिपत्तियों को सुनकर श्री. गौतस्वामी अपनी शंका कि निवृत्ति के लिये पूछते हैं-(ता कइ कटुंते सूरिए पोरिसिच्छायं णिवत्तेइ अहियत्ति वएजा) हे भगवन् जो परतीथिकों की इस प्रकार की मान्यता है (ता) तो आपके मतसे सूर्य कितने प्रमाणवाली पौरुषी छाया को निवर्तित करता कहा है ? सो यथार्थ स्थितिको आप कहीये, इस એ સર્વબાહામંડળના સંચરણ દિવસમાં અર્થાત્ સર્વાધિક રાત્રિ પ્રમાણુવાળા કાળમાં ભ્રમણ કરેતે સૂર્ય કેઈ પણ પ્રકારની રૂષી છાયાને ઉત્પન કરતા નથી, તથા એ દિવસમાં ઉદયના સમયમાં તથા સૂર્યાસ્તકાળમાં લેશ્યાને અર્થાત એ કાળની તેજલેશ્યાને વધારતો નથી, અથવા લેસ્થાને ન્યૂનપણ કરતું નથી. કારણ કે વધારો થવાથી અધિકાધિકતર તથા નિવેષ્ટિત થવાથી હીન હીનતર છાયા થવાનો સંભવ રહે છે.
આ પ્રમાણે પરમતવાદીની માન્યતાવાળી બે પ્રતિપત્તિને સાંભળીને શ્રી ગૌતમस्वाभी पोतानी ना समाधान माटे प्रशुश्रीने पूछे छ-(ता कइ कटुंते सूरिए पोरिसि. छायं णिवत्तेइ, आहियति वएउजा) गवान् ने ५२तीथा मनी भावी शतनी मान्यता છે () તે આપના મતથી સૂર્ય કેટલા પ્રમાણુવાળી પરથી છાયાને નિવર્તિત કરે છે,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #653

---
_
६४१
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३१ नबमं प्राभृतम् येदित्यर्थः ॥ इत्थं गौतमस्य शङ्कां श्रुत्वा तत्र भगवान् महावीरस्वामी स्वमतेन देशविभागतः पौरुषी छायां तथा तथा अनियतप्रमाणां वक्ष्यति, परतीथिकास्तु प्रतिनियतामेव प्रतिदिवसं देशविभागेनेच्छन्ति केवलं दिवसविभागे प्रतिपादयन्ति, तेन प्रथमतस्तन्मतान्येव उपदर्शयति-'तत्थ' इत्यादि, 'तत्थ इमाओ छण्णउइ पडिवत्तिो पण्णत्ताओ' तत्र खलु इमाः पग्णवतिः प्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः तत्र-तस्मिन देशविभागेन प्रतिदिवसं प्रतिनियतायाः पौरुष्याश्छाया विषये इमा:-वक्ष्यमाणस्वरूपाः षण्णवति:-पण्णवतिसंख्यकाः प्रतियपत्तः-परमतरूपाः प्रज्ञप्ताः-प्रतिपादिताः सन्ति-तद्यथा-'तत्थ एगे एक्माहंसु' तत्र एके एवमाहुः ॥ तत्र-तेषां षण्णवतेः परतीथिकानां मध्ये एके-प्रथमा स्तीर्थान्तरीयाः एवं वक्ष्यमाणप्रकारकं स्वकीयं मन्तव्यमाहुः-प्रतिपादयन्ति ॥ 'ता अस्थि णं से देसे जंमि णं देसंसि सूरिए एगपोरिसीयं छायं णिवत्तेइ, एगे एवमासु' तावत् अस्ति प्रकार की श्रीगौतमस्वामी के प्रश्न को सुनकर भगवान् महावीरस्वामी अपने मत से देश का विभागपूर्वक उस उस प्रकार की पौरुषी छाया को अनियत प्रमाणवाली कहते हैं। परतीर्थिक प्रतिदिवस देशविभाग पूर्वक प्रतिनियत रूप से केवल दिवस के विभाग में प्रतिपादित करते हैं । अतः पहले उन परतीथिकों के ही मत का कथन करते हैं-(तत्थ) इत्यादि ।
(तत्थ इमाओ छण्णउइ पडिवत्तिओ पण्णताओ) उस प्रकार के देश विभाग से प्रतिदिन में प्रतिनियत प्रमाणवाली पौरुषी छाया के विषय में ये वक्ष्यमाण स्वरूपवाली छियानवें संख्यात्मक परमतरूप प्रतिपत्तियां प्रतिपादित की गई हैं-जो इस प्रकार से हैं-(तत्थ एगे एवमासु) उन छियानवें परमत वादियों में कोइ एक इस कथ्यमान प्रकार से अपने मत को प्रतिपादन करते हैं (ता अस्थि णं से देसे जसिणं दिवसंसि सूरिए एगपोरिसियं छायं णिवत्तेह, एगे एव माहंसु) ऐसा प्रदेश है कि माने पृथ्वी का कोई भाग ऐसा है कि તે યથાર્થ રિથતિ આપ કહો. આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્નને સાંભળીને શ્રી મહાવીર પ્રભુ પાતાના મતથી દેશના વિભાગ પૂર્વક તે તે પ્રકારની પૌરૂષી છાયાને અનિયત પ્રમાણુવાળી કહે છે. પરતીર્થિક પ્રતિદિવસ દેશ વિભાગપૂર્વક પ્રતિનિયતપણાથી કેવળ દિવસના વિભાગમાં પ્રતિપાદિત કરે જેથી પહેલાં એ પરતીથિકના જ મતનું કથન ४२ छ (तत्थ) त्याहि.
(तत्थ इमाओ छण्णउइ पडिवत्तिओ पत्ताओ) 0 प्रायना हे विली प्रतिદિવસે પ્રતિનિયત પ્રમાણુવાળી પૌરૂષી છાયાના સંબંધમાં આ વયમાણ સ્વરૂપવાળી છનું સંખ્યાવાળી મતાન્તર રૂપે પ્રતિપત્તિ પ્રતિપાદિત કરેલ છે, જે આ પ્રમાણે છે(तत्थ एगे एवमासु) से छ-नु ५२मतवादीयोभा अध मे४ मा १क्ष्यमाए प्रा२नी पाताना भतर्नु प्रतिपादन ४२ छे, (ता अस्थि णं से देसे जंसि णं दिवसंसि सूरिए एगपोरिसीयं छायं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #654

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र खलु स देशो यस्मिन् देशे सूर्यः एकपौरुषी छायां निवर्तयति, एके एवमाहुः ॥-तावदिति प्राग्वत् अस्ति खलु स देशः-पृथिव्याः कश्चित् भूभागविशेषः, यस्मिन् खलु देशे-भूभागविशेष स्वकक्षायां भ्रमन सूर्यो यदा समागतो भवति तदा तत्र समागतः सन् एकपौरुषीम्एकपुरुषप्रमाणां सर्वस्यापि प्रकाश्यस्य वस्तुनः स्वप्रमाणां छायां निवर्तयति-समुत्पादयति । एवमुपसंहरन्नाह-एके एवमाहुरिति ।। 'एगे पुण एवमासु-ता अस्थि णं से देसे जंसि णं देसंसि सरिए दुपोरिसीयं छायं णिवत्तेइ' एके पुनरेवमाहु-स्तावत् अस्ति खलु स देशो यस्मिन् खलु देशे सूर्यों द्विपौरुषी छायां निवर्तयति ॥ एके द्वितीया स्तीर्थान्तरीयाः पुनरेवं वक्ष्यमाणप्रकारकं स्वमतं कथयन्ति यत् अस्ति खलु तादृशो भूभागो यस्मिन् भूभागे भ्रमन् समागतः सूर्यों द्विपौरुषी छायां निवर्तयति-पुरुषद्वयप्रमाणां-सर्वस्यापि प्रकाश्यस्य वस्तुनो द्विगुणां छायां समुत्पादयति, अत्रोपसंहारः-एके एवमाहुरिति, ‘एवं एएणं अभिलावेणं णेयव्वं, जाव छण्णउई पोरिसीयं छायं णिवत्तेइ' एवम् एतेन अभिलापेन नेतव्यं, जिस भूभाग में स्व कक्षा में परिभ्रमण करता हुवा सूर्य जब वहां पर समागत होता है तब वहां आकर के एक पुरुष प्रमाणवाली छाया को माने सभी प्रकाश्य वस्तु की अपने प्रमाणानुरूप वाली छाया को उत्पन्न करते हैं । इसका उपसंहार करते हुवे कहते हैं कोई एक मतान्तर वादी इस प्रकार से स्वमत का कथन करता है। (एगे पुण एवं मासु ता अस्थि ण से देसे जंसि णं देसंसि सरिए दुपोरिसीय: छायं णिवत्तेइ) कोई दूसरा मतान्तर वादी इस वक्ष्यमाण रूप से अपना मत प्रदर्शित करता है-वह कहता है कि ऐसा भी भी भूभाग का प्रदेश है कि जिस भूभाग में भ्रमण करता हुवा सूर्य दो पुरुष प्रमाण वाली छाया को उत्पन्न करता है । इस कथन का उपसंहार करते हुवे कहते हैं कि कोई एक इस प्रकार से स्वमत प्रदर्शित करता है।
(एवं एएणं अभिलावेणं णेयवं, जाव छण्णउई पोरिसीयं छायं णिवत्तेइ) णिवत्तेइ एगे एबमासु) येथे प्रदेश छ । अर्थात् पृथ्वीना ओ माय मेवोन ભૂભાગમાં પિતાની કક્ષાથી પરિભ્રમણ કરતા સૂર્ય જ્યારે ત્યાં આવે છે ત્યારે ત્યાં આવીને એક પુરૂષપ્રમાણુવાળી છાયાને એટલે કે બધી જ પ્રકાશ્ય વસ્તુની પિતાના પ્રમાણ પ્રમાણેની છાયાને ઉત્પન્ન કરે છે, આ કથનને ઉપસંહાર કરતા કહે છે, કેઈ એક મતાન્તરવાદી या प्रमाणे पाताना भत छ, (एगे पुण एवमाहंसु-ता अस्थि गं से देसे जंसिणं देसंसि सूरिए दुपोरिसीयं छायं णिवत्तेइ) ये भी मतान्तरवाही ॥ ४थ्यमान પ્રકારથી પિતાને મત પ્રદશિત કરે છે, તે કહે છે કે એ પણ ભૂભાગનો પ્રદેશ છે કે જે ભૂભાગમાં ભ્રમણ કરે સૂર્ય બે પુરૂષ પ્રમાણવાળી છાયાને ઉત્પન્ન કરે છે, આ કથનને ઉપસંહાર કરતાં કહે છે કે-કઈ એક આ પ્રમાણે પિતાને મત પ્રદર્શિત કરે છે.
(एवं एएणं अभिलावेणं णेयव्वं जाव छण्णउई पोरिसीयं छायं णिवत्तेइ) 0 पूर्वरित
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #655

%3D
सूर्यज्ञतिप्रकाशिका टीका सू० ३१ नवमं प्राभृतम्
६४३ यावत् षण्णवति पौरुषी छायां निवर्तयति ।-एवं पूर्वी तेन प्रकारेण एतेन-अनन्तरोदितेन अमिलापेन-सूत्रपाठगतेन शेषप्रतिपत्तिगतमपि सूत्र नेतव्यम्--सूत्रपाठक्रम संयोजनीयम्, तावत् संयोजनीयं यावच्चरमप्रतिपत्तिगतं सूत्रं समागच्छेत् । तदेव खण्डशो दर्शयति-'छन्नउई' इत्यादि, एतच्चैवं परिपूर्ण द्रष्टव्यम् तद्यथा-'एगे पुण एवमाहंसु-ता अस्थि णं से देसे जंसि णं देसंसि मूरिए छनउइ पोरिसी छायं णिवत्तेइ आहियत्ति वएजा, एगे एवमासु' एके पुनरेवमाहु स्तावत् अस्ति खलु स देशो यस्मिन् खलु देशे सूर्यो षण्णवतिं पौरुषी छायां निवर्तयति आख्यात इति वदेत, एके एवमाहुः ॥ इत्थमेव मध्यमप्रतिपत्तिगतास्त्वालापकाः स्वयं संयोज्य परिभावनीयाः। सुगमत्वात् ग्रन्थगौरवाचात्र पृथक पृथक समुल्लेखो नो चितः, सम्प्रति एतासामेव पण्णवतिप्रतिपत्तीनां भावनिकां चिकीर्षुराह-'तत्थ जेते इस पूर्वोक्त प्रकार से इस पश्चात् कथ्यमान अभिलाप माने सूत्रालाप प्रकार से
शेष प्रतिपत्ति का क्रम से सूत्रपाठ की योजना कर के कह लेवें एवं वहां तक इस प्रकार की योजना करें को जहां तक अन्तिम प्रतिपत्ति विषयक सूत्र आ जावें, वही पाठ खंडशः प्रदर्शित करते हैं-(छन्नउइ) इत्यादि इसका परिपूर्ण पाठ क्रम इस प्रकार से है-(एगे पुण एवमाहंसु ता अस्थि णं से देसे जंसि णं देसंसि मूरिए छन्नउइं पौरुसी छायं णिवत्तेइ आहियत्ति वएजा, एगे एवमाहंसु) कोइ एक इस प्रकार से स्वमत का कथन करता है कि कोई भूभाग ऐसा है कि जिस प्रदेश में सूर्य छियानवें पौरुषी छाया को उत्पन्न करता है ऐसा स्व शिष्यों को कहें कोइ एक इस प्रकार से स्वमत का कथन करता है। इस प्रकार से मध्य की प्रतिपत्तियों का सूत्रालाप प्रकार स्वयं योजना कर के भावित कर लेवें । सुगम होने से तथा ग्रन्थविस्तार भय से भिन्न भिन्न रूप से उनका उल्लेख नहीं करते हैं। પ્રકારથી આ હવે પછી કહેવામાં આવનાર અભિલાષ એટલે કે સૂવાલાપથી બાકીની પ્રતિપત્તિનું ક્રમ પ્રમાણે સૂત્રપાઠની યોજના કરીને કહી લેવું. અને એટલા સુધી આ પ્રકારથી યોજના કરવી કે જ્યાં સુધી છેલ્લી પ્રતિપતિના સંબંધવાળે સૂત્રપાઠ આવી જાય આજ પાઠ ખંડશઃ પ્રગટ કરવામાં આવે છે (જનરરૂ) ઇત્યાદિ આને પૂરે પૂરો પાઠ ક્રમ या प्रमाणे छ• (एगे पुण एवमासु ता अस्थि णं से देसे जंसि णं देसंसि सूरिए छन्नउई पोरिसी छायं णिवत्तेइ आहियत्ति वएज्जा एगे एवमाहंसु) मे मा प्रमाणे पाताना મતનું કથન કરે છે કે કોઈ ભૂભાગ એ છે કે જે પ્રદેશમાં સૂર્ય છનું પ્રમાણની પરૂષી છાયાને ઉત્પન્ન કરે છે. એ પ્રમાણે સ્વશિષ્યોને કહેવું. કોઈ એક આ પ્રમાણે વમતનું કથન કરે છે. આ પ્રમાણે બાકીની મધ્યની પ્રતિપત્તિનો સ્ત્રાલાપ પ્રકાર પોતે પેજના કરીને ભાવિત કરી લેવી. સરળ હોવાથી તથા ગ્રન્થ વિસ્તારભયથી જુદી જુદી રીતે તેનો ઉલ્લેખ અહીંયાં કરેલ નથી.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #656

દુઃ
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
एवमाहंसु - ता अस्थि णं से देसे जंसि णं देसंसि सूरिए एगपोरिसीयं छायं णिवत्ते' तत्र येते एवमाहु स्तावद् अस्ति खलु स देशो यस्मिन् खलु देशे सूर्यः एकपौरुषीं छायां निर्वर्त्तयति, तत्र तेषां पण्णवतिपरतीर्थिकानां मध्ये येते वादिन एवमाहुर्यत् अस्ति खलु स देशो यस्मिन् खलु देशे स्वमार्गे भ्रमन् समागतः सूर्य एक पौरुषीं छायां- पुरुषप्रमाणां - सर्वस्यापि प्रकाश्यस्य वस्तुनः स्वप्रमाणामेव छायां निर्वर्त्तयति - समुत्पादयति । 'ते एवमाहंसु-ता सूरियस णं सव्वठिमातो सूरप्पडिहितो बहित्ता अभिणिसद्वाहिं लेस्साहिं ताडिज्जमाणीहिं इसे रयणप्पभार पुढवीए बहुसमरमणिजाओ भूमिभागाओ जावइयं सूरिए उ उच्चhi एवाए गए अद्धाए एगेणं छायाणुमाणप्पमाणेणं उमाए तत्थ से सूरिए एगपोरिसीयं छायं णिवत्तेह' ते एवमाहुस्तावत् सूर्यस्य खलु सर्वाधस्तनात् सूर्यप्रतिधैर्बहि
अब इन्हीं छियान्नवें प्रतिपत्तियों की भावनिका बताते हुवे कहते हैं(तत्थ जे ते एवमाहंसु-ता अस्थि णं से देसे जंसि णं देसंसि स्ररिए एग पोरिसीयं छायं णिवन्तेइ) उन छियान्नवे प्रतिपत्तिवादियों में जो परतीर्थिक इस प्रकार से कहता है कि ऐसा भूप्रदेश है कि जिस प्रदेश में स्वमार्ग में भ्रमण करता हुवा सूर्य एक पुरुष प्रमाण वाली छाया को माने सभी प्रकाश्य वस्तु की अपने अपने समान प्रमाणवाली छाया को उत्पन्न करता है । माने अपने प्रमाण तुल्य ही छाया को उत्पन्न करता है । (ते एवमाहंसु-ता सूरियस्स णं सव्व
मातो सूरप्पडिहिंतो बहित्ता अभिणिसिट्ठाहिं लेस्साहिं ताडिज्जमाणीहिं इमीसे रयणप्पभाए पुढवोए बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओ जावइयं सरिए उ उच्चतेण उमाए तत्थ से सरिए एगपोरिसीयं छायं णिवत्तेइ ) एक पुरुष प्रमाण की छाया का कथन करनेवाले इस वक्ष्यमाण प्रकार से अपने मत का कथन करता है कि सूर्य के सब से नीचे के स्थान से सूर्य के प्रतिधान
हवे मन छन्तु प्रतिपत्तियोनी भावनिश मतावतां डे छे - (तत्थ जे ते एवमाहंसुता अस्थि से देसे जंसि णं देसंसि सूरिए एगपोरिसीयं छायं णिवत्तेइ ) मे छन्तु प्रतिપત્નિચાવાળા મતાન્તરવાદીયામાં જે મતાન્તરવાદી આ પ્રમાણે કહે છે કે-એવા ભૂભાગ કે જે પ્રદેશમાં પેાતાના માર્ગમાં ભ્રમણ કરતા સૂર્ય એક પુરૂષપ્રમ ણવાળી છાયાને અર્થાત્ બધી પ્રકાશ્ય વસ્તુની પાતપાતાના સરખા પ્રમાણવાળી છાયાને ઉત્પન્ન કરે છે. અર્થાત્ પેાતાના પ્રમાણુ ખોખરની જ छाया उत्पन्न रे छे. (ते एवमाहंसु-ता सूरियरसणं सव्व हेट्टिमातो सूर पडिर्हितो बहित्ता अभिणिसिद्वाहिं लेस्साहिं ताडिज्जमाणीहिं इमीसे रयणप्पभाए पुढवी बहुसमरणिज्जाओ भूमिभागाओ जावइयं सूरिए उड्टं उच्चत्ते एवइयाए समाए अद्धा एगेणं छायाणुमाणापमाणेणं उमाए तत्थ से सूरिए एगपोरिसीयं छायं णिवत्तेइ) २४ પુરૂષપ્રમાણની છાયાનું કથન કરવાવાળા આ વક્ષ્યમાણુ પ્રકારથી પેાતાના મતનું કથન કરે છે કે–સૂર્યના સૌથી નીચેના સ્થાનથી સૂર્યંના પ્રતિષ્ઠાતથી એટલે કે સૂર્યના નિવેશસ્થાનથી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #657

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३१ नवमं प्राभृतम् रभिनिःसृता लेश्यास्ताडयमाना अस्या रत्नप्रभायाः पृथिव्याः बहुसमरमणीयाद् भूमिभागात यावति सूर्य उच्चस्त्वेन एतावता एतेन अध्वना एकेन छायानुमानप्रमाणेन अनुमीयते, तत्र स सूर्य एकपौरुषी छायां निवर्तयति ।।-एक पौरुषिच्छाया वादिन एवंवक्ष्यमाणप्रकारकं स्वमतं कथयन्ति, तावदिति प्रागवत् सूर्यस्य सर्वाधस्तनात-नीचतरस्थानात् सूर्यप्रतिधेः-सूर्यप्रतिधानात्-सूर्यस्थानात्-सूर्यनिवेशा दित्यर्थः, बहिरभि निःसृताबाह्यगता या लेश्या स्ताभि लेश्याभि स्ताडयमानाभि रभिहन्यमानाभि रस्याः-पुरोवतमानायाः रत्नप्रभायाः रत्नप्रभा प्रभासितायाः पृथिव्याः बहुसमरमणीयात्-अधिकतर समतलभूभागशोभनात् भूमिभागात्-समतलभूप्रदेशादित्यर्थः यावति-यत्तुल्ये प्रदेशे सूर्यः ऊर्ध्वम्-उपरितनम् उच्चैस्त्वेन व्यवस्थित एतावता-एतत्तुल्येन अध्वना-मार्गेण, एकेनएकसंख्याप्रमाणेन छायानुमानप्रमाणेन प्रकाश्यस्य वस्तुनो यदुद्देशतः प्रमाण मनुमीयते तेनेत्यर्थः, अत्र सूत्रे अध्वशब्दस्य स्त्रीत्वेन निर्देशः प्राकृतत्वात् । इह आकाशे सूर्य समीपे प्रकाश्यस्य वस्तुनः प्रमाणं साक्षात् परिग्रहीतुं नैव शक्यते, तेजः पुञ्जाधिकात् , किन्तु देशविशेषतः स्थानविशेषतो वा अनुमानेन परिग्रहीतुं शक्यते, अतएवोक्तं छायानुमानप्रमाणेनेति ॥ 'उमाए' अवमितः-परिच्छिन्नो यो देशविशेषः प्रदेशो वा-यस्मिन् प्रदेशे समागतः से माने सूर्य के निवेश स्थान से बाहर निकली हुई जो लेश्या उन लेश्या से ताडित होती हुई इस रत्नप्रभा पृथिवी के समतल भूभाग से जितने प्रमाण वाले प्रदेश में सूर्य ऊपर व्यवस्थित होता है-इतने प्रमाण से तुल्य मार्ग से एक संख्या प्रमाण वाले छायानुमानप्रमाणवाली प्रकाश्य वस्तु का जिस उद्देश से प्रमाण का अनुमान किया जाता है उस से (यहां पर सूत्र में अध्व शब्द को स्त्रीलिंग से कहाहै, सो प्राकृत होने से इस प्रकार कहा है) यहां आकाश में सूर्य के समीप प्रकाश्य वस्तु का प्रमाण साक्षात् कहने का शक्य न होने से अनुमान प्रमाण कहा है कारण की तेज:पुंज की अधिकता होने से परंतु देश विशेष से अथवा स्थान विशेष से अनुमान से कहना शक्य होता है, अतएव छायानुमान प्रमाण से ऐसा कहा है। (उमाए) अवमित माने બહાર નીકળેલ જે લેશ્યા એ વેશ્યાથી તાડિત થતી આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના સમતલ ભૂભાગથી જેટલા પ્રમાણવાળા પ્રદેશમાં સૂર્ય ઉપર વ્યવસ્થિત થાય છે, એટલા પ્રમાણથી સરખા માર્ગથી એક સંખ્યા પ્રમાણવાળા છાયાનુમાન પ્રમાણવાળી પ્રકાશ્ય વસ્તુના પ્રમાણનું અનુમાન છે ઉદ્દેશથી કરવામાં આવે છે. તેનાથી (અહીંયાં સૂત્રમાં અવ શબ્દને સ્ત્રીલિંગથી કહેલ છે, તે પ્રાકૃત હોવાથી આ પ્રમાણે કહ્યું છે) આકાશમાં સૂર્યની સમીપ પ્રકાશ્ય વસ્તુનું પ્રમાણ સાક્ષાત્ કહેવું શક્ય ન હોવાથી અનુમાન પ્રમાણુ કહેલ છે, કારણ કે તેજપુંજનું અધિક પણું હોવાથી. પરંતુ દેશ વિશેષથી અથવા સ્થાન વિશેષથી અનુમાનથી કહેવું શક્ય થાય छ. तथा ०८ छायानुमान प्रमाथी तभ ४ छ, (उमाए) अपभित मेटले परिछिन्न
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #658

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे सूर्य एकपौरुषीम्-एकपुरुषप्रमाणां-सर्वस्यापि प्रकाश्यस्य वस्तुनः स्वप्रमाणां छायां निवर्तयति-समुत्पादयति, । इत्यत्र भावना-प्रथमत उदयमाने सूर्ये या लेश्या विनिर्गत्य प्रकाशमाश्रिता स्ताभिर्लेश्याभिः प्रकाश्यवस्तुदेशे ऊवं क्रियमाणाभिः किञ्चित् पूर्वाभिमुखमवनताभिः प्रकाश्येन च वस्तुना यः सम्भाव्यते स परिच्छिन्न आकाशप्रदेश स्तस्मिन् समागतः सूर्यः प्रकाश्यवस्तुप्रमाणां छायां निवर्तयति, एवमुत्तरत्रापि भावना कार्या।।
'तत्थ जे ते एवमासु-ता अस्थि णं से देसे जंसि णं देसंसि सूरिए दुपोरिसीयं छायं णिवत्तेइ, ते एवमाहंसु-ता सूरियस्स णं सव्व हेटिमाओ सूरियपडिधीओ बहित्ता अमिणिसट्ठीताहिं लेसाहिं ताडिजमाणीहिं इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए बहुसमरमणीजाओ भूमिभागाओ जावइयं सूरिए उडूं उच्चत्तेणं एवइयाहिं दोहिं अद्धाहिं दोहिं परिच्छिन्न जो देश विशेष या प्रदेश अर्थात् जिस प्रदेश में आया हुवा सूर्य एक पुरुष प्रमाण वाली माने सभी प्रकाश्य वस्तु की अपने अपने समान छाया को उत्पन्न करता है। यहां पर इस प्रकार की भावना समजनी चाहिये प्रथम सूर्य उदित होने पर जो लेश्या निकलती है उस लेश्या से प्रकाश प्राप्त कर के प्रकाश्य वस्तु प्रदेश में ऊपर की जाति हुई तथा पूर्वाभिमुख कुछ अवनमित प्रकाश्य वस्तु होती है वह परिच्छिन्न आकाश प्रदेश में आया हवा सूर्य प्रकाश्य वस्तु के समान छाया को बनाता है। इसी प्रकार सर्वत्र भावना समज लेवें।
(तत्थ जे ते एवमासु-ता अस्थि णं से देसे जंसि णं देसंसि सूरिए दुपोरिसीयं छायं णिवत्तेइ, ते एवमाहंसु-ता सूरियस्स णं सबहेटिमाओ सूरिय पडिधीओ बहित्ता अभिणिसिट्टाहिं लेसाहिं ताडिजमाणीहिं इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए बहसमरमणिजाओ भूमिभागाओ जावइयं उड़ें उच्चत्तेणं एवइयाहिं दोहिं अद्धाहिं दोहिं छायाणुभाणप्पमाणेहिं उमाए एत्थ णं से सूरिए दो જે દેશ વિશેષ અથવા પ્રદેશ અથવા જે પ્રદેશમાં આવેલ સૂર્ય એક પુરૂષપ્રમાણુવાળી અર્થાત બધી પ્રકાશ્ય વસ્તુની પિતા પોતાના પ્રમાણવાળી છાયાને ઉત્પન્ન કરે છે, અહીંયા આવી રીતે ભાવના સમજવી જોઈએ. પહેલાં સૂર્ય ઉદય થાય ત્યારે જે વેશ્યા નીકળે છે, તે લેશ્યાથી પ્રકાશ પ્રાપ્ત કરીને પ્રકાશ્ય વસ્તુના પ્રદેશમાં ઉપર કરવામાં આવેલ તથા પૂર્વ તરફ કંઈક નમેલ પ્રકાશ્ય વસ્તુ હોય છે, એ પરિછિન્ન આકાશ પ્રદેશમાં આવેલ સૂર્ય પ્રકાશ્ય વરતુની રામાન છાયાને બનાવે છે. આ જ પ્રમાણે બધે જ ભાવના સમજવી.
(तत्थ जे ते एवमासु-ता अस्थि णं से देसे जंसि गं देससि सूरिए दुपोरिसीयं छाय णिवत्तेइ, ते एवमासु ता सूरियस्स णं सबहेट्ठिमाओ सूरियपडिधीओ बहित्ता अभिणिसिद्वाहिं लेसाहिं ताडिज्जमाणीहिं इमीसे रयणप्पभाए पुढबीए बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओ जाव इयं उढं उच्चत्तेणं पवइयाहिं दोहिं अद्धाहिं दोहिं छायागुमाणप्पमाणेहिं उमाए एस्थ गं से
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #659

६४७
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३१ नवमं प्राभृतम् छायाणुमाणप्पमाणेहिं उमाए एत्थ णं से मूरिए दुपोरिसीयं छायं णिवत्तेइ, एगे एवमासु' तत्र येते एवमाह स्तावत् अस्ति खलु स देशो यस्मिन् देशे सूर्यों द्विपोषीं छायां निवर्तयति, ते एवमाहु-स्तावत् सूर्यस्य खलु सर्वाधस्तनात् सूर्यप्रतिधे रभिनिःसृता लेश्या स्ताडयमाना अस्या रत्नप्रमायाः पृथिव्याः बहुसमरमणीयाद्' भूमिभागाद् यावति सूर्यः ऊर्ध्वमुच्चस्त्वेन एतावद्भयां द्वाभ्याम् अद्धाभ्यां द्वाभ्यां छायानुमानप्रमाणाभ्याम् अवमित एवं खलु स सूर्यः द्विपौरुषी छायां निवर्तयति, एके एवमाहुः ।।-तत्र-छायाप्रमाणविचारविषये ये ते वादिन एवमाहुर्यत् अस्ति खलु स देशो यस्मिन् देशे स्वकक्षायां भ्रमन् सूर्यों यदा समागच्छति तदा हिपौरुषी छायां-पुरुषद्वयप्रमाणां छायां निवर्तयति समुत्पादयति, ते वादिनः स्वमत विस्फोटार्थ मित्थमाहुर्यत् सूर्यस्य सर्वाधस्तनात्-नीचतरस्थानात सूर्यप्रतिधे बहिरभिनिःसृताः-बहिनिर्गताः या लेश्या स्तामिर्लेश्यामि स्ताडयमानाभि रभिहन्यमानाभिः अस्या रत्नप्रभाया:-रत्नप्रभायाः-रत्नचयचर्चितायाः पृथिव्याः-भूमेः बहुसमरमणीयात्-अधिकतरसमतलशोभनात् भूमिभागात-समतलशोभनात् भूमिभागात-समतलशोभनभूमिप्रदेशात्, ऊर्ध्वम्-उपरितनम् उच्चस्त्वेन व्यवस्थितः, एतावद्भ्यां द्वाभ्याम् अद्धाभ्याम्, तथा च डाभ्यां छायानुमानप्रमाणाभ्यां-प्रकाश्यवस्तुप्रमागाभ्याम् अवमित:-परिच्छिन्नो यो देशः तत्र समागतः सूर्यो यदेवं खलु-एतेनानन्तरोदितेन नियमेन खलु द्विपौरुषी-पुरुषपोरिसीयं छायं णिवत्तेइ एगे एवमासु' इस छायाप्रमाणविषय-विचार में जो मतान्तरवादी इस वक्ष्यमाण प्रकार से कहते हैं कि ऐसा एक प्रदेश है कि जिस देश में स्वकक्षा में भ्रमण करता हुवा सूर्य जब आता है तब दो पुरुष प्रमाणवाली छाया को उत्पन्न करता है, वह वादी अपना मत को स्पष्ट करता हुवा कहता है कि सूर्य का सब से नीचे के स्थान से सूर्य से बाहर निकली हुई जो लेश्या होती है उस लेश्या से ताडित होती हुई इस रत्नप्रभा रत्नपुंज से युक्त भूमि से बहुसमरमणीय माने अधिकाधिक समतल से शोभायमान भूमिभाग से ऊपर में व्यवस्थित यह दो अद्धा से तथा दो प्रकाश्य वस्तु के प्रमाण से व्याप्त जो देश माने भूभाग वहां पर आया हुवा सूर्य यह अनन्तर कथ्यमान नियम से पुरुषहय प्रमाणवाली माने समी प्रकाश्य सूरिए दो पोरिसीयं छायं णिवत्तेइ एगे एवमासु) २॥ छाया प्रमाण विषय क्यिारमा જે મતાન્તરવાદી આ વાક્યમાણ પ્રકારથી કહે છે કે-એવો એક પ્રદેશ છે કે જે પ્રદેશમાં પિતાની કક્ષામાં ભ્રમણ કરતા સૂર્ય જયારે આવે છે ત્યારે બે પુરૂષપ્રમાણુની છાયાને ઉત્પન્ન કરે છે, તે વાદી પિતાના મતને સ્પષ્ટ કરતાં કહે છે કે સૌથી નીચેના સ્થાનમાં સૂર્યમાંથી બહાર નીકળેલ જે વેશ્યા હોય છે, એ વેશ્યાથી તાડિત થઈને આ રત્નપ્રભા અર્થાત્ રનપુંજવાળી ભૂમિથી એટલે કે બસમરમણીય અર્થાત અધિકાધિક સમતલથી શોભાયમાન ભૂમિ ભાગની ઉપર વ્યવસ્થિત બે અદ્ધાથી અને બે પ્રકાશ્ય વસ્તુના પ્રમાણુથી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #660

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे द्वयप्रमाणां-प्रकाश्यस्य वस्तुनो द्विगुणां छायां निवर्तयति-समुत्पादयति ॥ एवं णेयव्वं जाव तत्थ जेते एवमाहंसु-ता-अस्थि णं से देसे जंसिणं देसंसि सूरिए छण्णउतिं पोरिसीयं छायं णिवत्तेइ, ते एवमाहंसु-ता सूरियस्स णं सबहिटिमाओ सूरप्पडिधीओ बहित्ता अभिणिसहाहिं लेस्साहिं ताडिजमाणाहिं इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओ जावतियं सूरिए उडूं उच्चत्तेणं एवतियाहिं छण्णवतीए छायाणुमाणप्पमाणाहिं उमाए एत्थ णं से सूरिए छण्णउति पोरिसीयं छायं णिवत्तेइ, एगे एवमासु' एवं नेतव्यं यावत् तत्र येते एवमाहु-स्तावत् अस्ति खलु स देशो यस्मिन् देशे सूर्यः षण्णवतिं पौरुषीं छायां निवर्तयति, ते एवमाहु-स्तावत् सूर्यस्थ खलु सर्वाधस्तनात् सूर्यप्रतिधे बहिरभिनिःमृताः ता उदयमाना अस्या रत्नप्रभायाः पृथिव्याः बहुसभरमणीयाद् भूमिभागाद् यावति मूर्यः ऊर्ध्वमुच्चत्वेन एतावद्भिः पण्णवतिमिः छायानुमानप्रमाणे रवमितः, एवं खलु स सूर्यः षण्णवतिं पौरुषी छायां निवर्तयति, एके एवमाहुः ॥-एवम्-अनन्तरप्रतिपादितेन मार्गेण नेतव्यं-सर्वत्र योज्यम्, अर्थात् एकैकप्रतिपत्तौ एकैकच्छायानुमानप्रमाणवृद्धया तबन्नेतव्यं यावत् षण्णवतितमा प्रतिपति रागच्छेत्, तद्गतानि च सूत्राणि स्वयं परिभाववस्तु की दुगुनि छाया को उत्पन्न करता है । (एवं णेयव्वं जाव तत्थ जेते एव मास-ता अस्थि णं से देसे जैसि णं देसंसि सरिए छण्णउति पोरिसीयं छायं णिवत्तेइ, ते एवमाहंसु-ता सरियस्स णं मबहिटिमाओ सरप्पडिधीओ बहित्ता अभिणिसहाहि लेस्साहिं ताडिजमाणाहिं इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए बहसमरमणिजाओ भूमिभागाओ जावतियं सूरिए उद्धं उच्चत्तेणं एवतियाहिं छायावत्तीए छायाणुमाणप्पमाणाहिं उमाए एत्थ णं से सरिए छण्णउति पोरिसीयं छायं णिवत्तेइ, एगे एवमासु) इस विषय में वक्ष्यमाण प्रतिपादनरूप मार्ग से सब ज्ञात कर लेवें अर्थात् एक एक छायानुमान प्रमाण बढाकर छियानवी प्रतिपत्ति पर्यन्त सब प्रतिपत्तियां क्रमशः समज लेवें। तदनुसार सूत्रालाવ્યાપ્ત જે દેશ અર્થાત્ ભૂભાગમાં આવેલ સૂર્ય આ હવે પછી કહેવામાં આવનાર નિયમથી બે પુરૂષ પ્રમાણુવાળી એટલે કે બધી જ પ્રકાશ્ય વસ્તુની બમણી છાયાને ઉત્પન્ન કરે છે, (एवं णेयव्वं जाव तत्थ जे ते पवमाहंसु-ता अस्थि णं से देसे जंसि णं देसंसि मूरिए छण्णउतिं पोरिसीयं छायं णिवत्तेइ, ते एवमाहंसु-ता सूरियस्स णं सबहिट्ठिमाओ सूरप्पडिधीओ बहिता अभिणिसिद्वाहिं लेस्साहिं ताडिज्जमाणाहिं इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओ जावतियं सूरिए उडूढे उच्चत्तेणं एवतियाहिं छायावत्तीए छायाणुमाणप्पमाणाहिं उमाए एत्थ णं सूरिए छण्णउतिं पोरसीयं छायं णिवत्तेइ, एगे एवमासु) 0 સંબંધમાં વક્યમાણ પ્રતિપાદન રૂપમાર્ગથી તમામ વિષય સમજી લે, અર્થાત્ એક એક પ્રતિપત્તિમાં એક એક છાયાનુમાન પ્રમાણ વધારીને છ નમી પ્રતિપત્તિ પર્યત બધી પ્રતિપત્તિ ક્રમાનુસાર સમજી લેવી, તે કથનના પ્રમાણે સૂત્રાલાપક પણ પિતે ઉદ્ભાવિત કરીને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #661

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३१ नवमं प्राभृतम्
६४९ नीयानि किमत्र पिष्टपेषणेनेति । तत्र-छायाप्रमाणनिरूपणविषये येते वादिनः एवमाहुर्यत् तावदिति प्राग्वत् अस्ति खलु स देशो यस्मिन् देशे भ्रमन् समागतः सूर्यः षण्णवतिं पौरुषींषण्णवति पुरुषप्रमाणां कस्यापि प्रकाश्यस्य वस्तुनो षण्णवतिगुणां छायां निबर्तयति-समुत्पादयति ते-ते वादिन स्तीर्थान्तरीया एवं वदन्ति यत् सूर्यस्य खलु सर्वाधस्तनात्-कक्षाप्रदेशस्य नीम्नतरस्थानात् सूर्यप्रतिधेः-सूर्यनिवेशस्थानाद बहिः-बाह्यप्रदेशात् अभिनिःसृताःतस्मादेव प्रदेशान्निर्गताः लेश्याः-कर्मसंश्लेषद्रव्यविशेषस्वरूपाः भावविश्लेषस्वरूपा वा या स्ताभिर्लेश्यामि स्ताडयमानाः-अभिहन्यमानाः, अस्याः-पुरोवर्तमानाया रत्नप्रभायाः-रत्नप्रभासितायाः पृथिव्याः-भूमेः बहुसमरणीयात्-अधिकतरसमतलशोभनात् भूमिभागात्भूप्रदेशात् यावति-यावति दूरे सूर्यः ऊर्ध्व-उपरितनभागम् उच्चस्त्वेन-ऊर्ध्वगतत्वेन एतावद्भिः षण्णवतिभिः छायानुमानप्रमाणैः-प्रकाश्यवस्तुप्रमाणैः अवमितः-परिच्छिन्नो भवति-ताभिर्लेश्याभिरभिव्याप्तो भवति स प्रदेश इत्यर्थः ॥ एवम्-अनया रीत्या खलु इति निश्चितं स सूर्यो षण्णवति-पण्णवति पुरुषप्रमाणां-कस्यापि प्रकाश्यस्य वस्तुनो षण्णवतिपक भी स्वयं उद्भावितकर समज लेवें। विशेषपिष्टपेषण से क्या प्रयोजन ?
इस छायाप्रमाण निरूपण के विषय में जो मतान्तरवादी ऐसा कहता है कि ऐसा भी प्रदेश है कि जहां पर परिभ्रमण करता सूर्य छियानवें पुरुषप्रमाण माने कोई भी प्रकाश्य वस्तु की छियान्नु गुणी छाया को उत्पन्न करता है वे तीर्थान्तरीय इस प्रकार से मानते हैं कि-सूर्य के सबसे नीचे की कक्षा प्रदेश से माने नीचे के स्थान से माने सूर्य का निवेश स्थान से बाहर के प्रदेश से नीकली हुई लेश्या माने कर्मसंश्लेशद्रव्यरूप अथवा भावविश्लेष स्वरूप वाली लेश्या से ताडित होनेवाली इस रत्नप्रभा पृथिवी का बहुसमरमणीय भूमिभाग से माने अधिक समतल से सुशोभित भूप्रदेश से जितने दूर तक सूर्य ऊपर के भाग में स्थित रहने से इतना माने छियानवे पुरुष प्रमाण छायानुमान સમજી લે. વિશેષ પિષ્ટપેષણ કરવાથી શું લાભ ?
આ છાયાનુમાન પ્રમાણના નિરૂપણ વિષયમાં જે મતાન્તરવાદી એમ કહે છે કેએ પણ પ્રદેશ છે કે જ્યાં પરિભ્રમણ કરતા સૂર્ય નુ પુરૂષ પ્રમાણ અર્થાત્ કોઈપણ પ્રકાશ્ય વસ્તુની છાનું ગણી છાયાને ઉત્પન્ન કરે છે. તે તીર્થાન્તરીય આ પ્રમાણે માને છે. કે સૂર્યની સૌથી નીચેના સ્થાનથી એટલે કે નિમ્ન કક્ષાથી અર્થાત સૂર્યના નિવેશ સ્થાનથી બહારના પ્રદેશમાંથી નીકળેલ લેચ્છા અર્થાત્ કર્મ સંશ્લેશ દ્રવ્ય રૂપ અથવા ભાવ વિશ્લેશ સ્વરૂપવાળી લેશ્યાથી તાડિત થવાવાળી આ રતનપ્રભા પૃથ્વીના બહુ સમરમણીય ભૂમિ ભાગથી અર્થાત્ અધિક સમતલથી સુશોભિત ભૂપ્રદેશથી જેટલે દૂર સુધી સૂર્ય ઉપરના ભાગમાં સ્થિત રહીને એટલા અર્થાત્ છનુ પુરૂષ પ્રમાણની છાયાનુમાન પ્રમાણથી એટલે કે બધી પ્રકાશ્ય વસ્તુની છ— ગણી છાયા પ્રમાણથી યુક્ત થાય છે. અર્થાત્ એ લેશ્યા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #662

६५०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे गुणां छायां निवर्तयति-समुत्पादयति ॥ एके-षण्णवतितमा स्तीर्थान्तरीयाः परमतवादिनः एवम्-पूर्वप्रतिपादितस्वरूपं स्वकीयं मतमाहुः कथयन्ति-स्वमतं प्रतिपादयन्ति ॥ इत्थं परतीर्थिकप्रतिपत्तयः सम्यगभिहिताः, सन्प्रति-सर्वेषां सारासारविचारपूर्वकं स्वमतमुपदर्शयति-'वयं पुण' इत्यादि, 'वयं पुग एवं वयामो' वयं पुनरेवं वदामः ॥-वयं-केवलज्ञानोपलब्धसकलवस्तुतत्त्वज्ञानवन्तो वयम् एवं-वक्ष्यमाणेन प्रकारेण वदामः-प्रतिपादयामः। तमेव प्रकारमाह-'सातिरेग' इत्यादिना-सातिरेग अऊगडि पोरिसीयं सूरिए छायं णिवत्तेइ' सातिरेकैकोनपष्टिपौरुषी छायां सूर्यो निर्वर्तयति ॥-भ्रमन् समागतः सूर्य उद्गमन समये अस्तमनवेलायां च सातिरेकैकोनषष्टिपौरुषी-किश्चिदधिकैकोनषष्टिपुरुषप्रमाणांकस्यापि प्राकाश्यस्य वस्तुनः किश्चिदधिकैकोनषष्टिगुणां छायां निर्वतयति-समुत्पादयति । प्रमाण से अर्थात् प्रकाश्य वस्तु की छियान्नवी छाया प्रमाण से युक्त होता है अर्थात् उन लेश्याओं से वह प्रदेश व्याप्त होता है । इस रीति से वह सूर्य छियान्नवे छियान्नवें पुरुष प्रमाणवाली माने कोई भी प्रकाश्य वस्तु की छियान्नवे गुणी छाया को उत्पन्न करता है कोई एक छियान्नवां परमतवादी इस पूर्व प्रतिपादित पद्धति से अपना मत का कथन करता है । इस प्रकार परमत वालों की मान्यता रूप प्रतिपत्तियां सम्यक प्रकार से प्रतिपादित की गई है।
अब सब का सारासार विचार पूर्वक अपना मत को भगवान् प्रदर्शित करते हुवे कहते हैं-(वयं पुण एवं वयामो) केवल ज्ञान से सकल वस्तु तत्व के यथार्थता को जानने में समर्थ में इस वक्ष्यमाण प्रकार से अपना मत का प्रतिपादन करता हूं जो इस प्रकार से हैं-(सातिरेग अऊणट्टि पोरिसीयं सूरिए छायं णिवत्तइ) भ्रमण करता हुवा सूर्य उदयकाल में एवं अस्तमन काल में कुछ अधिक उनसठ पुरुष प्रमाण माने कोई भी प्रकाश्य वस्तु की कुछ अधिक એથી એ પ્રદેશ વ્યાપ્ત થાય છે. એ રીતે એ સૂર્ય છ— છનુ પુરૂષ પ્રમાણવાળી અર્થાત્ કોઈપણ પ્રકાશ્ય વસ્તુની છ— ગણી છાયાને ઉત્પન્ન કરે છે. કેઈ એક નુ પરમત વાદી આ પૂર્વ પ્રતિપાદિત પદ્ધતિથી પોતાના મતનું કથન કરે છે. આ પ્રમાણે પરમત વાદીયોની માન્યતારૂપ પ્રતિપત્તિયોનું સારી રીતે પ્રતિપાદન કર્યું છે.
હવે બધાને સારાસારના વિચાર પૂર્વક ભગવાન પિતાના મતને પ્રદર્શિત કરતાં કહે छ-(वयं पुण एवं वयामो) विज्ञानथी सदी वस्तु तत्वना यथार्थ पाने myाम क्षण એ હું આ સંબંધમાં આ વક્ષ્યમાણ પ્રકારથી મારા મતનું પ્રતિપાદન કરૂં છું –જે આ प्रमाणे छ-(सातिवेग अउणट्ठिपोरिसीयं छायं णिवत्तेइ) प्रमाण ४२ते। सूर्य या भने અસ્તમન કાળમાં કંઈક વધારે ઓગણસાઠ પુરૂષ પ્રમાણ એટલે કે ઈપણ પ્રકાશ્ય વસ્તુની કાંઈક વધારે ઓગણસાઠ ગણી છાયાને ઉત્પન્ન કરે છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #663

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३१ नवमं प्राभृतम्
६५१
अथ अर्धपौरुषमाह - 'ता अवड्डे' इत्यादिना - 'ता अवडपोरिसीणं छाया दिवसस्स किं गते वा सेसेवा ?' तावद् अपार्द्धपौरुषी खल छाया दिवसस्य किं गते वा शेषे वा ? ॥ - तावदिति प्राग्वत् अपार्द्धपौरुषी छाया - अर्द्धपुरुषप्रमाणा छाया अपार्द्धश्वासौ पौरुषी अपार्द्धपौरुषी, उपलक्षणात् सर्वस्यापि प्रकाश्यस्य वस्तुनः प्रकाश्यस्य स्वरूपस्य स्वार्द्धप्रमाणा छाया दिवसस्य किं गते - कतमे भागे गते सति सूर्योदयात् कियदन्तरे काले ! अथवा शेषे - दिवसस्य कतितमे भागे शेषे - अवशिष्टे सति स्वार्द्धप्रमाणा छाया भवतीति भगवतो गौतमस्य प्रश्नं श्रुत्वा भगवान् महावीरस्वामी समुत्तरयति - ' ता तिभागे गते वा सेसे वा' तावत् त्रिभागे गते वा शेषे वा || - तावदिति पूर्ववत् त्रिभागे गते - दिवसस्य त्रिभागे गते - सूर्योदयात्परं दिनमानस्य त्रिभागतुल्ये शेषे वा अर्द्धपौरुषिच्छाया भवति यथा यत्र दिनमानं २४ घटिकास्सन्ति तत्र तस्य त्रिभागम् ८ घटिकाः भवन्ति । तेन सूर्योदयात् परं ८ घटिउनसठ गुणी छाया को सूर्य उत्पन्न करता है ।
अब (ता अबडे) इत्यादि सूत्र से अर्ध पौरुषी का कथन करते हैं - ( ता अवडूपोरिसी णं छाया दिवसस्स किं गते वा सेसे वा ? ) श्री गौतमस्वामी भगवान को प्रश्न करते हुवे कहते हैं कि अर्ध पौरुषी माने अर्ध पुरुष प्रमाणवाली अर्थात् सभी प्रकाश्य वस्तु के अर्ध प्रमाणवाली छाया दिवस के कितना भाग जाने पर माने सूर्योदय से कितने अंतर काल में अथवा दिवस का कितना भाग शेष रहने पर अर्ध प्रमाण वाली छाया होती है ? इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी के प्रश्न को सुनकर भगवान् महावीरस्वामी उसका उत्तर देते हुवे कहते हैं (तातिभागे गते वा सेसेवा) दिवस का तीन भाग जाने पर अर्थात् सूर्योदय के पश्चात् तीन भाग का दिनमान जानेपर अथवा तिनभाग तुल्यकाल अवशिष्ट रहने पर अर्ध पुरुष प्रमाण की छाया होती है । जैसे कि यहां पर दिनमान २४ चोवीस घटिका का है उसका तीसरा भाग ८ आठ घटिका होता है, अतः सूर्योदय के पश्चात् ८ आठ घटिका तुल्य तथा सूर्यास्त काल
वे (अवड्ढे ) त्या सूत्रथी अर्ध पौ३षीनु उथन उरे छे. (ता अवड्ढपोरिसी णं छाया दिवसस किं गते वा सेसे वा) श्रीगौतमस्वाभी लगवाने प्रश्न उरतां अछे કે—અ પૌરૂષી અથવા અર્થાત્ અને પુરૂષ પ્રમાણવાળી અર્થાત્ બધી પ્રકાશ્ય વસ્તુના અર્ધા પ્રમાણવાળી છાયા દિવસના કેટલા ભાગ જાય ત્યારે અર્થાત્ સૂર્યાયથી કેટલા અંતર કાળમાં અથવા દ્વિવસનેા કેટલેા ભાગ બાકી રહે ત્યારે અર્ધાપ્રમાણવાળી છાયા થાય છે ? આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નને સાંભળી ભગવાન્ મહાવીરસ્વામી તેના ઉત્તર आतां हे छेडे - (ता तिभागे गते वा सेसे वा) द्विवसनो त्रीले लाग लय त्यारे अर्थात् સૂર્યૉંદય પછી ત્રીજા ભાગને દિવસ પસાર થાય ત્યારે અથવા ત્રીજા ભાગના દિવસ આંકી રહે ત્યારે અને પુરૂષ પ્રમાણુની છાયા થાય છે, જેમ કે-અહીયાં નિમાન ૨૪ ચાવીશ . ઘડીની ખરાખરના છે તેના ત્રીજો ભાગ ૮ આઠ ઘડીના થાય છે. એટલે સૂર્યૌંદયની પછી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #664

६५२
सूर्यप्रज्ञप्तिस्त्रे कातुल्ये समये सूर्यास्तात् पूर्व च ८ घटिकातुल्ये समये अर्द्धपौरुषिच्छाया भवति ॥ एवं सर्वत्र, गौतमः पुनः प्रश्नयति-ता पोरिसी णं छाया दिवसस्स किं गते वा सेसे वा ?' तावत् पौरुषी खलु छाया दिवसस्य किं गते वा शेषे वा ॥ तावदिति प्रागवत पौरुषीपुरुषप्रमाणा-कस्यापि प्रकाश्यस्य वस्तुनः स्वप्रमाणा छाया खलु-इति निश्चितं दिवसस्य किं गते-कतमे भागे वा कतमे भागे शेषे सति स्वप्रमाणा छाया भवतीति श्रुत्वा भगवानाह-'ता चउभागे गते वा सेसे वा' तावत् चतुर्भागे गते वा शेषे वा ? ॥ तावत् चतुर्भागे-दिवसस्य चतुर्भागे-चतुर्थांशतुल्ये गते वा शेषे वा पुरुषप्रमाणा-प्रकाश्यवस्तुनः स्वप्रमाणा छाया भवतीति श्रुत्वा पुनःप्रश्नयति-'ता दिवद्धपोरिसीणं छाया दिवसस्स किं गते वा सेसे वा ?' तावद् द्वयर्द्धपौरुषी खलु छाया दिवसस्य किं गते वा शेषे वा ? । तावसे ८ आठ घटिका बराबर समय में अर्ध पुरुष प्रमाण की छाया होती है, इस प्रकार सर्वत्र समज लेवें, श्रीगौतमस्वामी फिर से प्रश्न करते हुवे कहते हैं-(ता पोरिसी गं छाया दिवसस्स किंगते वा सेसे वा) वह पुरुष प्रमाण माने कोइ भी प्रकाश्य वस्तु की स्वप्रमाण तुल्य छाया दिवस का कितना भाग जाने पर अथवा कितना भाग शेष रहने पर अपने अपने प्रमाण तुल्य छाया होती है ? इस प्रकार से श्रीगौतमस्वामी के प्रश्न को सुनकर इसका उत्तर देते हुवे भगवान् महावीरस्वामी उत्तर देते हुवे कहते हैं(ता चउभागे गते वा सेसेवा) दिवस का चतुर्भाग माने चतुर्थांश भाग जाने पर या चतुर्भाग शेष रहनेपर पुरुष प्रमाण की माने सभी प्रकाश्य वस्तु की उनके तुल्य प्रमाण की छाया होती है। इस प्रकार से भगवान् का उत्तर को सुनकर श्री गौतमस्वामी पुनः प्रश्न करते हैं-(ता दिवद्धपोरिसी णं छाया दिवसस्स किं गते वा सेसे वा) द्वयर्ध पुरुष प्रमाण माने दूसरे का आधा આઠ ઘડિ તુલ્ય તથા સૂર્યાસ્ત કાળથી ૮ આઠ ઘડી બરાબર સમયમાં અર્ધ પુરૂષ પ્રમાણની છાયા હોય છે, પ્રમાણે બધે સમજી લેવું.
श्रीमतभस्वामी ३शथी प्रश्न ४२ छ -(ता पोरिसी गं छाया दिवसस्स किं गते वा सेसे वा) ते ५३५ प्रमाणुनी थेट ४ ५९] प्रश्य वस्तुनी पोताना प्रभाए परामरनी છાયા દિવસને કેટલો ભાગ જાય ત્યારે અથવા કેટલે ભાગ શેષ રહે ત્યારે પિતપોતાના પ્રમાણ બરાબરની છાયા હોય છે ? આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નને સાંભળીને तेन। उत्त२ मातi सावान महावी२२वामी ४ छ (ता चउभागे गते वा सेसे वा) દિવસને ચોથે ભાગ એટલે કે ચતુર્થાંશ ભાગ જાય ત્યારે અથવા જે ભાગ બાકી રહે ત્યારે પુરૂષ પ્રમાણુની અર્થાત્ બધી પ્રકાશ્ય વસ્તુની તેને બરાબરના પ્રમાણની છાયા હેય છે? આ પ્રમાણે ભગવાનનો ઉત્તર સાંભળીને શ્રીગૌતમસ્વામી ફરીથી પ્રશ્ન पूछे छ-(ता दिवद्ध पोरिसी गं छाया दिवसस्स किं गते वा सेसे वा) द्वय ५३५ प्रभार
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #665

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३१ नवमं प्राभृतम् दिति प्रागवत् द्वयर्द्धपौरुषी-अर्द्धन पुरुषद्वयप्रमाणा-सर्वस्यापि वस्तुनः स्वतः सार्द्धप्रमाणा छाया दिवसस्य कतमे भागे गते वा शेषे वा भवतीति श्रुत्वा भगवान् उत्तरयति-'ता पंचमभागे गते वा सेसे वा' तावत् पश्चभागे गते वा शेषे वा ? ॥-तावदिति प्राग्वत् पञ्चभागे-दिवसस्य पञ्चमांश तुल्ये गते वा पञ्चमांशतुल्ये शेषे वा स्वतः सार्द्धप्रमाणा छाया भवति, इति ॥ इत्थमेतत् सर्व ग्रन्थान्तरे सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमधिकृत्य प्रतिपादित मस्ति, उक्तश्च नन्दिचूर्णिग्रन्थे-'पुरिसत्ति संकू पुरिससरीरं वा, ततो पुरिसे णिफण्णपोरिसी, एवं सव्वस्स वत्थु णेया सप्पमाणा छाया भवइ, तया पोरिसी हवइ, एवं पोरिसीप्पमाणं उत्तरायणस्स अंते दक्षिणायणस्स आईए इक्कंदिणं भवइ, अतोपरं अद्ध एगसद्विभागा अंगुलस्स दक्खिणायणे बड़ति, उत्तरायणे हस्संति, एवं मंडले मंडले अण्णा पोरिसी' इति ।
अत इदं समस्तमपि पौरुषी विभागप्रमाणप्रतिपादनं सर्वाभ्यन्तरं मण्डलमधिकृत्य अर्थात् देढ पुरुष प्रमाण वाली अर्थात् सभी प्रकाश्य वस्तु की डेढा भाग प्रमाण की छाया दिवस का कितना भाग जाने पर अथवा शेष रहने पर होती है ? इस प्रकार प्रश्न सुनकर उत्तर देते हुवे भगवान् कहते हैं (ता पंचमभागे गते वा सेसे वा) दिवस का पंचमांश भाग जाने पर अथवा पंचमांश भाग शेष रहने पर सार्ध पुरुष प्रमाण वाली छाया होती है । इस प्रकार से यह सब अन्य ग्रन्थों में सर्वाभ्यन्तर मंडल को अधिकृत कर के प्रतिपादित किया गया है, नन्दीचुणि ग्रन्थ में कहा भी है-(पुरिसत्तिसंकू पुरिससरीरं वा, ततो पुरिसे णिफण्णपोरिसी, एवं सव्वस्स वत्थुणो जया सपमाणा छाया भवइ, तया पोरिसी हवइ एवं पोरिसीप्पमाणं उत्तरायणस्स अंते दक्खिणायणस्स आईए इक्कं दिणं भवइ, अतो परं अद्वएगसट्ठिभाग अंगुलस्स दक्षिणायणे वइंति, उतरायणे हस्संति, एवं मंडले मंडले अण्णा पोरिसी) इति यह समस्त पौरुषी विभाग प्रमाण का प्रतिपादन सर्वाभ्यंतर मंडल को અર્થાત્ બીજાને અર્ધો ભાગ અર્થાત્ દોઢ ભાગ પ્રમાણની છાયા દિવસને કેટલો ભાગ ગયા પછી અથવા શેષ રહે ત્યારે થાય છે? આ પ્રમાણેના પ્રશ્નને સાંભળીને તેને ઉત્તર આપતાં भगवान ४ छे. (ता पंच भागे गते वा सेसे वा) हिवसन५.यमांश मा य त्यारे અથવા પંચમાંશ ભાગ બાકી રહે ત્યારે દેઢ પુરૂષ પ્રમાણુ વાળી છાયા થાય છે, આ પ્રમાણે આ તમામ વિષય અન્ય ગ્રંથમાં સર્વાભ્યન્તર મંડળને અધિકૃત કરીને પ્રતિપાદન ४२८ छ. नदीसूत्र यूणि अन्यमा झुं ५० छ-(पुरिसत्तिसंकू पुरिससरीरं वा, ततो पुरिसे जिप्पाणा पोरिसी एवं सव्वस्स वत्थुणो जया सपमाणा छाया भवइ, तया पोरिसी हवइ, एवं पोरिसोप्पमाणं उत्तरायणरस अंते दक्खिणायणस्स आईए इकं दिणं भवत, अतो परं अद्ध प्रगसद्विभागा अंगुलस्स दक्षिणायणे वडढंति, उत्तरायणे हस्संति एवं मंडले मंडले अण्णा पोरिसी) ४ति सा विभा प्रभानु प्रतिपादन सक्यत२ भने मधिकृत शन
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #666

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
सर्वमव से य मिति ॥ ___एवं अद्धपोरिसीं छोडं पुच्छा दिवसस्स भागं छोडं वाकरणं जाव ता अद्ध अऊणा सट्ठि पोरिसी छाया दिवसस्स किं गते वा सेसे वा' एवम् अर्द्ध पौरुषी छायां क्षिप्त्वा पृच्छा दिवसस्य भागं क्षिप्त्वा व्याकरणं यावत् अौनपष्टिपौरुपिच्छाया दिवस्य किं गते वा शेषे वा ? ॥-एवम्-अनन्तरप्रतिपादितेन नियमेन-प्रकारेण अर्द्धपौरुषीम्-अर्द्धपुरुषप्रमाणांसर्वस्यापि प्रकाश्यस्य वस्तुनः स्वाद्धतुल्यां छायां क्षिप्त्वा-पुनः पुनः संयोज्य २, पृच्छापृच्छा सूत्रानुसारं-तत्प्रतिपादितरीत्या दिवसस्य भागं क्षिप्त्वा क्षिप्त्वा, अर्थात् पूर्वपूर्वसूत्रापेक्षया एकैकमधिकं भागं क्षिप्त्वा क्षिप्त्वा-संयोज्य २ व्याकरणम्- उत्तरोत्तरसूत्रं ज्ञातव्यम् , तद्यथा-(विपोरिसीणं छाया किं गए वा सेसे वा ? ता छब्भागगए वा सेसे वा, ता अट्ठा इज्जपोरिसीणं छाया किं गए वा सेसे वा ?, ता सत्तभागगए वा सेसे वा,') इत्यादि एतच्च-एतावत् तावद् व्याख्येयं यावत् अद्धौनषष्टिपौरुषिच्छाया समागच्छेत् । अधिकृत कर के सर्व कथन समज लेवें ।
(एवं अद्वपोरिसी छोढुं पुच्छा दिवसस्सभागं छोडं वा करणं जाव ता अद्धऊणासहिपोरिसी छाया दिवसस्स किं गते वा सेसे वा) पूर्वोक्त प्रतिपादितनियम से माने प्रकारसे अर्द्धपुरुष प्रमाण अर्थात् सभी प्रकाश्य वस्तुका अपने से अर्ध प्रमाणवाली छाया की बारबार योजना करके प्रश्न सूत्रानुसार उसको प्रतिपादित रीतिसे दिवस के माग की योजना करके उत्तरोत्तर सूत्र प्रकार समजलेवें । जो इस प्रकारसे हैं-(वि पोरिसीणं छाया किं गएवा सेसे वा ता छन्भागगए वा सेसे वा, ता अट्ठाइजपोरिसीणं छाया किं गए वा सेसे वा, ? ता सत्तभागगए वा सेसे वा) इत्यादि इस प्रकारसे वहां तक व्याख्यात करलेवें कि जहांतक अर्धा उनसठ पौरुषी छाया का कथन आजाय । इस प्रकार की छाया दिवसका कितना भागव्यतीत होने पर या कितना भाग शेष સર્વ કથન સમજી લેવું.
(एवं अद्ध पोरिसी छो पुच्छा, दिवसस्स भागं छो९ वा करणं जाव अद्वऊणासद्धि पोरिसी छाया दिवसस्स किं गते वा सेसे वा) पद प्रतिपाहन ४२८ नियमथी मेरो પ્રકારથી અર્ધ પુરૂષ પ્રમાણ અર્થાત્ બધી પ્રકાશ્ય વસ્તુની પિતાનાથી અર્ધા પ્રમાણની છાયાનું વારંવાર યેજના કરીને પ્રશ્નસૂત્રાનુસાર તેના પ્રતિપાદનની રીતથી દિવસના ભાગની યોજના કરીને ઉત્તરોત્તર સૂત્ર પ્રકાર સમજી લે. જે આ પ્રમાણે છે
__ (वि पोरिसीणं छायाँ किं गए वा सेसे वा ? ता छठभागगए वा सेसे वो, ता अट्ठाइज्ज पारिसी गं छाया किं गए वा सेसे वा, ता सत्तभागगए वा सेसे वा) त्या ! प्रमाणे अर्धा ઓગણસાઠ પુરૂષ પ્રમાણુની છાયાના કથન સુધી આ પ્રમાણે કથન કરી લેવું. આ પ્રમાણેની છાયા દિવસને કેટલે ભાગ વીતે ત્યારે અથવા કેટલો ભાગ બાકી રહે ત્યારે થાય છે?
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #667

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३१ नवमं प्राभृतम् एतादृशी च छाया दिवसस्य किं गते-कतमे आगे व्यतीते शेषे वा भवतीति कथय भगवन्निति गौतमस्य प्रश्नं श्रुत्वा भगवानाह-'ता एगुणवीससयमागगए वा सेसे वा' तावद एकोनविंशशतभागगते वा शेषे वा ॥-तावदिति प्राग्वत एकोनविंशशतभागे-दिवसस्य एकोनविंशशतभागे गते वा शेषे वा अर्द्धन पष्टिपौरुपिच्छाया भवतीति ।। पुनःप्रश्नयति-ता अऊणसट्ठि पोरिसीणं छाया दिवसस्स किं गते वा सेसे वा ?' तावद उनषष्टि पौरुषी खल छाया दिवसस्य किं गते वा शेषे वा ?'-तावदिति पूर्ववत् ऊनषष्टि पौरुषी छाया-एकोनषष्टिपुरुषप्रमाणा छाया-सर्वस्यापि प्रकाश्यवस्तुनः स्वस्मादेकोनषष्टिगुणा छाया दिवसस्य किं गते-कियद भांगान्तरे शेषे वा भवतीति शिष्यः पृच्छति, भगवानाह-'ता बावीससहस्सभागे गए वा से से वा' तावत् द्वाविंशति सहस्रमागे गते वा शेषे वा ।।-दिवसस्य द्वाविंशतिसहस्रभागात्मके काले एकोनषष्टिपुरुषप्रमाणा छाया भवतीति गुरुरुत्तरयति । पुनः पृच्छति-'ता सातिरेग अऊणसद्विपोरिसीणं छाया दिवसस्स किं गए वा सेसे वा?' तावत् सातिरेकोनषष्टिपौरषी खलु छाया रहने पर होता है सो कहिये ? इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी के प्रश्नको सुनकर उत्तर में भगवान् श्री कहते हैं-(ता एगूणवीससयभागगए वा सेसे वा) दिवस का एकसो उन्नीसवां भाग जाने पर या शेष रहने पर अर्ध उनसठियाभाग पौरुषी छाया होती है । फिरसे श्रीगौतमस्वामी प्रश्न करते हैं-(ता अऊणसहिपोरिसीणं छाया दिवसस्स किं गते वा सेसे वा) ? उनसठ पुरुष प्रमाण वाली छाया माने सभी प्रकाश्य वस्तुकी अपने से उन पठ प्रमाणवाली छाया दिवस का कितना भागान्तर जाने पर अथवा शेष रहने पर होती है ? इस प्रश्न के उत्तर में भगवान कहते हैं-(ता बावीससहस्सभागे गए वा सेसे वा) दिवसका बाईस हजारवां भाग जाने पर अथवा शेष रहने पर उनसठ पुरुष प्रमाण की छाया होती है। फिरसे प्रश्न करते हैं-(ता सातिरेग अऊणसहि पोरिसीणं छाया दिवसस्स किं गएवा सेसे वा) सातिरेक माने कुछ अधिक તે કહો આ પ્રમાણે શ્રીગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નને સાંભળીને તેના ઉત્તરનાં પ્રભુશ્રી કહે છે(ता एगूणवीससयभागगए वा सेसे वा) विसनो ४से मागणीसभा मा लय त्यारे અથવા બાકી રહે ત્યારે અર્ધ ઓગણસાઠ ભાગની પૌરૂષી છાયા હોય છે. ફરીથી શ્રીગૌતમस्वामी प्रश्न ४२ छे-(ता अऊणसट्ठिपोरिसी णं छाया दिवसस्स किं गते वा सेसे वा) माग સાઠ પુરૂષ પ્રમાણ વાળી છાયા એટલે કે બધી પ્રકાશ્ય વસ્તુની પિતાનાથી ઓગણસાઠ પ્રમાણ વાળી છાયા દિવસને કેટલે ભાગ જાય ત્યારે અથવા શેષ ત્યારે થાય છે ? આ प्रश्न उत्तरमा मापान ४ छ-(ता बावीससहस्सभागे गए वा सेसे वा) हिक्सन। બાવીસ હજાર ભાગ વીતે ત્યારે અથવા શેષ રહે ત્યારે ઓગણસાઠ પુરૂષ પ્રમાણની छाया थाय छे. श्रीगोतमस्वामी शथी प्रश्न ४२ छ-(ता सातिरेग अऊणसद्रि पोरिसी णं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #668

६५६
सूर्यप्रशप्तिसूत्रे दिवसस्य किं गते वा शेषे वा ? ॥ तावदिति पूर्ववत् सातिरेकोनषष्टिपौरुषी-किञ्चिदधिकैकोनषष्टिपुरुषप्रमाणा छाया दिवसस्य किं गते वा शेषे वा-दिवसस्य कियभागान्तरे वा भवतीति शिष्यः पृच्छति, ततो गुरुः कथयति-ता णत्थि किंचि गए वा सेसे वा' तावनास्ति किञ्चिद् गते वा शेषे वा ॥-तावदिति प्रागवत् दिवसस्य किश्चिदपि भागे गतेव्यतीते शेषे वा तादृशी छाया न भवतीति । अर्थात् सातिरेकैकोनपष्टिपौरषी छायातु दिवसस्य प्रारम्भसमये-सूर्योदयसमकाले सूर्यास्तासनकाले वा भवति, न तत्र दिवसस्य कियदपि गणनापात्रं भागं विभजितुं शक्यत इत्यर्थ स्तेनाह-'णत्थि किंचि गए वा सेसे वा-इति ॥ अथ सम्प्रति-छायाभेदान् व्याचप्टे-'तत्थ खलु इमा पणवीसनिविट्ठा छाया पण्णत्ता' तत्र खल इमाः पञ्चविंशतिविधाश्छायाः प्रज्ञप्ताः॥-तत्र-तस्यां छायायां विचार्यमाणायां खलुइति निश्चितम् इमा-वक्ष्यमाणप्रकाराः पञ्चविंशतिविधा:-पञ्चविंशतिप्रकाराच्छायाः प्रज्ञप्ताःउनसठ पुरुष प्रमाण की छाया दिवसका कितनाभाग जाने पर या शेष रहने पर होती है ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-(ता णत्थि किंचि गए वा सेसे वा) दिवस का कोइ भी भाग व्यतीत होने पर अथवा शेष रहने पर इस प्रकार की छाया नहीं होती है, अर्थात् कुछ अधिक उनसठ पुरुष प्रमाणवाली छाया दिवस के प्रारम्भकाल में माने सूर्य के उदय सम समयमे अथवा सूर्य के अस्त के समीप समय में होता है, उस समय दिवसका कोइ भी गणना पात्र भाग कहना शक्य नहीं अर्थात् कुछ भी काल विभाजित कर नहीं सकते अतः कहते हैं (णस्थि किं चि गएवा सेसे वा)।
अव छाया का भेद कहते हैं-(तत्थ खलु इमा पणवीसनिविट्ठा छाया पण्णत्ता) छाया की विचारणा में निश्चितरूप से ये वक्ष्यमाण प्रकारवाली पचीस प्रकार की छाया होती है-माने-मतान्तर से या ग्रन्थान्तर में प्रतिपादित छाया दिवसस्स किं गए वा सेसे वा) साति२४ अर्थात् ४४ पधारे माणसा४ ५३५ પ્રમાણુની છાયા દિવસને કેટલે ભાગ જાય ત્યારે અથવા બાકી રહે ત્યારે થાય છે? मान। उत्तरमा प्रमुश्री ४१ छ-(ता णत्थि किंचि गए वा सेसे वा) हिवसनो ५५ मा વીતવાથી અથવા બાકી રહેવાથી આ પ્રકારના પ્રમાણની છાયા થતી નથી, અર્થાત્ કંઈક વધારે ઓગણસાઠ પુરૂષ પ્રમાણની છાયા દિવસના આરંભ કાળમાં અર્થાત સૂર્યોદયના સમ સમયમાં અથવા સૂર્યના અસ્તના સમકાળમાં થાય છે. તે સમયે દિવસને ગણના પાત્ર કઈ પણ ભાગ કહેવાનું શક્ય નથી. અર્થાત્ કંઈપણ કાળને ભાગ કરીને કહી શકાય तेम नथी. तेथी. डे छे 3-(गत्थि किंचि गए वा सेसे वा)
हवे छायाना मेहवामां आवे छे-(तत्थ खलु इमा पणवीसनिविद्वा छाया पण्णत्ता) છાયાની વિચારણામાં નિશ્ચિતપણાથી આ વક્ષ્યમાણ પ્રકારની પચીસ પ્રકારની છાયા હોય છે, એટલે કે મતાન્તરથી અથવા ગ્રન્થાન્તરમાં પ્રતિપાદન કરેલ છે, જે આ પ્રમાણે છે,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #669

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३१ नवमं प्राभृतम् मतान्तरेषु-ग्रन्थारेषु च प्रतिपादितास्सन्ति ॥ तद्यथा-'तं० खंभच्छाया (१) रज्जुच्छाया (२) पागारच्छाया पासायच्छाया उवग्गच्छाया उच्चत्तच्छाया अणुलोमच्छाया आरुभित्ता समापडिहता खीलच्छाया पक्खच्छाया पुरतो उदया पुरिमकंठभा उवगता पच्छिमकंठभा उवगता छायाणुवाइणी किटाणुवाइणी छाया छायच्छाया' गोलच्छाया' तं०-तस्मिंश्च खलु दिवसे खम्भच्छाया १, रज्जुच्छाया २, प्राकारच्छाया ३, प्रासादच्छाया ४, उद्गमच्छाया ५, उच्चत्वछाया ६, अनुलोमछाया ७, आरम्भिता ८, समा, ९, प्रतिहता १०, खीलच्छाया ११, पक्षच्छाया १२, पूर्वत उदयात् पूर्वकण्ठभागोपगता १३, पश्चिमकण्ठभागोपता १४, छायानुवादिनी १५, कियत्यनुवादिनीछाया १६, छायच्छाया १७, गोलच्छाया १८ ॥ कियत्यानुवादिन्याश्छायायाः गोलच्छायायाः भेदाः-प्रतिदिवसे प्रतिदेशेच सूर्योदयात् सूर्यास्तं यावत् समयभेदेन प्रकाश्यस्य वस्तुनः स्वरूपभेदेन च पञ्चविंशतिविधाः-पञ्चविंशतिप्रकारकाश्छायाः भवन्ति, तासामेव छायानां स्वरूपभेदेन नामभेदाः प्रतिपाद्यन्ते । की है, जो इस प्रकार से है (तं. खंभच्छाया (१) रज्जुच्छाया (२) पागारच्छाया, पासायच्छाया, उवग्गच्छाया, उच्चत्तच्छाया, अणुलोमच्छाया, आरुभित्ता समा पडिहता खीलच्छाया, पक्वच्छाया पुरतो उदया, पुरिमकंठभा उवगता, पच्छिमकंठभा उवगता, छायाणुवाइणी, किटाणुवाइणी छाया छायच्छाया गोलच्छाया) उस दिवसमें खंभच्छाया १, रज्जुच्छाया २, प्राकारछाया ३, प्रासादच्छाया, ४, उद्गमच्छाया ५, उच्चत्वच्छाया ६, अनुलोमच्छाया ७, आरम्भिता ८, समा ९, प्रतिहता १०, खीलच्छाया ११, पक्षच्छाधा १२, पूर्वत उदय से पूर्व कंठ भागोपगत १३, पश्चिमभागोपगत १४, छायानुवादिनी १५, कियत्लनुवादिनी १६, छायच्छाया, १७ गोलच्छाया १८, कियत्यानुवादिनी का एवं गोल छाया का ८ आठ भेद प्रति दिवस में एव प्रतिदेश में सूर्योदय से सूर्यास्त पर्यन्त समयभेद से तथा प्रकाश्यवस्तु के स्व(तं० खंभच्छाया, (१) रज्जुच्छाया (२) पागारच्छाया, (३) पासायच्छाया (४) उवग्गच्छाया (५) उच्चत्तच्छाया (६) अगुलोमच्छाया (७) आरूभित्ता (८) समा (९) पडिहता (१०) खीलच्छाया (११) परखच्छाया (१२) पुरतो उद्या (१३) पुरिमकंठभा उवगता (५४) पच्छिमकंठभाउवगता छाया गुवाइणी (१५) किटाणुगइणी छाया (१८) छायच्छाया (१९) गोलच्छाया ये हिवसमा
२०५८ (१) २०४१ छाया (२) १२७14 (3) प्रासा छाया (४) छाया (५) अन्यत्वछाय! (5) अनुसोमछाया (७) मा२मिता (८) सभा (6) प्रतिउता (१०) मीस२छाया (११) ५१२४ाया (१३) पूर्णत: यथा पूर्वमा ५॥त (१3) पश्चिममागी. पात (१४) छायानुवाहिनी (१५) यित्यनुवाहिनी (१६) छाया२छाया (१७) गोलछाया (૧૮) કિયત્યનુવાદિની અને ગેલચ્છાયાના આઠ ભેદો પ્રત્યેક દિવસમાં અને પ્રત્યેક દેશમાં સૂર્યોદયથી સૂર્યાસ્ત પર્યન્ત સમયભેદથી તથા પ્રકાશ્યવસ્તુના સ્વરૂપ ભેદથી પચીસ પ્રકારની
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #670

६५८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र तद्यथा-खम्भच्छाया-स्तम्भसदृशी छाया (१) रज्जुच्छाया-रज्जुरूपा दुर्बलाकृतिका छाया (२) एवं च प्राकारसदृशी (३) प्रासादसदृशी (४) उद्गमच्छाया-प्रारम्भिणीछाया (५) उच्चत्वच्छाया-ऊर्ध्वमुखीछाया प्रकाश्यस्य वस्तुनश्छायानुप्रकाशकस्य विरुद्धदिशि भवतीति नियमात् प्रकाशकस्योपरितनभागे स्थितस्य प्रकाश्यस्य छाया ऊर्ध्वमुखी प्रसरेत् । इत्थमेव अनुलोमच्छाया, प्रतिलोमच्छायापि, आरम्भिता छाया-प्रारम्भरूपा छाया, समा-एकरूपा छाया, प्रतिहता-गतिरोधिनी छाया, खीलच्छाया-खीलरूपा छाया, पक्षच्छाया-पक्षसदृशी छाया, पूर्वतः-पूर्वस्मिन् दिविभागे उदयात्-सूर्योदयकालात्, पूर्वकण्ठभागोपगता-पूर्वदिगविभागसंलग्ना, तथा च पश्चिमकण्ठभागोपगता-पश्चिमदिगविभागसंलग्नछाया, एवं चानुवादिनी-पुनः पुनः सदृशस्वरूपा छाया साच कियत्याः-कियत्प्रमाणायाः अनुवादिन्या श्छायायाः खलु गोलच्छाया-गोलरूपा-वर्तलाकृतिका च छाया भवति । इत्यं सप्तदशरूप भेद से पचीस प्रकार की छाया होती है। उसी छाया का स्वरूपभेद से नामभेद कहे-जाते हैं जो इस प्रकार से हैं खंभच्छाया-खंभसमानछाया, (१) रज्जुच्छाया-रज्जुरूप दुबेल आकृतिवाली छाया (२) एवं प्राकार समान छाया (३) प्रासाद समान छाया (४) उद्गम छाया-प्रारम्भिणी छाया (५) उच्चत्व छाया माने ऊर्ध्वमुखी छाया प्रकाश्य वस्तु की छाया अनुप्रकाश्य वस्तु की विरुद्ध दिशा में होती है इस नियम से प्रकाश के ऊपर के भाग में रहे हुवे प्रकाश की छाया ऊपर की ओर फैलती है । इसी प्रकार अनुलोम छाया एवं प्रतिलोम छाया भी समजना अरंभिका छाया-प्रारंभरूप छाया, समा-एक रूप छाया, प्रतिहता-गति की रोकने वाली छाया, खीलच्छाया-खीलरूप छाया, पक्षछाया-पक्ष समान छाया, पूर्ववत्-पूर्व दिग्विभाग में उदय से माने सूर्योदय काल से पूर्व कंठभाग में रही हई अर्थात् पूर्वदिग् विभाग में संलग्न छाया, तथा पश्चिम कंठभाग में रही हुई अर्थात् पश्चिम दिग्विभाग में संलग्न छाया, इसी प्रकार अनुवादिनी-पुनः पुनः समानरूप છાયા થાય છે. એજ છાયાના સ્વરૂપભેદથી નામભેદ કહેવામાં આવે છે. જે આ પ્રમાણે છે.–ખંભછાયા-ખંભ સમાન છાયા રજજુછાયા દોરી જેવી દુર્બલ આકૃતિની છાયા, પ્રાકાર જેવી છાયા, પ્રાસાદ જેવી છાયા, ઉદ્ગમછાયા પ્રારંભિણી છાયા, ઉચ્ચત્વ છાયા એટલે કે ઉપર મુખવાળી છાયા, પ્રકાશ્ય વસ્તુની છાયા અનુપ્રકાશ્ય વસ્તુની વિરુદ્ધ દિશામાં થાય છે. તેથી આ નિયમથી પ્રકાશના ઉપરના ભાગમાં રહેલ પ્રકાશની છાયા ઉપરની તરફ ફેલાય છે, એ જ પ્રમાણે અનુલેમ છાયા અને પ્રતિમ છાયા પણ સમજવી. આરંભિકા છાયા, પ્રારંભિકા છાયા, સમાએક રૂપા છાયા, પ્રતિહતા ગતિને રોકવાવાળી છાયા, ખીલછાયા=બીલરૂપ છાયા, પક્ષછાયા=પાંખ જેવી છાયા, પર્વત=પૂર્વ દિશા તરફ ઉદયથી એટલે કે સૂર્યોદયકાળથી પૂર્વકંઠ ભાગમાં રહેલ એટલે કે પૂર્વદિગ્વિભાગમાં રહેલ છાયા અથવા પશ્ચિમ દિશ્વભાગમાં રહેલ છાયા, એજ પ્રમાણે અનુવાદિની વારંવાર સમાનરૂપવાળી છાયા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #671

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३१ नवमं प्राभृतम् प्रकारका छायाः प्रतिपादिताः, ततस्तद भेदानाह-'तत्थ णं गोलच्छाया अट्टविहा पन्नत्ता' तत्र खलु गोलच्छाया अष्टविधाः प्रज्ञप्ताः । तत्र-छायाभेदविचारविषये खलु-इतिवाक्यालङ्कारे सप्तदशतमा गोलच्छाया या प्रतिपादिता सा अष्टविधा-अष्टभेदयुक्ता वर्तते, सम्प्रति तद् भेदानाह-'तं०-गोलच्छाया अबद्धगोलच्छाया गाढगोलच्छाया अबद्धगाढगोलच्छाया गोलावलिच्छाया अवगोलावलिच्छाया गोलपुंजच्छाया अबड़गोलपुंजच्छाया' तद्यथा-गोलच्छाया अपार्द्धगोलच्छाया गोलावलिच्छाया अपार्द्धगोलावलिच्छाया घनगोलच्छाया अपार्द्धधनगोलच्छाया गोलपुञ्जच्छाया अपार्द्धगोलपुञ्जच्छाया ॥ तं-तस्मिन् गोलच्छायाभेदकथने एवमष्टविधाः भेदाः सन्ति, तेच-गोलच्छाया-गोलमात्रस्य-वर्तुलाकृतिकस्य पदार्थस्य छाया-गोलच्छायेति, अपार्द्धगोलच्छाया-अर्द्धमात्रस्य गोलस्य छाया, अपगतम? यस्मात् तत् अपार्द्धम्-अर्द्धमात्रं तस्य अपार्द्धस्य गोलस्य छाया अपार्द्धगोलच्छाया, वाली छाया वह कियत्या माने कितने प्रमाणवाली अनुवादिनी छाया का माने गोलछाया का अर्थात् गोलरूप माने वर्तुलाकार की छाया होती है, इस प्रकार सत्रह प्रकार की छाया प्रतिपादित की गई है। अब उनके भेद कहे जाते हैं-(तत्थ णं गोलच्छाया अट्टविहा पन्नत्ता) छाया भेद कि विचारणा के विषय में सत्रह प्रकार की छाया प्रतिपादित की है। उनका पुनः आठ भेद होते हैं। अब उन भेदों को कहते हैं-(तं० गोलच्छाया, अवटुगोलच्छाया, गाढगोलच्छाया, अवद्धगाढलगोलच्छाया, गोलावलिच्छाया, अवड़गोलावलिच्छाया, गोलपुंजच्छाया, अवड़गोलपुजच्छाया) गोलछाया, अपाधगोलछाया, घनगोलच्छाया, अपार्धधनगोलछाया, गोलपुंजछाया, अपार्धगोलपुजछाया) इस गोलछाया के भेद के कथन में इस प्रकार से अष्टविध भेद होते हैं जो उपर में कहे हैं अब उनके अर्थ के साथ बताते हैं-गोलछाया माने गोल मात्र अर्थात् वर्तुलाकार पदार्थ की छाया, गोलઆ કિયત્યા એટલે કે કેટલા પ્રમાણવાળી અનુવાદિની છાયાના એટલે કે ગેળ છાયાના અર્થાત્ ગેળરૂપ અર્થાત્ વર્તુલાકારેની છાયા હેાય છે. હવે તેને ભેદે કહેવામાં આવે છે. (तत्थ गं गोलच्छाया अविहा पण्णत्ता) छायालेनी वियाना विषयमा सत्त२ जारी છાયા પ્રતિપાદિત કરેલ છે. તેને બીજા આઠ ભેદ થાય છે. હવે એ ભેદો કહેવામાં આવે छ. (तं. गलिच्छाया, अवद्धगोलच्छाया, गाढगोलच्छाया, अवद्धगाढगोलच्छाया, गोलावलिच्छाया, अवडूढगोलावलिछाया, गोलपुंजच्छाया, अवढगोलपुंजच्छाया) गाछीया, અપાઈગેલછાયા ઘનગેલછાયા અપાઈ ઘનગેલ છાયા, ગોલપુંજ છાયા અપાઈલ પુંજ છાયા, આ ગોલ છાયાના ભેદના કથનમાં આ પ્રમાણેના આઠ ભેદો થાય છે, તે ઉપર કહ્યા છે. હવે તેના અર્થની સાથે બતાવવામાં આવે છે. ગેલ છાયા એટલે કે લાકાર માત્ર અર્થાત્ વતું લાકાર પદાર્થની છાયાને ગોળ છાયા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #672

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे धनगोलच्छाया-धनफलोत्पादकगोलच्छाया, तथा अपार्द्धघनगोलच्छाया-अर्द्धमात्रधनगोलच्छाया, गोलावलिच्छाया-गोलपङ्क्तिच्छाया-गोलानां-वर्तुलपदार्थानाम् आवलि:पङ्क्तिः-पङ्क्तिभूता या सा गोलावलि स्तस्या इछाया गोलावलिच्छाया, एवं च अपार्द्धगोलावलिच्छाया-अर्द्धमात्रगोलावलिच्छाया, अपार्दाया:-अपार्द्धमात्रायाः गोलावलेश्छाया अपार्द्धगोलावलिच्छायेति, गोलपुञ्जच्छाया-गोलसम्हच्छाया, गोलानां-वर्तुलानां पुञ्जःसमूहो गोलपुञ्जो गोलोत्करः-गोलसमूह स्तस्य छाया गोलपुञ्जच्छायेति, अपार्द्धगोलपुञ्जच्छाया-अर्द्धमात्रगोलपुञ्जच्छाया, अपगतमर्द्धम् अपार्द्ध तस्य अपार्द्धस्य-अर्द्धमात्रस्य गोलच्छाया कही जाती है। अपार्धगोलच्छाया माने अर्धभागमात्र गोलछाया का अपार्ध माने जिनका अर्धभाग जिसका सो अपार्ध माने अर्धमात्र उस अपार्ध गोलभाग की छाया अपार्ध गोलछाया कही जाती है । घनगोलच्छाया, घनफल को उत्पादक घनगोलच्छाया कही जाती है तथा अपार्ध घनगोलच्छाया, अर्थात् अर्धमात्र घनगोलच्छाया कही जाती है । गोलावलिच्छाया माने गोलपंक्तिरूप छाया, गोल जो वतुल पदार्थ उनकी जो आवलि माने पंक्ति माने पंक्ति रूप जो हो सो गोलावलि उन की जो छाया वह गोलावलि उनकी जो छाया वह गोलावली छाया कही जाती है, एवं च अपार्ध गोलावलिच्छाया, माने अर्धमात्र गोलावलि छाया गोलपुंज छाया माने गोलसमूह छाया, अर्धागोलवर्तुलाकार का जो पुंज माने समूह वह गोलपुंज माने गोल समूह उनकी जो छाया वह गोलपुंज छाया कही जाती है, अपार्ध गोलछाया अर्थात् अर्धमात्र गोलपुंज छाया, अर्थात् जिसका अर्धभाग न हो सो अपार्ध उस अपार्ध का माने अर्धमात्र गोलसमूह कि जो छाया वह अपार्ध गोलपुंज छाया कही કહેવામાં આવે છે. અપાઈ ગેળછાયા અર્થાત્ અર્ધભાગ માત્ર ગોલ છાયાને અપાઈ એટલે કે જેનો અર્ધો ભાગ ન હોય તે અપાઈ એટલે કે અર્ધમાત્ર એ અપાઈ ગેળ ભાગની છાયા અપાર્ધગોળ છાયા કહેવાય છે. ઘનગલ છાયા, ઘનફલની ઉત્પાદક ઘનગેલ છાયા કહેવાય છે, તથા અપાઈ ઘનગલ છાયા એટલે કે ગળ પંક્તિરૂપ છાયા ગેળ જે વર્તુલ પદાર્થ તેની જે આવલિકા એટલે કે પંક્તિ અર્થાત્ પંક્તિ રૂપ જે હોય તે ગેલાવલી તેની જે છાયા તેને ગોળાવલી છાયા કહેવામાં આવે છે, તથા અપાઈ ગેલાવલિ છાયા, એટલે કે અર્ધમાત્ર ગોલાવલિ છાયા, ગેલjજ છાયા એટલે ગોળ સમૂહ રૂપ છાયા અર્થાત ગેળ વર્તુલાકાર જે જે પુંજ એટલે કે સમૂહ ઢગલે તે ગેલપુંજ ગોળ સમૂહ તેની જે છાયા તે ગેલ સમૂહ ગેલjજ છાયા કહેવાય છે, અપાલ છાયા અર્થાત્ અર્ધમાત્ર ગોળjજ છાયા, અર્થાત જેને અર્ધો ભાગ ન હોય તે અપાઈ એ અપાધના માને અર્ધભાગ માત્ર ગેળસમૂહની જે છાયા તે અપાઈ ગેલjજ છાયા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #673

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३१ नवमं प्राभृतम्
६६१
पुञ्जस्य छाया अपार्द्धगोलपुञ्जच्छाया । इत्थमत्र गोलच्छायाया अष्टविधभेदेन सह पञ्चविंशतिविधाश्छाया भेदाः सन्तीत्याचार्यस्य मतम् || सू० ३१ ॥
इतिश्री विश्वविख्यात - जगवल्लभ-प्रसिद्धवाचक- पञ्चदशभाषाकलित-ललितकलापालापकप्रविशुद्धगद्यपद्यानैकग्रन्थनिर्मापक - वादिमानमर्दक- श्री शाहू छत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त - 'जैनशास्त्राचार्य' - पदविभूषित - कोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारी जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर - पूज्यश्री - घासीलाल - व्रतिविरचितायां श्री सूर्यज्ञसूत्रस्य सूर्यज्ञप्ति प्रकाशिकाख्यायां व्याख्यायां || नवमं प्राभृतं समाप्तम् ॥
जाती है । इस प्रकार यहां पर गोल छाया का आठ प्रकार के भेद पूर्वक पचीस प्रकार की छाया के भेद होते हैं ऐसा आचार्य का अभिप्राय है | सू० ३१॥ श्रीजैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्यश्री घासीलालजी महाराज
विरचित सूर्यप्रज्ञप्ति सूत्रकी सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका में ॥ नववां प्राभृत समाप्त ॥९॥
કહેવાય છે. આ પ્રમાણે અહીંયાં ગાળ છાયાના આઠ પ્રકારના ભેદો થાય છે. આ પ્રમાણે આચાર્યાંના અભિપ્રાય છે. !! સૂ॰ ૩૧ !
શ્રી જૈનાચાર્ય —જૈનધર્માં દિવાકર-પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજે રચેલ સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રની સૂજ્ઞપ્તિપ્રકાશિકા ટીકામાં ૫ નવમું પ્રાભૃત સમાપ્ત ૫ ૯ !
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧
फ्र

Page #674

६६२
सूर्यप्रशप्तिसूत्रे अथ दसमं प्राभृतम् मूलम्-ता जोगेति वत्थुस्स आवलिया णिवाते आहिएत्ति वएज्जा, ता कहं ते जोगेति वत्थुस्स आवलिया णिते आहिएत्ति वएज्जा, तत्थ खलु इमाओ पर पडिवत्तिभो, तत्थेगे एवमाहंसु ता-सव्वे वि णं णक्खत्ता कत्तियादिया भरणिपज्जवसाणा एगे एवमाहंसु १॥ एगे पुण एवमासु-ता सब्वे वि गं णक्खत्ता महादिया अस्सेसपज्जवसाणा पण्णत्ता, एगे एवमाहंसु २। एगे पुण एवमाहंसु-ता सव्वे विणं णखत्ता धणिटादिया सवणपज्जवसाणा पण्णत्ता, एगे एवमाहंसु ३ । एगे पुण एवमाहंसु-ता सव्वे विणं णक्खत्ता अस्सिणी आदीया रेवई पजवसाणा पण्णत्ता, एगे एवमासु ४ । एगे पुण एवमाहंसु-ता सव्वे वि णं णक्खत्ता भरणी आदिया अस्सिणी पज्जवाणा पण्णत्ता एगे एवमाहंसु ५। वयं एण एवं व्यामो-सव्वे वि णं णक्खत्ता अभिई आदोया उत्तरासाढा पज्जवसाणा पण्णत्ता, तं-अभिई सवणो जाव उत्तरासाढा ॥सू० ३२॥
। दसमस्स पढमं पाहुडपाहुडं समत्तं ॥ छाया-तावत् योगे वस्तुन आवलिकानिपात आख्यात इति वदेत् । तावत् कथं ते योगे वस्तुन आवलिका निपात आख्यात इति वदेत् ॥ तत्र खलु इमाः पश्चप्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः । तत्र एके एवमाहु-स्तावत् सर्वाण्यपि नक्षत्राणि कृत्तिकादीनि भरणीपर्यवसानानि प्रज्ञप्तानि, एके एवमाहुः १॥ एके पुनरेवमाहु स्तावत् सर्वाण्यपि नक्षत्राणि मघादीनि आश्लेषा पर्यवसानानि प्रज्ञप्तानि, एके एवमाहुः २॥ एके पुनरेवमाहु स्तावत् सर्वाण्यपि नक्षत्राणि धनिष्ठादीनि श्रवणपर्यवसानानि प्रज्ञप्तानि, एके एवमाहुः ३॥ एके पुनरेवमाहु स्तावत् सर्वाण्यपि नक्षत्राणि अश्विन्यादीनि रेवतीपर्यवसानानि प्रज्ञप्तानि, एके एवमाहुः ४॥ एके पुनरेवमाहु स्तावत् सर्वाण्यपि नक्षत्राणि भरण्यादीनि अश्विनीपर्यवसानानि प्रज्ञप्तानि, एके एवमाहुः ५॥ वयं पुनरेवं वदामः-सर्वाण्यषि नक्षत्राणि अभिजिदादीनि उत्तराषाढपर्यवसानानि प्रज्ञप्तानि, तं०-तद्यथा-अभिजित् सवण ! यावत् उत्तराषाढा ॥सू० ३२॥
दशमस्य प्रथमं प्राभृत प्राभृतं समाप्तम् ॥ अथ दशमप्राभृतं प्रारभ्यते तत्र विंशतिः प्राभृतप्राभृतानि सन्ति तेषु प्रथमसूत्रम् । नवमप्राभृते पौरुषिच्छायां सम्यग् विविच्य सम्प्रति-('जोगे किं ते वत्थु आहिए')
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #675

सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३२ दशमप्राभृतस्य प्रथम प्राभृतप्राभृतम् ६६३ योगे किं ते वस्तु आख्यातम् । इति नामकस्य दशमस्य प्राभृतस्य विंशतिः प्राभृतप्राभृतानि सन्ति तत् तद् विषयनिर्वचनसूत्रमाह-'ता जोगे ति वत्थुस्स' इत्यादि ।
टीका-'ता जोगेति वत्थुस्स आवलिया णिवाते आहितेति वएज्जा' तावद् योगे वस्तुन आवलिका निपात आख्यात इति वदेत् ॥-तावत्-आस्तां तावदन्न विशेष प्रष्टव्यमस्ति, सम्प्रति एतावदेव कथ्यते यत् योगे-युति विषये विस्तुन:-नक्षत्रसमुदायस्य आवलिकया-- पङ्क्तिभूतया क्रमेण निपातः-सम्पातः, इति आवलिकानिपातः-चन्द्रसूर्यादिग्रहैः सह सम्पात आख्यातो मयेति वदेत्-स्वशिष्येभ्यः कथयेत् । एवमुक्ते भगवति महावीरे पुनगौतमः पृच्छति-'ता कहं ते जोगेति वत्थुस्स आवलिया णिवाते आहि तेति वएज्जा' तावत् कथं ते योगे वस्तुन आवलिका निपात आख्यात इति वदेत् ॥-तावदिति पूर्ववत् कथं-केन प्रकारेण भगवन् ! त्वया योगे-योगवस्तुनि, ते-तवमते वस्तुनः-योगवस्तुनः-नक्षत्रसमुदा
दसवां प्राभृत प्रारंभ अब दसवां प्राभृत प्रारम्भ किया जाता है इस दसवें प्राभृत में वीस प्राभृत प्राभृत कहा है इसका प्रथमसूत्र (जोगेति वत्थुस्स) इत्यादि है।
नववें प्राभृत में सम्यक प्रकार से पौरुषी छाया का निरूपण करके अब (जोगे किं ते वत्थु आहिए) योग के विषय में आपके मत से किस प्रकार से कहा है सो कहिए इस विषय संबंधी दसवें प्राभृत का वीस प्राभृत प्राभूत कहे हैं वह उस विषय का विवेचन के लिये सूत्र कहते हैं-(ता जोगेति वत्थुस्स) इत्यादि।
टीकार्थ-(ता जोगेति वत्थुस्स आवलिया णिवाते आहितेति वएजा) अन्य बहुत से विषय प्रष्टव्य होने पर भी अभि यही पूछता है कि योगे माने नक्षत्रों की युति के विषय में वस्तु की माने नक्षत्र समुदाय की पंक्ति रूप से क्रम
દસમા પ્રાભૃતનો પ્રારંભ હવે દરામાં પ્રાભૂતને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે આ દસમાં પ્રાભૂતમાં વીસ પ્રાકૃત प्रामृत वामां आवे छे. सानु पासूत्र (जोगेत्तिवत्थुस्स) इत्याहि २थी छे. नवमी प्रामृतमा सारी शत पौषी छायानु नि३५४४ ४शन वे (जोगेत्ति किं ते वत्थु आहिए)
ગના સંબંધમાં આપે કેવી રીતે કહેલ છે? તે કહો આ વિષયના સંબંધમાં દસમા પ્રાભૃતના વીસ પ્રાભૃત પ્રાભૃત કહેવામાં આવેલા છે. તે વિષયનું વિવેચન કરવા માટે સૂત્રપાઠ हे छ.(ता जोगेत्तिवत्थुस्स) त्याह
12 -(ता जोगेति वत्थुस्स आवलिया णिवातेति वएज्जा) मी०n | विषय। पूछवाना છે તે પણ હમણું એજ પૂછું છું કે એગ અર્થાત્ નક્ષત્રની યુતિના સંબંધમાં વસ્તુની એટલે કે નક્ષત્ર સમુદાયની પંક્તિરૂપથી કમ પૂર્વક જે નિપાત તે આવલિકાનિપાત કહેવાય છે. એ આવલિકાનિપાત આપના મતથી કંઈ રીતે થાય છે? તે આપ કહો. આ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #676

६६४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे यस्य आवलिकानिपात:-पक्तिभूतक्रमेण सम्पातो यः स त्वया आख्यातः-प्रतिपादितः, इति वदेत्-स्वशिष्येभ्य इत्थमेव कथयेदिति भगवता उपदिष्टोऽहमिति गौतमः कथयति । ततो भगवानाह-'तत्थ खलु इमाओ पंचपडिवत्तिओ पष्णताओ' तत्र खल इमाः पञ्च प्रतिपत्तयः प्रज्ञप्ताः ॥-तत्र-तस्मिन् नक्षत्रसमुदायस्यावलिकानिपातविषये-नक्षत्रगणनाक्रमे खलु इति निश्चितम् इमा:-वक्ष्यमाणप्रकाराः पश्चप्रतिपत्तय-परमतप्रतिपादक भूताः-परतीथिकाभ्युपगमस्वरूपाः प्रज्ञप्ता:-ग्रन्थान्तरेषु प्रतिपादितास्सन्ति । तद्यथा-'तत्थेगे एवमाहंसु-ता सव्वेसिणं णक्खत्ता कत्तियादिया भरणिपज्जवसाणा पण्णत्ता, एगे एवमाहंसु से जो निपात वह आवलिका निपात कहा जाता है-वह आवलिका निपात आपके मत से किस प्रकार से होता है सो कहिए इसके उत्तर भगवान कहते हैं कि चन्द्र सूर्यादि ग्रहों के साथ नक्षत्र समुदाय का पंक्तिरूप से निपात होता मैंने कहा है ऐसा शिष्यों को कहे । इस प्रकार से महावीर प्रभु श्री के कहने से श्री गीतमस्वामी फिर से प्रभु से पूछते हैं (ता कहं ते जोगेति वत्थुस्स आवलिया णिवाते आहितेति वएज्जा) हे भगवन् किस प्रकार से आपने योग के विषय में आपके मत से नक्षत्रसमुदाय का आवलिकानिपात पंक्तिरूप से संपात कहा है ? माने प्रतिपादित किया है ऐसा आपने कहा है सो किस प्रकार से कहा है सो कहिये इस प्रकार श्री गौतम स्वामी के पूछने पर भगवान् कहते हैं-(तत्थ खलु इमाओ पंचपडिवत्तीओ पण्णत्ताओ) नक्षत्र समुदाय की आवलिका निपात के विषय में माने नक्षत्र गणना क्रम में ये वक्ष्यमाण प्रकार की पांच प्रतिपत्तियां माने परमतप्रतिपादक मान्यताएं कही गई है अर्थात् ग्रन्थान्तरों में प्रतिपादित की है जो इस प्रकार से है-(तत्थेगे एवमासु-ता सव्वेवि ण णक्खत्ता कत्तियादिया भरणी पन्जबપ્રશ્નના ઉત્તરમાં ભગવાન કહે છે કે-ચંદ્ર સૂર્ય વિગેરે ગ્રહોની સાથે નક્ષત્ર સમુદાયને પંક્તિરૂપે નિપાત થતો મેં કહ્યું છે તેમ પોતાના શિષ્યોને કહેવું. આ રીતે મહાવીર प्रभुश्रीन उपाधी श्रीगोतमस्वामी शथी प्रभुश्रीन पछे छे-(ता कहते जोगेति वत्थुस्स आवलिया णिपाते आहितेति वएज्जा) हे भगवन याचे योगना विषयमा नक्षत्र समुदायको આવલિકાનિપાત અર્થાત્ પંક્તિરૂપથી સંપાત આ૫ના મતથી કંઈ રીતે કહેલ છે? અર્થાત્ આવલિકાનિપાત કેવી રીતે પ્રતિપાદિત કરેલ છે? તે આપ મને કહે આ પ્રમાણે શ્રીગૌતમ स्वामीना पूछवाथी भगवान उत्तरमा ४ छ -'तत्थ खलु इमाओ पंच पडिवत्तीओ पण्णत्ताओ) नक्षत्र समुदायनी मावलि नियातना समयमा सटसे नक्षत्र मना ક્રમથી આ વયમાણ પ્રકારની પાંચ પ્રતિપત્તી એટલે કે પરમત પ્રતિપાદક માન્યતાઓ
पामा माहा छ, अर्थात् मन्य अथामा प्रतिपाहित ४२ छ ते 21 प्रमाणे छ (तत्थेगे एवमाहंसु-ता सव्वेवि णं णक्खत्ता कत्तियादिया भरणी पज्जवसाणा पण्णत्ता एगे एवमासु)
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #677

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टोका सू० ३२ दशमप्राभृतस्य प्रथम प्राभृतप्राभृतम् ६६५ १॥' तत्र एके एवमाहु-स्तावत् सर्वाण्यपि नक्षत्राणि कृत्तिकादीनि भरणीपर्यवसानानि प्रज्ञसानि, एके एवमाहुः १॥-तत्र-तेषां पञ्चानां परतीथिकानां मध्ये एके-प्रथमास्तीर्थान्तरीयाः एवम्-अनन्तरोच्यमानप्रकार स्वकीयमभिप्रायं कथयन्ति, तावदिति पूर्ववत् सर्वाण्यपि नक्षत्राणि कृत्तिकादीनि भरणीपर्यवसानानि प्रज्ञप्तानि, नक्षत्रगणनाक्रमः कृत्तिकादितो भरणीपर्यन्तं वर्तत इति प्रथमस्याभिप्रायः, अत्र प्राकृतत्वात् सूत्रे पुंस्त्वनिर्देशो ज्ञातव्यः । अत्रैवोपसंहरनाह-'एगे एवमासु'-एके एवमाहुः-एके-प्रथमाः एवं-पूर्वोक्तप्रकार-कृत्तिकादि भरण्यन्तं नक्षत्रावलौ नक्षत्रगणनाक्रमोऽस्तीति स्वमतं कथयन्तीति ॥१॥ 'एगे पुण एवमासु-ता-सव्वेवि णं णक्खत्ता महादीया अस्सेसपज्जवसाणा पण्णत्ता एगे एवमाहंसु २' एके एवमाहुस्तावत् सर्वाण्यपि नक्षत्राणि मघादीनि अश्लेषापर्यवसानानि प्रज्ञप्तानि, एके एवमाहुः २ ॥-एके पुन द्वितीया स्तीर्थान्तरीया एवं--वक्ष्यमाणस्वरूपं स्वकीयमभिप्राय साणा पण्णत्ता, एगे एवमासु) १ वे पांच परतीथिकों में कोई एक प्रथम तीर्थान्तरीय इस अनन्तर कथ्यमान प्रकार से अपना मत प्रदर्शित करता हवा कहता है कि कृत्तिका नक्षत्र से आरम्भ करके भरणी नक्षत्र पर्यन्त के सभी नक्षत्र कहे गये हैं माने नक्षत्र गणनाक्रम कृत्तिका से आरम्भ करके भरणी पर्यन्त का होता है इस प्रकार प्रथम मतान्तर वादिका अभिप्राय है यहां पर प्राकृत होने से सूत्र में पुल्लिग से निर्देश किया है। इस का उपसंहार करते कहते हैं (एगे एवमाहंसु) कोई एक प्रथम तीर्थान्तरीय पूर्वोक्त प्रकार से माने कृत्तिकादि से भरणी पर्यन्त नक्षत्र पंक्ति में नक्षत्रों की गणना क्रम है ऐसा अपना अभिप्राय कहता है ।।
(एगे पुण एवमाहंसु-ता सब्वेवि णं णक्खत्ता महादीया अस्सेस पनवसाणा पण्णत्ता, एगे एवमाहंसु) २ कोई दूसरा तीर्थान्तरोय इस वक्ष्यमाण प्रकार से अपना अभिप्राय का कथन करते हुवे कहता है, आवलिका के समान એ પાંચ મતારવાદીયોમાં કોઈ એક પહેલ મતાન્તરવાદી આ હવે પછી કહેવામાં આવનારા પ્રકારથી પિતાને મત પ્રદશિત કરતાં કહે છે કે-કૃત્તિકા નક્ષત્રથી આરંભીને ભરણી નક્ષત્ર સુધીના બધા નક્ષત્રે કહેલા છે અર્થાત્ નક્ષત્રને ગણના કમ કૃત્તિકાથી આરંભીને ભરણી સુધી હોય છે, આ પ્રમાણે પ્રથમ મતાન્તરવાદીને અભિપ્રાય છે, અહીં પ્રાકૃત હોવાથી સૂત્રમાં પુલિંગથી નિર્દેશ કરેલ છે. આ કથનને ઉપસંહાર કરતાં કહે છે કે (एगे एवमाहंस) ४ मे प्रथम तीर्थान्तरीय पूरित प्रारथी अर्थात् तिथी सन २ સુધીના નક્ષત્ર પંક્તિમાં નક્ષત્રોને ગ્રનાક્રમ છે, એ રીતે પિતાનો અભિપ્રાય કહે છે. (૧)
(एगे पुण एवमाहंसु-ता सव्वे विणं णदखत्ता महादीया अस्सेसपज्जवसाणा पण्णता एगे एवमासु)२ अ भी मतान्तवादी मनन्त२ ४थ्यमान रथी पाताना મતનું કથન કરતાં કહે છે કે- આવલિકાની સરખા પ્રકાશરૂપ બધા નક્ષત્ર સમૂહ અઠવ્યા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #678

६६६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
माहुः - कथयन्ति - तावदिति प्राग्वत् - आवलिकावत् प्रकाशरूपाणि सर्वाण्यपि नक्षत्राणि - अष्टाविंशति संख्याकानि नक्षत्रसमूहा गण्यन्ते तत्र गणनाक्रमस्तु मन्मते इत्यमस्ति यद् मघा नक्षत्रमारभ्य अश्लेषापर्यवसानानि - अश्लेषा पर्यवसानं येषां तानि अश्लेषापर्यवसानानि प्रज्ञप्तानि - कथितानि सन्ति, मघाद्याश्लेषान्तान्यष्टाविंशति नक्षत्राणि आवलिकाक्रमे वर्त्तन्त इति द्वितीयस्याभिप्रायः । अत्रोपसंहारः - एके एवमाहुरिति ॥ 'एगे पुण एवमाहंसु-ता Hodaणं णक्खत्ता णिद्वादीया सवणपज्जवसाणा पण्णत्ता, एगे एवमाहंसु ३' एके पुनरेवमाहु-स्तावत् सर्वाण्यपि नक्षत्राणि घनिष्ठादीनि श्रवणपर्यवसानानि प्रज्ञतानि, एके एवमाहुः ३ ॥ - एके पुनस्तृतीया स्तीर्थान्तरीया एवम् अनन्तरोच्यमानस्वरूपं स्वकीयमभिमतं कथयन्ति तावदिति पूर्ववत् नक्षत्रावली धनिष्ठादीनि श्रवणान्तानि सर्वाण्यपि नक्षत्राणि नितीति तृतीयस्याभिप्रायः । अत्राप्युपसंहारः - एके एवमाहुः ३ । 'एगे पुण एवमाहंसु - ता सव्वेवि णं क्वत्ता अस्सिणी आदीया रेवइपज्जवसाणा पण्णत्ता, एगे एवमाहंसु ४' एके पुनरेवमाहुस्तावत् सर्वाण्यपि नक्षत्राणि अश्विन्यादीनि रेवति पर्यवसानानि प्रज्ञप्तानि एके एवमाहुः प्रकाशरूप सभी नक्षत्र समूह अठावीस होते हैं उसका गणना क्रम मेरे मत से इस प्रकार से है - मघा नक्षत्र से आरम्भ करके अश्लेषा पर्यन्त कहे हैं अर्थात् मघा नक्षत्र से लेकर अश्लेषा तक के अठाईस नक्षत्र आवलिका क्रम से होते है यह कोई एक दूसरे परतीर्थिक का अभिप्राय है |२|
एगे पुण एवमाहंसु-ता सव्वेवि णं णयखत्ता धणिट्ठादीया सवणपजवसाणा पण्णत्ता, एगे एवमाहंसु) ३, कोई तीसरा तीर्थान्तरीय आगे कथ्यमान प्रकार से अपना मत प्रगट करता हुवा कहता है कि नक्षत्रावलि में धनिष्ठा नक्षत्र से आरम्भ करके भवण नक्षत्र पर्यन्त के सभी नक्षत्र कहे हैं इस प्रकार तीसरे कोई एक मतावलम्बी का कथन है, ॥३॥
( एगे पुण एवमाहंसु-ता सव्वेवि णं णक्खत्ता अस्सिणी आदीया रेवइ पज्जवसाणा पण्णत्ता एगे एवमाहंसु) ४, कोई एक चौथा मतावलम्बी कहता
વીસ હાય છે. તેના ગણુના કમ મારા મતથી આ પ્રમાણે છે -મધા નક્ષત્રથી આરંભ કરીને અશ્લેશા પન્ત હાય છે, એટલે કે મધા નક્ષત્રથી લઇને અશ્લેષા સુધીના અઠયાવીસ નક્ષત્રા આવલિકા ક્રમથી હાય છે. આ પ્રમાણે કોઈ એક બીજા મતાન્તરવાદીના અભિપ્રાય छे. (२) (एगे पुण एकमासु-ता सव्वेवि णं णक्वत्ता वणिट्ठादीया सवणपज्जवसाणा पण्णत्ता, एगे एवमाहंसु । ३ ६ श्रीले मतान्तरवाही वक्ष्यमाणु प्रारथी पोतानो भत પ્રદર્શિત કરતાં કહે છે કે-નક્ષત્રાવલિમાં ધનિષ્ઠા નક્ષત્રથી લઇને શ્રવણ નક્ષત્ર સુધીના બધા नक्षत्रो उडेला छेया प्रमाणे अर्थ खेड त्रीन भतावसम्जीनु उथन छे. (3) (एंगे पुण एव मासु-ता सब्वे वि णं णक्खत्ता भरणी आदीया रेवइ पज्नवसाणा पण्णत्ता एगे एवमाहंसु ) ४ કાઈ એક ચાથા મતાન્તરવાદી કહે છે કે—અશ્વિની નક્ષત્રથી આર.ભીને રેવતી સુધીના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #679

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३२ दशमप्राभृतस्य प्रथम प्राभृतप्राभृतम् ६६७ ४ ॥-एके पुनश्चतुर्था स्तीर्थान्तरी या एवं कथयन्ति यद् अश्विन्यादीनि रेवत्यन्तं सर्वाण्यपि नक्षत्राणि गणनाक्रमे गण्यन्त इति चतुर्थस्याभिप्राय इति । अत्रोपसंहारः-एके एवमाहुरिति, 'एगे पुण एवमाहंसु-ता सव्वे विणं णवत्ता भरणीआदिया अस्सिणीपज्जवसाणा पण्णत्ता, एगे एवमाहं ५' एके पुनरेवमाहु-स्तावत् सर्वाण्यपि नक्षत्राणि भरण्यादीनि अश्विनीपर्यवसानानि प्रज्ञप्तानि, एके एवमाहुः ५ ॥-एके पुनःपञ्चमा स्तथा चान्तिमाश्च मतान्तरवादिन इत्थं स्वाभिप्रायं प्रकटयन्ति यत् नक्षत्रसमूहे तेषां गणनाक्रम स्त्वित्थं सर्वाग्यपि नक्षत्राणि भरण्यादीनि अभिन्यान्तानि गण्यन्ते, न तु अन्यथा क्रमेण परिगण्यन्त इति ममाभिप्रायः। अवाप्युपसंहरति-एके एवमाहुरिति पश्चानां मतान्तरवादिनां मतान्तराणि पृथक् पृथक् प्रतिपादितानि सन्ति । मतसमूहसञ्चयो यथा-प्रथमाः (१) कृत्तिकादि-भरण्यन्तं गणयन्ति ॥ द्वितीयाः (२) मघाद्यश्लेषान्तं प्रतिपादयन्ति ॥ तृतीयाः (३) धनिष्ठादि श्रवणान्तं कथहै की अश्विनी नक्षत्र से आरम्भ करके रेवती पर्यन्त के सभी नक्षत्र गणना क्रम से गिने जाते हैं कोई एक चौथा मतावलम्बी इस प्रकार से अपना मत कहता है ।४। (एगे पुण एवमासु-ता सब्वेवि णं णखत्ता भरणी आदिया अस्सिणी पजवसाणा पण्णत्ता एगे एवमाहंस्तु) ५, कोई एक पांचवां मतान्तरवादी अपना अभिप्राय इस प्रकार से कहता है कि नक्षत्रों का गणना क्रम इस प्रकार से है कि सभी नक्षत्र भरणी नक्षत्र से आरम्भ करके अश्विनी पर्यन्त के गिने जाते है, इससे भिन्न क्रम से कहना अनुचित है ऐसा मेरा अभिप्राय है, इस प्रकार से कोई एक पांचवें मतान्तरवादि का कथन है।५।
इस प्रकार पांचों मतान्तर वादियों के अभिप्राय भिन्न भिन्न रूप से प्रतिपादित किये गए हैं, मत समूह का संग्रह इस प्रकार से है-(१) प्रथम कृत्तिका से लेकर भरणी पर्यन्त के गिनते हैं । (२) दूसरा मघा नक्षत्र से लेकर अश्लेषा पर्यन्त के गिनते हैं (३) तीसरा धनिष्ठा नक्षत्र से लेकर श्रवण બધા નક્ષત્રોના ગણના કમથી ગણવામાં આવે છે. કેઈ એક ચોથે મતાવલમ્બી આ प्रमाणे पाताने मत ४छ, (४) (एगे पुण एवमाहंसु-ता सव्वे विणं णखत्ता भरणी आदिया अस्सिणीपज्जवसाणा पण्णत्ता एगे एवमाहंसु) ५ अ मे पायभ। मतान्तरवाही પિતાને અભિપ્રાય આ પ્રમાણે કહે છે કે--નક્ષત્રને ગણના કમ એ રીતે છે કે બધા નક્ષત્ર ભરણી નક્ષત્રથી આરંભીને અશ્વિની સુધીના ગણવામાં આવે છે. આનાથી જાદા પ્રકારથી કહેવું તે અયોગ્ય છે. આ પ્રમાણે મારો અભિપ્રાય છે. આ પ્રમાણે કઈ એક पांयमा मतान्तवाहीनु इथन छ. (५)
આ પ્રમાણે પાંચે મતાન્તરવાદીના જુદા જુદા પ્રકારના અભિપ્રાયનું પ્રતિપાદન કરેલ છે, મતસમૂહને સંગ્રહ આ પ્રમાણે છે-(૧) પહેલે કૃતિકાથી લઈને ભરણી સુધીના નક્ષત્ર ગણે છે. (૨) બીજો મધા નક્ષત્રથી લઈને અશ્લેષા સુધીના ગણે છે. (૩) ત્રીજો
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #680

सूर्यप्रशप्तिसूत्रे यन्ति ॥ चतुर्थाः अश्विन्यादिरेवत्यन्तं संख्यायन्ते ॥ तदेवं परतीर्थिकप्रतिपत्ति रुपदर्य सम्प्रति-वास्तविकं वस्तुतत्वस्वरूपं स्वकीय मतमुपदर्शयत्याचार्य:-'वयं पुण एवं वयामो वयं पुनः एवं वदामः ॥ वयं-सकलवस्तुतत्त्वज्ञाना वयम् एवं-वक्ष्यमाणेन प्रकारेण वस्तुतत्त्वं वदामः-कथयाम स्तद्यथा तत्प्रकारमाह-'ता सव्वेवि णं णक्खत्ता अभिई आदीया उत्तरासाढा पज्जवसाणा पण्णत्ता, तं०-अभिई सवणो जाव उत्तरासाढा' तावत् सर्वाण्यपि नक्षत्राणि अभिजिदादीनि उत्तराषाढापर्यवसानानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-अभिजित् श्रवणो यावत् उत्तरापाढा ।।-तावदिति प्राग्वत् नक्षत्रगणनाक्रमे वास्तविका रीति स्त्वीदृशी-सर्वाण्यपि नक्षत्राणि अभिजिदादीनि उत्तराषाढान्तानि परिगणनीयानीति प्रज्ञप्तानि । यतो हि सर्वत्रोपपत्ति रपेक्ष्यते-युक्तिरत्रोच्यते-इह सर्वेषामपि सुपममुपमादिरूपाणां कालविशेषाणा मादियुगम्, पर्यन्त कहते है । (४) चौथा मतावलम्बी अश्विनी से लेकर रेवती पर्यन्त के गिनते हैं। तथा पांचवां तीर्थान्तरीय भरणी नक्षत्र से लेकर अश्विनी नक्षत्र पर्यन्त के गिनते हैं।
इस प्रकार परतीथिकों की प्रतिपत्ती को कह करके अब वास्तविक वस्तुतत्व स्वरूप अपना मत का कथन करते हैं (वयं पुण एवं वयामो) सकल वस्तु तत्व के स्वरूप को यथार्थ रूप से जानने वाला मैं इस वक्ष्यमाण प्रकार से इस विषय संबंधी वस्तुतत्व को कहता हूं जो इस प्रकार से है-(ता सव्वेवि णं णक्वत्ता अभिई आदिया उत्तरासाढा पज वसाणा पण्णत्ता ते जहा-अभिई, सवणो, जाव उत्तरासाढा) नक्षत्र के गणना क्रम में वास्तविक रीति इस प्रकार से हैं-सभी नक्षत्र अभिजित से लेकर उत्तराषाढा पर्यन्त परिगणित करने को प्रतिपादित किया है। कारण की सर्वत्र कारण विशेष की अपेक्षा रहती है यहां पर इस प्रकार की युक्ति कही है-यहां पर सभी सुषमसुषमादि रूप काल विशेष आदि युग है, आगम ग्रन्ध में कहा भी हैધનિષ્ઠા નક્ષત્રથી લઈને શ્રવણ સુધીના કહે છે. (૪) ચોથે મતાવલમ્બી અશ્વિનીથી લઈને રેવતી સુધીના ગણે છે. (૫) તથા પાંચ તીર્થાન્તરીય ભરણી નક્ષત્રથી લઈને અશ્વિની નક્ષત્ર સુધીના ગણે છે.
આ પ્રમાણે પરતીથિકની પ્રતિપત્તિનું કથન કરીને હવે વાસ્તવિક વસ્તુતત્વ २१३५थी पोताना भतनु ४थन ४२ छ, (वयं पुण एवं वयामो) स४८ १स्तुतत्वना २१३५ने યથાર્થપણાથી જાણનાર હું આ વિષયમાં વફ્ટમાણ પ્રકારથી આ વિષયના વસ્તુતત્વને કહું छु ते २मा प्रमाणे छ. (ता सव्वे विणं णक्खत्ता अभिई आदिया उत्तरासाढा पज्जवसाणा पण्णत्ता तं जहा-अभिई, सवणो, जाव उत्तरासाढा) नक्षत्रना । मम त४ि शत આ પ્રમાણે છે–બધા નક્ષત્ર અભિજીતથી લઈને ઉત્તરાષાઢા પર્યન્તના ગણત્રી કરવાનું પ્રતિપાદન કરેલ છે. કારણ કે બધે જ કારણ વિશેષની અપેક્ષા રહે છે, અહીંયાં આ રીતે યુક્તિ કહેલ છે.–અહીંયાં બધા સુષમ સુષમાદરૂપ કાળ વિશેષ આદિ યુગ છે, આગમ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #681

ESEARCED
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३२ दशमप्राभृतस्य प्रथम प्राभृतप्राभृतम् ६६९ उक्तश्चागमग्रन्थे 'एए उ सुसमसुसामादयो अद्धाविसेसा जुगादिणा सह पवतंति जुगंतेण सह समप्पंति' एते खलु सुपमसुषमादयोऽध्याविशेपाः युगादिना सह प्रवर्तन्ते युगान्तेन सह समाप्यन्ते ॥ इति श्रीपादलिप्तसूरिवचनप्रामाण्याद् युगस्य चादिः प्रवर्तते ते खलु आधणे मासि शुक्ले पक्षे प्रतिपदितिथौ वालवकरणे अभिजिन्नक्षत्रः चन्द्रेण सह योगमुपागच्छति । उक्तश्च यथा-ज्योतिष्करण्डके-'सावण बहुलपडिवए बालवकरणे अमिई णक्खत्ते । सवत्थ पढमसमये जुगस्स आई वियागाहि ॥१॥ श्रावण बहुलप्रतिपदि वालवकरणोऽभिजिन्नक्षत्रम्, सर्वत्र प्रथमसमयो युगस्यादि विजानीहि ॥ अत्र सर्वत्र भरतैरवते महाविदेहे च...। तेनैतेषां सर्वेषामपि कालविशेषाणामादौ चन्द्रयोगमधिकृत्य अभिजिनक्षत्रस्य वर्त्तमानत्वात् अभिजिदादीनि नक्षत्राणि प्रज्ञप्तानीति, तान्येव तं०-तद्यथा, इत्यादिना समुपर्शयति (एए उ सुसमसुसमादयो अद्दा विसेसा जुगादिणा सह पवतंति जुगंतेण सह समप्पंति) ये सुषम दुषमादि अध्वा-काल विशेष युगादि के साथ प्रवर्तित होता है तथा युग के अन्त में समाप्त होते हैं, इस प्रकार श्रीपादलिप्त सूरि के वचन प्रामाण्य से युग का आदि प्रवर्तित होता है, वह श्रावण मास के शुक्ल पक्ष में प्रतिपदा तिथि तथा बालव करण एवं अभिजित् नक्षत्र में चन्द्र के साथ योग को प्राप्त करता है। ज्योतिष्करण्डक नामक ग्रन्थ में कहा भी है-(सावणबहुलपडिवए बालवकरणे अभिई णक्खत्ते, सव्वत्थ पढमसमए जुगस्स आई वियाणाहि ॥१॥) श्रावण मास के कृष्णपक्ष के प्रतिपदा तिथि में तथा बालव करण एवं अभिजित् नक्षत्र में सर्वत्र प्रथम समय में युग का आदि काल जाने ।१। यहां सर्वत्र माने भरत ऐरवत एवं महाविदेह में । इस प्रकार ये सभी कालविशेष का आदि में चन्द्र का योग को अधिकृत करके अभिजित नक्षत्र वर्तमान होने से अभिजित् आदि नक्षत्र कहे गये हैं।
अन्यमा ४थु ५४ छ-(एएउ सुसमसुसमादयो अदा विसेसा जुगादिणा सह पवतंति जुगंतेण सह समप्पंति) २॥ सुषम हुभ३५ मा विशेष युगहिना साथ प्रतित थाय छे. તથા યુગના અંતમાં સમાપ્ત થાય છે. આ પ્રમાણે શ્રીપાદલિપ્ત સુરિના વચન પ્રામાણ્યથી યુગને આદિકાળ પ્રવર્તિત થાય છે, એ શ્રાવણ માસના શુકલપક્ષમાં પ્રતિપદાતિથિ તથા બાલવકરણ અને અરિજીત નક્ષત્રમાં ચંદ્રની સાથે ચેગ પ્રાપ્ત કરે છે. જ્યોતિષ્કરડ नामना अन्यमा झुं पारा -(सावणबहुलपडिवए बालवकरणे अभिई णक्खत्ते सव्वत्थ पढमसमए जुगस्स आई वियाणाहि) १ श्रावणमासना वहीवाने हिवसे तथा मास४२११ અને અભિજીત નક્ષત્રમાં સર્વત્ર પ્રથમ સમયમાં યુગને આદિકાળ જાણ (૧) અહીંયાં સર્વત્ર એટલે કે ભારત એરવત અને મહાવિદેહમાં આ રીતે આ બધા કાળ વિશેષની આદિમાં ચંદ્રના વેગને અધિકૃત કરીને અભિજીત નક્ષત્ર વર્તમાન હોવાથી અભિજીત
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #682

६७०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे 'अभिई समणे' आदिना--हे समण ! हे वस्तुतत्वावगाहनकुशलशिष्यायुष्मन् ! इत्थं पूर्वप्रतिपादितयुक्त्या अभिजिन्नक्षत्रे युगारम्भत्वात् अभिजिदादीनि नक्षत्राणि उत्तरापाढां यावत्-- उत्तराषाढापर्यवसानानि प्रज्ञप्तानि-परिगणनीयानि, इत्थमत्र नक्षत्रगणनाक्रमे वास्तविकोपपत्तिरभितेति ॥ सू० ३२॥
'दसमस्स पढमं पहुडपाहुडं समत्तं' दशमस्य प्राभृतस्य प्रथमं प्राभूतनाभृतं समाप्तम् ।।
__ अथ दशमस्य द्वितीयं प्राभृतप्राभृतम् मूलम्-ता कई ते मुहत्ता य आहितेति बएजा, ता एपसि णं अट्ठावीसाए णखत्ता अस्थि णक्खत्ते जे णं णव मुहुत्ते सत्तावीसं च सत्तट्रिभागे मुहत्तस्स चंदेणं सद्धिं जोगं जोति, अस्थि णखत्ता जे णं पण्णरसमुहत्ते चंदेणं सद्धि जोगं पजोएंति, अस्थि खत्ता जे ण पणयालीसे मुहुत्ते चंदेणं सद्धि जोएंति, ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खताणं कयरे णक्वत्ते जे णं णव मुहुत्ते सत्तावीसं च सत्तद्विभाए मुहृत्तस्स चंदेणं सद्धि जोएंति, कयरे णखत्ता जे णं पण्णरसमुहत्ते चदेणं सद्धिं जोगं जोएंति, कय रे णक्खत्ता जे णं तीसं मुहत्ते चंदेणं सद्धिं जोगं जोएति, कयरे णक्खत्ता जे णं पणयालीसं मुहुत्ते चदेणं सद्धि वही (तं जहा) पद से कहते है-(अभिई सवणो) इत्यादि हे श्रमण ! वस्तु तत्वावगाह में माने वस्तुतत्व को जानने में कुशल शिष्य ! इस पूर्व प्रतिपादित युक्ति से अभिजित् नक्षत्र से युग का आरंभ होता है अतः अभिजित
आदि नक्षत्र से लेकर उत्तराषाढा पर्यन्त के नक्षत्र गिने गये प्रतिपादित किया है। इस प्रकार यहां पर नक्षत्रगणनाक्रम में वास्तविक मार्ग का प्रतिपादन करके कहा है। सू० ३० ॥
दसवें प्राभृत का प्रथम प्राभृत प्राभृत समास ॥१०-१॥ नक्षत्रनी महिमा ४डेस छ, से (तं जहा) ५४था ४ छ. (अभिई सवणो) त्या શ્રમણ ! હે વસ્તુતત્વારગાહમાં એટલે કે વસ્તુતત્વને જાણવામાં કુશળ શિષ્ય! આ પૂર્વ પ્રતિપાદિત યુક્તિથી અભિજીત નક્ષત્રથી યુગનો આરંભ થાય છે, તેથી અભિજીત નક્ષત્રથી લઈને ઉત્તરાષાઢા સુધીના નક્ષત્ર ગણવામાં આવે છે, તેમ પ્રતિપાદન કરેલ છે. આ પ્રમાણે અહીંયાં નક્ષત્ર ગણના કામમાં વાસ્તવિક માર્ગનું પ્રતિપાદન કરીને કહેલ છે. સૂર ૩૨
દસમા પ્રાભૂતનું પહેલું પ્રાભૃતપ્રાભૃત સમાપ્ત છે ૧૦-૧
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #683

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३३ दशमप्राभृतस्य द्वितीयं प्राभृतप्राभृतम् ६७१ जोगं जोएंति, ता एएसिण अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं, तत्थ जे ते णक्खत्ते जे णं णवमुहत्ते सत्तावीसं च सत्तट्ठिभाए मुहत्तस्स चंदेण सद्धिं जोगं जोएंति, से णं एगे अमीई, तत्थ जे ते णक्खत्ता जे णं पण्णरसमुहुत्ते चंदेण सद्धि जोगं जोएंति, ते णं छ, तं० सतभिसया भरणी अदा अस्सेसा साति जेट्रा, तत्थ जे ते णक्खत्ता जे णं तीसं मुहुत्तं चंदेण सद्धिं जोगं जाएंति, ते पण्णरस, तं० सवणे धणिटा पुत्वाभदवया रेवई अस्तिणी कत्तिका मग्गसिर पुस्सा महा पुठवाफग्गुणो हत्यो चित्ता अणुराहा मूलो पुवाआसाढा, तत्थ जे ते णवत्ता जे णं पणयालीसं मुहत्ते चंदेण सद्धिं जोगं जोति ते णं छ, तं जहा--उत्तरभद्दपदरोहिणी पुणअवसू उत्तराफग्गुणो विसाहा उत्तरासाहा ||सू० ३३॥ ___ छाया-तावत् कथं ते मुहर्ताग्रम् आख्यातमिति वदेत् , तावदेतेषामष्टाविंशति नक्षत्राणां सन्ति नक्षत्राणि यानि खलु नव मुहर्तान् सप्तविंशति च सप्तपष्टिभागान् मुहूर्तस्य चन्द्रेण सार्द्ध योगं प्रयुञ्जन्ति, सन्ति नक्षत्राणि, यानि खलु पञ्चदशमुहर्त्तान् चन्द्रेण सार्द्ध योगं प्रयुञ्जन्ति, सन्ति नक्षत्राणि यानि खलु पञ्चचत्वारिंशतं मुहूर्तान् चन्द्रेण सार्द्ध युञ्जन्ति, तावदेतेपा मष्टाविंशति नक्षत्राणां कतराणि नक्षत्राणि यानि खलु नवमुहूर्तान् सप्तविंशति च सप्तपष्टिभागान् मुहर्तस्य चन्द्रेण सार्द्ध युचन्ति, कतराणि नक्षत्राणि यानि खलु पञ्चदशमुहूर्तान् चन्द्रेण सार्द्ध योगं युञ्जन्ति, कतराणि नक्षत्राणि यानि खलु त्रिंशतं मुहूर्तान् चन्द्रेण साद्ध योगं युवन्ति, कतराणि नक्षत्राणि यानि खलु पञ्चचत्वारिंशतं मुहूर्तान् चन्द्रेण सार्द्ध योगं युञ्जन्ति, तावदेतेषामष्टाविंशतिनक्षत्राणां सन्ति यानि तानि नक्षत्राणि यानि खलु नव मुहूर्तान् सप्तविंशति च सप्तपष्टिभागान् मुहूर्त्तस्य चन्द्रेण सार्द्ध योगं युञ्जन्ति, तत्र खलु एकम् अभिजित् , तत्र यानि अमूनि नक्षत्राणि यानि खलु पञ्चदशमुहूर्तान् चन्द्रेण सार्द्ध योग युञ्जन्ति, तानि खलु षट्, तं०-तद्यथा शतमिपा भरणी आर्द्रा अश्लेषा स्वाती ज्येष्ठा, तत्र यान्यमूनि नक्षत्राणि यानि खलु त्रिंशतं मुहर्तान् चन्द्रेण सार्द्ध योगं युञ्जन्ति तानि पञ्चदश तं०-तद्यथा-श्रवणा धनिष्ठा पूर्वाभाद्रपदा रेवती अश्विनी कृत्तिका मृगशिरा पुष्य मघा पूर्वाफाल्गुनी हस्त चित्रा अनुराधा मूलं पूर्वाषाढा, तत्र यान्यमूनि नक्षत्राणि यानि खलु पञ्चचत्वारिंशतं मुहूर्तान चन्द्रेण सार्द्ध योगं युञ्जन्ति तानि खल षट्, तद्यथा-उत्तराभाद्रपदा रोहिणी पुनर्वसू उत्तराफाल्गुनी विशाखा उत्तराषाढा ॥सू० ३३॥
टीका-दशमप्राभृतस्य प्रथमप्राभृतप्राभृते मतान्तरविवेचनपूर्वकं सोपपत्तिकं नक्षत्रगणना क्रम सम्यग् विविच्य सम्प्रति नक्षत्रविषयकं मुहूर्तपरिमाणं वक्तव्यमिति तद्विषयकं प्रश्न
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #684

-
-
3
६७२
सूर्यप्रप्तिसूत्रे सूत्रम् 'ता कहते' इत्यादिना कथयति 'ता कहं ते मुहुत्ताय आहिएति वएजा' तावत् कथं ते मुहूर्ताग्रम् आख्यातमिति वदेत् ।।-तावत्-आस्तां तावदन्यत् प्रष्टव्यमस्ति, ते-तवमते भगवन् ! कथं-किं प्रकारकं मुहूर्ता-प्रतिनक्षत्रं मुहूर्तपरिमाणम् आख्यातं-प्रतिपादितमिति वदेत्-इति गौतमेन उक्ते सति भगवानाह-'ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं अस्थि णक्खत्ते जे णं णवमुहुत्ते सत्तावीसं च सत्तदिभागे मुहुत्तस्स चंदेणं सद्धिं जोयं जोएंति' तावत् एतेषा मष्टाविंशति नक्षत्राणां सन्ति नक्षत्राणि यानि खलु नवमुहान् सप्तविंशति च सप्तषष्टिभागान् मुहूर्तस्य चन्द्रेण सार्द्ध योगं युवन्ति ॥-तावदिति प्राग्वत् भगवान् वदति एतेषां-पूर्वप्रतिपादितानाम् अष्टाविंशतिनक्षत्राणाम्-परिगणिताष्टाविंशतिसंख्या तुल्य नक्षत्राणां मध्ये सन्ति खलु तादृशानि नक्षत्राणि यानि खलु नवमुहूर्तान् तथा एकस्य च
___ दसवें प्राभृत का दूसरा प्राभृत प्राभृत टीकार्थ-दसवें प्राभृत के प्रथम प्राभृत प्राभृत में मतान्तर के विवेचन पूर्वक सोपपत्तिक नक्षत्रों के गणना क्रम का सम्यक प्रकार से कथन कर के अब नक्षत्र संबंधी मुहूर्त परिमाण का कथन करने के हेतु से तत्संबंधी प्रश्न सूत्र कहते हैं-(ता कहं ते मुहत्ता य आहिएति वएजा) अन्य बहुत से विषय पृष्टव्य है तथापि अब यह पूछता हूं कि आप के मत से हे भगवन् किस प्रकार से प्रतिनक्षत्र का मुहूर्त परिमाण प्रतिपादित किया है ? सो आप कहिए, इस प्रकार से गौतमस्वामी के पूछने पर इसके उत्तर में भगवान् कहते हैं-(ता एएसि णं अट्ठावीसाए णवत्ताणं अस्थि णक्खत्ते जे णं णवमुक्षुत्ते सत्तावीसं च सत्तहिभागे मुहुत्तस्स चंदेणं सद्धिं जोयं जोएंति) ये पूर्व प्रतिपादित अठाईस नक्षत्रों में माने परिगणित अठाईस संख्यात्मक नक्षत्रों में ऐसे भी नक्षत्र होते हैं जो नव मुहूर्त एवं एक मुहूर्त का सरसठिया सताईस भाग
દસમાં પ્રાભૃતનું બીજું પ્રાભૃતપ્રાભૂત ટીકાર્થ –દસમા પ્રાભૃતના પહેલા પ્રાભૃતપ્રાકૃતમાં મતાન્તરના વિવેચન પૂર્વક કારણ નિર્દેશપૂર્વક નક્ષત્રોના ગણના કમનું સારી રીતે કથન કરીને હવે નક્ષત્ર સંબંધી મુહુર્ત પરિમાણનું કથન કરવા માટે તે સંબંધમાં પ્રશ્ન સૂત્ર કહેવામાં આવે છે, (તા कह ते मुहुत्ताय आहिएति वएज्जा) ilan विषयो पूछान छ त। ५५ वे से
પૂછું છું કે હે ભગવાન આપના મતથી કઈ રીતે પ્રત્યેક નક્ષત્રનું મુહૂર્ત પરિમાણ પ્રતિપાદિત કરેલ છે ? તે આપ કહો આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીના પૂછવાથી તેના उत्तरमा मवान् ४ छे 3-(ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं अस्थि शक्खत्ते जेणं णवमुहुत्ते सत्तावीसं च सत्तद्विभागे मुहुत्तस्स चंदेणं जोयं जोएंति) 0 पडे। प्रतिपादन કરેલ અઠયાવીસ નક્ષત્રોમાં એટલે કે પરિણિત અઠયાવીસ સંખ્યાવાળા નક્ષત્રમાં એવા પણ નક્ષત્ર હોય છે કે જેઓ નવ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના સડસઠિયા સત્યાવીસ ભાગ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #685

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३३ दशमप्राभृतस्य द्वितीयं प्राभृतप्राभृतम् मुहूर्तस्य सप्तविंशति सप्तषष्टिभान ४ (९+४) इत्यन्तं यावद् चन्द्रेण सार्द्ध योगं युञ्जन्तिचन्द्रेण साकं योग समुपयान्ति इत्यर्थः । 'अस्थि णखत्ता जेणं पण्णरसमुहुत्ते चंदेणं सद्धिं जोयं पजोऐंति' सन्ति नक्षत्राणिं यानि खलु पश्चदशमुहान चन्द्रेण सार्द्ध योगं प्रयुञ्जन्ति ॥ -अनास्तीति निपातत्वाद् व्यत्ययादा सन्तीत्यर्थो विधीयते, अष्टाविंशतिनक्षत्राणां मध्ये तादृशान्यपि नक्षत्राणि सन्ति यानि खलु स्वभोगकाले पञ्चदशमुहर्त्तान् यावत् चन्द्रेण साकं योगमुपयान्ति-चन्द्रेण सहोपयुञ्जन्ति ॥-'अत्थि णक्खत्ता जेणं पणयालीसं मुहुत्ते चंदेणं सद्धिं जोयं जोएंति' सन्ति नक्षत्राणि यानि खलु पश्चचत्वारिंशतं मुहूर्तान् चन्द्रेण सार्द्ध योगं युञ्जन्ति ॥-तथैवाष्टाविंशतिनक्षत्रेषु तादृशान्यपि नक्षत्राणि सन्ति यानि स्वभोगसमये पञ्चचत्वारिंशतं मुहूर्तान् यावत् चन्द्रेण सह योग-युति युञ्जन्ति-चन्द्रेण साकमुपभोग कुर्वन्तीत्यर्थः ॥ इत्थं सामान्येन भगवता उक्ते सति विशेषनिर्धारणार्थ भगवान् गौतमः पुनः पृच्छति-'ता एएसिणं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं कयरे णक्खत्ते जेणं णवमुहत्ते सत्तावीसं च सत्तद्विभाए मुहुत्तस्स चंदेणं सद्धिं जोगं जोएंति' तावत् एतेषामष्टाविंशति नक्षत्राणां २७ (९+2) पर्यन्त यावत् चन्द्र के साथ योग प्राप्त करते हैं । (अत्थि णं णक्खत्ता जे णं पण्णरसमुहुत्ते चंदेणं सद्धिं जोयं जोएंति) यहां अस्ति का निपात से अथवा व्यत्यय से सन्ती इस प्रकार का अर्थ होता है । अठाईस नक्षत्रों में ऐसे भी नक्षत्र होते हैं, जो अपने भोगकाल में पन्द्रह मुहूर्तों को यावत् चन्द्र के साथ योग करते हैं । (अस्थि णं णवत्ता जे णं पणयालीसं मुहुत्ते चंदेणं सद्धिं जोयं जोएंति) :अठाईस नक्षत्रों में ऐसे भी नक्षत्र होते हैं जो स्वभोग काल में पैंतालीस मुहूर्त यावत् चन्द्र के साथ योग करते हैं माने चन्द्र के साथ उपभोग करते हैं। इस प्रकार भगवान के सामान्य प्रकार से कहने पर विशेष प्रकार से निर्धारणार्थ श्रीगौतमस्वामी पुनः भगवान को प्रश्न करते हैं-(ता एएसि णं अट्ठाचीसाए णक्खत्ताणं कयरे णक्खत्ते जे णं णव मुहत्ते सत्तावीसं च सत्तद्विभाए मुहत्तस्स चंदेणं सद्धिं जोगं जोएंति) ये परिगणित अठाईस नक्षत्रों में कौन से नक्षत्र ऐसे होते हैं जो नव मुहर्त एवं एक २४६+२७ पय-त यावत् यद्रनी साथै यो प्रात , (अस्थि णं णक्खत्ता जेणं पण्णरसमुहुत्ते चंदेणं सद्धिं जोय जोएंति) माडी या मारत ने। (नपात ४२पाथी अथवा વ્યત્યયથી સન્તી એ પ્રમાણે અર્થ થાય છે, અઠ્યાવીસ નક્ષત્રોમાં એવા પણ નક્ષત્ર હોય છે. જે પોતાના ભેગકાળમાં પંદર મુહૂતને યાવત્ ચંદ્રની સાથે વેગ કરે છે. એટલે કે ચંદ્રની સાથે ઉપભેગ કરે છે. આ પ્રમાણે ભગવાને સામાન્ય પ્રકારથી કહ્યું ત્યારે विशेष प्राथ. Myा भाटे श्री गौतमस्वामी ३शथी जवानने पूछे थे 3-(ता एएसिणं अद्वावासाए णक्खत्ता णं कयरे णक्खत्ते जे णं णवमुहुत्ते सत्तावीसं च सत्तद्विभाए मुहुत्तरस चंदेणं सद्धि जोगं जोएंति) मा ति मध्यावीस नक्षत्रोमां या नक्षत्रो मेवा हाय
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #686

६७४
सूर्यप्रप्तिसूत्रे कतराणि नक्षत्राणि यानि खलु नवमुहान सप्तविंशति च सप्तपष्टिभागान् मुहर्तस्य चन्द्रेण सार्द्ध योगं युञ्जन्ति ॥-तावत्-आस्तां तावद् विशेषः प्रष्टव्योऽस्ति तद्यथा-एतेषां-परिगणितरूपाणाम् अष्टाविंशतिसंख्याकानां नक्षत्राणां मध्ये कतराणि-किं नामधेयानि नक्षत्राणि सन्ति यानि खलु नवमुहूर्तान् एकस्य च मुहूर्तस्य सप्तविंशति सप्तपष्टिभागान् (९+ ९) यावत् चन्द्रेण सर्द्ध योगं युञ्जन्ति, तथा च-'कयरे णक्खता जेणं पण्णरसमुहत्ते चंदेणं सद्धिं जोगं जोएंति, कयरे णक्खत्ता जेणं तीसं मुहत्ते चंदेण सद्धिं जोगं जोएंति, कयरे गक्खत्ता जेणं पणयालीसं मुहुत्ते चंदेण सद्धिं जोगं जोएंति' कतराणि नक्षत्राणि यानि खल पञ्चदश मुहूर्तान चन्द्रेण सार्द्ध योगं युञ्जन्ति, कतराणि नक्षत्राणि यानि खलु त्रिंशन्मुहूर्तान् चन्द्रेण सार्द्ध योगं युञ्जन्ति, कतराणि नक्षत्राणि यानि खलु पञ्चचत्वारिंशतं मुहूर्तान् चन्द्रेण सार्द्ध योगं युञ्जन्ति ।।-अष्टाविंशति नक्षत्रेषु कतराणि-किं नामधेयानि नक्षत्राणि सन्ति, यानि खलु स्वभोगसमये केवलं पञ्चदश (१५) मुहर्तान् यावत् चन्द्रेण साकं योगं प्रयुञ्जन्ति, तथा च कतराणि नक्षत्राणि एवंविशिष्टानि सन्ति यानि खलु मुहूर्तानां त्रिशतं चन्द्रेण सह योग-युर्ति सम्पादयन्ति, एवं च कतराणि नक्षत्राणि एवं भूतानि सन्ति यानि खलु नक्षत्राणि पश्चचत्वारिंशतं मुहूर्तान् (४५) यावच्चन्द्रेण साकं युति प्रयुजन्तीति गौतमस्य विशेषाश्रयं प्रश्नाशयं श्रुत्वा भगवानाह-'ता एएणि णं अट्ठामुहूर्त का सताईस सरसठिया भाग (९+) यावत् चन्द्र के साथ योग को प्राप्त करते हैं। तथा (कयरे णक्खत्ता जे णं पण्णरसमुहत्ते चदेणं सद्धि जोगं जोएंति, कयरे णक्खत्ता जे णं तीसं मुहुत्ते चंदेणं सद्धिं जोयं जोएंति, कयरे णक्खत्ता जे णं पणयालीसं मुहत्ते चंदेणं सद्धि जोगं जोएंति) अठाईस नक्षत्रों में कौन से नक्षत्र ऐसे हैं जो अपने भोग काल में केवल पंद्रह (१५) मुहर्त यावत् चन्द्र के साथ योग करते हैं, तथा कौन से नक्षत्र ऐसे होते हैं जो तीस मुहूर्त पर्यन्त चन्द्र के साथ योग करते हैं माने युति करते हैं एवं कितने नक्षत्र ऐसे होते हैं जो नक्षत्र पैंतालीस (४५) मुहूर्त पर्यन्त चन्द्र के साथ युति करते हैं ? इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी का विशिष्ट प्रकार का प्रश्न सुनकर के છે કે જેઓ નવ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તને સત્યાવીસ સડસઠિયા ભાગ (ધૂS) યાવત્ यद्रनी साथ योग प्राप्त ४२ छ. तथा कयरे णक्खत्ता जेणं पण्णरसमुहुत्ते चंदेणं सद्धि जोगं जोएंति कयरे णक्खत्ता जे गं तीसं मुहुत्ते चंदेण सद्धि जोगं जोएंति, कयरे णक्खत्ता जेणं पणयालीसं मुहुत्ते चंदेण सद्धि जोगं जोएंति) म४यावीस नक्षत्रोमा ४या नक्षत्रो सेवा છે જે પિતાના ભેગકાળમાં કેવળ (૧૫) મુહૂર્ત યાવત ચંદ્રની સાથે યોગ કરે છે? તથા કયા નક્ષત્રો એવા છે કે જેઓ ત્રીસ મુહૂ પર્યન્ત ચંદ્રની સાથે યોગ કરે છે? અર્થાત યુતિ કરે છે અને કેટલા નક્ષત્ર એવા હોય છે કે જે નક્ષત્રો પિસ્તાલીસ (૪૫) મુહુર્ત પર્યત ચંદ્રની સાથે યુતિ કહે છે? આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીને વિશેષ પ્રકારને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #687

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३३ दशमप्राभृतस्य द्वितीयं प्राभृतप्राभृतम् ६७५ वीसाए णक्खत्ताणं तत्थ जे ते णक्खत्ते जेणं णव मुहत्ते सत्तावीसं य सत्तद्विभाए मुहत्तस्स चंदेण सर्दि जोयं जोएंति से णं एगे अभीयी' तावत् एतेषा मष्टाविंशति नक्षत्राणां तत्र यानि तानि नक्षत्राणि यानि नवमुहान् सप्तविंशति च सप्तपष्टिभागान् मुहूर्तस्य चन्द्रेण सार्द्ध योगं युञ्जन्ति तत् खलु एकम् अभिजित् ॥-तावदिति प्रागवत् एतेषां परिगणिताना मष्टाविंशति नक्षत्राणां मध्ये यानि तानि नक्षत्राणि स्वभोगसमये नवमुहान् एकस्य च मुहूर्त्तस्य सप्तविंशति सप्तपष्टिभागान् ९ यावत् चन्द्रेण सहयोगं युञ्जन्ति, तदेकममिजिन्नक्षत्रमवसेयं, कथमिति चेत् ? अत्रोच्यते-इहहि अभिजिन्नक्षत्रं सप्तषष्टिखण्डीकृतस्य-सप्तपष्टिधा विभक्तस्य अहोरात्रवृत्तस्य एकविंशति भागान् चन्द्रेण सह योगं समुपैति, ते चैकविंशतिरूपा भागाः मुहूर्तगतभागकरणार्थ मनुपातयुक्त्या त्रिंशता गुण्यन्ते २१४३०=६३० जातानि त्रिंशदधिकानि षट्शतानि, तथाचैतावान् कालमधिकृत्यान्य नक्षत्रवदभिजिन्नक्षत्रस्यापि सीमा विस्तारोऽन्यत्रापि उक्तो यथा-'छच्चेव सया तीसा भागाण अभिइसीमउत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-(ता एएसिणं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं तत्थ जे ते णक्खत्ते जे णं णव मुहुत्ते सत्तावीसं य सत्तट्ठिभाए मुहत्तस्स चंदेण सद्धि जोयं जोएंति से णं एगे अभीयी) ये परिगणित अठाईस नक्षत्रों में जो नक्षत्र स्वभोग काल में नव मुहूर्त एवं एक मुहूर्त का सरसठिया सत्ताईस भाग ९१७ यावत् चन्द्र के साथ योग करता है ऐसा वह एक अभिजित् नक्षत्र है। इस प्रकार कैसे होता है ? यह समजाते हुवे कहते हैं-यहां पर अभिजित् नक्षत्र सताईस प्रकार से विभक्त किया हुवा अहोरात्र वृत्त का इकोस भागों से चन्द्र के साथ योग प्राप्त करता है, वे इक्कीस रूप भाग का मुहूर्तगत भाग करने के लिये अनुपात में कही हुई युक्ति से गुणा जाता है २१+३०-६३० तो इस प्रकार छसो तीस होते है। तथा इतना काल को अधिकृत कर के अन्य नक्षत्रों के समान अभिजित् नक्षत्र का भी अन्यत्र इस प्रकार से सीमा प्रश्न समजीने तना उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ (ता एएसिणं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं तत्थ जे ते णक्खत्ते जे णं णवमुहुत्ते सत्तावीसं य सत्तद्विभाए मुहुत्तस्स चंदेण सद्धि जोय जोयंति, રે જે અમીચી) આ પરિગણિત અઠયાવીસ નક્ષત્રોમાં જે નક્ષત્રો સ્વભેગકાળમાં નવ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તનો સડસઠિયા સત્યાવીસ ભાગ ૨૭ યાવત્ ચંદ્રની સાથે યંગ કરે છે, એવું એક અભિજીત નક્ષત્ર છે, આ પ્રમાણે કેવી રીતે થાય છે? એ સમજાવતાં કહે છે, અહીં અભિજીત્ નક્ષત્ર સત્યાવીસ ભાગ કરેલ અહેરાત્રના એકવીસ ભાગોથી ચંદ્રની સાથે વેગ કરે છે, એ એકવીસ રૂપ ભાગના મુહૂર્તગત ભાગો કરવા માટે અનુ पातमा ४ामा मावेस युठितथा त्रीसथी गुरुवामा आवे छे. २१४303*30 मारीत છસો ત્રીસ થાય છે. તથા આટલા કાળને અધિકૃત કરીને બીજા નક્ષત્રોની જેમ અભિજીત નક્ષત્રને પણ સીમા વિસ્તાર અન્યત્ર આ પ્રમાણે કહેલ છે. જેમ કે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #688

६७६
सूर्यप्रज्ञप्तिसत्र विक्खंभो । दिट्टी सब उ हरगो सव्वेहि अणंतनाणीहिं' अर्थादभिजिन्नक्षत्रस्य सीमा विस्तारस्त्रिंशदधिक षट्शततुल्योऽस्तीति । अतएव तेषां त्रिंशदधिक षट्शतरूपाणा मङ्कानां यदि सप्तपष्टया भागो हियते तदा ६३०६७-९ नवमुहूर्ताः एकस्य च मुहूत्र्तस्य सप्तविंशतिः सप्तपष्टि भागाः। उक्तश्चान्यत्रापि 'अभिइस्स चंदजोगो सत्तढि खंडिओ अहोरत्तो।
भोगा य एगवीसं ते पुण अहिया णव मुहुत्ता ॥१॥ ___ अथपश्वदशमुहमोगविषयविचारं कथयति 'तत्थ जे ते णक्खत्ता जेणं पण्णरसमुहुत्ते चंदेण सद्धिं जोगं जोएंति तेणं छ, तं०=सतभिसया भरणी अदा अस्सेसा साति जेट्टा' तत्र यानि तानि नक्षत्राणि यानि खलु पश्चदशमुहर्तान् चन्द्रेण सार्द्ध योग युञ्जन्ति, तानि खलु पद, तं०-तद्यथा-शतभिपा भरणी आर्द्रा अश्लेषा स्वाती ज्येष्ठा ।।-तत्र-तेषामष्टाविंशति नक्षत्राणां मध्ये यानि नक्षत्राणि पश्चदशमुहूर्तान् यावत् चन्द्रेण सह योग मश्नुव ते तानि इमानि षट् संख्याकानि सन्ति, तद्यथा षण्णां नामानि-शतभिषा भरणी आर्द्रा विस्तार कहा है जैसे कि-(छच्चेव सया तीसाभागाण अभिइसीमविक्खंभो दिट्ठीसव्व उ हरओ सचेहि अणंतनाणीहिं) अभिजित् नक्षत्र का सीमा विस्तार छसो तीस होता है। अत एव उन छसो तीस के अंकों को जो सरसठ से भाग करे तो ६३० -६७-९३७ नव मुहूर्त एवं एक मुहूर्त का सरसठिया सताईस भाग होते हैं। अन्यत्र कहा भी हैं-(अभिइस्स चंदजोगे, सत्ताहिखंडिओ अहोरत्तो, भोगाय एगवीसं ते पुण आहिया णवमुहुत्ता ॥१॥ । अब पंद्रह मुहूर्त भोग विषय संबंधी विचार प्रगट करते हैं-(तत्थ जे ते णक्खत्ता जे णं पण्णरसाहुत्ते चंदेण सद्धिं जोगं जोएंति तेणं छ, तं जहा सतभिसया, भरणी अद्दा अस्सेसा साति जेट्टा) उन अठाईस नक्षत्रों में जो नक्षत्र पन्द्रह मुहूर्त पर्यन्त चंद्र के साथ योग करते हैं ऐसे वे छह नक्षत्र होते
छच्चेव सया तीसाभागाण अभिइसीमविक्खंभो ।
दिट्ठी सव्व उ हरओ, सव्वेहि अणंतनाणीहि ॥ અભિજીત નક્ષત્રને સીમાવિસ્તાર છત્રીસ થાય છે, તેથી એ છત્રીસના અને જો સડસઠથી ભાગવામાં આવે તે ૬૩૦ ૬૭=૬૭ નવ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના સડસઠિયા સત્યાવીસ ભાગે થાય છે. અન્યત્ર કહ્યું પણ છે
अभिइस्स चंद जोगो, सत्तद्वि खंडिओ अहोरत्तो ।
भोगाय एकवीसं ते पुण आहिया णव मुहुत्ता ॥ हवे ५४२ मुहूत सोयना संघमा विया२ प्रट ४२वामा पाये छ. (तत्थ जे ते णक्खत्ता जे णं पग्णरसमुहुत्ते चंदेण सद्धिं जोगं जोएंति, ते णं छ, तं जहा-सतभिसया, भरणी, अद्दा अस्सेसा साती जेट्ठा) ये म४यावीस नक्षत्रीमा नक्षत्रो ५४२ मुत
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #689

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३३ दशमप्राभृतस्य द्वितीय प्राभृतप्राभृतम् ६७७ अश्लेपा स्वाती ज्येष्ठा चेति षट् नक्षत्राणि चन्द्रेण सह पञ्चदश मुहूर्तान् यावत् योगमश्नुबते । तथा चैतेषां पण्णामपि नक्षत्राणां प्रत्येकं सप्तपष्टि खण्डीकृतस्याहोरात्रवृत्तस्य सत्कान् सा न् त्रयस्त्रिंशद् भागान् यावच्चन्द्रेण सह योगो भवति । ततो मुहूत्तेगतसप्तषष्टिभागकरणार्थ पूर्ववदनुपातेन त्रयस्त्रिंशता गुण्यन्ते ३०-३३-९९० जातानि नवत्यधिकानि नवशतानि, यद्यपि सार्द्धम् उक्तं तदपि त्रिंशता गुणयित्वा द्विकेन विभज्यते तदा लब्धाः पञ्चदशमुहर्तस्य सप्तपष्टिभागास्ते च यदि पूर्वराशौ प्रक्षिप्यन्ते तदा जातानि-९९०+१५ =१००५ पश्चोत्तरसहस्राणि । तथा चेतेषां प्रत्येक कालमधिकृत्य सीमाविस्तारो मुहर्तगतसप्तपष्टिभागानां पञ्चोत्तरं सहस्रं भवति उक्तश्च अन्यत्रापि-'सयभिसया भरणीए अदा अस्सेस साइजिहाए । पंचोत्तरं सहस्स भागाणं सीमविक्खंभो ॥ अथास्य १००५ पश्चोत्तरसहस्रस्य सप्तपष्टया भागो ह्रियते तदा लब्धाः १००-६७=१५ पञ्चदशमुहूर्ताः । उक्तञ्च ग्रन्थान्तरे-‘सयभिसया भरणीओ अद्दा अस्सेस साइजिट्ठा य । एए छण्णक्खत्ता है जो इस प्रकार से हैं-शतभिषा, भरणी, आर्द्रा, अश्लेषा, स्वाती, एवं ज्येष्ठा इस प्रकार ये छ नक्षत्र चन्द्र के साथ पंद्रह मुहूते पर्यन्त यावत् योग करते हैं। इन छहों नक्षत्रों का प्रत्येक का सरसठ खण्डरूप अहोरात्र वृत्त संबंधी सार्ध तेतीस भाग यावत् चन्द्र के साथ योग प्राप्त करता है। तत्पश्चात् मुहूर्त गत सरसठ भाग करने के लिये पूर्ववत् अनुपात से तेतीस से गुणा किया जाता है ३०-३३-९९० नवसौ नवे होते हैं यद्यपि सार्ध भाग कहा है उसको भी तीस से गुणा कर के दोसे भाग करे तो पंद्रह मुहूर्त का सरसठिया भाग प्राप्त होता है इन को पूर्व राशि नवसो नव्वे है उस में जोडे तो ९९०+१५=१००५ एक हजार पांच होते हैं। इस प्रकार से प्रत्येक को काल के अधिकृत कर के माने काल के साथ जोडने से सीमा विस्तार मुहूर्त गत सरसठिया भागों का पचहत्तर हजार होते हैं अन्यत्र कहा भी है-(सयપર્યત ચંદ્રની સાથે એગ કરે છે, એવા એ છ નક્ષત્રો હોય છે. તેના નામો આ પ્રમાણે છે.–શતભિષા, ભરણ, આદ્ર, અશ્લેષા, સ્વાતી અને જેષ્ઠા પ્રમાણે આ છે નક્ષત્રો ચંદ્રની સાથે પંદર મુહૂર્ત સુધી યાવત્ યોગ કરે છે. આ છએ નક્ષત્રના દરેકના સડસઠ અંડરૂ૫ અહેરાત્ર વૃત્ત સંબંધી સાડા તેત્રીસ ભાગ યાવત્ ચંદ્રની સાથે યોગ કરે છે, તે પછી મુહૂર્તના સડસઠ ભાગ કરવા માટે પહેલા કહ્યા પ્રમાણે અનુપાતથી તેત્રીસથી ગુણવામાં આવે છે, ૩૦૪૩૩=૯૯૦ એ રીતે ગુણત નવસે નેવું થાય છે. જો કે સાર્ધ ભાગ કહેલ છે તેથી તેને પણ ત્રીસથી ગુણીને બેથી ભાગવામાં આવે તે પંદર મુહૂર્તના સડસઠ ભાગ મળી આવે છે. તેને પૂર્વ રાશી જે નવસે નેવું છે તેમાં મેળવવામાં આવે તો ૯૯૦+૧૫=૧૦૦૫ એક હજાર ને પાંચ થાય છે, આ રીતે દરેકને કાળની સાથે અધિકૃત કરીને અર્થાત્ કાળની સાથે મેળવવાથી સીમાવિસ્તાર મુહૂર્તના સડસઠિયા ભાગના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #690

६७८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र पण्णरसमुहुत्तसंजोया ॥२॥ तथा च तत्र-तेषु अष्टाविंशति नक्षत्रेषु यानि नक्षत्राणि त्रिंशतं मुहूर्तान् यावच्चन्द्रेण सह योगं युञ्जन्ति तानि नक्षत्राणि पश्चदश संख्याकानि सन्ति । तद्यथा-'तत्य जे ते णक्खत्ता जेणं तीसं मुहत्तं चंदेण सद्धिं जोयं जोएंति ते पण्णरस, तं० -सवणे धणिट्ठा पुव्वाभदवया रेवई अस्सिगी कत्तिया मग्गसिर पुस्सा महा पुव्वाफग्गुणी हत्थो चित्ता अणुराहा मूलो पुब्बआसाढा' तत्र यानि तानि नक्षत्राणि यानि खलु त्रिंशतं मुहूर्तान् चन्द्रेण सार्द्ध योगं युञ्जन्ति तानि पञ्चदश, तं०-तद्यथा-श्रवणा धनिष्ठा पूर्वभाद्रपदा रेवती अश्विनी कृत्तिका मृगशिरा पुष्यं मघा पूर्वाफल्गुनी हस्तः चित्रा अनुराधा मूलं पूर्वापाढा ।।-तत्र-तेषामष्टाविंशति नक्षत्राणां मध्ये यानि नक्षत्राणि मुहतानां त्रिंशतं चन्द्रेण सह योग मश्नुते तानि पञ्चदश संख्याकानि सन्ति । तद्यथा-तेषां नामानि-श्रवणा धनिष्ठा पूर्वभाद्रपदा रेवती अश्विनी कृत्तिका मृगशिरा पुष्पं मघा पूर्वाफाल्गुनी, हस्तः चित्रा अनुभिसया भरणीए अद्दा अस्सेस साई जिट्टाए, पंचोत्तरं सहस्सं भागाणं सीमा विक्खं भो) अब यह १००५ एक हजार पांच का सरसठसे भाग किया जावे तो १००५-६७=१५ पंद्रह मुहर्त होते हैं। अन्य ग्रन्थान्तर में कहा भी है-(सयभिसया भरणीओ अद्दा अस्सेस साइजिट्ठा य एए छण्णक्खत्ता, पण्णरसमुहत्तसंजोया ॥२॥ तथा उन अठाइस नक्षत्रों में जो नक्षत्र तीस मुहूर्ता को यावत् चन्द्र के साथ योग करते हैं, ऐसे नक्षत्र पंद्रह होते हैं जो इस प्रकार से है-(तत्थ जे ते णक्खत्ता जे णं तीसं मुहत्तं चंदेणं सद्धिं जोयं जोएंति ते पण्णरस, तं जहा-सवणे धनिट्ठा पुव्वाभवया रेवई अस्सिणी कत्तिया मग्गसिर पुस्सो महा पुव्वाफग्गुणी हत्थो चित्ता अणुराहा मूलो पुच आसाढा) उन अठावीस नक्षत्रों में जो नक्षत्र तीस भाग पर्यन्त चन्द्र के साथ योग करते हैं ऐसे पन्द्रह नक्षत्र होते हैं उनके नाम इस प्रकार से हैं श्रवण, धनिष्ठा, पूर्वभाद्रपदा, रेवती अश्विनी कृत्तिका मृगशिरा
यातेर २ थाय छे, मी ४यु ५४ छ, (सयभिसया, भरणी य, अद्दा, अस्सेस साई जिद्राए । पंचोत्तर सहस्सं भागाणं सीमविक्खंभो) - १००५ से १२ पायने ससथा ભાગવામાં આવે તે ૧૦૦૫-૬૭=૧૫ પંદર મુહૂર્ત થાય છે. અન્યત્ર ગ્રન્થાતરમાં કહ્યું पए छ-(सयभिसया भरणीओ अद्दा, अस्सेस साइ जिद्वा य । एए छण्णक्खत्ता पण्णरस मुहुत्तसंजोया ॥२॥ तथा मा म४यावीस नक्षत्रोमा नक्षत्र नीस मुड़त पयत यावत् यद्रनी साथे या ४२ छ. मेवा नक्षत्रो ५४२ छ. ते या प्रमाणे छ. (तत्थ जे ते णक्खत्ता जे णं तीसं मुहुत्तं चंदेण सद्धिं जोयं जोएंति ते पण्णस्स, तं जहा-सवणे धणिट्ठा पुव्वाभवया, रेवई अस्सिणी कत्तिया, मग्गसिर पुस्सो, महा, पुवाफारगुणी हत्थो चित्ता अणुराहा मूलो पुव्वा आसाढा) से मध्यावीस नक्षत्रोमा हे नक्षत्र त्रीस भुत पर्यन्त यंद्रनी साथे ચિગ કરે છે, એવા પંદર નક્ષત્રો હોય છે તેના નામે જે આ પ્રમાણે છે-શ્રવણ, ધનિષ્ઠા,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #691

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३३ दशमप्राभृतस्य द्वितीयं प्राभृतप्राभृतम् ६७९ राधा मूलं पूर्वाषाढा चेति पञ्चदश नक्षत्राणि सन्ति, यानि स्वभोगसमये चन्द्रेण सार्क मुहूर्तानां त्रिंशतमुपभुञ्जन्ति ॥ तथा चैतेषामपि पञ्चदशनक्षत्राणां कालमधिकृत्य प्रत्येक सीमाविष्कम्भो मुहूर्तगत सप्तपष्टिभागानां पूर्वोक्तप्रकारक्रमेणैव गणितशा २०१० दशोत्तरे द्वे सहस्रे ततस्तयोः सप्तषष्टया मागे हृते लब्धास्त्रिंशन्मुहूर्ताः-२०१०:६७३० मुहूर्ताः । अत्र गणितप्रक्रिया पूषवदेव ज्ञेयः । 'तत्थ जे ते णक्खत्ता जे णं पणयालीसं मुहुत्ते चंदेण सद्धिं जोयं जोएंति ते णं छ, तं जहा-उत्तराभद्दपद् रोहिणी पुणव्वस उत्तराफग्गुणी विसाहा उत्तरासाढा' तत्र यानि तानि नत्रक्षाणि यानि खलु पञ्चचत्वारिंशतं मुहर्लान् चन्द्रेण साद्धे योगं युवन्ति, तानि खलु षट्, तद्यथा-उत्तराभाद्रपद् रोहिणी पुनवेस् उत्तराफल्गुनी विशाखा उत्तराषाढा ॥-तत्र-अष्टाविंशति नक्षत्राणां मध्ये यानि तानि एतादृशान्यपि नक्षत्राणि सन्ति यानि खलु स्वभोगसमये चन्द्रेण साकं मुहूर्तानां पञ्चचत्वारिंशतं यावत् योग-प्रयुञ्जन्ति, तानि खलु निम्नलिखितानि पट् संख्याकानि सन्ति, तद्यथापुष्य मघा पूर्वाफल्गुनी हस्त चित्रा अनुराधा, मूल पूर्वाषाढा इस प्रकार से पंद्रह होते हैं । जो अपने भोगकाल में चन्द्र के साथ तीस मुहूर्त का उपभोग करते हैं। तथा ये पन्द्रह नक्षत्रों के काल को अधिकृत कर के प्रत्येक का सीमा विष्कम्भ मुहर्तगत सरसठ भागों के पूर्वोक्त प्रकार क्रम से ही गणित दृष्टि से २०१०। दो हजार दस होता है इनको सरसठ से भाग करने पर तीस मुहूर्त लब्ध होते हैं २०१०६७-३० मुहूर्त । यहां पर गणितप्रक्रिया पूर्वकथनानुसार ही है ? (तत्थ जे ते णखत्ता जे णं पणयालीसं मुहुत्ते चंदेण सद्धिं जोयं जो एंति ते णं छ, त जहा-उत्तराभवया रोहिणी पुणव्वसू उत्तराफग्गुणी विमाहा उत्तरासाढा) उन अठाईस नक्षत्रों में जो नक्षत्र ऐसे होते हैं जो अपने भोग काल में चन्द्र के साथ पैंतालीस मुहर्त पर्यन्त यावत् योग को प्राप्त करते हैं, ऐसे नक्षत्र निम्नोक्त प्रकार से छह होते है, उनके नाम इस પૂર્વાભાદ્રપદા, રેવતી અશ્વિની, કૃતિકા, મૃગશિરા, પુષ્ય, મધા, પૂર્વાફાલ્ગની, હસ્ત, ચિત્રા અનુરાધા, મૂળ, પૂર્વષાઢા, આ પ્રમાણે પંદર થાય છે. જે પોતાના ભેગકાળમાં ચંદ્રની સાથે ત્રીસ મુહૂર્ત સુધી ઉપભોગ કરે છે. તથા આ પંદર મુહૂર્તના કાળને અધિકૃત કરીને દરેકને સીમાવિષ્ઠભ મુહૂર્તના સઢસઠ ભાગના પૂર્વોક્ત પ્રકારના કામથી જ ગણિત દૃષ્ટિથી ૨૦૧૦ બે હજાર દસ થાય છે. તેને સડસઠથી ભાગવાથી ત્રીસ મુહૂર્ત લબ્ધ થાય छ. २०१० १७=3, भुत महीया शितप्रठिया पडसा या प्रमाणे ॥ छ. (तत्थ जे ते णक्खत्ता जे णं पणयालीसं मुहुत्ते चंदेण सद्धिं जोयं जोएंति, ते णं छ, तं जहाउत्तरभद्दवया, रोहिणी, पुणव्वसू उत्तराफरगुणी विसाहा उत्तरासाढा) से मध्यावीस નક્ષત્રમાં જે નક્ષત્ર એવા છે કે જે પિતાના ભંગ કાળમાં ચંદ્રની સાથે પિસ્તાલીસ મુહૂર્ત પર્યન્ત યાવત યોગ પ્રાપ્ત કરે છે, એ નક્ષત્રોના નામ નીચે જણાવ્યા પ્રમાણે છ થાય છે,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #692

६८०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे तेषां नामानि-उत्तराभाद्रपद् रोहिणी पुनर्वसू उत्तराफल्गुनी विशाखा उत्तराषाढेति षट्नक्षत्राणि पञ्च चत्वारिंशन्मुहूर्तान् चन्द्रेण सह योगं प्रयुञ्जन्ति चन्द्रेण सह युति मश्नुवते, एतेषामपि षण्णनक्षत्राणां प्रत्येकं कालमधिकृत्य सीमाविष्कम्भो मुहूर्तगतसप्तपष्टिभागानां पूर्ववत् गणितप्रक्रियया इत्थं सिध्यति-१००५४ ३-३०१५ जातानि पञ्चदशोत्तराणि त्रीणि सहस्राणि ततस्तेषां सप्तषष्टया भागे हृते लब्धाः ३०१५-६७-४५ पञ्चचत्वारिंशन्मुहूर्ताः । इदमेवोक्तं ग्रन्थान्तरेषु यथा-'तिण्णेव उत्तराई पुणव्वसू रोहिणी विसाहा य । एए छण्णक्खत्ता पणयालमुहुत्तसंजाया ॥ त्रीण्युत्तराणि पुनर्वसू रोहिणी विशाखा च । एतानि पण्णक्षत्राणि पञ्चचत्वारिंशन्मुहूर्तसंयोगानि । इति अन्यच्चोक्तं यथा 'अवसे या णक्खत्ता पण्णरसएहंति, तीसइमुहत्ता । चंदंमि एस जोगो णवत्ताणं समक्खाओ ।।' अवशेषानि नक्षत्राणि पश्चदश भवन्ति । त्रिंशन्मुहर्त्तान् चन्द्रे एप योग नक्षत्राणां समाख्यातां, इत्यादीनि प्रकार से हैं-उत्तराभाद्रपदा, रोहिणी पुनर्वसु, उत्तरफग्गुणी विशाखा एवं उत्तराषाढा इस प्रकार ये छह नक्षत्र पैंतालीस मुहूर्त पर्यन्त चन्द्र के साथ योग करते हैं, माने चन्द्र के साथ युतिरूप से रहते हैं। ये छहों नक्षत्रों के प्रत्येक का काल को अधिकृत कर के सीमाविष्कंभ मुहूर्त गत सरसठ भागों में से पूर्ववत् गणित प्रक्रिया से इसप्रकार सिद्ध होता है १००५४ ३३०१५ । तीन हजार पंद्रह होते हैं उनको सरसठ से विभाजित करे तो ३०१५.६७ =४५ पैंतालीस मुहर्त हो जाते हैं। ग्रन्थान्तर में भी इसी प्रकार कहा है(तिण्णेव उत्तराई पुणब्वस रोहिणी विसाहा य, एए छ णक्खत्ता पणयालमुहुत्तसंजाया) तीन उत्तरा पुनर्वसु रोहिणी एवं विशाखा ये छह नक्षत्र पैंतालीस मुहूर्त से संयुक्त होते हैं। अन्यत्र भी इस प्रकार से कहा है(अवसेया णक्खत्ता पण्णरसहुंति, तीसइ मुहुत्ता । चंदमि एए जोगो णक्खत्ता णं समक्खायो) अवशिष्ट नक्षत्र पंद्रह होते हैं कि जो तीस मुहूर्त पर्यन्त તેના નામ આ પ્રમાણે છે-- ઉત્તરાભાદ્રપદા, રોહિણી, પુનર્વસુ, ઉત્તરાફાલ્વની, વિશાખા, અને ઉત્તરાષાઢા આ પ્રમાણે આ છે નક્ષત્રો પિસ્તાલીસ મુહૂર્ત પર્યન્ત ચંદ્રની સાથે યોગ કરે છે. અર્થાત્ ચંદ્રની સાથે યુતિ રૂપે રહે છે. એ છએ નક્ષત્રોના દરેકના કાળને અધિકૃત કરીને સીમા વિષ્ફભ મુહૂર્તના સડસઠ ભાગમાંથી પહેલાં કહેલ ગણિત પ્રક્રિયાથી આ પ્રમાણે સિદ્ધ થાય છે. ૧૦૦૪૩=૩૦૧૫ ત્રણ હજારને પંદર થાય છે. આને સડસઠથી ભાગવામાં આવે તો ૩૦૧૫- ૬૭=૪૫ પિસ્તાલીસ મુહૂત થઈ જાય છે. અન્ય ગ્રન્થમાં पY PAL प्रमाण ४० छ.-(तिण्णेव उत्तराई, पुणव्वसू रोहिणी विसाहाय, एए छ णक्खत्ता पणयालमुहुत्ता संजाया) त्राण उत्तरा, पुनसु २डियो मने विश 241 ७ नक्षत्रो पिस्तीस मुडूतथी यु-१ डाय है. मी ५ मा प्रमाणे ४हेस छ.-(अवसे या णखत्ता पण्णरसहुति तीसइ मुहुत्ता, । चमि एए जोगो णक खत्तागं समक्खायो ।
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #693

सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३४ दशमप्राभृतस्य द्वितीयं प्राभृतप्राभृतम् प्रमाणानि ग्रन्थान्तरेषु लिखितानि सन्ति । तेषां सर्वेषां प्रमाणान्तराणा मत्रोद्घाटनं ग्रन्थविस्तृतभिया व्यर्थमेवेति ॥ ३३॥ ____ मूलम्-ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं अत्थि णक्खत्ते जे णं चत्तारि अहोरत्ते छच्च मुहत्ते सूरेण सद्धिं जोयं जोएंति, अस्थि णक्खत्ता जे णं छ अहोरत्ते एकवीसं य मुहुत्ते सूरेण सद्धि जोयं जोएंति, अस्थि णक्खत्ता जे णं तेरस अहोरत्ते बारस य मुहुत्ते सूरेण सद्धिं जोयं जोएंति, अत्थि णक्खत्ता जे णं वीसं अहोरत्ते तिण्णि च मुहुत्ते सूरेण सद्धिं जोयं जोएंति, ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं कयरे णक्खत्ते जं चत्तारि अहोरते छच्च मुहुत्ते सूरेण सद्धिं जोयं जोएंति, कयरे णक्खत्ते जेणं छ अहोरत्ते एकवीसमुहुत्ते सूरेण सद्धिं जोयं जोएंति, कयरे णक्खत्ता जे णं तेरस अहोरत्ते बारसमुहुत्ते सूरेण सद्धिं जोयं जोएंति, कयरे गक्खत्ता जेणं वीसं अहोरत्ते सूरेण सद्धिं जोयं जोएंति, ता एएसिणं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं तत्थ जे से णक्खत्ते जे णं चत्तारि अहोरत्ते उच्च मुहुत्ते सूरेण सद्धिं जोयंजोएंति से णं अभीयी, तत्थ जे ते णक्खत्ता जे णंछ अहोरत्ते एकवीसं च मुहत्ते सूरिएण सर्दि जोयं जोएंति ते णं छ, तं० सतभिसया भरणी अहा, अस्सेसा साई जेट्ठा तत्थ जे ते तेरस, अहोरत्ते दुवालस य मुहुत्ते सूरेण सद्धिं जोयं जोएंति ते णं पण्णरस, तं जहा-सवणो धणिट्ठा पुव्वा रेवई अस्सिणी कत्तिका मग्गसिरं पुसो महा पुवाफग्गुणी हत्थो चित्ता अणुराधा मूलो पुवा आसाढा, तत्थ जे ते णक्खत्ता जे णं वीसं अहोरते तिण्णि य मुहुत्ते सूरेण सद्धिं जोयं चन्द्र के साथ योग करते कहे हैं । इत्यादि प्रमाण ग्रन्थान्तरों में लिखित है उन सभी प्रमाणान्तर यहां पर कहने से ग्रन्थ विस्तार अधिक होने की संभावना होती है अतः व्यर्थ प्रयास नहीं किया है ॥सू० ३३ ॥ બાકીના નક્ષત્ર પંદર થાય છે, કે જે ત્રીસ મુહૂર્ત પર્યત ચંદ્રની સાથે લેગ કરે છે. ઈત્યાદિ પ્રમાણ ગ્રન્થાન્તરમાં કહેલ છે. એ બધા જ પ્રમાણુન્તરો અહીંયા કહેવાથી ગ્રન્થ વિસ્તાર વધારે પડતું થઈ જાય તે સંભવ રહે છે તેથી વ્યર્થ અનુચિત પ્રયાસ કરેલ નથી. જે સૂ૦ ૩૩ છે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #694

६८२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
जोएंति ते णं छ, तं जहा - उत्तगभद्दवया रोहिणी पुणव्वसू उत्तराफग्गुणी विसाहा उत्तरासाठा || सू० ३४||
छाया - तावदेतेषां खलु अष्टाविंशति नक्षत्राणां सन्ति नक्षत्राणि यानि खलु चतुरोहोरात्रान् षट् च मुहूर्त्तान् सूर्येण सार्द्ध योगं युञ्जन्ति, सन्ति नक्षत्राणि यानि खल पट्अहोरात्रान् एकविंशतिं च मुहूर्त्तान् सूर्येण सार्द्धं योगं युज्जन्ति, सन्ति नक्षत्राणि यानि खलु त्रयोदश अहोरात्रान् द्वादश च मुहूर्त्तान् सूर्येण सार्द्धं योगं युञ्जन्ति, सन्ति नक्षत्राणि यानि खलु विंशतिम् अहोरात्रान् त्रीणि मुहूर्त्तान् सूर्येण सार्द्ध योगं युञ्जन्ति । तावत् एतेषां खलु अष्टाविंशति नक्षत्राणां कतराणि नक्षत्राणि यानि चतुरोऽहोरात्रान् षट् च मुहूर्त्तान् सूर्येण सार्द्ध योगं युञ्जन्ति कतराणि नक्षत्राणि यानि खलु षट् अहोरात्रान् एकविंशतिं मुहूर्त्तान् सूर्येण सार्द्ध योगं युज्जन्ति, कतराणि नक्षत्राणि यानि खलु त्रयोदश अहोरात्रान् द्वादशमुहूर्त्तान् सूर्येण सार्द्धं योगं युञ्जन्ति, कतराणि नक्षत्राणि यानि खलु विंशतिम् अहो - रात्रान् सूर्येण सार्द्धं योगं युञ्जन्ति । तावत् एतेषां खलु अष्टाविंशति नक्षत्राणां तत्र यानि तानि नक्षत्राणि यानि खलु चतुरोऽहोरात्रान् षट् च मुहूर्त्तान् सूर्येण सार्द्ध योगं युज्जन्ति, तत् खलु अभिजित् । तत्र यानि तानि नक्षत्राणि यानि खलु षट् अहोरात्रान् एकविंशतिं च मुहूर्त्तान् सूर्येण सार्द्ध योगं युञ्जन्ति, तानि खलु षट्, तद्यथा - शतभिषा भरणी आर्द्रा आश्लेषा स्वाती ज्येष्ठा, तत्र यानि तानि त्रयोदश अहोरात्रान् द्वादशमुहुर्त्तान् सूर्येण सार्द्ध योगं युञ्जन्ति तानि खलु पञ्चदश, तद्यथा-श्रवणो धनिष्टा पूर्वभाद्रपदा रेवती अश्विनी कृत्तिका मृगशिरा पुष्यं मघा पूर्वाफाल्गुनी हस्त चित्रा अनुराधा मूलं पूर्वाषाढा, तत्र यानि तानि नक्षत्राणि यानि खलु विंशतिम् अहोरात्रान् त्रीन् च मुहुत्तोंन सूर्येण सार्द्धं योगं युञ्जन्ति तानि खलु षट्, तद्यथा - उत्तरभाद्रपदा रोहिणी पुनर्वसू उत्तरफाल्गुनी विशाखा उत्तराषाढा || सू० ३४ ॥
|| दशमस्य द्वितीयं प्राभृतप्राभृतम् ॥
टीका - दशमप्राभृतस्य प्रथमप्राभृतप्राभृते नक्षत्राणां चन्द्रेण साकं योगं सम्यग् विविच्य सम्प्रति - सूर्येण सह योगम् अभिदिधित्सुराह - 'ता एएसि णं' इत्यादिना - 'ता एएस णं अट्ठावीसre णक्खत्ताणं अस्थि णक्खत्ते जे णं चत्तारि अहोरते छच्च मुहुत्ते
टीकार्थ- दसवें प्राभृत के पहले प्राभृतप्राभृत में नक्षत्रों के चन्द्र के साथ योग का सुचारुरूप से विवेचन किया गया है । अब सूर्य के साथ नक्षत्रों के योग बताने के लिये कहते हैं - ( ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं अस्थि णक्खते जेणं चत्तारि अहोरत्ते छच्च मुहुत्ते सूरेण सद्धिं जायं जोएंति) नक्षत्रों
ટીકા –દસમાં પ્રાભુતના પહેલા પ્રામૃત પ્રભૃતમાં નક્ષત્રોના ચંદ્રની સાથેના યાગનુ સારી રીતે વિવેચન કરવામાં આવેલ છે. હવે સૂર્યની સાથે નક્ષત્રોના યાગ બતાવવા માટે ईथन श्वामां आवे छे - ( ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं अस्थि णक्खत्ते जे
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #695

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३४ दशमप्राभृतस्य द्वितीयं प्राभृतप्राभृतम् _____६८३ सूरेण सद्धिं जोयं जोएंति' तावत् एतेषां खलु अष्टाविंशति नक्षत्राणां सन्ति नक्षत्राणि यानि खलु चतुरोऽहोरात्रान् षट् च मुहूर्तान् सूर्येण सार्द्ध योगं युजन्ति ॥-तावत्-नक्षत्राणां सूर्येण सह योगविचारं श्रयतां तावद , इति भगवान् बोधयति-एतेषां पुरा प्रतिपादितानाम् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये सन्ति तादृशानि नक्षत्राणि यानि नक्षत्राणि स्वभोगसमये चतुरोऽहोरात्रान् षट् च मुहूर्तान् सूर्येण सह योग-युति युञ्जन्ति-योगं समुपयान्ति ॥ तथा च-'अत्थि णक्खत्ता जेणं छ अहोरत्ते एकवीसं च मुहुत्ते सूरेण सद्धिं जोयं जोएंति, अत्थि णक्खत्ता जेणं तेरस अहोरत्ते बारसयमुहुत्ते सूरेण सद्धिं जोयं जोएंति, अत्थि णक्खत्ता जेणं वीसं अहोरत्त तिणि य मुहुत्ते स्वरेण सद्धिं जोयं जोएंति,' सन्ति नक्षत्राणि यानि खलु षट् अहोरात्रान् एकविंशतिं च मुहूर्तान् सूर्येण सार्द्ध योगं युजन्ति, सन्ति नक्षत्राणि यानि खलु त्रयोदश अहोरात्रान् द्वादश च मुहूर्तान् सूर्येण सार्द्ध योगं युजन्ति, सन्ति नक्षत्राणि यानि खलु विंशतिम् अहोरात्रान् त्रीन् च मुहूर्तान् सूर्येण सार्द्ध योगं युजन्ति ॥ अष्टाविंशति नक्षत्राणां मध्ये तादृशान्यपि नक्षत्राणि सन्ति यानि खलु स्वभोगकाले षट् अहोरात्रान् एकविंशतिं च मुहूर्तान् सूर्येण सह योगं समुपयान्ति ॥ तथा च तान्यपि नक्षत्राणि सन्ति यानि नक्षत्राणि त्रयोदश अहोरात्रान् द्वादश च मुहूर्तान् यावत् सूर्येण सार्द्ध के सूर्य के साथ का योग सूनिये इस प्रकार भगवान् कहते हैं-ये पहले प्रतिप्रादित अठाईस नक्षत्रों के मध्य में ऐसे नक्षत्र होते हैं कि जो अपने भोग. काल में चार अहोरात्र एवं छह मुहूर्त सूर्य के साथ योग प्राप्त करते हैं। तथा (अस्थि णक्खत्ता जेणं छ अहोरत्ते एकवीसं च मुहुत्ते सूरेण सद्धिं जोयं जोएंति, अस्थि णक्खत्ता जेणं तेरस अहोरत्ते बारसमुहत्ते सूरेण सद्धिं जोयं जोएंति, अस्थि णक्खत्ता जेणं वीसं अहोरत्ते तिणि य मुहुत्ते सूरेण सद्धिं जोयं जोएंति) अठाईस नक्षत्रों में ऐसे भी नक्षत्र होते हैं जो अपने भोगकाल में छह अहोरात्र एवं इक्कीस मुहूर्त पर्यन्त सूर्य के साथ योग प्राप्त करते हैं, तथा ऐसे भी नक्षत्र होते हैं जो नक्षत्र तेरह अहोरात्र एवं बारह मुहर्त पर्यन्त चत्तारि अहोरत्ते छच्च मुहुत्ते सूरेण सद्धिं जोय जोएंति) नक्षत्रोनो सूर्य नी सायना योग સાંભળે આ પ્રમાણે ભગવાન કહે છે–આ પહેલાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ અઠવ્યાવીસ નક્ષત્રો હોય છે કે જે પિતાના ભંગ કાળમાં ચાર અહેરાત્ર અને છ મુહૂર્ત સૂર્યની સાથે योग प्राप्त ४२ छे. तथा (अस्थि णक्खत्ता जे णं छ अहोरत्ते एकत्रोसंच मुहुत्ते सूरेण सद्धिं जोयं जोएंति, अत्थि णक्खत्ता जे णं तेरस अहोरत्ते बारसमुहुत्ते सूरेण सद्धिं जोयं जोएंति, अस्थि णक्खत्ता जे णं वीसं अहोरत्ते तिण्णि य मुहुत्ते सूरेण सद्धिं जोय जोएंति) मध्यावास નક્ષત્રોમાં એવા પણ નક્ષત્ર હોય છે જે પોતાના ભંગ કાળમાં છ અહોરાત્ર અને એકવીસ મુહૂર્ત પર્યન્ત સૂર્યની સાથે વેગ પ્રાપ્ત કરે છે. તથા એવા પણ નક્ષત્રો હોય છે જે નક્ષત્ર તેર હરાત્ર અને બાર મુહૂર્ત પર્યઃ સૂર્યની સાથે વેગ કરે છે. તથા એવા પણ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #696

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे योगमुपनयन्ति, एवं च तादृशान्यपि नक्षत्राणि सन्ति यानि खलु स्वचारसमये विंशति महोरात्रान् त्रीन् मुहूत्तांश्च यावत् सूर्येण समं योगं युञ्जन्ति ॥ एवं सामान्येन भगवता महावीरस्वामिना प्रतिपादिते सति विशेषावगमनिमित्तं भूयोऽपि भगवान् गौतमः पृच्छति'ता एएसिणं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं कयरे णक्खत्ते जेणं चत्तारि अहोरत्ते छच्च मुहुत्ते सूरेण सद्धिं जोगं जोएंति, कयरे णक्खत्ते जेणं छ अहोरत्ते एकवीसमुहत्ते सूरेण सद्धिं जोयं जोएंति' तावत् एतेषामष्टाविंशति नक्षत्राणां कतराणि नक्षत्राणि यानि खलु चतुरोऽहोरात्रान् षट् च मुहान सूर्येण सार्द्ध योगं युजन्ति, कतराणि नक्षत्राणि यानि खलु षट् अहोरात्रान् एकविंशतिमुहर्तान् सूर्येण सार्द्ध योगं युञ्जन्ति ॥-तावत्-भगवन् ! विशेषरूपेण एतेषां नक्षत्राणां सूर्येण साकं योगमभिधीयतां तावत् एतेषां पुरोदिताना मष्टाविंशतिनक्षत्राणां मध्ये कतराणि नक्षत्राणि तादृशानि सन्ति यानि खलु स्वभोगसमये सूर्येण साकं चतुरोऽहोरात्रान् षट् मुहूर्तींश्च यावत् योगं समुपयान्ति ? । एवं च कतराणि नक्षत्राणि षट् अहोरात्रान् एकविंशति मुहूतांश्च सूर्येण समं योगं समुपयान्ति ? ॥ तथा चसूर्य के साथ योग करते हैं, तथा ऐसे भी नक्षत्र होते हैं जो अपने चार काल में वीस अहोरात्र एवं तीन मुहूर्त पर्यन्त सूर्य के साथ योग करते हैं। इस प्रकार भगवान महावीरस्वामीने सामान्य से प्रतिपादन करने पर विशेष जानने के हेतु से फिर से श्री गौतमस्वामी प्रश्न करते हैं-(ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं कयरे णक्खत्ते जे णं चत्तारि अहोरत्ते छच्च मुहुत्ते सूरेण सद्धिं जोगं जोएंति, कयरे णक्खत्ते जे णं छ अहोरत्ते एकवोसमुहुत्ते सरेण सद्धिं जोगं जोएंति) हे भगवन् विशेष रूप से सूर्य के साथ योग करते हवे ये पहले कहे हुवे अठाईस नक्षत्रों में कितने नक्षत्र ऐसे होते हैं जो स्वभोग समय में सूर्य के साथ चार अहोरात्र एवं छह मुहूर्त पर्यन्त योग को प्राप्त करते हैं तथा च कितने नक्षत्र छह अहोरात्र एवं इक्कीस मुहर्त पर्यन्त सूर्य के साथ योग प्राप्त करते हैं ? तथा च (कयरे णक्खत्ता जे णं तेरस अहोનક્ષત્ર હોય છે જેઓ પિતાના સંચરણ સમયમાં વિસ અહોરાત્ર અને ત્રણ મુહૂર્ત પર્યત સૂર્યની સાથે યોગ કરે છે. આ પ્રમાણે ભગવાન મહાવીરસ્વામીએ સામાન્ય રીતે પ્રતિપાદન કરવાથી વિશેષ જાણવાના હેતુથી ફરીથી શ્રીગૌતમસ્વામી પ્રભુશ્રીને પ્રશ્ન પૂછે છે(ता एएसि गं अद्वात्रीसार णक्खत्ताणं कयरे णक्खत्ते जे णं चत्तारि अहोरत्ते छच्च मुहुत्ते सूरेण सद्धिं जोगं जोएंति, कयरे णखत्ते जे णं छ अहोरत्ते एकत्रीसमुहुत्ते सूरेण सद्धिं जोगं जोएंति) हे भगवन विशेष ३५थी सूर्य नी साथे यो ४२di 20 पडेटा उपामा सापेस અઠયાવીસ નક્ષત્રમાં કેટલા નક્ષત્ર એવા હોય છે, કે જેઓ સ્વભેગ કાળમાં સૂર્યની સાથે ચાર અહોરાત્ર અને છ મુહૂર્ત પર્યના યોગ પ્રાપ્ત કરે છે. તથા કેટલા નક્ષત્ર છે અહોરાત્ર भने मेवीस मुहूत पय-त सूर्यनी साथे या प्राप्त ७२ छ ? तथा (कयरे णक्खत्ता
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #697

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३४ दशमप्राभृतस्य द्वितीयं प्राभृतप्राभृतम् ६८५ 'कयरे णक्खत्ता जे णं तेरस अहोरत्ते बारसमुहुत्ते सूरेण सद्धिं जोयं जोएंति, कयरे णक्खत्ता जेणं वीसं अहोरत्ते सूरेण सद्धिं जोयं जोएंति' कतराणि नक्षत्राणि यानि खलु त्रयोदश अहोरात्रान् द्वादश मुहूर्तान् सूर्येण सार्द्ध योगं युजन्ति, कतराणि नक्षत्राणि यानि खलु विंशतिम् अहोरात्रान् सूर्येण साद्धं योगं युजन्ति ॥-कतराणि-कति संख्याकानि किं नामधेयानि च नक्षत्राणि तादृशानि सन्ति यानि खलु क्रान्तिवृत्ते स्वभोगकाले सूर्येण समं त्रयोदशाहोरात्रान् द्वादशमुहतांश्च युति युजन्ति, एवं च कति संख्याकानि किं नामधेयानि च तादृशानि नक्षत्राणि सन्ति यानि खलु क्रान्तिवृत्ते भ्रमता सूर्येण साकं केवलं विंशतिम् अहोरात्रान् युतिं कुर्वन्तीति पृथक् पृथक् विवेचनपूर्वकं बोधयन्तु भगवन्त इति विनम्रस्य शिष्यभावप्रपन्नस्य भगवतो गौतमस्य सविशेष प्रश्नं श्रुत्वा सविशेषं विवेचयितुं भगवानाह-'ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं तत्थ जे से णक्खत्ते जेणं चत्तारि अहोरत्ते छच्च मुहत्ते सूरेण सद्धिं जोयं जोएंति से णं अभीयी,' तावत् एतेषां खलु अष्टाविंशति नक्षत्राणां तत्र यानि तानि नक्षत्राणि यानि खलु चतुरोऽहोरात्रान् पट् च मुहूर्तान् सूर्येण रत्ते बारसमुहुत्ते सूरेण सद्धिं जोयं जोएंति, कयरे णक्खत्ता जेणं वीसं अहोरत्ते सूरेण सद्धिं जोयं जोएंति) कितनी संख्या वाले एवं कौन कौन से नाम वाले नक्षत्र ऐसे हैं जो क्रांति वृत्त में अपने भोगकाल में सूर्य के साथ तेरह अहोरात्र एवं बारह मुहूर्त पर्यन्त योग प्राप्त करते है। एवं कौन से नक्षत्र तथा कौन से नामवाले नक्षत्र ऐसे है जो क्रांति वृत्त में भ्रमण करते हुवे सूर्य के साथ केवल वीस अहोरात्र युति करते हैं । यह पृथक् पृथक् विवेचन पूर्वक आप कहिए, इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी के प्रश्न को सुनकर सविशेष विवेचन पूर्वक भगवान् उत्तर देते हैं-'ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं तत्थ जे से णक्खत्ते जे णं चत्तारि अहोरत्ते छच्च मुहत्ते सूरेण सद्धिं जोयं जोएंति से णं अभीयी) ये पहले कहे हुवे अठाईस नक्षत्रों में जो नक्षत्र चार जे णं तेरस अहोरने बारसमुहुत्ते सूरेण सद्धिं जोयं जोएंति, कयरे णक्खत्ता जे णं वीस अहोरत्ते सूरेण सद्धिं जोयं जोएंति) टी सध्यावाणी अने ४या या नामवाणा नक्षत्री એવા છે કે જેઓ કાંતિ વૃત્તમાં પોતાના ભંગ કાળમાં ભ્રમણ કરીને સૂર્યની સાથે તેર અહોરાત્ર અને બાર મુહૂત સુધી એગ કરે છે. તથા કયા નામવાળા નક્ષત્રો એવા છે કે જે ક્રાંતી વૃત્તિમાં ભ્રમણ કરીને સૂર્યની સાથે કેવળ વીસ અહોરાત્ર યુતિ કરે છે. આ જુદા જુદા પ્રકારની વિવેચન કરીને આપ કહો આ પ્રમાણે શ્રીગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્નને સાંભળીને સવિશેષ વિવેચન પૂર્વક તેને ઉત્તર આપતાં ભગવાન કહે છે(ता एएसि णं अट्ठावीसाए खत्ताणं तत्थ जे से णखत्ते जे णं चत्तारि अहोरात्ते छच्च मुहुत्ते सूरिएण सद्धिं जोयं जोएंति से गं अभियी) पास वामां आवेस २॥ २४यावास નક્ષત્રમાં જે નક્ષત્ર ચાર અહોરાત્ર અને છ મુહૂર્ત પર્યત સૂર્યની સાથે યુતિ કરે છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #698

६८६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे सार्द्ध योगं युजन्ति तत् खलु अभिजित् ।।-तावत्-विशेषविवेचनं श्रूयता तावत् पृथग् विविच्योच्यत इति भगवान् विवृणोणि-एतेषां-पुरोदिताना मष्टाविंशति नक्षत्राणां मध्ये यन्नक्षत्रं चतुरोऽहोरात्रान् पइ मुहत्तांश्च सूर्येण सह युति युनक्ति, तदेकमभिजिन्नक्षत्रमवसेयम् । यथोक्तं पूर्वाचार्यप्रदर्शितमिदं सूर्ययोगविषयं प्रकरणं ग्रन्थान्तरे-'जं रिक्खं जावइए वच्चइ चंदेण भाग सत्तट्ठी । तं पणभागे राइंदियस्स सूरेण तावइए ॥१॥ अर्थाद् यत् ऋक्षं-यन्नक्षत्रं यावतो रात्रिन्दिवस्य-अहोरात्रस्य सम्बन्धिनः सप्तपष्टिभागान् चन्द्रेण सहयोगं व्रजन्ति तन्नक्षत्रं रात्रिंदिवस्य पञ्चभागान् तावतः सूर्येण साकं वजन्तीत्यक्षरगमनिकेति । तत्राभिजिन्नक्षत्रमेकविंशति सप्तपष्टिभागान् चन्द्रेण समं वर्तते, तेनात्र एतावतः पञ्चभागान् अहोरात्रस्य सूर्येण समं वर्तमान मवसेयम् , एकविंशतिश्च पञ्चभिर्भागे हृते सति २१:५% ४६ लब्धाश्चत्वारोऽहोरात्राः एकश्च पञ्चमो भागोऽवतिष्ठते । स च मुहूर्तानयनाय त्रिंशता गुण्यते पञ्चभि हियते च लब्धाः षण्मुहूर्ताः, ६४३०==६ मुहूर्ताः, यथाक्रमेण न्यासः अहोरात्र एवं छह मुहूर्त सूर्य के साथ युति करते हैं ऐसा एक अभिजित् नक्षत्र है। इस विषय में पूर्वाचार्यों ने सूर्य योग विषयक प्रकरण में अन्य ग्रन्थान्तर में कहा है जो इस प्रकार से है-(जं रिक्ख जावइए वच्चइ, चंदेण भाग सत्तट्टी । तं पणभागे राइंदियस्स सूरेण तावइए ॥१॥ अर्थात् जो नक्षत्र जितने अहोरात्र संबंधी सरसठ भाग चन्द्र के साथ योग को प्राप्त करते हैं, वह नक्षत्र रात्रि दिवस का पांच भाग पर्यन्त सूर्य के साथ गमन करता है ऐसा गमक समजें । इस प्रकार अभिजित् नक्षत्र सडसठिया इक्कीस भाग चन्द्र के साथ रहता है, अतः यहां पर अहोरात्रका पांच भाग सूर्य के साथ वर्तमान होना समज लेवें । इक्कीस का पांच भाग करने से २१:५४६ चार अहोरात्र एवं एक अहोरात्र का पांचवां भाग हो जाता है। उसको मुहर्त बनाने के लिए तीस से गुणा करे तथा पांच से भाग देवे तो छ मुहूर्त लब्ध होता है ६४३० ६२६ इस प्रकार यथाक्रम ४ चार अहोरात्र एवं छह मुहूर्त हो जाता है, कहा એવું એક અભિજીત નક્ષત્ર છે. આ સંબંધમાં પૂર્વાચાર્યોએ સૂર્ય યોગ સંબંધી પ્રકરણમાં सत्य अथान्तरमा ४६ छ रे ! प्रमाणे छ -(तं रिक्खं जावइए वच्चइ, चंदेण भाग सत्तट्री । तं पणभागे राइदियरस सूरेण तोवइए ॥१।। अर्थात् हे नक्षत्र सा माहेरात्र સંબંધી સડસઠ ભાગ ચંદ્રની સાથે વેગ પ્રાપ્ત કરે છે, એ નક્ષત્ર રાત્રિ દિવસનો પંચ. માંશ ભાગ સુધી સૂર્યની સાથે ગમન કરે છે. આ પ્રમાણેને ગમક સમજે. આ રીતે અભિજીત નક્ષત્ર સડસઠિયા એકવીસ ભાગ ચંદ્રની સાથે રહે છે, તેથી અહીયાં અહોરાત્રને પાંચમ ભાગ સૂયાની સાથે રહે તેમ સમજવું. એકવીસના પાંચ ભાગ કરવાથી ૨૧પ૪ ચાર અહોરાત્ર અને એક અહોરાત્રને પાંચમે ભાગ થઈ જાય છે. તેના મુહૂર્ત બનાવવા માટે ત્રીસથી ગુણવામાં આવે અને પાંચથી ભાગવામાં આવે તે છ મુહર્ત મળી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #699

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३४ दशमप्राभृतस्य द्वितीयं प्राभृतप्राभृतम्
४ अहोरात्राः, ६ मुहुर्त्ताः । उक्तञ्च
६८७
'अभिई छच्च मुहुत्ते चत्तारिय केवले अहोर || सूरेण समं वच्च इत्तो सेसाण वच्छामि ॥
णक्खत्ता जेणं छ अहोर
तं
( अत्र ग्रन्थाग्रं० ३००० ) इत्यादि ॥ अथ - ' तत्थ जे ते एकवीस य मुहुत्ते सूरिएण सद्धिं जोयं जोएंति ते णं छ, जहा - सतभिसया भरणी अद्दा अस्सा साती जेट्ठा' तत्र यानि तानि नक्षत्राणि यानि खलु पट् अहोरात्रान् एकविशतिं च मुहूर्त्तान् सूर्येण सार्द्धं योगं युज्जन्ति तानि खलु षट् । तद्यथा - शतभिषा भरणी आर्द्रा अश्लेषा स्वाती ज्येष्ठा ॥ - तत्र - अष्टाविंशतिनक्षत्रमध्ये तादृशानि यानि खलु नक्षत्राणि सन्ति तेषां षट् संख्याः वर्त्तन्ते, यथा तेषां नामानि - शततारा- भरणी - आर्द्रा- अश्लेषा स्वाती ज्येष्ठा चेति षण्णक्षत्राणि स्वभोगसमये सूर्येण साकं पड् अहोरात्रान् एकविंशतिं च मुहूर्त्तान् यावत् योगं समुपयान्ति । तथाहि-- एतानि नक्षत्राणि प्रत्येकं चन्द्रेण समं सार्द्धान् भी है- 'अभीई छच्च मुहुत्ते चत्तारि य केवले अहोरते ।
सूरेण समं वच्चइ, इत्तो सेसाण बुच्छामि ॥
(अत्र ग्रन्थाग्रं० ३०००) इत्यादि (तत्थ जे ते णक्खत्ता जे णं छ अहोरसे एकवीस च मुहते सूरिएण सद्धिं जो जोएंति, तेणं छ, तं जहा - सतभिसया, भरणी अद्दा अस्सा साती जेट्ठा) उन अठाईस नक्षत्रों में ऐसे जो नक्षत्र होते हैं जिनकी छह संख्या होती है, जिनका नाम इस प्रकार से है -शततारा, भरणी, आर्द्रा, अश्लेषा, स्वाती ज्येष्ठा इस प्रकार से छह होते हैं ये छह नक्षत्र स्वभोग काल में सूर्य के साथ छह अहोरात्र एवं इक्कीस मुहूर्त पर्यन्त यावत् योग करते हैं । कहने का भाव यह है कि ये प्रत्येक नक्षत्र चन्द्र के साथ सार्धं तेतास अहोरात्र एवं एक अहोरात्र का सड़सठ આવે છે. +૩૦==૬ આ પ્રમાણે ક્રમાનુસાર ચાર અહેારાત્ર અને છ મુહૂ થઈ लय छे. धुंयागु छे.
अभीई छच्च मुहुत्ते, चतरिय केले अहोर |
सूरेण समं वच्चइ, इत्तो सेसाण वच्छामि ॥
अत्र ग्रन्थाम, ३०००। त्याहि (तत्थ जे ते णक्खत्ता जेणं छ अहोरत्ते एकत्री य मुहुत्ते सूरिएण सोद्ध जोयं जोएंति, ते णं छ, तं जहा सतभिसया भरणी अदा अस्सेसा साती जेट्टा ) मे मध्यावीस नक्षत्रोभां ने नक्षत्रो मेवा होय छे से लेनी छ संख्या थाय છે તેના નામે આ પ્રમાણે છે–શતતારા ભરણી આ અશ્લેષા સ્વાતી જ્યેષ્ઠા આ રીતે છ થાય છે આ નક્ષત્રો પેાતાના ભાગકાળમા સૂર્યની સાથે છ અહેારાત્ર અને એકવીસ મુહૂત પન્ત યાવત્ યાગ કરે છે, કહેવાના ભાવ એ છે કે-આ દરેક નક્ષત્રો ચંદ્રની સાથે સાઢી તેત્રીસ અહારાત્ર અને એક અહેરાત્રના સાસયિા ભાગ સુધી ઉપભાગ કરે છે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #700

६८८
सूर्यप्रज्ञप्तिसत्र त्रयस्त्रिंशत् संख्याकान् सप्तषष्टिभागान् अहोरात्रस्य समुपभोगं व्रजन्ति, एतेषामपार्द्धनक्षत्रत्वादिति, तत एतावतः पञ्चभागान् अहोरात्रस्य सूर्येण समं व्रजन्ति, प्रत्येक नक्षत्राणि पूर्वोक्त प्रतिपादितप्रामाण्यात् । सार्द्धत्रयस्त्रिंशतश्च पञ्चभिर्भागे हृते सति (३३+३):५= ६ + लब्धाः पूर्णाः षट् अहोरात्राः पश्चादवशिष्यन्ते च सार्द्धत्रयाणां पञ्चभागाः ३३ सवर्णनेन के मुहूर्तकरणार्थं त्रिंशता गुण्यन्ते तदा x ३०=22 दशोत्तरस्य शतद्वयस्य दशमांशः । ततो दशभिर्भागे हृते लब्धा एकविंशतिर्मुहूर्ताः २१ मु. । यथाक्रमेण न्यासः -६ अहोरात्राः, २१ मुहूर्ताः । तेनोक्तं-षट् अहोरात्रान् एकविंशतिं च मुहूर्तानिति । अत्र प्रतिपादितानां शतभिषादि षण्णक्षत्राणा मित्थमेवेति । उक्तञ्चान्यत्र ग्रन्थान्तरे-'सयभिसया भरणीओ अद्दा अस्सेससाई जिट्ठा य । वच्चंति मुहुत्ते एकवीसे छच्चेव अहोरत्ते ॥१॥ इत्यादि ॥ तथा च-'तत्थ जेते तेरस अहोरत्ते दुवालस य मुहुत्ते सूरेण सद्धिं जोयं जोएंति तेणं पण्णरस, तं जहा-सवणो धणिट्ठा पुव्वाभहवया रेवती अस्सिणी कत्तिया मग्गसिरं भाग उपभोग करते हैं कारण की ये अपार्ध नक्षत्र होते हैं। अतः पूर्व प्रतिपादित प्रामाण्य से इतने अहोरात्र के पांच भाग सूर्य के साथ गमन करते हैं । सार्ध तेतीस को पांच का भाग देने पर ३३+३ =६ पूरे छ अहोरात्र होते हैं एवं पश्चात् ३॥ साडे तीन का पांचवां भाग शेष रहता है। ३६ उनको - इसका मुहूर्त बनाने को तीससे गुणा करे तब ४३०१ दोसो दस का दशमांश होता है। इसका दस से भाग करे तो इक्कीस मुहूर्त आजाते हैं २१ मुहूर्त यथाक्रम से ६ अहोरात्र २१ मुहूर्त होते हैं अतः कहा है कि छ अहोरात्र एवं इक्कीस मुहूर्त । यहां प्रतिपादित शतभिषादि छह नक्षत्रों का इसी प्रकार का योग होता है, अन्यत्र ग्रन्थान्तर में कहा भी है-(सयभिसया भरणीओ अद्दा अस्सेस साई जिट्ठा य वच्चंति मुहुत्ते इक्कवीसे छच्चेव अहोरत्ते ॥१॥ इत्यादि तथा (तत्थ जे ते तेरस अहोरत्त दुवालसमुहुत्ते सूरेण सद्धिं કારણ કે આ નક્ષત્રો અપાઈ નક્ષત્રો હોય છે. તેથી પહેલા પ્રતિપાદન કરેલ પ્રમાણથી આટલા અહોરાત્રનાં પાંચ ભાગ સૂર્યની સાથે ગમન કરે છે સાડી તેત્રીસને પાંચમાં ભાગ કરવાથી ૩૩૬=૧ પૂરા છે અહોરાત્ર થાય છે. અને ૩ સાડા ત્રણને પાંચમો ભાગ શેષ રહે छ. 30 ने५ =* मानु मुहूत मनायi भाटे त्रीसथा गुणुकाम मावे ते१.४३०= ૨૦ બસે દસને દસમાંશ ભાગ થાય છે. એને દસથી ભાગવામાં આવે તો એકવીસ મહ મળી આવે છે, ૨૧ મુ. કમાનુસાર ૬ છે અહોરાત્રને ૨૧ એકવીસ મુહૂર્ત થાય છે. તેથી કહ્યું છે કે-છ અહોરાત્ર અને એકવીસ મુહૂર્ત અહીંયાં પ્રતિપાદન કરેલ સતભિષકદિ ७ नक्षत्रोना ! १४ प्रमाणे या थाय छे. अन्यत्र ग्रन्थान्तरमा यु पाएछे. (सयभिसया भरणीओ, अद्दा अस्सेस साइ जिट्ठाय । वच्चंति मुहुत्ते इक्कवोसे छच्चेव अहोरत्ते ॥१॥ ४त्यादि तथा (तत्थ जे ते तेरस अहोरत्त दुवालस यमुहुत्ते सूरेण सद्धिं जोयं जोएंति ते गं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #701

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३४ दशमप्राभृतस्य द्वितीयं प्राभृतप्राभृतम् पूसो महा पुबाफग्गुणी हत्थो चित्ता अणुराहा मूलो पुव्वासाढा' तत्र यानि तानि त्रयोदश अहोरात्रान् द्वादश च मुहूर्तान् सूर्येण सार्द्ध योगं युञ्जन्ति तानि खलु पश्चदश, तद्यथा -श्रवणो धनिष्ठा पूर्वभाद्रपदा रेवती अश्विनी कृत्तिका मृगशिरा पुष्पं मघा पूर्व फाल्गुनी हस्तः चित्रा अनुराधा मूलं पूर्वाषाढाः ॥-तत्र-तेषां पूर्वोक्तानामष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये तादृशानि यानि खलु नक्षत्राणि स्वभोगसमये सूर्येण सह त्रयोदश अहोरात्रान् द्वादशमुहूर्तींश्च योगं युजन्ति तानि खलु पञ्चदश संख्याकानि सन्ति । तद्यथा-तेषां नामानि क्रमेण यथा-श्रवणो धनिष्ठा पूर्वभाद्रपदा रेवती अश्विनी कृत्तिका मृगशिरा पुष्पं मघा पूर्वफाल्गुनी हस्तश्चित्रा अनुराधा मूलं पूर्वाषाढा चेति पञ्चदश नक्षत्राणीति ॥ अत्राप्युपपत्तियथा-अमूनि नक्षत्राणि परिपूर्णान् सप्तपष्टिभागान् चन्द्रेण समं व्रजन्ति, ततश्च सूर्येण सह एतानि पञ्चदश नक्षत्राणि अहोरात्रस्य पञ्चभागान सप्तपष्टिसंख्यान् गच्छन्ति, सप्तषष्टेश्व पञ्चभिर्भागे हृते सति लब्धा स्त्रयोदश अहोरात्राः, शेषौ च द्वौ भागौ तिष्ठतः ६७:५= १३+३ मुहूर्तकरणार्थ त्रिंशता गुणनेन ३४३०६ जाताः षष्टि पञ्चमांशाः । पञ्चभिर्भागे जोयं जोएंति तेणं पण्णरस तं जहा-सवणा धणिट्ठा पुव्वाभद्दवया, रेवई अस्सिणी कत्तिया मग्गसिरं पूसो महा पुब्वफग्गुणी, हत्थो चित्ता अणुराहा, मूलो पुव्वासाढा) उन पूर्वोक्त अठाईस नक्षत्रों में जो नक्षत्र उपभोग समय में सूर्य के साथ तेरह अहोरात्र एवं बारह मुहर्त योग करते हैं ऐसे वे पंद्रह नक्षत्र होते हैं। उनके नाम इस प्रकार से हैं-श्रवण, धनिष्ठा, पूर्वाभाद्रपदा, रेवती, अश्विनी कृत्तिका, मृगशिरा पुष्य मघा पूर्वफल्गुनी हस्त चित्रा अनुराधा, मूल एवं पूर्वाषाढा । इस प्रकार पंद्रह नक्षत्र है, इस कथन का भाव इस प्रकार से हैं-ये नक्षत्र अहोरात्र का परिपूर्ण सरसठ भाग चंद्र के साथ गमन करता है तत्पश्चात् सूर्य के साथ ये पन्द्रह नक्षत्र अहोरात्र का पांच भाग एवं एक अहोरात्र का सडसठ भाग जाता है, सरसठ को पांच से भाग करे तो तेरह अहोरात्र होते हैं एवं दो शेष रहता है ६७:५=१३+६ इसको मुहूर्त करनेके लिये पण्णरस तं जहा-सवणो धनिद्वा पुव्वाभद्दवया रेवइ. अस्सिणी कत्तिया मग्गसिर पूसो महा पुव्वफग्गुणी, हत्थो चित्ता अणुराहा मूलो पुव्वासाढा) ये पूर्वोत यावीस नक्षत्रीमा નક્ષત્ર પોતાના ભેગકાળમાં સૂર્યની સાથે તેર અહેરાત્ર અને બાર મુહૂર્ત સુધી એગ કરે छ, सेवा ५४२ नक्षत्रो हाय छे. तमना नाभी प्रभार छ-श्रवण, धनिष्ठा, पूर्वाभाद्र પદા, રેવતી અશ્વિની કૃત્તિકા, મૃગશિરા પુષ્ય મઘા પૂર્વ ફાગુની હસ્ત ચિત્રા અનુરાધા મૂલ અને પૂર્વાષાઢા આ રીતે પંદર નક્ષત્રો છે, આ કથનને ભાવ આ રીતે છે. આ નક્ષત્રો અહોરાત્રના પૂરેપૂરા સડસઠ ભાગ ચંદ્રની સાથે ગમન કરે છે. તે પછી સૂર્યની સાથે આ પંદર નક્ષત્ર અહેરાત્રના પાંચ ભાગ અને એક અહોરાત્ર ને સડસઠ ભાગ જાય છે. સડસઠને પાંચથી ભાગવામાં આવે તે તેર અહોરાત્ર થાય છે. અને બે શેષ બચે છે,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #702

६९०
सूर्यप्रशप्तिसूत्रे हृते लब्धाः द्वादश मुहूर्ताः। यथाक्रमेण न्यासः १३ अहोरात्राः, १२ मुहर्त्ताश्च तेनोक्तं त्रयोदश अहोरात्रान् द्वादशमुहूर्ताश्चेति । उक्तश्चान्यत्रापि-'अवसेसा णक्खत्ता पण्णरसवि सूरसहगया जति० । बारस चेव मुहुत्ते तेरस य समे अहोरत्ते ॥१॥ इत्यादि । इत्थं श्रवणादि पञ्चदश नक्षत्राणि स्वभोगसमये सूर्येण साकं त्रयोदश अहोरात्रान् द्वादश मुहूतांश्च योगं व्रजन्ति ॥ तथा-'तत्थ जे ते णक्खत्ता जेणं वीसं अहोरत्ते तिण्णि य मुहुत्ते सूरेण सद्धिं जोयं जोएंति, तेणं छ, तं जहा-उत्तराभदवया रोहिणी पुणव्वसू उत्तरफग्गुणी विसाहा उत्तरासाढा' तत्र यानि तानि नक्षत्राणि यानि खलु विंशतिम् अहोरात्रान् त्रीन् च मुहान सूर्येण सार्द्ध योगं युञ्जन्ति तानि खलु षट्, तद्यथा-उत्तरभाद्रपदा रोहिणी पुनर्वस उत्तरफल्गुनी विशाखा उत्तराषाढा ॥-तत्र-तेषामष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये ताहशानि यानि नक्षत्राणि विंशति महोरात्रान् त्रीन् मुहतांश्च यावत् स्वभ्रमणकाले सूर्येण साकं योगमश्नुवते तानि षट् संख्याकानि सन्ति । तद्यथा-यथा पूर्व क्रमेण तेषां नामानितोससे गुणा करे +३०==६० साठ का पंचमांश होता है इसको पांच से भाग करे तो बारह मुहर्त होता है। इस का क्रम इस प्रकार से हैं १३ तेरह अहोरात्र १२ बारह मुहूर्त अतः कहा है कि तेरह अहोरात्र एवं बारह मुहूर्त । अन्यत्र भी ऐसा कहा है-(अवसेसा णक्खत्ता पण्णरस वि सूर सहगया जति। बारस चेव मुहुत्ते तेरस य समे अहोरत्ते ॥१॥ इत्यादि इस प्रकार श्रवणादि पंद्रह नक्षत्र स्वभोग काल में सूर्य के साथ तेरह अहोरात्र एवं बारह मुहूर्त पर्यन्त योग करते हैं। तथा (तत्थ जे ते णक्खत्ता जे णं वीसं अहोरत्ते तिष्णि य मुहत्ते सरेण सद्धिं जोयं जोएंति, ते णं छ, तं जहा-उत्तराभवया रोहिणी पुणव्वसू उत्तरफग्गुणी विसाहा उत्तरासाढा) उन अठावीस नक्षत्रों में जो नक्षत्र बीस अहोरात्र एवं तीन मुहूर्त यावत् स्वभ्रमण काल में सूर्य के साथ योग प्राप्त करते हैं, ऐसे छह नक्षत्र होते हैं। उनका क्रमानुसार नाम इस ૬૭૫=૧૩ આના મુહૂર્ત કરવા માટે ત્રીસથી ગુણવામાં આવે ૩૪૩૦=૦ સાઈઠને પંચમાં થાય છે. આને પાંચથી ભાગેને બાર મુહૂર્ત થાય છે. આને કમ આ પ્રમાણે છે. ૧૩ તેર અહેરાત્રે ૧૨ બાર મુહૂર્ત તેથી જ કહ્યું છે કે તેર અહેરાત્ર અને બાર भडत, अन्यत्र ५ मा ८ प्रमाणे ४उस छ-(अवसेसा णक्खत्ता पण्णत्ता पण्णरस विसूर सहगया जंति, बारस चेव मुहुत्ते तेरस य समे अहोरत्ते ॥१॥ त्या या प्रमाणे श्रा પંદર નક્ષત્ર સ્વ ભેગકાળમાં સૂર્યની સાથે તેર અહોરાત્ર અને બાર મુહૂર્ત સુધી વેગ
छ. तथा (तत्थ जे ते णक्खत्ता जे णं वीसं अहोरत्ते तिणि य मुहुत्ते सूरेण सद्धिं जोयं जोएंत्ति ते o छ तं जहा-उत्तराभवया रोहिणी पुणव्वसू. उत्तरफग्गुणी विसाहा ऊत्तरसाढ.) એ અઠયાવીસ નક્ષત્રોમાં જે નક્ષત્ર વીસ અડોરાત્ર અને ત્રણ મુહૂર્ત યાવત્ પિતાના ભ્રમણ કાળમાં સૂર્યની સાથે યુગ પ્રાપ્ત કરે છે, એવા છે નક્ષત્રો હોય છે. તેના ક્રમાનુસાર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #703

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सु० ३४ दशमप्राभृतस्य द्वितीयं प्राभृतप्राभृतम् उत्तरभाद्रपदा रोहिणी पुनर्वसू उत्तरफल्गुनी विशाखा उत्तराषाढा चेति षट् नक्षत्राणि तादृशानि सन्ति । अत्रापि उपपत्ति यथा-एतानि हि षडपि नक्षत्राणि प्रत्येकं चन्द्रेण समं सप्तपष्टिभागानां शतमेकस्य च सप्तपष्टिभागस्याई व्रजन्ति । ततश्चैतावतः पश्चभागान् अहोरात्रस्य सूर्येण समं व्रजनमवगन्तव्यम् , ततश्च सार्द्धशतं पञ्चभिर्भागे हृते सति (१००३) :५२०+२०+ लब्धाः विंशतिरहोरात्राः। अवशिष्टश्चैतत् . मुहूर्तकरणार्थ त्रिंशता संगुण्य दशभि भांगे हृते सति x३०==३ मुहूर्ताः । क्रमेण न्यासः २० अहोरात्राः, ३ मुहूर्ताश्च । अतउक्त मेतेषा मुत्तरभाद्रपदादि षण्णक्षत्राणां कृते-विंशतिम् अहोरात्रान् त्रीन् मुहूर्ताश्चेति सूर्येण सह योगं वजन्तीति ।।सू० ३४॥ 'दसमस्स बितीय' इति।।
दशमस्य द्वितीयं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ॥ प्रकार से हैं-उत्तरा भाद्रपदा, रोहिणी, पुनर्वसू , उत्तरफल्गुनी, विशाखा, उत्तराषाढा ये छह नक्षत्र ऐसे होते हैं। यहां पर भी भावना इस प्रकार से हैं। ये छह नक्षत्र प्रत्येक चन्द्र के साथ एकसो सरसठ तथा सरसठ भाग का आधाभाग गमन करताहै, तत्पश्चात् ये अहोरात्र के पांचवां भाग सूर्य के साथ गमन करते है, डेढसो को पांचसे भाग करने पर (१००३):५२०४२० + इस प्रकार वीस अहोरात्र होते हैं, तथा शेष बचते है इसका मुहूर्त करने के लिये तीस से गुणा करके दस से भाग करे +३०३ मुहूर्त होते है, क्रमन्यास इस प्रकार से हैं २० वीस अहोरात्र एवं ३ तीनमुहूर्त, अतः इस प्रकार से कहा है कि उत्तर भाद्रपदादि छह नक्षत्रों के वीस अहोरात्र एवं तीन मुहूर्त सूर्य के साथ योग रहता है ॥सू० ३४॥
दसवें प्राभृत का दूसरा प्राभृतप्राभृत समाप्त ॥१०-२॥ नामा २॥ प्रमाणे छ. उत्तराभाद्र ५४ा, डिणी, पुनर्वसु, उत्त२०६गुनी, विशामा, उत्तशષાઢા, આ છે નક્ષત્રો એવા હોય છે. અહીંયાં પણ આ પ્રમાણની ભાવના સમજવી.-આ છે નક્ષત્રો દરેક ચંદ્રની સાથે એક સડસઠ તથા સડસઠ ભાગને અર્ધો ભાગ ગમન કરે છે. તે પછી અહોરાત્રને પાંચમે ભાગ સૂર્યની સાથે ગમન કરે છે, ડેઢ ને પાંચથી ભાગવાથી १००१:५२०x१२०+9 20 शत वीस पडे।२।३ थाय छ भने मे ४in शेष १धे છે. આના મુહૂર્ત કરવા માટે ત્રીસથી ગુણ કરીને દરાથી ભાગે ૧.૪૩૦==૩ તે આ રીતે ત્રણ મુહૂર્ત થાય છે. ક્રમન્યાસ આ પ્રમાણે છે. ૨૦ વીસ અહેરાત્ર અને ૩ ત્રણ મુહૂર્ત અતઃ આ રીતે કહેલ છે કે ઉત્તરભાદ્રપદાદિ છે નક્ષત્રોના વીસ અહેરાત્ર અને ત્રણ મુહૂર્ત પર્યત સૂર્યની સાથે યોગ રહે છે. સૂ૦ ૩૪ છે
દસમા પ્રાભૂતનું બીજું પ્રાભૃતપ્રાભૃત સમાપ્ત ૫૧૦-૨
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #704

६९२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र दशमस्य तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् मूलम्-ता कहं ते एवंभागा आहियाति वएज्जा, ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं अस्थि णक्खत्ता एवंभागा समखेत्ता पण्णत्ता, अस्थि णक्वत्ता पच्छंभागा समक्खेत्ता तीसमुहुत्ता पन्नत्ता, अस्थि णक्खत्ता णत्तंभागा अवड्डखेत्ता पण्णरसमुहुत्ता पण्णत्ता, अस्थि णखत्ता उभय भागा दिवढखेत्ता पणतालीसं मुहुत्ता पण्णत्ता, ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं कयरे णक्खत्ता पुठवं भागा समं खेत्ता तीसइ मुहुत्ता पण्णत्ता, कयरेहितो कयरेहितो कयरे णवत्ता उभयं भागा दिवड्डखेत्ता पणतालीसइ मुहुत्ता पण्णत्ता । ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्वत्ताणं तत्थ जे ते णवत्ता पुव्वंभाग समक्खेत्ता तीसइ मुहुत्ता पण्णत्ता ते णं छ, तं जहा-पुवापोहवया कत्तिया मघा पुब फग्गुणी मूलो पुव्वासाढा, तत्थ जे ते णक्खत्ता पच्छंभागा समक्खेत्ता तीसइ मुहुत्ता पण्णत्ता, ते णं दस, तं जहा-अभिई सवणो धणिट्ठा रेवई अस्मिणी मिगसिरं पूसो हन्थो चित्ता अणुराहा, तत्थ जे ते णक्खत्ता गत्तंभागा अद्धद्धखेत्ता पण्णरसमुहुत्ता पण्णत्ता, ते णं छ, तं जहासयभिसया भरणी अद्दा अस्सेसा साती जेट्ठा, तत्थ जे ते णक्खत्ता उभयं भागा दिवड्डखेत्ता पणतालीसं मुहुत्ता पण्णता ते णं छ, तं जहा-उत्तरापोट्ठवया रोहिणी पुणव्वसू उत्तराफरगुणी विसाहा उत्तरासाढा सू० ३५॥
॥दसमस्स ततीय पाहुडपाहुडं समत्तं ॥ छाया-तावत् कथं ते एवं भागानि आख्यातानीति वदेत् । तावत् एतेषामष्टाविंशति नक्षत्राणां सन्ति खलु नक्षत्राणि एवं भागानि समक्षेत्राणि प्रज्ञप्तानि, सन्ति नक्षत्राणि पश्चाद् भागानि समक्षेत्राणि त्रिंशद् मुहूर्तानि प्रज्ञप्तानि, सन्ति नक्षत्राणि नक्तं भागानि अपार्द्धक्षेत्राणि पञ्चदशमुहूर्तानि प्रज्ञप्तानि, सन्ति नक्षत्राणि उभयभागानि द्वयर्द्धक्षेत्राणि पश्चचत्वारिंशन्मुहूर्तानि प्रज्ञप्तानि । तावद् एतेषामष्टाविंशतिनक्षत्राणां कतराणि नक्षत्राणि पूर्वभागानि समक्षेत्राणि त्रिंशन्मुहूर्तानि प्रज्ञप्तानि । कतरेभ्यः कतरेभ्यः कतराणि नक्षत्राणि उमयभागानि द्वयर्द्धक्षेशणि पञ्चचत्वारिंशन्मुहूर्तानि प्रज्ञप्तानि, । तावत् एतेपासष्टापिंशति नक्षत्राणां तत्र यानि तानि नक्षत्राणि पूर्वभागानि समक्षेत्राणि त्रिंशमुहूर्तानि प्रज्ञप्तानि
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #705

