Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI sahajAnanda zAstramAlA (sarvAdhikAra surakSita) prati 1100 san 1995 I0 paramapUjya zrImatkundakundAcAryadeva praNIta samaya-sAra evaM usa para paramapUjya zrImadamRtacandrasUriviracita saMskRta TIkA AtmakhyAti tathA donoM para adhyAtmayogI nyAyatIrtha guruvarya sahajAnanda (manohara jI varNI) mahArAja dvArA viracita saptadazAGgI TIkA prakAzaka zrI bhAratavarSIya varNI jaina sAhitya mandira 15- premapurI, mujaphpharanagara (30pra0) lAgata mUlya 60/
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra mahimA sabhI jIva zAzvata zAnti cAhate haiM aura etadartha hI bharasaka prayatna karate haiN| jo jIva viSaya bhogoMga hI Ananda mAnate haiM aura viSaya bhogoM ke bAdhaka nimittoMse Sa evaM kalaha karake zAnti prApta karanA cAhate haiM, una jIvoMkI to isameM carcA hI nahIM karanA hai| jo alaukika upAyoMse zAntikA mArga hate haiM, unakI hI kucha carcAoM ke bAda pariNAmasvarUpa hitakara prakRta bAtapara AnA hai| kucha vivekI mahAnubhAdoMkI dhAraNA hai:-ki jisa parama brahma paramezvarane apanI sRSTi kI hai usa parama pitA paramAtmAkI upAsanAse hI duHkhoMse mukti ho sakatI hai| kucha vivekI mahAnubhAvoMkI dhArA hai :-..prita lora purAnA nayA honene hI laza evaM janma-paramparA huI hai, so prakRti aura puruSakA bhedajJAna kara lenese ho kleza evaM janma-paramparAse mukti mila sakatI hai| kucha vivekI mahAnubhAvoMkI dhAraNA hai ki :-kSaNika cittavRttiyoM meM jo AtmA mAnane kA bhrama hai isa bAtmabhramase sArA kleza hai, so AtmAkA bhrama samApta kara denese hI nirmANa prApta ho sakatA hai| kucha vivekI mahAnubhAvoMkI dhAraNA hai ki :--pAramA to zAzvata nirvikAra hai| usameM vikArakA jaba taka ghrama hai taba taka jIba duHkhI hai, vikArakA bhrama samApta honese hI jIva zAnti prApta kara sakatA hai| kucha vivekI mahAna bhAvoMkI dhAraNA hai ki:-dukramoM se hI jIva sAMsArika yAtanAeM sahatA hai, aura yAAnAoMse mukti pAnA satkarma karane se hI sambhava hai| aura kucha vivekI mahAnubhAvoMkI dhAraNA hai ki:-vikalAtmaka vividha upayogoMse hI jIvakA saMsAra paribhramaNa cala rahA hai| isa bhavabhramaNako niti nirvikalpa samAdhise hI ho sakatI hai| ityAdi prajJApUrNa baneka dhAraNAeM haiN| inameM se kisI bhI dhAraNAko asatya nahIM kahA jA sakatA aura yaha bhI.nahIM kahA jA sakatA ki isameM koI bhI dhAraNA kisI dUsareke viruddha hai| ina saba dhAraNAoMkA jo lakSya hai vaha saba hai eka 'smysaar"| eka samayasAra ke pacArtha parijJAnameM ukta samasta upAya gabhita hai| eka samayasArake parijJAnase ukta saba upAya kaise pracalita ho jAte haiM vaha bAta abhidheya samayasArake yakiMcita abhiyAna ke pazcAla kahIM to viSAda uktiyoMmeM aura kahIM phalitArtha rUpameM prakaTa ho ho jAyeMgI / ataH anya koI vistRta vivecana na karake aba samayasArake sambandha meM hI saMkSipta prakAza DAlA jAtA hai| samayasAra kA pratha samaya zabdake do artha hai:-1-samarata padArtha, 2-aatmaa| inameM arthAt samasta padArthoM meM athavA AtmA jo sAra ho vaha samayasAra kahalAtA hai / 'sam-ekobhAvena svaguNaparyAyAn gacchati' isa nirUpitase samaya zabdakA artha samasta padArthoM meM ghaTita hotA hai; kyoMki sabhI padArtha apane-apane hI guNa paryAyauMko prApta haiN| 'sam-eksvana yugapat a gacchati, jAnAti' isa niruktise samaya zabdakA artha AsmA hotA hai, kyoMki Atma-panA hI jAnane vAlA hai aura usakA svabhAva sarva padArthoMko ekasvarUpa arthAt kevala usakA sattAramaka bAMdha eka mAtha jAnane kA hai| ___aba saba padArthoM meM sAra kaho to vaha AtmA nAmakA padArtha hai aura usameM bhI nirapekSa, NAzvata, sahaja, eka svarUpa AtmasvabhAva (caMtanya svabhAva) kI dRSTile daSTa Atma-sasva sAra hai| isI prakAra dUsarI milise bhI yahI samayasAra vAcya hai| samayasAra ke apara nAmabrahma, parama-brahma, paramezvara, kAraNa paramAtmA, jagatapitA, kA sAra hai| isI prakAra dUsarI ni
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuacetana, parama-pAriNAmika bhAva, zuddhatrevanA, sarvavizuddha, cimAtra, caitanya, prabhu, vibhu, advaita, viSNu, brahmA, paramajyoti aura ziva ityAdi aneka hai| yaha samayasAra ajara, amara, avikAra zuddha, buddha, nitya, niraMjana. apariNAmI,dhruva, acala, eka-zAyaka-svarUpa anaMtarasanirbhara, sahajAnandamaya, cinmAtra, sahajasisa, akalaMka, sarva vizaddha, jAnamAtra, saccidAnanda svarUpa ityAdi aneka dvAra se samvedya hai| vastu-vyavasthA - samayasArake vizada parijJAnakA upAya bheda-vijJAna hai| aneka padArthoko svasva lakSaNoMse pRthaka-pRthaka niyata kara denA aura unameM se upAdeya padArthako lakSita aura usase samasta padArthoM ko upekSita kara dene ko bheda-vijJAna kahate haiM / prakRta bheda-vijJAna ke lie Atma-anAtmasvarUpa samasta padAthoMkA jAna lenA prathama Avazyaka hai| isa jAnakArIke lie samasta padArtha kitane hai yaha jAnanA Avazyaka hai| isa jAnakArIke liye Akhira eka padArtha hotA kitanA hai yaha bhI jAnanA Avazyaka hai| eka pariNamana jitane pUremeM honA hI par3e aura jitane se bAhara trikAla meM bhI kabhI na ho sake, utaneko eka padArtha kahate haiM / jaise-vicAra, sukha, dukha, anubhava Adi koI pariNamana merA, kevala mere AtmAmeM, da vaha bhI samasta pradezoM meM hotA hai aura mere Atma-pradezoMse bAhara anyatra kabhI nahIM ho sktaa| isalie yaha meM AtmA eka padArtha huuN| isI prakAra saba AtmA haiN| isa taraha vizva meM akSaya anantAnanta AtmA haiN| dRzyamAna skaMdhoM meM jo kucha dIkhatA hai vaha eka eka nahIM hai: kyoMki jalanese yA anya hetuoMse yA samaya vyatIta hone se usa eka piNDameM eka jagaha to rUpa-parivartana aura taraha dekhA jAtA hai| kintu vaha parivartana sarvatra nahIM hotaa| isI prakAra rasa, gandha, sparza meM bhI vividhatA dekhI jAtI hai| eka padArthakA jo lakSaNa hai usake anusAra yaha nirNIta hotA hai ki ina piNDoM meM eka eka paramANu karake ananta paramANu haiM aura ve eka-eka dravya haiN| kyoMki eka padArtha kA lakSaNa inameM ghaTita ho jAtA hai| isa taraha jaba dRzyamAna choTe se piNDameM ananta paramANu hai saba samasta vizva meM to akSaya anantAnaMta paramANu hai| yaha susiddha bAta hai / ina paramANuoM ko pudgala kahate haiN| kyoMki inameM pUra pUra kara eka piNDa honekI va gala-galakara punaH bikharane kI yogyatA hai| anantAnanta jIva va antAnanta pudgaladravyoM ke calane meM jo udAsIna sahAyaka dravya hai, vaha dharmadravya hai, aura vaha eka hai / anannAnanta jIva va anantAnanta pudgaladravya ke camakara Thaharane meM jo udAsIna sahAyaka dravya hai, vaha adharma dravya hai, baha bhI eka hai / samasta jIva va pudgala, dharmadravya, adharmadravya Adi samasta drazyoM ke avagAha kA jo udAsIna hetu hai aisA AkAza eka dravya hai| ina sabake pariNamanakA jo udAsIna heturUpa hai vaha kAla draka kAla davya asaMkhyAta hai| ve sokAkAza (jitane bAkAzameM saba pradhya hai) ke eka eka pradezapara eka eka sthita hai| AkAsa bapa eka hai| isa prakAra anantAnanta AtmA, anantAnanta pudgala, eka dharma dravya, eka adharma davya, eka AkAza dravya va asaMkhpAta kAla dravya aise anantAnanta padArtha hai| samayasArake parijJAnake lie aba anantAmanta padArtho meM se eka AtmA svake rUpameM aura avaziSTa anya anantAnanta AtmA, anantAnanta pudgala, eka dharma dravya, eka adharma dravya eka AkAza dravya, asaMkhyAta kAla dravya ina sabako parake rUpameM jAnanA caahiye| isake anantara usa eka AtmAmeM bhI una sabhI guNa va sa gauNa karake sanAtana eka caitanya svabhAva kI dRSTi karanI cAhime / pAvazyaka bajAtavya dRSTiyAM samayasArake parijAnake lie samayasAra va samayasArase bhinna samasta parabhAva kA jAnanA Avazyaka hai aura Avazyaka hai una samasla parabhAvoM se haTakara eka samayasArakA hI upayoga karanA / etadartha baha saba parijJAna aneka dRSTiyoMse Avazyaka hotA hai / ata: saMkSepameM Avazyaka dRSTiyoMkA varNana kiyA jAtA hai| isake pazcAt samayasAra prantha meM vaNita viSayoMkA saMkSepa sArAMza prakaTa kiyA jAyagA / dRSTike apara nAma naya, abhiprAya, Azaya, mata ityAdi
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ - -- aneka haiN| inameM prasiddha zabda naya hai| naya ke mukhya bheva do haiM (1) nizcayanaya (2) vyavahAranaya / eka padArthake hI jAnaneko nizcanaya kahate haiN| aneka yA anya ke nimittase hone vAle kArya vyapadeza Adike jAnaneko vyavahAranaya kahate haiN| cUMki padArthoMko kevala bhI jAnA jA sakatA hai, saMyukta yA sahayogI bhAvoM dvArA bhI jAnA jA sakatA hai, isaliye nayoMkI dvividhatA honA prAkRtika bAta hai| athavA padApoMko bhedarUpase jAnaneko vyavahAra kahate hai aura abhedarUpase jAnaneko nizcayanaya kahate haiN| nizcayanaya eka va abheda athavA eka yA abhedako jAnatA hai, vyavahAranaya aneka va bheda athavA aneka yA bhadako jAmatA hai| isa kAraNa kitane hI nizcayanama usake sAmane anya antaraMgakI dRSTi prApta honepara vyavahAramaya ho jAte haiM aura kitane hI vyavahAramaya usake sAmane anya adhika bahiraMga kI dRSTi prApta hone para nizcayanaya ho jAte haiN| phira bhI mAdhyama dvArA nayoMkA saMkSipta vistAra kiyA jAtA hai :.... vizvavanayake daramazanizcayanaya, vivakSitakadezaddha nizcayanaya, zuddha nizcayanaya, aura azaddha nizcayamaya Adi bheda haiM / vyavahAranayake upacarita asadbhUta vyavahAra, anupacArita asadbhUta vyavahAra, upacArita sadbhuta vyavahAra aura anupacArita sadbhuta vyavahAra Adi bheda haiN| parama zuddha nizcayanaya-pariNamana va zaktibheda (guNa) kI dRSTi goNa kara eka svabhAvamaya padArthako jAnanA paramazuddha nizcayanaya hai| jaise AtmA citasvarUpa hai| isI nama kA viSaya samayasAra hai| vivakSitakadezazuddha nizcayanaya-upAdeya tatvako zuddha nirakhakara vikArakA upAdhise sambandha jAnaneko vivakSata kaveza nirAlaya virAzaya azuddha nizcayanayakI mukhyatA hone para vyavahAranaya ho jAtA hai / zuddha nizcayanaya-zuddhaparyAyapariNata padArthake jAnaneko zuddha nizcayana ya kahate haiM jaise sira prabhu zukha haiN| azuddha nizcaya naya--azuddhaparyAyapariNata padArthaphe jAnaneko azuddha nizvayanaya kahate haiN| jaise rAgAdi mAn saMsArI jIva haiN| upacarita asadbhuta vyavahAranaya--anya upAdhike nimitta se hone vAle prakaTa parabhAvako nimittase upacarita karanA upacArita asadbhUta vyavahAranaya hai jaise-anubhUta vikArabhAva pudagala karma ke kAraNa jIvameM hue haiN| anuparita asabhUta vyavahAranaya :--anya upAdhike nimitta se hone vAle sUkSma (aprakaTa) vikArako kahanA anupacArita asadbhuta vyavahAra naya hai, jaise aupAdhika avRddhigata jIvake vikAra bhAva / upacarita sadbhuta vyavahAranaya :- upAdhi ke kSayopazama se prakaTa hone vAle jIva ke guNoM kA vikAsa upacarita sadbhuta vyavahAranaya hai, jaise jIva ke matijJAna / anupacarita sadbhUta vyavahAranaya-jIcake nirapekSa Adika svabhAva-bhAvako guNa-guNIkA bheda karake kahanA anupacarita sadbhuta vyavahAra naya hai, jaise jIvake jJAnAdi gunn|| isa prakAra antaraMgase bahiraMgakI ora, bahiraMgase antaraMgakI ora abhiprAyoMkA AloDana biloDana karake samaya (AtmA) kA samyaka prakArase nizcaya kiyA jAya aura pazcAta aneka nizcayanayoM meM se nikala kara parama zuddha nizcayanayakA avalamvana karake samayasArakA parizAna kiyA jAye aura phira parama zuddhanizcayanapake Asayase bhI sahaja chUTakara samayasArakA anubhava kiyA jaaye| / - samayasArakA viSaya vibhAga samayasAra bAramatasvakI vivecanAkA anupama anya hai| isa granthakA prAkRta bhASA meM nAma 'samayapADa" hai, jisakA saMskRsAnubAda hai samayaprAbhUta / prAbhUtakA artha bheMTa bhI hotA hai jisase yaha dhvanita havA ki samaya arthAt zuddha dhAramasatyakI jijJAsA karane vAle mumukSu samayasAra (kAraNaparamAtmA yA nirdoSaparamAtmA) rAjAke darzana karane ke liye udyama kare to isa bheMTakA (grandhakA upayoga kreN| yadi koI yaha jAnanA cAhe kina sidAntameM vartamAna sarva
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramukha vyavahAropayogI grantha kauna hai to yaha ni:zaka kahA jA sakatA hai ki eka satvArtha-matha aura dUsarA samayasAra / ye do granya pramukha lokopayogI hai| samayasArameM to Atma-tattva viSayaka suvivecanA hai aura salvArthasatra meM padArtha kI vividha viSayaka suvivecanA hai| samayAra granthakA pratipAdya viSaya vistRta hai / ataH isake mulakartA (gAthAkAra)gya zrImatyUndakumdAcArya) kI racanA isa prakAra huI hai :-prArambha ko 12 mAthA to samayasArako pIThikA hai| pazcAta murUpa niSaya jIvake svarUpakA hai so jIvAdhikAra aayaa| pazcAt ajIvAdhikAra prAmA / pazcAt jIva-ajIvake banana ke mUla kA arthAt kala-karma-bhAcakA adhikAra AmA / pazcAt kata karma bhAyake pariNAma svarUpa athavA saMsArake pradhAna eka bhAva nimittabhUta puNyapApakarmakA adhikAra aayaa| pazcAt puNyapApakarma ke dvAra 'bhUta AsayakA adhikAra AyA / isake pazcAt Asrava ke vipakSI ayavA muktike mUla upAyabhUta sabarakA adhikAra aayaa| pazcAta saMbata honepara kAryakArI evaM mokSake sAdhanabhUta nirjarAkA adhikAra praayaa| pazcAta mIkSake vipakSabhUta bAdhakA adhikAra AyA / pazcAt mozakA adhikAra AyA / pazcAt mukti the. sarva upAyoke lakSyabhUta samayasAkA vizaddha varNana karane ke lie sarvavizuddha jJAnAdhikAra AyA / antameM isau satvakA tathA pUrva meM ukta va anuvata vipayAcA upasahAra karane vAlA pariziSTa rUpa syAhAda adhikAra aayaa| isa prakAra isa samayasAra grantha (1) pITikA (2) jovAdhikAra (3) ajIvAdhikAra (4) ka-kamAM dhikAra / (5) mRtya-pApAdhikAra (6) AsavAdhikAra (7) saMvarAdhikAra (8) nirjarAdhikAra (6) baMdhA dhikAra (10) mokSAdhikAra (26) sarvavizuddha jAnAdhikAra (12) cUlikAdhikAra aura (13) sthAdvAdAdhikAra Aye 1 ena 13 adhikAroM meM Asmatattva kA varNana kiyA hai| adyatana prasiddhi ke anusAra pITikAva jIbadhikArakA varNana eka dhArA meM hone ke hetu imaiM do adhinA kapUraMga hI jAnese, va ajIvAdhikAra meM hI vidhi-niSedhaka rUpameM jIvakA vargata A jAneke hasu prajIvAdhikAra ho jAne se, tathA sarvavizuddha jJAnAdhikAra va calikAdhikAra kA viSaya bhI eka dhArA meM calane se evaM syAdvAda (pariziSTa) adhikAra samaya prAbhUta sasya ke TIkAkAra pUjya zrI amRtacandajI sUri kI svatantra racanA hone le (1) pUrvaraMga (2) jIvAjIvAdhikAra (1) kata karmAdhikAra (4) puNya-pApAdhikAra (5) bAsavAdhikAra (6) saMgharAdhikAra (7) nirjarAdhikAra (6) baMdhAdhikAra () mokSAdhikAra (10) sarva vizaddhajJAnAdhikAra / isa prakAra 10 adhikAra haiN| aba samayasAra anyake ukta adhikAroM meM kisa kisa viSayakA varNana hai, isapara saMkSepa meM prakAza DAlA jAtA hai tAki maha bhI sugamatAse jAnane meM A sake kitabhAva se kI gaI aneka RSiyoMkI pUkti vibhinna AdhyAtmika dhAraNAoMkA lakSya bhI yahI samayasAra hairAhe unameM se kisI ne usapara lakSya kara pAyA ho yA na kara pAyA ho| pauDikA sarva prathama samayasArake pUrNa anurUpa vikAsa arthAt siddha prabhuko namaskAra karake samaya (sAmAnya AtmA) kA isa prakAra saMketa kiyA hai ki samayakI do avasthAyeM hotI hai (1) svasamaya (zuddhAvasthA) (2) parasamaya (ashuddhaabsthaa)| jo apane darzana-jJAna-caritra meM sthita ho, arthAta zuddha jJAna-darzanamaya nija paramAtmatatvako ruci, saMvittiva nizcala anabhUtise pariNata ho, so svasamaya hai aura jo aupAdhika bhAvoM meM sthita ho so parasamaya hai| ye donoM avasthAyeM jisa eka padArthakI hai vaha samaya hai| anya sarva parapadArthoMse, sarva paryAnoM se bhinna dekhA gayA, kevala yahI samaya samayasAra kahalAtA hai| saMsArI jIvoMne isa samayasArakI dRSTi nahIM kii| isI kAraNa ise jIvaloka ApamiyoMkA bhAjana honaa| par3A hai| isa samayasArakA varNana karane ke pahale anyakartA zrImatkundakundAcArya svayaM kahate haiM ki isa samamasAra (ekasva vibhakta AtmA) ko yAtmaviSaya dvArA dikhAU~gA, yadi dikhA to svayaM apane vibhavasa pramANa karanA, yadi dikhAne meM caka jAU~ so chala grahaNa nahIM krnaa| dikhAnA zabdoM dvArA hI to ho rahA hai, yaha kriyA nayagabhita hai ataH sunane meM nayakA ThIka upayoga na karamese zrosAkA cukanA sambhava hai| isa hI bAtako apanepara lene se pratyakartAkI kitanI nigarvatA prakaTa huI hai aura svayaM anubhavase pramANa karanA cAhiye isa bhAva dvArA vastusvAtankSya kI pratIti
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 i prakaTa huI hai; isase sahasA vivecya viSayapara zraddhA hotI hai tathA manana kara lenese so dRr3ha pratIti ho hI jAvegI kyoMki isa vivecanAmeM saba vaijJAnika paddhati hai / samayasAra arthAt zuddha AtmatatvakA lakSya isa prakAra kiyA gayA hai, ki jo na pramatta yA kaSAyasahita hai aura na apramata yA kaSAmarahita hai; kintu eka zuddha jJAyaka bhAvamaya hai, vaha zuddha AtmA hai| isa zuddha AtmAmeM bandhakI kathA to dUra hI raho isameM jJAna darzana- caritra Adika guNabheda bhI nahIM haiN| phira bhI buddhi meM guNabheda Adi kiye binA paramArthabhUta AtmAko samajhAyA nahIM jA sktaa| isaliye guNabheda Adi nirUpaka vyavahAra paramArthakA pratipAdaka hone se vaktavyaM hotA hai aura yaha vyavahAra pahilI padavI meM prayojanavAn hai, kintu paramArthabhUta caitanyamAtra Atmatattva ke avalokana karane vAloMko vyavahAra prayojanavAn nahIM hai / adhikAra-gAyA ukta prakAra se ekalba vibhakta zuddha AtmA athavA samayasArakA saMkSepa meM darzana kiyA gayA hai usI ko vistRta rUpa meM kahane ke liye eka adhikAra gAyA granthakartA ne dI hai| bhUyatyeNAbhigadA jIvAjIvA va puSNa pAya ca / Asava saMvara Nijjara baMdho mokho ya sammasaM // bhUtAnayase jAne gaye jIba, ajIva, puNya-pApa, Asrava saMvara, nirjarA, baMdha aura mokSa samyavatva hai / yahAM kAraNa meM phArmakA upacAra karake samyaktvakA varNana kiyA hai, jisase yaha bhAva nikalA ki bhUtArtha nayase jAne gaye jIvAdi navastha samyamatvake kAraNa haiN| guNa paryAyoMke bhedase uThAkara eka meM le jAne vAle nayako bhUtArthanaya kahate haiN| isa gAthA meM adhikArasUcI bhI A gii| AdhyAtmika granthoMmeM Avazyaka kartavya honese kevala va karmAdhikAra va sarvavijJAnAdhikAra aura kahanA pdd'aa| nRlikA to prAyaH sarvatra Apatita hotI hI hai / ukta nava tattvoM meM jIva va ajIva to dravya hai va puNya-pApa, Asava Apa paryAyeM hai| isI kAraNa ye sAtoM jIva rUpa bhI kahe gaye haiM aura ajIvarUpa bhI kahe gaye haiN| jaise jIva puSya, ajIva puNya Adi / javakI pariNatiyAM jIvapuNya bAdi haiM va ajIva (karma) kI pariNatiyAM ajIva puNya Adi haiN| jovapariNatiyoMke dvArase calakara una pariNatiyoMke srotabhUta guNapara AnA aura guNadvArase calakara guNoMke abheda puJja athavA guNoMke zrItabhUta jIvadravyapara banA yaha bhUtArtha namakI paddhati hai| isI prakAra ajIva bhI lagAnI caahiye| yaha sarvaviSaya granthake adhyayana se spaSTa karanA cAhiye / yahA~ to viSayoMkA digmAtra ho dikhAnA hai / zrIvAdhikAra jIvAdhikAra meM sarvaprathama ho zuddha AtmAke svarUpa, svAmI va upAyakA hI ekadama sugama rIti se varNana kara diyA gayA hai, ki jo apanI AtmAko (apane Apako ) avaddha, aspRSTa, ananya, niyata, aviziSTa va asaMyukta dekhatA hai use zuddhanaya jAno, athavA zuddha-namase jaisA zuddha Atmatatva dekhA jAtA hai Atmatattva vaisA hI zuddha jAno / yahI jina zAsanakA sAra hai / isa zuddha AtmAkA zraddhAna jJAna va AcaraNa karanA caahiye| vastutaH zraddhAna jAna AcaraNa bhI AtmA hI hai / yadyapi yaha AtmA svabhAvase hI jJAnamaya hai kintu isakI nijatatvapara dRSTi nahIM huI ataH isakI upAsanAkA Adeza diyA gayA hai| samayasArakA paricaya na hone se jIvako dRSTi karma, zarIra va vibhAvameM "yaha maiM hUM pAye mere haiM" aisI mAnyatAkI ho jAtI hai; aura jabataka aisI dRSTi rahatI hai tabataka yaha jIva ajJAnI kahalAtA hai| itanA hI nahIM waratatah bhUta, bhaviSyatkA bhI parigraha lagA rahatA hai| ajJAnIke yaha dhAraNA rahatI hai ki zarIrAdika meM hUM ye mere haiM, maiM inakA hU~ ye mere the, meM inakA thA, ye mere hoMge, maiM inakA hoUMgA ityAdi / ( 11 )
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ parantu zarIrAdika ajIva padArtha va cetana AtmA eka kaise ho sakate haiM ? kyoMki jIva to jJAnalakSaNa vAlA hai aura ajIva jJAnarahita hai / he Atman ! tU zarIra nahIM hai, kintu zarIrakA abhI par3osI hai, zarIra se bhinna upayoga - svarUpa apane AramAko dekha cUMki jIvalokako isa zarIrarUpameM hI jIvakA paricaya rahA hai aura kabhI dharma bhI calA to isI paddhati se / isI kAraNa ukta upadezakI bAta sunate hI koI ziSya pUchatA hai ki prabho ! zarIrase bhinna AtmA kahA~ hai ? zarIra hI jIva hai, yadi zarIra ho jIta na hotA to tIrthaMkara devakI jo aisI stuti kI jAtI hai ki ApakI kAMti dasoM dizAoM meM phaila jAtI hai, ApakA rUpa bar3A manohArI hai, Apake 1008 zubha lakSaNa haiM, ityAdi saba stuti mithyA ho jAyegI tathA AcArya parameSThIko jo stuti kI jAtI hai ki Apa deNa, jAti va kAla se zuddha hai, zuddha mana, vacana, kAya vAle haiM vahI smRti bhiyA ho jAyegI / isakA pUjya zrImatkundakundAcArya uttara dete haiM vyavahAranayase to deha va jIvakA saMyoga parantu nizcayanavase jIva hI jIva hai. deh na do prakAra ke hote haiM (1) vyavahAramaya ( 2 ) nizcayanaya / bandha hai; isaliye deha va jIva kathaMcit ekatva mAna liyA jAtA hai, jIva ho hI nahIM sakatA / zarIrakI stuti se AtmAkI stuti vyavahArarUpase kathaMcit ho sakatI hai, nizcayanyase to zarIra ke guNa AtmA ke kucha nahIM hai; isaliye zarIrakI stutise AtmAkI stuti nahIM hotI, AtmAkI stuti se hI AtmAkI stuti hotI hai / yahA~ yaha avazya jAna lenA cAhiye ki jo AtmA AtmasvarUpase bilakula aparicita hai usake liye to vyavahAranayase bhI stuti nahIM kahalA sakatI / freetuti kisa prakAra ho sakatI hai isa viSayapara Ate haiM / cUMki yaha nizcayastuti hai, isaliye jo bhI vizuddha sthiti kahI jAvegI vaha AtmAkI hI kahI jAvegI / AcArya pUjya zrImatkundakunda prabhuke dvArA kahI huI nizcaya stutikA sAtha pUjya zrI amRtacandrajI sUri vyakta karate hai :- jinhoMne asaMga, akhaNDa caitanya svabhAva ke ava lambana dvArA zeya padArthoMse, bhAvendriyoMse va dravyandriyoMse pRthak apanI pratIti karake indriyoMko jItakara svabhAvamaya apaneko mAnA hai ve jitendriya jina kahalAte haiN| jo dravyamoha va bhAvamohase alaga apane AtmA ko apane meM sene ke dvArA mohako jItakara paramArtha sadrUpa jJAnasvabhASamaya apane AtmAko anubhavate haiM, ve jitamoha kahalAte haiM / ( punazca ) ukta prakAra se mohako jIta lenevAse nirmala AtmAke moha aisA samUla naSTa ho jAtA hai ki phira kabhI bhI usakA prAdurbhAva nahIM ho sktaa| aisI una nirmasa AtmAko kSINa-moha kahate haiM 1 savaMza, sarvadarzI, sahajAnandamaya ismAdi stuti bhI nizcaya stuti kahalAtI hai / indriyoMkA vijaya AtmajJAnase hI hai| vastutaH tyAga jJAnasvarUpa hI hai, kyoMki parako para jAnakara hI tyAga kiyA jAtA hai va para to bhinna hai hI mAnyatA meM eka kara rakkhA thA so saccA jJAna karanA hI usakA tyAga hai / isa prakAra prAsaMgika stuti ke bAda anta meM dikhAyA hai ki samyajJAnIkI antarbhAvanA aisI hotI haimoha merA kucha nahIM hai, maiM to eka upayogamAtra hUM, zemAkAra va zeya padArtha merA kucha nahIM hai, meM to eka upayogamAtra hUM, maiM eka (kevala) hUM, zaddha hai, damanajJAnamaya hUM, amUrta hU~ aura anya kucha paramANumAtra bhI merA kucha bhI nahIM hai| prajIvAdhikAra isa adhikArameM una saba bhAvoMko bhI ajIva batalAyA hai jo jIva svarUpama nahI ataH ajIva AtmAko nahIM jAnane vAle ataeva parabhAvoMko AsmA mAnane vAloMkI vibhinna dhAraNAyeM hai| koI to rAga-dveSako, koI rAga dveSake saMskArako, koI karmako, koI riteso, koI karmaphalako, koI sukha dukhako, koI AtmA va karmako milAvaTako ityAdi aneka prakArase jIva mAnate haiM, kintu ye saba jIva nahIM haiM; kyoMki ye savaM yA to pudgaladravyake pariNamana hai yA karmarUpa muladravyake nimittase hue pariNamana haiM / . meM ajIva dravya to hai hI, sAtha hI aupAdhika bhAva bhI ajIva hai / isa avasara meM yaha zaMkA utpanna ho sakatI hai ki phira to jIvasamAsa, guNasthAna bhAdi kI carcA bhagavA sa-sthAvara bheda vAle jIva mAnanA yaha saba jaina zAstroMmeM kyoM kahA gayA hai ? isakA uttara yaha hai ki yaha sa ( 12 )
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ jyavahArakA upadeza hai, jo ki tIrthakI prava sike nimitta batalAnA Avazyaka hI hai| anyathA SaTakAyake jIvaparyAyoMko ajIva mAnakara jitanA cAhe madita kara diyA jAye, hisA nahIM honI cAhiye / phira to hisAke abhAva meM bandhakA abhAva va bandhake abhAva meM mokSakA bhI abhAva ho jAyegA athavA ucchA khalatA A jaayegii| hA~ nirvikalpa samAdhi ke udyamameM to zuddha caitanyasvarUpa hI jIva hai, avaziSTa bhAva saba ajIba haiM, isI dara pratItise kAma clegaa| bastataH jIvakA lakSaNa cetanA hai| jIva varNa, mandharasa, aura sparza, zabdase rahisa hai| jIva vAba cinha se grahaNameM nahIM A sakatA / jIvakA sahaja nighata saMsthAna bhI koI nahIM hai / tAtparya yaha hai ki caitanya bhASake atirikta anya saba bhAva ajIva haiN| isI kAraNa jIvake varNa, gandha, rasa, sparza, mUrtikatA, zarIra, saMsthAna saMhamana (asthipiMjara) rAga, dveSa, moha, karma, zarIra, vicAra, yoga, bandha, udaya, saMkaleza, vizuddhi Adi kucha nahIM haiN| ye saba vyavahAranayase jIvake kahe gaye haiM / vyavahAranaya virodhaka nahIM, kintu zyavahAra naya bhI vastu ke kinhIM bhAvoMke jAnane kA eka tarIkA hai| jaise ki jisa rAste meM calate hue musAphiroM ko DAkuoM dvArA lUTA jAtA ho, loga usa rAsteko "yaha rAstA lUTa liyA jAtA hai" aisA kaha dete haiN| parantu vAstava meM rAstA kyA laTegA, phira bhI vyavahArase aisA to kahA hI jAtA hai, kyoMki laTane vAle usa rAste meM hote haiN| isI prakAra jIvameM bandhaparyAyase sthita karma va zarIrake varNa bAdiko jAnakara vyavahAramayase kahA jAtA hai ki jIva meM varNAdika hai| vastuta: jIvameM vAMdikA kucha bhI tAdAtmya nahIM hai| yadi jIva ke sAtha varNAdikA tAdAtmya mAna liyA jAtA hai taba to aneka aniSTApattiyoM AtI haiM jaise ki (1) varNAdikA jisake sAtha tAdAtmya hai vaha to pudgala kahalAtA hai, yadi kabhI saMsArI jIva mukta ho to yahI mAnA jAyegA ki pudagalako mokSa ho gayA / (2) jIva ajIvakA koI bheda nahIM rahA; to jIva kA hI abhAva ho gayA ityaadi| isa prakAra yaha siddha haA ki jinakA pUgala upAdAna hai ve pariNamana va jinakA padagala kArya nimitta hai ye pariNa mana ye saba koI bhI paramArthase jIvake nahIM hai| inheM ajIba kahA gayA hai| kata karmAdhikAra adhikAra gAthAmeM yadyapi ka-karmabhAva adhikArakI koI sapanA nahIM hai, to bhI jIvAjIvAdhikAra ke pazcAt va Asrava adhikArake pahale kala kama adhikArakA kahanA yaha dikhAne ke liye Avazyaka huA hai ki jaba nIva aura ajIpa svatantra dravya hai taba jIva va ajIvake sambandha vadha paryAya kaise ho jAtI hai? isakA uttara karnu pharmAdhikAra meM kiyA gayA hai / jIva va ajIvakA sambandha dhandha paryAya kaise miTa sakatI hai isakA uttara bhI usA diyA gayA hai| jaba taka jIva nija-sahaja-svarUpa dha krodhAdi aupAdhika bhAvoM meM antara nahIM jAnatA hai taba taka krodhAdi bhAvAkA nija svarUpameM jAnane ke kAraNa unameM jIvakI pravatti hogIThI aura krodhAdimeM vartane vAle isa jIvaka nAmattanaimittika sambandhake vazase pudgala kama (ajIva) kA saMcaya ho jAtA hai| paragala karmake AnekA nAma ajIvAvadha hai aura jIvameM jo ye krodhAdika bhAva haye haiM unakA nAma jIvAsrava hai| yahAM eka prazna ho sakatA hai ki ajIvAsravakA nimitta to nija parameM paraspara katakarmabhAvakI mAnyatA hai, isa katai karmabhAvakI mAnyatA meM kyA nimitta hai ? uttaraisa kana-karmabhAvakI mAnyatA meM pUrvabaddha ajIba karmakA udaya nimitta hai| prazna-isa karmAsrava meM kyA nimitta hamA thA? uttaraH- isa kamasiva meM pUrvakA svaparakA kana-karma bhAva nimitta hA thaa| isa prakAra yaha anAdiprabAhakrama calA thApA hai| isa svaparakartRkarmabhAva kI pravRti bhI anAdise palI mAI hai| yadyapi yahA~ aisA sambandha hai ki jIva ke pariNAmako helU pAkara pudagala kAmoNamA gAmako hetu pAkara pudagala kArmANamaNAyeM karmarUpase pariNama jAtI hai aura pudagala karmake udayako nimitta pAkara jobake aise pariNAma ho jAte hai, to bhI jIva va pudagala kA paraspara kataM karmabhAva nahIM hai, kyoMki jIvana to pudagalakamakA koI gaNa yA pariNamana karatA hai aura na pudgala kama jIvakA koI guNa yA pariNamana karatA hai / kevala anyonyanimitta se donoMkA pariNamana ho jAtA hai| isa hI nimitta-naimittika-sambandhake kAraNa vyavahAranayase 'jIba pavagalakama (vaSyAsaka) kA kartA' aura 'pUdagala jIvAmravakA kA' kahA jAtA hai| jIvameM anubhavanazakti hai, so vastutaH pUdagalakamake udayako nimitta pAkara zrIva apane meM Ananda-zraddhA-pArivAdi guNoMko vikRta pariNamanarUpase bhogatA hai to bhI nimitta-naimittika sambandhake
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetu jIva pudagalakarmako bhogatA hai yaha bhI vyavahAramamase kahA jAtA hai| paramArthase jIva na to pudagala karmako karato hai pora na pudagalakamako bhogatA hai; kyoMki yadi jISa pudgala karmako bhI kare va bhoge to eka to jIva ne apane pariNAmako kiyA va bhogA aura dUsare pudgala kamako bhI kiyA ca bhogA to isa taraha jIva do dRSyoMkI kriyAkA kartA bana jAyegA / aisA honepara ki kriyAkA usa kAla meM tAdAtmya rahatA hai, isa kAraNa jIva va ajIvameM bheda nahIM rahA athavA jIva ajIvameM se ekakA athavAdonoMkA abhAva ho jAyegA ityAdi aneka aniSTApattiyAM ho jaayegii| eka vRSya do prakhyoMkI kriyAkA kartA hai, aisA ana bhaya karane vAlA jIva samyagdRSTi nahIM, kintu mithyASTi hai| arthAta bastusvarUpase viparIta STivAlA hai| karma upAdhi ke nimittase hone vAle kodhAdika aupAdhika bhAva haiM, unakA bhI jIva sahaja bhAvase yAne upAdhiko nimitta pAye binA kartA nahIM hai / ina krodhAdika parabhAvoMkA kAma lo jIva hai aura na kama; kintu kamake nimisase jIvake upAdAna meM kodhAdika pariNamana hotA hai| jIva nija, sahaja, caitanya svarUpa va krodhAdi parabhAvoMmeM antara nahIM smjhtaa| isI kAraNa yaha bandha hotA hai yaha molika prakRta bAta siddha huii| aba jijJAsA hotI hai ki isa bandhakA abhAva kaise ho? samAdhAna-jIvakI paramAyake prati kimaMkI pravRtti honese bandha hotA thA / jaba kartA-kamakI pravRtti dUra ho jAtI hai taba bandhakA bhI abhAva ho jAtA hai| prapana:- isa kartA-karmapravRtikA abhAva kaise ho jAtA hai ? uttara:-aba yaha jIva AtmAmeM va parabhAvameM isa prakAra se antara jAna letA hai ki vastu svabhAvamAtra hotI hai, maiM bastu hUM, so maiM bhI svabhAvamAtra iN| svabhAva kahate haiM svake honeko, maiM svajJAnamaya hai| so jitanA jJAnakA honA hai so to mai AtmA hai aura krodhAdikA honA kodhAdi hai, AtmA (sba) va kodhAdi-AmravoM meM ekavastutA nahIM hai / jaba jIva aisA AtmA va AkhavameM antara jAna letA hai tabhI karmAkarmakI pravRtti dUra ho jAtI hai aura kartA-karmakI pravRtti dUra honepara pudgala karmabandha bhI dUra ho jAtA hai| AtmA aura anAramA ke bhedavijJAnase usI kAlameM AravI nivRtti hone lagatI hai / jAnI jIvake isa prakArakA vizada jJAna prakaTa rahatA hai-maiM AtmA sahaja pavitra hUM, jJAnasvabhAbI hUM. duHkhakA akAraNa hUM, samaI, nitya hai, mvayaMzaraNa samasyA : ye sAva, amIna hai, viruddha svabhAvavAle haiM, duHkha ke kAraNa haiM, viSama haiM, anitya haiM, abharaNa haiM, duHkhasvarUpa hai aura inakA dukha hI phala hai| maiM eka hUM, zuddha haM, moha rAgAdi parabhAvarahita hUM, jJAnadarzanamaya hUM, maiM (AtmA) karmake pariNamanako va nokarmake pariNamanako nahIM karatA hai| pudgalakarbha paradravya hai| maiM paradradhyakA jhAyaka to hUM, kintu para paradrabdhameM vyApaka nahIM hai| ataeva paradravyakI paryAvarUpase pariNamatA nahIM hUM arthAt meM paradra byakI pariNati kA kartA nahIM huuN| maiM pudagalakamake phala sukha duHkhAdiko jAna to sakatA hUM, kintu pudgalakamako pariNatikA kartA nahIM I / isI prakAra pudgala karma bhI merA kartA nahIM hai| ___ azuddha-nizcayanaya se AtmA to mAtra apane azuddha bhAvakA kartA hai, usako nimitta pAkara pudgaladravya kamarUpa se svayaM pariNama jAtA hai / jaise ki havAke calaneke nimittase samudra meM taraMga uThatI hai / nizcayase taraMgoMkA kartA to samudra hI hai, havA to usameM nimitta hai| havAmeM havAkA kArya hai / samudra meM samudra kI pariNati hai| pratyeka dravyako svatantra sattAtmakatAke jJAna se karmabandha hakatA hai aura parako AtmA mAnane va AtmAko pararUpa mAnanese karmakA baMdha hotA hai / athabA parako AtmA mAnanevAlA ajJAnI jIva kamakA kartA hotA hai| vastuta: to ajJAnI bhI karmakA katA nahIM hai, parantu apane azuddha bhAvakA kartA hai| usa azaddhamAvako nimitta pAkara karmakA Asrava svayaM ho jAtA hai| vastuta: karmAsavakA nimittarUpase bhI jIva kA nahIM hai, kintu usake yoga va upayoga jo ki anitya haiM, ve anitya pariNamana ho vahA~ nimitta haiN| kyoMki yaha vAtastrabhAva aTala hai ki koI dravya kisI anya dRSya ke rUpa yA anyake guNa-paryAya rUpa nahIM ho sktaa| isaliye yaha suprasiddha huA ki AtmA pudgalakamakA kA nahIM hai| yahA~ do raSTiyoMse yaha nirNaya karanA cAhiye-(1) nizcayanayase jIva pudgalakarmakA kartA nahIM hai| (2) vyavahAranapase jIva pudgalakarmakA kasA hai / (1) nizyacayanayase jona pudgalakarmakA bhoktA nahIM hai / (2) vyavahAranavase jIva pudgalakarmakA moktA hai / (1) nizcayanayase jIvameM pudgalakarma baddha nahIM hai / (2) vyavahAranayase
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva, pudgalakarSa baddha hai (1) mizcapanayase jIvameM rAga-dveSAdi nahIM hai / (2) vyavahAranayase jIvameM rAga dveSAdi hai / (1) nizcayanayase jIva pudgalake pariNamanakA nimitta nahIM hai / (2) vyavahAramayase jIva pudgalake pariNamanakA nimitta hai / ityAdi aneka carcAye donoM nayoM se spaSTa kara lenI cAhiye pazcAt samayasArake anubhava ke udyamameM donoM hI nayapakSoM ko grahaNa nahIM karanA cAhiye / jaise ki pUrNa nirmala, devAdhideva, sarvajJa paramAtmA vimAnadhana - bhUta hone ke kAraNa nayapakSake parigrahase dUra honese kisI bhI nayapakSako grahaNa nahIM karate haiM, isI prakAra jinasaMjJaka nirmala samyagdaSTi tatvajJAnI, antarAtmA zrutajJAnAtmaka vikalpa vAle hokara bhI pariprahake prati utsukatAse nivRta hone ke kAraNa vikalpa-zUmikA se dUra hokara svarUpako hI jAnate haiM aura kisI bhI mayapakSako grahaNa nahIM karate haiM, ve hI samayasArakA anubhava karate haiN| puNya-pApAdhikAra moha va rAgadveSakI pravRtike nimittase jina kokA Azraya huA, unameM se kAraNabhUta, abha-azubha yoga upayoga ke anukUla koI karma zubha prakRti ke (puNyarUpa) va koI azubha prakRtike (pAparUpa) ho jAte haiN| hoo, phira bhI cAhe puNya karma (rAzIla karma) hoM; cAhe pApa-karma (kuzIla karma) ho; sabhI vastutaH kuzIla hI haiM, kyoMki sabhI kama saMsAramArgake nimitta haiN| jaise ki cAhe suvarNavI ber3I ho, cAhe lohekI beDI ho, kaMdIke liye donoM bhArabhUta haiN| isaliye donoM prakAra ke karmoM ko baMdhamArga jAnakara inameM yA inake kAraNabhUta bhAvoM meM bAzrayabhUta viSayoM meM mana vacana kArase rAga gha saMsarga chor3a denA cAhiye / rAgI joya karmoM ko bAMdhatA hai va virAgI-AtmA kose chUTa jAtA hai, isalie cAhe zubha karma ho, cAhe azubha karma ho kisI bhI karmameM rAga mata kro| jaise unake hAthoko phaMsAne ke liye zikArI loga eka gar3agara bAMsa va kAgajakI bar3I sundara eka hathinI banAte haiM aura sAmane eka mUThA haathii| banahastI hudhinI ke grAma meM va dUsare hAthoko viSaya-vAcaka jAna kara usase Sake kAraNa zIca vahAM AtA hai aura gaDDhe meM gira jAtA hai / to usa hAthIko gaDDhekA ajJAnarUpa moha thA va samaMdara hathinIkA rAga yA dUsare hAthIse veSa thaa| isa taraha moha-rAga dveSa vaza hAthIne vipasi ho paaii| puNyakarma bhI mUThI sundara hadhinIke samAna vipattimeM nimitta bana jAtA hai| isalire kisI bhI karmameM rAga mata kro| moha-rAga dveSa ye sabhI ajJAnake vivizva rUpa hai / ye bhAva jAnanekA kArya nahIM karate, isaliye bhI ajAnarUpa haiN| amAnamAtra baMdhakA hetu hai, ve jJAnabhAva mokSakA hetu hai| paramArtha mRta jJAna hone para bAya prata niyama tapakI vizeSatA ho to bhI jJAna mokSakA kAraNa hai| jo paramAryabhUta samayasArase aparicita haiM ye hI kevala azubha koM ko hI bagdhakA kAraNa jAnakara va zubha kamako mokSakA kAraNa jAnakara pUNya karmakI cAha karate hai| saba ho karma mokSake hetabhUta samyaktva, jJAna va paritrakA tirobhAva karane vAle haiN| isaliye jJAnamAva mokSakA arthAt pUrNa vikAsakA hetu hai / ata: sarva karmoM kA rAga chor3akara eka nijajJApaka svabhAvakI upAsanA karanA zAntikA (mokSa kA) mArga hai| prAkhavAdhikAra vikRtarUpase Aneko Asava kahate haiM / AmravabhAva jIvake rAga tUSa moha bhAva haiN| inako nimitta pAkara paugalika kArmANavargaNAoMmeM pI vikArakI prakRti banatI hai| isaliye AsravakA pariNAma honese ina paudagalika vargaNAoM meM karmada Ane ko bhI Asrava kahate haiN| rAga deSa moha bhAva ajJAnamayazaya pariNAma haiN| ajJAnamaya pariNAma ajJAnI jIvake hote haiM / jJAnIke jJAmamaya pariNAma hote haiN| jJAnamaya pariNAmoMke dvArA ajJAnamaya pariNAmoMkA niroSa ho jAtA hai| ata: jAnI jIvake jJAnamaya rA AsamakA nirodha ho jAtA hai| atazca padagalakamakA baMdha nahIM hotA. payoMki zAnamaya pariNAma ho phartRtvabuddhi meM preraka hotA hai, jJAnamaya pariNAma to svabhAvakA ho udbhAsaka hai, usase bandha kaise ho sakatA hai| (15)
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ . pahA~ koI puruSa aise zaMkAla ho sakate haiM, ki samyagdaSTi jJAnI jIvake bhI to dAveM guNasthAna taka bandha calatA hai, phira jJAnIko prabandhaka kase kahA gayA hai? so unheM tIna prakArase bAta jAnakara apanA citta samAdhAna rUpa kara lenA cAhiye / (1) jisa guNasthAnameM jitanI prakRtiyoMkA banna nahIM hotA hai, utanI prakRtiyoM kI apekSA unheM avandhaka samakSanA, (2) jo bhI kiMcit baMdha hotA hai vaha saMsArapRddhiko sAmathyaM nahIM rakhatA, isaliye abandhasama hI samajhanA / (3) jJAnI vizeSaNa kahane se usako kevala jJAnapariNamanarUpase hI dekhanA, anya pariNamanarUpase nahIM dekhanA / taba to yaha pUrNa siddha hai ki zAnIle kicinmAtra bhI baMdha nahIM hotaa| jAnI jItrake pUrvasaMcita karma udayameM A te haiM, navIna vAle kAma nahIM inate, moti jAnIke vibhAvaye rAga nahIM rahA / jJAnI jIvake jo bho aMdha calatA hai vaha jAnakI jaghanyatAse anumIyamAna zeSa rahe abuddhipUrvaka rAgake kAraNa hotA hai / ataH kartavya to yahI hai ki tabataka jJAnako anavarata upAsanA karanA cAhie, jabataka jJAnakA pUrNa vikAsa na ho| zuddhanapake viSayabhUta samayasArase vyuta rahakara yA hokara jIva rAgAdi pariNAmase saMkIrNa ho jAtA hai aura usake nimittase pudgala-karmavargaNAeM svayaM baMdharUpase pariNama jAtI hai| jaise kisI puruSane AhAra grahaNa kiyA, yaha to usakA baddhipUrvaka kArya huaa| aba Age baha AhAra svayaM rasa, rudhira, mala Adi rUpa pariNama AtA hai aura jo vipAka honA hotA hai, hotA hai / yaha saba nimitta-naimittika bhAvavaza hotA hI hai| yadi koI Asaktise AhAra grahaNa kare to use usake phalameM AhAra-vipAkake samaya vedanA bhoganI par3atI hai| isI taraha yadi koI Asaksise, mohase vibhAvarati kare to tannimittaka hue karmabaMdhake paripAkasamayameM vedanA bhoganI par3atI hai| isaliye kahA jA sakatA hai ki 'karmaNyevAdhikAraste mA phaleSa kadAcana" / ata: kalyANArthIko apane pariNAma sadA sAvadhAna rakhanA caahie| saMparAdhikAra saMbara nAma rukane kA hai| rAgAdibhAvoMke Agamana rukane ke yA na Aneko saMvara kahate hai| isa rAgAdike saMvara ke pariNAmameM kokA AnA bhI ruka jAtA hai| ata: kamaukA AnA ruka jAneko bhI saMbara kahate haiN| saMbara kA upAya bhedavijJAna hai / AtmA to zAnamAtra hai aura zAnabhAvake atirikta zeSa sarva aupAdhikabhAva anAtmA hai| vahAM aba yaha dekhanA cAhiye kimAnameM (upayogameM, ayavA AtmAmeM koSAdika aupAdhika bhAva nahIM haiM aura krodhAdika aupAdhika bhAvoM meM upayoga nahIM haiM / koSAdika to krudhyatAdika svarUpameM hai aura jJAna jAnattArUpameM hI hai / isa bhedavitAnase zuddhAramAkI upalabdhi hotI hai aura zuddhAtmAkI upasamdhise saMvara hotA hai| zuddhAtmAko jAnatA huA AtmA zuddhAtmA ko prApta karatA hai aura azuddha AtmAko jAnatA huA AtmA apane ko azuddha hI pAtA rahatA hai / zuddhAtmAko prApti va saMtrarakA buddhipUrvaka va abudhipUrvaka upAya yaha hai ki-zubha tathA azubha yogameM pravataMte huye apane Apako prabala bhadavijJAnake upayoga dvArA isa pravartanase roke aura zuddha catanyA. smaka nija Atmatatva meM pratiSThita kre| phira yaha AtmA icchA-rahita va saMga-rahita hokara apane Apake dvArA apane AtmAkA dhyAtA ho jAtA hai| usa samaya ekatva-vibhakta nija AtmAkA dhyAna karatA huA arthAta caitanya camatkAramAtra AsmAkA dhyAna karatA huA nija akalaMka AtmAko prApta karatA hai| yahI saMbarakA prakAra hai va kamose mukta hone kA upAya hai| tAtparya yaha hai ki bhavavijJAna se zuddha AtmA kI upalabdhi hotI hai, zuddha AramAkI upalabdhi honese adhyavasAnoMkA abhAva hotA hai, adhyavasAnoMke abhAva honepara mohakA abhAva hotA hai, mohajhAva kA abhAva honepara rAgadveSabhAva kA abhAva ho jAtA hai, rAga-dveSa kA abhAva hone para karmakA abhAva ho jAtA hai, karmakA abhAva honepara sadA ke liye zarIrakA abhAva ho jAtA hai aura zarIrakA abhAva honepara saMsArakA abhAva ho jAtA hai| saMsAra hI
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ duHkha hai, so duHkhoMkA atyanlAbhAva ho jAtA hai| isaliye bhedavijJAnakI taba taka nirantara bhAvanA karanI cAhiye jaba taka ki jJAna parase bilakula na haTa jAve aura jJAna meM hI pratiSThita na ho jaaye| nirAdhikAra vikAra ke jhar3anekA nAma nirjarA hai| nirjarA do prakAra kI hai-(1) bhAvanirjarA (2) thyanirjarA-sukhaduHkha rAga dveSAdi bibhAya jo udita hae, ve baMdhane kAraNa na baneM aura jhar3a jAveM isakA nAma to bhAvanirjarA hai aura isI kAraNa anya baMdhakA kAraNa na bana kara kA~kA va anya kamokA niSphala jhar3a jAnA so dRSya-nirjarA hai| / jJAnakA aisA hI sAmathrya hai ki karmavipAkako bhogatA haA bhI jJAnI kose nahIM baeNghatA hai| jaise ki tAdhika, mAntrika athavA viSavaMdya puruSa viSako khAtA huA bhI maraNako prApta nahIM hotaa| vairAgya meM bhI aisA hI sAmarthya haiM / vastuta: jJAna aura pairAgya alaga-alaga tazka nahIM hai, vidhirUpase desanepara jJAna pratiSThita hai aura rAganiSedhako orase dekhanepara vairAgya pratiSThita hai| samyagdRSTikA mukhya viSAra eka yaha bhI rahatA hai ki jo lobha krodhAdi prakRti vAle karma hote haiM, una kamauke udayake nimitase utpanna huye rAmAvika bhAva parabhAva haiN| ye mere svabhASa nahIM haiN| maiM to TaMkorakIrNavat nizcala svataH siddha eka zApaka svabhAvarUpa huuN| isa vicAra-balase nAnI parabhAghoMse virakta rahakara unako chor3a detA hai| rAgAdibhAda bArAkA svapada nahIM , paya vijaya hI bhAna atyanAvake viruddha hai, viSama hai. anekarUpa haiM, kSaNika haiM aura vyabhicArI haiN| kabhI koI bhAva rahe, kabhI koI bhAva na rahe, dUsarA rhe| isa kAraNa sthAyI rUpase AsmAmeM sthAna nahIM pAte arthAt asthAyI hai| kintu jJAnasvabhAva AtmAkA svapada hai; kyoMki yaha vAnasvabhAva AtmasvabhAva hai, sama arthAt niyata hai, ekarUpa hai, nitya hai / avyabhicArI arthAta sanabarata sadA AtmasameM rahatA hai| isa hI kAraNa jJAnasvabhAva sthAyIrUpase AtmAmeM sthAna pAtA hai| isalie hai Atmanu ! isa eka jJAnasvabhAvakA hI anubhava kro| jisameM raMcamAtra bhI vipatti nahIM rhtii| isa jJAnasvabhAvake jitane pariNamana hai, una pariNamanoMke jJAna-dvArase paripUrNa jJAnasvabhAvako hI dekho / isa zAnabhAvake Azrayase hI zAnakI prApti hai, anya kriyAoMse nhiiN| isa jJAnabhAvake Azrayake binA mahAna tapoM kA bhAra bhI sahe to bhI mukti nahIM hotii| jhAnopayogI AtmA niSparigraha hai, kyoMki parigraha to vAstava meM icchA hI hai, so jJAnIke icchAkA Adara hI na rAga hI nahIM, kevala icchAkA hI nahIM, kintu samasta vibhAvoMkA jAnIke mamatva nahIM, bAdara nahIM, jJAnI kisI bhI paramAvako nahIM cAhatA / isI kAraNa bAhya viSayoMkI cAha nhiiN| jJAnI AtmA pratIta bhogoMkA to khyAla hI kyA karegA, vaha to vartamAna gogoMmeM bhI viyogabuddhise pravamAna ho rahA hai| yo viyogadhuddhise rahe, vaha parimahI nahIM hai| bhaviSyat bhoyakI cAhabhI aneka kAraNoMse zAlIka nahIM hai (1) jJAnIke bastusvabhAvakI ora iSTi rahA karatI hai so nidAnako avasara hI nahIM miltaa| (2) vastusvAtaMtryakI pratItike kAraNa kisI bhI bAhya padArthase zAnIko hitakI AzA hI nahIM hai| (3) jJAnIke yaha dar3ha nizcaya hai ki icchAbhAva va bhogabhAva meM donoM bhAva eka samaya meM ho hI nahIM sakate; kyoMki jaba kisI vastukI cAha hai taba to usa vastukA bhoga nahIM aura kadAcit usa vastukA bhoga ho to tadviSayaka cAha nahIM ki yaha mila jaave| aba icchA na bhoga donoM eka samayameM mila nahIM sakate to phira cAha hI kyoM kI jaaye| mAnI AtmA sarva prakArake rAga-rasakA chor3anevAsA hotA hai| isI kAraNa koI bhAbhI kabhake madhya bhI par3A ho, to bhI karmase lipta nahIM hotaa| jaise ki suvarNakA jaMgase lipa jAnekA svabhAga nahIM hai, to kIcar3ake bIca par3A hA sonA jaMga nahIM khaataa| lohakA jaMgase lipa jAnekA svabhAva hai, so kIcar3ake bIca paDA hA lohA jaMga khA
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAtA hai| isI taraha ajJAnI bIya rAga-rasase lipta ho jAne kI prakRti vAlA hai, so kamamadhya par3A huA karma se nipta rahatA hai| jJAnIkA mukhya cinheM kAthanAkA abhAva hai| koI soce...majJAnI taM, mujhe bhoga bhI karmabaMdha nahIM hotA, are yadi kAmanA banI huI hai to usaka bane rahane se karmabaMdhameM pharaka nahIM AtA, karmabandha hotA ho hai : jJAnIke bhoga meM bhI karmabandha nahIM yaha mAtra kaha kI cIja nahIM hai / jJAnarUpa prasausike pariNaganekI karAmAta hai| sabhyadRSTikA pariNamana kaise hotA hai isa viSadhako saMkSepameM kahA jAya to usakA abda aMgoM dvArA varNana hotA hai / sampaSTike aMga 8 hai-(1) niHzaMkita (2) ni.kAnisa (3) nivicikissina (4) amUdRSTi (5.) upamUhana (6) sthitikaraNa () vAtsalya aura (4) prabhAvanA / / ni:zaMkita.- jJAnI AtmA gAtA prakAra ke bhaya rahita hone meM bayathArtha bamna svarUpakI yathArtha pratItike kAraNa sadA niHzaMpha rahatA hai| jAnI jIvako ihalokabhaya nahIM rahatA ki isa jIvana kA kase gujArA hogA, kyoMki zAMnIko daSTi hai ki merA loka tAsanya hai isakA mujArA yAne pariNamana to nirvAdha hotA hI rhegaa| jJAnI jIvake paralokabhaya nahIM rahatA ki paraloka meM merA kaise gujArA hogA; kyoMki jJAnI kI dRSTi hai ki caitanya ho megA paraloka hai usakA gujArA bhI nirvAdha hogaa| jJAnI jIvaka vedanAbhaya nahIM hotA ki isa rogase merI vedanA (anabhUti) kaisI hogI; kyoMki jJAnIkI dRSTi hai ki yaha avicala jJAna svayaM dekhA jA rahA hai, yahI merI vedanA hai, yaha anya vastuse nahIM hotii| mAnI jIvake arakSAbhaya nahIM hotA ki merI koI rakSA nahIM hai, kabhI merA nAza na ho jAya; bayoMki jAnI AtmAko duSTi hai ki jo sat hai sasakA nAza nahIM hotA, saha svayaM surakSita hai, maiM bhI sat hUM: ataH surakSita hUM / jJAnI jIvake aguptibhaya nahIM hotA ki merA koI gupta sthAna (kilA Adi saba sthAna) nahIM hai, koI mujhe bAdhA dene na A jaaye| kyoMki jJAnI jIvakI dRSTi hai ki merA svarUpa hI merI gupti haiM usameM parakA praveza hI nahIM ho sakatA / jJAnI jIva ke bharaNa-bhaya nahIM ki mere prANa naSTa na ho jAyeM, kyoMki jJAnI AtmAkI yaha dRSTi hai ki merA prANa to jJAna hai, yaha kabhI naSTa nahIM ho sakatA / jJAnI jIvake Akasmika bhaya nahIM hotA, ki mujhapara akasmAta koI Apatti na A jAye kyoMki jJAnI jIda kI yaha dRSTi hai ki maiM anAdi, ananta, acala, svata:giddha, jJAmamAtra hUM, mujhameM dUsarekA AkramaNa nahIM ho sakatA / jJAnI jIvake vassusvarUpakI avicala pratIti hai, usake bhaya kahA~sa ho? vaha to ni:zaMka svayaM sahaja jJAnakA anubhava karatA hai| isaliye usake zaMkAjanita baMdha nahIM hotA, kintu niHzaMka honese nirjarA hI hotI hai| niHkAMkSita--samyagdaSTi jIbake saba prakArake karmoM meM karma ke phaloMmeM aura bhogoM meM vAJchA nahI rahatI hai, isaliye usake kAMkSAkRta bandha nahIM hotA kintu niSkAMkSa honese nirjarA hotI hai| nivicikitsita-sampandaSTi jIvake dharmAtmAoM ke ani zarIrakI sevA meM, dharmAtmAoM va samasta vastucho-meM glAni nahI rahatI aura na karmavipAkasvarUpa sadhA Adi vipattiyoM meM vedarUpa pariNAma rahatA hai| isaliye usake vicikitsAkRta bandha mahIM hotA; kintu nivicikitsa hone se nirjarA hotI hai| samaSTi ...-sampariTa jIvake bama-vika kisI bhI kabhAvameM va bhAva vAloM meM samoha nahI hotaa| isaliye usake muSTikRta bandha nahIM hai| kintu ayuSTi honese nirjarA hI hotI hai| sthitikaraNa-unmArgameM jAte haye svayako unmAmameM jAnese roka lene va svayako svarUpa meM sthita kara denese evaM parako bhI gharbhameM sthita para dene ke nimita honese jJAnI sthitikaraNa-yuvata hotA hai, isaliye usake mArga-patana-kRta bandha nahIM hotA, kintu dharmasthitatAke kAraNa nirjarA hI hotI hai| vAtsalya - ratnavarako apane meM abhedabuddhise dekhanekI vatsalatA hone se va vyavahArameM dharmAtmA janoMmeM nizchala pArasatya hone se samyagdRSTi mArgadarasala hote haiN| isaliye unake avAtsatyakRta bandha nahIM hotA, kintu mAgavatsalatAke kAraNa nirjarA hI hotI hai|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabhAvanA--jJAnazaktike vikAsase samyagdaSTi prabhAvanAkArI hotA hai| ata: usake aprabhAvamAkRta dhana hI hai; kintu jJAnaprabhAvaka hone se nirjarA hI hotI hai| jJAnI puSpa apanI alaukika AdhyAtmika bAMke kAraNa pUrvavasa karmokI nirjarA karatA hai| vaha nirjarA mokSa tatvakA sAdhana hai| nirjarAkA phala mokSa hai / 'mokSa bandhapUrvaka hai| ataH mokSatasyake varNanase pahale bandhatatvakA varNana kiyA jA rahA hai| bandha kisa kAraNa hotA hai vaha vyakta karane ke liye eka udAharaNa hai| jaise koI malla deha meM tela lagAgara dhUlabharI bhUmipara sthita hokara talavArase kadalI vaMza Adi per3oM ko kATatA hai| isa avamarameM usakA deha dhUlase lipta ho jAtA hai| yahA~ vicAra karo ki vaha dhala kyoM cipaTa gaI? kyA dhalabharI bhamimeM sthita hone se dhula cipaTa gaI? nahIM / yadi dhUlabharI bhUmimeM sthiti hone ke kAraNa dhUla viSaSTI hotI to anya koI malla jisake deha meM tela na lagA ho vaha usI bhUmimeM vaisA hI vyAyAma kare usake to nahIM niptttii| kyA zastra calAyA isa kAraNa ghUla vipaTI nahIM, dUsarA bhI to vahI zAstra calAtA hai usake so nahIM ciptttii| kyA akSoMkA ghAta karatA hai isa kAraNa cipaTI? nahIM, dusarA mahala bhI to ghAta karatA hai usake kyoM nahIM ciptttii| niskarSa yaha hai ki ina bAhma sAdhanoMse dhana vipaTI, kintu jo deha meM sneha (tela) lagA hai, usake kAraNa dhUla cipttii| isI prakAra ajJAnI jIva rAgAdi karatA huA kArmANa-dargaNAoMse vyApta lokameM mana vacana kAyakI ceSTA karatA huA aneka prakArake sAdhanoMse sajIva ajIba padArthoMkA dhAta karatA huA karmaro baMdha jAtA hai| yahAM vicAra karo ki karma baMdhane kA kAraNa kyA hai ? kyA yaha bIva kArmANa vargaNAnyApta lokameM sthita hai isa kAraNa karbha-baMdha huA ? nahIM kyoMki arahaMta siddha bhI to aise hI nokameM haiM, unake to karmabaMdha nahIM hotaa| kyA mana vacana kAyakI meSTA karmabaMdhakA kAraNa hai ? nahIM, kyoMki gyArahave, bArahaveM, terahaveM gUNasthAna vAloMke bhI yogaceSTA hai, unake to karma nahIM bNdhtaa| kyA aneka upakaraNa usake pAsa hai| isaliye karma baMdha hotA hai? nahIM, arahaMtadevake samIpa samavasaraNAdi mahAna vaibhava hai, unake to baMdha nahIM hotaa| kyA ghAta honese karma baMdha hotA hai? nahIM, samiti-pUrvaka kriyA karane vAle muni-dehase sakSama jantu-ghAta sambhava hai, unake to bandha nahIM hotaa| niSkarSa yaha hai, ki ina bAhya sAdhanoMse karmabandha nahIM hotA, kintu upayoga meM jo rAgAdi (sneha) ko le jAnA hai vaha karmabandhakA kAraNa hai|| jo jJAnI rAgAdiko upayogabhUmimeM cale jAve, jJAnasvarUpa rahe, yaha kamase nahIM bNdhtaa| yahAM vizeSa yaha jAnanA cAhiye ki rAgase jo bandha hotA hai vaha saMsArako dRda nahIM karatA, kintu rAgameM rAga hone se jo badha hotA hai vaha saMsArako dRr3ha karatA hai / vikArameM lagAva honA moha hai, moha kRtavandha saMsArako dada karatA hai| ajAnI jIvakI mAnyatA paratantratAkI rahatI hai| ajJAnIke aise bhAva hote haiM ki maiM dUsaroMko mAratA hUM, dUsaroMse mArA jAtA hai, maiM dUsaroMko jilAtA hU, dUsaroMke dvArA meM jilAyA jAtA hUM, maiM dUsaroMko sukha duHkha delA hai, dUsare mujhe sukha duHkha dete ityAdiH kintu yaha saba bhAva mizyA hai| jIvoMkA maraNa unake hI Ayukarma ke ayase hotA hai / jIvoMkA jIvana unake hI Ayu-karma ke udayaro hotA hai| sukha-dukha bhI unake hI karmake udayase hotA hai| kisI ke vikalpase kisI anya jIvakI pariNati nahIM hotI, vikalpa karake prANI karmabandha hI karatA hai| una vikalpomeM yadi ve vikalpa pApasambandhI ho to phApakA bandha hotA hai / yadi dayA ta tA Adike zubha vikalpa ho to pukA bandha hotA hai| bAhya padArtha vandhakA kAraNa nahIM hai| bandhakA kAraNa to vikalpa hai| vikalpake Azrayamana vAhya padArtha haiN| bhAna-svabhAva kA anubhava bandhakA TAlanevAlA hai ; paramArthabhUta jJAnabhAvake Azraya binA durdhara vrata, tae bhI nirvANake sAdhana nahIM hote, kintu karmabandhake hI hetu hote haiN| paryAvaddhi jabataka rahatI hai tabataka jIva saMsArakA hI pApa hotA hai| mokSamAgaMkI siddhi usa jJAnI ke kaise ho sakatI hai|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAtparya yaha hai ki nija AtmAko jAyakastrabhAvarUpa svIkAra kiye binA kitane bhI vikalpa kiye jAyeM unase mukti nahI hotI. kintu bandha hI hotA hai| maiM sAdhu hU~ mujhe dayA karanI cAhiye, satya bolanA cAhiye, paroha sahanA cAhiye, va parIvaha bhI aisI sahe ki kolhUmeM pila jAya phira bhI upha yA krodha na kreN| ina saba karAmAtoMke bAvajUda bhI cU~ ki apaneko sAdhuparyAyarUpameM hI pratIta kiyA hai, jAyakasvarUpake anubhava se anabhijJa hai, ataH puNya baMdha to hotA hai aura mithyA ASAya ke kAraNa vApa baMdha bhI hotA hai, kintu dharmabhAva, saMvara va nirjarA bhAva nahIM hotA hai / ataH dukhoM se mukti pAne ke lie nija zuddha sanAtana citsvarUpakA prajJA dvArA paricaya prApta karanA cAhiye / mokSAdhikAra ArimA aura baMdhako yo rUpa arthAt alaga alaga kara denekA nAma mokSa hai| AtmA svabhAvarUpa hai| baMdha vibhAvarUpa hai| svabhAvakA vibhAva pariNamana na rahakara svabhAvapariNamana rahe, yahI avasthA mola tatvameM hai / fear hI puruSa baMdhaka cintanapariNAmako mokSakA kAraNa mAnate haiN| vaha ThIka nahIM; kyoMki jaise ki ber3I meM baMdhA huA puruSa astrdha svarUpako jAnane mAtra se yA beDIbaMdhakI cintAmAtra se chuTakArA nahI pAtA, kintu ber3a kaTane se arthAt alaga honese ho chuTakArA pAtA hai| isI prakAra karmabandhase baddha AtmA bandhakA svarUpa jAnanemAtrase yA apAyavidayadhamaMdhyAna meM hI buddhi lagAte mAvase karmamukta nahIM hotA, kintu bandha arthAt vibhAvapariNamanake alaga karanese hI karmamukta hotA hai / bandhacchedakA upAya kyA ? prajJA / niyata svalakSaNakA jo abalambana kare aise vijJAnako prajJA kahate haiM / pahile prajJAse yaha nirNaya kiyA jAtA hai ki AtmAkA svamazraNa caitanya hai jo ki mAtmAmeM anAdi ananta tAdAtmyarUpase hai tathA bAramAtirikta kisI bhI padArtha meM kabhI nahIM rahatA; aura vandhakA svalakSaNa sagAdika hai jo ki caitanyacamatkAra se anya tathA AtmA meM upAdhi-saMyogavaza kSaNa-kSaNako pratibhAsate haiM va naSTa hone kA svabhAva vikAraka jAna kara bandhase vizvata huA jAtA hai aura zuddha Atmatatvako AtmasvabhAva jAnakara usako grahaNa kiyA jAtA hai| yaha grahaNa abhinna cetana-kriyA dvArA abhinna pakAraka rUpa meM hotA hai / jaise ki maiM cetatA hU~, cetayamAna hotA huA cetatA hUM, vetamAnako ghetatA hUM, cetamAnake dvArA cetalA hUM. cetayamAnake sie cetatA hU~, cetayamAna se cetatA hUM, vetayamAnameM cetatA huuN| pazcAt abheda caitanyako prastara upAsanA meM abhinna SaTkAraka ke sUkSma virUpakA bhI niSedha karake ( ki maiM na betatA hU~. na tayamAna hotA huA cesatA hUM, na cetayamAnako tatA hU~ avi rUpase niSedha karake ) sarvavizuddha cinmAtra hUM, aisA anubhava hotA hai| isI zuddha anubhava ke bala se bandhascheda hotA hai; kyoMki parabhAvakA grahaNa karanA ho aparAdha arthAt rAmra ( Atmasiddhi) se dUra rahane kA bhAva thA. isa aparAdhake dUra honepara bandhako zaMkA hI sambhava nahIM hai / sarvavizuddhacinmAtra ke anubhavakA pariNamana vyavahAra pratikramaNa Adi bhAva se bhI utkRSTa hai aura vastutaH pratikramaNAdi va ajJAnI janoM ke atikramaNAdise vilakSaNa yaha sahaja apratikramaNAdi to amRta hai aura ve donoM viSa hai| sahaja atikramaNAdi rUpa tRtIya bhUmikA sambandha ho dravya pratikramaNAdiko amRtapanA vyavahArase siddha karAtA hai / isa prakAra sarva vizuddhacinmaya ke anubhavakA pariNamana sarvotkRSTa pariNamana aura yahI mokSakA hetu hai / sarvavizuddha jJAnAdhikAra navAraka, aba antameM sabake AdhAra bhUta usI pAriNAmikabhAvakA punaH vistArase ima adhikAra meM darzana kiyA gayA hai jisakI ki sUcanA pIThikAmeM kI gaI thii| samyagdarzanakA viSaya zuddhadravya hai| jJAnako samIcInatA bhI zuddha dravyake paricayase hai| samyakcAritrakA svarUpa lAbha bhI zuddha pake sparzase hai / ataH bUMda arthAt AdhyAtmika vikAsakA Azraya hI zuddha Atma-tamba hai| yaha zuddha mAtma-tattva sarva-vizuddha jJAnasvarUpa hai arthAt yaha zuddha bAramadravya na to kisIkA kArya hai na kisIkA kAraNa ( 20 )
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / kyoMki pratyeka vyoMkA kevala sva svako paryAyoMse tAdAtmya hai / yahA~ zuddhasa tAtparya parase bhinna va svake svabhAvamaya se hai / paryAya va zaktibhedako gauNatA karake abheda svabhAvakI dRSTi meM yaha saMvedya hai| AtmatattvakA va paradravyakA koI sambandha nahIM, kyoMki pratyeka dravya nija-nija salAtmaka hI rahatA hai| isI kAraNa pAtmA va paradara meM sartasambanA bhI nhiiN| phira AtmA parahasyakA kartA kaise ho sakatA hai ? aura isI kAraNa AtmA paradravyakA bhoktA bhI kaise ho sakatA hai ? jinake Azaya meM para-drazyakA kartRtva-bhovatRtva samAyA huA hai yaha saba unake ajJAnabhAyakI mahimA hai| jaise dRSTi (netra) dRzyamAna padArtha se atyanta bhinna hai| vaha dRzya vastuko na to karatI hai aura na bhogatI hai, kevala dekhatI mAtra hai, kyoMki yadi kare to agniko dekhane se jala jAnA cAhiye, yadi bhoga to agniko dekhanese netra tapta va bhasma ho jAnA caahiye| isI prakAra jJAna bhI eka dRSTihI to hai vaha kisI parapadArthako na to karatA hai aura na bhogatA hai| vaha to tatvajJAna ke kAraNa para padArthako ahaM va mama rUpase anubhava nahIM kara sakane ke kAraNa kevala jAnatA hai, cAhe bandha ho, mokSa ho, udaya ho yA kucha ho / yahA~ yaha nirNaya kara lenA Avazyaka hai ki zuddha Atmatatva athavA samayasAra abheda zuddha caitanya svabhAva hai| vaha anAdise ananta kAla taka ekasvarUpa hai| yahI vaha sahaja siddha bhAva hai jisakA avalaMbana mokSa mArga hai| yaha to baMdha mokSa paryAyase pare hai| isa parama pArimANika bhAva svarUpa samayasArakA dhyAna, bhAvanA, dRriTa, Azraya aura adharmabana mokSamArga hai| jIvameM yaha anAdisiddha bhAva hai, kintu isakI dRSTi binA prakRtisvabhAva (rAgAdibhAva) meM sthita hokara viparItAzaya hokara yaha ajJAnI jIva karmakA kartA karmaphalakA bhoktA hotA hai / jaba prakRti-svabhAvameM va AtmA meM bhedajJAna karatA hai taba patA abhottA ho jAtA hai| syAvAda aba samasyA eka sulajhaneko A jAtI hai ki rAga-dveSAdibhAvoMkA kA kauna hai? yUdagalakama to kartA nahI hai kyoMki pudgalakarma paradravya hai / paradravya anya-parake guNa paryAyakA na kartA hai aura na adhikArI hai| AtmA bhI rAga-dveSAdhikA kartA nahIM; kyoMki yadi AramA rAga-dvaSAdi kare, to mAtmA to nitya hai phira to AtmA rAgAdikA nityakartA ho jAyagA ! atazca mokSakA abhAva ho jAyagA / rAgAdika viSayAta padArtha bhI rAgAdika kartA nhii| isa prakAra rAgAdikA kA na to AtmA.hI hai aura na karma hI hai aura na biSaya haiN| phira bhI samAdi pariNa mana to hotA hai| isa samasyAko sulajhAne ke anekoMne aneka prayatna kiye hai, kintu eka sandhi niyata kie binA yaha samasyA nahIM mljhtii| vaha sandhi hai nimitta-naimittika bhAva / anitya karmodayako nimitta pAkara anitya rAgAdi hote haiN| anitya rAgAdikakA nimitta pAkara anitya karmacandha hotA hai| phira baddha anitya karmodayakA nimitta pAkara anitya rAgAdi hote hai| yaha paramparA calatI rahatI hai, jabataka ki prakhara bheda-vijJAna na ho jAya / yahA~ bandhameM nimina Atma-vibhAva hai| upAdAna kAraNa kArmANavargaNA hai tathA rAgAdimeM nimisa karmodaya haiupAdAna-adhyavasita AtmA hai| nimittanaimittika bhAvakI isa sandhikA honA bhI ajJAnakI mahimA hai aura AtmAkA kartA bhoktA bananA bhI ajAmakI mahimA hai| isa prakaraNa se aisA nahIM samajhanA cAhie hai ki AtmA bhinna vastu hai aura vRttiyo sarvathA bhinna vastutatva hai| kyoMki aisA samajhane se do prakArako pRthaka-pRthak vicAradhArAeM vahane lagatI hai| (1) AtmA sarvadhA adikAra hai| vikAra to kisI anya se hai use koI jIva kahate haiM, koI mana kahate haiM athavA vikArako prakRtikA kArya kahate haiN| (2) AtmA koI eka hai hI nahIM, ye vRttiyAM hI AtmA hai so karane vAlA aura hai aura bhogane vAlA aura hai| inapara vicAra karanA Avazyaka hai| jIvakA mata cetana hai yA acetana ? yadi cetana hai to yahI to AtmasvarUpa hai, phira to bhAramAke nAmAntara hI hue yadi acetana hai to jAnane, dekhane aura vicArane vAle padArthako ghabar3Ane athavA kalyANakI kya jarUrata? prakRti nAma karma kA hai| rAgAdi vikAra yadi prakRtikA kArya hai, to "kAraNa-sadarza kaary"| isa nyAyase
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ se saba vikAra acetana hI honA cAhiye vikAra meM buddhi vicAra sabhI A gye| yadi AtmA prakRtimeM vikAra karatA hai. to prakRti vetana ho jAyegI / yadi AtmA va prakRti donoM milakara vikAra karate haiM, to usakA phala donoMko bhoganA " caahie| yadi kahA jAya ki prakRti sarva vikAra karatI hai, to AtmAko pariNati batAo kyA hogI ? pariNati binA to AtmA kA abhAva ho jAyagA aura phira prakRti hI kartA, prakRti hI bhoktA, prakRti hI baddha va prakRti hI mukta huI, taba samajhadAra vyaktiyoM ko cabar3hAne va kalyANakI kyA AvazyakatA ? ina sabakA samAdhAna hai pUrvokta naimiki bhAvakI sandhi eka dRSTise dekhA jAya to caitanya bhAva se atirikta jitane hai| bhAva haiM, ve parabhAva kahe gaye haiM / krodha, mAna, mAyA, lobha, sukha-duHkha, vicAra, kalpanA, saMkalpa Adi saba aupAdhika bhAva haiM / inameM vicAra buddhi jaise bhAva to prakRti ke kSayopazama se hai| krodhAdi-bhAva prakRtike udayase hai / taba ye sabhI bhAva acetana hai | cetana to eka zuddha caitanya hai / athavA jo bhAva zuddhacaitanyako cetatA hai vaha hai / nayadRSTiyoM sabhI carcAoM kA vizuddhasamAdhAna karanA cAhiye / vivakSAvaMza prakRti katrIM hai, AtmA moktA hai, yaha bhI siddha ho jAtA hai, nimittanaimittikabhAvakA isameM ullaMghana nahIM hotA / dUsarI carcA yaha hai ki yadi vRttiyoM ho AtmA hai aura de aneka hai to asat kA utpAda ho jAyegA, kiMtu sarvathA asat kA utpAda hotA hI nahIM / ataH AtmA saba paryAyoM meM vahI hai aura usakI paryAyeM bhinnabhinna samayoM bhinna-bhinna hai| taba paryAya dRSTise jAto, karane vAlA aura paryAya hai bhogane vAlA aura paryAya hai / jaise manuSyane puNya kiyA, devane bhogA, parantu dravyaSTi se dekho to jisa AtmAne kiyA usI AtmAne bhogA | yaha dhyAna rakhane kI eka bAta aura hai ki AtmA va pAcaka kevala rUr3hivaza ya zabda - vizeSatA se kahIM-kahIM yaha prasiddhi ho gaI ki AtmA avikArI hai jIda vikArI hai. hA~ yadi Adise anta taka silasile meM bolA jAya to yaha kahanA cAhiye ki vetanadrasya jaba midhyAtva-vikAra se mukta hokara svarUpa dRSTi kara letA hai, to vaha AtmA kahalAtA hai / yadi mithyAtva vikAra meM sthira rahatA hai to vaha jIva kahalAtA hai / nimitta ki bhAva vAle padArthoM meM itanI bAta sutAse jAnate rahanA cAhie ki jaise jIva va karma meM nimitta naimittikatA to haiM kintu koI kisI dUsare meM tanmaya nahIM ho jaataa| isI kAraNa jIva prakRtivandhakA kartA hai, prakRti aafeerer kartA hai, jIva prakRtiphalako bhogatA hai, ye saba bAteM vyavahAramaya se mAnI jAtI hai| isake liye do mukhya dRSTAnta haiM- ( 1 ) jaise vyavahAranayase kahA jAtA hai: - ki sunAra suvarNakA mAbhUSaNa banAtA hai va AbhUSaNakA phala ( mUlya vaibhava ) bhogatA hai, vastutaH sunAra apanI beSTA hI karatA hai va vikalpa ho bhogatA hai| usakI ceSTAkA nimitta pAkara suvarNakI pariNati suvaNaM hI karatA hai| (2) vyavahAra napase kahA jAtA hai ki yAne bhIta (dIvAra) sapheda kara dI, khar3iyAne to khar3iyA ko hI sapheda kiyA / hA~, yaha bAta jarUra hai ki dIvAlakA nimitta pAkara khar3iyA aise vistArarUpameM apanA pariNamana banA rahI hai| isa tarahase to yahRtika nirNaya kara lo ki AtmA nizcayase apane ko hI jAnatA hai, dekhatA hai| parakA jAnanA dekhanA kahanA bhI vyavahAranayase hai| vyavahArase, to kartA va karma bhinna-bhinna mAna liye jAte haiM / kintu nizcaya kartA, karma eka vastu hotA hai aura parama zuddha nizcayanaya meM karma-kartA kA bheda hI nahIM / eka dravyakA dUsare dravyameM pariNamana nahIM hotA / anyathA dravyasImA hI naSTa ho jAyagI / bhava AtmA jo dUsare dravyakI ora AkarSita hotA hai, va rAgI-draSI hotA hai vaha ajJAnakI preraNA hai| yaha rAgadveSa taka rahatA hai, jabataka jJAna jJAnarUpase na rahe, kintu jJeyArthapariNamana karatA rhe| koI bhI zeya AtmAko prerita nahIM karate ki tuma hamako jAno, dekho, svAdo, chuo, suno, sUco aura AtmA bhI svapradeza se cyuta hokara unameM praveza kara jAnanA Adi kA kArya nahIM karatA, kintu jJAna apane pariNamanase jAnatA hai / bAhya padArthakA AtmAmeM sambandha nahIM phirabhI mAyeM vikAra Ane tI baha ajJAnako mahimA hai / ina saba vyApattiyoM bacanekA upAya prazA hai| prazAbalase anubhava kareM ki maiM karmavipAka, rAgAdi samasta ( 22 )
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajJAna bhAvoMse pare hUM. zuddha jJAnamAtra huuN| isa anubhabake balase cUki zuddhajJAnakI saMcetanA ho rahI hai ataH pUrvaraca karma niSphala ho jAtA hai. AgAmI karmabandha ruka jAtA hai aura vartamAna karmavipAka bhI binA de nikala jAtA hai| zAnI jIvake ajJAnacetanA nahIM hai, vaha zAna kriyAse atirikta anyako meM karatA hU~ aisI sadetanA rUpa kama-cetanA nahIM karalA / aura jJAnakriyAse atirikta anya bhAvoMko maiM bhogatA hai aisI saMpevanArUpa karmaphala-cetanA bhI nahIM krtaa| ___jJAnacetanA hI mokSakA kAraNa hai / jJAnake zarIra nahIM hai isaliye zArIrakI pravRtti-niti rUpa kucha bhI bhss| mokSakA kAraNa nahIM hai| hAM yaha bAta avazya hai ki zAna vetanAke upayoga vAle jIvako itamI prabala jJAnArAdhanA kI ruci hotI hai, ki rAgabhAva gaye, aba bAhyameM parigrahako kauna saMbhAle / so dehakA nigraMya niSparigraha vepa ho jAtA hai| phira bhI jJAnacetanA hI mokSakA kAraNa hai, kyoMki vaha AtmAzrita hai| haliga mokSakA kAraNa nahIM, kyoMki vaha parAzrita hai| isaliye nirigraha ninyasvarUpa dravyaliMgase gujara kara bhI dehaligakI mamatAse dUra rahakara eka samayasArakA ho anubhava karanA cAhie / jo samayamA rameM sthita hotA hai vahI sahaja uttama zAnandako prApta karatA hai| sthAdvAra (pariziSTa) adhikAra yaha adhikAra pUjya zrI amUlacandra jI mUri va pUjya zrI ayamenAvAne svatanya racanA dvArA prakaTa kiyA hai| ki vastuko siTi syAdrAdase hotI hai, ata: jJAnamAtra dRSTi se degne gaye jAnamAtra AtmAko myAdvAhase upayoga karanA cAhiye / pratyeka dravya pariNamanazIla hone ke kAraNa pratikSaNa pariNamatA hI rahatA hai / so yaha jJAnamAya Atmadrampa bhI prati samama pariNamatA rahatA hai| aba isa hI prasaMgameM jJAnamAtra AtmA do dRSTiyoMse dekhA jA rahA hai--(1) jJAnazakti dvArase nizcayanava dvArA, (2) jJAnapariNamana (yAkAra) dvArase vyavahAranaya dvArA / padArya dravya-kSetra-kAla-bhAvAtmaka hotA hai / isa kAraNa satvakA vicAra dravya, kSetra, kAla va bhAva ina cAra dRSTiyoMse bhI hotA hai prakArako pojima saMketoMre mAda mara jAna mAtra AtmAko cina dharmoM ke dvArame prasiddha karatA hai unheM kahate haiM -(1) AtmA teMdra pa hai, (2) AtmA atadpa hai, (3) AtmA eka hai, (4) AramA aneka hai, (5) AtmA dravyataH sat hai, (6) AtmA dravyataH asat hai, (7) AtmA kSetrAta: sat hai, (4) AtmA kSetrataH asat hai (5) AtmA kAlata: sat hai, (10) AtmA kAlata: asat hai, (11) AtmA bhAvataH sapta hai, (3) AtmA bhAyataH asat hai, (13) AtmA nitya hai, (14) AtmA panitya hai, (15) pAramA labhedAtmaka hai, (16) AramA bhedAtmaka hai| (1-2) AtmA jJAnayantise tadpa hai va jJeyAkAra pariNamanase attara pa hai, kyoMki jheyAkAra pariNamana spatirekI pariNamana hai, athavA zAnamAtra AtmA svastRrUpase tadrUpa hai va paravasturUpase atApa hai / maiM jAyakatAse bhI zUnya hUM, aisA athavA sarva vastuoMse bhI tada pahUM aisA nahIM maannaa| (3-4) jJAnamAtra AtmA akhaNDa eka jJAnasvabhAvako apekSA eka hai, vaha bhayAkAra paryAyoMkI apekSA aneka hai, zeyAkAra mujhameM nahIM hai aisA yaha me yAkAra mAtra hUM, aisA nahIM mAnanA / 15. zAnamAtra AtmA zAtA dravyako apekSAse sat hai va guNa-paryAya-rUpa dravyavibhAgakI apekSA asata hai athavA jJAtA dravyako apekSA sat hai, vaha jJAyamAna paradradhyakI apekSA asat hai| jJAtA Tradhya hau paradravyarUpa hai paradravya saba hI meM jJAtA dravya haM aisA nahIM maannaa| (7.) jAnamAtra AtmA jJAnAmA rahe prase sat hai vaha jayAkArakSetrase asat hai, adhacA svakSepase sata * vanasabhataravasta ke kSetrase basata hai| parakSetragata zepArthapariNamanase hI maiM hUM. aisA bajhayAkArakA mujha meM marvathA sthAga hai aisA nahI mAnanA / (i.10) jJAnamAtra prAramA kAla-paryAvasAmAnyase sat hai va kAla-vizeSasa asata. athavA svaparyAyame sata ( 23 )
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai, va paraparyAyase asat hai padArthoka vAlambanakAlameM hI sat hai va AlaMbita arthaka vinAzakAla meM nirAza hai, aisA nahIM mAnanA / (11-12) jJAnamAtra AtmA jJAyakabhAvase satta hai, zeyabhAvase asat hai athavA apane guNase sat hai parake guNase asata hai / saba ho (sva para) bhAva meM maiM hUM, yA maiM hI saMca bhAva hUM, aisA nahIM mAnanA / (13-14) jJAnamAtra AtmA jJAnazaktikI apekSA nitya hai, jJeyAkAra vizeSa paryAyakI apekSA anitya hai| jJAnarAtra AtmAko sarvathA nitya yA anitya nahIM mAnanA / (15-16) jJAnamAtra AtmA dravyadRSTi se abhedAtmaka hai. vyavahAraSTi se bhedAtmaka hai / anekAntasvarUpa hokara bhI prAtmAko jAnamAtra prasiddhi kyoM kI? lakSyabhUta AtmAko sugamatayA prasiddhi ke liye athavA jJAnamAtra eka bhAva meM hI gAbhata ananta zaktiyoMkA vikAsa prakaTa hone se jJAnamApanekI mukhyatAse AtmA lakSya ho jAtA hai| isaliye jJAnamAtra AtmAkI prasiddhi kii| jJAnamAtra hokara bhI anekAntarUpa kyoM batAyA ? viSAda jAnane ke liye, aghamA bhedaralatraya va abhedaratnatrayake upadezake liye, athavA upAya-upeyabhAvakA cintavana karane ke lie jJAnamAtra AtmAko anekAntarUpa pragaTa kiyaa| isa prakAra nija zuddha AtmatatvasvarUpa samayasArako pratIti karake usameM hI anuSThAna karanA cAhiye / etadartha paramArthadRSTi rakhakara bhAvanA karanA cAhie--maiM sahaja zuddha jJAnAnaMda svabhAva hUM, nirvikalpa hUM, akhaMDa hUM, niraMjana hUM, sahajAnandasvarUpa svasaMvedanase gamya hUM, rAga-dveSa-viSaya-kaSAyAdise rahita huuN| samayasArake parijAnakA prayojana samayasAra nirapekSa Atma-svabhAva hai| isakA aparanAma sahajasiddha paramAtmA hai| isa avikAra svarUpakI dRSTi honepara pariNamana meM bhI adhikAratA pragaTa hotI hai| adhikAratA hI satya AnandakI amogha jananI hai| samasta dArzanikoMke prayojanakI siddhi isa samayasArake paricayameM ho jAtI hai| samayasAra arthAt zuddha Atmatattva avikAra hai, nitya hai, bhedadRSTise pare honeke kAraNa eka hai| Atma-guNoM meM vyApaka hone se 4 Atma-guNoMse bar3hane ke kAraNa bahA hai| aisA svabhAva hote hue bhI ki pratyeka dravya pariNamanazIla hai so AtmA bhI pariNamanazIla hai| ata: isa AtmAkI paryAyeM hotI haiN| ve paryAya anitya hai| ata: mAyArUpa kahI jAtI hai| isataraha brahma aura mAyAko sandhi hai / avikAra hote hue bhI yaha mAyAkA AdhAra hai| yaha rahasya jinheM prakaTa ho gayA ye vivekI hai aura phira mAyAkI dRSTi na rakha kara jo eka parama brahmakI dRSTi rakhate haiM be paramavivekI haiN| samayasArake parijJAnakA prayojana nirvikalpa samAdhi kI siddhi hai jisake balase samasta karma-kalakose mukti, pUrNa jJAnakI siddhi da ananta Ananda kI niSpatti hotI hai| samayasArameM dArzanika saMtoSa pratyeka AtmAmeM samayasAra satva hai| ise parama brahma paramezvara kahate haiN| isakI paryApoMkA mUla AdhAra yaha hI hai / isa prakAra pratyeka AtmAoMkI sRSTikA kAraNa unhIM meM virAjamAna parama brahma paramezvara hai / zuddhanayako dRSTi meM anekatA nahIM hai / ataH isa paddhati meM yaha abhiprAya muyukti yukta hai ki jisa paramabrahma paramezvarane apanI sRSTi kI hai, usa parama pitAkI upAsanAse hI dukhoMkI mukti ho sakatI hai| samayasArako upAsanA ke binA duHkhoMse mukti nahIM ho sktii| svabhAvataH adhikAra hokara bhI prakRtijanya vibhAyoM meM ekatvakA abhyAsa honese nAnA bhaboMke avatAra rUpoMmeM yaha samayasAra puruSa pragaTa hA hai| prakRti (karma va aupAdhika bhAva) va puruSa kA jabataka bhedazAna nahIM hotA tabataka
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ : : parva raMga galeza va janma-paramparA bailatI hI rahatI hai| ataH yaha bAta suyukta hai ki prakRti va puruSa kA bhedavijJAna kara lenese hI baleza evaM janma paramparAse mukti ho sakatI hai / samayasArasvarUpa Atmadravya nitya honepara bhI isakI pariNatiyAM pratikSaNa hotI hI rahatI haiN| AtmAkA mukhya lakSaNa jJAna | jJAnasvabhAvakI bhI pariNatiya pratikSaNa hotI rahatI haiN| hama logoMkI jJAnapariNatithoMkA nAma cittavRtti hai| ye cittavRttiyAM kSaNika haiN| ve AtmasvarUpa nahIM haiN| AtmadrakI kSaNika pariNatiyA haiN| unheM hI jo Atmadravya samajhate haiM ve iSTa aniSTa kalpanA dvArA rAgo-dveSI hokara dukhI hote haiN| jo cittavRttiyoM kA gauNa kara isa adhikAra samayasAra (zuddha Atmatatva) ko anubhavate haiM, ve duHkhose mokSa (nirmANa) prApta karate haiN| ataH yaha bAta sUyukta hai ki kSaNika cittavRtiyoM meM zrAtmAkA zrama samApta kara denese hI nirvANa prApta ho sakatA parama- zuddha nizcayase dekhA gayA samayasAra tatva zAzvata avikAra hai / isa tatvakI vikArIrUpa meM upalabdhi karane kI jaba taka prakRti rahatI hai taba taka vaha jIva dukhI hai| jaba nirapekSa nija caitanya svabhAvako dravyazuddhi meM upalabdhi kara vikArazramako samApta kara detA hai taba AtmA zAMtikA anubhava karatA hai| ataH yaha nizcita hai ki vikAroMse sambandha na honese jIva zAMti prApta kara sakatA hai / samayasArako upalabdhi na honeke kAraNa jIvakA upayoga viruddha karmoM (dukamoM) meM bhramaNa karatA rahatA hai| aura inhIM duSkamoMse hI jIva sAMsArika yAtanAeM sahatA hai| unase mukti pAne kA upAya samayasArako dRSTi hai aura yahI nizvayataH satkarma hai tathA jabataka jIva samayasArako nizcala anubhUti meM nahIM raha pAtA, tabataka isa azAntikA upayoga duSkarma na uThA leN| isaliye duSkarma se bacane ke abhiprAyase vyAvahArika satkarmako pravRtti hotI hai | ataH yaha suyukta hai ki sAMsArika yAtanAoMke kAraNa bhUta duSkarmooMse mukti pAnA satkarmase hI sambhava hai / nivikalpa samayasArakA paricaya jaba taka jabakI nahIM hai, vaha vividha kalpanehI upayukta rahakara saMsArakA paribhramaNa karatA rahatA hai / vikalpoMse hone vAlI bhaTakanakI nivRti nivikalpa jJAnapariNAma se hI sambhava hai / ataH yaha bAta bhI suyuktika hai ki saMsAra paribhramaNakI nivRtti nirvikalpa samAdhise hI ho sakatI hai| nirvikalpa samAdhi samayasAra ke AlambanameM hotI hai| isa prakAra anekoM dArzanika isa samayasAra meM hI santoSa pAte haiN| unake uddezyako pUrNatA bhI isI samayasAra - meM hotI hai / he Atman ' aisA adbhuta vilakSaNa, alaukika sArabhUta paramabrahmasvarUpa samayasAra hastagata huA hai, hAtha AyA hai to isakI anavarata dRSTi rakhakara nirdoSa hote hue tuma sahaja AnandakA anubhava karo / o3m zuddhaM cidasmi ! "zuddhaM cidasmi sahaja paramAtmadanyam / " samasArakI mahimA apUrva hai| isakA varNana to kiyA hI nahIM jA sktaa| isake zuddha anubhava hI mahimA kI anubhUti hotI hai / jinakA pariNamana samayasAra ke pUrNa aviruddha ho gayA hai arthAt samasta AtmaguNoka purNa zuddha vikAsa ho gayA hai, aise devAdhideva paramAtmAko aura jo Atma-guNoke zuddha vikAsa meM cala rahe haiM aise guruoM ko namaskAra karatA hUM, arthAt sarvaparameSThiyoM ko namaskAra karatA hai, jinake svarUpacintana va paramparAprApta upakAroM meM dhamA upakRta huA hu / samayasAra grantha ke mUla racayitA pUjya zrImat kundakundAcAryako namaskAra karatA hai / samayasAra gAthAoM ke hAIko AtmakhyAti TokAdvArA vyakta karane vAle pujya zrImadamRtacandrasUriko namaskAra karatA hU~ / samayasAragAthAoM ke zabdAnusAra bhAva evaM tAtpayaMko tAtparyavRtti dvArA vyakta karane vAle pUjya zrImajjayasenAcAryako namaskAra karatA jinakI racanAoM ke AdhAra para zAnti mArga-pratyaya huA / ataH gRhavAsa sana 1643 meM Atma-zAntike mAgavara khalane kA adhika bhAva huA / (25) chor3akara vrata pratimA grahaNa karane ke anantara hI usa rAmaya samayasArakhaM manana karane pariNAma
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ huaa| una zIta RtuoMke dinoM meM bilokasAra va karmakANDake vizapa zAna-anusaMdhAna meM laga rahA thaa| ata: samayamArake mananakA samaya 4 baje prAtaH se lekara 6 baje taka kA thaa| samaprasAra granthaka dekhanekA yaha pahilA hI prazsara thaa| Atma-hayAti TIkAke AdhAra para manana zurU kiyaa| umameM o bIca-bIca meM kahI kaThinAiyAM AtI thI, unakA hala zrI paM. jayacanda jI chAvar3A ta hindI TokAsa ho jAyA karatA thaa| isa prakAra yaha hindI TokA bhI mujhe bahuta hI sahAyaka rahI / etada meM zrI paM. jayacanda jI chAbar3AkA bhI vizeSa AbhAra mAnatA huuN| pUjya zrI 105 kSu. gaNezaprasAda jI varNI nyAyAcAryakA to maiM atyanta AbhArI hai jinake tatvAvadhAna meM bAlyakAla se hI nyAyatIrtha parIkSA paryanta merA adhyayana rahA aura nyAya viSayako svayaM Apane pAyA / adhyayanake atiriyana Arama-vikAsamArgameM calane ke liye Apame hI dIkSA prApta huii| o3ma zAnti: o3ma zAntiH oma zAntiH manohara varNI san 1958 meM svalikhita samayara mahimAse (sahajAnanda) nayacaka-prakAza pATha 1-nayajJAnako prAvazyakatA vastukA jJAna pramANa aura nayoMse hotA hai / vastu utpAdadhyayogyAtmaka hai| probya na ho to utpAda vyaya nahIM ho sakatA, utpAda vyaya na ho to dhonya nahIM ho sakatA / dhauvyase vastuke immapanakA bodha hotA hai| utpAda vyayase vastu ke payAyapanekA bodha hotA hai| vastu dravyaparyAyAtmaka hai| vastukA vyaSTise bhI jJAna ho, paryAyaSTisamI jJAna ho to usakA pUrNa jJAna hotA hai| eka dRSTi se jJAna karameko naya kahate haiN| donoM dRSTiyoM se jJAna karaneko pramANa kahate haiN| prayogata: namose vastukA jJAna honepara pramANase jJAna hotA hai aura pramANase zAna honepara nayoMse jJAna hotA hai / pramANa ke binA nirapekSa nayoM se jJAna honA mithyA hai aura pramANapUrvaka nayoMse jJAna honA sampada hai kyoMki, pramANase grahaNa kiye gaye padAryokA abhiprAya vaza ekadeza grahaNa karanevAle jJAnako naya kahate haiN| vastu zAzvata nirantara dravyaparyAyAtmaka hai| paryAyake binA davya nahIM raha sakatA so paryAtha pratikSaNa hotI rahatI haiN| TraSyake vinA paryAya kisameM ho so anvaya binA paryAya ho hI nahIM sktii| isa prakAra jaba vastu sadA dradhyaparyAyAtmaka hai to dravyaSTi se va paryAyaSTise vastukA jJAna karanA Avazyaka hai| nayoM ke vistAra meM jitane bhI naya haiM ve saba inhIM donoM dRSTiyoM ke bheda prabheda haiM / nika, yaha hai ki vastukA paricaya pAne ke liye nayajJAnakI mahatI AvazyakatA hai| bhale hI naya va pramANake vikalpase atikrAnta hokara ho AtmAnubhava hotA hai, kintu isa atikramaNakI yogyatA vastukA paricaya kiye binA nahIM pAI jA sakatI hai| pATha2-nayoMke saMkSipta prakAra vasnu dravya paryAyAtmaka hai| usako jAnane ke liye nayake mUla do prakAra Ate haiM 1-dravyAthika naya, 2-paryAyAthika naya / dravya ho jisakA prayojana ho usa nayako nyAyika naya kahate haiM va paryAya hI jisakA prayojana ho uma nayako paryAyAthika naya kahate haiN| dravyAthika nayake 3 prakAra haiM.-1. maigama naya, 2. saMgraha maya, 3. vyavahAra naya 1 paryAyAthika nayake 4 prakAra haiM--1. Rjasatra naya, 2. zabda naya, 3. samabhirUna naya, 4. evaMbhUta natha / isa prakAra napa hup| ina mAta nayoMmeM 3 vibhAga hote haiM-1-jAnanaya, 2-arthanaya va 3 .-gabbanaya / namama naya to jJAnamaya hai kyoki vaha saMkalpa mAtrako prakaTa karatA hai, padArthako mukhyatayA nahIM khtaa| saMgraha naya, vyavahAra maya ka jamUtra naya arthanaya kahalAte haiM, kyoki ye padArthakI jAnakArI karAte haiN| saMgraha naya va vyavahAra naya lo byaSTikI muruSatAsa
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ vastuko jAnakArI karAte haiM, kintu RjusUtra naya paryAyaSTiko mukhyasase vastuko jAnakArI karAtA hai| zandana ya. samabhirUr3ha nae da evabhata naya bhI karAte to jAnakArI haiM paryAyaraSTi se vastukI, lekina zabdakI mukhyatAse jAnakArI karAte haiN| ata: ina tIna antima nayoMko zabdanaya kahate haiN| aba sarvaprathama ina sAta noMkI jAnakArI kiijiye| pATha 3-prakhyApika naMgamanama saMkalpamAtragrAhI nagamaH / o saMkalpako grahaNa kare (jAne) vaha naMgamanama hai / naigamanaya meM abheda va bheda dono viSama par3e haiN| naigamanaya 3 prakArakA hotA hai(1) matanagamanaya, (2) bhASinagamanaya, (3) bartamAna naigamanaya / atIta meM kAmAnakA AropaNa karanA bhUtanagamanaya hai, jaise kahanA ki Aja dIpAvalI ke dina zrI daI mAna svAmI mokSako gaNe hai| yahAM jo kucha kahA jA rahA hai usameM saMkalpakI mukhyatA hai / bhaviSya ke bAre meM anItakI taraha kahanA bhAyinaMgamanaya hai, jaise kahanA ki anta to siddha ho ho cuke / yahA~ bhI saMkalpa kI pradhAnatA hai| karane ke lie prArambha kiya gaye kucha niSpanna va aniSpanna vastuko niSpanakI taraha jahA~ kahA jAtA hai vaha vartamAnanagamanaya hai, jaise kahanA ki bhAta (cAvala) paka rahA hai| ye sabhI negama naya saMkalpameM honevAle jAna haiM / yahA~ dama paryAya, bhedai abheda, sat asat kA samanvayapUrvaka jJAna cala rahA hai jo saMkalpamAtra hai| ata: naMgamanaya jAnanaya hai / arthamaya naigamanayase sUkSmaviSayamaya hai| arthanayoMmeM mahAviSayarUpa saMgrahana ya hai| saMgrahasayase sUkSmaviSayI vyavahAranayanAmaka dravyAyikanaya hai. isase sUkSmayiSayo RjamayanayanAmaka paryAyAthika naya hai| pATha 4-vaDyAthika saMgrahanaya saMgrahanayase aneka vastuoMkA saMgraha jAnA jAtA hai| pratyeka vastu apane svarUpamAtra hai| vaha akhaNDa sat hai, nizcayanaya dvArA jaya hai 1 se ananta satoM kA, sarva satoM kA saMgraha kisI sAdhAraNa dharmakI mukhyatAkI dRSTi honepara jJAta ho jAtA hai| jaise sata isa dRSTi meM sarva sat padArthokA saMgraha jJAta ho gyaa| isa sarvasaMgrahakA sAna karanevAle jJAnako parayasagrahanama kahate haiN| isa saMgraha ananta paramArthIkA saMgraha hai, yaha jJAna to huA sagrahanarase, kintu jaba taka eka akhaNDa sat para dRSTi nahIM banatI taba taka kevaladaSTi yAne muddhanaya na A sakanese mokSapathameM mati nahIM ho pAtI, ata: Avazyaka hai ki paramasaMgrahako bheda karake AvAntarasat kI ora bddh'eN| isake liye Age kahA jAnevAlA vyavahAra. nayanAmaka dravyArthika naya prayoktA hotA hai| usameM pahalI bAra bheda kiyA to kucha bibhakta honepara bhI saMgraha hI banA rahA / aisA saMgraha jAnanevAleko aparasaMgraha naya kahate haiM. yahA~ bhI parAmartha satoM kA saMgraha hI rahA ||me aneka bAra vyavahAramayanAmaka dravyAthikanaya vibhAga karate jAnepara bhI jaba taka akhaNDa eka sat nahIM jJAta ho pAtA hai taba taka anekoM aparasaMgraha naya hote jAte haiN| isakA prathama prakAra hai-(4) parasaMgrahanayanAmaka dravyAthika naya / dvitIya prakAra hai. (5) aparasaMgrahanayanAmaka dravyAthikanaya / isameM abheda dravya, zuddhaparyAyI dravya, aza paryAyI vyakA jAnAzaya hone meM isake 3 bheda ho jAte haiM, (6) paramazuddha aparasaMgrahanayanAmaka dravyAthika naya (7) zuddha aparasaMgrahanayanAmaka dravyAthika naya (5) azuddha aparasaMgahanamanAmaka dravyAthika naya / pATha 5.-vakhyAyika vyavahAranaya saMgrahanayase grahaNa kiye gaye padArthoke saMgrahakA bheda karake bhedarUpase grahaNa karanevAle jJAnako vyavahAramaya kahate haiM / yaha vyavahAranaya aneka akhaNDa satoMke saMgraha meM se akhaNDoMko asama-alaga jAnane ke prayatna meM calatA hai / so parasaMgrahakA bheda karake kucha alaga-alaga jAtiyoM meM vibhakta kara jAnanA parasaMgrahabhedaka vyavahAranayanAmaka dravyAdhikamaya hai| phira unameM bhI bhaMTa karake vibhakta sArUpyameM padArthoMko jAnatA jAye to ve saba aparasaMgraha eka vyavahAranapanAmaka dragyAthikanaya kahalAte haiM / jaise-pahile "sata" parasaMgrahako bheda karake chaha jAtiyoM meM lAye-jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza va kAla danya, to yaha parasaMgrahabhedaka vyavahAranayanAmaka dayadhikanaya kahalAyA / phira unama se mAno
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ "jIva daya" aparasaMgraha kA bheda kiyA. jIva do prakAraka hai mukta va saMsArI, so yaha aparasaMgrahabhedaka vyavahAra nAmaka dravyAthikanaya huaa| aba Aye eka-eka vibhAgakA bheda karate jAyeM to ve saba aparasaMgraha bhedaka vyavahAranaya hote jAyeMge / isa prakAra jaba taka eka akhaNDa sat para nahIM pahuMcate taba taka aparamaMgrahabhedaka vyavahAranaya prayoktavya hote jAte haiN| isakA prathama prakAra hai-(6) parasaMgrahabhedaka vyavahAramayanAmaka draSyAthikanaya / dvitIya prakAra hai-(10) aparagagraha-bhedakanyavahAranayanAmaka TravyApikanaya / tRtIya prakAra hai.-(11) antima aparasaMgrahabhedaka vyavahAranaya / inake 3 bheda Azathavaza ho jAte haiN| 4-(12) parama zuddha aparasaMgrahadakavyavahAranayanAmaka dravyAdhikanaya, (13) gaddha aparasaMgrahamai daka pabahAranayanAmaka dravyApikanapa, (14) azuddha aparasaMgrahabhedaka vyavahAranayanAmAtalyAyikanaya / pATha 6 --branyAyika antima vyavahAramaya aparasaMgrahakA bheda kara-kara jaba hama akhaNDa sat taka pahuMca jAte haiM phira isakA bheda nahI kiyA jaataa| aba eka sata taka pahuMcAne vAle isa vyavahAranayako antima vyavahAramaya nAmaka dravyAdhikanaya kahate haiN| yahI nizcayanaya kahalAtA hai| nizcayanaya eka akhaNDa sata ko arthAt eka dravyako jAmatA hai so antimavyavahAranayanAmaka dravyAthikanayane bhI antima aparasaMbaha ko bheda karake eka akhaNDa saskA bodha kraayaa| aba isa eka satako jAnate samaya paramaeDa, zuddha athavA azuddha jisa vidhikA mUDa hogA usI vidhimeM isa satkA jAna hogaa| isako paramazuda dravyAmika, praddharaNyAyika da azuddhadravyArSika kahiye yA parama zuddhanizcayanaya, zuddha nizcayanaya va azuddhanizcayanaya kahiye / yaha antima vyavahAranaya arthanaya hai va usameM bhI dravyAthikanaya hai| isa kAraNa ra vyavahAramaya adhyAtmazAstroM meM prayukta hone vAle nizcaya vyavahAra vAle vyavahArase bhinna hai| nizcaya vyavahArameM prayukta vyavahAra kathana karane dAnA hai aura yaha vyavahAranayanAmaka dhAthikanaya adhigama karane vAlA hai aura yaha bhI dravyAthika dRSTi se / ima antima vyavahAranayanAmaka dravyAthikanaya meM paripUrNa akhaNDa eka sat anya sabase vibhakta karake dimeM sthApita kiyA / pATha 7--antima cyavahAramaya nAmaka dravyAthikamayake prakAra antima vyavahAranayanAmaka dravyAthikanayane antima avarasagrahako vibhata karake akhaNDa eka sata kA bodha karAyA / aba isa akhaNDa eka sat ko guNa, svabhAva, zuddha paryAya, azuddhaparyAya, abheda Adi jisa jisakI mukhyatA karake jisa-jisa rUpase jAnA jAmegA utane hI isake prakAra bana jAveMge / jaise (15) paramazaddha abhedaviSayI asimalakSita vyavahAranayanAmaka dravyAthikanaya, jaise cinmAtra aatmaa|(16) paramazuddha bhedaviSayI antimalakSita vyavahAranayanAmaka cyAdhikanaya, jaise-jAna darzana Adi guNa vAlA AtmA / (17) zuddha abheda viSayI antimalakSita vyavahAranayanAmaka TredhyAmikalaya, jaise-jIva kevalajJAnI hai| (18) zuddha bhedaviSayI antimalakSita vyavahAranayanAmaka davyAthikanaya jaisemukta jIvaka ananta jJAna anantadarzana Adi / (16) adhyakta azuddha antimalakSita syavahAranayanAmaka vyAthikanaya, jaise abuddhigala krodha Adi bAlA jIva (20) vyakta azuddha antimalakSita vyavahAranayanAmaka dAyikana ya, jaise buddhigata krodha Adi vAlA jIva / (21) upAdhinirapekSazuddha dravyAdhikana ya, jaise-saMsArI jIva siddhasamAna zuzAsmA hai / (22) utpAdavyayagauNasattAprAhaka zuddha dravyAthika napa, jaise- dravya nisya hai / (23) bhedakalpanAnirapekSa zuddha dravyAthikanaya, jase-nijamuNa paryAya svabhAvase abhinna dravya hai| (24) upAdhisApekSa azudravyAthikanaya, jaise -karmodaya vipAkake sAnnidhya meM jIva vikAsa vikalparUpa pariNamatA hai|/4 A) upAdhyabhAvApekSa zuddhaSTradhyAthikanaya, jaise-kamopAdhike abhAvakA nimitta pAkara AtmAkI zuddha pariNati honekA zAna (24B) zuddhabhAvanApekSa zuddha-dravyAthikanaya, jaisa-AtmAke zuddhapariNAmakA nimitta pAkara kamaMtvakA aya honekA jJAna / (25) utpAdavyayasApekSa azuddha dravyApikanaya, jaise-dravya utpAdamyayadhyayukta hai / (26) bhedakalpanAsApekSa azuddha dravyApikana ya, jaise AtmA jJAna hai, darzana hai, caritra hai Adi / (15-27) anvayavyAthiina ya, jaise-guNaparyAdhasvabhAvI AtmA hai| (26) svadamyAdi grAhaka dravyAthikanaya, jaise-AtmA pyAthikalaya
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ svacatuSTayase hai / (26) paradra haradayAmAyA, se -mA paracamaTA dI hai / (30) paramabhAvagrAhaka jaise AtmA jJAnasvarUpa hai 1 isa prakAra 18 rUpoMmeM nizcayanaya AyA, to bhI ekake sAmane dUsaroM kI tulanA honepara unameM o adhika abhedamAlA nizcayataya hai usake sAmane anya nizcaya vyavahAra kahalAte haiN| pATha-paryAyAthika prardhanaya paryAyAthikanaya haiM.-RjasUtranaya, zabdanaya, samabhirUr3hanaya, evaM bhUtanaya / inameM se sirpha Rjasavanaya apanaya hai, zeSa 3 naya adanaya haiN| jo vartamAna paryAyako jAne use Rjasatranaya kahate haiN| yahAM yaha jAna lenA atyAvazyaka hai ki paryAya svataMtra sat nahI hai yAne sat nahIM hai, kintu sat padAdhaMkA pariNamana hai| sat ke ye lakSaNa haiM-(1) utpAdazyayadhodhyayuktaM sata, (2) muNaparyayavadavyam, (3) anya satoMse pravibhakta (pRthak ) pradezavAlA, (4) sAdhAraNa va asAdhAraNa guNavAlA, (2) dampapajanaparyAya va guNa vynyjnpryaayvaalaa| ina lakSaNoM meM se eka bhI lakSaNa paryAya meM nahIM hai, ataH paryAya sat nahIM hai| phira yaha prazna ho sakatA hai ki jaba paryAya sata nahIM hai, to usakA jJAna kaise ho, sata ho to prameya hotA hai| uttara... paryAyakA jAna nahIM habA karatA, kinta paryAyamakhena sata dRzyakA jJAna huA karatA hai| Rja mUtranaya dvArA paryApamukhana dravya sat kA jJAna hotA hai| hAM. paryASakI mukhyatA iSTimeM hai / jinake matameM paryAya svatantra sat hai unake mana meM paryAya hI pUrA padArtha ho jAtA hai, phira usakA anvaya va upAdAna kucha na rahane se sarvathA kSaNikavAda bana jAtA hai, jo janazAsanase viparIta hai, jisakA nirAkaraNa prameyakamalamArtaNDa akTasahasrI Adi zaMnika granthoM meM vistArapUrvaka hai| sukSma jasaanayakA viSaya eka saMmayakI paryAya hai| yaha jAna kisI vyavahAra yA prayoga banAne ke liye nahIM, isa zAnameM to vyavahArakA lopa hotA hai| yaha to viSayajJAna karAne mArake liye hai| aisA spaSTa kathana sarvArthasiddhi Adi granthoM meM AcArya devoMne kiyA hai| RjusUtranayake prakAra isa prakAra haiM ---(31) azuddha sthala RjusUmayanAmaka paryAyAcikanaya, jaise-nara nAraka mAdi paryAya yAne vibhAvadhavyanjana-paryAyoM kA paricaya 1 (32) zuddha sthUla Rjusatranaya, jaise caramazarIrase kucha nyUna AkAravAlA siddha paryAya pAne svabhAvadravyanyajanaparyAyoM kA paricaya / (33) azusa sukSma Rjasavanaya, jaise-koSa Adi vibhAvaguNavyamjana paryAyoM kA paricaya / (34) zuddha sUkSma RjusUtranaya, jaise-kevalajJAna Adi svabhAvaguNavyaJjana paryAyoM kA paricaya / (5) anAdi nisya paryAyAyikanaya jaise-meru Adi nitya hai ityAdi pariSaya / (36) sAdi nitya paryAyApikanaya, jaise--siddha paryAya nitya hai| azuddha paryAya haTakara sadA zuddha rahane vAle paryApoMkA paricaya / (17) sattAgINotpAdavyayagrAhaka nitya azuddha paryAyAdhikanaya, jaise pratimamaya paryAya vinAzIka hai Adi paricaya / (30) sasAsApekSa nitya apAddha paryAyAdhikanaya, jaise-eka samayameM hue vayAtmaka paryAyoM kA pricy| (36) upAdhinirapekSa nitya zuddha paryAyAthikanaya, jaise -siddhapAyasadaza saMsAriyoMkI zaddha pryaay| (40) upAdhisApekSa nitya azuddha paryAyAbikanaya, jaise---saMsArI jIvoMke utpatti aura maraNa hai| pATha-zadAya zabdanayake 3 prakAra hai, (41) zabdanaya, (42) samabhinaya, (43) evaMbhUtanaya / RjasUtranayanAmaka paryAyAcikanayase jo pariNamana jJAta huA hai use usake prAyaH paryAyavAcI saba zabdoMmeM se na kahakara jo padArthAdividhise pUrNa phiTa baiThe usa gandase hI kahanA (samajhanA) zamdanAya hai| jaise dArA bhAryA kalaya Adi zabdoMse bhinna-bhinna rUpameM bAyako grahaNa krnaa| zabdanayase usa zake vAcya aneka arthoM meM se jisa artha meM usa zambakI rUdi hai usa arthako hI usa zabdase grahaNa karanA (samamanA) samamivanaya hai| jaise-go badake vAvya gAya, kiraNa, kSaNI, Adi aneka artha hai, kintu go zavakI kadi gAyameM honese go ghAbdase gAyako ho grahaNa karanA (samAnA) / samabhirUddhanayase jo artha samajhA usako bhI sabhI samayameM na kahakara (samata kara) usa zabdakI bAcya apaMkriyAse pariNata aba