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३५ दशमप्राभृतस्य तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् ६९३ तानि खलु षट् । तद्यथा-पूर्वापौष्ठपदा कृत्तिका मघा पूर्वफाल्गुनी मूलं पूर्वाषाढा, । तत्र यानि नक्षत्राणि पश्चाद् भागानि समक्षेत्राणि त्रिंशन्मुहर्तानि प्रज्ञप्तानि तानि खलु दश, तद्यथा-अमिजित श्रवणो धनिष्ठा रेवती अश्विनी मृगशिरा पुष्यं हस्तः चित्रा अनुराधा, । तत्र यानि तानि नक्षत्राणि नक्तंभागानि अपार्द्धक्षेत्राणि पश्चदशमुहर्तानि प्रज्ञप्तानि तानि खलु पट् , तद्यथा-शतभिषा भरणी आर्दा अश्लेषा स्वाती ज्येष्ठा, तत्र यानि तानि नक्षत्राणि उभयभागानि द्वयर्द्धक्षेत्राणि पश्चचत्वारिंशन्मुहूर्तानि प्रज्ञप्तानि तानि खलु षट् , तद्यथाउत्तराप्रौष्ठपदा रोहिणी पुनर्वसू उत्तरफाल्गुनी विशाखा उत्तराषाढा ।। सू० ३५ ॥
॥ दशमस्य तृतीय प्राभृतप्राभृत समाप्तम् ॥ टीका-योगे किं ते वस्तु आख्यातमिति दशमस्य प्राभृतस्य प्रथमद्वितीययोः प्राभृतप्राभृतयो मध्ये चन्द्रसूर्ययोः साकं नक्षत्राणां योगं सम्यग् विविच्य सम्प्रति-(एवं भागानि नक्षत्राणि वक्तव्यानीति) तृतीयप्राभृतप्रामृत सम्बन्धि प्रश्नसूत्रमाह-'ता कहं ते एवं भागा' इत्यादिना 'ता कहं ते एवंभागा आहियाति वएज्जा' तावत् कथं ते एवंभागानि आख्यातानि इति वदेत् ॥ तावत्-श्रूयतां भगवन् ! अन्यत् प्रष्टव्यमस्ति तावत् कथं-केन प्रकारेण भगवन् ! ते-त्वया एवं-भागानि-चक्ष्यमाण प्रकाररूपाणि अहोरात्र विभागगतानि भागानि नक्षत्राणि आख्यातानि-कथितानि इति भगवान् वदेत्-कथयेत् । एवमुक्ते गौतमे
दसवें प्राभृत का तीसरा प्राभृत प्राभृत टीकार्थ-योगके विषय में आपके मत से किस प्रकार से कहा है इस विषय संबंधी दसवें प्राभृत के पहला एवं दूसरा प्राभृतप्राभृत में चन्द्र सूर्य के साथ नक्षत्रों के योगसंबंधी कथन सुचारू प्रकार से कहकरके अब (एवं भागानि नक्षत्राणि वक्तव्यानि) अहोरात्र के विभागपूर्वक के नक्षत्र कहे हैं ? इस विषय विषयक इस तीसरे प्रामृतप्रामृत संबंधी प्रश्नसूत्र कहते हैं-(ता कहं ते एवं भागा आहियातिवएज्जा) हे भगवन् अन्य बहुत से विषय प्रष्टव्य है परं च अभी यही पूछता हूं कि आपके मत से वश्यमाण प्रकारक अहोरात्र भाग गत नक्षत्र कहे गये हैं सो कहिये इस प्रकार गौतमस्वामी के प्रश्न करने पर
દસમા પ્રાભૂતનું ત્રીજું પ્રાભૃતપ્રાભૃત ટીકાઈ–વેગના વિષયમાં આપના મતથી કેવી રીતે કહેવામાં આવેલ છે? આ વિષય સંબધી દસમાં પ્રાકૃતના પહેલા અને બીજા પ્રાભૃતપ્રાભૂતમાં ચંદ્ર સૂર્યની સાથે નક્ષત્રોના यो समधी ४थन सभ्य५ २थी ४डीन डवे (एवंभागोनि नक्षत्राणि वक्तव्यानि) मी. રાત્રના વિભાગપૂર્વકના નક્ષત્રો કહેવા જોઈએ, આ વિષય સંબંધી આ ત્રીજા પ્રાભૃતપ્રાકૃત संधी प्रश्न सूत्र ४पामा मा छ-(ता कहं ते एवंभागा आहियाति वएज्जा) मापन બીજા ઘણું વિષયેના સંબંધમાં પૂછવાનું છે પરંતુ હમણા એજ પૂછું છું કે-આપના મતથી વક્ષ્યમાણ પ્રકારના અહેરાત્ર ભાગ સંબંધી નક્ષત્રો કહેલા છે? તે કહે આ પ્રમાણે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #706

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे भगवानाह-'ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं अत्थि णक्खत्ता एवंभागा समक्खेत्ता पण्णत्ता' तावद् एतेषा मष्टाविंशति नक्षत्राणां सन्ति नक्षत्राणि एवंभागानि समक्षेत्राणि प्रज्ञप्तानि ॥-तावदिति प्राग्वत् एतेषां-पूर्वतः प्रतिपादितानाम् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये 'अत्थि' इति,-सन्ति तादृशानि नक्षत्रानि यानि खलु पूर्वभागानि-दिवसस्य पूर्वभागगतानि अर्थात् दिवसस्य पूर्वभागगश्चन्द्रयोगस्यादि मधिकृत्य विद्यते येषां तानि पूर्वभागानि, समक्षेत्राणि-समं-पूर्णमहोरात्रप्रमितं क्षेत्र चन्द्रयोग मधिकृत्य तिष्ठति येषां तानि समक्षेत्राणि अतएव त्रिंशन्मुहूर्ततुल्यानि-सम्पूर्णाहोरात्ररूपाणि प्रज्ञप्तानि-कथितानि सन्तीति शेषः ॥ तथा - 'अत्थि मक्खत्ता पच्छंभागा समक्खेत्ता तीसमुहुत्ता पण्पत्ता' सन्ति नक्षत्राणि पश्चाद भागानि समक्षेत्राणि त्रिशन्मुहर्तानि प्रज्ञप्तानि ॥-सन्ति-वर्तन्ते तादृशान्यपि नक्षत्राणि भपञ्जरे यानि खलु पश्चाद्भागानि-दिवसस्य पश्चिमभागगतानि, अर्थात् दिवसस्य यः पश्चात्तनो भागस्तत्रगतस्य चन्द्रयोगस्यादि मधिकृत्य विद्यते येषां तानि पश्चाद्भागानि-दिवापश्चिमगतानि समक्षेत्राणि-सम्पूर्णाहोरात्रव्याप्तानि, अतएव त्रिंशन्मुहूर्तानिभगवान् कहते हैं (ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं अस्थि णक्खत्ता एवं भागा समक्खेत्ता पण्णत्ता) ये पहले प्रतिपादित अठावीम नक्षत्रों में (अत्थि) ऐसे नक्षत्र हैं जो दिवस के पूर्वभाग में रहे हुवे अर्थात् दिवस के पूर्वभाग में रहे हुवे चन्द्रयोग के आदि को अधिकृत करके जा रहे वह पूर्वभाग वाले नक्षत्र कहे जाते है एवं समक्षेत्र-सम्पूर्ण अहोरात्र प्रमितक्षेत्र को चन्द्र योग को अधिकृत करके रहता है वह समक्षेत्र कहे जाते हैं, अतः तीस मुहूर्त तुल्यमाने सम्पूर्ण अहोरात्र रूप कहे है, तथा (अस्थि णक्खत्ता पच्छं भागा समक्खेत्ता तीसमुहुत्ता पण्णत्ता) ऐसे भी नक्षत्र पश्चात् भाग गत होते हैं माने दिवस के पश्चिम भाग गत अर्थात् दिवस का जो पीछे का भाग उसमे रहा हुवा चन्द्रयोग के आदि को अधिकृत करके रहे वह पश्चात् भागा श्रीगीतभाभीना पूछपाथी भगवान से छे 3-(ता एएसि गं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं अस्थि णक्खत्ता एवं भागा समक्खेत्ता पण्णत्ता) 241 पहेस प्रतिपादन रेस मध्यावास नक्षत्रोमा (अत्थि) सेवा नक्षत्रो छ, हिसाना पूर्व भागमा २७सा यंद्र योगना આદિને અધિકૃત કરીને જે રહે તે પૂર્વ ભાગવાળા નક્ષત્ર કહેવાય છે. તથા સમક્ષેત્ર અર્થાત્ સમ એટલે પૂર્ણ અહોરાત્ર પ્રમિત ક્ષેત્રને ચંદ્ર યોગને અધિકૃત કરીને રહે તે સમક્ષેત્ર નક્ષત્ર કહેવાય છે. એટલે કે ત્રીસ મુહૂર્ત તુલ્ય અર્થાત્ સંપૂર્ણ मारा ३५ ४९ छे. तथ! (अस्थि णक्खता पच्छंभागा समक्खेत्ता तीसमुहुत्ता vomit) આ નક્ષત્રો પશ્ચાત્ ભાગગત હોય છે, એટલે કે દિવસના પશ્ચિમ ભાગ ગત એટલે કે દિવસને જે પછીને ભાગ તેમાં રહેલ ચંદ્ર ગના આદિને અધિકૃત કરીને રહે તે પશ્ચાત્ ભાગગત કહેવાય છે. તથા સમક્ષેત્ર એટલે કે સંપૂર્ણ અહોરાત્ર વ્યાપ્ત
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #707

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टोका सू० ३५ दशमप्राभृतस्य तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् नाक्षत्रिषष्टि घटिकातुल्याहोरात्रव्याप्तानि यानि तानि नक्षत्राणि प्रज्ञप्तानि सन्ति-सोपपत्तिकं कथितानि सन्ति तथा-'अस्थि णक्खत्ता णतंभागा अवनखेत्ता पण्णरसमुहुत्ता पन्नत्ता । अस्थि णक्खत्ता उभयं भागा दिवडक्खेत्ता पणतालीसं मुहत्ता पण्णत्ता' सन्ति नक्षत्राणि नक्तंभागानि अपार्द्धक्षेत्राणि पञ्चदशमुहर्तानि प्रज्ञप्तानि । सन्ति नक्षत्राणि उभयंभागानि द्वयर्द्धक्षेत्राणि पश्चचत्वारिंशन्मुहर्तानि प्रज्ञप्तानि ॥-सन्ति-विद्यन्ते तादृशान्यपि नक्षत्राणि यानि खलु नक्षत्राणि नक्तं भागानि-रात्रिगतानि-नक्तं-रात्रौ चन्द्रयोगस्यादि मधिकृत्य भागः-अवकाशो येषां तानि नक्तं भागानि-रात्रिगतभागानि अतएव अपार्द्धक्षेत्राणि-अर्द्धमात्रक्षेत्राणि-अपगतं-बहिनिःसृतम् अर्द्धम्-अर्द्धभागं यस्य तदपार्द्धम्अर्द्धमात्रमिति शेषः, अपार्द्धमात्र क्षेत्रम्-अर्द्धमात्रं क्षेत्रम् अहोरात्रप्रमितं येषां चन्द्रयोगस्यादि मधिकृत्य विद्यते येषां तानि अपार्द्धक्षेत्राणि, अतएव पञ्चदशमुहूर्तानि-अहोरात्र चतुथींशकाल व्याप्तानि, अहोरात्रं च नाक्षत्रि षष्टिघटिकातुल्यं तच्चतुर्थांशश्च पञ्चदशचन्द्रयोगमधिगत तथा समक्षेत्र माने सम्पूर्ण अहोरात्र व्याप्त अत एव तीस मुहूर्त माने नक्षत्र संबंधी साठघटि का तुल्य अहोरात्र व्यास नक्षत्र कहे है, तथा (अस्थि णक्वत्ता णतंभागा अवखेत्ता पण्णरसमुहत्ता पण्णत्ता अस्थि णक्त्ता उभयं भागा दिवडक्खेत्ता पणतालीसं मुहुत्ता पण्णत्ता) ऐसे भी नक्षत्र होते हैं जो नक्षत्र नक्तंभाग माने रात्रि गत माने रात्रि में चन्द्रयोग आदि को अधिकृत करके जो भाग माने अवकाश जिनका हो वह नक्तंभाग नक्षत्र कहे जाते हैं अर्थात् रात्रि गत भागवाले अत एव अर्धमात्र क्षेत्रवाले अपार्ध क्षेत्रमाने जिसका आधा न हो वह अपार्ध ऐसे अपार्ध क्षेत्रवाले माने अहोरात्र प्रमित अर्धमात्रक्षेत्र चन्द्रयोग को आदि करके जिनका हो वह अपार्धक्षेत्र कहा जाता है, अत एव पन्द्रह मुहूर्त अहोरात्र का चतुर्थाश काल व्यापि अहोरात्र साठ घटिका तुल्य उसका चतुर्थांश माने पन्द्रह मुहूर्त चन्द्र योग को अधिकृत करके प्रतिपादित किये हैं, तथा ऐसे भी नक्षत्र होते है कि जो नक्षत्र એટલે કે ત્રીસ મુહૂર્ત અર્થાત્ નક્ષત્ર સંબંધી સાઠ ઘડિ બરોબર અહેરાત્ર વ્યાપ્ત નક્ષત્ર डेद तथा (अस्थि णखत्तो पत्तंभागा अवड्ढखेत्ता पण्णरसमुहुत्ता पण्णत्ता, अस्थि णक्खत्ता उभयं भागा दिवढखेत्ता पणतालीस मुहुत्ता पण्णत्ता) सेवा नक्षत्र હે છે કે જે નક્ષત્ર નkભાગ અર્થાત ત્રિગત અર્થાત્ રાત્રિમાં ચંદ્રગને અધિકૃત કરીને જે ભાગ અર્થાત્ અવકાશ જેને હોય તે નકર્તા ભાગ નક્ષત્ર કહેવાય છે. એટલે કે રાત્રિના ભાગવાળા એટલા માટે અર્ધમાત્ર ક્ષેત્રવાળા અપાર્ધ ક્ષેત્ર એટલે કેજેને અધે ભાગ ન હોય તે અપાઈ એવા અપાઈ ક્ષેત્રવાળા એટલે કે અહોરાત્રનું અર્ધમાત્ર ક્ષેત્ર ચંદ્ર રોગને આદિ કરીને જે નક્ષત્રનું હોય તે અપાઈ ક્ષેત્ર કહેવાય છે. એટલા માટે જ પંદર મુહૂર્ત અહોરાત્રને ચતુથાશ કાળ વ્યાપિ અહોરાત્ર સાઠ ઘડી તુલ્ય હોય છે તેને ચતુથાશ એટલે કે પંદર મુહૂર્ત ચંદ્રગને અધિકૃત કરીને પ્રતિ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #708

६९६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
कृत्य मुहूर्त्ता विद्यन्ते येषां तानि पञ्चदशमुहूर्त्तानि भागानि प्रज्ञप्तानि - प्रतिपादितानि सन्तीत्यर्थः ॥ तथा च सन्ति तादृशान्यपि नक्षत्राणि यानि खलु नक्षत्राणि उभयं भागानि - दिवसरात्रिगतानि - उभयं - दिवसरात्री तस्य दिवसस्य राजेश्व भागानि - उभयभागगतानि चन्द्रयोगस्यादि मधिकृत्य विद्यते भागो येषां तानि उभयभागगतानि द्वयर्द्धक्षेत्राणि - सार्दैकमात्रक्षेत्र व्याप्तानि - द्वितीयमर्द्ध यस्य तद्द्वयर्द्ध - साईमित्यर्थः सार्द्धमहोरात्रप्रमितं क्षेत्र विद्यते येषां तानि द्वयर्द्धक्षेत्राणि, अतएव पञ्चचत्वारिंशन्मुहूर्त्तानि यतो हि एकस्मिन् नाक्षत्रि अहोरात्रे त्रिंशन्मुहूर्त्ताः प्रकल्पिताः सन्ति तेन सार्दैकस्मिन्नहोरात्रे पञ्चचत्वारिंशन्मुहर्त्ताः युक्तियुक्ता एव प्रकल्पिता इत्यर्थः । तेनोक्तं द्वद्यर्द्धक्षेत्राणि पञ्चचत्वारिंशन्मुहूर्त्तानि प्रज्ञप्तानि - यथा तथा प्रतिपादितानि सन्ति । एवं वीतरागेण केवलज्ञानवता भगवता महावीरस्वामिना सामान्येनोक्ते सति विशेषबोधार्थ पुनर्भगवान् गौतमः पृच्छति - 'ता एएसि णं अट्ठावीस ए णक्खत्ताणं करे णक्खत्ता पुव्वंभागा समक्खेत्ता तीसह मुहुत्ता पण्णत्ता' तावत् एतेषामष्टाविंशति नक्षत्राणां कतराणि नक्षत्राणि पूर्वभागानि समक्षेत्राणि त्रिंशन्मुहूर्त्तानि प्रज्ञप्तानि ॥ उभयभाग माने दिवस रात्रि गत उभय माने दिवस रात्री इस दिवस रात्रि का जो भाग वह उभय भाग कहे जाते हैं अर्थात् द्व्यर्धक्षेत्र अर्थात् देढक्षेत्र व्याप्त माने सार्ध अहोरात्र प्रमित जिसका क्षेत्र हो वह इयर्धक्षेत्र अत एव पैंतालीस मुहूर्त कारण की एक नक्षत्र संबंधी अहोरात्र में तीस मुहूर्त कल्पित किये जाते हैं अतः देढ अहोरात्र में पैंतालीस मुहूर्त युक्तियुक्त हो कल्पित किये गये हैं एतएव कहा है कि र्धक्षेत्र नक्षत्र पैंतालीस मुहूर्त प्रज्ञप्त किये हैं, इस प्रकार यथार्थ प्रतिपादित किये गए हैं, इस प्रकार वीतराग केवलज्ञानवान् भगवान् महावीरस्वामी ने सामान्य प्रकार से कहने पर विशेष बोध के लिये श्रीगौतमस्वामी फिरसे पूछते हैं - (ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं कयरे णक्खत्ता पुव भागा समक्खेत्ता तीसह मुहुत्ता पण्णत्ता) श्री गौतमस्वामी कहते हैं कि
પાદિત કરેલ છે. તથા એવા પણ નક્ષત્ર છે. કે જે નક્ષત્ર ઉભય ભાગ એટલે કે દિવસ રાત્રિગત ઉભય એટલે વિસરાત આ વિસરાત્રિના જે ભાગ તે ઉભય ભાગ કહેવાય છે. એટલે કે ઢચ ક્ષેત્ર અર્થાત્ દોઢ ક્ષેત્ર વ્યાપ્ત એટલે સાં અહેરાત્ર જેટલુ જેનુ ક્ષેત્ર હાય તે ઢચ ક્ષેત્ર એટલે કે પિસ્તાલીસ મુહૂત કારણ કે એક નક્ષત્ર સબધી અહેારાત્રમાં ત્રીસ મુહૂત કલ્પિત કરવામાં આવે છે. તેથી દોઢ અહારાત્રમાં પિસ્તાલીસ મુહૂત યુક્તિ યુક્ત જ કલ્પિત કરેલ છે. તેથી જ કહ્યું છે કે દ્રક્ષેત્ર નક્ષત્રના પિસ્તાલીસ મુહૂત પ્રાપ્ત કરેલ છે. તે આ રીતે યથાર્થ જ પ્રતિપાદિત કરેલ છે. આ પ્રમાણે વીતરાગ કેવળજ્ઞાનવાત્ ભગવાન મહાવીરસ્વામીએ સામાન્ય પ્રકારથી કહેવાથી તે વિશેષ પ્રકારથી भगुवा भाटे श्रीगौतमस्वामी इरीथी पूछे छे - (ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं कयरे णवत्ता पूव्वभागा समक्खेत्ता तीसइमुहुत्ता पण्णत्ता) श्रीगौतमस्वामी आहे छे उन्हे
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #709

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३५ दशमप्राभृतस्य तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् ____६९७ तावत्-भगवन् ! श्रूयतां तावदन्यो विशेषः प्रष्टव्योऽस्ति, एतेषां-पूर्वतः प्रतिपादितानाम् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये कतराणि-कतिसंख्याकानि किं नामधेयानि च नक्षत्राणि पूर्वभागानि-दिवापूर्वभागगतानि-दिवसस्य पूर्वभागगश्चन्द्रयोगस्यादि मधिकृत्य विद्यते येषां तानि पूर्वभागानि समक्षेत्राणि-सम्पूर्णाहोरात्रव्याप्तानि, सम-सम्पूर्ण महोरात्रप्रमित क्षेत्रं चन्द्रयोगस्यादिमधिकृत्य विद्यते येषां तानि समक्षेत्राणि-सम्पूर्णाहोरात्रगतानि अतएव त्रिंशन्मुहूर्तानि-त्रिंशन्युहूर्ततुल्यानि-नाक्षत्रिपष्टिंघटिकाप्रमितानि प्रज्ञप्तानि सन्तीति ॥ तथा'कयरेहितो कयरेहिंतो कयरे णक्खत्ता उभयंभागा दिवड्डक्खेत्ता पणतालीसइमुहुत्ता पण्णत्ता' कतरेभ्यः कतरेभ्यः कतराणि नक्षत्राणि उभयभागानि द्वयर्द्ध क्षेत्राणि पश्चचत्वारिंशन्मुहुर्तानि प्रज्ञप्तानि ॥ कतरेभ्यः कतरेभ्यः-कियत् कियत् संख्याविशिष्टेभ्यो नक्षत्रेभ्यः कतराणि नक्षत्राणि-कियत्संख्याकानि नक्षत्राणि तादृशानि सन्ति यानि खलु उभयभागानि-दिवसरात्रिगतानि-उभयं-दिवसरात्री तस्य दिवसस्य रात्रेश्च भागानि-उभयभागगतानि चन्द्रयोगस्यादि मधिकृत्य विद्यते येषां तानि उभयभागगतानि द्वयर्द्धक्षेत्राणि-सा कमात्रक्षेत्रव्याप्तानि-द्वितीयमर्द्ध यस्य तवयर्द्ध-सार्दैक मित्यर्थः-सार्द्धमहोरात्रप्रमितं क्षेत्रं विद्यते येषां हे भगवन् ये पूर्वप्रतिपादित अठाईस नक्षत्रों में कौन से नक्षत्र माने कितनी संख्यावाले एवं कौन नाम वाले नक्षत्र पूर्वभाग वाले माने दिवस के पूर्वभाग गत चन्द्रयोग की आदि में रहे वह पूर्वभाग गत नक्षत्र कहे जाते हैं तथा समक्षेत्र माने संपूर्ण अहोरात्र व्याप्त अर्थात् संपूर्ण अहोरात्र प्रमित क्षेत्र में चन्द्र के साथ योग करके रहे वह समक्षेत्र नक्षत्र कहे जाते हैं, अर्थात् सम्पूर्ण अहोरात्र गत अत एव तीस मुहर्त प्रमाण तुल्य माने नक्षत्र संबंधी साठ घटिकायुक्त कहे गये हैं, तथा (कपरेहिंतो कयरेहितो कयरे णक्खत्ता उभयं भागा दिवडक्खेता पणतालीसह मुहत्ता पण्णत्ता) कितनी संख्यावाले नक्षत्रों ऐसे हैं जो उभय भाग होते हैं, माने दिवसरात्रि गत होते हैं, उभय माने दिवस रात्री उस दिवस रात्रि के भाग वह उभय भाग कहे जाते हैं देढ अहोભગવન આ પહેલાં પ્રતિપાદન કરેલ અથ વીસ નક્ષેત્રોમાં કયા નક્ષત્રો એટલે કે કેટલી સંખ્યાવાળા અને કયા નામવાળા નક્ષત્ર પૂર્વભાગવાળા અર્થાત્ દિવસના પૂર્વ ભાગમાં રહેલા ચંદ્રગની આદિમાં રહે તેને પૂર્વ ભાગ ગત નક્ષત્ર કહેવામાં આવે છે. તથા સમક્ષેત્ર એટલે કે સંપૂર્ણ અહેરાત્ર વ્યાપ્ત અર્થાત્ સંપૂર્ણ અહોરાત્ર જેટલા ક્ષેત્રમાં ચંદ્રની સાથે વેગ કરીને રહે તે સમક્ષેત્ર નક્ષત્ર કહેવાય છે. અર્થાત્ સંપૂર્ણ અહેરાત્ર ગત એટલે त्रीस भुत प्रभाव अर्थात् नक्षत्र समाधी सा8 4थी युत ४९८छे. तया (कयरे हिंतो कयरेइिंतो कयरे णखत्ता उभयंभागा दीवडूढक्खेत्ता पणतालीसइ मुहुत्ता पण्णत्ता) કેટલી સંખ્યાવાળા નક્ષત્રો એવા છે જે ઉભય ભાગ હોય છે.? એટલે કે દિવસરાત્રિગત હોય છે? ઉભય એટલે દિવસરાતના ભાગ કહેવાય છે. દોઢ અહોરાત્ર જેટલું ક્ષેત્ર જેનું
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #710

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे तानि द्वयर्द्धक्षेत्राणि अत एव पञ्चचत्वारिंशन्मुहूर्तानि-पश्चचत्वारिंशन्मुहूर्त्ततुल्यक्षेत्र व्याप्तानि प्रज्ञतानि-ततुल्यक्षेत्रगतानि कयितानि सन्ति इति गौतमस्य विशेषाश्रयं प्रश्नविशेषं श्रुत्वा भगवान् प्रतिवचनमाह-'ता एएसिणं' इत्यादि,-'ता एएसि णं अटाचीसाए णक्खत्ताणं तत्थ जे ते णक्खत्ता पुव्र्वभागा समक्खेत्ता तीसइमुहुत्ता पण्णता तेणं छ' तावत् एतेषा मष्टाविंशतिनक्षत्राणां तत्र यानि तानि नक्षत्राणि पूर्वभागानि समक्षेत्राणि त्रिंशन्मुहुर्तानि प्रज्ञसानि तानि खलु षट् ।।-भगवान बोधयति-तावत्-विशेषविवेचनं श्रूयतां तावत् एतेषांपूर्वतः प्रतिपादितानामष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये वर्तमानानि तादृशानि यानि तानि नक्षत्राणि तथाभूतानि सन्ति यानि खलु नक्षत्राणि पूर्वभागानि-दिवा पूर्वभागव्याप्तानि-दिवसस्य पूर्वभागगश्चन्द्रयोगस्यादि मधिकृत्य विद्यते येषां तानि पूर्वभागानि समक्षेत्राणिसम्पूर्णाहोरात्रव्याप्तानि सम-सम्पूर्ण महोरात्रप्रमितं क्षेत्रं चन्द्रयोगमधिकृत्य विद्यते येषां तानि समक्षेत्राणि अत एव त्रिंशन्मुहूर्तानि-नाक्षत्रि घटिका तुल्य कालव्याप्तानि यानि नक्षत्राणि प्रज्ञप्तानि-प्रतिपादितानि सन्ति, तानि नक्षत्राणि षट्--षट् संख्याकानि सन्ति, तेषां नामानि यथा-'तं जहा-सुव्वापोधया कत्तिया मया पुव्याफागुणी मूलो पुव्वासाढा' रात्रि प्रमित क्षेत्र जिसका हो वह द्वधर्ध क्षेत्रवाले कहे गये हैं, अत एव पैंतालीस मुहर्त तुल्य क्षेत्र व्याप्त कहे गये हैं. इस प्रकार श्री गौतमस्वामी के विशेषाश्रयात्मक प्रश्नको सुन करके इसका उत्तर देते हुवे भगवान कहते हैं(ता एएसि णं अट्ठावोसाए णक्खत्ता णं तत्थ जेते णवत्ता पुत्वं भागा समक्खेत्ता तीसइ मुहुत्ता पण्णत्ता तेणं छ) पहले प्रतिपादित किये गये अठाईस नक्षत्रों में वर्तमान ऐसे नक्षत्र होते हैं जो नक्षत्र दिवस के पूर्वभाग में व्याप्त होते हैं तथा समक्षेत्र वाले माने सम्पूर्ण अहोरात्र व्याप्त अर्थात् सम्पूर्ण अहोरात्री प्रमित क्षेत्र को चन्द्र के साथ योग करके रहे वह समक्षेत्र कहे जाते हैं इस प्रकार के तीसमुहूर्तात्मक अर्थात् नक्षत्र घटिका तुल्य काल व्याप्त जो नक्षत्र होते हैं ऐसे नक्षत्र छह कहे गये हैं, इन के नाम इस प्रकार से हैं-(तं હોય તે દ્વધ ક્ષેત્રવાળા કહેવાય છે. તેથી જ પિસ્તાલીસ મુહૂર્ત તુલ્યક્ષેત્ર વ્યાપ્ત કહેલા છે. આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીના વિશેષ પ્રકારના પ્રશ્નને સાંભળીને તેનો ઉત્તર આપતા सापान ४ छ -(ता एएसि णं अट्ठावीसार णखत्ताणं तत्थ जे ते णखत्ता पुव्वंभागा समवेत्त तीसइ मुहुत्ता पण्णत्ता ते णं छ) ५९i प्रतिपादन ७२कामा मास म४यावीस નક્ષત્રમાં રહેલા એવા કેટલા નક્ષત્રો હોય છે કે જે નક્ષત્ર દિવસના પૂર્વ ભાગમાં વ્યાપ્ત રહે છે તથા સમક્ષેત્રવાળા એટલે કે સંપૂર્ણ અહેરાત્ર વ્યાપ્ત અર્થાત્ સંપૂર્ણ અહોરાત્ર જેટલા ક્ષેત્રને ચંદ્રની સાથે એગ કરીને રહે તે સમક્ષેત્રવાળા નક્ષત્ર કહેવાય છે. આ પ્રમાણે ત્રીસ મુહૂર્તાત્મક અર્થાત્ નક્ષત્ર ઘટિકાતુલ્ય કાળ વ્યાપ્ત જે નક્ષત્ર હોય છે તેવા ७ नसत्रो ४६ छ. तेना नाभा २॥ प्रमाणे छे. (तं जहा-पुव्वापोदुवया, कत्तिया मषा
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #711

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३५ दशमप्राभृतस्य तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् तद्यथा-पूर्वाग्रौष्ठपदा कृत्तिका मघा पूर्वफाल्गुनी मलं पूर्वाषाढा ॥-पूर्वाग्रौष्ठपदा-पूर्वाभाद्रपदा, पूर्वफाल्गुनी, पूर्वाषाढेति पूर्वात्रयं कृत्तिका मघामूलं चेति षट् संख्याविशिष्टानि नक्षआणि तादृशानि सन्ति यानि-खलु त्रिंशन्मुहर्तानि समक्षेत्रव्याप्तानि सम्पूर्णाहोरात्रगतानि भवन्तीति । एतेषां गणितप्रक्रिया तु अस्यैव प्राभृतस्य प्रथमप्राभृतप्राभृते द्वितीये च चन्द्रसूर्ययो योगप्रक्रियायो ३३, ३४ सूत्र योष्टीकायां यथावत् प्रतिपादितैव, तथैवापि भावनीया, किमत्र पिष्टपेषणेनेति ॥ 'तत्थ जे ते णक्खत्ता पच्छंभागा समक्खेत्ता तीसइ मुहत्ता पण्णता तेणं दस, तं जहा-अभिई सबणो धणिद्वारेवई अस्सिणी मिगसिरं पूसो हत्थो चित्ता अणुराहा' तत्र यानि तानि नक्षत्राणि पश्चाद् भागानि समक्षेत्राणि त्रिंशन्मुहरौनि प्रज्ञप्तानि तानि खल दश, तद्यथा-अभिजित् श्रवणो धनिष्टा रेवती अश्विनी मृगजहा-पुव्वापोहवया, कत्तिया, मघा पुव्वाफग्गुणी मूलो पुव्वासाढा) पूर्वा पौष्टपदा, पूर्वा भाद्रपदा, पूर्वाफाल्गुनी, एवं पूर्वाषाढा अर्थात् तीन पूर्वा कृत्तिका मघा, एवं मूल इस प्रकार छह नक्षत्र ऐसे होते हैं जो तीस मुहूर्त पर्यन्त समक्षेत्र व्याप्त होकर संपूर्ण अहोरात्र गत होते हैं, इस की गणित प्रक्रिया इसी प्राभृत के प्रथम एवं दूसरे प्राभृतप्राभृत में चन्द्र सूर्य के योग प्रक्रिया में ३३-३४ सूत्र की टीका में यथावत् प्रतिपादित करके कही गई है, उसी प्रकार यहां पर भी समजलेवें अधिक पिष्ट पेषण से क्या लाभ (तत्थ जे ते णक्खत्ता पच्छं भागा समक्खेत्ता तीसइ मुहत्ता पण्णत्ता तेणं दस, तं जहा-अभीई सवणो धणिट्ठा, रेवई अस्सिणी मिगसिरं पूसो हत्थो चित्ता अणुराहा) इन अठावीस नक्षत्रों में जो नक्षत्र दिवस के पश्चात् भाग गत हो तथा समक्षेत्र माने सम्पूर्ण अहोरात्र में व्याप्त अत एव तीस मुहूर्त व्याप्त माने नक्षत्र संबंधी साठ घटिका तुल्य कालव्याप्त जो नक्षत्र कहे है ऐसे नक्षत्र दस होते हैं, उनके नाम इस पुवाफग्गुणी मूलो पुव्वासाढर) पूप्रिो४५४ा, पूािद्रपहा, पुदिनी मने पिता એટલે કે ત્રણ પૂર્વ કૃત્તિકા મઘા અને મૂળ આ પ્રમાણે છે નક્ષત્ર એવા હોય છે, જે ત્રીસ મુહૂર્ત પર્યન્ત સમક્ષેત્ર વ્યાપ્ત થઈને સંપૂર્ણ અહોરાત્ર ગત હોય છે. આ કથનની ગણિત પ્રક્રિયા આ પ્રાભૂતના પહેલા અને બીજા પ્રાભૃતપ્રાકૃતમાં ચંદ્ર સૂર્યના પેગ પ્રક્રિયામાં સૂત્ર ૩૩-૩૪-ની ટીકામાં યથાવત્ પ્રતિપાદન કરીને કહેલ છે. એજ પ્રમાણે અહીંયાં પણ સમજી લેવું. નિષ્ણ જન અધિક પિષ્ટપેષણ અત્રે કરતા નથી. (तस्थ जे ते णक्खत्ता पच्छंभागा समक्खेत्ता तीसइ मुहुत्ता पणत्ता ते ण दस, तं जहाअभिई सवणो धणिट्ठा रेवई अस्सिणी मिगसिरं पूसो हत्थो चित्ताअणुराहा) या मध्यावास નક્ષત્રમાં જે નક્ષત્ર દિવસના પાછળના ભાગમાં રહેલ હોય તથા સમક્ષેત્ર એટલે કે સંપૂર્ણ અહોરાત્રમાં વ્યાપ્ત એટલા માટે ત્રીસ મુહૂર્ત વ્યાપ્ત અર્થાત નક્ષત્ર સંબંધી સાઠ ઘડિ તુલ્ય કાળ વ્યાપ્ત જે નક્ષત્ર હોય છે તેવા દસ નક્ષત્રે કહેલ છે. તેના નામે આ પ્રમાણે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #712

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे शिरा पुष्यं हस्तश्चित्रा अनुराधा ॥-तत्र-तेषामष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये यानि नक्षत्राणि खलु पश्चादभागानि-दिवसस्य पश्चिम भागगतानि-दिवसस्य यः पश्चात्तनो भागस्तत्रगतस्य चन्द्रयोगस्यादि मधिकृत्य विद्यते येषां तानि पश्चाद्भागानि-दिवापश्चिमगतानि, समक्षेत्राणि-सम्पूर्णाहोरात्रव्याप्तानि अतएव त्रिंशन्मुहर्तानि-नाक्षत्रि पष्टिपटिकातुल्यकालव्याप्तानि यानि तानि नक्षत्राणि कथितानि सन्ति-प्रज्ञप्तानि सन्ति तानि दशसंख्याकानि सन्ति । तद्यथा-तेषां नामानि यथा अभिजित् श्रवणो धनिष्ठा रेवती अश्विनी मृगशिरा पुष्यं हस्तश्चित्रा अनुराधा चेति दशनक्षत्राणि पश्चिमभागगतानि सम्पूर्णाहोरात्र व्याप्तानि त्रिंशन्मुहूर्तात्मककालगतानि सन्ति ॥ एतेषामपि गणितभावना पूर्ववदेव भावनीयेति ॥ तथा-'तत्थ जे ते णक्खत्ता णतंभागा अद्धद्धक्खेत्ता पण्णरसमुहुत्ता पण्णता ते णं छ, तं जहा-सयभिसया भरणी अहा अस्सेसा साती जेट्टा' तत्र यानि तानि नक्षत्राणि नक्तंभागानि अपाद्धक्षेत्राणि पश्चदशमुहर्तानि प्रज्ञप्तानि तानि षट, तद्यथाशतभिषा भरणी आर्दा अश्लेषा स्वाती ज्येष्ठा ॥-तत्र-तेषामष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये यानि खलु नक्षत्राणि एतादृशानि खलु यानि नतंभागानि-रात्रिंगतानि-नक्तं-रात्रौ चन्द्र. योगस्यादि मधिकृत्य भाग:-अवकाशो विद्यते येषां तानि नक्तंभागानि-रात्रिभागगतानीति अतएव पञ्चदश मुहूर्तानि-पञ्चदशमुहूर्त्तव्याप्तकालगतानि अपार्द्धक्षेत्राणि-अर्द्धमात्रक्षेत्रव्याप्तानि-अपगतं-बहिनिःसृतम् अर्द्धम्-अर्द्धभागं यस्य तत् अपार्द्धम्-अर्द्धमात्रं क्षेत्र येषां तानि अपार्द्धक्षेत्राणि पञ्चदशमुहूर्तमात्रकालव्याप्तानि यानि नक्षत्राणि प्रज्ञप्तानिप्रतिपादितानि सन्ति तानि खलु षट् संख्याकानि सन्ति, तेषां नामानि क्रमेण यथा-शतप्रकार से हैं-अभिजित् श्रवण धनिष्टा रेवती अश्विनी मृगशिरा पुष्य हस्त चित्रा एवं अनुराधा इस प्रकार ये दप्त नक्षत्र पश्चिमभाग गत संपूर्ण अहोरात्र व्याप्त तीसमुहूर्त प्रमाणकाल गत होते हैं, इसकी गणित भावना भी पूर्ववत् भावित करलेवें, तथा (तत्थ जे ते णक्खत्ता णत्तंभागा अद्धद्धक्खेत्ता पण्णरसमुहत्ता पण्णत्ता तेणं छ, तं जहा-सयभिसया भरणो अद्दा अस्सेसा साती जेट्ठा) ये अठाइस नक्षत्रों में जो नक्षत्र नक्तं भाग माने रात्रि गत होते हैं, अत एव पंद्रह मुहूर्त व्याप्त कालगत अपार्द्धक्षेत्र में व्याप्त जो नक्षत्र प्रतिपादित किया है ऐसे नक्षत्र छह होते हैं उनके क्रमशः नाम इस प्रकार से हैं-शतછે અભિજીત શ્રવણ ધનિષ્ઠા રેવતી અશ્વિની મૃગશિર પુષ્ય હસ્ત ચિત્રા અને અનુરાધા આ પ્રમાણેના આ દસ નક્ષત્ર પશ્ચિમ ભાગગત સંપૂર્ણ અહોરાત્ર વ્યાપ્ત ત્રીસ મુહૂર્ત પ્રમ ણ કાળગત હોય છે, આ ગણિત પ્રક્રિયાની ભાવના પણ પૂર્વવત સમજી લેવી. તથા (तत्थ जे ते णक्खत्ता णतंभागा अद्धद्धक्खेत्ता पण्णरसमुहुत्ता पण्णत्ता ते ण छ, तं जहा सयभिसया भरणी अद्दा अस्सेसा सातो जेद्वा) मा अढा२ नक्षत्रामा नक्षत्र नभाग એટલે કે રાત્રાગત હોય છે, અતએ પંદર મુહૂર્ત વ્યાપ્ત કાળ ગત અપાઈ ક્ષેત્રમાં વ્યાપ્ત
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #713

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३५ दशमप्राभृतस्य तृतीयं प्राभृतप्राभृतम् ७०१ भिषा भरणी आर्द्रा अग्लेषा स्वाती ज्येष्ठा चेति षट् । तथा-'तत्थ जे ते णक्खत्ता उभयं भागा दिवडक्खेत्ता पणतालीसं मुहुत्ता पण्णत्ता ते णं छ, तं जहा-उत्तरापोवया रोहिणी पुणव्वसू उत्तराफग्गुणी विसाहा उतरासाटा' तत्र यानि तानि नक्षत्राणि उभयभागानि द्वयर्द्ध क्षेत्राणि पश्चचत्वारिंशन्मुहर्तानि प्रज्ञप्तानि तानि खलु षट् , तद्यथा-उत्तराप्रौष्पदा रोहिणी पुनर्वसू उत्तरफाल्गुनी विशाखा उत्तराषाढा ॥-तत्र-अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये एतादृशानि यानि तानि खलु नक्षत्राणि प्रतिपादितानि यानि उमयमागानि-दिवसरात्रिगतानि-उभयंदिवसरात्री तस्य दिवसस्य रात्रश्च भागानि-उभय भागगतानि चन्द्रयोगस्यादि मधिकृत्य विद्यते येवां तानि उमयभागानि-उभयभागगतानि द्वयर्द्धक्षेत्राणि-सा कमात्रक्षेत्रव्याप्तानि द्वितीयमद्धं यस्य तद द्वयर्द्ध-सा कमात्र मिति यावत्-सार्द्धमहोरात्रव्याप्त क्षेत्रं-साकाहोरात्रप्रमितं क्षेत्र मित्यर्थ:-साकाहोरात्रगतानि अत एव पञ्चचत्वारिंशन्मुहतानि-पश्चचत्वारिंशन्मुहूर्ततुल्य कालव्याप्तानि यानि खलु नक्षत्राणि प्रज्ञप्तानि-प्रतिपादितानि सन्ति, तानि-तादृशानि नक्षत्राणि षट् संख्याकानि सन्ति, तद्यथा-तेषां नामानि यथा-उत्तराप्रोष्ठपदा-उतराभाद्रपदा उत्तराफाल्गुनी उत्तराषाढाचेति पूर्वात्रय, तथा रोहिणी पुनर्वसू भिषा भरणी, आर्द्रा, अश्लेषा स्वाती तथा ज्येष्ठा, तथा (तत्थ जे ते णक्खत्ता उभयं भागा दिबडक्खेता पणतालीसं मुहुत्ता पण्णत्ता तेणं छ, तं जहा उत्तरापोट्टवया रोहिणी पुणबस उत्तराफग्गुगी विसाहा उत्तरासाढा) इन पूर्वोक्त अठाईस नक्षत्रों में इस प्रकार से जो नक्षत्र प्रतिपादित किये गये हैं अर्थात् उभय माने दिवस रात्रि उस दिवस रात्रिके जो भाग वह उभय भागगत चन्द्रयोग को अधिकृत करके होते हैं वे उभयमाग गत व्यर्धक्षेत्र अर्थात् देढ क्षेत्र मात्र व्याप्त होते हैं अर्थात् साध अहोरात्र व्याप्त क्षेत्र अत एव पैंतालीस मुहूर्त तुल्यकाल व्याप्त जो नक्षत्र प्रतिपादित किये गये हैं, ऐसे छह नक्षत्र होते हैं, उनके नाम इसप्रकार से हैं-उत्तरापौष्ठपदा-उत्तराभाद्रपदा उत्तरा फाल्गुनी उत्तराषाढा इसप्रकार तीन पूर्वा तथा रोहिणी, पुनर्वसु तथा विशाखा જે નક્ષત્ર પ્રતિપાદિત કરેલ છે. તેવા નક્ષત્ર છ હોય છે. તેના કમશ: નામો આ પ્રમાણે छ, शतभिषा म२०ी, माद्री, येषा, स्वाती तथा ज्येष्ठ तथा (तत्थ जे ते णक्खत्ता उभयभागा दीवढखेत्ता पणतालीसं मुहुत्ता पण्णत्ता ते ण छ, तं जहा-उत्तरापोवया, रोहिणी पुणव्वसू उत्तराफाल्गुणी विसाहा ज्ञत्तरासाढा) २! पूर्वास्त २४यावीस नक्षत्रोमा न्या રીતે જે નક્ષત્રો પ્રતિપાદિત કરેલ છે, કે જે ઉપભાગ એટલે કે-દિવસરાત્રિગત હોય છે, અર્થાત્ ઉભયભાગગત ચંદ્ર અને અધિકૃત કરીને થાય છે. એવા ઉણેયભાગગત કયર્ધક્ષેત્ર એટલે કે દેઢ ક્ષેત્રમાં વ્યાપ્ત રહે છે. એટલે કે સાઈ અહોરાત્ર વ્યાપ્ત ક્ષેત્ર એટલા માટે પિસ્તાલીસ મુહૂર્ત તુકાળ વ્યાપ્ત જે નક્ષત્ર પ્રતિપાદિત કરેલ છે. એવા છ નક્ષત્ર હોય છે, તેના નામે આ પ્રમાણે છે. ઉત્તરાષપદા, ઉત્તરાભાદ્રપદા, ઉત્તરાફાલ્ગની ઉત્તરાષાઢા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #714

go૨
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे विशाखा चेति नक्षत्रत्रयेण मिलिया पट नक्षत्राणि तादृशानि सन्ति यानि खलु नक्षत्राणि उभयभागगतानि द्वय क्षेत्र व्याप्तानि पञ्चचत्वारिंशन्मुहूर्ततुल्यकालभोग्यानि सन्तीति । एतेषामपि नक्षत्राणां गणितप्रक्रियाभावना च पूर्व प्रतिपादितैव, तथा चाग्रेऽनन्तरमेव भावयिष्यते । किमत्र ग्रन्थगौरवेणेति ॥ सू० ३५ ॥
__ 'दसमस्स ततियं पाहुड पाहुडं समत्तं' दशमस्य तृतीयं प्राभृत प्राभृतं समाप्तम् ।।दशमस्य-दशमसंख्याकस्य-प्राभृतस्य 'जोगे किं ते व आहिए' योगे किं त्वया आख्यात मित्याख्यस्य मूलप्राभृतस्य द्वाविंशति प्राभृतप्राभृतेषु प्रथमस्य प्राभृतप्राभृतस्य ये पञ्चसन्ति तत्र तृतीयं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ॥
॥दशमप्राभृतस्य-चतुर्थ प्राभृतप्राभृतम् ॥ मूलम् -'ता कहं ते जोगस्स आदीआहिया ति वएजा, ता अभिई सवणा खलु दुबे पक्वत्ता पच्छा भागा समखित्ता साइरेग ऊतालीसतिमुहुता तप्पढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएंति तओ पच्छा अवरं साइरेयं दिवसं, एवं खलु अभिई सरणा दुवे णक्खत्ता एगराइं एगं च साइरेगं दिवसं चंदेण सद्धिं जोयं जोएति, जोयं जोएता जोयं अणुपरियटृति, ये तीन मिलके छह नक्षत्र ऐसे होते हैं कि जो नक्षत्र उभयभाग गत व्यर्धक्षेत्रव्याप्त तथा पंद्रह मुहर्त तुल्य काल भोग्य होते हैं। इन नक्षत्रों की भी गणित प्रक्रिया की भावना पहले प्रतिपादित की ही है तथा आगे कहे जायंगे अतः वृथा ग्रन्थ गौरव बढाने का क्या प्रयोजन ॥ सू० ३५॥
"दसमस्स ततियं पाहुडपाहुड समत्त' ___ 'दसवे प्राभृत का तीसरा प्रामृत प्रामृत समाप्त" दसवें प्राभृत का (जोगे किं ते आहिए) आपके मतसे योग के विषय में कैसे कहा है. इस विषय के मूल प्राभूत के बाईस प्राभृतप्राभृत में पहले प्राभृत प्राभृत का जो पांच भेद होते हैं उनमें तीसरा प्राभृतप्राभृत समाप्त ॥१०-३॥ આ રીતે ત્રણ પૂર્વા તથા રોહિણી, પુનર્વસુ અને વિશાખા આ ત્રણ નક્ષત્રો મળીને છ નક્ષત્રે ઉભયેભાગગત દ્રવ્યર્ધક્ષેત્ર વ્યાપ્ત તથા પંદર મુહૂર્ત તુલ્યકાળ ભગ્ય હોય છે. આ નક્ષત્રોની પણ ગણિત પ્રક્રિયાની ભાવના પહેલાં પ્રતિપાદન કરેલ જ છે. તથા હવે પછીના પ્રકરણમાં કહેવામાં આવનાર છે, તેથી ગ્રન્થવિસ્તાર ભયથી અહીંયાં કહેલ નથી. માસૂ. ૩૫
(दसमस्स ततिय पाहुडपाहुडं समत्तं ।
દસમા પ્રાભૂતનું ત્રીજુ પ્રાભૃત પ્રાભૃત સમાપ્ત છે ६समा प्रामृतना (जोगे किं ते आहिए) मापना भतथा योगना समयमा वी રીતે કહેલ છે? આ વિષય મૂળ પ્રાભૃતના બાવીસ પ્રાભૃત પ્રાભૃતમાં પહેલા પ્રાભૃત પ્રાભૃતના પાંચ ભેદ છે. તેમાં ત્રીજુ, પ્રાભૃત પ્રાભૃત સમાપ્ત . ૧૦–૩ ૫
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #715

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३६ दशमप्राभृतस्य चतुर्थ प्राभृतप्राभृतम्
७०३
जोयं अणुपरियट्टिता सायें चंदं घणिद्वाणं समप्पंति, ता घणिट्ठा खलु क्खते पच्छंभागे समवखे ते तीसइमुहुत्ते तप्पढमयाए सायं चंदेण सद्धि जोयं जोएंति, चंदेणं सद्धिं जोगं जोएत्ता तओ पच्छा राई अवरं च दिवस एवं खलु धणिट्ठाणक्खते एगं च राई एगं च दिवस चंदेण सद्धि जोयं जोएइ, जोएत्ता जोयं अणुपरियट्टइ जोयं अणुपरियद्वित्ता सायं चंद सयभिसयाणं समप्पेइ, ता सयमिसया खलु क्खते तं भागे अवखेत्ते पण्णरसमुहुत्ते पढमताएं सायं चंदेण सद्धि जोगं जोएइ णो लभेइ अवरं दिवसं, एवं खलु सयभसिया णक्खत्ते एगं च राई चंदेण सद्धि जोयं जोएइ, जोयं जोएना जोयं अणुपरियदृइ, जोयं अणुपरियट्ठित्ता पातो चंदं पुत्राणं पोट्टत्रयाणं समप्पेड़, ता पुण्यापोट्ठवया खलु
क्खते पुव्यं भागे समखेते तीसइमुहुत्ते तप्पढमवार, पातो चंदेणं सद्धि जोयं जोएइ, ततो पच्छा अवरराई, एवं खलु पुण्वापोटुढयाणक्खत्ते एगं च दिवस एवं च राई चंद्रेण सद्धिं जोयं जोएइ, २ ता जोयं अणुपरियइ २ पातो चंदं उत्तरापोवयाणं समप्पेइ, ता उत्तरपोट्ठवया खलु
क्खते उभयं भागे दिवढकखेत्ते पणतालीसमुहुत्ते तप्पढमयाए पातो चंद्रेण सद्धि जोयं जोएइ, अवरं च राई ततो पच्छा अबरं दिवस, एवं खलु उत्तरापोव्वयागक्खत्ते दो दिवसे एगं च राई चंदेण सद्धि जोयं जोएइ, अवरं च राई, ततो पच्छा अवरं दिवसं, एवं खलु उत्तरापोट्ठवया क्वते दो दिवसे एगं च राहूं चंदेश सद्धिं जोयं जोएइ जोइता जोयं अणुपरियइ अणुपरियट्टित्ता सायं चंदं रेवतीणं समप्पेइ, ता रेवई खलु णकखत्ते कख पच्छे भागे समखेते तीसइमुहुते तप्पढमयाए सायं चंदेणं सद्धिं जोयं जोएइ, ततो पच्छा अवरं दिवस एवं खलु रेवईणक्खते एवं राई एवं च दिवस चंदेण सद्धि जोयं जोएइ, जोएत्ता जोयं अणुपरियes, अणुपरियट्टित्ता सायं चंदं अस्सिणीणं समप्पेइ ता अस्सिणी
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #716

७०४
सूर्यप्रज्ञाप्तसत्रे खलु मक्खत्ते पच्छिमभागे समक्वते तीसइमुहत्ते तपढमयाए सायं चंदेण सद्धि जोयं जोएइ, ततो पच्छा अवरं दिवसं, एवं खलु अस्सिणीणक्खत्ते एगं च राइं एगं च दिवसं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ,२ त्ता जोगं अणुपरियट्टइ, अणुपरियट्टित्ता सायं चंदं भरणीणं समप्पेइ, ता भरणी खलु णक्खते णत्तं भागे अक्खेत्ते पण्णरसमुहत्ते तप्पढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ. णो लमइ अवरं दिवस एवं खलु भरणीणक्खत्ते एग राई चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ २ त्ता जोयं अणुपरियट्टइ, अणुपरियत्तिा पादो चंदं कत्तयाण समप्पेइ, ता कत्तिया खलु वखत्ते पुव्वं भागे समक्खित्ते तीसइमुहुत्ते तप्पढ मशए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ २ ना जोयं अणुपरियट्टइ अणुपरियट्टित्ता पदो चंदं रोहिणीणं समप्पेइ, रोहिणी जहा उत्तरभद्दवया मगसिरं जहा धणिट्ठा अदा जहा सयभिसया पुणव्वसू जहा उत्तराभवया पुस्सो जहा घणिट्ठा अस्सेसा जहा सयभिसया मघा जहा पुवा फग्गुणी पुठवाफग्गुणी जहा पुठवा. भद्दघया उत्तराफग्गुणी जहा उत्तराभवया हत्यो चिता य जहा पणिट्ठा साई जहा सयभिमया विसाहा जहा उत्तरभद्दवया अणुराहा जहा धणिटा सभिसया मूला पुव्वासाढा य जहा पूवभदयया उत्तरासाढा जहा उत्तराभवया” ।सू०३६॥
“दसमस्त च उत्थं पाहुडपाहुडं समत्तं” ॥ छाया-तावत् कथं ते योगस्यादि राख्यात इति वदेत् , तावद् अभिजिच्छ्रवणे खलु द्वे नक्षत्रे पश्चादभागे समक्षेत्रे सातिरेकैकोनचत्वारिंशन्मुहर्त तत् प्रथमतया सायं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युक्तः , ततः पश्चात् अपरं सातिरेकं दिवसम् , एवं खलु अभिजिच्छूवणे द्वे नक्षत्रे एकां रात्रिम् एकं च सातिरेक दिवसं चन्द्रेण साद्ध योगं युक्तः, योगं युक्त्वा योगम् अनुपरिवत्तयतः, योगमनुपरिवत्त्य सायं चन्द्रं धनिष्ठायाः समर्पयतः, तावद् धनिष्ठा खलु नक्षत्र पश्चाद्भागं समक्षेत्रं त्रिंशन्मुहत तत्प्रथमतया सायं चन्द्रेण सह योगं युनक्ति, चन्द्रेण सह योगं युक्त्वा ततः पश्चाद्रात्रिमपरं च दिवसम्, एवं खलु धनिष्ठा नक्षत्रम् एकां रात्रिमेकं च दिवसं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, योगं युक्त्वा योगमनुपरिवर्त्तयति, योगमनुपरिवर्त्य सायं चन्द शतभिषायाः समर्मयति, वतात् शतभिषा खलु नक्षत्रं नक्तं भागम् अपार्द्ध क्षेत्रं पञ्चदशमुहूर्त
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #717

७०५
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३६ दशमप्राभृतस्य चतुर्थं प्राभृतप्राभृतम् तत् प्रथमतया सायं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति नो लभते अपरं दिवसम् , एवं खलु शतभिषा नक्षत्रमेकां च रात्रिं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, योगं युक्त्वा योगमनुपरिवर्तयति, योगमनुपरिवर्त्य ततश्चन्द्रं पूर्वाग्रौष्ठपदयोः समर्पयति । ततः पूर्वाग्रौष्ठपदा नक्षत्रं खलु पूर्वभागं समक्षेत्रं त्रिंशन्मुहूर्त तत् प्रथमतया प्रातश्चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनकि, ततः पश्चात् अपरांरात्रिम् , एवं खलु पूर्वाग्रौष्ठपदानक्षत्रम् एकं च दिवसम् एकां च रात्रि चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति योगं युक्त्वा योगमनपरिवर्त्तयति, योगमनपरिवयं प्रातश्चन्द्रमुत्तरयोः प्रौष्ठपदयोः समर्पयति, तावद् उत्तरापौष्ठपदा नक्षत्रं खलु उभयं भागं द्वय क्षेत्रं पश्चचत्वारिंशन्मुहत्तं तत् प्रथमतया प्रातश्चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, अपरां च रात्रिं ततः पश्चाद् अपरं दिवसम् , एवं खलु उत्तराप्रौष्ठपदा नक्षत्रं द्वौ दिवसौ एकां च रात्रि चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति अपरांच रात्रिं, ततः पश्चात् अपरं दिवसम् , एवं खलु उत्तराप्रौष्ठपदानक्षत्रं द्वौ दिवसौ एकां च रात्रिं चन्द्रेण साद्ध योगं युनक्ति योगं युक्त्वा योगमनुपरिवर्तयति, अनुपरिवर्त्य सायं चन्द्रं रेवत्याः समर्पयति, तावद् रेवती खलु नक्षत्रं पश्चाद्भागं समक्षेत्रं त्रिंशन्मुहूर्त तत् प्रथमतया सायं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, ततः पश्चाद् अपरं दिवसम् , एवं खलु रेवती नक्षत्रम् एकां रात्रिमेकं च दिवसं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, योगं युक्त्वा योगमनुपरिवर्तयति, योगमनुपरिवर्त्य सायं चन्द्रमश्विन्याः समर्पयति, तावद् अश्विनी खलु नक्षत्रं पश्चिमभागं समक्षेत्रं त्रिंशन्मुहर्त तत्प्रथमतया सायं चन्द्रेण साद्धं योगं युनक्ति, ततः पश्चाद् अपरं दिवसम् , एवं खलु अश्विनी नक्षत्रमेकां च रात्रिम् एकं च दिवसं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, योगं युवत्वा योगमनुपरिवर्तयति योगमनुपरिवर्त्य सायं चन्द्रं भरण्याः समर्पयति, तावार भरणी खलु नक्षत्रं नतं भागम् अपा क्षेत्र पञ्चदशमुहूत्तं तत् प्रथमतया साय चन्द्रेण सार्द योगं युनक्ति, न लभते अपरं दिवसम् , एवं खलु भरणी नक्षत्रम् एकां रात्रिं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, योगं युक्त्वा योगमनुपरिवर्त्तयति योगमनुपरिवयं प्रातश्चन्द्रं कृतिकायाः समर्पयति, तावत् कृत्तिका खलु नक्षत्रं पूर्वभागं समक्षेत्रं त्रिंशन्मुहूर्त तत् प्रथमतया सायं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति योगं युक्त्वा योगमनुपरिवर्तयति, योगमनुपरिवर्त्य प्रातश्चन्द्रं रोहिण्याः समर्पयति, रोहिणी यथा उत्तराभाद्रपदा, मृगसिरा यथा धनिष्ठा, आर्द्रा यथा शतभिषा, पुनर्वसू यथा उत्तराभाद्रपदा, पुष्यो यथा धनिष्ठा, अश्लेषा यथा शतभिषा, मघा यथा पूर्वाफाल्गुनी, पूर्वाफाल्गुनी यथा पूर्वा भाद्रपदा, उत्तराफाल्गुनी यथा-उत्तरा भाद्रपदा, हस्तश्चित्रा च यथा-धनिष्ठा, स्वाती यथा शतभिषा, विशाखा यथा उत्तराभाद्रपदा, अनुराधा यथा धनिष्ठा शतभिषा मूलं पूर्वाषाढा च यथा पूर्वाभाद्रपदा उत्तराषाढा यथा उत्तराभाद्रपदा ॥ सू० ३६॥
॥ दशमस्य चतुर्थ प्राभृत प्राभृतम् ॥ टीका-प्रचाल्यमानस्य दशमस्य (योगे किं ते वस्तु आख्यातम्) इत्याख्य प्राभृतस्य तृतीयप्राभृतप्राभृते-(एवं भागानि नक्षत्राणि वक्तव्यानीति) विषयकं नक्षत्राणां पूर्वभागगता
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #718

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे न्युक्तानि तच्च योगस्यादि परिज्ञानं विनाऽवगन्तुं न शक्यते, अतस्त द्विषयं प्रश्नसूत्रमाह-'ता कहं ते जोगस्स आदी' इत्यादिना-'ता कहं ते जोगस्स आदी आहियात्ति वएज्जा' तावत् कथं ते योगस्यादिराख्यात इति वदेत् ॥-तावत्-भगवन् ! नक्षत्राणां योगविषयको मम प्रश्नः श्रूयतां तावत् कथं-केन प्रकारेण भगवन् ! ते-त्वया योगस्य-नक्षत्राणां चन्द्रेण सह योगस्य आदि:-प्रारम्भकाल:-आख्यातः-प्रतिपादित इति वदेत-कथय भगवमिति गौतमः पृच्छति, यतोऽत्र निश्चयनयमतेन सर्वेषानपि नक्षत्राणामप्रतिनियतकालप्रमाणश्चन्द्रयोगस्यादि भवति, ततश्च स चादिः करणवशादतगन्तव्यो भवति, तच्च करणं ज्योतिष्करण्डकाख्ये ग्रन्थे सविस्तरं वर्णितं वर्तते, तत्रैव च तट्टीको कुर्वता गणकेन सविस्तरं सप्रपञ्चविवेचितं भावितं च तत एवावलोकनीयमवधार्य च । तत्प्रपञ्चन मत्र विषयबहिर्भूतत्वेना
दसवें प्राभृत का चौथा प्राभृतप्राभृत टीकार्थ-प्रचलित दशवें प्राभृत के (योग के विषय में आपके मत से किस प्रकार कहा है) इस विषय संबंधी तीसरे प्राभृतप्राभृत में एवंभाग नक्षत्र के विषय में नक्षत्रों के पूर्वभाग गत कथन कहा वह योग का आदि विषयक ज्ञान उसके ज्ञान विना जान नहीं सकते हैं अतः इस विषयसंबंधी प्रश्नसूत्र कहा जाता है-(ता कहं ते जोगस्स आदी-आहियात्ति वएजा) हे भगवन् नक्षत्र के योगविषय में प्रश्न करता हूं कि किस प्रकार से आपके मतसे नक्षत्रोंके चन्द्र के साथ योगका आदि माने प्रारम्भकाल प्रतिपादित किया है ? सो कहिए इस प्रकार गौतमस्वामी प्रश्न करते हैं कारण की यहां पर निश्चयनय के मत से सभी नक्षत्रों का अप्रतिनियतकाल प्रमाण चन्द्रयोग का आदि होता है, वह आदि करणवशात् जाना जाता है वह करण (ज्योतिष्करण्डक नाम के ग्रन्थ में सविस्तर वर्णित किया है) वहां पर उसकी टीका करनेवालों ने
દસમા પ્રાભૂતનું ચોથું પ્રાભૃત પ્રાભૃત ટકાર્થ–ચાલુ દસમા પ્રાભૃતના (ાગના વિષયમાં આપના મતથી કેવી રીતે કહેલ છે?) આ વિષય સંબંધી ત્રીજા પ્રાભૃત પ્રાભૂતમાં એવું ભાગ નક્ષત્રના વિષયમાં નક્ષત્રના પૂર્વ ભાગ સંબધી કથન કહેવામાં આવેલ છે. એ વેગ આદિ વિષય સંબંધી જ્ઞાન તેના જ્ઞાન વિના જાણી શકાતું નથી, તેથી આ વિષય સંબધી પ્રશ્નસૂત્ર કહેવામાં આવે છે. (ता कहं ते जोगस्स आदी आहियत्ति वएज्जा) के भगवन नक्षत्राना योगना संघमा हु પ્રશ્ન પૂછું છું કે આપના મતથી કેવી રીતે નક્ષત્રોને ચંદ્રની સાથેના યંગનું આદિ અર્થાત પ્રારંભકાળ પ્રતિપાદત કરેલ છે ? તે કહે આ પ્રમાણે શ્રીગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન પૂછેલ છે. કારણ કે અહીંયાં નિશ્ચયનયના મતથી બધા નક્ષત્રોને અપ્રતિનિયત કાળ પ્રમાણુ ચંદ્ર રોગનું આદિ કહેવાય છે. તે આદિ કારણવશાત્ જાણી શકાય છે. તે કારણ યોતિષ્કરંડક નામના ગ્રન્થમાં સવિસ્તર અને સપ્રપંચ તેનું વિવેચન કરેલ છે. તેથી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #719

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३६ दशमप्राभृतस्य चतुर्थ प्राभृतप्राभृतम् ७०७ नावश्यकम् । अत्रतु व्यवहारनयमधिकृत्य बाहुल्येन यस्य नक्षत्रस्य यदा चन्द्रयोगस्यादि भवति स एव सम्यग्र विवेचनीयो भवेत् । अत स्तमभिदिधित्सु भगवानाह-'अभिई' इत्यादिना, 'ता अभिई सवणा खलु दुवे णक्खत्ता पच्छाभागा समक्खित्ता साइरेग ऊतालीसति मुहत्ता तप्पढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएंति' तावद अभिछिच्छ्वणे खलु द्वे नक्षत्रे पश्चाद्भागे समक्षेत्रे सातिरेकैकोनचत्वारिंशन्मुहर्ने तत्प्रथमतया सायं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युक्तः ।। तावत्-तव प्रश्नस्य विविक्तविवेचनं श्रूयताम, तावद् अभिजिच्छ्रवणे-अभिजित् श्रवणाख्ये खलु द्वे नक्षत्रे एतादृशे स्तः ये खलु नक्षत्रे पश्चाद्भागे-दिवस पश्चिमार्द्धभागगते-दिवापश्चिमभागगश्चन्द्रयोगस्यादि मधिकृत्य विद्यते ययो स्ते पश्चाभागे, समक्षेत्रेसम्पूर्णाहोरात्रव्याप्ते-सम्पूर्णमहोरात्रप्रमितं क्षेत्रं चन्द्रयोगमधिकृत्य विद्यते ययोस्ते समक्षेत्रे-अतः सातिरेककोनचत्वारिंशन्मुहूर्ते-किञ्चिदधिकैकोनचत्वारिंशन्मुहूर्त्तव्याप्तकालपरिसविस्तर एवं सप्रपंच से विवेचन किया है अतः वह वहां देख के समजलेवें, उसका वर्णन यहां पर विषय से बहिर्भूत होने से माने विषयान्तर होने से अनावश्यक है यहां पर व्यवहार नय को अधिकृत करके बाहल्य से जो नक्षत्र का जिस समय चन्द्रयोग का आदि होता है वही सम्यक प्रकार से यहां पर वर्णित करने का है, अतः उसको कहने के लिये भगवान कहते हैं-(ता अभिई सवणा खलु दुवे णक्खत्ता पच्छा भागा समक्खित्ता साईरेगऊतालीसति मुहुत्ता तप्पढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएंति) भगवान् कहते हैं-हे गौतम ! तुम्हारे प्रश्नों का विशेष प्रकार से विवेचन सुनिये अभिजित् एवं श्रमण ये दो नक्षत्र ऐसे हैं कि जो नक्षत्र दिवस के पश्चात्वर्ति अर्धभाग जाने पर अर्थात् दिवस का पश्चिम भागवति चंद्र योग आदि को अधिकृत करके जो रहे वह पश्चात् भाग कहा जाता है । तथा समक्षेत्र माने सम्पूर्ण अहोरात्र प्रमाणवाले क्षेत्र का चंद्र के साथ योग को अधिकृत करके જીજ્ઞાસુએ તે ત્યાંથી સમજી લેવું. તેનું અહિયાં વર્ણન વિષયથી બહારનું હોવાથી અર્થાત્ વિષયાન્તર હોવાથી બિન જરૂરી છે. અહીયાં વ્યવહાર નયને અધિકૃત કરીને બાહલ્યથી જે નક્ષત્રને જ્યારે ચંદ્રગ આદિ હોય છે. એજ અહીયાં સારી રીતે વર્ણવવાનું છે. तथा तेने या भाटे भगवान सूत्र 48 3 छे.-(ता अभिई समणा खलु दुवे णक्खत्ता पच्छे भागा समक्खित्ता साईरेग ऊतालीसतिमुहुत्ता तप्पढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएंति) भगवान् ४९ छे से गौतम ! तमा। प्रश्नोनु विशेष प्राथी विवेयन सभा અભિજીત અને શ્રવણ એ બે નક્ષત્ર એવા છે કે જે નક્ષત્ર દિવસનો પાછળના અધે ભાગ ગયા પછી અર્થાત્ દિવસના અંત ભાગવતિ ચંદ્ર ગના આદિને અધિકૃત કરીને જે રહે તે પશ્ચાત્ ભાગ કહેવાય છે. તથા સમક્ષેત્ર એટલે સંપૂર્ણ અહેરાત્ર પ્રમાણવાળા ક્ષેત્રને ચંદ્રની સાથેના વેગને અધિકૃત કરીને જે રહે તે સમક્ષેત્ર નક્ષત્ર કહેવાય છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #720

७०८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
1
निष्ठिते वर्त्तते, अतस्तत् प्रथमतया - तदादितया सायं - सान्ध्ये समये चन्द्रेण सह योगं युङ्क्तः । परमिह अभिजिन्नक्षत्रं न समक्षेत्रं न चाप्यपार्द्धक्षेत्रं न चापि द्वयर्द्धक्षेत्रं तस्य स्वतन्त्ररूपेणास्तित्वाभावात्, तन्नक्षत्रं केवलं श्रवणनक्षत्रेण सार्धं सम्बद्धमुपात्तम्, तेनानेन श्रवणनक्षत्रेण सहाभेदोपचारात् तदपि अभिजिन्नक्षत्रं समक्षेत्र मुपकलय्य समक्षेत्रमित्युक्तं वर्त्तते, सातिरेकै कोनचत्वारिंशन्मुहूर्तप्रमाणे इत्यत्र सातिरेका नवमुहूर्त्ता अभिजितो भोगमानं, तथा त्रिंशन्मुहूर्त्ताः श्रवणस्य भोगकाल इत्युभयभिलनेन यथोक्तं सातिरेकैकोनचत्वारिंशन्मुहूर्त्त परिमाणमुपपद्यते । तत्प्रथमतया - चन्द्रयोगस्य प्रथमतया इत्यवधेयम्, सायं-सन्ध्याकालेविकालवेलायाम्, अर्थाद् दिवसस्य कलितमाच्चरमाद् भागादारभ्य रात्रेरपि यावत् कलितमो जो रहे वह समक्षेत्र होते हैं । ये सातिरेक माने कुछ अधिक उनचालीस मुहूर्त काल में व्याप्त होकर रहता है अतः तत्प्रथमादि होने से संध्या समय में चंद्र के साथ योग को प्राप्त करते हैं । परंतु यहां पर अभिजित् नक्षत्र समक्षेत्रवाला नहीं है तथा च अपार्ध क्षेत्रवाला भी नहीं है एवं च द्वधर्ध क्षेत्र भी नहीं है कारण कि उसका स्वतंत्र रूप से अस्तित्व का अभाव है, वह नक्षत्र केवल श्रवण नक्षत्र के साथ सम्बन्ध प्राप्त करता है, अतः श्रवण नक्षत्र के साथ अभेदोपचार से वह अभिजित् नक्षत्र को समक्षेत्र की कल्पना करके समक्षेत्र ऐसा कहा है। सातिरेक उनचालीस मुहूर्तप्रमाण में सातिरक नवमुहूर्त अभिजित् नक्षत्र का भोगमान तथा तीस मुहूर्त श्रवण का भोगकाल ये दोनों को मिलाने से सातिरेक उनचालीस मुहूर्त का यथोक्त परिमाण हो जाता है । तत्प्रथम माने चंद्र योग का प्रथम ऐसा समजना चाहिये । सायं कालिन संध्या काल में माने दिवस के अन्तिम भाग से आरम्भ करके रात्रि का भी यावत् कलित भाग जिसका अद्यापि स्पष्ट रूप से नक्षत्र એ સાતિરેક અર્થાત્ કંઇક વધારે ઓગણચાલીસ મુહૂતકાળમાં વ્યાપ્ત થઇને રહે છે. તેથી તત્પ્રથમાદિ હાવાથી સાંજના સમયે ચંદ્રની સાથે ચેગ પ્રાપ્ત કરે છે. પરંતુ અહીંયાં અભિજીતૂ નક્ષત્ર સમક્ષેત્રવાળુ' નથી તથાચ અપા ક્ષેત્રવાળુ પણ નથી એવ ચ ક્ષેત્ર वाणु पशु नथी. अर તેના સ્વતંત્ર પણાથી અસ્તિત્વના અભાવ છે. એ નક્ષત્ર કેવળ શ્રવણુ નક્ષત્રની સાથે સંબધ પ્રાપ્ત કરે છે તેથી આ શ્રવણ નક્ષત્રની સાથે અભેદ્યોપચારથી તે અભિજીત નક્ષત્રને સમક્ષેત્રની કલ્પના કરીને સમક્ષેત્ર એ પ્રમાણે કહેલ છે. સાંતિરેક ઓગણચાલીસ મુહૂર્ત પ્રમાણમાં સાતિરેક નવમુહૂત અભિજીત નક્ષત્રના ભાગકાળ તથા ત્રીસ મુહૂત શ્રવણ નક્ષત્રના ભાગ કાળ એ બેઉને મળવાથી સાતિરેક એગણચાલીસ મુહૂર્તનું યથાક્ત પ્રમાણુ થઈ જાય છે, તત્પ્રથમ એટલે કે ચંદ્ર યાગનુ પ્રથમ તેમ સમજવું. સાય’કાલિન સંધ્યાકાળમાં એટલે કે દિવસના અતભાગથી આરંભ કરીને રાતના પણ કેટલાક ભાગ કે જેનું હજી સુધી સ્પષ્ટપણાથી નક્ષત્ર મંડળ થયેલ ન હેાય એવા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #721

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३६ दशमप्राभृतस्य चतुर्थ प्राभृतप्राभृतम् ७०९ भागो यावन्नाद्यापि परिस्फुटनक्षत्रमण्डलालोक स्तावान् कालविशेषः सायमिति विवक्षितं भवति, गणितस्कन्धे सूर्यबिम्बाद्धोदयात् प्राक् सार्दैकघटिकामितः कालः तथा च विम्बाद्धोदयात् पश्चादपि तावान् कालश्चेत्युभयमिलनेन घटिकात्रयप्रमितः कालः प्रातः कालिकसान्ध्यकालस्तथा चैव मेव सूर्यविम्बार्दास्तात् सार्दुकघटिकापर्यन्त मित्युभयमिलनेन घटिकात्रयप्रमितस्य कालविशेषस्य सायं सान्ध्यमितिनाम गणितदिशा प्रतिपादितं वर्तते 'सन्ध्या त्रिनाडी प्रमितार्कविम्बादोदितास्तादध ऊर्ध्वमत्र' इत्यादिना । तस्मिन्-सायं काले इत्यर्थः । चन्द्रेण सह योगं युक्तः, इत्यत्र यद्यपि अभिजिन्नक्षत्रं युगस्यादौ प्रात श्चन्द्रेण सह योगमुपैति तथापि श्रवणेन सम्बद्धत्वादिह तथा विवक्षितं वर्तते, यतो हि श्रवण नक्षत्रं मध्याह्ना दूधमपसरति, दिवसे चन्द्रेण साद्ध योगमुपादत्ते अत स्तत् साहचर्यात अभिमंडल न हुवा हो एसा कालविशेष सायं पद से कहा जाता है । तथा गणित प्रक्रिया में सूर्य बिम्ब के उदय से पहले देढघटिका परिगणित कालविशेष तथा बिम्ब के अर्धोदय पश्चात् भी इतना काल इस प्रकार दोनों को मिलाने से तीन घडि परिमित काल प्रातः कालिन संध्या काल तथा इसी प्रकार सूर्य विम्बार्द्ध से डेढ घटिका पूर्व से आरम्भ करके नक्षत्र दर्शन पर्यन्त इस प्रकार दोनों को मिलाने से तीन घटिका प्रमित काल विशेष का सायं सन्ध्या इस प्रकार का गणित दृष्टि से नाम कहा है, कहा भी है-(सन्ध्या त्रि नाडि प्रमितार्कबिम्बादोदिता स्ताद्ध उर्ध्वमत्र) इत्यादि । इस सायं काल में चन्द्र के साथ योग करता है यहां पर यद्यपि अभिजित् नक्षत्र युग की आदि में प्रातः कालिन चन्द्र के साथ योग प्राप्त करता है तथापि श्रवण के साथ सम्बद्ध होने से यहां पर इस प्रकार से विवक्षित किया है, कारण के श्रवण नक्षत्र मध्याह्न काल के अनन्तर निकलता है, दिवस में चन्द्र के साथ योग प्राप्त करता है अतः उनके साहचर्य से अभिजित् नक्षत्र भी सायं काल में चन्द्र के साथ કાળ વિશેષ સાયંપદથી કહેવાય છે. તથા ગણિત પ્રક્રિયામાં સૂર્યબિંબના ઉદયની પહેલા દોઢ ઘડી પ્રમાણનો કાળ વિશેષ તથા બિંબના અર્ધા ઉદયની પછી પણ એટલો કાળ આ રીતે બન્નેને મેળવવાથી ત્રણ ઘડિ પ્રમાણને કાળ પ્રભાતકાળની સંધ્યાને કાળ તથા એ જ રીતે સૂર્યના બિંબાર્ધથી દેઢ ઘડિ પહેલાં આરંભ કરીને નક્ષત્ર દર્શન પર્યન્ત એટલે કે દોઢ ઘડિ સુધી આ રીતે બનેને મેળવવાથી ત્રણ ઘડિ જેટલે કાળ વિશેષનું સાય सध्या २॥ प्रमाणे गणित टिथा नाम उस छ. Bघु ५४ छ.-(संध्या त्रिनाडी प्रामितार्क बिम्बादोदितास्तादध ऊर्य मत्र) छत्यादि म साय मां नी साथै यो ४२ छे. અહીંયાં છે કે અભિજીત નક્ષત્ર યુગની આદિમાં પ્રભાતકાળના ચંદ્રની સાથે વેગ પ્રાપ્ત કરે છે. તે પણ શ્રવણની સાથે સંબંધ હોવાથી અહીંયાં આ રીતે વિક્ષિત કરેલ છે. કારણ કે શ્રવણ નક્ષત્ર મધ્યાહ્નકાળની પછી નીકળે છે. દિવમાં ચંદ્રની સાથે વેગ પ્રાપ્ત કરે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #722

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे जिदपि सायं समये चन्द्रेण सार्द्ध युज्यमानं विवक्षितत्वा सामान्यतः सायं चन्द्रेण 'सद्धिं जोगं जोएंति' इत्युक्तं भवति ॥ अथवा युगस्यादिमतिरिच्य अन्यदा बाहुल्यमधिकृत्योक्तं भवेत्, 'एतदुक्तमपि अदोषाय एव भवेत् । यतो हि गणितेन वेधादिना चोत्तराषाढा नक्षत्रस्यान्तिमश्चतुर्थांशभाग स्तथा च श्रवणानक्षत्रस्यादिमश्चतुर्घटिकामितः कालश्चेत्युभयमिलनेन यद् भवति तदेव अभिजिन्नक्षत्रस्य भोगपरिमाणं भवति, (वैश्वदेवान्त्यपादः स्याच्छ्ते राधाब्धिनाडिका, अभिजिद्भ) मित्युक्तत्वादिति 'ततो पच्छा अवरं सातिरेयं दिवस, एवं खलु अभियी सवणा दुवे णक्खत्ता एगं राई एगं च सातिरेगं दिवसं चंदेण सद्धिं जोयं जोएंति' ततः पश्चात् अपरं सातिरेकं दिवसम्, एवं खलु अमिजिच्छ्रवणे द्वे नक्षत्रे एकां रात्रिम् एकं च सातिरेक दिवसं चन्द्रेण साद्ध योगं युक्तः ॥ ततः पश्चात्-तदनन्तरं-तत ऊर्ध्वम् अपरम्-अन्यं सातिरेकं-सार्द्धकं दिवसं यावत् युङ्क्तः, एतदेवोपसंहारव्याजेन व्यक्ती करोति यथा एवम्-अनेन उक्तप्रकारेण खलु-इतिनिश्चये अभिजिच्छ्वणे खलु द्वे नक्षत्रे सायमित्युक्तयुज्यमान विवक्षित करके सामान्य से सायं काल में 'सार्द्ध जोयं जोएंति' चन्द्र के साथ योग को प्राप्त करता है, अथवा युग की आदि को छोडकर के अन्य प्रकार से बाहल्य को अधिकृत करके कह लेवें। इस प्रकार कहना भी निर्दोष हो होता है । कारण कि गणित से एवं वेधादि से उतराषाढा नक्षत्र का अन्तिम चतुर्थांश भाग तथा श्रवण नक्षत्र का आदि का चार घटिका परिमित काल ये दोनों को मिलाने से जो होता है वही अभिजित् नक्षत्र का भोगपरिमाण होता है । (वैश्वदेवान्त्यपादः स्याच्छूते राधाब्धि नाडिका, अभिजिद भ) इत्यादि कहा है । (ततो पच्छा अवरं सातिरेयं दिवसं, एवं खलु अभियी सवणा दुवे णक्खत्ता एगराई एगं च सातिरेगं दिवसं चंदेण सद्धिं जोयं जोएंति) तत्पश्चात् दूसरा सातिरेक माने कुछ अधिक डेढ दिवस यावत् चन्द्र के साथ योग करते हैं, यही उपसंहार के बहाने से स्पष्ट करते हैं-इस उक्त प्रकार से अभिजित् एवं श्रवण ये दो नक्षत्र 'सायं' पद कहने से सायं छ. तथा तना साय थी अमित नक्षत्र ५७ सायणे (सा? जोयं जोएति) यद्रनी સાથે યોગને પ્રાપ્ત કરે છે. અથવા યુગની આદિને છેડીને અન્ય પ્રકારથી બાહલ્થને અધિકૃત કરીને કહી લેવું. આ રીતે કહેવું પણ નિર્દોષ જ છે. કારણ કે ગણિતથી તથા વેધાદિથી ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્રને અંતિમ ચતુર્થાંશ ભાગ તથા શ્રવણ નક્ષત્રના આદિને ચાર ઘડિ પરિમિત કાળ એ બનેને મેળવવાથી જે થાય છે એજ અભિજીત નક્ષત્રનું लो परिमाण थाय छे. (वैश्वदेवान्त्यपादः स्याच्छते राधाब्धि नाडिका अभिजित्भ) त्यादि इस छे. (नतो पच्छा अवरं सातिरेयं दिवसं, एवं खलु अभियी सवणा दुवे णक्खता एग. गई एगं च सातिरेगं दिवस चंदेण सद्धिं जोयं जोए ति) ते पछी मी x अधिs ad દિવસ યાવત્ ચંદ્રની સાથે યોગ કરે છે, એજ વાત ઉપસંહારના બહાનાથી સ્પષ્ટ કરે છે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #723

सूयज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३६ दशमप्राभृतस्य चतुर्थं प्राभृतप्राभृतम् ७११ त्वात् सायं समयादारभ्य तां चैकां रात्रिं तत्प्रातः एकं च सातिरेकं-सार्द्धकं दिवसं च चन्द्रेण सार्द्ध योगं युङ्क्तः-कुरुतः, सातिरेकैकोनचत्वारिंशन्मुहर्त्तपरिमितभोगकालत्वात त्रिंशन्मुहूर्तपरिमितकालस्याहोरात्रसंज्ञात्वाच्चेति ॥ 'जोयं जोएत्ता जोयं अणुपरियति, जोयं अणुपरियट्टित्ता सायं चंदं धणिट्ठाणं समप्पंति' योगं युक्त्वा योगम् अनुपरिवर्तयतः योगम् अनुपरिवर्त्य सायं चन्द्रं धनिष्ठायाः समर्पयतः ॥-एतावन्तं कालं-साकदिवसमितं समयं चन्द्रेण सह योगं युक्त्वा तदनन्तरं योगम् अनुपरिवर्त्तयतः-भाण्डप्रतिभाण्डयतःअनुविनिमयतः-आत्मनश्च्यावयत इत्यर्थः-अधः पातयतः, ततो योगश्चानुपरिवर्त्य-विनिमय्य सायं-सायं काले-दिवसस्य कतितमे पश्चाद्भागे-सूर्यास्तासन्नत्रियटिप्रमिते काले चन्द्रं धनिष्ठायाः समर्पयतः। तदेवम् अभिजिच्छ्रवणधनिष्ठाः सायं समये चन्द्रेण सह प्रथमतो योगं युञ्जन्ति, तेनामूनि त्रीण्यपि नक्षत्राणि पश्चाद्भागानि अवगन्तव्यानीत्यर्थः ॥ 'ता धणिट्ठा खलु णक्खत्ते पच्छंभागे समक्खेत्ते तीसइमुहुत्ते तप्पढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ' तावद् धनिष्ठा खलु नक्षत्रं पश्चाद्भागं समक्षेत्रं त्रिंशन्मुहूर्त तत् समय से आरम्भ करके उस एक रात्रि के प्रातः काल में सातिरेक डेढ दिवस चन्द्र के साथ योग करते हैं। कुछ अधिक उनचालीस मुहूर्त परिमित भोग काल होने से तथा तीस मुहूर्त परिमित काल का अहोरात्र संज्ञा होने से । (जोयं जोएत्ता जोयं अणुपरियटुंति जोयं अणुपरियहित्ता सायं चंदं धणिट्ठाणं समति) इतना काल माने डेढ दिवस परिमित समय चन्द्र के साथ योग करके तत्पश्चात् अनुपरिवर्तन करते हैं माने विनिमय करते हैं । तत्पश्चात् योग को अनुपरिवर्तन करके सायं काल के समय में दिवस के कितनेक पश्चात् भाग में माने सूर्यास्त के समीपस्थ तीन घटिका युक्त काल में चन्द्र धनिष्ठा नक्षत्र में प्रवेश करता है । वह इस प्रकार है अभिजित् , श्रवण एवं धनिष्ठा सायं काल के समय में चन्द्र के साथ प्रथम योग करते हैं अतः ये तीन नक्षत्र पश्चात् भागा कहे जाते हैं । (ता धणिट्ठा खलु णक्खत्ते पच्छंभागे समक्खेत्ते આ કહેલ પ્રકારથી અભિજીત નક્ષત્ર અને શ્રવણ નક્ષત્ર એ બને (9ચં) એટલે સાંજના સમયથી આરંભીને એકરાત અને સાતિરેક બીજે દિવસે ચંદ્રની સાથે યોગ કરે છે. કંઇક અધિક ઓગણચાલીસ મુહૂર્ત પ્રમાણ ભેગ કાળ હોવાથી તથા તીસ મુહૂર્ત પ્રમાણવાળા अपनी माई२॥संज्ञा पाथी (जोयं जोएत्ता जोयं अणुपरियटुंति, जोयं अणुपरियद्वित्ता सायं चंद धणिट्ठाणं समति) मा ४ अर्थात् ही हिस प्रभाए समय यद्रनी સાથે ભેગા કરીને તે પછી અનુપરિવર્તન કરે છે. એટલે કે વિનિમય કરે છે. વેગનું અનુપરિવર્તન કરીને સાંજના સમયે દિવસના કેટલાક પછીના ભાગમાં એટલે કે સૂર્યાસ્તની નજીકના ત્રણ ઘડિ યુક્ત કાળમાં ચંદ્ર ધનિષ્ઠા નક્ષત્રમાં સાંજના સમયે ચંદ્રની સાથે પ્રથમ यो। ३२ छ. तेथी २ Y नक्षत्र पश्चात् मा ४२वाय छे. (ता धनिट्ठा खलु णक्खत्ते
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #724

७१२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे प्रथमतया सायं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति ।-तावत्-ततः-आत्मसमर्पणानन्तरं धनिष्ठा खलु नक्षत्रं पश्चाद् भागम् अहोरात्रस्य पश्चिमभागं सायं समये तस्य प्रथमतः चन्द्रेण सह युज्यमानत्वात् , समक्षेत्रम्-अहोरात्रमितः कालव्याप्तं त्रिंशन्मुहूर्त-नाक्षत्रिषष्टिघटिकामितसमयं, तत् प्रथमतया-तदारब्धभूतया सायं-दिवसस्य कतितमे पश्चाद्भागे-सायंकाले चन्द्रेण सह योगं युनक्ति ॥ 'जोयं जोएत्ता चंदेण सद्धिं जोयं जोएत्ता ततो पच्छा राई अवरं च दिवसं' योगं युक्त्वा चन्द्रेण सार्द्ध योगं युक्त्वा ततः पश्चाद्रात्रिमपरं च दिवसम् ॥ ततः-सायं समया दूर्ध्वं कृत्वा चन्द्रेण सह योगं कृत्वा तदनन्तरं पश्चाद्रात्रिमपरं चैकं दिवसं यावद् चन्द्रेण सह योगं युनक्ति करोतीत्यर्थः, त्रिंशन्मुहूर्त्तत्वात् पूर्वदिनस्य सायं समयमारभ्य अपरदिनस्य सायं समयं यावच्चन्द्रेण सह योगं युनक्ति, तेनोक्तमेकां रात्रिमपरं च दिवसमिति, एतदेवोपसंहारव्याजेन व्याचष्टे-'एवं खलु धणिट्ठा णक्खत्ते एगं तीसइ मुहत्ते तप्पढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ) तत्पश्चात् आत्मसमर्पण के बाद धनिष्ठा नक्षत्र पश्चात्भाग माने अहोरात्र का पश्चिम भाग में माने सायं समय में धनिष्ठा नक्षत्र प्रथम चन्द्र के साथ योग करनेसे पश्चात्भाग नक्षत्र कहलाता है समक्षेत्र माने अहोरात्र परिमित काल व्याप्त तीस मुहूर्त अर्थात् नक्षत्र की साठ घटिका परिमित समय, वह तत्प्रथमता माने उससे आरम्भभूत होने से सायं काल में चन्द्र के साथ योग प्राप्त करते हैं। (जोयं जोएत्ता चंदेण सद्धिं जोयं जोएत्ता ततोपच्छा राई अवरं च दिवस) चन्द्र के साथ योग करके तत्पश्चात् रात्रि एवं एक दिवस यावत् चन्द्र के सोथ योग करते हैं, कारण की तीस मुहर्त होनेसे पूर्वदिवस की सांज के समय से
आरम्भ करके दूसरे दिवस की सन्ध्या समय पर्यन्त चन्द्र के साथ योग करते है अतः इस प्रकार से कहा है कि एक रात्रि एवं दूसरा दिवस युक्त कहा है। पच्छंभागे समक्खेत्ते तीसइमुहुत्ते तप्पढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ) ते पछी यात्म સમર્પણ કર્યા પછી ધનિષ્ઠા નક્ષત્ર પશ્ચાત ભાગ એટલે કે અહોરાત્રના પશ્ચિમ ભાગમાં એટલે કે સાંજના સમયે ધનિષ્ઠા નક્ષત્ર પ્રથમ ચંદ્રની સાથે યોગ કરવાથી પશ્ચાત ભાગ નક્ષત્ર કહેવાય છે. સમક્ષેત્ર એટલે કે અહોરાત્ર પરિમિત કાલ વ્યાપ્ત ત્રીસ મુહૂર્ત અર્ધા નક્ષત્રની સાઠ ઘડિ બરોબર સમય, તપ્રથમતઃ અર્થાત્ તેનાથી આરંભ કશત હોવાથી તપ્રથમ સાંજ એટલે કે દિવસના કેટલાક પછીના ભાગમાં અર્થાત્ સાયંકાળના समये यद्रनी साथै यो प्रात ४रे छे. (जोयं जोएत्ता चंदेण सद्धिं जोयं जोपत्ता ततो पच्छा राई अवरं च दिवस) द्रनी साथै यो प्रशने ते पछी ४२।त मने मे हिवस यावत् ચંદ્રની સાથે યોગ કરે છે. કારણ કે–ત્રીસ મુહૂર્ત હેવાથી પૂર્વ સાંજના સમયથી આરંભ કરીને બીજા દિવસની સાંજના સમય પર્યન્ત ચંદ્રની સાથે ચોગ કરે છે તેથી આ રીતે કહેલ છે, કે–એક રાત અને બીજો દિવસ યુક્ત રહે છે. એજ વાત ઉપસંહાર રૂપે કહે છે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #725

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टोका सू० ३६ दशमप्राभृतस्य चतुर्थ प्राभृतप्राभृतम् ७१३ च राइं एगं च दिवसं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोएत्ता जोयं अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता सायं चंदं सतभिसयाणं समप्पेइ' एवं खलु धनिष्ठा नक्षत्रम् एकां च रात्रिम् एकं च दिवसं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति योगं युक्त्वा योगमनुपरिवर्त्तयति, योगमनुपरिवर्त्य सायं चन्द्रं शतमिषायाः समर्पयति ।-एवं-पूर्वोक्तप्रकारेण खलु इति निश्चतं धनिष्ठा नक्षत्रं त्रिंशन्मुहर्तत्वात सायं कालतः प्रवृत्तवाच्चैकां रात्रिमेकं च दिवसं चन्द्रेण सह योगं युनक्ति, योगं युक्त्वा-चन्द्रेण साकं योगं कृत्वा पुनः ‘योगमनुपरिवर्तयति-योगमनुविनिमयति, पुनश्च योगमनुपरिवर्त्य-योगमनुविनिमय्य सायं-सायं काले-दिवसस्य कतितमे पश्चाद् भागे-सूर्यास्तासन्नत्रिनाडीप्रमिते काले चन्द्रं शतभिषजः समर्पयति-परिस्फुटनक्षत्रमण्डलावलोके काले प्रायश्चन्द्रं शतभिषजः समर्पयति, तेनेदं नक्षत्रं नक्तं भागेऽवलोकनीयं भवतीत्यर्थः ॥ तथाचाह-'ता सयभिसया खलु णक्खत्ते णत्तं भागे अबड्डे खेत्ते पण्णयहां उपसंहार के बहाने से कहते हैं-(एवं खलु धणिहा णक्खत्ते एगं च राई एगं च दिवसं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोएत्ता जोयं अणुपरियइ, जोयं अणुपरियहित्ता सायं चंदं सतभिसयाणं समप्पेइ) इस पूर्वोक्त प्रकार से धनिष्ठा नक्षत्र तीस मुहूर्तवाला होने से सायं काल से प्रवृत्त होने से एक रात्रि एवं एक दिवस चन्द्र के साथ योग प्राप्त करता है । योग प्राप्त करके माने चन्द्र के साथ योग करके फिर से योग का अनुपर्यटन करता है अर्थात् योग का विनिमयन करता है । तथा योग का अनुपर्यटन करके सायं काल के समय में दिवस के कितना परिमित पश्चात् भाग में अर्थात् सूर्य के अस्तमनके समीपवर्ति तीन नाडी परिमित काल में चन्द्र शतभिषक् नक्षत्र को प्राप्त करता है । स्पष्ट नक्षत्र मंडल के अवलोकन समय में प्रायः शतभिषक् को समर्पित करता है । अतः यह नक्षत्र नक्तं भाग में अवलोकनीय होता है । (एवं खलु धणिटा णक्खत्ते एगं च राई एगं च दिवसं चंदेण सद्धिं जोयं जोरइ, जोयं जोएत्ता जोयं अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता सायं चंद सतभिसयाणं समप्पेइ) 0 रित પ્રકારથી ધનિષ્ઠા નક્ષત્ર ત્રીસ મુહર્ત પ્રમાણવાળું હોવાથી તથા સાંજના સમયથી પ્રવૃત્ત થતું હોવાથી એક અહેરાત અર્થાત્ એક રાત અને એક દિવસ ચંદ્રની સાથે યોગ પ્રાપ્ત કરે છે. અને ગનું અનુપરિવર્તન કરીને સાંજના સમયે દિવસના કેટલાક પાછળના ભાગમાં અર્થાત્ સૂર્યને અસ્તનની સમીપવર્તી ત્રણ નાડી પરિમિતકાળમાં ચંદ્ર શત હિષક નક્ષત્રને પ્રાપ્ત કરે છે. સ્પષ્ટરૂપથી નક્ષત્રના અવલોકન સમયમાં પ્રાયઃ શતભિષફ નક્ષત્રને સમર્પિત કરે છે. તેથી આ નક્ષત્ર નક્તભાગમાં અવલોકનીય હોય છે. કહ્યું પણ छ.(ता मयभिसया खलु णक्खत्ते णत्तंभागे अव ढक्खेत्ते पण्णरसमुहुत्ते पढमयोए सायं चंदेण
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #726

७१४
सूर्यप्रप्तिसूत्रे रसमुहुत्ते पढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ णो लभइ अवरं दिवसं' तावत् शतभिषा नक्षत्रं खलु नतं भागम् अपार्द्धक्षेत्रं पञ्चदशमुहूर्त तत् प्रथमतया सायं चन्द्रेण साद्धं योगं युनक्ति, न लभते अपरं दिवसम् ॥ तावत्-ततः-आत्मसमर्पणानन्तरं शतभिषक् नक्षत्रं खलु नक्तं भागं-केवलं रात्रिभागगतम् अपार्द्धक्षेत्रम्-अहोरात्रस्य केवलमर्द्धमागक्षेत्रम्-अपगतंबहिर्निर्गतम् अर्द्धम्-अर्द्धभागं यस्य तत् अपार्द्ध-केवलमर्द्धभागमित्यर्थः । पञ्चदशमुहूर्तपञ्चदशमुहूर्त्तपरिमितकालव्याप्तं, तत् प्रथमतया-तदारम्भतया चन्द्रेण सह योगं युनक्तियोगं करोति चन्द्रेण सार्द्ध तावत्कालं निवसति, तच्च तथायुक्तं च सत् न लभते अपरं दिवसं, पञ्चदशमुहूर्तपरिमितभोगत्वात् , सायं समयतः प्रारब्धत्वाच्च रात्रिव्याप्तसमय एव योगमधिकृत्य परिसमाप्तिमुपैति । तथाचाह- एवं खलु सयभिसया णक्खत्ते एगं च राई चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोएत्ता जोयं अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता तओ चंदं पुव्वाणं पोट्टयाणं समप्पेइ' एवं खलु शतभिषा नक्षत्रमेकां च रात्रिं चन्द्रेण सद्ध योगं युनक्ति योगं युक्त्वा योगम् अनुपरिवर्त्तयति योगम् अनुपरिवर्त्य ततश्चन्द्रं पूर्वायाः तथा कहा भी है-(ता सयभिसया खलु णक्खत्ते णत्तंभागे अवड्डेखेत्ते पण्णरसमुहुत्ते पढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, णो लभइ अपरं दिवस) चन्द्र का योग प्राप्त होने पर शतभिषा नक्षत्र केवल रात्रिभागगत अहोरात्र का केवल अर्द्धभाग क्षेत्र को पंद्रह मुहूर्त पर्यन्त प्रथमतः माने उससे आरम्भ करके चन्द्र के साथ योग प्राप्त करता है अर्थात् इतना काल पर्यन्त चन्द्र के साथ निवास करता है । इस प्रकार योग होने से दूसरा दिवस चन्द्र के साथ योग के लिये नहीं मिलता है कारण की पंद्रह मुहूर्त भोग काल होता है तथा सायं काल से आरम्भ होता है। रात्रि व्याप्त होकर ही योग करके समाप्त होता है और भी कहते हैं-(एवं खलु सयभिसया णक्खत्ते एगं च राइं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ जोयं जोइत्ता जोयं अणुपरियइ जोयं अणुपरियहित्ता तओ चंदं पुवाणं पोट्टवयाणं समप्पेइ) इस पूर्वोक्त प्रकार से धनिष्ठा का योग होने के बाद शतभिषा नक्षत्र केवल एक रात्रि चन्द्र के साथ सद्धिं जोयं जोएइ, णो लभइ अवरं दिवस) द्रनो योग प्राप्त थवाथी शतभिष५ नक्षत्र કેવળ રાતના ભાગવતિ અહેરાત્રને કેવળ અભાગ ક્ષેત્રને પંદર મુહર્ત પરિમિત સમય પ્રથમતઃ અર્થાત તેમાંથી આરંભ કરીને ચંદ્રની સાથે વેગ પ્રાપ્ત કરે છે. અર્થાત્ આટલા કાળ પર્યત ચંદ્રની સાથે નિવાસ કરે છે. આ પ્રકારથી યોગ હોવાથી બીજે દિવસે ચંદ્રની સાથે યોગ માટે પ્રાપ્ત થતું નથી. કારણ કે પંદર મુહૂર્ત પર્યન્ત જ ભેગકાળ હોય છે. તથા સાંજના સમયથી પ્રારંભ થાય છે. તેથી રાત્રિ વ્યાપી રહીને વેગની સમાપ્તિ થાય छ. मी ५ ४ थे--(एवं खलु सयभिसया णकात एगं च राई चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता जोय जोयं अणुपरियट्टइ अणुपरियट्टित्ता तओ चंदं पुवाणं पोटू स्याणं सम(૩) આ પર્વોક્ત પ્રકારથી ધનિષ્ઠા નક્ષત્ર કેવળ એક રાત્રી ચંદ્રની સાથે યોગ કરે છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #727

सूर्यशतिप्रकाशिका टीका सू० ३६ दशमप्राभृतस्य चतुर्थ प्राभृतप्राभृतम्
७१५
प्रोष्ठपदायाः समर्पयति ॥ - एवं पूर्वोक्तेन प्रकारेण खलु इति निश्वये धनिष्ठाया: समर्पणाद् अनन्तरं शतभिषा खलु नक्षत्रं केवलमेकां रात्रिं चन्द्रेण सह योगं युनक्ति, योगं युक्त्वा चन्द्रेण सार्द्ध योगं संगमय्य पुनर्योगम् अनुपरिवर्त्तयति पश्चाद् विनिमयति- प्रतिभाण्डयति, ततश्च पुनर्योग मनुपरिव-योगमनुविनिमय्य प्रातश्चन्द्रं पूर्वायाः प्रोष्ठपदायाः - पूर्वाभाद्रपदायाः समर्पयति- ददाति इह पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्रस्य प्रातश्चन्द्रेण सार्द्ध प्रथमतया योगः प्रवृत्तस्ते - नात्र पूर्वभागमुच्यते, तथा चात्रोच्यते - 'ता पुव्वापोडवया खलु णक्खत्ते पुव्वंभागे समक्खेत्ते तीस मुहुत्ते तप्पढमयाए पातो चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, तओ पच्छा अवरराई' तावत् पूर्वाप्रोष्ठपदा खलु नक्षत्रं पूर्वभागं समक्षेत्रं त्रिंशन्मुहूर्त्त तत् प्रथमतया प्रातः चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, ततः पश्चात् अपरां रात्रिं च । तावत् - ततः - शतभिषजः समर्पणादनन्तरं स्वात्मनः प्रवृत्तसमयादारभ्य पूर्वाभाद्रपदानक्षत्रं खलु पूर्वभागं प्रातरेव चन्द्रेण सह प्रथमयोगतया अहोरात्रस्य प्रथमभागम्, अत एव समक्षेत्र- समस्ताहोरात्र व्याप्तं योग करता है, चन्द्र के साथ योग करके योग का अनुपरिवर्तन माने पश्चात् विनिमय करता है माने बदलता है इस प्रकार योग अनुपरिवर्तन करके अर्थात् योग का विनिमयन करके प्रातः काल में चंद्र को प्रोष्ठपदा माने पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्र को समर्पण करता है अर्थात् देता है, यहां पर पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्र का प्रातः काल में चन्द्र के साथ प्रथम योग प्रवृत्त होता है अतः यहां पूर्व भाग कहा जाता है, इस विषय में कहा भी है- (ता पुत्र्वापोट्ठवया खलु णक्खते पुर्वभागे समक्खेत्ते तीसइ मुहुत्ते तप्पढयतयाए पातो चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, तओ पच्छा अवरराई) शतभिषक् को समर्पण करने के बाद पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्र अपने प्रवृत्त समय से आरम्भ करके प्रातः काल ही चन्द्र के साथ प्रथम योग होने से अहोरात्र का प्रथम भाग अतएव समक्षेत्र अर्थात् समग्र अहोरात्र व्याप्त तीस मुहूर्त परिमित काल व्याप्त वहां से प्रथम आरंभ होने
ચંદ્રની સાથે યાગ કરીને યાગનું અનુપરિવર્તન કરે છે. ચેાગનુ અનુપસ્થિત ન એટલે કે ચેાગના વિનિમય કરે છે. અર્થાત્ બદલે છે. આ રીતે યાગનું અનુપરિવર્તન કરીને એટલે કે યાગના વિનિમય કરીને પ્રભાતકાળે ચંદ્રને પ્રૌષ્ઠપદા એટલે કે પૂર્વાભાદ્રપદા નક્ષત્રને સમર્પિત કરે છે. એટલે કે આપે છે. અહીંયાં ર્વાભાદ્રપદા નક્ષત્રને પ્રાતઃકાળમાં ચંદ્રની સાથે પ્રથમ યાગ પ્રવૃત્ત થાય છે. તેથી અહીંયાં પૂર્વભાગ કહેલ છે. આ સંબંધમાં કહ્યું ७ छे.- (त' पुत्रापोटुवया खलु णक्खत्ते पुव्वंभागे समकखेत्ते त्तीसइमुहुत्ते तप्पमढयाए पातो चंद्रेण सद्धिं जोयं जोएइ, तओ पच्छा अवरराइं ) शतभिषा नक्षत्रने यन्द्रने समर्पित પછી પૂર્વભાદ્રપદા નક્ષત્ર પોતાના પ્રવ્રુત્ત સમયથી આર ંભીને પ્રાતઃકાળમાં જ ચંદ્રની સાથે પ્રથમ ચાગ હાવાથી અહેારાત્રના પ્રથમ ભાગ અતએવ સમક્ષેત્ર અર્થાત્ સંપૂર્ણ અહેરાત ત્રીસ મુહૂત પ્રમાણુકાળ વ્યાપ્ત ત્યાંથી પ્રથમ આરંભ થવાથી પ્રાતઃકાળમાં અર્થાત્ નક્ષેત્ર
શ્રી સુર્યપ્રાપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #728

७१६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
त्रिंशन्मुहूर्त्त परिमितकालव्याप्तं तत् प्रथमतया - तदारब्धतया प्रातः - प्रातः काले नक्षत्रत्रिषष्टि घटिकापरिसमाप्तिकाले - द्वितीयदिवस्य सूर्योदयसमये चन्द्रेण सह योगं युनक्ति - तावकालपर्यन्तं चन्द्रेण सह निवसति, ततः पश्चात् - तदनन्तरं - चन्द्रेण सह निवासादनन्तरम् अपरां - द्वितीयां रात्रिं च चन्द्रेण सार्द्धं निवसति, त्रिंशन्मुहूर्त्तत्वात् प्रातःकालतः प्रवृत्तत्वाच तं सकलं दिवसम् अपरां रात्रिं च यावच्चन्द्रेण सह वर्त्तत इत्यर्थः । एतदेवोपसंहारन्याजेनाह - ' एवं खलु पुत्रापोवया णक्खत्ते एगं च दिवस एगं च राई चंदेग सद्धिं जोयं जोएइ' एवं खलु पूर्वाप्रोष्ठपदा नक्षत्रम् एकं दिवसम् एकां च रात्रिं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, एवम् पूर्वोक्तप्रकारेण खलु इति निश्चितं पूर्वाभाद्रपदानक्षत्रं खलु त्रिंशन्मुहूर्त्तत्वात् प्रातः समयतः प्रवृत्तत्वाच्च तमेकं दिवसं तस्यैव तामेकां रात्रिं च चन्द्रेण सह योगं युनक्ति - चन्द्रेण सार्द्धं तावत् कालपर्यन्तं - तदहोरात्र व्याप्तपरिमितकालपर्यन्तं निवसति एतेन पूर्वाभाद्रपद नक्षत्रस्य स्वतन्त्र मेकमहोरात्रं यावत् भोगकाल इति ॥
से प्रातः काल में अर्थात् नक्षत्र संबंधी साठ घटिका का परिसमाप्ति काल में अर्थात् दूसरे दिन के सूर्योदय काल पर्यन्त चन्द्र के साथ योग करता है तत्पश्चात् माने चन्द्र के साथ निवास के बाद दूसरी रात्री भी चन्द्र के साथ रहता है । कारण की तीस मुहूर्त काल अहोरात्र का होता है एवं यह प्रातः काल से प्रवृत्त है, अतः वह संपूर्णदिन एवं दूसरी रात्री चन्द्र के साथ निवास करता है । यही उपसंहार करते हुवे कहते हैं - ( एवं खलु पुग्वापोडवया क्खत्ते एवं दिवसं एगं च राई चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ) इस पूर्वोक्त प्रकार से पूर्वाभाद्रपद नक्षत्र तीस मुहूर्त प्रमाणवाला होने से तथा प्रातः काल वर्तमान होने से एक दिवस एवं एक रात्रि चन्द्र के साथ योग करता है अर्थात् इतने काल पर्यन्त माने उस अहोरात्र परिमित काल पर्यन्त निवास करता है, अतः पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्र का स्वतंत्र एक अहोरात्र पर्यन्त भोग काल
સબંધી સાઠે ઘડિના સમાપ્તિકાળમાં એટલે કે બીજા દિવસના સૂર્યંદય કાળ પન્ત ચંદ્રની સાથે ચાગ કરે છે. તે પછી અર્થાત્ ચંદ્રની સાથે નિવાસ થયા પછી ખીજી રાત પણ ચંદ્રની સાથે રહે છે, કારણ કે ત્રીસ મુહૂતકાળ અહેારાત્રને થાય છે. અને આ પ્રાતઃ કાળથી પ્રવૃત્ત થાય છે તેથી એ પૂરા એક દિવસ અને બીજી રાત્રી ચંદ્રની સાથે નિવાસ ५रे छे, मान बात उपसंहार ३५ ४ छे. ( एवं खलु पुत्र्वापोटुवया णक्खत्ते एवं च दिवसं एगं च राई चंद्रेण सद्धिं जोयं जोएइ) पूर्वोत प्रारथी पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्र श्रीस मुहूर्त પ્રમાણવાળું હાવાથી તથા પ્રાતઃકાળે પ્રવૃત્ત થતુ હેાવાથી એક દિવસ અને એક રાત ચંદ્રની સાથે યાગ કરે છે અર્થાત્ આટલા કાળ પર્યન્ત એટલે કે એ અહારાત્ર પરિમિત કાળ પુન્ત નિવાસ કરે છે. તેથી પૂર્વાભાદ્રપદા નક્ષત્રના સ્વતંત્ર એક અહેારાત્ર કાળ પન્ત लोग आ रहे छे. (जोगं जोएत्ता जोयं अणुपरियदृइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता पातो चंद उत्तरा
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #729

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३६ दशमप्राभृतस्य चतुर्थ प्राभृतप्राभृतम्
'जोगं जोएत्ता जोयं अणुपरियट्टइ जोयं अणुपरियट्टित्ता पातो चंदं उत्तरापोट्टवयाणं समप्पेइ' योगं युक्त्वा योगमनुपरिवर्तयति योगमनुपरिवयं प्रातश्चन्द्रम् उत्तराप्रौष्ठपदयोः समर्पयति ॥-योगं युक्त्वा-पूर्वाभाद्रपदानक्षत्रेण सह चन्द्रयोग मुपेत्य तं योगम् अनुपरिवर्तयति-पश्चाद विनिमयति-पश्चात् परिवर्तयति, पुनश्च तं योगमनुपरिवर्त्य-योगमनुविनिमयय्य प्रातः-प्रातः काले-द्वितीयदिनस्य सूर्योदयसमये चन्द्र-तं भुक्तं चन्द्रम् उत्तराप्रौष्ठपदयोः-उत्तराभाद्रपदयोः समर्पयति-उत्तराभाद्रपदानक्षत्राय चन्द्रं ददातीत्यर्थः, इदं खल उत्तराभाद्रपदा नक्षत्र पूर्वोक्तप्रकारेण प्रातश्चन्द्रेण सह योगमधिकृत्य तत्र गच्छति चन्द्रः, यतो हि केवलं प्रथमान् पश्चदशमुहर्तान् अधिकानपनीय समक्षेत्रं कल्पयित्वा यदा योगश्चिन्त्यते तदा नक्तमपि योगोऽस्तीति उभयभागमवसेयं, तथाचाह-'ता उत्तरापोट्टवया खलु णक्खत्ते उभयं भागे दिवडक्खेते पणतालीसमुहुत्ते तप्पढमताए पातो चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, अवरं च राई तओं पच्छा अवरं दिवसं' तावत् उत्तराप्रौष्ठपदा खलु नक्षत्रम् उभयं रहता है । (जोगं जोएत्ता जोयं अणुपरियइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता पातो चंद उत्तरापोट्टवयाणं समप्पेइ) पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्र के साथ चंद्र का योग करके उस योग को परिवर्तित करता है, एवं उस योग का अनुपरिवर्तन करके माने विनमयन करके प्रातःकाल में अर्थात् दूसरे दिनके सूर्योदयकाल में चंद्रको उत्तराभाद्रपदानक्षत्र को समर्पित करता है अर्थात् उत्तराभाद्रपदानक्षत्र का योग करता है। यह उत्तरभाद्रपदानक्षत्र पूर्वोक्त प्रकारसे प्रातःकाल में चन्द्र के साथ योग प्राप्त करके चंद्र वहां गमन करता है कारण की केवल आदिके पंद्रहमुहर्त जो अधिक है उसको हटा करके समक्षेत्र कल्पित करके जब योग का विचार किया जाय तब रात्रि में भी योग रहता है इस प्रकार उभय माने दोनों भाग भोग करता है कहाभि है-'ता उत्तरापोट्टवया खलु णक्खत्ते उभयभागे दिघडक्खेते पगतालीसमुहुत्ते तप्पढमताए पातो चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, अवरंच राई तओ पच्छा अवरं दिवस' उत्तरभाद्रपदानक्षत्र पोटुवयाणं समप्पेइ) पूर्वाभाद्रप नक्षत्रनी साथे यदना यो॥ ४शन में योगन परिवर्तित કરે છે અને એ ભેગનું અનુપરિવર્તન કરીને અર્થાત્ વિનિમયન કરીને સવારના સમયે અર્થાત્ બીજા દિવસના સૂર્યોદય સમયે ચંદ્રને ઉત્તરાભાદ્રપદા નક્ષત્રને સમર્પિત કરે છે. અર્થાત્ ઉત્તરાભાદ્રપદા નક્ષત્રને યોગ કરાવે છે. આ ઉત્તરાભાદ્રપદા નક્ષત્ર પૂર્વોક્ત પ્રકારથી પ્રાતઃકાળના સમયે ચંદ્રની સાથે વેગ પ્રાપ્ત કરીને ચંદ્ર ત્યાં ગમન કરે છે. કારણ કે કેવળ પહેલાના પંદર મુહૂર્ત જે અધિક છે. તેને હટાવીને સમક્ષેત્રની કલ્પના કરીને જ્યારે ગને વિચાર કરવામાં આવે તે રાત્રિમાં પણ વેગ રહે છે. આ રીતે ઉભય એટલે કે मे मा सागवे छे. ५ छे. (ता उत्तरापोवया खलु णखत्ते उभयंभागे दिवड्ढक्खेत्ते पणतालोसमुहुत्ते तपढ मताए पातो चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, अवर च राई तओ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #730

७१८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे भागं द्वयर्द्धक्षेत्रं पश्चचत्वारिंशन्मुहूर्त तत् प्रथमतया प्रातश्चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति अपरां च रात्रि ततः पश्चात् अपरं दिवसं ॥-तावत्-ततः-प्रारम्भकालात्-समर्पणानन्तरम् उत्तराप्रौष्ठपदा नक्षत्रं खलु उभयभागम्-अहोरात्रप्रमितकालव्याप्तं द्वयर्द्धक्षेत्रं-सार्द्वकाहोरात्र तुल्य क्षेत्रगतं-द्वितीय मर्द्ध यस्य तत् द्वयर्द्ध-साकमित्यर्थः, यतो हि पश्चचत्वारिंशन्मुहूर्त-पञ्चचत्वारिंशन्मुहूत्तेतुल्यकालस्थितं तत्प्रथमतया-तद् योगप्रथमतया-प्रारम्भ समयादारभ्य तत्समयभूतया प्रातः-सूर्योदयकाले-नाक्षत्रिषष्टि घटिका तुल्य पूर्वाहोरात्रस्य परिसमाप्त्यनन्तरं द्वितीयाहोरात्रस्य प्रारम्भकाले चन्द्रेण सह योगं युनक्ति-चन्द्रेण सार्द्ध मिलति, तच तथायुक्तं सत् तं सकलमपि दिवसम् अपरां रात्रि च ततः पश्चाद् द्वितीयदिवसस्यान्तं यावत् पञ्चचत्वारिंशन्मुहूर्तस्य परिसमाप्ति भवेत् तेन तदन्तं यावत् चन्द्रेण सार्द्ध प्रवर्त्तत, । एतदेवोपसंहारव्याजेन व्यक्ती करोति- एवं खलु उत्तरापोटवया णक्खत्ते दो दिवसे एगं च राई चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, अवरं च राई' एवं खलु उत्तरापौष्ठपदा नक्षत्रं द्वौ दिवसौ एकां च रात्रि चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति ।।-एवं-पूर्वो केन प्रकारेण खलु इति निश्चये उत्तराभाद्रपदा नक्षत्रं पञ्चचत्वारिंशन्मुहूर्त्तत्वाद् द्वौ दिवसौ एकां च रात्रि यावत् चन्द्रेण सार्द्ध का योग होने पर उसके प्रारम्भ काल से उत्तरा प्रौष्ठपदानक्षत्र उभयभागमाने अहोरात्र प्रमितकाल व्याप्त देढअहोरात्र तुल्य क्षेत्र गत होकर रहता है । कारण की पैंतालीस मुहूर्त तुल्य काल स्थित रहने से उस योग के प्रारम्भ के समयसे आरम्भकरके उससमयभूत प्रातःसूर्योदय काल में नक्षत्र की साठ घडिका तुल्य पूर्व अहोरात्र समाप्त होने के बाद दूसरे अहोरात्र का आरंभकाल में चन्द्र के साथ योग करता है माने चंद्र के साथ मिलता है। वह उस प्रकार होकर के उस संपूर्ण दिवस तथा दूसरी रात्री पश्चात् दूसरा दिवस का अन्त पर्यत में पैंतालीस मुहूर्त की समाप्ति होती है वहां तक चन्द्र के साथ रहता है। अब इसका उपसंहार करते हुवे कहते हैं-(एवं खलु उत्तरापोवया णकखत्ते दो दिवसे एगं च राइं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, अवरं च राई' इस पच्छा अवर दिवसं) उत्तराद्रपहनक्षत्र या पाथी तना पान थी उत्त। પ્રીષ્ઠાદા નક્ષત્ર ઉભયભાગ એટલે અહોરાત પ્રમાણુ કાળ વ્યાપ્ત દેઢ અહોરાત્ર તુલ્યક્ષેત્ર ગત થઈને રહે છે. કારણ કે પિસ્તાલીસ મુહૂર્ત તુલ્ય કાલ પર્યન્ત સ્થિત રહેવાથી એ યુગના પ્રારંભના સમયથી આરંભીને એ સમયરૂપ પ્રાતઃ સૂર્યોદય કાળમાં નક્ષત્રની સાઠઘડિ તુલ્ય પહેલી રાત્રે સમાપ્ત થયા પછી બીજા અહેરાત્રના આરંભ કાળમાં ચંદ્રની સાથે ભેગા કરે છે. એટલે કે ચંદ્રની સાથે મળે છે. તેવી રીતે થઈને એ સંપૂર્ણ દિવસ તથા બીજી એક રાત તથા તે પછીને દિવસના અંત પર્યરતમાં પિસ્તાલીસ મુહૂર્ત સમાપ્ત થાય છે. ત્યાં सुधी द्रनी साथै २९ छे. वे ॥ ४थनन। उपस २ ४२di छ-(एवं खलु उत्तरा पोदवया णक्खत्ते दो दिवसे एवं च राई चंदेण सद्धि जोर्थ जोएइ, अबरं च राई) 21
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #731

__
७१९
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३६ दशमप्राभृतस्य चतुर्थ प्राभृतप्राभृतम् निवसति, 'तओ पच्छा अवरं दिवसं ततः पश्चादपरं दिवसम् अर्थात् प्रारम्भे अवसाने च दिवसौ मध्ये च रात्रिरिति सार्द्वकाहोरात्रमितः कालः पञ्चचत्वारिंशन्मुहूर्त्तात्मको जात इति ।। 'एवं खलु उत्तरापोट्टवया णक्खत्ते दो दिवसे एगं च राई चंदेण सद्धिं जोयं जोण्ड जोय जोइत्ता जोयं अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता सायं चंदं रेवईणं समप्पेइ' एवं खलु उत्तराप्रौष्ठपदा नक्षत्र द्वौ दिवसौ एकां च रात्रिं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, योगं युक्त्वा योगमनुपरिवर्त्तयति योगमनुपरिवर्त्य सायं चन्द्रं रेवत्याः समर्पयति ।-एवं-पूर्वोक्तप्रकारेण खलु इति निश्चितम् उत्तराप्रौष्ठपदा नक्षत्रं द्वौ दिवसौ एकां च रात्रिं चन्द्रेण सह योगं युनक्ति-चन्द्रण सहकावासं करोनि, योगं युक्त्वा-योगं विधाय योगमनुपरिवर्तयति-तदयोगं पश्चात परिवर्तयति-विनिमयति, पुनश्च योगमनुपरिवर्त्य-योगमनुविनिमयय्य सायंसान्ध्ये समये-दिवसस्य कतितमे पश्चाभागे-सूर्यास्तादुभयत्र स्थितत्रिनाडीप्रमितकाले पूर्वोक्त प्रकार से उत्तराभाद्रपदानक्षत्र पैंतालीसमुहूर्त व्याप्त होने से दो दिवस एवं एक रात्रि पर्यन्त चन्द्र के साथ व्याप्त रहता है । (तओ पच्छा अवरं दिवस) तत्पश्चात् दूसरा दिवस अर्थात् प्रारम्भ एवं अवसान का दो दिन होता है तथा मध्य में रात्रि रहती है इस प्रकार देढ अहोरात्र परिमितकाल पैंतालीस मुहर्तात्मक होजाता है। (एवं खलु उत्तरपोट्टवया णखत्ते दो दिवसे एगं च राई चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोएत्ता जोयं अणुपरियदृइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता सायं रेवइण समप्पेइ) इस पूर्वोक्त प्रकार से उत्तरा प्रोष्ठपदा माने उत्तराभाद्रपदा नक्षत्र दो दिवस तथा एक रात्रि चन्द्र के साथ योग करता है अर्थात् चन्द्र के साथ एक साथ निवास करता है इस प्रकार योग करके योगका अनुपरिवर्तन माने उस योगका विनिमय करता है फिर योग का अनुपरिवर्तन करके सायं काल में दिवसके कुछपश्चात् भाग में अर्थात सूर्यास्त से दोनों तरफरही हुई तीन नाडी प्रमित काल में चंद्र को रेवती नक्षत्र પૂર્વોક્ત પ્રકારથી ઉત્તરાભાદ્રપદા નક્ષત્ર પિસ્તાલીસ મુહૂર્ત વ્યાપ્ત હોવાથી બે દિવસ અને मे शत सुधा य द्रनी साथ व्याप्त २ छ.-(तओ पच्छा अवर दिवस) ते पछी भील દિવસ એટલે કે- આરંભ અને અંતના બે દિવસ હોય છે. તથા મધ્યમાં રાત્રી રહે છે. मा प्रमाणे होढ अडात्र प्रभार ४ पिस्तालीस भुतात्म: 25 तय छे. (एवं खलु उत्तरापोवया णक्खत्ते दो दिवसे एगं च राइ चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोएत्ता जोय अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता सायं रेवइणं समप्पेइ) मा पूर्वात २थी उत्तरापोष्ट પદા એટલે કે ઉત્તરાભાદ્રપદા નક્ષત્ર બે દિવસ અને એક રાત ચંદ્રની સાથે યોગ કરે છે, આ રીતે એગ કરીને ભેગનું અનુપરિવર્તન એટલે કે એ ભેગને વિનિમય કરે છે. યોગનું અનુપરિવર્તન કરીને સાયંકાળે દિવસના કંઈક પાત્ ભાગમાં અર્થાત્ સૂર્યાસ્તથી બને બાજુએ રહેલ ત્રણ નાડી જેટલા કાળમાં ચંદ્રને રેવતી નક્ષત્રને સમર્પિત કરે છે, એટલે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #732

७२०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे चन्द्र रेवत्याः समर्पयति-रेवती नक्षत्राय ददातीति भावः । सम्बन्धसामान्ये षष्ठीत्युक्तं भवति । ___ 'ता रेवई खलु णक्खत्ते पच्छभागे समक्खेत्ते तीसइमुहत्ते तप्पढमताए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएति तओ पच्छा अवरं दिवसं' तावत् रेवती खलु नक्षत्रं पश्चाद्भागं समक्षेत्र त्रिंशन्सुहतं तत्प्रथमतया सायं चन्द्रेण साद्ध योगं युनक्ति, ततः पश्चादपरं दिवसम् ॥-तावत् -ततः उत्तराभाद्रपदा नक्षत्रेण समर्पणानन्तरं खलु रेवतीनक्षत्रं पश्चाद्भागम्-अहोरात्रस्य पश्चिमभागगतं समक्षेत्र-दिवसरात्रिव्याप्तं त्रिंशन्मुहर्तपरिमितकालव्याप्तं तत्प्रथमतयातद्योगप्रथमतया-प्रारम्भकालभूतया सायं-सायङ्काले-सूर्यास्तसमये-दिवसस्य कतितमे पश्चाभागे समये चन्द्रेण साई-चन्द्रेण सह योगं युनक्ति-योगं करोति-चन्द्रेण सह निवसति ततस्तदनन्तरं-रात्रिनिवसनादनन्तरं पश्चात्-रात्रे पर्यवसानादनन्तरम् अपरं-द्वितीयं दिवसं यावत् चन्द्रेण सह रेवती नक्षत्रं निवसतीति शेषः, ‘एवं खलु रेवती णक्खत्ते एगं राइं एगं च दिवसं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता जोयं अणुपरियट्टइ जोयं अणुपरियट्टित्ता सायं चंदं अस्सिणीणं समप्पेइ' एवं खलु रेवतीनक्षत्रम् एकां रात्रिम् एकं च दिवसं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, युगं युक्त्वा योगमनुपरिवर्त्तयति योगमनुपरिवर्त्य सायं चन्द्रम् को समर्पित करता है अर्थात् रेवती नक्षत्र को देते हैं।
(ता रेवई खलु णक्खत्ते पच्छंभागे समक्खेत्ते तीसइमुहत्ते तप्पढमताए सायं चदेण सद्धिं जोयं जोएंति, तओ पच्छा अवरं दिवस) उत्तराभाद्रपदा नक्षत्र के अनन्तर रेवतीनक्षत्र अहोरात्रके पश्चिम भाग के समक्षेत्रमाने दिवस रात्रिव्याप्त तीस मुहूर्त परिमितकाल व्याप्त उस योग का प्रारम्भकालरूप सायं काल में अर्थात् सूर्यास्तके समय दिवस के कुछ पश्चाद्भागके समय में चन्द्र के साथ योग करता है, माने चन्द्र के साथ निवास करता है तत्पश्चात् अर्थात् रात्रिनिवास के बाद रात्रिसमाप्त होने पर दूसरा दिवस पर्यन्त चन्द्र के साथ रेवतीनक्षत्र निवास करता है । (एवं खलु रेवती णक्खत्ते एग राई एगं च दिवसं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता जोयं अणुपरियइ, जोयं अणुपरियहित्ता सायं चंदं अस्सिणीणं समप्पेइ) इस पूर्वोक्त प्रकार से रेवतीनक्षत्र કે રેવતી નક્ષત્રને આપે છે.
(ता रेवइ, खलु णक्खत्ते पच्छा भागे समक्खेत्ते तीसई मुहुत्ते तप्पढमताए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएति, तओ पच्छा अवर दिवसं) उत्तराभाद्रप! नक्षत्रनी पछी रेवती नक्षत्र અહોરાત્રના પાછળના ભાગના સમક્ષેત્ર એટલે કે દિવસરાત્રિ વ્યાપ્ત ત્રીસ મુહૂર્ત પરિમિત કાળ વ્યાપ્ત એ યોગના પ્રારંભ કાળ રૂપ સાયંકાળમાં એટલે કે સૂર્યાસ્તના સમયે દિવસના કંઇક પાછળના ભાગમાં ચંદ્રની સાથે યોગ કરે છે. એટલે કે ચંદ્રની સાથે નિવાસ કરે છે. (एवं खलु रेवती णक्खत्ते एगं राई एगं च दिवसं चंदेण सद्धि जोयं जोएइ जोयं जाइत्ता जोय अणुपरियट्टइ, जोय अणुपरियट्टित्ता सायं चंदं अस्मिणीणं समप्पेइ) मा पूर्वात २थी रेवती
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #733

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३६ दशमप्राभृतस्य चतुर्थ प्राभृतप्राभृतम् _ ७२१ अश्विन्याः समर्पयति ॥-एवं-पूर्वोक्तप्रकारेण खलु इति वाक्थालङ्कारे रेवतीनक्षत्रं खलु चन्द्रेण सह युक्तं सत् सायंसमयादूज़ तामेकां सकलां रात्रिम् अपरं चैकं दिवसं यावच्चन्द्रेण सह योगं युनक्ति-युक्त मवतिष्ठते, तस्य रेवती नक्षत्रस्य समक्षेत्रत्वात्, एतदेव उपसंहारव्याजेन कथयति-योगं युक्त्वा चन्द्रेण सह उपित्वा योगमनुपरिवर्तयति-योगं विनिमयति, पुनश्च योगमनुपरिवर्त्य-योगं विनिमयय्य द्वितीयदिवसस्स सायं-सायं काले-दिवसस्य कतितमे पश्चाद्भागे चन्द्रम् अश्विन्याः समर्पयति सम्बन्धसामान्ये पष्ठीत्वात् अश्विनीनक्षत्राय प्रयच्छतीति भावः ॥ 'ता अस्सिणी खलु णक्खत्ते पच्छिमभागे समक्खेत्ते तीसइमुहुत्ते तप्पढमताए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ' तावद् अश्विनीनक्षत्रं खलु पश्चिमभागं समक्षेत्रं त्रिंशन्मुहूर्त तत् प्रथमतया सायं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति ॥-ततः इदमप्यश्विनीनक्षत्रं खलु सायं चन्द्रेण युज्यमानत्वात् पश्चिमभागम्-अहोरात्रस्य पश्चाद्भागगतं समक्षेत्र पूर्णाहोरात्रव्याप्तक्षेत्रं त्रिंशन्मुहर्त-त्रिंशन्मुहुर्तपरिमितकालव्याप्तत्वात, समक्षेत्र मित्युक्तं, तत् प्रथमतया-उद्योगपूर्वतया-तदारब्धतया सायं-दिवसस्य कतितमे पश्चाद्भागे-सूर्यास्तादध ऊर्ध्वचन्द्र के साथ युक्त होकर सायं काल के बाद उस एक संपूर्णरात्रि तथा दूसरा दिवस यावत् चंद्र के साथ योग करता है कारण की रेवती नक्षत्र समक्षेत्र व्यापी है अतः एक रात्रि दिवस रहता है यही उपसंहार रूपसे कहते हैयोग करके माने चंद्र के साथ रह करके योग का अनुपरिवर्तन करता है माने योग का विनिमय करता है । फिर योगका विनिमय करके दूसरे दिवस के सायं काल में अर्थात् दिवस के कितनेक पश्चाद्भाग में चन्द्र को अश्विनी नक्षत्र को समर्पित करता है । माने अश्विनीनक्षत्र से युक्त करता है । 'ता अस्सिणी खलु णक्खत्ते पच्छिमभागे समक्खेत्ते तीसइमुहुत्ते तप्पढमताए सायं चंदेण सद्धि जोयं जोएइ) यह अश्विनी नक्षत्र भी सायंकाल में चंद्र के साथ योग करने वाला होने से अहोरात्र के पश्चातभागवति समक्षेत्र माने पूर्ण अहोरात्रिव्याप्त क्षेत्र से आरंभ के तीस मुहूर्त परिमित काल व्यापी નક્ષત્ર ચંદ્રની સાથે યુક્ત થઈને સાયંકાળની પછી એ એક પૂરી રાત્રી તથા બીજે દિવસ થાવત્ ચંદ્રની સાથે ભેગા કરે છે. કારણ કે રેવતી નક્ષત્ર સમક્ષેત્ર વ્યાપી છે. તેથી એક રાત દિવસ રહે છે. એજ વાત ઉપસંહાર રૂપે કહે છે, યોગ કરીને એટલે કે ચંદ્રની સાથે રહીને ભેગનુ અનુપરિવર્તન કરે છે. એટલે કે મને વિનિમય કરે છે. કેગનો વિનિમય કરીને બીજા દિવસના સાંજના સમયે એટલે કે દિવસના કેટલાક પછીના ભાગમાં ચંદ્રને अश्विनी नक्षत्रने समर्पित ४२ ७. थेट , अश्विनी नक्षत्रथी युक्त ४२ छे. (ता अस्सिणी खलु णक्खत्ते पच्छिमभागे समक्खेत्ते तीसइमुहुत्ते तप्पढमताए साय चंदेण सद्धिजोयं जोएइ) આ અશ્વિની નક્ષત્ર પણ સાયંકાળમાં ચંદ્રની સાથે રોગ કરે છે. તેથી અહેરાત્રના ભાગ વતિ સમક્ષેત્ર એટલે કે--અહોરાત્ર વ્યાપ્ત ક્ષેત્રને કારણ કે ત્રીસ મુહૂર્ત પરિમિત કાળ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #734

७२२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे मिलित त्रिनाडी प्रमितकाले चन्द्रेण सह योगं युनक्ति-चन्द्रेण सहावतिष्ठते तावत्काल पर्यन्त मितिभावः ॥ 'तओ पच्छा अवरं दिवसं ततः पश्चाद् अपरं दिवसं, ततः-रात्रि पर्यवसानादनन्तरं पश्चात्-पश्चात्तनम् अपरं-द्वितीय दिवसं च चन्द्रेण सह निवसति ॥ एतदेवोपसंहारव्याजेनाह-'एवं खलु अस्सिणी णक्खत्ते एगं च राई एगं च दिवसं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता जोयं अणुपरियइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता सायं चंदं भरणीणं समप्पेइ' एवं खलु एश्विनीनक्षत्रम् एकां रात्रिम् एकं च दिवसं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनाक्त, योगं युक्त्वा योगमनुपरिवर्त्तयति योगमनुपरिवर्त्य सायं चन्द्रं भरण्याः समर्पयति ॥-एवम-पूर्वोतप्रकारेण खलु-इति निश्चितम् इदमपि अश्विनीनक्षत्रं सायं समये चन्द्रेण सह युज्यमानत्वात् ताञ्चैकां रात्रिं, त्रिंशन्मुहूर्त्तत्वाच्च ततः परमपरञ्चैक दिवसश्च चन्द्रेण सह योगमवतिष्ठते, समक्षेत्रत्वात् सायं चन्द्रेण सह युज्यमानत्वाच्चेदम् अश्विनी नक्षत्रं सायं समयादारभ्य तां रात्रिमपरं च दिवसं यावच्चन्द्रेण सह युक्तमवतिष्ठते, योगं युक्त्वा-तावत्कालपर्यन्तं चन्द्रेण होने से समक्षेत्र कहा है। उस नक्षत्र के योग का आरंभ काल से सायंकालमे माने दिवस का कितनेक पश्चाद्भागमें अर्थात् सूर्यास्त के पीछे तीननाडी तुल्यकाल पर्यन्त चन्द्र के साथ योग करता है, उतना काल पर्यन्त माने चन्द्रसे साथ रहता है। (तओ पच्छा अवरं दिवस) रात्रि के समाप्त होने के बाद दूसरा दिवस चन्द्र के साथ रहता है। यही उपसंहार रूपसे कहते हैं-(एवं खलु
अस्सिणीणक्खत्ते एगं च राई एगं च दिवसं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोएत्ता, जोयं अणुपरियइ, जोयं अणु परियहित्ता सायं चंदं भरणीणं समप्पेइ) इस पूर्वोक्त प्रकार से यह अश्विनी नक्षत्रभी सायं कालके समय चन्द्र के साथ लगता होने से उस एक रात्री-तीस मुहर्त व्यापी होने से पश्चात् एक दिवस इस प्रकार से वह रात्री चन्द्र के साथ योग करता है, समक्षेत्र व्यापी होने से तथा सायं काल युक्त होने से इस प्रकार के सायं काल से आरम्भ करके उस વ્યાપી હોવાથી સમક્ષેત્ર કહેલ છે. એ નક્ષત્રના દેગના આરંભ કાળથી સાંજના સમયમાં અર્થાત દિવસના કેટલાક પછીના ભાગમાં એટલે કે સૂર્યાસ્ત પછી ત્રણ નાડી તુલ્ય પર્યત यानी साथै ये ४२ छे. थेटो मेटसा ॥ पय-त यनी साथे २९ छ,-(तओ पच्छा अवर दिवस) रात्री समारत या पछी मान्ने मे हिवस यद्रनी साथे २९ छे. मे पात पहा२ ३ ४ छ.-(एवं खलु अस्सिणीणक्खत्ते गं च राइ एग च दिवसं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोय जोएत्ता, जोयं अणुपरियट्टइ जोयं अणुपरियट्टित्ता सायं चंदं भग्णीणं समप्पेड) 0 पूर्वरित ४ाथी अश्विनी नक्षत्र पy Air ना समये यद्रनी સાથે લાગતું હોવાથી એ એક રાત અને ત્રીસ મુહૂર્ત વ્યાપી હોવાથી તે પછી દિવસ એ રીતે એક અહોરાત્ર ચંદ્રની સાથે એગ કરે છે. સમક્ષેત્ર વ્યાપી હોવાથી તથા સાય કાળ ગ કરતા હોવાથી સાયંકાળથી આરંભ કરીને એ રાત્રી પુરી તથા બીજે પુરે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #735

सूर्यइतिप्रकाशिका टीका सू० ३६ दशमप्राभृतस्य चतुर्थ प्राभृतप्राभृतम्
७२३
सार्द्धमुषित्वा योगमनुपरिवर्त्तयति - पश्चाद् योगं : विनिमयति ततश्च योगमनुपरिवर्त्य - यावद् योगमनुविनिमय्य पुनः सायं द्वितीयदिवसस्य सायंतने - सान्ध्ये समये - दिवसस्य कतितमे पश्चाद्भागे - सूर्यास्तासन्नोभयमिलितत्रिनाडी प्रमिते काले तं स्वात्मना सार्द्ध निवसन्तं चन्द्रं भरण्याः समर्पयति, सम्बन्धसामान्ये पष्ठीत्वात् भरणीनक्षत्राय चन्द्रं समर्पयति, अश्निी नक्षत्रमिति तस्य तात्पर्यार्थः ।
प्रायः परिस्फुटनक्षत्रमण्डलावलोकनसमय इति सायं शब्दस्य तात्पर्यार्थः, तेनेदं भरणी नक्षत्रमुक्तयुक्त्या रात्रौ चन्द्रेण सह योगमुपैति ततो नक्तंभागमित्यवसेयं, तथाचाह - 'ता भरणी खलु णक्खत्ते णत्तंभागे अडक्खेत्ते पण्णरसमुहुत्ते तप्पढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएंति, णो लभइ अवरं दिवसं' तावद् भरणी नक्षत्रं खलु नक्तंभागम् अपार्द्धक्षेत्रं पञ्चदशमुहूर्त्त तत्प्रथमतया सायं चन्द्रेण सार्द्धं योगं युनक्ति, न लभते अपरं दिवरात्री संपूर्ण तथा दूसरा दिवस पूरा चन्द्र के साथ रहता है । इस प्रकार युक्त होकर माने इतना काल चन्द्र के साथ रहकर योगका अनुपरिवर्तन करता है अर्थात् योगका विनिमय करता है । इस प्रकार योग का विनिमय करके सायं काल अर्थात् दूसरे दिवस के सांज के समय में माने दिवस के कितनेक पश्चाद्भाग में अर्थात् सूर्यास्त के समीपस्थ उभय बाजु मिलित त्रिनाडी प्रमित काल में अपने साथ निवास करते उस चन्द्र को भरणी नक्षत्रको समर्पित करता है । अर्थात् अश्विनी नक्षत्र भरणी नक्षत्र को चंद्र समर्पित करता है । सायं शब्दका तात्पर्यार्थ यह है कि स्पष्टरूपसे नक्षत्र मण्डल के अवलोकन समय अतः यह भरणीनक्षत्र उक्त युक्ति से रात्रि में चन्द्र के साथ योग प्राप्त करता है अतएव नतंभाग समज लेवें । और भी कहते हैं(ता भरणी खलु णक्खते णत्तं भागे अवदुक्खेत्ते पण्णरसमुहुत्ते तप्पढमया सायं चंदे सद्धिं जोयं जोएंति, णों लभइ अपरं दिवस) भरणा
દિવસ ચંદ્રની સાથે રહે છે. આ પ્રમાણે યુક્ત થઇને અર્થાત્ એટલેા કાળ ચંદ્રની સાથે રહીને ચેગનું અનુપરીવર્તન કરે છે, એટલે કે ચેગના વિનિમયકરે છે. આ રીતે યોગને વિનિમય કરીને સાંજના સમયે એટલે કે ખીજા દિવસની સાંજે અર્થાત્ દિવસના કેટલાક પશ્ચાત્ ભાગમાં અર્થાત્ સૂર્યાસ્તના સમીપસ્થ અને માજુની મળેલ ત્રિનાડી પ્રમાણવાળા કાળમાં પેાતાની સાથે નિવાસ કરતાં એ ચંદ્રને ભરણી નક્ષત્રને સમર્પિત કરે છે. અર્થાત્ અશ્વિની નક્ષત્ર ભરણી નક્ષત્રને ચંદ્ર સમર્પિત કરે છે, સાય' શબ્દનું તાત્પ એ છે કેસ્પષ્ટપણાથી નક્ષત્રમંડળના અવલેાકનના સમય તેથી આ ભરણી નક્ષત્ર ઉક્ત કથન પ્રમાણે રાત્રે ચંદ્રની સાથે ચેાગ પ્રાપ્ત કરે છે તેથી નક્ત ભાગ સમજવું ખીજું પણ કહે છે(ता भरणी खलु णक्खत्ते णत्तंभागे अवड्ढक्खेते पण्णरसमुहुत्ते तप्पढमयार सायं चंदेण
जोय जोति, णो लभइ अबर दिवस) लराणी नक्षत्रने समर्पण अर्या पछी लरशी
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #736

૭૨૭
सूर्यप्रतिसूत्रे सम् ॥-तावत्-ततः समर्पणानन्तरं भरणी खलु नक्षत्रं नक्तंभाग-केवलमेकरात्रिगतम्अपार्द्धक्षेत्र-केवलं सम्पूर्णाहोरात्रस्यार्द्धभागगतम् अपगतं-बहिनिःसृतम् अर्द्धम्-अर्द्धभागं यस्याहोरात्रस्य तत् अपार्द्ध केवलम महोरात्रमित्यर्थः । पञ्चदशमुहूर्त-पञ्चदशमुहर्तपरिमितकालव्याप्तं, केवल पञ्चदशमुहूर्तमात्रकालव्याप्तत्वादपाई मित्युक्तं भवेत् तत् प्रथमतयातद्योगप्रथमतया-चन्द्रेण सह योग कालारब्धतया यतोहि सायं-दिवसस्य कतितमे पश्चा
भागे समये चन्द्रेण सह योगं युनक्ति-चन्द्रेण साद्धं प्रविशति तेनोक्तं नक्तं भागमपार्द्धक्षेत्रमिति नो लभते अपरं दिवसम्-इदमपा क्षेत्रत्वात् पञ्चदशमुहर्तत्वात् सायं काले चन्द्रेण सह युज्यमानत्वाच रात्रावेव चन्द्रयोगं परिसमापयति, ततो न लभते चन्द्रण सह युक्तमपरं दिवसमिति । एतदेवोपसंहारव्याजेनोपसंहरति परिस्फुटयति च-'एवं खलु भरणी णक्खत्ते एग राई चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता जोयं अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता पातो चंदं कत्तिकाणं समप्पेइ' एवं खलु भरणी नक्षत्रम् एकां रात्रि चन्द्रेण सार्द्ध योगं नक्षत्र के समर्पणानन्तर भरणी नक्षत्र नक्तं भाग माने केवल एक रात्रि गत अपार्धक्षेत्र माने केवल सम्पूर्ण अहोरात्रका अर्धभाग गत पन्द्रह मुहर्त परिमित काल व्याप्त, केवल पन्द्रह मुहूर्त मात्र काल व्यापी होने से अपार्ध ऐसा कहा है। तद्योग प्रथम अर्थात् चन्द्र के साथ योग काल का आरम्भ होने से कारण के सांज में अर्थात् दिनके कितनेक पश्चाद्भाग के समय में चन्द्र के साथ योग करता है अतः ऐसा कहा है कि नक्तंभाग अपार्धक्षेत्र यह नक्षत्र अपार्ध क्षेत्र वाला तथा पन्द्रह मुहूर्तात्मक होने से एवं च सायंकालमे चंद्र के साथ युज्यमान होने से रात्रिमें ही चंद्रका योग समाप्त करता है अतः दूसरे दिन चन्द्र के साथ योग नहीं करता है । अतएव उपसंहार के निमित्त से स्पष्ट करते हुवे कहते हैं कि (एवं खलु भरणीणक्खत्त एगं राइं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता जोयं अणुपरियह, जोयं अणुपरियट्टित्ता पातो चंद कत्तिकाणं समप्पेइ) इस पूर्वाक प्रकार से भरणी नक्षत्र केवल एक ही रात्री નક્ષત્ર નક્તભાગ અર્થાત્ કેવળ એક રાત્રી રહેવાવાળું અપાઈ ક્ષેત્ર એટલે કે પુરા અહેરાત્રને અધે ભાગ અર્થાત્ પંદર મુહૂર્ત પ્રમાણે કાળ વ્યાપી હેવાથી અપાઈ એ પ્રમાણે કહેલ છે. તદ્યોગ પ્રથમ અર્થાત્ ચંદ્રની સાથે વેગ કાળને આરંભ હેવાથી કારણ કે સાંજરે અર્થાત્ દિવસના કેટલાક પાછળના ભાગના સમયમાં ચંદ્રની સાથે એગ કરે છે. તેથી એવું કહ્યું છે કે-નક્તભાગ, અપાર્ધક્ષેત્ર અર્થાત્ આ નક્ષત્ર અપાર્ધક્ષેત્ર વાળું તથા પંદર મુહૂર્ત પ્રમાણુવાળું હોવાથી તથા સાંજરે ચંદ્રની સાથે ચોગ કરતું હોવાથી રાત્રે જ ચંદનો વેગ સમાપ્ત કરે છે તેથી બીજે દિવસે ચંદ્રની સાથે યોગ કરતું નથી. તેથી ७५२ ३थे स्पष्ट ४२ छ -(एवं खलु भरणी णक्खत्ते एगं राई चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता, जोयं अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता पातो चंदं कत्तिकाणं समप्पेइ)
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #737

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३६ दशमप्राभृतस्य चतुर्थं प्राभृतप्राभृतम् युनक्ति, योगं युक्त्वा योगं अनुपरिवर्तयति, योगमनुपरिवर्त्य प्रातश्चन्द्रं कृत्तिकायाः समर्पयति ॥ एवं-पूर्वोक्तप्रकारेण खलु-इति निश्चये भरणी नक्षत्रं केवलमेकामेव रात्रि चन्द्रेण सह योगं युनक्ति-अपार्द्धक्षेत्रत्वात् नक्तंभागत्वात् पञ्चदशमुहूर्त्तत्वाच्च केवलमेकामेव रात्रि यावच्चन्द्रेण सह निवसति, योगं युक्त्वा चन्द्रेण सह रात्रिमात्रं यावदुषित्वा तं चन्द्रयोगमनुपरिवर्तयति-चन्द्रयोगं विनिमयति, ततश्च तद्योगमनुपरिवर्त्य-चन्द्रयोगं विनिमयग्य प्रातः-प्रातःकाले सूर्योदयासम्नसमये तं स्वात्मना सह निवसन्तं चन्द्रं कृत्तिकायाः समर्पयति-कृत्तिकानक्षत्राय भोगार्थ ददतीति, इत्थमिदं कृत्तिकानक्षत्रं प्रथमोक्तयुक्च्या प्रातरेव चन्द्रेण सह योगमुपैति, ते नेदं पूर्वभागमित्यवसेयम्, एतदेव परिस्फोटयति___ 'ता कत्तिका खलु णक्खत्ते पुव्वं भागे समक्खित्ते तीसइ मुहुत्ते तप्पढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता जोयं अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता पातो चंदं रोहिणी णं समप्पेइ' तावत् कृत्तिका खलु नक्षत्र पूर्व भागं समक्षेत्रं त्रिंशन्मुहूर्त तत् चन्द्र के साथ योग करता है यह नक्षत्र अपार्ध क्षेत्रवाला नक्तं भोगी तथा पन्द्रह मुहूर्त काल व्यापी होने से केवल एक ही रात्रीमात्र चन्द्र का योग करके योगका परिवर्तन माने विनिमय करता है, योगका परिवर्तन करके प्रातः कालमें माने सूर्योदय के समीपस्थ समयमें अपनेसाथ निवास करनेवाले उस चन्द्रको कृत्तिका नक्षत्र को समर्पित करता है अर्थात् कृत्तिका नक्षत्र को भोग के लिये देदेता है । इस प्रकार यह कृत्तिका नक्षत्र प्रथम कही हुइ युक्ति के अनुसार प्रातः कालमें ही चन्द्र के साथ योग करता है, अतः यह नक्षत्र पूर्व भाग समजा जाता है यही स्पष्ट करते हुवे कहते हैं-(ता कत्तिका खलु णक्खत्ते पुव्वं भागे समक्खित्ते तीसइमुहुत्ते तप्पढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता जोयं अणुपरियइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता पातो चंद रोहिणीणं समप्पेइ) कृत्तिका नक्षत्रको समर्पित करने के पश्चात् कृत्तिका नक्षत्र पूर्वभाग माने पूर्वाह्न से प्रारब्धमान होने से अहोरात्रका पूर्वभाग गत तथा આ પૂર્વોક્ત પ્રકારથી ભરણી નક્ષત્ર કેવળ એક જ રાત ચંદ્રની સાથે વેગ કરે છે. આ નક્ષત્ર અપાઈ ક્ષેત્રવાળું નક્તભેગી તથા પંદર મુહૂર્ત કાળ વ્યાપી હોવાથી કેવળ એક રાત જ ફક્ત ચંદ્રને યોગ કરીને યોગનું પરિવર્તન એટલે કે વિનિમય કરે છે. યોગનું પરિ. વર્તન કરીને પ્રાત:કાળ એટલે કે સૂર્યોદયની નજીકના સમયે પોતાની સાથે નિવાસ કરતા એ ચંદ્રને કૃત્તિકા નક્ષત્રને ભેગને માટે આપી દે છે. આ રીતે આ કૃત્તિકા નક્ષત્ર પહેલાં કહેવામાં આવેલ યુક્તિ અનુસાર પ્રાતઃકાળમાં જ ચંદ્રની સાથે યોગ કરે છે. તેથી આ नक्षत्रने पूर्व मा सभावामां आवे छे. मे पात २५०४ ४२तां ४ छे-(ता कत्तिका खलु णक्खते पुध्वंभागे समक्खित्ते तीसइमुहुत्ते तप्पढमयाए सोयं च देणं सद्धिं जोयं जोएइ, जोय जोइत्ता, जोयं अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता पातो चन्दं रोहिणीणं समप्पेइ)
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #738

७२८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे प्रथमतया सायं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, योगं युक्त्वा योगमनुपरिवर्तयति योगमनुपरिवयं प्रातश्चन्द्रं रोहिण्याः समर्पयति ।। तावत्-ततः समर्पणानन्तरम्, इदं चोक्तं कृत्तिकानक्षत्रं खलु-इति निश्चये पूर्व भागं-पूर्वाह्नतः प्रारब्धत्वात् अहोरात्रस्य पूर्वभागगतं, समक्षेत्र-सम्भूणाहोरात्रकालव्याप्तम् , यतोहि त्रिंशन्मुहर्त्त-त्रिंशन्मुहर्तपरिमितकालव्याप्तं, तत्प्रथमतया-तद्योगप्रथमतया-चन्द्रयोगारम्भकालतया सायं-सायंकाले चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति-चन्द्रण सह निवसति, ततश्च योगं युक्त्वा -चन्द्रेण सह योगमुपेत्य तं योगमनपरिवर्त्तयति-तं योगं विनिमयति, तं योगमनुपरिवर्त्य-चन्द्रयोगं विनिमयय्य पुनः प्रातः-प्रातः काले-सूर्योदयासनसमये तं च युक्तं-स्वात्मना सार्द्ध निवसन्तं चन्द्रं रोहिण्याः समर्पयतिरोहिणीनक्षत्राय ददाति, अर्थात् स चन्द्रः कृत्तिकां विहाय रोहिणीं प्रविशतीति एवमिदं कृत्तिकानक्षत्रं द्वय क्षेत्र-सा काहोरात्रपरिमितक्षेत्र यावञ्चन्द्रेण सह योगमुपैति, प्रागुक्तयुक्तिवशाच्चोभयभागं प्रतिपत्तव्यम् ॥ 'रोहिणी जहा उत्तराभवया' रोहिणी यथा उत्तराभाद्रपदा ॥ सम्पूर्ण अहोरात्र काल व्यापी तीस मुहर्त परिमित काल व्यापी तथा चन्द्र योग का आरम्भ सायं कालात्मक होने से सायं कालमें चन्द्र के साथ योग करता है माने चन्द्र के साथ निवास करता है तदनन्तर चन्द्रका योग प्राप्त करके उस योगका अनुपरिवर्तन माने उस योगका विनिमय करता है। उस योगका अनुपरिवर्तन माने विनिमय करके पुनः प्रभात काल में अर्थात सूर्योदय के आसन्न समय में अपने साथ निवास करने वाले चंद्रको रोहिणी नक्षत्रको समर्पित करता है माने रोहिणी नक्षत्रको दे देता है। अर्थात् वह चन्द्र कृत्तिका नक्षत्रको छोडकर के रोहिणी नक्षत्र में प्रवेश करता है । इस प्रकार यह कृत्तिका नक्षत्र द्वयर्धक्षेत्र माने देढ अहोरात्र परिमित क्षेत्र पर्यन्त चन्द्र के साथ योग करता है, पूर्वकथित युक्तिवशात् उभयभाग जानना चाहिये ॥ (रोहिणी કૃત્તિકા નક્ષત્રને સમર્પિત કરીને પછી કૃત્તિકા નક્ષત્ર પૂર્વભાગ એટલે કે પૂર્વલથી પ્રારંભ થતું હોવાથી અહોરાત્રિના પૂર્વ ભાગગત તથા સંપૂર્ણ અહોરાત્ર કાળ વ્યાપી અતવ ત્રીસ મુહૂર્ત પ્રમાણુ કાળ વ્યાપી તથા ચંદ્ર વેગનો આરંભ કાળ હોવાથી સાંજના સમયે ચંદ્રની સાથે એગ કરે છે. અર્થાત્ ચંદ્રની સાથે નિવાસ કરે છે. એ રીતે ચંદ્રને ભેગ પ્રાપ્ત કરીને એ યોગનો વિનિમય કરે છે. એ ગનું અનુપરિવર્તન અર્થાત્ વિનિમય કરીને ફરીથી પ્રભાત કાળમાં અર્થાત્ સૂર્યોદયની નજીકના સમયમાં પિતાની સાથે નિવાસ કરતાં ચંદ્રને રોહિણી નક્ષત્રને સમપિત કરે છે. એટલે કે રેહિણી નક્ષત્રને આપી દે છે. અર્થાત્ તે ચંદ્ર કૃત્તિકા નક્ષત્રને છોડીને રેહિણી નક્ષત્રમાં પ્રવેશ કરે છે. આ રીતે આ કૃત્તિકા નક્ષત્ર દ્વધક્ષેત્ર એટલે કે દોઢ અહોરાત્ર પ્રમાણના ક્ષેત્ર પર્યન્ત ચંદ્રની સાથે યોગ કરે છે. પૂર્વ કથિત યુક્તિ અનુસાર આ નક્ષત્ર ઉભય ભાગ સમજવું.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #739

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३६ दशमप्राभृतस्य चतुर्थ प्राभृतप्राभृतम् ७२७ -एवं खलु रोहिणी नक्षत्रं प्राग्यथोत्तरभाद्रपदा उक्ता वर्तते तथैव वक्तव्या सा चैवम्-'ता रोहिणी खलु णक्खत्ते उभयभागे दिवङ्कखेत्ते पणतालीसइमुहुत्ते तप्पढमयाए पादो चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, अवरं च राई तओ पच्छा अवरं दिवसं, एवं खलु रोहिणी णक्खत्ते दो दिवसे एगं च राइं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता जोयं अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता सायं चंद मिगसिरस्स, समप्पेइ' तावत् रोहिणी खलु नक्षत्रम् उभयभागं द्वयर्द्ध क्षेत्रं पञ्चचत्वारिंशन्मुहूर्त तत् प्रथमतया प्रातश्चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, अपरां च रात्रिं, ततः पश्चाद् अपरं च दिवसम् , एवं खलु रोहिणी नक्षत्रं द्वौ दिवसौ एकां च रात्रि चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, योगं युक्त्वा योगमनुपरिवर्त्तयति, योगमनुपरिवर्त्य सायं चन्द्र मृगशिरसः समपयति, सर्वमिदं व्याख्यातमेव किमत्र लेखबाहुल्येनेति ।। 'मगसिरं जहा जहा उत्तराभवया) इस प्रकार रोहिणी नक्षत्र के विषयमें प्रथम जिस प्रकार उत्तराभद्रपदानक्षत्र के विषयमें कथन किया है उसी प्रकार कहना चाहिये (ता रोहिणी खलु णक्खत्ते उभयभागे दिवड्डक्खेत्ते पणतालीसइमुहुत्ते तप्पढमाए पाओ चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, अवरंच राई तओ पच्छ। अवरं दिवस एवं खलु रोहिणी णक्खत्ते दो दिवसे एगं राइंच चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता, जोयं अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियहित्ता सायं चंदं मिगसिरस्स समप्पेइ) रोहिणी नक्षत्र उभयभाग व्यर्ध क्षेत्र एवं पैंतालीस मुहर्तात्मक होने से तत्प्रथम अर्थात् उसी समय चन्द्र के साथ योग काल का आरम्भ होनेसे प्रातः काल में चन्द्र के साथ योग करता है तथा दसरी रात्रि एवं दूसरा दिवस पर्यन्त रहता है इस प्रकार रोहिणी नक्षत्र दो दिवस तथा एक रात्रि पर्यन्त चन्द्र के साथ योग करता है, इस प्रकार योग कर के योग का अनुपरिवर्तन करता है अनुपरिवर्तन कर के सांज के समय में चन्द्र को मृगशिरनक्षत्र को समर्पित करता है । यह सप व्याख्यात पूर्व है अतः (रोहिणी जहाँ उत्तराभवया) २॥ शते शहिणी नक्षत्रना विषयमा परेमा शत उत्त। भाद्रपह। नक्षत्रना समयमा ४थन ४२६ छे, प्रमाणे समन्यु. (ता रोहिणी खल णक्खत्ते उभयभागे दिवड्ढक्खेत्त पणतालीसइमुहुत्ते तापढमयाए पायो च देण सद्धिं जोयं जोएइ अवर च राइं तओ पच्छा अवर दिवसं एवं खलु रोहिणी णक्खत्त दो दिवसे एगं च राई च देण सद्धिं जोय जोएइ, जोय जोइत्ता, जोय अणुपरियट्टइ, जोय अणुपरियट्टित्ता सायं चंद मिगसिरस्स समप्पेइ) डि नक्षत्र Gauan क्षेत्र भने पिस्ता. લીસ મુહૂર્ત પ્રમાણવાળું હોવાથી તથમ અર્થાત્ એ સમયે પ્રથમ ચંદ્રની સાથે રોગ કાળને આરંભ થવાથી પ્રભાતકાળમાં ચંદ્રની સાથે વેગ કરે છે. તથા તે પછીની એક રાત અને બીજા દિવસ પર્યન્ત ચંદ્રની સાથે એગ કરે છે. આ પ્રમાણે રોહિણી નક્ષત્ર બે દિવસ તથા એક રાત પર્યત ચંદ્રની સાથે વેગ કરે છે. આ રીતે યોગ કરીને વેગનું અનુપરિવર્તન કરે છે, અનુપરિવર્તન કરીને સાંજના સમયે ચંદ્રને મૃગશીર્ષ નક્ષત્રને સમ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #740

७२८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र धणिट्ठा' मृगशिरा यथा धनिष्ठा ॥-मृगशिरोनक्षत्रं प्राग् यथा धनिष्ठा प्रोक्ता तथैव वक्तव्या, तद्यथा-'ता मगसिरे णक्खत्ते पच्छंभागे तीसइमुहुत्ते तप्पढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएत्ता तओ पच्छा अवरं दिवसं, एवं खलु मिगसिरे णक्खत्ते एगं राई एगं च दिवसं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोएत्ता जोयं अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता सायं चंदं अदाए समप्पेइ' तावत् मृगशिरा नक्षत्रं पश्चाद्भागं त्रिंशन्मुहत्तं तत् प्रथमतया सायं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, सायं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युक्त्वा ततः पश्चात् अपरं दिवसम् , एवं खलु मृगशिरा नक्षत्रम् एकां रात्रिम् एकं च दिवसं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, योगं युक्त्वा योगमनुपरिवर्तयति, योगमनुपरिवर्त्य सायं चन्द्रम् आर्द्रायाः समर्पयति ॥ अत्रोक्तानि सर्वाण्यपि पदानि व्याख्यातान्येव, पुनर्व्याख्यानेनालम् , अधिक लेखबढाकर पिष्टपेषण नहीं करतें (मिगसिरं जहा धणिट्ठा) मृगशीर्ष नक्षत्र के विषयमें पहले जिस प्रकार धनिष्ठा नक्षत्र के विषय में कथन किया है उसी प्रकार कह लेवे। जो इस प्रकार से हैं-(ता मगसिरे णक्खत्ते पच्छंभागे तीसइमुहुत्ते तप्पढमयाए सायं चदेण सद्धिं जोय जोएइ, सायं चंदेण सद्धि जोयं जोएत्ता तओ पच्छा अवरं दिवसं, एवं खलु मिगसिरे णक्खत्ते एगं राई एगं च दिवसं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोएत्ता जोयं अणुपरियइ जोयं अणुपरियहित्ता सायं चंदं अदाए समप्पेइ) मृगशिरानक्षत्र पश्चात् भाग तीस मुहूर्त प्रमाणवाला सायंकाल से प्रारंभ होकर चन्द्र के साथ योग करता है, सायं काल चन्द्र के साथ योग करके तत्पश्चात् दूसरे दिवस रहता है। इस प्रकार मृगशिरा नक्षत्र एकरात्री एवं एक दिवस चन्द्रके साथ योग करता है। इस प्रकार योग करके योग का अनुपरिवर्तन करता है अनुपरिवर्तन करके सायं काल चन्द्रको आर्द्रा नक्षत्र को समर्पित करता है। यहां पर कहे सभी पदों પિત કરે છે, આ બધું જ પહેલાં વ્યાખ્યાત થઈ ગયેલ છે, તેથી અધિક લેખ વધારીને पिष्ट ४२ता नथी. (मिगसिरं जहा धणिद्वा) भृगशीष नक्षत्रना समयमा पारे પ્રમાણે ધનિષ્ઠા નક્ષત્રના વિષયમાં કથન કર્યું છે એ જ પ્રમાણે કહી લેવું. જે આ પ્રમાણે छ,-(ता मिगसिरे णक्खत्ते पच्छंभागे तीसइमुहुत्ते तप्पढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोएत्ता तओ पच्छा अवर दिवसं, एवं खलु मिगसिरे णक्खत्ते एगं राई एगं च दिवस चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोएत्ता जोयं अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता सायं चंद अदाए समप्पेइ) भृगशि२ नक्षत्र पवादमा श्रीस मुहूर्त प्रमाणवाणु भने साना समये પ્રારંભ થઈને ચંદ્રની સાથે યોગ કરે છે, સાંજે ચંદ્રની સાથે એગ કરીને તે પછી બીજે દિવસે રહે છે. આ રીતે મૃગશિરા નક્ષત્ર એક રાત અને એક દિવસ ચંદ્રની સાથે ગ કરે છે. એ રીતે એગ કરીને વેગનું અનુપરિવર્તન કરે છે. અનુપરિવર્તન કરીને સાંજે ચંદ્રને આ નક્ષત્રને સમર્પિત કરે છે, અહીં કહેલા બધા પદની વ્યાખ્યા પહેલાં કહે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #741

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३६ दशमप्राभृतस्य चतुर्थ प्राभृतप्राभृतम् अत्र सायमिति प्रायः परिस्फुटनक्षत्रमण्डलालोकसमये अतएवेदं नक्षत्रं नक्तंभागं भवतीत्यवसेयमिति ॥ 'अदा जहा सयभिसया' आर्द्रा यथा शतभिषा ॥-आर्द्रा खलु नक्षत्रं तथैवानुभावनीयं यथा प्रागशतभिषा नक्षत्रमनुभावितं वर्तते, तद्यथा 'ता अदा खलु णक्खत्ते णत्तं भागे अबक्खेत्ते पण्णरसमुहुत्ते तप्पढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, णो लभेइ अवरं दिवस, एवं खलु अद्दा णक्खत्ते एगं राई चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोएत्ता जोयं अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता पाओ चंदं पुणव्वसूर्ण समप्पेइ' तावत् आर्द्रा खलु नक्षत्रं नक्तं भागम् अपार्द्धक्षेत्रं पञ्चदशमुहूर्त तत्प्रथमतया सायं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति न लभते, अपरं दिवसम् , एवं खलु आर्द्रानक्षत्रं एकां रात्रिं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, योगं युक्त्वा योगम् अनुपरिवर्तयति, योगमनुपरिवयं प्रातश्चन्द्रं पुनर्वसोः की व्याख्या पहले करदी गई है अतः पुनः इस को व्याख्यात नहीं करते, यहां पर सायं कहने से प्रायः स्पष्टरूप से नक्षत्रमंडलके अवलोकन समय में ऐसा समजें, अतः यह नक्षत्र नक्तंभाग माने रात्री में भोग कालका आरंभ करनेवाला होता है ऐसा समजें (अहा जहा सयभिसया) आर्द्रा नक्षत्र, का कथन जिस प्रकार पहले शतभिषक नक्षत्र का कथन किया है उसी प्रकार समजलेवें। जो इस प्रकार से हैं-(ता अद्दा खलु णवत्ते णतंभागे अवड़क्खेत्ते पण्णरसमुहुत्ते तप्पढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, णो लभेइ अवरं दिवसं एवं खलु अद्दाणक्खत्ते एगं राई चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोएत्ता जोयं अणुपरियइ, जोयं अणुपरियहत्ता पाओचंदं पुणव्वसूर्ण समप्पेइ) आानक्षत्र नक्तं भाग अपार्धक्षेत्र पंद्रहमुहर्त प्रमाणवाला सायंकाल में प्रथम योग का आरंभ करके चन्द्र के साथ योग करता है, इसको दूसरा दिवस का योग नहीं होता है। इस प्रकार आानक्षत्र एकरात्रिचन्द्र के साथ योग करता है इस प्रकार योग करके योगका अनुपरिवर्तन करता है, योग का अनुपरिवर्तन करके प्रातः વાઈ ગઈ છે. તેથી ફરીથી અહીંયાં વ્યાખ્યાત કરતા નથી, અહીંયાં સાંજ કહેવાથી પ્રાય स्पष्ट पाथी नक्षत्रमना मन समयमा तेम सभा (अदा जहा सयभिसंया) આદ્ર નક્ષત્રનું કથન જે પ્રમાણે પહેલાં શતભિષકુ નક્ષત્રનું કથન કરેલ છે, એ જ પ્રમાણે समन्यु.२प्रमाणे छे.-(ता अदा खलु णक्ख ते णत्तंभागे अड्ढक्खेत्ते पण्णरसमुहुत्ते तप्पढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ णो लभेइ अवरं दिवसं एवं खलु अदाणक्खत्ते एगं राइं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ जोयं जोएत्ता, जोयं अणुररियट्टइ, जोय अगुपरियट्टित्ता पाओ चंद पुणव्वसूणं समप्पेइ) 0 नक्षत्र नतम सपा क्षेत्र ५४२ भुत प्रमाण युत सiral સમયે પ્રથમ યેગનો આરંભ કરીને ચંદ્રની સાથે ભેગ કરે છે, અને બીજા દિવસને યોગ થતું નથી. આ પ્રમાણે આદ્રા નક્ષત્ર એક રાત ચંદ્રની સાથે એગ કરે છે. આ રીતે ગ કરીને ભેગનું અનુપરિવર્તન કરે છે. વેગનું અનુપરિવર્તન કરીને પ્રભાતકાળમાં
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #742

७३०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र समर्पयति ॥ अत्रोक्तान्यपि सर्वाणि पदानि व्याख्यातान्येव । इदं च पुनर्वसु नक्षत्रं खल द्वच क्षेत्रत्वात् प्रागुक्तयुक्तेः उभयंभागमवसेयं, तथाचाह-'पुणव्वसु जहा उत्तराभवया' पुनर्वसू यथा उत्तराभाद्रपदा ॥ पुनर्वसूनक्षत्रं यथा पूर्वम् उत्तराभाद्रपदा नक्षत्रं भावित वर्त्तते तथैव इदमपि भावनीयं वक्तव्यं, तद्यथा-'ता पुणव्वसु णक्खत्ते खलु उभयभागे दिवडक्खेत्ते पणतालीसइमुहुत्ते तप्पढमयाए पाओ चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, अवरं च राई तओ पच्छा अवरं दिवसं, एवं खलु पुणवसु णक्खत्ते दो दिवसे एगं च राई चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता, जोयं अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता सायं चंदं पुस्सस्स समप्पेइ' तावत् पुनर्वसू नक्षत्रं खलु उभयभागं द्वयर्द्धक्षेत्रं पश्चचत्वारिंशन्मुहूर्त तत्प्रथमतया प्रातश्चद्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, अपरां च रात्रिं, ततः पश्चादपरं दिवसम् , एवं खलु पुनर्वसु नक्षत्रं द्वौ दिवसौ एकां च रात्रिं चन्द्रेण साद्धं योगं युनक्ति, योगं युक्त्वा समयमें चन्द्र को पुनर्वसु नक्षत्रको समर्पित करता है। यहां पर कहे हुवे सभी सूत्रस्थ पद व्याख्यात पूर्व है । यह पुनर्वसु नक्षत्र थर्धक्षेत्रव्यापी होने से पूर्वकथित प्रकारसे उभयभागवाले याने रात्रि दिवसका उपभोग करनेवाला समजें । यही कहते हैं-पुणव्वसू जहा उत्तराभवया) पुनर्वसु नक्षत्र जिस प्रकार पहले उत्तराभाद्रपदानक्षत्र का कथन किया है उसी प्रकार से भाविन करलेवें । जो इस प्रकारसे हैं-(ता पुणव्वसुणक्खते खलु उभयभागे दिवडक्खत्ते पणतालीसइमुहुत्ते तप्पढमयाए पाओ चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, अवरं च राई तओ पच्छा अवरं दिवसं, एवं खलु पुणव्वसुणक्खत्ते दो दिवसे एगं चराइं चंदेण सद्धिं जायं जाएइ जोयं जोइत्ता, जोयं अणुपरियदृइ, जोयं अणुपरियहित्ता सायं चंदं पुस्सस्स समप्पेइ) यह पुनर्वसुनक्षत्र उभय भाग द्वयर्द्धक्षेत्र व्यापी एवं पैंतालीसमुहूर्तपर्यन्त रहनेवाला प्रातःकाल से चन्द्र के साथ योग करता है तापश्चात् एक रात्रि तथा दूसरा एक दिवस इस प्रकार पुनर्वચંદ્રને પુનર્વસુ નક્ષત્રને સમર્પિત કરે છે. અહીંયાં કહેવામાં આવેલ સૂત્રસ્થ તમામ પદની વ્યાખ્યા પહેલાં કરવામાં આવી ગયેલ છે. આ પુનર્વસુ નક્ષત્ર કયર્થ ક્ષેત્ર વ્યાપી હેવાથી પહેલાં કહેલા પ્રકારથી ઉભય ભાગવાળા એટલે કે રાતદિવસને ઉપભોગ કરવાવાળા સમજવા. मे ४ छे. (पुणव्यसु जहा उत्तराभवया) पुनवसु नक्षत्र प्रमाणे ५i Gत्तर ભાદ્રપદા નક્ષત્રનું કથન કરેલ છે, એ જ પ્રમાણે સમજી લેવું. જે આ પ્રમાણે છે.(ता पुणव्वसु णक्खत्ते खलु उभयभागे दिवडूढक्खेत्ते पणतालीसइ मुहुत्ते तप्पढमयाए पाओ चंदेण सद्धिं जोय जोएइ अवरच राई तओ पच्छा अवर दिवसं एवं खलु पुणव्वसु णक्खत्ते दो दिवसे गं च राई देण सद्धि जोयं जोएइ, जोयं जोएत्ता जोय अणुपरियइ जोयं अणुपट्टित्ता सायं चंदं पुस्सस्स समप्पेइ) मा पुन सु नक्षत्र उमयमा द्वय क्षेत्र व्यापी અને પિસ્તાલીસ મુહૂર્ત પર્યન્ત રહેવાવાળું તથા પ્રાતઃકાળથી ચંદ્રની સાથે યોગ કરે છે,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #743

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३६ दशमप्राभृतस्य चतुर्थ प्राभृतप्राभृतम् ७३१ योगमनुपरिवर्तयति, योगमनुपरिवर्त्य सायं चन्द्रं पुष्यस्य समर्पयति । अत्रोक्तान्यपि सर्वाणि पदानि पूर्वमनेकधा व्याख्यातान्येव । इदं च पुष्यनक्षत्रं सायं समये दिवसावसानरूपे चन्द्रेण सह योगमधिगच्छति तेन पश्चाद्भागमवसेयं, तथा चाह-'पुस्सो जहा धणिहा' पुष्पो यथा धनिष्ठा ॥ पुष्पः-पुष्पनक्षत्रं यथा-येन प्रकारेण पूर्व धनिष्ठा नक्षत्रमभिभावितं तथैव इदमपि पुष्पनक्षत्रमभिभावनीयम् । तद्यथा-'ता पुस्से खलु णक्खत्ते पच्छंभागे समक्खेत्ते तीसइ मुहुत्ते तप्पढमयाए सायं चंदेण सदि जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता तो पच्छा अवरं दिवसं, एवं खलु पुस्से णक्खत्ते एग राई एगं च दिवसं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता जोयं अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता सायं चंदं असिलेसाए समप्पेइ' तावत् पुष्पं खलु नक्षत्रं पश्चाद्भागं समक्षेत्रं त्रिंशन्मुहूर्त तत् प्रथमतया सायं सुनक्षत्र दो दिवस एवं एकरात्री चंद्र के साथ योग करता है, योग करके योग को अनुपरिवर्तित करता है योग का अनुपरिवर्तन करके सायं काल चन्द्र को पुष्यनक्षत्र को समर्पित करता है । यहां पर सूत्रोक्त सभी पदों की व्याख्या पहले करही दी है। यह पुष्यनक्षत्र दिवसावसानरूप सायंकाल चन्द्र के साथ योग प्राप्त करता है अतः यह नक्षत्र पश्चात्भाग कहा है। तथा कहा भी है-(पुस्सो जहा धणिट्ठा) पुष्यनक्षत्र जिस प्रकार धनिष्ठा नक्षत्रका कथन किया है उसी प्रकार से इस को भी भावित करलेवें । जो इस प्रकार से है (ता पुस्से खलु णक्खत्ते पच्छाभागे समक्खेत्ते तीसइमुहुते तप्पढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता तो पच्छा अवरं दिवसं, एवं खलु पुस्से णक्खत्ते एगं राइं एगं च दिवसं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता जोयं अणुपरिदृइ, जोयं अणुपरियटित्ता सायं चंदं असिलेसाए समप्पेइ) पुष्यनक्षत्र पश्चाभाग संमक्षेत्र तीसमुहूर्तकालव्यापी सायं काल से प्रथम चन्द्र તે પછી એક રાત અને બીજો એક દિવસ આ રીતે પુનર્વસુ નક્ષત્ર બે દિવસ અને એક રાત ચંદ્રની સાથે વેગ કરે છે. એગ કરીને વેગનું અનુપરિવર્તન કરે છે, યુગનું અનુ પરિવર્તન કરીને સાંજના સમયે ચંદ્રને પુષ્ય નક્ષત્રને સમર્પિત કરે છે. અહીંયાં સૂત્રમાં કહેલ બધા પદોની વ્યાખ્યા પહેલાં કહી જ દીધેલ છે. આ પુષ્ય નક્ષત્ર દિવસના અન્તમાં એટલે કે સાંજના સમયે ચંદ્રની સાથે રોગ પ્રાપ્ત કરે છે. તેથી આ નક્ષત્ર પશ્ચાત્માગ
डेस छ. तथा ४थु ५४ छ, (पुस्सो जहा धणिद्वा) पु०५ नक्षत्र शत पनिष्ठा नक्षत्रनु ४थन ४२ , ते४ प्रमाणे या सम देने 21 प्रमाणे छ,-(पुस्से खलु णक्खत्ते पच्छंभागे समक्खेत्तें तीसईमुहुत्ते तप्पढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोय जोएइ, जोय जोइता तओ पच्छा अवर दिवसं, एवं खलु पुस्से णक्खत्ते एग राई एगं च दिवसं चंदेण सद्धिं जोय जोएइ, जोय जोइत्ता जोय अणुपरियट्टइ, जोय अणुपरियट्टित्ता सायं चंदं असिलेसाए समप्पेइ) पुष्य नक्षत्र पश्चाइमा समक्षेत्र त्रीस मुडूत प्रमाण यापी airt समये
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #744

७३२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, योगं युक्त्वा ततः पश्चादपरं दिवसम् , एवं खलु पुष्पं नक्षत्रम् एकां रात्रिम् एकं च दिवसं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, योगं युक्त्वा योगमनुपरिवत्तयति, योगमनुपरिवर्त्य सायं चन्द्रम् अश्लेषायाः समर्पयति ।। अत्रोदृङ्कितान्यपि पदानि सर्वाणि व्याख्यातान्येव पुनर्व्याख्यानेनालम् , इदं चाश्लेपानक्षत्रं सायं समये-परिस्फुटनक्षत्रमण्डलालोकरूपे प्रायश्चन्द्रेण सह योगमधिगच्छति, ते नेदं नक्षत्रं नक्तंभागमवसेयं, तथा चापा क्षेत्रत्वात् तस्या मेव सत्रौ चन्द्रेण साकं योगं परिसमापयतीत्यवसेयमिति, तथा चाह-'अस्सेसा जहा सयभिसया' आश्लेषा यथा शतभिषा, आश्लेषा नक्षत्रं तथैव भावनीयं यथा पूर्व शतभिषा नक्षत्रं भावितं वर्तते सा च भावना यथा-'ता अस्सेसा खल णक्खत्ते णत्तं भागे अबड्डक्खेत्ते पण्णरसमुहुत्ते तप्पडमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, के साथ योग करता है, इस प्रकार योग करके पश्चात् दूसरादिवस रहता है इस प्रकार पुष्यनक्षत्र एकरात्रि एवं एक दिवस चन्द्र के साथ योग करता है, योग करके योगका अनुपरिवर्तन करता है अनुपरिवर्तन करके सायं काल चन्द्र को अश्लेषा नक्षत्र को समर्पित करता है, यहां पर भी सूत्रोक्त सभी पद व्याख्यात पूर्व है अतः पुनः व्याख्यात नहीं किया है। यह अश्लेषानक्षत्र स्पष्ट रूप से नक्षत्र के अवलोकनरूप सायं काल में प्रायः चन्द्र के साथ योग प्राप्त करता है। अतः यह नक्षत्र नक्तंभाग जानना चाहिए । तथा अपार्धक्षेत्र व्यापिहोने से उसी रात्र में चन्द्र के साथ का योग समाप्त करता है ऐसा समजें । तथा कहा भी है-(अस्सेसा जहा सयभिसया) पहले शतभिषा नक्षत्र का जिस प्रकार से कथन किया है उसी प्रकार से अश्लेषानक्षत्र का कथन समजलेवें । यह भवना इस प्रकार से हैं (ता अस्सेसा खल णक्खत्ते णत्तभागे अवक्खेत्ते पण्णरसमुहुत्ते तप्पढमयाए सायं चदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं પ્રથમ ચંદ્રની સાથે એગ કરે છે. એ પ્રમાણે વેગ કરીને પછીથી બીજે દિવસે રહે છે, આ રીતે પુષ્ય નક્ષત્ર એક રાત અને એક દિવસ ચંદ્રની સાથે યોગ કરે છે. એગ કરીને
ગનું અનુપરિવર્તન કરે છે. એમનું અનુપરિવર્તન કરીને સાંજના સમયે ચંદ્રને અશ્લેષા નક્ષત્રને સમર્પિત કરે છે. અહીંયાં પણ સૂત્રમાં કહેલ બધા જ પદની વ્યાખ્યા પહેલાં કરવામાં આવી ગયેલ છે તેથી તેને ફરીથી વ્યાખ્યાત કરેલ નથી, આ અશ્લેષા નક્ષત્ર સ્પષ્ટ રૂપે નક્ષત્રના અવલોકન રૂપ સાંજના સમયે પ્રાયઃ ચંદ્રની સાથે વેગ પ્રાપ્ત કરે છે. તેથી આ નક્ષત્ર નક્તભાગ સમજવું. તથા અપાઈ ક્ષેત્ર વ્યાપિ હેવાથી એજ રાત્રે
नी साथेन। यो समाप्त ७२ छ तम समन्यु, तथा युं ५५ छ,-(अस्सेसा जहा सयमिसया) ५ei शतभिष नक्षत्रनु रीते ४थन ४२स छे, मे प्रमाणे वेषा नक्षन ४थन समन्यु ते भावना २॥ प्रमाण छ.-(ता अस्सेसा खलु णक्खत्त णत्तंभागे अवडूढक्खेत्ते पण्णरसमुहुत्ते तप्पढमयाए सायं चंदेण सद्धि जोय जोएइ, जोय जोइत्ता
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #745

सूर्यशतिप्रकाशिका टीका सू० ३६ दशमप्राभृतस्य चतुर्थ प्राभृतप्राभृतम्
७३३
जोयं जोएत्ता णो लभेड़ अवरं दिवस, एवं खलु असिलेसाणक्खत्ते एगं राई चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता जोयं अणुपरियगृह, जोयं अणुपरियट्टित्ता पाओ चंदं मघाणं समप्पेइ' तावत् आश्लेषा खलु नक्षत्रं नक्तं भागम् अपार्द्धक्षेत्रं पञ्चदशमुहूर्त्त तत्प्रथमतया सायं चन्द्रेण सार्द्धं योगं युनक्ति, योगं युक्त्वा न लभते अपरं दिवसं, एवं खलु आश्लेषा नक्षत्रम् एकां रात्रिं चन्द्रेण सार्द्धं योगं युनक्ति, योगं युक्त्वा योगमनुपरिवर्त्तयति, योगमनु परिवर्त्य प्रातश्चन्द्रं मघायाः समर्पयति ॥ - सायंतने काले चन्द्रेण सह योगत्वात् अपार्द्धक्षेत्रोक्तत्वात् केवलपञ्चदश मुहर्त्तमात्र भोगसत्वाच्च इदमश्लेपानक्षत्रं केवलामेकामेव रात्रिं चन्द्रेण सह निवसतीत्यर्थः ॥ अपगतमर्द्ध यस्य तदपार्द्धम् - अर्द्ध मात्रमित्यर्थः, सम्पूर्ण रात्रि व्याप्तकालं यावत् स्वात्मना सह निवसन्तं चन्द्रं प्रातरेव मघानक्षत्राय भोगार्थं समर्पयति ॥ इदं चापि मघा नक्षत्रं पूर्वोक्तयुक्त्या प्रातश्चन्द्रेण सह योगमधिगच्छति तेन मघा नक्षत्रं जोएत्ता णो लभेइ अवरं दिवस, एवं खलु असिलेसा णक्खत्ते एवं राई चंदेण सद्धि जोयं जोएइ, जोयं जोइता जोयं अणुपरियहइ, जोयं अणुपरियहित्ता पाओ चंद मघाणं समप्पेइ) अश्लेषा नक्षत्र नक्तं भाग अपार्धक्षेत्रवाला पन्द्रह मुहूर्त तथा सायं काल में प्रथम चन्द्र के साथ योग करता है. योग करके उसको दूसरा दिवस प्राप्त नहीं होता है, इस प्रकार अश्लेषा नक्षत्र एक रात्रि पर्यन्त चन्द्र के साथ योग करता है, योग कर के योग का अनुपरिवर्तन करता है, योग का अनुपरिवर्तन कर के प्रभात काल में मघा नक्षत्र को चन्द्र समर्पित करता है | सायंकाल में चन्द्र के साथ योग होने से तथा अर्धक्षेत्र व्यापी अतएव केवल पंद्रह मुहूर्त काल व्यापी होने से यह अश्लेषा नक्षत्र केवल एक रात्रिचन्द्र के साथ निवास करता है । जिसका अर्ध न हो वह अपार्ध कहा जाता है माने अर्ध मात्र अर्थात् संपूर्ण रात्री काल व्यापी यावत् अपने साथ रहते हुवे चन्द्र को प्रातःकाल में ही मघा नक्षत्र को उपभोग के लिये समर्पित करता है, अतः मघा नक्षत्र पूर्व भाग वाला है ऐसा
जोय अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता पाओ चंदं मघाणं समप्पेइ) अश्लेषा नक्षत्र नस्त ભાગ અપા ક્ષેત્રવાળું પંદર મુહૂત પ્રમાણુકાળ વ્યાપી તથા સાંજના સમયે પ્રથમ ચદ્રની સાથે ચેાગ કરે છે. ચેાગ કરીને તેને ખીજો દિવસ મળના નથી, આ રીતે અશ્લેષા નક્ષત્ર એક રાત્રિન્ત ચંદ્રની સાથે ચેાગ કરે છે. ચેાગ કરીને ચેાગનું અનુપરિવર્તન કરે છે. યાગનું અનુપરિવર્તન કરીને પ્રાતઃકાળમાં મધાનક્ષેત્રને ચંદ્ર સમર્પિત કરે છે. સાંજરે ચંદ્રની સાથે ચેાગ થવાથી તથા અ ક્ષેત્ર વ્યાપી હાવાથી કેવળ પંદર મુહૂત પર્યંન્ત રહેવાથી આ અશ્લેષા નક્ષત્ર કેવળ એક રાત્રી ચંદ્રની સાથે નિવાસ કરે છે, જેના અ ભાગ ન હેાય તે અપા કહેવાય છે, અર્થાત્ અ માત્ર એટલે કે પૂરેપૂરી રાત્રીકાળ વ્યાપી યાવત્ પેાતાની સાથે રહેલા ચંદ્રને પ્રભાતકાળમાં જ મધા નક્ષત્રને ઉપભોગ માટે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #746

७३४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे पूर्वभागमवसेयम् , तथाचाह-मूले-'महा जहा पुवा फग्गुणी' मघा यथा पूर्वाफल्गुनी ॥ मघानक्षत्रं तथैव भावनीयं यथा पूर्व पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्रं भावितं वर्तते ॥ तद्यथा-'ता मघा खलु णक्खत्ते पुर्व भागे समक्खेत्ते तीसइमुहुत्ते तप्पढमयाए पाओ चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ तओ पच्छा अवरं राई एवं खलु मघाणक्खत्ते एगं दिवसं एगं च राई चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता जोयं अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता पाओ चंदं पुव्वा फग्गुणीणं समप्पेइ' तावत् मघा खलु नक्षत्र पूर्व भागं समक्षेत्रं त्रिंशन्मुहर्त तत् प्रथमतया प्रातश्चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, ततः पश्चादपरां रात्रिम् , एवं खलु मघानक्षत्रम् एकं दिवसम् एकां च रात्रि चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, योगं युक्त्वा योगमनुपरिवर्तयति, योगमनुपरिवर्त्य प्रातश्चन्द्रं पूर्वाफाल्गुन्याः समर्पयति ।-पूर्वभागोक्तत्वात् समक्षेत्रत्वात् त्रिंशन्मुहूत्तेव्याप्तकालभोगत्वात् प्रतरेव चन्द्रेण सह युज्यमानत्वाच्च मघानक्षत्रं तं सम्पूर्णदिवसमपरां रात्रिंचेति सम्पूर्णाहोरात्रव्याप्तकालं यावत् चन्द्रेण सामुषित्वा प्रातरेव पूर्वाफाल्गुन्यै समजें । तथा सूत्रकार ने कहा भी है (महा जहा पुव्वाफग्गुणी) मघा नक्षत्र जिस प्रकार पहले पूर्वा फल्गुनी नक्षत्र का कथन किया है उसी प्रकार से मघा नक्षत्र को भावित कर लेवें । जो इस प्रकार से हैं-(ता मघा खलु णक्खत्ते पुरुवंभागे समक्खेत्ते तीसइ मुहुत्ते तप्पढमयाए पाओ चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, तओ पच्छा, अवरं राई, एवं खलु मघा णक्खत्ते एगं दिवसं एगं च राई चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता जोयं अणुपरियदृइ, जोय अणुपरियत्तिा पाओ चंदं पुत्वा फग्गुणी णं समप्पेइ) मघा नक्षत्र पूर्व भाग समक्षेत्र तीस मुहूर्त काल व्यापी प्रथम प्रातः काल से चन्द्र के साथ योग करता है, तत्पश्चात् दूसरी रात्री इस प्रकार मघा नक्षत्र एक दिवस एवं एक रात्रि चन्द्र के साथ योग करता है। इस प्रकार योग करके योग का अनुपरिवर्तन करता है, योग का अनुपरिवर्तन कर के प्रातः काल के समय चन्द्र को पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र को समर्पित સમપિત કરે છે. આ મઘાનક્ષત્ર પૂર્વોક્ત યુક્તિથી પ્રાતઃકાળમાં ચંદ્રની સાથે ચોગ કરે છે. तथा भधानक्षत्र पूर्वमा छे. तेम समन्यु सूत्रधारे ४थु ५५ छ,-(महा जहा पुव्वा फग्गुणी) प्रमाणे पडसा पूर्वाशगुनी नक्षत्रनु थन. ४२६ छ. ८ प्रमाणे भघा नक्षत्रने
सम से.. 40 प्रमाण छ. (ता मघा खलु णक्खत्ते पुञ्चभागे समक्खेत्तें तीसइमुहुत्ते तप्पढमयाए पाओ चंदेण सद्धि जोय जोएइ, तओ पन्छा अवर राई एवं खलु मघाणक्खत्ते एगं दिवसं एगं च राई चंदेण सद्धि' जोय जोएइ, जोय जोइत्ता जोय अणुपरियट्टइ, अणुपरिट्टित्ता पाओ चंद पुवाफगुणीणं ससप्पेइ) मघा नक्षत्र पूर्वमा सभक्षेत्र त्रीस મુકાળ વ્યાપી પ્રથમ પ્રાતઃકાળથી ચંદ્રની સાથે રોગ કરે છે. તે પછી બીજી રાત્રી એ રીતે માનક્ષત્ર એક દિવસ અને એક રાત્રી ચંદ્રની સાથે એગ કરે છે. આ પ્રમાણે યોગ કરીને યોગનું અનુપરિવર્તન કરે છે. યોગનું અનુપરિવર્તન કરીને પ્રભાતકાળના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #747

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३६ दशमप्राभृतस्य चतुर्थ प्राभृतप्राभृतम् ७३५ भोगाय प्रयच्छति । इदमपि पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्रं प्रातश्चन्द्रेण सह योगमुपैति, तेनोक्त युक्त्या पूर्वभाग मित्यसेयम् । तथाचाहमूले-'पुन्वा फग्गुणी जहा पुव्वा भद्दवया' पूर्वाफाल्गुनी यथा पूर्वा भाद्रपदा ॥-यथा पूर्व पूर्वाभाद्रपदा अभिहिता तथैवेदानी पूर्वाफाल्गुनी अभिधातव्या । तद्यथा-'ता पुबाफग्गुणी खलु णक्खत्ते पुव्वं भागे समक्खेत्ते तीसइमुहुत्ते तप्पढमयाए पाओ चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, तओ पच्छा अवरं राई, एवं खलु पुव्वाफग्गुणी णक्खत्ते एगं च दिवसं एगं च राई चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता जोयं अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता पाओ चंदं उत्तराणं फग्गुणीणं समप्पेइ' तावत् पूर्वाकरता है। यह पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र पूर्वभागवाला तथा समक्षेत्रवाला एवं तीस मुहर्त काल व्यापी तथा प्रातः काल में ही चन्द्र के साथ योग करनेवाला होने से वह संपूर्ण दिवस तथा दूसरी रात्री माने संपूर्ण अहोरात्र व्याप्त काल वाला होने से चन्द्र के साथ भोग काल समाप्त कर के प्रातः काल में पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र को चन्द्र को उपभोग के लिये समर्पित करता है। यह पूर्वा फाल्गुनी नक्षत्र भी चन्द्र के साथ प्रातः काल में योग को प्राप्त करता है अतः उक्त युक्ति से पूर्वभाग वाला कहा गया है । तथा कहा भी है-(पुव्वा फग्गुणी जहा पुत्वाभद्दवया) पहले जिस प्रकार से पूर्वा फाल्गुनी नक्षत्र का कथन किया गया है उसी प्रकार से पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्र का कथन समज लेवें जो इस प्रकार से है-(ता पुव्वाफग्गुणी खलु णक्खत्ते पुव्वं भागे समक्खत्ते तीसइमुहत्ते तप्पढमयाए पाओ चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, तओ पच्छा अवरं राई, एवं खलु पुत्वाफग्गुणी णक्खत्ते एग च दिवस एगं च राई चंदेण सद्धि जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता जोयं अणुपरियइ, जोयं अणुपरियहित्ता पाओ चंदं उत्तराणं फग्गुणीणं समप्पेइ) पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र पूर्वभाग समक्षेत्र तीस मुहूर्त સમયે ચંદ્રને પૂર્વાફાલ્ગની નક્ષત્રને સમર્પિત કરે છે. આ પૂર્વાફગુની નક્ષત્ર પૂર્વભાગવાળું તથા સમક્ષેત્રવાળું અને ત્રીસ મુહૂર્ત કાળ વ્યાપ્ત તથા પ્રભાતકાળમાં જ ચંદ્રની સાથે
ગ કરવાવાળું હોવાથી તે આખો દિવસ અને બીજી રાત એટલે કે સંપૂર્ણ અહોરાત્ર કાલવ્યાપી હવાથી ચંદ્રની સાથે ભેગકાળ સમાપ્ત કરીને પ્રાતઃકાળમાં પૂર્વાફાની નક્ષત્રને ચંદ્રને ઉપભેગને માટે સમર્પિત કરે છે, આ પુર્વાફાગુની નક્ષત્ર પણ ચંદ્રની સાથે પ્રાતઃકાળમાં જ યંગ કરે છે. તેથી ઉપરોક્ત યુક્તિથી પૂર્વભાગવાળું કહેલ છે, તથા Bघु ५५ छे-(पुत्वा फारगुणी जहा पुयाभवया) पडसारे प्रमाणे पूर्वाशगुनी नक्षत्रनु કથન કરવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે પૂર્વાભાદ્રપદા નક્ષત્રનું કથન સમજી લેવું. જે આ प्रमाणे छ,-(ता पुव्वाफग्गुणी खलु णक्खत्ते पुव्वभागे समक्खेत्ते तीसइमुहुत्ते तप्पढमयाए पाओ चंदेण सद्धिं जोय जोएइ, तओपच्छा अवर राई एवं खलु पुवाफग्गुणी णक्खत्त एगं च दिवसं एगं च राई चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता जोय अणुपरियइ, जोयं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #748

७३६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे फाल्गुनी खलु नक्षत्रं पूर्व भागं समक्षेत्रं त्रिंशन्मुहर्त तत् प्रथमतया प्रातश्चन्द्रेण साद्धं योगं युनक्ति, ततः पश्चात् अपरां च रात्रिम् , एवं खलु पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्रम् एकं च दिवसमेकां च रात्रि चन्द्रेण सह योगं युनक्ति, योगं युक्त्वा योगम् अनुपरिवर्त्तयति, योगमनुपरिवर्त्य प्रातश्चन्द्रम् उत्तरायाः फाल्गुन्याः समर्पयति ।।-पूर्वभागोक्तत्वात् समक्षेत्रत्वात् त्रिंशन्मुहूत्ते. मात्रभोगपरिमाणात् प्रातश्चन्द्रेण योगसत्त्वाच्चेदं पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्रं तमेकं दिवसं ताश्चा परां रात्रिमिति सम्पूर्णाहोरात्रव्याप्तकालं यावच्चन्द्रेण सह उषित्वा द्वितीयदिने प्रातरेव स्वात्मना सह प्रवर्त्तमानं चन्द्रं पुनर्भोगायोत्तरफाल्गुनी नक्षत्राय प्रयच्छतीति । एतच्चोत्तराफाल्गुनी नक्षत्रं द्वयर्द्धक्षेत्रमित्यतः प्रागुक्तयुक्तिवशात् उभयं भागं वेदितव्यं, तथाचाह मूलसूत्रे-'उत्तराफग्गुणी जहा उत्तराभवया' उत्तराफाल्गुनी यथा उत्तराभाद्रपदा ॥प्रमाणवाला तया प्रथम प्रभात काल में चन्द्र के साथ योग करता है तत्पश्चात् दूसरी रात्री रहता है । इस प्रकार पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र एक दिवस एवं एक रात्री चन्द्र के साथ योग करता है, इस प्रकार योग कर के योग का अनुपरिवर्तन करता है अनुपरिवर्तन कर के प्रातः काल में चन्द्र को उत्तराफल्गुनी नक्षत्र को समर्पित करता है। यह पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र पूर्व भाग माने प्रातः काल से प्रारम्भ होने वाला तथा समक्षेत्र एवं तीस मुहूर्त मान्न भोग परिमाण होने से यह नक्षत्र एक दिवस एवं एक रात्री इस प्रकार सम्पूर्ण अहोरात्र पर्यन्त चन्द्र के साथ रह कर दूसरे दिन प्रातः काल में ही अपने साथ रहा हुवा चन्द्र को फिर से भोग के लिये उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र को देता है । यह उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र यधेक्षेत्र वाला होने से पूर्व कथित प्रकार से उभय भागी जानना चाहिये यही मूल में सूत्रकारने कहा है-(उत्तराफग्गुणी जहा उत्तराभवया) जिस प्रकार पहले उत्तराभाद्रपदा नक्षत्र का कथन किया है अणुपरियट्टित्ता पाओ चंदं उत्तराणं फगाणीणं समप्पेइ) पूशिशुनी नक्षत्र पूर्वमा सभक्षेत्र ત્રીસ મુહૂર્ત પ્રમાણુવાળું તથા પ્રથમ પ્રભાતકાળમાં ચંદ્રની સાથે વેગ કરે છે, તે પછી બીજી રીતે રહે છે, આ રીતે પૂર્વાફાગુની નક્ષત્ર એક દિવસ અને એક રાત ચંદ્રની સાથે યોગ કરે છે, આ રીતે ગ કરીને ભેગનું અનુપરિવર્તન કરે છે, યોગનું અનુ પરિવર્તન કરીને પ્રાતઃકાળમાં ચંદ્રને ઉત્તરાફાશુની નક્ષત્રને સમર્પિત કરે છે, આ પૂર્વફાગુની નક્ષત્ર પૂર્વભાગ એટલે કે પ્રાતઃકાળથી પ્રારંભ થવાવાળું તથા સમક્ષેત્ર અને ત્રીસ મુહર્તમાત્ર ભેગકાળ હોવાથી આ નક્ષત્ર એક દિવસ અને એક રાત્રી એ રીતે સંપૂર્ણ અહેરાત ચંદ્રની સાથે રહીને બીજે દિવસે પ્રાતઃકાળમાં જ પોતાની સાથે રહેલ ચંદ્રને ફરીથી ભેગને માટે ઉત્તરાફાગુની નક્ષત્રને સમર્પિત કરે છે. આ ઉત્તરાફાલ્વની નક્ષત્ર વયર્થ ક્ષેત્રવાળું હેવાથી પહેલાં કહેલ પ્રકારથી ઉભયભાગી, સમજવું એજ મૂળ સૂત્રપાઠથી सूत्रारे ४९ छ. (उत्सराफरगुणी जहा उत्तराभवया) के प्रभारी उत्तरामद्रह नक्षत्रनु
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #749

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३६ दशमप्राभृतस्य चतुर्थ प्राभृतप्राभृतम् ७३७ यथा पूर्वमुत्तराभाद्रपदा नक्षत्रं भावितं तथैवेदानीमुत्तराफाल्गुनीनक्षत्रमपि भावनीयमिति । तच्चोक्तं यथा-'ता उत्तराफग्गुणी खलु णक्खत्ते पणयालीसइमुहत्ते तप्पढमयाए पादो चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, अवरं च राई, तओ पच्छा अवरं च दिवसं, एवं खलु उत्तराफग्गुणी णक्खत्ते दो दिवसे एगं च राई चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोएत्ता जोयं अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता सायं चंदं हत्थस्स समप्पेइ' तावद् उत्तराफाल्गुनी खलु नक्षत्रं पञ्चचत्वारिंशन्मुहूर्त तत्प्रथमतया प्रातश्चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, अपरां च रात्रि, ततः पश्चादपरं च दिवसम् , एवं खलु उत्तराफाल्गुनी नक्षत्रं द्वौ दिवसौ एकां च रात्रि चन्द्रेण साद्धं योगं युनक्ति, योगं युक्त्वा योगमनुपरिवत्र्तयति, योगमनुपरिवर्त्य सायं चन्द्रं हस्तस्य समर्पयति ॥ प्रातश्चचन्द्रेण सह योगत्वात् पञ्चचत्वारिंशन्मुहूर्त्तत्वाद् द्वयर्द्ध क्षेत्रत्वाच्च इदमुत्तराफाल्गुनी नक्षत्रं द्वौ दिवसौ एकां च रात्रिमिति सार्द्वकाहोरात्रप्रमित उसी प्रकार से उत्तरा फाल्गुनी नक्षत्र का कथन कर लेवें यह इस प्रकार से हैं-(ता उत्तराफग्गुणी खलु णक्खत्ते पणयालीसइमुहुत्ते तप्पढमयाए पादो चदेण सद्धिं जोय जोएइ, अपरं च राइं, तओ पच्छा अवरं च दिवसं, एवं खल उत्तराफग्गुणी णक्खत्ते दो दिवसे एगं च राई चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जो जोइत्ता जोय अणुपरिदृइ, जोयं अणुपरियहित्ता सायं चंदं हत्थस्स समप्पेइ) उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र पैंतालीस मुहूर्त प्रमाणवाला प्रथम चन्द्र के साथ योग का प्रारम्भ करने वाला होने से प्रभात काल में चन्द्र के साथ योग करता है तथा दूसरी रात्री तत्पश्चात् दूसरा दिवस इस प्रकार उत्तराफल्गुनी नक्षत्र दो दिन तपा एक रात्री पर्यन्त चन्द्र के साथ योग करता है, इस प्रकार योग कर के योग का अनुपरिवर्तन करते है, योग का अनुपरिवर्तन कर के सायंकाल चन्द्र को हस्त नक्षत्र को देदेता है प्रातःकाल में चन्द्र के साथ योग करनेवाला होने से तथा पैंतालीस मुहर्त पर्यन्त भोग काल वाला तथा दयध क्षेत्र परिमित होने से यह उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र કથન કરેલ છે, એ જ પ્રમાણે ઉત્તરાફાગુની નક્ષત્રનું કથન કરી લેવું. તે આ પ્રમાણે છે(ता उत्तराफग्गुणी खलु णक्खत्ते पणयालीसइमुहुत्ते तप्पढमयाए पादो चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, अपरं च राई तओ पच्छा अपरं च दिवसं, एवं खलु उत्तराफरगुणी णक्खत्ते दो दिवसे एगं च राई चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोएत्ता जोयं अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता सायं चंदं हत्थस्स समप्पेइ) उत्तराशगुनी नक्षत्र पिस्तावास मुत प्रभावाण પ્રથમ ચંદ્રની સાથે ચંગને પ્રારંભ કરનાર હોવાથી પ્રભાતકાળમાં ચંદ્રની સાથે એગ કરે છે, તથા બીજી રાત્રી અને તે પછી બીજે દિવસ આ પ્રમાણે ઉત્તરાફાગુની નક્ષત્ર બે દિવસ અને એક રાત સુધી ચંદ્રની સાથે યોગ કરે છે. આ પ્રમાણે યોગ કરીને
ગનું અનુપરિવર્તન કરે છે, જેનું અનુપરિવર્તન કરીને સાંજના સમયે ચંદ્રને હસ્ત નક્ષત્રને સમર્પિત કરે છે, પ્રભાતકાળમાં ચંદ્રની સાથે એગ કરવાવાળા હોવાથી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #750

७३८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
कालं यावच्चन्द्रेण सह भोगं विधाय द्वितीयदिवसस्य सायंतने समये पुनर्भोगाय सह निवसन्तं चन्द्रं हस्तनक्षत्राय समर्पयति । इदं च हस्तनक्षत्रं दिवसावसाने चन्द्रेण सह योगमधिरोहति, तेनेदं नक्षत्रं पश्चाद्भागमव सेयम्, चित्रानक्षत्रं तु किञ्चित्समधिके दिवसावसाने चन्द्रयोगमधिगच्छति, ततस्तदपि चित्रानक्षत्रं पश्चाद्भागमवगन्तव्यम्, एतदेवाह मूलसूत्रे - ' हत्थो चित्ता य जहा धणिट्ठा' हस्तश्चित्रा च यथा धनिष्ठा ॥ - पूर्वं यथा धनिष्ठा नक्षत्रं भावितं तथैवात्र हस्त - चित्रानक्षत्रे परिभावनीये । तद्यथा - 'ता हत्थे खलु णक्खते पच्छंभागे समक्खेत्ते तीसइमुहुत्ते तप्पढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, तओ पच्छा अवरं दिवसं, एवं खलु हत्थणक्खते एगं राई एगं च दिवस चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइता जोयं अणुपरियट्टा, जोयं अणुपरियट्टित्ता सायं चंदं चित्ताए समप्पेइ, । ता चित्ता खलु दो दिवस तथा एक रात्रि इस प्रकार देव अहोरात्र प्रमितकाल पर्यन्त चन्द्र के साथ योग कर के दूसरे दिन के सांज के समय भोग के लिये निवास करते चन्द्र को हस्त नक्षत्र को समर्पित करता है । यह हस्त नक्षत्र दिवस के अन्त में चन्द्र के साथ योग का प्रारंभ करता है अतः यह नक्षत्र पश्चात् भाग वाला जामना चाहिये । चित्रा नक्षत्र कुछ समधिक दिवस के अन्त में चन्द्र का योग प्राप्त करता है अतः वह चित्रा नक्षत्र भी पश्चात् भागवाला समजें । यही सूत्रकार सूत्रपाठ द्वारा कहते हैं - (हत्थो चित्ता य जहा धणिट्ठा) पहले जिस प्रकार धनिष्ठा नक्षत्र का कथन किया गया है उसी प्रकार यहां पर हस्त एवं चित्रा नक्षत्र का विचार कर लेना चाहिये । जो इस प्रकार से हैं (ता हत्थे खलु णक्ख पच्छंभागे समक्खेत्ते तीसइमुहुत्ते तप्पढमयाए सायं चंदेणं सद्धि जोयं जोएइ, तओ पच्छा अवरं दिवस, एवं खलु हत्थणक्खते एगं राई एगं च दिवस देण सद्धि जोयं जोएइ, जोयं जोहता जोयं अणुपरि
તથા પિસ્તાલીસ મુહૂત પર્યંન્ત ભાગવાળા તથા ધૈય ક્ષેત્ર પરિમિત હૈાવાથી આ ઉત્તરાફાલ્ગુની નક્ષત્ર બે દિવસ અને એક શત એ રીતે દઢ અહેારાત્ર પ્રમાણુકાળ પર્યન્ત ચ'દ્રની સાથે ભાગ કરીને ખીજે દિવસે સાંજના સમયે ભાગને માટે નિવાસ કરતા ચંદ્રને હસ્તનક્ષત્રને સમર્પિત કરે છે આ હસ્તનક્ષત્ર દિવસના અંતમાં ચંદ્રની સાથે યાગના પ્રારંભ કરે છે, તેથી આ નક્ષત્ર પશ્ચાત્ ભાગવાળુ` સમજવુ', ચિત્રાનક્ષેત્ર કંઇક સમધિક દિવસના અંતમાં ચંદ્રના યાગ પ્રાપ્ત કરે છે. તેથી એ ચિત્રાનક્ષત્ર પણ પશ્ચાત્ ભાગવાળું समन्यवु, मेवात सूत्रार सूत्रपाठे द्वारा १२ छे, (हत्थो चित्ता य जहा धनिट्ठा) पहेल જે પ્રમાણે ધનિષ્ઠા નક્ષત્રનું કથન કરેલ .છે, એજ પ્રમાણે અહીંયાં હસ્ત અને ચિત્રા नक्षत्रना संबंधां समल बेवु लेह मे ने या प्रभागे छे - ( ता हत्थे खलु णक्खत्ते वच्छ भागे समखेते तो मुहुत्ते तप्पढमयाए सायं चंद्रेण सद्धिं जोयं जोएइ. तओ बच्छा अबर दिवस एवं खलु हत्थ णक्सत्ते एगं च दिवस चंद्रेण सद्धि जोयं जोएइ, जोये जोइता जोय'
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #751

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३६ दशमप्राभृतस्य चतुर्थ प्राभृतप्राभृतम् ७३९ णक्खत्ते पच्छंभागे समक्खेत्ते तीसइमुहुत्ते तप्पढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोइए, तो पच्छा अवरं दिवसं, एवं खलु चित्ता णक्खत्ते एगं राई एगं च दिवसं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता जोयं अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता सायं चंदं साईए समप्पेइ' तावत् हस्तं खलु नक्षत्रं पश्चाद्भागं समक्षेत्रं त्रिंशन्मुहूर्त तत्प्रथमतया सायं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, ततः पश्चादपरं दिवसम्, एवं खलु हस्तनक्षत्रमेकां रात्रिमेकं च दिवसं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, योगं युक्त्वा योगमनुपरिवर्त्तयति, योगमनुपरिवर्त्य सायं चन्द्रं चित्रायाः समर्पयति, । तावत् चित्रा खलु नक्षत्रं पश्चाद्भागं समक्षेत्रं त्रिंशन्मुहूर्त तत् प्रथमतया सायं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, ततः पश्चादपरं दिवसम्, एवं खलु चित्रानक्षत्रम् एकां रात्रिमेकं च दिवसं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, योगं युक्त्वा योगमनुपरिवर्तयति, योगमनुपरिवर्त्य सायं यदृइ, जोयं अणुपरियहित्ता सायं चंदं चित्ताए समप्पेइ ता चित्ता खलु णक्खत्ते पच्छंभागे समक्खेत्ते तीसइमुहुत्ते तप्पढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ तओ पच्छा अवरं दिवसं एवं खलं चित्ता णक्खत्ते एगं राई एगं च दिवसं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ जायं जोइत्ता जोयं अणुपरियदृइ, जोय अणुपरियहित्ता सायं चंदं साइए समप्पेइ) हस्त नक्षत्र पश्चात् भाग समक्षेत्र तीस मुहूर्त प्रमाणवाला तत्प्रथम सायंकाल चन्द्र के साथ योग करता है तत्पश्चात् दूसरा दिवस इस प्रकार हस्त नक्षत्र एक रात्रि एवं एक दिवस चन्द्र के साथ योग करता है इस प्रकार योग कर के योग का अनुपरिवर्तन करता है, योग का अनुपरिवर्तन कर के सायंकाल चन्द्र को चित्रा नक्षत्र को समर्पित करता है । चित्रा नक्षत्र पश्चात् भाग समक्षेत्र तीस मुहूर्त काल व्यापी प्रथम सायंकाल चन्द्र के साथ योग करता है, तत्पश्चात् दूसरा दिवस इस प्रकार चित्रा नक्षत्र एक रात्रि एवं एक दिवस चन्द्र के साथ योग करता है, योग कर अणुपरिट्टइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता सायं चंदं चित्ताए समप्पेइ, ता चित्ता खलु णक्खत्ते पच्छंभागे समक्वेत्ते तीसइमुहुत्ते तप्पढमयाए सायं चदेण सद्धिं जोयं जोएइ तओ पच्छा अवरं दिवसं एवं खलु चित्तामक्खत्ते एगं राई एगं च दिवसं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता जोयं अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियटित्ता सायं चंदं साइए समप्पेइ) हस्त नक्षत्र પશ્ચાતભાગ સમક્ષેત્ર ત્રીસ મુહૂર્ત પ્રમાણયુક્ત ત~થમ સાંજના સમયે ચંદ્રની સાથે વેગ કરે છે. તે પછી બીજો દિવસ આ પ્રમાણે હસ્તનક્ષત્ર એક રાત અને એક દિવસ ચંદ્રની સાથે યોગ કરે છે, એ રીતે યોગ કરીને વેગનું અનુપરિવર્તન કરે છે. અનુપરિવર્તન કરીને સાંજરે ચંદ્રને ચિત્રા નક્ષત્રને સમર્પિત કરે છે, ચિત્રા નક્ષત્ર પશ્ચાભાગ સમક્ષેત્ર ત્રીસમુહૂર્ત કાળ વ્યાપી પ્રથમ સાયંકાળ ચંદ્રની સાથે યોગ કરે છે. તે પછી બીજે દિવસ આ રીતે ચિત્રાનક્ષત્ર એક રાત અને એક દિવસ ચંદ્રની સાથે વેગ કરે છે, એગ કરીને ગનું અનુપરિવર્તન કરે છે, જેનું અનુપરિવર્તન કરીને સાંજના સમયે ચન્દ્રને સ્વાતિ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #752

७४०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे चन्द्रं स्वात्याः समर्पयति ॥-अत्रोक्तानि सर्वाण्यपि पदानि व्याख्यातान्येव, तेनास्य छाया मात्रमेव पर्याप्तमिति ॥-स्वातीच प्रायः सायं परिस्फुटदृश्यमाननक्षत्रमण्डले सति चन्द्रेण सह योगमुपैति, तेनेदं स्वाती नक्षत्रं नक्तंभागमवगन्तव्यमिति, तथाचाह मूलसूत्रे-'साई जहा सयभिसया' स्वाती यथा-शतभिषा पूर्व यथा शतभिषा भाविता तथैवेदानी स्वाती अभिघातव्या । साच भावना-यथा-'साई खलु णक्खत्ते णत्तं भागे अवडक्खेत्ते पण्णरसमुहुत्ते तपढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, णो लभेइ अवरं दिवसं, एवं खलु साई णक्खत्ते एगं राई चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता जोयं अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियहित्ता पादो चंदं विसाहाणं समप्पेइ' स्वाती खलु नक्षत्रं नक्तंभागम् अपार्द्धक्षेत्रं पञ्चदशमुहत्ते तत् प्रथमतया सायं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, न लभते अपरं दिवसम्, एवं खलु स्वात्रीनक्षत्रके योग का अनुपरिवर्तन करता है, योग का अनुपरिवर्तन कर के सांज के समय चन्द्र को स्वाति नक्षत्र को समर्पित करता है, यहां पर सूत्रोक्त सभी पदों को व्याख्या पहले कही गई है अतः यहां पर छायामात्र से निर्देश किया है। स्वाती नक्षत्र प्रायः सायं समय स्पष्टरूप से दृश्यमान नक्षत्र मण्डल वाला होता है अतः वह उस समय चन्द्र के साथ योग करता है। अतः यह स्वाती नक्षत्र नक्तंभाग जानना चाहिये, मूल सूत्रपाठ में यही कहा है-जो इस प्रकार है-(साई जहा सयभिसया) जिस प्रकार शतभिषा नक्षत्र का कथन किया है उसी प्रकार स्वाती नक्षत्र का कथन जान लेना चाहिये । वह भावना इस प्रकार से हैं-(साई खलु णक्खत्ते णत्तंभागे अवडक्खेत्ते पण्णरस मुहत्ते तप्पढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, णो लभेइ अवरं दिवसं, एवं खलु साई णक्खत्ते एगं राई चंदेग सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता जोयं अणुपरियइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता, पाओ चंदं विसाहाणं समप्पेइ) स्वाती नक्षत्र नक्तंभाग अपाधे क्षेत्र पंद्रह मुहूर्त भोग काल वाला प्रथम सायंकाल નક્ષત્રને સમર્પિત કરે છે, અહીંયાં સૂત્રોક્ત બધા પદની વ્યાખ્યા પહેલાં કહેવામાં આવી ગઈ છે, તેથી અહીંયાં છાયામાત્રથી નિર્દેશ કરેલ છે, સ્વાતી નક્ષત્ર પ્રાયઃ સાંજના સમયે સ્પષ્ટપણથી દશ્યમાન નક્ષત્રમંડળવાળું હોય છે, તેથી તે એ સમયે ચંદ્રની સાથે રોગ કરે છે, તેથી આ સ્વાતી નક્ષત્ર નક્તભાગ સમજવું, મૂળ સૂત્રપાઠમાં એજ કહેલ છે, જે આ પ્રમાણે छ.-(साई जहा सयभिसया) २ प्रमाणे शतभिषा नक्षत्रनु ४थन ४२८ छ. मेरी प्रमाणे स्वातीनक्षत्रनु ४थन सभ० सेयु, ते भावना २ प्रमाणे छे, (साई खलु णक्खत्ते णत्तंभागे अवड्ढमवेत्ते पण्णरसमुहुत्ते तप्पढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोय जोएइ, णो लभेइ अवर दिवस, एवं खलु साई णक्खत्ते एगं राई चंदेण सद्धि जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता जोय अणुपरियट्टइ, जोय अणुपरियट्टित्ता पाओ चंद विमाहाणं समप्पेइ) स्वाती नक्षत्र नतमा २५पा क्षेत्र પંદર મુહ ભેગકાળવાળું પ્રથમ સાંજના રામયે ચંદ્રની સાથે લેગ કરે છે, બીજે દિવસ તેને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #753

% 25223502523
सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३६ दशमप्राभृतस्य चतुर्थ प्राभृतप्राभृतम् ७४१ मेकां रात्रि चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, योगं युक्त्वा योगमनुपरिवर्त्तयति, योगमनुपरिवर्त्य प्रातश्चन्द्रं विशाखायाः समर्पयति ॥-पञ्चदशमुहूर्त्तमात्रभोगत्वात् सायं चन्द्रेण सह योगसत्त्वात् अपगता क्षेत्रत्वात् नक्तं भागमित्युक्तत्वाच्च स्वातीनक्षत्रं केवलामेकां रात्रिं चन्द्रेण सह उषित्वा प्रातरेव स्वात्मना सह वर्तमानं चन्द्रं पुनर्मोगाय विशाखानक्षत्राय समर्पयतीति । इदं च विशाखानक्षत्रं द्वयर्द्धक्षेत्रं तेन प्रागुक्तयुक्तिवशादुभयभागमवगन्तयं, तथाचोक्तं मूलसूत्रे-'विसाहा जहा उत्तरभदवया' विशाखा यथा उत्तराभाद्रपदा ॥-यथा पुर्वमुत्तराभाद्रपदा नक्षत्रं भावितं तथैवेदानीं विशाखा नक्षत्रमपि भावितव्यमिति ॥ तद्यथा-'ता विसाहा खल णक्खत्ते उभयं भागे दिवडुक्खेत्ते पणतालीसइमुहत्ते तप्पढमयाए पातो चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, अवरं च राई, तओं पच्छा अवरं च दिवसं एवं खलु विसाहा णक्खत्ते दो दिवसे चन्द्र के साथ योग करता है । दूसरा दिवस उसको भोग के लिये प्राप्त नहीं होता है इस प्रकार स्वाती नक्षत्र एक रात्रि चन्द्र के साथ योग करता है, इस प्रकार योग कर के योग का अनुपरिवर्तन करता है, योग का अनुपरिवर्तन कर के प्रातः काल चन्द्र को विशाखा नक्षत्र को समर्पित करता है । यह नक्षत्र केवल पंद्रह मुहूर्त मात्र भोग काल वाला होने से तथा अर्ध क्षेत्र वाला होने से तथा सायं काल में चन्द्र के साथ योग को प्राप्त करनेवाला होने से तथा नक्तंभाग होने से केवल एक रात्री मात्र ही चन्द्र के साथ रहकर प्रातःकाल में ही अपने साथ रहा हवा चन्द्र को योग के लिये विशाखा नक्षत्र को समर्पित करता है। यह विशाखा नक्षत्र वद्य क्षेत्र व्यापी होने से प्राकथित युक्ति अनुसार उभयभाग होता है। सूत्रकार यही बात इस प्रकार से कहते हैं-(विसाहा जहा उत्तरभदवया) जिस प्रकार से पहले उत्तराभाद्रपदा नक्षत्र का कथन किया है, उसी प्रकार से विशाखा नक्षत्र को भी समज लेवें । वह इस प्रकार से हैं-(ता विसाहा खलु णक्खत्ते उभयंभागे दिवट्टक्खेत्ते पणताભેગને માટે પ્રાપ્ત થતો નથી. એ રીતે સ્વાતી નક્ષત્ર એક રાત ચંદ્રની સાથે એગ કરે છે, આ પ્રમાણે ચોગ કરીને યુગનું અનુપરિવર્તન કરે છે, એગનું અનુપરિવર્તન કરીને પ્રાતઃ કાળ ચંદ્રને વિશાખા નક્ષત્રને સમર્પિત કરે છે, આ નક્ષત્ર કેવળ પંદર મુહૂર્તમાત્ર ભેગ વાળું હોવાથી તથા અર્ધક્ષેત્રવાળું હોવાથી તથા સાંજના સમયે ચંદ્રની સાથે વેગ પ્રાપ્ત કરવાવાળું હોવાથી તથા નક્તભાગ હોવાથી કેવળ એક રાત્રીમાત્ર જ ચંદ્રની સાથે રહીને પ્રભાતકાળમાં જ પોતાની સાથે રહેલા ચંદ્રને ચેમને માટે વિશાખા નક્ષત્રને સમર્પિત કરે છે, આ વિશાખા નક્ષત્ર દ્વાર્ધક્ષેત્ર વ્યાપી હોવાથી પ્રાકકથિત યુક્તિ અનુસાર ઉભયભાગ डाय छ, सूत्रा२ मे पात २ प्रमाणे धडे छ-(विसाहा जहा उत्तरभद्दवया) प्रमाणे પહેલાં ઉત્તરાભાદ્રપદા નક્ષત્રનું કથન કરેલ છે, એ જ પ્રમાણે વિશાખા નક્ષત્રને પણ સમજી से, ते मा प्रमाणे छ-(ता विसाहा खलु णक्खत्ते उभयंभागे दिवड्ढक्खेत्ते पणतालोसइ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #754

७४२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र एगं च राई चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता जोयं अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता सायं चंदं अणुराहाए समप्पेइ' तावत् विशाखा खलु नक्षत्रम् उभयभागं द्वयर्द्धक्षेत्रं पश्चचत्वारिंशन्मुहूर्त तत्प्रथमतया प्रातश्चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, अपरां च रात्रिं, ततः पश्चात् अपरं दिवसम्, एवं खलु विशाखानक्षत्रं द्वौ दिवसौ एकां च रात्रिं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, योगं युक्त्वा योगमनुपरिवर्त्तयति, योगमनुपरिवर्त्य सायं चन्द्रम् अनुराधायाः समर्पयति ।।-उभयभागत्वात् साकाहोरात्रमितक्षेत्रत्वात् पञ्चचत्वारिंशन्मुहूर्त्तत्वाच्च विशाखानक्षत्रं सम्पूर्णमेकमहोरात्र मेकं चापरं दिवसमिति द्वौ दिवसौ एकां च रात्रिं चन्द्रेण सह वासं विधाय द्वितीयदिनस्य सायंतने समये पुन गाय भुक्तं चन्द्र मनुराधानक्षत्राय लीसइ मुहुत्ते तप्पढमयाए पातो चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, अवरं च राई, तओ पच्छा अवरं च दिवसं, एवं खलु विसाहा णवत्ते दो दिवसे एगं च राई चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता, जोयं अणुपरियइ, जोयं अणुपरियद्वित्ता सायं चंदं अणुराहाए समप्पेइ) विशाखा नक्षत्र उभयभाग द्वयर्धक्षेत्र पैंतालीस मुहूर्त पर्यन्त रहनेवाला प्रथम प्रातःकाल चन्द्र के साथ योग करता है उस दिन तथा दूसरी रात्री तत्पश्चात् एक दिवस इस प्रकार विशाखा नक्षत्र दो दिवस तथा एक रात्री चन्द्र के साथ योग करता है, योग कर के योग का अनुपरिवर्तन करता है योग का अनुपरिवर्तन कर के सायंकाल के समय चन्द्र को अनुराधा नक्षत्र को समर्पित करता है । उभयभागवाला देढ अहोरात्र परिमितक्षेत्र व्यापी एवं पैंतालीस मुहूर्त परिमाण वाला होने से विशाखा नक्षत्र संपूर्ण एक अहोरात्र तथा दसरा दिवस इस प्रकार दो दिवस एवं एक रात्री चन्द्र के साथ योग करके दूसरे दिवस के मांज के समय चन्द्र को भोग के लिये अनुराधा नक्षत्र को देते हैं। यह अनुराधा नक्षत्र सायंकाल मुहत्ते तपढमयार पातो चंदेग सद्धिं जोयं जोएइ, अवर च राई, तओ पच्छा अवरच दिवस, एवं खलु विसाहाणक्खत्ते दो दिवसे एग च राइं चदेण सद्धि जो जोएइ, जोयं जोइत्ता जोय अणुपरियट्टइ, जोय अणुपरियट्टित्ता, सायं चंदं अणुराहाए समप्पेइ) qिal નક્ષત્ર ઉભય ભાગ કયર્ધક્ષેત્ર પિસ્તાલીસ મુહૂર્ત પર્યન્ત રહેવાવાળું પ્રથમ પ્રાતઃકાળ ચંદ્રની સાથે વેગ કરે છે. એ દિવસ તથા બીજી રાત્રી તે પછી એક દિવસ આ રીતે વિશાખા નક્ષત્ર બે દિવસ અને એક રાત ચંદ્રની સાથે લેગ કરે છે, એગ કરીને યુગનું અનુપરિવર્તન કરે છે, ગનું અનુપરિવર્તન કરીને સાંજના સમયે ચંદ્રને અનુરાધા નક્ષત્રને સમર્પિત કરે છે. ઉભયેભાગવાળું દોઢ અહેરાત્રપ્રમાણક્ષેત્ર વ્યાપી અને પિસ્તાલીસ મુહૂર્ત પ્રમાણવાળું હોવાથી વિશાખા નક્ષત્ર સંપૂર્ણ એક અહેરાત્ર તથા બીજે દિવસ એ રીતે બે દિવસ અને એક રાત ચંદ્રની સાથે એગ કરીને બીજા દિવસને સાંજના સમયે ચંદ્રને ભેગને માટે અનુરાધા નક્ષત્રને આપે છે. આ અનુરાધા નક્ષત્ર સાંજના સમયે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #755

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३६ दशमप्राभृतस्य चतुर्थ प्राभृतप्राभृतम्
७४३
चतुथ प्रभृतप्राभृतम् ददाति । इदं चानुराधानक्षत्रं सायंतने समये-दिवसावसानसमयरूपेण सह योगप्पैतीत्यतः पश्चाद्भागमित्यवसेयम्, तथा चाह-मूलसूत्रे-'अणुराहा जहा धगिट्ठा' अनुराधा यथा धनिष्ठा ॥ पूर्व यथा धनिष्ठानक्षत्रं भावितं तथैवेदानी मनुराधानक्षत्रं भावनीयमिति ॥ तद्यथा'अणुराहा खलु णक्खत्ते पच्छंभागे समक्खेत्ते तीसइमुहुत्ते तप्पढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, तओ पच्छा अवरं दिवसं, एवं खलु अणुराहा णक्खत्ते एगं राई एगं च दिवसं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता जोयं अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियट्टिना सायं चंदं जिट्ठाए समप्पेइ' अनुराधा खलु नक्षत्रं पश्चाद्भागं समक्षेत्रं त्रिंशन्मुहूर्त तत् प्रथमतया सायं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, ततः पश्चादपरं दिवसम्, एवं खलु अणुराधानक्षत्रमेकां रात्रिमेकं च दिवसं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, योगं युक्त्वा योगमनुपरिवर्त्तयति, योगमनुपरिवर्त्य सायं चन्द्रं ज्येष्ठायाः समर्पयति ॥-दिवसावसाने चन्द्रयोगत्वात् समक्षेत्रत्वात् के समय में अर्थात् दिवस के अवसान रूप समय में चन्द्र के साथ योग करता है अतः यह पश्चात् भागी होता है सूत्रकार ने कहा भी है-(अणुराहा जहा धणिट्ठा) पहले जिस प्रकार धनिष्ठा नक्षत्र का कथन किया है उसी प्रकार यह अनुराधा नक्षत्र का कथन कर लेवें । जो इस प्रकार है-(अणुराहा खलु णक्खत्ते पच्छंभागे समक्खेत्ते तीसइमुहुत्ते तप्पढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, तओ पच्छा अवरं दिवसं, एवं खलु अणुराहा क्खत्ते एगं राई एगं च दिवसं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ जोयं जोइत्ता जोयं अणुपरिया, जोयं अणुपरियट्टित्ता सायं चंदं जिट्ठाए समप्पेइ) अनुराधा नक्षत्रं पश्चात् भागी समक्षेत्र तीस मुहूर्त प्रमाण कालव्यापी प्रथम सायंकाल समय में चन्द्र के साथ योग करता है, तत्पश्चात् दूसरा दिवस इस प्रकार अनुराधा नक्षत्र एक रात्रि एवं एक दिवस चन्द्र के साथ योग करता है। योग कर के योग का अनुपरिवर्तन करता है योग का अनुपरिपरिवर्तन कर के सायं समय અર્થાત દિવસના અવસાનરૂપ સમયમાં ચંદ્રની સાથે વેગ કરે છે, તેથી આ ५श्वातमा राय छे. सूत्रसरे यु ५ छ, (अणुराहा जहा धणिट्टा) पडai જે પ્રમાણે ધનિષ્ઠા નક્ષત્રનું કથન કરેલ છે. એજ પ્રમાણે આ અનુરાધા નક્ષત્રનું ४थन ४ . २॥ प्रमाणे छ,-(अणुराहा खलु णक्खत्ते पच्छंभागे समक्खेत्ते तीसइ. मुहुत्ते तापढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, तओ पच्छा अवर दिवसं, एवं खलु अणुराहा णक्खत्त एग राई एगं च दिवसं चंदेण सद्धिं जोय जोएइ, जोयं जोइत्ता जोयं अणुपरियट्टइ, जोय अणुपरियट्टित्ता सायं च जिद्वार समप्पेइ) अनुराधा नक्षत्र पश्चात्मा સમક્ષેત્ર ત્રીસ મુહૂર્ત પ્રમાણુકાળ વ્યાપી પ્રથમ સાંજના સમયમાં ચંદ્રની સાથે વેગ કરે છે. તે પછી બીજો દિવસ આ રીતે અનુરાધા નક્ષત્ર એક રાત અને એક દિવસ ચંદ્રની સાથે ગ કરે છે. કેગ કરીને રોગનું અનુપરિવર્તન કરે છે, ગનું અનુપરિવર્તન કરીને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #756

७४४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे त्रिंशन्मुहूर्त्तत्वात् पश्चाद् भागत्वाच्चेदमनुराधानक्षत्रं तां सम्पूर्णा रात्रिम् अपरं चैकं दिवसं यावत् चन्द्रेण सह उषित्वा पुनस्तं भुक्तं चन्द्रं पुनर्मोगाय ज्येष्ठानक्षत्राय समर्पयति । अत्र सायं ज्येष्ठायाः समर्पयतीत्युक्तत्वात् प्रायः परिस्फुटदृश्यमाननक्षत्रमण्डले काले ज्येष्ठायै समर्पयतीति ध्वन्यते, तेनेदं ज्येष्ठानक्षत्रं नक्तंभागमवसेयं, तथा चाह मूलसूत्रे-'जिट्टा जहा सयभिसया' ज्येष्ठा यथा शतभिषा ॥-पूर्व यथा शतभिषाभाविता, तथैवेदानी ज्येष्ठा भावनीयेति । तद्यथा-'ता जिट्टा खलु णक्खत्ते णतंभागे अबक्खेत्ते पण्णरसमुहुत्ते तप्पढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, णो लभइ अवरं दिवंसं, एवं खलु जिट्ठा णक्खत्ते एगं राई चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता जोय अगुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता चन्द्र को ज्येष्ठा नक्षत्र को समर्पित करता है, दिवस के अन्त भाग में चन्द्र योग होने से समक्षेत्र होनेसे तीस मुहूर्तात्मक काल व्यापी होने से तथा पश्चात् भागी होने से यह अनुराधा नक्षत्र वह सम्पूर्ण रात्री तथा दूसरा दिवस चन्द्र के साथ रहकर पश्चात् उस भुक्त चन्द्र को पुनः भोग के लिये ज्येष्ठा नक्षत्र को देता है । यहां पर सांज के समय ज्येष्ठा नक्षत्र को समर्पित करता है इस प्रकार से कहा है अतः प्रायः स्पष्ट रूप से दृश्यमान नक्षत्र मण्डल के समय में ज्येष्ठा को समर्पित करता है ऐसा ध्वनित होता है । अतः यह ज्येष्ठा नक्षत्र नक्तं भागी समजें यही सूत्रकार कहते हैं-(जिट्ठा जहा सयभिसया) पहले जिस प्रकार से शतभिषक नक्षत्र के विषय में कथन किया है उसी प्रकार से इस ज्येष्ठा नक्षत्र के विषय में कथन कर लेवें । जो इस प्रकार से हैं-(ता जिट्ठा खलु णक्खत्ते णतंभागे अवक्खेत्ते पण्णरसमुहुत्ते तप्पडमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, णो लभइ अवरं दिवसं, एवं खलु जिट्ठाणक्खत्ते एगं राई चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता जोयं સાંજના સમયે ચંદ્રને જયેષ્ઠા નક્ષત્રને સમર્પિત કરે છે. દિવસના અંતભાગમાં ચંદ્રને યોગ હોવાથી સમક્ષેત્ર હેવાથી ત્રીસ મુહૂર્તાત્મક કાળ વ્યાપી હોવાથી તથા પશ્ચાતભાગી હોવાથી આ અનુરાધા નક્ષત્ર એ સંપૂર્ણ રાત તથા બીજે દિવસે ચંદ્રની સાથે રહીને પછીથી એ ભુક્ત ચંદ્રને ફરીથી ભેગને માટે જ્યેષ્ઠા નક્ષત્રને આપે છે. અહીંયાં સાંજના સમયે જયેષ્ઠા નક્ષત્રને સમર્પિત કરે છે. આ રીતે કહેલ છે. તેથી પ્રાયઃ સ્પષ્ટ રૂપથી દશ્યમાન નક્ષત્રમંડળના સમયમાં જયેષ્ઠા નક્ષત્રને સમર્પિત કરે છે. એ રીતે વનિત થાય छ, तथा मा ये! नक्षत्र नमागी समन्यु. मे सूत्र१२ ४ छ,-(जिट्टा जहा सयभिसया) पडेल २ प्रमाणे शतभिषा नक्षत्रन समयमा ४थन ४२ छ. मेरी प्रमाणे सायेनक्षत्रना विषयमा ४थन ४री से 20 प्रमाणे छे -(ता जिद्वा खलु णक्खत्ते णतंभागे अवक्खेत्ते पण्णरसमुहुत्ते तप्पढमयाए सायं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, णो लभइ अवरं दिवसं, एवं खलु जिट्ठा णक्खत्ते एगं राई चंदेण सद्धि जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #757

सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३६ दशमप्राभृतस्य चतुर्थ प्राभृतप्राभृतम् ७४५ पाओ चंदं मूलस्स समप्पेइ' तावत् ज्येष्ठा खलु नक्षत्र नक्तं भागम् अपार्द्धक्षेत्रं पश्चदशमुहूर्त तत् प्रथमतया सायं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, न लभते अपरं दिवसम्, एवं खलु ज्येष्ठानक्षत्रमेकां रात्रि चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, योगं युक्त्या योगमनुपरिवर्तयति, योगमनुपरिवयं प्रातश्चन्द्रं मूलस्य समर्पयति ॥ केवलम भागक्षेत्रत्वात् पञ्चदशमुहूर्त्तत्वाम् सायं चन्द्रयोगत्वाच्वेदं ज्येष्ठानक्षत्र केवलामेको तामेव रात्रि यावच्चन्द्रेग सामुपित्या, अषितं च तं चन्द्रं मूलनक्षत्राय भोगार्थ समर्पयति, मूलनक्षत्रं चेदमुक्तयुक्त्या पातश्चन्द्रयोगमुपागच्छति तेनेदं पूर्वभागमित्यवसेयं, तथा चाह मूलसूत्रे-'मूलो जहा पुव्यभवया' मूलं यथा पूर्वाभाद्रपदा ॥ पूर्वे यथा-पूर्वाभाद्रपदानक्षत्रं भावितं तथैवात्र मूलमपि अबसेयम्, तद्यथा-'ता मूले खलु णक्खत्ते पुव्वं भागे समक्खित्ते तीसइमुहुत्ते तप्पढमयाए पादो चंदेण सद्धिं जोयं अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियहिता पाओ चंदं मूलस्स समप्पेइ) ज्येष्ठा नक्षत्र नक्तं भागी अपार्धक्षेत्र पंद्रह मुहूर्त प्रमाण तत्प्रथम सायं चन्द्र के साथ योग करता है। दूसरा दिवस उस को नहीं मिलता। इस प्रकार ज्येष्ठा नक्षत्र एक रात्रि मात्र चन्द्र के साथ योग करताहै योग कर के योगका अनुपरिवर्तन करते हैं, योग का अनुपरिवर्तन कर के प्रातः काल मूल नक्षत्र को समर्पित करता है। केवल अर्द्धभागक्षेत्र होने से पंद्रह मुहूर्त काल व्यापी तथा सायं काल चंद्र का योग करनेवाला होने से यह ज्येष्ठा नक्षत्र केवल एक वही रात्रि चंद्र के साथ वसकर उस चन्द्र को मूल नक्षत्र को भोग के लिये समर्पित करता है,इस कथित प्रकार से मूल नक्षत्र प्रातःकाल में चन्द्र का योग प्राप्त करता है अतः यह पूर्वभागी जानना चाहिये सूत्रकारने कहा भी है-(मूलो जहा पुश्वभद्दवया) पहले जिस प्रकार से पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्र का कथन किया है उसी प्रकार मूल नक्षत्र को कह लेवें जो इस प्रकारसे हैं-(ता मूले खलु णक्खत्ते जोयं अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता पाओ चंदं मूलस्स समप्पेइ) ये नक्षत्र नत ભાગી અપાર્ધક્ષેત્ર પંદર મુહૂર્ત પ્રમાણ તપ્રથમ ચંદ્રની સાથે એગ કરે છે. તેને બીજે દિવસ મળતો નથી. આ પ્રમાણે જ્યેષ્ઠા નક્ષત્ર એક રાત્રીમાત્ર ચંદ્રની સાથે એગ કરે છે, એગ કરીને વેગનું અનુપરિવર્તન કરે છે, જેમનું અનુપરિવર્તન કરીને પ્રભાતકાળે મૂલનક્ષત્રને સમર્પિત કરે છે. કેવળ અર્ધભાગ ક્ષેત્ર હવાથી પંદર મુહૂર્ત કાળ વ્યાપી તથા સાંજના સમયે ચંદ્રને વેગ પ્રાપ્ત કરવાવાળું હવાથી ચેષ્ઠા નક્ષત્ર કેવળ એક જ રાત ચંદ્રની સાથે રહીને એ ચંદ્રને મૂળ નક્ષત્રને ભોગને માટે સમર્પિત કરે છે. આ કહેલ પ્રકારથી મૂળનક્ષત્ર પ્રાતઃકાળમાં ચંદ્રને વેગ પ્રાપ્ત કરે છે, તેથી આ પૂર્વભાગ સમજવું सूत्रारे ४ह्यु ५५ छ-(मूलो जहा पुठवभवया) पद प्रमाणे पूर्व भाद्रह नक्षत्र ४थन रेस छ. मे२४ प्रमाणे भूगनक्षत्रने पर ही से. मे २0 प्रमाणे छ,-(ता मले खलु णक्खत्ते पुव्वंभागे समक्खेत्ते तीसइमुहुत्ते तप्पढमयाए पाओ चंदेण सद्धि जोयं जोएड.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #758

७४६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र जोएइ, तो पच्छा अवरं च राई, एवं खलु मूलणक्खत्तं एगं च दिवसं एगं च राइं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता जोयं अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता पादो चंदं पुव्वासाढाणं समप्पेइ' तावत् मूलं खलु नक्षत्र पूर्वभागं समक्षेत्र त्रिंशन्मुहूत्तं तत् प्रथमतया प्रातश्चन्द्रेण सार्दै योगं युनक्ति, ततः पश्चादपरां रात्रिम्, एवं खलु मूलनक्षत्रमेकं च दिवसम् एकां च रात्रि चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, योगं युक्त्वा योगमनुपरिवर्त्तयति, योगमनुपरिवर्त्य प्रातश्चन्द्रं पूर्वाषाढायाः समर्पयति ॥-प्रातरेव चन्द्रयोगत्वाच्चेदं मूलनक्षत्रं सूर्योदयात् सूर्योदयं यावत् सम्पूर्णमहोरात्रं चन्द्रेण सह वासं विधाय द्वितीय दिनस्य प्रातरेव स्वात्मना सह निवसन्तं चन्द्रं पूर्वाषाढा नक्षत्राय समर्पयति ॥ इदमपि पूर्वाषाढा नक्षत्रमुक्तयुक्त्या प्रातरेव चन्द्रेण सह योगमनुगच्छति, तेनेदं पूर्वभागमित्यपुच्वंभागे समक्खेत्ते तप्पढमयाए पाओ चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, तो पच्छा अवरं च राई, एवं खलु मूलणक्खत्ते एगं च दिवसं एगं च राइं चंदेण सद्धि जोयं जोएइ जोयं जोइत्ता जोयं अणुपारयदृइ जोयं अणुपरियहित्ता पादो चंदं पुब्वासाढा णं समप्पेइ) मूल नक्षत्र पूर्वभागी समक्षेत्र तीस मुहूर्त प्रमाण काल व्यापी तत्प्रथम प्रातः काल चन्द्र के साथ योग करता है पश्चात् एक रात्रि इस प्रकार मूल नक्षत्र एक दिवस एवं एक रात्रि चन्द्र के साथ योग करता है, योग करके योग का अनुपरिवर्तन करता है, योग का अनुपरिवर्तन करके प्रातःकाल चंद्र को पूर्वाषाढा नक्षत्रको समर्पित करता है । प्रातः काल हो चन्द्र के साथ योग होने से, तीस मुहूर्त परिमित काल भोगवाला होने से तथा समक्षेत्र होने से यह मूल नक्षत्र सूर्योदय से दूसरे दिन का सूर्योदय पर्यन्त माने संपूर्ण अहोरात्र चन्द्र के साथ वास कर के दूसरे दिन के प्रातःकाल ही अपने साथ निवास करते चन्द्र को पूर्वाषाढा नक्षत्र को समर्पित करता है। यह पूर्वाषाढा नक्षत्र भी उक्त युक्ति से प्रातःकाल ही चन्द्र के साथ योग प्राप्त तओ पच्छा अवरं च राई, एवं खलु मूलणकरवत्तं एगं च दिवसं एगं च राई चंदेण सद्धि जोय जोएइ, जोय जोइत्ता जोय अणुपरियट्टइ, जोय अणुपरियट्टित्ता पादो चंदं पुव्वासाढाणं समप्पेइ) भूगनक्षत्र पूर्व लागी समक्षेत्र त्रीसभुत प्रभा च्यापी प्रथम प्रातः કાળ ચંદ્રની સાથે યોગ કરે છે, તે પછી એક રાત આ રીતે મૂળ નક્ષત્ર એક દિવસ અને એક રાત્રી ચંદ્રની સાથે એગ કરે છે. યંગ કરીને ગનું અનુપરિવર્તન કરે છે, યોગનું પરિવર્તન કરી પ્રભાતકાળમાં ચંદ્રને પૂર્વાષાઢા નક્ષત્રને સમર્પિત કરે છે. પ્રાતઃકાળમાં જ ચંદ્રની સાથે વેગ હેવાથી ત્રીસ મુહૂર્ત પરિમિતકાળ ભેગવનાર હોવાથી તથા સમક્ષેત્ર હોવાથી આ મૂલનક્ષત્ર સૂર્યોદયથી બીજા દિવસના સૂર્યોદય પર્યત એટલે કે સંપૂર્ણ અહે રાત્રે ચંદ્રની સાથે વાસ કરીને બીજા દિવસના પ્રાતઃકાળમાં જ પિતાની સાથે વાસ કર ના ચંદ્રને પૂર્વાષાઢા નક્ષત્રને સમર્પિત કરે છે, આ પૂર્વાષાઢા નક્ષત્ર પણ પૂર્વોક્ત
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #759

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३६ दशमप्राभृतस्य चतुर्थ प्राभृतप्राभृतम्
७४७ वसेयम्, एतदेवाह मूलसूत्रे-'पुव्वासाढा जहा पुचभद्दक्या' पूर्वाषाढा यथा पूर्वाभाद्रपदा ॥-यथा पूर्वाभाद्रपदा भाविता तथैवेदानीं पूर्वाषाढा भवनीया, साच भवना यथा-'ता पुव्यासाढा खलु णक्खत्ते पुव्वं भागे समक्खेत्ते तीसइमुहत्ते तप्पढमयाए पादो चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, अवरं च राई, एवं खलु पुव्वासाढा णक्खत्ते एगं च दिवसं एगं च राइं चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता जोयं अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता पादो चंदं उत्तरासाढाणं समप्पेइ' तावत् पूर्वाषाढा खलु नक्षत्रं पूर्व भागं समक्षेत्रं त्रिंशन्मुहूर्त तत् प्रथमतया प्रातश्चन्द्रेण साद्धं योगं युनक्ति, अपरां च रात्रिम्, एवं खलु पूर्वाषाढा नक्षत्रम् एकं च दिवसम् एकां च रात्रिं चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, योगं युक्त्वा योगमनुपरिवर्तयति, योगमनुपरिवर्त्य प्रातश्चन्द्र मुत्तराषाढायाः समर्पयति ॥-पूर्वभागत्वाम् समक्षेत्रत्वात् त्रिंशन्मुहूर्त्तत्वात् प्रातरेव चन्द्रयोगसत्त्वाच्च पूर्वाषाढानक्षत्रं मूलवदेव तं सम्पूर्ण महोरात्रं यावच्चन्द्रेण सह वासं विधाय द्वितीयदिने प्रातरेव स्वात्मना सह निवसन्तं चन्द्रमुत्तराषाढा करता है अतः यह पूर्व भाग कहा है यही सूत्रकार कहा है यथा-(पुव्वासाढा जहा पुठवभद्दघया) पूर्वाषाढा नक्षत्र जिस प्रकार पूर्वाभाद्रपद नक्षत्र का कथन किया है उसी प्रकार से यह पूर्वाषाढा का कथन कर लेवें । वह भावना इस प्रकार से हैं-(पुव्वासाढा खलु णक्वत्ते पुव्वंभागे समक्खेत्ते तीसइमुहत्ते तप्पढमयाए पाओ चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, अवरं च राई, एवं खलु पुवासाढा णक्खत्ते एगं च दिवसं एगं च राई चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता जोयं अणुपरियइ, जोयं अणुपरियहित्ता पाओ चंदं उत्तरासाढाणं समप्पेइ) पूर्वाषाढा नक्षत्र पूर्व भागी समक्षेत्र तीस मुहूर्त प्रमाण वाला तत्प्रथम प्रातः काल चन्द्र के साथयोग करता है तथा दूसरी रात्रो इस प्रकार पूर्वाषाढा नक्षत्र एक दिवस एवं एक रात्रि चन्द्र के साथ योग करता है योग कर के योग का अनुपरिवर्तन करता है, अनुपरिवर्तन कर के प्रातः समय चन्द्र को કથન પ્રમાણે પ્રાતઃકાળમાં જ ચંદ્રની સાથે વેગ પ્રાપ્ત કરે કરે છે, તેથી તેને પૂર્વ मा ४९८ छ. मे ४ पात सूत्र॥२ ४ छ. (पुवासाढा जहा पुव्वाभवया) ने પ્રમાણે પૂર્વાભાદ્રપદા નક્ષત્રનું કથન કરેલ છે એ જ પ્રમાણે પૂવષાઢા નક્ષત્રનું કથન उरी से. ते थन मा प्रमाणे छ. (पुव्वासाढा खलु णक्खते पुटवं भागे सम क्खेत्ते तीसइमुहुने तप्पढमयाए पाओ चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, अवरं च राई, एवं खलु पुवासाढा णक्खत्ते एगं च दिवस एगंच राई चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोइत्ता जोयं अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता पाओ चंद उत्तरोसाढाणं समप्पेइ) पूर्वाषाढा नक्षत्र સમક્ષેત્ર ત્રીસ મુહૂર્ત પ્રમાણુવાળું પ્રથમ પ્રાતઃ કાળ ચંદ્રની સાથે ત્યાગ કરે છે. તથા બીજી રાત્રી આ રીતે પૂર્વાષાઢા નક્ષત્ર એક દિવસ અને એક રાત ચંદ્રની સાથે ભેગ કરે છે. યોગ કરીને વેગનું અનુપરિવર્તન કરે છે. અનુપરિવર્તન કરીને પ્રાતઃકાળ ચંદ્રને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #760

७४८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे नक्षत्राय समर्पयति । इदं चोत्तराषाढा नक्षत्रं द्वयर्द्धक्षेत्रत्वात् उभयभागमवसेयम् । तथाचाह मूलसूत्रे-'उत्तरासाढा जहा उत्तरभदवया उत्तराषाढा यथा उत्तराभाद्रपदा ॥ यथा पूर्वमुचराभाद्रपदा नक्षत्रं भावितं तथैवेदानी मुत्तराषाढा नक्षत्रं भाश्नीयम् ॥ तद्यथा-'ता उत्तरासाढा खलु णक्खत्ते उभयं भागे दिवडक्खेत्तं पणयालीसइमुहुत्ते तप्पटमयाए पादो चंदण सद्धि जोयं जोएइ, अवरं च राई तओ पच्छा अवरं च दिवसं, एवं खलु उत्तरासाहा णक्खत्ते दो दिवसे एगं च राई चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता जोयं अणुपरियट्टइ, जोयं अणुपरियट्टित्ता सायं चंदं अभिई सवणाणं समप्पेइ' तावत् उत्तराषाढा खल नक्षत्रम् उभयं भागं द्वयर्द्धक्षेत्रं पञ्चचत्वारिंशन्मुहूर्त तत् प्रथमतया प्रातश्चन्द्रेण साई योगं युनक्ति, अपरां च रात्रिं ततः पश्चात् अपरं च दिवसम् , एवं खलु उत्तराषाढा नक्षत्रं द्वौ उत्तराषाढा नक्षत्र को समर्पित करता है। पूर्वभाग वाला होने से समक्षेत्र एवं तीस मुहूर्त प्रमाण काल व्यापी तथा प्रातः काल में चन्द्र का योग करने वाला होने से पूर्वाषाढा नक्षत्र मूल नक्षत्र के समान उस संपूर्ण रात्रि दिवस चन्द्र के साथ निवास कर के दूसरे दिन के प्रभात काल में अपने साथ निवास करते चन्द्र को उत्तराषाढा नक्षत्र को समर्पित करता है । यह उत्तराषाढा नक्षत्र देढ क्षेत्र व्यापी होने से उभयभागी कहा गया है । तथाच सूत्रकार कहा है-(उत्तरासाढा जहा उत्तराभवया) जिस प्रकार पहले उत्तराभाद्रपदा नक्षत्र के संबंध में भावना की है उसी प्रकार से यहां पर उत्तराषाढा नक्षत्र का कथन करलेवें जो इस प्रकार से हैं-(ता उत्तरासाढा खलुःणक्खत्ते उभयंभागे दिवखेत्ते पणयालीसइमुहुत्त तप्पढमयाए पाओ चंदेण सद्धिं जोयं जीएइ, अपरं च राई तओ पच्छा अवरं च दिवस, एवं खलु उत्तरासाढा णक्खत्ते दो दिवसं एगं च राई चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, जोयं जोइत्ता, जोयं अणुपरियइ जोयं अणुपरिट्टित्ता सायं चदं अभिई सवणाणं समप्पेइ) उत्तरा ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્રને સમર્પિત કરે છે. પૂર્વ ભાગવાળું હોવાથી સમક્ષેત્ર અને ત્રીસ મુહર્ત પ્રમાણ કાળવ્યાપી તથા પ્રાતઃકાળમાં ચંદ્રને યોગ પ્રાપ્ત કરનાર હોવાથી પૂર્વાષાઢા નક્ષત્ર મૂળ નક્ષત્રની જેમ એ પુરેપુરા રાત દિવસ ચંદ્રની સાથે નિવાસ કરીને બીજા દિવસના પ્રભાતકાળમાં પોતાની સાથે નિવાસ કરતા ચંદ્રને ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્રને સમર્પિત કરે છે. આ ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્ર દોઢ ક્ષેત્ર વ્યાપી હોવાથી ઉભયભાગી કહેલ છે. તથાચ સૂત્રકારે यु छे. (उत्तरासाढा जहा उत्तराभदेवया २ प्रमाणे ५९मा उत्तराभाद्रह नक्षत्र સંબંધમાં ભાવના કરેલ છે. એ જ પ્રમાણે અહીંયાં ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્રનું કથન કરી લેવું. २ मा प्रमाणे छे. (ता उत्तरासाढा खलु णक्खत्ते उभयंभागे दिवढखेत्ते पणयालीसइ मुहुते तप्पढमयाए पाओ चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, अपरं च राई तओ पच्छा अवरं च दिवसं एवं खलु उत्तरासाढा णवखते दो दिवसे एगं च राई चंदेण सद्धि जयं जोएइ, जोणं जोइत्ता जोयं अणुपरियइ जोयं अणुपरियटिता सायं चंदं अभीईसवणाणं समप्पेइ) उत्तराषाढा
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #761

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३६ दशमप्राभृतस्य चतुर्थ प्राभृतप्राभृतम् ७४९ दिवसौ एकां च रात्रि चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, योगं युक्त्वा योगमनुपरिवर्तयति, योगमनुपरिवत्त्ये सायं चन्द्रमभिजिच्छवणयोः समर्पयति ॥ तावदिति प्राग्वत् खलु इति निश्चये उत्तराषाढा नक्षत्र मुभयभागं-दिवसरात्रिगतं द्वयर्द्धक्षेत्रं-साकाहोरात्रप्रमितक्षेत्रं-द्वितीयमर्द्ध द्वयर्द्धम्-एकमहोरात्रं पूर्ण द्वितीयस्यामिति मिलित्वा सार्द्वकाहोरात्रपरिमितकाल व्याप्तमित्यर्थः, पश्चचत्वारिंशन्मुहूर्तकालं यावत् स्थेय, तत् प्रथमतया-तदाद्यतया-तच्चन्द्रयोगाद्यतया प्रातः सूर्योदयासन्ने समये-प्रातःकाले चन्द्रेण सह योगं युनक्ति-चन्द्रेण सार्द्ध निवासमारभते, तं सम्पूर्ण दिवसं तदपरां रात्रिं ततः पश्चात्-राव्यवसानकालादनन्तरं पश्चात्तनस्य दिवसस्यावसानसमयं यावच्चन्द्रेण सह निवसति, योगं युक्त्वा-चन्द्रेण साकं निवासं विधाय तं योगमनुपरिवर्त्तयति-योगं विनिमयति, पुनश्च योगमनुपरिवर्त्य-योगं षाढा नक्षत्र उभयभाग व्यर्ध क्षेत्र एवं पैंतालीसमुहूर्त काल :व्यापी तत्प्रथम प्रात:काल में चन्द्र के साथ योग को प्राप्त करता है तथा दूसरी रात्री तत्पश्चात् दूसरा दिवस इस प्रकार उत्तराषाढा नक्षत्र दो दिवस एवं एक रात्री चन्द्र के साथ योग करता है, योग कर के योग का अनुपरिवर्तन करते हैं, अनुपरिवर्वत करके सायंकाल के समय चन्द्र को अभिजित् एवं श्रवण नक्षत्र को समर्पित करता है। इस प्रकार उत्तराषाढा नक्षत्र उभयभाग-माने दिवस रात्रिगत द्वयर्धक्षेत्र अर्थात् देढ अहोरात्र प्रमाणक्षेत्र दूसरा का जो अर्ध वह द्वयर्ध कहा जाता है अर्थात् एक अहोरात्र पूरा तथा दूसरा का भी अर्धा मिल कर देढ अहोरात्र परिमित काल व्यापी होता है । तथा पैंतालीस मुहूर्त काल पर्यन्त रहनेवाला तत्प्रथम माने वह चन्द्र योग पहला होने से प्रातःसूर्योदय के समीपस्थ समय में माने प्रातःकाल में चन्द्र के साथ योग करता है अर्थात् चन्द्र के साथके निवास का आरंभ करता है, वह संपूर्ण दिवस तथा तदनन्तर નક્ષત્ર ઉભયભાગ દ્રયર્ધક્ષેત્ર અને પિસ્તાલીસ મુહૂર્ત પ્રમાણુ કાળવ્યાપી તસ્પ્રથમ પ્રાતઃકાળમાં ચંદ્રની સાથે યોગ પ્રાપ્ત કરે છે. તથા બીજી રાત રહીને તે પછીને બીજે દિવસ આ રીતે ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્ર બે દિવસ અને એક રાત ચંદ્રની સાથે વેગ કરે છે. યોગ કરીને
ગનું અનુપરિવર્તન કરે છે. યુગનું અનુપરિવર્તન કરીને સાંજના સમયે ચંદ્રને અભિજીત અને શ્રવણ નક્ષત્રને સમર્પિત કરે છે. આ રીતે ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્ર ઉભયભાગ એટલે કે રાતદિવસ રહેવાવાળું દ્રયર્ધક્ષેત્ર એટલેકે દેઢ અહોરાત્ર પ્રમાણક્ષેત્ર વ્યાપી બીજાનું જે અધું તે કહેવાય છે, અર્થાત્ એક અહેરાત્રી પુરૂં તથા બીજાનું અધુ મળીને દેઢ અર્ધપાત્ર પ્રમાણ કાળવ્યાપી થાય છે. તથા પિસ્તાલીસ મુહૂર્ત કાળ પર્યત રહેવાવાળું તપ્રથમ એટલે કે એ ચંદ્ર યંગ પ્રથમ હોવાથી પ્રભાતના સૂર્યોદયના નજીકના સમયમાં અર્થાત્ પ્રાતઃકાળમાં ચંદ્રની સાથે ભેગ કરે છે. એટલે કે ચંદ્રની સાથેના નિવાસને આરંભ કરે છે, તે પૂરેપુરે દિવસ તથા તે પછીની રાત્રી અને તે પછીના દિવસના અંત
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #762

७५०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे विनिमयथ्य, द्वौ दिवसौ एकां च रात्रिमिति सार्दैकाहोरात्रकालं यावच्चन्द्रेण सह उषित्वा नं योगं विनिमयय्य स्वकी येन सहवर्तमानं चन्द्र द्वितीयदिवसस्य पर्यवसानभूते सायं समये अभिजिच्छ्रवणयो भॊगाय यच्छतीति ॥-तदेवं बाहुल्य मधिकृत्य पूर्वोक्त विस्तृतप्रकारै यथोकेषु समयेषु अभिजिदादीनि सर्वायपि नक्षत्राणि चन्द्रेण सह योगमुपयान्ति । तत्र कानि चित् पूर्वभागानि कानिचित् पश्चाद् भागानि कानिचिन्नक्तंभागानि कानिचिच्चोभयमागानि उक्तानीति ॥ सू० ३६॥ इतिश्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलित-ललितकलापालापकप्रविशुद्धगद्यपद्यानैकग्रन्थनिर्मापक-बादिमानमर्दक-श्री-शाहू छत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त-'जैनशास्त्राचार्य'-पदविभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारी जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलाल-व्रतिविरचितायां श्री सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रस्य सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिकाख्यायां व्याख्यायां
___दशमस्य चतुर्थ प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ॥ की रात्री तदनन्तर माने रात्री होने के बाद का दिवस के अन्त पर्यन्त चन्द्र के साथ निवास करता है-इस प्रकार निवास करके उस योग का अनुपरिवर्तन करता है माने विनिमय करता हैं, अनुपरिवर्तन करके माने विनिमयन कर के दो दिवस एवं एकरात्रि इस प्रकार देढ अहोरात्र काल पर्यन्त चन्द्र के साथ योग करके उस योग का विनिमय करके अपने साथ रहा हुवा चन्द्र को अभिजित् श्रवण नक्षत्र को भोग के लिये समर्पित करता है। इस प्रकार बाहल्य को अधिकृत कर के पूर्वोक्त सविस्तर प्रकार से यथोक्त समय में अभिजित् आदि सभी नक्षत्र चन्द्र के साथ योग प्राप्त करते हैं। उन में कोई पूर्व भागवाले हैं कोइ पश्चात् भाग वाले हैं तथा कोई नक्तंभाग होते हैं। तथा कितनेक उभयभाग वाले होते है ॥ सू० ३६ ॥
दसवें प्राभृत का चौथा प्राभृत प्राभृत समाप्त ॥ १०-४॥ સુધી ચંદ્રની સાથે નિવાસ કરે છે. આ રીતે નિવાસ કરીને એ ગનું અનુપરિવર્તન કરે છે. એટલે કે વિનિમય કરે છે. અનુપરિવર્તન કરીને અથર્ વિનિમય કરીને બે દિવસ અને એક રાત આ રીતે દેઢ અહોરાત્ર કાળ પર્યન્ત ચંદ્રની સાથે યોગ કરીને એ
ગને વિનિમય કરીને પિતાની સાથે રહેલ ચંદ્રને અભિજીત અને શ્રવણ નક્ષત્રને ભેગને માટે સમર્પિત કરે છે.
આ રીતે બાહલ્યને અધિકૃત કરીને પૂર્વોક્ત સવિસ્તર પ્રકારથી યુક્ત સમયમાં અભિજીત વિગેરે બધા નક્ષત્ર ચંદ્રની સાથે વેગે પ્રાપ્ત કરે છે, તેમાં કઈ પૂર્વ ભાગવાળા હોય છે અને કેઈ પશ્ચાત ભાગવાળા હોય છે. તેમજ કેઈ નક્તભાગ હોય છે. અને કેટલાક ઉભય ભાગવાળા હોય છે. જે સૂ. ૩૬ છે
દસમા પ્રાભૂતનું ચોથું પ્રાભૃતપ્રાભૃત સમાત મે ૧૦-૪ |
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #763

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टोका सू० ३७ दशमप्राभृतस्य पञ्चमं प्राभृतप्राभृतम् ७५१
दशम प्राभृतस्य पञ्चम प्राभृतप्राभृतम् मूलम्-"ता कहं ते कुला आहियाइवएज्जा, तत्थ खलु इमे बारस. कुला बारसउवकुला चत्तारि कुलोचकुला, इमे बारसकुला, तं जहाधणिट्ठाकुलं उत्तराभवयाकुलं अस्सिणीकुलं कत्तियाकुलं संठाणाकुलं पुस्साकुलं महाकुलं उत्तराफग्गुणीकुलं चिताकुलं विसाहाकुलं मूलाकुलं उत्तरासाढाकुलं, बारसउवकुला तं जहा-सवणो उपकुलं पुत्वभवया उवकुलं रेवई उवकुलं भरणीउवकुलं पुणव्वसु उवकुल अस्सेसाउवकुलं पुठवाफग्गुणीउवकुलं हत्थाउवकुलं सातीउपकुलं जिट्ठाउवकुलं पुव्वासाढा उपकुलं, चत्तारि कुलोवकुला तं जहा-अभिई कुलोवकुलं सतभिसया कुलोवकुलं अद्दाकुलोवकुलं अणुराहा कुलोक्कुलं" ॥सू०३७।।
“दसमस्त पाहुडस्स पंचमं पाहुडपाहुडं समत्तं” ॥ छाया-तावत् कथं ते कुलानि आख्यातानि इति वदेत्, तत्र खलु इमानि द्वादश कुलानि द्वादश उपकुलानि चत्वारि कुलोपकुलानि, इमानि द्वादश कुलानि, तद्यथा-धनिष्ठा कुलम् उत्तराभाद्रपदा कुलम् अश्विनी कुलं कृत्तिकाकुलम् , संस्थानं कुलं पुष्यं कुलं मघाकुलम् उत्तराफाल्गुनीकुलं चित्राकुलं विशाखाकुलं मूलं कुलम् उत्तराषाढाकुलम् । इमानि द्वादश उपकुलानि तद्यथा-श्रवणमुपकुलं पूर्वा भाद्रपदा उपकुलं रेवती उपकुलं भरणी उपकुलं पुनवेस उपकुलम् आश्लेषा उपकुलं पूर्वाफाल्गुनी उपकुलं हस्त उपकुलं स्वाती उपकुलं ज्येष्ठा उपकुलं पूर्वाषाढा उपकुलम् । इमानि चत्वारि कुलोपकुलानि, तद्यथा-अभिजित् कुलोपकुलं शतभिषा कुलोपकुलम् , अनुराधा कुलोपकुलम् ।। सू० ३७ ।।
दशमस्य प्राभृतस्य पञ्चमं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ॥ टीका-प्रचाल्यमानस्य दशमस्य प्राभृतस्य चतुर्थे प्राभृतप्राभृते नक्षत्राणां प्रारम्भावसानविषयकं विचारविशेष सविशेषं सम्यग् विविच्य सम्प्रति-पञ्चमे प्राभृतप्राभृते कुलोपकुलादि सज्ञाविषयकं प्रश्नसूत्र विवृणोति-'ता कह ते कुला आहिया, इत्यादिना-'ता
दसवें प्राभृत का पांचवा प्राभृतप्राभृत प्रारंभ टीकार्थ-चालु दसवें प्राभृतप्राभृत में नक्षत्रों के प्रारम्भ एवं समाप्ति संबंधी विचार विशेष का सविशेष प्रकार सम्यक् रीति से विवेचन करके अब इस
પાંચમા પ્રાભૃત પ્રાભૃતને પ્રારંભટીકાર્ય -ચાલુ દસમા પ્રાભૃતના ચોથા પ્રાભૃતપ્રાભૃતમાં નક્ષત્રનો પ્રારંભ અને સમાપ્તિ સંબંધી વિચાર સવિસ્તર અને સવિશેષ પ્રકારથી સારી રીતે વિવેચન કરીને હવે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #764

७५२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे कहं ते कुला आहियाति वएज्जा' तावत् कथं ते कुलानि आख्यातानीति वदेत् ॥-तावत्नक्षत्रारम्भविरामादिकं त्ववगतं सम्प्रति संज्ञाविशेषमवगन्तुमीहे तावत् , भगवन् ! कथंकेन प्रकारेण ते-तवमते कुलानि-कुलसंज्ञकानि नक्षत्राणि आख्यातानि-प्रतिपादितानि इति सर्व सविस्तरं वदेत्-कथयेत् । एवमुक्ते भगवति गौतमे प्रबुद्धे शिष्ये तदविवेचनार्थ भगवानाह-'तत्थ इमे बारसकुला' तत्र इमानि द्वादशकुलानि इह भगवता न केवलं कुलान्ये वाख्यातानि किन्तु कुलानि उपकुलानि कुलोपकुलानि च आख्यातानि, ततो निर्धारणार्थ प्रतिपत्यर्थं सविशेषमाख्यातानि यथा-तत्र भगवान् गुरुः प्रतिपादयति-तत्र-तेषां कुलादीनां संज्ञाविशेषानां नक्षत्राणां मध्ये खलु इति वाक्यालङ्कारे इह सूत्रे प्राकृतत्वात् पुंस्त्वनिर्देशः, नक्षत्रेण सह साहचर्यात् इमानि-अनन्तरोच्यमानानि द्वादश संख्यकानि नक्षत्राणि कुलानि-कुलसंज्ञकानि सन्ति । 'इमे' इमानीति च प्रतिपदमभिसम्बध्यते ॥ 'इमे बारस उवकुला, इमे चत्तारि कुलोचकुला' इमानि द्वादश उपकुलानि, चत्वारि कुलोपकुलानि ॥पांचवें प्राभृतप्राभृत में कुलोपकुलादि संज्ञा विषयक प्रश्नसूत्र का कथन करते हैं-'ता कहं ते कुला आहियाति वएज्जा' नक्षत्रों के आरम्भ एवं समाप्ति विषयक कथन सम्यक्तया ज्ञात हुवा, अब संज्ञाविशेष को जानने के लिये भगवान को प्रश्न करते हुवे कहते हैं कि हे भगवन् किस प्रकार से आप के मत से कुलसंज्ञक नक्षत्र कहे हैं-इस विषय में सविस्तर कहिये, इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी के प्रश्न करने पर इसके उत्तर में भगवान कहते हैं-(तत्थ इमे बारस कुला) इन मे बारह नक्षत्र कुलसंज्ञक हैं । यहां पर भगवानने केवल कुलसंज्ञक नक्षत्र ही नहीं कहे हैं परंतु कुलसंज्ञक, एवं कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्रों का प्रतिपत्ति एवं निर्धारणार्थ कथन किया है, जैसे कि-उन कुलादि सविशेषसंज्ञा विशेषवाले नक्षत्रों में यहां पर सूत्र में प्राकृत होने से पुल्लिग निर्देश किया है, अनन्तर कथ्यमान बारह संख्यात्मक नक्षत्र कुलसंज्ञक कहे
या पायभा प्राभृतामृतमा ५४ा संज्ञान सभा प्रश्न सूत्र -(ता कहते कुला आहियाति वएज्जा) नक्षत्राना सार भने समातिना समयमा ४२८ ४थन सारी रात જાણવામાં આવેલ છે. હવે સંજ્ઞા વિશેષને જાણવા માટે ભગવાનને પ્રશ્ન કરતાં કહે છે-કે હે ભગવાન આપના મતથી કેવી રીતે કુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર કહેલા છે? આ વિષયમાં વિરતાર પૂર્વક આપ કહી સમજાવે. આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન પૂછવાથી આના ઉત્તરમાં भगवान् ४ छ-(तत्थ इमे बारस कुला) 21 नक्षत्रामा पा२ नक्षत्र सज्ञ छ, । કથનથી અહીંયાં ભગવાને કેવળ કુલસંજ્ઞક નક્ષત્રોનું જ કથન કરેલ નથી, પરંતુ કુલસંજ્ઞક ઉપકલસંજ્ઞક અને કુલપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્રની પ્રતિપત્તિ તથા નિર્ધાણાર્થનું પણ કથન કરેલ છે. જેમ કે-એ કુલાદિ સવિશેષ સંજ્ઞા વિશેષવાળા નક્ષત્રોમાં અહીંયાં સૂત્રમાં પ્રાકૃત હોવાથી પુલિંગથી નિર્દેશ કરેલ છે, હવે પછી કહેવામાં આવનારા બાર સંખ્યાત્મક
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #765

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टोका सू० ३७ दशमप्राभृतस्य पञ्चमं प्राभृतप्राभृतम्
इमानि - वक्ष्यमाणप्रकाराणि द्वादश संख्यकानि नक्षत्राणि उपकुलानि - उपकुलसंज्ञकानि सन्ति, तथा च इमानि - सर्वान्ते प्रोच्यमानस्वरूपाणि चत्वारि नक्षत्राणि कुलोप कुलसंज्ञकानि सन्ति । अथात्र प्रतिपादितानां संज्ञाविशेषप्रतिपन्नानां नक्षत्राणां मध्ये किंच कुलादीना लक्षणमिति जिज्ञासायां प्रतिपाद्यते - इह यै नक्षत्र: पूर्णिमा संयोगेन पौर्णान्तानां मासानां नामानि उपजायन्ते । माससदृशनामानि च तानि नक्षत्राणि कुलानि - कुलसंज्ञकानि भवन्तीति प्रसिद्धानि, तथोच्यते- 'बारसकुला, तं जहा धणिट्टाकुलं उत्तराभवयाकुलं अस्सिणीकुलं कत्तियाकुलं संठाणाकुलं पुस्साकुलं महाकुलं उत्तराफग्गुणीकुलं चित्ताकुलं बिसाहाकुलं उत्तरासादाकुलं' इमानि अधोनिर्दिष्टानि द्वादशसंख्यकानि नक्षत्राणि, कुलानि - कुलसंख्यकानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा धनिष्ठाकुलं उत्तराभाद्रपदाकुलं अश्विनीकुलं कृत्तिकाकुलं
9
७५३
गये हैं, 'इमे' यह पद प्रत्येक पद में सम्बन्धित होता है । (इमे बारस उवकुला, इमे चत्तारि कुलोवकुला) ये बारह उपकुलसंज्ञक नक्षत्र कहे हैं, तथा चार नक्षत्र कुलोपकुलसंज्ञक कहा है अर्थात् ये वक्ष्यमाण प्रकारवाले बारह नक्षत्र उपकुलसंज्ञक तथा सब के अन्त में कथ्यमान चार नक्षत्र कुलोपकुलसंज्ञक कहे हैं ।
अब यहां पर प्रतिपादित संज्ञाविशेष प्रतिपन्न नक्षत्रों में कुलादि संज्ञावाले नक्षत्र का क्या लक्षण है ? यह प्रतिपादित किया जाता है यहां पर जिन नक्षत्रों से पूर्णिमा के संयोग से पूर्णिमान्त मासों की समाप्ति होती है, प्रायः वही नक्षत्र नाम संज्ञा से मासों के नाम होते हैं- मास समान नामवाले नक्षत्रों की कुलसंज्ञा होती है यह प्रसिद्ध ही है तथा कहा है- (बारसकुला, तं जहा- - घणिद्वाकुलं, उत्तराभवया कुलं, अस्सिणीकुलं, कत्तियाकुलं, संठाणाकुलं, पुस्साकुलं महाकुलं, उत्तराफरगुणीकुलं, चित्ताकुलं विसाहाकुलं, मूलकुलं, उत्तरासादाकुलं) ये निम्ननिर्दिष्ट बारहकुलसंज्ञक होते हैं-जो इस प्रकार नक्षत्रो वसंज्ञ अडेला छे, (इमे) या पह हरे पहनी साथै संधवाणु छे. (इमे बारस कुला, इमे चत्तारि कुलोबकुला) मा भार नक्षत्रो ससंज्ञावाणा उडेला छे. નક્ષત્રા કુલેાપફુલ સંજ્ઞાવાળા કહ્યા છે, અર્થાત્ આ ક્ષમાણુ પ્રકારના ખાર નક્ષત્ર ઉપકુલ સ ́જ્ઞક તથા બધાની અંતમાં કહેવામાં આવનાર ચાર નક્ષત્રા ઉકુલ સજ્ઞક કહ્યા છે. હવે અહીંયાં પ્રતિપાદન કરેલ સત્તા વિશેષવાળા નક્ષત્રામાં કુલાદિ સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રોનુ શુ લક્ષણ છે ? એ પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે, અહીંયાં જે નક્ષત્રોના પૂર્ણિમા સાથેના સંયાગથી પૂર્ણિમાથી માસાની સમાપ્તિ થાય છે. પ્રાયઃ એજ નક્ષત્રોના નામ અને સ’જ્ઞાથી માસાના નામે થાય છે. માસના સમાન નામવાળા નક્ષત્રોની કુલસંજ્ઞા थाय छे, से प्रसिद्ध छे. तथा ह्युं छे } - ( बारसकुला, तं जहा धणिट्ठा कुलं, उत्तरा - Hear कुलं अस्सिणी कुलं, कत्तिया कुलं, संठाणाकुलं पुस्साकुलं, महाकुलं उत्तराफग्गुणी कुलं, चित्ताकुलं विसाहा कुलं मूलो कुलं, उत्तरासा ढाकुलं) मा नीथे भावेसार नक्षत्र
તથા ચાર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #766

७५४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
संस्थाने कुले पुष्यं कुलं मघाकुलं उत्तराफाल्गुनीकुलं चित्राकुलं उत्तराषाढाकुलं श्रविष्ठयाधनिष्ठापरपर्यायवाचकया परिसमाप्तिर्यस्य पौर्णान्तमासस्य सः प्रायः श्राविष्टोमासः प्रोच्यते । उत्तराभाद्रपदया परिसमाप्तिबोधको भाद्रपदामास, इत्थमेव अश्वयुक् - अश्विनी नक्षत्रेण युक्ता पौर्णमासी आश्विनी - आश्विनमासः कथ्यते, कृत्तिकानक्षत्रेण युक्ता पौर्णमासी कार्त्तिकी - कार्तिकमासः प्रोच्यते, एवं मृगशिरा नक्षत्रेण युक्ता पौर्णमासी मार्गशीर्ष कथ्यते - मार्गशीर्षमासः कथ्यते, किन्तु मूलसूत्रे 'संठाणा' इति बहुवचनदर्शनात् तथोपकुलसंज्ञके नक्षत्रे केवलमेकादशनक्षत्रदर्शनात् एवं च त्रिषु संज्ञावाचकेषु अष्टाविंशतिनक्षत्रेषु रोहिणि मृगशिरसोदर्शनाच्च, संठाणा - संस्थाने-स्थिरवाचके चतुर्थपंचमसंख्यके - रोहिणीमृगशिराख्ये द्वे नक्षत्रे ग्राह्ये भवतः तेन रोहिणीमृगशिराभ्यां मार्गशीर्षो ज्ञातव्यः, पुष्पनक्षत्रेण युक्तया पौर्णमास्या पौषसे हैं धनिष्ठा कुल, उत्तराभाद्रपदाकुल, अश्विनीकुल, कृत्तिकाकुल, संस्थान कुल, पुष्यकुल, मघाकुल, उत्तराफाल्गुनीकुल, चित्राकुल, विशाखाकुल, मूलकुल, उत्तराषाढाकुल, धनिष्टा अपर नाम वाले नक्षत्र से जिस पौर्णिमान्त मास की समाप्ति हो वह प्रायः श्राविष्ठ मास कहा जाता है । उत्तराभाद्रपद नक्षत्र से परिसमाप्तिबोधक भाद्रपद मास होता है। इसी प्रकार अश्विनी नक्षत्र युक्त पूर्णिमा से समाप्त होनेवाला अश्विन मास जानना चाहिये । कृत्तिका नक्षत्र से युक्त पौर्णमासी परिसमापक कार्तिक मास कहा गया है, इस प्रकार मृगशिर नक्षत्र से युक्त पौर्णमासी से परिसमापक मार्गशीर्ष मास कहा जाता है, परंतु मूलसूत्र में 'संठाणा' इस प्रकार बहुवचन निर्दिष्ट होने से तथा उपकुलसंज्ञक नक्षत्रों में केवल ग्यारह नक्षत्र ही होने से तथा तीन नक्षत्र संज्ञावाचक तथा अठाईस नक्षत्रों में रोहिणी एवं मृगशीर्ष नक्षत्र कथित न होने से 'संठाणा' संस्थान माने स्थिरवाचक चार या पांच नक्षत्रों में ये रोहिणी एवं मृगशीर्ष नक्षत्र ग्राह्य होता है अतः रोहिणी एवं मृगशीर्ष नक्षत्र से युक्त पौर्ण
संज्ञ' होय छे, थे या प्रमाणे छे - धनिष्ठास, उत्तराभाद्रपहाडेल, अश्विनीडुल, त्ति, फुल, संस्थानड्डुस युष्यटुस, भधास, उत्तराद्गुनी ड्रेस, चित्रास, विशाभाडुझ, भूसडस्, ઉત્તરાષાઢાકુલ, ધનિષ્ઠા અપર નામવાળા નક્ષત્રથી જે પૌર્ણાન્તમાસની સમાપ્તિ હોય તે પ્રાયઃ શ્રાવિષ્ઠ માસ કહેવાય છે—ઉત્તરાભાદ્રપદ્યથી પરિસમાપક ભાદરવા માસ હેાય છે. એ જ પ્રમાણે અશ્વિની નક્ષત્ર યુક્ત પૂર્ણિમાથી સમાપ્ત થવાવાળા આસામાસ સમજવા, કૃત્તિકા નક્ષત્રથી યુક્ત પૌમાસી પરિસમાપક કાર્તિકમાસ કહ્યો છે. એજ પ્રમાણે મૃગશીર નક્ષત્રથી युक्त पी भासीथी परिसमाय भार्गशीर्ष मास समन्वो परंतु भूझसूत्रभां (संठाणा) આ રીતે બહુવચનથી નિર્દેશ કરેલ હાવાથી તથા ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્રોમાં કેવળ અગ્યાર નક્ષત્ર જ હાવાથી તથા ત્રણ નક્ષત્ર સંજ્ઞાવાચક તથા અઠયાવીસ નક્ષત્રોમાં રાહિણી અને મૃગશીર નક્ષત્ર કહેલ હાવાથી (સંઠાળ) સંસ્થાન એટલે કે સ્થિરના બાધક ચાર કે પાંચ નક્ષત્રામાં આ રાહિણી અને મૃગશિર નક્ષત્ર ગ્રાહ્ય હાય છે, તેથી રાહિણી અને મૃગશીર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #767

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३७ दशमप्राभृतस्य पञ्चम प्राभृतप्राभृतम्
७५५
मासो ज्ञेयः । मघानक्षत्रेण युक्तया पौर्णमास्या माघमासः, उत्तराफाल्गुन्या सह वर्त्तमानया पौर्णमास्या फाल्गुनमासः, चित्रया सह वर्त्तमानया पौर्णमास्या चैत्रमासः, विशाखा नक्षत्रेण सह वर्त्तमानया पौर्णमास्या वैशाखमासः, मूलसूत्रे मूलनक्षत्रेण ज्येष्ठो मासः प्रोक्तः किन्तु तन्न समीचीनं प्रतिभाति, ज्येष्ठानक्षत्रेण वर्त्तमानया पौर्णमास्या ज्येष्ठो मासः प्रोच्यते, तच्च ज्येष्ठानक्षत्रमुपकु दत्तं वर्त्तते तेनात्र पाठव्यत्यासः प्रतिभाति ॥ उत्तराषाढा नक्षत्रेण सह वर्त्तमानया पौर्णमास्या आषाढमासः । अत एव प्रायो माससंज्ञाबोधकानि माससदृशनामानि धनिदीन द्वादशनक्षत्राणि कुलानि - कुलसंज्ञकानि प्रज्ञप्तानि सन्ति, किञ्चात्र त्रयोदशनक्षत्राणि भवन्तीति ज्ञेयानि ॥ अथोपकुलानि - 'इमे बारस उवकुला तं जहा सवणो उवकुलं पुव्वपोहवया मासी से परिसमापक मार्गशीर्ष मास होता है, पुष्य नक्षत्र युक्त पौर्णमासी से परिसमापक पौष मास कहा जाता है, मघा नक्षत्र से युक्त पौर्णमासी से परिसमापक मास माघ मास कहा जाता है, उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र से युक्त पौर्णमासी से परिसमापक फाल्गुन मास कहा जाता है, चित्रा नक्षत्र से युक्त पौर्णमासीसे परिसमापक मास चैत्र मास कहा जाता है । विशाखा नक्षत्र से वर्तमान पौर्णमासी से परिसमापक मास वैशाख मास कहा जाता है । मूलसूत्र में मूल नक्षत्र से परिसमापक ज्येष्ठ मास कहा है । परंतु यह समीचीन नहीं है कारण की ज्येष्ठा नक्षत्र से वर्तमान पौर्णमासी से परिसमापक ज्येष्ठ मास कहा जाता है, वह ज्येष्ठा नक्षत्र उपकुल में गिना है अतः पाठ का फिरफार दिखता है। उत्तराषाढा नक्षत्र से वर्तमान पौर्णमासी से परिसमापक मास आषाढ मास कहा जाता है । इस प्रकार प्रायः मास संज्ञा बोधक मास समान नाम वाले धनिष्ठादि बारह नक्षत्र कुलसंज्ञक कहे गये हैं । परंतु यहां पर तेरह नक्षत्र होते हैं ऐसा समजें ।
अब उपकुल संज्ञक नक्षत्र का कथन करते हैं - (इमे बारस उपकुला तं जहा નક્ષત્રથી મા શી માસ થાય છે. પુષ્યનક્ષત્ર યુક્ત પૂર્ણિમાથી પરિસમાપક પાષમાસ કહેવાય છે. માનક્ષત્રથી યુક્ત પૌણુ માસીથી પરિસમાપક માસ માઘમાસ કહેવાય છે. ઉત્તશ ફાલ્ગુની નક્ષત્ર યુક્ત પૌણુ માસીથી પિરસમાપક ફાગણમાસ કહેવાય છે. ચિત્રા નક્ષત્રથી યુક્ત પૌણમાસીથી પરિસમાપક માસ ચૈત્રમાસ કહેવાય છે. વિશાખા નક્ષત્રથી વર્તમાન પુનમથી પરિસમાપક માસ વૈશાખ માસ કહેવાય છે. મૂલ સૂત્રમાં મૂળનક્ષત્રથી સમાપ્ત થવાવાળા જેઠ માસ કહેલ છે. પરંતુ એ ખરાખર નથી કારણ કે જ્યેષ્ઠા નક્ષત્રથી વર્તમાન પૌણ માસીથી પિરસમાપક જેમાસ કહેલ છે. એ જ્યેષ્ઠા નક્ષત્ર ઉકુલ સોંકમાં ગણેલ છે. તેથી પાઠના ફેરફાર જણાય છે, ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્રથી વમાન પણ માસી પરિસમાપક અષાઢમાસ કહેવાય છે. આ રીતે પ્રાયઃ માસ સજ્ઞાબેધક માસ સમાન નામવાળા ધનિષ્ઠાદિ ખાર નક્ષત્રેા કુલસંજ્ઞક કહેલા છે. પર`તુ અહીંયાં તેર નક્ષત્રા થાય છે, તેમ સમજવું,
हवे उपदासंज्ञ नक्षत्रो उथन अश्वामां आवे छे, (इमे बारस उबकुला तं जहा
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #768

७५६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
उवकुलं रेवती उवकुलं पुणव्व उवकुलं अस्सेसा उवकुलं पुम्बाफग्गुणी उबकुलं हत्थो उवकुलं साती उवकुलं जेट्ठा उबकुलं पुव्वासाढा उवकुलं च' इमानि द्वादश उपकुलानि, तद्यथा-श्रवणा उपकुलं पूर्वाप्रोष्ठपदा उपकुलं रेवती उपकुलं भरणी उपकुलं पुनर्वख उपकुलं आश्लेषा उपकुलं पूर्वाफाल्गुनी उपकुलं हस्तः उपकुलं स्वाती उपकुलं ज्येष्ठा उपकुलं पूर्वाषाढा उपकुलं' इनानि - वक्ष्यमाणप्रकाराणि - अधोनिर्दिष्टानि द्वादश - किन्तु एकादशसंख्यकानि नक्षत्राणि उवकुलाकिं - उपकुलसंज्ञावाचकानि प्रज्ञतानि सन्ति, कुलानां पूर्वोक्तमासबोधक नक्षत्राणां, उप-समीपे तिष्ठन्ति यानि नक्षत्राणि तानि उपकुलानि प्रोच्यन्ते तानि च यथा श्रवणा पूर्वाभाद्रपदा रेवती भरणी पुनर्वसू आश्लेषा पूर्वाफाल्गुनी हस्त स्वाती ज्येष्ठा पूर्वाषाढा, इत्येतानि एकादश नक्षत्राणि कुलसंज्ञकानां मासबोध कनक्षत्राणां समीपवर्तीनि उपकुलसंज्ञकानि सन्ति । एतेनेत्थं भावनीयं यथा-श्रवणधनिष्ठाभ्यां श्राविष्टो मासः, पूर्वाभाद्रपदोत्तरा सवणो वकुलं पुन्वपोट्ठवया उवकुलं रेवती उवकुलं भरणी उवकुलं पुणब्वसू उबकुलं अस्सेसा उबकुलं पुब्वाफग्गुणो उवकुलं हत्था उबकुलं साती उबकुलं जेट्ठा उबकुलं पुष्वासादा उवकुलं च) ये बारह नक्षत्र उपकुल संज्ञक होते हैं जो इस प्रकार से हैं- श्रवण उपकुल प्रोष्ठपदा उपकुल, रेवती उपकुल, भरणी उपकुल, पुनर्वसु उपकुल: अश्लेषा उपकुल, पूर्वाफाल्गुनी उपकुल, हस्त उपकुल, स्वाती उपकुल ज्येष्ठा उपकुल, पूर्वाषाढा उपकुल, ये वक्ष्यमाण अधोनिर्दिष्ट बारह किन्तु वास्तविक ग्यारह नक्षत्र उपकुल संज्ञक कहे गये हैं। पूर्वोक्त मासबोधककुल नक्षत्र के उप माने समीप जो हो वे उपकुल संज्ञक कहे जाते हैं वे इस प्रकार श्रवण, पूर्वाभाद्रपदा रेवती भरणी, पुनर्वसू, अश्लेषा, पूर्वाफाल्गुनी, हस्त, स्वाती, ज्येष्ठा, पूर्वाषाढा, ये ग्यारह नक्षत्र कुल संज्ञक मासबोधक नक्षत्र के समीपवर्ति होने से उप कुलसंज्ञक कहे हैं । इस कथन से इस प्रकार की भावना करनी चाहिये जैसे की श्रवण धनिष्ठा नक्षत्र से सवणो वकुलं पुम्वापोटुवया उवकुलं रेवती उपकुलं, भरणीउवकुलं पुण्वसू उबकुलं अस्सेसा वाग्गुणी कुलं हत्थो उवकुलं साती उवकुलं जेट्ठा उबकुलं पुव्वासाढा उत्रकुलं य) આ માર નક્ષત્રો ઉપકુલ સજ્ઞક હાય છે, જે આ પ્રમાણે છે. શ્રવણું ઉપકુલ પૂર્વા પ્રૌòપદા ઉપકુલ, રેવતી ઉપકુલ ભરણી ઉપકુલ, પુનર્વાંસૂ ઉપકુલ અશ્લેષા ઉપકુલ, પૂર્વાફાલ્ગુની ઉપકુલ હસ્ત ઉપકુલ સ્વાતી ઉપકુલ જ્યેષ્ઠા ઉપકુલ પૂર્વાષાઢા ઉપકુલ આ વક્ષ્યમાણુ નિમ્ન નિર્દિષ્ટ ખાર પરંતુ વાસ્તવિક અગીયાર નક્ષત્ર ઉપકુલ સ`જ્ઞક કહેલા છે. પૂર્વોક્ત માસ બાંધક કુલ નક્ષત્રની ઉપ એટલે કે સમીપ જે હૈાય તે ઉપકુલ સંજ્ઞક કહેવાય છે, તે
આ પ્રમાણે- શ્રવણુ પૂર્વાભાદ્રપદા, રેવતી, ભરણી પુનર્વસ. અશ્લેષા પૂર્વાફાલ્ગુની હસ્ત સ્વાતી જયેષ્ઠા પૂર્વાપાઢા આ અગીયાર નક્ષત્રા કુલ સજ્ઞક માસ એધક નક્ષત્રની સમીપ તિ` હાવાથી ઉપકુલ સંજ્ઞક કહેવાય છે, આ કથનથી આવી રીતે ભાવના સમજવી જેમ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #769

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३७ दशमप्राभृतस्य पञ्चमं प्राभृतप्राभृतम् ७५७ भाद्रपदाभ्यां भाद्रपदमासः, रेवती अश्विन्याभ्यामाश्विनो मासः, भरणीकृत्तिकाभ्यां कार्तिकोमासः, रोहिणीमृगशिराभ्यां मागेशीषमासः, पुनवेसुपुष्याभ्यां पौषमासः, आश्लेषा मघाभ्यां माघमासः, पूर्वाफाल्गुन्युत्तराफाल्गुनीभ्यां फाल्गुनमासः, हस्तचित्राभ्यां चैत्रोमासः, स्वातीविशाखाभ्यां वैशाखः, मूलज्येष्ठाभ्यां ज्येष्ठो मासः, पूर्वोत्तराषाढाभ्यामाषाढमास इति द्वादशमासा भवन्ति । अथ कुलोपकुलानि कथयति 'इमे चत्तारि कुलोवकुला तं जहा अभीयी कुलोवकुलं सतभिसया कुलोवकुलं अदाकुलोवकुलं अणुराहा कुलोवकुलं' इमानि चत्वारि कुलोपकुलानि, तद्यथा अभिजित् कुलोपकुलं, शतभिषा कुलोपकुलं, आर्द्राकुलोपकुलं, अनुराधा कुलोपकुलम् ॥ इमानि-वक्ष्यमाणप्रकाराणि-अधोनिर्दिष्टानि चत्वारि नक्षत्राणि, कुलोपकुलानि-कुलोपकुलसंज्ञकानि प्रज्ञप्तानि सन्ति । कुलानामुपकुलानां च नक्षश्रावण मास पूर्वाभाद्रपदा एवं उत्तराभाद्रपदा नक्षत्र से भाद्रपद मास, रेवती अश्विनी नक्षत्र से आश्विन मास, भरणी कृत्तिका से कार्तिक मास रोहिणी मृगशीर्ष से मार्गशीर्ष मास, पुनर्वसु एवं पुष्य नक्षत्र से पौष मास, अश्लेषा एवं मघा नक्षत्र से माध मास, पूर्वाफल्गुनी एवं उत्तराफल्गुनी नक्षत्र से फाल्गुन मास, हस्त एवं चित्रा नक्षत्र से चैत्र मास, स्वाति एवं विशाखा नक्षत्र से वैशाख मास, मूल एवं ज्येष्ठा नक्षत्र से ज्येष्ठ मास, पूर्वाषाढा एवं उत्तराषाढा नक्षत्र से आषाढ मास, इस प्रकार बारह मास होते हैं अब कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र का कथन करते हैं-(इमे चत्तारि कुलोचकुला तं जहा अभीयी कुलोवकुलं सतभिसया कुलोवकुलं, अहाकुलोवकुलं, अणुराहा कुलोवकुलं) ये चार नक्षत्र कुलोपकुल संज्ञक कहे हैं-जैसे कि अभिजित् कुलोपकुल शतभिषा कुलोपकुल, आर्द्रा कुलोपकुल, अनुराधा कुलोपकुल।
ये वक्ष्यमाण अधोनिर्दिष्ट चार नक्षत्र कुलोपकुल संज्ञक कहे हैं-कुल કે-શ્રવણ ધનિષ્ઠા નક્ષત્રથી શ્રાવણમાસ, પૂર્વાભાદ્રપદા અને ઉત્તરાભાદ્રપદા નક્ષત્રથી ભાદર માસ, રેવતી અને અશ્વિની નક્ષત્રથી આસો માસ, ભરણી કૃત્તિકા નક્ષત્રથી કાર્તિક માસ, રોહિણી અને મૃગશીર્ષ નક્ષત્રથી માગશર માસ પુનર્વસુ અને પુષ્ય નક્ષત્રથી પિષમાસ, અશ્લેષા અને મઘા નક્ષત્રથી માઘમાસ પૂર્વાફાલ્ગની અને ઉત્તરાફાગુની નક્ષત્રથી ફાગણમાસ, હસ્ત અને ચિત્રા નક્ષત્રથી ચૈત્રમાસ સ્વાતી અને વિશાખા નક્ષત્રથી વૈશાખ માસ, મૂલ અને જયેષ્ઠા નક્ષત્રથી જયેષ્ઠમાસ, પૂર્વાષાઢા અને ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્રથી અષાઢમાસ, આ રીતે બાર મહિના થાય છે.
वे सोपस। नक्षत्रानु थन ४२पामा मा छे :-(इमे चत्तारि कुलोवकुला तं जहा- जभीयी कुलोवकुलं, सतभिसया कुलोबकुलं अद्दाकुलोवकुल, अणुराहा कुलोचकुल) આ ચાર નક્ષત્રે કુલે પકુલ સંજ્ઞક હેાય છે, જેમકે-અભિજીત્ કુપકુલ, શતભિષા કુલપકુલ આદાં કુલેપલ, અનુરાધા કુલેકુલ આ વક્ષ્યમાણ નીચે જણાવેલ ચાર નક્ષત્ર કુલકુલ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #770

७५८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र त्राणां मध्ये कुत्रचित् स्थाने स्थाने मध्ये तिष्ठन्ति यानि तानि कुलोपकुलानि कथ्यन्ते, तद्यथा तेषां नामानि-अभिजित् शतभिषा आर्द्रा अनुराधा चेति चत्वारि नक्षत्राणि कुलोपकुल संज्ञकानि प्रज्ञप्तानि सन्ति ॥ इदमत्रेत्थं भावनीयं-यथा-अभिजित् श्रवणाधनिष्ठास्वेकतमेन नक्षत्रेण युक्तया पौर्णमास्या श्राविष्ठो मासो ज्ञेयः। शतभिषा पूर्वाभाद्रपदोत्तरा भाद्रपदानक्षत्रेष्वन्यतमेन सह वर्तमानया पौर्णमास्या भाद्रपदमासो विज्ञेयः । रोहिणीभरणीकृत्तिका नक्षत्रेध्वन्यतमनक्षत्रेण सह वर्तमानया पौर्णमास्या कार्तिको मासो विज्ञेयः, अनुराधा ज्येष्ठामलेवन्यतमेन नक्षत्रेण सह प्रवर्त्तमानया पौर्णमास्या ज्येष्ठोमासः कथितः, आर्द्रा पुनर्वसु पुष्येष्वन्यतमेन नक्षत्रेण सह युक्तया पौर्णमास्या पौषमासो विज्ञेय इति ॥ यथा ग्रन्थान्तरे कथितानि 'मासाणं परिणामा हुति कुला उवकुला उ हिडिमगा हुति पुण कुलोवकुला अभिई सय अद्द अणुराहा ॥१॥ मासानां परिणामानि भवन्ति कुलान्युपकुलानि संज्ञक एवं उपकुल संज्ञक नक्षत्रों के मध्य में कहीं कहीं जो रहे वे कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र कहे जाते हैं जो इस प्रकार से हैं-अभिजित् , शतभिषा, आर्द्रा अनुराधा, इस प्रकार ये चार नक्षत्र कुलोपकुलसंज्ञक कहे हैं। यहां पर इस प्रकार से भावना समजनी चाहिये-अभिजित् श्रवण, धनिष्ठा इन नक्षत्रों से युक्त पौर्णमासी वाला श्राविष्ठ माने श्रावण मास समजना चाहिए। शतभिषा, पूर्वाभाद्रपदा एवं उत्तराभाद्रपद। नक्षत्र से वर्तमान पौणमासी वाला भाद्रपद मास समजना चाहिये रोहिणी भरणी कृतिका नक्षत्र में अन्य नक्षत्र से युक्त पौर्णमासी वाला कार्तिक मास कहा है । अनुराधा ज्येष्ठा मूल नक्षत्र अन्य नक्षत्र से युक्त पौर्णमासी वाला ज्येष्ठ मास कहा है। आद्रो पुनर्वसु पुष्य अन्य नक्षत्र के साथ पोर्णमासी से वर्तमान पौष मास कहा है । ग्रन्थान्तर में कहा है-(मासानां परिणामा हुंतिकुला उवकुला उ हिडिमगा। हंति पुण कुलोवकुला अभीई सयअद्दअणुराहा ॥१॥ मासों के સંજ્ઞક કહ્યા છે. કુલ સંજ્ઞક અને ઉપકુલ સંસક નક્ષત્રોમાં કયાંક કયાંક મધ્યમાં જે રહે તે કુલપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્ર કહેવાય છે. જે આ પ્રમાણે છે- અભિજીત, શતભિષા, આદ્ર અનુરાધા, આ રીતે આ ચાર નક્ષત્રો કુલપકુલ સંજ્ઞક કહેલા છે. અહીંયાં આવી રીતે ભાવના સમજવી જોઈએ- અભિજીત્ શ્રવણ ધનિષ્ઠા આ નક્ષત્રથી યુક્ત પુનમવાળે શ્રાવિષ્ઠ એટલે કે શ્રાવણમાસ સમજવું જોઈએ. શતભિષા, પૂર્વભાદ્રપદા અને ઉત્તરાભાદ્રપદા એ નક્ષત્રોથી વર્તમાન પુનમવાળે ભાદરેમાસ સમજે રેહિણી ભરણી કૃત્તિકા નક્ષત્રની સાથે અન્ય નક્ષત્રયુક્ત પુનમવાળો કાર્તિકમાસ કહેલ છે, અનુરાધા, જ્યેષ્ઠા મૂલ નક્ષત્રની સાથે અન્ય નક્ષત્રથી યુક્ત પુનમવાળો જેઠમાસ કહેલ છે. આદ્ર, પુનર્વસૂ પુષ્ય અન્ય નક્ષત્રની સાથે પૂર્ણિમાસીથી યુક્ત પિષમાસ કહ્યો છે, અન્ય ગ્રન્થોમાં કહ્યું પણ છે(मासानां परिणामो हुंति कुला, उवकुला उ हिटिमगा । हुंति पुण कुलोव कुला अभीई सय
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #771

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३७ दशमप्राभृतस्य पञ्चमं प्राभृतप्राभृतम् ७५९ तु आदिमानि भवन्ति पुनः कुलोपकुलानि अभिजित् शतभिषा आर्द्रा अनुराधाः ॥१॥ अत्र 'मासाणं परिणामा' इत्युक्तेन प्रायो मासानां परिसमाप्तिबोधकानि कुलसंज्ञकानि भवन्ति, तेषां समीपवर्तीन्युपकुलानि भवन्ति, द्वयोः साहचर्यात् कुलोपकुलानि चेति । क्वचित् "मासाणं सरिसनामा" इति पाठो दृश्यते तत्र मासान्वं सदृशनामानि इत्येवं व्याख्यातव्यानीति । इत्थं कुल-उपकुल-कुलोपकुल-संज्ञाबोध त्री नक्षत्राणां नामानि नाम सदृशार्थ ज्ञापकानि प्रतिपादितानि सन्ति ॥सू० ३७॥ इतिश्री विश्वविख्यात-जगदवल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पश्चदशभाषाकलित-ललितकलापालापकप्रविशुद्धगद्यपद्यानैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्री-शाहू छत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त-'जेनशास्त्राचार्य-पदविभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारी जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलाल-व्रतिविरचितायां
श्री सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रस्य सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिकाख्यायां व्याख्यायां
दशमस्य प्राभृतस्य पञ्चमं प्राभृतप्राभृतं समाप्तमिति ॥१०-५॥ परिणाम कुल संज्ञक उपकुल संज्ञक आदि के नक्षत्र होते हैं। एवं कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र अभिजित् शतभिषा आर्द्रा एवं अनुराधा होते हैं ॥१॥ यहां पर (मासानां परिणामा) इस प्रकार कहने से प्रायः मासों के परिसमाति बोधक नक्षत्र कुल संज्ञक होते हैं एवं उनके समीपवर्ती उपकुल संज्ञक होते हैं। दोनों के सहचारी कुलोपकुल कहे गये हैं। कहीं पर (मासाणं सरिसनामा) इस प्रकार से पाठ दिखता है वहां पर मास के सरीखे नामवाले इस प्रकार से व्याख्या कर लेवें। इस प्रकार कुलसंज्ञक, उपकुलसंज्ञक एवं कुलोप कुलोपसंज्ञक नक्षत्रों के नाम एवं नाम के सदृश अर्थबोध का प्रतिपादन किया है । ॥ सू० ३७॥
दसवें प्राभृत का पांचवां प्राभृतप्राभृत समाप्त ॥ १०-५ ॥ अद्द , अणुराहा ॥१॥ भासाना परिणाम पुरसज्ञ४ रसज्ञ४, विगेरे नक्षत्री जय छ, કુલપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્ર અભિજીત શતભિષા આદ્ર અને અનુરાધા હોય છે, જેના અહીયાં (मासानां परिणामा) 2. प्रमाणे हाथी प्रायः भासानी समाप्ति मा नक्षत्र मुटस સંજ્ઞક હોય છે. અને તેમના સમીપ રહેનારા ઉપકુલ સંજ્ઞક થાય છે, એ બન્નેના સહચારી नक्षत्रने मुखोपस ४ा छ. ४यis (मासाणं सरिसनामा) 20 शतन। ५४ ४ाय छे. त्यां માસના સરખા નામવાળા આ રીતે વ્યાખ્યા કરી લેવી, આ રીતે કુલસંજ્ઞક ઉપકુલસંજ્ઞક, અને કુલપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્રોના નામ અને નામની સમાન અર્થબંધનું પ્રતિપાદન કરવામાં भावेश छ. ॥ सू. ३७ ॥
દસમા પ્રાભૂતનું પાંચમું પ્રાભૃતપ્રાભૃત સમાપ્ત . ૧૦–પ છે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #772

७६०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् मूलम् - "ता कहं ते पुण्णिमासिणी आहिएइ वएज्जा, तत्थ खलु इमाश्रो बारसपुणिमासिणीओ बारस अमावासाओ पण्णत्ताओ, तं जहा साविट्ठी पोटुवइ आसोया कत्तिया भग्गसिरीपोसोमाही फग्गुणी चेती वि साही जेटामूली आसाढी ता साविट्ठीणां पुण्णमासी कइ णक्खत्ता जोएंति तिष्णि णवत्ता जोइंति तं जहा अमिणी सवणो धणिट्टा, ता पुटुवती पुटवतोगं पुषिणमं कइ णकावत्ता जोएंति, ता तिणि णक्खत्ता जोइंति तं जहा सतभिसया पुवासाढावइ उत्तरापुटवया, ता आसोदिण्णं पुणिमं कइ णखत्ता जोएंति दोषिण णखत्ता जोएंति तं जहा रेवईय अस्सिणी य कत्तियणं पुषिणमं कति णक्खत्ता जोएंति, ता दोपिण णक्खत्ता जोइंति तं जहा भरणी कत्तिया य ता माग्गसिरी पुगिमं कइ णक्खत्ता जोएंति, ता दोषिण णक्खत्ता जोएंति तं जहा रोहिणी मग्गसिरो य ता पोसिणं पुषिणमं कइ णक्खत्ता जोएंति, ता तिणि णक्खत्ता जोएंति, तं जहा अद्दा पुणव्वसू पुस्सो ता माहिणं पुण्णिमं कई गक्खत्ता जोएंति ता दोषिण णक्खत्ता जोएंति तं जहा अस्सेसा महा य, ता फग्गुणीपणं पुषिणमं कई णक्खत्ता जोएति ता दुन्नि णक्खत्ता जोएंति तं जहा पुव्वाफग्गुणी उत्तराफग्गुणी य, ता चित्ति णं पुषिणमं कई णक्खत्ता जोएंति, ता दोणि णक्खत्ता जोएंति तं जहा हत्थो चित्ता य, ता विसाहिपणं पुषिणमं कई णक्खत्ता जोएति ता दोणि णक्खत्ता जोएंति तं जहा-साती विसाहा य, ता जेटा मूलिण्णं पुण्णिमासिण्णं कइ णक्खत्ता जोएंति, ता तिण्णि णक्खत्ता जोएंति तं जहा अणुराहा जेट्टा मूलो, आसाढिण्णं पुण्णिमं कइ णक्खत्ता जोएंति, ता दो णक्वत्ता जोएंति, तं जहा पुवासाढा उत्तरासाढा ॥सू० ३०॥
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #773

सूर्यज्ञतिप्रकाशिका टीका सू० ३८ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम्
७६१
छाया - तावत् कथं ते पौर्णमास्यः आख्याताः इति वदेत् तत्र खल इमा द्वादश पौर्णमास्य द्वादश अमावास्या - प्रज्ञप्ताः तद्यथा श्राविष्ठी प्रोष्ठपदी आश्विनी कार्त्तिकी मार्गशीर्षी पौषी माघी फाल्गुनी चैत्री वैशाखी ज्यैष्ठी आषाढी । तावत् श्राविष्ठ पौर्णमासिं कड् नक्षत्राणि युञ्जन्ति । तावत् त्रीणि नक्षत्राणि युञ्जन्ति तद्यथा अभिजितश्रवणा धनिष्ठा तावत् प्रोष्ठपदीं पौर्णमासं कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति तावत् त्रीणि नक्षत्राणि युञ्जन्ति तद्यथा शतभिषा पूर्वाषाढा उत्तराम्रोष्ठपदा, तावत् आश्विनीं पौर्णमासिं कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति ?, तावत् द्वे नक्षत्रे युक्तः तद्यथा रेवती च अश्विनी च तावत् कार्त्तिकीं पौर्णमासं कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति तावत् द्वे नक्षत्रे युङ्क्तः तद्यथा - भरणी कृत्तिका च, तावत् मार्गशीर्षी पौर्णमासं कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति तावत् द्वे नक्षत्रे युङ्क्तः तद्यथा रोहिणी मृगशिरा च तावत् पौष पौर्णमासं कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति तावत् त्रीणि नक्षत्राणि युञ्जन्ति तद्यथा आर्द्रा पुनर्वसू पुष्प:, तावत् माघीं पौर्णमासिं कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति तावत् द्वे नक्षत्रे युङ्क्तः तद्यथा आश्लेषा मघाच, तावत् फाल्गुनीं पौर्णमार्सि कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति तावत् द्वे नक्षत्रे युङ्क्तः तद्यथा पूर्वाफाल्गुनी उत्तराफाल्गुनी च तावत् चैत्रीं पौर्णमासिं कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति ! तावत् द्वे नक्षत्रे युङ्क्तः, तद्यथा हस्तश्चित्रा च तावत् वैशाखीं पौर्णमासीं कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति ?, तावत् द्वे नक्षत्रे युङ्क्तः तद्यथा स्वातीविशाखा च तावत् ज्यैष्ठीं पौर्णमासी कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति ? तावत् त्रीणि नक्षत्राणि युञ्जन्ति तद्यथा अनुराधा ज्येष्ठामूलं तावत् आषाढी पौर्णमासिं कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति ?, तावत् द्वे नक्षत्रे युङ्क्तः तद्यथा पूर्वाषाढा उत्तराषाढा || सू० ३८ ॥
टीका - पञ्चमे प्राभृतप्राभृते कुलोपकुल संज्ञाविषयकं नक्षत्रसंज्ञाविचारं विविच्य सम्प्रति षष्ठे प्राभृतप्राभृते पौर्णमासीनां संज्ञाविषयकं प्रश्नसूत्रं विविनक्ति 'ता कहं ते पुण्णमासिणी' इत्यादिना - 'ता कहं ते पुण्णमासिणी आहितेति वएज्जा' तावत् कथं ते पूर्णिमास्य आख्याता इति वदेत् ॥ तावत् - पूर्णमासीनां संज्ञाविषयकं सविशेषं मम प्रश्नं श्रूयतां तावत् कथं - केन छठा प्राभृतप्राभृत का प्रारंभ
टीकार्थ- पांचवें प्राभृतप्राभृत में कुलोपकुल संज्ञा विषयक नक्षत्र संज्ञा का विचार कर के अब इस छठे प्राभृतप्राभृत में पूर्णिमाओं की संज्ञा विषयक प्रश्न सूत्र को कहते हैं - (ता कहं ते पुण्णिमासिणी आहितेति वएज्जा) पूर्णि मासीयों के संज्ञा विषय में मेरा प्रश्न है कि किस प्रकार से माने पौर्णमासी છઠ્ઠા પ્રાભૃતપ્રામૃતને પ્રારંભ
ટીકા :-પાંચમા પ્રામૃતપ્રાભૂતમાં લેપકુલ સજ્ઞા વિષયકૢ નક્ષત્ર સંજ્ઞાના વિચાર કરીને હવે આ છઠ્ઠા પ્રાકૃતપ્રાભૂતમાં પૂર્ણિમાએની સંજ્ઞાના સંબંધમાં પ્રશ્નસૂત્ર કહે છે— (ता कहं ते पुण्णमासीणी आहितेति वएज्जा) पूर्ण भामोनी संज्ञाना संभंधभां भारी प्रश्न છે કે-કેવી રીતે એટલે કે—પૂર્ણિમા કયા નક્ષત્રોથી સમાપ્ત થતી આપે કહેલ છે ? અહીંયાં
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #774

७६२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
प्रकारेण - केन नक्षत्रेण परिसमाप्यमानाः पौर्णमास्यः ते त्वया आख्याताः - प्रतिपादिता वदेत् कथयेत् । अत्र पौर्णमासी ग्रहणम् अमावास्योपलक्षणं तेन कथं च अमावास्या अपि त्वया आख्याता इत्यपि वदेत्, चान्द्रोमासो द्विविधः अमान्तादमान्तं यावत् चान्द्रमासः, पूर्णिमायां पूर्णचन्द्रो दृश्यते पूर्णचन्द्रेणैव मासस्य पूर्तिरवगम्येति युक्त्या पौर्णान्तोऽपि चान्द्रमासो भवति शास्त्रेऽपि कार्यविशेषे भेदद्वययुक्तस्य चान्द्रमासस्योल्लेखोवर्त्तते तत्र च नक्षत्र योगेन परिसमाप्यमानानां पौर्णमासीनामान्वर्थिक्यः संज्ञा दृश्यन्ते न तथा अमावास्यानां संज्ञाविशेषो दृश्यते, तथापि द्वयो संज्ञां पृच्छामि । एवमुक्ते गौतमे भगवानाह - 'तत्थ इमाओ वारस पुण्णमासिणीओ वारस अमावासाओ पाण्णत्ताओ" तत्र इमाः द्वादश पौर्णमास्यः द्वादश अमावास्याः प्रज्ञप्ताः ॥ तत्र = तासां द्वादशनामधेयानां संज्ञा विशेषानां पौर्णकि नक्षत्रों से परिसमाप्ति होता आप के मत से कही है ? यहां पर पौर्णि मासी पद का ग्रहण उपलक्षण है अतः अमावास्या का भी ग्रहण हो जाता है । अतः पौर्णमासी एवं अमावास्या किन किन नक्षत्रों से समाप्त होती आपने कही है ? इस प्रकार प्रश्न किया है। चांद्रमास दो प्रकार का होता हैअमास से अमास पर्यन्त का चांद्र मास । तथा पूर्णिमा में पूर्ण चन्द्र दृश्यमान होता है एवं पूर्ण चन्द्र से ही मास की पूर्ति होता है इस युक्ति से पौर्णान्त भी चांद्रमास होता है । शास्त्र में भी कार्यविशेष से दो भेद युक्त चांद्रमास का उल्लेख उपलब्ध होता है । उनमें नक्षत्र के योग से समाप्त होने वाली पौर्णमासी की यथार्थ संज्ञा दिखती है, इस प्रकार अमावास्या की कोई संज्ञा दृश्यमान नहीं होती, तथापि दोनों की संज्ञा विषय में पूछता हूं - इस प्रकार श्री गौतमस्वामी के पूछने पर इस के उत्तर में भगवान् कहते हैं - (तत्थ इमाओ बारस पुण्णिमासिणीओ बारस अमावासाओ पण्णत्ताओ) इन पौर्णिमा एवं अमावास्याओं में जाति भेद को लेकर ये वक्ष्यमाण प्रकार वाली बारह पूर्णिमा
પૂર્ણિમા એ પત્તુ ઉપલક્ષણ છે, તેથી અમાવસ્યા પણ ગૃહણ થઈ જાય છે, તેથી પૂર્ણિમા અને અમાસ કયા કયા નક્ષત્રાથી સમાપ્ત થતી આપે કહી છે? ચંદ્રમાસ એ પ્રકારના થાય છે. અમાસથી અમાસ સુધીના ચંદ્રમાસ તથા પૂર્ણિમામાં પૂર્ણ ચંદ્ર દેખાય છે અને પૂર્ણ ચંદ્રથી જ માસની પૂર્તિ થાય છે. આ યુક્તિ પ્રમાણે પૂર્ણિમા પણ ચાંદ્રમાસ થાય છે, શાસ્ત્રોમાં પણ કાવિશેષથી એ ભે યુક્ત ચાંદ્રમાસના ઉલ્લેખ ઉપલબ્ધ થાય છે. તેમાં નક્ષત્રના ચેાગથી સમાપ્ત થવાવાળી પૂર્ણિમાની યથાર્થ સંજ્ઞા દેખાય છે. એ રીતે અમાસની કાઇ સોંજ્ઞા જણાતી નથી. તેા પણ બન્નેની સંજ્ઞાના વિષયમાં હું... પ્રશ્ન કરૂ... छु, आ प्रभाणे श्री गौतमस्वामीना पूछवाथी तेना उत्तरमा भगवान् उहे छे - (तत्थ इमाओ बारस पुण्णिमासिणीओ बारस अमावासाओ पण्णत्ताओ) मा पूर्णिमाओ ने अभास भां જાતિભેદને લઈને વક્ષ્યમાણુ પ્રકારની બાર પૂર્ણિમાએ યથા સંજ્ઞાનું બંધ કરાવનર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #775

सूयज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३८ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम्
७६३
arati अमावास्यानां च मध्ये जातिभेदमधिकृत्य खल्विमाः = वक्ष्यमाणप्रकारका : द्वादशसंख्यकाः पौर्णमास्यः-अन्वर्थसंज्ञाबोधकाः सार्थकाः पौर्णमास्यः प्रतिपादिताः सन्ति, तथा च द्वादशसंख्यकाः जातिभेदप्रतिपादकाः सूर्येन्दु संगमरूपाः अमावास्याश्च प्रशंसा :प्रतिपादिताः वर्त्तन्ते ( दर्शः सूर्येन्दुसंगमः) इत्युक्तत्वात् । तद्यथा - "तं जहा साविट्ठी पोवती आसोया कत्तिया मग्गसिरी पोसी माही फग्गुणी चेती विसाही जेट्ठामूली आसाढी" तद्यथा - श्राविष्टी प्रोष्ठपदी आश्विनी कार्त्तिकी मार्गशीर्षी पौषी माघी फाल्गुनी चैत्री वैशाखी ज्येष्ठी आषाढी ॥ तद्यथा पौर्णमासीनामन्वर्थनामानि धनिष्ठापरपर्यायवाचिका श्राविष्ठा तस्यां भवा श्राविष्ठी - श्रावणमास भाविनी पौर्णमासीत्यर्थः, उत्तराभाद्रपदापरपर्यायवा चिका प्रोष्ठपदा तस्यां भवा प्रोष्ठपदी - भाद्रमास भाविनी पौर्णमासीति, अश्वयुजिभवाअश्विनी नक्षत्रसम्बद्धा पौर्णमासी आश्वयुजी - आश्विनी पौर्णमासी - आश्विनमासभाविनी, कार्तिकी पौर्णमासी कृतिका नक्षत्रसम्बद्धा कार्तिकमासभावनी मृगशिरसिभवामार्गी
यथार्थ संज्ञा बोधक प्रतिपादित की गई है । तथा बारह प्रकार की जाति भेद प्रतिपादक चन्द्रसूर्य के संयोग रूप अमावास्यायें कही गई है कहा भी है( दर्शः सूर्येन्दुसंगमः) जो इस प्रकार से है - ( तं जहा - साविट्ठी, पोवती, आसोया, कत्तिया, मग्गसिरी पोसी माही फग्गुणी चेती विसाही जेट्ठा मूली आसाठी) पौर्णमासी के यथार्थ नाम इस प्रकार से हैं- धनिष्ठा अपर पर्याय वाली श्राविष्ठा में होनेवाली श्राविष्ठी माने श्रावणमास भाविनी पूर्णिमा, उत्तराभाद्रपदा का दूसरा पर्याय बोधिका प्रौष्ठपदा में होने वाली प्रौष्ठपदी माने भाद्रपदमास भाविनी पौर्णमासी, अश्विनी नक्षत्र से संबद्ध पूर्णिमा अश्वयुजी माने आश्विनी अर्थात् आश्विनमास भाविनी पूर्णिमा कृतिका, नक्षत्र से सम्बद्ध पूर्णिमा कार्तिकी अर्थात् कार्तिक मास भाविनी पूर्णिमा, मृगशीर्ष नक्षत्र में होनेवाली मार्गी माने मार्गशीर्ष मास भाविनी पौर्णमासी होती है ।
પ્રતિપાદિત કરેલ છે. તેમજ જાતિભેદ પ્રતિપાદક બાર પ્રકારની ચદ્ર સૂર્યના સંચાગ રૂપ अभावास्यायो उही छे, अधुं पशु छे - (दर्शः सूर्येन्दुसंगमः) ते पूर्ण भाभी भी प्रमाणे
पी. (तं जहा साविट्ठी, पोंटूवती, आसोया, कत्तिया, मग्गसिरी पोसी माही फग्गुणी चेती विसाही जेट्ठामूली आसाढी) पूर्णिमाना यथार्थ नाम या प्रमाणे छे, धनिष्ठा, अपर પર્યાયવાળી શ્રાવિકા અર્થાત્ શ્રાવણમાસમાં થવાવાળી શ્રાવિષ્ટી પૂર્ણિમા, ઉત્તરાભાદ્રપદ્યાનુ બીજા પર્યાયને બતાવનાર પ્રૌપદામાં થવાવાળી પ્રૌજપટ્ટી એટલે કે, ભાદરવા માસમાં થનાર પૂર્ણિમા આશ્વિની નક્ષત્રના સબોંધવાળી અશ્વયુજી એટલે કે અશ્વિની અર્થાત્ આસે માસમાં થવાવાળી પૂર્ણિમા, કૃતિકા નક્ષત્રથી સમ્મદ્ધ પૂર્ણિમા કાર્તિકી અર્થાત્ ક્રાતિક માસ ભાવી પૂર્ણિમા, મૃગશીર્ષ નક્ષત્રમાં થવાવાળી મા અર્થાત્ મા શીષ"માસ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #776

७६४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र मार्गशीर्षमासभाविनी पौर्णमासी। पुष्ये भवा पौषी-पौषमाससम्बन्धिनी पौर्णमासी, मघायां भवा माघी-माघमासभाविनी-पौर्णमासी उत्तराफाल्गुन्यां भवा फाल्गुनी-फाल्गुनमासभाविनी पौर्णमासी, चित्रायां भवा चैत्री-चैत्रमाससम्बन्धिनी पौर्णमासी विशाखायां भवा वैशाखी वैशाखमासबोधिका पौर्णमासी, ज्येष्ठायां भवा ज्यै ठी-ज्येष्ठमासप्रतिपादिका पौर्णमासी, उत्तराषाढायां भवा आषाढी-आषाढमास भाविनी पौर्णमासीत्येवं मासक्रमेण तत्तन्नामानुरूपनक्षत्रयोगाद् अन्वर्थसंज्ञका पौर्णमास्यः प्रतिपादिताः सन्ति । सम्प्रति यै यैर्नक्षत्रैरेकै का पौर्णमासी परिसमाप्यते तानि पिपृच्छिषु भगवान् गौतम ! आह-"ता साविद्विष्णं पुण्णिमासिं कति णक्खत्ता जोएंति" तावत् श्राविष्टी पौर्णमासीं कतिनक्षत्राणि युञ्जन्ति ॥ तावत्-अन्वर्थसंज्ञावाचिकानां पौर्णमासीनां सविशेषामुपपत्ति मां बोधय तावत् श्राविष्ठीं-श्रावणमासभाविनी पौर्णमासी कति नक्षत्राणिकतिसंख्यकानि किं नामधेयानि च नक्षत्राणि युञ्जन्ति-चन्द्रेण सह संयुज्य तां पौर्णमासी पौषमास सम्बन्धी पुष्य नक्षत्र में होने वाली पौषी पूर्णिमा । मघा नक्षत्र में होनेवाली माधमासभाविनी पूर्णिमा। उत्तराफल्गुनी नक्षत्र में होनेवाली फाल्गुनमास भाविनी पूर्णिमा, चित्रा नक्षत्र में होनेवाली चैत्री पूर्णिमा, विशाखा नक्षत्र में होने वाली वैशाख मास बोधिका पूर्णिमा, ज्येष्ठा नक्षत्र में होनेवाली ज्येष्ठमास प्रतिपादिका पूर्णिमा, उत्तराषाढा नक्षत्र में होने वाली आषाढमासबोधिका पूर्णिमा इस प्रकार ये मासों के क्रम से उस उस नामानुरूप नक्षत्रों के योग से अन्वर्थ संज्ञावाली पूर्णिमायें प्रतिपादित की गई है।
अब जिन जिन नक्षत्र से एक एक पूर्णिमा समाप्त हो उनके विषय में प्रश्न करते हवे श्री गौतमीस्वामी कहते हैं-(ता साविटिणं पुण्णमासिं कति कति णक्खत्ता जोएंति) श्राविष्ठी माने श्रावण मास भाविनी पूर्णिमा कितनी संख्यावाले एवं कौन से नामवाले नक्षत्रों से युक्त होती हैं ? माने चन्द्र के साथ योग कर के पूर्णिमा को परिसमाप्त करते हैं-(ता तिण्णि ભાવિની, પૂર્ણિમા થાય છે, પુષ્ય નક્ષત્રમાં થવાવાળી પિષમાસ સંબંધી પિોષી પૂર્ણિમા મઘા નક્ષત્રમાં થવાવાળી માઘમાસમાં થવાવાળી પૂર્ણિમા, ઉત્તરાફાલ્વની નક્ષત્રમાં થવાવાળી ફાગણ માસ ભાવિની પુનમ, ચિત્રા નક્ષત્રમાં થનારી ચૈત્રી પુનમ, વિશાખા નક્ષત્રમાં થવાવાળી વૈશાખ માસ બેધિકા પૂર્ણિમા, જ્યેષ્ઠા નક્ષત્રમાં થનારી ભેચ્છમાસ પ્રતિપાદિક પુનમ, ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્રમાં થનારી અષાઢ માસને બેધ કરાવનારી પુનમ આ પ્રમાણે માસોના કમથી તે તે નામાનુંરૂપ નક્ષત્રના વેગથી યથાર્થ સંજ્ઞાવાળી પર્ણિમાઓનું પ્રતિપાદન કરેલ છે.
હવે જે જે નક્ષત્રથી એક એક પૂર્ણિમા સમાપ્ત થાય તેના વિશે પ્રશ્ન કરતાં श्री गौतभस्वामी ४ छ,-(ता सावदि णं पुण्णमासिं कतिकति णक्खत्ता जोएंति) श्रीविडी એટલે કે શ્રાવણમાસ ભાવીની પૂર્ણિમા કેટલી સંખ્યાવાળા અને કયા કયા નામેવાળા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #777

सूर्यक्षप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३८ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् ___ ७६५ परिसमापयंतीति वद भगवन् ! । तच्छुत्वा भगवान् कथयति-"ता तिण्णि णक्खत्ता जोइंति तं जहा अभीयी सवणो धणिहा" तावत् त्रीणि नक्षत्राणि युञ्जन्ति तद्यथा अभिजित् श्रवणा धनिष्ठा । तावत-अस्योत्तरं श्रयतां तावत् यद्यपि पञ्चत्रिंशत्संख्यके सूत्रे कुलउपकुलकुलोपकुलसंज्ञाविशेषवाचकैनक्षत्रः पौर्णमासीनां संज्ञाः सामान्यतः प्रतिपादिता एव सन्ति, तथापि स्पष्टबोधार्थ पुनरत्रोच्यते-श्राविष्ठी पौर्णमासी त्रीणि नक्षत्राणि युञ्जन्ति-चन्द्रेण सह यथायोगं संयुज्य परिसमापयन्ति, तद्यथा-तेषां त्रयाणां नामानि यथा अभिजित् श्रवणा धनिष्ठाचेति त्रीणि नक्षत्राणि श्राविष्ठी परिसमायन्ति । इह श्रवणाधनिष्ठा रूपे द्वे एव नक्षत्रे श्राविष्ठी पौर्णमासी परिसमापयतः अभिजिन्नक्षत्रस्य स्वतन्त्र स्थित्याभावात् यतोहि अभिजिन्नक्षत्रमुत्तराषाढश्रवणनक्षत्राभ्यां सम्बद्धं तिष्ठति किन्तु श्रवणेन सह विशेष सम्बद्धत्वात् तदपि नक्षत्रं पौर्णमासी परिसमापयतीत्युक्तमस्ति । कथमेतदवसीयत इति चेत् । णक्खत्ता जोइंति तं जहा अभीई सवणो धणिट्ठा) तुम्हारे इस प्रश्न का उत्तर सुनिये, यद्यपि पैंतासवें सूत्र में कुल उपकुल एवं कुलोपकुल संज्ञा वाचक नक्षत्र से पौर्णमासीयों की सामान्य रूप से संज्ञा प्रतिपादित की गई है, तथापि स्पष्ट बोध के लिये यहां पर फिर कहने में आता है-श्राविष्टि पौर्णमासी को तीन नक्षत्र चन्द्र के साथ योजित कर के समाप्त करते हैं-उन तीन नक्षत्रों के नाम इस प्रकार से हैं-अभिजित् , श्रवण एवं धनिष्ठा ये तीन नक्षत्र श्राविष्टी पूर्णमासी को समाप्त करता है-यहां पर श्रवण एवं धनिष्ठा ये दो नक्षत्र ही श्राविष्ठि पूर्णमासी को समाप्त करता है । कारण की अभिजित् नक्षत्र स्वतंत्र रूप से स्थित नहीं होता है। कारण की अभिजित नक्षत्र उत्तराषाढा एवं श्रवण नक्षत्र से सम्बद्ध रहता है, परंतु श्रवण नक्षत्र के साथ विशेष संबंधित होने से वह नक्षत्र भी पूर्णिमा को समाप्त करता है इस प्रकार कहा है। નક્ષત્રને વેગ કરે છે? અર્થાત્ ચંદ્રની સાથે યોગ કરીને પૂર્ણિમાને સમાપ્ત કરે છે? ते भने । श्री गौतमस्वाभीना २प्रश्नने सामजीने भगवान् हे छे. (ता तिण्णि णक्खता जोइंति तं जहा अभीई सवणो धणिट्ठा) तभा२२॥ प्रश्न उत्तर सामा यपि પાંત્રીસમાં સૂત્રમાં કુલ ઉપકુલ અને કુલપકુલ સંજ્ઞાવાચકથી પૂર્ણિમાની સામાન્ય રીતે સંજ્ઞાઓનું પ્રતિપાદન કર્યું છે, તો પણ સ્પષ્ટ બોધ થવા માટે અહીંયાં ફરી કહેવામાં આવે છે. શ્રાવિષ્ઠિ પૂર્ણિમાને ત્રણ નક્ષત્ર ચંદ્રની સાથે ટેગ કરીને સમાપ્ત કરે છે. એ ત્રણ નક્ષત્ર ના નામે આ પ્રમાણે છે.–અભિજીત, શ્રવણ અને ધનિષ્ઠા આ ત્રણ નક્ષત્રે શ્રાવિષ્ઠિ પુનમને સમાપ્ત કરે છે, અહીંયાં શ્રવણ અને ધનિષ્ઠા એ બે નક્ષત્રો જ શ્રાવિષ્ટિ પુનમને સમાપ્ત કરે છે. કારણ કે અભિજીત નક્ષત્ર ઉત્તરાષાઢા અને શ્રવણ નક્ષત્રથી સંબંધિત હોવાથી એ નક્ષત્ર પણ પૂર્ણિમાને સમાપ્ત કરે છે, તેમ કહેવામાં આવેલ છે, આ કેવી રીતે થાય છે? તે બતાવે છે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #778

७६६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे तत्रोच्यते-इह प्रवचनप्रसिद्ध अमावास्या पौर्णमासी विषयक चन्द्रयोगपरिज्ञानार्थमिदं करणम्
"नाउमिह अमावासं जइ इच्छसि कम्मि होइ । रिक्खम्मि । अवहारं ठाविज्जा तत्तिय रूवेहिं संगुणए ॥१॥ छावट्ठी च मुहुत्ता विसट्ठिभागाय पंच परिपुण्णा । बासद्विभाग सत्तद्विगो य इक्को हवइ भागो ॥२॥ एयमवहाररासिं इच्छ अमावासं गुणं कुज्जा । णक्खत्ताणं एत्तो सोहणगविहिं निराामेह ॥३॥ बासीसं च मुहुत्ता छयालीसं विसट्ठिभागाय।। एवं पुणव्वसुस्स य सोहेयव्वं हवइ बुच्छं ॥४॥ बावत्तरं सयं फग्गुणीणं बाणउइयवे विसाहासु । चत्तारि य बायाला सोज्झा अह उत्तरासाढा ॥५॥ एवं पुणव्यसुस्स य विसट्टि भागसहियं तु सोहणगं । इत्तो अभिई आई बिइयं वुच्छामि सोहणगं ॥६॥ अभिइस्स णवमुहुत्ता विसहि भागा य हुंति चउवीसं । छावट्ठिअसमत्ता भागा सत्तहिच्छेअकया ॥७॥ उगुणहूँ पोट्टवया तिसु चेव णवोत्तरं च रोहिणिया । तिसु नवनवएमु भवे पुणव्वसू फग्गुणिओअ ॥८॥ पंचेव उ गुणपन्नं सयाइ उ गुणुत्तराई छच्चेव । सोज्झाणि विसाहासुं मृले सत्तेव चोआला ॥९॥ अट्ठसय उग्गुणवीसा सोहण गं उत्तराणसाढाणं । चउवीसं खलु भागा छावट्टि चुणियाओय ॥१०॥ एयाइ सोहइत्ता जो सेसं तं हवेइ णक्खत्तं ।। इत्थं करेइ उडुवइ सुरेण समं अमावासं ॥११॥ इच्छा पुण्णिमगुणिओ अवहारो सोत्थ होइ कायव्यो । तं चेव य सोहणगं अभिई आई तु कायव्वं ॥१२॥ सुद्धंमिअ सोहणगे जं सेसं तं भविज णक्खत्तं ।
तत्थ य करेइ उडुवइ पडि पुण्णो पुन्निमं विउलं ॥१३॥ छाय-ज्ञातुमिहामावास्यां यदि इच्छसि कस्मिन् भवति रिक्षे ।
अवधार्य स्थापयेत् तावद्रूपैः - संगुणयेत् ॥१॥ पट् षष्टिश्च मुहूर्ता द्वापष्टिभागाश्च पञ्च परिपूर्णाः । द्वापष्टि भाग (स्य) सप्तषष्टिकश्च एको भवति भागः ॥२॥
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #779

७६७
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३८ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम्
एतमवधार्य राशिइच्छ (इच्छित) अमावास्यां संगुणं कुर्यात् । नक्षत्राणाम् इतः शोधनकविधि निशामयत ॥३॥ द्वाविंशतिश्च मुहूर्ताः षट् च चत्वारिंशद् द्वापष्टिभागाश्च । एवं पुनर्वसोश्च शोधितव्यं भवति वक्ष्ये ॥४॥ द्वासप्ततं शतं फाल्गुनीनां द्वानवतिश्च द्वौ विशाखासु । चत्वारि च द्विचत्वारिंशत् शोध्या अथ उत्तरापाढाः ॥५॥ एवं पुनवेसोश्च द्वापष्टिकम् भागसहितं तु शोधनकम् । इतः अभिजिदादि द्वितीयं वक्ष्यामि शोधनकम् ॥६॥ अभिजिदो नव मुहूर्ताः द्वाषष्टिभागाश्च भवन्ति चतुर्विंशतिः। षट्षष्टिः असमाप्ता भागाः सप्तपष्टिच्छेदनकम् ॥७॥ एकोनषष्टिः पोष्ठपदा त्रिषु चैव नवोत्तरं च रोहिणिका । त्रिषु नवनवकेषु भवेत् पुनर्वसुः फल्गुनिका च ॥८॥ पञ्चैव एकोनपञ्चाशत् शतानि एकोनाशीतानि षट् चैव । शोध्यानि विशाखासु मूले सप्तैव चतुश्चत्वारिंशत् ॥९॥ अष्टाशतानि एकोनविंशतानि शोधनकम् उत्तराषाढानाम् । चतुर्विंशतिः खलु भागाः षट् षष्टि श्चूर्णिकाश्च ॥१०॥ एतानि शोधयित्वा यत् शेषं तद् भवति नक्षत्रम् । इत्थं करोति उडुपतिः सूर्येण समम् अमावास्याम् ॥११॥ इच्छा पुर्णिमागुणितः अवधार्यः सोऽत्र भवति कर्त्तव्यः । तदेव च शोधनकम् अभिजिदादि तु कर्त्तव्यम् ॥१२॥ शुद्धे च शोधनके यत् शेषं तद् भवेत् नक्षत्रम् । तत्र च करोति उडुपतिः प्रतिपूर्णः पूर्णिमां विपुलाम् ॥१३॥ इति ।
इह युगे यां अमावास्यां ज्ञातुमिच्छसि, अर्थात् कस्मिन्नक्षत्रे वर्तमाना अमावास्या परिसमाप्ता भवेदिति जिज्ञासायां तावद्रूपैर्यावत्योऽमावास्या अतिक्रान्तास्तावत्या संख्यया यह किस प्रकार से होता है ? सो कहते है-यहां पर प्रवचन प्रसिद्ध अमावास्या एवं पौर्णमासी विषयक चन्द्र योग के ज्ञान के लिये इस प्रकार विचार करना चाहिये-इस युग में अमास को जानना चाहते हो माने किस नक्षत्र में वर्तमान अमास समाप्त होती है इस प्रकार की जिज्ञासा में उस प्रकार की जितनी अमावास्या वीत चुकी हो उतनी संख्या को प्रथम स्थापित
અહીંયાં પ્રવચન પ્રસિદ્ધ અમાસ અને પુનમના સંબંધના ચંદ્ર ગના જ્ઞાન માટે આ પ્રમાણે વિચારવું જોઈએ આ યુગમાં અમાસને જાણવા ઈચ્છે તે કયા નક્ષત્રમાં રહેલ અમાસ સમાપ્ત થાય છે આ પ્રકારની જીજ્ઞાસામાં એ પ્રકારની જેટલી અમાસ વીતી ગઈ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #780

७६८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे वक्ष्यमाणस्वरूपम् अवधार्यते-तत् प्रथमतया स्थाप्यते-इत्यवधार्यों ध्रुवकराशिः तमवधारितं ध्रुवकराशिं कुत्रचित् पट्टिकादौ स्थापयित्वा चतुर्विंशत्यधिकेन पर्वशतेन संगुणयेत् अथात्र किं प्रमाणोऽसौ अवधार्यों राशिरिति जिज्ञासा निवृत्यर्थमाह-'छावट्ठी' गाहा षट्षष्टि मुहू
स्तिथा एकस्य च मुहूर्तस्य परिपूर्णाः पञ्च द्वापष्टिभागा एकस्य च द्वापष्टिभागस्यैकः सप्तपष्ठितमोभागः एतावत् प्रमाणोऽवधार्यराशिः कथमेतावत् प्रमाणस्यास्योत्पत्तिरिति चेत् ? अत्रोच्यते अनुपातो यथा यदि चतुर्विंशत्यधिकेन पर्वशतेन पञ्चसूर्यनक्षत्रपर्यायाः लभ्यते तदा द्वाभ्यां पर्वाभ्यां किं स्यादिति राशित्रयस्य स्थापना यथा १२४।५।२। अत्रान्त्येन राशिना द्विकलक्षणेन मध्यो राशिः पञ्चलक्षणो गुण्यते तदा ५४२=१० जाता दश एतेषां चतुर्विंशत्यधिकेनशते यदि भागहरणं क्रियते तदात्र भाज्यहारयो भ्यिामपवर्त्तनेन हरकरे इस प्रकार अवधारित ध्रुवराशी होती है उस अवधारित ध्रुवराशि को कोई पट्टिका या कागज विगैरह में स्थापित कर के एकसो चोवोस पर्व से उनको गुणा करे। यहां पर यह अवधार्य राशि किस प्रमाण वाली होती है ? इस जिज्ञासा निवृत्ति के लिये कहते हैं-(छावट्ठी) इत्यादि छियासठ मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का परिपूर्ण बासठिया पांच भाग तथा एक बासठिया भाग का एक सरसठवां भाग इतना प्रमाणवाली अवधार्य राशि होती है । इतना प्रमाणवाली किस प्रकार से होती है। इसके लिये कहते हैं-इसका समाधान इस प्रकार से हैं-जो एकसो चोवीस पर्व संख्या से पांच सूर्य नक्षत्र का पर्याय लभ्य होते हों तो दो पर्व से कितना हो इसको जानने के लिये तीन राशि की स्थापना करनी चाहिये जैसे कि-१२४।५।२। इन तीन राशि में अन्त्य राशि जो दो है उन से मध्यराशि पांच को गुणा करे तो ५४२=१० दस होता है इन दससे १२४ एकसो चोविस से जो भाग करे तो भाज्य एवं હોય તેની સંખ્યા પહેલા સ્થાપિત કરવી આ રીતે અવધારિત ધ્રુવ રાશી થાય છે. એ અવધારિત ધ્રુવ રાશીને કઈ પાટી કે કાગળ ઉપર સ્થાપિત કરીને એક ચોવીસ પર્વથી તેને ગુણાકાર કરે.
અહીંયાં તે અવધાર્ય શશી કેવી રીતના પ્રમાણની હોય છે, તે જીજ્ઞાસા નિવૃત્તિ भाटे ४ छ (छावद्वी) त्या छ। भुत तथा मे मुडूतना पु२॥ मासाच्या पाय भास આટલા પ્રમાણની અવધાર્થ રાશી હોય છે. આટલા પ્રમાણની કઈ રીતે થાય છે. તે માટેનું સમાધાન આ રીતે છે. જે એક ચોવીસ ૫ર્વ સંખ્યાથી પાંચ સૂર્યનક્ષત્ર પર્યાયને લાભ થાય તે બે પર્વથી કેટલા પર્વ થાય તે જાણવા માટે ત્રણ રાશીની સ્થાપના કરવી જોઈએ. જેમકે-૧૨૪/૫-૨ આ ત્રણ ચાર્લીમાં છેલી રાશી જે બે છે તેનાથી વચલી રાશી પાંચને ગણે તો પર=૧૦ દસ આવે છે. આ દસથી ૧૨૪ એકસે ચોવીસને જો ભાગ કરવામાં આવે તે ભાજ્ય અને હારક બેમાંથી અપર્વતના કરવાથી હરસ્થાનમાં બાસઠ તથા ભાજ્ય
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #781

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३८ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् स्थाने द्विषष्टिः भाज्यस्थाने च पञ्च भवति १३४= लब्धाः पञ्च द्वाषष्टिभागाः, एतेनाङ्कन नक्षत्राणि कर्त्तव्यानीति नक्षत्रकरणार्थमष्टादशभिः शतैत्रिंशदधिकै सप्तषष्टि भागरूपै गुण्यन्ते तदा जातानि पञ्चाशदधिकान्येकनवतिशतानि-९१५० तदा छेदराशिरपि द्वापष्ठि प्रमाणः द्वाषष्ठया यदि गुण्यते तदा जातानि चतुःपञ्चाशदधिकानि एकचत्वारिंशच्छतानि-४१५४ अनोपरितनो राशिः ९१५० मुहर्त्तानयनाय पुनस्त्रिंशता गुण्यते तदा ९१५०४३०२७४५०० जातानि द्वे लक्षे चतुः सप्ततिः सहस्त्राणि पञ्चशतानि च । पुनरेतेषां हरस्थानीयैश्चतुःपञ्चाशदधिकैरेकचत्वारिंशच्छतैयेदि भागहरणं क्रियते तदा २७४५०० : ४१५४६६+४८ लब्धाः षट्षष्टिर्मुहर्ताः शेषस्थाने व अत्रोपरितनानि अंशस्थानीयानि षट्त्रिंशदधिकानि त्रीणि शतानि द्वाषष्टया भागहरणार्थ तानि द्वाषष्टया गुण्यन्ते तदा ३३६४६२२०८३२ जातानि विंशतिः सहस्राणि द्वात्रिंशदधिकानि अष्टौशतानि तेषामनन्तरोक्तेन छेदराशिना ४१५४ अनेन भक्ते सति हारक दो से अपवर्तना करने से हरस्थान में बासठ तथा भाज्यस्थान में पांच होता है । इस प्रकार बासठिया पांच भाग लब्ध होता है। इस अङ्क का नक्षत्र करने के लिये अठारहसो तीस से सडसठिया भाग को गुणा करे तो ९१५० नव हजार एकसो पचास होते हैं, तथा छेद राशि बासठ प्रमाण का है उनको बासठ से गुणा करे तो चार हजार एकसो चोपन होते हैं४१५४। यहां उपर की राशी जो ९१५०। की है उसका मुहूर्त करने के लिये तीस से गुणा :करे तो ९१५० X ३०=२७४५०० इस प्रकार दो लाख चुवोतर हजार एवं पांचसो होते हैं-इसको हरस्थानीय चार हजार एकसो चोपन से जो भाग करे तो-२७४५००+४१५४६६।६ छियासठ मुहूर्त एवं शेष रहता है इस मे उपर के अंश स्थान वाले जो तीनसो छत्तीस है उसको बासठ से भाग करने के लिये प्रथम बासठ से गुणा करे ३३६+६२२०८३२ इस प्रकार वीस हजार आठसो बत्तीस होते हैं उनको अनन्तर कथ्यमान छेद સ્થાનમાં પાંચ આવે છે, ૧ = ૫ આ પ્રમાણે બાસઠિયા પાંચ ભાગ લબ્ધ થાય છે. આ અંકના નક્ષત્ર કરવા માટે અઢારસે ત્રીસથી સડસઠિયા ભાગને ગુણાકાર કરે તે ૯૧૫૦નવ હજાર એકસે પચાસ આવે છે. તથા છેદરાશી બાસઠ પ્રમાણની છે, તેને બાસઠથી ગુણે તે ચાર હજાર એકસો ચોપન થાય છે. ૪૧૫૪– અહીંયાં ઉપરની રાશી જે ૯૧૫૦छ तना मुड़त ४२१॥ भाटे त्रीसथी शुधे तो १५०+30=२७४५००- माशते मेदाम ચું તેર હજાર અને પાંચસે થાય છે તેને હર સ્થાનના ચાર હજાર એકસો ચિપનથી ने मागवामां आवे तो २७४ ५०० - ४१५४६६३३पर छयास भुडूत अने शेष ३१ રહે છે, તેમાં ઉપરના અંશ સ્થાનવાળા જે ત્રણસો છત્રીસ છે તેને બાસઠથી ભાગવા માટે પહેલાં બાસઠથી ગુણવા ૩૩૬+૨=૨૦૮૩૨ આ રીતે સહજાર આઠસે બત્રીસ થાય
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #782

७७०
सूर्यप्राप्तिसूत्रे
% 3D
२०८३२ : ४१५४=५७६६ लब्धाः पूर्णाङ्काः पश्च शेषस्थाने तिष्ठन्ति द्वाषष्टिः । ततः तस्या द्वाषष्टया अपवर्त्तना क्रियते अर्थात् हरांशौ द्वाषष्टया अपवर्तितौ जातौ हरांशौ यथा ४६६४ अत्र हरांशयोरपवर्तनाकः ६२ अनेन भक्तौ हरांशी उपरितने एकं भवति हरस्थानेऽस्मिन् ४१५४ सप्तषष्टि भवति- अत उक्तं मूले षट्षष्टिमुहूर्ता, एकस्य च मुहूर्तस्य पञ्च द्वाषष्टिभागाः एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य एकः सप्तषष्टिभागः ६६।५ इति यथातथमुपपद्यते एतेन इदम् उक्तम् अवधार्य राशिप्रमाणं । सम्प्रति शेषविधिमाह-'एयमवहारे' इत्यादिना एतं-पूर्वमनन्तरोदितस्य राशेः रूपमवधार्यराशिमिच्छाऽमावास्या संगुणं, याममावास्यां ज्ञातुमिच्छसि तत् संख्यया गुणितं कुर्यात् अत ऊर्ध्व च नक्षत्राणि शोधनीयानि, ततश्चोर्ध्व नक्षत्राणां शोधनकविधि-शोधनकप्रकारं-वक्ष्यमाणप्रकारप्रमाणं निशामयत-आकर्णयत । तत्र प्रथमतः पुनर्वसु राशि जो-४१५४ है इससे विभक्त करे ते। २०८३२:४१५४-५ , इस प्रकार पूर्णाङ्क पांच लब्ध होता है तथा बासठ शेष रहते हैं। उस बासठ की संख्या का अपवर्तना करे अर्थात् हरांश को बासठ से अपवर्तित करे जैसे ६२ यहां पर हरांश का अपर्तन अङ्क ६२ से विभक्त करे तो हरांश के उपर में एक होता है तथा हरस्थान ४१५४ के नीचे के स्थान में सरसठ होता है अतः कहा है कि छियासठ मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया पांच भाग तथा एक बासठिया भाग का एक सरसठिया भाग ६६-५। इस प्रकार यथार्थ होता है। इस प्रकार यह अवधार्य राशि प्रमाण कहा है। अब शेष विधि कहते हैं(एय मवहारे) इत्यादि इस पूर्वोक्त राशि रूप अवधार्य राशि को जो अमा. वास्या को जानना चाहे उतनी संख्या से गुणा करे माने उसके पहले वीति गई अमास जितनी हो उस संख्या से गुणा करे । अब नक्षत्रों का शोधनक प्रकार कहता हूं सो सुनिये । છે. ૨૦૮૩૨–આ સંખ્યાને હવે પછી કહેવામાં આવનાર છેઃ રાશી જે ૪૧૫૪ ચારહજાર એક ચેપન છે, તેનાથી ભાગે તે ૨૦૮૩૨૪૧૫૪=૧, ૨, આ રીતે પૂર્ણ ક પાંચ લબ્ધ થાય છે. તથા બાસઠ શેષ રહે છે. એ બાસઠની સંખ્યાનું અપવર્તન કરે અર્થાત્ હરાંશને બાસઠથી અપવર્તિત કરે જેમકે જે અહીંયાં હરાંશના અપવર્તન એકને બાસઠથી ભાગે તે હરાંશની ઉપર એક આવે છે. તથા હર સ્થાન ૪૧૫૪ના સ્થાનમાં સડસઠ આવે છે. રંતુ આથી કહ્યું છેકે છાસઠ મુહુર્ત તથા એક મુહૂર્તન બાસઠિયા પાંચ ભાગ તથા એક બાસડિયા ભાગને એક સડસઠ ભાગ ૬૬-૫ આ રીતે યથાર્થ થઈ જાય છે, આ शत मा अवधाय शानु प्रमाणु डेस छ. हुवे मालीनी विधि सतावे =(एय मवहारे) ઈત્યાદિ આ પૂર્વોક્ત રાશીરૂપ અવધાર્ય રાશીનો જે અમાસને જાણવી હોય એટલી સંખ્યાથી ગુણાકાર કરે એટલે કે તેનાથી પહેલાં વીતેલી જેટલી અમાસ હોય એ સંખ્યાથી ગુણાકાર કરવો, હવે નક્ષત્રના શેધક પ્રકારનું કથન કરું છું તે સાંભળો-નક્ષત્રના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #783

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका स० ३८ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् ७७१ शोधनकप्रकारमाह-'बावीसं च मुहुत्ता' इत्यादि द्वाविंशति मुहूर्त्ता एकस्य च मुहूर्तस्य षट् चत्वारिंशत् द्वापष्टिभागाः २२ एतत्-एतावत् प्रमाणं पुनर्वसु नक्षत्रस्य परिपूर्ण गुणनप्रक्रियया मानं भवति तच्छोध्यमित्यर्थः कथमेवं प्रमाणस्य शोधनकस्योत्पत्तिरिति चेत अत्रोच्यते यदीह चतुर्विशत्यधिकेन पर्वशतेन पञ्चसूर्यनक्षत्रपर्यायाः लभ्यन्ते तदा एकं पर्वमतिक्रम्य कतिपयमतिक्रमपर्यायाः लभ्यन्ते । इत्थमत्र राशियस्य स्थापना क्रियते यथा १२४।५।१॥ अत्रान्त्येन राशिना एकलक्षणेन मध्यमो राशिपञ्चपकरूपो यदि गुण्यते तदैकेन गुणितेनापि तथैव-पञ्चरूप एव तिष्ठति । एकेन गुणितं तथैव भवतीति प्रमाणदर्शनात् गणितप्रक्रियया चेति । तेषां चतुर्विंशत्यधिकेन शतेन भागो ह्रियते तदा ५ : १२४ लब्धाः पञ्चचतुर्विंशत्यधिकशतभागाः ततो नक्षत्रानयनार्थमेते त्रिंशदधिक अष्टादशभिः शतैः
नक्षत्रों के शोधनक प्रकार में प्रथम पुनर्वसु नक्षत्र का शोधनक प्रकार दिखलाते हैं-(बावीसं मुहत्ता) इत्यादि बाईस मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का छियालीस बासठिया भाग २२४६ इतना प्रमाण पुनर्वसु नक्षत्र का परिपूर्ण गुणन प्रक्रिया का मान होता है, उसको शोधित करे । इस प्रकार के प्रमाण का शोधनक राशी की उत्पत्ति किस प्रकार हो इस के लिये कहते हैं-यदि यहां पर एकसो चोवीस पर्व से पांच सूर्य नक्षत्र का पर्याय प्राप्त हो तो एक पर्व को अतिक्रमण करने से कितने अतिक्रमण पर्याय प्राप्त होसके इसके लिये तीन राशि की स्थापना की जाती है जैसे कि १२४।५।१। यहां पर अन्तिम राशि जो एक संख्या विशिष्ठ है उन से मध्य की राशि पांच संख्या का गुणा करे तो एक से गुणित उसी प्रकार पांच ही होगा। कारण की एक से गुणित उसी प्रकार होता है इस प्रकार प्रमाण है एवं गणित प्रक्रिया से भी ऐसा ही होता है । उसका एकसो चोवीस से भाग करे तो ५१२४ एकसो चोवीस एवं पांच होते हैं इसको नक्षत्र लाने के लिये सडसठिया शाधन प्रा२मा पडेट पुनवसु नक्षत्रना शोधन प्रा२ मतावे छे. (बावीसं मुहुत्ता) ઇત્યાદિ બાવીસ મુહુર્ત તથા એક મુહૂર્તના બેંતાલીસ બાસડિયા ભાગ ૨૨ફ આટલું પ્રમાણ પુનર્વસુ નક્ષત્રનું પરિપૂર્ણ ગુણની પ્રક્રિયાનું મન થાય છે. તેને શોધન કરવું, આ રીતના પ્રમાણની શોધનક રાશીની ઉત્પત્તી કેવી રીતે થાય તે માટે કહે છે. જો અહીંયાં એકસે ચેવિસ પર્વથી પાંચ સૂર્ય નક્ષત્રના પર્યાય પ્રાપ્ત થાય તે એક પર્વનું અતિક્રમણ કરવાથી કેટલા અતિક્રમણ પર્યાય પ્રાપ્ત થઈ શકે? તે માટે ત્રણ રાશીની સ્થાપના કરવામાં આવે છે, જેમકે=૧૨૪=પ-૧ અહીંયાં છેલ્લી રાશી જે એક સંખ્યાવાળી છે તેમાથી વચલીરાશી પાંચની સંખ્યાનો ગુણાકાર કરતો એકથી ગુણવાથી એજ પ્રમાણે પાંચજ થશે કારણ કે એકથી ગુણવાથી એજ રીતે થાય છે. તેને એકસો વીસથી ભાગ કરે તે પn૨૪= F; એકસે વીસ અને પાંચ આવે છે, તેને નક્ષત્ર લાવવા માટે સડસઠિયા અઢારસે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #784

७१२
सूर्यप्रप्तिसूत्रे सप्तषष्टिभागरूपैः गुणयितव्या इति xxx हरांशौ द्वाभ्यामपवर्तितौ . x जातानि गुणकारस्यांशस्थाने पञ्चदशोत्तराणि नवशतानि सप्तषष्टि भागरूपाणि पश्चरूपस्य गुण्यस्य चाधस्तनस्थाने द्वापष्टिरिति गुण्यगुणकयो र्गुणनेकृते जातम्-2x15-४१५४ अंशस्थाने पश्चसप्तत्यधिकानि पञ्चचत्वारिंशच्छतानि हरस्थाने च चतुःपञ्चाशदधिकानि एकचत्वारिंशच्छतानि भागहरणे लब्धमेकं पूर्ण शेषस्थाने चैकविंशत्यधिक चतुःशता चतुःपञ्चाशदधिकैक चत्वारिंशच्छतभागरूपाणि १५४=१४३१ तथा पुष्पनक्षत्रस्य ये त्रयोविंशतिः सप्तपष्टिभागाप्राक्तनयुगचरमपर्वणि सूर्येण सह योगमायान्ति ते द्वाषष्टया गुण्यन्ते x ६२= जातान्यंशस्थाने पइविंशत्यधिकानि चतुर्दशशतानि हरस्थाने च सप्तषष्टिः। एतानि प्राक्तनात् १७ पश्चसप्तत्यधिकपञ्चचत्वारिंशच्छतात् सप्तषष्टिभागात्तदा-19-=32 अंशस्थाने एकोनपञ्चाशदधिकैकत्रिंशच्छतानि हरस्थाने च सप्तषष्टिः। ततः एतानि मुहानयनाथ त्रिंशता गुण्यन्ते x=24 जातान्यंशस्थाने चतुर्नवतिः सहस्राणि चत्वारिंशतानि अठारह सो तीस से गुणा करे Ex हरांश को दो से अपवर्तित करे। १५४५७५ अंश स्थान में चार हजार पांचसो पचहत्तर तथा हरस्थान में चार हजार एकसो चोपन आता है इस का भाग करने पर एक पूर्ण तथा शेष स्थान में चारसो इक्कीस नीचे चार हजार एकसो चोपन ४५७५=१ ४२१. तथा पुष्य नक्षत्र का जो सडसठिया तेईस भाग पूर्व युग के अन्तिम पर्व में सूर्य के साथ योग में आते है उसको बासठ से गुणा करे ३४६२४२: इस प्रकार अंश स्थान में एक हजार चारसो छव्वीस तथा हरस्थान में सरसठ आते हैं। ये पूर्वोक्त ४५७५ चार हजार पाँचसो पचहत्तर सरसठिया भाग तय ४५७५-१४३६ इस प्रकार अंश स्थान में तीन हजार एकसो उनपचास तथा हरस्थान में सरसठ आते हैं । इसको मुहूर्त बनाने के लिये तीस से गुणा करे तो १४ x ७० इस प्रकार अंश स्थान में चोराणवे हजार चारसो सत्तर, तथा हर स्थान में त्रीसथी शुगुका ५४+११३० राशने मेथी अति त ४२ १५-१५५५ मशસ્થાનમાં ચાર હજાર પાંચસો પંચોતેર તથા હર સ્થાનમાં ચાર હજાર એકસે ચપન આવે છે, આને ભાગ કરવાથી એક પૂર્ણ તથા શેષસ્થાનમાં ચારસે એકવીસ નીચે ચાર હજાર એકસો ચેપન $=૧રપ તથા પુષ્ય નક્ષત્રના જે અડસઠીયા તેવીસ ભાગ પૂર્વ યુગના છેલ્લા પર્વમાં સૂર્યની સાથે ગમાં આવે છે. તેને બાસઠથી ગુણવા ૨૩૬૨ ૨૬૧ આ રીતે અંશસ્થાનમાં એક હજાર ચારસો છવ્વીસ તથા હરસ્થાનમાં સડસઠ આવે છે. આ પૂર્વોક્ત પુરુષ સડસઠીયા ચાર હજાર પાંચસો પચેતેર છે તેને અYN૧૩=૧૪ આ રીતે અંશસ્થાનમાં ત્રણ હજાર એકસો ઓગણ પચાસ તથા હરસ્થા નમાં સડસઠ આવે છે, તેને મુહૂર્ત બનાવવા માટે ત્રીસથી ગણવામાં આવે તે ૩૪૧+૧= 9• આ રીતે અંશસ્થાનમાં રાણું હજાર ચારસો સત્તર તથા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #785

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३८ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम्
२४४७०
२०८२
३०८२
१९१०८४
सप्तत्यधिकानि, हरस्थाने च चतुःपञ्चाशदधिकान्येकचत्वारिंशच्छतानि ततशस्थानीया अंकाच्छेदस्थानीयैरकैर्यदि भागहरणं क्रियते तदा जातानि = २२०० रूपाणि । लब्धा पूर्णाः द्वाविंशतिः मुहूर्त्ताः शेषस्थाने च द्वयशीत्यधिकानि त्रिंशच्छतानि चतुःपञ्चाशदधिकैकचत्वारिंशच्छत भागरूपाणि । तत एषां द्वाषष्टिभागानयनार्थ द्वाषष्ट्या गुण्यन्ते × ६२= हरांशयो द्वषिष्ट्या अपवर्त्तनेनेत्थं भवति अंशस्थाने द्वयशीत्यधिकानि त्रिंशच्छतानि हरस्थाने च सप्तषष्टिः । ततो हरांशयो र्भागहरणे कृते लब्धाः पूर्णाः षट्चत्वारिंशन्मुहूर्त्ताः । अथात्र यदि अपवर्त्तनं विना गुणनं क्रियते तदा X ६२= अंशस्थाने लक्षमेकैक नवतिः सहस्राणि चतुरशीत्यधिकानि, हरस्थाने च तान्येव चतु:पञ्चाशदधिकान्ये कचत्वारिंशच्छतानि ततो मिथो भागहरणेन = ४६ इत्थमेव । एषा पुनर्वसु नक्षत्रस्य शोधननिष्पत्तिः । शेष नक्षत्राणां शोधनान्याह - ' बाबत्तरं सयं फग्गुणीणं' चार हजार एकसो चोपन होते हैं तदनन्तर अंश स्थान के अंक से छेदस्थानीय अंक का जो भाग करे तो =२२ पूर्ण बाईस मुहूर्त लब्ध होता है तथा शेष स्थान में तीन हजार बिरासी चार हजार एकसो चोपन रूप रहते है । इसका बासठिया भाग करने के लिये बासठ से गुणा करे X६२= हरांश में बासठ से अपवर्तन करने से इस प्रकार अंश स्थान में तीन हजार बिरासी तथा हरस्थान में सरसठ होते हैं तत्पश्चात् हरांश का भाग करे तो छियालीस मुहूर्त पूर्ण आता है। यहां पर जो विना अपवर्तन गुणा करे तो
'४१५४
४०८२
૩૦૮૨
४१५४
४१५४
X ६२= १ अंश स्थान में एक लाख इक्काणवें हजार चोरासी तथा हर स्थान में वही चार हजार एकसो चोपन होते है इसको परस्पर भाग करे तो =४६ इस प्रकार छियालीस मुहूर्त पुनर्वसु नक्षत्र की शोधनक फलश्रुति आती है । अब शेष नक्षत्रों का शोधनक प्रकार कहते हैं (बावत्तरं सयंफग्गुणी થાય છે. તે પછી અશ સ્થાનના એકથી ૯૪૪૭.
હરસ્થાનમાં ચાર હજાર એકસો ચાપન છેદ્યસ્થાનના એકના બીજો ભાગ કરે તેા % =૨૨૧૫ ખાવીસ મુહૂત પૂરા લબ્ધ થાય છે. તથા શેષસ્થાનમાં ત્રણહાર ખાશી અને ચારહજાર એકસા ચાપન રહે છે, આના ખાસિડયા ભાગ કરવા માટે ખાસથી ગુણવામાં આવે +૬૨ =૩૦ૢ૪૨ હરાંશમાં ખાસથી ઉપરોક્ત તરીકે અપવત ન કરવાથી અંશસ્થાનમાં ત્રણહજાર માશી તથા હરસ્થાનમાં સડસઠ થાય છે. તે પછી હરાંશના ભાગ કરવામાં આવે તે છેંતાલીસ મુહૂ પુરા આવે છે. અહીંયા જો અપવતન કર્યા સિવાય ગુણાકાર કરે તે |११६३+१२=११४१६ ४ -૧૯૧૦૪૪ અંશસ્થાનમાં એક લાખ એકાણું હજાર ચારાશી અને હરસ્થાનમાં એજ ચાર હજાર એકસે ચાપન થાય છે, તેના પરસ્પર ભાગ કરે તે ૧૯૧૬૪= ૪૬
આ પ્રમાણે છેંતાલીસ મુહૂત` પુનવસુ નક્ષત્રની શેાધનક ફલશ્રુતી આવે છે, હવે બાકીના नक्षत्रोनो शोधन प्रअर हेवामां आवे छे, (बावत्तरं सयं फग्गुणीणं) इत्यादि मे सो
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧
१९१०८४ ४१५४
७७३

Page #786

७७४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे इत्यादिना द्वासप्ततं-द्विसप्तत्यधिकं शतं फाल्गुनीनां-उत्तराफाल्गुनीनां शोध्यं भवति, अत्रैतदुक्तं भवति द्विसप्तत्यधिकेन शतेन पुनर्वसु प्रभृतीनि उत्तराफाल्गुनी पर्यन्तानि नक्षत्रानि शुध्यन्ति । एवमुत्तराणामपि नक्षत्राणां भावार्थों भावनीयः । तथा विशाखासु-विशाखापर्यन्तेषु नक्षत्रेषु शोधनकं विनवत्याधिके द्वे शते-२९२ । अथानन्तरमुत्तराषाढा पर्यन्तानि नक्षत्राणि अधिकृत्य शोध्यानि चत्वारिंशतानि द्विचत्वारिंशदधिकानि ४४२ । 'एयं पुणबसुस्स' एतदनन्तरोक्तं शोधनकं सकलमपि पुनर्वसु सत्क द्वापष्टिभागसहितमवसेयं । अत्रे तदुक्तं भवति ये पुनर्वसु सत्का द्वाविंशतिर्मुहर्ताः ते सर्वेऽप्युत्तरस्मिन् शोधनकेऽन्तः प्रविष्टाः प्रवर्तन्ते, न तु द्वापष्टिभागा इति, ततो यद्यच्छोधनकं शोध्यते तत्र तत्र पुनर्वसु सत्काः षट् चत्वारिंशद् द्वापष्टिभागा उपरितनाः शोधनीया इति । एतच्च पुनर्वसु प्रभृत्युत्तरापाढा पर्यन्तं प्रथमं शोधनकम् अत ऊर्ध्वमभिजितमादिं कृत्वा द्वितीयं शोधनकं णं) इत्यादि एकसो बहत्तर उत्तराफल्गुनी नक्षत्र की शोधनक राशी होती है। यहां पर इस प्रकार से समजना चाहिये । एकसो बहत्तर की संख्या से पुनर्वसु आदि उत्तराफल्गुनी पर्यन्त के नक्षत्रों को शुद्धि होती है, इस प्रकार अन्य नक्षत्रों का भावार्थ भी समज लेवें । तथा विशाखा पर्यन्त के नक्षत्रों का शोधनक बसो बिराणवें २९२। होता है। अब उत्तराषाढा पर्यन्त के नक्षत्रों को अधिकृत कर के शोधन करने से चारसो बयालीस ४४२ आते है। (एवं पुणवसुस्स) डी प्रकार संपूर्ण शोधनक प्रकार पुनर्वसु संबंधी बासठिया भाग युक्त जान लेवें। यहां पर इस प्रकार समजना चाहिये जो पुनर्वसु नक्षत्र संबंधी बाईस मुहूर्त होते हैं वे सभी पश्चात् शोधनक में प्रवृत्त होते हैं, बासठिया भाग नहीं होते, तत्पश्चात् जो शोधनक शोधित करे वहां वहां पुनर्वस्तु संबंधी बासठिया छियालीस भाग उपर का शोधित कर लेवें यह पुनर्वसु आदि उत्तराषाढा पर्यन्त के प्रथम शोधनक हैं। अब अभिजित् नक्षत्र को आदि બોતેર ઉત્તરાફાગુની નક્ષત્રની શોધનક રાશી થાય છે. અહીંયાં આવી રીતે સમજવું જોઈએ એક બેતરની સંખ્યાથી પુનર્વસુ વિગેરે ઉત્તરાફાલ્ગની પર્યન્તના નક્ષત્રની શુદ્ધિ થાય છે, એ રીતે બીજ નક્ષત્રોને ભાવાર્થ પણ સમજી લે. તથા વિશાખા સુધીના નક્ષત્રનું શોધનક બ બાણુ ર૯૨ થાય છે, હવે ઉત્તરાષાઢા પર્યાના નક્ષત્રને લઈને સેવન કરવાથી ચારસો બેંતાલીસ ૪૪ર આવે છે, (एवं पुणव्यसुस्स) २ प्रमाणे संपूण शाधन प्रा२ पुनर्वसु नक्षत्र समधी मासडीया ભાગ યુક્ત સમજી લેવું. અહીંયાં આ રીતે સમજવું જોઈએ જે પુનર્વસુ નક્ષત્ર સંબંધી બાવીસ મુહૂર્ત થાય છે તે બધા પાછળથી ધનમાં પ્રવર્તે છે, બાસડીયા ભાગ હોતા નથી પછીથી જે ધનકને શધિત કરે ત્યાં ત્યાં પુનર્વસુ સંબંધી બાસડીયા બેંતાલીસ ભાગ ઉપરને શેષિત કરી લેવો. આ પુનર્વસુ વિગેરે ઉત્તરાષાઢા પર્યન્તના પ્રથમ શોધ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #787

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टोका सू० ३८ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतमाभृतम् ७७५ वक्ष्यामि, तत्र प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति 'अभिईस्स' अभिजितो नक्षत्रस्य शोधनकं नवमुहूर्ता एकस्य च मुहूर्तस्य सत्काः चतुर्विंशतिः द्वाषष्टिभागाः, एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य सप्तपष्टिश्छेदकृताः परिपूर्णाः षट्पष्टिभागाः। तथा एकोनपष्टं-एकोनषष्टयधिकं शतं १५९ प्रौष्ठपदानां-उत्तराभाद्रपदानां शोधनकम् । एतदुक्तं भवति एकोनषष्टयधिकेन शतेन अभिजिदादीनि उत्तराभाद्रपदा पर्यन्तानि नक्षत्राणि शुध्यन्ति, एवमुत्तरत्रापि भावना कर्तव्या तथा त्रिषु नवोत्तरेषु शतेषु रोहिणिका-रोहिणी पर्यन्तानि नक्षत्राणि शुध्यन्ति तथा त्रिषु नवनवतेषु-नवनवत्यधिकेषु शतेषु शोधितेषु पुनर्वसु पर्यन्तं नक्षत्रजातं शुद्धयति तथा एकोन पश्चाशदधिकानि पञ्चशतानि प्राप्य फाल्गुन्यश्व-उत्तराफाल्गुनी पर्यन्तानि नक्षत्राणि शुद्धयन्ति, विशाखापर्यन्तेषु नक्षत्रेषु एकोनसप्तत्यधिकानि षट्शतानि ६६९ शोध्यानि, मूलपर्यन्ते नक्षत्रजाते सप्तशतानि चतुश्चत्वारिंशदधिकानि शोध्यानि ७४४, उत्तराषाढानाम् -उत्तराषाढापर्यन्तानां नक्षत्राणां शोधनकमष्टौ शतानि एकोनविंशत्यधिकानि ८१९, सर्वेष्वपि च शोधनेषूपरिअभिजितो नक्षत्रस्य सम्बन्धिनो मुहूर्तस्य द्वाषष्टि भागाश्चतुकर के दूसरा शोधनक प्रकार कहता हूं (अभीईस्स) इत्यादि अभिजित् नक्षत्र का शोधनक नव मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया भाग का सरसठ छेद करने से पूरा छियासठ भाग होते हैं। तथा एकसो उनसठ १५९। प्रोष्ठपदा माने उत्तराभाद्रपदा नक्षत्र का शोधनक होता है। वह इस प्रकार समजना चाहिये एकसो उनसठ से अभिजित् आदि उत्तराभाद्रपदा पर्यन्त के नक्षत्र शुद्ध होते हैं । इसी प्रकार सर्वत्र भावना कर समज लेवें। तथा तीनसो नव से रोहिणी पर्यन्त के नक्षत्र शुद्ध होते है। तथा तीनसो नन्नाणु से पुनर्वसु पर्यन्त के नक्षत्र समूह शुद्ध होते हैं तथा पांचसो उनचास से उत्तराफल्गुनी पर्यन्त के नक्षत्र शुद्ध होते हैं तथा विशाखा पर्यन्त के नक्षत्र छसो उनसीत्तेर ६६९ से शुद्ध होते हैं। तथा मूल पर्यन्त के नक्षत्र सातसो चुवालीस से ७४४ शोधित करे उत्तराषाढा पर्यन्त के नक्षत्र आठसो उन्नीस ८१९। से शोधित होते हैं । सभी न ४२ छ, वे अमित नक्षत्रने मा ४ीन भी धन ४२ ४ छु (अभी.
૩) ઈત્યાદિ અભિજીત નક્ષત્રના શેપનક નવ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસઠિયા ભાગના સડસઠ છેદ કરવાથી પૂરા છાસઠ ભાગ થાય છે, તથા એકસો ઓગણસાઈઠ ૧૫૯ પ્રેષ્ઠપદ એટલે કે ઉત્તરાભાદ્રપદા નક્ષત્રનું શોધનક થાય છે. તે આ રીતે સમજવું. એકસો ઓગણસાઈઠથી અભિજીત વિગેરે ઉત્તરાભાદ્રપદા સુધીના નક્ષત્રે શુદ્ધ થાય છે, એજ પ્રમાણે રહિણી પર્યન્તના નક્ષત્ર શુદ્ધ થાય છે. તથા ત્રણ નવાણુથી પુનર્વસુ પર્યન્તને નક્ષત્રસમૂહ શુદ્ધ થાય છે. પાંચસો ઓગણપચાસથી ઉત્તરાફાલ્ગની પર્યન્તના નક્ષત્રે શુદ્ધ થાય છે, તથા વિશાખા સુધીના નક્ષત્ર છ ઓગણસિત્તેર ૬૬૯ થી શુદ્ધ થાય છે. તથા મૂળ નક્ષત્ર સુધીના નક્ષત્ર આઠસો ઓગણીસ ૮૧૯થી શુદ્ધ થાય છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #788

७७६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
1
विंशतिः षट्षष्टिश्च चूर्णिकाभागा एकस्य द्वाषष्टिभागस्य सप्तषष्टिभागाः शोधनीयाः । 'एयाई सोहइत्ता' एतानि - अनन्तरोदितानि शोधनकानि यथायोगं शोधयित्वा यच्छेषमवतिष्ठते तदेव भवति नक्षत्रम्, एतस्मिथ खलु नक्षत्रे करोति सूर्येण सममुपपत्तिरमावास्यामिति । तदेवममावास्याविषयचन्द्रयोगपरिज्ञानार्थं क्रियाकरणमुक्कं सम्प्रति पौर्णमासी विषयकचन्द्रयोगपरिज्ञानार्थं करणमाह-' इच्छा पुनिमगुणिओ' इत्यादि यः पूर्वममावास्या चन्द्रनक्षेत्रपरिज्ञानार्थं निर्धारितराशिरुक्तः सएवात्रापि पौर्णमासी नक्षत्रचन्द्रयोग नक्षत्र परिज्ञानविधौ ईप्सितपौर्णमासी गुणिते अर्थात् यां पौर्णमासीं ज्ञातुमिच्छति तत्संख्यया गुणनप्रक्रिया विधेयेति, गुणिते च सति यद् भवति तदेव पूर्वीकं शोधनकं कर्त्तव्यं केवलमभिजिदादिकं तु पुनर्वसुप्रभृतिकं नक्षत्रमिति, शुद्धे च शोधनके यच्छेषमवतिष्ठते तद् भवेशोधन में अभिजित् नक्षत्र संबंधी मुहूर्त का बासठिया चोवीस भाग तथा छियासठ चूर्णिका भाग तथा एक बासठिया भाग का सडसठिया भाग शोधित करें । (एयाई सोहइत्ता) पूर्व कथित शोधनक नक्षत्रों का यथायोग शोधन कर के जो शेष रहते हैं वही नक्षत्र होता है। इन नक्षत्रों में सूर्य के साथ अमावास्या की उपपत्ति करते हैं । इस प्रकार अमावास्या विषयक चन्द्र के योग का ज्ञान होने के लिये क्रिया करण का कथन किया, अब पूर्णमासी विषयक चन्द्र योग का ज्ञान के लिये करण का कथन करते हैं- (इच्छा पुन्निम गुणिओ) इत्यादि पहले जो अमावास्या में चन्द्रनक्षत्र को जानने के लिये निश्चित गणितराशि कही, वहीं यहां पर पौर्णमासी में नक्षत्र एवं चन्द्र योग नक्षत्रों के जानने के लिये इच्छित पूर्णिमा को गुणित करे अर्थात् जो पूर्णिमा को जानना चाहे उतनी संख्या से गुणन प्रक्रिया करे गुणा करने से जो फल आता है वही पूर्वोक्त अभिजिदादि का शोधनक कह लेवें । पुनर्वसु आदि नक्षत्र का नहीं । शोधनक शुद्ध होने पर जो शेष रहे वह नक्षत्र पूर्णिमा युक्त
બધા શેાધનક અભિજીતૂ નક્ષત્ર સંબંધી મુહૂતના ખાસિયા ચાવીસ ભાગના સઠિયા लागने शोधित श्वो (एयाई सोहइत्ता) पूर्वउथित शोधनः नक्षत्रोनुं यथायोग शोधन કરીને જે શેષ રહે છે. એજ નક્ષત્ર होय छे. આ નક્ષત્રામાં સૂ ની સાથે અમાસની ઉપપત્તિ કરે છે. એ રીતે અમાસ સબંધી ચંદ્રના યાગનુ સાન થવા માટે ક્રિયા કરણનું કથન કર્યું. હવે પુનમના સબંધમાં ચદ્રના યાગના ज्ञान भटेना डरनु अथन ९रे छे- (इच्छा पुन्निमगुणिओ) हत्याहि परेशां ने अभावाસ્યામાં ચંદ્રનક્ષત્રને જાણવા માટે નિશ્ચિત્ ગણિત પ્રકાર કહ્યો એજ અહીંયાં પૂર્ણિમામાં નક્ષત્ર અને ચ ંદ્રયાગના નક્ષત્રને જાણવા માટે ઇચ્છિત પૂર્ણિમાના ગુણાકાર કરવા અર્થાત્ જે પૂર્ણિમાને જાણવી હાય એટલી સંખ્યાથી ગુણુન પ્રક્રિયા કરવી ગુણાકાર કરવાથી જે ફળ આવે એજ પૂર્વોક્ત અભિજીત વિગેરેનુ શાધનક જાણવુ. પુન`સુ વિગેરે નક્ષત્રાનુ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #789

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३८ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् ७७७ नक्षत्रं पौर्णमासी युक्तं, तस्मिंश्च खलु नक्षत्रे करोति उडुपतिश्चन्द्रमाः परिपूर्णः पौर्णमासी विमलामिति । एष पोर्णमासी चन्द्रनक्षत्रं योगपरिज्ञानविषयक करणगाथाद्वयाक्षरार्थः, अर्थात् त्रयोदशपयेन्त-द्वादशत्रयोदशेति गाथाद्वयस्याक्षरार्थ इत्यर्थः॥१२-१३॥ सम्प्रति अस्यैव भावना क्रियते कोऽपि पृच्छति युगस्यादौ प्रथमा पौर्णमासी-श्राविष्ठी पौर्णमासी कस्मिंश्चन्द्रनक्षत्रे परिसमाप्तिमुपेतीति, तत्र षट्पष्टिमुहर्ता एकस्य च मुहूर्तस्य पञ्च द्वापष्टिभागा एकस्य च द्वापष्टिभागस्य एकः सप्तषष्टिभागः चेत्येवं रूपोऽवधार्यराशिधियते, प्रथमायां किल पौर्णमास्यां पृष्टमित्येकेन गुण्यते एकेन गुणितं तदेव भवति ततस्तस्मादभिजितो नवमुहर्ता एकस्य च मुहर्तस्य चतुर्विंशति द्वषष्टिभागा एकस्य च द्वापष्टिभागस्य षट्षष्टिः सप्तषष्टिभागाश्चेत्येवं रूपो यो भवेदुत्पन्नोऽवधारितो राशिः तत्परिमाणमेव शोधनक शोधनीयमिति, तत्र षट्पष्टे नवमुहूर्ताः शुद्धाः स्थिताः पश्चात् सप्तपञ्चाशत् तिष्ठति, तेभ्य एको होता है । उस नक्षत्र मे चन्द्रमा निर्मल पूर्णिमा को पूर्ण करता है। यह पूर्णिमा संबंधी चन्द्रयोग के ज्ञान विषयक दो करण गाथा का स्पष्टार्थ है । अर्थात् बारवी एवं तेरहवीं गाथा का अर्थ कहा है ॥ १८-१३॥ ___अब इसी की भावना की जाती है-कोई पूछता है-युग की आदि में पहली जो श्राविष्ठि पौर्णिमासी है वह किस चन्द्र नक्षत्र में समाप्त होती है। उत्तर में कहते हैं कि छियासठ मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया पांच भाग एक बासठिया भाग का एक सडसठिया भाग इस प्रकार से अवधार्य राशि करे । पहली पूर्णिमा संबंधी प्रश्न करने पर एक से गुणा करे एक से गुणने पर वही रहता है । तदनन्तर अभिजित् नक्षत्र के नव मुहूर्त एवं एक मुहूर्त का बासठिया चोवीस भाग तथा एक बासठिया भाग का सरसठिया छियासठ भाग रूप अवधारित राशि होती है । उसका परिमाण शोधनीय प्रकार से शोधित નહીં. શોધનક શુદ્ધ થાય ત્યારે જે શેષ રહે તે નક્ષત્ર પૂર્ણિમા યુક્ત થાય છે. એ નક્ષ ત્રમાં ચંદ્રમાં નિર્મળ પૂર્ણિમાને પરિપૂર્ણ કરે છે, આ પૂર્ણિમા સંબંધી ચંદ્ર ગના જ્ઞાન સંબંધની બે કરણ ગાથાને સ્પષ્ટાર્થ છે, અર્થાત્ બારમી અને તેરમી ગાથાનો અર્થ કહ્યો છે. ૧૨-૧૩
હવે આની ભાવના બતાવવામાં આવે છે.–કોઈ પૂછે છે કે યુગની આદિમાં પહેલી જે શ્રાવિષ્ઠી પૂર્ણિમા છે એ કયા ચંદ્ર નક્ષત્રમાં સમાપ્ત થાય છે. ઉત્તરમાં કહે છે કેછાસઠ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તન બાસઠિયા પાંચ ભાગ અને બઠિયા એક ભાગને સડસઠિયા એક ભાગ આ રીતે અવધાર્થ રાશી કરવી પહેલી પુનમના સંબંધમાં પ્રશ્ન કરવાથી એકથી ગુણાકાર કરે એકથી ગુણવાથી એજ રહે છે. તે પછી અભિજીતુ નક્ષત્ર ના નવ મુહુર્ત અને એક મુહૂર્તના બાસડિયા ચોવીસ ભાગ તથા એક બાસડિયા ભાગના સડસઠિયા છાસઠ ભાગ રૂપ અવધારિત રાશી થાય છે. તેનું પરિમાણ ધનીય
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #790

७७८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे मुहूतौ गृहीत्वा द्वापष्टिभागीकृतः.ते च द्वाषष्टिरपि भागराशौ पञ्चकरूपे प्रक्षिप्यन्ते, जाताः सपपष्टिषिष्टिभागाः, तेभ्यश्रतुर्विशतिः शुद्धाः स्थिताः पश्चात् त्रिचत्वारिंशत् तेभ्यः एक रूषमादाय सप्तपष्टिभागी क्रियते चेत्तदा तेऽपि सप्तषष्टिरपि भागाः सप्तपष्टिभागैकरूपेतद्रूपभागे प्रक्षिप्यन्ते तदा च जाता अष्टषष्टिः सप्तपष्टिभागाः तेभ्यश्च षट्षष्टिः शुद्धाः सन्तः स्थितौ पश्रात् द्वौ सप्तषष्टिमागौ, ततः त्रिंशता मुहूर्त श्रवणः शुद्धः पश्चात् स्थिताः षट्विंशतिः मुहूर्ताः ततः स्थितमिदमागतं धनिष्ठानक्षत्रस्य त्रिषु मुहूर्तेषु एकस्य मुहूर्तस्य एकोनविशति संख्येपु द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य पश्चषष्टिसंख्येषु सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु प्रथमाश्राविष्ठी पौर्णमासी परिसमाप्तिमेतीति । यदा तु द्वितीया श्राविष्ठी पौर्णमासी चिन्त्यते तदा च सा युगस्यादित आरभ्य त्रयोदशी ध्रुवराशिः ६६ । ।। त्रयोदशभिर्गुण्यते, तदा जाता करे, उस से छियासठ का नव मुहूर्त शुद्ध रहता है, एवं सतावन शेष रहता है, उस में से एक मुहूर्त को लेकर उसका बासठ भाग करे वह बासठ को भाग राशि में पंचक रूप से प्रक्षिप्त करे तो सरसठिया बासठ भाग होते हैं, उसमें चोवीस शुद्ध होता है एवं तयालीस बचता है उसमें से एक लेकर सरसठ भाग करे तो वह सरसठ भाग भी सरसठिया एक भाग में जोडे तो अडसठ होता है उसमें छियासठ शुद्ध होता है एवं सडसठिया दो भाग रह जाता हैं, तीस मुहूर्त से श्रवण नक्षत्र शुद्ध होता है एवं छवीस मुहूर्त रह जाता है। इस प्रकार धनिष्ठा नक्षत्र के तीन मुहूर्त एवं एक मुहूर्त के बासठिया उन्नीस भागों में तथा एक बासठिया माग का सडसठिया पांच भाग शेष रहने पर प्रथम श्राविष्टि पूर्णिमा समाप्त होती है।
जब दूसरी आविष्ठी पूर्णिमाका विचार करे तब वह युग की आदि से आरभ्भकरके तेरहवीं ध्रुवराशि होती हैं ६६।। तेरह से गुणा करेतो પ્રકારથી ધિત કરવું તેથી છાસઠના નવ મુહૂર્ત શુદ્ધ રહે છે, અને સતાવન શેષ રહે તેમાંથી એક મુહૂર્તને લઈને તેના બાસઠ ભાગ કરવા એ બાસઠ પણ ભાગશિમાં પાંચ રૂપે પ્રક્ષિપ્ત કરવા એટલે કે ઉમેરવા જે સડસઠિયા બાસઠ ભાગ થાય છે. તેમાં વીસ શદ્ધ હોય છે. અને તેંતાલીસ વધે છે, તેમાંથી એક લઈને સડસઠ ભાગ કરવા તે તે સડસઠ ભાગ પણ સડસડિયા એક ભાગમાં ઉમેરવા તે અડસઠ થાય છે. તેમાં છાસઠ શુદ્ધ હોય છે અને સડસઠિયા બે ભાગ રહે છે. ત્રીસ મુહૂર્તથી શ્રવણ નક્ષત્ર શુદ્ધ થાય છે. તથા છવીસ મુહૂર્ત રહી જાય છે, આ રીતે ધનિષ્ઠા નક્ષત્રના ત્રીસ મુહૂર્તના એક મહના બાસથિા ઓગણીસ ભાગોમાં તથા એક બાસઠિયા ભાગના સડસઠિયા પાંચ ભાગ શેષ રહેવાથી પહેલી શ્રાવિષ્ઠી પૂર્ણિમા સમાપ્ત થાય છે. - જ્યારે બીજી શ્રાવિષ્ઠિ પૂર્ણિમાને વિચાર કરવામાં આવે તે જ્યારે તે યુગની આદિથી આરંભ કરીને તેરમી ધ્રુવરાશી થાય છે. ૬૬//૨ તેરથી ગુણાકાર કરે તે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #791

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३८ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम्
७७२ मुहूर्तानामष्टौ शतानि अष्टापञ्चाशदधिकानि ८५८ एकस्य च मुहर्तस्य पञ्चपष्टि षष्टिभागा एकस्य च द्वापष्टिभागस्य सत्काः त्रयोदश सप्तपष्टिभागाः ८५८।३।। तत्राष्टभिः शतैरेकोनविंशत्यधिकै मुहानामेकस्य च मुहूर्तस्य चतुविशत्या द्वाषष्टिभागैरेकस्य च द्वाषष्टिभागस्य सत्कैः षट् षष्टया सप्तषष्टिभागैरेको नक्षत्रपोयः शुद्धः ततः स्थिताः पश्चादेकोनचत्वारिंशन्मुहूर्ताः एकस्य च मुहूर्तस्य चत्वारिंशत् द्वाषष्टिभागाः एकस्य च द्वापष्टिभागस्य चतुर्दशसप्तषष्टिभागाः-३९।। ततो नवभिर्मुहूत्तरेकस्य च मुहूर्तस्य चतुर्विंशत्या द्वाषष्टिभागैरेकस्य च द्वापष्टिभागस्य षट्पष्टया सप्तपष्टिभागैरभिजिन्नक्षत्रं शुद्धयति, स्थिताः पश्चात् त्रिंशन्मुहर्ताः पश्चदशमुहूर्तस्य द्वापष्टिभागा एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य पञ्चदशसप्तष्टिभागाः ३०॥
। तेभ्यः त्रिंशताश्रवणः शुद्धः, आगतम् एकोनविंशतिमुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य आठसौ अठावन ८५८ मुहूर्त होते हैं तथा एक मुहूर्तका बासठिया पैंसठभाग एवं एक बासठ भाग संबंधी सरसठिया तेरहभाग ८५८ उसमे अठसो उन्नीस मुहतोंका तथा एक मुहूर्तका बासठिया चोवीस भागों से तथा बासठिया एकभाग संबंधी सरसठिया छियासठ भागों से एक नक्षत्र पर्याय शुद्ध होता है । पश्चात् उनचालीसमुहर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया उनचालीस भाग तथा एक बासठिया भाग का सरसठिया चौदहभाग रहता है। =३९।। तदनन्तर नवमुहर्त से तथा एक मुहूर्तका बासठिया चोवीसभागों से तथा एकबासठिया भागका छियासठिया सरसठमागों से अभिजित् नक्षत्र शुद्ध होता है। पीछे तीस मुहर्त रह जाता है तथा पंद्रह मुहर्तका बासठियाभाग एवं एक बासठियाभागका सरसठिया पंद्रहभाग ३० तीस मुहूर्त से श्रवणनक्षत्र शुद्ध होता है । इस प्रकार उनतीस मुहूर्तों में एक मुहूर्त का આઠસે અઠાવન ૮૫૮ મુહૂર્ત થાય છે, તથા એક મુહૂર્તન બાસઠિયા પાંસઠ ભાગ તથા એક બાસઠ ભાગ સંબ ધી સડસઠિયા તેર ભાગ ૮૫૮// આમાં આઠસો ઓગણીસ મુહુર્ત તથા એક મુહૂર્તન બાસઠિયા વીસ ભાગથી તથા બાસઠિયા એક ભાગ સંબંધી સડસઠિયા છાસઠ ભાગોથી એક નક્ષત્ર પર્યાય શુદ્ધ થાય છે. પછીથી ઓગણચાલીસ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના બાસઠિયા ઓગણું ચાલીસ ભાગ તથા બાંસડિયા એક ભાગના સડસઠિયા ચૌદ ભાગ રહે છે.–૩૯/૨૪ તે પછી નવ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના બાસઠિયા વીસ ભાગથી તથા બાસયિા એક ભાગને સડસઠિયા ચૌદ ભાગ શેષ રહે છે. ૩૯/૩/૧૪ તે પછી નવ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસઠિયા વીસ ભાગેથી તથા બાસડિયા એક ભાગના છાસડિયા સડસઠ ભાગેથી અભિજીત નક્ષત્ર શુદ્ધ થાય છે. તે પછી ત્રીસ મુહૂર્ત રહે છે. તથા પંદર મુહૂર્તના બાસડિયા ભાગ અને એક બાસાિ ભાગના સડસઠિયા પંદર ભાગ ૩૦ રૂ ૫ ત્રીસ મુહૂર્તથી શ્રવણ નક્ષત્ર શુદ્ધ થાય છે આ રીતે ઓગણત્રીસ મુહૂર્તમાં એક મુહૂર્તના બાસડિયા છે તાળીસ ભાગ તથા બાસડિયા એક
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #792

७८०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे षट् चत्वारिंशति द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य द्विपश्चाशति षष्टिभागेषु शेषेषु पनिष्टायां द्वितीया श्राविष्ठी पौर्णमासी परिसमाप्तिमेतीति । यदा च तृतीया श्राविष्ठी पौर्णमासी चिन्त्यते तदा सा युगस्यादितः पञ्चविंशतितमेति पूर्वोक्तो धुवराशि:-६६।३।। पञ्चविंशत्या गुण्ण ते तदा जातानि षोडषशतानि पञ्चाशदधिकानि १६५० एकस्य च मुहूतस्य पञ्चविंशं शतं द्वाषष्टिभागानां १२५ एकस्य च द्वापष्टिभागस्य पंचविंशतिः सप्तपष्टिभागाः २५, तत्र षोडशभिः शतैरष्टात्रिंशदधिकैः १६३८ मुहूर्तानामेकस्य च मुहूर्तस्य अष्टाचत्वारिंशता द्वाषष्टिभागः ४८ एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य द्वात्रिंशदधिकेन शतेन १३२ द्वौ नक्षत्रपर्यायौ शुध्यतः, स्थिताः पश्चात् द्वादश १२ मुहूर्ताः एकस्य च मुहूर्तस्य पञ्चसप्तति षिष्टिभागाः ७५ एकस्य द्वापष्टिभागस्य सप्तविंशतिः सप्तपष्टिभागाः २७, ततो नवभिर्मुहरेकस्य च मुहूर्तस्य चतुर्विशत्या द्वाषष्टिभागैरेकस्य च द्वापष्टिभागस्य षट् षष्ट्या बासठिया छियालीसभाग तथा वासठिया एक भागका सरसठिया बावन भाग शेष रहने पर धनिष्ठा नक्षत्र में दूसरी श्राविष्ठी पूर्णिमा समाप्त होता है। जब तीसरी श्राविष्टी पौर्णमासीका विचार किया जावे तो वह युग की आदि से पचीसवीं पूर्वोक्त ध्रुवराशी होती है जो-६६।३। इसको पचीस से गुणा करे तो सोलहसो पचास होता है :१६५० एक मुहूर्त का बासठिया भाग का एकसो पचीस १२५ होता है तथा एक बासठियाभाग का सरमठिया पचीसभाग २५ तो सोलह सो अडत्रीस १६३८ मुहूर्त होता है तथा एक मुहूर्त का बासठिया अडतालीस भाग ४८ तथा बासठिया एकसो बत्तीस १३२ भाग में दो नक्षत्र पर्याय शुद्ध होते है तो पश्चात् बारह १२ मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया पचहत्तर भाग एवं एक बासठिया भागका सताईस २७ सडसठिया भाग ७५ पचहत्तर पश्चात् नवमुहूर्त तथा एक मुहर्त काबासठिया चोवीसभाग तथा बासठिया एक भाग का छियासठ भाग ભાગના સડસઠિયા બાવન ભાગ શેષ રહે એ રીતે ધનિષ્ઠા નક્ષત્રમાં બીજી શ્રાવિષ્ઠિ પૂર્ણિમા સમાપ્ત થાય છે, જ્યારે ત્રીજી શ્રાવિષ્ઠિ પુનમનો વિચાર કરવામાં આવે તે તે યુગની આદિથી પૂર્વોક્ત પચીસમી યુવરાશી થાય છે. જે ૬૬/રાજે આને પચીસથી ગુણાકાર કરે તે સોળસે પચાસ આવે છે. ૧૬૫૦ એક મુહૂર્તના બાસઠિયા ભાગના એકસો પચીસ ૧૨૫ થાય છે તથા એક બાસઠિયા ભાગના સડસડિયા પચીસ ભાગ ૨૫ એ રીતે સોળસો આડત્રીસ ૧૬૩૮ મુહૂર્ત થાય છે. તથા એક મુહૂર્તના બાસઠિયા અડતાળીસ ભાગ ૪૮ તથા બાસાિ ૪૮ ભાગના એક બત્રીસ ભાગથી ૧૩ર થી બે નક્ષત્ર પર્યાય શુદ્ધ થાય છે. તે પછી ૧૨ બાર મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તન બાસઠિયા પંચોતેર ભાગ તથા એક બાસડિયા ભાગના સત્યાવીસ સડસઠિયા ભાગ અને નવ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તન બાસડિયા વીસ ભગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના છાસઠ ભાગથી અભિજીત નક્ષત્ર ધિત થાય છે, તે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #793

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३८ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम्
७८१
सप्तषष्टिभागेर भिजिन्नक्षत्रं शुद्धयति, स्थिताः पश्चात् त्रयोदशमुहूर्त्ताः १३ एकस्य च मुहूर्त्तस्य पञ्चाशद् द्वाषष्टिभागाः एकस्य च द्वापष्टिभागस्य अष्टाविंशतिः सप्तषष्टिभागाः समागतं श्रवण नक्षत्र पविंशतौ मुहूर्त्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य एकादशसु द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वषष्टिभागस्य एकोनचत्वारिंशति सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु तृतीयां श्राविष्टीं पौर्णमासीं परिसमापयति । एवं चतुर्थी श्राविष्ठीं पौर्णमासीं धनिष्ठानक्षत्रं पोडशसु मुहूर्त्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य, त्रयस्त्रिंशति द्वापष्टिभागेषु एकस्य द्वापष्टिभागस्य च पञ्चविंशती सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु परिसमापयति । पञ्चमीं श्राविष्ठीं पौर्णमासीं श्रवणनक्षत्रं द्वादशसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य षष्टिसंख्येषु द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिमागस्य द्वाविंशतौ सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु परिसमाप्तिं नयति । तदेवं यानि नक्षत्राणि श्राविष्ठीं पौर्णमासीं परिसमापयन्ति तान्युक्तानि सम्प्रति यानि प्रोष्ठपदीं पौर्णमासीं परिसमापयन्ति तान्याह - 'ता से अभिजित नक्षत्र शोधित होता है। तत्पश्चात् तेरह मुहूर्त रहता है तथा एक मुहूर्त का बासठिया पचास भाग ५० एवं एक बासठिया भाग का सडसठिया अठाईस भाग हैं पर आगत श्रवणनक्षत्र छन्वीस मुहूर्त में एक मुहूर्त का बासठिया ग्यारह भाग में बासठिया एक भाग का सडसठिया उनचालीसभाग शेष रहने पर तीसरी श्राविष्ठी पूर्णिमा समाप्त होती है । इसी प्रकार चौथी श्रविष्टि पूर्णिमा धनिष्ठानक्षत्र का सोलहमुहूर्त, तथा एक मुहूर्त का बासठिया तेतीस भाग तथ बासठिया एक भाग का सडसठिया पचीस भाग शेष रहने पर समाप्त होती है। पांचवी श्रविष्ठिपूर्णिमा श्रवणनक्षत्र बारहमुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया साठ भाग तथा एक बासठियाभागका सडसठिया बाईस भाग शेष रहने पर समाप्त होती है । इस प्रकार जो नक्षत्र श्रविष्टिपूर्णिमाको परिसमाप्त करते है उन का कथन किया अब जो नक्षत्र प्रोष्ठपदी पूर्णिमाको परिसमाप्त करते है उनका कथन किया जाता है- 'ता पोट्ठवइण्णं
પછી તેર મુહૂત રહે છે. તથા એક મુહૂતના ખાસિયા પચાસ ભાગ પુ તથા એક ખાસિયા ભાગના સડસિયા અત્યાવીસ ભાગ ર્ પર આવેલ શ્રવણ નક્ષત્ર છવ્વીસ સુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના ખાડિયા અગ્યાર ભાગ તથા ખાડિયા એક ભાગના સડસિયા આગણચાલીસ ભાગ શેષ રહે ત્યારે ત્રીજી શ્રાવિષ્ઠિ પુનમ સમાપ્ત થાય છે. એજ પ્રમાણે ચાથી શ્રાવિષ્ઠિ પુનમ ધનિષ્ઠા નક્ષત્રના સાળ મુહૂત તથા એક મુહૂતના ખાડિયા તેત્રીસ ભાગ તથા ખાસિયા એક ભાગના સડસડયા પચીસ ભાગ શેષ રહે ત્યારે સમાપ્ત થાય છે. પાંચમી શ્રાવિષ્ઠિ પુનમ શ્રવણ નક્ષત્ર ખાર મુહૂત તથા એક મુહૂર્તના ખાસિયા સાઠ ભાગ તથા એક ખાસિયા ભાગના સડસિયા ખાવીસ ભાગ શેષ રહે ત્યારે સમાપ્ત થાય છે. એજ પ્રમાણે જે નક્ષત્ર શ્રાવિષ્ઠિ પુનમને સમાપ્ત કરે છે તેનું કથન કર્યું, હવે જે નક્ષત્ર औष्ठयही चुनभने सभाप्त तेनु अथन श्वामां आवे छे. (ता पोटुबइण्णं पुष्णिमासिं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #794

७८२
सूर्यप्रशप्तिसूत्रे पोढवइण्णं पुण्णमासिं कति णक्खत्ता जोएंति' तावत् प्रौष्ठापदी पौर्णमासी कति नक्षत्राणि युआन्ति । तावत्-अन्वर्थसंज्ञावाचिकानां पौर्णमासीनां मध्ये यथा आविष्ष्ठयाः पौर्णमास्याः विस्तृतविवरणं कृतं तथैव प्रौष्ठपद्या अपि पौर्णमास्या यथाक्दर्थबोध बोधय मां भगवन् ! तावत् पौष्ठपदी पौर्णमासी-पूर्वोत्तराभाद्रपदाभ्यां युक्तां भाद्रपदी पौर्णमासी कति संख्यकानि नक्षत्राणि युञ्जन्ति-योगमुपयान्ति कति नक्षत्राणि यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य भाद्रपदी पौर्णमासी परिसमापयन्तीति भगवान् गौतमः पृच्छति ततो भगवान् वीतरागो महावीरस्वामी कथयति-'ता तिणि णक्खत्ता जोएंति तं जहा सतिभिसया पुव्वासाढवती उत्तरापुट्टवया' तावत् त्रीणि नक्षत्राणि युञ्जन्ति तद्यथा शतभिषा पूर्वाषाढा उत्तराप्रोष्ठपदा । तावदिति प्राग्वत् त्रीणि संख्यात्रयविशिष्टानि-त्रिसंख्याकानि नक्षत्राणि चन्द्रेण सह यथायोगं युञ्जन्ति-भाद्रपदी पौर्णमासी परिसमापयन्ति, तद्यथा नक्षत्राणां नामानि-शतभिषा पूर्वाप्रौष्ठपदा उत्तरापौष्ठपद्रा च । तत्र प्रथमां प्रौष्ठपदी पौर्णमासी उत्तराभाद्रपदानक्षत्रं सप्तविंशती मुहूत्तेषु एकस्यच मुहूर्तस्य चतुर्दशसु द्वापष्ठिभागेषु चतुः पष्ठौ सप्तपष्टिभागेषु पुण्णमासि कति णक्खत्ता जोएंति) अन्वर्थ सज्ञावाली पूर्णिमाओं में जिस प्रकार श्राविष्ठो पूर्णिमाका सविस्तर कथन किया उसी प्रकार प्रोष्ठपदो पूर्णिमाकाभी यथार्थ अर्थ मुझे कहिए अर्थात् पूर्वाभाद्रपदा एवं उत्तराभाद्रपदा से युक्त प्रौष्ठपदी माने भाद्रपदी पूर्णिमा कितने नक्षत्रों का योग करता है ? अर्थात् कितने नक्षत्र यथायोग चन्द्र के साथ निवास करके भाद्रपदी पूर्णिमा को समाप्त करते हैं-हे भगवन् सो कहिये इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी के पूछने पर उत्तर में वीतराग भगवान् श्रीमहावीरस्वामी कहते हैं-'ता तिण्णिणक्खत्ता जोएंति तं जहा सतभिसया पुव्वासाढवती उत्तरापोट्टवया' तीन नक्षत्र चन्द्र के साथ योग करके भाद्रपदी पूर्णिमा को समाप्त करते हैं। उनके नाम इस प्रकार से हैं शतभिषा, पूर्वापौष्ठपदा, एवं उत्तरमौष्ठपदा । उनमें पहली प्रौष्ठपदी पूर्णिमासोको उत्तराभाद्रपदा नक्षत्र सतावीस मुहर्त तथा कति गक्खत्ता जोएंति) मन्वय सजावाणी हि मायामा शत श्राविती : अर्थात પૂર્ણિમાનું સવિસ્તર કથન કર્યું એજ પ્રમાણે પ્રતિષ્ઠપદી પૂર્ણિમાને પણ યથાર્થ અર્થ મને પૂર્વાભાદ્રપદા અને ઉત્તરાભાદ્રપદાથી યુક્ત પ્રૌષ્ઠ પદી એટલે કે ભાદરવા માસની પુનમ કેટલા નક્ષત્રને યોગ કરે છે એટલે કે કેટલા નક્ષત્ર યથા યુગ ચંદ્રની સાથે નિવાસ કરીને ભાદરવા માસની પુનમને સમાપ્ત કરે છે ? હે ભગવન તે મને કહે આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીને प्रश्न सलमान उत्तरमा श्रीमगवान् ४ -(ता तिणि णक्खत्ता जोएंति तं जहा सतभिप्सया पुव्वासाढती उत्तरापोदुवया) नक्षत्री नी साथे ये शने सा२१॥ भासनी પુનમને સમાપ્ત કરે છે. તેના નામ આ પ્રમાણે છે. શતભિષા, પર્યાપ્રૌદ્ધપદા અને ઉત્તરાપષ્ઠ પદ તેમાં પહેલી પ્રૌષ્ઠપદી પુનમને ઉત્તરાભાદ્રપદા નક્ષત્ર સત્યાવીસ મૂહર્ત અને એકર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #795

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३८ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् ७८३ शेषेषु परिसमाप्तिं नयति द्वितीयां प्रौष्ठपदी पौर्णमासी पूर्वाभाद्रपदानक्षत्रं अष्टसु मुहूर्तेषु शेपेषु एकस्य च मुहूर्तस्य एकचत्वारिंशति द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य एकपश्चाशति सप्तपष्टिभागेषु शेषेषु परिणमयति, तृतीयां प्रौष्ठपदी पौर्णमासी शतभिषा नक्षत्रं पञ्चसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूत्र्तस्य षषु द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य अष्टाविंशतौ सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु तामेव पौर्णमासी परिसमापयति, चतुर्थी प्रौष्ठपदी पौर्णमासी उत्तराभाद्रपदा नक्षत्रं चत्वारिंशति मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य एकचत्वारिंशति द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य च चतुर्विशतौ सप्तपष्टिभागेषु शेषेषु चतुर्थी प्रौष्ठपदी पौर्णमासी परिसमापयति । पञ्चमी प्रौष्ठपदी पौर्णमासी पूर्वाभाद्रपदानक्षत्रं एकविंशतो मुहर्तेषु एकस्य च मुहूत्र्तस्य पञ्चपञ्चाशति द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य एकादशसु सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु पञ्चमी पौष्ठपदी पौर्णमासी परिसमापयति । एकमुहूर्तका बासठिया चौदह भाग होता है एवं सडसठिया छियासठ भाग रहते हैं। इस प्रकार प्रथम प्रोष्ठपदी पूणिमा समाप्त होती है। दूसरी प्रोष्ठीपदी पूर्णिमाको पूर्वाभाद्रपदानक्षत्र आठमुहूर्त शेष रहने पर तथा एक मुहूर्तका बासठिया इकतीसभाग एवं एक बासठिया भाग का सडसठिया इक्कावन भाग शेष रहने पर समाप्त करता है। तीसरी प्रौष्ठपदी पूर्णिमाको शतभिषा नक्षत्र पांच मुहूर्त तथा एकमुहूर्त का बासठिया छ भाग एवं एक बासठियाभागका सडसठिया अठाईसभाग रहने पर समाप्त करता है । चौथी प्रौष्ठपदी पूर्णिमा को उत्तराभाद्रपदा नक्षत्र चालीस मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया इकतालीसभाग एवं बासठिया एक भाग का सडसठिया चौवीस भाग शेष बचने पर चौथी प्रौष्ठपदी पूर्णिमा समाप्त होती है। पांचवीं प्रौष्ठपदी पूर्णिमा पूर्वाभाद्रपदानक्षत्रको इक्कीस मुहूर्त तथा एक मुहूर्तका बासठिया पचपनभाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया ग्यारहभाग शेष रहने से पांचवीं મુહૂર્તના બાસધ્યિા ચૌદ ભાગ થાય છે અને સડસડ્યિા છાસઠ ભાગ શેષ રહે છે. આ રીતે પહેલી પ્રૌષ્ઠપદી પુનમ સમાપ્ત થાય છે. બીજી પ્રૌષ્ઠપદી પુનમને પૂર્વાભાદ્રપદા નક્ષત્ર આઠ મુહૂર્ત શેષ રહે ત્યારે તથા એક મુહૂર્તના બાસડિયા એકતાળીસ ભાગ અને એક બાસડિયા ભાગના સડસડિયા અઠ્યાવીસ ભાગ રહે ત્યારે સમાપ્ત કરે છે. ત્રીજી પ્રૌષ્ઠપદી પુનમને શતભિષા નક્ષત્ર પાંચ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તન બાસઠિયા ભાગ અને એક બાસધ્ધિા ભાગના સડસઠિયા અઠ્યાવીસ ભાગ રહે ત્યારે સમાપ્ત કરે છે. જેથી પ્રૌષ્ઠપદી પુનમને ઉત્તરાભાદ્રપદા નક્ષત્ર ચાલીસ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના ખાસકિયા એકતાલીસ ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસડિયા વીસ ભાગો શેષ રહે ત્યારે ચોથી પ્રૌષ્ઠપદી પુનમ સમાપ્ત થાય છે, પાંચમી બ્રેષ્ઠ૫દી પુનમ પૂર્વભાદ્રપદ નક્ષત્રના એકવીસ મુહુર્ત અને એક મુહૂર્તના બાસડિયા પંચાવન ભાગ તથા બાસડિયા એક ભાગના સડસડિયા અગીયાર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #796

७८४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे इत्येवं विस्तृतां व्याख्यां प्रौष्ठपद्याः पौर्णमास्याः श्रुत्वा पुनगौतमः पृच्छति-'ता आसोदिणं पुण्णिमं कति णक्खत्ता जोएंति' तावत् आश्विनी पौर्णमासी कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति । तावदिति पूर्ववत् णमिति वाक्यालङ्कारे आश्विनी-अश्वयुजी पौर्णमासी कति नक्षत्राणि यथायोग चन्द्रेण सह संयुज्य नामाश्विनी पौर्णमासी परिसमापयन्तीति । ततो भगवानाह-'ता दोणि णक्खत्ता जोएंति तं जहा रेवती य अस्सिणी य' तावत् द्वे नक्षत्रे युक्तः तद्यथा रेवती च अश्विनी च । तावदिति पूर्ववत् आश्विनी पौर्णमासी रेवती अश्विनी चेति द्वे एव नक्षत्रे यथा योगं चन्द्रेण सह संयुज्य तां पौर्णमासी परिसमापयतः किन्त्विहोत्तराभाद्रपदा नक्षत्रमपि कांचिदाश्वयुजी पौर्णमासी परिसमापयतीत्युपपत्या दृश्यते, किन्तु तदेवोत्तराभाद्रपदा नक्षत्रं प्रौष्ठपदीमपि पौर्णमासी परिसमापयतीत्यपि तयैवोपपत्या सिद्धमस्ति । तथाऽत्रैव च लोके तस्यैव च नक्षत्रस्य प्राधान्यं दृश्यते, यतो हि तन्नक्षत्रनाम्ना तस्याः पौर्णप्रोष्ठपदी पूर्णिमा समाप्त होती है। __ इस प्रकार प्रीष्ठपदी पूर्णिमा विषयक सविस्तर व्याख्या सुनकर श्री गौतमस्वामी पुनः पूछते हैं-'ता आसोदिण्णं पुण्णिमं कति-णक्खत्ता जोएंति' आश्विनी माने आसोज मास भाविनी पूर्णिमा कितना नक्षत्र काल समाप्ति पर्यन्त चन्द्र के साथ योग करके समाप्त होती है ? उत्तर में भगवान् कहते हैं-'ता दोपिण णक्खत्ता जोएंति, तं जहा रेवती य अस्सिणी य' आश्विनी पूर्णिमा रेवती एवं अश्विनी इन दो नक्षत्र का यथायोग काल चंद्र के साथ योग करके समाप्त होती है। परंतु यहां पर उत्तराभाद्रपदा नक्षत्र भी कोई आश्विन मास की पूर्णिमा को समाप्त करता है इस प्रकार उपपत्ति से दृश्यमान होता है तथापि वही उत्तराभाद्रपदा नक्षत्र प्रौष्ठपदी-भाद्रपद मास संबंधी पूर्णिमा को भी समाप्त करता यह वही उपपत्ति से सिद्ध है। तथा यहां पर लोक में वही नक्षत्र का प्राधान्य दिखता है, कारण की उस नक्षत्र के नाम ભાગ શેષ રહેવાથી પાંચમી પ્રીષ્ઠપદી પૂર્ણિમા સમાપ્ત થાય છે.
આ રીતે પ્રૌષ્ઠપદી પુનમના સંબંધમાં સવિસ્તર કથન સાંભળીને શ્રી ગૌતમસ્વામી शथी पूछे छे (ता आसोदिण्णं पुण्णिम कति मक्खत्ता जोएंति) मासो मास माविनी પુનમ કેટલા નક્ષત્રને કાળ સમાપ્ત થતાં સુધી ચંદ્રની સાથે ભેગ કરીને સમાપ્ત થાય छ? उत्तरमा भगवान् से छे (ता दोण्णि णक्खत्ता जोएंति त जहा रेवती य अस्सिणी य) આસોની પુનમ રેવતી અને અશ્વિની એ બે નક્ષત્રનો યથાગ્ય કાળ ચંદ્રની સાથે યોગ કરીને સમાપ્ત થાય છે. પરંતુ અહીંયાં ઉત્તરાભાદ્રપદા નક્ષત્ર પણ કેઈ આ માસની પુનમને સમાપ્ત કરે છે. આ રીતે ઉપપત્તિથી દેખાય છે, તે પણ એજ ઉત્તરાભાદ્રપદા નક્ષત્ર પ્રખ્તપદી ભાદરવા માસની પૂનમને સમાપ્ત કરે છે. તેમ એજ ઉપપત્તિથી સિદ્ધ છે, તથા અહીંયાં લેકમાં એજ નક્ષત્રાનું પ્રાધાન્ય દેખાય છે, કારણ કે એ નક્ષત્રના નામથી એ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #797

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३८ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम्
७८५
अभिधानमपि क्रियते, अतस्तदिह न विवक्षितं भवेदित्यदोषः । तथाहि - प्रथमामाश्वयुज पौर्णमासीम् अश्विनी नक्षत्रं एकविंशतौ मुहूर्त्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य द्वाषष्टिभागस्य त्रिषष्टौ सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु तां पौर्णमासीं परिसमापयति । द्वितीयामाश्वयुजीं पौर्णमासीं खलु रेवतिनक्षत्रं सप्तदशमुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य षट्त्रिंशति द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य पञ्चाशति सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु तां पौर्णमासीं परिसमपयति, तृतीयामाश्वयुजीं पौर्णमासीम् उत्तराभद्रपदानक्षत्रं चतुर्दशसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य एकस्मिन् द्वाषष्टिभागे एकस्य च द्वाषष्टि भागस्य सप्तत्रिंशतिं सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु तृतीयाम् आश्वयुजीं पौर्णमासीं परिसमापयति । चतुर्थीमाश्वयुजीं पौर्णमासीं रेवती नक्षत्रं चतुर्षु मुहूर्त्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य त्रयः त्रिंशति द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य त्रयोविंशतौ सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु चतुर्थी तामाश्वयुज परिसमापयति । पञ्चमीमाश्वयुजीं पौर्णमासीमुत्तराभाद्रपदा नक्षत्रम् से उस पूर्णिमा का नाम भी किया जाता है अतः यहां पर उसकी विवक्षा नहीं की है अतः यह निर्दोष है । जैसे की पहली अश्विन की पूर्णिमा को अश्विनी नक्षत्र इक्कीस मुहूर्त में एक मुहूर्त का बासठिया तिरसट भाग तथा सडसठ भाग शेष रहने पर समाप्त करता है । दूसरी असोज मास की पूर्णिमा को रेवती नक्षत्र सत्रह मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया पचास भाग शेष बचने पर समाप्त करता है । तीसरी आश्विन मास की पूर्णिमा को उत्तराभाद्रपदा नक्षत्र चौदह मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया एक भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया साडत्रीस भाग शेष रहने पर तीसरी आसोज पूर्णिमा को समाप्त करता है । चौधी अश्विन मास भाविनी पूर्णिमा को रेवती नक्षत्र चार मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया तेतीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया तेइस भाग शेष रहने पर चोथी आसोज मास भाविनी पूर्णिमा को समाप्त
પુનમનું નામ પણ કહેવામાં આવે છે. તેથી અહીંયાં તેની વિવક્ષા કરેલ નથી, તેથી તે નિર્દોષ છે. જેમકે પહેલી આસાની પુનમને આશ્વિની નક્ષત્ર એકવીસ મુહૂત અને એક મુહૂર્તના ખાસયિા ત્રેસઠ ભાગ અને સડસઠ ભાગ શેષ રહે, ત્યારે સમાપ્ત થાય છે. આસો માસની બીજી પુનમને રેવતી નક્ષત્ર સત્તર મુહૂત તથા એક મુહૂર્તીના ખાસયિા છત્રીસ ભાગ તથા માઢિયા એક ભાગના સડસઢિયા પચાસ ભાગ શેષ રહે ત્યારે સમાપ્ત થાય છે. આસો માસની આ પુનમને ઉત્તરાભાદ્રપદા નક્ષત્ર ચૌદ મુહૂત અને એક મુહૂર્તોના ખાડિયા એક ભાગ તથા ખાસયિા એક ભાગના સઢસઠિયા સાડત્રીસ ભાગ શેષ રહે ત્યારે ત્રીજી આસેાની પુનમ સમાપ્ત થાય છે. આસામાસની ચેાથી પુનમને રેવતી નક્ષત્ર ચાર મુહૂર્ત તથા એક મુહૂતના ખાસયિા તેત્રીસ ભાગ અને ખાડિયા એક સડસઢિયા તેત્રીસ ભાગ શેષ રહે ત્યારે ચાથી આસો માસની પુનમ સમાપ્ત થાય છે.
ભાગના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #798

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे एकस्य च मुहूर्तस्य पञ्चाशति द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य दशमु सप्तपष्टिभागेषु शेषेषु तां पञ्चमीमाश्वयुजी पौर्णमासी परिसमापयति । इति परिस्फुटां व्याख्यां श्रुत्वा पुन गौतमः पृच्छति-'ता कत्तियणं पुण्णिमं कति णक्खत्ता जोएंति' तावत् कार्तिकी पौर्णमासी कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति । तावदिति प्राग्वत् णमिति पादपूत्तौं कतिसंख्यकानि नक्षत्राणि कात्तिकी कात्तिकमासभवां पौर्णमासी चन्द्रेण सह यथायोगं संयुज्य तां पौर्णमासीं परिसमापयति । ततो भगवानाह-'ता दोण्णि णक्खत्ता जोएंति तं जहा भरणी कत्तिया य' तावत् द्वे नक्षत्रे युतः तद्यथा भरणी कृत्तिका च । तावत् द्वे नक्षत्रे युतः तद्यथा भरणीकृतिका च । तावदिति प्राग्वत् द्वे एव नक्षत्रे कार्तिकी पौर्णमासी चन्द्रेण सह यथायोगं संयुज्य परिसमापयतः । इहापि क्वचिदश्वनी नक्षत्रमपि कार्तिकी पौर्णमासी परिसमापयतीति दृश्यते उपपत्यापि सिद्धमस्तीति, अत्रोच्यते-यदा आश्वयुज्यां पौर्णमास्यां प्राधान्य दत्तमश्विनी नक्षत्रस्य तदात्रोङ्कनं व्यर्थमेवभवेदिति तन्नोक्तमिति । तत्र प्रथमां पौर्णमासी कृत्तिकानक्षत्रं करता है। पांचवीं अश्विन मास की पूर्णिमा को उत्तराभाद्रपदा नक्षत्र एक मुहूते का बासठिया पचास भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया दश भाग शेष रहने पर समाप्त करता है।
इस प्रकार स्पष्ट रूप से व्याख्या सुनकर श्रीगौतमस्वामी पुन: भगवान को पूछते हैं-(ता कत्तियण्णं पुण्णिम कति णक्खत्ता जोएंति) कितने नक्षत्र कार्तिक मास भाविनी पूर्णिमा का चन्द्र के साथ यथायोग्य योग कर के उस पूर्णिमा को समाप्त करता है ? उत्तर में भगवान् कहते हैं-(ता दोणि णक्खत्ता जोएंति तं जहा भरणी कत्तिया य) दो नक्षत्र ही कार्तिक पौर्णमासी को चन्द्र के साथ यथायोग्य संयोग कर के समाप्त करता है यहां पर भी क्वचित् अश्विनी नक्षत्र भी कार्तिकी पूर्णिमा को समाप्त करता दिखता है प्रमाण से भी यही सिद्ध होता है। यहां पर इस प्रकार समजना चाहिये जब आश्विनी पूर्णिमा में आश्विन का प्राधान्य दिया है, तब यहां पर उसका कथन પાંચમી આસો માસની પુનમને ઉત્તર ભાદ્રપદા નક્ષત્ર એક મુહૂર્તના બાસઠિયા પચાસ ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સહકઠિયા દસ ભાગ શેષ રહે સમાપ્ત કરે છે.
આ રીતે સ્પષ્ટ રીતે વ્યાખ્યા સાંભળીને શ્રી ગૌત્તમસ્વામી ફરીથી ભગવાનને પૂછે છે. (ता कत्तियण्णं पुण्णिम कति णक्खत्ता जोएंति) डेटा नक्षत्री ति भासनी पुनमने ચંદ્રની સાથે ભેગા કરીને એ પુનમ તે સમાપ્ત કરે છે, ઉત્તરમાં ભગવાન કહે છે. (ता दोण्णि णक्खत्ता जोएंति, तं जहा भरणी कत्तिया य) मे नक्षत्र ति भासनी પુનમને ચંદ્રની સાથે રીતે સંગ કરીને સમાપ્ત કરે છે. અહીંયાં પણ કયારેક આશ્વિની નક્ષત્ર પણ કાતિકી પુનમને સમાપ્ત કરતા દેખાય છે. પ્રમાણથી પણ એજ સિદ્ધ થાય છે. અહીંયા એવી રીતે સમજવું કે જ્યારે આ માસની પુનમમાં અશ્વિની
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #799

सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सु० ३८ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम्
__७८७ एकस्य च मुहूर्तस्य चतुर्यु द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य द्वापष्टौ सप्तषष्टिभागेषु प्रथमां कार्तिकी पौर्णमासी यथायोगं चन्द्रेण सह योगं संयुज्य परिसमापयति कृत्तिका नक्षत्रमिति । द्वितीयां च कार्तिकी पौर्णमासी कृत्तिकानक्षत्रं षविंशति द्वापष्टिभागेषु एकस्य च मुहर्तस्य एकविंशति द्वाषष्टिभागेषु एकस्य द्वापष्टिभागस्य एकोनपश्चाशति सप्तपष्टिभागेषु शेषेषु तां द्वितीयां पौर्णमासी परिसमापयति तदेव कृत्तिकानक्षत्रमिति। तृतीयां कार्तिकी पौर्णमासीम् अश्विनीनक्षत्रं सप्तषु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य अष्टपञ्चाशति द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य षड्विंशति सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु तां तृतीयां कार्तिकी पौर्णमासीमश्विनीनक्षत्रमेव चन्द्रेण सह यथायोगं संयुज्य परिसमापयति । चतुर्थी कार्तिकी पौर्णमासीं पुनः कृत्तिकानक्षत्रं षोडशसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य अष्टापश्चाशति द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य द्वाविंशतौ सप्तपष्टिव्यर्थ ही है अतः वह यहां नहीं कहा है। कार्तिकी प्रथम पूर्णिमा को कृत्तिका नक्षत्र एक मुहूर्त का बासठिया चार भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया बासठ भाग शेष रहने पर पहली कार्तिकी पूर्णिमा चन्द्र के साथ योग कर के कृत्तिका नक्षत्र समाप्त करता है। दूसरी कार्तिकी पूर्णिमा को कृत्तिका नक्षत्र छाईस मुहूर्त एवं एक मुहूर्त का बासठिया इक्कीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया उनचास भाग शेष रहने पर दूसरी पूर्णिमा को वही कृत्तिका नक्षत्र समाप्त करता है। तीसरी कार्तिकी पूर्णिमा को अश्विनी नक्षत्र सात मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया अठावन भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया छन्वीस भाग शेष रहने पर उस तीसरी कात्तिकी पूर्णिमा को अश्विनि नक्षत्र ही चन्द्र के साथ यथायोग संयोग कर के समाप्त करता है। चौथी कार्तिकी पूर्णिमा को पुनः कृतिका नक्षत्र सोलह मुहूर्त एवं एक मुहूर्त का बासठिया अठावन भाग तथा નક્ષત્રનુ પ્રાધાન્ય આપેલ છે, તે અહીંયાં તેનું કથન વ્યર્થ જ છે, તેથી તે અહીં કહેલ નથી, કાતિક માસની પહેલી પુનમને કૃત્તિકા નક્ષત્ર એક મુહૂર્તના બાસઠિયા ચાર ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસઠિયા બાસઠ ભાગ શેષ રહે ત્યારે પહેલી કાર્તિકી પુનમ ચંદ્રની સાથે વેગ કરીને કૃત્તિકા નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે. બીજી કાર્તિકી પુનમને કૃત્તિકા નક્ષત્ર છવીસ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તન બાસડિયા એકવીસ ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસડિયા ઓગણપચાસ ભાગ શેષ રહે ત્યારે બીજી પુનમને એજ કૃત્તિકાનક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે, ત્રીજી કાર્તિકી પુનમ ને અશ્વિની નક્ષત્ર સાત મુહુર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસડિયા અઠાવન ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસડિયા છવીસ ભાગ શેષ રહે ત્યારે એ ત્રીજી કાર્તિકી પુનમને અશ્વિની નક્ષત્રજ ચંદ્રની સાથે યથાગ્ય સંગ કરીને સમાપ્ત કરે છે. ચેથી કાર્તિકી પુનમને પુનઃસ્કૃત્તિકા નક્ષત્ર સેળ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #800

૭૮૮
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे भागेषु तां चतुर्थी कार्तिकी पौर्णमासी परिसमापयति तदेव कृत्तिकानक्षत्रमिति । ततः पश्चमी कार्तिकी पौर्णमासी भरणीनक्षत्रं नवमुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य पश्चचत्वारिंशति द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य नवम् सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु तां पश्चमी कार्तिी पौर्णमासी परिसमापयति भरणीनक्षत्रमित्यवसेयम् । पुनगौतमः प्रश्नयति-'ता मग्गसिरीणं पुण्णिमं कति णक्खत्ता जोएंति' तावत् मार्गशीर्षी पौर्णमासी कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति । तावदिति पूर्ववत् कति संख्यकानि नक्षत्राणि मार्गशीर्षमासभवां पौर्णमासी चन्द्रेण सह यथायोगं संयुज्य परिसमापयन्तीति गौतमस्य प्रश्नं श्रुत्वा श्री भगवानाह-'ता दोण्णि णक्खत्ता जोएंति तं जहा रोहिणी मग्गसिरो य' तावत् द्वे नक्षत्रे युक्तः तद्यथा रोहिणि मृगशिरा च । तावदिति प्रागवत मार्गशीर्षेमासभवां पोणेमासी रोहिणीमृगशिराचेति द्वे एव नक्षत्रे यथागेगं चन्द्रेण सह संयुज्य परिसमापयतः । तत्र प्रथमां मार्गशीर्षी पौर्णमासी मृगशिरोऽष्टसु बासठिया एक भाग का सडसठिया बाईस भाग शेष रहने पर चौथी कार्तिकी पूर्णिमा को कृत्तिका नक्षत्र समाप्त करता है। तदनन्तर पांचवीं कार्तिकी पूर्णिमा को भरणी नक्षत्र नव मुहर्त एवं एक मुहूर्त का बासठिया पैंतालीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया नव भाग शेष रहने पर पांचवीं कार्तिकी पूर्णिमा को भरणी नक्षत्र समाप्त करता है। श्रीगौतमस्वामी पुनः पूछते हैं-(ता मग्गसिरीणं पुण्णिमं कति णक्खत्ता जोएंति) कितने नक्षत्र मार्गशीर्ष मास भाविनी पूर्णिमा को चन्द्र के साथ यथायोग्य योग कर के परिसमाप्त करता है ? इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी का प्रश्न सुनकर भगवान् कहते हैं (ता दोणि णक्खत्ता जोएंति तं जहा रोहिणी मग्गसिरो य) मार्गशीर्ष मास की पूर्णिमा को रोहिणी एवं मृगशिर ये दो नक्षत्र यथायोग चन्द्र के माथ योग कर के समाप्त करता है। उनमें प्रथम मार्गशीर्षी पौर्णिमा को मृगशिर नक्षत्र आठ मुहूर्त एवं एक मुहूर्त का बासठ भाग में से બાસડિયા અઠાવન ભાગ તથા બાસડિયા એક ભાગના સડસાિ બાવીસ ભાગ શેષ રહે ત્યારે ચોથી કાર્તિકી પુનમને કૃત્તિકા નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે. તે પછી પાંચમી કાર્તિકી પુનમને ભરણી નક્ષત્ર નવ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના બાસડિયા પિસ્તાલીસ ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસડિયા નવભાગ શેષ રહે ત્યારે પાંચમી કાર્તિકી પુનમને ભરણી નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે.
श्रीगौतमस्वामी ३ पूछे छे-(ता मगसिरीणं पुण्णिम कत्ति णक्खत्ता जोएंति) કેટલા નક્ષત્ર માર્ગશીર્ષ માસની પુનમને ચંદ્રની સાથે યથાયોગ્ય યોગ કરીને સમાપ્ત કરે छे, 24 प्रमाणे, श्रीगीतमस्वामीना प्रश्नने सामनीन भावान् ४ छे (ता दोणि णक्खत्ता जोएंति त जहा रोहिणी मग्गसिरो य) भाशीष भासन पूणि भाने ली मने भृश२ એ બે નક્ષત્ર યથાયોગ્ય ચંદ્રની સાથે યોગ કરીને સમાપ્ત કરે છે, તેમાં પહેલી માગશર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #801

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३८ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् ७८९ मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य सम्बन्धिनो द्वाषष्टिभागसत्केषु एकषष्टौ सप्तपष्टिभागेषु शेषेषु तां प्रथमां मार्गशीर्षी पौर्णमासी मृगशिरा नक्षत्रं यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य परिसमापयतीत्यर्थः । द्वितीयां च मार्गशीर्षी पौर्णमासी रोहिणीनक्षत्रं पञ्चसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूतस्य पर्विशती द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य अष्टाचत्वारिंशति सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु तां द्वितीयां मार्गशीर्षमासभवां पौर्णमासी यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य परिसमापयति । तृतीयां मार्गशीर्षी पौर्णमासी पुनः रोहिणीनक्षत्रम् एकविंशतौ मुहर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य त्रि पञ्चाशति द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य पञ्चचत्वारिंशति सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु तां तृतीयां मार्गशीर्षी पौर्णमासीं यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य परिसमापयति । चतुर्थी मार्गशीर्षी पौर्णमासी पुनर्मगशिरानक्षत्रं द्वाविंशतौ मुहर्तेषु एकस्य च मुहर्तस्य त्रयोदशसु द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य एकविंशतौ सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु तां चतुर्थी मार्गशीर्षी पौर्णमासी यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य परिसमापयति । पुनः सडसठिया इकसठ भाग शेष रहने पर उस प्रथम मार्गशीर्षी पूर्णिमा को मृगशिरा नक्षत्र चन्द्र के साथ यथायोग योग कर के समाप्त करता है। दूसरी मार्गशीर्षी पूर्णिमा को रोहिणी नक्षत्र पांच मुहूर्त एवं एक मुहूर्त का बासठिया छब्बीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया अडतालीस भाग शेष रहने पर उस दूसरी मार्गशीर्ष मास की पूर्णिमा को यथायोग चन्द्र के साथ योग कर के समाप्त करता है। मार्गशीर्ष मास की तीसरी पूर्णिमा को रोहिणी नक्षत्र इक्कीस मुहूर्त तथा एक मुहर्त का बासठिया त्रेपन भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया पैंतालीस भाग शेष रहने पर उस मार्गशीर्षी तीसरी पूर्णिमा को यथायोग चन्द्र के साथ योग कर के समाप्त करता है। चौथी मार्ग शीर्षमास की पूर्णिमा को पुनः मृगशर नक्षत्र बाईस मुहूर्त एवं एक मुहूर्त का बासठिया तेरह भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया इक्कीस भाग પુનમને મૃગશિર નક્ષત્ર આઠ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના બાસઠ ભાગમાંથી સડસડિયા એકસઠ ભાગ શેષ રહે ત્યારે એ પહેલી માર્ગશીષી પુનમને મૃગશિર નક્ષત્ર ચંદ્રની સાથે યથાગ્ય યોગ કરીને સમાપ્ત કરે છે, બીજી માગશીષી પુનમને રોહિણી નક્ષત્ર પાંચ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના બાસડિયા છવ્વીસ ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગનાં સડસડિયા અડતાલીસ ભાગ શેષ રહે ત્યારે એ બીજી માગશર માસથી પુનમને યથાયોગ્ય ચંદ્રની સાથે યોગ કરીને સમાપ્ત કરે છે. માગશીર્ષ માસની ત્રીજી પુનમને રોહિણી નક્ષત્ર એકવીસ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસકિયા ત્રેપન ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસડિયા પિસ્તાલીસ ભાગ શેષ રહે ત્યારે એ માર્ગશીર્ષ માસની ત્રીજી પુનમને યથાગ ચંદ્રની સાથે યોગ કરીને સમાપ્ત કરે છે, જેથી માગશીર્ષ માસની પુનમને પુનઃમૃગશર નક્ષત્ર બાવીસ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસક્યિા તેર ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #802

७९०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र पञ्चमी पौर्णमासी पुनस्तृतीयावृत्तौ तदेव रोहिणीनक्षत्रम् अष्टादशसु मुहर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य चत्वारिंशतो द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य अष्टसु सप्तपष्टिभागेषु शेषेषु तां पञ्चमी मार्गशीर्षी पौर्णमासी यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य परिसमापयतीति । पुनगौतमः पृच्छति-'ता पोसिण्णं पुण्णिमं कति णक्खत्ता जोएंति' तावत् खलु पौषीं पौर्णमासी कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति । तावदिति प्राग्वत् णमिति पादपूतौ कति संख्यकानि नक्षत्राणि पौषींपौषमासभवां पौर्णमासी यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य परिसमापयन्तीति स्फुटं मे कथय भगवनिति गौतमस्योक्तिं श्रुत्वा भगवानाह-'ता तिणि णक्वत्ता जोएंति तं जहा अदापुणवम् पुस्सो' तावत् त्रीणि नक्षत्राणि युञ्जन्ति तद्यथा आर्द्रा पुनर्वसू पुष्यम् । तावदिति पूर्ववत् आर्द्रा पुनर्वसू पुष्य चेति त्रीण्येव नक्षत्राणि पौषीं पौर्णमासी चन्द्रेण सह यथायोगं संयुज्य परिणमयन्तीति । तत्र प्रथमां पौषीं पौर्णमासी पुनर्वसुनक्षत्रं द्वयोर्मुहूर्तयोरेकस्य च मुहूर्तस्य षट्पञ्चाशति द्वाषष्टिशेष रहने पर उस चौथी मार्गशीर्ष मास की पूर्णिमा को यथायोग चन्द्र के साथ योग कर के समाप्त करता है। पांचवीं पूर्णिमा को तीसरी दफे रोहिणी नक्षत्र अठारह मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया चालीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया आठ भाग शेष रहने पर उस पांचवों मार्गशीर्ष मास की पूर्णिमा को यथायोग चन्द्र के साथ योगकर के समाप्त करता है। श्रीगौतमस्वामी पुनः पूछते हैं-(ता पोसिण्णं पुणिमं कति णक्खत्ता, जोएंति) कितने नक्षत्र पौषमास की पूर्णिमा को यथायोग चन्द्र के साथ योग कर के परिसमाप्त करते हैं ? यह स्पष्ट रूप से आप कहिये? इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी का प्रश्न को सुनकर उत्तर में भगवान् कहते हैं-(ता तिणि णक्वत्ता जोएंति तं जहा अद्दा पुणवम् पुस्सो) आर्द्रा पुनर्वसु एवं पुष्य ये तीन नक्षत्र पौषमास की पूर्णिमा का चन्द्र के साथ यथायोग संयोग कर के समाप्त करता है। उस में पहली पोष मास की पूर्णिमा को पुनर्वसु नक्षत्र का दो मुहूर्त एवं एक સડસહિયા એકવીસ ભાગ શેષ રહે ત્યારે એ ચેથી માગશર માસની પુનમને યથાયોગ ચન્દ્રની સાથે એગ કરીને સમાપ્ત કરે છે, પાંચમી માર્ગશીર્ષ માસની પુનમને ત્રીજીવાર રોહિણી નક્ષત્ર અઢાર મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસઠિયા ચાલીસ ભાગ તથા બાસડિયા એક ભાગના સડસઠિયા આઠ ભાગ શેષ રહે ત્યારે એ પાંચમી માર્ગશીર્ષ માસની પુનમને યથાગ ચંદ્રની સાથે ભેગા કરીને સમાપ્ત કરે છે, શ્રી गौतमस्वामी शथी पूछे छे (ता पोसिण्णं पुण्णिम कति णक्खत्ता जोएंति) ट। नक्षत्र પિષમાસની પુનમને યથાગ્ય ચંદ્રની સાથે યોગ કરીને સમાપ્ત કરે છે ? તે સ્પષ્ટ રીતે આપ કહો? આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નને સાંભળીને ઉત્તરમાં ભગવાન કહે છે? (ता तिणि णक्खता जोएंति, त जहा अदा पुणव्वसू पुस्सो) पा, पुनसु, अने पुष्य આ ત્રણ નક્ષત્ર પિષ માસની પુનમને ચંદ્રની સાથે યથાયોગ સંગ કરીને સમાપ્ત કરે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #803

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टोका सू० ३८ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् भागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य षष्टौ सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु प्रथमां पौषीं पौर्णमासी यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य परिणमयति पुनर्वसुनक्षत्रमिति । द्वितीयां पौषी पौर्णमासीं तदेव पुनर्वसु नक्षत्रम् एकोनत्रिंशति मुहुर्तेषु एकस्य च मुहूत्र्तस्य एकविंशतौ द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वषष्टि भागस्य सप्तचत्वारिंशति सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु द्वितीयामपि तां पौषी पौर्णमासीं पुनर्वसुनक्षत्रमेव यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य परिसमापयति । तृतीयां पौषीं पौर्णमासीम् अधिकमासाद|क्तनीम् आर्द्रानक्षत्रं दशसु मुहर्तेषु एकस्य च मुहर्तस्य अष्टाचत्वारिंशति द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य चतुस्विंशति सप्तपष्टिभागेषु शेषेषु परिसमापयति । अधिकमासभाविनी पुनस्तामेव तृतीयां पौषी पौर्णमासीं पुष्यनक्षत्रम् एकोनविंशतौ मुहर्तेषु एकस्य च त्रिचत्वारिंशति द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य त्रयस्त्रिंशति सप्तपष्टि भागेषु शेषेषु पुष्यनक्षत्रं यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य तृतीयां पौषीं पौर्णमासी परिणमयति । मुहूर्त का बासठिया छप्पन भाग एवं बासठिया एक भाग का सडसठिया साठ भाग शेष रहने पर प्रथम पौषमास की पुनम को यथा योगचन्द्र के साथ योग कर के पुनर्वसु नक्षत्र समाप्त करता है। दूसरी पौषमास की पूर्णिमा को वही पुनर्वसु नक्षत्र उनतीस मुहूर्त एवं एक मुहूर्त का बासठिया इक्कीस भाग तथा बासठिया इक्कीस भाग का सडसठिया सुडतालीस भाग शेष रहने पर दूसरी पौषी पूर्णिमा को पुनर्वसु नक्षत्र यथायोग चन्द्र के साथ संयोग कर के समाप्त करता है। तीसरी पोषी पूर्णिमा को अधिक मास की पूर्व की पूर्णिमा को आर्द्रा नक्षत्र दश मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया अडतालीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसडिया चोतीस भाग शेष रहने पर समाप्त करता है। अधिक माम की उसी तीसरी पोषी पूर्णिमा को पुष्य नक्षत्र उन्नीस मुहूर्त तथा एक मुहूते का बासठिया तयालीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया तेतीस भाग शेष रहने पर पुष्य नक्षत्र को यथायोग चंद्र के साथ योग છે, તેમાં પહેલી પિષમાસની પુનમને પુનર્વસુ નક્ષત્રના બે મુહર્ત અને એક મુહૂર્તના બાસક્યિા છપ્પન ભાગ તથા બાસડિયા એક ભાગના સડસઠિયા સાઠ ભાગ શેષ રહે ત્યારે પહેલી પિષમાસની પુનમનો યથાગ ચંદ્રની સાથે યોગ કરીને પુનર્વસુ નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે, બીજી પિષ માસની પુનમને એજ પુનર્વસુ નક્ષત્ર ઓગણત્રીસ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના બાસઠિયા એકવીસ ભાગ તથા બાસઠિયા એકવીસ ભાગના સડસઠિયા સુડતાલીસ શેષ રહે ત્યારે બીજી પૌષી પુનમને પુનર્વસુ નક્ષત્ર યથાયોગ ચંદ્રની સાથે સંયોગ કરીને સમાપ્ત કરે છે. ત્રીજી પિષી પુનમને અધિક માસની પહેલાની પુનમને આદ્રા નક્ષત્ર દેશ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તને બાસડિયા અડતાલીસ ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસઠિયા ત્રીસ ભાગ શેષ રહે ત્યારે સમાપ્ત કરે છે, અધિક માસની એજ ત્રીજી પિોષી પુનમને પુષ્ય નક્ષત્ર ઓગણીસ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસઠિયા તેંતાલીસ ભાગ તથા બાસડિયા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #804

७९२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
I
चतुर्थी पौष पौर्णमासी पुनः पुनर्वसु नक्षत्रं षोडशसु मुहूर्त्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य अष्टासु aftary rate द्वाषष्टिभागस्य विंशतौ सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्यतां चतुर्थी पौष पौर्णमासीं परिसमापयति । ततः पञ्चमीं पौषीं पौर्णमासीं पुनः पुनर्वसु नक्षत्रं द्विचत्वारिंशति मुहूर्त्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य पञ्चत्रिंशति द्वाषष्टिभागेषु एकस्य चद्वाषष्टिभागस्य सप्त सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य परिसमाप्तिं नयति । एवमित्थं पौष्याः पौर्णमास्याः विस्तृत विवरणं श्रुत्वा पुनर्गौतमः पृच्छति - 'ता माहिणं पुण्णमं कति णक्खत्ता जोएंति' तावत् माघ पौर्णमासीं कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति । तावदिति प्राग्वत् माघी - माघमासभत्रां पौर्णमासीं कति संख्यकानि नक्षत्राणि यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य माघीं पौर्णमासीं परिसमाप्तिं नयन्तीति गौतमस्य कथनं श्रुत्वा कर के तीसरी पौष पूर्णिमा को समाप्त करता है। चौथी पौष मासकी पूर्णिमा को पुनर्वसु नक्षत्र सोलह मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का वासठिया आठ भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया वीस भाग शेष रहने पर यथायोग चन्द्र के साथ योग कर के चौथी पौष मास की पूर्णिमा को समाप्त करता है । तदनन्तर पांचवीं पौष मास की पूर्णिमा को पुनः पुनर्वसु नक्षत्र बयालीस मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया पैंतीस भाग एवं बासठिया एक भाग का सडसठिया सात भाग शेष रहने पर यथायोग चन्द्र के साथ योग कर के समाप्त करता है ।
इस प्रकार पोष मास की पूर्णिमा का सविस्तर वर्णन सुनकर श्रीगौतमस्वामी फिर से पूछते हैं - (ता माहिणं पुष्णिमं कति णक्खत्ता जोएंति) माघ मास भाविनी पूर्णिमा कितने नक्षत्रों का यथायोग चन्द्र के साथ योग कर के माधी पूर्णिमा समाप्त होती है ? इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी का प्रश्न सुन
એક ભાગ શેષ રહે ત્યારે પુષ્ય નક્ષત્રને યથાયેાગ ચદ્રની સાથે યાગ કરીને ત્રીજી પાષી પુનમને સમાપ્ત કરે છે. ચેથી પાષ માસની પુનમને પુનર્વસુ નક્ષત્ર સાળ મુહૂત અને એક મુર્હુતના બાસિયા આઠ ભાગ તથા ખાસિયા એક ભાગના સડસડયા વીસ ભાગ શેષ રહે ત્યારે યથાયેાગ્ય ચંદ્રની સાથે ચેગ કરીને ચાથી પાષમાસની પુનમને સમાપ્ત કરે છે, તે પછી પાષમાસની પાંચમી પુનઃમને ફરીથી પુનર્વસુ નક્ષત્ર બેતાલીસ મુહૂત તથા એક મુહૂર્ત ના બાસઠયા પાંત્રીસ ભાગ અને ખાડિયા એક ભાગના સડસિયા સાત ભાગ શેષ રહે ત્યારે યથાયેાગ ચ'દ્રની સાથે ચેાગ કરીને સમાપ્ત કરે છે.
આ પ્રમાણે પે।ષમાસની પુનમનું સવિસ્તર વર્ણન સાંભળીને શ્રી ગૌતમस्वामी इरीधी पूछे छे - ( ता माहिष्णं पुष्णिम कति णक्खत्ता जोएंति । માઘમાસની
પુનમ કેટલા નક્ષત્રના ચંદ્રની સાથે યોગ કરીને માઘી પુનમ સમાપ્ત થાય છે? આ शैते श्री गौतमस्वामीनी प्रश्न सांलजीने लगवान् उडे छे (ता दोणि णक्खत्ता जोएंति,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #805

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३८ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् भगवानाह-'ता दोण्णि णक्खत्ता जोएंति तं जहा अस्सेसा महाय' तावत् द्वे नक्षत्रे युङ्क्तः तद्यथा आश्लेषा मघा च । तावदिति पूर्ववत् आश्लेषा मघाचेति द्वे एव नक्षत्रे माघी पौर्णमासी यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य तां पौर्णमासी परिणमयतः । तत्र प्रथमां माघी पौर्णमासीं च इति चकारोक्त्या क्वचित् काश्चिन्माघी पौर्णमासीं पुष्यनक्षत्रमपि परिणमयतीति ध्वन्यते, तद्यथा प्रथमां माघी पोर्णमासी मघानक्षत्रम् एकादशसु मुहूर्त्तषु एकस्य च मुहूत्तेस्य एकपञ्चाशति द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य एकोनषष्टौ सप्तपष्टिभागेषु शेषेषु प्रथमां माघी पौर्णमासी यथा योगं चन्द्रेण सह संयुज्य परिसमापयति । द्वितीयां माघी पौर्णमासी आश्लेषा नक्षत्रम् अष्टसु मुहर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य पोडशसु द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य षट्चत्वारिंशति सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य तामेव द्वितीयां माघी पौर्णमासीमाश्लेषा नक्षत्रमेव परिणमयतीति । ततस्तृतीयां माघी पौर्णमासीं पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्रमष्टाविंशतौ मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य कर भगवान् कहते हैं-(ता दोणि णक्खत्ता जोएंति तं जहा अस्सेसा महा य) पूर्ववत् अश्लेषा एवं मघा ये दो नक्षत्र माधपूर्णिमा को यथा योग्य चन्द्र के साथ योग कर के उसी पूर्णिमा को समाप्त करता है। उस में पहली माघ पूर्णिमा को (च) पद से क्वचित् क्वचित् पुष्य नक्षत्र भी समाप्त करता है यह ध्वनित होता है। जो इस प्रकार माघ मास की पूर्णिमा को मघा नक्षत्र ग्यारह मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया इकावन भाग एवं बासठिया एक भाग का सडसठिया उनसठ भाग शेष रहने पर पहली माधी पूर्णिमा यथायोग चन्द्र के साथ संयोग कर के समाप्त करता हैं। दूसरी माधी पूर्णिमा को अश्लेषा नक्षत्र आठ मुहूर्त तथा एक मुहर्त का बासठिया सोलह भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया छियालीस भाग शेष रहने पर चन्द्र के साथ यथायोग योग कर के उसी माधी दूसरी पूर्णिमा को अश्लेषा नक्षत्र ही समाप्त करता है । तदनन्तर तीसरी माधी पूर्णिमा को पूर्वाफल्गुनी नक्षत्र त जहा अस्सेसा महा य) पूर्ववत् २५ सेप! अने भघा मे मे नक्षत्र माधी पुनभने યથાગ ચંદ્રની સાથે એગ કરીને એ પુનમને સમાપ્ત કરે છે. તેમાં પહેલી માધી પુનમને (૨) પદથી કવચિત કવચિત પુષ્ય નક્ષત્ર પણ સમાપ્ત કરે છે, એમ વિનિત થાય છે. આ પ્રમાણે માઘમાસની પહેલી પુનમને મઘા નક્ષત્ર અગીયાર મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસડિયા એકાવન ભાગ અને બાસથિા એક ભાગના સાસઠિયા એગણસાઈઠ ભાગ શેષ રહે ત્યારે માઘમાસની પહેલી પુનમને યથાયોગ ચંદ્રની સાથે એગ કરીને સમાપ્ત કરે છે, બીજી માઘી પુનમ અશ્લેષા નક્ષત્રના આઠ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસડિયા સેળ ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસઠિયા બેંતાળીસ ભાગ શેષ રહે ત્યારે ચંદ્રની સાથે યથાયોગ્ય યાગ કરીને એ માઘી બીજી પુનમને અશ્લેષા નક્ષત્ર જ સમાપ્ત કરે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #806

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
अष्टात्रिंशति द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य द्वात्रिंशति सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु यथायोगं चन्द्रेण सह योगं संयुज्य तां तृतीयां माधीं पौर्णमासीं पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्रं परिणमयतीत्यर्थः । ततश्चतुर्थी माघ पौर्णमासीं पुनर्मधानक्षत्रमेव पञ्चविंशतौ मुहूर्त्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य त्रिषु द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टि भागस्य एकोनविंशतौ सप्तषष्ठिभागेषु शेषेषु यथायोगं चन्द्रेण समं संयुज्य परिसमापयति । ततः पञ्चमी माघ पौर्णमासीं पुष्यनक्षत्रं षट्सु मुहूर्त्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य त्रिंशर्ति द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य षट्सु सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य पुष्यनक्षत्रमेव पञ्चमीं माघीं पौर्णमासीं परिणमयतीति । इत्थं माध्याः पौर्णमास्याः विस्तृतमर्थं श्रुत्वा पुनर्गौतमः पृच्छति - 'ता फग्गुणीणं पुण्णमं कति णक्खत्ता जोएंति' तावत् फाल्गुनीं पूर्णिमां कति नक्षत्राणि अठाईस मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया अडतीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया बत्तीस भाग शेष रहने पर यथायोग चन्द्र के साथ योग कर के उस तीसरी माघी पूर्णिमा को पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र समाप्त करता है । तत्पश्चात् चौथी माघी पूर्णिमा को मघा नक्षत्र ही पचीस मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया तीन भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया उन्नीस भाग शेष रहने पर चन्द्र के साथ यथायोग योग कर के समाप्त करता है । तत्पश्चात् पांचवीं माघी पूर्णिमा को पुष्य नक्षत्र छ मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया तीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सड़सठिया छ भाग शेष रहने पर यथायोग चन्द्र के साथ संयोग कर के पुष्य नक्षत्रही पांचवीं माघी पूर्णिमा को समाप्त करता है।
इस प्रकार माघ की पूर्णिमा का विस्तृत कथन सुनकर के श्रीगौतमस्वामी फिरसे भगवान को पूछते हैं - (ता फग्गुणीणं पुष्णिमं कति णक्खत्ता जोएंति)
७९४
છે. તે પછી ત્રીજી માથી પુનમને પૂર્વાલ્ગુની નક્ષત્ર અઠયાવીસ મુહૂત તથા એક સુહૂતના ખાસિયા આડત્રીસ ભાગ તથા ખાસિયા એક ભાગના સડસિયા બત્રીસ ભાગ શેષ રહે ત્યારે યથાયેાગ ચદ્રની સાથે યાગ કરીને એ ત્રીજી માઘમાસની પુનમને પૂર્વાં ફાલ્ગુની નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે, તે પછી ચેાથી માશ્રી પુનમને મઘા નક્ષત્રજ પચીસ સુહૂત અને એક મુહૂર્તના ખાસિયા ત્રણ ભાગ તથા ખાસયિા ઓગણીસ ભાગ શેષ રહે ત્યારે ચંદ્રની સાથે યથાયેાગ ચેગ કરીને સમાપ્ત કરે છે, તે પછી પાંચમી માધી પુનમને પુષ્ય નક્ષત્ર છે મુહૂત તથા એક મુહૂતના ખાડિયા ત્રીસ ભાગ તથા ખાસયિા એક ભાગના સડસઠયા છ ભાગ શેષ રહે ત્યારે યથાયેાગ ચંદ્રની સાથે સચેાગ કરીને પુષ્ય નક્ષત્ર જ પાંચમી માધી પુનમને સમાપ્ત કરે છે. આ પ્રમાણે મધ્યની પુનમનુ સવિ स्तर उथन सांभणीने श्री गौतमस्वामी इरीथी भगवानने पूछे छे - ( ता फग्गुणीणं पुण्णम कति णक्खत्ता जोएंति) डेंटला नक्षत्र गणुभासनी पुनमनो योग रे छे ? अर्थात् चंद्रनी साथै
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #807

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३८ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् ७९५ युञ्जन्ति । तावदिति प्राग्वत् णमिति वाक्यालङ्कारे कति संख्यकानि नक्षत्राणि फाल्गुनी फाल्गुनमासभवां पौर्णमासी युञ्जन्ति । चन्द्रेण सह यथायोगं संयुज्य परिसमापयति । ततो भगवानाह-'ता दोण्णि णक्खत्ता जोएंति तं जहा पुव्वाफग्गुणी उत्तराफग्गुणी य' तावत् द्वे नक्षत्रे युतः तद्यथा पूर्वाफाल्गुनी उत्तराफाल्गुनी च । तावदिति पूर्ववत् पूर्वाफाल्गुनी उत्तराफाल्गुनी चेति नक्षत्रद्वयमेव यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य फाल्गुनमासभाविनी पौर्णमासी परिसमापयति । तत्र प्रथमां फाल्गुनी पौर्णमासीम् उत्तराफाल्गुनी नक्षत्रं विंशतो मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य षट् चत्वारिंशति द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य अष्टापश्चाशति सप्तपष्टिभागेषु शेषेषु यथायोगं चन्द्रेण साई संयुज्य तां प्रथमां फाल्गुनीं पौर्णमासी परिसमापयति । ततो द्वितीयां फाल्गुनी पौर्णमासी पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्रं द्वयोमुहूर्तयोरेकस्य च मुहत्तस्य एकादशसु द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य पञ्चचत्वारिंशति सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु यथायोगं चन्द्रेण सार्द्ध संयुज्य तां द्वितीयां फाल्गुनी पौर्णमासी परिणमयति । ततस्तृतीयां फाल्गुनी पौर्णमासीम् उत्तरफाल्गुनी नक्षत्रं सप्तसु मुहूर्तेषु कितने नक्षत्र फाल्गुनमास की पूर्णिमा को भोग करते हैं ? माने चन्द्रके साथ योग संयोग करके समाप्त करता है ? इस प्रश्नके उत्तर में भगवान कहते हैं (ता दोणि णक्खत्ता जोएंति तं जहा पुव्वाफग्गुणी उत्तराफग्गुणी य) पूर्वा फाल्गुनी एवं उत्तराफल्गुनी ये दो नक्षत्र यथायोग चन्द्र के साथ योग करके फल्गुन मास की पूर्णिमा को समाप्त करता है, उनमें पहली फल्गुनी पूर्णिमाको उत्तराफल्गुनी नक्षत्र वीसमुहूर्त एवं एक मुहूर्त का बासठिया छियालीस भाग एवं बासठिया एक भागका सडसठिया अठावनभाग शेष रहने पर यथा योग चन्द्र के साथ योग करके उस पहली फाल्गुनी पूर्णिमा को समाप्त करता है । पश्चात् दूसरी फाल्गुनी पूर्णिमा को पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र दो मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया ग्यारहभाग एवं बासठिया एक भाग का सडसठिया पैंतालीसभाग शेष रहने पर यथायोग चन्द्र के साथ संयोग करके उस दूसरी यथायो सय ४शन समाप्त ४२ छ ? या प्रश्न उत्तरमा भगवान् ४९ छे-(ता दोण्णि णक्खत्ता जोएंति तं जहा पुव्वाफग्गुणी उत्तराफग्गुणी य) पूर्वानुनी मने उत्तगुनी से બે નક્ષત્ર યથાગ્ય ચંદ્રની સાથે એગ કરીને ફાગણ માસની પુનમને સમાપ્ત કરે છે, તેમાં પહેલી ફાગણ માસની પુનમને ઉત્તરાફાલગુની નક્ષત્ર વીસ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તન બાસઠિયા ત્રીસ ભાગ અને બાસઠિયા એક ભાગના સડસઠિયા અઠાવન ભાગ શેષ રહે ત્યારે યથાગ ચંદ્રની સાથે એગ કરીને એ પહેલી ફાગણમાસની પુનમને સમાપ્ત કરે છે, પછીથી બીજી ફાગણ માસની પુનમને પૂર્વાફાલ્લુની નક્ષત્ર બે મુહૂર્ત અને એક મુહુ
ના બાસડિયા અગ્યાર ભાગ અને બાસઠિયા એક ભાગના સહસઠિયા પિસ્તાલીસ ભાગ શેષ રહે ત્યારે યથાગ ચંદ્રની સાથે સોગ કરીને એ બીજી ફાગણ માસની પુનમને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #808

७९६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
एकस्य च मुहूर्त्तस्य त्रयस्त्रिंशति द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य एकत्रिंशति सप्तपष्टिभागेषु शेषेषूत्तराफाल्गुनी नक्षत्रं यथायोगं चन्द्रेण समं संयुज्य तां तृतीयां फाल्गुनीं पौर्णमासीं परिणमयति । ततश्चतुर्थी फाल्गुनीं पौर्णमासीं पुनः तदेवोत्तराफाल्गुनी नक्षत्रं त्रयस्त्रिंशति मुहूर्त्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य षष्ठो द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य अष्टादशसु सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य तां चतुर्थी फाल्गुनी पौर्णमासीं परिसमापयति । ततः पञ्चमीं फाल्गुनीं पौर्णमासीं पूर्वाफाल्गुनीनक्षत्रं पञ्चदशसु मुहूर्त्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य पञ्चविंशतौ द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य पञ्चसु सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु यथायोगं चन्द्रेण समं संयुज्य तां पञ्चमीं फाल्गुनीं पौर्णमासीं परिसमापयति । इत्थमत्र फाल्गुन्याः पौर्णमास्याः विवरणं श्रुत्वा गौतमश्चैत्रमास भाविनीं पौर्णफल्गुनी पूर्णिमा को समाप्त करता है । तदनन्तर तीसरी फल्गुनी पूर्णिमा को उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र सात मुहूर्त एवं एकमुहूर्त का वासठिया तेतीसभाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया इकतीसभाग शेष रहने पर उत्तराफल्गुनी नक्षत्र यथायोग चन्द्र के साथ योग करके उस तीसरी फाल्गुनी पूर्णिमा को समाप्त करता है । पश्चात् चौथी फल्गुनी पूर्णिमा को पुनः वही उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र तेतीस मुहूर्त एवं एक मुहूर्त का बासठिया छ भाग तथा बासठिया एक भाग का सरसठिया अठारह भाग शेष रहने पर यथायोग चन्द्र के साथ योग करके उस चौथी फल्गुनी पूर्णिमा को समाप्त करता है । तत्पश्चात् पांचवीं फल्गुनी पूर्णिमा को पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र पंद्रह मुहूर्त एवं एक बासठिया भाग का सडसठिया पांच भाग शेष रहने पर यथोयोग चन्द्र के साथ योग करके उस पांचवीं फाल्गुनी पूर्णिमा को समाप्त करता है । इस प्रकार फाल्गुनी पूर्णिमा संबंधि विस्तृत वर्णन सुनकर श्रीगौतमस्वामी સમાપ્ત કરે છે, તે પછી ત્રીજી ફાગણમાસની પુનમને ઉત્તરાફાલ્ગુની નક્ષત્ર સાત મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના ખાસક્રિયા તેત્રીસ ભાગ તથા ખાસિયા એક ભાગના સઠિયા એકત્રીસ ભાગ શેષ રહે ત્યારે ઉત્તરાફાલ્ગુની નક્ષત્ર યથાયેાગ ચંદ્રની સાથે ચેગ કરીને એ ત્રીજી ફાગણ માસની પુનમને સમાપ્ત કરે છે, તે પછી ચેાથી ફાગણમાસની પુનમને ફરીથી એજ ઉત્તરાફાલ્ગુની નક્ષત્ર તેત્રીસ મુહૂત અને અને એક મુહૂતના ખાડિયા છ ભાગ તથા ખાસઢિયા એક ભાગના સડસઠયા અઢાર ભાગ શેષ રહે ત્યારે યથાયોગ ચંદ્રની સાથે યાગ કરીને એ ચેાથી ફાગણમાસની પુનમને સમાપ્ત કરે છે, તે પછી પાંચમી ફાગણમાસની પુનમને પૂર્વાફાલ્ગુની નક્ષત્ર પંદર મુહૂત અને એક ખાસિયા ભાગના સડસઠયા પાંચમે। ભાગ શેષ રહે ત્યારે યથાયેાગ્ય ચંદ્રની સાથે ચેગ કરીને એ પાંચમી પુનમને સમાપ્ત કરે છે.
આ પ્રમાણે ફાગણમાસની પુનમના સંબંધમાં સવિસ્તર વર્ષોંન સાંભળીને શ્રીગૌતમ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #809