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaha artha ho taba usa zabdame use kahanA (samajhanA) evaM bhatanaya hai jaise-pUjA karate samaya ho usa vyaktiko pujArI kahanA aadi| tInoM zabdamaya zabdoM dvArA taka vitarka kara pANDitya dikhAte haiN| ata: inakA viSaya samajha lenA paryApta hai| kahIM kahIM inakA upayoga bhI hotA hai vaha kisI samasyAkA samAdhAna bhI karatA hai| hAM arthanayoMkA paricaya adhika Avazyaka hai aura una dharthanayoM meM se bhI antima vyavahAranayanAmaka davyAthikanAyakA paricaya aura bhI adhika Avazyaka hai| kyoMki sarvanayoM meM se AtmAkA paricaya pAkara savidhi paramahadrayAthikanaya ke viSayako lakSya meM lekara naya pramANase atikrAnta hokara AtmAnubhava honA sugama hotA hai / pATha 10-nizcayanaya va vyavahAranayake prasaMgakI jijJAsA adhyAtmazAstra meM nizcayanaya, dhyabahAra va upacArakA pada padapara varNana milatA hai| so yahA~ yaha jijJAsA honA sAbhatra hai ki tatvArthasUtrake praNetA pUjya zrImadumAsvAmIne nagama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, gabda, samabhiruDha, evaMbhata ye sAta maya kahe haiN| inameM nizcayanayakA nAma hI nahIM hU~, AdhyAtmazAstra meM prayakta vyavahAra saplanabameM prayukta vyavahAranaya se bhinna hai, upacArakA bhI saptanayameM saMketa nahIM hai, phira AdhyAtmazAstra meM prayukta nizcaya vyavahAra upacArakA matalaba kyA hai ? isake samAdhAnakA saMketa kucha chaTe gAThameM kiyA gayA hai phira bhI aura spaSTIkaraNa Avazyaka hai| yadi koI yaha samAdhAna karaneko ceSTA kare ki naya do prakAra ke hote haiM eka Agamanaya dUsarA adhyAtmanAya, no yahAM yaha TAMkA hogAtI hai ki kamA sAmAnya Agamase alaga viSaya hai| prAdamAGgako Agama kahate haiM, kyA isa Agama se bAharI viSaya hai adhyAtma / yadi Agamase pRthaka hai adhyAtma, to vaha pramANabhUta kaise rhegaa| ata: nathoMke viSayameM paraspara bhinna Agamanaya va adhyAtmanaya ye do prakAra kahanA Agamasammata nhiiN| sau isa prakAra nizcaya, vyavahAra va upacArake prasaMgakI jijJAsAkA samAdhAna nahIM ho paataa| bhale hI kahIM-kahI yaha ullikhita hai ki ye adhyAtmabhApAse nava haiM, kintu usakA artha yaha hai ki hai to sabhI naya AgamameM, kintu una sb| nayoM se kucha nayoMkA adhyAtmagranthoM meM adhika prayoga hotA hai / usI kAraNa inheM adhyAtmanaya kahane lage haiM, so yaha jijJAsa khar3I ho rahI ki adhyAtmazAstroM meM nizcaya vyavahAra Adi kA kahA~ samAveza hai| pATha 11.-nizcayanaya va vyavahAramayake prasaMgako jijJAsAkA samAdhAna adhyAtmazAstra meM nabAdika 4 prakAroM meM hai-1-nizcayanaya, 2. vyavahAra naya, 3-vyavahAra va 4-upacAra / abhedavidhi se jAnanevAle bhayako nizcayanaya kahate haiN| bhedavidhise jAnanevAle namako vyavahAranaya kahate haiN| nizcamanaya va vyavahAralaya se jAne gaye viSayake kathanako vyavahAra kahate haiN| bhinna bhinna dayoMkA paraspara ekakA dUsareko kartA, karma, karaNa, sampradAna, apAdAna, sambandhI va AdhAra Adi batAneko upacAra kahate haiN| mizcayanaya to 73 pAThameM batAye gaye jo 16 prakArake antima vyavahAranayanAmaka nyAyikanaya haiM unameM jo jo abhedaviSayaka naba haiM unameM mamAviSTa haiM / aura, vyavahAranaya bhI una 16 antima-yavahAranapanAmaka dravyApikanayoM meM se jo jo bhedaviSayaka nae haiM unameM samAviSTa haiN| inake atirikta 8 veM pATha meM ullikhita pamAyAdhika nayoM meM jo eka va abheda viSayaka naya haiM unameM kucha nizcayanaya samAviSTa haiM aura jo aneka /bhedaviSayaka naya haiM unameM vyavahAranaya samAviSTa hai kyoMki abhaMda vidhise jAtA nayako nizvayanaya kahate haiM aura bhedavidhise jJAtA nayako vyavahAranaya kahate hai| va paryAyAthika naye pramANa ke aza honese sazya haiM aise hI niecayanaya va vyavahAranaya pramANa ke maza hone se satya haiN| dravyAthikanaya vastuko dravyako pradhAnatA se jAnatA hai, paryAyAthikanaya bastu ko paryAyakI pradhAnatAse jAnatA hai, nizcayanaya vastuko abhedavidhise jAnatA hai, vyavahAranaya bastukoda me vidhise jAnatA hai| yahA~ yaha jAnanA ki bhedavidhise dravya va paryAyakA jJAna narAne vAlA yaha vyavahAranaya vyavahAranayanAmaka vyAthikanayoMmeM yathocita samAviSTa honepara bhI
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAranapranAmaka rasyAbikanaya se bhinna lakSaNa vAlA hai tathA yaha vyavahAramaya vyavahAra aura upacAra se to jadA hai hii| pATha 12-vyavahAra va upacArake prasaMgako bijJAsAkA samAdhAna davyAdhikanaya va paryAyAdhikanavase, nizcayanaya va vyavahAranayame jAne gaye viSayakA nirUpaNa karanA vyavahAra hai| yaha vyavahAra rupabahAranaya va vyavahAranayanAmaka vyAdhikanaya ina donoM ke viSayakA bhI nirUpaka hai to bhI yaha vyavahAra vyavahAranapase bhinna lakSaNavAlA hai tathaiva vaha vyavahAra vyavahArana yanAmaka vyAthikanayase bhI bhinna lakSaNavAlA hai| upacArase vyavahAra to bhinna hai hI, kyoki upacAra to sinna-bhinna dravyoMmeM paraspara kArakapanA yA sambandha batAtA hai, aura vyavahAra bhinna-bhinna prajyoM meM paraspara bArakapanA yA sambandha nahIM batAtA, kintu eka hI dravyako va aneka dravyoMko ghaTanAkA tathya batAtA hai| isI kAraNa upacAra mizyA hai, parantu vyavahAra mithyA nahI / yahA~ do bAte jAtavya hai.---1-vyavahAra zabda kA prayoga ina sthaloMmeM AtA hai, vyavahAranayanAmaka dravyAthikanaya, vyavahAra naya, vyavahAra va upavAra mo vahA~ yaha viveka banAnA cAhiye ki yadi vaha vyavahAra upanAravAlA hai to mithyA hai aura yadi dravyAbikanayAntargata rAvaSTAranayavAlA vyavahAra hai to mithyA nahIM, isI taraha jo narka viSayakA pratipAdaka vyavahAra hai vaha midhyA nhiiN| 2-upacArameM bhI jisa bhASA meM vaha bAta upasthita karatA hai usI rUpameM yAne upAdAna upAdeva rUpameM . bhinna dhyoMkA paraspara kArakatva samajhe to vaha samajha mithyA hai aura yadi upacAra kathana meM prayojana aura nimitta ko samajhanekA hI matalaba rakheM to usa vivekIne upacAra kathanameM se bhI prayojana nikAla liyaa| pATha 13-nizcayanayake prakAra abhaMdayidhise eka dravya ke bAre meM jAnakArI honA so nizcayanaya hai (44) yadi yaha jAnakArI akhaNDa parama svabhAvako hai so akhADaparamazaddha nizcayanava hai..-jaise akhaNDa zAzvata mahajatanyasvabhAvamAtra AtmAkA paricaya / 145) yadi yaha jAnakArI guNakI hai to zaktibodhaka paramaganizcayanama hai, jose AramA sahaja jAna darzana zakti vIrya vAlA hai / (46) yadi vaha jAnakArI abhedavidhise zuddha paryAyako hai to vaha zuddhanizcayanaya hai| jaise jIva kevalajJAtI hai Adi zuddhaparyAyamaya jIvakA paricaya |(46e) yadi eka dravyameM jAnakArI abheda vivise zaddha paryAyakI hai to vaha sabheda zuddhanizcayanaya hai jaise-jIvake kevalajJAna hai, kevaladarzana hai, ananta sukha hai aadi| (47) yadi eka dUdha meM jAnakArI abheda vidhise azuddhaparyAyakI hai to vaha azuddhanizcaya nama hai, jaise jIva rAgI hai Adi azuddha paryAvamA dravyakA paricaya / (47e) yadi ekadravyakA paricaya bhedavidhise amAddhaparyAyako hai to vaha sabheda azuddhanizcayanaya hai, jaise jIvake kona hai, mAna hai, mAyA hai Adi medasahita aNuparyAyamaya dravyakA paricaya / mabheda parama zuddhanizcayanaya zAzvata guNako jAnane ke liye nizcayanaya hai aura guNabheda karake jananikI dRSTise vyavahAranaya hai| isI prakAra sabheda zanizcayana meM eka ivyameM jAnakArI dene se nizcamanya hai aura bhedapUrvaka jAnakArI dene se vyavahAramaya hai| isI prakAra sabheda azuddha nizcayanama eka dravya meM jAnakArI denese nizcanaya hai aura bhedapUrvaka jAnakArI dene se vyavahAramaya hai| varaputa: akhaNDa paramazunizcaya hI nizcayanaya hai usake samakSa anya nizcayanaya vyavahAra hai| nigaMtaH payaH yasmAta sa nizcayaH isa vyutpatti meM prartha hA ki jisa meM anya kucha jor3A na jAve aura ni:zeSeNa cayaH nizcayaH isa vyutpalise artha huA ki jisameM se kucha nikAlA na jAye use paripUrNa ho rahana diyA jaave| isa prakAra nizcayakA artha hA ki jaha! o aura toDa na kiyA jAve vaha nizcayanaya hai| isa vyutpatyartha meM paramazuddhanizvayanaya sadA nizcayanaya hai aura jina nipacapanayone guNako jAmA, paryAya ko jAnA ke uttarottara antadRSTi honepara vyavahAra ho jAte haiN| ukta cAroM nizcayanayoMmeM pahile do to antima vyavahAra navanAmaka dravyAthikanabameM antargata hai / antake do nizcaya naya Azayaba ukta drazyAthikanaya meM va paryAyAdhikanaya meM antamaMta hai| isakA nirdeza antima pAThameM navaco meM diyA jaayegaa|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 14-zuddhanaya va vivakSiptakadeza zuddhanizcayanaya (48) vivakSitakadeza zuddha nizcayalayameM vivakSita vastuko yuddha svarUpa meM hI nikhArA jAtA hai, yastuko vikAroM se pRthak nirakhA jAtA hai| jo vikAra hote haiM unheM cUki upAdAna hI svayaM nimitta hokara nahIM prakaTa karatA hai, nimitake sAnnidhya meM hI prakaTa ho pAte haiM, ataH una vikAroMko nimittasvAmika batAkara vastuko zuddhasvarUpa meM hI dikhAnA isa nayakA kAma hai, jaise jIvake vikAraparidhAmanoMko paudAlika jatAnA da vikAroMse pRthaka jIvako nirkhnaa| vyavahAranayako goNakara arthAta bhedavidhise jAmanekA upayoga na karake nizcayanako mukhya kara mAne abhedavidhise jAma meM paranazuniyanaya taka, yi yaha bhI svabhAvakA ekakA vikalpa rahA usase bhI atikrAnta hokara svAnubhavake nikaTa hote haiM taba saMkalpavikalpako dhvasta karatA huA zuddhanaya ukti hotA hai aura usake phala meM pramANanayanikSepake vikalpase atikrAnta hokara sunAyaM pramANasvarUpa ho jAtA hai| yaha zAnasthiti (46) zuddhanaya hai / zuddhanayake prakAra nahIM haiM, vaha to svayaM zuddhanaya hai| nahIM to naya vikalpase atikrAmta akhaNDa antastattvakA abheda darzana hai| (e) vahistatvake niSedha dvArA zaddha tatvakA paricaya karAnA pratiSedhaka suddhanaya hai, jaise jIva kamase abara hai Adi pricy| pATha 15-vyavahAranayake prakAra bhedavidhise vastu ke jAnanevAle nayako vyavahAranaya kahate haiN| vidhikI dRSTi se kaI dravyAthikanaya vyabahA ranatha ho jAte haiM aura kaI pAyAthikanaya vyavahAramaya ho jAte haiM / kaI nizyamanaya bhI usase adhika antaSTi honepara usako tulanA meM vyavahAramaya ho jAte haiM / saba hI prakArake vyavahAranayoM ke nAma isa prakAra hai-- / (50) paramazuddha bhedaviSayI dhyabahAranana athavA bhedakalpanAsApekSa basa byAthikanaya, jaise AtmAke jJAna haidarzana cAritra hai Adi paricaya / (51) prAda bhedaviSayI dazyAthika yA pAisakSma Rjasava kevala jJAna, ananta Ananta hai Adi kA paricaya (52) azuddhaparyAya viSayI vyavahAranaya yA azuddha sUkSma RjUsUtranaya, jaise jIva ke kodha hai, mAna hai Adi / (53) upAdhisApekSa amukha dravyAyikanama, jaise karmodaya vipAkake sAnnidhya meM jIvake vikArarUpa pariNamanekA paricaya / (54) utpAdavyayasApekSa asaddhAdravyAdhika, jaise dravya utpAdampayanodhyayukta hai. yoM tritayayukta dravya ko nirakhatA (55) azuddha sthUla RjusUtranya, jaise mara mAraka, tiyaM ca, deva Adi vibhAvadasyadhyAna paryAya nirakhanA / (56) gaddha sthUla sUtranaya, jaise carama parIrase kiSit nyUna AkAra vAlA sivaparyAya jAnanA / (57) anAdi nityaparyAyAthikanaya, jaise meru mAdi nispa hai Adi kA paricaya (58) sAdinityaparyAyAthikana, jaise siddhaparyAya nisya hai Adi paricaya (56) sasAgauNotpAdaspayavAhaka nityAzuddhaparyAyAthikanaya, jaise pratisamaya paryAya vinAzIka hai| (60) sattAsApekSa nityAzuddhaparyAyAdhika naya, jaise eka samaya meM amAtmaka paryAya ! (61) upAzci sAkSape nityAgaddhaparyAyAdhikanaya, jaise saMsArI jIvoM ke utpatti maraNa hai| isIprakAra bhedavidhi jahAM pAI jAve ve saba vyavahAranaya hai| yahA~ isa saMdeha meM nahI DolamA hai ki ye hI aneka naya nizcayanayameM kahe gaye haiM aura ye hI gahA~ vyavahAramaya meM kahe gaye haiM, kyoMki Azayavaza yaha saba parivartana ho jAtA haiN| jaba abhedakI ora Agaya ho jAtA hai to vaha nizcaya ho jAtA hai aura jaba bhedakI ora Azaya ho jAtA hai to vaha vyavahAranaya ho jAtA hai| sabheda prayukta guNaparyApakA paricaya eka dRzya meM abhedake AzayameM nipacayanaya hai, bhedake Azaya meM vyavahAramaya hai| aisI gujAizeM kaI to pApikanayoM meM haiM aura kaI paryAyAthikanayoM meM haiN| isakA nirdeza antima pATha nayamUcI meM ho jAyegA / AtmaSThisakI sAdhanAmeM bhedapyamahArane taja kara abheda antastatvakA upayogI bananA hotA hai. ataH sAdhanAke prasaMga meM vyavahAranaya mithyA ho jAtA hai aura pazcAta savanayAtmaka jJAnAnamati ke prasaMgameM nipacayanaya bhI mithyA ho jAtA hai, kintu paricaya ke prasaMgameM na to mizcayanaya mithyA hai aura na vyavahAranaya mithyA hai| ( 32 )
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 16-vyavahAra dravyAthikanaya va paryAyAthikanayase tathA unake antargata nizvayanaya va vyavahAranapase jAne gaye viSapakA kathana karanA so vyavahAra hai yAne tathyake kayanakA nAma vyavahAra hai| isakA dUsarA nAma unama hai / jitane bhI nama haiM unakA kathana kiyA jAya to usane hI vyavahAra ho jAte hai| ata: una vyavahAroM ke nAma bhI ve I par3a jAte haiM, unake antameM nirUpaka vyavahAra itanA zabda aura jor3a diyA jAtA hai| phira bhI kaI nAma pavahArake aise haiM jinake zaTo se hI kathanaprakArake hetuboMkA nirdeza ho jAtA hai / ataH kuncha vyavahAroM ke nAma diye jAte haiM / (62) bhUtanaMgamapratipAdaka vyavahAra, jaise-bhUta kAlIna sthitiko vartamAna kAla meM jor3ane ke saMkalpakA ghaTanAsambandhita pratipAdana / (63) bhAvinagamapratipAdaka vyavahAra, jaise-bhaviSyatkAlIna sthitiko vartamAna meM jor3ane ke saMkalpakA ghaTanAsambandhita pratipAdana / (-4) vartamAnanegamapratipAdaka vyavahAra, jaise vartamAna niSpanna anieko niSpannavat saMkalpakA pratipAdana / (61) parasaMgraha pravyAdhika pratipAdaka vyavahAra, jose 'sata' kahakara mamama jIva pudgalAdika satoMke saMgrahakA pratipAdana krnaa| (66) apara saMgrahadavyAthika pratipAdaka vyavahAra, jaise mana ko bheSTa kara kahe gaye jIva ba ajIvameM se jISa kahakara samasta jIvoMke saMgrahakA pratipAdana krnaa| (66A) paramaguddha aparasagrahadravvArthikapratipAdaka vyavahAra, jaise 'brahma' kahakara sarva jIvoMmeM kAraNa samayamArakA pratipAdana karanA / (66B) zuddha aparasaMgrahAcyAdhika pratipAdaka vyavahAra, jaise mukta jIva kahakara samasta karmamukta siddha bhagavaMtoMkA pratipAdana karanA / (66C) azya aparasaMgrahavabyAthikapratipAdaka vyavahAra, jaise saMmArI jIva kahakara samasta saMsapI joboMkA panipAdana karanA / (67) paramasaMgrahabhedaka vyavahAramaya danyAyika pratipAdaka vyavahAra, jaise sat 2 prakAra ke haiM joya aso va Adi yoM parasaMgrahako bhedanekA pratipAdana 1 (68) aparasaMgrahadaka vyavahAranaya dravyAdhika pratipAdaka vyavahAra. jaume jIva prakAra ke haiM mukta saMsArI Adi yoM aparasaMsahako bhedanekA pratipAdana / (68A) antima aparasaMgrahabhedaka vyavahAgnaya pratyAdhika pratipAdaka vyavahAra, jese dayaNaka skaMdha bheda kara eka-eka aNakA pratipAdana / (68B) antima-akhaNDascakai dhyanahAranaya damyAdhika pratidhAyaka vyavahAra, jaise eka aNa, eka jIva Adi akhaNDa sata kA prtipaadn| (66) akhaNDa pammazuddha sadbhuta vyavahAra, jaise anAdyananta ahetuka akhaNDa caitanyasvabhAvamAtra AtmAkA pratipAdana / (6EA) guNamuNi nirapaka paramazuddhasadbhUta-vyavahAra, jaise AsmAkA svarUpa sahaja caitanya hai Adi pratipAdana / (70) saguNa paramazuddha madbhUna vyavahAra, aurI AtmAke sahaja anAdi ananta catuSTayakA pratipAdana / (70A) pratiSedhaka zuddhanaya pratipAdaka vyavahAra, gairo jIva pudgalakarmakA aphA hai Adi kathana / (71) abheda zuddha sadbhata vyavahAra, jaise gura phyAyamaya asmAkA pratipAdana / (72) sabheda zuddha sadbhUta vyavahAra, ase AtmAke kevalajJAna, kevaladarzana Adi zuddha paryAyavAna AtmA kA pratipAdana / (73) kArakakArakibhedaka sadbhUta vyavahAra, jaise AtmAko jAnatA hai Adi eka hI padArtha ye kalAM karma Adi #koM kA kathana / (74) anupacarita azuddha sadbhUta vyavahAra, jaise zreNImata munike gAdika vikArakA pratipAdana / / ) upayarita azuddha sadbhuta vyavahAra, jaise jIvake vyakta krodha mAna Adi azIyoMkA pratipAdana / (6) upAdhisApekSa azusa draSyArthika pratipAdaka vyavahAra, jaise padgalakarmavipAkakA nimitta pAkara haye vikRta jIvakA pratipAdana / (77) upacarita upAdhisApekSa pAddha pratipAdaka vyavahAra, jaise viSayamA padArtha meM upayoga denepara ye vyakta vikArakA kathana / (78) upAdhinirapekSa zuddha byAthika pratipAdaka vyavahAra, jairo saMsArI jIva misadRza zavAtmA hai kA prtipaadn| (76) utpAdanyavagauNasattAgrAhaka zuddha nyAyika pratipAdaka byavahAra. me probdhatvako mudhanAse deyake nityatvakA pratipAdana / (40) bhedakalpanAnirapekSa zaddha dravyAthika pratipAdaka vyavahAra se nija guNa paryAyage abhinna dravya hai Adi kA pratipAdana / (81) utpAdavyayasApekSa azuddha dravyAthikA pratipAdaka vyavahAra, jaime pratyeka vasya dhrudha hokara bhI utpAda vyaya vAlA hai Adi kathana / (2) bhedakalpanAsApekSa ajaya dravyAthika pratipAdaka vyavahAra jaise AtmA ke jJAna, darzana, caritra Adi guNa haiM Adi kathana / (8.) anvaya dravyAdhika pratipAdaka vyavahAra, jaise dravya sadaiva
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ apane guNa paryAyoM meM vyApaka rahatA hai Adi kathana / (84) svadravyAdigrAhadravyAyika pratipAdaka vyavahAra, jaise jIva svadadhyakSetrakAlabhAvase hai Adi kathana / (85) paradravyAdigrAhakadravyAthikapratipAdaka vyavahAra, jaise jIva paradravyakSetrakAlabhAbase nahIM hai Adi kathana / (86) paramabhAvanAhaka vrajyArthika pratipAdaka vyavahAra, ase atmA sahaja jJAyaka svabhAva hai Adi kathana ! (87) azuddha sthUla RjusUtra pratipAdaka vyavahAra, jaise nara, nAraka, skandha Adi azuddha drajyavyaJjanaparyAyoMkA kthn| (88) zuddha sthUla RjusUtrapratipAdaka vyavahAra, jaise siddha paryAya, eka aNu, dharmAstikAya Adi pazuza dravya vyavanaparyAyakA kathana / (6) azuddha sukSma RjusUtra pratipAdana vyavahAra, jaine krodha, mAna Adi vibhAva guNanyajanaparyAyoMkA kayana / (60) zuddha sUkSma RjusUtra pratipAdaka dhyabahAra, jaise kevalajJAna, kevaladarzana, mAvi svabhAvaguNagyajana paryAyoMkA kathana / (61) anAdinityanyAyAdhika pratipAdaka zyayAH, na me : akara calyAlaya nitya hai Adi kathana / (62) sAdi nitya paryAyAdhika pratipAdaka vyavahAra, jaise siddha paryAya nitya hai Adi zuddha hokara sadA rahane vAlI paryAyakA kathana / (63) sattAgauNotpAdazyayagrAhaka azuddhaparyAyAyika pratipAdaka vyavahAra, jaise-samaya samaya meM paryAya vinazvara hai Adi kamana (64) saptAsApekSa nitya azuddha paryAyAyika pratipAdaka vyavahAra, jaise samaya samaya meM yAtmaka paryAya haiM Adi kyn| (6) upAdhinirapekSa mitya zuddha paryAyAthika pratipAdaka vyavahAra, jaise saMsAriyoMkI siddha paryAyasadA zuddha paryAyoMkA kathana 1 (66) upAghisApekSa nitya azuddha paryApArthika pratipAdaka vyabahAra, jaise saMsArI jIvoMke ispatti maraNa hai Adi kathana / (67) svajAtyasadbhUta vyavahAra, jaise paramANu bahupadezI hai, jIva rAgI hai Adi kathana / (65) vijAtyasadbhUta vyavahAra, jaise matijJAna bhUtaM hai, izvamAna manuSya, pazu jIva hai Adi kathana / (66) svajAtivijAtyasadbhUta vyavahAra, jaise jhama jIva ajIva meM jJAna jAtA hai Adi kathana / (100) zabdanaya paryAyAdhika pratipAdaka vyavahAra, jaise Rjusatratayake viSayako liMgAdi vyAbhicAra dUra karake mogya zabdase khnaa| (101) samabhirUDhanayaparyAvAthika pratipAdakavyavahAra, jaise zavana yase nizcita zabdase vAcya aneka padArthoM meM se eka ruDha padArthakA kathana karanA / (102) evaMbhUtanayaparyAyAthikanaya pratipAdakavyavahAra, jaise samabhirUDhanayase nizcita padArthako usI kriyAse pariNasa honepara hI usa zabdase khnaa| pATha 17-upacAra bhinna-bhinna dravya guNa paryAyoM meM paraspara ekameM eka dUsareke dravya guNa paryAyoMkA Aropa karanA tathA kartApana, karmapana, karaNapana, saMpradAnapana, apAdAnapana, saMbaMdha va AdhAra batAnA upacAra hai| upacAra jisa bhASAmeM kathana karatA hai usake anusAra svarUpa yA ghaTanA nahIM hai ataH upacAra mithyA hai, phira bhI upacArakA varNana upadeza meM isa kAraNa cannatA hai ki usa prasaMgameM jo prayojana hai yA nimitta hai usakA saMkSepataH sugamatayA bodha ho jAdai / isa kAraNa upacAra kucha prayojanavAna hai| upacAra ke prakAra isa prakAra haiM (103) upAdhija upacarita svabhAva vyavahAra, jaise jIvake mUrtatva va acetanatva kA kathana / (104) upAdhija upacarita pratiphalana vyavahAra, jaise krodhakarmake vipAkake pratiphalanako krodha karma kahanA / (105) svAbhAvika upavarita svabhAva vyavahAra, jaise prabha samasta para padArthoke jJAtA hai Adi kathana / (106) dravye dravyopacAraka (ekalA. tidravye anyajAtidravyopacAraka) asamata vyavahAra jaise zarIrako jIva kahanA / (106A) svajAtidravye svajAtidravyopavAraka asagata vyavahAra, jaise zarIra miTTI hai Adi kathana / (107) ekajAtiparyAya anya jAtiparyAyopacAraka asadamUla myavahAra, jaise anna hI prANa haiM Adi kathana / (108) svajAtiparyAya svajAtiparyAyopacAraka asata vyavahAra, jaise darpaNa meM huye pratimimbako darpaNa kahanA / (106) eka jAtiguNe anya jAtiguNopacAraka asadbhUta vyavahAra, jaise madirApAnase abhibhUta matijJAnako mUrta kahanA / (110) svajAtiguNe svajAtiguNopacAraka asadabhUta vyavahAra, jaise jJAna hI zraddhAna ha, zAna hA caritra hai Adi kathana / (111) ekajAtidadhye anyajAtiguNopacAraka asadbhuta vyavahAra, jaise jIva murtika hai pAdi kathana / (112) svajAtidravye svajAtiguNopacAraka asadbhUta vyavahAra, jaise paramANuko hI rUpa kahanA / (113) ekAtidravye anyajAtiparyAyopacAraka asadbhUta AvahAra, jaise jIva bhautika haiM Adi kathana / (114) svajAtidhye
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ svajAtiparyAyopacAraka asadbhUta vyavahAra, jaise paramAraNa bahupradezI hai, AtmA bhI guNa hai Adi kathana / (115) ekAtiguNaM anyajAtidravyopacAraka asadbhuta vyavahAra, asa jJAna guNa ho sakala dravya hai Adi kathana / (116) svajAtiguNe svajAtidravyopacAraka asadbhuta vyavahAra jaise dravya ke rUpako hI dravya kahanA, epa paramANu Adi / / 117) ekabAtiguNe anyajAtiparyAyopacAraka asadabhuta dhyabahAra, jaise jJAna hI dhana hai Adi kathana / (118) svajAni guNa svajAtiparyAyopacAraka asanata vyavahAra, jaise jJAna paryAya hai Adi kathana / (116) eka jAtiparyAya anyajAti dravyopacAraka asadbhuta vyavahAra, jaise zarIrako hI jIba khnaa||120) svajAtiparyAye svajAtithyopacAraka asata vyavahAra, jaise pRthvI Adi puna gala skandhako dravya kaha denA / (121) ekajAtiparyAye anyajAtigaNopacAraka asadbhuta upavahAra, 1 jaise paNa pakSI Adike zarIra ko dekhakara yaha jIva hai Adi kathana karamA / (122) svajAtiparyAye svajAtiguNopacAraka asadbhUta vyavahAra, jaise ahiMsAko guNa va viziSTa rUpako dekhakara uttama rUpa vAlA kahanA / (123) saMzliSTa svajAtyupacarita asadbhUta vyavahAra, jaise yaha paramANa isa skaMdhakA hai Adikathana / (124) asaMzliSTa svajAtyupacArita asadbhata vyavahAra, jaise ye putra strI Adi ima jIvake haiM Adi kathana / (125) saMzliSTa vijAtyupacArita asadbhuta vyavahAra, jaise yaha zarIra isa jIva kA hai, Adi kathana / (126) asaMzilaSTa vijAtyupacArita asadbhuta gavahAra, jaise yaha dhana vaibhava merA hai Adi kathana 1 (127) saMzliSTa svajAtivijAtyupacarita asadbhUta vyavahAra, jaise yaha AbhUSaNasajjita kanyA merI hai Adi kathana / (125) aMsavinaSTa svajAtivijAtyuparita asadbhUta vyavahAra, jaise graha grAma nagara merA hai Adi kathana / (126) para katatva anpacarita amadbhuta vyabahAra, jaise pudagala karmane jIvako rAgI kara diyA Adi kathana / (126e) parabhoktRttva amadbhUta vyavahAra, jaise jIva pudgalakamako bhogatA hai Adi kathana / (126vI) parakartRtva upacarita asadbhUta vyavahAra, jaise jIva ghaTa paTa AdikA kartA hai Adi kathana / (130) parakarmatva asadabhata vyavahAra, jaise jIvake dvArA ye pRNya pApa banAye gaye Adi kathana / (131) parakaraNatva asadbhUta vyavahAra, jaise jIva kaSAya bhAbake dvArA paudgalika karmoM ko banAtA hai bhAdi kavana 1 (132) parasaMpradAnatva asadbhUta vyavahAra, jaise pitAne puSake liye makAna banAyA Adi kathana / (133) parApAdanatva asadbhUta vyavahAra, jaise jIvase itane karma jhar3akara alaga ho gaye Adi kathana / (134) parAdhikANatva asadabhUta byavahAra, jaise jIvameM karma ThasAThasa bhare huye hai Adi kathana / (135) parasvAmitva asadabhUta vyavahAra jaise merA yaha dhana vaibhava zarIra Adi hai kA kathana / (136) svajAtikAraNe svajAtikAryopacAraka dhyavahAra, jaise risA Adika duHkha hI hai, Adi kA pratipAdana / (137) ekajAtikAraNe anyajAti kAryopacAraka vyavahAra, jaise anna chana prANa hai Adi kathana / (138) svajAtikAyeM svajAtikAraNopacAraka vyavahAra, jaise zrata jJAna bhI matijJAna hai Adi kathana / (136) eka jAtikAyeM anyajAtikAraNopacAraka vyavahAra, jaise ghaTAkArapariNata jJAna ghaTa hai Adi kathana / (140) ekajAtyalpe anyajAtipUrNopacAraka dhyavahAra, jaise rAja gharAne meM yaha naukara sarvadhyApaka hai Adi kathana / (141) svajAtyalpa svajAtipUrNopacAraka vyavahAra, jaise sammak matijJAna kevala jJAna hai Adi kathana / (142) eka jAtyAdhAre anyajAtyAdheyopocAraka vyavahAra, jaise maMcapara baiThakara vidvAna pravacana kareM to kahanA ki isa maMcane bar3e pravacana kiye / (143) svajAtyAdhAre svajAtyAyopacAraka vyavahAra, jaise isa garuke udarameM hajAroM ziSya par3eM haiN| 1144) eka jAtyAdheye anyajAtyAdhAropapAraka vyavahAra, jaise DaliyAmeM kelA rakhakara becane vAleko kelA kahakara pukAranA / (145) svajAtyAdheye svajAtyAdhAropacAraka vyavahAra jaise maujase mAM kI goda meM baiThe huye bAlakakA nAma lekara mAMko pukaarnaa| (146) tadvati tadupacAraka pavahAra, jaise lAThI vAle puruSako lAThI kahakara pukAranA / (147) atisAmIpye sattvopacAraka vyavahAra, jaise narama (antima) bhavase pUrva ke bhanuSya bhavako bhI carama kahana / (148) bhAvini bhUtopacAraka vyavahAra, jaise veM guNasthAna meM aupamika yA kSAyika bhAva khnaa| (46) tatsadRzakAraNe tadupadhAraka vyavahAra, jaise karmodayajanita vikAra isa jIbake liye zalya hai| (15.) saNe ekatyopacAraka vyavahAra, jaise gehUM dAnoMke Dherako gaI eka vacana kahakara khnaa| (151) Azraye AzcayI-upacAraka vyavahAra jaise rAjA prajAke guNa doSoMko utpanna karatA hai, Adi kathana /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 18-avApti naya padArtha ko zIghna sugamavidhise ni:saMzaya yathArtha samajhane ke liye anya bhI dRSTiyAM yAne naya haiN| ina nayoM meM jo abhedAraka naya haiM bhe nizcaya naya haiM, jo bhedaparaka naya haiM ve vyavahAra gaya haiM / ina avAptinayoM kA nirdeza 223 pATha meM 152 na0 se 20 naM0 takake nayoM meM kiyA jaavegaa| pATha 16 nimittakAraNa va prAdhayabhata kAraNa kA viveka nimittakA sahI prayoga karane meM aura nayaSTi parakhane meM jahA~ aneka paricaya jJAtavya hai vahA~ kucha prasaMgoM meM nimitta kAraNa va Adhayata kAraNakA antara bhI jJAtavya hai| nimitta kAraNa use kahate haiM jisakA namittika kArya ke sAtha anvaya vyatireka sambandha ho jaise krodha prakRti kA vipAka (udaya yA udIraNA) honepara hI jIvameM koSa vikalpa honA, kocaprakRtivimAka na honepara krodhavikalpa nahIM honA / vaha anvayaSyatireka sambandha karmavipAkameM hai ata: krodhaprakRtivipAka krodha nimitta kAraNa hai| tathA jisa vyaktipara upayoga dekara krodha prakaTa ho use AzrayabhutakAraNa kahate haiN| AthayabhUta kAraNakA vikArake sAtha anvayavyatireka sambandha nahIM, kintu upayoga dekara kAraNA banAyA gayA, ataH AgabhUta kAraNa Aropita kAra hai, samarisara: hai. kAraNa nahIM / yahAM yaha jJAtavya hai ki nimitta upAdAnameM kucha pariNati nahIM karatA, kintu aisA yoga hai ki nimitta kAragake sAnidhya meM hI vikAra hotA, nimitta kAraNa ke abhAva meM vikAra nahIM ho sakatA / AzrayabhUta kAraNa upAdAnameM bhI kucha pariNati nahIM karatA aura bAzrayabhUta viSayake na honepara vikAra na ho aura viSayabhUta padArtha ke hone para hI vikAra ho yA viSayabhUta padArtha ke honepara vikAra ho ho ho aisA kucha bhI niyantradhA nahIM hai / hA~ prakRti ke udaya honepara yaha jIva yadi viSayabhUta padArdhapara upayoga detA hai to vikAra vyakta hotA hai upayoga na de to vikAra vyakta nahIM hotA, prakRti ke udaya hone para va viSayabhUta padArya para upayoga na hone para prakRtivipAkavimittaka vikAra adhyakta hokara nikala jAtA hai| vikArase haTanA va svabhAva laganA yaha anAdise viSayapremI isa jIvako kaise bane ? jaba taka vikArase ghRNA na honaba taka vikArase haTanA saMbhava nahIM / vikArase ghaNA taba banegI jaba yaha jJAna meM A jAye ki vikAra asAra hai, apavitra hai, parabhAva hai aura yaha jJAna taba bane jada vikAra naimisika hai yaha bAta jAta ho| vikAra naimittika hai yaha zAma tatra bane jaba nimitakA naiminika se anyayadhyatireka sambandha jJAta ho| isa taraha nimitakA naimittikakA pathArtha jJAna bhitika vikArase haTane ke lie prAyojanika hai| yahA~ yaha bhI jJAtavya hai ki sAdhayamata padArtha vikArakA nimita nahIM hai, kintu vyakta vikArake liye Azraya bhUna hA vyavahArameM use nimitta kaha dete haiM / so AyayabhUta kAraNako nimitta batAkara, udAharaNameM rakha-rakhakara nimamA marvathA khaNDana karanA yA to ajJAnamulaka hai yA pahile AzrayabhUtako hI nimitta samajhakara usakA khaNDana kAlI cale Aye the, mo aba vAstavika nimisakI bAta sAmane Ane para bhI usI haThako nibhAnA kaparamUlaka hai| nimaya vikArakA kartA nahIM, kintu nimisasAnidhya binA vikAra hotA nhiiN| yoM nimittakAraNa va ASayabhUtakAraNakA bikAnera, nabasTiyojanA, va AtA hita ke lie prayogavidhi sahI bana jAtI hai| pA420-vyavahAra kA viveka vyavahAra zabdakA prayoga vyavajAranayanAmaka dravyAdhikanaya, bhedaviSayaka vyavahAranaya, naviSayapratipAdaka vyavahAra va upacAra na cAra sthaloMpara hotA hai| anaH jahA~ vyavahAra zabda Ave vahA~ yaha viveka karanA atyAvazyaka hai ki yaha bAra una cAroMmeM se kaunasA hai / yadi yaha viveka na rakhA jJAve aura upacAra vAle vyavahArako mithyA kahA hai so mI nAnako marvatra vyavahArameM apanAkara Adike tInoM vyavahAroMko mithyA kaha diyA jAye to saI Agama zAstra micyA mAnane gar3age / ata: yavahArakA viveka atyAvazyaka hai| unaH vANe vyavahAroMkA spaSTIkaraNa pATha naM. 5, 6, 7, 10, 11, 12, 15, 16, 17 meM kiyA hai / use
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ samajha lene se nayaSTikA prayoga va Atmahinake liye Atmaprayoga sahI hogaa| jaise dUdha gAya, bhaisa, bakarI ke dUdhako kahate haiM aura Akake per3ase nikale sapheda rasako bhI dUdha kahate haiM, AkakA dUdha pInese maraNa ho jAtA hai to Akake dUdha kA udAharaNa dekara sarvathA yaha kahanA ki dUdha prANaghAtaka hai yaha kyA yukta hai va aisI zraddhAse jIvana calegA kyA ! hA~ vahA~ jo viveka karegA ki AkakA dUdha ghAtaka hai gAma bhaisa AdikA dUdha ghAtaka nahIM, balki poSaka hai vaha apanA jIvana meM sahI prayoga kregaa| pATha 21-svatantra sattva va ata bhASakA viveka vastu davya rUpase, guNarUpase va paryAmarUpase zeya hotA hai| vahA~ draSyakA lakSaNa anya hai, guNakA lakSaNa anya hai, paryAyakA lakSaNa aspa hai| guNoMme bhI pratyeka guNakA lakSaNa anya-anya hai| paryAyoM meM bhI pratyeka paryAyakA lakSaNa anya anya hai| inakA varNana karate hue apanA kauzala batAne ke liye yadi koI yoM kahane lage ki pratyeka guNa svatantra mata hai, pratyeka paryAya svatAtra mata hai, gaNa svatantra sat hai paryAya svatantra khata hai, so yaha saba kathana syAdvAdazAsana se bahibhUta hai / paryAya svataHca sat nahIM isakA saMkSipta nirUpaNa 8 3 pATha hai / guNa svatantra sat nahIM isakA anna yahA~ vicAra kiijiye| jo svatantra sat yAne sat hotA hai usake ye lakSaNa hai.-1-utpAdazyadhrauvyayukta sat 2-guNaparyAyavadravya 3-pravibhaktapradezatva, 4-sAdhAraNagarA vAlA, 5-asAdhAraNagaNavAlA, 6-dravyadhyajanaparyAyavAlA, jANa vyajjanaparyAyavAlA / guNameM ye sAtoM hI bAteM nahIM pAI jAtI haiM / guNa utpAdavyaya vAlA nahIM hai, guNameM guNa hote nahIM haiM, kyoMki guNa niguNa haiM, 'dravyAzramA niguNA guNAH', guNoM ke pradeza dravya va paryAya se bhinna nahIM hai / guNoMkA AkAra nahIM hotA / ataH sAtoM bAteM hI guNameM nahIM haiN| guNa aura paryAya sadbhUtadravyako tArIpha hai / isa tArIphako samajhane ke liye inakA lakSaNa jAnanA hotA hai / so lakSaNabhedase guNa va paryAyoMkA viziSTa paricaya hotA hai / yo dravya, muNa, paryApameM, va paraspara saba guNoM meM, paraspara saba paryAyoM meM atadbhAva hai, kintu svatantra-svatantra sasva nahIM hai| hA~ vastuko dravya kahate haiM so dravyako svatantra sat kaha sakate haiM / guNoMko va paryAyako svatantra mata kahanA mImAMsakoMkA siddhAnta hai| isa prakAra dravya guNa paryAyake sambandha meM sahI jAnakArI hone para nayoMkA prayoga Atmahitake liye Azmaprayoga sahI hotA hai| pATha 22-dRSTi sUcI . sAmanaya (maigamamaya vyAdhika) 1. bhUtanagama naya (jaise Aja dIpAvalike dina varSamAna svAmI mokSa gaye isa prakAra vartamAna meM bhUtakA prakAza)! 2. prAdhigamalaya (jaise ahaMnta to siddha ho hI cuke isaprakAra vartamAna meM bhAvIkA prkaas)| 3. vartamAna samanaya (jaise bhAta paka rahA hai, Adi isaprakAra niSpanna va aniSpannakA vartamAnameM niSpannavat prkaash| saMgrahanaya adhyAthikamaya 4, parasaMgrahanAmaka gyApikamaya (jaise-sat, sat meM sabakA saMgraha hai, kyoMki cetana acetana sabhI padArtha sarasvarUpa haiM) 5. aparasaMgrahanayanAmaka dravyApikanaya (jaise-jIka / jIvameM jIvoMke sivAya anyakA saMgraha nahIM) 6, paramazuddha aparasaMgrahalAmaka yAcikamaya (jaise-brahmasvarUpa AtmA, jisake ekAntameM sAMkhyAvisiddhAnta ho jAte haiM) 7. zukha aparasaMgrahanayanAmaka dravyAbikanama (jaise-mukta jIva, isameM atIta anAgata vartamAna sarva siThoMkA saMgraha hai| 8. azuddha aparasaMgrahanayanAmaka dravyApikanaya (jaise saMsArI jIva, isameM pasa sthAvara prAdi sabhI azuddhaparyAyavAna jIvoMkA saMgraha hai| manantima vyavahAranaya vyAthikamaya 6. paramasaMgrahabhevaka vyavahAranayanAmaka dvayamAthiphanae (jase-dravya 6 prakArake haiM joya, pudgala, dharma,adharma AkAza va kAla) ( 37 )
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. aparasaMgrahoMraka vyavahAramayanAmaka thyAthikanama (jaise-jIva do prakArake haiM mukta va saMsArI, isa prakAra zukha va azuddha kA bheda kiye binA jIvoMkA bhedoMmeM paricaya) 11. antima aparasaMgraha vakavyavahAranayanAmaka khyAyikanaya (jaise-pRthak pRthak eka-eka sat va maNuka Adi skandha meM eka aNukA paricaya) 12. paramazuddha aparasaMgrahabhevaka dravyahAranayanA kinAH syAnmakAra sambaddha ananta AtmAvoMkA paricaya) 13. zuddha aparasaMgrahabhevaka vyavahAranayanAmaka dravyAdhikanaya (jaise-mukta jIvoMkA kSetra kAla gati liGga Adise paricaya) 14, azuddha aparasaMgrahabhedaka vyavahAranadhanAmaka dradhyApikanaya (jaise-saMsArI jIvoMkA sa sthAvara Adi vibhAgoMse paricaya) antima vyavahAranaya tyAthika 15. paramazava abhedaviSayI antima vyavahAramayanAmaka dravyAdhikanaya (jaise AtmA caitanyasvarUpamAtra hai Adi) 16. paramazava bhaMviSayo antima vyavahAranayanAmaka draSyAyikanama (AtmAmeM jJAna, darzana, cAritra Adi guNa haiN| 17. mAddha abhedaviSayI antima vyavahAranayanAmaka prAdhikanaya (jaise bhagavanta AtmA kevalajJAnI hai Adi) 18, zukhabhevadhiSayI agtima vyavahAranayanAmaka pratyAdhikanaya (jaise bhagavanta AtmAmeM anaMtajJAna, darzana Adi haiM) 16. avyakta azuba antima vyavahAranaya-nAmaka dravyAyikanaya (jaise-upazama yA apakazreNimeM AyA huA muni) 20. vyakta mazuddha antima vyavahAranayanAmaka badhyArthikamaya (jaise kisI vyaktipara krodha karanevAlA koI eka manaSya) 21. upAdhinirapekSa rAkha vyAyikanaya (jaise-saMsArI jIva siddha samAna zuddhAtmA hai Adi, upAdhikA sambandha naraka kara svabhAvamAdha nirakhanA) 22. utpAdagyayagINasattAgrAhaka zuddhadravyApikanaya (jaise dvanya nitya hai, Adi, prauvyakI mukhyatAse bastukA nirasanA) 23. bhedakalpanAnirapekSa zadravyApikamaya (jaise-nijaguNaparyAyase abhinna dravya hai, yoM zuddha svarUpa nirakhanA) 24. upAdhisApekSa azubadhyAthikanaya (jaise karmodayavipAkake sAnnidhyameM jIva vikArarUpa pariNamatA hai, Adi paricaya) 2%A, upAdhyamAnApekSa zuddha vyAyikramaya (jaise-karmopAdhike abhAvakA nimitta pAkara karmatvakA dUra honA nirakhanA) 24B zukhabhAvanApekSa zuddhadrazyApikanaya (jaise-AtmAke zuddhapariNAmakA nimita pAkara karmatvakA dUra honA nirakhanA) 25, utpAvavyayasApekSa azukhadravyAthikanaya (jaise-dravya utpAdavyayanaumpayukta hai, yoM vilakSaNAsattAmaya dravya nirakhanA) 26. bheva lpanAsApekSa azuddhadravyAthikanaya (jaise-AtmAke jJAna hai, darzana hai, cAritra he Adi guNoMkA paricaya) 27. andhaya gyAthikAya (jaise-tra kAlika guNaparyAyasvabhAvI AtmA, Adi mUlavastu nirakhanA) 28. svavyAdigrAhaka nyAyikamaya (jaise-svadravyakSetrakAsabhAvase vastuke astitva kA paricaya) 26. paradravyAdiprAhaka dravyAthikanaya (jaise-paradravyakSetrakAlabhAvase vastu ke nAstitva kA paricaya) 30. paramamAvagrAhaka dravyAthikanaya (jaise-sahaja akhaNDa jJAnasvarUpa AtmA kA paricaya) 30A. zuddhapArigAmikaparamamAvagrAhaka zuddhadravyAthikanaya (jaise-baddhAbaddhAdinayavikalparUpa jIva nahIM hotA Adi paricaya) prarthanaya paryAyAdhika 31. azuddhasthUla RjasUtranayanAmaka paryAyAyikanaya (jaise-nara nAraka Adi vibhASa dravyabyajana paryAyoMkA paricaya) 32. zubhasyUla RjusUtranayanAmaka paryAyAdhikanaya (jaise-siddhaparyAya Adika svabhAvadravyacyaJjanaparyAyoMkA paricaya) 33. azuddhasUkSma RjusUtranayanAmaka paryAyAcikanaya (jaise krodha Adi vibhAvaguNavyaJjanaparyAyoMkA paricaya) 34. sukhasakana RjasatranayanAmaka paryAyAthikanaya (jase kevalajJAna Adi svabhAvaguNavyasanaparyAyoMkA paricaya) 35. amArinitya paryAyAthikanaya (jaise-meka nispa hai Adi, prati samaya Aya vyaya hote hue bhI vaise ke vaise hI bane ___rahanevAle padArthoM kA paricaya) 36. sAdinitya paryAyAyikanaya (jaise siddha paryAya Adi, azuddhatA haTakara sAdizuddha rahane vAle paryAyoM kA paricaya)
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ i 37. sattAgaNotpAdavyayaka vizuddhaparyAyAdhikanaya (jaise prati samaya paryAya vinAzaka hai Adi paricaya ) 38. sattAsApekSa nitya azuddhaparyAyArthikanaya (jaise-eka samaya meM hue zrayAtmaka paryAyoMkA paricaya ) 36. upAdhinirapekSa nitya zuddhaparyAya (jaise- siddha paryAyArI jIvoMkI zuddha 40. upAdhisApekSa nitya azupAdhikaya (jaise- saMsArI jIvoMke utpAda aura maraNa hai Adi paricaya) zabdanaya paryAyArthikanatha Adi kA paricaya ) vacana Adi vyabhicAra haTAkara kisI upayukta zabdase kahanA ) vAcya aneka arthoMmeM se kisI eka rUDha arthako hI kahanA ) (bhikriyA pariNata hote hue ke samaya hI usI zabdase kahanA) nizcayanaya 41. zabda (RasUnanayako liGka 42. samazina dvArA niyata 43. evaMbhUta 44. akhaNDa paramazuddha nizcayamaya (jaiseNDA sahaja caitanyasvabhAvamAtra AtmAkA paricaya ) 45. zakti paramazanizcaya (jaise- AtmA sahaja jJAna darzana zakti vIryavAna hai Adi paricaya ) 46. zuddhanizcayana (jaise-jIva kevalajJAnI hai, yadi zuddhaparyAyAtmaka dravyakA paricaya paricaya ) 46. sabheH zatruni (jaina jIke kevalajJAna hai, kevaladarzana hai, ananta sukha hai Adi paricaya) 46. apUrNazuddha nizcayanaya (jaise svarabhedavijJAnI ekatvavibhakta AtmAkI khyAti honese jJAnamaya bhAva kA paricaya ) 47. azuddha arare (jaise-jIva rAgI hai Adi azuddhaparyAvamaya dravyakA paricaya ) 47. samaMda azudicaya (jaise- jIvake zrI hai, mAna hai, mAyA hai, lobha hai Adi bhedasahita azuddha kA paricaya ) 48. vivakSita dezuddhanivasanaya (jaise- rAmAdika paugalika haiM, yo aupAdhika bhAvoMko upAdhike liye sauMpakara Atma svarUpa ko zuddhasvabhAva mAtra nirakhanA) 46. zuddha (jaise nayavikalpa jatikAnta akhaNDa antastattrakA, abheda darzana ) 46. pratiSedhaka vaya (jaise jIvapudgalakarmakA gAtrAdikA akartA hai Adi paricaya) 464 upAdAnaSTi (jaise jInakI yogyAnusAra usakA pariNamana usI jIva meM nirakhanA) vyavahAra naya 50. paramazuddha rbhavaviSayI na yA bhedakalpanAsApekSa azuddha dravyAthikanaya (jaise- AtmA ke jJAna hai, darzana hai Adi pAzvata guNoMke rUpase AtmAkA paricaya) 51. zuddhabhedeviSayI vyAyitaya yA vAhatUkSma RjusUtranaya (jaise- AtmAkA kevalajJAna, ananta Ananda Adi nirupAdhi zuddha paryAyoM kA paricaya) 52. azaddha paryAyI vyavahAra yA sUkSma RjusUna (jaise jIvake krodha, mAna AdikA paricaya ) 53. upAdhisApekSa azuddha dravyAmi (jaise- kamadayavipAka ke sAnnidhya meM jItra vikArarUpa pariNamatA hai) 53. nimittavRSTi (jaise cakra ke AdhArapara daNDa dvArA bhramaNa hokara jala mizraNa dazA meM kumhAra ke hastavyApArake nimittase miTTIkA ghar3A bananA Adi paricaya ) 54. utpAdadhyayasApekSa azuddha dvArthikanaya (jaise dravya utpAdavyayadhotryayukta hai, yo tritayayukta dravyako nirakhanA) 55. adakSa asthUla RjunUna (jaise nara nAraka, tiyaMca, deva, Adi vibhAvadravyavyaJjana paryAyeM nirakhanA) 56. zuddhaskUla RjusUtranaya (jaise- varamadeha nyUna AkAravAlI siddhaparyAya svabhAva dravyavyaJjana paryAya nirakhanA) 57. anAdinitya paryAyAthikanaya (jaise-mera nitya hai Adi pratisamaya bananA bigar3anA honepara bhI banA rahanA nirakhanA ) 58. sAvinitya paryAya vinaya (jaise siddhaparyAya nitya hai, Adi upAdhike abhAva se sadA rahanevAlI paryAyakA paricaya ) 56. gaNotyagrAhaka nityAddha paryAyArthikataya (jaise- pratisamaya paryAya vinAzaka hai, kSaNika paryAyakA paricaya ) ( 36 )
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60. sattAsApekSa nityAza uparyAyAthikanaya (jaise-eka samayameM zrayAtmaka paryAya, utpAzvyayadhrauvya yA bhUtamAvivarta mAnayaryAyakA paricaya) 61. upAdhisApekSa nityAza paryAyAdhikanaya (jaise-saMsArI jIvoMke utpattimaraNa haiM, viSaya kaSAya haiM kA paricaya) / vyavahAra (yathArtha pratipAdaka vyabahAra) 62. bhattanagama pratipAdaka mahAra (bhUtakAlIna sthitiko vartamAnameM jor3anake saMkalpa kA ghaTanAsambandhita pratipAdana) 63 mAcinaMgamapratipAdaka vyavahAra (bhaviSyatkAlIna sthitiko vartamAnameM jor3ane ke saMkalpakA ghaTanAsambandhita pratipAdana) 64, vartamAyanegamapratipAvaka byavahAra (bartamAna niSpanna aniSpannako niSpannavata saMkalpakA pratipAdana) 65. parasaMgraha dravyAthika pratipAdaka vyavahAra (jaise-'sat' kahakara samasta jIvapudagalAdika satoMke saMgrahakA pratipAdana) 66. aparasaMbaha adhyAdhika pratipAdaka vyavahAra (jaise satko bhede gaye jIva' va ajIvameM se jIva kahakara samasta jIvoMke saMgrahakA pratipAdana) , 66A. paramazuddha aparasaMgrahadavyAdhikapratipAdaka vyavahAra (jaise 'brahma' kahakara sarva jIvoMme kAraNasamayasArakA kathana) 66. sukhaaparasaMgraha pratipAvaka vahAra (jaise mukta jIva kahakara samasta karma mukta siddha bhagavantoMkA pratipAdana) 66. azuddhaaparasaMgraha tayAyika pratipAdaka vyavahAra (jaise saMsArI jIva kahakara samasta saMsArI jIvoMkA pratipAdana) / 67. aparasaMgrahabhedakavyavahAranapa dravyApikapratipAdaka dhyapahAra (jaise sat 2 prakAra ke haiM jIva ajIva, Adi, yoM parasaMgrahako bhedanekA pratipAdana) 68. apara saMgrahabhevakavyavahAramaya dravyAthikapratipAdaka vyavahAra (jaise jIva 2 prakArake haiM mukta saMsArI Adi yoM apara. saMgrahako bhedanekA pratipAdana) 6RA. antima-aparasaMpahabhedakavyavahAranaya vyAyika pratipAdaka vyavahAra (jaise da maNuka skaMdhako bheda kara eka aNukA pratipAdana) 6.B. antima akhaNDavyavahAranayadhyAthikapratipAdaka vyavahAra (jaise eka aNu, eka jIva, Adi adhaNDa satkA pratipAdana) 66 akhaNDa paramaza va saba bhatamyavahAra (jaise anAvananta ahetuka akhaNDa caitanyasvabhAvamAtra AtmAkA pratipAdana) 6EA. guNibhedaka parama saba bhUta vyavahAra (jese AtmAkA svarUpa sahaja caitanyasvarUpa hai Adi pratipAdana) 7... sagaga paramAza usada bhUta vyavahAra (jaisa AtmAke sahaja mAnAdi anantacatuSTaya kA pratipAdana) GOA pratiSedhaka banayapratipAvaka vyavahAra (jaise jIva pugadlakamaMkA akartA hai Adi kathana) 71. abheda za ca sadabhUta vyavahAra (jaise zuddhaparyAyamaya AtmAkA pratipAdana) 72. sabheva za sa bhUtavyavahAra (jaise AtmAke kevalajJAna, kevaladarzana, Adi zuddhaparyAyavAna AtmAkA pratipAdana) 73. kArakakArakibhevaka saba bhUtayyabahAra (jaise AtmA AtmAko jAnatA hai, AtmA ke dvArA jAnatA hai Adi eka hI padArthameM kartAkarma karaNa AdikA kathana) 73. kArakakArakirbhavaka aza ddhasadbhUtavyavahAra (jaise jIvadhibhAvoMkA kartA jIva hai Adi kathana) 74. anupacArita aza rAsana bhUta vyavahAra (ase zreNigata munike rAgAdivikArakA pratipAdana) 75. upacarita azu sasaba bhUtavyavahAra (jaise jIvake vyakta krodha Adi vyakta azuddha paryAyoMkA pratipAdana) 46. upAdhisApekSa aza a dravyAyikapratipAvaka vyavahAra (jaise pudgalakarma vipAkakA nimitta pAkara vikRta hue bhISakA pratipAdana) 77. upacarita upApisApekSa aAkha vyAthikapratipAvaka vyavahAra (jaise viSayabhUta padArtha meM upayoga denepara hue vyakta rikArakA kathana)
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78. upAdhinirapaima za draSyAthika pratipAdaka vyavahAra (jaise saMsArI jIva siddha sadamA padamA hai kA pratipAdana) 76. utpAvadhyayagauNasattAgrAhaka za savadhyAdhika pratipAdaka vyavahAra (ause dhrauvyatbakI mukhyatAmeM dravyake nityatvakA pratipAdana 80. bhaMvakarupanA-nirapekSa zanacyAthika pratipAdaka vyavahAra (jaisa nijaguNaparyAyase abhinna dravya hai, AdikA pratipAdana 81. utpAdavyayasApekSa aza va dravyAyika pratipAdaka vyavahAra (pratyeka dravya dhruva hokara bhI utpAda yAdavAlA hai Adi kathana) 12. bhedakalpanAsApekSa azuddhadravyAdhika pratipAdaka vyavahAra (AtmAke jJAna, darzana, cAritra Adi guNa haiM Adi kathana) 83. anvayadravyAdhika pratipAdaka vyavahAra (dravya sarvava apane gRNaparyAyoM meM vyApaka rahatA hai Adi kathA) 56. svavyAdinAka dravAFiirs : (o jIva sbadratyakSetrakAlabhAvase hai Adi kathana) 5. parataNyAdigrAhaka adhyAyika pratipAdaka yavahAra meM jIva para pratyakSetrakAlabhAvase nahIM hai Adi vAyana / 6. paramamAvagrAhaka dravyAdhika pratipAdaka vyavahAra (jaise AtmA sahaja jJAyakasvabhAva hai Adi kathana 7. azavasyUla jasatra pratipAdaka vyavahAra (jaise nara "nAraka" sdha Adi agale dravya vyaJjana payAyoMkA kthn| 88, zuddhasthUla sUkSma RjusUtra pratipAdaka vyavahAra (jase siddhayaryAya, eka aNu, dhastikAya kAlANa Adi zuddhadravya vyaJjana paryAyakA kathana) 86. azukhasUkSma Rjusatra pratipAdaka vyavahAra (jaise krodha, mAna Adi vibhAva guNAdhyAjana pAyAkA kathana 10. zuddha sUkSma Rjusatra pratipAdaka vyavahAra (jase kevalajJAna, kevaladarzana Adi vibhAvaguNavya-jana paryApoMkA kathana) 11. anAdinityaparyAyAthika pratipAdaka vyavahAra (meha, akRtrima tyAnaya nitya haiM Adi kacana) 12. sAvinityaparyAyAthipha pratipAdaka vyavahAra (jaise siddhaparyAya nitya hai Adi saddha hokara sadA rahanevAlI paryAyakA kathana) 13. sattAgINotpAdavyapagrAhaka azuddhaparyAyAyika pratipAvaka dhyabahAra (jaise samaya samaya meM paryAya vinazvara hai Adi kathana) 14. sattAsApekSa nitya azuaparyAyAyika pratipAdaka vyavahAra (jaise samaya samayameM yAtmaka pani hai Adi kathana) 15. upAdhisApekSa nitya azusaparyAyAdhika prasipAyaka vyavahAra (jaise saMsArivoMkI siddhaparyAyamaraNa gaddhAryAnoM kA kathana) 16. upAdhisApekSa nitya azuDhaparyAyAdhika pratipAvaka vyavahAra (jaise saMsArI jIvoke utpati maraNa haiM Adi kathana) 17. svAjAtyasabhUta vyavahAra (jaise paramANu bahupradezI hai, jIva rAgI Adi kathana) , 28. vijAtyasadbhUta vyavahAra (jaise matijJAna mUrta hai, iNyamAna manuSya, pazu jIva hai Adi kathana ) 66. svajAtivijAtyasarabhUta vyavahAra (jaise jeya jIva aura ajI va meM jJAna jAtA hai Adi kathana 100. zayanayaparyAyAyika pratipAdaka vyavahAra (Rjasavanayake viSayako nigAdivyabhicAra dUra karake yogya nase kahanA) 101. samitanayaparyAyAyika pratipAvaka vyavahAra (zabdana yase nizcita zabdasa vAcya aneka padArthomase eka adapadArthakA 102. evaMbhUtanayaparyAyAdhika pratipAdaka upavahAra (sapabhirUDhasa nizcita padArthako usI kriyA pariNata honepara hI kattA ) upacAra (prAropaka vyavahAra) 103. upAdhija upacaritasvabhAvavyabahAra (jaise jIdha ke gUrtatva va acetanatvakA kathana) 104. upAdhija umparita pratiphalanavyavahAra (jaise krodhakamake vipAkake pratiphalana ko zodhakarma khnaa| 105. svAbhAvika upacaritasvabhAvaSyavahAra (jaise prabhu samasta para padArthoke bhI jAtA haiM Adi kathana) 105A. aparipUrNa upacarita svabhAvavyavahAra (jameM jIva ghaTa paTakAdi para padArtha kA jJAtA Adidhana) 106. draSye dravyopacAraka (ekajAtitazye anyajAtidravyopacAraka) asadbhUtavyavahAra (asa zarIra ko nIca janA
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106A. svajAtiye svajAsidrakSyopacAraka asadbhutavyavahAra (jaise zarIra miTTI hai Adi kathana) 107. ekajAtiparyAya anyajAtiparyAyopacAraka asadbhuta zyavahAra (jaise anna hI prANa hai Adi kathana) 108. svajAtipaya svajAtiparyAyopacAraka asadabhUta vyavahAra (jaise darpaNameM hue pratibimbako darpaNa kahanA) 106. ekajAligaNe anya jAtiguNopamAraka asadbhuta vyavahAra (madirApAna se abhibhUta manijJAnako mUtaM kahanA) 110. svajAsiguNe svajAtiguNopacAraka asana 'marATAra (jJAna hI zradAna hai, mAna hI cAci hai. Adi kathana) 111, ekajatidravye anyajAtigaNopacAraka asadabhUta vyavahAra (jIya mUnika hai Adi kayana) 112. svajAtiye smajAli gaNopacAraka asababhUta vyavahAra (jaise paramANa ko hI rUpa bahanA) 113. ephajAtidravye anyajAtipayAyopacAraka asadbhUta vyavahAra (jaise jIva bhautika hai Adi kathana) 114. svajAtidravye svajAtiparyAyopacAraka asadabhUta vyavahAra. (jaise paramANu bahupradezI hai. AtmA zrutajJAna hai Adi kA) 115. ekAtiguNe anyajAtidravyopacAraka prasadabhUta vyavahAra (jaise jJAna guNa hI sakala' devya hai Adi kathana) 116. svajAtiyaNe svajAtigathyopacAraka asadbhuta vyabahAra (jaise dhake rUpa ko hI dravya bahanA, rUpaparamANa Adi) 117. ekajAtigurNa anyajAtiparyAyopacAraka asadabhUta vyavahAra (jase jAna hI dhana hai Adi kacana) 118. svajAti guNe svajAtiparyAyopacAraka asadbhUta vyavahAra (jaise jJAna paryAya hai Adi kathana) 116. ekajAtiparyAya anyajAtiparyAyopacAraka asadabhUta vyavahAra (jaise ghaTAkAra pariNata jJAnako ghaTa kahanA) 120. svajAtiparyAdhe svajAtivyopacAraka amadbhUta vyavahAra (jaise pRthvI Adi pudgalaskaMdhako dadhya kaha denA) 121. ekajAtiparyAya anyajAtidasyopacAraka asamUta vyavahAra (jaise yaza-pakSI Adike zarIrako jIba kaha denA) 122. svajAtiparyAya svajAtiguNopacAraka asadabhUta vyavahAra (jaise ahiMsAko muNa kaha denA va dehake viziSTa rUpaka dekhakara rUpavAlA kahanA) 123. saMzliSTa svajAtyupacarita asadbhUta vyavahAra (jaise yaha paramANu isa skaMdhakA hai Adi kapana) 124. asaMzliSTa sthajAtyupazcarita asadbhUta vyavahAra (jaise ye putra strI Adi isa jIvake haiM Adi kathana) 125. saMzliSTa vijAtyupacarita asadabhUta vyavahAra (jaise yaha zarIra irA jIvakA hai, Adi kathana) 126. asaMzliSTa vijAtyupacarita asadbhUta vyavahAra (jaise yaha dhana vaibhava merA hai Adi kathana ) 127, saMdila ra svajAtivijAtyuparita asadbhUta vyavahAra (jaise AbhUSaNasajjita kanyA marI hai Adi kathana / 128. asaMzliSTa svajAtivijAtyupacarita asadbhUta vyavahAra (jame yaha grAma nagara merA hai Adi kathana) 126. parakartRtva anuparita asadabhUta vyavahAra (jame pudgalakarma ne jIvako rAgI kara diyA Adi kathana ) 1260, parabhoktRtva anupacArita asadabhUta vyavahAra (jaise jIva pudgala karma ko bhogatA hai Adi kathana) 1264. parakatatva upacarita asadbhuta vyavahAra (jaise jIva ghaTa AdikA kartA haiM ityAdi kathana) 1268. parabhoktatva upacarita asada bhUta vyavahAra (jaise jIva ghaTa paTa AdikA bhoktA hai ityAdi kathana) 130. parakarmatvaM asada bhUta vyavahAra (jaise jIvake dvArA ye puSya pApa banAye gaye Adi kathana) 131. parakaraNatva asada bhUta vyavahAra (jaise jIva kaSAyabhAvake dvArA podgalikoM ko banAtA hai Adi kathana) 132. parasapradAnatya asaba bhUta vyavahAra (jaise pitA ne putra ke liye makAna banAyA jAdi kathana) 133. parApAdanatva asada bhUta yyavahAra (ase jIvase itane kama jhar3akara alaga ho gaye Adi kathana) 134. parAdhikaraNasva asada mata vyavahAra (jaise jIva meM karma ThasAThasa bhare hue haiM Adi kathana) 135. parasvAmitva asara bhUta vyavahAra (jaise merA maha dhana vaibhava zarIra Adi hai kA kathana) 136. svajAtikAraNe svajAtikAryopacAraka vyavahAra (jaise hiMsA Adika duHkha hI haiM, AdikA pratipAdana) 137. eka jAtikAraNe anyajAtikAraNopacAraka vyavahAra (jaise anya dhana prANa haiM Adi kathane) 138. svajAtikAya svajAtikAraNopamAraka vyavahAra (jaise zruta jJAna bhI mati jJAna hai adi kAthana)
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ " 2 P 136. ekajAtikAyeM anyajAtikAraNopacAraka vyavahAra (jaise ghaTAkAra pariNata jJAna ghaTa hai Adi kathana ) 140. ekajAtyarUpe anyajAtipUrNopacAraka vyavahAra (jaise rAjagharAnoM meM yaha naukara sarvavyApaka hai Adi kathana ) 141. svajAtyalpe svajAtipUrNopacAraka vyavahAra (jaise samyak matijJAna kevala jJAna hai Adi kathana } 142. ekajAtyAdhAre anyajAtyAdheyopacAraka vyavahAra (jaise jisa para baiThakara vidvAna pravacana kare to kahanA isa maMcane bar3e pravacana kiye) kara bulAnA ) 143. svajAtyAbAre svajAtyAdheyopacAraka vyavahAra (isa guruke udara meM hajAroM ziSya par3e haiM Adi kathana ) 144. ekajAtyAdheye anyajAtyAdhAropacAraka vyavahAra ise DAla 145. svajAtyAdheye svajAtyAdhAropacAraka vyavahAra ( jaise mAM ko godaneM baiThe hue bAlakakA nAma lekara mAM ko pukAranA ) 146. taddhati tadupacAraka vyavahAra (jaise lAThIvAle puruSako lAThI kahakara pukAratA ) 147. atI sAmIpye tasyopacAraka vyavahAra (jaise cazma (aMtima) bhava se pUrva ke manuSyabhavako bhI carama kahanA ) 148. bhAdhini bhUtopacAraka vyavahAra (jaise daveM guNasthAna meM aupazamika yA kSAyika bhAva kahanA) 149. tatsacAkAraNe tapasAraka vyavahAra (jaise karmodayaanita vikAra isa jIvake liye zalya haiM Adi kathana ) 150 sadaze ekaravopacAraka vyavahAra (jaise gehUM dAnoMke Dherako gehUM eka vacana kahakara kahanA ) 151. Azraye AdhI upacAraka vyavahAra (jaise rAjA prajAke guNa doSoMko utpanna karatA hai Adi kathana ) avAptinaya 152. vyaya (jaise Atmatattva nimA hai Adi paricaya ) 153. paryAyanaya (jaise AtmAko darzana jJAna Adi mAtra dekhanA Adi paricaya ) 154. astitvanaya (jaise apane vyakSetra kAlabhAvase AtmAkA astitva jAnanA) 155. mAstitvanaya (jaise parake dravyakSetra kAlabhAvase AtmAkA nAstitva jAnanA ) 156. mastisvanAstisvanaya (jaise sthAvaradvavyakSetra kAlabhAvase AtmAko astitvanAstitvavAn jAnanA Adi ) 157. avaktavyanaya (jaise yugapatsvaparadravyakSetra kAlabhAvase kahA jAnA azakya hone se AtmA vakta hai aisA jAnanA ) 148. astitvAbaktavyamaya (jaise svadravyakSetra kAlabhAvase tathA yugapatsvaparadravyakSetra kAlabhAva se AtmA astisvacadavaktavya hai aisA jAnanA Adi) 156. nAstitvaktavyaya (jaise paradravyakSetrakAlabhAva se tathA yugapatsvaparadravyakSetra kAlabhAva se AtmA nAstitvavadadaramya hai Adi paricaya) 160. astitvanAstitvAvaktavyamaya (jaise svadravyakSetrakAlabhAvase, paradravyakSetra kAlabhAvase va yugapatsvaparadravyakSetrakAlabhAvase AtmA astitva nAstitvavadavatathya hai Adi paricaya) 161. vikalpanaya (jaise koI eka vahI jIva manuSya hai pazu hai Adi paricaya ) 162. adhikalpanaya (jaise eka AtmAmAtra kA pratibhAsa) 162. nAmadaya (jaise jJAyaka nAma AtmAkA rakhA hai Adi nAmase paricaya ) 164. sthApanAnaya (jaise deharUpa pudgalaskaMdhoM meM AtmAkA pratiSThApana ) 16. vyanaya (jaise atIta anAgata paryAyoM meM AtmAkA bodhana) 166. bhAvanaya (jaise vartamAna paryAya AtmAkA bodhana) 167. sAmAnyanaya (jaise guNa paryAyoM meM vyApaka sAmAnya kA bodhana) 168. vizeSanaya (jaise sadA na rahanevAle naranArakAdi jIva kA bodhana ) 166. niSyanaya (jaise nAnA prANibhedoMko dhAraNa karanevAle eka AtmA kA bodhana) 170. aniyanaya (jaise anavasthAyI manajAdivezI AtmAkA bodhana) ( 43
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171: sarvagatanaya (jaise jJAnamukhena sarvajJaM yavartI AtmA kA bodhana) 172. asara tanaya (jaise svAtmapradezavartI AtmA kA bodhana) 173. zUnyanaya (jaise sarvaparabhAvazUnya kevala AtmAkA bodhana) 174 azUbhanaya (jaise sarva yAkArAkAnta AtmA kA bodhana) 175. jJAna yA tanaya (jaise joyAkArapariNata jJAna ke ekapanekA bodhana) 176. jJAna yaha tanaya (jaise jayAkArakAlambita AtmA ke apanekA darzana ) 177. niyaniya (jaise zAzvata jJAnasvabhAvameM niyata AtmAkA bodhana) 178. aniyaniya jaise auvArika vibhAvarUpa aniyatabhAvAna AtmAkA bodhana) 176. svabhAvanaya (jaise saMskArakA AvazyakatAse janya paripUrNa AtmAkA bodhana) 180 asvabhAvanaya (jaise saMskAravazavartI alpa AtmA kA bodhana) 181. kAlanaya (jaise apane samayapara vipacyamAna bhAvamukta AtmAkA zodhana) 182. akAla (jaise asamayavacyamAna bhAvayukta AtmAkA bodhana) 183. puruSakAranaya (jaise puruSArtha kI pradhAnatA se sAdhyasiddhi hone kA bodhana ) 184. vejana (jaise karmodayako pradhAnatA sAdhyasiddhi hone kA bodhana) 185 Izvaranaya (jaise karmavipAkAnase paratantramA anubhava kA paricaya ) 186 anazvaranaya (jaise apanehI svarUpa se prakaTa svataMtravilAsa ke anubhavakA bAMdhana) 187 (jaise guNa AtmA ke abhibhU upayogI guNavAhikA bodhana) 188 aguNinaya (jaise sarvatra upayogavAna AtmA kI sAkSitAkA paricaya) 186. kana (jaise apane ko karmavipAkapratiphalana kA kartA samajhanA ) 160 anaya (jIse karmavipAkapratiphalanako asvabhAva jAna mAtra jJAtA hone kA paricaya ) 161. bhoktRna (jaise vibhAvAnurAgI AtmA ke sukha duHkhAdi bhogane kA paricaya) 182. amona (jaise vivekI AtmA ke sukha duHkhAdipane ko sAkSitA kA bodhana) 193. kimAnaya (jaise cAritrapradhAna AtmA ke jJAnanidhiko sAdhyatAko siddhikA bodhana) 194. jJAnamaya (jaise viveka buddhikI pradhAnatA se AtmA ke sAdhyakI siddhi kA bodhana) 165. vyayahAranaya (jaise jIvako karmavandha va karmamokSa do meM rahanevAlA vizvAnA) 196. nizcayanaya (jaise bandha, mola kisI bhI sthiti mAtra zuddha AtmAko dikhAnA) 163. azuddhanaya (jaise aupAdhika sthitiyoM meM jIvakA sopAdhisvabhAva daukhanA ) 168. zuddha (jaise kevala AtmavyakA nirupAdhisvabhAva dIkhanA ) 166. Udhye sAmAnyamaya (jaise kAlikaparyAyoM meM mAtra eka Atmadrazya dIkhanA 200. UrdhvadizeSana (jaise eka AtmA ke traikAlika nAnA paryAyoMkA dIkhanA) 201. nimittatvanimitadRSTi (jaise nadInakarmAsa ke nimittabhUta dravyapratyaya ke nimitva ke nimitta rAgAdibhAvakA pari0) 202. sAdhyayanaya (jaimaM puNya pApa karmako karmatvadRSTise ekarUpa dekhanA Adi) 203. vailakSaNya (jaise prakRti Adike bheda se puNya pApa karma meM antara jAnanA * iti nayacakra prakAza samApta ( 44 ) manohara varNI sahajAnan
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ // samayasAra kA viSaya-krama // gAyA saM. viSaya prArambha pRSTha saM. 1-pUrvaraMga 1 maGgalAcaraNameM svabhAvAnurUpa pUrNavikasita siddha bhagavaMtoMko namaskAra tathA andhakAra kI pratijJA aura granthakI prAmANikatAkA hetu 2 samyagdarzana jJAna caritra pariNata jIma svasamaya hotA hai mithyAdarzana-jAna cAritra pariNata jIva pudgAmA citta hai.mere sAra : pasA hai| 3 ekatvanizcayako prApta jIva lokameM sarvatra sundara hai kintu ekatba honepara udayavaza hone vAlI baMdhakI kathA visamvAda jhagar3A karane vAlI hai| jIko kAmabhoga viSayaka bandhakathA to sulabha hai, kintu AsmAkA ekatva durlbhhai| grandhakAra AcAryakA ekatva-vibhakta AtmAko nijavaibhavase dikhalAnekA nirdezana tathA dUsaroMko apane anubhavase parIkSA karake grahaNa karanekI preraNA jIva pramatta-apramatta donoM dazAoMse pRthak jJAyaka bhAbamAna hai| 7 jJAnIke darzana-jJAna-cArita vyavahArase kahe jAte haiM, nizcayase zAnI to eka zuddha jJAyaka hI hai| usake darzana zAna-bArizrakhaNDa paramArthata nahIM hai| vyavahArake binA paramArthakA upadeza azakya hai vyavahAranaya paramArthakA prati pAdaka hai| 1. zrutakebalIkA nizcaya va vyavahArase lakSaNa vyavahAranaya abhUtArya hai aura zusanama bhUtArtha hai| bhUtArthakA Azraya karanevAlA jIba sammyadRSTi hotA hai| 12 zuddha paramabhAvake darzI jIvoMko zuddhanaya hI prayojanavAna hai kintu aparama bhAva meM sthita jIvoMke lie vyavahAranayakA upadeza karanA caahie| nizcamamayase jAne hue jIvAdi navatattva samyaktva hai, arthAt samyaktva ke saMpAdaka haiM 14 nizcayanaya AtmAko avaspaSTa, ananya, niyata, avizeSa aura asaMyakta nirakhatA hai 15 zanayake viSayabhUta AtmAko nirakhane vAlA sarvajinazAsanakA draSTA hai 16 se 15 sAdhu puruSoMko sadA samyagdarzana-jAna-pArivakA sevana karanA cAhie, nizcayanaya se ye tInoM eka AtmA hI hai, usakA dRSTAntapUrvaka kathana 16 suddhanayake viSayabhUta AzmAko aba taka na jAne, taba taka vaha jIva ajJAnI hai 20 se 22 jo paradravyameM AtmAkA vikalpa karatA hai, vaha asAnI hai| apane AtmAko apanA AtmA mAnane vAlA zAnI hai 23 se 25 ajJAnIko upadeza hai yaha ki jada aura cetana dhonoM sarvathA bhinna dravya haiM ve eka nahIM ho sakate
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 se 8 yA saM0 viSaya 6 ajanIkA prazna hai ki yadi jIva aura zarIra eka nahIM hai to vIra aura AyAmoM kI stuti mithyA ho jAyagI / uttara:- vyavahAranaya jIva aura zarIrako eka kahatA hai kintu nizya se ye donoM padArtha nahIM hai, to bhI vyavahAranaya se chadmasya zAntahara mudrAko dekhakara zarIra ke Apase bhI stuti karatA hai| eka AtmA to zarIrakA mAna adhiSThAtA hai vahA~ nizcayamaya zarIra ke stavana se AtmA kA stavana nahIM banatA, usakA udAharaNa pUrvaka varNana prabhuvardhana jJAna honepara eka jijJAsA ki paradravyakA pratyAsthAna arthAt nyAya kyA hai ? usakA samAdhAna ki apane atirikta sarva padArtha para hai aisA jAnakara itara jJAna honA hai| usakA duSTApUrvaka varNana 29 se 30 31 me 23 34 se 35 2638 anubhUti hone para bhedajJAna va nijake abhedajJAna kA prakAra 23 se 43 jIva anI donoM 46 50 se 55 56 se 60 44 se 48 jIvakA anyayA svarUpa kalpanA karane vAloMko pratibodhana ki adhyavasAnAdi bhAva pudgalama hai, jIva nahIM haiN| inako vyavahAraye jIba kahA gayA hai, isakA anta 61 me 70 71 me 2 73 61 me 68 varNAdika bhAvakA jIvake sAtha tAdAtmya mAnane kA niSedha 34 2 jIvAjIvAdhikAraH rUpa hokara eka dekhane jAte haiM, unameM ajJAnI jIvoM kI adhyavasAnAdi bhAvarUpase jIvako anyathA kalpanAoM kA pAMca gAthAoMmeM varNana va asameM ajJAnoko zaMkAcoMkA saMkSipta samAdhAna 176 se 76 prArambha pRSTha sa 83 54 meM dRSTapUrvaka varNana paramArtha jIvakA sahaja svarUpa varSako Adi lekara yujasthAna eka nAva ye jIva nahIM hai isakA vira varSA bhAva jIva ke haiM aisA vyavahAratama kahatA hai, nizcayanaya nahIM kahatA usakA dRSTAtapUrvaka varNana 3 kartRkarmAdhikAra jaba taka ajJAnI jIva krodhAdikameM bartatA hai, taba taka usake dhandha hotA rahatA hai / Ava aura AtmasvarUpakA bhedajJAna honepara baMdha nahIM hotaa| Azrame nivRtta hone vidhAna jJAna hotA aura mAsratroMse nivRtti honA eka hI kAlameM hai isakA kathana jJAnasvaruNa hue AtmAkA paricAyaka cinha Aghava aura AtmAkA bhedajAna honepara AtmajJAnI hotA hai, aura taba ka pharmabhAvakA Azaya bhI nahIM rahatA jI aura nimita-minika bhAva honepara bhI katu karma bhAva nahIM hai| nizcaya AtmA apanA hI kartA bhokyA hai vudgala karmakartA-bhoktA nahIM hai| vyavahAramA pudgalakarmasvakA aura pudgalakarmabhovatRtva kA ma ( 46 } 68 70 73 06 83 88 EX 101 b d d 114 120 128 143 155 158 161 199 172 175
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA saM0 viSaya prArambha pRSTha saM. 85 se 16 AmAko gudagalakamakA kA-bhoktaH mAnanegara aAtmA pudagalA abhintmk| pramaMda AegA, joki jinadevakA mata nahIM hai| ana sva va padagalakameM donoM AtmA karatA hai aisA mAnane vAlA bhI mipA daSTi hai| 87 se 8 mithyAsthAdi Asava,jIva ajIba ke bheda se do-do prakAra ke hai aisA nikama aura usakA hename samarthana / 86 se 12 anAdiza upAdhisaMyogavaza AtmA. mithyAtya, azAna aura aviraniya tIna pariNAma hone cale A rahe haiM / jaba ina sIna prakAra ke pariNAmakArataya hotA hai, taba padagAla dravya svayaM vamarUpa pariNamita hotA hai| 13 garameM AtmatvakA vikasana karane me aatm| karmakA karjA nahIM honA / 64 se 65 ajJAnase kama kisa prakAra utpanna hotA hai? amakA nirUpaNa 6 ajJAnavaza jIva rako va AtmAko eka mAnatA hai| 17 zAma hone para yaha jIva samasta kalatva vikalpako choDa detA hai| 202 18 se 11 vyavahArame jInako pudagala varmakA kartA kahate haiM. kintu nizcayanaH jIvako pUgalakamakA kartA mAnane meM doSa hai usakA nirANa / 100 AtmA nimita-namibhivA bhAvase bhI padagala manA karja nahIM hai / jIvakA mAtra yoga-upayoga nimina-maimittika bhAvase kama hai| yoga upayogakA jInaparlA / 101 jo AtmAko para.kA akartA jAnatA hai vaha zAnI hai 10 se 104 ajJAnI bhI paradravya ke bhAvakA kartA nahIM hai mAna apane zubhAzubha bhAva kA kartA hai; isakA sayaktika spaSTIkaraNa 105 se 105 jIvake nimittamAna hone para pharmakA pariNa mana dekhakara upacArase kahA jAtA hai ki vaha bAI jIvane kiyA / usakA udAharaNa pUrvaka paMthana / 218 106 se 112 mithyAtvAdi gAmAnya Asana aura usake vizeSa rUpa terA guNasthAna ye aMdhake ko haiN| nizcaya se jIva kameMkA kartA nahI hai| 224 113 se 115 jova aura pratyayoM (AsravoM meM ekarane nahIM hai ! donoM bhinna-bhinna haiM isaka: vivaraNa 116 se 125 sAMsyAnuyAyI loga puruSa aura prakRtiko ariNAmI mAnate hai, usakA nipaMdhra karake puruSa aura pudagalako pariNAmI siddha karanekA nirUpaNa 136 se 131 jJAnase jJAnamaya bhAva aura ajJAnase ajJAnamaya bhAva hI utpanna hotA hai| haga kI udAharaNapUrvaka middhi 238 132 se 136 ajJArI jIvake dravyakarmAMdha meM nimisarUpa hone vAle ajAnAdi bhAvoMvA henatva / 13 me 140 pakSgala aura jIva donoMke pariNAma eka dusare se pRthaka haiN| isakA varNana 250 141 hama jAvamaya darma jIva meM baddhaspaSTa hai athavA apadaspaSTa ? isakA navibhAgasa samAdhAna 142 se 148 jayapakSoM se rahita AtmA kA kamabhAva se rahita samayasAra arthAta vyataH yuddha AtmA hai| 4-puNya-pApa adhikAra 145 zubhAzubha karma donoM hI prA-mAke liye ahita. 21 mA nirdeza / 146 gabhAzubha donoM hI nAca avizeSatAro karmabandha ke kAraNa hai| 213 228
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 . 263 gAthA saM0 viSaya prArambha pRSTha saMga 147-150 dAbhAzama donoM karmole rAga va saMsarga choinekA upadeza va karmoMse rAga saMsarga karanese hAnikA udAharaNapUrvaka nirUpaNa 151 zAnahI mokSakA kAraNa hai isakI siddhi 276 152 se 153 ajJAna-pUrvaka vie gae bata niyama, zIla aura tapa se mokSakI prApti nahIM hotii| 281 154 paramArthase bAhya jIva azAnase nolakA hetuna jAnate hae saMsArake hetubhUta puNyako mokSahetu samajhakara puNya kamo meM Asakta rahate haiN| 254 155 jIbAdi padArthoMkA zraddhAna, unakA adhigama aura rAgAdikakA parihAra, isa ratnannayabhAtra kI mokSa-mArga rUpatAkA varNana 286 156 paramArtharUpa mokSake kAraNase bhinna anya kA~kA nivedha / 157 se 159 * karma mokSake kAraNakA ghAta karatA hai usakA dRSTAntapUrvaka nirUpaNa 160 karma meM svayaM bacapanekI siddhi 161 se 163 mithyAtva, ajJAna aura kaSAya sampradarzana-jAna-caritna ke pratipakSI haiM / 268 5-AsravAdhikAra 164 se 165 mithyAtva, avirati, yoga aura kaSAya jIva ajIva ke bheda se do prakAra ke haiN| una donoM meM paraspara nimittanaimittika bhAva honese AsavakI upapatti 166 zAnI ke pAtravoMkA abhAva aura pUrNanibaddha karmokA jAnanapanA 165 rAga-dveSamoharUpa zrajJAnamaya pariNAmoMke hI yAtravapanekA niyamana 305 168 jIvake rAgAdise asaMkIrNa bhAvako saMbhavatAkA kathana 166 jJAnIke dhyAnavoMke abhAvakA nirUpaNa 300 170 jAnI kisa prakAra mirAstrAva hotA hai. aisI jijJAsAkA samAdhAna 310 171 se 176 ajJAnI aura jJAnIke AsvakI saMbhavatA va asaMbhavatA kA klipUrvaka varNana 177 se 180 rAga-dveSa-moha ajJAna pariNAma hI strava hai, vaha jJAnIke nahIM hai| ataH jJAnIke karma bandha bhI nahIM hai| 6-saMvara adhikAra 181 se 183 saMvarake mUla upAyabhUta bhedavijJAnakA nirUpaNa 327 184 se 185 bhedavijJAnase hI zuddha AtmAko prApti hotI hai, usakA udAharaNapUrvaka varNana 332 186 zuddha AtmAko jAnane se zuddhAtmAkI prApti hai aura azuddha jAnane se ahAtmA kI prApti hai, zadAtmAkI prApti saMbara hai 187 se 192 saMbara kisa prakAra se hotA hai isakA anukramika varNana 7-nirjarA adhikAra 193' dravya nirjarAkA svarUpa va vyanirjarAkA kAraNa 344 164 bhAvanirjarAkA svarUpa va bhAvanirjazakA paramArtha AdhAra 195 put galakodayakA upabhoga honepara karmasena baMdhanekA AdhAra jJAnasAmadhya 346 196 viSayopabhoga honepara bhI karmase na baMdhanekA AdhAra tIna vairAgya sAmarthya 350 197 jJAna va vairAgyake sAmathryakA dRSTAntapUrvaka spaSTIkaraNa 352
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA saM0 viSaya prArambha pRSTha saMga 198 se 196 samyagdRSTi sAmAnyarUpase tathA vizeSarUpase svaparako ravabhAva rUpa va asvabhAvarUpa una unake svalakSaNoM se jAnatA hai / / 354 200 samyagdaSTi jJAna-orAgya saMpanna hone se karmavipAkaprabhava bhAvoMko chor3a detA hai 357 201 se 202 rAmI jIva samyagdRSTi kyo nahIM holA isakA sayuktika samAdhAna 203 apane eka zAzvata avikAra zAyaka padameM sthira homekA upadeza 204 AtmAke eka jJAyaka svabhAva padakA Alambana hI mokSakA kAraNa hai| AtmAkA paramArtha pada abheda hai jJAna meM jo bheda haiM ve karmake kSayopazama ke nimisase haiM / 205 jJAnasvabhAyamaya pada jJAnase hI prApta hotA hai / jJAnaguNase rahita loka jJAnasvarUpa padako prApta nahIM kara skte| 2. jApAna meM jI ramA karane va tRpta rahane meM ittama sukhakA lAbha 207 jJAnI paradravyako kyoM nahIM grahaNa karatA hai? 205 se 206 parigraha ke tyAgakA paramArtha vidhAna 210 se 213 jJAnIke ajJAnamaya bhAva rupa icchAke nahIM hone ke kAraNa dharma, adharma, AhAra, pAnakA parigraha nahIM hai| 374 214 jJAnI sarvaca nirAsamba nizcita jJAyaka bhAvarUpa hai isakA sakAraNa samarthana 215 se 217 utpanna udayakA bhoga upabhoga jJAnIke viyogabuddhise hotA hai / anAgata udaya kI jJAnI bAJchA nahIM karatA, vaha jAnatA hai ki vedakadevabhAva samaya-samayapara naSTa ho jAte haiN| eka vastuviSayaka vedaka vedha bhASa yugapat ho hI nahIM sakate, isalie usake baMdha aura upabhogake nimitta bhUta saMsAra-deha-sambandhI rAga nahIM hotaa| 350 218 se 216 jAnI koMke bIca par3A huA bhI karmoMse lipta nahIM hotA, jaiseki sutrarNa kIcar3a meM par3A huA bhI kIcar3a meM lipta nahIM hotA, ajJAnI karbharajase lipta hotA hai, jaise kIcar3ameM par3A huA lohA kIcar3ase lipta ho jAtA hai|| 220 se 223 jJAna svabhAvako chor3akara amAnase pariNata huA jIva ajJAnI hotA hai isakA dRSTAntapUrvaka samarthana 224 se 227 karmaphala kI icchA karane vAlA karmase lipta hotA hai, binA bAMchA karma kare to lipta nahIM hotA isakA dRSTAMtapUrNaka spaSTIkaraNa 228 samyagdRSTi AtmA svarUpameM niHzaMka hone ke kAraNa ihaloka, paraloka, vedanA, aramA, agupti, maraNa aura Akasmika isa prakAra sAtoM mose vimukta rahatA hai 226 se 236 niHzaMphita, niHkAzita, nivicikitsA, amUDadRSTi, upagRhana, sthitikaraNa, vAtsalya aura prabhAvanA-samyagdarzana ke ina ATha aMgoMkA nizcayanayakI pradhAnatA se digdarzana -baMdha adhikAra 237 se 241 upayogameM rAgAdikakA karanA hI baMdhavA kAraNa hai isakA sadaSTAnta kathana 242 se 246 samyagdRSTi upayoga meM rAgAdika nahIM karatA aura na rAgArika kA svAmI hotA hai / isa kAraNa samyagdRSTi ke baMdha nahIM hotA, isakA sadRSTAnta dhana 247 jJAnI aura ajJAnIkA paricaya 248 se 258 kisI ko jIvita karanakA, mAranekA, duHkhI-sukho karane kA adhyaksAna pragaTa azAna hai, midhvAbhAva hai, isakA sayuktika vivaraNa 367 Y08 427 432
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAyA saM 256 se 264 29.5 266 se 267 250 se 26 adhyavasAna apanI arthakriyA karane vAlA na honese mithyA hai| miSTi jIva kiyAgamaM vidhamAna va jJAyamAna saMbaMdhita adhyavasAnase apanI AtmAko aneka avasthArUpa kara DAlatA 200 jinake ukta tInoM hI prakAra ke ajJAnarUpa adhyavattAna nahIM hai, ve zubha azubha kisI karmase lipta nahIM hote isakA vivaraNa viSaya ukta agAtamaya adhyavasAna ho bandhakA kAraNa hai apanA adhyavasAna bhAva ho vandhakA kAraNa hai, anya koI bhI AzrayabhUta vastu bandhakA kAraNa nahIM 271 adhyavasAnake arthakA nAmale spaSTIkaraNa 3 272 niSedha prati samasta vyavahAranayakA niSedha ho jAtA hai| 273 kevala vyavahArakA Alambana abhavya bhI karatA hai, para madArthasvarUpako nahIM hone se vrata samiti gupti pAlakara aura gyAraha aMga par3hakara bhI vaha ajJAnI mithyAdRSTi hI hai, use mola nahIM hai * 204 kA jJAna honepara bhI abhavya jIva sahajAtmasvarUpa thA nahIM hone se guNavikAsa nahIM kara pA abhavyako dharma thA bhogake nimitta hai, ke nimita nahIM hai ratnatrayaviSayaka vyavahAra aura nizcayakA svarUpa 275 276 se 277 275 se 250 281 se 252 203 se 207 rAgAdika bhAvoMkA nimitta paradravya hai, AtmA nahIM AtmA rAmAdikakA kartA kisa rIti hai usakA kathana dravya aura bhAva meM nimitta misikatAkA udAharaNa dete hue AtmAke vikArA. kartutvA samarthana e-mokSa adhikAra 20 se 210 jo jIva bandhakA to cheda nahIM karatA parantu mAtra baMdhake svarUpako jAnakara hI santuSTa hotA hai, vaha mokSa prApta nahIM krtaa| mokSa to nahI hotA hai| 211 se bandhakI cintA karane para bhI bandha nahIM chUTatA vaise hI mAtra karmaviSayaka cintana se hI baMdha nahIM haTatA 262 se 263 bandhasvabhAva va AtmasvabhAvako jAnakara bandhase virakta honese ho sakane vAle vandhake chedana se hI mokSa hotA hai 24 karmabaMdhanekara karaNa prajJArUpa zaratra hI hai 265 prArambha pRSTha saM prajJArUpa karaNase AtmA aura bandha donoMko pRthaka karake prajJAse ho AtmAko grahaNa karane aura prajJAse hI baMdhako vanekA upadeza 216 jaise prajJAke dvArA se vibhakta kiyA, vaise hI prajJA dvArA hI AtmA grahaNa karanA cAhiye 267 se 216 AramAko prajJA dvArA kisa prakAra pahaNa karanA cAhiye isakA sAmAnya vidhiva vizeSa vidhise kathana cinmayabhAvako hI sva mAnane vAlA anya bhAvako kabhI svIkAra nahIM kara sakatA ( 50 ) 444 '451 454 458 464 466 468 466 472 474 477 450 YEY 462 465 416 466 503 504 506 512
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA saM0 viSya prArambha pRSTha saM0 301 se 303 paradravyako grahaNa karane yAlA aparAdhI hai, ata: baha bandhanameM par3atA hai, paradayako grahaNa karanekA aparAdha na karanevAlA bandhana meM nahIM par3atA 3.4 se 305 zuddha sahajAtmasvarUpa kI dRSTi se haTanA aparAdha hai, svarUpArAdhanA ke balase niraparAya huA AtmA niHzaMka va jivandha hotA hai 517 306 se 307 pratikramaNa aura apratikramaNa se rahita apratikramaNAdisvarUpa tIsarI abasthAse AtmA niopa hotA hai| isa sahaja svarUpakI upalabdhi ke binA dravyapratikramaNAdise bhI mokSamArga nahIM milatA 511. 20 -sargavizuddha jala zAdigAra 308 se 311 AtmAke akata vakA sayuktika sodAharaNa AkhyAna 527 312 se 313 AtmA prakRtikA paraspara nimitta se bandha aura bandhakA mUla kAraNa jIvakA ajJAnabhAna 314 se 215 jaba taka AtmA pravRti ke nimittase utpanna honA aura naSTa honA na chor3e taba taka ajJAnI, mithyAvRSTi, asaMyata hai| chor3anepara jhAtA draSTA saMyamI hotA hai| 316 katatvakI taraha bhAktRtva bhI AtmAko svabhAva nahIM hai, jIva ajJAnase hI bhoktA hotA hai| 317 jaro mIThe dugdhako pIte hue bhI sarva nirviSa nahIM hote, isI prakAra bhalI bhAMti zAstroMko par3hakara bhI abhavyajIva prakRtisvabhAvako nahIM chor3atA, ataH vaha bhovatA hI hai 538 318 zAnI karmaphalakA bhoksA nahIM hai vaha to karmaphalakA mAtra jJAtA hai| 316 se 320 jAnI kartA-bhoktA nahIM hai, mAtra jJAtA draSTA hai isakA dRSTAntapUrvaka kathana 321 se 323 jo AtmAko saMsArakA katA mAnate haiM unako bhI laukika puruSoM kI bhAMti nityakatRtva kA prasaMga Anese mokSa nahIM hotA 324 se 327 jo vyavahArabhASAko hI nizyapa mAnakara AtmAko paradravyakA phartA mAnate haiM, ve bhidhyAdaSTi haiN| mAnIjana nizcayase jAnate haiM ki paramANamAja bhI merA nahIM hai| jo tathyase aparicita haiM ve hI paradrayake viSaya meM kattva kA Azaya rakhate haiM 328 se 331 ajJAnI (mithyAdRSTi) hI apane bhAbakarmakA kartA hai, isakA yuktipUrvaka kathana 553 332 se 344 AtmAkA katatva aura AtRtva jisa taraha hai usa taraha zaMkA samAdhAnapUrvaka sthAdvAda dvArA siddha karanA / se 348 jo karmako karanevAlA hai mogane vAlA vahI hai athavA dUsarA hI hai, ina donoM ekAntoM kA yuktipUrvaka niSedha me 355 kAM-vabha phA tathA bhoktA-bhogya kA bheda-abheda jisa prakAra hai, usI prakAra se napake vibhAgale dRSTAnta dvArA varNana / 356 se 365 nizcaya aura vyavahArake kathanakI naDiyAke dRSTAntase spaSTIkaraNa 366 se 371 jJAna aura aMga sarvathA bhinna haiM, aisA jAnane ke kAraNa sampadRSTiko viSayoM meM, kamoMmeM, kAyoMmeM rAga-dveSa nahIM hotaa| rAga-dveSako khAna ajJAnabhAva hai| 372 anya dravya anya vayameM kucha bhI gaNotpAya nahIM kara sakatA 558
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizya 611 615 gAvA saM. prArambha pRSTha saM0 373 se 382 sparza Adi pudgalake pariNAma AtmAko preraNA nahIM karate ki tuma hamako grahaNa karo aura aAtmA bhI apane sthAnase chUTakara unameM nahIM jAtA, parantu ajJAnI jIva va thA rAga-dveSa karake viSayoMkA nigraha anugraha bhAva karatA hai 383 se 386 pratikramaNa, pratyAsthAna aura AlocanA kA paramArtha svarUpa 387 se 366 kRta-kArita-anumodanAsa, mana vacana kAyase, atIta vartamAna aura anAgata karmake tyAga ko 41-46 maMgoM dvArA kathana karake karmacetanA ke tyAgakA vidhAna tathA 148 prakRtiyoMke tyAganA yana karake karmaphalacetanAke tyAgakA vidhAna 310 se 404 jAnakI samarasa aAyoMse milatAmA napAragAnIkI jJAnarUpatAkA kacana se 407 amurtIka AtmA ke pudgalamaya yeha nahIM hai, phira anya dravya kA grahaNa tyAga kaisA? 400 se 410 parAzrita honese dehaliga mokSamArga nahIM hai| AtnAvita honese sabhyamdacana jJAna-cArina hI mokSamArga hai 411 cUMki dravpaliMga hI mokSamArga nahIM hai, ataH samasta ligakA mamatva svAga karake AramAko darzana-jJAna-cAritra meM lagAne kI preraNA 412 bhavya jIvako samyagdarzagajAnacAritrarUpA mokSamArga meM sthApana karanekA, usIkA dhyAna karanekA, usIko anubhava karanekA tathA usI meM nirantara bihAra karanekA upadeza 413 jo dravyaliMgoM meM hI mamatva karate haiM unhoMne samayasArako nahIM. jAnA hai / 414 vyabahAranaya muni aura zrAvaka ke liMgako mokSamAgaM kahatA hai, nizcayanaya kisI bhI liMgako mokSamArga nahIM kahatA 415 jo isa samayaprAbhRtako par3hakara artha aura tasva se jAnakara isa hI ke arthabhUta paramabrahma-svarUpa meM righata hotA hai vaha uttama sukhamaya hotA hai| prArambhika 5 gAthAvoM ke nAmasaMjJa va dhAtusaMjJa prakAzita honese raha gaye haiM unakA vivaraNa gAthA 1-nAmasaMjJa-samvamiddha, dhuna, adala, agovama, gai, patta, samayapAhuDa, ima, o, mutha kevalibhaNiya / dhAtusaMza-vaMda stutI, vaJca vyaktAyAM vAci / gAthA 2-nAmasaMjJa -jIva, carittadasaNaNANaTThi u, ta, hi sasamagra puggalakammapadesaThiya, ta, parasamaya / dhAtusaMja-mANa avabodhane / gAza 3-nAmasaja - eyaNi nchayagaa, sabhA, savvastha, suMdara, loya, baMdhakahA, eyatta, ta, visaMvAdiNI / yAtruza ho ssaayaaN| gAthA 4 - nAmasaMza-sudapariciNubhUdA, savva, vi, kAmabhogabaMdhakahA, eyana, uvalaMbha, NAvari, Na, sulaha, vitta / dhAtasaMha- maja bhoge, baMdha baMdhane / __ gAthA 5-nAmasaMjJa--ta, eyattavihana, ampa, savihava, jadi, pamANa, chala, nn| dhAtumaMja-darasa darzanAyA, ghukka bhraza ne, ghasa gaveSaNe, gaha grahaNe / noTa---prAkRtapadavivaraNa saMskRtapadavivaraNa ke sAtha diye gye| kevala 2-1 jagaha antara bhAyegAjahI saMskRtapada dvivacanakI jagaha prAkRtapada bahavasana AtA hai| so vahAM prAkRta pada ke sAtha vibhakti alaga-alaga dI gaI hai|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahA~ kyA sudhAreM praSTha paMkti 325-2 328-1 335-1 444-1 adAkSa zuddha pRSTha paMkti azuddha zuddha caturdazAsI-gaptadazAnI pra-11 bhAvA-nAlokAMtA-bhAvAnAlokAMtA eyattasluvana bhI----yattasrAvalaM bho 14-3 pratiSThita / -pratiSThitaM. jJAninA-zAnimA 21-1 gupalabhamAna:--mupalabhamAna: paramArtha pratisAdakatva-paramArthapratizatakasya 25-1 jJAnaverAmya-jJAnavairAgyAbhyAM pretanetapara- cetanetara anaramA-anAtmA 25-14 sarbhajJAna-sarva jJAna sthAnIya parama---sthAnIyaparama 52-1 nirjayanirjarakobhayaM -niya nirjarakobhayaM atoha- atoha vartamAna- vartamAna ata:- ataH sukhinaHkhitAna karomi tatobaMdha nimittA--to baMdhanimittA nAtmAtmAtmanA-nAramAnAtmanA sAtAdhyava- marcavAdhyava padgaladravyazca---pudgaladravyaM ca puNA ya--puNo ya rapi kathamapi-avi kathamapi 67-3 nikAvarakSAcA--nikAyarakSA cA indime-iMdiye jJAnI bhI-jJAnI bhi mAna mAyA-bhAnamAyA 81-11 tastu-taistu saSvipyavasthA-sarvAsvapyavasthAsa 128-8 tathAsati tathA sati paryAptAparyAptA-paryAptAparyAptA 137-7 nimittaka-nimittanaimittika varNA dimAna.-varNAdimAna 138-2 gugastu-guNAstu vataM-barta 144-2 dvidhAkanaNaM--dvidhAkaraNa jAnibaddhA-jIvanibaddhA kurvANaH-kurvANaH 175-10 263 baMdha tathA AtmA ke svabhAva tato'yamAtma-tato'yamAtmA padya ko jAnakara svalakSaNa se kilajAnI-kilAjAnI 2028 hulA budha, huA jo, jude--- juddhe 220-2 nipatitarabhasA-nipatati rabhasA mato khalvAtmA-mato na khalvAtmA 226-3 bandhoM se-bandhoM kA evamiha--evamiha 228-4 karatA-karanA cava-va 228-14 tehUMnAsmi-te'haM nAsmi vastu-bastu 232-1 mupetyanitya-bhupetya nitya pariNama - pariNAma 245-11 ananya unase-anatya hai unase zubhAzubha pravRtti-zubhAzubhapravRtti 281-1 kAraNa bhAvo-kAraNabhAvo kareNu kRSTinI-kareNukuTTinI 275-8 bhavettAmithyA - bhavettAbanmiyyA saMsaMga-saMsarga 276-1. nidicanama:kira--nizcinumaH / kiMva pakTThati-pavati 228-2 jina samayase--jinasamayase tato---tato hetvabhAve 320-12 tyau-yauM 465-1 472-2 474-13 477-7 483-6 456-4 486-1 458-10 463-4 466-2 498-4 468-5 502-1 503-4 503-4 ..--. 5.24-3 525-6 526-1 561-14, 16
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ azuddha zuddha Azraya-Azaya cetayituniminakena - cetayini bhittana lAdi para-lAdipara pUrvakRta-pUrvakRtaM pAsa Na yANAe-yAgaMNa yAgae dhammAdhamma -prAdhamma madhvasAnaM.. madhyavatAna sva -svarUpa gRhItu- gRhIta vihArSA - bihArSI pRSTha paMkti 138va paMja para 67 kalaNa likhanA gAthA TIkA 552-13 ke anta meM 40 cutakumbhAbhidhAneSi kumbhodhatamayo na ceta 512-2 jIvo vArNAdimajjIvajalapane pi na tanmayaH / / 80 / / 230vaM peja para 125 mAthA TIkA ke anta meM 65vAM kalaza likheM-- 631-2 sthiteti jIvasya nirantarAyA svabhAvabhatA pariNAmazaktiH / 643-1 tasyAM sthitArA sa karoti bhAvaM yaM svasva tasyaiva bhvets| 645-5 vartA // 65 152-5 apanI bAtacIta ayi Atmana ! tu kyA hai ? vicAra ! jJAnamaya padArtha !! terA ina dRzyoM ke sAtha kyA koI sambandha hai yathArtha? nahIM, nahIM, kucha bhI sambandha nahIM ! kyoM nahI? yoM ki 'koI visIkA kucha bhI pariNamana kara nahIM sakatA" meM jJAnamaya AtmA he , svayaM hai, isIliya anAdise hai, maiM kisI dina huA hoU, pahile nayA yaha bAta nhiiN| na yA to phira ho bhI nahIM sktaa| phira dhyAna de---isa nara janbhase pahile tU thA hI ! kyA thA? anaMtakAla to nigodiyA thaa| vahAM kyA bItI? eka sekiNDa meM 23 bAra paMdA huA aura mraa| jIbha, nAka, AMkha, kAna, mana to thA hI nahIM aura thA zarIra / jJAnakI orase dekho to jar3asA rahA; mahAsaMkleza! na kuchase burI dazA / suyoga huA taba usa durdazAse nikalA / pRthvI hubA to khodA gayA, jUTA gayA, sAr3A gayA, suraMga kor3A gyaa| jala bhI to tU huA, taba auTAyA gayA, bilorA gayA, garma Aga para DAlA gyaa| agni huA, taba pAnIse, rAkharo, ghulase, bujhAyA gayA, sudeza gayA / vAyu huA, tava paMkhoMse, bijaliyoMse tAr3A gayA, rabara AdimeM rokA gyaa| per3a, phala, patra jaba kATA, chedA, bhUnA, sukhAyA gyaa| kIr3e bhI tumhIM bane aura macchara, makkhI, bi Adi bhI! batAo kauna rakSA kara sakA ! rakSA to dUra rahI, davAiyAM DAla DAla kara mArA gayA, pattharoMse, jUtoMse, kharoMse dabocA va mArA gayA / bala, ghor3e, kute Adi bhI to tU huA / kaise duHkha bhoge ? bhUkhe pyAse rahe, ThaMDoM mare, mamiyoM mare, Uparase cAbuka lage, mAre gye| gUkara mAre jAte haiM calate phiratoMko churI bhoMkakara / kahIM to z2indA hI Aga meM bhUne jAte haiN| yaha dUsaroM kI kathA nahIM, terI hai| yaha dazA kyoM huI? moha bar3hAye; kaSAya kiye; khAne, pIne, viSayoM kI dhuna rahI; nAnA karma vAMdhe; mithyAva, anyAya, abhazyasevana kiye| bar3I kaThinAIse yaha manuSya janma milA taba yahAM bhI moharAga dveSa viSaya kaSAyakI hI bAta rhii| taba...jaise manuSya hae, na hue barAbara hai| kabhI aisA bhI huA ki tUne deva hokara yA rAjA, samrAT , mahAn dhana-pati hokara aneka saMpadA pAI parantu vaha sabhI saMpadAyeM thIM to asAra aura kalezakI kAraNa !! itane para bhI unheM choDa vara maranA ho to par3A! abato pAyA hI kyA ? ne kUcha / ma pUchameM vyarthalAlasA | sarva hAni kara rahe ho ? Aramana ! svabhAvase jJAna-maya hai, prama hai, svatantra hai, siddha paramAtmA kI jAti kA hai / kyA kara rahA ? uTha, cala, apane svarUpameM basa 1 akelA hai, akelA hI puNya-pApa karatA, akelA hI puNya-pApa bhogatA, akelA hI zuddha svarUpakI bhAvanA karatA, akelA hI mukta ho jaataa| dekha ! ceta! para para hI hai, parameM nijabuddhi varanA hI duHkha hai, svayaM meM Atmabuddhi karanA sukha hai, hita hai, parama amRta hai / vaha tU hI to svayaM hai / parakI AzA taja, apane meM magna hone kI ghUna rakha / soca to yahI soca-paramAtmAkA svarUpa...usakI bhakti meM raha / logoMko moca, to unakA jaise hita ho usa taraha soca / bola to yahI bola-zaddhAtmAkA guNa gAna...isakI stutimeM raha / logoM meM bola, to hita, mita, priya vacana bola / kara, to aisAkara jisameM kisI prANIkA ahita na ho, ghAta na ho| apanI caryA dhArmika banAo / tU zuddha caitanya svabhAvI hai; sahajamAvakA anubhava kara / japa, japa:-"zuddhacidrUpo'ham" zivamastu
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM paramAtma AratI OM jaya jaya adhikaarii| jaya jaya avikArI, svAmI-jaya jaya avikArI / hitakArI bhayahArI, zAzvata svavihArI / OM " ." |Teka / kAma krodha mada lobha na mAyA, samarasa sukhadhArI / svAmI sama0 dhyAna tumhArA pAvana, sakala klezahArI / OM jaya""" // 1 // he svabhAvamaya jina tumi cInA, bhava saMtati ttaarii| svAmI bhava0 tuba bhUlata bhava bhaTakata, sahata vipati bhaarii| OM jaya // 2 // parasaMbaMdha baMdha dukha kAraNa, karata ahita bhArI / svAmI karata" parama brahmakA darzana, cahu~gati dukhhaarii| OM jaya ||3|| jJAnamUrti he satya sanAtana, munimana sNcaarii| svAmI muni nirvikalpa zivanAyaka, zuciguNa. bhaMDArI / OM jaya.. // 4 // baso baso he sahaja jJAnadhana, sahaja shaanticaarii| svAmI sahaja TaleM TaleM saba pAtaka, parabala bldhaarii| OM jaya // 5 // Atma bhaktika meye zAzvata zaraNa, satya tAraNataraNa brahma pyAre / terI bhavatI meM kSaNa jA~ya sAre / / Teka // jJAnase jJAnameM jJAna hI ho, kalpanAoMkA ikadama vilaya ho| bhrAntikA nAza ho, zAntikA vAsa ho, brahma pyaare| terI' // 1 // sarva gatiyoMmeM raha gatise nyAre, sarva bhAvoM meM raha unase nyaare| sarvagata Atmagata, rata na nAhIM virata, brahma pyAre / terI" // 2 // siddhi jinane bhi abataka hai pAI, terA Athaya hI usameM sahAI / mere saMkaTaharaNa, jJAna darzana caraNa, brahma pyAre / terI // 3 // deha karmAdi saba jagase nyAre, gaNa va paryayake bhedoMse paare| nitya antaH acala, gupta jJAyaka amala, brahma pyaare| terI ||4|| ApakA Apa hI preya tU hai, sarva zreyoMmeM nita zreya tU hai / sahajAnandI prabho, antaryAmI vibho, brahma pyAre / terI " // 5 // ( 55 )
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 AtmaramaNa maiM darzanajJAnasvarUpI hU~, maiM sahajAnanda svarUpI hU~ // Teka // hU~ jJAnamAtra parabhAvazUnya, hU~ sahaja jJAnaghana svayaM pUrNaM / hU~ satya sahaja AnandadhAma, maiM sahajAnanda0 / maiM darzana 0 // 1 // hUM khudakA ho katA bhoktA, parameM merA kucha kAma nahIM || parakA na praveza na kArya yahA~, maiM sahajAnanda0 | maiM darzana0 ||2|| AU utarU' ramalU~ nijameM, nijakI nijameM duvidhA hI kyA || nija anubhava rasa se sahajatRpta, maiM sahajAnanda0 / maiM darzana0 // 3 // maMgala taMtra OM namaH zuddhAya OM zuddha cidasmi jJAnamAtra hUM, mere svarUpameM anyakA praveza nahIM, ata: nirbhara huuN| maiM jJAnaghana hUM, mere svarUpa meM apUrNatA nahIM, ataH kRtArtha hUM / maiM sahaja Anandamaya hU~, mere svarUpameM kaSTa nahIM, ataH svayaMtRpta hUM / OM namaH zUdrAya OM zuddha cidasmi / 5 Atma kIrtana phra hUM svatantra nizcala niSkAma, jJAtA draSTA Atama rAma // Teka // maiM vaha hUM jo haiM bhagavAna, jo meM hU~ vaha haiM antara yahI UparI jAna, ve virAga yaha rAga mama svarUpa hai siddha samAna, amita zakti sukha jJAna nidhAna || kintu Aza vaza khoyA jJAna, banA bhikhArI bhagavAna / vitAna // 1 // nipaTa ajAna // 2 // dukha kI khAna // nahi leza nidAna || 3 || sukha dukha dAtA koi na Ana, moha rAga ruSa nijako nija parako para jAna, phira dukhakA jina ziva Izvara brahmA rAma, viSNu buddha rAga tyAgi pahu~ca nija dhAmra, AkulatAkA hari jisake nAma // phira kyA kAma // 4 // hotA svayaM jagata pariNAma, maiM jagakA karatA kyA kAma ||dUra haTo parakRta pariNAma, 'sahajAnanda' rahU~ abhirAma // 5 // ( 56 ) T
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjyapAda-zrImadbhagavatkundakundAcAryaviracitaH samayasAraH pUrva-raMga pUjyapAda-zrImadamRtacandrasUrikRtA yAtmakhyAtiH namaH samayasArAya svAnubhUtyA cakAsate / citsvabhAvAya bhAvAya sarvabhAvAntaracchide / / 1 / / anantadharmaragastattvaM pazyantI pratyagAtmanaH / anekAntamayI mUtinityameva prakAzatAm / / 2 / / parapariNatihetormohanAmnAnubhAvAdaviratamanubhAvyacyAptikalmASitAyAH / mama paramavizuddhiH zucinmAtramUrtemavatu samayasArakhyAkhyayavAnubhUteH // 3 // adhyAtmayogI nyAyatIrgha pUjya zrI guruvarya zrImatsahajAnandakRta caturdazAGgI TokA TIkAgata prathama maMgalAcaraNakA artha-svAnubhavase prakAzamAna, caitanyasvabhAvamaya, zuddha sattAsvarUpa, sarvabhAvoMko eka hI samaya meM jAnane vAle athavA sarva bhAvAntaroMko haTAne thAle samayasArake liye namaskAra ho / bhAvArtha-dravyakarma bhAvakarma nokarmase rahita kevala citprakAzamaya prAtmAko samayasAra kahate haiM / samayasAra kAryasamayasAra prabhuko bhI kahate haiM aura samayasAra adhyAtmopadezake lakSyabhUta paramabrahmasvarUpako bhI kahate haiN| so iSTa prabhuko va iSTa tasvako samayasAra' zabda kahakara namaskAra kiyA gayA hai /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ i samayasAra prasaMgavivaraNa -- pUjya zrI AcArya kundakundadeva dvArA racita samayaprAbhRta grantharAjako AtmakhyAti nAmaka TIkA racate samaya pUjya zrI amRtacandra jI sUrine apane iSTako samayasArake nAmase isa kAraNa namaskAra kiyA hai ki iSTa devakA sAmAnyasvarUpa zuddha prAtmA hai / so prabhu dravyataH zuddha grantaH sahaja caitanyasvarUpa hai hI aura paryAyataH bhI zuddha prabhu haiM / jo dravyataH sahajasvarUpa hai, usakI ArAdhanAse hI prabhu prabhu hue haiN| isI anAdi ananta grahetuka antaH sahajasvarupakI zrArAdhanA ke liye yaha granthIpadeza hai / ataH samayasAra ke liye yahA~ sarvaprathama namaskAra kiyA gayA hai / tathyaprakAza - ( 1 ) svAnubhava se prakAzamAna isa vizeSaNase yaha siddha ho gayA ki zrAtmA tathA jJAna mImAMsakasammata jaisA sarvathA parokSa nahIM, kintu vaha svAnubhava se svameM svayaM svako jAnatA hai / ( 2 ) isI vizeSa se siddha hai ki jJAna naiyAyikasammata jaisA svayaM apaneko nahIM jAnatA aisA nahIM, kintu jJAna svasaMvedya hai / ( 3 ) citsvabhAva isa vizeSaNa se siddha huA ni~yAyika-mImAMsakAdisammata jaisA guraguNImeM sarvathA bheda nahIM, kintu vastu guNamaya hai, zrAtmA cetanyasvabhAvamaya hai / ( 4 ) bhAvAya isa vizeSaNa se zUnyavAdasammata sarvathA prabhAvavAdakA nirAkaraNa huA, kyoMki AtmA sadbhuta hai / (5) sarvabhAvAntaracchide isa vizeSaNa se sarvajatA kI siddhi huI, mImAMsakasammata asarvajJatAkA ekAnta nahIM / ( 6 ) isI vizeSaNa se siddha hai ki zrAtmasvarUpa sarvavikAroMse pare hai / siddhAnta - ( 1 ) paramazuddhacitsvarUpa AtmA zuddhanayAtmaka jJAnAnubhUtise jJAtavya hai / (2) jJAna svasamvedya hai / (3) guNa guNImeM bheda nahIM hai / (4) zrAtmA caitanyAtmaka svAstitva se samaveta hai / (5) AtmA sarva parapadArthoM kA jJAtA hai | ( inakI dRSTiyA~ kramase nimnAMkita haiM) dRSTi - 1 - zuddhanaya (49) / 2 - kArakakAra kibhedaka sadbhUtavyavahAra (73) / 3-paramazuddha nizcayanaya (44) / 4 - pranvayavyAthikanaya (27) / 5 - svAbhAvika upacarita svabhAvavyavahAra (105 ) / prayoga - sahajasiddha antastasvakI arthAt samayasArakI upAsanAse ho AtmA sadA ke liye sakala saMkaToM se mukta hotA hai / ataH samasta parapadArtho kA khyAla chor3akara bhavaneko sahajasiddha caitanyamAtra prantastattvarUpa sahaja anubhavanA cAhiye, OM zuddhaM cidasmi / yaha prAyogika prantastasvabhakti ho paramArthataH samayasArake liye namaskAra hai || 1|| TIkAgata dvitIya maMgalAcaraNakA artha - anantadharmAtmaka, pratyagAtmA ke tattvako ava lokana karane vAlI tathA darzAne vAlI anekAntamayo mUrti nitya hI prakAzamAna hono / mAvArtha -- jisameM aneka graMta (dharma) haiM, aisA jo jJAna tathA vacana usa rUpa mUrti nitya hI prakAzarUpa ho / vaha mati aisI hai ki jisameM ananta dharma haiM aura kaisI hai ? pratyaka