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३८ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम्
७९७
I
मासीं पृच्छति - 'ता कति णक्खत्ता चित्तिणं पुष्णिमं जोएंति' तावत् कति नक्षत्राणि चैत्रीं पौर्णमासीं युञ्जन्ति । तावदिति पूर्णवत् चैत्री - चैत्रमासभाविनीं पौर्णमासीं कति संख्यकानि नक्षत्राणि युञ्जन्ति चन्द्रेण सह यथायोगं संयुज्य परिसमापयन्ति । ततो भगवानाह - 'ता दुणि णक्खत्ता जोति तं जहा हत्थो चित्ता य' तावत् द्वे नक्षत्रे युक्तः तद्यथा हस्तचित्रा च । तावदिति प्राग्वत् हस्तचित्रा चेति द्वे एव नक्षत्रे यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य चैत्रमासभाविनीं पौर्णमासी परिसमापयतः । तत्र प्रथमां चैत्रीं पौर्णमासीं चित्रानक्षत्रं चतुर्दशसु मुहूर्त्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य एकचत्वारिंशति द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य सप्तपञ्चाशति सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु यथायोगं चित्रानक्षत्रं चन्द्रेण सह संयुज्य प्रथमां चैत्रीं पौर्णमासीं परिणमति । ततो द्वितीयां चैत्रीं पौर्णमासीं हस्तनक्षत्रं एकादशसु मुहूर्त्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य षट्सु द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य सप्तपञ्चाशति सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु यथायोगं हस्तनक्षत्रं चन्द्रेण सार्द्ध संयुज्यतां द्वितीयां पौर्णमासीं परिसमापयति । चैत्र पूर्णिमा के विषय में प्रश्न करते है (ता कति णक्खत्ता चित्तिणं पुण्णमं जोएंति) चैत्रमास भाविनी पूर्णिमा को कितने नक्षत्र चन्द्र के साथ योग करके समाप्त करता है ? इस प्रश्न के उत्तर में भगवान् कहते हैं (ता दुण्णि णक्खत्ता जोति तं जहा हत्थो चित्ता य) हस्त नक्षत्र एवं चित्रा नक्षत्र ये दो नक्षत्र चैत्र मास की पूर्णिमाको समाप्त करता है । उनमें पहली चैत्री पूर्णिमा को चित्रा नक्षत्र चौदह मुहूर्त एवं एक मुहूर्त का बासठिया इकतालीसभाग एवं बासठिया एकभाग का सरसठिया सतावन भाग शेष रहने पर यथायोग चित्रा नक्षत्र चन्द्र के साथ संयोग करके प्रथम चैत्री पूर्णिमा को समाप्त करता है । तत्पश्चात् दूसरी चैत्री पूर्णिमा को हस्तनक्षत्र ग्यारहमुहूर्त एवं एक मुहूर्त का बासठिया छह भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया सतावन भाग शेष रहने पर हस्त नक्षत्र चन्द्र के साथ योग करके दूसरी
स्वाभी मैत्री पुनमना संबंध प्रश्न पुछे, (ता कति णक्खत्ता चित्तिण पुण्णिम जोएंति) ચૈત્ર માસ ભાવિની પુનમને કેટલા નક્ષત્રા ચંદ્રની સાથે ચેાગ કરીને સમાપ્ત કરે છે ? या प्रश्नना उत्तरमा भगवान् हे छे - ( ता दुण्णि णक्खत्ता जोएंति, त जहा - हत्थो चित्ता य) હસ્ત નક્ષત્ર અને ચિત્રા નક્ષત્ર એ બે નક્ષત્રે ચૈત્ર માસની પુનમને સમાપ્ત કરે છે, તેમાં પહેલી ચૈત્રી પુનમને ચિત્રા નક્ષત્ર ચૌદ મુહૂત અને એક મુહૂર્તના ખાસિયા એકતાલીસ ભાગ તથા બાઠિયા એક ભાગના સડસઠા સત્તાવનભાગ શેષ રહે ત્યારે યથાયેગ ચિત્રા નક્ષત્ર ચદ્રની સાથે સયાગ કરીને પહેલી ચૈત્રી પુનમને સમાપ્ત કરે છે, તે પછી બીજી ચૈત્રી પુનમને હસ્તનક્ષત્ર અગીયાર મુહૂર્ત અને એક મુહૂતના ખાસયિા છ ભાગ તથા ખાડિયા એક ભાગના સડસઠયા સત્તાવન ભાગ શેષ રહે ત્યારે હસ્ત નક્ષત્ર ચંદ્રની સાથે યોગ કરીને બીજી ચૈત્રી પુનમને સમાપ્ત કરે છે, તે પછી ત્રીજી ચૈત્રી પુનમને ચિત્રા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #810

७९८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे ततस्तृतीयां चैत्रीं पौर्णमासी चित्रानक्षत्रं एकस्मिन् मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य अष्टाविंशतौ द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य चत्वारिंशति सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु यथायोगं चन्द्रेण साकं संयुज्य चित्रानक्षत्रं तां तृतीयां चैत्रीं पौर्णमासी परिणमति । ततश्चतुर्थी चैत्रीं पौर्णमासी पुनश्चित्रा नक्षत्रमेव सप्तविंशतौ मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य पञ्चपञ्चाशति द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य सप्तदशसु सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य तां चतुर्थी चैत्री पौर्णमासीम् अन्वर्थनामिकां विधाय परिसमापयति । ततः पञ्चमी चैत्री पौर्णमासों पुनर्हस्तनक्षत्रं चतुर्विंशतौ मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य विंशतौ द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य चतुषु सप्तपष्टिभागेषु शेषेषु यथायोगं हस्त नक्षत्रं चन्द्रेण सह संयुज्य तां पञ्चमी पौर्णमासी परिसमापयतीति । चैत्र्याः पौर्णमास्याः विस्तृतविवरणं श्रुत्वा पुनगौतमः पृच्छति-'ता विसाहिणं पुष्णिम कति णक्खत्ता जोएंति' तावत् वैशाखी खलु चत्री पूर्णिमा को समाप्त करता है । तत्पश्चात् तीसरी चैत्री पूर्णिमा को चित्रा नक्षत्र एक मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया अठाईस भाग एवं बासठिया एक भाग का सरसठिया चालीसभाग शेष रहने पर यथायोग चन्द्र के साथ योग करके चित्रा नक्षत्रको उस तीसरी चैत्री पूर्णिमा को समाप्त करता है। तत्पश्चात् चौथी चैत्री पूर्णिमा को फिरसे चित्रा नक्षत्र ही सताइसमुहर्त एवं एक मुहूर्त का बासठिया पचपन भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया सत्रहभाग शेष रहने पर चन्द्र के साथ यथायोग योग करके उस चौथी चैत्री पूर्णिमा को समाप्त करता है। तदनन्तर पांचवों चैत्री पूर्णिमा को पुनः हस्त नक्षत्र चौवीसमुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया वीस भाग एवं बासठिया एक भाग का सडसठिया चार भाग शेष रहने पर यथायोग चन्द्र के साथ हस्तनक्षत्र योग करके उस पांचवीं पूर्णिमा को समाप्त करता है। __ इस प्रकार चैत्री पूर्णिमा का वर्णन विस्तार पूर्वक सुनकर श्रीगौतमस्वामी पुनः प्रश्न करते हैं-(ता विसाहिणं पुणिमं कति णक्खत्ता जोएंति) कितने નક્ષત્ર એક મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તન બાસઠિયા અઠયાવીસ ભાગ તથા એક બાસઠિયા ભાગના સડસઠિયા ચાલીસ ભાગ શેષ રહે ત્યારે યથાયે ચંદ્રની સાથે યોગ કરીને ચિત્રા નક્ષત્ર એ ત્રીજી ચૈત્રી પુનમને સમાપ્ત કરે છે, તે પછી ચોથી ચિત્રી પુનમને ફરીથી ચિત્રા નક્ષત્ર જ સત્યાવીસ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના બાસઠિયા પંચાવન ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસઠિયા સત્તર ભાગ શેષ રહે ત્યારે ચંદ્રની સાથે યથાગ એગ કરીને એ ચૈત્રી ચોથી પુનમને સમાપ્ત કરે છે, તે પછી પાંચમી ચૈત્રી પુનમને પુનઃ હસ્તનક્ષત્ર વીસ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસઠિયા વીસ ભાગ અને બાસઠિયા એક ભાગના સડસ િચાર ભાગ શેષ રહે ત્યારે યથાગ ચંદ્રની સાથે હસ્ત નક્ષત્ર ચે ગ કરીને એ પાંચમી ચિત્રી પુનમને સમાપ્ત કરે છે.
આ રીતે ચિત્રી પુનમનું વર્ણન વિસ્તારપૂર્વક સાંભળીને શ્રીગૌતમસ્વામી ફરીથી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #811

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३८ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् पौर्णमासी कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति । तावदिति प्राग्वत् णमिति वाक्यालङ्कारे-कति संख्यकानि नक्षत्राणि वैशाखी-वैशाखमासभाविनी पौर्णमासी बुञ्जन्ति-यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य वैशाखी पौर्णमासी परिणमन्ति । इत्थं गौतमस्य प्रश्नं श्रुत्वा भगवानाह-'ता दोण्णि णक्खत्ता जोएंति तं जहा साती विसाहा य तावत् द्वे नक्षत्रे युङ्क्तः तद्यथा स्वातीविशाखा च । तावदिति प्राग्वत् स्वाती विशाखाख्ये द्वे एव नक्षत्रे चन्द्रेण सह यथायोगं संयुज्य वैशाखी-वैशाखमासभाविनी पौर्णमासी परिसमापयतः । तत्र च शब्दनिवेशात् काञ्चित् वैशाखी पौर्णमासीम् अनुराधा नक्षत्रमपि युनक्ति, एतदनुराधानक्षत्रं विशाखातः परं तिष्ठति विशाखायाः अस्यां पौर्णमास्यां प्रधानता वर्तते, तेन ततः परस्यामेव पौर्णमास्यां तन्नक्षत्रं साक्षादुपात्तं नेहेति तस्यानुषङ्गित्वादितिज्ञेयम् । तत्र प्रथमां वैशाखी पौर्णमासी विशाखानक्षत्रं अष्टसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य षडविंशति द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य षट्पञ्चाशति सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु चन्द्रेण सह यथायोगं संयुज्य परिसमापयति, नक्षत्र वैशाखमास भाविनी पूर्णिमा को यथायोग चन्द्र के साथ संयोग करके वैशाख मास की पूर्णिमा को समाप्त करता है ? इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी के प्रश्न को सुनकर उत्तर में भगवान् कहते हैं-(ता दोणि णक्खत्ता जोएंति तं जहा-साती विसाहा य) स्वाती एवं विशाखा ये दो नक्षत्र चन्द्र के साथ यथायोग योग करके वैशाखमास भाविनी पूर्णिमा को समाप्त करता है । यहां पर च शब्द का प्रयोग से कोई वैशाखी पूर्णिमा का अनुराधा नक्षत्र भी योग करता है यह अनुराधा नक्षत्र विशाखा नक्षत्र के पर माने पीछे रहता है जिस पूर्णिमा में विशाखानक्षत्र को प्राधान्यता रहे तदनन्तर की पूर्णिमा में वह नक्षत्र साक्षात् आता है यहां पर नहीं, कारण की वह आनुषाङ्गिक रहता है। उसमें पहली वैशाखमासकी पूर्णिमाको विशाखा नक्षत्र आठमुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया छव्वीसभाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया, प्रश्न ४२ छ (ता विसाहिणं पुण्णिम कति णक्खत्ता जोर ति) 21 नक्षत्री वैशामभास ભાવિની પુનમને યથાગ ચંદ્રની સાથે સંગ કરીને વૈશાખ માસની પુનમને સમાપ્ત કરે છે? આ પ્રમાણે શ્રીગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નને સાંભળીને તેના ઉત્તરમાં ભગવાન કહે છે (ता दोणि णक्खत्ता जोएंति, त जहा साती विसाहा य) स्वाती भने विमाये में નક્ષત્રે ચંદ્રની સાથે યથાયોગ યોગ કરીને વિશાખમાસ ભાવિની પુનમને સમાપ્ત કરે છે, અહીંયાં (૨) શબ્દના પ્રયોગથી કઈ વૈશાખી પુનમનો અનુરાધા નક્ષત્ર પણ ગ કરે છે. આ અનુરાધા નક્ષત્ર વિશાખા નક્ષત્રની પર એટલે કે પાછળ રહે છે. જે પુનમમાં વિશાખા નક્ષત્રનું પ્રાધાન્ય રહે તે પછીની પૂર્ણિમામાં તે નક્ષત્ર સાક્ષાત્ આવે છે. અહીંયાં નહીં કારણકે તે આનુષાંગિક રહે છે. તેમાં પહેલી વૈશાખમાસની પુનમને વિશાખા નક્ષત્ર આઠ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસઠિયા છવીસ ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #812

८००
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे ततो द्वितीयां वैशाखी पौर्णमासी तदेव विशाखानक्षत्रं पञ्चविशतौ मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य एकस्मिन् द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य त्रिचत्वारिंशति सप्तपष्टिभागेषु शेषेषु यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य तां द्वितीयां वैशाखी पौर्णमासी विशाखानक्षत्रमेव परिसमापयति । ततः तृतीयां वैशाखी पौर्णमासीम् अनुराधानक्षत्रं पञ्चविंशतौ मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य त्रयोविंशतौ द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य एकोनविंशति सप्तपष्टिभागेषु शेषेषु यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य तदेवानुराधानक्षत्रं तां तृतीयां वैशाखी पौर्णमासी परिणमति । ततश्चतुर्थी वैशाखी पौर्णमासी पुनर्विशाखानक्षत्रमेव एकविंशतौ मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूतस्य पञ्चाशति द्वाषप्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य षोडशसु सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु यथा योगं चन्द्रेण सह संयुज्य तां चतुर्थी वैशाखी पौर्णमासी परिसमापयति । ततः पञ्चमी वैशाखी छप्पनभाग शेष रहने पर चन्द्र के साथ यथायोग योगकरके समाप्त करता है। तदनन्तर दूसरी वैशाखमासकी पूर्णिमाको वही विशाखा नक्षत्र पचीसमुहूर्त तथा एकमुहूर्त का बासठिया एक भाग तथा बासठिया एकभाग का सडसठिया तयालीसभाग शेष रहने पर यथायोग चन्द्र के साथ संयोग करके दूसरी वैशाखमास की पूर्णिमा को विशाखा नक्षत्र समाप्त करता है। तदनन्तर तीसरी वैशाखमासभाविनी पूर्णिमाको अनुराधानक्षत्र पचीस मुहूर्त तथा एक मुहूर्तका बासठिया तेवीसभाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया उन्तोस भाग शेष रहने पर यथायोग चन्द्र के साथ योग कर के वही अनुराधा नक्षत्र तीसरी वैशाख मास की पूर्णिमा को समाप्त करता है । तदनन्तर चौथी वैशाख मास की पूर्णिमा को पुनः विशाखा नक्षत्र ही इक्कीस मुहूर्त एवं एक मुहूर्त का बासठिया पचास भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया सोलह भाग शेष रहने पर यथायोग चन्द्र के साथ योग कर के उस चौथी वैशाख मास की पूर्णिमा को समाप्त करता है तत्पश्चात् સડસહિયા છપ્પન ભાગ શેષ રહે ત્યારે ચંદ્રની સાથે યથાયોગ સોગ કરીને સમાપ્ત કરે છે. તે પછી બીજી વૈશાખમાસની પુનમને એજ વિશાખા નક્ષત્ર પચીસ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના બાસથિા એક ભાગ અને બાસઠિયા એક ભાગના સડસઠિયા તેંતાલીસ ભાગ શેષ રહે ત્યારે યથાગ ચંદ્રની સાથે એગ કરીને બીજી વૈશાખમાસની પુનમને વિશાખા નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે. તે પછી ત્રીજી વૈશાખમાસની પુનમને અનુરાધા નક્ષત્ર પચીસ મુહૂર્ત તથા એક મહના બાસઠિયા તેવીસ ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસઠિયા ઓગણત્રીસ ભાગ શેષ રહે ત્યારે યથાગ ચંદ્રની સાથે યોગ કરીને એજ અનુરાધા નક્ષત્ર વૈશાખ માસની ત્રીજી પુનમને સમાપ્ત કરે છે. તે પછી ચોથી વૈશાખમાસની પુનમને ફરીથી વિશાખા નક્ષત્રજ એકવીસ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના બાસઠિયા પચાસ ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસઠિયા સેળ ભાગ શેષ રહે ત્યારે યથાગ ચંદ્રની સાથે યોગ કરીને એ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #813

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सु० ३८ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम्
८०१
पौर्णमासीं स्वाति नक्षत्रं चन्द्रेण सार्द्धं संयुज्य तां पञ्चमी वैशाख पौर्णमासीं परिसमापयतीति । पुनर्गौतमः पृच्छति - 'ता जेा मूलिणं पुष्णिमासिण्णं कति णक्खत्ता जोएंति' तावत् ज्येष्ठामौलिं afari at नक्षत्राणि युञ्जन्ति । तावदिति प्राखत् णमिति वाक्यालङ्कारे ज्यैष्ठामौलींज्येष्ठ मूल नक्षत्राभ्यां पर्यवसानरूपां पौर्णमासी - ज्यैष्ठमासभाविनीं पौर्णमासी मित्यर्थः कति संख्यान नक्षत्राणि युञ्जन्ति-यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य परिसमापयतीति गौतमस्य कथनं श्रुत्वा भगवानाह - 'ता तिष्णि णक्खत्ता जोति तं जहा अणुराहा जेट्ठा मूलो' तावत् त्रीणि नक्षत्राणि युञ्जन्ति तद्यथा अनुराधा ज्येष्ठामूलं चेति । तावदिति पूर्ववत् ज्येष्ठामौलीं पौर्णमासीम् अनुराधा ज्येष्ठा मूलं चेति त्रीणि नक्षत्राणि युञ्जन्ति यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्यतां ज्येष्ठमास भाविनीं पौर्णमासीं परिसमापयन्तीत्यर्थः । तत्र प्रथमां ज्येष्ठामौलीं पौर्णमासी मूलनक्षत्रं सप्तदशसु मुहूर्त्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य एकत्रिंशति द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च पांचवीं वैशाख मास की पूर्णिमा को स्वाती नक्षत्र चन्द्र के साथ संयोग कर के उस पांचवीं वैशाखी पूर्णिमा को समाप्त करता है । श्रीगौतमस्वामी फिर से प्रश्न करते हैं - ( ता जेट्ठामुलिष्णं पुण्णमासीण्णं कति णक्खत्ता जोएंति) ज्येष्ठ मास भाविनी ज्येष्ठा मूलि माने ज्येष्ठा एवं मूल नक्षत्र से समाप्त होनेवाली पूर्णिमा को कितने नक्षत्र यथा योग चन्द्र के साथ योग कर के समाप्त करता है ?
इस प्रकार श्री गौतमस्वामी के प्रश्न को सुनकर उत्तर देते हुवे भगवान् कहते हैं- (ता तिणिण णक्खत्ता जोएंति तं जहा अणुराहा जेट्ठा मूलो) ज्येष्ठा मूलि पूर्णिमा अनुराधा ज्येष्ठा एवं मूल ये तीन नक्षत्र यथायोग चन्द्र के साथ योग कर के ज्येष्ठमास भाविनी उस पूर्णिमा को समाप्त करता है- उन में पहली ज्येष्ठा मूलि पूर्णिमा को मूलनक्षत्र सतरह मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का वासठिया इकतीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया पचपन भाग शेष रहने पर यथायोग चन्द्र ચેાથી વૈશાખમાસની પુનમને સમાપ્ત કરે છે, તે પછી પાંચમી વૈશાખમાસની પુનમને સ્વાતી નક્ષત્ર ચંદ્રની સાથે સયેાગ કરીને એ પાંચમી વૈશાખી પુનમને સમાપ્ત કરે છે, श्रीगौतमस्वामी इरीथी पूछे छे (ता जेट्टामुलिष्णं पुष्णिमासिण्णं कति णक्खत्ता जोएंति ) જેમાસ ભાવિની જ્યેષ્ઠા મૂલી એટલેકે જ્યેષ્ઠા અને મૂળ નક્ષત્રથી સમાપ્ત થવાવાળી પુનમને કેટલા નક્ષત્ર યથાયેાગ ચન્દ્રની સાથે ચેાગ કરીને સમાપ્ત કરે છે ?
આ પ્રમાણે શ્રીગૌતમસ્વામીના પૂછવાથી તેને ઉત્તર આપતાં ભગવાન્ કહે છે– (તા तिष्णि णक्खत्ता जोएंतिं तं जहा - अणुराहा जेट्टा मूलो) ज्येष्ठाभूसी पूर्णिमाने अनुराधा, જ્યેષ્ઠા અને મૂલ એ ત્રણ નત્ર યથાયાગ્ય ચંદ્રની સાથે યાગ કરીને જ્યેષ્ઠમાસ ભાવિની પુનમને સમાપ્ત કરે છે. તેમાં પહેલી જ્યેષ્ઠામૂલી પુનમને મૂલ નક્ષત્ર સત્તર મુહૂત તથા એક મુહૂર્તના ખાસયિા એકત્રીસ ભાગ તથા ખાડિયા એક ભાગના સડસિયા પંચાવન
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #814

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
द्वाषष्टिभागस्य पञ्चपञ्चाशति सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य मूलनक्षत्रं प्रथमां तां ज्येष्ठामौली पौर्णमासीं परिणमति । ततो द्वितीयां ज्येष्ठामौली पौर्णमासी ज्येष्ठानक्षत्रं त्रयोदशसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य अष्टापञ्चाशति द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य द्विचत्वारिंशति सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु यथायोगं चन्द्रेण सार्द्ध संयुज्य ज्येष्ठानक्षत्रम् अन्वर्थनामिकां तां द्वितीयां ज्येष्ठी पूर्णिमां परिसमापयति । ततस्तृतीयां ज्येष्ठामौली पौर्णमासी पुनर्मूलनक्षत्रं चतुर्षु मुहूर्त्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य अष्टादशसु द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य अष्टाविंशतौ सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु यथायोगं चन्द्रेण सार्द्ध संयुज्य मूलनक्षत्रं तां तृतीयां ज्येष्ठी पौर्णमासी परिसमापयति । ततः चतुर्थी ज्येष्टामौली' पौर्णमासी ज्येष्ठा नक्षत्रं एकस्य मुहूर्त्तस्य पञ्चचत्वारिंशति द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिarrer पञ्चदश सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु यथायोगं चन्द्रेण सार्द्ध संयुज्य ज्येष्ठा नक्षत्रं स्वके साथ योग कर के मूल नक्षत्र उस प्रथम ज्येष्ठमास की पूर्णिमा को समाप्त करता तत्पश्चात् दूसरी ज्येष्ठा मूलि पूर्णिमा को ज्येष्ठा नक्षत्र तेरह मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया अठावन भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसटिया बयालीस भाग शेष रहने पर यथायोग चन्द्र के साथ योग कर के ज्येष्ठा नक्षत्र योग्य नाम वाली उस दूसरी ज्येष्ठमास की पूर्णिमा को समाप्त करता है । तत्पश्चात् तीसरी ज्येष्ठमास की पूर्णिमा को पुनः मूल नक्षत्र चार मुहूर्त एवं एक मुहूर्त का वासठिया अठारह भाग एवं बासठिया एक भाग का सडसठिया अठाईस भाग शेष रहने पर यथायोग चन्द्र के साथ योग कर के मूल नक्षत्र उस तीसरी ज्येष्ठमास की पूर्णिमा को समाप्त करता है । तत्पश्चात् चौथी ज्येष्ठमास भाविनी पूर्णिमा को ज्येष्ठा नक्षत्र एक मुहूर्त का बासठिया पैंतालीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया पांच भाग शेष रहने पर यथायोग चन्द्र के साथ योग कर के ज्येष्ठा नक्षत्र ભાગ ખાકી રહે ત્યારે યથાયેાગ્ય ચંદ્રની સાથે યાગ કરીને મૂલ નક્ષત્ર એ પહેલી જેઠ માસની પુનમને સમાપ્ત કરે છે. તે પછી ખીજી જ્યેષ્ઠા મૂલી પુનમને જ્યેષ્ઠા નક્ષત્ર તેર મુહૂત અને એક મુહૂર્તીના ખાડિયા અઠાવન ભાગ તથા ખાસિયા એક ભાગના સડસક્રિયા ખેંતાલીસ ભાગ શેષ રહે ત્યારે યથાયેગ્ય ચંદ્રની સાથે ચેાગ કરીને જ્યેષ્ઠા નક્ષત્ર ચેાગ્ય નામવાળી એ ખીજી જેઠમાસની પુનમને સમાપ્ત કરે છે. તે પછી ત્રીજી જેઠમાસની પુનમને ફરીથી મૂલનક્ષત્ર ચાર મુહૂત અને એક મુહૂતના ખાડિયા અઢાર ભાગે તથા ખાસિયા એક ભાગના સડસઠયા અઠયાવીસ ભાગ શેષ રહે ત્યારે યથાયેાગ્ય ચંદ્રની સાથે ચેાગ કરીને યુલનક્ષત્ર એ ત્રીજી જેઠમાસની પુનમને સમાપ્ત કરે છે. તે પછી ચેાથી જ્યેષ્ઠમાસ ભાવિની પુનઃમને જ્યેષ્ઠા નક્ષત્ર એક મુહૂતના ખાસિયા એક ભાગના સડસઠયા પાંચ ભાગ શેષ રહે ત્યારે યથાયેાગ ચદ્રની સાથે ચેાગ કરીને જ્યેષ્ઠા નક્ષત્ર સ્વનામવાળી એ
८०२
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #815

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३८ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतमाभृतम् ___८०३ नामयुक्तां तां ज्यैष्ठी चतुर्थी पौर्णमासी परिसमापयति । ततः च शेषां पञ्चमी ज्येष्ठामौली पौर्णमासीम् अनुराधानक्षत्रं द्वादशसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहर्तस्य दशसु द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य द्वयोः सप्तषष्टिभागयोः चन्द्रेण सह यथायोगं संयुज्यानुराधानक्षत्रं तां पश्चमी ज्येष्ठामौली पौर्णमासी परिसमाप्तिमुपनयतीति । ज्येष्ठमासभाविन्याः पौर्णमास्याः विस्तृतां व्याख्यां श्रुवा पुनगौतमः पृच्छति-'ता आसाढिण्णं पुण्णिमं कति णक्खत्ता जोएंति' तावत् आषाढी खलु पौर्णमासी कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति । तावदिति प्राग्वत् णमिति पादपूत्तौं कति संख्यकानि नक्षत्राणि आषाढी-आषाढमासभाविनी पौर्णमासी यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य परिसमाप्तिमुपनयन्तीति कथय भगवन्निति गौतमोक्तिं श्रुत्वा भगवानाह-'ता दोण्णि णक्खत्ता जोएंति तं जहा पुव्वासाढा उत्तरासाढा' तावत् द्वे नक्षत्रे युङ्क्तः तद्यथा पूर्वाषाढा उत्तराषाढा चेति । तावदिति पूर्ववत् पूर्वाषाढोत्तराषाढेति द्वे एव नक्षत्रे आषाढमासभाविनी पौर्णमासी युङ्क्तः-यथायोगं चन्द्रेण साई संयुज्य तां पोर्णमासी परिसमापयतः। स्वनाम वाली उस चौथी ज्येष्ठी पूर्णिमा को समाप्त करता है। तदनन्तर शेष पांचवीं ज्येष्ठा मूली पूर्णिमा को अनुराधा नक्षत्र बारह मुहूर्त एवं एक मुहूर्त का बासठिया दस भाग एवं बासठिया एक भाग का सडसठिया दो भाग शेष रहने पर चन्द्र के साथ यथायोग योग कर के अनुराधा नक्षत्र उस पांचवीं ज्येष्ठा मूली पूर्णिमा को समाप्त करता हैं।
इस प्रकार ज्येष्ठा मूलि पूर्णिमा का सविस्तर व्याख्या सुनकर के गौतमस्वामी फिर से प्रश्न करते हैं (ता आसाढिण्णं पुणिमं कति णक्खत्ता जोएंति) कितने नक्षत्र आषाढ मास भाविनी पूर्णिमा का यथायोग चन्द्र के साथ योग कर के समाप्त करता है ? इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी के प्रश्न को सुन कर उत्तर देते हुवे भगवान् कहते हैं-(ता दोणि णक्खत्ता जोएंति तं जहापुवासाढा उत्तरासाढा) पूर्वाषाढा एवं उत्तराषाढा ये दो नक्षत्र आषाढ मास ચોથી ચેષ્ઠી પુનમને સમાપ્ત કરે છે. તે પછી બાકીની પાંચમી જયેષ્ઠા મૂલી પુનમને અનુરાધા નક્ષત્ર બાર મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના બાસઠિયા દસ ભાગ અને બાસઢિયા એક ભાગના સડસઠિયા બે ભાગ બાકી રહે ત્યારે ચંદ્રની સાથે યથાગ્ય એગ કરીને અનુરાધા નક્ષત્ર એ પાંચમી જેઠમાસની પુનમને સમાપ્ત કરે છે.
આ પ્રમાણે જ્યેષ્ઠામૂલિ પુનમનું સવિસ્તર વ્યાખ્યાન સાંભળીને શ્રીગૌતમસ્વામી शथी प्रश्न पूछे छे-(ता आसाढिण्ण पुण्णिम कति णक्खत्ता जोएंति) 2 नक्षत्र અષાઢમાસ ભાવિની પુનમને યથાયોગ ચંદ્રની સાથે ચાગ કરીને સમાપ્ત કરે છે? આ પ્રમાણે શ્રીગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નને સાંભળીને તેને ઉત્તર આપતાં ભગવાન કહે છે–(T दो णि णक्खत्ता जोएंति त जहा-पुव्वासाढा उत्तरासाढा य) पूर्वाषाढी अने उत्तराषाढ़ा એ બે નક્ષત્ર અષાઢમાસ ભાવિની પુનમને ચંદ્રની સાથે યથાયોગ્ય ગ કરીને એ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #816

८०४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे तत्र प्रथमाम् आषाढी पौर्णमासीम् उत्तराषाढानक्षत्रं षइविंशतौ मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य पइविंशतौ द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य चतुःपञ्चाशतिसप्तपष्ठि भागेषु शेषेषु यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य तां प्रथमामाषाढमासभाविनी पौर्णमासीम् उत्तराषाढानक्षत्रं परिसमाप्तिमुपनयति । ततो द्वितीयामाषाढी पौर्णमासी पूर्वाषाढानक्षत्रं सप्तसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य त्रिपश्चाशति द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य एकचत्वारिंशति सप्तपष्टिभागेषु शेषेषु यथायोगं चन्द्रेण साई संयुज्य तां द्वितीयामाषाढी पौर्णमासी परिसमाप्तिमुपनयति । ततस्तृतीयाम् आषाढी पौर्णमासी पुनरुत्तराषाढाक्षत्रं त्रयोदशमुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य त्रयोदशसु द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य सप्तविंशतौ सप्तपष्टिभागेषु शेषेषु यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य तां तृतीयामाषाढी पौर्णमासीमुत्तराषाढानक्षत्रं परिसमाप्तिमुपनयति । ततः चतुर्थीमाषाढी पौर्णमासी पुनरुत्तराभाविनी पूर्णिमा को चन्द्र के साथ यथायोग योग कर के उस पूर्णिमा को समाप्त करता है। उन में पहली आषाढी पूर्णिमा को उत्तराषाढा नक्षत्र छन्वीस मुहूर्त एवं एक मुहूर्त का बासठिया छाइस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया चोपन भाग शेष रहने पर यथायोग चन्द्र के साथ योग कर के उस पहली आषाढी पूर्णिमा को उत्तराषाढा नक्षत्र समाप्त करता है। तत्पश्चात् दूसरी आषाढी पूर्णिमा को पूर्वाषाढा नक्षत्र सात मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का वासठिया तिरपन भाग एवं बासठिया एक भाग का सडसठिया चुवालीस भाग शेष रहने पर यथायोग चन्द्र के साथ योग कर के दूसरी आषाढी पूर्णिमा को समाप्त करता है। तत्पश्चात् तीसरी आषाढी पूर्णिमा को पुनः उत्तराषाढा नक्षत्र तेरह मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया तेरह भाग तथा बासठिया एक भाग का सरसठिया सतावीस भाग शेष रहने पर यथायोग चन्द्र के साथ योग कर के उस तीसरी आषाढी पूर्णिमा को उत्तराषाढा नक्षत्र समाप्त करता है । तत्पश्चात् પૂર્ણિમાને સમાપ્ત કરે છે. તેમાં પહેલી અષાઢી પુનમને ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્ર છત્રીસ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના બાસઠિયા છવ્વીસ ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સહ - સઠિયા ચેપન ભાગ શેષ રહે ત્યારે યથાગ્ય ચંદ્રની સાથે એગ કરીને એ પહેલી અષાઢમાસની પુનમને ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે, તે પછી બીજી અષાઢમાસની પુનમને પૂર્વાષાઢા નક્ષત્ર સાત મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસઠિયા ત્રેપન ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સહસઠિયા ચુંમાળીસ ભાગ શેષ રહે ત્યારે યથાગ ચંદ્રની સાથે યોગ કરીને બીજી અષાઢી પુનમને સમાપ્ત કરે છે. તે પછી ત્રીજી અષાઢી પૂર્ણિમાને ફરીથી ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્ર તેર મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસઠિયા તેર ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસઠિયા સત્યાવીસ ભાગ શેષ રહે ત્યારે અથાગ ચંદ્રની સાથે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞતિ સૂત્ર: ૧

Page #817

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३८ दशमप्रामृतस्य षष्ठ प्राभृतप्राभृतम् ___ ८०५ षाढानक्षत्रमेव एकोनचत्वारिंशति मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य चत्वारिंशति द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य चतुर्दशसु सप्तषष्टिभागेषु शेषेषु नक्षत्रेण सार्द्ध यथायोगं संयुज्य तां चतुर्थीमाषाढी पौर्णमासीमुत्तराषाढानक्षत्रमेव परिसमापयति । ततः शेषां पञ्चमीम् आषाढी पौर्णमासी पुनरुत्तराषाढानक्षत्रमेव स्वयं परिसमाप्नुवन् परिसमापयति अर्थात् एकत्र पञ्चमी आषाढी पौर्णमासी समाप्तिमेति, अन्यत्र च चन्द्रयोगमधिकृत्य उत्तराषाढानक्षत्रमिति । इह सूत्रकृत एव शैलीयं यद् यद् नक्षत्रं यां यां पौर्णमासी यां यां वा अमावास्यां परिसमाप्तिमुपनयति तत् तत् नक्षत्रं यावतिशेषे परिसमापयति तावतस्य शेषं कथयति तदेव शेषमत्र सर्वत्रोऽङ्कितं कृतम् अवसेयम् । ततस्तदनुरोधेनैव अस्माभिरपि कृतमिति आगमप्रमाण्यमेवात्रोपपत्तिज्ञेयाः। पुनर्यावति यावतिचौथी आषाढी पूर्णिमा को पुनः उत्तराषाढा नक्षत्र उनचालीस मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया चालीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सरसठिया चौदह भाग शेष रहने पर यथायोग चन्द्र के साथ योग कर के उस चौथी आषाढी पूर्णिमा को उत्तराषाढा नक्षत्र समाप्त करता है । तदनन्तर अवशिष्ट पांचवीं आषाढी पूर्णिमा को पुनः उत्तराषाढा नक्षत्र ही स्वयं समाप्त होकर समाप्त करता है, अर्थात् एक ओर पांचवीं अषाढी पूर्णिमा समाप्त होती है एवं दूसरी ओर चन्द्र का योग कर के उत्तराषाढा नक्षत्र समाप्त होता है । यह सूत्रकार की ही शैली है की जो जो नक्षत्र जिस जिस पूर्णिमा को या जिस जिस अमावास्या को समाप्त करता है उस उस नक्षत्र जितना प्रमाण शेष रहने पर समाप्त होता है उतना उनका शेष कहा जाता है । वही शेष यहां सर्वत्र कहा है ऐसा समज लेवें । अतः उस सूत्रकृत के अनुसार हमने भी कहा है अतः यहां पर आगम प्रामाण्य ही प्रमाण रूप समजें । पुनः યેગા કરીને એ ત્રીજી અષાઢમાસની પુનમને ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે. તે પછી ચોથી અષાઢી પુનમને ફરીથી ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્ર એગણચાળીસ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસઠિયા ચાલીસ ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસઠિયા ચૌદ ભાગ શેષ રહે ત્યારે યથાયોગ્ય ચંદ્રની સાથે એગ કરીને એ ચેથી અષાઢી પુનમને ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે, તે પછી બાકીની પાંચમી અષાઢી પુનમને ફરીથી ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્ર જ પોતે સમાપ્ત થઈને સમાપ્ત કરે છે, અર્થાત્ એક તરફ પાંચમી અષાઢી પુનમ સમાપ્ત થાય છે અને બીજી તરફ ચંદ્રને વેગ કરીને ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્ર સમાપ્ત થાય છે, આ સૂત્રકારની જ શૈલી છે કે જે જે નક્ષત્ર જે જે પુનમને અથવા જે જે અમાસને સમાપ્ત કરે છે, તે તે નક્ષત્ર જેટલું પ્રમાણુ શેષ રહે ત્યારે સમાપ્ત થાય છે, એટલું તેમનું શેષ કહેવાય છે. એજ શેષ અહીંયાં સર્વત્ર કહેલ છે, તેમ સમજવું. તેથી સૂત્રકારની શૈલી અનુસાર અમે પણ અહીંયાં કહેલ છે તેથી અહીંયાં આગમ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #818

८०६
सूर्यप्रज्ञप्ति सूत्रे
1
काले अतिक्रान्ते यस्मिन् यस्मिन् नक्षत्रे या या पौर्णमासी परिसमाप्तिमुपयाति तावदेव पूर्वोक्त त्रयोदशकरणवशात् भावनीयं चन्द्रप्रज्ञप्ताद्यन्यत्रापि तथैवोक्तं वर्त्तते । अनन्तरम् antartaraarravaथैव विवक्षितं वर्त्तते । तदेवं यानि यानि नक्षत्राणि यां यां पौर्णमासी युञ्जन्ति तानि तानि सार्थकनामानि नक्षत्राण्युक्तान्यत्रेति ॥ सू० ३८ ॥
दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम्
मूलम् - 'तसाविट्टिष्णं पुष्णिमासि णं किं कुलं जोएति उवकुलं जोति कुलोवकुलं जोएति । ता कुलं वा जोएति उवकुलं वा जोएति कुलोवकुलं वा जोएति, कुलं जोएमाणे धणिट्टा णक्खत्ते जोएति, उवकुलं जोएमाणे सवणे णक्खत्ते जोएति, कुलोवकुलं जोएमाणे अभिई
क्खत्ते जोएति, साविट्ठि पुण्णिमं कुलं वा जोएति उवकुलं वा जोएति कुलोवकुलं वा जोएति कुलेण वा (कुलेण वा उवकुलेण वा) जुत्ता साविट्ठी पुणिमा जुत्ता ति वत्तव्वंसिया । ता पोटूवतिष्णं पुण्णमं किं कुलं जोएति उवकुलं जोएति कुलोत्रकुलं वा जोएति ? ता कुलं वा जोएति उवकुलं वा जोएति कुलोवकुलं वा जोएति, कुलं जोएमाणे उत्तरापोट्ठवया णक्खत्ते जोएति उवकुलं जोएमाणे पुव्वा पुट्ठवयाणक्खत्ते जोएति, कुलोवकुलं जोएमाणे सतभिसा णक्खत्ते जोएति । पोटूवतिण्णं पुण्णमासि णं कुलं वा जोएइ उबकुलं वा जोएति, कुलोवकुलं जितना जितना काल अतिक्रान्त होने पर जिस जिस नक्षत्र में जो जो पूर्णिमा समाप्त होती है वही पूर्वोक्त तेरह करणवशात् भावना भवित कर लेवें । चन्द्रप्रज्ञप्ति आदि अन्यत्र भी इसी प्रकार कहा है । अनन्तर अमावास्या संबंधी अधिकार कथन भी उसी प्रकार विवक्षित किया है । अतः जो जो नक्षत्र जिस जिस पूर्णिमा का योग प्राप्त करता है उन उन नक्षत्रों का सार्थक नाम अन्यत्र कहा है ।। सू० ३८ ॥
પ્રામાણ્યનેજ પ્રમાણુરૂપ સમજવું. તથા જેટલા અેટલે કાળ વીતિ ગયા પછી જે જે નક્ષત્રમાં જે જે પુનમ સમાપ્ત થાય છે. એજ પૂર્વોક્ત તેર કરણવશાત્ ભાવના ભાવિત કરી લેવી. ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ વિગેરે અન્યત્ર પણ આજ પ્રમાણે કહેલ છે. તે પછી અમાસ સંબંધી અધિકાર કથન પણ એજ પ્રમાણે કહેલ છે. તેથી જે જે નક્ષત્ર જે જે પૂર્ણિમાના ચેગ પ્રાપ્ત કરે છે. તે તે નક્ષત્રાના સાથ ક નામ અન્યત્ર કહ્યા છે. ! સૂ. ૩૮ ૫
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #819

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३८ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम्
८०७
वा जोएति, कुलेण वा जुत्ता ३ पुट्ठवया पुण्णिमा जुत्तात्ति वत्तव्वंसिया । ता आसोइं णं पुण्णमासिण्णं किं कुलं जोएति उबकुल जोएइ कुलोवकुलं जोएइ, णो लमति कुलोवकुलं, कुलं जोएमाणे अस्सिणीणक्खत्ते जोएति, उवकुलं जोएमाणे रेवतीणक्खत्ते जोएति, आसोइ ण पुष्णिमं च कुलं वा जोएइ, उवकुलं वा जोएइ. कुलेण वा जुत्ता उवकुलेण वा जुत्ता अस्सादिष्णं पुष्णिमा जुत्तति वत्तव्वंसिया । एवं तव्वाउ, पोसं पुष्णिमं जेट्ठामूलं पुष्णिमं च कुलोवकुलं पि जोएति । अवसेसासु णत्थि कुलोवकुलं ता साविट्टिणं अमावासं कति णक्खत्ता जोएंति, दोन्नि णक्खत्ता जोएंति तं जहा - अस्सेसा य महा य एवं तव्वं अभिलावेणं णेतव्वं पोट्टवतं दो णक्खत्ता जोएंति तं जहा पुग्वाफग्गुणी उत्तराफग्गुणी, अस्सोई हत्थो चिता य, कत्तियं साती बिसाहा य मग्गसिरं अणुराहा जेट्ठामूलो पोसिं पुव्वासाढा उत्तरासाढा, माहिं अभीयी वो धणिट्ठा फग्गुण सतभिसया पुव्वपोटुवया, उत्तरापोटुवया चेर्ति रेवती अस्सिणीं, विसाहिं भरणी कत्तिया य, जेट्ठामूल णं रोहिणी मग्गसिरं च ता आसाढिं णं अमावासि कति णक्खत्ता, जोएंति, ता तिष्णिणक्खत्ता जोएंति, तं जहा अद्दा पुणव्वसु पुस्सी, ता साविट्टिणं अमावास किं कुलं जोएति उक्कुल वा जोएइ कुलोवकुल वा जोएइ, कुलं वा जोएइ उवकुलं वा जोएइ, णो लम्भइ कुलाव कुलं कुलं जोएमाणे महाणक्खत्ते जोएति उक्कुल वा जोएमाणे असिलेसा जोएइ, कुलेण वा जुत्ता उवकुलेण वा जुत्ता साविट्टी अमावासा जुत्ताति वक्तव्वं सिया, एवं तव्वं वरं मग्गसिराए माहीए आसाढीए य अमावासाए कुलोवकुलं पि जोएति, सेसेसु णत्थि ॥ सू० ३९ ॥
|| दसमस्स पाहुउस्स छटुं पाहुडपाहुडं समत्तं ॥
छाया - तावत् श्राविष्ठी पौर्णमासीं खलु किं कुलं युनक्ति ? उपकुलं युनक्ति ? कुलोपकुलं युनक्ति ? तावत् कुलं वा युनक्ति उपकुलं वा युनक्ति, कुलोपकुलं वा युनक्ति, कुलं युञ्जन् धनिष्ठा नक्षत्रं युनक्ति उपकुलं युञ्जन् श्रवणनक्षत्रं युनक्ति, कुलोपकुलं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #820

८०८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे युञ्जन् अभिजिन्नक्षत्रं युनक्ति, श्राविष्ठी पौर्णमासी कुलं वा युनक्ति उपकुलं वा युनक्ति कुलोपकुलं वा युनक्ति, कुलेन उपकुलेन वा कुलोपकुलेन वा युक्ता श्राविष्ठी पौर्णमासी युक्तेति वक्तव्या शिष्येभ्यः । तावत् प्रौष्ठपदी पूर्णिमां किं कुलं युनक्ति उपकुलं युनक्ति कुलोपकुलं वा युनक्ति तावत् कुलं वा युनक्ति उपकुलं वा युनक्ति कुलोपकुलं वा युनक्ति । कुलं युञ्जन् उत्तराप्रौष्ठपदा नक्षत्रं युनक्ति उपकुलं युञ्जन् पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्रं युनक्ति कुलोपकुलं युञ्जन् शतभिषा नक्षत्रं युनक्ति, प्रौष्ठपदी पौर्णमासी खलु कुलं वा युनक्ति उपकुलं वा युनक्ति कुलोपकुलं वा युनक्ति, कुलेन युक्ता वा उपकुलेन युक्ता वा कुलोपकुलेन युक्ता वा प्रौष्ठपदी पूर्णिमा युक्तेति वक्तव्या शिष्येभ्यः । तावत् आश्विनी खलु पौर्णमासी किं कुलं युनक्ति उपकुलं युनक्ति कुलोपकुलं युनक्ति न लभते कुलोपकुलं, कुलं युञ्जन् अश्विनीनक्षत्रं युनक्ति, उपकुलं युञ्जन् रेवतीनक्षत्रं युनक्ति, आश्विनी खलु पूर्णिमां च कुलं वा युनक्ति उपकुलं वा युनक्ति, कुलेन वा युक्ता उपकुलेन वा युक्ता आश्विनी खलु पूर्णिमा युक्तेति वक्तव्या शिष्येभ्यः । एवं नेतव्यं, पौषी पूर्णिमां ज्येष्ठामूली पूर्णिमां च कुलोपकुलमपि युनक्ति । अवशेषासु नास्ति कुलोपकुलं, तावत् श्राविष्ठी खलु अमावास्यां कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति द्वे नक्षत्रे युक्तः तद्यथा आश्लेषा च नघा च, एतेन अभिलापेन नेतव्यं प्रौष्ठपदी द्वे नक्षत्रे युङ्क्तः तद्यथा पूर्वाफाल्गुनी उत्तराफाल्गुनी आश्विनी हस्तश्चित्रा च कार्तिकी स्वाती विशाखा च मार्गशीर्षीम् अनुराधा ज्येष्ठामूलं च, पौषी पूर्वाषाढा माघीम् अभिजित् श्रवणा धनिष्ठा फाल्गुनी शतभिषा पूर्वापौष्ठपदा उत्तराप्रौष्ठपदा चैत्री रेवती अश्विनी वैशाखी भरणी कृत्तिका च ज्येष्ठामूली रोहिणीमृगशिरा च तावत् आषाढी खलु अमावास्यां कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति । तावत् त्रीणि नक्षत्राणि युञ्जन्ति तद्यथा आर्द्रा पुनर्वसू पुष्यं तावत् श्राविष्ठी खलु अमावास्यां किं कुलं युनक्ति उपकुलं वा युनक्ति कुलोपकुलं वा युनक्ति । कुलं वा युक्ता उपकुलं वा युक्ता न लभते कुलोपकुलं, कुलं युञ्जन् मघानक्षत्रं युनक्ति, उपकुलं वा युक्ता आश्लेषा युनक्ति, कुलेन वा युक्ता उपकुलेन वा युक्ता श्राविष्ठी अमावास्या युक्तेति वक्तव्या शिष्येभ्यः । एवं नेतव्यं नवरं मार्गी माघी आषाढी च अमावास्या कुलोपकुलमपि युनक्ति शेषेषु नास्ति ॥ सू० ३९॥
॥ दशमस्य प्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ॥ टीका-प्रचाल्यमानस्य दशमस्य प्राभृतस्य (योगे किं ते वस्तु आख्याता) इत्याख्यातस्य पश्चमप्राभृतप्राभृते कुलोपकुलादीनां संज्ञाविषयकं विचारं विविच्य षष्ठे प्राभृतप्राभृते अंश
टीकार्थ-प्रचलित दसवें प्राभृत का (योगे किं ते वस्तु आख्याता) इस विषय विषयक पांचवें प्राभृतप्राभृत में कुलोपकुल आदिकों का संज्ञा विषयक
साय- 240 या इसमा प्राकृतनi (योगे किं ते वस्तु आख्याता) मा विषय सधी પાંચમા પ્રાભૃતપ્રાભૃતમાં કુપકુલ વિગેરે નક્ષત્રની સંજ્ઞાના સંબંધમાં પ્રતિપાદન
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #821

सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३९ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम्
८०९ द्वयं वर्त्तते तत्र प्रथमांशेन ३८ सूत्रेण नक्षत्राणां योगवशात् पौर्णमासीनां संज्ञां विविच्य सम्प्रति गतार्थमपि मन्दमति बोधार्थ 'ता साविद्विण्णं' इत्यादिना कुलादि योजनमाह'ता साविटिण्णं पुण्णिमासिं णं किं कुलं जोएइ उवकुलं जोएइ कुलोवकुलं जोएइ' तावत् श्राविष्ठी पौर्णमासी खलु किं कुलं युनक्ति किम् उपकुलं युनक्ति किं कुलोपकुलं युनक्ति । तावत् यद्यपि नक्षत्रयोगेन पौर्णमासीनां संज्ञाः प्रतिपादिता तथापि विशेषबोधार्थ किमप्यन्यत् प्रष्टुमिच्छामि तावत् इत्यभिप्रायेण भगवान् गौतमः पृच्छति-भगवन् ! श्राविष्ठीश्रावणमासभाविनी पौर्णमासी खल्वितिवाक्यालङ्कारे किमिति प्रश्नसंकेतः श्राविष्ठी पौर्णमासी किं कुलं-प्रागुक्तकुलसंज्ञकनक्षत्रं युनक्ति ? किं उपकुलसंज्ञकनक्षत्र युनक्ति ! किं कुलोपकुलसंज्ञकनक्षत्र युनक्तीति सविस्तरं मां बोधय भगवनिति गौतमस्य जिज्ञासां ज्ञात्वा भगवानाह-'ता कुलं वा जोएइ उवकुलं वा जोएइ कुलोवकुलं वा जोएइ' तावत् कुलं वा विचार का विवेचन कर के इस छठे प्राभृतप्राभृत में दो अंश कहे हैं इस में प्रथम अंश माने प्रकरण से ३८ आडतीसवें सूत्र में नक्षत्रों के योगवशात् पूर्णिमासियों की संज्ञा का कथन कर के अब ज्ञातार्थ होने पर भी मन्द मति शिष्यों को विशेष बोध प्राप्यर्थ (ता साविटिपणं) इत्यादि सूत्र से कुलादि की योजना प्रकार कहते हैं-(ता साविट्टिपणं पुणिमासिणं किं कुलं जोएइ उवकुलं जोएइ कलोवकुलं जोएइ) श्रीगौतमस्वामी कहते हैं कि यद्यपि नक्षत्रों के योग से पूर्णिमासीयों को संज्ञा का प्रतिपादन किया तो भी विशेष बोध के लिये कुछ अन्य भी पूछता हूं कि हे भगवन् श्रावण मास भाविनी श्राविष्ठी पूर्णिमा का क्या कुल संज्ञक नक्षत्र योग करता है? अथवा उपकुल संज्ञक नक्षत्र योग करता है ? किं वा कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र योग करता है ? यह सविस्तर कह करके मुझे आप समजाइए इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी के प्रश्न को सुन करके श्रीभगवान महावीरस्वामी कहते है કરીને આ છરા પ્રાભૃતપ્રાભૃતમાં બે અંશ કહેવામાં આવે છે. તેમાં પહેલા અંશમાં એટલેકે પ્રકરણમાં ૩૮ આડત્રીસમાં સૂત્રમાં નક્ષત્રના ગવશાત્ પુનમેની સંજ્ઞાઓનું પ્રતિપાદન કરીને હવે જ્ઞાતાર્થ હોવા છતાં પણ મન્દબુદ્ધિવાળા શિષ્યને સ્પષ્ટ બંધ થવા भाटे (ता साविद्विष्णं) त्या सूत्रथा सा संज्ञानी योना ४१२ भाव 2. (ता साविट्टिण्णं पुणिमासिणं किं कुल जोएइ उबकुल जोएइ कुलोवकुल जोरइ) श्रीगोतमस्वामी પૂછે છે કે યદ્યપિ નક્ષત્રના વેગથી પૂર્ણિમાઓની સંજ્ઞાનું પ્રતિપાદન આપે કર્યું. તે પણ વિશેષ બેય પ્રાપ્તિ માટે બીજુ પણ કંઈક પુછું છું, કે-હે ભગવાન શ્રાવણમાસ ભાવિની શ્રાવિડી પૂર્ણિમાનો શું કુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર યોગ કરે છે? અથવા ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર યોગ કરે છે? કે કુલપકુલ સંજ્ઞકનક્ષત્ર યોગ કરે છે ? આ વિષયમાં આપ સવિસ્તર કહે આ પ્રમાણે શ્રીગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નને સાંભળીને શ્રીભગવાન મહાવીરસ્વામી કહે છે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #822

८१०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
युनक्ति उपकुलं वायुनक्ति कुलोपकुलं वा युनक्ति । तावत् - तव प्रश्नस्योत्तरं श्रूयतां तावत् श्रावणमास भाविनीं श्राविष्ठी पौर्णमासी कुलसंज्ञकनक्षत्रं युनक्ति, अथवोपकुलसंज्ञक नक्षत्रमपि युनक्ति, किंवा कुलोपकुलसंज्ञकनक्षत्रमपि युनक्ति, यथायोगं संज्ञात्रयविशिष्टान्यपि नक्षत्राणि चन्द्रेण सह संयुज्य श्राविष्ठी पौर्णमासी परिसमापयन्ति । अत्र वा शब्दः समुचयार्थबोधस्तेन कुलमपि युनक्ति उपकुलमपि युनक्ति कुलोपकुलमपि युनक्तीति । 'ता कुलं जो माणे धणिट्ठा णक्खत्ते जोएति उवकुलं जोएमाणे सवणे णक्खत्ते जोएइ कुलोवकुलं जोमाने अभीई णक्खत्ते जोएड' तावत् कुलं युञ्जन् धनिष्ठानक्षत्रं युनक्ति उपकुलं युञ्जन् श्रवण नक्षत्रं युनक्ति कुलोपकुलं युञ्जन् अभिजिनक्षत्रं युनक्ति । तावत्-तत्र नक्षत्रयोगविषये - प्रतिपौर्णमास्यां यथासंभवं चन्द्रेण सार्द्ध नक्षत्राणां योगविषयविचारे कुलं कुलसंज्ञकनक्षत्रं युञ्जन् धनिष्ठा नक्षत्रं युनक्ति पूर्वोक्त सप्तत्रिंशत् सूत्रे धनिष्ठानक्षत्रस्य कुलसंज्ञायां पाठसिद्धत्वात् श्राविष्ठयां पौर्णमास्यां धनिष्ठा नक्षत्रस्य सद्भावादित्येवं सर्वत्र नक्षत्राणां संज्ञा (ता कुलं वा जोएइ उवकुलं वा जोएइ कुलोवकुलं वा जोएइ) श्रविष्ठी पूर्णिमा कुलसंज्ञक नक्षत्र का योग करती है तथा उपकुसंज्ञक नक्षत्र का भी योग करती है एवं कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र का भी योग करती है । यथायोग तीनों संज्ञावाले नक्षत्रों को चन्द्र के साथ योग करके श्रविष्ठी पूर्णिमा समाप्त करते हैं। यहां पर सूत्र में वा शब्द समुच्चयार्थक है अतः कुलका भी योग करता है उपकुल संज्ञावाले नक्षत्रका भी योग करता है एवं कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र का भी योगकरता है यह अर्थबोध होता है । (ता कुलं जोएमाणे घणिहाणखत्ते जोएइ, उबकुलं जोएमाणे सवणे णक्खन्ते जोएह, कुलोवकुलं जोएमाणे अभिईणक्खत्ते जोएइ) तीनों संज्ञावाले नक्षत्रों का योग विषयक विचार में प्रत्येक पूर्णिमाओं में यथासंभव चंद्र के साथ कुलसंज्ञक नक्षत्र योग करे तो धनिष्ठा नक्षत्र योग करता है, कारण की पूर्वोक्त ३७ सडतीसवें सूत्र (ता कुलं वा जोएइ उबकुलं वा जोएइ कुलोत्रकुलं वा जोएइ) श्राविष्ठी भेटले } श्रावायु માસની પૂર્ણિમા કુલસંજ્ઞક નક્ષત્રના યોગ કરે છે. તથા ઉપકુલ સજ્ઞક નક્ષત્રને પણ ચેગ કરે છે, તેમજ કુલેકુલ સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રાના પણ યાગ કરે છે. યથાયેાગ ત્રણે સનાવાળા નક્ષત્રાના ચંદ્રની સાથે ચેાગ કરીને શ્રાવિષ્ઠી પૂર્ણિમા સમાપ્ત થાય છે. અહીંયાં સૂત્રમાં વા શબ્ધ સમુચ્ચયા ક છે તેથી કુલવાળાને પણ ચેાગ કરે છે. ઉપકુલ સોંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રાને પણ યાગ કરે છે. તેમજ લેાપપુલ સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રાને ણુ યાગ કરે છે. આ રીતે अमोध थाय छे. (ता कुलं जोएमाणे धणिट्ठा णक्खते जोएइ, उबकुलं जोएमाणे सवणे क्खत्ते जोएइ, कुलोव कुलं जोएमाणे अभिई णक्खत्ते जोएइ) त्रणे संज्ञाषाणा नक्षत्राना योगना વિષય સંબંધી વિચારમાં દરેક પૂર્ણિમાએમાં યથાસંભવ ચંદ્રની સાથે કુલસંજ્ઞક નક્ષત્રયેાગ કરે ત। ધનિષ્ઠા નક્ષત્ર ચેાગ કરે છે. કારણકે પૂર્વક્તિ ૩૭ સાડત્રીસમાં સૂત્રમાં ધનિષ્ઠા નક્ષત્રને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #823

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३९ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् अवसेया । एवं च यदोपकुलं युञ्जन् श्रवणानक्षत्र श्राविष्ठी पौर्णमासी युनक्ति यदा च कुलोपकुलं युजन् तदा अभिजिन्नक्षत्र युनक्ति तद्धि अभिजिम्नक्षत्रं तृतीयायां श्राविष्ठयां पौर्णमास्यां द्वादशसु मुहूर्तेषु किञ्चित् समधिकेषु शेषेषु चन्द्रेण सह योगमुपैति, अभिजिन्नक्षत्रस्य श्रवणनक्षत्रेण सह सहचरत्वं वर्त्तते तेन स्वयमपि तस्याः पौर्णमास्याः पर्यन्तवर्तित्वात् तदपि तां पौर्णमासी परिसमाप्तिमुपनयतीति विवक्षितत्वात् युनक्तीत्युक्तमीति सर्वत्रापि युक्तिरवधेयेति । सम्प्रत्युपसंहारवाक्यमाह-'ता सावडिं पुण्णिमं कुलं वा जोएइ उपकुलं वा जोएइ कुलोवकुलं वा जोएइ' तावत् श्राविष्ठी पूर्णिमां कुलं वा युनक्ति उपकुलं वा युनक्ति कुलोपकुलं वा युनक्ति । तावत्-तत्र नक्षत्रयोगविचारे पूर्वप्रतिपादितक्रमेण त्रिभिरपि कुलामें धनिष्ठानक्षत्र को कुलसंज्ञक नक्षत्रों में सिद्ध किया है । एवं श्राविष्ठा पूर्णिमा में धनिष्ठा नक्षत्र का सद्भाव रहता है । इस प्रकार सर्वत्र नक्षत्रों की संज्ञा को जानलेवें । तथा च जब उपकुलनक्षत्र का योग रहता है तब श्रवणनक्षत्र श्राविष्ठीपूर्णिमा का योग करता है, एवं च जब कुलोपकुल नक्षत्र का योग रहता है तब अभिजित् नक्षत्र का योग होता है, वह अभिजित् नक्षत्र तीसरी श्राविष्टी पूर्णिमा बारह मुहूर्त से कुछ अधिक शेष रहने पर चन्द्र के साथ योग करता है, अभिजित् नक्षत्र का श्रवण नक्षत्र के साथ सहचारीपना रहता है अतःस्वयं भी उस पूर्णिमा समीपवर्ति होने से वह नक्षत्र भी उस पूर्णिमा को समाप्त करता है इस विवक्षा से (युनक्ति) ऐसा कहा है सर्वत्र युनक्ति-योग करता है इस प्रकार समजलेवें, अब उपसंहार करते हुवे कहते हैं-(ता साविट्टि पुण्णिमं कुलं वा जोएइ उवकुलं वा जोएइ, कुलोचकुलं वा जोएइ) नक्षत्र योग विचार में प्रतिपादित क्रम से कुलादि तीनों संज्ञावाले नक्षत्रों का श्राविष्ठी पूर्णिमा को योग होता है अतः श्राविष्ठि पूर्णिमा कुल કુલ સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રમાં સિદ્ધ કરેલ છે, તથા શ્રાવિષ્ટી પૂર્ણિમામાં ધનિષ્ઠા નક્ષત્રને સદ્ભાવ રહે છે. આ પ્રમાણે બધેજ નક્ષત્રની સંજ્ઞા સમજી લેવી, તથા જ્યારે ઉપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્રને વેગ હોય છે ત્યારે શ્રવણ નક્ષત્ર શ્રાવિષ્ઠી પૂર્ણિમાને વેગ કરે છે. તથાચ જ્યારે કુલપકુલ સંજ્ઞકનક્ષત્રને વેગ હોય છે ત્યારે અભિજીત નક્ષત્રને વેગ રહે છે. એ અભિજીત નક્ષત્ર ત્રીજી શ્રાવિષ્ઠી પુનમ બાર મુહૂર્તથી કંઈક વધારે બાકી રહે ત્યારે ચંદ્રની સાથે એગ કરે છે. અભિજીત નક્ષત્રનું શ્રવણનક્ષત્રની સાથે સહચારીપણું રહે છે. તેથી અને પોતે પણ તે પૂર્ણિમાની સમીપસ્થ હોવાથી એ નક્ષત્ર પણ એ પૂર્ણિમાને समाप्त ४२ छ. मे विवक्षाथी (युनक्ति) ये रीते ४ छ. ५ ४ाणे (युनक्ति) अर्थात् योग ४२ छ. मेरीत सभा सडार ४२तो छ (ता साविति पुणिमं कुलं वा जोरइ, उपकुलं वा जोएइ कुलोक्कुलं वा जोएइ) नक्षत्राना या समधी वियारमा प्रतिपादन કરેલ ક્રમથી કુલાદિ ત્રણે સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રને શ્રાવિષ્ઠી પૂર્ણિમા સાથે વેગ રહે છે. તેથી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #824

८१२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
दिभिः नक्षत्रैः श्राविष्ठ्याः पौर्णमास्या योजनाऽस्ति तेन श्राविष्ठी पौर्णमासीं कुलं वा युनक्ति उपकुलं वायुनक्ति कुलोपकुलं वा युनक्ति इत्येवं वक्तव्यं स्यात्-इत्थं स्वशिष्येभ्यः प्रतिपादनं कुर्यादित्यर्थः । यदि वा कुलेन वा युक्ता सती श्राविष्ठी पौर्णमासी उपकुलेन वा युक्ता सती श्राविष्ठी पौर्णमासी यदि वा कुलोपकुलेन वा युक्ता सती श्राविष्ठी पौर्णमासीति सर्वत्र युक्तेति वक्तव्यं स्यात् - युक्ता नामिका पौर्णमासी वक्तव्येति स्वशिष्येभ्यः प्रतिपादयेदित्यर्थः । उक्तं च मूलसूत्रे - 'कुलेण वा उवकुलेण वा कुलोवकुलेण वा जुत्ता साविट्ठी पुणिमा जुत्तात वत्तं सिया' कुलेन वा उपकुलेन वा कुलोपकुलेन वा युक्ता श्राविष्ठी पूर्णिमा युक्ता इति वक्तव्यं स्यात् ॥ कुलम् उपकुलं कुलोपकुलं चेति संज्ञात्रयविशिष्टेषु नक्षत्रेषु केनापि नक्षत्रेण सह वर्त्तमाना श्राविष्ठी पौर्णमासी युक्ता - युक्तानामिका स्यात् युक्ता नामिका पौर्णमासी भवतीति स्वशिष्येभ्यः प्रतिपादनं कुर्यात् इत्थमेव सर्वत्रार्थयोजनकार्या । अथ पुनर्गोतमः पृच्छति - 'ता पोहवतिष्णं पुष्णिमं किं कुलं जोएइ किं उबकुलं जोएइ किं कुलोवकुलं वा जोएइ' तावत् प्रोष्ठपदी पूर्णिमां किं कुलं युनक्ति किम् उपकुलं युनक्ति किं संज्ञक उपकुलसंज्ञक एवं कुलोपकुलसंज्ञक नक्षत्रों का योग करती है इस प्रकार स्वशिष्यों को कहें। कुलसंज्ञक नक्षत्र से युक्त भी श्रविष्ठी पूर्णिमा होती है, उपकुलसंज्ञकनक्षत्र से युक्त भी श्रविष्ठी पूर्णिमा होती है एवं कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र से भी श्रविष्ठी पूर्णिमा युक्त होती है । इस प्रकार सर्वत्र युक्ता इस प्रकार के नाम से स्व शिष्यों को कहे। सूत्र में कहा भी है(कुलेण वा उवकुलेण वा कुलोवकुलेण वा जुत्ता पुण्णिमा जुत्तत्तिवत्तवं सिया) कुल संज्ञक, उपकुलसंज्ञक, एवं कुलोपकुल संज्ञक इस प्रकार तीनों संज्ञावाले नक्षत्रों में कोई भी नक्षत्र के साथ रही हुई श्रविष्ठी पूर्णिमा युक्ता नामवाली होती है इस प्रकार स्वशिष्यों को प्रतिपादन करके कहे । इस प्रकार सर्वत्र अर्थ योजना कर लेवें । फिर से श्रीगौतमस्वामी पूछते हैं - (ता पोट्ठवइण्णं पुण्णमं कि कुलं जोएइ किं उवकुलं जोएइ किं कुलोवकुल जोएइ) प्रौष्ठपदी माने भाद्रશ્રાવિષ્ઠિ પૂર્ણિમા કુલસ ંજ્ઞક ઉપકુલસંજ્ઞક અને કુલેપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્રને યાગ કરે છે. તે પ્રમાણે સ્વશિષ્યાને કહેવુ કુલ સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રના ચેગવાળી પણ શ્રાવિષ્ઠી પુનમ હાય છે. ઉસ્કુલ સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રના ચેાગવાળી પણ શ્રાવિષ્ઠી પુનમ હાય છે, તથા કુલાકુલ સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રથી પણ શ્રાવિષ્ઠી પુનમ યુક્ત હોય છે. આ રીતે બધે ‘ચુક્તા’ એ प्रमाणे नामथी स्वशिष्याने हे सूत्रमां पशु छे. - 'कुलेण वा उत्रकुलेण वा कुलोवकुलेण वा जुत्ता पुणिमा जुत्तत्ति वत्तम्वंसिया ) स संज्ञ उपसस ने मुझेोपससंज्ञ से रीते ત્રણે સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રામાં કેઈપણુ નક્ષત્રની સાથે રહેલ શ્રાવિષ્ઠી પૂર્ણિ`મા ‘ યુક્તા ’ એ નામવાળી થાય છે, તેમ સ્વ શિષ્યાને પ્રતિપાદન કરીને કહેવું. આ પ્રમાણે બધેજ અની योजना पुरी लेवी. इरीथी श्रीगौतमस्वाभी पूछे छे = (ता पोट्ठवइण्णं पुष्णिमं किं कुल
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #825

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३९ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् ८१३ कुलोपकुलं वा युनक्ति । तावदिति प्राग्वत् प्रौष्ठपदी -भाद्रपदमासभाविनी पूर्णिमां किमिति प्रश्नार्थे किं कुलं-कुलसंज्ञक नक्षत्रं युनक्ति-यथासम्भवं चन्द्रेण सह संयुज्य किं नामकं नक्षत्र तां भाद्रपदी पौर्णमासी परिसमाप्तिमुपनयतीति भगवान् वदेदित्यर्थः। ततो भगवानाह'ता कुलं वा जोएइ उवकुलं वा जोएइ कुलोवकुलं वा जोएइ' तावत् कुलं वा युनक्ति उपकुलं वा युनक्ति कुलोपकुलं वा युनक्ति । तावदिति प्राग्वत् कुलं उपकुलं कुलोपकुलं चेति संज्ञात्रयविशिष्टान्यपि नक्षत्राणि यथासम्भवं चन्द्रेण सह संयुज्य तां भाद्रपदी पौर्णमासी समाप्तिमुपनयन्ति-प्रौष्ठपदी पौर्णमासी युञ्जन्तीत्यर्थः । 'ता कुलं जोएमाणे उत्तरापोटवया णक्खत्ते जोएइ उवकुलं जोएमाणे पुव्वापोट्ठवया णक्खत्ते जोएइ, कुलोवकुलं जोएमाणे सतभिसया णक्खत्ते जोएइ' तावत् कुलं युञ्जन् उत्तराग्रौष्ठपदानक्षत्रं युनक्ति उपकुलं युञ्जन् पूर्वापौष्ठपदानक्षत्रं युनक्ति, कुलोपकुलं युजन् शतभिषानक्षत्रं युनक्ति । तावदिति प्राग्वत् पदमासभाविनी पूर्णिमा क्या कुलसंज्ञक नक्षत्र का योग करती है अथवा उपकुल संज्ञकनक्षत्र का योग करती है या कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र का योग करती है यथासंभव चंद्र के साथ योग करके कौन नामवाला नक्षत्र उस भाद्रपदमास की पूर्णिमा को समाप्त करता है सो हे भगवन् ! मुझे कहिये । इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी के कहने पर उत्तर में भगवान् कहते हैं-(ता कुलं वा जोएइ, उवकुलं वा जोएइ कुलोवकुलं वा जोएइ) कुल उपकुल एवं कुलोपकुल इस प्रकार तीनों संज्ञावाले नक्षत्रों यथासंभव चन्द्र के साथ योग कर के उस भाद्रपदी पूर्णिमा को समाप्त करता है। अर्थात् प्रौष्ठपदी पूर्णिमा का योग करता है। (ता कुलं जोएमाणे उत्तरापोट्टवया णक्खत्ते जोएइ, उवकुल जोएमाणे पुम्वपोट्टवया णक्खत्ते जोएइ, कुलोवकुलं जोएमाणे सतभिसयाणक्खत्ते जोएइ) कुलसंज्ञक नक्षत्र का योगकरे तो उत्तराप्रोष्ठपदा नक्षत्रकायोग करती है उपकुल संज्ञावाले नक्षत्र का योग करे तो पूर्वाप्रौष्ठपदा नक्षत्र का योग करती है, कुलोजोएई किं उव कुलं जोएइ किं कुलोवकुलं जोएइ) isपही सेट मायामासनी पुनम કુલસંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રને વેગ કરે છે? અથવા ઉપકુલ સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રને યોગ કરે છે? કે કુલપકુલ સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રને યોગ કરે છે ? એટલેકે યથાસંભવ ચંદ્રની સાથે યોગ કરીને ક્યા નામવાળા નક્ષત્ર એ ભાદરવા માસની પુનમને સમાપ્ત કરે છે ? તે હે ભગવન મને કહે આ પ્રમાણે શ્રીગૌતમસ્વામીના પૂછવાથી ઉત્તરમાં શ્રીભગવાન કહે છે(ता कुलं या जोएइ, उबकुलं वा जोएइ, कुलोवकुलं वा जोएइ) सस अ५सस भने કુલપકુલસંજ્ઞક એ પ્રમાણે ત્રણે સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રોને યથાસંભવ ચંદ્રની સાથે યોગ કરીને એ ભાદરવા માસની પુનમને સમાપ્ત કરે છે. અર્થાત્ પ્રૌષ્ઠપદી પુનમનો યોગ ४२ छे. (ता कुलं जोएमाणे उत्तरापोटुव या णक्खत्ते जोएइ, उवकुलं जोएमाणे पुव्यापोडक्या णक्खते जोएइ कुलोवकुलं जोएमाणे सतभिसया णक्खते जोएइ) सुसज्ञापा नक्षत्रना
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #826

८१४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे कुलसंज्ञावाचकमुत्तराभाद्रपदानक्षत्रं वर्तते उपकुलसंज्ञकं पूर्वाभाद्रपदानक्षत्रं वर्तते एवं कुलोपकुलसंज्ञाविशिष्टं शतभिषानक्षत्रमस्ति । भाद्रपद्यां पौर्णमास्यामुक्तत्रयाणां नक्षत्राणां चन्द्रयोगसम्भवात् कुलादिसंज्ञाक्रमेणात्र नक्षत्राणां नामानि प्रतिपादितान्यवधेयानीत्याशयः । 'पोटवतिण्णं पुण्णमासिं णं कुलं वा उवकुलं वा जोएइ कुलोवकुलं वा जोएइ' प्रौष्ठपदी पौर्णमासी खल कुलं वा युनक्ति उपकुलं वा युनक्ति कुलोपकुलं वा युनक्ति । अस्यांशस्य व्याख्या पूर्व कृतैन वर्तते इममंशं पुनरुक्तिवत् प्रतिभात्यतः पुनर्व्याख्यया अलमिति । 'कुलेण वा जुत्ता उवकुलेण वा जुत्ता कुलोवकुलेण वा जुत्ता पुटवता पुण्णिमा जुत्ताति वत्तव्यं सिया' कुलेन वा युक्ता उपकुलेन वा युक्ता कुलोपकुलेन वा युक्ता प्रौष्ठपदी पूर्णिमा युक्ता इति वक्तव्या पकुल नक्षत्र का योग करे तो शतभिषा नक्षत्र का योग करती है। इस प्रकार कुलसंज्ञावाचक उत्तराभाद्रपदा नक्षत्र है, उपकुल संज्ञक पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्र है, एवं कुलोपकुल संज्ञक शतभिषा नक्षत्र है, भाद्रपदी पूर्णिमा में उक्त तीनों नक्षत्रों का चन्द्र के योग का संभव होने से कुलादि संज्ञा के क्रम से यहां पर नक्षत्रों के नाम प्रतिपादित किये हैं, ऐसा जान लेवें (पोहवतिण्णं पुण्णमासिं णं कुलं वा जोएइ उवकुलं वा जोएइ, कुलोवकुलं वा जोएइ) प्रोष्ठपदी पूर्णिमा को कुल संज्ञावाले नक्षत्र भी योग करता है, उपकुल संज्ञावाले नक्षत्र भी योग करता है एवं कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र भी योग करता है, इस सूत्रांश की विशिष्ट व्याख्या पहले की गई है । यह सूत्रांश पुनरुक्त जैसा है अतः फिर विशिष्ट व्याख्या नहीं की है। (कुलेण वा जुत्ता उवकुलेण वा जुत्ता कुलोवकुलेण वा जुत्ता पुट्टवत्ता पुण्णिमा जुत्तात्ति वत्तव्वं सिया) कुल उपकुल एवं कुलोपकुल इन संज्ञानय विशिष्ट नक्षत्रों में कोई भी एक नक्षत्र યોગ કરે તો ઉત્તરપ્રીષ્ઠાદા નક્ષત્રનો યોગ કરે છે. ઉપકુલ નક્ષત્રનોયેગ કરે તે પૂર્વાપ્રૌષ્ઠપદા નક્ષત્રને એગ કરે છે. કુલકુલ નક્ષત્રને યોગ કરે તે શતભિષા નક્ષત્રને
ગ કરે છે. આ પ્રમાણે કુલ સંજ્ઞાવાળું ઉત્તરાભાદ્રપદા નક્ષત્ર છે અને ઉપકુલ સંજ્ઞાવાળું પૂર્વાભાદ્રપદા નક્ષત્ર છે તથા કુલપકુલ સંજ્ઞાવાળું શતભિષા નક્ષત્ર છે. ભાદરવા માસની પૂર્ણિમામાં એ ત્રણે સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રને ચંદ્રના વેગને સંભવ હોવાથી કુલાદિ સંજ્ઞાના ક્રમથી અહીંયાં નક્ષત્રોના નામ પ્રતિપાદિત કરેલ છે. તેમ સમજવું (पोदवइण्णं पुणिमासिं णं कुलं वा जोएइ उवकुलं वा जोएइ कुलोवकुलं वा जोएइ) श्रीपही પુનમનો કુલ સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્ર પણ ત્યાગ કરે છે. ઉપકુલ સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્ર પણ યંગ કરે છે, અને કુલપકુલ સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્ર પણ લેગ કરે છે. આ સૂત્રાશની વિશેષ વ્યાખ્યા પહેલા કહેવામાં આવી ગયેલ છે. આ સૂત્રાંશ પુનરુક્ત જેવું છે જેથી વિશેષ વિવેચન ४२९ नथी. (कुलेण वा जुत्ता उरकुलेण वा जुत्ता कुलोचकुले.ण वा जुत्त। यता पुणिमा जुत्तात्ति वत्तव्यं सिया) ८ ५८१ मने सो५८ ॥णे सज्ञा नक्षत्रामा अध
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #827

८१५
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३९ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् स्यात् कुलमुपकुलं कुलोपकुलं वेति संज्ञात्रयविशिष्टेषु नक्षत्रेष्वन्यतमनक्षत्रेण नक्षत्राभ्यां वा युक्ता प्रौष्ठपदीभाद्रपदमासभाविनी भाद्री पौर्णमासी-युक्ता-तन्नामिका युक्तेति संज्ञाविशिष्टा पौर्णमासी कथ्यत इत्येवं स्वशिष्येभ्यो वक्तव्यमित्यर्थः । 'ता आसोइण्णं पुण्णिमासिणं कुलं जोएइ उपकुलं जोएइ कुलोवकुलं वा जोएइ तावत् अश्विनी खलु पौर्णमासी किं कुलं युनक्ति उपकुलं युनक्ति कुलोपकुलं वा युनक्ति । तावदिति प्राग्वत् आश्विनी-आश्विनमासभाविनी खल्विति वाक्यालंकारे पौर्णमासी किमिति प्रश्नार्थे कुलं-कुलसंज्ञक नक्षत्रम् उपकुलसंज्ञकनक्षत्र वा कुलोपकुलसंज्ञकनक्षत्र युनक्ति यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य आश्विनी पौर्णमासी परिसमापयतीति वद भगवानिति गौतमः पृच्छति । ततो भगवानाह-'ता कुलं वा जोएइ उवकुलं वा जोएइ णो लभइ कुलोवकुलं' तावत् कुलं वा युनक्ति उपकुलं वा युनक्ति न लभते कुलोपकुलं । तावत्-श्रूयतां तवप्रश्नस्य विवरणम् आश्विनी पौर्णमासी कुलसंज्ञकं नक्षत्रमुपकुलसंज्ञकनक्षत्र वा यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य परिसमाप्तिमुपनयति । कुलोपकुलसंज्ञक नक्षत्र न लभते आश्विनी पौर्णमासीमिति भगवानुक्त्वा पुनस्तमेवार्थ परिस्फोटयतिसे या दो नक्षत्रों से युक्त प्रौष्ठपदी माने भाद्रपद मास भाविनी पूर्णिमा (युक्ता) इस नाम युक्त संज्ञा विशिष्ट पूर्णिमा कही जाती है ऐसा स्वशिष्यों को कहें। (ता आसोइण्णं पुण्णिमासिणं किं कुलं जोएइ, उवकुलं जोएइ, कुलोवकुलं वा जोएइ) आश्विनी माने आश्विन मास भाविनी पूर्णिमा का क्या कुल संज्ञक उपकुल संज्ञक अथवा कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र योग करता है। माने चन्द्र के साथ यथायोग योग कर के आश्विनी पूर्णिमा को समाप्त करता है ? सो हे भगवन् आप कहीए ? इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी के कहने से उत्तर में भगवान् कहते हैं-(ता कुलं वा जोएइ, उवकुलं वा जोएइ, णो लभइ कुलोवकुलं) आश्विनी पूर्णिमासी को कुल संज्ञक नक्षत्र एवं उपकुल संज्ञक नक्षत्र यथायोग चन्द्र के साथ योग कर के समाप्त करता है। इसको कुलोपकुल वाले नक्षत्र का योग नहीं होता इस प्रकार कह कर फिर इसको ही स्पष्ट પણ એક નક્ષત્રથી અથવા બે નક્ષત્રોથી યુક્ત પ્રીષ્ઠપદી અર્થાત્ ભાદરવા માસની પૂર્ણિમા (युक्ता) २. नाभवानी पूर्णिमा राय छ तेभ सवशिष्याने ४३, (ता आसोइण्णं पुण्णिमं क कुलं जोएइ, उवकुलं जोएइ, कुलोवकुलं वा जोएइ) आसो भासनी पूणि भाना शुख शापामा કે ઉપકુલ સંજ્ઞાવાળા અથવા કુલપકુલ સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્ર યોગ કરે છે? એટલે કે ચંદ્રની સાથે યથા ગગ કરીને આશ્વિની પૂર્ણિમાને સમાપ્ત કરે છે. તે હે ભગવન મને આપ કહે આ પ્રમાણે श्रीगीतभाभीना ५७वाथी उत्तम सपान् ४ छ (ता कुलं वा जोएइ, उबकुलं वा जोएइ, णो लब्भइ कुलोवकुलं) माश्विनी पूणि भाना स सज्ञ४ मने उपस सज्ञ नक्षत्र યથાગ ચંદ્રની સાથે એગ કરીને સમાપ્ત કરે છે. તેને કુલપકુલવાળા નક્ષત્રને વેગ डात नथी. २॥ शत ४ीन तेने २४ २५८ ४२ छ. (ता कुलं जोएमाणे अस्सिणी णक्खत्ते
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #828

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे 'ता कुलं जोएमाणे अस्सिणी णक्खत्ते जोएइ उवकुलं जोएमाणे रेवती णक्खत्ते जोएई' तावत् कुलं युजन् अश्विनी नक्षत्र युनक्ति उपकुलं युजन् रेवतीनक्षत्र युनक्ति । तावदिति पूर्ववत् यदा आश्विनी पूर्णिमा कुलसंज्ञकं नक्षत्र युनक्ति तदा तत्र अश्विनीनक्षत्रेण भाव्यं यदा चोपकुलेन युक्ता आश्विनी पौर्णमासी भवति तदा तत्र रेवतीनक्षत्रेण भाव्यं कदाचिदपि तत्र कुलोपकुलसंज्ञकनक्षत्रेण संयोगसम्भवो नास्तीति ज्ञेयमित्यत एवाह-'कुलं वा जोएइ उव कुलं वा जोएइ' कुलं वा युनक्ति उपकुलं वा युनक्तीति । 'ता कुलेण वा जुत्ता उवकुलेन वा जुत्ता अस्सादिण्णं पुण्णिमा जुत्तति वत्तव्यं सिया' कुलेन वा युक्ता उपकुलेन वा युक्ता आश्विनी खलु पूर्णिमा युक्ता इति वक्तव्या स्यात् । कुलमुपकुलसंज्ञकयो मध्ये येन केनापि नक्षत्रेण सह युक्ता आश्विनी पौर्णमासी युक्त युक्ता नामिका भवतीति स्वशिष्येभ्यः प्रतिपादयेत् । 'एवं णेतव्वाउ' एवं नेतव्याः । एवं पूर्वोक्तेन प्रकारेण शेषा अपि पौर्णमास्यो करते हैं-(ता कुलं जोएमाणे अस्सिणी णक्खत्ते जोएइ, उवकुलं जोएमाणे रेवती णक्खत्ते जोएइ) जब आश्विनी पूर्णिमा का कुल संज्ञक नक्षत्र योग करता है, तब वहां अश्विनी नक्षत्र का योग होता है। जब आश्विनी पूर्णिमा का उपकुल नक्षत्र योग करता है तब वहां रेवती नक्षत्र होता है । वहां कदापि कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र के योग का संभव नहीं होता है अतएव कहते हैं(कुलं वा जोएइ उवकुलं वा जोएइ) कुल नक्षत्र भी योग करता है, एवं उपकुल संज्ञक नक्षत्र भी योग करता है (ता कुलेण वा जुत्ता उवकुलेण वा जुत्ता अस्सादिण्णं पुण्णिमा जुत्तात्ति वत्तव्वं सिया) कुल संज्ञावाले एवं उपकुल संज्ञावाले नक्षत्र से युक्त आश्विनी पूर्णिमा (युक्ता) इस नाम से कही जाती है। कुल उपकुल संज्ञावाले नक्षत्रों में जिस किसी नक्षत्र के साथ युक्ता आश्विनी पूर्णिमा युक्ता इस नाम वाली कही जाती है ऐसा स्वशिष्यों को कहें । (एवं तव्वा उ) इस पूर्वोक्त प्रकार से अवशिष्ट सभी पूर्णिमाओं के जाण्ड, उवकुलं जोएमाणे रेवती णखत्ते जोएइ) यारे मावनी पूलि भाना स सस નક્ષત્ર યોગ કરે છે ત્યારે તેને અશ્વિની નક્ષત્રને એગ થાય છે. અને જ્યારે અશ્વિની પર્ણિમાનો ઉપકુલ નક્ષત્ર યોગ કરે છે ત્યારે ત્યાં રેવતી નક્ષત્રનો વેગ હોય છે. તેને
पद नक्षत्रना योजना समय रहते। नथी, तेथी । ४३ छ -(कुलं वा जोएइ उव. कुलं वा जोएइ) जुन संशावण नक्षत्रन! पण या डाय छे भने ५स सजावा नक्षत्रनो ५५यो खत्य छ, (ता कुलेण वा जुत्ता उवकुलेण वा जुत्ता अस्सादिण्णं पुण्णिमा जुत्तत्ति वत्तव्य सिया) अस संशावामा मने ३५४८ संशावाणी नक्षत्रयी युक्त अश्विनी पूणिमा (युक्ता) ये नामधा हेवाय छे. उस ५४ा संज्ञावा नक्षत्रीमा २ अ नक्षत्रनी साथे २७सी અશ્વિની પૂર્ણિમા યુક્તા એ નામવાળી કહેવાય છે. તેમ સ્વશિષ્યાને સમજાવવું (પર્વ तव्वा उ)मा पूर्वरित प्राथी माडीनी गधी पूनिभायाना समयमा भथी डी
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #829

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३९ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् नेतव्याः पाठक्रमेण वक्तव्याः 'पोसं पुण्णिमं जेट्ठामूलं पुण्णिमं च कुलोवकुलं पि जोएइ' पौषी पूर्णिमां ज्येष्ठामूली च पूर्णिमां कुलोपकुलमपि युनक्ति । पौषी पौषमाभाविनी पूर्णिमा कुलोपकुलमपि युनक्ति, अर्थात् पौषीं पौर्णमासी कुलमपि युनक्ति, उपकुलमपि युनक्ति कुलोपकुलमपि युनक्ति संज्ञात्रयविशिष्टेषु नक्षत्रेष्वन्यतमेनान्यतमाभ्यामन्यतमी, वा युक्ता भवति । एवमेव ज्येष्ठामूलीं-ज्येष्ठमासभाविनी पौर्णमासीमपि कुलमपि युनक्ति उपकुलमपि युनक्ति कुलोपकुलमपि युनक्ति, इयमपि पौर्णमासी संज्ञात्रयविशिष्टै नक्षत्र युक्ता भवतीत्यर्थः । एवमत्र श्रावणी भाद्री आश्विनी पौषी ज्येष्ठी चेति पञ्च पौर्णमास्यः संज्ञात्रयविशिष्टनक्षत्रैः सह सम्बद्धत्वात् युक्ता नामिकाः पौर्णमास्यो वक्तव्याः स्वशिष्येभ्य इति । 'अवसेसासु णत्थि कुलोवकुलं' अवशेषासु नास्ति कुलोपकुलम् । अवशेषासु-अनुक्तासु कार्तिकी मार्गशीर्षी माधी फाल्गुनी चैत्री आषाढी वैशाखी चेत्येतासु सप्तमु पौर्णमासीषु नास्ति कुलोपकुलं नक्षत्रमिति परिभाव्य वक्तव्याः ताश्चैवं 'ता कत्तिअण्णं पुण्णिविषय में पाठक्रम से कह लेवें। (पोसं पुण्णिमं जेट्ठा मूलं पुणिमं च कुलोव. कुलं पि जोएइ) पौषी पूर्णिमा की कुल संज्ञक, उपकुल संज्ञक एवं कुलोपकुल संज्ञक ये तीनो संज्ञावाले नक्षत्र योग करते हैं अर्थात् तीनों संज्ञा विशिष्ट नक्षत्रों में एक दो या तीनों संज्ञा वाले नक्षत्रों से युक्ता होती है। इसी प्रकार ज्येष्ठा मूली माने ज्येष्ठमास भाविनी पूर्णिमा का कुलवाले नक्षत्र भी योग करता है, उपकुल संज्ञक नक्षत्र भी योग करता है तथा कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र भी योग करता है, यह पूर्णिमा भी तीनों संज्ञावाले नक्षत्रों से युक्ता होती है । इसी प्रकार यहां पर श्रावणी, भाद्रपदी, आश्विनी पोषी ज्येष्ठामूली ये पांचों पूर्णिमाएं तीनों संज्ञावाले नक्षत्रों के साथ संबद्ध होने से युक्ता नामवाली कही जाती हैं ऐसा स्वशिष्यों को कहें। (अवसेसासु नस्थि कुलोवकुलं) इनसे अतिरिक्त अनुक्त कार्तिकी, मार्गशीर्षी माघी, फाल्गुनी, चैत्री वैशाखी आषाढी इन सातों पूर्णिमाओं में कुलोपकुल नक्षत्र का योग नहीं होता ऐसा दे.(पोसं पुण्णिमं जेट्ठा मूलं पुषिणमं च कुलोवकुलं पि जोएइ) पाप भासनी पुनमना કુલ સંજ્ઞક ઉપકુલ સંજ્ઞક અને કુલપકુલ સંજ્ઞક આ ત્રણે સંજ્ઞા વિશિષ્ટ નક્ષત્રમાં એક, બે અથવા ત્રણે સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રેથી યુક્ત હોય છે, એ જ પ્રમાણે જ્યેષ્ઠા મૂલી એટલે કે જેઠ માસની પુનમ પણ કુલવાળા ઉપકુલવાળા નક્ષત્રોને વેગ કરે છે. તથા કુપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્રને પણ યોગ કરે છે. આ પૂર્ણિમા પણ ત્રણે સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રથી યુક્ત હોય છે. એ જ પ્રમાણે અહી યા શ્રાવણી, ભાદ્રપદી, અશ્વિની પિષી, જયેષ્ઠા મૂલી આ પાંચે પૂર્ણિમાએ ત્રણે સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રની સાથે સંબંધવાળી હોવાથી યુક્તા એ नाभवाणी यामां माद छ. तभ स्वाशिष्याने ४हे. (अवसेसासु नत्थि कुलोवकुलं) આનાથી અતિરિક્ત નહીં કહેલ કાર્તિકી, માર્ગશીષ માળી, ફાલ્ગની, ચૈત્ર, વૈશાખી,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #830

८१८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
मार्सिणं किं कुलं जोएइ वा उवकुलं वा जोएइ, ता कुलंपि जोएइ उवकुलंपि जोएइ, णो लभेइ कुलोवकुलं, कुलं जोएमाणे कत्तिया णक्खत्ते जोएइ, उवकुलं जोएमाणे भरणी क्खते जोएइ, ता कत्तिअण्णं पुण्णमासीष्णं कुलं वा जोएइ उवकुलं वा जोएइ, कुलेन वा जुत्ता उवकुलेन वा जुत्ता कत्तियपुण्णिमा जुत्तत्ति वत्तव्यं सिया' तावत् कार्त्तिकीं पौर्णमासीं खलु किं कुलं युनक्ति किम् उपकुलं युनक्ति ? तावत् कुलमपि युनक्ति उपकुलमपि युनक्ति न लभते कुलोपकुलं, कुलं युञ्जन् कृत्तिका नक्षत्रं युनक्ति उपकुलं युञ्जन् भरणी नक्षत्रं युनक्ति, तावत् कार्त्तिकीं पौर्णमासीं खलु कुलं वा युनक्ति उपकुलं वा युनक्ति, कुलेन वा युक्ता उपकुलेन वा युक्ता कार्त्तिक पूर्णिमा युक्तेति वक्तव्यं स्यात् । स्वशिष्येभ्य इत्थं वक्तव्यं समज कर कह लेवें, जो इस प्रकार से हैं - ( ता कतिइण्णं पुण्णमासिण्णं किं कुलं जोएइ, वा, उवकुलं वा जोएइ ता कुलंपि जोएइ, उपकुलंपि जोएइ, णो लभेइ कुलोवकुलं कुलं जोएमाणे कत्तिया णक्खत्ते जोएइ, उवकुलं जोएमाणे भरणी णक्खन्ते जोएइ, ता कन्तियण्णं पुण्णमासीण्णं कुलं वा जोएइ, उबकुलं वा जोएइ, कुलेन वा जुत्ता उवकुलेन वा जुत्ता कत्तियपुणिमा जुत्तत्ति त्वं सिया) कार्तिको पूर्णिमा क्या कुलसंज्ञक नक्षत्र का योग करती है ? अथवा उपकुल का योग करती है ? कार्तिकी पूर्णिमा कुल नक्षत्र का भी योग करती है, एवं उपकुल नक्षत्र का भी योग करती है, कुलोपकुल संज्ञावाले नक्षत्र का योग नहीं करती, कुलवाले नक्षत्र का योग करते समय कृत्तिका नक्षत्र का योग करती है, उपकुलवाले नक्षत्र का योग करे तो भरणी नक्षत्र का योग करती है। इस प्रकार कार्तिकी पूर्णिमा कुल संज्ञक एवं उपकुल संज्ञक नक्षत्र से युक्त होती है । कुलवाले एवं उपकुलवाले नक्षत्रों से युक्ता कार्तिक पूर्णिमा को (युक्ता ) इस नामवाली कहे, अर्थात् स्वशिष्यों को सम
અષાઢી આ સાતે પૂર્ણિમાએમાં લેપફુલ નક્ષત્રના ચેગ નથી હોતા. તેમ સમજીને કહી खेषु ते या प्रमाणे छे - ( ता कत्तिइण्णं पुण्णमासिणं किं कुलं जोएइ वा, उबकुलं वा जोएइ, ता कुलं पि जोएइ उवकुलं पि जोएइ, णो लभेइ कुलोवकुलं, कुलं जोएमाणे कत्तिया णक्खत्ते जोएइ, उवकुलं जोएमाणे भरणी णक्खत्ते जोएइ, ता कत्तियण्णं पुण्णमासीगं कुलं वा जोes, उवकुलं वा जोएइ, कुलेन वा जुत्ता उवकुलेन वा जुत्ता कत्तियपुण्णिमा जुत्तात्ति वत्त सिया) अर्ति भासनी पुनम शुं स संज्ञक नक्षत्रनो योग उरे छे ? अथवा उपकुल संज्ञ નક્ષત્રના ચેાગ કરે છે? કાર્તિકી પુનમ કુલ સજ્ઞક નક્ષત્રને પણ યાગ કરે છે ઉપકુલ સજ્ઞક નક્ષત્રને પણ ચાગ કરે છે. પણ કુલાપપુલ સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રાના ચેાગ કરતી નથી. કુલવાળા નક્ષત્રને ચેગ કરે તો કૃત્તિકા નક્ષત્રના ચેાગ કરે છે. ઉપકુલવાળા નક્ષત્રનો ચેાગ કરે તેા ભરણી નક્ષત્રના ચેાગ કરે છે. આ પ્રમાણે કાર્તિકી પુનમ કુલ સંજ્ઞાવાળા અને ઉપકુલ સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રાને ચેગ કરે છે. કુલવાળા અને ઉપકુલવાળા નક્ષત્રાથી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #831

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३९ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् भवतीतिशेषः । छायामात्रेणैव सर्व सुस्पष्टम् उपपद्यते । इत्याद्यनेनैव क्रमेण तावद्वक्तव्यं यावत् आषाढी पौर्णमासी नागच्छेत् तथाचाह-'जाव आसाढी पूण्णिमा जुत्तति वत्तव्वं सिया' यावत् आषाढी पूर्णिमा युक्तेति वक्तव्यं स्यात् । किमधिकेन पृथक् पृथक् प्रतिपूर्णिमासु सूत्रच्छायाविन्यासेन ग्रन्थगौरवेणेति । इत्थमत्र पौर्णमासीवक्तव्यता उक्ता, सम्प्रति अमावास्या वक्तव्यतामाह-'दुवालसे' इत्यादि पूर्वसूत्रे द्वादश अमावास्याः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-- श्राविष्ठी प्रौष्ठीपदी आश्विनी कार्तिकी इत्यादि, तत्र मासपरिसमापकेन श्रविष्ठा नक्षत्रेण उपलक्षितो यः श्रावणो मासः, सोऽपि उपचारात् श्राविष्ठा तत्र भवा श्राविष्ठीति, अत्रैतदुक्तं भवति-श्रविष्ठा नक्षत्रेणोपलक्षिता-श्रविष्ठानक्षत्रपरिसमाप्यमाना श्रावणमासभाविनी अमावास्या श्राविष्ठीति । एवं प्रौष्ठपदी-प्रौष्ठपदानक्षत्रपरिसमाप्यमाना भाद्रपदमासभाविनी प्रौष्ठपदीत्यादि । एवं सर्वत्रापि वाक्यार्थों भावनीयः। 'ता साविट्ठीणं अमावासं कति णक्खत्ता जोएंति' तावत् श्राविष्ठीं अमावास्यां कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति ? । तावत्-अतः परममावास्याविषयकं प्रश्नं पृच्छामि तावत् । श्राविष्ठी-श्रावणमासभाविनीम् अमावास्यां कति संख्यानि नक्षत्राणि युञ्जन्ति । यथासम्भवं चन्द्रेण सार्द्ध संयुज्य श्राविष्ठीममावास्या जावें । छाया मात्र से अर्थ स्पष्ट होता है, इत्यादि इसी क्रम से तावत् पर्यन्त कहे की यावत् आषाढी पूर्णिमा का कथन न आ जावें । (जाव आसाढी पुण्णिमा जुत्तत्ति वत्तव्वं सिया) यावत् आषाढी प्रर्णिमा युक्ता इस नाम से शिष्यों को कहें। अधिक विस्तार से क्या लाभ ? कारण की पृथक पृथक प्रत्येक पूर्णिमा का सूत्र एवं छाया कहने से केवल ग्रन्थ विस्तार ही होगा, इस से अधिक कुछ लाभ नहीं दिखता अतः इतने से ही समज लेवें इस प्रकार यहां पर पूर्णिमास्या के विषय में कथन किया।
अव अमावास्या के विषय में कथन करते हैं-(ता साविट्टिण्णं अमावासं कत्ति णक्खत्ता जोएंति) श्रीगौतमस्वामी कहते हैं की अब अमावास्या के विषय में प्रश्न करता हूं कि-श्रावण मास भाविनी श्राविष्ठी अमावास्या का યુક્તા કાર્તિકી પુનમને “યુક્તા” એ નામવાળી કહેવી તેમ સ્વશિષ્યને કહેવું, અહીં છાયા માત્રથી જ અર્થ સ્પષ્ટ કરેલ છે. આજ ક્રમથી ત્યાં સુધી કહેવું કે જ્યાં સુધી આષાઢી पुलिभानु ४थन न आवे. (जाव आसाढी पुण्णिमा जुत्तत्ति वत्तव्वं सिया) यावत् अषाढी પૂર્ણિમા “યુક્તા એ નામથી સ્વશિષ્યને કહેવું. વધારે વિસ્તારથી શું પ્રજન? કારણ કે અલગ અલગ દરેક પૂર્ણિમ સંબંધી સૂત્ર અને છાયાના કથનથી કેવળ ગ્રન્થ વિસ્તાર જ થશે. તેથી વિશેષ કંઈક લાભ દેખાતું નથી. તેથી આટલા કથનથી જ સમજી લેવું. આ રીતે અહિયાં પૂર્ણિમા સંબંધી કથન કહ્યું છે.
वे अभावाश्याना विषयमा ४थन ४२वामां आवे छे-(ता साविट्टिण्णं अमावासं कति णक्खत्ता जोएंति) श्रीगौतभावामी ४ छे हैं वे अभावास्याना समयमा प्रश्न पर्छ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #832

८२०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे परिसमाप्तिमुपनयंति इति कथ्य भगवन् ! इति गौतमोक्तिं श्रुत्वा भगवानाह-'दुन्नि णक्खत्ता जोएंति तं जहा अस्सेस्सा य महा य द्वे नक्षत्रे युक्तः तद्यथा आश्लेषा च मघा च । इह श्राविष्ठीम् अमावास्यामाश्लेषा मघा चेति द्वे एव नक्षत्रे यथासम्भवं चन्द्रेण सह संयुज्य परिसमाप्तिमुपनयत इति भगवानुत्तरयति । इह व्यवहारनये यस्मिन्नक्षत्रे पौर्णमासी भवति तत आरभ्य अक्तिने पञ्चदशे नक्षत्रे अमावास्या भवति, यस्मिंश्च नक्षत्रे अमावास्या स्यात् तत आरभ्य परतः पञ्चदशे नक्षत्रे पौर्णमासी भवेदिति । तत्र श्राविष्ठी पौर्णमासी किल श्रवणे धनिष्ठायां वा प्रतिपादिता वर्तते ततोऽमावास्यायामप्यस्यां श्राविष्ठयाम् आश्लेषा मघाचोक्तेति । लोके च तिथिगणनानुसारतो गतायाममावास्यायां वर्तमानायामपि च प्रतिपदि यस्मिन्नहोरात्रे प्रथमतोऽमावास्याऽभूत् स सकलोऽप्यहोरात्रो अमावास्येति व्यवहियते, ततो मघानक्षत्रमप्येवं व्यवहारतोऽमावास्यायां कितने नक्षत्र योग करते हैं ? माने यथासम्भव चंद्र के साथ योग कर के श्राविष्ठी अमास को समाप्त करता है ? सो कहिये, इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी के प्रश्न को सुनकर श्रीभगवान् कहते हैं (दुण्णि णक्खत्ता जोएंति तं जहा-अस्सेसा य महाय) अश्लेषा एवं मघा ये दो नक्षत्र श्राविष्ठो अमास का यथासम्भव चंद्र के साथ योग कर के समाप्त करता है। यहां पर व्यवहार नय से जिस नक्षत्र में पूर्णिमा होती है, उस से आरम्भ कर के समीपस्थ पन्द्रहवें नक्षत्र में अमावास्या होती है, एवं जिस नक्षत्र में अमास होती है वहां से लेकर उस से पन्द्रहवें नक्षत्र में पूर्णिमा होती है। श्राविष्टी पूर्णिमा श्रवण एवं धनिष्ठा नक्षत्र में प्रतिपादित की गई है, अतः इस
आविष्ठी अमावास्या में अश्लेषा एवं मघा नक्षत्र कहे हैं । लोक में भी तिथि गणनानुसार गत अमास से वर्तमान प्रतिपद पर्यन्त के अहोरात्र में प्रथम अमावास्या होती है वह संपूर्ण अहोरात्र अमावास्या से कहा जाता છું કે શ્રાવણ માસની શ્રાવિષ્ઠી અમાવાસ્યા કેટલા નક્ષેત્રે એગ કરે છે? અર્થાત્ યથા સંભવ ચંદ્રની સાથે એગ કરીને શ્રાવિષ્ઠિ અમાવાસ્યાને સમાપ્ત કરે છે? તે કહો આ प्रमाणे श्रीगीतभस्वामीना प्रश्नाने सांमजीन श्रीभगवान् ४ छ (दोणि णक्खत्ता जोएंति, तं जहा अस्सेसा य महा य) २५ वेषा अने. मधा से मे नक्षत्र श्राविण्ही समावास्यानी यथा સંભવ ચંદ્રની સાથે યોગ કરીને સમાપ્ત કરે છે. અહીંયાં વ્યવહાર નથી આ નક્ષત્રમાં પૂર્ણિમા હોય છે. અને તેનાથી આરંભ કરીને નજીકના પંદરમા નક્ષત્રમાં અમાવાસ્યા હોય છે. અને જે નક્ષત્રમાં અમાસ હોય છે, ત્યાંથી લઈને તેનાથી પંદરમાં નક્ષત્રમાં પુનમ હોય છે, શ્રાવિડી પૂર્ણિમા શ્રવણ અને ધનિષ્ઠા નક્ષત્રમાં પ્રતિપાદિત કરેલ છે. તેથી આ શ્રાવિષ્ઠી અમાવાસ્યામાં અશ્લેષા અને મઘા નક્ષત્ર કહ્યા છે. લેકમાં પણ તિથિ ગણનાનુસાર ગતઅમાસથી વર્તમાન પ્રતિપદ પર્યન્તના અહેરાત્રમાં પહેલાં અમાવાસ્યા હોય છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #833

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३९ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् ८२१ प्राप्यत इति न कश्चिद्विरोधः । परमार्थतस्तु पुनरिमाममावास्यां श्रावष्ठीम् इमानि त्रीणि नक्षत्राणि परिसमापयन्ति, तद्यथा पुनर्वसुः पुष्योऽश्लेषा च तथाहि-अमावास्याचन्द्रयोगपरिज्ञानार्थ करणं पूर्वसूत्रटीकायामुक्तं वर्तते । तत्र तत्भावना क्रियते कोऽपि पृच्छति युगस्यादौ प्रथमा श्राविष्ठी अमावास्या केन चन्द्रयोगेन-चन्द्रयुक्तेन नक्षत्रेण उपेता सती परिसमाप्तिमुपयाति ? । तत्र पूर्वोदित स्वरूपोऽवधार्यराशिः षट्पष्टिर्मुहूर्त्ता एकस्य च मुहूर्तस्य पञ्चद्वाषष्टिभागाः एकस्य च द्वापष्टिभागस्य एकः सप्तषष्टिभागः, इत्येवं प्रमाणो ध्रियते, धृत्वा चैकेन गुण्यते, प्रथमाया अमावास्या पृष्टत्वात् , एकेन गुणितं तदैव भवतीति राशिस्तावानेव जातः, सर्वेप्यङ्काः एकेन गुणिता एवं तिष्ठन्तीति नियमात् । ततस्तस्मात् द्वाविंशतिमुहूर्ता एकस्य च मुहूर्तस्य षट् चत्वारिंशत् द्वापष्टिभागा इत्येवं परिमाणं पुनर्वसु शोधहै, इसी प्रकार मघा नक्षत्र भी इस रीति के अनुसार व्यवहार से अमावास्या में प्राप्त होता है अतः कोई दोष नहीं है । वास्तविक रीति से तो इस श्राविष्टी अमावास्या को पुनर्वसु पुष्य, एवं अश्लेषा ये तीन नक्षत्र समाप्त करते हैं।
अमावास्या का चन्द्र योग के परिज्ञानार्थ पूर्वसूत्र की टीका में करण का कथन किया है । वहां पर उसकी भावना इस प्रकार से की है-कोई पूछता है कि युग की आदि में प्रथम श्राविष्टी अमावास्या कोन चंद्रयोग से युक्त नक्षत्र वाली होकर समाप्त होती है ? तो वहां पर पूर्व कथित स्वरूप अवधार्य राशी छियासठ ६६ मुहूर्त एवं एक मुहूर्त का बासठिया पांच भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया : एक भाग इतना प्रमाण होता है इस प्रमाण को एक से गुणा करे तो प्रथम अमास विषयक प्रश्न होने से एक से गुणित वही संख्या होगी। एक से गुणित उसी संख्या विशिष्ट होते हैं । अतः बाइस मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया छियालीस भाग इतना प्रमाण આ સંપૂર્ણ અહોરાત્ર અમાસથી કહેવાય છે. એ જ પ્રમાણે મઘાનક્ષત્ર પણ આ રીત પ્રમાણે વ્યવહારથી અમાવાસ્યામાં આવે છે. તેથી કોઈ દોષ નથી, વાસ્તવિક રીતે તે આ શ્રાવિષ્ઠી અમાવાસ્યાને પુનર્વસુ પુષ્ય અને અશ્લેષા આ ત્રણ નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે.
અમાવાસ્વાના ચંદ્રગના જ્ઞાન માટે પૂર્વસૂત્રની ટીકામાં કરણનું કથન કરેલ છે, ત્યાં તેની ભાવના આ પ્રમાણે કહેલ છે, કેઈ પૂછે છે કે-યુગની આદિમાં પહેલી શ્રાવિષ્ઠી અમાસ કયા નક્ષત્રના ચંદ્ર વેગવાળી થઈને સમાપ્ત થાય છે ? તે ત્યાં પહેલા કહેલ સ્વરૂપવાળી અવધાર્થ રાશી ૬૬ છાસઠ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તન બાસઠિયા પાંચ ભાગ
તથા બાસાિ એક ભાગને સડસઠ એક ભાગ નું આટલું પ્રમાણ થાય છે. આ પ્રમાણને એકથી ગણવામાં આવે તે પહેલી અમાસના સંબંધી પ્રશ્ન હોવાથી એકથી ગુણેલ એજ સંખ્યા રહે છે. કારણ કે એકથી ગુણવાથી એટલીજ સંખ્યા થાય છે. તેથી બાવીસ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસઠિયા છેતાલીસ ભાગ ૨ આટલું પ્રમાણ પુનર્વસુ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #834

८२२
सूर्यप्रशप्तिसूत्रे नकं शोध्यते, तत्र षट्पष्टे मुहूर्तेभ्यो द्वाविंशति मुहूर्ताः शुद्धाः सन्तः स्थिताः पश्चात् चतुश्चत्वारिंशत् ६६-२२=४४ । तेभ्य एक मुहत्तमपकृष्य तस्याः द्वापष्टिर्भागाः क्रियन्ते, कृत्वा च ते द्वापष्टिभागराशि मध्ये प्रक्षिप्यन्ते, जाताः सप्तषष्टिः, तेभ्यः षट्चत्वारिंशत् शुद्धाः शेषाः तिष्ठन्ति एकविंशतिः त्रिचत्वारिंशतो मुहर्तेभ्यः त्रिंशतामुहत्तैः पुष्यः शुद्धः स्यात् , स्थिताः पश्चात् त्रयोदशमुहूर्ताः, आश्लेषानक्षत्रं च द्विक्षेत्रमिति पञ्चदश मुहूर्तप्रमाणं ज्ञेयम् । तत इदमागतं भवेत् आश्लेषानक्षत्रमेकस्मिन् मुहूर्ते एकस्य च मुहूर्तस्य चत्वारिंशति द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य सप्तषष्ठिधा छिन्नस्य षट्पष्टि संख्येषु भागेषु शेषेषु प्रथमा अमावास्या समाप्तिमुपगच्छति, तथा च विवक्षितं ग्रन्थान्तरेषु वक्ष्यति-'ता एएसि पंचण्हं संबच्छराणं पढमं अमावासं चंदे केणं णक्खत्तेणं जोएइ' तावत् एतेषां पश्चानां सम्वत्सराणां प्रथमाम् अमावास्यां चन्द्रः केन नक्षत्रेण युनक्ति । तावदिति प्रश्नार्थे एतेषां पूर्वप्रतिपादितानां पश्चानां सम्बत्सराणां मध्ये प्रथमांपुनर्वसु नक्षत्र का शोधनक से शुद्ध होता है, उस में छियासठ मुहूर्त से बाईस मुहूर्त शुद्ध है तत्पश्चात् चुवालीस रहता है ६६-२२=४४ उसमें से एक मुहूर्त को लेकर उसका बासठ भाग करे और उस में पांच भाग में जोडे तो सरसठ होते हैं, उनमें छियालीस शुद्ध होते हैं और इक्कीस शेष रहते हैं । तयालीस मुहूर्त में तीस मुहूर्त से पुष्य नक्षत्र शुद्ध होता है एवं पीछे तेरह शेष रहते हैं, अश्लेषा नक्षत्र द्विक्षेत्रात्मक होने से पंद्रह मुहूर्त प्रमाण होता है । इस से यह फलित होता है कि- अश्लेषा नक्षत्र एक मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया चुवालीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया छियासठ भाग शेष रहने पर प्रथम श्राविष्ठी अमावास्या समाप्त होती है, अब ग्रन्थान्तर की विवक्षा कहते हैं- (ता एएसिं पंचण्हं संवच्छराणं पढमं अमावासं चंदे केणं णक्खत्तेण जोएइ) इन पूर्व प्रतिपादित पांच संवत्सरों में प्रथमा माने युग की નક્ષત્રના શેધનકથી શુદ્ધ થાય છે. તેમાં છાસડ મુહૂર્તથી બાવીસ મુહુર્ત શુદ્ધ છે. તે પછી ચુંમાલીસ રહે છે, ૬૬-૨૨=૪૪ તેમાંથી એક મુહૂર્તને લઈને તેના બાસઠ ભાગ કરવા તેમાં પાંચ ભાગ ઉમેરવાથી સડસઠ થાય છે, તેમાં બેંતાલીસ શુદ્ધ હોય છે. અને એકવીસ શેષ રહે છે. તેતાલીસ મુહૂર્તમાં માસ મુહૂર્તથી પુષ્ય નક્ષત્ર શુદ્ધ થાય છે. અને પાછળ તેર શેષ વધે છે. અશ્લેષા નક્ષત્ર બે ક્ષેત્રવાળું હોવાથી પંદર મુહૂર્ત પ્રમાણનું હોય છે. આથી એ નિષ્કર્ષાર્થ થાય છે કે- અશ્લેષા નક્ષત્ર એક મુહૂર્ત તથા એક સહતના બાસડિયા ચુંમાલીસ ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસયિા છેતાલીસ ભાગ શેષ રહે ત્યારે પહેલી શ્રાવિષ્ઠી અમાવાસ્યા સમાપ્ત થાય છે. હવે અન્ય ગ્રંથની विवक्षा सतावे छे. (ता एएसिं पचण्हं संवच्छराणं पढमं अमावासं चंदे केणं णक्वत्तेणं जोएइ) 0 पदों प्रतिपान ४२ पांय संवत्सरीमा प्रथमा अर्थात् युगनी महिमासनी
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #835

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३९ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् ८२३ युगस्यादिमासोद्भवाममावास्यां चन्द्रः केन नक्षत्रेण युक्तः सन् तां प्रथमाममावास्यां परिसमाप्तिमुपनयतीति प्रश्नः। 'ता असिलेसाहि असिलेसाणं एको मुहुत्तो चत्तालीसं बावट्ठिभागा मुहुत्तस्स बावट्ठिभागं च सत्तट्टिहा छेत्ता छावट्ठी चुण्णिाभागासेसा' तावत् आश्लेषाहिं आश्लेषायाः एकोमुहूर्तः चत्वारिंशतद्वाषष्टिभागा मुहूर्तस्य द्वाषष्टिभागं च सप्तपष्टिधा छित्वा षट्पष्टिः चूर्णिकाः भागाः शेषाः । इत्येवं यदा द्वितीया अमावास्या चिन्त्यते तदा सा युगस्यादित आरभ्य त्रयोदशीति स ध्रुवराशिः-६६।। त्रयोदशभिर्गुण्यते (६६।।) x१३%3८५८।।ॐ जातानि मुहूत्तोनामष्टौशतानि अष्टापञ्चाशदधिकानि । एकस्य च मुहूर्त्तस्य पञ्चषष्टिषष्टिभागाः, एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य सत्का त्रयोदशसप्तपष्टिभागाः । तत्र 'चत्तारि य वयाला अह सोभा उत्तरासाढा' इति प्रमाणदर्शनात् चतुभि द्विचत्वारिंशदधिकै मुहूर्तशतैः षट्चत्वारिंशता च द्वापद्विभागैरुत्तराषाढा पर्यन्तानि नक्षत्राणि शुद्धानि । आदि मास की अमावास्या को चंद्र कौन से नक्षत्र से युक्त होकर समाप्त करता है ? (ता असिलेसाहिं असिलेसा णं एक्को मुहतो चत्तालीसं बावहिभागा मुहुत्तस्स बावहिभागं च सत्तढिहा छेत्ता छावहि चुणियाभागा से सा) अश्लेषा नक्षत्र का एक मुहूर्त तथा एक मुहर्त का बासठिया चुवालीस भाग तथा एक बासठिया भाग का सडसठिया भाग से छेद करने से छियासठ चूर्णि का भाग शेष रहते हैं।
जब दूसरी अमावास्या का विचार करे तो वह युग की आदि से लेकर तेरह संख्या की ध्रुवराशी होती है-६६५। इस को तेरह से गुणा करे ।६६।
)x१३3८५८६ इस प्रकार अट्ठावन मुहूर्त तथा एक मुहर्त का बासठिया पैंसठ भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया तेरह भाग होते हैं उनमें (चत्तारिय बायाला अहसो मा उत्तरासाढा) इस प्रमाण से चारसो बयालोस तथा एक मुहूर्त का बासठिया छियालीस भाग से उत्तराषाढा पर्यन्त अभावाश्याने यंद्र या नक्षत्रयी युक्त ने सभापत ४२ छ ? (ता असिलेसाहिं असिलेसाणं एको मुहुत्तो चतालीसं बावद्विभागा मुहुत्तस्स बावद्विभागं च सतढिहा छेत्ता छावद्विचुण्णियाभागा सेसा) Aषा अश्वेषा नक्षत्रना मे४ भुत तथा मे मुतना બાસઠિયા ચુંમાળીસ ભાગ તથા એક બાસઠિયા ભાગના સડસઠિયા બાસઠિયા ભાગથી છેદ કરવાથી છાસઠ ચૂર્ણિકા ભાગ શેષ રહે છે. - જ્યારે બીજી અમાસને વિચાર કરવામાં આવે તે તે યુગની આદિની લઈને તેર सध्यानी ध्रुव थाय छे. १६/१२/ माने ते२थी गुवामां आवे (६६/१२/10/+ ૧૩૪૮૫૮/૬/ આ રીતે આઠ અઠાવન મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસઠિયા પાંડ मा तथा मासठिया मे भागना ससठिया ते२ मा थाय छे. तेभा (चत्तारिय बायाला अह सोमा उत्तरासाढा) 20 प्रमाथी यारसा मे dela तथा मे मुडूत ना आया
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #836

८२४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
स्थितानि पश्चात् मुहूर्त्तानां चत्वारिशतानि षोडशोत्तराणि, एकस्य च मुहूर्त्तस्य एकोनविंशति
षष्टिभागाः एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य सत्काः त्रयोदशसप्तषष्टिभागाः - ४१६ । ३ । तत एतस्मात् त्रीणि शतानि नवनवत्यधिकानि मुहूर्त्तानामेकस्य मुहूर्त्तस्य चतुर्विंशति द्वषष्टिभागा एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य षट्षष्टिः सप्तषष्टिभागा - ३९९ ।। इति शोधनीयं स्यात् तत्र षोडशोत्तरेभ्यश्चतुःशतेभ्यः त्रीणि शतानि नवनवत्यधिकानि यदि शोध्यन्ते तदा ४१६३९९-१७ स्थिताः पश्चात् सप्तदशमुहूर्त्ताः तेभ्यः एक मुहूर्त गृहीत्वा तस्य द्वाषष्टि र्भागाः क्रियन्ते कृत्वा च द्वाषष्टिभागराशौ प्रक्षिप्यन्ते, जाता एकाशीतिः तस्याः चतुर्विंशतिः शुद्धाः स्थिताः पश्चात् सप्तपञ्चाशत् तस्या रूपमेकमादाय सप्तषष्टिर्भागाः क्रियन्ते तेभ्य षट्षष्टिः शुद्धाः पादेकोऽवतिष्टते, स सप्तषष्टिभागराशौ प्रक्षिप्यते, जाताः चतुर्दशसप्तषष्टिभागाः, आगतं पुष्यनक्षत्रं षोडशसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य षट्पञ्चाशति द्वाषष्टिभागेषु एकस्य के नक्षत्र शुद्ध होते हैं। पश्चात् चार सो सोलह मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया उन्नीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया तेरह भाग रहते हैं-४१६।३। इसमें से तीन सो नन्नाणु मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया चोवीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया छियासठ भाग = ३९९|| इस प्रकार शोधनीय होता हैं । उनमें चारसो सोलह से तीनसो rary को यदि शोधित करे तो ४१६-३९९=१७ इस प्रकार सत्रह मुहूर्त रहता है उनमें से एक मुहूर्त को लेकर उसका बासठ भाग करे और उनको बासठ भाग में जोड़े तो इक्यासी होते हैं उनमें चोवीस शुद्ध होते हैं पश्चात् सत्तावन बचते हैं, उनमें से एक को लेकर सरसठ भाग करें तो उनमें छियासठ शुद्ध होते हैं, और एक रह जाता है उसको सडसठ की भाग राशि में जोड़ देवें तो asसठिया चौदह होता है । इस प्रकार आगत पुष्य नक्षत्र सोलह मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया छप्पन भाग एवं बासठिया एक
છેંતાલીસ ભાગથી ઉત્તરાષાઢા પર્યન્તના નક્ષત્ર શુદ્ધ થાય છે. પછીથી ચારસો સેળ મુહૂત તથા એક મુહૂર્તના ખાસિયા ઓગણીસ ભાગ તથા માસિયા એક ભાગના સડસઠયા તેર ભાગ રહે છે. ૪૨૬/૧/૩/ આમાંથી ત્રણસેા નવ્વાણુ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના ખાસિયા ચોવીસ ભાગ તથા ખાસિયા એક ભાગના સમડિયા છાસડ ભાગ ૩૯/૬૬
આ પ્રમાણે શેાધનીય થાય છે. તેમાં ચારસે સેાળથી ત્રણસે નવ્વાણુને જો શેષિત કરે તે ૪૧૬-૩૯૯=૧૭ આ રીતે સત્તર મુહૂર્ત થાય છે, તેમાંથી એક મુર્હુત ને લઈ ને તેના ખાસડ ભાગ કરે અને તેને ખાસના ભાગ રાશીમાં ઉમેરે તે એકાશી થાય છે તેમાં ચાવીસ શુદ્ધ હોય છે. પાછળ ૫૭ સતાવન મચે છે. તેમાંથી એકજ લઈને સડસઠ ભાગ કરે તે તેમાં છાસ' શુદ્ધ હાય છે, અને એક શેષ રહે છે, તેને સડસઠની ભાગ રાશીમાં ઉમેરતા સડસડયા ચૌદ થાય છે. આ રીતે આવેલ પુષ્યનક્ષત્ર સાળ મુહૂત તથા એક
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #837

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सु० ३९ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम्
८२५
च द्वाषष्टिभागस्य चतुर्दशसु सप्तषष्टिभागेषु अतिक्रान्तेषु द्वितीयां श्राविष्ठीं अमावास्यां परिसमापयति यदा तु तृतीया श्राविष्ठी अमावास्या चिन्त्यते तदा सा युगादितः आरभ्य पश्चविंशतितमेतिगणनया भवति स च पूर्वोक्तो ध्रुवराशि:- ६६ । है । अयं पञ्चविंशत्या यदि गुण्यते तदा १६५० | | है जातानि षोडशशतानि पञ्चाशदधिकानि मुहूर्त्तानाम् एकस्य च मुहूर्त्तस्य पञ्चविंशत्यधिकशतं द्वाषष्टिभागम् एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य पञ्चविंशतिः सप्तषष्टिभागाः । अत्र चतुर्भिर्द्वि चत्वारिंशदधिके मुहूर्चशतैरेकस्य मुहूर्त्तस्य षट्चत्वारिंशता द्वाषष्टिभागैः प्रथमम् उत्तराषाढा पर्यन्तं शोधनकं शुद्धं तदा स्थितानि १२०८ । ७९ । २५ पञ्चाशत् मुहूर्त्तानां द्वादशशतानि अष्टोत्तराणि, द्वाषष्टिभागाश्व मुहूर्त्तस्य एकोनाशीतिः, एकस्य च द्वापष्टिभागस्य पञ्चविंशतिः सप्तषष्टिभागाः । ततोऽष्टाभिशतैरेकोनविंशत्यधिकैः ८१९ मुहूर्त्तानाम् एकस्य च मुहूर्त्तस्य चतुर्विंशत्या द्वाषष्टिभाग का ससठिया चौदह भाग वीतने पर दूसरी श्राविष्ठी अमावास्या को समाप्त करता है ।
जब तीसरी श्राविष्ठी का विचार करने में आवे तब वह युग की आदि से आरम्भ कर के पचीस की गणना से होती है वह पूर्वोक्त ध्रुवराशि= ६६ । इसको यदि पचीस से गुणा किया जावे तो १६५० ।। सोलहसो पचास मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया एकसो पचीस तथा वासठिया एक भाग का सडसठिया पचीस भाग होते हैं । इसको चारसो बयालीस ४४२ मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया छियालीस भाग (४४२) से प्रथम उत्तराषाढा पर्यन्त के शोधनक नक्षत्र शुद्ध होते हैं तथा पश्चात् बारहसो आठ १२०८ मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का वासठिया उन्नासी भाग तथा बासठिया एक भाग का सङसठिया पचीस भाग रहता है आठसो उन्नीस ८१९ मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया चोवीस भाग तथा एक बासठिया भाग મુહૂર્તના ખાસિયા ચૌદ ભાગ વીત્યા પછી બીજી શ્રાવિષ્ટી અમાસ સમાપ્ત થાય છે.
હવે ત્રીજી શ્રાવિષ્ઠી અમાસને વિચાર કરવામાં આવે તે તે યુગની આદિથી આરમ્ભ કરીને પચીસની ગણત્રીથી થાય છે, તે પૂર્વક્તિ ધ્રુવરાશી દારૃખ્યું છે તેને પચીસથી ગુણવામાં આવે તે ૧૬૫૦/૧૨૫૩ સાળસા પચાશ મુહૂત તથા એક મુર્હુતના ખાસિયા એસા પચાસ તથા ખાસડિયા એક ભાગના સડસડયા પચીસ ભાગ થાય છે. આને ચારસા બેંતાલીસ ૪૪૨ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તીના ખાસિયા છેતાલીસ ભાગ (૪૪૨) થી પહેલા ઉત્તરાષાઢા સુધીના શેાધનક નક્ષત્રા શુદ્ધ થાય છે. તથા પછીથી ૧૨૦૮ બારસે આઠ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂતના ખાસિયા ગણ્યાશી ભાગ કૢ તથા ખાસિયા એક ભાગના સડસઠયા પચીસ ભાગ રહે છે. આઇસા એગણીસ ૮૧૯ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂતના ખાસસિયા ચાવીસ ભાગ ૪ તથા એક બાસિયા ભાગના સડસિયા છાસઠ
दृश्
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #838

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र भागैः एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य षट्पष्टया सप्तषष्टिभागैरेको नक्षत्रपर्यायः शुद्धयति, तदा स्थितानि ३८९ । ५४ । २६ पश्चात त्रीणि शतानि एकोननवत्यधिकानि मुहूर्तानाम् एकस्य च मुहूर्तस्य चतुःपञ्चाशत् द्वापष्टिभागाः, एकस्य च द्वापष्टिभागस्य षविंशतिः सप्तपष्टिभागाः इति । ततो भूयस्त्रिभिर्नवोत्तरैर्मुहूर्तशतैरेकस्य च मुहूर्तस्य चतुर्विंशत्या द्वाषष्टिभागैरेकस्य च द्वाषष्टिभागस्य षट्पष्टया सप्तपष्टिभागैरभिजिदादीनि रोहिणिका पर्यन्तानि शोद्धयन्ते, तदा स्थिताः पश्चात् मुहूर्तानाम् अशीतिः ८० एकस्य च मुहूर्तस्य एफोनत्रिंशत् द्वाषष्टिभागाः ३ एकस्य च द्वापष्टिभागस्य सप्तविंशतिः सप्तषष्टिभागाः ततः त्रिंशतामुहूर्तमृगशिरः शुद्धं, स्थिताः ५० पश्चाशन्मुहूर्ताः, ततश्च पञ्चदशभिरार्द्रा शुद्धा, स्थिताः ५०-१५-३५ पञ्चत्रिंशत् आगतं पुनर्वसु नक्षत्रं पञ्चविंशतिमुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य एकोनत्रिंशति द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य सप्तविंशतौ सप्तपष्टिभागेषु गतेषु का सरसठिया छियासठ भाग से एक नक्षत्र पर्याय शुद्ध होता है । पश्चात् तीनसो नवासी मुहर्त ३८९ । तथा एक मुहूर्त का बासठिया ४ चोपन भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया छवीस भाग रहता है । तत्पश्चात् फिर से तीनसो नव ३०९ मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया चोवीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया छियासठ भाग से अभिजित् नक्षत्र से लेकर रोहिणी पर्यन्त के नक्षत्र शुद्ध होते हैं । तदन्तर पश्चात् अस्सी ८० मुहर्त तथा एक मुहूते का बासठिया उन्तीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया सत्तावीस भाग रह जाता है उसमें से तीस मुहूर्त से मृगशिर नक्षत्र शुद्ध होता है। पश्चात् ५० पचास मुहर्त रहता है उसमें से पंद्रह मुहूर्त से आर्द्रा नक्षत्र शुद्ध होता है पश्चात् ५०-१५=३५ पैंतीस रहता है अब पुनर्वसु नक्षत्र आता है वह पचीस मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया उन्तीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया सतावीसभाग ભાગથી એક નક્ષત્ર પર્યાય શુદ્ધ થાય છે. પછીથી ત્રણસો નેવાસી મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસઠિયા ચેપન ભાગ ૨ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસઠિયા ૨૪ છવીસ ભાગ રહે છે, તે પછી ફરીથી ત્રણસેનવ ૩૦૯ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસઠિયા જેવીસ ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસડિયા છાસઠ ભાગથી અભિજીત નક્ષત્રથી લઈને રેહિણી પર્યન્તના નક્ષત્ર શુદ્ધ થાય છે. તે પછી એસી ૮૦ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસયિા ઓગણત્રીસ ભાગ રૂડુ તથા બાસથિા એક ભાગના સડસઠિયા સત્યાવીસ ભાગ ૨૭ રહી જાય છે. તેમાંથી ત્રીસ મુહૂર્તથી મૃગશીર નક્ષત્ર શુદ્ધ થાય છે, પછીથી પચાસ ૫૦ મુહૂર્ત રહે છે. તેમાંથી પંદર મુહૂર્તથી આદ્રનક્ષત્ર શુદ્ધ થાય છે, તે પછી ૫૦–૧૫=૩૫ પાંત્રીસ મુહર્ત રહે છે. હવે પુનર્વસુ નક્ષત્ર આવે છે. તે પચ્ચીસ મુહૂર્તના બાસઠિયા એગણ ત્રીસ ભાગ ૨ તથા બાસડિયા એક ભાગના સડસહિયા સત્યાવીસ ભાગ ૨૭ વીતે ત્યારે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #839

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३९ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् तृतीयां श्राविष्ठीम् अमावास्याम् परिसमापयति, एवं चतुर्थी श्राविष्टिम् अमावास्याम् आश्लेषा नक्षत्रं प्रथमस्य मुहूर्तस्य सप्तमु द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य एकचत्वारिंशति सप्तपष्टिभागेषु गतेषु ।। परिसमापयति । पञ्चमी श्राविष्ठीम् अमावास्यां पुष्यनक्षत्रं त्रिषु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य द्विचत्वारिंशति द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य चतुःपञ्चाशति सप्तपष्टिभागेषु गतेषु । ३३ । एतावन्मितेषु गतेषु यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य परिसमाप्तिमुपनयति । इत्थमेतेषां स्पष्टतया गणितभावनां प्रदर्य भगवान् कथयति-'एवं एएणं अभिलावेणं णेतब्ब' एवम् एतेन खलु अभिलापेन नेतव्यम् । एवं-पूवोंक्तनियमानुसारम्, एतेन पूर्वोदितेन अभिलापेनआलापकेन शेषमपि सर्वम् अमावास्याजातं नेतव्यं-बाक्यक्रमेण संयोजनीयं ततो विशेषमाह-'पोटवया दो णक्खत्ता जोएंति' प्रौष्ठपदी द्वे नक्षत्रे युङ्क्तः। प्रौष्ठपदी-भाद्रपदमासभाविनीम् अमावास्यां द्वे एव नक्षत्रे यथायोगं चन्द्रेण सार्द्ध संयुज्य तां भाद्रीममावास्यां जाने पर तीसरी श्राविष्ठी अमावास्या को समाप्त करता है । एवं चौथी
आविष्टी अमावास्या को अश्लेषा नक्षत्र प्रथम मुहूर्त का बासठिया सात भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया इक्तालीस भाग से समाप्त करता है। पांचवीं पाविष्टी अमावास्या को पुष्य नक्षत्र तीन मुहर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया बयालीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया चोपन भाग ३।३।४ इतना प्रमाण से यथायोग चन्द्र के साथ योग प्राप्त कर के समाप्त करता है । इस प्रकार इनकी स्पष्ट रीति से गणित भावना प्रदर्शित करके पुनः भगवान कहते हैं (एवं एएणं अभिलावेणं णेतव्वं) इस प्रकार पूर्वोक्त नियमानुसार इस पूर्वकथित आलापक से अमावास्या विषयक शेष सभी कथन वाक्यक्रम से योजित कर लेवें । विशेष कथन कहते हैं (पोहवया दो णक्खत्ता जोएंति) प्रोष्ठपदी माने भाद्रपद मास भाविनी अमावास्या दो नक्षत्र से चन्द्र ત્રીજી શ્રાવિષ્ઠી અમાવાસ્યાને સમાપ્ત કરે છે.
ચેથી શ્રાવિષ્ઠી અમાવાસ્યાને અશ્લેષા નક્ષત્ર પહેલા મુહૂર્તના બાસઠિયા સાત ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસડિયા એકતાલીસ ભાગ થી સમાપ્ત કરે છે. પાંચમી શ્રાવિછી અમાસને પુષ્ય નક્ષત્ર ત્રણ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસડિયા બેંતાલીસ ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસઠિયા ચેપન ભાગ ૩ É આટલા પ્રમાણથી યથા
ગ્ય ચંદ્રની સાથે વેગ પ્રાપ્ત કરીને સમાપ્ત કરે છે. આ રીતે અમાસ સંબંધી સ્પષ્ટ शत गणित साना तापीन शीथी भगवान् श्री छ-(एवं एएणं अभिलावेणं णेतव्वं) આ રીતે પૂર્વોક્ત નિયમાનુસાર આ પૂર્વકથિત આલાપકેથી અમાવાસ્યાના સંબંધી બાકીનું सघणु ४थन १४यभथी यो सेव. विशेष प्रथन सूत्रा२ ४ छ-(पोटुवया दो णक्खत्ता जोएंति) प्रीष्टपही अर्थात् मा४२१॥ भासनी अमास मे नक्षत्रथा यद्रनी साथे यथायो। यो।
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #840

८२८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे परिणमयतः । 'तं जहा-पुन्वाफग्गुणी उत्तराफग्गुणी' तद्यथा पूर्वाफाल्गुनी उत्तराफाल्गुनी । तद्यथा-यथात्र क्रमो वर्तते पूर्वाफाल्गुनी उत्तराफाल्गुनी चेति द्वे एव नक्षत्रे प्रौष्ठपदीममावस्यां परिसमापयतः । यत्र सूत्रपाठक्रमश्चैवं ज्ञातव्यः । 'ता पोहवइण्णं अमावास कइ णक्खत्ता जोएंति' ता दोण्णि णक्खत्ता जोएंति तं जहा पुव्वाफग्गुणी उत्तराफग्गुणी य' तावत् प्रौष्ठपदीं खलु अमावास्यां कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति ।, इति गौतमस्य प्रश्नानन्तरं भगवानाहतावत् द्वे नक्षत्रे युक्तः तद्यथा पूर्वाफाल्गुनी उत्तराफाल्गुनी चेति । अत्रापि नक्षत्रद्वययोगस्तु व्यवहारशैव प्रतिपादितः। परमार्थतो वास्तवदृशा तु पुनस्त्रीणि नक्षत्राणि प्रौष्ठपदीममावास्यां परिसमाप्तिमुपनयन्तीति ज्ञातव्यं तद्यथा-मघा पूर्वाफाल्गुनी उत्तराफाल्गुनो चेति त्रीणि नक्षत्राणि यथासम्भवं चन्द्रेण सह संयुज्य भाद्रीम् अमावास्यां परिणमयन्ति । तत्र प्रथमां प्रौष्ठपदीममावास्याम् उत्तराफाल्गुनी नक्षत्रं ४ ।।। ॐ चतुषु मुहूर्तेषु एकस्य च के साथ यथायोग योग कर के उसको समाप्त करता है (तं जहा पुत्वाफग्गुणी उत्तराफग्गुनी) वे दो नक्षत्र इस प्रकार से हैं पूर्वाफल्गुनी एवं उत्तराफल्गुनी ये दो नक्षत्र प्रोष्ठपदो अमास को समाप्त करता है। यहां पर सूत्रपाठ का क्रम इस प्रकार से हैं-(ता पोहवइण्णं अमावासं कइ णक्खत्ता जोएंति, ता दोण्णि णक्वत्ता जोएंति तं जहा पुत्वाफग्गुणी उत्तराफग्गुणीय) श्रीगौतमस्वामी पूछते है की प्रोष्ठपदी अमावास्या कितने नक्षत्रों का योग करती है ? उत्तर में श्रीभगवन् कहते हैं पूर्वाफाल्गुनी एवं उत्तराफल्गुनी ये दो नक्षत्र का योग करते हैं। यहां पर भी दो नक्षत्रों के योग का कथन व्यववहार दृष्टि से ही प्रतिपादित किया है । परमार्थ दृष्टि से माने वास्तविक दृष्टि से तो तीन नक्षत्र प्रौष्ठपदी अमावास्या को समाप्त करता है वे तीन नक्षत्र इस प्रकार से हैं मघा, पूर्वाफाल्गुनी एवं उत्तराफाल्गुनी ये तीन नक्षत्र यथासंभव चन्द्र के साथ योग कर के भाद्रपदी अमावास्था को समाप्त करते हैं। उनमें प्रथम श्राविष्ठी ४शन तन समास ४२ छे. (तं जहा पुव्वाफग्गुणी उत्तराफग्गुणी) मे मे नक्षत्र २ प्रमाणे છે પૂર્વાફાગુની અને ઉત્તરાફાલ્ગની આ બે નક્ષત્ર પ્રૌઠપદી અમાસને સમાપ્ત કરે છે. मही या सूत्रा6ने। म २ प्रमाणे छे.-(ता पोवइण्णं अमावासं कइ णक्खत्ता जोएंति, ता दोणि णक्खत्ता जोएंति, तं जहा-पुत्वाफग्गुणी उतराफग्गुणी य)श्रीगौतभस्वामी पूछे छ કે-પ્રૌષ્ઠપદી અમાવાસ્યા કેટલા નક્ષત્રોનો વેગ કરે છે? ઉત્તરમાં શ્રીભગવાન કહે છે. કેપૂવફાળુની અને ઉત્તરાફાલ્ગની એ બે નક્ષત્રનો યોગ કરે છે. અહીંયાં પણ બે નક્ષત્રોના
ગનું કથન વ્યવહાર દષ્ટિથી જ પ્રતિપાદિત કરેલ છે, વાસ્તવિક દષ્ટિથી તે ત્રણ નક્ષત્ર કષ્ટપદી અમાવાસ્યાને સમાપ્ત કરે છે. એ ત્રણ નક્ષત્રો આ પ્રમાણે છે. મઘા, પૂર્વાફાલ્ગુની અને ઉત્તરાફાલ્ગની આ ત્રણ નક્ષત્ર યથાસંભવ ચંદ્રની સાથે એગ કરીને ભાદરવા માસની અમાસને સમાપ્ત કરે છે. તેમાં પહેલી શ્રાવિષ્ઠી અમાસને ઉત્તરાફાલ્ગુની નક્ષત્ર કા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #841

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सु० ३९ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम्
८२९
मुहूर्त्तस्य षड्विंशतौ द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्व षष्टिभागस्य द्वयोः सप्तषष्टिभागयोः अतिक्रान्तयोः प्रथमा प्रोष्ठपदी अमावास्यां परिसमाप्तिं याति । ततो द्वितीयां प्रौष्ठपदीम् अमावास्यां पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्रं सप्तसु मुहूर्त्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य एकषष्टौ द्वाषष्टिभागेषु एकस्य चद्वापष्टिभागस्य पञ्चदशसु सप्तषष्टिभागेषु ७ । है । एतावन्मितेषु अतिक्रान्तेषु परिसमाप्तिमुपनयतीति । ततः तृतीयां प्रौष्ठपदीममावास्यां मघानक्षत्रम् एकादशसु मुहूर्त्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य चतुस्त्रिंशति द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य अष्टाविंशतौ सप्तषष्टिभागेषु ११ । । एतावन्मितेषु गतेषु परिसमाप्तिमुपनयति तां तृतीयां प्रौष्ठपदीममावास्यामिति । ततः चतुर्थी प्रोष्ठपदीममावास्यां पुनः पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्रम् एकविंशतौ मुहूर्त्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य द्वादशसु द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य द्विचत्वारिंशति सप्तषष्टिभागेषु २१ । । एतावन्मितेष्वतिक्रान्तेषु पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्रं तां चतुर्थी प्रोष्ठपदीममावास्यां अमावास्या को उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र ४।१३। चार मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया छाईस भाग तथा एक बासठिया भाग का सडसठिया दो भाग वीतने पर पहली प्रोष्ठपदी अमावास्या को समाप्त करता है । पश्चात् दूसरी प्रोष्ठपदी अमावास्या को पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र सात मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया इकसठ भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया पंद्रह भाग इतना प्रमाण वीतने पर दूसरी प्रौष्ठपदी अमावास्या समाप्त होती है । तदनन्तर तीसरी प्रौष्ठपदी अमावास्या मघा नक्षत्र ग्यारह मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का वासठिया चौतीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया अठाईस भाग ११ इतना प्रमाण वीतने पर समाप्त होती है । तदनन्तर चौथी प्रोष्ठपदी अमावास्या को पुनः पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र इक्कीस मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया बारह भाग एवं बासठिया एक भागका सडसठिया बयालीस भाग २१३ इतना प्रमाण वीतने पर पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र उस
શ્/? ચાર મુહૂત' તથા એક મુહૂર્તના ખાસિયા છવ્વીસ ભાગ તથા ખાડિયા એક ભાગના સડસઠયા એ ભાગ વીતે ત્યારે પહેલી પ્રૌષ્ઠપદી અમાવાસ્યાને સમાપ્ત કરે છે, તે પછી બીજી પ્રૌષ્ઠપદી અમાસને પૂર્વાફાલ્ગુની નક્ષત્ર સાત મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના ખાસસિયા એકસઠ ભાગ તથા ખાસિયા એક ભાગના સડસિયા પંદર ભાગ છાપ આટલું પ્રમાણ વીતે ત્યારે બીજી પ્રૌષ્ઠપદી અમાવાસ્યા સમાપ્ત થાય છે. તે પછી ત્રીજી પ્રૌષ્ઠપદી અમાસ મધા નક્ષત્ર અગીયાર મુહૂર્ત તથા એક મુહૂતના ખાસિયા ચોત્રીસ ભાગ તથા ખાસિયા એક ભાગના સડસિયા અઠ્યાવીસ ભાગ ૧૧) શદ્રુ આટલું પ્રમાણ વીતે ત્યારે સમાપ્ત થાય છે. તે પછી ચાથી પ્રૌપદી અમાવાસ્યાને ફરીથી પૂર્વાફાલ્ગુની નક્ષત્ર એકવીસ મુહૂત તથા એક મુહૂતના ખાસિયા ખાર ભાગ તથા ખાડિયા એક ભાગના સડસઠયા અેંતાલીસ ભાગ ૨૧।। આટલું પ્રમાણુ વીતતાં પૂર્વાફાલ્ગુની નક્ષત્ર એ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #842

८३०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे परिणमयति । ततः पञ्चमी प्रौष्ठपदीममावास्यां पुनर्मघानक्षत्रं चतुर्विशतौ मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य सप्तचत्वारिंशति द्वापष्टिभागेमु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य पञ्चपञ्चाशति सप्तपष्टिभागेषु २४ ।। एतावन्मितेषु अतिक्रान्तेषु ता पञ्चमी प्रौष्ठपदीममावास्यां मघानक्षत्र परिसमाप्तिमुपनयतीति परिस्फोटार्थप्रतिपादिका भावनेति । अथ आश्विन्यादीनाममावास्यानां पाठक्रमेण सूत्रन्यासः 'ता आसोइण्णं अमावासं कइ णक्खत्ता जोएंति ता दोण्णि णक्खत्ता जोएंति तं जहा-हत्थो चित्ता य' तावत् आश्विनीममावास्यां कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति । तावत् द्वे नक्षत्रे युक्तः। तद्यथा हस्तश्चित्रा च । तावदिति प्राग्वत् हस्तश्चित्रा चेति द्वे एव नक्षत्रे आश्विनी-आश्विनमासभाविनीममावास्यां यथासम्भवं चन्द्रेण सह संयुज्य परिसमाप्तिमुपनयतः। अत्राप्युक्तक्रमो व्यवहारदृशैव ज्ञेयः। परमार्थतस्तु आश्वयुजीममावास्यां त्रीणि नक्षत्राणि युञ्जन्ति, उत्तराफाल्गुनी हस्तश्चित्रा चेति । तत्र प्रथमाचतुर्थी प्रौष्ठपदी अमावास्या को समाप्त करता है। तत्पश्चात् पांचवीं प्रौष्ठ. पदी अमावस्या को पुनः मघा नक्षत्र चोवीस मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया सुडतालीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया पचपन भाग २४ इतना प्रमाण व्यतीत होने पर उस पांचवी प्रौष्टपदी अमावास्या को मघा नक्षत्र समाप्त करता है इस प्रकार से स्पष्टार्थ प्रतिपादित भावना कही है।
अब अश्विनी आदि अमावास्या का सूत्रपाठ के कथन पूर्वक कथन करते हैं-(ता आसोइण्णं अमावास कइ णवत्ता जोएंति ता दोणि णक्वत्ता जोएंति तं जहा हत्थो चित्ता य) अश्विन मास भाविनी अमावास्या का कितने नक्षत्र योग करते हैं ? हस्त एवं चित्रा ये दो नक्षत्र योग करते हैं। अर्थात् हस्त एवं चित्रा ये दो नक्षत्र आश्विनी अमावास्या को यथासम्भव चंद्र के साथ योग कर के समाप्त करता है । यह क्रम यहां पर व्यवहार दृष्टि से जानना चाहिये, वास्तविक रीति से तो आश्वयुजी अमावास्या को उत्तराચેથી પ્રૌષ્ઠપદી અમાસને સમાપ્ત કરે છે, તે પછી પાંચમી પ્રૌષ્ઠપદી અમાસને ફરીથી મઘા નક્ષત્ર વીસ મુહૂર્તના બાસઠિયા સુડતાલીસ ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસઠિયા પંચાવન ભાગ આટલું પ્રમાણ વીતે ત્યારે એ પાંચમી પ્રૌષ્ઠપદી અમાસને મઘા નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે. આ રીતે સ્પષ્ટાર્થ બેધક ભાવના કહી છે.
હવે અશ્વિની વિગેરે અમાવાસ્યાના સૂત્રપાઠના કમ પૂર્વક કથન કરવામાં આવે છે– (ता आसोइण्णं अमावांसं कइ णक्खता जोएंति ता दोणि णक्खत्ता जोएंति तं जहा हत्थो चित्ता य) मासो भासनी सभासना डेटा नक्षत्र यो ४२ छ ? ९२त मने यित्रा में નક્ષત્ર આ માસની અમાસને યથાસંભવ ચંદ્રની સાથે ગ કરીને સમાપ્ત કરે છે, આ કમ અહીંયાં વ્યવહાર દષ્ટિથી સમજ. વાસ્તવિક રીતે તે આ માસની અમાસને ઉત્તરાફાલ્ગની અને હસ્ત તથા ચિત્રા એ ત્રણ નક્ષત્ર ગ કરે છે. તેમાં પહેલી આશ્વિની
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #843

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३९ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् ८३१ माश्वयुजीममावास्यां हस्तनक्षत्रं पञ्चविंशतौ मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य एकत्रिंशति द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य त्रिषु सप्तपष्टिभागेषु गतेषु २५३३ । एतावन्मितेष्वतिक्रान्तेषु परिसमाप्तिमुपनयति । ततो द्वितीयामाश्वयुजीममावास्याम् उत्तराफाल्गुनी नक्षत्रं चतुश्चत्वारिंशति मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य चतुर्पु द्वापष्टिभागेषु एकस्य द्वापष्टिभागस्य षोडशसु सप्तपष्टिभागेषु गतेषु ४४ ।। एतत्तुल्येषु अतिक्रान्तेषु द्वितीयां ताम् आश्वयुजीम् अमावास्याम् उत्तराफाल्गुनीनक्षत्रं परिसमाप्तिमुपनयति । ततस्तृतीयामाश्वयुजीममावास्यां पुनरुत्तराफाल्गुनीऽक्षत्रमेव सप्तदशसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहर्तस्य एकोनचत्वारिंशति द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य एकोनविंशति सप्तपष्टिभागेषु १७।३। एतन्मितेष्वतिक्रान्तेषु परिसमापयति । ततः चतुर्थीम् आश्वयुजीममावास्यां पुनः हस्तनक्षत्रं द्वादशसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य सप्तदशसु द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य त्रिचत्वारिंशति सप्तषष्टिभागेषु फाल्गुनी, हस्त एवं चित्रा ये तीन नक्षत्र योग करते हैं। उनमें पहली आश्विनी अमावास्या को हस्त नक्षत्र पचीस मुहूर्त एवं एक मुहर्त का बासठिया इक तीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया तीन भाग व्यतीत होने पर २५ समाप्त होती है। पश्चात् दूसरी आश्विनी अमावास्या को उत्तराफल्गुनी नक्षत्र चुवालीस मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया चार भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया सोलह भाग ४४४ व्यतीत होने पर दूसरी आश्विनी अमावास्या को उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र समाप्त करता है। तदनन्तर तीसरी आश्वयुजी अमावास्या पुनः उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र ही सत्रह मुहूर्त एवं एक मुहूर्त का बासठिया उनचालीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया उनतीस भाग १७ अतिक्रान्त होने पर समाप्त होती है। तदनन्तर चौथी आश्विनी अमावास्या को पुनः हस्त नक्षत्र बारह मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया सत्रह भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया અમાસને હસ્ત નક્ષત્ર પચીસ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના બાસક્યિા એકત્રીસ ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસડિયા ત્રણ ભાગ વીતે ત્યારે ૨૫ટ્ટરેફ્રિજા સમાપ્ત થાય છે. તે પછી બીજી આસો માસની અમાસને ઉત્તરાફાલ્વની નક્ષત્ર ચુંમાલીસ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસઠિયા ચાર ભાગ તથા બાસડિયા એક ભાગના સડસકિયા સોળ ભાગ ૪૪ ઈંફારું વીતે ત્યારે બીજી આસો માસની અમાસને ઉત્તરાફાગુની નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે. તે પછી ત્રીજી આની અમાવાસ્યાને ફરીથી ઉત્તરાફાલ્ગુની નક્ષત્ર જ સત્તર મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તન બાસડિયા ઓગણચાળીસ ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસઠિયા ઓગણત્રીસ ભાગ ૧૭૨ફા૨ા વીતે ત્યારે સમાપ્ત થાય છે. તે પછી ચોથી આશ્વિની અમાવાસ્યાને ફરીથી હસ્ત નક્ષત્ર બાર મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસડિયા સત્તર ભાગ તથા બાસડિયા એક ભાગના સડસડિયા સેંતાલીસ ભાગ વીતે ત્યારે ૧રાશÈ આટલું
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #844

८३२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
५४
गतेषु १२ । । एततुल्येष्वति क्रान्तेषु परिणमयति । ततः पश्चमीमाश्वयुजीममावास्याम् उत्तराफाल्गुनी नक्षत्रं त्रिंशति मुहूर्त्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य द्विपञ्चाशति द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य चतुः पञ्चाशति सप्तषष्टिभागेषु ३० । । एतन्मात्रेषु गतेषु परिसमाप्तिमुपनयति । अथ 'कत्तियण्णं साइ विसाहा य' कार्त्तिकीं स्वातीविशाखा च । अत्राप्येवं सूत्रपाठक्रमो यथा - 'ता कत्तियण्णं अमावासं कइ णक्खत्ता जोएंति ! ता दोणि णक्खता जोएंति । तं जहा - साई बिसाहा य' तावत् कार्त्तिकी ममावास्यां कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति तावत् द्वे नक्षत्रे युङ्क्तः । तद्यथा - स्वाती विशाखा च । गौतमस्य प्रश्नानन्तरं भगवान् कथयतिस्वातीविशाखा चेति द्वे नक्षत्रे कार्त्तिकीममावास्यां यथासम्भवं चन्द्रेण सह संयुज्य परि माप्तिमुपनयतः । इयमप्युक्तिः व्यवहारदृशैव ज्ञेया, परमार्थतस्तु त्रीणि नक्षत्राणि कार्त्तिकीम् अमावास्यां युञ्जन्ति । तद्यथा स्वातीविशाखाचित्रा चेति त्रीणि नक्षत्राणि युञ्जन्ति । तत्र तालीस भाग व्यतीत होने पर १२ इतना तुल्य अतिक्रान्त होने पर समाप्त होती है तत्पश्चात् पांचवीं आश्वयुजी अमावास्या को उत्तरफाल्गुनी नक्षत्र तीस मुहूर्त एवं एक मुहूर्त का बासठिया बावन भाग तथा एक बासठिया भाग का सडसठिया चोपन भाग ३०|| इतना मात्र व्यतीत होने पर समाप्त होती है । ( कत्तिणं साइ विसाहा य) कार्तिकी अमास को स्वाती एवं विशाखा नक्षत्र योग करता है। यहां पर इस प्रकार से सूत्रपाठ का क्रम होता है (ता कत्तिइरणं अमावासं कइ णक्खत्ता जोएंति, ता दोणि णक्खत्ता जोएंति तं जहा साई विसाहा य) कार्तिकी अमावास्या का कितने नक्षत्र योग करते हैं ? दो नक्षत्र योग करते हैं स्वाती एवं विशाखा, अर्थात् स्वाती एवं विशाखा ये दो नक्षत्र कार्तिकी अमावास्या का यथासंभव चन्द्र के साथ योग कर के समाप्त करता है । यह कथन भी व्यवहार दृष्टि से ही समजना, वास्तविक रीति से तो तीन नक्षत्र कार्तिकी अमावास्या को योग करते हैं, जो इस प्रकार
પ્રમાણુ વીતે ત્યારે સમાપ્ત થાય છે. તે પછી પાંચમી આસે। માસની અમાસને ઉત્તરફાલ્ગુની નક્ષત્ર ત્રીસ મુહૂત અને એક મુહૂર્તના ખાડિયા બાવન ભાગ તથા એક मासहिया लागना सडसहिया योपन लाग 30 है। वीते त्यारे समाप्त थाय छे, कत्ति - यण्णं साई विसाहाय) अर्तिडी अभासनो स्वाती भने विशाखा नक्षत्र योग करे छे, खडीयां सूत्रपाठ उभा प्रमाणे छे - ता कत्तियण्णं अमावास कइ णक्खत्ता जोति ?
दोणि णक्खत्ता जोति तं जहा - साई बिसाहा य) अतिडी अभासनो डेंटला नक्षत्र योग કરે છે એ નક્ષત્રો યોગ કરે છે તે એ નક્ષત્રના નામ સ્વાતી અને વિશાખા છે. અર્થાત્ સ્વાતી અને વિશાખા નક્ષત્ર કાર્તિકી અમાસના યથાસંભવ ચંદ્રની સાથે યાગ કરીને સમાપ્ત કરે છે. આ કથન પણ વ્યવહાર દૃષ્ટિથી જ સમજવું. વાસ્તવિક રીતે તે ત્રણુ નક્ષત્ર કાર્તિકી અમાસને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #845

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३९ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् प्रथमां कार्तिकीममवास्यां विशाखानक्षत्रं षोडशसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य षट्त्रिंशति द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य चतुषु सप्तपष्टिभागेषु १६ ।। एतन्मितेषु गतेषु परिसमाप्तिमपनयति प्रथमां कार्तिकीममावास्यां विशाखानक्षत्रमिति । ततो द्वितीयां कार्तिकीममावास्यां स्वातीनक्षत्रं पञ्चसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य द्वाविंशतौ द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य सप्तदशसु सप्तपष्टिभागेषु ५ । । एतावत् मात्रेषु अतिक्रान्तेषु परिणमयति । ततस्तृतीयां कार्तिकीममावास्यां चित्रानक्षत्रम् अष्टसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य चतुश्चत्वारिंशति द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य त्रिंशति सप्तषष्टिभागेषु ८ ।। ३७ एतन्मितेषु गतेषु परिसमाप्तिमुपनयति । ततः चतुर्थी कार्तिकीममावास्यां विशाखानक्षत्रं त्रयोदशसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य द्वाविंशतौ द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य चतुश्चत्वारिंशति सप्तपष्टिभागेषु १३ । । एतन्मितेषु गतेषु परिसमापयति ततः पञ्चमी है-स्वाती विशाखा एवं चित्रा ये तीन नक्षत्र का योग करते हैं। उनमें पहली कार्तिकी अमावास्या को विशाखा नक्षत्र सोलह मुहूर्त एवं एक मुहूर्त का बासठिया छत्तीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया चार भाग परिमित काल गत १६॥ होने पर प्रथम कार्तिकी अमावास्या को विशाखा नक्षत्र समाप्त करता है । तदनन्तर दूसरी कार्तिकी अमावास्या को स्वाती नक्षत्र पांच मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया बाईस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया सत्रह भाग ५।३। इतना मात्र व्यतीत होने पर समाप्त करता है। तत्पश्चात् तीसरी कार्तिकी अमावास्याको चित्रा नक्षत्र आठ मुहर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया चुवालीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया तीस भाग ८1। इतना परिमित व्यतीत होने पर समाप्त होती है। तत्पश्चात् चौथी कार्तिकी अमावास्या को विशाखा नक्षत्र तेरह मुहर्त एवं एक मुहूर्त का बासठिया बावीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडस
ગ કરે છે, જે આ પ્રમાણે છે. સ્વાતી, વિશાખા અને ચિત્રા આ ત્રણ નક્ષત્રને યોગ કરે છે. તેમાં પહેલી કાર્તિકી અમાસને વિશાખા નક્ષત્ર સોળ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના બાસડિયા છત્રીસ ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસડિયા ચાર ભાગ ૧દાફા જેટલે કાળ વ્યતીત થાય ત્યારે પહેલી કાર્તિકી અમાસને વિશાખા નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે. તે પછી બીજી કાતિ કી અમાસને સ્વાતી નક્ષત્ર પાંચ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસઠિયા બાવીસ ભાગ તથા બાસડિયા એક ભાગના સડસહિયા સત્તર ભાગ પાછા આટલા ભાગ માત્ર વીતે ત્યારે સમાપ્ત કરે છે. તે પછી ત્રીજી કાર્તિકી અમાસને ચિત્રા નક્ષત્ર આઠ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસઠિયા ચુંમાળીસ ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસઠિયા ત્રીસ ભાગ દારૂ રૂણા આટલું પ્રમાણ વીતી ગયા પછી સમાપ્ત થાય છે. તે પછી ચોથી કાર્તિકી અમાસને વિશાખા નક્ષત્ર તેર મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના બાસડિયા બાવીસ ભાગ તથા બાડિયે એક ભાગના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #846

८३४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे कार्तिकीममावास्यां चित्रानक्षत्रम् एकविंशतौ मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य सप्तपश्चाशति द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य सप्तपश्चाशति सप्तषष्टिभागेषु २१।। एतत्तुल्येषु गतेषु परिसमाप्तिमुपनयति इति । 'ता मग्गसिरं अमावासं कइ णक्खत्ता जोएंति, ता तिण्णि णक्खत्ता जोएंति, तं जहा-अणुराहा जेट्ठामूलो' तावत् मार्गशीर्षीम् अमावास्यां कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति तावत् त्रीणि नक्षत्राणि युनन्ति, तद्यथा अनुराधा ज्येष्ठामूलं च । गौतमस्य प्रश्नानन्तरं भगवान् कथयति भो ! श्रूयतां अनुराधाज्येष्ठामूलं चेति त्रीणि नक्षत्राणि मार्गशीर्षमासभाविनीममावास्यां युञ्जन्ति । यथासम्भवं चन्द्रेण सह संयुज्य परिसमाप्तिमुपनयन्ति तत्र इमानि त्रीणि अपि नक्षत्राणि मार्गशीर्षीममावास्यां परिसमाप्तिमुपनयन्तीत्यत्र क्रमो यथा प्रथमां मार्गशीर्षीममावास्यां ज्येष्ठानक्षत्रं सप्तसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य एकचत्वारिंशति द्वाषष्टिभागेषु ठिया चुवालीस भाग १३।३।४४ इतना परीमित गत होने पर समाप्त होती है। तदनन्तर पांचवीं कार्तिकी अमास को चित्रा नक्षत्र इक्कीस मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया सतावन भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया सत्तावन भाग २१ । इतना तुल्य व्यतीत होने पर समाप्त होती है । (ता मग्गसिरं अमावासं कइ णक्खत्ता जोएंति ? ता तिणि णक्खत्ता जोएंति तं जहा अणुराहा जेट्टा मूलो) मार्गशीर्ष मास की अमावास्या का कितने नक्षत्र योग करते हैं ? इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी का प्रश्न सुनकर भगवान् कहते हैअनुराधा, ज्येष्ठा एवं मूल ये तीन नक्षत्र मार्गशीर्ष मास की अमावास्या का योग करते हैं, अर्थात् यथासम्भव चंद्र के साथ योग कर के उनको समाप्त करते हैं, ये तीन नक्षत्र मार्गशीर्ष मास की अमावास्या को समाप्त करते हैं उनका क्रम इस प्रकार से है-प्रथम मार्गशोर्ष मास की अमावास्या को ज्येष्ठा नक्षत्र सात मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया इकतालीस भाग तथा बासठिया સડસઠિયા ચુંમાળીસ ભાગ ૧કારું છું હેરું આટલું પ્રમાણ વીત્યા પછી સમાપ્ત થાય છે. તે પછી પાંચમી કાર્તિકી અમાસને ચિત્રા નક્ષત્ર એકવીસ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના ખાસ ઠિયા સત્તાવન ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસઠિયા સત્તાવન ભાગ ૨૧ આટલા પ્રમાણ તુલ્ય કાળ વીત્યા પછી સમાપ્ત થાય છે.
(ता मग्गसिरं अमावासं कइ णक्खत्ता जोएंति ? ता तिष्णि णक्खता जोऐति तं जहा अणुराहा जेद्रा मूलो) भाग२२ भासनी ममासनो डेटमा नक्षत्र यो ४२ छ ? - प्रमाणे શ્રીગૌતમસ્વામીને પ્રશ્ન સાંભળીને ભગવાન્ શ્રી ઉત્તરમાં કહે છે કે-અનુરાધા, જયેષ્ઠા, અને મૃળ આ ત્રણ નક્ષત્ર માગશર માસની અમાસને વેગ કરે છે. અર્થાત્ યથાસંભવ ચંદ્રની સાથે ભેગા કરીને તેને સમાપ્ત કરે છે. આ ત્રણ નક્ષત્ર માગશર માસની અમાસને સમાપ્ત કરે છે તેને ક્રમ આ પ્રમાણે છે–પહેલી માગશર માસની અમાસને જ્યેષ્ઠા નક્ષત્ર સાત મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના બાસડિયા એકતાલીસ ભાગ તથા બાસડિયા એક ભાગના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #847

-
-
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टोका सू० ३९ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् દરેક एकस्य च द्वापष्टिभागस्य पञ्चसु सप्तषष्टिभागेषु ७ ।। एतावति गतेषु प्रथमां मार्गशीर्षीममावास्यां ज्येष्ठा नक्षत्रं परिणमति । ततो द्वितीयां मार्गशीर्षीममावास्यां अनुराधानक्षत्रम् एकादशसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य चतुर्दशसु द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य अष्टादशसु सप्तषष्टिभागेषु ११ ।। एतावन्मितेषु गतेषु परिसमाप्तिमुपनयति । ततस्तृतीयां मार्गशीर्षीममावास्यां विशाखानक्षत्रम् एकोनविंशति मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य एकोनपश्चाशति द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य एकत्रिशति सप्तषष्टिभागेषु १९ । । । । एतावति अतिक्रान्तेषु परिसमाप्तिमुपनयतीति । ततः चतुर्थी मार्गशीर्षीममावास्याम् अनुराधानक्षत्रं चतुर्विशतौ मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य सप्तविंशतौ द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य पञ्चचत्वारिंशति सप्तषष्टिभागेषु २४ ।। । एतत्तुल्येषु गतेषु परिसमाप्तिमुपनयति । ततः पञ्चमी मार्गशीर्षीममावास्यां विशाखाएक भाग का सडसठिया पांच भाग ७। इतना व्यतीत होने पर प्रथम मार्गशीर्षी अमावास्या को ज्येष्ठा नक्षत्र समाप्त करता है । तत्पश्चात् दूसरी मार्गशीर्षी अमावास्या को अनुराधा नक्षत्र ग्यारह मुहर्त तथा एक मुहर्त का बासठिया चौदह भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया अठारह भाग ११।१।। इतना व्यतीत होने पर समाप्त होती है। तत्पश्चात् तीसरी मार्गशीर्ष की अमास्या को विशाखा नक्षत्र उन्नीस मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया उनचास भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया इकतीस भाग २९।१६। इतना व्यतीत होने पर समाप्त होती है । तत्पश्चात् चौथी मार्गशीर्ष मास की अमावास्या को अनुराधा नक्षत्र चोवीस मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया सताइस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया पैंतालीस भाग २४३१ इतना व्यतीत होने पर समाप्त होती है । तत्पश्चात् पांचवीं मार्गशीर्षी अमावास्या को विशाखा नक्षत्र तयाસડસઠિયા પાંચ ભાગ ૭ ૪ આટલું પ્રમાણ વીતે ત્યારે પહેલી માગશર માસની અમાસને ચેષ્ઠા નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે. તે પછી બીજી માગશર માસની અમાસને અનુરાધા નક્ષત્ર અગ્યાર મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસઠિયા ચૌદ ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસધ્ધિા અઢાર ભાગ ૧૧ાદ આટલું પ્રમાણ વીત્યા પછી સમાપ્ત થાય છે. તે પછી ત્રીજી માગશર માસની અમાસને વિશાખા નક્ષત્ર ઓગણત્રીસ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના બાસઠિયા ઓગણપચાસ ભાગ તથા બાસક્યિા એક ભાગના સડસયિ એકત્રીસ ભાગ રહા ફૂલ આટલું પ્રમાણ વીતતાં સમાપ્ત થાય છે. તે પછી ચેથી માગશર માસની અમાસને અનુરાધા નક્ષત્ર વીસ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તન બાસઠિયા સત્યાવીસ ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસઠિયા પિસ્તાલીસ ભાગ ૨૪૪ આટલું પ્રમાણ વીત્યા પછી સમાપ્ત થાય છે તે પછી પાંચમી માગશર માસની અમાસને વિશાખા નક્ષત્ર તેંતા.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #848

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे नक्षत्रं त्रिचत्वारिंशति मुहर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य सम्बन्धिनो द्वाषष्टिभागस्य अष्टापश्चाशति सप्तपष्टिभागेषु ४३ । । एतावन्मितेषु अतिक्रान्तेषु तां पश्चमी मार्गशीर्षमासभाविनीममावास्याम् अनुराधानक्षत्रं समापयति । 'पोसिं पुवासाढा उत्तरासादा' पौषीं पूर्वाषाढा उत्तराषाढा । अत्रापि सूत्रपाठक्रमो यथा-'ता पोसिं अमावासं कइ णक्खत्ता जोएंति ? ता दोणि णक्खत्ता जोएंति, तं जहा-पुव्वासाढा य उत्तरासाढा य' तावत् पौषीममावास्यां कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति ? तावत् द्वे नक्षत्रे युक्तः तद्यथा पूर्वाषाढा च उत्तराषाढा च । गौतमकृतप्रश्नस्योत्तरं भगवान् कथयति पूर्वाषाढोत्तराषाढेति द्वे एव नक्षत्रे पौषमासभाविनीममावास्यां यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य परिसमाप्तिमुपनयति इति । तथाहि-प्रथमां पौषोममावास्यां पूर्वापाढानक्षत्रम् अष्टाविंशतौ मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य षविंशती द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य पट्सु सप्तपष्टिभागेषु २८ । । । एतावति गतेषु लीस मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया अठावन भाग ४३३ इतना परिमित व्यतीत होने पर पांचवीं मार्गशीर्ष मास की अमावास्था को अनुराधा नक्षत्र समाप्त करता है । (पोसि पुव्वासाढा उत्तरासाढा) पोषी अमावास्या को पूर्वाषाढा एवं उत्तराषाढा नक्षत्र समाप्त करता है । यहां पर भी सूत्रपाठ का क्रम इस प्रकार से हैं-(ता पोसि अमावासं कइ णक्खत्ता जोएंति ? ता दोणि णक्खत्ता जोएंति, तं जहा पुव्वासाढा य उत्तरासाढा य) श्रीगौतमस्वामी पूछते हैं कि पोष मास की अमावास्या को कितना नक्षत्र समाप्त है उत्तर में भगवान् कहते हैं-पूर्वापाढा एवं उत्तराषाढा ये दो नक्षत्र पौष मास की अमावास्या को यथायोग चन्द्र के साथ संयोग कर के समाप्त करता हैं । जैसे कि-पहली पौष मास की अमास को पूर्वाषाढा नक्षत्र अठाइस मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का छाईस बासठिया भाग तथा एक बासठिया भाग का सडसठिया छ भाग २८ લીસ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસઠિયા ભાગ તથા સડસઠિયા અાવન ભાગ ૪૩ પદ આટલું પ્રમાણ વીત્યા પછી માગશર માસની પાંચમી અમાસને અનુરાધા નક્ષત્ર समारत ४२ छ, पोसिं पुवासाढा उत्तरासाढा) पौष मासनी सभासने पूर्वाषाढा भने उत्तराषाढा नक्षत्र समा ४२ छ. मडीया ५४ सूत्राने। म २॥ प्रमाणे छ-(ता पोसिं अमावासं कइ णवत्ता जोएंति ता दोणि णक्खत्ता जोएंति, तं जहा-पुयासाढा य उत्तरासाढा य) श्री गौतभावाभी पूछे छे । पोषमासनी सभासने 21 नक्षत्री समाप्त ४२ छे ? ઉત્તરમાં ભગવાન શ્રી કહે છે કે પૂર્વાષાઢા અને ઉત્તરાષાઢા આ બે નક્ષત્ર પિષમાસની અમાસને યથાયોગ્ય ચંદ્રની સાથે સંગ કરીને સમાપ્ત કરે છે. જેમ કે–પહેલી પિષ માસની અમાસ પૂર્વાષાઢા નક્ષત્ર અઢાર મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના છવ્વીસ બાસડિયા ભાગ તથા બે સઠિયા એક ભાગના સડસઠયા છ ભાગ ૨૮ ફાઢ્ઢા આટલું પ્રમાણ વીત્યા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #849

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३९ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् ८३७ परिणमति । ततो द्वितीयां पौषीममावास्यां पुनरपि पूर्वाषाढा नक्षत्रमेव द्वयोर्मुहूर्तयोः एकस्य च मुहूर्तस्य एकोनविंशतौ द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य एकोनविंशतौ सप्तषष्टिभागेषु २।। एतत्तुल्येष्वतिक्रान्तेषु परिसमापयति । ततः तृतीयां पौषीममावास्यां अधिकमासभाविनीम् उत्तराषाढा नक्षत्रम् एकादशसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य एकोनषष्टौ द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य त्रयस्त्रिंशतौ सप्तपष्टिभागेषु ११।। ॐ एतन्मितेषु अतिक्रान्तेषु परिसमाप्तिमुपनयति । ततश्चतुर्थी पौषीममावास्यां पूर्वाषाढा नक्षत्रं पञ्चदशसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य षट्पञ्चाशति द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य षट्चत्वारिंशति सप्तपष्टिभागेमु १५ । । । एतावतिषु अतिक्रान्तेषु परिणमति । ततः पञ्चमी पौपीममावास्यां मूलनक्षत्रम् एकोनविंशती मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य पश्चसु द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य एकोनपष्टौ सप्तपष्टिभागेषु १९ । । एतत् इतना व्यतीत होने पर समाप्त होती है। तत्पश्चात् दूसरी पोषी अमावास्या को फिर से पूर्वाषाढा नक्षत्र ही दो मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया उन्नीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया उन्नीस भाग २ इतना व्यतीत होने पर समाप्त होती है । तत्पश्चात् तीसरी पौष मास की अमावास्या जो अधिक मास भाविनी है उनको उत्तराषाढा नक्षत्र ग्यारह मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया उनसाठ भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया तेतीस भाग ११ । इतना व्यतीत होने पर समाप्त होती है। तत्पश्चात् चौथी पोषमास की अमावास्या को पूर्वाषाढा नक्षत्र पांच मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया छप्पन भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया छियालीस भाग १५॥१॥ इतना व्यतीत होने पर समाप्त होती है। तत्पश्चात् पांचवीं पौष मास की अमावास्या को मूल नक्षत्र उन्नीस मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया पांच भाग तथा बासठिया एक भाग का પછી સમાપ્ત થાય છે. તે પછી બીજી પિષમાસની અમાસને ફરીથી પૂર્વાષાઢા નક્ષત્ર જ બે મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસઠિયા ઓગણીસ ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસઠિયા એગણીસ ભાગ રાજા આટલું પ્રમાણ વીતતાં સમાપ્ત થાય છે તે પછી ત્રીજી પિષમાસની અમાસ કે જે અધિકમાસ સંબંધી છે તેને ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્ર અગીયાર મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસઠિયા ઓગણસાઠ ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસધ્યિા તેત્રીસભાગ ૧૧૬ો આટલું પ્રમાણ વીત્યા પછી સમાપ્ત થાય છે. તે પછી ચોથી પિષમાસની અમાસને પૂર્વાષાઢા નક્ષત્ર પાંચ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસઠિયા છપ્પનભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસઠિયા છેતાલીસભાગ ૧૫ા આટલું પ્રમાણ વીતતાં સમાપ્ત થાય છે. તે પછી પાંચમી પોષ માસની અમાસ મૂલ નક્ષત્ર ઓગણીસ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તન બાસડિયા પાંચ ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #850

८३८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे परिमितेषु गतेषु परिसमाप्तिमुपनयतीति । 'माहिं तिण्णि अभिई सवणो धणिट्टा' माघीं त्रीणि अभिजित् श्रवणा धनिष्ठा । अत्रापि क्रमेण सूत्रालापको यथा 'ता माहिणं अमावासं कइ णक्खत्ता जोएंति ? ता तिण्णि णक्खत्ता जोएंति, तं जहा अभिई सवणो धणिट्ठा य' तावत माघी खलु अमावास्यां कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति ? तावत् त्रीणि नक्षत्राणि युञ्जन्ति, तद्यथा अभिजित् श्रवणो धनिष्ठा च । तावदिति प्राग्वत् गौतमस्य जिज्ञासां श्रुत्वा भगवान् कथयति तावत् माघी माघमासभाविनी खलु अमावास्याम् अभिजित् श्रवणा धनिष्ठा चेति त्रीणि नक्षत्राणि युञ्जन्ति-चन्द्रेण सह यथासम्भवं संयुज्य तां माघीम् अमावास्यां परिसमाप्तिमुपनयन्तीति । अत्राप्येवंविधोक्ति र्व्यवहारदृशा ज्ञेया, परिनिष्ठदृशात्वेवंविधा ज्ञेया यथा प्रथमा माघीममावास्यां श्रवणा नक्षत्रं दशसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य पविंशतौ द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य अष्टसु सप्तपष्टिभागेषु १० । । एतावन्मितेषु सडसठिया उनसठ भाग १९ ।। इतना परिमित बीतने पर समाप्त होती है। (माहिं तिनि अभिई सवणो धणिट्ठा) माघ मास की अमास को अभिजित, श्रवण एवं धनिष्ठा ये तीन नक्षत्र समाप्त करते हैं। यहां पर भी सूत्रालापक का क्रम इस प्रकार से हैं-(ता माहिणणं अमावासं कइ णखत्ता जोएंति ? ता तिणि णक्खत्ता जोएंति, तं जहा-अभिई सवणो धणिट्ठा य) माघ मास की अमावास्या का कितना नक्षत्र योग करते हैं ? इस प्रकार श्री गौतमस्वामी की जिज्ञासा को जानकर भगवान् कहते हैं-माघ मास की अमावास्या को अभिजित् श्रवण एवं धनिष्ठा ये तीन नक्षत्र चन्द्र के साथ यथासंभव योग कर के उस माधी अमावास्या को समाप्त करते हैं । यहां पर यह कथन व्यवहारदृष्टि से जानना, वास्तविक दृष्टि से तो इस प्रकार जानना चाहिये जैसे कि-पहली माघ मास की अमावास्या को श्रवण नक्षत्र दस मुहर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया छाइस भाग तथा एक बासठिया સડસઠિયા ઓગણસાઈઠ ભાગ ૧}ાદ આટલું પ્રમાણ વીત્યા પછી સમાપ્ત થાય છે.
(माहिं तिन्नि अभिई सवणो धणिट्ठा) भाषमासनी ममासने अमित श्रवण भने ધનિષ્ઠા એ ત્રણ નક્ષેત્રે સમાપ્ત કરે છે. અહીંયાં પણ સૂત્રપાઠને કમ આ પ્રમાણે છે. (ता माहिणं अमावासं कइ णक्खत्ता जोएंति ? ता तिणि णक्खवत्ता जोएंति, तं जहा-अभिई, सवणो, धणिवा य) भाधमासनी. भासने डेटा नक्षत्र 21 ४२ छ ? २मा प्रमाणे श्रीगौतमસ્વામીની જીજ્ઞાસાને જાણીને ઉત્તરમાં ભગવાન શ્રી કહે છે. માઘમાસની અમાસને અભિજીત શ્રવણ અને ધનિષ્ઠા આ ત્રણ નક્ષત્રે ચંદ્રની સાથે યથાસંભવ યોગ કરીને એ માઘ માસની અમાસને સમાપ્ત કરે છે. અહીંયાં આ કથન વ્યવહાર દષ્ટિથી જાણવું વાસ્તવિક રીતે તે આ પ્રમાણે સમજવું–જેમકે-પહેલી માઘમાસની અમાસને શ્રવણ નક્ષત્ર દસમુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તન બાસઠિયા છવ્વીસભાગ તથા બાસડિયા એક ભાગના સડસઠિયા આઠભાગ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #851

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३९ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् ८३९ अतिक्रान्तेसु परिसमापयति । ततो द्वितीयां माघीम् अमावास्याम् अभिजिनक्षत्रं त्रिषु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य पइविंशतौ द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य विंशतौ सप्तपष्टिभागेषु गतेषु ३।। एतन्मितेष्वतिक्रान्तेषु तां द्वितीयां माघीममावास्याम् अभिजिन्नक्षत्रं परिसमाप्तिसुपनयति । ततः तृतीयां माघीममावास्यां श्रवणानक्षत्रं त्रयोविंशतौ मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य एकोनचत्वारिंशति द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य पञ्च. त्रिंशति सप्तपष्टिभागेषु २३ । । । । एतत् तुल्येष्वतिक्रान्तेषु परिणमति । ततश्चतुर्थी माधीममावास्याम् अभिजिन्नक्षत्रं पदसु मुहर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य सप्तत्रिंशति द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य सप्तचत्वारिंशतो सप्तपष्टिभागेषु ६ । एतत् तुल्येषु गतेषु परिसमाप्तिमुपनयति । ततः पञ्चमी माघीममावास्याम् उत्तरापाढा नक्षत्रं पञ्चविंशतौ मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य दशसु द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य षष्टी सप्तषष्टिभागेषु २५ । भाग का सडसठिया आठ भाग १० इतना वीतने पर समाप्त होती है ? दूसरी माघ मास की अमावास्या को अभिजित् नक्षत्र तीन मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया छाइस भाग तथा एक बासठिया भाग का सडसठिया वीस भाग ३।१६इतना परिमित व्यतीत होने पर दूसरी माघ मास की अमास को अभिजित् नक्षत्र समाप्त करता है । तत्पश्चात् तीसरी माघमास भाविनी अमावास्या को श्रवण नक्षत्र तेइस मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया उनचा लीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया पैंतीस भाग २३।१३४ इतना परिमित वीतने पर समाप्त होती है। तत्पश्चात् चौथी माघ मास की अमावास्या को अभिजित् नक्षत्र छह मुहूर्त एवं एक मुहूर्त का बासठिया सेत्तीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया सुडतालीस भाग ६ इतना प्रमाण तुल्य व्यतीत होने पर समाप्त होती है । तत्पश्चात् पांचवीं माघ मास की अमास को उत्तराषाढा नक्षत्र पचीस मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया ૧૨૬ ના આટલું પ્રમાણ વીતી ગયા પછી સમાપ્ત થાય છે. બીજી માઘમાસની અમાસને અભિજીત નક્ષત્ર ત્રણ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસઠિયા છવ્વીસભાગ તથા એક બાસડિયા ભાગના સડસઠિયા વીસભાગ સારૂ ? આટલું પ્રમાણ વીત્યા પછી માઘમાસની બીજી અમાસને અભિજીત નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે. તે પછી માઘમાસની ત્રીજી અમાસને શ્રવણ નક્ષત્ર તેર મુહર્ત તથા એક મુહર્તાના બાસઠિયા ઓગણચાલીસભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસઠિયા પાંત્રીસ ભાગ ૨૩૨ફા! આટલું પ્રમાણ વીત્યા પછી સમાપ્ત થાય છે. તે પછી ચેથી માઘમાસની અમાસને અભિજીત નક્ષત્ર છ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તનાં બાસઠિયા સડત્રીસ ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસઠિયા સુડતાલીસભાગ દારૂણારૂ આટલું પ્રમાણુ પુરૂં થતાં સમાપ્ત થાય છે, તે પછી પાંચમી માઘ માસની અમાસને ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્ર પચીસ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના બાસડિયા દસભાગ તથા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #852

८४०
सूर्यप्रशप्तिस्त्रे १। एतन्मितेष्वतिक्रान्तेषु परिसमाप्तिमुपनयतीति । 'फग्गुणी सतभिसया पुच्वपोटवया उत्तरापोट्टवया' फाल्गुनीं शतभिषा पूर्वापौष्ठपदा उत्तराप्रौष्ठपदा । अत्राप्येवं सूत्रालापको यथा-'ता फग्गुणी णं अमावासं कइ णक्खत्ता जोएंति ? ता तिण्णि णक्खत्ता जोएंति, तं जहा सतभिसया पुव्वपोटुवया उत्तरापोढवया य' तावत् फाल्गुनीम् अमावास्यां कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति ? तावत् त्रीणि नक्षत्राणि युञ्जन्ति, तद्यथा शतभिषा पूर्वाप्रौष्ठपदा उत्तराप्रौष्ठपदा च । फाल्गुनीममावास्यां कति नक्षत्राणि युञ्जतीति गौतमस्य जिज्ञासावृत्तिं ज्ञात्वा भगवानुत्तरयति तावदिति प्राग्वत् शतभिषा पूर्वाभाद्रपदा उत्तराभाद्रपदा चेति त्रीणि नक्षत्राणि फाल्गुन्याममावास्यां यथासम्भवं चन्द्रेण सह संयुज्य फाल्गुनीममावास्यां परिसमाप्तिमुपनयन्तीति । अत्रापि गणितक्रियया भावना प्रोच्यते प्रथमां फाल्गुनीममावास्यां पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्रं पटसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य एकत्रिंशति द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च दस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया साठ भाग २५।। इतना परिमित वीतने पर समाप्त होती है।
(फरगुणिं सतभिसया पुव्वपोट्टवया उत्तरापोट्टवया) फागण मास की अमावास्या को पूर्वाप्रोष्ठपदा एवं उत्तराप्रौष्ठपदा नक्षत्र समाप्त करता है । यहां पर सूत्रालापका क्रम इस प्रकार से हैं-(ता फग्गुणी णं अमावासं का पक्वत्ता जोएंति ? ता तिणि णवत्ता जोएंति, तं जहा-सतभिसया पुत्वपोटवया उत्तरपोढवया य) श्रीगौतमस्वामी पूछते हैं कि फागण मास की अमावास्या का कितने नक्षत्र योग करते हैं ? उत्तर में श्रीभगवान् कहते हैंशतभिषक पूर्वाभाद्रपदा एवं उत्तराभाद्रपदा ये तीन नक्षत्र फाल्गुन मास की अमावास्या का यथासम्भव चन्द्र के साथ योग कर के समाप्त करता है। यहां पर भी गणित प्रक्रिया से भावना कही जाती है-पहली फल्गुनी अमावास्या को पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्र छह मुहूर्त एवं एक मुहूर्त का बासठिया इकतीस भाग બાસડિયા એક ભાગના સડસઠિયા સાઈઠ ભાગ ૨પા આટલું પ્રમાણ પુરૂં થતાં સમાપ્ત થાય છે.
(फग्गुणीणं समभिसया पुव्वपोटुवया उत्तगपोटुवया) गाभासनी अभासने पूर्वा પ્રોષ્ઠપદા અને ઉત્તરપ્રૌષ્ઠપદા નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે. તેને સૂત્રપાઠક્રમ આ પ્રમાણે છે. (ता फगुणीणं अमावासं कइ णक्खत्ता जोएंति ? ता तिण्णि णक्खत्ता जोएंति त जहा सतभिसया पुव्वपोदवया, उत्तरपोदवया य) श्रीगोतमस्थाभी छे छे सभासनी ममासना કેટલા નક્ષત્રો વેગ કરે છે ? ઉત્તરમાં ભગવાન શ્રી કહે છે શતભિષક પૂર્વાભાદ્રપદા અને ઉત્તરાભાદ્રપદા આ ત્રણ નક્ષત્ર ફાગણ માસની અમાસને યથાયોગ ચંદ્રની સાથે વેગ કરીને સમાપ્ત કરે છે. અહીંયાં પણ ગણિત પ્રક્રિયાથી ભાવના કહેવામાં આવે છે. પહેલી ફાગણમાસની અમાસને પૂર્વાભાદ્રપદા નક્ષત્ર છ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના બાસડિયા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #853

सूर्यक्षप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३९ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम्
८४१ द्वापष्टिभागस्य नवसु सप्तषष्टिभागेषु ६।। एतावत् मितेषु अतिक्रान्तेषु तां प्रथमां फाल्गुनीममावास्यां पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्रं परिसमाप्तिमुपनयति । ततो द्वितीयां फाल्गुनीममावास्याम् उत्तराभाद्रपदा नक्षत्रं विंशतौ मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य चतुर्यु द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य द्वाविंशतौ सप्तपष्टिभागेषु गतेषु २० ।। एतत् तुल्येषु व्यतीतेषु परिणमति । ततः तृतीयां फाल्गुनीममावास्यां पुनः पूर्वाषाढा नक्षत्रं चतुर्दशसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य चतुश्चत्वारिंशति द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य षट्त्रिंशतो सप्तपष्टिभागेषु १४।३। एतत्तुल्येष्वतिक्रान्तेषु परिसमाप्तिमुपनयति । ततश्चतुर्थी फाल्गुनीममावास्यां शतभिषानक्षत्रं त्रिषु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहर्त्तस्य सप्तदशमु द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य एकोनपञ्चाशति सप्तषष्टिभागेषु ३।। एतावन्मितेषु गतेषु परिणमयति । ततः पञ्चमी फाल्गुनीममावास्याम् उत्तराभाद्रपदानक्षत्रं तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया नव भाग ६॥ इतना वीतने पर पहली फागण मास की अमावास्या को पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्र समाप्त करता है। तदनन्तर दूसरी फल्गुनी अमावास्या को उत्तराभाद्रपदा नक्षत्र वीस मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया चार भाग तथा बासठिया एक भाग का सठसडिया बावीस भाग २० इतना वीतने पर समाप्त होती। तत्पश्चात् तीसरी फाल्गुन मास की अमावास्या को पुनः पूर्वाषाढा नक्षत्र चौदह मुहूर्त तथा एक मुहूते का बासठिया चुवालीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया छत्तीस भाग १४।। इतना परिमित वीतने पर समाप्त होती है। तदनन्तर चौथी फाल्गुनी अमावास्या को शतभिषा नक्षत्र तीन मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया सत्रह भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया उनचास भाग ३४ इतना परिमित वीतने पर समाप्त होती है। तत्पश्चात् पांचवी फाल्गुन मास की अमावास्या को उत्तराभाद्रपदा नक्षत्र छह એકત્રીસભાગ તથા બાસાિ એક ભાગના સડસડિયા નવભાગ દારૂં કા આટલું પ્રમાણ પુરૂ થતાં પહેલી ફાગણ માસની અમાસને પૂર્વાભાદ્રપદા નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે. તે પછી ફાગણમાસની બીજી અમાસને ઉત્તરાભાદ્રપદા નક્ષત્ર વીસ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસઠિયા ચારભાગ તો બાસઠિયા એક ભાગના સડસડિયા બાવીસભાગ ૨૦ ૨ આટલું પ્રમાણ પુરૂં થતાં સમાપ્ત થાય છે. તે પછી ફાગણમાસની ત્રીજી અમાસને ફરીથી પૂર્વાષાઢા નક્ષત્ર ચૌદ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસડિયા ચુંમાળીસ ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસડિયા છત્રીસ ભાગ ૧૪ આટલું પ્રમાણ પુરૂં થતાં સમાપ્ત થાય છે. તે પછી ચેથી ફાગણમાસની અમાસને શતભિષાનક્ષત્ર ત્રણ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના ખાસ ઠિયા સત્તર ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસઠિયા ઓગણપચાસ ભાગ ૩ આટલું પ્રમાણ પુરૂં થતાં સમાપ્ત થાય છે. તે પછી પાંચમી ફાગણ માસની અમાસને ઉત્તરા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #854

८४२
सूर्यप्रचप्तिसूत्रे षट्सु मुहर्तेषु एकस्य च मुहर्तस्य द्विपञ्चाशति द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य द्वाषष्टौ सप्तपष्टिभागेषु ६ । ३ । एतत् तुल्येष्वतिक्रान्तेषु परिसमाप्तिमुपनयतीति । 'वेत्ति रेवती अस्सिणी' चैत्री रेवती अश्विनी । अत्रापि वास्तवदृशा क्रमेण सूत्रालापको यथा-'ता चित्तिन्नं अमावासं कइ णक्खत्ता जोएंति ? ता तिण्णि णक्खत्ता जोएंति तं जहा-उत्तराभवया रेवई अस्सिणी य' तावत् चैत्रीममावास्यां कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति ? तावत् त्रीणि नक्षत्राणि युञ्जन्ति, तद्यथा उत्तराभाद्रपदा रेवती अश्विनी चेति । तावदिति पूर्ववत् , चैत्रीं-चैत्रमासभाविनीम् अमावास्यां कति संख्यकानि किं नामधेयानि च नक्षत्राणि युञ्जन्तीति गौतमस्य प्रश्नजिज्ञासां ज्ञात्वा भगवानाह-हे गौतम ! श्रूयतां तावदस्य प्रश्नस्योत्तरं यथा-उत्तराभाद्रपदा रेवती अश्विनी चेति त्रीणि नक्षत्राणि यथासम्भवं चन्द्रेण सह संयुज्य चैत्रीममावास्यां परिसमाप्तिमुपनयन्तीति । तत्र प्रथमां चैत्रीममावास्याम् उत्तराभाद्रपदा नक्षत्रं सप्तत्रिंशतौ मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य पट्त्रिंशति द्वापष्टिभागेषु एकस्य मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया बावन भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया बासठ भाग ६ इतना तुल्य वीतने पर समाप्त होती है। __ (चेतिं रेवई अस्सिणी) चैत्री अमावास्याको रेवती एवं अश्विनी नक्षत्र समास करते हैं। यहां पर भी वास्तविक दृष्टि से सूत्रालापकक्रम इस प्रकार से हैं-(ता चित्तिणं अमावासं कइणक्खत्ता जोएति ? ता तिणि णक्खत्ता जोएंति तं जहा उत्तराभवया, रेवई अस्सिणी य) चैत्रमासभाविनी अमावास्याको कितने संख्यावाले एवं किस नामवाले नक्षत्र योग करते हैं ? इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी के प्रश्न को सुनकर उत्तर में भगवान् कहते हैं-उत्तरा भाद्रपदा रेवती एवं अश्विनी ये तीन नक्षत्र यथासम्भव चन्द्र के साथ योग करके चैत्र मास की अमावस्या को समाप्त करते है ? उनमें पहली चैत्री अमास को उत्तराभाद्रपदानक्षत्र सेंतीस मुहूर्त एवं एक मुहूर्त का बासठिया ભાદ્રપદા નક્ષત્ર છ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસઠિયા બાવન ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસડિયા બાયડભાગ દારૂ આટલું પ્રમાણ પુરૂં થતાં સમાપ્ત થાય છે.
(चेति रेवई अस्सिणी) यत्री ममासने रेवती मने मश्विनी नक्षत्र समाप्त ४२ छ. मडीया ५ पारतवि: दृष्टिया सूत्रादापन। म २॥ प्रमाणे छ-(ना वित्तिण्ण अमावासं कइ णक्खत्ता जोएंति ? ता तिणि णक्खत्ता जोएंति त जहा उत्तराभवया, रेवइ अस्सिणी य) थैत्र मासनी सभासने सानक्षत्र अने या नाभवाणा नक्षत्रायो ४२ छ ? આ પ્રમાણે શ્રીગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નને સાંભળીને ઉત્તરમાં ભગવાન શ્રી કહે છે કે–ઉત્તરા ભાદ્રપદા રેવતી અને અશ્વિની એ ત્રણ નક્ષત્રે યથાસંભવ ચંદ્રની સાથે યોગ કરીને ચૈત્રમાસની અમાસને સમાપ્ત કરે છે. તેમાં પહેલી ચૈત્રમાસની અમાસને ઉત્તરાભાદ્રપદા નક્ષત્ર સાડત્રીસ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના બાસડિયા છત્રીસભાગ તથા બાસઠિયા એક
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #855

सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३९ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम्
८४३ च द्वापष्टिभागस्य दशसु सप्तपष्टिभागेषु ३७ ।। एतत् तुल्येष्वतिक्रान्तेषु प्रथमां चैत्रीममावास्यां परिसमाप्तिमुपनयति । ततो द्वितीयां चैत्रीममावास्याम् उत्तराभाद्रपदानक्षत्रम् एकादशसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूत्तस्य नवसु द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य त्रयोविंशतौ सप्तपष्टिभागेषु ११।। एतत तुल्येष्वतिक्रान्तेषु परिसमाप्तिमुपनयति । ततः तृतीयां चैत्रीममावास्यां रेवतीनक्षत्रं पश्चसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य एकोनपश्चाशति द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य सप्तत्रिंशति सप्तपष्टिभागेषु ५।। एतन्मितेषु व्यतीतेषु तां तृतीयां चैत्रीममावास्यां परिसमाप्तिमुपनयति । ततः चतुर्थी चैत्रीममावास्याम् उत्तराभाद्रपदानक्षत्रं त्रयोविंशतौ मुहर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य द्वाविंशतौ द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य पञ्चाशति सप्तषष्टिभागेषु २३।३३। एतत्तुल्येष्वतिक्रान्तेषु तां चतुर्थी चैत्रीममावास्यां परिसमापयति । ततः पश्चमी चैत्रीममावास्यां पूर्वाभाद्रपदानक्षत्रं सप्तविंशतौ मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य सप्तपश्चाछत्तीसभाग तथा बाठिया एक भाग का सडसठिया दसभाग ३७ इतना बीत जाने पर पहली चैत्री अमावास्या समास होती है । तत्पश्चात् दूसरी चैत्री अमावास्या को उत्तराभाद्रपदानक्षत्र ग्यारहमुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया नवभाग तथा बासठिया एक भाग का साडसठिया तेईस भाग ११३। इतना बीतने पर समाप्त होती है। तत्पश्चात् तीसरी चैत्री अमावास्या को रेवतीनक्षत्र पांचमुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया उनचास भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया सेंतीसभाग ५। इतना व्यतीत होने पर तीसरी चैत्री अमावास्या समाप्त होती है। तत्पश्चात् चौथी चैत्र मासकी अमावास्या को उत्तराभाद्रपदानक्षत्र तेईस मुहूर्त तथा एकमुहूर्त का बासठिया बावीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया पचासभाग २३॥
इतना परिमित वीतने पर उस चौथी चत्री अमावस्या को समाप्त करता है। तदनन्तर पांचवी चैत्री अमावास्याको पूर्वाभाद्रपदानक्षत्र सताईसमुहूर्त तथा ભાગના સડસઠિયા દકભાગ ૩ળરૂફાર આટલું પ્રમાણ પુરૂં થતાં પહેલી ચિત્રી અમાસને સમાપ્ત કરે છે. તે પછી બીજી ચેત્રી અમાસને ઉત્તરાભાદ્રપદ નક્ષત્ર અગીયાર મુહુર્ત તથા એક મુહૂર્તના બામડિયા નવભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસઠિયા તેવી સભાગ ૧૧ાાસે આટલું પ્રમાણ પુરૂં થતાં સમાપ્ત કરે છે. તે પછી ત્રીજી મૈત્રી અમાસને રેવતી નક્ષત્ર પાંચ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસઠિયા ઓગણપચાસભાગ તથા બાસડિયા એક ભાગના સડસડિયા સાડત્રીસભાગ પાછા આટલું પ્રમાણુ પુરૂ થતાં ત્રીજી ચૈત્ર માસની અમાસને સમાપ્ત કરે છે તે પછી ચોથી ચૈત્રમાસની અમાસને ઉત્તરાભાદ્રપદાનક્ષત્ર ત્રેવીસ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બા સઠિયા બાવી ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસઠિયા પચાસ ભાગ ૨૩૪ આટલું પ્રમાણ પુરૂ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #856

सूर्यप्रप्तिसूत्रे शति द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य त्रिषष्टौ सप्तपष्टिभागेषु २७।। एतत्तुल्येषु व्यतीतेषु तां पञ्चमी चैत्रीममावास्यां पूर्वाभाद्रपदानक्षत्रं परिसमाप्तिमुपनयतीति । 'विसाहिं भरणी कत्तिया य' अत्राप्येवं सूत्रपाठक्रमो यथा-'ता वइसाहिणं अमावासं कई णक्खत्ता जोएंति ? ता दोणि णक्खत्ता जोएंति, तं जहा भरणी कत्तिया य' तावत् वैशाखीम् अमावास्यां कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति ? । तावत् द्वे नक्षत्रे युङ्क्तः तद्यथा भरणी कृत्तिका च । तावत् वैशाखीममावास्यां कति संख्यकानि किं नामधेयानि च नक्षत्राणि युञ्जन्तीति गौतमस्य प्रश्नजिज्ञासां श्रुत्वा भगवानाह-श्रूयतां तावत् भरणीकृत्तिका चेति द्वे एव नक्षत्रे यथासम्भवं चन्द्रेण सह संयुज्य वैशाखीममावास्यां परिसमाप्तिमुपनयत इति । अत्राप्येवं व्यवहारत एवोक्तं निश्चयमतेन तु त्रीणि नक्षत्राणि वैशाखीम् अमावास्यां परिसमाप्तिमुपनयन्तीति, तद्यथा तेषां नामानि रेवती अश्विनी भरणी चेति तत्र प्रथमां वैशाखीममावास्याम् अश्विनी नक्षत्रम् अष्टाविंशतौ मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य एकचत्वारिंशति एकमुहर्त का बासठिया सतावनभाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया तिरसठ भाग २७ इतने प्रमाण वीतने पर पांचवीं चैत्री अमावास्या को पूर्वा भाद्रपदानक्षत्र समाप्त करता हैं (विसाहिं भरणी कत्तिया य) यहां पर भी सूत्रपाठ का क्रम इस प्रकार से हैं-(ता वइसाहिणणं अमावासं कइ णवत्ता जोऐति ? ता दोणि णक्खत्ता जोएंति तं जहा-भरणी कत्तिया य) वैशाखमास की अमावास्याको कितने एवं किस नामवाले नक्षत्र योग करते हैं ? इस प्रकार से श्रीगौतमस्वामी की जिज्ञासा को जानकर उत्तर में भगवान् ! श्री कहते हैं-भरणी एवं कृत्तिका ये दो नक्षत्र यथासम्भव चंद्र के साथ योग करके वैशाखमास की अमावास्याको समाप्त करता है। यहां पर यह कथन व्यवहारनय को लेकर कहा है निश्चय नय के मत से तो तीन नक्षत्र वैशाख मास की अमावास्या को समाप्त करते हैं, उनके नाम इस प्रकार से है-रेवती, થતા સમાપ્ત કરે છે. તે પછી પાંચમી ચૈત્રી અમાસને પૂર્વાભાદ્રપદા નક્ષત્ર સત્યાવીસ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસડિયા સત્તાવન ભાગ તથા બાસથિા એક ભાગના સડસઠિયા ત્રેસઠ ભાગ ૨}ા આટલું પ્રમાણ પુરૂં તથા પાંચમી ચિત્રી અમાસને પૂર્વ भाद्रपहा नक्षत्र समाप्त ४२ छे. (विसाहिं भरणी कत्तिया य) २मडीयां सूत्रपा ने। भ मा प्रमाणे छे. (ता वइसाहिगं अमावास कइ णक्खत्ता जोएति ? ता दोण्णि णक्खत्ता जोएंति तं जहा-भरणी कत्तिया य) वैशाम भासनी सभासन। ॐटा नक्षत्र भने ध्या નામવાળા નક્ષત્રો ત્યાગ કરે છે? આ પ્રમાણે શ્રીગૌતમસ્વામીની જીજ્ઞાસા જાણીને ઉત્તરમાં ભગવાન શ્રી કહે છે. ભરણી અને કૃત્તિકા નક્ષત્ર યથાસંભવ ચંદ્રની સાથે યોગ કરીને વૈશાખમાસની અમાસને સમાપ્ત કરે છે. અહીંયાં આ કથન વ્યવહાર નય ને લઈને કહેલ છે. નિશ્ચયનયનામતથી તે ત્રણ નક્ષત્ર વૈશાખ માસની અમાસને સમાપ્ત કરે છે. તેના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #857

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सृ० ३९ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम्
८४५
द्वषष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य एकादशसु सप्तषष्टिभागेषु २८ ।। एततुल्येषु व्यतीतेषु परिसमापयति । ततो द्वितीयां वैशाखीममावास्याम् अश्विनीनक्षत्रं द्वयोः मुहूर्त्तयोरेकस्य च मुहूर्त्तस्य एकोनचत्वारिंशति द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य त्रयोविंशती सप्तषष्टिभागेषु २ । । एतावन्मात्रेषु व्यतीतेषु परिसमाप्तिमुपनयति । ततः तृतीयां वैशाखीममावास्यां भरणी नक्षत्रम् एकादशसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य चतुः पञ्चाशति द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य अष्टात्रिंशति सप्तषष्टिभागेषु ११ । । एतन्मितेषु व्यतीतेषु परिसमाप्तिमुपनयतीत्यर्थः । ततः चतुर्थी वैशाखी - मावास्यां पुनरश्विनी नक्षत्रं पञ्चदशसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य सप्तविंशतौ द्वाषष्ठिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य एकपञ्चाशति सप्तषष्टिभागेषु १५ । ३ । एतत्तुल्येषु व्यतिअश्विनी एवं भरणी । उनमें प्रथम वैशाखी अमावास्या अश्विनी नक्षत्र अठाईस मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासाठिया इकतालीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया ग्यारह भाग २८|| इतना परिमित वीतने पर समाप्त होती है । तत्पश्चात् दूसरी वैशाखी अमावास्या को अश्विनी नक्षत्र दो मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया उनचालीस भाग तथा बासठिया एक भाग का ससठिया तेईस भाग इतना प्रमाण व्यतीत होने पर समाप्त होती है । तत्पश्चात् तीसरी वैशाखी अमावास्या को भरणी नक्षत्र ग्यारह मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया चोपन भाग तथा बासठिया एक भाग at asefour अडतीस भाग ११ इतना व्यतीत होने पर समाप्त होती है । तत्पश्चात् चौथी वैशाखी अमावास्या को पुनः अश्विनी नक्षत्र पंद्रह मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया सताईस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया इक्कावन भाग १५ || इतना व्यतीत होने पर समाप्त होती નામ આ પ્રમાણે છે. રેવતી અશ્વિની અને ભરણી તેમાં પહેલી વૈશાખ માસની અમાસને અશ્વિનીનક્ષત્ર અઠયાવીસ મુહૂત તથા એક મુહૂર્તના બાસઠીયા એકતાલીસભાગ તથા માસઠિયા એક સાગના સડસઢિયા અગ્યાર ભાગ ૨૮।। આટલું પ્રમાણ પુરૂ' થતાં સમાપ્ત થાય છે. તે પછી બીજી વૈશાખ માસની અમાસને અશ્વિની નક્ષત્ર બે મુહૂર્ત તથા એક મુહૂતના ખાસિયા એગણચાલીસ ભાગ તથા ખાસઠિયા એક ભાગના સડસઢિયા ત્રેવીસ ભાગ રા૯ ૨૩ આટલું પ્રમાણુ વીતતાં સમાપ્ત થાય છે. તે પછી ત્રીજી વૈશાખ માસની અમાસને ભરણી નક્ષત્ર અગ્યાર મુહૂર્ત તથા એક મુહૂતના ખાસઠિયા ચાપન ભાગ તથા ખાડિયા એક ભાગના સડઠિયા આડત્રીસ ભાગ ૧૧ આટલું પ્રમાણ વીતતાં સમાપ્ત કરે છે. તે પછી ચેાથી વૈશાખ માસની અમાસને ફરીથી અશ્વિની નક્ષત્ર પંદર મુહૂત તથા એક મુહૂના ખાડિયા સત્યાવીસ ભાગ તથા બાડિયા એક ભાગના સડસઠયા એકાવન ભાગ ૧પાર્।ૐ આટલું પ્રમાણુ વીત્યા પછી સમાપ્ત કરે છે, તે પછી પાંચમી વૈશાખમાસની
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #858

८४६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे क्रान्तेषु परिणमति । ततः पञ्चमी वैशाखीममावास्यां रेवती नक्षत्रम् एकोनविंशतौ मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य सम्बन्धिनो द्वापष्टिभागस्य सत्केषु चतुः षष्टौ सप्तपष्टिभागेषु १९ २३ । एतत्तुल्येषु व्यतीतेषु परिसमाप्तिमुपनयतीति वैशाख्या अमावास्यायाः विस्तृता व्यवस्था भवतीति । 'जट्टामूलं रोहिणी मग्गसिरं च' ज्येष्ठामूली रोहिणी मृगाशिरा च । अत्रापि सूत्रालापको यथा-'ता जिट्टमूलिण्णं अमावासं कइ णक्खत्ता जोएंति ? ता दोण्णि णक्खत्ता जोएंति, तं जहा रोहिणी मग्गसिरो य' तावत् ज्येष्ठामूली खलु अमावास्यां कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति ? तावत् द्वे नक्षत्रे युक्तः, तद्यथा रोहिणी मृगशिरा च । तावदिति प्राग्वत् ज्येष्ठामूलाभ्यां सम्बद्धां-ज्येष्ठमासमाविनीममावास्यां कति संख्यकानि नक्षत्राणि युञ्जन्ति-चन्द्रेण सह यथासम्भवं योगं विधाय तां ज्येष्ठोममावास्यां परिसमाप्तिमुपनयतीति गौतमस्य प्रश्नं श्रुत्वा भगवानुतरयति-केवलं रोहिणी मृगशिरा नक्षत्राभ्यामेव ज्यैष्ठी अमावास्या परिसमाप्तिमुपगच्छतीति ज्ञायताम्, किन्त्वत्र व्यवहारमते रोहिणी है। तदनन्तर पांचवी वैशाखी अमावास्या रेवती नक्षत्र उन्नीस मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया चोसठ भाग १९।। इतना परिमित वीतने पर समाप्त होती है। इस प्रकार वैशाख मास की अमावास्या की विस्तृत ब्यवस्था कही गई है। (जिट्ठा मूलं रोहिणी मग्गसिरं च) ज्येष्ठामूली अमास को रोहिणी एवं मृगशिर नक्षत्र समाप्त करता है। यहां पर भी सूत्रालापक इस प्रकार से हैं-(ता जिट्ठा मूलिण्ण अमावासं कइ णक्खत्ता जोएति ? ता दोणि णक्खत्ता जोएंति, तं जहा रोहिणी मग्गसिरो य) ज्येष्ठा एवं मूल नक्षत्र से सम्बद्ध ज्येष्ठमास भाविनी अमावास्या को कितना नक्षत्र चंद्र के साथ यथासंभव योग कर के समाप्त करते हैं। इस प्रकार गौतमस्वामी का प्रश्न सुन कर उत्तर में श्री भगवान् कहते हैं-केवल रोहिणी एवं मृगशिरा ये दो नक्षत्र ज्येष्ठी अमास्या को समाप्त करता है। व्यवहार नय के मत से रोहिणी एवं मृगशिर नक्षत्र का અમાસને રેવતી નક્ષત્ર ઓગણીસ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસઠિયા ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસઠિયા ચેસઠ ભાગ ૧૯૬૪ આટલું પ્રમાણ વીતતા સમાપ્ત ४२ छ, २॥ प्रमाणे पैशामभासनी अमावास्या विषे सविस्त२ ४थन अडेस छ, (जिद्रा मूलं रोहिणी मगसिरं च) ज्ये०४भूक्षी अभासने डिणी मने भृशी नक्षत्र सभापत ४२ छ. महीयां पा सूत्राला५४ 20 प्रमाणे छे-(ता जिट्ठामूलिण्ण अमावासं कइ णक्खत्ता जोएंति ? ता दोण्णि णक्खत्ता जोएंति, त जहा रोहिणी मग्गसिरो य) न्ये! मने भूग નક્ષત્રથી સંબદ્ધ જ્યેષ્ઠમાસની અમાસને કેટલા નક્ષત્રે ચંદ્રની સાથે યથાસંભવ યેગ કરીને સમાપ્ત કરે છે? આ પ્રમાણે શ્રીગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નને સાંભળીને ઉત્તરમાં ભગ વાનશ્રી કહે છે કે-કેવળ રહિણી અને મૃગશિરા એ બે નક્ષત્ર જયેષ્ઠમાસની અમાસને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #859

सूर्यज्ञतिप्रकाशिका टीका सू० ३९ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम्
मृगशिरसो नाम गृहीतं वर्त्तते निश्वयमतेन तु पुनद्वे नक्षत्रे ज्येष्ठामूलीममावास्यां परिसमापयतः । तद्यथा- प्रथमां ज्येष्ठामूलीममास्यां रोहिणी नक्षत्रम् एकोनविंशतौ मुहूर्त्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य षट् चत्वारिंशतौ द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य द्वादशसु प्पष्टभागेषु - १९ । । एतावन्मितेषु व्यतीतेषु परिसमाप्तिमुपनयति । ततो द्वितीयां ज्येष्ठामूलीममावास्यां कृत्तिका नक्षत्रं त्रयोविंशतौ मुहूर्त्तेषु एकस्य च मुहूस्य एकोनविंशतौ द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य पञ्चविंशतौ सप्तषष्टिभागेषु २३ । । एतावन्मितेषु व्यतीक्रान्तेषु परिसमाप्तिमुपनयतीति । ततः तृतीयां ज्येष्ठामूलीममावास्या रोहिणी नक्षत्रं द्वाविंशतौ मुहूर्त्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य एकोनषष्टौ द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य एकोनचत्वारिंशतौ सप्तषष्टिभागेषु २२ । ।
८४७
एतत्तुल्येषु गतेषु परिसमाप्तिमुपनयतीति । ततः चतुर्थी ज्येष्ठामूलीम् अमावास्यां पुनश्च तमेव रोहिणी नक्षत्रं षट्सु मुहूर्त्तेषु एकस्य च मुहूर्त्तस्य द्वात्रिंशति द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च नाम कहा है । किन्तु निश्चयनय के मत से तो रोहिणी एवं कृत्तिका ये दो नक्षत्र ज्येष्ठामूली अमावास्या को समाप्त करते हैं। जो इस प्रकार से हैं पहली ज्येष्ठा मूली अमावास्या को रोहिणी नक्षत्र उन्नीस मुहूर्त एवं एक मुहूर्त का बासठिया छियालीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया बारह भाग १९॥ ॥ इतना व्यतीत होने पर समाप्त होती है । दूसरी ज्येष्ठा मूलि अमाareer कृतिका नक्षत्र तेइस मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया उन्नीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सरसठिया पचीस भाग २३ इतना परिमित वीतने पर समाप्त होती है । तदनन्तर तीसरी ज्येष्ठ मास की अमावास्या रोहिणी नक्षत्र बावीस मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया उनसठ भाग तथा वासठिया एक भाग का सडसठिया उनचालीस भाग २२ ॥ ॥ इतना परिमित व्यतीत होने पर समाप्त होती है । तदनन्तर चौथी ज्येष्ठा સમાપ્ત કરે છે. વ્યવહાર ષ્ટિથી હિણી અને મૃગશિર નક્ષત્રના નામ કહ્યા છે. પરંતુ નિશ્ચયનયનામતથી તે રાહિણી અને કૃત્તિકાએ એ નક્ષત્રા જ્યેષ્ઠામૂલી અમાસને સમાપ્ત કરે છે. જે આ પ્રમાણે છે. પહેલી યેષ્ઠામૂલી અમાસને રહિણી નક્ષત્ર આગણીસ સુહૂત અને એક મુહૂતના ખાસિયા છેંતાલીસભાગ તથા ખાસયિા એક ભાગમા સડસઠયા ખારભાગ ૧૯૬૩ આટલું પ્રમાણ પુરૂ' થતાં સમાપ્ત કરે છે. બીજી જ્યેષ્ઠા મૂલી અમાસને કૃત્તિકા નક્ષત્ર તેવીસ મુહૂત તથા એક મુહૂર્તના ખાસયિા એગણીસ ભાગ તયા ખાસિયા એક ભાગના સડઠિયા પચ્ચીસભાગ ૨૩।। ૐ આટલું પ્રમાણ પુરૂ' થતાં સમાપ્ત કરે છે. તે પછી ત્રીજી જેઠમાસની અમાસને રહિણી નક્ષત્ર બાવીસ મુહૂત તથા એક મુહૂર્તીના ખાડિયા એગણુસાડભાગ તથા ખાસિયા એક ભાગના સડસિયા એગણચાલીસ ભાગ ૨રાપાર આટલું પ્રમાણ પુરૂ થતાં સમાપ્ત કરે છે. તે પછી ચેથી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #860

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे द्वापष्टिभागस्य द्विपञ्चाशति सप्तषष्टिभागेषु ६।।। एतत्तुल्येषु अतिक्रान्तेषु परिसमाप्तिमुपनयतीति । ततः पञ्चमी ज्येष्ठामूलीममावास्यां कृत्तिकानक्षत्रं दशसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य पञ्चसु द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वाषष्टिभागस्य पञ्चषष्ठौ सप्तषष्टिभागेषु १०।
। एतत्तुल्येषु व्यतिक्रान्तेषु परिणमतीति । 'ता आसाहिं णं अमावासं कइ णक्खत्ता जोएंति ? ता तिण्णि णक्खत्ता जोएंति, तं जहा अदा पुणव्वसू पुस्सो' तावत् आषाढीम् अमावास्यां कति नक्षत्राणि युञ्जन्ति ? तावत् वीणि नक्षत्राणि युञ्जन्ति, तद्यथा आर्द्रा पुनर्वसु पुष्यश्च । तावदिति पूर्ववत् आषाढी-आषाढमासभाविनी खलु अमावास्यां कति संख्यकानि नक्षत्राणि युञ्जन्ति-यथासम्भवं चन्द्रेण साकं युक्त्वा ताममावास्यां परिसमाप्तिमुपनयन्तीति गौतमस्य प्रश्नं श्रुत्वा भगवानुत्तरं प्रयच्छति श्रूयतां तावत् आर्द्रा पुनर्वसु पुष्यश्चेति त्रीण्येव नक्षत्राणि यथायोगं चन्द्रेण सह संयुज्य तामाषाढीममावास्यां परिसमाप्तिमुपनयन्तीति ज्ञात्वा मूली अमावास्या को पुनः वही रोहिणी नक्षत्र छह मुहूर्त एवं एक मुहूर्त का बासठिया बत्तीस भाग ता बासठिया एक भाग का सडसठिया बावन भाग ६। इतना परिमित व्यतीत होने पर समाप्त करता है। तदनन्तर पांचवी ज्येष्ठा मूली अमावास्या को कृत्तिका नक्षत्र दस मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया पांच भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया पैंसठ भाग १०। इतना व्यतीत होने पर पर समाप्त करता है। (ता आसादि णं अमावासं कह णक्वत्ता जोएंति ? ता तिणि णक्खता जोएंति, तं जहा अद्दा पुणहवस पुस्सो) आषाढ मास भाविनी अमावास्या को कितने नक्षत्र यथासंभव चन्द्र के साथ योग कर के उस अमावास्या को समाप्त करते हैं ? इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी का प्रश्न सुनकर उत्तर में श्रीभगवान् कहते हैं-किआ , पुनबस एवं पुष्य ये तीन नक्षत्र यथायोग चंद्र के साथ योग कर के उस आषाढी अमावास्या को समाप्त करते हैं । ऐसा स्वशिष्यों को कहे । यहां कहे गये ये જેડમાસની અમાસને ફરીથી એજ રહિણી નક્ષત્ર છ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના બાસઠિયા બત્રીસભાગ તથા બાસડિયા એક ભાગના સડસઠિયા બાવનભાગ ૬ 3: આટલું પ્રમાણ પરું થતાં સમાપ્ત કરે છે, તે પછી પાંચમી જેઠમાસની અમાસને કૃત્તિકા નક્ષત્ર દસમુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બાસઠિયા પાંચભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસઠિયા પાંસઠ मा १०३ माटयु प्रमाण ५३ यता समाप्त ४९ छे. (ता आसाढिं णं अमावासं कह णक्खत्ता जोएंति ता तिणि णक्खत्ता जोएंति तं जहा अदा पुणव्वसू पुस्सो) अषाढ માસની અમાસને કેટલા નક્ષત્ર યથાસંભવ ચંદ્રની સાથે યોગ કરીને એ અમાસને સમાપ્ત કરે છે? આ પ્રમાણે શ્રીગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નને સાંભળીને ઉત્તરમાં શ્રી ભગવાન કહે છે કેઆદ્રા, પુનર્વસુ અને પુષ્ય એ ત્રણ નક્ષત્ર યથાસંભવ ચંદ્રની સાથે યોગ કરીને એ અષાઢી અમાસને સમાપ્ત કરે છે, એ પ્રમાણે સ્વશિષ્યોને કહેવું અહીં
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #861

सूर्यशतिप्रकाशिका टीका सू० ३९ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् स्वशिष्येभ्यो वदेदिति । किन्तु अत्रोक्तानि नक्षत्राणि व्यवहारदृशा प्रतिपादितानि वस्तुतस्तु पुनरमूनि त्रीणि नक्षत्राणि आषाढीममावास्यां परिणमयन्ति तद्यथा मृगशिरा आर्द्रापुनर्वसुश्चेति । तत्र प्रथमामाषाढीममावास्यां आर्द्रानक्षत्र द्वादशसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य एक पञ्चाशति द्वापष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य त्रयोदशमु सप्तपष्टिभागेषु व्यतीतेषु १२ । ३ । एतत्तुल्येषु गतेषु तामाषाढीममावास्याम् आ नक्षत्रं परिसमाप्तिमुपनयति । ततो द्वितीयामाषाढीममावास्यां मृगशिरोनक्षत्रं चतुदेशसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूतस्य चतुर्विंशतौ द्वाषष्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य षइविंशतौ सप्तपष्टिभागेषु १४ ।
। एतावन्मितेषु गतेषु परिणमयति । ततः तृतीयामाषाढीममावास्यां पुनर्वसु नक्षत्रं नवसु मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य द्वयो षिष्टिभागयोरेकस्य च द्वापष्टि भागस्य चत्वारिशति सप्तपष्टिभागेषु ९ ।। एतत्तुल्येषु गतेषु कालेषु परिसमाप्तिमुपनयति । ततः नक्षत्र व्यवहार नय की दृष्टि से कहे हैं। वास्तविक रीति से मृगशिरा, आर्दा एवं पुनर्वसु ये तीन नक्षत्र अषाढी अमावास्या को समाप्त करते हैं । उनमें पहली आषाढी अमावास्या को आद्रा नक्षत्र बारह मुहर्त एवं एक मुहर्त का बासठिया इक्कावन भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया तेरह भाग १२॥ इतना व्यतीत होने पर उस आषाढी अमावास्या को आर्द्रा नक्षत्र समाप्त करता है। दूसरी आषाढी अमावास्या को मृगशिर नक्षत्र चौदह मुहर्त एवं एक मुहूर्त का बासठिया चोवीस भाग तथा बासठिया एक भाग का सडसठिया छव्वीस भाग १४।३इतना परिमित व्यतीत होने पर दूसरी आषाढी अमावास्या समाप्त होती है । तदनन्तर तीसरी आषाढी अमावास्या को पुनर्वसु नक्षत्र नव मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया दो भाग तथा बासठिया एक भाग को सडसठिया चालीस भाग ९ इतना व्यतीत होने पर समाप्त होती है । तदनन्तर चौथी अषाढी अमावास्या को मृगशिर કહેવામાં આવેલા નક્ષત્ર વ્યવહારની દષ્ટિથી કહ્યા છે વાસ્તવિક રીતે મૃગશિરા આદ્રી અને પુનર્વસુ એ ત્રણ નક્ષત્ર અષાઢી અમાસને સમાપ્ત કરે છે, તેમાં પહેલી આષાઢી અમાસને આદ્રા નક્ષત્ર બાર મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના બાસડિયા એકાવન ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસહિયા તેર ભાગ ૧૨ ૩ આટલું પ્રમાણ પુરૂં થતા એ અષાઢ માસની અમાસને આદ્રા નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે, બીજી આષાઢી અમાસને મૃગશિર નક્ષત્ર ચૌદ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના બાસઠિયા ચેવિસ ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસઠિયા છવીસ ભાગ ૧૪ારૂ આટલું પ્રમાણુ વીતી ગયા પછી બીજી અષાઢી અમાસને સમાપ્ત કરે છે, તે પછી ત્રીજી અષાઢ માસની અમાસને પુનર્વસુ નક્ષત્ર નવ મુહુર્ત તથા એક મુહૂર્તન બાસઠિયા બે ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસ ઠિયા ચાલીસ ભાગ રૂાઆટલું પ્રમાણ વીતી ગયા પછી સમાપ્ત થાય છે, તે પછી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #862

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे चतुर्थीमाषाढीममावास्यां मृगशिरा नक्षत्रं सप्तविंशतौ मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य सप्तत्रिशतिद्वापप्टिभागेषु एकस्य च द्वापष्टिभागस्य त्रिपञ्चाशति सप्तषष्टिभागेपु २७ । । । एतावन्मितेषु व्यतीतेषु परिणमयति । ततः पश्चमीमाषाढीममावास्यां पुनर्वसु नक्षत्रं द्वाविंशनौ मुहूर्तेषु एकस्य च मुहूर्तस्य पोडशसु द्वाषष्टिभागेषु समतिक्रान्तेषु २२ । । एतत्तुल्येषु व्यतिक्रान्तेषु तामाषाढीममावास्यां पुनर्वसु नक्षत्रं चन्द्रेण सार्द्ध योगं कृत्वा परिसमापयतीति । तदेवं द्वादशसंख्यकानाममावास्यानां चन्द्रयोगोपेतनक्षत्राणां पृथक पृथक विवेचनपूर्वकं विधिरुक्तः सम्प्रति एतासामेव कुलादि नक्षत्राणां योजनामाह-'ता साविटिण्णं अमावासं किं कुलं जोएइ वा उवकुलं जोएइ वा कुलोवकुलं जोएइ ?' तावत् श्राविष्ठीं खलु अमावास्यां किं कुलं युनक्ति वा उपकुलं युनक्ति कुलोपकुलं वा युनक्ति ? । तावदिति प्राग्वत् श्राविष्ठीं-श्रावणमासभाविनीममावास्यां खल्विति निश्चितं किं कथं कुलं-कुलसंज्ञकनक्षत्रं पुनक्ति-चन्द्रयोगं लभते उत वा उपकुलसंज्ञकनक्षत्रं चन्द्रयोणं विदधाति ? अपि वा कुलोनक्षत्र सत्तावीस मुहूर्त एवं एक मुहूर्त का बासठिया तीस भाग तथा वासठिया एक भाग का सडसठिया त्तिरपन भाग २७। इतना परिमित व्यतीत होने पर समाप्त करता है। तत्पश्चात् पांचवीं आषाढी अमावास्या को पुनर्वसु नक्षत्र बाईस मुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया सोलह भाग तथा थासठिया एक भाग का सडसठिया भाग २२।। इतना प्रमाण व्यतीत होने पर वह पांचवीं आषाढी अमावास्या को पुनर्वसु नक्षत्र चन्द्र के साथ योग करके समाप्त करता है।
इस प्रकार बारह अमावास्या का चंद्रयोग प्राप्त नक्षत्रों का पृथक पृथक विवेचन पूर्वक विधि कही गई है अब इन्हीं अमावास्याओं का कुलादि नक्षत्रों के साथ की योजना कहते हैं (ता साविट्टिणं अमावासं किं कुलं जोएइ वा उवकुलं जोएइ वाकृलोवकुलं जोएइ) श्रावण मास भाविनी अमावास्या को कुलसंज्ञक नक्षत्र ચેથી અષાઢી અમાસને મૃગશિરા નક્ષત્ર સત્યાવીસ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના બાસઠિયા ત્રીસ ભાગ તથા બાસષિા એક ભાગના સડસઠિયા ત્રેપન ભાગ રાષ્ટ્ર આટલું પ્રમાણુ પુરૂં થતાં સમાપ્ત થાય છે. તે પછી પાંચમી અષાઢી અમાસને પુનર્વસુ નક્ષત્ર બાવીસ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના બાસઠિયા સેળ ભાગ તથા બાસઠિયા એક ભાગના સડસડિયા ભાગ ૨૨ા આટલું પ્રમાણ પુરૂં થતાં પાંચમી અષાઢી અમાસને પુનર્વસુ નક્ષત્ર ચંદ્રની સાથે ત્યાગ કરીને સમાપ્ત કરે છે.
આ પ્રમાણે બાર અમાવાસ્યાની સાથે ચંદ્રગ પ્રાપ્ત કરતા નક્ષત્રના અલગ અલગ વિવેચન પૂર્વક વિધિ કહી છે. હવે આજ અમાવાસ્યાઓના કુલાદિ નક્ષત્રની ચેજના કહે छ-(ता सावटिणं अमावासं किं कुलं जोएइ वा उबकुलं जोएइ वा कुलोबकुलं जोएइ) શ્રાવણમાસની અમાવાસ્યાને કુલરાંજ્ઞક નક્ષત્ર ચંદ્રની સાથે ચાર કરે છે ? અથવા ઉપકુલ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #863

सूर्यप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३९ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् ८५१ पकुलसंज्ञकनक्षत्रं यथायोगं चन्द्रयोग मनुगच्छतीति, अत्र वा शब्दोऽपि शब्दार्थपरोज्ञेयः । एवमुक्ते गौतमे भगवानाह-'ता कुलं वा जोएइ उबकुलं वा जोएइ णो लभइ कुलोवकुलं' तावत् कुलं वा युनक्ति उपकुलं वा युनक्ति न लभते कुलोपकुलं अत्रापि वा शब्दोऽपि शब्दार्थवाचकः, तेन कुलसंज्ञकनक्षत्रमपि युनक्ति, उपकुलसंज्ञकनक्षत्रमपि युनक्ति, न लभते योगमधिकृत्य कुलोपकुलमिति । परमत्र कुलसंज्ञकनक्षत्रं युञ्जन् श्राविष्ठीममावास्यां मधानक्षत्रं युनक्ति, तेनेतद् व्यवहारदृशा प्रोच्यते व्यवहारतोहि गतायाममावास्यायामपि वर्तमानायां प्रतिपदि सत्यामपि योऽहोरात्रो मूले अमावास्याया सम्बद्धो भवति स: सकलोप्यहोरात्रोऽमावास्येति व्यवहियते, तेनेत्थं व्यवहारतः श्राविष्ठयाममावास्यायां मघानक्षत्रसम्भवात् पूर्वोक्त मघानक्षत्रयुक्तं कुलं युञ्जन् मघानक्षत्र युनक्तीति । परमार्थतस्तु पुनः चंद्र का योग करता है ? अथवा उपकुल संज्ञक नक्षत्र चंद्र का योग करता है ? यदि वा कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र यथायोग चंद्र के साथ योग करता है ? यहाँ पर वा शब्द अपि के अर्थ में प्रयुक्त है। श्रीगौतमस्वामी के इस प्रकार पूछने पर उत्तर में श्रीभगवान् कहते हैं-(ता कुलं वा जोएइ उवकुलं वा जोएइ, णो लभइ कुलोवकुलं) यहां पर भी वा शब्द अपि के अर्थ में है । श्राविष्ठि अमा. वास्या का कुलसंज्ञक नक्षत्र भी योग करता है, उपकुल संज्ञक नक्षत्र भी योग करता है किन्तु कुलोपकुलसंज्ञक नक्षत्र का योग नहीं होता है। कुलसंज्ञक नक्षत्र का योग करता हुवा श्राविष्ठी अमावास्या का मघा नक्षत्र का योग करता है। यह व्यवहार दृष्टि से कहा है। व्यवहार से ही गत अमावास्या में वर्तमान प्रतिपद होने पर भी जो अहोरात्र मूल में अमावास्या से सम्बद्ध होता है वह सम्पूर्ण अहोरात्र अमावास्या इस प्रकार से व्यवहत होता है। अतः इस प्रकार व्यवहार से श्राविष्ठी अमावास्या में मघा नक्षत्र का सम्भव होने से पूर्वोक्त मघा नक्षत्र कहा है कुल संज्ञक का योग करे तो मघा नक्षत्र સંજ્ઞક નક્ષત્ર ચંદ્રનો પેગ કરે છે? અથવા કુલપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્ર યથાસંભવ ચંદ્રની સાથે વેગ કરે છે? અહીંયાં વા શબ્દ અપિના અર્થમાં પ્રયુક્ત થયેલ છે. શ્રી ગૌતમस्वाभीना २ प्रमाणे पूछवाथी उत्तम श्री भगवान् ४ छे 3-(ता कुलं जोएइ, उबकुलं वा जोएइ जो लभेइ कुलोवकुलं) मया ५५ वा २५४ मचिन अ भा छे, श्राविष्टि અમાવાસ્યાનો કુલ સંજ્ઞક નક્ષત્ર પણ ચોગ કરે છે, ઉપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્ર પણ ન કરે છે, પરંતુ કુલપકુલ સંજ્ઞકનક્ષત્રને વેગ હેતો નથી, કુલસંજ્ઞક નક્ષત્રને રોગ થાય ત્યારે શ્રાવિષ્ઠિ અમાસને મઘા નક્ષત્ર યંગ કરે છે. આ કથન વ્યવહાર દષ્ટિથી કહેલ છે, વ્યવહારથી જ ગત અમાવાસ્યામાં વર્તમાન પ્રતિપદ હોવા છતાં પણ જે અમાસને મૂલમાં અમાસને સંબંધ હોય છે, એ સંપૂર્ણ અહોરાત્ર અમાવાસ્યા એ રીતે વ્યવહાર થાય છે, તેથી આ પ્રકારના વ્યવહારથી શ્રાવિષ્ઠિ અમાવાસ્યામાં મઘા નક્ષત્રને સંભવ હેવાથી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #864