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga sajAtIya vijAtIya paradravyoMse bhinna, paradravyake guNaparyAyoMse bhinna tathA paradravyake nimittase hue apane vikAroMse kathaMcit bhinna ekAkAra aisA jo prAtmA usake tatvako dekhatI hai arthAta avalokana karatI hai / yahA~ sarasvatIko mUrtiko AzIrvacanarUpa namaskAra kiyA hai / jo lokameM sarasvatIkI muti prasiddha hai, lokako prAyaH usakA bhAva vidita nahIM hai, isaliye usakA yathArtha varNana kiyA hai / jo samyagjJAna hai, vaha sarasvatIko satyArtha mUrti hai / usameM bhI sampUrNa jJAna to kevalajJAna hai jisameM saba padArtha pratyakSa pratibhAsita hote haiM, vahI ananta dharmosahita mAtmatattvako pratyakSa dekhatA hai aura usIke anusAra zrutajJAna hai, vaha parokSa dekhatA hai, isaliye yaha bhI usIkI mUrti hai tathA dravyazruta vacanarUpa hai so yaha bhI usIko mUrti hai, kyoMki vacanoM dvArA aneka dharma vAle prAtmAko yaha batalAtI hai / isa taraha saba padArthoke tattvako jatAne vAlI jAe tathA bananA anekAMtamayo sarasvatIko mUrti hai / isI kAraNa sarasvatIke nAma vANI, bhAratI, zAradA, vAgdevI Adi bahutase kahe jAte haiM / yaha ananta dharmoko syAtpadase eka dharmI meM avirodharUpa sAdhatI hai, isaliye satyArtha hai| AtmAkA jo anantadharmA vizeSaNa diyA hai, usameM ananta dharma kauna-kauna haiM ? vastumeM sattva, vastutva, prameyatva prade zavatva, ceta. natva, acetanatva, mUrtimattva, amUrtimattva ityAdi dharma to guNa haiM aura una gugoMkA tInoM kAloMmeM samaya samayavatI pariNamana honA paryAya haiM, ve ananta hai tathA ekatva, anekatva, nityatva, anityatva, bhinnatva, abhinnatva, zuddhatva, azuddhatva prAdi aneka dharma haiM, ve sAmAnyarUpa to bacanagocara haiM aura vizeSarUpa bacanake aviSaya haiM, aise ve ananta haiM so jJAnagamya haiM / aisA honepara prAtmA bhI vastu hai, usameM bhI apane dharma ananta haiM / usameM se cetanatva asAdhAraNa hai, yaha dUsare acetanadravyameM nahIM hai aura sajAtIya jIvadravya ananta haiM, unameM bhI cetanatva hai to bhI nijasvarUpase judA-judA mat haiN| kyoMki pratyeka dravyake pradeza bhinna-bhinna haiM, isalie kisIkA pradeza kisI meM nahIM milatA / yaha cetanatva apane anantadharmoM meM vyApaka hai, isa kAraNa isIko AtmAkA tattva kahA hai / usako yaha sarasvatIko mUrti dekhatI hai aura dikhAtI hai| isaliye isa sarasvatIko AzIrvAdarUpa vacana kahA hai-yaha sadA prakAzarUpa rahe / isIse saba prANiyoMkA kaldhAraNa hotA hai| prasaMgavivaraNa-samayasAra taka pahuca ho, etadartha samayasArakA, strakA adhyakA yAvazyaka hai / samayasArakA va samasta tatvoMkA parijJAna zruta (pAgama) ke adhyayanase hotA hai / vaha zrutadevatA anekAntamayI mUrti hai usake nitya prakaTa prakAzamAna honekI bhAvanA isa kAraNa kI gaI hai ki anekAntAtmaka zAstropadeza jina jIvoMko upalabdha hogA ve apanA kalyANa kara sakeMge / tathyaprakAza----(1) sarva paravastuvoMse bhinna, naimittika parabhAvoMse bhinna va apane hI
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra svarUpameM tanmaya grAtmA pratyagAtmA kahalAtA hai / ( 2 ) pratyagAtmA bhI anantadharmAtmaka hai jaise ki sabhI padArtha anantadharmAtmaka hote haiM / ( 3 ) ananta dharmomeM astitva, vastutva, dravyatva, agurulaghutva, pradezavattva, prameyatva Adi sAdhAraNa guNa haiM / cetanatva asAdhAraNa guNa haiM / amUtatva prAdi aneka sAdhAraNAsAdhAraNa guraNa haiM / ina guNoMke pariNamanarUpa guragaparyAyeM haiM / AkArarUpa pariNAma na dravyaparyAyeM haiN| ina sabake atirikta ekatva, anekatva Adi aneka dharma haiM / ina sabameM tAdAtmyasamaveta anantadharmAtmaka Atmavastu hai / ( 4 ) granantadharmAtmaka vastukA pratipAdana karane vAlI dravyavANI anekAntamayI mUrti hai / siddhAnta - ( 1 ) pratyagAtmA prathavA zrAtmA anantadharmAtmaka hai / ( 2 ) AtmA sAdhAraNa guNa, asAdhAraNaguNa va paryAya sAmAnya Adi anaMta dharmose abhinna svabhAva vAlA hai / ( 3 ) Agama meM anantadharmAtmaka vastukA bhedavidhise bhI paricaya karAyA hai / ( 4 ) Agama meM vyavahArI janoMke pratibodhanArthaM bhedavidhise bhI pratipAdana hai / ( 5 ) Agama meM laukika janoMko prabhiprAya, nimitta va prayojana batAneke liye eka vastukA dUsarI vastumeM kartRtva Adi batAnekI bhASAse yAne upacAra bhASAse bhI vana hai / dRSTi - 1 - pramANasiddha / 2 - zranvayavyAdhikanaya (27) | 3 - vyavahAranaya (5061) / 4 - vyavahAra (62-102 ) / 5 -upacAra (103-152 ) / prayoga --- zrAtmA anantadharmAtmaka hai use naya va pramANase bhalI prakAra parakhakara parase vibhakta va apane meM tanmaya pratyagAtmAka tathyakA jJAna satata banAye rahanA cAhiye, yahI jainazAsana ke adhyayanakA prayojana va phala hai / 4 TIkAgata pratijJApaka chandakA artha- zuddha caitanyamAtra mUrti honepara bhI merI pariNati paraparipatikA nimittabhUta jo mohanIya nAmaka karma hai usake anubhAva ( udayavipAka ) se atubhAvya ( rAgAdi pariNAma ) kI vyAptise nirantara kalmASita ( malIna) hai, so samayasArakI vyAkhyA hI se merI isa anubhUtikI paramavizuddhi hove / bhAvArtha --- TIkAkAra pUjya zrI amRtacandrajI sUri kahate haiM ki maiM paramazuddhadravyAthika dRSTise zuddha caitanyamAtra vikAra zrAnandamaya hUM, parantu dravya koI pariName binA rahatA nahIM, maiM bhI pariNAma rahA hUM, lekina mohanIya nAmaka karmake udayavipAkakA nimitta pAkara rAgAdi bhAvarUpa malina pariNama rahA hUM / aba maiM sahaja zuddha prAtmadravyakA nirUpaNa karane vAle samayasAra grantharAjakI vyAkhyA kara rahA hU~ so isa vyAkhyA karanekA merA prayojana yahIM hai ki rAgAdi- malina anubhUti dUra hove aura zuddha jJAnAnandasvabhAva sahaja zrAtmatatvakI anubhUti pratIti caryArUpa merI paramavizuddhi hove / prasaMgavivaraNa - TIkAkAra zrI sUrijI samayasArakI vyAkhyA kareMge so vyAkhyA karane
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ i pUrvaM raMga vaMditsaddhi dhuvamacalamaNo gaI patte / vocchAmi samayapAhu miNamo sulIbhayiM // 1 // atha sUtrAvatAra: vaMdana kari siddhoMko, dhruva acala anUpa jina sugati pAI / samayaprAbhRta kahUMgA, yaha zrutakevalipraNIta zraho // 1 // vaditvA sarvasiddhAn dhruvamacalAmanupamA gati prAptAn / vakSyAmi samayaprAbhRtamidaM aho kevalibhaNitam / 'vaMdit' ityAdi / atha prathamata eva svabhAvabhAvabhUtatayA avatvamavalaMbamAnAmanAdibhAvAMtaraparaparivRttivizrAntivazena calatvamupagatA makhilopamAnavilakSaNAdbhutamAhAtmyatvenAvidya mAnopamyAmapavargasaMjJika gatimApannAn bhagavataH sarvasiddhAn siddhatvena sAdhyasyAtmanaH praticchaM prakRtizabda--- sarva siddha, bhutra, cala, upamA, gati, pra-Apta, sam-aya, prAbhRta idama, aho. kevala bhnnit| mUlaghAtu vadi abhivAdanastutyoH pidhugato, cala kampana, gamlu go, a se pahile vyAkhyAkA sambandha, abhidheya, prayojana va zakyAnuSThAna parakha lenA zrAvazyaka hai / isa chanda meM inhIM cAroMkA prakAza hai / sambandha - samayasArako vyAkhyA karanA hai so vyAkhyAna vyAkhyeya sambandha prakaTa hai| abhidheya - samayasArokta zuddhAtmasvarUpa hai| prayojana --- samayasArako carcA va ArAdhanA ke balase paramavizuddhi (nirmalatA ) prApta karanA hai / zakyAnuSThAnayAte kiyA jA sakane yogya kArya hai ho / tathyaprakAza - ( 1 ) jIvake vikArakA nimittakAraNa pudgalakarmavipAka hai, svayaM jIva nahIM, yadi yaha upAdAna jIva apane vikArakA khuda nimitta kAraNa ho jAya to vikAra kabhI naSTa ho hI nahIM sakegA, jIva vikArakA nityakartA ho jAyegA / ( 2 ) yaha AtmA sahaja caitanyamAtramUrti hai yAne avikArasvarUpa hai | siddhAnta - ( 1 ) vikAra naimittika bhAva hai / ( 2 ) AtmA sahaja zAzvata caitanyamAtra mUrti hai / dRSTi - 1 - upAdhisApekSa azuddhadravyAthikanaya (24) / 2- paramazuddha prabhedavipayo aMtima vyavahAranaya nAmaka dravyArthikanaya (15), paramabhAvagrAhaka dravyArthiyanaya (30) | prayoga - jaise ki vyAkhyAkAra pUjya zrI sUri jI ne vyAkhyA ke kAryakA prayojana apanI pariNAma vizuddhi nizcita kI hai isI prakAra hama bhI samayasAra va AtmakhyAti va anya granthoM ke svAdhyAya kA prayojana apane pariNAmakI vizuddhi nizcita kareM yAne sahajazuddha antastattvako dRSTikA paurupa karake nirmalatA prApta kareM / TIkAgata utthAnikAkA artha- aba sUtrakA avatAra hotA hai arthAt pUjya zrI kunda
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra dasthAnIyAn bhAva dravyastavAbhyAM svAtmani parAtmani ca nidhAyAnAdinidhanazrutaprakAzitatvena nikhilArthasArthasAkSAtkArikavalipapItatvena zrutakevalibhiH svayamanubhavadbhirabhihitatvena ca lambhane, baca paribhASaNaM, aya ganI, zu zravaNe, bhaNa zabdArtha / padavivaraNa-baMditvA-annamAptikI kriyA / sarvasiddhAn-dvitIyA bahuvacana', anamAnikI kriyAkA krm| dhruvAM, acalA, anupamAhitIyA ekavacana, gatikA vizeSaNa / gati-hitIyA ekavacana / prAptAna-dvitIyA bahuvacana, siddhoMkA vishessnn| vakSyAmikundAcArya jo kucha varNana karanA hRdayameM rakha rahe haiM usameM se maMgalAcaraNa rUpa tathA pratijJAsaMkalparUpa prathama gAyA prakaTa hotI hai| maiM [dhra vAM] dhra va acalAM] acala aura [anupamA] anupama [gati gatiko [prAptA] prApta hue [sarvasiddhAn] sabhI siddhoMko vaMdityA] namaskAra kara, [aho] he bhavyo, [zrutakevalibhariMgataM] zruta kevaliyoM dvArA kahe hue [idaM] isa [samayaprAmRtaM] samayasAra nAmaka prAbhRtako [vakSyAmi] kahaMgA / tAtparya-siddhabhagavAna honekA progrAma rakhate hue prAcArya siddhabhagavaMtako namaskAra karake siddha hone ke upAyabhUta ArAdhya samayapratipAdaka samayaprAbhRtakA kathana kareMge / TIkArtha---yahA~ atha zabda maMgalake arthako sUcita karatA hai / aura prathamata eva (graMthakI pAdimeM) saba siddhoMko bhAva-dravyastutise apane prAtmAmeM aura parake AtmAmeM sthApana kara isa samaya nAmaka prAbhRtakA (hama) bhAvavacana aura dravyavacana dvArA paribhASaNa prArambha karate haiM, isa prakAra zrI kundakundAcArya kahate haiM / ve siddhabhagavAn siddha nAmase sAdhya jo prAtmA usake praticchandake sthAnIya Adarza haiM / jinakA svarUpa saMsArI bhavya jIva citavana kara, unake samAna apane svarUpakA dhyAna kara unhIM ke samAna ho jAte haiN| aura cAroM gatiyoMse vilakSaNa jo paMcamagati mokSa, use pA lete haiN| vaha paMcamagati svabhAvase utpanna huI hai, isaliye dhruvarUpakA avalambana karatI hai, isa vizeSaNase siddha huA ki cAroM gatiyAM paranimittase hotI haiM, isaliye dhra va nahIM hai, vinazvara haiM, isaliye siddha dazAkA cAroM gatiyoMse puthapanA prasiddha huprA / vaha gati anAdikAlase anya bhAvake nimittase hue parameM bhramaNako vizrAMti (prabhAva) ke vazase acala dazAko prApta huI hai, isa vizeSaNase cAroM gatiyoMmeM paranimittase jo bhramaNa thA usakA vyavaccheda huna / jagatameM samasta jo upamAyogya padArtha haiM, unase vilakSaNa hai~~-adbhuta mAhAtmyake kAraNa jo kisIkI upamA nahIM pA sakatI / isa vizeSaNase cAroM gatiyoM meM kisI se samAnatA bhI pAyI jAtI hai isakA nirAkaraNa huyA / vaha apavargarUpa hai, dharma artha aura kAma isa pivargameM na honese vaha mokSagati apavarga kahI gaI hai / aisI paMcama gatiko siddhabhagavAn prApta hue haiM / kaisA hai samayaprAbhRta ? anAdinidhana paramAgama zabda-brahma dvArA prakAzita honese tathA saba padArthoMke samUhake sAkSAt karane vAle kevalI bhagavAn sarvajJake dvArA praNIta
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga pramANatAmupagatasyAsya samayaprakAzakasya prAbhRtAlayasyAhatpravacanAvayavasya svaparayoranAdimohaprahAraNAya bhAvavAcA dravyavAcA ca paribhASaNamupakramyate // 1 // bhaviSyat kriyA uttama puruSa ekavacana / samayaprabhRtaM-karmakAraka dvitIyA ekavacana / aho--avyaya / ida-- krmvishessnn| zrunakevalibhaNitaM-karmavizeSaNa dvitIyA ekavacana / / honese aura kevaliyoMke nikaTavartI sAkSAt sunane vAle aura svayaM anubhava karane vAle aise zrutakevalI gaNadhara devoMke dvArA kahe jAnese pramANatAko prAsa huA hai, tathA samaya arthAt sarva padArthaM athavA joba padArthakA prakAzaka hai / aura arahaMta bhagavAnke paramAgamakA avayava (aMza) hai / aise samayaprAbhRtakA anAdikAlase utpanna hue apane aura parake moha--ajJAna mithyAtvake nAza hone ke liye maiM paribhASaNa (vyAkhyAna) karUgA / bhAvArtha--yahA~para gAthAsUtra meM prAcArya ne "vakSyAmi" kriyA kahI hai, usakA artha TokAkArane "vaca paribhAparaNe' dhAtuse paribhASaNa lekara kiyA hai / usakA prAzaya aisA sUcita hotA hai ki jo caudaha pUrva meM jJAnapravAda nAmA chaThe pUrvake bAraha 'vastu' adhikAra haiM, unameM bhI ekaeka bIsa-bIsa prAmRta vikAra hai, usameM dasaveM vastumeM samaya nAmaka jo prAbhUta hai, usakA paribhASaNa prAcArya karate haiM / sUtroMkI dasa jAtiyAM kahI gaI haiM, unameM eka paribhASA jAti bhI hai / jo adhikArako yathAsthAna sUcanA de vaha paribhASA kahI jAtI hai| isa samayanAmA prAbhRtake mUla sUtroMkA jJAna to pahale bar3e prAcAryoMko thA aura usake arthakA jJAna prAcAryoMkI paripAToke anusAra zrI kundakundAcAryako thaa| isaliye unhoMne sabhayaprAbhRtake paribhASAsUtra race haiM / ve usa prAbhRtake arthako ho sUcita karate haiM, aisA jAnanA / maMgalake liye siddhoMko jo namaskAra kiyA aura unakA 'sarva' aisA vizeSaNa diyA, isase ye siddha ananta haiM, aisA abhiprAya dikhalAyA aura 'zuddha AtmA eka hI hai, aisA anya prAzayakA vyavaccheda kiyA / saMsArIke zuddha prAtmA sAdhya hai, vaha zRddhAlA sAkSAt siddha hai, unako namaskAra karanA ucita hI hai / zrutakevalo zabdake artha meM zruta to anAdinidhana pravAharUpa prAgama hai aura kevalI zabda se sarvajJa tathA paramAgamake jAnane vAle zrutakevalI haiM, unase samayaprAbhRtako utpatti kahI gaI hai / isase graMthako prAmANikatA dikhalAI, aura apanI buddhise kalpita honekA niSedha kiyA gayA hai / anyavAdo chadAstha (alpajJAnI) apanI buddhise padArthakA svarUpa anya prakArase kahakara vivAda karate haiM, unakI asatyArthatA batalAI hai / isa granthakA abhidheya to zuddha prAtmAkA svarUpa hai, usake vAcaka isa grandhameM zabda haiM, unakA vAcyavAcaka rUpa sambandha hai aura zuddhAtmA ke svarUpakI prApti honA prayojana hai / zakyAnuSThAna to hai hii|| prasaGgavivaraNa--- zuddhAtmA honA sAdhya hai, aura dravyakarma bhAvakarma va nokarma (deha) se rahita zuddhAtmA siddha bhagavAna honA sahajasiddha zuddhAtmatattva samayasArako upAsanAse ho
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra tatra tAvatsamaya evAbhidhIyate-- jIvo carittadaMmaNaNANahiu taM hi mamamayaM jANa / puggalakammapademaTTiyaM ca taM jANa parasamayaM // 2 // darzana jJAna bhraritameM, susthita jIvoMko svasamaya jaano| pAdhika mAyAke, ruciyoMko parasamaya jAno // 2 // jIvaH caritradarzanahAnasthitaH taM hi svamamayaM jAnIhi / pudgalakarmapradezasthitaM ca ta jAnIhi paramamayam / yo'yaM nityameva pariNAmAtmani svabhAve'vatiSThamAnatvAt utpAdavyayadhrauvya kyAnubhUtilakSaraNyA sattayAnusyUtazcaitanyasvarUpatvAnnityodita vizadahazijJaptijyotiranaMtadharmAdhirUDheka(matvAdudyotamAnadravyatva: kramAkramapravRttavicitrabhAvasvabhAvatvAdutsaMgitaguNaparyAya: svaparAkArAvabhAsanasamarthatvAdupAttavaizvarUpyaka rUpaH prativiziSTAvagAhagatisthitivartanAnimitatvarUpitvAbhAvAda prakRtizabda--jIva. caritra, darzana, jJAna, sthita, nat, stra. samaya, pudgala, karma, pradeza, para, samaya / mUladhAtu-~cara caraNe, hAgara prakSa, jJA avatA dhaneM, ko gatiAnanI, jaya tI / padavivaraNa--jIvaH-prathamA ekavacana / caritradarzanajJAnasthitaH prathamA eka kartR vizeSaNa / taM-di0 0 / svasamayaM-dvitIyA ekavacana, karmakAraka | jAnIhi-jJA dhAtu loT lakArakA madhyama puruSa ekavacana / pudgala karmapradezasthita-dinIyA ekazakya hai / ataH zuddhAtmatattvapratipAdaka samayasAra granthakI racanAke prArambhameM pUjya zrI kunda. cundAcAryane siddhabhagavAnakA vandana kiyA hai / tathyaprakAza--(1) svAbhAvika sthiti dhruva humA karatI hai / (2) upAdhirahita kevala kI sthiti acala huA karatI hai / (3) siddhadazA gatirahita sthiti hai, ataH siddhako upamA deneko anya kucha hai hI nahIM, hA~ yahI kahA jA sakatA hai ki siddhadazA to siddhadazAke ho samAna hai / (4) bhAvastutise bhaktake pAtmAmeM prabhukA sthApana hotA hai / (5) dravyastutise dUsare prAtmA bhI apane meM prabhukA sthApana karate haiM / (6) samayasArakI prAmANikatAke 3 cihna nirdezita haiM--(ka) anAdinidhana paramparAgata Agamase isakA prAkaTya hai / (kha) sakala padArtha kA sAkSAtkAra karane vAle prabhukI divyadhvanise prAgama nikalA hai / (ga) svayaM anubhava karane vAle zrutakevaliyoMne ise batAyA hai / (7) isa rakhanAkA prayojana mohavidhvaMsa hai| siddhAnta-(1) siddhadazA kabhI bhI miTatI nahIM / (2) prabhustabanAdimeM prAtmA apane hI jJAna kA pariNamana kara rahA hai| dRSTi- 1- sAdinitya paryAyAthika naya (36) / 2- kArakakAranibhedaka sadbhUtavyavahAra (72) / prayoga-siddha bhagavaMtako abhivandanAke samaya apanemeM yaha grAzaya dRr3ha karanA cAhiye ki mujhe siddhabhagavAna honA haiM / / 1 / /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga sAdhAraNacidrUpatAsvabhAvasadbhAvAccAkAzadharmAdharmakAlapudgalebhyo bhinno'tyaMta manaMtadradhyasakare'pi svarUpAdapracyavanAt TaMkotkIrNacitsvabhAvo jIvo nAma padArthaH sa samayaH, samayata ekatvena yugapajjAnAti gacchati ceti nirukteH / ayaM khalu yadA sakalabhAvasvabhAvabhAsanasamarthavidyAsama. tpAda kavivekajyotirudgamanAtsamastaparadravyAtpracyutya dRzijJaptisvabhAvaniyatavRttirUpA matatvaikasvagata tvena mAIte tadA darzanazAnavAritrasthitatvAtsvamekatvena yugapa jAnana gacchazca svasamaya vacana karmavizeSaNa / - tat zabdakA pulligameM hinIyA vibhaktikA zavavacana / hi-avyaya / tra-vyaya / paramamayaM---dvitIyA vibhaktikA ekavacana, krmkaark| prathama gAthAmeM samayake prAbhRta kahanekI pratijJA kI thI vahA~ yaha jijJAsA huI ki samaya kyA hai, isaliye prathama hI samayakA svarUpa kahate haiM--he bhavya, jo [jIvaH] jIva [caritra. darzanajJAnasthitaH] darzana, jJAna aura cAritrameM sthita ho rahA hai [taM] use [hi] nizcayase [svasamayaM] svasamaya [jAnIhi] jAno / [ca] aura jo jIva [pudgalakamaMpradezasthitaM] pudgalakarmake pradezoMmeM sthita hai [2] use [parasamayaM] parasamaya [jAnIhi] jAno / tAtparya-svabhAvame sthita o ma hai| paramAnoM sthita jIva parasamaya hai| sdasamaya va parasamaya donoM avasthAvoMmeM pyApaka pratyAgAtmA samaya hai| TIkArtha-jo yaha jIva nAmaka padArtha hai vaha ho samaya hai / kyoMki samaya zabdakA aisA artha hai----'sam' to upasarga aura 'praya gatI' dhAtu hai usakA gamana artha bhI hai tathA jJAna artha bhI hai, 'sam' kA artha eka sAtha hai| isalie eka kAlameM hI jAnanA aura pariNamana karanA ye do kriyAyeM jisameM hoM vaha samaya hai| yaha jIva padArtha eka kAlameM hI pariNamana karatA hai aura jAnatA bhI hai isalie yahI samaya hai| isa taraha do kriyAyeM eka kAla meM hotI haiM / vaha samaya nAmaka jIva nitya hI pariNamana svabhAvameM rahanese utpAda vyaya dhaudhyakI ekatArUpa-anubhUti lakSaNa vAlI sattAse yukta hai / vaha catanyasvarUpI honese nitya udyotarUpa nirmala darzanajJAna-jyotisvarUpa hai--caitanyakA pariNamana darzanajJAnasvarUpa hai / anaMta dharmoMmeM rahane vAlA jo eka dharmI usase usakA dravyastha prakaTa huprA hai, kyoMki anaMtadhoko ekatA hI dravyatya hai / kramarUpa aura akramarUpa pravRtta hue jo aneka bhAva usa svabhAvase yukta honese usane guNaparyAyoM ko aMgIkAra kiyA hai| paryAya to kramavartI haiM aura guNa sahavartI hote hai aura savatIko akamavartI bhI kahate haiN| apane aura anya dravyoMke prAkArake prakAzana karane meM samartha honese usane samasta rUpako jhalakAne vAlI ekarUpatA pA lI hai arthAt jisameM aneka vastuNoMkA prAkAra jhalakatA hai, aise eka mAnake AkArarUpa hai / pRthak-pRthak jo avamAhana, gati, sthiti aura vartanAko hetutA tathA rUpitva (dravyoMke guNa) ke prabhAvase aura asAdhAraNa caitanyarUpa svabhAva ke sadbhAvase--prAkAza, dharma, adharma, kAla aura pudgala-ina pA~ca dravyoMse bhinna hai, vaha anaMta
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ / samayasAra iti / yadA tvanAdyavidyAkaMdalImUlakaMdAyamAnamohAnuvRttitaMtratayA dRzijJaptisvabhAvaniyatavRttirUpAdAtmatattvAtpracyutya paradravyapratyayamoharAgadveSAdibhAvakatvagatatvena vartate tadA pudgalakarmapradezasthitatvAtpara mekatvena yugapanjAnama gacchepana garasamaya iti pratIyate / evaM kila samayasya vaividhyamuddhAvati / / 2 // anya dravyoMse atyanta ekakSetrAvagAharUpa honepara bhI apane svarUpase na chUTanese TakotkIrNa caitanyasvabhAvarUpa hai, aisA jIva nAmaka padArtha samaya hai| jaba yaha saba padArthoM ke svabhAvake prakAzane meM samartha aise kevalajJAnako utpanna karane vAlI bhedajJAnajyotike udaya honese saba paradravyoMse pRthak hokara darzana-jJAna meM nizcita pravRttirUpa prAtmatatvase ekatvarUpa hokara pravRtti karatA hai, taba darzana-jJAna-cAritrameM sthira honese apane svarUpako ekatvarUpase eka kAlameM jAnatA tathA pariNamana karatA huA svasamaya kahalAtA hai / aura jaba yaha anAdi avidyArUpa mUla vAle kaMdake samAna mohake udaya ke anusAra pravRttikI prAdhInatAse darzana-jJAna svabhAvameM nizcita bRttirUpa prAtmasvarUpase chUTa paradravya ke nimittase utpanna moha, rAgadveSAdi bhAvoMmeM eka rUpa ho pravRtta hotA hai, taba paudgalika kArmaNa pradezoMmeM sthita honese paradravyako apanese abhinna, eka kAlameM jAnatA hai tathA rAgAdirUpa pariNamana karatA hai, ataH parasamaya aisI pratIti hotI hai / isa taraha isa jIva nAmaka padArthake svasamayaM aura parasamaya-~aise do bheda prakaTa hote haiM / bhAvArtha-jIva nAmaka vastuko padArtha kahA hai / vaha isa prakAra hai ki pada to 'jIva' aise akSara samUha rUpa hai aura isa padase jo dravyaparyAyarUpa anekAMtasvarUpa nizcita kiyA jAya, vaha usakA artha hai / aisA padArtha utpAda-vyaya-dhovyamayI sattA svarUpa hai| darzanajJAnamaya cetanAsvarUpa hai, anantadharmasvarUpa dravya hai (aura jo dravya hai, vaha vastu hai, guNa-paryAyavAna hai) vaha sva-paraprakAzaka jJAna anekAkArarUpa eka hai, AkAzAdikase bhinna asAdhAraNa caitanyaguNasvarUpa hai aura yadyapi vaha anya dravyoMse eka kSetrAvagAharUpa sthita hai to bhI apane svarUpako nahIM chodd'taa| aisA jIva nAmaka padArtha samaya hai / vaha jaba apane svabhAvameM sthita hotA hai, taba to svasamaya hai aura jaba paudgalika karmapradezoM meM sthita hotA humA parasvabhAva -- rAgadveSa-moha-svarUpa pariNamana karatA hai taba parasamaya hai / aise isa jIvake dvividhatA pAtI hai / prasaGgavivaraNa---samayasArake paribhASaNa meM pahile samayasAra zabdakA vAcya batAnA cAhiye / so samayasAra zabda dvArA vAcya anAdi ananta ahetuka caitanyasvarUpako ekadama kase samajhAyA jA sakatA hai so paryAyamukhena pahile samaya yAne AtmAko, svasamaya va parasamayake lakSaNako batAyA gayA hai tAki prAsAnIse yaha bAta samajho jA sake ki jo svasamaya ba parasamayameM rahane vAlA ekasvarUpa hai vaha samaya hai| tathyaprakAza-(1) utpAdadhyayadhovyayukta hone se jIva sat hai, padArtha hai, isa kathanase A
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ ---- pUrva raMga arthatad bAdhyate-- eyattaNicchayagayo samayo savvastha sudaro loe| baMdhakahA eyatte teNa visaMvAdiNI hoI // 3 // sundara ziva satya yahAM eka svarUpI vizuddha cit tattvam / kintu mRSA bandhakathA, prAtmavisaMvAvakAriNI banatI // 3 // eka banizcayagataH samayaH garvatra sundaro loke| baMdhakarthakatve tena visaMvAdinI bhavati / / 3 / / samayazabdenAtra sAmAnyena sarva evArtho'bhidhIyate / samayata ekobhAvena svaguNaparyAyAna gacchatIti nirukteH / tataH sarvatrApi dharmAdharmAkAzakAlapudgalajIvadravyAtmani loke ye yAvaMtaH kecanApyarthAste sarva eva svakIyadravyAMtarmagnAnaMtasvadharmacakravumbinopi parasparamacumbino'yaMtapratyA sattAvapi nityameva svarUpAdapataMtaH pararUpeNApariNamanAdavinaSTAnaMtavyaktitvATTotkIrNA iva prakRtizabda- ekatva, nizcaya, gata, samaya, sarva, sundara, loka, bandha, kathA, tada visaM vAdinI / nayAta-cija cayane, gamla gatI, bandha bandhane, bada saMdezavacane / padavivaraNa--ekatvanizcayagata:-prathamA ekavacana, kartR vizeSaNa / samayaH-kartA 1 sarvatra adhyaya / suMdara:-prathamA ekavacA | loka-saptamI ekavacana / nAstikavAda nirAkRta huA / (2) jIva utpAdavyaya vAlA bhI hai, isa aMzase sAMkhyAdikA apariNAmavAda nirAkRta humA / (3) jIva dhrauvyayukta bhI hai, isa aMzase kSariNakaikAnta nirA. kRta hunA / (4) jIva darzanajJAnasvarUpa hai, na ki sAMkhyAdisammata jaisA jJAnazUnya ! (5) jIva anantadharmA hai, na ki kSaNikavAdasammata niraMza stra lakSaNamAtra / (6) jIva guNaparyAyavAna hai, ma ki sAMkhyAdisammata jaisA nirguNa / (7) jIva vizvarUpaikarUpa hai, isase parAprakAzakavAda va masvasaMvedavAdakA nirAkaraNa hunaa| () jIva pudgalAdise bhinna hai isa kathanase mAtra bAhya vastukA hI sattva mAnanekI mAnyatAkA nirAsa huA / (6) nirupAdhisvabhAva meM upayukta jova svasamaya hai / (10) aupAdhika bhAvoM meM upayukta jIva parasamaya hai / siddhAnta-(1) jIva utpAdatyayadhrauvyayukta hai / (2) jIva anantadharmA hai / (3) jIva guNaparyAyavAna hai| (4) nirupAdhisvabhAvopayogI svasamaya hai / (5) aupAdhikabhAvopayogI para. samaya hai| dRSTi-1- utpAdavyayasApekSa azuddha dravyAthikanaya (25) / 2- bhedakalpanAsApekSa azuddha dravyAthikanaya (26) / 3- anvayadravyAthikanaya (27) / 4- zuddhanizcayanaya (46) / 5- azuddhanizcayanaya (47) / prayoga-parasamayako kaSTamaya va apavitra jAnakara parasamayatAse upekSA karanA aura svasamayako aAnandamaya va pavitra jAnakara svasamayatAkI prAptike AdhArabhUta samayasAra sahaja paramAtmatasvakI upAsanA karanA arthAt svabhAvameM svatattvakA anubhava karanA // 2 / /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 samayasAra niSyaMtaH samasta viruddhAviruddhakAryahetutayA zazvadeva vizvamanugRhNanto niyatamekatvanizcayagatatvenaiva saundaryamAdyaMta prakArAntareNa sarvasaMkarAdidoSApatteH / evamekatve sarvArthAnAM pratiSThite sati ekavacana / tena tRtIyA ekavacana / visaM bandhakathA -- kartAAMkAraka prathamA ekavacana | ekatve saptamI vAdita prathamA ekavacana kartR vizeSaNa / bhavati kriyA / aba yaha dvaividhya bAdhita kiyA jAtA hai arthAt samayako dvividhatA ThIka nahIM hai, kyoMki vaha bAdhAsahita hai | vAstava meM samayakA ekatva honA ho prayojanIya hai / samayake ekalba se hI yaha jIva zobhA pA sakatA hai [ ekatvanizcayagataH ] ekatvake nizcayako prApta [ samaya: ] samaya [ sarvatraloke] saba lokameM [suMdaraH ] suMdara hai [tena ] isalie [ ekatve ] ekatvameM [baMdhakathA ] dUsareke sAtha baMdhakI kathA [visambAdinI] visamvAda karAne vAlI | bhavati ] hai / tAtparya - bandhanameM saMkaTa haiM, sahajazuddha prantastattvameM pavitratA va zAnti hai / TIkArtha - - yahAM samaya zabdase sAmAnyatayA sabhI padArtha kahe jAte haiM, kyoMki samaya zabdakA akSarArthaM aisA hai ki 'samaya' arthAt ekIbhAva se apane guNaparyAyoMko prApta huA jo pariNamana kare, vaha samaya hai / isalie saba hI dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura jIvadravya svarUpa loka meM jo kucha padArtha haiM, ve sabhI yadyapi apane dravyameM aMtamagna hue apane ananta dharmokA sparza karate haiM to bhI paraspara meM eka dUsarekA sparza nahIM karate aura pratyanta nikaTa eka kSetrAvagAharUpa sthita haiM to bhI sadAkAla nizcayase apane svarUpase cyuta nahIM hote tathA samasta viruddha kArya aura aviruddha kAryameM hetupanAse sadA vizvakA upakAra karate haiM, parantu nizcayase ekatvake nizcayako prApta honese hI sundaratA pAte haiM, kyoMki jo anya prakAra ho jAyeM to saMkara vyatikara Adi sabhI doSa usameM AA jAveM / isa taraha saba padArthokA bhinna bhinna ekatva siddha honepara jIva nAmaka samayako baMdhako kathAse visaMvAdakI zrApatti hotI hai / kyoMki baMdhakathAkA mUla pudgala karmake pradezoMmeM sthita honA jisakA mUla hai, aisI parasamayatAse maMdA huI parasamaya svasamayarUpa dvividhatA jIvake zrAtI hai / ataH samayakA ekatva honA hI musiddha hotA hai / bhAvArtha - - nizcaya se saba padArtha apane apane svabhAva meM Thaharate hue zobhA pAte haiM / parantu jIva nAmaka padArthakI anAdikAla se pudgala karmake sAtha baMdha avasthA hai, usase isa jIva meM visaMvAda khar3A hotA hai, isalie zobhA nahIM pAtA / zrataH ekatva honA hI acchA hai, usI se yaha jIva zobhA pA sakatA hai / prasaMgavivaraNa -- pranantarapUrva kI gAthA meM svasamaya aura parasamaya aise do prakAra batAye gaye haiM, kintu yaha grAtmavastukA sahajabhAva nahIM hai / sahaja caitanyasvabhAva ke paricayako sugamatA
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga jobAhvayasya samayasya baMdhakathAyA evaM visaMvAdApattiH / kutastanmUlapudgalakarmapradezasthitatvamUlaparasamayotyAditametasya vaividhya / ataH samayasyaikatvamevAvatiSThate / / 3 / / ke liye hI sva samaya parasamayakA nirdeza kiyA gayA hai| pavitratA va hita sahaja caitanyasvabhAva ke Azrayase hI hai| ataH dvividhatAke upayoga se haTakara nija sahaja ekatra me pAnA Avazyaka hI hai so isa ekatvako batAne ke liye isa gAthAkA avatAra hunA hai| tathyaprakAza--1-eka hI kSetrameM lokameM aneka padArtha haiM athavA baddha padArtha haiM to bhI saba kevala apane apane svarUpameM hI tanmaya haiM, samasta parase bhinna haiN| 2-koI bhI padArtha kisI bhI pararUpase nahIM parihArataH isI kAraNa sabako apanI apanI sattA kAyama hai / 3-aupAdhika bhAvoMke bhAva va abhAvake kAraNa prAramavastumeM dvividhatA pAI hai, kintu prAtmasvarUpameM dvividhatA nahIM hai 1 siddhAnta---1-nimittanaimittika yoga honepara bhI vastusvAtaMtrya amiTa hai / 9-yAtmasvarUpa sahaja caitanyamAtra ekatvako prApta hai| dRSTi-1-upAdhisApekSa azuddhadravyAthikanya (24), svadravyAdigrAhaka dravyAthikanaya (28), paradravyAdigrAhaka dravyAthikanaya (26), 2-paramazuddhanizcayanaya (44) / prayoga--para jIvoMko ora dRSTi deM to isa tarahako parakha banAyeM ki sabhI jIvoM meM ekendriya Adi saba avasthAvoMmeM antaH sahajasiddha caitanyasvarUpa satata prakAzamAna hai| apane Apapara dRSTi deM to samasta aupAdhika bhAvoMse dUra rahane ke svabhAva vAle sahaja caitanyasvarUpamAtra apaneko nirkheN| aba yaha ekatva asulabhatArUpase batAyA jAtA hai {sarvasya api] saba hI lokoMke [kAmabhogabaMdhakathA] kAma-bhoga-viSayaka baMdhakI kathA to [zrutaparicitAnubhUtA] sunane meM A gaI hai, paricayameM mA gaI hai aura anubhava meM bhI pAyI huI hai isalie sulabha hai| [navari] kintu kevala [vibhaktasya] para va parabhAvase bhinna [ekatvasya upalabhaH] aAtmAke ekatvakA lAbha, usako kabhI na sunA, na paricayameM AyA aura na anubhavameM pAyA isalie [na sulabhaH] mulabha nahIM hai / tAtparya-prAtmAkA hitamaya ekatvasvarUpa hI sunA jAve, paricita kiyA jAve anubhavA jAve tAki yaha ekatva mUlabha ho jAye / TIkArtha---- yadyapi isa samasta jIvalokako kAmabhogaviSayaka kathA ekatvake viruddha honese atyanta disambAda karane vAlI hai...aAtmAkA atyaMta burA karane vAlI hai, to bhI vaha anantabAra pahale sunane meM pAI hai, anantabAra paricaya meM pAI hai aura ananta bAra anubhava meM bhI
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 samayasAra tathatadasulabhanvena vibhAvyate mudaparicidANubhUdA sabbassa vi kAmabhogabaMdhakahA / eyattassuvalaMbhI gavari Na sulaho vihattasma // 4 // jAnI sunI anubhabI, jIvoMne kAmabhogabaMdhakathA / isase vivikta yaha nija, eka svabhAyI na jJAta humA // 4 // zrutaparicitAnubhUnA marvasyApi kaambhogbNdhkthaa| ekatvasyopalaMbhaH navari na sulabho bibhaktasya // 4 // iha sakalasyApi jItalA saMsAcoDa nimoniyAtrAratadravyakSetrakAlabhavabhAvaparAvataH samupakrAMtabhrAMterekacchatrIkRtavizvatayA mahatA mohagrahega goriva vAhyamAnasya prasabhojja bhitatRSNAtakatvena vyaktAMtathisyottamyottamya mRgatRSNAyamAnaM viSayagrAmamuparundhAnasya parasparamAcAryatvamAcarato'naMtazaH zrutapUrvAnaMtazaH paricitapUrvAnaMtazo'nubhUtapUrvA caikatvaviruddhatve prakRtizabda----zrutA, paricitA, anubhUtA, sarva, api, kAma, bhoga bandha, kathA, ekatda, upalambha, nabari, na, gulabha, vibhakta / muladhAtu---zru zravANe, cit cetane, bhU sattAyAM, kami kAmanAyAM, bhuja bhoge, hunnabhapa prAptau / padavivaraNa- zrutaparicitAnubhUtA-prathamA ekavacana, strIliGga / sarvasya-SaSThI eka A cukI hai / yaha jovaloka saMsArarUpI cakrake madhya meM sthita hai, jo nirantara ananta bAra dravya, kSetra, kAla, bhava va bhAvarUpa parAvartana karanese bhramaNa karatA rahatA hai, samasta lokako ekachatra rAjya se vaza karane vAle balavAna moharUpI pizAcase bailakI bhAMti jotA jAtA hai, vega se bar3hI huI tRSNArUpI rogake saMtApase jisake antaraMgameM kSobha aura pIr3A huI hai, mRgako tRSNA ke samAna bhrAnta-saMtapta hokara indriyoMke viSayoMkI ora daur3atA hai / itanA hI nahIM, paraspara prAcAryatva bhI karatA hai arthAta dUsareko bhI kahakara aMgIkAra karAtA hai| isalie kAma-bhoga ko kathA to sabako sulabha hai| paraMtu nirmala bhedavijJAna rUpI prakAzase spaSTa dikhAI dene vAlA bhinna yAtmAkA jo ekatva hai, vaha yadyapi sadA prakaTa rUpase aMtaraMgameM prakAzamAna hai, to bhI vaha kapAyoMke sAtha ekarUpa sarIkhA ho rahA hai, isalie usakA atyaMta tirobhAva ho rahA hai --- AcchAdita hai| isa kAraNa apanemeM anAtmajJatA honese, na apaneko svayaM bhI jAnA aura dUsare aAtmAke jAnane vAloMko saMgati sevA bhI nahIM kI, isalie vaha ekatva na kabhI sunane meM mAyA, na paricayameM pAyA aura na kabhI anubhava meM hI aayaa| isa kAraNa bhinna AtmAke ekatvakI sulabhatA nahIM hai| bhAvArtha- isa lokameM sabhI jIva saMsArarUpa cakrapara car3he pAMca parAvartanarUpa bhramaNa karate haiM / vahA~para mohaka ke udayarUpa pizAcase jote jAte haiM, iso kAraNase viSayoMkI tRSNA rUpa dAhase pIr3ita hote haiM / usameM bhI usa dAhakI zAntikA upAya indriyoMke rUpAdi viSayoM
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. pUrvaraMga nAtyaMtavisaMvAdinyapi kAmabhogAnubaddhA kathA / idaM tu nityavyaktatayotaH prakAzamAnamapi kaSAyacakreNa sakIkriyamANatvAdatyaMtatirobhUtaM satsvasyAnAtmajJatayA pareSAmAtmajJAnAmanupAsanAcca na kadAcidapi zrutapUrvaM na kadAcidapi paricitapUrvaM na kadAcidapyanubhUtapUrvaM ca nirmalavidekAlokaviviktaM kevalamekatvaM / ata ekatvasya na sulabhatvam ||4|| baJcana / api-avyaya / kAmabhogabaMdhakathA - prathamA ekavacana kartA / ekatvasya SaSThI ekavacana / upalabhaHpra0 e0 | navari-avyaya / na-avyaya / sulabhaH pra0 e0 kartR vizeSaNa | vibhaktasya SaSThI vibhakti eka0 / ko jAnakara unakI aura daur3ate haiM / aura paraspara meM bhI viSayoMkA hI upadeza karate haiM / isaliye kAma ( viSayoMkI icchA ) tathA bhoga ( unakA bhoganA) ina donoM kI kathA to ananta bAra suno, paricaya aura anubhavameM AI, isa kAraNa sulabha hai| kintu saba paradravyoMse bhinna caitanyacamatkArasvarUpa apane grAtmAkI kathAkA na to svayametra kabhI jJAna huA aura jinake humA, unakI na kabhI sevA kI, isalie isakI kathA na kabhI suno, aura na vaha kabhI pariar ra anubhava meM hI bhAI / isa kAraNa zrAtmAke ekatvakA pAnA sulabha nahIM hai, durlabha hai / prasaMgavivaraNa -- jisa samayasArakA, AtmAke ekatvakA lakSya rakhanA hai vaha durlabha kyoM rahA yaha batAnA isa kAraNa zrAvazyaka hai tAki ekatvako zromala karAne vAle aparAdhako meTA jAve | isa uddezyase isa gAthA kA avatAra huA hai / tathyaprakAza - - ( 1 ) yaha moho sAre vizvapara ekachatra rAjya cAhatA hai, isa kAraNa kolhU ke bailakI taraha vikalpa bojhoMko DhotA phiratA hai / (2) icchAvoMke vegase tRSNA uThane ke kAraNa isa jIvako antara meM duHkha prakaTa ho rahA hai / ( 3 ) yaha jIva tRSNAmahArogase por3ita honese viSayasAdhanoM ko hApaTA mArakara pakar3e hue hai / ( 4 ) vikalpa dvArA kaSAyake sAtha apane ekatvako milA denese mohoko ekatvakA jJAna asulabha hai / siddhAnta - ( 1 ) jIvaloka meM saMsArI zrajJAnI jIvoMkA saMgraha hotA hai / ( 2 ) yaha jIva tRSNAkI vedanA na sahI jAnese viSayasAdhanoM ko rokatA hai| dRSTi - 1 - azuddha aparasaMgrahanaya nAmaka dravyArthikanaya ( 8 ) / 2- parakartRtvavyava hAra (126 ) | prayoga --- kAmabhogabandhakI dazA kaSTakAriNI hai isa kAraNa paJca indriyake viSayoMse haTane ke lie AnandanidhAna sahaja antastattvako carcA sunane va isa ekatvako anubhabaneke liye yaha prayatna ho -- jJAnase jJAnameM jJAna ho ho / isa abhyAsa se nija sahaja ekatvasvarUpakI sulabhatA ho jAvegI ||4|| isa ho kAraNa aba bhinna AtmAkA ekatava dikhalAyA jAtA hai -- [taM] usa [ ekasvavibhaktaM ] ekatvavibhakta prAtmAko [ grahaM ] maiM [ zrAtmanaH ] zrAtmA [svavibhavena ] nija
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 zrata evaM tadupadarzyate samayasAra taM eyattavihattaM dAhaM apaNo savihave / jadi dAjja pamANaM cukkijja chalaM Na ghettavvaM // 5 // Atmavibhava ke dvArA usa ekatvavibhaktako lakhAU~ / yadi lakha jAve mAno, na lakhe to doSa mata gahanA // 5 // tatvavibhaktaM hamAtmanaH svavibhavena / yadi darzayeyaM pramANaM svaleyaM chala na gRhItavyam ||5|| iha kila sakalodbhAsisyAtpada mudritazabdabrahmopAsanajanmA samasta vipakSakSodakSamAtinistuSayuktavalaMbanajanmaH nirmalavijJAnaghanAMta nimagnaparAparaguruprasAdIkRtazuddhAtmatatvAnuzAsana janmA prakRtizabda -- tat ekatvavibhakta, Atmane, sva, vibhava, yadi, pramANa, chala, na muuldhaatu-di| sitAyAM / pra mA mAne / skhala saMcalane / gRha grahaNaM / vaibhava dvArA [ darzaye ] dikhalAtA hUM, [ yadi ] jo maiM [ darzAyeye ] dikhalAU~ to use [ pramANaM ] pramANa ( svIkAra karanA [ skhaleyaM ] aura jo kahIMpara cUka jAU~ to [chalaM] cala [na] nahIM [gRhItavyam ] grahaNa karanA | bha tAtparya --- prAcAryadeva apane vaibhavase ekatvavibhakta antastattvako batA rahe haiM use bhakti se sunanA va grahaNa karanA cAhiye / ~ TIkArtha - prAcArya kahate ki jo kucha mere zrAtmAkA nija vaibhava hai usa sabase maiM isa ekatvavibhakta AtmAko dikhalAne ke liye udyata huna hUM / mere AtmAke nija vaibhavakA janma, isa lokameM prakaTa samasta vastuoM ko prakAza karane vAlA zraura syAt padase cihnita zabda brahma prarahaMta ke paramAgamakI upAsanA se huA hai / (yahA~ 'syAt' isa padakA to kathaMcit artha hai arthAt kisI prakAra se kahanA aura sAmAnyadharmase vacanagocara saba dharmo kA nAma AtA hai tathA vacanake agocara jo koI vizeSa dharma hai unakA anumAna karAtA hai| isa taraha vaha saba vastugroMkA prakAzaka hai / isa kAraNa sarvavyApI kahA jAtA hai aura isIse arahaMta ke paramAgamako zabdabrahma kahate haiM / usakI upAsanA ke dvArA merA jJAna vaibhava utpanna huA hai) tathA jisakA janma samasta vipakSa -- anyavAdiyoM dvArA grahaNa kiye gaye sarvathA ekAMtarUpa nayapakSa ke nirAkaraNa meM samartha pratimistuSa (suspaSTa ) nirbAdhayukti ke avalaMbana se hai| nirmala vijJAnaghana AtmAmeM aMtanimagna paramaguru sarvajJa deva, aparaguru gAdharAdikase lekara hamAre gurUparyaMtake prasAdase prApta hue zuddhAtmasvake anugrahapUrvaka upadezase jisakA janma hai| nirantara bharate hue prAsvAda meM Aye aura sundara Anandase mile hue pracura jJAnasvarUpa zrAtmA svasamvedanase jisakA janma hai, aisA jo kucha mere jJAnakA vaibhava hai, usa samasta vaibhavase usa ekatvavibhakta prAtmAkA svarUpa dikha
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - pUrva raMga anavaratasyaMdisundarAnandamudritAmaMdasaMvidAtmakasvasaMvedanajanmA ca yaH kazcanApi mamAtmanaH svovibhavastena samastenApyayaM tamekatvavibhaktamAtmAnaM darzayehamiti baddhavyavasAyosmi / kiMtu yadi darzayeyaM tadA svayameva svAnubhava pratyakSeNa parIkSya pramANIkartavyaM / yadi tu skhaleyaM tadA tu na chalagrahaNajAgarUkaibhavitavyam // 5 // padavivaraNa-ta-dvitIyA ekavacana / ekatvavibhavata--dvi0 e0 / darzaye-Nijantu laT lakAra uttama puruSa ekavacana / ahaM-prathamA e0 / svavibhavena-40 e0 / yadi-adhyaya / darzayeyaM-liDa. lakAra uttama puruSa ekavacana / pramANa-pra0 e0 / skhaleya-liG lakAra uttama0 eka0 / chala-pra0 e0 / gRhItavyam-prathamA ekavacana, kriyA // 5 // lAtA hUM / yadi dikhalA daM to svayameva apane anubhava pratyakSase parIkSA karake pramANa karanA, yadi cUka jAU~ to chala (doSa) grahaNa karane meM jAgarUka nahIM rahanA / bhAvArtha-prAcArya AgamakA adhyayana, yuktikA avalambana, pagapara gurukA upadeza pAnA aura svasaMvedana---ina cAra upAyoMse utpanna hue apane jJAnake vaibhavase ekatvavibhakta zuddha prAtmAkA svarUpa dikhalAte haiM / use sunakara he zrotAmo, apane strasamvedana pratyakSase pramANa karanA, kahIM samajhameM na Ave to chala na mAnanA / prAtmasvarUpake jAnanekA amogha upAya anubhava hai, isose zuddha svarUpakA nizcaya karanA / prasaMgavivaraNa-prAtmAkA ekatva logoMko asulabha hai yaha bAta anantara pUrva mAthAmeM kahI gaI thI / so ekatvakA lAbha asulabha to hai, kintu pratyAvazyaka hai / ekatvake lAbha binA mokSamArga milatA hI nahIM hai, isI kAraNa AcAryadeva usa ekatvako dikhAnekA isa gAthAmeM saMkalpa kara rahe haiM aura logoMko ekatva samajhane kI umaMga dilA rahe haiN| tathyaprakAza-(1) granthakAra AcAryadevane Agama zAstroMkA vipula adhyayana manana kiyA thA / (2) darzanazAstrake prakANDa vidvAna honese nistuSa yuktiyoMse tattvasiddhiko granthakArameM pUrNa kSamatA thii| (3) jJAnanidhAna para apara gurukI vinaya sevAke prasAdase granthakArako zuddhAtmatattvakA anuzAsana milA thA / (4) prAcAryadevane svayaM svasaMvedana prApta kiyA thaa| (5) mahopadeza sunanepara bhI zrotA apane anubhavapratyakSase parIkSA karake pramANa kiyA karatA hai| siddhAnta-(1) svAnubhavapratya. se pramANa mAnanekI bAta sahI honepara bhI svaparo. pagrahakA vyabahAra (kathana) calatA hI hai usakA uddezya nimitta va prayojanako dikhAnA mAtra dRSTi-1- asaMzliSTa svajAtyupacarita asadbhUtavyavahAra (124) /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 samayasAra ko'sau zuddha prAtmeti cet Navi hodi appamatto No pamatto jANo du jo bhaavo| evaM bhaNaMti suddha NAzro jo so u so veva // 6 // nahiM rAgI na virAgI, kevala caitanyamAtra zAyaka yaha / ninAma zuddha yaha o, jJAta humA vaha vahI zAzvata // 6 // nApi bhavalyApramatto na pramatto jJAyakastu yo bhAvaH / evaM bhaNaMti zuddhaM jJAto yaH sa tu sa caiva // 6 / / yo hi nAma svataH siddhatvenAnAdiranaMto nityodyoto vizadajyoniyika eko bhAvaH sa saMsArAvasthAyAmanAdibaMdhaparyAyanirUpaNayA kSIrodakavatkarmapudgala samamekatvepi dravyasvabhAvanirUpaNyA duraMtakaSAyacakrodayavaicitryavazena pravartamAnAnAM puNyapApanivartakAMnAmupAttavaizvarUpyAgAM zubhAzubhabhAvAnAM svabhAvenApariNamanAtpramatto'pramattazca na bhavatyeSa evAzeSadravyAMtara __nAmasaMjJa--Na, vi, appamatta, Na, pamatta, jANaa, du. ja, bhAva, evaM , suddha, gAa, ja, ta, u, ta, ceSa / dhAtusaMjJa-ho sattAyAM, bhaNa' kathane / prakRtizamva-na, api, apramatta na, jJAyaka, tu, yat, bhAva, evaM, zuddha, jJAta, yat, tat, tu, tat, ca, eva / mUladhAtu---madI mohane, jJA ababodhane, bhU sattAyAM zudha zoce, bhaNa vAci / padavivaraNa--na-avyaya, api-avyaya / bhavati-laT prathama puruSa ekavacana / apramattaH-prathamA eka0 / na prayoga--grAgama abhyAsa, dArzanika bodha, savinaya gurusevA aura tattvamananako pratidina sAdhanA karate hue satyAgraha (svabhAvadRSTi) va asahayoga (parabhAvoMse upekSA) se apane meM apane sahajasvarUpake anubhavanekA pauruSa karanA / / 5 / / ___ aba aisA zuddha prAtmA kauna hai ki jisakA svarUpa jAnanA cAhiye ? aise praznakA uttararUpa gAthA sUtra kahate haiM--[tu yaH] aho jo [jJAekaH bhAvaH] jJAyaka bhASa hai vaha [apramattaH api] apramatta bhI [na] nahIM hai aura [na pramattaH] na pramatta hI hai [evaM] isa taraha [zuddha] use zuddha [bharagati ] kahate haiM [ca yaH] aura jo [jAtaH] jJAyaka rUpase jJAta huprA [saH] baha [sa eva tu] vahI hai, anya koI nahIM / tAtparya-antastattva svasamvedya sahaja pratibhAsasvarUpa hai| TokArtha---jo eka jAyaka bhAva hai, vaha apane prApase hI siddha honese (kisIse utpanna nahIM honese) anAdisattArUpa hai aura kabhI vinAzako prAma na honese ananta hai, nitya udyota rUpa hai, spaSTa prakAzamAna jyoti hai / vaha saMsArako avasthAmeM anAdibaMdhaparyAyako nirUpaNA (apekSA) se dUdha jalakI taraha karmarUpa pudgaladravya sahita honepara bhI dravyake svabhAvako apekSA se dekhA jAya, taba to jisakA miTanA kaThina hai, aise kaSAyoMke udayakI vicitratAse pravRtta
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga 16 bhAvebhyo bhinnatvenopAsyamAnaH zuddha ityabhilapyeta / na cAsya jJeyaniSThatvena jJAyakatvaprasiddhaH dAhyaniSkaniSThadahamasyevAzuddhatvaM yato hi tasyAmavasthAyAM jhAyakatvena yo jJAtaH sa svarUpaprakAzanadazAyAM pradIpasyeva kartRkarmaNorananyatvAt hAyaka eva // 6 // avyaya / pramatta:-prathamA ekaH / jJAyaka:-pra0 e0 tu-avyaya / ya:-pra0 eka bhAga:-pra0 ekaH / evaMavyaya / bhaNaMti--laT-anyapuruSa bahuvacana | zuddhaM-dvitIyA eka0 / jJAta:--pra0 e0 | ya:-pra0 e0 / saHpra0 e0 / tu-avyaya / saH-pra0 e0 / ca-avyaya / eva-avyaya / / 6 / / hue puNya-pAeke utpanna karane vAle samasta anekarUpa zubha azubha bhAvake svabhAvase pariNamana nahIM karatA (jJAyakabhAvase jar3e bhAvarUpa nahIM hotaa)| isalie yaha jAyakabhASa pramatta bhI nahIM hai aura apramatta bhI nahIM hai / yahI samasta anya dravyoMke bhAvoMse bhinna rUpameM sevita huA 'zuddha' aisA kahA jAtA hai / aura jJeyAkAra honese isakA jJAyakatva prasiddha hai tathA dAhane yogya dAhma iMdhana meM rahane vAlI agnikI taraha jJeyaniSThatAke kAraNa jJAyakapanA prasiddha honese usa jJeya ke dvArA kI huI bhI isa prAtmAke prazuddhatA nahIM hai, kyoMki jJeyAkAra avasthAmeM bhI jJAyakabhAva dvArA jAnA gayA jo apanA jJAyakatva, vahI svarUpa prakAzanakI (jAnaneko) avasthAmeM bhI zAyakarUpa hI hai zeyarUpa nahIM humA / kyoMki prabheda vivakSAse kartA to svayaM jJAyaka aura karma jisako jAnA yAne apanA Apa ye donoM eka svayaM hI hai, anya nahIM hai / jaise dIpaka ghaTapaTAdiko prakAzita karatA hai, unake prakAzanekI avasthA meM bhI dIpaka hI hai, vahI apanI jyoti rUpa lau ke prakAzaneko avasthAmeM bhI dIpaka hI hai, kucha dUsarA nahIM hai| bhAvArtha-prazuddhatA paradravyake saMyogase AtI hai| vahA~ bhI koI dravya anya dravyarUpa nahIM hotA, kucha paradravyake nimittase avasthA malina ho jAtI hai / so dravyadRSTi se ho dravya jo hai vaha hI hai aura usako avasthA pudgala karmake nimittase malina hai, vaha paryAya hai| usakI dRSTise dekhA jAya taba malina hI dIkhatA hai| aura dravyadRSTise dekhA jAya, taba jJAyakatva to jAyakatva hI hai, kucha jar3atva nahIM huA, yaha tathya dravyadRSTikI pradhAnatAse nirakhiye / jo pramatta apramattakA bheda hai, vaha to paradravyake saMyogaviyogajanita paryAya hai / yaha azuddhatA dravyadRSTimeM gauNa hai, dravyadRSTi zuddha hai, isaliye prAtmA jJAyaka hai, isa kAraNa use pramatta va apramatta nahIM kahA jAtA / 'jJAyaka' aisA nAma bhI yadyapi jJeyake jAnanese kahA jAtA hai, kyoMki jJeyakA pratibimba jaba jhalakatA hai taba vaisA hI anubhavameM prAtA hai, so yaha bhI azuddhatA isake nahIM kahI jA sakatI, kyoMki vahA~ jJeyAkArasadRza jJAna jJAnameM pratibhAsita huA, aisA apanA apane se abhedarUpa anubhava huA taba usa jAnanerUpa kriyAkA kartA svayaM hI hai aura jisako jAnA so karma bhI svayaM hI hai| aise eka jJAyakatva mAra prApa zuddha hai-yaha zuddhanayakA viSaya hai /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ ---- - - - - - samayasAra darzanajJAnacAritrayattvenAsyAzuddhatvamiti cet vavahAreNuvadissai NANissa carita dasaNaM NANaM / Navi NANaM Na caritaM daMsaNaM jANagoM suddho // 7 // cAritra jJAna darzana, jJAyakake sadhyavahAranaya khtaa| zuddhasya zuddha lakhatA, nahiM darzana Adi bheva vahAM // 7 // vyavahAreNopadizyate jJAninazcaritraM darzanaM jJAnam / nApi jJAnaM na caritraM na darzanaM jJAyakaH zuddhaH / / 7 / / prAstA tAvad baMdhapratyayAt jJAyakasyAzuddhatvaM, darzanajJAnacAritrANyeva na vidyate; yatohyanaMtadharmaNyekasmin dharmiNyaniSNAtasyAMtevAsijanasya tadavabodhavidhAyibhiH kazciddhamaistamanuzA nAmasaMjJa--vavahAra, NANi, caritta, saNa, NANa, Navi, NANa, Na, caritta, Na, dasaNa, jANaga, suddha / dhAtusaMjJa-uva-disa prekSaNe dAne ca, daMsa darzanAyAM, jANa avabodhane, sujjha narmalye / prakRtizaba-vyavahAra, jJAnin, caritra, darzana, jJAna, na, api, jJAna, na caritra, na, darzana jJAyaka, zuddha / mUladhAtu-hara haraNe / medApa tamyA prazuddha dramAthikanayake viSaya hai / zuddha dravyako dRSTi meM yaha bhI paryAyAthika hI hai isaliye vyavahAranaya hI hai-aisA Azaya jAnanA / jinamatakA kathana syAdvAdarUpa hai, isase zuddhatA aura prazuddhatA donoM vastuke dharma jAnanA / azuddhanayako sarvathA asatyArtha ho na samajhanA / jo vastudharma hai, vaha vastukA sattva hai, vaha prayojanavaza hI huA bheda hai / nirvikalpa samAdhi pAneke liye zuddhanayakA pradhAna upadeza hai| azuddhanayako prasatyArtha kahanese aisA nahIM samajhanA ki yaha vastudharma sarvathA hI nahIM, AkAzake phUla kI taraha asat hai / aise sarvacA ekAnta samajhanese mizyAtva pAtA hai| isaliye syAdvAdakA zarae lekara zuddhanayakA AlaMbana karanA cAhiye, svarUpako prApti honeke pazcAt zuddhanayakA bho avalaMbana nahIM rahatA / prasaMgavivaraNa-anaMtara pUrva gAthAmeM pratijJApana kiyA thA ki usa ekatvako maiM dikhAU~gA so isa gAthA usI ekatvako carcA kI gaI hai / tathyaprakAza--(1) yaha zAyakabhAva (prAtmAkA sahaja ekatva svarUpa) svataHsiddha pranAdinidhana hai| (2) yaha jJAyaMkabhAva nitya aMtaH prakAzamAna hai / (3) yaha jJAyakabhAva spaSTa prati bhAsasvarUpa hai / (4) saMsArAvasthAmeM zubha azubha bhAva pratiphalita honepara bhI yaha una bhAvoM rUpa svabhAvase nahIM pariNamatA hai / (5) samasta para va parabhAvoMse bhinna yaha jJAyaka hai yahI isako zuddhatA hai / (6) antaraGga hayAkAra honepara bhI jJeya padArthoMse isa jhAyakakA kucha sambandha nahIM, kucha kArakapanA nahIM, kintu jJAyaka hI apanemeM apane jJAnakarmarUpa pariNamatA rahatA hai| (7) bheda kiyA jAneke kAraNa guragoMkA nirakhanA bhI azuddha dravyAthikanaya hai|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga 21 sata sUrINAM dharmadharmiNAM svabhAvato'bhedepi vyapadezato bhedamutpAdya vyavahAramAtrepaiva jJAninA darzanaM jJAnaM cArizramityupadezaH / paramArthatastvekadravyaniSpItAnaM taparyAyatayaikaM kiJcinmilitAsvAdamabhedamekasvabhAvamanubhavatAM na darzanaM na jJAnaM na cAritraM jJAyaka evaikaH zuddhaH // 7 // diza dezane / padavivaraNa -- vyavahAreNa tRtIyA vibhakti ekavacana, karaNakAraka upadizyate karmavAcyakiyA laTlakAra anya puruSa ekavacana / jJAninaH SaSThI eka0 / caritra - pra0 e0 / darzanaM pra0 eka0 / jJAna- pra0 eka0 na-avyaya / api avyaya / jJAnaM pra0 eka0 / na-- avyaya / caritra - pra0 e0 / na- avyaya / darzana - pra0 eka0 / jJAyaka:- pra0 eka0 zuddhaH prathamA vibhakti eka siddhAMta - ( 1 ) grAtmA zubha prazubha bhAvoMrUpa svabhAvase nahIM pariNamatA / ( 2 ) samasta parapadArtha va parapadArthoMkA nimitta pAkara hone vAle vikAra ( parabhAva ) inase bhinna hai yaha AtmasvarUpa, yahI isakI dravyazuddhi hai / ( 3 ) grAtmA apane meM apanI vRttiko karatA rahatA hai / dRSTi-- 1 - upAdhinirapekSa zuddha dravyAthikanaya (21) / 2 - paramabhAvagrAhaka dravyArthikanaya (30) / 3 - kArakakAra kibhedaka sadbhUtavyavahAranaya (73) prayoga - paryAyataH zubha azubha bhAvarUpa pariNati ho vahA~ bhI paryAyakI bAtako maurA karake dravyadRSTiI mukhyatAse apane ko apane meM sahaja jJAnajyotimAtra anubhava karanA || 6 || prazna- - kyA zrAtmA ke darzana, jJAna aura cAritra - ina tIna bhAvoMse prazuddhatA yA sakatI hai ? uttara - - [jJAninaH ] jJAnIke [ caritraM darzanaM jJAnaM ] cAritra, darzana, jJAna -- tIna bhAva [ vyavahAreNa] vyavahAra dvArA [ upadizyate] kahe jAte haiM / nizcayanayase [jJAnaM zrapi na] jJAna bhI nahIM hai| [ caritraM na ] cAritra bhI nahIM hai aura [darzanaM na ] darzana bhI nahIM hai / jJAnI to eka [jJAyakaH ] jJAyaka ho hai, isaliye [ zuddhaH ] zuddha kahA gayA hai / - ye tAtparya -- sahajasiddha jJAyaka grAtmAkA anubhavapUrNa paricaya prabhedadRSTi se hA~ hA~ pAtA hai, kyoMki AtmA abhedarUpa hai / TIkArtha- - isa jJAyaka grAma ke baMdhaparyAyake nimittase azuddhatA to dUra hI rahI, isake darzana - jJAna cAritra bhI nahIM hai / kyoMki nizcayanayase granantadharmA jo eka dharmI vastu usako jisane nahIM jAnA, aise nikaTavartI ziSya janako usa anaMtadharmasvarUpa dharmake batalAne vAle svagata kitane hI dharmoM dvArA ziSya janoMko upadeza karate hue prAcAryoMkA aisA kathana hai ki dharma aura dharmIkA yadyapi svabhAvase prabheda hai to bhI nAmase bheda honeke kAraNa vyavahAramAtrase jJAnIke darzana hai, jJAna hai, cAritra hai / parantu paramArthase dekhA jAya to eka dravyake dvArA piye gae ananta paryAyI rUpatAse ekameka mile hue prabhedasvabhAva vastuko anubhava karane vAle
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 tahi paramArtha evaiko vaktavya iti cet- samayasAra jaha sikkamajjo ajjamA vitAu heDaM / taha vavahAreNa vidyA paramatthuvaesaNamasakkaM // 8 // to bhI zranArtha jaise, zranAryabhASA binA nahIM samajhe / vyavahAra vinA prANI, paramArthopadeza nahiM samajheM // 8 // yathA nApi zakyo'nAyanAryabhASAM vinA tu grAhayitum / tathA vyavahAreNa vinA paramArthopadezana mazakyam / yathA khalu mlecchaH svastItyabhihite sati tathAvidhavAcyavAcaka saMbaMdhAvabodha bahiSkRtatvAnna kiMcadapi pratipadyamAno meSa ivAnimeSonmepitacakSuH prekSata eva / yadA tu sa eva tadetadbhASAsaMbaMdhaikArthajJenAnyena tenaiva vA mlecchabhASAM samupAdAya svastipadasyAvinAzo bhavato bhavatvityabhidheyaM pratipAdyate tadA sadya evodyadamaMdAnaMdamayAzru jhalajhalallocanapAtrastatpratipadyata - nAmasaMjJa --jaha, gavi, sakka, aNajJja, aNaJjabhAsa, viNA, u, taha, vavahAra, viNA paramatthuvaesaNa, akru / dhAtusaMjJa-- sakka sAmarthyaM gAha sthApanAgrahaNapravesesu / prakRtizabda -- yathA na api zakya anArya, anAryabhASA, vinA tu, tathA, vyavahAra, vinA, paramArthopadezana azakya / mUladhAtu zaklR - samarthe, paMDita puruSoM kI dRSTimeM darzana bhI nahIM, jJAna bhI nahIM aura cAritra bhI nahIM, kintu ekamAtra zuddha jJAyaka bhAva hI hai / bhAvArtha -- isa zuddha grAtmA ke karmabaMdha ke nimittase prazuddhatA bhAtI hai, yaha bAta to dUra hI rahe, isake to darzana, jJAna, cAritrakA bhI bheda nahIM hai| phira bhI vyavahArI jana dharmoMko hI samajhate haiM, dharmIko nahIM jAnate, isaliye vastuke kucha asAdhAraNa gharmoko upadeza meM lekara prabhedarUpa vastumeM bhI dharmoke nAmarUpa bhedako utpanna karake aisA upadeza karate haiM ki jJAnIke darzana hai, jJAna hai, cAritra hai / prabhedameM bheda karanese isako vyavahAra kahA gayA hai / paramArthate vicArA jAya to ananta paryAyoMko eka dravya abhedarUpa piye hue baiThA hai, isa kAraNa bheda nahIM hai / yadyapi paryAya bhI dravyakA hI bheda hai, gravastu nahIM hai, tathApi yahA~ dravyadRSTise abhedako pradhAna mAnakara upadeza hai / prabhedadRSTimeM bhedako gorA karanese hI abheda acchI taraha jJAta ho sakatA hai, isa kAraNa bhedako gauNa karake vyavahAra kahA hai / tAtparya yaha hai ki bhedadRSTi meM nirvikalpa dazA nahI hotI aura sarAgIke jaba taka rAgAdika dUra nahIM hote, taba taka vikalpa banA rahatA hai / isa kAraNa bhedako gorA karake prabhedarUpa nivikalpa anubhava karAyA gayA hai| vItarAga honeke bAda to bhedAbhedarUpa vastukA jJAtA ho jAtA hai vahA~ nayakA abalambana ho nahIM rahatA / 3
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga eva / tathA kila lokoppAtmetyabhihite sati yathAvasthitAtmasvarUpaparijJAnabahiSkRtatvAnna kicidapi pratipadyamAno meSa ivAnimeSonmeSitacakSuH prekSata eva / yadA tu sa eva vyavahAraparamArthapapaprasthApitasamyagbodhamahAratharathinAnyena tenaiva vA vyavahArapathamAsthAya darzanajJAnacAritrANyatazaktuM yogyaH zakyaH taM / upa-diza dezane / padavivaraNa-yathA--avyaya / na adhyaya / api--avyaya / zaktUM yogyaH zakyaH--prathamA vibhakti ekavacana / anArtha:--na AryaH iti anAryaH pra0 e0 / anAryabhASAM--anAryasya prasaMgavivaraNa-anantara pUrva gAthAmeM zuddha prAtmAkA varNana kiyA gayA thA aura batAyA gayA thA ki vaha prabheda jJAyakamAtra hai vaha pramatta ba apramatta bhI nahIM hai, vahAM koI bheda hI nahIM hai / isapara yaha zaMkA uThanA prAsaMgika hai ki prAtmAmeM jJAna hai, darzana hai, cAritra hai yA prAtmA jJAnadarzanacAritra vAlA hai itanI bhedarUpa azuddhatA to hotI hI hai / isake uttara meM isa gAthAkA avatAra humrA hai| tathyaprakAza-(1) AtmasvarUpameM bandhapratyayaka azuddhatA nhiiN| (2) prAtmasvarUpa meM vastutaH guNabheda nahIM / (3) abheda grAtamavastukA paricaya karAneke liye bhedavidhise varNana karanekA vyavahAra Avazyaka ho jAtA hai / (4) paramArthataH abheda ekasvabhAva antastattvakA anubhava karane vAloMke to mAtra zuddha jJAyakabhAva ho hai / siddhAnta-(1) prAtmasvarUpa avikAra hai ! (2) AtmasvarUpa eka abheda hai| (3) AtmasvarUpake jJApana ke liye bhedavidhikA vyavahAra hai| dRSTi---1- akhaNDa paramazuddha nizcayanaya (44) / 2- zuddhanaya (46), 3-- bhedakalpanAsApekSa azuddha dravyAthika pratipAdakavyavahAra (82) / prayoga- apane aApake dhyAnameM jJAna darzana Adi guNoMkA cintana na karake mAtra jJAnasvarUpako hI jJAnameM lenA / / 7 / / bhedavyavahAra hai to eka paramArthakA hI upadeza karanA cAhie ? usake uttarameM gAthA sUtra kahate haiM---[yathA] jaise [anAryaH] mleccha puruSa [anAryabhASAM vinA tu] mleccha bhASAke binA to [grAhayitu] vastusvarUpa grahaNa karAye jAneko [api na zakyaH] zakya nahIM hai [tathA] usI taraha [vyavahAreNa vinA] vyavahArake binA [paramArthopadezanaM] paramArthakA upadeza karanA bhI [azakyam] zakya samartha nahIM hai / ___ tAtparya-upadeza va svAdhyAyase tattva sunakara yaha bhItara manana karanA hai ki yaha saba pratipAdana abheda catanyasvarUpako samajhake liye hai| TokArtha-jaise koI mleccha, kisI brAhmaNake dvArA 'svasti ho' aisA zabda kahe jAnepara usa prakArake usa zabdake vAcyavAcakasambaMdhake zAnase zUnya honese usakA artha kucha bhI
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 samayasAra totyAtmetyAtmapadasyAbhidheyaM pratipATAte tadA sadya evojhadamaMdAnaMdAntaHsundarabaMdhurabodhataraMgastatpratipadyata eva / evaM mlecchasthAnIyatvAjjagato vyavahAranayo'pi mlecchabhASAsthAnIyatvena paramArthapratipAdakatvAdupanyasanIyo'tha ca brAhmaNo na mlecchitavya iti vacanAdvyavahAranayo nAnusartavyaH // 8 // bhASA anAryaSA tAM / vinA-avyaya / tu-avyaya / grAhayitu-gRhantaM prerayituM / 'tathA--avyaya / vyavahAreNa-ta0 e0 / vinA-avyaya / paramArthopadezana-pra0 e0 / azakya--zaktaM yogyam zakyaM, na zava azakyam--prathamA ekavacana / / / na samajhatA humA brAhmaNake sAmane meDhekI taraha TakaTakI lagAkara dekhatA hI rahA ki isane kyA kahA hai ? taba usa brAhmaNakI bhASA tathA mlecchakI bhASA-ina donoMkA artha jAnane vAle anya kisI puruSane use mleccha bhASAmeM samajhAyA ki 'svasti' zabdakA artha hai 'terA kalyANa ho / ' usa samaya utpanna hue atyanta prAnandake prAMsuroMse usa mlecchake netra bhara pAye, isa taraha vaha mleccha usa 'svasti' zabdakA artha samajha hI letA hai / uso taraha vyavahArI jana bhI 'AtmA' aisA zabda kahe jAnepara yathAvasthita prAtmasvarUpake jJAnase rahita honeke kAraNa kucha bhI nahIM samajhatA humA maiMDheko taraha TakaTako lagAkara dekhatA hI rahatA hai| aura jaba koI vyava. hAra paramArtha mArgapara samyagjJAna rUpa mahArathako calAne vAle sArathoke samAna prAcArya yA anya koI vidvAn vyavahAramArgako dartakara 'darzana jJAna cAritra rUpa jo sadA pariNamana kare, vaha pAtmA hai aisA prAtmA zabdakA artha kahatA hai taba usI samaya utpanna hue atyaMta prAnanda vAle hRdaya meM sundara jJAnarUpa taraMgoMse pramudita vaha usa AtmazabdakA artha acchI taraha samajha jAtA hai / isa prakAra yahA~ jagatake mlecchasthAnIyapanA honese aura vyavahAranayake mleccha bhASAke tulya hone se vyavahAra paramArthakA kahane vAlA honese upadeza karane yogya hai / aura brAhmaNako mlecchita pAcaraNa karanA yogya nahIM hai, isa vacanase nizcaya kareM ki vyavahAranaya paramArthadarzIke anusaraNa karane yogya nahIM hai| bhAvArtha-zuddhanayakA viSaya abheda ekarUpa bastu hai, isa tathyako loka jAnate nahIM, kintu azuddhanayako hI jAnate haiM, kyoMki isakA viSaya bhedarUpa aneka prakAra hai, isaliye vyavahArake dvArA hI zuddhanayarUpa paramArthako samajha sakate haiM / isa kAraNa vyavahAranayakA paramArthopadezaka honese upadeza kiyA jAtA hai / so vyavahAropadezameM prAcArya vyavahArakA pAlaMbana nahIM karAte haiM, kintu vyavahArakA pAlaMbana chur3Akara paramArthameM pahuMcAte haiM / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki jJAnIke (prAtamAke) jJAna hai, darzana hai, cAritra hai yaha upadeza vyavahArase hI hai, paramArthase to vaha zuddha jJAyaka hI hai / isa
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga kathaM vyavahArasya paramArtha pratipAdakatvamiti cet - jo hi sueNahigacchai appANamiNaM tu kevalaM suddh| taM suyakevalimisiNo bhaNaMti loyappaIvayarA // 6 // jo suyaNANaM savvaM jANai suyakevali tamAhu jinnaa| gANaM appA savvaM jamA suyakevalI tahmA // 10 // (jumma) jo zrutavedita kevala, zuddha nijAtmA hi jAnatA hove / jJAnI RSidhara usako, nizcayazrutakevalI kahate // 6 / / jo saba zratako jAne, usako zrutakevalI prakaTa kahate / kyoMki sakala zrutakA jo, zAna hai so prAtmA hI hai // 10 // yo hi zrusenAbhigacchati AtmAnamimaM tu kevalaM zuddham / taM zrutakevalinamRSayo bhaNaMti lokapradIpakarAH // // yaH zrutajJAnaM sarvaM jAnAti zrutakevalinaM tamAhujinAH / jJAnamAtmA sarva yasmAcchta kevalI tasmAt // 10 // yaH zrutena kevalaM zuddhamAtmAnaM jAnAti sa zrutakevaloti tAvatparamArthoM yaH zrutajJAnaM sarva jAnAti sa zrutakevalIti tu vyavahAraH / tadatra sarvameva tAvat jJAnaM nirUpyamANaM kimAtmA kimanAtmA ? na tAvadanAtamA samastasyApyanAtmanazcetanetaparapadArthapaMcatayasya jJAnatAdAtmyAnupapatteH / tato gatyaMtarAbhAvAt jJAnamAtmetyAyAtyata: zrutajJAnamapyAtmaiva syAt / evaM sati ya nAmasaMjJa----ja, hi, suya, appa, ima, tu, kevala, suddha, ta, suyakevali, isi, loyappaIvayara, ja, suyagANa, samva, suyakevali, ta, jiNa, NANa, appa, sadhva, ja, suyakevali, ta / pAtusaMjJa-abhi-gaccha gatI, bhaNa vyaktAyAM vAci, jANa avabodhane / prakRtizabda-yat, hi, zruta, Atmana, idam, tu, kevala, zuddha, tat, zruta kevalin, RSi, lokapradIpakara, yat, zrutajJAna, sarva, zrutakelina, tat, jina, jJAna, Atman, sarva yat, tathyake pratipAdanapara yaha jijJAsA honA prAkRtika hai ki phira to vyavahAra kahA hI kyoM jAtA, sirpha paramArtha hI kahA jAnA cAhiye / isake samAdhAna ke liye isa gAthAkA avatAra huA hai| tathyaprakAza--(1) bhedavidhise pratipAdanarUparUpa vyavahArake binA abheda svatattvake aparicita jovoMko yaha paramArtha nahIM samajhAyA jA sakatA / (2) prabheda jJAyakasvarUpase aparicita yaha jIva anAdise hai, prataH vyavahAranaya va vyavahAra isa jIvakA upakArI hai, hastAvalambanarUpa hai / (3) paramArtha antastattvakA darzana anubhava karane vAle pavitra mAtamAvoMko vyavahAranaya va vyavahAra anusaraNIya (prayojanavAna) nahIM hai|| siddhAnta-(1) bhedavidhise sahaja tattvakA pratipAdana anusaraNIya vyavahAra hai|
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 samayasAra zrAtmAnaM jAnAti sa zrutakevalItyAyAti sa tu paramArthaM eva / evaM jJAnajJAninau bhedena vyapadizatA vyavahAreNApi paramArthamAtrameva pratipAdyate na kiMcidapyatiriktaM / zratha ca yaH zrutena kevalaM zuddhamAtmAnaM jAnAti sa zrutakevalIti paramArthasya pratipAdayitumazakyatvAdyaH zrutajJAnaM sarvaM jAnAti sa zrutakevalIti vyavahAraH paramArthapratipAdakatvenAtmAnaM pratiSThApayati // 10 // zrutakevalim tat / mUladhAtu-- zravaNe | abhigamlR gatau, ata sAtatyagamane brUtra vyaktAyAM vAci, jJA avabodhane / padavivaraNa - yaH - prathamA e0 / hi-avyaya / zrutena tR0 e0 / abhigacchati laT anya0 eka0 / AtmAnaM dvi0 e0 / imam dvi0 ekavacana / tu avyaya / kevala dvi0 e0 / zuddha dvi0 e0 / taM dvitIyA eka0 karmakAraka / zrutakevalinaM dvitIyA ekavacana karmavizeSaNa / bhaNati laT vartamAna, anya puruSa bahu0 / (2) vyavahAra paramArthake pratibodhakA prayojaka hai / (3) paramabhAvadarzI puruSoMko vyavahAranaya va vyavahAra anusaraNIya nahIM hotA / dRSTi - 1 - anupacarita paramazuddha sadbhUtavyavahAra va upacArita paramazuddha sadbhUtavyavahAra (66070) 2 - bhedakalpanAnirapekSa zuddha dravya pratipAdaka vyavahAra (80) / 3 - zuddhamaya (46) / prayoga - hama apane AtmAkI sahajazaktiyoMse apane zrAtmasvarUpakA paricaya karake zaktibhedake vikalpako tyAgakara apane meM vizrAma kareM aura cibrahmaprakAzakA anubhava kareM ||8|| aba prazna utpanna hotA hai ki vyavahAranaya paramArthakA pratipAdaka kaise hai ? usake uttara meM gAthA sUtra kahate haiM - [ yaH ] jo jIva [hi] nizcayataH [zrutena ] zrutajJAna se [tu imaM ] isa anubhava gocara [ kevalaM zuddha ] kevala eka zuddha [ zrAtmAnaM ] zrAtmAko [ zrabhigacchati ] sammukha hunA jAnatA hai [taM] use [lokapradIpakarAH ] lokako prakAza karane vAle [ RSayaH ] RSIzvara [ zrutakevalinaM] zrutakevalI [bharati ] kahate haiN| [yaH ] jo jIva [ sarva ] saba [ zrutajJAnaM ] zrutajJAna ko [ jAnAti ] jAnatA hai [taM] use [jinA:] jinadeva [ zrutakebalinaM ] zrutake valI [zrAhuH] kahate haiM [ yasmAt ] kyoMki [ sarva jJAnaM ] saba jJAna [ zrAtmA] zrAtmA hI hai [ tasmAt ] isa kAraNa [ zrutakevalI ] vaha zrutakevalI hai / tAtparya - paramArthataH AtmA kyA jAnatA hai isakA pratipAdana bAhya jJeyoMke nirdezase ho pAtA hai / TIkArtha - jo zrutajJAna se kevala zuddha AtmAko jAnatA hai vaha zrutakevalo hai, yaha to paramArtha hai, aura jo saba zrutajJAnako jAnatA hai vaha zrutakevalI hai yaha vyavahAra hai / aba yahA~ vicAraye ki yahAM nirUpaNa kiyA jAne vAlA saba hI jJAna zrAtmA hai ki anAtmA ? unameM se anAtmA kahanA to ThIka nahIM hai, kyoMki jar3arUpa anAtmA zrAkAzAdi pAMca dravya haiM unakA
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga kuto vyavahAranayo nAnusatavya iti cet - vavahAro'bhUyattho bhUyattho desido du muddhaNo / bhUyatthamassido khalu sammAiTTI havai jIvo // 11 // vyavahAra prasUtArya ru, bhUtArtha zuddhanaya kahA gayA hai / bhUtArya prAdhayI hI, samyagdRSTI puruSa hotA / / 11 / / vyavahAro'bhUtArtho bhUtArtho darzitastu zuddhanayaH / bhUtArthamAzritaH khalu samyagdRSTirbhavati jIvaH // 11 // vyavahAranayo hi sarva evAbhUtArthatvAdabhUtamarthaM pradyotayati / zuddhanaya eka eva bhUtArthasvAd bhUtamarthaM pradyotayati / tathAhi-yathA prabalapaMkasaMvalanatirohitasahjakAcchabhAvasya payaso'nubhavitAraH puruSAH paMkapayasovivekamakurvanto bahvo'nacchameva tadanubhavati / kecittu svakaravikIrNakatakanipAtamAtropajanitapaMkapayasovivekatayA svapuruSAkArAvirbhAvitasahajaikAcchabhAvatvAdacchameva lokapradIpakarA:-prathamA0 eka0 kartAkAraka / yaH-prathamA ekavacana sarvanAma kartA / shrutjnyaan-dvitiiyaa| eka0 karmaH / sarva-dvi0 e0 karmavizeSaNa / jAnAti-laT vartamAna anya puruSa ekavacana / zrutakevalinadvi0 ekavacana / taM-dvi0 e0 karma / AhuH-laT vartamAna anya0 bhuvcn| jinA:-prathamA bahu0 / jJAna-pra0 e. / AtmA--pra0 eka0 / sarva-pra0 e0 / yasmAt-paMcamI0 eka0 / zrutakevalI-prathamA0 eka0 kartAkAraka / tasmAt-paMcamI vibhakti ekavacana // 6-10 / / jJAnake sAtha tAdAtmya nahIM hai / isalie anya upAyakA abhAva honese jJAna prAtmA hI hai aisA luthya siddha hotA / zru tajJAna bhI AtmA hI hai aisA honepara yaha siddha humA ki jo prAtmAko jAnatA hai vaha zru takevalI hai aura vahI paramArtha hai / isa taraha jJAna aura jJAnoko bhedase kahane vAle vyavahArase bhI paramArthamAtra hI kahA jAtA hai, usase adhika kucha bhI nahIM / athavA jo zru tajJAnase kevala zuddha prAtmAko jAnatA hai vaha zru ta kevalI hai, isa paramArthakA nizcayanayake dvArA kahanA azakya hai, isalie jo samasta zru tajJAnako jAnatA hai, vaha va takevalI haiM, aisA batAne vAlA vyavahAranaya paramArthakA pratipAdaka honeke kAraNa apaneko pratiSThita karAtA hai / bhAvArtha-jo dvAdazAGgake jAnanarUpa pariNata mAtra AtmAko jAnatA hai, vaha zratakevalI hai yaha to paramArthakA kathana hai aura vahI saba dvAdazAGga zAstrajJAnako jAnatA hai yaha kahanA vyavahArakathana hai / vastuviSayaka jJAna AtmA hai aisA jisane jJAnako jAnA usane pAtmA ko ho jAnA yahI paramArtha hai / isa prakAra jJAna aura jJAnIke bheda kahane vAle vyavahArane bhI paramArtha ho kahA, anya kucha nahIM khaa| yahA~ aisA hai ki paramArtha kA viSaya to kathaMcita vacanagocara nahIM bhI hai; isalie vyavahAranaya hI paramArtha prAtmAkA pratipAdana karatA hai|
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra tadanubhavaMti / tathA prabalakarmasaMvalanatirohitasahajakajJAyakasyAtmano'nubhavitAraH puruSA prAtmakarmaNovivekamakurvanto vyavahArabimohitahRdayAH pradyotamAnabhAvavaizvarUpyaM tamanubhadaMti / bhUtArthadazinastu svamatinipAtitazuddhanadhAnubodhamAtropajanitAtmakarmavivekatayAM svapuruSAkArAni vita __ nAmasaMjJa--babahAra, abhUyatya, bhUyaMttha, desida, hu, suddhaNaya, bhUyastha, assida, khalu, sammAiTTi jIva / dhAtusaMjJa-vi-ava hara haraNe, bhava sattAyAM, sujbha narmalye, ne prApaNe, assa AzrayaNe, hava sattAyAM, jIva prAgadhAraNe, samaaMca pUjAyAM / prakRtizabda-vyavahAra, abhUtArtha, bhUtArtha, dezita, khalu, zuddhanaga, bhUtArtha, Azrita, khalu, samyagdRSTi, jIva / mUladhAtu-vi-aba-i haraNe / bhU sattAyAM / A-vijJa sevAyAM / padaviSa prasaMgavidharaNa- anantara pUrva gAthAmeM kahA gayA thA ki vyavahArake binA paramArthakA samajhAyA jAnA azakya hai, ataH vyavahAra paramArthakA pratipAdaka hai / so yahA~ usake vivaraNa kI jijJAsAkA samAdhAna hai ki vyavahAra paramArthakA pratipAdaka kaise hai ? tathyaprakAza-(1) paramArthataH prAtmA apaneko (jeyAkArapariNata apaneko) hI jAnatA hai. / (2) paramArthataH prAtmA kise jAnatA hai yaha sIdhA kahanA azakya hai so prAtmA jisa samaya jisa vastuke viSayameM jAnakArI kara rahA hai usa vastuko jAnatA hai yoM kahakara samajhAyA jAtA hai / (3) anya dRSTAntase isa tathyako samajhe jaise ghaTako jAnane vAlA prAtmA paramArthase kyA jAna rahA hai ? paramArthase vaha ghaTake viSayake jJAnarUpase pariNata mAtra (zuddha) apane prAtmA ko jAna rahA hai, kintu paramArthataH vaha kise jAna rahA hai yaha sIdhA kahanA azakya hai so vaha ghaTako jAna rahA hai yoM kahakara samajhAyA jAtA hai / (4) paravastuko jAnanekI bAta kahanA vyavahAra hai aura usa prakArake jJAnase pariNata mAtra (zuddha) prAtmAko jAnanA yaha paramArtha hai / (5) isa prakaraNameM dRSTAnta zrutakevalokA diyA hai jo dvAdazAGga zrutako jAnatA hai vaha zrutakevalI paramArthase kisako jAnatA hai ? vaha paramArthase dvAdazAMga zrutake viSayake jJAnase pariNata mAtra (zuddha) pAsmAko jAnatA hai, kintu paramArthataH yaha kise jAnatA yaha sIdhA kahanA azakya hai so vaha dvAdazAGga zratako jAnatA hai yoM vyavahArase samajhAyA jAtA hai / (6) antardRSTise vyavahAra va paramArtha dekhiye-- takevalI dvAdazAGgadhuta jJAnako jAnatA hai / yahA~ jJAna jJAnIkA bheda kiyA vaha vyavahAra hai, bheda na kara prAtmA hI lakSita ho vaha paramArtha hai / (7) antardRSTi kA dUsarA dRSTAnta-ghaTajJAnI vyavahArase ghaTajJAnako jAnatA hai, paramArthataH vahAM prAtmAko jAnatA hai / yahAM zAna jJAnIkA bheda kiyA vaha vyavahAra hai, bheda na kara vahAM prAtmA ho lakSita ho vaha paramArtha hai| siddhAnta-(1) paramArthataH prAtmA prAtmAko jAnatA hai| (2) vyavahArataH prAtmA paravastuko jAnatA hai
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 pUrva raMga sahajai kajJAyakasvabhAvatvAt pradyotamAnakajJAyakabhAvaM tamanubhavati / tadatra ye bhUtArthamAzrayaMti ta eva samyak pazyaMtaH samyagdRSTayo bhavaMti na punaranye katakasthAnIyatvAcchuddhanayasyAtaH pratyagAtmadarzibhirvyavahArayo nAnusarttavyaH / zratha ca keSAMcitkadAcitsopi prayojanavAn / yataH raNa - vyavahAraH prathamA vibhakti ekavacana kartAkAraka, abhUtArtha: prathamA vibhakti ekavacana kartRvizeSaNa, bhUtArtha: prathamA eka0, dezitaH- prathamA ekavacana danta kriyA khalu-avyaya, zuddhayaH--prathamA0 eka0, bhUtArtha- dvitIyA ekavacana, AzritaH prathamA ekavacana, khalu -adhyaya, samyagdRSTiH prathamA vibhakti ekavacana, bhavati laT vartamAna anya puruSa ekavacana, jIvaH prathamA vibhakti ekavacana // 11 // dRSTi - 1 - kArakakArakibhedaka sadbhUtavyavahAra (73) / 2 - svAbhAvika upacarita svabhAva vyavahAra, parakartRtva vyavahAra (105, 126) / prayoga - vyavahArase apanI sarva kalAyeM jAnakara antardRSTise paramArtha sahaja jJAnamAtra apane AtmAko anubhavanA cAhiye // 6- 10 // aba prazna uThatA hai ki pahale kahA thA ki vyavahArako aMgIkAra nahIM karanA, parantu jaba yaha paramArthakA kahane vAlA hai to aise vyavahArako kyoM nahIM aMgIkAra karanA cAhiye ? isake uttara meM gAthAsUtra kahate haiM -- [ vyavahAraH ] vyavahAranaya [ zrabhUtArthaH] prabhUtArtha hai [tu] aura [ zuddhayaH] zuddhanaya [ bhUtArthaH ] bhUtArtha hai aisA [dazitaH ] RSIzvaroMne dikhalAyA hai / [bhUtArthaM ] bhUtArthake [ zrAzritaH] mAzrayako prApta [jovaH ] jIva [ khalu ] nizcayataH [ samya] samyagdRSTi [bhavati ] hai / tAtparya - sahaja svayaM siddha antastatva bhUtArtha hai, anya saba prabhUtArtha hai / TIkArtha - samasta vyavahAranaya prabhUtArthaM honese prabhUtArthako prakaTa karatA hai aura kevala zuddhatya hI bhUtArtha honeke kAraNa sahaja satyabhUta arthako prakaTa karatA hai| jaise prabala kIcar3a ke milane se jisakA nirmala svabhAva zrAcchAdita ho gayA hai, aise jalake pranubhava karane vAle bahuta se puruSa to aise haiM ki jala aura kIcar3akA bheda na karake usa maiMle jalakA hI anubhava karate haiM aura koI puruSa apane hAthase nirmalI auSadhi DAlakara kardama aura jalako bhinna-bhinna karane se jisameM apanA puruSAkAra dikhalAI de aise svAbhAvika nirmala svabhAvarUpa jalako ponekA anubhava karate haiM / usI prakAra prabala karmake saMyoga honese jisakA svAbhAvika eka jJAyakabhAva AcchAdita ho gayA hai, aise AtmA ke anubhava karane vAle puruSa zrAtmA aura karmakA bheda na karake vyavahAra meM vimohitacitta hote hue, jisake bhAvoMkA anekarUpapanA prakaTa hai aise azuddha zrAtmAkA hI anubhava karate haiM aura zuddhanayake dekhane vAle jIva apanI buddhise prayukta zuddhanayake anusAra jJAnamAtrase utpanna hue zrAtmA aura karmakI viveka-buddhise apane puruSAkArarUpa svarUpa
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra suddho suddhAdeso NAyabbo paramabhAvadarisIhi / vavahAradesidA puNa je du aparame hidA bhAve // 12 // zuddha zuddhadezaka naya--ko jAno paramabhAvadarzI gaNa / jo aparamamAvasthita, unako vyavahAravezana hai // 12 // zuddhaH zuddhAdezo jJAtavyaH paramabhAvazibhiH / vyavahAradezitAH punarye tvaparame sthitA bhAve / / 12 // ye khalu paryaMtapAkottIrNajAtyakAttasvarasthAnIyaM paramaM bhAvamanubhavaMti, teSAM prathamadvitIyAdyanekapAkaparamparApattyamAna kArtasvarAnubhavasthAnIyaparamabhAvAnubhavanazUnyatvAcchuddhadravyAdezitayA __ nAmasaMjJa--- suddha, suddhAdesa, NAyabva, paramabhAvarisi, vabahAradesida, puNa, ja, du, aparama, bhAva, se prakaTa hue svAbhAvika eka jJAyakabhAvapanese jisameM eka jJAyakabhAva prakAzamAna hai aise zuddha prAtmAkA anubhava karate haiM / isalie jo puruSa zuddhanayakA prAzraya karate haiM ve hI samyak avalokana karate hue samyagdRSTi haiM aura jo prazuddhanayakA sarvathA prAzraya karate haiM ve samyagdRSTi nahIM haiM, kyoMki zuddhanaya nirmalI dravyake samAna hai| isa kAraNa karmase bhinna prAtmAko jo dekhanAH cAhate haiM unheM vyavahAranaya aMgIkAra nahIM karanA cAhiye / bhAvArtha---yahA~ vyavahAranayako abhUtArtha aura zuddhanayako bhUtArtha kahA hai / jo sahaja astitvamaya hai use bhUtArtha kahate haiM aura jo sahaja nahIM hai, kintu aupAdhika hai use abhUtArtha kahate haiM / isakA abhiprAya yaha hai ki zuddhanayakA viSaya sahaja abheda ekAkArarUpa nitya dravya hai isakI dRSTi meM bheda nahIM dIkhatA / isaliye isakI dRSTi meM vaha prabhUtArtha avidyamAna-asatyArtha hI kahanA cAhiye / yahA~ aisA samajhiye ki jinavANI syAdvAdarUpa hai, prayojanake base nayako mukhya gauNa karake kahatI hai / bhedarUpa vyavahArakA pakSa to prANiyoMko anAdikAlase hai ho aura usakA upadeza bhI bahudhA sabho parasparameM karate haiM, kintu AgamameM vyavahArakA upadeza zuddhanaya kA sahAyaka jAnakara kiyA hai| cUMki zuddhanayakA pakSa isa jIvane kabhI nahIM grahaNa kiyA tathA usakA upadeza bhI kahIM kahIM hai, isaliye bhagavaMtone zuddhanayake grahaNakA phala mokSa jAnakara isIkA upadeza mukhyatAse diyA hai ki zuddhanaya bhUtArtha hai, satyArtha hai, imIkA pAzraya karanese samyagdRSTi ho sakatA hai, isake jAne binA vyavahArameM jaba taka magna hai taba taka AtmAkA jJAna zraddhAnarUpa nizcayasamyaktva nahIM ho sakatA / / prasaGgavivaraNa-- zuddha zAyakasvarUpa prAtamA paramArtha hai usako samajhAneke liye bhedavidhise pratipAdana karane vAlA vyavahAra prayojanabAna hai, kintu paramabhAvadarzI puruSoMko vyavahAranaya prayojanavAna nahIM, prataH vyavahAranayakA anusaraNa nahIM karanA cAhiye yaha prasaMga isa
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga samudyotitAskhalitakasvabhAvakabhAvaH zuddhanaya evoparitanaikapratirikAsthAnIyatvAtparijJAyamAnaH prayojanavAn / ye tu prathama dvitIyAdhanekapAkaparaMparApacyamAnakArtasvarasthAnIyamaparamaM bhAvamanubhavati hira / dhAtusaMjJa-sujjha naimalye, disa prekSaNe, darisa darzanAyAM, TThA gatinivRttI / prakRtizabda - zuddha, zuddhA. sthala taka cala rahA hai / so usI viSayameM yaha jijJAsA honA prAkRtika hai ki vyavahAranayakA manusaraNa kyoM nahIM karanA cAhiye / isake ho uttarameM isa gAthAkA avatAra huA hai| tathyaprakAza-(1) jo sahaja zAzvata sat (bhUta) artha hai vaha bhUtArtha hai / (2) jo sahaja zAzvata sat (bhUta) artha nahIM vaha abhUtArtha hai / (3) abhUtArtha mithyA nahIM, kintu sahaja zAzvata svabhAva anubhUyamAna honepara abhUtArtha mithyA hai / (4) upAdhisaMsarga, bandhana, kSaNika bhAva, vikAra, guNabheda, kArakakArakibheda, guNaguNibheda, upacAra--ye saba abhUtArtha haiN| (5) prabhUtArtha se haTakara bhUtArthakA prAzraya karaneke liye prathama kadama bhedavijJAna hai, dvitIya kadama zuddhanayakA pAlambana hai| __ siddhAnta--(1) sahaja zAzvata abheda caitanyasvabhAva bhUtArtha hai / (2) guNaguNibheda, kArakakArakibheda, guNabheda, kSariNakabhAva, vikAra, upAdhibandhana, upacAra Adi ye saba abhUtArtha haiN| dRSTi--1- zuddhanaya, paramazuddhanizcayanaya bhedakalpanAnirapekSa zuddhadravyAthikapratipAdaka (44, 46, 80) / 2-- guNaguNi bodhaka paramazuddha sadbhUtavyavahAra (66), kArakakArakibhedakasadbhUtavyavahAra (73), bhedakalpanAsApekSa azuddha dravyAthikapratipAdakavyavahAra, upacarita paramazuddhasadbhUtavyavahAra, bhedakalpanAsApekSa prazuddha dravyAthikanaya (82, 70, 26), sattAgINotpAdavyayagrAhakanitya azuddha paryAyAthikanaya (37), upAdhisApekSa azuddha dravyAthikanaya (24), parasambandhavyavahAra {125), upacAra (103 se 151) Adi / prayoga---paramazuddhanizcayanaya athavA zuddhanaya bhUtArthako viSaya karate haiM zeSa sabhI naya prabhUtArthako viSaya karate haiM, kintu vastukA paricaya karAte haiM / so vastuparicayake liye sarva nayoMkA upayoga kara bhUtArthasammukha hote hue sarvanayoMkA parityAga karake eka zuddha nathakA mAlambana lekara bhUtArtha sahaja antastatvako anubhavanA cAhiye // 11 // aba kahate haiM ki yaha vyavahAranaya bhI kisI kisIko, kisI kAla meM prayojanavAn hai, sarvathA niSedhya karane yogya nahIM hai, isaliye isakA upadeza hai--[paramamAvazibhiH] jo zuddhanaya taka pahuMcakara zraddhAvAna hue tayA pUrNa jJAnacAritravAna ho gaye unako to [zuddhAdezaH] zuddha jJAyakamAtra AtmAkA upadeza karane vAlA [zuddhaH] zuddhanaya [jAtavyaH] jAnane yogya hai
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 samayasAra teSAM paryantapAkottIrNajAtyakArtasvarasthAnIya paramabhAvAnubhavanazUnyatvAdazuddhadravyAdezitayopazitaprativiziSTakabhAvAnekabhAvo vyavahAranayo vicitravarNamAlikAsthAnIyatvAtparijJAyamAnastadAtve prayojanavAn, tIrthatIrthaphalayoritthameva vyavasthitatvAt / uktaM ca--jai jiNamayaM pavajaha deza, paramabhAvadarzina, vyavahAradezita. punas, yata, tu, aparama, sthita, bhAva / mUladhAtu --- zir avalokane, [punaH] aura [ye tu] jo jIva [ aparame bhAve] aparamabhAva meM arthAt zraddhA, jJAna aura cAritra ke pUrNa jAcako nahIM pahuMca mAge mI pAdApA, naNA sAdhaka avasthA ho [sthitAH] Thahare hue haiM ve [vyavahAradezitAH] vyavahAra dvArA upadeza karane yogya haiM / tAtparya-prAk padavImeM vyavahAralayakA upadeza prayojanavAn hai ! . TokArtha- jo puruSa antima pAkase utare hue zuddha soneke samAna vastuke utkRSTa prasAdhAraNa bhAvakA anubhava karate haiM unako prathama dvitIya Adi aneka pAkoMko paramparAse pacyamAna (pakAye jAte hue) azuddha suvarNake samAna aparamabhAvakA arthAt anutkRSTa madhyama bhAvakA anu. bhava nahIM hotaa| isa kAraNa zuddhadravyakA hI kahane vAlA honese jisane pracalita prakhaMDa ekasvabhAvarUpa eka bhAva prakaTa kiyA hai, aisA zuddhanaya hI uparitana eka zuddha suvarNAvasthAke samAna jAnA humA prayojanavAn hai / parantu jo puruSa prathama dvitIya Adi aneka pAkoMko paramparAse pacyamAna azuddha suvarNake samAna bastuke anutkRSTa madhyama bhAvakA anubhava karate haiM unako antima pAkase utare hue zuddha suvarNa ke samAna vastuke utkRSTa bhAvakA anubhava na honese usa kAlameM jAnA huyA vyavahAranaya hI prayojanavAna hai / (kyoMki vyavahAranaya azuddha dravyako kahane vAlA honese bhinna-bhinna eka ekabhAvasvarUpa anekabhAva dikhalAtA hai tathA vaha vicitra aneka varNamAlAke samAna hai| isa taraha apane-apane samayameM donoM hI naya kAryakArI haiM) kyoMki tIrtha aura tIrthake phalakI aisI ho vyavasthiti hai / (jisase tarA jAve vaha tIrtha hai, aisA to vyavahAra dharma hai aura jo pAra honA vaha vyavahAradharmakA pala hai nathavA apane svarUpa kA pAnA vaha tIrthaphala hai)| aisA hI dUsarI jagaha bhI 'jai jiNamayaM' ityAdi gAthAmeM kahA hai / artha-yadi tuma jainadharmakA pravartana cAhate ho to vyavahAra aura nizcaya ina donoM nayoMko mata chor3o, kyoMki eka vyavahAranayake binA to tIrtha yAne vyavahAramArgakA nAza ho jAyagA cihnita jinendra bhagavAnake vacaname jo puruSa ramaNa karate haiM---pracura prItisahita abhyAsa karate haiM, ve puruSa svayaM mithyAtva-karmake udayakA vamana karate hue isa utkRSTa paramajyotisvarUpa sanAtana sarvathA ekAMtarUpa kunayake pakSase khaMDita nahIM hone vAle samayasArako nirakhate haiM / bhAvArtha--jinavacana syAvAdarUpa haiM, jahA~ do nayoMke viSayakA virodha hai, jaise jo /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga tAmA vavahArariMgacchae muyaha / ekkeNa viNA chijjai titthaM aNNe uNa taccaM / ubhayanayavirodhadhvaMsini sthAtpadAMke, jinavacasi ramate ye svayaM vAMtamohAH / sapadi samayasAraM te paraM dizi dezane, SThA gtinivRttau| padavivaraNa-zuddhaH-prathamA eka / zuddhAdeza:-prathamA eka0 / jJAtavyaHaura dUsare nizcayake kinA tasya (stu kA nAza ho jaaygaa| bhAvArya--lokameM soneke solaha tAya prasiddha haiM unameM pandraha tAva taka to parasaMyoga kI kAlimA rahatI hai, ata: taba taka use azuddha kahate haiM aura phira tAva dete-dete jaba aMtima tAvase utare, taba solahavAna zuddha suvarNa kahalAtA hai / jina jIvoMko solahavAna vAle sone kA jJAna, zraddhAna tathA usakI prApti huI hai unako paMdrahavAna takakA sonA kucha prayojanavAn nahIM hai / aura jinako solahavAna vAle zuddha suvarNakI prApti jaba taka nahIM huI taba taka paMdrahavAna takakA bhI prayojanIya hai| usI taraha yaha jIva padArtha pudgalake saMyogase azuddhaanekarUpa ho rahA hai / so jinako saba paradravyoMse bhinna eka jJAyakatAmAkA jJAna, zraddhAna tathA AcaraNarUpa prApti ho gaI hai unako to dUgalasaMyogajanita anekarUpatAko kahane vAlA azuddhanaya kucha prayojanavAn nahIM hai, aura jaba taka zuddhabhAvako prApti nahIM huI hai taba taka jitanA prazaddhanayakA kathana hai utanA yathApadavI prayojanavAna hai / ataH jiravacanoMkA sunanA, dhAraNa karanA tathA jinavacanake kahane vAle zrI jinagurukI bhakti, jinabiMbakA darzana ityAdi vyavahAra mArgameM pravRtta honA prayAjanavAna hai / aura jisake zraddhAna aura jJAna to huA, para sAkSAtrA na huI, taba taka paradravyakA prAlaMbana chor3anerUpa aNuvrata aura mahAbratakA grahaNa, samiti, gupti, paMcaparameSThIke dhyAnarUpa pravartana tathA usI prakAra pravartana karane vAloMkI saMgati karanA aura vizeSa jAnaneke lie zAstroMkA abhyAsa karanA ityAdi vyavahAramArgameM svayaM pravartana karanA tathA anyako pravRtta karanA Adi saba vyavahAranayakA upadeza aMgIkAra karanA prayojanavAn hai / vyavahAranayako zuddhanayake samakSa prasatyArtha kahA gayA hai, yadi koI use sarvathA asatyArtha jAnakara chor3a de to vaha zubhopayogarUpa vyavahArako hI chor3a degA aura cUMki zuddhopayogakI sAkSAta prApti huI nahIM, isaliye ulTA azubhopayogameM hI Akara bhraSTa hokara yathAkathaMcit svecchArUpa pravRtti karegA taba narakAdigati tathA paramparAse nigodako prApta hokara saMsArameM hI bhramaNa karegA / isa kAraNa sAkSAt zuddhanayakA viSaya jo zuddha prAtmA hai usakI prApti jaba taka na ' ho taba taka vyavahAra bho prayojanavAna hai / aisA syAdvAdazAsana meM zrI guruoMkA upadeza hai| ... isI arthakA kalazarUpa kAvya TIkAkAra kahate haiM- "ubhaya" ityAdi / prartha-nizcaya vyavahArarUpa do nayoMmeM viSayake bhedase hone vAle parasparake virodhako dUra karane vAle syAlpadase
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra jyotiruccaranavamanayapakSAkSuNNamIkSata eva // 4 // vyayaharaNanayaH syAdyadyapi prAkpadacyAmiha nihitapadAnAM haMta hastAvalaMbaH / tadapi paramamartha ciccamatkAramAtraM paravirahitamaMtaH pazyatAM prathamA ekavacana, kRdanta kriyA, paramabhAvadazibhiH-tRtIyA bahu0 kartAkAraka / vyavahAradezitAH-prathamA cihnita jinendra bhagavAnake vajanameM jo puruSa ramaNa karate haiM--pracura prItisahita abhyAsa karate haiM, ve puruSa svayaM mithyAtvakarmake udayakA vamana karate hue isa utkRSTa paramajyotisvarUpa sanAtana, pataMga ekAMta mudapake pAze maMDita hone vAle samayasArako nirakhate haiM / bhAvArtha:-jinavacana syAdvAdarUpa hai, vahA~ do nayoMke viSayakA virodha hai, jaise jo sadrUpa hai vaha asadrUpa nahIM hotA, jo eka hai vaha aneka nahIM hotA, nitya hai vaha anitya nahIM hotA, bhedarUpa hai vaha abhedarUpa nahIM hotA, zuddha hai vaha azuddha nahIM hotA ityAdi nayoM ke viSayoM meM virodha hai, vahAM jinavacana kathaMcit vivakSAse sat-prasadrUpa, eka-anekarUpa, nityaanityarUpa, bheda-abhedarUpa, zuddha-azuddharUpa jisa prakAra vidyamAna vastu hai, usI prakAra kahakara virodha miTA detA hai, jhUThI kalpanA nahIM karatA / isaliye dravyArthika, paryAyAthika donoM nayoM meM prayojanake vaza zuddha dradhyAthikako mukhyakara nizcayanaya kahatA hai aura prazuddha dravyAthikarUpa paryAyAdhikako gauNakara vyavahAranaya kahatA hai / isa prakAra jinavacanameM jo puruSa ramaNa karate haiM, ve isa zuddha AtmAko yathArtha pAte haiM, anya sarvathA ekAMtavAdI vastutathyako nahIM pAte / aba kahate haiM ki vyavahAranayako kathaJcit prayojanavAna kahA hai to bhI yaha kucha vastubhUta nahIM hai| "vyavaharaNa" ityAdi / prartha-yadyapi isa prathama padavImeM yAne jaba taka zuddha svarUpakI prApti na huI ho taba takako sthitimeM jinhoMne apanA paira rakhA hai, aise puruSoMke liye vyavahAranayako hastAvalambatulya kahA hai to bhI jo puruSa caitanyacamatkAramAtra, paradravyabhAvoMse rahita zuddhanayake viSayabhUta parama prarthako aMtaraMgameM avalokana karate haiM, usakA zraddhAna karate haiM tathA usa svarUpameM lonatArUpa cAritrabhAvako prApta hote haiM, unake liye yaha vyavahAranaya kucha bhI prayojanavAna nahIM hai arthAta zuddhastrarUpakA jJAna, zraddhAna tathA prAcaraNa hone ke pazcAt prazuddha naya kucha bhI prayojanabhUta nahIM hai / praba Ageke kalazameM nizcayasamyaktvakA svarUpa kahate haiM - "ekatye" ityAdi / arthazuddhanayase ekatvameM niyasa, apane guNa paryAyoM meM vyApaka, pUrNa jJAnadhana, anya dravyoMse pRthaka isa prAtmAkA jo darzana hai yaha ho niyamase sabhyagdarzana hai aura yaha prAtmA utane hI mAtra hai / isa nava tattvakI paripATIko chor3akara hamako to eka yaha prAtmA ho prApta hogii|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 pUrva raMga naiSa kiMcit // 5 // ekatve niyatasya zuddhanayato vyApturyadasyAtmanaH / pUrNajJAnadhanasya darzanamiha dravyAMtarebhyaH pRthak / / samyagdarzanametadeva niyamAdAtmA ca taavaanyN| tanmuktvA navatattvasaMtatibahu0, puna:-avyaya, ye-prathamA bahu0, tu-avyatha, aparame-saptamI eka0, sthitAH-prathamA bahu0, bhAve bhAvArtha-apanI sabhI svAbhAvika tathA naimittika avasthArUpa guNaparyAyabhedoM meM vyApa kara rahane vAlA yaha prAtmA zuddhanayake dvArA ekatvameM nizcita kiyA gayA hai-- zuddhanayase jJAyakamAtra eka prAkAra dikhalAyA gayA hai, usako saba anya dravyoM aura anya dravyoMke bhAvoM se pRthak dekhanA aura zraddhAna karanA so niyamase samyagdarzana hai / zuddhanayakA viSayabhUta prAtmA pUrNa jJAnaghana hai saba lokAlokakA jAnanahAra jJAnasvarUpa hai, aise AtmAkA zraddhAnarUpa jo samyagdarzana hai vaha kucha prAtmAse bhinna padArtha nahIM hai, prAtmAkA hI pariNAma hai / isalie prAtmA hI hai / isa kAraNa jo samyagdarzana hai baha prAtmA hai, anya nahIM hai / yahA~ yaha jJAtavya hai ki naya zrutapramANake aMza haiM, isalie zuddhanaya bhI zrutapramANakA hI aMza huA / zrutapramANa hai vaha parokSa pramANa hai, kyoMki zrutapramANane vastuko prAgamase jAnA hai / yaha zuddhanaya bhI saba dravyoMse bhinna prAtmAkI saba paryAyoMmeM vyAsa pUrNacaMtanya kevalajJAnarUpa saba lokAlokake jAnane vAle asAdhAraNa caitanyadharmako parokSa dikhalAtA hai, usako yaha vyavahArI chamasya alpajJAnI jIva prAgamase pramANa mAnakara sAnubhava prAtmAkA zraddhAna kare, vahI zraddhAna nizcayasamyagdarzana hai / jaba taka vyavahAranayake viSayabhUta jIvAdika bhedarUpa tattvoMkA hI zraddhAna rahatA hai taba taka nizcayasamyagdarzana nahIM hotA / isalie prAcArya kahate haiM ki ina tattvoMkI saMtati yAne paripATIko chor3akara zuddhanayakA viSayabhUta eka yaha prAtmA hI hamako prApta homo, hama anya kucha nahIM cAhate / yaha vItarAgatA pAnekI prArthanA hai, kucha nayapakSa nahIM hai / sarvathA nayoMkA pakSapAta mithyAtva hai / jaise prAtmA caitanya hai mAtra itanA hI AtmAko mAne to caitanyamAtra to nAstikake atirikta sabhI mata vAle prAtmAko mAnate haiM, yadi itane hI zraddhAnako samyaktva pahA lAya to sabhIke samyaktva siddha ho jAyagA / so aisA nahIM, to kyA hai ? sarvajJako vANI meM jaisA pUrNa prAtmAkA svarUpa kahA hai vaisA zraddhAna honese nizcayasamyaktva hotA hai / praba prAgeke vaktavyakI utthAnikArUpa kalaza kahate haiM, 'ataH' ityAdi / artha-aba zuddhanayake prAdhIna vaha bhinna prAtmajyoti pragaTa hotI hai jo navatattvameM prApta honepara bhI apane ekatvako nahIM chodd'tii| bhAvArtha-navatattvoMmeM prApta humA prAtmA bhanekarUpa dIkhatA hai| vAstavameM yadi isakA bhinna svarUpa vicArA jAya to yaha apanI caitanyacamatkAramAtra jyotiko nahIM chodd'taa| prasaMgavivaraNa- anantarapUrva yaha batAyA thA ki kinhIMko kabhI vyavahAranaya bhI
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra mimAmAtmAyamekostu naH // 6 // ataH zuddhanayAyasaM pratyagjyotizcakAsti tat / navatattvagatatvepi yadekatvaM na muMcati / / 7 / / saptamI ekavacana // 12 // prayojanavAna hai / isake vivaraNa ke sAtha aba yaha nizcita kiyA jA rahA hai ki jinazAsana meM donoM hI napa apanI-apanI bhUmikAmeM upayogI haiM / __ tathyaprakAza-(1) jo sahaja zuddha cinmAtra paramabhAvake anubhavI haiM unako zuddhAdezaka zuddhanaya hI jJAtavya hai / (2) jo jaba taka paramabhAva meM sthita nahIM ho sakate haiM unako taba taka vyavahAropadeza upakArI hai / (3) zuddhanaya ekatvavibhakta zuddhadravyakA Adeza karatA hai / (4) vyavahAranaya guNaguNIbhedarUpa, nAnAguNarUpa, paryAyabhedarUpa azuddha (bhadarUpa athavA malina) dravyakA Adeza karatA hai / (5) vyavahAranayake ucchedase tIrthakA (prAtmalAbhopAyakA) uccheda ho jAyagA / (6) nizcayanayake ucchedase tIrzaphalakA (prAtmanAbhakA! uccheda ho jaaygaa| (7) syAdvAdarUpa jinavacanakA jo sAdara abhyAsa karate haiM ve yathAzIghra prakhaMDa samayasAra (sahaja paramAtmatatva) kA avalokana kara lete haiM / (8) prAk padavImeM vyavahAranaya upAdeya hai / (6) caitanyacamatkAramAtra parama bhAvake anubhavane vAloMko vyavahAranaya kucha bhI prayojaka nahIM hai / (10) jJAnamAtra jJAnaghana antastasvakA darzana samyagdarzana hai / (11) sahaja paramAtmatattva zuddhanayase jJAtavya hai siddhAnta--(1) zuddhanayakA viSaya nayapakSasa pAtakAnta anubhAvya samayasAra hai| (2) samasta zAstra tatva ke pratipAdaka haiM, ataH sabhI vyavahArarUpa haiM, so vyavahAranayake uccheda se mokSamArga va usake upAyakA vinAza ho jAyagA / (3) nizcayanaya paramArthajJAnarUpa hai so nizcayanayake uschedase AtmopalabdhikA uccheda ho jAyagA / dRSTi-1-- zuddhanaya (46) / 2- vyavahAra (62 se 102) / 3- paramazuddhanizcayanayAdi (44 se 46 taka). prayoga-vyavahAranaya va nizcayanayase AtmavijJAna karake sarva nayapakSako gauNa kara : zuddhanayase prakhaMDa ekatvavibhakta samayasArako dhyAna meM rakhe rahanA cAhiye / / 12 / / aba zuddhanayase jAnanA hI samyaktva hai, aisA sUtrakAra kahate haiM---[bhUtArthana abhigatAH] bhUtArthanayase jJAta [jIvAjIyo] jIya, ajIva [dha] aura [puNyapApaM] puNya, pApa [ca] tathA [prAsravasaMvaranirjarAH] prAsrava, saMvara, nirjarA [baMdhaH] baMdha [ca] aura [mokSaH] bhokSa [samyaktvaM] yaha navatattva samyaktva hai /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga bhUyatyeNAbhigadA jIvAjIvAya purApAvaM ca / prAsavasaMbara NijjarabaMdho mokkho ya sammataM // 13 // bhUtArthatayA suvidita jIva prajItha zrara puNyapApAtra / saMvara nirjara andhana, mokSa hi samyaktvake sAdhaka // 13 // bhUtArthenAbhigatA jIvAjIvau ca puNyapApaM ca / AsravasaMvaranirjarA baMdhoM mokSazca samyaktvam // 13 // 37 amUni hi jIvAdIni navatattvAni bhUtArthenAbhigatAni samyagdarzanaM saMpadyaMta evAmISu tIrthapravRttinimittamabhUtArthanayena vyapadizyamAneSu jIvAjIva puNyapApAsravasaMvara nirjarAbaMdha mokSalakSageSu navatattveSvekatvadyotanA bhUtArthanayenaikatvamupAnIya zuddhanayatvena vyavasthApitasyAtmanonubhUterAtmakhyAtilakSaNAyAH, saMpadyamAnatvAt / tatra vikAryavikArakobhayaM puNyaM tathA pApaM / zrasrAvyAsrAvako bhayamAsravaH saMvArya saMvArakobhayaM saMvaraH, nirjayaMnirjarakobhayaM nirjarA, baMdhyabaMdhakobhayaM baMdhaH, mocyamocakobhayaM mokSaH / svayamekasya puNyapApAsrava saM baranirjarAbaMdhamokSAnupapatteH / tadubhayaM ca nAmasaMjJa -- bhUyatya, abhigada, jIvAjIva, ya, puNNapAva, ca, AsavasaMvara Nijjara, baMdha, mokkha, ya, tAtparya - ekatvako abhimukhatA lAkara navatattvoMkA jAnanA samyaktvako saMpAdita karatA hI hai / TokArtha - jo jIvAdi nau tattha haiM ve bhUtArthanayase jAne hue samyagdarzana hI haiM, kyoMki tIrtha ( vyavahAradharma) kI pravRttike liye prabhUtArthanayase kahe jAne vAle jo jIva, prajova, puNya, pApa, zrasrava saMvara, nirjarA, baMdha aura mokSa lakSaNa vAle jIvAdi navatattva haiM unameM ekatva pragaTa karane vAle bhUtArthanayase ekatva prApta kara zuddhanayase sthApita kie gae zrAtmAkI khyAti lakSaNa vAlI anubhUtikI prApti hotI hai, kyoMki zuddhanayase navatattvako jAnanese AtmAkI anubhUti hotI hai / vahA~ vikArI hone yogya aura vikAra karane vAlA ye donoM puNya bhI haiM aura pApa bhI haiM tathA sAdhya va AsrAvaka ( mAlava karane vAle ) ye donoM grAsava hai: saMvArya ( saMvararUpa hone yogya) va saMvAraka ( saMvara kane vAle) ye donoM saMvara haiM, nirjarane yogya va nirjarA karane bAle - ye donoM nirjarA haiM; baMdhane yogya va baMdhana karane vAle ye donoM baMdha haiM aura mokSa hone yogya va mokSa karane vAle ye donoM mokSa haiN| kyoMki ekake hI apane zrApa puNya, pApa, zAsaka, saMbara, nirjarA, baMtra aura mokSakI upapatti (siddhi) nahIM bntii| ve donoM jIva aura prajotra haiM / inako bAhyadRSTise dekhA jAya taba jIva pudgalakI anAdibaMdhaparyAyako prApta karake unakA ekatva anubhava kiye jAnepara to ye nau bhUtArthaM haiM-- satyArtha haiM tathA eka jIvadravyake hI svabhAva ko lekara anubhava kiye jAne para ye prabhUlArtha haiM--asatyArtha haiM / jIvake ekAkAra svarUpameM ye