सूर्यप्रशप्तिसूत्रे कुलं युञ्जन् पुष्यनक्षत्रं युनक्तीति प्रतिपत्तव्यं भवेत् , यतोऽहि तस्यैव पुष्यनक्षत्रस्य कुलसंज्ञके प्रसिद्धिवर्तते प्रसिद्धस्यैव नक्षत्रस्य श्राविष्ठयाममावास्यायां सम्भवात् । एतत् सर्वम् अत्रैव पूर्व व्याख्यातमेव । उत्तरसूत्रमपि व्यवहारनयमेवाधिकृत्य यथायोगं परिभावनीयमिति । अत्रोपकुलं युञ्जन् आश्लेषानक्षत्रं युनक्ति सम्प्रत्युपसंहारमाह-'ता साविटिणं' इत्यादिना यतो हि पूर्वोक्तप्रकारेण द्वाभ्यां कुलोपकुलाभ्यां नक्षत्राभ्यां श्राविष्ठयाममावास्यां चन्द्रयोगः समोऽस्ति न तु कुलोपकुलेन नक्षत्रेण, अतएव श्राविष्ठीममावास्यां कुलनक्षत्रं युनक्ति वा शब्दोऽपि शब्दार्थवाचकोऽवगन्तव्यः। उपकुलं वा युनक्ति इत्येव वक्तव्यं स्यात्, न तु कुलोपकुलेन युनतीति ज्ञातव्यमिति । सम्प्रत्यमावास्याया नक्षत्रनाम कथयति-'कुलं का योग करता है । वास्तविक दृष्टि से कुलसंज्ञक का योग करे तो पुष्य नक्षत्र का योग करता है, ऐसी प्रतिपत्ति समज लेवें । कारण की उसी पुष्य नक्षत्र की कुल संज्ञक नक्षत्र में प्रसिद्धि है, प्रसिद्ध नक्षत्र का श्राविष्ठी अमावास्या में सम्भव रहता है । यह सब पहले यहां पर ही कहा है। उत्तर सूत्र भी व्यवहार नय को ही अधिकृत कर के यथायोग्य रीती से भावित कर लेवें। उपकुल का योग करे तो आश्लेषा नक्षत्र का योग करता है। अब उपसंहार कहते हुवे कहते हैं-(ता साविहिण्ण) इत्यादि कारण की पूर्वोक्त कुलोपकुल दो नक्षत्रों से प्राविष्ठी अमावास्या में चन्द्र का योग सम रहता है । कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र के साथ नहीं होता अत एव श्राविष्ठि अमावास्या का कुल नक्षत्र योग करता है, यहां वा शब्द अपि के अर्थ में प्रयुक्त हवा है। उपकुल का भी योग करती है ऐसा भी कहे किन्तु कुलोपकुल का योग नहीं करते है ऐसा समज लेवें।
अब अमावास्या के योगवाले नक्षत्रों के नाम कहते हैं-(कुलं वा जोएमाणे પૂત મઘા નક્ષત્ર કહેલ છે, કુલસંજ્ઞક નક્ષત્રનો વેગ કરે તે મઘા નક્ષત્રનો રોગ કરે છે, વાસ્તવિક દષ્ટિથી કુલસંજ્ઞક નક્ષત્રનો વેગ કરે તે પુષ્ય નક્ષત્રને વેગ કરે છે, આ પ્રમાણે પ્રતિપત્તિ સમજવી. કારણ કે એજ પુષ્ય નક્ષત્રની કુલસંજ્ઞક નક્ષત્રોમાં પ્રસિદ્ધિ છે, પ્રસિદ્ધ નક્ષત્રને શ્રાવિષ્ટી અમાવાસ્યામાં સંભવ રહે છે, આ તમામ પહેલાં અહીંયા જ કહેવાઈ ગયેલ છે, ઉત્તરસૂત્ર પણ વ્યવહાર નયને જ અધિકૃત કરીને યોગ્ય રીતે ભાવિત કરી લેવું. ઉપકુલને વેગ કરે તે અશ્લેષા નક્ષત્રને વેગ કરે છે. હવે ઉપसंहार ४२di ४ छ-(ता साविद्विष्ण) या २ -पूति पल मे नक्षत्रोथी શ્રાવિષ્ટી અમાસમાં ચંદ્રને વેગ સમ રહે છે, કુલપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્રની સાથે નથી હેતે તેથી જ શ્રાવિષ્ઠી અમાવાસ્યાનો કુલ નક્ષત્ર પેગ કરે છે. અહીંયાં વા શબ્દ અપિના અર્થમાં પ્રયુક્ત થયેલ છે. ઉપકુલને પણ શ્રાવિષ્ઠી અમાસ વેગ કરે છે, તેમ પણ કહેવું પરંતુ કુલપકુલનો વેગ કરતી નથી તેમ સમજવું.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #865

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टोका सू० ३९ दशमप्राभृतस्थ षष्ठं प्राभृतमाभृतम् वा जोएमाणे महा णक्खत्ते जोएइ उपकुलं वा जोएमाणे असिलेसा णक्खत्ते जोएइ' कुलं वा युक्ता मघानक्षत्रं युनक्ति, उपकुलं वा युक्ता आश्लेषा नक्षत्रं युनक्ति। अत्र वा शब्दः पादपूत्तौं, यदा कुलं कुलसंज्ञकनक्षत्रं युनक्ति श्राविष्ठी अमावास्या तदा मघानक्षत्रेण सह चन्द्रयोगमुपयाति, यदा च उपकुलसंज्ञकनक्षत्रं युनक्ति तदा आश्लेषा नक्षत्रेण सार्द्ध चन्द्रयोगमधिगच्छतीति सम्प्रत्यमावास्यायाः नामप्रतिपादयति-'ता कुलेण वा जुत्ता उवकुलेण वा जुत्ता साविट्ठी अमावासा जुत्ता ति वत्तव्बं सिया' तावत् कुलेन युक्ता वा उपकुलेन युक्ता वा श्राविष्ठी अमावास्या युक्ता इति वक्तव्यं हे समण ! तावदिति प्राग्वत् कुलसंज्ञकेन नक्षत्रेण उपकुलसंज्ञकम नक्षत्रेण वा युक्ता चन्द्रयोगमुपभुञ्जाना श्राविष्ठी अमावास्या 'युक्ता' इति नामिका वक्तव्या स्वशिष्येभ्य इति । हे समण ! इति शिष्यं प्रतिसम्बोधनवाक्यमिति । 'एवं णेतब्ब णवरं मग्गसिराए माहीए आसाढीए य अमावासाए कुलोवकुलंपि जोएइ, सेसेसु णत्थि कुलोवकुलं' एवं नेतव्यं नवरं मागशीर्षी माघीम् आषाढीम् अमावास्यां कुलोपकुलमपि युनक्ति, शेषासु नास्ति कुलोपकुलं । एवं-पूर्वोक्तप्रकारेण शेषमपि अमावास्या जातं ज्ञातव्यं महाणखत्ते जोएइ, उवकुलं वा जोएमाणे असिलेसा जोएइ) जब कुलसंज्ञक नक्षत्रका प्राविष्ठी अमावास्या योग करती है, तब वह मघानक्षत्र के साथ चंद्र का योग प्राप्त करती है, एवं जब उपल संज्ञकनक्षत्र का योग करती है तय अश्लेषा नक्षत्र के साथ चंद्रका योग करती है। अब अमावास्या का नाम कहते हैं-(ता कुलेण वा जुत्ता उवकुलेण वा जुत्ता साविट्ठी अमावासा जुत्तात्ति वत्तठवं सिया) हे श्रमण ! कुलसंज्ञक नक्षत्र से युक्त एवं उपकुलसंज्ञकनक्षत्र से युक्त भाने चन्द्रका योग प्राप्त करनेवाली श्राविष्ठी अमावास्या (युक्ता) इस प्रकार के नामवाली कही जाती है ऐसा स्वशिष्यों को कहें (एवं तव्वं णवरं मग्गसिराए माहीए आसाढीए य अमावासाए कुलोवकुलं पि जोएइ, सेसेसु णस्थि कुलोवकुलं) इस प्रकार समजें कि मार्गशीर्षी, माघी, आषाढी अमावास्या का कुलोपकुलसंज्ञावाले नक्षत्र भी योग करते हैं इससे शेष मास की अमावास्या
वे सभापास्याना योगवा नक्षत्रोनो नाभी ४ छ-(कुलं वा जोरमाणे महाणखत्ते जोएइ उबकुलं वा जोएमाणे असिलेसा जोएइ) न्यारे इस संज्ञ४ नक्षन योग ४२ छे, त्यारे તે મઘા નક્ષત્રની સાથે ચંદ્રને યેગ પ્રાપ્ત કરે છે, અને જ્યારે ઉપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્રને ગ કરે છે ત્યારે અશ્લેષા નક્ષત્રની સાથે ચંદ્રને યેળ કરે છે
वे मावास्या-माना नाम ४९ छ-(ता कुलेण वा जुत्ता उवकुलेण वा जुत्ता साविठ्ठी अमावासा जुत्तात्ति वत्तव्यसिया) 3 श्रम ! खस नक्षत्रथी युक्त मने पदासज्ञ४ नक्षत्रथा યુક્ત અર્થાત ચંદ્રયોગ પ્રાપ્ત કરવાવાળી શ્રાવિષ્ઠી અમાસ (યુક્તા) એ નામવાળી કહેવાય छ. तेभ २१शध्यान हे. (एवं णेतव्वं गवरं मागासराए माहीए आसाढीए य अमावासाए कुलोवकुलं पि जोएइ सेसेसु नत्थि कुलोवकुलं) मे रीत सभा -भागशाली, भाषा,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞમિ સૂત્ર: ૧

Page #866

८५४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
1
I
सर्वत्रैव केवलं कुलोपकुलाभ्यां वाक्ययोजना कर्त्तव्या । नवरं - विशेषस्तु इत्यमस्ति मार्गशीर्षीम् अमावास्यां तथा माघीममावास्यां फाल्गुनीममावास्याम् आषाढीममावास्यामिति चतसृषु अमावास्यासु कुलोपकुलमपि नक्षत्रं चन्द्रयोगमधिगच्छतीति स्वशिष्येभ्यो वक्तव्यमिति अवशिष्टासु अमावास्यासु कुलोपकुलनक्षत्रं नायातीति ज्ञातव्यम् । सम्प्रति बालशिष्यबोधाय पाठकानुग्रहाय च सूत्रालापका दृश्यन्ते तद्यथा सूत्रालापः । ' ता पुट्टवइण्णं अमावासं किं कुलं जोएइ उबकुलं जोएइ कुलोवकुलं वा जोएइ' ता कुलं वा जोएइ उत्रकुलं वा जोएइ णो लब्भइ कुलोवकुल, कुलं वा जोएमाणे उत्तराफग्गुणी उबकुलं वा जोएमाणे पुग्वाफग्गुणीं जोएइ ता पुटुवइण्णं अमावासं कुलं वा जोएइ उवकुलं वा जोएइ, कुलेण वा जुत्ता उवकुलेण वा जुत्ता पोवया अमावासा जुत्तत्ति वत्तव्वं सिया' तावत् प्रोष्ठपदीममावास्यां किं कुलं युनक्ति उपकुलं
में कुलोपनक्षत्र का योग नहीं रहता इस पूर्वोक्त प्रकार से शेष अमावास्या संबंधी कथन समजलेवें सर्वत्र केवल कुल एवं उपकुल संज्ञक नक्षत्रों का योग कथन पूर्वक वाक्य योजना करलेवें, विशेष यह है कि मार्गशीर्षी अमावास्या में तथा माघी एवं फाल्गुनी अमावास्या में तथा आषाडी अमावास्या में ये चार अमावास्या में कुलोपकुल संज्ञावाले नक्षत्र भी चन्द्र का योग प्राप्त करता है ऐसा स्वशिष्यों को कहें, इससे भिन्न अमावास्याओं में कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र का योग नहीं रहता है । अब बाल शिष्यों के बोधार्थ एवं पाठक के अनुग्रह के लिये सूत्रालापक दिखलाते हैं(ता पुटुबइण्णं अमावासं किं कुलं जोएइ उबकुलं जोएइ, कुलोवकुलं वा जोएइ, ता कुलं वा जोएइ उबकुलं वा जोएइ णो लग्भइ कुलोवकुलं, कुलं वा जोएमाणे उत्तराफग्गुणी उबकुलं वा जोएमाणे पुव्वाफग्गुणी जोएइ, ता पुढचइणं अमावासं कुलं वा जोएइ उबकुलं वा जोएइ, कुलेण वा जुत्ता उवकुलेण वा
અષાઢી અમાસના યાગ કુલસ’જ્ઞક અને ઉપકુલસ જ્ઞાવાળા નક્ષત્રો અને કુલેપફુલવાળા નક્ષત્રો પણ ચેાગ કરે છે, તે શિવાયની અમાસામાં કુલેપફુલ નક્ષત્રના યેાગ હાતા નથી, આ પૂર્વાંક્ત પ્રકારથી બાકીની અમાસ સબંધી કથન સમજી લેવુ. બધે કેવળ કુલસંજ્ઞક અને ઉપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્રોના યોગ કથન પૂર્વક વાકય યાજના કરી લેવી. વિશેષ એ છે કે-મા શીષ માસની અમાસમાં માઘી અમાસમાં ફાલ્ગુની અમાસમાં અને અષાઢી અમાસ એ ચાર અમાસમાં કુલેાપકુલ સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રો પણ ચંદ્રના યોગ પ્રાપ્ત કરે છે, તેમ શિષ્યાને કહેવું, તેનાથી ભિન્ન અમાવાસ્યાઓમાં કુલોપકુલ સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રોનો યોગ હોતા નથી. હવે બાળશિષ્યાના મેધ માટે તથા પાઠકના અનુગ્રહ માટે સૂત્રાલાપક બતાવવામાં यावे छे - ( ता दुवइणं अमावासं किं कुलं जोएइ उपकुलं जोएइ कुलोवकुलं वा जोइ ता कुलं वा जोपइ, उपकुलं वा जोएइ, णो लब्भइ कुलोमकुलं, कुलं वा जोएमाणे उत्तराफग्गुणी उबकुलं बा ओरमाणे पुत्राफग्गुणी जोएइ, तो पुटुवइण्णं अमावासं कुलं वा जोएइ उवकुल वा जोएइ,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #867

सूर्यक्षप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३९ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् युनक्ति कुलोषकुलं वा युनकि ?, इति गौतमस्य प्रश्नः । ततो भगवान् कथयति-तावत् कुलमपि युनक्ति उपकुलमपि युनक्ति न लभते कुलोपकुलमिति, कुलेन युक्ता प्रौष्ठपदी अमावास्या उत्तराफाल्गुनीनक्षत्रं युनक्ति उपकुलेन युक्ता यदा भवति तदा पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्रेण सार्द्ध चन्द्रयोगमुपयाति । अत एव तावत् प्रौष्ठपदी खलु अमावास्यां कुलं वा युनक्ति उपकुलं वा युनक्ति न लभते कुलोपकुलमित्युक्तं भवति । कुलेन युक्ता उपकुलेन वा युक्ता प्रौष्ठपदी-भाद्रपदी अमावास्या युक्ता इति संज्ञां लभते हे समणशिष्य ! इत्येव पर्याप्ताव्याख्या, विस्तृतरूपेण पूर्व व्याख्यातैवेति । 'ता आसोइण्णं अमावासं कि कुलं जोएइ उवकुलं जोएइ कुलोबकुलं वा जोएइ ? ता कुलं वा जोएइ उवकुलं वा जोएइ, णो लब्भइ जुत्ता पोहवया अमावासा जुत्तत्ति वत्तव्वं सिया) प्रौष्ठपदी अमावास्या का क्या कुलसंज्ञक नक्षत्र योग करते हैं। अथवा उपकुल संज्ञकनक्षत्र योग करते है ? अथवा कुलोपकुल संज्ञकनक्षत्र योग करते हैं ? इसप्रकार श्री गौतमस्वामी के प्रश्न के उत्तर में श्री भगवन् कहते हैं-कुलनक्षत्र भी योग करते हैं, उपकुल नक्षत्र भी योग करते हैं कुलोपकुल नक्षत्रका योग नहीं होता हैं। कुलनक्षत्र से युक्त प्रौष्टपदी अमावास्या उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र का योग करती हैं एवं उपकुल नक्षत्र से युक्त जब होती हैं तब पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र के साथ चन्द्रका योग प्राप्त करती है अतएव प्रौष्ठपदी अमावास्या का कुलसंज्ञक नक्षत्र योग करती हैं एवं उपकुलसंज्ञक नक्षत्र योग करती हैं कुलोपकुल नक्षत्र का योग नहीं प्राप्त करती है इस प्रकार कहा है । कुल से युक्ता एवं उपकुल से युक्ता प्रोष्टपदी अमावास्या युक्ता इस संज्ञा को प्राप्त करती है ऐसा समजे इतना ही कथन पर्याप्त है विशेष रूप से पहले कहा ही है। (ता आसोइण्णं अमावासं किं कुल जोइए, उवकुल जोएइ कुलोवकुलं वा जोएइ ? ता कुल कुलेण धा जुत्ता उवकुलेण वा जुत्ता पोट्टवया अमावासा जुत्तत्ति वत्तव्वं सिया) प्रीपही सभा વાસ્યાને શું કુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર યોગ કરે છે? અથવા ઉપકુલ સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્ર યોગ કરે છે? કે કુલોપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્ર યોગ કરે છે ? આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીના પૂછવાથી તેને ઉત્તર આપતાં ભગવાન શ્રી કહે છે કે-કુલનક્ષત્ર પણ ભેગ કરે છે ઉપકુલ નક્ષત્ર પણ ગ કરે છે, પણ કુપકુલ નક્ષત્ર પૌષ્ટપદી અમાસને વેગ કરતા નથી, કુલનક્ષત્રથી યુક્ત પીઠપદી અમાસ ઉત્તરાફાલગુની નક્ષત્રને યોગ કરે છે, અને ઉપકુલ નક્ષત્રથી જ્યારે યુક્ત હોય છે ત્યારે પૂર્વાફાલ્યુની નક્ષત્રની સાથે ચંદ્રને વેગ પ્રાપ્ત કરે છે, તેથી પ્રૌષ્ઠપદી અમાસને કુલસંજ્ઞક અને ઉપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્ર ગ કરે છે તેમ કહેલ છે. તેને કુલપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્રને વેગ પ્રાપ્ત થતું નથી, તેમ કહેલ છે, કુલથી યુક્ત અને ઉપકુલથી યુક્ત પ્રૌપદી અમાસ “યુક્તા' એ સંજ્ઞા પ્રાપ્ત કરે છે, તેમ સમજવું. આટલું જ કથન પર્યાપ્ત છે, વિશેષ ५७i zउस छे, (ता आसोइण्णं अमावासं किं कुठं जोएइ उपकुलं जोएइ कुलोवकुलं जोएइ ?
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #868

सूर्यप्राप्तिसूत्रे कुलोवकुलं, कुलं जोएमाणे चित्ता णक्खत्ते जोएइ उवकुलं जोएमाणे हत्थ णक्खत्ते जोएइ, ता आसोइण्णं अमावासं कुलं जोएइ उपकुलं जोएइ, कुलेण जुत्ता उपकुलेण वा जुत्ता आसोइण्णी अमावासा जुत्तत्ति वतव्वं सिया' तावत् आश्विनी खलु अमावास्यां किं कुलं युनक्ति ? किम् उपकुलं युनक्ति ? अपि वा किं कुलोपकुलं नक्षत्रं युनक्ति ? । इति गौतमस्य प्रश्नः ततो भगवान् कथयति कुलं युनक्ति अपि वा उपकुलं युनक्ति, न लभते कुलोपकुल संज्ञकनक्षत्र कुलेन युक्ता आश्विनी अमावास्या चित्रानक्षत्रं युनक्ति, तथा उपकुलेन युक्ता सती हस्तनक्षत्र युनक्ति । अतएवोक्तं तावत् आश्विनीम् अमावास्यां कुलमपि युनक्ति उपकुलमपि युनक्ति। कुलसंज्ञकनक्षत्रेण अथवा उपकुलसंज्ञकनक्षत्रेण युक्ता आश्विनी अमावास्यां 'युक्ता' इति संज्ञां लभते हे समण ! हे शिष्य ! इति 'ता कत्तिवा जोएइ उवकुल वा जोएइ, णो लब्भइ कुलोवकुलं, कुलं जोएमाणे चित्ता णक्खत्ते जोएइ, उवकुलं जोएमाणे हत्थ णक्खत्ते जोएइ, ता आसोइण्णं अमावासं कुल जोएइ उपकुलं जोएइ,कुलेण वा जुत्ता उपकुलेण वा जुत्ता आसादिण्णी अमावासा जुत्तत्ति वत्तव्यं सिया) आश्विनी अमावास्या का क्या कुल संज्ञक नक्षत्र का योग करती है ? या उपकुल संज्ञक नक्षत्र का योग करती है? किं वा कुलोपकुल नक्षत्र का योग करती हैं ? इसप्रकार के श्रीगौतमस्वामी के प्रश्न के उत्तर में भगवान् कहते हैं-कुल नक्षत्र का योग भी रहता है एवं उपकुल नक्षत्रका भी योग रहता है, कुलोपकुल नक्षत्र का योग नहीं रहता। कुल नक्षत्र से युक्त आश्विनी अमावास्या को चित्रानक्षत्र का योग रहता है, तथा उपकुल नक्षत्र का योग हो तो हस्त नक्षत्र का योग होता है। अत एव कहा
कि आश्विनी अमावास्या कुल नक्षत्रका भी योग करती है उपकुलनक्षत्र का भी योग करती है। कुल संज्ञक एवं उपकुल संज्ञक नक्षत्र के योग से युक्त आश्विनी अमावास्या (युक्ता) इस संज्ञा को प्राप्त करती है ? ता कुलं वा जोर्इ उवकुलं वा जोएइ, णो लब्भइ कुलोवकुलं, कुलं जोएमाणे चित्ता णक्खत्ते जोएइ, उवकुलं जोएमाणे हत्थ णक्खत्ते जोएइ, ता आसोइण्णं अमावासं कुलं जोएइ उवकुलं जोएइ, कुलेण वा जुत्ता उवकुलेण वा जुत्ता आसादिण्णी अमावासा जुत्तात्ति वत्तव्धं सिया) આ માસની અમાસ શું કુલસંજ્ઞક નક્ષત્રને વેગ કરે છે? અથવા ઉપકુલ સંક નક્ષત્રને
ગ કરે છે? કે કુલપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્રને વેગ કરે છે? આ પ્રમાણેના શ્રી ગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્નને સાંભળીને ઉત્તરમાં ભગવાન શ્રી કહે છે કે-કુલસંજ્ઞક નક્ષત્રને પણ વેગ કરે છે, તથા ઉપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્રને પણ યોગ કરે છે. પરંતુ તેને કુલપકુલ સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રને વેગ હોતું નથી. કુલ નક્ષત્રથી યુક્ત આસો માસની અમાસને ચિત્રા નક્ષત્રને યોગ થાય છે, તથા ઉપકુલ નક્ષત્રને યોગ થાય તે હસ્ત નક્ષત્રને યોગ થાય છે, એટલા માટે કહ્યું છે કે આ માસની અમાસ કુલ સંજ્ઞક નક્ષત્રને પણ ત્યાગ કરે છે, ઉપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્રને પણ ચેગ કરે છે. કુલસંજ્ઞક અને ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્રનાયેગથી યુક્તા આસમાસની
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #869

सर्वशतिप्रकाशिका टीका सु० ३९ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्रामृतम् यणं अमावासं किं कुलं वा जोएइ उपकुलं वा जोएइ कुलोवकुलं वा जोएइ ? ता कुलं वा जोएइ उपकुलं वा जोएइ णो लब्भइ कुलोवकुलं, कुलं जोएमाणे विसाहा णक्खत्ते जोएइ उवकुलं जोएमाणे साई णक्खत्ते जोएइ कुलेण वा जुत्ता उवकुलेण वा जुत्ता कत्तिई अमावासा जुत्तत्ति वत्तव्वं सिया' तावत् कार्तिकी खलु अमावास्यां किं कुलसंज्ञकनक्षत्रं युनक्ति वा उपकुलं युनति ! कुलोपकुलं युनक्तीति गौतमस्य प्रश्नं श्रुत्वा भगवानाह-तावर कुल युनति वा उपकुलमपि युनकि न लभते कार्तिकीममावास्यां कुलोपकुलं नक्षत्रमिति, तत्र यदा कुलेन नक्षत्रेण युक्ता भवति तदा विशाखानक्षत्रं युनकि यदा चोपकुलेन युक्ता भवति तदा स्वाती नक्षत्रेण युक्ता भवति कुलेन युक्ता उपकुलेन वा युक्ता कार्तिकी अमावास्या युक्ता इति नामपदवाच्या भवतीति वक्तव्यं स्वशिष्येभ्यः हे शिष्य ! ___ (ता कत्तिइण्णं अमावासं किं कुलं वा जोएइ, उवकुलं वा जोएइ कुलोवकुलं वा जोएइ ? ता कुलं वा जोएइ उपकुलं वा जोएइ, णो लम्भह कुलोवकुलं, कुलं जोएमाणे विसाहा णक्खत्ते जोएइ, उवकुलं जोएमाणे साई णक्खत्ते जोएइ कुलेण वा जुत्ता उवकुलेण वा जुत्ता कत्तिई अमावासा जुत्तत्ति वत्तव्य सिया) कार्तिकी अमावास्या का क्या कुलसंज्ञक नक्षत्र का योग करता हैं ? अथवा उपकुल संज्ञक नक्षत्र का योग करता हैं अथवा कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र का योग करता हैं ? इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी के प्रश्न को सुनकर उत्तर में श्रीभगवान् कहते हैं-लकु नक्षत्र का भी योग करती है उपकुल नक्षत्र का भी योग करती है कुलोपकुल नक्षत्र का योग कार्तिकी अमावास्या में नहीं होता। उनमें जब कुल नक्षत्र का योग रहता है तब विशाखा नक्षत्र का योग रहता है तथा जब उपकुल नक्षत्र का योग रहता है तब स्वाती नक्षत्र का योग होता है, कुल नक्षत्र से युक्त एवं उपकुल नक्षत्र से युक्त कार्तिकी अमावास्या "युक्ता' અમાસ “યુક્તા” આ સંજ્ઞાને પ્રાપ્ત કરે છે.
(ता कत्तिइण्णं अमावासं किं कुलं जोएइ, उवकुलं वा जोएइ, कुलोवकुलं वा जोइए ? ता कुलं वा जोएइ उवकुलं वा जोइ, णो लब्भइ कुलोवकुलं, कुलं वा जोएमाणे विसाहा णक्खत्ते जोएइ, उबकुलं जोएमाणे साई णक्खत्ते जोएइ कुलेण वा जुत्ता उबकुलेण वा जुत्ता कत्तिई अमावासा जुत्तत्ति वत्तव्य सिया) ति भासनी समासना शुख संज्ञनक्षत्र यो। ४रे छ ? मया 6५. કુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર યુગ કરે છે? કે કુલપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્ર ગ કરે છે? આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નને સાંભળીને ઉત્તરમાં ભગવાન શ્રી કહે છે કે-કુલસંજ્ઞક નક્ષત્રને પણ યોગ કરે છે, ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્રને પણ વેગ કરે છે, પરંતુ કુલપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્રને એગ કાર્તિક માસની અમાસમાં હેત નથી, તેમાં જ્યારે કુલસંજ્ઞક નક્ષત્રને યોગ થાય છે, ત્યારે વિશાખા નક્ષત્રનો વેગ થાય છે, તથા જ્યારે ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્રને યોગ થાય છે ત્યારે સ્વાતી નક્ષત્રનો યોગ થાય છે. કુલસંજ્ઞક નક્ષત્રથી યુક્ત અને ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્રથી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #870

८५८
सूर्यप्रशतिसूत्रे
समण ! | 'ता मग्गसिरीणं अमावासं किं कुलं जोएइ वा उवकुलं जोएइ वा कुलोवकुलं जोइ ? ता कुलं वा जोएड उवकुलं वा जोएइ कुलोवकुलं वा जोएइ, कुलं जोएमाणे मूल णवंखते जो उवकुलं जोएमाणे जेट्ठा णक्खत्ते जोएइ कुलोवकुलं जोएमाणे अणुराहा
खत्ते जोइ कुलेण वा जुत्ता उवकुलेन वा जुत्ता कुलोवकुलेण वा जुत्ता मग्गसिरीष्णं अमावासा जुत्तत्ति वत्तव्वं सिया' तावत् मार्गशीर्षीममावास्यां किं कुलसंज्ञकनक्षत्रं युनक्ति अपि वा उपकुलसंज्ञक नक्षत्रं युनक्ति अथवा कुलोपकुलसंज्ञकनक्षत्रं युनक्तीति गौतमस्य प्रश्नः, ततो भगवान् कथयति - तावत् मार्गशीर्षीममावास्यां कुलमपि युनक्ति उपकुलमपि युनक्ति कुलोपकुलं च युनक्ति, अर्थात् संज्ञात्रयविशिष्टानि त्रीण्यपि नक्षत्राणि ताममावास्यां युञ्जन्ति इस नाम वाली होती है ऐसा शिष्यों को कहें ।
(ता मग्गसिरिणं अमावासं किं कुलं जोएइ वा उबकुलं जोएइ वा कुलोबंकुलं जोएइ, ता कुलं वा जोएइ, उवकुलं वा जोएइ कुलोवकुलं वा जोएइ, कुलं जोएमाणे मूल णक्खत्ते जोएइ, उवकुलं जोएमाणे जेट्ठा णक्खत्ते जोएइ, कुलोबकुलं जोएमाणे अणुराहा णक्खत्ते जोएइ, कुलेण जुत्ता उवकुलेण वा जुत्ता कुलोवकुलेण वा जुत्ता मग्गसिरीष्णं अमावासा जुत्तत्ति वत्तव्यं सिया) मार्ग शीर्षमास की अमावास्या क्या कुलसंज्ञक नक्षत्र का योग करती है ? अथवा उपकुल संज्ञक नक्षत्र का योग करती है ? किं वा कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र का योग करती है ? इस प्रकार श्री गौतमस्वामी का प्रश्न को सुनकर उत्तर में भगवान् श्री कहते हैं- मार्गशीर्ष मास की अमावास्या कुल संज्ञक नक्षत्र का भी योग करती है, उपकुल संज्ञक नक्षत्र का भी योग करती है एवं कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र का भी योग प्राप्त करती है, अर्थात् तीनों संज्ञावाले तीनों प्रकार के नक्षत्र मार्गशीर्षमास की अमावास्या का यथासंभव યુક્ત કાર્તિકમાસની અમાસ ‘યુક્તા' એ નામવાળી કહેવાય છે, તેમ સ્વશિષ્યાને કહેવું. (ता मग्गसिरिर्ण अमावासं किं कुलं जोएइ, वा उवकुलं जोरइ वा कुलोवकुलं जोएइ वा? ता कुलं वा जोर इ, उवकुलं वा जोएइ, कुलोवकुलं वा जोएइ, कुलं जोएमाणे मूल क्खते जोइ, उवकुलं जोएमाणे जेट्ठा णक्खत्ते जोएइ, कुलोत्रकुल ओपमाणे अणुगद्दा क्खत्ते जोएइ, कुलेण वा जुत्ता उत्रकुलेण वा जुत्ता कुलोवकुलेण वा जुत्ता मग्गसिरि‍ अमावासा जुत्तत्ति वत्तव्वं सिया) भार्गशीर्ष मासनी अभास शु संज्ञः नक्षत्रनो योग કરે છે? કે ઉપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્રને યાગ કરે છે? અથવા કુલાષકુલ સજ્ઞકનક્ષત્રના ચગ કરે છે? આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નને સાંભળીને ઉત્તરમાં ભગવાનશ્રી કહે છે માર્ગશીર્ષ માસની અમાવાસ્યા કુલસ જ્ઞક નક્ષત્રના પણ ચાગ કરે છે.
ઉપકુલસ જ્ઞક નક્ષત્રને
પણ ચોગ કરે છે. તથા કુલેપફુલ સ ́નક નક્ષત્રને! પશુ ચેગ કરે છે. અર્થાત્ ત્રણે સત્તાવાળા નક્ષત્રના માર્ગ શીષ માસની અમાસના યથાસંભવ ચ'દ્રની સાથે ચેગ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #871

सूर्यशतिप्रकाशिका टीका सू० ३९ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम्
८५९
यथासम्भवं चन्द्रेण सार्द्धमिति, तत्र कुलेन नक्षत्रेण यदा युक्ता भवति तदा मूलनक्षत्रेण सह युक्ता भवति, यदा च उपकुलेन युक्तास्यात्तदा ज्येष्ठा नक्षत्रेण सह चन्द्रयोगमुपयाति, कुलोपकुलेन च यदा युक्ता भवति तदा अनुराधा नक्षत्रेण सह चन्द्रयोगं गता भवतीति, किन्तु कुलेन उपकुलेन कुलोपकुलेन वा केनापि नक्षत्रेण युक्ता मार्गशीर्षी अमावास्या सर्वत्र 'युक्ता' इति संज्ञापदवाच्या भवतीति स्वशिष्येभ्यो वक्तव्यं भवतीति । 'ता पोसिणं अमावासं किं कुलं वा जोएइ उवकुलं वा जोएइ कुलोवकुलं वा जोएइ ? ता कुलं वा जोएड उवकुलं वा जोएइ णो लग्भइ कुलोवकुलं, कुलं जोएमाणे पुव्वासाठा णक्खत्ते जोएइ, उवकुलं जोएमाणे उत्तरासाढा णक्खत्ते जोएइ, ता कुलेण वा जुत्ता उवकुलेण वा जुत्ता पोसीणं अमावासा जुत्तत्ति वत्तव्यं सिया' तावत् पौषीं खलु अमावास्यां किं कुलसंज्ञक नक्षत्रं युनक्ति किंवा उपकुलं युनक्ति अपि वा कुलोपकुलं युनक्तीति गौतमस्य प्रश्नः, ततो भगवान् चंद्र के साथ योग करते हैं । उनमें कुल नक्षत्र से जब युक्त होती है तब मूल नक्षत्र के साथ युक्त होती है, जब उपकुल नक्षत्र से युक्त रहती है तब ज्येष्ठा नक्षत्र के साथ चंद्र का योग प्राप्त करती है तथा जब कुलोपकुल नक्षत्र से युक्त होती है तब अनुराधा नक्षत्र के साथ चंद्र का योग प्राप्त करती है । परंतु कुल नक्षत्र उपकुल नक्षत्र एवं कुलोपकुल नक्षत्र ये कोई भी नक्षत्र से योग करती यह अमावास्या (युक्ता ) इस पद वाच्य होती है ऐसा स्वशिष्यों को कहें ।
(ता पोसिणं अमावासं किं कुलं वा जोएइ, उवकुलं वा जोएइ, कुलोवकुलं वा जोएइ ? ता कुलं वा जोएइ उपकुलं वा जोएइ, णो लग्भइ कुलोवकुलं, कुलं जोएमाणे पुत्रवासादा णक्खत्ते जोएइ उबकुलं जोएमाणे उत्तरासाढा
खत्ते जोएइ, ता कुलेण वा जुत्ता उवकुलेण वा जुत्ता पोसीणं अमावासा तन्ति वत्वं सिया) पौषमास की अमावास्या क्या कुल संज्ञक नक्षत्र के કરે છે. તેમાં જ્યારે કુલસક નક્ષત્રથી યુક્ત હાય ત્યારે મૂળ નક્ષત્રની સાથે યુક્ત હાય છે. અને જ્યારે ઉપકુલ નક્ષત્રથી યુક્ત હાય છે ત્યારે જ્યેષ્ઠા નક્ષત્રની સાથે ચંદ્રના યોગ પ્રાપ્ત કરે છે. તથા જ્યારે લેપફુલવાળા નક્ષત્રથી યુક્ત હાય છે, ત્યારે અનુરાધા નક્ષત્રની સાથે ચંદ્રના ચાગ પ્રાપ્ત કરે છે. પરતુ કુલનક્ષત્ર ઉપકુલ નક્ષત્ર અથવા કુલેપકુલ નક્ષત્ર એ કેઈપણુ નક્ષત્રનેાયેગ કરતી આ અમાસ ‘યુક્તા' આ પઢવાળી થાય છે. તેમ સ્વશિષ્યાને કહેવુ,
(ता पोसिणं अमावास किं कुलं वा जोड, उवकुलं वा जोएइ कुलोवकुलं वा जोएइ १ ता कुलं वा जोएइ उबकुलं वा जोएड, णो लब्भइ कुलोवकुलं, कुलं जोपमाणे पुव्वासाढा क्खत्ते जो?इ, उवकुलं जोरमाणे उत्तरासादा णक्खते जोएइ, ता कुलेण वा जुत्ता उनकुलेण वा जुत्ता पोसीणं अमावासा जुत्तत्ति वत्तव्वं सिया) पोष भासनी अमावास्या शुं दुस
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #872

८६०
सूर्यप्रतिस्त्र प्रतिपादयति-तावत् पौषीममावास्यां कुलसंज्ञक नक्षत्रं युनक्ति, उपकुलसंज्ञक नक्षत्रमपि युनक्ति, किन्तु न लभते कुलोपकुलं नक्षत्र, तत्र कुलं यदा युनक्ति तदा पूर्वाषाढा नक्षत्रं युनक्ति, उपकुलं यदा युनक्ति तदोत्तराषाढानक्षत्रं युनक्ति, परमत्र सर्वत्र कुलेन उपकुलेन वा युक्ता पौषी अमावास्या युक्ता इति वक्तव्या भवतीति । 'ता माहिणं अमावासं किं कुलं जोएइ वा उवकुलं जोएइ वा कुलोवकुलं जोएइ ? ता कुलं जोएइ उवकुलं जोएइ कुलोव कुलं जोएइ, कुलं जोएमाणे धणिहा णक्खत्ते जोएइ, उवकुलं जोएमाणे सवणे णक्खत्ते जोएइ, कुलोवकुलं जोएमाणे अभीयी णक्खत्ते जोएइ, ता कुलेण वा जुत्ता उपकुलेण वा जुत्ता कुलोवकुलेण वा जुत्ता माहीणं अमावासा जुत्तति वत्तव्वं सिया' तावत् माघीं खलु अमावास्यां किं कुलं साथ योग करती है ? अथवा उपकुल नक्षत्र के साथ योग करती है ? किं वा कुलोपकुल नक्षत्र के साथ योग करती है ? श्रीगौतमस्वामी के इस प्रश्न के उत्तर में भगवान श्री कहते हैं-पौषी अमावास्या का कुल संज्ञक नक्षत्र भी योग करता है, उपकुल संज्ञक नक्षत्र भी योग करता है परंतु कुलोपकुल संज्ञावाले नक्षत्र योग नहीं करते। उनमें जब कुलसंज्ञक नक्षत्र योग करता है तब पूर्वाषाढा नक्षत्र का योग होता है तथा जब उपकुल नक्षत्र का योग करता है तव उत्तराषाढा का योग होता है। ये कुल एवं उपकुल संज्ञक नक्षत्र से युक्त पोषी अमावास्या (युक्ता) इस नामवाली कही गई है । (ता माहिण्णं अमावासं किं कुलं जोएइ वा, उवकुलं जोएइ वा, कुलोवकुलं जोएइ ? ता कुलं जोएइ उपकुलं जोएइ, कुलोवकुलं जोएइ, कुल जोएमाणे धणिट्ठा णक्खत्ते जोएइ, उपकुलं जोएमाणे सवणे णक्खत्ते जोएइ, कुलोव कुलं जोएमाणे अभीई अक्खत्ते जोएइ, ता कुलेण वा जुत्ता उवकुलेण वा जुत्ता कुलोवकुलेण वा जुत्ता माहीणं अमावासा जुत्तत्ति वत्तव्वं सिया) माघ मास की अमावास्या સંરક નક્ષત્રની સાથે યોગ કરે છે? અથવા ઉપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્રની સાથે વેગ કરે છે? કે કોપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્રની સાથે ભેગ કરે છે ? શ્રીગૌતમસ્વામીને આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં ભગવાન શ્રી કહે છે કે–પોષ માસની અમાસને કુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર પણ ગ કરે છે. ઉપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્ર પણ યોગ કરે છે. પરંતુ કુલપકુલ સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્ર રોગ કરતા નથી. તેમાં જયારે કુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર યાગ કરે છે ત્યારે પૂર્વાષાઢા નક્ષત્રને વેગ થાય છે અને જ્યારે ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્રને વેગ કરે છે ત્યારે ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્રનો યુગ થાય છે. આ કુલ અને ઉપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્રથી યુક્ત પિષમાસની અમાસ “યુક્તા એ નામવાળી કહેવામાં આવે છે. (ता माहिणं अमावासं किं कुलं जोएइ वा, उवकुलं जोपइ वा कुलोवकुलं जोएइ ? ता कुलं जोएइ उवकुठं जोएइ, कुलोवकुलं जोएइ, कुलं जोएमाणे धणिवा णक्खत्ते जोएइ, उवकुलं जोएमाणे सवणे णक्खत्ते जोण्इ, कुलो-कुलं जोएमाणे अभिई णक्खत्ते जोएइ, ता कुलेण वा जुचा उबकुलेण वा जुत्ता कुलोचकुलेण वा जुत्ता माहीणं अमावासा जुचत्ति वत्तव्यं सिया)
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #873

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३९ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् ८६१ युनक्ति ? अपि वा उपकुलं युनक्ति किं वा कुलोपकुलं नक्षत्रं यथासम्भवं चन्द्रयोगमधिगत्य मावीममावास्यां परिसमाप्तिमुपनयतीति गौतमस्य प्रश्नानन्तरं भगवानाह-तावत् माघीममावास्यां कुलमपि युनक्ति उपकुलमपि युनक्ति कुलोपकुलमपीति त्रीण्यपि नक्षत्राणि युञ्जन्ति यथासम्भवं चन्द्रयोगमधिगत्य तां माघीममावास्यां परिसमाप्तिमुपनयन्ति । तत्र यदा सा माघी अमावास्यां कुलं युनक्ति तदा धनिष्ठानक्षत्रं युनक्ति, यदा चोपकुलं युनक्ति तदा श्रवणानक्षत्रं युनक्ति यदा च कुलोपकुलं युनक्ति तदा अभिजिम्नक्षत्रं युनक्तीति त्रीण्यपि नक्षनक्षत्राणि युञ्जन्ति । तत्र तावत् खलु कुलेनोपकुलेन कुलोवकुलेन वा युक्ता माघी अमावास्या 'युक्ता' इति नामिका वक्तव्या भवति । हे आयुष्मन् ! हे समण ! त्वयापि एवमेव वक्तव्यक्या कुल संज्ञक नक्षत्र का योग करती है ? अथवा उपकुल संज्ञा वाले नक्षत्र का योग करती है ? किं वा कुलोपकुल संज्ञावाले नक्षत्र का यथासंभव चन्द्र का योग प्राप्त करके माघी अमावास्या को समाप्त करता है ? इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी के प्रश्न को सुनकर उत्तर में भगवान् श्री कहते हैं-माघी अमावास्या का कुल नक्षत्र योग करते हैं, उपकुल नक्षत्र भी योग करते हैं एवं कुलोपकुल भी योग करता है । इस प्रकार तीनों संज्ञावाले नक्षत्र यथासंभव चन्द्रयोग को प्राप्त करके माधी अमावास्या को समाप्त करता है, उनमें जब माघी अमावास्या कुल नक्षत्रका योग करती है तब धनिष्ठा नक्षत्र का योग प्राप्त करती है, जब उपकुल नक्षत्र का योग करती है तब श्रवणनक्षत्र का योग प्राप्त करती है एवं जब कुलोपकुल नक्षत्र का योग करती है तब अभिजित् नक्षत्र का योग करती है। इसप्रकार तीनों संज्ञावाले नक्षत्रों का योग प्राप्त करती है, इसप्रकार कुल उपकुल एवं कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र से युक्ता माघी अमावास्या (युक्ता) इस नामवाली कही जाती है इस प्रकार शिष्यों को कहे । માઘમાસની અમાસ શું કુલસંજ્ઞક નક્ષ ને યોગ કરે છે? અથવા ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્રને યોગ કરે છે કે કુલપકુલસંશક નક્ષત્રને યથાસંભવ ચંદ્રને વેગ પ્રાપ્ત કરીને માઘી અમાસને સમાપ્ત કરે છે? આ પ્રમાણે શ્રીગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નને સાંભળીને તેના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-માઘી અમાસ કુલસંજ્ઞક નક્ષત્રને વેગ કરે છે ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્રને પણ વેગ કરે છે કુલપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્રને પણ વેગ કરે છે. આ પ્રમાણે ત્રણે પ્રકારની સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રને યથાસંભવ ચંદ્ર અને પ્રાપ્ત કરીને માધી અમાવાસ્યાને સમાપ્ત કરે છે. તેમાં જ્યારે માઘી અમાસ કુલસંજ્ઞક નક્ષત્રનોગ કરે છે ત્યારે ધનિષ્ઠા નક્ષત્રને ગ કરે છે. અને જ્યારે ઉપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્રને વેગ કરે છે. ત્યારે શ્રવણ નક્ષત્રને યોગ પ્રાપ્ત કરે છે. તથા જ્યારે કુલપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્રોગ પ્રાપ્ત કરે છે. ત્યારે અભિજીત્ નક્ષત્રને યેગ કરે છે. આ પ્રમાણે ત્રણે સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રને વેગ પ્રાપ્ત કરે છે. આ રીતે કુલ ઉપકુલ અને કુપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્રથી યુક્ત માઘમાસની અમાસ “યુક્તા” એ નામથી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #874

८६२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे मिति । 'ता फग्गुणिणं अमावासं किं कुलं जोएइ किंवा उपकुलं जोएइ वा कुलोवकुलं. जोएइ ! ता कुलं वा जोएइ उवकुलं वा जोएइ, णो लभइ कुलोवकुलं, ता कुलं जीएमाणे उत्तराभवया णक्खत्ते जोएइ उवकुलं जोएमाणे पुव्वाभदवा णक्खत्ते जोएह कुलेण जुत्ता वा उवकुलेण जुत्ता वा फग्गुणी णं अमावासं जुत्तत्ति वत्तव्वं सिया' तावदिति प्राग्वत फाल्गुनी-फाल्गुनमासभाविनी खलु अमावास्यां किं कुलसंज्ञकनक्षत्रं युनक्ति किं वा उपकुलसंज्ञकनक्षत्रं युनक्ति, अपि वा कुलोपकुलसंज्ञकनक्षत्रं युनक्तीति गौतमस्य प्रश्नः ततो भगवतः प्रत्युत्तरं यथा श्रूयतां तावत् फाल्गुनीममावास्यां कुलमपि युनवित उपकुलमपि युनक्ति न लभते कुलोपकुलं-कुलोपकुलनक्षत्रं तत्र नयातीति । तत्र यदा तां फाल्गुनीममावास्यां कुलं युनक्ति तदा उत्तराभाद्रपदानक्षत्रं युनक्ति, यदा चोपकुलं युनक्ति तदा
(ता फग्गुणीणं अमावासं किं कुलं जोएइ, किं वा उवकुलं जोएइ, वा कुलोवकुलं जोएइ, ता कुलं वा जोएइ उवकुलं वा जोएइ णो लब्भइ कुलोवकुलं, ता कुलं जोएमाणे उत्तराभवया णक्खत्ते जोएइ, उवकुलं जोएमाणे पुव्वभद्दवया णक्खत्ते जोएइ, कुलेण जुत्ता वा उवकुलेण जुत्ता वा फग्गुणी णं अमावासं जुत्तत्ति वत्तव्वं सिया) फाल्गुन मासभाविनी अमावास्या क्या कुलसंज्ञक नक्षत्र का योग करती है ? अथवा उपकुलसंज्ञावाले नक्षत्र का योग करती है किं वा कुलोपकुलसंज्ञा वले नक्षत्र का योग करती है? इस प्रकार श्री गौतमस्वामी के प्रश्न को सुनकर उत्तर में भगवान् श्री कहते है-फाल्गुनी अमावस्या कुलसंज्ञावाले नक्षत्र का भी योग करती है, उपकुल संज्ञक नक्षत्र का भी योग करती है किंतु कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र का योग नहीं करती, जब उस फाल्गुनी अमावास्या का कुल नक्षत्र योग करता है तब उत्तराभाद्रपदानक्षत्र योग करता है तथा जब उपकुल नक्षत्र योग करता કહેવાય છે. આ પ્રમાણે સ્વશિષ્યએ કહેવું.
(ता फग्गुणीणं अमावासं किं कुलं जोरइ, किंवा उबकुल जोएई वा कुलोवकुल जोए ? ता कुलं वा जोएइ उवकुल वा जोएइ, णो लब्भइ कुलोवकुल, ता कुल जोएमाणे उत्तराभद्दवया णवखत्ते जोण्इ, उवकुल जोएमाणे पुवाभवया णक्खत्ते जोएइ, कुलेण जुत्ता वा उवकुलेण जुत्ता वा फागुणीणं अमावासं जुत्तत्ति वत्तव्वं सिया) मासनी मास इस नक्षत्रने।
ગ કરે છે? કે ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્રને વેગ કરે છે? અથવા કુલપકુલ સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રને યોગ કરે છે? આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નને સાંભળીને ઉત્તરમાં ભગવાન શ્રી કહે છે કે ફાગણમાસની અમાસ કુલસંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રને પણ વેગ કરે છે ઉપકુલ સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રને પણ યોગ કરે છે પરંતુ કુલપકુલ સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રને ચાગ કરતી નથી. જ્યારે ફાગણમાસની અમાસને કુલસંજ્ઞક નક્ષત્રણ કરે છે ત્યારે ઉત્તરાભાદ્રપદ નક્ષત્રને ગ કરે છે. તથા જ્યારે ઉપકુલ નક્ષત્રને યોગ કરે છે ત્યારે પૂર્વાભાદ્રપદા નક્ષત્રને ચોગ કરે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #875

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ३९ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम्
८६३ पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्रं युनक्ति किन्तु अत्र कुलेन उपकुलेन वा युक्ता फाल्गुनी अमावास्या 'युक्ता' इति नामिकैव व्यवहत्तेव्या भवति, हे आयुष्मन् ! हे समग ! त्वया अप्येवमेव वक्तव्यं । 'ता चेत्तिण्णं अमावासं किं कुलं जोएइ वा उपकुलं जोएइ वा कुलोवकुलं जोएइ ! ता कुलं वा जोएइ उपकुलं वा जोएइ, णो लब्भइ कुलोवकुलं, कुलं जोएमाणे अस्सिणी णक्खत्ते जोएइ उवकुलं जोएमाणे रेवई णक्खत्ते जोएइ, ता कुलेण वा जुत्ता उवकुलेण वा जुत्ता चेत्तीणं अमावासा जुत्तत्ति वत्तव्यं सिया' तावत् चैत्रीं चैत्रमासभाविनीममावास्यां किं कुलं युनक्ति अपि वा उपकुलं युनक्ति किं वा कुलोपकुलं नक्षत्रं युनक्तीति गौतमस्य प्रश्नं श्रुत्वा भगवान् कथयति-तावदिति प्राग्वत् चैत्रीं खलु अमावास्यां कुलमपि युनक्ति उपकुलमपि युनक्ति न लभते कुलोपकुलम् अर्थात् कुलम् उपकुलं चेति द्वे एव नक्षत्रे चैत्रीममावास्यां युतः यथासम्भवं चन्द्रयोगमधिकृत्य चैत्रीममाहैं तब पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्र का योग रहता है, इस प्रकार कुल संज्ञक एवं उपकुल संज्ञक नक्षत्र से युक्त फाल्गुनी अमावास्या (युक्ता) इस नाम से कही जाती है।
(ता चेतिण्णं अमावासं किं कुलं जोएइ वा उवकुलं जोएइ वा कुलोवकुलं जोएइ ? ता कुलं वा जोएइ उवकुलं वा जोएइ, णो लब्भइ कुलोवकुलं कुलं जोएमाणे अस्सिणी णक्खत्ते जोएइ उवकुलं जोएमाणे रेवइ णक्खत्ते जोएइ, ता कुलेण वा जुत्ता उवकुलेण वा जुत्ता चेत्तीणं अमावासा जुत्तत्ति वत्तव्वं सिया) चैत्र मास भाविनी अमावास्या का क्या कुल संज्ञक नक्षत्र योग करते हैं ? अथवा उपकुल संज्ञावाले नक्षत्र योग करते हैं या कुलोपकुल संज्ञावाले नक्षत्र योग करते हैं ? इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी के प्रश्न को सुनकर उत्तर में भगवान् कहते हैं-चैत्री अमावास्या का कुल संज्ञक नक्षत्र भी योग करता है, उपकुल संज्ञक नक्षत्र भी योग करता है, परंतु कुलोपकुल संज्ञक नक्षत्र योग नहीं करता अर्थात् कुल संज्ञक एवं उपकुल संज्ञक ये दो ही संज्ञावाले नक्षत्र चैत्री अमावास्या का यथा संभव છે આ પ્રમાણે કુલસંજ્ઞક અને ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્રથી યુક્ત ફાગણ માસની અમાસ “યુક્તા એ નામવાળી કહેવામાં આવે છે.
(ता चेतिण्णं अमावासं किं कुल जोएइ वा उवकुल जोएइ वा कुलोवकुल' जोएइ ? ता कुल वा जोएइ उबकुल वा जोएइ, णो लब्भइ कुलोवकुल, कुलं जोएमाणे अस्सिणी णक्खत्ते जोएइ, उवकुल जोएमाणे रेवइ णक्खत्ते जोएइ, ता कुलेण वा जुत्ता उवकुलेण वा जुता चेत्तिणं अमावासा जुत्तत्ति वत्तव्वं सिया) थैत्र मासनी सभासन। शुसस નક્ષત્ર યોગ કરે છે, કે ઉપકુલ સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્ર યોગ કરે છે કે કુલપકુલ સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્ર એગ કરે છે? આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નને સાંભળીને ઉત્તરમાં ભગવાનશ્રી કહે છે કે–ચત્રી અમાસને કુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર પણ યોગ કરે છે, ઉપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્ર પણ ત્યાગ કરે છે, પરંતુ કુલપકુલ સંજ્ઞક નક્ષત્ર ચાગ કરતાં નથી અર્થાત્ કુલસંજ્ઞક અને ઉપ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #876

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे वास्यां परिसमापयतः, तत्र तावत् यदा तां चैत्रीममावास्यां कुलं युनक्ति तदा आश्विनी नक्षत्रं युनक्ति यदा चोपकुलं युनक्ति तदा रेवतीनक्षत्रं युनक्ति । किन्तु अत्र कुलेन उपकुलेन वा युक्ता चैत्री अमावास्यां 'युक्ता' इति नामिकैव वक्तव्या हे आयुष्मन् ! समण ! त्वयाप्येवमेव वक्तव्यं स्वशिष्येभ्य इति । 'ता विसाहिणं अमावासं कि कुलं जोएइ वा उपकुलं जोएइ वा कुलोवकुलं जोएइ ! ता कुलं जोएइ उवकुलं वा जोएइ णो लब्भइ कुलोवकुलं, ता कुलं जोएमाणे कत्तिया णक्खत्ते जोएइ उवकुलं जोएमाणे भरणी णक्खत्ते जोएइ कुलेण जुत्ता वा उवकुलेण जुत्ता वा विसाहिणं अमावासा जुत्तत्ति वत्तव्वं सिया' तावत् वैशाखीं-वैशाखमासभाविनी खलु अमावास्यां किं कुलं युनक्ति किंवा उपकुलं युनक्ति अपि वा कुलोपकुलं नक्षत्रं यथासम्भवं चन्द्रयोगमधिगत्य तां वैशाखी खलु अमावास्यां परिणमयतीति भगवतो चंद्र का योग प्राप्त कर के चैत्री अमावास्या को समाप्त करते हैं। उनमें जब चैत्री अमावास्या का कुल संज्ञक नक्षत्र योग करता है तब अश्विनी नक्षत्र योग युक्त रहता है एवं उपकुल वाला नक्षत्र योग करता है तब रेवती नक्षत्र का योग करता है। इस प्रकार कुल एवं उपकुलसंज्ञक चैत्री अमावास्या (युक्ता) इस नाम वाली कही जाती है ऐसा स्वशिष्यों कहे।
'ता विसाहिण्णं अमावासं किं कुलं जोएइ वा उपकुलं जोएइ वा, कुलोवकुलं जोएइ ? ता कुलं जोएइ उवकुलं वा जोएइ णो लगभइ कुलोवकुलं, ता कुलं जोएमाणे कत्तिया णक्खते जोएइ उवकुलं जोएमाणे भरणी णक्खत्ते जोएइ, कुलेण जुत्ता वा उवकुलेण जुत्ता वा विसाहिण्णं अमावासा जुत्तत्ति वत्तव्य सिया) वैशाखमास भाविनी अमावास्या का क्या कुलसंज्ञक नक्षत्र योग करता है ? अथवा उपकुल वाले नक्षत्र योग करता है ? किं वा कुलोपकुलसंज्ञावाले नक्षत्र योग करता है ? इस प्रकार श्री गौतमस्वामी का प्रश्न કલસંજ્ઞક આ બે સંજ્ઞાવ ળ નક્ષત્રો ચૈત્રી અમાસને યથાસંભવ ચંદ્રને વેગ પ્રાપ્ત કરીને
વી અમાસને સમાપ્ત કરે છે તેમાં જ્યારે ચૈત્રી અમાસ કુલસંજ્ઞક નક્ષત્રને વેગ કરે છે ત્યારે અશ્વિની નક્ષત્રન ગવાળી હોય છે અને ઉપકુલવાળા નક્ષત્રને વેગ કરે છે ત્યારે રેવતી નક્ષત્રનો વેગ કરે છે, આ પ્રમાણે કુલ અને ઉપકુલ નક્ષત્રથી યુક્ત ચૈત્રી અમાસ “યુક્તા” એ નામવાળી કહેવાય છે તેમ સ્વશિષ્યને કહેવું.
(ता विसाहिणं अमावासं किं कुल जोएइ वा, उबकुल जोएइ वा, कुलोबकुल जोएड ? ता कुल जाएइ उवकुल वा जोएइ णो लब्भइ कुलोवकुल, ता कुल जोएमाणे कत्तिया एक्खत्ते जोएइ, उबकुल जोपमाणे भरणी णक्खत्ते जोएइ, कुलेण जुत्ता वा उ कलेण जत्ता वा विमाहिणं अमावासा जुत्तत्ति वत्तव्वं सिया) वैशामभासनी सभ सनी शुरસંજ્ઞક નક્ષત્ર યાગ કરે છે ? અથવા ઉપકુલવાળ નક્ષત્ર એગ કરે છે? કે કુલ ૫કુલવાળા સત્ર યોગ કરે છે? આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીને પ્રશ્ન સાંભળીને શ્રી ભગવાન કહે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #877

सुर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सु० ३९ दशमप्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतम् __ ८६५ गौतमस्य प्रश्नं श्रुत्वा भगवान् महावीरस्वामी प्रत्युत्तरयति-श्रूयतां तावत् वैशाखी खल अमावास्यां कुलमपि युनक्ति उपकुलमपि युनक्ति नो लभते-न कदाचिदपि चन्द्रयोगमधिगच्छति कुलोपकुलं नक्षत्रं तां वैशाखीममावास्यामिति, तत्र यदा तां वैशाखीम् अमावास्यां कुलं युनक्ति तदा कृत्तिकानक्षत्र युनक्ति यदा चोपकुलं युनक्ति तदा भरणीनक्षत्रं यथासम्भवं चन्द्रयोगमधिगच्छतीति । तत्र उभयत्रापि संयोगे कुलेन वा युक्ता उपकुलेन वा युक्ता वैशाखी अमावास्या 'युक्ता' इति संज्ञापदवाच्यैव व्यवहर्तव्या भवतीति वक्तव्या हे आयुष्मन् ! हे समण ! त्वयाप्येवमेव वक्तव्येति । 'ता जिट्ठामूलिण्ण अमावासं किं कुलं जोएह वा उवकुलं जोएइ वा कुलोवकुलं जोएइ ! ता कुलं जोएइ उपकुलं वा जोएइ णो लब्भइ कुलोवकुलं, ता कुलं जोएमाणे मग्गसिरं णक्खत्ते जोएइ उवकुलं जोएमाणे रोहिणी णक्खत्ते जोएइ, ता कुलेण जुत्ता वा उवकुलेण जुत्ता वा जिट्ठामूलिंण्णं अमावासं जुत्तत्ति सुनकर उत्तरमें भगवान कहते हैं-वैशाखमास की अमावास्या को कुल संज्ञक नक्षत्र का भी योग रहता है, उपकुल संज्ञक नक्षत्र भी योग करता है परंतु कुलोपकुलसंज्ञावाले नक्षत्र कदापि वैशाखी अमासमें चन्द्र का योग नहीं प्राप्त करता, उनमें जब वैशाखी अमावास्या कुलसंज्ञक नक्षत्र का योग करती है तब कृतिका नक्षत्र का योग करती है तथा जब उपकुलवाले नक्षत्र का योग करती है तब भरणी नक्षत्र यथासंभव चंद्र का योग प्राप्त करता है । इस प्रकार कुलसंज्ञावाले एवं उवकुल संज्ञावाले नक्षत्र से युक्त वैशाखी अमावास्या (युक्ता) इस पद युक्त कही जाती है ऐसा स्वशिष्यों को कहें। __ (ता जिट्टामूलिन्नं अमावासं किं कुलं जोएइ वा उवकुलं जोएइ वा कुलोवकुलं जोएइ, ता कुलं जोएइ, उचकुल वा जोएइ णो लब्भइ कुलोवकुलं, ता कुलं जोएमाणे मग्गसिरं णक्खत्ते उचकुलं जोएमाणे रोहिणी णक्खत्ते जोएइ, ता कुलेण वा जुत्ता वा उवकुलेण जुत्ता वा जेट्टामूलिण्णं अमावासं जुत्तत्ति वत्तव्य છે–વૈશાખમાસની અમાસને કુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર પણ યોગ કરે છે ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્ર પણ વેગ કરે છે, પરંતુ કુલપકુલ સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્ર કદાપિ વૈશાખ માસની અમાસમાં ચંદ્રને વેગ પ્રાપ્ત કરતા નથી, તેમાં જ્યારે વૈશાખી અમાસને કુલસંસક નક્ષત્ર યુગ કરે છે ત્યારે કૃત્તિકા નક્ષત્રનો વેગ કરે છે તથા જ્યારે ઉપકુલ સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્ર કરે છે ત્યારે ભરણી નક્ષત્ર યથાસંભવ ચંદ્રને યોગ પ્રાપ્ત કરે છે. આ રીતે કુલસંજ્ઞાવાળા અને ઉપકુલસંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રના ગથી યુક્ત વૈશાખી અમાસ “યુક્તા” આ પદથી યુક્ત કહેવાય છે તેમ સ્વશિષ્યને કહેવું.
(ता जिद्वामूलिण्णं अमावासं किं कुल जोएइ वा उवकुल जोएइ वा कुलोवकुल जोएड? ता कुल जोएइ उबकुलवा जोएइ, णो लब्भइ कुलोवकुल, ता कुल जोएमाणे मग्गसिर णक्खत्ते जोएइ, उपकुल' जोएमाणे रोहिणी णक्खत्ते जोएइ, ता कुलेण वा जुत्ता उवकलेण
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #878

८६६
सूर्यप्रशसिस्ने वत्तव्वं सिया' तावदिति प्राग्वत् ज्येष्ठामूलीं-ज्येष्ठमासभाविनीं खलु अमावास्यां कुलं वा उपकुलं किं वा कुलोपकुलं नक्षत्रं युनक्तीति गौतमस्य प्रश्नः ततो भगवत उत्तरं तावत् ज्येष्ठीम् अमावास्यां कुलमपि युनक्ति उपकुलमपि युनक्ति कुलोपकुलं च तत्र नागच्छति । कुलं यदा युनक्ति तदा मृगशिरा नक्षत्रं युनक्ति उपकुलं च यदा युनक्ति तदा रोहिणी नक्षत्रं युनक्तीति ज्ञातव्यं कुलेनोपकुलेन वा युक्ता ज्यैष्ठी अमावास्या 'युक्ता' नामिका भवतीति शेषः । इत्थमत्र द्वादशसंख्यकानाम् अमावास्यानां पृथक् पृथक् भावना ज्ञातव्येति । आषाढया अमावास्यायास्तु मूलोक्तदिशा पूर्वे व्याख्यातेवेति ।। सू० ३९ ॥
॥ दसमस्स पाहुडस्स छटुं पाहुडपाहुडं समत्तं ॥
॥ दशमस्य प्राभृतस्य षष्ठं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ॥ सिया) ज्येष्ठमासभाविनी अमावास्या का कुल संज्ञक उपकुल संज्ञक अथवा कुलोपकुलसंज्ञक नक्षत्र योग करते हैं ? इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी के प्रश्न को सुनकर उत्तर में श्री भगवान् कहते हैं-ज्येष्ठमास की अमास का कुलसंज्ञक एवं उपकुलसंज्ञकनक्षत्र योग करते हैं। कुलोपकुल नक्षत्र वहां नही रहते। जय कुलसंज्ञक नक्षत्र का योग रहता है तब मृगशिरा नक्षत्र का योग रहता है, एवं उपकुल नक्षत्र का योग होता है, तब रोहिणी नक्षत्र का योग होता है । इसप्रकार कुलसंज्ञक एवं उपकुलसंज्ञक नक्षत्र संयुक्त ज्येष्ठामास की अमावास्या (युक्ता) इस नामवाली होती है
इसप्रकार यहां बारह संख्या विशिष्ट अमावास्याओं का पृथक् पृथक भावना समजनी चाहिये । आषाढमास की अमावास्या का कथन तो मूलोक्त प्रकार से पहले कह ही दिया है। सू० ३९ ॥
दशवें प्राभृत का छट्ठा प्राभृतप्राभृत समाप्त ॥ १०-६॥ जुत्ता वा जेट्टा मूलिण्णं अमावासं जुत्तत्ति वत्तव्वं सिया) 28 भासनी सभासन मुसस ઉપસંજ્ઞક, અથવા કુલપકુલ સંજ્ઞકનક્ષત્રે ગ કરે છે ? આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નને સાંભળીને ઉત્તરમાં શ્રી ભગવાન કહે છે કે-જેઠ માસની અમાસને કુલસંજ્ઞક ઉપકુલ સંજ્ઞકનક્ષત્ર યાગ કરે છે. કુલપકુલ સંજ્ઞાવાળા નક્ષત્રને વેગ તેને હેતે નથી. જ્યારે કુલસંજ્ઞક નક્ષત્રનો યોગ હોય છે ત્યારે મૃગશિરા નક્ષત્રને વેગ રહે છે. અને જ્યારે ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્રને વેગ હોય છે ત્યારે રોહિણે નક્ષત્રને વેગ રહે છે. આ રીતે કુલ સંજ્ઞક નક્ષત્રથી યુક્ત જ્યેષ્ઠ માસની અમાસ “યુક્તા” એ નામવાળી કહેવાય છે.
આ પ્રમાણે અહીંયા બારે સંખ્યાવાળી અમાવાસ્યાઓની અલગ અલગ ભાવના સમજવી અષાઢ માસની અમાસનું કથન તે મૂક્તિ પ્રકારથી પહેલાં કહેલ જ છે. સૂ૦ ૩૯
इसमा प्राकृतनु ७५ प्रामृतप्रामृत समात ॥१०-१।।
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #879

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४० दशमप्राभृतस्य सप्तमं प्राभृतप्राभृतम् ८६७
दशमप्राभृतस्य सप्तमं प्राभृतप्राभृतम् मूलम्-ता कहं ते सण्णिवाए आहिए वएज्जा ? ता जया णं साविट्ठी पुण्णिमा भवइ तया णं माही अमावासा भवइ जया णं माही पुण्णिमा भवइ तया णं साविट्ठी अमावासा भवइ, जया णं पुट्ठवइ पुण्णिमा भवइ तया णं फग्गुणी अमावासा भवइ, जया णं फग्गुणी पुण्णिमा भवइ तया णं पुट्ठवइ अमावासा भवइ जया णं आसाई पुण्णिमा भवइ तया णं चेत्ती अमावासा भवइ जया णं चित्ती पुण्णिमा भवइ तया णं आसोइ अमावासा भवइ जया णं कत्तिई पुण्णिमा भवइ तया णं वेसाहि अमावासा भवइ जया णं वेसाहि पुण्णिमा भवइ तया णं कत्तिया अमावासा भवइ, जया ण मग्गसिरी पुण्णिमा भवइ तया णं जेट्ठा मूले अमावासा भवइ, जया णं जेट्ठा मूले पुण्णिमा भवई, तया णं मग्गसिरी अमावासा भवइ, जया णं पोसी पुण्णिमा भवइ तया णं आसाढी अमावासा भवइ, जया णं आसाढी पुण्णिमा भवइ तयाणं पोसी अमावासा भवइ ॥सू०४०॥
॥ दसमस्स पाहुडस्स सत्तमं पाहुडपाहुड समत्तं ॥ छाया-तावत् कथं ते सन्निपात आख्यात इति वदेत्, तावत् यदा खलु श्राविष्ठी पूर्णिमा भवति तदा खलु माघी अमावास्या भवति । यदा खलु माघी पूर्णिमा भवति तदा खलु श्राविष्ठी अमावास्या भवति । यदा खलु प्रौप्ठपदी पूर्णिमा भवति तदा खलु फल्गुनी अमावास्या भवति, यदा खलु फाल्गुनी पूर्णिमा भवति तदा खलु प्रौष्ठपदी अमावास्या भवति । यदा खलु आश्विनी पूर्णिमा भवति तदा खलु चैत्री अमावास्या भवति, यदा खलु चैत्री पूर्णिमा भवति तदा खलु आश्विनी अमावास्या भवति । यदा खलु कार्तिकी पूर्णिमा भवति तदा खलु वैशाखी अमावास्या भवति । यदा खलु वैशाखी पूर्णिमा भवति तदा खलु कार्तिकी अमावास्या भवति । यदा खलु मार्गशीपी पूर्णिमा भवति तदा खलु ज्येष्ठामूली अमावास्या भवति, यदा खलु ज्येष्ठामूली पूर्णिमा भवति तदा खलु मार्गशीर्षी अमावास्या भवति । यदा खलु पौषी पूर्णिमा भवति तदा खलु आषाढी अमावास्या भवति । यदा खलु अपाढी पूर्णिमा भवति तदा खलु पौपी अमावास्या भवति ॥ सू० ४० ॥
॥ दशमस्य प्राभृतस्य सप्तमं प्राभृतप्राभृतं समाप्तत् ॥ टीका-'योगे किं ते वस्तु आख्यात' मित्याख्यस्य दशमस्य प्राभृतस्य षष्ठे प्राभृत
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #880

८६८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
प्राभृते प्रथमायां प्रति पौर्णमास्यां च कुलादि संज्ञाविषययनक्षत्रैः सह चन्द्रयोगमधिकृत्य विशेष विचारः प्रदर्शितः सम्प्रति सप्तमे प्राभृतप्राभृतेऽस्मिन् तासामेव पौर्णमासीनां अमावास्यानां चोभयतो नक्षत्रसम्बन्धतः चन्द्रयोगमधिकृत्य सन्निपातविषयकं प्रश्नसूत्रं विवृण्वन् 'ता कहं ते सण्णवाए' इत्यादिना भगवान् गौतमो भगवन्तं महावीरस्वामिनं प्रश्नयन्नाह - 'ता कहं ते सण्णिवाए आहिए ति वएज्जा' तावत् कथं ते सन्निपातः आख्यात इति वदेत् । तावत् भगवन् ! पौर्णमास्यमावास्यानां सन्निपात श्रोतुकामः तावदस्मि कथं केनोपायेन केन प्रकारेण कयोपपत्या वा भगवन् ! ते तवमते त्वया वा चन्द्रयोगमधिकृत्य पौर्णमासीनाममावास्यानां च सन्निपातः - नक्षत्रयोगः आख्यातः - प्रतिपादितः इति वदेत् कथय भगनिति, एवमुक्ते गौतमे प्रति पौर्णमासीनां प्रत्यमावास्यानां च नक्षत्रसन्निपातोपपत्तिं विवृण्वन् भगवानाह - 'ता जया णं साविट्ठी पुण्णिमा भवइ तया ण माही अमावासा भवइ, जाणं माही पुण्णमा भवइ तया णं साविट्ठी अमावासा भवइ' तावत् यदा खलु श्राविष्ठी सांतवां प्राभृतप्राभृत प्रारंभ
टीकार्थ - (योगे किं ते वस्तु आख्याता) योग के विषय में आपके मत से किस वस्तु कहि है ? इस विषय विषयक दसवें प्राभृतका छट्ठा प्राभृतप्राभृत में प्रत्येक पूर्णिमा में कुलादि संज्ञा विषयक नक्षत्र के साथ चन्द्र के योग को अधिकृत करके सन्निपात संबन्धी प्रश्न को लेकर श्रीगौतमस्वामी प्रश्न करते हैं- (ता कहं ते सण्णिवाए आहिए ति वएज्जा) हे भगवन् पूर्णिमा एवं अमावास्या का सन्निपात माने नक्षत्र योग आपके मत से किस प्रकार से कहा है ? सो कहिए इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी के पूछने पर प्रति पूर्णिमासियों का एवं प्रति अमावास्याओं का नक्षत्र सन्निपात माने नक्षत्र योग की उत्पत्ति को वर्णित करते हुवे भगवान् कहते हैं - (ता जया णं साविट्ठि पुण्णिमा भवइ तया णं माही अमावासा भवइ, जया णं माही पुण्णिमा भवइ तथा णं साविट्ठी अमाસાતમા પ્રામૃત પ્રાભૂતના પ્રારંભ
टीडार्थ - (योगे किंते वस्तु आख्याता ) योगना संभधभां आपना भतथी देवी रीते કહેલ છે. આ વિષય સંબંધી દસમા પ્રાકૃતના છઠ્ઠા પ્રામૃત પ્રાભૂતમાં દરેક પૂર્ણિમામાં કુલાદિસંજ્ઞાના સંબંધમાં નક્ષત્રની સાથે ચંદ્રના ચાગને અધિકૃત કરીને નક્ષત્રાના સનિષાત संधी प्रश्न सूत्र साधने श्रीगौतमस्वामी प्रश्न ४२ छे - ( ता कहं ते सणवार आहित યજ્ઞા) હું ભગવાન્ પૂર્ણિમા અને અમાવાસ્યાના સનિપાત એટલે કે નક્ષત્રના યાગ આપના મતથી કેવી રીતે કહેલ છે તે આપ મને કહેા આ પ્રમાણે શ્રીગૌતમસ્વામીના પૂછવાથી દરેક પૂર્ણિ`માએ અને દરેક અમાસાના નક્ષત્ર સન્નિપાત એટલે કે નક્ષત્રના योगनी उत्पत्तिनुं वागुन उरतां श्रीभगवान् डे छे - ( ता जया णं साविट्ठि पुण्णिमा भवइ ताणं माही अमावासा भवइ, जया णं माही पुण्णिमा भवइ तथा णं सविट्ठि अमावासा भवइ )
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #881

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टोका सू० ४० दशमप्राभृतस्य सप्तमं प्राभृतप्राभृतम्
८६९
पूर्णिमा भवति तदा खलु माघी ममावास्या भवति । यदा खलु माघी पूर्णिमा भवति तदा खलु श्राविष्ठी अमावास्या भवति । तावत् - तव प्रश्नस्योपपत्तिं श्रूयतां तावत् यदा यस्मिन् समये खल्विति वाक्यालङ्कारे धनिष्ठापरपर्यायवाचिका श्राविष्ठा भवति तस्यां श्राविष्ठायां arraat श्रविष्ठी - श्राविष्ठानक्षत्रयुक्ता पौर्णमासी - श्रावणी पूर्णिमा भवति, तदा खलु तस्याः पौर्णमास्या अर्वाक्तनी अमावास्या खलु माघी - मघानक्षत्र युक्ता भवति । एतेन कृष्णादिमास गणनाक्रमः प्रतिपादितः कृष्णादि गणनया प्रतिपौर्णमास्यां मासपूर्ति र्भवति पौर्णमासीनां संज्ञा अपि नक्षत्रसम्बन्धतः चन्द्रयोगमधिकृत्यैव मासपूर्तिबोधिकाः प्रतिपादिता वर्त्तन्ते, यथा-श्रविष्ठी प्रोष्ठपदी आश्विनी कार्त्तिकी मार्गशीर्षी माघी फाल्गुनी चैत्री वैशाखी ज्यैष्ठी आषाढी इति, तेषामेव पूर्णिमानामर्वाकृतने मासमध्ये पञ्चदश दिनानन्तरे अमावास्या सम्भाव्यते तिथीयोगादेव चान्द्रमासप्रतिपादनात् तिथीनां पञ्चदशसंज्ञात्वाच्चेति तिथीनां
वृद्धत्वन्यत् । तेनेत्थं ज्ञायते यस्मिन्नक्षत्रे पौर्णमासी भवति तस्मान्नक्षत्रादर्वाक्तने वासा भवइ) श्रीभगवन् कहते हैं की तुम्हारे प्रश्न का उत्तर सुनो जिस समय धनिष्ठा अपर नामवाली श्राविष्टि पूर्णिमा होती है अर्थात् श्राविष्ठा नक्षत्र युक्त पूर्णिमा माने श्रावणमास की पूर्णिमा होती है, तब उस पूर्णिमा की पश्चात् वर्तिनी अमावास्या मघा नक्षत्र युक्त होती है। इस कथन से कृष्णपक्ष से मास की गणना क्रम प्रतिपादित किया है । कृष्णादि से गणना से प्रत्येक पूर्णिमा में मासपूर्ति होती है । पूर्णिमा की संज्ञा भी नक्षत्र के संम्बन्ध से चन्द्रयोग को अधिकृत करके ही मासपूर्ति करनेवाली प्रतिपादित की गई है, जैसे कि श्राविधी, प्रौष्ठपदी, आश्विनी, कार्तिकी मार्गशीर्षी पौषी माघी फाल्गुनी चैत्री, वैशाखी, ज्येष्ठी अषाढी । इन पूर्णिमाओं के पीछे के मासों के पन्द्रह दिन के अन्तर में अमावास्या आती है । तिथिके योग से ही चंद्रमास को प्रतिपादित करने से तथा पंद्रह तिथियां होने से तिथियों के ह्रास वृद्धि શ્રીભગવાન કહે છે. કે તમારા પ્રશ્નને! ઉત્તર સાંભળેા જ્યારે ધનિષ્ઠા અપર નામવાળી શ્રાવિષ્ઠી પૂર્ણિમા હોય છે, અર્થાત્ શ્રાવિષ્ઠા નક્ષત્ર યુક્ત પૂર્ણિમા એટલે કે શ્રાવણમાસની પૂર્ણિમા હોય છે, ત્યારે એ પૂર્ણિમાની પછીની અમાસ મઘા નક્ષત્રયુક્ત ડાય છે. આ કથનથી કૃષ્ણ પક્ષથી માસના ગણનાક્રમ પ્રતિપાદિત કરેલ છે. કૃષ્ણથી ગણનાથી દરેક પુનમમાં માસની પૂર્તિ થાય છે. પૂર્ણિમાની સંજ્ઞા પણુ નક્ષત્રના સંબંધથી ચંદ્રયાગને અધિકૃત કરીનેજ માસની પૂર્તિ કરવાવાળી પ્રતિપાદિત કરેલ છે. જેમકે-શ્રાવિશ્વી, પ્રૌयही, आश्विनी, अतिडी, भार्गशीष पोषी भाधी, शहगुनी थोथी, वैशाली न्येष्ठी અષાઢી આ પૂર્ણિમાએની પછીના મહીનાઓના પંદર દિવસના અંતરમાં અમાસ આવે છે. તિથિના યાગથીજ ચંદ્રમાસ પ્રતિપાદિત કરવાથી તથા તિથિ પંદર હાવાથી તિથિચૈાનાય વૃદ્ધિ શિવાય પહર કહેલ છે. આનાથીએ સમજાય છે કે જે નક્ષત્રમાં પૂર્ણિમા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #882

८७०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे चतुर्दशतमे नक्षत्रे पञ्चदशतमे वा नक्षत्रे षोडशतमे वा नक्षत्रे तस्यैव मासस्य अक्तिनी अमावास्या सम्भाव्यते, तेन यदा श्रावणी पूर्णिमा धनिष्ठा नक्षत्रे भवति तदा धनिष्ठातोकितने पञ्चदशसंख्यके मघानक्षत्रे श्रावणमासस्यैव अमावास्या सम्भाव्यते । नक्षत्र त्रययोगेन नक्षत्रद्वययोगेन वा श्राविष्ठयादि द्वादशपौर्णमासीनां, माध्यादि अमावास्यानां च नामानि ३७ तः ३९ सूत्रेषु प्रतिपादितानि व्याख्यातानि च वर्तन्ते । तेन सर्वत्र पोर्णमासीनाममावास्यानां च नक्षत्रयोगेन चन्द्रयोगमेकस्मिन्नेव श्रावणादिमासे ज्ञातव्यं नतु श्रावणादेः सम्मुखे सप्तमे माघादिमासे बोद्धव्यं सर्वत्र । यथा च पौर्णमासीतोऽक्तिने चतुर्दश पश्चदश षोडशतमे नक्षत्रे अमावास्या सम्भाव्यते तथैव अमावास्यातः पश्चात्तने चतुर्दशतमे पश्चदशतमे षोडशतमे नक्षत्रे तस्यैव मासस्य पौर्णमासी सम्भाव्यते, नक्षत्राणारहित पन्द्रह कही है। इससे यह ज्ञात होता है-जिस नक्षत्र में पूर्णिमा होती है उस नक्षत्र के पीछे के चौदहवें नक्षत्र में या पंद्रहवें नक्षत्र में अगर सोलहवें नक्षत्र में उसी मास की अमावास्या होती है । इससे जब श्रावणी पूर्णिमा धनिष्ठा नक्षत्र युक्त होती है । तब धनिष्ठा नक्षत्र से पीछे के पंद्रहवें मघा नक्षत्र में श्रावणमास की ही अमावास्या का सम्भव रहता है तीन नक्षत्र के योग से या दो नक्षत्र के योग से श्राविष्ठा आदि बारह पूर्णिमाओं तथा माघादि अमावास्याओं के नाम ३७ सेंतीसवें सूत्र से ३९ उनचालीसवें सूत्रों में प्रतिपादित किये गये हैं, एवं अमावास्याओं का नक्षत्र के योग से चंद्र का योग एक श्रावणादिमास में ही जानलेवें श्रावणादि के सन्मुख सातवें माघादि मास में नहीं होता जिस प्रकार पूर्णिमासे पीछे के चौदह पंद्रह या सोलहवें नक्षत्र में अमावास्या की सम्भावना होती है, उसी प्रकार अमावास्या के पीछे के चौदहवें पंद्रहवें या सोलहवें नक्षत्र में उसी मासकी पूर्णिमा की संभावना હોય છે તે નક્ષત્રની પછીના ચૌદમા નક્ષત્રમાં અગર પંદરમા નક્ષત્રમાં અથવા સેળમાં નક્ષત્રમાં એજ માસની અમાવાસ્યા થાય છે. આથી જ્યારે શ્રાવણી પુનમ ધનિષ્ઠા નક્ષત્ર ચક્ત હોય છે. ત્યારે ધનિષ્ઠા નક્ષત્રની પછીથી પંદરમા મઘા નક્ષત્રમાં શ્રાવણમાસની જ અમાસને સંભવ રહે છે. ત્રણ નક્ષત્રના વેગથી અથવા બે નક્ષત્રના યોગથી શ્રાવિષ્ઠા વિગેરે બાર પૂર્ણિમાના તથા માઘાદિ અમાવાસ્યાઓના નામે ૩૭ સાડત્રીસમા સૂત્રથી ૩૯ ઓગણચાલીસમાં સૂત્રમાં પ્રતિપાદિત કરેલ છે. અને વ્યાખ્યાન પણ કરેલ છે. તેથી બધે પૂર્ણિમાએ અને અમાવાસ્યાઓમાં નક્ષત્રના વેગથી ચંદ્રગ એક શ્રાવણદિમામાં જ થાય છે. શ્રાવણદિના સમીપસ્થ સાતમા માઘાદિ માસમાં થતા નથી. જે રીતે પૂર્ણિમાઓની પછી ચૌદ, પંદર કે સોળમા નક્ષત્રમાં અમાસની સંભાવના થાય છે. એજ રીતે અમાવાસ્યા પછીના ચૌદ, પંદર અગર સેળમાનક્ષત્રમાં એજ માસની પૂર્ણિમાની સંભાવના રહે છે. નક્ષત્રોની સંખ્યા અઠયાવીસ હોવાથી તથા મહિના અને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #883

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४० दशमप्राभृतस्य सप्तमं प्राभृतप्राभृतम् ८७१ मष्टाविंशति संख्यात्वात् । राशीनां मासानां च द्वादशसंख्यात्वात् प्रतिराशीनां प्रतिमासानां च सम्मुखे सप्तमो राशिः सप्तमो मासो भवत्येव, नक्षत्र राश्योः परस्परसम्बन्धसत्वात् प्रतिसप्तमे मासे प्रथममासस्य अमासंज्ञा तस्मात् सप्तमे मासे पौर्णमासी संज्ञां लभते प्रथमस्य पौर्णमासी संज्ञा च तत् सप्तममासस्य अमासंज्ञां भजते । इयमेवोपपत्तिः श्रावणादि षट्मासेषु तथा माघादि षट्मासेषु च यथाक्रमेण ज्ञेयः । तेन यदा खलु माघी पूर्णिमा भवति तदा खलु श्राविष्ठी श्राविष्ठा नक्षत्र युक्ता अमावास्या तस्यैव माघमासस्यामावास्या भवति यथा मघानक्षत्रतोऽकितने पश्चात्तने च धनिष्ठा नक्षत्रं भवति तथैव धनिष्ठानक्षत्रतोऽर्वाकतने पश्चात्तने च मघानक्षत्रं भवत्येव प्रारम्भितस्योभयदिशि गणनासत्त्वात् 'जया गं पुट्ठवई पुणिमा भवइ तया णं फग्गुणी अमावासा भवइ, जया णं फग्गुणी पूणिमा भवइ तया णं होती है, नक्षत्रों की संख्या अठाईस होने से तथा मास एवं राशियां बारह होने से इस प्रकार से होता है । प्रतिराशि एवं प्रतिमास से सातयों राशि सातवां मास होती है। कारण की नक्षत्र एवं राशियों का परस्पर में सम्बन्ध रहता है। प्रति सातवें मास में प्रथम मासकी अमासंज्ञा होने से सातवें मास में पूर्णिमासी की संज्ञा होती है, प्रथम की पूर्णिमा संज्ञा उससे सातवें मास में अमासंज्ञा हो जाती है। यही उपपत्ति श्रावणादि छह मास में तथा माघादि छह मास में यथाक्रम से जानलेवें । अतः जब माघमास की पूर्णिमा होती है, तब श्रविष्ठा नक्षत्र युक्त श्राविष्ठी अमावास्या उसी माघ मास की होती है। जिस प्रकार मघानक्षत्र के अर्वातन माने पीछे धनिष्ठा नक्षत्र होता है, उसी प्रकार धनिष्ठा नक्षत्र के पीछे मघानक्षत्र होता ही है, प्रारंभ से उभय दिशा से गणना का संभव होने से इस प्रकार होता है।
(जया णं पुट्ठवइ पुण्णिमा भवइ, तया णं फग्गुणी अमावासा भवइ, जयाणं फग्गुणी पुषिणमा भवइ तया णं पुट्टवइ अमावासा भवइ) अब प्रौष्ठपदा माने રાશી બાર હોવાથી આ પ્રમાણે થાય છે. દરેક રાશિ અને દરેક મહીનાથી સાતમી રાશી સાતમો મહીને થાય છે, કારણકે નક્ષત્ર અને રાશિને પરસ્પર સંબંધ રહે છે. દરેક સાતમા માસમાં પહેલામાસની અમાં એવી સંજ્ઞા હેવાથી સાતમા માસમાં પૂર્ણિમાસંજ્ઞા થાય છે. પહેલાની પૂર્ણિમાં સંજ્ઞા તેનાથી સાતમા માસમાં અમાસંજ્ઞા થઈ જાય છે. આજ ઉપપત્તિ શ્રાવણદિ છમાસમાં તથા માઘાદિ છમાસમાં યથાક્રમથી સમજી લેવી, તેથી જ્યારે માઘમાસની પુનમ હોય છે ત્યારે શ્રાવિષ્ઠા નક્ષત્રયુક્ત શ્રાવિડી અમાસ એ જ માઘમાસની હોય છે. જે પ્રમાણે મઘા નક્ષત્ર અવતન એટલે કે પછી ધનિષ્ઠા નક્ષત્ર હોય છે, એ જ પ્રમાણે ધનિષ્ઠા નક્ષત્રની પછી મઘા નક્ષત્ર હોય જ છે. પ્રારંભથી બને બાજુથી ગણનાનો સંભવ હોવાથી આ પ્રમાણે થાય છે.
(जया णं पुट्ठवइ पुणिमा भव३, तया णं फग्गुणी अमावासा भवइ, जया णं फग्गुणी
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #884

% 3D
८७२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे पुढवइ अमावासा भवइ' यदा खलु प्रौष्ठपदी पूर्णिमा भवति तदा खलु फाल्गुनी अमावास्या भवति, यदा खलु फाल्गुनी पूर्णिमा भवति तदा खलु प्रौष्ठपदी अमावास्या भवति । यदा-यस्मिन् समये खल्विति निश्चितं प्रौष्ठपदा-उत्तराभाद्रपदा नक्षत्रं तेन नक्षत्रेण युक्ता पूर्णिमा प्रौष्ठपदी पूर्णिमा-कृष्णादि भाद्रपदमासभाविनी पूर्णिमा भवति, तदा-तस्यैव मासस्य अक्तिनी अमावास्या फाल्गुनी-उत्तराफाल्गुनी नक्षत्रयुक्ता अमावास्या-फाल्गुनी नामधेया अमावास्या भवति । उत्तराभाद्रपदात आरभ्य विपरीतगणनया-पूर्वपूर्वगणनया उत्तराफाल्गुनी नक्षत्रस्य षोडशत्वात् । अत्रापान्तराले अभिजिनक्षत्रस्य स्तोककालव्याप्तत्वाद्यदि न गण्यते तदा तु पञ्चदश संख्येव भवति । किन्तु अत्र युगादौ अभिजिन्नक्षत्रसत्वात् तस्य विशेषमहत्वं प्रवर्तते, व्यवहारे तु कार्यविशेषे कुत्रचित् त्यज्यतेऽपि अत्र च गणनाक्रमे अभिजिनक्षत्रस्य ग्राह्यत्वे अग्राह्यत्वप्यदोषएव, यतो हि चतसृषु पौर्णमासिषु चतसृषु अमावास्यासु च नक्षत्रत्रययोगसम्भवात् , अष्टसु पौर्णमासिषु अष्टसु अमावास्यासु च नक्षत्रउत्तरभाद्रपदा नक्षत्र से युक्त पूर्णिमा प्रौष्ठपदी पूर्णिमा भाद्रपदमास भाविनी पूर्णिमा होती है, तब उसी मास की पीछे की अमावास्या उत्तरफल्गुनी नक्षत्र युक्त अमावास्या-फाल्गुनी नामवाली अमावास्या होती है। उत्तराभाद्रपदा नक्षत्र से आरम्भ करके विपरीत गणना से अर्थात् पूर्व की गणना से उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र सोलहवां होने से । यहां अपान्तराल में अभिजित् नक्षत्र का थोडाकाल व्याप्त रहने से यदि उनकी गणना न करे तो पंद्रह संख्या ही होती है, परंतु यहां युग की आदिमें अभिजित् नक्षत्र का सत्व रहने से उसका विशेष महत्त्व रहता है, व्यवहार में तो कार्य विशेष में कहीं पर छोड भी देते हैं, यहां पर गणनाक्रम में अभिजित् नक्षत्र ग्राह्यत्व में अग्राह्यत्व भी निर्दोष ही है, कारण की चार पूर्णिमासियों में तथा चार अमावास्याओं में तीनों नक्षत्र के योग का संभव रहता है, आठ पूर्णिमाओं में एवं आठ अमापुण्णिमा भवइ तया णं पुढवइ अमावासा भवइ) न्यारे श्री७५६ मेट उत्तराभाद्रपहा નક્ષત્રથી યુક્ત પુનમ અર્થાત્ પ્રૌષ્ઠપદી પુનમ ભાદરવા માસ સંબંધીની હોય છે. ત્યારે એજ માસની પછીની અમાસ ઉત્તરાફાલ્યુની નક્ષત્રયુક્ત અમાવાસ્યા-ફાળુની નામવાળી અમાસ હોય છે. ઉત્તરાભાદ્રપદા નક્ષત્રથી આરંભ કરીને વિપરીત ગણનાથી અથત પૂર્વ પૂર્વની ગણત્રીથી ઉત્તરાફાગુની નક્ષત્ર સેળયું હોવાથી તેમ થાય છે. અહીંયાં અપાનવાળમાં એટલે કે વચમાં અભિજીત્ નક્ષત્ર થોડો સમય વ્યાપ્ત રહેવાથી જો તેની ગણત્રી ન કરે તે પંદર જ સંખ્યા થાય છે, પરંતુ અહીંયા યુગની આદિમાં અભિજીત નક્ષત્રનું સત્વ હોવાથી તેનું વિશેષ મહત્વ રહે છે. વ્યવહારમાં તે કાર્ય વિશેષને લીધે ક્યાંક છેડી પણ દે છે. અહીંયાં ગણના ક્રમમાં અભિછત નક્ષત્રનું ગ્રાહ્યત્વમાં અગ્રાહ્યપણું નિર્દોષ જ છે, કારણ કે-ચાર પુનામાં અને ચાર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #885

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४० दशमप्राभृतस्य सप्तमं प्राभृतप्राभृतम् ८७३ द्वययोग सम्भवाच्च चतुर्दश पञ्चदश षोडशसंख्याध्वन्यतमा संख्या भवितुं शक्यत इति । यदा च फाल्गुनी-उत्तराफाल्गुनी नक्षत्रयुक्ता पूर्णिमा-फाल्गुनमासभाविनी पूर्णिमा भवति, तदा खलु प्रौष्ठपदी-उत्तराभाद्रपदा नक्षत्रयुक्ता अमावास्या तस्यैव फाल्गुनमासस्यामा. वास्या-पूर्णिमातोऽर्वाकतनी अमावास्या प्रौष्ठपदीनामिका अमावास्या भवति, उत्तराफाल्गुनीत उत्क्रमगणनया उत्तराभाद्रपदा नक्षत्रस्य चतुर्दशत्वात् । सर्वत्र पूर्णिमातः पूर्वमेव अमाग्राद्या भवति तेन सर्वत्र पूर्णिमा युक्त नक्षत्रतो विपरीतक्रमेणैव गणनीया, प्रारम्भिक नक्षत्रस्योभयदिशि गणनयोभयसंख्यायोगः त्रिंशत्तुल्यो भवेत् नक्षत्राणां संख्याया अष्टाविंशतित्वादिति सर्वत्र बोध्यम् । 'जया णं आसोई पुण्णिमा भवइ तया णं चेत्ती अमावासा भवइ, जया णं चेत्ती पुण्णिमा भवइ, तया णं आसोई अमावासा भवइ' यदा खलु अश्वयुजी वास्याओं में दो नक्षत्र के योग का सम्भव होने से चौदह, पंद्रह, एवं सोलह संख्या में अन्य संख्या होना शक्य है हि, जब उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र युक्त पूर्णिमा अर्थात् फाल्गुनमासभाविनी पूर्णिमा होती है तब प्रौष्ठपदी अर्थात् उत्तराभाद्रपदा नक्षत्र युक्ता अमावास्या उसी फाल्गुनमास की अमास पूर्णिमा से पीछे की अमास प्रौष्ठपदी नाम की अमास होती है। उत्तराफाल्गुनी से उत्क्रम की गणना से उत्तराभाद्रपदा नक्षत्र चौदहवां होने से, सर्वत्र पूर्णिमा से पूर्व ही अमास होती है अतः सर्वत्र पूर्णिमा युक्त नक्षत्र से विपरीत क्रमसे ही गणना करनी चाहिए । प्रारम्भिक नक्षत्र का दोनों तरफ की गणना से दोनों संख्या का योग तीस के तुल्य होता है। नक्षत्र की संख्या अठाईस होने से ऐसा सर्वत्र समज लेवें ।
(जया णं आसोइ पुण्णिमा भवइ तया णं चेती अमावासा भवइ, जया णं चेतीपुषिणमा भवइ, तयाणं आसोई अमावासा भवइ) जिस समय आश्विनी અમાવાસ્યાઓમાં ત્રણે નક્ષત્રના દેગને સંભવ રહે છે. આઠ પુનમમાં અને આઠ અમાસોમાં બે નક્ષત્રના ચોગને સંભવ હોવાથી ચૌદ, પંદર, અને સેળ સંખ્યામાં અન્ય સંખ્યાકમનું થવું સંભવિત હોય છે. જ્યારે ઉત્તરાફાગુની નક્ષત્ર યુક્ત પુનમ અર્થાત ફાગણમાસ ભાવિની પૂર્ણિમાં થાય છે. ત્યારે પ્રૌષ્ટપદી અર્થાત ઉત્તરાભાદ્રપદા નક્ષત્રવાળી અમાસ એજ ફાગણ માસની પૂનમ પછીની અમાસ પ્રૌષ્ઠપદી નામની અમાસ કહેવાય છે. ઉત્તરાફાગુનીથી ઉકમની ગણત્રીથી ઉત્તરાભાદ્રપદા નક્ષત્ર ચૌદમું થાય છે, તેથી સર્વત્ર પુનમની પહેલાં અમાસ હોય છે. તેથી બધે પુનમ યુક્ત નક્ષત્રથી વિપરીત કમથી જ ગણત્રી કરવી જોઈએ. પ્રારંભના નક્ષત્રની બંને તરફથી ગણત્રીથી બન્ને સંખ્યાનો રોગ બરાબર થાય છે, નક્ષત્રની સંખ્યા અઠયાવીસ હોવાથી આ પ્રમાણે બધે જ સમજી લેવું.
(जया णं आसोइ पुणिमा भवइ तया णं चेती अमावासा भवइ, जया णं चेती पुण्णिमा भवइ, तया णं आसोई अमावासा भवइ) न्यारे माश्विनी से मश्विनी
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #886

Com
८७४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे पूर्णिमा भवति तदा खलु चैत्री अमावास्या भवति, यदा खलु चैत्री पूर्णिमा भवति तदा खलु अययुजी अमावास्या भवति । यदा-यस्मिन् समये खल्लिति वाक्यालङ्कारे अश्वयुजीअश्विनीनक्षत्र युक्ता-अश्विनमासभाविनी--अश्विनी पूर्णिमा भवति तदा-तस्मिन्नेवमासे खल्विति निश्चितं चैत्री-चित्रा नक्षत्रयुक्ता (नतु चैत्रमासभाविनी) चैत्री नामिका अमावास्या भवति । सर्वत्र पूर्णिमापदेन मास एव संज्ञावोधो भवति, अमावास्या पदेन तस्यैव पूर्वोच्चारितस्य मासस्य पाश्चात्या अमावास्या ज्ञेया, कृष्णादिमासगणनायां मासमध्ये अमावास्या भवति, शुक्लादि चान्द्रमासगणना क्रमेतु मासान्ते अमावास्या भवतीत्यासेयं सर्वत्र । अनेनैव नियमेन सर्वत्र पूर्णिमायुक्तनक्षत्रतः अमावास्यायुक्तनक्षत्रसंख्या विपरीतगणनाक्रमेणैव गणनीया । यदा -यस्मिन् समये णमिति वाक्यलंकारे चैत्री चित्रानक्षत्रयुक्त पूर्णिमा-चैत्रमासवोधिका पूर्णिमा भवति तदा-तस्मिन्नेव मासे पाश्चात्या अनन्तरा अमावास्या अश्वयुजी-अश्विनीनक्षत्रयुक्ताआश्विनीनाम्नी अमावास्या तस्मिन्नेव मासे भवति । आश्विन्या आरभ्य पूर्व चित्रानक्षत्रस्य षोडशत्वात, चित्रात आरभ्य पूर्व आश्विनीनक्षत्रस्य चतुर्दशत्वाच्च सर्वमेतद् व्यवहारमाने अश्विन नक्षत्र युक्त अर्थात् आसोजमास की पूर्णिमा होती है तय माने उसी मास में चैत्री अर्थात् चित्रानक्षत्र युक्त (चैत्रमास संबन्धी नहीं) चैत्री नाम की अमास होती है। सर्वत्र पूर्णिमापद से मास ही संज्ञाबोधक होता है। शुक्लपक्ष से चन्द्रमास गणना पक्षमें मास के अन्तमें अमावास्या होती है ऐसा समजलेवें । इसी नियम से सर्वत्र पूर्णिमा युक्त नक्षत्र से अमावास्या युक्त नक्षत्र की संख्या विपरीत गणनाक्रम से गणना करे। जिस समय चैत्री माने चित्रानक्षत्र युक्त चैत्रमास बोधिका पूर्णिमा होती है, उसी मास में पीछे की अमावास्या अश्वयुजी-अर्थात् अश्विनी नक्षत्र युक्त आश्विनी नामवाली अमावास्या उसी मास में होती है । अश्विनी से आरम्भ करके प्रथम चित्रानक्षत्र सोलहवां होने से, तथा चित्रानक्षत्र से आरम्भ करके प्रथम अश्विनी नक्षत्र चौदहवां होने से । यह सब कथन व्यवहारनय को आश्रित करके कहा નક્ષત્ર યુક્ત અર્થાત્ આ માસની પુનમ થાય છે, ત્યારે એટલે કે એજ માસમાં ચૈત્રી અર્થાત્ ચિત્રા નક્ષત્ર યુક્ત (ચૈત્ર માસ સંબંધી નહીં) ચૈત્રી નામની અમાસ થાય છે. બધે જ પૂર્ણિમા પદથી માસ જ સંજ્ઞાબેધક થાય છે, શુકલપક્ષથી ચાન્દ્રમાસ ગણના પક્ષમાં માસની અંતમાં અમાસ આવે છે. એ રીતે સર્વત્ર સમજી લેવું. આજ નિયમથી બધે પૂર્ણિમા નક્ષત્ર યુક્ત નક્ષત્રથી અમાસ યુક્ત નક્ષત્રની સંખ્યા વિપરીત ગણના ક્રમથી ગણત્રી કરવી, જ્યારે ચૈત્રી અર્થાત્ ચિત્રા નક્ષત્ર યુક્ત ચિત્રમાસ બાધિકા પુનમ હોય છે. એજ માસમાં પછીની અમાસ અશ્વયુજી અર્થાત્ અશ્વિની નક્ષત્ર યુક્ત અશ્વિની નામવાળી અમાસ એ જ માસમાં હોય છે, અશ્વિનીથી આરંભ કરીને પહેલાં ચિત્રા નક્ષત્ર સેળયું હેવાથી, તથા ચિત્રા નક્ષત્રથી આરંભ કરીને અશ્વિની નક્ષત્ર ચૌદમું હોવાથી આ તમામ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #887

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४० दशमप्राभृतस्य सप्तमं प्राभृतप्राभृतम् ८७५ नयेन प्रोक्तं यतोहि एकस्यामप्यमावास्यायां पूर्णिमायां वा नक्षत्रद्वयस्य नक्षत्रत्रयस्य वा सम्भवात् । किन्तु एकस्य प्रधाननक्षत्रस्य नामतो मासनामबोधसौकर्याददोप इति । एतच्च सूत्रं आश्विन-चैत्रमासमधिकृत्य प्रवृत्तं वेदितव्यम् । 'जया णं कत्तिइ पुण्णिमा भवइ तया णं वेसाही अमावासा भवइ, जया णं वेसाही पुण्णिमा भवइ तया णं कत्तिइ अमावासा भवइ' यदा खलु कात्तिकी पूर्णिमा भवति तदा खलु वैशाखी अमावास्या भवति, यदा खलु वैशाखी पूर्णिमा भवति तदा खलु कार्तिकी अमावास्या भवति । यदा-यस्मिन् समये खल्विति वाक्यालंकारे कार्तिकी-कृतिकानक्षत्रोपेता-कार्तिकमाराभाविनी-कार्तिकमासबोधिका पूर्णिमा भवति, तदा-तस्मिन्नेव मासे अक्तिनी अमावास्या वैशाखी-विशाखानक्षत्रोपेता-वैशाखीनामिका अमावास्या भवति । एवं यदा खलु वैशाखी-विशाखानक्षत्रपेता वैशाखमासभाविनी-वैशाखमासबोधिका वा पूर्णिमा भवति, तदा-तस्मिन्नेवमासे अर्वावतने खल्वितिनिश्चितं कार्तिकी-कृत्तिकानक्षत्रोपेता-कार्तिकी नामिका अमावास्या है । कारण की एक अमावास्या में अथवा पूर्णिमा में दो नक्षत्र का अथवा तीन नक्षत्र का सम्भव होने से । परंतु एक प्रधाननक्षत्र के नाम से मास के नाम का बोध होने में सरलता होने से यह अदोष है । यह सूत्र आश्विन एवं चैत्रमास को अधिकृत करके प्रवृत्त हवा समझे । (जया णं कत्तियी पुषिणमा भवइ, तया णं वेसाही अमावासा भवइ, जया णं वेसाही पुणिमा भवइ तया णं कत्तियी अमावासा भवइ) जिस समय कार्तिकी माने कृत्तिका नक्षत्र युक्त कार्तिक मास की पूर्णिमा होती है, उसी समय पीछे की अमावास्या वैशाखी अर्थात् विशाखा नक्षत्र से युक्त वैशाखी नाम की अमावास्या होती है, तथा जब वैशाखी विशाखानक्षत्र से युक्त वैशाख मास बोधिका पूर्णिमा होती है, तब माने उसी मास में पीछे कार्तिकी कृत्तिका नक्षत्र से युक्त कार्तिकी नामवाली अमास होती है। कृत्तिका કથન વ્યવહાર નયને આશ્રય કરીને કહેલ છે. કારણ કે એક પણ અમાસમાં કે પુનમમાં બે નત્રને કે ત્રણ નક્ષત્રને સંભવ હેવાથી પરંતુ એક પ્રધાન નક્ષત્રના નામથી માસના નામને બંધ થવામાં સરળતા હોવાથી આ કથન નિર્દોષ છે. આ સૂત્ર આશ્વિન અને ચૈત્રમાસને અધિકૃત કરીને પ્રવૃત્ત થયેલ સમજવું.
__ (जया णं कत्तिइ पुणिमा भवइ, तया | वेसाही अमावासा भवइ, जया णं वेसाही, पुण्णिमा भवइ, तया णं कत्तिई अमावासा भवइ) न्यारे ति ४ी मेले दृत्ति नक्षत्रथा યુક્ત કાતિક માસની પુનમ હોય છે એજ સમયે પછીની અમાસ વૈશાખી અર્થાતું વિશાખા નક્ષત્રવાળી વૈશાખી નામની અમાસ હોય છે, તથા જ્યારે વૈશાખી વિશાખા નક્ષત્રવાળી વૈશાખ માસ બાધિકા પુનમ હોય છે, ત્યારે એટલે કે એજ માસમાં પછીની કૃતિકા નક્ષત્રથી યુક્ત કાતિકી નામવાળી અમાસ હોય છે. કૃત્તિકાથી પહેલાં વિપરીત ગણત્રીથી વિશાખા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #888

८७६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे तस्मिन्नेवमासे भवति । कृत्तिकातः पूर्व विपरीतगणनया विशाखानक्षत्रस्य षोडशसंख्या भवति, तथा च विशाखानक्षत्रतो विपरीतक्रमगणनया पूर्व कृत्तिकानक्षत्रस्य संख्या चतुर्दश भवति । एतच्च सूत्रं कार्तिकमास वैशाखमासमधिकृत्य प्रवृत्तं वेदितव्यत् । 'जया णं मग्गसिरी पूण्णिमा भवइ तयाणं जिट्ठामूले अमावासा भवइ जयाणं जिट्ठामूले पूणिमा भवइ तया णं मग्गसिरी अमावासा भवइ' यदा खलु मार्गशीर्षी पूर्णिमा भवति तदा खलु ज्येष्ठामूली अमावास्या भवति, यदा खलु ज्येष्ठामूली पूर्णिमा भवति तदा खलु मार्गशीर्षी अमावास्या भवति । यदा-यस्मिन् समये खल्विति वाक्यालंकारे मार्गशीर्षी-मृगशिरानक्षत्रोपेता-मार्गशीर्षमासभाविनी-मार्गशीर्षमासबोधिका वा पूर्णिमा भवति तदा-तस्मिन्नेव मासे अर्वाक्तने ज्येष्ठामूली-ज्येष्ठा मूलयोरन्यतमेन अन्यतमाभ्यां वा समुपेता-ज्येष्ठामूली नामिका अमावास्या तस्मिन्नेव मासे भवति । मृगशिरानक्षत्रमारभ्य पूर्व विपरीतगणनया ज्येष्ठानक्षत्रस्य पोडशत्वात् मूलनक्षत्रस्य च पञ्चदश संख्यात्वाच्चेति । यदा-यस्मिन् समये ज्येष्ठामूली-ज्येष्ठमूलयोर्मध्ये अन्यतमेन अन्यतमाभ्यां वा नक्षत्राभ्यामुपेता-ज्येष्ठमास से पहले विपरीत गणना से विशाखा नक्षत्र सोलहवां होता है तथा विशाखा नक्षत्र से विपरीत क्रम गणना से पहले कृत्तिका नक्षत्र चौदहवा होता है, यह सूत्र कार्तिकमास एवं वैशाखमास को अधिकृत करके प्रवृत्त हवा है । (जया णं मग्गसिरी पुण्णिमा भवइ तया णं जिट्ठामूले अमावासा भवइ, जया णं जिट्टामूले पुण्णिमा भवइ तया णं मग्गसिरी अमावासा भवइ) जिस समय मृगशिरानक्षत्र युक्त मार्गशीर्षमासबोधिका पूर्णिमा होती है उसी मास में पीछे ज्येष्ठामूली ज्येष्ठा एवं मूल दो में से एक से अथवा दोनों से युक्त ज्येष्ठामूली नामकी अमावास्या उसी मास में होती है । मृगशिरानक्षत्र से आरम्भ करके पहले विपरीतगणना से ज्येष्ठा नक्षत्र सोलहवां होने से तथा मूल नक्षत्र पंद्रहवा होने से इस प्रकार होता है। जब ज्येष्ठा एवं मूल नक्षत्र में से एक या दोनों नक्षत्रों से युक्त ज्येष्ठमासबोधिका નક્ષત્ર સોળમું થાય છે. તથા વિશાખા નક્ષત્રથી વિપરીત કમ ગણનાથી પહેલા કૃત્તિકા નક્ષત્ર ચૌદમું થાય છે. આ સૂત્ર કાર્તિક માસ અને વૈશાખ માસને અધિકૃત કરીને प्रवृत्त थये छ. (जया णं मग्गसिरी पुण्णिमा भवइ तयाण जिद्वामूले अमावासा भवइ, जया णं जिद्वामूले पुण्णिमा भवइ तया णं मग्गसिरी अमावासा भवइ) न्यारे भृगशिर નક્ષત્ર યુક્ત માર્ગશીર્ષમાસ બેધિકા પુનમ હોય છે, એ જ માસમાં પછીથી કામૂલી ચેષ્ઠા અને મૂળ એ બેમાંથી એકથી અથવા બન્નેથી યુક્ત જયેષ્ઠામૂલી નામની અમાસ એ જ માસમાં થાય છે, મૃગશિરા નક્ષત્રથી આરંભ કરીને પહેલાં વિપરીત ગણત્રીથી જયેષ્ઠા નક્ષત્ર સોળમું હોવાથી તથા મૂળ નક્ષત્ર પંદરમું હોવાથી આ પ્રમાણે થાય છે. જ્યારે જ્યેષ્ઠા અને મૂલ નક્ષત્રમાંથી એક અથવા બેઉ નક્ષત્રોથી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #889

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४० दशमलाभृतस्य सप्तमं प्राभृतप्राभृतम् ८७७ भाविनी-ज्नेष्ठमासबोधिका च पूर्णिमा भवति, तदा-तस्मिनेवमासे अक्तिने मार्गशीर्षीमृगशिरा नक्षत्रोपेता-मार्गशीर्षीनामिका अमावास्या भवति । ज्येष्ठानक्षत्रमारभ्य पूर्व विपरीतगणनया मृगशिरानक्षत्रस्य चतुर्दशसंख्या भवति, यदि च मूलनक्षत्रमारभ्य पूर्व विपरीत. गणनया गण्यते तदा तु मृगशिरानक्षत्रस्य पञ्चदश संख्या भवति । सूत्रमेतत् मार्गशीर्षमास ज्येष्ठमासमधिकृत्य प्रवृत्तं वेदितव्यमिति । 'जया णं पोसी पुणिमा भवइ तया णं आसाढी अमावासा भवइ जया णं आसाढी पुण्णिमा भवइ तया णं पोसी अमावासा भवइ' यदा खलु पौषी पूर्णिमा भवति तदा खलु आषाढी अमावास्या भवति, यदा खलु आषाढी पूर्णिमा भवति तदा खलु पौषी अमावास्या भवति । यदा-यस्मिन् समये खल्विति वाक्यालंकारे पोपनक्षत्रोपेता पौषमासभाविनी-पौषमासबोधिका वा पूर्णिमा भवति, तदातस्मिन्नेव मासे अक्तिनी आषाढी-पूर्वाषाढोत्तराषाढयोरन्यतमेन अन्यतमाभ्यां नक्षत्राभ्यां समुपेता आषाढी नामिका अमावास्या तस्मिन्नेव मासे भवति । पुष्यनक्षत्रमारभ्य पूर्व विपरीतगणनया उत्तराषाढा नक्षत्रस्य संख्या षोडश भवति पूर्वाषाढानक्षत्रस्य च पूर्णिमा होती है, तब उसी मास में पोछे में मृगशिरा नक्षत्र से युक्त मार्गशीर्षी नाम की अमावास्या होती है । ज्येष्ठानक्षत्र से आरम्भकरके पहले विपरीत गणना से मृगशिरा नक्षत्र चौदहवां होता है, यदि मूल नक्षत्र से आरम्भ करके विपरीतगणना से गिनने में आवे तब तो मृगशिरा नक्षत्र पंद्रहवां होता है। यह सूत्र मार्गशीर्ष मास एवं ज्येष्ठ मास को अधिकृत करके कहा गया जाने ।
(जया णं पोसी पुणिमा भवइ तया णं आसाढी अमावासा भवइ, जया णं आसाढी पुण्णिमा भवइ तया णं पोसी अमावासा भवइ) जिस समय पुष्य नक्षत्र से युक्त पौष मास बोधिका पूर्णिमा होती है, तब माने उसी मास में पीछे की आषाढी अर्थात् पूर्वाषाढा एवं उत्तराषाढा में से एक या दोनों नक्षत्रों से युक्त आषाढी नाम वाली अमास उसी मास में होती है। યુકત ચેષ્ઠ માસ બેધિકા પુનમ હોય છે. ત્યારે એ જમાસમાં પાછળથી મૃગશિરા નક્ષત્રથી યુક્ત માર્ગશીષી નામની અમાસ થાય છે. જ્યેષ્ઠાનક્ષત્રથી આરંભ કરીને પહેલાં વિપરીત ગણુનાથી મૃગશિરા નક્ષત્ર ચૌદમું થાય છે. જે મૂળ નક્ષત્રથી આરંભ કરીને વિપરીત ગણત્રીથી ગણવામાં આવે ત્યારે તે મૃગશિરા નક્ષત્ર પંદરનું થાય છે. આ સૂત્ર માર્ગશીર્ષમાસ અને જેઠમાસને અધિકૃત કરીને કહેલ છે.
(जया णं आसाढो पुणिमा भवइ, तया णं आसाढी अमावासा भवइ, जया णं आसाढी पुण्णिमा भवइ तया ण पोसी अमावासा भवइ) न्यारे पुष्य नक्षत्रीयुत पोषभास माया પુનમ હોય છે, ત્યારે એટલેકે એજમાસમાં પછિની અષાઢી અર્થાત્ પૂર્વાષાઢા અને ઉત્તરાષાઢામાંથી એક અથવા બને નક્ષત્રોથી યુક્ત અષાઢી નામવાળી અમાસ એજ માસમાં
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #890

८७८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे संख्या सप्तदश भवति । यदा-यस्मिन् समये खल्विति वाक्यालंकारे आषाढी-पूर्वाषाढोत्तराषाढानक्षत्रयोरन्यतमेण अन्यतमाभ्यामुपेता-आषाढमासभाविनी-आषाढमासबोधिका वा पूर्णिमा भवति, तदा-तस्मिन्नेव मासे खल्विति निश्चितं अक्तिने पश्चदशदिनान्तरे पौषी-पुष्यनक्षत्रोपेता-पोषी नामिका अमावास्या तस्मिन्नेव मासमध्ये भवति । उत्तराषाढा नक्षत्रमारभ्य पूर्व विपरीतक्रमेण गणनया पुष्यनक्षत्रस्य संख्या चतुर्दश भवति । यदि च पूर्वाषाढा नक्षत्रमारभ्य पूर्व विपरीतक्रमेण पुण्यनक्षत्रं गण्यते तदा तु तस्य संख्या त्रयोदश भवति । एतदपि सम्भाव्यते यतो हि नक्षत्राणां संख्या निश्चयमतेन सप्तविंशतिरेव, राशीनां संख्या च द्वादश सन्ति, सपादद्वयनक्षत्रेणैकोराशि भवति । सूर्यचन्द्रयोर्गत्यन्तरवशेनैव तिथिरुत्पद्यते, उच्चासन्ने गतेरल्पत्वं नीचासन्ने च गतेरधिकत्वमित्यपि प्रत्यक्षोपलब्धिः । उच्चं नाममन्दोच्चं भवति, उच्चराशेः सप्तमे राशौ स्वकक्षायामेव नीच भवति, चन्द्रस्योच्चपुष्य नक्षत्र से आरम्भ करके विपरीत गणना से उत्तराषाढा नक्षत्र सोलहवां होता है एवं पूर्वाषाढानक्षत्र की संख्या सत्रह होती है। जिस समय आषाढी अर्थात् पूर्वाषाढा उत्तराषाढा नक्षत्र में से एक या दोनों से युक्त आषाढी आषाढ मास बोधिका पूर्णिमा होती है, उसी मास में पीछे के पंद्रह दिन के बाद पौषी पुष्य नक्षत्र युक्त पौषी नामवाली अमावास्या उसी मास में होती है । उत्तराषाढा नक्षत्र से आरम्भ कर के विपरीत क्रम से गणना करने से पुष्य नक्षत्र चौदहवां होता है तथा यदि पूर्वाषाढा नक्षत्र से आरम्भ कर के विपरीत क्रम से पुष्य नक्षत्र को गिने तब तो वह तेरहवां होता है । यह भी संभावना होती है, कारण की नक्षत्रों की संख्या निश्चय तथा के मत से सत्तावीस है, एवं राशियोंकी संख्या बारह होती है । सवा दो नक्षत्र सेएक राशि होती है। सूर्य एवं चंद्र की गत्यन्तर वशात् तिथि की उत्पत्तिहोती है, गति की उच्चता से अल्पत्व एवं निम्न गति से अधिकत्व होता है, यह प्रत्यक्ष से ही उपलब्ध થાય છે. પુષ્ય નક્ષત્રથી આરમ્ભ કરીને વિપરીત ગણત્રીથી ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્ર સોળમું થાય છે. અને પૂર્વાષાઢા નક્ષત્રની સંખ્યા સત્તર થાય છે. જ્યારે અષાઢી અર્થાત્ પૂર્વાષાઢા અને ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્રમાંથી એક અથવા બન્નેથી યુક્ત અષાઢી અર્થાત્ અષાઢમાસ બેધિકા પુનમ થાય છે. એ જમાસમાં પછિથી પંદર દિવસ પછી પિષિ પુષ્ય નક્ષત્રયુક્ત પિષીનામવાળી અમાસ થાય છે. ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્રથી આરંભ કરીને વિપરીત કમ કમથી ગણત્રી કરે તે પુષ્ય નક્ષત્ર ચૌદમું થાય છે, તથા જે પૂર્વાષાઢાનક્ષત્રથી આરંભ કરીને વિપરીત કમથી પુષ્ય નક્ષત્રને ગણવામાં આવે ત્યારે તે તેરમું થાય છે. આપણ સંભાવના થાય છે. કારણ કે નક્ષત્રોની સંખ્યા નિશ્ચયનયનામતથી સત્યાવીસ જ હોય છે. અને રાશિની સંખ્યા બાર હોય છે. સવાબે નક્ષત્રથી એક રાશી થાય છે. સૂર્ય અને ચંદ્રની ગત્યન્તર વશાત તિથિની ઉત્પત્તિ થાય છે. ગતિની ઉચ્ચતાથી અલ્પત્વ અને નિચી ગતિથી અધિકત્વ થાય
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #891

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४० दशमप्राभृतस्य सप्तमं प्राभृतप्राभृतम् ८७९ नीचे तात्कालिके भवतः सम्प्रति सूर्यस्य मन्दोच्चं मिथुनराशौ अष्टादशांशे वर्तते, तस्मात् सप्तमे धनुराशौ अष्टादशांशे नीचमपि तेन त्रयोदशदिनमारभ्य सप्तदशदिनं यावत् एकस्य सौरनक्षत्रस्य भोगकालः सम्भाव्यते । चन्द्रचारवशेन तु दैनिकनक्षत्रेषु हासवृद्धित्वमुपजायते । अभिजिनिष्काशने पश्चदश चतुर्दशसंख्ये भवतः सर्वत्र गणनाक्रमे विपरीतत्वात् नक्षत्राणां सप्तविंशति संख्यात्वाच्चेति । अभिजिन्नक्षत्रं प्रायो व्यवहारपथं नायातीत्यत्र व्यवहाराङ्गसूत्रं यथा-'जंबुदीवे दीवे अभिई वज्जेहिं सत्तावीसाए णक्खत्तेहिं संववहारो वट्टइ' इह जम्बूद्वीपे
होता है। उच्च माने मन्दोच्च होता है, उच्चराशि से सातवीं राशि में अपनी कक्षा में ही निम्न होता है, चन्द्र का उच्चत्व एवं निम्नत्व तात्कालिक होता है, सम्प्रति सूर्य का मंदोच्चत्व मिथुन राशि अठारहवें अंश में है, अतः सातवीं धन राशि में अठारहवें अंश में नीच भी है अतः तेरहवेदिन से लेकर सत्रहवें दिनपर्यन्त में एकसौ दो नक्षत्र का भोग काल की संभावना होती है। चंद्र की गतिवशात् दैनिक नक्षत्रों में हास एवं वृद्धि होती है। सर्व गणना क्रम में विपरीत गणना से अभिजित् नक्षत्र को गिनने से पंद्रहवां या चौदहवां होता है । नक्षत्रों की संख्या सतावीस होने से इस प्रकार होता है, अभिजित् नक्षत्र प्रायः व्यवहार में नहीं आता है, यहां व्यवहार सूत्र इस प्रकार है-(जंघुद्दीवे दीवे अभीई वज्जेहिं सत्तावीसाए णक्खत्तेहिं संववहारो) इस जंबूद्वीप नाम के द्वीप में अभिजित् को छोडकर सत्तावीस नक्षत्र व्यवहार में होते हैं । परंतु
છે. આ પ્રત્યક્ષથીજ જણાય છે. ઉચ્ચ એટલે મંદીગ્ન થાય છે. ઉચ્ચ રાશીથી સાતમી રાશીમાં પોતાની કક્ષામાંજ નિમ્ન થાય છે. ચંદ્રનું ઉચ્ચત્વ અને નિમ્નત્વ તાત્કાલિક થાય છે. હમણું સૂર્યનું મંદચ્ચપણું મિથુન રાશિમાં અઢારમાં અંશમાં છે, તેથી સાતમી ધન રાશિમાં અઢારમા અંશમાં નીચ પણ છે. તેથી તેરમા દિવસથી લઈને સત્તરમા દિવસ પર્યરતમાં એક સૌર નક્ષત્રના ભેગ કાળની સંભાવના થાય છે. ચંદ્રની ગતિવશાત દૈનિક નક્ષત્રમાં હાસ અને વૃદ્ધિ થાય છે. સર્વત્ર ગણુના ક્રમમાં વિપરીત ગણનાથી અભિજીતુ નક્ષત્રને ગણવાથી પંદરમું કે ચૌદમું થાય છે. નક્ષત્રોની સંખ્યા સત્યાવીસ હોવાથી આ પ્રમાણે થાય છે. અભિજીત નક્ષત્ર પ્રાયઃ વ્યવહારમાં આવતું નથી. અહીંયા વ્યવહાર સૂત્ર આ પ્રમાણે છે.
(जंबुद्दोवे दीवे अभीईवज्जेहिं सत्तावीसाए णक्खत्तेहिं संयवहारो) मा दी५ નામના દ્વીપમાં અભિજીતને છોડીને સત્યાવીસ નક્ષત્ર વ્યવહારમાં આવે છે. પરંતુ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #892

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे द्वीपे अभिजित् वर्जितानि सप्तविंशति नक्षत्राणि सम्व्यवहारे वर्तन्ते । परमत्र हलचक्रे कूपचक्रे वत्सचक्रे अष्टोत्तरीदशाक्रमे....इत्यादि कार्यविशेषे कुत्रचित् गण्यते च इति ॥सू० ४०॥ इतिश्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पश्चदशभाषाकलित-ललितकलापालापकप्रविशुद्धगद्यपद्यानैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्री-शाहू छत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त-'जैनशास्त्राचार्य-पदविभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारी जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलाल-तिविरचितायां श्री सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रस्य सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिकाख्यायां व्याख्यायां
दशमस्य प्राभृतस्य सप्तमं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ॥१०-७॥ हलचक्र में, कूपचक्र में वत्सचक्र में अष्टोत्तरी दशा क्रम में इत्यादि कार्य विशेष में कहीं पर गिना जाता है । सू० ४० ॥
श्रीजैनाचाय-जनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री घासीलालजी महाराज
विरचित सूर्यप्रज्ञप्ति सूत्रकी सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका में
दसवें प्राभृत का सातवां प्राभृतप्राभृत समाप्त ॥ १०-७॥ હળચક્રમાં, કૃપચંદ્રમાં, વત્સચક્રમાં અષ્ટોત્તરી દશાના કામમાં ઈત્યાદિ કાર્ય વિશેષમાં કયાંક भावामां आवे ५५ छ. ॥ सू. ४० ॥ શ્રી જૈનાચાર્ય–જેનધર્મદિવાકર-પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજે ચેલ
સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રની સૂર્યજ્ઞપ્તિપ્રકાશિકા ટીકામાં
દસમા પ્રાભૃતનું સાતમું પ્રાભૃત प्रामृत सभात ॥ १०-७ ।।
ज
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #893

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४१ दशमप्राभृतस्य अष्टमं प्राभृतप्राभृतम् ८८१
दशमप्राभृतस्य अष्टमं प्राभृतप्राभृतम् मूलम्-ता कहं ते णक्खत्तसंठिइ आहिएत्ति वएजा ! ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं अभीइणं णक्खत्ते कि संठिए पण्णत्ते ! गोयमा। गोसीसावलिसंठिए पण्णत्ते, सवणे णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते! काहार. संठिए पण्णत्ते, धणिटा णक्खत्ते कि संठिए पाणत्ते सउणिपलीणग. संठिए पण्णत्ते, सयभिसयाणक्खत्ते कि संठिए पण्णत्ते! पुप्फोक्यारसंठिए पण्णत्ते, पुव्वापोटुवया णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते !, अवडवावी संठिए पण्णत्ते, एवं उत्तरा वि, रेवइणक्खत्ते किं संठिए पण्पाते ? णावासंठिए पण्णत्ते, अस्सिणीणक्खत्ते कि संठिए पण्णत्ते ? आसक खंधसंठिए पण्णत्ते, भरणीणक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते ? भगसठिए पण्णत्ते, कत्तिया णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते ? छरघरगसंठिए पण्णत्ते, रोहिणी णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते !, सगडुद्धीसंठिए पण्णत्ते, मगसिरा णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते, मगसीसावलिसंठिए पण्णत्ते, अदा णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते, रुहिरबिदुसंठिए पण्णत्ते, पुणव्वसुणक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते ? तुलासंठिए पण्णत्ते, पुप्फे णक्खत्ते !, किं सैठिए पण्णत्ते? वद्धमाणसंठिए पण्णत्ते, अस्सेसा णक्खत्ते कि संठिए पण्णत्ते पडागसंठिए पण्णत्ते, महाणक्वत्ते किं संठिए पण्णत्ते ? पागारसंठिए पण्णत्ते, पुव्वाफगुणी गक्खत्ते कि संठिए पण्णत्ते ?, अद्धपलियंकसंठिए पपणत्ते, एवं उत्तरा वि, हत्थे णक्खत्ते कि संठिए पण्णत्ते ? हत्थसंठिए पण्णत्ते, ता चित्ता णक्खत्ते कि संठिए पण्णत्ते !, मुहफुल्लसंठिए पण्णत्ते, साई णक्खत्ते कि संठिए पण्णत्ते, खीलगसंठिए पण्णत्ते विसाहा णक्खत्ते कि संठिए पण्णत्ते ? दामणि संठिए पण्णत्ते, अणुराहा णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते ? एगावलिसंठिए पण्णत्ते, जिट्ठाणक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते ?, गयदंतसंठिए पण्णत्ते, मूले णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते ? विच्छ्यलंगोलसंठिए पपणत्त,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #894

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
पुव्वासादा णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते! गयटिक्कंभसंठिए पण्णत्ते, उत्तरासाढा क्खत्ते किं संठिप पण्णत्ते ! साइय संटिए पण्णत्ते ॥ सू० ४१॥
८८२
|| दसमस्त पाहुडस्स अट्टमं पाहुडपाहुडं सप्तत्तं ॥
छाया - तावत् कथं ते नक्षत्राणां संस्थितिराख्याता इति वदेत् तावत् एतेषामष्टाविंशति नक्षत्राणाम् अभिजित् खलु नक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तं ? हे गौतम ! तावत् गोशीपवलिसंस्थितं प्रज्ञप्तं तावत् श्रवण नक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तं ? तावत् काहलसंस्थितं प्रज्ञप्तं तावत् धनिष्ठा नक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तं ? तावत् सउणिपलीनकशदृशसंस्थितं प्रज्ञप्तम् । शतभिषानक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् ? तावत् पुष्पोपहारसंस्थितं प्रज्ञप्तम् । पूर्वाप्रोष्ठपदानक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञतम् ? तावत् अपार्द्धवापीसंस्थितं प्रज्ञतम् एवं उत्तराप्रोष्ठपदानक्षत्रमपि, रेवतीनक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तं, नौ संस्थितं प्रज्ञतम्, अश्विनीनक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तं ? तावत् अवस्कन्धसंस्थितं प्रज्ञप्तं, भरणीनक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तं ? तावत् भगसंस्थितं प्रज्ञप्तं कृत्तिकानक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञतम् ? तावत् क्षुरगृहसंस्थितं प्रज्ञप्तं, रोहिणीनक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् ?, तावत् शकटोद्धिसंस्थितं प्रज्ञप्तम्, मृगशिरा नक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् ? मृगशीर्षावलिसंस्थितं प्रज्ञप्तम् आर्द्रा नक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम्, तावत् रुधिरबिन्दुसंस्थितं प्रज्ञप्तं, पुनर्वसु नक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञतम् ?, तावत् तुलासंस्थितं प्रज्ञप्तम्, पुष्यनक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् ?, तावत् वर्द्धमानसंस्थितं प्रज्ञप्तम् आश्लेषानक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् 2, पताकासंस्थितं प्रज्ञप्तम्, मघा नक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञतम्, प्राकारसंस्थितं प्रज्ञप्तम्, पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम्, अर्द्धपर्यङ्कसंस्थितं प्रज्ञतम् एवम् उत्तराफाल्गुन्यपि । हस्तनक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम्, हस्तसंस्थितं प्रज्ञप्तम्, चित्रानक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् 2, मुखफुल्लसंस्थितं प्रज्ञप्तम्, स्वाती नक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् ?, खीलकसंस्थितं प्रज्ञप्तम्, विशाखा नक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् ?, तावत् दाम्निसंस्थितं प्रज्ञप्तम्, अनुराधानक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् 2, एकावलिसंस्थितं प्रज्ञप्तम्, ज्येष्ठा नक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् ?, गजदन्तसंस्थितं प्रज्ञप्तम् मूलनक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् ?, वृश्चिकलाङ्गूलसंस्थितं प्रज्ञप्तम्, पूर्वाषाढा नक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञतम् 2, गजविष्कम्भसंस्थितं प्रज्ञप्तम् उत्तराषाढा नक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् ?, तावत् सादि संस्थितं प्रज्ञप्तम् ? || सू० ४१ ॥
॥ दशमस्य प्राभृतस्य अष्टमं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ॥
टीका - सप्तमे अमावास्या पौर्णमास्यो सम्बन्धमुक्त्वा सम्प्रति अष्टमं प्रारभ्यते - 'ता कहं ते ' आठवां प्राभृतप्राभृत का प्रारंभ
टीकार्थ - सातवें प्राभृतप्राभृत में अमावास्या एवं पूर्णिमाओं का सम्बन्ध આઠમા પ્રામૃત પ્રાભૃતને પ્રારંભ
-સાતમા પ્રાભૃતપ્રાકૃતમાં અમાસ અને પુનમેાના સંબંધતું કથન કરીને
टीअर्थ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #895

सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४१ दशमप्राभृतस्य अष्टमं प्राभृतप्राभृतम् ८८३ इत्यादिना प्रथमं गौतमः प्रश्नयति-'ता कहं ते णक्खत्तसंठिई आहिएनि वएज्जा' तावत् कथं ते नक्षत्राणां संस्थितिराख्याता इति वदेत् । तावत् श्रूयतां तावत् अन्यत् प्रष्टव्यमस्ति कथं-केन प्रकारेण-कया रीत्या कायोपपत्या भगवन् ते-तवमते-त्वया वा भगवन् नक्षत्राणांपूर्वतः प्रतिपादितानामष्टाविंशति संख्यकानां नक्षत्राणां संस्थितिः-संस्थानं आकारप्रकारस्वरूपम् आख्यातं कथितं प्रतिपादितमिति वदेत् कथयेत् । एवमुक्त्वा गौतमो भूयः प्रत्येक प्रश्नं विदधाति-'ता एएसिं णं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं अभीयी णं णक्खत्ते कि संठिए पण्णत्ते !' तावत् एतेषामष्टाविंशति नक्षत्राणाम् अभिजित् खलु नक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् ?, तावत्-तत्र नक्षत्रसंस्थानविषये एतेषां-पूर्वप्रतिपादितानाम् अष्टाविंशतिसंख्यकानां नक्षत्राणां मध्ये खलु यदभिजिनक्षत्रं सर्वप्रथमं युगादि बोधकं श्रेष्ठतमं नक्षत्रमस्ति तत किं संस्थितं-कस्येव संस्थितं संस्थानं यस्य तत् किं संस्थितं-कीदृशमभिजिनक्षत्रस्वरूपं प्रज्ञप्तम् ?, प्रतिपादितं त्वया भगवनिति गौतमस्य प्रश्नं श्रुत्वा भगवानाह-'गोयमा गोसीसावलिका कथन कर के अब पाठवें प्राभृतप्राभृत का प्रारम्भ किया जाता है-(ता कहं ते) इत्यादि।
श्रीगौतमस्वामी प्रश्न करते हैं-(ता कहं ते णक्खत्तसंठिई अहिएति वएन्जा) हे भगवन आप के मत से अथवा आपने पहले प्रतिपादित किये गये अठाईस नक्षत्रों की संस्थिति माने संस्थान-आकार किस प्रकार का कहा है ? सो आप कहिए इस प्रकार कह कर के श्रीगौतमस्वामी फिर से प्रत्येक प्रश्न अलग अलग पूछते हैं-(ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं अभीयी णं णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते) नक्षत्रों के संस्थान विषय में ये पूर्व प्रतिपादित अठाईस नक्षत्रों में युग का आदि बोधक सर्व प्रथम जो अभिजित् नक्षत्र है उसका स्वरूप
आपने किस प्रकार का कहा है ? सो कहिए इस प्रकार से श्रीगौतमस्वामी के प्रश्न को सुनकर श्री भगवान् उत्तर में कहते हैं-(गोयमा ! गोसीसावलिव मामा प्रामृतप्राभूतना प्रारम ४२वामां आवे छे-(ता कहं ते) त्यादि
श्रीगौतमस्वामी प्रश्न पूछे छे -(ता कहं ते णक्खत्तसंठिई आहिताति वएज्जा) है ભગવાન આપના મતથી અથવા આપે પહેલાં પ્રતિપાદિત કરેલ અઠયાવીસ નક્ષત્રની સંસ્થિતિ અર્થાત્ સંસ્થાન આકાર કેવા પ્રકારનો કહેલ છે? તે આપ કહે આ પ્રમાણે डीने श्रीगौतभस्वामी श्रीथा प्रत्ये प्रश्न असा असर पूछे छे-(ता एएसिणं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं अभीयी ण णवत्ते किं सठिए पण्णत्ते) नक्षत्राना संस्थान समयमा २. पडसा પ્રતિપાદન કરેલ અઠયાવીસ નક્ષત્રમાં યુગનાઆદિ બેધક સર્વ પ્રથમ જે અભિજીત્ નક્ષત્ર છે તે કેવા સંસ્થાનવાળું એટલેકે અભિજીત્ નક્ષત્રનું સ્વરૂપ આપે કેવા પ્રકારનું કહેલ છે. તે આપ કહો આ પ્રમાણે શ્રીગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નને સાંભળીને શ્રીભગવાન ઉત્તરમાં કહે छे-(गोयमा ! गोसीसावलिसंठिए पण्णत्ते) हे गौतम ! मित् नक्षत्रनु ५१३५ ॥
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #896

८८४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे संठिए पण्णत्ते' हे गौतम ! गोशीर्षावलिसंस्थितं प्रज्ञप्तम् । हे गौतम-हे विनम्रशिष्य ! अभिजिन्नक्षत्रस्य स्वरूपं तावत् ज्ञायताम्, एतेषामनन्तरोदितानामष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये यदभिजिन्नक्षत्रं वर्तते तस्य स्वरूपमीदृशमस्ति यथा-गोशीर्षावलिसंस्थितं प्रज्ञप्तं-तत् सदृशं कथितं, गोः शीर्ष-गोशीप तस्य आवली-पंक्तिरूपा श्रेणिः तत्तत् पुद्गलानां दीर्घरूपा श्रेणिः तत् समं संस्थानं-तादृशं रूपम् अभिजिन्नक्षत्रं प्रज्ञप्तमिति । पुनौतमः पृच्छति-'ता सवणे णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते' तावत् श्रवणानक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् ! । एतेपामष्टाविशते नक्षत्राणां मध्ये द्वितीयं श्रवणानक्षत्रं किं संस्थितं-किं स्वरूपं-कीदृशं प्रज्ञप्तम् ? ततो भगवानाह-'ता काहारसंठिते पण्णत्ते' तावत् काहलसंस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति प्राग्वत् श्रवणनक्षत्रं खलु काहल सदृशं वर्तते, काहलं नाम त्रिपदिका सदृशो वस्तु विशेषः तत्सदृशं (तिपाइ इति भाषा) श्रवणनक्षत्रस्वरूपं प्रज्ञप्तमिति । पुनगौतमः पृच्छति-'ता धणिट्ठा णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते !' तावत् धनिष्ठानक्षत्रं किं संस्थितं संठिए पण्णत्ते) हे गौतम ! अभिजित् नक्षत्र का स्वरूप ये पश्चात् कथ्यमान अठाईस नक्षत्रों में अभिजित् नक्षत्र का आकार गोशीर्ष की पंक्ति जैसा कहा गया है अर्थात् पुदलों की दीर्घाकार जो श्रेणी माने पंक्ति उसके समान जो संस्थान उसके जैसे स्वरूपवाला अभिजित् नक्षत्र का आकार कहा गया है। श्रीगौतमस्वामो फिर के पूछते है-(ता सवणे णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते) श्रवण नक्षत्र किस आकार का कहा है ? माने इन अठाईस नक्षत्रों में दूसरा श्रवण नक्षत्र किस प्रकार के आकारवाला कहा है ? उत्तर में श्रीभगवान् कहते हैं-(ताकाहारसंठिए पण्णत्ते) श्रवण नक्षत्र काहल के आकार का संस्थानवाला कहा गया है । काहल तीन पादवाली वस्तु विशेष को कहते हैं जिसे भाषा में तीपाइ कहते है। इस प्रकार का श्रवण नक्षत्र का स्वरूप कहा है। श्रीगौतमस्वामी फिर से प्रभुश्री को पूछते हैं-(ता णिहा णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते) ये अठाईस नक्षत्रों में तीसरा धनिष्ठा नक्षत्र किस प्रकार के आकार विशिष्ट પછીથી કહેવામાં આવનાર અઠયાવીસ નક્ષત્રમાં અભિજીત નક્ષત્રને આકાર ગશીર્ષની પંક્તિ જે કહેલ છે. અર્થાત્ પુલની દીર્ઘકાર જે શ્રેણી–પંક્તિ તેના જેવું જે સંસ્થાન તેના જેવા સ્વરૂપવાળે અભિજીત્ નક્ષત્રને આકાર કહેલ છે.
श्रीगौतमस्वामी शथी पूछ छ- (ता सवणे णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते) श्रवण નક્ષત્ર કેવા આકારવાળું કહેલ છે ? એટલે કે આ અઠયાવીસ નક્ષત્રમાં બીજુ જે શ્રવણ नक्षत्र छे. तेनी मा.२ उ! उस छ ? उत्तरमा मवान् ४ छे-(ता काहारसंठिए पण्णत्ते) શ્રવણ નક્ષત્ર કહલના જેવા આકારવાળું કહેલ છે. કાહલ ત્રણ પગવાળી વસ્તુ વિશેષને કહે છે. જેને ભાષામાં સિપાઈ કહે છે. આવા પ્રકારના આકારવાળું શ્રવણનક્ષત્રનું સ્વરૂપ કહેલ છે.
श्रीगीतमस्वामी शथी प्रभुश्रीन पूछे छ- (ता धणिवा णक्खत्ते किं संठिए पण्णते)
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #897

सूर्यशप्तिप्रकाशिका टोका सू० ४१ दशमप्राभृतस्य अष्टमं प्राभृतप्राभृतम् ८८५ प्रज्ञप्तम् । तावदिति प्राग्वत् एतेषामष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये तृतीयं धनिष्ठानक्षत्रं कि संस्थितं-कीदृशं किं स्वरूप प्रज्ञप्तमिति कथय भगवन् ! । ततो भगवानाह-'ता सउणिपलीणसंठिए पण्णत्ते' तावत् सउणिपलीनकसंस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति प्राग्वत् तृतीयं धनिष्ठानक्षत्रं तु सउणिपलीनकसदृशं वत्तते । सउणिपलीनकं-श्रेणीरूप-दीर्घाकारं वाद्यविशेष-भमर्दलाख्यं वाद्यविशेष (मृदङ्ग इति भाषाप्रसिद्धं) तत्सदृशं धनिष्ठानक्षत्रस्य स्वरूपं वर्तत इति । पुन गौतमः प्रश्नयति-'ता सयभिसया णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते !' तावत् शतभिषानक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् ? । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये शतभिषानामकं नक्षत्रं किं संस्थितं-किमाकारं प्रज्ञप्तम् ! ? ततो भगवानाह-'ता पुप्फोवयारसंठिते पण्णत्ते' तावत् पुष्पोपचारसंस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति प्राग्वत् चतुर्थ शतभिषानक्षत्रं पुष्पोपचार भाजने सज्जिता पुष्पाकारसदृशमाकाशे दृश्यते अर्थात् वृत्ताकारोपहारपात्रेउलिकायां प्रसारितश्वेतपुष्पसदृशं-शतसंख्यकताराभिरूपेतं विलसत् शततारा (शतभिषा) कहा है ? उत्तर में श्रीभगवान् कहते हैं-(ता सउणि पलीणसंठिए पण्णत्ते) तीसरा धनिष्ठा नक्षत्र शकुनोपलीनक के आकार जैसा कहा है शकुनीपलोनक श्रेणी रूप दीर्घाकार के वाद्य विशेष को कहते है जिसे भाषा में मृदंग कहते हैं उसके समान आकारवाला धनिष्ठा नक्षत्र कहा गया है। श्रीगौतमस्वामी फिरसे पूछते हैं-(ता सयभिसया णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में शतभिषा नाम का नक्षत्र किस प्रकार के आकारवाला कहा है ? उत्तर में श्रीभगवान् कहते हैं-(ता पुप्फोवयारसंठिए पण्णत्ते) चौथा शतभिषा नक्षत्र पुष्पोपचार अर्थात् पात्र में सजित पुष्प के आकार के समान आकारवाला है। अर्थात् वर्तुलाकार उपहार पात्र में प्रसारित श्वेत पुष्प के समान होता है, शतसंख्यक ताराओं से युक्त शततारा माने शतभिषा नक्षत्र आकाश में विलसित होते हैं। श्रीगौतमस्वामी फिर से पूछते हैं-(ता આ અઠયાવીસ નક્ષત્રોમાં ત્રીજું ઘનિષ્ઠા નક્ષત્ર કેવા પ્રકારના આકારવાળું કહે છે? उत्तरमा श्रीमान् ४ छ- (ता सणिपलोणसंठिए पण्णत्ते) श्री धनिष्ठा नक्षत्र શકુની લીનકના જેવા આકારવાળું કહેલ છે. શકુની પલીનક શ્રેણીરૂપ લાંબા આકારના વાદ્ય વિશેષને કહે છે જેને ભાષામાં મૃદંગ કહે છે. તેના જેવા આકારવાળું ધનિષ્ઠા नक्षत्र ४ छ. श्रीगौतमस्वामी शथी पूछे छ.- (ता सयभिसया णक्खत्ते कि संठिए पण्णत्ते) અઠયાવીસ નક્ષત્રમાં શતભિષા નામનું નક્ષત્ર કેવા પ્રકારના આકારવાળું કહેલ છે? उत्तरमा श्रीमावान् ४९ छ- (ता पुप्फोवयारसंठिए पण्णत्ते) याथु शतभिषानक्षत्र पुण्याપચાર અર્થાત્ પાત્રમાં સજજ કરેલ પુષ્પના આકારના સમાન આકારવાળું છે. અર્થાત્ ગોળ આકારના ઉપહાર પાત્રમાં ફેલાયેલ ધાળા પુષોના સમાન હોય છે. એ સંખ્યાવાળા તારાઓથી યુક્ત શતતારા એટલેકે શતભિષા નક્ષત્ર આકાશમાં વિકસિત હોય છે. શ્રી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #898

- सूर्यप्रक्षप्तिसूत्रे नक्षत्रमाकाशे विलसति । पुन गौतमः पृच्छति-'ता पुवापोवया णक्खत्ते कि संठिए पण्णत्ते' तावत् पूर्वाग्रौष्ठपदानक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति प्राग्वत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये पञ्चमं पूर्वापौष्ठपदा-पूर्वाभाद्रपदानक्षत्रं किं संस्थितं किमाकारं प्रज्ञप्तम्-प्रतिपादितम् । ततो भगवानाह-'ता अवड्डवावी संठिए पण्णत्ते' तावत् अपार्द्धवापी संस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् पञ्चमं पूर्वाभाद्रपदानक्षत्रं खलु अपार्द्धवापी सदृशं या अपार्दा सा चासौ वापी च अपार्दावापी चतुरस्रा वापी भवति, तस्या अर्द्धवत् स्थितम् अर्द्धवापीवत् संस्थितं संस्थान स्वरूपं यस्य नक्षत्रस्य तत् अर्द्धवापी संस्थितं पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्रमाकाशे रात्रौ दृश्यत इति । 'एवं उत्तरावि' एवम् उत्तरापि । “एवं-प्रथमोक्तपूर्वाभाद्रपदानक्षत्रस्वरूपवत उत्तरापि षष्ठम् उत्तराभाद्रपदा नक्षत्रमपि ज्ञेयम् । उत्तराभाद्रपदा नक्षत्रमपि अर्द्धवापी सदृशमेव ज्ञेयमिति । पुन गौतमः पृच्छति-'ता रेवई णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते !' तावत् रेवतीनक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये सप्तम पुच्वापोटावया णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में पांचवां पूर्वा प्रौष्ठपदा नक्षत्र अर्थात् पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्र किस प्रकार के आकार वाला कहा है ? श्रीभगवान कहते हैं-(ता अवडवावी संठिए पण्णत्ते) पांववां पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्र अपाढे वापी के समान आकारवाला कहा है । चतुरस्राकार वापी होती है उसके अर्ध भाग के समान माने अर्धाकार वापी के समान जिसका संस्थान स्वरूप हो वह अर्द्ध.वापी संस्थित पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्र आकाश में रात्रि में दिखता है । (एवं उत्तरावि) पूर्वोक्त पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्र के संस्थान जैसे संस्थानवाला छठा उत्तराभाद्रपदा नक्षत्र को भी समझ लेवें । अर्थात उत्तराभाद्रपदा नक्षत्र भी अर्ध वापी के आकार जैसा कहा है। श्री गौतमस्वामी फिर से पूछते हैं-(ता रेवई णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में सातवां रेवती नक्षत्र का आकार किस प्रकार का कहा है ? गीतमस्वामी शथी पूछे छ- (ता पुव्वापोद्ववया णक्खने किं संठिए पण्णत्ते) यावीस નક્ષત્રોમાં પાંચમું પૂર્વાશ્રેષ્ઠપદા નક્ષત્ર અર્થાત્ પૂર્વાભાદ્રપદા નક્ષત્ર કેવા પ્રકારના આકાર पाण' ४ छ ? श्रीमावान् ४ छ- (ता अक्ड्ढवावीसंठिए पण्णत्ते) पायभु yafnद्र પદા નક્ષત્ર અપાઈવાવના જેવા આકારનું કહેલ છે. ચતુરસાકાર વાવ હોય છે. તેના અર્ધા ભાગ જેવું એટલે કે અર્ધાકાર વાવના જે જેને આકાર હોય છે, તે અર્ધવાવ स स्थित पूर्वाभाद्रह नक्षत्र रात्र शमां हेमाय छे, (एवं उत्तरावि) पूर्वोत माह નક્ષત્રના સંસ્થાન જેવા સંસ્થાનવાળું જીરું ઉત્તરાભાદ્રપદા નક્ષત્રને પણ સમજવું. અર્થાત્ ઉત્તરાભાદ્રપદા નક્ષત્ર પણ અર્ધવાવના આકાર જેવા આકારવાળું કહેલ છે. શ્રીગૌતમસ્વામી इशथी छे छे-(ता रेवइ णक्खत्ते कि संठिए पण्णत्ते) २५४यावीस नक्षत्रामा रेवती नक्षत्रो
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #899

सूर्यशतिप्रकाशिका टीका सु० ४१ दशमप्राभृतस्य अष्टमं प्राभृतप्राभृतम्
८८७
रेवती नक्षत्रं किं संस्थितं - किमाकारं प्रज्ञप्तम् - प्रतिपादितं त्वयेति । ततो भगवानाह - 'ता णावा संठि पण्णत्ते' तावत् नौका संस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् सप्तमं रेवती नक्षत्रं नौकाकारसंस्थितं - नौकाकारेण स्थिताभिरनेकाभिस्ताराभिरुपलक्षितो रेवती संज्ञकातारा दृश्यते । अतएव नौः सदृशं रेवती नक्षत्रं प्रज्ञप्तमिति । पुनर्गोतमः पृच्छति - ' ता अस्सिणी णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते' तावत् अश्विनी नक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् ? । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये अष्टमम् अश्विनी नक्षत्रं किं संस्थितं - कस्येव स्थितं प्रज्ञप्तं - किमाकारं प्रतिपादितमिति गौतमस्य प्रश्नं श्रुत्वा श्रीभगवान् कथयति । 'ता आसाकखंध संठिe पण्णत्ते' तावत् अश्वस्कंध संस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति प्राग्वत् अश्विनी नक्षत्रम् अश्वस्कंधः - तुरगशीर्षभि-घोटकस्य ग्रीवेव संस्थित संस्थानं - स्वरूपं - त्रिरावृत्तमश्वग्रीवाकारमाकाशे वर्त्तमानम् अश्विनी नक्षत्रस्य स्वरूपमवधेयमिति । पुनर्गोतमः पृच्छति - 'ता भरणी णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते' तावत् भरणी नक्षत्र किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् उत्तर में श्रीभगवान् कहते हैं - (ता णावा संठिए पण्णत्ते) सातवां रेवती नक्षत्र नौका के आकार जैसा कहा है। नौका के आकार से रहे हुवे अनेक ताराओं से युक्त रेवती नक्षत्र आकाश में दिखता है अतएव नौका के समान रेवती नक्षत्र को कहा है ।
श्रीगौतमस्वामी पुनः पूछते हैं (ता अस्सिणी णक्खते किं संठिए पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में आठवां अश्विनी नक्षत्र किस प्रकार के आकार का कहा है ? अर्थात् किस के संस्थान के समान प्रतिपादित किया है ? इस प्रकार से श्री गौतमस्वामी के प्रश्न को सुनकर उत्तर में भगवान् श्री कहते हैं (ता आसकुखंध संठिए पण्णन्ते) आठवां अश्विनी नक्षत्र अश्व की ग्रीवा के आकार का कहा गया है । अश्व ग्रीवा के समान तीन आवृत वाला आकाश में रहा हुवा अश्विनी नक्षत्र का स्वरूपअश्वग्रीवा के जैसा जान लेवें ।
श्री गौतमस्वामी पुनः प्रश्न करते हैं- (ता भरणी णक्खन्ते किं संठिए यार वो उस छे ? उत्तरमा श्रीभगवान् उडे छे (ता णात्रा संठिए पण्णत्ते) सात रेवती નક્ષત્ર નૌકાના આકાર જેવુ કહેલ છે. નૌકાના આકારથી રહેલ અનેક તારાઓથી યુક્ત રેવતી નક્ષત્ર તારાના જેવા આકારથી આકાશમાં દેખાય છે. તેથીજ રેવતી નક્ષત્ર નૌકાકાર કહેલ છે. श्री गौतमस्वामी इरीथी पूछे छे - ( ता अस्सिणी णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते) या વીસ નક્ષત્રામાં આઠમુ અશ્વિની નક્ષત્ર કેવા પ્રકારના આકારવાળું કહેલ છે ? અર્થાત્ કાના સંસ્થાન જેવું પ્રતિપાદિત કરેલ છે ? આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નને સાંભળી उत्तरभां भगवान् श्री उडे छेता आसकसंध संठिए पण्णत्ते) आइभु अश्विनी नक्षत्र ઘેાડાના ગળાના જેવા આકારવાળું કહેલ છે, આકાશમાં રહેલ ઘેાડાના ગળા જેવા ત્રણ વળવાળું અશ્વિની નક્ષત્રનું સ્વરૂપ સમજવુ,
श्री गौतमस्वामी इरीथी पूछे छे - ( ता भरणी णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते) नवभु
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #900

८८८
सूर्यप्रशप्तिसूत्रे अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये नवमं भरणीनक्षत्र किं संस्थितं-किमाकारं प्रज्ञप्तम्-प्रतिपादितं त्वयेति, ततो भगवान् प्रतिपादयति-ता भरणी णक्खत्ते भगसंठिए पण्णत्ते' तावत् भरणीनक्षत्रं भगसंस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति प्राग्वत् नवमं भरणीनक्षत्रं खल्याकाशे भगसंस्थितंपङ्क्तिवद्धाभिः तिमृभिः ताराभिः उपलक्षितं भगाकारं संस्थितं प्रज्ञप्तं-तत्स्वरूपं प्रतिपादितमस्ति । पुनगौतमः प्रश्नयति-'ता कत्तिया णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते ?' तावत् कृत्तिकानक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये दशमं कृत्तिका नक्षत्रमाकाशे किं संस्थितं-किमाकारेण वर्तमान प्रज्ञप्तम्-प्रतिपादितं वर्तते । ततो भगवानाह-'ता कत्तिया णक्खत्ते छुरघरसंठिए पण्णत्ते' तावत् कृत्तिकानक्षत्रं क्षुरगृहसंस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति प्राग्वत् दशमं कृत्तिकानक्षत्रमाकाशे क्षुरगृहमिव-नापितस्योभयतः क्षुरद्वये तिमृभिः तिसृभिः ताराभिरावृत्तं गृहाकारेण संस्थितं-पर्णकुटीवदुभयतो लम्बिताभि पइभिः ताराभिरूपलक्षितं कृत्तिकानक्षत्रस्य स्वरूपमवधेयमिति । पुनीतमः पृच्छति-'ता रोहिणी णक्खत्ते किं संठिए पण्णते' तावत् रोहिणीनक्षत्रं किं संस्थितं-किमाकारमाकाशे स्थित पण्णत्ते) हे भगवन भरणी नक्षत्र किस प्रकार के आकार वाला प्रतिपादित किया है ? उत्तर में श्री भगवान् कहते हैं । (ता भरणी णक्खत्ते भगसंठिए पण्णत्ते) नववां भरणी नक्षत्र भगसंस्थित अर्थात् पंक्तिबद्ध तीन तारों से अभिलक्षित भगाकार संस्थान वाला कहा गया है। श्रीगौतमस्वामी पुनः पूछते हैं-(ता कत्तिया णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में दसवां कृत्तिका नक्षत्र आकाश में किस प्रकार के आकार से वर्तमान कहा गया है ? उत्तर में श्रीभगवान् कहते हैं-(ता कत्तिया णक्खत्ते छुरघरसंठिए पण्णत्ते) दसवां कृत्तिका नक्षत्र आकाश में उस्तरा के गृह के जैसे अर्थात् नापित के दोनों तरफ दो उस्तर के गृह के समान तीन तीन ताराओं से आवृत्त आकार से रहा हुवा माने पर्णकुटि के समान दोनों तरफ लम्बायमान छह ताराओं से अभिलक्षित कृतिका नक्षत्र का स्वरूप जान लेवें । पुनः श्रीगौतमस्वामी पूछते हैं-(ता रोहिणी णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते) ग्यारहवां रोहिणी नक्षत्र ભરણી નક્ષત્ર કેવા પ્રકારના આકારવાળું પ્રતિપાદિત કરેલ છે. ઉત્તરમાં શ્રી ભગવાન કહે छ-(ता भरणी णक्खत्ते भगसंठिए पण्णत्ते) नवभु १२७ नक्षत्र मास स्थित अर्थात् पठित બદ્ધ ત્રણ તારાઓથી યુક્ત ભગાકાર સંસ્થાનવાળું કહેલ છે. શ્રી ગૌતમસ્વામી ફરીથી પૂછે छ-(ता कत्तिया णक्खने किं संठिर पणत्ते) मायावीस नक्षत्रमा समुत्ति नक्षत्र सेवा प्रा२॥ २॥२थी मारामा २९८ ४युं छे, उत्तरमा श्री भगवान् ४ छ-(ता कत्तिया णक्खत्ते छुरघरसंठिए पण्णत्ते) ४सभुत्ति नक्षत्र मामा मस्तराना घना हे. अर्थात् હજામના બન્ને બાજુ બે અસ્તરાના જેવા આકારથી ત્રણ ત્રણ તારાઓથી વ્યાપ્ત થયેલ એટલે કે પર્ણકુટિ સરખુ બને બાજુ લાંબુ છ તારાઓવાળું કૃતિકા નક્ષત્રનું સ્વરૂપ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #901

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४१ दशमप्राभृतस्य अष्टम प्राभृतप्राभृतम् ८९ वर्तते । इति गौतमवचनं श्रुत्वा भगवान् कथयति-ता रोहिणी णक्खत्ते सगडुडि संठिए पण्णत्ते तावत् रोहिणीनक्षत्रं शकटोद्धिसंस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये एकादशं रोहिणी नक्षत्रं खल्वाकाशे शकटोद्धि संस्थितं-शकट मूलभागसदृशसंस्थिति:-स्थानं यस्य-शकटोदरसदृशं रोहिणी नक्षत्रमाकाशे संस्थितं दृश्यत इति । पुनगौतमः पृच्छति-'ता मग्गसिरणक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते' तावत् मृगशिरा नक्षत्रं कि संस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति प्राग्वत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये द्वादशं मृगशिरानक्षत्रं किं संस्थितं-किमाकारमाकाशे दृश्यं भवतीति कथय भगवन् ? । ततो भगवान् आह-'ता मगसीसावलिसंठिए पण्णत्ते' तावत् मृगशीर्षावलिसंस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् द्वादशं भृगशिरा नक्षत्रं मृगशीर्षावलिसंस्थितं-मृगाणां शीर्षाणि मृगशीर्षाणि तेषामावलिः पङ्क्तिः तद्वत् संस्थितिः संस्थानं यस्य तत् मृगशीर्षावलिसंस्थितं-पङ्क्तिबद्ध मृगशीर्षसमूहवत स्थितं मज्ञप्तमिति । पुनगौतमः पृच्छति-'ता अदा णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते' तावत् आनिक्षत्रं किस प्रकार के आकार वाला आकाश में रहा हुवा कहा है ? इस प्रकार श्री गौतमस्वामी का प्रश्न को सुनकर श्रीभगवान् कहते हैं-(ता रोहिणी पाक्खत्ते सगडुडिसंठिए पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में ग्याहरवां रोहिणी नक्षत्र शकट की उधी के आकार से अर्थात् गाडी के मूल भाग के जैसे आकार वाला आकाश में रहा हुवा कहा गया है । पुनः श्रीगौतमस्वामी पूछते हैं(ता मग्गसिरणक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में बारहवां मृगशिर नक्षत्र किस प्रकार के आकारवाला आकाश में दृश्य मान होता है ? उत्तर में श्रीभगवान् कहते हैं (ता मगसीसावलि संठिए पण्णत्ते) बाहरवां मृगशिरा नक्षत्र मृगशीर्षावली संस्थान के समान अर्थात् मृगों के जो शीर्ष उनका जो पंक्ति उसके समान आकार वाली अर्थात् पंक्तिबद्ध मृगों के शिरो के समूह के समान कहा गया है श्रीगौतमस्वामी पुनः पूछते हैं (ता अदा णक्खत्ते
Men'. शथी श्री गौतमस्वामी पूछ छ-(ता रोहिणी णक्खत्ते कि संठिए पण्णत्ते) मी. યારમું રહિણી નક્ષત્ર કેવા પ્રકારના આકારથી આકાશમાં રહેલ છે ? આ પ્રમાણે શ્રી गीतमस्वामीना प्रश्नने सलजीन श्री मावान् ४हे छ,-(ता रोहिणी णक्खत्ते सगडुढिसंठिए
જો) અયાવીસ નક્ષત્રમાં અગ્યારમું રોહિણી નક્ષત્ર ગાડાની ઉધ એટલે કે ગાડીના મૂળ ભાગના જેવા આકારથી આકાશમાં રહેલા કહ્યું છે. ફરીથી શ્રી ગૌતમસ્વામી પૂછે छ-(ता मग्गसिरणक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते) मध्यावीस नक्षत्रामा मारभु भृगशिरा नक्षत्र કેવા પ્રકારના આકારવાળું આકાશમાં દશ્યમાન કહેલ છે? ઉત્તરમાં શ્રી ભગવાન કહે छे. (ता मगसीसावलि संठिए पण्णत्ते) मारभु भृगशिरा नक्षत्र भृगशीविलीन संस्थान જેવું અર્થત મૃગેની જે મસ્તક તેની જે પંક્તિ તેના જેવા આકારવાળું એટલે કે પતિ બદ્ધ મગના મસ્તકોના સમૂહને આકાર જેવું કહેલ છે, શ્રી ગૌતમસ્વામી ફરીથી પૂછે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #902

९०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये त्रयोदशमाद्रा नक्षत्रं किं संस्थित-किमाकारं प्रज्ञप्तं प्रतिपादितम् । ततो भगवान् प्रतिपादयति-'ता अद्दा णक्खत्ते रुहिरबिंदुसंठिए पण्णत्ते' तावत् आद्रीनक्षत्रं रूधिरविन्दुसंस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् त्रयोदशम् आनिक्षत्रम् आकाशे रूधिरबिन्दुसंस्थितम् अत्र रुधिरविन्दुपदेन तेजसिरक्तत्वं सूच्यते तेन पइभिः ताराभिरावृत्तं-पद्मरागवदुज्वलाभिः पइभिः ताराभिरूपलक्षित देदीप्यमानमाकाशे प्रतिभाति आर्द्रानक्षत्रमिति प्रत्यवसेयम । पुनगौतमः पृच्छति-'ता पुणव्वसू णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते ?' तावत् पुनर्वसु नक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये चतुर्दशं पुनर्वसु नक्षत्र कि संस्थितं-किमाकारं प्रज्ञप्तंप्रतिबोधितम् । ततो भगवानाह-'ता पुणध्वम् णक्खत्ते तुलासंठिए पण्णत्ते' तावत् पुनर्वसु नक्षत्रं तुलासंस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये चतुर्दशं पुनर्वसु नक्षत्रं तुलासंस्थितं-तुलाकारं-सेटिकादिमापकं वस्तु तुला प्रोच्यते तद्वत् संस्थितं संस्थानं किं संठिए पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में तेरहवां आर्द्रा नक्षत्र किस प्रकार के संस्थान वाला कहा है ? उत्तर में श्रीभगवान् कहते हैं-(ता अद्दा णक्खत्ते रुहिरबिंदुसंठिए पण्णत्ते) तेरहवां आर्द्रा नक्षत्र आकाश में रुधिर के बिंदु ते आकार समान संस्थित कहा है। यहां रुधिरबिन्दु पद से तेज में रक्तपना होने का ध्वनित होता है। अतः छह ताराओं से आवृत अर्थात् पद्मराग के समान उज्ज्वल कांतिवाले छह ताराओं से देदीप्यमान आकाश में आद्रा नक्षत्र प्रतिभासित होता है। श्रीगौतमस्वामी पुनः पूछते हैं-(ता पुणव्वर णक्वत्ते कि संठिए पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में चौदहवां पुनर्वसु नक्षत्र किस प्रकार के संस्थान से रहा हुवा प्रतिपादित किया है ? उत्तर में भगवानश्री कहते हैं(ता पुणव्वसू णक्खत्ते तुला संठिए पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में चौदहवां पुनर्वसु नक्षत्र तुला के समान आकारवाला कहा है-अर्थात् सेर दो सेर इत्यादि मापक जो होता है उसको तुला त्राजु कहते है उनके आकार के -(ता अद्दा णक्खत्ते कि संठिए पण्णत्ते) सध्यावीस नक्षत्रामा तरभु माद्रा नक्षत्र उपा
२ना संस्थानवाणु ४स छ ? उत्तरमा भगवान्श्री ४ -(ता अद्दा णक्खत्ते रुहिरबिंदुसंठिए पण्णत्ते) तभु सादा नक्षत्र माशमा सोडीन टीयाना डावानु ધ્વનિત થાય છે. તેથી છ તારાઓથી વીંટળાયેલ અર્થાત્ પદ્મરાગના જેવું ઉજજવલ કાંતિવાળું છે તારાઓથી પ્રકાશમાન આકાશમાં આ નક્ષત્ર પ્રતિભાસિત થાય છે. શ્રી गौतमस्वामी ३शया पूछे छ-(ना पुणवसु णक्खत्ते कि संठिए पण्णत्ते) १४यावीस नम ચૌદમું પુનર્વસુ નક્ષત્ર કેવા પ્રકારના સંસ્થાનવાળું પ્રતિપાદિત કરેલ છે? ઉત્તરમાં શ્રી लगवान् ४३ छ-(ता पुणव्वसु णक्खत्ते तुला संठिए पणते) यावीस नक्षत्र मा यौरभु પુનર્વસુ નક્ષત્ર ત્રાજવાના આકારના જેવું અર્થાત શેર બશેર ઈત્યાદિ વજન મા૫ક જે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #903

सूर्यशप्तिप्रकाशिकाटीका सू० ४१ दशमप्राभृतस्य अष्टम प्राभृतप्राभृतम् ८९१ यस्य तत् तुलासंस्थितं तुलासदृशं पुनर्वसुनक्षत्रस्य स्वरूपं चतसृभिः ताराभिरूपलक्षितं दृश्यते । पुनगौतमः प्रश्नयति-ता पुप्फे णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते' तावत् पुष्यनक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये पश्चदशं पुष्यनक्षत्र किं संस्थितं-किमाकारं प्रज्ञप्तम् । ततो भगवानाह-'ता पुप्फे णक्खत्ते वद्धमाणसंठिए पण्णत्ते' तावत् पुष्यनक्षत्रं वर्द्धमानसंस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति प्राग्वत् पञ्चदशं पुष्यनक्षत्रं वर्द्धमानसंस्थितं-वर्द्धमानस्वस्तिकसदृशम्-अधः संकुचितो-परिविस्तृतसरावपात्रवत् संस्थितं पुष्यनक्षत्रस्वरूपं प्रतिपादितं वर्तत इति । पुनौतमः कथयति-'ता अस्सेसा णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते' तावत् आश्लेषा नक्षत्र किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये षोडशतमम् आश्लेषानक्षत्रं किं संस्थितं-किमाकारं-कीदृशं प्रज्ञप्त-प्रतिपादितं ततो भगवानाह-'ता अस्सेसा णक्खत्ते पडागसंठिए पण्णत्ते' तावत् आश्लेपानक्षत्र पताका संस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये षोडशतममाश्लेषानक्षत्र पताकावत्-ध्वजवत्-पञ्चसंख्याभिः ताराभिरूपलक्षितं ध्वजाकारं संस्थितः संस्थानं यस्य समान संस्थान वाला पुनर्वसु नक्षत्र का स्वरूप चार ताराओं से दृश्यमान होता है। श्रीगौतमस्वामी पुनः पूछते हैं-(ता पुप्फे णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में पन्द्रहवां पुष्य नक्षत्र किस प्रकार के आकारवाला कहा गया है ? उत्तर में भगवान् श्री कहते हैं-(ता पुप्फे णक्खत्ते वद्धमाणसंठिए पण्णत्ते) पंद्रहवां पुष्य नक्षत्र वद्धमान अर्थात् स्वस्तिक के आकार वाला कहा गया है अर्थात् अधोभाग में संकुचित अपर में विस्तृत सराव के पात्र के समान संस्थित पुष्य नक्षत्र का स्वरूप प्रतिपादित किया है। श्रीगौतमस्वामी पूछते हैं-(अस्सेसा णक्खत्ते किं संठिए पणत्ते) अठाईस नक्षत्रों में सोलहवां अश्लेषा नक्षत्र किस प्रकार के आकार वाला प्रतिपादित किया है ? उत्तर में श्रीभगवान् कहते हैं-(ता अस्सेसा णक्खत्ते पडागा संठिए पण्णत्ते) अठाईस હોય છે. તેને તુલા અર્થાત્ ત્રાજુ કહે છે. તેના આકારના સરખા સંસ્થાનવાળું પુનર્વસ નક્ષત્રનું સ્વરૂપ ચાર તારાઓથી દશ્યમાન થાય છે, શ્રી ગૌતમસ્વામી ફરીથી પૂછે છે(ता पुण्फे नक्खत्ते कि संठिए पण्णत्ते) २५४यावीस नक्षत्रीम ५४२९ पुष्य नक्षत्र सेवा
१२॥ १२वा ४९ छ ? उत्तरमा श्रीमान् ४ छ. (ता पुप्फे णक्खत्ते बद्धमाण संठिए पण्णत्ते) ५४ पुष्य नक्षत्र भान अर्थात् २५स्ति-साथियाना 201२ वा આકારવાળું કહેલ છે, એટલે કે નીચેના ભાગમાં સાંકડું ઉપરની તરફ પહેલું શરાવના પાત્રના જેવા સંસ્થાનથી સંસ્થિત પુષ્ય નક્ષત્રનું સ્વરૂપ પ્રતિપાદિત કરેલ છે, શ્રી ગૌતમ पाणी पूरे छ-(अस्सेसा णक्खत्ते कि संठिए पण्णत्ते) ५४यावीस नक्षत्रमा सौगभु અશ્લેષા નક્ષત્ર કેવા પ્રકારના આકારવાળું પ્રતિપાદિત કરેલ છે ? ઉત્તરમાં શ્રી ભગવાન કહે छ-(ता अस्सेसा णक्खत्ते पडागा संठिए पण्णत्ते) यावीस नक्षत्रमा सौगभु सपा
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #904

सूर्यप्रज्ञप्तिसत्रे तत् पताकासंस्थितं-पताकावत् स्थितम् आश्लेषानक्षत्रमाकाशे स्थितमस्ति । 'ता महाणक्खत्ते कि संठिए एण्णत्ते' तावत् मघानक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति प्राग्वत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये सप्तदशतमं मघानक्षत्र किं संस्थितं कीदृशस्वरूपं प्रज्ञप्तं प्रतिपादितं वर्तते । ततो भगवानाह-'ता महा णक्खत्ते पागारसंठिए पण्णत्ते' तावत मघानक्षत्र प्राकारसंस्थित प्रज्ञप्तम् । तावदिति प्राग्वत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये सप्तदशतमं मघानक्षत्र प्राकारसंस्थितं--प्राकारवत् संस्थितं संस्थानं यस्य तत् प्राकारसंस्थितं-प्राकारो नाम राज्ञो दुर्गस्य प्रकोटाकारः संरक्षणाभित्तिस्तदाकारं मधानक्षत्रं प्रज्ञप्तम् । पुनगौतमः पृच्छति-'ता पुवाफग्गुणी णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते' तावत् पूर्वाफाल्गुनीनक्षत्र किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नेक्षत्राणां मध्ये अष्टादशतमं पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र किं संस्थितंकीदृशं प्रप्तम् । ततो भगवानुत्तरयति-'पुव्वाफग्गुणी णक्खत्ते अद्धपलियंकसंठिए पण्णत्ते' तावत् पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र अर्द्धपर्यङ्कसंस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्रों में सोलहवां अश्लेषा नक्षत्र पताका अर्थात् ध्वजा के समान पांच संख्यावाले ताराओं से उपलक्षित माने ध्वजा के समान स्थित अश्लेषा नक्षत्र आकाश में दृश्यमान होता है ? श्रीगौतमस्वामी पूछते है (ता महा णक्खत्ते कि संठिए पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में सत्रहवां मघा नक्षत्र किस प्रकार के आकार विशिष्ट प्रतिपादित किया हैं ? उत्तर में श्रीभगवान कहते हैं-(ता महा णक्खत्ते पागारसंठिए पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में सोलहवां मघा नक्षत्रप्रकार के संस्थान वाला कहा गया है । प्राकार राजाओं के दुर्ग कोट के समान संरक्ष णात्मक भित्ति को कहते हैं उसके समान आकारवाला मघा नक्षत्र कहा है। श्री गौतमस्थामी पूछते हैं-(ता पुव्वाफग्गुणी णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में अठारहवां पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र किस प्रकार के आकारवाला कहा है ? उत्तर में भगवान् श्री कहते हैं-(ता पुवाफग्गुणीणखत्ते अद्धपलियंक संठिए पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में अठारहवां पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र अर्धपर्यक નક્ષત્ર પતાકા એટલેકે ધજાની સમાન રહેલ અશ્લેષા નક્ષત્ર આકાશમાં દેખાય છે. શ્રી. गौतमस्वामी पूछे छे (ता महा णक्खत्ते कि संठिए पण्णत्ते) म४यावीस नक्षत्रीमा સત્તરમું મઘા નક્ષત્ર કેવા પ્રકારના આકારવાળું પ્રતિપાદિત કરેલ છે? ઉત્તરમાં શ્રીભગવાન हेछ (ता महा णक्खत्ते पागारसंठिए पण्णत्ते) मध्यावीस नक्षत्रामा सत्तरभु भधानक्षत्र પ્રકારના જેવા સંસ્થાનવાળું કહેલ છે, પ્રાકાર રાજાઓના કેટના જેવી સંરક્ષણાત્મક ભીતને કહે છે. તેના જેવા આકારવાળું મઘા નક્ષત્ર કહે છે. શ્રીગૌતમસ્વામી પૂછે છે- (તા पुवाफग्गुणी णक्खत्ते कि संठिए पण्णत्ते) २५४यावीस नक्षत्रामा २१ढारभु पूर्वाशगुनी नक्षत्र ! २॥ 24।।२ाणु ४४ छ ? उत्तरमा श्री भगवान् ४ छ. (ता पुवा फागुणी गक्खत्ते अनुपलियकसंठिए पण्णत्ते) म४यावीस नक्षत्रीमा अढारभु पूर्वाशगुनी
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #905

सूर्यप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४१ दशमप्राभृतस्य अष्टम प्राभृतप्राभृतम् नक्षत्राणां मध्ये अष्टादशतमं पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्रं खलु अर्द्धपर्यङ्कसंस्थितं-ताराद्वयोपेतमई खट्वाकारं संस्थितं संस्थानं यस्य तत् अर्द्धपर्यङ्कसंस्थितं प्रज्ञप्तम् । “एवं उत्तरा वि' एवम् उत्तरापि एवं-पूर्वप्रतिपादितपूर्वाफाल्गुनीनक्षत्रसंस्थानवदेव उत्तराफाल्गुन्यपि-उत्तराफाल्गुनी नक्षत्रस्य स्वरूपमप्यवसेयम्-अर्द्धपर्यङ्कसदृशमेवोत्तराफाल्गुनी नक्षत्रस्वरूपमवधेयमिति । भूयो गौतमः प्रश्नयति यथा-'ता हत्थे पक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते' तावत् हस्तनक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति प्राग्वत् अष्टाविंशते नेक्षत्राणां मध्ये विंशतितम हस्तनक्षत्रं किमाकारं केवसंस्थितं प्रतिपादितं ! । ततो भगवानाह-'ता हत्थे णक्खत्ते हत्थसंठिए पण्णत्ते तावत् हस्तनक्षत्रं हस्तसंस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् विंशति संख्याभूतं हस्तनक्षत्रं खलु हस्तसंस्थित-पश्चभिस्ताराभिः पञ्चगुल्याकाराभि स्थिताभिरूपलक्षितं हस्ताग्रभागसदृशं हस्तनक्षत्रस्वरूपमवसेयम् । भूयो गौतमः प्रश्नयति-'ता चित्ता णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते' तावत् चित्रानक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशतिनक्षत्राणां मध्ये एकविंशति संख्योपेतं चित्रानक्षत्रं किमाकारं प्रज्ञप्त-प्रतिपादितम् । के समान अर्थात् दो ताराओं से युक्त अर्ध खटिया के समान जिसका संस्थान हो इस प्रकार के आकार वाला कहा गया है। (एवं उत्तराधि) पूर्व प्रतिपादित पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र के संस्थान के समान उन्नीसवां उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र का स्वरूप जान लेना। ___ श्री गौतमस्वामी पूछते हैं-(ता हत्थे णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में वीसवां हस्त नक्षत्र किस प्रकार के आकार वाला कहा है ? उत्तर में भगवान् श्री कहते हैं-(ता हत्थे णक्रवत्से हत्थसंठिए पण्णत्ते) वीसवां हस्त नक्षत्र हाथ के आकार के समान आकारवाला अर्थात् पांच ताराओं से पांच अंगुलियों से युक्त हाथ के समान माने हस्त के अग्रभाग के समान हस्त नक्षत्र के स्वरूप को जानना चाहिए। श्री गौतमस्वामी पूछते हैं-(ता चित्ता णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में इक्कीसवां चित्रा नक्षत्र નક્ષત્ર અર્ધા પલંગના જેવા અથવા બે તારાઓથી યુક્ત અધ ખાટલાના જેવું જેનું सस्थान हाय ते ४२नमा२पाणु ४उस छ. (एवं उत्तरापि) पडेटा प्रतिपादित ४२० પૂર્વાફાગુની નક્ષત્રના સંસ્થાનના જેવું ઓગણીસમું ઉત્તરાફાલ્ગની નક્ષત્રનું સ્વરૂપ જાણવું, श्रीगीतभस्वाभी पूछे छ-(ता हत्थे णखत्ते कि संठिए पण्णत्त) २५४यावीस नक्षत्रमा वीसभु હસ્ત નક્ષત્ર કેવા પ્રકારના આકારવાળું કહેલ છે? ઉત્તરમાં શ્રીભગવાન કહે છે(ता हत्थे णक्खत्ते हत्थसंठिए पण्णत्ते) वीसभु त नक्षत्र यन॥ २२॥ २१ આકારવાળું અર્થાત્ પાંચ તારાઓથી યુક્ત પાંચ આંગળી વાળા હાથના જેવું એટલે કે હાથના અગ્રભાગ અર્થાત પંજાને જેવા આકારવાળું હસ્ત નક્ષત્રનું સ્વરૂપ one. श्रीगीतभस्वाभी पूछे छे (ता चित्ता णक्खत्ते कि संठिए पण्णते) यावीस નક્ષત્રમાં એકવીસમું ચિત્રા નક્ષત્ર કેવા આકારનું કહેલ છે? ઉત્તરમાં શ્રી ભગવાન
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #906

८९४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
I
भगवानाह - ' ता चित्ता णक्खत्ते मुहफुल्लसंठिए पण्णत्ते !" तावत् चित्रानक्षत्रं मुख फुल्लसंस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् एकविंशति संख्याकं चित्रानक्षत्रं खलु मुखफुल्लसंस्थितं - प्रसन्नमुखसदृशं - एकयैवतारया उपलक्षितं वृत्ताकार मौक्तिकवदुज्वलं विहसन्मुख - सदृशं प्रज्ञप्तमिति । 'ता साई णक्खत्ते संठिए पण्णत्ते' तावत् स्वातीनक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञतम् । तावदिति पूर्ववत अष्टाविंशति नक्षत्राणां मध्ये द्वाविंशतितमं स्वातीनक्षत्रं किं संस्थितंकिमाकारं प्रज्ञप्तम् ? ततो भगवान् आह - 'ता साई णक्खते खीलगसंठिए पण्णत्ते' तावत् स्वाती नक्षत्रं खीलकसंस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् द्वाविंशतितमं स्वाती नक्षत्रं खलु खीलकसंस्थितं - एकयैव विद्रुमाकारया जाज्वल्यमानया तारया उपलक्षितं खीलाकारं संस्थितं संस्थानं यस्य तत् खीलकसंस्थितं खीलं नाम पशु बन्धनस्तम्भ : ( खूटा इति भाषा ) तत् सदृशं स्वाती नक्षत्रस्त्ररूपमव सेयमिति । भूयो गौतमः पृच्छति - 'ता विसाहा णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते' तावत् विशाखा नक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये त्रयोविंशतिसंख्याकं विशाखा नक्षत्रं किं संस्थितं कीदृशं प्रज्ञप्तम् । ततो किस प्रकार के आकारवाला कहा हैं ? श्री भगवान् कहते हैं - ( ता चिता पक्वते मुहफुल्लसंठिए पण्णत्ते) इक्कीसवां चित्रा नक्षत्र मुखफुल्ल अर्थात् प्रसन्नमुख के समान अर्थात् एक ही तारा से उपलक्षित गोलाकार मौक्तिक के समान उज्ज्वल हंस्ते मुख के समान आकार वाला होता है । श्रीगौतमस्वामी पूछते हैं - ( ता साई णक्खन्ते किं संठिए पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में बावीसवां स्वाती नक्षत्र किस प्रकार के आकार वाला कहा है ? उत्तर में भगवान् श्री कहते है - ( ता साई णक्खते खीलगसंठिए पण्णत्ते) बाईसवां स्वाती नक्षत्र खीले के आकार के समान अर्थात् एक ही विद्रुम के आकार वाला जाज्वल्यमान तारा से उपलक्षित खीला के आकार से संस्थित संस्थान युक्त कहा है खीला पशु के बांधने का: स्तंभ जिसे खूटा कहते है उसके समान स्वाती नक्षत्र का आकार होता है । श्री गौतमस्वामी पूछते हैं - (ता विसाहा णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते) अठाइस आहे . - ( ता चित्ता णक्खत्ते मुहफुल्ल संठिर पण्णत्त) चित्रा नक्षत्र भुम हुदा अर्थात् પ્રસન્ન મુખના સરખું અર્થાત્ એકજ તારાથી જણાતું ગાળ આકારના મેતીના જેવું उन्४वस डुसता भुजना नेवा आश्वा होय छे. श्री गौतमस्वामी पूछे छे (ता साई
ते कि संठिए quणते) मध्यावीस नक्षत्रोभां मावीसभुं स्वाती नक्षत्र वा प्राश्ना भारवामुळे 'हेस छे ? उत्तरमां भगवान् श्री उडे छे. (ता साई णक्खत्ते खीलग संठिए पण्णत्ते) मावीसभु સ્વાતી નક્ષત્ર ખીલાના આકાર જેવું અર્થાત્ એકજ વિજ્રમના જેવા આકારવાળું જાજ્વલ્યમાન તારાથી જાતુ ખીલાના આકાર જેવા સંસ્થાન યુક્ત ખીલે પશુને આંધવાના સ્તંભ જેને ખૂટ आहे छे. तेना नेवेा स्वाती नक्षत्रो भार होय छे, श्रीगौतमस्वामी पूछे छे (ता विसाहा णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते) मध्यावीस नक्षत्रमां तेवीस विशामा नक्षत्र ठेवा अझरना मारवा
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #907

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४१ दशमप्राभृतस्य अष्टम प्राभृतप्राभृतम् ८९५ भगवानाह-'ता विसाहा णक्खत्ते दामणिसंठिए पण्णत्ते' तावत् विशाखानक्षत्रं दाम्निसंस्थित प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् त्रयोविंशतितमं विशाखानक्षत्रं खलु दाम्निसदृशं प्रतिपादित दाम्नि-पशुबन्धनं वा दामिन-विद्युल्लेखा अथवा दामिन-चतसृभिः ताराभिरूपलक्षित तोरणाकारं रज्जुनिर्विशेष वस्तुविशेषं तद्वत् संस्थितं संस्थानं यस्य तत् दाम्नि संस्थितं तादृशं विशाखानक्षत्रमवसेयं पुनगौतमः पृच्छति-'ता अणुराहा णक्खत्ते कि संठिए पण्णत्ते' तावत् अनुराधा नक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् सप्तविंशते नक्षत्राणां मध्ये चतुर्विंशतितमम् अनुराधा नक्षत्रं कि संस्थितं-कीदृशं किमाकारमाकाशे दृश्यत्वे प्रज्ञप्तम् प्रतिपादितमिति कथय भगवन् । ततो भगवान् प्रतिपादयति-ता अणुराहा णक्खत्ते एगावलिसंठिए पण्णत्ते' तावत् अनुराधानक्षत्रं एकावलिसंस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति प्राग्वत् चतुर्विशतितममनुराधानक्षत्रं खलु एकावलिसदृशं-एकावलिहारसंस्थानसंस्थितं चतसृभिरुज्वलाकाराभिः, रक्तवर्णाभिस्त्रिकोणाकारेण स्थिताभिः ताराभिरुपलक्षिता पद्मरागमणिमानक्षत्रों में तेइसवां विशाखा नक्षत्र किस प्रकार के आकार वाला कहा है ? उत्तर में श्री भगवान कहते हैं-(ता विसाहा णक्खत्ते दामणि संठिए पण्णत्ते) तेईसवां विशाखा नक्षत्र दामनि के आकार का कहा गया है ? दाम्नि पशुबंधनअथवा विजली की रेखा को कहते हैं। इस दाम्नि के समान चार ताराओं से युक्त तोरण के आकार जैसा दोरी सरीखा संस्थान विशाखा नक्षत्र का आकाश में दिखता है ऐसा जाने । श्री गौतमस्वामी पुनः पूछते हैं-(ता अणुराहा णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में चोवीसवां अनुराधा नक्षत्र किस प्रकार के आकार युक्त आकाश में दृश्यमान होता है ? उत्तर में भगवान श्री कहते हैं-(ता अणुराहा णक्खत्ते एगावलिसंठिए पण्णत्ते) चोवीसवां अनुराधा नक्षत्र एकावलि हार के आकार जैसे आकारवाला कहा है अर्थात् चार उज्वल आकारवाले एवं रक्तवर्ण के त्रिकोण के आकार जैसे स्थित ताराओं से दृश्यमान पद्मरागमणि की माला के समान संस्थानवाला
इस छ ? उत्तरमा श्री भगवान् ४ छ (ता विसाहा णक्खत्ते दामणिसंठिा पण्णते) તેવીસમું વિશાખા નક્ષત્ર દામનીના જેવા આકારવાળું કહેલ છે, દામની પશુબંધન અથવા વિજળીની રેખાને કહે છે, આ દામનીના જેવું ચાર તારાઓથી યુક્ત તોરણના આકાર જેવું દેરી સરખું સંસ્થાન વિશાખા નક્ષત્રનું આકાશ દેખાય છે, તેમ સમજવું. શ્રી गौतमस्वामी श पूछे छे (ता अणुराहा णक्खत्ते कि संठिए पण्णत्ते) यावीस नक्षत्रामा
વીસમું અનુરાધા નક્ષત્ર કેવા પ્રકારના આકારવાળું આકાશમાં દેખાય છે? ઉત્તરમાં भगवान् श्री हे छ. (ना अणुराहा णक्खत्ते एगावलिसंठिए पण्णत्ते) यावीसभु मनुરાધા નક્ષત્ર એકાવલી હારનો આકાર જેવા આકારવાળું કહેલ છે. અર્થાત્ ચાર ઉજળા આકારવાળા અને લાલ રંગના ત્રિકોણના આકારની જેમ રહેલ તારાઓથી દેખાતી પદ્મ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #908

सूर्यप्रतिसूत्रे लेक संस्थितिः संस्थानं यस्य तत् एकावलिसंस्थितमनुराधानक्षत्रं प्रज्ञप्तमिति । पुनगौतमः प्रश्नयति-'ता जिहा णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते' ताक्त् ज्येष्ठानक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशति नक्षत्राणां मध्ये पञ्चविंशतितमं ज्येष्टानक्षत्रं किं संस्थितं किमाकारं प्रज्ञप्तम्-कथितमस्ति ? ततो भगवानाह-'ता जिट्टा णक्खत्ते गयदंतसंठिए पण्णत्ने' तावत् ज्येष्ठानक्षत्रं गजदंतसंस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति प्राग्वत् पञ्चविंशतितमं ज्येष्ठानक्षत्रं सल गजदन्तसंस्थितं-चतसृभिरुज्वलाकाराभिस्ताराभिरुपलक्षितो यो गजदन्तस्तद्वत् संस्थितं -संस्थानं यस्य तत् गजदन्तसंस्थितं प्रज्ञप्तम् । 'ता मूले णक्खते किं संठिए पण्णत्ते' तावत मलनक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये षइविशतितमं मलनक्षत्रं किमाकारमाकाशे दृश्यत्वेन प्रतिपादितमिति कथय भगवन् ! ततो भगवानाह-'ता मुले णक्खत्ते विच्छुयलंगोलसंठिए पण्णत्ते' तावत् मूलनक्षत्रं वृश्चिकलाडुगलसंस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् षइविंशतितमं मूलनक्षत्रं खलु वृश्चिकलाङ्ग्रलसंस्थितं-वृश्चिकपुच्छवत् वक्राकाराभिः संस्थिताभिरुज्वलाभि दिशसंख्याभिस्ताराभिअनुराधा नक्षत्र का आकार प्रतिपादित किया है। श्री गौतमस्वामी फिर से पूछता हैं-(ता जिट्ठा णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में पचीसवां ज्येष्ठा नक्षत्र किस प्रकार के आकार वाला प्रज्ञप्त किया है। उत्तर में श्री भगवान् कहते हैं-(ता जिट्ठा णक्खत्ते गयदंतसंठिए पण्णत्ते) पवीसवां ज्येष्टा नक्षत्र का आकार हाथी के दांत समान प्रतिपादित किया है। अर्थात उज्ज्वलाकार चार ताराओं से हाथी के समान आकाश में ज्येष्ठा नक्षत्र दृश्यमान होता है। श्री गौतमस्वामी पूछते हैं-(ता मूले णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में छाईसवां मूल नक्षत्र किस प्रकार के आकार विशिष्ट
शान घाला कहा है ? उत्तर में भगवान् श्री कहते हैं-(ता मूले णक्खत्ते विच्छयलंगोलसंठिए पण्णत्ते) छाईसवां मूल नक्षत्र वीच्छू के पुच्छ के समान भाकारवाला अर्थात् वक्राकार उज्ज्वल बारह ताराओं से युक्त मूल नक्षत्र પગ મની માળાના જેવા આકારવાળે અનુરાધા નક્ષત્રને આકાર પ્રતિપાદિત કરેલ છે. श्री गौतमत्वामी शथी पूछे छे (ता जिहा णक्खत्ते कि संठिए पण्णत्ते) २५४यावीस नक्षત્રામાં પચીસમું જયેષ્ઠા નક્ષત્ર કેવા પ્રકારના આકારવાળું પ્રજ્ઞપ્ત કરેલ છે? ઉત્તરમાં लगवान श्री ४९ छ ता जिट्ठा खत्ते गयदंतसंठिए पण्णत्त) पयासमा ल्य! नक्षत्रना ગાકાર હાથીના દાંત જેવો પ્રતિપાદિત કરેલ છે. અર્થાત્ ઉજવલાકાર ચાર તારાઓથી જણાતા હાથીના દાંતના જેવું આકાશમાં જ્યેષ્ઠા નક્ષત્ર દષ્ટિગોચર થાય છે. શ્રીતમસ્વામી
छ (ता मूले णक्खने कि संठिए पण्णत्ते) म४यावीस नक्षत्रीमा ७०वीस भग न पा २ मा२पाणु ४ छ. उत्तरमा भगवान् श्री ३ छ (ता मले गक्खने विच्छयलंगोलसंठिए पण्णत्ते) ७०वीसभु भू नक्षत्र पीछीना पुछना 241 पाणी
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #909

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४१ दशमप्राभृतस्य अष्टमं प्राभृतप्राभृतम् ८९७ रुपेतं मूलनक्षत्रमाकाशे दृश्यत्वं यातीत्यवसेयमिति । पुनगौतमः पृच्छति-'ता पुव्वासाढा णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते' तावत् पूर्वापाढानक्षत्रं किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये सप्तविंशतितमं पूर्वाषाढानक्षत्रं खलु किं संस्थितं-कीदृशं प्रज्ञप्त. मिति गौतमवचनं श्रुत्वा भगवानाह-'ता पुव्वासाढा णक्खत्ते गयविक्कंभसंठिए पण्णने' तावत् पूर्वाषाढानक्षत्रं गजविष्कम्भ संस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् सप्तविंशतितमं पूर्वापाढानक्षत्रं खलु गनविष्कम्भसंस्थितं-ताराद्वयोपेता तृतीया बृहती देदीप्यमाना तारा गजकुम्भवत् स्थिता दृश्यते तद्वत् संस्थितं संस्थानं यस्य तत् गजविष्कम्भसंस्थितं-गजकुम्भसदृशं पूर्वाषाढानक्षत्रं प्रज्ञप्त-प्रतिपादित वर्तते । पुनगौतमः पृच्छति-'ता उत्तरासाढा णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते' तावत् उत्तराषाढानक्षत्रं किं सस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये अष्टाविंशतितमं सर्वान्तिमम उत्तराषाढानक्षत्र खलु किं संस्थितंकिमाकारं-कीदृशं प्रज्ञप्त-प्रतिपादितं त्वया भगवन्निति कथय ? । ततो भगवानाह-'ता आकाश में दृष्टिगोचर होता है। श्री गौतमस्वामी पुनः पूछते हैं-(ता पुव्वासाढा णक्खत्ते कि संठिए पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में सत्ताईसवां पूर्वाषाढा नक्षत्र किस प्रकार से आकार वाला प्रतिपादित किया है ? उत्तर में श्री भग. वान् कहते हैं-(ता पुव्वासाढा क्खत्ते गयविक्रम संठिए पण्णत्ते) सतावीसवां पूर्वाषाढा नक्षत्र हाथी के कुम्भ के समान अर्थात् गज विष्कम्भ के सदृश माने दो ताराओं से युक्त तीसरा बडा देदीप्यमान तारा हाथी के कुंभस्थल के समान स्थित आकाश में दृश्यमान होता है उसके समान जिसका संस्थान हो वह गजविष्कम्भ संस्थित कहा जाता है इस प्रकार के संस्थानवाला पूर्वाषाढा नक्षत्र प्रतिपादित किया है। श्रीगौतमस्वामी पूछते हैं-(ता उत्तरासाढा णक्खत्ते किं संठिए पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में अठाईसवां उत्तराषादा नक्षत्र किस प्रकार के आकारवाला कहा है ? उत्तर में श्री भगवान् कहते हैंઅર્થાત વકાકાર ઉજજવલ બાર તારાઓથી યુક્ત મૂલ નક્ષત્ર આકાશમાં દષ્ટિગોચર થાય छ. श्रीगीतभस्वामी शथी पूछे छे (ता पुवामाढा णखत्ते कि सठिए पण्णत्ते) અઠયાવીસ નક્ષત્રોમાં સત્યાવીસમું પૂર્વાષાઢા નક્ષત્ર કેવા પ્રકારના આકારવાળું પ્રતિપાદિત रेख छ १ उत्तरमा श्रीमान् ४९ छ (ता पुयासाढा णक्खत्ते गयविक्क भसंठिप पण्णते) સત્યાવીસમું પૂર્વાષાઢા નક્ષત્ર હાથીના કુંભના જેવું અર્થાત્ ગજ વિષ્કભના જેવું એટલે કે બે તારાઓથી યુક્ત અને ત્રીજા મોટા દેદીપ્યમાન તારાથી હાથીના કુંભસ્થળના જેવું આકાશમાં રહેલ દષ્ટિગોચર થાય છે. તેના સરખું જેનું સંસ્થાન હોય તેને ગજવિધ્વંભ સંસ્થિત કહેવામાં આવે છે. આવા પ્રકારના સંસ્થાનવાળું પૂર્વાષાઢા નક્ષત્ર પ્રતિપાદિત ४२८ छ. श्रीगीतमस्वामी पूछे छे (ता उत्तरासाढा णक्खत्ते कि सठिए पण्णत्ते) ५४या વીસમાં નક્ષત્રોમાં અઠયાવીસમું ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્ર કેવા પ્રકારના આકારવાળું કહેવામાં
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #910

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे उत्तरासाढा णक्खत्ते साइयसंठिए पण्णत्ते' तावत् उत्तराषाढा नक्षत्रं सादि संस्थितं प्रज्ञप्तम् । तावदिति प्राग्वत् सर्वान्तिममष्टाविंशतितमम् उत्तराषाढानक्षत्रं खलु सादिसंस्थानसंस्थितंशाल्मलीतरुस्कंधसदृशं-शाखाप्रशाखा वर्जितोऽल्पशाखोपेतो दीर्घाकारो यथा शाल्मलितरुस्कन्धः तथैवोत्तराषाढानक्षत्रं तारात्रयोपेतं दीर्घाकारं मञ्चसदृशमाकाशे दृश्यत्वं यातीत्यर्थः । एवमष्टाविंशतेः नक्षत्राणां संस्थानं पृथक पृथक् प्रश्नोत्तररूपेण विस्तृतं प्रतिपादितम् । अस्मिन् विषये जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति सत्काः तिस्रो गाथाः संस्थानसंग्राहिकाश्चमाः यथागोसीसावलि १, काहार २, सउणि ३, पुप्फोवयार ४, वावी ५, (य उत्तराद्वयं) णावा ६, आसकखंधग ७, भग ८, छुरघरए ९, सगडुद्धी १०, ॥१॥ मिगसीसावलि ११, रुहिरबिन्दु १२, तुल १३, बद्धमाणग १४, पडागा १५, पागारे १६, पल्लंके १७, (फग्गुणी द्वयं), हत्थे १८, मुहफुल्लए १९, चेव खोलग २०, दामणी २१, एगावली (ता उत्तरासाढा णक्खत्ते साइयसंठिए पण्णत्ते) अन्तिम अठाईसवां उत्तरापाढा नक्षत्र सादि संस्थान के जैसे अर्थात् शाल्मली वृक्ष का पेड के समान कि जो शाखा प्रशाखा से रहित अल्प शाखा युक्त लंबे आकार वाला जैसा शाल्मलि का स्कंध होता है, उसी प्रकार उत्तराषाढा नक्षत्र तीन ताराओं से युक्त लंबे आकारवाला अर्थात् मंच के समान आकारवाला आकाश में दृश्यमान होता है।
इस प्रकार अठाई नक्षत्रों का संस्थान पृथक पृथक् प्रश्नोत्तर रूप से विस्तार पूर्वक प्रतिपादित किया हैं, इस विषय के सम्बन्ध में जम्बूद्वीप प्रज्ञप्ति में संस्थानसंग्राहिका तीन गाथाएं कही है सो तीन गाथाएं संस्कृत टीका के
आवेश छ ? उत्तरमा श्रीमान् ४ छ-(ना उत्तरासाढा णक्खने साइ संठिए पण्णत्ते) છેલ્લું અઠયાવીસમું ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્ર સાદિ સંરથાનના જેવું અર્થાત્ શાલ્મલી વૃક્ષના થડના સરખું કે જે શાખા પ્રશાખા વિનાનું થડી શાખાવાળું લાંબા આકારવાળું શામલી વૃક્ષનું સ્કંધ હોય છે તેવા પ્રકારના આકારવાળું ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્ર ત્રણ તારાઓથી યુક્ત લાંબા આકારવાળું અર્થાત્ માંચડાના જેવા આકારવાળું આકાશમાં દષ્ટિગોચર થાય છે.
આ રીતે અઠયાવીસ નક્ષત્રના સંસ્થાન અલગ અલગ પ્રશ્નોત્તર રૂપે વિસ્તારપૂર્વક પ્રતિપાદિત કરેલ છે. આ વિષયના સંબંધમાં જબૂદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રમાં સંસ્થાન સંગ્રાહિકા ત્રણ ગાથાઓ કહેલ છે, એ ત્રણ ગાથાઓ સંસ્કૃત ટીકાની અંતમાં મૂલ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #911

सूर्यज्ञतिप्रकाशिका टीका सू० ४१ दशमप्राभृतस्य अष्टमं प्राभृतप्राभृतम्
८९९
२२, य गयदंत २३, विच्छुयअलेय २४, | गयविकम्भे २५, ततो सीहानि साई य २६, संठाणा ॥ सू० ४१ ॥
इति श्री विश्वविख्यात - जगद्वल्लभ - प्रसिद्धवाचक - पञ्चदशभाषाकलित - ललितकलापालापकप्रविशुद्ध गद्यपद्यानैकग्रन्थनिर्मापक- वादिमानमर्दक- श्री - शाहू छत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त - 'जैनशास्त्राचार्य' - पदविभूषित - कोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारी जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर - पूज्यश्री - घासीलाल - व्रतिविरचितायां श्री सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रस्य सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिकाख्यायां व्याख्यायां दशमस्य प्राभृतस्य अष्टमं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ||१०-८॥
अन्त में मूलमात्र से 'गोसीसावलि' इत्यादि प्रकार से दी है सो जिज्ञासु जन वहां पर देख के समझ लेवें ॥ सू० ४१॥
श्री जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्यश्री घासीलालजी महाराज विरचित सूर्यप्रज्ञप्ति सूत्रकी सूर्यज्ञतिप्रकाशिका टीका में दसवें प्राभृत का आठवां प्राभृतप्राभृत समाप्त ॥ १०-८॥
भात्र३पे (गोसीसावलि) हत्याहि अअस्थी सापेक्ष छे तो लज्ञासुग्यो ते त्यां लेने सेवी || सू० ४१ ॥
શ્રી જૈનાચાર્ય –જૈનધમ દિવાકર—પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજે રચેલ સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રની સૂજ્ઞપ્તિપ્રકાશિકા ટીકામાં इसभा प्रमृत आहेभु प्राकृतप्राकृत सभाप्ति ।। १२-८ ।।
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧
卐

Page #912

९००
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे दशम प्राभृतस्य नवमं प्राभृतप्राभृतम् मूलम्-ता कहं ते तारग्गे आहिएति वएजा ता एएसि णं अट्ठावोसाए णक्खत्ताणं अभीइणक्खत्ते कइ तारे पण्णत्ते ? । तितारे पण्णत्ते, सवणे णक्खत्ते कइ तारे पण्णत्ते, तितारे पण्णत्ते, धणिटा णक्खत्ते कइ तारे पण्णत्ते । पणतारे पपणत्ते, सयभिसया णक्खत्ते दुतारे पण्णत्ते, एव उत्तरा वि रेवई णक्खत्ते कइ तारे पण्णत्ते, बत्तीसति तारे पण्णत्ते, अस्सिणी णखत्ते कइ तारे पण्णत्ते, तितारे पण्णत्ते, एवं सव्वे पुच्छिज्जति, भरणी तितारे पण्णत्ते, कत्तियाए छ तारे पण्णत्ते, रोहिणी पंच तारे पण्णत्ते, मग्गसिरा तितारे पण्णत्ते, अदा एगतारे पण्णत्ते, पुणवसू पंचतारे पण्णत्ते पुस्से णक्खत्ते तितारे पण्णत्ते, अस्से स्सा छ तारे पण्णत्ते, महा सत्ततारे पण्णत्ते, पुवाफग्गुणी दुतारे पण्णत्ते, एवं उत्तरा वि, हत्थे पंचतारे पण्णत्ते, चित्ता एगतारे पाणत्ते, साई एगतारे पण्णत्ते विसाहा पंचतारे पण्णत्ते, अणुराहा पंचतारे पण्णत्ते, जिट्टा तितारे पण्णत्ते, मूले एगतारे पण्णत्ते, पुव्वासाढा चउतारे पण्णत्ते, उत्तरासाढा णक्खत्ते, चउतारे पाणत्ते ॥ सू० ४२॥
। दसमस्स पाहुडस्स णमं पाहुडपाहुडं समत्तं ॥ छाया-तावत् कथं ते ताराग्रम् आख्यातमिति वदेत् । तावत् एतेषामष्टाविंशते नक्षत्राणाम् अभिजिन्नक्षत्रं कति तारकं प्रज्ञप्तम् ?, त्रितारकं प्रज्ञप्तम् , श्रवणानक्षत्रं कति तारक प्रज्ञप्तम् ?, त्रितारकं प्रज्ञप्तम् , धनिष्ठानक्षत्रं कति तारकं प्रज्ञप्तम् ?, पश्चतारकं प्रज्ञप्तम् , शतभिषानक्षत्र कति तारकं प्रज्ञप्तम् !, शततारकं प्रज्ञप्तम् , पूर्वापौष्ठपदा कति तारक प्रज्ञप्तम् ?, द्वितारकं प्रज्ञप्तम् , एवम् उत्तरापि, रेवतीनक्षत्र कति तारकं प्रज्ञप्तम् ?, द्वात्रिशत्तारकं प्रज्ञप्तम् ?, अश्विनीनक्षत्र कति तारकं प्रज्ञप्तम् ?, त्रितारकं प्रज्ञप्तम् , एवं सर्वे पृच्छयन्ते, भरणी त्रितारा प्रज्ञप्ता, कृत्तिका षट्तारा प्रज्ञप्ता, रोहिणी पञ्चतारा प्रज्ञप्ता, मृगशीर्ष त्रितारं प्रज्ञप्तम् , आर्दा एक तारा प्रज्ञप्ता, पुनर्वसुः पञ्चतारः प्रज्ञप्तः, पुष्य नक्षत्र त्रितारकं प्रज्ञप्तम् , आश्लेषा षट्तारा प्रज्ञप्ता, मघा सप्ततारा प्रज्ञप्ता, पूर्वाफाल्गुनी द्वितारा प्रज्ञप्ता, एवम् उत्तरापि, हस्तः पञ्चतारःप्रज्ञप्तः, चित्रा एकतारा प्रज्ञप्ता, स्वाती एकतारा प्रज्ञप्ता, विशाखा पञ्चतारा प्रज्ञप्ता, अनुराधा पञ्चतारा प्रज्ञप्ता, ज्येष्ठा त्रितारा प्रज्ञप्ता, मूलम् एकतारं प्रज्ञप्तम् , पूर्वाषाढा चतुस्तारा प्रज्ञप्ता, उत्तराषाढा नक्षत्र चतुस्तारं प्रज्ञप्तम् ॥सू०४२॥
॥ दशमस्य प्राभृतस्य नवमं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ॥
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #913

सुर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४२ दशमप्राभृतस्य नवमं प्राभृतप्राभूतम्
९०१ टीका-संप्रवृत्तस्य दशमस्य प्राभृतस्य (योगे किं ते वस्तु आख्यातम) इत्यस्याष्टमे प्राभृतप्राभृते नक्षत्राणां संस्थानस्वरूपविषयकं प्रश्नोत्तररूपम् एकचत्वारिंशतं सूत्र विस्तृतखपं व्याख्याय सम्प्रति नवमेऽस्मिन् प्राभृतप्राभृतेऽर्थाधिकारसूत्रे प्रतिनक्षत्र ताराप्रमाणं वक्तुकामः तद्विषयकं प्रश्नोत्तरस्वरूपं 'ता कहं ते तारग्गे' इत्यादिना विवृण्वन्नाह-'ता कहं ते तारग्गे आहिएत्ति वएज्जा!' तावत् कथं ते ताराग्रम् आख्यातमिति वदेत् । तावत्श्रूयतां तावत् भगवन् ! अन्यत् प्रष्टव्यमस्ति, पूर्व नक्षत्राणां स्वरूपं यत् प्रतिपादितं तत्र ताराप्रमाणं नोक्तं तेन तद्विषयकं ज्ञानविशेष प्रष्टुकामोऽस्मि तावत् । कथं-केन प्रकारेणकया वा युक्त्या-केन वा आधारेण-स्वप्रज्ञया प्रत्यक्षीकृतवस्त्वाधारतो वा ते-त्वया भगवन् ! नक्षत्राणां-अभिजिदाद्यष्टाविंशति संख्यानां प्रागुक्तानां नक्षत्राणां ताराग्रं-ताराप्रमा
नववां प्राभृतप्राभृत का प्रारंभटीकार्थ-प्रवर्तमान इस दसवें प्राभृत का (योगे किं ते वस्तु आख्यातम्) आप के मत से योग के विषय में किस प्रकार से कहा है ? इस विषय में आठवें प्राभृतप्राभृत में नक्षत्रों के संस्थान स्वरूप के सम्बन्ध में प्रश्नोत्तर रूप से इकतालीसवां सूत्र सविस्तर रूप से व्याख्यात कर के अब नववें इस प्राभृतप्राभृत में अर्थाधिकार सूत्र में प्रति नक्षत्रों के तारा का प्रमाण कहने की इच्छा से उस विषय सम्बन्ध में प्रश्नोत्तर रूप से कथन करते हैं-इसमें श्रीगौतमस्वामी पूछते हैं-(ता कहं ते तारग्गे आहितेति वएज्जा) हे भगवान् अन्य विषय पृष्टव्य है परंच इस समय पूर्व में आपने नक्षत्रों के स्वरूप का प्रतिपादन किया है, उसमें ताराओं का प्रमाण कहा नहीं है अतः उसके संम्बन्ध में पूछता हूं कि आपने किस प्रकार अथवा किस युक्ति से वा किस आधार से अथवा अपनी प्रज्ञा से प्रत्यक्ष की गई वस्तु के आधार से अभिजिदादि अठाईस पहले
નવમા પ્રાભૃતપ્રાભૃતને પ્રારંભ Nथ :- प्रयसित २0 ४समा प्रामृतना (योगे कि ते वस्तु आखातम्) आपना મતથી એગના વિષયમાં કેવી રીતે કહેલ છે ? આ વિષયમાં આઠમા પ્રાભૃતપ્રાભૃતમાં નક્ષત્રના સંસ્થાનના સ્વરૂપ વિષે પ્રશ્નોત્તરરૂપથી એકતાળીસમું સૂત્ર વિસ્તારપૂર્વક વ્યા
ખ્યાત કરીને હવે આ નવમા પ્રાકૃતપ્રાભૂતમાં અર્વાધિકારસૂત્રમાં દરેક નક્ષત્રના તારાનું પ્રમાણુ કહેવાની ઈચ્છાથી એ વિષયના સંબંધમાં પ્રશ્નોત્તર રૂપથી કથન કરવામાં આવે છે. मामा श्रीगीतभाभी पूछे छे (ता कहं ते तारग्गे अहिते ति वएज्जा) भगवान् मन्य વિષયમાં પૂછવા નું છે પરંતુ અત્યારે પહેલાં આપે નક્ષત્રના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરેલ છે. તેમાં તારાઓનું પ્રમાણ આપે કહેલ નથી. તેથી તેના સંબંધમાં પૂછું છું કે આપે કેવી રીતે અથવા કઈ યુક્તિથી અથવા કયા આધારથી અથવા આપની પ્રજ્ઞાથી પ્રત્યક્ષ કરેલ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #914

९०२
सूर्यप्राप्तिसूत्रे णम् आख्यातं प्रतिबोधितम् इति कृपया वदेत् कथय भगवन्नित्यर्थः । एवं सामान्यतः प्रश्न कृत्वापि सम्प्रति प्रतिनक्षत्रं पृच्छति-'ता एएसिणं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं अभीई णक्खत्त कई तारे पण्णत्ते ?' तावत् अष्टाविंशते नक्षत्राणाम् अभिजिन्नक्षत्रं कतितारं प्रज्ञप्तम् ? तावदिति प्रथमोक्तवत् एतेषां-पूर्वप्रतिपादितानाम् अष्टाविंशतिसंख्यानां नक्षत्राणां मध्ये यत् युगादि वोधकं प्रथमाख्यम् अभिजिनामकं नक्षत्रं प्रतिपादितमस्ति तनक्षत्रं कतितारं-कियसंख्याभिः ताराभिरुपेतम् अभिजिम्नक्षत्रं प्रज्ञप्त-प्रतिपादितमिति कथय भगवन् ? । इति गौतमस्य प्रश्नं श्रुत्वा भगवानाह-'ता अभिई णक्खत्ते तितारे पण्णने' तावत् अभिजिनक्षत्र त्रितारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अभिजिन्नक्षत्रं खलु त्रितारं-त्रितारोपेतं प्रज्ञप्तम्-अभिजिनक्षत्रे त्रिग्रमाणास्ताराः सन्तीत्यर्थः । पुनीतमः पृच्छति-'ता सवणे णक्खत्ते कइ तारे पण्णत्ते' तावत् श्रवणनक्षत्र कतितारं प्रज्ञप्तम् ! । अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये द्वितीयं श्रवणनक्षत्रं कतितारकं-कियतीभिः ताराभिरुपेतं प्रज्ञप्त-प्रतिपादितम् । ततो भगवानाहकहे गये नक्षत्रों का ताराम माने ताराओं का प्रमाण आपने कहा है ? वह कृपा कर कहिये इस प्रकार सामान्य से प्रश्न कर के अब प्रतिनक्षत्र को लेकर प्रश्न करते हैं-(ता एएसिणं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं अभीई णक्खत्ते कइतारे पण्णत्ते) पूर्वप्रतिपादित अठाईस नक्षत्रों में युग का आदि बोधक पहला अभिजित नक्षत्र प्रतिपादित किया है वह अभिजित् नक्षत्र कितने तारावाला कहा है ? वह कहिये । इस प्रकार श्री गौतमस्वामी के प्रश्न को सुनकर श्री भगवान कहते हैं--(ता अभिई णक्वत्त तितारे पण्णत्ते) अभिजित् नक्षत्र तीन ताराओं से युक्त कहा है। अर्थात् अभिजित् नक्षत्र में तीन ताराएं होते हैं। श्री गौतमस्वामी पूछते हैं-(ता सवणे णवत्ते कइ तारे पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में दूसरा श्रवण नक्षत्र कितने तारावाला प्रतिपादित किया है ? भगवान् कहते हैं-(ता सवणे णक्खत्ते तितारे पण्णत्ते) दूसरा श्रवण नक्षत्र વસ્તુના આધારથી અભિજીત વિગેરે પહેલાં કહેલ અડયાવીસ નક્ષત્રોના તારા એટલે કે તારાઓનું પ્રમાણ આપે કહેલ છે? તે આપ કૃપા કરીને કહે આ રીતે સામાન્યથી પ્રશ્ન
शन वे ४२४ नक्षत्राने साधने प्रश्न ४२ छे. (ता पएसिणं अदावीसाए णक्खत्ताणं अभीई णक्खत्ते कइ तारे पण्णत्ते) पडदा प्रतिपाहित म४यावीस नक्षत्रमा युगना माहि माघ પહેલું અભિજીત નક્ષત્રનું પ્રતિપાદન કરેલ છે તે અભિજીત નક્ષત્ર કેટલા તારાવાળું કહેલ છે? તે આપ મને કહે આ પ્રમાણે શ્રીગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નને સાંભળીને શ્રી ભગવાન કહે છે (ता अभिई णक्खत्ते तितारे पण्णत्ते) अमित नक्षत्र ३ तारापोवाणु ४ छ. अर्थात् अमित नक्षत्रमा र तारायाय छे. श्रीगोतमस्थाभी पूछे छे । (ता सवणे णक्खत्ते कइ तारे पण्णत्ते) म४यावीस नक्षत्रोमा मा श्रव नक्षत्र 20 तारामवाणु प्रतिपाहित ४२० छ. श्रीभगवान् ४ छ-(ता सवणे णक्खत्ते, ति तारे पण्णत्ते) मा श्रवY नक्षत्र नताशमाथी
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #915

% 3DTIMESermone meman
% 3D
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४२ दशमप्राभृतस्य नवमं प्राभृतप्राभृतम् ९०३ 'ता सवणे णक्खत्ते तितारे पण्णत्ते' तावत् श्रवणनक्षत्रं त्रितारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति प्राग्वत् द्वितीयं श्रवणनक्षत्रं त्रितार-तारा त्रयोपेतं प्रज्ञप्तं-प्रतिपादितम् । तत्र तिस्रस्ताराः सन्तीत्यर्थः । पुनगौतमः पृच्छति-'ता धणिट्ठा णक्खत्ते कइ तारे पण्णत्ते' तावत् धनिष्ठानक्षत्रं कतितारं प्रज्ञप्तम् ? । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये तृतीयं धनिष्ठा नक्षत्र कतितारं-कियताभिः ताराभिरुपेतं प्रज्ञप्तम्-प्रतिपादितमिति कथय । 'ता धणिट्ठा णक्खत्ते पणतारे पण्णत्ते' तावत् धनिष्ठानक्षत्रं पञ्चतारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति प्राग्वत् तृतीयं धनिष्ठानक्षत्रं खलु पञ्चतारं-पञ्चसंख्यकतारोपेतं प्रज्ञप्त-प्रतिपादितं वर्त्तते । पुनगौतमः पृच्छति'ता सयभिसया णक्खत्ते कइ तारे पण्णते तावत् शतभिषानक्षत्रं कतितारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये चतुर्थ शतभिपानक्षत्रं कतितारं-कियतीभिः ताराभिरूपेतं प्रतिपादितम् । ततो भगवानाह-'ता सयभिसया णक्खत्ते सयतारे पण्णत्ते' तावत् शतभिषानक्षत्रं शततारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववद , चतुथै शतभिपानक्षत्रं शततारोपेत-शतसंख्याभिः ताराभिरूपेतं प्रतिपादितम् । पुनगौतमः प्रश्नयति-ता पुव्वापोट्टवया णक्वत्ते तीन ताराओं से युक्त प्रतिपादित किया है, अर्थात् श्रवण नक्षत्र में तीन तारे होते हैं। श्रीगौतमस्वामी पूछके हैं(ता धणिट्ठाणक्खत्ते कइ तारे पण्णत्ते अठाईस नक्षत्रों में तीसरा धनिष्ठा नक्षत्र कितने तारावाला कहा है ? उत्तर में भगवान् कहते हैं-(ता धनिट्ठा णखत्ते पणतारे पण्णत्ते) तीसरा धनिष्ठा नक्षत्र पांच तारा वाला प्रतिपादित किया है। श्रीगौतमस्वामी पूछते हैं-(ता सयभिसया णक्खत्ते कइ तारे पणत्ते) अठाईस नक्षत्रों में चौथा शतभिषा नक्षत्र कितने तारा वाला कहा है ? उत्तर में श्री भगवान् कहते हैं-(ता सभिसया णक्खत्ते सय तारे पण्णत्ते) चौथा शतभिषा नक्षत्र शत ताराओं से युक्त प्रतिपादित किया है । गौतमस्वामी पूछते हैं (ता पुव्वापोट्टवया णक्खत्ते कइ तारे पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में पांचवां पूर्वाग्रौष्ठपदा अर्थात् पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्र कितने तारे वाला कहा है ? उत्तर में भगवान श्री कहते हैं-(ता पुवापोट्टवया णक्खत्ते યુક્ત પ્રતિપાદિત કરેલ છે. અર્થાત્ શ્રવણ નક્ષત્રમાં ત્રણ તારાઓ હોય છે. શ્રીગૌતમસ્વામી पूछे छे. (ता धणिवा णक्खन कहतारे पण्णते) मध्यावीस नक्षत्रीमा त्री धनिष्ठा नक्षत्र 20 तासावा ? उत्तरमा पन्थी ४७ छ (ता धणिटु णक्खत्ते पणतारे पण्णते)त्री धनिष्ठा नक्षत्र पाय तारापोवाणु प्रतिपादित ४२८. श्रीगौतमस्वामी यूछे छे (वा सयभिसया णक्खत्ते कइतारे पण्णत्ते) २४यावीस नक्षत्रमा याथु शतभिषा नक्षत्र 21 तारामवाणुस छ ? उत्तरमा श्री भवान् ४ छ(ता सयभिसया णक्खत्ते सयतारे पण्णत्ते) याथु शतमिषा नक्षत्र से ताराम पाणु प्रतिपाहित २ , श्री गौतभरपाभी पूछे छे (ता पुव्वापोटुवया णक्खत्ते कइतारे पण्णत्ते) १४यवीस नक्षत्रीमा पांचभु पूर्वापी ४५६॥ अर्थात् पूर्वाभाद्रह नक्षत्र 31 तारामावाणु ४८ छ ? उत्तरमा मापानश्री ४डे छ (ता पुव्वापोट्ट
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #916

९०४
सूर्यप्राप्तिसूत्रे कइ तारे पण्णत्ते' तावत् प्रौष्ठपदानक्षत्रं कतितारं प्रज्ञप्तम् ! । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये पञ्चमं पूर्वाग्रौष्ठपदा-पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्रं कतितारं-कियतीभिः ताराभिरुपलक्षितं प्रज्ञप्त-प्रतिपादितमस्ति । ततो भगवानाह-'ता पुव्वापोट्ठवया णक्खत्ते दुतारे पण्णत्ते तावत् पूर्वाग्रौष्ठपदानक्षत्रं द्वितारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति प्राग्वत् पञ्चमं पूर्वाभाद्रपदानक्षत्रं द्वितार-ताराद्वयोपेतं प्रतिपादितम् । 'एवं उत्तरा वि' एवत् उत्तरापि । एवं-पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्रवत् षष्ठमुत्तराभाद्रपदा नक्षत्रमपि ताराद्वयेनोपलक्षितं प्रतिपादितं वर्तते । पुनगौतमः पृच्छति-'ता रेवई णक्खत्ते कइ तारे पण्णत्ते' तावत् रेवतीनक्षत्रं कतितारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति प्राग्वत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये सप्तमं रेवतीनक्षत्रं कतितारं-कियतीभिस्ताराभिरुपलक्षितं प्रज्ञप्तम् । ततो भगवानाह-'ता रेवई णक्खत्ते वत्तीसति तारे पण्णत्ते' तावत् रेवतीनक्षत्रं द्वात्रिंशत्तारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् सप्तमं रेवतीनक्षत्रं खलु द्वात्रिंशतसंख्याभिः ताराभिरूपलक्षितं प्रज्ञप्त-रेवतीनक्षत्रे द्वात्रिंशत् संख्यकाः ताराः सन्तीत्यर्थः। पुनीतमः प्रश्नयति यथा-'ता अस्सिणी णक्खत्ते कइ तारे पण्णत्ते' तावत् अश्विनी नक्षत्रं दुतारे पण्णत्ते) पांचवां पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्र दो ताराओं से युक्त प्रतिपादित किया है। (एवं उत्तरावि) पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्र के कथनानुसार छठा उत्तराभाद्रपदा नक्षत्र भी दो तारावाला प्रतिपादित किया है। श्री गौतमस्वामी(ता रेवई णक्खत्ते कइ तारे पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में सातवां रेवती नक्षत्र कितने तारावाला प्रज्ञप्त किया है ? श्री भगवान्-(ता रेवइ णक्खत्ते बत्तीसति तारे पण्णत्ते) सातवां रेवती नक्षत्र बत्तीस ताराओं से युक्त प्रतिपादित किया है। अर्थात रेवती नक्षत्र में बत्तीस तारे होते हैं। श्रीगौतमस्वामी-(ता अस्मिणी णवत्ते कइ तारे पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में आठवां अश्विनी
कितने तारा वाला कहा है ? श्रीभगवान्-(ता अस्सिणी णक्खत्ते ति तारे पण्णत्ते) आठवां अश्विनी नक्षत्र तीन ताराओं वाला प्रतिपादित किया वया णक्खत्ते दुतारे पण्णत्ते) पायभु पूर्वाभाद्रा नक्षत्र मे तारामी युक्त प्रतिपादित
रेशी छ. (एवं उत्तरा वि) पूर्वाभाद्रप। नक्षत्रना ४थनानुसार छ उत्तराभाद्रप नक्षत्र पामे तारामावाणु प्रतिपाहित ४२ छ, श्री गौतभाभी-(ता रेवई णखत्ते कइतारे
) અઠવ્યાવીસ નક્ષત્રોમાં સાતમું રેવતી નક્ષત્ર કેટલા તારાઓવાળું પ્રજ્ઞપ્ત કરેલ छ ? श्री भगवान (ता रेवइ णक्खत्ते बत्तीसतितारे पण्णते) सातभु रेवती नक्षत्र मत्रीस તારાઓથી યુક્ત પ્રતિપાદિત કરેલ છે. અર્થાત્ રેવતી નક્ષત્રમાં બત્રીસ તારાઓ હોય છે. श्री गीतमस्याभी-(ता अस्सिणी णक्खत्ते कइतारे पण्णत्ते) मायावीस नक्षत्रोमा मा भु अश्विनी नक्षत्र 21 तारामवाणु ४८ छ ? श्री मापान-(ता अस्सिणी णक्खत्ते तितारे gar) આઠમું અશ્વિની નક્ષત્ર ત્રણ તારાઓવાળું પ્રતિપાદિત કરેલ છે, તમે પણ એ प्रभाग पाताना शिष्याने प्रतिपाहत ४रीने ४ा. (एवं सव्वे वि पुच्छिज्जति) पूरित
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #917

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टोका सू० ४२ दशमप्राभृतस्य नवमं प्राभृतप्राभृतम् ९०५ कतितारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति प्राग्वत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये अष्टमम् अश्विनीनक्षत्रं कतितारं-कियतीभिस्ताराभिरुपेतं प्रज्ञप्तमिति कथय भगवन् ? ततो भगवान् वदति-'ता अस्सिणी णक्वते तितारे पण्णत्ते' तावत् अश्विनी नक्षत्रं त्रितारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टममश्विनी नक्षत्रं खलु त्रितारं-तिसभिस्ताराभिरूपलक्षितं-तारात्रयोपेतं प्रज्ञप्त-प्रतिपादितं वर्तत इति स्वशिष्येभ्यः प्रतिपादनीयं त्वयापि हे गौतम आयुष्मन् ! 'एवं सव्वे पुच्छिज्जंति' एवं सर्व पृच्छयन्ते । एवं पूर्वोक्तवत् सर्व-सर्वत्र नक्षत्राणां ताराज्ञानविषयका प्रश्नाः पृच्छयन्ते, प्रतिनक्षत्रताराज्ञाने प्रश्नमुत्तरं च योज्यमित्यर्थः । यथा 'ता भरणी णक्खत्ते कइ तारे पण्णने' तावत् भरणीनक्षत्रं कतितारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये नवमं भरणीनक्षत्रं कतितारं-कियतीभिस्ताराभिरुपलक्षितं प्रज्ञप्तम्प्रतिपादितम् । ततो भगवानाह-'ता भरणी णक्खत्ते तितारे पण्णत्ते' तावत् भरणी नक्षत्रं त्रितारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् नवमं भरणीनक्षत्रं खलु त्रितार-ताराप्रयोपेतं-तिसृभिस्ताराभिरुपलक्षितं कथितं वर्तते । पुनगौतमः पृच्छति-'ता कत्तिया णक्खत्ते कइ तारे पण्णत्ते' तावत् कृतिका नक्षत्रं कतितारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये दशमं कृत्तिकानक्षत्रं कतितारं कियतीभिस्ताराभिरुपलक्षितं प्रतिपादितम् । भगवानाह'ता कत्तिया णक्खते छतारे पण्णत्ते' तावत् कृत्तिकानक्षत्रं पट्तारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति है। तुम भी इस प्रकार अपने शिष्यों को प्रतिपादित कर कहो। (एवं सब्वे पुच्छिज्जति) इस पूर्वोक्त कथन के अनुसार सभी नक्षत्रों के ताराओं की संख्या ज्ञान के सम्बन्ध में प्रश्न किया जाता है एवं प्रत्येक नक्षत्र के तारा ज्ञान विषयक उत्तरवाक्य की योजना कर कहलेवें । जैसे कि श्री गौतमस्वामी पूछते हैं-(ता भरणी णक्खत्ते कइतारे पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में नववां भरणी नक्षत्र कितने ताराओं से युक्त प्रतिपादित किये हैं ? उत्तर में श्री भगवान् कहते हैं-(ता भरणी णक्खत्ते तितारे पण्णत्ते) नववां भरणी नक्षत्र तीन तारावाला कहा है। श्री गौतमस्वामी- (ता कत्तिया णक्वत्ते कइतारे पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में दसवां कृत्तिका नक्षत्र कितने नारा वाला प्रतिपादित किया है ? श्री भगवान्-(ता कत्तिया णक्खत्ते छतारे पण्णत्ते) दसवां कृत्तिका नक्षत्र छ ताराओं से युक्त कहा है। કથન પ્રમાણે બધા નક્ષત્રોના તારાઓની સંખ્ય ના જ્ઞાન સંબંધમાં પ્રશ્ન કરાય છે, અને દરેક નક્ષત્રના તારા જ્ઞાન વિષયક ઉત્તર વાક્યની ચેજના કરીને કહી લેવું, જેમ કેश्री गीतभरपाभी पूछे छे. (ता भरणी णक्खत्ते कइतारे पण्णत्ते) २४ यापीस नक्षत्रोभ नभु ભરણી નક્ષત્ર કેટલા તારાઓથી યુક્ત પ્રતિપાદિત કરેલ છે ? ઉત્તરમાં શ્રી ભગવાન કહે छे-(ता भरणी णखत्ते तितारे पण्णत्ते) नषभु १२७ नक्षत्र तारामीवाणुस . श्रीगौतमसपाभी- (ता कत्तिया णक्खत्ते कइतारे पण्णत्ते) अध्यावीस नक्षत्रोमा समुत्ति । नक्षत्र ॐen ताशवाणु प्रतिपाहित ४रेस छ ? श्रीमावान-(ता कत्तिया गक्खत्ते छतारे
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #918

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे पूर्ववत् दशमं कृत्तिका नक्षत्रं पट्तारं-पइभिः संख्याभिः ताराभिरुपलक्षितं प्रज्ञप्तम् । पुनगौतमः पृच्छति-'ता रोहिणीणक्खत्ते कइ तारे पण्णत्ते' तावत् रोहिणीनक्षत्रं कतितारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति प्राग्वत् अधाविंशते नक्षत्राणां मध्ये एकादशं रोहिणीनक्षत्रं कतितारंकियतीभिः ताराभिरुपलक्षितं प्रज्ञप्तम् । ततो भगवानाह-'ता रोहिणीणक्खत्ते पंचतारे पण्णत्ते' तावत् रोहिणीनक्षत्रं पश्चतारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत एकादशं रोहिणीनक्षत्रं खलु पश्चतारं पश्चभिः ताराभिरुपेतं प्रतिपादितम् । पुनः प्रश्नयति-ता मग्गसिरा णवखत्ते कइतारे पण्णत्ते' तावत् मृगशिरा नक्षत्रं कतितारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये द्वादशं मृगशिरानक्षत्र कतितारं-कियतीभिः ताराभिरुपलक्षितं प्रज्ञप्तम्प्रतिपादितम् । ततो भगवानाह-'ता मग्गसिरा णखत्ते तितारे पण्णत्ते' तावत् मृगशिरा नक्षत्रं त्रितारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् द्वादशं मृगशिरा नक्षत्रं त्रितारं-'तारा त्रयोपेतं प्रतिपादितम् । पुनः प्रश्नयति गौतमः 'ता अदाणक्खत्त कइतारे पण्णत्ते' तावत् आर्द्रा नक्षत्र कतितारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये त्रयोदशम् आनक्षत्रं कतितारं-कियताभिः ताराभिरुपलक्षितं प्रतिपादितम् । ततो भगवानाह-'ता अदा णक्खत्ते एगतारे पण्णत्ते' तावत् आर्द्रानक्षत्रम् एकतारं प्रज्ञप्तम् । तापदिति प्राग्वत् त्रयोदशमा नक्षत्र श्री गौतमस्वामी-(ता रोहिणी णक्खत्ते कतितारे पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में ग्यारहवां रोहिणी नक्षत्र कितने तारावाला कहा है ? श्री भगवान्-(ता रोहिणी णक्खत्ते पंचतारे पण्णत्ते) ग्यारहवां रोहिणी नक्षत्र पांच ताराओं से यक्त कहा है। श्री गौतमस्वामी-(ता मग्गसिरा णक्खत्ते कइ तारे पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में बारहवां मृगशिरा नक्षत्र कितने ताराओं वाला कहा है ? श्रीभगवान्-(ता मग्गसिरा णक्वत्ते तितारे पण्णत्ते) बारहवां मृगशिरा नक्षत्र तीन ताराओं वाला प्रतिपादित किया है। श्रीगौतमस्वामी-(ता अद्दा णक्खत्ते कइ तारे पण्णत्ते) तेरहवां आर्द्रा नक्षत्र कितने तारावाला प्रतिपादित किया है ? श्रीभगवान-(ता अद्दा णक्खत्ते एगतारे पण्णत्ते) तेरहवां आर्द्रा नक्षत्र एक तारावाला कहा गया है। श्रीगौतमस्वामी-(ता पुणव्वसु णक्खत्ते कइ पण्णत्ते) सभु कृत्ति नक्षत्र छ तारामावाणुस छ. श्रीगौतमस्वामी-- (ता रोहिणी णक्खने कतितारे पण्णत्ते) १४यावीस नक्षत्रामा 29ीयारभु शेलिया नक्षत्र डेटता तारामोवाणु ४स छ ? श्रीमान् (ता रोहिणी णखते पंच तारे पण्णते) 249ीयारभु डिणी नक्षत्र पाय ताशयावाणु ४९ छ. श्रीगीत भाभी--(ता मग्गसिरा णक्खत्ते कइतारे पण्णत्त) २४यावीस नक्षत्रामा मारभु मृगशिरा नक्षत्र 32. तारापोवाणु स छ ? श्रीमान् (ता मगसिरा णखत्ते तितारे पण्णत्ते) मारभु भृगशिरा नक्षत्र त्र तारापोवाणु प्रतिपादित ४२ छ. श्रीगीतमस्वाभी--(ता अदा णक्खत्ते कइतारे पणत्ते) तेरभु मा नक्षत्र सा तायवाणु प्रतिपादित ४२ छ. श्रीभगवान् (ता अहा
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #919

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सु० ४२ दशमप्राभृतस्य नवमं प्राभृतप्राभूतम् ९०७ खलु एकतारम् एकयैव तारया वर्तमान प्रज्ञप्त-प्रतिपादितं वर्तते । 'ता पुणव्वसु णक्खत्ते कहतारे पण्णत्ते' तावत् पुनर्वसु नक्षत्र कतितारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये चतुर्दशं पुनर्वसु नक्षत्र कतितारं-कियतीभिः ताराभिरुपलक्षितं प्रज्ञप्तम्-प्रतिपादितम् । ततो भगवानाह-'ता पुणवसु णक्खत्ते पंचतारे पण्णत्ते' तावत् पुनर्वसुनक्षत्रं पश्चतारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् चतुर्दशं पुनर्वसुनक्षत्रं पञ्चतारं-पञ्चभिः ताराभिरुपलक्षितं प्रतिपादितम् । पुन गौतमः प्रश्नयति-ता पुस्से णक्खत्ते कइ तारे पण्णत्ते' तावत् पुष्यनक्षत्रं कतितारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये पञ्चदशं पुष्यनक्षत्रं खलु कतितारं-कियतीभिः ताराभिरुपलक्षितं प्रज्ञप्तं-प्रतिपादितम् । ततो भगवानाह'ता पुस्से णक्खत्ते तितारे पण्णत्ते' तावत् पुष्यनक्षत्रं त्रितारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति प्राग्वत् पञ्चदशं पुष्य नक्षत्र खलु त्रितार-तारात्रयोपेतं प्रतिपादित वर्तते । पुन गौतमः पृच्छति'ता अस्सेसा णक्खत्ते कइतारे पण्णत्ते' तावत् आश्लेषा नक्षत्रं कतितारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति प्राग्वत् अष्टाविंशति नक्षत्राणां मध्ये पोडपतममाश्लेषा नक्षत्रं कतितारं-कियतीभिः ताराभिरुपलक्षितं प्रज्ञप्तम्-प्रतिपादितं ? ततो भगवानाह-'ता अस्सेसा णक्खत्ते छतारे पण्णत्ते' तावत् आश्लेषानक्षत्र पट्तारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति प्राग्वत् पोडशतममाश्लेपानक्षत्रं षट्तारंतारे पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में चौदहवां पुनर्वसु नक्षत्र कितने तारावाला कहा है ? श्री भगवान्-(ता पुणवसु णवत्ते पंच तारे पण्णत्ते) चौदहवां पुनर्वसु नक्षत्र पांच तारावाला प्रतिपादित किया है । श्रीगौतमस्वामी-(ता पुस्से णक्खत्ते कइ तारे पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में पंद्रहवां पुष्य नक्षत्र कितने तारा वाला प्रतिपादित किया है ? श्रीभगवान् (ता पुस्से णक्खत्ते ति तारे पण्णत्ते) पन्द्रहवां पुष्य नक्षत्र तीन ताराओं वाला प्रतिपादित किया है। श्रीगौतमस्वामी-(ता अस्सेसा णक्खत्ते कइ तारे पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में सोलहवां अश्लेषा नक्षत्र कितने ताराओं से युक्त प्रतिपादित किया है ? श्रीभगवान्-(ता अस्सेसा णक्खत्ते छ तारे पण्णत्ते) सोलहवां णक्खत्ते एगतारे पण्णत्त) तेरभु मा नक्षत्र मे तारावाणुस छ. श्रीगौतमस्वाभी(ता पुणध्वसू णक्खत्ते कइतारे पण्णत्ते) यावीस नक्षत्रोमा यो पुनर्वसू नक्षत्र या ताशवाणु ४७ छ? श्रीमान्-(ता पुणअसु णक्खत्ते पंचतारे पण्यत्त) यौह पुनर्वसु નક્ષત્ર પાંચ તારાઓવાળું પ્રતિપાદિત કરેલ છે.
श्रीगीतमस्वाभी-(ता पुस्से णक्खत्ते कइतारे पण्णत्ते) २०४५ वीस नक्षत्रीमा परभुः पुष्य नक्षत्र या तारापोवाणु प्रतिपाहित ४२० छ ? श्रीमान्-(ता पुस्से खत्ते तितारे पण्णत्ते) ५४ पुष्य नक्षत्र र तारायवाणु प्रतिपाहित ४२ . श्रीगीतम स्वामी (ता अस्सेसा णक्खत्तै कइतारे पण्णत्ते) २४यावीस नक्षत्रोमा सो सरोष। नक्षत्र 321 तारामावाणु ४३ छ ? श्रीमावान (ता अस्सेसा णखत्ते छ तारे पग्णत्ते)
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #920

९०८
सूर्यप्रशप्तिसूत्रे षभिः ताराभिरूपलक्षितं प्रज्ञप्तं वर्तते । पुनगौतमः पृच्छति-'ता महाणक्खत्ते कइ तारे पण्णत्ते' तावत् मघानक्षत्रं कतितारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये सप्तदशतमं मघानक्षत्रं कतितारं-कियतीभिः ताराभिरुपेतं प्रज्ञप्तम् । प्रतिपादितम् । ततो भगवानाह-'ता महाणक्खत्ते सत्ततारे पण्णत्ते' तावत् मघानक्षत्रं सप्ततारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति प्राग्वत् सप्तदशतमं मघानक्षत्रं खलु सप्तसंख्याभिः ताराभिरुपलक्षितं प्रतियादितं वर्तते । पुन गौतमः पृच्छति-'ता पुवाफग्गुणी णक्खत्ते कइतारे पण्णत्ते' तावत् पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्रं कतितारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये अष्टादशतमं पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र कतितारं-कियतीभिः ताराभिरूपलक्षितं प्रज्ञतम्-प्रतिपादितम् । ततो भगवानाह-'ता पुव्वा फग्गुणी णक्खत्ते दुतारे पण्णत्ते' तावत् पूर्वाफाल्गुनीनक्षत्रं द्वितारं प्रज्ञसम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये अष्टादशतमं पूर्वाफाल्गुनीनक्षत्रं खलु द्वितार-ताराद्वयोपेतं प्रज्ञप्तम्-प्रतिपादितं वर्तते । 'एवं उत्तरा वि' एवम् उत्तरापि । एवम्पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्रवत् उत्तरापि-उत्तराफाल्गुन्यप्यवसेया अर्थात् ताराद्वयोपेतमुत्तराफाल्गुनीमपि उनविंशतितमं प्रतिपादितं ज्ञेयम् 'ता हत्थे णक्खत्ते कइतारे पण्णत्ते' तावत् हस्तअश्लेषा नक्षत्र छह ताराओं वाला प्रतिपादित किया है। श्री गौतमस्वामी(ता महा णवत्ते कइ तारे पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में सत्रहवां मघा नक्षत्र कितने तारा वाला कहा है श्री भगवान्-(ता महा णक्खत्ते सत्त तारे पण्णत्ते) सत्रहवां मघानक्षत्र सात ताराओं से युक्त प्रतिपादित किया है श्री गौतमस्वामी-(ता पुव्वाफग्गुणी णक्खत्ते कइतारे पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में अठारहवां पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र कितने ताराओं वाला प्रतिपादित किया है ? श्री भगवान-(ता पुवाफग्गुणी णक्खत्ते दुतारे पण्णत्ते) अठारहवां पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र दो तारावाला कहा है । (एवं उत्तरा वि) पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र के कथनानुसार उन्नीसवां उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र का कथन जान लेवें अर्थात् उन्नीसवां उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र भी दो तारावाला प्रतिपादित किया सोणभु २५ वेषा नक्षत्र छ तामेवाणु प्रतिपाहित ४२८ छ. श्रीगीतभाभी-(ता महा णक्ख ते कइ तारे पणत्ते) २५४यावीस नक्षत्रीमा भधा नक्षत्र 31 तारापोवाणु उस छ? श्रीभगवान-(ता महा णक्खत्ते सत्त तारे पण्णत्ते) सत्तरभु मघा नक्षत्र सात तारावा प्रतिपाहित ४२८ छ. श्रीगौतमस्वाभी--(ता पुठवाफग्गुणो णक्खत्ते कहतारे पण्णत्ते) અઠયાવીસ નક્ષત્રોમાં અઢારમું પૂર્વાફાગુની નક્ષત્ર કેટલા તારાઓવાળું પ્રતિપાદિત કરેલ छ ? श्रीमान् (ता पुयाफगुणा णक्खत्ते दुतारे पण्णत्ते) मढारभु पूर्वा शुनी नक्षत्र मे ताशवाणुस छ, (एवं चत्तरा वि) पूर्वा गुनी नक्षत्रन थन प्रमाणे य समा ઉત્તર ફાગુની નક્ષત્રનું કથન, સમજી લેવું. અર્થાત્ ઓગણીસમું ઉત્તરાફાગુની નક્ષત્ર पy मे ताशवाणु प्रतिपाहित ४२० छ. श्रीगीतभस्वामी-(ता हत्थे, खत्ते कइतारे
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #921

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४२ दशमप्राभृतस्य नवमं प्राभृतप्राभृतम् ९०९ नक्षत्र कतितारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये विंशतितम हस्तनक्षत्रं कतितारं-कियतीभिः ताराभिरुपेतं प्रज्ञप्तम् । ततो भगवानाह-'ता हत्थे णक्खत्ते पंचतारे पण्णत्ते' तावत् हस्तनक्षत्रं पश्चतारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् विंशतितमं हस्तनक्षत्रं खलु पञ्चतारं-पञ्चभिः ताराभिरुपेतं प्रज्ञप्तं वर्तते । पुन गौतमः प्रश्नयति-'ता चित्ता णक्खत्ते कइतारे पण्णत्ते' तावत् चित्रानक्षत्र कतितारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये एकविंशति संख्याकं चित्रानक्षत्रं कतितारं-कियतीभिः ताराभिरुपलक्षितं प्रज्ञप्तम् प्रति. पादितम् । ततो भगवान् कथयति-'ता चित्ता णक्खत्ते एगतारे पण्णत्ते' तावत् चित्रानक्षत्रम् एकतारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति प्राग्वत् एकविंशतितमं चित्रानक्षत्रं खलु एकतारम्-एकयैत्र तारयोपलक्षितमाकाशे स्वतन्त्र रूपेण प्रतिभासमानं दृश्यते । 'ता साई णक्खत्ते कइ तारे पण्णत्ते' तावत् स्वातीनक्षत्रं कतितारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये द्वाविंशतितम स्वातीनक्षत्रं कतितारं-कियतीभिः ताराभिरुपलक्षितं प्रज्ञप्तम्-प्रतिपादितम् । ततो भगवानाह–'ता साई णक्खत्ते एगतारे पण्णत्ते' तावत् स्वातीनक्षत्रम् एकतारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् द्वाविंशतितभं स्वातीनक्षत्रं खलु एकतारम्-एकयैव भासमानया तारया है। श्री गौतमस्वामी-(ता हत्थे णक्खत्ते कइतारे पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में वीसवां हस्त नक्षत्र कितने तारा वाली कहा है ? श्री भगवान् (ता हत्थे णक्खत्ते पंचतारे पण्णत्ते) वीसवां हस्त नक्षत्र पांच तारावाला कहा गया है। श्री गौतमस्वामी-(ता चित्ता णखत्ते कहतारे पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में इक्कीसवां चित्रा नक्षत्र कितने तारावाला कहा है ? भगवान् कहते है-(ता चित्ता णक्खत्ते एगतारै पण्णत्ते) इक्कीसवां चित्रा नक्षत्र एक तारा वाला कहा है। एक ही तारा से उपलक्षित आकाश में स्वतन्त्र रूप से प्रतिभासमान दिखता है। श्री गौतमस्वामी-(ता साई णक्खत्ते कइकारे पण्णत्ते) बावीसवां स्वाती नक्षत्र कितने तारावाला कहा है ? श्री भगवान्-(ता साई णवत्ते एगतारे पण्णत्ते) बाईसवां स्वाति नक्षत्र एकतारावाला अर्थात् एक हो भासमान तारा से स्वतंत्र रूप से वर्तमान आकाश में दृश्यमान होता है। श्री गौतमस्वामी पण्णते) 245यावीस नक्षत्रोमा पासभु स्तनक्षत्र का तापाणु ४० छ ? श्रीभगवान-(ता हत्थे णक्खत्ते पंचतारे पण्णत्ते) वीसभु स्तनम पांय ताशवाणु डेल छे. श्रीगोतमस्वाभी-(ता चित्ता णक्खत्ते कइ तारे पण्णत्ते) २४यावीस नक्षत्रीमा मेवीसभु यित्रानक्षत्र मा तारामवाण हेस ? श्री भगवान-(ता चित्ता णक्खत्ते एगतारे पण्णते) वीसभुमित्रा नक्षत्र मे ताशवाणुस छ. ४०४ ताराथी पातु मामा स्वतत्राथी प्रतिमासित राई छ. श्रीगोतमस्वाभी-(ता साई णखत्ते कहतारे पण्णत्ते) यावीसभु स्वाती नक्षत्र 21 तारायवाणु द छ ? श्री. मान्-(ता साई णक्खत्ते एगतारे पण्णत्ते) मावीसभु स्वाती नक्षत्र से ताशवाणु अथात् प्राशमान ५०४ ताराथी स्वतंत्र३५ वर्तमान माराम इष्टिगोय२ थाय छे. श्रीगोतभस्वाभी-(ता विसाहा
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #922

९१०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे स्वतन्त्ररूपेण वर्तमानमाकाशे दृश्यत इति । 'ता विसाहा णक्खते कइ तारे पण्णते' तावत विशाखानक्षत्रं कतितारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये त्रयोविंशतितमं विशाखानक्षत्रं कतितारं-कियतीभिः ताराभिरुपलक्षितं प्रतिपादितम् । 'ता विसाहा णक्खत्ते पंचतारे पण्णते तावत् विशाखानक्षत्रं पश्चतारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् त्रयोविंशतितमं विशाखानक्षत्रं खलु पश्चतारं-पञ्चभिः ताराभिरूपलक्षितं प्रज्ञप्तम्-प्रतिपादितम् । पुन गौतमः पृच्छति-'ता अणुराहा णखत्ते कइ तारे पण्णने तावत् अनुराधानक्षत्रं कतितारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये चतुर्विंशतितम् अनुराधानक्षत्रं कतितारं-कियतीभिः ताराभिरुपलक्षितं प्रज्ञप्तम्-प्रतिपादितम् । ततो भगवानाह-'ता अणुराहा णक्खने पंचतारे पण्णत्ते' तावत् अनुराधानक्षत्रं पञ्चतारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् चतुर्विशतितमम् अनुराधानक्षत्रं पश्चतार-पञ्चसंख्याभिः ताराभिरुपलक्षितं प्रतिपादित वत्तेते। पुन गौतमः कथयति-'ता जिट्ठा णक्खत्ते कइतारे पण्णते' तावत् ज्येष्ठानक्षत्रं कतितारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये पञ्चविंशतितमं ज्येष्ठानक्षत्रं कियतीभिः ताराभिरुपेतं प्रतिपादितमस्ति । 'ता जिट्ठा णक्खत्ते तितारे पण्णत्ते' तावत् ज्येष्ठानक्षत्रं त्रितारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति प्राग्वत् पञ्चविंशतितमं ज्येष्ठानक्षत्रं त्रितार-तारात्रयोपेतं प्रतिपा(ता विसाहा णक्खत्ते कइतारे पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में तेईसवां विशाखा नक्षत्र कितने तारावाला प्रतिपादित किया है ? श्री भगवान्-(ता विसाहा णक्खत्ते पंचतारे पण्णत्ते) तेईसवां विशाखा नक्षत्र पांच ताराओं से उपलक्षित कहा है। श्री गौतमस्वामी-(ता अणुराहा णक्खत्ते कइतारे पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में चोवीसवां अनुराधा नक्षत्र कितने तारावाला कहा है ! श्री भगवान् (ता अणुराहा णक्खत्ते पंचतारे पण्णत्ते) चोवीसवां अनुराधा नक्षत्र पांच तारा वाला प्रतिपादित किया है। श्री गौतमस्वामी-(ता जिट्ठा णक्खत्ते कइतारे पण्णत्त) अठाईस नक्षत्रों में पचीसवां ज्येष्ठा नक्षत्र कितने ताराओं से युक्त प्रतिपादित किया है ? (ता जिट्ठा पक्खत्ते तितारे पण्णत्ते) पचीसवां ज्येष्ठा नक्षत्र तीन तारावाला प्रतिपादित किया है। श्री गौतमस्वामी-(ता मूले णखत्ते कइत्तारे पण्णत्ते) यावीस नक्षत्रोम तवीसभु विश नक्षत्र 324 तासा प्रतिपाहित ४२ छ ? श्रीमान्-(ता विसाहा णक्खत्ते पंचतारे पण्णत्त) वीश विश नक्षत्र पाय तामाथी उक्षित उस छ. श्रीगीतभस्वाभी-(ता अणुराहा णक्खत्त कइ तारे पण्णत्ते) मध्यावीस नक्षत्रोभा यावीसभु अनुराधा नक्षत्र सातारावास छ ? श्रीभगवान्-(ता अणुराहा णक्खत्ते पंचतारे पण्णत्ते) यावीसभु मनुराधानक्षत्र पांय ताशयावाणु प्रतिपाहित ४२ छ. श्रीगौतमस्वामी-(ता जिवा णखत्ते कइतारे पण्णत्ते) અઠયાવીસ નક્ષત્રમાં પચીસમું જ્યેષ્ઠા નક્ષત્ર કેટલા તારાઓવાળું પ્રતિપાદિત કરેલ છે? श्रीमावा--(ता जिदा णक्खत्ते तितारे पण्णत्ते) पन्यासभु ये! नक्षत्र १ तारामावाणु
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #923

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४२ दशमप्राभृतस्य नवमं प्राभृतप्राभृतम् ९११ दितम् । पुनः प्रश्नः-'ता मूले णक्खत्ते कइ तारे पण्णत्ते' तावत् मूलनक्षत्रं कतितारं प्रज्ञसम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये पइविंशतितम मूलनक्षत्र कतितारं-कियतीभिः ताराभिरूपलक्षितं प्रज्ञप्तम् । भगवानाह-'ता मूले णक्खत्ते एगतारे पण्णत्ते' तावत् मूलनक्षत्रम् एकतारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् पइविंशतितम मूलनक्षत्रं खलु एकतारम्एकयैव-जाज्वल्यमानया तारया स्वतन्त्ररूपेण प्रतिभासमानमाकाशे दृश्यत इति । पुनगौतमः पृच्छति-'ता पुव्वासाढा णक्खत्ते कइतारे पणत्ते' तावत् पूर्वाषाढानक्षत्रं कतितारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये सप्तविंशतितमं पूर्वापाढानक्षत्रं कतितारं-कियतीभिः ताराभिरूपलक्षितं प्रज्ञप्तम्-प्रतिपादितं वर्तते । ततो भगवानाह-'ता पुव्वासाढा णक्खत्ते चउतारे पण्णत्ते' तावत् पूर्वाषाढा नक्षत्रं चतुस्तारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् सप्तदिशतितमं पूर्वाषाढानक्षत्रं चतुस्तार-चतमृभिस्तारभिरुपलक्षितं प्रज्ञप्तम् । पुन गौतमः पृच्छति'ता उत्तरासाढा णक्खत्ते कई तारे पण्णते' तावत् उत्तराषाढानक्षत्र कतितारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अन्तिममष्टाविंशतितम् उत्तरापाटानक्षत्रं कतितारं-कियतीभिः ताराभिरुपलक्षितं प्रज्ञप्तम्-प्रतिपादितम् । ततो भगवानाह-'ता उत्तरासाढा णक्खले चउतारे पण्णत्ते' तावत् उत्तरापाढानक्षत्रं चतुस्तारं प्रज्ञप्तम् । तावदिति प्राग्वत् अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये अन्तिमणक्खत्ते कइतारे पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में छाईसवां मूल नक्षत्र कितने तारावाला कहा है ? श्री भगवान्-(ता मूले णक्खत्ते एगतारे पण्णत्ते) छाई सवां मूल नक्षत्र जाज्ज्वल्यमान एक ही तारा से स्वतंत्र रूप से आकाश में दृष्टिगोचर होता है। श्री गौतमस्वामी-(ता पुव्वासाढा णक्यत्ते कइतारे पण्णत्ते) अठाईस नक्षत्रों में सताईसवां पूर्वाषाढा नक्षत्र कितने तारावाला कहा है। श्रीभगवान्-(ता पुत्वासाढा णक्खत्ते चउतारे पण्णत्त) सतावीसवां पूर्वाषाढा नक्षत्र वार तारावाला प्रज्ञप्त किया है। श्रीगौतभस्वामी-(ता उत्तरासाढा णक्खत्ते कइतारे पण्णत्ते) अन्तिम अठाईसवां उत्तराषाढा नक्षत्र कितने ताराओं वाला प्रतिपादित किया है ? श्रीभगवान (ता उत्तरासाढा णक्खत्ते चउप्रतिपाहित ४२ छ. श्रीगीतभाभी- ता मूले णखत्ते कइ कहनारे पणत्ते) यावीस नक्षत्रीमा ७०वीसभु भूस नक्षत्र 21 तायवाणु ४ छ ? श्रीभगवान्-(ता मूले णक्खत्ते एकतारे पणत्ते) ७०वीस नक्षत्रोमा भूस नक्षत्र पस्यमान ४०४ ताराथी स्वतत्र ३५थी म ष्टिय२ थाय छे. श्रीगीतभस्वामी-(ता पुवासाढा णखत्ते कइतारे पण्ण ते) २१६यावीस नक्षत्रोभा सत्यावीसभु पूर्वाषाढा नक्षत्र 32 तारासीवाणु
स छ ? श्रीमान्-(ता पुव्वासाढा णक्खत्ते चउ तारे पण्णत्ते) सत्यावीसभु पूर्वाषाढा नक्षत्र या२ ताशवाणुस छ. श्रीगौतमस्वामी-(ता उत्तरासाढा णव खत्त कइतारे पण्णने) છેલું અઠયાવીસમું ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્ર કેટલા તારાવાળું પ્રતિપાદિત કરેલ છે? શ્રીભગવાન(ता उत्तरासाढा णवत्रत्ते चउतारे पण्णत्ते) १४यावीसभु उत्तराषाढा नक्षत्र या२ तास
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #924

सूर्यप्रशप्तिसूत्रे मुत्तराषाढानक्षत्रं खलु चतुस्तार-चतमृभि ताराभिरुपलक्षितं प्रज्ञप्तम्-प्रतिपादितम् , वर्तते । एवमत्र प्रतिनक्षत्रताराज्ञाने प्रश्नोत्तररूपेण विस्तृता व्याख्या कृता । अत्र जम्बुद्वीपप्रज्ञप्तिसत्के ताराप्रमाणसंग्राहिके चेमे गाथा यथा-'तिग १, तिग २, पंचग ३, सय ४, दुग ५, दुग ६, बत्तीसं ७, तिगं ८, तहतिगं १ च । छ १०, पंचग ११, तिग १२, इक्कग १३, पंच १४, तिग १५, इक्कगं १६, चेव ॥१॥ सत्तग १७, दुग १८, दुग १९, पंचग २०, इकि २१, कग २२, पंच २३, चउ २४, तिगं २५ चेव । इक्कारसग २६, चउक्कं २७, चउक्कग २८, चेव तारग्गं ॥२॥ इति ॥ सू० ४२॥
॥ दशमस्य प्राभृतस्य नवम प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ॥
दशमस्य प्राभृतस्य दसमं प्राभृतप्राभृम् मूलम्-ता कहं ते णेता आहिएत्ति वएजा ता वासाणं पढमं मासं कइ णक्खना ऐति ? ता चत्तारि णक्खत्ता गति, तं जहा उत्तरासाढा अभीई सवणो धणिटा, उत्तगसाढा चोदस अहोरत्ते णेइ, अभीई सत्त अहोरत्ते णेइ, सवणे अट्ठ अहोरत्ते णेइ, धणिट्ठा एगं अहोरत्तं णेइ, तसि णं मासंसि चउरंगुलपोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियट्टइ, तस्सणं मासस्स चरिमे दिवसे दो पादाई चत्तारि य अंगुलाणि पोरिसी भवइ । ता वासाणं दोच्चं मासं कई णक्खत्ता णेति ? ता चत्तारि णक्खत्ता *ति, तं जहा धणिट्ठा सयभिसया पुव्वापोटुवया उत्तरापोटुवया धणिट्ठा तारे पण्णत्ते) अठाईसवां उत्तराषाढा नक्षत्र चार तारावाला प्रतिपादित किया है। ___इस प्रकार यहां पर प्रत्येक नक्षत्र के ताराओं के ज्ञान के लिये प्रश्नोत्तर रूप से संवादात्मक विस्तृत रूप से व्याख्या कही है। इस विषय में जम्बूद्वीप प्रज्ञप्ति सूत्र में ताराओं के प्रमाण बताने वाली (तिगतिग पंचग) इत्यादि दो गाथा कही है जो इसी सूत्र की संस्कृत टीका में संपूर्ण दिखलाई है अतः जिज्ञासु पाठकगण उसको वहां से देख लेवें । सू० ४२॥
दसवें प्राभूत का नववा प्राभृतप्राभृत समाप्त ॥१०-९॥ એવાળું પ્રતિપાદિત કરેલ છે.
આ રીતે અહીંયાં દરેક નક્ષત્રોના તારાઓના જ્ઞાન માટે પ્રશ્નોત્તર રૂપથી સંવાદાત્મક વિસ્તારપૂર્વક વ્યાખ્યા કહી છે. આ વિષયમાં જમ્બુદ્વીપ, પ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રમાં તારાઓનું પ્રમાણ सतावणी (तिगतिग पंचग) त्या गाथाडस छ. १ मा सूत्रमा संस्कृत सभा संपूर्ण मताशी छे तथा सासु ५४४ गणे.तेने त्यi asी ॥ सू. ४२ ।।
इसमा प्रामृतनु नभु प्राभूतामृत सभात ।। ॥ १०-८ ।।
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #925

सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४३ दशमप्राभृतस्य दशम प्राभृतप्राभृतम् ९१३ चोदस अहोरत्ते णेइ सयभिसया सत्त अहोरत्ते णेइ, पुव्वाभदवया, अट्र अहोरत्ते णेइ, उत्तरापोट्ठवया एग अहोरत्तं णेइ, तंसिणं मासंसि अटुंगुल. पोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियट्टइ, तस्स णं मासस्स चरिमे दिवसे दो पयादं अट्ठ अंगुलाई पोरिसी भवइ । ता वासाणं ततियं मासं का णक्वत्ता णेति, ता तिणि णक्खत्ता ऐति, तं जहा उत्तरापोट्ठवया रेवई अस्सिणी। उत्तरापोट्ठवया चोदस अहोरत्ते णेइ, रेवई पण्णरस अहोरत्ते णेइ, अस्सिणी एग अहोरत्तं णेइ, तंसि च णं मासंसि दुवालसं अंगुलाए पोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियट्टइ तस्स णं मासस्स चरिमदिवसे लेहत्थाई तिण्णि पदाइं पोरिसी भवई । ता वासाणं चउत्थं मासं कई णक्खत्ता ऐति ?, ता तिणि णक्खत्ता णति, तं जहा-अस्सिणी भरणी कत्तिया, अस्सिणी चउद्दस अहोरत्ते णेइ, भरणी पण्णरस अहोरत्ते णेइ, कत्तिया एर्ग अहोरत्तं णेइ, तंसि च णं मासंसि सोलसंगुला पोरिसी छायाए सूरिए अणुपरियट्टइ तस्स णं मासस्स चरिमे दिवसे तिपिण पयाइं चत्तारि अंगुलाई पोरिसी भवइ । ता हेमंताणं पढमं मासं का खत्ता ऐति, ता तिणि णक्खत्ता णेति तं जहा-कत्तिया रोहिणी संठाणा, कत्तिया चोदस अहोरत्ते णेइ, रोहिणी पण्णरसअहोरत्ते णेइ, संठाणा एग अहोरत्तं णेई, तसि च णं माससि वीसंगुलपोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियट्टइ, तस्स णं मासस्त चरिमे दिवसे तिणि पयाई अट्ठ अंगुलाई पोरिसी भवइ । ता हेमंताणं दोच्चं मासं कइ णक्खत्ता ऐति ? चत्तारि णक्वत्ता ऐति तं जहासंठाणा अदा पुणवसू पुस्सो, संठाणा चोदस अहोरत्ते णेइ, अदा सत्त अहोरत्ते णेइ, पुणव्वसू अट्ठ अहोरत्ते णेइ पुस्से एगं अहोरत्तं णेइ, तंसि च णं मासंसि चउवीसंगुल पोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियट्राइ, तस्स णं मासस्स चरिमे दिवसे लेहट्ठाणि चत्तारि पयाइं पोरिसी भवइ । ता हेमंताणं ततियं मासं कइ णक्खत्ता मेंति ? ता तिष्णि
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #926

९१४
__ सूर्यप्रनप्तिसूत्रे णक्खत्ता ऐति, तं जहा-पुस्से अस्सेसा महा, पुस्से चोहस अहोरत्ते णेइ, अस्सेसा पंचदस अहोरत्ते णेइ, महा एगं अहोरत्तं णेइ, तंसि च णं मासंसि वीसंगुलाए पोरिसीए छायाए सूरिए अणु रियटइ, तस्स णं मासस्स चरिमे दिवसे तिण्णि पयाई अटुंगुलाई पोरिसी भवइ । ता हेमंताणं चउत्थं मासं कइ णक्खत्ता णेति । ता तिषिण णवत्ता *ति तं जहा- महा पुवाफग्गुणी उत्तराफग्गुणी, महा चोदस अहोरत्ते 0ति, पुठवाफग्गुणी पण्णरस अहोरते गति उत्तराफग्गुणी एग अहो. रत्तं णेइ, तसि च णं मासंसि सोलस अंगुलाई पोरिसिए छायाए सूरिए अणुपरियट्टइ, तस्स णं मासस्स चरिमे दिवसे तिष्णि पयाई चत्तारि अंगुलाई पोरिसी भवइ । ता गिम्हाणं पढगं मासं कइ णक्खत्ता णेति ? ता तिपिण णक्खत्ता ति तं जहा उत्तराफरगुणी हत्थो चित्ता, उत्तराफरगुणी चोदस अहोरत्ते णेइ, हत्थो पण्णरस अहोरत्ते णेइ, चित्ता एग अहोरत्तं णेइ, तंसि च णं मासंसि दुवालस अंगुलपोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियट्टइ, तस्स मासस्स चरिमे दिवसे लेहट्ठाई य तिणि पयाई पोरिसी भवइ । ता गिम्हाण वितीयं मासं कई णक्खत्ता गति, ता तिणि णक्खत्ता ऐति, तं जहा चित्ता साइ विसाहा चित्ता चोदस अहोरत्त णेइ, साइ पण्णरस अहोरत्ते णेइ, विसाहा एगं अहोरत्तं णेइ, तंसि च णं मासंसि अटुंगुलाए पोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियटुइ, तस्स णं मासस्स चरिमे दिवसे दो पयाई अट्ट अंगुलाई पोरिसी भवइ । ता गिम्हाणं ततीयं मासं कइ णक्खत्ता गति ? ता तिणि णक्वत्ता ऐति तं जहा विसाहा अणुराहा जेटामूलो, विसाहा चोद्दस अहोरत्ते णेइ. अणुराहा सत्तर(पण्णरस) जेटा मूलं गं अहोरत्तं णेइ, तंसि चणं मासंसि चउरंगुलपोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियटुइ, तस्स णं मासस्स चरिमे दिवसे दो पयाणि य चत्तारि अंगुलाणि पोरिसी भवइ । ता गिम्हाणं चउत्थं मासं कइ णक्खत्ता ति, ता
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #927

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिकाटीका सू० ४३ दशमप्राभृतस्य दशम प्राभृतप्राभृतम् तिणि णक्खत्ता ति, तं जहा-मूलो पुव्वासाढा उत्तरालाढा. मूलो चोदस अहोरत्ते णेइ, पुवासाढा पण्णरस अहोरत्ते णेइ उत्तरासाढा एर्ग अहोरत्तं णेइ, तंसि च णं मासंसि वटाए समचउरंससंठियाए णग्गोधपरिमंडलाए सकायमणुरंगिणोए छायाए सूरिए अणुपरियट्टइ, तस्स णं मासस्स चरिमे दिवसे लेहटाई दो पयाई पोरिसीए भवइ ॥सू० ४३॥
॥ दसमस्ल पाहुडस्त दसमं पाहुडपाहुडं समत्तं ॥ छाया तावत् कथं ते नेता आख्यात इति वदेत् ! तावत् वर्षाणां प्रथमं मासं कति नक्षत्राणि नयन्ति ! तावत् चत्वारि नक्षत्राणि नयन्ति, तद्यथा उत्तराषाढा अभिजित् श्रवणा धनिष्ठा, उत्तरापाढा चतुर्दश अहोरात्रान् नयति धनिष्ठा एकम् अहोरात्रं नयति तस्मिन् खलु मासे चतुरंगुलया पौरुष्या छायया सूर्य अनुपरावर्तते तस्य खलु मासस्य चरमे दिवसे द्वे पदे चत्वारि अंगुलानि पौरुषी भवति । तावत् वर्षाणां द्वितीयं मासं कति नक्षत्राणि नयन्ति ? तावत् चत्वारि नक्षत्राणि नयन्ति तद्यथा-धनिष्ठा शतभिषा पूर्वाप्रोष्ठपदा उत्तरापौष्ठपदा, धनिष्ठा चतुर्दश अहोरात्रान् नयति, शतभिषा सप्त अहोरात्रान् नयति, पूर्वाभाद्रपदा अष्टौ अहोरात्रान् नयति, उत्तरापौष्ठपदा एकमहोरात्रं नयति, तस्मिन् खलु मासे अष्टाङ्गुलया पौरुष्या छायया सूर्य अनुपरावर्तते, तस्य खलु मासस्य चरमे दिवसे द्वे पदे अष्टौ अङ्गुलानि पौरुषी भवति । तावत वर्षाणां तृतीयं मासं कति नक्षत्राणि नयन्ति ? तावत् त्रीणि नक्षत्राणि नयन्ति तद्यथा-उत्तरापौष्ठपदा रेवती अश्विनी, उत्तरापौष्ठपदा चतुद्देश अहोरात्रान् नयति, रेवती पञ्चदश अहोरात्रान् नयति, अश्विनी एकमहोरात्रं नयति, तस्मिंश्च खलु मासे द्वादश अङ्गुलया पौरुष्या छायया सूर्यः, अनुपरिवर्तते तस्य खलु मासस्य चरमदिवसे रेखास्थानि त्रीणि पदानि पौरुषी भवति । तावत् वर्षाणां चतुर्थ मासं कति नक्षत्राणि नयन्ति ? तावत् त्रीणि नक्षत्राणि नयन्ति, तद्यथा-अश्विनी भरणी कृत्तिका, अश्विनीचतुर्दश अहोरात्रान् नयति, भरणी पञ्चदश अहोरात्रान् नयति, कृत्तिका एकमहोरात्रं नयति, तस्मिंश्च खलु मासे षोडशागुलया पौरुष्या छायया सूर्य अनुपरिवत्तते, तस्य खलु मासस्य चरमे दिवसे त्रीणि पदानि चत्वारि अशुलानि पौरुषी भवति । तावत् हेमन्तानां प्रथमं मास कति नक्षत्राणि नयन्ति ?, तावत् त्रीणि नक्षत्राणि नयन्ति, तद्यथा-कृत्तिका रोहिणी मृगशिरा । कृत्तिका चतुर्दश अहोरात्रान् नयति, रोहिणी पञ्चदश अहोरात्रान् नयति, मृगशिरा एकमहोरात्रं नयति, तस्मिंश्च खलु मासे विंशत्यशला पौरुष्या छायया सूर्यः, अनुपरिवर्तते, तस्य खलु मासस्य चरमे दिवसे त्रीणि पदानि अष्टौ अङ्गुलानि पौरुषी भवति । तावत् हेमन्तानां द्वितीयं मासं कति नक्षत्राणि नयन्ति ?, तावत् चत्वारि नक्षत्राणि नयन्ति, तद्यथा मृगशिरा आर्द्रा पुनर्वसू पुष्यः, मृगशिरा चतुर्दश अहो
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #928

-
-
-
-
-
-
सूर्यप्रज्ञप्तिसत्रे रात्रान् नयति, आर्द्रा सप्त अहोरात्रान् नयति पुनर्वसू, अष्टौ अहोरात्रान् नयति, पुष्यः एकमहोरात्रं नयति तस्मिंश्च खलु मासे चतुर्विंशत्यङ्गुलपौरुष्या छायया सूर्य अनुपरिवर्तते, तस्य खलु मासस्य चरमे दिवसे रेखास्थानि चत्वारि पदानि पौरुषी भवति । तावत् हेमन्तानां तृतीयं मासं कति नक्षत्राणि नयन्ति ?, तावत् त्रीणि नक्षत्राणि नयन्ति, तद्यथा पुष्यः आश्लेषा मघा, पुष्यः चतुर्दश अहोरात्रान् नयति, आश्लेषा पञ्चदश अहोरात्रान् नयति, मघा एकमहोरात्रं नयति, तस्मिंश्च खलु मासे विंशत्यगुलपौरुष्या छायया सूर्यः अनुपरिवर्तते, तस्य खलु मासस्य चरमे दिवसे त्रीणि पदानि अष्टौ अङ्गुलानि पौरुपी भवति । तावत् हेमन्तानां चतुर्थ मासं कति नक्षत्राणि नयन्ति ?, तावत् त्रीणि नक्षत्राणि नयन्ति, तद्यथा मघा पूर्वाफाल्गुनी उत्तराफाल्गुनी, मघा चतुर्दश अहोरात्रान् नयति, पूर्वाफाल्गुनी पश्चदश अहोरात्रान् नयति, उत्तराफाल्गुनी एकमहोरात्रं नयति, तस्मिंश्च खलु मासे पोडश अङ्गुलपौरुष्या छायया सूर्य अनुपरिवर्तते, तस्य खलु मासस्य चरमे दिवसे त्रीणि पदानि चत्वारि अंगुलानि पौरुषी भवति । तावत् ग्रीष्माणां प्रथमं मासं कति नक्षत्राणिं नयन्ति ?, तावत् त्रीणि नक्षत्राणि नयन्ति, तद्यथा-उत्तराफाल्गुनी हस्तश्चित्रा, उत्तराफाल्गुनी चतुदश अहोरात्रान् नयति, हस्तः पञ्चदश अहोरात्रान् नयति, चित्रा एकमहोरात्रं नयति, तस्मिंश्च खलु मासे द्वादशाङ्गुलपौरुष्या छायया सूर्य अनुपरिवत्तेते, तस्य खलु मासस्य चरमे दिवसे रेखास्थानि च त्रीणि पदानि पौरुषी भवति । तावत् ग्रीष्माणां द्वितीयं मासं कति नक्षत्राणि नयन्ति ! तावत् त्रीणि नक्षत्राणि नयन्ति, तद्यथा-चित्रा स्वाती विशाखा, चित्रा चतुर्दश अहोरात्रान् नयति, स्वाती पञ्चदश अहोरात्रान् नयति, विशाखा एकमहोरात्रं नयति, तस्मिश्च खलु मासे अष्टाङ्गुलपौरुष्या छायया सूर्य अनुपरिवर्तते, तस्य खलु मासस्य चरमे दिवसे द्वे पादे अष्टौ अगुलानि पौरुषी भवति । तावत् ग्रीष्माणां तृतीयं मासं कति नक्षत्राणि नयन्ति ? तावत् त्रीणि नक्षत्राणि नयन्ति, तद्यथा विशाखा अनुराधा ज्येष्ठामूलः विशाखा चतुर्दश अहोरात्रान् नयति, अनुराधा पञ्चदश अहोरात्रान् नयति, ज्येष्ठामूलमेकमहोरात्रं नयति, तस्मिंश्च खलु मासे चतुरंगुला पौरुष्या छायया सूर्यः अनुपरिवर्तते, तस्य खलु मासस्य चरमे दिवसे द्वे पदे च चत्वारि अंगुलानि पौरुषी भवति । तावत् ग्रीष्माणां चतुर्थं मासं कति नक्षत्राणि नयन्ति ? तावत् त्रीणि नक्षत्राणि नयन्ति तद्यथा-मूलं पूर्वापाढा उत्तराषाढा, मूलं चतुर्दश अहोरात्रान् नयति, पूर्वापाढा पञ्चदश अहोरात्रान् नयति, उत्तरापाटा एकमहोरात्रं नयति, तस्मिंश्च खलु मासे वृत्तया समचतुरस्रसंस्थितया न्यग्रोधपरिमंडलया सकायमनुरञ्जिन्या छायया सूर्य अनुपरिवर्त्तते तस्य खलु मासस्य चरमे दिवसे रेखास्थानि द्वे पादे पौरुषी भवति ॥ सू० ४३ ॥
॥ दशमस्य प्राभृतस्य दशमं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ॥ ___टीका-'योगे किंते वस्तु आख्यात' मित्याख्य संप्रवृत्तस्य दशमस्य प्राभृतस्य नवम प्राभृतप्राभृते प्रतिनक्षत्रताराप्रमाणं विविच्य सम्प्रति दशमेऽस्मिन् प्राभृतप्राभृतेऽर्थाधि
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #929

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४३ दशमप्राभृतस्य दशम प्राभृतप्राभृतम् ९१७ कारसूत्रे कति नक्षत्राणि स्वयमस्तं गमनेनाहोरात्रपरिसमापकतया कं मासं नयन्तीत्येत द्विषयकम् 'ता कहं ते णेता आहिएत्ति वएजा' तावत् कथं ते नेता आख्यात इति वदेत् । तावत-अन्यदपि प्रष्टव्यमस्ति श्रूयतां भगवन् तावत् कथं-केन प्रकारेण कया युक्त्या कयोपपत्या वा भगवन् ते-तवमते त्वया स्वयमस्तं गमनेन अहोरात्रपरिसमापको नक्षत्ररूपो नेतानायकः, आख्यातः-प्रतिपादित इति वदेत-कथय भगवन् ! एवं सामान्यरूपेण प्रश्न कृत्वा अपि विशेष्यरूपेण एतदेव प्रतिमासं पिपृच्छिपुराह-'ता वासाणं पढमं मासं कई णक्खत्ता ऐति !' तावत् वर्षाणां प्रथमं मासं कति नक्षत्राणि नयन्ति !। तापदिति पूर्ववत वर्षाणां-वर्षाकालस्य-चतुर्मासप्रमाणस्य (वर्षाब्दो नित्यबहुवचनान्तः तेन वर्षाणां कालोवर्षाकाल इति) तस्य वर्षाकालस्य-चतुर्मासरूपस्य प्रथमं मासं-श्रावणमासलक्षणं-तनामकं
दसवें प्राभृतप्राभृत का प्रारंभ टीकार्थ-(योगे किं ते आख्याता) प्रवर्तमान इस विषय में दसवें प्राभृत के नववें प्राभृतप्राभृत में प्रति नक्षत्रों के ताराओं के प्रमाण का विवेचन कर के अब दसवें इस प्राभृतप्राभृत में अर्थाधिकार सूत्र में कितने नक्षत्र स्वयं अस्त होकर अहोरात्रि को परिसमाप्त करते हुवे किस मास को समाप्त करते हैं, इस विषय संबंधी (ता कहं ते णेता आहिएत्ति वएज्जा) श्री गौतमस्वामी कहते हैं कि अन्य भी पूछने का है सो सूनिये किस प्रकार की युक्ति से या किस प्रमाण से स्वयं अस्त होकर अहोरात्र परिसमापक नक्षत्र रूप नेता आप के मत से कहा है ? सो कहिए । इस प्रकार सामान्य रूप से प्रश्न कर के विशेष रूप से इसी विषय में प्रतिभास को लेकर प्रश्न करते हुवे कहतेहैं(ता वासाणं पढमं मासं कई णक्खत्ता ति) वर्षाकाल माने चातुर्मास प्रमाण वाला वर्षाकाल का प्रथम मास अर्थात् श्रावण मास को कितने नक्षत्र स्वयं
- દસમાં પ્રાભૃત પ્રાભૂતને પ્રારંભटी-(योगे किं ते आख्याता) प्रवत भान 21 विषय समयमा इसमा प्रामृत પ્રાભૃતમાં દરેક નક્ષત્રોના તારાઓના પ્રમાણનું વિવેચન કરીને હવે આ દસમા પ્રાભૃત પ્રાભૃતમાં અર્વાધિકાર સૂત્રમાં કેટલા નક્ષત્ર સ્વયં અસ્ત થઈને અહોરાત્રીને सभापत ४२ता या भासने समाप्त ४२ छ ? | विषयमा समयमा (ता कहं ते णेता आहिए त्ति वएज्जा) श्रीजीतभावामी 3 छ -मन्य ५५ पूछानु छ तो ५५ मji એ પૂછું છું, કે કેવી યુક્તિથી અથવા કયા પ્રમાણથી સ્વયં અસ્ત થઈને અહોરાત્રને સમાપ્ત કરતા નક્ષત્ર રૂપ નેતા આપના મતથી કહેલ છે ? તે આપ કહે આ પ્રમાણે સામાન્ય પ્રકારથી પ્રશ્ન કરીને વિશેષ રૂપથી આજ વિષયને પ્રતિમાસને લઈને પ્રશ્ન કરતાં કહે છે. (ता वासाणं पढमं मासं कइ णक्खत्ता ऐति) वर्षा व मेले में या२ भास प्रमाना વર્ષા કાળના પહેલા શ્રાવણ માસને કેટલા નક્ષત્ર સ્વયં અસ્ત થઈને અહોરાત્રને સમાપ્ત
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #930

९१८
सूर्यप्रक्षप्तिसूत्रे मासं कति नक्षत्राणि-कति संख्यकनामधेयानि नक्षत्राणि स्वयमस्तं गमनेनाहोरात्रपरिसमापकतया नयन्ति-तं मासं गमयन्ति परिपूरयन्ति ! इति कथय भगवन् ? । ततो भगवानाह'ता चत्तारि णक्खत्ता ऐति तं जहा उत्तरासाढा अभीइ सवणो धणिवा' तावत् चत्वारि नक्षत्राणि नयन्ति तद्यथा उत्तराषाढा अभिजित् श्रवणा धनिष्ठा च । तावदिति पूर्ववत् तं प्रथम श्रावणमासं चत्वारि नक्षत्राण्यधोनिर्दिष्टानि उत्तराषाढा अभिजित् श्रवणा धनिष्ठारूपाणि नक्षत्राणि स्वयमस्तंगमनेनाहोरात्रपरिसमापकतया तं श्रावणमासं नयन्ति-परिसमापयन्ति । पुनस्तदेव विस्तृत विवृणोति-"उत्तरासाढा चोदस अहोरत्ते णेइ, अभीई सत्त अहोरत्ते णेइ, सवणे अट्ट अहोरत्ते णेई, धणिहा एग अहोरत्तं इ' उत्तराषाढा चतुर्दश अहोरात्रान् नयति, अभिजित् सप्त अहोरात्रान् नयति, श्रवणा अष्टौ अहोरात्रान् नयति, धनिष्ठा एकमहोरात्रं नयति । तत्र भोगनियमो यथा उत्तरापाढानक्षत्रं श्रावणमासस्य प्रथमान् चतुर्दश अहोरात्रान् स्वयमस्तं गमनेनाहोरात्रपरिसमापकतया नयति-परिपूरयति, तदनन्तरम् अभिजिम्नक्षत्रं सप्ताहोरात्रान् स्वयमस्तंगमनेनाहोरात्रपरिसमापकतया नयति-परिपूरयति, तदनन्तरं श्रवणानक्षत्रम् अष्टौ अहोरात्रान् स्वयमस्तं गमनेन अहोरात्रपरिसमानकतया परिसमापयति । एवमत्र अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त करते हुवे उस मास को पूर्ण करते हैं ? सो कहीए ! इस प्रश्न के उत्तर में श्री भगवान् कहते हैं (ता चत्तारि णक्खत्ता ऐति तं जहा उत्तरासाढा अभोई सवणो धणिहा) उस वर्षाकाल के प्रथम श्रावण मास को उत्तराषाढा अभिजित, श्रवण, एवं धनिष्ठा ये चार नक्षत्र स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त करते हुवे उस श्रावण मास को पूर्ण करते हैं । इस कथन को ही पुनः विस्तार से कहते हैं-(उत्तरासाढा चोदस अहोरत्ते णेइ, अभीई सत्त अहोरत्ते णेई सवणे अट्ठ अहोरत्ते णेई, धणिट्टा एगं अहोरत्तं णेई) इसका भोगकाल इस प्रकार से हैं-उत्तराषाढा नक्षत्र श्रावण मास के प्रथम के चौदह अहोरात्र को स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त करते हुवे पूरा करते है। तत्पश्चात् अभिजित् नक्षत्र सात अहोरात्र स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त करते करते पूरा करते हैं । तत्पश्चात् કરીને આ માસને પૂર્ણ કરે છે? તે કહો આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં શ્રીભગવાન કહે છે.-( चत्तारि णकग्वत्ता णेति तं जहा उत्तरासाढा अभीई सवणो धणिट्ठा) ये ना पडदा શ્રાવણમાસને ઉત્તરાષાઢા અભિજીત્ શ્રવણ અને ધનિષ્ઠા એ ચાર નક્ષત્રો પિતે અસ્ત થઈને અહોરાત્રીને સમાપ્ત કરીને એ શ્રાવણમાસને પૂર્ણ કરે છે. આ કથનને જ ફરીથી સવિસ્તર ३५ ४ छ.-(उत्तरासाढा चोदस अहोरत्ते णेह, अभीई सत्त अहोरत्ते णेइ, सवणे अदृअहो रत्ते णेइ, धणिवा एगं अहोरत्तं णेइ) मान at 0 रीते छे. उत्तराषाढा नक्षत्र શ્રાવણમાસના પહેલાના ચૌદ અહોરાત્રીને પિતે અસ્ત થઈને અહોરાત્રને સમાપ્ત કરીને પૂર્ણ કરે છે. તે પછી અભિજીત્ નફાત્ર સાત અહેરાત્રને પોતે અસ્ત થઈને અહેરાત્રીને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #931

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४३ दशमप्राभृतस्य दशम प्राभृतप्राभृतम् ९१९ सर्वसंकलनतया श्रावणमासस्य एकोनत्रिंशदहोरात्राः गताः भवन्ति । ततः परं श्रावणमासस्य सम्बन्धिनमवशिष्टं चरममेकमहोरात्रं धनिष्ठानक्षत्रं स्वयमस्तं गमनेनाहोरात्रपरिसमापकतया नयति-परिसमापयति । एवं चत्वारि नक्षत्राणि श्रावणमाससंक्रमभोगेन परिपूरयन्ति । ततच्छायानुवर्तनमाह-'तंसि च णं मासंसि चउरंगुलपोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियहइ तस्मिश्च खलु मासे चतुरङ्गुलपौरुष्या छायया सूर्य अनुपरिवर्तते । तस्मिन् विचायमाणे श्रावणमासे खल्विति निश्चितं चतुरङ्गुलपौरुष्या-चतुरङ्गुलाधिकपौरुष्या छायया सूर्योऽनु-प्रतिदिवसं निवर्त्तते-परिवर्तते । अत्रैतदुक्तं भवति-श्रावणमासे खलु प्रथमात् अहोरात्रादारभ्य प्रतिदिवसम् अन्यान्यमण्डलसंक्रान्त्या तथा कथंचनापि परावर्तते यथा तस्य श्रावणमासस्य पर्यन्ते चतुरङ्गुलाधिका द्विपदा पौरुषी भवति । तदेव विस्तृतमाह-'तस्स णं मासस्स चरिमे दिवसे दो पादाइं चत्तारिय अंगुलाणि पोरिसी भवइ' तस्य खलु मासस्य श्रवण नक्षत्र आठ अहोरात्र को स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त करते करते पूर्ण करते हैं। इस प्रकार यहां पर ये सब को जोडने से श्रावण मास का उन्तीस दिवस समाप्त होते हैं। तत्पश्चात् श्रावणमास संबंधी अवशिष्ट छेल्ला एक अहोरात्र को धनिष्ठा नक्षत्र स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त करते हैं। ___अब छायानुवर्तन कहते हैं--(तसि च णं मासंसि चउरंगुलपोरिसीए छायाए सरिए अणुपरियइ) इस विचार्यमाण श्रावण मास में चार अंगुल पौरुषी छाया से सूर्य प्रतिदिवस निवर्तित होता है अर्थात् परिवर्तित होता है। यहां पर इस प्रकार कहा जाता है-श्रावण मास में प्रथम अहोरात्र से आरम्भ कर के प्रतिदिवस अन्यअन्य मंडल की संक्रान्ति से जिस किसी प्रकार परावर्तित होता है जिस प्रकार उस श्रावण मास के अन्त में चार अंगुल अधिक द्विपदा સમાપ્ત કરીને પૂર્ણ કરે છે. તે પછી શ્રવણ નક્ષત્ર આઠ અહેરાવીને પિતે અસ્ત થઈને અહોરાત્રને સમાપ્ત કરતા કરતાં પૂર્ણ કરે છે. આ રીતે આ બધાને મેળવવાથી શ્રાવણમાસના ઓગણત્રીસ દિવસ સમાપ્ત થાય છે તે પછી શ્રાવણમાસ સંબંધી બાકીન અતિમ એક દિવસને ધનિષ્ઠા નક્ષત્ર સ્વયં અસ્ત થઈને અહોરાત્રને સમાપ્ત કરે છે.
वे छायानुन ४ामां आवे छ- (तंसि च णं मासंसि च उरंगुलपोरिस्सीए छायाए सरिए अणुपरियइ) 0 वियायभान श्रापाशुभासमा या२ पौ३५ी छायाथी સૂર્ય દરરોજ પાછો વળે છે. અહીંયાં આ પ્રમાણે કહેવામાં આવે છે. શ્રાવણમાસના પહેલા અહેરાત્રથી આરંભ કરીને દરરોજ અન્ય અન્ય મંડળની સંક્રાન્તીથી જેમતેમ કોઇપણ પ્રકારે પરાવર્તિત થાય છે જે પ્રમાણે એ શ્રાવણમાસના અંતમાં ચાર આંગળ અધિક દ્વિપદા पौ३षी थाय छे. माने विस्तार
पू छे-(तस्स णं मासस्स चरिमे दिवसे दो पादाई
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #932

-
---
-
-
-
९२०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे चरमे दिवसे द्वे पादे चत्वारि अङ्गुलानि पौरुषी भवति । तावदिति पूर्ववत तस्य-विचार्यमाणस्य श्रावणमासस्य खल्विति निश्चितं चरमे दिवसे-अन्तिमे दिवसे चतुरंगुलाधिके द्वे पादे-द्वे पदे पौरुषी भवति-तत्तुल्यं पुरुषप्रमाणं भवतीति । पुनगौतमः प्रश्नयति-'ता वासाणं दोच्चं मासं कइ णक्खत्ता ऐति ?' तावत् वर्षाणां द्वितीयं मासं कतिनक्षत्राणि नयन्ति ? । तावदिति प्राग्वत् वर्षाणां-वर्षाकालस्य-चतुर्मासप्रमाणस्य समयलक्षणस्य द्वितीयं मासं-भाद्रपदमासलक्षणं कति नक्षत्राणि नयन्ति ? कति संख्यकानि किं नामधेयानि च नक्षत्राणि नयन्ति-तं द्वितीयं भाद्रपदमासं परिसमापयन्तीति गौतमस्य प्रश्नः ततो भगवानुत्तरयति'ता चत्तारि णक्खत्ता णेति तं जहा-धणिहा सयभिसया पुढ्यापुवया उत्तरापुट्ठयया' तावत् चत्वारि नक्षत्राणि नयन्ति तद्यथा धनिष्ठा शतभिषा पूर्वापौष्ठपदा उत्तराप्रोष्ठपदा । तावदिति पूर्ववत् धनिष्ठा शतभिषा पूर्वाग्रौष्ठपदा-पूर्वाभाद्रपदा, उत्तराप्रौष्ठपदा-उत्तराभाद्रपदेति चत्वारि नक्षत्राणि वर्षाऋतोर्द्वितीयं भाद्रपदलक्षणं मासं नयन्ति-स्वयमस्तं गमनेन अहोरात्रपरिसमापकतया तं मासं परिसमापयन्ति-परिपूर्णत्वं गमयन्तीति भवतः प्रत्युत्तरं पुनः तदेव विस्तृततया विवृणोति-'ता धणिट्ठा चोदस अहोरत्ते णेइ सयभिसया सत्त अहोरत्ते णेइ पुव्वाभद्दपौरुषी होती है। यही विस्तृत रूप से कहते हैं-(तस्स णं मासस्स चरिमे दिवसे दो पादाइं चत्तारि य अंगुलाणि पोरिसो भवइ) विचार्यमाण श्रावण मास के अन्तिम दिवस में दो पाद एवं चार अंगुल की पौरुषी होती है। इतना तुल्य पुरुष प्रमाण होता है। श्री गौतमस्वामी पुनः पूछते हैं-(ता वासाणं दोच्चं मासं कइ णक्वत्ता णति) वर्षाकाल का अर्थात् चातुर्मास प्रमाण समय वाले वर्षाकाल का दूसरा भाद्रपद मास को कितने एवं किस नाम वाले नक्षत्र समाप्त करते हैं? इस प्रकार श्री गौतमस्वामी के प्रश्न को सुनकर उत्तर में श्रीभगवान कहते हैं-(ता चत्तारि णक्खत्ता गति तं जहा-धणिट्ठा सयभिसया पुब्ध पुवया उत्तरपुट्टवया) धनिष्ठा, शतभिषा, पूर्वापौष्ठपदा अर्थात् पूर्वाभाद्रपदा एवं उत्तराप्रौष्टपदा माने उत्तराभाद्रपदा ये चार नक्षत्र अपने स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त करते हुवे मास को समाप्त करता है अर्थात् पूर्ण करता है । फिर से इसको विस्तृत रूप से कहते हैं-(ता धणिट्टा चोदस अहोरत्ते चत्तारि य अंगुलाणि पोरिसा भवइ) विया भान श्रावणमासना छेदसा हिसभा मे पाह અને ચાર આંગળની પૌરૂષી થાય છે. અર્થાત્ આટલું પુરૂષ પ્રમાણ હોય છે. શ્રીગૌતમસ્વામી
शथी पूछ छ-(ता वासाणं दोच्चं मासं कइ णक्खत्ता णेति) या२ भास प्रमाणुवाणा વષ કાળના બીજા ભાદરવા માસને કેટલા અને ક્યા નામવાળા નક્ષત્રો સમાપ્ત કરે છે? श्रीगीतभस्वाभाना मा प्रश्न ने सोमणीने श्रीभगवान छ-ता चत्तारि णक्खत्ता गेति तं जहा-धणिट्ठा सयभिसया, पुलपुवया, तरपुटुवया) धनिष्ठा शतामा पूर्वा પ્રૌષ્ઠપદા અર્થાત્ પૂર્વાભાદ્રપદા તથા ઉત્તરાખુંપદા અર્થાત્ ઉત્તરાભાદ્રપદા આ ચાર નક્ષત્ર સ્વયં અસ્ત થઈને અહોરાત્રને સમાપ્ત કરતા માસને પૂર્ણ કરે છે, ફરીથી આ વિસ્તાર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #933

.
.....
.
.
.
...
.........
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४३ दशमप्राभृतस्य दशमं प्राभृतप्राभृतम् ९२१ वया अट्ट अहोरत्ते णेइ उत्तरापोटक्या एगं अहोरत्तं णेइ' तावत् धनिष्ठा नक्षत्रं चतुर्दश अहोरात्रान् नयति शतभिषा सप्त अहोरात्रान् नयति, पूर्वाभाद्रपदा अष्टौ अहोरात्रान् नयति, उतराप्रोष्ठपदा एकमहोरात्र नयति । तावदिति प्राग्वत् तत्र चतुर्पु नक्षत्रेषु प्रथमं धनिष्ठानक्षत्र तस्मिन् भाद्रपदे मासे प्रथमान् चतुर्दश अहोरावान् स्वयमस्तंगमनेनाहोरात्रपरिसमापकतया नयति-परिपूरयति, ततः परं द्वितीयं शतभिषानक्षत्रं द्वितीयविभागस्थान् सप्ताहोरात्रान् स्वयमस्तंगमनेनाहोरात्रपरिसमापकतया नयति-परिसमापयति, तदनन्तरं तृतीयविभागस्थान् अष्टौ अहोरात्रान् तृतीयं पूर्वाभाद्रपदानक्षत्रं स्वयमस्तंगमनेनाहोरात्रपरिसभापकतया नयति-परिपूरयति, एवमत्र सर्वसंख्या संकलनया एकोनत्रिंशत् अहोरात्राः भवन्ति, ततः परमवशिष्टम् एकमहोरात्रम् उत्तरापौष्ठपदा-उत्तराभाद्रपदानक्षत्रं नयति-परिसमापयति । एवमेनं भाद्रपदमासं धनिष्ठादीनि चत्वारि नक्षत्राणि क्रमेण स्वयमस्तंगमनेन अहोरात्रपरिमभापकतया नयन्ति-समापयन्तीति । ततः पौरुपिप्रमाणं कथयतिणेई सयभिसया सत्त अहोरत्ते णेइ, पुव्वाभद्दवया अट्ट अहोरत्ते णेइ उत्तरा पोहया एगं अहोरत्तं णेइ) ये चार नक्षत्रों में पहला धनिष्ठा नक्षत्र भाद्रपद मास के प्रथम के चौदह अहोरात्रों को अपने स्वयं अस्तगमन पूर्वक अहोरात्र को समाप्त करते हैं। तदनन्तर दूसरा शतभिषा नक्षत्र दूसरे विभाग के सात अहोरात्र को स्वयं अस्त गमन पूर्वक अहोरात्र को समाप्त कर के पूर्ण करते हैं। तत्पश्चात् तीसरे विभाग के आठ अहोरात्र को तीसरा पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्र स्वयं अस्त गमन पूर्वक अहोरात्र को समाप्त कर के पूरित करते हैं । इस प्रकार यहां पर सर्व संख्या का संकलन करने से उन्तीस अहोरात्र गत होते हैं । तदनन्तर शेष एक अहोरात्र को उत्तराप्रौष्ठपदा अर्थात् उत्तराभाद्रपदा नक्षत्र समाप्त करता है। इस प्रकार भाद्रपद मास को धनिष्ठादि चार नक्षत्र क्रम से स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त कर के पूर्ण करते हैं। ५४ ४ छ-(ता धणिया चोइस अहोरत्ते णेई सयभिसया सत्त अहोरने णेइ, पुवामहवया अटु अहोरत्ते णेइ उत्तरापोटुवया एगं अहोरत्ते णेइ) २॥ यार नक्षत्रीमा पदु धनिष्ठा નક્ષત્ર ભાદરવા માસના પહેલાના ચદ અહોરાત્રને સ્વયં અસ્તગમન પૂર્વક અહોરાત્રને સમાપ્ત કરીને પૂતિ કરે છે. તે પછી બીજું શતભિષાનક્ષત્ર બીજા વિભાગના સાત અહોરાત્રને પોતે અસ્તગમન પૂર્વક અહોરાત્રને સમાપ્ત કરીને પુરિત કરે છે, તે પછી ત્રીજા વિભાગના આઠ અહોરાત્રને ત્રીજું પૂર્વાભાદ્રપદા નક્ષત્ર પિતાના અસ્તગમન પૂર્વક અહોરાત્રને સમાપ્ત કરીને પુરિત કરે છે. આ રીતે અહીંયાં બધી સંખ્યાને મેળવવાથી ઓગણત્રીસ અહોરાત્ર ગત થાય છે. તે પછી બાકીના એક અહોરાત્રને ઉત્તરપ્રૌષપદા અર્થાત્ ઉત્તરાભાદ્રપદા નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે. આ રીતે ભાદરવા માસને ધનિષ્ટાદિ ચાર નક્ષત્ર કમથી સ્વયં અસ્ત થઈને અહેરાત્રને સમાપ્ત કરતા કરતા પૂર્ણ કરે છે. હવે પૌરૂષીનું પ્રમાણ બતાવે છે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #934

९२२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे 'तसि च णं मासंसि अटुंगुलपोरिसीए छायाए सरिए अणुपरियट्टइ' तस्मिंश्च खलु मासे अष्टाङ्गुलपौरुध्या छायया सूर्य अनुपरिवर्तते । तस्मिन् विचार्यमाणे वर्षाकालस्य द्वितीये भाद्रपदमासे खल्विति वाक्यालंकारे अष्टाङ्गुलपौरुष्या--अष्टाङ्गुलाधिकपौरुष्या छायया सूर्यः अनुप्रतिदिन-प्रतिदिवसं परावर्तते-प्रतिनिवृत्तो भवति । अत्राप्ययं भावायों यथा भाद्रपदे मासे प्रथमादहोरात्रादारभ्य प्रतिदिवसमन्यान्यमण्डलसंक्रान्त्या तथाकथमपि परावर्तते यथा तस्य भाद्रपदमासस्यान्ते अष्टाङ्गुलिका पौरुषी भवति, तदेव विस्तृतमाह'तस्स णं मासस्स चरिमे दिवसे द्वे पादे अष्टौ अङ्गुलानि पौरुषी भवति । तस्य भाद्रपदमासस्य खल्विति वाक्यालङ्कारे चरमे दिवसे-अन्तिमे दिवसे अष्टाङ्गुलाधिके द्वे पादे आष्टा
गुलाधिकद्विपादप्रमाणा पौरुषी भवतीत्यर्थः । 'ता वासाणं ततियं मासं कइ णक्खत्ता गति' तावत् वर्षाणां तृतीयं मासं कति नक्षत्राणि नयन्ति ? । तावत्-तत्र वर्षाणां-वर्षाकालस्य तृतीयं-अश्वयुजिमासं-आश्विनं मासं कति संख्यकानि-किं नामधेयानि नक्षत्राणि नयन्तिअब पौरुषी का प्रमाण कहते हैं-(तंसि च णं मासंसि अटुंगुलपोरिसीए छायाए सरिए अणुपरियहइ) विचार्यमाण वर्षाकाल के दूसरे भाद्रपद मास में आठ अंगुल से कुछ अधिक पौरुषी छाया से सूर्य प्रतिदिवस प्रतिनिवृत्त माने परावर्तित होता है । यह कहने का भाव यह है कि-भाद्रपद मास में प्रथम अहोरात्र से आरम्भ कर के प्रतिदिवस अन्य अन्य मंडल का संक्रमण कर के जिस किसी प्रकार परावर्तित होता है। भाद्रपद मास के अन्त में आठ अंगुल की पौरुषी छाया होती है ऐसा जो कहा है इसी को विस्तृत रूप से कहते हैं(तस्स णं मासस्स चरिमे दिवसे दो पादाइं अट्ट अंगुलाई पोरिसी भवइ) भाद्रपद मास के अन्तिम दिवस में अष्टांगुलाधिक दो पाद प्रमाणवाली पौरुषी होती है । (ता वासाणं ततियं मासं कइ णक्खत्ता ऐति) वर्षाकाल के तीसरे अश्विन मास में कितनी संख्यावाले एवं किस नामवाले नक्षत्र आश्विन मास को समाप्त करते हैं ? इस प्रकार गौतमस्वामी के प्रश्न को सुनकर श्रीभगवान् (तसि च णं मासंसि अद्वगुलपोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियटुइ) वियाय भान વર્ષા કાળના બીજા ભાદરવા માસમાં આઠ આંગળથી કંઈક વધારે પૌરૂષી છાયાથી સૂર્ય પ્રતિદિવસ પ્રતિનિવૃત્ત એટલે કે પરાવર્તિત થાય છે. કહેવાનો ભાવ એ છે કે-ભાદરવા માસમાં પહેલી અહેરાત્રીથી આરંભીને દરરોજ અન્ય અન્ય મંડળનું સંક્રમણ કરીને જેમ તેમ પરાવર્તિત થાય છે. ભાદરવા માસના અંતમાં આઠ આંગળની પૌરૂષી છાયા હોય છે. તેમ
छ मेने विस्तार पूर्व सभानवे छ.-(तस्स णं मासम्स चरिमे दिवसे दो पादाई अटू अंगुलाई पोरिसी भवइ) मा४२१॥ भासना छेदा हिवसमां मधिर मे पाह प्रभानी पी३षी थाय छ. (ना वासाणं ततियं मासं कइ णक्खत्ताणे ति) altणना alon આ માસમાં કેટલા અને કયા નામના નક્ષત્ર આસમાસને સમાપ્ત કરે છે? આ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #935

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४३ दशमप्राभृतस्य दशमं प्राभृतप्राभृतम्
९२३
आश्विनमासं परिसमापयन्तीति वद भगवन्निति गौतमस्य प्रश्नं श्रुत्वा भगवानाह - 'तातिष्णि णक्खत्ता णेंति तं जहा-उत्तरापोडवया रेवइ अस्सिणी' तावत् त्रीणि नक्षत्राणि नयन्ति, तद्यथा उत्तराप्रपा रेवती अश्विनी । तावदिति प्राग्वत् तृतीयम् आश्विनमासम् उत्तराभाद्रपदा रेवती अश्विनी चेति त्रीणि नक्षत्राणि स्वयमस्तंगमेनाहोरात्र - परिसमापकतया तम् आश्विनं मासं नयन्ति - समापकतया प्रवृत्तैः परिसमापयन्तीत्यर्थः । तेषामेव नक्षत्राणामहोरात्र परिमाणं विवृणोति - 'ता उत्तरापोडवया चोइस अहोरते णेइ, रेवई पण्णरस अहोरते णेइ, अस्सिणी एग अहोरत्तं णेइ' तावत् उत्तराप्रोष्ठपदा चतुर्दश अहोरात्रान् नयति रेवती पञ्चदश अहोरात्रान् नयति अश्विनी एकमहोरात्रं नयति । तावत् तेषु प्रतिपादितेषु त्रिषु नक्षत्रेषु उत्तराप्रोष्ठपदा - उत्तराभाद्रपदा नक्षत्रं तस्य प्रतिपाद्यमानस्याश्विनमासस्य प्रथमान् चतुर्दश अहोरात्रान् नयति- स्वयमस्तंमने नाहोरात्रपरिसमापकतया परिसमापयति ततः परं द्वितीयविभागस्थान पञ्चदश अहोरात्रान् रेवतीनक्षत्रं नयति - स्वयमस्तंगमनेनाहोरात्र परिसमापकतया परिसमापयति । एवमत्रोभयसंख्या मेलनेन एकोनत्रिंशदहोरात्राः गता भवन्ति, अव
कहते हैं - ( ता तिणि णक्खत्ता र्णेति तं जहा- उत्तरापोट्ठवया रेवह अस्सिणी) तीसरा अश्विन मास को उत्तराभाद्रपदा रेवती एवं अश्विनी ये तीन नक्षत्र स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त कर के उस अश्विन मास को समाप्त करता है ।
उन्ही नक्षत्रों के अहोरात्र के परिमाण को कहते हैं - ( ता उत्तरापोडवया चोदस अहोरत्ते णेइ, रेवई पण्णरस अहोरते णेइ, अस्सिणी एगं अहोरत्तं इ) उनप्रतिपादित तीन नक्षत्रों में उत्तरामौष्ठपदा उत्तराभाद्रपदा नक्षत्र उस प्रतिपाद्यमान अश्विन मासका आदि के चौदह अहोरात्र को स्वयं अस्तगमन पूर्वक अहोरात्र को समाप्त करके पूर्ण करते हैं । तदनन्तद दूसरे विभाग के पंद्रह अहोरात्र को रेवती नक्षत्र स्वयं अस्तगमन पूर्वक पूरित करता है ।
प्रमाणे श्रीणीतमस्वामीना प्रश्नने सांलजीने श्री भगवान् छे छे.- ( ता तिष्णिक्ता तं जहा उत्तरापोटुवया रेवइ अस्सिणी) त्री आसोमासने उत्तराभाद्रपहा रेवती अने અશ્વિની એ ત્રણુ નક્ષત્ર સ્વયં અસ્ત થઇને અહેારાત્રને સમાપ્ત કરીને એ આશ્વિનમાસને सभाप्त १२ छे. आ नक्षत्राना अहोरात्रना परिमाणुने मतावे छे. - ( ता उत्तरापोवा चोदम अहोरत्ते णेइ, रेवइ पण्णरस अहोरते णेइ, अस्सिणी एगं अहोरन्तं णेइ) थे प्रतिપાતિ ત્રણ નક્ષત્રોમાં ઉત્તરપ્રૌપદા અર્થાત્ ઉત્તરાભાદ્રપદા નક્ષત્ર એ પ્રતિપાદ્યમન આશ્વિનમાસના પહેલાના ચૌદ અહેાાત્રને સ્વયં અસ્તગમન પૂર્ણાંક અહેારાત્રને સમાપ્ત કરીને પુફ્તિ કરે છે. તે પછી ખીજા વિભાગના પંદર અહારાત્રને રેવતી નક્ષત્ર પેાતાના અસ્તગમન પૂર્ણાંક પૂતિ કરે છે. આ બન્ને સંખ્યાને મેળવવાથી ઓગણત્રીસ અહેારાત્ર
श्री सूर्यप्रक्षति सूत्र : १

Page #936

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
९२४
शिष्टं चैकमहोरात्रं अविनीनक्षत्रं स्वयमस्तंगमनेनाहोरात्रपरिसमापकतया परिपूरयतीति । 'तंसि च णं मासंसि दुवालसअंगुलाए पोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियह' तस्मिथ मासे द्वादशाङ्गुल्या पौरुष्या छायया सूर्य अनुपरिवर्तते, तस्मिन् तस्मिन् विचार्यमाणे आश्विने मासे खल्वति पादपूत द्वादशाङ्गुलया - द्वादशाङ्गुलाधिक्या छायया - पौरुष्या छायया सूर्य अनु-प्रतिदिवसं परिवर्तते - परावर्त्तते, अर्थात् आश्विने मासे प्रथमादहोरात्रादारभ्य प्रतिदिवसमन्यान्यमण्डलसंक्रमतया तथाकथंचनापि परावर्त्तते यथा तस्य आश्विनमासस्य पर्य्यन्ते द्वादशाङ्गुलाधिका त्रिपदा पौरुषी भवेत् । तदेव सविस्तरं विवृण्वन् आह'तस्स णं मासस्स चरमदिवसे लेहत्थाई तिणि पदाई पोरिसी भवइ' तस्य खलु मासस्य चरमदिवसे रेखास्थानि त्रीणि पदानि पौरुषी भवति । तस्य प्रतिपाद्यमानस्याश्विनमासस्य चरमदिवसे अन्तिमे दिने रेखास्थानि - पादान्तर्वर्त्तिनी सीमा रेखा कथ्यते तत् स्थानि रेखा स्थानि- तत आरभ्यापि तानि त्रीणि पदानि - पादत्रयप्रमाणानि पौरुषी भवति । ये दोनों संख्या को जोडने से उन्तीस अहोरात्र गत होते हैं । अवशिष्ट एक अहोरात्र को अश्विनी नक्षत्र स्वयं अस्तगमन पूर्वक अहोरात्री को समाप्त करके पूरित करता है ( तंसि च णं मासंसि दुवालसअंगुलाए पोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरि) इस विचार्यमान अश्विन मास में बारह अगुल से कुछ अधिक छाया से अर्थात् पौरुषी छाया से सूर्य प्रतिदिवस परावर्तित होता है अर्थात् आश्विन मास के प्रथम अहोरात्र से आरम्भ कर के प्रतिदिवस अन्य अन्य मंडल के संक्रमण पूर्वक जिस किसी प्रकार से परावर्तित होता है । उस आश्विनमास में बारह अंगुल अधिक त्रिपदा पौरुषी होती है उसको ही विस्तार पूर्वक कहते हैं - (तस्स णं मासस्स चरमदिवसे लेहत्थाई तिणि पदाई पोरिसी भवइ) प्रतिपाद्यमान आश्विनमास के अन्त के दिवस में रेखास्थ - पादान्तवर्ति सीमा को रेखा कहते हैं उससे आरम्भ करके तीन पाद माने पादत्रय अर्थात् तीन पग प्रमाण की पौरुषी होती है । अर्थात् परिपूर्ण तीन पाउ की पौरुषी छाया
સમાપ્ત થાય છે, બાકીના એક અહોરાત્રને અશ્વિની નક્ષત્ર પેાતાના અસ્તગમન પૂર્વક अहोरात्रीने सभाप्त उरीने पूरित उरे छे, ( तंसि च णं मासंसि दुवाल सअं गुलाए पारिसीए छायाए सूरिए अणुपरियइ या विद्यार्यभान यासो मासमां मार सांगाथी વધારે છાયાથી એટલે કે પૌરુષી છાયાથી સૂય દરરોજ પરાવતિ ત થાય છે, એટલે કે આસામાસમાં પહેલા અહારાત્રથી આરંભ કરીને દરરોજ અન્ય અન્ય મંડળના સંક્ર મણુ પૂર્ણાંક જેમતેમ કરીને પરાવર્તિત થાય છે. આસામાસમાં બાર આંગળ વધારે ત્રિપદા पौरुषी होय छे. मेने सविस्तर रीते हे छे.- ( तस्स णं मासस्स चरमदिवसे लेहत्थाई तिष्णि वद-इं पोरिसो भवइ) प्रतियाद्यमान आसोभासना अन्तिम दिवसमां रेणास्थ એટલે કે પાદાનુર્તિની સીમાને રેખા કહે છે. તેનાથી આરમ્ભ કરીને ત્રણ પાદ એટલેકે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #937

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४३ दशमप्राभृतस्य दशमं प्राभृतप्राभृतम्
९२५
अत्रैतदुक्तं भवति - परिपूर्णानि त्रीणि पदानि पौरुषी भवतीति । पुनर्गोतमः पृच्छति - 'ता वासाणं चउत्थं मासं कइ णक्खत्ता त्ति' तावत् वर्षाणां चतुर्थ मासं कति नक्षत्राणि नयन्ति । तावदिति पूर्ववत् वर्षाणां वर्षाकालस्य चतुर्थ वर्षाकालस्यान्तिमं कार्त्तिकमासलक्षणं कतिसंख्यकानि किंनामधेयानि च नक्षत्राणि नयन्ति - स्वस्वस्यास्तंगमेनाहोरात्र परिसमापकतया परिपूरयन्तीति गौतमस्य प्रश्नं श्रुत्वा भगवान् प्रत्युत्तरयति - 'ता तिणि णक्खत्ता तितं जहा - अस्सिणी भरणी कत्तिया' तावत् त्रीणि नक्षत्राणि नयन्ति तद्यथा अश्विनी भरणी कृत्तिका । तावदिति प्राग्वत् अश्विनी भरणी कृत्तिका चेति त्रीणि नक्षत्राणि कार्त्तिकमासं नयन्ति - स्वस्वस्यास्तंगमे नाहोरात्रपरिसमापकतया परिपूरयन्तीत्यर्थः । अमुमेवार्थ विस्तृतं विवृण्वन्नाह - ' अस्सिणी चउद्दस अहोरते णेति भरणी पण्णरस अहोरते णेइ, कत्तिया एग अहोरतं णे' अश्विनी चतुर्द्दश अहोरात्रान् नयति, भरणी पञ्चदश अहोरात्रान् नयति, कृत्तिका एकमहोरात्रं नयति । तत्रोक्तेषु त्रिषु नक्षत्रेषु प्रथममश्विनी नक्षत्रं तस्य चतुर्थमासस्य कार्त्तिकमासलक्षणस्य मासस्य प्रथमविभागस्थान चतुर्द्दश अहोरात्रान् नयति-स्वस्यास्तं होती है। श्री गौतमस्वामी फिर से पूछते हैं - (ता वासाणं चउत्थं मासं कह णक्खत्ता ति ) वर्षाकाल का चतुर्थ अर्थात् वर्षाकाल का सर्वान्तिम कार्तिक मास को किस नामवाले एवं कितनी संख्यावाले नक्षत्र स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त करके मास को पूरित करते हैं ? इस प्रकार श्री गौतमस्वामी के प्रश्न को सुनकर उत्तर में श्री भगवान् कहते हैं - ( ता तिण्णी णक्खत्ता ति तं जहा - अस्सिणी, भरणी, कन्तिया) अश्विनी भरणी, एवं कृत्तिका ये तीन नक्षत्र कार्तिक मासको स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त करके पूरित करता है । इसी अर्थ को विस्तार पूर्वक कहते है(अस्सिणी चउद्दस अहोरते णेंति, भरणी पण्णरस अहोर से पेंति, कत्तिया एवं अहोरन्तं णेइ) इन उक्त तीन नक्षत्रों में पहला अश्विनी नक्षत्र वर्षाकाल के चौथा कार्तिक मास के प्रथम विभाग के चौदह अहोरात्र को समाप्त करता है,
પાતંત્રય અર્થાત્ ત્રણપગલા પ્રમાણની પૌરુષી હોય છે, અર્થાત્ પૂરેપૂરા ત્રણ ડગલાની पौरुषी छाया थाय छे. श्रीगौतमस्वाभी इरीथी पूछे छे - ( ता वासाणं चत्थं मासं कइ क्खत्ताणें ति) वर्षाअजना सर्वान्तिम यथा अति भासने डेंटली संख्यावाणा भने प्रया નામવાળા નક્ષત્રો સ્વયં અસ્ત થઇને અહેારાત્રીને સમાપ્ત કરીને માસને પૂતિ કરે છે ? આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નને સાંભળીને ઉત્તરમાં શ્રી ભગવાન કહે છે. (તા तिणिण णक्खता ति तं जहा अस्सिणी भरणो कत्तिया) अश्विनी भरणी भने वृत्ति मे ત્રણ નક્ષત્ર કાર્તિક માસને પેાતાના અસ્તગમન પૂર્વક અહારાત્રિને સમાપ્ત કરીને પૂરિત अरे छे. या उथनने विस्तार पूर्व उड़े छे. ( अस्सिणी चउदस अहोरत्ते णें ति, भरणी पण्णरस अहोरत्ते णेइ, कत्तिया एगं अहोरतं णेइ) मा उडेल नक्षत्रोभां पडेड अश्विनी नक्षत्र
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #938

E- meme-
EER
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे गमेनाहोरात्रपरिसमापकतया परिसणापयति, ततो द्वितीयविभागस्थान् पञ्चदश अहोरात्रान् द्वितीयं भरणीनक्षत्रं स्वयमस्तंगमेनाहोरात्रपरिसमापकतया परिपूरयति । इत्थमत्र संख्याद्वययोगो भवति एकोनत्रिंशत्समः। ततोऽवशिष्टमेकमहोरात्रं तृतीयं कृत्तिका नक्षत्रं स्वयमस्तंगमेनाहोरात्रपरिसमापकतया परिपूरयति । एवमत्र अश्विनी भरणो कृत्तिका चेति त्रीणि नक्षत्राणि कार्तिकमासं परिसमाप्तिमुपनयन्ति । अथ पौरुषिच्छाया प्रमाणं कथयति-'तंसि च णं मासंसि सोलसअंगुला पोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियट्टई' तस्मिंश्च खलु मासे षोडशाङ्गुलपौरुष्या छायया सूर्य अनुपरिवत्तते । तस्मिन्-विचार्यमाणे वर्षाकालस्यान्तिमे कार्तिके मासे खल्विति निश्चितं पोडशाङ्गुलपौरुष्या--पोडशाङ्गुलाधिक पौरुष्या छायया सूर्योऽनु-प्रतिदिवस परावर्त्तते, अर्थात् कार्तिकमासे प्रथमादहोरात्रादारभ्य प्रतिदिवसमन्यान्यमण्डलसंक्रान्त्या तथाकथंचिदपि परावत्तेते यथा तस्य कात्तिकअर्थात् स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त कर के पूरित करता है । तदनन्तर दूसरे विभाग के पंद्रह अहोरात्री को दूसरा भरणी नक्षत्र स्वयं अस्तगमन पूर्वक अहोरात्र को पूर्ण करते हैं । इस प्रकार ये दोनों संख्या मिलाने से उन्तीस अहोरात्र होते हैं, तदनन्तर अवशिष्ट एक अहोरात्र को तीसरा कृत्तिका नक्षत्र स्वयं अस्त होकर पूरित करता है। इस प्रकार यहां अश्विनी, भरणी एवं कृत्तिका ये तीन नक्षत्र कार्तिक मास को समाप्त करते हैं। ___अब पौरुषी छाया का प्रमाण कहते हैं-(तसि च णं मासंसि सोलस अंगुला पोरिसीए छायाए सरिए अणुपरियइ) विचार्यमाण वर्षाकाल के अन्तिम कार्तिकमास में सोलह अंगुल से कुछ अधिक पौरुषी छाया से सूर्य प्रतिदिन परावर्ति होता है । अर्थात् कार्तिक मास के प्रथम अहोरात्र से आरम्भ करके प्रतिदिन अन्य अन्य मंडल की संक्रान्ति से जिस किसी प्रकार परावर्तित વર્ષ કાળના ચોથા કાર્તિક માસના પ્રથમ વિભાગના ચૌદ અહોરાત્રને સમાપ્ત કરે છે અર્થાત સ્વયં અસ્ત થઈને અરાત્રને સમાપ્ત કરે છે. એટલે કે સ્વયં અસ્ત થઈને અહોરાત્રને સમાપ્ત કરીને પૂરિત કરે છે. તે પછી બીજા વિભાગના પંદર અહોરાત્રને બીજું ભરણી નક્ષત્ર સ્વયં અસ્તગમન પૂર્વક પૂર્ણ કહે છે. આ રીતે બેઉ સંખ્યાને મેળવવાથી ઓગણત્રીસ અહોરાત્ર થઈ જાય છે. તે પછી બાકીના એક અહોરાત્રતે ત્રીજું કૃત્તિકા નક્ષત્ર સ્વયં અસ્ત થઈને પૂરિત કરે છે. આ રીત અહીંયાં અશ્વિની ભરણી અને કૃતિકા એ ત્રણનક્ષત્ર કાર્તિક માસને સમાપ્ત કરે છે.
वे पौरुषी छायानु प्रभा] मतावे छे-(तसि च णं मासंसि सोलस अंगुला पोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियटइ) विया मान जना छाति भासमा सोग આગળની પૌરુષી છાયાથી સૂર્ય દરરોજ પરાવર્તિત થાય છે. અર્થાત્ કાર્તિક માસમાં પહેલી અહોરાત્રીથી આરંભીને દરરોજ અન્ય અન્ય મંડળના સંક્રમણથી જેમતેમ પરાવર્તિત
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #939

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४३ दशमप्राभृतस्य दशमं प्राभृतप्राभृतम् ९२७ मासस्यान्तिमे दिवसे चतुरङ्गुलाधिका त्रिपदा पौरुषी भवेत् । अमुमेवार्थ विवृणोति'तस्स णं मासस्स चरिमे दिवसे तिणि पयाई चत्तारि अंगुलाई पोरिसी भवइ' तस्य खलु मासस्य चरमे दिवसे त्रीणि पदानि चत्वारि अगुलानि पौरुषी भवति । तस्य प्रतिपाद्यमानस्य कार्तिकमासस्य खल्विति वाक्यालङ्कारे चरमे दिवसे-अन्तिमे दिने त्रीणि पदानि-पदत्रयमितानि चत्वारि अङ्गुलानि-चतुरङ्गुलाधिकत्रिपादप्रमाणानि पौरुषी भवति-पुरुषप्रमाणं भवति । एवमत्र चतुर्मासलक्षणलक्षितस्य वर्षाकालस्य परिसमाप्तिर्याता। ततो हेमन्तकालसम्बन्धि प्रश्नान पृच्छति गौतमः-'ता हेमंताणं पढमं मासं कइ णक्खत्ता गति ?' तावत् हेमन्तानां प्रथमं मासं कति नक्षत्राणि नयन्ति ? तावत् पुनः प्रष्टुकामोऽस्मि तावत्, हेमन्तानां-हेमन्तकालस्य प्रथमं मासं-मार्गशीर्षमासलक्षणं कति संख्यकानि-किं नामधेयानि च नक्षत्राणि नयन्ति-स्वस्वस्थास्तंगमनेनाहोरात्र परिसमापकतया तं प्रथम मर्गशीर्षमासं परिसमाप्तिमुपनयन्तीति भगवन् कथयेति । ततो भगवानाह-'ता तिण्णि होता है कि, जिस प्रकार उम कार्तिकमास के अन्तिम दिन में चार अंगुल अधिक त्रिपदा पौरुषी होती है। इसी कथन को विस्तृत रूप से कहते हैं(तस्सणं मासस्स चरिमे दिवसे तिणि पदाई चत्तारि अंगुलाई पौरिसी भवह) इस प्रतिपाद्यमान कार्तिक मास के अन्तिम दिन में तीन पाद अर्थात् पादत्रय परिमित एवं चार अंगुल अर्थात् चार अंगुल अधिक तीन पाद प्रमाण की पौरुषी होती है। अर्थात् इतना पुरुष प्रमाण होता है । इस प्रकार यहां पर चातुर्मास लक्षणवाले वर्षाकाल की समाप्ति होती है।
अब हेमन्तकाल संबंधी प्रश्नों को श्री गौतमस्वामी पूछते हैं-(ता हेमंता णं पढमं मासं कइ णवत्ता णेति) हे भगवन हेमन्तकाल का प्रथम मास जो मार्ग शीर्ष मास है उसको किस नामवाले एवं कितने नक्षत्र समाप्त करते हैं ? सो कहिए अर्थात् स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त करके उस मार्गशीर्ष मास થાય છે, કે જે પ્રમાણે એ કાર્તિક માસના છેલ્લા દિવસમાં ચાર આંગળ અધિક ત્રિપદા पौरुषी थाय छे. २४थनने विरता२३५थी ४ -(तस्स णं मासस्स चरिमे दिवसे तिण्णिपयाई चत्तारि अंगुलाई पोरिमी भवइ) मा प्रतिपाद्यमान अति भासना हिसमा ત્રણપાદ અર્થાત પાદત્રય પરિમિત અને ચાર આંગળ અર્થાત્ ચાર આંગળ અધિક ત્રણ પાદ પ્રમાણુની રૂિષી હોય છેઅર્થાત્ એટલું પુરૂષ પ્રમાણ હોય છે. આ રીતે અહીંયાં ચારમાસ લક્ષણવાળા વર્ષાકાળની સમાપ્તિ થાય છે.
मन्त संधी प्रश्नीने श्रीगौतमस्थाभी पूछे हो. (ता हेमंताणं पढमं मासं कइ णक्खता णेति) ७ मावन ! हेमन्त आणने प्रथम मास माशीष भास छ तन કયા નામવાળા અને કેટલા નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે ? તે કહે અર્થાત્ સ્વય અસ્ત થઈને અહોરાત્રને સમાપ્ત કરીને એ માર્ગશીર્ષાસને પૂરિત કરે છે? તે કહો આ પ્રમાણે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #940

९२८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
9
क्खत्ता ति तं जहा कत्तिया रोहिणी मग्गसिरा' तावत् त्रीणि नक्षत्राणि नयन्ति, तद्यथाकृत्तिका रोहिणी मृगशिरा । तावत् श्रूयतां तावत् कृतिका रोहिणी संठाणा मृगशिराचेति त्रीणि नक्षत्राणि क्रमेण स्वस्वस्यास्तंगमेनाहोरात्र परिसमापकतया हेमन्तकालस्य तं प्रथमं मार्गशीर्षमासं परिसमाप्तिमुपनयन्ति । अथैषां भोगकालमाह - 'ता कत्तिया णक्खत्ते चोस अहोर णेइ, रोहिणी पण्णरस अहोरते णेइ, मग्गसिरा एवं अहोरतं णेइ' तावत् कृत्तिका नक्षत्रं चतुर्दश अहोरात्रान् नयति, रोहिणी पञ्चदश अहोरात्रान् नयति, संठाणा मृगशिरा एकमहोरात्रं नयति । तावदिति अत्रोतेषु त्रिषु नक्षत्रेषु प्रथमं कृत्तिका नक्षत्रं मार्गशीर्षमासस्य प्रथमविभागस्थान चतुर्दश अहोरात्रान् नयति-स्वस्यास्तंगमेनाहोरात्रपरिसमापकतया परिसमाप्तिमुपनयति । तदनन्तरं द्वितीयविभागस्थान् पञ्चदश अहोरात्रान् द्वितीयं रोहिणी नक्षत्रं स्वस्यास्तंगमेनाहोरात्रपरिसमापकतया समाप्तिमुपनयति । एवमत्रो - भयसंख्या मेलनेनैकोनत्रिंशत् अहोरात्रा : मार्गशीर्षमासस्य गता भवन्ति । अवशिष्टं को पूरित करते हैं ? वह आप कहईए । इस प्रकार श्री गौतमस्वामी के प्र को सुनकर उत्तर में श्री भगवान् कहते है - (ता तिणि णक्खत्ता ति तं जहा कत्तिया रोहिणी मग्गसिरा) कृत्तिका, रोहिणी एवं भृगशिरा ये तीन नक्षत्र क्रम से स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त करके हेमन्त कालिन पहला मार्गशीर्ष मास को समाप्त करते हैं । अब इसका भोगकाल दिखलाते है - (ता कतिया णक्खत्ते चोहस अहोरते णेइ, रोहिणी पण्णरस अहोरते णेइ, मग्गसिरा एग अहोरतं णेइ) यहां पर कहे हुवे तीन नक्षत्रों में प्रथम कृत्तिका नक्षत्र मार्गशीर्ष मास के प्रथम विभाग के चौदह अहोरात्र को स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त कर के उस मास को समाप्ति की और ले जाता है । तत्पश्चात् दूसरे विभाग के पंद्रह अहोरात्र को दूसरा रोहिणी नक्षत्र स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त कर के उस को समाप्ति की ओर ले जाता है । इस प्रकार यहाँ पर ये दोनों संख्या को जोडने से उन्तीस अहोरात्र मार्गश्री गौतमस्वाभीना प्रश्नने सांलजीने उत्तरमा श्रीभगवान् डे छे - ( ता तिष्णि कखत्ता णें ति तं जहा कत्तिया रोहिणी माग्गसिरा) वृत्ति रोहिणी भने भृगशिरा मे त्र नक्षत्र उभथी સ્વય અસ્ત થઈને અહેોરાત્રને સમાપ્ત કરીને હેમન્તકાળના પહેલા માશીષ માસને सभाप्त हुरे छे. हवे तेना लोग आज उथन रे छे. - ( ता कत्तिया णक्खत्ते चोदस अहोरत्ते इ रोहिणी पण्णरस अहोरते णेइ, मग्गसिरा एग अहोरत्तं णेइ) अडींयां उडेवाभां આવેલ ત્રણ નક્ષત્રામાં પહેલું કૃતિકા નક્ષત્ર માગશર માસના પ્રથમ વિભાગના ચૌદ અહોરાત્રને સ્વયં અસ્ત થઈને અહારાત્રને સમાપ્ત કરીને એ માસને પૂતિ કરે છે. તે પછી બીજા વિભાગના પંદર અડ્ડારાત્રને ખીજુ રહિણી નક્ષત્ર સ્વય' અસ્ત થઈએ અહારાવને સમાપ્ત કરીને તેને સમપ્તિ તરફ લઈ જાય છે. આ રીતે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #941

सर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४३ दशमप्राभृतस्य दशमं प्राभृतप्राभूतम् ९२९ चान्तिममेकमहोरात्रं मृगशिरानक्षत्रं स्वस्यास्तंगमेनाहोरात्रपरिसमापकतया परिपूरयति । अथात्र सूर्यस्य छायानुवर्तनप्रमाणमाह-'ता तंसि च णं मासंसि वीसअंगुलपोरिसीए छायाए सरिए अणुपरियट्टइ' तावत् तस्मिंश्च खलु मासे विंशत्यंगुलपौरुष्या छायया सूर्योऽनुपरिवर्त्तते । तावदिति पूर्ववत तस्मिन् मार्गशीर्षमासे खलु विंशत्यंगुलपौरुष्या-विंशत्यगुलाधिकपौरुष्या छायया सूर्योऽनु-प्रतिदिवसं परावर्तते अत्रैतदुक्तं भवति-मार्गशीर्षमासे प्रथमादहोरात्रादारभ्य प्रतिदिवसमन्यान्यमण्डलसंक्रमतया तथाकथमपि परावर्तते यथा तस्य मार्गशीर्षमासस्य पर्यन्ते अष्टाङ्गुलाधिका त्रिपदा छाया भवेत् । अमुमेवार्थ स्पष्टयति-'तस्स णं मासस्य चरिमे दिवसे तिणि पयाइं अट्ठ अंगुलाई पोरिसी भवइ' तस्य खलु मासस्य चरमे दिवसे त्रीणि पदानि अष्टौ अङ्गुलानि पौरुषी भवति । तस्य प्रतिपाद्यमानस्य मार्गशीर्षमासस्य खलु चरमे दिवसे-अन्तिमे दिने अष्टांगुलाधिका त्रिपदात्मिका-त्रिपदप्रमाणा पौरुषी भवति । शीर्ष मास का होते हैं, शेष अन्तिम एक अहोरात्र को मृगशिरा नक्षत्र स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त करके उसको पूरित करते हैं । अव यहा पर सूर्य की छायानुवर्तन का प्रमाण कहते हैं-(ता तंसि च णं मासंसि वीस अंगुल पोरिसीए छायाए सरिए अणुपरियइ) उस मार्गशीर्ष मास में वीस अंगुल से कुछ अधिक पौरुषी छाया से सूर्य प्रतिदिवस परावर्तित होता है। यहां पर इस प्रकार से होता हैं-मार्गशीर्ष मास में प्रथम अहोरात्र से आरम्भ करके प्रतिदिवस अन्य अन्य मंडल में गमन करके कथंकथ माने जिस किसी प्रकार परावर्तित होता है। तथा उस मार्गशीर्ष मास में आठ अंगुल अधिक त्रिपदा छाया होती है। इस कथन को ही स्पष्ट करते हुवे भगवान् कहते हैं-(तस्सणं मासस्स चरिमे दिवसे तिणि पयाई अट्ट अंगुलाई पोरिसी भवइ) इस कथ्यमान मार्गशीर्ष मास के अन्तिम दिन में आठ अंगुल से अधिक त्रिपाद प्रमाण અહીંયાં આ બને સંખ્યાને મેળવવાથી ઓગણત્રીસ અહોરાત્ર માર્ગશીર્ષ માસના થાય છે. બાકીના છેલ્લા એક દિવસને મૃગશિરા નક્ષત્ર સ્વયં અસ્ત થઈને હરાવીને સમાપ્ત કરીને તેને પૂરિત કરે છે. હવે અહીંયાં સૂર્યની છાયાનુવર્તનનું પ્રમાણ કહે છે–(ત્તા तंसि च णं मासंसि वीसंगुलपोरिसीए छायाए सूरिए अणुररियदुइ से भाशीष भासन વીસ આગળથી કંઈક વધારે પૌરૂષી છાયાથી સૂર્ય દરરાજ પરાવર્તિત થાય છે. અહીંયાં આવી રીતે થાય છે. માગશર માસમાં પ્રથમ અહોરાત્રીથી આરંભીને દરરોજ અન્ય અન્ય મંડળમ ગમન કરીને કથંચિત પ્રકારથી પરાવર્તિત થાય છે, એ માર્ગશીર્ષ માસમાં આઠ આગળ અધિક ત્રિપદા પૌરુષી છાયા થાય છે, આ કથનનેજ સ્પષ્ટ કરતાં ભગવાન શ્રી
ई छ (तस्स णं मासस्स चरिमे दिवसे तिण्णि पयाई अटु अंगुलाई पोरिसी भवइ) ॥ કશ્યમાન માગશર માસના છેલ્લા દિવસમાં આઠ આંગળથી વધારે ત્રિપદા પ્રમાણુની પૌરૂષી थाय छ. म प्रमाणे भाशीष भासनी व्यवस्था सेवामा आवे छे.-(ता हेमंताणे दोच्चं
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #942

९३०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे एवं मार्गशीर्षमासस्य व्यवस्था वर्त्तते । ‘ता हेमंताणं दोच्चं मासं कइ णखत्ता णेति !' तावत् हेमन्तानां द्वितीय मासं कति नक्षत्राणि नयन्ति ? तावत्-श्रूयतां तावत् भगवन् , हेमन्तानां हेमन्तकालस्य चतुर्मासविशिष्टस्य द्वितीयं-पौषमासलक्षणं कति संख्यकानि कि नामधेयानि च नक्षत्राणि नयन्ति परिसमापयन्तीति कथय भगवन्निति गौतमस्य प्रश्नः ततो भगवान् समुत्तरयति-ता चत्तारि णक्खत्ता ऎति, तं जहा-मग्गसिरा अद्दा पुणव्वस पुसो' तावत् चत्वारि नक्षत्राणि नयन्ति तद्यथा मृगशिरा आर्द्रा पुनर्वसु पुष्यः । तावदिति पूर्ववत् मृगशिरा आर्द्रा पुनर्वसू पुष्यश्चेति चत्वारि नक्षत्राणि हेमन्तकालस्य द्वितीयं पौषमा नयन्ति -स्वस्वस्यास्तंगमेनाहोरात्रपरिसमापकतया परिसमाप्तिमुपनयन्ति । अथैषां भोगक्रमो यथा'ता मग्गसिरा चोइस अहोरत्ते णेइ अदा सत्त अहोरत्ते णेइ पुणवसू अट्ट अहोरते णेइ, पुसो एगं अहोरत्तं णेइ' तावत् मृगशिरा चतुर्दश अहोरात्रान् नयति, आर्द्रा सप्त अहोरात्रान् नयति, पुनर्वसू अष्टौ अहोरात्रान् नयति, पुष्यः एकमहोरात्रं नयति । तावत्-अत्रोक्तेषु चतुषु नक्षत्रेषु प्रथमं मृगशिरानक्षत्रं पौषमासस्य प्रथम विभागस्थान् चतुर्दश अहोरात्रान् नयति-स्वस्यास्तंगमेनाहोरात्रपरिसमापकतया परिसमाप्तिमुपनयति, ततो द्वितीयमा - की पौरुषी होती है । (ता हेमंताणं दोच्चं मासं कइ णक्खत्ता गैति) हे भगवान् चातुर्मास विशिष्ट हेमन्तकाल के दूसरा पौषमास को कितनी संख्यावाला एवं कौन नामवाले नक्षत्र समाप्त करते हैं ? सो कहिए इस प्रश्न के उत्तर में भगवान कहते हैं-(ता चत्तारि णक्खत्ता ऐति तं जहा-मग्गसिरा अद्दा पुणव्वसू पूसो) मृगशिरा, आर्द्रा, पुनर्वसु एवं पुष्य ये चार नक्षत्र हेमन्त काल के दूसरे पौषमास को स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्ति की तरफ ले जाकर पूर्ण करता है। अब इसका भोगकाल का क्रम कहते हैं (ता मग्गसिरा चोदस अहोरत्ते णेइ अद्दा सत्त अहोरत्ते णेइ, पुणव्वसू अह अहोरत्तेणेइ, पूसो एग अहोरत्तं णेइ) यहां पर कहे हुए चार नक्षत्रों में पहला मृगशिरा नक्षत्र पौषमास के प्रथम विभाग के चौदह अहोरात्र को अपने स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त करते हुए समाप्ति की तरफ ले जाता है। तदनन्तर दूसरा मासं कइ णक्खत्ता णे ति) 3 मवान् यातुर्मास विशिष्ट मत ना on पोषभासने કેટલા અને કયા નામના નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે? તે આપ કહે આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં श्री भावान् ४ छेउ (ता चत्तारि णक्खता ऐति तं जहा-मग्गसिरा अदा पुणव्वसू पूसो) મૃગશિરા, આદ્ર, પુનર્વસુ અને પુષ્ય આ ચાર નક્ષત્ર હેમંતકાળના બીજા પિષમાસને સ્વયં અસ્ત થઈને અહોરાત્રીને સમાપ્ત કરીને માસને સમાપ્તિ તરફ લઈ જાય છે, હવે આ नक्षत्राना साना भनु ४थन ४२ छ.-(ता मगसिरा चोदस अहोरच णेइ अद्दा सत्त अहोरते णेइ, पुगवसू अदुअहोरत्ते णेइ पूसो एग अहोरत्तं णेइ) महीया ४ामा मावेश ચાર નક્ષત્રોમાં પહેલું મૃગશિરા નક્ષત્ર પિષમાસના પ્રથમ વિભાગના ચૌદ અહેરાત્રીને
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #943

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४३ दशमप्राभृतस्य दशमं प्राभृतगाभृत ____ ९३१ नक्षत्रं पौषमासस्य द्वितीयविभागस्थान् सप्त अहोरात्रान् नयति-स्वस्यास्तंगमेनाहोरात्रपरिसमापकतया परिसमाप्तिमुपनयति, तदनन्तरं तृतीयं पुनर्वसुनक्षत्रं तृतीयविभागस्थान् अष्टौ अहोरात्रान् नयति-स्वस्यास्तंगमेनाहोरात्रपरिसमापकतया परिसमाप्तिमुपनयति । एवमत्र सर्वसंख्या संकलनेन पौषमासस्य एकोनत्रिंशदहोरात्राः समाप्तिमुपगता भवन्ति, अवशिष्टं च अन्तिममेकमहोरात्रं चतुर्थ पुष्यनक्षत्रं नयति-स्वस्यास्तंगमेनाहोरात्रपरिसमापकतया परिपूरयति, एवं चत्वारि नक्षत्राणि पौषमासं परिपूरयन्ति । अथ सूर्यस्य छायानु बर्तनप्रमाणमाह-'तंसि च णं मासंसि चउवीस अंगुलपोरिसीए छायाए सरिए अणुपरियट्टइ' तस्मिंश्च खलु मासे चतुर्विशत्यङ्गुलपौरुष्या छायया सूर्योऽनुपरिवर्त्तते । तस्मिन् विचार्यमाणे पौषमासे खलु चतुर्विंशत्यङ्गुलपौरुष्या-चतुर्विंशत्यगुलाधिकपौरुष्या छायया सूर्योऽनुप्रतिदिवसं परावर्तते, अर्थात् पौषमासे प्रथमादहोरात्रादारभ्य प्रतिदिवसमन्यान्यमआर्द्रा नक्षत्र पौषमास के दूसरे विभाग के सात अहोरात्र को स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त करके समाप्ति की तरफ ले जाता है। तत्पश्चात तीसरा पुनर्वसु नक्षत्र तीसरे विभाग के आठ अहोरात्र को स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त करते उसको समाप्ति की तरफ ले जाता है। इस प्रकार ये तीनों नक्षत्रों का भोगकाल के दिन संख्या को जोडने से पौषमास के उन्तीस अहोरात्र समाप्त होते हैं । अवशिष्ट अन्तिम एक अहोरात्र को चौथा पुष्य नक्षत्र स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त करके पूरित करता है। इस प्रकार चार नक्षत्र पौषमास को पूर्ण करते हैं । अब सूर्य की छायानुवर्तन का प्रमाण दिखलाते हैं (तसि च णं मासंसि चवीस अंगुलपोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियइ) विचार्यमान इस पौषमास में चौवीस अंगुल से कुछ अधिक पौरुषी छाया से सूर्य प्रतिदिवस परावर्तित होता है, अर्थात् पौषमास के प्रथम अहोरात्र से आरम्भ करके प्रतिदिन अन्य अन्य मंडल के संक्रमण से जिस પિતે અસ્ત થઇને અહોરાત્રને સમાપ્ત કરીને સમાપ્તિ તરફ લઈ જાય છે. તે પછી બીજું આદ્રા નક્ષત્ર પિષમાસના બીજા વિભાગના સાત અહોરાત્રને સ્વયં અસ્ત થઈને અહેરાત્રને સમાપ્ત કરીને સમાપ્તિ તરફ લઈ જાય છે. તે પછી ત્રીજું પુનર્વસુ નક્ષત્ર ત્રીજા વિભાગના આઠ અહોરાત્રને સ્વયં અસ્ત થઈને અહોરાત્રને સમાપ્ત કરીને તેને સમાપ્તિની તરફ સર્વ જાય છે, આ રીતે આ ત્રણે નક્ષત્રના ભંગ કાળના દિવસની સંખ્યાને મેળવવાથી પિષમાસના ઓગણત્રીસ અહોરાત્ર સમાપ્ત થાય છે. બાકીના એક દિવસને ચેવું પુષ્ય નક્ષત્ર સ્વયં અસ્ત થઈને અહોરાત્રને સમાપ્ત કરીને પૂરિત કરે છે. આ રીતે આ ચાર નક્ષત્ર પિષમાસને પણ ४रे छ. वे सूर्य नी छायानुक्त ननु प्रमाण पता छ.-(तंसि च माससि चउवालीस अंगुल पोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियट्टइ) वियायभान पोषमासमा यावीस मांगथी કંઈક વધારે પરૂષી છાયાથી સૂર્ય દરજ પરાવર્તિત થાય છે. અર્થાત્ પોષ માસના પ્રથમ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #944

९३२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे तुलसंक्रमतया तथाकथश्चिदपि परावर्त्तते यथा तस्य पौषमासस्य पर्यवसाने विंशत्यशलाधिकानि रेखास्थानि चत्वारि पदानि पौरुपी भवेदिति । तदेव विस्तृत विवृणोति'तस्स णं मासस्स चरिमे दिवसे लेहट्ठाणि चत्तारि पयाई पोरिसी भवइ' तस्य खलु मासस्य चरिमे दिवसे रेखास्थानि चत्वारि पदानि पौरुषी भवति । तस्य विचार्यमाणस्य पौषमासस्यान्तिमे दिवसे खलु रेखास्थानि-रेखानाम पादान्तर्तिनी सीमा तत्स्थानि-तत आरभ्य चत्वारि पदानि-पदचतुष्टय तुल्यानि पौरुषी भवति । एवं क्रमेण पौषमासः परिसमाप्तो जातस्ततो माघमासं परिचिनोति-'ता हेमंताण ततिय मासं कइ णक्खत्ता ऐति ?' तावत् हेमन्तानां तृतीयं मासं कति नक्षत्राणि नयन्ति । तावदिति पूर्ववत् हेमन्तानां-हेमन्तकालस्य चतुर्मासविशिष्टस्य तृतीयं मासं माघमासलक्षणं कति संख्यकानि किं नामधेयानि च नक्षत्राणि नयन्तीति बोधय भगवन् ? ततो भगवानाह-'ता तिण्णि णक्खत्ता ऐति तं जहापुस्से अस्सेसा महा' तावत् त्रीणि नक्षत्राणि नयन्ति, तद्यथा पुष्यः आश्लेषा मघा । तावत् श्रूयतामस्योत्तरं तावत् पुष्योऽश्लेपा मघा चेति त्रीणि नक्षत्राणि तृतीयं माघमासं नयन्तिकिसी प्रकार से परावर्तित होता है। उस पौष मासके अन्त में वीस अंगुल अधिक रेखास्थ चार पाय पौरुषी होती है। अब इसको विस्तृत रूप से कहते है-(तस्स णं मासस्स चरिमे दिवसे लेहट्ठाणि चत्तारि पयाई पोरिसी भवई) विचार्यमान पौष मास के अन्तिम दिवस में रेखास्थ अर्थात् पद के अन्तर्वति सीमा वहां से आरम्भ कर के चार पद तुल्य पौरुषी होती है । इस प्रकार के क्रम से पौष मास समाप्त होता है। अब माघ मास संबंधी कथन करते हैं-(ता हेमंताणं ततियं मासं कई णक्खत्ता णति) हेमन्तकालिन चार मास में तीसरा माघ मास को कितनी संख्यावाले एवं कौन नामवाले नक्षत्र समाप्त करते हैं ? उत्तर में श्री भगवान् कहते हैं-(ता तिणि णक्खत्ता ऐति तं जहा पुस्से अस्सेसा महा) पुष्य, अश्लेषा एवं मघा ये तीन नक्षत्र तीसरे माघ मास को અહોરાત્રથી આરંભ કરીને દરરોજ અન્ય અન્ય મંડળના સંક્રમણથી જે કોઈ પ્રકારથી પરાવતિત થાય છે, એ પિોષ માસના અંતના દિવસમાં વીસ આગળ અધિક રેખાસ્થ ચાર पानी पी३षी थाय छे. हुवे माने विस्तारपूर्व ४ छ,-(तस्स णं मासस्स चरिमे दिवसे लेहद्राणि चत्तारी पयाई पोरिसो भवइ) पियायभान पौषमासना सन्तना हिवसमा रेमास्थ અર્થાત્ પદના અંદરની સીમા ત્યાંથી આરંભ કરીને ચાર પગ તુલ્ય પૌરુષી થાય છે. આ પ્રકારના ક્રમથી પિષમાસ સમાપ્ત થાય છે. હવે માઘમાસ સંબંધી કથન કરવામાં આવે छ. (ता हेमंताग ततिय मासं कइणक्खत्त। ऐति) डेमन्त ना यार महीनाममाथी त्री माध માસને કેટલી સંખ્યાવાળા અને કયા નામના નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે? ઉત્તરમાં શ્રી सगवान् डे छे. (ता तिणि णक्खत्ता ऐति तं जहा पुस्से अस्सेसा महा) पुष्य मवेषा અને મધા એ ત્રણ નક્ષત્ર ત્રીજા માઘમાસને સ્વયં અસ્ત થઈને અહોરાત્રને સમાપ્ત
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #945

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४३ दशमप्राभृतस्य दशमं प्राभृतप्राभृतम् ९३३ स्वस्यास्तंगमेनाहोरात्रपरिसमापकतया परिसमाप्तिमुपनयन्ति । एतेषां भोगकालो यथा'पुस्से चोइस अहोरत्ते णेइ, अस्सेसा पंचदस अहोरते णेइ, महा एगं अहोरत्तं णेइ' पुष्यं चतुर्दश अहोरात्रान् नयति, आश्लेपा पञ्चदश अहोरात्रान् नयति, मघा एकमहोरात्रं नयति । तेपु प्रथमोक्तेपु त्रिषु नक्षत्रेषु प्रथमं पुष्य नक्षत्रं माघमासस्य प्रथमविभागस्थान् चतुर्दशाहोरात्रान् नयति-स्वस्यास्तंगमेनाहोरात्रपरिसमापकतया परिसमाप्तिमुपनयति । तदनन्तरं द्वितीयमाश्लेषानक्षत्रं द्वितीयविभागस्थान् पञ्चदश अहोरात्रान् नयति-स्वस्यास्तंगमेनाहोरात्रपरिसमापकतया परिपूरयति । एवमुपभयसंख्या मिलनेन एकोनत्रिंशदहोरात्राः, माघमासस्य गता भवन्ति, अवशिष्टं चान्तिममेकमहोरात्रं तृतीयं मघा नक्षत्रं नयति-स्वस्यास्तंगमेन परिसमाप्तिमुपनयति । एवमत्र माघमासं त्रीणि नक्षत्राणि परिपूरयन्ति । अथ सूर्यस्य छायानुवर्त्तनमाह-'तंसि च णं मासंसि वीसंगुलाए पोरिसीए छायाए सरिए अणुस्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त करते समाप्ति कि ओर ले जाता है । इन नक्षत्रों के भोगकाल इस प्रकार से हैं-(पुस्से चोद्दस अहोरत्ते णेइ, अस्सेसा पंचदस अहोरत्ते णेइ, महा एग अहोरणेइ) इन प्रथम कहे गये तीन नक्षत्रों में पहला पुष्य नक्षत्र माघ मास के प्रथम विभागस्थ चौदह अहोरात्र को अपने स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त करते समाप्ति की दिशा में ले जाता है । तदनन्तर दूसरा अश्लेषा नक्षत्र दूसरे विभाग के पंद्रह अहोरात्र को स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त कर के मास को समाप्ति की तरस ले जाता है । इस प्रकार ये दोनों संख्या को मिलाने से उन्तीस दिवस गत होते हैं । अवशिष्ट अन्तिम एक अहोरात्र को तीसरा मघा नक्षत्र स्वयं अस्त हो कर अहोरात्र को समाप्त कर के पूर्ण करता है । इस प्रकार माघ मास को तीन नक्षत्र समाप्त करता है। अब सूर्य की छायानुवर्तन को कहते हैं-'तंसि चणं मासंसि वीसंगुलाए पोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियइ) इस प्रतिपाद्यअशन समाति १२६ स य छे. या नक्षत्रान! सो ४१ २ प्रमाणे छे. (पुसो चोदस अहोरत्ते णेइ अस्सेस्सा पंचदस अहोरत्ते णेइ, महा एगं अहोरत्ते णेइ) मा ५३ai કહેવામાં આવેલ ત્રણ નક્ષત્રમાં પહેલું પુષ્ય નક્ષત્ર માઘમાસના પહેલા વિભાગના ચૌદ અહોરાત્રને પોતે સ્વયં અસ્ત થઈને અહોરાત્રીને સમાપ્ત કરીને માસને સમાપ્તિ તરફ લઈ જાય છે. તે પછી બીજું અશ્લેષા નક્ષત્ર બીજા વિભાગના પંદર અહોરા. ત્રને સમાપ્ત કરીને માસને સમાપ્તિ તરફ લઈ જાય છે, આ રીતે આ બને સંખ્યાને મેળવવાથી ઓગણત્રીસ દિવસ સમાપ્ત થાય છે, છેલ્લા એક દિવસને ત્રીજુ મઘા નક્ષત્ર પોતે અસ્ત થઈને છેલ્લા એક અહોરાત્રને સમાપ્ત કરીને પૂરિત કરે છે. આ રીતે માઘમાસને ત્રણ નક્ષત્રો સમાપ્ત કરે છે. હવે સૂર્યની છાયાનું વર્તનનું કથન કરવામાં આવે છે. (तसि च णं मासंसि वोसंगुलार पोरिसीए छायाए सूरिए अगुपरियट्टइ) २ प्रतिपाद्यमान
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #946

९३४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
परियट्टइ' तस्मिंश्च खलु मासे विंशत्यगुलया पौरुण्या छायया सूर्योऽनुपरिवर्त्तते । तस्मिन् प्रतिपाद्यमाने माघमासे खलु विंशत्यगुलया पौरुष्या - विंशत्यङ्गुलाधिक्यया पौरुष्या छाया सूर्योऽनु-प्रतिदिवस परावर्त्तते अत्रैतदुक्तं भवति माघमासे प्रथमादहोरात्रादारभ्य प्रतिदिनमन्यान्यमण्डलसंक्रमतया तथाकथंचनापि परावर्त्तते यथा तस्य माघमासस्यान्ति मे दिवसे अष्टाङ्गुलाधिका त्रिपदा पौरुषी भवेत् । तदेव कथयति - ' तस्स णं मासस्य चरिमे दिवसेतिणिपयाई अटुंगुलाई पोरिसी भवइ' तस्य खलु मासस्य चरमे दिवसे त्रीणि पदानि अष्टौ अङ्गुलानि पौरुषी भवति' तस्य प्रतिपाद्यमानस्य माघमासस्य खलु चरमे दिवसेसर्वान्ति दिने अष्टाङ्गुलाधिकानि त्रीणि पदानि - तत् प्रमाणानि पौरुपी भवति । एवमत्रप्रतिपाद्यमानस्य विचारो यातः । पुनः फाल्गुनमासं विचारयति - 'ता हेमंताणं चउत्थं मासं कइ णक्खत्ता ति' तावत् हेमन्तानां चतुर्थ मासं कति नक्षत्राणि नयन्ति ? । तावदिति पूर्ववत् प्रश्नवाचकः, हेमन्तानां - हेमन्तकालस्य चतुर्मासविशिष्टस्य कालस्य चतुर्थमन्तिमं मासं फाल्गुनमासलक्षणं कति संख्यकानि किं नामधेयानि नक्षत्राणि नयन्ति - तं मासं परिमान माघ मास में वीस अंगुल से कुछ अधिक पौरुषी छाया से सूर्य प्रतिदिन परावर्तित होता है। यहां पर इस प्रकार कहा जाता है-माघ मास के प्रथम अहोरात्र से आरम्भ कर के प्रति दिवस अन्य अन्य मंडल का संक्रमण करके किसी प्रकार सूर्य परावर्तित होता है। माघ मास के अन्तिम दिवस में आठ अंगुल अधिक त्रिपदा पौरुषी होती है वही कहते हैं - (तरसणं मासस्स चरिमे दिवसेति पाई अहंगुलाई पोरिसी भवइ) प्रतिपाद्य मान उस माघ मास के अन्तिम दिन में तीन पाद एवं आठ अंगुल की पौरुषी होती है । इस प्रकार यहां पर माघ मास का विचार कहा गया है ।
अब फाल्गुन मास संबंधी विचार कहते हैं - (ता हेमंताणं चउत्थं मासं कह क्खत्ता ति) हेमन्त काल का चातुर्मास काल का चौथा अन्तिम फाल्गुन मास को किस नामवाले एवं कितने नक्षत्र समाप्त करते हैं ? इस प्रकार श्री માઘમાસમાં વીસ આંગળથી કંઈ વધારે પૌરુષી છાયાથી સૂર્ય પ્રતિદિન પરાવર્તિત થાય છે, અહીંયાં આ પ્રમાણે કહેવાય છે-માધમાસમાં પડેલી અહારાત્રીથી આરંભ કરીને દરરોજ અન્ય અન્ય મંડળનુ સક્રમણ કરીને કોઈપણ પ્રકારથી પરાવર્તિત થાય છે. માધ માસના છેલ્લા દિવસમાં આઠ આંગળ અધિક ત્રિપદા પૌરૂષી હાય છે, એજ બતાવે છે(तस्स णं मासस्स चरिमें दिवसे तिष्णि पयाई अहंगुलाई पारिसी भवइ) प्रतिपाद्यम ना એ માઘમાસના છેલ્લા દિવસમાં ત્રણ પાદ અને આઠ આંગળની પૌરુષી હાય છે. આ રીતે અહીંયાં માઘમાસ સબંધી વિચાર પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે. હવે ફાગણમાસ સંબ ંધી विचार वामां आवे छे, (ता हेमंताणं चउत्थं मासं कइ णक्खत्ता णें ति) डेभांत अजना ચાર માસ સંબંધી ચોથા અન્તિમ ફાગણમાસને કેટલા અને કયા નામવાળા નક્ષત્ર સમાપ્ત
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #947

___९३५
सर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४३ दशमप्राभृतस्य दशमं प्राभृतप्राभृतम् समापयन्तीति गौतमस्य प्रश्नं श्रुत्वा भगवानुत्तरयति-'ता तिणि णक्खत्ता ऐति, तं जहामहा पुव्वा फग्गुणी उत्तराफग्गुणो' तावत् त्रीणि नक्षत्राणि नयन्ति, तद्यथा मघा पूर्वाफाल्गुनी उत्तराफाल्गुनी । तावदिति प्राग्वत् मघा पूर्वाफाल्गुनी उत्तराफाल्गुनी चेति त्रीणि नक्षत्राणि हेमन्तकालस्यान्तिम फाल्गुनमासं नयन्ति-स्वस्वस्यास्तंगमेनाहोरात्रपरिसमापकतया परिसमाप्तिमुपनयन्ति । अथैषां भोगकालक्रमो यथा-'मघा णक्खत्ते चोदस अहोरते णेइ पुव्याफग्गुणी पण्णरस अहोरते णेइ उत्तराफग्गुणी एगं अहोरत्तं णेइ' मघा नक्षत्रं चतुर्दश अहोरात्रान् नयति, पूर्वाफाल्गुनी पञ्चदश अहोरात्रान् नयति, उत्तराफाल्गुनी एकमहोरात्रं नयति । अत्रोक्तेषु त्रिपु नक्षत्रेषु प्रथम मघानक्षत्र फाल्गुनमासस्य प्रथमविभागस्थान् चतुर्दशाहोरात्रान् नयति-स्वस्यास्तंगमेनाहोरात्रपरिसमापकतया समाप्तिमुपनयति । तदनन्तरं द्वितीयं नक्षत्र पूर्वाफाल्गुनीनामकं द्वितीयविभागस्थान् पश्चदशाहोरात्रान् नयतिस्वस्यास्तंगमेनाहोरात्रपरिसमापकतया परिसमाप्तिमुपनयति । इत्थमुभयसंख्यासंकलनेनैकोनत्रिंशदहोरात्राः फाल्गुनमासस्य गताः भवन्ति, अवशिष्टं चान्तिममेकमहोरात्रं तृतीयगौतमस्वामी के प्रश्न को सुनकर उत्तर में भगवान श्री कहते हैं-(ता तिन्नि णक्खत्ता ऐति, तं जहा-महा पुवाफग्गुणी उत्तराफग्गुणी) मघा पूर्वाफाल्गुनी एवं उत्तराफल्गुनी ये तीन नक्षत्र हेमन्त काल का अन्तिम फाल्गुन मास को स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त करते हुवे मास को समाप्त करते है। अब इनका भोग काल का क्रम दिखलाते हैं-(मघा णक्खत्त चोद्दस अहोरत्ते णेह, पुव्वाफग्गुणी पण्णरस अहोरत्ते णेइ उत्तराफारगुणी एग अहोरत्तं णेइ) यहां कहे हुये तीन नक्षत्रों में पहला मघा नक्षत्र फाल्गुन मास का प्रथम विभागस्थ चौदह अहोरात्र को स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त कर के समाप्ति की ओर ले जाता है। तत्पश्चात् दूसरा पूर्वाफाग्गुनी नक्षत्र दूसरे विभाग का पंद्रह अहोरात्र को अपने अस्त गमन पूर्वक अहोरात्र को समाप्त कर के समाप्ति की तरफ ले जाता हैं। इस प्रकार दोनों संख्या को जोडने से फाल्गुन मास કરે છે? આ પ્રમાણે શ્રીગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નને સાંભળીને ઉત્તરમાં ભગવાન શ્રી કહે છે (ता तिन्नि णक्खत्ता णेति, तं जहा मदा पुवाफग्गुणी उत्तराफरगुणी) भघा पूर्वाशगुनी मने ઉત્તરાફાગુની એ ત્રણ નક્ષત્ર હેમંત કાળના અન્તિમ ફાગણમાસને સ્વયં અસ્ત થઈને અહોરાત્રને सभात रीने पूर्ण ४२ छ, हुवे या नक्षत्राना लो मोक्षने मताचे छ. (मघा णक्खत्ते चादसअहोरत्ते णेइ, पुब्वाफग्गुणी पण्णरस अहोरत्ते गेइ उत्तराफग्गुणी एगं अहोरत्तं णेइ) महीयi ४९सा a नक्षत्रामा पढ्यु भवा नक्षत्र भासना प्रथम વિભાગના સૈદ અહેરાત્રને સ્વયં અસ્ત થઈને અહેરાત્રને સમાપ્ત કરીને માસને સમાપ્તિ તરફ લઈ જાય છે, તે પછી બીજું પૂર્વાફાગુની નક્ષત્ર બીજા વિભાગના પંદર અહોરાત્રને પિતાના અસ્તગમન પૂર્વક અહેરાત્રને સમાપ્તિ તરફ લઈ જાય છે. આ પ્રમાણે બેઉ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #948

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे मुत्तराफाल्गुनी नक्षत्रं परिसमापयति इत्थं त्रीणि नक्षत्राणि फाल्गुनमासं परिसमापयन्ति । अथ छाया प्रमाणमाह-'तंसि च णं मासंसि सोलस अंगुलाई पोरिसीए छायाए सरिए अणुपरियट्टइ' तस्मिंश्च खलु मासे पोडश अगुलानि पौरुष्या छायया सूर्योऽनुपरिवर्तते । तस्मिन् विचार्यमाणे हेमन्तकालस्यान्तिमे मासे फाल्गुनमासे खलु पोडश अङ्गुलानिषोडशाङ्गुलाधिकपौरुष्या छायया सूर्योऽनु-प्रतिदिवसं परावर्त्तते, किमुक्तं भवति । फाल्गुनमासे प्रथमादहोरात्रादारभ्य प्रतिदिनम् अन्यान्यमण्डलसंक्रान्त्या तथाकथश्चनापि परावर्त्तते यथा तस्य फाल्गुनमासस्य पर्यन्ते चतुरगुलाधिका त्रिपदा पौरुषी भवेत । तदेवात्र विवृणोति-'तस्स णं मासस्स चरिमे दिवसे तिण्णि पयाई चत्तारि अंगुलाई पोरिसी भवड' तस्य खलु मासस्य चरमे दिवसे त्रीणि पदानि चत्वारि अङ्गुलानि पौरुषी भवति । तस्य प्रतिपाद्यमानस्य फाल्गुनमासस्य चरमे दिवसे-सर्वान्तिमे दिने चतुर गुलाधिकानि के उन्तीस अहोरात्र समाप्त होते हैं । अवशिष्ट अन्तिम एक अहोरात्र को तीसरा उत्तराफाग्गुनी नक्षत्र समाप्त करता है। इस प्रकार तीन नक्षत्र फाल्गुन मास को समाप्त करता है । अब छाया प्रमाण दिखलाते हैं-(तंसि च गं मासंसि सोलसअंमुलाई पोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियइ) इस विचार्य मान हेमन्तकाल के अन्तिम फाल्गुन मास में सोलह अंगुल से कुछ अधिक पौरुषी छाया से सूर्य प्रति दिन परिवर्तित होता है। कहने का भाव यह है कि फाल्गुन मास के प्रथम अहोरात्र से आरम्भ कर के प्रतिदिन अन्यअन्य मंडल का संक्रमण करके किसी भी प्रकार से परावर्तित होता है । जिस प्रकार उस फाल्गुन मास के पर्यन्त में चार अंगुल अधिक त्रिपदा पौरुषी होती है उसको यहां पर कहता हैं-(तस्स णं मासस्स चरिमे दिवसे तिषिण पयाइं चत्तारि अंगुलाई पोरिसी भवइ) उस प्रतिपाद्यमान मास के अन्तिम दिन में चार अंगुल अधिक तीन पाद पौरुषी होती है अर्थात् उसके तुल्य पौरुषी छाया होती સંખ્યાને મેળવવાથી ફાગણમાસના ઓગણત્રીસ અહોરાત્ર સમાપ્ત થાય છે. બાકીની છેલ્લી એક અહોરાત્રીને ત્રીજું ઉત્તરાફાગુની નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે. આ રીતે ત્રણ નક્ષત્રો सभासने सभात ४२ छ, वे छाया प्रभार मतानेछ, (तंसि च णं मासंसि सोलस अंगुलाई पोरिसीए छायाए अणुपरियट्टइ) २ (क्यायमान भन्तना छेदा समय માસમાં સેળ આંગળથી કંઈક વધારે પૌરૂષી છાયાથી સૂર્ય દરરોજ પરિવર્તિત થાય છે. કહેવાને ભાવ એ છે કે–ફાગણ માસની પહેલી અહોરાત્રીથી આરંભ કરીને દરરોજ બીજા બીજા મંડળનું સંક્રમણ કરીને કોઈ પણ રીતે પરાવર્તિત થાય છે. જે પ્રમાણે ફાગણ માસના અન્તમાં ચાર આંગળ અધિક ત્રિપદા પૌરૂષી થાય છે. તે અહીંયાં બતાવવામાં सावे छ-(तस्स णं मासस्स चरिमे दिवसे तिष्णिपयाई चत्तारि अंगुलाई पोरिसी भाइ) से પ્રતિપાદ્યમાન ફાગણમાસના અન્તિમ દિવસમાં ચાર આંગળ અધિક ત્રણપાદની પૌરૂષી હોય છે,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #949

सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४३ दशमप्राभृतस्य दशमं प्राभृतप्राभृतम्
९३७
त्रिपदानि पौरुषी भवति - तत्तुल्या पौरुषी छाया भवति । एवं फाल्गुनमासस्य परिसमाप्त्या हेमन्तकालस्यापि परिसमाप्तिर्याता । अथ ग्रीष्मकालस्य व्यवस्थां कथयति - 'ता गिम्हाणं पढमं मासं कइ णक्खत्ता र्णेति !" तावत् ग्रीष्माणां प्रथमं मासं कति नक्षत्राणि नयन्ति ? तावत् श्रूयतां भगवन्तावद् अन्यदपि प्रष्टव्यमस्ति ग्रीष्माणां - ग्रीष्मकालस्य प्रथमं मासंचैत्रमासलक्षणं कति संख्यकानि किंनामधेयानि नक्षत्राणि परिसमाप्तिमुपनयन्ति । इति गौतमस्य प्रश्नं श्रुत्वा भगवानुत्तरयति - 'ता तिष्णि णक्खत्ता र्णेति तं जहा - उत्तरा फग्गुणी हत्थो चित्ता' तावत् त्रीणि नक्षत्राणि नयन्ति, तद्यथा उत्तराफाल्गुनी हस्तश्चित्रा । तावदिति प्राग्वत् उत्तराफाल्गुन हस्तश्चित्रा चेति त्रीणि नक्षत्राणि ग्रीष्मकालस्य प्रथमं चैत्रमासं नयन्ति-स्वस्वस्यास्तंगमेनाहोरात्रपरिसमापकतया तं चैत्रमासं परिसमाप्तिमुपनयंति तेषां समयविभागो यथा - 'ता उत्तराफग्गुणी चोदस अहोरते णेइ, हत्थो पण्णरस अहोरते इ, चित्ता एवं अहोरतं णेइ' तावत् उत्तराफाल्गुनी चतुर्दश अहोरात्रान् नयति, हस्तः पञ्चदश अहोरात्रान् नयति चित्रा एकमहोरात्रं नयति । तावत् - तत्रोक्तेषु त्रिषु नक्षत्रेषु प्रथममुत्तरा - फाल्गुनी नक्षत्रं ग्रीष्मकालस्य प्रथमाख्यस्य चैत्रमासस्य प्रथमविभागस्थान् चतुर्द्दशाहोरात्रान् है । इस प्रकार फाल्गुनमास की समाप्ति पूर्वक हेमन्तकाल भी समाप्त होता है । अब ग्रीष्मकाल की व्यवस्था को कहते हैं (ता गिम्हा णं पढमं मासं कइ णक्खत्ता र्णेति ) ग्रीष्मकाल का पहला चैत्रमास को कितनी संख्या वाले एवं कौन नाम वाले नक्षत्र समाप्त करता है ? इस प्रकार श्री गौतमस्वामी के प्रश्न को सुनकर श्री भगवान् उत्तर देते हैं - (ता तिणिण णक्खत्ता र्णेति तं जहा - उत्तराफग्गुणी हत्थो चित्ता) उत्तराफाल्गुनी हस्त एवं चित्रा ये तीन नक्षत्र ग्रीष्मकाल का पहला चैत्र मास को स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को परिसमाप्त करके उस चैत्र मास को समाप्ति तरफ ले जाता है। उसका समय विभाग इस प्रकार है - ( ता उत्तराफग्गुणी चोइस अहोरते णेइ, हत्यो पण्णरस अहोरते णेइ, चित्ता एवं अहोरन्तं णेइ) इन पूर्वोक्त तीन नक्षत्रों में
અર્થાત્ તેના ખરેખર પૌરૂષી છાયા હોય છે. આ રીતે ફાગણ માસની સમાપ્તિ પૃ હેમન્તકાળ પણ સમાપ્ત થાય છે. હવે ગ્રીષ્મ કાળની વ્યવસ્થાનું કથન કરે છે. (તા गह्माणं पढमं मासं कइ णक्खत्ता णें ति) श्री भडाणना पहेला चैत्रभासने डेंटली संख्यावाजा અને ક્યા નામના નક્ષત્રા સમાપ્ત કરે છે? આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નને સાંભजीने श्रीभगवान् उत्तर आपे छे, (ता तिण्णि णक्खत्ता णेति तं जहा उत्तराफग्गुणी हत्थो चित्ता) उत्तराझहगुनी हस्त भने यित्रा से त्रागु नक्षत्रो ग्रीष्म अजना पडेला ચૈત્રમાસને સ્વયં અસ્ત થઈ ને અહેારાત્રને પરિ સમાપ્ત કરીને એ ચૈત્ર માસને સમાપ્તિ तर सह लय छे तेनो समय विभाग या प्रमाणे छे. - ( ता उत्तराफग्गुणी चोइस अहो तेणे, हत्थो पण्णरस अहोरात्ते णेइ, चित्ता एगं अहोरतं णेइ) मा पूर्वोक्तत्रयु नक्षत्रोमां
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #950

सूर्यप्रज्ञप्तिसत्रे
1
नयति-स्वस्यास्तंगमेनाहोरात्रपरिसमापकतया तानहोरात्रान् परिसमाप्तिमुपनयति । तदनन्तरं द्वितीयं हस्तनक्षत्रं खलु द्वितीयविभागस्थान् पञ्चदशाहोरात्रान् नयति-स्वस्यास्तंगमेनाहोरात्र परिसमापकतया परिसमाप्तिमुपनयति । एवमत्रोभयसंख्या मेलनेन चैत्रमासस्यैकोनत्रिंशदहोरात्राः गताः भवन्ति । अवशिष्टं चान्तिममेकमहोरात्रं चित्रानक्षत्रं नयतिस्वस्यास्तंगमेनाहोरात्रपरिसमापकतया परिसमाप्तिमुपनयति । एवमहोरात्र व्यवस्था मुक्त्वा सम्प्रति सूर्यस्य छायानुवर्त्तनमाह - 'तंसि च णं मासंसि दुवालस अंगुलपोरिसीए छायाए सूरए अणुपरियह' तस्मिथ खलु मासे द्वादशाङ्गुलपौरुष्या छायया सूर्योऽनुपरिवर्त्तते । तस्मिन् विचार्यमाणे ग्रीष्मकालस्य प्रथमे चैत्रमासे खलु द्वादशाङ्गुलपौरुष्या - द्वादशाङ्गुarunylever छाया सूर्योऽनुप्रतिदिवस परावर्त्तते । अत्रैतदुक्तं भवति तस्मिन चैत्रमासे प्रथमादहोरात्रादारभ्य प्रतिदिवसमन्यान्यमण्डलसंक्रमतया तथाकथमपि परावर्त्तते पहला उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र ग्रीष्म काल का पहला विभाग का चौदह अहो - रात्र को स्वयं अस्तगमनपूर्वक अहोरात्र को समाप्त कर के समाप्ति की तरफ ले जाता है । तत्पश्चात् दूसरा हस्त नक्षत्र दूसरे विभाग के पन्द्रह अहो - रात्र को स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त कर के समाप्ति की तरफ ले जाता है । ये दोनों संख्या को जोडने से चैत्र मास के उन्तीस अहोरात्र समाप्त होता है शेष अन्तिम एक अहोरात्र को चित्रा नक्षत्र स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त करके महीने को समाप्ति की तरफ ले जाता है। इस प्रकार अहोरात्र की व्यवस्था कह कर के अब सूर्य की छायानुवर्तन कहते हैं- (तसि चणं मासंसि दुबालसअंगुलपोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियहइ) विचार्य माण ग्रीष्म काल का पहला चैत्र मास में बारह अंगुल से कुछ अधिक पौरुषी छाया से सूर्य प्रतिदिन परावर्तित होता है। यहां पर इस प्रकार कहा जाता हैउस चैत्र मास में प्रथम अहोरात्र से आरम्भ कर के प्रतिदिवस अन्यअन्य પહેલુ' ઉત્તરાફાલ્ગુની નક્ષત્ર ગ્રીષ્મકાળના પહેલા વિભાગના ચૌદ અડેારાત્રને સ્વય' અસ્ત ગમન પૂર્ણાંક અહારાત્રને સમાપ્ત કરીને સમાપ્તિની તરફ લઈ જાય છે. તે પછી ખીજુ હસ્ત નક્ષત્ર ખીજા વિભાગના પંદર અહેારાત્રને સ્વયં અસ્ત થઈ ને અહેારાત્રીને સમાસ કરીને માસને સમાપ્તિની તરફ લઈ જાય છે. આ બન્ને સંખ્યાને મેળવવાથી ચૈત્ર માસના એગણુત્રીસ દિવસે સમાપ્ત થાય છે. બાકીના છેલ્લા એક અહેારાત્રને ચિત્રા નક્ષત્ર સ્વય' અસ્ત થઇને અહેારાત્રને સમાપ્તિ તરફ લઈ જાય છે. આ પ્રમાણે અહેારાત્રની વ્યવસ્થા કહીને हवे सूर्यनी छायानुवर्तन उडे छे - ( तंसि च णं मासंसि दुवालसअ गुलपारसीप छायाए सूरिए अणुपरियट्टइ) वियार्थमान श्रीष्य अजना पडेला चैत्र भासभां मार भांगजधी १९ વધારે પૌરૂષી છાયાથી સૂર્ય દરરાજ પરાવર્તિત થાય છે. અહીંયાં આ પ્રમાણે કહેવામાં આવે છે. એ ચૈત્ર માસમાં પહેલી અહારાત્રીથી આરંભ કરીને દરરોજ બીજા ખીજા
९३८
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #951

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४३ दशमप्राभृतस्य दशम प्राभृतप्राभृतम् ९३९ यथा तस्य चैत्रमासस्यान्तिमे दिवसे सम्पूर्णा त्रिपदा पौरुषी भवेत् । तदेव कथयति-'तस्स णं मासस्स चरिमे दिवसे लेहट्ठाई य तिण्णि पयाई पोरिसी भवइ' तस्य खलु मासस्य चरमे दिवसे रेखास्थानि च त्रिपदानि पौरुषी भवति । तस्य विचार्यमाणस्य चैत्रमासलक्षणस्य खल्विति वाक्यालंकारे चरमे दिवसे अन्तिमे दिने रेखास्थानि-पादपर्यन्तवर्तिनी सीमारेखा कथ्यते तत् स्थानि-तत आरभ्य प्रवृत्तानि त्रीणि पदानि-पादत्रयमितानि पौरुषी भवति-तत्तुल्यं पौरुषि-छाया प्रमाणं भवति । एवं चैत्रमासस्य व्यवस्थां श्रुत्वा वैशाखमासस्य व्यवस्थां पृच्छति-'ता गिम्हाणं वितियं मासं कइ णक्खत्ता ऐति !' तावत् ग्रीष्माणां द्वितीयं मासं कति नक्षत्राणि नयन्ति ? । तावदिति प्राग्वत्-ग्रीष्माणां ग्रीष्मकालस्य द्वितीय मास-वैशाखमासं कति संख्यकानि किंनामधेयानि च नक्षत्राणि नयन्ति ?-परिसमापयन्तीति गौतमस्य प्रश्नं श्रुत्वा भगवानुत्तरयति-'ता तिण्णि णक्खत्ता ऐति तं जहा चित्ता साई विसाहा' तावत् त्रीणि नक्षत्राणि नयन्ति, तद्यथा चित्रा स्वाती विशाखा । तावदिति पूर्ववत् चित्रा स्वाती विशाखा चेति त्रीणि नक्षत्राणि वैशाखमासं नयन्ति-स्वस्यास्तंगमेमंडल के संक्रमण से सूर्य जिस किसी प्रकार परावर्तित होता है । जैसे उस चैत्र मास के अन्तिम दिन में संपूर्ण त्रिपदा पौरुषी होती है उसीको कहते हैं(तस्स णं मासस्स चरिमे दिवसे लेइट्ठाई तिण्णि पयाई पोरिसी भवइ) विचार्य मान चैत्र मास के अन्तिम दिन में रेखास्थ-पाद पर्यन्तवर्तिनी सीमा को रेखा कहते हैं वहां से आरंभ कर के प्रवृत्त तीन पाद परिमित पौरुषी होती है। अर्थात् उसके समान पौरुषी-छाया प्रमाण होता है । इस प्रकार चैत्र मास की व्यवस्था को सुनकर के वैशाख मास की व्यवस्था के विषय में पूछते हैं-(ता गिम्हाणं बितियं मास कइ णक्वत्ता णेंति) ग्रीष्मकाल के दूसरा वैशाख मास को कितनी संख्यावाले तथा किस नाम वाले नक्षत्र समाप्त करते हैं ? इस प्रकार श्री गौतमस्वामी के प्रश्न को सुनकर उत्तर में श्री भगवान् कहते हैं-(ता तिण्णि णक्खत्ता ऐति तं जहा चित्ता साई विसाहा) चित्रा, स्वाती મંડળના સંક્રમણથી જે કઈ પ્રકારથી પરાવર્તિત થાય છે, જેમ ચૈત્રમાસના છેલ્લા દિવસમાં सपू त्रिपहा पौ३षी डाय छे. ते४ मतावे छे. (तस्स गं मासस्स चरिमे दिवसे लेहवाई तिणि पयाई पोरिसी भवई) वियायमान थैत्रमासना छेदा हिवसमा २४ास्थ-पाई सभीपस्थ સીમાને રેખા કહે છે. ત્યાંથી આરંભ કરીને પ્રવૃત્ત ત્રણ પાદ પ્રમાણ પૌરૂષી થાય છે. અર્થાત્ તેના સમાન પૌરૂષી છાયાનું પ્રમાણ થાય છે. આ પ્રમાણે ચૈત્રમાસની વ્યવસ્થાને सामगीन वै॥ भासनी व्यवस्थाना सधमा पूछवामां आवे छे. (ता गिम्हाणं बितियं मास कइ णक्खत्ता णेत्तिं) श्रीमान Milan वैशामासने 2जी सध्यावा. अने या નામના નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે? આ પ્રમાણે શ્રીગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નને સાંભળીને ઉત્તરમાં श्रीमावान् ४ छ-(ता तिण्णि णक्खत्ता णेति तजहा चित्ता साई विसाहा) चित्रा माता
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #952

९४०
सूर्यप्रक्षप्तिसूत्रे नाहोरात्रपरिसमापकतया तं वैशाखमासं परिपूरयन्ति । अथैषां परिपूर्तिक्रमे भोगक्रमो यथा-'ता चित्ता चोदस अहोरत्ते णेइ, साई पण्णरस अहोरत्ते णेइ, विसाहा एग अहोरत्तं णेइ' तावत् चित्रा चतुर्दश अहोरात्रान् नयति स्वाती पञ्चदश अहोरात्रान् नयति, विशाखा एकमहोरात्रं नयति । तावत्-तत्रोक्तेषु त्रिषु नक्षत्रेषु प्रथमं चित्रा नक्षत्रं वैशाखमासस्य प्रथमविभागस्थान् चतुर्दश अहोरात्रान् नयति-स्वस्यास्तंगमेनाहोरात्रपरिसमापकतया परिपूरयति । तदनन्तरं द्वितीयविभागस्थान् पञ्चदश अहोरात्रान् द्वितीयं स्वातिनक्षत्रं नयतिस्वस्यास्तंगमेनाहोरात्रपरिसमापकतया तानहोरात्रान् परिपूरयति । एवमत्रोभयसंख्यामेलनेन वैशाखमासस्य एकोनत्रिंशदहोरात्राः गताः भवन्ति । अवशिष्टं चान्तिममेकमहोरात्रं तृतीयविभागस्थं तृतीयं विशाखानक्षत्रं नयति-स्वस्यास्तंगमेनाहोरात्रपरिसमापकतया परिपूरयति । इत्थमत्र वैशाखमासं त्रीणि नक्षत्राणि परिसमाप्तिमुपनयन्तीति । अथ एवं विशाखा ये तीन नक्षत्र वैशाख मास को अपने अस्त गमन से अहोरात्र को समाप्त कर के उस वैशाख मास को पूरा करते हैं । अब इनके परिपूर्ति काल के भोग क्रम कहते हैं-(ता चित्ता चोद्दस अहोरत्ते णेइ, साई पण्णरस अहोरत्ते णेइ, विसाहा एगं अहोरत्तं णेइ) उन कथित तीन नक्षत्रों में पहला चित्रा नक्षत्र वैशाख मास के प्रथम विभाग के चौदह अहोरात्र को स्वयं अस्त गमन पूर्वक अहोरात्र को समाप्त कर के उन अहोरात्रों को पूरित करते हैं। दूसरे विभाग का वैशाख मास के पंद्रह अहोरात्र को स्वाति नक्षत्र स्वयं अस्तगमनपूर्वक समाप्त करते हैं। इस प्रकार ये दोनों संख्या को जोडने से वैशाख मास के उन्तीस अहोरात्र गत होते हैं । अवशिष्ट अन्तिम एक अहोरात्र को तीसरे विभाग के तीसरा विशाखा नक्षत्र स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त कर के पूरित करते हैं । इस प्रकार यहां पर वैशाख मास को तीन नक्षत्र परिसमाप्त करते हैं। અને વિશાખા આ ત્રણ નક્ષત્ર વૈશાખ માસને પિતાના અસ્તગમનથી અહેરાત્રને સમાપ્ત કરીને વૈશાખ માસને પૂર્ણ કરે છે, હવે તેમની પરિપૂતિ કાળને ભેગક્રમ કહે છે(ता चित्ता चोदस अहोरत्ते णेइ, साइ पण्णरस अहोरत्ते णेइ, विसाहा एगं अहोरात्तं णेइ) આ કહેલા ત્રણ નક્ષત્રમાં પહેલું ચિત્રા નક્ષત્ર વૈશાખ માસના પહેલા વિભાગના ચૌદ અહોરાત્રને સ્વયં અસ્ત ગમન પૂર્વક અહોરાત્રને સમાપ્ત કરીને એ અહેરાત્રને પરિત કરે છે. સ્વાતી નક્ષત્ર વૈશાખ માસના બીજા વિભાગના પંદર અહોરાત્રને સમાપ્ત કરીને પિતાના અસ્ત ગમન પૂર્વક પૂતિ કરે છે. આ પ્રમાણે આ બને સંખ્યાને મેળવવાથી વૈશાખ માસના ઓગણત્રીસ અહેરાત્ર સમાપ્ત થાય છે. બાકીના છેલ્લા એક અહેરાત્રને ત્રીજા વિભાગનું ત્રીજુ વિશાખા નક્ષત્ર સ્વયં અરત થઈને અહોરાત્રને સમાપ્ત કરીને પૂરિત કરે છે. આ રીતે અહીંયા વૈશાખ માસને ત્રણ નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #953

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४३ दशमप्राभृतस्य दशम प्राभृतप्राभृतम् ९४१ सूर्यस्य छायानुवर्तनप्रमाणमाह-'तसि च णं मासंसि अटुंगुलाए पोरिसीए छायाए सरिए अणुपरियट्टइ' तस्मिंश्च खलु मासे अष्टांगुलया पौरुष्या छायया सूर्योऽनुपरिवर्तते । तस्मिन् विचार्यमाणे ग्रीष्मकालस्य द्वितीये वैशाखमासे खलु अष्टाङ्गुलया-अष्टाङ्गुलाधिक्या पौरुष्या छायया सूर्योऽनु-प्रतिदिवसं परावर्त्तते । अर्थात् तस्मिन् वैशाखमासे प्रथमादहोरात्रादारभ्य प्रतिदिवसं अन्यान्यमण्डलसंक्रान्त्या तथाकथञ्चिदपि परावर्त्तते यथा तस्य वैशाखमासस्य पर्यन्ते अष्टागुलाधिका द्विपदा पौरुषी भवेत् । एतदेव परिस्फोटयति-'तस्स गं मासस्स चरिमे दिवसे दो पयाई अट्ठ अंगुलाई पोरिसी भवई' तस्य खलु मासस्य चरमे दिवसे द्वे पदे अष्टौ अगुलानि पौरुषी भवति । तस्य विचार्यमाणस्य वैशाखमास्य खलु चरमे दिवसे-अन्तिमे दिने द्वे पदे अष्टौ अङ्गुलानि-अष्टाङ्गुलाधिकानि पादद्वयमितानि पौरुषी भवति । एवमत्र वैशाखमासस्य विचारः पर्यवसितः । अथ ज्येष्ठमास विवृणोति-'ता गिम्हाणं ततियं मासं कइ णक्खत्ता ऐति' तावत् ग्रीष्माणां तृतीयं मासं
अब सूर्य के छायानुवर्तन का प्रमाण को कहते हैं-(तंसि च णं मासंसि अटुंगुलाए पोरिसीए छायाए सूरिए अणुपरियइ) उस मास में आठ अंगुल की पौरुषी होती है । अर्थात् विचार्यमान ग्रीष्म काल के दूसरे वैशाख मास में आठ अंगुल पौरुषी छाया से सूर्य प्रति दिवस अन्य अन्य संक्रान्ति से जिस किसी प्रकार परावर्तित होता है, उस वैशाख मास के पर्यन्त में आठ अंगुल अधिक विपदा पौरुषी होती हैं उसको स्पष्ट करते हैं-(तस्स णं मासस्स चरिमे दिवसे दो पयाई अटुंगुलाई पोरिसी भवइ) विचार्यमान वैशाख मास के अन्त के दिन में दो पाद एवं आठ अंगुल अर्थात् आठ अंगुल अधिक दो पाद की पौरुषी होती है। इस प्रकार यहां पर वैशाख मास संबंधी विचार समाप्त हुवा है । अब ज्येष्ठ मास विषयक कथन करते हैं-(ता गिम्हाणं ततियं मासं कइ णक्खत्ता ऐति) ग्रीष्मकाल के चार मास समय में तीसरा ज्येष्ठ मास
वे सूर्य नi छायानुवर्तन प्रभा मताव छ.-(तंसि च णं मासंसि अटुंगुलाए पारिसीए छायाए सूरिए अणुपरियट्टइ) समासनी 2416 minनी पाथी छाया हय छ, અર્થાત્ વિચાર્યમાન શ્રીમકાળના બીજા વૈશાખ માસમાં આઠ આંગળની પૌરૂષી છાયામાં સૂર્ય દરરોજ બીજા બીજા મંડળના સંક્રમણથી કોઈ પણ પ્રકારથી પરાવર્તિત થાય છે. એ વૈશાખ માસના અંતમાં આઠ આંગળ અધિક દ્વિપદા પૌરૂષી હોય છે, તેને સ્પષ્ટ કરતે उ छ-(तस्स ण मासस्स चरिमे दिवसे दो पयाइं अगुलाई पोरिसी भवइ) वियायभान વૈશાખ માસના અંતના દિવસમાં બે પાદ અને આઠ આંગળ અર્થાત આઠ આંગળ અધિક બે પાદની પૌરૂષી થાય છે. આ રીતે અહીંયાં વૈશાખમાસ સંબંધી કથન સમાપ્ત થાય છે.
२३ भासन समयमा ४थन ४२वामां आवे छे. (ता गिम्हाणं ततियं मास कइ णक्खत्ता णेति) श्रीभ जना या२ भासन समयमा alon orये भासने या नामा
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #954

९४२
सूर्यप्रक्षप्तिसूत्रे कति नक्षत्राणि नयन्ति । तावदिति पूर्ववत् ग्रीष्माणां-ग्रीष्मकालस्य-चतुर्मासविशिष्टस्य समयस्य तृतीयं ज्येष्टमासलक्षणं कति संख्यकानि किनामधेयानि च नक्षत्राणि नयन्तिपरिसमाप्ति मधिगमयन्ति । इति गौतमोस्योक्तिं श्रुत्वा भगवानुत्तरयति यथा-'ता तिण्णि णक्खत्ता ऐति तं जहा-विसाहा अणुराहा जेट्टामूलो' तावत् त्रीणि नक्षत्राणि नयन्ति, तद्यथा विशाखा अनुराधा ज्येष्ठामूलः । तावत्-श्रूयतामस्य विवरणं तावत् विशाखा अनुराधा ज्येष्ठामूलः चेति त्रीणि नक्षत्राणि तं ज्येष्ठमासं नयन्ति-स्वस्यास्तंगमेनाहोरात्रपरिसमापकतया परिसमाप्तिमधिगमयन्ति । अथैषां भोगक्रमपरिमाणं यथा-'ता विसाहा चोदस अहोरत्ते णेइ अणुराहा पण्णरस अहोरत्ते णेइ, जेट्टामूलं एग अहोरत्तं णेइ' तावत् विशाखा चतुर्दश अहोरात्रान् नयति, अनुराधा पञ्चदश अहोरात्रान् नयति, ज्येष्ठामूलम् एकमहोरात्रं नयति । तावत्-तत्रोक्तेषु त्रिषु नक्षत्रेषु प्रथमं विशाखानक्षत्रं ज्येष्ठमासस्य प्रथमविभागस्थान् चतुर्दश अहोरात्रान् नयति-स्वस्यास्तंगमेनाहोरात्रपरिसमापकतया परिसमाप्तिमधिगमयति । तदनन्तरं द्वितीयविभागस्थान् पश्चदश अहोरात्रान् द्वितीयम् अनुराधानक्षत्रं नयति-स्वस्यास्तंगमेनाहोरात्रपरिसमापकतया तानहोरात्रान् परिसमाप्तिमधिगमयति । एवको किस नामवाले एवं कितने नक्षत्र समाप्त करते हैं ? इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी के प्रश्न को सुनकर के उत्तर में श्री भगवान् कहते हैं-(ता तिण्णि णक्खत्ता गति तं जहा विसाहा अणुराहा जेट्ठामूलो) विशाखा अनुराधा एवं ज्येष्ठामूल ये तीन नक्षत्र उस ज्येष्ठ मास को अपने अस्त गमन पूर्वक अहोरात्र को समाप्त कर के पूरित करते हैं। अब इसका भोग काल के क्रम का परिमाण दिखलाते हैं-(ता विसाहा चोद्दस अहोरत्ते णेइ अणुराहा पण्णरस अहोरत्ते णेइ, जेट्ठामूलं एग अहोरत्त इ) इन तीन नक्षत्रों में पहला विशाखा नक्षत्र ज्येष्ठ मास के प्रथम विभाग के चौदह अहोरात्र को स्वयं अस्तगमनपूर्वक अहोरात्र को समाप्त कर के मास को समाप्ति प्राप्त कराता है। तत्पश्चात् दूसरे विभाग के पंद्रह अहोरात्र को दूसरा अनुराधा नक्षत्र ज्येष्ठ मास के दूसरे विभाग के पंद्रह अहोरात्र को स्वयं अस्त होकर अहोઅને કેટલા નક્ષત્ર સમાપ્ત કરે છે? આ પ્રમાણે શ્રીગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નને સાંભળીને उत्तरमा श्रीभगवान् ४ छ.-(ता तिगि णक्खत्ता ऐति तं जहा-विसाहा अणुराहा जेद्वा मूलो) विशमा अनुराधा मने ये ४॥ भूण 2 नक्षत्री से 28 भासने पोताना मस्त ગમન પૂર્વક અહેરાત્રને સમાપ્ત કરીને પૂરિત કરે છે. હવે આના ભેગ કાળના કમનું परिभ ५५ मतावे छे. (ता विसाहा चोदस अहोरत्ते णेइ, अणुराहा पण्णरस अहोरत्ते णेइ जेद्रा मूलं । गं अहोरतं गेइ) 0 ऋण नक्षत्रमा पटु विशमा नक्षत्र २९ मासना પહેલા વિભાગના ચૌદ અહોરાત્રને પિતાના અસ્ત ગમન પૂર્વક અહોરાત્રને સમાપ્ત કરીને માસને સમાપ્ત કરે છે. તે પછી બીજા વિભાગના પંદર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #955

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिकाटीका सू० ४३ दशमप्राभृतस्य दशम प्राभृतप्राभृतम् ९४३ मत्र ज्येष्ठमासस्योभयसंख्यामेलनेन एकोनत्रिंशदहोरात्राः गताः भवन्ति । अवशिष्टश्चान्तिममेकमहोरात्रं तृतीयं ज्येष्ठामूलाख्यं नक्षत्रं नयति-स्वस्यास्तंगमेनाहोरात्रपरिसमापकतया तमेकमहोरात्रं परिसमाप्तिमधिगमयति । इत्थमत्र ज्यैष्ठमासं त्रीणि नक्षत्राणि परिसमाप्तिमधिगमयन्ति । अथ सूर्यस्य छायानुवर्तनप्रमाणमाह-'तंसि च णं मासंसि चउरंगुल पोरिसीए छायाए सरिए अणुपरियट्टइ' तस्मिंश्च खलु मासे चतुरगुलपौरुष्या छायया सूर्योऽनुपरिवर्त्तते । तस्मिन् विचार्यमाणे जेष्ठमासे खल्विति वाक्यालङ्कारे चतुरङ्गुलपौरुष्या-चतुरङ्गुलाधिक्या पौरुष्या छायया सूर्योऽनु-प्रतिदिवसं परावर्त्तते । अर्थात् तस्मिन् ज्यैष्ठमासे प्रथमादहोरात्रादारभ्य प्रतिदिवसमन्यान्यमण्डलसंक्रमतया तथा कथचिदपि परावर्तते यथा तस्य ज्यैष्ठमासस्य पर्यन्ते चतुरङ्गुलाधिका द्विपदा पौरुषी भवेत् । एतदेव विस्तृतं विवृणोति-'तस्स णं मासस्स चरिमे दिवसे दो पयाणि य चत्तारि रात्र को समाप्त कर के मास को समाप्त करता है। इस प्रकार ज्येष्ठमास की ये दोनों संख्या को जोडने से उन्तीस अहोरात्र समाप्त होते हैं। तथा शेष अन्तिम एक अहोरात्र को तीसरा ज्येष्ठामूल नक्षत्र स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त कर के उस एक अहोरात्र को समाप्त करता है । इस प्रकार ज्येष्ठ मास को तीन नक्षत्र स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्तत कर के उस उक्त ज्येष्ठ मास को परिसमाप्त करता है। अब सूर्य का छायानुवर्तन का प्रमाण करते हैं-(तंसि च णं मासंसि चउरंगुलपोरिसीए छायाए सरिए अणुपरियइ) विचार्यमान ज्येष्ठ मास में चार अंगुल अधिक पोरिषी छाया से सूर्य प्रतिदिवस परावर्तित होता है। अर्थात् उस ज्येष्टमास में प्रथम अहोरात्र से आरंभ करके प्रतिदिन अन्य अन्य मंडल के संक्रमण से जिस किसी प्रकार सूर्य परावर्तित होता है । जिस प्रकार उस ज्येष्ठामास के पर्यन्त में चार अंगुल अधिक द्विपदा पौरुषी होती है, इसी को अब विस्तार पूर्वक वर्णन અહોરાત્રને બીજું અનુરાધા નક્ષત્ર સ્વયં અસ્ત થઈને અહોરાત્રને સમાપ્ત કરીને સમાપ્ત કરે છે. આ રીતે જેઠ માસની આ બને સંખ્યાને મેળવવાથી ઓગણત્રીસ અહોરાત્ર સમાપ્ત થાય છે. તથા બાકીના છેલ્લા એક અહોરાત્રને ત્રીજું યેષ્ઠા મૂલ નક્ષત્ર પિતે અસ્ત થઈને અહોરાત્રને સમાપ્ત કરીને એ એક અહોરાત્રને સમાપ્ત કરે છે. આ રીતે જેઠ માસને ત્રણ નક્ષત્ર સ્વયં અસ્ત થઈને અહોરાત્રને પરિસમાપ્ત કરે છે. હવે सूर्य नी छायानुक्त ननु प्रमाण मा छ, (तसि च णं मासंसि चउरंगुलपारिसीए छायाए सूरिए अणुपरियट्टइ) वियायभान 8 भासभा या२ मा मधिर पौ३षी छायाथी સૂર્ય દરરોજ પરાવર્તિત થાય છે. અર્થાત્ જેઠ માસમાં પહેલા અહોરાત્રથી આરંભ કરીને દરરોજ બીજા બીજા મંડળના સંક્રમણથી કઈ પણ પ્રકારથી સૂર્ય પરાવર્તિત થાય છે. જેમ એ જેઠ માસના અંતમાં ચાર આંગળ અધિક દ્વિપદા પૌરૂષી હોય છે. તેને જ હવે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #956

९४४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे अंगुलाई पोरिसी भवइ' तस्य खलु मासस्य चरमे दिवसे द्वे पदे चत्वारि अङ्गुलानि पौरुषी भवति । तस्य विचार्यमाणस्य ज्यैष्ठमासस्य चरमे दिवसे-सर्वान्तिमे दिने द्वे पदे चत्वारि अगुलानि-चतुरगुलाधिकानि पदद्वयमितानि तत्तुल्यानि पौरुषी भवति-तत् प्रमाणा पौरुषी भवतीति । एवमत्र ग्रीष्मकालस्य तृतीयमासलक्षणस्य ज्येष्ठमासस्य विचारः परिसमाप्तो यातः । सम्प्रति चतुर्थमाषाढमासं पृच्छति-'ता गिम्हाणं चउत्थं मासं कइ णक्खत्ता णेति' तावत् ग्रीष्माणां चतुर्थमासं कति नक्षत्राणि नयन्ति । तावत्-अन्तिममाससम्बन्धि विचारं कथय तावत् भगवन् ? ग्रीष्माणां-ग्रीष्मकालस्य चतुर्थ मासं ज्यैष्ठमासलक्षणं कति संख्यकानि किंनामधेयानि नक्षत्राणि नयन्ति-परिसमाप्तिमधिगमयन्तीति कथय कृपया भगवन्निति गौतमस्य प्रश्न श्रुत्वा भगवानुत्तरयति-ता तिण्णि णक्खत्ता ऐति तं जहा मूलो पुवासाढा उत्तरासाढा' तावत् त्रीणिनक्षत्राणि नयन्ति तद्यथा-मूलं पूर्वाषाढा उत्तराषाढा चेति त्रीणिनक्षत्राणि ग्रीष्मकालस्यातिममाषाढमासं नयन्ति-स्वस्यातंगमेकरते हैं-(तस्स णं मासस्स चरिमे दिवसे दो पयाणि य चत्तारि अंगुलाई पोरिसी भवइ) विचार्यमान ज्येष्ठमास के सर्वान्तिम दिन में दो पाद एवं चार अंगुल अर्थात् चार अंगुल अधिक दो पाद परिमित पौरुषी होती है, अर्थात् इतने प्रमाण की पौरुषी होती है। इस प्रकार ग्रीष्म कालिन तीसरा जो ज्येष्ठ मास है उन के संबंध का विचार समाप्त हुवा। __ अब चौथा आषाढ मास के विषय में प्रश्न करते हैं
(ता गिम्हाणं चउत्थं मासं कइ णक्खत्ता ऐति) ग्रीष्मकाल के चतुर्थ जो अषाढ मास है उस को किस नाम के एवं कितने नक्षत्र समाप्त करते हैं सो हे भगवान् कृपाकर के कहें इस प्रकार श्री गौतमस्वामी के प्रश्न को सुनकरके उत्तर में श्री भगवान् कहते हैं-(ता तिण्णि णक्खत्ता ऐति तं जहा- मूलो पुव्वासाढा उत्तरासाढा) मूल पूर्वाषाढा एवं उत्तरषाढा एवं ये तीन नक्षत्र ग्रीष्मविस्तार ५४ मतावे. छ. (तस्स णं मासस्स चरिमे दिवसे दो पयाणि य चत्तारि अंगुलाई पोरिसी भवइ) पिया मान ४ भासना छेदा सभा में पाई भने या२ मा અર્થાત ચાર આંગળ અધિક બે પાદ પ્રમાણની પૌરૂષી હોય છે. અર્થાત્ એટલા પ્રમાણની પિરષી હોય છે. આ પ્રમાણે ગ્રીષ્મકાળને ત્રીજે જે જેઠમાસ છે તેના સંબંધનું કથન અહીંયાં સમાપ્ત થયું.
हुवे याथा अषाढ मासना समयमा प्रश्न पूछे छे-(ता गिम्हाणं चउत्थं मासं कइ णक्खत्ता णेति) श्रीभ आना या माउ भासने या नामवाण मने या नक्षत्र સમાપ્ત કરે છે? તે શ્રીભગવાન આપ કૃપા કરીને કહો આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીના प्रश्नाने साजाने उत्तरमा श्रीमान् ४ छ-(ता तिण्णि णक्खत्ता णति त जहा मूलो पुव्वासाढा उत्तरासाढा) भूग, पूर्वाषाढा भने उत्तराषाढा सत्र नक्षत्री श्रीम
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #957

सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४३ दशमप्राभृतस्य दशमं प्राभृतमाभृतम् नाहोरात्रपरिसमापकतया नयन्ति-परिसमाप्तिमुपनयंति । अथैषां समयभोगक्रमो यथा'ता मूलो चोदस अहोरत्ते णेइ, पुव्वासाढा पण्णरस अहोरते णेइ, उत्तरासाढा एगं अहोरत्तं णेइ' तावत् मूलं चतुर्दश अहोरात्रान् नयति पूर्वाषाढा पञ्चदश अहोरात्रान् नयति, उत्तराषाढा एकमहोरात्रं नयति । तावत्-तत्रोक्तेषु त्रिषु नक्षत्रेषु प्रथमं मूलनक्षत्रं तस्य चतुर्थस्याषाढमासस्य प्रथमविभागस्थान् चतुद्देशाहोरात्रान् नयति-स्वस्यास्तंगमेनाहोरात्रपरिसमापकतया परिपूरयति । तदनन्तरं द्वितीयविभागस्थान् पञ्चदशमहोरात्रान् द्वितीय पूर्वाषाढानक्षत्रं नयति-स्वस्यास्तंगमेनाहोरात्रपरिसमापकतया परिपूरयति । एवमत्रोभयसंख्यामेलनेन आषाढमासस्य एकोनत्रिंशदहोरात्राः परिसमाप्तिं गता भवन्ति । अवशिष्टं चान्तिममेकमहोरात्रं तृतीयमुत्तराषाढानक्षत्रं नयति-स्वस्यास्तंगमेनाहोरात्रपरिसमापकतया परिसमाप्तिमधिगमयति । एवमाषाढमासं त्रीणि नक्षत्राणि परिसमाप्तिमधिगमयन्तीति । अथ सूर्यस्य छायानुवर्तनमाह-'तंसि च णं मासंसि वट्टाए समचउरंससंठियाए णग्गोधपरिमंडलाए सकायमणुरंगिणीए छायाए सूरिए अणुपरियट्टइ' तस्मिंश्च खलु मासे वृत्तया समचतुरस्रकाल के अन्तिम अषाढमास को स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त करके मास को परिसमाप्त करते है। अब इनके भोगकाल का क्रम कहते है-(ता मूलो चोदस अहोरत्ते णेइ, पुत्वासाढा पण्णरस अहोरत्ते णेइ, उत्तरासाढा एगं अहोरत्तं णेइ) इन पूर्वोक्त तीन नक्षत्रों में पहला मूल नक्षत्र उस चौथा आषाढ मास के प्रथम विभाग के चौदह अहोरात्र को स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त करके पूर्ण करता है। तत्पश्चात् दूसरे विभग के पंद्रह अहोरात्र को दूसरा पूर्वाषाढा नक्षत्र स्वयं अस्त होकर अहोरात्र समाप्त करके पूर्ण करता है। इस प्रकार यहां दोनों संख्या को जोडने से आषाढ मास के उन्तीस दिवस परिसमाप्त होता हैं। शेष अन्तिम एक अहोरात्र को तीसरा उत्तराषाढा नक्षत्र स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को पूरा करके परिसमाप्ति को प्राप्त कराता है । अब सूर्य की छायानुवर्तन दिखलाते हैं-(तंसि च णं मासंसि वडाए કાળના છેલા અષાઢ માસને સમાપ્ત કરે છે, હવે તેમના ભંગ કાળનો કમ બતાવે છે.(ता मूलो चाहस अहोरत्ते णेइ, पुवासाढा पण्णरस अहोरत्ते णेइ, उत्तरासाढा एगं अहोरत्तं णेइ) मा पूर्वरित त्रय नक्षत्रामा पडे भूल नक्षत्र मे याथा भासन પહેલા વિભાગના ચૌદ દિવસેને સ્વયં અસ્ત ગમન પૂર્વક અહોરાત્રને સમાપ્ત કરે છે. તે પછી બીજા વિભાગના પંદર અહોરાત્રીને બીજું પૂર્વાષાઢા નક્ષત્ર સ્વયં અસ્ત થઈને અહોરાત્રીને સમાપ્ત કરીને પૂર્ણ કરે છે. એ રીતે બેઉ સંખ્યાને જોડવાથી અષાઢ માસના એગગણત્રીસ દિવસો સમાપ્ત થાય છે. શેષ અન્તના એક દિવસને ત્રીજુ ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્ર સ્વયં અસ્ત થઈને અહેરાત્રીને પૂર્ણ કરીને માસને પરિસમાપ્તિ પૂર્વક પૂર્તિ કરે છે. सूर्यनी छायानुतन मताव छे. (ता तंसि च णं मासंसि वट्टाए समचउरंसर्सठियाए
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #958

९४६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
1
-तत
संस्थितया न्यग्रोधपरिमण्डलया सकायमनुरञ्जिन्या छायया सूर्योऽनुपरिवर्त्तते । तस्मिन् विचार्यमाणे चतुर्थे आषाढमासे खलु वृत्तया - वृत्ताकारया समचतुरस्रसंस्थितया न्यग्रोधपरिमण्डलया - निवि उवटवृक्षस्य स घनावृत्ताकारा छाया भवति तद्वत् मण्डलाकारसंस्थितया छायया सकायमनुरञ्जिन्या - सकायवस्तु प्रकाशकारिण्या छायया सूर्योऽनु-प्रतिदिवस परावर्त्तते । अत्रैतदुकं भवति खल्वाषाढमासे प्रथमादहोरात्रादारभ्य प्रतिदिवसमन्यान्मडलसंक्रान्त्या तथाकथञ्चिदपि परावर्त्तते यथा तस्याषाढमासस्यान्ति मे दिने द्विपदाधिका पौरुषी भवेत् । एतदेव परिस्फोटयति- 'तस्स णं मासस्स चरिमे दिवसे लेहडाई दो पयाई पोरिसी भवइ' तस्य खलु मासस्य चरमे दिवसे रेखास्थानि द्वे पादे पौरुषी भवति । तस्य विचार्यमाणस्यान्ति दिने रेखा स्थानि - पादपर्यन्तवर्त्तिनी सीमारेखा कथ्यते तत् स्थानि रेखा स्थानि-त आरभ्य द्वे पदे - पादद्वयपरिमिता पौरुषी - पुरुषप्रमाणा छाया भवति - आषाढमासस्यान्तिमे दिवसे पादपरिमिता पौरुषी छाया भवतीत्यर्थः । एवमत्रायं निष्कर्षो यत् एषा चतुरंगुला समचरं स संठियाए णग्गोधपरिमंडलाए सकायमणुरंगिणीए छायाए सूरिए अणुपरि) इस विचार्यमान आषाढ मास में वृत्ताकार समचतुरस्र न्यग्रोधपरिमंडल अर्थात् वटवृक्ष की घनाकार छाया के समान मंडलाकार रही हुई वस्तु प्रकाशिका छाया से सूर्य प्रतिदिन परावर्तित होता है ? कहनेका भाव यह है कि आषाढ मास में प्रथम अहोरात्र से आरम्भ करके प्रतिदिन अन्य अन्य मंडल की संक्रान्ति से जिस किसी प्रकार सूर्य परावर्तित होता है । उस आषढ मास के अन्तिम दिन में द्विपाद से अधिक पौरुषी होती है । इसी को स्पष्ट करते हुवे कहते है- (तस्स णं मासस्स चरिमे दिवसे लेहट्ठाई दो पयाई पोरिसी भवइ) विचार्यमान आषाढ मास के अन्तिम दिन में रेखास्थ माने पाद परिमित सीमा को रेखा कहते है, वहां से आरम्भ करके दो पाद परिमित पौरुषी होती है । अर्थात् आषाढ मास के अन्तिम दिन में दो पाद परिमित पौरुषी छाया होती है । कहने का भाव यह है कि यह छाया की प्रतिमास
गोधपरिमंडला कायमणुरंगिणीए छायाए सूरिए अणुपरियट्ठइ) मा विद्यार्य मान अषाढ માસમાં વૃત્તાકાર સમચતુરસ ન્યગ્રોધ પરિમંડળ અર્થાત્ વટવૃક્ષની ઘનાકાર છાયાની સરખી મડલાકાર રહેલ વસ્તુ પ્રકાશિકા છાયાથી સૂર્ય પ્રતિ દિવસ પરાવતિ ત થાય છે. કહેવાના હેતુ એ છે કે અષાઢમાસમાં પહેલી અહેરાત્રીથી આરંભ કરીને દરરોજ ખીજા ખીજા મંડળની સક્રાન્તિથી ગમે તે પ્રકારથી સૂર્ય, પાછે વળે છે. એ અષાઢમાસના अन्तिम हिवसभां द्विपाहथी अधि पोषी होय छे. मानेन स्पष्ट उरतां उडे छे. (तस्स
मास्स चरमे दिवसे लेहट्टाई दो पयाई पोरिसी भवइ) विन्यार्यभान अषाढमासना અન્તિમ દિવસમાં રેખાસ્થ એટલે કે પાદપ્રમાણની સીમાને રેખા કહે છે. ત્યાંથી આરંભ કરીને એપાદ પ્રમાણની પૌરૂષી થાય છે. એટલે કે અષાઢ માસના છેલ્લા દિવસમાં એપાદ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #959

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४३ दशमप्राभूतस्य दशमं प्राभृतप्राभृतम् ९४७ प्रतिमासं वृद्धिस्तावदवसेया यावत् पौषो मासः समागच्छेत्, तदनन्तरं प्रतिमासं चतुरङ्गुला हानिर्वक्तव्या, सा च हानिस्तावत् वक्तव्या यावदापाढो मासः समापतेत् । तेनाषाढमासपर्यन्ते द्विपदा पौरुषी भवति । इदं च पौरुषी परिमाणं स्थूलदृशा व्यवहारतः प्रतिपादितं, निश्चयतस्तु सार्दैकस्त्रिंशता अहोरात्रैश्चतुरङ्गुला वृद्धिर्हानिर्वा वेदितव्याः। तथा च निश्चयतः पौरुषीपरिमाणप्रतिपादनार्थ पूर्वाचार्यप्रदर्शिताश्चमाः करणगाथा:-'पव्व पण्णरसगुणे तिहि सहिए पोरिसीए आणयणे । छलसीय सय विभत्ते जं लद्धं तं वियाणाहि ॥१॥ जह होइ विसमलद्धं दक्षिणमयणं ठविजनायव्वं । अह हवइ समं लद्धं नायव्वं उत्तरं अयणं ॥२॥ अयणगए तिहिरासी चतुरगुणे पव्वपायभइयव्वं । जं लद्धमंगुलनिखय वुडी पोरिसीए ॥३॥ दक्खिणबुड्डी दुपया अंगुलयाणं तु होइ नायव्वा । उत्तर अयणे हाणी कायया चउर्हि पाएहिं ॥४॥ सावण बहुल पडिवया दुपया पुण पोरिसी धुवा होइ । चत्तारि अंगुलाई मासेणं वड़ए ततो ॥५॥ इकतीसइभागा तिहिए पुण अंगुलस्स चत्तारि । दक्षिण अयणे बुडी जावउ चत्तारिउ पयाई ॥६॥ उत्तर अयणे हाणी चउहिं पायाहिं जाव दो पाया। एवं तु पोरिसीए बुडिखया हुति नायच्चा ॥७॥ वुड्रो वा हाणी वा जावइया पोरिसीए दिहाउ । तत्तो दिवसगएणं जं लद्धं तं खु अयणगयं ॥८॥ एतासां गाथानां भावार्थरूपाक्रमेण व्याख्या यथाचार अंगुल वृद्धि पौषमास पर्यन्त होती है। तत्पश्चात् प्रतिमास चार अंगुल हानी होती है, वह हानी अषाढ मास पर्यन्त होती है। यह अतः आषाढ मास के अन्त में द्विपदा पौरुषी होती है । अतः आषाढ मास के अन्त में दीपदा पौरुषी होती है। यह पौरुषी का प्रमाण स्थूल दृष्टि से व्यवहार से कहा है, निश्चय से तो साडे तीस अहोरात्र में चार अंगुल की वृद्धि एवं हानी होती है ऐसा समज लेवें तथा च निश्चय नय के मतानुसार पौरुषी का परिमाण के प्रतिपादन के लिये पूर्वाचार्योने (पच्च पन्नरस गुणे तिहि सहिए) इत्यादि आठ गाथाएं कही है जो संस्कृत टीका में संपूर्ण रूप से दी है उसका भावार्थ यहां पर कहा जाता है जो इस प्रकार से हैं-युग પ્રમાણની પૌરૂષી છાયા થાય છે. કહેવાનો ભાવ એ છે કે- આ છાયા દર મહિને ચાર આગળ વધે છે. અને એ રીતે પોષ માસ પર્યન્ત વધતી રહે છે. તે પછી પ્રતિમાસ ચાર આંગળ ઘટે છે. આ હાની અર્થાત્ ઘટ અષાઢ માસ પર્યક્ત થાય છે. તેથી અષાઢ માસના અંતમાં દ્વિપદા પૌરૂષી થાય છે. આ પરિપીનું પ્રમાણ સ્થૂળ દષ્ટિથી વ્યવહારથી કહેલ છે. નિશ્ચયથીત સાડત્રીસ અહેરાત્રીમાં ચાર આંગળની વૃદ્ધિ અને હાની થાય છે. તેમ સમજવું. તથા નિશ્ચયનયનામત પ્રમાણે પરૂષીના પ્રમાણુનું પ્રતિપાદન કરવા માટે पूर्वाया ये (पवपण्णरसगुणे तिहि सहिए) विगेरे ४२थी 15 था। उस छे. જે સંસ્કૃત ટીકામાં સંપૂર્ણ પણાથી ઉદ્દધૃત કરેલ છે. તેને ભાવાર્થ અહીંયાં કહેવામાં આવે છે જે આ પ્રમાણે છે. યુગમાં જે પર્વનું જે તિથિમાં પૌરૂષીનું પરિમાણ જાણવું
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #960

९४८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
युगमध्ये यस्मिन् पर्वणि यस्यां तिथौ पौरुषी परिमाणं ज्ञातुमिष्यते ततः पूर्व युगादितः आरभ्य यानि पर्वाणि व्यतिक्रान्तानि स्युस्तानि प्रियन्ते, धृत्वा च पञ्चदशभिर्गुण्यन्ते, गुणयित्वा च विवक्षितायास्तिथेर्याः प्रागतिक्रान्तास्तिथयस्ताभिः सहितानि क्रियन्ते, कृत्वा च षडशीत्यधिकेन शतेन तेषां भागो ह्रियते, इह एकस्मिन्नयने त्र्यशीत्यधिक मण्डलशतपरिमाणे चन्द्रनिष्पादितानां विथीनां षडशीत्यधिकं शतं भवति, ततस्तेन भागहरणं भागे च हृते यल्लब्धं तद्विजानीहि - सम्यगवधारयेत्यर्थः । तत्र यदि लब्धं विषमं भवति - यथा एकत्रिकः पञ्चकः सप्तको नवको वा तदा तत् पर्यन्तवत्तिं दक्षिणमयनं ज्ञातव्यं । अथ यदि समं लब्धं भवेत् यथा द्विकचतुष्कः षट्कोऽष्टकोदशको वा तदा तत् पर्यन्तवर्त्ति उत्तरायणमवधेयम् । तदेवमुक्तो दक्षिणायनोत्तरायणपरिज्ञानोपायः । सम्प्रति षडशीत्यधिकेन शतेन भागे हृते यच्छेषमवशिष्यते यदि वा भागासम्भवेन यच्छेषं तिष्ठति तद्गत विधिमाह - में जिस पर्व का जिस तिथि में पौरुषी का परिमाण जानना चाहे तो पहले युग के आदि से आरंभ कर के जितने पर्व गत हुवे हो उनको लेकर पंद्रह से गुणा करे गुणा कर के विवक्षित तिथि से पहले जितनी तिथियां व्यतीत हुई हो उन तिथियों को जोडे जोड कर एकसो छियासी से उनका भाग करे तो इस प्रकार एक अयन में एकसो तिरासी मंडल परिमाण में चंद्र निष्पादित तिथियों एकसो छियासी होती है, उनका भाग करे तो जो भाग आवे वह पौरुषी परिमाण समजे । उन में जो लब्ध विषम हो जैसे की एक, तीन, पांच, सात, या नव, तो उसके समीपस्थ दक्षिणायन समजना यदि लब्ध सम हो जैसे कि दो, चार, छह, आठ या दस तो उसके पर्यन्त में उत्तरायण को समजे, इस प्रकार दक्षिणायन एवं उत्तरायण जानने का उपाय कहा है ।
अब एकसो छियासी से भाग करने से जो शेष रहता है अथवा भाग के असम्भव पने में जो शेष रहता है उसकी विधि को कहते हैं (अयण गए)
હાય તા પહેલાં યુગના આદિથી આરંભ કરીને જેટલા પર્વ વીતી ગયા હૈાય તેને લઈને પંદરથી ગુણુવા એ રીતે ગુણીને વિક્ષિત તિથિની પહેલાં જેટલી તિથીયે વીતેલ હાય એ તિથિયાને ઉમેરવી એ રીતે જોડીને એકસે છયાસીથી ભાગાકાર કરવા તે આ રીતે એક અયનમાં એકસે છયાશી મંડળ પરિમાણુમાં ચદ્ર નિષ્પાદિત તિથિયે એકસે છયાસી થાય છે. તેના ભાગાકાર કરવાથી જે ભાગ આવે તે પૌરૂષી પ્રમાણ સમજવું. તેમાં લખ્ય ले विषभ कुमां होय नेमडे-खेड, ऋणु, पांय, सात, नव, तो तेनी सभीपस्थ दक्षिणाय ના સમજવુ જો લક્ષ્ય સમ અંકમાં હોય જેમકે-એ ચાર છ આઠ દસ તે તેના અંતમાં ઉત્તરાયણ સમજવું. આ પ્રમાણે દક્ષિણાયન અને ઉત્તરાયણ જાણવાના ઉપાય કહેલ છે.
હવે એકસા છાસીથી ભાગ કરવાથી જે શેષ વધે છે અથવા ભાગ ન ચાલવાથી જે शेष रहे तेनी विधि अताववामां आवे छे. (अयण गए ) इत्यादि ने भाग ४२वाथी अथवा
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #961

९४९
सूर्यज्ञप्ति प्रकाशिका टीका सू० ४३ दशमप्राभृतस्य दशमं प्राभृतप्राभृतम्
"
I
'अयणगए' इत्यादि यः पूर्वं भागे हृते भागासम्भवे वा शेषी भूतोऽयनयगतस्तिथि राशि वर्त्तते स चतुर्भिर्गुण्यते, गुणयित्वा च पर्वपादेन युगमध्ये यानि पर्वसंख्यया (ग्रन्थाग्रं० ४००० ) पर्वाणि चतुर्विंशत्यधिकशतसंख्यानि तेषां पादेन - चतुर्थेनांशेन एकत्रिंशता इत्यर्थः, तया भागे हृते यल्लब्धं तान्यङ्गुलानि चकारात् अङ्गुलांशाश्च पौरुष्याः क्षयवृद्धया ज्ञातव्यानि, दक्षिणायने पदध्रुवराशेरुपरि वृद्धौ ज्ञातव्यानि । उत्तरायणे पद ध्रुवराशेः क्षये ज्ञातव्यानीत्यर्थः, अथैवंभूतस्य गुणकारस्य भागहारस्य वा कथमुत्पत्तिः, अत्रोच्यते - यदि षडशीत्यधिकेन तिथिशतेन चतुर्विंशतिरङ्गुलानि क्षये वृद्धौ वा प्राप्यन्ते, तत एकस्यां तिथौ का वृद्धिः क्षयो वा ?, राशित्रयस्थापना यथा अत्रान्त्येन राशिना एकलक्षणेन मध्यमो - राशिचतुर्विंशतिरूप गुण्यते जातस्तावानेव चतुर्विंशतिसमः । एकेन गुणिताः सर्वेऽपि राशयो इत्यादि जो पर्व भाग करने पर या भाग के असम्भवपने में शेष रूप अयन गत तिथि का समूह होता है, उसको चार से गुणाकरे, गुणा कर के पर्व पाद से युग 'में जितनी पर्व संख्या से (ग्रन्थाग्र ४०००) पर्व एक सो चोवीस होते है, उनके पाद से अर्थात् चतुर्थांश से अर्थात् इकतीस से भाग करने से जो भाग फल आवे उतने अंगुल एवं चकार से अंगुल के अंश पौरुषी का क्षय वृद्धि का जाने । दक्षिणायन में पाद ध्रुव राशि के ऊपर वृद्धि रूप से समजें 1 उत्तरायण में पाद ध्रुव राशि के क्षय रूप समजें । इस प्रकार के गुणाकार की, या भागाकार की उत्पत्ति किस प्रकार से होती है ? सो कहते है-यदि एक सो छियासी तिथि से चौवीस अंगुलों के क्षय या वृद्धि में प्राप्त हो तो एक तिथि में कितनी वृद्धि या क्षय होता है ? इसके ज्ञानार्थ तीन राशि की स्थापना की जाती है जैसे यहां अन्त्यराशि जो १ एक है उससे मध्य की राशी चोवीस.‍ रूप उसका गुणा करे तो चोवीस ही होता है । कारण की एक से ભાગ ન ચાલવાથી શેષ રૂપ અયન ગત તિથિના સમૂહ હોય છે. તેને ચારથી ગુણવા અને એ રીતે ગુણીને પ`પાદથી યુગમાં જેટલી પસખ્યાથી (ગ્રન્થાગ્ર, ૪૦૦૦૨ પ એકસા ચાવીસ થાય છે. તેના પાદથી અર્થાત્ ચતુર્થાંશથી એટલે કે એકત્રીસથી ભાગ કરવાથી જે ભાગ ફળ આવે એટલા આંગળ અને (૨) પદથી આંગળના અંશ પૌરૂષીના ક્ષયવૃદ્ધિ ના સમજવા. દક્ષિણાયનમાં પાદ ધ્રુવ રાશીના ઉપર વૃદ્ધિરૂપે સમજવા અને ઉત્તરાયણમાં પાદ ધ્રુવરાશીના ક્ષયરૂપે સમજવા. આ પ્રમાણે ગુણાકારની કે ભાગાકારની ઉત્પત્તિ કેવી રીતે થાય છે? તે ખતાવે છે. જો એકસા છયાસી તિથીથી ચાવીસ આંગળે ના ક્ષય અથવા વૃદ્ધિમાં પ્રાપ્ત થાય તે એક તિથીમાં કેટલી વૃદ્ધિ કે ક્ષય થાય છે ? તેને જાણવા માટે ત્રણ રાશીની સ્થાપના કરવામાં આવે છે. જેમકે-૨૪૧ અહીયાં છેલ્લી રાશી જે એક છે તેનાથી મધ્યની રાશી ચાવીસ રૂપ છે. તેને ગુણાકાર કરે તે ચાવીસજ રહે છે. કારણકે એકથી ગુલ બધી રાશિયા એજ પ્રકારે રહે છે. આ પ્રમાણેના નિયમથી
२४
૧૮૬
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #962

९५०
सूर्यप्रप्तिसूत्रे तथैव भवन्तीति नियमात् । तत आयेन राशिना पडशीत्यधिकशतरूपेण भागो हियते चेत् तदोपरितनराशेरल्पत्वात् भागो न लभ्यते, लब्धं भागफलं शून्यसमं, ततश्च्छेद्यछेदकराश्योः षट्केनापवर्त्तना ४-ॐ जात उपरितनो राशिश्चतुष्करूपोऽधस्तनो राशिरेकत्रिंशत् समः, लब्धमेकस्यां तिथौ चत्वारः एकत्रिंशद्भागाः क्षये वृद्धौवेति ज्ञायते, चतुष्को गुणकार उक्त एकत्रिंशत् भागहार इति । इह यल्लब्धं तान्यङ्गुलानि क्षये वृद्धौ वा ज्ञातव्यानि इत्युक्तम् । तत्र कस्मिन्नयने कियत् प्रमाणं ध्रुवराशेरुपरिवृद्धौ कस्मिन् वा अयने किं प्रमाणं ध्रुवराशेः क्षये इत्येतन्निरूपणार्थमाह-'दविखणबुडी' इत्यादि दक्षिणायने पदद्वयोपरि अगुलानां वृद्धि तिव्या । उत्तरायणे चतुभ्यः पादेभ्यः सकाशाद् अङ्गुलानां हानिरिति, तत्र युगमध्ये प्रथमे संवत्सरे दक्षिणायने यतो दिवसादारभ्य वृद्विस्तन्निरूपयति-'सावणे' गुणित सभी राशियां उसी प्रकार रहती है यह नियम से चोवीस ही रह जाती है तत्पश्चात् आदि राशि जो एक सो छियासी रूप है उससे भाग करे तो ऊपर की राशि अल्प होने से भाग नहीं चलता है अतः भाग फल शून्य रह जाता है । तदनन्तर छेद्य छेदक राशि का छह से अपवर्तना करे - तो ऊपर की राशि चार एवं नीचे की राशि इकतीस होती है, इस प्रकार एक तिथि में इकतीसीया चार भाग क्षय अथवा वृद्धि में ज्ञात होता है। इस प्रकार चतुष्क गुणाकार इकतीस भाग हार कहा है। यहां पर जो लब्ध फल है उतने अंगुल क्षय वृद्धि में जाने । उसमें किस अयन में कितना प्रमाण ध्रुवराशि की वृद्धि में तथा किस अयन में कितना प्रमाण ध्रुवराशि के क्षय में होता है सो बताने के हेतु से कहते हैं-(दक्षिण बुडी) इत्यादि दक्षिणायन में दो पाद के उपर अंगुलों की वृद्धि होती है तथा उत्तरायण में चार पाद से अंगुलों की हानी माने क्षय होता है, युगके प्रथम संवत्सर के दक्षिणायन में जितने दिन से आरम्भ करके वृद्धि होती है उसका निरूपण करते हैं-(सावणे) ચોવીસજ રહે છે. તે પછી પહેલી રાશી જે એકસો છયાશી રૂપ છે તેનાથી ભાગાકાર કરે તે ઉપરની રાશી અલપ હોવાથી ભાગ ચાલતો નથી તેથી ભાગફળ શૂન્ય રહે છે, તે પછી છેદ્યછેદક રાશિની છ થી અપવર્તન કરવી = એ રીતે ઉપરની રાશી ચાર અને નીચેની રાશી એકત્રીસ થાય છે. આ રીતે એક તિથીમાં એકત્રીસિયા ચાર ભાગ ક્ષય અથવા વૃદ્ધિમાં જ્ઞાત થાય છે. આ રીતે ચાર ગુણાકાર એકત્રીસ ભાગહાર કહેલ છે. અહીંયાં જે લખ્ય ફળ છે એટલા આગળ ક્ષય વૃદ્ધિના જાણવા ! તેમાં ક્યા અયનમાં કેટલું પ્રમાણ ધ્રુવરાશીની વૃદ્ધિમાં તથા કયા નક્ષત્રમાં કેટલું પ્રમાણ ધ્રુવરાશીના ક્ષયમાં थाय छे. ते मतावाना तुथी छे. (दकिखणबुड्ढी इत्यादि) दक्षिणायनमा मेपा६ ७५२ આગળની વૃદ્ધિ થાય છે. તથા ઉત્તરાયણમાં ચારપાદથી આંગળની હાની એટલે કે ક્ષય થાય છે. યુગના પહેલા સંવત્સરના દક્ષિણાયનમાં જેટલા દિવસથી આરંભ કરીને વૃદ્ધિ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #963

सूर्यशप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४३ दशमप्राभृतस्य दशमं प्राभृतप्राभृतम् ९५१ त्यादि गाथाद्वयं युगस्य प्रथमे संवत्सरे श्रावणे मासि बहुलपक्षे प्रतिपदि पौरुषी द्विपदा-पदद्वयप्रमाणा धुवा भवतीति । ततस्तस्याः प्रतिपद आरभ्य प्रतितिथि क्रमेण तावत् वर्द्धते यावत् मासेन-सूर्यमासेन-सौरमासेन सार्द्धत्रिंशदहोरात्रप्रमाणेन चन्द्रमासापेक्षया एकत्रिंशत्तिथिभिरित्यर्थः । चत्वारि अङ्गुलानि वर्द्धन्ते कथमेतत् अवसीयत इत्युच्यते चेदुच्यते-यथा मासेन-सौरमासेन-सार्द्धत्रिंशदहोरात्रप्रमाणेन एकत्रिंशत्तिथ्यात्मकेनेत्युक्तं भवेत् । अतएवाह-'एकतीसे' इत्यादि । यतोहि एकस्यां तिथौ चत्वार एकत्रिंशद भागा वर्द्धन्ते । एतच्च पूर्वमेव विस्तरतो भावितमेव । परिपूर्णेतु दक्षिणायने वृद्धिः परिपूर्णानि चत्वारि पदानि । ततो मासेन-सपूर्वमासेन-साद्धत्रिंशदहोरात्रप्रमाणेन एकत्रिंशत्तिथ्यात्मकेनेत्युक्तं भवेत् । तदेवमुक्ता वृद्धिः सम्प्रति हानिमाह-'उत्तरे' इत्यादि, इत्यादि दो गाथा द्वारा यह कहा है की युग के प्रथम संवत्सर में श्रावणमास के कृष्ण पक्ष के प्रतिपदा में दो पाद प्रमाणवाली पौरुषो निश्चित होती है। उसको प्रतिपद से आरम्भ कर के प्रत्येक तिथि के क्रम से तावत्पर्यन्त बढते है यावत् सौरमास के साडे तीस अहोरात्र प्रमाण से चन्द्रमास की अपेक्षा से इकतीस तिथि में चार अंगुल की वृद्धि होती है। यह किस प्रकार से होता है ? इसके बारे में कहते हैं-जिस प्रकार सूर्यमास से साडे तीस अहोरात्र प्रमाण से इकतीस तिथि इस प्रकार कह सके अतएव (एकतीसे) इत्यादि कहा है, जैसे की एक तिथि में इकतीसिया चार भाग बढता है, यह पहले विस्तारपूर्वक कह ही दिया है, दक्षिणायन में परिपूर्ण चार पद की वृद्धि होती है । तो साडे तीस अहोरात्र प्रमाणवाला अथवा इकतीस तिथ्यात्मक से समज लेवें। इस प्रकार वृद्धि विषय में कथन किया। अब हानि के विषय में कहते हैं(उत्तरे) इत्यादि युग के प्रथम संवत्सर में माघ मास के कृष्ण पक्ष में सप्तमी थाय छ तेनु नि३५ ४२वामां आवे छे. (सावणे) त्याहि ॥ २२ सेम धु છે કે-યુગના પહેલા સંવત્સરમાં શ્રાવણમાસના કૃષ્ણ પક્ષની એકમે પાદ પ્રમાણુવાળી પિરુષી નિશ્ચિત હોય છે. તેને એકમથી આરંભ કરીને દરેક તિથિના ક્રમથી એટલા સુધી વધે છે કે જ્યાં સુધી સૌરમાસના સાડત્રીસ અહોરાત્ર પ્રમાણથી ચન્દ્રમાસની અપેક્ષાથી એકત્રીસ તિથિમાં ચાર આંગળની વૃદ્ધિ થાય છે. આ કેવી રીતે થાય છે? તેના સંબંધમાં કહે છે. જે પ્રમાણે સૂર્યમાસથી સાડાત્રીસ અહોરાત્ર પ્રમાણુથી એકત્રીસ તિથી એ રીતે
ही शाय तेथी (एकतीसे) त्या उस छे. रेभ तिथिमा त्रीसिया या भाग વધે છે એ પહેલા સવિસ્તર રીતે કહી બતાવેલ છે. દક્ષિણાયન પુરૂં થાય ત્યારે પુરેપુરા ચાર પાદની વૃદ્ધિ થાય છે. તે સાડાત્રીશ અહોરાત્ર પ્રમાણુવાળા અથવા એકત્રીસ તિથિના કથનથી સમજી લેવું આ પ્રમાણે આ વૃદ્ધિ વિષે કથન કરેલ છે. હવે હાનીના સંબંધમાં કહેવામાં આવે છે. (ઉત્તર) ઈત્યાદિ યુગના પહેલા સંવત્સરમાં માઘ માસના કૃષ્ણ પક્ષમાં
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #964

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे युगस्य प्रथमे संवत्सरे माघमासे बहुलपक्षे सप्तम्या आरभ्य चतुर्व्यः पादेभ्यः सकाशात प्रतितिथि एकत्रिंशद् भागचतुष्टयपट्टानिस्तावत् अवसेया, यावत् उत्तरायण पर्यन्ते द्वौ पादौ पौरुषी भवेदिति-आषाढमासे तथा सम्भवतीति मूलसूत्रेप्युक्तमिति । एष प्रथमसंवत्सरगतो विधिः । द्वितीये संवत्सरे-श्रावणे मासि बहुलपक्षे त्रयोदशीमादौ कृत्वा वृद्धिः, माघमासे शुक्लपक्षे चतुर्थीमादिं कृत्वा क्षयः । तृतीयसंवत्सरे श्रावणे मासे शुक्लपक्षे दशमीवृद्धरादिरिति । माघमासे बहुलपक्षे प्रतिपत् क्षयस्यादिः । चतुर्थे संवत्सरे श्रावणमासे बहुलपक्षे सप्तमी वृद्धरादिर्भवेत् । माघमासे बहुलपक्षे त्रयोदशी क्षयस्यादिः । पञ्चमे संवत्सरे श्रावणे मासे शुक्ले पक्षे चतुर्थी वृद्धरादिः। माघमासे शुक्लपक्षे दशमीक्षयस्यादिः। एतच्चकरणगाथानुपात्तमपि पूर्वाचार्यप्रदर्शितव्याख्यानादवसितं । सम्प्रत्युपसंहारमाह-एवं तु' इत्यादि, एवं-पूर्वोक्तप्रकारेण पौरुष्यां-पौरुषीविषये वृद्धिक्षयौ यथाक्रमं दक्षिणायनेषत्तरायणेषु च वेदितव्यौ । तदेवमक्षरार्थमधिकृत्य व्याख्याताः करणगाथाः । सम्प्रत्यस्य करणस्य से आरम्भ करके चार पाद से प्रत्येक तिथि इकतीस भाग एवं चार पट्ट तावपर्यन्त जाने की यावत् उत्तरायण पर्यन्त में दो पाद की पौरुषी हो जाय । इस प्रकार आषाढमास में होता है यह मूलसूत्र में भी कहा है। यह प्रथम संवत्सर संबंधी विधि कही है।
दसरे संवत्सर में श्रावणमास के कृष्णपक्ष की त्रयोदशि तिथि को आदि करके वृद्धि होती है। तथा माघमास के शुक्ल पक्ष की तिथि वृद्धि की आदि कही
। माघ मास के कृष्णपक्ष में प्रतिपत् तिथि क्षय में प्रथम है। यह सब करणगाथा को लेकर कहा है एवं पूर्वाचार्यों के प्रदर्शित व्याख्यान से ज्ञात होता है।
- अब इस विषय का उपसंहार करते हुवे कहते हैं-(एवं तु) इत्यादि इस पदोन प्रकार से पौरुषी विषय में वृद्धि एवं क्षय क्रमानुसार दक्षिणायन में एवं उत्तरायण में समज लेवें। इस प्रकार अक्षरार्थ को लेकर करणगाथा સાતમ તિથિથી આરંભ કરીને ચારપાદથી દરેક તિથી એકત્રીસ ભાગ અને ચાર પદ્ધ એટલા સુધી જાણવું કે ઉત્તરાષાઢા પર્ય-તમાં બે પદની પૌરૂષી થાય આ પ્રમાણે અષાઢ માસમાં થાય છે. એ મૂળ સૂત્રમાં પણ કહેલ છે. અહીં પ્રથમ સંવત્સર સંબંધી વિધી કહી છે.
બીજ સંવત્સરમાં શ્રાવણમાસના કૃષ્ણ પક્ષની તેરસ તિથિથી આરંભીને વૃદ્ધિ થાય છે. તથા માઘમાસના શુકલ પક્ષની તિથી વૃદ્ધિમાં અધિક કહેલ છે. માઘમાસના કણ પક્ષમાં પ્રતિપદા તિથી ક્ષયમાં પ્રથમ છે. આ કથન કરણ ગાથાને લઈને કહેલ છે, તથા પૂર્વાચાર્યોએ પ્રદર્શિત વ્યાખ્યાનોથી પણ જણાય છે.
मा विषयने। उप डा२ ४२०i ४ छ (एवं तु) त्याहि ॥ पात प्राथी રૂષીના વિષયમાં વૃદ્ધિ અને ક્ષય કમાનુસાર દક્ષિણાયનમાં અને ઉત્તરાયણમાં સમજી લેવું, આ રીતે અક્ષરાર્થને લઈને કરણગાથા વ્યાખ્યાત કરેલ છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #965

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४३ दशमप्राभृतस्य दशमं प्राभृतप्राभृतम् ९५३ भावना क्रियते यथा यः कोऽपि पृच्छति-युगे आदित आरभ्य पञ्चाशीतितमे पर्वणि पञ्चम्यां तिथौ कतिपदा पौरुषी भवेदिति, तत्र चतुरशीतिरेकत्रध्रियते तस्याश्चाधस्तात् पञ्चम्यां तिथौ पृष्टमिति पञ्च, चतुरशीतिश्च पञ्चदभिगुण्यते जातानि द्वादश शतानि पटयधिकानि-८४४१५=१२६० । एतेषु मध्येऽधस्तनाः पञ्च प्रक्षिप्यन्ते तदा १२६० +५=१२६५ जातानि द्वादशशतानि पञ्चषष्ठयाधिकानि । ऐषां पडशीत्यधिकेन शतेन भागो ह्रियते १२६५:१८६६१४ लब्धाः षट् पूर्णाङ्काः आगतं षट् अयनान्यतिक्रान्तानि, सप्तमं चायनं प्रवर्तत इति ज्ञायते तद्गतं शेषं एकोनपञ्चाशदधिकं शतं तिष्ठति । एतच्चतुभि गुण्यते तदा १४९x४=५९६ जातानि पण्णवत्यधिकानि पञ्चशतानि, तेषामेकत्रिंशता भागहरणार्थ न्यासः ५९६:३१=१९ लब्धाः पूर्णांका एकोनविंशतिः, शेषास्तिष्ठन्ति सप्त । तत्र द्वादशाङ्गुलानि पाद इत्येकोनविंशते दिशभिः पदं लब्धम् । शेषाणि व्याख्यात की गई है। अब इस करण की भावना की जाती है जैसे की कोई पूछे की युग को आरम्भ करके पंचासीवें पर्व के पंचमी तिथि में कितने पाद की पौरुषी होती है ? तो एक तरफ चोरासी रखे और उसके नीचे पंचमी तिथि के विषय में प्रश्न होने से पांच रखे, तथा ८४ चौरासी को पंद्रह से गुणा करे तो बारह सो साठ १२६० होते हैं इसमें मध्य के पांच प्रक्षिप्त करे माने जोडे तो १२६०+५=१२६५ बारह सो पैंसठ होते हैं । इसको एक सो छियासी से भाग करे तो १२६५:१८६-६४ छ पूर्ण लब्ध होता है। इससे छ अयन पूरा होकर सातवां अयन प्रवर्तमान होता है ऐसा ज्ञात होता है। शेष एक सो उनचास बचता है । इस संख्या को चार से गुणित करे तो १४९ +४-५९६ पांच सो छियान्नवें होता है। इसको इकतीस से भाग करे ५९६:३१=१९ पूर्ण उन्नीस एवं शेष सात रहता है। अतः बारह अंगुल का एक पाद होता है, अतः उन्नीसिया बारह से पाद लब्ध होता है एवं सात
હવે આ કરણની ભાવના કરવામાં આવે છે. કોઈ પ્રશ્ન કરે કે યુગના આરંભના પંચાસીમાં પર્વની પાંચમી તિથિમાં કેટલા પાદના પૌરૂષી થાય છે. તે એક તરફ ચોર્યાશી રાખે અને તેની નીચે પાંચમની તિથિ વિષે પ્રશ્ન હોવાથી પાંચ રાખે તથા ચોર્યાશીને પંદરથી ગુણાકાર કરે તે બારસે સાઈઠ ૧૨૬૦ થાય છે. તેમાં મધ્યના પાંચ ઉમેરે તે ૧૨૬૦+૫=૧૨૬૫ બારસો પાંસઠ થાય છે, આને એકસ યાસીથી ભાગ કરે તે ૧૨૬૫ +૧૮૬૬૪ઢું છે પૂર્ણ લબ્ધ થાય છે. આનાથી છ અયન પૂરા થઈને સાતમું અયન પ્રવર્તિત થાય છે તેમ જ્ઞાત થાય છે. શેષ એકસો ઓગણપચાસ વધે છે ૧૬ આ સંખ્યાને ચારથી ગુણ તો ૧૪+૪=૧૯૬ પાંચ નુ થાય છે. તેને એકત્રીસથી ભાગ કરે પ૯૬+૩૧=૧૯ ઓગણીસ પુરા અને સાત શેષ રહે છે. તેથી બાર આંગળને એક પાદ થાય છે. તેથી ઓગણસિયા બારથી પદ લબ્ધ થાય છે. અને સાત આગળ શેષ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #966

९५४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे तिष्ठन्ति सप्त अगुलानि, षष्ठयायनमुत्तरायणं तद्गतं सप्तमं तु दक्षिणायनं वर्तते । ततः एक सप्त अगुलानि पदद्वयप्रमाणे ध्रुवराशौ प्रक्षिप्यन्ते, तदा जानि त्रीणि पदानि सप्तअगुलानि । ये च सप्त एकत्रिंशद्भागाः शेषीभूताः वर्तन्ते तान् यवान् कुर्मः । तत्राष्ठौ यवा अगुले इति ते सप्त अष्टभिर्गुण्यन्ते ७४८५६ जाताः षट्पञ्चाशत् । तस्याः एकत्रिंशता भागे हृते ५६:३१-१+9 लब्धा एको यवः । शेषास्तिष्ठन्ति यवस्य पञ्चविंशतिरेकत्रिंशद्भागाः । इत्येतावतीपौरुषीति सिद्धयति । तथाऽपरः कोऽपि पृच्छति सप्तनवतितमे पर्वणि पश्चम्यां तिथौ कति पदा पौरुषी भवेदिति तत्र पण्णवतिरेकत्रध्रियते, तस्याश्चाधस्तात् पञ्चषण्णवतिश्च पञ्चदशभिर्गुण्यते तदा ९६ x १५=१४४० जातानि चतुर्दशशतानि चत्वारिंशदधिकानि । एतेषां मध्येऽधस्तना पञ्च प्रक्षिप्यन्ते तदा १४४०+५=१४४५ जातानि चतुदशशतानि पञ्चचत्वारिंशदधिकानि । एतेषां षडशीत्यधिकेन शतेन १८६ अंगुल रोष रहता है। इस प्रकार छठा उत्तरायण गत होकर सातवां दक्षिणायन प्रवर्तित कहा जाता है । तदनन्तर एक पद को पदद्वय प्रमाणवाली ध्रुवराशि में प्रक्षिप्त करे तो तीन पाद एवं सात अंगुल होता है । जो इकतीसिया सात भाग शेष रहा है उनका यव बनावे तो एक अंगुल के आठ यव होते हैं अतः सात को आठ से गुणा करे तो ७४८५६ छप्पन होते हैं। उसको इकतीस से भाग करे ५६:३१=१x इस प्रकार एक यव पूरा तथा इकतीसिया पचीस भाग शेष रहता है । इतना प्रमाणवाली पौरुषी सिद्ध होती है। दसरा कोइ पूछे सताण पर्व में पंचमी तिथि में कितने पाद की पौरुषी होती है ? तो एक तरफ छियान्नवे की संख्या को रक्खे उसकी नीचे पांच को संख्या को रक्खे छियान्नवे को पंद्रह से गुणा करें तो ९६४१५=१४४० इस प्रकार चौदह सो चालीस होते हैं इसमें नीचे वाले पांच की संख्या को जोडे तो १४४०+५=१४४५ चौदह सो पैंतालीस हो जाते हैं इनको १८६ एक सो વધે છે. આ રીતે છછું ઉત્તરાયણ સમાપ્ત થઈને સાતમું દક્ષિણાયન પ્રવર્તિત થાય છે. તે પછી એક પદને બેપદ વાળી યુવરાશીમાં પ્રક્ષિપ્ત કરે તે ત્રણ પાદ અને સાત આંગળ થાય છે. અને એકત્રીસા સાતભાગ શેષ રહે છે, તેના યવ બનાવે તે એક આંગળના આઠ યવ થાય છે. તેથી સાતને આઠથી ગણવામાં આવે તે ૭+૯=૫૬ છપ્પન થાય છે. તેને એકત્રીસથી ભાગવામાં આવે તે પ૬ - ૩૧=૧+ આ રીતે એક યવ પુરો અને એકત્રીસિયા પચીસ ભાગ શેષ કહે છે આટલા પ્રમાણુવાળી પૌરૂષી સિદ્ધ થાય છે. બીજો કઈ પૂછે સત્તાણુમાં પર્વમાં પાંચમી તિથિમાં કેટલા પદની પરૂષી થાય છે? તે એક તરફ છનુની સંખ્યાને રાખવી તેની નીચે પાંચ આ સંખ્યા રાખે અને છન્ને પંદરથી ગુણ વામા આવે તે ૯૬+૧૫=૧૪૪૦ આ રીતે ચૌદસે ચાળીસ થાય છે. તેમાં નીચેની પાંચની સંખ્યાને જોડવામાં આવે તે ૧૪૪૦+૫=૧૪૪૫ ચૌદસે પીસ્તાલીસ થાય છે. આ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #967

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४३ दशमप्राभृतस्य दशमं प्राभृतप्राभूतम् ९५५ भागो हियते तदा १४४५ :-१८६=७४४ लब्धानि सप्त अयनानि, शेष तिष्ठति त्रिचत्वारिंशदधिकं शतम् । एतच्चतुर्भिर्गुण्यते १४३४४=५७२ जातानि पञ्चशतानि द्विसप्त्यधिकानि=५७२ । तेषाम् एकत्रिंशता भागो ह्रियते ५७२ : ३१=१८ लब्धान्यष्टादशाङ्गुलानि १८ एतेषां मध्ये द्वादशभिरगुलैरेकं पदमिति नियमात् लब्धमेकं पदं षट् अङ्गुलानि, उपरि चांशा उद्धरन्ति चतुर्दश १४, एते च यवानयनार्थमष्टभिर्गुण्यन्ते १४४८= ११२ जातं द्वादशोत्तरं शतं पुनश्चैकत्रिंशताभागे हृते ११२ : ३१=३४ लब्धास्त्रयो यवाः, शेषास्तिष्ठन्ति यवस्यैकोनविंशतिरेकत्रिंशद्भागाः। इत्थमत्र सप्तचायनानि अतिक्रान्तानि अष्टमं चायनं प्रवर्तते, अष्टमं चायनमुत्तरायणम् , उत्तरायणे च पदचतुष्टयरूपात् ध्रुवराशेर्हानिवक्तव्यता, तत एकं पदं सप्ताङ्गगुलानि, त्रयो यवाः, एकस्य च यवस्य एकोनविंशतिरेकछियासी से भाग करे तो १४४५:१८६ इस प्रकार सात अयन लब्ध होते हैं तथा एक सो तियालीस शेष बचते हैं, इसको चार से गुणा करे १४३४४-५७२ पांच सो बहत्तर होते हैं ५७२ इनका इकतीस से भाग करे ५७२ : ३१=१८ तो अठारह अंगुल लब्ध होते हैं, बारह अंगुल से एक पद होता है इस नियम से एक पद तथा छह अंगुल लब्ध होता है । उपर के १४ अंश को लावे इस चौदह अंश का यव करने के लिये आठ से गुणा करे १४ ४८११२ एक सो बारह होते है । इसका इकतीस से भाग करे ११२२३१= ३७ तीन यव लब्ध होता है एवं एक यव का इकतिसीया उन्नीस भाग शेष बचते हैं इस प्रकार यहां सात अयन गत हुवे एवं आठवां उत्तरायण प्रवर्तित है, ऐसा निकल आता है । पद चतुष्टयरूप उत्तरायण में ध्रुव राशी में हानी है, अतः एक पद सात अंगुल तीन यव तथा एक यव का इकतीसिया उन्नास भाग इतना चार पद में से न्यून होता है । तथा दो पाद पांच अंगुल चार यव तथा સંખ્યાને ૧૮૬ એકસે છાશીથી ભાગવામાં આવે તો ૧૪૪૦+૧૮૬=૭ - આ રીતે સાતઅયન લબ્ધ થાય છે. તથા એકસો તેંતાલીસ શેષ વધે છે, તેને ચારથી ગણવામાં આવે ૧૪૩+૪=૫૭ર તે પાંચ બેતર થાય છે. ૫૭૨ આ પાંચસે બેતરને એકત્રીસથી ભાગવામાં આવે ૫૭૨ - ૩૧=૧૮ અઢાર આંગળ લબ્ધ થાય છે. બાર આંગળનો એક પદ થાય છે. એ નિયમથી એક પદ અને છ આંગળ થાય છે. ઉપરના ચૌદ અંશ લાવે અને એ ચંદ અંશના યવ કરવા માટે આઠથી ગુણવા ૧૪+૪=૧૧૨ એક બાર થાય છે. આ એક બારને એકત્રીસથી ભાગ કરે ૧૧૨૩૧=૩ ત્રણ યવ લબ્ધ થાય છે. તથા એક યવના એકત્રીસ ઓગણીસ ભાગ શેષ રહે છે. આ રીતે અહીંયાં સાત અયન સમાસ થયા અને આઠમું ઉત્તરાયણ પ્રવર્તિત છે. એ પ્રમાણે જણાઈ આવે છે. ચાર પદ રૂપ ઉત્તરાયણમાં યુવરાશીમાં હાની અર્થાત્ ઘટ થાય છે. તેથી એક પદ સાત આગળ અને ત્રણ યવ તથા એક યવના એકત્રીસ ઓગણસ ભાગ આટલા ચારપદમાંથી ઓછા થાય છે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #968

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे त्रिंशद्भागा इति पदचतुष्ठयात् पात्यते । शेषं तिष्ठति द्वे पदे पश्चाङ्गुलानि चत्वारो यवाः एकस्य च यवस्य द्वादश एकत्रिंशद् भागाः। एतावती युगे आदितः आरभ्य सप्तनवतितमे पर्वणि पञ्चम्यां तिथौ पौरुषीति, एवं सर्वत्र ज्ञेयम् । सम्प्रति पौरुषी परिमाणतोऽयनगत परिमाणज्ञानार्थमियं करणगाथा-'बुडीवे' त्यादि, पौरुष्यां यावती वृद्धि हानिर्वा दृष्टा ततः सकाशाद दिवसगतेन प्रवर्त्तमानेन वा त्रैराशिक कर्मानुसारतो यल्लब्धं तत् अयनगत अयनस्य तावत् प्रमाणं गतमिति वेदितव्यं, एप एव कारण गाथाक्षरार्थः । भावनात्वियम्-तत्र दक्षिणायने पदद्वयस्योपरि चत्वारि अङ्गुलानि वृद्धौ दृष्टानि, ततः कोऽपि पृच्छति-कियद् गतं भवेत् दक्षिणायनस्य ?, अत्र त्रैराशिक कवितारो यथा यदि चतुर्भिरङ्गुलस्य एकत्रिंशद् भागैरेका तिथिर्लभ्यते तदा चतुर्भिरङ्गुलैः कति तिथिर्लभ्यामहे ?, राशित्रयस्थापना यथा४, १, ४, । अत्रान्त्यो राशिरगुलरूपः, एकत्रिंशद्भाग करणार्थमेकत्रिंशता गुण्यते ४४ ३१% एक यव का इकतिसीया बारह भाग शेष राह जाता है । इस युग में आदि से आरम्भ करके सताणवें पर्व में पंचमी तिथि में इतने प्रमाण की पौरुषी होती है इस प्रकार सर्वत्र जान लेवें । अब पौरुषी के प्रमाण से अयनगत परिमाण को जानने के लिये यह करण गाथा कही है (बुडीवे) त्यादि पौरुषी में जितनी वृद्धि या हानी देखी जाती है उसके समीप से गत दिन से अथवा प्रवर्तमान दिन से कर्मानुसार जो लब्ध हो वह अयनगत है अर्थात् इतना प्रमाण अयन का गत हवा ऐसा समज लेवें, यही करणगाथा का अर्थ कहा है। भावना इस प्रकार से है-उस दक्षिणायन में दो पद एवं चार अंगुल वृद्धि होती है। तो कोई पूछता है दक्षिणायन कितना गत हवा है ? तो यहां पर त्रैराशिक की स्थापना करनी चाहिए जैसे कि यदि चार अंगुल का इकतीस भाग से एक तिथि होती है, तो चार अंगुल से कितनी तिथी हो इसके लिये तीन राशि की स्थापना इस प्रकार से है ४, १, ४, यहां अन्त्य राशि अंगुल रूप है इसका इकतीस તથા એપાદ પાંચ આંગળ ચાર યવ તથા એક યવના એકત્રીસા બાર ભાગ શેષ રહે છે. આ યુગમાં આદિથી આરંભ કરીને સત્તાણુ પર્વમાં પાંચમી તિથીમાં આટલા પ્રમાણની પરુષી થાય છે. આ રીતે બધે જ સમજી લેવું. હવે પૌરૂષીના પ્રમાણથી અયનના પ્રમા
ने ! भाटे २॥ ४२५ गाथा डेरा छ. (बूद्वीवे) त्याहि पौधीमा 2ी वृद्धि अथ। હાની જોવામાં આવે છે. તેમાં નજીકના ગયેલ દિવસથી અથવા ચાલુ દિવસથી કમાનુસાર જે લબ્ધ થાય તે અયન કહેવાય છે. અર્થાત આટલું પ્રમાણ અયનનું વીતીગયેલ છે તેમ સમજવું. આજ કારણ ગાથાને અથ કહેલ છે, આની ભાવના આ પ્રમાણે છે. એ દક્ષિ ણાયનમાં બે પદ અને ચાર આંગળ વૃદ્ધિ થાય છે. કોઈ પ્રશ્ન કરેક દક્ષિણાયન કેટલું વીતી ગયેલ છે, તે તે જાણવા અહીં ત્રિરાશિ કરવી જોઈએ જેમકે જે ચાર આંગળના એકત્રીસ ભાગથી એક તિથી થાય તે ચાર આંગળથી કેટલી તિથી થાય? તે તે જાણવા ત્રણ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #969

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४३ दशमप्राभृतस्य दशमं प्राभृतप्राभृतम् १२४ तदा जातं चतुर्विंशत्यधिकं शतम्, एतेन मध्यो राशिर्गुण्यते १x१२४=१२४ जातं तदेव चतुर्विंशत्यधिकं शतं सर्वेऽङ्का एकगुणिता एवमेव तिष्ठन्तीति प्रमाणदर्शनात् तस्य चतुकरूपेणादि राशिना यदि भागो ह्रियते तदा भागहरणार्थ न्यासः १२४ : ४३१ लब्धा एकत्रिंशद् तिथयः, आगतं दक्षिणायने एकत्रिंशत्तमायां तिथौ चतुरङ्गुला पौरुष्यां वृद्धिरिति तथा उत्तराणे पद चतुष्टयाद् अङ्गुलाष्टकं हीनं पौरुष्यामुपलभ्य कोऽपि पृच्छति-किं गतमुत्तरायणस्य ?, अत्रापि त्रैराशिकप्रवृत्ति यथा-यदि चतुभिरगुलस्य एकत्रिंशदभागैरेका तिथिलभ्यते ततोऽष्टभिरङ्गुलैहीनैः कति तिथयो लभ्यन्ते ?, राशित्रयस्थापना यथा ४, १, ८ अत्रान्त्यो राशिरेकत्रिंशद् भागकरणार्थ मेकत्रिंशता गुण्यते ८४३१=२४८ जाते भाग करने के लिये इकतीस से गुणा करे ४४३१=१२४ इस प्रकार एक सो चोवीस होता है इस संख्या से मध्य राशि जो एक है उसको गुणा करे १x १२४=१२४ तो यही एक सो चोवीस होता है कारण की एक से गुणित सभी अंक उसी प्रकार रहता है, उस एक सो चोवीस की संख्या को चार संख्या वाली राशी से जो भाग करे जैसे कि १२४-४३१ तो इकतीस तिथि लब्ध होती है इस प्रकार दक्षिणायन की इकतीसवीं तिथि में चार अंगुल पौरुषी में वृद्धी आती है तथा उत्तरायण में चार पद से आठ अंगुल न्यूनतावाली पौरुषी को जान कर कोई प्रश्न करता है कि क्या उत्तरायण समास हुवा ? तो यहां पर भी त्रैराशिक प्रवृत्ति करनी चाहिये जैसे की जो चार अंगुल के इकतीसवें भाग से एक तिथि लब्ध होती हो तो आठ अंगुल हीन से कितनी तिथि लब्ध हो सकती है ? तो यहां पर त्रैराशिक स्थापना इस प्रकार से है४-१-८ यहां अन्त्य राशि को इकतीस भाग करने के लिये इकतीस से गुणा રાશિની સ્થાપના આ પ્રમાણે થાય છે. ૪,૧,૪, અહીંયાં છેલી રાશી જે ચાર છે તે આગળ રૂપ છે. તેને એકત્રીસથી ભાગ કરવા માટે એકત્રીસથી ગુણવા તે ૪+૩૧=૧૨૪ આ રીતે એકસો વીસ થાય છે. આ સંખ્યાથી મધ્યની જે એક સંખ્યા છે તેને ગુણવા ૧૪૧૨૪=આ રીતે એકસો વીસ થાય છે. કારણ કે એકથી ગણવામાં આવેલ બધા અંકે એજ પ્રમાણેનાં રહે છે. આ એક ચોવીસની સંખ્યાને ચાર સંખ્યાવાળી રાશીથી જે ભાગ કરે જેમકે ૧૨૪+૪=૩૧ આ રીતે એકત્રીસ તિથિ લબ્ધ થાય છે. આ રીતે દક્ષિણાયનમાં એકત્રીસમી તિથિમાં ચાર આંગળ પૌરૂષીમાં વૃદ્ધિ આવે છે. તથા ઉત્તરયણમાં ચારપદથી આઠ આંગળ ન્યૂનતાવાળી રૂષીને જાણીને કોઈ પ્રશ્ન કરેકે શું ઉત્તર યણ સમાપ્ત થયું ! તે અહીંયાં પણ વૈરાશિક પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ જેમકે ચાર આંગળના એકત્રીસમાં ભાગથી એક તિથી લબ્ધ થાય તે આંઠ આંગળ હીનતાથી કેટલી તિથી લબ્ધ થઈ શકે ? તે અહીંયાં બૈરાશિકની સ્થાપના આ પ્રમાણે છે. ૪-૧-૮ અહીં અંત્ય રાશિના એકત્રીસ ભાગ કરવા માટે એકત્રીસથી ગુણવામાં આવે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #970

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे द्वे शते अष्टाचत्वारिंशदधिके ताभ्यां मध्यो राशिरेकरूपो यदि गुण्यते तदापि तदेव तिष्ठति २४८x१२४८ जाते द्वे एव शते अष्टाचत्वारिंशदधिके । तयो रायेन राशिना चतुष्करूपेण भागहरणार्थ न्यासः २४८:४६२ लब्धाः पूर्णाः द्वापष्टिः, आगतमुत्तरायणे द्वाषष्टितमायां तिथौ अष्टौ अङ्गुलानि पौरुष्यां हीनानि, इत्थमत्र त्रैराशिकप्रवृत्या गणितभावना भावनीया। 'तसि च णं मासंसि वट्टाए' इत्यदि तस्मिन्नापाढे मासे प्रकाश्यस्य वस्तुनो वृत्तस्य वृत्तया समचतुरस्रसंस्थानसंस्थितस्य-समचतुरस्रसंस्थानसंस्थितया न्यग्रोधपरिमण्डलसंस्थानस्य-न्यग्रोधपरिमण्डलया, उपलक्षणवाक्यमेतत् शेषसंस्थानसंस्थितस्य-प्रकाश्यस्य वस्तुनः शेषसंस्थानसंस्थितया, आषाढे हि मासे प्रायः सर्वस्यापि प्रकाश्यस्य वस्तुनो दिवसस्य चतुर्भागेऽतिक्रान्ते शेषे वा स्वप्रमाणा छाया भवति, इति व्यावहारिकः स्थूलोकरे तो ८ x ३१=२४८ दो सो अडतालीस होते हैं उस से मध्य राशी को गुणा करे तो वही संख्या रहती है जैसे २४८x१=२४८ दो सो अडतालीस ही होता है उस संख्या को प्रथम राशि जो चार संख्यावाली है उससे भाग करे २४८४६२ पूरा बासठ लब्ध होता है। इस प्रकार उत्तरायण में बासठवीं तिथि में आठ अंगुल हीनता आती है, इस प्रकार यहां पर त्रैराशिक प्रवृत्ति से गणित भावना समज लेवें । __(तंसि च मासंसि वटाए) इत्यादि उस आषाढ मासमें प्रकाश्य वस्तु का वृत्त को वृत्तपने से समचतुरस्त्र संस्थानसंस्थित समचतुरस्र संस्थानपने से न्यग्रोधपरिमंडलसंस्थान का न्यग्रोधपरिमण्डलपने से यह वाक्य उपलक्षरूप होने से शेषसंस्थानस्थित वस्तुका शेषसंस्थानस्थितपने से आषाढ मास में प्रायः सभी प्रकाश्य वस्तुका दिवस का चारभाग बीत जाने पर शेषकाल में स्व प्रमाणवाली छाया होती है यह व्यवहारिक नय का अभिप्राय है ।
તે ૮૪૩૧=૨૪૮ બસે અડતાલીસ થાય છે. તેનાથી મધ્યની રાશીને ગુણાકાર કરવામાં આવે તે એજ સંખ્યા રહે છે. જેમકે ૨૪૮+૧=૨૪૮ બસે અડતાલીસ જ થાય છે. એ સંખ્યાને પહેલી રાશી જે ચાર સંખ્યાવાળી છે તેનાથી ભાગ કરે ૨૪૮+૪= ૬૨ આ રીતે પૂરા બાસઠ લબ્ધ થાય છે. આ રીતે ઉત્તરાયણમાં બાસઠમી તિથીમાં આઠ આગળની હીનતા આવે છે. આ રીતે અહીંયા બૈરાશિક પ્રવૃત્તિથી ગણિત ભાવના સમજવી.
(तसि च मासंसि वट्टाए) त्या सपाट भासमा अश्य १२तु वतुने वतुणપણથી સમચતુરસ સંસ્થાસંસ્થિત સંસ્થાનનું સમચતુરસસંસ્થાન પણાથી જોધપરિમંડળ સંસ્થાનમાનું ન્યધપરિમંડળ પણુથી આ વાક્ય ઉપલક્ષણ રૂપ હોવાથી બાકિના સંસ્થાન સ્થિત વસ્તુના શેષ સંસ્થાન સંસ્થિત પણુથી અષાઢ માસમાં પ્રાયઃ બધીજ પ્રકાશ્ય વસ્તુના દિવસના ચાર ભાગ વીતિ ગયા પછી શેષકાળમાં સ્વ પ્રમાણવાળી છાયા હોય છે. આ કથન વ્યવહારિક નયના અભિપ્રાયને લઈ કરેલ છે. વાસ્તવિક રીતે તે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #971