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 gAra jIvAjIvAviti / bahiSTayA navatatvAnyamUni jIvapudgalayoranAdibaMdhaparyAyamupetyaikatvanAnubhUya. mAnatAyAM bhUtArthAni, atha caikajIvadravyasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArthAni / tato'mISu navatattveSu bhUtArthanayena ko jova evaM pradyotate / tathAMtardaSTayA jhAyako bhAvo jIvo jIvasya vikAraheturajovaH / kevalA jIvavikArAzca puNyapApAkhavasaMvaranirjarAbaMdhamokSalakSaNAH, kevalA jIvavikArahetavaH puNyapApAsravasaMvaranirjarAbaMdhamokSA iti / navatattvAnya mUnyapi jIvadravyasvabhAva. sammata / dhAtusaMjJa-- abhi-gama gatau, baMdha baMdhane / prakRtizabda-bhUtArtha abhigata, jIvAjIva, ca, puNyapAga, nahIM haiM / isalie ina tattvoMmeM bhUtArthanayase jIva ekarUpa hI prakAzamAna hai / usI taraha aMtadRSTise dekhA jAya taba jJAyakabhAva jIba hai aura jokke vikArakA kAraNa ajIva hai, aura kevala jIvavikAra puNya, pApa, Amrava, saMvara, nirjarA, baMdha aura mokSa lakSaNa vAle haiM va jIvavikArake kAraNarUpa kevala ajIva puNya, pApa, prAsrava, baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa ye navatattva jovasvabhAva ko chor3akara svaparanimittaka eka dravyaparyAyarUpase anubhava kie jAnepara bhUtArtha haiM tathA saba kAlameM nahIM cigate eka jIvadravya ke svabhAvako anubhava karanepara ye abhUtArtha haiM, asatyArtha haiN| isalie ina nau tattvoM meM bhUtArthana yase dekhA jAya taba jIva to ekarUpa hI prakAzamAna hai / aise yaha jIvatattva ekatvarUpase prakaTa prakAzamAna humA zuddhanayase anubhava kiyA jAtA hai| yaha anubhavana hI prAtmakhyAti hai-AtmAkA hI prakAza hai, jo prAtmakhyAti hai vahIM samyagdarzana hai / isa prakAra yaha saba kathana nirdoSa hai, bAdhArahita hai| bhAvArtha-ina navatattvoMmeM zuddhanayase dekhA jAya to jIva hI eka catanyacamatkAramAtra prakAzarUpa prakaTa ho rahA hai / isake atirikta jude-jude navatattva kucha dikhAI nahIM dete / jaba taka isa taraha jIvatattvakA jAnanA nahIM hai, taba taka vyavahAradRSTi meM hokara pRthak pRthaka navatattvoMkA mAnanA hai yAne jIva pudgalako baMdhaparyAyalpa dRSTise ye padArtha bhinna-bhinna dIkhate haiM aura jaba zuddhanaya se jIva pudgalakA nija svarUpa judA-judA dekhA jAya, taba ye puNya pApa Adi sAta tattva cucha bhI vastu nahIM dIkhatI, ve nimittanaimittika bhAdase hue the so nimittanaimittika bhAva jaba miTa gayA taba jIva pudgala jude jude honese dUsarA koI padArtha siddha nahIM ho sakatA / vastu to dravya hai aura dravyakA nijabhAva dravyake ho sAtha rahatA hai tathA nimittanaimittika bhAvakA prabhAva hI hotA hai, isalie zuddhanayase jIvako jAnanese hI samyagdarzana prApta ho sakatA hai| jaba taka bhinna-bhinna nava hI padArthoko jAne, aura zuddhanayase prAtamAko nahIM jAne taba taka paryAyabuddhi honese samyaktva nahIM hotA hai| aba yahA~ isI arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM "ciraM" ityAdi / artha-isa prakAra
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvaM raMga 36 pohya svaparapratyayaikadravyaparyAyatvenAnubhUyamAnatAyAM bhUtArthAni atha ca sakalakAlamevAskhalaMtamekaM jIvadravyasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArthAni / tato'moSvapi navatastveSu bhUtArthanayene ko jIva eva pradyotate / evamasAvekatvena dyotamAnaH zuddhanayatvenAnubhUyata eva / yA tvanubhUtiH sAtmakhyAtirevAtmakhyA tistu samyagdarzanameveti samastamevaM niravadyaM / ca AvasaMvaranirjarA, bandha, mokSa, samyaktva / mUlaghAtu-abhi gamlu gatI, puNya-putra pavane, pApa-pA rakSaNe, no tatvoMmeM bahuta kAlase chupI huI yaha zrAtmajyoti zuddhanayase prakaTa kI gaI hai / jaise ki varNoM (raMgoM ) ke samUha meM chupe hue ekAkAra suvarNako prakaTa kiyA jAtA hai / aba he bhavya jIvo, sadA anya dravyoMse tathA unake nimittase hue naimittika bhAvoMse bhinna ekarUpa dekho jo hara eka paryAya meM ekarUpa cicamatkAramAtra udyotamAna hai / bhAvArtha - - yaha zrAtmA saba avasthAoM meM nAnArUpa dIkhatA thA, use zuddhanayane eka caitanyacamatkAra mAtra dikhalAyA hai so aba sadA ekAkAra hI anubhavana karo / paryAyabuddhikA ekAMta mata rakho | TIkArtha - ba jaise navatattvoMmeM eka jIvakA hI jAnanA bhUtArthaM kahA hai, usI taraha ekatvase prakAzamAna zrAtmA ke adhigama ke upAya jo pramANa, naya aura nikSepa haiM, ve bhI nizcaya se prabhUtArthaM haiM, unameM bhI eka prAtmA ho bhUtArtha hai, kyoMki jJeya aura vacana ke bhedoMse ve pramANAdi zraneka bhedarUpa hote haiM / unameM se pramANa do prakAra hai - parokSa aura pratyakSa / upAtta arthAt indriya aura mana, anupAtta arthAt prakAza upadezAdi ina donoM paradvAroMse pravartamAna jJAnako parokSa kahate haiM tathA jo zrAtmAke pratiniyatapanese pravartamAna ho vaha pratyakSa hai arthAt pramANa jJAna hai aura vaha pA~ca prakArakA hai-- mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevalajJAna / unameMse mati aura zruta-- ye do jJAna parokSa haiM, avadhi, manaHparyaya - ye do vikala pratyakSa haiM aura kevalajJAna sakala pratyakSa hai / ye donoM tarahake ho pramANa yAne ye saba bheda pramAtA, pramANa aura prameyake bhedakA anubhava karanepara to bhUtArtha haiM, satyArtha haiM aura jisameM saba bheda gauNa ho gaye haiM, aise eka jIvake svabhAvakA anubhava karanepara prabhutArtha haiM, asatyArtha haiM / naya do prakAra ke haiM- dravyArthika mora paryAyArthika / unameMse jo dravyaparyAyasvarUpa vastu ko dravyatvI mukhyatAse anubhava karAtA vaha dravyAdhikanaya hai aura paryAyakI mukhyatAse anubhava karAtA vaha paryAyArthikanaya hai / ye donoM hI naya dravya aura paryAyako bhedarUpa anubhava karanepara bhUtArthaM haiM, satyArtha haiM aura dravya tathA paryAya ina donoMse anAlIDha (svAda na liye gaye) zuddha vastumAtra jIvake svabhAva caitanyamAtrakA anubhava karanepara ve bhedarUpa naya prabhUtAyeM haiM, asatyArthaM
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra 'ciramiti navatasvacchannamunnIyamAnaM kanakamiva nimagnaM varNamAlAkalApe ! atha satatavivivataM dRzyatAmekarUpa pratipadamidamAtmajyotirudyotamAnam // 8 // prathaivamekatvena dyotamAnasyAtmano'dhigamopAyAH pramANanayanikSepAH ye te khalvabhUtArthAsteSvapyayameka eva bhUtArthaH / pramANaM tAvatparokSaM pratyakSaM ca / tatropAttAnupAttaparadvAreNa pravartamAnaM parokSaM, kevalAtmapratiniyatatvena pravartamAna pratyakSaM ca, tadubhayamapi pramAtRpramANaprameyabhedasyAnubhUyamAnatAyAM bhUtArthamatha ca vyudastasamastabhedaikajIvasvabhAvasyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArthaM / nayastu dravyAthikaH paryAyAthikazca / tatra dravyaparyAyAtmake vastuni dravyaM mukhyatayAnubhAvayatIti pAti rakSati zubhAt iti pApaM, mukhlu mokSaNe / padavivaraNa---bhUtArthena-tRtIyA vi0 eka0, abhigatAH-prathamA haiM / nikSepa bhI nAma, sthApanA, dravya aura bhAvake bhedase cAra tarahakA hai / jisameM vaha guNa to na ho, kintu vyavahArake liye usako saMjJA karanA vaha nAmanikSepa hai; anya vastumeM anyako pratinidhirUpa sthApanA karanA ki yaha vahI hai yaha sthApanAnikSepa hai; vartamAna paryAyase anyakA yAne atIta va bhaviSya paryAyoMkA vartamAnameM Aropa karanA dradhyanikSepa hai, aura vartamAna paryAya rUpa vastuko vartamAna meM kahanA yaha bhAvanikSepa hai / ye cAroM hI nikSepa apane-apane lakSaNa bhedase bhinna-bhinna vilakSaNa rUpa anubhava kiye jAnepara bhUtArtha haiM, satyArthI haiM aura bhinna lakSaNase rahita eka apane caitanya lakSaNarUpa jIvasvabhAvakA anubhava kiye jAnepara cAroM hI abhUtArtha haiM, asatyArtha haiN| isa taraha ina pramANa, naya aura nikSepoMmeM bhUtApinese eka jIva hI prakAzamAna bhAvArtha-ina pramANa, naya aura nikSepoMkA vistArase vyAkhyAna tadviSayaka graMthoM meM se jAmanA / inhIMse dravyaparyAyasvarUpa vastukI siddhi hotI hai / ye sAdhaka avasthAmeM to satyArtha hI haiM, kyoMki ye jJAna ke ho vizeSa haiM, inake binA vastuko yathAkacit (ekAntarUpase) sAdhA jAya taba viparIta ho jAtA hai / avasthAnusAra vyavahArake prabhAvakI tIna padaviyoM haiN| prathama avasthAmeM pramANa prAdise yathArthA vastuko jAnakara jJAna aura zraddhAnakI siddhi karanA / jJAna paura zraddhAna siddha honeke bAda pramANAdikase zraddhAna karanekA kucha prayojana nahIM hai| kintu praba yahA~ dUsarI avasthAmeM pramANAdike pAlambanase vizeSa jJAna hotA hai aura rAga, dveSa, moha, karmakA sarvathA abhAvarUpa yathAkhyAta cAritra prakaTa hotA hai, isIse kevalajJAnakI prApti hotI hai, kevalajJAna honeke bAda pramANAdikakA grAlaMbana nahIM rhtaa| usake bAda tIsarI sAkSAt siddha avasthA hai / vahA~para bhI kucha mAlambana nahIM hai isa kAraNa siddha avasthAmeM bhI pramANa-nayanikSepakA prabhAva hI hai / isI arzakA kalazarUpa "udayati" ityAdi zloka kahate haiM / artha--ina sara bhedoMkA
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga dravyAthikaH, paryAyaM mukhyatayAnubhAvayatIti paryAyAthikaH, tadubhayamapi dravyaparyAyayoH paryAyeNAnubhUyamAnatAyAM bhUtArtha / atha ca dravyaparyAyAnAlIDhazuddhavastu mAtrajIvasvabhAvasyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtha / nikSepastu nAma, sthApanA, dravyaM, bhAvazca / tatrAtadguraNe vastuni saMjJAkaraNaM nAma / so'yamityanyatra pratinidhivyavasthApana sthaapnaa| vartamAnatatparyAyAdanyadravyaM, vartamAnatatAryAyo bhAvastaccatuSTayaM svasva lakSaNavalakSaNyenAnubhUyamAnatAyAM bhUtArthaM / atha ca nivilakSaNasvalakSaNakabahuvacana, jIvAjIvau-prathamA dvivacana, ca-avyaya, puNyapApa-prathamA eka0, ca--avyaya, ArU saMyaranirjarAHnAza karane vAle zuddhanayake viSayabhUta caitanyacamatkAramAtra tejapuMja prAtmAke anubhava meM prAnepara nayoMkI lakSmI udayako prApta nahIM hotI, pramANa prastako prApta ho jAtA hai aura nikSepoMkA samUha bhI kahA~ calA jAtA hai yaha hama nahIM jAnate hai isase adhika kyA kahe ki dvaita hI pratibhAsita nahIM hotA arthAt yahA~ bhedako atyaMta gauNa kara kahA hai ki zuddha ekAkAra cinmAtrake anubhava honepara pramANana yAdika bhedakI to bAta kyA hai, dvaita hI pratibhAsita nahIM hai / ___ isa viSayameM vijJAnAdvaitavAdI tathA vedAMtIkA mata hai ki paramArthameM (asalameM) to advaita kA hI anubhava huaA, yahI hamArA mata hai, tumane vizeSa kyA kahA ? isakA uttara yaha hai ki tumhAre matameM sarvathA advaita mAnate haiM / yadi sarvathA advaita hI mAnA jAya to bAhya bastukA abhAva hI ho jAya, kintu aisA prabhAva pratyakSaviruddha hai| jinazAsanameM nayavivakSA hai, vaha bAhya vastukA lopa nahIM karatI / zuddha anubhavase vikalpa naSTa ho jAtA hai, taba AtmA paramAnandako prApta ho jAtA hai, isaliye anubhava karAneko aisA kahA gayA hai| yadi bAhya vastukA lopa kiyA jAye to prAtmAkA bhI lopa ho jAnese zUnyavAdakA prasaMga A sakatA hai / isaliye mukhase kahanese hI vastusvarUpakI siddhi nahIM ho jAtI aura vastusvarUpako yathArtha zraddhAke binA jo zuddha anubhava bhI kiyA jAya vaha bhI mithyArUpa hai| aisA honese zUnyavAdakA prasaMga prAtA hai taba aAkAzake phUlake samAna anubhava asat ho jAyagA / / aba zuddhanayakA udaya hotA hai usakI sUcanArUpa zloka kahate haiM--'pAtmasvabhAvaM' ityAdi / artha-parabhAvase bhinna, paripUrNa, prAdi-antarahita, eka, saMkalpavikalpajAlazunya prAtmasvabhAvako prakaTa karatA huA aba zuddhanaya udayarUpa (udIyamAna) hotA hai / bhAvArthazuddhanaya prAtmAko paradravya, paradravyake bhAva tathA paradravyake nimittase hue apane vibhAva saba tarahake parabhAvoMse bhinna prakaTa karatA hai / zuddhanaya samasta rUpase pUrNa saba lokAlokake jAnane vAle svabhAvako prakaTa karatA hai, kyoMki jJAnameM bheda karmasaMyogase hai, zuddhanayameM karma gauNa haiM / zuddhanaya prAdigraMta rahita (kucha prAdi lekara kisIse utpanna nahIM huA aura na kabhI kisose
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 samayasAra vasvabhAvasyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArthaM / zrathaivamamISu pramANanayanikSepeSu bhUtArthatvenaiko jova eva pradyotate ||13|| udayati na nayazrIrastameti pramANaM kvacidapi ca na vidyo yAti nikSepacakraM / kimaparamabhidadhmo ghAni sarvaMkaSe'sminnanubhavamupayAte bhAti na dvaitameva // 6 // AtmasvabhAvaM parabhAvabhinna mApUrNa mAdyaMta vimuktamekam | vilIna saMkalpavikalpajAlaM prakAzayan zuddhanayobhyudeti // 10 // prathamA vibhakti bahuvacana, bandhaH - prathamA eka0, mokSaH- prathamA eka0, ca-avyaya, samyaktvam prathamA vibhakti ekavacana ||13|| naSTa hogA ) aise pAriNAmika bhAvako prakaTa karatA hai| zuddhanaya eka, ( dvaita bhAvoMse rahita ) ekAkAra tathA jisameM samasta saMkalpa-vikalpoM ke samUhakA vilaya ( nAza) ho gayA hai, aise zrAtmasvabhAvako prakaTa karatA hai / dravyakarma, bhAvakarma aura nokarma Adi pudgaladravyoM meM apanI kalpanA karaneko saMkalpa aura jJeyoMke bhedase jJAna meM bhedoMkI pratItiko vikalpa kahate haiM / prasaMga vivaraNa - anantara pUrvaM gAthA meM zuddhanayakA Adeza diyA gayA hai usI zuddhanaya ke prayogako isa gAthA meM jhAMkI hai / tathyaprakAza - ( 1 ) namatattva zrAdikA vividha prakAzana tIrthapravRttike liye hai / ( 2 ) ekatvaprakAzaka bhUtArthana yase navatatvoMke mUla srota meM vilIna ho jAnese zuddha jJAyakasvabhAva zrAtmatatvakI anubhUti hotI hai / (3) jIva aura karmaviSayaka astrava, bandha, saMvara, nirjarA, mokSameM paraspara nimittanaimittika bhAva hai, isI kAraNa bhUtArthanayase nirakhane para ye tasvabheda kucha bhI nahIM rahate / ( 4 ) vastuke pradhigama ke upAyabhUta pramANa naya nikSepa unake bheda prabheda tIrthapravRttike liye haiM / (5) zuddha vastumAtra jIvasvabhAvakA anubhava honepara pramANa naya nikSepa zrAdi vikalpa kucha bhI nahIM rahate / siddhAnta - ( 1 ) bhUtArthakA zrAzraya samyaktvakA kAraNa hai / (2) vyavahArakA anusaraNa tIrthapravRttikA kAraNa hai / dRSTi - 1 - paramabhAvagrAhaka dravyArthikanaya ( 30 ) / 2 - bhedakalpanA sApekSa zrazuddha dravyAthika, bhedakAnAsApekSa azuddha dvadhyArthika pratipAdaka vyavahAra (26, 62 ) / prayoga-vyavahAranaya va nizcayanayase zrAtmAke guraNa paryAya tattvoMko jAnakara unakA mUla srota jo sahaja caitanya hai usapara dRSTi dekara paramavizrAma pAyeM // 13 // ra fafone zuddhanakI gAthAsUtrase kahate haiM-- (yaH) jo naya (AtmAnaM ) zrAtmAko (aspRSTaM ) baMdharahita bhora parake sparzarahita (ananyaM) anyatvarahita ( niyataM ) calAcalatA
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga jo passadi appANaM abaddhapuDhe aNamaNayaM NiyadaM / alizamasaMjunaM he suddhAyaM viyAgAhi // 14 // jo lakhatA apaneko, abaddha aspRSTa ananya va niyamita / adhizeSa asaMyogI, usakoM hI zuddhanaya jAno // 14 // yaH pazyati AtmAnaM abaddhaspRSTamananyakaM niyataM 1 avizeSamasaMyukta taM zuddhanayaM vijAnIhi // 14 // yA khalvabaddhaspRSTasyAnanyasya niyatasyAvizeSasyAsaMyuktasya cAtmano'nubhUtiH sa zuddhanayaH sAtvanubhUtirAtmavetyAtmaka eva pradyotate / kathaM yathoditasyAtmanonubhUtiriti cedbaddhaspRSTatvAdInAmabhUtArthatvAttathAhi--yathA skhalu bisinIpatrasya salilanimagnasya salilaspRSTatvaparyAyeNAnubhUyamAnatAyAM salilaspRSTatvaM bhUtArdhamapyekAMtata: salilAspRzyaM bisinIpatrasvabhAvamupetyAnubhUyamAna nAmasaMjha -ja, appa, abaddhapuDha, aNaNaya, Niyada, avisesa, asaMjusa, ta suddhaNaya / dhAtusaMjJa---pAsa darzane, baMdha baMdhane, jANa avabodhane / prakRtivAda yat, Anan, abaddhaspaSTa, ananyaka, niyata, avizeSa, rahita (avizeSa) vizeSarahita (saMyukta) anyase saMyogarahita--aise pAMca bhAvarUpa (pazyati) avalokana karatA hai (taM) use (zuddhanayaM) zuddhanaya (vijAnIhi) jaano| tAtparya --sahajasiddha kevala antastattvakA avalokanahAra jJAna zuddhanaya (nayapakSase dUra) -." TIkArtha--nizcayase jo prabaddha, aspRSTa, ananya, niyata, pravizeSa, prasaMyukta---mAtmA kA anubhava hai vaha zuddhanaya hai / aura vaha anubhUti nizcayase prAtmA hI hai / aisA praatm| hI eka prakAzamAna hai arthAta zuddhanaya, prAtmAkI anubhUti yA prAtmA ina sabakA eka hI abhiprAya hai / yahA~ ziSya pUchatA hai ki Apane jaisA kahA hai, vaise prAtmAko anubhUti kaise ho sakatI hai ? isakA samAdhAna--jo baddhaspRSTatva Adi pAca bhAva haiM unameM prabhUtArthatA hai, asatyArthatA hai, isaliye zuddhanayAtmaka hI prAtmAkI anubhUti hai| isI bAtako dRSTAntase prakaTa karate haiM-- jaise kamalinIkA patra jalameM DUbA humA hai usakA ala-sparzanarUpa avasthAse anubhava kiye jAne para jala-sparzarUpa dazA bhUtArtha hai, satyArtha hai to bhI vAstava meM jalake sparzanayogya nahIM, aise kalinIpatrasvabhAvako lekara anubhava kiye jAnepara jala-sparzarUpa dazA abhUtArtha hai, masatyArtha hai / usI taraha prAtmAke anAdi pudgalakamase baddhaspRSTatvarUpa avasthAse anubhava kiye jAnepara baspRSTatva bhUtArtha hai, satyArtha hai to bhI vAstavameM jo pudgalake sparza yogya nahIM, aise prAtmasvabhAvako lekara anubhava kiye jAnepara baddhaspRSTatva asatyArtha hai / aura jaise miTTIkA kuNDo, ghaTa, kalaza, khappara Adi paryAyabhedoMkA anubhava karanepara anyatva satyArtha hai to bhI saba paryAyoM
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 samayasAra tAyAmabhUtArthaM / tathAtmanonAdibaddhaspRSTatvayayiNAnumatatAyatvaM bhUtArthamapyekAMtataH pudgalAspRzyamAtmasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArthaM / yathA ca mRttikAyAH karakakarIrakarka - kapAlAdiparyAyeNAnubhUyamAnatAyAmanyatvaM bhUtArthamapi sarvatopyaskhalaMtamekaM mRttikAsvabhAvamupe - syAnubhUyamAnatAyAmabhUtArthaM / tathAtmano nArakAdiparyAyeNAnubhUyamAnatAyAmanyatvaM bhUtArthamapi sarvatopyaskhalanamekamAtmasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArthaM / yathA ca vAridhervRddhihAniparyAyekhAnubhUyamAnatAyAmaniyatatvaM bhUtArthamapi nityavyavasthitaM vAridhisvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmaasaMyukta tat, zuddhAya / mUladhAtu-dRzir avalokane, NIJ prApaNe / padavivaraNa- yaH prathamA ekavacana ke bhedarUpa nahIM hote hue eka miTTI ke svabhAvakA anubhava karanepara yaha paryAyabheda prabhUtArtha hai, . asatyArtha hai / usI taraha AtmAko nAraka Adi paryAyabhedoMke rUpameM anubhavanepara paryAyoMkA anyatva satyArtha hai, to bhI saba paryAyabhedoMmeM gracala eka caitanyAkAra AtmasvabhAva ko lekara anubhava karanevara anyatva abhUtArtha hai, asatyArtha hai / jaise samudrako vRddhi hAni zravasthArUpa anubhava karanese niyatatA bhUtArtha hai to bho nitya sthira samudrasvabhAvako anubhavanepara aniyatatA prabhUtArtha hai, asatyArtha hai / usI taraha grAtmAkA vRddhi hAni paryAyabhedoMrUpa anubhava karanepara zraniyatatA bhUtArtha hai, satyArtha hai to bhI nitya vyavasthita nizcala grAtmA ke svabhAvakA anubhava karanepara aniyatatA abhUtArthaM hai, asatyArtha hai / jaise suvarNakA cikanA, bhArI aura pIlA Adi guNarUpa bhedoMse anubhava karanepara vizeSatA satyArtha hai to bhI jisameM saba vizeSa vilaya ho gaye haiM, aise suvarNasvabhAvako lekara anubhava karanese vizeSatA prabhUtArtha hai, asatyArtha hai / usI taraha zrAtmAkA jJAna, darzana yAdi guNarUpa bhedoMse anubhava karanepara vizeSatA bhUtArtha hai, satyArtha hai to bhI jisameM saba vizeSa vilaya ho gaye haiM, aise caitanyamAtra prAtmasvabhAva ko lekara anubhava karanepara vizeSatA prabhUtArtha hai, asatyArtha hai / jaise zragnike nimittase utpanna uSNatA se mile hue jalakI taptarUpa avasthAkA anubhava karanepara jalameM uSNatAko saMyuktatA bhUtArtha hai, satyArtha hai to bhI vAstava meM zItala svabhAvako lekara jalakA anubhava karanepara uSNatAkI saMyuktatA abhUtArtha hai, asatyArtha hai / usI taraha karma nimittaka mohasaMyuktatArUpa avasthA dvArA zrAtmA kA anubhava karanepara saMyuktatA bhUtArtha hai, satyArtha hai to bhI vAstava meM AtmabodhakA bIjarUpa caitanyasvabhAva ko lekara anubhava karanepara mohasaMyuktatA prabhUtArtha hai, asatyArtha hai / bhAvArtha - zrAtmA pA~ca tarahase aneka rUpa dIkhatA hai - ( 1 ) zranAdikAlase karma pugalake sambandhase baMdhA huA va karmapudagala se sparza vAlA dIkhatA hai / ( 2 ) vaha karmake nimittase hue nara nArakAdiparyAyoMmeM bhinna-bhinna svarUpa dIkhatA hai / ( 3 ) zaktike pravibhAgapraticcheda
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga 45 bhUtArthI tathAtmano vRddhihAna paryAyaNAnubhUyamAnatAyAmaniyatatvaM bhUtArzamapi nityavyavasthitamAtmasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtha / yathA ca kAMcanasya snigdhapItagurutvAdiparyAyaNAnubhUyamAnatAyAM vizeSatvaM bhUtArthamapi pratyastamitasamastavizeSa kAMcanasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAma. bhUtArthI tathAtmano jJAnadarzanAdiparyAyeNAnubhUyamAnatAyAM vizeSatvaM bhUtArthamapi pratyastamitasamasta. vizeSamAtmasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyamabhUtArtha / yathA cApAM saptAci:pratyayo'NyasamAhitatvakartAkAraka, pazyati-laT vartamAna anya puruSa ekavacana, AtmAna-dvitIyA eka0 karmakAraka, abaddharapuSTaM(aMza) ghaTate bhI haiM, bar3hate bhI haiM, yaha vastukA svabhAva hai, isalie vaha nitya niyata ekarUpa nahIM dIkhatA / (4) vaha darzana jJAna prAdi aneka guNoMse vizeSarUpa dIkhatA hai| (5) vaha karma ke nimittase utpanna hue moha rAgadveSAdika pariNAmasahita sukha duHkha svarUpa dIkhatA hai / yaha saba prazuddha dravyArthikarUpa vyavahAranayakA viSaya hai| usa dRSTi se dekhA jAya to yaha saba hI satyArtha hai, parantu prAtmAkA ekasvabhAva nayase grahaNa nahIM hotA aura ekasvabhAvake jAne binA yathArtha prAtmAko koI kaise jAna sake, isa kAraNa dUsare nayako--isake pratipakSI zuddha dravyAthikako grahaNa kara eka asAdhAraNa jJAyakamAtra AtmAkA bhAva lekara zuddhanayakI dRSTi se saba paradravyoMse bhinna, saba paryAyoMmeM ekAkAra, hAni-vRddhise rahita, vizeSoMse rahita, naimittika bhAvoMse rahita dekhA jAya taba sabhI (pA~ca) bhAvoM dvArA anekarUpatA hai vaha abhUtArtha hai, prasatyArtha hai / yahA~ aisA jAnanA ki vastukA svarUpa jo anantadharmAtmaka hai, vaha syAdvAdase yathArtha siddha hotA hai / prAtmA bhI anantadharmA hai, usake kitane hI dharma to svAbhAvika haiM aura kitane hI pudgalake saMyogase utpanna haiM / jo karmake saMyogase hote haiM, unase to AtmAke saMsArakI pravRtti hotI hai, aura tatsambandhI sukha-duHkhAdika hote haiM unako yaha bhogatA hai / isa prAtmAke anAdi ajJAnase paryAyabuddhi hai, anAdi ananta eka prAtmAkA jJAna nahIM hai / usako batalAne vAlA sarvajJakA nAgama hai / usameM zuddha dravyAthikana prase yaha batalAyA gayA hai ki aAtmAkA eka asAdhAraNa caitanyabhAva hai-jo ki prakhaMDa hai, nitya hai, anAdinidhana hai / isIke jAnanese paryAyabuddhikA pakSapAta miTa jAtA hai / paradravyoMse tathA unake bhAvoMse athavA unake nimittase hue apane vibhAvoMse pRthak apane prAtmAko jAnakara isakA anubhava kareM, taba paradravyake bhAva. svarUpa pariNamana nahIM hotA / usa samaya karma nahIM baMdha se tathA saMsArase nivRtti ho jAtI hai / isalie paryAyAthikarUpa vyavahAranayako gauNa karake abhUtArtha (prasatyArtha) kahakara, zuddhanizcayanayako satyArtha kahakara pAlambana diyA hai / vastusvarUpakI prApti hone ke bAda usakA bhI prAla. bana nahIM rahatA / isa kathanase aisA nahIM samajha lenA ki zuddhanayako jo satyArtha kahA hai, isa
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 samayasAra paryAyaNAnubhUyamAnatAyAM saMyuktatvaM bhUtArthamapyekAMtataH zItamAsvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtha tathAtmanaH karmapratyayamohasamAhitatyaparyAyaNAnubhUyamAnatAyAM saMyuktatvaM bhUtArthamapyekAMtataH svayaMbodhabIjasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtham // 14 // dvitIyA ekavacana karmavizeSaNa, ananyaka-dvi0 e0 karmavizeSaNa, niyataM-dvi0 e0 karmavizeSaNa, avizeSakAraNa azuddhanaya sarvathA asatyArtha hI hai| aisA mAnanese ve ekAMta mata vAle jo ki saMsArakosarvathA avastu mAnate haiM unakA sarvathA ekAnta pakSa prA jAyagA, taba mithyAtva prA jAyagA - aura usa samaya isa zuddhanayakA bhI pAlambana una ekAMtiyoMkI taraha mithyAdarzana ho jaaygaa| isalie sabhI nayoMkA kathaMcit rItise zraddhAna karanepara samyagdarzana hotA hai| isa prakAra syA. dvAdako samajhakara jinamatakA sevana karanA; mukhya goNa kathana sunakara sarvathA ekAMta pakSa na pakar3a lenA / isI prakAra isa gAthAsUtrakA vyAkhyAna TIkAkArane kiyA hai ki prAtmA vyavahAra. nayako dRSTimeM jo baddhaspRSTa prAdi rUpa dikhatA hai, yaha isa dRSTi meM to satyArtha hI hai, paraMtu zuddhanayakI dRSTi meM baddhaspRSTa Adi rUpa asatyArtha hai / isa kathana meM syAdvAda batalAyA gayA hai, use jAnanA / jo ye naya haiM ve zrutajJAna pramANake aMza haiM / vaha zrutazAna vastuko parokSa batalAtA hai so ye naya bhI parokSa hI batalAte haiM : zuddha dAhAlakA viSaya baddhaspRSTatvAdi pAMca bhAvoMse rahita prAtmA caitanyazaktimAtra hai, vaha zakti to parokSa prAtmAmeM hai hI aura usakI ghyaktiyAM karmasaMyogase mati, zruta prAdi jJAnarUpa haiM, ve kathaMcit anubhavagocara haiM so ve pratyakSa rUpa bhI kahalAtI haiM tathA sampUrNa jJAna kevalajJAna yadyapi chamasyake (alpajJAnIke) pratyakSa nahIM hai to bhI yaha zuddhanaya prAtmAke kevalajJAnarUpako parokSa batalAtA hai| jaba taka jIva isa naya ko nahIM jAnatA taba taka prAtmAke pUrNa rUpakA jJAna zraddhAna nahIM hotA / isalie zrIgurune isa zuddhanayako prakaTa kara dikhalAyA hai ki baddhaspRSTatva prAdi pAMca bhAthoMse rahita pUrNa jJAnaghanasvabhAva pAtmAko jAnakara zraddhAna karanA, paryAyabuddhi nahIM karanA / yahA~ isa zuddhanayako mukhya karake kalazarUpa kAvya "na hi vivadhati" ityAdi kahate haiN| prartha - TIkAkAra yahA~ upadeza karate haiM ki duma usa samyakasvabhAvakA anubhava karo jisameM ye baddhaspRSTa Adi bhAra prakaTapanese isa svabhAvake Upara tarate haiM to bhI pratiSThA nahIM pAte / kyoMki dravyasvabhAva nitya hai, ekarUpa hai aura ye bhAva pranitya haiM, anekarUpa haiM / paryAya dravyasvabhAva meM praveza nahIM karatA hai, vaha Upara ho rahatA hai| yaha zuddhasvabhAva saba avasthAmoMmeM prakAzamAna hai / aise svabhAvakA moharahita hokara anubhava karo, kyoMki mohakarmake udayase utpanna mithyAsvarUpa prazAna jaba taka rahatA hai taba taka yaha anubhava yathArtha nahIM hotA / ataH
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga na hi vidadhati baddhaspRSTabhAvAdayo'mo sphuTamupari taraMtopyetya yatra pratiSThA / anubhavatu tameva dyotamAnaM samaMtAt jagadapagatamohIbhUya samyakasvabhAva / / 11 / / bhUtaM bhAMtamabhUtameva rabhasAnnibhidya baMdha sudhI. yadyutaH kila kopyaho kalayati vyAhatya mohaM haThAt / prAtmAtmAnubhavaikagamyamahimA vyaktIyamAste na vaM nitya karmakalaMka paMpikAlo devaH (vayaM 656. / / 12 / / dvitIyA eka karmavizeSaNa, asaMyukta -dvi0 e0 karmavizeSaNa, taM-dvi0 e0, zuddhanayaM--dvitIyA eka0, vijAzuddhanayake viSayarUpa prAtmAkA anubhava karo, yaha upadeza hai| aba isI arthakA kalazarUpa kAvya "bhUtaM" ityAdi kahate haiN| prarza--yadi koI subuddhi samyagdRSTi bhUta (pahale hugrA), bhAMta (vartamAna) aura prabhUta (pAgAmI hone vAlA) aise tInoM kAlake karmoke baMdhako apane prAtmAse tatkAla pRthak karake tathA usa karmake udaya ke nimittase utpanna hue mithyAtvarUpa prajJAnako apane bala (puruSArtha) se pRthaka kara antaraMgameM abhyAsa kare to dekhatA hai ki yaha prAtmA, apane anubhavase ho jAnane yogya pragaTa mahimAmaya, vyakta, anubhavagocara, nizcala, zAzvata (nitya) aura karma-kalaMka kardamase rahita svayaM stuti karane yogya deva virAjamAna ho rahA hai / bhAvArtha-zuddhana yakI dRSTi se dekhA jAya to saba karmoM se rahita caitanyamAtra deva avinAzI prAtmA antaraMgameM svayaM virAjamAna hai / paryAyabuddhi bahirAtmA isako bAhara DhUMr3hatA hai so bar3A prazAna hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva yaha kahA jA rahA thA ki zuddhanaya athavA bhUtArthanayase mAtmatatvakA jJAna samyavatvako sampAdita karatA hai so yahA~ usI zuddhanayakA vivaraNa diyA gayA hai / tathyanakAza---(1) prAtmasvabhAva na kisI padArthase baMdhA huprA hai aura na kisI padArtha se chumA humA hai / (2) prAtmasvabhAva nara nAraka tiryaca Adi kisI bhI prAkAra paryAyarUpa nahIM hai / (3) prAtmasvabhAva nitya caitanyarUpa vyavasthita hai| (4) aAtmasvabhAva guNabhedase bhI pare prakhaNDa cinmAtra hai.| (5) prAtmasvabhAva pravikAra hai| siddhAnta--(1) para dravya, kSetra, kAla, bhAvase pRthak sat hone ke kAraNa prAtmA vastuta: prabaddha va aspRSTa hai / (2) prAtmA paramabhAvasvarUpa honese svataH nirAkAra hai| (3) prAtmA zAzvata cinmAtra hai / (4) praatm| guNaparyAyasvabhAvase abhinna hai| (5) prAtmA svayaM vikAra rUpa pariNamanekA nimitta na ho sakanese svarUpataH avikAra hai /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 samayasAra prAtmAnubhUtiriti zuddhanayAtmikA yA jJAnAnubhUtiriyameva kileti buvA / prAtmAnamAtmani nivezya suniSpra kaMpamekosti nityamababodhaghanaH samaMtAt / / 13 / / nIhi-vi-jAnIhi-loT AjJArtha madhyama puruSa ekavacana // 14 // dRSTi--1- paradravyAdigrAhaka dravyAthikanaya (26): 2-paramabhAvagrAhaka dravyArthivanaya (30) / 3-- utpAdavyayagauNasattAgrAhaka dravyAthikanaya (22) / 4- bhedakalpanAnirapekSa zuddha dravyAthikanaya (23) / 5-- upAdhinirapekSa zuddha dravyAthikanaya (21) / prayoga - upAdhikA nimitta pAkara hone vAle vibhAvoMse pRthaka tathA pratibodhake liye kiye jAne vAle bhedavikalpoMse pare zuddha zAyakasvabhAvamaya prAtmAkI zuddhanayake prAlambanase upAsanA karanA cAhiye / / 14 // __ zuddhanapake viSayabhata prAtmAkI jo anubhati hai, vahI jJAnako anabhAta hai, aisA mAge ko gAthAko utthAnikArUpa kAvya kahate haiM 'prAtmAnubhUti' ityAdi / artha--isa prakAra jo pUrvakathita zuddhanaya svarUpa prAtmAjI anubhUti hai, vahI isa sAlo anubhUti hai, aisA acchI taraha jAnakara tathA AtmAmeM AtmAko nizcala sthApita karake sadA saba tarapha jJAnaghana eka prAtyA hI hai, isa prakAra dekhanA cAhiye / bhAvArtha-pahile samyagdarzanako pradhAna mAnakara Atmatattva kahA gayA thA, aba jJAnako mukhya karake kahate haiM ki yaha zuddhanayake viSayasvarUpa AtmAkI anubhUti hai vahI samyagjJAna hai / aba isIko gAyAse spaSTa karate haiM (yaH) jo (prAtmAnaM) prAtmAko (prabaddhaspRSTaM) prabaddhaspRSTa (ananyaM) ananya (avizeSa) avizeSa tathA pUrvagAthAmeM kathita niyata aura asaMyukta (pazyati) dekhatA hai vaha (apadezasUtramadhya) dravyazruta aura bhAvazruta rUpa athavA zabdasamayase vAcya va jJAnasamayase paricchedya (sarva jinazAsana) samasta jinazAsanako (pazyatti) dekhatA hai / tAtparya-jinazAsanakA uddezya sahaja siddha kevala antastatvako prasiddha karanA hai| TIkArtha-prabaddhaspRSTa, ananya, niyata, avizeSa aura asaMyukta--aise pA~ca bhAvarUpa AtmAko jo yaha anubhUti hai, vahI nizcayase samasta jinazAsanako anubhUti hai| kyoMki zrutajJAna svayaM prAtmA hI hai, isaliye jo yaha jJAnako anubhUti hai bahI prAtmAko anubhUti hai / kintu sAmAnyajJAnAkAra to prakaTa hone aura vizeSa jJeyAkAra jJAnake AcchAdita honese isa vidhise jJAnamAtra hI anubhavameM Anepara bhI jo ajJAnI hai va jJeyoM (padArthoM) meM prAsakta haiM, unako vaha nahIM rucatA / vaha isa prakAra hai-jaise ajJAnI vyaJjanalobhI lokoMko aneka tarahake zAka prAdi bhojanoMke sambandhase utpanna sAmAnya lavaekA tirobhAva (praprakaTatA) tathA
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 pUrva raMga jo parasadiyAM baddhapuThThe zrAraNamavisesaM / padesasuttamajyaM passadi jiNasAsaNaM savvaM // 15 // jo lakhatA apaneko, zrabaddha praspRSTa ananya vizeSa / madhyAnta Adi apagata, vaha laghutA sarva jinazAsana ||15|| yaH pazyati AtmAnaM abaddhaspRSTamananyamavizeSam / apadezasUtramadhyaM pazyati jinazAsanaM sarvam // 15 // spRSTasyAnanyasya niyatasyAsaMyuktasya cAtmanonubhUtiH sA khalvakhilasya jinazAsanasyAnugataH zrutajJAnasya svayamAtmatvAttato jJAnAnubhUtirevAtmAnubhUtiH, kintu tadAnIM sAmAnyavizeSAvirbhAvatirobhAvAbhyAmanubhUyamAnamapi jJAnamabuddhalubdhAnAM na svadane / tathAhi nAmasaMjJa - ja, appa, abaddhapuTTa, aNNa, avisesa, apadesamuttamajbhu, jiNasAsaNa, savva / dhAtusaMjJa pAsa darzane, sAsa zAsane / prakRtizabda-yat. Atman, abaddhaspRSTa, ananya, avizeSa, apadezasUtramadhya, jinavizeSa vyaJjanamizritakA zrAvirbhAva ( prakaTatA ) rUpase A rahA lavaNa svAdameM AtA hai / parantu anya ke saMyoga se utpanna sAmAnyake zrAvirbhAva tathA vizeSa ke tirobhAvase ekAkAra prabhedarUpa lavakA svAda nahIM zrAtA / zraura jaba paramArthase dekhA jAya taba jo vizeSake bhAvirbhAva se anubhava meM zrAyA kSAra rasarUpa lavaNa hai, vahI sAmAnyake zrAvirbhAva se anubhava meM AyA huA kSAra rasarUpa lavara hai / usI taraha prabuddha jJeyalubdhoMko pranekAkAra jJeyoMke grAkAroMkI mizratAse jisameM sAmAnya kA tirobhAva aura vizeSakA ghAvirbhAva aise bhAvase anubhava meM A rahA jJAna vizeSabhAvarUpa, bhedarUpa, anekAkArarUpa svAdameM zrAtA hai, parantu granya jJeyAkArake saMyogase rahita sAmAnyakA prAvirbhAva aura vizeSakA tirobhAva aisA ekAkAra prabhedarUpa jJAnamAtra anubhavameM prAtA huA svAdameM nahIM zrAtA / aura paramArthase vicArA jAya taba jo vizeSa ke prAvirbhAvase jJAna anubhava meM AtA hai, vahI sAmAnyake zrAvirbhAva se jJAniyoMke aura jJeyameM anAsaktoM ke anubhavameM zrAtA hai / jaise lavakI DalI anya dravyoMke saMyogake prabhAvase kevala lavaNamAtra dhanubhava kiye jAnepara eka lavaNa rasa sarvataH kSArarUpase svAdameM AtA hai, usI taraha AtmA bhI paradravyoM ke saMyoga se bhinna kevala eka bhAvase anubhava kiye jAnepara saba taraphase eka vijJAnaghana rUpa hone ke kAraNa jJAnarUpase svAda meM prAtA hai / bhAvArtha - yahA~ jJAnako anubhUtiko zrAtmAnubhUti kahA gayA hai| ajJAnI jana indriyajJAnake viSayoM meM hI lubdha ho rahe haiM, ataH vividha jJeyoMke pratiphalana se anekAkAra hue jJAnakA hI zeyoM meM prAkarSita hote hue prAsvAdana karate haiM, jJeyoMse bhinna sAmAnya jJAnamAtrakA AsvAda nahIM lete| aura jo jJAnI haiM, jJeyoMmeM prAsakta nahIM haiM, ve jJeyoMse bhinna ekAkAra jJAnako hI
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra yathA vicitravyaMjanasaMyogopajAtasAmAnyavizeSatirobhAvAvirbhAvAbhyAmanubhUyamAnaM lavaNaM lokAnAmabuddhAnAM vyaMjanalubdhAnAM svadate na punarabhyasaMyogazUnyatopajAtasAmAnyavizeSAvirbhAvatirobhAvAbhyAM / atha ca yadeva vizeSAvirbhAvanAnubhUyamAnaM lavaNaM tadeva sAmAnyAtirbhAvenApi / tathA vicitrazeyAkArakaraMbitatvopajAtasAmAnya vizeSatirobhAvAvirbhAvAbhyAmanubhUyamAnaM jJAnamabaddhAnAM jJeyalubdhAnAM svadate na punaranyasaMyogazUnyatopajAtasAmAnyavizeSAvirbhAvatirobhAvAbhyAM / atha ca yadeva vizeSAvirbhAvanAnubhUyamAnaM jJAnaM tadeva sAmAnyAvirbhAvanApyalubdhabuddhAnAM / yathA saMghavakhi. zAsana, sarva / mUladhAtu---dRzir darzane, badhi bandhane, spuza sparzane / padavivaraNa - yaH-pulliga prathamA eka0 kartAkAraka, pazyati--laT vartamAna anya puruSa ekavacana, AtmAna-dvitIyA vibhakti ekavacana karmakAraka, AsvAda lete haiM, jaise ki vyajanoM (bhojanoM) se judI sirpha lavaNakI DalIkA prAsvAda lenese kSAramAtra svAda jisa bhAMti prAtA hai, usI bhA~ti grAsvAda lete haiN| cUMki jJAna hai, vahI AtmA hai aura AtmA hai vahI jJAna hai, so isa taraha guNaguNIko abhedadRSTi meM pAyA huprA jo saba paradravyoMse bhinna, apane sahaja paryAyoMmeM ekarUpa, nizcala, apane guNoM meM ekarUpa, para nimittase utpanna hue bhAvoMse bhinna apane jJAnakA jo anubhava hai vahI AtmAnubhava hai| yahI anubhava bhAvazrutajJAnarUpa jinazAsanakA anubhava hai / zuddhanayase isameM kucha bheda nahIM hai| aba isI arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM----'akhaMDita' ityAdi / artha-vaha utkRSTa teja prakAzarUpa hameM hove, jo sadA kAla caitanyake pariNamanase bharA huA hai / jaise lavaNakI ilI eka kSArarasakI lIsAkA Alambana karatI hai, usI bhA~ti jo teja eka jJAnarasasvarUpako pAlambana karatA hai / jo ki teja akhaMDita hai--- yAne zeyoMke AkArase khaMDita nahIM hotA; anA. kula hai arthAt jisameM karmake nimittase hue rAgAdikoMse utpanna prAkulatA nahIM hai; avinAzI hai; jo aMtaraMgameM to caitanyabhAvase dedIpyamAna anubhava meM prAtA hai aura bAhyameM vacanakAyako kriyAse prakaTa dedIpyamAna hai, jo sadA sahaja aAnandavilAsamaya hai, jise kisIne racA nahIM hai aura sadaiva jisakA bilAsa udayarUpa hai; ekarUpa pratibhAsamAna hai, aisA caitanyateja hamAre upayogameM rhe| prasaMgavivaraNa-...anantarapUrva yaha kahA gayA thA ki zuddhanayAlimakA jo jJAnAnubhUti hai vahI mAsmAnubhUti hai, aba usIke samarthana meM kahate haiM ki jo aise jJAnasvarUpa prAtmAko dekhatA hai vaha bhAvazrutajJAnarUpa sarva jinazAsanako dekhatA hai arthAt dravyazrutake dvArA vAcya va bhAvazruta ke dvArA jJeya jainazAsana ke niSkarSarUpa prAdimadhyAntarahita samayasArako dekhatA hai / tathyaprakAza--(1) jinazAsana bhAvaca narUpa hai, bhAvabhu tajJAnarUpa hai, jJAnako anumati prAtmAnubhUti hai, ata: prAtmadarzana sarvajinazAsanakA darzana hai / (2) sarvatra jIva jJAnakA hI
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga 51 syonyadravyasaMyogavyavacchedena kevala evAnubhUyamAnaH sarvatopyekalavarasatvAllavaNatvena svadase tathAtmApi paradravyasaMyogavyavacchedena kevala evAnubhUyamAnaH sarvatopyekavijJAnaghanatvAt jJAnakhena svadate ||15|| akhaMDitamanAkulaM jvaladanaM tamaMtarbahiH paramamastu naH sahajamudvilAsaM sadA / ciducchalanirbhara sakalakAlamAlaMbate yadekarasamullasallavarNA khityalIlAyitaM // 14 // eSa jJAnaghano nityamAtmA siddhinabhIpsubhiH sAdhyazana kamAyena dviSaikaH pramupAsyatAM // 15 // aspRSTa- dvitIyA eka karmavizeSaNa, ananyaM dvitIyA eka karmavizeSaNa, avizeSa- dvitIyA eka0 karmavizeSaNa apadeza sUtramadhyaM dvitIyA eka0, dvitIya kriyAke karmakA vizeSaNa, pazyati laT vartamAna anya puruSa eka0, jinazAsanaM dvitIyA eka karmakAraka ||15|| svAda letA hai, parantu isa tathyakA ajJAna honese parajJeyameM prAsakta hokara, lubdha hokara mithyAdRSTi jIva jJeyAbhimukharUpase jJAnako svAdatA hai, jJAnAbhimukharUpase jJAnako nahIM svAdatA / (3) jaise namakIna pakor3I khAne vAlA namakakA svAda le rahA hai, parantu prabuddha jana pakor3IkA zrAsakta hokara pakor3IkA hI svAda mAnatA huA namakako svAdatA hai, namakakA svAda mAnatA namakako nahIM svAdatA hai / (4) koI kevala namakakI Daloko hI svAde to vahA~ bhramako guMjAiza nahIM, mAtra namakakA hI svAda anubhavA jAtA hai aise hI koI kevala jJAnasvarUpako hI jAne anubhave to vahAM bhramakI guMjAiza nahIM, mAtra jJAnakA hI svAda anubhavA jAtA hai / siddhAMta - (1) AtmA jJAnasvarUpa hai vaha jAnanakA hI kartA hai cAhe vikalparUpa jAnana kA kartA rahe, cAhe vikAra jAnanakA kartA rahe / (2) avikAra mAtra jJAtA samayasArakA draSTA hai / dRSTi - 1 - kArakakArakibhedaka sadbhUtavyavahAranaya (73) / 2- zuddhanaya ( 49 ) / prayoga - svAda to sadA jJAnakA hI liyA jA rahA, kintu parapadArthoM meM, viSayoM meM sukha pAnekA bhrama honese jJeyoMkI prora hI jhukakara jJAnakA svAda liyA jA rahA hai arthAt jJeyamizrita jJAnakA svAda liyA jA rahA hai yaha prakriyA anarthakArI hai / ataH isa tathyako jAnakara sarva parajJeyoMkI upekSA karake athavA parakA khyAla chor3a karake mAtra jJAnasvarUpakA jJAna rakhakara kevala jJAnakA hI svAda lo ||15|| aba agalI gAthAkI utthAnikArUpa "eSa jJAna" ityAdi zloka kahate haiM / artha-pUrvakathita jJAnasvarUpa jo nitya zrAtmA hai usakI siddhike icchuka puruSoMke dvArA sAdhya sAdhaka bhAvake bhedase do taraha kA honepara bhI ekarUpa hI sevanIya hai, use sevana karo arthAt darzana, jJAna, cAritra sAdhaka bhAva hai yahI gAthAmeM kahate haiM 577-39
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ..-.... samayasAra dasaNaNANacarittAgi sevidavvANi sAhaNA NiccaM / tANi puNa jANa tiriNavi appANaM ceva Nicchayado // 16 // cAritra jJAna darzana, pAlo seyo sadA hi saadhujno| kintu tInoM hi samajho, nizcayase eka prAtmA hI // 16 // darzanajJAnacaritrANi sevitavyAni sAdhunA nityaM / tAni punarjAnIhi zrINyapyAtmAnameva nizcayataH // 16 / / yenaiva hi bhAvemAtmA sAdhyaH sAdhanaM ca syAttenaivAyaM nityamupAsya iti svayamAkUya pareSAM vyavahAreraNa sAdhunA darzanajJAnacAritrANi nityamupAsyAnIti pratipAdyate / tAni punastrINyapi paramArthenAtmaka eva vastvaMtarAbhAvAd yathA devadattasya kasyacid jJAnaM zraddhAnamanucaraNaM ca nAmasaMjJa--dasaNaNANacaritta, sevidabba, sAhu, NiccaM, ta, puNa, ti, vi, appa, ceva, nnicchydo| dhAtusaMjJa-seva sevAyAM, sAha sAdhane nRtIyagaNI, jANa avabodhane / prakRtizabda -- darzanazAnacaritra, sevitavya, __ [sAdhunA] sAdhu puruSoMko [darzanajJAnacaritrAriNa] darzana, jJAna aura cAritra [nityaM] nirantara [sevitavyAni] sevana karane yogya haiM [punaH] aura [tAni trINi api] una tInoMko hI [nizcayataH] nizcayanayase [prAtmAnaM evaM] eka AtmA hI [jAnIhi] jaano| tAtparya-anurUpa bhedopAsanA va abhedopAsana se apane prAtmAkI sevA karanI cAhiye / TokArtha--yaha prAtmA jisa bhAvase sAdhya tathA sAdhana ho usI bhAvase nitya sevane yogya hai, aisA svayaM vicAra karake, dUsaroMke lie vyavahAranayase aisA pratipAdana karate haiM ki sAdhu puruSoMko darzana, jJAna, cAritra sadA sevane yogya haiM, kintu paramArthase dekhA jAya, to ye tInoM eka AtmA ho haiM, kyoMki ye anya vastu nahIM haiM, AtmAke hI paryAya haiM / jaise kisI devadatta nAmaka puruSake jJAna, zraddhAna aura AcaraNa haiM, ve usake svabhAvako ullaMghana nahIM karate, isalie ve devadatta puruSa hI haiM, anya vastu nahIM haiM, usI prakAra prAtmAmeM bhI prAtmAke jJAna, zraddhAna aura prAcaraNa pAtmAke svabhAvako nahIM ullaMghana karate, isa kAraNa ye AtmA hI haiM, anya vastu nahIM haiM / isa kAraNa yaha siddha huA ki eka AtmA hI sevana karane yogya hai, yaha apane Apa hI prasiddha hotA hai / bhAvArtha--darzana, jJAna, cAritra tInoM prAtmAke hI paryAya haiM, kucha judI vastu nahIM haiM, isaliye sAdhu puruSoMko eka prAtmAkA hI sevana karanA cAhiye, yaha nizcaya hai bhaura vyavahArase anyako bhI savyavahAra nizcayakA upadeza karanA cAhiye / aba isI arthakA kalazarUpa zloka kahate haiM--"vazaMna" ityAdi / artha---yaha AtmA pramAraNadRSTise dekhA jAya taba eka kAlameM mecaka yAne aneka avasthArUpa bhI hai aura pramecaka yAne eka avasthArUpa bhI hai| kyoMki bhedadRSTise isake darzana, jJAna, cAritra aisI tInarUpatA hai aura
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga devadattasya svabhAvAnatikramAddevadatta eva na vastvaMtaraM / tathAtmanyayAtmano jJAnaM zraddhAnamanucaraNaM cAtmasvabhAvAnatikramAdAtmaiva na vastvaMtara, tata prAtmA eka evopAsya iti svayameva sAdhu, nityaM, tat, punas, tri, api, Atman, ca, eva, nizcayataH / mUladhAsu-zir darzane, jJA avabodhane, cara gatyarthaH, sAdha saMsiddhI / padavivaraNa-darzanajJAnacaritrANi-prathamA bahuvacana karmavAcya meM krm| sevitavyAni-prathamA bahuvacana, kRdanta kriyA / sAdhunA-tRtIyA eka0, karmavAcya meM krtaa| nitya-avyaya / tAnisvayaM paramArtha ekarUpa hI hai / Age kahate haiM-"darzana" ityAdi / artha---vyavahAradRSTi se dekhA jAya taba prAtmA eka hai to bhI tIna svabhAvarUpa honese anekAkAra hai; kyoMki vaha darzana, jJAna, cAritrarUpa pariNamatA hai / bhAvArtha---zuddha dravyAdhikanavase prAramA eka hai; isa nayako mukhyatAmeM kahA jAya, taba paryAyAthikanaya gauNa ho jAtA hai / so ekako tInarUpa pariNAmatA kahanA yahI vyavahAra huprA, aise vyavahAranayase darzana, jJAna, cAritra pariNAma homese mAtmAko mecaka kahA hai / aba paramArthanayase kahate haiM 'paramArthena" ityAdi / artha-paramArthadRSTise dekhA jAya taba prakaTa jAyakajyotimAtra AtmA ekasvarUpa hai, kyoMki isakA zuddha dravyAthikanayase sabhI anya dravya ke svabhAva tathA anyake nimittase hue vibhAvoMko dUra karanerUpa svabhAva hai / ataH amecaka hai, arthAt zuddha ekAkAra hai / yahA~ pramANanayase mecaka amecaka kahA so isa cintAko meTa jaise sAdhyako siddhi ho vaise karanA yaha "prAtmanaH" isa kAvyameM kahate haiM / martha-yaha prAtmA mecaka hai, bhedarUpa ane. kAkAra hai tathA amecaka hai, abhedarUpa ekAkAra hai, aisI cintAko chor3o / sAdhya pAtmAkI siddhi to darzana, jJAna aura cAritra-ina tInoM bhAvoMse hI hotI hai dUsarI taraha nahIM, yaha niyama hai| mAvArtha-prAtmasvabhAvakI siddhi zuddha dradhyAthikanayase hotI hai / aisA jo zuddha svabhAva sAdhya hai, vaha paryAyAthikasvarUpa vyavahAranayase hI sAdhA jAtA hai, isaliye aisA kahA gayA hai ki bhedAbhedakI kathanIse kyA, jisa taraha sAdhyako siddhi ho baise karanA / vyavahArI jana bheda dvArA hI tathya samajhate haiM / isa kAraNa darzana, jJAna aura cAritra tInoM pariNAmarUpa ho prAtmA hai, isa taraha bhedako pradhAnatAse abhedakI siddhi karaneke liye kahA gayA hai / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva jisa zuddha prAtmAke darzanakA Adeza thA usakI dRSTi va upAsanA kisa prakAra karanA cAhiye, isa utsukatAko pUrti isa gAthAse ho jAtI hai / tathyaprakAza-(1) prAtmA hI sAdhya hai aura prAtmA hI sAdhana hai arthAt zuddhAsmopa. labdhi sAdhya hai aura zuddhAtmAnuvRtti sAdhana hai / (2) nizcayanayase AtmA sevane yogya hai / (3) vyavahAramayase darzana, jJAna va cAritra sevane yogya hai / (4) paramArthataH darzana, jJAna,
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 samayasAra pradyotate / sa kiladarzanajJAna cAristritvAdekatvataH svayaM / mecako'mecakazcApi samamAtmA pramANata: // 16 // darzanajJAna cAristribhiH pariNatatvataH / ekopi trisvabhAvatvAd vyavahAree mecakaH // 17 // paramArthena tu vyaktajJAtRtvajyotiSakakaH / sarvabhAvAMtaradhvaMsisvabhAvatvAdamecaka: // 1 // prAtmanazcitayavAlaM mecakAmecakatvayoH / darzanazAnacAritraiH sAdhyasiddhirna cAnyathA // 16 // 16 // dvitIyA bahu0 karmakAraka / punaH--avyaya / jAnIhi-loT madhyama eka0 / zrINi-dvitIyA bahu0 / apiavyaya / AtmAnaM-dvi0 e0 / ca-avyaya / eva-avyaya / nizcayattaH-hetvArthe tas avyaya // 16 // cAritra yaha saba eka pAtamA hI hai / (5) darzanazAnacAritrarUpa pariNamatA humA AtmA vastutaH eka hai, so prAtmA mecakAmecaka hai| (6) darzanajJAna cAritrarUpa pariNata honese prAtmA mecaka hai / (7) jJAnajyotirmAtra honese prAsmA ametraka hai| (8) sahajAtmopalabdhikA sugama upAya samyagdarzana, sabhyagjJAna va samyakcAritrarUpa pariNamanA hai / siddhAnta--(1) vastutaH prAtmA hI sAdhya hai / prAtmA hI sAdhana hai 1 (2) prAtmA mecakAmecaka hai / (3) AtmA mecaka hai / (4) prAtmA amecaka hai| dRSTi-1-kArakakArakibhedaka sadbhUtavyavahAra (73) / 2-pramANasiddha / 3-sattAsApekSanAnAtmaka paryAyAdhika (60) / 4-paramazuddhanizcayanaya (44) / prayoga-AtmAkA paricaya karake, prAtmatattvakA zraddhAna karake, prAtamAke sAnubhava jJAna dvArA prAtmAmeM ramaNa karake sahaja prAnaMdamaya jJAyakabhAvarUpa apaneko anubhavanA cAhiye // 16 // aba isI ratnatrayako do gAthAnoM meM dRSTAnta dvArA vyakta karate haiM-[yathA nAma] jaise [kopi] koI [aryAthikaH puruSaH] dhana kA cAhane vAlA puruSa [rAjAnaM] rAjAko [jJAtvA] jAnakara [zraddadhAti] zraddhAna karatA hai [tataH] usake bAda [2] usako [prayatnena anucarati] acchI taraha sevA karatA hai [evaM hi] isI taraha [mokSakAmena] mokSako cAhane vAlA [jIvarAjaH] jIvarUpa rAjAko [zAtayaH] jAne [punaH ca] aura phira [tathaiva] usI taraha [zraddhAtabhyaH] zraddhAna kare [tu ca sa eva] usake bAda [anucaritavyaH] usakA anucaraNa kare arthAt tanmaya ho jAye / tAtparya--bhedopAsanAkI vidhi prAtmatattvakA jJAna, zraddhAna, AcaraNa hai| TIkArtha-nizcayase jaise koI dhanako cAhane vAlA puruSa prayatnase pahale to rAjAko jAnatA hai pazcAt usIkA zraddhAna karatA hai usake pazcAt usIkA sevana karatA hai usI taraha DOCUM M
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 pUrva raMga jaha gAma ko vi puriso rAyANaM jANiUNa sadahadi / to taM aNucaradi puNo yatyatvIya payate // 17 // evaM hi jIvarAyA yAdavvo taha ya sahadavvo / rivvaya puNo so ceva du mokkhakAmeNa // 1 // (yugalam ) jyoM koI puruSa dhanakA, icchuka nRpako su jAnakara mAne / sevA bhi kare usakI usake anukula yatnoMse // 17 // kSati pugaNe, guLAta dezako sahI jAto / mAno va bhajo usako, svabhAvasadbhAva yatnoMse // 18 // yathA nAma kopi puruSo rAjAnaM jJAtvA zraddadhAti / tatastamanucarati punararthArthika prayatnena ||1 evaM hi jIvarAjo jJAtavyastathaiva zraddhAtavyaH | amucaritavyaraca punaH na caiva tu mokSakAmena || 18 || rer fha freeyosisorthI prayatnena prathamameva rAjAnaM jAnote tatastameva zraddhatte tata stamevAnucarati / tathAtmanA mokSArthinA prathamamevAtmA jJAtavyaH tataH sa eva zraddhAtavyaH tataH sa evAnucaritavyazca sAdhyasiddheAnyathopapatyanupapattibhyAM / tatra yadAtmanonubhUyamAnAnekabhAvasaMkarepi paramaviveka kauzalenAya mahamanubhUtirityAtmajJAnena saMgacchamAnameva tathetipratyayalakSaNaM nAmasaMjJa-jaha, NAma, ka, vi, purisa, rAya, to ta, puNo, atthasthi, payatta, evaM hi, jIvarAya, taha, ya, ya, puNo, ta, ceva, du, mokkhakAma / dhAtusaMja -jANa avabodhane, sad-daha kAraNe, anucara gatau kAma icchAyAM / prakRtizabda - yathA, nAman kim api puruSa, rAjan, tat tat punar, arthArthika prayatna, evaM, mokSako cAhane vAlA pahale to AtmAko jAne, zranantara usIkA zraddhAna kare usake pazcAt usIkA zranucaraNa kare, kyoMki niSkarma pravasthArUpa prabheda zuddhasvarUpa sAdhyakI isI prakAra upapatti ( siddhi ) hai anyathA zranupapatti hai / jisa samaya AtmA ke anubhavameM Aye hue aneka paryAyarUpa bhedabhAvoMse mizritatA honepara bhI parama bhedajJAnakI pravINatAse jo yaha anubhUti hai ki "yahI maiM hUM" aise zrAtmajJAnase yukta hotA huA yaha prAtmA jaisA jAnA vaisA hI hai, aisI pratItisvarUpa zraddhAna prakaTa hotA hai usI samaya samasta anya bhAvoMse bheda honeke kAraNa niHzaMka hI Thaharane meM samartha honese udIyamAna huA AtmAkA AcaraNa AtmAko sAdhatA hai / isa taraha to sAdhya zrAtmAkI siddhiko tathopapatti prasiddha hai / parantu jisa samaya aisA anubhUtisvarUpa bhagavAna AtmA bAla gopAla taka sadAkAla svayaM hI anubhava meM AtA bho anAdibaMdha ke vaza se paradravyoM sahita ekatvakA nizcaya kara prazAnI ke "yaha maiM hUM" aisA anubhUtirUpa AtmajJAna nahIM prakaTa hotA, usake prabhAva se ajJAta gadheke sIMga ke samAna zraddhAnakA bho udaya nahIM hotA / usa
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra zraddhAnamutplabate tadA samastabhAvAntaravivekena niHzaGkameva syAtuM zakyatvAdAtmAnucaraNamutplavamAnamAtmAnaM sAdhayatIti sAdhyasiddhestathopapattiH / yadAtvAbAlagopAlameva sakalakAlameva svayamevAnubhUyamAnepi agavatyanubhUtyAtmanyAtmanyanApibaMdhavazAt paraiH samamekatvAdhyavasAyena vimUhasyAyamahamanubhUtirityAtmajJAnaM noplavate tadabhAvAdajJAtakharazRGgazraddhAnasamAnatvAcchyAnamapi notplavate tadA samastabhAvAMtarAviveketa niHzaGkameva sthAtumazakyatvAdAtmAnucAnanutplavamAnaM nAtmAnaM sAdhayatIti sAdhyasiddharatyathAnapapattiH / hi jIvarAja, tathA, eba, ca, punara, tata ca, eva, tu, mokSakAma / mUladhAtu-zrat-DadhAna dhaarnnpossgyoH| anu-cara gatyarthaH / jJA avabodhane / muca pramocane mode ca / kamu kAntI, kAntiricchA / padavivaraNa-yathA-avyaya / nAma-prathamA eka0 / ka:-pra0 eka0 / api-avyaya / puruSaH-prathamA eka0 kartAkAraka / rAjana-sImA eka hajAsamIkI kriyA, zraddhAti-that dadhAti-vartamAna laT anya puruSa e0| samaya samasta anya bhAvoMse bheda na honeke kAraNa niHzaMka prAtmAmeM hI Thaharaneko asAmarthya se mAtmAkA aAcaraNa na honAjhapa pariNamana AtmAko nahIM sAdha sktaa| isa taraha sAdhya prAsmAkI siddhikI anyathAnupapatti prasiddha hai| bhAvArtha-sAdhya aAtmAko siddhi darzanajJAnacAritrase hI hai, anya prakAra nahIM hai| kyoMki pahale to mAtmAko jAne ki "yaha maiM hUM" usake anantara , isakI pratItirUpa zraddhAna hotA hai / binA jAne zraddhAna kisakA ho ? phira samasta anya bhAvoMse bheda karake apane meM sthira hove aise prAtmAkI siddhi hai / jaba jAnegA nahIM taba zraddhAna bhI nahIM ho sakegA / taba sthiratA kisameM kara sakatA hai ? isaliye dUsarI taraha siddhi nahIM hai, aisA nizcaya hai / aba isIko dRr3ha karaneke liye kalazarUpa kAvya kahate haiM-"kathamapi" ityAdi / partha-kisI bhI prakAra tInapaneko prAkSa honepara bhI ekarUpatAse cyuta na huI, nirmala udayako prApta huI, anaMta caitanya cihna vAlI isa pAtmajyotiko hama nirantara anubhavate haiM, kyoMki anya prakArase sAdhya pAtamAko siddhi kabhI nahIM hotI kisI taraha nahIM hotii| bhAvArtha-- AcArya kahate haiM ki jisake kisI taraha paryAyadRSTise tInapanA prApta hai to bhI zuddhadravyadRSTise ekarUpatA nahIM chUTI hai tathA ananta caitanyasvarUpa nirmala udayako prApta hai aisI prAtmajyotikA hama nirantara anubhava karate haiM / prasaMgavivaraNa-anantara pUrva gAthAmeM kahA gayA thA ki vyavahArase darzana, jJAna, cAritra sevanIya hai, nizcayase prAtmA sevanIya hai usI kathanakA prekTikala rUpameM yahA~ vivaraNa kiyA gayA hai| tathyaprakAza-(1) mokSamArga pAne ke liye prathama prAtmAkA kucha paricaya prAvazyaka hai| kAewanaR -74 -
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga kathamapi samupAttatritvamapyakatAyA apatitamidamAtmajyotirudgacdaccham / / satatamanubhavAmo'naMtacatanyacihna na khalu na khalu yasmAdanyathA sAdhyasiddhiH / / 20 / / 17-1 / / nanu jJAnatAdAtmyAdAtmA jJAna nityamupAsta eva kutastadupAsyatvenAnuzAsyata iti cettana, yato na khalvAtmA jhAnatAdAtmyeSi kSaNamapi jJAnamupAste svayaMbuddha-bodhitabuddhatvakAraNapUrvakatvena jJAnasyotpatteH / tahi tatkAraNAtyUrvamajJAna evAtmA, nityamevApratibuddhatvAdevametat / tahi kiyaMtaM kAlamayamapratibuddho bhavatItyabhidhIyatAM-- tataH hetvartha paMcamyAM tas-avyaya / taM-dvitIyA eka0 , anucarati-anu-gharati-anya puruSa eka0 kriyaa| puna:-avyaya / arthAthika:-prathamA eka kartR vizeSaNa / prayatnena-tRtIyA ekaH / evaM adhyaya / jIvarAjaHprathamA eka0 karmavAcyameM karma / jJAtavya:-prathamA eka kRdanta kiyaa| tathA ca-avyaya / zradadhAtavyaHprathamA e0 kRdanta kriyA / anucaritavya:-prathamA eka0 kRdanta kriyaa| sa:-prathamA eka0 karmavAcya meM karma / tu-avyaya / mokSakAmena-tRtIyA eka0, karmavAcya meM kartA yA kartR vizeSaNa / (2) prAtmaparicayake bAda AtmAkA anubhavapUrvaka zraddhAna hotA hai| (3) sAnubhava' zraddhAnake sAtha ho jJAna samyagjJAna ho jAtA hai / (4) prAtmAkA zraddhAna jJAna honepara prAtmAke anurUpa mAcaraNa hotA hai / (5) AtmAke zraddhAna, jJAna, prAcaraNase sahajaparamAtmatattvakI siddhi hotI hai / (6) prAtmAke zraddhAna, jJAna, prAcaraNake na honepara sahajaparamAtmatattva. ddhi kabhI nahIM hoto| siddhAnta--(1) zuddhAtmA nirvikAra svasaMvedanajJAnase jJAtavya hai / (2) samyagdarzana, samyajJAna, samyakcAritrakI ekatA mokSamArga hai| dRSTi--1-zuddhanaya (46) / 2- evaMbhUtanaya (43) / prayoga-AtmAko vyavahAranayase (muraNAdiparicayase) pahicAnakara sahajajJAnAnandasvabhAva zuddha mantastatvakA zraddhAna kara nivikalpa svasaMvedana samAdhise nirantara anubhava karanA // 17-18 // prazna-prAtmA to jJAnase tAdAtmyasvarUpa hai, judA nahIM hai, isaliye aAtmA jJAnakA nitya sevana karatA hI hai, phira jJAnakI hI upAsanA karanekI zikSA kyoM dI jAtI hai ? samAdhAna--yaha kahanA ThIka nahIM, yadyapi prAtmA jJAnase tAdAtmyarUpa hai to bhI yaha eka kSaNamAtra bhI jJAna kI upAsanA nahIM karatA / isake jJAnako utpatti svayaM hI jAnanese athavA dUsareke batalAnese hotI hai; kyoMki yA to kAlalabdhi prAye taba prApa hI jAna letA hai yA koI janAve taba jAna sakegA / prazna-yadi isa taraha hai to jAnaneke kAraNa ke pahale AtmA ajJAnI hI hai, kyoMki sadA hI isake apratibuddhapanA hai ? uttara--yaha bAta aise hI hai ki vaha prazAnI hI
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra kamme gokammami ya ahamidi ahakaM ca kamma NokammaM / jA esA khalu buddhI appaDibuddho havadi tAva // 16 // vidhi vibhAva dehoMmeM, 'yaha maiM maiM yaha' kI ekatA jaba taka / jisako matimeM rahatI, ajJAnI jIva hai taba taka // 16 // karmaNi nokarmaNi cAhamityahakaM ca karma nokarma / yAjadeSA valu buddhira paniTo gati jAvat / yA sparzarasagaMdhavarNAdibhASeSu pRthu budhnodarAdyAkArapariNatapudgalaskaMdheSu ghaToyamiti ghaTe va sparzarasagaMdhavarNAdibhAvAH pRthabudhnodarAdyAkArapariNatapudgalaskaMdhAzcAmI iti vastvabhedenAnubhUtistayA karmaNi mohAdiSvaMtaraMgeSu, nokamariNa zarIrAdiSu bahiraMgeSu cAtamatiraskAriSu nAmasaMjJa kambha, kokamma, ya, amha, idi, amha, ca, kamma, Nokamma, ja, eta, khalu, buddhi, appaDibuddha, tAva / dhAtusaMjJa bujha avagamane, ho sattAyAM / prakRtizabda--- karman, nokarman, ca, asmat, iti, hai| to phira yaha prAtmA kitane samaya taka apratibuddha (ajJAnI) rahatA hai ? usake svayaM ekarUpa gAthAsUtra kahate haiM--- yAvat] jaba taka isa prAtmAke [karmariNa] jJAnAvaraNAdi dravyakarma va bhAvakarmameM [dhA] aura [nokarmariNa] zarIra Adi nokarmameM [ahaM karma nokarma] maiM karma nokarma hUM [ca iti grahaka aura ye karma nokarma maiM hU~ [eSA khalu] aisI nizcayase [matiH] buddhi hai [tAyat] taba taka [apratibuddhaH] yaha prAtmA apratibuddha yAne ajJAnI [bhavati] hai / / tAtparya-vikAra va zarIrameM prAtmatvakA anubhavana honA ajJAna hai| TokArtha-- jaise sparza, rasa, gaMdha aura varNa Adi bhAvoMmeM caur3A nIce avagAharUpa udara grAdike prAkAra pariNata hue pudgalake skaMdhoMmeM yaha ghaTa hai aisA aura ghaTameM sparza, rasa, gaMdha paura varNAdi bhAva haiM tathA pRthubudhnodara prAdike prAkAra pariNata pudgala skaMdha haiM, aisA vastuke abhedase anubhava hai, usI taraha karma--moha Adi aMtaraMga pariNAma aura nokarma-zarora prAdi vAhya vastuyeM saba pudgala ke pariNAma haiM jo ki prAtamAke tiraskAra karane vAle haiM, unameM ye karma nokarma 'maiM hU~' tathA mohAdika aMtaraMga aura zarIrAdi bahiraMga karma AtmAke tiraskAra karane vAle pudgala pariNAma mujha AtmAmeM haiM, isa prakAra vastuke prabhedase jaba taka anubhUti hai taba taka prAtmA apratibuddha hai, ajJAnI hai| aura jaba kisI samaya jaise rUpI darpaNake prAkAra ko pratibhAsa vArane vAlI svacchatA hI hai tayA uSNatA aura jvAlA agnikI hai, usI taraha prarUpI prAtmAkI apane parake jAnane vAlI jJAtRtA (jJAtApanA) hI hai aura karma nokarma pudgala ke hI haiM, aisI apane prApa hI athavA dUsareke upadezase bhedavijJAnamUlaka anubhUti utpanna ho
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga pudgalapariNAmeSvamityAtmani ca karmamohAdayo'ntaraMgA nokarmazarIrAdayo bahiraMgAzcAtmatiraskAriNaH pudgalapariNAmA amI iti vastva bhedena pAvaMtaM kAlamanubhUtistAvaMtaM kAlamAtmA bhavatyaprativuddhaH / yadA kadAcidyathA rUpiNo daparaNastha svaparAkArAvabhAsinI svacchataba vaha rauSNyaM ahaka, ca, karman, nokarman, yAvat, etat, khalu, buddhi, apratibuddha, tAvat ! mUladhAtu-TakRta karaNe, budha avagamane, bhu sattAyAM / padavivaraNa-karmaNi-saptamI ekavacana | nokarmaNi-saptamI eka / ca-avyaya / ahaM-prathamA eka0 / iti-avyaya / ahaGka-prathamA eka0 / karma-prathamA eka0 / nokarma--prathamA eka0 / jAyagI taba hI yaha prAtmA pratibuddha (zAnI) hogaa| bhAvArtha--jana taka jIva aisA jAnatA hai ki jaise sparza Adika pudgalameM haiM aura pudgala spAdimeM hai usI taraha jIvameM pharma nokarma haiM aura karma nokarmameM jIva hai taba taka to vaha ajJAnI hai aura jaba yaha jAna le ki prAtmA to jJAnasvarUpa hI hai aura karma nokarma * pudgala hI haiM tabhI yaha jJAnI hotA hai| jaise darpaNameM agnikI jvAlA dIkhatI ho, vahA~ aisA jAne ki jvAlA to agnimeM hI hai, darpaNameM nahIM baiThI, jo darpaNameM dIkha rahI hai vaha darpaNakI 'svacchatA hI hai / isI taraha karma nokarma apane AtmAmeM nahIM baiThe, AtmAke jJAna kI svacchatA aisI hai jisameM jJeyakA pratibhAsa hotA hai / isa prakAra karma nokarma jJeya haiM, ve mAtra pratibhAmita hote haiM, aisA anubhava svayameva ho athavA upadezase ho taba ho jJAnI hotA hai / .. aba isI arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM "kathamapi" ityAdi / artha-jo puruSa prApase hI athavA parake upadezase kisI taraha bhedavijJAnamUlaka avicala nizcala apane prAtmA kI anubhUtiko prApta karate haiM, ve hI puruSa darpaNakI taraha apane mAtmAmeM pratibimbita hue anaMta bhAvoMke svabhAvoMse nirantara vikArarahita hote haiM / bhAvArtha-jJAna meM pratiphalita jJeyAkAroM jJAnI vikRta nahIM bnte| prasaGgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM jJAnamaya prAtmAkI upAsanAke prakaraNameM yaha prazna humA thA ki AtmA to jJAnamaya hai hI usako upAsanAkA upadeza bekAra hai usake uttara meM kahA thA ki prAtmA jJAnamaya to hai, kintu usakA jJAna na honese ajJAnI hai, ataH use jJAna kI upAsanAkA upadeza kiyA jAtA hai / isapara yaha prazna hunA ki phira yaha kitane samaya taka ajJAnI rahatA hai / isa praznakA uttara isa gAthAmeM diyA gayA hai / tathyaprakAza-(1) ajJAnIko ghaTameM ghaTAkArAdike abhedakI bhA~ti vibhAva va deha meM "maiM hU~" kI abhedase anubhUti rahatI hai / (2) jJAnIko darpaNa aura jisakA darpaNameM pratibimba hamA, aise agnikI uSNatA va jvAlAke bhedakI taraha, apanI jJAtRtA (jJAtApana) va pudumaloMkI dehAdidazAkA bheda jJAta rahatA hai aura isa bhedavijJAnake pariNAmameM apaneko jJAnamAtra anubha
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra jvAlA ca tathA nIrUpasyAtmanaH svaparAkArAvabhAsinI jJAtRtva, pudgalAnAM karma nokarma ceti svataHparato vA bhedavijJAnamUlAnubhUtirutpatsyate tadeva pratibuddho bhaviSyati / kathamapi hi labhate bhedavijJAna mUlAmacalitamanubhUti ye svato vAnyato vaa| pratiphalananimagnAnantabhAvasvabhAvamakurabadavikArAH saMtataM syusta eva // 21 // 16 // yAvat--avyaya / eSA-prathamA eka strIliGga / khala-avyaya / buddhi:-prathamA eka0 / apratibuddha:--prathamA eka0 / bhavati-vartamAna laT anya puruSa eka0 / tAvat-abhyaya / bata! hai| siddhAnta-(1) jJAnI sahaja antastattva meM prAtmatva mAnatA hai / (2) prazAnI parapadArtha va vibhAva meM prAtmatva mAnatA hai / dRSTi-1- paramabhAvagrAhaka dravyAthikanaya, zuddhanaya (30, 46) / 2- saMzliTavijAtyupacarita prasadbhUtavyavahAra (125) / prayoga--parapadArtha va parabhAvoMse bhinna mAtmAko avikAra caitanyasvarUpa nirakhakara apane sahaja prAnandakA anubhava karate hue parama vizrAma pAveM / / 16 / / aba ziSya prazna karatA hai ki yaha apratibuddha (ajJAnI) kisa taraha pahacAnA jA sakatA hai usake uttararUpa gAthA kahate haiM-[yaH] jo puruSa [anyat yat paradravyaM] apanese anya jo paradravya [sacittAcittamizraM vA] sacitta strI-putrAdika, acitta dhanadhAnyAdika, mizra grAmanagarAdika- isa rAbako aisA samajhe ki [ahaM etat] maiM yaha hU~ [etat praha] yaha saba dravya maiM hUM [etasya ahaM] maiM isakA hUM [etat mama asti] yaha merA hai [etat mama pUrva prAsIt yaha merA pUrvameM thA [etasya ahamapi pUrva prAsaM] isakA maiM bhI pahale thA [punaH] tathA [etat mama bhaviSyati] yaha saba merA hogA [ahamapi etasya bhaviSyAmi] maiM bhI isakA prAgAmI hoU~gA [etatta asadbhUtaM] aisA bhUThA [prAtmavikalpa] aAtmavikalpa karatA hai vaha [saMmUDhaH] mUr3ha hai [tu] kintu jo puruSa [bhUtArtha] paramArtha vastusvarUpako [jAnana] jAnatA huA [taM] aise jhUThe vikalpako [na karoti] nahIM karatA hai vaha [asaMmUDhaH] mUr3ha nahIM hai, jJAnI hai| tAtparya--parameM va parabhAvameM prAtmatvakA anubhabana karane vAlA ajJAnI hai va sahajasiddha caitanyamAtra antastattvameM prAtmatvakA anubhavana karane vAlA jJAnI hai| TokArtha-jaise koI puruSa IMdhana aura agniko milA humA dekhakara aisA jhUThA vikalpa karatA hai ki agni IMdhana hai tathA iMdhana agni hai, agnikA iMdhana pahale thA, Idhanako agni pahale thI, agnikA Idhana AgAmI hogA, Idhana kI agni prAgAmI hogI, isa taraha IMdhanameM hI
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga manu kathamayamapratibuddho lakSyeta ahamedaM edamehaM ahamedasseva homi mama edN| araNaM jaM paradavvaM saccittAcittamissa vA // 20 // Asi mama pubvamedaM edassa grahaMpi Asi pubvaM hi / hohidi puNovi majha eyassa ahaMpi hossAmi // 21 // eyaM tu yasaMbhUdaM yAdaviyappaM kareMdi saMmUDho / bhUdatyaM jANaMto Na karedi dutaM asaMmUDho // 22 // (trikalama) tA meM jo kucha disatA, sajIdha nirjIva mizra vA vastu / maiM yaha yaha maiM maiM hUM, isakA yaha saba tathA merA // 20 // yaha pahale merA thA, isakA maiM thA bhi pUrva samayoMmeM / maiM hoUMgA isakA yaha saba hogA tathA merA / / 21 / / aisA asatya prapanA, karatA mAnana vikalpa yaha mohI / kintu nahi bhrAnti karatA, bhUtAtmijJa nirmohI // 22 // ahametadetadahamahametasyavAsmi marmatat / anyadyatparadravyaM sanninAcittamithaM vA // 20 // AsInmama pUrvametad etasyAhamapyAsaM pUrva hi / bhaviSyati punarapi mama etasyAhamapi bhaviSyAmi / / 21 // etattvasadbhUtamAtmavikalpaM karoti saMmUDhaH / bhUtArthaM jAnana karoti tamasaMmUDhaH // 22 // yathAgniridhanamastIdhanamagnirastyagneridhanamastIdhanasyAgnirastyagneridhanaM pUrvamAsIdidhanasyAgniH pUrvamAsIdagneridhanaM punarbhaviSyatIMdhanasyAgniH punarbhaviSyatItoMdhana evAsadbhUtAgnivika nAmasaMjJa---amha, eta, amha, amha, eta, eva, amha, eta, agNa, ja, paradabdha, saccittAcitamirasa, vA, amha, puvaM, eta, eta, amha, pi, pubbaM , hipuNo, bi, amha, eta, amha, pi, eta, tu, asaMbhUda, Adaviyappa, saMmUDha, bhUdatya, jANaMta, Na, du, ta, asaM mUDha / dhAtusaMjJa---ho sattAyAM, haba prAptI, asa sattAyAM, kara agnikA vikalpa karatA hai vaha jhUThA hai / isIse apratibuddha (ajJAnI) pahacAnA jA sakatA hai / usI taraha (dAntimeM dekhiye) koI paradradhyameM asatyArtha yAtmavikalpa kare ki maiM yaha paradravya hUM aura yaha paradravya maiM hUM, merA yaha paradravya hai, isa para dravyakA maiM hUM, merA yaha pahale thA, isakA maiM pahale thA, merA yaha phira hogA, isakA maiM phira hoU~gA, aise bhUThe vikalpase apratibuddha (ajJAnI) pahacAnA jAtA hai / tathA agni IMdhana nahIM hai, Idhana agni nahIM hai, agni agni hI hai, IMdhana iMdhana hI hai, agnikA IMdhana nahIM hai, IMdhanakI agni nahIM hai, agniko pagni hai, IMdhanakA IMdhana hai, agnikA IMdhana pahale huA nahIM, IdhanakI agni pahale huI nahIM,
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 samayasAra rUpatvenApratibuddhaH kazcillakSyeta tathAhametadasmyetadahamasti mamaitadastyetasyAhamasmi mamaitatpUrvamAsIdetasyAhaM pUrvamAsaM mamaitatpunarbhaviSyatyetasyAhaM punarbhaviSyAmIti paradravya evAsabhUtAtmanika patvenApratibuddho lkssyetaatmaa| nAgniridhanamasti nedhanamagnirastyagniranirastoMdhamidhanamasti nAgnerivanamasti dhanasyAgnirastyagneragnirastIdhanasyadhanamasti nAgneriMdhanaM pUrvamAsInnedhanasyAgniH pUrvamAsIdagneragniH pUrvamAsIdidhanasya dhanaM pUrvamAsInnAgneriMdhanaM punarbhaviSyati dhanasyAkaraNeM / prAtipadika---asmada, etat, etat, asmada, asmada, etat, anyat, yat, paradravya, sacittAcittamitha, vA, asmada, pUrva, etat, etat, asmad api, pUrva, hi, punar, api, asmad, etat, asmada, api, evaM, tu, asadbhUta, Atmavikalpa, saMmUDha, bhUtArtha, jAnat, na, tu tat asaMmUDha / mUladhAtu-bhu sattAyAM hu, gato, as bhuvi, Dukuna karaNe, muha vaicitye vaMcityamavivekaH, jJA avabodhane / padavivaraNa-ahaM-prathamA eka / etat-prathamA ek0| etat-prathamA eka0 | ahaM-prathamA ek0| ahaM-prathamA eka0 | etasya-SaSThI eka0 / eva-avyaya / bhavAmi-vartamAna laT uttama puruSa eka0 kriyA / mama-ekavacana / paradravya-prathamA eka / sacitAcittAmizra-prathamA eka0 / vA-avyaya / AsIt-bhUta luGa, anya puruSa ekA0 kriyA / mama-SaSThI eka0 / agniko agni pahale thI, IMdhanakA Idhana pahale thA tathA agnikA IMdhana aAgAmI nahIM hogA, IdhanakI agni aAgAmo nahIM hogI, agnikI agni hI AgAmI kAlameM hogI, IMdhanakA IMdhana ho aAgAmo hogaa| isa taraha kasauke bhArata meM hI satyArtha agnikA vikalpa jisa prakAra ho jAtA hai, usI taraha maiM yaha paradravya nahIM hUM, tathA yaha paradravya mujha svarUpa nahI hai, maiM to maiM hI hUM, paradravya paradravya hI hai tathA merA yaha paradravya nahIM hai, isa paradravyakA maiM nahIM hUM, apanA hI maiM hUM, paradravyakA paradravya hai tathA isa paradravya kA maiM pahale nahIM thA, yaha paradravya merA pahale nahIM thA, apanA maiM hI pUrvameM thA, paradravyakA paradravya pahale thA tathA yaha paradravya merA AgAmI na hogA, usakA maiM aAgAmI na hoU~gA, maiM apanA hI aAgAmI hoU~gA, isa (paradravya) kA yaha (paradravya) aAgAmI hogaa| aisA jo svadravyameM hI satyArtha prAtmavikalpa hotA hai, yahI pratibuddha jJAnIkA lakSaNa hai, isIse jJAnI pahacAnA jAtA hai / bhAvArtha- jo paradravyameM prAtmAkA vikalpa karatA hai, vaha to ajJAnI hai / aura jo apane prAtmAko ho apanA mAnatA hai vaha jJAnI hai| aisA agni IMdhanake dRSTAntase har3ha nirNaya kiyA hai| __ aba isI arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM- 'tyajatu ityAdi / artha he lokake jIvo, anAdi saMsArase lekara aba taka anubhava kie mohako aba to chor3o aura rasika janoMko rucane vAlA udIyamAna jo jJAna hai use prAsvAdana karo, kyoMki isa lokameM prAtmA hai vaha paradravyake sAtha kisI samayameM pragaTa rItise ekatvako kisI prakAra prApta nahIM hotaa| isalie mAtmA eka hai, vaha anya dravyake sAtha ekarUpa nahIM hotaa| bhAvArtha--prAtmA paradravyake sAtha kisI prakAra kisI kAlameM ekatAko prApta nahIM hotA 1 isalie prAcAryane aisI preraNA kI hai ki
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga gniH punarbhaviSyatyagneragniH punarbhaviSyatIdhanasya dhanaM punarbhaviSyatIti kasyacidagnAveva sadabhUtAgni vikalpavannAhametadasyi jabalastyahAhAtmyetadetadarita na bhamaMjapatti naitasyAhamasmi mamAhamasmyetasyaitadasti na mamaitatpUrvamAsInatasyAhaM pUrvamAsaM mamAhaM pUrvamAsametasyaitatpUrvamAsIna mamatatpunarbhaviSyati naitasyAhaM punarbhaviSyAmi mamAhaM punarbhaviSyAmyetasyaitatpunarbhaviSyatIti svadravya eva sadbhUtAtmavikalpasya pratibuddhalakSaNasya bhAvAt / tyajatu jagadidAnI mohamAjanmalIDhaM rasayatu rasikAnAM rocanaM jJAnamudyat / iha kathamapi nAtmAtnAtmanA sAkamekaH kila kalayati kAle kvApi tAdAmtyavRtti / / 22 // 20-21-22 / / pUrva-prathamA eka0 athavA avyaya / etat-prathamA eka0 / etasya-SaSThI eka0 / ahaM-prathamA eka0 / apiavyaya / Asam-bhUte luGa uttama eka0 kriyA / bhaviSyati-laTa bhaviSyat anya ekatriyA. punaH avyaya / mama-SaSThI ekaH / bhaviSyAmi-bhaviSyat laTa uttama puruSa eka0 kiyA / etat-prathamA eka0 / tu--avyaya / asadbhUtaM-dvitIyA eka0 karmavizeSaNa | Atmavikalpa-dvitIyA eka karmakAraka / karoti--vartamAna laT anya puruSa eka0 kriyA / saMmUDhaH-prathamA ekvcn| bhUtArtha--dvitIyA ekavacana / jAnan-prathamA vibhakti ekavacana vAdanta / na-avyaya / karoti--vartamAna laT anya puruSa eka0 kriyaa| tu-avyaya / taM--vi0 e0 karma / asamUDhaH-prathamA ekavacana kartA / / 20-21-22 // anAdise lagA huA jo paradravyase moha hai usa ekapaneke mohako aba chor3o aura jJAnakA nAsvAdana kro| moha vRthA hai, mithyA hai, duHkha kA kAraNa hai| aisA bhedavijJAna karanA hai / prasaMgavivaraNa-manantara pUrva batAyA gayA thA ki yaha prAtmA kaba taka ajJAnI rahatA hai / aba usIke viSayameM batAnA hai ki vaha kaise pahicAnA jAtA hai ki yaha ajJAnI hai, isakA vivaraNa ina tIna gAthAvoMmeM batAyA gayA hai / tathyaprakAza---(1) jo paradravyameM aisA vizvAsa rakhatA hai ki "maiM yaha hUM yA yaha maiM hai" vaha jIva ajJAnI hai / (2) jo paradravyameM aisA vizvAsa rakhatA hai "merA yaha hai yA isakA maiM hU~" vaha ajJAnI hai / (3) jo paradravyameM aisA vizvAsa rakhatA hai ki merA yaha pahile thA yA isakA maiM pahile thA" vaha ajJAnI hai / (4) jo paradravyameM aisA vizvAsa rakhatA hai ki merA yaha phira hogA yA isakA maiM phira hoU~gA vaha ajJAnI hai| siddhAnta----ukta cAra bAteM mithyA haiM jinakI dRSTiyAM upacArasambaMdhI nimnalikhita haiM / dRSTi---1- dravye dravyopacAraka asadbhUtavyavahAra (106) / 2, 3, 4- parasambandhavyavahAra (135) / prayoga- tathyaprakAzameM batAye gaye upacArako mithyA jAnakara apane meM paradravyake viSayameM aisA nirNaya karanA cAhiye ki maiM yaha nahIM hUM, yaha maiM nahIM hai, merA yaha nahIM hai, isakA maiM nahIM hUM, merA yaha nahIM thA, isakA maiM nahIM thA, merA yaha kabhI nahIM hogA, isakA maiM
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayatAra athApratibuddhabodhanAya vyavasAya aNNANamohidamadI majjhamiNaM bhaNadi puggalaM davvaM / baddhamabaddha ca tahA jIvo bahubhAvasaMjutto // 23 // sabbagahuNANadiTTho jIvoM upayogalakkhaNo NiccaM / kaha so puggaladabbI-bhUdo jaM bhaNasi majjhamiNaM // 24 // jadi soM puggaladabI-bhUdo jIvattamAgadaM idaraM / to satto vuttu je majhamiNaM puggalaM dadhvaM // 25 // ajJAnamugdhayuddhI, jIva banA vividhbhaavsNyogii| isase kahatA tana suta, nArI bhavanAvi mere haiM // 23 // sarvajJajJAnameM yaha, malakA cit nitya jJAnadarzanamaya / baha pudgala kyoM hogA, phira kyoM kahatA ki yaha merA // 24 // yadi jIka bane pudgala, pudgala bana jAya jIva jo kamAI / to kahanA bana sakatA, pudgala merA na para aisA // 25 // ajJAnamohitamatirmamedaM bhaNati pudgalaM dravyaM / baddhamabaddhaM ca tathA jIvo bahubhAvasaMyuktaH // 23 // sarvajJazAnadRSTo jIba upayogalakSaNo nityaM / kathaM sa pudgaladradhyIbhUto yadbhaNasi mamedaM // 24 // yadi sa pudgaladravyIbhUto jIvatvamAgatamitarat / tahi zakto vaktuM yanmamedaM pudgalaM dravyaM // 25 // nAmasaMja- aSNANamohidamadi, amha, ima, puggala, davya, baddha, abaddha, ca, tahA, jIva, bahubhAvasaMjutta, savaNhaNANadiTTa, jIva, upaogalakkhaNa Nicca, kaha, ta, puggaladavIbhUda, ja, amha, ima jadi, ta, puggaladabbIbhUda, ja, amha, ima, jadi, ta, puggaladavvIbhUda, jIvatta Agada, idara, to, satta, je, amha, ima, puggala, davva / dhAtusaMja-bhaNa kathane, bu vyaktAyAM vAci, sakka sAmarthye / prAtipadika-ajJAnamohitamati, asmada, kabhI nahIM hoU~gA / aise paripUrNa nirNayake sAtha sarva parase upekSA kareM aura apanemeM paramavizrAma kareM // 20-21-22 / / aba apratibuddhakaM samajhAneke liye udyama karate haiM--[ajJAnamohitamatiH] prazAnase jisakI mati mohita hai aisA [jIvaH jIva [maragati] kahatA hai ki [idaM] yaha [baddhava prabaddha] zarIrAdi baddhadravya, dhanadhAnyAdi prabaddha paradravya [mama] merA hai so vaha jIva [bahubhAvasaMyuktaH] moha rAgadveSAdi bahuta bhAvoMse sahita hai| parantu [jIvaH] jIva padArtha to [ sarvajJajJAnadRSTaH] sarvajJake jJAna meM dekhA gayA [nityaM] nitya [upayogalakSaraNa: upayoga lakSaNa vAlA hai [saH] vaha [pudgaladravyobhUtaH] pudgaladravyarUpa [kathaM] kaise ho sakatA hai ? [yatA
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga yugapadanekavidhasya baMdhanopAdheH sannidhAnena pradhAvitAnAmasvabhAvabhAvAnAM saMyogavazAdvicitropAzrayoparaktaH sphaTikopala ivAtyaMtatirohitasvabhAvabhAvatayA astamitasamastavivekajyotimahatA svayamajJAnena vimohitahRdayo bhedamakRtvA tAnevAsvabhAvabhAvAn svIkurvANaH pudgaladravyaM bhamedamityanubhavati kilApratibuddho jIvaH / prathAyameva pratibodhyate re durAtman, prAtmapaMsan, jahIhi jahIhi paramAdhivekaghasmarasatRNAnyavahAritvaM / dUranirastasamastasaMdehaviparyAsAnadhyavasAidam, pudgala, dravya, baddha, abaddha, ca, tathA, jIva, bahubhAvasaMyukta, sarvajJajJAnahaSTa, jIya, upayogalakSaNa, nitya, kathaM, tata. pudgaladradhyIbhUta, yat, asmad, idam, yadi, lat, pudgaladra vyIbhUta, jIvatva, Agata, itara tarhi-abhyaya, zakta, yat, asmada, idam, pudgala, drazya / mUladhAtu-jJA avabodhane, muha vaicitye, bhaga zabdArthaH, dRzira prekSaNe, akla-zaktI, vaca pribhaassnnN| pada vivaraNa-ajJAnamohitamatiH-prathamA evAvacana jo [maraNasi] tU kahatA hai ki [idaM mama] yaha pudgaladravya merA hai / [yadi ] yadi [saH] jIvadravya [pudgaladravyobhUtaH] pudgaladravyarUpa ho jAya aura [itarat] pudgaladravya bhI [jIvatvaM] jovapaneko [prAgataM] prApta ho jAya / kadAcit bhI aisA ho sake [tat ] to [vaktu zaktaH] tuma kaha sakate ho [yat] ki [ivaM pudgaladravyaM ] yaha pudgaladravya [mama] merA hai, kintu aisA ho hI nahIM sakatA / tAtparya-sva prAtmAkA lakSaNa va parakA lakSaNa vijJAta hote hI ajJAna dUra ho jAtA TIkArtha-- eka sAtha aneka prakArako bandhanopAdhike sannidhAnase vegapUrvaka bahate hue asvabhAva bhAvoke saMyogavaza ajJAnI jIva, vicitra prAzrayase uparakta sphaTika pASANakI taraha svabhAvabhAva atyanta tirohita honese jisakI samasta bhedavijJAnajyoti prasta ho gaI aimA svayaM prajJAna se vimukha hRdaya hokara jo apane svabhAva nahIM haiM, aise vibhAvoMko karatA huA vaha pudmaladravyako apanA mAnatA hai / aise ajJAnIko samajhAte haiM ki re durAtman ! prAtmAkA ghAtaka ! tU parama aviveva se jaise tRNAsahita sundara pAhArako hAthI prAdi pazu khAte haiM usI tarahake khAne kA svabhAva chor3a chor3a / jo sarvajJake jAnase prakaTa kiyA nitya upayoga svabhAvarUpa jIvadravya vaha kaise pudgalarUpa ho sakatA jisase ki tU "yaha pudgala merA hai" aisA anubhava karatA hai / kaisA hai sarvajJakA jJAna jisane samasta saMdeha viparyaya anadhyavasAya dUra kara diye haiM samasta vastuke prakAzaneko eka advitIya jyoti hai / aise jJAnase dikhalAyA gayA hai| aura kadAcit kiso prakAra jaise lavaNa to jalarUpa tathA jala ladaraNarUpa ho jAtA hai usI prakAra jIvadavya to pudgala ho jAya tathA pudgaladravya jIvarUpa ho jAya to terI "pudgaladravya merA hai" mI anubhUti bana jAya, kintu aisA to kisI taraha bhI dravyasvabhAva badala nahIM sktaa| yahI dRSTAMtase acchI
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra yena vizvakajyotiSA sarvajJajJAnena sphuTIkRtaM kila nityopayogalakSaNaM jIvadravyaM / tatkathaM pudgaladravyIbhUtaM yena pudgaladravyaM mamedamityanubhavasi / yato yadi kathaMcanApi jIvadravyaM pudagaladravyIbhUtaM syAt / pudgaladravyazca jIvadradhyobhUtaM syAt tadaiva lavaNasyodakamiva mameTa gudagaladravyamityanu* bhUtiH kila ghaTeta tattu na kathaMcanApi syAt / tathAhi-yathA mAravalakSaNaM lavaNamudakIbhavat dravatvalakSaNamudakaM ca la baNIbhavat kSAratvadvatvasahavRttyavirodhAdanubhUyate, na tathA nityopayogakartR vizeSaNa / mama-SaSThI eka0 / idam-prathamA eka0 / bhaNati-laT anya puruSa eka0 / pudgala-prathamA ekavacana / dravyam-prathamA eka / bar3ha-prathamA ek| abaddha-prathamA eka0 / ca-avyaya / tathA-avyaya / jIvaH-prathamA ekavacana krtaa| bahubhAvasaMyukta:-kartR vizeSaga / sarvajJajJAnahASTaH-prathamA ekavacana / jIva:prathamA ekavacata / upayogalakSaNa:-prathamA ekavacana / nityaM--prathamA ekavacana yA avyaya / kathaM avyaya / taraha batalAte haiM jaise kSArasvabhAva vAlA labaraNa to jalarUpa huprA dIkhatA hai aura drabatvalakSaNa vAlA jala lavaNarUpa humA dekhA jAtA hai, kyoMki lavaNakA kSArapanA tathA jalakA dravapanA ina donoMke sAtha rahane meM avirodha hai isameM koI bAdhA nahIM hai / usI taraha nitya upayogalakSaNa vAlA jIvadravya to pudgaladravya huprA dekhane meM nahIM pAtA aura nitya anupayoga (jar3a) lakSaNa vAlA pudgaladravya jIvadravyarUpa huA nahIM dIkhatA, kyoMki prakAza tathA andhakAra---ina donoMkI taraha upayoga tathA anupayogake eka sAtha rahanekA virodha hai, jar3a cetana--ye donoM kisI samaya bhI eka nahIM ho sakate / isalie tU saba tarahase prasanna ho arthAt apanA citta ujjvala kara sAvadhAna ho, apane ho dravarako apane anubhavarUpa kara, aisA zrI gurunoMkA upadeza hai / yaha ajJAnI jIva pudgaladravyako prapanA mAnatA hai usako upadeza dekara sAvadhAna kiyA hai ki sarvajane aiso dekhA hai ki jar3a aura cetanadravya ye donoM sarvadhA pRthak-pRthaka haiM kadAnita kisI prakArase bhI ekarUpa nahIM hote| isa kAraNa he ajJAnI, tU paradravpako ekarUpase mAnanA chor3a de, aisA vRthA mAnanese kucha lAbha nahIM hai / aba isI arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM-'ayi' ityAdi / artha-he bhAI, tU kisI taraha bhI mahAna kaSTase athavA maraNAvasthAko prApta huA bhI tattvoMkA kautuhalI humA isa zarIgadi mUrtadravyakA eka muhUrta (45 minaTa) apaneko par3osI mAnakara prAtmAkA anubhava kara, jisase ki apane prAtmAko vilAsarUpa sarva paradravyoMse pRthak dekhakara isa zarIrAdi mUrtika pudgaladravyake sAtha ekasvake mohako zIghra hI chor3a sake / bhAvArtha--yadi yaha prAtmA do ghar3I pudgaladravyase bhinna apane zuddhasvarUpakA anubhava kare, usameM lIna hove aura parISaha (kaSTa) pAnepara bhI vicalita na ho to pAtiyAkarmakA nAza kara kevalajJAna utpanna karake mokSako prApta ho legaa| prAtmAnubhavakA aisA mAhAtmya hai, taba
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga lakSaNaM jIvadravyaM pudgaladravyobhayananityAnupayogalakSaNaM pudgaladravyaM ca jIvadravyIbhavad upayogAnupayogayoH prakAzatamasorika sahavRttivirodhAdanubhUyate / tatsarvathA prasIda vibudhyasva, svadravyaM mamedamityanubhava / prapi kathamapi mRtvA tattvakautUhalI sana anubhava bhava mUrteH pAzvavartI muhUrta / pRthagatha vilasaMtaM svaM samAlokya yena tyajasi jhagiti mUryA sAkamekatvamohaM / / 23 / / 23-24-25 / / sa:-prathamA eka0 / pudgaladravyobhUta:-prathamA eka 01 jIvatvaM--prathamA eka / Agata-prathamA eka0 kRdanta A-mata, itarat-prathamA eka / tahi--avyaya / zakta:-prathamA eka0 kRdanta / vaktuM-prayojane avyaya kRdanta / yat-prathamA eka0 yA avyaya / mama-paSThI eka / idaM- prathamA eka0 / pudgalaM--prathamA eka0 / dravyam-- prathamA ek0||23-24-22|| mithyAtvakA nAza karanA va samyagdarzanakI prApti honA to bahuta hI sugama hai / prasaMgaviyara--anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki ajJAnI jIvakA paricaya kyA hai ? praba yahA~ usa ajJAnI jIvako samajhAneke liye udyama ho rahA hai / tathyaprakAza-(1) nimittakA savidhAna honepara asvabhAvabhAva tvarita hote haiM / (2) svabhAvabhAva tirohita honese vivekajyoti asta ho jAtI hai| (3) vivekajyotirahita ajJAnI bhedajJAna na honese asvabhAvabhAva (vikArabhAva) ko svIkAra kara letA hai yAne mAnyatA meM apane kara letA hai / (4) jJAnI jAnatA hai ki koI dravya anya dravyarUpa kabhI nahIM ho sakatA hai, ataH apaneko jJAnasvarUpa hI svIkAra karatA hai / siddhAnta - (1) nimittasAnidhyameM upAdAna tadanurUpa pariNamana karatA hai / (2) apane ko jJAnamAtra anubhava kara lenepara nimitta aura naimittika bhAva vighaTane lagate haiM / dRSTi- 1-upAdhisApekSa azuddha dravyAthikanaya (24) / 2-upAdhyabhAvApekSa zuddha dravyAthikanaya (245) / prayoga - apanA sarvasva jJAnasvarUpa, upayoga nirakhakara usIke prati abhimukha rahe, kalyANa ke liye jo honA hotA hai vaha svayaM hogA // 23-24-25 / / aba apratibuddha kahatA hai ki [yadi] jo [IyaH] jIva hai vaha [zarIraM na] zarIra nahIM hai to tithaMkarAcAryasaMstutiH] tIrthakara va prAcAryokI stuti [sarvApi] maba ho [mibhyA bhavati] mizyA ho jAtI hai [tena tu] isalie hama samajhate haiM ki [prAtmA] prAtmA [behaH caiva] yaha deha hI [mabati] hai| tAtparya--ajJAnI jIva dikhane vAle paramaudArika zarIrako hI bhagavAna samajhatA hai / TokArtha---yadi jo AtmA hai vaha hI pudgaladravyasvarUpa zarIra na ho to tIrthaMkaroM va prAcAryokI jo stuti kI gaI hai vaha saba mithyA hojAyagI / vaha stuti isa taraha hai
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. samayasAra prathAhApratibuddhaH-- jadi jIvo Na sarIraM titthayarAyariyasaMdhudI ceva / savvAvi havadi micchA teNa du zrAdA hadi deho // 26 // yadi jIva deha nahi hai, to jo prabhu prAryakI stutI ko hai| vaha sarva jhUTha hogA, isase hi tana prAtmA jacatA // 16 // yadi jIvo na zarIraM tIrthaMkarAcAryasaMstutizcaitra / sarvApi bhavati mithyA tena tu AtmA bhavati dehaH // 26 / / yadi ya evAtmA ladeva zarIraM pudgaladravyaM na bhavettadA-krAMtayava snapayaMti ye daza dizo ghAmnA nirundhati ye dhAmodAmamahasvinAM janamano muNati rUpeNa ye / divyana dhvaninA sukhaM ___ nAmasaMjJa--- jadi, jIva, Na, sarIra, titthayarAyariyasaMthudi, ca, eva, savvA, vi, micchA teNa, du, atta, deha / dhAtasaMjJa-hava sattAyAM, diha badau / prAtipadika-yadi, jIva, na, zarIra tIrthaMkarAcAryasaMstati, ca, eka, sarvA, api, mithyA, tat, tu, Atman, deha / mUladhAtu-jIva prANadhAraNe, tRplavanataraNayoH, STuna stutI, bhU sattAyAM, diha upcye| padavivaraNa-yadi-avyaya / jIva:-prathamA ekavacana / n-avyy| 'kAtyeva' ityAdi / artha---jo apane zarIrakI kAMtise dasoM dizAoMko snAna karAte haiMnirmala karate haiM, jo apane tejase utkRSTa teja vAle sUryAdikake tejako bhI chipA dete haiM, jo apane rUpase lokoMkA mana hara lete haiM aise divyadhvani (vANI) dvArA bhavyoMke kAnoM meM sAkSAt sukha amRta barasAte hue tathA eka hajAra pATha lakSaNoMko dhAraNa karane vAle ve tIrthaMkara sUri (mokSamArgopadezaka) vaMdane yogya haiM / ityAdika tIrthaGkaroMkI stuti hai vaha sabhI mithyA tthhregii| isaliye hamAre to yahI ekAnnase nizcaya hai ki prAtmA hai vaha zarIra ho hai pudgala dravya ho hai / aisA apratibuddhane kahA / usako prAcArya uttara dete haiM ki isa taraha nahIM hai, abhI tUne navibhAga nahIM samajhA hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva kulaka gAthAnoMmeM apratibuddha jovako bhedavijJAnakA prati. bodha karAyA gayA thA usako sunakara yahAM apratibuddha puruSa apane manakI ghulI chupI bAta spaSTa kaha rahA hai| tathyaprakAza-(1) stavamagranthoMmeM stuti dehakI stuti karate hue bhI pAtI hai so usame bhI prayojana nimittanaimittika bhAva dvArA prAtmaguNoMko hI batAnekA hai, aisI stuti aupacArika stuti kahalAtI haiM / (2) praupacArika stutikI vacanabhASAkA artha koI sIdhA upAdAnabhASAmeM lagAye to vaha mithyA hotA hai / siddhAnta---(1) upacArastavanAdimeM prayojana va nimittakA paricaya hotA hai / (2)
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga zravaNayoH sAkSAtkSarato'mRte vedyAste'STasahasralakSaNadharAstIrthezvarAH sUrayaH // 24 // ityAdikA tIrthaGkarAcAryastutiH samastApi mithyA syAt / tato ya evAtmA tadeva zarIra pudgaladravyam / iti mamaikAntiko pratipattiH // 26 // zarIraM-prathamA eka0 / tIrthakarAcAryasaMstuti:-prathamA eka / ca-avyaya / eka avyaya / sarvA-prathamA e0 / api-avyaya / bhavati-vartamAna laT anya puruSa eka kriyA / mithyA--avyaya / tena-tRtIyA eka0 / tuanyaya / AtmA-prathamA eka0 / bhavati-vartamAla lada anya puruSa eka kriyaa| deha:-pra0 ekavacana / / 26 // dehAdi saMzliSTa padArthake stavanase prabhustavana mAna lenA mithyA hai| dRSTi---- 1-parakartRtva vyavahArAdi parasambaMdhaparyantavyavahAra (126-135) / (2) saMzliSTavijAtyupacarita asadbhUtavyavahAra (125) / / prayoga-prabhuke dehAtizaya Adiko jAnakara prabhuke guNoMko nirmalatApara dRSTi jAnA cAhiye ki dhanya hai prabhutvavikAsako jisakA nimitta pAkara dehAdimeM bhI alaukika atizaya ho jAtA hai / upacArastabanoMmeM isa prakAra prabhutvavikAsapara hI dRSTi honI cAhiye // 26 // vaha nayavibhAga kaisA hai usako gAthA dvArA batalAte haiM---[dhyapahAranayaH] vyavahAranaya to [bhASate] aisA kahatA hai ki [jIvaH ca dehaH] jIva aura deha [ekaH khalu] eka hI [bhavati] hai [ca] aura [nizcayanayasya] nizcayanayakA mata hai ki [jIvaH dehaH tu] jIva aura deha-~-ye donoM [kadApi] kabhI [ekArthaH] eka padArtha [na] nahIM ho sakate / / tAtparya-vyavahAranayake darzana meM jIva aura deha eka hai, kintu nizcayanayake darzanameM jIva aura deha kabhI bhI eka nahIM ho sakate / kyoMki prabhu va deha vyavahArameM ekakSetrAvagAhI hai, parantu sattva, svarUpa alaga-honese ve donoM eka vastu nahIM / TokArtha-jaise isa lokameM suvarNa aura cAMdIko galAkara milAnese eka piMDakA vyavahAra hotA hai, usI taraha aAtmAke aura zarIrake paraspara eka jagaha rahaneko avasthA honese ekatva kA vyavahAra hotA hai / isa prakAra vyavahAramAtrase ho prAtmA pora zarIrakA ekatva hai, parantu nizcayase ekatva nahIM hai; kyoMki pIle svabhAva vAlA sonA hai aura sapheda svabhAva vAlI cAMdo hai, unako jaba nizcayase vidhArA jAya taba atyanta bhinnatA honese eka padArthako prasiddhi hai, isaliye anekarUpatA hI hai / usI taraha prAtmA aura zarIra upayoga tathA anupayoga svabhAva vAle haiM / una donoMke atyaMta bhinnapanA honese eka padArthapaneko prApti nahIM hai, isaliye anekatA hI hai / aisA yaha prakaTa nayavibhAga hai / isa kAraNa vyavahAranayase hI zarIrakI stuti karanese mAtmAko stuti ho sakatI hai| bhAvArtha-vyavahAranaya to prAtmA aura zarIrako eka kahatA hai aura nizcayanaya eka
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra navaM navibhAgAnabhijJo'si kvahAraNayoM bhAsadi jIvo deho ya havadi khalu ikko / Na du Nicchayassa jIvo deho ya kadAvi ekaho // 27 // ___ vyavahAranaya batAtA, jIva tathA deha eka hI smjho| nizcayameM nahi kabahU~, jIva tathA deha ika vastU // 27 // vyavahAranayo bhASate jIvo dehazca bhavati khalvekaH / na tu nizcayasya jIvo dehazca kadApyekArthaH // 27 // iha khalu parasparAvagADhAvasthAyAmAtma zarIrayoH samAttitAvasthAyAM kanakakaladhautayore. kaskaMdhavyavahAravadvyavahAramAtreNavanatvaM na punanizcayataH / nizcayato hyAtmazarIrayorupayomAnupayogasvabhAvayoH kanakakaladhautayoH pItapAMDuratvAdisvabhAvayorivAtyaMtacyatiriktatvenaikArthatvAnu nAmasaMjJa-yavahAraNaya, jIva, deha, ya, khalu, ikka, Na, du, Nicchya, jIya, deha, ya, kadA, vi, ekanu / ghAtusaMja-ne prApaNe, bhAsa vyaktAyAM vAci, hava sattAyAM, jIva prANadhAraNe / prakRtizabda-vyavahAranaya, jIva, deha, ca, khalu, eka, na, tu, nizcaya, jIva, deha, ca, kadA, api, ekArtha / mUladhAtu-vi-aba-huA haraNe, bhASa vyaktAyAM vAci, bhU sattAyAM, R gatiprApaNayoH / padavivaraNa-vyavahAranaya-prathamA eka krtaa| bhASate-vartamAna laT anya puruSa eka0 kriyaa| jIva:-prathamA eka0 / dehaH-prathamA ek0| ca-avyaya / bhavati- vartamAna laT anya puruSa eka0 / khalu-avyaya / ekaH-prathamA eka0 / na-adhyaya / tu-avyaya / eka dravyasattvako nirakhaneke kAraNa unheM bhinna-bhinna kahatA hai, isaliye vyavahAranayase hI zarIra kA stavana karake AtmAkA stavana mAnA jAtA hai, nizcayase nhiiN| prasaMgavivaraNa--anantarapUrva gAthAmeM ajJAnIkA vicAra dikhAyA thA ki jIva aura deha eka hai / aba usake samAdhAna meM kahA jA rahA hai ki jIva aura dehako eka kahanA vyavahAra mAtrase hai, paramArthase to jIva aura deha kabhI bhI eka padArtha nahIM ho skte| tathyaprakAza---(1) siddhAnta granthoM meM jIvakI saMyogI paryAyoMkA varNana hai, vahA~ bhI sirpha dehameM hI jIvakA dhyabahAra nahIM, kintu usa samAvartita avasthAmeM jIvakA nirdeza hai / (.) mAtra jIvasvabhAvako nirakhanepara jIva dehase to bhinna prakaTa siddha hai hI, kintu vikArabhAvase bhI yaha jIva bhinna hai| . siddhAnta-(1) dehako prAtmA kahanA upacAra hai / (2) dehako deha va prAtmAko AtmA kahanA yathArtha vyavahAra hai / dRSTi- 1-dravyedravyopacAraka prasadbhUtavyavahAra (106) / - aneka aparasaMgrahabhedaka vyavahAranaya (11) / prayoga-apane AtmAko dehase bhinna jAnakara, dehakA khyAla chor3akara jJAnamAtra prAtma
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga 71 papatteH nAnAtvamevetyevaM hi kila nayavibhAgaH tato vyavahAranayenaiva zarorastavanenAtmastavanaM mupapantaM // / 27 / / nizcayasya SaSThI eka0 jIvaH prathamA eka0 / dehaH prathamA eka0 ca avyaya / kadA- avyaya / api-avyaya / ekArthaH prathamA ekavacana // 27 // svarUpameM vizrAma karanA cAhiye ||27|| yahI bAta bhAgeko gAthAmeM spaSTa karate haiM -- [ jIvAt zranyaM ] jIvase bhinna [ imaM puda galamayaM dehaM ] isa pudgalamaya dehakI [ stutvA ] stuti karake [ muniH] sAdhu [ khalu manyate ] nizcayataH aisA mAnatA hai ki [mayA] maiMne [kevalI bhagavAn ] kevalI bhagavAnkI [stutaH ] stuti kI ora [ vaMditaH ] vandanA kI / tAtparya - - dehako stuti karanepara prabhukI hI stuti honA prajJAnI mAnatA hai / TIkArtha - - jaise cAMdI ke guNa zvetapaneke nAmase suvarNako bhI zveta kahate haiM so paramArtha se vicArA jAya taba suvarakA svabhAva sapheda nahIM hai, polA hai, to bhI vyavahAramAtra se ho svarNa zveta hai, aisA kahA jAtA hai / usI tarahase zukla raktapanA prAdika zarIrake guNa haiM, unake stavana se paramArthaM se zuklapanA Adi tIrthaMkara kevalI puruSakA svabhAva na honepara bhI tIrthaGkara kebalo puruSakA vyavahAramAtra se hI tIrthaMGkara kevalI puruSa zuklalohita hai, aisA stavana hotA hai / parantu nizcayanayase zarIrakA stavana karanese AtmAkA stavana nahIM bana sakatA / prazna - vyavahAranayako to asatyArthaM kahA hai aura zarIra jar3a hai so vyavahArakA zrAzraya karake jar3akI stuti karanekA kyA phala hai ? uttara- vyavahAranaya sarvathA asatyArtha nahIM hai nizcayako pradhAna kara grasatyArtha kahA hai, chadyastha (alpajJAnI) ko apanA parakA zrAtmA sAkSAt dokhatA nahIM hai zarIra hI dIkhatA hai, usakI zAntarUpa mudrAko dekha apane bhI zAMtabhAva ho jAte haiM / ataH aisA upakAra jAna zarIrake zrAzrayase bhI stuti karatA hai, zAMtamudrA dekha antaraMga meM vItarAga bhAvakA nizcaya hotA hai yaha bhI to upakAra hai / prasaMgavivaraNa - anantarapUrva gAthAmeM prAsaMgika stutike viSaya meM batAyA gayA thA ki pratibuddha vyavahAra va nizcayakA vibhAga nahIM jaantaa| usake sambandha meM yahA~ vyavahArastuti kA vibhAga batAyA gayA hai / tathyaprakAza - ( 1 ) prabhukI nirmalatA ke pratizayase vaha deha bho nirmala ho gayA hai, nimittapradarzanArthaM va prayojanavaza prabhustavana ke liye dehake guNoMkA stavana kiyA jAtA hai / (2) nizcayanayase AtmA ke stavana se hI grAtmAkA stavana mAnA jAtA hai / siddhAnta --- (1) nimittakA prasAda batAneke liye anya dravyake naimittika atizayakI
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 tathAhi samayasAra imAM jIvAdo dehaM puggalamayaM thuNittu muNI | dihu saMdhudo baMdido mae kevalI bhayavaM ||28|| citse pyAre bhautika, tanako stuti kara bhale munI mAne / zrI magavatkevaliko maiMne yuti dhanvanA ko hai / / 26 / / imamanyaM jIvAddehaM pudgalamayaM stutvA muniH / manyate khalu saMstuto vaMdito bhayA kevalI bhagavAn ||28|| yathA kaladhauta guNasya pAMDuratvasya vyapadezena paramArthato'tatsvabhAvasyApi kArtasvarasya vyavahAramAtreNaiva pAMDuraM kAttaMsvaramityasti vyapadeza: / tathA zarIraguNasya zuklalohitatvAdeH stavanena paramArthato'tatsvabhAvasyApi tIyaMkarake va lipuruSasya vyavahAramAtreNaiva zuklalohitastIrthakarakevalipuruSa ityasti stavanaM / nizcayanayena tu zarIrastavanenAtmastavanamanupapannameva // 28 // nAmasaMza- ima, aNNa, jIva, deha, puggalamaya, muNi, hu, saMdhuda, baMdida, amha, kevali, bhagavaMta / dhAtusaM-tyuNa stutau, baMda stutI, mantra avabAMdhane / prakRtizabda -- idam anya, jIva, deha, pudgalamaya, muni, khalu, saMstuta, vaMdita, asmad kevalin, bhagavat / mUlaghAtuSTutra, stutI, mana-jJAne divAdi / padavivaraNaimaM dvitIyA eka0 / anyaM dvi0 e0 / jIvAt paMcamI eka0 / dehaM dvi0 eka0 pudgalamayaM dvitIyA e0 / stutvA asamAptikI kriyA / muniH - prathamA eka0 / manyate vartamAna laT anya puruSa eka0 / khalu - avyaya / saMstutaH - prathamA eka0 kRdanta kriyA / vaMditaH - prathamA eka0 kriyA kRdanta / mayA - tRtIyA eka0 karmavAcye kartA, kevalI - prathamA eka0 bhagavAn prathamA e0 karmavAcya meM karma // 28 prazaMsA batAI jAtI hai / (2) paramArthataH khudake guNakI prazaMsAse usako prazaMsA hotI hai / dRSTi - 1 - saMzliSTa vijAtyasa bhUtavyavahAra ( 125 ) 2 - zuddha nizcayataya ( 46 ) / prayoga - dese pratyanta bhinna jJAnamAtra prabhuko nirakhakara prabhusamAna apane svabhAvako nirakheM ||28|| UparakI bAta ko mAthAse kahate haiM - [ tat ] vaha stavana yujyate ] ThIka nahIM hai [hi] kyoMki [zarIraguNAH] zarIrake guNa bhavaMti ] nahIM hai / [ yaH ] jo [kevaliguragAn ] kevalIke guNoMkI [sa] vahI [ tattvaM ] paramArthase [kevalinaM] kevalIko [ stoti ] stuti karatA hai / tAtparya ---- vAstava meM prabhu paramAtmA ke guNoMke stavanase hI prabhu paramAtmAko stuti banatI hai / [nizcaye ] nizcaya meM [na [kevalinaH ] kevalIke [na [stauti ] stuti karatA hai| TokArtha --- jaise sudharA meM cIike sapheda guraNakA abhAva honeke kAraNa nizcaya se saphedapane ke nAmase sonekA nAma nahIM banatA, suvarNake guraNa jo pItapanA Adi haiM unake hI nAmase suva
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga tathAhi saM Nicchaye | jujjadi Na sarIraguNA hi hoMti kvlinno| kevaliguNe thuNadi jo so taccaM kavali thuNadi // 26 // yaha na sahI nizcayase, hote tanake na kevalImeM guraNa / jo prabhuke guNa kahatA, vahI prabhUkA stavana karatA // 26 // tanizcaye na yujyate na zarIraguNA hi bhavaMti kevalinaH / kebaliguNAn stauti yaH sa tattva kevalina stauti / ___ yathA kArtasvarasya kaladhautaguNasya pADuratvasyAbhAvAnna nizcayatastanyapadezena vypdesh| kArtasvaraguraNasya vyapadezenaiva kArtasvarasya vyapadezAta, tathA tIrthakarakevalipuruSasya zarIraguNasya zuklalohitatvAderabhAvAnna nizcayatastatstavanena stavanaM, tIrthaGkarakevalipuruSaguNasya savanenaiva tIrthaGkarakevalipuruSaguNasya stavanAta ||26 // nAmasaMjJa--ta, Nicchaya, Na, Na, sarIraguNa, hi. kevali, kavaliguNa ja, ta, tacca, kevali / dhAtusaMjJa-juja yoge, ho sattAyAM, sthUNa stutau| prakRtizabda-tat, nizcaya. na, na, zarIraguNa, hi, kebalina, kevaliguNa, yata, tat tatva, kabalin / mUladhAtu----yujira yoge rudhAdi, Tuja stutau, bhU sattAya ttAyAM / pavavivaraNa-sat-prathamA ekaH / nizcaye-saptamI eka0 / na-avyaya / yujyate-vartamAna laT karmavAcya anya puruSa eka0 / n-avyy| zarIraguNA:-prathamA brahu / hi-avyaya / bhavaMti--vartamAna laT anya puruSa bahu / kevalinaH-paSThI eka0 / kevaliguNAn--dvitIyA bahu / stauti--anya puruSa eka0 kriyaa| ya:-prathamA eka0 kartA / sa:-prathamA eka kartA / tastra--avyaya / kevalina--dvi0 e0 / stauti-anya puruSa eka kriyA // 26 / / kA nAma hotA hai 1 usI taraha tIrthaMkara kevalI puruSameM zarIrake zukla raktatA Adi guNoMkA prabhAva honese nizcayataH zarIrake gaNoke stavana karanese tIrthaMkara kevalI puruSakA stavana nahIM hotA / tIrthaMkara kevalI puruSake guNoMke stavana karanese hI kevalIkA stavana hotA hai| prasaMgavivaraNa-prakaraNameM yaha kahA gayA thA ki dehake stavanase prAtmAkA stavana apratibuddha mAnatA hai, kyoMki vaha nayavibhAgako nahIM jAnatA / usameM se vyavahAranayakA vibhAga to anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA / aba nizcayanayakA vibhAga batA rahe haiM / tathyaprakAza---(1) nizcayase dehake guNoMke stavanase tIrthakara kevalI prabhuke guNoMkA stavana nahIM banatA, kyoMki dehake guNa tIrthaGkara kevalI prabhumeM nahIM haiM / (2) tIrthaGkara kevalI prabhuke guNake stavanase hI tIrthaGkara kevalI prabhukI stuti paramArthataH hai / siddhAnta-(1) kisI dravyake dravya, kSetra, kAla, bhAva anya dravyameM nahIM hote / (2) kisI dravyako prazaMsA usa hI ke guNoMke kathanase hai| dRSTi- 1-paradravyAdigrAhaka dravyArthikanaya (29) / 2-svadravyAdigrAhaka dravyAthika
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 samayasAra kazaM zarIrastavane tadadhiSThAtRtvAdAtmano nizcayena stavanaM na yujyata iti cet - Nayarammi variNade jaha Na vi ragaNo vaNNaNA kadA hodi / dehaguNe thuvvaMte Na kevaliguNA thudA hoti // 30 // nagarIke varNanameM, jyauM rAjAko na varNanA hotii| tana guNake dharanameM, tyoM nahi prabhUko stutI hotI // 30 // nagare vaNite yathA nApi rAjJo varNanA kRtA bhavati / dehaguNe stUyamAne na kevaliguNAH stutA bhavati // 30 // sayahi-trAkArakaritAbaramupayanarAjanigIrNabhUmitalaM / pivatIva hi nagaramidaM parikhAyalayena pAtAlaM // 25 // iti nagare vaNitepi rAjJaH tadadhiSThAtRtvepi prAkAropavanaparikhAdimattvAbhAvAdvarNanaM na syAt / tathaiva--nityamavikArasusthitasarvAgamapUrvasahajalAvaNyaM / prakSobha nAmasaMjJa-Nayara, vaNNida, jaha, Na, ni, rAya, vaNaNA, kadA, dehaguNa, thubbata Na, keliguNa, thuda / dhAtusaMja-vaNNa varNane, ho sattAyAM / prakRtizabda -nagara, varNita, yathA, na, api, rAjan, varNanatra , kRtA, dehaguNa, stUyamAna, na kevaliguNa, stut| mUladhAtu-varNa-varNane, rAja dIptI, bhU sattAyAM, STuna stutI / naya (28) / prayoga--prabhuke guNoMke stavanase prabhukA dhyAna banAkara zuddha paryAyako srotameM magna kara sahajAtmasvarUpakA dhyAna karanA cAhiye // 26 // aba jijJAsA hotI hai ki prAtmA to zarIrakA adhiSThAtA hai, isaliye zarIrako stuti karanese prAtmAkA stavana nizcayase kyoM ThIka nahIM hai ? isakA samAdhAnarUpa gAthA dRSTAMtasahita kahate haiM--[yathA] jaise [nagare] nagarakA [riNate] varNana karanepara [rAjaH varsanA] rAjAkA varNana [nApi kRtA] kiyA nahIM [bhavati] hotA usI taraha [dehaguNe stUyamAne] dehake guraNoM kA stavana honepara kivaliguraNAH] kevalIke guNa [stutA na] stavanarUpa kiye nahIM [bhavanti] hote| tAtparya--nagarIkA varNana honepara rAjAkA varNana na hone kI taraha dehake gaNoMkA varNana honepara paramAtmAkA varNana nahIM ho paataa| iso narthakA TIkAmeM kAvya kahA gayA hai--'prAkAra' itayAdi / artha-yaha nagara aisA hai ki jisane koTa (parakoTA) se mAkAzako grasa liyA hai arthAt isakA koTa bahuta UMcA hai| bagIcoMko paMktiyoMse jisane bhUmitalako nigala liyA hai arthAt cAroM bhorake bAmoMse pRthvo Dhaka gaI hai 1 koTake cAroM tarapha khAIke dheraise mAno pAtAlako pI rahA hai arthAt khAI bahuta gaharI hai| loga aise nagarakA varNana karate haiM so yadyapi isakA adhiSThAtA rAjA hai to bhI koTa, bAga, -- - -
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga miva samudraM jinendrarUpaM paraM jayati / / 26 // iti zarIre stUyamAnepi tIrthaGkarakevalipuruSasya tada. dhiSThAtRtvepi susthitasarvAMgatvalAvaNyAdiguNAbhAvAtstavanaM na syAt // 30 // padavivaraNa-nagare-saptamI eka0 / vaNite-saptamI ekaH / yathA--avyaya / na--adhyaya / api-adhyaya / rAjJaH-paSThI eka0 / varNanA-prathamA eka0 / kRtA-pra0 e0 / api-avyaya / bhavati-vartamAna laTa anya puruSa eka0 / dehaguNe-saptamI eka0 / stUyamAne-saptamI ekanaavyaya / kevaliguNA:-prathamA bahu0 | stutA:prathamA bahu / bhavaMti-vartamAna laT anya puruSa bahu0 // 30 // khAI Adi bAlA rAjA nahIM hai, isaliye aise nagarake varNanase rAjAkA varNana nahIM ho sktaa| usI taraha tIrthaGkarakA stavana zarIrako stuti karanese nahIM ho sakatA hai / isI arthako kAvya meM kahate haiM -- "nitya' ityAdi / artha-acchI taraha sukharUpa sarvAma jisameM pravikAra sthita hai, apUrva svAbhAvika lAvaNya hai jisameM yAne jo sabako priya lagatA hai, jo samudra kI taraha kSobharahita hai, aisA jinendrarUpa sadA jayavaMta ho| isa prakAra zarIrakI stuti kI, sI yadyapi tIrthaGkara kevalI puruSake zarIrakA adhiSThAtApanA hai to bhI susthita sarvAMgapanA lAvaNyapanA AtmA kA guraNa nahIM hai, isaliye tIrthakara kevalI puruSake ina guNoMkA abhAva honese zarIrako stuti dvArA unako stuti nahIM ho sakato / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM yaha batAyA gayA thA ki nizvayataH zarIrako stutise prabhuko stuti nahIM hotI, usIkA vivaraNa isa gAthAmeM hai / tathyaprakAza-(1) paramAtmAkI vizeSatA samajhAneke liye zarIrako vizeSatA batAnemeM paramAtmAke zarIrakA adhiSThAtRtva sambandha sUcita hotA hai / (2) paramaudArika zarIrakA adhiThAtRtva honepara bho zarIrakA guNa paramAtmAmeM na honese zArIrastavanase paramAtmastavana nahIM hotA / siddhAnta-(1) ekase sambaMdhita vijAtIya padArthakI vizeSatAse usa ekakI vizeSatA batAnA upavArabhASAko vidhi hai / (2) kisI eka padArthakA guNa kisI anya padArthameM saMkrAnta nahIM hotaa| dRSTi- 1-parasambandhavyavahAra (135) / 2--paradravyAdigrAhaka dravyAthikanaya (26) / prayoga---zarIrakI vizeSatAnoMko zarIrameM parisamApta jAnakara usakA khyAla chor3akara apaneko caitanyAtmaka svarUpameM tanmaya anubhavanA cAhiye // 30 // aba jisa taraha tIrthaGkara kevalaukI nizcaya stuti ho sakatI hai usI rItise kahate haiM jasameM bhI pahale jJeya jJAyakake saMkaradoSakA parihAra karake stuti karate haiM-[yaH jo [indi.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 samayasAra nizcayastutimAha tatra jJeyajJAyakasaMkaradoSa parihAreNa tAvat jo indiye jiNittA gANasahAvAdhiyaM mundi yAdaM / taM khalu jididiyaM te bhAMti je vicchidA sAhU || 31 // jo jIti indriyoMko jJAnasvabhAvI hi prApako mAne / niyata jitendriya usako parama kuzala sAdhujana kahate // 31 // yaH indriyANi jitvA jJAnasvabhAvAdhika jAnAtyAtmAnaM / taM khalu jitendriyaM te bhagati ye nizcitAH sAdhavaH / yaH khalu niravadhibaMdhaparyAyavazena pratyastamitasamastasvAravibhAgAni nirmalabhedAbhyAsakauzalopabyAMtaHsphuTAtisukSmacitsva bhAvASTabhabalena zarIrapariNAmApannAni dravyendriyANi prativiziSTasvasvaviSayavyavasAyitayA khaMDazaH zrAkarSanti pratIyamAnAkhaMDekacicchaktitayA bhAvendriyANi nAmasaMjJa ja, iMdiya, NANasahAvAdhiya, atta, ta, khalu, jiMdidiya, ta ja Nicchida sAhu | dhAtusaMjJa -- jiNa jaye. kuNa jAne, bhaNa kathane / prakRtizabda-yat, indriya jJAnasvabhAvAdhika, Atman tat khalu, jitendriya, tat yat nizcita sAdhu / mUladhAtu- idi paramaizvarya, ji-jaye, mana jJAne, ata sAtatyagamane, pAriNa] indriyoM [jillA ] jItakara [jaLagAvadhika jJAnasvabhAva dvArA anya dravyase adhika [ zrAtmAnaM ] zrAtmAko [ jAnAti ] jAnatA hai [ taM khalu ] usako niyamase [ye nizcitAH sAdhavaH ] jo nizcayanaya meM sthita sAdhujana haiM [te] ve [jitendriyaM ] jitendriya aisA [ bhAMti ] kahate haiM / tAtparya -- jo sahaja jJAnasvabhAvamaya AtmAko anubhava kara indriyoMpara vijaya prApta kara lete haiM ve jitendriya kahalAte haiM / TIkArtha- jo muni dravyendriya, bhAvendriya tathA indriyake viSayoMke padArtha ina tInoMko hI ase pRthaka kara saba anya dravyoMse bhinna apane AtmAkA anubhava karatA hai, vaha nizcayase jitendriya hai / kaisI haiM dravyendriyA~ ? anAdi amaryAdarUpa baMdhaparyAyake vazase jinase samasta svaparakA vibhAga naSTa ho gayA hai aura jo zarIra pariNAmako prApta huI haiM arthAt grAtmA se aise eka ho rahI hai ki bheda nahIM dikhatA, unako to nirmala bhedake abhyAsakI prabalatA se prApta antaraMga prakaTa prati gukSma caitanyasvabhAva ke avalambanase apane se pRthak kiyA hai, yahI dravyendriyoMkA jItanA huaa| kaisI haiM bhAvendriya ? pRthaka-pRthaka vizeSako liye hue jo apane viSaya unameM vyApAra karaneke kAraNa jo viSayoMko khaMDakhaMDa grahaNa karatI haiM arthAt jJAnako khaMDakhaMDarUpa jAnatI haiM, unako pratItimeM zrAtI huI prakhaMDa eka caitanyazaktise apanese bhinna
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga grAhyagrAhakalakSaNasambandhapratyAsattivazena saha saMvidA parasparamekIbhUtAniva cicchukteH svayamevAnubhUyamAnAsaMgatayA bhAvendriyAvagRhyamANAn sparzAdInindriyAzci sarvathA svataH pRthakkaraNena vijityoparatasamastajJeyajJAyakasaMkaradoSatvenekave TaMkotkIrNa vizvasyApyasyopari taratA pratyakSo. bhaNa-zabdArthaH, sAdha-sasiddhau / padavivaraNa-ya:-prathamA eka0 puM0 krtaa| indriyANi-dvitIyA bahu0 / asamAptikI kriyAkA karma / jitvA-asamAptikI kriyaa| jJAnasvabhAvAdhika-dvitIyA ekaH / manyate vartamAna laT anya puruSa eka0 / AtmAna-dvitIyA eka0 / taM-dvitIyA eka0 / khalu-avyaya / jitendriya-dvitIyA jAnatI hai, yahI bhAvendriyoMkA jItanA huA / iMdriyoMke viSayabhUta padArtha kaise haiM ? grAhyagrAhakalakSaNa sambandhakI nikaTatAke vazase apane samvedana (anubhava) ke sAtha paraspara mAno eka sarIkhe ho gaye hoM aise dIkhate haiM, unako apanI caitanyazaktike apane Apa anubhavameM prAtA hupA jo prasaMgapanA---ekatva usake dvArA bhAvendriyase grahaNa kiye hue sparzAdika padArthoMko apanese pRthak kiyA hai| yahI viSayabhUta padArthokA jItanA huyA / isa prakAra indriyajJAnake aura viSayabhUta padArthoke jJeyajJAyakakA saMkaranAmaka doSa prAtA thA, usake dUra honese prAtmA ekapane meM TaMkotkIrNabat nizcala sthita samasta padArthoMke Upara tairatA, jAnatA huyA bhI unarUpa nahIM hotA, pratyakSa udyotapanese nitya hI antaraMgameM prakAzamAna, avinazvara, mApa hI se siddha aura paramArtharUpa aise bhagavAna jJAnasvabhAvake dvArA saba anya dravyoMse atirikta paramArthataH jo jAnatA hai vaha jitendriya jina hai, isa prakAra eka nizcayastuti to yaha huI / bhAvArtha-prajJAna meM jJeya to indriyoM ke viSayabhUta padArtha aura jJAyaka Apa prAtmA ina donoMkA anubhava viSayoMkI prAsaktatAse ekasA hotA thA, so jaba jeya va jJAyakako bhedajJAnase bhinnatA jAnI taba jJeyajJAyakasaMkara doSa dUra huA, aisA jAnanA / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA thA ki dehakI stutise prabhuko stuti nahIM, kintu prabhuke guNoM kI stutise prabhuko stuti hotI hai / usI prasaMgase sambaMdhita prathama nizcayastuti isa gAthAmeM kI gaI hai| tathyaprakAza-(1) samyaktva hue bAda mokSamArgako pragati prathama kadama indriyavijaya kA batAyA gayA hai / (2) indriyaviSayopabhogameM antaraMga bahiraMga sAdhana kula 3 hote haiM--- dravyendriya, bhAvendriya va viSayasaMga; so ina tInoMke vijayameM indriyavijaya hai (3) dravyendriyA~ sthUla, bhautika (zArIrika) haiM unakA vijaya antaHprakAzamAna sUkSma caitanyasvabhAvake avalambana . se hotA hai / (4) bhAvendriyA~ khaNDakhaNDa jAnanarUpa haiM unakA vijaya prakhaNDa eka cit zaktike avalambanase hotA hai| (2) viSayabhUta padArtha saMga kahalAte haiM unakA vijaya asaMga caitanyamAna antastattvake anubhavase hotA hai / (6) yahA~ zeya hai viSayabhUta padArtha aura prAsaMgika jAyaka hai
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra dyotatayA nityametrAMta : prakAzamAnenAnapAyinA svataH siddhena parabhArthasatA bhagavatA jJAnasvabhAvena sarvebhyo dravyAMtarebhyaH paramArthatotiriktamAtmAnaM saMcetayate sa khalu jitendriyo jina ityekA nizcayastutiH ||31|| 78 eka / te puM0 prathamA bahu0 / bhaNati - vartamAna laT anya puruSa bahu0 / ye - prathamA bahu0 puM0 | nizcitA:prathamA bahu kartR vizeSaNa / sAdhavaH - prathamA bahu0 kartA ||31|| dravyendriya va bhAvendriya una tInoMkA jo sahaja jJAyakasvarUpa jIvake sAtha sAMkarya hai, sambandha hai usa doSako dUra kiyA gayA honese jJeyajJAyakasaMkaradoSakA parihAra ho jAtA hai / siddhAnta - ( 1 ) bhUtArthake Azrayase upAdhiyoMkA parihAra hotA hai / zrAzrayase ekatvavibhakta zrantastattvakA prakAza hotA hai / (2) zuddhanayake dRSTi - 1 - zuddhabhAvanA zuddha kina ( ) 2 (46 ) + prayoga - viSayabhUta padArtha dravyendriya va bhAvendriyake lagAvase haTakara sahajasiddha cinmAtra antastattvarUpa apaneko anubhavanA cAhiye ||31|| aba bhAvya bhAvaka saMkaradoSa dUra kara stuti kahate haiM-- [ yaH tu] jo muni [ mohaM] moha ko [jilvA ] jItakara [ zrAtmAnaM ] apane AtmAko [jJAnasvabhAvAdhikaM ] jJAnasvabhAvake dvArA anya dravyabhAvoMse adhika [ jAnAti ] jAnatA hai [ taM sAdhu] usa muniko [ paramArthavijJAyakAH ] paramArthake jAnane vAle [jitamohaM] jitamoha aisA [vidanti ] jAnate haiM / tAtparya - jo sahajajJAnasvabhAvamaya zrAtmAko anubhava kara mohako jIta lete haiM ve jitamoha kahalAte haiM / TIkArtha -- jo muni phala denekI sAmarthyaM prakaTa udayarUpa hokara bhAvakarUpase pragaTa hue bhI mohakarmako tadanukUla pariNata zrAtmA bhAvyake vyAvartana se tiraskAra karake ( pRthak karake) jisameM samasta bhAvyabhAvaka saMkaradoSa dUra ho gayA hai, usake rUpase ekatva honepara interfat nizcala, samasta lokake Upara tairatA pratyakSa udyotarUpase nitya hI antaraMga meM prakAzamAna, avinAzI aura Apase hI siddha huA paramArtharUpa bhagavAn aisA vaha jJAnasvabhAva, usake dvArA anya dravya ke svabhAvase hone vAle satra ho anya bhAvoMse paramArthataH atirikta aise jJAnasvarUpa AtmAko anubhava karatA hai vaha nizcayataH jitamoha jina hai / isa prakAra yaha dvitIya nizcayastuti huI / isa hI prakAra mohake padako badalakara usakI jagaha rAga, dveSa, krodha, mAna, mAyA, lobha, karma, naukarma, mana, vacana, kAya-- ye gyAraha to isa sUtra dvArA aura zrotra, cakSu, ghrANa, rasanA, sparzana - ye pAMca indriyasUtra dvArA aise solaha pada palaTane se solaha
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ ar mAnyasAyakasaMkaradoSaparihAreNa - pUrva raMga jo mohaM tu jiNittA gANasahAvAdhiyaM mugai zradaM / taM jidamohaM sAhuM paramadRviyAgayA viMti // 32 // 76 jo joti moha sAre, jJAnasvabhAvo hi zrApako mAne / 'jitamoha sAdhu usako, paramArthaga sAdhujana kahate // 32 // mohaMjanAlA taM jitamahaM sAdhu paramArthavijJAyakA vindanti ||32|| I yo hi nAma phaladAnasamarthatayA prAdurbhaya bhAvakatvena bhavaMtamapi dUrataeva tadanuvRtterAtmano bhAgyasya vyAvarttanena haThAnmohaM vyakkRtyoparata samasta bhAvyabhAvakasaM karadoSatvenaikatve TaMkotkIrNa vizvasyApyasyopari taratA pratyakSodyotatayA nityamevAMtaHprakAzamAnenAnapAyinA svataH nAmasaMjJa - ja, moha, tu, gANasahAvAdhiya, atta, ta, jidamoha, sAhU, prmdRviyaanny| dhAtusaMjJajiNa jaye, muNa jJAne, vida jJAne / prakRtizabda yat, moha, tu, jJAnasvabhAvAdhika, Atman tat jitamoha, sAdhu, paramArthavijJAyaka / mUladhArA - muha vaicitye, jijaye, mana-jJAne, ata- sAtatyagamane sAdha-saMsiddhI, vilu lAbhe / padavivaraNa - yaH prathamA eka0 puM0 kartA / moha dvitIyA eka asamAptiko kriyAkA karma / su-avyaya / jillA - asamAptikI kriyA / jJAnasvabhAvAdhikaM dvitIyA eka0 karmavizeSaNa / manyate - vartamAna sUtra pRthak-pRthak vyAkhyAnarUpa karane cAhiye aura isI upadezase anya bhI vicAra lene caahiyeN| bhAvArtha -- jo apane zrAtmAko jo bhAvaka mohake anusAra pravartana se bhAvyarUpa huA, use bhedajJAnake balase pRthak anubhava karatA hai, vaha jitamoha jina hai / isa taraha bhAvyabhAvaka bhAva ke saMkaradoSako dUra kara dUsarI nizcayastuti huI / yahA~ aisA prAzaya hai ki jo zreNI car3hanepara mohakA udaya anubhava meM na rahakara apane balase upazamAdi kara grAtmAko anubhava karatA hai, usako jitamoha kahA hai / yahA~para mohako jItA hai, usakA nAza huA mata jAnanA / prasaMgavivaraNa- anantarapUrva gAthAmeM batAyA thA ki jJedhajAyakabhAvasaMkaradoSa dUra kara prabhu jitendriya bane yaha prathama nizcayastuti hai / aba usase ho sambandhita dvitIya nizcayastuti yahA~ kahI jA rahI hai ! -- tathyaprakAza - - ( 1 ) phaladAnasamarthana se ughar3akara bhAvakarUpase huA moha hai aura usake anurUpa pravRtti honese zrAtmA bhAgya hai isa kathanase nimittanaimittika bhAvakA sahI svarUpa prasiddha huA hai / ( 2 ) bhAvya aura bhAvakase pRthak zuddha jJAnamAtra antastatvakA saMcetana karanA mohapara vijaya karanA kahalAtA hai / siddhAnta - ( 1 ) bhAvakakA nimitta pAkara prAtmA vibhAvya hotA hai / ( 2 ) mohase vivikta jJAnamAtra Atmatattva kA saMcetana karanA mohakA parabhAva hai /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra siddhena paramArthasatA bhagavatA jJAnasvabhAvena dravyAMtarasvabhAvabhAvebhyaH sarvebhyo bhAvAntarebhyaH paramArthato'tiriktamAtmAnaM saMcetayate sa khalu jitamoho jina iti dvitIyA nizcayastutiH / evameva ca mohapara parivartanena rAgadveSalodhamAnamAgAlobhakarmanokarmamanovacanakAyamUtrANyekAdaza paJcAnAM zrotracakSuNirasanasparzanasUtrANAmidriyasUtreNa pRthagvyAkhyAtatvAdvyAkhyeyAni / anayA dizAnyAnyapyUhyAni // 32 // laT anya puruSa eka0 / AtmAnaM-dvitIyA eka0 kartA / ta-dvitIyA eka0 / jitamohaM-dvitIyA eka0 kamavizeSaNa / sAdhaM-dvitIyA eka0 karma / paramArthavijJAyakA:-prathamA bahuvacana kartA yA kartR vizeSaNa / vidativartamAna laT anya puruSa bahu0 kriyA // 32 // dRSTi-1- upAdhisApekSa azuddha dravyArthikanaya (24) / 2-upAdhyabhAvApekSa zuddha dhyAthikanaya (24a)| prayoga-vikArabhAvako naimittika prataeva asvAbhAvika jAnakara usase atyaMta upekSA karake apaneko jJAnamAtra anubhavanA cAhiye / / 32 // prAge bhAvyabhAvakabhAvake prabhAva dvArA nizcayastuti kahate haiM - [jitamohasya tu sApoH] jisane mohako jIta liyA hai aise sAdhuke [yadA] jisa samaya [mohaH kSINaH] moha kSINa yAne naSTa [bhavet] hotA hai [tavA] usa samaya [nizcayavidbhiH] nizcayake jAnane vAle [khanu] nizcayase [saH] usa sAdhuko [kSINamohaH] kSoNamoha aise nAmase [bhavyate] kahate haiN| tAtparya--jitamoha sAdhuke nirvikalpa samAdhibalase jaba moha samUla naSTa ho jAtA hai taba use kSINamoha kahate haiM / TIkArtha--isa nizcayastuti meM pUrvokta vidhAna dvArA prAtmAse mohakA tiraskAra kara jaisA kahA, baise jJAnasvabhAva dvArA anya dravyase adhika prAtmAkA anubhava karanese jitamoha huyA, usake jisa samaya apane svabhAvabhAvakI bhAvanAkA acchI taraha avalambana karanese moha kI saMtAnakA aisA atyaMta vinAza ho jAtA hai ki phira usakA udaya nahIM hotA, aisA bhAvakarUpa moha jisa samaya kSoNa hotA hai, usa samaya yAne bhAvakamohakA kSaya honepara AtmAke vibhAvarUpa bhAvyabhAvakA bhI prabhAva ho jAtA hai usa samaya bhAvyabhAvakabhAvake prabhAvase ekatva honepara TaGkotkIeMvat nizcala paramAtmAko prApta humA kSINamoha jina' aisA kahA jAtA hai arthAt sAdhu pahale apane balase upazamabhAva dvArA mohako jIte, poche jisa samaya apanI bar3I mAmaya se mohakA sattAmeM se nAza kara jJAnasvarUpa paramAtmAko prApta hotA hai taba 'kSINa moha
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga praya bhAjyabhAvakabhAvAbhAvena---- jidamohassa du jaDyA khINo moho havijja sAhussa / tajhyA hu khINamoho bharaNadi so NicchayavidUhi // 33 // mohajayI sAdhuke, jyauM hi sakala moha kSINa ho jaataa| tyauM hi paramArtha jJAyaka, kahate haiM kSINamoha unheM // 33 // jitamohasya tu yadA kSINo moho bhavetsAdhoH / tadA khalu kSINamoho bhaNyate sa nizcayavidbhiH // 33 // iha khalu pUrvaprakrAMtena vidhAnenAtamano mohaM nyaskRtya yathoditajJAnasvabhAvAnatiriktAtma. saMcetanena jitamohasya sato yadA svabhAvabhAvabhAvanAsauSThavAvaSTaMbhAttatsaMtAnAtyaMtavinAzena punaraprAdurbhAvAya bhAvakaH kSINo mohaH syAttadA sa eva bhAvyabhAvakabhAvAbhAvenaikatve TaMkotkIrNaparamAtmAnamavAsaH kSINamoha jina iti tRtIyA nishcystutiH| evameva ca mohapadaparivartanena rAgadveSakrodhamAna mAyAlobhakarmanokarmamanovacanakAyazrotracakSuriNarasanasparzana sUtrAriNa SoDaza dhyAsye nAmasaMjJa-jidamoha, hu, jaiyA, khINa, moha, sAhu, taiyA, hu, khINamoha, ta, nniccyvidu| dhAtu saMjJa-kkhi kSaye, hava sattAyAM tRtIyagaNe, bhaNa kathane, vida jnyaane| prakRtizabda -jitamoha, tu, yadA, kSINa, moha, sAdhu, tadA, khalu, kSINamoha, tat, nizcaya vit / mUladhAtu-ji jaye, kSi kSaye, muha-vaicitye, lina' kahA jAtA hai| yahA~ bhI jaise pUrva kahA thA, usI taraha moha padako palaTakara rAga, dveSa, krodha, mAna, mAyA, lobha, karma, nokarma, mana, vacana, kAya, zrotra, cakSu, ghrANa, rasanA, spazana-ye pada rakhakara solaha sUtra par3hanA aura vyAkhyAna karanA tathA isI prakAra upadeza kara anya bhI vicAranA / aba isa nizcaya vyavahArarUpa stutike arthako kalazarUpa kAvyameM kahate haiM-- 'ekatvaM' ityAdi / artha-zarIra aura prAtmAkA vyavahAranayase ekatva hai, kintu nizcayanayane ekatva nahIM hai| isI kAraNa zarIrake stavanase prAtmA-puruSakA stavana vyavahAranayase humA kahA jAtA hai, kintu nizcayanayase nahIM / nizcayase to caitanyake stavanase hI caitanyakA ssavana hotA hai / yaha caitanyakA stavana to jitendriya, jitamoha, kSINamoha kahanese hotA hai / isa prakAra yaha siddha hunA ki jo prajJAnIne tIrthakarake stavanakA prazna kiyA thA, usakA yaha nayavibhAga dvArA uttara diyA / usake balase prAtmA aura zarIrakA ekatva nizcayase nahIM hai| aba phira isI arthake jAnanese bhedajJAnakI siddhi hotI hai, aisA partharUpa kAvya kahate haiM--'iti paricita' ityAdi / artha-isa taraha jisane vastuke pArthasvarUpakA paricaya kiyA __ hai, aise munijanoMke dvArA prAtmA aura zarIrake ekatvake nayavibhAgakI yukti dvArA atyanta
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ samathasAra yAni / pranayA dizAnyAnyapyUhyAni / ityapratibuddhoktinirAsaH / ekatvaM vyavahArato na tu punaH kAyAtmanonizcayAmnuHstotraM vyavahAratosti vapuSaH stutyA na tattattvataH / stotraM nizcayatazcito bhavati citstutyaiva saivaM bhave nAtastIrthaMkarastavottaravalAdekatvamAtmAMgayoH // 27 // iti paricitatattvAtmakAyakatAyAM nayavibhajanayatyAtyaMtamacchAditAyAM / avatarati na bodho bodhamevAdya kasya svarasarabhasakRSTaH prasphuTanneka eva / / 28 / / / / 33 // sattAyAM, sAdha saMsiddhau, bhaNa-zabdArtha: / padavivaraNa--- jitamohasya-SaSThI eka0 / tu-avyaya / yadA-avyaya / kSINaH-prathamA eka0 / mohaH-prathamA eka0 / sAdho:-SaSThI. eka0 / tadA-avyaya / khalu-avyaya / kSINamohaHprathamA eka0 / bhaNyate-vartamAna laT anya puruSa eka0 bhAdakarmaliGa / saH-prathamA eka karmavAcyameM krm|| nizcayavidbhiH-tRtIyA bahuvacana karmavAcya meM kartA // 33 / / ucchadita kiye jAnepara nijarasake vega dvArA kheMcA huaA ekasvarUpa hokara vaha jJAna yayArtharUpa / meM kisa puruSake prakaTa nahIM hotA arthAt avazya pragaTa hotA hI hai / bhAvArtha-nizcaya vyavahAranayake vibhAgase prAtmAkA aura parakA atyanta bheda jo | dikhalAyA hai, usako jAnakara aisA kauna puruSa hai ki jisake bhedajJAna nahIM hogA ? kyoMki jJAna apane svarasase Apa apanA svarUpa jAnatA hai / isa prakAra mapratibuddhane jo aisA kahA thA ki hameM to yaha nizcaya hai ki jo deha hai vahI prAtmA hai, usakA nirAkaraNa (samAdhAna) kiyaa| prasaMgavivaraNa- anantarapUrva gAthAmeM nizcayastutike prakaraNameM bhAvyabhAvakasakara doSa dUra karane vAlI dvitIya nizcayastuti kI gaI thI aba bhAvyabhAvakabhAvake abhAvase hone vAle kSIragamohatvakI utkRSTatA batAne vAlI tRtIya nizcayastuti kI jA rahI hai| tathyaprakAza-1-paramAtmapadake lAbhake liye anivArita 4 pauruSoMkA isa nizcaya stutike prakaraNameM varNana huaA hai- (1) jitendriya honA, (2) mohakA tiraskAra honA, (3) jitamoha honA aura (4) kSINamoha honA ! 2-yahA~ kSINamoha honekA upAya svabhAvabhAvakI nirantara har3ha bhAvanA honA batAyA gayA hai / / 3-jAnameM prAtmA va dehakI ekatA pUrNatayA naSTa honepara jJAna mAtra jAnanarUpase bartatA humA prakaTa va pragata hotA hI hai / siddhAnta--(1) svabhAvabhAvako bhAvanAkA nimitta pAkara bhAvaka mohakarma karmatvarahita ho jAtA hai / (.) AtmA va dehAdi parabhAva meM ekatvabuddhike pUrNatayA naSTa honepara jAnanamAtra bartatA huA jJAna vilasita hotA hai / dRSTi- 1- zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyAthikanaya (24 b)| 2- upAdhyabhAvApekSa zuddha
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga evamayamanAdimoha saMtAna nirUpitAtmazarIraM katvasaMskAratayAtyantamapratibuddhapi prasabhojambhitatatvajJAna jyotirnetravikArIva prakaTodghATitapaTalaSTasitipratibuddhaH sAkSAt draSTAraM svaM svayaMmeva hi vijJAya zraddhAya ca taM caivAnucaritakAmaH svAtmArAmayyAsyAnyadavyAsApratyAkhyAnaM kiM syAditi pRcchanityaM vAcyaH--- savve bhAve jamhA paccakkhAI pareti NAdaNaM / tahmA paccakkhANaM gANaM yimA suvvaM ||34|| 83 cUMki saphala mAvoMko, para haiM yaha jAni tyAganA hotA / isa kAraNa nizcayase, pratyAkhyAna jJAnako jAno || 34|| sarvAn bhAvAn yasmAtpratyAkhyAti parAniti jJAtvA / tasmAtpratyAkhyAnaM jJAnaM niyamAt jJAtavyaM ||34|| yato hi dravyAMtarasvabhAvabhAvino'nyAna khilAnapi bhAvAn bhagavajjJAtRdravyaM svasvabhAvabhAvAvyApyattayA paratvena jJAtvA pratyAcaSTe tato ya eva pUrva jAnAti sa eva pazcAtpratyAcaSTe na nAmasaMjJa-- sabva, bhAva, ja, para, iti, ta, paJcakavANa, pANa, niyama / dhAtusaMja-- paDi A vakhA kathane tRtIyagaNe upasargAdarthAntarama, jANa avabodhane, muNa jnyaane| prAtipadika sarve, bhAva, yat, para iti, tat pratyAkhyAna, jJAna, niyama / mUladhAtu - prati AkhyA prakathane upasargAdarthaM parivartanam ni yama parive dravyArthikanaya ( 24 pra ) / prayoga --- indriyavijaya va mohavijaya karaneke liye ekamAtra caitanyasvabhAvakI ArAdhanA kA pauruSa karanA cAhiye ||33|| anAdikAlIna mohasaMtAnase nirUpita apratibuddha thA, so aba tattvakisI puruSake netra meM vikAra jaisekA taisA dIkhane lagA ) pratibuddha huA taba mAkSAt Age kahate haiM ki isa taraha yaha ajJAnI jIva kiye gaye AtmA aura zarIrake ekatvake saMskArase atyanta jJAna svarUpa jyoti prakaTa honese netrake vikArakI taraha (jaise yA tatra varNAdika anyathA dIkhate the, jaba vikAra miTa gayA taba acchI taraha ughar3a gayA hai paTalarUpa AvaraNa karma jisakA aisA dekhane vAlA apane ko apanese hI jAna zraddhAna kara usake AvaraNa karanekA icchuka huA pUchatA hai ki isa AtmArAmake anya dravyoM kA pratyAkhyAta ( tyAganA ) kyA hai, usakA samAdhAna prAcArya karate haiM--- [ yasmAt ] jisa kAraNa [sarvAn bhAvAt ] apane sivAya sabhI padArtha [parAn] para [tasmAt ] isa kAraNa [jJAnaM ] pratyAkhyAna hai / haiM [iti jJAtvA ] aisA jAnakara [ pratyAkhyAti ] tyAgatA hai para haiM yaha jAnanA hI [niyamAt ] nizcayase [ pratyAkhyAnaM ] tAtparya- apane jJAnameM tyAgarUpa avasthA hI pratyAkhyAna hai jJAnakA jAnanarUpa hI --
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 samayasAra punaranya ityAtmani nizcitya pratyAkhyAnasamaye pratyAkhyeyopAdhimAtraprayattatakartR svavyapadezatvepi ne, jJA avabodhane / padavivaraNa -- sarvAn dvitIyA bahuvacana pulliMga karmavizeSaNa, bhAvAn dvitIyA bahuvacana karma, yasmAt hetvarthe paMcamI eka0, pratyAkhyAti - vartamAna laT anya puruSa eka0 kriyA, parAn dvi0 rahane, grahaNavikalpakA parihAra ho jAve, aise jJAnako nizcayase pratyAkhyAna kahate haiM / E TokArtha -- jisa kAraNa yaha jJAtA dravya bhagavAn zrAtmA anya dravya ke svabhAvase hue zranyamako apane bhAvaye udAsa honese pararUpa jAnakara tyAgatA haiM, isa kAraNa jisane pahale jAnA hai, vahI pIche tyAga karatA hai, dUsarA to koI tyAgane vAlA nahIM hai, aise tyAgabhAva zrAtmAmeM hI nizcita karake, tyAgake samaya pratyAkhyAna karane yogya parabhAva kI upAdhimAtra pravRtta tyAgake kartRtvakA nAma honepara bhI paramArthase dekhA jAya taba parabhAva ke tyAga ke kartRkA nAma apaneko nahIM hai, svayaM to isa nAmase rahita jJAnasvabhAvase nahIM chUTA hai, isaliye pratyAkhyAna jJAna hI haiM, aisA anubhava karanA cAhiye / bhAvArtha --- AtmAko parabhAvake tyAgakA kartRtva hai, vaha nAmamAtra hai / Apa to jJAnasvabhAva hai / paradravyako para jAno, phira parabhAvakA grahaNa nahIM kiyA, yahI tyAga hai / aisA sthira humA jJAna hI pratyAkhyAna hai, jJAnake sivAya kucha bhI dUsarA bhAva nahIM hai / prasaMgavivaraNa- pranantarapUrva prakaraNa meM zrajJAnIko AtmasvarUpakA pratibodha kiyA hai taba vaha svayaMko jAnakara va zraddhAna kara svayaMke prAcaraNarUpa ho rahanA cAhatA hai so yaha anya dravyoMke tyAga binA nahIM banatA hai so vaha jAnanA cAhatA hai ki anya dravyoMkA pratyAkhyAna kyA hai ? usake hI samAdhAna meM isa gAthAkA avatAra huA hai / tathyaprakAza -- ( 1 ) naimittika bhAva jJAtA bhagavAna zrAtmAke svabhAva meM vyApya na ho sakanese parabhAva haiM / ( 2 ) para va parabhAvako pararUpa dRr3hatA se jAna lenA hI pratyAkhyAna hai, kyoMki AtmA parapadArthako na grahaNa karatA hai, na tyAgatA hai / ( 3 ) jisa parapadArtha ke viSaya meM yaha jIva lagAvako kalpanA karatA hai usakA to grahaNa karanemeM nAma liyA jAtA hai aura jaba usa padArthake viSaya meM lagAvako kalpanA nahIM rahatI taba usakA tyAga karanemeM nAma liyA jAtA hai / siddhAnta - ( 1 ) yaha jIva paradravyako na grahaNa karatA hai, na tyAgatA hai / (2) AtmasvabhAva meM vyApya nahIM honese vikAra parabhAva haiM, podgalika haiM / dRSTi - 1 - paradravyAdigrAhaka dravyArthikanaya (26) / 2 - vivakSitaikadeza zuddhanizcayanaya ( 48 ) / A
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga 85 paramArthenAvyapadezyajJAnasvabhAvAdapracyavanAtpratyAsthAnaM jJAnamevetyanubhavanIyam // 34 // bahu0, iti-avyaya, jJAtvA-asamApti kI kriyA, tasmAt-hetvarthe paMcamI eka0, pratyAkhyAna-prathamA eka0, jJAna-prathamA eka0, niyamAt-paMcamI eka0, jJAtavyaM-prathamA eka0 kRdanta kriyA // 34 // ___ prayoga meM kevala jJAnamAtra hUM, isI svarUpameM jAnanakA kArya kiyA karatA hUM, anya kucha nahIM, aisI jJAnavRtti banAnI cAhiye / 34 / / Age pUchate haiM ki jJAtAke pratyAkhyAnako jJAna hI kahA gayA hai isakA dRSTAnta kyA hai ? usake uttararUpa dRSTAnta dAntiko gAthA dvArA vyakta kara kahate haiM- [yathA nAma] jaise lokameM [kopi puruSaH] koI puruSa [paradravyaM iti jJAtvA] paravastuko ki yaha paravastu hai aisA jAna karake [tyajali] paravastuko tyAgatA hai [tathA] usI taraha [zAnI] jJAno [ sarvAna] saba [paramAvAda] paradravyoMke bhAvoMko jJAtvA] ye parabhAva haiM, aisA jAnakara [vimuJcati] unako chor3atA hai| ___ tAtparya-paradravyameM paratvake jAnanapUrvaka hI paraparihAra honeke dRSTAMtase jJAtAke vAstavika pratyAkhyAnakA samarthana kiyA gayA hai| TokArtha-jaise koI puruSa dhobIke ghara dusarekA vastra lAkara use bhramase apanA samajha pror3hakara so gyaa| usake pazcAt dUsarene usa vastrakA pallA pakar3a khIMcakara ughAr3akara naMgA kiyA aura kahA ki "tU zIghra jAga sAvadhAna ho, merA vastra badale meM bhA gayA hai, so merA mujhe de" aisA bArambAra vacana kahA / so sunatA hayA usa vastrake saba cihna dekha parIkSA kara aisA jAnA ki "vaha vastra to dUsarekA hI hai" aisA jAnakara jJAnI huA usa dUsareke kapar3eko zIghra hI tyAgatA hai / usI taraha jJAnI bhI bhramase paradradhyake bhAvoMko grahaNa kara apane jAna prAtamAmeM ekarUpa mAnakara sotA hai, bekhabara humA prApa hI se prazAnI ho rahA hai| so jaba zrIguruke dvArA parabhAvakA bhedajJAna karAke eka prAtmabhAva rUpa karAyA gayA "tU zIghra jAga, sAvadhAna ho, yaha terA AtmA eka jJAnamAtra hai, aise bArambAra prAgamake vAkya sunatA huA samasta cihnoMse acchI taraha parIkSA karake nizcita ye saba parabhAva haiM / aisA jAnakara jJAnI saba parabhAvoMko tatkAla chor3a detA hai| ___ bhAvArtha--jaba taka paravastuko bhUlakara apanI jAnatA hai, taba taka hI mamatva rahatA hai aura jaba yathArthajJAna ho jAnese parako parAI jAne, taba dUsarekI vastuse mamatva nahIM rhtaa| aba isI arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM 'avatarati' iti / prartha- yaha parabhAvake tyAgake dRSTAntako dRSTi jisa taraha purAnI na par3e, usa taraha atyanta vegase jaba taka pravRttiko
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra atha jJAtuH pratyAkhyAne ko dRSTAnta ityata prAha jaha NAma kovi puriso paradavvamiNaMti jANidu cayadi / taha savve parabhAve NAUNa vimucade NANI // 25 / / jase koI puruSa para, vastako para hi jAnakara najanA ! tyau~ saba parabhAvoMko, para jAnata vijJa hai tajatA // 35 // yathA nAma kopi puruSaH paradravyamidamiti jJAtvA tyajati / tathA sarvAna para bhAvAn jJAtvA vimucati jJAnI / yathA hi kazcitpuruSaH saMbhrAMtyA rajakAtparakIyaM cIvaramAdAyAtmIyapratipalyA parighAya zayAnaH svayamajJAnI sannanyena tadaMcalamAlaMbya balAnnagnIkriyamANo bhakSu pratibudhyasvArpaya parivatitametadvastraM mAmakamityasakRdvAkyaM zRNvannakhilazcinhai: suSThu parIkSya nizcitametatparakIyamiti jJAtvA jJAnI sanmuMcati taccIvaramacirAt tathA jJAtApi saMbhrAMtyA parakIyAnbhAvAnAdAyAtmIya nAmasaMjha-jaha, NAma, ka, vi, purisa, paradanva, ima, iti taha, sabda, parabhAva, NANi / dhAtusaMjJajANa avabodhane, ccaya tyAge, vinmuca tyAge tRtIyagaNe / prAtipadika-yathA, nAman, kim, api, puruSa, paraadhya, idam, iti, tathA, sarva, parabhAva, jJAnin / mUladhAtu- gatau, jJA avabodhane, tyaja hAnau vi-muclU mokSaNe / padavivaraNa-yathA avyaya, nAma-prathamA eka. yA avyaya, ka:-prathamA eka0, api-avyaya, prApta na ho; usake pahale ho tatkAla sakla anya bhAvoMse rahita prApa hI yaha anubhUti prakaTa ho jAtI hai| bhAvArtha-- yaha parabhAvake tyAgakA dRSTAnta kahA, usapara dRSTi par3e, usase pahale saba anya bhAvoMse rahita apane svarUpakA anubhava to tatkAla ho hI jAtA hai, kyoMki yaha prasiddha hai ki jaba vastuko parako jAna lI, taba usake pazcAt mamatva nahIM rhtaa| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM jJAnakA pratyAkhyAna batAyA gayA thA, aba usI viSayako dRSTAnta dvArA spaSTa kara rahe haiN| tathyaprakAza-(1) parakIyabhAvoMmeM prAtmIya pratipatti honA vyAmoha hai / (2) prAtmA ke sanAtana asAdhAraNa cihnase bhinna naimittika cihna parabhAva haiN| siddhAnta-1-- anya vastumeM AtmAkA prAropaNa karanA upacAra hai, mithyA hai| (2) prAtmAke asAdhAraNa zAzvata guNoMse pratimAkA paricaya pAnA samIcIna upAya hai / dRSTi-(1) saMzliSTa vijAtyupacarita prasadbhUta vyavahAra va asaMzliSTa vijAtyupacarita asadbhUtavyavahAra (123, 125) / 2- abheda paramazuddha nizcayanaya, sabheda paramazuddhanizcayanaya (44, 45) / prayoga-saMzliSTa va prasaMzliSTa saba para va parabhAvoMse vivikta sahajaparamAtmatatvakA - - - - -. .
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 87 pUrva raMga pratipattyAtmanyadhyAsya zayAnaH svayamajJAnI san guruNA parabhAvavivekaM kRtvakaukriyamANo makSu pratibudhyasvaikaH svamva samAdhimAnchautAha zRNvannakhilazcinhaiH suSThu parIkSya nizcitamete parabhAvA iti jJAtvA jJAnI san muMcati sarvAnparabhAvAnacirAt / avatarati na yAvad vRtimatyaMtavegAdanavamaparabhAvatyAgadRSTAMtahatiH / jhaTiti sakalabhAvaranyadIyavimuktA svayamiyamanubhUtistAvadAvirvabhUva / / 26 // 35 // puruSaH-prathamA eka0 kartA, paratavyam-prathamA eka0 idam-prathamA eka0, iti-avyaya jJAtyA-asamAptikI kiyA, tyajati-vartamAna laT anya puruSa eka0 kriyA, tathA-avyaya, sarvAna-dvitIyA bahu0, parabhAvAna-hi0 bahu0, jJAtvA-asamAptikI kriyA, vimuMcati-vartamAna laT anya puruSa eka0 kriyA, jJAnI--prathamA ekao kartA // 35 // bhedavidhimeM jJAna darzanAdi guNoMrUpa va abhedavidhimeM caitanyasvarUpamAtra apanemeM apaneko anubhavanA cAhiye // 25 // Age isa anubhUtise parabhAbakA bhedajJAna kisa taraha hugrA, aisI mAzaMkA karake prathama bhAvaka jo mohakarmake udayarUpa bhAva, unake bhedajJAnakA prakAra kahate haiM- [budhyate] jo aisA jAne ki [mohaH mama kopi nAsti] moha merA koI bhI sambandhI nahIM [ekaH upayoga evaM mahaM] eka upayoga hI maiM hUM [taM] aise jAnaneko [samayasya] siddhAntake athavA sva-parasvarUpa ke [vijJAyakAH] jAnane vAle [mohanirmatvaM] mohase nirmamatva [viti] samajhate haiM, kahate tAtparya - mohazUnya upayogamAtra aMtastattvake jAnanahArako mohanirmama kahate haiM / TIkArtha-maiM satyArtharUpase aisA jAnatA hUM ki yaha moha hai, vaha merA kucha bhI nahIM lagatA hai / nizcayase isa mere anubhavameM phala denekI sAmarthya dvArA prakaTa hokara bhAvakarUpa hue pudgaladravya paramArthase parake bhAvake bhAvase bhAvya nahIM kara skte| yahAM yaha samajhanA ki svayameva saba vastuoMke prakAza karane meM catura vikAsarUpa huI aura jisameM niraMtara hamezA pratApa sampadA pAyI jAtI hai, aisI caitanyazakti, usa mAtra svabhAvabhAva dvArA bhagavAna prAtmAko ho jAnA jAtA hai ki maiM paramArthase eka citzaktimAtra hUM / isa kAraNa yadyapi saba dravyoMke paraspara sAdhAraNa eka kSetrAvagAha honese merA pAtmA jar3ake sAtha zrIkhaNDakI taraha ekameka ho rahA hai to bhI zrIkhaNDakI taraha spaSTa svadamAna svAdabhedake kAraNa mohake prati meM nirmama hI hUM, kyoMki yaha mAtmA sadAkAla hI apane ekarUpatAko prAsa humA apane svabhAvarUpa samaya mahalameM virAja rahA hai / isa taraha bhAvakabhAvarUpa bhohake udayase bhedajJAna humA jAnanA / / bhAvArtha-mohakarma jar3a pudgala dravya hai, isakA udita kaluSa (malina) bhAva bhI pud
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra atha kthmnubhuute| paramAvavidheko bhUta ityAzaMkya bhAvakabhAvavivekaprakAramAha Natthi mama ko vi moho bujjhadi uvabhoga eva ahmikko| taM mohaNimmamattaM samayassa. viyANyA viti // 36 // moha na merA kucha hai, maiM to upayogamAtra ekAko / __ yoM jAne usako muni, mohanirmamatva kahate haiM // 36 // nAsti mama kopi moho budhyate upayoga evADmekaH / taM moinirmamatvaM samayasya vijJAyakAH vidaMti // 36 // isa khalu phalabAnasamarthatayA prAdurbhUya bhAvakena satA pudgala dravyegAbhinitya'mAnaSTaMkoskINekajJAyakasvabhAvabhAvasya paramArthataH parabhAvena bhAvayitumazakyatvAtkatamopi na mama mohosti kiMcatatsvayameva ca vizvaprakAzacaMcuravikasvarAnavaratapratApasaMpadA cicchaktimAtreNa svabhAvabhAvena bhagavAnAtmavAvabudhyate / yatkilAhaM khalvekaH tataH samastadravyANAM parasparasAdhAraNAvagAhasya nivArayitumazakyatvAnmajjitAvasthAyAmapi dadhikhaMDAvasthAyAmiva parisphuTasvadamAnasvAdabhedatayA mohaM prati nirmamatvosmi / sarvadevAtmakatvagatatvena samayasyaivameva sthitatvAt / itItthaM bhAvakabhAvaviveko bhUtaH / nAmasaMjJa....Na, amha, ka, vi, moha, uvaoga, eva, amha, ikka, ta, mohaNimmamatta, samaya, viyANaya / dhAtusaMjJa--asa sattAyAM, bujjha avagamane, vida jJAne, bi-jANa avabodhane / prAtipadika-na, asmada, kim, api, moha, upayoga, eva, tat, mohanirmamatva, samaya, vijJAyaka / mUladhAtu--asa bhuvi, muha vaicitye, budha avagamane, upa-yujira yoge, vida jJAne / paravivaraNa-na-avyaya / asti-vartamAna laT anya puruSa ekagalakA vikAra hai, yahI bhAvakakA bhAva hai / jaba yaha caitanyake upayogake anubhava meM prAtA hai, taba upayoga bhI bikArI humA rAgAdirUpa malina dokhatA hai / aura jaba isakA bhedajJAna hove ki caitanyakI zaktiko vyakti to jJAnadarzanopayoga mAtra hai tathA yaha kaluSatA rAgadveSa moharUpa hai, aura vaha kaluSatA dravyakarmarUpa jar3a pudgaladravyakI hai, aisA bhedajJAna ho jAya taba bhAvakabhAva jo dravyakarmarUpa mohake bhAva unase bheda pravazya ho sakatA hai aura prAtmA bhI apane caitanyake anubhavarUpa hogaa| aba isa arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM 'sarvataH' ityAdi / partha-~-maiM sarvAMga apane nijarasarUpa catanyake pariNamanase pUrNa bhAva vAle eka apane pApako yahA~ svayaM anubhavatA hUM, isI kAraNa yaha moha merA kucha bhI nahIM lagatA arthAt isakA aura merA kucha bhI nAtA nahIM hai / maiM to zuddha caitanyakA samUharUpa teja puMjakA nidhi huuN| isa taraha aAntarika bhAvakabhAvakA anubhava kare / isI prakAra gAthAmeM jo mohapada hai, use palaTakara rAga, dveSa, krodha, mAna, mAyA, lobha, karma, nokarma, mana, vacana, kAya, zrotra, cakSu, ghrANa, rasanA, sparzana-ye solaha pRthak
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga sarvataH svarasanirbharabhAvaM cetaye svayamahaM svamiheka / nAsti nAsti mama kazcana mohaH zuddhacidghanamahonidhirasmi // 30 // evameva ca mohapadaparivarttanena rAgadveSakrodhamAnamAyAlobhakarmanokarmamanovacanakAyazrotracakSuriNarasanasparzanasUtrANi SoDaza vyAkhyeyAni / anayA dizAnyAnmApyUhyAni / / 36 / / bacana kriyA / mama-SaSThI eka / kaH-pulliga prathamA eka0 / api avyaya / moha:-prathamA eka0 / budhyatevartamAna laT anya puruSa eka divAdi kriyA / upayoga:-prathamA ekaH / eSa-avyaya / ahaM-prathamA ekA0 / eka:--prathamA eka0 / taM-dvitIyA eka0 / mohanirmamatva-dvitIyA eka0 / samayasya-ThI e7 / vijJAyakAHprathamA bahu0 kartA yA kartu vizeSaNa / vidanti-vartamAna laT anya puruSa bahuvacana kriyA / / 36 // puthaka solaha gAthA sUtroM dvArA vyAkhyAna karama' aura isI jasle zo pAyI vikAra lenaa| prasaMgavivaraNa--isa sthala meM nizcayastutise sambaMdhita parabhAvake vivekakI bAta cala rahI thI / anantarapUrva gAthAmeM dRSTAntapUrvaka parabhAvavivekake pariNAmako bAta kahI thI / aba isa gAthAmeM parabhAvase viveka karaneke yAne judA honeke upAyake nirdezanameM bhAvabhAvake viveka kI rIti batAI gaI hai| tathyaprakAza-(1) dravyamoha upAdAnatayA bhAvaka pudgaladravyake dvArA racA gayA hai / (2) bhAvamoha bhAvaka pudgaladravya ke dravya mohakA pratiphalana honese naimittika hai / (3) dravyamoha to upAdAnatayA prakaTa parabhAva haiM / (4) bhAvamoha naimittika honese parabhAva hai / (5) pratyeka padArtha sadAkAla hI apane Apake svarUpa meM hI rahA karatA hai| siddhAnta - (1) jIvadazA va pudgaladazAmeM paraspara nimittanamittika bhAva honese dravyamoha bhI naimittika hai va bhAvamoha bhI naimittika hai / (2) nimitta va naimittikakA paricaya donoMko parabhAva jAnakara unakA apohana karake zuddha dravyakA upAdAna karaneke liye hai / dRSTi-1- upAdhissApekSa azuddha dravyAthikanaya (24) / 2- vivakSitaikadezazuddhanizcayanaya (48) / prayoga-dravyamoha, bhAvamoha va bhAvamohake prAzrarabhUta viSayasaMga ina sabase vibhakta citazakti mAtra maiM sahaja paramAtmatattva hUM, aisI antaH pArAdhanA rahanI cAhiye / / 36 // prAge jJeyabhAvase bhedazAna karanekI rIti batalAte haiM- [budhyate] aisA jAne ki [dharmAdayaH] ye dharma mAdi dravya [mama na santi] mere kucha bhI nahIM lagate [ahaM] maiM to [eka upayoga eva] eka upayoga hI hUM [2] aisA jAnaneko [samayasya vijJAyakAH] siddhAnta va svaparasamayarUpa samayake jAnane vAle [dharmanirmamatvaM] dharmadravyase nirmamatva [vindanti ] kahate haiM / tAtparya --apaneko dharmAdi dravyoM se atyanta vivikta parakhakara eka upayogamAtra anta
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra atha zeyabhAvavivekaprakAramAha---- NatthiM mama dhamma zrAdI bujjhadi uvayoga eka ahamikko / taM dhammaNimmamattaM samayassa viyANayA viti // 37 // dharmAvi para na mere, maiM to upayogamAtra ekAkI / yoM jAne usako muni, dharmanirmamatva kahate haiM // 37 // na santi mama dharmAdayo budhyate upayoga evAhameka: 1 taM dharmanirmamatvaM samayasya vijJAyakA vidanti // 37 // amUni hi dharmAdharmAkAzakAlapudgalajIvAMtarArie svarasavimbhitAnivAritaprasaravizva. ghasmarapracaMDacinmAtrazaktikavalitatayAtyaMtamaMtarmagnAnIvAtmani prakAzamAnAni TaMkotkIrNe kazAyakasvabhAvatvena tatvatoMtastatvasya tadatiriktasvabhAvatayA tattvato bahistattvarUpatAM parityaktumazakyatvAnna nAma mama saMti / kiMcatatsvayameva ca nityamevopayuktastattvata evaikamanAkulamAtmAnaM nAmasaMjJa- Na, amha, dhammaAdi, uvaoga, amha, ibaka, ta, dhammaNimmamatta, samaya, viyANaya / dhAtusaMja- jassa sattAyAM, bujjha avagamane, vida jnyaane| prAtipavika-na, asmada, eka, tat, dharmanirmamatva, samaya, vijJAyaka ! mUladhAtuasa bhuvi, budha avagamane, vida jnyaane| padavivaraNa--na-avyaya asti-vartasttattvake jAnanahArako dharmadra vyAdinirmama kahate haiN| TIkArtha-apane nijarasase prakaTa aura nivAraNa nahIM kiyA jAya aisA jisakA phailAva hai tathA samasta padApoMke grasanekA jisakA svabhAva hai, aisI pracaMDa cinmAtrazaktike dvArA grAsIbhUta honese pratyanta nimagnakI taraha prAtmAmeM prakAzamAna. jo dharma, adharma, prAkAza, kAla, pudgala va anya jIra ye samasta paradravya mere kucha nahIM hai| kyoMki TaMkotkoraNaM eka jJAyaka svabhAvarUpase paramArthataH antaraMga tattva to maiM hUM aura ve paradravya usa mere svabhAvase bhinna honeke kAraNa paramArthase bAhya tattvarUpa chor3aneko asamartha haiN| yahAM aisA samajhanA ki yaha prAtmA caitanyameM Apa hI upayukta humA paramArthase nirAkula eka prAtmAko hI anubhavatA humA bhagavAna mAtmA hI jAnA jAtA hai ki meM prakaTa nizcayase eka hI huuN| isa kAraNa zeyajJAyakabhAvamAtra se upajAta paradravyoMse paraspara milana honepara bhI prakaTa svAdameM mAte hue svabhAvabhedake kAraNa dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala va anya jIvoMke prati meM nirmama huuN| kyoMki sadAkAla hI apane ekatvameM prApta honese padArthokI aisI hI vyavasthA hai ki apane svabhAvako koI nahIM chor3atA / aisA yoM zeyabhAvoMse bhedajJAna huaa| __yahA~para isI arthakA kalazarUpa kAya kahate haiM---'iti sati' ityAdi / artha - isa taraha pUrvakathita rItise bhAvakabhAvoMse aura zeyabhAvoMse bhedajJAna honepara sabhI anya bhAvoMse jana
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga kalayan bhagavAnAtmaiva vAbudhyate / yatkilAhaM khalvekaH tataH saMvedyasaMvedakabhAvamAtropajAtetaretarasaMbalanepi parisphuTasvadamAnasvabhAvabhedatayA dharmAdharmAkAzakA pudgalajIvAMtarANi prati nirmamatvosmi / sarvadevAtmaikatvagatatvena samayasyaivameva sthitatvAt itItthaM zeyabhAvaviveko bhUtaH / iti sati saha sarveranyabhAvaviveke svayamyamupayogo vibhradAtmAnamekaM / prakaTitaparamArtherdarzanajJAnavRttaiH kRtapariNatirAtmArAma evaM pravRttaH ||31|| ||37 61 mAna laT anya puruSa eka0 kriyA, sama-SaSThI eka0, dharmAdayaH prayamA bahu0, budhyate - vartamAna laT anya puruSa eka0 kriyA divAdigaNe, upayogaH- prathamA e0, eva-avyaya, ahaM prathamA eka0, eka:- prathamA eka0, taM - dvitIyA. e0, dharmanirmamatvaM dvi0 eka0, samayastha- paSThI eka0, vijJAyakAH- prathamA bahu0, vidanti-vartamAna laT anya puruSa bahu0 kriyA // 37 // bhinnatA huI, taba yaha upayoga svayaM hI apane eka prAtmAko hI dhAratA huA, jinakA paramArtha prakaTa huA hai, aise jo samyagdarzana, jJAna, cAritra unarUpa jisane pariNamana kiyA hai aisA honA huA apane AtmA rUpI bAga ( krIr3Avana) meM pravRtti karatA hai, anya jagaha nahIM jAtA | bhAvArtha -- saba paradravyoMse tathA unase utpanna hue bhAvoMse jaba bheda jAnA, taba upayogako ramane ke lie apanA AtmA hI rahA, dUsarA sthAna nahIM rahA / isa taraha darzana, jJAna aura cAritra se ekarUpa huA jJAnI AtmAmeM hI ramaNa karatA hai, anyatra nahIM / prasaMgavivaraNa- pranantarapUrva gAthA meM bhAvakabhAva ke vivekakA prakAra batAyA thA, ba nizcayastuti ke prakaraNase sambaMdhita jJeyabhAvake vivekakA prakAra batAyA jA rahA hai / tathyaprakAza - ( 1 ) eka dharmadravya, eka adhamaMdravya, eka zrAkAzadravya, prasaMkhyAta kAladravya, anaMta pudgaladravya va anaMta jIvAMtara inakA eka jJAtA jIvake sAtha mAtra kSetrajJAyaka saMbaMdha hai / (2) jJAtA antastatva hai, jJeya bahistatva hai / (3) pratyeka padArtha apane-apane svarUpake ekatva meM prApta hai, ataH kisI bhI padArthakA dUsarA kucha bhI sambaMdhI nahIM hai / siddhAnta -- ( 1 ) jJAtAkA jJeyoMke sAtha jJeyazAyaka sambaMdha hai / ( 2 ) pratyeka padArtha apane svarUpake ekatvameM prApta hai anya sabase vibhakta hai / dRSTi - 1 - svajAtivijAtyasadbhUtavyavahAra (ee ) / 2- svadravyAdigrAhaka dravyAthikanaya, paradravyAdigrAhaka dravyArthikanaya ( 28, 26) / prayoga - mujha jyotisvarUpakA svabhAva hai ki jo sat hai tadviSayaka jAnana pariNamana calatA hai, kintu bAhya jJeyase merA kucha sambandha nahIM aura tadviSayaka pratibhAsa bhI bhopAdhika hai, maiM pratibhAsamAnasvabhAvI haiM, ataH maiM apane meM apanA jAnana bartatA huA rahUM aisA prantaH pauruSa karanA cAhiye ||37||
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra athavaM darzanazAnacAritrapariNatasyAsyAtmanaH kohaka stharUpasaMcetanaM bhavatItyAvedayannupasaMharati ahamikko khalu suddhoM dasaNaNANamaiyo sdaaruubii| di asthi mA kiMciti aga paramANumittaMpi // 3 // maiM eka zuddha cinmaya, zuci darzanazAsamaya prarUpI huuN| anya paramANu taka bhI, merA kucha bhI nahIM hotA // 3 // ahameka; khannu zuddho darzanajJAnamayaH sdaa'ruupii| nApyasti mama kiMcidapyanyatparamANumAtramapi // 38 // yo hi nAmAnAdimohonmattatayAtyaMtamapratibuddhaH san niviNena guruNAnavarataM pratibodhyamAnaH kathaM canApi pratibudhya nijakaratala vinyastavismRtacAmIkarAvalokananyAyena paramezvaramAtmAnaM jJAtvA zraddhAyAnucarya ca sabhyagekAtmArAbho bhUtaH sa khalvahamAtmAtmapratyakSaM cinmAtra jyotiH / samastakramAkramapravartamAnavyAvahArikabhAvaizcinmAtrAkAreNAbhidyamAnatvAdeko nArakAdijIvavizeSAjIvapuNyapApAstravasaMvaranirjarAbaMdhamokSalakSaNavyAvahArikanavatatvebhyaSTakotkIrNekajJA. nAmasaMjJa-amha, ikka, khalu, suddha, dasaNaNANama ia, sadA, arUvi, Na, bi, amha, kici, vi, aNNa, paramANu mitta, pi / dhAtusaMjJa-sujjha zauce, asa sattAyAM, daMsa darzanAyAM / prAtipadika-asmad, eka, khalu, svayaM nahIM pariNamaneke kAraNa vAstava meM sadA hI arUpo huuN| aise sabase pRthak svarUpakA anubhava karatA hugrA meM pratApa sahita huuN| aise pratApa rUpa hue mujhameM bAhya aneka prakAra svarUpakI sampadAse samasta paradravya sphurAyamAna haiM to bhI paramANu-mAtra dravya bhI mujhe prAtmIya rUpa nahIM pratibhAsita hotA jisase ki mere bhAvakarUpase tathA jJeyarUpase mujhase eka hokara phira moha utpanna kare / kyoMki mere nija rasase hI aisA mahAn jJAna prakaTa huA hai, jisane mohako mUlase ukhAr3a kara dUra kiyA hai, jo phira usakA aMkura na upaje aisA nAza kiyA hai| bhAvArtha-- yaha prAtmA anAdikAla se lekara mohake udayase ajJAnI thA, so zrIguruke upadezase aura apanI acchI honahArase jJAnI humA, apane svarUpako paramArtha se jAnA ki maiM eka hai, zuddha hU~, arUpI hU~, darzana jJAnamaya huuN| aisA antastattva jAnanese mohakA samUla nAza huA, bhAvakabhAvase aura jJeyabhAvase bhedajJAna huaA, svarUpasampadA anubhabameM AI, taba phira moha kyoM utpanna hogA? aba jisa prAtmAkA anubhava humA, usakI mahimA prAcArya kahakara AzIrvAda dete haiM ki aise jJAnasvarUpa prAtmAmeM samasta loka magna hove 'majjaMtu' ityAdi / prartha--yaha jJAnasamudra bhagavAn prAtmA vibhramarUpa cAdarako zaktise Dubokara (dUra kara) pApa sarvAMga prakaTa hunA hai so grana samasta loka isake zAMtarasameM eka hI samaya atizayase magna hove / jo zAMtarasa samasta
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga 63 yakasvabhAvabhAvanAtyaMtaviviktatvAcchuddhaH / cinmAnatayA sAmAnya vizeSopayogAtmakatAnatikramaNA. darzanajJAnamayaH sparzarasagaMdhavarNanimittasaMvedanapariNatasvepi sparzAdirUpeNa svayamaparigamanAtparamArthataH sadaivArUpoti pratyagaha svarUpa saMcetayamAnaH pratapAmi / evaM prataphtazca mama bahirvicitrazuddha, darzanajJAnamaya, sadA, arUpin, na, api, mama kiMcit, api, anyat, paramANumAtra, api / mUladhAtuzudha zoce, izir prekSaNe, jJA avabodhane / pada vivaraNa - ahaM-prathamA eka0 / eka:-prathamA eka0 / khaluloka paryaMta uchala rahA hai| ___bhAvArtha-~- jaise samudrakI Ar3a meM kucha pA jAya taba jala nahIM dikhatA aura jaba pAr3a dUra ho jAya taba prakaTa dIkhatA huaA lokako preraNA yogya ho jAtA hai ki isa jalameM saba loka snAna karo / usI taraha yaha prAtmA vibhrama dvArA mAcchAdita thA, taba isakA rUpa nahIM dIkhatA thA, jaba vibhrama dUra huA, taba yathArtha svarUpa prakaTa huaaa| aba isake vItarAgavijJAna rUpa zAntarasameM eka kAlameM saba loka magna ho jAno, aisI prAcArya ne preraNA kI hai athavA jaka mAtmAkA ajJAna dUra ho jAtA hai, taba kevalagAna prakaTa hotA hai, aura taba samasta lokameM Thahare hue padArtha eka hI samaya jJAna meM Akara jhalakate haiM, usako saba loka dekho| ___ isa graMthakA prAzaya gnalaMkAra dvArA nATakarUpameM dekhanese bhAva sugama ho jAtA hai / jaise nATakameM pahale raMgabhUmi raco jAtI hai, vahI dekhane vAlA nAyaka tathA sabhA hotI hai aura nRtya karane vAle hote haiM, ve aneka svAMga racate haiM tathA zRGgArAdika pATha rasoMkA rUpa dikhalAte haiM usa jagaha zRGgAra, hAsya, rauda, karuNA, vIra, bhayAnaka, vIbhatsa, adbhuta-ye pATha laukika rasa haiM / nATakameM inakA hI adhikAra hai / navamA zAntarasa hai, vaha lokottara hai / ina rasoMke sthAyIbhAva, sAttvikabhAva, anubhAvavibhAva, vyabhicArIbhAva aura inakI dRSTi prAdikA vizeSa varNana rasagraMthoM meM hai vahA~se jAnanA, kintu sAmAnyapanese rasakA yaha svarUpa hai ki jJAnameM jo jJeya pAyA usase jJAna tadAkAra ho jAya, usameM puruSakA bhAva lIna ho jAya anya jJeyakI icchA na rahe vaha rasa hai| so nRtya karane vAle nRtyameM ina ATha rasoMkA rUpa dikhalAte haiM / isI prakAra yahA~ pahale raMgabhUmi sthala kahA, vahA~ nRtya karane vAle jIva ajIva padArtha haiM aura donoMkI ekarUpatA va kartRkarmasva Adi unake svAMga haiM / unameM paraspara aneka rUpa hote haiM, ve pATha rasarUpa hokara pariNata hote haiM, yahI nRtya hai / vahA~ dekhane vAlA samyagdRSTi jIba ajIvake bhinna svarUpako jAnatA hai, vaha to ina saba svAMgoMko karmakRta jAnakara zAnta rasabhe hI magna hai aura mithyAdRSTi prANI jIva ajIvakA bheda nahIM jAnate, isalie ina svAMgoMko saccA jAnakara inameM lIna ho jAte haiM / unako samyagdRSTi yathArtha dikhalAkara, unakA bhrama meTakara aura zAMta.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 samayasAra svarUpasaMpadA vizve parisphuratyapi na kiMcanApyanyatparamANumAtramapyAtmIyatvena pratibhAti / yadbhAvakatvena zeyatvena caikobhUya bhUyo mohamudbhAvayati svarasata evApunaHprAdurbhAvAya samUlaM mohamanmUlya mahato jJAnodyotasya prasphuritatvAt / majjaMtu nirbharamamI samameva lokA Alokamucchalati thAMtarase samastAH / prAplAvya vibhramatiraskariNI bhareNa pronmAna eSa bhagavAnavabodhasiMdhuH / / 32 / / // 38 // iti zrIsamayasAravyAkhyAyAmAtmakhyAto 'pUrvaraMga:' samAptaH / avyaya / zukha:-prathamA ek0| darzanazAnamayaH-prathamA eka0 / sadA-avyaya / arUpI-prathamA eka0 / naavyaya / asti-vartamAna laT anya puruSa eka0 kriyA / mama--SaSThI eka0 1 kiMcit avyaya / anyat-prathamA eka0 / api-avyaya / anyat-prathamA eka0 / paramANumAtra-prathamA ekavacana / api-avyaya // 38 // rasameM unheM lIna kara samyAdRSTi banAtA hai| usakI sUcanArUpa raMgabhUmike antameM prAcAryane "majjaMtu' ityAdi zloka jo racA hai, vaha aba Age jIva ajIvake ekatvakA svAMga varNana kareMge isakI sUcanArUpa hai / isa prakAra yahA~ taka raMgabhUmikA varNana kiyA / prasaMgavivaraNa-vartamAna nizcayastutike prakaraNa meM prasnameM yaha siddha kiyA gayA thA ki prAtmAkA darzana, zAna, cAritrameM pariNata honekA varNana karanA satya stavana hai| aba yahA~ yaha batA rahe haiM ki darzana, jJAna, cAritrameM pariNata huye prAtmAko kaisA svarUpasaMcetana hotA hai / tathyaprakAza-(1) mohImata jIva atyanta pratibuddha hotA hai / (2) antastattva to madA antaH hai, usakI sudha honA hI AtmalAbha hai / (3) anantaguNaparyAyAtmakatA vidita hone para bhI prAtmA caitanyamAtra svarUpameM abheda honese eka hai / (4) jJAyakasvabhASamAtra honese aneka vidha paryAya va puNya-pApAdi tatvoMse nirAlA honeke kAraNa bhAtmA zuddha hai / (5) sAmAnyavizeSAtmaka pratibhAsasvarUpa honese pAramA darzanajJAnamaya hai / (6) rUpI padArtha bhI zeya hoM to bhI kabhI bhI rUpAdirUpa na honese prAtmA prarUpI hai / (5) jAnoko kucha bhI anya dravya prAtmIya rUpase vidita hI nahIM hotA so koI bhI anya dravya bhAvakarUpase yA jJeyarUpase ekarUpa ho hI nahIM sakatA, ataH mohakI utpatti asaMbhava hai| siddhAnta-(1) prAtmA svakIyacaitanyasvarUpameM abheda honese prakhaNDa eka hai / (2) mAtmA sarvavikalpoMse vivikta honese zuddha hai| sRSTi-1- paramazuddhanizcayanaya (44) / 2- zuddhanaya (46) / prayoga-apaneko arUpI va eka nirakhakara sarva vikalpoMse pare hokara zuddha pratibhAsa. mAtra anubhavanA cAhiye // 38 // isa prakAra samayasArathyAcyA pAtmakhyAtimeM 'pUrva raMga' samApta huaa|
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ jInAjInAdhikAra atha jIvAjIvAvekobhUtI prvishtH| jIvAjIvavivekapuSkaladRzA pratyAyayatpArSadAnAsaMsAranibaddhabaMdhanavidhidhvaMsAdvizuddha sphuTat / mAtmArAmamanaMtadhAmamahasAdhyakSeNa nityoditaM dhIrodAttamanAtalaM vilasati jJAnaM mano hlAdayat / / 33 // appANamayAgaMtA mUDhA du para pavAdriNo keI / jIvaM anjhavasANaM kammaM ca tahA parUviti // 36 // avare ajhavasANe-su tivvamaMdANubhAgagaM jIvaM / magaNaMti tahA avare NokammaM cAvi jIvotti // 40 // kammamsudayaM jIvaM avare kammANubhAgamicchati / tibbattaNamaMdattaNaguNohiM jo so habadi jIvo // 41 // jIvo kamma uhayaM doriNavi khalu kevi jIvamicchati / avare saMjogeNa du kammANaM jIvamicchati // 42 // evaMvihA bahuvihA paramappANaM vadaMti dummehA / te Na paramahavAI NicchayavAIhiM NiTTiA // 43 // mAtmA na jAni mohI, bahutere parako prAtmA kahate / adhyavasAna tathA vidhi ko prAtamarUpameM lakhate // 36 // nAmasaMjJa-appa, ayANaMta, mUDha, du, parappabAdi, keI, jIva, ajjhavasANa, kamma, ca, sahA, avara, ajbhavasANa, tizcamaMdANubhAgaga, jIva, tahA, avara, pokamma, ca, abi, jIva, itti, kamma, udaya, jIva, kammANubhAga, tibvattaNamaMdattaNaguNa, ja, ta, jIva, jIva, kamma, uhya, du, vi, khalu, ka, vi, jIba, avara, mAge jIvadravya aura ajIvadravya ye donoM eka hokara raMgabhUmimeM praveza karate haiM / isa ke prAraMbhameM maMgalakA abhiprAya lekara prAcArya zAnakI prazaMsA karate haiM ki jo saba vastuoMkA jAnane vAlA yaha jJAna hai, vaha jIva ajIvake saba svAMgoMko acchI prakAra pahacAnatA hai, aisA samyagjJAna prakaTa hotA hai / isIke artharUpa zloka kahate haiM- 'jIvAjI' ityAdi / artha-jJAna hai vaha manako prAnaMdarUpa karatA humA pragaTa hotA hai / vaha jIva ajIvake svAMgako dekhane vAle mahAn puruSoMko jIva ajIvakA bheda dekhane vAlo bar3I ujjvala nirdoSa dRSTi se bhinna dravyako pratIti karAtA hai, anAdi saMsArase jinakA baMdhana dRr3ha ba~dhA huA hai, aise '- - -
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra kai adhyavasAnoMmeM, jIva kaheM tiivmNdphlttiko| koI prAtmA mAne, ina nAnA rUpa dehoMko // 40 // koI pharmodayako, jIva kaheM karmapAka suta-bukhako / tIna maMda aMzoM meM, jo nAnA anubhavA jAtA // 41 // jIva pharma donoMko, milA huA koI jIvako jAne / aSTakama saMyoga hi, kitane hI jItako mAneM // 42 // aise nAnA durmati, paratattvoMko hi prAramA kahate / ve na paramArthavAdI, aisA tatvajJa darzAte // 43 // AtmAnamajAnaMto mUDhAstu parAtmavAdinaH kecit / jIvamadhyavasAnaM karma ca tathA prarUpati ||3|| apare'dhyavasAneSu tIvramadAnubhAgagaM jIvaM / manyate tathA'pare nokarma cApi jIva iti // 40 // karmaNa udaya jIvamapare karmAnubhAgamicchati / tIvratvamaMdasvaguNAbhyAM ya: sa bhavati jIvaH // 4 // jIvakarmobhayaM dve api khalu kecijjIvamicchati / apare saMyogena tu karmaNAM jIvamicchati // 42 // evaMvidhA bahuvidhAH paramAtmAnaM vadaMti durmedhasaH / te na paramArthavAdinaH nizcayavAdibhinirdiSTAH // 43 / / / iha khalu tadasAdhAraNalakSaNAkalanAklIbatvenAtyaMtavimUDhAH saMtastAttvikamAtmAnamAjanaMto bahado bahudhA paramapyAtmAnamiti pralapaMti / naisargikarAgadveSakalmASitamadhyavasAnameva jIvastathAvidhAdhyavasAnAt aMgArasyeva kAditiriktatvenAnyasyAnupalabhyamAnatvAditi kecit / saMjoga, du, kamma jIva, evaM viha, bahuviha, para, appa, dummeha, ta, Na, paramaTuvAdi, NicchayavAdi, NiTThi / dhAtusaMjJa-mujha mohe, pa-rUva ghaTanAyAM, manna avabodhane tRtIyagaNe, iccha icchAyAM, hara sattAyAM, vada vyatAyAM vAci / prakRtizabda-Atman, ajAnat, mUDha, tu, parAtmavAdina, kecit antaH prathamA bahu0 avyaya, jJAnAvaraNAdi karmoke nAzase vizuddha huA hai, sphuTa humA hai, jaise phUlakI kalI khilatI hai, usa taraha vikAzarUpa hai| jisake ramanekA krIDAvana AtmA hI hai arthAt jisameM anaMta jJeyoM (padArthoM) ke AkAra pAkara jhalakate haiM to bhI Apa apane svarUpameM hI ramatA hai, jisakA prakAza anaMta hai, pratyakSa teja dvArA nitya udayarUpa hai dhIra hai, udAtta hai, isIse anAkula hai saba icchAprose rahita nirAkula hai| yahA~ dhora, udAtta, anAkula ye tIna vizeSaNa zAMtarUpa natyake prAbhUSaNa jAnane cAhiye / aisA jJAna vilAsa karatA hai / bhAvArtha-yahI jJAnakI mahimA kahI / jIva ajIva eka hokara raMgabhUmimeM praveza karate haiM, unako yaha jJAna ho bhinna jAnatA hai / jaise koI nRtyameM svAMga dhAraNa kara so jAya use yathArtha jo Ane usako svAMga karane vAlA namaskAra kara apanA jaisAkA taisA rUpa kara letA hai usI taraha yahAM bhI jAnanA aisA jJAna samyagdRSTi puruSoMke hotA hai, mithyAdRSTi yaha bheda nahIM jaantaa|
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvAjIvAdhikAra anAdyanaMtapUrvAparIbhUta AvayakasaMsaraNakriyArUpeNa krIDatakramava jIvaH karmaNotiriktatvenAnyasyAnupalabhyamAnatvAditi kecit / tInamaMdAnubhavabhidyamAnaduraMtarAgarasanirbharAdhyavasAnasaMtAna evaM jIvastahoriktasyAnyasyAnupalabhyamAnatvAditi kecita / navapurANAvasthAdibhAvena pravartamAnaM jIva, adhyavasAna, karman, ca, tathA, apara, adhyavasAna, tInandAnubhAgaga, jIva, tathA, apara, nokarman, ca, api, jIva, iti, karman, udaya, jIva, apara, karmAnubhAga, tIvratvamaMdatvaguNa, yat. tat, jIva, jIvakarmobhaya, dvi, api, khalu, kecit, jIva, apara, saMyoga. tu, karman, jIva evaM vidha, bahuvidha, para, Atman, durmedhas, tata, na. paramArthavAdin. nizcayavAdina, nidiSTa / mUladhAtu--vada saMdezavacane curAdigaNa, adhi-ava vitra baMdhane, anu-bhAja pRthakkarmaNi curAdigaNe, iSu icchAyAM, mana jJAne, vada vyaktAyAM vAci / padavivaraNa --AtmAnaM Age jova ajIvakA ekarUpaka svAMgakA varNana karate haiM:- [prAtmAnaM ajAnaMtaH] prAtmAko na jAnate hue [paratmavAdinaH] parako AtmA kahane vAle [kecita mUDhAH tu] koI mohI ajJAnI to [adhyavasAnaM] adhyavasAnako tathA ca] aura koI ajJAnI [karma] karmako [jIvaM prarUpayaMti] jIva kahate haiN| [apare] anya koI adhyavasAneSu] pradhyavasAnoMmeM ] tIvamaMdAnubhAgagaM] tIvramaMda anubhAgagatako [jIvaM manyate] jIva mAnate haiN| ] tathA [ aura [pare] anya koI [nokarma api ca] nokarmako [jIva iti] jIva mAnate haiM [apare] anya koI [karmaraNa udayaM] karmake udayako [jIvaM] jIva mAnate haiM, koI [karmAnubhAga] karmake anubhAgako ] yaH] jo ki [tIvatvamaMdatvaguNAbhyA] tInamaMda rUpa guNoMse bhedako prApta hotA [saH] baha [jIyaH bhavati] jIva hai [icchaMti] aisA iSTa karate haiM [kecit ] koI [jIvakarmomayaM] jIva aura karma [ api] donoM mile hueko [khalu] hI [jIvaM icchati] jova mAnate haiM [tu] aura [apare] anya koI [kamaraNAM saMyogena] karmoMke saMyogase ho [jIvaM icchati] jIva mAnate haiM / [evaMvidhAH] isa prakArake tathA [bahuvidhAH] anya bhI bahuta prakArake [durmedhasaH] durbuddhi mithyAdRSTi [paraM] parako [prAtmAnaM] aAtmA [vadaMti] kahate haiM [te na paramArthavAdinaH] ve paramArtha yAne (satyArtha kahanevAle nahIM haiM aisA [nizcayavAdibhiH] nizcaya tatvake vAdiyoMne [nirdiSTAH] kahA hai| tAtparya- ajJAnI jIva adhyavasAna, bhAvakarma, adhyavasAnasaMtati, zarora, zubhAzubhabhAva, sukha-duHkhAdi karmavipAka, prAtmakarmobhaya va karmasaMyogako jIva kahate haiM, kintu paramArthataH ye koI bhI jIva nahIM haiN| TIkArtha---isa jagatameM prAtmAkA asAdhAraNa lakSaNa na jAnaneke kAraNa asamartha honese pratyanta visUr3ha hote hue paramArthabhUta AtmAko na jAnane vAle bahutere ajJAnI jana bahuta prakAra se parako hI prAtmA isa prakAra kahate haiM / koI to aisA kahate haiM ki svAbhAvika svayameva huye
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra nokamava jIva: zarIrAdatiriktatvenAnyasyAnupalabhyamAnatvAditi kecit / vizvamapi puNyapAparUpeNAkrAman karmavipAka eva jIvaH zubhAzubhabhAvAdatiriktatvenAnyasyAnupalabhyamAnatvAditi kecit / sAtAsAtarUpeNAbhitryAptasamastatIvramaMdatvaguNAbhyAM bhidyamAnaH karmAnubhava eva jIvaH dvitIyA eka0 / ajAnanta:--prathamA bahu / mUDhAH-pra0 bahu0 / tu-avyaya / parAtmavAdinaH-prathamA bahu / kecit-adhyaya tathA antaH prathamA bahubacana / jIvaM-dvi0 e0 / adhyavasAna-dvitIyA e0 / karma-dvi0 e0| ca-avyaya / tathA-avyaya / prarUpayanti-vartamAna laTa anya puruSa bahavacana carAdigaNa kiyaa| apare-prathamA bahu0 / adhyabasAneSu-saptamI bhu0| tIbramandAnubhAgagaM-di0 e01 jIva-dvi0 e0| manyate--vartamAna laT anya puruSa bahuvacana kriyA / tathA avyaya / apare-prathamA bahu / nokarma-dvi0 e0 / jIvaH-prathamA eka0 / rAgadveSase malina adhyavasAna arthAt prAzayarUpa vibhAva pariNAma hI jIva hai, kyoMki jaise kAlimAse alaga aMgAra dikhAI nahIM detA hai vaise adhyavasAnase alaga anya koI jIva dIkhatA nahIM / koI kahate haiM ki pUrva pazcAt anAdise lekara aura bhAgAmI anaMtakAla taka avayava rUpa eka bhramaNa kriyArUpase koTA karatA hanA naI hI jagaha hai, saboMki isase bhinna kucha anya jIva dekhane meM nahIM pAtA / koI kahate haiM ki tIna maMda anubhavase bhedarUpa huyA aura jisakA aMta dUra hai aise rAgarUpa rasase bharI jo adhyavasAnako saMtAna (paripATI) hai vahI jIva hai, kyoMki isase anya koI judA jIva dekhane meM vahI paataa| koI kahate haiM ki navIna aura purAnI avasthA ityAdi bhAvase pravartamAna jo nokarma vahI jIva hai, kyoMki isa zarIrase anya bhinna kucha jIva dekhanemeM nahIM aataa| koI aisA kahate haiM ki samasta lokako puNyapApa rUpase vyApta karmakA vipAka hI jIva hai, kyoMki zubhAzubhabhAvase anya bhinna koI jIva dekhane meM nahIM pAtA / koI kahate haiM ki sAtA asAtArUpase vyApta samasta tIna-maMdatva guggoMse bhedarUpa humA jo karmakA anubhava bahI jIva hai kyoMki sukha-duHkhase anya bhinna koI jIva dekhane meM nahIM AtA koI kahate haiM ki zrIkhaNDakI taraha do rUpa milA jo prAtmA aura karma ye donoM mile ho jIva haiM kyoMki samasta rUpase kamase bhinna koI jIva dekhane meM nahIM pAtA hai| koI kahate haiM ki prayojanabhUta kriyAmeM samartha karmasaMyoga hI joba hai, kyoMki karmake saMyogase bhinna koI jIva dekhane meM nahIM prAtA jaise ki pATha kAThake Tukar3e milakara khATa huI, taba arthakriyA meM samartha huI so pATha kAThake saMyogase alaga koI khATa nahIM isI taraha yahAM bhI jAnanA aisA mAnate haiM / isa prakAra pATha prakAra to ye kahe aura anya bhI aneka prakAra parako jo AtmA kahate haiM ve dubuddhi haiM, unako paramArtha se jAnane vAle unheM satyArthavAdI nahIM kahate / bhAvArtha-jIva ajIva donoM hI anAdikAlase eka kSetrAvagAha saMyogarUpa mila rahe haiM aura anAdise hI pudgalake saMyogase jIvakI vikAra sahita aneka avasthAeM ho rahI haiM / yadi paramArthadRSTi se dekhA jAya taba jIva to apane caitanya Adi bhAvako nahIM chor3atA aura
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvAjovAdhikAra sukhaduHkhAtiriktatvenAnyasyAnupalabhyamAnatvAditi kecit / majjitAvadubhayAtmakatvAdAtmakarmobhayameva jIvaH kAtaya'taH karmaNotiriktatvenAnyasyAnupalabhyamAnatvAditi kecit / prakriyA samarthaHkarmasaMyoga eva jIvaH karmasaMyogAtakhaTvAyA ivASTakASThasaMyogAdatiriktatvenAnyasyAnuiti-avyaya / karmaNa:-SaSThI ekavacana / udayaM-dvi0 e0 / jIva-dvi0 epha0 / apare-prathamA bahu / karmAnubhAma-dvitIyA bahu0 / icchanti-vartamAna laT anya puruSa bahu / tIvratvamaMdatvaguNAbhyAM-tRtIyA dvivacana / ya:-prathamA eka0 / sa:-prathamA ekavacana / bhavati-vartamAna laTa anya puruSa ek0| jIva:jIvakarmobhayaM-prathamA eka0 / dve-dvitIyA dvi: / api-ayyaya / khalu-a0 / kecit-a0 aMtaH prathamA bahu0 / jIcaM-dvitIyA ek0| icchanti-vartamAna laT anya puruSa bahu0 kriyA / apare-prathamA bahuH / saMyogenatRtIyA eka0 / karmaNAM-SaSThI bahu / jIvaM-dvitIyA eka0 / evaMvidhA:-prathamA ba0 / bahuvidhA:-prathamA pudgala apane mUrtika jar3atva prAdiko nahIM chodd'taa| lekina jo paramArthako nahIM jAnate haiM, ve saMyogajanya bhAMvoMko hI jIva kahate haiN| paramArthase jIvakA svarUpa pudgalase bhinna sarvajJako dhokhatA hai tathA sarvajJako paraMparAke prAgamase jAnA jAtA hai| jinake matameM sarvajJa nahIM mAnA '' gayA hai, ve hI apanI buddhise aneka kalpanA karake kahate haiN| prasaMgavivaraNa--sarvavarNanIyasvarUpa tathA adhikArasvarUpa 13voM gAthAmeM jIvAjIva, puNya, pa,pa, prAsrava, saMvara, nirjarA, baMdha va mokSakI carcA kI gaI thI / ataH pUrvaraMgake bAda inakA varNana Avazyaka hai, so unameMse prathama kramaprApta jIva va ajIvakA isa adhikArameM varNana kiyA jA rahA hai, isI kAraNa isa adhikArakA nAma jIvAjovAdhikAra hai| tathyaprakAza-1-vedAntAdisammata jaisA naisagika rAgadveSa kaluSita adhyavasAna jIva nahIM hai / 2-mImAMsakAdisammata jaisA saMsaraNakriyAvilasita karma jIva nahIM hai / 3-sAMkhyAdisammata jaisA adhyavasAnasaMtAna jIva nahIM hai / 4-baizeSikAdisammata jaisA navIna navIna dazAmeM pravartamAna zarIra hI jIva ho aisA nahIM hai / 5-bauddhAdisammata jaisA kSaNika zubha azubhabhAva hI jova ho, aisA nahIM hai / 6-yogAdisammata jasA sukha duHkha mAtra hI jIva ho aisA nahIM hai / 7- naiyAyikAdisammata jaisA prAtmakarmobhaya jIva ho aisA nahIM hai / 8-cArvAkAdi sammata jaisA karmAdike saMyogamAtra jIva ho aisA nahIM hai / / siddhAnta-1, paradravyameM jIvatvakA Aropa karamA upacAra hai| 2 - naimittika bhAvoM meM jIvatvakA prAropa karanA bhI upacAra hai| dRSTi-5-dravye dradhyopacAraka vyavahAra (106), saMzliSTavijAtyupacarita asadbhUta vyavahAra (125) / 2- upASija upacarita svabhAvavyavahAra (103) / prayoga---paradravyoMse va parabhAvoMse upayoga haTA karake apane meM pUrNavizrAma kara svayaM
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra palabhyamAnatvAditi kecit evameva prakArA itarepi bahuprakArAH paramAtmeti vyapadizati durmedhasaH kiMtu na te paramArthavAdibhiH paramArthavAdinaH iti nidizyante / / 36-40-41-42-43 // ba0 / paraM-hie | AtmAna-dvikA / vanti-vartamAna anya0 ba0 / durmedhasaH-prathamA ba0 / te-prathamA ba0 / na-avyaya / paramArthavAdinaH-prathamA ba0 / nizcayavAdinaH-tR0 ba0 / nirdiSTA:-prathamA bahuvacana kRdanta kriyA ktAnta / / 36-40-41-42-43 / / / apaneko anubhavanA cAhiye / / 36-40-41-42.43 / / aisA kahane vAle satyArthavAdI nahIM haiM, so kyo nahIM ? usakA uttara kahate haiM[ete] ye pUrva kahe hue adhyavasAna prAdika [sarva bhAvAH] sabhI bhAva [pudgaladravyapariNAma . niSpannAH] pudgaladravya ke pariNamanase utpanna hue haiM aisA [kevalijinaiH] kevalo sarvajinadevane [bhariNatAH] kahA hai mo [te jIvAH] ve jIva haiM [iti kathaM ucyate] aisA kaise kaha sakate haiM ? arthAt nahIM kaha sakate / / tAtparya- pUrvokta gAvAmeM ajJAnIsammata jIva kucha to upAdAnatayA paudbAlika haiM, kucha nimittatayA paugalika haiN| TIkArtha--cuMki ye adhyavasAnAdika bhAva saba padArthoMko sAkSAt dekhane vAle bhagavAna vItarAga sarvajJa arahatadevake dvArA "pudgaladravyapariNAmajanya" kahe gaye prataH caitanyabhAvase zunya pudgaladravyase bhinna rUpase kahe gaye caitanyasvabhAvamaya jIva dravya honeko sama.rtha nahIM haiM isa kAraNa nizcayase prAgama, yukti aura svAnubhava ina tInoM dvArA bAdhita honese jo i7 adhyakasAnAdikoM ko jIva kahate haiM ve paramArthavAdI yAne satyArthavAdI nahIM hai| ye sajIva nahIM hai, aisA jo sarvajakA vacana hai vaha to pAgama hai aura yaha svAnubhavabhita yukti hai, kyA, so kahate haiM- svayameva utpanna humA rAgadveSase malina adhyavasAna nizcayataH jIva nA hI hai, kyoMki jaise suvarNa kAlimAse pRthak hai, usI prakAra citsvabhAva rUpa aise adhyavasAnase bhinna jIva bheda vijJAniyoM ko pratibhAsita hotA hai, ve svayaM pratyakSa caitanya bhAvako pRthak anubhava karate haiM / / 1 / / anAdyanaMta pUrvAparIbhUta eka saMsaraNakriyArUpa krIDA karatA humA karma hai vaha jIva nahIM hai kyoMki karmase pRthak anya catanyasvabhAvarUpa jIva bhedavijJAniyoMko prApta hai , ve svayaM pratyakSa anubhava karate haiM // 2 // tIvamaMda anubhava se bhedarUpa huA duraMta rAga-rasase bharI adhyavasAnako saMtAna bhI jIva nahIM hai, kyoMki usa saMtAnase anya pRthak caitanyasvarUpa ja va bhedavijJAniyoMko svayameva prApta hai, ve svayaM pratyakSa anubhava karate haiM / / 3 / / naI purAnI pravastrAdika bhedase pravRtta hamA jo nokarma hai vaha bho jIva nahIM hai, kyoMki zarIrase anya pRthak caitanyasvabhAvarUpa jIva bhedavijJAniyoMko svayaMmeva prApta hai, ve svayaM pApa pratyakSa anubhava karate haiM // 4 // samasta jagatako
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ jauvAjIvAdhikAra 10 ee sabve bhAvA puggaladabbapariNAmaNippaNNA / kevalijiNehiM bhaNiyA kaha te jIvo ti buccaMti // 44 // aise nAnA durmati, paratatvoMko hi prAtmA kahate / ve na paramArthavAdI, aisA tatvajJa darzAte // 44 / / ete sa bhAvAH pudgaladravyapariNAmaniSpannA: / kevalijinarbhaNitAH kathaM te jIva ityucyate / / 4 / / yataH ete'dhyavasAnAdayaH samastA eva bhAvA bhagavadbhivizvasAkSibhirahadbhiH pudgaladravyapariNAmamayatvena prajJaptAH saMtazcaMtanyazUnyAtpudgaladravyAdatiriktatvena prajJApyamAnaM caitanyasvabhAvaM jIvadravyaM bhavituM notsahate tato na khalvAMgamayuktisvAnubhava dhitapakSatvAt tadAtmavAdinaH paramArthavAdinaH etadeva sarvajJavacanaM tAvadAgamaH / iyaM tu svAnubhavabhitA yuktiH na khalu naisargikarAgadveSakalmASitamadhyavasAne jIvastathAvidhAdhyavasAnAtakAtasbarasyeva zyAmikAyAH atiriktatve nAmasaMza-eta, sabda, bhAva, puggaladavvapariNAmaNippaNa, kevalijiNa, bhaNiya, kaha, ta, jIva itti| pAtusaMza-bhaNa kathane, vacca vyaktAyAM vAci / prakRtizamda-etat, sarba, bhAva, pudagaladravyapariNAmaniSpanna, kevalijina, bhaNita, kathaM, tat, jIva, iti / mUladhAtu-ji jaye, bhaNa vyaktAyAM vAci, vaca pribhaassnne| puNya-pAparUpase vyApatA karmakA vipAka bhI jIva nahIM hai| kyoMki zubhAzubhabhAvase anya pRthak caitanyasvabhAvarUpa jIva bhedavijJAniyoMko svayameva prApta hai, ve svayaM Apa pratyakSa anubhava karate haiM // 5 // sAtA prasAto rUpase vyApta samasta tIvramaMdatArUpa guNase bhedarUpa huA karmakA anubhava bhI jIva nahIM hai; kyoMki sukha-duHkhase pRthak anya caitanyasvabhAvarUpa jIvako bhedavijJAniyoMko svayaM prApti hotI hai, ve svayaM pApa pratyakSa anubhava karate haiM // 6 // zrIkhaMDakI taraha do svarUpa mile prAtmA aura karma donoM hI jIva nahIM haiM, kyoMki karmase pUrNarUpataH bhinna anya caitanyasvarUpa jIva bhedazAniyoMko svayaM prApta hai, ve svayaM pratyakSa bhApa anubhava karate haiM // 7 // arthakriyAmeM samartha karmakA saMyoga bhI jIva nahIM hai, kyoMki 'jaise pATha kAThake Tukar3oMrUpa khATapara sone vAlA puruSa anya hai| usI prakAra karmasaMyogase bhinna anya caitanyasvabhAvarUpa jIvakI bhedazAniyoMko svayaM prApti hai, ve svayaM pratyakSa anubhava karate haiM / 8 / bhAvArtha-caitanyasvabhAvarUpa jIva saba parabhAvoMse bhinna bhedajJAniyoMke anubhavamocara hai, isa kAraNa ajJAnI jisa prakAra mAnate haiM, usa prakAra nahIM hai| aba yahA~para pudgalase bhinna jo mAtmAkI upalabdhi usako bhanyathA grahaNa karane vAlA pAne pudgalako hI mAtmA jAnane vAlA jo puruSa hai, usako samabhAvase hI upadeza karanA cAhie,
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra nAnyasya citsvabhAvasya vivecakaH svayamupalabhyabhAnatvAt / na khalu sAtAsAtarUpeNAbhivyAptasamastatIvramaMdatvaguNAbhyAM bhidhamAnaH karmAnubhAvo jIvaH sukhaduHkhAtiriktatvenAnyasya citsvabhAvasya vivecakaiH svayamupalabhyamAnatvAt / na khalu majjitAvadubhayAtmakatvAdAtmakarmobhayaM jIvaH kAtsya'taH karmaNotiriktatvenAnyasya citsvabhAvasya vivecakaiH svayamupalabhyamAnatvAt / na khalvarthakriyAsamarthaH karmasaMyogo jIvaH karmasaMyogAtkhadavAzAyinaH puruSasyevASTakASThasaMyogAdatiripadavivaraNa-ete--prathamA ba0 / sarvaprathamA ba0 / bhAvA:-prathamA ba. karmavAcye karma / pudgaladravyapariNAmaniSpannA-prathamA bahu / kevalijinaH tRtIyA ba0 karmavAcyameM kartA / bhaNitA:-prathamA ba0 karmavAcya meM aisA kAvyameM kahate haiM 'virama' ityAdi / artha-he bhavya, tujhe niSprayojana kolAhala karane se kyA lAbha hai, usa kolAhalase tU virakta ho aura eka caitanyamAtra bastuko ekAntameM svayaM nizcaya lIna hokara chaH mahInA abhyAsa kara dekha to ki jisakA teja pratApa-prakAza pudgalase bhinna hai aise prAtmAkI apane hRdayasarovarame prApti hotI hai yA nhiiN| bhAvArtha--yadi apane svarUpakA abhyAsa kare to usakI prApti avazya hotI hai, hA~ para vastuko prApti nahIM ho sakatI / apanA svarUpa to vidyamAna hI hai parantu bhUla rahA hai so ceta kara dekhe to pAsa hI hai / yahA~ chaha mahIne kA abhyAsa kahA so aisA nahIM samajhanA ki itanA hI samaya lagegA, isakA honA to antarmuhUrsamAtrameM hI hai parantu ziSyako bahuta kaThina mAlUma par3e taba usako samajhAyA hai ki yadi bahuta kAla bhI samajhane meM lagegA to chaha mahInese adhika nahIM lgegaa| isalie anya niSprayojana kolAhalako chor3a isameM laganese zIghra svarUpako prApti hogI, aisA upadeza kiyA hai| _prasaMgadhivaraNa-pranantarapUrva 5 gAthAvoMmeM prazajanasammata jIvake paricayakA nirdeza kiyA thA aura anta meM kahA thA ki aisA kahane vAle yAne parako prAtmA kahane vAle paramArthavAdI nahIM hai / so usI tathyakA isa gAthAmeM varNana hai ki pUrvokta parAtmavAdI kisa kAraNase paramArthavAdI nahIM hai| tathyaprakAza-1-pUrvagAyokta 8 prakArakA parAtmavAda paramArthavAda nahIM hai yaha prAgama se siddha hai| 2-pUrvagAthokta 8 prakArakA parAtmavAda yukti aura anubhavase athavA svAnubhava. garbhita yuktise bhI siddha nahIM hotaa| 3-svAnubhavagabhita yukti yaha hai ki-una kalpita 8 prakAroMse anya citsvabhAvamAtra antastatva bhedavijJAniyoM dvArA svayaM upalabhyamAna huA hai / 4-yahA~ prAtmopalabdhike artha chaha mAha taka bhI puruSArya karanekA jo upadeza kiyA hai usakA kAraNa yaha hai ki anaMtAnubandhI kaSAya samyaktvaghAtaka hai aura usa kaSAyakA saMskAra chaha
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvAjIvAdhikAra 103 ktatvenAnyasya citsvamAvasya vivecakaiH svayamupalabhyamAnatvAditi / iha khalu pudgalabhinnAtmopalabdhi prati vipratipaznaH sAmnavamanuzAsyaH / virama kimapareNAkAryakolAhalena, svayamapi nibhRtaH sana pazya paNmAsamekaM / hRdayasarasi puMsaH pudgalAdinnadhAmno, nanu kimanupalabdhi ti kiMcopalabdhiH / / 14 / / // 44 // kriyA ktAnta kRdanta / kathaM-anyaya / te-prathamA ba0 ! jIva:-prathamA ekavacana / iti-avyy| ucyatevartamAna laT anya puruSa bahuvacana bhAvakarmaprakriyA karmavAcyameM kriyA // 44 // mAhase adhika va bhava bhavAntara taka bhI rahatA hai, lekina jo antastattvakI dRSTikA mAsa anavarata banAve to use jyAdAse jyAdA chaha mahIneke andara ho prAtmopalabdhi ho jAyagI, jaldIse jaldI antamuhUrta meM ho jAyagI / siddhAMta-1-adhyabasAna, bhAvakarma, adhyavasAnasaMtati, zubhAzubhabhAva, jIvameM hue sukha duHkhAdi ye puDhegalakarmopAdhikA nimitta pAkara honese paudgalika haiM / 2- prAtmakarmobhaya AtmA va karma ina donoMko sammizraNa mAnanese paudgalika haiN| 3-zarIra va karmasaMyoga svayaM pApa hI upAdAnatayA paulika haiM / dRSTi-1-vivakSitaikadezazuddhanizcayanaya (48) / 2-saMzliSTa svajAtivijAtyupacarita asadbhUtavyavahAra (127) / 3-kArakakArakibhedaka sadbhUtavyavahAra (73) / prayoga---sahaja ekatva vibhakta antastattva citsvabhAvake atirikta sabhI bhAvoMko para. bhAva nirakhakara unakA khyAla bhI chor3akara citsvabhAvamAtra apaneko apane meM pA leve aisA parama vizrAma lenA cAhiye / / 44 / / __ aba ziSya pUchatA hai ki ina adhyabasAnAdika bhAvoMko to jIva nahIM batalAyA, anya caitanyasvabhAvako jIva kahA so ye bhAva bhI to caitanyase hI sambandha rakhane vAle mAlUma hote haiM, caitanya ke binA jar3ake to hote nahIM, inako pudgalake kaise kahA ? aisA pUchA jAnepara uttara rUpa mAthAsUtra kahate haiM--[aSTavidhamapi ca] pAThoM hI tarahake [karma] karma [sabaM] saba [pudgalamayaM] pudgalasvarUpa haiM, aisA [jinAH] jina bhagavAn sarvazadeva [vindanti kahate haiN| [yasya vipacyamAnasya] jisa panakara udayameM aAne vAle karmakA [phalaM] phala [sat] prasiddha [duHkhaM] duHkha hai [iti ucyate] aisA kahA gayA hai / - tAtparya-pAThoM hI prakArake karma paudgalika haiM aura jaba ve udayameM pAte haiM taba unakA phala duHkha hI hotA hai / TIkArtha--pradhyavasAna prAdi samasta bhAvoMke utpanna karane vAle pATha prakArake jo
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 samayasAra kathaM cidanvayatvapratibhAsepyadhyabasAnAdayaH pudgalasvabhAvA iti cet avihaM pi ya kammaM savvaM puggalamayaM jiNA viti / jassa phalaM taM vuccai dukkhaM ti vipaccamANassa // 45 // pAThoM hI karmoko, pudgalamaya hI jinendra batalAte / jinake ki udayakA phala, sArA dukharUpa kahalAtA // 45 / / aSTavidhapi ca karma sarva pudgalamayaM jinA vidaMti / yasya phalaM taducyate duHkhamiti vipacyamAnasya / / 4 / / adhyavasAnAdibhAvanirvataMkamaSTavidhamapi ca karma samastameva pudgalamayamiti kila sakalajJajJaptiH, tasya tu yadvipAkakASThAmadhirUDhasya phalatvenAbhilapyate tadanAkulatvalakSaNasaukhyAkhyAtma nAmasaMjJa-aTTaviha, pi, ya, kamma, savva, pumagalamaya, jiNa, ja, phala, ta, dukkha, iti, vipaccamANa / dhAtusaMjJa-vida zAne, bacca vyaktAyAM vAtri / prakRtizabda - aSTabidha, api, ca, karmana, sarva, pudgalamaya, jina, yat, phala, tat, duHkha, iti, vipcymaan| mUladhAtu--vida jJAne, baca paribhASaNe, DupacaS paake| padavivaraNa-aSTavidha-dvi0 eka0, api-ayyaya, ca-a0, karma-dvi0 eka puta... hika, mRgalamajJAnAvaraNAdi karma haiM, ve sabhI pudgalamaya haiM, aisA sarvajJadevakA vacana hai / vipAkako parAkASThA ko prApta karmakA phalarUpase jo kahA jAtA hai vaha karmaphala anAkulatAsvarUpa sukhanAsaka mAtmAke svabhAvase vilakSaNa hai, pAkulatAmaya hai, isalie duHkha hai / usa duHkhameM hI prAkulatAsvarUpa adhyavasAna prAdika bhAva samAviSTa ho jAte haiM, isalie ve yadyapi catanyase sambaMdha hone kA bhrama utpanna karate haiM, to bhI ve prAtmAke svabhAva nahIM haiM, kintu pudgalasvabhAva hI haiN| bhAvArtha-- yaha AtmA karmakA udaya pAnepara duHkharUpa pariNamana karatA hai aura jo duHkharUpa bhAva hai vaha madhyavasAna hai, isalie duHkharUpa bhAvameM cetanake sambaMdha kAbhrama bana jAtA hai / paramArthase duHkhasvarUpa bhAva cetana nahIM hai, karmajanya hai, isa kAraNa jar3a hI hai| prasaMgavivaraga-anantarapUrva gAthAmeM kahA gayA thA ki adhyavasAna Adi bhAva saba pudgalakarmaniSpanna haiM so usapara yaha AzaMkA hotI hai ki adhyavasAna Adi bhAvoMkA to cetana meM anvaya dikhatA yAne zubhAzubha bhAva, sukha-duHkha bhAva prAdi cetana meM hI pAye jAte, phira inako pudgalasvabhASa kyoM kahA gayA hai ? imro praznakA isa gAthAmeM samAdhAna kiyA gayA hai| tathyaprakAza-(1) jisa samaya navIna karmavargaNAboMkA baMdha hotA hai usI samaya una karmavargaNAvoMmeM prakRtibaMdha, sthitibaMdha, pradezabaMdha va anubhAgabaMdha cAroM bandha par3a jAte haiN| (2) pUrvabaddha karmakA jaba anubhAga udita hotA hai taba usakA jo phala hai vaha duHkharUpa hI hai / (3) adhyavasAnAdi bhAva duHkharUpa karmaphala hI haiM aura karma haiM pudgalamaya, prataH adhyabasAnAdi
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ - -------- - jIvAjIvAdhikAra 105 svabhAvavilakSaNatvAtkila duHkhaM, tadaMtaHpAtina eva kilAkulatvalakSaNA adhyavasAnAdibhAvAH / tato na te cidanvayatvavibhramepyAtmasvabhAvAH kiMtu pudgalasvabhAvAH // 45 / / dvi0 ekao, jinA:-prathamA bahuvacana kartA, vidanti-vartamAna anya purupa bahu0 kiyA, yasya-papThI ekarU, phala-prathamA eka, ucyate-vartamAna anya puruSa eka0, bhASakarmaprakriyA kiyA, duHkhaM-prathamA eka, itia0, vipacyamAnasya-SaSThI ekavacana / / 4 / / bhAva pudgalasvabhAva kahe gaye haiN| sidvAnta--(1) adhyavasAna prAdi bhAva karmaphala haiM, pudgalasvabhAva haiM, jIva nahIM haiM / (2) karmodayakA nimitta pAkara jIvameM duHkharUpa pariNamana hotA hai / dRSTi-1- vivakSitakadezazuddhanizcayanaya (43) / 2-- upAdhi sApekSa azuddha dradhyAthikanaya (24) / prayoga-----karma va karmapratiphalanase rahita catanyasvabhAvamAya apaneko nirakhakara caitanyasvabhAvamAtra apaneko anubhavamA cAhiye / / 45 / / yadi adhyavasAnAdi bhAva pudgalasvabhAva haiM to sarvajJake pAgama meM inako jIvake bhAna kase kahA ? usake uttara meM gAdhAsUtra kahate haiM--[ete sarve] ye saba [adhyavasAnAdayaH bhAvAH] adhyabasAnAdika bhAva [jIvAH] jIva haiM aisA [jinadharaiH] jinabaradevane [upadezaH yariNataH] jo upadeza vaNita kiyA hai vaha [vyavahArasya darzanaM] vyavahArakA mata hai / tAtparya--adhyavasAna pAdika bhAvoMko jIva dayavahArase kahA gayA hai| TIkArtha---ye saba adhyavasAnAdika bhAva 'jIva haiN| aisA jo bhagavAn sarvanadevane kahA hai, vaha abhUtArtharUpa vyavahArakA mata hai / vyavahAra vyavahArI jIvoMko paramArthakA kahane vAlA hai jaise ki mleccha bhASA mlecchoko vastusvarUpa batalAtI hai, isa kAraNa aparamArthabhUta honepara bhI dharmatIrthakI pravRtti karaneke liye vyavahArakA varNana honA nyAyayukta hai / kyoMki vyavahArake binA jIvakA zarIrase paramArthataH bheda dekhanese trasa sthAvara jIvoMkA ghAta niHzaMkarUpase karanA ThaharegA / jaise bhasmaka mardana karane meM hiMsAkA prabhAva hai, usI prakAra unake mArane meM bhI hiMsA nahIM siddha hogI, kintu hiMsAkA abhAva ThaharegA taba unake ghAta hone se baMdhakA bhI prabhAva Thaha regaa| usI prakAra badhyamAna rAgI dveSI mohI jIva hI to chur3Ane yogya hai so vyavahArake binA paramArthataH rAgadveSa mohase bhinna jIvako dikhalAnepara mokSake upAyakA grahaNa na hone se mokSakA bho abhAva ThaharegA / isaliye jinendra devane vyavahArakA upadeza kiyA hai| bhAvArtha:-~grahamA svayaM sahaja apane hI satvake kAraNa jisa svabhAvarUpa hai usa svabhAvamAtra denA paramArthanaya hai. vaha to jIvako zarIra aura rAga dvepa mohase bhinna dikhAtA
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra padyadhyavasAnAdayaH pudgalasvabhAvAstadA kazaM jIvatvena sUcitA iti cet - vavahArassa darIsaNAmuvaeso pariNadoM jiNavarehiM / jIvA ede sabbe ajjhavasANAdayo bhAvA // 46 // ye pradhyavasAnAdika, jIva kahe kahIM granthameM vaha saba / vyavahArakA hi darzana, jinavarakA pUrva variNata hai // 46 // vyavahArasya darzanamupadezo vaNito jinavaraiH . nA ho sadhyayamAnAyo bhAvA. / / 6 / / sarve evaite'dhyavasAnAdayo bhAvAH jIvA iti yadbhagavadbhiH sakalajaH prajJaptaM tadabhUtArthasyApi vyavahArasyApi darzanaM / vyavahAro hi vyavahAriNAM mlecchabhASeva mlecchAnAM paramArthapratipAdakatvAdaparamArthopi tIrthapravRttinimittaM darzayituM nyAyya eva / tamaMtareNa tu zarIrAjjIvasya nAmasaMjJa-babahAra, darImaNa, uvaesa, vaNida, jiNavara, jIva, eta, savva, ajjhavasANAdi, bhAva / dhAtusaMja.... darisa darzanAyA, vagNa varNane / prakRtizabda-- vyavahAra, darzana, upadeza, vaNita, jinavara, jIva, etat, sarva, adhyavasAnAdi, bhAva / mUladhAtu --zir prekSaNa, varNa varNane, varNa stutau| padavivaraNa vyavahai / yadi isIkA ekAMta kiyA jAya taba zarIra tathA rAga, dveSa, moha pudgalamaya ThahareMge, taba pudgalake ghAtase hiMsA nahIM ho sakatI aura rAga, dveSa, mohase baMdha nahIM ho sakatA / isa prakAra paramArthase saMsAra mokSa donoMkA abhAva ho jAegA / aisA ekAMtarUpa vastukA svarUpa nahIM hai / avastukA zraddhAna, jJAna aura prAcaraNa mithyA avasturUpa hI hai, isaliye vyavahArakA upadeza nyAyaprApta hai / isa prakAra sthAdvAdase donoM nayoMkA virodha meTakara zraddhAna karanA samyaktva hai| prasaMgabidharaNa--anantarapUrva gAthAmeM adhyavasAnAdibhAvoMko pudgalasvabhAva batAyA gayA thA / so usa viSaya meM yaha prAzaMkA honA prAkRtika hai ki yadi adhyavasAnAdi bhAva pudgalasvabhAva haiM to unheM siddhAnta granthoMmeM jovarUpase kyoM batAyA gayA hai, isI prAzaGkAkA samAdhAna isa gAthAmeM kiyA gayA hai / tathyaprakAza--(1) adhyavasAnAdika bhAva abhUtArtha haiM arthAt svayaM sahaja bhUta (sat) artha (vastu) nahIM hai / (2) prabhUtArtha honepara bhI adhyavasAnAdiko jIvarUpase vyavahuta karanA tIrthapravRttike liye nyAyayukta hai| (3) vyavahAra na mAnA jAya to jIdoMkI hiMsA niHzaka hokara kI jAne lagegI, kyoMki vyavahAra mAnA nahIM aura pAramArthakA hI ekAnta kiyA aura paramArthase to jIva zarIrase bhinna hI hai, phira zarIrapara zaratra calAnemeM kyA burA mAnA jaaygaa| (4) vyavahAra binA to jIvake karmabaMdha ke abhAvakA bhI prasaMga hogA, kyoMki jIva to rAgadveSa mohase bhinna hai yaha paramArthaM kAnta bana gayA, phira rAgadveSamohamUlaka bandha kaise hogA?