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४३ दशमप्राभृतस्य दशमं प्राभृतप्राभृत नियमः वस्तुतस्तु पुनराषाढामासस्य चरमदिवसे एवं भवति, अत्रापि सर्वाभ्यन्तरे मण्डले प्रवर्त्तमाने सूर्ये इत्थं भवति, ततो यत् प्रकाश्यं वस्तु यत् संस्थानं-यादृशं भवति तस्य छायाऽपि तथा संस्थानोपजायते--तद्रूपैव छायापि भवतीति निश्चयः अतएवोक्तं करणगाथायां 'वत्तस्स वत्तयाए' इत्यादि । एतदेव स्पष्टमाह-'स्वकायमनुरङ्गिन्या' स्वस्य-स्वकीयस्य छाया निबन्धनस्य वस्तुनः काय:-शरीरं स्वकायस्तं अनुरज्यते-अनुकारं विदधाति इत्येवंशीला अनुरङ्गिनी 'द्विषद् गृहे' इत्यादिना धिनञ् प्रत्ययः, तया स्वकायमनुरङ्गिन्या छायया सूर्योऽनु-प्रतिदिवसं परावर्तते, एतदुक्तं भवति-आषाढमासस्य प्रथमादहोरात्रादाराभ्य प्रतिदिवसमन्यान्यमण्डलसंक्रमतया तथाकथञ्चनाऽपि सूर्यः परावर्त्तते यथा सर्वस्यापि प्रकाश्य वस्तुनो दिवसस्य चतुर्भागेऽतिक्रान्ते शेषे वा स्वानुकारा स्वप्रमाणा छाया भवति । इत्येवं करणगाथानां मूलसूत्राणां च विस्तृतोऽर्थों जातः ॥ सू० ४३॥
॥ इति दशमस्य प्राभृतस्य दशमं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ।। वास्तविक रीति से आषाढमास के अन्तिम दिन में इस प्रकार होता है यहां पर सर्वाभ्यन्तर मंडल में सूर्य प्रवर्तमान होने पर इस प्रकार होता है कि जिस प्रकाश्य वस्तु का जो संस्थान जिस प्रकारका हो उसकी छाया भी उस संस्थानरूप होती है अर्थात् उसकी छाया उसी के समानरूपवाली होती है यह निश्चय नय का अभिप्राय है। अत एव करणगाथा में कहा है-(वत्तस्स वत्तयाए) इत्यादि इस को ही स्पष्ट रूप से कहते हैं-(स्वकाय मनुरङ्गिन्या) स्वकीय छाया निबन्धन वस्तु का जो शरीर वह स्वकाय उसको जो अनुकरण करे वह स्वकाय अणुरङ्गिणी कही जाती है यहां अनुरंगिणी पद में (द्विषद्गृहे) इत्यादि सूत्र से धिनज प्रत्यय हुवा है उस अनुरंगिणी छाया से सूर्य प्रतिदिन परावर्तित होता है यहां पर ऐसा कहा जाता है कि-आषाढ मास के प्रथम अहो. रात्र से आरम्भ करके प्रतिदिन अन्य अन्य मंडल का संक्रमण से जिस किसी અષાઢમાસના છેલ્લા દિવસમાં આ રીતે થાય છે. અહીંયાં સર્વાન્યતર મંડળમાં સૂર્ય પ્રવર્તમાન થાય ત્યારે એવી રીતે થાય છે કે જે પ્રકાશ્ય વસ્તુનું જે સંસ્થાન જેવી રીતનું હોય તેની વ્યવસ્થા પણ એ સંસ્થાન રૂપ હોય છે. અર્થાત તેની છાયા તેનીજ સરખી 34वाजीडीय छ, निश्चय नयनी अभिप्राय छे. तेथी०४ ४२४॥थामा थुछ ((वत्तस्स वत्तयाए) त्या माने २५०८ ते ४ छे. (स्वकायमणुरंगिण्या) २१४ीय छायानिमय વસ્તુનું જે શરીર તે સ્વકાય તેનું જે અનુકરણ કરે તે સ્વીકાય અનુરાગિણી કહેવાય છે અહીંયાં અનુરાગિણી પદમાં આ દ્રિષદ્ ગૃહે ઈત્યાદિ સૂત્રથી ધીનજ પ્રત્યય થયેલ છે. એ અનુરાગિણી છાયાથી સૂર્ય દરરોજ પરાવર્તિત થાય છે. અહીં એમ કહેવામાં આવે છે કે–અષાઢમાસની પ્રથમ અહેરાત્રિથી આરંભ કરીને દરરોજ બીજા બીજા મંડળના સંક્રમણથી જે કઈ પ્રકારથી સૂર્ય પરાવર્તિત થાય છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #972

९६०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे ॥ एकादशं प्राभृतप्राभृतं प्रारभ्यते ॥ मूलम्-ता कहं ते चंदमग्गा आहिएति वएज्जा, ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं अत्थि णक्खत्ता जे णं चंदस्स दाहिणेणं जोयं जोएंति, अत्थि णक्खत्ता जे णं सया चंदस्स उत्तरेणं जोयं जोएंति, अत्थि णक्खत्ता जे णं चंदस्स दाहिणेण वि उत्तरेण वि पमपि जोयं जोएंति, अस्थि णक्खत्ता जे णं चंदस्स दाणिणेण वि पमपि जोयं जोएंति, अस्थि णक्खत्ता जे णं चंदस्स सया पमई जोयं जोएंति, ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं कयरे णक्खत्ता जे णं सया चंदस्स दाहिणणं जोयं जोएंति ? तहेव जाव कयरे णक्खत्ता जे णं सया चंद. स्त पमदं जोयं जोएंति !, ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं जे गं णक्खत्ता सया चंदस्स दाहिणेण जोयं जोएंति, ते णं छ, तं जहासंठाणा अदा पुस्सो अस्सेसा हत्थो मूलो, तत्थ जे ते णक्खत्ता जे गं सया चंदस्स उत्तरेणं जोयं जोएंति, ते णं बारस, तं जहा-अभीई सवणो धणिट्ठा सयभिसया पुठवाभदवया उत्तरापोट्ठवया रेवई अस्सिणी भरणी पुठवाफग्गुणी उत्तराफग्गुणी साई १२, तत्थ जे ते णक्खत्ता जे गं चंदस्स दाहिणेण वि उत्तरेण वि पमपि जोयं जोएंति, तेण सत्त, तं जहा-कत्तिया रोहिणी पुणवसू महा चित्ता विसाहा अणुराहा, तत्थ जे ते णक्खत्ता जे णं चंदस्स दाहिणेण वि पमदं पि जोएं जोएंति ताओ गं दो आसाढाओ सम्बबाहिरे मंडले जोयं जोएंसु वा जोएंति वा प्रकार से सूर्य परावर्तित होता है जैसे कीसी भी प्रकाश्य वस्तु का दिवस के चतुर्थभाग गत होने पर या शेष रहने पर स्व प्रमाणवाली छाया होती है इस प्रकार करणगाथाओं का एवं मूलसूत्र का विस्तार पूर्वक अर्थकहा है ॥सू०४३॥
दसवें प्राभृत का दसवां प्राभृतप्राभृत समाप्त ॥१०-१०॥ જેમ કેઈ પણ પ્રકાશ્ય વસ્તુનું દિવસના ચોથા ભાગ ગત થાય ત્યારે અગર બાકી રહે ત્યારે પિતાના પ્રમાણ વાળા કેટલી છાયા થાય છે. આ પ્રમાણે કરણ ગાથાઓનો અને મૂળ सूत्रना विस्तारपूर्व अर्थ ४डेस छे. ॥ सू. ४३ ॥
દસમા પ્રાભૂતનું દસમું પ્રાકૃત પ્રાભૃત સમાપ્ત . ૧૦-૧૦ ||
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #973

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४४ दशमप्राभृतस्य एकादश प्राभृतप्राभृतम्
९६१
जोएस्संति वा, तत्थ जे ते णक्खत्ते जे णं सया चंदस्त पमदं जोयं
जोएति सा णं एगा जेट्ठा ॥ सू० ४४ ॥
छाया-तावत् कथं ते चन्द्रमार्गा आख्याता इति वदेत् । तावद् एतेषामष्टाविंशतिनक्षत्राणां सन्ति नक्षत्राणि यानि खलु सदा चन्द्रस्य दक्षिणेन योगं युञ्जन्ति, सन्ति नक्षत्राणि यानि खलु सदा चन्द्रस्य उत्तरेण योगं युञ्जन्ति, सन्ति नक्षत्राणि यानि खलु चन्द्रस्य दक्षिनापि उत्तरेणापि प्रमर्दमपि योगं युञ्जन्ति, सन्ति नक्षत्राणि यानि खलु चन्द्रस्य दक्षिणेनापि प्रमर्दमपि योगं युञ्जन्ति, अस्ति नक्षत्रं यत् खलु चन्द्रस्य सदा प्रमर्द योगं युनक्ति, तावत् एतेषामष्टाविंशति नक्षत्राणां कतराणि नक्षत्राणि यानि खलु सदा चन्द्रस्य दक्षिणेन
i aथैव यावत् कतराणि यानि खलु सदा चन्द्रस्य प्रमदै योगं युञ्जन्ति । तावत् एतेषामष्टाविंशति नक्षत्राणां यानि खलु नक्षत्राणि सदा चन्द्रस्य दक्षिणेन योगं युञ्जन्ति तानि खलु षट् तद्यथा मृगशिरा आर्द्रा पुष्यः आश्लेषा हस्तः मूलं तत्र यानि तानि नक्षत्राणि यानि खलु सदा चन्द्रस्य उत्तरेण योगं युञ्जन्ति तानि खलु द्वादश, तद्यथा अभिजित् श्रवणा धनिष्ठा शतभिषा पूर्वाभाद्रपदा उत्तराप्रोष्ठपदा रेवती अश्विनी भरणी पूर्वाफाल्गुनी उत्तराफाल्गुनी स्वाती १२, तत्र यानि तानि नक्षत्राणि यानि खलु चन्द्रस्य दक्षिणेनापि उत्तरेणापि प्रमर्देनापि योगं युञ्जन्ति, तानि खलु सप्त तद्यथा कृत्तिका रोहिणी पुनर्वसू मघा चित्रा विशाखा अनुराधा, तत्र ये ते नक्षत्रे ये खलु चन्द्रस्य दक्षिणेनापि प्रमर्दमपि योगं युक्ता ते खलु द्वे आषाढे, सर्वबाह्ये मण्डले योगम् अयुङ्क्ता वा युक्तौ वा योक्ष्येते वा, तत्र यत् तत् नक्षत्रं यत् खलु सदा चन्द्रस्य प्रमर्द योगं युनक्ति तत् खलु एकं ज्येष्ठा || सू० ४४ ॥
टीका - प्रचलितस्य 'योगे किं ते वस्तु आख्यात' मित्याख्यस्य दशमस्य प्राभृतस्य दशमे प्राभृतप्राभृते कति नक्षत्राणि स्वयमस्तंगमेनाहोरात्र परिसमापकतया कं मासं परिपूरयन्तीत्येतद्विषयविचारं प्रतिपाद्य सम्प्रति एकादशेऽस्मिन् प्राभृतप्राभृतेऽर्थाधिकारसूत्रे नक्षत्राण्यधिकृत्य चन्द्रमार्गस्य विचारं विवक्षुः 'ता कहं ते चंदमग्गा' इत्यादिना विघृणोति - 'ता ग्यारहवां प्राभृतप्राभृत का प्रारंभ
टीकार्थ- प्रचलित दसवें प्राभृतप्राभृत में कितने नक्षत्र स्वयं अस्त होकर अहोरात्र को समाप्त करके कौन से मास को पूर्ण करते हैं ? इस विषय के सम्बन्ध में विचार प्रगट करके अब यह ग्यारहवें प्राभृतप्राभृत में अर्थाधिकार सूत्र में नक्षत्रों को अधिकृत करके चन्द्रमार्ग के विषय में विचार प्रगट करने की અગીયારમા પ્રાકૃતપ્રામૃતના પ્રારંભ
ટીકા ચાલુ દસમા પ્રાભૃતપ્રાભૂતમાં કેટલા નક્ષત્રે! સ્વયં અસ્ત થઈને અહેારાત્રીને સમાપ્ત કરીને કયા માસને પૂર્ણ કરે છે? આ વિષયના સંબંધમાં વિચાર પ્રદર્શિત કરીને હવે આ અગ્યારમા પ્રાકૃતપ્રામૃતમાં અર્થાધિકાર સૂત્રમાં નક્ષત્રાને અધિકૃત કરીને चंद्रभागना विषयभां विचार भगुवानी छाथी (ता कहं ते चंदमग्गा) छत्याहि सूत्र हे छे.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #974

९६२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे कहं ते चंदमग्गा आहिएत्ति वएज्जा !" तावत् कथं ते चन्द्रमार्गा आख्याता इति वदेत् । तावत्-भगवन् ! चन्द्रमार्गविषये किञ्चित् प्रष्टव्यमस्ति तावत् कथं-केन प्रकारेण कया युक्त्या कया वोवपच्या नक्षत्राणां दक्षिणत उत्तरतो वा प्रमर्दतो यदि वा सूर्यनक्षत्रै विरहिततया अविरहिततया बा चन्द्रमार्गा:-चन्द्रगतिपन्यानो मण्डलगत्या परिभ्रमणरूपाः मण्डलरूपा वा मार्गाः ते-त्वया भगवता आख्याताः-प्रतिपादिता इति वदेत-कथयेत् । ततो भगवानाह-'ता एएसिणं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं अस्थि णक्खत्ता जेणं सया चंदस्स दाहिणेणं जोयं जोएंति' तावत् एतेषाम् अष्टाविंशति नक्षत्राणां सन्ति नक्षत्राणि यानि खलु सदा चन्द्रस्य दक्षिणेन योगं युञ्जन्ति । तावत्-श्रूयतां तव प्रश्नस्योत्तरं सम्यक् तावत् एतेषां-पूर्वतः प्रतिपादितानां अभिजिदादि अष्टाविंशति संख्याभूतानां नक्षत्राणां मध्ये अस्ति-सन्ति (निपातत्वात् आर्षस्वाद्वा सन्तीत्येव वक्तव्यं) तानि नक्षत्राणि यानि खलु सदा-सर्वदा चन्द्रस्य दक्षिणेन-दक्षिस्वां दिशि व्यवस्थितानि योगं युञ्जन्ति-चन्द्रयोगं कुर्वन्ति-सदा चन्द्रस्य दक्षिणस्यां दिशि व्यवस्थितानि भवन्ति-येषां नक्षत्राणां सदा दक्षिणशिराः भवन्ति तादृशानि नक्षत्राणि इच्छा से (ता कहं ते चंदमग्गा) इत्यादि सूत्र कहते हैं_ (ता कहं ते चंदमग्गा आहिएत्ति वएजा) हे भगवन चन्द्र के मार्गके विषय में कुछ प्रश्न करने की इच्छा है कि किस प्रकार से या किस युक्ति से नक्षत्रों का दक्षिण से या उत्तर से गमन करने से यदि सूर्य नक्षत्रों से रहित होकर या अविरहित होकर मंडलगति से परिभ्रमणरूप चंद्रका गमनमार्ग आप के मत से कहा है ? सो आप कहिए इस प्रकार श्री गौतमस्वामी के प्रश्नको सुनकर श्री भगवन् उत्तर में कहते हैं-(ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं अस्थि नक्खत्ता जे णं सया चंदस्स दाहिणेणं जोयं जोएंति) हे गौतम ! ये पूर्व प्रतिपादित अभिजित् आदि आट्ठाईस नक्षत्रों में (सूत्र में सन्ति पद निपातन से या आर्ष होने से कहा है) ऐसे नक्षत्र हैं कि जो सर्वदा चन्द्र के दक्षिण दिकभाग में व्यवस्थित होकर योग करते हैं, अर्थात् सदा चंद्रकी दक्षिण
__ (ता कह ते चंदमग्गा अहिएति वएजना) मावान् ! यद्रना भागना समां કંઈક પૂછવાની ઈચ્છા છે, કે કયા પ્રકારથી અથવા કઈ યુક્તિથી નક્ષત્રના દક્ષિણથિ અથવા ઉત્તરથી ગમન કરવાથી જે સૂર્ય નક્ષત્રો વિનાને થઈને અથવા અવિરહિત એટલેકે નક્ષત્રો સહિત થઈને મંડલગતિથી પરિભ્રમણરૂપ ચંદ્રને ગમનમાર્ગ આપના મતથી કહેલ છે? તે આપ કહે, આ પ્રમાણે શ્રીગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નને સાંભળીને શ્રી सगवान् उत्तरमा ४ छ । (ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खताणं अत्थि णक्खत्तो जे णं सया चंदस्स दाहिणेणं जोयं जोएंति) 3 गौतम! २मा पडदा प्रतिपाति भनित विगेरे અઠયાવીસ નક્ષત્રમાં (સૂત્રમાં સતિ પદ નિપાદનથી અથવા આર્ષ હેવાથી કહેલ છે) એવા નક્ષત્ર છે કે જે સર્વદા ચંદ્રની દક્ષિણ દિશામાં વ્યવસ્થિત થઈને પેગ કરે છે,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #975

सूर्यक्षप्तिप्रकाशिका टोका सू० ४५ दशमप्राभृतस्य एकादश प्राभृतप्राभृतम् ९६३ सन्तीत्यर्थः । तथा च 'अस्थि णक्खत्ता जेणं चंदस्स उत्तरेणं जोयं जोएंति' सन्ति नक्षत्राणि यानि खलु चन्द्रस्य उत्तरेण योगं युञ्जन्ति । तादृशान्यपि नक्षत्राणि सन्ति यानि खलु सदा चन्द्रस्योत्तरेण-उत्तरस्यां दिशि-सदोत्तरशरे स्थितानि-वर्तमानान्यपि नक्षत्राणि सन्ति एवमुत्तरस्यां दिशि वर्तमानत्वात् सदोत्तरेणैव चन्द्रयोगं युञ्जन्ति-कुर्वन्ति, एवं च 'अस्थि णक्खत्ता जे णं चंदस्स दाहिणेण वि उत्तरेण वि पमपि जोयं जोएंति' सन्ति नक्षत्राणि यानि खलु चन्द्रस्य दक्षिणेनापि उत्तरेणापि प्रमद्देनापि योगं युञ्जन्ति । अष्टाविंशति नक्षत्राणां मध्येतान्यपि नक्षत्राणि सन्ति यानि खलु चन्द्रस्य दक्षिणेनापि-दक्षिणस्यां दिशि, उत्तरेणापिउत्तरस्यामपि दिशि व्यवस्थितानि योगं युञ्जन्ति-योगं कुर्वन्ति, तथा च प्रमर्दमपि-प्रमईरूपमपि योगं किरणविमाख्यं योगं-दक्षिणोत्तरशराभावरूपं योगं कुर्वन्ति । तथा-अस्थि णक्खत्ता जेणं चंदस्त दाहिणेणवि पमद्दमपि जोयं जोएंति, अत्थि णक्खत्ते जे णं चंदस्स सया पमई जोयं जोएंति' सन्ति नक्षत्राणि यानि खलु चन्द्रस्य दक्षिणेनापि प्रमर्दैनापि योगं दिशामें व्यवस्थित होकर चंद्र का योग करते हैं। माने जिन नक्षत्रों के सदा दक्षिण शिराएं होती हैं ऐसे नक्षत्र होते हैं तथा (अस्थि णक्खत्ता जे णं चंदस्स उत्तरेणं जोयं जोएंति) ऐसे भी नक्षत्र होते हैं कि सदा चंद्र की उत्तरदिशा में वर्तमान रहते हैं, इसप्रकार उत्तर दिशामें वर्तमान होने से सदा उत्तरभाग में ही चंद्रका योग करते हैं। तथा (अस्थि णक्खत्ता जे णं चंदस्स दाहिणेण वि उत्तरेण वि पमपि जोयं जोएंति) अट्ठाईस नक्षत्रों में ऐसे भी नक्षत्र होते हैं जो चंद्र के दक्षिण दिशामें एवं उत्तर दिशामें व्यवस्थित होकर योग करते हैं तथा प्रमईरूप योग भी करते हैं, किरणों का विमर्दरूप योग को प्रमई योग कहते हैं अर्थात् दक्षिण दिशामें एवं उत्तर दिशामें दोनों ओर योग करते हैं, (अस्थि नक्खत्ता जे णं चंदस्स दाहिणेण वि पमद्दमपि जोयं जोएंति, अत्थि અથતિ ચંદ્રની દક્ષિણ દિશામાં વ્યવસ્થિત થઈને ચંદ્રને યોગ કરે છે, અર્થાત જે નક્ષત્રની સદા દક્ષિણ શિરાઓ હોય છે, એવા નક્ષત્રો હોય છે, તથા (अत्थि णखत्ता जे णं चंदस्स उत्तरेग जोयं जोएति) सेवा ५५५ नक्षत्री हाय છે કે જેઓ સદા ચંદ્રની ઉત્તર દિશામાં વર્તમાન રહે છે, આ પ્રમાણે ઉત્તર દિશામાં २डेनापाथी सही उत्तराभा द्रनो यो। ४२ छ. तथा (अस्थि णक्खत्ता जे गं चंदस्स दाहिणेण वि उत्तरेण वि पमहं वि जोयं जोएंति) यावीस नक्षत्रामा सेवा पर નક્ષત્ર હોય છે કે જે ચંદ્રની દક્ષિણ દિશામાં અને ઉત્તર દિશામાં વ્યવસ્થિત થઈને
ગ કરે છે, તથા પ્રમરૂપ ગ પણ કરે છે. કિરણના વિમદ રૂપ અને પ્રમગ ई छ. अर्थात् दक्षिण दिशामा भने उत्त२ ६शाम 23 त२३ या ४रे छ. (अस्थि णक्खत्ता जे णं चंदस्स दाहिणेण वि पमदं वि जोयं जोएंति, अस्थि णक्खत्ता जेणं चंदप्स
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #976

९६४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे युञ्जन्ति, अस्ति नक्षत्रं यत् खलु चन्द्रस्य सदा प्रमई योगं युनक्ति अष्टाविंशति नक्षत्राणां मध्ये तादृशान्यपि नक्षत्राणि सन्ति यानि खलु सदा चन्द्रस्य दक्षिणेनापि व्यवस्थितानि योगं कुर्वन्ति तथा प्रमद्देनापि-प्रमर्दरूपमपि-शराभावरूपमंशुविमर्दाख्यमपि योगं युञ्जन्तियोगं कुर्वन्ति । एवमप्येकं तादृशं नक्षत्रं वर्तते यत् खलु सदा चन्द्रस्य-चन्द्रेण सार्द्ध प्रमर्दरूपमेव योगं युनक्ति-योगं करोति । एवं सामान्येन भगवतोक्तेऽपि भगवान् गौतमो विशेपावगमनिमित्तं भूयः प्रश्नयति-'ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं कयरे णक्खत्ता जेणं सया चंदस्स दाहिणेणं जोयं जोएंति ?' तावत् एतेषामष्टाविंशति नक्षत्राणां कतराणि नक्षत्राणि यानि खलु सदा चन्द्रस्य दक्षिणेन योगं युञ्जन्ति ? । तावदिति पूर्ववत् एतेषां पूर्वप्रतिपादितानां अष्टाविंशतिसंख्यकानां नक्षत्राणां मध्ये कतराणि-कति संख्यकानि-किं नामधेयानि नक्षत्राणि सन्ति यानि खलु चन्द्रस्य दक्षिणेन-दक्षिणस्यां दिशि स्थितानि योगं कुर्वन्तीति कृपया कथय भगवन् ! । तथा-'तहेव जान कयरे णक्खत्ता जेणं सया चंदस्स उत्तरेण जोयं जोएंति, कयरे णक्खत्ता जे णं सया चंदस्स पमई जोयं जोएंति !' तथैव यावत् णक्खत्ता जे णं चंदस्स सया पमदं जोयं जोएंति) अठाईस नक्षत्रों में ऐसे भी नक्षत्र होते हैं जो सदा चन्द्र के दक्षिण से भी व्यवस्थित होकर योग करते हैं, तथा प्रमईरूप माने शराभावरूप अंशुविमरूप भी योग करते हैं, इसी प्रकार कोई एक नक्षत्र ऐसा भी होता है जो सदा चंद्रके साथ प्रमद्दरूप ही योग करता है । इस प्रकार श्री भगवान के सामान्यरूप से कहने पर श्री गौतमस्वामी विशेषरूप से जानने के हेतु से फिर से प्रश्न करते हैं-(ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ता णं कयरे णक्खत्ता जेणं सया चंदस्स दाहिणे णं जोयं जोएंति) ये पूर्व प्रतिपादित अठाईस संख्यात्मक नक्षत्रों में कौन से नाम वाले एवं कितने नक्षत्र ऐसे हैं जो चंद्रकि दक्षिण दिशा में रहकर के योग करते हैं । तथा (तहेव जाव कयरे णक्खत्ता जे णं सया चंदस्स उत्तरेण जोयं जोएंति कयरे णक्खत्ता जे णं सया चंदस्स पमई जोयं जोएंति) कितने सया पमई जोयं जोएति) -मयावीस नक्षत्रोमा सेवा पा नक्षत्रो डाय छ रे सह य द्रनी દક્ષિણમાં પણ વ્યવસ્થિત થઈને યોગ કરે છે. તથા પ્રમર્દ રૂપ એટલેકે શરાભાવરૂપ અંશવિમ રૂપથી કરે છે. એ જ પ્રમાણે કોઈ એક નક્ષત્ર એવું પણ હોય છે કે જે સદા ચંદ્રની સાથે પ્રમરૂપજ વેગ કરે છે. આ પ્રમાણે શ્રી ભગવાને સામાન્ય રૂપે
वाथी श्री गौतमस्वामी विशेष प्रारथी अगुवा माटे ३शथी प्रश्न ४२ छ. (ता एएसिणं अट्ठावीसाए णक्खत्ता णं कयरे णक्खत्ता जे णं सया चंदस्स दाहिणेणं जोयं जोएंति) ॥ પહેલા પ્રતિપાદિત કરેલ અઠ્યાવીસ સંખ્યાવાળા નક્ષત્રોમાં કયા નામવાળા અને કેટલા नक्षत्र मेवा छ । यद्रनी हक्षिए। शाम २डीन यो॥ ४२ छ ? तथा (तहेव जाव कयरे णक्खत्ता जेणं सया चंदस्स उत्तरेण जोयं जोएंति, कयरे णक्खत्ता जे णं चंदम्स
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #977

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४४ दशमप्राभृतस्य एकादश प्राभृतप्राभृतम् ९६५ कतराणि नक्षत्राणि यनि खलु सदा चन्द्रस्य उत्तरेण योगं युञ्जन्ति ? कतराणि नक्षत्राणि यानि खलु सदा चन्द्रस्य प्रमद योगं युञ्जन्ति !। तथैव-पूर्वोक्तवदेव, यावत्-यानि तानि कतराणि-कति संख्यकानि-किं नामवेयानि नक्षत्राणि तादृशानि सन्ति यानि खलु सदा-सवेदा चन्द्रस्य उत्तरेण-उत्तरस्यां दिशि स्थितानि-व्यवस्थितानि योगं युञ्जन्ति-योगं कुर्वन्ति-सदोत्तरशरेणैव योगं कुर्वन्ति !, तथा च कति संख्यकानि-किं नामधेयानि च नक्षत्राणि सन्ति यानि खलु सदा चन्द्रस्य प्रमदं योग-प्रमर्दरूपं योगं कुर्वन्तीति पृथक पृथक प्रकारत्रयेऽपि योगस्वरूपं कृपया कथय भगवन् ! ततो भगवन् विवृणोति-'ता एएसिणं अट्ठावीसाए णक्ख ताणं जेणं णक्खत्ता सया चंदस्त दाहिणेण जोयं जोएंति तेणं छ, तं जहा-संठाणा अदा पुस्सो अस्सेसा हत्थो मूलो' तावत् एतेषामष्टाविंशति नक्षत्राणां यानि खलु नक्षत्राणि सदा चन्द्रस्य दक्षिणेन योगं युञ्जन्ति तानि खलु षट् तद्यथा-मृगशिरा आर्द्रा पुष्यः आश्लेषा हस्तो मूलं । तावदिति प्राग्वत् एतेषां पूर्वप्रतिपादितानामष्टाविंश ते नक्षत्राणां मध्ये यानि खलु नक्षत्राणि सदा-सर्वदा चन्द्रस्य दक्षिणेन-दक्षिणस्यां दिशि स्थितानि-व्यवस्थितानि योगं युञ्जन्ति-योगं कुर्वन्ति तानि मृगशिरा आर्द्रा पुष्याश्लेषाहस्तो मूलानि चेति षट् संख्यकानि सन्तीत्यवसेयानि, यतोहि एतानि सर्वाण्यपि नक्षत्राणि नक्षत्र एवं कौन से नामवाले नक्षत्र ऐसे होते हैं जो सदा चंद्र कि उत्तर दिशा में रहकर योग करते हैं। तथा कौन से नामवाले एवं कितने नक्षत्र ऐसे होते हैं कि जो चंद्र का प्रमई योग करते हैं ? इस प्रकार प्रथक प्रथक रूप से तीनों प्रकार के योग का स्वरूप कृपा कर आप कहिए । इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी के पूछने से उत्तर में श्रीभगवान् कहते हैं-(ता एएसि णं अठावीसाए णक्खत्ता णं जे णं णक्खत्ता सया चंदस्स दाहिणे ण जोयं जोएंति, ते णं छ तं जहा-संठाणा, अद्दा पुस्सो अस्सेसा, हत्थो मूलो) ये पूर्व प्रतिपादित अठाईस नक्षत्रों में जो नक्षत्र सदा चंद्र की दक्षिण दिशा में व्यवस्थित होकर योग करते हैं वे नक्षत्र मृगशिरा, आद्रा, पुष्य अश्लेषा, हस्त एवं मूल ये छह नक्षत्र है । कारण की ये सभी नक्षत्र चंद्र के पंद्रहवें मंडल के बाहर में ही गति करते हैं सया पमई जोयं जोएंति) 321 नक्षत्री मने या नामा! नक्षत्री वा डाय छ જેઓ સદા ચંદ્રની ઉત્તર દિશામાં રહીને એગ કરે છે? તથા કયા નામવાળા અને કેટલા નક્ષત્રો એવા હોય છે કે જેઓ ચંદ્રને પ્રમઈ યોગ કરે છે? આ રીતે જુદી જુદી રીતે ત્રણ પ્રકારના વેગનું સ્વરૂપ આપ કૃપા કરીને કહો. આ રીતે શ્રીગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નને सामनीन उत्तरमा श्री भगवान् ४९ छ- (ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ता णं जे गं णक्खत्ता सया चंदरस दाहिणेण जोयं जोएंति ते णं छ तं जहा संठाणा अद्दा पुस्सो अस्सेसा हत्थो मूलो) पडसा प्रतिपाहित २॥ २४यावीस नक्षत्रमा नक्षत्री सहा द्रनी हक्षिण દિશામાં વ્યવસ્થિત થઈને એગ કરે છે તે નક્ષત્ર મૃગશિરા આદ્ર, પુષ્ય, અશ્લેષા, હસ્ત
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #978

९६६
न
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे पञ्चदशस्य चन्द्रमण्डलस्य बहिरेव चारं चरन्तीति सर्वथा सिद्धान्तप्रतिपादितानि । (तत्थ जे ते णक्खत्ता जे णं चंदस्त उत्तरेणं जोयं जोएंति तेणं बारस, तं जहा अभीई सवणो धणिट्ठा सयभिसया पुबाभदवया उत्तरापोट्टवया रेवई अस्मिणी-भरणी पुव्वाफग्गुणी उत्तराफग्गुणी साई १२' तत्र यानि तानि नक्षत्राणि यानि खलु सदा चन्द्रस्य उत्तरेण योगं युञ्जन्ति तानि खलु द्वादश, तद्यदा अभिजित् श्रवणा धनिष्ठा शतमिषा पूर्वाभाद्रपदा उत्तरप्रौष्ठपदा रेवती अश्विनी भरणी पूर्वाफाल्गुनी उत्तराफाल्गुनी स्वाती। तत्र-अष्टाविंशते क्षात्राणां मध्ये, यानि तानि-यादृशानि तादृशानि-यथा तथा भूतानि नक्षत्राणि खलु इति वाक्यालङ्कारे सदा सर्वदा उत्तरेण शरेण चन्द्रस्य उत्तरस्यां दिशि योगं युनन्ति-योगं कुर्वन्ति, तानि खल्वधोनिर्दिष्टानि-अभिजित श्रवणा धनिष्ठा शतभिसषा पूर्वाभाद्रपदोत्तराभाद्रपदा रेवती अश्विनी भरणी पूर्वाफाल्गुनी उत्तराफाल्गुनी स्वाती चेति द्वादश संख्यकानि नक्षत्राणि सन्तीत्यवसेयानि । अथान्यत् प्रतिबोधयति 'तत्थ जे ते णक्खता जेणं चंदस्स दाहिणेग वि उत्तरेण वि पमपि जोयं जोएंति तेणं सत्त, तं जहा-कत्तिया रोहिणी पुगव्वर महा चित्ता विसाहा अणुराहा' तत्र यानि तानि नक्षत्राणि यानि खलु चन्द्रस्य दक्षिणेनापि उत्तरेणापि प्रमनापि ऐसा सिद्धान्त में प्रतिपादित किया है। (तत्थ जे ते णक्खत्ता जेणं सया चंदस्स उत्तरेणं जोयं जोएंति ते णं बारस तं जहा-अभीई, सवणो धणिट्ठा, सयभिसया, पुव्वाभद्दवया उत्तरापोडक्या, रेवई अस्सिणी, भरणी पुवाफग्गुणी, उत्तराफग्गुणी, साई) अठाईस नक्षत्रों में जो नक्षत्र सदा चंद्र की उत्तर दिशा में योग करते हैं वे नक्षत्र निम्नोक्त प्रकार से अभिजित् श्रवण, धनिष्ठा, शतभिषा पूर्वाभाद्रपदा, उत्तराभाद्रपदा, रेवती, अश्विनी, भरणी पूर्वाफाल्गुनी, उत्तराफाल्गुनी एवं स्वाती इस प्रकार बारह होते हैं। अब विशेष प्रकार से कहते हैं-(तत्थ जे ते णक्खत्ता जे णं चंदस्स दाहिणेण वि उत्तरेण वि पमई वि जोयं जोएंति ते णं सत्त, तं जहा-कत्तिया रोहिणी पुणव्वर महा चित्ता विसाहा अणुराहा) अठाईस नक्षत्रों में ऐसे नक्षत्र होते हैं जो चंद्र की दक्षिण दिशा में અને મૂળ એ છ નક્ષત્ર છે, કારણકે આ બધા નક્ષત્રો ચંદ્રના પંદરમાં મંડળની महा२०४ ति ४२ हे, मी प्रमाणे सिद्धांतमा प्रतिपाहित ४२४ छे. (तत्थ जे ते णक्खत्ता जे णं सया चंदस्स उत्तरेणं जोयं जोएंति, ते णं बारस तं जहा-अभीई सवणो, धणिट्ठा, सयभिसिया, पुवाभवया उत्तरापावया रेवई अस्सिणी, भरणी, पुव्वाफग्गुणी उत्तरा फग्गुणी, साई) यावीस नक्षत्रमा नक्षत्र सह। यद्रनी उत्त२ ६शामा यो रे છે તેવા નક્ષત્રે નિચે પ્રમાણે છે, અભિજીત શ્રવણ, ઘનિષ્ઠા, શતભિષા, પૂર્વાભાદ્રપદા, ઉત્તરભાદ્રપદા રેવતી અશ્વિની, ભરણ પૂર્વાફાલ્ગની ઉત્તરા ફાલ્ગની અને સ્વાતી આ પ્રમાણે બાર डाय छे. वे विशेष प्राथी म आवे छे. (तत्थ जे ते णक्खत्ता जे णं चंदस्स दाहिणेण वि उत्तरेण वि पमदं पि जोयं जोएंति ते णं सत्त, तं जहा- कत्तिया रोहिणी, पुणव्वसू महा चिता
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #979

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४४ दशमप्राभृतस्य एकादश प्राभृतप्राभृतम् ९६७ योगं युञ्जन्ति तानि खलु सप्त तद्यथा-कृत्तिका रोहिणी पुनर्वसु मघा चित्रा विशाखा अनुराधा तत्र-अष्टाविंशतेनक्षत्राणां मध्ये यानि तानि-यादृशानि तादृशानि नक्षत्राणि सन्ति यानि खल चन्द्रस्य दक्षिणेनापि-दक्षिणस्यामपि दिशि उत्तरेणापि-उत्तरस्यामपि दिशि प्रमईमपि-प्रमर्द रूपमंशुविमर्दाख्यं योगमपि कुर्वन्ति, तानि खलु सप्त कृत्तिका रोहिणी पुनर्वसु मघा चित्रा विशाखा अनुराधेति, यतोहि एतानि सर्वाण्यपि नक्षत्राणि पश्चदशस्य चन्द्रमण्डलस्योत्तरेण दक्षिणेन मण्डलमध्येन वा चारं चरन्ति अथान्यत् कथयति-तत्य जे ते णक्खत्ता जे णं चंदस्स दाहिणेण वि पमपि जोयं जोएंति ताओ णं दो आसाढाओ, सबबाहिरे मंडले जोयं जोएंमु वा जोएंति वा जोएस्संति वा तथा तत्थ जेते णक्खत्ते जेणं सया चंदस्स पमई जोयं जोएइ सा णं एगा जेट्टा' तत्र येते नक्षत्रे ये खलु चन्द्रस्य दक्षिणेनापि प्रमईमपि योगं युक्तः ते खलु द्वे आषाढे सर्वबाह्यमण्डले योगमयुक्तां वा युञ्जन्ति एवं उत्तर दिशा में, प्रमई रूप किरण विमर्दन रूप योग भी करते हैं, वैसे नक्षत्र सात हैं, जिनका नाम इस प्रकार से हैं-कृत्तिका, रोहिणी पुनर्वसु मघा, चित्रा, विशाखा एवं अनुराधा । कारण की ये सभी नक्षत्र पंद्रहवें चंद्रमंडल की उत्तरदिशा से, दक्षिण दिशा से एवं मंडल के मध्य में भी गमन करते हैं।
और भी कहते हैं-(तत्थ जे ते णक्खत्ता जे णं चंदस्स दाहिणेण वि पमदं वि जोयं जोएंति, ताओ णं दो आसाढाओ, सवबाहिरे मंडले जोयं जोएंसु वा जोएंति वा जोएस्संति वा तत्थ जे ते णक्खत्ते जे णं सया चंदस्स पमदं जोयं जोएइ साणं एगा जेट्ठा) अठाईस नक्षत्रों में पूर्वाषाढा एवं उत्तराषाढा ये दो नक्षत्र चन्द्र को दक्षिण दिशा में भी योग करते हैं एवं प्रमई रूप भी योग करते हैं, वह उनका योग सर्वबाह्य मंडल में भूतकाल में हुवा है, वर्तमान में होता है एवं आगे भी इस प्रकार होगा अर्थात् सर्वबाट मंडल में नहीं होता विसाहा अणुराहा) यावीस नक्षत्रमा सेवा नक्षत्र य छ, यदनी सिए शाम અને ઉત્તર દિશામાં પ્રમર્દ રૂપ અર્થાત્ કિરણ વિમર્દાનરૂપ ગ પણ કરે છે. એવા નક્ષત્રો સાત છે, જેમનું નામ આ પ્રમાણે છે-કૃત્તિકા, રહિશું પુનર્વસુ, મઘા, ચિત્રા, વિશાખા અને અનુરાધા કારણ કે આ બધા નક્ષત્રો પંદરમાં ચંદ્રમંડળની ઉત્તર દિશાથી, દક્ષિણ हिशाम अने भनी मध्यभा ५९ गमन ४२ छे. घlog ! ४३ छ. (तत्थ जे ते णवत्ता जे णं चंदस्स दाहिगेण वि पमदं पि जोयं जोएंति, ताओ णं दो आसाढाओ, सम्बबाहिरे मंडले जोयं जोएंसु णो जाएंति वा जोइस्संति वा तत्थ तत्थ जे ते णक्खत्ते जे णं सया चंदस्स पमई जोयं जोएइ साणं एगा जेद्वा) मध्यावीस नक्षत्र पूर्वाषाढी मने उत्तराषाढा આ બે નક્ષત્રે ચંદ્રની દક્ષિણ દિશામાં પણ યોગ કરે છે. અને પ્રમર્દરૂપ પણ ચેગ કરે છે. એ એને વેગ સર્વબાહ્ય મંડળમાં ભૂતકાળમાં થયે છે. વર્તમાનમાં થાય છે અને ભવિષ્યમાં પણ એજ પ્રમાણે થશે અર્થાત્ સર્વ બાહ્ય મંડળમાં નથી થતું તેમ નથી. તથા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #980

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे वा योक्ष्येते तत्र यत् तत् नक्षत्रं यत् खलु सदा चन्द्रस्य प्रमर्द योगं युनक्ति तत् खलु एक ज्येष्ठा ।-तत्र-अष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये नक्षत्रे पूर्वाषाढोत्तराषाढरूपे चन्द्रस्य दक्षिणस्यामपि दिशि युक्तः, प्रमई रूपमपि योगं युक्तः, सच तयोर्योगः सर्ववाह्ये मण्डलेऽभवत् भवति भविष्यति चेति ज्ञातव्यः, अर्थात् सर्वबाह्ये मण्डले तादृशो योगो न सम्भाव्यत इत्यर्थः । तथा च यन्नक्षत्रं सदा चन्द्रस्य केवलं प्रमर्द रूपमेव योगं करोति तदेकमेव ज्येष्ठानक्षरूपमस्ति स च योगः सर्वबाह्येतरमण्डलेऽपि सम्भाव्यत इति । अथ विशेषः-पूर्व यानि षट् नक्षत्राणि चन्द्रस्य दक्षिणस्यां दिशि युञ्जन्ति तानि सर्वाण्यपि पश्चदशस्य चन्द्रमण्डलस्य बहिचारं चरन्ति-उक्तञ्च करणविभावनायां 'पण्णरसमस्स चंदमंडलस्स बाहिरओ मिग्गसिर अद्दा पुस्सो असिलेहा हत्थमूलो य' जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तावप्युक्तं मृगशिरा आदी पुष्योऽश्लेषा हस्तः तथैव मूलं च बाह्यानि बाह्यमण्डलस्य षट् नक्षत्राणि ॥ 'संठाण अद्द पुस्सोऽसिलेस हत्थो तहेव मूलो य । बाहिरओ बाहिरमंडलस्स छप्पेय णक्खत्ता ॥१॥' अथ यानि द्वादशनत्राणि उत्तरेण युञ्जन्ति तानि सर्वाभ्यन्तरे मण्डले चारं चरन्ति, तथाचोतं करणविभावनायां 'ते पढमे सव्वभंतरे है ऐसा नहीं है । तथा जो नक्षत्र सदा चन्द्र का केवल प्रमई रूप ही योग करता है, वह केवल एक ज्येष्ठा नक्षत्र ही है । वह योग सर्वबाह्य मंडल से अन्य मंडल में भी हो सकता है। अब विशेष में कहते हैं कि पहले जो छह नक्षत्र चन्द्र की दक्षिणदिशा में योग करते कहे हैं वे सभी पंद्रहवें चन्द्र मंडल से बाहर गति करते है, करण कि भावना में कहा भी है-(पण्णरस मस्स चंद मंडलस्स बाहिरओ मिग्गसिर अद्दा पुस्सो असिलेहा हत्थ मूलो य) जम्बूद्वीप प्रज्ञप्ति में भी कहा है-मृगशिरा, आर्द्रा पुष्य अश्लेषा हस्त एवं मूल ये बाह्य मंडल के छह नक्षत्र हैं । (संठाण अद्द पुस्सोऽसिलेस हत्थो तहेव मूलो य, बाहिरओ बाहिर मंडलस्स छप्पेय णवत्ता) ॥१॥ तथा जो बारह नक्षत्र उत्तरदिशा में योग करते हैं वे सर्वाभ्यन्तर मंडल में गति करते हैं । करण विभावनिका में कहा भी है-(ते पढमे सव्वभंतरे चंदमंडले णक्खत्ता इमे, જે નક્ષત્ર સદા ચંદ્રને પ્રમર્દરૂપજ યોગ કરે છે, એવું નક્ષત્ર કેવળ એક ચેષ્ઠાજ છે, એ
ગ સર્વ બાહા મંડળથી બીજા મંડળમાં પણ થઈ શકે છે. હવે વિશેષર્મા કહે છે કે પહેલા છ નક્ષત્રો ચંદ્રની દક્ષિણ દિશામાં એગ કરે છે તેમ કહ્યું છે તે બધા પંદરમા ચંદ્ર મંડળની प्रहार गति ४२ छ. ४॥२३ विमानमा पुछे 3-- (पण्णरसस्स चंदमंडलस्स बाहिरओ मिगसिर अद्दा, पुत्सो, असिलेहा हत्थ मूलोय) २८ दीप प्रज्ञप्तिमा ५ ४थु छ. भृगशिश, भाद्री, पुष्य, मवेषा, स्त, अने भू 20 माह्य में 300 छ नक्षत्री छे. ( (संठाण अद्द पस्सोऽसिलेस हत्थो तहेव मूलो य, बाहिरओ बाहिरमंडलस्स छप्पेय णक्ख ता) तथा જે બાર નક્ષેત્રે ઉત્તર દિશામાં યોગ કરે છે, તે સર્વાભ્યન્તર મંડળમાં ગતિ કરે છે. કરણ विमानमा घुछ 3- (ता पढमे सबभतरे चंदमंडले णखत्ता इमे, तं जहा-अभीई
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #981

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टोका सू० ४४ दशमप्राभृतस्य दशमं प्राभृतप्राभृतम् चंदमंडले णक्खत्ता इमे, तं जहा-अभिई सवणो धणिट्ठा सयभिसया पुन्वभवया उत्तरभदवया रेवई अस्सिणी भरणी पुव्वफग्गुणी उत्तरफग्गुणी साई' अथ यानि सप्त नक्षत्राणि त्रिषु प्रकारेषु योगं युञ्जन्ति, तत्र केचित् अष्टौनक्षत्राणि कथयन्ति, तथाचोक्तं लोकश्रियाम् 'पुणव्वसु रोहिणी चित्ता महजे?णुराह कत्तिय विसाहा। चंदस्स उभययोगीति' परमेतत् वक्ष्यमाणज्येष्ठासूत्रेण सह विरोधीति न युक्ति युक्तमिति। सर्वमेतत् परिभावनीयमिति । तदेवं मण्डलगत्या परिभ्रमरूपाश्चन्द्रमार्गा प्रतिपादिताः ॥ सू० ४४ ॥
मूलम्-ता कइ ते चंदमंडला पण्णत्ता !, ता पण्णरस चंदमंडला पण्णता, ता एएसि णं पण्णरसण्हं वेदमंडलाणं अस्थि चंदमंडला जे णं सया णक्खत्तेहिं विरहिया, अस्थि चंदमंडला जे णं रविससिणक्खताणं सामण्णा भवंति, अस्थि चंदमंडला जे णं सया आदिच्चेहि विरहिया ता एएसि णं पण्णरसण्हं चंदमंडलाणं कयरे चंदमंडला जे णं सया णक्खत्तेहिं अविरहिया, जाव कयरे चंदमंडला जे णं सया आइच्चविरहिया, ता एएसि णं पण्णरसण्हं चंदमंडलाणं तस्थ जे ते चंदमंडला जे णं सया णक्खत्तेहिं अविरहिया, ते णं अट्र तं जहा-पढमे चंदमंडले तईए चंदमंडले छट्टे चंदमंडले सत्तमे चंदमंडले तं जहा-अभीई सवणो धणिट्ठा सयभिसया पुव्वभद्दवया उत्तरभद्दवया रेवई अस्सिणी भरणी पुवफग्गुणी उत्तरफग्गुणी साई) तथा जो सात नक्षत्र तीनों प्रकार से योग करते हैं उन में कोई आठ नक्षत्र कहते हैं, लोकनिश्रा में कहा भी है-(पुणव्वसु रोहिणी चित्ता मह जेट्टाणुराह कत्तिय विसाहा चंदस्स उभययोगीत्ति) परंतु यह कथन वक्ष्यमाण ज्येष्ठा नक्षत्र के सूत्र के साथ विरुद्ध होता है, अतः यह कथन युक्ति संगत नहीं लगता है, यह सब विचारणीय है, इस प्रकार यह मंडलगति से परिभ्रमण रूप चंद्रमार्ग का प्रतिपादन किया है । सू० ४४॥ सवणो, धनिटा सयभिसया, पुश्वभवया उत्तरभदवया, रेवई अस्सिणी भरणी पुवफग्गुणी उत्तरफग्गुणी, साई) तथा सात नक्षत्रो त्राणे प्रारथी या ४२ छे मामा मा नक्षत्र ४ छ. as निश्राम युं ५५ छ (पुणव्वसु रोहिणी चित्ता महा जेद्वाणुराह कत्तिय विसाहा चंदस्स उभययोगीत्ति) ५२'तु २0 ४थन १क्ष्यमाए ज्येष्ठा नक्षत्रना सूत्रनी साये વિરૂદ્ધ છે. તેથી આ કથન યુક્તિ સંગત જણાતું નથી. આ તમામ વિષય વિચારણીય છે. આ પ્રમાણે આ મંડળ ગતિથી પરિભ્રમણ રૂપ ચંદ્રમાર્ગનું પ્રતિપાદન કરેલ છે. સૂ. ૪૪
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #982

९७०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे अट्ठमे चंदमंडले दसमे चंदमंडले एकादसे चंदमंडले पण्णरसमे चदमंडले, तत्थ जे ते चदमंडला जे णं सया गवखत्तेहिं विरहिया ते णं सत्त तं जहा-वितिए चंदमंडले चउत्थे चदमंडले पंचमे चदमंडले णवमे चंदमंडले बारसमे चंदमंडले तेरसमे चंदमंडले चउद्दसमे चंदमंडले, तत्थ जे ते चंदमंडले जे णं ससिरविणक्खत्ताणं समाणा भवंति, ते णं चत्तारि, तं जहा-पढमे चंदमंडले, बीए चंदमंडले, इक्कारसमे चदमंडले पण्णरसमे चंदमंडले, तत्थ जे ते चंदमंडला जे णं सया आइच्च विरहिया ते णं पंच, तं जहा-छटे चंदमंडले सत्तमे चंदमंडले अट्ठमे चदमंडले णवमे चंदमंडले दसमे चंदमंडले सू० ४५॥
॥दसमस्स पाहुडस्स एकादसमं पाहुडपाहुडं समत्तं ॥ छाया-तावत् कति ते चन्द्रमण्डलानि प्रज्ञप्तानि ? तावत् पश्चदश चन्द्रमण्डलानि प्रज्ञसानि, तावत् एतेषां पञ्चदशानां चन्द्रमण्डलानां सन्ति चन्द्रमण्डलानि यानि खलु सदा नक्षत्रैरविरहितानि, सन्ति चन्द्रमण्डलानि यानि खलु रविशशिनक्षत्राणां सामान्यानि भवन्ति, सन्ति चन्द्रमण्डलानि यानि खलु सया आदित्याभ्यां विरहितानि, तावत् एतेषां पश्चदशानां चन्द्रमण्डलानां कतराणि चन्द्रमण्डलानि यानि खलु सदा नक्षत्रैरविरहितानि ?, तावत् कतराणि चन्द्रमण्डलानि यानि खलु सदा आदित्याभ्यां विरहितानि ! तावत् एतेषां पञ्चदशानां चन्द्रमण्डलानां तत्र यानि तानि चन्द्रमण्डलानि यानि खलु सदा नक्षत्रैरविरहितानि खलु अष्टौ तद्यथा-प्रथमे चन्द्रमण्डले तृतीये चन्द्रमण्डले षष्ठे चन्द्रमण्डले सप्तमे चन्द्रमण्डले अष्टमे चन्द्रमण्डले दशमे चन्द्रमण्डले एकादशे चन्द्रमण्डले पञ्चदशे चन्द्रमण्डले, तत्र यानि तानि चन्द्रमण्डलानि यानि खलु सदा नक्षत्रैविरहितानि, तानि खलु सप्त तद्यथा द्वितीये चन्द्रमण्डले चतुर्थे चन्द्रमण्डले पञ्चमे चन्द्रमण्डले नवमे चन्द्रमण्डले द्वादशे चन्द्रमण्डले त्रयोदशे चन्द्रमण्ड ले चतुईशे चन्द्रमण्डले, तत्र तानि चन्द्रमण्डलानि यानि खलु सदा शशिरविनक्षत्राणां सामान्यानि भवन्ति, तानि खलु चत्वारि, तद्यथा-प्रथमे चन्द्रमण्डले द्वितीये चन्द्रमण्डले एकादशे चन्द्रमण्डले पञ्चमे चन्द्रमण्डले, तत्र यानि तानि चन्द्रमण्डलानि यानि खलु सदा आदित्यविरहितानि तानि खलु पञ्च तद्यथा षष्ठे चन्द्रमण्डले सप्तमे चन्द्रमण्डले अष्टमे चन्द्रमण्ड ले नवमे चन्द्रमण्डले दशमे चन्द्रमण्डले ॥ सू० ४५॥
टीका-दशमस्य प्राभृतस्यैकादशे प्राभृतप्राभृते सूत्रद्वयं वर्तते तत्र प्रथमे चत्वारिंशत्तमे टीकार्थ-दसवें प्राभूत के ग्यारहवें प्राभृतप्राभृत में दो सूत्र कहे हैं, उन में ટીકાર્થ – દસમાં પ્રાભૃતના અગીયારમા પ્રાભૃતપ્રાકૃતમાં બે સૂત્રે કહેલ છે. તેમાં
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #983

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४५ दशमप्राभृतस्य दशमं प्राभृतप्राभृतम् __ ९७१ सूत्रे नक्षत्राण्यधिकृत्य चन्द्रमार्गविचारं विविच्य सम्प्रति द्वितीये पञ्चचत्वारिंशत्तमे अर्थाधिकारसूत्रे मण्डलरूपान् चन्द्रमार्गान् अभिधित्सुस्तद्विषयकं प्रश्नसूत्रं ववृणोति-'ता कहं ते चंद मंडला पण्णत्ता' तावत् कति ते चन्द्रमण्डलानि प्रज्ञप्तानि ? । तावत् चन्द्रमार्गस्य मण्डलविषयकी जिज्ञासासमुद् भवति तावत्, कति-कति संख्यकानि ते-तव मते-त्वया वा भगवन् ! चन्द्रमण्डलानि प्रज्ञप्तानि ? प्रतिपादितानि ?-कियन्मितानि चन्द्रमण्डलानि त्वया प्रतिपादितानि ? । एवं गौतमस्य प्रश्नं श्रुत्वा भगवानाह-'ता पण्णरस चंदमंडला पण्णत्ता, तावत् पश्चदश चन्द्रमण्डलानि प्रज्ञप्तानि तावत् श्रयतां तव प्रश्नस्योत्तरं तावत् पञ्चदश संख्या कानि चन्द्रमण्डलानि प्रज्ञप्तानि पञ्चदशरूपात्मकानि चन्द्रमण्डलानि प्रतिपादितानि सन्ति शास्त्रे, तेषु पञ्चचन्द्रमण्डलानि जम्बूद्वीपे सन्ति, अवशिष्टानि च दशमण्डलानि लवणसमुद्रे सन्ति तथाचोक्तं जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तौ 'जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे केवइयं ओगाहिना केवइया चंदमंडला पण्णत्ता गोयमा ! जंबूद्दीवे असीयं जोयणसयं ओगाहित्ता एत्थ णं पंच चंदप्रथम ४४ चुवालीसवें सूत्र में नक्षत्रों को अधिकृत करके चन्द्रमार्ग का विचार को वर्णित करके अब दूसरें पैंतालीस ४५ वें अर्थाधिकार सूत्र से मंडल रूप चन्द्रमार्ग का कथन करने की इच्छा से प्रश्न सूत्र कहते हैं (ता कहं ते चंदमंडला पण्णत्ता) श्री गौतमस्वामी कहते हैं-चंद्रमार्ग के मंडल विषयक जिज्ञासा होती है-आप के मत से हे भगवन् कितने चंद्रमंडल कहे हैं ? अर्थात् आपने चन्द्रमंडल कितने प्रतिपादित किये हैं ? इस प्रकार से श्री गौतमस्वामी के प्रश्न को सुनकर के उत्तर में भगवान्श्री कहते हैं-(ता पण्णरस चंदमंडला पण्णत्ता) हे गौतम ! चंद्रमंडल शास्त्र में पंद्रह संख्यात्मक प्रतिपादित किये हैं, उन में पांच चंद्रमंडल जम्बूद्वीप में कहे हैं, अवशिष्ट दस चंद्रमंडल लवण समुद्र में होते हैं। जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति सूत्र में कहा भी है-जंबूहीवे णं भते ! दीवे केवइयं ओगाहित्ता केवइया चंदमंडला पण्णत्ता, गोयमा! પહેલાં ૪૪ ચુંમાળીસમ સૂત્રમાં નક્ષત્રને અધિકૃત કરીને ચન્દ્રમાર્ગના વિચારનું વર્ણન કરીને હવે આ પિસ્તાલીસમા સૂત્રમાં અર્વાધિકાર સૂત્રથી મંડળ રૂપ ચંદ્રમાર્ગનું ४थन ४२वानी २छाथी प्रश्न सूत्र यामां आवे छे. (ता कहं ते चंदमंडला पण्णता) શ્રીગૌતમસ્વામી કહે છે કે ચંદ્રમાર્ગના મંડળના સંબંધમાં જાણવાની ઈચ્છા થાય છે. આપના મતથી હે ભગવન ચંદ્રમંડળ કેટલા કહેલ છે? અર્થાત્ આપે કેટલા ચંદ્રમંડળે પ્રતિપાદિત કરેલ છે? આ પ્રમાણે શ્રીગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નને સાંભળીને ઉત્તરમાં શ્રીભગवान् ४ छ-(त! पण्णरस चंदमंडला पण्णत्ता) 3 गौतम शास्त्रमा यद्रमा ५४२ પ્રતિપાદિત કરેલ છે. તેમાં પાંચ ચંદ્ર મંડળે જંબુદ્વીપમાં કહેલા છે. બાકીના દસ ચંદ્ર भी eay समुद्रमा डाय छे. भूदीपप्रज्ञप्ति सूत्रमा ४यु ५९ छे.- (जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे केवइयं ओणाहित्ता केवइया चदमंडला पण्णत्ता, गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #984

९७२
सूर्यप्रज्ञतिसूत्रे मंडला पण्णत्ता लवणे णं भंते ! समुद्दे केवइयं ओगाहित्ता केवइया चंदमंडला पण्णता ? गोयमा ! लवणेणं समुद्दे तिण्णि तीसाइं जोयणसयाई ओगाहित्ता एत्थ णं दसचंदमंडला पण्णत्ता, एवामेव सपुब्बावरेणं जंबुद्दीवे लवणे य पण्णरस चंदमंडला भवंतीति अक्खाय' जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे कियन्तं अवगाह्य कियन्ति चन्द्रमण्डलानि प्रज्ञप्तानि, गौतम ! जम्बूद्वीपे अशीतं योजनशतम् अवगाह्य अत्र खलु पञ्च चन्द्रमण्डलानि प्रज्ञप्तानि, लवणे खल भदन्त ! समुद्रे कियन्तम् अवगाह्य कियन्ति चन्द्रमण्डलानि प्रज्ञप्तानि ! गौतम ! लवणे खलु समुद्रे त्रयस्त्रिंशतं योजनशतम् अवगाह्य अत्र खलु दश चन्द्रमण्डलानि प्रज्ञप्तानि, एवमेव सपूर्वापरेण जम्बूद्वीपे लवणसमुद्रे च पञ्चदश चन्द्रमण्डलानि भवन्तीति आख्यातानि । अत्र भदन्त !-हे भगवन् ! इति गुरोः सम्बोधनं, तथा गौतम !-हे गौतम ! इति शिष्यस्य सम्बोधनमितिं कृत्वा प्रश्नोत्तरक्रमेण वाक्यार्थस्तु सरल एवेति । भगवान् पुनरेतदेव स्पष्टजंबूद्दीवे दीवे असीयं जोयणसयं ओगाहित्ता एत्थ णं पंच चंदमंडला पण्णत्ता लवणे णं भंते ! समुद्दे केवइयं ओगाहित्ता केवइया चंदमंडला पण्णत्ता, गोयमा! लवणे णं समुद्दे तिणि तीसाइं जोयणसयाई ओगाहित्ता एत्थ णं दस चंद्मंडला पण्णत्ता, एवामेव सपुत्वावरेणं जंबूद्दीवे लवणे य पण्णरस चंदमंडला भवंतीति मक्खायं) श्री गौतमस्वामी भगवान् को पूछते हैं कि हे भगवान् जम्बूद्वीप नाम के द्वीप में कितने दूर जाने पर कितने चंद्रमंडल कहे हैं ? उत्तर में श्री भगवान् कहते हैं-हे गौतम ! जम्बूद्वीप में आठ हजार योजन जाने पर वहां पांच चंद्रमंडल कहे गये हैं। श्री गौतमस्वामी-हे भगवान् ! लवणसमुद्र में कितने दूर जाने पर कितने चंद्रमंडल कहे हैं ? श्री भगवान्-हे गौतम ! लवणसमुद्र में तीन हजार तेतीस योजन जाने पर दस चंद्रमंडल कहे गये हैं। इसी प्रकार सपूर्वापर जम्बूद्वीप में एवं लवणसमुद्र में पंद्रह चंद्रमंडल होते हैं ऐसा कहा है। भगवान् श्री फिर से इसी कथन को स्पष्ट करते हुबे असीयं जोयणसयं ओगाहित्ता, एत्थ णं पंच चंदमंडला पणत्ता, लवणे णं भंते समुद्दे केवइयं ओगाहित्ता केवईया चंदमंडला पण्णत्ता गोयमा ! लवणेणं समुद्दे तिणि तीसाई जोयणसयाई ओगाहित्ता एत्थ णं दस चंदमडला पण्णता एवामेव सपुवावरेणं जंबुद्दीवे लवणेय पण्णरस चंदमंडला भवती ति मक्खाय) श्री गौतभाभी श्रीमावानने પૂછે છે કે હે ભગવાન જંબુદ્વિપ નામના દ્વીપમાં કેટલે દૂર જવાથી કેટલા ચંદ્રમંડળો કહેલા છે? ઉત્તરમાં શ્રીભગવાન કહે છે હે ગૌતમ! જંબુદ્વીપમાં આઠ હજાર જન ગયા પછી ત્યાં પાંચ ચંદ્રમંડળે કહેલા છે? શ્રીગૌતમસ્વામી-હે ભગવાન! લવણસમુદ્રમાં કેટલે દૂર ગયા પછી કેટલા ચંદ્રમંડળ કહેલા છે? શ્રીભગવાન –હે ગૌતમ! લવણ સમુદ્રમાં ત્રણ હજાર અને તેત્રીસ જન ગયા પછી દસ ચંદ્રમંડળ કહેલા છે. એજ પ્રમાણે સપૂર્વાપર જ બૂદ્વીપમાં અને લવણસમુદ્રમાં પંદર ચંદ્રમંડળે હોય છે. તેમ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #985

९७३
सूर्यज्ञतिप्रकाशिका टीका सु० ४५ दशमप्राभृतस्य दशमं प्राभृतप्राभृतम् यति - 'ता एसिणं पण्णरसहं चंदमण्डलाणं अस्थि चंदमंडला जेणं सया णक्खत्तेहिं विरहिया' तावत् एतेषां पञ्चदशानां चन्द्रमण्डलानां सन्ति चन्द्रमण्डलानि यानि खलु सदा नक्षत्रैर्विरहितानि । तावत् तत्र एतेषां प्रथमोदितानां पञ्चदशसंख्यकानां चन्द्रमण्डलानां मध्ये अस्ति- सन्ति तादृशानि मण्डलानि यानि तानि मण्डलानि यानि खलु सदा सर्वदा नक्षत्रैर्विरहितानि - कदाचिदपि नक्षत्रयोगं न कुर्वन्ति मण्डलानामभ्यन्तरबाह्य भेदरूपेण स्थितत्वात् तानि तानि नक्षत्राणि परित्यक्तानि भवन्ति तथा च 'अत्थि चंदमंडला जे
I
वणिक्खाणं सामण्णा भवति, अस्थि मंडला जे गं सया आदिच्चेहिं विरहिया' सन्ति चन्द्रमण्डलानि यानि खलु रविशशिनक्षत्राणां सामान्यानि भवन्ति, सन्ति मण्डलानि यानि खलु सदा आदित्याभ्यां विरहितानि । पूर्वप्रतिपादितानां पञ्चदशसंख्याविशिष्टानां चन्द्रमण्डलानां मध्ये यादृशानि तादृशान्यपि मण्डलानि सन्ति यानि खलु रविशशि नक्षत्राणां - सूर्यचन्द्रनक्षत्राणां सामान्यानि - साधरणानि सन्ति भवन्ति । अर्थात् रविरपि तेषु मण्डलेषु गच्छति चन्द्रोऽपि तेषु नक्षत्रेषु च तिष्ठन्ति । तथा च पञ्चदशमण्डलेषु यादृशानि तादृशान्यपि मण्डलानि सन्ति यानि खलु सदा आदित्याभ्यां - सूर्यद्वयाभ्यां विरहितानि कहते हैं - ( ता एएसि णं पण्णरसण्हं चंदमंडलाणं अस्थि चंदमंडला जे गं सया तेहिं विरहिया) ये पूर्वोक्त पंद्रह चन्द्रमंडलों में ऐसे मंडल होते हैं कि जो मंडल सदा नक्षत्र रहित हो अर्थात् कचिदपि कभी भी वह नक्षत्र का योग न करे । मण्डलों के आभ्यन्तर एवं बाह्य इस प्रकार के भेद से स्थिति रहने से वे वे नक्षत्र परित्यक्त होते हैं तथा (अस्थि चंदमंडला ते णं रविससि
क्खत्ताणं सामण्णा भवति, अस्थि मंडला जे णं सया आदिच्चेहिं विरहिया) पूर्व प्रतिपादित पंद्रह संख्या विशेष चन्द्रमंडल में ऐसे प्रकार के मंडल होते हैं जो सूर्य चन्द्र नक्षत्रों में साधारण प्रकार के होते हैं । अर्थात् सूर्य भी उस मंडलों में जाता है, एवं चन्द्र नक्षत्र भी वहां जाते हैं, तथा पंद्रह मंडलों में ऐसे भी मंडल होते हैं जो दो सूर्यों से रहित होते हैं, प्राकृत होने से सूत्र में अडेस छे. श्रीभगवान् इरीथी या स्थनने स्पष्ट उरतां हे छे.- ( ता एसि णं पण्णरस चंद्रमंडलाणं अस्थि चंद्रमंडला जे णं सया णक्खत्तेहिं विरहिया) मा पूर्वेति चंडर चंद्र મડળામાં એવા મંડળેા હાય છે, કે જે મંડળ સદા નક્ષત્રો વિનાના હોય, અર્થાત્ કયારેય પણ તે નક્ષત્રાના યાગ પ્રાપ્ત કરતા ન હોય મડળાના આભ્યંતર અને ખાદ્ય આ अारना लेहथी रहेस होवाथी ते नक्षत्र परित्यक्त होय छे तथा ( अस्थि चंदमंडला जेणं सया आदिच्वेहिं विरहिया) पूर्वप्रतिपादित पंढर चंद्रमोभां सेवा प्रारना મડળા હાય છે, કે જે સૂર્યાં ચંદ્રના નક્ષત્રોમાં સાધારણ પ્રકારના હાય ? અર્થાત્ સૂર્યના નક્ષત્રા પણ આ મડળામાં જાય, અને ચંદ્રના નક્ષત્રા પણ ત્યાં જતા હાય, તથા પંદર મડળામાં એવા પણ મંડળો હોય છે, કે જે બે સૂર્યાંથી રહિત હૈાય છે. પ્રાકૃત હાવાથી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #986

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
९७४
भवन्ति, सूत्रे प्राकृतत्वात् द्वित्वेऽपि बहुवचनं भवति । आदित्याभ्यां विरहितानि अर्थात् येषु मण्डलेषु न कदाचिदपि द्वयोः सूर्ययोर्मध्ये एकोऽपि सूर्यो गच्छतीतिभावः एवं भगवता सामान्येन प्रतिपादितेऽपि वस्तुतत्वे भगवान् गौतमो विशेषावगमननिमित्तं भूयः प्रश्नयति 'ता एएसि णं पण्णरसहं चंदमंडलाणं कयरे चंदमंडला जे णं सया णक्खत्ते हिं अविरहिया ? जाव कयरे चंदमंडला जे णं सया आदिच्चविरहिया' तावत् एतेषां पञ्चदशानां चन्द्रमण्डलानां कतराणि चन्द्रमण्डलानि यानि खलु सदा नक्षत्रैरविरहितानि ! यावत् कतराणि चन्द्रमण्डलानि यानि खल आदित्यविरहितानि ? तावत् तत्र पूर्वप्रतिपादितपञ्चदशमण्डलानां मध्ये कतराणि - कति संख्यकानि तादृशानि चन्द्रमण्डलानि सन्ति यानि खलु सदा-सर्वदा नक्षत्र :- अभिजिदादिभिर्नक्षत्रैः, अविरहितानि - विरहविहीनानि - सदा नक्षत्र - युक्तानि भवन्ति । यावत् - एवं च कतराणि - कतिसंख्यकानि तादृशान्यपि चन्द्रमण्डलानि प्रतिपादितानि सन्ति यानि खल्वति वाक्यालङ्कारे सदा आदित्यविरहितानि - सूर्यभोगरहितानि भवन्तीति स्पष्टं बोधय भगवन्निति गौतमोति श्रुत्वा भगवानाह - ' ता एएसि णं द्विवचन के स्थान में बहुवचन होता है (आदित्याभ्यां विरहित्तानि) अर्थात् उन मंडलों में से कभी भी दो सूर्यो में एक भी सूर्य कदापि प्रविष्ट नहीं होते हैं । इस प्रकार भगवान्ने सामान्य प्रकार से प्रतिपादित करने पर भी वस्तुतत्व को विशेष जानने के उद्देश से श्री गौतमस्वामी फिर से प्रश्न करते हैं - ( ता एएसिहं पण्हरसहं चंद मंडलाणं कयरे चंदमंडला जे णं सया णक्खतेहिं अविरहिया जाव कयरे चंदमंडला जे गं सया आदिच्चविरहिया) पूर्व - प्रतिपादित पंद्रह मंडलों में कितने चन्द्रमंडल ऐसे होते हैं कि जो सदा अभिजिदादि नक्षत्रों से विना विरह के माने सदा नक्षत्र युक्त होते हैं ? यावत् कितने चन्द्रमंडल ऐसे प्रतिपादित किये है? कि जो सदा आदित्य माने सूर्य विरहित अर्थात् सूर्य भोगवर्जित होते हैं ? सो स्पष्ट प्रकार से कहिए । इस प्रकार से श्री गौतमस्वामी के प्रश्न को सुनकर श्री भगवान् कहते हैंसूत्रभां द्विवयनना स्थानमां मडुवयन डेला छे. ( आदित्याभ्यां बिरहितानि ) अर्थात् મંડળોમાં કયારેય પણ એ સૂર્યોં પૈકી એકપણ સૂર્ય પ્રવેશતા નથી. આ પ્રમાણે શ્રી ભગવાને સામાન્ય રીતે પ્રતિપાદિત કરવા છતાં પણ વસ્તુતત્વને વિશેષ રીતે જાણવા માટે श्रीगौतमस्वामी इरीधी प्रश्न उरे छे (ता एएसिन्हं पण्हसरहं चंदमंडलाणं कयरे चंद मंडला जेणं सया जक्खत्तेहिं अविरहिया जाव कमरे चंदमंडला जे णं सया अदिच्चविरहिया) पूर्व प्रतिपादित पहर भडगोमांडेंटला चंद्र भडको सेवा छे ने सहा अभिછત્ વિગેરે નક્ષત્રોથી વિરહ વિનાના રહે છે? અર્થાત્ સદા નક્ષત્રો યુક્ત રહે છે ? યાવત્ કેટલા ચંદ્ર મ`ડળો એવી રીતે પ્રતિપાદિત કર્યાં છે કે જે સદા સૂ થી વિરહિત એટલે કે સૂના ચેગ વિનાના હોય છે? તે સ્પષ્ટ રીતે કહેા. આ પ્રમાણે શ્રીગૌતમસ્વામીના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #987

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४५ दशमप्राभृतस्य दशमं प्राभृतप्राभृतम्
९७५
पण्णरसहं चंदमंडलाणं तत्थ जे ते चंद्रमंडलाणं तत्थ जे ते चंदमंडला जे गं सया णक्खतेहिं अविरहिया ते णं अट्ठ- तं जहा पढमे चंदमंडले तईए चंदमंडले छट्ठे चंदमंडले सत्तमे चंदमंडले अट्टमे चंदमंडले दसमे चंदमंडले इकारसे चंदमंडले पण्णर से चंदमंडले' तावत् एतेषां पञ्चदशानां चन्द्रमण्डलानां तत्र यानि तानि चन्द्रमण्डलानि यानि खलु सदा नक्षत्र - रविरहितानि तानि खलु अष्टौ तद्यथा प्रथमे चन्द्रमण्डले तृतीये चन्द्रमण्डले षष्ठे चन्द्रमण्डले सप्तमे चन्द्रमण्डले अष्टमे चन्द्रमण्डले दशमे चन्द्रमण्डले एकादशे चन्द्रमण्डले पञ्चदशे चन्द्रमण्डले । तावत्-तत्र जिज्ञासा निवृत्यर्थं श्रूयतां तावत् एतेषां - पूर्वप्रतिपादितानां पञ्चदशानांपञ्चदशसंख्यारूपाणां चन्द्रमण्डलानां मध्ये, तत्र - तेषु मण्डलेषु यानि तानि - यादृशानि ताहशानि चन्द्रमण्डलानि सन्ति यानि खखिति वाक्यालंकारे सदा-सर्वदा नक्षत्रैः-अभिजिदादि नक्षत्रैः, अविरहितानि - सदा युक्तानि भवन्ति तानि खल्वष्टौ प्रतिपादितानि सन्ति तद्यथा अधोनिर्दिष्टानि प्रथमे चन्द्रमण्डले अभिजिदादीनि द्वादशनक्षत्राणि भवन्ति यथा चोक्तमन्यत्र - 'अभीई सवण घणिट्ठा सयभिसया दोय होंति भद्दवया । रेवइ अस्सिणी भरणी दो फग्गुणी साइ पढमंमि ||१||' अभिजित् श्रवणाधनिष्ठा शतभिषा पूर्वाभाद्रपदोत्तरा भाद्रपदा (ता एएसि णं पण्णरसहं चंदमंडलाणं तत्थ जे ते चंदमंडला जे णं सया णक्खत्तेहिं अविरहिया, ते णं अट्ट, तं जहा पढमे चंदमंडले तईए चंदमंडले छट्टे चंदमंडले सत्तमे चंदमंडले अट्टमे चंदमंडले दसमे चंदमंडले एक्कारसे चंदमंडले पण्णर से चंदमंडले) हे गौतम ! ये पूर्वप्रतिपादित पंद्रह संख्या विशिष्ट चन्द्रमंडलों में ऐसे भी मंडल होते हैं जो सदा अभिजिदादि नक्षत्रों से अविरहित माने सदा युक्त रहते हैं, ऐसे ये नक्षत्र आठ कहे हैं, जो इस प्रकार से हैं - पहला चन्द्रमंडल में अभिजिदादि बारह नक्षत्र होते हैं अन्यत्र कहाभि है-जैसे कि
अभीई सवण धणिट्टा सयभिसया दोय हों ति भद्दवया । रेवई अस्सिणी दो फग्गुणी साइ पढमंमि ॥ १ ॥ अभिजित् श्रवण धनिष्ठा शतभिषा, पूर्वाभाद्रपदा, उत्तराभाद्रपदा, रेवती
प्रश्नने सांलजीने श्रीभगवान् हे छे.- ( ता एएसिणं पण्णरसण्हे चंद मंडलाणं तत्थ जे ते जेणं सया णक्खत्तेहिं अविरहिया, ते णं अटू, तं जहा छट्टे चंदम डले सत्तमे चंदमंडले, अट्टमे चंदमंडले, दस मे पण्णरसमे चंदमंडले, हे गौतमा ! या पूर्व प्रतिपाहित મંડળો હોય છે કે જે સદા અભિજીદાદિ નક્ષત્રાથી અવિરછે, એવા નક્ષત્રો આઠ કહ્યા છે, જે આ પ્રમાણે છે. પહેલા ચંદ્રમ`ડળમાં અભિજીત વિગેરે जार नक्षत्रो होय छे जीने दुधुं पशु छे. (अभीइं
मंडला गंजे ते चंदमंडला पढमे चंदमंडले तइए चंदमंडले चंदमंडले एकारसमे चंदमंडले પંદર ચંદ્રમડળોમાં એવા પશુ હિત એટલે કે સદા ચુકત રહે
सवणधणिट्ठा, सयभिसया दोय होंति भद्दवया । रेबई अस्सिणी दो फग्गुणी साइ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #988

९७६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे रेवती अश्विनी भरणी पूर्वाफाल्गुनी उत्तराफाल्गुनी स्वातीति द्वादशनक्षत्राणि प्रथमे चन्द्रमण्डले तिष्ठन्तीति तृतीये चन्द्रमण्डले पुनर्वसु मघे द्वे नक्षत्रे भवतः, षष्ठे चन्द्रमण्डले कृत्तिका इत्येकमेव नक्षत्रं भवति, सप्तमे चन्द्रमण्डले रोहिणीचित्रे द्वे नक्षत्रे भवतः अष्टमे चन्द्रमण्डले विशाखे त्येकमेव नक्षत्रं भवति, दशमे चन्द्रमण्डले अनुराधेत्यप्येकम् , एकादशे चन्द्रमण्डले ज्येष्ठेत्येकं नक्षत्रं तथा च पञ्चदशे चन्द्रमण्डले मृगशिरा आर्द्रा पुष्याश्लेषा हस्तो मूलः पूर्वाषाढोत्तराषाढा चेत्यष्टौ नक्षत्राणि तिष्ठन्ति । तत्राद्यानि षट् नक्षत्राणि यद्यपि पञ्चदशस्य चन्द्रमण्डलस्य बहिवारं चरन्ति, तथापि तानि तस्य पञ्चदशस्य चन्द्रमण्डलस्य प्रत्यासन्नानि सन्तीति तत्रैव गण्यन्ते, ततो न कश्चिद विरोध इति । एवं च 'तत्थ जे ते चंदमंडला जे णं सया णक्खत्तेहिं विरहिया ते णं सत्त तं जहा बितिए चंदमंडले चउत्थे अश्विनी भरणी पूर्वाफाल्गुनी उत्तराफाल्गुनी स्वाती । इस प्रकार ये बारह नक्षत्र पहला चंद्र मंडल में रहते हैं । तीसरे चन्द्र मण्डल में पुनर्वसु एवं मघा ये दो नक्षत्र होते हैं। छठे चन्द्र मंडल में कृत्तिका यह एक ही नक्षत्र होता है। सातवें चन्द्र मंडल में रोहिणी एवं चित्रा ये दो नक्षत्र रहते हैं, आठवें चन्द्र मंडल में एक विशाखा नक्षत्र ही होता है। दसवें चंद्रमंडल में एक अनुराधा नक्षत्र होता है। ग्यारहवें चन्द्र मंडल में एक ज्येष्ठा नक्षत्र तथा पंद्रहवें चन्द्र मंडल में मृगशिरा आर्द्रा पुष्य अश्लेषा हस्त मूल, पूर्वाषाढा तथा उत्तराषाढा इस प्रकारे आठ नक्षत्र रहते हैं। उनमें आदि के छह नक्षत्र यद्यपि पंद्रहवें चन्द्रमंडल के बाहर गति करता है, तो भी वे उन पंद्रह चन्द्र मंडलों के आसन्नवर्ति अर्थात् सीमपस्थ होते हैं अतः उनमें ही गिने जाते हैं । अतः इस में कोई दोष नहीं है । तथा (तत्थ जे ते चंदमंडला जे णं सया णवत्तेहिं विरहिया ते णं सत्त तं जहा-बितिए चंदमंडले, चउत्थे पढममि ॥११॥ अमित, श्रवण पनि पूजापा, उत्तराभाद्रपहा, रेवती, अश्विनी, ભરણી પૂવફાળુની ઉત્તરાફાશુની અને સ્વાતી, આ પ્રમાણે આ બાર નક્ષત્રો પહેલા ચંદ્ર મંડળમાં રહે છે. ત્રીજા ચંદ્ર મંડળમાં પુનર્વસુ અને મઘા આ બે નક્ષત્રો હોય છે. છા ચંદ્ર મંડળમાં કૃત્તિકા આ એકજ નક્ષત્ર હોય છે. સાતમાં ચંદ્ર મંડળમાં રોહિણી અને ચિત્રા એ બે નક્ષત્રો રહે છે. આઠમા ચંદ્ર મંડળમાં એક વિશાખા નક્ષત્રજ હોય છે. દસમા ચંદ્ર મંડળમાં એક અનુરાધા નક્ષત્ર હોય છે. અગીયારમા ચંદ્ર મંડળમાં એક જયેષ્ઠા નક્ષત્ર તથા પંદરમાં ચંદ્ર મંડળમાં મૃગશિરા, આદ્ર, પુષ્ય, અશ્લેષા, હસ્ત, મૂળ, પૂર્વાષાઢા તથા ઉત્તરાષાઢા આ રીતે આ આઠ નક્ષત્રો રહે છે. તેમાં પહેલા છ નક્ષત્રો જે કે પંદરમાં ચંદ્ર મંડળની બહાર ગતિ કરે છે. તે પણ તે એ પંદર ચંદ્ર મંડળોની सभीपमा पाथी तभ०४ गुवामां आवे छे. तेथी तमा होष नथी. तथा (तस्थ जे ते चंदमंडला जे णं सया णक्खत्तेहिं विरहिया ते णं सत्त तं जहा बितिए चंदमंडले, चउत्थे
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #989

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४५ दशमप्राभृतस्य दशमं प्राभृतप्राभृतम्
९७७
चंदमंडले पंचमे चंदमंडले णवमे चंदमंडले बारसमे चंदमंडले तेरसमे चंदमंडले उसमे चंदमंडले' तत्र यानि तानि चन्द्रमण्डलानि यानि खलु सदा नक्षत्रे विरहितानि तानि खलु सप्त, तद्यथा - द्वितीये चन्द्रमण्डले चतुर्थे चन्द्रमण्डले पञ्चमे चन्द्रमण्डले नवमे चन्द्रमण्डले द्वादशे चन्द्रमण्डले त्रयोदशे चन्द्रमण्डले चतुर्दशे चन्द्रमण्डले । तत्र तेषां पूर्वोक्तानां पञ्चदशानां चन्द्रमण्डलानां मध्ये यानि तानि चन्द्रमण्डलानि यादृशानि तादृशानि चन्द्रमण्डलानि सन्ति, यानि मण्डलानि खलु सदा-सर्वदा नक्षत्रै विरहितानि - नक्षत्र योगरहितानि सन्ति, तानि - तादृशानि मण्डलानि खलु सप्त - सप्तसंख्यकानि सन्ति, तद्यथा - द्वितीये चन्द्रमण्डले चतुर्थे चन्द्रमण्डले पञ्चमे चन्द्रमण्डले नवमे चन्द्रमण्डले द्वादशे चन्द्रमण्डले त्रयोदशे चन्द्रमण्डले चतुर्दशे चन्द्रमण्डले, एसु सप्तसु चन्द्रमण्डलेषु सदा नक्षत्रविरहितत्वं प्रतिपादितं । तथा च- 'तत्थ जे ते चंदमंडले जे गं ससिरविणक्खत्ताणं समाणा भवति ते णं चत्तारि तं जहा - पढमे चंदमंडले बीए चंदमंडले इक्कारसमे चंदमंडले पण्णरसमे चंदमंडले' तत्र यानि तानि चन्द्रमण्डलानि यानि खलु शशिरवि नक्षत्राणां सामान्यानि भवन्ति तानि खलु चत्वारि, तद्यथा - प्रथमे चन्द्रमण्डले, द्वितीये चन्द्रमण्डले एकादशे चन्द्रमण्डले पञ्चदशे चन्द्रमण्डले, तत्र - तेषां पूर्वप्रतिपादितानां पञ्चदशानां चन्द्रमण्डलानां मध्ये यानि तानि - चंद मंडले, पंचमे चंदमंडले, णवमे चंदमंडले, बारसमे चंदमंडले, तेरसमे चंदमंडले, चउसमे चंदमंडले) पूर्वप्रतिपादित पंद्रह चन्द्रमंडलों में कितनेक चन्द्रमंडल ऐसे होते हैं कि जो मंडल सदा नक्षत्र योग से वर्जित होते हैं, ऐसे सात मंडल है जैसे कि द्वितीय चन्द्रमंडल, चतुर्थ चन्द्रमंडल पांचवां चन्द्रमंडल, नववां चन्द्रमंडल, बारहवां चन्द्रमंडल, तेरहवां चन्द्रमंडल, चौदहवां चन्द्रमंडल ये सात चन्द्रमंडलों में सदा नक्षत्र योग से रहितत्व प्रतिपादित किया है । तथा (तत्थ जे ते चंद मंडले जे णं ससिरविणक्खत्ता णं समाणा भवंति ते णं चत्तारि तं जहा - पढमे चंदमंडले बीए चंदमंडले इक्कारसमे चंदमंडले पण्णरसमे चंदमंडले) पूर्व प्रतिपादित पंद्रह चन्द्रमंडलों में कितनेक चन्द्र मंडल ऐसे होते चंदमंडले, पंचमे चंदमंडले णत्रमे चंदमंडले, बारसमे चंदमंडले, तेरसमे चंदमंडले, चउदस मे चंद मंडले !) पूर्वप्रतिपादित चंदर चंद्रमंडलोमा टला चंद्रमंडलो मेवा हाय छे, ऐ જે મંડળો સમ્રા નક્ષત્ર ચેગથી રહિત હાય છે. એવા મંડળો સાત છે. જેમકે-ખીજું. ચંદ્રમ ́ડળ, ચાથુ ચદ્રમંડળ, પાંચમુ ચંદ્રમડળ, નવમું ચંદ્રમડળ, ખારમું ચંદ્ર મંડળ, તેરમું ચંદ્રમંડળ, અને ચૌદમું ચંદ્રમંડળ, આ સાત ચંદ્ર મડળો સદા નક્ષત્ર योग विनाना प्रतिपादित उरेस छे तथा ( तत्थ जे ते चंदमंडले जे णं ससिरवि णक्खत्ताणं समाणा भवंति, ते णं चत्तारि तं जहा- पढमे चंदमंडले बीए चंदमंडले, इक्कारसमे चदमंडले, पण्णरस मे चदमंडले) पूर्वप्रतिपादित चंडर चंद्रमोभां डेटसाठ ચંદ્રમ`ડળો એવા હાય છે કે જે ચંદ્ર સૂર્ય નક્ષત્રામાં સાધારણ હાય છે. અર્થાત્ એ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #990

९७८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
याशानि तादृशानि चन्द्रमण्डलानि सन्ति यानि खल्विति वाक्यालङ्कारे शशिरवि नक्षत्राणां सामान्यानि भवन्ति - चन्द्रसूर्यनक्षत्राणां साधारणानि भवन्ति, अर्थात् येषु मण्डलेषु चन्द्रनक्षत्राणि अपि भवन्ति सूर्य नक्षत्राण्यपि भवन्ति चन्द्रोऽपि तेषु मण्डलेषु भ्रमति सूर्योऽपि भ्रमतीत्यर्थः । एतादृशानि मण्डलानि चत्वारि सन्ति, तद्यथा-प्रथमे चन्द्रमण्डले, द्वितीये चन्द्रमण्डले, एकादशे चन्द्रमण्डले, पञ्चदशे चन्द्रमण्डले, एषु चतुर्षु मण्डलेषु शशिरविसाधारणानि नक्षत्राणि भवन्ति । तथा च- 'तत्थ जे ते चंदमंडला जे णं सया आदिच्चविरहिया ते णं पंच तं जहा -छट्ठे चंदमंडले सत्तमे चंदमंडले अट्टमे चंदमंडले नवमे चंदमंडले दसमे चंदमंडले' तत्र यानि तानि चन्द्रमण्डलानि यानि खलु सदा आदित्यभ्यां विरहितानि तानि खलु पञ्च तद्यथा - पष्ठे चन्द्रमण्डले, सप्तमे चन्द्रमण्डले, अष्टमे चन्द्रमण्डले नवमे चन्द्रमण्डले दशमे चन्द्रमण्डले, तत्र तेषां प्रथमोदितानां पञ्चदशसंख्यकानां मण्डलानां मध्ये यानि तानि - यादृशानि तादृशानि चन्द्रमण्डलानि सन्ति यानि खल्विति पादपूरणे सदा-सर्वदा आदित्याभ्यां विरहितानि सूर्याभ्यां विरहितानि येषु मण्डलेषु कदाचिदपि सूर्ययोर्मध्ये एकोऽपि सूर्यो न गच्छति, तादृशानि मण्डलानि पश्च- पञ्चसंख्यकानि सन्ति तद्यथा - षष्ठे चन्द्रमण्डले सप्तमे चन्द्रमण्डले अष्टमे चन्द्रमण्डले हैं जो चन्द्र सूर्य नक्षत्रों में साधारण होते हैं अर्थात् उन मंडलों में चन्द्र नक्षत्र भी होते हैं एवं सूर्य नक्षत्र भी होते हैं । जो इस प्रकार है-चन्द्र भी उन मंडलों में भ्रमण करता है एवं सूर्य भी वहां भ्रमण करता है । ऐसे ये चार मंडल कहे हैं जो इस प्रकार से हैं- प्रथम चन्द्रमंडल दूसरा चन्द्रमंडल, ग्यारहवां चन्द्र मंडल, पंद्रहवां चन्द्र मंडल, ये चार चन्द्र मंडलों में चन्द्र सूर्य के सामान्य रूप से नक्षत्र होते हैं । तथा (तत्थ जे ते चंदमंडला जे णं सया आदिच्चविरहिया ते णं पंच तं जहा-छट्ठे चंदमंडले सत्तमें चंदमंडले अट्ठमे चंद मंडले, णवमे चंदमंडले दसमे चंदमंडले) ये प्राक्कथित पंद्रह संख्यावाले मंडलों में जो कितनेक चन्द्र मंडल ऐसे होते हैं जो सदा दोनों सूर्यों से रहित हो अर्थात् जिन मंडलों में कभी भी दोनों सूर्यों में से एक भी सूर्य गमन नही करता ।
મડળોમાં ચ ંદ્ર નક્ષત્રા પણ ડાય છે. અને સૂર્ય નક્ષત્રા પણ હોય છે. જે આ પ્રમાણે છે-ચંદ્ર પણ એ મડળોમાં ભ્રમણ કરે છે, અને સૂર્યાં પણ ત્યાં ભ્રમણ કરે છે. એવા એ ચાર મંડળના નામ આ પ્રમાણે છે. પહેલું ચંદ્રમંડળ, બીજી' ચદ્રમડળ, અગીયારસુ ચક્રમ'ડળ, અને પંદરમું ચંદ્રમ ́ડળ, આ ચાર ચંદ્રમ’ડળામાં ચન્દ્ર સૂર્યના સામાન્ય रीते नक्षत्रो होय छे, तथा (तत्थ जे ते चंदमंडला जे णं सया आदिच्चविरहिया ते णं पंच तं जहा - छट्ठे चंदमंडले, सत्तमे चंदमंडले, अट्ठमे चदमंडले, नवमे चंदमंडले दसमे चंदमंडले) આ પૂક્તિ પદર મંડળામાં કેટલાક મડળેા એવા હાય છે કે જે સદા બેઉ સૂર્યાંથી રહિત હાય અર્થાત્ જે મડળામાં કયારેય બન્ને સૂર્યાં પૈકી એકપણ સૂર્ય ગમન કરતા નથી.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #991

सुर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सु० ४५ दशमप्राभृतस्य दशमं प्राभृतप्राभृतम् नवमे चन्द्रमण्डले दशमे चन्द्रमण्डले एषु मध्यवर्तिषु चन्द्रमण्डलेषु कदाचिदपि सूर्यों न गच्छतीत्यर्थः । एतत् कथनादिदं ज्ञायने यत् पश्चाभ्यन्तराणि यानि चन्द्रमण्डलानि तान्यमूनि-प्रथमं द्वितीयं तृतीयं चतुर्थ पञ्चमं चेति पञ्चाभ्यन्तराणि-सर्वाभ्यन्तराणि मण्डलानि सन्ति । तथा च यानि सर्वबाह्यानि मण्डलानि सन्ति तान्यमूनि-एकाशं द्वादशं त्रयोदशं चतुर्दशं पश्चदशमित्येतानि पञ्चचन्द्रमण्डलानि सर्वबाह्यानि सन्ति, एवं दशमण्डलानि-सर्वाभ्यन्तर सर्वबाह्यरूपाणि दशमण्डलानि सूर्यस्यापि साधारणानि इति गम्यते । तथा चोक्तमन्यत्र ग्रन्थान्तरे-'दस चेव मंडलाइं अभितर बाहिरा रविससीणं । सामण्णाणि उ नियमा पत्तेया होंति सेसाणि ॥१॥' अस्याक्षरगमनिका-यथा पञ्चाभ्यन्तराणि मण्डलानि पश्चबाह्यानि मण्डलानि उभयोर्मेलनेन दश मण्डलानि-सर्वाभ्यन्तर-सर्वबाह्यरूपाणि मण्डलानि इस प्रकार के पांच मंडल कहे हैं जैसे कि छठा चन्द्रमंडल सातवां चन्द्रमंडल, आठवां चन्द्रमंडल नववां चन्द्रमंडल, एवं दसवां चन्द्रमंडल, ये मध्यवर्ति चन्द्रमंडलों में कदापि सूर्य गमन नहीं करते। इस कथन से ऐसा प्रतीत होता है कि जो पांच आभ्यंतर चन्द्रमंडल है वे इस प्रकार है-प्रथम, दूसरा, तीसरा, चौथा, एवं पांचवां । ये पांच सर्वाभ्यन्तर मंडल कहे हैं । तथा जो सर्वबाह्य चन्द्रमंडल होते हैं वे इस प्रकार से हैं-ग्यारहवां बारहवां तेरहवां चौदहवां इस प्रकार ये पांच चन्द्र मंडल सर्वबाह्य कहे हैं । इस प्रकार दस मंडल सर्वाभ्यन्तर एवं सर्वबाह्य रूप से सूर्य को भी साधारण है ऐसा ध्वनित होता है । अन्यत्र ग्रन्थान्तर में कहा भी है
दस चेव मंडलाइं अभितर बाहिरा रविससी णं ।
सामण्णाणि उ नियमा पत्तेया होंति सेसाणि ॥ १ ॥ इस का अक्षरार्थ इस प्रकार से है जैसे कि पांच अभ्यंतर मंडल एवं पांच આવા પાંચ મંડળો કહેલા છે. જેમકે છ૬ ચંદ્રમંડળ સાતમું ચંદ્રમંડળ, આઠમું ચંદ્રમંડળ, નવમું ચંદ્રમંડળ, અને દસમું ચંદ્રમંડળ આ મધ્યના ચંદ્રમંડળમાં કદાપિ સૂર્ય ગમન કરતા નથી, આ કથનથી એ પ્રતીતિ થાય છે કે જે પાંચ આત્યંતર ચંદ્ર. મંડળે છે, તે આ પ્રમાણે છે, પહેલું બીજું ત્રીજું ચોથું અને પાંચમું આ પાંચ સવભ્યન્તરમંડળ કહેવાય છે. તથા જે સર્વબાહ્ય ચંદ્રમંડળ હોય છે તે આ પ્રમાણે છે. અગીયારમું, બારમું, તેરમું, ચૌદમું અને પંદરમું, આ પાંચ ચંદ્રમંડળે સર્વબાહ્ય કહેલા છે, આ રીતે દસ મંડળે સર્વાત્યંતર અને સર્વબાહ્ય પણાથી સૂર્યને પણ સાધારણ છે, તેમ વિનિત થાય છે. ગ્રન્થાન્તરમાં અન્યત્ર કહ્યું પણ છે.
(दस चेव मंडलाइं अभिंतर बाहिरा रविससीणं । सामण्णावि उ नियमा पत्तेया होति सेसाणि ॥१॥ २॥ ॥थानी 20 प्रमाणे छ. संभ-पांय मल्यात२ भ31 मने પાંચ બાહ્યમંડળ બન્નેને મેળવવાથી દસ થાય છે. એ સર્વાત્યંતર અને સર્વબાહ્ય રૂપ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #992

९८०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे नियमात् सूर्य-चन्द्रयोः सामान्यानि-साधारणानि भवन्ति, अर्थात् एषु दशमण्डलेषु चन्द्रोऽपि गच्छति सूर्योऽपि गच्छतीति सर्वसामान्याख्यै तानि दशमण्डलानि भवन्ति, अवशिष्टानि तु यानि मध्यस्थानि पडादीनि दशपर्यन्तानि पञ्चसंख्यकानि चन्द्रमण्डलानि सन्ति तानि प्रत्येकानि असाधारणानि भवन्ति केवलं चन्द्रस्य, अर्थात् तेषु मध्यस्थेषु षडादि दशपर्यन्तेषु पञ्चचन्द्रमण्डलेषु चन्द्र एवं गच्छति, न तु कदाचिदपि सूर्ययोर्मध्ये कश्चिदपि सूर्यों तत्र गच्छतीतिभावः । अथात्रात्याऽपि गणितपरिपाटी प्रतिपाद्यते यथा इह किं चन्द्रमण्डलं कियताभागेन सूर्यमण्डलेन न स्पृश्यते, कियन्ति वा चन्द्रमण्डलं कियताभागेन सूर्यमण्डलेन न स्पृश्यते, कियन्ति वा चन्द्रमण्डलस्यापान्तराले सूर्यमण्डलानि, कथं वा षडादीनि दशपर्यन्तानि पञ्चचन्द्रमण्डलानि सूर्येण न स्पृश्यन्ते । इत्येवं चिन्त्यमानायां विभावनायां विभागोपदर्शनं पूर्वाचार्यैः कृतं वर्तते अतस्तद् विनेय जनानुग्रहायोपदय॑ते, यथा बाह्यमंडल दोनों को मिलाने से दस होते हैं। ये सर्वाभ्यन्तर-सर्वबाह्यमंडल रूप दस मंडल नियम से सूर्य चन्द्र को साधारण अर्थात् ये दस मंडलों में चन्द्र भी गमन करता है तथा सूर्य भी गमन करता है। इस प्रकार ये सर्व सामान्य दस मंडल होते हैं। अवशिष्ट मध्य के छह से लेकर दस पर्यन्त के पांच चन्द्रमंडल हैं, वे वे प्रायः केवल चन्द्र के लिये असाधारण है अर्थात् उन मध्य के छ से लेकर दस पर्यन्त के पांच चन्द्रमंडल में चन्द्र ही गमन करता है। वहां पर कदापि दो सूर्य पैकी कोई भी सूर्य वहां नही जाता है।।
अब यहां पर अन्य गणित प्रक्रिया प्रतिपादित की जाती है जैसे यहां कौन सा चन्द्रमंडल कितने भाग से सूर्यमंडल से स्पृष्ट नहीं होता है ? अथवा चन्द्रमंडल के प्रान्तराल में कितने सूर्यमंडल है ? अथवा छह से लेकर दस पर्यन्त के पांच चन्द्रमंडल को सूर्य क्यों स्पर्श नहीं करता है ? इस प्रकार से विचार्यमान विभावना को जानने के लिये पूर्वाचार्यों ने मार्ग दिखलाया દસ મંડળે નિયમથી સૂર્યચંદ્રને સાધારણ અર્થાત્ આ દસ મંડળીમાં ચંદ્રપણ ગમન કરે છે અને સૂર્ય પણ ગમન કરે છે. આ પ્રમાણે આ સર્વસામાન્ય દસમંડળે હોય છે. બાકીના મધ્યના છથી દસ સુધીના પાંચ ચંદ્રમંડળે છે, તે કેવળ ચંદ્રને માટે અસાધારણ છે, અર્થાત્ એ વચલા છથી લઈને દસ સુધીના પાંચ ચંદ્રમંડળમાં ચંદ્રજ ગમન કરે છે, ત્યાં કઈપણ વખત બને સૂર્યો પૈકી કોઈપણ સૂર્ય ત્યાં જતા નથી, હવે અહીંયાં બીજી ગણિત પ્રક્રિયા પ્રતિપાદિત કરવામાં આવે છે.-જેમ અહીંયાં કયું ચંદ્રમંડળ કેટલા ભાગ સૂર્યમંડળથી પૃષ્ટ થતા નથી? અથવા ચંદ્રમંડળના અપાન્તરાલમાં કેટલા સૂર્યમંડળે છે? અથવા છથી લઈને દસ સુધીના પાંચ ચંદ્રમંડળોને સૂર્ય કેમ સ્પર્શ કરતા નથી? આ રીતે વિચાર્યમાન વિભાવનાને જાણવા માટે પૂર્વાચાએ માર્ગ બતાવેલ છે. તેથી શિષ્યજનેના અનુગ્રહ માટે તે માર્ગ અહીં બતાવવામાં આવે છે. પ્રથમ આ જાણવા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #993

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४५ दशमप्राभृतस्य दशमं प्राभृतप्राभृतम् ____९८१ तत्र प्रथमत एतद्विभावनार्थमत्र विकम्पक्षेत्रकाष्ठा निरूप्यते, इह सूर्यस्य विकम्पमक्षेत्रकाष्ठा पञ्चयोजनशतानि दशोत्तराणि ५१० सन्ति । तथाहि गणितप्रक्रियायामत्र त्रैराशिकप्रवृत्तिःयदि सूर्यस्यैकेनाहोरात्रेण विकम्पो द्वे योजने एकस्य च योजनस्य अष्टाचत्वारिंशत् एकपष्टिमागा लभ्यन्ते तदा व्यशीत्यधिकेन अहोरात्रशतेन किं भवेत् ? अत्र राशित्रयस्थापना यथा २ = १८३ = xx१८३=0x1-22 अत्र सवर्णनाथ द्वे योजने एक षष्ठया संगुण्यते गुणयित्वा चोपरितना अष्टाचत्वारिंशदेकषष्टिभागाः प्रक्षिप्यन्ते, ततो जातं सप्तत्यधिकं शतमुपरितने स्थाने अधश्च छेदरूपा एकपष्टिः । एतच्च व्यशीत्यधिकेन शतेन यदि गुण्यते तदा जातानि एकत्रिंशत् सहस्राणि शतमेकं दशोत्तरं तत एतस्य राशेयोजनानयनार्थमेकषष्ठया भागो ह्रियते तदा लब्धानि पञ्चयोजनशतानि दशोत्तराणि =329 =५१० एतावती सूर्यस्य विकम्पनक्षेत्रस्य काष्ठा भवति । पुनश्चन्द्रमसो विकम्पनहै अतः शिष्यजनों के अनुग्रहार्थ वह यहां पर दिखलाते हैं जैसे कि वहां पर प्रथम से यह जानने के लिये विकम्प क्षेत्र की काष्ठा का निरूपण किया जाता है-यहां पर सूर्य के विकम्पन क्षेत्र की काष्टा पांचसो दस योजन है। यहां पर गणित प्रक्रिया से त्रैराशिक गणित प्रवृत्ति की जाती है, यदि जो एक अहोरात्र से सूर्य का विकम्प दो योजन तथा एक योजन का इकसठिया अडतालीस भाग होता है ? तो एकसो तीरासि अहोरात्र से कितना हो सकता है ? तो यहां पर तीन राशि की स्थापना की जाती है जैसे २४=१८३=१२२.१४. +१८३= ==१११० यहां पर दो योजन को इकसठसे गुणा किया जाता है, गुणा कर के उपर के इकसठिया अडतालीस भाग कोजोडे तो उपर में एकसो सित्तेर होता है एवं नीचे छेद रूप इकसठ १४० इसको एकसो तिरासी से यदि गुणा करे तो इकतीस हजार एकसो दस 39११० होते है इस राशि का योजन करने के लिये इकसठ से भाग करे तो पांच सो दस योजन માટે અહીંયાં વિકલ્પ ક્ષેત્રની કાષ્ઠાનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે. અહીંયાં સૂર્યના વિકમ્પ ક્ષેત્રની કાષ્ઠા પાંચ દસ જનની છે. અહીંયાં ગણિત પ્રક્રિયાથી વૈરાશિક ગણિત પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે છે. જે એક અહોરાત્રીથી સૂર્યને વિકમ્પ બે જન તથા એક
જનનો એકસઠિયા અડતાલીસ ભાગ થાય તો એક વ્યાશી અહોરાત્રીથી કેટલે થાય? આ જાણવા માટે અહીં ત્રણ રાશીની સ્થાપના કરવામાં આવે છે. જેમકે-ર૬=૧૮૩= १२२+४६१८3=१७० + १८3=3१११० २मही मे येशनने साथी गुणवामां आवे છે. ગુણાકાર કરીને ઉપરના એકસઠિયા અડતાલીસ ભાગને તેમાં મેળવવા તો ઉપર એક સિત્તેર અને નીચે છેદ રૂપ એકસઠ આવે છે. ૧૭ આને એકસો વ્યાશીથી જે ગુણવામાં આવે તે એકત્રીસ હજાર એકસેસ ૩૫° થાય છે. આ રાશિના જન બનાવવા માટે એકસાઈડથી ભાગ કરવા તે પાંચસો દસ ૫૧૦ એજન આવે છે=૧૧=૫૧૦ આટલા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #994

९.२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे क्षेत्रकाष्ठा तु पञ्चयोजनशतानि नवोत्तराणि एकस्य च योजनस्य त्रिपञ्चाशदेकषष्टिभागा योजनस्य = ५०९+ अत्राप्यनुपातो यथा यदि चन्द्रमस एकेनाहोरात्रेण विकम्पः पत्रिंशद्योजनानि एकस्य च योजनस्य पञ्चविंशतिरेकषष्टिभागाः, एकस्य च एकषष्टिभागस्य चत्वारः सप्तभागाः लभ्यन्ते तदा चतुर्दशभिरहोरात्रैः किं लभामहे ! राशित्रय स्थापना क्रमो यथा (३६++)x १४ अत्र सवर्णनार्थ प्रथमतः पत्रिंशतं एकषष्टया गुण्यते गुणयित्वा चोपरितनाः पञ्चविंशतिरेकषष्टिभागास्तत्र प्रक्षिप्यन्ते तदा (२+)x१४ जातानि द्वाविंशतिः शतानि एकविंशत्यधिकानि अधश्चैकपष्टिरिति, एतानि पुनः सप्तभिर्गुण्यन्ते, गुणयित्वा चोपरितनाश्चत्वारः सप्तभागास्तत्र प्रक्षिप्यन्ते, छेदराशिरपि एकषष्टिरूपः सप्तभिर्गुण्यते तदा=(१)x१४ जातान्यंशस्थाने पञ्चदशसहस्राणि पश्चशतानि एकपश्चाशदधिकानि, हरस्थाने च जातानि चत्वारि शतानि सप्तविंशत्यधिकानि । पुनश्चोलब्ध होते हैं ३११११ =५१० इतनी सूर्य के विकम्पन क्षेत्र की काष्ठा होती है। चन्द्रमा के विकम्पन क्षेत्र की काष्ठा तो पांचसो नवयोजन एवं एक योजन का इकसठिया तिरपन भाग ५०९४ होती यहां पर भी गणित इस प्रकार है जैसे यदि चन्द्र का एक अहोरात्र का विकम्प छत्तीस योजन तथा एक योजन का इकसठिया पचीस भाग, तथा इकसठिया एकभाग का सातिया चार भाग होतेहैं तो चौदह अहोरात्र से कितना प्रमाण लभ्य हो सकता है ? यह जानने के लिये तीन राशि की स्थापना की जाती है जैसे की (३६x२५xx१४ यहां पर प्रथम छत्तीस को इकसठ से गुणा करे गुणा कर के उपर के इकसठिया पचीस भाग उस में जोडे तो २२३० X १४ दो हजार इक्कीस तथा नीचे इकसठ होते है इसको सात से गुणा करे गुणाकर के उपर के सातिया चार भाग उस में जोडे छेदाशी जो इकसठ है उसको भी सात से गुणा करे तो १५५१ x १४ अंश स्थान में पंद्रह हजार पांचसो इक्कावन तथा हरस्थान में પ્રમાણુની સૂર્યના વિકલ્પ નક્ષેત્રની કાષ્ઠા હોય છે. ચંદ્રમાના વિકમ્ય ક્ષેત્રની કાષ્ઠા તે પાંચસે નવ જન અને એક એજનના એકસઠિયા ત્રેપન ભાગ ૫૦૯+ ર થાય છે. અહીંયાં પણ ગણિત પ્રક્રિયા આ પ્રમાણે છે. જે ચંદ્રને એક અહેરાત્રીને વિકમ્ય છત્રીસ
જન અને એક એજનના એકસડિયા પચીસ ભાગ તથા એકસડિયા એક ભાગના સાતિયા ચારભાગ થાય તે ચૌદ અહેરાત્રીથી કેટલું પ્રમાણ લબ્ધ થાય, આ જાણવા માટે ત્રણ રાશીની રથાપના કરવામાં આવે છે. જેમકે-૩૬+૪+૧૪ અહીંયાં પહેલાં છત્રીસને એકસઠથી ગણવામાં આવે ગુણાકાર કરીને ઉપરના એકસડિયા પચીસ ભાગમાં તેને મેળવે તે ૨૨ +૧૪ બે હજારને એકવીસ તથા નીચે એકસઠ આવે છે આને સાતથી ગણવામાં આવે અને ગુણીને ઉપરના સાતિયા ચાર ભાગ તેમાં મેળવે તથા છેદ રાશી જે એકસઠ છે તેને પણ સાતથી ગુણે તે ૧૩૩+૧૪ અંશસ્થાનમાં પંદર હજાર પાંચસે એકાવન
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #995

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४५ दशमप्राभृतस्य दशमं प्राभृतप्राभृतम् परितना अङ्काः अन्त्येन राशिना चतुर्दशरूपेण गुण्यन्ते तदा ३१ जतानि द्वे लक्षे सप्तदशसहस्राणि सप्तशतानि चतुर्दशाधिकानि, छेदस्थाने तु तान्येव सप्तविंशत्यधिकानि चत्वारि शतानि योजनकरणार्थ छेद्यछेदकयोमिथोभागहरणार्थ द्वयोः सप्तभिरपवर्त्तने कृते जातम् ११३४ =3200 जात उपरितनो राशिरेकत्रिंशत् सहस्राणि युत्तरं शतमेकं च, छेदराशिरेकषष्टिश्चेति उभयोरंशछेदयोमिथो भागहरणेन १५०९+ लब्धानि नवोत्तराणि पश्चयोजनशतानि, एकस्य च योजनस्य त्रिपश्चाशदेकपष्टिभागाः। एतावती चन्द्रमसो विकम्पक्षेत्रकाष्ठा । सूर्यमण्डलस्य २ च परस्परमन्तरं द्वे द्वे योजने चन्द्रमण्डलस्य चन्द्रमण्डलस्य च अन्तरं परस्परं पञ्चत्रिंशद्योजनानि एकस्य च योजनस्य त्रिंशदेकषष्टिभागा एकस्य च एकषष्टि भागस्य चत्वारः सप्तभागाः ३५++इत्थं भवति । उक्तश्च जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तौ 'सूरमंडलस्स णं भंते ! सूरमंडलस्स एस णं केवइयं अबाहाए अंतरे पण्णत्ते ! गोयमा ! दो जोयणाई सूरमंडलस्स चारसो सत्तावीस होते हैं फिर ऊपर के अङ्क को अन्त्य की राशि जो चौदह है उस से गुणा करे तो २१७७१४ दो लाख सत्रह हजार सातसो चौदह तथा छेद स्थान में वही चारसो सतावीस होते हैं। इसका योजन करने के लिये छेद्य छेदक का परस्पर भाग करने के लिये दोनों का सात से अपवर्तना करे तो २१४४१४-३१३०२ इस प्रकार ऊपर की राशि इकतीस हजार एकसो दो तथा छेद राशी इकसठ होता है ये अंश एवं छेदराशि का अन्योन्य भाग करने से 3११०२=५०९+ पांचसो नव योजन तथा एक योजन का इकसठिया तिरपन भाग लब्ध होते हैं। इतनी चन्द्रमा की विकम्पन की काष्ठा होती है। सूर्यमंडल एवं सूर्य मंडल का अन्तर परस्पर में दो दो योजन का है । तथा चन्द्रमंडल चन्द्रमंडल का परस्पर में अंतर पैंतीस योजन एवं एक योजन का इकसठिया तीस भाग तथा एक इकसठिया भाग का सातिया चार भाग ३५+30x: इस प्रकार से होते हैं जंबूद्वीपप्रज्ञप्ति में कहा भी हैं-(सरमंडलस्स णं भंते ! તથા હર સ્થાનમાં ચાર સત્યાવીસ થાય છે. તે પછી ઉપરના એકને છેલી રાશી જે ચૌદ છે તેનાથી ગણવામાં આવે તે ૨૭૭૧૪ બે લાખ સત્તર હજાર સાતસો ચૌદ તથા છેદ સ્થાનમાં એનાએજ ચારસે સત્યાવીસ આવે છે. આજ યેજન બનાવવા માટે છે અથવા છેદકને પરસ્પર ભાગ કરવા માટે બનેને સાતથી અપવર્તન કરવામાં આવે તે ૨૧998૪ ૩૧૩૪ર આ રીતે ઉપરની રાશી એકત્રીસ હજાર એકસેબે તથા છેદરાશી એકસઠ થાય છે. આ અંશ રાશી અને છેદરાશીને પરસ્પર ભાગ કરવાથી ૧૧=૫૦૯ પાંચસો નવ જન તથા એક એજનના એકસઠિયા ત્રેપન ભાગ લબ્ધ થાય છે. આટલી ચંદ્રમાની વિકમ્પન કાષ્ઠા હોય છે. સૂર્યમંડળ અને સૂર્યમંડળનું અંતર પરસ્પરમાં બન્ને એજનનું છે. તથા ચંદ્રમંડળ ચંદ્રમંડળનું પરસ્પરમાં અંતર પાંત્રીસ જન અને એક એજનનું એકસઠિયા ભાગના સાતિયા ચારભાગ ૩૫+ =$ આ રીતે થાય છે. જંબુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિમાં युं ५४ छ. (सूरमंडलस्स णं भंते ! सूरमंडलस्स केवइयं अबाहाए अंतरे पण्णत्ते ? गोयमा!
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #996

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र सूरमंडलस्स अबाहाए अंतरे पण्णत्ते' तथा 'चंदमंडलस्स णं भंते ! चंदमंडलस्स एस णं केवइए अबाहाए अंतरे पण्णत्ते गोयमा ! पण्णतीसं जोयणाई तीसं च एगद्विभागा जोयणस्स एगं च एगट्ठिभागं सत्तहा छित्ता चत्तारि चुण्णिा भागा सेसा चंदमंडलस्स अबाहाए अंतरे पण्णत्ते' इति एतस्य स्पष्टार्थों पूर्वकृतोऽपि सारांशो लिख्यते गौतमः पृच्छति हे भदन्त !हे गुरो ! सूर्यमण्डलस्य खलु सूर्यमण्डलस्य एतत् खलु कियत् अबाधया अंतरं प्रज्ञप्तं !, ततो भगवान् कथयति हे गौतम ! हे प्रणतशिष्य ! द्वे योजने सूर्यमण्डलस्य सूर्यमण्डलस्य अबाधया अन्तरं प्रज्ञप्तम् , तथा पुनश्चन्द्रमण्डलज्ञानार्थ भूयो गौतमः प्रश्नयति-हे भदन्त !हे गुरो ! चन्द्रमण्डलस्य खलु भदन्त ! चन्द्रमण्डलस्य एतत् खलु कियत् अबाधया अन्तरं प्रज्ञप्तम् !, ततो भगवानुत्तरयति-हे गौतम ! पञ्चत्रिंशद्योजनानि त्रिंशच्च एकपष्टिभागा योजनस्य एकं च एकपष्टिभागं सप्तधा छित्वा चत्वारि च चूर्णिकाभागाः शेषाश्चन्द्रमण्डलस्य सूरमंडलस्स केवइयं अबाहाए अंतरे पण्णत्ते ? गोयमा ! दो जोयणाई सूरमंडलस्त सूरमंडलस्स अबाहाए अंतरे पण्णत्ते । तथा (चंदमंडलस्स णं भंते ! चंदमंडलस्स एसणं केवइए अबाहाए अंतरे पण्णत्ते? गोयमा ! पणतीसं जोयणाइं तीसं च एगट्ठिभाया जोयणस्स एगं च एगट्ठिभायं सत्तहा छित्ता चत्तारि चुण्णिआभागा सेसा चंदमंडलस्स अबाहाए अंतरे पण्णत्ते) इस सूत्रांश का कथन पूर्व में किया ही है, तो भी कुछ सारांश कहते हैं-श्रीगौतमस्वामी-हे भदन्त ! एक सूर्यमंडल से दूसरे सूर्य मंडल का अबाधा से माने विना व्यवधान कितना अंतर होता है ? श्रीभगवान-हे गौतम ! एक सूर्यमंडल से दूसरे सूर्यमंडल का अंतर दो योजन का अबाधा से प्रज्ञप्त किया है। श्रीगौतमस्वामी फिर से चन्द्रमंडल के ज्ञानार्थ पूछते हैं-हे भगवन् ! एक चन्द्रमंडल से दसरा चन्द्रमंडल का अबाधा से अंतर कितना कहा है ? श्री भगवान्-हे गौतम ! पैंतीस योजन तथा एक योजन का इकसठिया तीस भाग तथा एकदो जोयाणाई सूरमंडलस सूरमंडलस्स अबाहाए अंतरे पण्णत्ते ? तथा च दमंडलस्स णं भंते ! चदमंडलस्स एस णं केवइए अबाहाए अत्तरे पण्णत्ते १ गोयमा पणतीसं जोयणाई तीसं च एगद्रिभागा जोयणस्स एगं च एगट्ठिभायं सत्तहा छित्ता चत्तारिय चुणिया भागा सेसा च दमंडलस्स अबाहाए अंतरे पण्णत्ते) से सूत्रांशनु थन पडेल रे छे. तोपा था। सारांश કહેવા માં આવે છે. શ્રીગૌતસ્વામી–હે ભગવન ! એક સૂર્યમંડળથી બીજા સૂર્યમંડળનું અબાધાથી એટલેકે વ્યવધાનવિનાનું કેટલું અંતર હોય છે? શ્રીભગવાન–હે ગૌતમ! એક સૂર્યમંડળથી બીજા સૂર્યમંડળનું અંતર અબાધાથી બે ચીજનનું પ્રતિપાદિત કરેલ છે. શ્રીગૌતમસ્વામી ચંદ્રમંડળના વિશેષ જ્ઞાન માટે ફરીથી પૂછે છે, હે ભગવન! એક ચંદ્રમંડળથી બીજા ચન્દ્રમંડળનું અંતર અબાધાથી કેટલું કહેલ છે? શ્રીભગવાન-હે ગૌતમ! પાંત્રીસ જન તથા એક જનને એકસાડિયા ત્રીસભાગ એકસઠના એક ભાગના સાતભાગ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #997

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४५ दशमलाभृतस्य दशमं प्राभृतप्राभृतम् अबाधया अन्तरं प्रज्ञप्तम् । इति एतगेश्छायाप्रकारोऽर्थः स्पष्टतया पूर्व प्रतिपादित एव । एतदेव च सूर्यमण्डलस्य चन्द्रमण्डलस्य च स्वस्वमण्डलविष्कम्भपरिमाणयुक्तं सूर्यस्य चन्द्रमसश्च विष्कम्भपरिमाणमवसेयं, तथाचोक्तं तत्रैव जम्बूप्रज्ञप्तौ 'सूरविकंपो एको समंडला होइ मंडलंतरिया। चंदविकम्पो य तहा समंडला मंडलंतरिया ॥१॥ अस्याः गाथायाः अक्षरगमनिका यथा--एकः सूर्यविकम्पो भवति ‘मंडलं तय' अन्तरमेव आन्तर्य (भेषजादित्वात स्वार्थे यण ततः स्त्रीत्वविवक्षायां डी प्रत्यये आन्तरी आन्तर्येव आन्तरिका) मण्डलस्य मण्डलस्यान्तरिका मण्डलान्तरिका 'समंडल' त्ति इह मण्डलशब्देन मण्डलविष्कम्भ उच्यते परिमाणे परिमाणवत उपचारात् । ततः सहमण्डलेन मण्डलविष्कम्भपरिमाणेन परिमाणेन साठ के एक भाग का सात भाग कर के चार चूर्णि का भाग शेष रहे इतना अंतर एक चन्द्रमंडल से दूसरा चन्द्रमंडल का अबाधा से प्रतिपादित होता है। यह सामान्य छाया रूप अर्थ कहा है। स्पष्ट रूप से तो पहले कह ही दिया है । यही सूर्य मंडल का एवं चन्द्रमंडल का अपने अपने विष्कम्भ परिमाण युक्त सूर्य एवं चन्द्र का विष्कम्भ परिमाण समज लेवें। उसी जंबूद्वीप प्रज्ञप्ति में कहा भी है-(सूरविकंपो एक्को समंडला होइ मंडलंतरिया। चंद विकम्पो य तहा समंडला मंडलंतरिया ॥१॥ इस गाथा का अक्षरार्थ इस प्रकार से हैंएक ही सूर्य विकंप होता है (मंडलंतरिया) अंतर को ही आन्तर्य कहते हैं। यहां पर भेषजादित्वात् स्वार्थ में यण प्रत्यय हुवा है तत्पश्चात् स्त्रीलिंग विवक्षा से ङ्गी प्रत्यय करने से आन्तरी इस प्रकार होता है एवं आंतरी ही आन्तरिका मंडलमंडल की जो आंतरिका वह मंडलांतरिका कही जाती है, (समंडलत्ति) यहां पर मंडल शब्द से मंडल विष्कम्भ कहा जाता है, परिमाण में परिमाण वाले का उपचार होता है, अतः मंडल के साथ मंडलविष्कंभ के परिકરીને ચાર ચૂર્ણિકાભાગ શેષ રહે એટલું અંતર એક ચંદ્રમંડળથી બીજા ચંદ્રમંડળનું અબાધાથી પ્રતિપાદિત કરેલ છે, આ સામાન્ય રીતે અર્થ કહેલ છે, સ્પષ્ટ પણાથી તે પહેલાં કહીજ દીધેલ છે. આજ સૂર્યમંડળનું અને ચંદ્રમંડળનું પિત પિતાના વિખંભ પરિમાણ યુક્ત સૂર્ય અને ચંદ્રના વિષ્ક્રભનું પ્રમાણ સમજી લેવું એજ જંબૂદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિમાં કહ્યું ५५ छ.-(सूरविक पो एक्को समंडला होइ मंडलंतरिया चंदविकम्पो य तहा समंडला मंडलतरिया ॥१॥ २0 थानो अक्षराथ 21 प्रमाणे -४०४ सूर्य १४५ थाय छे. (मंडल तरिया) सतरने मातय ४९ छे. मडीया (भेषजादित्वात् ) से सूत्रथा स्वाथ मां या પ્રત્યય થયેલ છે. તે પછી સ્ત્રીલિંગની વિવક્ષાથી ની પ્રત્યય કરવાથી આંતરી એ પ્રમાણે થાય છે. અને આંતરી એ જ આંતરિક, મંડળ મંડળની જે આંતરિકા તે મંડલાन्त२ि४ उपाय छे. (समंडलत्ति) माडी या मा ५४थी भविष्म डेस छे. परिभाણમાં પરિમાણવાળાને ઉપચાર થાય છે. તેથી મંડળની સાથે મંડળવિઝંભના પરિમાણથી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #998

९८६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
वर्त्तते इति समण्डला, अत्रैतदुक्तं भवति एकस्य सूर्यमण्डलान्तरस्य यत् परिमाणं योजनद्वयलक्षणं तदेकसूर्यमण्डलविष्कम्भपरिमाणेन अष्टाचत्वारिंशदेकषष्टिभागलक्षणेन सहितमेकस्य सूर्यमण्डलस्य विकम्पपरिमाणमिति ज्ञेयम्, तथा मण्डलान्तरिका चन्द्रमण्डलान्तपरिमाणं पञ्चत्रिंशत् योजनानि एकस्य च योजनस्य त्रिंशदेकषष्टिभागाः, एकस्य च एकषष्टिभागस्य चत्वारः सप्तभागाः, इत्येवं रूपं 'समंडल' त्ति - मण्डलविष्कम्भपरिमाणेन सहिता एकश्चन्द्रविकम्पो भवति । यस्तु विकम्पक्षेत्रकाष्ठादर्शनतो विकम्पपरिमाणं ज्ञातुमिच्छति, तं प्रतीयं पूर्वाचार्योपदर्शिता करणगाथा प्रदर्शनीया - ' सगमंड लेहिं लद्धं सगकट्टाओ हवंति सविकंपा । जे सगविक्खभजुया हवंति सगमंडलंतरिया || १ ||' अस्याः गाथायाः अक्षरार्थगमनिका यथा ये खलु चन्द्रमसः सूर्यस्य वा विकम्पाः सन्ति ते पुनः कथंभूता इत्याह स्वविष्कम्भ
माण से परिमाण रहे वह समंडल कहा जाता है, यहांपर इस प्रकार कहा जाता है - एक सूर्यमंडल के अंतर से जो परिमाण दो योजनात्मक हो उसको एक सूर्य मंडल के विष्कंभ परिमाण इकसठिया अडतालीस भागरूप से एक सूर्यमंडल का विष्कंभ परिमाण होता है इसप्रकार जानलेवें । तथा मंडलान्तरिका माने चंद्रमंड का परिमाण पैंतीस योजन तथा एक योजन का इकसठिया तीस भाग तथा इकसठिया एकभाग का सातिया चार भाग इसप्रकार ( समंडलन्ति ) मंडलविष्कंभ परिमाण सहित एक चंद्रविकम्प होता है, जो विकम्पनक्षेत्र की काष्ठा दर्शन से विकम्प का परिमाण जानना चाहे उनके लिये यह पूर्वाचार्य प्रदर्शित करणगाथा कही गई है
'सगमंडलेहिं लद्धं सगकट्ठाओ हवंति सविकंपा ।
जे सगविक्खंभजुया हवंति सगमंडलंतरिया ॥ १ ॥
इस गाथा का अक्षरार्थ गमक इसप्रकार से हैं- जो चंद्रका एवं सूर्यका विकम्प होते हैं वे किस प्रकार से होते हैं ? सो कहते हैं- स्वविष्कम्भयुत माने પશ્મિાણુ રહે તે સમ`ડળ કહેવાય છે. અહીંયા આ રીતે કહેલ છે—એક સૂર્યÖમડળના અંતથી જે પરિમાણુ એ ચેાજનનુ હોય તેને એક સૂર્યમંડળના વિધ્યુંભનુ પરમાણુ રૂપ જાણવું તથા મ`ડલાન્તરિકા એટલે કે ચંદ્રમંડળનુ પરિમાણુ પાંત્રીસ ચેાજન તથા એક ચેાજનના એકસડિયા ત્રીસભાગ તથા એકડિયા એક ભાગના સાતિયા ચારભાગ આ રીતે (समंडलत्ति) भडविण्डल परिमाणु सहित मे चंद्रविडय थाय छे ने विद्वाय नक्षेत्रना કાષ્ઠા દર્શીનથી વિકંપનુ પરિણામ જાણવુ. હાય તે તે માટે આ પૂર્વાચાર્યાંએ કરણ માથા કહેલ છે.
(सगमंडलेहिं लद्धं सगकट्ठाओ हवंति सविकंपा ।
जे सगविक्खंभजुया, हवंति सग मंडलंतरिया ॥१॥
આ ગાથાના અક્ષરા આ પ્રમાણે છે—જે ચંદ્રના અને સૂર્યના વિક’પ થાય છે,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #999

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४५ दशमप्राभृतस्य दशमं प्राभृतप्राभृतम्
९८७
८७८४
८७८४
युताः - स्वकमण्डलान्तरिकाः स्वस्वमण्डलविष्कम्भपरिमाणसहितस्वस्वमण्डलान्तरिका रूपा इत्यर्थः भवन्ति स्वकाष्ठातः - स्वस्वविकम्पयोग्यक्षेत्रपरिमाणस्य स्वकमण्डलैः - स्वस्वमण्डलसंख्यया भागे हृते यल्लब्धं तावत् परिमाणास्ते स्वविकम्पाः - स्वस्वविकम्पा भवन्तीत्यर्थः । तथाहि - सूर्यस्य विकम्पक्षेत्रकाष्ठा खलु पञ्चयोजनशतानि दशोत्तराणि ५१० इत्यस्योपपत्तिरत्रैव सूत्रे पूर्व प्रतिपादितैव । तान्येकषष्टिभागहरणार्थ मे कषष्ट्या गुण्यन्ते ५१० x ६१= ३१११० जातानि एकत्रिंशत् सहस्राणि शतमेकं दशोत्तरं ३१११० । सूर्यस्य मण्डलानि विकम्पक्षेत्रे त्र्यशीत्यधिकं शतं = १८३, ततो योजनानयनार्थं त्र्यशीत्यधिकं मण्डलशतम् एकषष्ट्या गुण्यते = १८३ x ६१ = १११६३ जातान्येकादशसहस्राणि शतमेकं त्रिषष्टयधिकं = १११६३ एतेन हरराशिना पूर्वराशेर्भागो हियते तदर्थं न्यासो यथा ३१११० ÷ १११६३ = लब्धे द्वे योजने, शेषमुपरिष्टादुद्धरति सप्ताशीतिः शतानि चतुरशीत्यधिकानि ८७८४ ततः सम्प्रत्येकषष्टिभागा आनेतव्या, इत्यतः शेषराशौ अस्मिन हरांशौ अपने अपने मंडलविष्कंभ परिमाण सहित होते हैं, अपनी काष्ठा से अर्थात् अपने अपने विकम्प योग्यक्षेत्र परिमाण का अपने अपने मंडल की संख्या से भाग करने से जो लब्ध होता है इतने प्रमाण का वह स्वविकम्प होता है । जैसे कि सूर्य के विकम्प क्षेत्रकी काष्ठा पांचसो दस योजन की होती है इस की निष्पत्ति इसी सूत्र में पहले प्रदर्शित की गई है, । उसका इकसठ भाग करने के लिये इकसठ से गुणा करे तो ५१० +६१ = ३१११० इकतीस हजार एकसो दस होते है, विकम्पक्षेत्र में सूर्य के मंडल १८३ एकसो तिरासी होते हैं, उसको योजन करने के लिये एकसो तिरासी मंडल को इकसठ से गुणा करे - १८३ + ६१=१११६३ ग्यारह हजार एकसो तिरसठ होते हैं इस संख्या से पूर्व संख्या जो ३१११० है इस का भाग करे जैसे कि ३१११० ÷ १११६३= तो दो योजन एवं शेष ऊपर में ८७८४ आठ हजार सातसो चौरासी તે કેવી રીતે થાય છે? તે ખતાવે છે. સ્વવિશ્વભયુક્ત એટલેકે ાત પાતાના મંડળ વિશ્વ પરિમાણુ સહિત હૈાય છે. પેાતાની કાષ્ઠાથી અર્થાત્ પોત પોતાના વિકપ યાગ્ય ક્ષેત્ર પરિમાણુના પેાત પેાતાના મંડળની સંખ્યાથી ભાગ કરવાથી જે લબ્ધ થાય છે, એટલા પ્રમાણને તે સ્વવિષ્કભ થાય છે. જેમકે–સૂર્યના વિક પ ક્ષેત્રની કાષ્ડા પાંચસે દસ ચેાજનની હાય છે. આની નિષ્પત્તિ આજ સૂત્રમાં પહેલાં અતાવવામાં આવી ગયેલ છે. તેના એકસઠ ભાગ કરવા માટે એકસને ગુણવાથી પ૧૦+૬૧=૩૧૧૧૦ એકત્રીસ હજાર એકસે ન્રુસ થાય છે. વિક પક્ષેત્રમાં સૂર્યનામડળ ૧૮૩ એકસેસ ત્યાથી હેાય છે. તેના યાજન બનાવવા માટે એકસાત્યાશી મંડળને એકસઠથી ગુણુવા ૧૮૩+૬૧–૧૧૧૬૩ અગ્યાર હજાર એકસેસ ત્રેસઠ થાય છે . આસંખ્યા થી પહેલાંની સંખ્યા કે જે ૩૧૧૧૦ એકત્રીસહજાર એક સાદસની છે. તેના ભાગ કરવા જેમકે-૩૧૧૧૦-૧૧૧૬૩=૨ એ ચેાજન અને શેષ
८७८४
८७८४ २१११६३
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #1000

९८८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे व्यशीत्यधिकेन शतेनापर्तनीयौ ११४ - १८३= इत्येवं लब्धा अष्टाचत्वारिंशदेकषष्टिभागाएतावदेव एकस्य सूर्यविकम्पस्य परिमाणं । चन्द्रस्य विकम्पक्षेत्रकाष्ठा पश्चयोजनशतानि नवोत्तराणि-५०९ त्रिषञ्चाशच्चैकषष्टिभागा योजनस्य-५०९+ अत्र सवर्णनक्रियया योजनानि एकषष्टिभागकरणार्थमेकषष्ठया गुण्यन्ते ५०९४ ६१=३१०४९ जातानि एकत्रिंशत् सहस्त्राणि एकोनपश्चाशदधिकानि 32089,4239293 ततः उपरितना सिपञ्चाशदेकषष्टिभागा प्रक्षिप्यन्ते तदा जातानि अंशस्थाने एकत्रिंशत् सहस्राणि शतमेकं द्युत्तरं, हरस्थाने चैकषष्टिः- चन्द्रस्य तु विकम्पक्षेत्रमध्ये मण्डलानि चतुर्दश १४ ततो योजनानयनार्थ चतुर्दश एकषष्टया गुण्यन्ते १४४६१%=८५४ जातान्यष्टौशतानि चतुः पञ्चाशदधिकानि-८५४ अयमेव वास्तविकश्छेदराशिरित्ययं पूर्वतनो राशिः-३११०२ इसका इकसठिया भाग बनाने के लिये शेष राशि हैं उसमें हरांश जो १८३ एकसो तिरासी है उसकी अपवर्तना करे :१८३% इस प्रकार इकसठिया अडतालीस भाग लब्ध होता है , इतना ही एक सूर्य का विकम्प का परिमाण होता है। ___ चंद्र के विकम्पक्षेत्र की काष्ठा पांचसो नव ५०९ योजन है तथा एक योजन का इकसठिया तिरपन भागका है ५०९४ यहां पर गणित प्रक्रिया से योजन का इकसठ भाग करने के लिये इकसठ से गुणा करे ५०९+६१= ३१८४९ इकतीस हजार उनपचास होते हैं +५३%
34 ऊपर में रहे हवे इकसठिया तिरपन भाग उसमें प्रक्षिप्त करे तो अंश स्थान में इकतीस हजार एकसो दो ३११०२ तथा हरस्थान में इकसठ रहते हैं, १२ चंद्र के विकम्पन क्षेत्रमें चौदह मंडल होते हैं, उसका योजन बनाने के लिये चौदह को इकसठ से गुणा करे तो १४+६१८५४ इसप्रकार आठसो चौपन होते हैं ८५४ यही ઉપરમાં ૮૭૮૪ આઠહજાર સાતસે ચર્યાથી અને એકસઠિયા ભાગ કરવા માટે શેષરાશી જે ૬ છે તેમાં હરાંશ જે ૧૮૩ એકસે ગ્યાસી છે. તેની અપવર્તન કરવી ८७८४१८३४८ मा शते येसालिया २isdilawn ave थाय छे. १६ मा પરિમાણુ એક સૂર્યના વિકપનું હોય છે.
ચંદ્રના વિકમ્પન ક્ષેત્રની કાણા પાંચસે નવ પ૦૯ જનની તથા એક એજનના એકસઠિયા ત્રેપન ભાગનું છે, ૫૦૯ અહીંયાં ગણિત પ્રક્રિયાથી જનના એકસઠિયા ભાગ કરવા માટે એકસાઈથી ગુણવા ૫૦૯૪૬૧=૩૧૦૪૯ એકત્રીસ હજાર અને ઓગણપચાસ થાય છે, ૩૧૦+૫૩=૧૧૨ ઉપર રહેલા એકસઠિયા ત્રેપન ભાગ તેમાં મેળવે તે અંશ સ્થાનમાં એકત્રીસ હજાર એકસો બે ૩૧૧૦૨ તથા હરસ્થાનમાં એકસઠ રહે છે. ૩૧૧૨ ચંદ્રના વિધ્વંભ ક્ષેત્રમાં ચૌદમંડળે હોય છે, તેને જન બનાવવા માટે ચૌદને એકસસઠથી ગુણવા તે ૧૪૪૬૧૪૮૫૪ આઠસો ચેપન થાય છે. આજ વાસ્તવિક
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1001

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४५ दशमप्राभृतस्य दशमं प्राभृतप्राभृतम् ९८९ अनेन वास्तविकछेदराशिना भागहरणार्थ न्यासः-३११०२:८५४३६.लब्धानि पत्रिंशद्योजनानि पूर्णानि, शेषाणि तिष्ठन्ति त्रीणि शतानि अष्टापश्चाशदधिकानि, हरस्थाने च स एव पूर्वतनो राशिः । अत ऊध्र्वमेकषष्टिभागा आनेतव्याः , तदर्थ हरांशी चतुईशभिरपतितौ, किन्तु अंशस्थाने अपवर्तनक्रियया न प्रसरति, शेषास्तिष्ठन्ति अष्टौ, यथाउप + 8 2+8%D0+, पञ्चविंशतिरेकषष्टिभागाः, अथ सप्तभागकरणार्थं सप्तभि गुण्यन्ते-- = ५६४ = जाताः षट्पञ्चाशत् ५६ तस्याश्चतुर्दशभिर्भागे हृते लब्धाश्चत्वारः एकपष्टिभागा एतावत् परिमाण एकैकश्चन्द्र विकम्प इति । तदेवं चन्द्रस्य सूर्यस्य च विकम्पक्षेत्रकाष्ठा, चन्द्रमण्डलानां सूर्यमण्डलानां च परस्परमन्तरमुक्तम् । सम्प्रति प्रस्तुतमभिधीयते तत्र सर्वाभ्यन्तरे चन्द्रमण्डले सर्वाभ्यन्तरं सूर्यमण्डलं सर्वात्मना प्रविष्टं, केवलमष्टौ वास्तविक छेद्रराशि है अतः पूर्वका राशि जो ३११०२ इकतीस हजार एकसो दो है इससे वास्तविक छेदराशि का भाग करे ३११०२८५४३६३५ तो इस प्रकार छत्तीस योजन पूरा तथा तीनसो अट्ठावन अंशस्थान में शेष रहता है तथा हरस्थान में पूर्वकी राशी जो ८५४ है वही शेष रहता है, अब इकसठभाग लाने के लिये हरांशप को चौदह से अपवर्तित करे परंतु अंशस्थान में अपवर्तन क्रिया से परिवर्तित नहीं होता आठशेष रहते है जैसे कि : १४ = २५+ +इसप्रकार इकसठिया पचीस भाग रहते हैं अब सात भाग करने के लिये सात से गुणा करे ८+ight = इसप्रकार ५६ छप्पन होते हैं उसको चौदह से भाग करे तो इकसठिया चार लब्ध होते हैं । इतना परिमाण एक एक चन्द्रविकम्प का होता है, इसप्रकार चंद्र का एवं सूर्य का विकम्प क्षेत्र काष्ठा तथा चद्रमंडल एवं सूर्यमंडल का परस्पर में अन्तर कहा । अब प्रस्तुत विषय कहा जाता है-उस सर्वाभ्यन्तर चंद्रमंडल में सर्वाછેદરાશી છે તેથી પહેલાંની રાશી જે ૩૧૧૨ એકત્રીસ હજાર એકસે છે તેનાથી વાસ્ત વિક છેદ રાશિને ભાગ કરો ૩૧૧ ૦૨૮૫૪=૩૬ ૨૫ આ રીતે છત્રીસ એજન પુરા તથા ત્રણ અઠ્ઠાવન અંશ સ્થાનમાં શેષ રહે છે. તથા હર સ્થાનમાં પહેલાની રાશી જે ૮૫૪ આઠ ચોપનની છે એજ શેષ રહે છે. હવે એકસઠ ભાગ લાવવા હરાંશમાં ૪૬ આઠસો અઠાવનને ચૌદથી અપરિવર્તિત કરવા, પરંતુ અંશ રથાનમાં અપવર્તન ક્રિયાથી પરિવર્તિત નથી થતા શેષ આઠ વધે છે. જેમ કે-૩૫૬ પૃ=૨૫૪૪-આ રીતે એકસઠિયા પચીસ ભાગ રહે છે. હવે સાત ભાગ કરવા માટે સાતથી ગુણવા. ૯== * આ રીતે છપ્પન આવે છે, આને ચૌદથી ભાગ કરવામાં આવે છે. તે એકસક્યિા ચાર આવે છે. શું આટલું પરિમાણુ એક એક ચંદ્રવિકંપનું હોય છે, આ રીતે ચંદ્ર અને સૂર્યના વિકપ ક્ષેત્રની કાષ્ઠા તથા ચંદ્રમંડળ અને સૂર્યમંડળનું પરસ્પર અંતર કહેલ છે. હવે પ્રસ્તુત વિષય કહેવામાં આવે છે. એ સર્વાત્યંતર ચંદ્રમંડળમાં સર્વાત્યંતર સૂર્ય
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #1002

९९०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे एकषष्टिभागाश्चन्द्रमण्डलस्य बहिः शेषा वर्तन्ते, चन्द्रमण्डलात् सूर्यमण्डलस्य अष्टाभिरेकषष्टिभागै हीनत्वात, ततो द्वितीयात् चन्द्रमण्डलात् अर्वाक् अपान्तराले द्वादशसूर्यमार्गाः सन्ति, तथाहि द्वयोश्चन्द्रमण्डलयोरन्तरं पश्चत्रिंशद्योजनानि त्रिंशच्चैकषष्टिभागा योजनस्य एकपष्टिभागस्य च सत्काश्चत्वारः सप्तभागाः, तत्र योजनानि एकपष्टिभागकरणार्थमेकपष्टया गुण्यन्ते, गुणयित्वा च उपरितना स्त्रिंशदेकषष्टिभागाः प्रक्षिप्यन्ते तदा जातानि एकविंशतिः शतानि पञ्चषष्टयधिकानि अथ सूर्यस्य विकम्पो द्वे योजने अष्टाचत्वारिंशदेकषष्टिभागा योजनस्य २६ अत्र द्वे योजने एकपष्टया गुण्यते २४६१=१२२ जातं द्वाविंशत्यधिकं शतं, अत्रोपरितना अष्टाचत्वारिंशदेकषष्टिभागा योजनस्य प्रक्षिप्यन्ते तदा जातं १२२+3 = 1 सप्तत्यधिकं शतमंशस्थाने, हरस्थाने तु सएव पूर्वतनो राशिरेकषष्टिरूपः । एतेन पूर्वराशेर्भागहरणार्थ न्यासः - 11=3x = 13१२१ॐ लब्धाः भ्यन्तर सूर्यमंडल सर्वात्मना अभ्यन्तर में प्रविष्ट है केवल इकसठिया आठ भाग चन्द्रमंडल का बाहर शेष बचता है । चंद्रमंडल से सूर्यमंडल का इक सठिया आठ भाग हीन होने से, तदनन्तर दूसरे चंद्रमंडल से पीछे अपान्तराल में बारह सूर्य के मार्ग होते हैं। जैसे कि दो चंद्रमंडल का अंतर पैंतीस योजन एवं एक योजन का इकसठिया तीस भाग तथा इकसठिया चार भाग का सात भाग होता है। उनमें योजनों का इकसठ भाग करने के लिये इकसठ से गुणा करे गुणा कर के ऊपर का इकसठिया तीस भाग को जोडे तो इक्कीस सो पैंसठ २१६५ होते हैं अब सूर्य का विकम्प दो योजन एवं एक योजन का इकसठिया अडतालीस भाग २४ का होता है दो योजन को इकसठ से गुणा करे २४६१=१२२ तो एकसो बावीस होते हैं, यहां ऊपर का एक योजन का इकसठिया अडतालीस भाग जोडे तो १३२ = एकसो सित्तेर अंश स्थान में तथा हरस्थान में वही पूर्व की इकसठ की राशी रहती મંડળ સર્વ રીતે આવ્યંતર પ્રવિષ્ટ થયેલ છે. કેવળ એકસડિયા આઠ ભાગ ચંદ્રમંડળના બહાર શેષ હોય છે. ચંદ્રમંડળથી સૂર્યમંડળ એકસડિયા આઠ ભાગ હીન હોવાથી તે પછી બીજા ચંદ્રમંડળ પછી અપાન્તરાળમાં બાર સૂર્યના માર્ગ હોય છે, જેમ કે–ચંદ્રમંડળનું અંતર પાંત્રીસ જન અને એક એજનના એકસઠિયા ત્રીસ ભાગ તથા એકસઠિયા ચાર ભાગના સાત ભાગ થાય છે. તેમાં એક યોજનના એકસઠ ભાગ કરવા માટે એકસઠથી ગુણવા એ રીતે ગુણાકાર કરીને ઉપરના એકસાિ ત્રીસભાગને મેળવે તે એકવીસસે રપ પાંસઠ થાય છે. સૂર્યને વિકંપ બે જન અને એક એજનના એકસઠિયા અડ. તાલીસ ભાગ ૨ થાય છે, બે જનને એકસઠથી ગુણવા ૨૬૧=૧૨૨ તે એકબાવીસ થાય છે. અહીં ઉપરના એક એજનના એકસડિયા અડતાલીસ ભાગને મેળવે તે ૧૨૨૧૪૮ =૧૬ એકસેસિત્તેર અંશસ્થાનમાં તથા હરસ્થાનમાં એજ પહેલાની એકસઠની રાશી રહે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1003

९९१
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४५ दशमप्राभृतस्य दशमं प्राभृतप्राभृतम्
पूर्णाङ्काः द्वादश एतावन्तोऽपान्तराले सूर्यमार्गा भवन्ति । शेषं तिष्ठति पञ्चविंशत्यधिकं शतं १२५ अत्र द्वात्रिंशत्यधिकेन शतेन द्वादशस्य सूर्यमार्गस्योपरि द्वे योजने लब्धे, शेषास्तिष्ठन्ति त्रय एकषष्टिभागाः २ । येऽपि च प्रथमे चन्द्रमण्डले रविमण्डलात् शेषाः अष्टौ एकषष्टिभागास्तेऽप्यत्र प्रक्षिप्यन्ते तदा जाता एकादश एकषष्टिभागाः + = | एतेनेदमागतं यत द्वादशात् सूर्यमार्गात् परतो द्वितीयात् चन्द्रमण्डलात् अर्वाक् द्वे योजने एकादश च एकषष्टिभागा योजनस्य, एकस्य च एकषष्टिभागस्य सत्काश्चत्वारः सप्तभागाः । तत्र योजनद्वयानन्तरं सूर्यमण्डलमित्यतो द्वितीयात् चन्द्रमण्डलात् अर्वाक् अभ्यन्तरं प्रविष्टं सूर्यमण्डलम् एकादश एकषष्टिभागस्य सत्कात् चतुरः सप्तभागान् । ततः परं षट्त्रिंशदेकषष्टिभागा एकस्य च एकषष्टिभागस्य सत्कास्त्रयः, इत्येतावत् परिमाणं सूर्यमण्डलसम्मिश्र है इस संख्या से पूर्वराशि का भाग करे जैसे की १६५६ X =2904= १२ इस प्रकार पूरा बारह लब्ध होता है इतना अपान्तराल में सूर्य के मार्ग होते हैं । तथा एकसो पचीस १२५ शेष रतहा है । यहां पर एकसो बत्तीस से बारह सूर्य मार्ग के ऊपर दो योजन लब्ध होता है तथा इकसठिया ३ भाग शेष रहता है २, जो प्रथम चन्द्र मंडल में सूर्यमंडल से शेष इकसठिया आठ भाग है उसको यहां पर जोडे तो इकसठिया ग्यारह होते हैं += इस से यह फलित होता है कि जो बारह सूर्यमार्ग से पर तथा दूसरे चंद्र मंडल से पीछे दो योजन एवं एकसठिया एक योजन का ग्यारह भाग तथा एक इकसठिया चार भाग का सात भाग होते हैं। वहां दो योजन के अनन्तर सूर्यमंडल होता है अतः दूसरे चन्द्र मंडल के अनन्तर अभ्यन्तर में प्रविष्ठ हुवा सूर्य मंडल को इकसठिया ग्यारह भाग सत्क सातिया चार भाग रहता है । तदनन्तर इकसठिया छत्तीस भाग तथा इकसठिया एक भाग या संख्याथी पहेलानी राशीना लाग अश्व भडे १=२१७!>}}=२७६५ =૧૨૪૪ આરીતે પૂરા ખાર થાય છે, આટલા પ્રમાણુ અપાન્તરાલમાં સૂર્યના માર્ગ હોય છે. તથા ૧૨૫ એકસાપચીસ શેષ રહે છે. અહીંયાં એકસે ખત્રીસથી ખાર સૂર્ય માની ઉપર એ ચેાજન લખ્યું થાય છે. તથા એકઠિયા ત્રણ ભાગ શેષ રહે છે.ર. જે પહેલા ચંદ્રમ ડળમાં સૂર્ય મડળથી શેષ એકસડિયા આઠ ભાગ છે તેને અહીં મેળવવાથી એકસિયા અગ્યાર થાય છે. ૬+ =↑ આથી એમ સમજાય છે કે—જે માર સૂર્યંમાની ઉપર તથા ખીજા ચંદ્રમડળની પછી એ ચેાજન અને એકસઠયા એક ચેાજનના અગ્યાર ભાગ તથા એક એકઠિયા ચાર ભાગના સાતભાગ થાય છે. ત્યાં એ ચેાજન પછી સૂર્ય મંડળ હોય છે. તેથી બીજા મંડળ પછી અભ્યંતરમાં પ્રવિષ્ટ થયેલ સૂર્યંમડળને એકસઢિયા અગ્યાર ભાગના સાતિયા ચાર ભાગ રહે છે. તે પછી એકસડિયા છત્રીસભાગ તથા એકસડિયા એક ભાગ સહિત સાત ભાગ આટલું પ્રમાણ સૂર્ય મંડળ અને ચંદ્રમંડળમાં મળેલ હાય છે. તે
इष
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #1004

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे भवतीति । ततः सूर्यमण्डलात्परतो बहिर्विनिर्गतं चन्द्रमण्डलं एकोनविंशतिम एकषष्टिभागान एकस्य च एकपष्टिभागस्य चतुरः सप्तभागान् ततः परं भूयस्तृतीयस्य चन्द्रमण्डलस्य अक्ि यथोक्तपरिमाणमन्तरं स्यात्, तद्यथा पञ्चत्रिंशत् योजनानि त्रिंशदेकषष्टिभागा योजनस्य एकस्य च एकषष्टिभागस्य सत्काश्चत्वारः सप्तभागा इति, एतावत्यन्तरे द्वादश सूर्यमार्गाः लभ्यन्ते, उपरि च द्वे योजने त्रयश्चैकषष्टिभागा योजनस्य एकस्य च एकषष्टिभागस्य सत्काश्चत्वारः सप्तभागाः, अतोऽत्र पूर्वोक्ता द्वितीयस्य चन्द्रमण्डलस्य सत्काः सूर्यमण्डलात् बहिर्विनिर्गता एकोनविंशतिरेकषष्टिभागाः, एकस्य च एकषष्टिभागस्य चत्वारः सप्तभागाः प्रक्षिप्यन्ते, ततो जातास्त्रयोविंशतिरेकषष्टिभागाः, एकस्य च एकपष्टिभागस्य सत्क एकः सप्तभागः । तत इदमागतं द्वितीयात् चन्द्रमण्डलात् परतो द्वादश सूर्यमार्गा इति । द्वादशाच्च सूर्यमार्गात् परतो योजनद्वयातिक्रमेण सूर्यमण्डलं भवेत् , तच्च मण्डलं तृतीयात् चन्द्रमण्डसहित सात भाग इतना परिमाण सूर्यमंडल चंद्रमंडल से मिश्र होता है । तदनन्तर चन्द्रमंडल सूर्यमंडल से बाहर निकला हुवा इकसठिया उन्नीस भाग तथा इकसठिया एक भाग का सातिया चार भाग होता है। तदनन्तर फिर तीसरे चन्द्रमंडल के पश्चात् यथोक्त परिमाणवाला अंतर होता है । जो इस प्रकार है-पैंतीस योजन एवं एक योजन का इकसठिया तीस भाग तथा इकसठिया एक भाग सहित सातिया चार भाग होते हैं। इतने अंतर में बारह सूर्यमार्ग होते हैं, तथा ऊपर में दो योजन एवं एक योजन का इकसठिया तीन भाग तथा इकसठिया एक भाग सहित सातिया चार भाग रहता है, यहां पर पूर्वोक्त दूसरे चंद्रमंडल संबंधी सूर्यमंडल से बहार का इकसठिया उन्नीस भाग होते हैं उसमें इकसठिया एक भाग का सातिया चार भाग जोडे तो इकसठिया तेवीस भाग तथा इकसठिया एक भाग का सातिया एक भाग होता है, इससे यह फलित हुवा कि दूसरे चंद्रमंडल से पर बारह सूर्यमार्ग होते हैं, बारह सूर्यमार्ग से पर दो योजन जाने पर सूर्यमंडल होता પછી ચંદ્રમંડળ સૂર્યમંડળથી બહાર નીકળે છે. તે એકસઠિયા ઓગણીસભાગ તથા એકસહિયા એક ભાગના સાતિયા ચારભાગ થાય છે. તે પછી ફરી ત્રીજામંડળ પછી યુક્ત પરિમાણનું અંતર થાય છે, જે આ પ્રમાણે છે. પાંત્રીસ જન અને એક એજનના એકસઠિયા ત્રીસ ભાણ તથા એકસઠિયા એકભાગના સાતિયા ચારભાગ થાય છે, આટલા અંતરમાં બાર સૂર્ય માર્ગ હોય છે. તથા ઉપર બે જન અને એક એજનના એકસઠિયા ત્રણ ભાગ તથા એકસઠિયા એકભાગને સાતિયા ચારભાગ રહે છે. અહિંયાં પૂર્વોક્ત બીજા ચંદ્રમંડળ સંબંધી સૂર્યમંડળની બહારના એકસડિયા ઓગણીસ ભાગ થાય છે, તેમાં એકસઠિયા એક ભાગના સાતિયા ચાર ભાગ મેળવે તે એકસઠિયા તેવીસ ભાગ તથા એકસઠિયા એક ભાગને સાતિયા એક ભાગ થાય છે. આથી એ ફલિત
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1005

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४५ दशमप्राभृतस्य एकादशं प्राभृतप्राभृतम्
९९३
लात् अर्वाक् अभ्यन्तरं प्रविष्टं त्रयोविंशतिमेकषष्टिभागान्, एकं च एकषष्टिभागसत्कं सप्तभागम् । ततः शेषाश्चतुर्विंशतिरेकषष्टिभागाः, एकस्य च एकषष्टिभागस्य षट् सप्तभागाः, सूर्यमण्डलस्य तृतीयचन्द्रमण्डलस्य सम्मिश्रास्तिष्ठन्ति, ततस्तृतीयं चन्द्रमण्डलं सूर्यमण्डलात् बहिर्विनिर्गतमेकत्रिंशतमेकपष्टिभागान् एकस्य च एकषष्टिभागस्य सत्कमेकं सप्तभागं +3 ततो भूयोऽपि यथोक्तं चन्द्रमण्डलान्तरं तस्मिंश्च द्वादश सूर्यमार्गा लभ्यन्ते, द्वादशस्य सूर्यमार्गस्योपरि द्वे योजने त्रय एकषष्टिभागा योजनस्य एकस्य च एकषष्टिभागस्य सत्काश्चत्वारः सप्तभागाः, ततो येऽत्र तृतीयमण्डलसत्काः सूर्यमण्डलाद्बहिर्विनिर्गता एकत्रिंशद् एकषष्टिभागा योजनस्य एकस्य च एकषष्टिभागस्य सत्क एकः सप्तभागः, तेऽत्र प्रक्षिप्यन्ते, ततो जाता चतुस्त्रिंशद् एकषष्टिभागा एकस्य चैकषष्टिभागस्य सत्काः पञ्चसप्तभागाः, ततः इदं हैं, वह मंडल तीसरे चंद्रमंडल के अनन्तर अभ्यंतर में प्रविष्ट इकसठिया तेइस भाग तथा इकसठिया एक भाग का सातवां भागरूप होता है, एवं इकसठिया चोवीस भाग तथा इकसठिया एक भाग का सातिया छ भाग शेष बचता है, इतना सूर्यमंडल का भाग तीसरे चंद्रमंडल में मिलित रहता है, तदनन्तर तीसरा चंद्रमंडल सूर्यमंडल से बाहर विनिर्गत इकसठिया इकतीस भाग तथा इकसठिया एक भाग का सातिया एक भाग है + इतना चंद्रमंडल से बाहर रहता है, इसप्रकार पुनः चंद्रमंडल का अंतर कहा उसमें बारह सूर्यमार्ग होते हैं बारह सूर्यमार्ग के ऊपर दो योजन तथा एक योजन का इकसठिया तीन भाग एवं एक योजन का इकसठिया एक भाग का सातिया चार भाग तत्पश्चात् जो यहां तीसरे चंद्रमंडल का सूर्यमंडल से बाहर रहा हुवा इकसठिया इकतीस भाग तथा एक योजन का इकसठिया भाग का सातिया एक भाग है उस कों उस में जोडे तो इकसठिया चोत्तीस भाग तथा इकથાય છે કે બીજા ચંદ્રમડળની ઉપર માર સૂ માર્ગ હેાય છે. ખાર સૂર્ય માર્ગ પર એ ચેાજન જવાથી સૂર્યમંડળ હાય છે. એ મડળ ત્રીજા ચંદ્રમ`ડળની પછી આભ્યંતરમાં પ્રવિષ્ટ થયેલ એકસડિયા તેવીસ ભાગ તથ એકસિયા એક ભાગના સાતમા ભાગ રૂપ હોય છે, તથા એકસડિયા ચાવીસ ભાગ તથા એકસઠયા એક ભાગના સાતિયા છ ભાગ શેષ રહે છે,આટલે સૂર્યમંડળના ભાગ ત્રીજા ચંદ્રમંડળમાં મળેલ રહે છે. તે પછી ત્રીજું ચક્રમ'ઠળ સૂર્ય મંડની બહાર નીકળેલ એકડિયા એકત્રીસ ભાગ તથા એકસઠયા એક ભાગના સાતિયા એક ભાગ + આટલા ભાગ ચંદ્રમ'ડળની મહાર રહે છે. આ રીતે ફરી ચંદ્રમંડળનુ યથાક્ત અંતર કહ્યું તેમાં ખાર સૂ માગ હોય છે. ખાર સૂર્ય માની ઉપર એ ચેાજન અને એક ચેાજનના એકડિયા ત્રણ ભાગ અને એક ચેાજનના એકડિયા એક ભાગના સાતિયા ચાર ભાગ પર અહીં ત્રીજા ચંદ્રના સૂ`મડળથી બહાર રહેલ એકસિયા એકત્રીસમેા ભાગ તથા એક ચેાજનના એકસસયા ભાગના સાતિયા એક ભાગને તેમાં જોડે તા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #1006

९९४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र वस्तुतत्वं जातं यत् तृतीयात् चन्द्रमण्डलात् परतो द्वादश सूर्यमार्गाः, द्वादशाच्च सूर्यमार्गात परतो योजनद्वयमतिक्रम्य सूर्यमण्डलं तच्चतुर्थाच्चन्द्रमण्डलादक अभ्यन्तरं प्रविष्टं चतुस्त्रिंशतमेकषष्टिभागान् एकस्य च एकषष्टिभागस्य सत्कान पञ्चसप्तभागान् , ततः शेष सूर्यमण्डलस्य त्रयोदश एकपष्टिभागा एकस्य च एकषष्टिभागस्य सत्कौ द्वौ भागो इति, एतावच्चतुर्थमण्डलसम्मिश्र, चतुर्थस्य च चन्द्रमण्डलस्य सूर्यमण्डलात् बहिर्विनिर्गतं द्विचत्वारिंशत् एकषष्ठिभागाः एकस्य च एकपष्टिभागस्य सत्काः पश्चसप्तभागाः, ततः पुनरपि यथोदितपरिमाणं चन्द्रमण्डलान्तरं, तत्र च द्वादश सूर्यमार्गा लभ्यन्ते, द्वादशस्य च सूर्यमार्गस्योपरि द्वे योजने त्रय एकपष्टिभागा योजनस्य एकस्य चैकपष्टिभागस्य सत्काश्चत्वारः सप्तभागाः, तत्र च आधचतुर्थचन्द्रमण्डलस्य सूर्यमण्डलात् बहिर्विनिर्गताः द्वाचत्वारिंशदेकषष्टिभागा सठिया एक भाग का सातिया पांच भाग होते हैं । इससे यह प्रतिपादित होता है कि तीसरे चंद्रमंडल से पर बारह सूर्यमार्ग होते हैं, तथा बारह सूर्यमार्ग के पीछे दो योजन जाने पर सूर्यमंडल होता है, वह चौथा चंद्रमंडल के पीछे अभ्यन्तर में प्रविष्ट इकसठिया चोतीस भाग तथा इकसठिया एक भाग का सातिया पांच भाग होता है, एवं सूर्यमंडल का इकसठिया तेरह भाग एवं इकसठिया एक भाग का दो भाग शेष रहता है, इतना चतुर्थ मंडल से मिश्रित चौथा चंद्रमंडल का सूर्यमंडल से बाहर निर्गत इकसठिया बयालीस भाग तथा इकसठिया एक भाग का सातिया पांच भाग होता है, तदनन्तर फिरसे यथोक्त चंद्रमंडल का परिमाण कहा, वहां बारह सूर्यमार्ग होता हैं, बारह सूर्यमार्ग के ऊपर में दो योजन तथा इकसठिया तीन भाग एवं एक योजन का एक इकसठिया भाग का सातिया चार भाग होते हैं उसमें पहले का चौथा चंद्रमण्डल का सूर्यमंडल से बाहर निकला हुवा इकसठिया बयालोस એકસઠિયા ચોત્રીસ ભાગ તથા એકસઠિયા એક ભાગના સાતિયા પાંચ ભાગ થાય છે. આથી એમ જણાય છે કે ત્રીજા ચંદ્રમંડળની ઉપર બાર સૂર્યમાર્ગ હોય છે, તથા બાર સૂર્યમાર્ગની પછી બે જન જવાથી સૂર્યમંડળ હોય છે, તે ચોથા ચંદ્રમંડળની પછી અત્યંતરમાં પ્રવિષ્ટ થયેલ એકસઠિયા ત્રીસ ભાગ તથા એકસઠિયા એક ભાગના સાતિયા પાંચ ભાગ હોય છે. અને સૂર્યમંડળના એકસઠિયા તેર ભાગ તથા એકસડિયા એક ભાગના બે ભાગ શેષ રહે છે, આટલું પ્રમાણુ ચેથા મંડળમાં મળેલ ચેથા ચંદ્રમંળનું સૂર્યમંડળથી બહાર નીકળેલ એકસડિયા બેંતાલીસ ભાગ, તથા એકસઠિયા એક ભાગના સાતિયા પાંચ ભાગ હોય છે, તે પછી ફરીથી ચંદ્રમંડળનું યક્ત પરિમાણુ કહ્યું, ત્યાં બાર સૂર્યમાર્ગ હોય છે, બાર સૂર્યમાર્ગની ઉપર બે યેજન તથા એકસડિયા ત્રણ ભાગ અને એક
જનના એકસયિ એક ભાગના સાતિયા ચાર ભાગ થાય છે. તેમાં પહેલાના થા ચંદ્રમંડળના સૂર્યમંડળથી બહાર નીકળેલ એકસડિયા બેંતાલીસ ભાંગ તથા એકસડિયા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1007

-
--
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४५ दशमप्राभृतस्य एकादश प्राभृतप्राभृतम्
प्रातम ९९५ एकस्य च एकषष्टिभागस्य सत्काः पञ्चसप्तभागाः, तेऽत्रराशौ प्रक्षिप्यन्ते, ततो जाता पद चत्वारिंशदेकपष्टिभागाः, द्वौ च एकषष्टिभागस्य सत्कौ सप्तभागाः, ततोऽत्रैवं वस्तुस्वरूपमवगन्तव्यं यत् चतुर्थात् चन्द्रमण्डलात् परतो द्वादश सूर्यमार्गाः, द्वादशाच्च सूर्यमार्गात् परतो योजनद्वयातिक्रमे सूर्यमण्डलमस्तीतिज्ञेयं, तच्च पश्चमात् चन्द्रमण्डलादक अभ्यन्तरं प्रविष्टं भवेत् षट् चत्वारिंशतमेकषष्टिभागान् द्वौ च एकस्यैकपष्टिभागस्य सत्कौ सप्तभागौ भवत इति, शेषं सूर्यमण्डलस्य एकपष्टिभाग एकस्य च एकषष्टिभागस्य पञ्चसप्तभागाः, इत्येतावत् परिमाणं पञ्चमचन्द्रमण्डलसम्मिश्रं, तस्य पश्चमस्य चन्द्रमण्डलस्य सूर्यमण्डलाद् बहिर्विनिर्गतं चतुः पश्चाशत् एकषष्टिभागा एकस्य च एकपष्टिभागस्य द्वौ सप्तभागौ, तदेवं पश्च सर्वाभ्यन्तराणि चन्द्रमण्डलानि सूर्यमण्डलसम्मिश्राणि, चतुषु च चन्द्रमण्डलान्तरेषु द्वादश द्वादश सूर्यमार्गा भवन्तीति निष्कर्षार्थः, सम्प्रति षष्ठादीनि दशपर्यन्तानि पञ्चभाग तथा इकसठिया एक भाग का सातिया पांच भाग होते हैं उनको यहां की राशि में जोडे तो इकसठिया छयालीस भाग तथा इकसठिया दो भाग का सात भाग होते हैं, इस से यहां पर इसप्रकार समझना चाहिये कि चौथे चंद्रमंडल से पर बारह सूर्यमार्ग होते हैं, एवं बारह सूर्यमार्ग के पर दो योजन जाने पर सूर्यमंडल होता हैं, वह सूर्यमंडल पांचवें चंद्रमंडल के पीछे अभ्यन्तर में प्रविष्ट होता है यह इकसठिया छियालीस भाग तथा इकसठिया एक भाग का सातिया दो भाग होता है तथा सूर्यमंडल का इकसठिया भाग तथा इकसठिया एक भाग का सातिया पांच भाग शेष रहता है, इतना परिमाण पांचवां चंद्रमंडल से मिला होता है, उस पांचवें चंद्रमंडल का सूर्यमंडल से बाहर निकला हुवा इकसठिया चौपन भाग तथा इकसठिया एक भाग का सातिया दो भाग होता है, इसप्रकार पांच सर्वाभ्यन्तर चंद्रमंडल सूर्यमंडल से मिले हुवे होते हैं, चार चंद्रमंडलों में बारह बारह सूर्यमार्ग होते हैं यह એક ભાગના સાતિયા પાંચ ભાગ થાય છે, તેને અહીંની શશીમાં મેળવવામાં આવે તે એકસઠિયા બેંતાલીસ ભાગ તથા એકસઠિયા બે ભાગને સાતમે ભાગ થાય છે. આથી અહીંયાં એમ સમજવું કે-ચેથા ચંદ્રમંડળની ઉપર બાર સૂર્ય માર્ગો હોય છે. અને બાર સૂર્ય માર્ગ પર બે જન જેટલું જવાથી સૂર્યમંડળ હોય છે. એ સૂર્યમંડળ પાંચમા ચંદ્રમંડળની પછી આત્યંતરમાં પ્રવિષ્ટ થાય છે, તે એકસઠિયા બેંતાલીસ ભાગ તથા એકસઠિયા એક ભાગના સાતિયા બે ભાગ હોય છે. તથા સૂર્યમંડળને એકસઠિયા ભાગ તથા એકસડિયા એક ભાગના સાતિયા પાંચ ભાગ શેષ રહે છે. આટલું પ્રમાણ પાંચમાં ચંદ્રમંડળમાં મળેલ હોય છે. એ પાંચમા ચંદ્રમંડળને સૂર્યમંડળથી બહાર નીકળેલ એકસડિયા ચેપન ભાગ તથા એકસડિયા એક ભાગના સાતિયા બે ભાગ થાય છે, આ રીતે પાંચ સત્યંતર ચંદ્રમંડળ સૂર્યમંડળથી મળેલ હોય છે. ચાર ચંદ્રમંડળમાં બાર બાર સૂર્ય માર્ગો હોય છે. આ સારાંશ છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1008

९९६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्र चन्द्रमण्डलानि सूर्यमण्डला संस्पृष्टानि भाव्यन्ते, तत्र पञ्चमात चन्द्रमण्डलात परतो भूयः षष्ठं चन्द्रमण्डलम् अधिकृत्य तच्चान्तरं पञ्चत्रिंशधोजनानि त्रिशच्चैकषष्टिभागा योजनस्य एकस्य च एकषष्टिभागस्य सत्काश्चत्वारः सप्तभागाः, तत्र च पश्चत्रिंशद्योजनानि एकषष्टिभागकरणार्थ सवर्णनक्रियया एकपष्टया गुण्यन्ते, गुणयित्वा चोपरितना स्त्रिंशदेकषष्टिभागाः प्रक्षिप्यन्ते, ततो जातान्येकविंशतिः शतानि पञ्चषष्टयधिकानि २१६५, येऽपि च पश्चमस्य चन्द्रमण्डलस्य सूर्यमण्डलात् बहिर्विनिर्गताश्चतुःपञ्चाशत् एकषष्टिभागाः द्वौ च एकषष्टिभागस्य सत्कौ सप्तभायौ तेऽत्र प्रक्षिप्यन्ते, ततो जातानि द्वाविंशतिः शतानि एकोनविंशत्यधिकानि २२१९ अथ सूर्यस्य विकम्पो द्वे योजने अष्टाचत्वारिंशत् एकपष्टिभागाधिके, तत्र द्वे योजने एकपष्टया गुण्येते जातं द्वाविंशं शतमेकषष्टिभागानां, तत उपरितना अष्टाचत्वारिंशत् एकषष्टिभागाः प्रक्षिप्यन्ते ततो जातं सप्तत्यधिकं शतं १७० तेन पूर्वराशे भांगो सारांश हैं, अब छह से लेकर दश पर्यन्त के पांच चंद्रमंडल कि जो सूर्यमंडल से असंस्पृष्ट हैं उनका कथन किया जाता हैं-उसमें पांचवें चंद्रमंडल से पश्चात् छट्ठा चंद्रमंडल को अधिकृत करके कहते हैं कि उसका अंतर पैंतीस योजन एवं एक योजनका इकसठिया तीस भाग एवं एक इकसठिया भाग का सातिया चार भाग का होता हैं, उसमें पैंतीस योजन का इकसठ भाग करने के लिये गणित क्रियासे इकसठ से गुणा करे गुणा करके ऊपर का इकठिया इकतीस भाग उसमें जोडे तो दो हजार एकसो पैंसठ २१६५, हो जाते हैं, तथा जो पांचवें चन्द्रमंडल का सूर्यमंडल से बाहर निकला हवा इकसठिया चौपन भाग तथा इकसठिया दो भाग का सात भाग है, उसको जोडे तो बावीससो उन्नीस २२१९ होते है, सूर्य का विकम्प दो योजन एवं एक योजन का इकसठिया अडतालीस भाग अधिक है उस में दो योजन को इकसठ से गुणा करे तो इकसठिया एकसो बाइस होते हैं, तत्पश्चात् ऊपर का इकसठिया
હવે છથી લઈને દસમા સુધીના પાંચ ચંદ્રમંડળે કે જે સૂર્યમંડળને સ્પર્શ કરતા નથી તેનું કથન કરવામાં આવે છે. તેમાં પાંચમા ચંદ્રમંડળની પછી છ ચંદ્રમંડળને અધિકૃત કરીને કહેવાય છે કે તેનું અંતર પાંત્રીસ જન અને એક એજનન એકસડિયા ત્રીસ ભાગ અને એકસઠિયા એક ભાગના સાતિયા ચાર ભાગ હોય છે, તેમાં પાંત્રીસ
જનના એકસઠ ભાગ કરવા માટે ગણિત કિયાથી એકસઠથી ગુણવા. એવી રીતે ગુણીને ઉપરનો એકસઠિયા એકત્રીસમે ભાગ તેમાં મેળવે તે બે હજાર એકસે પાંસઠ ૨૧૬૫ થાય છે. તથા પાંચમા ચંદ્રમંડળને સૂર્યમંડળથી બહાર નીકળેલ જે એકસઠિયા ચેપનો ભાગ તથા એકસઠિયા બે ભાગના સાત ભાગે છે. તેને એમાં મેળવે તે બાવીસસે ઓગણીસ ૨૨૧૯ થાય છે. સૂર્યને વિકંપ બે જન અને એક એજનના એકસઠિયા અડતાલીસ ભાગ અધિક છે, તેમાં બે એજનને એકસઠથી ગુણવાથી એકસડિયા એકસે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1009

सूर्यज्ञतिप्रकाशिका टीका सू० ४५ दशमप्राभृतस्य एकादश प्राभृतप्राभृतम्
ह्रियते, लब्धात्रयोदश, शेषास्तिष्ठन्ति नव, एकस्य च एकषष्टिभागस्य सत्काः षट्सप्तभागाः, अतोऽदमागतं यत् पञ्चमात् चन्द्रमण्डलात् परतस्त्रयोदश सूर्यमार्गाः, त्रयोदशस्य च सूर्यमार्गस्योपरि षष्टात् चन्द्रमण्डलादर्वाक् अनन्तरं नव एकषष्टिभागा योजनस्य एकस्य च एकषष्टिभागस्य सत्काः षट्सप्तभागाः, ततः परतः षष्ठं चन्द्रमण्डलं, तच्च षट्पञ्चाशदेकषष्टिभागात्मकं ततः परतः सूर्यमण्डलादर्वाक् अनन्तरं षट्पञ्चाशदेकषष्टिभागाः, एकस्य च एकषष्टिभागस्य एकः सप्तभागः तदन्तरं सूर्यमण्डलं, तस्माच्च परतः एकषष्टिभागानां चतुरुत्तरेण शतेन एकस्य च एकषष्टिभागस्य सत्केनैकेन सप्तभागेन हीनं यथोदितप्रमाणं चन्द्रमण्डलानन्तरं प्राप्यते इति । ततस्तस्मात् सूर्यमण्डलात् परतोऽन्ये द्वादशसूर्यमार्गा लभ्यन्ते । ततः सर्वसंकलनया तस्मिन्नप्यन्तरे त्रयोदशसूर्यमार्गा भवेयुः । तस्य च त्रयोदअडतालीस भाग को उसमें जोड़े तो एकसो सित्तेर १७० होते हैं, इससे पूर्व राशि का भाग करे तो तेरह लब्ध होता हैं, तथा शेष नव रहता है तथा इकसठिया एक भाग का सातिया छ भाग रहता है इसप्रकार यहां पर यह फलित होता है कि पांचवें चंद्रमंडल से पर तेरह सूर्यमार्ग होते हैं, तथा तेरह सूर्यमार्ग के ऊपर छठे चंद्रमंडल के पश्चात् एक योजन का इकसठिया नव भाग तथा इकसठिया एक भाग का सातिया छह भाग के पीछे छठा चंद्रमंडल होता है, वह इकसठिया छप्पन भागरूप होता है, उसके ऊपर के सूर्यमंडल के पश्चात् एकसठिया छप्पन भाग तथा इकसठिया एक भाग का सातिया एक भाग के अनन्तर सूर्यमंडल आता है, वह इकसठिया भाग का एकसो चार भाग तथा इकसठिया एक भाग का सातिया एक भाग से न्यून होता है इसप्रकार चंद्रमंडल के अन्तर का यथोक्त प्रमाण होता है, उस सूर्यमंडल के पर अन्य बारह सूर्यमार्ग होते हैं, ये सबको जोडने से उस अंतर में तेरह ખાવીસ થાય છે. તે પછી ઉપરના એનઠિયા અડતાલીસ ભાગને તેમાં મેળવે તે એકા સિત્તેર ૧૭૦ થાય છે, આનાથી પૂર્વીશીના ભાગ કરવા તે તેર આવે છે. અને શેષ નવ વધે છે. તથા એકસઠિયા એક ભાગના સાતિયા છ ભાગ રહે છે. આ રીતે અહિયાં એ ફલિત થાય છે કે-પાંચમા ચંદ્રમડળની ઉપર તેર સૂર્યમાળે હાય છે, તથા તેર માની ઉપર છઠ્ઠા ચદ્રમડળની પછી એક ચેોજનના એકસડિયા નવ ભાગ તથા એકસડિયા એક ભાગના સાતિયા છ ભાગની પછી છઠ્ઠું, ચદ્ર મ`ડળ આવે છે, તે એક સઢિયા છપ્પન ભાગ રૂપ હોય છે, તેની ઉપરના સૂમડળની પછી એકસડિયા છપ્પન ભાગ તથા એકસડિયા એક ભાગના સાતિયા એક ભાગની પછી સૂર્યંમ`ડળ આવે છે તે એકસડિયા ભાગના એકસા ચાર ભાગ તથા એક ભાગના સાતિયા એક ભાગથી ન્યૂન હાય છે.
९९७
આ રીતે ચંદ્રમ ́ડળની પછીનું યથાક્ત પ્રમાણુ થઈ જાય છે, એ સૂર્યમંડળની પછી ખીજા ખાર સૂર્યમાગ થઈ જાય છે, એ બધાને મેળવવાથી એ અંતરમાં તેર સૂ માગ થઈ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #1010

९९८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
शस्य सूर्यमार्गस्योपरि सप्तमात् चन्द्रमण्डलात् अर्वाक् अन्तरमेकविंशतिरेकपष्टिभागा एकस्य च एकषष्टिभागस्य त्रयः सप्तभागाः, ततः सप्तमं चन्द्रमण्डलं समागच्छेत् । तस्माच्च सप्तमात् चन्द्रमण्डलात् परतः चतुश्चत्वारिंशता एकषष्टि भागैरेकस्य च एकषष्टिभागस्य सत्कैश्चतुर्भिः सप्तभागैः सूर्यमण्डलं भवेत् । ततो द्विनवति संख्यैरेकपष्टिभागैश्चतुर्भिश्च एकस्य एकषष्टिभागस्य सत्कैः सप्तभागैः न्यूनं यथोदितप्रमाणं चन्द्रमण्डलान्तरं भवेत् अर्थात् ततः परमस्तीत्यन्येऽपि द्वादश सूर्यमार्गा लभ्यन्त इति । ततस्तस्मिन्नप्यन्तरे सर्वसंकलनया त्रयोदशसूर्यमार्गाः स्युः त्रयोदशस्य सूर्यमार्गस्य बहिरष्टमात् चन्द्रमण्डलात् अर्वाक् अन्तरं त्रयस्त्रिंशत् एकषष्टिभागाः स्युः, ततोऽष्टमं चन्द्रमण्डलं भवेत् ततस्तस्मात् अष्टमात् चन्द्रमण्डलात् परतस्त्रयस्त्रिंशता एकषष्टिभागैः सूर्यमण्डलं भवेत्, तत एकाशीति संख्यैरेकषष्टिभागैरूनं यथोदितप्रमाणं चन्द्रमण्डलान्तरं पुरतो विद्यते इति । ततः पुरतोऽन्येऽपि सूर्यमार्ग हो जाते हैं, उस तेरह सूर्यमार्ग के ऊपर के सातवें चंद्रमंडल से पीछे इकसठिया इक्कीस भाग तथा इकसटिमा एक भाग का सातिया तीन भाग का अन्तर रहता है तत्पश्चात् सातवां चंद्रमंडल आता है, उस सातवें चंद्रमंडल से पर में इकसठिया चुंमालीस भाग तथा इकसठिया एक भाग का सातिया चार भाग में सूर्यमंडल होता है । तदनन्तर इकसठिया विरान्नवे तथा एक इकसठिया भाग का सातिया चार भाग न्यून में चंद्रमंडल का अन्तर यथोक्त प्रमाण हो जाता है अर्थात् उसके ऊपर में अन्य बारह सूर्यमार्ग लभ्य होते हैं, तत्पश्चात् उस अंतर में भी सर्व संकलन करने से तेरह सूर्यमार्ग होते हैं, तेरह सूर्यमार्ग के बाहर आठवें चंद्रमंडल से पीछे का अन्तर इकसठिया तेतीस भाग का होता है, तदनन्तर आठवां चंद्रमंडल होता है, आठवें चंद्रमंडल से पर इकसठिया तेत्तीस भाग से सूर्य मंडल होता है, इकसठिया इक्यासी भाग से न्यून चंद्रमंडल का अन्तर यथोक्त रूप से होता है, જાય છે. એ તેર સૂ માર્ગની ઉપરના સાતમા ચંદ્રમંડળની પછી એકસડિયા એકવીસ ભાગ તથા એકસઠિયા એક ભાગના સાતિયા ત્રણ ભાગનુ અંતર રહે છે, તે પછી સાતમુ ચંદ્રમ`ડળ આવે છે. એ સાતમા ચંદ્રમંડળની પછી એકસયા ચુંમાળીસ ભાગ તથા એકસઢિયા એક ભાગના સાતિયા ચાર ભાગમાં સૂર્યમંડળ હાય છે, તે પછી એકસિયા ખાણુ એક એકઠિયા ભાગના સાતિયા ચાર ભાગ ન્યૂન ચંદ્રમંડળના અંતરનું યથાક્ત પ્રમાણ થઈ જાય છે. અર્થાત્ તેની ઉપર બીજા ખાર સૂ માગેર્યાં લભ્ય થાય છે. તે પછી એ અંત૨માં પશુ સસંકલન કરવાથી તે સૂર્ય માર્ગો થઈ જાય છે, તે સૂર્ય માની બહાર આઠમા ચંદ્રની પછીનું અંતર એકસસયા તેત્રીસ ભાગનું થાય છે. તે પછી આઠમું ચંદ્રમ'ડળ આવે છે. આઠમા ચંદ્રમ’ઢળથી પર એકસડિયા તેત્રીસ ભાગમાં સૂમ'ઠળ હાય છે. એકસઢિયા એકાશી ભાગથી ન્યૂન ચ'દ્રમ'ડળનુ અંતર યથાક્ત પ્રકારથી થાય છે, તેની
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #1011

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४५ दशमप्राभृतस्य एकादश प्राभृतप्राभूतम् ९९९ द्वादश सूर्यामार्गाः स्युः । ततस्तन्मिन्नप्यन्तरे सर्वसंकलनया त्रयोदशसूर्यमार्गाः स्युः । त्रयोदशाच्च सूर्यमार्गात पुरतो नवमात् चन्द्रमण्डलात् अर्वाक् अनन्तरं चतुश्चत्वारिंशत् एकषष्टिभागाः, एकस्य च एकपष्टिभागस्य चत्वारः सप्तभागाः, ततः परं नवमं चन्द्रमण्डलं समापन्नं भवेत् । तस्माच्च नवमाञ्चन्द्रमण्डलात् परतः एकविंशत्या एकषष्टिभागैरेकस्य च एकपष्टिभास्य त्रिभिः सप्तभागैः सूर्यमण्डलं दृश्येत । तत एकोनसप्तति संख्यैरेकषष्टिभागैरेकस्य च एकषष्टिभागस्य त्रिभिः सप्तभागैः परिहीनं यथोक्तप्रमाणं चन्द्रमण्डलान्तरं स्यात् । तत्र चान्ये द्वादश सूर्यमार्गाः स्युः । एवं अस्मिन्नप्यन्तरे सर्वसंकलनया त्रयोदश सूर्यमार्गा भवन्ति । तस्य च त्रयोदशस्य च सूर्यमार्गस्योपरि दशमाचन्द्रमण्डलादाक् अन्तरं षट्पञ्चाशदेकषष्टिभागाः, एकस्य च एकषष्टिभागस्य एकः सप्तभागो भवति । ततो दशमं चन्द्रमण्डलं समागच्छेत् । तस्माच्च दशमात् चन्द्रमण्डलात् परतो नवभिरेकषष्टिभागैरेकस्य एकइसके आगे अन्य भी बारह सूर्यमार्ग होते हैं, उस अन्तर में सर्व का मिलान करने से तेरह सूर्य मार्ग हो जाते हैं । तेरह सूर्यमार्ग से आगे नववें चंद्रमंडल से पीछे इकसठिया चुवालीस भाग तथा इकसठिया एक भाग का सातिया चार भाग से पर नववां चंद्रमंडल आता है । उस नववें चंद्रमंडल से पर इकसठिया इक्कीस भाग तथा इकसठिया एक भाग का सातिया तीन भाग से सूर्यमंडल दृष्टिगोचर होता है, तदनन्तर इकसठिया उनसित्तेर भाग तथा इकसठिया एक भाग का सातिया तीन भाग से हीन यथोक्त प्रमाण के चन्द्र मंडल का अंतर होता है। यहां पर अन्य बारह सूर्यमार्ग होते हैं। इस अंतर में सब का मेल करने से तेरह सूर्यमार्ग होते हैं। इस प्रकार तेरहवें सूर्यमार्ग के ऊपर दसवें चन्द्रमंडल के पीछे का अंतर इकसठिया छप्पन भाग तथा इकसठिया एक भाग का सातिया एक भाग होता है। तदनन्तर दसवां चन्द्रमंडल आता है । उस दसवें चन्द्रमंडल से पर इकसठिया नव भाग तथा આગળ બીજા બાર સૂર્યમાર્ગો હોય છે, એ અંતરમાં બધાને મેળવવાથી તેર સૂર્યમાર્ગો થઈ જાય છે, તેર સૂર્યમાર્ગની આગળ અને નવમા ચંદ્રમંડળની પછી એકસઠિયા ચુંમાળીસ ભાગ તથા એકસઠિયા એક ભાગના સાતિયા ચાર ભાગની પછી નવમું ચંદ્રમંડળ આવે છે એ નવમા ચંદ્રમંડળની પછી એકસઠિયા એકવીસ ભાગ તથા એકસઠિયા એક ભાગના સાતિયા ત્રણ ભાગથી સૂર્યમંડળ દષ્ટિગોચર થાય છે, તે પછી એકસડિયા અડ્યોતેર ભાગ તથા એકસઠિયા એક ભાગના સાતિયા ત્રણ ભાગથી ન્યુન યુક્ત પ્રમાણના અંતરમાં ચંદ્રમંડળ હોય છે, અહીંયાં બીજા બાર સૂર્યમા છે. આ અંતરમાં બધાને મેળવવાથી તેર સૂર્યમાર્ગો થઈ જાય છે, આ તેર સૂર્યમાર્ગની ઉપર દસમા ચંદ્રમંડળની પછીનું અંતર એકસઠિયા છપ્પન ભાગ તથા એકસઠિયા એક ભાગના સાતિયા એક ભાગ હોય છે. તે પછી દસમું ચંદ્રમંડળ આવે છે. એ દસમા ચંદ્રમંડળની પછી એકસ ઠિયા નવ ભાગ તથા એકસઠિયા એક ભાગના સાતિયા સાત ભાગમાં સૂર્યમંડળ હોય છે,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1012

१०००
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे पष्टिभागस्य सत्कैः षड्भिः सप्तभागैः सूर्यमण्डलं तिष्ठेत् । ततः सप्तपश्चाशता एकषष्टिभागैरेकस्य च एकषष्टिभागस्य सत्कैः षभिः सप्तभागैरूनं पूर्वोक्तपरिमाणं चन्द्रमण्डलान्तमिति, ततो भूयोऽपि द्वादश सूर्यमार्गा लभ्यन्ते इति । तस्मिन्नप्यन्तरे सर्वसंकलनया त्रयोदश सूर्यमार्गा भवन्तीति । ततस्त्रयोदशस्य सूर्यमार्गस्योपरि एकादशात् चन्द्रमण्डलात् अर्वागन्तरं सप्तषष्टिः एकषष्टिभागाः, एकस्य च एकषष्टिभागस्य सत्काः पञ्चसप्तभागाः स्फुटिति । तदेवं पञ्च चन्द्रमण्डलानि षष्ठादीनि दशम पर्यन्तानि सूर्यसम्मिश्राणि भवन्तीत्यवसेयानि । षट्रसु च चन्द्रमण्डलान्तरेषु त्रयोदश सूर्यमार्गा इति सिद्धयति । अथ सम्प्रत्ये तदनन्तरमुच्यते-तत्र एकादशे चन्द्रमण्डले चतुःपञ्चाशदेकषष्टिभागाः एकस्य च एकषष्टिभागस्य सत्कौ द्वौ सप्तभागौ इत्येतावत् सूर्यमण्डलादभ्यन्तरं प्रविष्टम् एकपष्टिभागा एकस्य च एकपष्टिभागस्य पञ्चसप्तभागाः इत्येतावन्मानं सूर्यमण्डलसंमिश्रं स्यात्, एकादशात् चन्द्रमण्डलाद बहिर्विनिर्गतं सूर्यमण्डलं स्यात् षट्चत्वारिंशदेकषष्टिभागा एकस्य च एकषष्टिभागइकसठिया एक भाग का सातिया सात भाग से सूर्यमंडल होता है। तदनन्तर इकसठिया सतावन भाग तथा इकसठिया एक भाग का सातिया छ भाग न्यून पूर्वोक्त परिमाण चन्द्रमंडल के अंतर का होता है । पश्चात् फिर से बारह सूर्य मार्ग होते हैं । इस अंतर में सर्व का संकलन करने से तेरह सूर्यमार्ग होते हैं। इस तेरह सूर्यमार्ग के ऊपर ग्यारहवें चन्द्रमंडल के पीछे का अन्तर इकसठिया सडसठ भाग तथा साठिया एक भाग का सातिया पांच भाग होते हैं। इस प्रकार छह से लेकर दसवें तक का पांच चन्द्रमंडल सूर्य से बिना मिले होते हैं छह चन्द्रमंडलान्तरों में तेरह सूर्यमार्ग सिद्ध होता है । अब इनका अन्तर का कथन करते हैं-ग्यारहवें चन्द्रमंडल में इकसठिया चोपन भाग तथा इकसठिया एक भाग का सातिया दो भाग इतना सूर्यमंडल से अभ्यंतर में प्रविष्ट होता है तथा इकसठिया एक भाग का सातिया पांच भाग इतना परिमाण सूर्यमंडल में मिला रहता है, ग्यारहवें चन्द्र. તે પછી એકસઠિયા સત્તાવન ભાગ તથા એકસઠિયા એક ભાગના સાતિયા છ ભાગ ન્યૂન પૂર્વોક્ત પરિમાણ ચંદ્રમંડળના અંતરનું હોય છે. તે પછી ફરીથી બાર સૂર્યમાર્ગો હોય છે આ અંતરમાં બધાનું સંકલન કરવાથી તેર સૂર્યમાર્ગ થાય છે. એ તેર સૂર્યમાર્ગની ઉપર અને અગ્યારમાં ચંદ્રમંડળની પછીનું અંતર એકસડિયા સડસઠ ભાગ તથા સાઠિયા એક ભાગના સાતિયા પાંચ ભાગનું હોય છે, આ રીતે છથી લઈને દસમા સુધીના પાંચ ચંદ્રમંડળે સૂર્યથી મળ્યા વગરના હોય છે, છ ચંદ્રમંડળના અંતરમાં તેર સૂર્યમાળે સિદ્ધ થાય છે. હવે તેના અંતરનું કથન કરવામાં આવે છે. અગીયારમાં ચંદ્રમંડળમાં એકસડિયા પિન ભાગના સાતિયા બે ભાગ આટલું પ્રમાણ સૂર્યમંડળના અત્યંતરમાં પ્રવેશેલ હોય છે. તથા એકસઠિયા એક ભાગના સાતિયા પાંચ ભાગ આટલું પ્રમાણ સૂર્યમંડળમાં મળેલ રહે છે, અગીયારમાં ચંદ્રમંડળથી બહાર નીકળેલ સૂર્યમંડળ એકસડિયા બેંતાલીસ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1013

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४५ दशमप्राभृतस्य एकादर्श प्राभृतप्राभृतम्
१००१
स्य सत्कौ द्वौ सप्तभागौ, तदेतावता हीनं परतचन्द्रमण्डलान्तरमस्तीतिज्ञेयम् द्वादश सूर्यमार्गाश्च लभ्यन्त इति ततः परमेकोनाशीत्या एकषष्टिभागैरेकस्य च एकषष्टिभागस्य सत्काभ्यां द्वाभ्यां सप्तभागाभ्यां द्वादशं चन्द्रमण्डलं भवेत् । तच्च द्वादशं चन्द्रमण्डलं सूर्यमण्डलादभ्यन्तरं प्रविष्टं द्वाचत्वारिंशतमेकषष्टिभागान् एकस्य च एकषष्टिभागस्य सत्कान् पञ्चसप्तभागान् । शेषं च त्रयोदश एकषष्टिभागा योजनस्य, एकस्य च एकषष्टिभागस्य सत्कौ द्वौ सप्तभागों, एत्येतावन्मात्रं सूर्यमण्डलसम्मिश्रमव सेयम् । तस्माच्च द्वादशात् चन्द्रमण्डलात् बहिर्विनिर्गत सूर्यमण्डलं चतुस्त्रिंशतमेकपष्टिभागान् योजनस्य एकस्य चैकपष्टिभागस्य सत्कान् पञ्चसप्तभागान् । तत एतावन्मात्रेण हीनं परतश्चन्द्रमण्डलान्तरं भवेदिति । तत्र च द्वादश सूर्यमार्गा लभ्यन्ते, द्वादशाच्च सूर्यमार्गात परतो नवति संख्यैरेकषष्टिभागैरेकस्य च एकषष्टिभागस्य मंडल से बाहर निकला हुवा सूर्यमंडल इकसठिया छियालीस भाग तथा इकसठिया एक भाग का सातिया दो भाग होता है। आगे के चन्द्रमंडल के अंतर से इतना हीन परिमाण होता है। यहां पर बारह सूर्यमार्ग होते हैं, उनके ऊपर इकसठिया उन्नासी भाग तथा इकसठिया एक भाग का सातिया दो भाग से बारहवां चन्द्रमंडल होता है । वह बारहवां चंद्रमंडल सूर्यमंडल के अभ्यंतर में प्रविष्ट इकसठिया बयालीस भाग तथा इकसठिया एक भाग का सातिया पांच भाग होता है तथा एक योजन का इकसठिया तेरह भाग तथा इकसठिया एक भाग का सातिया : दो भाग शेष रहता है, इतना परिमाण सूर्यमंडल से मिश्रित होता है । उस बारहवें चन्द्रमंडल से बाहर निकला हुवा सूर्यमंडल एक योजन का इकसठिया चौतीस भाग तथा इकसठिया एक भाग का सातिया पांच भाग होता है, इतना परिमाण न्यून पर के चन्द्र मंडल का होता है। वहां पर बारह सूर्यमार्ग होते हैं, बारह सूर्यमार्ग से ऊपर इकसठिया नव्वे भाग तथा इकसठिया एक भाग का सातिया छ भाग से
ભાગ તથા એકઠિયા એક ભાગના સાતિયા બે ભાગ થાય છે, આગળના ચંદ્રમ ડળના અંતરથી આટલું હીન પરિમાણુ હાય છે. અહીંયાં ખાર સૂર્ય માર્ગો હાય છે. તેની ઉપર એકસિયા આગણ્ય સી ભાગ તથા એકસડિયા એક ભાગના સાતિયા બે ભાગ પર ખાણ્યું ચંદ્રમંડળ આવે છે, એ બારમું ચંદ્રમંડળ સૂર્ય મડળની અંદર પ્રવિષ્ટ એકસડિયા બેતા લીસ ભાગ તથા એકસડિયા એક ભાગના સાતિયા પાંચ ભાગ હોય છે. તથા એક યેાજનના એકસઠયા તેર ભાગ તથા એકસડિયા એક ભાગના સાતિયા એ ભાગ શેષ રહે છે. આટલુ પરિમાણુ સૂર્ય મંડળમાં મળેલ હાય છે એ ખારમાં ચદ્રમંડળની બડાર નીકળેલ સૂર્ય મંડળ એક ચેાજનના એકસઢિયા ચાત્રીસ ભાગ તથા એકસઠયા એક ભાગના સાતિયા પાંચ ભાગ હાય છે, આટલું' પરિમાણુ ન્યૂન પછીના ચંદ્રમડળનુ હોય છે, ત્યાં બાર સૂ માર્ગો હાય છે. બાર સૂ માગ ની ઉપર એકડિયા નેવુંમા ભાગ તથા એકસિયા એક ભાગના સાતિયા
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #1014

१००२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे सत्कैः षइभिः सप्तभागैस्त्रयोदशं चन्द्रमण्डलं तिष्ठेत् । तच्च त्रयोदशं चन्द्रमण्डलं सूर्यमण्डलादभ्यन्तरं प्रविष्टं दृश्येत, कियच्च प्रविष्टमित्युच्यते-एकत्रिंशतमेकपष्टिभागान् योजनस्य एकस्य च एकषष्टिभागस्य सत्कमेकं सप्तभागमिति शेषं चतुर्विशतिरेकषष्टिभागाः एकस्य च एकपष्टिभागस्य सत्का षट् सप्तभागाः इत्येतावन्मानं सूर्यमण्डलसम्मिश्रमवसेयमिति । तस्माच्च त्रयोदशात् चन्द्रमण्डलात् बहिः सूर्यमण्डलं विनिर्गतं त्रयोविंशतिमेकषष्टिभागान् एकस्य च एकषष्टिभागस्य सत्कमेकं सप्तभागं तत एतावता हीनं परतश्चन्द्रमण्डलान्तरं भवेत् । तत्र च द्वादश सूर्यमार्गाः स्युः, द्वादशाच सूर्यमार्गात परत एकषष्टिभागानां द्युत्तरेण शतेन एकस्य च एकषष्टिभागस्य सत्कैत्रिभिः सप्तभागैः चतुर्दशं चन्द्रमण्डलं स्यात् , तच्च चतुर्दशं चन्द्रमण्डलं सूर्यमण्डलादभ्यन्तरं प्रविष्टमेकोनविंक्षतिमेकषष्टिभागान् एकस्य च एकषष्टिभागस्य सत्कान् चतुरः सप्तभागान् , शेष पत्रिंशदेकषष्टिभागा एकस्य च एकतेरहवां चन्द्र मंडल होता हैं । वह तेरहवां चन्द्रमंडल सूर्यमंडल के अभ्यंतर में प्रविष्ट दिखता है, कितना प्रविष्ट होता है सो कहते हैं, एक योजन का इकसठिया इकतीस तथा इकसठिया एक भाग का सातिया एक भाग प्रविष्ट रहता है तथा इकसठिया चोवीस भाग तथा इकसठिया एक भाग का सातिया छ भाग शेष रहता है, इतना परिमाण सूर्यमंडल से मिश्रित होता है । उस तेरहवें चन्द्रमंडल से बाहर निकला हुवा सूर्यमंडल इकसठिया तेइस भाग तथा इकसाठिया एक भाग का सातिया एक भाग परिमाण हीन पर का चन्द्र मंडल होता है। वहां पर बारह सूर्यमार्ग होते हैं बारह सूर्यमार्ग से पीछे इकसठिया भाग का एकसो दो भाग तथा इकसठिया एक भाग का सातिया तीन भाग से चौदहवां चंद्रमंडल होता है, वह चौदहवां चन्द्रमंडल सूर्यमंडल के अभ्यंतर में प्रविष्ट इकसठिया उन्नीस भाग तथा इकसठिया एक भाग का सातिया चार भाग होता है । तथा इकसठिया तीस भाग तथा इकसठिया છ ભાગથી તેરમું ચંદ્રમંડળ હોય છે. એ તેરમું ચંદ્રમંડળ સૂર્યમંડળની અંદર પ્રવેશેલ દેખાય છે. કેટલું પ્રવિષ્ટ હોય છે તે બતાવે છે.-એક યજનના એકસઠિયા એકત્રીસ તથા એકસઠિયા એક ભાગના સાતિયા એક ભાગ પ્રવિષ્ટ રહે છે. તથા એકસડિયા વીસ ભાગ અને એકસઠિયા એક ભાગના સાતિયા છ ભાગ શેષ રહે છે. આટલું પ્રમાણ સૂર્યમંડળથી મળેલ હોય છે, એ તેરમાં ચંદ્રમંડળની બહાર નીકળેલ સૂર્યમંડળ એકસઠિયા તેવીસ ભાગ તથા એકસડિયા એક ભાગના સાતિયા એક ભાગ પરિમાણહીન પછીનું ચંદ્રમંડળ હોય છે. ત્યાં બાર સૂર્ય માર્ગ હોય છે બાર સૂર્યમાર્ગની પછી એકસક્યિા ભાગના એક બે ભાગ તથા એકસડિયા એક ભાગના સાતિયા ત્રણ ભાગ પછી ચૌદમું ચંદ્રમંડળ હોય છે, તે ચૌદમું ચંદ્રમંડળ સૂર્યમંડળની અત્યંતરમાં પ્રવિષ્ટ એકસડિયા ઓગણીસ ભાગ તથા એકસડિયા એક ભાગના સાતિયા ચાર ભાગ હોય છે, તથા એકસડિયા તીસ ભાગ અને એકસઠિયા એક
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1015

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४५ दशमप्राभृतस्य एकादश प्राभृतप्राभृतम् १००३ पष्टिभागस्य सत्कास्त्रयः सप्तभागाः, इत्येतावत परिमाणं सूर्यमण्डलसम्मिश्रमवसेयमिति, तस्माच्च चतुर्दशात् चन्द्रमण्डलाबहिविनिर्गत सूर्यमण्डलम् एकादश एकषष्टिभागान् एकस्य च एकपष्टिभागस्य चतुरः सप्तभागान् , तत एतावता हीनं यथोक्तपरिमाणं चन्द्रमण्डलान्तरं स्यात् , तत्र च द्वादश सूर्यमार्गाः स्युः, द्वादशाच सूर्यमार्गात परतः एकषष्टिभागानां चतुर्दशोत्तरेण शतेन पञ्चदशं चन्द्रमण्डलं तिष्ठेत् , तच्च पञ्चदशं चन्द्रमण्डलं सर्वान्तिमात् सूर्यमण्डलार्वाक अभ्यन्तरं प्रविष्टमष्टो एकषष्टिभागान् । शेषा अष्टाचत्वारिंशदेकषष्टिभागाः सूर्यमण्डलसम्मिश्राः भवन्ति । तदेवमेतानि एकादशादीनि पञ्चदशपर्यन्तानि पञ्च. चन्द्रमण्डलानि सूर्यमण्डलसम्मिश्राणि भवन्ति । तथा च चतुषु चरयेषु चन्द्रमण्डलान्तरेषु द्वादश द्वादश सूर्यभागा भवन्तीत्यप्यवसेयम् , एवं तु यदन्यत्र चन्द्रमण्डलान्तरेषु सूर्यमार्ग प्रतिपादनमकारि तत्र त्रयोदश सूर्यमार्गा भवन्तीत्यन्येषां मतं, यथा चोक्तमन्यत्र-- एक भाग का सातिया तीन भाग शेष होता है इतना परिमाण सूर्यमंडल से मिश्रित रहता है। उस चौदहवें चंद्रमंडल से बाहर निकला हुवा सूर्यमंडल इकसठिया ग्यारह भाग तथा इकसठिया एक भाग का सातियाचार भाग इतना पमिाण हीन चंद्रमंडल के अंतर यथोक्त से हो जाता है। वहां पर बारह सूर्यमार्ग होते है, बारह सूर्यमार्ग से ऊपर इकसठिया भाग के एकसो चौदह भाग पर पंद्रहवां चन्द्र मंडल होता है, वह पंद्रहवां चन्द्रमंडल सर्वान्तिम सूर्यमंडल के पश्चात् अभ्यन्तर मंडल में इकसठिया भाग प्रविष्ट होता है । तथा शेष इकसठिया अडतालीस भाग सूर्यमंडल से संमिश्रित्त होते हैं। इस प्रकार ये ग्यारहवें चंद्रमंडल से लेकर पंद्रहवें पर्यन्त के पांच चंद्रमंडल सूर्यमंडल से मिश्रित होते हैं । तथा अन्तिम चार चंद्रमंडलान्तर में बारह बारह सूर्यमार्ग होते हैं । इस प्रकार जो अन्यत्र चन्द्रमंडलान्तर में सूर्यमार्ग का प्रतिपादन किया है वहां तेरह सूर्यमार्ग होते हैं इस प्रकार अन्यआचार्य का मत है, ભાગના સાતિયા ત્રણ ભાગ શેષ રહે છે. આટલું પરિમાણ સૂર્યમંડળમાં મળેલ હોય છે, એ ચૌદમા ચંદ્રમંડળથી બહાર નીકળેલ સૂર્યમંડળ એકસડિયા અગ્યાર ભાગ તથા એકસઠિયા એક ભાગના સાતિયા ચાર ભાગ આટલું પરિમાણહીન ચંદ્રમંડળના અંતરનું યક્ત રૂપથી થઈ જાય છે. ત્યાં બાર સૂર્યમાર્ગ હોય છે. બાર સૂર્ય માર્ગની ઉપર એક સઠિયા ભાગના એક ચીદ ભાગ પર પંદરમું ચંદ્રમંડળ હોય છે, તે પંદરમું ચંદ્રમંડળ સર્વાન્તિમ સૂર્યમંડળની પછી અત્યંતરમંડળમાં એકસડિયા ભાગ પ્રવિષ્ઠ હોય છે, તથા શેષ એકસડિયા અડતાલીસ ભાગ સૂર્યમંડળને મળેલ હોય છે, આ રીતે અગ્યારમા ચંદ્ર મંડળથી લઈને પંદર સુધીના પાંચ ચંદ્રમંડળે સૂર્યમંડળમાં મળેલ હોય છે, તથા છેલ્લા ચાર ચંદ્રમંડળના અંતરમાં બાર બાર સૂર્યમાર્ગો હોય છે, આ રીતે જે અન્યત્ર ચંદ્રમંડલાન્તરમાં સૂર્યમાર્ગનું પ્રતિપાદન કરેલ છે. ત્યાં તેર સૂર્યમાર્ગો થાય છે એ પ્રમાણે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1016

१००४
चंदंतरे असु अभितर बाहिरे सूरस्स । वारस वारसमग्गा छ तेरस तेरस भवंति ॥ १ ॥
कहा भी है
परमेतदपि विसंवादि मतं द्रष्टव्यम्, यथार्थवस्तु तत्वं तु प्रतिमण्डलनिर्णये भगवता प्रतिपादितमेवावसेयमिति । प्रपञ्चाधिकेन विस्तरेणालमिति ॥ ०४५ || इतिश्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक- पञ्चदशभाषाकलित - ललितकलापालापकप्रविशुद्ध गद्यपद्यानैकग्रन्थनिर्मापक- वादिमानमर्दक- श्री - शाहू छत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त - 'जैनशास्त्राचार्य' - पदविभूषित - कोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारी जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर - पूज्यश्री - घासीलाल - प्रतिविरचितायां
श्री सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रस्य सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिकाख्यायां व्याख्यायां दशमस्य प्राभृतस्य एकादशं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् || १०-११॥
चंदं तरेस असु, अभितर बाहिरेस सूरस्स । बारस बारस मग्गा, छसु तेरस तेरस भवंति ॥ १॥
परंतु यह कथन भी विसंवादी है, यथार्थवस्तुतत्व तो प्रति मंडल के निर्णय में श्रीभगवान् महावीरस्वामीने जो प्रतिपादित किया है वही यथार्थ है | अधिक विस्तार से क्या लाभ | ॥ सू० ४५ ॥
श्रीजैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्यश्री घासीलालजी महाराज विरचित सूर्यप्रज्ञप्ति सूत्रकी सूर्यज्ञतिप्रकाशिका टीका में दसवें प्राभृत का ग्यारहवां प्राभृतप्राभृत समाप्त ॥ १०-११ ॥ અન્ય આચાર્યના મત છે. કહ્યું પણ છે—
चंदंतरे असु अभिंतर बाहिरे सूरस्स ।
बारस बारस मग्गा, छसु तेरस तेरस भवंति ॥ १ ॥
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
પરંતુ આ કથન પણ વિસ'વાદી છે, યથા` વસ્તુતત્વ તા દરેકમ`ડળના નિર્ણયમાં શ્રી ભગવાન્ મહાવીરસ્વામીએ જે પ્રતિપાદન કરેલ છે તે જ યથાર્થ છે, અધિક વિસ્તારથી अर्ध प्रयोजन नथी । सू० ४५ ॥
શ્રી જૈનાચાર્ય –જૈનધર્મ દિવાકર-પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજે રચેલ સૂર્ય પ્રાપ્તિસૂત્રની સૂજ્ઞપ્તિપ્રકાશિકા ટીકામાં इसभा प्रभूतनुं खगीयारभु प्रामृतप्राकृत सभाप्त ।। १०-११ ।।
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧
卐

Page #1017

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४६ दशमप्राभृतस्य द्वादश प्राभृतप्राभृतम् १००५
॥ द्वादशं प्राभृतप्राभृतं प्रारभ्यते ॥ मूलम्-ता कहं ते णक्खत्ताणं देवयाणं अज्झझयणा आहिएत्ति वए जा ! ता एएणं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं अभीई णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते ! बंभदेवयाए पण्णत्ते, ता सवणे णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते ! ता विण्हदेवयाए पण्णत्ते, ता धणिट्ठा णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते? ता वसुदेवयाए पण्णत्ते, सयभिसया णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते ! ता वरुणदेवयाए पण्णत्ते ! ता पुव्वपोटुवयाए कि देवयाए पण्णत्ते ! ता अजदेवयाए पण्णत्ते, ता उत्तरापोट्ठश्या णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते ! ता अहिवड्डि देवयाए पण्णत्ते, एवं सव्वे वि पुच्छिज्जंति, रेवई पुस्सदेवया, अस्सिणी अस्सदेवया भरणीजमदेवया, कत्तिया अग्गिदेवया, रोहिणो पयावइ देवया, संठाणा सोमदेवयाए, अद्दा रुद्ददेवयाए, पुणव्वसू अदिति देवयाए, पुस्सो बहस्सइ देवयाए, अस्सेसा सप्पदेवयाए महा पित्तिदेवया पण्णत्ते, पुव्वाफग्गुणी भग. देवयाए, उत्तराफग्गुणी अजमदेवयाए, हत्थे सवियादेवयाए, चित्ता तट्टदेवयाए, साई वायुदेवयाए, विसाहा इंदग्गो देवयाए, अणुराहा मित्त देवयाए, जिट्टा इंददेवयाए, मूले णिरिइ देवयाए, पुश्वासाढा आउदेवयाए, उत्तरासाढा विस्सदेवयाए पण्णत्ते ।।सू० ४६॥
दसमस्स बारसमं पाहुडपाहुडं समत्तं ॥ छाया-तावत् कथं ते नक्षत्राणां देवतानाम् अध्ययनानि आख्यातानि ?, तावत् एतेषामष्टाविंशति नक्षत्राणाम् अभिजिनक्षत्रं किं देवताकं प्रज्ञप्तं ? तावत् ब्रह्मदेवताकं प्रज्ञप्तं, तावत् श्रवणनक्षत्रं किं देवताकं प्रज्ञप्तं ? तावत् विष्णु देवताकं प्रज्ञप्तं, तावत् धनिष्ठानक्षत्र किं देवताकं प्रज्ञप्तं ?, तावत् वसुदेवताकं प्रज्ञप्तं, शतभिषा नक्षत्रं किं देवताकं प्रज्ञप्तं ?, तावत् वरुणदेवताकं प्रज्ञप्तं, तावत् पूर्वाग्रौष्ठपदानक्षत्रं किं देवताकं प्रज्ञप्तं ?, तावत् अजदेवताकं प्रज्ञप्तं, तावत् उत्तराप्रौष्ठपदानक्षत्रं किं देवताकं प्रज्ञप्तं ?, तावत् अहिर्बुध्न्य देवताकं प्रज्ञप्तं, एवं सर्वेऽपि प्रक्ष्यन्ते, रेवती पूषादेवताकम, अश्विनो अश्वदेवताकं, भरणी यमदेवताकं, कृत्तिका अग्निदेवताकं, रोहिणी प्रजापतिदेवताकं, मृगशिरा सोमदेवताकम् आर्द्रा रुद्रदेवताकं, पुनर्वसू अदितिदेवताकं, पुष्पो बृहस्पतिदेवताकमु , आश्लेषा सर्पदेवताकं,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1018

१००६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
मघा पितृदेवताकं प्रज्ञप्तं पूर्वाफाल्गुनी भगदेवताकं, उत्तराफाल्गुनी अर्यमा देवतार्क, हस्तः सविता देवता, विशाखा इन्द्राग्नीदेवताकम् अनुराधा मित्रदेवताक, ज्येष्ठा इन्द्रदेवताकं मूलं निर्ऋतिदेवताकं, पूर्वाषाढा अपदेवताकम्, उत्तराषाढा विश्वेदेव देवताकं प्रज्ञप्तम् ? ॥०४६ ॥ दशमस्य द्वादशं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ॥
टीका- 'योगे किं ते वस्तु आख्यात' मित्याख्ये दशमे प्राभृते सूत्रद्वयात्मके एकादश प्राभृतप्राभृते सामान्यतया सूर्यमार्गान् मण्डलरूपान् चन्द्रमागीच सम्यक् विविच्य सम्प्रति द्वादशेऽस्मिन् प्राभृतप्राभृतेऽर्थाधिकारसूत्रे नक्षत्राणां देवताविषयकान्यध्ययनान्यभिधित्सुस्तद्विषयं प्रश्नसूत्रमाह- 'ता कहं ते णक्खत्ताणं देवयाणं' इत्यादिना ।
'ता कहं ते क्खाणं देवयाणं अज्झयणा आहिएति वज्जा' तावत् कथं ते नक्षत्राणां देवतानाम् अध्ययनानि आख्यातानि इति वदेत् । तावत् - भगवन् ! अन्यत् प्रष्टव्यमस्ति तावत् कथं - केन प्रकारेण केनाधारेण वा भगवन् ! ते त्वया नक्षत्राणां - अभिजिदादि अष्टाविंशते नक्षत्राणां देवतानां तदधिपतीनां देवतानाम् अध्ययनानि - नक्षत्राधिपतीनां नामानि अधीयन्ते - ज्ञायन्ते यैः तानि अध्ययनानि-नामानीत्यर्थः, नक्षत्राधिपतिनामविशिष्टानि बारहवां प्राभृतप्राभृत प्रारंभ
टीकार्थ - (योगे किं ते वस्तु आख्यात) योग के विषयसंबंधी सूत्रद्वयात्मक ग्यारहवें प्राभृतप्राभृत में सामान्यप्रकार से मंडल रूप चंद्रमार्ग का तथा सूर्यमार्ग का कथन सम्यक् प्रकार से कह करके अब यह बारहवें प्राभृतप्राभृत में अधिकार सूत्र से नक्षत्रों के देवताओं के विषय में अध्ययनों को कहने की की इच्छा से उस विषय के संबंध में प्रश्नसूत्र कहते हैं - ( ता कहं ते णक्खत्ताणं देवयाणं अज्झयणा आहिएति वएजा) श्रीगौतमस्वामी पूछते हैं कि हे भगवन् अन्य पृष्टव्य है कि किस आधार से या किस प्रकार से आपने अभिजित् are अठाईस नक्षत्रों के अधिपति देवताओं के अध्ययन अर्थात् जिस से जाना जाय वह अध्ययन माने नाम अर्थात् नक्षत्राधिपतियों के नाम विशिष्ट બારમા પ્રાભૃતપ્રાકૃતના પ્રારંભ
अर्थ :- (योगे किं ते खलु आख्याता) योगना विषय संबंधी सूत्र द्वयात्म शभा પ્રાકૃતના અગીયારમા પ્રાકૃતપ્રામૃતમાં સામાન્ય રીતે મંડળરૂપ ચંદ્રમા તું અને સૂર્ય માર્ગ નું સારી રીતે કથન કરીને હવે આ ખારમા પ્રાકૃતપ્રામૃતમાં અર્થાધિકાર સૂત્રથી નક્ષત્રેાના દેવતા खाना विषयमा अध्ययन रवानी विद्याथी मे विषयना संधम प्रश्नसूत्र हे छे - (ता कहं ते णक्खत्ता णं देवयाणं अज्झयणा आहिएत्ति व एज्जा ) श्री गौतमस्वामी पूछे छे - डे भगवान् બીજું પણ પૂછવાનુ` છે કે કયા આધારથી અને કઈ રીતે આપે અભિજીત્ વિગેરે અઠવ્યા વીસ નક્ષત્રના અધિપતિ દેવાના અધ્યયને એટલે કે જેનાથી જાણી અર્થાત્ નામ અર્થાત્ નક્ષત્રાના અધિપતિ દેવાના નામ વિશિષ્ટ નક્ષત્રાના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧
શકાય તે અધ્યયન નામેાનુ પ્રતિપાદન

Page #1019

सूर्यज्ञभिप्रकाशिका टीका सू० ४६ दशमप्राभृतस्य द्वादश प्राभृतप्राभृतम्
१००७
1
नक्षत्रनामानि आख्यातानि - प्रतिपादितानि - कथितानीति वदेत् । एवं भगवता गौतमेन प्रश्ने कृतेऽपि पुनः प्रश्नयति- 'ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं अभिई क्खते किं देव पण्णत्ते !" तावत् एतेषामष्टाविंशति नक्षत्राणाम् अभिजिन्नक्षत्रं किं देवताकं प्रज्ञप्तं ? | तावदिति प्रथमवत् एतेषामनन्तरोदितानामष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये सर्वादिमं युगादि प्रवृतम् अभिजित् नामकं नक्षत्रं किं देवताकं - किंनामधेयस्वामिकं प्रज्ञप्तं ? - प्रतिपादितम् इति वद मां बोधय भगवन्निति गौतमस्य प्रश्नं श्रुत्वा भगवानाह - 'ता बंभदेवयाए पण्णत्ते' तावत् ब्रह्मदेवताकं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् अभिजिन्नक्षत्रं ब्रह्मदेवताकं प्रतिपादितं ब्रह्माभिद्यaari कथितम्, अभिजनक्षत्रस्य स्वामी ब्रह्मा इति । ततो भूयः पृच्छति - 'ता सवणे णक्खते किं देवया पण्णत्ते !" तावत् श्रवणनक्षत्रं किं देवताकं प्रज्ञप्तं ? - श्रवण नक्षत्रस्य कः स्वामी ! इति गौतमस्य जिज्ञासा, ततो भगवान् कथयति - 'ता विन्दु देवयाए पण्णत्ते' तावत् विष्णुदेवताकं प्रज्ञप्तं । तावदिति पूर्ववत् श्रवणनक्षत्रस्य देवता विष्णुः प्रतिपादितः । पुनः प्रश्नयति- 'ता घणिद्वा णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते ?' तावत् धनिष्ठानक्षत्रं किं देवसाकं नक्षत्रों के नाम प्रतिपादित किये है ? सो कहिये, इस प्रकार श्रीगौतमस्वामीने प्रश्न करने पर भी फिर से पूछते हैं - ( ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं अभिई क्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) ये पूर्वोक्त अठाईस नक्षत्रों में सर्व प्रथम युगका आदि प्रवर्तक अभिजित् नामका नक्षत्र है, उसका अधिपत्ति किस नामवाले देव है ? अर्थात् अभिजित नक्षत्र का स्वामी कौन से देव प्रतिपादित किया है ? सो आप कहिये, इस प्रकार श्री गौतमस्वामी के प्रश्न को सुन कर के श्री भगवान् कहते हैं ( ता भदेवयाए पण्णत्ते) अभिजित् नक्षत्र ब्रह्मा इस नाम देवतावाला कहा गया है, अर्थात् अभिजित् नक्षत्र का स्वामी ब्रह्मा है, श्री गौतमस्वामी - (ता सवणे णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) श्रवण नक्षत्र को स्वामी कौनसा देव है ? श्री भगवन् - ( ता विण्हु देवयाए पण्णत्ते) श्रवण नक्षत्र का देवता विष्णु है ऐसा प्रतिपादित किया है, श्री गौतमस्वामी - (ता
કર્યું છે ? તે આપ કહે। આ રીતે શ્રી ગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન પૂછીને ફરીથી પૂછે છે કે-(સા एसि णं अट्ठावीसा णक्खत्ताणं अभिई णक्खत्ते किं देवया पण्णत्ते) या पूर्वोक्त मध्याવીસ નક્ષત્રમાં સર્વ પ્રથમ યુગના આદિ પ્રવર્તક અભિજીત્ નામનું નક્ષત્ર છે, તેના અધિપતિ દેવનું નામ શું છે ? અર્થાત્ અભિજીત્ નક્ષેત્રના સ્વામી કયા દેવ પ્રતિપાતિ કરેલ છે? તે આપ કહેા આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમરવામીના પ્રશ્નને સાંભળીને શ્રી ભગવાન્ हे छे - ( ता वंभदेवयाए पण्णत्ते) अलित् नक्षत्र ब्रह्मा नाभना देवतावा' अडेस छे, अर्थात् अभिकृत् नक्षत्रना स्वामी ब्रह्मादेव छे, श्री गौतमस्वाभी- ता सवणे णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) श्रवणु नक्षत्रना स्वाभी प्रया देव छे ? श्री भगवान् - ( ता विहुदेवयाए पण्णत्ते) શ્રવણ નક્ષત્રના સ્વામી વિષ્ણુદેવ છે, એમ પ્રતિપાદિત કરેલ છે, શ્રી ગૌતમસ્વામી (
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #1020

१००८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे प्रज्ञप्तं ? । तावदिति पूर्ववत् धनिष्ठानक्षत्रस्य कोऽधिपतिरिति गौतमस्य प्रश्नः । ततो भगवानुत्तरयति-'ता वसुदेवयाए पण्णत्ते' तावत् वसुदेवताकं प्रज्ञप्तं । तावदिति प्रथमवत् धनिष्ठानक्षत्रं खलु वसुदेवताकं प्रतिपादितं । पुनः प्रश्नयति-'ता सयभिसया णक्खत्ते किं देवयाए पण्णते !' तावत् शतभिषानक्षत्रं किं देवताकं प्रज्ञप्तं ! । तावदिति पूर्ववत् शतभिषानक्षत्रस्य का स्वामीति गौतमस्य प्रश्नः ततो भगवानुत्तरयति-'ता वरुणदेवयाए पण्णत्ते' तावत् वरुण. देवताकं प्रज्ञप्तं । तावदिति पूर्ववत् शतभिषानक्षत्रस्य स्वामी वरुणनामको देवविशेषोऽस्ति पुनः पृच्छति-'ता पुव्वापोढवया णक्खत्ते किंदेवयाए पण्णत्ते' तावत् पूर्वाग्रौष्ठपदानक्षत्रं किं देवताकं प्रज्ञप्तं ? । तावदिति पूर्ववत् पूर्वाभाद्रपदानक्षत्रस्य का देवता ! । भगवान् उत्तरयति-ता अनदेवयाए पण्णत्ते' तावत् अनदेवताकं प्रज्ञप्तं । तावदिति प्रथमवत् पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्रस्य अजः-ब्रह्माऽपरनामदेव विशेषो देवता वर्तते । पुनः प्रश्नयति-ता उत्तरापोहवया णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते !' तावत् उत्तरापौष्ठपदानक्षत्रं किं देवताकं प्रज्ञप्तम् । उत्तराभाद्रपदानक्षत्रं तावत् किं स्वामिकं कथितम् । भगवानुत्तरयति-'ता अहिवडिदेवयाए धणिट्ठा णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) धनिष्ठा नक्षत्र का अधिपति कौनसा देव कहा है ? श्री भगवान-(ता वासुदेवयाए पण्णत्ते) धनिष्ठा नक्षत्र का अधिपति वसु देवता प्रतिपादित किया है, श्री गौतमस्वामी-(ता सयभिसया णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) शतभिषा नक्षत्र का भी स्वामी कौनसा देव कहा है? श्री भगवान्-(ता वरुणदेवयाए पण्णत्ते) शतभिषा नक्षत्र का अधिपति वरुण नामका देव कहा है, श्री गौतमस्वामी-(ता पुव्वापोहवया णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) पूर्वापौष्टपदा अर्थात् पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्र का कौनसा देव अधिपति प्रतिपादित किया है, श्री भगवान-(ता अजदेवयाए पण्णत्ते) पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्र का स्वामी अज माने ब्रह्मा देव कहा है श्री गौतमस्वामी(ता उत्तरपोट्टवया णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) उत्तरापौष्टपदा माने उत्तराभाद्रपदा नक्षत्र का अधिपति कौनसा देव कहा है ? श्री भगवान-(ता अहिधणिहा णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) निष्ठा नक्षत्रन अघिपति या व छ ? श्री मा. पान-(ता वसुदेवयाए पण्णत्ते) पनिठा नक्षत्र अधिपति वसुदेव छ, श्री गौतभरपाभी(ता सयभिसया णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) शतभिषा नक्षत्रना स्वामी या प ४३ छ ? श्री. भावान-(ता वरुणदेवयाए पण्णत्ते) शतामा नक्षत्रनामधिपति १३५ हे डस छ. श्री गौतमस्वाभी-(ता पुव्वापोदुवया णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) पूप्रिोष्ठपह! अर्थात् yामाद्रपा नक्षत्रना -मधिपति या हेव प्रतिपाहित ४२८ छ ? श्री मायान-(ता अजदेवयाए पण्णत्ते) पूर्वाभाद्रपह। नक्षत्रन स्वामी म०४ मेले में प्रमाहेव रेस छ, श्री गौतभस्वामी-(ता उत्तरापोटुवया णक्ख ते किं देवयाए पण्णत्ते) उत्तरा मोह। मेरो उत्तराभाद्रपह। नक्षत्रन अघिपति ४या व ४९४ ? श्री भावान्-(ता अहिवडूढि देवयाप
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1021

१००९
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४६ दशमप्राभृतस्य द्वादशं प्राभृतप्राभृतम् पण्णत्ते' तावत् अहिर्बुध्न्यदेवताकं प्रज्ञप्तम् । सूर्यस्यैवापरनामविशेषरूपः अहिर्बुध्न्यनामा afraternist नक्षत्रस्य स्वामी तावत् कथ्यते ' एवं सव्वेवि पुच्छिज्जंति' एवं सर्वेऽपि प्रक्ष्यन्ते । एवं--पूर्वोऽवत् सर्वेऽपि सर्वत्रापि नक्षत्रनामग्रहण वेलायां प्रक्ष्यन्ते - प्रश्नोत्तरक्रमेण वक्तव्या इत्यर्थः । सर्वत्रापि प्रथमं गौतमस्य प्रश्नसूत्रं, पश्चाच्च भगवत उत्तरसूत्रं योज्य - मिति । यथा - 'ता रेवई णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते !" तावत् रेवती नक्षत्रं किं देवताक प्रज्ञप्तम् ? | रेवती नक्षत्रस्य कः स्वामी तावत् कथितः ? । ततो भगवान् कथयति - 'ता रेवई णक्खते पुस्स देवयाए पण्णत्ते' तावत् रेवती नक्षत्रं पूषा देवताकं प्रज्ञप्तम् । पूषानामकः सूर्य एव रेवती नक्षत्रस्य स्वामीति 'ता अस्सिणी णक्खत्ते किं देवयास पण्णत्ते' तावत् अश्विनी - नक्षत्रं किं देवताकं प्रज्ञप्तम् । अश्विनी नक्षत्रस्य का देवता कथिता तावदिति गौतमोक्तिस्ततो भगवान् कथयति - 'ता अस्सिणी णक्खते अस्सदेवयार पण्णत्ते' तावत् अश्विनी नक्षत्रम् अश्वदेवताकं प्रज्ञप्तम् । अश्वनामा - अश्विनीकुमारनामा अश्विनी नक्षत्रस्य देवता प्रोच्यते
I
ड्ड देवया पण्णत्ते) अहिर्बुध्न अर्थात् सूर्य उत्तराभाद्रपदा नक्षत्र का स्वामी कहा है, अहिर्बुध्न यह सूर्यका ही दूसरा नाम है, ( एवं सब्वेवि पुच्छिज्जति) इस पूर्वोक्त कथनानुसार सभी नक्षत्रों के नाम लेकर देवता विषय प्रश्नोत्तर रूप से कहलेवें जैसे किं श्री गौतमस्वामी पूछते हैं - (ता रेवइ णक्खते किं देवयाए पण्णत्ते) रेवती नक्षत्र का अधिपति कौनसा देव कहा है ? श्रीभगवान्(ता रेवई क्खत्ते पुसदेवयाए पण्णत्ते) रेवती नक्षत्र का स्वामी पूषा नाम का देव कहा है अर्थात् पूषा नाम सूर्यका ही है अतः रेवती नक्षत्र का स्वामी सूर्य ही होता है, श्रीगौतमस्वामी - ( ता अस्सिणी णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) अश्विनी नक्षत्रका अधिपति कौनसा देव कता है ? श्रीभगवान् - ( ता अस्सिणी
क्खत्ते अस्सदेवयाए पण्णत्ते) अश्विनी नक्षत्र का स्वामी अश्विनीकुमार नाम का देव कहा गया है, श्रीगौतमस्वामी - (ता भरणी णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते)
પત્તે) અહિંખું ન અર્થાત્ સૂર્ય ઉત્તરાભાદ્રપદા નક્ષત્રના સ્વામી કહેલ છે, અહિં ન એ सूर्यनु न जीन्नु नाम है, ( एवं सव्वे वि पुच्छिज्जति) मा पूर्वोक्त उथनानुसार अधा નક્ષત્રોના નામ લઇને દેખતા સંબંધી પ્રશ્નોત્તર રૂપે કહી લેવું, જેમ કે-શ્રી ગૌતમસ્વામી पूछे छे (ता रेवइ णक्खत्ते किं देवया पण्णत्ते) रेवती नक्षत्रना अधिपति या देव डेस छे ? श्री लगवान् - (ता रेयइ णक्खते पुरसदेवयाए पण्णत्ते) रेवती नक्षत्रना स्वामी यूषा નામના દેવ છે અર્થાત્ પૂષા એ નામ સૂર્યનું જ છે, તેથી રેવતી નક્ષત્રના સ્વામી સૂર્ય જ होय छे. श्री गौतमस्वामी - ( ता अस्सिणी णवखते किं देवयाए पण्णत्ते) अश्विनी नक्षत्रना अधि पतिश्या देव अडेसछे ? श्री भगवान् - ( ता अस्सिणी णक्खत्ते अस्स देवयाए पण्णत्ते) अश्विनी नक्षत्रनास्वामी अश्विनीकुमार नामना हेव उडेल छे, श्रीगौतमस्वामी -- ( ता भरणी णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) भरणी नक्षत्रना अधिपति या देव अडेस छे ? श्री भगवान् - ( ता भरणी णक्खते
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #1022

१०१०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
1
तावत् | 'ता भरणी णवते किं देवयाए पण्णत्ते !" तावद भरणीनक्षत्रं किं देवताकं प्रज्ञप्तम् ? भरणी नक्षतस्य का खलु देवता तावत् कथ्यते । ततो भगवानाह - 'ता भरणी णक्खत्ते जमदेवया पण्णत्ते' ताक्त् भरणी नक्षत्रं यमदेवताकं प्रज्ञप्तम् । भरणीनक्षत्रस्य देवता तावत् यमनामा देवविशेषो वर्त्तने । 'ता कत्तिया णक्खत्ते किं देवयाe पण्णत्ते' तावत् कृत्तिका क्षत्रं किं देवताकं प्रज्ञप्तम् । किं स्वामिकं कृत्तिकानक्षत्रं प्रज्ञप्तं वर्तते तावदिति गौतमोक्तिः ततो भगवानुत्तरयनि- 'ता कत्तिया णक्खत्ते अग्गिदेवयाए पण्णत्ते' तावत् कृत्तिका - नक्षत्रम् अग्निदेवताकं प्रज्ञप्तं । कृत्तिका नक्षत्रस्य अग्निस्तावत् देवता - स्वामी वर्त्तते । 'ता रोहिणी णवण किं देवया पण्णत्ते' तावत् रोहिणी नक्षत्रं किं देवताकं प्रज्ञप्तम् । ततो भगवान् कथयति - 'ता रोहिणी णक्खते पयावर देवयाए पण्णत्ते' तावत् रोहिणी नक्षत्रं प्रजापति देवताकं प्रज्ञप्तम् । रोहिणीनक्षत्रस्य देवता खलु तावत् प्रजापतिः प्रोच्यते । भूयो गौतमः पृच्छति - 'ता मग्गसिरा णक्खत्ते किं देवयार पण्णत्ते' तावत् मृगशिरा नक्षत्रं किं देवताकं प्रज्ञप्तम् । मृगशिरा नक्षत्रस्य का खलु तावत् देवतेति ! भगवान् कथयति - 'ता मग्गसिरा णक्खते सोमदेवया पण्णत्ते' तावत् मृगशिरा नक्षत्रं सोमदेवताकं प्रज्ञप्तम् । भरणी नक्षत्रका अधिपति कौनसा देव कहा है ? श्री भगवन - ( ता भरणी जम देवयाए पण्णत्ते) भरणी नक्षत्र का अधिपति देव यम नाम का देव कहा है, श्रीगौतमस्वामी - ( ता कत्तिया णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) कृत्तिका नक्षत्र का स्वामी कौनसा देव विशेष कहा है ? श्रीभगवान् - ( ता कत्तिया णक्खते अग्गिदेवयाए पण्णत्ते) कृत्तिका नक्षत्र का अधिपति अग्निदेवता कहा गया है, श्री गौतमस्वामी - (ता रोहिणी णक्खते किं देवयाए पण्णत्ते) रोहिणी नक्षत्र का अधिपति कौन देव विशेष कहा है ? श्री भगवान् - (ता रोहिणी णक्खते पयावर देवयाए पण्णत्ते) रोहिणी नक्षत्र का अधिपति प्रजापति नामका देवविशेष कहा गया है, श्री गौतमस्वामी - ( ता मग्गसिरा क्खन्ते किं देवया पण्णत्ते) मृगशिरा नक्षत्रका अधिपति कौनसा देव कहा है ? श्रीभगवान् (ता मग्गसिरा णक्खत्ते सोमदेवयाए पण्णत्ते) सोम नामका जमदेवया पण्णत्ते) भरणी नक्षत्रना अधिपति यम नामना हेव छे. श्री गौतमस्वाभी- ता कत्तियक्त् किं देवया पण्णत्ते) इति नक्षत्रना स्वामी या देव विशेष उस छे ? श्री भगवान् - ( ता कत्तिया णत्खते अग्गि देवया पण्णत्ते) इति। नक्षत्रना अधिपतिदेव अग्निदेव हे छे. श्री गौतमस्वामी - ( ता रोहिणी णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) रोडिशी नक्षत्रना अधिपति देव या देव विशेष उडेल छे ? श्री भगवान् - (ता रोहिणी नक्खत्ते पयावर देवया पण्णत्ते) रोहिणी नक्षत्रना अधिपति अन्नपति नामना देव विशेष अहेसा छे, श्री गौतमस्वामी ( ना मग्गसिरा णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) भृगशिरा नक्षत्रना अधियति या देव उडेल छे ? श्री भगवान - ( ता मग्गसिरा णक्खत्ते सोमदेवयाए पण्णत्ते)
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #1023