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvAjIvAdhikAra paramArthato bhedadarzanAtatrasasthAvarANAM bhasmana iva niHzaGkamupamardanena hiMsA'bhAvAdbhavatyeva baMdha. syAbhAvaH / tathA rakto dviSTo vimUcho jIvo badhyamAno mocanIya iti rAgadveSamohebhyo jIvasya paramArthato bhedadarzanena mokSopAyaparigrahaNAbhAvAt bhavatyeva mokSasyAbhAvaH / / 4 / / hArasya-pAThI ekavacana / darzana-prathamA ekavacana / upadeza:-prathamA eka0 / vaNita:-prathamA eka0 kRdaMta kiyaa| jinavaraiH-tRtIyA ba0 karmavAcya meM kartA / jIvA:-prathamA b0| ete-prathamA b.| sarvaprathamA ba0 // adhyavasAnAdayaH-prathamA ba0 / bhAvA:-prathamA bahuvacana // 46 // (5) vyavahAra mAne binA mokSake abhAtrakA prasaMga hogA, kyoMki paramArtha kAntameM jIvake bandha ho nahIM to abaddhako mokSopAyako AvazyakatA nahIM, na upAya bnegaa| (6) jainAgamameM vyavahAropadeza nyAyya hai| siddhAnta-(1) nimitta pAkara upAdAna meM hone vAle naimittika bhAvoMko prodha upAdAnarUpa padArtha kaha denA vyavahArakA abhimata hai / / dRSTi-1- svajAtiparyAye svajAtidravyopacAraka asadbhUta vyavahAra (120) / prayoga- aupAdhikabhAva prodha upAdAnabhUta mujha aAtmAmeM vyApya nahIM hai, aupAdhika bhAvoMse maiM pare hUM, nisvabhAva mAtra hUM. aisI antaH ArAdhanA karanI cAhiye / / 46 / / aba ziSya pUchanA hai ki yaha vyavahAra kisa dRSTAntase pravRtta huA ? usakA uttara kahate haiM; jaise [balasamudayasya] senAke samUhako [rAjA khalu nirgataH] rAjA hI nikalA [ ityeSa prAdezaH aisA yaha pAdeza [dhyavahAreNa tu ucyate] vyavahArase kahA jAtA hai / [ta] usa senAmeM to vAstavameM [ekaH] eka [rAjA nirgataH] hI rAjA nikalA hai [evameva ca] isI taraha [adhyavasAnAdyanyabhAvAmAM] ina madhyavasAna prAdi anya bhAvoMko [sUtra] paramAgamameM [jIva iti] ye jIva hai, aisA [vyavahAraH kRtaH] vyavahAra kiyA gayA hai [tatra nizcitaH] vahA~ nizcayase vicArA jAya to una bhAvoMmeM [jIvaH ekaH] jIva to eka hI hai / tAtparya--jIvake viparimAmanoMko jIva kahanA vyavahAra hai, paramArthase to eka nAyakasvabhAvamAtra hI jIva hai / TIkArtha--jaise kahA jAtA hai ki yaha rAmA pA~ca yojanake phailAvameM nikala rahA hai, vahA~ nizcaya se vicArA jAya to eka rAjAko pA~ca yojanameM vyApanA asambhava hai, to bhI vyavahArI (ajJAnI) janoMkA senAke samudAyameM rAjA kahanekA vyavahAra hai / paramArthase to rAjA eka hI hai, senA rAjA nhiiN| usI taraha yaha jIva saba rAgake sthAnoMko vyApakara pravRtta ho rahA hai, vahAM nizcayase vicArA jAya to eka jonakA samasta rAganAmako vyApakara rahanA azakya hai to bhI vyavahAro lokoMkA adhyavasAnAdika anya bhAvoMmeM 'ye jIva haiN| aisA vyavahAra
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayamAra pratha kena dRSTAMtena pravRtto vyavahAra iti cet: - rAyA hu Niggadotti ya eso balasamudayassa shraadeso| vavahAreNa du uccadi tatthekko Niggado rAyA // 47 // emeva ya vabahAro ajjhavasANAdigaNabhAvANaM / jIvo ti kado sutte tatthekko Nicchido jIvo // 48 // balasamuvayako rAjA, itanA vistRta calA humA kahanA / vyavahAramAtra carcA, nizcayase eka vara nRpa hai // 47 // tyoM hI jaha~ jIba kahA, adhyavasAnAdi anya bhAvoMko / vyavahAramAtra carcA, nizcita baheM jIva eka hi hai // 48 // rAjA khalu nirgata iti ceSa balasamudayasyAdeza: / vyavahAreNa tucyate naTako cino gAjA // 4 // evameva ca vyavahArodhyavasAnAdyanyabhAvAnAM / jIva iti kRta: sUtra tatraiko nizcito jIvaH / / 4 / / yatheSa rAjA paMca yojanAnyabhivyApya miSkrAmatItyekasya paMcayojanAnyabhivyAptamazakyasvAdvyavahAriNA balasamudAye rAjeti vyavahAraH / paramArthatastveka eva rAjA / tathaiSa jIvaH nAmasaMjha-rAya, hu, Niggada, itti, ya, eta, balasamudaya, Adesa, babahAra, dA, tatpa, eka, Niggada, rAya, emeva, ya, babahAra, ajmavasANAdiaSNabhAva, jIva. kada, sutta, tattha, ekka, Ninchida, jIva / dhAtusaMha-A-disa prekSaNa, bacca vyaktAyAM vAci / prakRtizabada-rAjan, khalu, mirgata. iti, etat, balasamudaya, Adeza, vyavahAra, tu, tatra, eka, nirgata, rAjan, evaM, eva, ca, vyavahAra, adhyavasAnadhanyabhAva, jIva, iti, kRta, sUtra, tatra, eka, nizcita, jIva / mUladhAtu -rAja dIptI, nis-gamlu gato. DukRtra karaNe, pravartatA hai, paramArthase to jIya eka hI hai, adhyavasAna Adi bhAva jova nahIM haiN| prasaMgavivaraNa--anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki pradhyavasAnAdi bhAvoMko jIva vyavahArase kahA gayA hai| so aba usI viSayakA spaSTIkaraNa ina do gAthAvoMmeM dRSTAntapUrvaka kiyA gayA hai| tathyaprakAza---(1) senAsamUha rAjAsambaMdhita honese aura usameM rAjAkA sadbhAva hone se senAsamUhameM rAjAkA vyapadeza hotA hai ki rAjA pAMca yojanameM phailakara jA rahA hai / (2) senAsamUhameM rAjAkA vyavahAra honepara bhI vAstavameM to rAjA eka hai aura apane hI eka vyakti ke pramANa haiM / (3) adhyavasAnAdi bhAva (rAgAdi bhAva) jovasambaMdhita honese va adhyavasAnAdi bhAvakA usa samaya jIva prAdhAra honese adhyavasAnAdi parabhAvoMmeM jIvakA vyapadeza hotA hai ki adhyavasAnAdi bhAva jIva haiM / (4) adhyabasAnAdi bhAvoMmeM jovakA vyavahAra honepara bhI paramArthase to jIva eka jJAyakasvabhAva hai aura vaha apane svarUpamAtra hai|
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 jIjIvAdhikAra samagre rAgagrAmamabhivyApya pravartata ityekasya samagnaM rAgagrAmamabhivyAptumazakyatvAdvyavahAriNAmadhyavasAnAdiSvanyabhAveSu jIva iti vyavahAraH / paramArthatastveka eva jIva: / / 47-48|| sUtra veSTane, nis-citra tyne| padavivaraNa- rAjA-prathamA eka0 / khalu-a0 / nirgata:-prathamA eka. kRdaMta kriyA / iti--0 eSa:-prathamA eka0 / balasamadhyasya-saSThI eka k0| tu-a0 / ucyate-bhAvakarma ta-a0 / prakriyA vartamAna anya pusaSa eka0 ttr-a0| eka:-prathamA eka0 / nirgata:-prathamA ek0| rAja eka0 / evaM-ba0 / eva- a vyavahAra:-prathamA ek0| adhyavasAnAdyanyabhAvAnA-SaSTI b| jIva:prathamA eka0 / iti-a0 / kRtaH-prathamA ekavacana kRdaMta kriyA karmavAcya meM / sutre-saptamI eka0 / taMtraa0 / nizcita:-prathamA ekavacana / jIva:--prathamA eka0 / / 47-48 // siddhAnta--(1) dravyako aupAdhika paryAyoMmeM dravyakA vyavahAra ISat prayojanake liye hai / (2) zAzvata svabhAvamaya vastu vaha eka hI zAzvata hai / dRSTi---1- svajAtiparyAye svajAtidravyopacAraka asadbhata vyavahAra (120) / 2paramazuddhanizcayanaya (44) / prayoga- apaneko samasta vipariNamanoMse vivikta nirakhakara kevala citsvabhAvamAtra anubhavanA cAhiye // 47-48 / / aba ziSya pUchatA hai ki ye adhyavasAnAdika bhAva haiM, ve jIva nahIM haiM to eka TaMkotkIrNa paramArtha svarUpa jIva kaisA hai, usakA kyA lakSaNa hai ? isakA uttara kahate haiM-he bhavya tU [jIyaM] jIvako [arasaM] rasarahita [arUpaM] rUparahita [agaMdha] gaMdharahita [avyaktaM indriyoMke agocara [cetanAguNaM] cetanAguNa vAlA [prazabdaM] zabdarahita [aliMgagrahaNaM] kisI cihna kara jisakA grahaNa nahIM hotA aisA va [manidiSTasaMsthAnaM] jisakA AkAra kucha kahane meM mahIM pAtA, aisA [jAnIhi] jaano| tAtparya-paramArthataH jIva rUparasagandhasparzazabdazUnya hai, avyakta, svayaM nirAkAra va caitanyaguNa vAlA hai| TIkArtha-jo (jIva) nizcayase pudgaladravyase bhinna honese usameM rasa guNa vidyamAna nahIM haiM isa kAraNa arasa hai / / 1 / / pudgaladravyake guNoMse bhI bhinna honese svayaM rasaguraga nahIM hai isa kAraNa bhI arasa hai // 2 // paramArthase pudgaladravyakA svAmitva bhI isake nahIM hai, isaliye dravyendriyake pAlambanase pApa rasarUpa pariNamana nahIM karatA isa kAraNa bhI parasa hai // 3 // apane svabhAvakI dRSTise dekhA jAya to kSAyopamika bhAvakA bhI isake prabhAva hai, isaliye bhAvendriyake avalaMbanase bhI isake rasarUpa pariNAmakA prabhAva hai, isa kAraNa bhI marasa hai / / 4 / / isakA samvedana pariNAma to eka hI hai, vaha sakala viSayoMke vizeSoMmeM sAdhAraNa hai, usa sva.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra yadyave sahi kilakSaNo'sAvekaSTakotkIraNaH paramArthajIva iti pRSTaH prAha asAyamagaMdhaM adhyaktaM cedaNAguNAmasadda / jANa aliMgaragahaNaM jIvamaNidisaMThANaM // 46 // arasa arUpa agaMdhI, avyakta prazanda cetanApuraNamaya / milAnaharaNa para svayaM asaMsthAna jIvako jAno // 46 // arasamarUpamagaMdhamavyaktaM cetanAguNamazabdaM / jAnIhi aliMgagrahaNaM jIvanirdiSTasaMsthAna // 46 // yaH khalu pudgaladravyAdanyatvenAvidyamAnarasaguNatvAt pudgaladravyaguraNebhyo bhinnatvena svayamarasaguNatvAt paramArthataH pudgaladra vyasvAmitvAbhAvAt dravyendriyAvaSTaMbhenArasanAt svabhAvataH kSAyopazamikabhAvAbhAvAdbhAvendriyAvalaMbenArasanAt, sakalasAdhAraNakasamvedanapariNAmasvabhAvatvAkevalarasavedanApariNAmApannatvenArasanAt, sakalajJeyajJAyakatAdAtamyasya niSedhAdrasaparicchedaparigAtatvepi svayaM rasarUpeNApariNamanAcArasaH / tathA pudgaladravyAdanyatvenAvidyamAnarUpaguNatvAt pudgaladravyaguraNebhyo bhinnatvena svayamarUpaguNatavAt paramArthataH pudgaladravyasvAmitvAbhAvAt dravyendriyAvaSTaMbhenArUpaNAt, svabhAvataH sAyopazamikabhAvAbhAvAddhAvendriyAvalambenArUpaNAtsakala nAmasaMka-arasa, arUva, agaMdha, azvatta, cedaNAguNA, asadda, aliMgaragahaNa, jIva, aNidivasaMThANa / bhAvase kevala eka rasavedanA pariNAmakI prapti rUpa nahIM hai, isa kAraNa bhI prarasa hai // 5 // isake samasta hI jJeyoMkA jJAna hotA hai, parantu jJeya jJAyakake ekarUpa honekA niSedha hI hai, isaliye rasake jJAnarUpa pariNamanepara bhI prApa rasarUpa nahIM hotA, isa kAraNa bhI arasa hai / / 6 / isa prakAra chaH prakArase rasake niSedhase jIva parasa hai / (isI taraha arUpa, agaMdha, asparza, azabda--ina cAroM vizeSaNoMkA chaha-chaha hetuoM dvArA niSedha kiyA hai so isI ukta rItise jAna lenA, vizeSa yaha hai ki zabda paryAya hai so zabdake sAtha paryAya khnaa)| aba anirdiSTasaMsthAnako kahate haiN| pudgaladravyase race hue saMsthAna (prAkAra) se hI jIvakA saMsthAna kahA nahIM jA sakatA isa kAraNa, apane niyata svabhAvase niyata saMsthAnarUpa mananta zarIroM meM bartatA hai isa kAraNa, saMsthAna nAmakarmakA viSAka (phala) pudgaladravyameM hI hai isa kAraNa, bhinna-bhinna prAkArarUpa pariNata jo samasta vastu, unake svarUpase tadAkAra hue apane svabhAvarUpa samvedanako sAmarthya honepara bhI svayaM samasta lokake saMbalanase zUnya huI jo prapanI nirmala jJAnamAtra anubhUti usa anubhUtise kisI bhI prAkArarUpa nahI hai, isa kAraNa jIya anirdiSTasaMsthAna hai / aise cAra hetuprose saMsthAnakA niSedha kahA / aba avyakta vizeSaNa ko siddha karate haiM--chaha dravya svarUpa loka hai, vaha jJeya hai, vyasta hai, aise samasta jJeyase
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvAjIvAdhikAra 111 sAdhAraNakasaMvedanapariNAmasvabhAvatvAtkevalarUpavedanApariNAmApannatvenArUpaNAt, sakalajJeyajJA. yakatAdAtmyasya niSedhAdrUpaparicchedapariNatatvepi svayaM rUparUpeNApariNamanAccArUpaH / tathA pudagaladravyAdanyatvenAvidyamAnagaMdhaguNatvAt pudgaladravyaguraNebhyo bhinnatvena svamagaMdhaguNatvAt paramAthataH pudgaladravyasvAmitvAbhAvAd dravyendriyAvaSTaMbhenAgaMdhanAt, svabhAvataH kSAyopazamikabhAvAbhAvAdbhAyendriyAvalambenAgaMdhanAta sakalasAdhAraNakasamvedanapariNAmasvabhAvatvAtkevalagaMdhavedanApariNAmApannatvenAgaMdhanA sakalayazAsakalAdAsasya nivAgavAra chenpariNatatvepi svayaM gaMdharUpeNApariNamanAccAgaMdhaH / tathA pudgaladravyAdanyatvenAvidhamAnasparzaguNatvAt pudgaladravyaguNebhyo bhinnatvena svayamasparzaguNatvAt paramArthataH pudgaladravyasvAmitvAbhAvAd dravyendriyAvaSTaMbhenAsparzanAta svabhAvataH kSAyopazamikabhAvAbhAvAd bhAvendriyAvalambanAsparzanAtsakalasAdhAraraNakasaMvedanapariNAmasvabhAvatvAt kevalasparzavedanApariNAmApannatvenAsparzanAta sakalajJeyajJAyakatAdAtmyastha niSedhAt sparzaparicchedapariNasatvepi svayaM sparzarUpeNApariNamanAccAsparzaH / tathA pudgaladravyAdanyatvenAvidyamAnazabdaparyAyatvAt pudgaladravyaparyAyebhyo bhinnatvena svayamazabdaparyAyadhAtusaMja-rasa AsvAdanAkraMdanayoH, sadda AhvAne, jANa avabodhane, magaha grahaNe, sam hA gatinivRttau tRtIya anya honeke kAraNa, kaSAyakA samUha jo bhAvakabhAva hai va vyakta hai usase anya honeke kAraNa, citsAmAnyameM caitanyakI saba vyaktiyo antarbhUta honeke kAraNa, kSaNika vyaktimAtra na honeke kAraNa, vyakta va pradhyakta aura donoM mile hue mizra bhAva isake pratibhAsameM pAte haiM to bhI kevala vyakta bhAvakI hI nahIM sparzatA isa kAraNa aura pApa hI bAhya AbhyaMtara prakaTa anubhUyamAna hai to bhI vyaktabhAvase udAsIna (dUravartI) pradyotamAna hai, isa kAraNa jIva avyakta kahA jAtA hai / / 6 / / isa taraha chaH hetuoM dvArA avyakta siddha kiyaa| isI prakAra rasa, rUpa, gaMdha, sparza, zabda, saMsthAna va vyaktapanAkA prabhAva svarUpa honepara bhI svasaMvedanake balase pApa pratyakSagocara honese anumeya mAtrake prabhAvase praliMgagrahaNa kahA jAtA hai| apane anubhavameM pAye, aise cetanAguraNa dvArA sadA aMtaraMgameM prakAzamAna hai, isa kAraNa cetanAguNa vAlA hai / jo cetanAguNa samasta vipratipattiyoMkA (jIvako anya prakAra mAnanekA) niSedha karane vAlA hai, jisane apanA sarvasva bhedajJAnI jIvoMko sauMpa diyA hai, jo samasta lokAlokako prAsIbhUta kara matyanta sukhI ho usa taraha sadA kiMciAmAtra bhI calAyamAna nahIM honese anya dravyase sAdhAraNa nahIM hai, isa. liye asAdhAraNa svabhAvabhUta hai| aise svayaM anubhUyamAna caitanya guNake dvArA nisya ho aMta:prakAzamAna honese cetanAguraNa vAlA hai / aisA yaha bhagavAn nirmala prakAza vAlA jIva isa loka maiM TaMkotkIrNa bhinna jyotisvarUpa virAjamAna hai|
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra tvAla paramArthataH pudgaladravyasvAmitvAbhAvAt dravyendriyAvaSTaMbhena zabdAzravaNAt svabhAvataH kSAyopazamikabhAvAbhAvAdbhAvendriyAvalambana zabdAzravaNAt sakalasAdhAraNakasaMvedanapariNAmasva. bhAvatvAt kevalazabdavedanApariNAmApanatvena zabdAzravaNAt sakalajJeyajJAyakatAdAtmyasya niSedhAcchandaparicchedapariNatatvepi svayaM shbdruupennaaprinnaamnaacc| zabdaH / dravyAMtarArabdha zarIrasaMsthAnenaiva saMsthAna iti nirdeSTumazakyatvAt niyatasvabhAvenAniyatasaMsthAnAnaMtazarIravatitvAtsaMsthAna - nAmakarmavipAkasya pudgaleSu nirdizyamAnatvAt prativiziSTasaMsthAnapariNalasamastavastutattvasaMvali. sasahaja samvedanazaktitvepi svayamakhilalokasaMvalanazunyopajAyamAnanirmalAnubhUtitayAtyaMtamasaMsthAnagaNe / prAtipadika- arasa, arUpa, agaMdha, avyakta, cetanAguNa, azabda, aliMgagrahaNa, jIva, anidiSTasaMsthAna / mUladhAtu-rasa AsvAdanasnehanayoH, rUpa rUpakriyAyAM, citI saMjJAne, zabda bhASaNe, ligi citrI aba isI arthako kalazarUpa kAvyameM kahakara isake anubhavakI preraNA karate haiM / 'sakala' ityAdi / artha-he bhavya prAtmAyo ! cicchaktise rahita anya sakala bhAvoMko mUlase zIghra chor3akara aura acchI prakAra apane cicchaktimAtra bhAvako avagAhana karake samasta padArthasamUha rUpa lokake Upara pravarta rahe ekamAtra avinAzI prAtmAkA pAtmAmeM hI abhyAsa karo, usakA sAkSAt anubhava karo / bhAvArtha-eka caitanyazaktimAtra prAsmAmeM hI upayukta hogI / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva sthala meM yaha batAte cale A rahe the ki adhyavasAnAdika bhAva (rAgAdika bhAva) pudgalasvabhAva haiM, ye jIva nahIM haiM / so yahA~ yaha jijJAsA honI prAkatika hI hai ki phira vAstavameM kisa lakSaNa vAlA jIva hai yAne jIvakA yathArthasvarUpa kyA hai ? isake samAdhAna meM isa gAthAkA avatAra huaA hai / tathyaprakAza-(1) pudgaladravyase bhinna honeke kAraNa, pudgaladravyake guNoMse va paryAyoM se bhinna honeke kAraNa, pudgala dravyendriyakA svAmI na hone ke kAraNa, svabhAvataH bhAvendriyase chUnA prAdi na honeke kAraNa, sarvasaMvedanasvabhAva honese kevala sparzajJAna prAdi kisI jJAnaparigAmamaya hokara na chUne Adike kAraNa, sparza prAdiko jAnakara bhI usase tanmaya na honeke kAraNa jIva sparzAdirahita va zabdAdirahita hai / (2) yadyapi jIvakA saMsAradazAmeM zarIrapramANa zrAkAra hai, mustadazAmeM ghaTa-bar3hakA kAraNabhUta karma na rahanese kucha nyUna gharamazarIrake pramArae prAkAraM hai, tathApi jIvakA svayaM sahaja nirapekSa koI prAkAra nahIM hai / (3) prAtmA svasaMvedanapratyakSagamya hai vaha anumAnAdi pramANase grahaNameM nahIM AtA / (4) prAtmA caitanyasvabhAvamaya hai / * siddhAMta-(1) prAtmA paradravya, kSetra, kAla, bhAvase nahIM hai / (2) prAtmA jayapramANAtIta nirvikalpasvasamvedanase gamya hai / (3) AtmA caitanyasvabhAvamAtra hai|
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva raMga vAccAnirdiSTasaMsthAnaH / SaTvayAtmakalokAd jJeyAvyaktAdanyatvAkaSAyacakrAdbhAvakAvyaktAdayatvAccitsAmAnyanimagnasamastavyaktitvAt kSaNikavyaktimAtrAbhAvAt vyaktAvyaktavimizraprati. bhAsepi vyaktAsparzatvAt svayameva hi bahiraMtaH sphuTamanubhUyamAnatvepi vyaktopekSona pradyota mAla - tvaaccaavyktH| rasarUpagaMdhasparzazabdasaMsthAnavyaktatvAbhAvepi svasaMvedanabalena nityamAtma pratyakSatve stynumeymaantvaabhaavaaliNggrhnnH| samastavipratipattipramAdhinA vivecakajanasamapitasarvasvena sakalamapi lokAlokaM kavalIkRtyAtyaMtasAhityamaMdhereraNeva sakalakAlameva manAgapyavicalitAnandhasAdhAraNatayA svabhAvabhUtena svayamanubhUyamAnena cetanAguraNena nityamevAMtaHprakAzamAnatvAt cetanAguNazca sa khalu bhagavAnamalAloka ihaikaSTotkIrNaH pratyagjyotirjIvaH // 46 // sakalamapi vihAyAhnAya cicchatirikta sphuTataramavagAhya svaM ca cicchaktimAtra / imamugari carataM cAru vizvasya sAkSAt kala yatu paramAtmAtmAnamAtmanyanaMta / / 3 / / cicchaktivyAptasarvasvasAro jIva iyAnayaM / aMtotiriktAH sarvepi bhAvAH paudgalikA amI / / 36 / / karaNe, graha upAdAne, jIva prANadhAraNe, saM-ThA gatinivRttI upasargAdarthaparivatanam / padavivaraNa ...arasadvitIyA eka0 karmavizeSaNa, agandha-dvi0 eka0 karmavizeSaNa, arUpa-dvi0 eka0 karmabizeSaNa, avyaktaM-dvi0 eka0 karmavizeSaNa, cetanAguNaM- dvita: karmagiraNA, kavi e. mimiSA, jAnohi-AjJArthe loT madhyama puruSa ekavacana kriyA, aliMgAhaNaM-dvi0 e0 karmavizeSaNa, jIva-dvi0 e0 karma, aMtariTasaMsthAnaM-dvitIyA ekavacana karmavizeSaNa // 46 / / dRSTi-5- paradravyAdigrAhaka dravyAthikanaya (26) / 2-- zukhanaya (46) / 3. parama bhAvagrAhaka dravyAthikanaya (30) / prayoga--apane pApako sarva jJeyoMse pare sahaja caitanyasvabhAvamAtra anubhavanA cAhiye // 46 // ___ aba cicchaktise anya jo bhAva haiM ve saba pudgaladravyasambandhI hai, aisI pAgeke gAthA kI sUcanikA rUpa kAvya kahate haiM-'cicchati' ityAdi / artha-caitanyazaktise vyAsa jisakA sarvasvasAra hai aisA yaha jIva itanA hai, aura isa ciktise zUnya jo bhAva haiM ve sabhI pudgalajanya haiM, so pudgalake hI haiM / aise ina bhAvoMkA vyAkhyAna chaha gAthAtroMmeM karate haiM [jIvasya] jIvake [varNa:] rUpa [nAsti nahIM hai [gaMdhaH api na] gaMdha bhI nahIM hai, [rasA api na] rasa bhI nahIM hai [5] aura [sparzaH api na] sparza bhI nahIM hai, [rUpaM api na] rUpa bhI nahIM hai [zarIraM ma] zarIra bhI nahIM hai [saMsthAnaM api ma] saMsthAna bhI nahIM haiM [saMhananaM na] saMhanana bhI nahIM hai / [jIvasya] tathA jIvake [rAgaH na asti] rAga bhI nahIM hai [dvaSaH api na] dveSa bhI nahIM hai. [mohaH eva] moha bhI [na vidha] vidyamAna nahIM hai [pratyayAH . no] prAsraka bhI nahIM haiM
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra jIvassa patthi vaNNo Navi gaMdho Navi raso Navi ya phAso / pani kaNa paTarI gA hi saMsAra mA mahaNaNaM // 50 // jIvarasa Nasthi rAgo Navi doso gova vijjade moho| No paccayANa kammaM NokammaM cAvi se patthi // 51 // jIvassa Natthi vaggo gA vaggaNA gova phaDDhayA keI / No ajhappaTTANA gova ya aNubhAyaThANANi // 52 // jIvassa Nasthi keI joyaTThANA gA baMdhaThANA vaa| Neva ya udayaTANA Na maggaNaThANayA keI // 53 // No ThidibaMdhANA jIvassa Na saMkilesaThANA vA / Neva visohiTThANA No saMjamaladdhiThANA vA // 54 // gaNeva ya jIvaThANA gaNa guNaTThANA ya asthi jIvassa / jeNa du ede sabve puggaladavvassa pariNAmA // 55 // nahiM gharNa jIvakA hai, na gaMdha na rasa na koI saparasa hai| rUpa na deha na koI, saMsthAna na saMhanana isakA // 50 // nAmasaMjJa-jIva, Na, atthi, vaNa, Na, vi, gaMdha, rasa, ya, phAsa rUva, sarIra, saMThANa, saMhaNaNa, jIva, Na, asthi, rAga, dosa, moha, No, paccaya, kamma, Nophamma ca, api, ta, dagga, vaggaNA, phaDDhaya, ajjharapaDhANa, aNubhAyaThANa, joyaTThANa, baMdhaTANa, udayaTThANa, maragaNadvANa, ThidibaMdhaTThANa, saMki saThANa visohiTThANa, saMjamaladdhiTThANa, jIvaTTANa, guNaTThANa, ja, du, eta, saba, yuggaladavva, pariNAma / dhAtusaMjJa---asa [karma na] karma bhI nahIM haiM |ca nokarma api] aura nokarma bhI tasya nAsti] usake nahIM haiM [jIvasya] jIbake [bargaH nAsti] varga nahIM haiM [vargaraNA na] vargaraNA nahIM haiM [kAnicit spardhakAni] koI spardhaka bhI [na eva] nahIM haiM [jIvasya jIvake [kAnicit yogasyAnAni] koI yogasthAna bhI [na saMti] nahIM haiM [cA] athavA [baMdhasthAnAni] baMdhasthAna bhI [4] nahIM haiM [ca aura [udayasthAnAni] udayasthAna bhI na eba] nahIM haiM [kAnicit mArgaraNAsthAnAni] koI mArgaNAsthAna bhI [na] nahIM haiM [jIvasya] jIvake [sthitibaMdhasthAnAni no] sthitibaMdhasthAna bhI nahIM haiM [vA] athavA [saMklezasthAnAmi] saMklezasthAna bhI [2] nahIM haiM [vizuddhisthAnAni] vizuddhisthAna bhI [na evaM] nahIM haiM [vA] athavA [saMyamalandhisthAnAni] saMyamalabdhisthAna bhI
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvAjIvAdhikAra nahi rAga jIvakA hai, na doSa nahiM moha vartatA isameM / karma nahIM nahi Asrava, nahi haiM nokarma bhI isakA // 51 // nahi varga jIvake haiM, na vargaNA nAhi vargagAtraja bhI / zradhyAtmasthAna nahIM, anubhAgasthAna bhI nahi hai // 52 // yogasthAna na koI, bandhasthAna bhI jIva hi haiM / udayasthAna nahIM haiM, na mArgaraNAsthAna bhI koI / / 53 / / sthitibandhasyAna nahIM, saMklezasthAna bhI nahIM isake | koi vizuddhisthAna na saMyamalabdhike sthAna nahIM // 54 // jIvasthAna na koI nahIM guNasthAna jIvake hote| kyoMki ye bhAva sAre hote pariNAma pudgalake // 55 // . jIvasya nAsti varNo nApi gaMdho nApi raso nApi ca sparzaH / nApi rUpaM na zarIraM nApi saMsthAnaM na saMhananaM / jIvasya nAsti rAgo nApi dveSo naiva vidyate mohaH / no pratyayA na karma nokarma cApi tasya nAsti ||11|| jIvasya nAsti vargo na vargeNA naiva sparddhakAni kAnicit / no adhyAtmasthAnAni naiva cAnubhAgasthAnAni / jIvasya na saMti kAnicidyogasthAnAni na baMdhasthAnAni vA naiva codayasthAnAni na mArgaNAsthAnAni kAnicit no sthitibaMdhasthAnAni jIvasya na saMklezasthAnAni vA / naitra vizuddhisthAnAni no saMyamalabdhisthAnAni vA / naiva ca jIvasthAnAni na guNasthAnAni vA saMti jIvasya / yena tvete sarve pudgaladravyasya pariNAmAH / / 55|| yaH kRSNo haritaH poto raktaH zveto varNaH sa sarvopi nAsti jIvasya pudgaladravyaparisAmamayatve satyanubhUtebhinnatvAt / yaH surabhirasurabhirvA gaMdha: sa sarvopi nAsti jIvasya pudgala - sattAyAM, vijja sattAyAM, bhagga anveSaNe / prakRtizabda- jIva, na, varNa, na, api gaMdha, na, api, rasa, na api ca, sparza, na, api, rUpa, va, zarIra, na, api, saMsthAna, na, saMhanana, jIva, na, rAga, na, api, doSa, na eva, moha, no, pratyaya, na, karman, nokarman va, api tat, na jIva, na, varga, na, vargaNA na. eva, sparddhaka, 115 [no ] nahIM haiM [ca] aura [jIvasya ] jIvake [ jIvasthAnAni ] jIvasthAna bhI [va] nahIM haiN| [vA ] athavA [ gurapasyAnAni ] guNasthAna bhI [na saMti] nahIM haiM [ yena tu ] kyoMki [ ete sarve ] ye sabhI [ pudgaladravyasya ] pudgaladravyake [ parikhAmA: ] pariNAma haiM / tAtparya - - varNa se lekara guNasthAnaparyanta ye ukta bhAva jIvake nahIM haiM, kyoMki ye pugaladravya ke pariNAma haiM / TIkArtha- jo kAlA, harA, pIlA, lAla aura sapheda bara ( raMga ) haiM ve sabhI jIvake nahIM haiM kyoMki pudgaladravya ke pariNamanamaya honeke kAraNa ye varNaM zrAtmAkI anubhUtise bhinna haiM |1| sugaMdha, durgandha bhI jIvake nahIM haiM, kyoMki ye pudgala pariNAmamaya haiM, isaliye zrAtmAkI anubhUti se bhinna haiM |2| kaTuka, kaSailA, tikta (carA), khaTTA aura mIThA ye saba rasa bhI jIvake "L
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra dravyapariNAmamayatve satyanubhUtebhinnatvAt / yaH kaTukaH kaSAyaH tikto'mlo madhuro vA rasaH sa / sarvopi nAsti jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUtebhinnatvAt / yaH snigdho rUkSaH / zItaH uSNo guruladhurma duH kaThino vA sparzaH sa sarvopi nAsti jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatvesatyanubhUtebhinnatvAt / yatsArzAdisAmAnyapariNAmamAtraM rUpaM tannAsti jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUtebhinnatvAt / yadaudArika baiMkriyikamAhArakaM taijasaM kArmaraNaM vA zarIraM tatsarvamapi nAsti jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUtebhinnatvAt / yatsamacaturasra nyagrodhaparimaMDalaM svAti kubja vAmana huMDaM vA saMsthAnaM tatsarvamapi nAsti jIvasya putgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUtebhinnatvAt / yadRcarSabhanArAcaM vajranArAcaM nArAcamarddhanArAcaM kIlikA prasaMprAbhAsRpATikA vA saMhananaM tatsarvamapi nAsti jIvasya pudagaladravyapariNAmamayatve satyatubhUtebhinnasvAt / yaH prItirUpo rAgaH sa sarvopi nAsti jIvasya pudgaladravyayariNAmamayatve satyanubhUtebhi latvAt / yastattvApratipattirUpo mohaH sa sarvopi nAsti jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve kim, no, apAraspAna, na, 51, mA. 65., nI, na, pii, yogasthAna, na, baMdhasthAna, vA, na, eva, ca, udayasthAna, na, mArgaNAsthAna, kim, no, sthitibaMdhasthAna, jIva, na, saMvalezasthAna, vA, na, eva, vizudvisthAna, no, saMyamalabdhisthAna, vA, na, eva, jIvasthAna, nA, guNasthAna, ca, jIva, yat, tu, etat, sarva, pudgaladravya, pariNAma / mUladhAtu-varNa varNane, rasa AsvAdanasnehanayoH, spRza saMsparzane, vida sattAyAM divAdi, bandha bandhane, ayAdi, maga anveSaNe, kliza upatApe tudAdi, zudha zauce divAdi, saMnyama uparame bhvAdi / padavivaraNa- jIvasya-SaSThI eka0 / na-avyaya / asti-vartamAna laT anya puruSa eka0 / varNa:-prathamA eka0 / na-avyaya / api avyy| gandha:-prathamA eka0 / na-a0 / apinahIM haiM, kyoMki...'3 / cikanA, rUkhA, ThaMDA, garma, bhArI, halkA, komala aura kaThora-ye saba sparza bhI jIvake nahIM haiM kyoMki / 4 / sparzAdi sAmAnya pariNAmamAtra rUpa bhI jIvake nahIM haiM, kyoNki..."| 5 / praudArika, vaikriyika, AhAraka, taijasa aura kAmaNa zarIra ye jIva ke nahIM haiM, kyoNki0| 6 / samacaturasra, nyagrodhaparimaMDala, svAti, kubjaka, vAmana aura huMDaka--ye saba saMsthAna bhI jIvake nahIM haiM, kyoMki / 7 / vajrarSabhanArAca, vajranArAca, nArAca, ardhanArAca, kIlaka aura asaMprAptAsapATikA saMhanana ye bhI jIvake nahIM haiM, kyoNki.."| 8 / prItirUpa rAga bhI jIvakA nahIM hai, kyoNki....| 6 / prItirUpa dveSa bho jovakA nahIM hai, kyoMki0 / 10 / yathArtha tattvako prApti rUpa moha bhI jIvakA nahIM hai, kyoNki..."| 11 / mithyAtva, avirati, kaSAya aura yogasvarUpa pratyaya (prAsrava) bhI jovake nahIM haiM, kyoNki..| 12 / jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, prAyu. nAma, gotra, pora antarAyasvarUpa karma bhI jIvake nahIM haiM, kyoMki0 / 13 / chaha paryAptiyoMsahita zarIra- ! yogya vasturUpa (pudgalaskaMdha) nokarma bhI jIvake nahIM haiM, kyoMki / 14 / karmake rasako zakti
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvAjIvAdhikAra 117 satyanubhUtebhinnatvAt / ye mithyAtvAviratikaSAyayogalakSaraNAH pratyayAste sarvepi na santi jIvasya pudgaladravyapariNAmamayattve satyanubhUte bhinnatvAt / yad jJAnAvaraNIyadarzanAvaraNIya vedanIya mohanIyAyurnAmagotrAMta rAyarUpaM karma tatsarvamapi nAsti jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUtebhinnatvAt / yatSaTparyAptitrizarIrayogya vasturUpaM nokarma tatsarvamapi nAsti jIvasya pudgaladravya. pariNAmamayatve satyanubhUte bhinnatvAt / yaH zaktisamUhalakSaNa vargaH sa sarvopi nAsti jIvasya pudgaladravya pariNAmamayatve satyanubhUta bhinnatvAt / yA vargasamUhalakSaNA vargaraNA sA sarvApi nAsti jIvastha pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUte minnatvAt / yAni maMdatovrarasakarmadala viziSTanyAsalakSaNAni sparddhakAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya pudgaladravya pariNAmamayatve satyanubhUtebhinnatvAt / yAni svapakatvAbhyAse sati vizuddhacitpariNAmAtiriktatva lakSaNAnyadhyAtmasthA nAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya pudgaladravya pariNAmamayatve satyanubhUtebhinnatvAt / yAni prativiziSTaprakRtirasapariNAmalakSaNAnyanubhAgasthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya pudgaladravyapariNAmamayattve satyanubhUtebhinnatvAt / yAni kAyavAGmano vargaNAparispaMdala kSaraNAni yogasthAnAni tAni sarvANyapi na saMti jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUte bhinnatvAt / avyaya | rasaH - prathamA eka0 / na avyaya / api- a0 / ca-a0 | sparzaH - prathamA eka0 / na-a0 apiavyaya / rUpaM prathamA eka0 / na, zarIraM prathamA eka0 1 na, api, saMsthAnaM pra0 e0 / na saMhananaM pra0 e0 / jIvasya SaSThI eka0 | na rAgaH- pra0 eka0 na api dveSaH - pra0 eka0 1 na, eva, asti, vidyate - vartamAna laT anya puruSa eka0 | moha:- pra0 e0 / no avyaya / pratyayaH - prathamA bahu0 / na karma- prathamA eka0 / tokarma - prathamA eka0 / ca, api tasya SaSThI eka0 na asti, jIvasya SaSThI eka0 / na, asti, varga:- pra0 eka0 / na, vargaNA - pra0 eka0 na. eva, sparddhakAni - prathamA bahu0 / kAnicit - avyaya aMtaH prathamA bahu0 / ---- ke avibhAgapraticchedoM kA samUharUpa varga bho jIvakA nahIM hai, kyoMki / 15 / vargIkA samUharUpa vargaNA bhI jIvakI nahIM hai, kyoMki 0 " 0 / 16 / maMda tIna rasarUpa karmake samUhake viziSTa vargIkI vargaNa ke sthApanarUpa spardhaka jIvake nahIM haiM, kyoMki| 17 | svaparake ekatva kA adhyAsa ( mithyA zrAropa) honepara vizuddha caitanya pariNAmase bhinna lakSaNa vAle adhyAtmasthAna bhI jIvake nahIM haiM, kyoMki / 18 / pRthak-pRthak vizeSarUpa prakRtiyoM ke rasarUpa jinakA lakSaNa hai aise anubhAgasthAna bhI jIvake nahIM haiM, kyoMki / 16 / kAya, vacana, manorUpa vargeNA kA calanA jinakA lakSaNa hai, aise yogasthAna bhI jIvake nahIM haiM, kyoMki | 20 | bhinna bhinna vizeSoMko liye prakRtiyoM kA pariNAma jinakA lakSaNa haiM, aise baMbasthAna bhI jIvake nahIM haiM kyoMki0 / 21 / grapane phalake utpanna karanemeM samartha karmako avasthA jinakA svarUpa hai, 'udayasthAna bhI jIvake nahIM haiM, kyoMki0 / 22 / gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya,
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayaMsAra yAni pratibiziSTa prakRtipariNAmalakSaNAni bandhasthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya puna galadravyapariNAmamayatve satyanubhUtebhinnatvAt / yAni svaphalasaMpAdanasamarthakarmAvasthAlakSaNAnyudaya. sthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUtebhinnatvAt / yAni matIndriya kAyayogavedakaSAyajJAnasaMyamadarzanale zyAbhavyasamyaktvasaMzAhAralakSaNAni bhAgaNAsthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUtebhinnatvAt / yAni taviziSTaprakRtikAlAMtarasahatvalakSaNAni sthitibaMvasthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya pumayapariNAmamayatve satyanubhUtebhinnatvAt / yAni kaSAyavipAkodrekalakSaNAni saMklezasthAMnAnimAni sarvANyapi na santi jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUtebhinnano, adhyAtmasthAnAni-prathamA bahu0 / na, eva. ca, anubhAgasthAnAni-pra0 bahu / jIvasya-SaSThI eka0 / na, santi-vartamAna laT anya puruSa bahu0 kriyA / kAnicit, yogasthAnAni-prathamA bahu0 / na, bandhasthAnAniprathamA bahu0 / vA-avyaya / na, eva, ca, udayasthAnAni-prathamA bahu0 / na, mArgaNAsthAnAni-prathamA bahu / jJAna, saMyama, darzana, lezyA, bhavya, samyaktva, saMjJA aura pAhAra jinakA svarUpa hai, aise mArgaNAsthAna bhI jIvake nahIM haiM, kyoNki...| 23 / bhinna-bhinna bizeSoMko liye prakRtiyoMkA kAlAntarameM sAtha rahanA jinakA lakSaNa hai, aise sthitibaMdhake sthAna bhI jIvake nahIM hai, kyoMki " / 24 / kaSAyake vipAkakI utkRSTatA jinakA lakSaNa hai, aise saMklezasthAna bhI jIva ke nahIM haiM, kyoMki / 25 / kaSAyake vipAkakI maMdatA jinakA lakSaNa hai, aise vizuddhisthAna bhI jIvake nahIM haiM, kyoNki....| 26 / cAritramohake udayakI kramase nivRtti jinakA lakSaNa hai, aise saMyamalabdhisthAna bhI jIvake nahIM haiM, kyoNki..."| 27 / paryApta, aparyApta, dAdara, ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, saMjJI prasaMjJI, paJcendriya jinakA lakSaNa hai, aise jIvasyAna bhI jIvake nahIM haiM, kyoNki..."| 28 / mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi, sabhyammizyAdRSTi, aviratasamyagdRSTi, saMyatAsaMyata, pramattasaMyata, apramattasaMyata, prapUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSa:sAMparAya, upazAMtamoha, kSoNamoha, sayogakevalI aura prayogakevalI jinakA lakSaNa hai, aise saba guNasthAna bhI jIvake nahIM haiM, kyoNki0"| 26 / isa prakAra ye sabhI pudgaladravyake pariNAmamaya bhAva haiM ve saba jIvake nahIM haiM / jIva to paramArthase caitanyazaktimAtra hai| aba isI arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM.---'vAMdyA' ityAdi / artha-varNAdika athavA rAga mohAdika ukta sabhI bhAva isa puruSa (prAtmA) se bhinna hai, isI kAraNa antaH paramArthataH dekhane vAleko ye saba nahIM dIkhate kevala eka caitanyabhAvasvarUpa abheda prAtmA hI dIkhatA hai / bhAvArtha-~-paramArthanaya abhedarUpa hai, isaliye usa dRSTise dekhanepara bheda nahIM dIkhatA, usa nayakI dRSTi meM caitanyamAtra puruSa (AtmA) hI dIkhatA hai, isa kAraNa ve varNAdika tathA
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 svAt / yAni kaSAyavipAkAnudrakalakSaNAni vizuddhisthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya pud galadravyapariNAmamayatve satyanubhUtebhinnatvAt / yAni cAritramohavikramanivRttilakSaNAni saMyama labdhisthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUtebhitatvAt / yAni paryAptA paryAptavAda ra sUkSmai kendriyadvIndriyatrIndriyacaturindriyasaMjJya saMjJipaMcendriyalakSaNAni jIvasthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUtebhinnatvAt / yAni mithyAdRSTisAsAdana samyagdRSTi samyagmidhyAdRSTya saMyatasamyagdRSTisaMyatAsaMyatapramattasaMyatApramatta saMyatA pUrvakaragopazamakakSapakAnivRttivAdarasapiyopazamakakSapaka sUkSma sauparAyopazamakakSapako zAMta kaSAyakSINakaSAya sayoga ke balya yoga kevalilakSaNAni guNasthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya pudgaladravya pariNAmamayatve satyanubhUtebhinnatvAt / varNAdyA vA rAmamohAdayo vA bhinnA bhAvAH sarva evAsya puMsaH / tenaivAMtastatyataH pazyato'mI no dRSTAH syuddhaM STamekaM paraM syAt ||37|| / / 50-51 - 52-53-54-55 // jIvAjIvAdhikAra kAnicit no sthitibandhasthAnAni prathamA bahu0 / jIvasya SaSThI eka0 / na, saMklezasthAnAni - prathamA bahu0, na, eva vizuddhisthAnAni pra0 ba0 / no, saMyamalabdhisthAnAni - pra0 ba0 / na, no, eva, ca, jIvasthAnAni - pra0 ba0 1 na, guNasthAnAni pra0 bahu0 / vA, saMti, jIvasya yena-tRtIyA eka0 hetvarthe tu ete sarva pra0 ba0 / pudgala dravyasya SaSThI eka0 / pariNAmAH prathamA bahuvacana / / 50-51-52-53-54-55 / / rAgAdika puruSase bhinna hI haiM / (varNako Adi lekara guNasthAnaparyaMta bhAvoMkA svarUpa vizeSatayA yadi jAnanA ho to gommaTasAra Adi granthoMse jAna lenA cAhiye ) | prasaMga vivaraNa - anantarapUrva gAthAmeM batAyA thA ki AtmA cetanAguNabhaya hai, cicchaktivyAta sarvasvasAra hai aura isase atirikta bhAva saba paugalika haiM / so isI viSayako niSedhavivaraNa ke sAtha ina chaha gAthAoM meM kahA jA rahA hai / tathyaprakAza--- ( 1 ) caitanyasvabhAva ke atirikta anya bhAvoMmeM kucha bhAva to aise haiM jo pudgalake ho pariNamana haiM, isa kAraNa ve anya bhAva paudgalika haiM / (2) caitanyasvabhAva ke atirikta anya bhAvoM meM kucha bhAva aise haiM jo karmapudgala vipAkake pratiphalana haiM, isa kAraNa ve anya bhAva paudgalika haiM / ( 3 ) caitanyasvabhAva ke atirikta anya bhAvoM meM kucha bhAva aise haiM jo pudgalakarmadazAkA nimitta pAkara zrAtmA ke guNoMke vikRta pariNamana haiM, isa kAraNa ve anya bhAva bhI paudgalika kahe gaye haiM / ( 4 ) samasta anya bhAvoMse prAtmAbhibhava na hone denekA tathA anya bhAvoMke dUra honekA tathA grantha bhAvake kAraNoMke dUra ho jAnekA sAdhana kevala nija sahaja antastasvakA darzana hai / siddhAnta --- ( 1 ) pudgaladravyake pariNamanoMkA AtmAmeM nAstitva hai / ( 2 ) pudgalakarmavipAke sAnidhya meM upayoga meM vaha vipAka pratiphalita hotA hai / ( 3 ) zrAtmA ke zuddha jJAyaka
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' samayasAra nanu varNAdayo yathamI na saMti jIvasya tathA taMtrAMtare kathaM saMtIti prajJApyate iti cetvavahAreNa du ede jIvassa havaMti varaNamAdIyA | ThAtAbhAvAdu keI micchayayassa // 56 // bhAva vyavahArase ye varNAdika guNasthAna taka sAre / batalAye kintu nizcaya nayase nahiM jIva ke koI / / 56 / / arahAreNa tvete jIvasya bhavaMti varNAdyAH / guNasthAnAMtA bhAvA na tu kecinnizcayanayasya // 56 // iha hi vyavahAranayaH kila paryAryAzritatvAjjIvasya pudgalasaMyogavazAdanAdiprasiddha baMdhaparyAyasya kusuMbharaktasya kArpAsikavAsasa ivopAdhikaM bhAvamAlaMbyollavamAnaH parabhAva parasya vidaghAti / nizcayanayastu dravyAzritatvAtkevalasya jIvastha svAbhAvikaM bhAvamavalaMbyotplavamAnaH para nAmasaMjJa- yavahAra, du, eta, jIva, vaNNamAdIya, guNaThANaMta, bhAva, Na, du, keI, NicchayaNaya / dhAtusaMjJa--- hava sattAyAM, ne prApaNe / prakRtizabda vyavahAra, tu, etat, jIva, varNAdya, guNasthAnAnta, bhAva, na, su, fr. nizcayanaya / mUladhAtu-vi ava hutra haraNe bhvAdi, bhusattAyAM NIJa prApaNe / padavivaraNa- vyavahA svabhAvakI dRSTi va umaMga hone kI ghaTanA meM vikAra pudgalasvAmika vidita hote haiM / dRSTi - 1 -paradravyAdigrAhaka dravyANi i (20) 2 - upAdhija upacarita pratiphalana vyavahAra (103 pra ) / 3 - vivakSitaka deza zuddha nizcayanaya ( 4 ) | prayoga -- nimitta va naimittika anya bhAvoMse haTakara zuddha jJAyakasvabhAvamaya antastattva meM niHzaGka prArAma lenA cAhiye / / 50-51-52-53-54-55 / / aba ziSya pUchatA hai ki varNAdika bhAva jo kahe gaye haiM ve yadi jIvake nahIM haiM to anya siddhAnta granthoM meM 'ye jIvake haiM' aisA kyoM kahA gayA ? usakA uttara gAthAmeM kahate haiM[ ete ] ye [ varNAcA: guraNasthAnAtAH bhASAH ] varaNaM Adi guNasthAnaparyanta bhAva [ vyavahAreNa su] vyavahAranayase to [ jIvasya bhavaMti ] jIvake hote haiM, isaliye sUtrameM kahe haiM, [tu] paraMtu [nizcayanayasya ] nizcayanayake matase [ kecit na ] unameM se koI bhI bhAva jIvake nahIM hai / tAtparya - varNAdi guNasthAnaparyanta bhAva nizcayanayase jIvake nahIM, ye vyavahAranayase jIvake kahe gaye haiM / TIkArtha -- yahA~para vyavahAranaya, paryAyAzrita honese pudgalake saMyogavaza anAdikAla se prasiddha jisakI baMdhaparyAya hai aise jIvake 'kusumbhake lAla raMgase raMge hue ruIke vastrakI bhAMti' zropAdhika varNAdibhAvoMko zrAlambana kara pravRtta hotA hai, isaliye vaha vyavahAranaya dUsare ke bhAvoM ko dUsaroMkA kahatA hai / kiMtu nizcayanaya dravyake Azraya honese kevala eka jIvake svAbhA far bhAvako avalambana kara pravRtta hotA hai, vaha saba parabhAvoMko parake kahatA hai, niSedha karatA hai, isaliye varNa Adi guraNasthAnaparyaMta bhAva vyavahAranayase jIvake haiM, nizcayanayase nahIM haiM,
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ . jIbAjIvAdhikAra 121 bhAvaM parasya sarvameva pratiSedhayati / tato vyavahAreNa vadiyo guNasthAnAMtA bhAvA jIvasya saMti nizcayena tu na saMtIti yuktA prajJaptiH // 56 // reNa-tRtIyA eka0 / tu-avyaya / ete-pra0 bahu / jIvasya-SaSThI eka0 / bhavanti-vartamAna laT anya puruSa bahu0 / varNAdyA:-pra0 ba0 / guNasthAnAntA:-pra0 ba0 / bhAvA:-prada0 / na, tu, kecit-avyaya / anta:-pra0 ba0, nizcayanayasya -SaSThI eka0 / / 56 // isa prakAra bhagavAnakA kathana syAdvAdasahita yuktipUrNa hai / prasaMgavibaraNa---anantarapUrva gAthAvoMmeM batAyA thA ki varNAdika va adhyavasAnAdika paudgalika haiM ve jIvake nahIM haiM to isapara eka prAzaGkA honA prAkRtika hai ki yadi ye varNAdi bhAva jIvake nahIM hai to siddhAnta granthoMmeM jIvake ve bhAva haiM aisA kyoM varNana milatA hai ? isa prAzaGkAke samAdhAna meM isa gAthAkA avatAra huA hai| tathyaprakAza-(1) vyavahAranaya paryAyadarzaka va bhedadarzaka hai / (2) nimittake pariNa. manoMko sambaMdhavaza upAdAnake kahanekA vyavahAra hotA hai / (3) nizcayanaya eka dravyakA darzaka hai / (4) jo nizcayanaya eka dradhyameM usake paryAya va guNoMko dikhAtA hai vaha bhedavidhikI mora se vyavahAranaya bana jAtA hai / siddhAnta --(1) parNa sthAna hA nA ka mAri jIvake upacArase kahe jAte haiM / (2) adhyavasAna guNasthAna saMyamasthAna Adi jIvake vyavahAranayase hai / (3) zuddhanaya se jIvake varNAdika adhyavasAnAdika koI bhI citsvabhAvAtirikta bhAva nahIM haiN| dRSTi-1- ekadravyaparyAye anyadravyopacAraka asadbhUtavyavahAra (121) / 2- upAdhisApekSa azuddhadravyAthikanaya (53) / 3- zuddhanaya (46) / prayoga-padgalakarmakA nimitta pAkara hone vAle vikAroMko karmameM thopakara apaneko zuddha citsvabhAvamAtra anubhavanA cAhiye / / 56 / / ye varNAdika nizcayase jIvake kyoM nahIM haiM ? isa praznakA uttara kahate haiM;-[etaiH va saMbandhaH] ina varNAdika bhAvoMke sAtha jIvakA sambandha [kSIrodakaM yatheva] jala aura dUdhake ekatrAvagAharUpa sambandhasadRza [jJAtavyaH] jAnanA [ca] aura [tAni] ve [tasya tu na bhavati] usa jIvake nahIM haiM [yasmAta] kyoMki jIva [upayogaguNAdhikaH] upayoga muNake kAraNa inase adhika hai / tAtparya ---jJAnamaya prAtmA jJAnarahita saba padArthoMse nirAlA hai| TokArya-jaise jalase milA huA dUdha jalake sAtha paraspara pradhagAha svarUpa saMbaMdha hone para bhI apane svalakSaNabhUta kSIratva guNameM vyApta honeke kAraNa dUdha jalase pRthak pratIta hotA hai isa kAraNa jaise agnikA uSNatA guNa ke sAtha tAdAtmyasaMbandha hai, usa prakAra dudhakA jalake
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 samayasAra kuto jIvasya varadiyo nizcayena na saMtIti cet - eehiM ya saMbaMdho jaheva khIrodayaM muNedabbo / Na ya hu~ti tassa tANi du upayogaguNAdhigo jamhA // 37 // bhArataravat jAmo, bahasa sambandha bahina bhAvoMse / kintu nahiM jIyake the, yaha to upayogamaya nyArA // 57 / etazca sambaMdho yathaiva kSIrodakaM jJAtavyaH / na ca bhavanti tasya tAni, tUpayogaguNAdhiko yasmAt // 57 / / yathA khalu salilamizritasya kSIrasya salilena saha parasarAvagAhalakSaNe saMbaMdhe satyapi svalakSaNabhUtakSIratva guNavyApyatayA salilAdadhikatvena pratIyamAnatvAdagneruSNaguNeneva saha tAdAtmyalakSaraNasaMbaMdhAbhAvAnna nizcayena salilamasti / tathA varNAdipudgaladravyapariNAmamizritasyA nAmasaMja-eta, ya, saMbaMdha, jaha, eva, khIrodaya, va, ya, ta, ta, du, uvaogaguNAdhiga, ja / dhAtusaMzasam-baMdha baMdhane, muNa jJAne, ho sttaayaaN| prAtipadika-etat, ca, sambaMdha, yathA, eba, kSIrodaka, jJAtavya, sAtha sambandha na honese nizcayase dUdhakA jala nahIM hai| usI prakAra varNAdika pudgaladravyake pariNAmoMse milA huaA aAtmA pudgaladravya ke sAtha paraspara avagAha svarUpa saMbaMdha honepara bhI apane lakSaNasvarUpa upayoga guNase vyApta honeke kAraNa saba dravyoMse bhinna pratIta hotA hai, isa kAraNa jaise agnikA aura uSNatA guNake sAtha tAdAtmya svarUpa saMmbandha hai, usa prakAra mAtmAkA varNAdikoMke sAtha tAdAtmya saMbandha nahIM hai| isaliye nizcayanayase ye varNAdika pudgalapariNAma haiM, jIvake nahIM haiN| prasaMgavivaraNa-panantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki varNa prAdikase lekara guNasthAnaparyanta bhAva nizcayanayase jIvake nahIM haiM, so aba usI viSaya meM jijJAsA huI hai ki varNAdika bhAva nizcayanayase jIvake kyoM nahIM haiM, isI jijJAsAkA samAdhAna isa gAthAmeM diyA gayA hai| tathyaprakAza-1-dUdha aura jalakA moTe rUpase paraspara avagAha to hai, kintu saMbandha saMyoga sambandha hai, tAdAtmya nhiiN| 2-agni aura uSNa guraNakA sambandha tAdAtmya sambandha hai / 3-saMyogasaMbaMdha sambandho padArtha bhinna-bhinna humA karate haiM / 4-varNa, rasa, gaMdha, sparza, saMsthAna, saMhanana mAdi jinakA upAdAna pudgala hai unakA va jIvakA vartamAna saMbaMdha paraspara bhavagAha hone para bhI mAtra saMyoga saMbaMdha hai 5-bhinnatAkA paricaya asAdhAraNa muraNase hotA hai / -guNasthAna, saMyamasthAna, adhyavasAna prAdi jinakA upAdAna jIva hai una bhAvoMkA jIva ke sAtha kSaNika tAdAtmya saMbaMdha to hai, kintu naimittika (podgalika) honese, turanta haTa
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvAjIvAdhikAra sthAtmanaH pudgaladravyeNa saha parasparAvagAhalakSaNe saMbaMdhe satyapi svalakSaNabhUtopayogaguNavyApya. tayA sarvadravyebhyo'dhikatvena pratIyamAnatvAt agneruSNaguNeneva saha tAdAtmyalakSaNasaMbaMdhAbhAvAna nizcaya yena varNAdipudgalapariNAmAH jIvasya saMti / / 57 / / na, ca, tat, tu, upayogaguNAdhika, yat / mUlapAtu-san-bandha palpane, jA apayodharma, bhU sattAbA, yujira yoge / padavivaraNa---etaiH-tRtIyA bahuvacana, ca-avyaya, sambandhaH-prathamA eka0, yathA-avyaya, eva-avyaya, kSIrodaka-prathamA eka0, jJAtabhyaH-prathamA eka kRdanta kriyA, ca-avyaya, bhavaMti-vartamAna laT anya puruSa bahuvacana, tasya-SaSThI eka0, tAni-prathamA bahuvacana, tu-avyaya, upayoguNAdhika:-prathamA eka0, yasmAthetvarthe paMcamI ekavacana // 57 / / jAnese inakA bhI saMbaMdha saMyoga saMbaMdha kahalAtA hai| 5-varNAdikase to upayoga atyanta nirAlA hai| 8-adhyayasAnAdikose bhI upayogasvarUpa prAtmA bilkUla vilakSaNa hai / 6saMyoga saMbaMdhameM ekako dUsarekA batAnA prakaTa upacAra bAlA vyavahAra hai / 10-kSaNika tAdA. tmyameM vibhAvako azuddha nizcayana yase jIvakA jo kahA hai vaha asadbhUtavyavahAra vAle dravyakarma baMdhakI apekSA tAratamya batAne ke lie kahA hai| vastutaH paramazuddhanizcayanayakI apekSA to yaha azuddhanizcayanaya bhI vyavahAra hI hai / 11-zAzvata sahaja tAdAtmya sambandhameM hI vAstavika svarUpa jAnA jAtA hai / 12-jIva upayogamaya hai, jIvakA upayogake sAtha zAzvata sahaja tAdAtmya saMbaMdha hai / 13-prAtmAko varNAdise va rAgAdise bhinnatAkA paricaya prAtmAphe upayoga guNake jAnanese ho jAtA hai arthAt prAtmA upayogasvarUpa haiM aura varNAdika va rAgAdika jar3a svarUpa hai / 14-pAramAkA upayogale tAdAtmya saMbaMdha hai, jaise agnikA uSNatAse tAdAtmya saMbaMdha hai / 15-tAdAtmya to zAzvata rahatA hai, ataH usake sAtha saMbandha zabda tuka milAneke lie lagAyA jAtA hai / vastutaH tAdAtmya koI saMbaMdha nahIM hai, vaha to tanmaya hai / 16varNAdikakA va adhyavasAnAdikA, guNasyAna paryanta ina saba bhAvoMkA jIvake sAtha zAzvata sahaja tAdAtmya saMbaMdha nahIM hai, prataH ye saba bhAva jIvake nahIM haiN| siddhAnta--1--AtmA upayoga (caitanya) svarUpa hai / 2- zarIrako prAtmA kahanA upacAra hai, kyoMki eka dravyakA anya dravya ke sAtha saMyoga sambandha hI ho sakatA hai / 3-naimittika bhAvoMkA upAdAnake sAtha azuddhikAlameM kSaNika tAdAtmya rahatA hai| dRSTi--1- paramazuddha nizcayanaya (44) / 2- ekajAtidravye anya jAtidravyopadhAraka asadbhUta vyavahAra (106) / 3- upAdhisApekSa prazuddha dravyApikanaya (53) / prayoga---pAnIse dUdhakI bhinnatAkI taraha zarIrako AtmAse bhinna nirakhakara jJAnamAtra antaHsvarUpameM upayoga karanA / / 57 //
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra kathaM tahi vyabahAro'virodhaka iti cet--- paMthe muspataM pariSdgA logA bhagAMti vvhaarii| mussadi eso paMtho Na ya paMtho mussade koI // 58 // taha jIve kammANaM NokammANaM ca passivaNNaM / jIvassa esa vaNage jiNehiM cavahArado utto||56|| gaMdharasaphAsarUvA deho saMThAgAmAiyA je y| savve vavahArassa ya NicchayadaNhU vavadisaMti // 60 // (trikalam) pathameM luTate pathikoM ko dekha kaheM loga lokvyvhaarii| yaha patha luTatA nizcaya se na koi mArga luTatA hai // 5 // karma nokarma varNo-ko joryakakSetrAvagAhI lakhi / yaha varNa jIvakA hai, aisA vyavahArase hi kahA // 56 // rUpa rasa gaMdha va pharasa, zarIra saMsthAna prAdi ina sbko| nizcayasvarUpadarzI, kahate vyavahAracarcA yaha // 60 // pathi mudhyamANaM dRSTvA lokA bhaNaMti vyavahAriNaH / mupyate eSa paMthA na ca paMthA mukhyate kazcit // 5 // tathA jIve karmaNAM nokarmaNAM ca dRSTvA varNa / jIvasyapa varNo jinarvyavahArata uktaH // 56 // gaMdharasasparzarUpANi dehaH saMsthAnaM AdayaH ye ca / sarva vyavahArasya ca nizcayadRSTAro vyapadizati // 6 // yathA pathi prasthitaM kaMcitsArtha muSyamANamavalokya tAtsthyAttadupacAreNa muSyata eSa paMdhA iti vyavahAriNAM vyapadezepi na nizcayato viziSTAkAzadezalakSaNaH kazcidapi paMcA mudhyeta / tathA jIve baMdhaparyAyeragAvasthitaM karmaNo nokarmaNo vA varNamutprekSya tAsthyAttadupacAreNa nAmasaMza-paMtha, mussaMta, loga, yavahAri, eta, paMtha, Na, ya, paMtha, koI, taha, jIva, kamma, Nokamma, ca, vaSNa, jIva, eta, vaNa, jiNa, vavahArado, utta, gaMdharasaphAsarUva, deha, saMThANamAiya, ja, ya, sanva, . vavahAra, ya, NicchayadaShu / dhAtusaMjJa- pAsa darzane, bhaNa kathane, musa caurye sparza, vacca vyaktAyAM vAci / yahA~ jijJAsA hotI hai ki vyavahAranaya phira pravirodhaka kaise rahA ? usakA uttara dRSTAnta dvArA tIna gAthAoMmeM kahate haiM-[pathi muSyamAraNaM] jaise mArgameM sthita hueko luTA huaA [dRSTvA] dekhakara [vyavahAriNaH] vyavahArI [lokAH] jana [bharapaMti] kahate haiM ki [eSa paMthA] yaha mArga [muSyate] luTatA hai, vahA~ paramArthase vicArA jAya to [kazcit paMyAH] koI mArga ina ca muSyate] nahIM luTatA, pahuMce hue loka hI luTate haiM [tayA] usI taraha [jIve] jIvameM [karmaNAM nokarmaNAM ca] karmokA aura nokarnIkA [vaNaM] varNa [dRSTvA] dekhakara
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvAjIvAdhikAra 125 jIvasyaiSa varNa iti vyavahArato'haddavAnAM prajJApanepi na nizcayato nityamevAmUrtasvabhAvasyopayogaguNAdhikasya jIvasya kazcidapi varNosti / evaM gaMdharasasparzarUpazarIrasaMsthAnasaMhananarAmadveSaprAtipadika-pathin, loka, vyavahArin, etat, pathin, na ca pathin, kazcit, tathA, jIva, karman, nokarman, varNa, jIva, karman, nokarman, varNa, jIva, etat, varNa, jina, vyavahArataH, ukta, gaMdharasasparzarUpa, deha, saMsthAna, Adi, yat, ca, sarva, vyavahAra, ca nizcayadraSTa / muladhAtu.. .muSa steye ayAdi, dRzir avalokane, bhaNa zabdArthaH pathi gatI curAdi / pada vivaraNa-pathi-saptamI ekabacana, muSyamANaM-dvitIyA eka0 asamAptikI kriyAke karmakA vizeSaNa, dRSTvA asamAptikI kriyA, lokA:-prathamA ba0, bhaNati-vartamAna laT anya puruSa [jIvasya] jIvakA [eSaH varNaH] yaha varNa hai aisA [jinaH] jinadevane [vyavahArataH] vyaya. hArase [uktaH] kahA hai [evaM] isa prakAra [gaMdharasasparzarUpAriNa] gaMdha, rasa, sparza aura rUpa [dehaH saMsthAnAdayaH] deha saMsthAna prAdika [ye ca sarve] jo haiM ve sabhI [vyavahArasya vyavahArake matameM haiM, [nizcayadraSTAraH] aisA nizcayanayake dekhane vAle [vyapavizati] kahate haiM / tAtparya-nizcayase jIva amUrta hai, phira bhI dehAdike rUpAdiko dekhakara isa jIvakA aisA rUpa hai yo vyavahArase kahA gayA hai| TokArtha--jaise mArga meM prasthita kisI dhanikako luTatA huA dekhakara dhanikako mAgameM sthiti honese upacArase kahA jAtA hai ki yaha mArga luTatA hai, tathApi nizcayase dekhA jAya, to jo prAkAzake vizeSa pradezoMrUpa mArga hai vaha to koI luTatA nahIM hai / usI prakAra jIvameM baMdhaparyAyase avasthita jo karmakA aura nokarmakA vaNaM hai use dekhakara jIvameM sthita honese upacArase jIvakA yaha varga hai, aise vyavahArase bhagavAna parahaMta deva prajJApana karate haiM, prakaTa karate haiM, to bhI nizcayase jIva nitya hI amUrtasvabhAva hai aura upayoga guNake kAraNa anya dravyase adhika hai yAne bhinna hai, isaliye usake koI varNa nahIM hai| isI prakAra gaMdha, rasa, sparza, rUpa, zarIra, saMsthAna, saMhanana, rAga dveSa, moha, pratyaya, karma, nokarma, varga, vargaNA, spardhaka, pradhyAtmasthAna, anubhAgasthAna, yogasthAna, baMdhasthAna, udayasthAna, mArgaNAsthAna, sthitibaMdhasthAna, saMklezasthAna, vizuddhisthAna, saMyamalabdhisthAna, jIvasthAna aura guNasthAna-ye sabhI vyavahArase jIvake haiM aisA parahaMta devoMkA prajJApana honepara bhI nizcayase nitya hI amUrta sva. bhAva vAle va upayoga guNake kAraNa anyase bhinna jIvake ye saba nahIM haiM, kyoMki ina varNAdi bhAvoMke aura jIvake tAdAtmyalakSaNa sambaMdhakA prabhAva hai / mAvArtha-ye jo varNase lekara guNasthAnaparyanta bhAva kahe haiM, ve siddhAntameM jIvake kahe haiM, so vyavahAranayase kahe gaye haiM, nizcayanayase to jIvake nahIM haiN| kyoMki jIva to paramArthataH upayogasvarUpa hai / jahA~ pahale vyavahAranapako asatyArtha kahA thA vahA~ aisA nahIM samajhanA ki
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 samayasAra mohapratyayakarmanokamavargavargaNAsparddhakAdhyAtmasthAnAnubhAgasthAnayogasthAnabandhasthAnodayasthAnamArgaNAsthAnasthitibaMdhasthAnasaMklezasthAnavizuddhisthAnasaMyamalabdhisthAnajIvasthAnaguNasthAnAnyapi vyavabahuvacana, vyavahAriNaH--prathamA bahu0 kartR vizeSaNa, mudhyate-karmavAcya kriyA vartamAna laT anya puruSa eka0, kazcit-avyaya antaH prathamA eka0, tathA avyaya, jIve-saptamI eka0, karmaNAM-SaSThI eka0, nokarmASaSThI eka0, varNa-dvi0 e0, jIvasya-SaSThI ekavacana, eSa:-prathamA eka0, jina:-tRtIyA bahuvacana, vyavavaha savaiyA asatyArtha hai, kintu kathaMcit asatyArtha jAnanA / kyoMki jaba epha dravyako usako bhinna-bhinna paryAyoMse prabhedarUpa masAdhAraNa guNamAtrako pradhAnarUpase kahA jAya, taba paraspara dravyoMkA nimittanaimittika bhAva tathA nimittase hue paryAya ye saba gauNa ho jAte haiM, ve eka prabhedadravyako dRSTi meM pratibhAsita nahIM hote| isaliye ve saba usa dravyameM nahIM haiM, isa prakAra kathaMcit niSedha kiyA jAtA hai / jaba yaha dekhA jAya ki ye usa dravyameM haiM to vyavahAranayase yaha jAna sakate haiM, aisA nayavibhAga hai / yahA~ zuddha dravyako dRSTise kathana hai, isaliye aisA siva kiyA hai ki ye saba bhAva siddhAntameM vyavahAranayase jIvake kahe haiM / yadi nimittanaimittikamAva kI dRSTi se dekhA jAya to vaha vyavahAra kadAcit satyArtha kahA jA sakatA hai / yadi sarvaSA asatyArtha hI kaheM to saba vyavahArakA lopa ho jAyagA, aura aisA honese paramArthakA bho lopa ho jAyagA / isaliye jinendradevakA upadeza syAdvAdarUpa samajhanA hI samyAjJAna hai, sarvathA ekAMta karanA mithyAtva hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva prakaraNameM yaha batAte cale pA rahe haiM ki siddhAntameM vyavahAranayase to varNAdika jIvake kahe gaye haiM, kintu nizcayase jIvake nahIM haiM / so yahAM yaha jijJAsA huI ki phira vyavahAra nizcayakA avirodhaka kaise rahA ? isake uttarameM ye tIna gAthAyeM kahI gaI haiN| tathyaprakAza- (1) eka dravyake dravya guNa paryAyameM dUsare dravyake dravya guNa paryAyakA Aroga kisI na kisI sambandhake honeke kAraNa huA karatA hai / (2) vyavahArataH nirNaya yaha hai ki mArgameM jAne Thaharane vAlA dhanika musAphira luTeroM dvArA lUTa liyA jAtA hai so usa mArgameM hI na jAyA jAve isa zikSAko deneke liye yoM hI kahA jAtA hai ki yaha mArga luTatA hai yA yaha mArga lUTa letA hai / (3) nizcayataH nirNaya yaha hai ki mArga to usa jagahake prAkAzapradeza hai, kyA vaha prAkAzakA hissA (mArga) luTatA hai yA lUTatA hai ? na luTa sakatA hai, na lUTa sakatA hai / (4) vyavahArataH nirNaya yaha hai ki jIvake mAtha bandhaparyAyase pravasthita karma nokarmake varNako dekhate haiM so tIrthapravRttike liye dRzyamAna nara, pazu Adiko jIva batAyA jAtA hai jisase yaha prasiddha hotA hai ki varNAdika jIvake haiM / (5) nizcayataH nirNaya yaha hai
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvAjIvAdhikAra 127 to vAnAM prajJApatepi nizcayato nityamevAmUrtasvabhAvasyopayogaguNenAdhikasya jIvasya sarvANyapi na saMti tAdAtmyalakSaraNa saMbaMdhAbhAvAt / / 58-56-60 / / hArataH - paMtramyAM tasala adhyaya uktaH prathamA eka. kRdaMta, gaMdharasasparzarUpANi- prathamA bahu0, dehaH - prathamA eka0, saMsthAna - prathamA eka0, AdayaH - prathamA bahu0, ye prathamA bahu0, sarve - prathamA bahu0, vyavahArasya - paSThI eka0, nizcayadraSTAraH - prathamA ba0, vyapadizati-vi-apa dizaMti-vartamAna laT anya puruSa bahu0 / / 56-60 / / ki varNAdika to pudgala ke prAzrita haiM ve jIvake nahIM haiM / siddhAnta - ( 1 ) eka jAtike padArtha ke prAdhAra meM anya jAtike Adheya padArthakA Aropa karanA Aropaka abhUtavyavahAra hai / ( 2 ) jisa vibhAga paryAyakA jo upAdAna hai usako usameM hI batAnA prayojaka vyavahAra hai / dRSTi - 1 - ekajAtyAdhAre anyajAtyAdheyopacAraka vyavahAra (140) / 2 - azuddha nizcayanaya, azuddhaparyAyaviSayI vyavahAranaya (47, 52 ) / prayoga - kisI bhI upacAra kathanase usake prayojanamAtrako jAnakara Age pragatike liye nizcayanayakA prAzraya karake sarvavikalpAtikrAnta zrantastattvako anubhavanA cAhiye ||180 56 60 // yahA~ prazna hotA hai ki varNAdike sAtha jIvakA tAdAtmya sambaMdha kyoM nahIM hai ? usakA uttara kahate haiM - [rAdayaH ] jo varNaM prAdika haiM ye [saMsArasthAnAM jIvAnAM] saMsArameM sthita atric [bha] usa bhava meM [ bhavanti ] hote haiM [ saMsArapramuktAnAM ] kintu saMsArase chUTa gae yA mukta hue jIvoM [ khalu ] nizcaya se [varapadayaH kecit ] varNAdika koI bhI [ na saMti ] nahIM haiM / isaliye tAdAtmya sambaMdha bhI nahIM hai / tAtparya- kevala saMsAradazA meM dehAdi meM varNAdi hote haiM muktadazAmeM nahIM hote, ataH sadA na honese jIvakA varNAdise tAdAtmya siddha nahIM hotA / TIkArtha-no nizcaya se saba pravasthAnoM meM jisa svarUpase vyApta ho aura jisa svarUpakI vyAptise rahita na ho, usa vastu ke sAtha una bhAvoMkA tAdAtmya sambaMdha hotA hai / isalie saba hI zravasthAoM meM varNAdirUpase vyApta hue aura varNAdikako vyAptise zUnya na hue pudgala dravyakA varNAdika bhAvoMke sAtha tAdAtmya sambandha hai / zrIra saMsAra - avasthA meM kathaMcit varNAdi svarUpase hue tathA varNAdi svarUpakI vyAptise zUnya na hue jIvakA mokSa avasthA meM sarvathA varNAdi svarUpakI vyAptise zUnya honeke kAraNa tathA varNAdi svarUpase vyApta na hone ke kAraNa varNAdi bhAvoMke sAtha tAdAtmya sambandha kisI prakAra bhI nahIM hai / bhAvArtha -- jo vastu jina bhAvoMse saba avasthAmoM meM vyApta ho usa vastukA una bhAvoM
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 samayasAra kuto jIvasya vavimiH saha tAdAtmpalakSaNaH sambandho nAstIti cet-- tatthabhave jIvANaM saMsAratyANa hoti vnnnnaadii| saMsArapamukkANaM Natiya hu vaNNAdo keI // 6 // saMsArI jIvoMke, bhavameM hI varNa prAdi vyavahRta haiM / saMsArapramuktoMke, nahi ve varNAdi hote haiM // 1 // tatra bhave jIvAnAM saMsArasthAnAM bhavaMti varNAdayaH / saMsArapramuktAnAM na saMti klu varNAdayaH kecit / / 6 / / yatkila sarvAsvapyavasthAsu yadAtmakatvena vyAptaM bhavati yadAtmakatvavyAptizUnyaM na bhavati tasya taiH saha tAdAtmyalakSaNaH sambandhaH syAt / tataH sarbASvapyavasthAsu varNAdyAtmakatvavyAptamya nAmasaMja-tattha, bhava, jIva, saMsAratya, vaNNAdi, saMsArapamukka, Na, hu, vaSNAdi keI / dhAtusaMzasam-sara gatI, TThA gatinivRttI, ho sattAyAM, pa-muca tyAge, asa sattAyAM / prAtipadika--- tatra, bhava, jIva, saMsArastha, varNAdi, saMsArapramukta, na, khalu, varNAdi, kecit / mUladhAtu-bhU sattAyAM, jIva prANadhAraNe, muc| ke sAtha tAdAtmya sambandha kahA jAtA hai / so varNAdika to pudgalakI saba avasthAnoMmeM vyApta hai aura varNAdimA pugatane sAtha tAdAtmya hai aura jIvako saMsAra-pravasthAmeM to varNAdika kisI taraha kaha sakate haiM, parantu mokSa avasthAmeM sarvathA hI nhiiN| isalie jIvakA varNAdika ke sAtha tAdAtmya sambandha nahIM hai, aisA nyAya prAta hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva kathana meM batAyA thA ki varNAdika jIvake nahIM hai, kyoMki varNAdikake sAtha jIvakA tAdAtmya nahIM hai / so aba yahA~ prazna hotA hai ki jIvakA varNAdikake sAtha tAdAtmya saMbaMdha kisa kArapase nahIM hai usake uttarameM yaha gAthA kahI hai / tathyaprakAza--1-kisI bhI eka padArthakA tAdAtmya usake sAtha hai jo usa padArthako saba avasthAnoMmeM rahe hI rahe / 2-varNAdika pudgalameM sadA rahate hI haiM ataH varNAdika pudgalake haiM / 3-rAgAdika pudgalakarmake vipAkakA nimitta honepara hI hotA hai, pudgalavipAka kA nimitta hue binA nahIM hotA, tathA rAgAdika karmavipAkakA hI pratiphalana hai ataH rAgA. dika bhI paudgalika haiM / 4-yadyapi saMsArI jIvake sAtha varNAdikakA (pudgala kA) saMyoga sambaMdha hai to bhI saMsArase mukta hue jIvoMmeM to varNAdikake saMyogasaMbaMdhakA bhI avakAza nahIM, ataH vastuta: jIvake sAtha varNAdikakA tAdAtmya saMbaMdha nhiiN| siddhAnta-(1) trikAla tAdAtmya vAle guNase ho vastukA sahI paricaya hotA hai| (2) naimittikabhAvase upAdAnabhUta dravya avasthA meM malina ho jAtA hai tathApi naimittikabhAvake sAtha upAdAnadravyakA tAdAmya nahIM hai, usakA to adhikArI niyaMtA upAdhibhUta anya dravya hai / dRSTi--(1) prakhaNDa paramazuddha nizcayanaya va sabheda paramazuddhanizcayanaya (44-45) /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvAjIvAdhikAra 126 bhavato varNAdhAtmakatvavyAptizUnyasyAbhavatazca pudgalasya varNAdibhiH saha tAdAtmyalakSaNaH saMbaMdhaH syAt / saMsArAvasthAyAM kathaMcidvarNAdyAtmakatvavyAptasya bhavato varNAdyAtmakatvavyAptizUnyasyAbhavatazcApi mokSAvasthAyAM sarvathA varNadyAtmakatvadhyAtizUnyasya bhavatoM varNAdyAtmakatvavyAptaspAbhavatazca jIvasya varNAdibhiH saha sAdAtmyalakSaNaH sambandho na kathaMbanApi syAt / / 61 / / / pramocane, sa gatau / padavivaraNa-tara-avyaya / bhave-saptamI eka0 / jIvAnA-SaSThI bahuH / saMsArasthAnAMSaSThI bahu0 / bhavanti vartamAna laT anya puruSa bahuvacana / varNAdayaH-prathamA bahu0 / saMsArapramuktAnAM SaSThI bahuvacana / na--avyaya / asti-vartamAna lAna puruSa esAgara : b-yaa| vargAda bharamA bahu0 / kecita-avyaya anta: prathamA bahuvacana // 6 // (2) upAdhisApekSa azuddha dravyAthika naya va vivikSitakadeza zuddhanizcayanaya (24-48) / prayoga-saMsAra avasthAmeM saMyogasambaddha zarIrake varmAdika dekhakara saMdeha nahIM karanA, bhaba bhI saMsAra avasthAmeM bhI apaneko pramUrta hI nirakhakara abaddha aspRSTa caitanyasvabhAvamaya manubhavanA cAhiye // 6 // aba jIvakA varNAdikake sAtha tAdAtmya hI hai, aisA mithyA abhiprAya karane meM jo doSa hai use agalI gAthAmeM kahate haiM:---[yaviha ca] yadi tuma [iti manyase] aisA mAnoge ki' ete sarve bhAvAH] ye vadika saba bhAva [jIvA hi evaM] jIva hI haiM [tu te] to tere matameM [jIvasya ca ajovasya] jova aura ajIvakA [kazcit] koI [vizeSaH] bheda [nAsti] vahIM rhtaa| tAtparya--prajIva to vaNodimAna hI hai aura aba jIvako bhI varNAdimAna mAnoge to phira jIva va ajIvameM kucha pharka na rhaa| TIkArtha-jaise varNAdika bhAva anukramase pragaTa hone (upajane vAlI praura chipane (nAza hone) vAlI una una vyaktiyoM (paryAyoM) ke dvArA pudgala dravyako manvaya rUpa prApta hue pudgala dradhyake hI tAdAtmyasvarUpako vistRta karate haiM, usI prakAra varNAdika bhAva kramase bhAvita prAvirbhAvatirobhAva vAlI paryAyoMse jIyake anvayako prApta hote hue jIvake varNAdikake sAtha tAdAtmya svarUpako vistArate haiM aisA jisakA abhiprAya hai, usake anya zeSa dravyoMse asAdhAraNa varNAdisvarUpa jo pudgala dravyakA lakSaNa hai usako jIvakA aGgIkAra karanese jIva aura pudgalameM avizeSakA prasaMga hogA / aisA honese pudgalase bhinna jIvadravyakA abhAva ho jAyagA taba jIva dravyakA hI prabhAva ho jAyagA / bhAvArtha-jaise varNAdi pudgaladravya ke sAtha tAdAtmyasvarUpa haiM, usI prakAra jIvake sAtha bhI tAdAtmyasvarUpa ho jAya to jIva va pudgalameM kucha bhI bheda na rahegA, aura aisA ho jAya to jIvakA bhI prabhAva ho jAyagA / yaha mahAdoSa kisIko bhI iSTa nahIM hai|
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 samayasAra jIvasya varNAditAdAtmyadurabhiniveze doSazcAyaM - jIvo caiva hi ede sabve bhAvAti maraNA se jadi hi / jIvAjIvarasa ya gatthi viseso du de koI || 62 // yadi aisA mAnoge, ye saba varNAdi jIva hote haiM / to phira antara na rahA, jIva aru ajIva dravyoMmeM // 62 // jIvazcaiva te sarve bhAvA iti manyase yadi hi / jIvasyAjIvasya ca nAsti vizeSastu te kazcit // 62 // yathA varNAdayo bhAvAH krameNa bhAvitAvirbhAva tirobhAvAbhistAbhistAbhirvyaktibhi: pugaladravyamanugacchaMtaH mudgalasya varNAditAdAtmyaM prathayati / tathA varNAdayo bhAvAH krameNa bhAvi tAvirbhAva tirobhAvAbhistAbhistAbhirvyaktibhirjIvamanugacchaMto jIvasya varNAditAdAtmyaM prathayaMtIti nAmasaMza- jIva, ca, eva, hi. eta, savva, bhAva, iti, jadi, hi, jIva ajIva, ya, Na, visesa, Tu, iti, koI / dhAtusaMjJa - manna avagamane, asa sattAyAM / prAtipadika jIva, ca, eva, hi, etat sarva, bhAva, yadi, hi, jIva, ajIba, ca, na, vizeSa, tu, tat, kazcit / mUladhAtu-jIva prANadhAraNe, mana jJAne, ziSa sarvopayoge / padadivaraNa- jIvaH prathamA eka0 ca - avyaya eva adhyaya / hi-avyaya / ete - prathamA bahu0 / sarve - prathamA bahu0 / bhAvAH prathamA bahu0 / iti-avyaya / manyase - vartamAna laT madhyama puruSa eka0 1 prasaMga vivaraNa -- zranantarapUrva gAthA meM batAyA thA ki jIvakA varNAdikake sAtha tAdAramya saMbaMdha kisa kAraNa se nahIM hai, usa kAraNake sunaneke bAda bhI yadi koI jIvakA varNAdika ke sAtha tAdAtmya sambandhakA hI durAgraha kare to kyA doSa hotA hai usa doSa, prApatti, viDambanAkA isa gAthAmeM kathana kiyA hai / tathya prakAza - - ( 1 ) varNAdika bhAva nirantara navIna navIna paryAyoMse jisa dravya meM zranvaya rUpa se saMtAnarUpase hote hI rahe usake sAtha varNAdikakA tAdAtmya hai vaha hai pudgaladravya / (2) yadi varNAdika bhAvoMko ukta prakArase jIvameM anvita mAna liye jAveM to vaha jIva nahIM rahA pudgala hI rahA, kyoMki varNAdikase vyApta pudgala hI hotA / (3) jIva to vizuddha caitanyacamatkAramAna hai usakA pratiSedha kiyA hI nahIM jA sakatA, isa kAraNa jIvako varNAdivyApta mAnanekA durAgraha karanemeM viDambanA va doSa hotA hai / siddhAnta --- ( 1 ) jo bhAva apanI nirantara vyaktiyoMse (paryAyoMse) sadA jisameM anvita rahatA hai usa bhAvakI usa dravyameM tanmayatA hai / (2) eka dravyake lakSaNako anya dravya meM svIkAra karanepara donoM hI dravyoMkA prabhAva ho jAtA hai, kintu saMyoga sambandha dikhAneko upacArase kaha diyA jAtA hai / dRSTi - 1 - paramazuddha nizcayanaya (44-45) / 2- ekajAtidravye anyajAtiguNopacAraka vyavahAra (111) /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvAjIvAdhikAra 131 yasyAbhinivezaH tasya zeSadravyAsAdhAraNasya varNAdyAtmakatvasya pudgala lakSaNasya jIvena svIkaraNAjIvapudgalayora vizeSa prasakto satyAM pudgalebhyo bhinnasya jIvadravyasyAbhAvAdbhavatyeva jIvAbhAvaH / / 62 / / yadi - avyaya | hi-avyaya / jIvasya SaSThI eka / ajIvasya SaSThI eka0 / ca-avyaya / na-avyaya / asti - vartamAna laT anya puruSa eka0 / vizeSaH - prathamA eka0 tu avyaya / te SaSThI ekavacana / kazcit avyaya antaH prathamA ekavacana / / 62 // prayoga - apane zrAtmA va varNAdika bhAvoMko bilkula pRthak nirakhakara apane caitanyacamatkAra mAtra svarUpa meM upayogako lIna karanekA bhAvapauruSa karanA cAhiye // 62 // saMsAra avasthA meM ho jIvakA varNAdikase tAdAtmya hai, aisA abhiprAya honepara bhI yahI doSa AtA hai, aisA kahate haiM - [ ] aba yadi [ tatra ] tumhAre matameM [ saMsArasthAnAM terri] saMsAra meM sthita jIvoMke hI [varNAdayaH ] badika tAdAtmyasvarUpase [ bhavanti ] haiM [tasmAt ] to isI kAraNa [ saMsArasthAH jIvAH ] saMsAra meM sthita jIva [ rUpitvaM prApannAH ] rUpIpaneko prApta ho gae / [ evaM ] aisA honepara [ tathA lakSagena ] pudgalake lakSaNa ke samAna atest lakSaNa honese [mUDhamate ] he mUr3ha buddhi [pugaladravyaM] pudgaladravya hI [ jIvaH ] jIva siddha huA [ca nirdhAra ] aura nirvANako [ upagatoSi] prApta huA bhI [ pudgalaH ] pudgala ho [jIvatvaM ] jIvapaneko [ prAptaH ] prApta huprA / tAtparya - saMsAradazAmeM hI sahI, jIvakA lakSaNa rUpI zrI nirvANa honepara kahA jAyagA ki pudgalakA nirmANa huthA, TIkArtha- jisake mata meM saMsAra avasthA meM jovakA varNAdi bhAvoMke sAtha tAdAtmya mAnanepara vaha pudgala kahalAyA pudgala hI jIva bana gayA / sambaMdha hai, aisA abhiprAya hai, usake saMsAra avasthAke samaya vaha jIva rUpitva dazAko pravazya prApta hotA hai / aura rUpitva kisI dravyakA zrasAdhAraNa (granya dravyoMse pRthak karAne vAlA) lakSaNa hai / isa kAraNa rUpitva lakSaNa mAtra se jo kucha lakSyamANa hai vahI jIva hai aura rUpitva se lakSyamAraNa pudgaladravya hI hai / isa prakAra pudgaladravya hI svayaM jIva siddha hotA hai anya koI nahIM / aisA honepara mokSa zravasthA meM bhI pudgaladravya ho bhApa jova hotA hai / kyoMki jo dravya hai, vaha nitya apane lakSaNase lakSita hai, yaha sabhI avasthAoM meM avinAzasvabhAva hai isaliye anAdinidhana hai, isa kAraNa pudgala hI jIva hai, isase bhinna koI jIva nahIM hai / aisA honese saMsAradazA meM hI jIvakA varNAdike sAtha tAdAtmya mAnane vAle ke mata meM bhI pudgaloMse bhinna jIva kA abhAva honese jIvakA prabhAva hI siddha huA / isaliye yaha nizcita huA. ki jo varNAdika bhAva haiM, ve jIva nahIM haiM /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra saMsArAvasthAyAmeva jIvasya varNAritAdAtmyamityabhinivezeSyayameva boSaH zraha saMsAratthANaM jIvANaM tujha hoti vaNNAdI / tamhA saMsAratthA jIvA rUvittamAvaNNA // 63 // evaM puggaladavvaM jIvo tahalakkhaNeNa mUDhamadI / NivANamuvagado vi ya jIvattaM puggalo patto // 64 // (yugalaM) yadi bhavasya jIvoMke, hote varNAdi bhAva maanoge| to bhavastha jIvoMke, kapipanA prApta ho jAvegA // 3 // aise isa lakSapase, pudgaladravya hI jIva ho jAtA / mokSa pAphara mi pudgala-ke jIvapanA prasakta humA // 64 // atha saMsArasthAnAM jIvAnAM tava bhAti varNAdayaH / tasmAtsaMsArasthA jIvA rUpitvamApannAH // 6 // evaM pudgaladravyaM jIvastathAlakSaNena mUDhamate / nirvANamupagatopi ca jIvatvaM pudgalaH prAptaH // 64 // ___ yasya tu saMsArAvasyAcA jIvasya vAdirApAtmyamastItyabhinivezastasya tadAnIM sa jIvo rUpitvamavazyamavApnoti / rUpitvaM ca zeSadravyAsAdhAraNaM kasyacid dravyasya lakSaNamasti / tato rUpitvena lakSyamAraNaM yatkicidbhavati sa jIvo bhavati / rUpitvena lakSyamANaM pudgaladravyameSa nAmasaMza- aha, saMsArastha, jIva, tumha, vaNNAdi, ta, saMsArattha, jIva, rUvitta, AvaSNa, evaM, pugala. dava, jIva, tahalakkhaNa, mUDhamadi, NivANa, upagada, vi, ya, jIvatta, puggala, patta / dhAtusaMjJa-ho sattAyAM, jIva prANadhAraNa / prAtipadika- saMsArastha, jIva, yuSmada, varNAdi, tat, saMsArastha, jIva, rUpitva, Apanna, evaM, pudgaladravya, jIva tithakSaNa, mUDhamati, nirvANa, upagata, api, ca, jIvatva, pudgala, prApta / mUladhAtu-. STA gatinivRttI, jIvANadhAraNe, lakSa darzanAGkanayoH, lakSa Alocane, pra-Aplu vyAptI / bhAvArtha- jo koI vIdi bhAvoMse jIvakI saMsAra avasthAmeM bhI tAdAtmya sambandha mAnatA hai, usake matameM bhI jIvakA abhAva hI prasakta hotA hai, kyoMki varNAdika to mUrtimAna dravyake lakSaNa haiM, aisA mUrtimAna to pudgaladravya hI hai, yadi varNAdika rUpa jIva mAnA jAya, taba jIva bhI pudgala hI ThaharegA aura jaba jIva mukta hogA, taba vahA~ bhI pudgala ho ThaharegA, taba pudgalase bhinna to jIva siddha nahIM hogaa| isa prakAra jIvakA prabhAva bana baiThegA / isaliye varNAdika jIvake nahIM haiM, aisA hI nizcaya krnaa| prasaMgavivaraNaanantarapUrva gAthAmeM kahA thA ki jIvakA varNAdike sAtha tAdAtmya mAnanekA durAgraha karanepara jIva va pudgala donoM dravyoMkA prabhAva ho jAegA | isa parcApara yadi koI yaha mAne ki jIvakA saMsAra-pravasthAmeM hI varNAdike sAtha tAdAtmya hai to aisA mAnanepara kyA doSa AtA hai usa doSakA ina do gAthAnoM meM varNana kiyA gayA hai /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvAjIvAdhikAra 133 bhavati / evaM pudgaladravyameva svayaM jIvo bhavati na punaritaraH kataropi / tathA ca sati mokSAvasthAyAmapi nityasvalakSaNalakSitasya dravyasya sarvAsvapyavasthAsvanapAyitvAdanAdinidhanatvena pugaladravyameva svayaM jIvo bhavati na punaritaraH katarodhi / tathA ca sati tasyApi pudgalebhyo bhinnasya jIvadravyasyAbhAvAt bhavatyeva jIvAbhAvaH / evametat sthitaM yadvadiyo bhAvA na jIva iti / / 63-64 / / padavivaraNa atha - avyaya / saMsArasthAnAM SaSThI eka0 / jIvAnAM paSTI bahu0 / tava SaSThI eka0 / bhavaMti - vartamAna anya puruSa bahu0 / varNAdayaH - prathamA bahu0 / tasmAt paMcamI eka0 / saMsArasthA:- prathamA bahu0 / jIvAH - prathamA bahu0 / rUpitvaM dvitIyA eka0 / ApannA: prathamA bahu0 / evaM avyaya / pudgaladravyaM-prathamA eka0 / jIvaH - prathamA eka. / tathAlakSaNena-tRtIyA eka0 mUDhamate saMbodhane eka0 / nirvANaM dvi0 e0 / upagataH zrathamA eka apavyaya ca-adhyaya / jovatvaM dvi0 e0 / pudgalaH prathamA eka0 / prAptaHprathamA ekavacana / / 63-64 / / tathyaprakAza - ( 1 ) jIvakA saMsArAvasthA meM hI varNAdikA tAdAtmya koI mAne to . saMsAra avasthA meM to jIvako rUpI mAnanA hI par3egA / ( 2 ) jise rUpo mAnA ho vaha pudgala hI kahA jAyagA yo saMsAradazA meM durAgrahIke matameM jIva pudgala ho rhaa| ( 3 ) saMsAradazAmeM . jise (jIvako) pudgala mAnA to aba yadi usakA nirvANa mAnA jAyagA to zrarUpI hone se yahI kahanA par3egA ki pudgala hI jIva bana gayA / ( 4 ) athavA jo pudgala thA vaha zuddha ho gayA to yahI kahanA hogA ki pudgala zuddha ho gayA, phira to koSa meM se jIvakA nAma hI nikala jAnA cAhiye / (5) jIvakA varNAdike sAtha kisI bhI avasthAmeM tAdAtmya mAnA hI nahIM jA sakatA / siddhAnta - - ( 1 ) mAtra saMyuktasamaveta sambandhase varNAdikako jIvake batAnekI rUr3hi hai / (2) zrAtmAkA caitanyasvabhAvake hI sAtha zAzvata tAdAtmya hai / dRSTi - 1 - ekajAtidravye anyajAtiguNopacAraka asadbhUta vyavahAra ( 112 ) / 2 - paramazuddha nizcayana (44, 45 ) / prayoga -- apane Apako isa samaya bhI avikAra caitanyamAtra svarUpameM nirakhakara caitavyamAtra anubhavanA jisakI dRr3hatA ke pratApase avikAra paryAyamaya ho jAya / / 63-64 // Age isI arthako vizeSa rUpase karate haiM-- [ ekaM ca] ekendriya [1] dvIndriya [riNa ca] zrIndriya [ catvAri ] caturindriya [ca paJcendriyANi] aura paMcendriya [ jIvAH ] jIva tathA [vAdaraparyAptatarAH] vAdara, sUkSma, paryApta, aparyApta ye saba jo jIva haiM ve [nAmakarmaNaH ] saba aisI hI tAmakamaMkI [ prakRtayaH ] prakRtiyAM haiM [ etAbhiH ca ] ina prakRtiyoMse ho [karaNabhUtAbhiH ]
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra SHES ekkaM ca doNNi tiNNi ya cattAri ya paMca iMdiyA jiivaa| vAdarapajjattidarA payaDIyo mAmakammaramA / edAhi ya. NivattA jIvahANAu karaNabhUdAhiM / payaDIhiM puggalamaIhiM tAhiM kahaM bhaNNade jIvo // 66 // (yugmama) * eka do tIna cau paM.cendriya vAdara va sUkSma paryAptI / anya aparyAptAdika, haiM ye nAmakarmako prakRti // 6 // paudgala karmaprakRtise, jovasthAnAdi ye racita hote / phira ina paudgalamAvoM-ko kaise jIva kaha sakate // 66 // ekaca dve trINi ca catvAri ca paMcendriyANi jIvA: / vAdaraparyAptatarAH prakRtayo nAmakarmaNa: / / 65 / / etAbhizca nirvRttAni jIvasthAnAni karaNabhUtAbhiH / prakRtibhiH pudgalamayIbhistAbhiH kathaM bhavyate jIvaH / nizcayataH karmakaraNayorabhinnatvAt yadyena kriyate tattadeveti kRtvA yathA kanakapatraM kanakena kriyamANaM kanakameva na tvanyat / tathA jIvasthAnAni vAdara sUkSmaikendriyadvitricatu:paMcendriyaparyAptAparyAptAbhidhAnAbhiH pudgalamayIbhiH nAmakarmaprakRtibhiH kriyamANAni pudgala eva na tu jIvaH / nAmakarmaprakRtInAM pudgalamayatvaM cAgamaprasiddha dRzyamAnazarIrAkArAdimUrttakAryAnumeyaM ca / / nAmasaMja-ekka, ca, du, ti, ya, cau, paMca, iMdiya, jIva, vAdarapajjattidara, paDi, NAmakamma, eta, ya, Nivatta, jIvaTThANa, karaNabhUdA, paDi, puggalamaI, tA, kathaM, jIva / dhAtusaMjJa---pUra pAlanapUramayoH, gala sravaNe, bhaNa kathane / prAtipadika-eka, ca, dvi, tri, ca, catur ca, paMcana, indriya, jIva, vAdaraparyAptetara, prakRti, nAmakarman, etat, nivRtta jIvasthAna, karaNabhUta, prakRti, pudgalamayI, tat, kathaM, jiiv| karaNasvarUpa hokara [jIvasthAnAni] jIvasamAsa [nirvRtAni] race gaye haiM [tAbhiH] una [pudgalamayIbhiH] pudgalamaya [prakRtibhiH] prakRtiyoMse race hueko [jIvaH] jIva [kathaM] kaise minyate] kahA jA sakatA hai| tAtparya-ekendriyAdika vAdarAdika prakRtiyoMse race hue jIvasthAnoMko nizcayata: jIva kahA nahIM jA sakatA / TIkArtha-nizcayanayase karma aura karaNameM abhedabhAva honese jo jisase kiyA jAya vaha vahI hai, aisA honepara jaise suvarNakA patra suvarNase kiyA huA suvarNa ho hai, anya kucha nahIM usI prakAra jIvasthAna vAdara, sUkSma, ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriyA, paryApta, aparyApta nAmako pudgalamayI nAmakamakI prakRtiyoMse kiye gaye honese pudgala hI haiM, jIva nahIM haiM tathA nAmakarmako prakRtiyoMkI pudgalamayatA mAgamameM prasiddha hai aura jo pratyakSa dekhanemeM
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvAjIvAdhikAra evaM gaMdharasasparzarUpazarIrasaMsthAnasaMhananAnyapi pudgalamayanAmakarmaprakRtinivRttalve sati tadavyati. rekAjjIvasthAnarevoktAni / tato na vadiyo jova iti nizcayasiddhAntaH / . nirvatyate yena yadA kiMcittadeva tatsyAnna kathaMcanAnyat / rukmeNa nirvRttamihAsikozaM pazyati rukmaM na kathaMcanAsi // 38 // mUladhAtu-nis-vRtu vartane, pari-Apla vyAptI, idi paramaizvarya, bhaNa zabdArthaH / padavivaraNa eka-prathamA eka0 / dve-prathamA dvi0 / trINi-prathamA bahuH / catvAri-prathamA bahu0 / paMca-prathamA bahu0 / indriyANi-- prathamA bahu0 / jIvA:-prathamA bahu0 / bAdaraparyAptetarA:-prathamA bahu / prakRtayaH-prathamA ba0 / nAmakarmaNa:SaSThI eka0 / etAbhiH-sRtIyA bahu0 strIliMga / nirvRttAni-prathamA bahu0 / jIvasthAnAni-prathamA bahu / bhAne vAle zarIra prAdi mUrtikabhAva haiM ve pudgala karmaprakRtiyoM ke kArya honeke kAraNa anumAna pramANase bhI siddha haiM / isI prakAra gaMdha, rasa, sparza, rUpa, zarIra, saMsthAna, saMhanana-ye bhI nAmakamakI prakRtiyoM dvArA kie gaye hone para usa pudgalase abhedarUpa haiM isI kAraNa jIvasthAnoM kI taraha inheM bhI pugalamaya hI kahane cAhie / isa kAraNa ye varNAdika joya nahIM haiM, aisA nizcayanayakA siddhAnta hai| yahA~ isI arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM--nirvayate ityAdi / artha-jisa vastuse jo paryAya niSpanna hotI hai vaha paryAya usa vasturUpa hI hai kucha anya vastu nahIM hai / jaise yahA~ sonese race gaye khar3Ake (talavArake) myAnako loga sonA hI dekhate haiM, khaDgako to sonArUpa kisI taraha bhI nahIM dekhate / bhAvArtha--pudgalaprakRtiyoMse race gaye varNAdika bhASa pudgala hI haiM jova nahIM haiN| praba dUsarA kAvya kahate haiM--varNAdi ityAdi / artha--varNAdika guNasthAnaparyanta sabhI bhAvoMko eka pudgalakA hI nirmAe jAno jAno, isaliye ye bhAva pudgala hI hovo AtmA nahIM, kyoMki prAtmA to vijJAnadhana hai, jJAnakA piNDa hai, isa kAraNa pudgalase anya hai| prasaMgavivaraNa- anaMtarapUrva prakaraNameM yaha batAyA gayA thA ki varNAdika bhAva pudgalabhaya haiM jIvake svarUpa nahIM, jIvake nahIM / aba isI tathyakI yuktipUrvaka siddhikA inado gAthAvoM kapana hai| tathyaprakAza-(1) nizcayase kartAdiko bhAMti karma va karaNa bhI abhinna hote haiM / (2) jo jisake dvArA kiyA jAya vaha vahI nizcayase hai / (3) suvarNake dvArA suvarNAbhUSaNa jo bhI banA vaha suvarNa hI hai, isI bhAMti sarva padArthose yahI tathya hai / (4) vAdara, sUkSma, eke. ndriya, prAdi, paryApta, aparyApta ityAdi nAmakI nAmakarmaprakRtiyAM pudgalamayI hI haiM unake dvArA dAdara sUkSma prAdi bhava banate haiM so ye vAdara prAdi bhI pudgala hI haiM / (5) nAmakarma
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra varNAdisAmagryamidaM vidaMtu nirmANamekasya hi pudgalasya / tatostvidaM pudgala eva nAtmA yataH sa vijJAnadhanastatonyaH // 36 // // 65-66 // karaNabhUtAbhiH-tRtIyA bahu0 / prakRtibhiH-tRtIyA bahu0 / pudgalamayIbhiH-tRtIyA bahu / tAbhi:-prathamA : bahu / kathaM-avyaya / bhaNyate-bhAvakarmaprakriyA karmavAcya vartamAna laT anya puruSa eka0 / jIvaH-prathamA / ekavacana / / 65-66 // prakRtiyoMkA kArya zarIrAkAra Adi mUrta haiM isase jAna jAtA hai ki nAmakarmaprakRtiyAM bhI mUrta haiM, pracetana haiM / (6) caitanyasvabhAvake atirikta anya jitane bhI bhAva haiM, vibhAva haiM ve saba bhopAdhika haiM, podgalika haiM / (7) vastutaH varNAdika bhAva jIva nahIM haiN| siddhAnta-(1) nizcayase kartA karma karaNa Adi kAraka eka hI dravyake hote haiM unheM bheda karake samajhAyA jAtA hai / (2) pudgalakAryakara kArya kA pIlayA hai| dRSTi--- 1-- kArakArakibhedaka sadbhUtavyavahAra (73) / 2-- azuddha nizcayanaya (45-47m)| prayoga-prapaneko paJcendriyAdi kisI bhI paryAyamAtra anubhava nahIM karake ina samasta dravyabhAvaparyAyoMse pRthak caitanyamAna anubhava karanekA bhAvapauruSa karanA // 65-66 // .. aba kahate haiM ki isa jJAnadhana prAtmAke atirikta anya bhAvoMko jIva kahanA so saba hI vyavahAramAtra hai--[2] jo [paryAptAparyAptAH] paryApta, aparyApta sUkSmAH ca vAvarA] sUkSma, vAdara [ye ca eva Adi jo [dehasya] dehako [jIvasaMjJAH] jIvasaMjJAe~ kahIM haiM ve sabhI [sUtre] sUtrameM [vyavahArataH] vyavahAranayase [uktAH] kahI gaI haiN| tAtparya-paryApta, aparyApta, bAdara, sUkSma prAdi dehakI jovasaMjJAyeM vyavahAranayase kahI gaI haiN| TIkArtha--vAdara, sUkSma, ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paJcendriya, paryApta, aparyApta aise zarIrako saMjJAvoMko sUtrameM jIvasaMjJA dvArA jo kahA hai vaha parako prasiddhise ghRta ke ghar3ekI taraha vyavahAra hai / yaha vyavahAra ISat prayojanake liye hI hai / usako dRSTAnta dvAra spaSTa kahate haiM--jaise koI puruSa aisA thA ki jisane janmase lekara ghIkA hI ghar3A dekhA. yA, dhRtase khAlI bhinna ghaTa nahIM dekhA, usako samajhAneke lie aisA kahate haiM ki yaha jo dhRtakA ghaTa hai, vaha miTTImaya hai, dhRtamaya nahIM hai, aise usa puruSake ghaTakI prasiddhise samajhAne vAlA bhI ghRtakA ghaTa kahatA hai, aisA vyavahAra hai / usI prakAra isa ajJAnI prANIke pranAdi saMsArakhe lekara azuddha jIva hI prasiddha hai, zuTa jIvako nahIM jAnatA, usako zuddha jIvakA sAna karAneke lie aisA sUtra meM kahA hai ki jo yaha varNAdimAna jIva kahA jAtA hai, vaha jJAnamaya hai, varNAdi
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ zeSamanyadvyavahAramArza - jIvAjIvAdhikAra 137 pajjattApajjara je suhumA vAdarAya je ceva / dehassa jIvasaNNA sutte vabahArado uttA // 67 // paryApta praparyAptaka, sUkSma tathA vAdarAdi jo bhi kahI / dehakI jIvasaMjJA, yaha saba vyavahArase jAno // 67 // paryAptA paryAptA ye sUkSmA vAdarAzca ye caiva / dehasya jIvasaMjJAH sUtre vyavahArataH uktAH // 67 // yatkila vAdarasUkSmaikendriyadvitricatuH paMcendriyaparyApta paryAptA iti zarIrasya saMjJAH sUtre jIvasaMjJAtvenoktAH prayojanArthaH paraprasiddhyA ghRtaghaTavavyavahAraH / yathA hi kasyacidAjUnmaprasiddha keghRtakumbhasya taditarakuMbhAnabhijJasya prabodhanAya yo'yaM ghRtakuMbhaH sa mRNmayo na ghRtamaya iti ...nAmasaMjJa-pajjatApajjata, ja, suhuma, vAdara, ya, ja, ca, eva, deha, jIvasaNNA, sutta, vabahArado utta / dhAtusaMjJa - diha vRddhI, vacca vyaktAyAM vAci / prAtipadika-paryAptAparyApta yat, sUkSma, bAdara, ca, I bhaya nahIM hai / isa prakAra umra ajJAnI prANIke varNAdimAna prasiddha hai so usa prasiddhise jIva meM vargAdimAn honekA vyavahAra sUtrameM kiyA hai / aba isI kA kalazarUpa kAvya kahate haiM--ghRtakumbhA ityAdi / artha - yaha ghRtakA kumbha hai, aisA kahanepara bhI jIva varNAdimAna nahIM hai, jJAnaghana hI hai / bhAvArtha -- jisane pahale ghaTako mRttikAkA nahIM jAnA aura ghRtake bhare ghaTako loka ghRtakA ghaTa kahate haiM aisA sunA vahA~ usane yahI jAnA ki ghaTa ghRtakA hI kahA jAtA hai| usako samajhAne ke lie mRttikAkA ghaTa jAnane vAlA mRttikAkA ghaTa kahakara samajhAtA hai| / usI prakAra jJAnasvarUpa AtmAko to jisane jAnA nahIM aura varNAdikake sambandharUpa ho jIva jAnA, usako samajhAneke liye kahA jAtA hai ki yaha jo varNAdimAn jIva hai / so vaha jJAnaghana hai, varNAdimaya nahIM hai / prasaMgavivaraNa -- dhanantarapUrvaM gAthA meM batAyA gayA thA ki vAdara, gukSma, paryAta, ryApta prAdi saba pudgalamayI nAmaka prakRtiyoM dvArA racI gaI haiM, isa kAraNa ve saba paugalika haiM / isa carcA para eka prazna honA prAkRtika hai ki phira Agama meM paryApta, aparyApta, vAdara, sUkSma Adi dehoMmeM jIvakA vyapadeza kyoM kiyA gayA hai| isI praznakA uttara isa gAthA meM diyA gayA hai / - tathyaprakAza - (1) vAdara, sUkSma zrAdi zarIrakI saMjJAvoMko jIvasaMjJArUpase AgamameM kahane kA prathamaM prayojana yaha hai ki sAdhAraNa loga jIvako samajha jAyeM aura unakI hiMsA se mo
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 samayasAra tatprasiddhyA kumbhe ghRtakumbhavyavahAraH tathAsyAjAnino lokasyAsaMsAraprasiddhAzuddhajIvasya zUddhajIvAnabhijJasya prabodhanAya yo'yaM varNAdimAna jIvaH sa jJAnamayo na varNAdimayaH iti tatprasi dhyA jIve varNAdimadvyavahAraH // 67 / / yat, ca, eva, deha, jIvasaMjJA, sUtra, vyavahArataH, ukta / mUladhAtu pari-Apla vyAptI, diha upacaye, sUtra veSTane, vi-ava hutra haraNe, vaca paribhASaNe / padavivaraNa * paryAptAparyAptA:--prathamA bhu0| ye-prathamA bahu0 / sUkSmA:-prathamA bahu0 / ca-avyaya / ye-prathamA bahu0 / na avyaya / eva-avyaya / dehasya-SaSThI eka0 / jIvasaMjJA:-prathamA bahu0 / sUtra-saptamI eka0 / uktAH-prathamA bahuvacana kRdanta / / 67 / / baca jAveM (2) vAdara prAdiko jIva kahanekA dvitIya prayojana yaha hai ki sAdhAraNa janoMko yathArtha jIva samajhAte samaya pahile to inheM jIva kahakara batAnA hI par3egA ki ye vastutaH jIva mahIM haiM / (3) varNAdika bhAva pudgalAzrita honese ye koi bhI bhAva jIva nahIM haiN| ___ siddhAnta--(1) dehoMkI jIvasaMjJA upacArase hai / (2) jIva to zuddha jJAyakasvarUpa hai usake varNAdika nahIM hote, varNAdika paudgalika hai| dRSTi-- 1- saMzliSTavijAtyupacarita asadbhUtavyavahAra (125) / 2- vivakSitaikadeSAzuDhanizcayanaya (48) / prayoga-vastutaH prAtmAko dehase marayanta pRthak jAnakara caitanyasvabhAvamAtra antastarava meM jJAtRtvamaya paramavizrAma karanekA pauruSa karanA // 67 // aba kahate haiM ki jaise varNAdikabhAva jIva nahIM haiM, usA prakAra yaha bhI siddha humA ki rAgAdika bhAva bhI jIva nahIM haiM--yAni imAni] jo ye [guNasthAnAni] guNasthAna haiM ve [mohanakarmaNaH udayAt tu] mohakarmake udayase hote haiM aise [bariNatAni] sarvazake AgamameM varNana kiye gaye haiM [tAni] ve [jIvAH] jIva [ka] kaise [bhavanti] ho sakate haiM [yAni] jo ki [nityaM] hamezA [acetanAni] anetana [uktAni] kahe gaye haiN| tAtparya--upayogameM pratiphalita ye vikAra mohakarmake vipAka haiM, acetana haiM ve jIva kaise ho sakate haiN| ___TokArtha--mithyAdRSTi prAdi guNasthAna pudgalarUpa mohakarmakI prakRtike udayapUrvaka hone se nitya hI pracetana haiM, kyoMki jaisA kAraNa hotA hai, usIke anusAra kArya hotA hai| jaise ko se jo hote haiM, ye jo hI haiM, isa nyAyase ve pudgala hI haiM, jIva nahIM haiM / yahA~ guNasthAnoM kI nitya pracetanatA prAgamase siddha hai aura caitanyasvabhAvase vyApta prAtmAse bhinnapanese ve guNasthAnAdi bhedajJAnI puruSoMke dvArA svayaM upalabhyamAna haiM, isa hetuse siddha karanA / arthAt caita. nyamAtra prAtmAke anubhavase ye bAhya haiM, isaliye acetana hI haiM / isI prakAra rAga, dveSa, moha, ANSAR
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvAjIvAdhikAra esapi sthitameva yatrAgAdayo bhAvA na jIvA iti mohammadA duvafSNayA je ime guNaTThANA / te kaha havaMti jIvA je NiccamacedaNA uttA // 68 // 136 jo bhi guNasthAna kahe, hote saba mohakarmake kAraNa / una saba acetanoMko, phira kaise jIva kaha sakate // 68 // mohanakarmaNa udayAstu varNitAni yAnImAni guNasthAnAni tAni kathaM bhavati jIvA yAni nityamacetanAnyuktAni / mithyAdRSTyAdIni guNasthAnAni hi podgalikamohakarma prakRtivipAkapUrvakatve sati nityamacetanatvAt kAraNAnuvidhAyIni kAryANIti kRtvA yavapUrvakA yavA yavA eveti nyAyena pud* gala eva na tu jIvaH / guNasthAnAnAM nityamacetanatvaM cAgamAccaitanyasvabhAvavyAptasyAtmanotiri katvena vivecakaH svayamupalabhyamAnatvAcca prasAdhyaM / evaM rAgadveSamohapratyaya karmano karmava va gaMNAsparddhakAdhyAtma sthAnAnubhAgasyAnayogasthAna baMdhasthAnodayasthAnamArgeraNAsthAna sthitibaMdha sthAna saMkleza nAmasaMjJa - mohaNakamma, udaya, du, vaNNiya, ja, ima, guNaTThANa, ta, kaha, jIva, ja, NiccaM, acedaNa, utta / dhAtusaMjJa - ud-aya gatI, vaNNa varNane, hava sattAyAM / prAtipadika - mohanakarman, udaya, tu, varNita, pratyaya, karma, naukarma, varga, vargaNA, spardhaka, adhyAtmasthAna, anubhAgasthAna, yogasthAna, baMdhasthAna, udayasthAna, mArgaNAsthAna, sthitibaMdhasthAna, saMklezasthAna, vizuddhisthAna saMyamalabdhisthAna --ye sabhI pudgalakarmapUrvaka honese nitya pracetana hone ke kAraNa pudgala hI haiM, jIva nahIM haiM, aisA svayaM (apane zrApa ) siddha huA, isaliye rAgAdika bhAva jIva nahIM haiM, aisA siddha huA / mAvArtha- pudgala karmake udayakA nimitta pAkara hue caitanyake vikAra bhI pugala ho haiM, kyoMki zuddha dravyArthikanayako dRSTimeM caitanya prabhedarUpa hai aura isake pariNAma bhI svAbhA vika zuddha jJAna darzana haiM / isa kAraNa paranimittase hone vAle vikAra caitanyasarIkhe dokhate haiM, to bhI caitanyakI sarva avasthAoM meM vyApaka nahIM haiM / isaliye ve svabhAva caitanyazUnya (jar3a) haiM isa taraha jo jar3a hai vaha pudgala hai, aisA nizcaya hubhA / yahA~ pUchate haiM ki yadi varNAdika aura rAgAdika jIva nahIM haiM to jIva nayA hai ? usakA uttararUpa zloka kahate haiM-- anAdyanaMta ityAdi / artha- zranAdi ananta, acala, spaSTa svasaMvedya caitanya jo atyanta prakAzamAna ho rahA hai, vaha svayaM hI jIva hai / aba cetanatva hI jIvakA lakSaNa hai aisA kAvya dvArA kahate haiM-- varNAdyaH ityAdi / - cUMki varNAdise sahita tathA varNAdise rahita yoM ajIva padArtha do prakArake haiM yAne dharma, dharma, AkAza aura kAla -- ye cAra prajIva to varNAdi bhAvase rahita haiM aura pudgala varNAdi
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 samayasAra sthAna vizuddhisthAna saMyama labdhisthAnAnyapi pudgalakarmapUrvakatve sati nityamacetanatvAtpudgala eva na tu jIva iti svayamAyAtaM / tato rAgAdayo bhAvA na jIva iti siddhaM / tahi ko jIva iti vet / zranAdyanaMtamacalaM svasaMvedyamidaM sphuTaM / jIvaH svayaM tu caitanyamuccaizcakaca kAyate // 41 // varNAH sahitastathA virahito dvedhAstyajIvo yato nAmUrttatvamupAsya pazyati jagajjIvasya tattvaM tataH / ityAlocya vivecakaH samucitaM nAvyApyativyApi vA / vyaktaM vyaMjita jIvatattvamavalaM yat idam, guNasthAna, tat, kathaM, jIva, yat, nityaM, acetana, ukta mUladhAtu-muha vaicitye, varNa varNane, sattAyAM, acitI saMjJAne / padavidharaNa SaSThI ekavacana / udayAt-paMcamI eka0 | tu avyaya / vaNitAni - sahila hai, isaliye mUrtikapaneko grahaNa karake loka jIvake yathArthasvarUpako nahIM dekha sakateM, kyoMki isameM prativyApti doSa AtA hai / varNAdikase rAgAdikA bhI grahaNa hotA, so yadi rAgAdiko jIvakA lakSaNa kahA jAya to unakI vyApti pudgalase hI hai, jIbako saba prava sthAzrameM rAgAdikakI vyApti nahIM, isaliye zravyApti doSa AtA hai / isa prakAra bhedajJAnI puruSoMne parIkSA kara pratimApti, prayAdidoSarahita vetana hI jovakA lakSaNa kahA hai| vahI ThIka hai / usIne jIvakA yathArthasvarUpa prakaTa kiyA hai / aura vaha jIba kabhI calAcala nahIM hai, sadA maujUda hai / isaliye jagat isI lakSaNako avalambana kare, isase yathArtha jIvakA grahaNa hotA hai / I aise lakSaNa se jIva to prakaTa hai to bhI ajJAnI lokoMko isakA ajJAna kisa taraha rahatA hai ? usako prAcArya prAzcarya tathA khedasahita kahate haiM--jIvAda ityAdi / zrartha - isa prakAra pUrvakathita lakSaNa ke kAraNa jIvase ajIva bhinna haiM / jJAnI jana use apane Apa prakaTa udaya huA anubhava karate haiM to bhI ajJAnI janoMke yaha amaryAdita moha (ajJAna) prakaTa phailatA huA kaise pratyanta nRtya karatA hai ? isakA hamako bar3A acambhA hai tathA kheda hai / aba kAvya dvArA kahate haiM ki moha nRtya karatA hai to kare to bhI yaha jIva esA haiasmin ityAdi / zrathaM -- isa anAdikAlIna bar3e pravivekarUpa nRtya meM varNAdimAna pudgala hI nRtya karatA hai. dhanya koI nahIM hai (pravivekanATyameM pudgala ho aneka prakAra dIkhatA hai, jIva to aneka prakAra nahIM hai) aura yaha jIva, rAmAdika pudgala vikAroMse vilakSaNa zuddha caitanyasthAyumaya mUrti hai / bhAvArtha-- rAgAdi caitanyavikArako dekhakara aisA bhrama nahIM karanA ki ye bhI caitanya hI haiM, kyoMki yadi ye caitanyaka) saba avasthAzroMmeM vyApta hokara raheM, taba to ye caitanyake kahe jAyeMge, so aisA nahIM hai, mokSaavasthA meM inakA prabhAva hai| tathA inakA anubhava bhI zrAkulatAmaya duHkharUpa hai / caitanyakA anubhava nirAkula hai, so caitanya ho jIvakA svabhAva jAnanA |
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvAjIvAdhikAra caitanyamAlaMbyatAM // 42 // jIvAdajIvamiti lakSaNato vibhinna jJAnI janonubhavati svayamullasaMta / mazAnino niravadhipravijaMbhitoyaM mohastu tatkathamaho bata nAnaToti // 43 // nAnaTyatAM tathApiasminnanAdini mahatyavivekanATye varNAdimAnaTati pudgala eva nAnyaH / rAgAdipudgala vikAraviruddhazuddhacaitanyadhAtumayamUrtirayaM ca jIvaH // 44 // itthaM jAnakakapakalanApATanaM nAyitvA jIvAprathamA bahu0 kRdanta kriyA / ye-prathamA baha0 / imAni-prathamA bahu0 / guNasthAnAni-prathamA bahU / tAniprathamA bahuH / kathaM-avyaya / bhavati-vartamAna laT anya puruSa bahu0 / jIvA:-prathamA bahu / yAni-prathamA praba jJAtA dravyakI mahimA batAkara prathama adhikArako pUrNa karate haiM / usakA kalaza rUpa kAvya kahate haiM-ityaM ityAdi / artha--isa prakAra jJAnarUpa pAreko calAneke bArambAra prabhyAsako nacAkara jIva aura majIva donoM spaSTa rUpase jaba taka pRthak na hue taba taka yaha jJAtA dravya prAtmA, prakaTa vikAsa rUpa huI prakaTa caitanyamAtra zaktise vizvako vyAsa karake apane Apa vegake atizayase prakAzamAna ho gyaa| isa prakAra jIva aura ajIva donoM pRthaka hokara nikala gaye arthAt raMgabhUmise bAhara ho gye| bhAvArtha-jIba ajIba donoMkA anAdikAlIna saMyoga hai so prazAnase donoM eka dIkhate haiN| jaba sAdhakako lakSaNabheda jJAta hotA hai taba bhedajJAnake abhyAsase samyagdRSTi hone ke bAda jaba taka kevalajJAna utpatra nahIM hotA, taba taka to sarvajJake bhAgamase utpanna hue zrutajJAna se samasta vastuproMkA saMkSepa tathA vistArase parokSa jJAna hotA hai, usa jJAnasvarUpa mAtmAkA jo bhAnubhava hotA hai, vahI isakA prakaTa hotA hai / aura jaba ghAtiyA koMka nAzase kevalajJAna prakaTa ho jAtA hai, taba saba vastuoMko sAkSAt pratyakSa jAnatA hai / aise jJAnasvarUpa prAtmAkA sAkSAta anubhava karatA hai / vahI isakA sarvataH prakaTa honA hai / yahI to jIva ajIvake pRthaka honekI rIti hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki vAdara, paryApta prAdi dehako saMjJAvoMko jIvakI saMjJAyeM AgamameM vyavahArase batAI gaI / nizcayase ye saba kucha bhI jIvake nahIM haiN| isa viSayameM yaha to jaldI samajhameM bhA jAtA hai ki varNa, rasa, gaMdha mAdika pudgala ke hI haiM jIvake nahIM, kintu yaha samajha sugama nahIM ho pAtI ki jIvake vibhAvapariNamana rAgAdika bhAva va saMyamasthAna guNasthAna prAdika bhAva bhI podgalika haiM / so yahAM isI viSayako spaSTa kiyA gayA hai| tathyaprakAza--(1) pratyeka guNaspAna karmaprakRtivipAkakA nimitta pAkara hote haiM / (2) jo-jo guNasthAnake kAma haiM, aise hI karmaprakRtiyoMke anubhAga haiM, yaha tathya taba samajhameM bhAtA hai jaba pratyeka guNasthAnoMmeM jo prAtmavikAsako kamI hai usapara dhyAna kiyA jaaye|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 samayasAra jIvo sphuTavighaTanaM naiva yAvatprayAtaH / vizvaM vyApya prasavikasaddhyaktacinmAtrazaktyA jhotRdravyaM svayamatirasAttAvadurcazcakAze // 45 / / iti jIvAjIvI pRthagbhUtvA niSkrAMtI // 68 / / // iti zrImadamRtacaMdrasUriviracitAyAM samayasAravyAkhyAyAmAtmakhyAto jIvAjIvaprarUpakaH prathamo'GkaH / / 1 / / bahu / nityaM-avyaya prathamA eka 0 / acetanAni-prathamA bahu0 / uktAni-prathamA bahu0 kRdanta kriyA / / 6 / / (3) kArya saba kAraNale anugAra hote haiM. lo pugatadanikake ye pratiphalanasvarUpa guNasthAna bhI pudgala athavA paudgalika haiN| (4) cetana vahI hai jo cetanAguNa va mAtra cetanA. guNako pariNati ho, so caitanyasvabhAvase vyApta AtmAse anya haiM ye guNasthAna, rAga, vizuddhisthAna, saMyamasthAna prAdi, ataH ye saba acetana haiM / (5) paramArthataH jIva acala sanAtana sva. saMvedya caitanyasvarUpa hI hai, kyoMki jo jIvameM nirantara ekarUpa ho vahI jIvasvarUpa hai| (6) paramArtha prakhaNDa acala jIvasvarUpako dRSTi meM yaha sArA jagajAla aisA lagatA hai ki yaha sArA nAca pudgala hI kara rahA hai / (7) paramArtha jIva va zeSa ajIba bhalI-bhAMti pRthak-pRthaka jAta hote hI yaha jJAtA bhagavAna prAtmA caitanyamAtra zaktise spaSTa prakAzamAna hotA hai| siddhAnta--(1) pudgalakarmodayAdike nimittase hone vAle vikAra podgalika haiM, mAtmA to kevala caitanyacamatkAramAtra hai / (2) prAtmA zAzvata caitanyasvabhAvase kyA hai, ataH mAtmA cetana hai| dRSTi-1- vivakSitaikadezazuddhanizcayanaya (48), 2-paramazuddhanizcayanaya (44-45) / prayoga--apane paramArtha sahaja caitanyasvarUpako nirakhate hue upayogako antaH vikArase parabhAvoMse birukula haTAkara caitanyasvarUpameM lIna honekA pauruSa karanA // 6 // // iti jIvAjIvAdhikAra samAptaH / /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ kattuM karmAdhikAra atha kartRkarmAdhikAraH atha jIvAjIvAveva kattaM karmaveSeNa pravizata: / ekaH kartI cidahamiha meM karma kopAdayo'mI, ityajJAnAM zamayadabhataH kartRkarmapravRtti / jJAnajyotiH sphurati paramodAttamatyaMtadhIraM sAkSAtkurvannirupadhi pRthagadravyanirbhAsi vizvaM // 46 // jAva Na vedi bisesaMtaraM tu yAdAsavANa dohnapi / bANI tApadu so koSAdisu Sade jIvo // 6 // kodhAdisu vatassa tasma kammassa saMco hodi / jIvassebaM baMdho bhaNido khalu sabbadarasIhiM // 70 // (yugma) jaba taka na lale ansara, prAsrava prAtmasvarUpa donoMmeM / taba taka vaha prajJAnI, krodhAdikameM lagA rahatA // 66 // krodhAvikameM lagA jo, saMcaya usake hi karmakA hotA / yo bandha jobakA ho, darzAyA sarvadarzIne // 70 // yAvanna vetti vizeSAMtaraM tvAtmAsrava yodvayorapi / ajJAnI tAvatsa krodhAdiSu vartate jIvaH // 66 // koSAdiSu vartamAnasya tasya karmaNaH saMcayo bhavati / jIvasyaivaM baMdho bhaNitaH khalu sarvadazibhiH / / 70 // ___ yathAyamAtmA tAdAtmyasiddhasambaMdhayorAtmajJAnayoravizeSAbhedamapazyannavizaMkamAtmatayA jAne vartate tatra vartamAna paca jJAna kriyAyAH svabhAvabhUtatvenApratiSiddhatvAjjAnAti tathA saMyoga nAmasaMjJa-jAva, Na, bisesaMtara, tu, AdAsavANa, du, pi, aNNANi, tAkdu, ta, krodhAdi, jIva, krodhAdi, vaTTata, ta, kamma, saMcaa, jIva, evaM baMdha, bhaNida, khalu, savvadarisi / dhAtusaMja-vida jJAne, vatta aba jIva, ajIva donoM kA karmakA veSa dhAraNa karake praveza karate haiN| (jaise do puruSa ApasameM koI svAMga racakara nRtyake akhAr3emeM praveza karate haiM, usI prakAra yahA~ alaMkAra jAnanA / usa svAMgako jo jJAna yathArtha jAna letA hai, usakI mahimAmeM kAdhya kahate haiMekaH ityAdi / artha--isa lokameM maiM catanyasvarUpa prAtmA to eka kartA hUM aura ye krodhAdika bhAva mere karma haiM, isa prakArako kartA karmakI pravRttiko zamana karatI huI jJAnajyoti sphurAyamAna hotI hai / jo jJAnajyoti utkRSTa udAtta hai, kisIke AdhIna nahIM hai, atyaMta dhIra hai arthAt kisI prakArase prAkulatArUpa nahIM hai, aura dUsareko sahAyatAke binA bhinna-bhinna dravyoMke prakA
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddha saMbaMdhayorayAtmakrodhAdyAnavayoH svayamajJAnena vizeSamajAnan yAvabhedaM na pazyati tAvadazaMkamAtmattayA krodhAdau vartate / tatra vartamAnazca krodhAdikriyANAM parabhAvabhUtatvAtpratiSiddhatvepi svabhAvabhUtatvAdhyAsAtkrudhyati rajyate muhyati ceti / tadatra yoyamAtmA svayamajJAnabhavane jJAnavartane, sam-caya patanacayanayoH, ho sattAyAM, bhaNa kathane, darasa darzanAyAM / prAtipadika-yAvat, pi. vizepAntara, tu, AtmAsrava, dvi, api ajJAnin, tAvat, tat, krodhAdi, jIya, krodhAdi, vartamAna, tat, kaman. zita karanekA jisakA svabhAva hai, isI kAraNa samasta lokAlokako sAkSAt karato hai| bhAvArtha-jJAnasvarUpa AtmA paradravya tathA parabhAvoMke kartAkarmapaneke ajJAnako dUra kara svayaM / prakaTa prakAzamAna hotA hai| mAge kahate haiM ki yaha jIva jaba taka yAtrava aura AtmAke bhedako nahIM jAnatA taba taka ajJAnI humA prAsravoM meM lIna hokara karmokA baMdha karatA hai-[jIyaH] yaha jIva [yAvat] jaba taka [prAtmAravayoH dvayoH api tu] aAtmA aura prAsraba ina donoMke [vizeSAMtaraM] bhinnabhinna lakSaNako [na vetti] nahIM jAnatA (tAvat) taba taka (sa ajJAnI) vaha ajJAnI huaA (krodhAdiSu) krodhAdika prAsravoMmeM (vartate) pravartatA hai / (krodhAdiSu) krodhAdikoMmeM (vartamAnasya tasya) vartate hue usake (karmaNaH) karmoMkA (saMcayaH bhavati) saMcaya hotA hai / (khalu) nizcayataH (eva) isa prakAra (jIvasya) jIvake (baMdhaH) kokA baMdha (sarvadazibhiH) sarvajJadevoMne (bhariNataH) kahA hai| tAtparya---svabhAva va vibhAvameM bhedajJAna na honeke kAraNa ajJAnI jIva vibhAvameM niHzaMka pravartatA hai, ataeva usake karmoMkA vikaTa bandha hotA rahatA hai| TIkArtha-jaise yaha mAtmA tAdAtmya siddha sambandha vAle prAtmA aura jJAnameM bheda nahIM. dekhatA huA jJAnameM niHzaMka hokara AtmarUpase pravRtta hotA hai / vahA~ pravartana karane vAle ke jJAnakriyArUpa pravRtti svabhAvabhUta hai, ataH usakA niSedha nahIM hai / isaliye usa jJAnakriyAse / jAnatA hai / arthAt jAnanamAtra rUpase pariNamana karatA hai, usI prakAra saMghogasiddhasambandha rUpa / zrAtmA aura krodhAdika pAsabameM bhI apane ajJAnase vizeSa bheda na jAnatA humA jaba taka unake , bhedako nahIM dekhatA taba taka niHzaMka hokara krodhAdimeM prAtmarUpase pravRtti karatA hai| vahA~ / pravRtti karate hue usake jo krodhAdi kiyA hai vaha parabhAvase huI hai, isaliye ve krodhAdi pratidharUpa haiM to bhI unameM svabhAvakA adhyAsa honeke kAraNa prApa krodha, rAga aura moharUpa paripNamana karatA hai / ataH apane ajAnabhAvase pariNamana mAtra svabhAvajanya udAsIna-jJAtA-draSTA mAtra avasthAkA tyAga kara yaha ajJAnI jIva krodhAdivyApArarUpa pariNamana karatA huA pratibhAsita hotA hai, isaliye karmoMkA kartA hai / aba yahA~ jo jJAnapariNamanarUpa pravartanese pRthaka
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra 145 bhavanamAtrasahajodAsInAvasthAtyAgena vyApriyamANaH pratibhAti sa katA / yattu jJAnabhavanavyApriyamAgatvebhyo bhinna kriyamANatvenAMtaruplavamAnaM pratibhAti krodhAdi tatkarma / evamiyamanAdirajJAnajA kartRkarmapravRttiH / evamasyAtmanaH svayamajJAnAkartRkarmabhAvena krodhAdiSu vartamAnasya saMcaya, jIva, evaM, bandha, khala, sarvadazin / mUladhAta -vida jJAne, sa gatau, Rdha krodhe divAdi, vRtu vartane, saMcitra cayane svAdi. 8 mattAyAM, baMdha baMdhane, bhaNa zabdArthaH, izira prekSaNe | padavivaraNa yAvat-adhyayaH / na-avyaya / veti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyaa| vizeSAntara-dvitIyA eka karmakAraka / tuavyaya / AtmAsavayoH-pAThI dvivacana / api avyaya / ajJAnI-prathamA ekaH / tAvata-avyaya / sa;prathamA eka kartR vizeSaNa / krodhAdiSu-saptamI bahuvacana / vartate-vartamAna laT anya puruSa eka0 / jIva:kiye gaye antaraMga utpanna krodhAdika pratibhAsita hote haiM, ve usa kartAke karma haiM / isa prakAra yaha anAdikAlase huI isa mAtmAkI kartAkamakI pravRtti hai / aise ajJAnabhAvase kartAkarmabhAva dvArA krodhAdikoM meM vartamAna isa jIvake krodhAdikako pravRttirUpa pariNAmako nimittamAtra kara apane prApa ho pariNamatA huaA pudgalamaya karma saMcita hotA hai| isa bhAMti jIvake aura pudgalake paraspara pravagAhalakSaNa sambandhasvarUpa baMdha siddha hotA hai| aura anekAtmaka honepara bhI ekasaMtAnapanA honese itaretararAzrayadoSarahita hotA huA vaha baMdha kartA-karmakI pravRttikA nimitta jo ajJAna usakA nimitta kAraNa hai| bhAvArtha---jaise jJAnI AtmA apane AtmA aura jJAnako eka jAnakara apane jJAnasvabhAvarUpa pariNamana karatA hai usI prakAra prajJAnI jIva krodhAdika bhAva va apane prAtmAko eka jAnakara krodhAdirUpa pariNamana karatA hai so jJAnameM aura krodhAdikameM jaba taka bheda nahIM jonatA taba taka isake kartAkarmakI pravRtti hai / krodhAdirUpa pariNamana karatA huA Apa to kartA hai aura ve krodhAdika isake karma haiN| anAdi ajJAnase yoM kartAkarmako pravRtti hai aura kartAkarmako pravRtti se bandha hai tathA bandhake nimittase prajJAna hai / yo usako saMtAna (paramparA) hai / ataH isameM itaretarAzraya doSa bhI nahIM hai / aise jaba taka prAtmA krodhAdika karmakA kartA hokara pariNamana karatA hai, taba taka kartAkarmako pravRtti hai aura tabhI taka karmakA baMdha hotA prasaMgavivaraNa-anantarapUrva sthanameM jIva aura ajIyakA nizcayana yase varNana karake dikhAyA thA ki ye paraspara kartRkarmabhAvase rahita hai / aba usI kartR karmabhAvarahitapanekA vivaraNa kiyA jAnA prAvazyaka hai| isake liye prathama yaha jAnanA Avazyaka hai ki prajJAnadazAmeM svayaM kartRkarmabhAvakI kaisI pravRtti hotI hai taba yaha bhI sugamatAse jJAta ho jAvegA ki samyajJAna honepara yaha kartRkarmabhAva yoM sugamatayA dUra ho jAtA hai / so yahA~ pahile ajJAnadazAke
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 samayasAra tameva krodhAdivRttirUpaM pariNAma nimittamAtrokRtya svayameva pariNamamAnaM paudgalika kama saMcayamupayAti / evaM jIvapudgalayo: parasparAvagAhalakSaNasambandhAtmA baMdhaH siddhyet / sacAnekAtmakaikasaMtAnatvena nirastetaretarAzramadoSaH kartR karmapravRttinimittasyAjJAnasya nimittaM / / 66-70 / / prathamA ekavacana kartA / krodhAdiSu-saptamI eka / vartamAnasya-SaSThI eka0 / tasya--pAThI eka0 / karmaNa:SaSThI eka0 / saMcaya:-prathamA ekaH / bhavati-vartamAna laT anya puruSa eka0 / jIvasya-capThI eka0 / evaMavyaya / bandhaH-prathamA eka0 / bhaNitaH-prathamA ekavacana kRdanta kriyaa| khalu-avyaya / sarvadarzibhiH-tRtIyA bahuvacana / / 69-70 / / tathyako jAnaneke liye jIva aura ajIvakA kartAkarmake vezase praveza karAyA gayA hai| tathyaprakAza- (1) ajJAnadazAmeM mUlameM kartAkarmapravRttiko buddhi aisI rahatI hai ki maiM samajhadAra to karatA hUM va ina krodhAdibhAvoM ko karatA huuN| (2) bAhya meM kartAkarmabuddhi aisI rahatI hai ki maiM ina ghaTa-paTa Adi padArthoM ko karatA hUM, putrAdiko sukhI karatA hUMpAdi / (3) bAharI kitanA bhI viveka va prayatna karanepara bhI jJAna, vairAgya va zAnti taba taka nahIM banatI jaba taka prAtmasvarUpa aura praupAdhika bhAvoMmeM sva-parakA antara jJAta na ho jAya / (4) aupAdhika bhAva para haiM yaha taba taka vidita nahIM hogA, jaba taka ye vikAra naimitika haiM yaha zAta na ho jAya / (5) vikArake naimittikapanekA jJAna svabhAvaparicayake sAtha avinAbhAvI hai| (6) maiM avikArasvarUpa mAtra jAtA hUM ye vibhAva karmavipAkake pratiphalanake jur3Avase hai, aisA jJAna honepara hI karmarasameM upayoga nahIM judd'taa|| siddhAnta-(1) prAtmA aura prAsravAdikA bheda jJAta na honese jo unameM ekatvakI buddhi hai vaha moha hai / (2) krodhAdika prAsravameM pravartanakA nimitta pAkara kArmANavargaNArye karmatvarUpa pariNata ho jAtI hai| ____ dRSTi- 1- saMzliSTasvajAtivijAtyupacarita prasadbhUta vyavahAra (127) / 2- upAdhi sApekSa prazuddha dravyAthikanaya (24) / prayoga -- karmavipAkake pratiphalanase vilakSaNa sahaja prAtmasvabhAvako nirakhanA va usameM gupta honekA pauruSa karanA / / 66-70 // / yahA~ prazna hotA hai ki isa kartAkarmako pravRttikA prabhAva kisa kAlameM hotA hai usakA uttara kahate haiM--[yadA] jisa samaya [anena jovena] isa jIvake dvArA [prAtmanaH] apanA tathaiva ca] aura [prAstravANAM] AsravoMkA [vizeSAMtaraM bhinna lakSaNa [jAtaM bhavati] vidita ho jAtA hai [tadA tu] usI samaya [tasya] usake [baMdhaH na] baMdha nahIM hotaa| * tAtparya-AtmasvabhAva aura prAsrava vikArameM jaba hI bheda dRr3hatAse ho jAtA taba ho
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvAjIvAdhikAra harssyAH kartRkarmapravRttanivRttiriti cet jahayA imeNa jIvegA appaNo AsavANa ya taheva / khAdaM hodi bisesaMtaraM tu tahayA yA baMdho se // 71 // 147 jaba isa zrAtmA dvArA zrAzraya zrAtmasvarUpa meM antara / ho jAtA jJAta tabhI se isake baMdha nahiM hotA ||71 // yadAnena jIvenAtmanaH AsravANAM ca tathaiva / jJAtaM bhavati vizeSAMtaraM tu tadA na baMdhastasya // 71 // // iha kila svabhAvamAtraM vastu, svasya bhavanaM tu svabhAvaH tena jJAnasya bhavanaM khalvAtmA / krodhAderbhavanaM krodhAdiH / atha jJAnasya yadbhavanaM tantra krodhAderapi bhavanaM yato yayA jJAnabhavane jJAnaM bhavadvibhAvyate na tathA krodhAdirapi / yattu krodhAderbhavanaM tanna jJAnasyApi bhavanaM yato yathA nAmasaMjJa jaiyA, ima, jIva, appa, Asava, ya, taha, eva, NAda, bisesataraM tu, taiyA, Na, baMdha, ta / dhAtusaMjJa -- Asava sravaNe gatau ca jANa avabodhane ho sattAyAM baMdha baMdhane / prAtipadika - yadA idam, jIva, Atmana, Ava, ca, tathA, eva, jJAna, vizeSAntara, tu, tadA, na, bandha, tat / mUladhAtu-jIva prANadhAraNe, ala sAtatyagatau sru gatI, jJA avabodhane, bhU sattAyAM, bandha bandhane / padavivaraNa -- yadA- avyaya / bandha nahIM hotA / TokArtha - isa loka meM vastu apane svabhAvamAtra hai aura apane bhAvakA honA hI svabhAva hai, isaliye yaha siddha huA ki jJAnakA jo honA (pariNamana ) hai vaha to prAtmA hai tathA dhAdikakA jo honA (pariNamanA) hai vaha krodhAdika hai / aisA honese jo jJAnakA pariNamana hai, vaha krodhAdikA pariNamana nahIM hai, kyoMki jaise jJAna honepara jJAna hI huA mAlUma hotA hai| vaise krodhAdika nahIM mAlUma hote / jo krodhAdikakA pariNamana hai, vaha jJAnakA pariNamana nahIM hai, kyoMki krodhAdika honepara krodhAdika hue hI pratIta hote haiM, jJAna huA mAlUma nahIM hotA / isa prakAra krodhAdika zrIra jJAna ina donoMke nizcayase ekavastupanA nahIM hai | ataH mrAtmA aura zrAvakA bheda dekhanese jisa samaya yaha AtmA bheda jAnatA hai, usa samaya isake anAdi * kAlase utpanna huI parameM kartAkarma kI pravRtti nivRtta ho jAtI haiM / praura usakI nivRtti honepara jJAnake nimittase hone vAlA pudgaladravya karmakA bandha bhI nivRtta ho jAtA hai / aisA honepara jJAnamAtra se hI baMdhakA nirodha siddha hotA hai / bhAvArtha - krodhAdika aura jJAna pRthak-pRthak vastu haiM / jJAnameM krodhAdika nahIM haiM, krodhAdikameM jJAna nahIM hai / isa prakAra jJAnase hI baMdhakA. nirodha hotA hai / prasaMgavivaraNa -- zranantarapUrva gAthAyugala meM batAyA thA ki ajJAnase jIvakI parabhAva meM kartRkarmapravRtti hotI hai aura isa pravRttise karmasaMcaya hotA hai jo saMsAraklezako mUla hai| isa
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra krodhAdibhavane krodhAdayo bhavaMto vibhAvyate na tathA jJAnamapi ityAtmanaH krodhAdInAM ca na khalve. kavastutvaM ityevamAtmAtmAsrayovizeSadarzanena yadA bhedaM jAnAti tadAsyAnAdirapyajJAnajA kartRkarmapravRttinivarttate tannivRttAvajJAnanimittaM pudgaladravya karmabaMdhogi nivartate / tathA sati jJAnamAzrAdeva baMdhanirodhaH siddhyet / / 71 / / anena-tRtIyA eka0 / jIvena-tRtIyA ekavacana / Atmana:-bAThI eka0 / AtravANa:-pAThI bahuvacana / caavyaya / tathA avyaya / eba-avyaya / jJAna prathamA ekavacana kRdanta priyA / bhavati-vartamAna laT anya puruSa eka0 / vizeSAntara-prathamA eka0 / tu-avyaya / tadA-adhyaya / na-adhyaya / badhaHprayA eka0 / tasya-pAThI ekavacana / / 71 / / / carcAko sunakara yaha jAnanekI utsukatA honA prAkRtika hai ki phira jIvakI isa kartRkarmapravRttiko nivRtti kaba aura kaise hogI, isI jijJAsAkA isameM samAdhAna kiyA gayA hai| tathyaprakAza- (1) vastutaH vastu svasvabhAyamAtra hai / (2) podgalika krodhaprakRti meM krodhavipAka honA upAdAnatayA parabhAva hai / (3) krodha prakRtivipAkakA nimitta pAkara upayoga meM pratiphalita krodha aupAdhika parabhAva hai / (4) yahA~ bhAvake paricayase sva-parakA nirNaya kiyA gayA hai / (5) jJAnabhAvameM krodhabhAva nahIM hai, krodhabhAvameM jJAnabhAva nahIM hai / (6) jJAna prAtmA hai, krodha prAsrava hai / (7) prAtmA aura prAsravameM ekatvabuddhi honA prajJAna hai / (8) apane prAtmAko stra aura prAstrabako para jAna lenA bhedajJAna hai / (6) prAtmA aura pAtrabameM bheda jAnakara AtmAbhimukhatAko bhAvanA sahita AtmAkA jAnanA jJAna hai / (10) jJAna hone para jJAnakI sthiratAdi mAphika karmabandhakA nirodha ho jAtA hai / siddhAnta-(1) vastu svasvabhAvamAtra hai / (2) pudgalakarmakA vipAka pudgala karmameM hI hai / (3) karmavipAkake pratiphalanakI azuddhatA jIvameM hai / (4) prAtmAko karmAsravamaya samajhanA ajJAna hai / (5) aAtmAko vibhAva prAsravamaya samajhanA ajJAna hai| dRSTi - 1- zuddhanaya (46) / 2- azuddha nizcayanaya (47) / 3- upAdhisApekSa azuddha dravyAthikanaya (24) / 4- ekajAtidravye anyajAtiparyAyopacAraka asadbhUta vyavahAra (113) / 5- svajAtidravye svajAtiparyAyopacAraka prasadbhUta vyavahAra (114) / prayoga---apaneko sahaja jJAnasvabhAvamAtra nirakhate hue naimittika vikAroMkI upekSA karake apaneko jJAna mAtra anubhavanekA udyama karanA / 171 / / / aba pUchate hai ki jJAnamAtrameM ho baMdhakA nirodha kaise hai ? usakA uttara kahate haiM[prAsrayANAM ca] AsravoMke [azucitvaM] prazucipaneko [ca viparItabhAvaM] aura viparItapaneko [ca duHkhasya kAraNAni iti] ' tathA ye duHkhake kAraNa haiM, isa tathyako [jAtyA] jAnakara
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 jIvAjIvAdhikAraH kathaM jJAnamAtrAdeva baMdhanirodha iti cet NAdUNa pAsavANaM asucittaM ca vibarIyabhAvaM c| dukkhassa kAraNaM ti ya tado NiyattiM kuNadi jIvo // 72 // prazuci viparIta prAsrava, dukhake kAraNa hai jAnakara jJAnI / krodhAdi prAstrayoMse, svayaM sahaja pRthaka ho jAtA // 72 // jJAtvA ASabANAmazucitvaM ca viparItabhAvaM ca / duHkhasya kAraNAnIti ca tato nivRtti karoti jIkaH / jale jaMbAlavatkanuSatvenopalabhyamAnatvAdazucayaH khalvAlavAH bhagavAnAtmA tu nityamevAtinirmalacinmAtratvenopalabhakatvAdatyaMta zucireva jaDasvabhAvatve sati paracetyatvAdanyasvabhAvAH khalvAnavAH bhagavAnAtmA tu nityameva vijJAnaghanasvabhAvatve sati svayaM cetakatvAdananyasvabhAva eva / prAkUlatvotpAdakatvAd duHkhasya kAraNAni khalmAsravAH bhagavAnAtmA tu nityamevAnAkula nAmasaMjha--Asrava, asucitta, ca, vivarIyabhAva, ca, dukkha, kAraNa, iti, ya, tado, Niyatti, jIva / bhAtusaMza-A-sava sravaNe mato, kuNa karaNe / prAtipadika--Asrava, azucitva, ca, viparItabhAva, ca, duHkha, [IvaH] yaha joka [tato nivRtti] usase nivRtti [karoti karatA hai| tAtparya - prAsravoMkI malinatA, viparItatA va duHkhakAraNatAko jAnakara yaha jIva pAsavoMse haTa jAtA hai| TokArtha-jaise jalameM sevAla malina honese jalako mailA dikhalAtI hai, usI prakAra ye prAsrava bhI kaluSatAse prApyamAna haiM; ataH malina haiM, kintu bhagavAna (jJAnasvarUpa) prAtmA sadA ati nirmala caitanyamAtrapanese usakA upalaMbhaka hai, isa kAraNa atyaMta pavitra hI hai / prAsrava jahasvabhAva honese parase jAnane yogya haiM arthAta jo jar3a hotA hai, vaha apaneko tathA parako nahIM jAnatA, usako dUsarA hI jAnatA hai, ata: prAsrava anyasvabhAva hai aura prAtmA sadA ho vijJAnaghanasvabhAva hai, isaliye pApa jJAtA hai, jJAnase ananyasvabhAva hai / prAsrava duHkhake kAraNabhUta honese prAtmAko prAkulatAke upajAne vAle haiM aura bhagavAn prAtmA sadA hI nirAkula sva. bhAva hai, isa kAraNa kisIkA na to kArya hai aura na kisIkA kAraNa hai, isaliye duHkhakA kAraNa hI nahIM hai / isa prakAra prAtmA aura prAsravoMkA antara dikhane se jisa samaya bheda jAna liyA, usI samaya vaha ina krodhAdika bhAsravoMse nivRtta ho jAtA hai / kyoMki unase jaba taka nivRtta nahIM hotA, taba taka usa prAtmAke pAramArthika saccI bhedajJAnakI siddhi nahIM hotii| isaliye yaha siddha huA ki krodhAdika prAstravoMkI nivRttike avinAbhAvI jJAnase ajJAnajanya paugalika karmabaMdhakA nirodha hotA hai / aura kyA ? dekhiye prAtmA aura prAstravakA jo yaha
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 samayasAra svasvabhAvenAkAryakAraNatvAd duHkhasyAkAraNameva / ityevaM vizeSadarzanena yadaivAyamAtmAsravayorbhedaM jAnAti tadaiva krodhAdibhya prAstravebhyo nivartate / tebhyo'nivartamAnasya pAramArthikatadbhedajJAnA. siddheH / tataH krodhAdyAsravanivRttyavinAbhAvino jJAnamAtrAdevAjJAnasya paudgalikasya karmaNo baMdhanirodhaH siddhayet / kiMca yadidamAtmAstratrayorbhedajJAnaM tatkimajJAnaM kiMvA jJAnaM ? yadyajJAna tadA tadabhedajJAnAnna tasya vizeSaH / jAnaM cet kimAnaveSa bhavanaM ki vAsadebhyo nivattaM ? aAstrakAraNa, iti, ca, tataH, nivRtti, jIva / mUladhAtu--- jJA avabodhane, A-stra, gatau, a-zucya abhiSace, ni-vatu / bAraNe divAdi, DukRtra karaNe / parivaraNa--zAtvA-asamAptikI kriyA / AsavANAM--paSThI bahu0 / azu- | bhedajJAna hai vaha ajJAna hai ki jJAna ? yadi ajJAna hai to prAsabase abhedajJAna honese usakA koI / antara na humA, tathA yadi vaha jJAna hai to prAsravoM meM pravRttirUpa hai yA unase nivRttirUpa hai ? yadi aAmna voMmeM pravartatA hai to vaha zAna AtravoMse abhedarUpa ajJAna hI hai isase bhI koI vize. patA na huI aura yadi yaha jJAna prAsravoMse nivRttirUpa hai to jJAnase hI baMdha kA nirodha kyoM nahIM kaha sakate ? siddha huA hI kaha sakate haiN| aisA siddha honepara ajJAna ke aMza niyAnayakA khaNDana huyA / tathA jo prAtmA aura prAsratroMkA bhedajJAna hai vaha bhI prAsravoMse nivRtta na hayA to vaha jJAna hI nahIM hai, aisA kahanese jJAna ke aMzarUpa jJAnanayakA nirAkaraNa hyaa| bhAvArtha-prAsrava azuci haiM, jar3a haiM, duHkhake kAraNa haiM, aura prAtmA pavitra hai, jJAtA hai, sukha svarUpa hai / isa prakAra donoMko lakSaNabhedase bhinna jAnakara AtmA pAnavoMse nivRtta hotA hai aura usake karmakA baMdha nahIM hotA / yadi aisA jAnanese bhI koI nivRtta na ho to vaha jJAna hI nahIM hai, prajJAna hI haiN| prazna-aviratasamyagdRSTike mithyAtva aura anannAnubaMdhI prakRtiyoMkA to prAsrava nahIM hotA, parantu anya prakRtiyoMkA to prAstrava va bandha hotA hai, vaha jJAnI hai yA ajJAnI ? samAdhAna ----samyagdRSTike prakRtiyoMkA jo baMdha hotA hai, vaha abhiprAyapUrvaka nahIM hai, samyagdRSTi hone ke pazcAt paradravyake svAmitvakA abhAva hai| isa kAraNa jaba taka isake cAritramohakA udaya hai taba taka usake udayake anusAra prAnaba baMdha hote haiM, usakA svAmitva nahIM hai / vaha abhiprAyameM nivRtta honA hI cAhatA hai, isalie jJAnI hI kahA jAtA hai / mithyAtvasambandhI bandha hI anaMta saMsArakA kAraNa hai, yahI yahA~ pradhAnatAse vivakSita hai / jo aviratAdikase bandha hotA hai, baha alpasthiti anubhAgarUpa hai, dIrgha saMsArakA kAraNa nahIM hai, isalie pradhAna nahIM ginA jaataa| jJAna baMdhakA kAraNa nahIM hai / jaba taka jJAnameM mithyAsvakA udaya thA taba taka ajJAna kahalAtA thA, mithyAtva cale jAneke bAda prajJAna nahIM, jJAna hI hai / isameM jo kucha cAritramoha sambandhI vikAra hai, usakA svAmI jJAnI nahIM banatA; isI kAraNa jJAnIke baMdha nahIM hai| vikAra bandharUpa hai, vaha bandhakI paddhatimeM hai, jJAna kI paddhatimeM
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ kata karmAdhikAra veSu pravRttaM cettadapi tadabhedajJAnAla tasya vizeSaH / prAsravebhyo nivRttaM cetahi kathaM na jJAnAdeva baMdhanirodhaH iti nirasto'jJAnAMzaH kriyAnayaH / yattvAtmAravayorbhedajJAnamapi nAsravebhyo nivRttaM citvaM-dvitIyA ekavadana / ca-avyaya / viparItabhAvaM-dvitIyA eka0 / duHkhasya-SaSThI eka0 / kAraNaMdvitIyA ekavacana athavA ukta tInoM prathamA vibhakti ekavacana / iti-avyaya / ta-avyaya / tataH-avyaya nahIM hai| aba yahI kalazarUpa kAvya meM kahate haiM--'parapariNati' ityAdi / artha-gharapariNatiko chor3atA huA, bhedake kathanoMko tor3atA huprA yaha prakhaNDa tathA atyanta pracaNDa jJAna yahA~ udita hanA hai / aho aise jJAna meM paradravyaviSayaka tathA vikAraviSayaka kartAkarmapravRttikA avakAza kaise ho sakatA hai tathA paudgalika karmabandha bhI kaise ho sakatA hai ? bhAvArtha-karmabandha to ajJAnase hue kartAkarmakI pravRttise thA / aba jaba bhedabhAvako aura parapariNatiko dUra kara ekAkAra jJAna prakaTa hunA taba bhedarUpa kArakakI pravRtti miTa gaI, phira kaise bandha ho sakatA hai ? nahIM ho sktaa|| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva mAthAmeM batAyA gayA thA ki jisa samaya AtmA aura pAsavameM bhedajJAna ho jAtA hai, to aise jJAnamAtrase usa samaya bandhakA nirodha ho jAtA hai / so yahA~ yaha jijJAsA honA prAkRtika hai ki jJAnamAtrase ho baMdhanirodha kase ho jAtA hai, isa jijJAsAkA samAdhAna isa gAthAmeM diyA gayA hai| tathyaprakAza----1-prAtmA aura prAstravameM pAramArthika bhedajJAna honepara jJAnIkA upayoga krodhAdika prAsravoMse haTa jAtA hai / 2- prAsravoMmeM (rAgAdika bhAvoMmeM) malInatA honese apavitratA hai, kintu bhagavAna prAtmAmeM sahaja zuddha avikAra nirmala cetanA honese paripUrNa pavitratA hai / 3- bhagavAna prAtmA to svayaM jJAnadhana hone ke kAraNa svayaM jJAtA honese ananyasvabhAva hai caitanyasvabhAvamaya hai, kintu prAsraba jar3asvabhAva hai aura parake dvArA (jIvake dvArA) jJeya haiM ataH anyasvabhAva haiM / 4- prAstrava to prAkulatAke utpAdaka honese duHkhake kAraNa haiM, kintu bhagavAna mAtmA anAmulasvabhAva honese jAnanake sivAya anya kucha kArya nahIM karanese duHkhakA akAraNa hai| 5-prAsrava saura AtmAmeM bhedajJAna honA prAsravanivRttikA avinAbhAvI hai, ata: aise jJAnamAtrame ajJAnajanya paudgalika karmake bandhakA nirodha ho jAtA hai / 6-jahA~ parapariNati haTa rahI ho, bhedavAdanahIM ho, akhaMDa jJAnasvabhAva upayogameM udita ho vahA~ kartAkarmapravRtti nahIM ho sakatI aura prata eva paudgalika karmabaMdha bhI nahIM hotaa| siddhAnta-upayogakI AtmAke prati abhimukhatA paudgalika * karmabandha nirodhakA nimitta hai / 2-jIvakrodha ba ajIvakrodhameM bhinna-bhinna dravyAzrayatA hai, usameM sambandha mAnanA
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 samayasAra bhavati tajjJAnameva na avatIti jJAnAMzo jJAnanayopi nirastaH / paraparaNatimujjhat khaMDayabhedavAdAnidamuditamakhaMDaM jJAnamuccaMDamuccaiH / nanu kathamavakAzaH kartRkarmapravRtteriha bhavati kathaM vA paudgalaH karmabaMdhaH / / 45|| / / 72 // paMcamyAM tasal / nivRtti-dvitIyA eka0 / karoti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / jIvaH-prathamA ekavacana kartA / / 72 / / upacAra hai| dRSTi- 1- zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyArthi kanaya (24 ba) / 2. ekajAtiparyAya anyajAtiparyAyopacAraka prasadbhUta vyavahAra (107) / prayoga-vikAra bhAvoMko azuci, viparIta ba duHkhakAraNa jAnakara unase upekSA karake apane pavitra zAntidhAma AtmAmeM upayogako ramAnekA pauruSa karanA / / 72 / / aba jijJAsA hotI hai ki prAsravoMse kisa taraha nivRtti hotI hai ? usakA uttararUpa gAthA kahate haiM-- jJAnI vicAratA hai ki [khalu] nizcayataH [prahaM] maiM [ekaH] eka hUM [zuddhaH] zuddha hUM [nirmamataH] mamatArahita hUM [jJAnadarzanasamagraH] jJAna darzanase pUrNa hUM [tasmin sthitaH] aise svabhAvameM sthita [tazcitaH] usI caitanya anubhavameM lIna huA [etAna] ina [sarvAna] krodhAdika saba prAsravoMko [kSayaM] kSayako [nayAmi] prApta karAtA huuN| tAtparya--apaneko eka zuddha pravikAra jJAnadarzanadhana nirakhanese isI svabhAva meM prAtmA lona hotA hai aura taba prAsrava dUra ho jAte haiN| TokArtha- yaha maiM prAtmA pratyakSa akhaMDa, anaMta, caitanyamAtra jyotisvarUpa, anAdi, anaMta nitya udayarUpa, vijJAnadhana svabhAva rUpase to eka hUM aura samasta kartA, karma, karaNa, saMpradAna, apAdAna, adhikaraNasvarUpa jo kArakoMkA samUha usakI prakriyAse uttIrNa yAne dUravartI nirmala caitanya anubhUti mAtrarUpase zuddha hUM / tathA jinakA pudgaladravya svAmI hai aise krodhAdi bhAvoMko vizvarUpatA (samastarUpatA) ke svAmitvase sadA hI nahIM pariNamaneke kAraNa unase mamatArahita hUM / tathA vastukA svabhAva sAmAnyavizeSasvarUpa hai aura caitanyamAtra teja puMja bhI vastu hai, isa kAraNa sAmAnyavizeSasvarUpa jo jJAnadarzana unase pUrNa haiN| aisA AkAzAdi dravya kI taraha paramArthasvarUpa vastuvizeSa hUM / isa kAraNa maiM isI prAtmasvabhAvameM samasta paradravyase pravRttikI nivRtti karake nizcala sthita,hamA samasta paradravyake nimittase jo vizeSa rUpa caitanya meM caMcala kalloleM hotI thIM, unake nirodhase isa caitanyasvarUpako hI anubhava karatA huaA apane hI ajJAnase prAtmAmeM utpanna hote hue krodhAdika bhAvoMkA kSaya karatA hUM aisA prAtmAmeM nizcaya kara tathA jaise bahuta kAlakA grahaNa kiyA jo jahAja thA, use jisane chor3a diyA hai,
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra 153 kena vidhinAyamAtravebhyo nivartata iti cet - ahamikko khalu suddho Nimmamayo nnaanndNsnnsmggo| tami Thio taccitto sabve ee khayaM Nomi // 73 // maiM eka zuddha kevala, nirmamata suyukta jJAnadarzanase / isameM lIna humA saba, pAtraya prakSINa karatA hU~ // 73 // ahamekaH khalu zuddhaH nirmamataH jJAnadarzanasamagraH / tasmina sthitastaccittaH sanitAna kSayaM nayAmi // 73 // ahamayamAtmA pratyakSamakSuNNamanaMtaM cinmAtra jyotiranAdyanaMtanityoditavijJAnaghanasvabhAvabhAvatvAdekaH / sakalakArakacakraprakriyottIrNanirmalAnubhUtimAtratvAcchuddhaH / pudagalasvAmikasya krodhAdibhAvavaizyarUpasya svasya svAmitvena nityamevApariNamanAnimamataH / cinmAtrasya mahaso vastusvabhAvata eva sAmAnyavizeSAbhyA sakalatvAd jJAnadarzanasamagnaH / gaganAdivatpAramAdhiko vastuvizeSosmi tadahamadhunAsminnevAlamani nikhilaparadradhyapravRttinivRtyA nizcalamavatiSThamAnaH nAmasaMjJa-amha, ikka, khalu, suddha, NimmamA gANadasaNasamagga, ta, ThiA, taccitta, sanca, eta, khaya / dhAtusaMja- TThA gati nivRttI, vikha kSaye, ne prApaNe / prAtipadika-aramada, eka, khalu, zuddha, nirmamata, jJAnadarzanasamagra tata. sthita, taccitta, sarva etata, kSaya / maladhAta zuzca zauce divAdi athavA zandha zanI bhvAdi, SThA gatinivRttI, citI saMjJAne bhvAdi, cita saMcatane curAdi, kSi kSaye, gotra prApaNe bhvAdi / pada. aise samudra ke bhaMvarakI taraha zIdhra ho dUra kiye haiM samasta vikalpa jisane, aisA nivikalpa, pracalita, nirmala pAtmAkA avalaMbana karatA yA vijJAnadhanabhUta yaha AtmA prAsravoMse nivRtta hotA hai| bhAvArtha---zuddhanayase jJAnIne prAtmAkA aisA nizcaya kiyA ki maiM eka hU~, zuddha hUM, paradradhyake prati mamatArahita hUM, jJAna darzanase pUrNa vastu hUM, so jaba aise apane svarUpa meM sthita honese jJAnI usIkA anubhava rUpa ho, taba krodhAdika prAstrava kSayako prApta hote haiN| jaise samudrako bhaMvarane bahuta kAlase jahAjako pakar3a rakkhA thA, pIche kisI kAlameM bhevara palaTatI hai taba vaha jahAjako chor3a detI hai, usI prakAra prAtmA vikalpoMko bhaMvarako upazAnta karatA hamA prAsravoMko chor3a detA hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM yaha batAyA gayA thA ki jJAnamAtrase hI bandha. nirodha hotA hai / so isa sambandhameM yaha jijJAsA honA prAkRtika hai ki vaha vidhi kyA hai ki jisase yaha jJAtA prAsravoMse haTa jAye / isI jijJAsAkA samAdhAna isa gAthAmeM hai / tathyaprakAza - (1) pratyeka prAtamA apane pApa sahaja prakhaNDa avinAzo cinmAtra jyotisvarUpa hai / (2) pratyeka prAtmA sahaja trikAla jJAnaghanasvabhAva hai / (3) pratyeka pAtmA
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 samayasAra sakalaparadravyanimittaka vizeSa cetana caMcalakallola nirodhene mameva cetayamAnaH svAjJAnenAtmanyutplavamAnAnetAn bhAvAnakhilAneva kSayayAmItyAtmani nizcitya cirasaMgRhItamuktapotapAtraH samudrAvartta ddava jhagityaivodvAMta samasta vikalpo'kalpita macalitamamalamAtmAnamAlaMbamAno vijJAnaghanabhUtaH khalyayamAtmAsravebhyo nivarttate // 73 // vivaraNa--- ahaM - prathamA eka. kartR vizeSaNa / zuddhaH prathamA eka kartR vizeSaNa | nirmamataH prathamA eka. kartRvizeSaNa / jJAnadarzanasamagraH - prathamA eka0 / tasmin saptamI eka0 | sthitaH prathamA eka0 kartRvizeSaNa ! taccittaH prathamA eka0 kartuM vizeSaNa / sarvAn dvitIyA bahuvacana / kSayaM dvitIyA eka nayAmi vartamAna laT anya puruSa eka kriyA // 73 // sahaja gravikAra kevala caitanyAnubhavamAtra hai / ( 4 ) pratyeka zrAtmA aupAdhika bhAvoMse vivikta sahaja svasatvamAtra hai / ( 5 ) samasta paradravyabhAvoMmeM kI pravRtti haTAkara pAramArthika sahaja hameM Thaharane vAlA gAnA AtmA zrasravoMse alaga ho jAtA hai / siddhAnta - - ( 1 ) zrAtmA sahaja prakhaNDa cijjyotisvarUpa hai / (2) zrAtmA sahaja vijJAnaghanasvabhAva hai / ( 3 ) Atmadravya sahaja svasattvamAtra hai / ( 4 ) sahajazuddhAtmabhAvanA ke pratApase zrAvanirodha ho jAtA hai / dRSTi - 1 - paramazuddhanizcayanaya (44) / naya ( 23 ) / 3 - utpAdavyayagaura sattA grAhaka zuddha sApekSa zuddha dravyArthikanaya ( 24ba ) | prayoga -- apaneko avikArasvabhAva cinmAtra kevala nirakhakara apane meM magna hone kA poruSa karanA || 73 // Age pUchate haiM ki jJAna honekA aura prAtravoMko nivRttikA samAna kAla kaise hai ? usakA uttararUpa gAthA kahate haiM - [ ete ] ye prasrava [ jIvanibaddhAH ] jIvake sAtha nibaddha haiM [zravAH ] dhruva haiM [ tathA ] tathA [ zranitthA: ] zranitya hai [ca] aura haiM [ duHkhAni ] duHkharUpa haiM [ca] zrIra [duHkhaphalAH ] duHkhaphala vAle haiM jAnakara jJAnI puruSa [tebhyaH ] unase [ nivartate ] alaga ho jAtA hai / [prazararaNA: ] prazaraNa [ iti jJAtvA ] aisA tAtparya - AsravoMkI prasAratA jAnakara jJAnI AsravoMse haTa jAtA hai / TIkArthala -lAkha aura vRkSa ina donoMkI taraha badhya ghAtaka svabhAvarUpa honese prAva jIvake sAtha nibaddha haiM, so ve aviruddhasvabhAvapanekA abhAva honeke kAraNa arthAt jIvaguNake ghAtakarUpa viruddha svabhAva vAle honeke kAraNa jIva ho nahIM haiM / prAtrava to mRgoke vegakI taraha bar3hane vAle va phira ghaTane vAle honeke ve kAraNa zrava haiM, kintu jIva caitanyaM bhAvamAtra hai so 2- * bhedakalpanAnirapekSa zuddha dravyArthikadravyAdhikanaya (22) / 4 - zuddhabhAvanA
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra kathaM jhAnAstravanivRttyoH nArAkAlatvamiti -- jIvaNibaddhA ee adhuva aNiccA tahA asaraNA ya / dukkhA dukkhaphalAtti ya NAdUrNa Nivattae tehiM // 74 // pradhaba anitya prazaraNa, upAdhibhava ye vicitra duHkhmii| duHkhaphala jAni prAstrava se praba vinivRtta hotA hai // 7 // jAvanibaddhA ete adhruvA anityAstathA azaraNAzca / duHkhAni duHkhaphalA iti ca jJAtvA nivarttate tebhyaH / jatupAdapavadbadhyaghAtakasvabhAvatvAjjIvanibaddhAH khalvAsravAH, na punaraviruddhasvabhAvatvAbhAvAjjova eva / apasmArarayavaImAnahIyamAnatvAdadhra vAH khalbAsravAH dhruvazcinmAtro jova eva / zItadAhajvarAvezavat krameNojjaMbhamAraNatvAdanityAH khalvAsravAH, nityo vijJAnaghanasva. bhAvo jIva eva / bIjanirmokSakSaNakSIyamANadAruNasmarasaMskAravat trAtumazakyatvAdazaraNAH ___nAmasaMjJa---jIvaNibaddha, eta, adhruva, aNizca, tahA, asaraNa, ya, duvakha, dukkhaphala, itti, ya, t| dhAtusaMjJa-baMdha baMdhane, jANa avabodhane, ni-vatta vrttne| prAtipadika-jIvanibaddha, etat, adhruva, anitya, dhra ba hai / prAsrava to zItadAhajvarake svabhAvakI taraha kamase utpanna hote haiM isaliye anitya haiM aura jIva vijJAnaghana svabhAva hai isa kAraNa nitya hai / pAstrava azaraNa haiM, jaise kAma sevana meM vIrya chUTatA hai, usa samaya atyaMta kAmakA saMskAra kSINa ho jAtA hai, kisIse nahIM rokA jAtA, usI prakAra udayakAla pAneke bAda Asrava jhar3a jAte haiM, roke nahIM jA sakate, isaliye prazarae haiM, aura jIva apanI svAbhAvika citzakti rUpase Apa hI rakSArUpa hai, isaliye zaraNasahita hai / prAsrava sadA hI pAkulita svabhAvako liye hue haiM, isaliye duHkharUpa haiM, aura jIva sadA hI nirAkula svabhAva rUpa hai, isa kAraNa praduHkharUpa hai| prAsrava prAgAmo kAlameM bhAkulatAke utpanna karAne vAle pudgala pariNAmameM kAraNa haiM, isaliye ve duHkhaphala svarUpa haiM aura jIva samasta hI pudgalapariNAmakA kAraNa nahIM haiM isaliye duHkha phalasvarUpa nahIM hai / aisA mAnavoMkA aura jIvakA bhedajJAna honese jisake karmakA udaya zithila ho gayA hai aisA yaha aAtmA jaise dizA bAdaloMkI racanAke prabhAva honese nirmala ho jAtI hai usa bhA~ti pramayadi vistRta tathA svabhAvase hI prakAzamAna huI cicchakti rUpase jaisA jaisA vijJAnaghana svabhAva hotA hai vaisA vaisA pAsavoMse nivRtta hotA jAtA hai tathA jaisA jaisA prAstravoMse nivRtta hotA jAtA hai vaisA vaisA vijJAnaghanasvabhAva hotA jAtA hai / so utanA vijJAnaghanasvabhAva hotA hai jitanA ki prAstravoMse samyaka nivRtta hotA hai| tathA utanA prAsravoMse samyak nivRtta hotA hai, jitanA ki samyak vijJAnadhanasvabhAva hotA hai| isa prakAra jJAna aura prAsravako
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 samayasAra svasvAsravAH, sAragAH svayaM guptaH sahajacicchaktirjIva eva / nityamevA kulasvabhAvatvAd duHkhAni khalvAsravAH, aduHkhaM nityamevAnAkulasvabhAvo jIva eva / prAyatyAmAkulatvotpAdakasya pudgalapariNAmasya hetutvAd duHkhaphalAH khalvAsravAH aduHkhaphala: sakalasyApi pudgala pariNAmasyAhetuvyAjjIva eva / iti vikalpAnaMtarameva zithilitakarmavipAko vighaTitaghanaughaghaTano digAbhoga iva nirargalaprasaraH sahajavijRmbhamA cicchaktitayA yathA yathA vijJAnaghanasvabhAvo bhavati tathA tathAsravebhyo nivartate / yathA yathAsravebhyazca nivartane tathA tathA vijJAnaghanasvabhAvo bhavatIti / tAvadvijJAnaghanasvabhAvo bhavati yAvatsamyagAsravebhyo nivartate / tAvadAtravebhyazca nivarttate yAva tathA, azaraNa, ca, duHkha duHkhaphala, iti, ca, tt| mUladhAtu-jIva prANadhAraNe, nibandha bandhane, dhru sthairye bhvAdi dhru dhruva gatisthairyayoH tudAdi, ni-vRtu vartane bhvAdi / pavabibaraNa jIvanibaddhAH prathamA bahuvacana / nivRtti ke samakAlatA hai / bhAvArtha - AtmasvarUpa aura zropAdhika zrAsravameM bheda jAna leneke bAda jitanA aMza jisa-jisa prakAra AsravoMse nivRtta hotA hai usa usa prakAra utanA aMza vijJAnaghanasvabhAva hotA jAtA hai / isa hI prakriyAmeM to guNasthAna UMce-UMce hote jAte haiM / aura jaba samasta zrAvase nivRtta ho jAtA hai, taba sampUrNa vijJAnaghanasvabhAva zrAtmA hotA hai / isa prakAra raast nivRttikA aura jJAna ke honekA eka kAla jAnanA cAhiye / prasaMgavivaraNa -- zranantarapUrva gAthAmeM yaha saMketa diyA gayA hai ki zrAtmasvabhAva athavA zrAtmA tathA zrAsrava meM bhedajJAna honepara jJAnaghanabhUta hotA huA grAtmA prAsravase nivRtta ho jAtA hai / so jaba isI sambandha meM yaha jijJAsA huI ki jJAna aura prAtravanivRttikA kAla vahI eka arthAt samAja kaise hai, isa jijJAsAkA samAdhAna isa gAthAmeM diyA hai / tathyaprakAza - 1 - jIva meM pratiphalita grAstrava badhyaghAtakasvabhAva honese jIvanibaddha kahalAte haiM, kintu jIvakA svabhAva modaka hai, ghAtaka nahIM / 2- pratIva kSaNikatvakI (samayasamaya meM naSTa honekI) apekSA tratrako pranava kahA gayA hai, kintu jIva zAzvata ekasvarUpa 1 3 - hRdyasthake anubhavanakI apekSA jAtyA kucha Thahare rahanepara bhI begakI ghaTA bar3hI honese utanI bhI kramase sthiratA na honese zrAsravako anitya kahA gayA hai, kintu jIvasvabhAva samAna sthira hai / 4 - koI bhI vibhAva hote ho dUsare kSaNa bhI ataH zrava azaraNa hai, kintu jIva sadA svayaM svayaM meM hai, ataH zaraNa hai / 5- krodhAdi zrAva kA svarUpa hI duHkharUpa hai, jIvakA svarUpa zrAnandamaya hai / 6- zrAsravase naye karma baMdhate jinake udayase bhAge bhI duHkha milegA ataH zrAlava duHkhaphala vAlA hai, kintu jIva zrAnandamaya hai usase sadaiva Ananda hI prakaTa hogA / 7 - jIvasvabhAva va prAsrava meM yathArthatayA bhedavijJAna hote hI upayoga meM karmarasa haTatA hai aura svabhAvakA vikAsa hotA hai| - jJAnavikAsa va Asrava nahIM raha pAtA hai, naSTa ho jAtA hai
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra samyagvijJAnaghanasvabhAvo bhavatIti jJAnAsabanivRttyoH samakAlatvaM / ityevaM viricayya saMprati paradravyAnivRtti parAM, svaM vijJAna ghana svabhAvamabhayAdAstighnubAnaH paraM / ajJAnotiyatakartRkarmakala. nAt klezAntivRttaH svayaM, jJAnIbhUta itazcakAsti jagataH sAkSI purANaH pumAn / / 48 / / / / 74 / / ete-prathamA bahu0 / avA:-prathamA bahu0 / anityA:-prathamA bahu0 / tathA-avyaya / azaraNA:-prathamA baha0 / ca-avyaya / duHkhAH-prathamA bahu0 / duHkhaphalA:-prathamA bahu0 / iti-avyaya / jJAtvA-asamAptikI kriyA kRdanta / nivartate vartamAna laT anya puSa ekavacana kriyA! tebhyaH-paMcamI bahuvacana / / 74 / / nivRtti ina donoM meM paraspara donoM orase sAdhyasAdhakabhAva hai / 6- jJAnavikAsa taba taka bar3hatA rahatA hai jaba taka pUrNa prAsravanivRtti ho jAya / 10- prAstravanivRtti taba taka hotI calI jAtI hai jaba taka pUrNa jJAnasvabhAva prakaTa ho jAya / siddhAnta-1-krodhAdi yAtrava karmavipAkodaya honepara jIvameM nibaddha honese jIvasvabhAvase viruddhasvabhAva haiN| 2-- kSaNika karmavipAkodaya hone para hue jIvavibhAva azaraNa haiM ve eka kSaNase adhika Thahara nahIM sakate / 3-bhedajJAnAtizayase karmatva kSINa hotA hai / 4- karmasva vighaTanase aAtmAkI svacchatAkA prasAra hotA hai / dRSTi-- --- upAdhisApekSa prazuddha dravyAthikanaya (53) / 2- azuddha sUkSmaRjusUtranaya nAmaka paryAyAdhikanaya (34) 1 3- zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyAthikanaya (24b)| 4- upAdhyabhAvApekSa zuddha dravyAdhikanaya (24 a)| prayoga-viSaya kaSAyabhAvoMko adhra va, azaraNa, duHkharUpa va duHkha phala vAle nirasa kara unase upayogamukha mor3akara avikAra aAtmasvarUpameM vizrAma karanA cAhiye / / 74 / / aba isI artha tathA Ageke kathanakI sUcanArUpa kAvya kahate haiM-ityevaM ityAdi / artha-pahale kahI huI rItise paradravyase utkRSTa saba prakAra nivRtti kara aura vijJAnadhana svabhAvarUpa kevala apane prAtyAko niHzaMka prAstikyabhAvarUpa sthirIbhUta karatA huA ajJAnase huI kartA-karmako pravRttike abhyAsase hue klezoMse nivRtta huprA sva jJAnasvarUpa hotA huA jagatakA sAkSI purANa puruSa (prAtmA) aba yahA~se prakAzamAna hotA hai / / yahA~ jijJAsA hotI ki koI prAtmA jJAnI huA yaha kaise pahacAnA jA sakatA hai ? usakA uttararUpa gAthA kahate haiM:--[yaH] jo [prAtmA] jIva [ena] isa [karmaNaH pariNAma ca] karmake pariNAmako [ca tathaiva ] aura usI bhAMti [nokarmaNaH pariNAmaM] nokarmake pariNAmako [na karoti] nahIM karatA hai, paraMtu [jAnAti] jAnatA hai [saH] vaha [jJAno] jJAnI [bhavati] hai| TokArtha-vastutaH prAtmA moha, rAga, dveSa, sukha duHkha prAdi svarUpase antaraMgameM utpatra
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 kayamAtmA jJAnIbhUto lakSyata iti cet - samayasAra kammarasa ya pariNAmaM Nokammassa ya taheva pariNAmaM / karei eyamAdA jo jAdi so havadi khAgI // 75 // karma tathA nokarmoM ke pariNAmako jIva nahiM karatA / yo satya mAnatA jo, yaha samyagdRSTi ho jJAnI / / 75 / / karmaNazca pariNAma nokarmaNazca tathaiva pariNAma / na karotyenamAtmA yo jAnAti sa bhavati jJAnI // 75 // yaH khalu moharAgadveSasukhaduHkhAdirUpeNAMta rutplavamAnaM karmaNaH pariNAma sparzarasagaMdhava - zabdabaMdha saMsthAna sthaulyasaukSmyAdirUpeNa bahirutplavamAnaM nokarmaNaH pariNAmaM ca samastamapi paramArthataH pudgala pariNAma pudgalayoreva ghaTamRttikayoriva vyApyavyApakabhAvasadbhAvAt galadravyeNa karjA svataMtra vyApakena svayaM vyApyamAnatvAtkarmatvena kriyamANaM pudgala pariNAmAtmanorghaTakuMbhakArayoriva vyApyavyApakabhAvAbhAvAt kartRkarmatvAsiddhI na nAma karotyAtmA / kiMtu paramArthataH nAmasaMjJa - kamma, ya, pariNAma, Nokamma ya, taha eva pariNAma, Na, eya, atta, ja, va, NaNi dhAtusaMjJa - kara karaNe, jANa avabodhane, hava sattAyAM / prAtipadika-karman ca, pariNAma, nokarman ca, hone vAle karmake pariNAmako aura sparza, rasa, gaMdha, varNa, zabda, baMdha, saMsthAna, sthaulya, sUkSma Adi rUpase bAhara utpanna hone vAle nokarmake pariNAmako nahIM karatA hai, kintu unake pariNa manoMke jJAnarUpase pariNamamAna apaneko ho jAnatA hai, aisA jo jAnatA hai vaha jJAnI hai / isakA vivaraNa isa prakAra hai-ye mohAdika ce sparzAdika pariNAma paramArthataH pudda galake hI haiM / so jaise ghar3eke aura miTTI ke vyApya vyApakabhAva ke. sadbhAvase kartA karmapatA hai, usI prakAra ve pudgaladravyase svataMtra vyApaka kartA hokara kiye gaye haiM aura ve zrApa aMtaraMga vyApya rUpa hokara vyApta haiM, isa kAraNa pudgalake karma haiM / paraMtu pudgalapariNAma aura AtmAkA ghaTa aura kumhArakI taraha vyApyavyApaka rUpa nahIM hai, isaliye kartAkatvakI prasiddhi hai / isI kAraNa karma va nokarmake pariNAmako zrAtmA nahIM karatA / kintu paramArthase pudgalapariNAma viSayaka jJAnakA aura pudgalakA ghaTa aura kumhArakI taraha vyApyavyApakabhAvakA prabhAva hai, ataH una donoMmeM kartA-karmatvako siddhi na honepara zrAtmapariNAmake aura zrAtmAke es mRtikAkI taraha vyApyavyApaka bhAvake sadbhAvase zrAtmadravya kartAne zrApa svataMtra vyApaka hokara jJAnanAmaka karma kiyA hai, isaliye vaha jJAna zrApa hI AtmAse vyApyarUpa hokara karmarUpa huA hai, isI kAraNa pudgala pariNAmaviSayaka jJAnako karma ( karmakAraka ) rUpase karate hue AmAko Apa jAnatA hai, aisA AtmA pudgalapariNAmarUpa karma nokarmase atyaMta bhinna jJAna
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra pudgalapariNAmajJAnapudgalayoghaMTakuMbhakAravavyApyavyApakabhAvAbhAvAt kartRkarmastrAsiddhAvAtmaparigAmAtmanoghaTa mRttikayoriva vyApcavyApakabhAvasadbhAvAdAtmadravyeNa kI svataMtravyApakena svayaM vyApyamAnatvAtpudgalapariNAmajJAnaM karmatvena kurvantamAtmAnaM jAnAti sotyaMtaviviktajJAnobhUto jJAnI syAt / na caivaM jJAtuH pudgalapariNAmo byAyaH pudgalAtmano yajJAyakasaMbaMdhavyavahAtathA, eva, pariNAma, na, etat, Atman, yat, tat, jJAnin / mUladhAtu--DukRJa karaNe, jJA avabodhane R yAdi, bhU sattAyAM / padavivaraNa --karmaNaH-paSTI ekavacana / ca-avyaya / pariNAma-dvitIyA ekA0 / nokarmaNaH-paSThI eka / ca-avyaya / tathA-avyaya / eva-avyaya / pariNAma-dvitIyA eka0 / na-avyaya / rUpa humA jJAnI hI hai, kartA nahIM hai / aisA honepara vAhI jJAtA puruSake pudgalapariNAma vyApyasvarUpa nahIM haiM kyoMki padgala aura AtmAkA jJeyajJAyaka saMbaMdha vyavahAramAtrase hotA hugrA bhI pudgalapariNAma nimittaka jJAna ho jJAtAke vyApya hai / isaliye vaha jJAna ho jJAtAkA karma hai| aba isI arthake samarthanakA kalazarUpa kAvya kahate haiM- vyAyya ityAdi / artha-vyApya vyApakatA tatsvarUpake hI hotI hai pratatsvarUpa meM nahIM hI hotI aura vyApya vyApakabhAvake saMbhava binA kartAkarmako sthiti kucha bhI nahIM hai aise udAra kalA aura paratalo mAmI bhUta karanekA svabhAva jisakA hai aise jJAnasvarUpa prakAzake bhArase ajJAnarUpa aMdhakArako bhedatA huA yaha prAtmA jJAnI hokara usa samaya kartRtvase rahita huA bhAsatA hai / bhAvArtha-jo saba avasthAnoM meM vyApta ho vaha to vyApaka hai aura jo avasthAke vizeSa haiM ve vyApya haiM / so dravya to vyApaka hai aura paryAya vyApya hai| so dravya paryAya abhedarUpa hI haiM 1 jo dravyakA prAtmA hai bahI paryAyakA AtmA hai, aisA vyApavyApaka bhAva tatsvarUpameM hI hotA hai, atatsvarUpa meM nahIM hotA / tathA vyApyavyApaka bhAvake binA kartA-karmabhAva nahIM hotaa| isa prakAra jo jAnatA hai vaha pudgalake aura AtmAke kartA-karmabhAvako nahIM karatA, tabhI jJAnI hotA hai aura kartA karmabhAvase rahita hokara jJAtA draSTA jagatakA sAkSIbhUta hotA hai| prasaMgabivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM kahA gayA thA ki jJAna hone aura prAstravAnivRtti honekA kAla eka kaise hai ? aba usI viSayameM jijJAsA ho rahI hai ki prAtmA jJAnI ho gayA yaha kaise pahicAnA jAye ? usIke samAdhAna meM isa gAthAkA avatAra huaA hai / tathyaprakAza-1-- karmameM jo moha rAga dveSa Adi prakRti va anubhAgakA baMdha huA thA vaha parimana karmakA upAdAnadRSTi se hai / 2- zarIrameM moTA patalA rUpa prAkAra prAdika jo pariNamana hai vaha pariNamana zarIrakA upAdAna dRSTi se hai / 3- padgalakA pariNamana (mohAdi) pudgalameM hI vyApya haiM ataH pudgalapariNAma (mohAdi) kA kartA pudgaladravya hI hai nizcayataH, prAtmA kartA nahIM / 4-mohAdika anubhAga pudgalakarmake. dvArA ho vyApya hotA hai ataH mohA
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. samayasAra ramAtra satyapi pudgalapariNAmanimittakasya jJAnasyaiva jJAturyApyatvAt / vyApyavyApakatA tadAsmani bhavennavAtadAtmanyapi, vyApyavyApakabhAvasaMbhavamRte kA kartRkarmasthitiH / ityuddAmavivekaghasmaramaho bhAreNa bhidastabho, zAnIbhUya tadA sa eSa lasitaH kartRtvazUnyaH pumAn / / 46 / / / / 75 // karoti-vartamAna laT anya puruSa eka0 / enaM-dvitIyA eka0 / AtmA-prathamA eka0 / yaH-prathamA ek0| jAnAti-vartamAna laT anya puruSa eka0 / sa:-prathamA eka0 / bhavati-vartamAna laT anya puruSa eka0 / jhAnI-prathamA ekavacana // 5 // dika pariNAma pudgalakarmakA kArya hai, prAtmAkA kArya nahIM / 5-pudgala pariNAma (mohAdika) prAtmAmeM pratiphalita hote haiM, jJeya hote haiM, isa kAraNa mohAdika pariNAmakA prAtmAke sAtha jJeya jJAyaka saMbaMdhakA vyavahAra hai / 6-pudgalapariNAmake zeya honepara prAramAkA karma pudgala pariNAmaviSayaka jJAna hai aura prAramA isa jJAnakA kartA hai, kyoMki taba prAtmAmeM vyApya vaha jJAna hI hai| 7- antavyApyavyApakabhAva tadAtmakameM hI humA karatA hai atadAtmakameM nhiiN| --aMtApyavyApakabhAvameM hI kartAkarmapanA hotA / 1-para va parabhAvoMse vivikta jJAnajyotirmaya sahaja antastatvakA prakAza jaganepara parakartRtvakA bhrama bhArAndhakAra naSTa hokara zAzvata alaukika sahaja mAnandakA lAbha hotA hai / siddhAnta-1-- moha rAga dveSAdi anubhAgakA prasphuTana karmakA pariNAma hai / - dRSTi gata dehAkAra prAdi dehakA pariNAma hai| 3- karmanokarmAdiviSayaka pratiphalanavikalpa jIvakA pariNAma hai / 4-jIvAjIvaviSayaka yathArthazAna jJAnIkA pariNAma hai| dRSTi-- 1- sabheda azuddhanizcayanaya (475) / 2- sabheda azuddhanizcayanaya (47n)| 3-- sabheda azuddhanizcayanaya (475) / 4- sabheda zuddhanizcayanaya (465) / prayoga-apaneko karma nokarma (deha) va pAzrayabhUta bAhya padArtha ina samasta paradravyoMke pariNa manase alaga jhAnamAtra nirakhanekA pauruSa karanA / / 7 / / praba jijJAsA hotI hai ki jo jIya pudgala karmako jAnatA hai, usakA pudgalake sAtha kartA-karmabhAva hai yA nahIM hai ? usakA uttara kahate haiM---[zAnI] jJAnI [anekavidha] aneka prakArake [pudgalakarma] pudgaladravyake paryAyarUpa karmoMko [jAnat api] jAnatA huaA bhI [khalu] nizcayase [paradravyaparyAye] paradravyake paryAyoMmeM [na parigamati na to pariNamita hotA hai na gahNAti] na grahaNa karatA hai [na uspadyate] aura na utpanna hotA hai / tAtparya--pudgalakarmase alaga hI rahatA humA AtmA pudgalakarmaviSayaka jJAna hI karatA hai, ataH pudgalakamaMke sAtha prAtmAkA kartA-karmabhAva nahIM hai| * TokArtha-cUMki prApya, vikArya, nivartya aise vyApyalakSaNa vAle pudgala pariNAmako,
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartR karmAdhikAra pugalakarma jAnato jIvasya saha pudgalena kartRkarmamAvaH kiM bhavati kiM na bhavatIti cet Navi pariNamai Na gilai uppajjai Na prdvvpjaae| NANI jANato vi hu puggalakammaM aNeyavihaM // 76 // ___ jJAnI mujAnatA bhI, pudgala karmoke phala anaMtoMko / nahiM pariName na pAve, upaje na parArthabhAvoMmeM // 76 // nApi pariNamati na gRhNAtyutpadyate na paradravyaparyAye / jJAnI jAnannapi khalu pudgalakarmAnekavidhaM / / 76 / / yato dhaM prApyaM vikArya nirvayaM ca vyApyalakSaNaM pudgalapariNAma karma pudgaladravyeraNa svayamaMtavyapikena bhUtvAdimadhyAMteSu vyApya taM gRhNatA tathA pariNamatA tathotpadyamAnena ca kriya.. mAraNaM jAnannapi hi jJAnI svayamaMtApako bhUtvA bahisthasya paradravyasya pariNAmaM mRttikAkala nAmasaMjJa -Na, vi, Na, Na, paradabvapajjAya, NANi, jANata, vi, hu, yugAlakamma, aNeyaviha / dhAtusaMja-pari-nama namrIbhAve, givha grahaNe tRtIyagaNe, uba pajja gatau, jANa avbodhne| prAtipadika-na, api, na, na, paradravyaparyAya, jJAnin, jAnava, api, khalu, pudgalakarma, anekavidha / mUladhAtu -pari-Nama prahvatve zabde ca, graha upAdAne, RyAdi, ut-pada gatau divAdi, jJA avabodhane, pUrI ApyAyane divAdi, gala jo ki svayaM antavyApaka hokara Adi-madhya-antameM vyApakara pudgalapariNAmako grahaNa karane ghAle, pudgalapariNAmarUpase pariNamane vAle aura pudgalapariNAmarUpase utpanna hone vAle pudgaladravyake hI dvArA hI kiyA jAtA hai, usako jAnatA huA bhI jJAnI svayaM antavyApaka hokara bAhyasthita paradravyake pariNAmako prAdi aura madhya antameM vyApakara usa rUpa nahIM pariNamana karatA, usako pApa grahaNa nahIM karatA aura usameM upajatA bhI nahIM hai jaise ki miTTI ghaTarUpa ko grahaNa karatI hai, usarUpa pariNamana karatI hai, aura usako upajAtI hai, isa kAraNa prApya, vikArya nirvartya svarUpa vyApyalakSaNa paradravyakA pariNAma svarUpa karmako nahIM karate hue mAtra pudgalakarmako jAnate hue bhI jJAnIkA pudgalake sAtha kartRkarma bhAva nahIM hai| bhAvArtha--pudgala karmako jIva jAnatA hai to bhI usakA pudgalake sAtha kartAkarma bhAva nahIM hai, kyoMki karma tIna prakArase kahA jAtA hai / jisa pariNAmarUpa prApa pariName, vaha pariNAma vikArya karma hai / Apa kisIko grahaNa kare, vaha vastu prApya karma hai| kisIko prApa utpanna kare yaha kArya nirvayaM karma hai / jIva apanese bhinna pudgala dravyarUpa paramArthase nahIM pariragamana karatA, kyoMki Apa cetana hai, pudgala jar3a hai, cetana jar3apa nahIM pariNamana karataH, paramArthase pudgalako grahaNa bhI nahIM karatA, kyoMki pudgala mUrtika hai pApa pramUrtika hai, tathA paramArthase pudgalako pApa utpanna bhI nahIM karatA / kyoMki cetana jar3ako kisa prakAra utpanna kara sakatA hai ? isa prakAra tInoM hI tarahase pudgala jIvakA karma nahIM hai aura jIva usakA
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 samayasAra zAmivAdimadhyAMteSu vyApya na taM gRhNAti na tathA pariNamati na tathotpadyate ca / tataH prApyaM vikArya nirdaca nyAlA yAnizA karmAlANasya pudgalakarma jAnatopi jJAninaH pudgalena saha na kartu karmabhAvaH / / 76 // adane bhyAdi-gala satraNe curAdi / yadavivaraNa--na-avyaya / api-avyaya / pariNamati-vartamAna laT anya pumpa ekavacana kiyaa| na-avyaya / gRhNAti-vartamAna laT anya puruSa eka0 / utpadyate-vartamAna laT anya puruSa eka0 / na-avyaya / paradravyaparyAye-saptamI eka0 / jJAnI-prathamA eka0 / jAnan-prathamA ekavacana kRdanta / api--avyaya / khalu-adhyatha / pudgalakarma-prathamA eka 0 / anekavidham-prathamA ekavacana / / 76 / / . kartA nahIM hai / jIvakA svabhAva jJAtA hai, vaha pApa jJAnarUpa pariNamana karatA humA usako jAnatA hai / aise jAnane vAlakA parake sAtha kartA-karmabhAva kaise ho sakatA hai ? nahIM ho sktaa| __ prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki prAtmA karma va nokarmake pariNAmako nahIM karatA, aisA jo jAnatA vaha jJAnI hai / isapara yaha prazna hotA hai ki pudgalavAmako jIva jAnatA to hai, isa kAraNa to jIvakA pudgalakarmake sAtha kartR karmatya bhAva honA hI cAhiye usake uttarameM isa gAthAkA avatAra huprA hai| tathyaprakAza- (1) antarvyApakako kartA kahate haiM / (2) antApyako karma kahate haiM / (3) pratyeka karma prApya vikArya aura nirvayaM rUpameM hotA hai / (4) nizcayataH prApya vikArya aura nirvayaM abhinna vyApaka dvArA abhinna vyApya ho hote haiM / (5) pudgala kAraNavargaraNAke prakRti anubhAgarUpa pariNamanako vaha pudgaladravya ho grahaNa kara rahA hai vahI pudgaladravya usa vikArarUpa bana rahA hai, vahI pudgaladravya usa rUpase apaneko raca rahA hai ! usa pudgalapariNAma / ko na jIva grahaNa kara rahA, na usa vikArarUpa bana rahA aura na usarUpa apaneko raca rahA / (6) jIva pudgalapariNAmaviSayaka jJAnako grahaNa kara rahA usa jJAnarUpa pariNama rahA usI jJAna rUpa apaneko raca rahA so jIva paradradhya pudgalakarmako na grahaNa kara sakatA na karmarUpa pariNama sakatA, na karmarUpa racA jA sakatA / (7) jJAnI pudgalakarmako jAnatA hai to bhI pudgalakarmako kara nahIM sakatA, kyoMki pudgalakarma jIvake dvArA na prApya hai, na vikArya hai aura na nirvartya hai| siddhAnta---1-jJAnI anekavidha pudgalakarmakA jJAtA hai / 2-jJAnI pudgalakarmajJeyAkAra pariNamita kevala nija AtmAkA jJAtA hai / 3- jJAnI pudgalakarmakA kartA nahIM hai / dRSTi- 1- aparipUrNa upacarita svabhAvavyavahAra (1055) / 2-- kArakakArakibhedaka ! sadbhUtavyavahAra (73)1 3- pratiSedhaka zuddhanaya pratipAdaka vyavahAra (70) / prayoga - pugalakarmakA saba kucha pudgalakarmameM hI hotA aisA jAnakara apane akartA. svabhAvarUpa jJAna mAtra nijasvarUpameM magna honekA pauruSa karanA // 76 //
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartR karmAdhikAra sthapariNAmaM jAnato jIvasya saha pudgalena kartR karmabhAvaH kiM bhavati, ki na bhavati iti cet Navi pariNamadi Na giladi uppajjadi Na prdvvpjjaae| gANI jANato vi hu sagapariNAma aNeyavihaM // 77 // jJAnI sujAnatA bho, nAnA apane vibhaavbhaavoNko| . nahi pariName na pAne, upaje na parArthabhAvoM meM // 7 // nApi pariNati na gRhNAtyutpadyate na paradravyaparyAye / jJAnI jAnannapi khalu svakapariNAmamanekavidha ||776 yato yaM prApyaM vikArya nityaM ca byApyalakSaNamAtmAriNAmaM karma prAtmanA svayamaMtApakena bhUtvAdimadhyAMteSu vyApya taM gRlatA tathA pariNAmatA tathotpadyamAnena ca kriyamANaM jAnanapi hi jJAnI svayamaMtApako bhUtvA bahiHsthasya paradravyasya pariNAmaM mRttikAkalazamivAdimadhyAMteSu nAmasaMjJa- Na, vi, Na, Na, paradavapajjAya, NANi, jANaMta, vi, hu, sagapariNAma, anneyvih| dhAtusaMjJa - pari-nama namrIbhAve upasargAdartha parivartanama, givha grahaNe, uva-pajja gatau / prAtipadika-ma, api, na, na, paradravyaparyAya, jhAnina, jAnata, api, khala, svakapariNAma. anekavidha / maladhAta-pari-Nama pradatve. graha upAdAne, krayAdi, ut-pada gatau divAdi, jJA avabodhane / padavivaraNa-na-avyayaM / api-avyaya / pari aba jijJAsA hotI hai ki apane pariNAmoMko jAnatA huaA jo jIva hai usakA pudgala ke sAtha kartA-karmabhAva hai yA nahIM ? usakA uttara kahate haiM-[jJAnI] jJAnI [anekavidhaM] aneka prakArake [svakapariNAma] apane pariNAmoMko [jAnan api] jAnatA huaA bhI [khalu] nizcayase [paradravyaparyAye] paradradhyake paryAyameM [nApi pariNati] na to pariNata hotA hai [na gRlAti] na usako grahaNa karatA hai [na utpadyate] aura na upajatA hai| tAtparya--pudgalakarmodayakSayopazamanimittaka AtmapariNamanoMko bhI jJAnI jAnatA hai to bhI jJAnIkA pugalakamake sAtha kartA-karmabhAva nahIM hai| TokArtha-jisa kAraNa prApya, vikArya aura nirvayaM aisA vyAppalakSaNa vAle prAtma. pariNAmako apane prApa svayaM antarvyApaka hokara prAdi, madhya aura antameM vyApta kara unhIMko grahaNa karate hue unhIM rUpa pariNamate hue, unhIM rUpa utpanna hote hue apane Apake dvArA kiye gaye apane pariNAmarUpa karmako jAnatA huaA bhI jJAnI svayaM antayApaka hokara bAhya sthita paradravyake pariNAmako 'jaise miTTI kalazako vyApta hokara karatI hai| usa prakAra Adi, madhya, aMtameM vyApta hokara na to grahaNa karatA hai. - usarUpa pariNamatA aura na usa prakAra upajatA haiN| isa kAraNa prApya, vikrArya aura nivartya tIna prakArake vyApya lakSaNa vAle paradravyapariNAmarUpa karmako na karate hue va apane pariNAmako jAnate hue bhI jJAnokA pudgalake sAtha kartR. karmabhAva nahIM hai / bhAvArtha svaparabhedavijJAnI pudgalakarmavipAkanimittaka apane pariNAmako
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra 164 vyApya na taM gRhNAti na tathA pariNamati na tathotpadyate ca / tataH prApyaM vikArya nirvatyaM ca vyApyalakSaNaM paradravyapariNAma karmAkurvANasya svapariNAma jAnatopi jJAninaH pudgalena saha na kartRkarmabhAvaH // 7 // Namati-vartamAna lada madhyama puruSa eka0 / na-avyaya / gRhNAti-vartamAna laT anya puruSa ekala / utpadyatevartamAna laT anya puruSa eka0 / na-anyaya / paradravyaparyAdhe-saptamI eka0 / zAnI-prathamA eka0 krtaa| jAnan-prathamA eka0 kRdanta / api-avyaya / khalu-avyaya / svakapariNAma-dvitIyA eka0 / anekavidha-- dvitIyA ekavacana / / 77|| jAnatA bhI ho to bhI paradravyakA, pudgalakarmakA kartA nahIM hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki pudgalapharmako jAnatA bhI hai / jJAnI to bhI pudgalakamake sAtha jIvakA kartRkarmabhAva nahIM hai| isa vivaraNake jAnaneke bAda yaha jijJAsA hotI hai ki pudgalakarmake sAtha kSayopazamAdikA nimitta pAkara hue saMkalpa-vikalpa nAdi apane pariNAmako to jIva jAnatA hai phira to usa jIvakA pudgalakarmake sAtha krtR.| karmabhAva honA hI cAhiye / isa jijJAsAkA samAdhAna karaneke liye yaha gAthA kahI gaI hai| tathyaprakAza-(1) pudgalakarmake kSayopazamase yA udayase hue saMkalpa-vikalparUpa prAtmapariNAmako rAga sukha-duHkha Adi AtmapariNAmako yaha jIva jAnatA hai, phira bhI yaha pudgalakarmakA na kartA hai, na karma hai| (2) pudgalakarma to apane vipAkodayAdi avasthAkA kartA hai, jIvapariNAmakA kartA nahIM hai / (3) karmake bandha, vipAka prAdi pariNamana karmameM ho vyApya, vikArya va nirvatyai haiM / (4) jIbake saMkalpa-vikalpa sukhavedana duHkhavedana prAdi pariNAma jIvameM hI vyApya, vikArya va nirvayaM haiM / (5) jJeya jJAnameM pratibhAsita ho yaha jJeyake prameyatva guNakA pratApa hai, jJAna jJeyaviSayaka jJAna kare yaha zAnasvabhAvakI vRtti hai| siddhAnta-(1) pudgalakarmavipAkodayakA nimitta pAkara hue sukha-duHkhAdi jIvapariraNAmako jIva anubhavatA hai / (2) jIvake sukha-duHkhAdi pariNAmake nimittabhUta krmvipaakody| kA kartA pudgalakama hai / dRSTi-- 1- upAdhisApekSa azuddha dravyAthikanaya (53) ! 2-- sabheda azuddha nizcayaH / naya (46a)| prayoga-pudgala karmase bhinna, pudgala karmanimittaka vikAravibhAvoMko mAtra jAnakara usa jJeyavikalpase bhI haTakara apane sahaja avikArasvarUpameM lIna honekA pauruSa karanA // 7 // aba pUchate haiM ki pudgalakarmake phalako jAnate hue jIvakA pudgalake sAtha kartR kamabhAva hai yA nahIM ? usakA uttara kahate haiM- [jJAnI] jJAnI [anaMta] ananta [pudgalakarmaphala] /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra 165 pudgalakarmaphalaM jAnato jIvasya saha pudgalena kartRkarmabhAvaH kiM bhavati, kiM na bhavatIti cetvipariNamadi hidi uppajjadi / paradavyapajjAe / gANI jANaMtI vihu puggalakammaphalamAMtaM // 78 // jJAnI sujAnatA bhI pudgalakamoMke phala anantoMko / * nahi pariraName na pAye, upaje na parArthabhAvoM meM // 78 // nApi pariNamati na gRhNAtyutpadyate na prdrvypryaaye| jJAnI jAnannapi khalu pudgalakarmaphalamanaMtaM // 78 // yato yaM prApyaM vikAryaM nirvatyaM ca vyApyalakSaNaM sukhaduHkhAdirUpaM pudgalakarmaphalaM karma pudmaladravyeNa svayamaMtavyapikena bhUtyAdimadhyAMteSu vyApya tadgRhNatA tathA pariNamatA tathotpadyamAnena ca kriyamANaM jAnanapi hi jJAnI svayaMmaMtarvyApako bhUtavA bahiHsthasya paradravyasya pariNAmaM nAmasaMjJa - Na, vi, Na, pa, paradavvapajjAya, pANi, jANaMta, vi. hu, puggalakammaphala, anaMta / dhAtusaMjJa-pari-namanazrIbhAve, giraha grahaNe, uva-pajja gatI / prAtipadika--na, api na naH paradravyaparyAya, jJAnina, jAnat api, khalu pudgalakarmaphala, ananta / mUladhAtu pariNama prahnatve graha upAdAne krayAdi, ut-pada gato divAdi, jJA avabodhane, phala niSpattau bhvAdi / pavivaraNa- na-avyaya / api-avyaya / paripudgalakarmake phaloMko [ jAnan api ] jAnatA huA bhI [ khalu] nizcayase [paradravyaparyAye ] paradravyake paryAya meM [nApi ] na to [ pariNamati ] pariNamana karatA hai [ na gRhNAti ] na usameM kucha grahaNa karatA tathA [na utpadyate ] na usameM upajatA hai / tAtparya - prAtmA pudgalakarmake phalako jAnatA hai to bhI usakA pudgalakarmake sAtha kartA karmabhAva nahIM hai / TokArtha -- jisa kAraNa prApya vikArya aura nirvartya aise jisakA lakSaNa vyApya hai aisA tIna prakArakA sukhaduHkhAdirUpa pudgalakarmakA phala jo ki svayaM aMtarvyApika hokara, prAdi madhya aMta meM vyApta hokara grahaNa karate hue, usI prakAra pariNamana karate hue tathA usI prakAra utpanna hote hue pudgala dravyake dvArA kriyamANako jAnatA huA bhI jJAnI, Apa aMtarvyApaka hokara bAhya sthita paradravyake pariNAmako miTTI mora ghar3ekI bhAMti zrAdi, madhya aura anta meM vyApta kara nahIM grahaNa karatA, usa prakAra pariNamana bhI nahIM karatA tathA usa prakAra utpanna bhI nahIM hotA ? isa kAraNa prApya vikArya ghora nirvartyarUpa vyApyalakSaNa paradravyake pariNAmarUpa karmako nahIM karate hue, mAtra sukha-duHkharUpa karmake phalako jAnate hue bhI jJAnIkA pudagalake sAtha kartRkarmabhAva nahIM hai / bhAvArtha- naimittika bhAvako jAnatA humA bhI jIva na nimittakA kartA hai aura na nimittakA karma ( kArya ) hai / prasaMgavivaraNa - anantarapUrva gAthA meM batAyA gayA thA ki jIva karmavipAkAdinimittaka
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 samayasAra mRttikAkalazamivAdimadhyAMteSu vyApya na taM gRhNAti na tathA pariNamati na tathotpadyate ca / tataH prApyaM vikAryaM nirvatyaM ca vyApyalakSaNaM paradravyapariNAmaM karmAkurvAraNasya sukhaduHkhAdirUpaM pudgalakarmaphalaM jAnatopi jJAninaH pudgalena saha na kartRkarmabhAvaH // 78 // Namati - vartamAna laT anya puruSa ekavacana / na adhyaya / gRhNAti vartamAna laT anya puruSa ekavacana / utpadyate vartamAna laT anya puruSa eka0 / na-avyaya / paradravyaparyAya - saptamI eka jJAnI-prathamA eka0 kartA / jAnan - prathamA eka0 kRdanta / api avyaya / khalu avyaya / pudgalakarmaphala- dvitIyA ekavacana | anantaM dvitIyA ekavacana || 78 // apane pariNAmako jAnatA huA bhI pudgalakarmakA na kartA hai, na karma hai / isa vivaraNake jAnane ke bAda yaha jijJAsA hotI hai ki jaba pudgalakarmake phalako jIva jAnatA hai, anubhavatA hai taba usa jIvakA pudgalakarmake sAtha kartRkarmabhAva kyoM nahIM hotA ? isa jijJAsA ke samAdhAna meM yaha gAthA AI hai / tathyaprakAza - ( 1 ) sukha - duHkhAdirUpa pudgalakarmavipAka pudgalameM hI prApya, vikArya, nirvatya hai / (2) sukha-duHkhAdirUpa pudgalakarmavipAkakA sAnnidhya pAkara jo tadanurUpa pratiphalana upayoga meM huA vaha pratiphalana jIvameM vyApya vikArya va nirvatyaM hai / (3) pudgalakarmaphalakA jAnanahAra hokara bhI jIva pudgalakarmakA na kartA hai na bhoktA hai / siddhAnta - - ( 1 ) jIva pudgalakarmaphalakA jAnanahAra hai / ( 2 ) jIva pudgala karmaphalaviSayaka jJeyAkAra pariNata mAtra apane ko jAnatA hai / ( 3 ) jIva pudgalakarmakA na kartA hai, na bhoktA hai / dRSTi - 1- aparipUrNa upacarita svabhAvavyavahAra ( 105 ) / 2- kArakakAraki bhedaka sadbhUtavyavahAra (73) / pratiSedhaka zuddhanaya ( 468 ) / prayoga - karmaphalako karmameM antarvyApya nirakhakara usake pratiphalanase prabhAvita na hokara apane avikAra sahaja jJAnasvabhAva meM paramavizrAma karanekA pauruSa karanA // 78 // aba yahA~ pUchate haiM ki jIvake pariNAmako tathA apane pariNAmako aura apane parigAmake phalako nahIM jAnane vAle pudgaladravyakA jIvake sAtha kartRkarmabhAva hai yA nahIM usakA uttara kahate haiM [ pudgalayaM zrapi ] pudgala dravya bhI [paradravyaparyAye] paradravyake paryAya meM [tathA ] usa prakAra [nApi ] nahIM [ pariNAmati] pariNamana karatA hai, [ na gRhNAti ] usako grahaNa bhI nahIM karatA aura [na utpadyate ] na utpanna hotA hai, kintu [ svarka: bhAvaH ] apane bhAvoMse ho [ pariNamati ] pariraNamana karatA hai / tAtparya -- jaise jIvakA pudgala ke sAtha kartRkarmabhAva nahIM, isI prakAra pudgaladravyakA
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmAdhikAra 167 jIvapariNAmaM svapariraNAmaM svapariNAmaphalaM vAjAnataH pudgaladravyasya saha jIvena kartRkarmamAvaH kiM bhavati kiM na bhavatIti cet- vipariNamadi gihRdi utpajjadi ga paradavvapajjAe / puggaladavvaM pi tahA pariNAmaha saehiM bhAvehiM // 76 // pudgalakarma bhI tathA pariNamatA hai svakIya bhAvoM meM / nahi pariName na pAve, upaje na parArthabhAvoMmeM // 76 // mApi pariNamati na gRhNAtyutpadyate na paradravyaparyAye | pudgaladravyamapi tathA pariNamati svakairbhAvaiH // 79 // yato jIvapariNAmaM svapariNAmaM svapariNAmaphalaM vApyajAnat pudgaladravyaM svayamaMtapa bhUtvA paradravyasya pariNAmaM mRttikAkalazamivAdimadhyAMteSu vyApya na taM gRhNAti na tathA pariNamati na tathotpadyate ca / kiMtu prApyaM vikAryaM nirvatyaM ca vyApyalakSaNaM svabhAvaM karma svaya nAmasaMjJaNa, vi, Na, Na, paradambapajjAya, puggaladavya, pi, tahA, saya, bhaav| dhAtusaMjJa-pari-nama natrIbhAve, ginha grahaNe, uv-pjjgt| ni, ani na vyarthyAya, pagaladravya, api, tathA, svaka, bhAva / mUladhAtu pariNama prahRtve, graha upAdAne, ut-pada gatI, bR gatau svAdi, pari-aya bhI jIvake sAtha kartRkarmabhAva nahIM hai / 3 TIkArtha -- jisa kAraNa jIvake pariNAmako apane pariNAmako tathA apane pariNAma ke phalako na jAnatA huA pudgaladravya paradravya (jIva ) ke pariNAmarUpa karmako mRttikA kalazakI taraha bhApa aMtayapika hokara zrAdi, madhya aura antameM vyApta kara nahIM grahaNa karatA uso prakAra pariNamana bhI nahIM karatA hai tathA utpanna bhI nahIM hotA hai, parantu prApya vikArya zrIra nirvatryarUpa vyApyalakSaNa apane svabhAvarUpa karmako antavyapaka hokara Adi, madhya aura anta meM vyApya usIko grahaNa karatA hai, usI prakAra pariNata hotA hai tathA usI prakAra upajatA hai / isa kAraNa prApya vikArya aura nirvartyarUpa vyApyalakSaNa paradravya (jIva ) ke pariNAmasvarUpa karmako na karate hue jIvake pariNAmako apane pariNAmako tathA apane pariNAmake phalako nahIM jAnate hue pudgaladravyakA jIvake sAtha kartRkarmabhAva nahIM hai / bhAvArtha -- yadi koI mAne ki pudgala jar3a hai vaha kisIko jAnatA nahIM, yataH usakA jIvake kintu yaha bAta nahIM hai / paramArthase paradravyake sAtha kisIke kartR karmabhAva nahIM hai / sAtha kartRkarmabhAva ho jAyagA, aba isa arthakA kAvya kahate haiM-- jJAnI ityAdi / zrartha -- jJAnI to apanI aura para kI donoMkI parigAtiko jAnatA huA pravRtta hotA hai tathA puddmaladravya apanI aura parakI donoM hI paritiyoMko nahIM jAnatA huA pravRtta hotA hai / ve donoM paraspara antaraMga vyApya vyApaka bhAvako prApta hone meM asamartha haiM, kyoMki donoM bhinna dravya haiM sadAkAla usameM atyanta bheda hai /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 samayasAra maMtApakaM bhUtvAdimadhyAMteSu vyApya tameva gRhNAti tathaiva pariNati tathaivotpadyate ca / tataH prApyaM vikArya nirvayaM ca vyApyalakSaNaM paradrayapariNAma karmAkurvANasya jIvapariNAma svapariraNAmaM svapariNAmaphalaM cAjAnataH pudgaladravyasya jIvena saha na kartRkarmabhAvaH / jJAnI jAnannapImAM svaparapariNati pudgalazcApyajAnan, vyAptRvyApyatva maMtaH kalayitumasahI nityamatyaMtabhedAt / ajJAnAtka karmabhramatiranayo ti tAvanna yAvat, vijJAnAzcizcakAsti krakacavadadayaM bhedamu. tpAdya sadA // 50 // // 6!! gatau bhvAdi, pUrI apyAyane divAdi, gala apane bhvAdi / padavivaraNa-na-avyaya / api-avyaya / pariNamati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / na-avyaya | gRhNAti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / utpadyate-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / na-avyaya / paradravyaparyAye-saptamI eka0 / pudgaladravyaM-prathamA eka0 api-avyaya / tathA-avyaya / pariNamati, sva:-tRtIyA bahuvacana svArthe kH| bhAva:-tRtIyA bhuvcn-71|| ataH inake kartR karmabhAva mAnanA bhramabuddhi hai / so jaba taka ina donoMmeM karotakI taraha nirdaya hokara usI samaya bhedako upajAkara bhedajJAna prakAza vAlA jJAna prakAzita nahIM hotA, yaha bhramabuddhi tabhI taka hai| bhAvArtha-bhedajJAna honeke bAda pudgala aura jIvake kartRkarmabhAvako buddhi nahIM rahatI, kyoMki bhedajJAna nahIM hone taka hI ajJAnase kartRkarmabhAvakI buddhi rahatI hai / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva sthala meM jIva jIvake hI viSayameM yaha batAyA gayA thA ki jIva pudgalakarmako, pudgalakarmaphalako va apane pariNAmako jAnatA hai to bhI usakA pudgalakarmake sAtha kartRkarmabhAva nahIM hai / isa vivaraNake sunane ke bAda yaha jijJAsA hotI hai ki jIvapariNAmako, apane pariNamanakoM aura apane vipAkako na jAna sakane vAle pudgaladravya kA jIva ke sAtha kartRkarmabhAva hai yA nahIM ? isake samAdhAna meM yaha gAthA dI gaI hai / tathyaprakAza-(1) pudgalakarma acetana hai vaha na jIvake pariNAmako jAna sakatA hai, na apane (pudgalakarmake) pariNamanako jAna sakatA hai, na apane (karmake) bipAkako jAna sakatA hai| (2) pudagalakama apane pariNamana meM ba apane anubhAgameM hI antApaka hai vaha jIvake pariNAmako na grahaNa kara sakatA, na jIvapariNAmarUpa pariNama sakatA hai, na jIvapariNAmarUpase utpanna ho sakatA hai / (2) pudgaladravya jIvapariNAmakA kartA nahIM hai / siddhAnta-(1) pudgalakArmAgaskandha apane hI prakRtisthiti pradeza anubhAgarUpa meM vartatA hai / (2) jIva saMsAradazAmeM karmadazAnurUpa apane upayogake pariNamanasma pariNamatA hai / (3) pudgaladravya jIvake pariNAmakA na kartA hai, na bhoktA hai| dRSTi-- 1- sabheda azuddha nizcayanaya (475) / 2- sabheda prazuddha nizcayanaya
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra 166 .. jIvapudgalapariNAmayoranyonyanimittamAnatvamasti tathApi na tayoH kartRkarmabhAva ityAha jIvapariNAmahedu kammattaM puggalA prinnmNti| puggalakammaNimittaM taheva jIvo vi pariNamai // 8 // gaNavi kubvai kammaguNe jIvo kammaM taheva jIvaguNe / aNNoraNaNimitteNa du pariNAma jANa dohampi // 81 // eeNa kAraNeNa du kattA AdA saNae bhAveNa / puggalakammakayANaM Na du katto savabhAvAmAM // 2 // jIvavibhAvani kAraNa, pudgala kamatvarUpa pariNamate / pudgalavidhike kAraNa, tathA yahAM jIva pariNamatA // 50 // jIva nahi karmake guNa, karatA nahi jIva kamake guraNako / mAnyonyanimittoMse, unake pariNAma hote haiM // 1 // isa kAraNase pAtmA, kartA hotA svakIya mAyoMkA / nahi kartA yaha pudagala, karmavihita sarvabhAvoMkA // 2 // jIvapariNAmahetu karmatvaM pudgalA: pariNamaMti / pudgala karmanimittaM tathaiva jIvopi pariNamati / nApi karoti karmaguNAn jIvaH karma tathaiva jIvaguNAn / anyonyanimittena tu pariNAma jAnIhi dvayorapi / etena kAraNena tu kartA AtmA svakena bhAvena / pudgalakarmakRtAnAM na tu kartA sarvabhAvAnAM / yato jIvapariNAma nimittIkRtya pudgalAH karmakSena pariNamaMti pudgalakarma nimittIkRtya jIvopi pariNamatIti jovapudgalapariNAmayoritaretarahetutvopanyAsepi jIvapudgalayoH parasparaM nAmasaMja- jIvapariNAmahedu, kammatta, puggala, puggalakammaNimitta, taha, eva, jIva, vi, Na, vi, kammaguNa, jIva, kamma, taha, eva, jIvaguNa, aNNoNaNimitta, du, pariNAma, du, vi, eta, kAraNa, du, kattu, atta, saya, bhAva, puggalakammakaya, Na, du, kattu, savvabhAva / dhAtusaMjJa-pari-nama namrIbhAve, kuvva karaNe, jANa avabodhane / prakRtizamda---jIvapariNAmahetu, karmatva, pudgala, pudgalakarmanimitta, tathA, eva, jIva, api, na, api, karmaguNa, jIva, karman, tathA, eka, jIvaguNa, anyonyanimitta, tu, pariNAma, dvi, api, etat, (47) / 3- pratiSedhaka zuddhanaya (46) / prayoga--apane ho pariNamanase pariNamane vAle pudgalakarmake pratiphalanameM raMca bhI lagAva na rakhakara apane avikAra sahaja jJAnasvarUpa meM svatva anubhavanekA pauruSa karanA // 79 // aba kahate haiM ki jIvake pariNAmameM aura pudgalake pariNAmameM paraspara nimittamAtratA hai to bhI una donoM meM kartRkarmatva nahIM hai-[pudgalAH] pudgala [jIvapariNAmahetu] jIvake pariNAmakA nimitta pAkara [karmatyaM] karmatvarUpa [pariNamaMti] pariNamana karate haiM [tayA evaM]
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra vyApyacyApakabhAvAbhAvAjjIvasya pudgalapariNAmAnAM pudgalakarmaNopi jIvapariNAmAnAM kartR karmasvAsiddhau nimittanaimittikabhAvamAMtrasyApratipiddhatvAditastaranimittamAtrIbhavanenaiva yorapi pariNAmaH / tataH kAraNAnmRttikayA kalazasyeva svena bhAvena svasya bhAvastha karaNajinIvaH svabhAvakAraNa, tu, kartR, Atman, svaka, bhAva, pudgalakarmakRta, na, tu, kartR sarvabhAva / mUladhAtu - jIva prANadhAraNe, pariNama pravatve. ni-trimidA snehane bhvAdi, ni-jimidA snehane divAdi, ata saattygmne| padavivaraNa jIvapariNAmahetu-dvitIyA eka 0 / karmatva-dvi0 e0 / pudgalA:-prathamA bahu0 kartA / 'pariNamantivartamAna laT anya puruSa bahu0 / pudgalakarmanimita-dvitIyA eka0 / tathA avyaya / gava-avyaya / jIva:usI prakAra [jIvaH api] jIva bhI [pudgalakarmanimittaM pudgalakarmakA nimitta pAkara [pariNamati] pariNamana karatA hai / to bhI [jIvaH] jIva [karmaguNAna] karmake guNoMko [nApi] nahIM [karoti] karatA [tathaiva] usI bhAMti [karma] karma [jIvapuraNAn] jIvake guNoM ko nahIM krtaa| [tu] kiMtu [dvayorapi] ina donoMke [anyonyanimittena] paraspara nimittamAtrase [pariNAma] pariNAma [jAnIhi] jAno [etena kAraNena tu] isI kAraNase [svakena bhAvena] apane bhAvoMse [prAtmA] AtmA [phartA] kartA kahA jAtA hai [tu] paraMtu [pudgalakamaMkRtAnA] pudgala karma dvArA kiye gaye [sarvabhAvAnAM] samasta ho bhAvoMkA [kartA na] kartA nahIM hai / tAtparya-jIvabhAva va pudgalakarma meM paraspara nimittanaimittikabhAva to hai, kintu unameM paraspara kartRkarmabhAtra raMca bhI nahIM hai / TokArtha-jisa kAraNa jIvapariNAmako nimittamAtra karake pudgala karmabhAvase pariNa__Namana karate haiM aura pudgalakarmako nimittamAtra kara jIva bhI pariNamana karatA hai| aise jova ke pariNAmakA tathA pudgalake pariNAmakA paraspara hetutvakA sthApana honepara bhI jIva aura pudgalake parasAra vyApyavyApaka bhAvake abhAvase jIvake to pudgalapariNAmoMkA aura pudgalakarmake jIvapariNAmoMkA kartRkarmapanekI prasiddhi honepara nimittanaimittika bhAvamAtrakA niSedha nahIM hai, kyoMki paraspara nimittamAtra honese hI donoMkA pariNAma hai| isa kAraNa mRttikAke kalazakI taraha apane bhAva dvArA apane bhAvake karanese jIva apane bhAvakA kartA sadA kAla hotA hai / tathA mRttikA jaise kapar3ekI kartA nahIM hai, vaise hI jIva apane bhAva dvArA parake bhAvoMke karanekI asamarthatAse pudgalake bhAvoMkA to kartA kabhI nahIM hai aisA nizcaya hai| bhAvArtha-jIva aura pudgalake pariNAmoMkI parasparanimittamAtratA hai to bhI unameM paraspara kartRkarmabhAva nahIM hai / pudgalakarmavipAkake nimittase jo jIvake bhAva hue una AvoMkA kartA to jIvako ajJAna dazAmeM kadAcita kaha bhI sakate haiM, lekina jIva parabhAvakA kartA kabhI nahIM ho sktaa|
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra 171 sya kartA kadAcitsyAt / mRttikayA * vasanasyeva svena bhAvena parabhAvasya kartu mazakyatvAtpudgala. bhAvAnAM tu kartA na kadAcidapi syAditi nizcayaH / tataHsthitametaJjIvasya svapariNAmaireya saha kartRkarmabhAvo bhoktabhogyabhAvazca / / 80.82 / / prazAsa' janana dartA : abhi-janama ! pariNAli vartamAna anya pUrupa eka0 / karoti-vartamAta laT anya puruSa eka0 / karmaguNAn-dvitIyA baha0 / jIva:-prathamA ekala / karma-prathamA eka0 / jIvaguNAna-dvitIyA bahu / anyonyanimitena-tRtIyA eka0 / tu, pariNAma-dvitIyA eka0 / jAnIhinloda AjA madhyama puraSa eka / yo:-pAThI dvivacana / etena-tRtIyA eka0 / kAraNena-tR0 eka0 / kartA-prathamA eka / AmAprathamA eka / svatrena-tRtIyA eka0 / bhAvena-tRtIyA eka0 / pudgalakarmakRtAnA-pAThI bahu ! kartAprathamA eka0 / sarvabhAvAnAM-papThI bahuvacana / / 80-82 // prasaMgavivaraNa-anantarapUrva sthalameM jIvakA va pudgalakarmakA paraspara kartR karmabhAva hotA hI nahIM hai isakA bhale prakAra sabivaraNa varNana kiyaa| isake sunane para yaha jijJAsA hotI ki kisI bhI padArthameM parasamparka binA vikAra hI nahIM hotA, yadi parasaMga binA vikAra hone lage to vikAra svabhAva bana baiThegA phira to vikAra kabhI naSTa bhI na hogA, saMsAra hI sadA rahegA, mukti bhI na ho sakego / to vikAra kaise hotA isakA samAdhAna ina 3 gAthAboM meM kiyA ga" hai| tathyaprakAza--- 1- jIvake kaSAyabhAva va yogakA nimitta pAkara pudagala kANivargaNAyeM karmarUpa pariNama jAtI haiM / 2--padgala karmodayakA nimitta pAkara jIva vibhAvapariNAma rUpa pariNama jAtA hai / 3-jIvavibhAva va karmatvapariNAmameM nimittanaimittika bhAva honepara bhI paraspara kartRkamatva bilkula nahIM hai / 4- jIva apane pariNAmameM hI vyApaka hai ataH jIva apane pariNAmakA hI kartA bhoktA hai| siddhAnta-1- pudgala karmaprakRtike vipAkodayase jIva vikArarUpa pariNamatA hai| 2-jIvavibhAva usa samaya jIvameM hI vyApya hai ataH jIvavibhAva jIvakA varma hai / 3- karmatva usa samaya kArmANa vargaNAmeM hI vyApya hai, ataH karmatva pudgalakArmANavargaNAkA karma hai / dRSTi-1-upAdhisApekSa azuddhadravyAdhikanaya (24) / 2- azuddha nizcaranaya (47) / 3- kArakakArakibhedaka azuddha sadbhUtavyavahAra (73a)| prayoga--vikAroMko naimittika jAnate hue asvarUpa jAnakara tathA nimittAdhIna na jAnate hue apanI bhUla pahicAnakara prajJAna haTAkara avikAra sahajajJAnasvarUpa meM ramanekA pauruSa karanA / / 80-82 / / uparyukta hetuse yaha siddha huA ki jIvakA apane pariNAmoMke hI sAtha kartRkarmabhAva
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 samayasAra cchiyaNassa evaM yAdA appANameva hi karedi / vedayadi puNo taM caiva jANa yattA du attANaM // 83 // nizcayanayadarzana meM zrAtmA karatA hai AtmAko ho / apane hI zrAtmA azubhatA bhayo jAna nizcayanayasyaivamAtmAneva hi karoti / vedayate punastaM caiva jAnIhi AtmA tvAtmAnaM ||3|| yathottaraMga nista raMgAvasthayoH samIrasaMcaraNAsaMcararaNanimittayorapi samIrapArAvArayovyapyavyApakabhAvAbhAvAtkartA karmatvAsiddhau pArAvAra eva svayaMmaMtarvyApakA bhUtvAdimadhyAMteSUttaraMganistaraMgAvasthe vyAdhyottaraMga nistaraMga svAtmAnaM kurvannAtmAnamekameva kurvan pratibhAti na punaranyat / yathA sa eva ca bhAvyabhAvakabhAvAbhAvAtparabhAvasya pareNAnubhavitumazakyatvAduttaraMga nistaraMga svAtmAnamanubhavannAtmAnamekamevAnubhavan pratibhAti na punaranyat / tathA sasaMsAra niH saMsArAvasthayoH nAmasaMjJa - cchiNaya, evaM, atta, appa, eva, hi, puNo, ta, ca, eva, atta, du, atta / dhAtusaMjJakara karaNe, veda vedane, jANa avabodhane : prAtipadika nizcayanaya, evaM Atman, Atman eva hi panar bhobhogyabhAva hai, yaha aba AgekI gAthA meM kaha rahe haiM - [ nizcayanayasya ] nizvayanaya ke matameM [evaM ] isa prakAra [ zrAtmA] zrAtmA [ zrAtmAnaM eva hi ] apane ko hI [ karoti ] karatA hai [tu punaH ] aura phira [ zrAtmA] vaha zrAtmA [taM caiva zrAtmAnaM] apaneko ho [ vedayate ] bhogatA hai aisA tU [jAnIhi ] jAna / tAtparya - - vastuta: AtmA apane pariNamanakA hI karatA hai aura apane pariNamanako ho bhogatA hai / TokArtha jaise patranake calane aura na calanekA nimitta pAkara taraMgoM kA uThanA zrIra vilaya honA rUpa do avasthA honepara bhI pavana aura samudra ke vyApyavyApakabhAva ke abhAva se kartAkarmapakI prasiddhi honepara samudra hI zrApa una avasthAyoMmeM aMtayanika hokara prAdi, madhya aura aMta meM una avasthAoM meM vyApta hokara uttaraMganisvaraMga rUpa apane ekako ho karatA huA pratibhAsita hotA hai, kisI dUsareko karatA huA pratibhAsita nahIM hotA thora jaise ki vahI samudra usa pavana aura samudrake bhAvyabhAvaka bhAvake prabhAva se parabhAvako pararUpase anubhava karane ke sAmarthya se uttaraMga nistaraMgasvarUpa apane ko hI anubhavatA huA pratibhAsita hotA hai, anya ko prabhavatA huA pratibhAsita nahIM hotA / usI prakAra pudgalakarmake udayake hone va na hone kA nimitta pAkara jIvako sasaMsAra aura niHsaMsAra ye do avasthA honepara bhI pudgalakarma aura jIvake vyApyavyApakabhAva ke prabhAva se kartA karmarUpakI prasiddhi honepara jIva hI Apa aMtavyapaka
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra pudgalakarmavipAkasaMbhavAsaMbhavanimittayorapi pudgala karmajIvayovyApyavyApakabhAvAbhAvAtkata karmasvAsiddhau jIva eva svayamatavyApako bhUtvAdimadhyAMteSu sasaMsAraniHsaMsArAvasthe vyApya sasaMsAraM niHsaMsAraM vAtmAna kurvannAtmAnamekameva kurvan pratibhAtu mA punaranyat / tathAyameva ca bhAvyatat ca eva, Atman, Atman / muladhAtu.. nis-ci iye, ata sAtatyagatau, DukRJ karaNe, vida cetanAkhyAnanivAseSu curaadi| padavivaraNa --nizcayanayazya-SaSThI eka0 / evaM-avyaya / AtmA-prathamA ekavacana / AtmAnaM-dvitIyA eka0 / euyA / hisAraya / sarosinA lAi anya puruSa eka0 / vedayatehokara prAdi, madhya aura anta meM sasaMsAra niHsaMsAra avasthAmeM vyApta hokara sasaMsAra niHsaMsAra rUpa prAtmAko karatA huaA apane ekako hI karatA huprA pratibhAsita hoo, anyako karatA humA pratibhAsita mata hoyo / usI prakAra yaha jIva bhAvyabhAvakabhAvake prabhAvase parabhAvako parake dvArA anubhava karanekI asAmarthya honese sasaMsAra niHsaMsAra rUpa eka apaneko hI anubhavatA huprA pratibhAsita hoo, anyako karatA huvA pratibhAsita mata hono / bhAvArya-prAtmAkI sasaMsAra niHsaMsAra avasthA paradravya pudgala karmaka sadbhAva va prabhAvake nimittase hai, vahA~ una avasthArUpa prApa hI yaha prAtmA pariNamana karatA hai isaliye prAtmA apanA hI kartA bhoktA hai, nimittamAtra jo pudgalakarma hai, usakA kartA bhoktA nahIM hai / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva tIna gAthAvoM meM batAyA thA ki jovapariNAma va pudgala karmameM paraspara nimittanaimittika bhAva honepara bhI unameM kartRkarmatva va bhovatRbhogyatva nahIM hai / isa vivaraNako sunakara yaha jijJAsA hotI hai to phira nizcayase prAramA kise karatA hai va kise bhogatA hai, isakA samAdhAna isa gAthAmeM kiyA gayA hai / tathyaprakAza-- 1- nimittanaimittikameM vyApyavyApakabhAva nahIM hotA / 2- upAdAna upAdeyameM hI vyApyavyApaka bhAva hotA hai / 3- nimittasAnnidhya meM hone vAlA naimittika nimittakA prabhAva honepara haTa jAtA hai / 4-- jovakI zuddha va azuddha avasthAyeM jIvameM vyAppa haiM ataH jIvako pariNatiyoMkA jIva hI kartA hai va jIva hI bhoktA hai| ___ siddhAnta----1-jIvavI sasaMsAra avasthA pudgalakarmavipAkasaMbhavanimittaka hai / 2-jIva ko niHsaMsAra avasthA pudgalakarmavipAkAsaMbhavanimittaka hai / 3--jIvako avasthA jIvameM antaryApya honese jIva apanI avasthAkA hI kartA bhoktA hai| dRSTi-1-upAdhisApekSa azuddhadravyAthikanaya (24) / 2-upAdhyabhAvApekSa zuddha dravyA. thikanaya (24pr)| 3-kArakakArakibhedaka sadbhutavyavahAranaya (73), kAraka kArakibhedaka prazuddha sadbhUtavyavahAranaya (73 pra) / prayoga--vikAroMko naimittika jAnakara unase upekSA karake apanI zuddha pariNatike
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 samayasAra bhAvakabhAvAbhAvAt parabhAvasya pareNAnubhavitumazakyatvAtsasaMsAraM niHsaMsAra vAtmAnamanubhavannAsmAnamekamevAnubhavan pratibhAtu mA punaranyat / / 83 / / vartamAna laT anya puruSa eka0 / puna:-avyaya / taM-dvitIyA eka / ca-avyaya / eva-avyaya / jAnIhiAjJArtha loT madhyama puruSa eka / AtmA-prathamA eka / tu-avyaya / AtmAnaM-dvitIyA ekavacana / / 3 / / artha sahajazuddha svabhAvameM dRSTi rakhanA cAhiye / / 3 / / praba vyavahArako dikhalAte haiM:-[tu vyavahArasya] paraMtu vyavahAranayake darzanameM [pAtmA] prAtmA [nekavidha] aneka prakArake [pudgalakarma] pudagala karmako [karoti ] karatA hai [punaH] aura phira [tadeSa] usa hI [anekavidha] aneka prakArake ]pudgalakama] pudgalakarma ko vedayate] bhogatA hai| tAtparya-nimittanaimittikabhAva hone ke kAraNa prAtmA vyavahAranayase pudgalakarmako karatA hai va pudgala karmako bhogatA hai| ___TokArtha-jaise antApyavyApakabhAvase miTTI ghar3eko karatI hai tathA bhAvyabhAvakabhAva se miTTI ghar3eko bhogatI hai to bhI bAhya vyApyavyApakabhAvase kalaza honeke anukUla vyApArako apane hastAdikase karane vAlA tathA kalazameM bhare jalake upayogase hue tRptibhAvako bhAvyabhAvaka bhAvase anubhava karane vAlA kumhAra isa kalazako banAtA tathA bhogatA hai, aisA lokoMkA anAdise prasiddha vyavahAra rahA hai| usI prakAra antappyApakabhAvase pudgaladravya podgalika karmako karatA hai aura bhAvyabhAvaka bhAvase pudgala dravya hI usa karmako anubhavatA (bhogatA) hai to bhI bAhya vyAyavyApakabhAvase ajJAnase pudgala karmake honeke anukUla apane rAgAdi parijAmako karatA humA aura pudgalakarmake udaya hone se utpanna viSayoMkI samIpatAmeM hone vAlI apano sukhaduHkharUpa pariNatiko bhAvyabhAvakabhAvase anubhava karane vAlA jIva pudgalakarmako karatA hai aura bhogatA hai / aisA ajJAnI lokoMkA pranAdisaMsArase vyavahAra prasiddha hai| ___ bhAvArtha--- paramArthase pudgalakarmako pudgaladravya hI karatA hai aura pudgalakarmake hone ke anukUla apane rAgAdipariNAmoMko jIva karatA hai, usake isa nimittanaimittikabhAvako dekhakara majJAnI jIvako yaha bhrama ho jAtA hai ki jova hI pudgala karmako karatA hai / so yaha anAdi prajJAnase prasiddha vyavahAra hai| aura jaba taka jIva va pudgalakA bhedajJAna nahIM hai, taba taka jIvako jIva va pudgalako pravRtti eka sarIkhI dIkhatI hai, zrIguru mahArAja donoMmeM bhedajJAna karAke paramArtha jIvakA svarUpa dikhalAkara ajJAnIke pratibhAsako vyavahAra kahate haiM / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki nizcayanaya ke siddhAnta meM prAtmA apane prAtmAko hI karatA hai va. apane prAtmAko hI bhogatA hai / isa kathanapara yaha
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 175 kartRkarmAdhikAra atha dhyavahAraM varzayati - vavahArassa du zrAdA puggalakama karadi gAyAvaha / taM ceva puNoM veyai puggalakamma aNeyavihaM // 4 // vyavahArake matoMmeM, kartA yaha jodha vividha karmoMkA / bhoktA bhI nAnAvidha, una hI paudgalika karmoMkA // 4 // vyavahArastha tvAtmA pudgalakarma karoti naikavidhaM / taccatra punavedayate pudgalakamanikavidha // 14 // yathAMtApyavyApakabhAvena mRttikayA kalaze kriyamANe bhAcyabhAvakabhAvena mRttikaryavAnu. bhUyamAne ca bahivyayityApakabhAvena kalazasaMbhavAnukUla vyApAraM kurvANaH kalazakRtatoyopayogajAM tRpti bhAvyabhAvakabhAvanAnubhavaMzca kulAlaH kalazaM karotyanubhavati ceti lokAnAmanAdirUDhosti tAvaddhyavahAraH tayAMtApyavyApakabhAvena pudgaladravyeNa karmaNi kriyamAraNe bhAvyabhAvakabhAvena pudgaladravyeNaivAnubhUyamAne ca bahiyApyavyApakabhAvenAjJAnAtpudgalakarmasaMbhavAnukUlaM pariNAma nAmasaMjJa-babahAra, du, atta, puggalakamma, Neyaviha, ta, ca, eba, puNo, pugalakamma, aNeyaviha / dhAtusaMjakara karaNe, veda vedane / prAtipadika-vyavahAra, tu, Atman, pudgalakarman, na, ekavidha, tat, ca, eva, punaH pudgalakarman, anekavidha / mUladhAtu---di-ava huna haraNe bhvAdi, vida cetanAkhyAnanivAseSu curAdi, vidha vidhAne tudAdi / padavivaraNa-vyavahArasya-SaSThI eka0 / tu-avyaya / AtmA-prathamA eka0 kartA / karotijijJAsA huI ki taba phira vyavahAranayake siddhAnta meM AtmA kisako karatA hai va kisako bhogatA hai ? isake samAdhAna meM yaha gAthA pAI hai / tathyaprakAza- 1- antavyayivyApakabhAvase pudgalakarma usI pudgalakArmANadhyake dvArA kiye jAte haiM / 2-- antarbhAvyabhAvakabhAvase pudgalakarmavipAka usI pudgala kArmANadravya ke dvArA anubhUyamAna hotA hai| 3- bahivyApyavyApakabhAvase pudgalakarmasaMbhavAnukUla jIvapariNAma honese ajJAnI jIvameM pudgalakarma karanekA Aropa hotA hai / 4- bahirbhAvyabhAvakabhAvase pudgalakarmavipAkanimittaka sukhaduHkhapariNAmakA anubhava honese ajJAnI jIvameM pudgalakarma ke bhoganekA prAropa hotA hai| . __ siddhAnta--(1) pudgalakAlabake nimittabhUta jovapariNAmameM (jIvameM) pudgalakarmakartRtvakA prAropa hotA hai / (2) pudgalakarmavipAkanimittaja mukha-duHkha pariNatiko anubhavane vAle jIvameM pudgalakarmabhoktRtvakA Aropa hotA hai / dRSTi--- 1- parakartRtva asadbhUtavyavahAra (126) / 2- parabhoktRtva asadbhUtavyavahAra (128 a)| prayoga---jIva pudgalakarmako karatA hai, bhogatA hai, isa kathanameM nimitta batAnekA
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra kurvANaH pudgalakarmavipAkasaMpAditaviSayasanidhipradhAvitAM sukhaduHkhapariNati bhAvyabhAvakabhAvenAnu. bhavaMzca jovaH pudgalakarma karotyanubhavati cetyajJAninAmAsaMsAraprasiddhosti tAvadvyavahAraH / / 4 / / vartamAna laT anya puruSa eka0 / anekavidha-dvitIyA ekavacana karmavizeSaNa / pudagalakarma-dvitIyA eka0 karma / tat-dvitIyA eka0 / ca-avyaya / evaM-avyaya / vedayate-vartamAna laT anya puruSa eka0 / pudgalakarma-dvi0 eka0 / anekavidha-dvitIyA ekavacana karmavizeSaNa / / 8411 . prayojanamAtra jAnakara nimittanaimittika bhAvase upekSA kara apane prAtmasvarUpa meM upayukta honekA pauruSa karanA / / 84 // aba isa ukta vyavahArako dUSita karate haiM:-[yadi] yadi [mAtmA] prAtmA [idaM] isa [pudgalakarma] pudgalakarmako [karoti ] kare [ca aura [tat evaM] usI ko [vedayate bhoge so [saH] vaha [vikriyAvyatiriktaH] AtmA do kriyAse abhinna [prasajati] prasakta hotA hai so yaha [jinAvamataM] jinadevakA avamata hai yAne jinamatase alaga hai| tAtparya-prAtmA apane pariNAmako to karatA bhogatA hai hI, aba yadi yaha mAna liyA jAya ki prAtmA pudgalakarmako bhI karatA hai va pudgalakarmako bhI bhogatA hai to yaha jinamata nahIM kintu pUrNa mithyA hai / . TIkArtha-nizcayataH yahI sArI hI kriyA pariNAmasvarUpa honeke kAraNa pariNAmase kucha bhinna vastu nahIM hai aura pariNAma bhI pariNAma tathA pariNAmI dravya donoMkI abhinnavastutA honese pariNAmIse pRthaka nahIM hai / isa prakAra kiyA aura kriyAvAnakI abhinnatA hai / aisI vastuko maryAdA honepara jaise jIva vyApyavyApakabhAvase apane pariNAmako karatA hai aura bhAvyabhAvakabhAvase usI apane pariNAmako anubhavatA hai, bhogatA hai, usI taraha vyApyavyApaka bhAvase pudgalakarmako bhI kare tathA bhAdhyabhAvakabhAvase pudgalakarmakA hI anubhava kare, bhoge to apanI praura parakI milI do kriyAnoMkA prabheda siddha humaa| aisA honepara apane aura parakhe bhedakA abhAva huA / isa prakAra anekadravyasvarUpa eka AtmAko anubhavane vAlA jIva mithyAdRSTi hotA hai / parantu aisA vastusvarUpa jinadevane nahIM kahA hai, isaliye jinadevake bhatake bAhara hai| bhAvArtha-jo puruSa eka dravyako do dravyoMkI kriyAnoMkA kartA mAnatA hai, yaha mithyASTi hai, kyoMki do dravyoMkI kriyA eka dravyase mAnanA yaha jinadevakA mata nahIM hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki jIva pudgalakarmako karatA hai va bhogatA hai yaha vyabahAranayakA mata hai / aba usa vyavahArako dUSaNa deneke liye yaha mAthA prAI hai| tathyaprakAza--(1) pariNati kriyA paryAyase bhinna nahIM hai / (2) paryAya paryAyavAna
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra prathanaM vUSayati jadi puggalakammamiNaM kubvadi taM ceva vedayadi aadaa| do kiriyAvadiritto pasajjae so jiNAvamadaM // 8 // yadi prAsmA karatA hai, para bhogatA paudgalika krmoko| so bonoM hi kriyAnoM se sanmayatA prasasta huI // 5 // yadi pudgalakarmedaM karoti taccaiva vedayate AtmA / dvitriyA''vyatiriktaH prasajati sa jinAvamataM / / 8 iha khalu kriyA hi tAvadakhilApi pariNAmalakSaNatayA na nAma pariNAmatosti bhinnA, pariNAmopi pariNAmapariNAminorabhinnavastutvAtpariNAmino na bhinnastato yA kAcana kriyA kila sakalApi sA kiyAvato na bhinneti kriyAkoravyatiriktatAyAM vastusthityA pratapatyAM yathA vyApyavyApakabhAvena svapariNAmaM karoti, bhAvyabhAvakabhAyena tamevAnubhavati ca jIvastayA vyApyavyApakabhAvena pudgalakarmApi yadi kuryAta bhAvyabhAvakabhAvena tadevAnubhavecca tato yaM sva. parasamavetakriyAdvayAvyatiriktatAyAM prasajaMtyAM svaparayo parasparanibhAgaprattAstamjAdane kAmanA mAtmAnamanubhavanmidhyAdRSTitayA sarvazAyamataH syAt // 5 // nAmasaMkajadi, pagalakamma, ima, ta, ca, eva, atta, dokiriyAvadirita, ta, jiNAvamada / dhAtuH saMza-kulya karaNe, veda vedane, pa-sajja samavAye / prAtipavika-yadi, pudgalakarman, idam, tat, ca, eva, Atman, dvikriyA''vyatirikta, tat, jinAvamata / mUladhAtu-vida cetanAkhyAnanivAseSu curAdi, ricira vire. cane dhAdi, rica viyojanasamparcanayoH, pra-Saca samavAye / pbvivrnn-ydi-adhyy| pudgalakarma-dvitIyA ekavacana / idam-dvitIyA eka0 / karoti-vartamAna laT anya puruSa eka0 / tat-dvitIyA eka0 / caavyaya ! eva-avyaya / vedayate-vartamAna lad anya puruSa eka0 / AtmA-prathamA eka0 kartA / dvikriyA'vyatirikta:-prathamA eka0 / prasajati-vartamAna laT anya pu0 eka0 / sa:-prathamA eka0 / jinAvamata-prathamA ekavacana / / 85 // (dravya) se bhinna nahIM hai / (3) kiyA kriyAgAna (dravya) se bhinna nahIM hai / (4) jIva apanI ho kriyA kara sakatA hai / (5) yadi jIya apaneko bhI kare, bhoge tathA pudgalakamako bhI kare, bhoge to yaha jIva hai yA karma hai yaha vibhAga hI na bana sakegA aura na yoM koI sat raha sakegA / (6) vyavahArase jIva pudgalakarmako karatA, bhogatA hai isakA artha upAdAnarUpase nahIM hai, kintu isase mAtra nimittanamittika bhAva hI samajhakara vastuta: jIvako makartA nirkhnaa| siddhAnta-(1) eka dravya dUsare dravyako parigati nahIM kara sakatA / (2.) nimitta basAne ke liye eka dravyameM dUsare dravyakA kartRtva prAropita hotA hai| dRSTi- 1- paradravyAdigrAhaka dravyAthikanaya (26) / 2- parakartRtva anupacArita prasadbhUtavyabahAra (129) /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 samayasAra kuto dvikriyAnubhAvI mithyAdRSTiriti cet jamA du attabhAvaM puggalabhAvaM ca dovi kubbati / teNa du micchAdihI dokiriyAvAdiNo huti // 86 // cUki ukta matahaTameM, prAtmAne svaparabhAva kara ddaalaa| so dokiriyAvAdI, mithyAdRSTo hi hote the // 86 // yasmAttvAtmabhAnaM pudgalabhAvaM ca dvApi kurvti| tena tu mithyAdRSTayo dvikriyAvAdino bhavati // 86 // yataH kilAtmapariNAmaM pudgalapariNAmaM ca kurvatamAtmAnaM manyate dvikriyAvAdinastataste mithyAdRSTaya eveti siddhAMtaH / mA caikadravyeNa dravyadvayapariNAmaH kriyamANaH pratibhAtu / yadhA kila mulAlaH kalazasaMbhavAnukUlamAtmavyApArapariNAmamAtmano'vyatiriktamAtmano'vyatiriktayA pariNatimAtrayA kriyayA kriyamANaM kurvANaH pratibhAti na punaH kalazakaraNAhakAranirbharopi svavyApArAnurUpaM mRttikAyAH kalazapariNAmaM mRttikAyAH avyatiriktaM mRttikAyAH pravyatiriktayA pariNa nAmasaMza-ja, du, attabhAva puggala bhAva, ca, du, vi, ta, du, micchAdivi, dokiriyAvAdiN / dhAtusaMza-kuvva karaNe, ho sattAyAM / prAtiparika-yat, tu, AtmabhAva, pudgalabhAva, ca, dvi, api, tat, tu, prayoga-pudgalakarmake dravya, kSetra, kAla, bhAvase nirAlA prapanA antastattva nirakhakara isa nijameM hI zAnadRtti banAye rahanekA pauruSa karanA // 8 // yahA~ prazna uThatA hai ki do kriyAnoMkA anubhava karane vAlA puruSa mithyAdRSTi kaise ho sakatA hai ? usakA samAdhAna karate haiM-[yasmAta tu] jisa kAraNa [prAtmabhAvaM] prAtmAke bhAvako [ca] aura [pumalabhAvaM] pudgalake bhAvako [dvau api] donoM hI ko prAtmA [kurvanti] karate haiM aisA kahate haiM [tena tu] isI kAraNa [dvikriyAvAdinaH] do kriyAyoko ekake hI kahane vAle [mithyAdRSTayaH] mithyAdRSTi hI [bhavaMti] haiN| TIkArya-cUMki dvikriyAvAdI prAtmA aura pudgala donoMke pariNAmoMkA kartA prAtmA ko mAnate haiM, isa kAraNa ve mithyAdRSTi ho haiM, aisA siddhAnta hai / so eka dravyake dvArA donoM dravyoMkA pariNamana kiyA jA rahA hai, aisA mujhe pratibhAsita mata hove / jaise kumhArake ghar3e ke honeke anukUla apanA vyApArarUpa hastAdrika kriyA tathA icchArUpa pariNAma apanese abhinna sayA apanese abhinnapariNatimAtrakriyAse kiye hueko karatA huA pratibhAsita hotA hai aura ghaTa banAneke ahaMkArase sahita honepara bhI svavyApArake anukUla miTTIse abhedarUpa tathA miTTIse mabhinna mRttikApariNatimAtra kriyA dvArA kiye hue miTToke ghaTapariNAmako karatA huA nahIM mAlUma hotA / usI prakAra prAtmA bhI prajJAnase pudgalakarmake anukUla apanese abhinna, apanese
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra timAtrayA kriyayA kriyamANaM kurvANaH pratibhAti / tathAtmApi pudgalakamaMpariNAmAnukUlamajJAnAdAtmapariNAmamAtmano'vyatiriktamAtmano'vyatiriktayA pariNatimAtrayA kriyayA kriyamAraNaM kurvANaH pratibhAtu mA punaH pudgalapariNAmakaraNAhakArAnabharopi svapariNAbhAnurUpa pudgalasya mithyA dRSTi, dvikriyAvAdin / mUladhAtu- DukRtra karaNe, vada vyaktAyAM yAci bhyAdi, bada saMdezavacane curAdi, dRzir prekSaNe, bhU sattAyAM / padavivaraNa-~-yasmAt-hetvarthe paMcamI ekavacana / tu-avyaya / abhinna apanI pariNatimAtra kriyAse kiye hue prAtmapariNAmako karatA huA pratibhAsita hove, parantu pudgalapariNAmake karaneke ahaMkArase yukta honepara bhI svapariNAmake anukUla, pudagalase abhinna tathA pudgalase abhinna pudgalakI pariNatimAtra kriyAse kiye hue pudagalake pariNAmako karatA huaA aAtmA mata prtibhaaso|| bhAvArtha-prAtmA apane hI pariNAmako karatA huprA pratibhAsita hove, pudgalake pariNAmako karatA huprA pratibhAsita nahIM hove / prAtmA aura pudgala ina donoMkI kriyAyeM eka aAtmAko ho mAnane vAlA mithyAdRSTi hai / yadi jar3a aura cetanako eka kriyA ho jAya, to sarvadravya palaTanese sabakA lopa ho jAyagA, yaha bar3A bhArI doSa hai| aba isI prarthake samarthanakA kalazarUpa kAvya kahate haiM-yaH pariNamati ityAdi / artha--jo pariNamana karatA hai, vaha kartA hai aura usakA pariNAma karma hai tathA pariNati kiyA hai / ye tInoM hI vastutvase bhinna nahIM haiN| bhAvArtha - dravyaraSTise pariNAma aura pari. NAmImeM abheda hai tathA paryAyadRSTise bheda hai / vahA~ bhevadRSTise to kartA karma bhora kriyA ye tIna kahe gaye haiM aura abhedadRSTi se vAstava meM yaha kahA gayA hai ki kartA, karma aura kriyA---ye tInoM ho eka dravyako avasthAyeM haiM, ve pradezabhedarUpa bhinna vastu nahIM haiN| __ aura bhI kahate haiM--ekaH ityAdi / artha--vastu akelI hI sadA pariNamana karatI hai, ekake hI pariNAma hote haiM arthAta eka avasthAse anya avasthA hotI hai / tathA ekako hI pariNati (kriyA) hotI hai| yoM vastu anekarUpa huI to bhI vaha eka hI vastu hai, bheda nahIM hai / bhAvArtha-eka bastuko aneka paryAya hotI haiM, unako pariNAma bhI kahate haiM, avasthA bhI kahate haiM / ve saMjJA, saMkhyA, lakSaNa, prayojanAdikase bhinna-bhinna pratibhAsa rUpa haiM, to bhI eka bastu hI haiM, bhinna nahIM haiM, aisA bhedAbhedasvarUpa hI vastukA svabhAva hai / phira kahate haiM--nomo ityAdi / prarya--do dravya eka hokara pariNamana nahIM karate aura do dradhyakA eka pariNAma bhI nahIM hotA tathA do dravyakI eka pariNati (kriyA) bhI nahIM hotI / kyoMki jo aneka dravya haiM, ve aneka hI haiM, eka nahIM hote / bhAvArSa-do vastuyeM sarvathA bhinna ho haiM, pradezabhedarUpa hI haiM, donoM ekarUpa hokara nahIM pariNamana karatI, eka
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 samayasAra pariNAmaM pudgalAdabyatiriktaM pudgalAdavyatiriktayA pariNatimAtrayA kriyayA kriyamANaM kurvANa pratibhAtu / yaH pariNamati sa kartA yaH pariNAmo bhavettu tatkarma / yA pariNatiH kriyA sA zrayamapi bhinnaM na vastutayA / / 51 / / eka: pariNamati sadA pariNAmo jAyate sadaikasya / ekasya pariNatiH syAdanekamapyekameva yataH // 52 / / nobhI pariNamata: khalu pariNAmo nobhayoH prajAyeta / AtmabhAvaM-dvitIyA eka0 / pudgalabhAva-dvitIyA eka0 / ca-avyaya / dvI-dvitIyA dvivacana / api-avyaya / kurvanti-vartamAna laT anya puruSa bahuvacana kriyA / tena-hetyarthe tRtIyA eka0 / tu-avyaya / mithyAdRSTayaHpariNAmako bhI nahIM upajAtIM aura eka kriyA bhI unakI nahIM hotI, aisA niyama hai / yadi do dravya ekarUpa hokara pariNamana kareM to saba dravyoMkA lopa ho jAyagA / aba isI arthako dRr3ha karate haiM- nakasya itayAdi / artha- eka dravyake do kartA nahIM hote, eka dravyake do karma nahIM hote aura eka dravyako do kriyAyeM bhI nahIM hotI, kyoMki eka prada aneka drajyasya nahIM hotaa| bhAvArya--pratyeka dravya akelA hI apane ApameM apanI pariragati karatA hai| praba ajJAnavilaya va bandhavilayako bhAvanA karate haiM--prAsaMsArata ityAdi / arthaisa jagatameM mohI ajJAnI jIvoMkA yaha "maiM paradravyako karatA hUM" aisA paradravyake kartRtvakA ahaMkAra rUpa atyanta dunivAra prajJAnAMdhakAra anAdi saMsArase lekara calA pAyA hai| yadi para. mArtha abheda nayake grahaNase vaha eka bAra bhI naSTa ho jAya to zAnadhana prAtmAko phira kaise baMdha ho sakatA hai ? bhAvArtha- ajJAna to anAdikA ho hai, parantu paramArthanayake grahaNase yadi darzanamohakA nAza kara eka bAra yathArtha jJAna hokara kSAyikasamyaktva utpanna ho jAya to phira mithyAtva nahIM pA sakatA taba usa mithyAtvakA baMdha bhI nahIM ho sakatA aura mithyAtva gaye bAda saMsAra-baMdhana kase raha sakatA hai ? usakA to mokSa hI hogaa| aura bhI kahate haiM--prAtma ityAdi / artha-mAtmA to papane bhAvoMko hI karatA hai aura paradradhya parake bhAvoMko karatA hai / kyoMki apane bhAva to apane hI haiM tathA parabhAva parake hI haiN| bhAvArtha-prAtmAkA parameM kartRtva nahIM, phira bhI parameM kartRtva mAne to vaha prasaMgavivaraNa---anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki eka dravyako do kriyAvoMkA anubhava karanA batAnA mithyAtva hai / aba usI sambandhameM pUchA gayA ki do kriyAvoMkA anubhava karane vAlA batAnA mithyAdRSTi kyoM hai ? isakA samAdhAna isa mAthAmeM diyA gayA hai| tabhyaprakAza-(1) koI dravya apanA bhI pariNamana kare va dUsarekA bho pariNamana kare aisI mAnyatA mithyAtva hai, kyoMki aisA kabhI bhI hotA nahIM / (2) jo padArtha pariNamatA
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra ubhayorna parigAtiH syAdanekramanekameva sadA / / 53 / / nakasya hi kartArauM dvau sto dve karmaNo na cakasya / nekasya ca kriye dve ekamanekaM yato na syAt / / 14 / / prAsaMsArata evaM dhAvati paraM kurvemityuccakaiH, durvAraM nanu mohinAmiha mahAhaMkArarUpaM tmH| tadbhUtArthaparigraheNa vilayaM yadyekasameM brajeta, kimAnadhanAya dhanamaho bhUyo bhavedAtmanaH // 15 // AtmabhAvAnkarotyAtmA parabhAvAnsadA paraH / prAtmaiva hyAtmano bhAvAH parasya para eva te // 56 / / 116 // prathamA bahu0 / dvikriyAvAdinaH-prathamA bahu0 / bhavanti-vartamAna laT anya pa.0 bahuvacana // 86 // hai vaha kartA hai / (3) jo pariNamana hotA hai vaha karma hai / (4) pariNati hI kiyA hai| (5) kartA, karma va kriyA---ye tInoM hI vastupanese bhinna nahIM hai / (6) eka pariNamana do dravyoMkA nahIM hotaa| (7) eka dravya do kA 6.raNamana nahIM krtaa| (8) jinako svadravyakSetrakAlabhAvamaya aMtaHsvarUpakI zraddhA hai unake parakartRtvakA ahaMkAra nahIM rahatA / (E) jinake ahaMkAra nahIM hai, unake saMsArabaMdhana nahIM hai / siddhAnta--(1) pratyeka dravya apane hI dravya, kSetra, kAla, bhAvase hI hai / (2) pratyeka dravyakA kartR karmatva svayaM apane apanemeM hI hai| dRSTi--- 1- svadravyAdigrAhaka dravyAthikanaya (28) / 2- kArakakArakibhedaka sadbhUna. vyavahAra (73), kArakakArakibhedaka azuddha sadbhUtavyavahAra (73) / prayoga--na to parameM kucha kiyA jA sakatA hai aura na parake dvArA mujhameM kucha kiyA jA sakatA hai, aise atyanta bhinna samasta paradravyoMse lagAva mUlataH naSTa karake apanemeM hI mAtra jJAnavRttise vartate rahanekA pauruSa karanA // 86 // zaMkA:--paradravyakA kartRkarmatva mAnane vAlA mithyA dRSTi hai yaha kahA hai| vahAM yaha jJAtavya hai ki mithyAtvAdibhAva kisake kaheM ? yadi jIvake pariNAma kahe jAyeM to pahale rAgAdi bhAvoMko pudgalake pariNAma kahA thA, usa kathanase yahA~ virodha pAtA hai| yadi pudgalake pariNAma he AyeM to jIvakA kucha prayojana nahIM, phira usakA phala jIva kyoM pAve ? aba isa jijJAsAkA samAdhAna karate haiM----[punaH] aura [mithyAstra] jo mithyAtva kahA gayA thA vaha [dvividha] do prakArakA hai [jIvaM ajIvaM] eka jIva mithyAtva, eka ajIva mithyAtva [tathaiva] aura usI prakAra [prajJAna] prajJAna [praviratiH] avirati [yogaH] yoga [mohaH] moha pora [krodhAdhAH] krodhAdi kaSAya [ime bhAvAH] ye sabhI bhAva jIva ajIvaphe bhedase do-do prakArake haiN| tAtparya--karmaprakRtiyoMke mithyAtva Adi nAma haiM aura una-una prakRtiyoMke udayake jo jIvameM pratiphalita vikAra haiM unake bhI ye hI nAma haiM, ataH mithyAtva prAdi do-do prakAra ke ho gye|
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 samayasAra micchattaM puNa duvihaM jIvamajIvaM taheva annnnaannN| aviradi jogo moho kohAdIyA ime bhAvA // 87 // mithyAtva do tarahakA, jIva aha majIvarUpa hotA hai| ajAna moha pravirati, krodhAdi yoga bhI do do // 7 // mithyAtvaM pu nahi vidhaM jIvo jIvastathaivAjJAnaM / avirati yogo mohaH krodhAdyA ime bhAvAH / / 7 / / mithyAdarzanamajJAnamaviratirityAdayo hi bhAvAH te tu pratyeka mayUramukuraMdavajjIvAjIvAbhyAM bhAvyamAnatvAjjovAjIvau / tathAhi--yathA nIlakRSNaharitapItAdayo bhAvAH svadravyasvabhAvatvena mayUreNa bhAdhyamAnAH mayUra eva / yathA ca nIlakRSNaharitapItAdayo bhAvAH svacchasAvikAramAtreNa mukuradena bhAvyamAnA mukuraMda eva / tathA mithyAdarzanamazAnamaviratirityAdayo nAmasaMza. micchatta, paNa, duviha, jIva, ajIva, taha, eva, aNNANa, aviradi, joga, moha, kohAdIa, ima, bhaav| dhAtusaMza-bhava sattAyAM / prakRtizamda -mithyAtva, punar, dvividha, jIva, ajIya, tathA, eva, ajJAna, avirati, yoga, moha, idam, bhAva / mUladhAtu-vidha vidhAne, yujir yoge rudhAdi, muha vaicitye, TokArtha-mithyAdarzana, ajJAna, avirati ityAdika jo bhAva haiM ve pratyeka pRthaka-pRthak mayura aura darpaeko bhAMti jIva ajIvake dvArA huvAye gaye haiM, isaliye jIva bhI haiM aura ajISa bhI haiM / jaise mayUrake nIle, kAle, hare, pIle prAdi varNa rUpa bhAva mayUrake nija svabhAvase bhAye hue mayUra hI haiN| aura, jaise darpaNameM una voM ke pratibimba dikhate haiM, ve darpaNako svacchatA (nirmalatA) ke vikAra mAtrase bhAye hue darpaNa hI hai / usI prakAra mithyAdarzana, prajJAna, pravirati ityAdika bhAva apane ajIvake draSyasvabhAvase (prajIvarUpase) bhAye hue ajIva hI haiM tathA ve mithyAdarzana, ajJAna, avirati prAdi bhAva caitanyake vikAramAtrase (jIvase) bhAye hue jIva hI haiN| bhAvArtha-pudgalakarmake vipAkake nimittase jIva vibhAvarUpa pariNamana karate haiM so vahA~ ve jo cetanake vikAra haiM, ve jIva hI haiM aura jo pudgala mithyAtvAdika karmarUpa pariNamana karate haiM, ve pudgalake paramANu haiM tathA unakA vipAka udayarUpa hokara be svAdarUpa hote haiM, ve mithyAtvAdi ajIva haiM / aise mithyAtvAdi bhAva jIva ajIvake bhedase do prakArake haiM--(1) jIva mithyAtvAdi, (.) ajIva mithyAtvAdi / jo mithyAtvAdi karmakI prakRtiyAM haiM, ve pugaladravyake paramANu haiM, ajIvamithyAtva haiM unakA udaya ho tara upayogasvarUpa jIvake upayogakI svacchatAke kAraNa jisake udayakA svAda prAye, taba usIke prAkAra upayoga ho jAtA hai| paura taba ajJAnI jIvako usakA bhedajJAna nahIM hotA, so vaha usa svAdako hI apanA bhAva jAnatA hai / jaba isakA bhedajJAna aisA ho jAya ki jIvabhAvako jIva jAneM aura ajIvabhAvako ajIva jAneM, tabhI mithyAtvakA abhAva hokara samyagjJAna hotA hai /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra 183 bhAvAH svadravyasvabhAvatvenAjovena bhAvyamAnA ajova eva / tathaiva ca mithyAdarzanamajJAnamaviratirityAdayo bhAvAzcaitanyavikAramAtreNa jIvena bhAvyamAnA jIva eva / / 87) Rdha krodhe divAdi / padavivaraNa-mithyAtvaM-prathamA eka0 / pana:-avyaya / dvividha-prathamA eka / jIva:prathamA eka ajIva:-prathamA eka0 / tathA-avyaya / ek-avyy| ajJAna-prathamA eka0 / aviratiHprathamA eka0 / yoga:-prathamA eka / mohaH-prathamA eka0 / krodhAdyA:--prathamA bahuvacana / ime-prathamA bahu0 / bhAvA:-prathamA bahuvacana / / 7 / / prasaMgavivaraNa--anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki eka dravya dUsare dravyakA kabhI phartA ho hI nahIM sktaa| isase anantarapUrva sthalameM kahA gayA thA ki pudgalakarmakA va jIvapariNAmakA paraspara nimittanaimittika bhAtamAtra hai| ina tathyoMko spaSTa karaneke liye donoM dravyoMkA svataMtra-svataMtra anurUpa pariNAma batAne vAlI yaha gAthA pAI hai| tathyaprakAza--(1) podgalikamithyAtva prAdi prakRti udayakA nimitamAtra pAkara jIva meM jo mithyAtva bhAva prAdi hotA hai vaha jIvamithyAtva mAdi hai jo ki podgalika mithyAsvAdise bhinna hai / (2) jIvake mithyAtvabhAva AdikA nimittamAtra pAkara paudgalika kArmANavargaNAvoM meM jo mithyAtvaprakRtirUpa prAdi karmatva hotA hai vaha paudgalaka mithyAtva zAdi hai jo ki jIva mithyAtva Adise bhinna hai jaise ki manuSyamukhakA sAmanA pAkara darpaNameM jo mukhAkAra svacchatAvikAra hai vaha phoTo darpaNamukha hai jo ki manuSyamukhase bhinna hai / (3) pud. galakarmameM jo prakRti sthiti pradeza anubhAga hai usakA kartA va upAdAna svAmI pudgala karma hai| (4) jIvameM jo mithyAtva kaSAya vikalpabhAva hotA hai usakA kartA va upAdAna jIva hai| siddhAnta-- (1) mithyAtva prAdi pudgalakarmaprakRtiyoM kA kartA pudgalakArmANaskaMdha hai| (2) mithyAtva Adi pudgalakarmaprakRtiyoMkI udbhUtikA nimitta jIvapariNAma hai / (3) midhyAtvAdi vibhAvoMkA kartA saMsArI jIva hai / (4) mithyAtvAdi vibhAvoMko udbhatikA nimitta mithyAtvAdi karmaprakRtiyoMkA vipAkodaya hai| dRSTi- 1- kArakakArakibhedaka azuddha sadbhUtavyavahAra (735) / 2- upAdhisApekSa prazuddha dravyAthikanaya (24) / 3- kArakakArakibhedaka prazuddha sadbhUtavyavahAra (73) / upAdhisApekSa azuddha dravyAdhikanaya (24) / prayoga-karmavikAroMko karmameM aura jIvavikAroMko jIvameM nirakhakara parAdhInatA ra kAyaratAkA bhAva haTAnA cAhiye aura nimittanaimittika bhAva parakhakara apaneko avikAra caita. nyasvabhAvamAtra aGgIkAra karanA cAhiye // 87 / / yahA~ pUchate haiM ki mithyAtvAdika jIva ajIva kahe haiM ve kauna haiM, usako uttara kahate haiM- [mithyAtvaM] jo mithyAtva [yogaH] yoga [aviratiH] avirati [pramAnaM] prajJAna
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 samayasAra kAviha jIvAjIvAviti cet puggalakamma micchaM jogo aviradi praNANamajjIvaM / uvayogo aNNANaM avirai micchaMca jIvodu // 8 // paugalika karma mithyA, avirati prajJAna yoga nizcetana / mithyA avirati prajJA-na yoga upayogamaya cetana // 5 // pudgalakarma mithyAtvaM yogo'viratirajJAnamajIvaH / upayogo'jJAnamaviratimithyAtvaM ca jIvastu / / 88|| yaH khalu mithyAdarzanamajJAnamaviratirityAdirajIvastadamUrtAccaitanyapariNAmAvanyat mUtaM nAmasaMjJa-puggalakamma, miccha, joga, aviradi, aNNANa, ajjIva, uvaoga, aNNANa, aviradi, miccha, ca, jIva, du| dhAtusaMza----jIva prANadhAraNe / prAtipadika--pudgalakarman mithyAtva, yoga, avirati, ajJAna, ajIva, upayoga, ajJAna, avirati, mithyAtva, ca, jIva, tu / mUladhAtu-pUrI ApyAyane, gala adane, kRtra karaNe, yujira yoge, a-jJA avabodhane / padavivaraNa-pudgalakarma-prathamA eka0 / mithyAtva-prathamA eka0 / yoga:-prathamA eka0 / avirati:-prathamA eka0 / ajJAna-prathamA eka / ajIva:-prayamA eka0 / [AjIvaH] ajIva hai vaha to [pudgalakarma] pudgalakarma hai [ca] aura jo [ajJAna] ajJAna [praki. ratiH pravirati [mithyAtvaM] mithyAtva [jIvaH] jIva hai [tu] so [upayogaH] upayoga hai / tAtparya-mithyAtvAdika karmaprakRtiyA~ to ajIva haiM aura una prakRtiyoMke vipAkakA sAnnidhya pAkara upayogameM jo usa vipAkakA pratiphalana va vikalpa hotA hai vaha jIva (jIvavikAra) hai| ___TokArtha-jo nizcayase mithyAdarzana, prajJAna, pradirati ityAdi ajIva haiM ve pramUrtika caitanyake pariNAmase panya mUrtika pudgalakarma haiM aura jo mithyAdarzana, ajJAna, avirati ityAdi jIva haiM ve mUrtika pudgalakarmase anya caitanyapariNAmake vikAra haiN| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki mithyAtva prAdi jIva va majIva donoMrUpa haiM, isapara yaha jijJAsA huI ki ve jIva ajIvarUpa kauna-kauna haiM ? isake samAdhAnameM yaha gAyA prAI hai / sadhyaprakAza--(1) mithyAtvaprakRti, anantAnubaMdhI krodhAdi 12 cAritramohanIyaprakatiyA~, jJAnAvaraNa va zarIra maGgopAGgAdi nAmakarma prAdi ye saba ajIva dradhyapratyaya haiM / (2) mithyAtvabhAva, hiMsAdi pApabhAva, prajJAna va bhAvayoga ye saba jovarUpa bhAvapratyaya hai| (3) dravyapratyaya jIvase pRthak haiM / (4) mAdhapratyaya pudgalakarmase pRthak haiM / sivAnta-(1) dravyapratyaya upAdAnarUpa paudgalika haiM / (2) bhAvapratyaya upAdAnatayA jIvarUpa haiN| dRSTi-1- azuddhanizcayanaya (47) / 2- azuddhanizcayanaya (47) /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra pudgalakarma, yastu mithyAdarzanamazAnamaviratirityAdi jIvaH sa mUrtAtpudgalakarmaNo'nyazcatanyapariNAmasya vikaarH||18|| upayogaH-prathamA , ajJAna- magAena : adiniH- emA eka0 / mithyAtva-prathamA ekavacana / ca-avyaya / jIvaH-prathamA ekavacana / tu-avyaya 88 prayoga-prakRtise, prakRtinimittaka prabhAvase bhinna puruSatatva (Atmatatva) ko ApA nirakhakara isa hI antastattvameM ramanekA pauruSa karanA // 8 // prazna-jIva mithyAtvAdika bhAva caitanyapariNAmakA vikAra kisa kAraNa hai ? uttara[mohayuktasya anAdise mohayukta upayogasya upayogake [anAdayaH] anAdise lekara [trayaH pariNAmAH] tIna pariNAma haiM ve [mithyAtvaM] mithyAtva [prajJAna] prajJAna [ca aviratibhAvaH] aura aviratibhAva ye tIna [jJAtavyaH] jAnanA cAhiye / TokArtha-nizcayase samasta vastumokA svarasapariNamanase svabhAvabhUta svarUpapariNamana meM samarthatA honepara bhI upayogakA anAdise hI. anya vastubhUta mohayukta honese mithyAdarzana, ajJAna, avirati aise tIna prakArakA pariNAmavikAra hai / aura vaha sphaTikamaNikI svacchatAmeM parake DaMkase pariNAmavikAra huekI bhAMti parase bhI hotA / humA dekhA gayA hai / jaise sphaTikakI svacchatAmeM apanA svarUpa ujjvalatArUpa pariNAmakI sAmarthya honepara bhI kisI samaya kAlA, harA, pIlA jo tamAla, kera, suvarNapAtra samIpavartI bhAzrayakI yuktatAse nolA, harA, pIlA aisA tIna prakAra pariNAmakA vikAra dIkhatA hai, usI prakAra prAtmAke (upayogake) anAdi mithyAdarzana, ajJAna, pravirati svabhAvarUpa anya vastubhUta mohakI yuktatA honese mithyAdarzana, ajJAna, pravirati aise tIna prakAra pariNAmavikAra nirakha lenA cAhiye / bhAvArtha --prAtmAke upayoga meM ye tIna prakArake pariNAma vikAra manAdi karmake nimittase haiM / kahIM aisA nahIM hai ki pahale prAtmA zuddha hI thA, aba yaha navIna hI azuddha huaA ho / aisA ho to siddhoMko bhI phirase azuddha honA cAhiye, kintu aisA nahIM hai / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva mAdhAmeM batAyA gayA thA ki mithyAtvAdi pudgalakarmarUpa haiM aura upayogarUpa yAne jIvarUpa bhI haiM / isa kathanapara yaha prazna ho jAtA hai ki caitanyasvarUpa jIvake ye mithyAtvAdi vikAra kaise ho gaye ? isakA usara isa gAthAmeM hai| __ tathyaprakAza-(1) sabhI padArthoM kI bhAMti upayoga (jIva) bho svarUpapariNamanameM samartha honese pariNamatA rahatA hai / (2) isa upayoga (jIva) kA anAdivastvantarabhUta mohase yuktapanA honese nimittanaimittika yogavaza vastvaMtarabhUta vipAkake anurUpa mithyAdarzana, ajJAna, aviratirUpa pariNAmatA rahatA hai|
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 samayasAra mithyAdarzanAdizcaitanyapariNAmasya vikAraH kuta iti cet yogassa thAI pariNAmA tiSNui mohajuttassa / micchattaM zrAM aviradibhAvo ya gAyatro !! upayoga mohayukta, anAdise tIna pariNamana varte / mithyA ajJAna tathA avirati ina tonako jAno // 86 // upayogasthAnAdayaH pariNAmAstrayo mohayuktasya / mithyAtvamajJAnamaviratibhAvazca jJAtavyaH // 56 // upayogasya hi svarasata evaM samasta vastusvabhAvabhUtasvarUpa pariNAmasamarthatve satyanAdiva - stvaM tara bhUta mohayuktatvAnmithyAdarzanamajJAnamaviratiriti trividhaH pariNAmavikAraH / sa tu tasya sphaTikasvacchatAyA iva paratogi prabhavan dRSTaH / yathA hi sphaTikasvacchatAyAH svarUpapariNAmasa marthatve sati kadAcinnIlaharita pItatamAlakadalIkAMcanapAnopAzrayayuktatvAnnIlo haritaH pIta iti trividhaH pariNAmavikAro dRssttstthopyogsyaanaadimithyaadrshnaajnyaan| viratisvabhAvavastvaM tara bhUtamohayuktatvAnmithyAdarzanamajJAnamaviratiriti trividhaH pariNAmavikAro dRSTavyaH // 86 // nAmasaMjJa - uvaoga, aNAi, pariNAma, ti, mohajutta, micchatta, aNNANa, aviradibhAva, ye dhAtusaMjJa-ju mizraNe, jANa avabodhane / prakRtizabda- upayoga, anAdi, pariNAma, tri. mohayukta, midhyAtva, ajJAna, aviratibhAva, ca, jJAtavya / mUladhAtu - upa- yujir yoge, muha vaicitye jJA avabodhane / padacivarana- upayogasya - SaSThI ekavacana / anAdayaH - prathamA bahu0 / pariNAmAH- prathamA bahuvacana / zrayaH - prathamA bahu0 / mohayuktasya SaSThI eka0 / midhyAtvaM prathamA eka0 | ajJAnaM prathamA eka0 / aviratibhAvaH - prathamA eka0 ca - avyaya / jJAtavyaH - prathamA eka0 kRdanta kriyA // 8 // siddhAnta - ( 1 ) upayoga (jIva ) svayaM sahaja caitanyasvarUpamAtra hai / ( 2 ) svayaM sahaja caitanyasvarUpakA svabhAva svabhAvavikAsarUpa parimate rahane kA hai / (3) upAdhisamparka meM jIva vikArarUpa pariNamatA hai | dRSTi - 1 - paramazuddha nizcayanaya (44), zuddhanaya (49) / 2- zuddhanizvayanaya ( 46 ) / 3- upAdhisApekSa azuddha dravyANikanaya (53) prayoga - mohanIya karmavipAkake pratiphalana meM zrAtmatvabuddhi honese saMsArasaMkaToMkI para parA calatI hai aura ye pratiphalana mere svarUpa nahIM, aisA dRr3ha nirNaya rakhakara karmarasase haTakara adhikAra sahaja caitanyasvarUpa meM upayukta honekA pauruSa karanA ||6|| aba AtmAke ina tIna prakArake pariNAmavikAroMkA kartRtva dikhalAte haiM-- [ eteSu ca ] miSyAtva ajJAna, avirati ina tInoMke pranAdise nimittabhUta honepara [ zuddhaH ] yadyapi zuddhanaya se eka zuddha [ niraMjana: ] niraJjana [ upayogaH ] upayoga yAMne AtmA hai to bhI [eteSu ]
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra zrathAtmanastrividhapariNAmavikArasya kartRtvaM darzayati ee yogo tiviho suddho jiNo bhAvo / jaM so karedi bhAvaM upayogI tassa so kattA // 60 // 187 zuddha niraMjana bhI yaha una tInoMke prayoga honepara / jina bhAvoMko karatA, kartA upayoga unakA hai // 6 // nAmasaMjJa--- eta, ya, uvaooga, tiviha, suddha, NiraMjaNa, bhAva, ja, sa, bhAva eteSu zropayogastrividhaH vRddho niraMjano bhAvaH / yaM sa karoti bhAvamupayogastasya sa kartA ||6|| zrathaiva mayamanAvivastvaMtarabhUta mohayuktatvAdAtmanyutplavamAneSu mithyAdarzana jJAnAviratibhApariNAmavikAreSu triSveteSu nimittabhUteSu paramArthataH zuddhaniraMjanAnAdinidhana vastu sarvasva uvaoga, ta, ta, katAra / dhAtusaMjJa suka naimaMlye, kara karaNe / prakRtizabda- etat na, upayoga, trividha zuddha, niraMjana, bhAva, yat, tat, bhAva, upayoga, tat tat kartR / mUladhAtu -- zudha zauce divAdi, nira ajjU vyaktimrakSaNakAntigatiSu juhotyAdi vidha vidhAne, DukRJ karaNe, upa-yujir yoge / pada vivaraNa- eteSu saptamI bahu0, ca-avyaya, mithyAtva ajJAna, pravirati ina tInoMke nimittabhUta honepara ! [ trividhaH bhAtha: ] mithyAdarzana, ajJAna, zravirati isa taraha tIna prakAra pariNAma vAlA hotA hai / [saH ] so vaha bhrAtmA [yaM ] ina tInoM meM se jisa [bhAvaM] bhAvako [ karoti ] svayaM karatA hai [ tasya ] usIkA [saH ] vaha [kartA ] kartA [ bhavati ] hotA hai / TIkArtha va pUrvokta prakArase anAdi pratyavastubhUta mohasahita honese prArabhA meM utpana hue jo midhyAdana, prajJAna, pravirati bhAvarUpa tIna pariNAma vikAra unake nimittabhUta honepara, yadyapi zrAtmAkA svabhAva paramArthase dekhA jAya to zuddha, niraMjana, eka anAdinidhana vastukA sarvasvabhUta caitanyabhAvarUpase eka prakAra hai, to bhI azuddha sAMjana aneka bhAvapateko prApta humA tIna prakAra hokara prApa prajJAnI huA kartRsvako prApta hotA huA vikAra rUpa pariNAmase jisa jisa bhAvako Apa karatA hai, usa usa bhAvakA upayoga nizvayase kartA hotA hai / bhAvArtha-- pahale kahA thA ki jo pariNamatA hai, vaha kartA hai so yahA~ ajJAnarUpa ho kara upayogase jisa rUpa pariNamana karatA hai, usIkA kartA kahA jAtA hai / zuddha dravyAkinama se zrAtmA kartA nahIM hai / yahA~ upayogako kartA kahA, upayoga aura prAramA eka hI vastu hai, isaliye AtmAko ho kartA jAnanA / prasaMgavivaraNa -- pranantarapUrva gAthAmeM batAyA thA ki mohayukta upayogake tIna prakArake vikRta pariNAma hote haiM unhoMne viSayameM isa gAvAmeM batAyA gayA hai ki unakA nizvayase kartA kauna hai ?