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४६ दशमप्राभृतस्य द्वादशं प्राभृतप्राभृतम्
१०११
सोमनामाचन्द्रः तावत् मृगशिरा नक्षत्रस्य स्वामी प्रोच्यते । 'ता अदा गक्खते किं देवयाए पण्णत्ते !" तावत् आर्द्रा नक्षत्रं किं देवताकं प्रज्ञप्तमिति गौतमोक्तिस्ततो भगवानाह - 'ता अद्दा णक्खत्ते रुद्ददेवयाए पण्णत्ते' तावत् आर्द्रा नक्षत्रं रुद्रदेवताकं प्रज्ञतम् । आर्द्रा नक्षत्रस्य खलु देवता तात् रुद्रनामा शंकरः प्रोच्यते । 'ता पुणव्वसू णक्खते किं देवयाए पण्णत्ते !" तावत् पुनर्वसु नक्षत्रं किं देवताकं प्रज्ञप्तमिति गौतमोक्तिं श्रुत्वा भगवान् कथयति - 'ता पुणव्वसु क्ख अदि देवया पण्णत्ते' तावत् पुनर्वसु नक्षत्रम् अदितिदेवताकं प्रज्ञप्तम् । अदितिनामिका काचित् देवमाता पुनर्वसु नक्षत्रस्य देवता - अधिष्ठात्री प्रतिपादिता वर्त्तते तावत् 'ता पुरुसो णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते' तावत् पुष्यनक्षत्रं किं देवताकं प्रज्ञप्तमिति गौतमस्य प्रश्नस्ततो भगवानाह - ' ता पुस्सी णक्खते बहस्सइ देवयाए पण्णत्ते' तावत् पुष्यनक्षत्रं बृहस्पतिदेवताकं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् पुष्यनक्षत्रं बृहस्पतिदेवताकं प्रज्ञप्तं - बृहस्पतिः खलु पुष्यनक्षत्रस्य देवता तावत् प्रतिपाद्यते । 'ता अस्सेसा णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते' देव मृगशिरा नक्षत्र का अधिपति कहा है, सोमदेवता चंद्रको कहते हैं, श्री गौतमस्वामी - ( ता अद्दाणक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) आर्द्रा नक्षत्र का अधिपति कौनसा देव कहा है ? श्री भगवान् - ( ता अद्दाणक्खत्ते रुद्ददेवयाए पण्णत्ते) आर्द्रा नक्षत्र का अधिपति रुद्रदेवता कहा हैं, रुद्र नाम शंकर का होता है, श्री गौतमस्वामी - (ता पुणच्वसू णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) पुनर्वसु नक्षत्र का अधिपति कौन देव होता है ? श्री भगवान् - ( ता पुणन्वसू णक्खत्ते अदिइ देवा पण्णत्ते) पुनर्वसु नक्षत्रकी अधिष्ठात्री आदिति नामकी देवी कही गई है, श्री गौतमस्वामी - (पुस्सो णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) पुष्य नक्षत्र का अधिपति देव का नाम क्या है ? श्री भगवान् - ( ता पुरसो णक्खत्ते बहस्सइ देवयाए पण्णत्ते) पुष्यनक्षत्र का अधिपति बृहस्पति होता है, श्री गौतमस्वामी(ता अस्सा णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) अश्लेषा नक्षत्र का अधिपति
સેમ નામના દેવ મૃગશિરા નક્ષત્રના અધિપતિ કહેલ છે, સામદેવતા ચંદ્રને કહે છે. श्री गौतमस्वामी - ( ता अदा णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) आर्द्रा नक्षत्रना अधिपति प्रया हेव उडेस छे ? श्री लगवान् - ( ता अद्दा णक्खत्ते रुहदेवयार पण्णत्ते) आर्द्रा नक्षत्रना अधिपति ३द्रदेव एडेस छे, ३द्र नाम शंकुरनु छे. श्री गौतमस्वामी - ( ता पुणव्वसू नक्ख किं देवया पण्णत्ते) पुनर्वसु नक्षत्रता अधिपति या देव डेस छे ? श्री लगवान्(ता पुणव्वसू णक्खत्ते अदिइ देवयार पण्णत्ते) पुनर्वसु नक्षत्रनी अधिष्ठात्री सहिति नामनी हेवी आहेस छे. श्री गौतमस्वामी - (ता पुरसो णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) पुष्य नक्षत्रना अधिपति देव नाम शु छे ? श्री भगवान् (ता पुरसो णक्खते बहस्सइ देवयाप पण्णत्ते) युष्य नक्षत्रना अधिपति देवतु नाम मृहस्पति छे, श्री गौतमस्वामी - ( ता अस्सेसा णक्खत्ते किं देवया पण्णत्ते) अश्लेषा नक्षत्रना अधिपति या देव प्रतिपादित उरेस छे ? श्री
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #1024

१०१२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
तावत् आलेपानक्षत्रं किं देवतार्क प्रज्ञप्तम् । आश्लेपानक्षत्रस्य का देवता !- किं स्वामिकमापनक्षत्र वर्त्तते । 'ता अस्सा णक्खत्ते सप्पदेवयाप पण्णत्ते' तावत् आश्लेषानक्षत्रं सर्पदेवताकं प्रज्ञप्तम् । तावदिति पूर्ववत् आश्लेषा नक्षत्रस्य सर्पस्तावत् स्वामी प्रतिपाद्यते - सर्पस्वामिकमाश्लेषा नक्षत्रं प्रतिपादितम् । 'ता महाणक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते' तावत् मघा नक्षत्रं किं देवताकं प्रज्ञप्तं - मघानक्षत्रं किं स्वामिकं कथितं । ततो भगवान् कथयति - 'ता महाणक्खत्ते पितिदेवया पण्णत्ते' तावत् मघानक्षत्रं पितृदेवताकं प्रज्ञप्तं । विधूर्श्वभागे निवसन्तः पितरः खलु तावत् मघानक्षत्रस्य स्वामित्वेन प्रतिपादिताः सन्ति | 'ता goorगुणी खते किं देवयाए पण्णत्ते' तावत् पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्रं किं देवताकं प्रज्ञप्तं । ततो भगवान् कथयति--ता पुव्वाफग्गुणी णक्खत्ते भगदेवयाए पण्णत्ते' तावत् पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्रं भगदेवताकं प्रज्ञप्तं । तावदिति प्राग्वत् भगनामा सूर्यः खलु पूर्वाफाल्गुनीनक्षत्रस्य स्वामी प्रोच्यते- 'ता उत्तराफग्गुणी णक्खते किं देवयाए पण्णत्ते' तावत् उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र किं देवताकं प्रज्ञप्तं । उत्तराफाल्गुनीनक्षत्रं किं स्वामिकमिति 'ता उत्तराकौसा देव प्रतिपादित किया है ? श्री भगवान् -(ता अस्सेसा णक्खते सप्पदेवयाए पण्णत्ते) अश्लेषा नक्षत्र का अधिपति सर्पदेवता प्रतिपादित किया है, श्री गौतमस्वामी - ( ता महाणक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) मधानक्षत्र का स्वामी कौनसा देव कहा है ? श्री भगवान् - ( ता महाणक्खते पितिदेवयाए पण्णत्ते) मधानक्षत्र का स्वामी चंद्र के ऊपर में रहनेवाले पितृदेव कहा गया है, श्री गौतमस्वामी - ( ता पुव्याफग्गुणी णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) पूर्वाफल्गुनी नक्षत्र का अधिपति कौनसा देव होता है ? श्री भगवान् - (ता पुव्याफग्गुणी णक्वत्ते भगदेवयाए पण्णत्ते) पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र का अधिपति भग नाम का देव होता है भग सूर्य का ही नाम है । श्रीगौतमस्वामी - (ता उत्तराफरगुणी णक्खते किं देवयाए पण्णत्ते) उत्तराफल्गुनी नक्षत्र का अधिति कौनसा देव होता है ? श्री भगवान्-ता उत्तराफग्गुणी णक्खत्ते भगवान् (ता अस्सेसा णक्खत्ते सप्प देवयार पण्णत्ते) अश्लेषा नक्षत्रना अधिपति सर्पदेवता प्रतिपादित रेस छे. श्री गौतमस्वामी - ( ता महा णक्खत्ते किं देवया पण्णत्ते) मघा नक्षत्रना स्वामी या देव आहेस हो ? लगवान् (ता महा णक्खत्ते पतिदेवयार पण्णत्ते) भधानक्षत्रना खामी चंद्रनी उपर रहेनारा पितृदेव अडेस छे, श्री गौतमस्वामी - (ता पुन्वा फग्गुणी णक्खते कि देवयाप पण्णत्ते) पूर्वाद्गुनी नक्षत्रना अधिपति या हेव होय छे? श्री भगवान्-- (ता पुव्वाफग्गुणी णक्खत्ते भगदेवयाए पण्णत्ते) पूर्वादगुनी नक्ष ત્રના અધિપતિ ભગ નામના દેવ છે. ભગ એ સૂર્યનું જ નામ છે, શ્રી ગૌતમસ્વામી--(71 उत्तराफग्गुणी खते कि देवया पण्णत्ते) उत्तरादिगुनी नक्षत्रना अधिपति क्या देव होय छे ? श्री भगवान - ( ता उत्तराफग्गुणी णक्खत्ते अज्जम देवयाए पण्णत्ते) उत्तराशब्गुनी
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #1025

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिकाटीका सू० ४६ दशमप्राभृतस्य द्वादश प्राभृतप्राभृतम् १०१३ फग्गुणी णक्खत्ते अज्जमदेवयाए पण्णत्ते' तावत् उत्तराफाल्गुनी नक्षत्रम् अर्यमदेवताकं प्रज्ञप्तं । तावदिति पूर्ववत् अर्यमानामा सूर्य उत्तराफाल्गुनी नक्षत्रस्य देवता-स्वामी खलु प्रोच्यते । 'ता हत्थे नक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते' तावत् हस्तनक्षत्रं किं देवताकं-किं स्वामिकं प्रज्ञप्त-प्रतिपादितम् । 'ता हत्थे णक्खत्ते सविया देवयाए पण्णत्ते' तावत् हस्तनक्षत्रं सवितादेवताकं प्रज्ञप्तम् । सवितानामा सूर्यस्तावत् हस्तनक्षत्रस्य स्वामी प्रतिपादितो वर्तते । 'ता चित्ता णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते तावत चित्रानक्षत्रं किं देवताकं प्रज्ञप्तम् । चित्रानक्षत्रस्य का स्वामी प्रतिपादितस्तावत् । ततो भगवान् कथयति-'ता चित्ता णक्खत्ते तह देवयाए पण्णत्ते' तावत् चित्रा नक्षत्रं तक्षदेवताकं प्रज्ञप्तं तक्ष-तक्षकनामा सर्पविशेषस्तावत् । चित्रानक्षत्रस्य स्वामित्वेन प्रतिपादितो वर्तते । गौतमो भूयः पृच्छति-'ता साई णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते' तावत् स्वातीनक्षत्रं किं देवताकं प्रज्ञप्त-स्वातीनक्षत्रस्वामी को देवः प्रतिपादित इति । 'ता साई नक्खत्ते वायुदेवयाए पण्णत्ते' तावत् स्वातीनक्षत्रं वायुदेवताकं प्रज्ञप्तं । स्वातीनक्षत्रस्य स्वामी वायुस्तावत् प्रोच्यते । 'ता विसाहा णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते' अजम देवयाए पण्णत्त) उत्तराफल्गुनी नक्षत्र का अधिपति अर्यमा नाम का सूर्य को प्रतिपादित किया है। श्रीगौतमस्वामी-(ता हत्थे णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) हस्त नक्षत्र का अधिपति कौनसा देव कहा है ? श्री भगवान्-(ता हत्थे णक्खत्ते सविया देवयाए पण्णत्ते) हस्त नक्षत्र का अधिपति सवितासूर्य देव प्रतिपादित किया है। श्रीगौतमस्वामी-(ता चित्ता णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) चित्रा नक्षत्र का स्वामी कौनसा देव कहा गया है ? श्रीभगवान्(ता चित्ता णक्खत्त तह देवयाए पण्णत्ते) चित्रा नक्षत्र का अधिपति देव तक्ष नाम का सर्प विशेष कहा गया है। श्रीगौतमस्वामी-(ता साई णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्त) स्वाती नक्षत्र का अधिपति कौनसा देव प्रतिपादित किया है ? श्रीभगवान-(ता साई णक्खत्ते वायु देवयाए पण्णत्ते) स्वाती नक्षत्र का स्वामी वायु देव को कहा है। श्रीगौतमस्वामी-(विसाहा णक्खत्ते किं देवयाए नक्षत्रना अधिपति मयभा नमना १ प्रतिपाहत ४२६ छ. श्रीगोतमस्वामी-(ता हत्थे णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) स्त नक्षत्रना मधिपति ४या हेव उस छ ? श्रीमगवान् - (ता हत्थे णक्खत्ते सविया देवयाए पण्णत्ते) हस्त नक्षत्रना अधिपति सविता-सूर्य देव प्रतिपादित ४२८ छ. श्रीगोतमस्वामी-(ता चित्ता णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) मित्रानक्षत्र नास्वाभी च्या हेव हेस छ ? श्रीभगवान्-(वा चित्ता णखत्ते तदेवयाए पण्णत्ते) मित्रा नक्षत्रना अधिपतिदेव तक्षनामनी सप विशेष त छ. श्रीगौतमस्वाभी-(ता साई णक्खत्ते कि देवयाए पण्णत्ते) स्वाती नक्षत्रन! मधिपति ४या देव प्रतिपाहित ४२८ छ ? श्रीमवान्-(ता साई णग्वने वायुदेवयाए पण्णत्ते) स्वाती नक्षत्रन स्वामी वायुद्धेव हे छे. श्रीगौतमस्वाभी-(विसाहा णक्खत्ते कि देवयाए पण्णत्ते) विशमा नक्षत्रना स्वामी या
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1026

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
१०१४
तावत् विशाखा नक्षत्रं किं देवताकं प्रज्ञप्तं । विशाखा नक्षत्रस्य कः स्वामी ? ततो भगवानुतरयति - 'ता विसाहा णक्खत्ते इंदग्गी देवयाए पण्णत्ते' तावत् विशाखानक्षत्रं इन्द्राग्नी देवताकं प्रज्ञप्तं । द्वयधिपं खलु विशाखा नक्षत्रं प्रतिपादितं तावत् इन्द्रश्च अग्निचेति इन्द्राग्नी, satafat विशाखा नक्षत्रस्य स्वामित्वेन प्रतिपादितौ स्तः । 'ता अणुराहा णक्खत्ते किं देवयाe पण्णत्ते' तावत् अनुराधा नक्षत्रं किं देवताकं किं स्वामिकं प्रतिपादितम् । 'ता अणुराहा णक्ख मित्तदेवया पण्णत्ते' तावत् अनुराधा नक्षत्रं मित्रदेवताकं प्रज्ञप्तं - मित्रनामा सूर्यस्तावत् खलु अनुराधा नक्षत्रस्य स्वामित्वेन प्रतिपादितो वर्त्तते । 'ता जिट्टा णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते' तावत् ज्येष्ठानक्षत्रं किं देवताकं किं स्वामिकं प्रज्ञप्तम् । 'ता जेट्ठा णक्खत्ते इंद देवयाए पण्णत्ते' तावत् ज्येष्ठानक्षत्रं इन्द्रदेवताकं प्रज्ञप्तं - ज्येष्ठा नक्षत्रस्य इन्द्रस्तावत् देवतास्वामी प्रतिपादितो वर्त्तते । पुनः प्रश्नयति 'ता मूले णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते' तावत् मूल नक्षत्रं किं देवताकं प्रज्ञप्तं किं स्वामिकं प्रतिपादितमिति गौतमस्य कथनं श्रुत्वा भगपण्णत्ते) विशाखा नक्षत्र का स्वामी कौनसा देव होता है ? श्री भगवान् - ( ता विसाहा णक्खत्ते ईदग्गी देवयाए पण्णत्ते) विशाखा नक्षत्र का अधिपति इन्द्र एवं अग्नी दो स्वामीवाला प्रतिपादित किया है । श्रीगौतमस्वामी - ( ता अणुराहां क्वते किं देवयाए पण्णत्ते) अनुराधा नक्षत्र का अधिपति कौनसा देव कहा है । श्रीभगवान् - ( ता अणुराहा णक्खत्ते मित्त देवयाए पण्णत्ते) अनुराधा नक्षत्र का अधिपति मित्र नाम का देव कहा है । मित्र सूर्य का ही नाम है, अतः मित्र नाम का सूर्य अनुराधा नक्षत्र का स्वामी होता है । श्री गौतमस्वामी - ( ता जिट्ठा णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) ज्येष्ठा नक्षत्र का अधिपति कौनसा देव कहा है ? श्रीभगवान् - ( ता जिट्ठा णक्खत्ते इंद देवयाए पण्णत्ते) ज्येष्ठा नक्षत्र का अधिपति देव इन्द्र नाम वाला देव कहा है ? श्री गौतमस्वामी - ( ता मूले णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) मूल नक्षत्र का अधिपति देव का क्या नाम प्रतिपादित किया है ? श्रीभगवान् - (ता मूले हेव होय छे ? श्रीभगवान् - ( ता विसाहा णक्खत्ते ईदग्गी देवयाए पण्णत्ते) विशाखा नक्षत्रना અધિપતિ ઈન્દ્ર અને અગ્નિ એ સ્વામીવાળુ પ્રતિપાદિત કરેલ છે. શ્રીગૌતમસ્વામી(તા अराहा णक्ख किं देवयाए पण्णत्ते) अनुराधा नक्षत्रना अधिपति या देव उस छे ? श्रीभगवान् - ( ता अणुराहा पक्खत्ते भित्त देवयाए पण्णत्ते) अनुराधा नक्षत्रना अधिपति મિત્રનામના દેવ કહેલ છે. મિત્ર એ નામ સૂર્યનું જ છે. જેથી મિત્ર નામના સૂર્ય અનુराधा नक्षत्र स्वामी होय छे, श्रीगौतमस्वामी - ( ता जिट्ठा क्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) नयेष्ठा नक्षत्रना अधिपति हेवनुं नाम शु छे ? श्रीभगवान् (ता जिट्ठा क्खते इंद देवयाए पण्णत्ते) न्येष्ठा नक्षत्रना अधिपति इंद्रदेव अडेस छे. श्रीगौतमस्वामी - ( ता मूले क्खते किं देवया पण्णत्ते) भूझ नक्षत्रना अधिपति ज्या द्वेव प्रतिपादित रेस छे ? श्री भगवान् (ता मूले णक्खत्ते णिरिति देवयाप पण्णत्ते) भूल नक्षत्रना अधियति निऋति
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #1027

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४६ दशमप्राभृतस्य द्वादश प्राभृतप्राभृतम् १०१५ वानुत्तरयति-'ता मूले णयखत्ते णिरई देवयाए पण्णत्ते' तावत् मूलनक्षत्रं निति देवताकं प्रज्ञप्तं । तावदिति प्राग्वत् मूलनक्षत्रस्य स्वामी खलु नितिनामा कश्चिद्रक्षोगणः प्रतिपादितोऽस्ति इत्यवसेयं 'ता पुष्वासाढा णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते' तावत् पूर्वापाढा नक्षत्रं किं देवताकं-किं स्वामिकं तावत् प्रतिपादितम् ? भगवान् कथयति--'ता पुव्वासाढा णक्खत्ते आउ देवयाए पण्णत्ते' तावत् पूर्वापाढानक्षत्रं अप देवताकं प्रज्ञप्तं । अत्र जलवाचकस्तावदप् शब्दस्तेन जलदेवताक-जलस्वामिकं पूर्वापाढानक्षत्रं प्रतिपादितम् । 'ता उत्तरासाढा णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते' तावत् उत्तराषाढा नक्षत्रं किं देवताकं-किं स्वामिकं प्रज्ञप्तम्-प्रतिपादितं वर्तते इति गौतमस्यान्तिमं प्रश्नवाक्यं श्रुत्वा भगवान् कथयति-'ता उत्तरासाढा णक्खत्ते विस्सदेवयाए पण्णत्ते' तावत उत्तराषाढानक्षत्रं विश्वेदेव देवताकं प्रज्ञप्तं--विश्वेदेवनामा देवविशेष उत्तराषाढानक्षत्रस्य स्वामी प्रतिपादितो वर्तते । तदेवमष्टाविंशते नक्षत्राणां पृथक् २ प्रश्नोत्तररूपेण देवताः प्रतिपादिताः। अस्मिन् विषये देवताभिधानसंग्राहिकाश्चमास्तिस्रः णक्खत्ते णिरिते देवयाए पण्णत्ते) मूल नक्षत्र का अधिपति निक्रति नाम का देव कहा है। श्रीगौतमस्वामी-(ता पुव्वासाढा णक्खत्ते किं देवयाए पण्णत्ते) पूर्वाषाढा नक्षत्र का अधिपति कौनसा देव कहा गया है ? श्रीभगवान-(ता पुव्वासाढा णक्खत्ते आउदेवयाए पण्णत्ते) पूर्वाषाढा नक्षत्र का अधिपति अप् नाम का देव कहा है । अप् शब्द जलवाचक है अतः पूर्वाषाढा नक्षत्र का अधिपति देव जल है । अर्थात् जलस्वामीवाला पूर्वाषाढा नक्षत्र कहा गया है। श्रीगौतमस्वामी-(ता उत्तरासाढा णवत्ते कि देवयाए पण्णत्ते) उत्तराषाढा नक्षत्र का स्वामी कौनसा देव कहा गया है ? श्रीभगवान-(ता उत्तरासाढा णक्खत्ते विस्सदेवयाए पण्णत्ते) उत्तराषाढा नक्षत्र का स्वामी विश्वेदेवा नाम का देव प्रतिपादित किया है। इस प्रकार अठाईस नक्षत्रों का प्रश्नोत्तर रूप से पृथक पृथक देवता का प्रतिपादन किया, इस विषय में देवों के नामनिर्देश करनेवाली प्रवचन प्रसिद्ध तीन गाथाएं कही गई है जो नाभना व स छ ? श्रीगीतभस्वाभी-(ता पुवासाढा णक्खत्ते कि देवयाए पण्णत्ते) पूर्वाषाढा नक्षत्रना विपति या हे ४४ छ ? श्रीमान्-(ता पुव्वासाढा णक्खत्ते आउ देवयाए पण्णत्ते) पूर्वाषाढा नक्षत्रना अधिपति अपना मना हेप ४ छ, अ५४ જળવાચક છે. તેથી પૂર્વાષાઢા નક્ષત્રના અધિપતિ દેવ જળ છે. અર્થાત જલસ્વામીવાળું पूर्वाषाढा नक्षत्र धुं छे. श्रीगोत्तमस्वामी-(ता उत्तरासाढा णवत्ते कि देवयाए पण्णत्ते) उत्तराषाढा नक्षत्रना स्वामी या देव त छ? श्रीमान्-(ता उत्तरासाढा णक्खत्ते विस्स देवयाए पत्ते) उत्तराषाढा नक्षत्रन। स्वामी विश्वव। नामना र प्रतिपादित ४२ छ. આ રીતે અઠયાવીસ નક્ષત્રોના પ્રશ્નોત્તર રૂપથી અલગ અલગ દેવતાઓનું પ્રતિપાદન કરેલ છે. આ વિષયમાં દેવના નામે બતાવનારી પ્રવચન પ્રસિદ્ધ ત્રણ ગાથાઓ કહેવામાં આવેલ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #1028

सूर्यप्रशप्तिसूत्रे प्रवचनप्रसिद्धाः संग्रहणिगाथाः यथा-'वम्हा विण्हूय वसू वरुणो तहऽजो अणंतरं होइ । अभिवड्डी पूस गंधव चेव परतो जमोहोइ ॥१॥ अग्गि पयावइ सोमे रुद्दे अदिई बहस्सई चेव । नागे पिई भग अज्जम सविया तहा य वाऊ य ॥२॥ इंदग्गी मित्तो वि य इंदे निरई य आउ विस्सो य । नामाणि देवयाणं हवंति रिक्खाण जहकमसो ॥३॥' एताः सर्वा अपि गाथाः मूलतः प्रतिपादिता एव सूत्र व्याख्यायामिति ।। सू० ४६॥
दशमस्य प्राभृतस्य द्वादशं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ।।
दशमस्य प्राभृतस्य त्रयोदशं प्राभृतप्राभृतम् मूलम्-ता कहं ते मुहुत्ताणं नामधेजा आहिएति वएज्जा । ता एगमेगस्स णं अहोरत्तस्स तीसं मुहुत्ता पण्णत्ता तं जहा-रोदे सेते मित्तेवायु सुगीए वि तह अभिचंदे ! महिंद बलवं बंभो बहुसच्चे चेव ईसाणे॥१॥ तट्रे य भावियप्पा वेसमणे वरुणेय आणंदे। विजए य वीससेणे पया वई चेव उवसमे य ॥२॥ गंधव्य अग्गिवेसे सयरिसहे आयवं च अममे य। अणवं च भोगरिसहे सव्वटे रक्खसे चेव ॥३ सू० ४७॥
दसमस्स पाहुडस्स तेरसमं पाहुडपाहुडं समत्तं ॥ छाया-तावत् कथं ते मुहूर्तानां नामधेयानि आख्यातानि इति वदेत् तावत् एकैकस्य खलु अहोरात्रस्य त्रिंशत् मुहूर्ताः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-रुद्रः१ श्रेयान्२ मित्रः३ वायुः४ सुपीतः ५ अभिचन्द्रः६ माहेन्द्रः७ बलवान्८ ब्रह्मा९ बहुसत्यः१० ईशानः११ त्वष्टा १२ भावितात्मा१३ वैश्रवण:१४ वारुणः१५ आनन्दः१६ विजयः१७ विश्वसेनः१८ प्राजापत्यः१९ उपशमः२० गन्धर्वः२१ अग्निवेश्यः२२ शतवृषभः२३ आतपवान्२४ अममः२५ ऋणयान् २६ भौमः२७ वृषभः२८ सर्वार्थ:२९ राक्षस:३० ।। सू० ४७॥
दशमस्य प्राभृतस्य त्रयोदशं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ॥ टीका-सम्प्रवृत्तस्य 'योगे किं ते वस्तु आख्यात' मित्याख्यस्य दशमस्य प्राभृतस्य द्वादशे प्राभृतप्राभृते नक्षत्राणां स्वामिविषयकं विचारं विविच्य सम्प्रति त्रयोदशेऽस्मिन् संस्कृत टीका में इस बारहवें प्राभूत के अंत में प्रदर्शित की गई है सो जिज्ञासु जन वहां से जान लेवें इन गाथा का अर्थ व्याख्या में आ ही गया है।सू० ४६।।
दसवें प्राभृत का बारहवां प्राभृतप्राभृत समाप्त ॥१०-१२।। છે તે ગાથાઓ સંસ્કૃત ટીકાના આ બારમાં પ્રાભૂતના અંતમાં બતાવેલ છે. તે જીજ્ઞાસુઓએ त्यांथी tel सेवी २मा आयामोनो मर्थ व्यायाम मावी गये छ. ॥ सू. ४६ ।।
इसमा प्रामृतनु मारभु प्रामृतप्रामृत समाते ।। १०-१२ ।।
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1029

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४७ दशमप्राभृतस्य त्रयोदशौं प्राभृतप्राभृतम् १०१७ प्राभृतप्राभृतेऽर्थाधिकारसूत्रे मुहूर्तानां नामधेयानि वक्तव्यानीति तद्विषयकं प्रश्नोत्तरसूत्रं 'ता कहं ते मुहुत्ताणं' इत्यादिना अभिधित्सुराह__'ता कहं ते मुहुत्ताणं नामधेजा आहिएति वएज्जा' तावत कथं ते मुहर्तानां नामधेयानि आख्यातानि इति वदेत्-नाक्षत्रविषये बहुविधविचारं यातं खलु सम्प्रति मुहुर्तविषयविचारं प्रष्टुकामोऽस्मि तावत् भगवन् ! कथं-केनाधारेण केन प्रकारेण कयावोपपत्या, ते-त्वया भगवन् ! मुहूर्तानाम् अहोरात्रमध्ये घटिकाद्वय सम्मितानां मुहर्जेति पदवाच्यानां नामधेयानि-नामान्येव नामधेयानि-नामानि (नामरूप भागाद्धेय) इति स्वार्थे धेय प्रत्ययः । आख्यातानि-प्रतिपादितानि कथितानि इति वदेत् कथयेत् कृपया कथय भगवनिति
तेरहवां प्राभृतप्राभृत प्रारंभटीकार्थ-(योगे किं ते वस्तु आख्यातः) योग के विषय में आपके मत से किस प्रकार कहा है ? इस विषय विषयक दसवें प्राभृत का बारहवें प्राभृत प्राभृत में नक्षत्रों के स्वामी के संबंध में विचार प्रगट करके अब इस तेरहवें प्राभृतप्राभृत में अर्थाधिकार सूत्र में मुहूतों के नाम कथन विषय प्रश्न सूत्र कहते हैं-(ता कहं ते मुहुत्ताणं) इत्यादि ।
श्री गौतसस्वामी पूछते हैं-(ता कहं ते मुहुत्ताणं नामधेजा आहिएत्ति वएन्जा) हे भगवन आपने नक्षत्रों के विषय में सम्यक्तया विचार प्रतिपादित किये हैं ? अब मुहूर्त के विषय में प्रश्न पूछना चाहता हूं कि किस आधार से या किस उपपत्ति से एवं किस प्रकार से आपने मुहतों का माने अहोरात्र में दो घटिका रूप मुहूर्त पदवाले का नामधेय माने नाम को ही नामधेय कहते हैं यहां पर (नामरूप भागाद्धेय) इस सत्र से स्वार्थ में धेय प्रत्यय हुवा है । अर्थात् मुहूर्त संज्ञावाले का किस प्रकार के नाम प्रतिपादित किये हैं ?
તેરમાં પ્રાભૃતપ્રાકૃતને પ્રારંભ साथ-(योगे कि ते वस्तु आख्यातः) योगना विषयमा मापन भतथा वी शते કહેલ છે ? આ વિષયના સંબંધમાં દસમા પ્રાભૂતના બારમા પ્રાભૃતપ્રાભૂતમાં નક્ષત્રના સ્વામીના સંબંધમાં વિચાર પ્રગટ કરીને હવે આ તેરમાં પ્રાભૃતપ્રાભૃના અર્થાધિકાર सूत्रमा भुइना नाभानु ४थन ४२१॥ भाटे प्रश्न सूत्र ४ छ-(ता कहं ते मुहुत्ताणं) त्या श्रीगीतभस्वाभी पूछे छ-(ता कहं ते मुहूत्ताणं नामधेजा आहिएत्ति वएज्जा) भगवान् આપે નક્ષત્રના સંબંધમાં સારી રીતે વિચારેનું પ્રતિપાદન કરેલ છે. હવે મુહના સંબંધમાં પ્રશ્ન પૂછવા ઈચ્છું છું. કે કયા આધારથી કે કયા પ્રમાણથી આપે મુહર્તાનું એટલેકે અહેરાત્રમાં બે ઘડિરૂપ મુહૂર્ત પદનું નામ નામધેય એટલેકે નામનેજ નામધેય हे छे. मडीया (नामरुपमागाद्धेय) मे सूत्रथी स्यामा धेय प्रत्यय थये छ. अर्थात् મુહૂત સંજ્ઞાવાળાનું નામ કેવી રીતે પ્રતિપાદિત કરેલ છે ? આ પ્રમાણે શ્રીગૌતમસ્વામીના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1030

१०१८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे गौतमस्य प्रश्नं श्रुत्वा भगवानाह-'ता एगमेगस्स णं अहोरत्तस्स तीसं मुहत्ता पण्णत्ता' तावत् एकैकस्य खलु अहोरात्रस्य त्रिंशत् मुहर्ताः प्रज्ञप्ताः । तावत्-तव प्रश्नस्योत्तरं श्रयतां तावत् एकैकस्याहोरात्रस्य-प्रत्यहोरात्रस्य खल्विति वाक्यालंकारे त्रिंशत-त्रिंशत्संख्यकाः मुहूर्ता वक्ष्यमाणनामधेययुक्ता प्रज्ञप्ताः सन्ति । तद्यथा तेषां क्रमेण नामानि-तं जहा रोदे सेते मित्ते वायु सुग्गिएपि तह अभिचंदे । माहिंदबलवं बंभो बहसच्चे चेव ईसाणे ॥१॥ तटे य भावियप्पा वेसमणे वरुणेय आणंदे । विजए य वीससेणे पयावई चेव उवसमे य ॥२॥ गंधव्य अग्गिवेसे सयरिस हे आयवं च अममे य । अणवं च भोगरिसहे सव्वढे रक्खसे चेव ॥३॥ तद्यथा-त्रिंशन्मुहर्तानां नामानि क्रमेण यथा-प्रथमस्य मुहूर्तस्य 'रुद्र' इति नामा द्वितीयः श्रेयान् , तृतीयो मित्रः, चतुर्थों वायुः, पञ्चमः सुग्रीवः पष्ठोऽभिचन्द्रः, सप्तमो माहेन्द्रः, अष्टमो बलवान्, नवमः ब्रह्मा, दशमः बहुसत्यः, एकादशः ईशानः, द्वादशः इस प्रकार श्रीगौतमस्वामी के प्रश्न को सुनकर के उत्तर में श्रीभगवान् कहते हैं-(ता एगमेगस्स णं अहोरत्तस्स तीसं मुहत्ता पण्णत्ता) एक एक अहोरात्र का तीस मुहूर्त वक्ष्यमाण नाम से प्रतिपादित किये हैं। उनके नाम इस प्रकार से हैं-'तं जहा-रोद्दे सेते मित्ते वायु सुग्गीए पि तह अभिचंदे,।
माहिंद बलवं बंभो बहुसच्चे चेव ईसाणे ॥१॥ तट्टेव भावियप्पा वेसमणे वरुणे य आणंदे । विजए य वीससेणे पयावई चेव उवसमे य ॥२॥ गंधव अग्गिवेसे सयरिसहे आयवं च अममे य ।
अणवं च भोगरिसहे सव्वढे रक्खसे चेव ॥३॥ तीस मुहतों का नाम क्रम से इस प्रकार है-पहले मुहर्त का नाम (रुद्र) है दसरा (श्रेयान्) तीसरा (मित्र) चौथा (वायु) पांचवां (सुग्रीव) छठा (अभिचंद्र) सातवां (माहेन्द्र) आठवां (बलवान्) नववां (ब्रह्मा) दसवां (बहुसत्य) ग्यारहवां (ईशान) बारहवां (त्वष्टा) तेरहवां (भावितात्मा) चौदहवां (वैश्रप्रश्नन सांगाने उत्तरमा श्रीमापान ४ छ -(ता एगमेगस्म णं अहोरत्तस्स तीसं मुहुत्ता पण्णत्ता) मे से महाराना श्रीस मुडूत १क्ष्यमा प्राथी प्रतियाहित २८ छ. तेना नाभी या प्रमाणे छे. (तं जहा-रोद्दे सेते मित्त वायु सूगीएपि तह अभिचंदे । माहिद बलवं बंभो बहुसच्चे चेव ईसाणे ||१|| तदेव भावियप्पा समणे वरुणेय आणंदे । विजए य वीससेणे पयावई चेव उवसमे य ॥२॥ गंधव अग्गिसेवे सयरिसहे आयवं च अममेय । ।।२।। अणवं च भोगरिसहे सव्वढे रक्खसे चेव ।। ३ ।।
ત્રીસ મુહૂર્તાના નામે કમથી આ પ્રમાણે છે–પહેલા મુહૂર્તનું નામ રૂદ્ર છે બીજાનું 'श्रेयान्' श्रीनु भित्रा' याथानु नाम वायु' पायमानु नाम 'सुश्रीव' छट्टानु मामय द्र' सातभु 'भाडेन्द्र' मा 'सापान' नभानु नाम 'ब्रह्मा' हुसभु महुसत्य' अयारभु
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1031

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४७ दशमप्राभृतस्य त्रयोदश प्राभृतप्राभृतम् १०१९ त्वष्टा, त्रयोदशो भावितात्मा, चतुर्दशो वैश्रवणः, पञ्चदशो वरुणः, षोडश आनन्दः, सप्तदशो विजयः, अष्टादशो विश्वसेनः, एकोनविंशतितमः प्राजापत्यः, विंशतितम उपशमः, एकविंशतितमो गंधर्वः, द्वाविंशतितमोऽग्निवेश्यः, त्रयोविंशतितमः शतवृषभः, चतुर्विंशतितम आतपवान् , पञ्चविंशतितमोऽममः, षइविंशतितम ऋणवान् , सप्तविंशतितमो भौमः, अष्टाविंशतितमो वृषभः, एकोनत्रिंशत्तमः सर्वार्थः, त्रिंशत्तमो राक्षसः इति गाथा त्रयेणत्रिंशन्मुहूर्तानां नामानि प्रतिपादितानि । नामानुरूपाणि कार्याणि तत्तन्मुहूर्तेषु करणीयानीत्यनुक्तमपि ज्ञेयानीति ॥ सू० ४७ ॥
दशमस्य प्राभृतस्य त्रयोदशं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ॥
दशमस्य प्राभृतस्य चतुर्दशं प्राभृतप्राभृतम् मूलम्-ता कहं ते दिवसा आहिएति वएजा ! ता एगमेगस्स णं पक्वत्ता पण्णरस दिवसा पण्णत्ता तं जहा-पडिवा दिवसे बितिय दिवसे जाव पण्णरसे दिवसे, ता एएसि णं पण्णरसह दिवसाणं पण्णरस नामधेजा पण्णत्ता, तं जहा-पुव्वंगे सिद्धमणोरमेय तत्तो मगोरहो (हरो) चेव । जसभद्दे य जसोधर सव्वकाम समिद्धेइ य ॥१॥ इंदमुद्धाभिसित्ते य सोमणस धणंजए य बोद्धव्वे । अत्थसिद्धे अभिजाते अच्चासणे य सतंवण) पंद्रहवां (वरुण) सोलहवां (आनंद) सत्रहवां (विजय) अठारहवां (विश्वसेन) उन्नीसवां (प्रजापति) वासवां (उपशम) इक्कीसवां (गंधर्व) बाईसवां (अग्निवेश्य) तेईसवां (शतवृषभ) चोवीसवां (आतपवान् ) पचीसवां (अमम) छाईसवां (ऋणवान्) सतावीसवां (भीम) अठावीसवां (वृषभ) उन्तीसवां (सर्वार्थ) तीसवां (राक्षस) इस प्रकार तीन गाथा से तीस मुहतों के नाम प्रतिपादित किया है, नामानुरूप कार्यों को मुहूर्तों में करना चाहिए यह अनुक्त होने पर भी समज लेवें ॥ सू० ४७ ॥
दसवें प्राभृत का तेरहवां प्राभृतप्राभृत समाप्त ॥ १०-१३॥ 'शान' मारभुत्वष्टा' तमु, 'शवितात्मा' योहमु वैश्रा ५१२ १३५१ सोणभु मानह' सत्तरभु विया' महाभु विश्वसेन' मेणास 'पति' पीसभु ५२म' वीस व भावीसभु मनिवेश्य' तेवीसभु शतपन' यावीसभु 'मातवान् ' ५२चीसभु ममम' ७०वीसभु वान' सत्यापीस लीम' અઠયાવીસમું વૃષભ” ઓગણત્રીસમું “સર્વાર્થ” ત્રીસમું “રાક્ષસ” આ રીતે ત્રણ ગાથાઓથી ત્રીસ મુહૂર્તાના નામે પ્રતિપાદિત કરેલ છે. નામના અનુરૂપ કાર્યોથી મુહુર્તામાં કરવાના जय भुमिi ४२१ से 20 ह्या विना पशु सभ । सू. ४७ ॥
इसमा प्रामृतनु तरभु प्रामृतप्रामृत समाप्त ॥ १०-१३ ॥
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1032

१०२०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
जए ॥२॥ अग्गिवेसे उवसमे दिवसाणं नामधेजाइं । ता कहं ते रातीओ आहिएति वजा ! ता एगमेगस्स णं पक्खस्स पण्णरस्स राईओ पण्णताओ, तं जहा पडिवा राई बितिया राई जाव पण्णरसा राई ता एलासिणं पण्णरसहं राईणं पण्णरस नामधेजा पण्णत्ता, तं जहा - उत्तमाय सुणवत्ता एलावच्चा जसोधरा सोमणसा चैव तथा सिरिसंभूता य बोधव्वा | ॥ १ ॥ विजया य विजयंता जयंति अपराजिया य गच्छा य । समाहारा चैव तहा तेया य तहा य अतितेया ॥ देवाणं दानि रती रयणीणं णामघेज्जाई || सू० ४८||
दसमस्स पाहुडस्स चउद्दसमं पाहुडपाहुडं समत्तं ॥
छाया - तावत् कथं ते दिवसा आख्याता इति वदेत् । तावत् एकैकस्य खलु पक्षस्य पञ्चदश दिवसाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-प्रतिपत् दिवस: द्वितीयो दिवसः यावत् पञ्चदश दिवसः । तावत् एतेषां पञ्चदशानां दिवसानां पञ्चदशनामधेयानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - पूर्वाङ्गः १ सिद्धमनोरम २ ततो मनोहरः ३ यशोभद्रश्च ४ यशोधरः ५ सर्वकामसमृद्धश्च६ इन्द्रमूर्द्धाभिषिक्त ७ सौमनसः ८ धनञ्जयः बोद्धव्यः ९ अर्थसिद्धः १० अभिजातः ११ अत्यशनश्च १२ शतञ्जयः १३ अग्निवेश्मा अग्निवेश्यो वा १४ उपशमः १५ दिवसानां नामधेयानि । तावत् कथं ते रात्रय आख्याता इति वदेत्, तावत् एकैकस्य खलु पक्षस्य पञ्चदशरात्रयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - प्रतिपदारात्रिः द्वितीयारात्रिः यावत् पञ्चदशीरात्रि:, तावत् एतासां पञ्चदशानां रात्रीणां पञ्चदशनामधेयानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - उत्तमा सुनक्षत्रा एलापत्या यशोधरा सौमसी श्री सम्भूता विजया वैजयन्ती अपराजिता इच्छा समाहारा तेजा अतितेजा देवानन्दा निरति रजनीनां नामधेयानि ॥ सू० ४८ ॥
दशमस्य प्राभृतस्य चतुर्द्दशं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ॥
टीका - दशमस्य प्राभृतस्य त्रयोदशे प्राभृतप्राभृते मुहूर्त्तानां नामधेयानि प्रतिपादितानि सम्प्रति चतुर्द्दशेऽस्मिन्नर्थाधिकारसूत्रात्मके प्राभृतप्राभृते दिवसरात्रिप्ररूपणा कर्त्तव्येति चौदहवां प्राभृत प्राभृत प्रारंभ
टीकार्थ- दसवें प्राभृत के तेरहवें प्राभृतप्राभृत में मुहूर्तों के नाम प्रतिपादित किये गये हैं अब इस चौदहवें अर्थाधिकार सूत्रात्मक प्राभृतप्राभृत में दिवस ચૌદમા પ્રાભૃતપ્રાભૂતના પ્રારંભ–
ટીકા –દસમા પ્રાભુતના તેરમા પ્રાભૃતપ્રાભૂતમાં મુહૂતેતના નામેા પ્રતિપાદિત કરવામાં આવેલ છે. હવે આ ચૌદમા અર્થાધિકાર સૂત્રાત્મક પ્રાભૃતપ્રાભૂતમાં દિવસરાત્રીનું નિરૂપણુ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #1033

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४८ दशमप्राभृतस्य चतुर्दशौं प्राभृतप्राभृतम् १०२१ जिज्ञासा वर्तते अतस्तद्विपयं प्रश्नसूत्रं विवृणोति-'ता कहं ते दिवसा' इत्यादिना ।
'ता कहं ते दिवसा आहिएति वएजा !' तावत् कथं ते दिवसा आख्याता इति वदेत् । तावत-दिवसरात्रिनिरूपणविषये किश्चित् प्रष्टव्यमस्ति तावत् कथं-केन प्रकारेण केन क्रमेण वा भगवन् ! ते-भवन्मते त्वया दिवसा-दिवसक्रमाः आख्याताः-प्रतिपादिता इति वदेत-कथयेत् । ततो भगवानाह-'ता एगमेगस्स णं पक्खस्स पण्णरस दिवसा पण्णत्ता' तावत् एकैकस्य खल पक्षस्य पञ्चदशदिवसाः प्रज्ञप्ताः । तावत्-श्रूयतां तावत् तव प्रश्नस्योत्तरम् , एकैकस्य-प्रत्येकस्य खल्विति वाक्यालंकारे पक्षस्य-कृष्णशुक्लात्मकस्यैकस्य पक्षस्य पश्चदश पश्चदश दिवसाः प्रज्ञप्ताः-प्रतिपादिताः सन्ति । तेषां नामानि यथा-'तं जहापडवादिवसे बितियदिवसे जाव पण्णरसे दिवसे' तद्यथा प्रतिपदिवसः द्वितीयो दिवस: यावत् पश्चदशदिवसाः वक्तव्याः । यथा-प्रतिवत्-प्रथमो दिवसः द्वितीया-द्वितीयो दिवसः, तृतीया-तृतीयो दिवसः, चतुर्थी-चतुर्थों दिवसः एवं क्रमेण यावत पञ्चदशी-पञ्चदशो दिवसो वाच्यः । एवं पञ्चदश दिवसानां व्यवहारो प्रतिपादनीयः । 'ता एएसि णं पण्णररात्रि का निरूपण किया जाता है अतः तदिषयक प्रश्नसूत्र कहते हैं (ता कहते दिवसा) इत्यादि श्रीगौतमस्वामी प्रभु से पूछते हैं-(ता कहं ते दिवसा आहिएति वएजा) हे भगवन दिवस रात्रि के विषय में प्रश्न पूछना चाहता हूं। की किस प्रकार से माने किस क्रम से आप के मत से दिवस का क्रम प्रतिपादित किये हैं सो कहिए ? श्रीभगवान्-(ता एगमेगस्स णं पक्खस्स पण्णरस दिवसा पण्णत्ता) शुक्लपक्ष एवं कृष्णपक्ष इस प्रकार एक एक पक्ष का पंद्रह पंद्रह दिवस प्रतिपादित किये हैं उसके नाम इस प्रकार से हैं-(तं जहा पडिवा दिवसे बितिया दिवसे जाव पण्णरसे दिवसे) प्रतिपदा दिवस प्रथम दिवस द्वितीया दिवस, दूसरा दिवस, तृतीया तीसरा चतुर्थी चौथा दिवस इस प्रकार क्रम से पंद्रहवां दिन पर्यन्त कह लेवें, इस प्रकार पंद्रह दिनका व्यवहार प्रतिपादित करना चाहिये । (ता एएसि णं पण्णरण्हं दिवसा णं पण्णरस नामधेना ४२वाभा यावे छ. तथा से विषयना समयमा प्रश्न सूत्र ४९ छे-(ता कहं ते दिवसा)
त्या श्री गौतमस्वामी प्रभुश्रीन पूछे छे - (ता कहं ते दिवसा आहिएति वएज्जा) હે ભગવાન્ દિવસ રાત્રિના વિષયમાં પ્રશ્ન કરવા ઈચ્છું છું કે કેવા પ્રકારથી એટલે કે કયા કમથી આપના મતથી દિવસનો ક્રમ પ્રતિપાદિત કરેલ છે? તે આપ કહે. શ્રી ભગવાન(ता एगमेगस्स णं पक्खस्स पण्णरस पण्णरस दिवसा पण्णत्ता) शुस५६ मने कृपक्ष से રીતે પ્રત્યેક પક્ષને પંદર પંદર દિવસે પ્રતિપાદિત કરેલ છે, તેના નામ આ પ્રમાણે છે(तं जहा-पडिवा दिवसे, बित्तिया दिवसे, जाव पण्णरसे दिवसे) प्रतिपह। हिवस पड़े। દિવસ દ્વિતીયા દિવસ બીજે દિવસ સુતીયા ત્રીજો દિવસ ચતુથી એ દિવસ આ રીતે ક્રમાનુસાર પંદરમાં દિવસ પર્યન્ત કહી લેવું. આ રીતે પંદર દિવસને વ્યવહાર પ્રતિપાદિત
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1034

२०२२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे सहं दिवसाणं पण्णरस नामधेजा पण्णता, तं जहा-पुव्वंगे सिद्धमणोरमे य तत्तो मणोरहो चेव । जसभद्दे य जसोधर सव्वकामसमिद्धेति य ॥१॥ इंदमुद्धाभिसित्ते य सोमणस धणंजए य बोद्धव्वे । अत्थसिद्ध अभिजाते अच्चासणे य सतंजए ॥२॥ अग्गिवेसे उसमे दिवसाणं नामधेजाई।' तावत् एतेषां पश्चदशानां दिवसानां पञ्चदश नामधेयानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-पूर्वाङ्गः१ सिद्धमनोरमश्व२ ततो मनोहरः३ यशोभद्रश्च४ यशोधरः५ सर्वकामसमृद्धश्च ६ इन्द्रम भिषिक्तश्च७ सौमनसः८ धनञ्जयो बोद्धव्यः९ अर्थसिद्धः१० अभिजातः११ अत्यशनश्च१२ शतञ्जयः१३ अग्निवेश्मा अग्निवेश्यो वा१४ उपशमः१५ दिवसानां नामधेयानि । तावदिति पूर्ववत् एतेषां-अनन्तरोदितानां पञ्चदशानां-पञ्चदश संख्यकानां दिवसाना-प्रथमादि पञ्चदश पर्यन्तानां दिवसानां नामधेयानि-नामान्येव नामधेयानि नामानि 'नामरूपभागाद्धेय' इति स्वार्थे धेयप्रत्ययः । प्रज्ञप्तानि-प्रतिपादितादि सन्ति । क्रमेण तेषां पञ्चदशानां नामानि यथा-प्रतिपदादि पञ्चदशदिवसानां नामानिपण्णत्ता तं जहा-पुन्वंगे सिद्धमणोरमे य तत्तो मणोरहो चेवा ।
ज़सभद्दे य जसोधर सव्वकामसमिद्धेत्ति य ॥१॥ इंदमुद्धाभिसित्तेय सोमणस धणंजए य बोद्धव्वे । अत्थसिद्ध अभिजाते, अच्चासणेय सतंजए ॥२॥
अग्गिवेस्से उसमे दिवसा णं णामधेजाइं) ये पंद्रह दिवस का पंद्रह नाम प्रज्ञप्त किये हैं, जो इस प्रकार हैं-पूर्वाङ्ग १ सिद्धमनोरम २ तदनन्तर मनोहर ३ यशोभद्र ४ यशोधर ५ सर्वकामसमृद्ध ६ इन्द्रमूर्दाभिषिक्त ७ सौ मनस ८ धनञ्जय ९ अर्थसिद्ध १० अभिजात ११ अत्यशन १२ शतंजय १३ अग्निवेश्मा अथवा अग्निवेश्य १४ उपशम १५ दिवसो के नाम प्रतिपादित किये हैं (नामधेयानि) इस वाक्य में (नामरूपभागाद्धेय) इस सूत्र से स्वार्थ में धेय प्रत्यय हुवा है क्रम से इनके नाम इस प्रकार से हैं
श सो. (ता एएसि णं पण्णरसण्हं दिवसाणं पण्णरस नामधेज्जा पण्णत्ता तं जहापुव्वंगे सिद्धमणोरमे य तत्तो मणोरहो चेव । जसभइ य जसोधर सव्वकामसमिद्धेत्ति य ॥१॥ इंदमुद्धाभिसित्ते य सोमणस धणंजए य बोद्धव्वे । अत्थसिद्धे अभिजाते, अच्चासणे य सतंजए ।।२।। अग्गिवेरसे उवसमे दिवसाणं णामधिज्जाई ।
આ પંદર દિવસના પંદર નામે પ્રજ્ઞપ્ત કરેલ છે, જે આ પ્રમાણે છે પૂર્વાગ ૧ સિદ્ધ મનરમ ૨ તે પછી મનહર ૩ યશોભદ્ર ૪ યશોધર પ સર્વકામ સમૃદ્ધ ૬ ઈંદ્રમૂદ્રાભિષિક્ત ૭ સૌમનસ ૮ ધનંજય ૯ અર્થસિદ્ધ ૧૦ અભિજાત ૧૧ અત્યાશન ૧૨ શતા ૧૩ અગ્નવેશ્મ અથવા અગ્નિવેશ્ય ૧૪ ઉપશમ ૧૫ આ રીતે દિવસના નામે પ્રતિપાદિત ४२ छ. (नामधेयानि) से पायम (नामरूपभागाद्धेय) के सूत्रथी स्वाभा घेय प्रत्यय થયેલ છે. ક્રમાનુસાર આ દિવસાના નામે આ પ્રમાણે છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1035

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४८ दशमलाभृतस्य चतुर्दश प्राभृतप्राभृतम् १०२३ १ प्रथमदिवसः-पूर्वाङ्गः
९ नवमदिवसः-धनञ्जयः २ द्वितीयदिवसः-सिद्धमनोरमः १० दशम ,, -अर्थसिद्धः ३ तृतीय ,, -मनोहरः
११ एकादश ,, -अभिजातः ४ चतुर्थ , -यशोभद्रः १२ द्वादश ,, -अत्यशनः ५ पश्चम , -यशोधरः
१३ त्रयोदश,, -शतञ्जयः ६ षष्ठ , -सर्वकामसमृद्धः १४ चतुर्दश ,, -अग्निवेश्मा अग्निवेश्यः ७ सप्तम , -इन्द्रमूर्द्धाभिषिक्तः १५ पञ्चदश ,, -उपशमः ८ अष्टम , -सौमनसः
प्रथमो दिवसः पतिपल्लक्षणः पूर्वाङ्गनामा भवति१ द्वितीयो दिवसो द्वितीया लक्षणः सिद्धमनोरम नामा भवति२ तृतीयो दिवसो मनोहरनामा, मनोरथनामा वा प्रज्ञप्तोऽस्ति३ चतुर्थों दिवसो यशोभद्रनामा प्रोच्यते४ पञ्चमो दिवसो यशोधरनामा भवति५, षष्ठो
१ प्रथम दिवस-पूर्वाङ्ग ९ नववा दिवस-धनंजय २ दूसरा ,, -सिद्ध मनोरम १० दसवां ,, -अर्थसिद्ध ३ तीसरा ,, -मनोहर ११ ग्यारहवां ,, -अभिजात ४ चौथा ,, -यशोभद्र १२ बारहवां ,, -अत्यशन ५ पांचवा ,, -यशोधर १३ तेरहवां ,, -शतंजय ६ छहा ,, -सर्वकाम समृद्ध १४ चौदहवां ,, -अग्निवेश्मा
-अग्निवेश्य ७ सातवां ,, -इन्द्र मूर्दाभिषिक्त १५ पंद्रहवां ,, -उपशम ८ आठवां ,, -सोमनस
पहला प्रतिपदा पूर्वाङ्ग नाम का है १ दूसरा द्वितीया का नाम सिद्ध मनोरम है, २ तीसरा दिवस का नाम मनोहर है ३ अथवा मनोरम भी कहते ૧ પહેલે દિવસ=પૂર્વાગ
૯ નવમે દિવસ=ધનંજય ૨ બીજે દિવસ=સિદ્ધમરમ
૧૦ દસમે દિવસ=અર્થસિદ્ધ ૩ ત્રીજે દિવસ=મનેહર
૧૧ અગીયારમે દિવસ=અભિજાત ૪ ચોથે દિવસ= શેભદ્ર
૧૨ બાર=અત્યશન ૫ પાંચમો દિવસ=યશોધર
૧૩ તેરમ=શતંત્ર્ય ૬ છઠ્ઠો દિવસ–સર્વકામસમૃદ્ધ
૧૪ ચૌદમો=અગ્નિવેમકે અગ્નિવેશ્ય ૭ સાતમેeઇંદ્રમૂદ્ધભિષિક્ત
૧૫ પંદરમે=ઉપશન ૮ આઠમ=સૌમનસ
પહેલા પ્રતિપદા દિવસનું નામ પૂર્વગ છે. ૧ બીજા બીજનું નામ સિદ્ધમને રમ છે. ૨ ત્રીજનું નામ મનહર છે. અથવા મરમ પણ કહે છે. ૩ ચોથા દિવસનું નામ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1036

सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
दिवसः सर्वकामसमृद्धनामा भवति६ सप्तमो दिवसो इन्द्रमूर्द्धाभिषिक्त नामा कथ्यते ७ अष्टमो दिवसः सौमनस नामा प्रकथ्यते नवमो दिवसो धनञ्जय नामा भवति९ दशमो दिवसो
१०२४
C
सिद्धनामा प्रोच्यते १० एकादशो दिवसोऽभिजातनामा भवति ११ द्वादशो दिवसोऽत्यशननामा प्रज्ञप्तः १२ त्रयोदशो दिवसः शतञ्जय नामा प्रज्ञाप्यते१३ चतुर्द्दशो दिवसोऽग्निdont अथवा अग्निवेश्य नामा कथ्यते १४ पञ्चदशो दिवस उपशम नामा भवति १५ एतानि पञ्चदश दिवसानां क्रमेण नामधेयानि प्रज्ञप्तानि सन्ति । अथ रात्रिसम्बन्धि प्रश्नमाह - 'ता कहं ते राईओ आहियति वएज्जा' तावत् कथं ते रात्रय आख्याता इति वदेत् । तावदिति प्राग्वत् कथं - केन प्रकारेण केन क्रमेण वा भगवन् ! ते त्वया रात्रयः आख्याता:-: :-प्रतिपादिता इति वदेत् कथयेत् । ततो भगवान् सम्यक् समुत्तरयति - 'ता एगमेगस्स णं पक्खस्स पण्णरस राईओ पण्णत्ताओ तं जहा - पडिवा राई बितिया राई जाव पण्णरसा राई '
३ चौथा दिवस का नाम यशोभद्र है ४ पांचवां दिवस का नाम यशोधर ५ छडे दिवस का नाम सर्व कामसमृद्ध है ६ सातवें दिवस का नाम इंद्र मूर्द्धाभिषिक्त कहा है ७ आठवें दिवस का नाम सौमनस कहा है ८ नववें दिवस का नाम धनंजय है ९ दसवें दिवस का नाम अर्थसिद्ध है १० ग्यारहवां दिवस का नाम अभिजात कहा है ११ बारहवें दिवस का नाम अत्यशन है १२ तेरहवें दिवस का नाम शतंजय कहा है १३ चौदहवें दिवस का नाम अग्निवेश्मा अथवा अग्निवेश्य कहा है १४ पंद्रहवें दिवस का नाम उपशम कहा
१५ इस प्रकार पंद्रह दिनों के क्रमानुसार नाम कहे हैं । अब रात्रि विषयक प्रश्न करते हैं - (ता कहं ते राईओ आहियन्ति वएजा) हे भगवन् आप के मत से रात्रि का क्रम किस प्रकार से प्रतिपादित हुवा है ? सो कहिए श्रीभगवान् - (ता एगमेगस्स णं पक्खस्स पण्णरस राईओ पण्णत्ताओ तं जहा- पडिवा राई बितिया राई जाव पण्णरसा राई) शुक्लपक्ष एवं कृष्णपक्ष इस प्रकार के प्रत्येक યશાભદ્ર છે. ૪ પાંચમા દિવસનું નામ યશેાધર છે, પ છઠ્ઠા દિવસનું નામ સકામ સમૃદ્ધ છે, ૬ સાતમા દિવસનુ નામ ઇંદ્રમૂર્ખાભિષિક્ત છે, છ આઠમા દિવસનુ નામ સૌમનસ છે, ૮ નવમા દિવસનું નામ ધનંજય છે, ૯ દસમાં દિવસનુ નામ અસિદ્ધ છે, ૧૦ અગ્યારમા દિવસનું નામ અભિજાત કહેલ છે, ૧૧ ખારમા દિવસનું નામ અત્યશન છે, ૧૨ તેરમા દિવસનું નામ શત જય કહેલ છે, ૧૩ ચૌદમા દિવસનું નામ અગ્નિવેશ્મ અથવા અગ્નિ વેશ્ય કહેલ છે, ૧૪ પંદરમા દિવસનું નામ ઉપશમ કહેલ છે, ૧૫ આ રીતે પ ંદર દિવસેાના ક્રમાનુસાર નામો કહ્યા છે.
हवे रात्रिना संबंधां प्रश्न श्वामां आवे छे - ( ता कहं ते राईओ अहियत्ति वएज्जा) હું ભગવાન ! આપના મતથી રાત્રિયના ક્રમ કેવી રીતે પ્રતિપાદ્રિત કરેલ છે? તે આપ उ. श्री भगवान् -(ता एगमेगस्स णं पक्खस्स पण्णरस राईओ पण्णत्ताओं तं जहा पडि वा
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #1037

सूर्यक्षप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४८ दशमप्राभृतस्य चतुर्दशौं प्राभृतप्राभृतम् १०२५ तावत् एकैकस्य खलु पक्षस्य पञ्चदशरात्रयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-प्रतिपदारात्रिः, द्वितीया रात्रिः यावत् पञ्चदशरात्रयः । तावदिति प्राग्वत् एकैकस्य-प्रत्येकस्य कृष्णशुक्लात्मकस्य पक्षस्य पञ्चदश २ रात्रयः प्रज्ञप्ता:-प्रतिपादिताः सन्ति, तद्यथा-प्रतिपद-प्रतिपदा सम्बन्धिनी रात्रिः प्रतिपद्रात्रिः प्रथमा भवति, द्वितीया दिवस सम्बन्धिनी रात्रि द्वितीयारात्रिः प्रोच्यते, तृतीया-तृतीयदिवस सम्बन्धिनी रात्रिस्तृतीयारात्रिः कथ्यते । एवं क्रमेण चतुर्थपञ्चमाद्या रात्रयो षष्टयाः पञ्चदशदिवस सम्बन्धिनी पञ्चदशी रात्रिरिति । एतच्च कर्म मासापेक्षया द्रष्टव्यम् । तत्रैव पक्षे पक्षे परिपूर्णानां पञ्चदशाना महोरात्राणां सम्भवात् । अथैषां क्रमेण नामधेयानि प्रतिपाद्यन्ते-'ता एएसि णं पण्णरसहं राई णं पण्णरस णामधेजा पण्णत्ता, तं जहा-उत्तमा य सुणक्खत्ता एलावच्चा जसोधरा । सोमणसा चेव तहा सिरीसंभूता य बोद्धव्वा ॥१॥ विजयाय विजयंता जयंति अपराजिया य गच्छा य । समाहारा चेव तहा तेया य तहा य अतितेया ॥१॥ देवाणंदा निरती रयणीणं नामधेजाई' तावत् एतेषां पक्ष में पंद्रह पंद्रह रात्रियां कही गई है जो इस प्रकार से हैं-प्रतिपदा संबंधी रात्री प्रतिपदात्री कही जाती है यह प्रथम रात्री है१ द्वितीया संबंधी दूसरी रात्री है २ तृतीया संबन्धी तीसरी रात्री होती है ३, इस प्रकार क्रम से चतुर्थी पांचविं वगैरह छट्टि से लेकर पंद्रवें दिवस संबन्धी पंद्रहवीं रात्री पर्यन्त समझ लेवें । यह कर्ममास की अपेक्षा से कहा गया है कारण की उसमें ही प्रत्येक पक्ष में परिपूर्ण पंद्रह अहोरात्र का सम्भव होता है। अब क्रम से इनके नाम कहे जाते हैं-(ता एएसि णं पण्णरसण्हं राईणं पण्णरस णामधेजा पण्णत्ता, तं जहा-उत्तमा य सुणक्खत्ता, एलावच्चा जसोधरा ।
सोमणसा चेव तहा, सिरि संभूता य बोद्धव्वा ॥१॥ विजया य वेजयंता, जयंति अपराजिया य गच्छा य । समाहारा चेव तहा तेया य तहा य अतितेया ॥२॥
देवाणंदा निरती रयणीयं णामधेजाई।। राई बित्तिया राई जाव पण्णरसा राई) शु१५० सने ४५क्ष रीत ४२४ पक्षमा પંદર પંદર ત્રિએ કહેલ છે, જે આ પ્રમાણે છે–પ્રતિપદા સંબંધી રાત્રી પ્રતિપદારાત્રી કહેવાય છે. આ પહેલી રાત્રી છે. ૨ બીજસંબંધીની બીજી રાત છે. ૨ ત્રીજ સંબંધી ત્રીજી રાત્રી થાય છે. ૩ આ રીતે ક્રમથી ચોથી પાંચમી વિગેરે છઠથી લઈને પંદરમા દિવસ સંબંધી પંદરમી રાત્રી સુધી સમજી લેવું આ કથન કર્મોમાસની અપેક્ષાથી કહેલ છે, કારણ કે તેમાં જ દરેક પક્ષમાં પૂરેપૂરા પંદર અહેરાત્રીને સંભવ છે, હવે કમથી તેના નામો
उवामां आवे छे. (ता एएसि गं पण्हरसहं राई णं पण्णरस णामधेज्जो पण्णत्ता तं जहा-- उत्तमा य सुणक्खत्ता, एलावच्चा जसोधरा । सोमणसा चेव तहा, सिरिसंभूता य बोद्धव्या ॥१॥ विजया य विजयंता, जयंति अपराजिया य गच्छाय ।
समाहारा चेव तहा, तेया य तहा य अतितेया ॥२॥
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1038

%
१०२६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे पञ्चदशानां रात्रीणां पञ्चदशनामधेयानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा
पञ्चदश रात्रिनामानि १ प्रतिपदात्रिनाम-उत्तमा
९ नवमी रात्रि नाम-जयन्ती २ द्वितीया रात्रि नाम-सुनक्षत्रा १० दशमी ,, ,, -अपराजिता ३ तृतीया ,, ,, -एलापत्या ११ एकादशी ,, ,, -इच्छा ४ चतुर्थी ,, ,, -यशोधरा १२ द्वादशी ,, ,, -समाहारा ५ पञ्चमी ,, ,, -सौमनसी १३ त्रयोदशी ,, ,, -तेजा। ६ षष्ठी ,,, -श्रीसम्भूता १४ चतुर्दशी ,, ,, -अतितेजा ७ सप्तमी ,, ,, -विजया १५ पञ्चदशी ,, ,, -देवानन्दा ८ अष्टमी ,, ,, -वैजयन्ती अमूनि रजनीनां नामधेयानि
उत्तमा च सुनक्षत्रा एलापत्या यशोधरा सौमनसी चैव तथा श्रीसम्भूता च बोद्धव्या । विजया च वैजयन्ती जयन्ती अपराजिता च ईच्छा च समाहारा चैव तथा तेजा च तथा
इस प्रकार ये पंद्रह रात्रियों के पंद्रह नाम कहे गये है जो इस प्रकार है१ प्रतिपदात्रि का नाम-उत्तमा नवमी रात्रि का नाम-जयन्ती २ द्वितीयारात्रि का नाम-सुनक्षत्रा १० दशमी • ,, ,, -अपराजिता ३ तृतीया ,, -एलापत्या ११ एकादशी,, ,, -इच्छा ४ चतुर्थी ,, -यशोधरा १२ द्वादशी ,, ,, -समाहारा ५पंचमी ,, -सौमनसी १३ त्रयोदशी,, ,, -तेजा ६ षष्ठी ,, -श्रीसम्भूता १४ चतुर्दशी ,, ,, -अतितेजा ७ सप्तमी
,, -विजया १५ पंद्रहवी ,, ,, -देवानन्दा ८ अष्टमी , -वैजयन्ती ये रात्रियों के नाम कहे हैं
देवानंदा निरती रयणीयं णामधेज्जाई । આ રીતે પંદર રાત્રિના પંદર નામે કહેલા છે. જે આ પ્રમાણે છે૧. પ્રતિપદા રાત્રિનું નામ–ઉત્તમ ૯. તેમની રાત્રીનું નામ જયન્તી २. भीनी रात्रीनु नाम सुनक्षत्र १०. शमनी ,, ,, =२५५राता 3. श्री , = व्यापत्या ११, २०ीया२शनी,, ., ४२छ। ४. याथनी
= यश।५२॥ १२, मा२शनी ,,, समाहा। ५. पांयमी , ,, - सौमनसी १३, तेरशनी ,, ,, तेल १. छनी , ,, = श्रीसंभूत १४ न्यौहशनी ,,, मतितल ७. सातभनी ,,, = विल्या १५. ५४२भी ,,, पानह। ८. मामानी ,, ,, = orयन्ती - આ રીતે રાત્રીના નામે કહ્યા છે
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1039

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४८ दशमप्राभृतस्य चतुद्देश प्राभृतप्राभृतम्
१०२७
अतितेजा देवानन्दा अमूनि रजनीनां नामधेयानि । तावदिति पूर्ववत् एतेषां प्रथमोदितानां पञ्चदशानां पञ्चदशसंख्याविशिष्टानां रात्रीणां यथाक्रमेण पञ्चदशनामधेयानि - नामान्येव नामधेयानि - नामानीत्यर्थः प्रज्ञप्तानि - प्रतिपादितानि सन्ति । तद्यथा - क्रमेण तासां नामानि - प्रथमा - प्रतिपत् सम्बन्धिनी रात्रिरूत्तमा - उत्तमनाम्नी भवति (१) द्वितीया तासां सुनक्षत्रा (२) तृतीया एलापत्या (३) चतुर्थी यशोधरा (४) पञ्चमी सौमनसी ( ५ ) षष्ठी श्री सम्भूता (६) सप्तमी विजया (७) अष्टमी वैजयन्ती (८) नवमी जयन्ती ( ९ ) दशमी अपराजिता (१०) एकादशी इच्छा (११) द्वादशी समाहारा (१२) त्रयोदशी तेजा (१३) चतुर्दशी अतितेजा (१४) पञ्चदशी देवानन्दा (१५) अमूनि यथा क्रमेणोभयोः पक्षयोः समानान्येव यथाक्रमेण पञ्चदशानां रात्रीणां नामधेयानि सन्तीति प्रतिपादितानि ॥ ०४८ ॥ दशमस्य प्राभृतस्य चतुर्द्दशं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ।।
ये पन्द्रह पूर्वोक्त रात्रियों का क्रमागत नाम प्ररूपित किये हैं जो इस प्रकार से हैं - प्रतिपदा संबंधी रात्रि का नाम उत्तमा है? द्वितीया की रात्री का नाम सुनक्षत्रा है२ तृतीया रात्री का नाम एलापत्या है६ चतुर्थी की रात्री का नाम यशोधरा है४ पंचमी की रात्री का नाम सौमनसी है५ षष्ठी की रात्री का नाम श्रीसम्भूता है ६ सप्तमी की रात्री का नाम विजया है७ अष्टमी की रात्री का नाम वैजयन्ती है८ नवमी की रात्री का नाम जयन्ती है९ दशमी की रात्री का नाम अपराजिता है१० ग्यारहवी की रात्री का नाम इच्छा है११ बारहवीं रात्री का नाम समाहारा है १२ तेरहवी रात्री का नाम तेजा है१३ चौदहवीं रात्री का नाम अतितेजा है१४ पंद्रहवी रात्री का नाम देवानन्दा है १५ ये नाम दोनों पक्षों में समान ही है । इस प्रकार क्रमानुसार पंद्रह रात्रियों के नाम प्रतिपादित किये है | सू० ४८ ॥
दसवें प्राभृत का चौदहवां प्राभृतप्राभृत समाप्त ॥ १०-१४ ॥
આ પૂર્વોક્ત પદર રાત્રીયેાના ક્રમાનુસાર નામ પ્રરૂપિત કરેલ છે. જે આ પ્રમાણે છેએકમની રાત્રીનું નામ ઉત્તમા છે. ૧ ખીજની રાત્રીનું નામ સુનક્ષત્રા છે. ૨ ત્રીજની રાત્રીનું નામ એલાપયા છે. ૩ ચેાથની રાત્રીનું નામ યશેાધરા છે. ૪ પાંચમની રાત્રીનું નામ સૌમસા છે. પ છઠની રાત્રીનું નામ શ્રીસંભૂતા છે. ૬ સાતમની રાત્રીનું નામ વિજયા છે. છ આઠમની રાત્રૌનુ નામ વૈજ્યંતી છે. ૮ નામની રાત્રીનું નામ જયન્તી છે. ૯ દશમની રાત્રીનું નામ અપરાજીતા છે. ૧૦ અગિયારશની રાત્રીનું નામ ઈચ્છા છે. ૧૧ ખાશની શત્રીનું નામ સમાહારા છે. ૧૨ તેરસમી રાત્રીનુ નામ તેજા છે. ૧૩ ચૌદશની રાત્રીનું નામ અતિતેજા છે. પંદરમી રાત્રીનુ નામ દેવાનઢા છે. ૧૫ આ નામે બન્ને પખવાડીયામાં સરખા જ છે. આ રીતે ક્રમ પ્રમાણે ૫દર રાત્રિયામાં પંદર નામે પ્રતિપાદિત કરેલ છે. ! સૂટ ૪૮ દસમા પ્રાભૂતનું ચૌદમું પ્રાકૃતપ્રામૃત સમાપ્ત ૫ ૧૦–૧૪ |
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #1040

१०२८
D
सूर्यप्रप्तिसूत्रे दशमस्य प्राभृतस्य पश्चदशं प्राभृतप्राभृतम् मूलम्-ता कहं ते तिही आहिएति वएज्जा ! तत्थ खलु इमा दुविहा तिही पण्णत्ता, तं जहा-दिवसतिही राईतिही य, ता कहं ते दिवसतिही आहिएति वएज्जा ? ता एगमेगस्सणं पक्खस्स पण्णरस पण्णरस दिवसतिही पण्णत्ता, तं जहा-णंदे भद्दे जए तुच्छे पुण्णे पक्खस्स पंचमी पुणवि गंदे भद्दे जए तुच्छे पुण्णे पक्खस्स दसमी, पुणरवी शंदे भद्दे जइ तुच्छे पुण्णे पक्खस्स पण्णरस, एवं ते तिगुणा तिहीओ सव्वेसि दिवसाणं, ता कहं ते राई तिही आहिएति वएज्जा ! ता एग मेगस्स णं पक्खस्स पण्णरस पण्णरस राई तिही पण्णत्ता, तं जहाउग्गवई भोगवई जसवई सव्वसिद्धा सुहणामा, पुणरवि उग्गवई भोगवई जसवई सव्वसिद्धा सुहणामा पुणरवि उग्गवई भोगवई सव्वसिद्धा सुहणामा एस तिगुणा तिहिओ सव्वासिं राईणं । सू० ४९।।
दसमस्स पाहुडस्स पण्णरसमं पाहुडपाहुडं समत्तं ॥ छाया--तावत् कथं ते तिथय आख्याता इति वदेत् ? तत्र खलु इमा द्विविधास्तिथयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा दिवस तिथयो रात्रितिथयश्च, तावत् कथं ते दिवस तिथयः आख्याता इति वदेत् , तावत् एकैकस्य खलु पक्षस्य पञ्चदश पञ्चदश दिवसतिथयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथानन्दा भद्रा जया तुच्छा पूर्णा पक्षस्य पञ्चमी पुनरपि-नन्दा भद्रा जया तुच्छा पूर्णा पक्षस्य दशमी, पुनरपि नन्दा भद्रा जया तुच्छा पूर्णा पक्षस्य पञ्चदशी एवं एतास्त्रिगुणास्तिथयः सेवेषां दिवसानां । तावत् कथं ते रात्रि तिथय आख्याता इति वदेत , तावत् एकैकस्य खलु पक्षस्य पञ्चदश पञ्चदश रात्रितिथयः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-उग्रवती भोगवती यशोवती सर्वसिद्धा शुभनामा, पुनरपि उग्रवती भोगवती यशोवती सर्वसिद्धा शुभनामा, पुनरपि उग्रवती भोगवती यशोवती सर्वसिद्धा शुभनामा एतास्त्रिगुणास्तिथयः सर्वासां रात्रीणां । सू० ४९॥
दशमस्य प्राभृतस्य पञ्चदशं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ॥ टीका-दशमस्य प्राभृतस्य चतुर्दशे प्राभृतप्राभृते दिवसरात्रिप्ररूपणं निरूप्य सम्प्रति
पंद्रहवें प्राभृतप्राभृत का प्रारंभटीकार्थः-दसवें प्राभूत के चौदहवें प्राभृतप्राभृत में दिवस एवं रात्रियों
પંદરમાં પ્રાભૃતપ્રાભૃતને પ્રારંભટીકાર્ય–દસમાં પ્રાભૃતના ચૌદમા પ્રાભૃતપ્રાભૂતમાં દિવસ અને રાત્રિનું પ્રરૂપણ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1041

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४९ दशमप्राभृतस्य पञ्चदश प्राभृतप्राभृतम् १०२९ पञ्चदशेऽस्मिन्नर्थाधिकारसूत्रे तिथिप्ररूपणा कर्तव्येति तद्विषयं प्रश्नसूत्रमाह-'ता कह ते' इत्यादिना ।
'ता कहं ते तिही आहिएति वए जा' तावत् कथं ते तिथय आख्याता इति वदेत् । तावत्-तिथिविषयकः प्रश्नः श्रोतव्यः तावत् कथं-केन प्रकारेण केन क्रमेण तिथयः-प्रतिपक्षस्य पञ्चदश पञ्चदश तिथय आख्याताः-प्रतिपादिता इति वदेत्-कृपया कथय भगवनिति गौतमस्य प्रश्नः ननु दिवसेभ्यस्तिथीनां कः प्रतिविशेषः सम्बन्धोऽस्ति येन सम्बन्धेन एताः पृथक पृथक पृच्छयन्ते ? अत्रोच्यते-इह सूर्यनिष्पादिता अहोरात्राः प्रतिपद्यन्ते, तिथयस्तु चन्द्रनिष्पादिता भवन्ति ! तिथिषु च हानिवृद्धिभ्यां विभिन्नता भवति । अतः तत्पार्थक्ये प्रश्नस्यावकाशो दृश्यते, तथाचोक्तमन्यत्रापि-'त रयय मुकुय सिरिसप्पभस्स चंदस्स राइ सुरुगस्स । लोए तिहित्ति निययं भण्णइ वुड्डीएं हाणीएं ॥१॥' त्वं रचय की प्ररूपणा करके अब इस पंद्रहवें प्राभृतप्राभूत के अधिकार से तिथियों की प्ररूपणा करने के उद्देशसे उस विषय सम्बन्धी प्रश्न सूत्र कहते हैं-(ता कहं ते) इत्यादि श्री गौतमस्वामी प्रश्न करते हैं-(ता कहं ते तिही अहिएत्ति वएज्जा) हे भगवन् अब तिथि के विषय में प्रश्न करता हूं की किस प्रकार से एवं किस क्रम से प्रत्येक पक्ष की पंद्रह पंद्रह तिथियां कही गई है ? वह कृपया आप कहिये शंका-दिवस से तिथियों का क्या विशेष सम्बन्ध है कि जिससे वे भिन्न भिन्न होती है ? उत्तर-अहोरात्र सूर्य निष्पादित होते हैं एवं तिथियां चंद्र निष्पादित होती हैं, तिथियों में हानि एवं वृद्धि से विभिन्नता होती है, अतः इस पृथक्ता से इस प्रश्न का सम्भव रहता है, अन्यत्र भी कहा है
तं रयय मुकुय सिरिसप्पभस्स चंदस्स राई सुरूगस्स।
लोए तिहित्ति निययं भण्णइ वुडीएं हाणीएं ॥१॥ કરીને હવે આ પંદરમા પ્રાભૃતપ્રાભૃતના અર્થાધિકારથી તિથિની પ્રરૂપણ કરવા માટે એ विषय सधी प्रश्नसूत्र वामां आवे छे-(ता कहं ते) त्यादि.
__ श्री गौतमस्वामी प्रश्न पूछे छे-(ता कहं ते तिही आहिएत्ति वएज्जा) मावान ! હવે તિથિના સંબંધમાં પ્રશ્ન પૂછું છું કે-કઈ રીતે અને કયા કમથી દરેક પક્ષની પંદર પંદર તિથિ કહેલ છે? તે આપ કૃપા કરીને મને કહો. શંકા-દિવસ અને તિથિને શું વિશેષ સંબંધ છે? કે જેથી તે અલગ અલગ કહેવાય છે?
ઉત્તર-અહોરાત્ર સૂર્યથી નિષ્પાદિત હોય છે અને તિથિ ચંદ્ર નિષ્પાદિત હોય છે. તિથિમાં હાનિ અને વૃદ્ધિથી વિભિન્નતા હોય છે, તેથી આ જુદાપણાથી આ પ્રશ્નને સંભવ રહે છે. અન્યત્ર કહ્યું પણ છે
तं रयय मुकुय सिरिसप्पभस्स चंदस्स राई सुरूगस्स । लोए तिहित्ति निययं भण्णइवुढिएं हाणीएं ।। १ ।।
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1042

१०३०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे (पूजा) कुमुदश्रीसत्प्रभस्य चन्द्रस्य रात्रि सुरुचेः। लोके तिथिरिति नियतं भण्यते (यस्य) वृद्धया हान्या ॥१॥ कुमुद श्रीसत्प्रभस्य-कुमुदिनी विकाशकस्य-कुमुदिनीनाथस्य रात्रि सुरुचेः-रात्रिप्रकाशकस्य-रात्रिनाथस्य चन्द्रस्य त्वं रचय-सन्मानं कुरू । यस्य चन्द्रस्य वृद्धया-कलावृद्धया, हान्या-कलाक्षयेन लोके-लोकाना व्यवहारकार्ये नियतं-निश्चितरूपं यथास्यात्तथा तिथि:-प्रतिपदाद्या तिथिरिति भण्यते परमत्र चन्द्रमण्डलस्य वृद्धि हानीभवतः, नतु स्वरूपतश्चन्द्रस्य वृद्धिहानी भवतः, सतु स्वरूपतः सदैकरूपस्तिष्ठति, केवलं राहु विमानावरणावरणकृते लोकदृष्टौ तथा दृश्यते । तथाहि द्विविधो राहुः प्रोच्यते, तद्यथापर्वराहु-ध्रुवराहुश्चेति, तत्र योहि पर्वराहुस्तद्गतो विशेषविचारोबाधुना निरूपयोगित्वात् प्रसङ्गबहिर्भूतत्वाच्च नोच्यते अग्रे वक्ष्यते अथवा क्षेत्रसमासटीकायां विस्तृतविचारः कृतोऽस्ति तत एवावगन्तव्य इति । यस्तु ध्रुवराहुस्तस्य विमानं कृष्णवर्ण विद्यते तच्च कृष्णवर्ण विमानं चन्द्रमण्डलस्याधस्तात् चतुरगुलमसंप्राप्तं सत् चारं चरति तत्र संयोगवशात् समा
कुमुदिनी नाथ रात्रि प्रकाशक माने रात्रि के नाथ जो चंद्र उसका सन्मान करो जो चंद्र की कलाकी वृद्धि से एवं कला की हानी से लोक के व्यवहार कार्य में निश्चित प्रकार से प्रतिपदादि तिथियां कही जाती है, वास्तविक रीति से यहां पर चंद्रमंडल की वृद्धि एवं हानी होती है, स्वरूपतः चंद्र की वृद्धि हानी नहीं होती है, वह चंद्र तो स्वरूपतः सदा एकरूप ही रहता है, केवल राहु के विमान के आवरण से लोकदृष्टि में इस प्रकार दृश्यमान होता है, राहु दो प्रकारका है जो इस प्रकार से हैं-पर्वराहु एवं ध्रुवराहु, उसमें जो पर्वराहु है उसके विषय में विशेष विचार यहां पर इस समय निरुपयोगि होने से एवं अप्रासंगिक होने से नहीं कहते हैं, आगे वह कहा जायगा अथवा क्षेत्र समास टीका में उस का विस्तृत विचार किया है, वहां से उसको समझलेवें जो ध्रुवराहु है उसका विमान कृष्णवर्ण का है, उसका कृष्णवर्ण का विमान चंद्र
કુમુદિનીનાથ રાત્રિ પ્રકાશ એટલે કે રાત્રિને નાથ જે ચંદ્ર છે તેનું સન્માન કરે જે ચંદ્રની કળાની વૃદ્ધિથી અને કળાની હાનીથી લેકના વ્યવહાર કાર્યમાં નિશ્ચિત પ્રકારથી પ્રતિપદાદિ તિથિ કહેવાય છે. વાસ્તવિક રીતે અહીંયાં ચંદ્રમંડળની વૃદ્ધિ અને હાની થાય છે. સ્વરૂપતઃ ચંદ્રની વૃદ્ધિ અને હાની થતી નથી, તે ચંદ્ર તે સદા એક રૂપે જ રહે છે. કેવળ રાહુના વિમાનના આવરણથી કદષ્ટિમાં આ રીતે દેખાય છે, રાહુ બે પ્રકારના છે તે આ પ્રમાણે-પર્વ રેહ અને ધ્રુવ શાહ, તેમાં પર્વ રાહુ છે તેના સંબંધમાં વિશેષ વિચાર અહીંયાં આ સમયે નિરૂપયેગી હોવાથી તથા અપ્રાસંગિક હોવાથી કહેલ નથી, તે આગળ કહેવામાં આવશે અથવા ક્ષેત્રસમાસ ટીકાત્રા તેનું વિસ્તાર પૂર્વક વર્ણન કરેલ છે. ત્યાંથી તે વિષય સમજી લે. જે યુવરાહુ છે, તેનું વિમાન કૃષ્ણવર્ણનું છે, તે કૃષ્ણવર્ણનું વિમાન ચંદ્રમંડળની નીચે ચાર આંગળ પર ગમન કરે છે. ત્યાં સંગવશતઃ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1043

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४९ दशमप्रभृतस्य पञ्चदश प्राभृतप्राभृतम्
१०३१
गतं चन्द्रमण्डलं ज्ञात्वा द्वाषष्टि संख्यैर्भागैः परिकल्प्यते परिकल्प्य च तेषां भागानां पञ्चदशभिर्भागो ह्रियते ६२ - १५ =४ + लब्धाः चत्वारो द्वाषष्टिभागाः शेषौ द्वौ भागौ तिष्ठतः, तौ च सदा ता वृद्धौ सदा नावृत्तौ तिष्ठतः । एषा किल चन्द्रमसः षोडशी कलेति प्रसिद्धिः । तत्र कृष्णपक्षे प्रतिपदि ध्रुवराहुविमानं कृष्णं भवति तच्च कृष्णं विमानं चन्द्रमण्डलस्याधस्तात् चतुरङ्गुलमसंप्राप्तं सत् चारं चरत् आत्मीयेन स्वकीयेन पञ्चदशेन भागेन द्वौ द्वाषष्टिभागौ सदा अनवार्य स्वभाव मुक्त्वा शेषषष्टि सत्कषष्टिभागात्मकस्य चन्द्रमण्डलस्य एकं चतुर्भागात्मकं पञ्चदशभागमावृणोति । ततो द्वितीयस्य आत्मीयाभ्यां
पञ्चदशभागाभ्यां द्वौ पञ्चदशभागौ भवतः । तृतीयस्य अमात्मीयैस्त्रिभिः पञ्चदशभागैस्त्रीन् पञ्चदशभागान, एवं यावदमावास्यां पञ्चदशभागानावृणोति । ततः शुक्लपक्षे प्रतिपदि एकं पञ्चदशभागं प्रकटी करोति । द्वितीयस्यां द्वौ पञ्चदशभागौ, तृतीयस्यां त्रीन् मंडल के नीचे चार अंगुल होकर गमन करता है, वहां संयोगवशतः आया हुवा चंद्रमंडल को आया जानकर बासठिया भाग से कल्पित करके उन भागों का पंद्रह से भाग करे ६२ ÷ १५ =४ + बासठिया चार भाग लब्ध होता है एवं दो भाग शेष रहता है वह सदा विना आवृत रहता है । यह चंद्र की सोलहवीं कला है ऐसी प्रसिद्धि है, वहां कृष्णपक्ष की प्रतिपदा तिथि में ध्रुवराहु का विमान कृष्ण होता है, वह कृष्णवर्णवाला विमान चंद्रमंडल के नीचे चार अंगुल असंप्राप्त माने चार अंगुल जितना पुरा होने पहले ही, गमन करके अपने पंद्रहवें भाग से बासठिया दो भाग अनावारित करके स्वभाव से छोडकर चतुर्भाग जितना पंद्रहवें भाग को ढक देता है, तत्पश्चात दूसरा अपने आत्मीय पंद्रहवें दो भाग से दो पंद्रहवां भाग होता है, तीसरे अमात्मीय पंद्रहवें तीन भाग से पंद्रहवें तीन भागों को ढक देता है, इस प्रकार अमावास्या पर्यन्त में पंद्रह भागों को ढकता है, तदनन्तर शुक्लपक्ष के प्रतिपदा में पंद्रहवें एकभाग
આવેલ ચંદ્રમંડળને આવેલ જાણીને ખાસિયા ભાગથી કલ્પિત કરીને એ ભાગાને પંદરથી लाग ४२. १२÷१५=४ + आ रीते मासहिया यार भाग सम्ध थाय छे. मने मे लाग શેષ રહે છે, તે સદા આવૃત્ત થયા વિના જ રહે છે. આ ચંદ્રની સેાળમી કળા છે, એમ પ્રસિદ્ધિ છે, અહીંયાં કૃષ્ણ પક્ષની પ્રતિપદામાં ધ્રુવરાહુનું વિમાન કૃષ્ણવર્ણનુ હાય છે, એ કૃષ્ણવ વાળું વિમાન ચંદ્રમંડળની નીચે ચાર આંગળ સુધી પુરા થયા વિના એટલે કે ચાર આંગળ જેટલા ભાગ પુરા થતા પહેલાં જ ગમન કરીને પેાતાના પંદરમા ભાગથી ખાસિયા બે ભાગ અનાવસ્તિ કરીને સ્વભાવથી જ છોડીને ચાર ભાગ જેટલા પદરમા ભાગને ઢાંકી દે છે. તે પછી બીજા પેાતાના આત્મીય પંદરમા બે ભાગથી બે પંદરમે ભાગ થાય છે. ત્રીજા અમાત્મીય પદરમા ત્રણ ભાગથી પંદરમા ત્રણ ભાગેાને આ રીતે અમાવાસ્યા પન્ત પ ંદર ભાગાને ઢાંકે છે, તે પછી શુક્લપક્ષની પ્રતિપદા એ પંદરમાં એક
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #1044

१०३२
सूर्यप्राप्तिसूत्रे पञ्चदशभागान् , एवं यावत् पञ्चदश्यां पञ्चदशापि भागान् अनावृतान् करोति । तदा च सर्वात्मना परिपूर्ण चन्द्रमण्डलं लोके प्रकटं भवति । वक्ष्यति चामुमेवार्थमग्रेऽपि सूत्रकृत्'तत्थ णं जे से धवराह सेणं बहुलपक्खस्स पडिवए पाणरसभागेणं' इत्यादिना ग्रन्थेन । तत्र यावता कालेन कृष्णपक्षे षोडशो भागो द्वापष्टिभाग सत्क चतुर्भागात्मको हानिमुपगच्छति स तावान् कालविशेपः तिथिरित्युच्यते । तथा यावताकालेन शुक्लपक्षे षोडशमागो द्वाषष्टिभागसत्कभागचतुष्टयप्रमाणः परिवर्द्धते, यावत्प्रमाणः कालविशेषः तिथि भवति । उक्तं च-'सोलस भागा काऊण उड़वई हाय एत्थ पण्णरस ।।
तित्तियमित्त भागे पुण्णोऽपि परिवहए जोण्हे ॥१॥ कालेण जेण हायइ सोलसभागो उ सा तिही होइ ।
तह चेव य बुड्डीए एवं तिहिणो समुप्पत्ती ॥२॥ को प्रकट करता है, द्वितीया में दो पंद्रह भागों को तृतीया में तीन पंद्रहवां भाग इस प्रकार यावत् पंद्रहवीं तिथिमें पंद्रह भागों को प्रकट करते हैं, तब सर्वात्मना परिपूर्ण चंद्रमंडललोक में प्रगट होता है, आगे भी सूत्रकार यही भाव कहते हैं-(तत्थ णं जे से धुवराह से णं बहुलपक्खस्स पडिवए पण्णरस भागेणं) इत्यादि से कहते हैं-जितना काल से कृष्णपक्ष में बासठिया चार भाग संबंधी हानी को प्राप्त होता है, उतने कालविशेष को तिथि कहते हैं, तथा जितना काल से शुक्लपक्ष में बासठिया सोलह भाग संबंधी चार भाग प्रमाण वर्द्धित होता है, उतने प्रमाणवाला कालविशेष तिथि कहा जाता है, कहा भी है
सोलस भागा काऊण उडुबई हायएत्य पण्णरस । तित्तियमित्ते भागे पुण्णोऽपि परिवड्ए जोण्हे ॥१॥ कालेण जेण हायइ सोलसभागो उ सा तिही होइ।
तहचेव य वुड्डीए एवं तिहीणो समुप्पत्ती ॥२॥ ભાગને પ્રગટ કરે છે. દ્વિતીયામાં બે પંદર ભાગને તૃતીયામાં ત્રણ પંદર ભાગોને એ રીતે યાવત્ પંદરમી તિથિએ પંદર ભાગોને પ્રગટ કરે છે, ત્યારે સત્યના પરિપૂર્ણ ચંદ્રમંડળ सोमi प्रगट थाय छे. 2011 ५५ सूत्रा२ मा मामाचे छ. (तत्थ णं जे से धुव. राहु से गं बहुलपक्खस्स पडिवए पारस भागे णं) छत्यादि सूत्रथा है, रेखा था કૃષ્ણપક્ષમાં બાસઠિયા ચાર ભાગ સંબંધી હાનીને પ્રાપ્ત થાય છે, એટલા કાળ વિશેષને તિથિ કહે છે, તથા જેટલા કાળથી શુકલ પક્ષમાં બાસઠિયા સોળ ભાગ સંબંધી ચાર ભાગ પ્રમાણ વધે છે એટલા પ્રમાણવાળે કાળવિશેષ તિથિ કહેવાય છે, કહ્યું પણ છે
सोलस भागा काऊण उडवई, हायए तत्थ पण्णरस । तित्तियमित्ते भागे पुण्णोऽपि परिवड्ढए जोण्हे ।। १ ।।
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1045

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४९ दशमप्राभृतस्य पञ्चदश प्राभृतप्राभृतम् १०३३ ___ अत्र 'जोण्हे' इति ज्योत्स्ने-शुक्लपक्षे । अन्यत् व्याख्यातमेव । अयं च पूर्वाचार्यपरंपरात उपनिषदुपदेशः अहोरात्रस्य द्वाषष्टिभागप्रविभक्तस्य ये एकषष्ठिभागाः तावत् प्रमाणा तिथिरिति । अथात्र अहोरात्रस्त्रिंशन्मुहर्तप्रमाणः सुप्रतीतोऽस्तीति सूत्रकृता प्रागेव प्रतिपादितः । तस्य तावत्प्रमाणतया अभिधानात् । तिथिस्तु किं मुहर्तप्रमाणेति जिज्ञासायां प्रोच्यते-परिपूर्णा एकोनत्रिंशन्मुहर्ता एकस्य च मुहत्तस्य द्वात्रिंशत् द्वाषष्टिभागाः । उक्तं चान्यत्र यथा-'अउणतीसं पुन्नाउ मुहुत्ता सोमओ तिही होइ।
भागा वि य बत्तीसं वाव (दुस)हि कारण छेएणं ॥१॥ कथमेतदवसीयत इत्युच्यते कथ्यते-इह अहोरात्रस्य द्वापष्टिभागीकृतस्य सत्का ये एकपष्टि भागास्तावत् प्रमाणाः तिथिरित्युच्यते । तत्रैकषष्टिस्त्रिंशता गुण्यते तदा ६१४३०
यहां पर 'जोण्हे' माने ज्योत्स्ना अर्थात् शुक्लपक्ष समझें अन्य सब पूर्व में कह ही दिया है । यह पूर्वाचार्य परंपरा से उपदेश है । बासठिया भाग से विभक्त अहोरात्र का जो इकसठिया भाग है उतने प्रमाण की तिथी होती है। अहोरात्र तीस मुहर्त प्रमाण की होती है यह सूत्रकारने पहले ही प्रतिपादित कर दिया है, उतने प्रमाणवाली तिथि होने से तिथि कितने मुहूर्त प्रमाण की होती है ? इस जिज्ञासा में कहते हैं कि परिपूर्ण उन्तीसमुहूर्त तथा एक मुहूर्त का बासठिया बत्तीस भाग होता है । अन्यत्र कहा भी है
अउणतीसं पुन्नाउ मुहत्ता सोमओ तिही होई।
भागावि य बत्तीसं वाव (ध्रुव)टि काएण छेएणं ॥१॥ यह किस प्रकार से होता है ? सो कहते हैं-बासठ भाग कृत अहोरात्र का जो इकसठिया भाग उतना प्रमाण को तिथि कहते हैं अतः इकसठिया
कालेण जेण हायइ, सोलस भागे उ सा तिही होई । ____ तह चेव य वुढिए एवं तिहीणो समुप्पत्ती ॥२॥
मडीया (जोण्हे) असे न्याना अर्थात् शुस५१ समन्या. अन्य विवरण પહેલાં કહી જ દીધેલ છે, આ પૂર્વાચાર્ય પરંપરાથી ઉપદેશ છે. બાસઠિયા ભાગથી વહેં. ચાયેલ અહોરાત્રના જે એકસડિયા ભાગ છે, એટલા પ્રમાણુની તિથિ થાય છે, અહોરાત્ર ત્રીસ મુહૂર્ત પ્રમાણના હોય છે, એ સૂત્રકારે પહેલાં જ પ્રતિપાદિત કરી દીધેલ છે. એટલા પ્રમાણવાળી તિથિ હોવાથી તિથિ કેટલા મુહૂર્ત પ્રમાણની હોય છે? એ પ્રમાણેની જીજ્ઞાસા માટે કહે છે કે પૂરેપૂરા ઓગણત્રીસ મુહૂર્ત તથા એક મુહૂર્તના બોસયિ બત્રીસ ભાગ थाय छ, अन्यत्र युं पा छ,
__ अउणतीसं पुन्ना उ मुहुत्ता सोमओ तिही होई ।
भागाविय बत्तीसं वाव (उटुट्ठि कारण छेएणं ॥ १ ॥ આ કેવી રીતે થાય છે? તે બતાવે છે? બાસઠ ભાગ કૃત અહોરાત્રીના જે એક
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞમિ સૂત્ર: ૧

Page #1046

ar
१०३४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे =१८३० जातानि त्रिंशदधिकानि अष्टादशशतानि । एते च किल द्वापष्टिभागीकृतसकलतिथिगतमुहूर्तसत्का अंशाः । ततो मुहूर्तानयनाथ तेषां द्वाषष्टया भागो ह्रियते, तदा १८३० : ६२८२९२ लब्धा एकोनत्रिंशन्मुहूर्ता द्वात्रिंशच्च द्वापष्टिभागा मुहूर्तस्य । एतावन्मुहूत्तेप्रमाणा तिथिरिति । एतावता हि कालेन चन्द्रमण्डलगतः पूर्वोदितप्रमाणः षोडशो भागो हानि मुपगच्छति वर्द्धते वा । तत एतावानेव तिथेः परिमाणकालः । तदेवमस्ति अहोरात्रात् तिथे: प्रतिविशेषः । इत्युपपन्नस्तिथिविषये पृथक प्रश्नः । इति-एवं गौतमेन प्रश्ने कृते भगवानाह-'तत्थ खलु इमा दुविहा तिही पण्णता, तं जहा-दिवस तिही राई तिही य' तत्र खलु इमा द्विविधाः तिथयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-दिवसतिथयो रात्रितिथयश्च । तत्र-तिथिविचारविषये खल्लितिवाक्यालङ्कारे इमाः-वक्ष्यमाणस्वरूपा द्विविधाः-भेदद्वययुक्तास्तिथयः प्रज्ञप्ताः-प्रतिपादिताः सन्ति, तभेदप्रकारो यथा-दिवसतिथयो रात्रितिथको तीस से गुणा करे तो ६१४३०=१८३० अठारहसो तीस होते हैं। ये बारह भाग कृत सकल तिथि गत मुहूर्त का अंश होते हैं । तदनन्तर मुहूर्त करने के लिये उसको बासठ से भाग करे १८३०६२=२९३३ उन्तीस मुहूर्त एवं एक मुहर्त का बासठिया बत्तीस भाग । इतना मुहूर्त प्रमाण की तिथि होती है। इतना काल से चंद्र मंडलगत पूर्वोक्त प्रमाण का सोलहवां भाग को हानि या वृद्धि होती है। इतना ही तिथि का परिमाण काल होता है। यही अहोरात्र से तिथि में विशेषता है, इस कारण तिथि के विषय में पृथक प्रश्न किया हैइस प्रकार श्री गौतमस्वामी के कहने से श्री भगवान कहते हैं-(तत्थ खलु इमा दुविहा तिही पण्णत्ता, तं जहा-दिवसतिही राईतिही य) तिथियों के विचार विषयमें ये वक्ष्यमाण प्रकार से दो भेदात्मक तिथियां कही गई है, वह भेद प्रकार इस प्रकार से है-दिवस तिथि एवं रात्रि तिथि-यहां इस प्रकार સડિયા ભાગ છે એટલા પ્રમાણને તિથિ કહે છે, તેથી એકસઠને ત્રીસથી ગુણવાથી ૬૧૪૩૦ =૧૮૩૦ અઢારસો ત્રીસ થાય છે, આ બાસઠ ભગગત. સકળ તિથિગત મુહૂર્તના અંશ थाय छ, ते पछी भुडूत ४२१। भाटे तने मासथी मायामा मावे १८३० १२=२८ ૨૩ ઓગણત્રીસ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના બાસડિયા બત્રીસ ભાગ આટલા મુહૂર્તપ્રમાણની તિથી થાય છે, આટલા કાળથી ચંદ્રમંડળમાં રહેલ પૂર્વોક્ત પ્રમાણુના સેળમાં ભાગની હાની કે વૃદ્ધિ થાય છે, એટલો જ તિથિના પરિમાણને કાળ થાય છે, આજ અહો રાત્રી કરતાં તિથિમાં વિશેષતા છે, એ કારણથી તિથીના વિષયમાં અલગ પ્રશ્ન કરેલ છે. या प्रमाणे श्रीगौतमस्यामाना ४७वाथी श्री भगवान् ४९ छ-(तत्थ खलु इमा दुविहा तिही पण्णत्ता तं जहा दिवसतिही राईतिही य) तिथियो। विसा२ विषयमा २ पक्ष्यमा પ્રકારના બે ભેદવાળી તિથિ કહેલ છે, તે ભેદે આ પ્રમાણેના છે. દિવસ સંબંધી તિથિ અને રાત્રીસંબંધી તિથી અહીંયાં આ પ્રમાણે કહેવામાં આવે છે, તિથીને જે પૂર્વાર્ધ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #1047

१०३५
9
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४९ दशमप्राभृतस्य पञ्चदशं प्राभृतप्राभृतम् यश्च । अत्रैतदुक्तं भवति-तिथेर्यः पूर्वार्द्धभागः सदिवस तिथि रित्युच्यते यस्तु परार्द्ध भामः स रात्रितिथिरिति कथ्यते इति अवसेयमिति । पुनर्गोतमः प्रश्नयति - 'ता कहं ते दिवसतिही आहिएति वज्जा !' तावत् कथं ते दिवसतिथयः आख्याता इति वदेत् । तावदिति प्राग्वत् कथं केन प्रकारेण कया युक्त्या कया परिपाटया दिवसतिथयः ते - त्वया भगवन् ! आख्याता:- प्रतिपादिता इति वदेत् । ततो भगवानाह - ' ता एगमेगस्स णं पक्खस्स पण्णरस पण्णरस दिवसतिही पण्णत्ता, तं जहा-णंदे भद्दे जए तुच्छे पुण्णे पक्खस्स पंचमी, पुणरवि णंदे भद्दे जए तुच्छे पुण्णे पक्खस्स दसमी, पुणरवि णंदे मदे जए तुच्छे पुण्णे पक्खस्स पंचदसी (पण्णरस ) ' तावत् एकैकस्य खल पक्षस्य पञ्चदश पञ्चदश दिवसतिथयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-- नन्दा भद्रा जया तुच्छा पूर्णा पक्षस्य पञ्चमी, पुनरपि नन्दा भद्रा जया तुच्छा पूर्णा पक्षस्य दशमी, पुनरपि नन्दा भद्रा जया तुच्छा पूर्णा पक्षस्य पञ्चदशी । तावदिति प्राग्वत् एकैकस्य - कृष्णशुक्लात्मकस्य प्रत्येकस्य खल्विति निश्चितं पक्षस्य पञ्चदश पञ्चदशस्वरूपाः दिवस तिथयः - तिथिपूर्वार्द्धरूपाः प्रज्ञप्ताः सन्ति । तासां निवेशक्रमो यथाप्रथमातिथिर्नन्दा, द्वितीया तिथि भद्रा तृतीया जया, चतुर्थी तुच्छा, रिक्ता इति यावत् कहा जाता है । तिथि का जो पूर्वार्द्ध भाग वह दिवस तिथि है तथा जो दूसरा अर्द्धभाग है वह रात्रि तिथि कही जाती है। श्री गौतमस्वामी - ( ता कहं ते दिवस तिही आहिएति वएजा) हे भगवन् किस युक्ति से या किस परिपाटी से आपने दिवसतिथि कही है ? श्री भगवान् - ( ता एगमेगस्स णं पक्खस्स पण्णरस पण्णरस दिवसतिही पण्णत्ता, तं जहा-णंदे, भद्दे, जए, तुच्छे, पुण्णे पक्खस्स पंचमी, पुणरवि णंदे, भद्दे, जए तुच्छे पुण्णे पक्खस्स दसमी, पुणरवि णंदे, भद्दे, जए तुच्छे पुण्णे पक्खस्स पंचदसी (पण्णरस ) ये कृष्ण शुक्लात्मक एक एक पक्ष में माने प्रत्येक पक्ष में पंद्रह पंद्रह दिवस के पूर्वार्धरूप तिथियां कही गई है - उनका निवेश क्रम इस प्रकार से है, पहली तिथि का नाम नंदा है, दूसरी तिथि का नाम भद्रा है, तीसरी तिथि जया है, चौथी तिथि तुच्छाભાગ તે દિવસ તિથી છે. તથા ખીજે જે અધ ભાગ છે તે રાત્રિતિથી કહેવાય છે.
श्री गौतमस्वाभी- (ता कहं ते दिवसतिही आहिएति वएज्जा) हे भगवान् ॐ युक्तिथी અથવા કઈ પરિપાટી કે પદ્ધતિથી આપે દિવસ તિથિા કહેલ છે ? શ્રી ભગવાન્— ( ता एगमेगरस णं पक्खस्स पण्णरस पण्णरस दिवसतिही पण्णत्ता, तं जहा-णंदे, भद्दे, जए, तुच्छे, पुण्णे पक्खरस पंचमी, पुणरवि णंदे, मद्दे, जए, तुच्छे पुण्णे पक्खस्स दसमी, पुणरवि णंदे भद्दे, जए, तुच्छे, पुणे पक्वस्स અને શુકલપક્ષાત્મક એક એક પક્ષમાં એટલે કે દરેક પક્ષમાં પૂર્વાધ રૂપ તિથિયે કહેવામાં આવેલ છે, તેના નિવેશ ક્રમ તિથીનું નામ નંદા છે, ત્રીજી તિથીનુ નામ ભદ્રા છે, ત્રીજી
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧
पंचदसी पण्णरस) मा द्रुष्णशुपक्ष પંદર પંદર દિવસના આ પ્રમાણે છે—પહેલી તિથીનું નામ જયા

Page #1048

१०३६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे पश्चमीतिथिः पूर्णा, एवं पक्षस्य प्रथमत्रिभागान्ते पश्चमी तिथिः पूर्णा कथ्यते । ततः पुनरपि षष्ठी तिथिनन्दा, सप्तमी तिथिर्भद्रा, अष्टमीतिथिर्जया, नमवी तुच्छा (रिक्ता) दशमीपक्षस्य द्वितीयत्रिभागान्तस्थिता दशमी तिथिः खलु पूर्णा कथ्यते । एवं पुनरपि पक्षस्यैकादशी तिथि नन्दा, द्वादशी तिथी भद्रा त्रयोदशी जया चतुर्दशी तुच्छा पक्षस्यान्तिमा पश्चदशी तिथिः पूर्णा कथ्यते । एवमत्र संज्ञानां समाहारवाक्यं यथा-१-६-११ नन्दा, २-७-१२ भद्रा, ३-८-१३ जया, ४-९-१४ तुच्छा (रिक्ता), ५-१०-१५ पूर्णा, प्रतिपषष्ठी एकादशी नन्दा, द्वितीया सप्तमी द्वादशी भद्रा, तृतीया अष्टमी त्रयोदशी जया, चतुर्थी नवमी चतुर्दशी तुच्छा, पञ्चमी दशमी पञ्चदशी पूर्णेति । उक्तं च मूलसूत्रेऽपि यथा-'एवं ते तिगुणा तिहीओ सव्वेसिं दिवसाणं' एवं तास्त्रिगुणाः तिथय सर्वेषां दिवसानां । एवंपूर्वोक्तेन प्रकारेण, ते-एते इति स्त्रीत्वे प्राप्तेऽपि पुंस्त्वनिर्देशः, प्राकृतत्वाददोष एव । अतः या रिक्ता है, पांचवी तिथि पूर्णा कही जाती है। फिर से छट्ठी तिथि नंदा सातवों तिथि भद्रा, आठवीं तिथि जया, नववी तिथी तुच्छा (रिक्ता) दशमी पक्ष के दूसरे विभाग के अन्त में रही हई दशमी तिथि पूर्णा कही जाती है। एवं फिर से पक्ष की ग्यारहवीं तिथि नन्दा, बारहवीं तिथि भद्रा, त्रयोदशी जया, चौदहवीं तुच्छा पक्ष की अन्तिम पंद्रहवीं तिथि पूर्णा कही जाती है। इन संज्ञाओं का संकलन इस प्रकार से है-१-६-११ नन्द्रा तिथि-२-७-१२ भद्रा तिथि ३-८-१३ जया तिथि ४-९-१४ तुच्छा (रिक्ता) तिथि ५-१०-१५ पूर्णा तिथि अर्थात् प्रतिपत् , षष्ठी एवं एकादशी नन्दा तिथि, द्वितीया सातम एवं द्वादशी भद्रा तिथि तृतीया अष्टमी त्रयोदशी जया तिथि चतुर्थी नवमी चतुर्दशी तुच्छा तिथि, पंचमी दशमी एवं पंद्रहवीं पूर्णा तिथि होती है कहा भी है-(एवं ते तिगुणा तिहीओ सब्वेसि दिवसाणं) इस पूर्वोक्त प्रकार से ये पूर्व प्रतिपादित नन्दादि तिथियां तिन गुणित करने से सभी पक्ष के अन्तर्वति છે, જેથી તિથિનું નામ તુચ્છા છે પાંચમી તિથીનું નામ પણ કહેવાય છે, ફરીથી છઠ્ઠી તિથિનું નામ નંદા સાતમી તિથિનું નામ ભદ્રા આઠમી તિથિનું નામ જયા નવમી તિથિનું નામ તુચ્છા (રિક્તા) દશમી તિથિ એટલે કે પક્ષના બીજા ત્રિભાગના અંતમાં રહેલ દસમી તિથિનું નામ પૂર્ણ કહેવાય છે, ફરીથી પક્ષની અગ્યારમી તિથિ નંદા, બારમી તિથિ ભદ્રા, તેરમી તિથિ જ્યા ચૌદમી તિથિ તરછા પક્ષની છેલ્લી પંદરમી તિથિ પૂર્ણ કહેવાય છે. આ સંજ્ઞાઓનો મેળ આ રીતે થાય છે. ૧-૬-૧૧ પ્રતિપત્ છઠ અને અગ્યારશ નન્દાતિથિ ૨-૭-૧૨ બીજ સાતમ અને બારશ ભદ્રા તિથિ ૩-૮-૧૩ ત્રીજ આઠમ અને તેરસ જયા તિથિ ૪–૯–૧૪ ચોથ નેમ ને ચૌદશ તુરા (રિક્તા તિથિ ५-१०-१५ पायभ, म ने ५४२भी पूतिथि उपाय छ, युं पा छ-(एवं ते तिगुणा तिहीओ सव्वेसि दिवसाणं) मा पूर्वरित प्रारथी मा पूर्व प्रतिपाहित नातिथि.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #1049

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ४९ दशमप्राभृतस्य पञ्चदश प्राभृतप्राभृतम् १०३७ ते-एताः-अनन्तरप्रतिपादितास्तिथयो नन्दाद्याः-अनन्तरोदितानि नन्दादीनि तिथिनामानीत्यर्थः, त्रिगुणाः-त्रिगुणितानि कार्याणि तदा सर्वेषां पक्षान्तवर्तिनां दिवसाना-सर्वासां पक्षान्तर्वतिनीनां दिवसतिथीना मितिभावः । पूर्वप्रतिपादितक्रमेण तिथित्रयात्मिका नन्दाद्यास्तिथयः प्रतिपन्नाः भवन्तीति शेषः । अथ पुनगौतमः प्रश्नयति-'ता कहं ते राई तिही आहिएति वएजा' तावत् कथं ते रात्रितिथय आख्याता इति वदेत् । तावदिति पूर्ववत् कथं-केनाधारेण केन प्रकारेण कया वा परिपाटया ते-त्वया भगवन् ! रात्रितिथयःतिथि परार्द्धरूपास्तिथयः आख्याता-प्रतिपादिता इति वदेत् कथयेत् ततो भगवानाह-'ता एगमेगस्स णं पक्खस्स पण्णरस पण्णरस राई तिही पण्णत्ता, तं जहा-उग्गवई भोगवई जसवई सव्वसिद्धा सुहणामा, पुणरवि उग्गवई भोगवई जसबई सवसिद्धा सुहणामा, पुणरवि उग्गवई भोगवई जसवई सबसिद्धा मुहणामा, एते तिगुणा तिहीओ सव्वसिं राईणं' तावत् एकैकस्य खलु पक्षस्य पञ्चदश पञ्चदश रात्रितिथयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-उग्रवती भोगवती यशोवती सर्वसिद्धा शुभनामा, पुनरपि उग्रवती भोगवती यशोवती सर्वसिद्धा शुभनामा पुनरपि उग्रवती भोगवती यशोवती सर्वसिद्धा शुभनामा । एतास्त्रिगुणाः तिथयः सर्वासां दिवस तिथियां आ जाती है। पूर्व प्रतिपादित क्रम से तीन तिथ्यात्मक नन्दादि तिथियां सम्पन्न हो जाती है। श्री गौतमस्वामी-(ता कहं ते राई तिही आहिएति वएज्जा) हे भगवन् किस आधार से या किस परिपाटी से आपने रात्रि तिथियां माने तिथि के दूसरे भागरूप तिथियां प्रतिपादित की है ? श्री भगवान्-(ता एगमेगस्स णं पक्खस्स पण्णरस पण्णरस राई तिही पण्णत्ता, तं जहा-उग्गवई, भोगवई, जसवई, सव्वसिद्धा सुहणामा, पुणरवि उग्गवई, भोगवई, जसवई, सव्वसिद्धा, सुहणामा, पुणरवि उग्गवई भोगवई, जसवई, सव्वसिद्धा सुहणामा एते तिगुणा तिहीओ सव्वासिं राईणं) कृष्णपक्ष एवं शुक्लपक्ष इस प्रकार प्रत्येक पक्ष की पंद्रह पंद्रह रात्रि तिथियां
ને ત્રણ ગણું કરવાથી પક્ષના અંદરની બધી દિવસ તિથિ આવી જાય છે, આ પૂર્વોક્ત પ્રકારથી પૂર્વ પ્રતિપાદિત આ નંદાદિ તિથિયા સંપન્ન થાય છે.
श्री गीतमस्वाभी-(ता कहं ते राई तिहि आहिएति वएज्जा) भावान् ४या आधारथी કે કઈ પદ્ધતિથી આપે રાત્રિ તિથિ એટલે કે-તિથિના બીજા ભાગરૂપ તિથિ પ્રતિपाहित ४२८ छ ? श्री भगवान् (ता एगमेगस्स णं पक्खस्स पण्णरस पण्णरस राईतिही पण्णत्ता, तं जहा-उग्गवई, भोगवई, जसवई, सव्वसिद्धा, सुहणामा पुणरवि उग्गवई, भोगवई, जसबई सव्वसिद्धा, सुहणामा पुणरवि-उग्गवई, भोगवई, जसवई, सव्वसिद्धा सुहणामा एते तिगुणा तिहीओ सव्वेसिं राईणं) gey पक्ष भने शु४१५३ २॥ शते १२४ પક્ષની પંદર પંદર ત્રિ તિથિ અર્થાત્ તિથિના બીજા ભાગ રૂપ રાત્રિ તિથિ પ્રતિ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1050

१०३८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे रात्रीणाम् । तावदिति प्राग्वत् एकैकस्य-प्रत्येकस्य कृष्णशुक्लात्मकस्य खलु पक्षस्य पश्चदश पञ्चदश संख्यकाः रात्रितिथयः-तिथिपरार्द्धरूपाः तिथयः। प्रज्ञप्ताः-प्रतिपादिताः सन्ति । तासां संज्ञाविशेषक्रमो यथा-प्रतिपक्षस्य प्रथमातिथिः उग्रवती, द्वितीयारात्रि तिथि: भोगवती, तृतीया तिथि यशोवती, चतुर्थी सर्वसिद्धा, पञ्चमी तिथिः शुभनामा, एवं पुनरपि द्वितीयावृत्तौ षष्ठी तिथि उग्रवती, सप्तमी भोगवती, अष्टमी यशोवती, नवमी सर्वसिद्धा, पक्षस्य द्वितीय (मध्य) त्रिभागान्तस्थिता दशमी रात्रितिथिः शुभनामा, पुनरपि तृतीयावृत्तौ एकादशी उग्रवती, द्वादशी भोगवती, त्रयोदशी यशोवती, चतुर्दशी सर्वसिद्धा, पक्षस्यान्तिमा अमावास्या पश्चदशी वा रात्रितिथिः शुभनामा इति । एवमेतास्त्रिगुणाः तिथयः-- एवमेतानि त्रिगुणानि तिथिनामानि, सर्वासां रात्रीणां-रात्रितिथीनां-तिथिपरार्द्धभूतानां वाचकानि भवन्तीति तात्पर्यार्थः । एवमेतासां रात्रितिथीनां समाहारस्वरूपाणि यथा१-६-११ उग्रवती, २-७-१२ भोगवती, ३-८-१३ यशोवती, ४-९-१४ सर्वसिद्धा, ५-१०-१५ शुभनामा इति ॥ सू० ४९ ॥
दशमस्य प्राभृतस्य पश्चदशं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ॥ अर्थात् तिथि के दूसरे भागरूप रात्रि तिथियां प्रतिपादित की गई है-उनकी क्रमानुसार संज्ञा इस प्रकार से हैं-प्रतिपक्ष की पहली रात्रि तिथि उग्रवती दूसरो रात्रि तिथि भोगवती, तीसरी रात्रि तिथि यशोवती, चतुर्थी रात्रि तिथी सर्वसिद्धा, पंचमी रात्रि तिथि शुभनामा, एवं फिर से दूसरी आवृत्ति में षष्ठी तिथि उग्रवती सातवी रात्रि तिथि भोगवती, अष्टमी रात्रि तिथी यशोवती, नवमी रात्रि तिथी सर्वसिद्धा जो पक्ष की दूसरी (मध्य) विभाग की अन्त की दसवीं रात्री तिथि शुभ नामा कही है, फिर से तीसरी आवृत्ति से ग्यारहवीं रात्री तिथि उग्रवती, बारहवीं रात्रि तिथि भोगवती, तेरहवीं रात्रि तिथि यशोवती, चौदहवीं रात्रि तिथि सर्वसिद्धा पक्ष की अन्तिम अमावास्या या पंद्रहवीं रात्रि तिथि का नाम शुभनामा कहा है, इस प्रकार ये त्रिगुणा तिथियों के नाम सभी रात्रियों के माने रात्रि तिथियों के कहे गए है इन रात्रियों का संयुक्त कथन इस प्रकार है-१-६-११ उग्रवती २-७-१२ પાદિત કરેલ છે, તેની યથાક્રમ સંજ્ઞા આ પ્રમાણે છે- દરેક પક્ષની પહેલી રાત્રિ તિથિ ઉગ્રવતી, બીજી રાત્રિતિથિ ભગવતી ત્રીજી રાત્રિતિથિ યશવતી ચોથી રાત્રિતિથિ સર્વ સિદ્ધા, પાંચમી રાત્રિતિથિ શુભનામા, છઠ્ઠી ત્રિતિથિ ઉગ્રવતી સાતમી રાત્રીતિથી ભગવતી, આઠમી ત્રિતિથિ યશવતી નવમી રાત્રિતિથિ સર્વસિદ્ધા પક્ષના બીજા રાત્રિભાગના અંતની (મધ્ય) દસમી રાત્રિતિથિ શુભનામા, ફરીથી ત્રીજા ત્રીભાગથી અગ્યારમી ત્રિતિથિ ઉગ્રવતી, બારમી રાત્રિતિથિ ભગવતી, તેરમી રાત્રિતિથિ યવતી, ચૌદમી ત્રિતિથિનું નામ શુભનામ કહેવાય છે, આ પ્રમાણે ત્રણ ગણી તિથિના નામો એટલે કે બધી રાત્રી તિથિના નામે કહેવામાં આવેલ છે, આ રાત્રિનું સંયુક્ત કથન આ પ્રમાણે છે, ૧-૬-૧૧
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #1051

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिकाटीका सू० ५० दशमप्राभृतस्य षोडश प्राभृतप्राभृतम्
दयमस्य प्राभृतस्य षोडशं प्राभृतप्राभृतम् अथ सम्प्रति षोडशेऽस्मिन् प्राभृतप्राभृते नक्षत्राणां गोत्राणि वर्ण्यन्तेमूलम् - ता कहं ते णक्खत्ताणं गोता आहिपति वएजा ! ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं अभीई णक्खत्ते किं गोते ! पण्णत्ते ता मोग्गलायणस गोते पण्णत्ते, ता सवणे णक्खत्ते किं गोते पण्णत्ते !, ता संखायणसगोते पण्णत्ते, ता धणिट्ठा णक्खत्ते किं गोते पण्णत्ते ! ता अग्गतावसगोत्ते पण्णत्ते, ता सयभिसया णक्खत्ते किं गोते पण्णत्ते ! ता कण्णलोयणस्सगोते पण्णत्ते, ता पुव्वापोट्ठवया णक्खत्ते किं गोते पण्णत्ते ! ता जोउकण्णियसगोत्ते पण्णत्ते, ता उत्तरापोटूवया णक्खत्ते कि गोते पण्णत्ते ! ता धनंजयसगोत्ते पण्णत्ते, ता रेवई णक्खत्ते किं गोते पण्णत्ते, ता पुस्सायणसगोते पण्णत्ते, ता अस्सिणी णक्खत्ते किं गाते पण्णत्ते !, ता अस्सादणसगोते पण्णत्ते, ता भरणीणक्खते किं गोते पण्णत्ते ता भग्गवेसस्स गोते पण्णत्ते, ता कत्तिया णक्खत्ते किं गोते पण्णत्ते ! ता अग्गिवेससगोते पण्णत्ते ता रोहिणी णक्खने किं किं गोते पण्णत्ते, ता गोतमगोते पण्णत्ते, ता मग्गसिरा णक्खत्ते किं गोते पण्णत्ते, ता भारद्दायसगोते पण्णत्ते ?, ता अद्दा णक्खत्ते किं गोते पण्णत्ते ! ता लोहिच्चायणसगोते पण्णत्ते ? ता पुणव्वसु णक्खत्ते किं गोते पण्णत्ते, ता वसिटृसगोते पण्णत्ते, ता पुस्से णक्खत्त किं गोते पण्णत्ते !, ता उमजायणसगोत्ते पण्णत्ते, ता अस्सेसाणक्खत्ते किं गोते पण्णत्ते !, ता मंडवायणसगोत्ते पण्णत्ते, ता महा णक्खत्ते
१०३९
भोगवती, ३-८-१३ यशोवती, ४-९-१४ सर्वसिद्धा ५-१०-१३ शुभनामा इस प्रकार से ये तिथियों के नाम प्रतिपादित किये है | सू० ४९ ॥
दसवें प्राभृत का पंद्रहवां प्राभृतप्राभृत समाप्त ।। १०-१५ ॥
उभवती २७-१२ लोगवती, 3-८-१३ यशोवती ४-८-१४ सर्वसिद्धा ५-१०-१३ शुलनामा. या प्रमाणे या तिथियांना नाम प्रतिपादित उरे छे । सू० ४७ ।। દસમા પ્રાકૃતનું પંદરમું પ્રાભૃતપ્રામૃત સમાપ્ત ।। ૧૦-૧૫ ||
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #1052

१०४०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे किं गोते पण्णत्ते !, ता पिंगायणसगोत्ते पण्णत्ते, ता पुठवाफग्गुणी णक्खत्ते, किं गोते पण्णत्ते!, ता गोवल्लायणसगोत्ते पण्णत्ते, ता उत्तराफग्गुणी णक्खत्ते किं गोते पण्णत्ते !, ता कासवगोते पण्णत्ते, ता हत्थे णक्खत्ते कि गोत्ते पण्णत्ते ', ता कोसियगोते पण्णत्ते, ता चित्ता णक्खत्ते किं गोते पण्णत्ते ', ता दमियाणस्स गोत्ते पण्णत्ते, ता साई णक्खत्ते किं गोते पण्णत्ते !, ता चामर छ गोते पण्णत्ते, ता विसाहा णक्खत्ते किं गोते पण्णत्ते !, ता सुंगायणसगोत्ते पण्णत्ते, ता अणुराहा णक्खत्ते किं गोते पण्णते ?, ता गोलव्वायणसगोत्ते पाणत्ते, ता जेद्वा णक्वत्ते किं गोते पण्णत्ते !, ता तिगिच्छायणसगोत्ते पण्णत्ते, ता मूले णक्खत्ते किं गोते पण्णत्ते !, ता कच्चायणसगोत्ते पण्णत्ते. ता पुत्वासाढा णक्खत्ते किं गोत्ते पण्णत्ते !, ता वज्झियायणसगोत्ते पण्णत्ते, ता उत्तरासाहा णक्खत्ते किं गोते पण्णत्ते, ता वग्यावच्चस गोत्ते पण्णत्ते ॥ सू० ५०॥
दसमस्स पाहुडस्स सोलसमं पाहुडपाहुडं समत्तं ॥ छाया-तावत् एतेषामष्टाविंशति नक्षत्राणां गोत्राणि आख्यातानि इति वदेत् । तावत् एतेषामष्टाविंशति नक्षत्राणाम् अभिजिनक्षत्रं किं गोत्रं प्रज्ञप्तम् ?, तावत् मौद्गलायनस गोत्रं प्रज्ञप्तं, तावत् श्रवणनक्षत्रं किं गोत्रं प्रज्ञप्तं ?, तावत् शाङ्खायनसगोत्रं प्रज्ञप्तं, तावत् धनिष्ठा नक्षत्रं किं गोत्रं प्रज्ञप्तं ?, तावत् अग्रतापसगोत्रं प्रज्ञप्तं, तावत् शतभिषानक्षत्रं किं गोत्रं प्रज्ञप्तं ?, तावत् कर्णलोचनसगोत्रं प्रज्ञप्तम् । तावत् पूर्वाग्रौष्ठपदानक्षत्रं किं गोत्रं प्रज्ञप्तम् ?, तावत जौतुकर्णसगोत्रं प्रज्ञप्तं, तावत् उत्तरापौष्ठपदा नक्षत्रं किं गोत्रं प्रज्ञप्तं ?, तावत् धनजयगोत्रं, प्रज्ञप्तं, तावत् रेवती नक्षत्रं किं गोत्रं प्रज्ञप्तं ?, तावत् पौष्यायनसगोत्रं प्रज्ञप्तं ?, तावत् अश्विनी नक्षत्रं किं गोत्रं प्रज्ञप्तं ?, तावत् आश्वायनसगोत्रं प्रज्ञप्तम्, तावत् भरणी नक्षत्रं किं गोत्रं प्रज्ञप्तम् ?, तावत् भार्गवेशसगोत्रं प्रज्ञप्तं, तावत् कृत्तिकानक्षत्रं किं गोत्रं प्रज्ञप्तं ?, तावत् अग्निवेशसगोत्रं प्रज्ञप्तम्, तावत् रोहिणी नक्षत्रं किं गोत्रं प्रज्ञप्तत्, तावत् गौतमगोत्रं प्रज्ञप्तं, तावत् मृगशिरानक्षत्रं किं गोत्रं प्रज्ञप्तं ?, तावत भारद्वाजगोत्रं प्रज्ञप्तं, तावत् आानक्षत्रं किं गोत्रं प्रज्ञप्तं ?, तावत् लौहित्यायनसगोत्रं प्रज्ञप्तं, तावत् पुनर्वसुनक्षत्रं कि गोत्रं प्रज्ञप्तम् ?, तावत् वासिष्ठगोत्रं प्रज्ञप्तं, तावत् पुष्यनक्षत्रं किं गोत्रं प्रज्ञप्तं ?, त्ताव
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #1053

१०४१
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ५० दशमप्राभृतस्य षोडश प्राभृतप्राभृतम् ऋष्यायनसगोत्रं प्रज्ञप्तं तावत् आश्लेषानक्षत्रं किं गोत्रं प्रज्ञप्तम् 2, तावत् माण्डव्यायनसगोत्रं प्रज्ञप्तं तावत् मघा नक्षत्रं किं गोत्रं प्रज्ञप्तं ?, तावत् पिंगायनसगोत्रं प्रज्ञप्तं तावत् पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र किं गोत्रं प्रज्ञप्तं तावत् गोवात्स्यायनगोत्रं प्रज्ञप्तं तावत् उत्तराफाल्गुनी नक्षत्रं किं गोत्रं प्रज्ञप्तं, तावत् काश्यपगोत्रं प्रज्ञप्तं तावत् हस्तनक्षत्रं किं गोत्रं प्रज्ञप्तं तावत् कौशिक गोत्रं प्रज्ञप्तं तावत् चित्रानक्षत्रं किं गोत्रं प्रज्ञप्तं, तावत् दार्भिकायनसगोत्रं प्रज्ञप्तं, तावत् स्वातीनक्षत्रं किं गोत्रं प्रज्ञप्तं तावत् भागरक्षगोत्रं प्रज्ञप्तम्, तावत् विशाखा नक्षत्रं किं गोत्रं प्रज्ञप्तं तावत् संगायनसगोत्रं प्रक्षप्तम्, तावत् अनुराधानक्षत्रं किं गोत्र प्रज्ञप्तं तावत् कौख्यायनसगोत्रं प्रज्ञप्तम् । तावत् ज्येष्ठा नक्षत्रं किं गोत्रं प्रज्ञप्तं ?, तावत् तिष्यायनगोत्रं प्रज्ञप्तम्, तावत् मूलनक्षत्रं किं गोत्रं प्रज्ञप्तम्, तावत् कात्यायनसगोत्रं प्रज्ञतम्, तावत् पूर्वाषाढा नक्षत्रं किं गोत्रं प्रज्ञप्तम्, तावत् वात्स्यायनसगोत्रं प्रज्ञप्तम्, तावत् उत्तराषाढा नक्षत्रं किं गोत्रं प्रज्ञप्तम् तावत् व्याघ्रायनसगोत्रं प्रज्ञप्तम् ।। सू० ५० ॥
दशमस्य प्राभृतस्य षोडशं प्राभृत प्राभृतं समाप्तम् ॥
टीका- 'ता कहं ते क्खत्ताणं गोत्ता आहिएति वज्जा' तावत् कथं ते नक्षत्राणां गोत्राणि आख्यातानीति वदेत् । तावत्-नक्षत्राणां गोत्रविषयकं किमपि प्रष्टव्यमस्ति तावत्, कथं - केन प्रकारेण - केनाधारेण केन नियमेन नक्षत्राणां - अभिजिदादि अष्टाविंशतेनक्षत्राणां गोत्राणि - वंशसूत्राणि आख्यातानि - प्रतिपादितानि ! ते - त्वया भगवन् ! इति वदेत् कथयेत् । इति गौतमस्य प्रश्नः । परमत्र परमार्थतो भास्वरमूर्त्तीनामाकाशस्थ पदार्थानां नक्षत्राणां स्वरूपतो गोत्रसम्भवो न सम्भाव्यते, यतोहि इदं गौत्रस्वरूपं लोकप्रसिद्धि
सोलहवें प्राभृत प्राभृत का प्रारंभ
टीकार्थ - (ता कह ते णक्खत्ता णं गोत्ता आहिएत्ति वजा ) श्री गौतमस्वामी कहते हैं कि हे भगवन् अब नक्षत्रों के गोत्र के विषय में पूछता हूं कि ये अभिजित् आदि अठाईस नक्षत्रों के गोत्र माने वंशसूत्र किस प्रकार से या किस आधार से आपने कहा है ? सो कहीए, इसप्रकार श्री गौतमस्वामी का प्रश्न है परंतु यहां पर वास्तविकता से प्रकाश्यमान एवं गगनस्थित पदार्थरूप नक्षत्रों का वास्तविकता से गोत्र का संभव नहीं रहता है, कारण की यह સેળમા પ્રાભૂતપ્રાકૃતના પ્રારંભ
अर्थ - ( ता कहं ते णक्खत्ताणं गोत्ता आहिपत्ति वएज्जा) श्री गौतमस्वामी हे छे
હે ભગવન્ હવે નક્ષત્રાના ગાત્રના વિષયમાં પૂછું છું કે આ અભિજીત વિગેરે અઠયાવીસ નક્ષત્રાના ગેાત્ર એટલે કે વશસૂત્ર કેવી રીતે કે કયા આધારથી આપે કહેલ છે? તે કહેા આ પ્રમાણે શ્રી ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્ન છે. પરંતુ અહીંયાં વાસ્તવિક રીતે પ્રકાશ્ય માન અને ગગનમાં રહેલા પદાર્થ રૂપ નક્ષત્રાના ગોત્રનેા ખરી રીતે તેા સંભવ નથી, કારણકે આ ગેાત્ર તે લેાક પ્રસિદ્ધિ માટેની વસ્તુ છે, જે વંશપ્રવતક આદ્ય પુરૂષના નામથી તેમના
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #1054

१०४२
सूर्यप्रज्ञप्तिसत्रे वस्तु । वंशप्रवर्तकाद्यपुरुषाभिधानतस्तदपत्यसन्तानो गोत्रं कथ्यते, यथा गौतमस्यापत्य संतानो गोतमाभिधानं गौत्रमिति । न चैव स्वरूपं प्रकाशवस्तूनामाकाशस्थितानां नक्षत्राणां गोत्र सम्भाव्यते, तेषामौपपातिकत्वात, तेनात्र गोत्रसम्भवो नक्षत्राणामित्थं द्रष्टव्यो यथाहि यस्मिनक्षत्रे शुभैः अशुभै र्वा ग्रहैः योगदृष्टयादयोऽधिकाराः समानाः यस्य च नक्षत्रस्य गोत्रस्य च यथाक्रमं शुभाशुभं वा समानं तत्तस्य तस्य तारतम्ये शुभाशुभत्वं लौलिककार्ये शेयमिति तात्पर्यदृशा नक्षत्राणां गोत्रकथनं सम्भाव्यते । गौतमश्च सामान्यतः प्रश्न कृत्वापि विशेषरूपेण प्रतिनक्षत्रक्रमेण प्रश्नयति-'ता एएसिणं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं अभीई णक्खत्ते कि गोत्ते पण्णत्ते !' तावत् एतेषामष्टाविंशति नक्षत्राणां अभिजिनक्षत्रं किं गोत्रं-केन विशिष्टपुरुषेण प्रवर्तितमिति कृपया कथय भगवन् ! ततो भगवानाह-'ता गोत्रका स्वरूप लोकप्रसिद्धि की वस्तु है जो वंशप्रवर्तक आद्यपुरुष के नामसे उनके अपत्य माने संतान गोत्र कहते हैं, जैसे गौतम के जो अपत्य माने संतान अपने को गोतम नामके गोत्र से कहते हैं, इस प्रकार स्वरूपतः आकाशस्थित प्रकाश्य वस्तुरूप नक्षत्रों के गोत्र का संभव नहीं है, वे औपपातिक जन्मवाले होने से, अतः यहां पर नक्षत्रों के गोत्रका सम्भव इसप्रकार से जाने कि जिस नक्षत्र में शुभ वा अशुभ ग्रहों के योग योगदृष्टि आदि अधिकार समान ही होते हैं, जिस नक्षत्र का एवं गोत्र का यथाक्रम से शुभ या अशुभ समान हो वह उसके तरतमता से शुभाशुभत्व लौकिक कार्य में होता है, इस तात्पर्य से नक्षत्रों के गोत्र का कथन की संभावना रहती है,। श्री गौतमस्वामी सामान्य प्रकार से प्रश्न करने पर भी विशेष प्रकार से प्रत्येक नक्षत्रों के क्रमसे प्रश्न करते हैं-(ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ता णं अभीई णक्खत्ते किं गोते पण्णत्ते) हे भगवन् पूर्वप्रतिपादित अठाईस ये नक्षत्रों में पहला युगादिबोधक जो अभिजित् नक्षत्र है, उसका गोत्र क्या कहा है ?
અપત્ય એટલેકે સંતાન ગોત્ર કહેવાય છે. જેમકે ગૌતમના જે અપ એટલેકે સંતાન પિતાને ગૌતમ નામના ગોત્રથી ઓળખાવે છે. આ રીતે સ્વરૂપથી આકાશમાં રહેલા પ્રકાશ્ય વસ્તુ રૂપ નક્ષત્રના ગેત્ર સંભવિત નથી એતે ઔપપાતિક જન્મવાળા હોય છે. તેથી અહીંયાં નક્ષત્રના ગોત્રને સંભવ એવી રીતે સમજવું કે જે નક્ષત્રમાં શુભ અથવા અશુભ ગ્રહને યોગ યોગદષ્ટિ વિગેરે અધિકાર સરખાજ હોય છે. જે નક્ષત્ર અને ગોત્રના ક્રમાનુસાર શુભ કે અશુભ સરખા હોય તે એના તારતમતાથી શુભાશુભત્વ લૌકિક કાર્યમાં થાય છે. આ તાત્પર્યથી નક્ષત્રોના ગોત્રની સંભાવના રહે છે. શ્રી ગૌતમ સ્વામી એ સામાન્ય રીતે પ્રશ્ન કરવો છતાં પણ વિશેષ પ્રકારથી દરેક નક્ષત્રોના વિષે ક્રમથી प्रश्न ४२ छ.-(ता एएमि णं अट्ठावीसाए णक खत्ताणं अभीई णक्खने किं गोते पण्णने 3 ભગવન પૂર્વ પ્રતિપાદિત આ અઠયાવીસ નક્ષત્રોમાં યુગના આદિ બેધક પહેલું જે અભિ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1055

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ५० दशमप्राभृतस्य षोडश प्राभृतप्राभृतम् १०४३ एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं अभीई णक्खत्ते मोग्गल्लायणस गोत्ते पण्णत्ते' तावत् एतेषामष्टाविंशतिनक्षत्राणाम् अभिजिन्नक्षत्रं मौद्गलायनसगोत्रं प्रज्ञप्तम् । एतेषां पूर्वोदितानामष्टाविंशते नक्षत्राणां मध्ये प्रथममभिजिन्नामकं नक्षत्रं मौद्गलायनसगोत्र-मौद्गलायनेन -मौद्गलनामकेन सह गोत्रेण प्रवर्तते यत् तत् तथा मौद्गलायनसगोत्रं प्रज्ञप्त-प्रतिपादितम् । पुनौतमः प्रश्नयति-ता सवणे णक्खत्ते किं गोत्ते पण्णत्ते !' तावत् श्रवणानक्षत्रं किं गोत्रं प्रज्ञप्तम् ! । तावदिति पूर्ववत् श्रवणा नक्षत्रस्य गोत्रं कथय भगवन्निति गौतमोक्तिस्ततो भगवानाह-'ता सवणे णक्खत्ते संखायणसगोत्ते पण्णत्ते तावत् श्रवणा नक्षत्र शाङ्खायनसगोत्रं प्रज्ञप्तं शाङ्खाय संशोधितत्वात श्रवणानक्षत्रं शासायनसगोत्रं प्रतिपादितं वत्तते । एवमेव क्रमेण शेषाण्यपि सूत्राणि नक्षत्राणां गोत्राणि प्रश्नोत्तरक्रमेण भावनीयानि । छायायां पृथक् पृथक् प्रश्नोत्तरक्रमेण प्रतिपादितान्येव, किमत्र पुनः पिष्टपेषणेन लेख अर्थात् कौन विशिष्ट पुरुष उसको प्रवर्तित किया है ? सो कहिए श्री भगवान्(ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं अभीई णक्खत्ते मोग्गलायणस गोत्ते पण्णत्ते) हे गौतम ! ये पूर्वप्रतिपादित अठाईस नक्षत्रों में पहला अभिजित् नक्षत्र मौद्गलायनस गोत्र माने मौद्गल नाम वाले के साथ जो प्रवर्तित हो वह मौद्गलायनसगोत्रवाला कहा जाता है, श्रीगौतमस्वामी-(ता सवणे णक्खत्ते किं गोत्ते पण्णत्ते) हे भगवन श्रवण नक्षत्र का गोत्र कौनसा कहा है ? श्री भगवान्(ता सवणे णक्खत्ते संखायणस गोते पण्णत्ते) हे गौतम! शंख के लिये संशोधित होने से श्रवण नक्षत्र शंखायनसगोत्र कहा है, इसी प्रकार अन्य यथाक्रम से अवशिष्ट सभी नक्षत्रों के गोत्र के विषय में प्रश्नोत्तर रूप से सूत्र निर्दिष्ट करके भावित करलेवें, छाया में पृथक पृथक प्रश्नोत्तर क्रमसे प्रतिपादित किया ही है, पुनः अधिकपिष्ट पेषण करके लेख विस्तार से प्रयोजन न होने से જીત નક્ષત્ર છે તેનું ગોત્ર કયું છે? અર્થાત્ કયા વિશેષ પુરૂષ તેને પ્રવતિત કરે છે ? ते ४. श्रीभगवान् (ता एएसि णं अट्ठावीसाए णक्खत्ताणं अभीई णक्खत्ते मोग्गलायणस गोते पण्णत्ते) ले गौतम प्रडसा प्रतिपाहित २४यावीस नक्षत्रीमा पडेटा અભિજીત નક્ષત્રનું ગોત્ર મુદ્દગલાયનસ છે, એટલેકે મૌદૂગલ નામવાળાની સાથે જે પ્રવર્તિત थाय ते भौमायनस गौत्रवाणा उपाय छे. श्रीगौतमस्वामी-(ता सवणे णक्खत्ते किं गोत्ते पण्णत्ते) मापन् श्रप नक्षत्रनु यु मात्र हेर छ ? श्रीमान्-(ता सवणे णक्खत्ते संखायणसगोते पण्णत्ते) गौतम ५ भाटे संशोधित पाथी श्रवण नक्षत्रनु गोत्र શંખાયનસ કહ્યું છે. એ જ પ્રમાણે બાકીના અન્ય તમામ નક્ષેત્રના વિષયમાં યથાક્રમ પ્રશ્નોત્તર સૂત્ર ઉપસ્થિત કરીને ભાવિત કરી લેવા. છાયામાં અલગ અલગ પ્રશ્નોત્તરના કમથી પ્રતિપાદિત કરેલ છે. એટલે વધારે પિષ્ટપેષણ કરી લેખ વધારવાનું પ્રયોજન ન હવાથી વૃથા વિસ્તાર કરતા નથી. નક્ષત્રના ગેત્ર સંગ્રાહિકા ચાર ગાથા જે જંબૂઢીપ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1056

१०४४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे बाहुल्येन ?। क्रमेण गोत्रसंग्राहिकाश्चमाः जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसत्काश्चतस्रो गाथाः, यथा'मोग्गल्लायण १, संखायणे २, तह अग्गभाव ३, कण्णल्ले ४, तत्तो य जोउकण्णे ५, धणंजए ६, चेव बोद्धव्वे । पुस्सायण ७, अस्सायण ८, भग्गवेसे ९, य अग्गिवेसे १० य । गोयम ११, भारदाए १२, लोहिच्चे १३, चेव वासिढे १४ ॥२॥ उज्जायण १५, मंडव्यायणे १६ य पिंगलायणे १७ य गोवालले १८ । कासव १९, कोसिय २०, दम्भिय २१, भागरच्छाय २२, सुंगाए २३ ॥३॥ गोलवायण २४, तिगिंछायणे य २५, कच्चायणे २६, हवइमूले । ततो य वज्झियायण २७, वग्यावच्चे २८ य गुत्ताई ॥४॥' एतेषां गोत्रप्रवर्तकानां नामानि अत्रोक्तमूलसूत्रस्य छायायां यदृशानि लिखितानि सन्ति प्रायस्तत्सदृशान्येव नामानि अत्रापि सन्ति, किमत्र पृथक् लेखबाहुल्येन ? । केवलमत्र सूचिक्रमेण नक्षत्राणां नामानि गोत्राणि च विलिख्य प्रदर्यते, येन सर्वेषां सुबोधो भवेत् !, यथावृथा विस्तार नहीं करते, नक्षत्रों के गोत्र संग्राहिका जंबूद्वीपप्रज्ञप्ति में कही हुई ये चार गाथा में है-(मोग्गलायण १, संखायणे २, तह अग्गभाव ३, कण्णल्ले ४, तत्तोय जोउकण्णे ५, धणंजए ६, चेव बोधवे। पुस्सायण ७, अस्सायण ८, भग्गवेसे ९, अग्गिवेसे १०, य, गोयम११, भारदाए १२, लोहिच्चे १३, चेव वासिढे १४ ॥२॥ उज्जायण १५, भद्दवायणे १६, य पिंगलायणे १७ य गोवल्ले १८, कासव १९, कोसिय २०, दम्भिय २१, भागरच्छाय २२, सुंगाए २३, ॥३॥ गोलवायण २४, तिगिंछायणे २५, कच्चायणे २६, हवइ मूले ततो य वज्झियायण २७, वग्धावच्चे २८, य गुत्ताई ॥४॥ ये गोत्र प्रवर्तक के नाम इन गाथाओं में जो कहे हैं, प्रायः उसी प्रकार से मूलसूत्र की छाया में कहा ही है-अतः यहां विशेष उल्लेख नहीं करते हैं, केवल यहां पर सूचिक्रम से नक्षत्रों के नाम एवं गोत्र लिख कर दिखलाते हैं, जिससे सभी को सरलता से बोध हो जाय, प्रज्ञप्तिमा ४ छे ते मा प्रमाणे छ-(मोग्गलायण १ संखायणे२, तह अग्गभाव३, कण्णल्ले ४ तत्तो य जोईकण्णे ५, धणंजए ६, चेव बोद्धव्वे । पुस्सायण ७, अस्सायण ८ भग्गवेसेय, य अग्गिवेसे १० य। गोयम ११, भारदाए १२, लोहिच्चे ११, चेव वासिढे १४ ॥२।। उज्जायण १५, मदवायणे १६ य पिंगलायणे १७, य गोवल्ले १८ कासव १९, कासिय २० दम्भीय भागरच्छाय २२, सुगाए २३, ॥३॥ गोलवायण ३४ तिगिंछायणे ३५, सच्चायणे २६, हवइ मूले ततो य वज्जियायण २७, वग्यावच्चे २८ य सुत्ताइ ॥४॥ ॥ गोत्रप्रवत नामे। આ ગાથાઓમાં જે કહ્યા છે પ્રાયઃ એજ પ્રકારે મૂલ સૂત્રની છાયામાં કહ્યા જ છે, તેથી આ વિષે અહિંયાં વિશેષ ઉલ્લેખ કરતા નથી. કેવળ અહીંયાં સૂચિકમથી નક્ષત્રોના નામ અને ગેત્ર બતાવીએ છીએ જેથી સરલતાથી બધાને બોધ થઈ શકે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1057

गोत्र
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ५० दशमप्राभृतस्य षोडश प्राभृतप्राभृतम् १०४५ नक्षत्रनामानि गोत्राणि
नक्षत्रनामानि गोत्राणि (१) अभिजितः-मौद्गलायनस गोत्रं (११) रोहिणी-गौतमस (२) श्रवणस्य-शङ्खायनस " (१२) मृगशिरशः-भारद्वाज , (३) धनिष्ठाया:-अग्रतापस , (१३) आर्द्रायाः-लौहित्यायन , (४) शतभिषजः-कर्णलोचनस , (१४) पुनर्वसोः-वासिष्ठ , (५) पूर्वाभाद्रपदाया-जौतुकर्णस ,, (१५) पुष्यस्य-क्रप्यायनस , (६) उत्तराभाद्रपदाया:-धनञ्जयस,, (१६) आश्लेषायाः-माण्डव्यायनसगोत्रं (७) रेवती-पौष्यायनस
(१७) मघायाः-पिङ्गलायनस (८) अश्विनी-आवायनस
(१८) पूर्वाफाल्गुनी-गोभिल्लायण ,, (९) भरणी-भार्गवेश
(१९) उत्तराफाल्गुनी-कात्यायनस ,, (१०) कृत्तिकाया-अग्निवेश ___ (२०) हस्तस्य-कौशिक
नक्षत्रों के नाम गोत्र नक्षत्रों के नाम १ अभिजित्-मौद्गलायण गोत्र ११ रोहिणी का-गौतमस २ श्रवण का-शंखायनस गोत्र १२ मृगशिरा का-भारद्वाज ३ धनिष्ठा का-अग्रतापस गोत्र १३ आर्द्रा का-लौहित्यायन ४ शतभिषा का-कर्णलोचनस १४ पुनर्वसु का वासिष्ठ ५ पूर्वाभाद्रपदाका-जौतुकर्णस १५ पुष्य का-क्रष्यायनस ६ उत्तराभाद्रपदाका-धनंजय १६ आश्लेषाका-माण्डव्यायनस गोत्र ७ रेवती-पौष्यायनस
१७ मघानक्षत्र का-पिङ्गलायनस ,, ८ अश्विनी-आश्वायनस
१८ पूर्वाफाल्गुनी-गोभिल्लायण गोत्र ९ भरणी-भार्गवेश गोत्र १९ उत्तराफाल्गुनी-कात्यायनस ,, १० कृत्तिका का-अग्निवेश २० हस्त नक्षत्र का-कौशिक गोत्र નક્ષત્રોના નામો ગોત્ર
નરૂત્રોના નામ ૧ અભિજીત-મૌર્શલાયનસત્ર ૧૧ રહિણીનું–ગૌતમસ ૨ શ્રવણનું–શંખાયનસ , ૧૨ મૃગશિરાનું –ભારદ્વાજ છે ૩ ધનિષ્ઠાનું-અગ્રતાપ ગોત્ર
૧૩ આદ્રનું-લૌહિત્યાયન ૪ શતભિષાનું- કર્ણ લોચનસ
૧૪ પુનર્વસનું–વાસિષ્ઠ પ પૂર્વાભાદ્રપદનું–જાતુકર્ણ
૧૫ પુષ્યનું-કૃધ્યાયનસ ૬ ઉત્તરાભાદ્રપદા–ધનંજય
૧૬ આશ્લેષાનું-માંડવ્યાયનસગોત્ર ૭ રેવતીનું–પૌષ્યાયનસ
१७ भवानक्षत्र- सायनस , ૮ અશ્વિનીનું-આધાયનસ
१८ पूर्वानीनु-गोलिcareey , ૯ ભરણીનું–ભાર્ગવેશ
૧૯ ઉત્તરા ફાગુનીનું કાત્યાયનસ , ૧૦ કૃત્તિકાનું–અગ્નિવેશ
૨૦ હસ્ત નક્ષત્રનું –કૌશિક ગોત્ર
શેત્ર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1058

१०४६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे (२१) चित्रायाः-दार्भिकस
(२५) ज्येष्ठायाः-तिष्यायनस (२२) स्वाती-भागरक्ष
(२६) मूलस्य-कात्यायनस " (२३) विशाखाया-सुङ्गः
(२७) पूर्वाषाढाया:-वत्स्यायन , (२४) अनुराधायाः-कौख्यायनस , (२८) उत्तराषाढायाः-व्याघ्रायन , दशमस्य प्राभृतस्य पोडशं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ॥ सू० ५० ॥
दशमस्य प्राभृतस्य सप्तदशं प्राभृतप्रामृतम् दशमस्य प्राभृतस्य पोडशं प्राभृतप्राभृतमुक्तं, सम्प्रति नक्षत्राणां भोजनप्रतिपादकं सप्तदशं प्राभृतप्राभृतं प्रारभ्यते
मूलम्-ता कहं ते णक्ख ताणं भोयणा आहिएति वएज्जा । ता एएसि णं अट्ठावीसाएणं णक्खत्ताणं कत्तियाहिं दधिण भोजा कज्जं साइंति, रोहिणीहिं वसभमंसं भोच्चा कज्जं साधेति, संठाणाहिं मिगमंसं भोच्चा कज्जं साधिति, अदाहिं णवणीतेण भोच्चा कज्ज साधिति, पुणव्वसुणाऽथ घतेण भोच्चा कज्ज साधिति, पुस्सेणं खीरेण भोच्चा कज्जं साधिति, अस्सेसाए दीवगमंसं भोच्चा कज्जं साधिति, महाहि कसोति भोचा कज्जं साधिति, पुठ्वाहिं फग्गुणीहिं मेटकमंसं भोच्चा कज्जं साधेति, उत्तराहिं फग्गुणीहिं गक्खीभंसं भोच्चा कन्जं साधेति, हत्थेण वत्थाणीएण भोच्चा कज्जं साधेति, चित्ताहिं मग्गसूवेणं भोच्चा कज्जं २१ चित्रा नक्षत्र का-दाभिकस गोत्र २५ ज्येष्ठा नक्षत्र का-तिष्यायन २२ स्वाती नक्षत्र का-भागरक्ष २६ मूलनक्षत्र का-कात्यायनस २३ विशाखा नक्षत्र का-सुंग गोत्र २७ पूर्वाषाढा का-वत्स्यायन २४ अनुराधा का-कौख्यायनस २८ उत्तराषाढा का व्याघ्रायन
॥सू० ५० ॥ दसवें प्राभृत का सोलहवां प्राभृत प्राभृत समाप्त ॥ १०-१६॥ ૨૧ ચિત્રાનક્ષત્રનું-દાર્મિકસ
૨૫ જયેષ્ઠા નક્ષત્રનું-તિષ્યાયન ૨૨ સ્વાતિ નક્ષત્રનું-ભાગરક્ષ ;) ૨૬ મૂલનક્ષત્રનું–કાત્યાયન ૨૩ વિશાખાનક્ષત્રનું-સુંગગોત્ર , ૨૭ પૂર્વાષાઢાનું–વાસ્યાયન ૨૪ અનુરાધા નક્ષત્રનું–કાખ્યાયનસ , ૨૮ ઉત્તરાષાઢાનું-વ્યાધ્રાયન
॥सू. ५० ।। ॥ ६समा प्रामृतनु सोभु प्रामृतप्रामृत समाप्त ।। १०-१६ ॥
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1059

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिकाटीका सू० ५१ दशमप्राभृतस्य सप्तदश प्राभृतप्राभृतम् १०४७ साधेति, सादिणा फलाइं ओच्चा कजं साधंति, बिसाहाहिं आसित्ति याओ भोच्चा कज्जं साधेति, अणुराहाहि मिस्लाकूरं भोच्चा कज्जं साधेति, जेट्ठाहिं लट्ठिएणं भोच्चा कज्ज साधेति, मूलेगा मूलगसारण भोच्चा कज्जं साधिति, पुवाहिं आसाढाहिं आमलगसरोरे भोच्चा कज्ज साधेति, उत्तराहिं आसाढाहिं बलेहि भोच्चा कज्जं साधेति, अभियिणा पुप्फेहि भोच्चा कज्जं साधेति, सवणेणं खीरेणं भोच्चा कजं साति, धणिट्टाहिं फलेहि भोच्चा कज्जं साधेति, सयभिसयाए तुवराउ भोच्चा कज्जं साधेति, पुवाहिं पुट्ठवयाहि कारिल्लएहिं भोच्चा कज्जं साधेति, उत्तराहिं पुट्ठवताहिं वराहमंसं भोच्चाकज्जं साधंति, रेवईहिं जलयरमंसं भोच्चा कज्जं साति, अस्सिणीहिं तित्तिरमंसं भोच्चा कज्जं साधेति, वट्टकरांसं वा, भरणीहि तलं तंदुलकं भोच्चा कज्ज साधेति ॥ सू० ५१॥
दसमस्स पाहुडस्स सत्तरसमं पाहुडपाहुडं समत्तं ॥ छाया-तावत् कथं ते नक्षत्राणां भोजनानि आख्यातानि इति वदेत् ! तावत् एतेषां अष्टाविंशति नक्षत्राणां कृत्तिकाभिः दध्ना भुक्त्वा कार्य साधयन्ति । रोहिणोभिः वृषभमासं भुक्त्वा काये साधयन्ति । मृगशिराभिः मृगमांसं भुक्त्वा कार्य साधयन्ति । आभिः नवनीतेन भुक्त्वा कार्य साधयन्ति । पुनर्वसुना अथ घृतेन भुक्त्वा कार्य साधयन्ति । पुष्येन क्षीरेण भुक्त्वा कार्य साधयन्ति । आश्लेषा दीपकमांसं भुक्त्वा कार्य साधरन्ति । मघाभिः कस्तूरिं भुक्त्वा कार्य साधयन्ति । पूर्वाभिः फाल्गुनीभिः मेढक (मण्डक) मांसं भुक्त्वा कार्य साधयन्ति । उत्तराभिः फाल्गुनीभिः नखीमांसं भुक्त्वा कार्य साधयन्ति । हस्तेन वत्सानीकेन भुक्त्वा कार्य साधयन्ति । चित्राभिः मुद्गम्पेन भुक्त्वा कार्य साधयन्ति । स्वात्या फलानि भुक्त्वा कार्य साधयन्ति । विशाखाभिः आसिक्तिकानि भुक्त्वा कार्य साधयन्ति । अनुराधाभिः मिश्राकृतं भुक्त्वा कार्य साधयन्ति । ज्येष्ठाभिः लष्टीकानि भुक्त्वा कार्य साधयन्ति । मूलेन मूलशाकं भूक्त्वा कार्य साधयन्ति । पूर्वाभिः आषाढाभिः आम्लकशरीरेण भुक्त्वा कार्य साधयन्ति । उत्तराभिः आषाढाभिः बलैः भुक्त्वा कार्य साधयन्ति । अभिजिता पुष्पैः भुक्त्वा कार्य साधयन्ति, श्रवणेन क्षीरेण भुक्त्वा कार्य साधयन्ति । धनिष्ठाभिः फलैः भुक्त्वा कार्य साधयन्ति । शतभिषया तुवरेण भुक्त्वा कार्य साधयन्ति । पूर्वाभिः प्रौष्ठपदाभिः कारिल्यैः भुक्त्वा कार्य साधयन्ति । उत्तराभिः प्रौष्ठपदाभिः वराहमांसं भुक्त्वा कार्य साधयन्ति । रेवतीभिः जलचरमांसं भुक्त्वा कार्य साधयन्ति । अश्विनीभिः
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1060

१०४८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे तित्तिरमांसं भुक्त्वा कार्य साधयन्ति, वर्तकमांस वा भुक्त्वा कार्य साधयन्ति । भरणीभिः तिलं तण्डुलं भुक्त्वा कार्य साधयन्ति ॥ सू० ५१॥
दशमस्य प्रामृतस्य सप्तदश प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ॥ टीका-तावत् कथं नक्षत्राणां भोजनानि आख्यातानीति गौतमस्य प्रश्नं श्रुत्वा भगवानाह-(१) तावत् एतेषामष्टाविंशते नक्षत्राणां कृत्तिकानक्षत्रः, दघ्ना-दधिमिश्रितमोदनं भुक्त्वा तदुदितं कार्य साधयन्ति लोकाः । (२) रोहिणीनक्षत्रैः वृषभमांसं-नामैकदेशग्रहणेन नामग्रहणं भवतीति नियमात् , वृषभः-वृषभवाहनवल्लभ:-शिवप्रियं वस्तु धतूरकनामा वनस्पतिस्तस्य मासं-अन्तः सत्व-गुद्दाकं चूर्ण वा (मसितं-मर्दितं-चूर्णीकृतं वस्तु मांसमित्युच्यते) । अमुमर्थ इत्यग्रेऽपि चोद्धव्यम् । (३) मृगशिराभिमुंगमांसं भुक्त्वा कार्य साधयन्ति, मृगमांसं-मृगभोजनीसत्वं-इन्द्रवारुणी नामकं वनस्पतिचूर्ण भुक्त्वा कार्य करणीयम् । (४) आर्द्राभिः
सत्रहवां प्राभृतप्राभृत प्रारंभ टीकार्थ-श्री गौतमस्वामी पूछते हैं कि नक्षत्रों के भोजन किस प्रकार का कहा गया है? इस प्रश्न को सुनकर श्री भगवान् कहते हैं-हे गौतम ! ये अठाईस नक्षत्रों में कृत्तिका नक्षत्र दही मिश्रित भात खाकर उससे प्रेरित होकर लोकन का कार्य साधते हैं १, रोहिणी नक्षत्र वृषभ का मांस खाकर कार्य साधित करता है-यहां पर वृषभ का मांस कहने से (नामैकदेश ग्रहणेन नामग्रहणं भवति) अर्थात् नाम का एकदेश माने एक भाग को कहने से संपूर्ण नाम ग्रहीत होता है इस नियम से वृषभ कहने से वृषभवाहनवल्लभ -शिवप्रिय वस्तु धतूरा नामक चनस्पति उस का मांस माने अंदर का सार भाग या धतूर फलक चूर्ण निघण्ट में कहा भी है-(मसितं-मर्दितं चूर्णीकृतं वस्तु मांस मित्युच्यते) इसी अर्थ को आगे भी इसी प्रकार समज लेवें २ मृगशिरा नक्षत्र मृगमांस खाकर कार्य करते हैं ३, मृगमांस माने मृग को खाने
सत्तरमा प्रामृतप्राभूतना प्रारमટકા-શ્રી ગૌતમસ્વામી પૂછે છે કે-નક્ષત્રોનું ભજન કેવા પ્રકારનું કહે છે? આ પ્રશ્ન સાંભળીને શ્રી ભગવાને કહે છે–હે ગૌતમ! આ અઠયાવીસ નક્ષેત્રોમાં કૃત્તિકા નક્ષત્ર દહીં અને ભાત ખાઈને તેનાથી પ્રેરણા મેળવી લેકનું કાર્ય સાધે છે. રોહિણીનક્ષત્ર વૃષભનું માંસ ખાઈને કાર્ય સિદ્ધ કરે છે, અહીંયાં વૃષભમાંસ એ પ્રમાણે કહેવાથી (नामैकदेशगृहणेन नामग्रहणं भवति) से मन मे भाग पाथी सभा नाम ગ્રહણ કરાય છે, આ નિયમથી વૃષમ કહેવાથી વૃષભવાહન વલ્લભ-શિવને પ્રિય વસ્તુ ધત્તરા નામની વનસ્પતિનું માંસ એટલે કે અંદરને સારભાગ અથવા ધતુરાના ફળનું
नभ धुं पशु छ, 'मसितं मर्दितं चूर्णीकृतं वस्तु मांसमित्युच्यते) २ ४थनने આગળ પણ આજ પ્રમાણે સમજી લેવું. ૨ મૃગશિરા નક્ષત્ર મૃગનું માંસ ઈન્દ્રાવણી ચૂર્ણનું
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #1061

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिकाटीका सू० ५१ दशमप्राभृतस्य सप्तदश प्राभृतप्राभृतम् १०४९ नवनीतेन भुक्त्व का० (५) पुनर्वसुना घृतेन भुक्त्वा का० (६) पुष्येन क्षीरेण भुक्त्वा का० (७) आश्लेषायां दीपकमांसं-यवानी (आजमा) चूर्ण भुक्त्वा का० दीपयत्यग्नि-जठराग्नि यः स दीपको दीपनी वा कथ्यते । उक्तं च-यवानी पाचनी रुच्या तीक्ष्णोष्णा कटुलघुः । दीपनी दीपका तिक्ता पित्तहा शुक्रशूलहृत...। (निघंटु) (८) मघायां कस्तूरिकां भुक्त्वा का० (९) पूर्वाफाल्गुनीभिमण्डूकमांस-मण्डूकपर्णीनामकवनस्पतिविशेषस्य चूर्ण भुक्त्वा का० (१०) उत्तराफाल्गुनी भिर्नखीमांसं-व्याघ्रनखीनामक-वनस्पतिचूर्ण भुक्त्वा का० (११) हस्तेन वत्सानीकं-पक्वतण्डुलजलं कांजीकं भुक्त्वा का० (१२) चित्राभिः मुद्गसूपपुद्गद्युदलं भुक्त्वा का० (१३) स्वातीनक्षत्रे फलानि भुक्त्वा का० (१४) विशाखाभिः की वस्तु इन्द्रावरुणी नाम की वनस्पति विशेष का चूर्ण खाकर कार्य सिद्ध करता है ४ आर्द्रा नक्षत्र मक्खन खाकर कार्य सिद्ध करता है। पुनर्वसु नक्षत्र घृत खाकर कार्य करते है ५ पुष्य नक्षत्र क्षीर खाकर कार्य करता है ६, आश्लेषा नक्षत्र दीपक मांस-माने यवानी (अजमा) चूर्ण खाकर कार्य सिद्ध करता है। जठराग्नि को जो प्रदीप्त करे वह दीपक कहा जाता है अथवा दीपनी भी कहते है निघंटु में कहा भी है-(यावनी, पाचनी रुच्यां तीक्ष्णोष्णा कटु लघुः। दीपनी दीपिका तिक्ता पित्तहा शुक्र शूलहृत्) ७, मघा नक्षत्र कस्तूरी खाकर कार्य सिद्ध करता है ८ पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र मंडूक मांस अर्थात् मंडूकपर्णी वनस्पति का चूर्ण खाकर कार्य करता है ९, उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र नखीमांस अर्थात् वाघनखी नामक वनस्पति का चूर्ण खाकर कार्य करता है १०, हस्तनक्षत्र वत्सरनीक अर्थात् पक्व चावल का जल कांजी (माड या ओसामण) खाकर कार्य करता है ११, चित्रा नक्षत्र मूंग की दाल खाकर कार्य सिद्ध करते है १२, स्वाती नक्षत्र फल खाकर कार्य सिद्ध करता है १३, विशाखा ભક્ષણ કરીને કાર્ય કરે છે, મૃગમાંસ એટલે કે મૃગને ખાવાની વસ્તુ ઈંદ્રાવરુણી નામની વનસ્પતિ વિશેષનું ચૂર્ણ ખાઈને કાર્યસિદ્ધ કરેલ છે. ૩ આદ્રા નક્ષત્ર માખણ ખાઈને કાર્ય સાથે છે. ૪ પુનર્વસુ નક્ષત્ર ઘી ખાઈને કાર્ય સિદ્ધ કરે છે. ૫ પુષ્ય નક્ષત્ર ખીર ખાઈને કાર્ય સિદ્ધ કરે છે. ૬ અલેષા નક્ષત્ર દીપકમાંસ એટલે કે–ચવાની (અજમે)નું ચૂર્ણ ખાઈને કાર્ય સિદ્ધ કરે છે. જઠરાગ્નિને જે પ્રદીપ્ત કરે તે દીપક કહેવાય છે, અથવા દીપની પણ ४ , निघटुमा यु ५ छे, (यावनी पाचनी रुच्या तीक्ष्णोष्णा कटुलघुः दीपनी दीपिकातिक्ता पित्तहा शुक्रशूलहृत् )७ भयानक्षत्र ४२तुरी माने आय सिद्ध ४२ छे. ८ पूर्वाशनी નક્ષત્ર મંડૂકમાંસ એટલે કે મંડૂકપણ વનસ્પતિનું ચૂર્ણ ખાઈને કાર્ય કરે છે. ૯ ઉત્તરાફાળુની નક્ષત્ર નખી માંસ અર્થાત્ વાઘનખી નામની વનસ્પતિનું ચૂર્ણ ખાઈને કાર્ય કરે છે, ૧૦ હસ્ત નક્ષત્ર વત્સાનીક અર્થાત્ રાંધેલ ચોખાનું પાણી કાંજી (ઓસામણ) ખાઈને કાર્ય કરે છે. ૧૧ ચિત્રા નક્ષત્ર મગની દાળ ખાઈને કાર્ય સિદ્ધ કરે છે. ૧૨ સ્વાતી નક્ષત્ર ફળ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1062

१०५०
__सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे असिक्तवस्तूनि-पर्युषितवस्तूनि भूक्त्वा का० (१५) अनुराधाभिः मिश्राकृतं-कृच्छ्रान्न भुक्त्वा का० (१६) ज्येष्ठाभिः कोलष्टिकं-बदरीफलचूर्ण भुक्त्वा का० (१७) मूलेन मूलशाकं भुक्त्वा कार्य साधयन्ति (१८) पूर्वाषाढाभिराम्लकशरीरेण-आम्लकशरीरं आम्लकफलं भुक्त्वा का० (२०) अभिजिन्नक्षत्रेण पुष्पमिश्रितं भुक्त्वा का० (२१) श्रवणनक्षत्रेण क्षीरं वा भुक्त्वा का० (२२) धनिष्ठाभिः फलैः साकं भुक्त्वा का० (२३) शतभिषानक्षत्रेण तुवरधुदलं भुक्त्वा का० (२४) पूर्वाग्रौष्ठपदाभिः कारिल्येन भुक्त्वा का० (२५) उत्तरापौष्ठपदाभिः वराहमांसं-बराहकन्दवनस्पतिविशेषचूर्ण-कराहीकन्दचूर्ण भुक्त्वा का० (२६) रेवतीनक्षत्रैः जलचरमांसं-जलकुम्भिकानामकवनस्पतिचूर्ण-जले चरति वृद्धिं गच्छति च या सा जलचरी जलकुम्भिका तस्या चूर्ण भुक्त्वा का० (२७) आश्विनी नक्षत्रैः तिन्तिणीनक्षत्र अधिक वस्तु अर्थात् वासि वस्तु खाकर कार्य करता है १४, अनुराधा नक्षत्र मिश्रीकृत कृच्छ्र अन्न (खीचडी) खाकर कार्य करता है १५, ज्येष्ठा नक्षत्र कोलष्टिक माने बेर का चूर्ण खाकर कार्य करता है १६, मूलनक्षत्र मूले का शाक खाकर कार्य करता है १०, पूर्वाषाढा नक्षत्र अम्लक शरीर अर्थात् आमलक फल खाकर कार्य करता है १८, उत्तराषाढा नक्षत्र बेल बिल्व फल को खाकर कार्य करता है १९, अभिजित् नक्षत्र पुष्पमिश्रित वस्तु खाकर कार्य करता है २०, श्रवण नक्षत्र क्षीर खाकर कार्य करता है २१, धनिष्ठा नक्षत्र फल खाकर कार्य करता है २२, शतभिषा नक्षत्र तुवर की दाल खाकर कार्य करता है २३, पूर्वाप्रौष्ठपदा नक्षत्र करेला खाकर कार्य करता है २४, उत्तराप्रौष्ठपदा नक्षत्र वराहमांस अर्थात् वराहकंद वनस्पति नामक चूर्ण माने वराहीकंद का चूर्ण खाकर कार्य करता है २५, रेवती नक्षत्र जलचरमांस अर्थात जलचरकुम्भिका नाम की वनस्पति विशेष का चूर्ण जलमें जो रहे ખાઈને કાર્ય સિદ્ધ કરે છે. ૧૩ વિશાખા નક્ષત્ર આસિત વસ્તુ એટલે કે વાસી વાસ્તુ ખાઈને કાર્ય કરે છે, ૧૪ અનુરાધા નક્ષત્ર મિશ્રીકૃત કુછુ અન એટલે કે ખીચડી ખાઈને કાર્ય કરે છે, ૧૫, જ્યેષ્ઠા નક્ષત્ર કેલષ્ટિક એટલેકે બોરનું ચૂર્ણ ખાઈને કાર્ય સિદ્ધ કરે છે. ૧૬ મૂલનક્ષત્ર શાક ખાઈને કાર્ય કરે છે ૧૭, પૂર્વાષાઢા નક્ષત્ર અમ્લકશરીર એટલે કે આમબાના ફળ ખાઈને કાર્ય કરે છે. ૧૮, ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્ર બેલ-બીલાના ફળ ખાઈને કાર્ય કરે છે. ૧૯ અભિજીત નક્ષત્ર પુષ્પ મેળવેલ વસ્તુ ખાઈને કાર્ય કરે છે. ૨૦, શ્રવણનક્ષત્ર ખીર ખાઈને કાર્ય કરે છે, ૨૧, ધનિષ્ઠા નક્ષત્ર ફળ ખાઈને કાર્ય કરે છે. ૨૨ શતભિષા નક્ષત્ર તુવરની દાળ ખાઈને કાર્ય કરે છે. ૨૩, પૂર્વપ્રૌદ્ધપદાનક્ષત્ર કારેલા ખાઈને કાર્ય કરે છે. ૨૪ ઉત્તરપ્રૌષ્ઠપદા નક્ષત્ર વરાહમાંસ એટલેકે–વરાહકંદ વનસ્પતિનું ચૂર્ણ અર્થાત્ વરાહીકંદનું ચૂર્ણ ખાઈને કાર્ય કરે છે. ૨૫ વતિનક્ષત્ર જલચર માંસ અર્થાત્ જલચર કુંભિકા નામની વનસ્પતિ વિશેષનું ચૂર્ણ ખાઈને કાર્ય સિદ્ધ કરે છે.
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1063

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ५१ दशमप्राभृतस्य सप्तदश प्राभृतप्राभृतम् १०५१ कमांसं-तिन्तिणीक (आम्ली) चूर्ण भुक्त्वा का० (२८) भरणीनक्षत्रैः तिलमिश्रितं तण्डुलं भुक्त्वा कार्य साधयन्तीति नक्षत्राणां भोजनानि प्रतिपादितानि ।
नक्षत्रनामानि भोज्यानि नक्षत्रनामानि भोज्यानि १ कृतिका-दधि
७ आश्लेषा-दीपक (व्याघ्र)मांसं२ रोहिणी-वृषभमांसं-धत्तुरकचूर्ण
अजमा चूर्ण ३ मृगशिरा-मृगमांसं-इन्द्रवारुणी चूर्ण
८ मघा-कस्तूरिका ४ आर्द्रा-नवनीतं
९ पूर्वाफाल्गुनी-मण्डूकमांस-मण्डूकपर्णी
नामकवनस्पतिचूर्ण ५ पुनर्वसू-घृतं
१० उत्तराफाल्गुनी-नखीप्राणिनां मांस६ पुष्यं-क्षीरं
व्याघनखीनामक वनस्पतिचूर्ण वृद्धि प्राप्त करे बह जलचरी माने जलकुम्भिका उसका चूर्ण खाकर कार्य सिद्ध कहता है, २६, अश्विनी नक्षत्र तिन्तिणीक मांस तितिणि माने इमली उसका चूर्ण या सारभाग खाकर कार्य करता है २७, भरणी नक्षत्र तिलमिश्रित तण्डुल-चावल खाकर कार्य करता है २८, इसप्रकार प्रत्येक नक्षत्रों का भोजन प्रतिपादित किया है ।सू० ५१॥
नक्षत्रों के नाम एवं उन का आहार दर्शक कोष्ठक नक्षत्रों के नाम आहार नक्षत्रों के नाम आहार १ कृत्तिका-दही
६ पुष्य-खीर २ रोहिणी-वृषभमांस-धत्तुराका चूर्ण ७ अश्लेषा-दीपक (वाघ)मांस३ मृगशिरा-मृगमांस-इन्द्र
अजमा चूर्ण वारुणी चूर्ण ८ मघा-कस्तूरी ४ आर्द्रा-मक्खन
९ पूर्वाफाल्गुनी-मंडूकमांस-मण्डूक५ पुनर्वसू-घी
पर्णी वनस्पति का चूर्ण જલમાં જ રહે અને વધે તે જલચરી અર્થાત્ જલકુંભિક તેનું ચૂર્ણ ૨૬ અશ્વિની નક્ષત્ર તિન્તિણકમાંસ તિતિણી એટલે આમલી તેનું ચૂર્ણ અથવા સારભાગ ખાઈને કાર્ય કરે છે. ૨૭ ભરણી નક્ષત્ર તલમિશ્રિત ચેખા ખાઈને કાર્ય કરે છે. ૨૮ આ રીતે દરેક નક્ષत्राना माननु प्रतिपादन ४२८ छ. ।। सू. ५१ ॥
નક્ષત્રોના નામો અને તેમના આહાર દર્શક કઠો નક્ષત્રનું નામ
આહાર
નક્ષત્રનું १. वृत्ति:-86
૫ પુનર્વસુ-ઘી ૨ રહિણી-વૃષભ માંસ-ધંતુરાનું ચૂર્ણ દ પુષ્ય-ખીર ૩ મૃગશિરા-મૃગમાંસ-ઈંદ્રવારૂણું ચૂર્ણ ७ मोषा-दी५४ (41) मांस-ममा यूश ૪ આદ્ર-માખણ
૮ મઘા-કસ્તુરી
આહા૨
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1064

१०५२
११ हस्तः - पक्वतण्डुलजलं ( कांजी) १२ चित्रा मुद्गदल १३ स्वाती - फलानि १४ विशाखा - पर्युषितान्नं
१५ अनुराधा - कृच्छ्रान्नं ( खिचड़ी) १६ ज्येष्ठा - वदरीफलचूर्ण
१७ मूलं - व्याघ्रखीनामक वनस्पति चूर्ण १८ पूर्वाषाढा - आम्लकं
१९ उत्तराषाढा - वलकि विल्वफलं
।। दशमस्य प्राभृतस्य सप्तदशं
१० उत्तराफाल्गुनी - नखी प्राणीयों का मास - वाघनखी वनस्पति का चूर्ण
११ हस्त-पक्व चावल का जलमांडया कांजी
१२ चित्रा - मूंग की दाल १३ स्वाती - फल
१४ विशाखा - वासी अन्न
१५ अनुराधा - कृच्छ्रान्न ( खीचडी) १६ ज्येष्ठा - बेर का चूर्ण
१७ मूल - वाघनखी नामक वनस्पति का चूर्ण
૯ પૂર્વાફાલ્ગુની–મંડૂક માંસ-મંડુકપણી વનસ્પતિનું ચૂર્ણ
૧૦ ઉત્તરાફાલ્ગુનીનખવાળા પ્રાણીનું માંસ -વાઘનખી વનસ્પતિનું ચૂ
૧૧ હસ્ત–રાંધેલ ચાખાનું એસામણુ ૧૨ ચિત્રા-મગની દાળ ૧૩ સ્વાતી-ફળા ૧૪ વિશાખા-વાસીઅન્ન
१५ अनुराधा - छान्न (जीडी) ૧૬ જ્યેષ્ઠા-ખેરનું ચૂણુ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧
सूर्यप्रज्ञप्तिसत्रे
२० अभिजित - पुष्पं २१ श्रवणा - क्षीरं
२२ धनिष्ठा - फलं
२३ शतभिषा - तुवरदलं २४ पू० भाद्रपदा - कारिल्यं ( करेली) २५ उत्तराभाद्रपदा - वराहमांसं - वराहकन्दचूर्ण २६ रेवती - जलचरमांसं - जब कुम्भिका चूर्ण २७ अश्विनी - तिन्तीणीकमासं- आमलचूर्ण २८ भरणी - तिलमिश्रितं तण्डुलं
इति सू० ५१ ॥
प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ॥
१८ पूर्वाषाढा - आंवला
१९ उत्तराषाढा - वलकी - बेल फल २० अभिजित् - पुष्प २१ श्रवण- खीर
२२ धनिष्ठा - फल
२३ शतभिषा - तुवर की दाल नामकी वनस्पति का चूर्ण
२४ पूर्वाभाद्रपदा - करेला
२५ उत्तराभाद्रपदा - वराह मांसवराहीकन्द का चूर्ण २६ रेवती - जलचरमांस - जलकुम्भिका ૧૭ મૂળ-વાઘનખી વનસ્પતિનું ચૂર્ણ ૧૮ પૂર્વાષાઢા-આંબળા
૧૯ ઉત્તરાષાઢા-એલ-મીલીના ફળ ખીલા ૨૦ અભિજીત્–પુષ્પ
૨૧ શ્રવણુ-ખીર
૨૨ ધનિષ્ઠા-ફળ
૨૩ શતભિષા-તુવેરની દાળ
૨૪ પૂર્વાભાદ્રપદા-કારેલા
૨૫ ઉત્તરાભાદ્રપદા -વરાહમાંસ-વાહીક દનું
ચૂર્ણ

Page #1065

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ५२ दशमप्राभृतस्य अष्टादश प्राभृतप्राभृतम् १०५३
दशमस्य प्राभृतस्य अष्टादशं प्राभृतप्राभृतम् 'योगे किं ते वस्तु आख्यात' मित्याख्यप्रवृत्तस्य दशमस्य प्राभृतस्य सप्तदशे प्राभृतप्राभृते नक्षत्राणां भोजनानि प्रतिपाद्य सम्प्रति अष्टादशेऽस्मिन् प्राभृतप्राभृतेऽर्थाधिकारसूत्रे चन्द्रादित्ययोश्चारान् अभिधित्सुस्तद्विषयकं प्रश्नोतरसूत्रमाह-'ता कहं ते चारा' इत्यादिना
मूलम्-ता कहं ते चारा आहिएति वएज्जा । तत्थ खल्लु इमा दुविहा चारा पण्णत्ता, तं जहा-आदिचचारा य चंदचारा य, ता कहं ते चंदचारा आहिएति वएज्जा ! ता पंचसंवच्छरीएणं जुगे, अभीई णक्खत्ते सत्तट्टि चारे चंदेण सद्धिं जोयं जोएति सवणेणं णक्खत्ते सत्तढेि चारे चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ, एवं जाव उत्तरासाढा णक्खत्ते सत्तढेि चारे चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ । ता कहं ते आइच्चचारा आहिएत्ति वएज्जा, ता पंचसंवच्छरिए णं जुगे अभीई णक्खत्ते पंचचारे सूरेण सद्धिं जोयं जोएति, एवं जाव उत्तरासाढा णक्खत्ते पंचचारे सूरेण सद्धिं जोयं जोएइ ॥ सू० ५२ ॥
दसमस्स पाहुडस्स अट्ठारसमं पाहुडपाहुडं समत्तं ।। छाया-तावत् कथं ते चारा आख्याता इति वदेत् तत्र खलु इमे द्विविधाश्चाराः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-आदित्यचाराश्च चन्द्रचाराश्च । तावत् कथं ते चन्द्रचारा आख्याता इति वदेत , तावत् पञ्चसांवत्सरिके खलु युगे अभिजिन्नक्षत्र सप्तषष्टिं चारान् चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, श्रवणा खलु नक्षत्रं सप्तपष्टिं चारान् चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति, एवं यावत् उत्तराषाढानक्षत्र सप्तपष्टिं चारान् चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति । तावत् कथं ते आदित्यचारा आख्याता इति वदेत् , तावत् पञ्चसांवत्सरिके खलु युगे अभिजिन्नक्षत्रं पञ्चचारान सूर्येण सार्द्ध योगं युनक्ति, एवं यावत् उत्तराषाढानक्षत्रं पञ्चचारान् सूर्येण सार्द्ध योगं युनक्ति ।। सू० ५२ ।।
॥ दशमस्य प्राभृतस्य अष्टादशं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ॥ टीका-'ता कहं ते चारा आहिएति वएज्जा' तावत् कथं ते चारा आख्याता इति वदेत् । २७ अश्विनी-तिन्तीणिक मांस- २८ भरणी-तिल मिश्रित चावल
अमले का चूर्ण दसवें प्राभृत का सत्रहवां प्राभृतप्राभृत समाप्त ॥ १०-१७॥ ૨૬ રેવતી-જલચરમસ-જલકુલ્સિક નામની ૨૭ અશ્વિની–તિન્તીણિકા માંસ-આમલીનું ચૂર્ણ
વનસ્પતિનું ચૂર્ણ ૨૮ ભરણી–તલ મેળવેલ ભાત છે સૂ ૫૧ છે समा प्रामृतनु सत्तरभु प्रामृतामृत समाप्त ॥ १०-१७ ॥
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1066

१०५४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे तावत्-नक्षत्राणां भोजनवस्तूनि ज्ञात्वा सम्प्रति चन्द्रसूर्ययोश्वारविषये किमपि ज्ञातुमीहे तावत , कर्थ-केन प्रकारेण केन क्रमेण कया वा युक्त्या-किं प्रमाणया संख्यया वा ते-त्वया भगवन् ! चारा:-चन्द्रसूर्ययोगतिभेदाः आख्याताः-प्रतिपादिताः वर्तन्त इति वदेत-कृपया कथय भगवन्नितिशेषः । एवंविध गौतमस्य प्रश्नं श्रुत्वा भगवानाह-'तत्थ खलु इमा दुविहा चारा पण्णत्ता, तं जहा आदिञ्चचारा य चंदचारा य' तत्र खलु इमे द्विविधाश्चाराः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा आदित्यचाराश्च चन्द्रचाराश्च । तत्र-चन्द्रसूर्ययोश्चारविषयविचारे खल्विति वाक्यालङ्कारे इमे-वक्ष्यमाणस्वरूपाः, द्विविधाः-द्विप्रकारकाः चाराः-गतिभेदाः प्रज्ञप्ताः-प्रतिपादिताः सन्ति । अथ तवैविध्यं कथयति-तद्यथा आदित्यचाराः-सूर्यगतिभेदाः, चन्द्रचारा:-चन्द्रगति मेदाश्चेति । अत्र च शब्दौ परस्परसमुच्चयबोधको ज्ञेयौ । तत्र प्रथमतश्चन्द्रचारपरिज्ञानार्थं तद्विषयकं प्रश्नसूत्रं पुनौतमः सूत्रयति-ता कहं ते चंदचारा
अठारहवां प्राभृतप्राभृत प्रारंभ टीकार्थ-(ता कहं ते चारा अहिएत्ति वएजा) नक्षत्रों के भोजन विशेष को जानकर अब श्री गौतमस्वामी चंद्र सूर्यादि नक्षत्रों के गतिविषय में प्रश्न करते हैं कि हे भगवन् किस प्रकार से या किस क्रम से या किस प्रकार की युक्ति से आपने चंद्रसूर्य के चार माने गति भेद प्रतिपादित किये हैं ? सो कृपा करके कहिए, इस प्रकार श्री गौतमस्वामी के प्रश्नके सूनकर श्रीभगवान् उत्तर में कहते हैं (तत्थ खलु इमा दुविहा चारा पण्णत्ता, तं जहा आदिच्चचारा य चंदचारा य) चंद्रसूर्य के गति विषयक विचारणा में ये वक्ष्यमाण रूप दो प्रकार से गतिभेद प्रतिपादित किया किया है, जो इस प्रकार है-आदित्यचार माने सूर्य की गति का भेद एवं चंद्रचार माने चन्द्रकी गति का भेद । उसमें पहले चंद्र की गति को जानने के लिये तद्विषय संबंधी श्री गौतमस्वामी प्रश्न करते
અઢારમાં પ્રાભૃતપ્રાકૃતને પ્રારંભ ट -(ता कहं ते चारा आहिएत्ति वएज्जा) नक्षत्राना मान विषयनु थन સાંભળીને હવે શ્રી ગૌતમસ્વામી ચંદ્રસૂર્યાદિ નક્ષત્રોની ગતિ સંબંધી પ્રશ્ન પૂછે છે કે-હે ભગવન કેવી રીતે અથવા કયા કમથી અગર કેવા પ્રકારની યુક્તિથી આપે ચંદ્ર સૂર્યના ચાર એટલે કે ગતિભેદ પ્રતિપાદિત કરેલ છે? તે આપ કૃપા કરીને કહે. આ રીતે શ્રી गौतभस्वामीना प्रश्नाने साजाने श्री भगवान् उत्तरमा ४३ छ -(तत्थ खलु इमा दुविहा चारा पण्णत्ता तं जहा-आदिच्चचारा य चंदचारा य) यंद्र सूर्य नी गति सधी वियाરણામાં વયમાણ રીતે બે પ્રકારના ગતિભેદ પ્રતિપાદિત કરેલ છે, જે આ પ્રમાણે છે, આદિત્યચાર એટલે કે સૂર્યની ગતિને ભેદ અને ચંદ્રચાર એટલે કે ચંદ્રની ગતિને ભેદ તેમાં પહેલાં ચંદ્રની ગતિ જાણવા માટે તેના સંબંધમાં શ્રી ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન પૂછે छ, (ता कहं ते चंदचारा आहिएति वरज्जा) मावान् मापना मतथी या आधारथी
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રઃ ૧

Page #1067

4
.
..
सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ५२ दशमप्राभृतस्य अष्टादश प्राभृतप्राभृतम् १०५५ आहिएति वएज्जा' तावत कथं ते चन्द्रचारा आख्याता इति वदेत् । तावदिति पूर्ववत कथंकेन प्रकारेण-केन प्रमाणेन केनाधारेण कया वा संख्यया ते-त्वया भगवन् ! चन्द्रचाराःचन्द्रगतिप्रकाराः-चन्द्रगतिभेदाः, आख्याताः-प्रतिपादिता इति वदेत-कथयेत् ततो भगवानुत्तरयति-'ता पंच संवच्छरिएणं जुगे अभीई णक्खत्ते सत्तसहिचारे चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ' तावत् पञ्चसांवत्सरिके युगे अभिजिन्नक्षत्रं सप्तपष्टिं चारान् चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति । तावत्-भवत्प्रश्नस्योत्तरं श्रूयतां तावत् पञ्चसांवत्सरिके-पञ्चसंवत्सरात्मके-चन्द्रचन्द्राभिवद्धित, चन्द्राभिवद्धितरूपपञ्चसंवत्सरप्रमाणे, खल्विति वाक्यालङ्कारे युग-युगाभिधे काले, अभिजिम्नक्षत्रं सप्तषष्टि-सप्तपष्टिमवधिंकृत्य-सप्तपष्टिप्रकारान् चारान्-गति भेदान् यावत् चन्द्रेण साकं योगं युनक्ति-योगं करोति उपपद्यते । अत्र निष्कर्षार्थः प्रतिपाद्यते चन्द्रोऽभिजिन्नक्षत्रेण सह संयुक्तो युगमध्ये-पञ्चवर्षात्मके समये सप्तषष्टिसंख्यान् चारान् चरतीति । कथमेतदवसीयत इति चेत्तदा गणितप्रक्रियया विशदमुच्यते-इहहि व्यवहारकार्य सौर-चान्द्र-सावननाक्षत्रमिति चतुर्विधानि कालमानानि गृह्यन्ते, लोके मुख्यतयोपयुज्यन्ते च तत्र योगमधिकृत्य सकलनक्षत्रमण्डलपरिसमाप्तिरेकेन नक्षत्रमासेन भवति, नक्षत्रो हैं-(ता कहं ते चंदचारा आहिएत्ति वएजा) हे भगवन् आपके मत से किस आधार से वा किस प्रमाण से चंद्र की गति का प्रकार यानी चंद्र गति का भेद प्रतिपादित किया है ? सो कहिए। श्री भगवान्-(ता पंचसंवच्छरिएणं जुगे अभीई णक्खत्ते सत्तसहिचारे चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ) हे गौतम ! पांच संवत्सर प्रमाणवाले युग नामक काल में अभिजित् नामक नक्षत्र सडसठ प्रकार की गति भेद से यावत् चंद्र के साथ योग प्राप्त करता है, कहने का भाव यह है कि अभिजित् नक्षत्र से मिला हुवा चंद्र पंचवर्षात्मक युग में सडसठ संख्यात्मक गति करता हैं, यह किस प्रकार से होता है ? यह जानने के लिये गणित प्रक्रिया करने से स्पष्ट होता है, यहां व्यवहार कार्य में सौरचाद्र-सावन-एवं नाक्षत्र इसप्रकार चार प्रकार का कालमान लोक में मुख्य. तया गृहीत किये जाते हैं, उनमें योग को लेकर समग्र नक्षत्र मंडल की અગર કયા પ્રમાણથી ચંદ્રની ગતિને પ્રકાર અર્થાત્ ચંદ્રની ગતિને ભેદ પ્રતિપાદિત કરેલ छ ? मा५ ४. श्री भगवान-(ता पंच संवच्छरिए णं जुगे अभीई णक्खत्ते सत्तद्विचारे चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ) 3 गौतम ! पांय सवत्सरात्म अर्थात् 'द्र यामिति ચંદ્રાભિતિરૂપ પાંચ સંવત્સર પ્રમાણવાળા યુગ નામના કાળમાં અભિજીત નામનું નક્ષત્ર સડસડ પ્રકારની ગતિભેદથી યાવત્ ચંદ્રની સાથે યોગ પ્રાપ્ત કરે છે, કહેવાને ભાવ એ છે કે–અભિજીત નક્ષત્રને મળેલ ચંદ્ર પાંચ વર્ષાત્મક યુગમાં સડસઠ સંખ્યાત્મક ગતિ કરે છે, આ કઈ રીતે થાય ? તે જાણવા માટે ગણિત પ્રક્રિયા કરવાથી તે સ્પષ્ટ થાય છે. અહીંયાં વ્યવહાર કાર્યમાં સૌર-ચાન્દ્ર–સાવન અને નાક્ષત્ર આ રીતે ચાર પ્રકારનો કાળ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1068

१०५६
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
दयात् नक्षत्रोदयं यावत् नक्षत्रदिनं चन्द्रस्याष्टाविंशति नक्षत्र भोगकालं यावदर्थात् भगणपूर्ति यावदेको नाक्षत्रमासः कथ्यते । ते च नाक्षत्रमासाः पञ्चवर्षात्मके युगमध्ये सप्तषष्ठिसंख्यकाः भवन्ति, कथमेतावन्तो भवन्तीत्यग्रे भावयिष्यते । प्रकृतौ प्रतिनक्षत्रपर्यायमेकैकं चारमभिजिता नक्षत्रेण सह चन्द्रस्य योगसम्भवात् उपपद्यते, चन्द्रोऽभिजिता नक्षत्रेण सह संयुक्तो युगमध्ये सप्तषष्टिसंख्यान् वारान् चरतीति । एवं प्रतिनक्षत्रं भावनीयम् । यथा - 'सवणे णं णक्खत्ते सत्तद्विचारे चंदेण सद्धिं जोयं जोएड' श्रवणा खल नक्षत्रं सष्टषष्टिं चारान् चन्द्रेण सार्द्धं योगं युनक्ति । पञ्चसांवत्सरिके - चन्द्रचन्द्राभिवर्द्धितरूपपञ्च संवत्सरप्रमाणे युगमध्ये श्रवण नक्षत्रं खलु सप्तषष्टिसंख्यान् चारान् चरति - चन्द्रः श्रवणनक्षत्रेण सह संयुक्तो युगमध्ये सप्तषष्टिसंख्यान् चारान् चरतीतिभावः । ' एवं जाव उत्तरासाठा णक्खत्ते सत्तद्विचारे चंदेण समाप्ति एक नक्षत्र माससे होती है, नक्षत्र के उदय से नक्षत्र का उदय पर्यन्त नक्षत्रदिन माने चंद्र का अठाईस नक्षत्रों का भोगकाल पर्यन्त अर्थात् भगणपूर्ति पर्यन्त का एक नाक्षत्र मास होता । वह नाक्षत्र मास पंचवर्षात्मक युग में सरसठ ६७ होते हैं, यह किस प्रकार से होता है ? सो आगे दिखलाया जागा । प्रकृत में प्रत्येक नक्षत्र पर्याय में एक एक चार अभिजित नक्षत्र के साथ चंद्रयोग के संभव से होता है, चंद्र अभिजित नक्षत्र के साथ संयुक्त होकर एक युग में सरसठ चार करता है इस प्रकार प्रत्येक नक्षत्र के विषय में समझ लेवें । जैसे कि (सवणे णं णक्खन्ते सत्तट्ठि चारे चंद्रेण सद्धिं जोयं जोएइ) पांच संवत्सरात्मक प्रमाणवाले युग में श्रवण नक्षत्र सडसठ संख्यात्मक चार करता है । अर्थात् श्रवण नक्षत्र के साथ मिला हुवा चंद्र पंच संवत्सरात्मक युग में सरसठ संख्या से गति करता है । ( एवं जाव उत्तरा साढा णक्खते सत्तद्विचारे चंदेण सद्धिं जोयं जोएई) पूर्वप्रतिपादित क्रम से
માન લેાકમાં મુખ્યતયા ગ્રહણ કરવામાં આવે છે. તેમાં યાગને લઈને સમગ્ર નક્ષત્રમંડળની સમાપ્તિ એક નક્ષત્ર માસથી થાય છે, નક્ષત્રના ઉદય પર્યન્ત નક્ષત્ર દિવસ ચંદ્રના અઠયાવીસ નક્ષત્રના ભાગકાળ પર્યન્ત અર્થાત્ ભગણુ પૂર્તિ પર્યન્ત એક નક્ષત્રમાસ થાય છે, આ નાક્ષત્રમાસ પાંચ વર્ષાત્મક યુગમાં સડસઠ ૬૭ થાય છે, આ કઈ રીતે થાય છે? તે આગળ બતાવવામાં આવશે. પ્રકૃતમાં પ્રત્યેક નક્ષત્ર પર્યાયમાં એક એક ચાર અભિજીત્ નક્ષત્રની સાથે ચંદ્રના યાગથી થાય છે, ચંદ્ર અભિજીત્ નક્ષેત્રની સાથે સયુક્ત થઈને એક યુગમાં સડસઠ ચાર કરે છે, આરીતે દરેક નક્ષત્રના સંબંધમાં સમજી લેવુ' જેમ કે(सवणे णं णक्खत्ते सत्तट्ठिचारे चंद्रेण सद्धिं जोयं जोएइ) पांथ संवत्सरात्भ युगभां શ્રવણ નક્ષત્ર સડસઠે સંખ્યાત્મક નક્ષત્રની સાથે મળેલ चंद्र पांय संवत्सरवाजा युगमां (एवं जाब उत्तरासादा
ચાર કરે છે. અર્થાત્ શ્રવણ सडसह संध्याथी गति ४रे छे. णक्खत्ते सत्तद्विचारे चंद्रेण सद्धि जोएइ) पूर्वप्रतिपादित उभथी उत्तराषाढा नक्षत्र यावत्
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #1069

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ५२ दशमप्राभृतस्य अष्टदश प्राभृतप्राभृतम् १०५७ सद्धिं जोयं जोएइ' एवं यावत् उत्तरासापाढानक्षत्रं सप्तषष्टिं चारान् चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति । एवं-पूर्वप्रतिपादितक्रमेण उत्तराषाढा नक्षत्रं यावत्-धनिष्ठातः उत्तराषाढानक्षत्रं यावत् सर्वेषां नक्षत्राणां सप्तषष्टिसंख्यान् चारान् प्रतिपादयेत् यथा अभिजित श्रवणानक्षत्रयोश्चन्द्रचारविषये भावनाप्रदर्शिता तथैव धनिष्ठानक्षत्रमारभ्योत्तराषाढानक्षत्रं यावत् अष्टाविंशति प्रतिनक्षत्रे सप्त. पष्टिचारविषये भावनाभावनीयम् । यथा-'धणिट्ठा णक्खत्ते सत्तसहिचारे चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ' धनिष्ठा नक्षत्रं सप्तपष्टिं चारान् चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति । 'सयभिसया णक्खत्ते सत्तसहिचारे चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ' शतभिषानक्षत्रं सप्तपष्टिं चारान् चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति । 'पुव्वाभदवया णक्खत्ते सत्तसहिचारे चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ' पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्र सप्तपष्टिं चारान् चंद्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति । 'उत्तराभवया णक्खत्ते सत्तसद्विचारे चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ' उत्तराभाद्रपदानक्षत्रं सप्तषष्टिं चारान् चन्द्रेण सार्द्ध योगं युनक्ति । एवं उत्तराषाढा नक्षत्र यावत् सभी नक्षत्रों का सरसठ संख्यात्मक गति का प्रतिपादन करें । जिस प्रकार से अभिजित् एवं श्रवण नक्षत्र का चंद्र के चार का विषय में भावना प्रदर्शित की गई है, उसी प्रकार धनिष्ठा नक्षत्र से लेकर उत्तराषाढा नक्षत्र पर्यन्त यावत् अठावीसों नक्षत्रों में प्रत्येक नक्षत्र सडसठ प्रकार से गति करते हैं इस प्रकार से भावना भावित कर लेवें । जैसे कि(धणिट्ठा णक्खत्ते सत्तसहि चारे चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ) धनिष्ठा नक्षत्र सडसठ प्रकार के चार से चंद्र के साथ योग करता है । (सयभिसया णक्खत्ते सत्तसहि चारे चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ) शतभिषा नक्षत्र सरसठ प्रकार के चार से चंद्र के साथ योग करता है । (पुव्वाभद्दवया णक्खत्ते सत्तसहि चारे चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ) पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्र सरसठ प्रकार से चंद्र के साथ योग करता है, (उत्तराभवया णक्खत्ते सत्तहि चारे चंदेण सद्धिं जोयं जोएइ) उत्तराभाद्रपदा नक्षत्र सरसठ प्रकार से चंद्र के साथ योग करता है । अवબધા નક્ષત્રની સડસઠ સંખ્યાવાળી ગતિનું પ્રતિપાદન કરેલ છે, જે રીતે અભિજીત અને શ્રવણ નક્ષત્રની ચંદ્રના ચાર સંબંધમાં ભાવના પ્રદર્શિત કરેલ છે, એ જ પ્રમાણે ધનિષ્ઠા નક્ષત્રથી લઈને ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્ર પર્યન્ત યાવત્ અઠયાવીસે નક્ષત્રે એટલે કે દરેક નક્ષત્ર સડસઠ પ્રકારથી ગતિ કરે છે, આ રીતે ભાવના કરી લેવી. જેમ કે(धणिवा णक्खत्ते सत्तसद्विचारे चंदेण सद्धि जोयं जोएइ) पनिष्ठा नक्षत्र स38 प्रारना थारथी यंदनी साथे या ४२ छे. (सयभिसया णक्खत्ते सत्तद्विचारे चंदेण सद्धि जोयं जोएइ) शतभिषा नक्षत्र सस: प्रा२ना यारथी यद्रनी साथे ये॥ ४२ छ. (पुवाभवया णक्खत्ते सत्तद्विचारे चंदेण सद्धि जोयं जोएइ) पूर्वाभाद्र ५६! नक्षत्र सस8 Rथी द्रनी साथे या॥ ४२ छ, (उत्तराभहवया णक्खत्ते सत्तद्विचारे चंदेण सद्धि जोयं जोएइ) उत्त२॥ ષાઢા નક્ષત્ર સડસઠ પ્રકારથી ચંદ્રથી સાથે યોગ કરે છે. બાકીના નક્ષત્રના સંબંધમાં પણ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1070

१०५८
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे शेषाण्यपि नक्षत्राणि भावनीयानि । सम्प्रति आदित्यचारविषयं प्रश्नसूत्रमाह-'ता कहं ते आइच्चचारा आहिएति वएज्जा ?' तावत् कथं ते आदित्यचारा आख्याता इति वदेत् । तावदिति पूर्ववत् , कथं-केन प्रकारेण कया युक्त्या केनाधारेण किं प्रमाणया संख्यया ते-त्वया भगवन् ! आदित्यचाराः-सूर्यसंचरण भेदा-आदित्यगतिप्रकाराः आख्याता:प्रतिपादिता इति वदेत्-कथयेत् । ततो भगवानुत्तरयति-'ता पंचसंवच्छरिएणं जुगे अभीई णक्खत्ते पंचचारे सूरेण सद्धिं जोयं जोएइ' तावत पञ्चसांवत्सरिके युगे खलु अभिजिन्नक्षत्र पञ्चचारान् सूर्येण सार्द्ध योगं युनक्ति । तावत्-सूर्यचारविषयविचारे वैशिष्टयं श्रूयतां तावत् पञ्चसांवत्सरिके-चन्द्रादि पश्चसंवत्सरप्रमाणे खल्विति वाक्यालंकारे युगे-युगमध्ये अभिजिन्नक्षत्रं पञ्च-पञ्चसंख्यकान् यावत् चारान् सूर्येण सह योगं युनक्ति । अर्थात् अभिजिता नक्षत्रेण युक्तः सूर्यो युगमध्ये पञ्चसंख्यान् चारान चरतीति तात्पर्यार्थः । कथमेतदवसीयत इति चेदुच्यते-इह योगमधिकृत्य सूर्यस्य सकलनक्षत्रमण्डली परिसमाप्तिरेकेन सूर्यसम्बत्सरेण शिष्ट नक्षत्रों के विषय में भी इसी प्रकार से भावित कर कह लेवें। ____अब सूर्य के चार विषय में श्रीगौतमस्वामी पूछते हैं-(ता कहं ते आइरुचचारा आहिएति वएजा) हे भगवन् किस युक्ति से या किस आधार से वा किस प्रमाण से आपने आदित्यचार अर्थात् सूर्य की गति का प्रकार प्रतिपादित किया है ? सो आप कहिए । इस प्रकार श्री गौतमस्वामी के पूछने पर इसके उत्तर में श्री भगवान् कहते हैं-(ता पंचसंवच्चरिए णं जुगे अभिई णक्खत्ते पंचचारे सूरेण सद्धिं जोयं जोएइ) हे गौतम ! सूर्य के संचरण विषय के विचारणा में जो विशिष्टता है उसको सूनो चंद्रादि पांच संवत्सर प्रमाणवाले युग में अभिजित् नक्षत्र पांच प्रकार से सूर्य के साथ योग करता है। अर्थात् अभिजित् नक्षत्र से युक्त सूर्य युग में पांच प्रकार से योग करता है। यह किस प्रकार से होता है ? सो कहते हैं-यहां पर योग को लेकर सूर्य का समग्र नक्षत्रमंडलभ्रमण की समाप्ती एक सूर्यसंवत्सर से होती है, सूर्य का भगण આજ પ્રમાણે ભાવિત કરી લેવું.
वे सूर्यना या२ समयमा श्री गौतभाभी पूछे छे-(ता कहं ते आइच्चचारा आहिएति वएज्जा) भगवान् ४० युतिथी मथा या माधारथी के ४या प्रमाथा આપે આદિત્ય ચાર એટલે કે સૂર્યની ગતિને પ્રકાર પ્રતિપાદિત કરેલ છે? તે આપ કહો. मा प्रभारी श्री गौतभस्वामीना पूछपाथी तेना उत्तरमा श्री भगवान् ४ छ (ता पंच संवच्छरिए णं जुगे अभिई णक्खत्ते णं पंचचारे सूरेण सद्धिं जोयं जोएइ) हे गौतम ! सूर्यना સંચરણ વિષયની વિચારણામાં જે વિશેષતા છે, તે સાંભળો ચંદ્રાદિ પાંચ સંવત્સર પ્રમા ગુવાળા યુગમાં અભિજીતુ નક્ષત્ર પાંચ પ્રકારથી સૂર્યની સાથે એગ કરે છે, અર્થાત્ અભિ જીત નક્ષત્રથી યુક્ત સૂર્ય યુગમાં પાંચ પ્રકારથી યોગ કરે છે, આ કઈ રીતે થાય છે?
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1071

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ५२ दशमप्राभृतस्य अष्टादश प्राभृतप्राभृतम् १०५९. भवति, सूर्यस्य भगणपूर्तिकाल एव सौरसम्बत्सरपदेन आदित्यसम्बत्सरपदेन वा प्रोच्यते, भगणपूतौ एकधैवाभिजिन्नक्षत्रमायाति, युगमध्ये तादृशाः सूर्यसम्बत्सराश्च पञ्च भवन्ति । तेनैव कारणेन प्रतिनक्षत्रपर्यायम् एकैकं वारम् अभिजिता नक्षत्रेण सह योगस्य सम्भवात् घटते अभिजिता नक्षत्रेण सार्द्ध संयुक्तः सूर्यों युगे पञ्चचारान् चरति । 'एवं जाव उत्तरासाढा णक्खत्ते पंचचारे सूरेण सद्धिं जोयं जोएइ' एवं यावत् उत्तराषाढानक्षत्रं पञ्चचारान् सूर्येण सार्द्ध योगं युनक्ति । एवं-अनन्तरोदितक्रमेणैव उत्तरापाढानक्षत्रं यावत् प्रत्येकनक्षत्रं पञ्चचारान् सूर्येण सह योगं युनक्ति । अर्थात् पूर्वोक्तयुक्त्यैव श्रवणादि प्रत्येकेन नक्षत्रेण सह संयुक्तः सूर्यों युगे पश्चचारान् चरतीति तात्पर्यार्थः ।। सू० ५२ ॥
॥ दशमस्य प्राभृतस्य अष्टादशं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ।। पूर्ति का काल ही सौरसंवत्सर पद से अथवा आदित्यसंवत्सर पद से कहा जाता है भगण पूर्ति में एक ही वार अभिजित् नक्षत्र आता है, एक युग में ऐसे संवत्सर पांच होते हैं, इस कारण से प्रत्येक नक्षत्र पर्याय का एक बार अभिजित् नक्षत्र के साथ योग का संभव होने से अभिजित् नक्षत्र के साथ रहा हुवा सूर्य एक युग में पांच वार योग करते है यह घटित हो जाता है। (एवं जाव उत्तरासाढा णक्खत्ते पंचचारे सूरेण सद्धिं जोयं जोएइ) यह पूर्वप्रतिपादित क्रम से उत्तराषाढा नक्षत्र यावत् प्रत्येक नक्षत्र पांच प्रकार से सूर्य के साथ योग करते हैं। अर्थात् पूर्वोक्त युक्ति से ही श्रवणादि प्रत्येक नक्षत्र के साथ मिला हुवा सूर्य एक युग में पांच प्रकार से चार करता है यही तात्पर्यार्थ है ॥ सू० ५२ ॥
दसवें प्राभृत का अठारहवां प्राभृत प्राभृत समाप्त ॥ १०-१८॥ તે કહે છે. અહીંયાં વેગને લઈને સૂર્યના સમગ્ર નક્ષત્રમંડળના બ્રમણની સમાપ્તિ એક સૂર્ય સંવત્સરથી થાય છે, સૂર્યના ભગણુ પૂતિને કાળ જ સૌરસંવત્સર પદથી અથવા આદિત્યસંવત્સર પરથી કહેવાય છે. ભગણપૂર્તિમાં એક જ વાર અભિજીત નક્ષત્ર આવે છે એક યુગમાં એવા સંવત્સર પાંચ હોય છે. આ કારણથી દરેક નક્ષત્ર પર્યાયને એક એક વાર અભિજીતુ નક્ષત્રની સાથે ભેગને સંભવ હેવાથી અભિજીત્ નક્ષત્રની સાથે રહેલ સૂર્ય मे युगमा पायवा२ ये॥ ४२ छ. से घटत थाय छ, (एवं जाव उत्तरासाढा णखत्ते पंचचारे सूरेण सद्धि जोयं जोएइ) 24. पूर्व प्रतिपादित मथी उत्तराषाढा नक्षत्र यावत् દરેક નક્ષત્ર પાંચ પ્રકારથી સૂર્યની સાથે ચેગ કરે છે, અર્થાત્ પૂર્વોક્ત યુક્તિથી જ થવણાદિ દરેક નક્ષત્રની સાથે મળેલ સૂર્ય એક યુગમાં પાંચ પ્રકારથી ચાર કહે છે. આજ તાત્પર્યાથે છે. જે સૂર પર છે
દસમા પ્રાભૂતનું અઢારમું પ્રાભૃતપ્રાભૂત સમાસ છે ૧૦-૧૮ ||
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1072

१०६०
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे दशमस्य प्राभृतस्य एकोनविंशतितमं प्राभृतप्राभृतम् मूलम्-ता कहं ते मासाणं णामधेजा आहिएति वएजा, ता एगमेगस्लणं संवरच्छरस्त बारसमासा पण्णत्ता, तेसिं च दुविहा णामधेजा पण्णत्ता, तं जहा-लोइया लोउत्तरिया य तत्थ लोइया णामा सावणे भदवए आसोए जाव आसाढे, लोउत्तरिया णामा अभिणदे सुपइटे य विजए पीतिवड्डणे । सेज्जंसे य सिवे यावि, सिसिरेवि य हेमवं ॥१॥ णवमे वसंतमासे दसमे कुसुमसंभवे । एकादसमे णिदाहो वणविरो. हीय बारसे ॥२॥ ॥सू० ५३॥
दसमस्स णहुडस्स एगूणवीसतितमं पाहुडपाहुडं समत्तं ॥ ___ छाया-तावत् कथं ते मासानां नामधेयानि आख्यातानि इति वदेत् तावत् एकैकस्य खलु संवत्सरस्य द्वादश मासाः प्रज्ञप्ताः तेषां च द्विविधानि नामधेयानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथालौकिकानि लोकोत्तराणि च, तत्र लौकिकानि नामानि श्रावणो भाद्रपद आश्विनः....यावत् आषाढः लोकोत्तराणि नामानि अभिनन्दः सुप्रतिष्टश्च विजयः प्रीतिवर्द्धनः । श्रेयाँश्च शिवथापि-शिशिरोपि च हैमवान् ॥ १॥ नवमे वसन्तमासे दशमे कुसुमसम्भवे । एकादशो निदाघ वनविरोधी च द्वादशे ॥२॥ सू० ५३ ॥
॥ दशमस्य प्राभृतस्य एकोनविंशतितमं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् ॥ टीका-संप्रवृत्तस्य दशमस्य प्राभृतस्य 'योगे किं ते वस्तु आख्यात' मित्याख्यस्याष्टादशे प्राभृतप्राभृते चन्द्रादित्ययोश्वारान् निरूप्य सम्प्रति संप्रवृत्तेऽस्मिन्नेकोनविंशतितमे प्राभृतप्राभृतेऽर्थाधिकारसूत्रेऽस्मिन् मासानां नामधेयान्याह-'ता कहं ते मासा' इत्यादिना
उन्नीसवां प्राभृत प्राभृत का प्रारंभ टीकार्थ-प्रवर्त मान दशवें प्राभृत का (योगे किंते वस्तु आख्यातम्) इस विषय संबंधी अठारहवें प्राभृतप्राभृत में चन्द्र सूर्य का चार गति का निरूपण करके अब इस उन्नीसवें प्राभृतप्राभृत के अधिकार सूत्र में मासों के नामधेय का कथन करते हैं-(ता कहं ते मासा) इत्यादि
ઓગણીસમા પ્રાભૃતપ્રાભૃતને પ્રારંભसाथ-प्रवत भान ४समा प्रामृतना (योगे किं ते वस्तु आख्यातम् ) 0 विषयमा સંબંધમાં અઢારમા પ્રાભૃતપ્રાભૃતમાં ચંદ્ર સૂર્યના ચારગતિનું નિરૂપણ કરીને હવે આ ઓગણીસમા પ્રાભૃતપ્રાભૃતના અધિકાર સૂત્રમાં મહિનાઓના નામ પ્રકારનું કથન કરે છે. (ता कहं ते मासा) ध्याह श्री गौतमवाभी पूछे छे. (ता कहं ते मासाणं नामधेजा आहित ति वएज्जा) भगवन् ! यद्र सूर्य ना यारा २ gीन वे भासोना नाभाना
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1073

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ५३ दशमप्राभृतस्य एकोनविंशतितमं प्राभृतप्राभृतम् १०६१ 'ता कहं ते मासाणं णामधेजा आहिएति वएज्जा' तावत कथं ते मासानां नामधेयानि आख्यातानि ! इति वदेत् । तावत्-चन्द्रादित्ययोश्चारान् ज्ञात्वा मासानां नामविषये किञ्चित् प्रष्टव्यमस्ति तावत् कथं-केन प्रकारेण-केनाधारण कया युक्त्या कया नामपरिपाटया तेत्वया भगवन् ! मासानां नामधेयानि-नामान्येव नामधेयानि-नामानीत्यर्थः, आख्यातानिप्रतिपादितानीति वदेव-कथयेत् । इति गौतमस्य जिज्ञासां श्रुत्वा भगवानाह-'ता एगमेगस्स णं संवच्छरस्स बारस मासा पण्णत्ता' तावत् एकैकस्य खलु संवत्सरस्य द्वादशमासाः प्रज्ञप्ताः। तावत्-भवज्जिज्ञासाविषयं श्रूयतां तावत् एकैकस्य-प्रत्येकस्य खल्विति वाक्यालंकारे संवत्सरस्य-हायनस्य वर्षस्य द्वादश द्वादश संख्यकाः मासा प्रज्ञप्ता:-प्रतिपादिताः सन्ति । तत्र भेदमाह-'तेसिं च दुविहा णामधेजा पण्णत्ता, तं जहा लोइया लोउत्तरिया य तेषां च द्विविधानि नामधेयानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-लौकिकानि लोकोत्तराणि च । तेषां-प्रथमप्रतिपादितानां द्वादशसंख्यकानां मासानां च द्विविधानि-द्विप्रकाराणि मामधेयानि-नामानि प्रज्ञप्तानि-प्रतिपादितानि सन्तीति शेषः तद्यथा तत्प्रकारमाह-लौकिकानि-लोके प्रसिद्धानि लौकिकानि-लोकैर्व्यवहृतानि लोकोत्तराणि-अप्रसिद्धानि-व्यवहारे अव्यहृतानि अर्थात् यानि नामानि खलु लोकव्यवहारे प्रसिद्धिं नागतानि किन्तु महात्ममां प्रवचन एव व्यव
श्री गौतमस्वामी पूछते हैं (ता कहं ते मासाणं णामधेजा आहिएत्ति वएन्जा) हे भगवन् ! चंद्र सूर्य के चार का प्रकार जान करके अब मासों के नामों के विषय में प्रश्न करता हूं कि किस प्रकार से या किस आधार से अथवा किस प्रकार की परिपाटी से आपने मासों के नाम प्रतिपादित किये है ? सो कहिए । इसप्रकार श्री भगवान कहते हैं-(ता एगमेगस्स णं संवच्छरस्स बारसमासा पण्णत्ता) हे गौतम ! एक एक अर्थात् प्रत्येक वर्ष का बारह बारह मास कहे गए हैं ? अब उनके भेद का कथन करते हैं-(तेसिंच दुविहा णामधेजा पण्णत्ता तं जहा-लोइया लोउत्तरिया य) पूर्वप्रतिपादित बारह संख्यावाले मासों के दो प्रकार से नाम प्रतिपादित किये हैं जैसे कि लोकन का व्यवहार में आनेवाले लौकिकमास एवं व्यवहार में अप्रसिद्ध लोकोत्तर मास अर्थात् जो मासके नाम लोकव्यवहार में प्रसिद्ध न हो किन्तु महानुવિષયમાં પ્રશ્ન પૂછું છું–કે કઈ રીતે અગર કયા આધારથી અથવા કેવા પ્રકારની પરિપાટીથી આપે મહિનાઓના નામે પ્રતિપાદિત કરેલ છે? તે આપ કહે આ પ્રમાણે શ્રીગૌતમस्वामीनी ज्ञानेने श्रीमान् ४ छ-(ता एगमेगस्स णं संवच्छरस्स बारस मासा पण्णत्ता) गौतम ! ४४ अर्थात् ४२४ वर्ष ना पा२मा२ भास ४ छ, हवे तेना लेह मतावे. (तेसिं च दुविहा णामधेज्जा पण्णत्ता तं जहा लोइया लोउत्तरिया य) पूर्व પ્રતિપાદિત બાર સંખ્યાવાળા માસના બે પ્રકારના નામે પ્રતિપાદિત કરેલ છે. જેમકે લોકેના વ્યવહારમાં આવનાર લૌકિકમાસ તથા વ્યવહારમાં અપ્રસિદ્ધ લોકોત્તરમાસ અર્થાત્
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1074

१०६२
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
हृतानि भवन्ति तानि लोकोत्तराणि नामानि प्रोच्यन्ते । अथ तेषां पृथक् पृथक् नामानि कथयन्ति - ' तत्थ लोइया णामा सावणे भद्दवए आसोए जाव आसाढे' तत्र लौकिकानि नामानि श्रावण भाद्रपद आश्विनो यावत् आषाढः । तत्र - प्रभेदद्वये - लौकिकलोकोत्तराणां मध्ये लौकिकानि नामानि अमूनि सन्ति यथा-श्रावण भाद्रपद आश्विनः कार्त्तिको मार्गशीर्षः पौषोमाघः फाल्गुन चैत्रो वैशाखज्येष्ठआषाढश्चेति द्वादशमासा लोकव्यवहारे प्रसिद्धाः सन्ति । अथ लोकोत्तराणि नामधेयानि प्रतिपादयति- 'लोउत्तरिया णामा अभिदे सुपट्टे य विजए पीतवडणे । सेज्जसे य सिवे यावि सिसिरेवि य हेमवं ॥ १ ॥ णवमे वसंतमा से दस कुसुमसंभवे । एकादसमे णिदाहो वणविरोही य बारसे ||२||' लोकोत्तराणि नामानि अभिनन्दः सुप्रतिष्ठश्च विजयः प्रीतिवर्द्धनः । श्रेयाँसश्च शिवश्वापि शिशिरोऽपि च हैमवान् ॥ १ ॥ नवमो वसन्तमासो दशमः कुसुमसम्भवः । एकादशो निदाघो वनविरोधी च द्वादशः ॥२॥ लोकोत्तराणि - लोकेऽप्रसिद्धानि केवलं प्रवचन एव व्यवहृताति नामानि अमूनि भावों के प्रवचन में ही व्यवहृत हो वे लोकोत्तर मास कहे जाते हैं
अब उनके पृथक् पृथक् नाम कहते हैं
(तस्थ लोइयाणामा सावणे भदवए आसोए जाव आसाढे) इस प्रकार लौकिक एवं लोकोत्तर रूप से दो भेदों में लौकिक नाम इसप्रकार से हैंश्रावण, भाद्रपद, आश्विन, कार्तिक, मार्गशीर्ष पौष, माघ, फाल्गुन, चैत्र, वैशाख, ज्येष्ठ एवं आषाढ इसप्रकार बारह मास लोक व्यवहार में प्रसिद्ध हैं । अब लोकोत्तर मासों के नाम प्रतिपादित करते हैं
(लोकोत्तरिया णामा अभिचंदे सुपइडेय विजए पीतिवडूणे सेज्जैसे य सिवे यावि सिसिरे विय हेमवं ॥ १ ॥ णवमे वसंतमासे दसमे कुसुमसंभवे । एकादसमे णिदाह वर्णाविरोही य बारसमे ||२|| लोकत्तर जो लोक में अप्रसिद्ध है एवं केवल प्रवचन में ही व्यवहृत हैं उन मासों के यथाक्रम से नाम
માસના નામે લેકવ્યવહારમાં પ્રસિદ્ધ ન હાય પરંતુ મહાનુભાવાના પ્રવચનમાં જ વ્યવહત હાય તે લેાકેાત્તર માસ કહેવાય છે
हवे तेना अलग अलग नामो हे छे - ( तत्थ लोइया णामा सावणे भद्दवए आसोए य जाव आसाढे) या रीते दौडिए भने बोअत्तर ३५थी मे लेोभां सौ नामो या प्रमाणे छे. श्रावायु, भाद्रपद, आसो, अति, भार्गशीर्ष, पोष, भड्डा, झगलु, चैत्र, વૈશાખ, જેઠ અને અષાઢ આ પ્રમાણે ખાર માસ લેાકવ્યવહારમાં પ્રસિદ્ધ છે.
हवेसेोत्तर भासोना नामी प्रतिपाहित ४रे छे. ( लोकोत्तरिया णामा अभिवंदे, सुपइय विजए पीतित्रढणे सेज्सेय सिवेयायि सिसिरेवि य हेमवं || २ || नवमे वसंतमा दसमे कुसुमसंभवे । एकादसमे णिदाहो वणविरोही य बारसमे ||२|| बोअत्तर ने અપ્રસિદ્ધ હાય અને કેવળ પ્રવચનમાંજ વ્યવહાર હાય એ માસેાના ક્રમાનુસાર નામે આ
मां
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧

Page #1075

सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका सू० ५३ दशमप्राभृतस्य एकोनविंशतितमं प्राभृतप्राभृतम् १०६३ सन्ति यथाक्रमेण तेषां नामानि प्रथमः श्रावणरूपो मासोऽभिनन्दाख्य, द्वितीयो भाद्रपदरूपो मासः सुप्रतिष्ठः । तृतीय आश्विनरूपो मासो विजयाख्यः । चतुर्थः कार्तिकरूपोमासः प्रीतिवर्द्धननामा प्रोच्यते । पञ्चमो मार्गशीर्षरूपो मासः श्रेयान् नामा प्रसिद्धः । षष्ठः पौषरूपो मासः शिवसंज्ञकः ख्यातः । सप्तमो माघरूपो मासः शिशिरनामा कथितः अष्टमः फाल्गुनरूपो मासो हैमवान् नामा प्रतिष्ठितः। नवमश्चैत्ररूपो मासो वसन्तमासः प्रतिपादितोऽस्ति । दशमो वैशाखरूपोमासः कुसुमसम्भवो नामा प्रतिपादितोस्ति, एकादशो ज्येष्ठरूपो मासो निदाघनामा प्रसिद्धः। द्वादश आषाढरूपो मासो वनविरोधी नाम्ना प्रसिद्धिं समायातः । इत्यलौकिकानां मासानां नामानि प्रतिपादितानि सन्ति । अथैषां लौकिकानां लोकोत्तराणां च द्वादश संख्यकानां मासानां नामानि यथा सर्वेषां सुकरेण बोधो भवेत्तथा तालिका रूपेण पृथक प्रदर्श्यते-यथाइसप्रकार से हैं-प्रथम श्रावणमासरूप मास अभिनंद नामका है दूसरा भाद्रपद के स्थान में सुप्रतिष्ठित नाम का है। आश्विम मास रूप तीसरा मास विजय नाम का है, चौथा कार्तिकमास रूप प्रीतिवर्द्धन नामक है, मार्गशीर्षमास के स्थान में पांचवां मास श्रेयान नामका है, पौषमास रूप छट्ठा मास शिव मास शिव नामका है। माघमास के स्थान में सातवां मास शिशिर नामका है, आठवां फाल्गुन मास के स्थान में आठवां मास का नाम हैमवान् प्रतिपादित किया है, नवां चैत्रमास रूप वसन्त मास प्रज्ञप्त किया है, वैशाखमास के स्थान में दसवां मास का नाम कुसुमसंभव प्रतिपादित किया है, ग्यारहवां ज्येष्ठमास रूप निदाघ नाम से प्रसिद्ध है, बारहवां आषाढ मास रूप वनविरोधि नामका प्रतिपादित किया है।
अब ये लौकिक एवं लोकोत्तर बारह मासों के नाम सबको सरलता से समझमें आ जाय उस प्रकार से कोष्ठक रूप से दिखलाते हैપ્રમાણે છે. પ્રથમ શ્રાવણમાસ રૂ૫ માસ અભિનંદ નામનો છે. બીજો ભાદરવાના સ્થાનમાં સુપ્રતિષ્ઠિત નામનો ચેક માસ છે, આસો માસના સ્થાને વિજય નામને ત્રીજો માસ છે. કાર્તિક માસના સ્થાને પ્રીતિવર્ધન નામને ચોથે માસ છે. માગશર માસનાસ્થાનમાં પાંચમો માસ શ્રેયાનું નામ માસ છે, પિષમાસરૂપ છમાસ શિવ નામનો છે. માઘમાસના સ્થાનમાં સાત માસ શિશિર નામને છે, આઠમા ફાગણ માસના સ્થાનમાં આઠમા માસનું નામ હૈમવાનું પ્રતિપાદિત કરેલ છે, નવમા ચૈત્રમાસ રૂપ વસન્તમાસ પ્રજ્ઞપ્ત કરેલ છે. વૈશાખમાસના સ્થાનમાં દસમા માસનું નામ કુસુમસંભવ પ્રતિપાદિત કરેલ છે અગ્યારમા જેઠમાસરૂપ નિદાધ નામો માસ છે, બારમાં અષાડ માસરૂપ વનવિધિ નામને મારા પ્રતિપાદિત કરેલ છે.
હવે આ લોક્કિ અને લોકોત્તર બાર માસના નામો સૌને સરળતાથી સમજવામાં આવે એ રીતે કેડારૂપે બતાવવામાં આવે છે,
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧

Page #1076
2064 सूर्यप्रप्तिसूत्रे लौकिकानि नामानि लोकोत्तराणि नामानि लौकिकानि नामानि लोकोत्तराणि नामानि (1) श्रावणस्य अभिनन्दः (7) माघस्य शिशिरः (2) भाद्रपदस्य - सुप्रतिष्ठः (8) फाल्गुनस्य हैमवान् (3) आश्विनस्य - विजयः (9) चैत्रस्य वसन्तः (4) कार्तिकस्य प्रीतिवर्द्धनः (10) वैशाखस्य कुसुमसम्भवः (5) मार्गशीर्षस्य - श्रेयान् (11) ज्येष्ठस्य निदाघः (6) पौषस्य - शिवः (12) आषाढस्य वनविरोधी इति // सू० 53 // इतिश्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलित-ललितकलापालापक प्रविशुद्धगद्यपद्यानैकग्रन्थनिर्मापक-चादिमानमर्दक-श्री-शाहू छत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त-'जैनशास्त्राचार्य'-पदविभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारी जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलाल-वतिविरचितायां श्री सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रस्य सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिकाख्यायां व्याख्यायां दशमस्य प्राभृतस्य एकोनविंशतितमं प्राभृतप्राभृतं समाप्तम् // लौकिक नाम लोकोत्तर नाम लौकिक नाम लोकोत्तर नाम 1 श्रावणमास-अभिनंदन 7 माघ-शिशिर 2 भाद्रपद-सुप्रतिष्ठि 8 फाल्गुन-हैमवान् 3 आश्विन-विजय 9 चैत्र-वसन्त 4 कार्तिक-प्रीतिवर्द्धन 10 वैशाख-कुसुम संभव 5 मार्गशीर्ष-श्रेयान 11 ज्येष्ठ-निदाध 6 पौष-शिव 12 आषाढ-वनविरोधी // सू० 53 / / श्रीजैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री घासीलालजी महाराज विरचित सूर्यप्रज्ञप्ति सूत्रकी सूर्यज्ञप्तिप्रकाशिका टीका में दसवें प्राभृत का उन्नीसवां प्राभृतप्राभृत समाप्त // 10-19 // લૌક્કિ નામ લેકોત્તર નામ લૌકિક નામ લેકોત્તર નામ (1) શ્રાવણમાસ-અભિનંદન (7) भाष-शिशिर (2) मा४२१।-सुप्रति (8) शY-डेभवान (3) मासा-विन्य (4) थैत्र-वसन्त (4) अति ---प्रीतिवन (18) वैशाम-सुभसन (5) માગશર-શ્રેયાનું (11) -निहाय (9) पोष-शिव (12) मषाढ-वनविधी // सू. 53 / / શ્રી જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર-પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજે રચેલ સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રની સૂર્યજ્ઞપ્તિપ્રકાશિકા ટીકામાં દસમા પ્રાભૃતનું ઓગણીસમું પ્રાભૂતપ્રાભૃત સમાસ ૧૦-૧લા શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: 1