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ -. - - . - .. - -- -- . - - - 185 samayasAra bhUtacinmAtrabhAvatvenekavidhopyazuddhasAMjanAnekabhAvatvamApadyamAnastrividho bhUtvA svayamajJAnIbhUtaH kartRtvamupaDhaukamAno bikAreNa pariNabhya yaM yaM bhAvanAtmanaH karoti tasya tasya kilopayogaH kartA syAt // 6 // upayoga:-prathamA ekavacana, trividhaH-prathamA eka0, zuddhaH-prathamA eka0, niraMjana:-prathamA eka0, bhAvaH-- prathamA eka0, yaM-dvitIyA eka0, sa:-prathamAera, karoni-gaImA laT vanya duhaba eka, bhAvaM-dvitIyA eka0 karma, upayogaH-prathamA eka0 kartA, tasya-SaSThI eka0, sa:-prathamA e0, kartA--prathamA ekavacana // 60 // tathyaprakAza--(1) udayAgata mithyAdarzana aAnAvaraNa va cAritramoha dravyapratyayakA nimitta honepara jIva trividha vikRta hotA hai / (2) paramArthase jIva zuddha niraJjana anAdinidhana cinmAtra vastu hai| (3) vikAroMse pariNama pariNama kara jisa-jisa bhAvako prAtmA karatA hai prAtmA usa usa bhAvakA kartA hotA hai / siddhAnta-(5) prAtmA mohayuktadazAmeM apane vikArarUpa pariNamatA hai so usa pariNAmakA kartA hai / (2) AtmA paramArthase zuddha cinmAtra vastu hai / / dRSTi - 1- upAdhisApekSa prazuddha dravyAthikanaya (53) / 2- zuddhanaya (168 / / prayoga-sarva parasaMgako bAhya tattva jAnakara usase vivikta zuddha caitanyasvarUpa apane ko anubhavanekA pauruSa karanA / prAge prAtmAke tIna prakArake pariNAmavikArakA kartApanA honepara pudgaladravya prApa hI karmatva rUpa hokara pariNamana karatA hai, aisA kahate haiM- [prAtmA] AtmA [yaM mAvaM] jisa bhAvako [karoti] karatA hai [taspa mAvasya] usa bhAvakA [kartA] kartA [saH] vaha [bhavati] hotA hai [tasmin] usake kartA honepara [pudgaladravya] pudgaladravya [svayaM] apane pApa [karmatvaM] karmarUpa [pariNamate] pariNamana karatA hai| tAtparya-prAtmA jisa vibhAvako karatA hai usa vibhAvakA nimitta pAkara pudgaladravya svayaM karmarUpa pariNama jAtA hai / . TokArtha-AtmA nizcayase pApa ho usa prakAra pariNamana kara pragaTarUpase jisa bhAva ko karatA hai usakA yaha kartA hotA hai, jaise maMtra sAdhane vAlA puruSa jisa prakArake dhyAnarUpabhAyase svayaM pariNamana karatA hai, usI dhyAnakA kartA hotA hai aura samasta usa sAdhakake sAdhane yogya bhAvakI anukUlatAse usa dhyAnabhAvake nimittamAtra honepara usa sAdhakake binA hI anya sAdikakI viSakI vyApti svayameva miTa jAtI hai, strI jana viDambanArUpa ho jAtI hai aura baMdhana khula jAte haiM izyAdi kArya maMtrake dhyAnako sAmarthyase ho jAte haiM / usI prakAra yaha mAtmA prajJAnase midhyAdarzanAdibhAvase pariNamana karatA hamA mithyAdarzanAdibhAvakA kartA hotA
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 kartRkarmAdhikAraH athAtmanastrividhapariNAmavikArakartRtve sati pugaladravyaM svata eva karmatvena pariNamatItyAha jaM kuNai bhAvamAdA kattA sohodi tassa bhAvassa / kammattaM pariNamade tahmi sayaM puggalaM davvaM // 1 // jIva jo bhAva karatA, hotA usa mAyakA vahI kartA / usake hote pudgala, svayaM karmarUpa pariNamatA // 1 // yaM karoti bhAvamAtmA kartA sa bhavati tasya bhAvasya / karmasvaM pariNamate tasmin svayaM pudgaladravyaM ||1|| prAtmA hyAtmanA tathApariNamanena yaM bhAvaM kila karoti tasyAyaM kartA syAtsAyakavat tasminnimitte sati pudgaladravyaM karmatvena svayameva pariNamate / tathAhi--yathA sAdhakaH kila tathAvidhadhyAnabhAvenAtmanA pariNamamAno dhyAnasya kartA syAt / tasmistu dhyAnabhAve sakalasAdhyabhAvAnukUlatayA nimittamAtrIbhUte sati sAdhakaM kartAramantareNApi svayameva bodhyaMte viSavyA nAmasaMja-ja, bhAva, atta, katAra, la, ta, bhAva, kammatta, ta, sarya, puggala, davva / dhAtusaMza- kuNa' karaNe, ho sattAyAM, pari-nama namrIbhAve / prakRtizagda-yat, bhAva, Atman, karta, tat, tat, bhAva, karmatya, tat, svayaM, pudgala, dravya / mUladhAtu- DukRJ karaNe, bhU sattAyAM, pariNama prahvatve, pUrI ApyAyane divAdi va curAdi, gala sravaNe curAdi / padavivaraNa--dvitIyA eka0 karmavizeSaNa, karoti-vartamAna laT anya puruSa eka0 kriyA, bhAva-dvitIyA eka karma, AtmA-prathamA eka0, kartA-prathamA eka0, sa:-pra0 e0, hai, taba usa mithyAdarzanAdibhAvake apanI anukUlatAse nimittamAtra honepara prAtmA kartAke binA pudgaladravya pApa ho mohanIyAdi karmarUpase parimana karatA hai / bhAvArtha---prAtmA jaba prajJAna rUpa pariNama karatA hai, taba kisIse mamatva karatA hai, kisIse rAga karatA hai, kisIse dveSa karatA hai, una bhAvoMkA pApa kartA hotA hai / usa vikArabhAvake nimittamAtra honepara pudgaladravya Apa apane bhAvase karmarUpa hokara pariNamana karatA hai / yahA~ yadyapi paraspara nimittanaimittika bhAva hai / to bhI kartA donoM apane-apane bhAvake haiM, yaha nizcaya hai / prasaMgadhidaraNa--anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA hai ki prAtmA trividha pariNAma vikArakA kartA hai / so isa sambandha meM yaha jijJAsA hotI hai ki isa sthitise bigAr3a aura kyA hotA hai usakA samAdhAna isa gAthAmeM hai / tathyaprakAza-(1) yaha jIva jisa pariNAmase pariNamatA hai usI bhAvakA kartA hotA hai / (2) jIvake vibhAvaparigamanakA nimitta pAkara pudgaladravya svayameva karmarUpase pariNamatA hai / (3) pudgaladravyakA karmarUpa pariNamana mAtra usa pudgaladravyameM anya dravya (jIva) kA pariemana liye binA usIke pariNamanase hotA hai yaha svayaM pariNamanekA artha hai / (4) vikAra
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra pyo, viDaMbyate yoSito, dhvaMsyaMte baMdhAstathAyamajJAnAdAtmA mithyAdarzanAdibhAvanAtmanA pariNamamAno mithyAdarzanAdibhAvasya kartA syAt / tasmistu mithyAdarzanAdI bhAve svAnukUlatayA nimittamAtrIbhUte satyAtmAnaM kartAramaMtareNApi pudgaladravyaM mohanIyAdikarmatvena svayameva pariNamate // 1 // bhavati-vartamAna laT anya puruSa eka0 triyA, tasya-SaSThI ekavacana, bhAvasya-SaSThI eka0, kamatva-pra0 e0 athavA avyaya kriyAvizeSaNa yathA syAttathA, pariNamate-vartamAna laT anya puruSa ekala kriyA, tasminsaptamI eka0, svayaM-avyaya, padgalaM--pra0 e0, dravyam-prathamA ekavacana / / 61 // rUpa pariNamana upAdhisamparka binA sambhava nahIM hai| siddhAnta---(1) dradhyapratyayake sannidhAnameM prAtmA apane vikArabhAvase pariNamatA hai / (2) mAramAke vikArabhAvake sannidhAnameM pudgalakArmANadravya apane karmatvarUpa vikArase pariNamatA hai / (3) pariNamana sabakA apane svayaMmeM svayaMke liye svayaMse svayaMko pariNatise hotA hai| dRSTi-1- upAdhisApekSa azuddha dravyAthikanaya (24) / 2- upAdhisApekSa azuddha dravyAthikanaya (24) / 3- kArakakArakibhedaka sadbhUtavyavahAra (73), kArakakArakibhedaka azuddha sadbhUtavyavahAra (73) / prayoga-jIva aura kamakA propAdhika pariNamana honese parabhAvapanA jAnakara usase mukta honekI sugamatApara utsAha bar3hAnA aura unase mukta honeke ekamAtra sAdhanabhUta sahaja caitanyasvarUpameM rata hokara tupta honA / / 1 / ajJAnase hI karma hotA hai aisA aba tAtparya kahate haiM--[prajJAnamayaH] ajJAnamaya [saH jIvaH] vaha jIva [paraM] parako [AtmAnaM kurvana] prAparUpa karatA hai [ca] aura [prAtmAnaM prapi] apaneko [paraM] pararUpa [kuryana] karatA humA [karmaNAM] kokA [kArakaH] kartA [bhavati] hotA hai| tAtparya-sva va parameM ekatyako avasthA rakhane vAlA ajJAnI hai aura karmakA kartA hai| TIkArya--yaha prAtmA prajJAnase parake aura apane vizeSakA bhedajJAna na honepara anya ko to apane karatA hai, aura apaneko anyake karatA hai, isa prakAra svayaM ajJAnI humA karmokA kartA hotA hai / jaise zIta uSNakA anubhava karAnemeM samartha jo pudgala pariNAmakI zIta uSNa avasthA hai vaha pudgalase bhinna honese prAtmAse nitya hI atyaMta bhinna hai, vaise usa prakArakA anubhaca karAnemeM samartha jo rAgadveSa sukhaduHkhAdirUpa pudgala pariNAmakI avasthA vaha pudgalako prabhinnatAke kAraNa prAtmAse nitya ho atyanta bhinna hai| tathA usa paugalikakarmavipAkake
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ katRkarmAdhikAra 161 ajJAnAveva karmaprabhavatIti tAtparyamAha-- paramappANaM kuvvaM appANaM pi ya paraM karito so| aNNANAmo jIvo kammANaM kArago hodi // 2 // parako apanA karatA, apaneko bhi pararUpa yaha krtaa| ajJAnamayI prAtmA, so kartA hoya pharmokA // 626 // paramAtmAnaM kurvannAtmAnamapi ca paraM kurvan saH / ajJAnamayo jIvaH karmaNAM kArako bhavati / / 2 / / ayaM kilAjJAnenAtmA parAtmanoH parasparavizeSAnijJAne sati paramAtmAnaM kurvannAtmAnaM ca paraM kurvansvayamajJAnamayobhUtaH karmaNAM kartA pratibhAti / tathAhi-tathAvidhAnubhavasaMpAdanasama yAH rAgadveSasukhaduHkhAdirUpAyAH pudgalapariNAmAvasthAyA: zotoraNAnubhavasaMpAdanasamarthAyAH zItoSNAyAH pudgalapariNAmAvasthAyA iva pudgalAdabhinnatvenAtmano nityamevAtyaMtabhinnAyAsta. nimittaM tathAvidhAnubhavasya dhAtmano'bhinnatvena pudgalAnnityamevAtyaMtabhinnasyAjJAnAtparasparavi nAmasaMjJa- para, appa, kumvanta, appa, pi, ya, karinta, ta, aNNANamaya, jIba. kamma kaarg| dhAtusaMta---kRtva karaNe, kara karaNe, ho sattAyAM / prakRtizamba-para, Atman, api, ca, para, tata, ajJAnamaya, jIva, karmana, kAraka / muladhAta-ata sAtatyagamane, ukRtra karaNe, jIva prANadhAraNe, bhvAdi, sttaayaaN| padavivaraNa-para-dvitIyA eka0 / AtmAnaM-dvitIyA eka0 / kurvan-prathamA ekavacana kRdanta / AtmAnaMnimittase hue usa prakArake rAgadveSAdikake anubhava kA AtmAse abhinnatAke kAraNa pagalase nitya hI atyanta bhinnatA hai, to bhI usa pudgala pariNAmarUpa rAgadveSAdikakA aura usake anubhavakA prajJAnase paraspara bhedazAna na honese ekatvake nizcayase yadyapi jisa prakAra zIta uSNarUpase prAtmA pariNamana karane meM asamartha hai, usI prakAra rAgadveSa sukha-duHkhAdirUpa bhI apane pApa pariNamana karanemeM asamartha hai to bhI rAgadveSAdika pudgala pariNAmako avasthAko usake anubhatrakA nimittamAtra honese ajJAnasvarUpa rAgadveSAdirUpa pariNamana karatA hunA apane jJAna kI prajJAnatAko prakaTa karatA pApa ajJAnI huprA 'yaha maiM rAgI hUM' ityAdi vidhAnakara jJAnaviruddha rAgAdikakarmakA kartA pratibhAsita hotA hai| bhAvArtha-rAgadveSa sukha-duHkhAdi avasthA pudgalakarmake udayakA svAda hai, ataH yaha udayavipAka padgalakarmase abhinna hai, prAtmAse pratyanta bhinna hai| prAtmAko ajJAnase isakA bhedajJAna nahIM hai, isalie aisA jAnatA hai ki yaha svAda merA hI hai, kyoMki jJAnakI svacchatA aisI hI hai ki rAgadveSAdikA vipAka (svAda) zIta uSNakI taraha jJAna meM pratibimbita hotA hai taba aisA mAlUma hotA hai ki mAno ye jJAna hI haiN| isa kAraNa aise ajJAnase isa ajJAnI jIvake inakA kartRtva bhI paayaa| kyoMki isake aisI mAnyatA huI ki maiM rAgI hUM, dveSI hUM,
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 samayasAra zeSAnirzAne satyekatvAdhyAsAt zItoSNArUpeNavAtmanA pariNamitumazakyena rAgadveSasukhaduHkhAdirUpe. NAjJAnAtmanA pariNamamAno jJAnasyAjJAnatvaM prakaTIkurvansvayamajJAnamayIbhUta eSohaM rajye ityAdividhinA rAgAdeH karmaNo (jJAnaviruddhasya) kartA pratibhAti // 2 // dvitIyA eka0 / api-avyaya / ca-avyaya / paraM-dvitIyA eka0 / kurvan-prathamA eka0 kRdanta / saH-prathamA eka / ajJAnamayaH-prathamA eka0 / jIvaH--prathamA eka 0 kartA / karmaNAM-SaSThI bahu0 / kAraka:-prathamA e| bhavati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA // 12 // krodhI hUM, mAnI hUM ityAdi / isa prakAra vaha parakA kartA hotA hai / prasaMgavivaraNa ----yajantarapUrva gAthAmeM jalAyA thA ki prAtmAke jovapariNAma vikAra karmakA kartRtva honepara pudgalakArmA dravya svayaM karmarUpase pariNamatA hai| isI viSayakA maulika tAtparya yaha hai ki prajJAnase karmakA prabhava hotA hai yahI isa gAyAmeM spaSTa kiyA hai| tathyaprakAza-1--parako mAtmarUpa va AtmAko pararUpa mAnanA ajJAna hai / 2-ajJAna se prAtmA maiM rAgo dveSI hUM Adi vidhise bhAvakamakA kartA hai / 3- rAgadveSaprakRtirUpa pudgalapariNAma prAtmAse atyanta bhinna hai / 4- rAgadveSaprakRtirUpa pudagalapariNAma pudgalase abhinna hai / 5- rAgadveSaprakRtivipAkanimittaka rAgadveSabhAvAnubhava pudgalase atyanta bhinna hai / 6rAgadveSaprakRtivipAkanimittaka rAgadveSabhAvAnubhava usa samaya jIvase abhinna hai| 7- jIva prajJAnAtmaka rAgadveSatripAkarUpase pariNama nahIM sakatA, kintu usarUpase apanA pariNamanA mAnanA, yaha ajJAnamaya bhAva hai| siddhAnta- 1- parako prAtmA mAnanekI mAnyatAkA kartRtva prajJAnI jIvameM hai| 2- rAgadveSaprakRtivipAkodaya honepara jIvameM rAgadveSabhAvAnubhavana hotA hai| dRSTi- 1- kArakakArakibhedaka azuddha sadbhUtavyavahAra (73), azuddha nizcayanaya (47) / 2- upAdhisApekSa azuddha dravyAthikanaya (24) / prayoga - viparItamAnyatAse hI vikAroMkA prAdurbhAva jAnakara yathArtha jJAnabalase vipa. rIta mAnyatA samApta karake apanemeM kRtArthatAkA prabhyudaya karanA // 2 // aba kahate haiM ki jJAnase kama nahIM utpanna hotA-~[jIvaH] jIva [prAtmAnaM] apaneko [paraM] pararUpa [prakurvan] nahIM karatA humA [ca] aura [paraM] parako [prAsmAnaM api] apane rUpa bhI [makurvan] nahIM karatA huA [saH] vaha [jJAnamayaH] jJAnamaya jIvaH] jIva [karmaraNAM] karmoM kA [prakAraka:] karane vAlA nahIM [bhavati] hai| tAtparya-karmavipAkako prApA na mAnanevAlA jJAnI jIva karmakA kartA nahIM hotA hai / TIkArtha- yaha jIva jJAnase parakA aura apanA paraspara bhedazAna honese parako to
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra jJAnAta na karma prabhavatItyAha--- paramappANamakuvvaM appANaM pi ya paraM akuvvNto| so NANamazro jIvo kammANamakArayo hodi // 13 // parako nija nahiM karatA, apaneko ma pararUpa karatA yaha / saMjJAnamayI prAtmA, kartA hotA na kokA 63 // paramAtmAnamakurvannAtmAnamapi ca paramakurvan / sa jJAnamayo jIvaH karmaNAmakArakA bhavati // 3 // ayaM kila jJAnAdAtmA parAmanoH parasparavizeSanini sati paramAtmAnamakurvannAtmAnaM ca paramakurvansvayaM jJAnamayIbhUtaH karmaNAmakartA pratibhAti / tathAhi-tathAvidhAnubhavasaMpAdanasamathAyAH rAgadveSasukhaduHkhAdirUpAyAH pudgalapariNAmAvasthAyAH zItoSNAnubhavasaMpAdanasamarthAyAH prazItoSNAyAH pudgalapariNAmAvasthAyA iva pudgalAdabhinnatvenAtmano nityamevAtyaMtabhinnAyAsta nAmasaMjJa-para, appa, akuThavaMta, appa, pi, ya, para, akuJchata, ta, NANamA, jIva, kamma, akaar| dhAtusaMjJa-kuvva karaNe, ho ssaayaaN| prakRtizamda-para, Atman, Atman, api, ca, para, tat, jJAnamaya, jIva, karman, akAraka / mUladhAtu-ata sAtatyagamane, DukRJ karaNe, jJA avabodhane, jIva prANadhAraNe, bhU prAtmarUpa nahIM karatA huA aura apaneko pararUpa nahIM karatA hugrA pApa jJAnI huaA kaukA prakartA pratibhAsita hotA hai / usoko spaSTa karate haiM---jaise zIta uraNa anubhava karAne meM samartha zIta uSNasvarUpa pudgalapariNAmakI avasthA pudgalase prabhinna honeke kAraNa prAtmAse nitya hI atyaMta bhinna hai, usI prakAra rAgadveSa sukha duHkhAdirUpa anubhava karAne meM samartha rAga-dveSa sukha-duHkhAdirUpa pudgalapariNAmako avasthA pudgalase bhinna honeke kAraNa prAtmAse nitya ho, pratyaMta bhinna hai, tathA aisI pudgalavipAka avasthAke mimittase humA usa prakArakA anubhava prAtamAse abhinnatAke kAraNa pudgalase atyaMta sadA hI bhinna hai| aisI donoMkI bhinnatAke jJAnase paraspara vizeSakA bhedajJAna honepara nAnAtvake vivekase, jaise zIta uSNa rUpa prAtmA svayaM pariNamanameM asamartha hai, usI prakAra rAga-dveSa sukha-duHkhAdirUpa bhI svayaM pariNamana karane meM asamartha hai / isa prakAra prazAnasvarUpa jo rAga-dveSa-sukha-duHkhAdika una rUpase na parigamana karatA, jJAnake jJAnatvako prakaTa karatA, jJAnamaya huprA jJAnI aisA jAnatA hai ki "yaha maiM rAgadveSAdika ko jAnatA hI hUM aura ye pudgala rAgarUpa hote haiM / ityAdi vidhAnase sarva hI jJAnaviruddha rAgAvikakarmakA akartA pratibhAsita hotA hai| bhAvArtha-~-jaba jJAnI rAga-dveSa sukha-duHkha avasthAko jJAnase bhinna jAnatA hai ki 'jaise pudgalakI zIta uSNa avasthA tadviSayaka jJAnase bhinna hai, usI prakAra rAgadveSAdika bhI tadviSa. yaka jJAnase bhinna haiM aisA bhedajJAna ho taba apaneko jJAtA jAne va rAgAdiko pudgalako
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra nimittanazAvidhAnubhavastha cAtmano'bhinnatvena pudgalAnnityamevAsyaMtabhinnasya jJAnAtparasparadhizeSanirmAne sati mAnAsvavivekAcchotoSNarUpeNevAramanA parimitumazakyena rAgadveSasukhaduHkhAdirUpeNAjJAmAtmanA manAgapyapariNamamAno jJAnasya zAnatvaM prakaTIkurvan svayaM jJAnamayIbhUtaH eSohaM jAnAmyeva, rajyate tu pudgala ityAdividhinA samagrasyApi rAgAdeH karmaNo jJAna viruddhasyAko pratibhAti // 3 // sasAyAM / padavivaraNa-para-dvitIyA ekavacama / mAtmAnaM-dvitIyA ekavacana / akurvan-a-kurvan-praSamA eka0 kRdaMta / saH-prathamA ekavacana / zAsamaya:-prathamA ek0| jIva:-prathamA eka kartA / karmaNA-SaSThI bahu / akAraka:-prathamA eka0 / bhavati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana // 3 // jAne / aisA honepara inakA kartA mAtmA nahI hotA jAtA hI rahatA hai, kyoMki jJAnI jAnatA hai ki jaise zIta-uSNa avasthA pudgalakI hai vaha mAtmAkI nahIM, aise hI rAgAdi anubhAga dazA pudgalakamaMkI hai vaha prAtmAkI nahIM hai, prAtmAkI dazA to tadviSayaka anubhava hai jo ki putgalase bilkula judA hai / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM kahA gayA thA ki prajJAnase karmakA prabhava hotA hai| aba usIke pratipakSameM kahate haiM ki yathArtha jJAna honese karmakA prabhava nahIM hotA hai| tavyaprakArA--1- svaparakA yathArtha jJAna honese prAtmA parako prApA nahIM mAnatA tathA prAtmAko pararUpa nahIM mAnatA hai yahI mUsameM jJAnamaya bhAva hai| 2.- prAtmA svayaM rAgadveSAdi vipAkarUpa pariNama to sakatA hI nahIM thA praba bhedajJAna honese prajJAnAtmaka rAgadveSAdirUpase raMca bhI nahIM pariNamatA / --gAnIke yaha spaSTa nirNaya hai ki yaha maiM to mAtra jAnatA hI hUM, karmapratiphalana ho use bhI mAtra jAnatA hUM, mUlataH rAgaspa to pudgala haiM / 4-maiM mAtra jAnana bhAvakA hI karane vAlA hUM isa hA nirNayake kAraNa jJAnI samasta rAgAdi parabhAvoMkA prakartA hai| siddhAnta-1-prAtmA svadravya kSetrakAlabhAva se hai| .. prAtmA pudgalakarmAdi samarata parapadApoMke dravya kSetra-kAla-bhAvase nahIM hai / 3- svaparake yathArtha jJAna aura jJAnabhAyanA karane ghAlA jJAnI mazAnamaya karmakA prakartA hai| hi-1- svadravyAdigrAhaka dravyAthikanaya (28) / 2- paradravyAdigrAhaka dravyAthikanaya (29) / 3- zudabhAvanApekSa zuddha dradhyAthikanaya (24ba) / prayoga---parako para nijako nija jAnakara jJAna mAtra antastattvameM rata hokara kRtakRtya honekA pauruSa karamA // 6 // paba kahate haiM ki kaise prazAnase kama utpanna hotA hai ? [eSaH] yaha [vividhaH] tIna
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 kartRkarmAdhikAra jayamazAnAtkarma prabhavatIti cet tiviho gasuvogo appaviyappaM karei kohohN| kattA tassuvogassa hoi so attabhAvassa // 4 // upayoga trividha yaha ho, kroSa hU~ yo svavikalpa karatA hai| so usa prAtmamAvamaya, hotA upayogakA kartA // 14 // trividha eSa upayoga AtmavikalpaM karoti krodhohaM / kartA tasyopayogasya bhavati sa AtmabhAvasya // 4 // eSa khalu sAmAnyenAjJAnarUpo midhyAdarzanAsAnAviratirUpastriviSaH savikArazcaitanya - pariNAmaH parAtmanoravizeSadarzanenAvizeSajJAnenAvizeSaviratyA va samastaM medamapaha nutya bhAvyabhAvakabhAvApannayozcetanAcetanayoH sAmAnAdhikaraNyenAnubhavanAtkrodhohamityAtmano vikalpamutpAdayati / tatoyamAramA krodhohamiti bhrAMtyA savikAreNa caitanyapariNAmena pariNaman tasya savi. nAmasaMmativiha, eta, uvaoga, appaviyappa, koha, amha, kattAra, ta, ubaoga, ta, attabhAva / dhAtusaMjJa--uva-juMja yoge, kara karaNe, ho sattAyAM / prakRtizaba-vividha, etat, upayoga Atmavikalpa, krodha, asmad, kahUM , tat, upayoga, tat, AtmabhAva / mUlapAtu--vidha vidhAne, upa-yujira yoge, DukRz prakArakA [upayogaH] upayoga [mAtmavikalpa] apaneoM tikarUpa [karoti karatA hai ki [ahaM krodhaH] maiM krodhasvarUpa hUM, [saH] so vaha [tasya] usa [upayogasya] upayogarUpa [bhAramamAvasya] apane bhAvakA [kartA] kartA [bhavati hotA hai| tAtparya-prajJAnI jIva krodhAdisvarUpa apaneko mAnatA hai, ataH vaha krodhAdispa apane upayogakA kartA hotA hai| TIkArtha-bAstavameM yaha sAmAnyataH majhAnarUpa mithyAdarzana prazAna aura praviratirUpa tIna prakArakA savikAra caitanya pariNAma para aura prAtmAko prabhedazraddhAse, abhedajJAnase aura prabhedarUpa ratise saba bhedako projhala kara bhAvyabhAvakabhAko prApta hue cetana pravetana donoMko samAna anubhava karanese 'maiM krodha hUM' aisA prasadbhUta prAtmavikalpa utpanna karatA hai yAne vaha krodhako hI apanA jAnatA hai| isa kAraNa yaha prAsmA 'maiM krodha hUM' aisI bhrAMtise vikAra sahita caitanya pariNAmase pariNamana karatA humA, usa vikArasahita catanyapariNAmarUpa apane bhAvakA kartA hotA hai / isI prakAra koSa padake parivartanase mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, karma, nokarma, mana, vacana, rAya, zrotra, cakSu, ghrANa, rasana, sparzana, ina solaha sUtroM yAkhyAna karanA cAhiye / aura isI upadezase anya bhI vicAra lenA cAhiye / bhAvArtha--midhyAdarzana, azAna maura avirati aise vividha vikArasahita caitanyapariNAma apanA paura parakA bheda na jAnakara maiM krodhI hUM, maiM mAnI hUM ityAdi mAnatA hai aisA
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 samayasAra kAracaitanyapariNAmarUpasyAtmabhAvasya kartA syAt / evameva ca krodhapadaparivartanena mAnamAyAlobhamoharAgadveSakarmanokarmamanovacanakAyanotracakSuNirasanasparzanasUtrANi SoDaza vyAkhyeyAnyanayA dizAnyAnyapyUhyAni 94|| karaNe, kruma krodhe, bhU sattAyAM / padavivaraNa-trividhaH-prathamA ekaH / eSaH prathamA eka0 / upayoga:-prathamA ekavacana ! Atmavikalpa-dvitIyA ekH| karoti dartamAna laT anya puruSa ekvcn| krodhaH-prathamA eka0 / ahaM-pathamA eka0 / kartA-prathamA eka0 / tasya-SaSThI eka0 / upayogasya-SaSThI eka0 / bhavativartamAna laT anya puruSa eka0 / sa:-prathamA eka0 / AtmabhAvasya-SaSThI ekavacana / / 14 / / mAnanese apane vikAra sahita caitanya pariNAmakA yaha ajJAnI jIva kartA hotA hai aura vaha azAnabhAva kama hotA hai / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAdhAmeM batAyA gayA thA ki ajJAnase karma (bhAvakarma) kA prabhava hotA hai aura jJAnase karmakA prabhava nahIM hotA / so aba yahAM yaha pUchA gayA ki prajJAna se karma kaise utpanna hote haiM isIke samAdhAna meM yaha gAthA pAI hai / tathyaprakAza--(1) sarvajJatA na hone taka jo bhI sopAdhi savikAra caitanyapariNAma hai vaha saba sAmAnyase ajJAnarUpa hai / (2) samyaktva na hone taka mithyAjJAnarUpa prajJAna hai / (3) mithyAjJAnI yAne prabala ajJAnI ajJAnase bhAvya apaneko aura bhAvaka karmavipAkarasa krodhAdi ko eka sAdhArarUpase anubhava karake 'maiM krodha prAdi hUM" aisA vikalpa banAtA hai so vaha savikAra caitanyapariNAmarUpa bhAvakarmakA kartA hotA hai / siddhAnta-(1) jIva ajJAnase ajJAnamaya bhAvakarmakA kartA hai / (2) ajJAnadazAmeM bhI paryAya eka pravaktavya hai usakA vyavahArase mithyAdarzana, ajJAna, prabiratirUpa tIna prakAroM meM varNana hotA hai| dRSTi-1- azuddhanizcayanaya (47) / 2- sabheda prazuddhanizcayanaya (47), upacarita azuddha sadbhUtavyavahAra (75) / prayoga-apane pravikAra citsvarUpa aura karmarasameM prabhedabuddhise hI sarvasaMkaTa honA jAnakara avikAra citsvarUpameM ho pAtmatva svIkAra kara isa antaHsvarUpa meM magna honekA puruSArtha karanA // 14 // ajJAnI dharmadravya prAdi anya dravyoM meM bhI kaisA prAtmavikalpa karatA hai:-[eSa] yaha [trividhaH] tIna prakArakA [upayogaH] - upayoga [dharmAdikaM] dharma prAdika dravyarUpa [mAtmarSi kalpaM] aAtmavikalpa [karoti] karatA hai yAne unako apane jAnatA hai [saH] so baha [sasya] usa [upayogasya] upayogarUpa [prAtmabhAvasya] apane bhAvakA [kartA] kartA [bhavati hotA hai|
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmAdhikAra tivihoM suvayogo apaviyayaM karedi dhammAI | kattA tassuvogassa hodi so ttabhAvassa ||6|| 167 upayoga vividha graha ho, dharmAdika hU~ vikalpa yoM karatA / so usa AtmabhAvamaya hotA upayogakA kartA // 65 // trividha eSa upayoga AtmavikalpaM karoti dharmAdikaM / kartA tasyopayogasya bhavati sa AtmabhAvasya // 65 // eSa khalu sAmAnyenAjJAnarUpo mithyAdarzanAjJAnAviratirUpa strividhaH savikArazcetanyapariNAmaH parasparama vizeSa darzanenA vizeSajJAnenAvizeSaviratyA va samastaM bhedamapahanutya yajJAyakabhAvApannayoH parAtmanoH sAmAnAdhikaraNyenAnubhavanAddharmo'hamadharmo'hamAkAzamahaM kAlo'haM pudga lo'haM jIvAMtaramamityAtmano vikalpamutpAdayati / tato'yamAtma dharmo'hamadharmohamAkAzamahaM nAmasaMjJa - tiviha, eta, uvaoga, appaviyappa, dhammAdi, katAra, ta, attabhAva / dhAtusaMjJa ubaujja yoge, kara karaNe, ho sattAyAM / prakRtizabda- - trividha, etat, upayoga, Atmavikalpa, dharmAdika, kartR, tat, upayoga, tat, AtmabhAva / mUladhAtu-- dhRtra dhAraNe bhvAdi, upa-yujir yoge / padavivaraNa - trividha:prathamA eka0 / eSaH - pra0 e0 / upayoga:- pra0 e0 / AtmavikalpaM dvitIyA ekavacana / karoti-vartamAna TIkArtha - sAmAnyase mithyAdarzana, prajJAna, praviratirUpa tIna prakArakA prajJAnarUpa savikAra caitanyapariNAma hI parake aura apane paraspara avizeSa darzana se, avizeSa jJAnase aura zravizeSa cAritra se samasta bhedoMko lopa karake zeyajJAyakabhAvako prApta dharmAdi dravyoMke apane aura unake eka samAna AdhArake anubhava karanese aisA mAnatA hai ki maiM dharmadravya hUM, maiM pradharmadravya hU~, maiM zrAkAzadravya hUM, maiM kAladravya hUM, maiM pudgaladravya hUM, maiM granya jo bhI hUM, aise bhramase upAdhisahita apane caitanyapariNAma se parigamana karatA huA usa upAdhisahita caitanyapariNamanarUpa apane bhAvakA kartA hotA hai / isa kAraNa yaha nirNaya rahA ki kartRtvakA mUla prajJAna hai / bhAvArtha - yaha AtmA ajJAnase dharmAdi dravya meM bhI bhrApA mAnatA hai / ataH usa apane ajJAnarUpa caitanyapariNAmakA svayaM hI kartA hotA hai prazna - pudgala aura anya jIva so pravRtti meM dIkhate haiM, unameM to ajJAnase prApA mAnanA ThIka hai, parantu dharmadravya, zradharmadravya, AkAza dravya, kAladravya to dekhane meM bho nahIM pAte, unameM bhASA mAnanA kaise kahA ? uttara-yaha dharmAstikAya hai aisA jJAnavikalpa bhI upacArase dharmAstikAya hai so isa vikalpake karaneke samaya yajJAnI zuddhAtmasvarUpako bhUla jAtA hai, so usa vikalpake karanepara maiM dharmAstikAya hUM aisA ekAkAra honA yahI dharmadravyako apanA karanA kahalAtA hai| aisA hI adharmAdidravyameM bhI / samajhanA / prasaMga vivaraNa - anantarapUrvaM gAthAmeM bhAvyabhAvakavidhise varako prAtamatva svIkArane
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 samayasAra kAlo'haM pudgalo'haM jIvAMtaramahamiti bhrAMtyA sopAdhinA caitanyapariNAmena pariNamana tasya sopAdhicaitanyapariNAmarUpasyAtmabhAvasya kartA syAt / tataH sthitaM kartRtvamUlamajJAnaM // 65 // laT anya puruSa eka / dharmAdika-dvitIyA eka0 / kartA-prathamA eka0 / tasya-SaSThI ekaH / upayogasyaSaSThI eka0 / bhavati-vartamAna laT anya puruSa eka0 / saH-pra0 e0 / AtmabhAvasya-papThI ekavacana // 65 // vAle ajJAnase bhAvakarmaprabhavakI bAta batAI thI, aba jJeyajJAyakavidhise parako prAtmatva svI. kArane vAle prajJAnase bhAvakarmaprabhavakI bAta isa gAthAmeM kahI gaI / samaprakAza - (1) mithyAjJAnarUpa ajJAnase jIva jJeya parapadArthako va zAyaka apane prApako samAna AdhArarUpase anubhava karake parajJeyAkArameM yaha maiM hUM isa vikalpako karatA hai| (2) ajJAnase yaha jIva paradravya jJAnavikalpako svayaM prApA mAnakara prAzanI sopAdhi caitanyapariNAmarUpa prAtmabhAvakA kartA hotA hai / _siddhAnta-(1) ajJAnI paraparicchittivikalpameM svatva anubhava kara sopAdhicaitanyapariNAmarUpa bhAvakarmakA kartA hotA hai / (2) mastikAcAdi-pAracchitirUpa vikalpameM dharmAstikAyAdikA Aropa hotA hai / dRSTi-- 1- azuddhanizcayanaya (45) / 2- ekajAtiparyAye anyajAtidravyopacAraka asadbhUtavyavahAra (121) / prayoga- jheyoMse pRthak zeyAkAraparicchittirUpa vikalpase vivikta jJAnamaya eka jJAyaka bhAvameM dRSTi rakhakara jJeyajJAyakasakaratA dUra kara paramavizrAma anubhavanA cAhiye / / 65|| yahA~ kartRtvakA mUla kAraNa prajJAna hai, isIke samarthana meM kahate haiM---[evaM ] aise pUrvakathita rItise [maMdabuddhiH] ajJAnI [prazAnamAna] prajJAna bhAvase [parANi dravyANi] paradravyoMko [prAtmAnaM] apanerUpa [karoti] karatA hai [api ca] aura [prAtmAnaM] apaneko paraM karoti] pararUpa karatA hai| tAtparya yaha maMdabuddhi mithyAdRSTi jIva parako prAramarUpa va AtmAko pararUpa prajJAnake kAraNa mAnatA hai| TIkArtha-yaha prAtmA maiM krodha hUM, maiM dharmadravya hUM ityAdi pUrvokta prakArase paradravyoMko prAtmarUpa karatA hai aura apaneko paradravyarUpa karatA hai, aisA yaha prAtmA yadyapi samasta vastuke sambandhase rahita amaryAdarUpa zuddha caitanya dhAtumaya hai to bhI ajJAnase savikAra sopAdhirUpa kiye apane caitanya pariNAmarUpase usa prakArakA apane pariNAmakA kartA pratibhAsita hotA hai / isa prakAra prAtmAke bhUtAviSTa puruSakI bhAMti tathA dhyAnAviSTa puruSakI bhAMti kartApanekA mUla prajJAna pratiSThita huaaa| yahI aba spaSTa karate haiM-bhUtAviSTa puruSa (apane zarIrameM bhUtapraveza kiyA
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ dkssdaaNdhikaar' 168 evaM parANi davvANi appayaM kuNAdi mNdbuddhiiyo| appANaM avi ya paraM karei aNNANabhAveNa // 66 // __ yoM maMdabuddhi karatA, paradravyoMko hi prAramA apanA / / apaneko bhI paramaya, karatA prazAnamAvoMse // 77 // evaM parANi dravyANi AtmAnaM karoti maMdabuddhistu / AtmAnamapi ca paraM karoti azAnabhAvena 1 // 66 // yattila krodho'hamityAdivaddho'hamityAdivacca paradravyAgyAtmIkarotyAtmAnamapi para. dravyIkarotyavamAtmA, tadayamazeSavastusaMbaMdhavidhuraniravadhivizuddhacaitanyadhAtumayopyajJAnAdeva savikArasopAdhIkRtacaitanyapariNAmatayA tathAvidhasyAtmabhAvastha kartA pratibhAtItyAtmano bhUtAviSTadhyAnAviSTasyeva pratiSThitaM karatagUlamajJA dayAha- jAnu tAniyo'jJAnAdbhUtAtmAnAvekIkurvanamAnuSocitaviziSTaceSTAvaSTaMbhanirbharabhayaMkarAraMbhagaMbhIrAmAnuSavyavahAratayA tathAvidhastha - nAmasaMza-evaM, para, dava, appaya, maMdabuddhi, appa, avi, ya, para, annnnaannbhaav| pAtusaMza-kuNa karaNe, kara karaNe / prakRtizabda-evaM, para, dravya, Atman, maMdabuddhi, Atman, api, ca, para, ajnyaanbhaav| dumA) ajJAna se bhUtako aura apane ko ekarUpa karatA huprA jaisI manuSyake yogya ceSTA na ho, vaisI ceSTAke Alambana rUpa atyanta bhayakArI prAraMbhase bharA amAnuSa vyavahArase usa prakAra ceSTArUpa bhAvakA kartA pratibhAsita hotA hai, usI prakAra yaha AtmA bhI ajJAnase hI para aura prAtmAko bhAvya-bhAvakarUpa eka karatA humA nirvikAra anubhUtimAtra bhAvakake ayogya aneka prakAra bhAvyarUpa krodhAdi vikArase mile caitanyake vikAra sahita pariNAmase usa prakArake bhAva kA kartA pratibhAsita hotA hai / tathA jaise kisI aparokSaka prAcAryake upadezase bhaisekA dhyAna karane vAlA koI bholA puruSa prajJAnase bhaiseko aura apaneko ekarUpa karatA huA apanemeM gaganasparzI soMga vAle mahAn bhaiMsApaneke adhyAsase manuSyake yogya choTI kuToke dvArase nikalanese cyuta rahA usa prakArake bhAvakA kartA pratibhAsita hotA hai| usI prakAra yaha prAtmA bhI majJAnakhe jJeyajJAyakarUpa para aura prAtmAko ekarUpa karatA huaA aAtmAmeM paradravyake adhyAsase (nizcayase) manake viSayarUpa diye dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura anya jIvadravya zuddha caitanyadhAtu rukI honese tathA iMdriyoMke viSayarUpa kiye gaye rUpI padArthoke dvArA apanA kevala (eka) jJAna DhakA gayA honese tathA mRtaka zarIrameM parama amRtarUpa vijJAnaghana prAtmAke mUchita hone se usa prakArake bhAvakA kartA pratibhAsita hotA hai| ___ bhAvArtha--yaha AtmA ajJAnase acetanakarmarUpa bhAvakake krodhAdi bhAvako cetanabhAvaka ke sAtha yAne apane se ekarUpa mAnatA hai aura dharmAdidravya jJeyarUpa haiM, unako bhI zAyakake sAya
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAraM bhAvasya kA pratibhAti / tathAyamAtmApyajJAnAdeva bhAvyabhAvako parAtmAnAvekIkurvannavikArAnubhUtimAtrabhAvakAnumitavicitrabhAvyakrodhAdivikArakaraMvitacaitanyapariNAmavikAratayA tathAvidhasya bhAvasya kartA pratibhAti / yathA cAparIkSakAcAryAdezena mugdhaH kazcinmahiSadhyAnAviSTo'jJAnAnma. hiSAtmAnAvekIkurvannAtmanyabhra kaSaviSANamahAmahiSatvAdhyAsAtpracyutamAnuSocitApavarakadvAravinimUladhAtu-tru gatI dravaNe, Dukunna karaNe, budha avagamane bhvAdi va divaadi| padavivaraNa-evaM-avyaya / parANi-dvitIyA bahuvacana / vyANi-dvitIyA bahuvacana / AtmAnaM-dvi0 ek0| karoti-vartamAna laT anya puruSa eka0 / maMdabuddhiH-prathamA ekaH / tu-avyaya / AtmAna-dvi0 eka0 / api adhyaya / ca-avyaya / yAMne apane se ekarUpa mAnatA hai / ataH vaha sAMvakAra aura sopAdhika caitanyapariNAmakA kartA hotA hai / yahA~ krodhAdikase eka mAnanekA to bhUtAviSTa puruSakA dRSTAMta hai aura dharmAdi anya dravyase ekatA mAnanekA dhyAnAviSTa puruSakA dRSTAMta hai / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAyugmameM yaha batAyA gayA thA ki ajJAnase jIva bhAvyabhAvakaviSayaka abhedabuddhise bhAvakarmakA kartA hai aura parazeyajJAyakaviSayaka abhedabuddhise sAvakarmakA kartA hai / isa vivaraNake bAda isa gAthAmeM nirNaya puSTa kiyA gayA hai ki kartRtvakA mUla ajJAna hI hai| tathyaprakAza-1 ase bhUtAviSTa puruSa bhUta aura apaneko eka karatA huA amAnuSIya naTapaTa ceSTA karatA hai isI prakAra karmavipAkAkrAnta jIva kamarasa aura apaneko eka karatA humA svabhAvAnucita krodhAdivikAra vikalpa karatA hai / 2-jaise mahiSadhyAnAviSTa puruSa vikalpa meM bhaisA aura apaneko eka karatA huA mahAviSANapaneke adhyAsase kaise manuSyocita choTe dvAra se nikalU aisA vikalpavimUDha hokara asa dvikalpa karatA hai isI prakAra parajJeyadhyAnAviSTa jIva parajJeya va jJAyakarUpa apaneko eka karatA huA paradravyake adhyAsase mUcchita hokara pararUpAtamavikalpavimUDha hokara prasadvikalpa karatA hai / siddhAnta - 1- parabhAvoMko va paradravyoMko prAtmarUpa mAnanA mithyA hai, kevala kisI samparkake kAraNa paradravyoM ko prAtmarUpa mAnanA mithyA hai, kevala kisI samparkake kAraNa paradravyoMko 5 parabhAvoMko AtmarUpa kahanA rUr3ha ho gayA hai / 2- vastuta: AtmA paradravyoM da parabhAvose vivikta kebala cetanAmAtra hai| dRSTi -1- upAdhija upacarita pratiphalana vyavahAra (104), upAdhija upacarita sva. svabhAvavyavahAra (103), ekajAtidravye anyajAtidravyopacAraka asadbhUtavyavahAra (106), svajAtidravye svajAtidravyopacAraka asadbhUtavyavahAra (106a)| 2- paramazuddhanizcayanaya (44), zuddhanaya (46) /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartR karmAdhikAra 201 ssaraNatayA tathAvidhasya bhAvasya kartA pratibhAti / tathAyamAtmApyajJAnAda jJeyajJAyako parAtmAnAvekokurvannAtmani paradravyAdhyAsAnnoiMdriyaviSayIkRtadharmAdharmAkAzakAlapudgalanIvAMtaraniruddhazuddhacaitanyadhAtutayA tathendriyaviSayIkRtarUpipadArthatirohitakevalabodhatayA mRtakakalevaramUchitaparamAmRtavijJAnadhanatayA ca tathAvidhasya bhAvasya kartA pratibhAti // 66|| para-dvitIyA eka0 / karoti-vartamAna lada anya puruSa eka0 kiyA / ajJAnabhAvena-tRtIyA ekavacana karaNakAraka // 66 // prayoga - paramazAnti pAneke liye paradravyoMse atyanta bhinna apane caitanyasvarUpamAtra apaneko anubhavanA cAhiye // 66 // aba kahate haiM ki isI kAraNase yaha ThIka rahA ki zAnase kartRtvakA nAza hotA hai[etena tu] isa pUrvakathita kAraNase [nizcayaviddhiH] nizcayake jAnane vAle jJAniyoMke dvArA [sa prAtmA] vaha protmA [kartA parikathitaH] kartA kahA gayA hai [evaM khalu] isa prakAra nizcayase [yaH] jo [jAnAti] jAnatA hai [saH] vaha jJAnI humA [sarvakartRtvaM] saba kartRtva ko [mucati] chor3a detA hai| tAtparya-paradravyabhAvake kayApikalpako amAnalIlA rAmajha lenevara akhabuddhi haTa jAtI hai| . TIkArya--jisa kAraNase yaha prAtmA prajJAnase parake aura AtmAke ekatvakA vikalpa karatA hai, usa kAraNase nizcayase kartA pratibhAsita hotA hai, aisA jo jAnatA hai, vaha samasta kartRtvako chor3a detA hai, isa kAraNa vaha prakartA pratibhAsita hotA hai / yahI spaSTa kahate haiMisa jagatameM yaha prAtmA azAnI huA prazAnase anAdi saMsArase lagAkara pudgala karmarasa aura apane bhAvake mile hue prAsvAdakA svAda lenese jisakI apane bhinna anubhavakI zakti mudrita ho gaI hai, aisA anAdikAlase ho hai, isa kAraNa vaha parako aura apaneko ekarUpa jAnatA hai| isI kAraNa maiM krodha hUM ityAdika vikalpa apanemeM karatA hai, isalie nirvikalpa rUpa akRtrima apane vijJAnadhanasvabhAvase bhraSTa humA bArambAra aneka vikalpoMse pariNamana karatA huyA kartA pratibhAsita hotA hai| aura jaba jJAnI ho jAya, taba samyagjJAnase usa samyagjJAnako prAdi lekara prasiddha humA jo pudgalakarmake svAdase apanA bhinna svAda, usake mAsvAdanase jisakI bhedake anubhavako zakti prakaTa ho gaI hai, taba aisA jAnatA hai ki anAdinidhana niraMtara svAdameM prAtA huA samasta anya rasake svAdoMse vilakSaNa, atyanta madhura eka caitanyarasa svarUpa to yaha mAtmA hai, aura kaSAya isase bhinna rasa haiM, kaSaile haiM, besvAda haiM, unase yukta ekatvakA jo vikalpa karanA hai; vaha ajJAnase hai / isa prakAra parako aura AtmAko pRthak-pRthak nAnArUpase
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 samayasAra tataH sthitametad jJAnAnazyati kartRtvaM--- edeNa du so kattA yAdA NicchayavidUhi prikhido| evaM khalu jo jANadi so mucadi savvakattittaM // 17 // isa prAtmAko kartA, honA ajJAnameM batAyA hai / aisA hi jAnatA jo, vaha saba kartRtvako tajatA // 6 // etena tu sa katmiA nizcayavidbhiH parikathitaH / evaM khalu yo jAnAti sa muMcati sarva kartRtvaM ||17|| yenAyamajJAnAparAtmanorekatvavikalpamAtmanaH karoti tenAtmA nizcayataH kartA pratibhAti / yastvaM jAnAti sa samastaM vatRtvabhutsRjati, tataH sa khalbakartA pratibhAti / tathAhiihAyamAtmA kila jJAnI sannajJAnAdAsaMsArapramiddhena militastrAdasvAdanena mudritabhedasaMvedanazaktiranAdita eva syAt tataH parAtmAnAvekaravena jAnAti tataH krodhohamityAdivikalpamAtmanaH karoti tato nirvikalpAdakRtakAdekasmAdvijJAnaghanAtprabhraSTo bArambAramanekavikalpaH pariNaman kartA pratibhAti / jJAnI tu san jJAnAttadAdiprasiddhyatA pratyeka svAdasvAdanenonmudritabhedasaMvedanazaktiH syAt / nAmasaMjJa-eta, du, kattAra, atta, pichayacidu, parikahida, evaM, khalu, ja, jANa avodhane, ta, savvakattitta / dhAtusaMjJa-vida jhAne, pari-kaha vAkya prabandhe, jANa avabodhane, muMca tyaage| prakRtizaya--- jAnatA hai / isalie prakRtrima, nitya, eka jJAna hI maiM hUM aura kRtrima, anitya, aneka jo ye krodhAdika haiM, ve maiM nahIM haiM aisA jAne taba krodhAdika maiM haM' ityAdika vikalpa apanemeM kiSimAtra bhI nahIM karatA / isa kAraNa samasta hI kartRtvako chor3atA huA sadA hI udAsIna vIta. rAma avasthA svarUpa hokara jJAyaka hI rahatA hai, isIlie nirvikalpasvarUpa prakRtrima nitya kae vijJAnadhana huaA atyanta prakartA pratibhAsita hotA hai| bhAvArtha-yadi koI paradravyake bhAvoMke apane kartRtvako prajJAna jAna le saba pApa vikalpameM bhI usakA kartA kyoM bane ? majJAnI rahanA ho to paradravyUkA kartA bane / isalie jJAna honeke bAda paradradhyakA kartRtva nahIM rhtaa| aba isI arthakA kalazarUpa kAthya kahate haiM--ajJAna ityAdi / artha- jo puruSa nizcayase svayaM jJAnasvarUpa huA bhI ajJAnase tRpa sahita mile huye annAdika sundara zrAhArako khAne vAle hastI prAdi tiryaJcake samAna hotA hai, vaha zisvarinI (zrIkhaNDa) ko pIkara usake dahI mITheke mile hue khaTTe mIThe rasakI pratyanta isachAse usake rasabhedako na jAnakara dUdha ke liye gAyako duhatA hai| bhAvArtha-jaise koI puruSa zikharinako pIkara usake svAdako pratiicchAse rasake jJAna binA aisA jAnatA hai ki yaha gAyake dUdhameM svAda hai, ata: pratilundha huA gAyako duhatA hai,
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra sato'nAdinidhanAnavaratasvadamAnanikhilarasAMtaraviviktAtyaMtamadhuracaitanya pharaso'yamAtmA bhinnarasAH kaSAyAstaiH saha yadekatva vikalpakaraNaM tadajJAnAdityevaM nAnAtvena parAtmAnau jAnAti / sato'kRtakamekaM jJAnamevAhaM na punaH kRtako'neka: krodhAdirapIti kodhohamityAdivikalpamAtmano manAgapi na karoti tata: samastamapi kartutvamapAsyati / tato nityamevodAsInAvasyo jAnana evAste / tato nirvikalpo'kRtaka eko vijJAnadhano bhUto'lyaMtamakartA pratibhAti / ajJAnatastu satRNAmyavahArakArI jJAnaM svayaM kila bhavannapi rajyate yaH / poruvA dadhIkSumadhurAmlarasAtigRddhyA mAM dogghi dugdhamiva nUnamasau rasAlA / / 57 / / ajJAnAnmRgatRSNikAM jaladhiyA dhAvati pAtuM mRgA, etat, tu, tat, kartR, Atman, nizcayaSid, parikaSita, evaM, khasnu, yat, tat, sarvakartRtva / mUladhAtu- DukRtra kArape, ata sAtatyagamane, nis-citra cayane, vida zAne zradAdi, pari-kapa vAkyaprabaMdhe curAdi, jJA avabodhane, usI prakAra ajJAnI puruSa apanA aura pudgalakarmavipAkakA bheda na jAnakara rAgAdi bhAvameM ekAkArarUpase pravRtta hotA hai aura isI coTase viSayoMmeM svAda jAnakara pudagalakamako atilubdha hokara grahaNa karatA hai, apane jJAnakA aura pudgalakarmakA svAda pRthak nahIM anubhava karatA ! vaha hAthokI bhAMti ghAsameM mile hue miSTa annakA eka svAda letA hai| aba kahate haiM ki ajJAnase hI jIva pudgalakarmakA kartA hotA hai-pramAnAnmRga ityAdi / artha-ye jIva nizcayase zuddha eka zAnamaya haiM, to bhI ve prazAnake kAraNa pAnase saraMgita samudrakI bhAMti vikalpasamUhake karanese vyAkula hokara parampake kartArUpa hote hai| dekho prajJAnase hI mRga bAlUko jala jAnakara pIneko dor3ate haiM aura dekho pAnase ho loka aMdhakArameM rassImeM sakA nizcaya kara bhayase bhAgate haiM / bhAvArtha---prajJAnase kyA nahIM hotA ? mRga to bAlUko jala jAnakara pIneko dolatA hai aura kheda-khinna hotA hai, manuSya loka aMdheremeM rassIko sarpa mAna Darakara bhAgate haiM, usI prakAra yaha prAtmA, jaise vAyuse samudra kSobharUpa ho jAtA hai, vaise prazAnase aneka vikalpoMse kSomarUpa hotA hai / so aise ho. dekhiye-- yadyapi prAtmA paramArSase suddha mAnadhana hai to bhI prazAnase kA hotA hai| aba kahate haiM ki jJAna honepara yaha jIva kartA nahIM hotA-jAnA ityAdi / arthaso puruSa jJAnase bhedajJAnako kalA dvArA parako tathA prAtmAkA vizeSa meda jAnatA hai, vaha puruSa dUdha jala mile hueko bhedakara dUdha grahaNa karane vAle haMsakI taraha hai, acala caitanyadhAtuko sadA mAzraya karatA huA jAnatA hI hai, aura kucha bhI nahIM karatA / mAvArtha --jo nijako nija baparako para jAnatA hai, vaha jJAtA ho hai, kartA nahIM hai| aba batAte haiM ki jo kucha jAnA jAtA hai, vaha jJAnase hI jAnA jAtA hai ---zAmAyaNa
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ajJAnAttamasi dravati bhujagAdhyAsena rajjo janAH / prajJAnAcca vikalpacakrakaraNAdvAtottaraMgAndhivata, zuddhajJAnamayA api svayamamI kIbhavatyAkulAH // 58 // jJAnAdvivecakatayA tu parAtmanoyoM, jAnAti haMsa iva vApayasovizeSaM / caitanyadhAtumacalaM sa sadAdhirUDho jAnAti ema. hi karoti na kiMghanApi // 56 // jJAnAdeva jvalanapayasoroSNyazaityavyavasthA, jJAnAdevollasati lavaNasvAdabhedamuchnu mokSaNe tudAdi / padavivaraNa-etena-tRtIyA eka0 / tu-avyaya / saH-prathamA eka0 / kartA-prathamA eka0 / AtmA-prathamA eka0 / nizcayavidbhiH-bhRtIyA bahu0 karmavAcye kartA / evaM-avyaya / khalu-avyaya / ityAdi / artha-jaise agni aura jalakI uSNatA saura zItalatAko vyavasthA jJAnase hI jAnI jAtI hai; lavaNa tathA vyaMjanake svAdakA bheda jJAnase hI jAnA jAtA hai / usI prakAra apane rasa se vikAsarUpa huA jo nitya caitanyadhAtu usakA tathA krodhAdika bhAvoMkA bheda bhI jJAnase hI jAnA jAtA hai / ma gaiha kartRko manamo dUra nAsA humA prakaTa hotA hai / ___aba kahate haiM ki AtmA apane bhAvakA hI kartA hai....prajJAnaM ityAdi / artha--isa prakAra prajJAnarUpa tathA jJAnarUpa bhI prAtmAko hI karatA humA AtmA prakaTa rUpase apane ho| bhAvakA kartA hai, vaha parabhAvakA kartA to kabhI nahIM hai| aba pAmeko gAthAko sUcanikArUpa zloka kahate haiM- prAtmA ityAdi / artha-prAramA jJAnasvarUpa hai, vaha svayaM jJAna hI hai, vaha jJAnase anya kisako karatA hai ? kisIko nahIM karatA / taba parabhAvakA kartA prAtmA hai aisA mAnanA tathA kahanA vyavahArI jIvoMkA moha (ajJAna) hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA thA ki yaha nirNaya hudhA ki ajJAnase karmakA prabhava hotA hai / aba yahAM yaha nirNaya isa gAthAmeM diyA hai ki jJAnase kartRtva naSTa ho. jAtA hai| sabhyaprakAza-1- para aura prAtmAkA ekatva nahIM hai, kintu prANI ajJAnase para va prAtmAke ekatyakA vikalpa karatA hai, isIse prAtmA kartA kahalAtA hai / 2- jo ajJAnase hone vAle vikalpa kartRtvake tathyako jAnatA hai vaha jJAnI hai, vaha kartRtvako chor3a detA hai / 3-para paura prAtmAko ekameka jAnanekA kAraNa jJeyamizrita jJAnakA svAda lenese bhedajJAnakI zaktikA mudrita ho jAnA hai / 4--para pora pAtmAko epharUpase jAnaneke kAraNa ajJAnI jIva "maiM krodha hUM" ityAdirUpa prAtmavikalpa karatA hai| 5- vikAroMmeM prAtmavikalpa karanese nirvikalpa vijJAnadhana svarUpase bhraTa hotA huA yaha prazAnI bArabAra aneka vikalpoMse pariNamatA huA kA kahA jAtA hai| - svabhASa parabhAvakA bheda mAnane vAlA jJAnI paratasvase bhinna apanA svAdabhedasaMvedana zaktivAlA hotA hai / 7-maiM to eka caitanyarasa hUM, kaSAyeM bhinnarasa haiM, bheda. zAnameM aisA spaSTa jJAna rahatA hai| 8-- sahajasiddha jJAnamAtra apaneko svIkArane vAlA tathA
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ----- -- kartRkarmAdhikAra 205 vyudAsaH / jJAnAdeva svarasavikrasannityacaitanyadhAtoH, krodhAdezca prabhavati bhidA bhiMdatI kanabhAvaM / / 60 / prajJAnaM jJAnamapyevaM kurvannAtmAnamaMjasA / syAtakartAtmabhAvasya parabhAvasya na kvacit // 61 // prAtmA jJAnaM svayaM jJAnaM jJAnAdanyatkaroti kiM / parabhAvasya kartAtmA moho'yaM vyavahArigA / / 62 // // 17 // ...."-." ya:-prathamA eka0 | jAnAti-vartamAna laT anya puruSa eka0 / sa:-prathamA eka0 | muMcati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / sarvakartRtva-dvitIyA ekavacana / / 67 / / apane meM kRtaka aneka vikArarUpoMko niSedhane vAlA jJAnI krodhAdirUpa prAtmavikalpako raMca bhI nahIM karatA hai ataH vaha akartA hai / 6-- AtmA svayaM jJAnamAtra hai, vaha bhAna sivAya anya kucha nahIM karatA hai| siddhAnta-1-samasta paradravyoM va parabhAvoMse vivikta yaha AtmA caitanyakarasa hai| 2-avikAra sahajajJAnasvabhAvake Azrayase samasta karmataba kalaMka dUra ho jAtA hai| dRSTi----1-paramazuddhanizcayanaya (44) / 2-zuddhabhAvanApekSa zuddhadravyAyikanaya (24b)| prayoga-caitanya rasamAtra AtmAmeM sthaparake prajJAnase hI parAtma vikalpa hotA hai aisA jAnakara apane prakartR svabhAva caitanyasvarUpameM rata hokara nirAkula honA cAhiye / / 67 // aba yahI kahate haiM ki vyavahArI aisA kahate haiM:-[prAtmA] prAtmA [vyavahAreraNa] vyavahArase [ghaTapaTarathAna dravyANi] baTa paTa ratha ina vastuoMko [ca aura [karaNAni] iMdriyAdika karaNapadAryoMko [ca] aura [karmANi] jJAnAvaraNAdika tathA krodhAdika dravyakarma, bhAvakoMko [gha iha] tathA isa lokameM [vividhAni] aneka prakArake [nokarmANi] zarIrAdi nokoko [karoti] karatA hai| tAtparya--vyavahArase hI yaha kahA jAtA hai ki jIva paradravya va parabhAvako karatA hai / TokArtha-jisa kAraNa vyavahArI jIvoMko yaha prAtmA apane vikalpa aura vyApAra ina donoMke dvArA ghaTa prAdi paradravya svarUpa bAhakamako karatA humA pratibhAsita hotA hai, isa kAraNa usI prakAra krodhAdika paradravyasvarUpa samasta aMtaraMga karmako bhI karatA hai| kyoMki donoM paradravyasvarUpa haiM, paratvako dRSTise inameM bheda nahIM / so yaha vyavahArI jIyoMkA ajJAna hai / bhAvArtha- ghaTa paTa karma nokarma prAdi paradravyoMkA kartA apaneko mAnanA yaha to vyavahArI janoM kA ajJAna hai| prasaMgavivaraNa-~anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki nizcayase yaha prAtmA jAnatA ho hai, paradravyako va parabhAvako karatA nahIM hai / isa vivaraNapara yaha jijJAsA hotI hai ki ghaTa
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 nathA hi samayasAra hAreNa du yAdA karedi dhaDapaDarathANi davvANi / karaNa yi kammANa ya khokammANIha vivihANi // 68 // vyavahAramAtrase yaha prAtmA karatA ghaTAvi dravyoMko / karaNoMko karmoMko nokarmIko batAyA hai ||8|| vyavahAreNa tvAtmA karoti ghaTapaTarathAn dravyANi / karaNAni ca karmANi ca nokarmANIha vividhAni // 68 // arahAriNAM hi yato yathAyamAtmAtmavikarUpavyApArAbhyAM ghaTAdiparadravyAtmakaM bahiHkarma kurvan pratibhAti tatastathA krodhAdiparadravyAtmakaM ca samastamaMtaHkarmANi karotyavizeSAdityasti vyAmohaH // 68 // karanA !! 68 // nAmasaMjJa - bavahAra, du, atta, dhaDapaDaratha, davva, karaNa, ya, kamma, ya, zokamma, iha, viviha / dhAtusaMza- kara karaNe / prakRtizabda-vyavahAra, tu, Atman, ghaTapaTaratha, karaNa, ca, karmana, ca, nokarman iha, vividha mUladhAtu-vi-avantra haraNe, ghaTa saMghAte curAdi, paTa gatau bhvAdi / padavivaraNa- vyavahAreNatRtIyA eka0 / tu-avyaya / AtmA-prathamA eka0 1 karoti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / ghaTa paTarathANi dvitIyA bahu0 / dravyANi dvitIyA bahu0 karmakAraka / karaNANi dvitIyA bahu0 / ca- avyaya / karmANi dvi0 bahu0 / ca-- a0 / nokarmANi dri0 bahu0 / haha-avyaya / vividhAni dvitIyA bahuvacana // 168 || paTa Adiko karanekA prarUpaNa kisa prakAra hai isake samAdhAna meM yaha gAthA AI hai / tathyaprakAza - ( 1 ) zrAtmA ghaTapaTa zrAdi paradravyoMko karatA hai yaha upacAra se kahA jAtA hai / ( 2 ) isa upacAra meM yadyapi nimittanaimittika paramparA hai to bhI nizcayadRSTise mithyA hai| ( 3) AtmA karma nokarma va indriyoMko karatA hai yaha kathana bhI upacArase hai / ( 4 ) AtmAkI karma meM nimittatA, nokarmAdimeM nimittanimittatA Adi sambandha honepara bhI jIvase pratyanta bhinna dravya honese nizcayase yaha upacArakathana mithyA hai / siddhAnta -- ( 1 ) AtmA ghaTapaTa Adi paradravyako karatA hai yaha upacAra kathana hai / (2) AtmA karma nokarmako karatA hai yaha bhI upacAra kathana hai / dRSTi - 1 - prasaMzliSTavijAtyupacarita asadbhUtavyavahAra (126) / 2 - saMzliSTa vijAtthupacarita prasadbhUtavyavahAra (125) / prayoga - zrAtmA parabhAvakA kartA hai isa vArtAko mohaneSTAmAtra jAnakara isa prajJAnako chor3akara prakAraNa kArya avikAra sahaja jJAnasvarUpameM ruci karake saMkaSTamuktikA pIruSa yaha vyavahArakA mAnatA paramArthadRSTimeM satyArtha nahIM hai - [ yadi ] yadi [saH ] vaha
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 207 kartR karmAdhikAra sa na san jadi so paradavvANi ya karijja NiyameNa tammayo choja / jamA gaNa tammayo teNa so Na tesiM havadi kattA // 66 yadi vaha paradravyoMko, karatA to tanmayo hi ho jAtA / ca ki nahIM tanmaya graha, isase paraphA nahIM kartA // 66 yadi sa paradrayANi ca kuryAniyamena tanmayo bhavet / yasmAnna tanmayastena sa ga teSAM bhavati kartA / yadi khalvayamAtmA paramAtmakaM karma kurmadA niyAviNa dhibhAvAnyathAnupapatte nAmasaMjJa- jadi, na, paradavya, ya, Niyama, tammaa, ja, Na, tamma, ta, ta, Na, ta, katAra / dhAtusaMza- kara karaNe, ho mattAyAM, haba sattAyAM / prakRtizagda----yadi, tat, paradravya, ca. niyama, tanmaya, yata, na, tanmaya, tat, tat, na, sat, kahU~ / mUladhAtu-tru gatI, kR karaNe, bhU sttaayaaN| padavivaraNa -- yadiavyaya / sa:-prathamA ekavacana / paradravyANi-dvitIyA bahu0 / ca-avyaya / kuryAt-vidhi liGa anya puruSa mAtmA [paradravyAriNa] paradravyoMko [kuryAt ] kare [ca] to [niyamena] niyamase vaha AtmA una paradravyoMse [tanmayaH] tanmaya [bhavet ] ho jAya [yasmAta] parantu [tanmayaH na] prAtmA tanmaya nahIM hotA [tena] isI kAraNa [saH] vaha [teSAM] unakA [kartA] kartA [na bhavati] nahIM hai| __ tAtparya--mAtmA paradravyoMse pRthak apanI sattAmAzrameM hai, ataH vaha paradravyoMkA kartA kaise ho sakatA hai ? TIkArtha- yadi vAstava meM yaha aAtmA paradravyasvarUpa karmako kare, to pariNAma-pariNAmabhAvako anyathA aprApti honese niyamase nanmaya ho jAya, kintu anya dravyako anya dravya meM tanmayatA honepara anya dravya ke nAzakI ApattikA prasaMga mAnese tanmaya hai hI nahIM / isaliye vyApyavyApakabhAvase to usa dravyakA kartA AtmA nahIM hai / bhAvArtha-yadi prAtmA anya dravya kA kartA hove, to pRthak-pRthaka dravya kyoM raheM ? phira to eka dravya dUsare dravyarUpa ho jAvegA, yoM anya vyakA nAza ho jAyagA yaha bar3A doSa prAtA jaisA ki hai hI nahIM / isaliye anya dravyakA kartA anya dravyako kahanA satyArtha nahIM hai nizcayase to yahI hai ki prAtmA mAtra apane guNoM meM hI pariNAma sakatA hai, anya ke guNoMmeM nahIM / prasaMgavivaraNa--anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki prAtmA paradravyako karatA hai yaha kathana vyavahArase hai / aba isI viSayameM isa gAthAmeM kahA hai ki aisA vyavahArakathana satyArtha nahIM hai| sadhyaprakAza---(1) yadi prAtmA paradravyako kare to prAtmA paradravyamaya ho jAyagA yaha
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 samayasAra niyamena tanmayaH syAt na ca dravyAMtaramayatve dravyocchedApattestanmayosti / tato vyApyadhyApakabhAvena na tasya kartAsti // 66 // ekavacana kiyaa| niyamena-tRtIyA eka0 / tanmaya:-prathamA eka0 / bhavet-vidhi liDa anya puruSa eka0 kriyA / yasmAt-paMcamI ekavacana hetvarthe / na-adhyaya / tanmayaH-pra0 e0 / tena-sRtIyA eka0 / sa:-prathamA eka0 / na-avyaya / teSA-SaSThI bahu / bhavati-dartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyaa| kartA-prathamA ekavacana | - -- -- --... -- -- -- -- : doSa prAtA hai / (2) koI bhI dravya anyadravyamaya nahIM hai / (3) yadi koI dravya anyadravyamaya ho jAya to dravyakA hI uccheda jAyagA / (4) eka dradhyakA anya dravyake sAtha vyApyadhyApaka bhAva nahIM hai, isa kAraNa koI bhI dravya andha dravyakA kartA nahIM hotaa| . siddhAnta-(1) pratyeka dravya apane hI pariNAmarUpase pariNamatA hai / (2) prAtmA upAdAnarUpase paradravyoMkA kartA nahIM hai| dRSTi--1-- svadravyAdigrAhaka dravyApikanaya (28) / 2- paradravyAdigrAhaka dravyArthikanaya (26) / prayoga-apaneko samasta parase bhinna atanmaya nihArakara apane jJAnasvarUpameM hI upayoga rakhanekA pauruSa karanA / / 6 / / aba kahate haiM ki prAtmA vyApya-vyApaka bhAvase to parakA kartA hai hI nahIM, aura nimittanaimittika bhAvase bhI patA nahIM hai.-[jIyaH] jIva [ghaTaM] ghar3eko [na karoti] nahIM karatA [eya] aura [paTaM] paTako bhI [na] nahIM karatA [zeSakAriNa] zeSa [dravyAriNa] dravyoM ko bhI (neva) nahIM karatA (yogopayogI ca) kintu jIvake yoga aura upayoga donoM (utpAdako) ghaTAdika ke utpannakarane vAle nimitta haiM (sayoH) so una donoMkA yAne yoga aura upayogakA yaha jIva (kartA) kartA (bhavati) hai| tAtparya--jIva ghaTa-paTAdika karanekA nimitta bhI nahIM hai, kintu jIvakA yoga va upayoga ghaTAdikake honekA nimitta ho sakatA hai| TIkArya-vAstavameM ghaTAdika tathA krodhAdika paradravyasvarUpa jo karma haiM unako yaha prAtmA vyApyavyApakabhAvase nahIM karatA / kyoMki yadi aise kare to unase tanmayatAkA prasaMga mA jAyagA / tathA yaha prAtmA ghaTa-paTAdiko nimittanaimittikabhAvase bhI nahIM karatA, kyoMki aise kare to sadA saba avasthAnoM meM kartRtvakA prasaMga mA jAyagA / taba ina karmoko kona karatA hai, so kahate haiM / isa prAramAke anitya yoga aura upayoga ye donoM jo ki saba avasthAnoM meM dhyApaka nahIM haiM, ve una ghaTAdikake tathA krodhAdi paradradhyasvarUpa karmoka nimittamAtrase kartA
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra 206 nimittanamittakabhAvenApi na kartAsti jIvo gA karedi ghaDaM gova paDaM geva sesage dvye| joguvayogA uppAdagA ya tami habadi kattA // 10 // na nimitarUpameM bhI, prAtmA karatA ghaTAdi dravyoMko / yogopayoga kAraNa, unakA hI jIya kartA hai // 10 // jIvo na karoti ghaTaM naiva paTa naiva zeSakAni dravyANi / yogopayogAvutpAdakoM ca tayorbhavati kA / / 10 / / __ yatkila ghaTAdi krodhAdi vA paradravyAtmakaM karma tadayamAtmA tanmayatvAnuSaMgAda vyAyavyApakabhAvena tAvanna karoti nityakartRtvAnuSaMgAnimitta naimittikabhAvenApi na tatkuryAt / ani nAmasaMjJa--jIva, paNa, ghaDa, Na, eva, paDa, sesaga, dava, joguvaoga, uppAdaga, ya, ta, kattAra / dhAtusaMjha---kara karaNe, java-uMja yoge, haba sattAyAM / prakRtizabda-jIva, na, ghara, na, eva, paTa. na, eva, zeSaka, dravya, yogopayoga, utpAdaka, ca, tat, kartR / mUladhAtu-jIva prANadhAraNe, DukRJ karaNe, ghaTa saMghAte, paTa gatI, ziSa asarvopayoge curAdi, dru gatI, mujira yoge, ut-pada gatI curAdi divAdi Nic kRdanta, bhU sattAyAM / padavivaraNa- jIva:--prathamA eka0 / na-avyaya / karoti--vartamAna laT anya puruSa ekavacana / kahe jAte haiM / yoga to AtmAke pradezoMkA calanarUpa vyApAra hai aura upayoga prAtmAke caitanya kA rAgAdi vikArarUpa pariNAma hai / so kadAcit prazAnase ina donoMko karanese inakA prAtmA ko bhI kartA kahA jAve, to bhI vaha paradradhyasvarUpa karmakA to kartA kabhI bhI nahIM hai| bhAvArtha-prAtmAke yoga, upayoga, ghaTAdi tathA krodhAdikake nimitta haiM, so yoga upayogako to unakA nimittakartA kahA jA sakatA hai, parantu prAtmAko unakA nimittakartA bhI nahIM kahA jA sakatA ! tathA prAtmA yoga upayogakA kartA saMsAra avasthAmeM prazAnase haiM / tAtparya yaha hai ki dravyadRSTise to koI dravya anya kisI dravyakA kartA nahIM hai, parantu paryAyadRSTi se kisI dravyakA paryAya kisI samaya kisI anya dravyake paryAya ke liye nimitta hotA hai / isa apekSAse anyake pariNAma anya ke pariNAmake nimittakartA kahe jAte haiM, parantu paramArthase dravya apane pariNAmakA kartA hai, kisIke pariNAmakA anya dravya kartA kabhI ho hI nahIM sktaa| prasaMgavivaraNa---anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki prAtmA ghaTa paTa Adiko karma nokarma prAdiko karatA hai yaha jo vyavahAra hai vaha satyArtha nahIM hai kyoMki prAtmA upAdAna rUpase kisI bhI paradravyako nahIM karatA / aba isI viSayameM isa gAdhAmeM batAyA hai ki vAstava meM to prAtmA ghaTAdika va krodhAdika padravyAtmaka pariNAmakA nimittanamittikabhAvase bhI kartA nahIM hai, kintu grAH ke yoga upayoga hI unake nimittarUpase kartA haiN| tathyaprakAza-~~-1-yadi ghaTAdika va krodhAdika paradravyapariNAmakA prAtmA upAdAnarUpase
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 samayasAra tyau yogopayogAveca tatra nimittatvena kartArau yogopayogayostvAtmavikalpavyApArayoH kadAcida. jJAnena karaNAdAramApi kartAstu tathApi na paradravyAtmakarmakartA syAt / / 10 / / ghaTa-dvitIyA ekavacana / na-avyaya / eya-avyaya / zeSakAni-dvitIyA bahu0 / dravyANi-dvi0 bahu / yogopayogau-prathamA dvivacana / utpAdako-prathamA dvivacana / c-avyy| teSAM-paSThI bahu0 / bhavati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / kartA-prathamA ekavacana / / 10 / / kartA hotA to prAramA ghaTAdimaya va krodhAdimaya ho jAtA yaha prasaMgadoSa pAtA / 2-prAtmA yadi ghaTAdika va krodhAdika paradravyapariNAmakA nimittarUpase patA hotA to sadaiva unakA kartA rahanekA prasaMgadoSa mAtA / 3-mAtmAke yoga upayoga ho ghaTAdi va krodhAdi paradravyAtmakapariNAmake nimittapanese kartA haiM yAne yogopayogakA nimitta pAkara pudgalaskaMdha svayaM ghaTAdi va karmAdirUpa pariNAma jAte haiN| 4-prAtmA prajJAnase vaise vikalpa va vyApAra rUpa pariNamatA hai, ataH prAtmA yoga (vyApAra) va upayoga (vikalpa) kA kadAcit kartA hai / 5-prAtmadravya paradravyAtmaka pariNAmakA kartA na upAdAnarUpase hai aura na nimittarUpase hai / siddhAnta-1-mAtmA kisI bhI paradravyabhAvakA kartA nahIM / 2-prAtmAke vikalpa va vyApArakA nimitta pAkara ghaTAdika va karmAdika paradravyapariNAma hotA hai / / dRSTi--1- pratiSedhaka zuddhanaya (46) / 2- upAdhisApekSa azuddha dravyAthikanaya / prayoga-jJAnamAtra eka jhAyakasvabhAva meM mAtmadravya kisI bhI paradravyapariNAmakA na to upAdAnarUpase kartA hUM aura na nimittarUpase kartA hUM, maiM to akartRsvabhAva dhra va sahajajJAna svabhAvameM ramakara kRtArtha hoUMgA aisA jJAnaprayoga karanA cAhiye / / 10 // aba kahate haiM ki jJAnI jJAnakA hI kartA hai:--[pudgaladravyAraNa] pudgala dravyoMke [pariNAmAH] pariNAma ye jo [jJAnAvaraNAni] jJAnAbaraNAdika [mavaMti] haiM [tAni] unako [prAtmA] prAtmA [na karoti] nahIM karatA, aisA [yaH] jo [jAnAti] jAnatA hai [saH] vaha [jAnI] jAnI [bhavati hai| tAtparya-jJAnIko dRr3ha zraddhA hai ki mAtmA jAnana sivAya anya kucha kisIkA nahIM karatA, so vaha kamaiko bhI jAna rahA hai, karatA nahIM / TIkArtha-vAstavameM jo pudgaladravyake pariNAma gorasameM vyApta dahI dUdha moThA khaTTA pariNAma kI bhAMti pudgaladravyase vyApta honese jJAnAvaraNAdika haiM unako nikaTa baiThA gorasA. kSakI taraha zAnI kucha bhI nahIM karatA hai| kintu jaise vaha gorasAdhyakSa gorasake darzanako ne pariNAmase vyApakara mAtra dekhatA hI hai, usI prakAra jJAnI pudgalapariNAmanimittaka ko jJAnako jo ki apane vyApyarUpase humA usako vyApakara jAnatA hI hai| isa prakAra
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 211 kartRkarmAdhikAra jAno zAnasyaiva kartA syAtH-- je puggaladavvANaM pariNAmA hoti NANAvaraNA / Na karedi tANi zrAdA jo jANadi so havadi Na NI // 101 // jo pudgala dravyoMke, jJAnAvaraNAdi karma banate haiN| unako na joya karatA, yo jo jAne vahI jJAnI 3101 // ye pudgaladravyANAM pariNAmA bhavaMti zAnAvaraNAni / na karoti tAnyAtmA yo jAnAti sa bhavati jnyaanii| ye khalu pudgaladravyANAM pariNAmA gorasacyAptadadhidugdhamadhurAmlapariNAmavatpudgaladravya vyAptatvena bhavato jJAnAvaraNAmi bhavaMti tAni taTasthagorasAdhyakSa iva na nAma karoti jAno kiMtu yathA sa gorasAdhyakSastaddarzanamAtmadhyAptatvena prabhavavyApya pazyatyeva tathA pudgaladravyapariNAmanimittaM jJAnamAramacyApyatvena prabhavavyApya jAnAtyeva jJAnI jJAnasyaiva kartA syAt / evameva 1 ___ nAmasaMza-ja, puggaladavya, pariNAma, NANAvaraNa, Na, ta, anna, ja, ta, gANi / ghAtusaMjJa- ho sattAyAM, kara karaNe, jANa avabodhane, hava sattAyAM / prAtipadika- yat, pudgaladravya, pariNAma, jhAnAvaraNa, na, tat, Atman, yat, tat, zAnin / mUlapAtu-pUrI ApyAyane, gala sravaNe curAdi, dru gatI, pari-Nama pratye, bhU sattAyAM, zA avabodhane, A-vRna AvaraNe curAdi, DukRJ karaNe, ata sAtatyagatau / padavivaraNaye-prathamA bahu0 / pudagaladravyANAM--SaSThI bahu0 / pariNAmAH-prathamA bahu0 / bhavanti-vartamAna laT anya puruSa jJAnI jJAnakA ho kartA hotA hai| isI prakAra jJAnAvaraNa padake sthAnameM karmasUtrake vibhAgakI sthApanAse darzanAvaraNa, vedanoya, mohanoya, prAyu, nAma, gotra aura antarAya inake sAta sUtroMse aura unake sAtha moha, rAga, dveSa, krodha, mAna, mAyA, lobha, nokarma, mana, vacana, kAya, zrotra, cakSu, prANa, rasana aura sparzana ye solaha sUtra vyAkhyAnake yogya haiM / tathA isI rItise anya __ bhI vicAra kiye jAne yogya haiN| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva mAthAmeM batAyA gayA thA ki prAtmA paradravyAtmaka pari. NAmakA na upAdAnarUpase katA hai aura na nimittarUpase kartA hai| isa vivaraNapara jijJAsA huI ki phira mAtmA vAstava meM kisakA kartA hai isakA samAdhAna isa gAthAmeM kiyA hai / tathyaprakArA-1--pudgalaskandhoM ke jJAnAvaragAdika pariNamana pudgalaskaMdhoM meM vyApyarUpa se hote haiM / 2-una jJAnAvaraNAdika karmapariNAmako prAtmA karatA nahIM, kintu mAtra jAnatA hai / 3-vaha pudgaladravyapariNAmaviSayaka jJAna prAtmAmeM vyApyarUpase hotA hai, ataH jJAnI jJAna kA hI kartA hai| siddhAnta---1-pudgaladravyoM ke pariNAma jJAnAvaraNAdika pudgaladravyoMmeM hI vyA haiM / 2-pudgaladravyoMse vivikta honese unake pariNAmakA prAtmA kartA nahIM hai /
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra jJAnAvaraNapadaparivartanena kamaMsUtrasya vibhAgenopanyAsAddarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyuna magotrAMtarAyasUtraH saptabhiH saha moharAgadveSakrodhamAnamAyAlobhanokarmamanovacanakAyazrotracakSuNirasanasparzanasUtrANi SoDaza vyAkhyeyAni / anayA dizAnyAnyapyUhyAni / / 101 // bahu / jJAnAvaraNAni-prathamA bahu0 / na-avyaya / karoti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / tAnidvitIyA bahu0 / AtmA-prathamA eka0 / yaH-pra0 e0 / jAnAti-vartamAna laT anya puruSa eka 0 / sa:-prathamA eka0 / bhavati-vartamAna laT anya puruSa eka0 / jJAnI-prathamA ekavacana / / 101 // dRSTi-1- azuddhanizcayanaya (47) / pratiSedhaka zuddhanaya (46) / prayoga-pudgaloMke pariNAmako pudgaloMmeM hI jAnakara va apane jJAnapariNAmako apane meM hI jAnakara ekatvavibhakta nija jJAyaka svarUpakA pAzraya lekara sahaja AnandakA anubhavana karanA / / 101 // aba kahate haiM ki ajJAnI bhI paradravyake bhAvakA kartA nahIM hai:-(prAtmA) prAtmA (gha) jisa (zubhaM zubha zaguna ( gogAvalo karoti) karatA hai (khalu) vAstava meM (saH) vaha (tasya) usa bhAvakA (kartA) kartA hotA hai (tat) vaha bhAva (tasya) usakA (karma) karma (bhavati) hotA hai (tu sa prAtmA) aura vahIM prAtmA (tasya) usa bhAvarUpa karmakA (vedaka:) bhoktA hotA hai| tAtparya--prAtmA apane hI bhAvakA kartA hotA hai va apane hI bhAvakA bhoktA hotA hai| TIkArya--isa lokameM prAtmA anAdikAlase ajJAnase para aura prAtmAke ekatvake nizcayase tIna maMda svAdarUpa pudgala karmakI donoM dazAoMse svayaM pracalita vijJAnaghanarUpa eka svAdarUpa prAtmAke honepara bhI svAdako bhedarUpa karatA huA zubha tathA azubha ajJAnarUpa bhAva ko ajJAnI karatA hai / vaha AtmA usa samaya usa bhAvase tanmaya honese usa bhAvake vyApakatAke kAraNa usa bhAvakA kartA hotA hai / tathA vaha bhAva bhI usa samaya usa prAtmAko tanmayatAse usa AtmAkA vyApya hotA hai, isaliye usakA karma hotA hai / vaho pAtmA usa samaya usa bhAvako tanmayatAse usa bhAvakA bhAvaka honeke kAraNa usakA anubhava karane vAlA hotA hai| vaha bhAna bhI usa samaya usa AtmAke tanmayapanese AtmAke bhAvane yogya honeke kAraNa anUbhavane yogya (bhogane yogya) hotA hai / isa prakAra ajJAnI bhI parabhAvakA kI nahIM hai| bhAvArtha---ajJAnI bhI apane prazAnabhAvarUpa zubhAzubhabhAvoMkA hI prajJAna avasthAmeM kartA bhoktA hai, paradravyake bhAbakA kartA bhoktA nahIM hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki jJAnI jJAnakA hI kartA hai| aba isI saMdarbhase sambandhita yaha tathya isa gAthAmeM batAyA hai ki vAstavameM prajJAno jIva bhI
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra 213 prajJAnI cApi parabhAvasya na kartA syAt-- jaM bhAvaM suhamasuhaM karedi aAdA sa tassa khalu katA / taM tassa hodi kammaM so tassa du vedago thappA // 12 // jisa bhAva zubhAzubhako, karatA usakA hai AtmA kartA / asA gAma rahI hai, nA nAtmA bhomatA usako // 10 // ye bhAvaM zubhamazubhaM karotyAtmA sa tasya khalu kartA / tattasya bhavati karma sa tasya tu vedaka AtmA / / 102 / / ___ iha khalvanAderajJAnAtparAtmanorekatvAdhyAsena pudgalakarmavipAkadazAbhyAM maMdatIvasvAdAbhyAmacalitavijJAnaghanakasvAdasyApyAtmana: svAdaM bhidAnaH zubhamazubhaM vA yoyaM bhAvamajJAnarUpamAsmA karoti sa prAtmA tadA tanmayatvena tasya bhAvastha vyApakatvAd bhavati kartA sa bhAvo'pi ca tadA tanmayatvena tasyAtmano vyApyatvAd bhavati karma / sa eva ca prAtmA tadA tanmayatvena tasya bhAvasya bhAvakatvAbhavatyanubhavitA, sa bhAvopi ca tadA tanmayatvena tasyAtmano bhAvyatvAt bhavatyanubhAvyaH / evamajJAnI cApi parabhAvasya na kartA syAt // 102 // nAmasaMjJa... ja, bhAva, suha, asuha, atta, tata, khalu, kattAra, ta, du, vedaga, app| dhAtusaMjJa - kara karaNe, ho sattAyAM, veda vedane / prakRtizabda-yat, bhAva, zubha, azubha, Atman, tat, khalu, kartR, tat, karman, tat, tu, vedaka, Atman / mUladhAtu--zubha zobhArthe tudAvi, zubha dIptI bhvAdi, vida cetanAkhyAnanivAseSu carAdi / pavivaraNa-ya-dvitIyA ekavacana / bhAvaM-dvi0 eka0 karmakAraka / zubha-dvi0 e. karmavizeSaNa / karoti-vartamAna laT anya puruSa eka0 / AtmA-prathamA eka0 kartAkAraka / saH-prathamA eka0 / tasma-paSThI ekavacana / khalu-avyaya / kartA-prathamA ekaH / tat-prathamA eka0 / tasya-SaSThI ekaH / bhavati-vartamAna laTa anya puruSa eka0 / karma-pra0 e0 sa:-pra0 e0 / tasya-paSThI eka0 / su-avyaya / vedaka:-pra0 e0 / AtmA-prathamA ekavacana kartAkAraka / / 102 // parabhAvakA kartA nahIM hotaa| tazyaprakAza-1- prajAnI jIva para aura prAtmAmeM ekatvakA pradhyAsa karatA hai vaha bhI prazuddhopAdAna jIvakA pariNAma hai| 2- ajJAnI pudgalakarmavipAkadazAmeM zubha azubha vikalparUpase svAdake bheda karatA hai vaha bhI azuddhopAdAna jIvakA pariNAma hai aura yaha bhI prazAnarUpa bhAva hai / 3- ajJAnIke ajJAnarUpa bhAva vyApya hai so vaha ajJAnarUpa bhAvakA hI kartA hai aura usa hI kA bhoktA hai / 4- ajJAnI bhI paradravyake pariNamanakA kartA nahIM hai| siddhAnta-1- ajJAnI jIva apane prajJAnarUpa bhAvakA hI kartA hai / karmAdi anya dravyake pariNamanakA kartA nahIM / 2- ajJAnI jIva apane ajJAnarUpa bhAvakA bhoktA hai, karmAdi anya dravyake pariNAmakA bhoktA nahIM / dRSTi---1-- prazuddhanizcayanaya (47) / 2- azuddhanizcayanaya (47) /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra na ca parabhAvaH kenApi kata pAryata jo jahmi guNe dave so aNNami du Na saMkamadi dabbe / so aNNamasaMketo kaha taM pariNAmae davvaM // 103 // jo jisa vravya va guNameM. vaha nahi paravaSyameM palaTa sktaa| parameM milatA na huA, kaise para pariNamA sakatA // 103 // yo yasmin guNe dravye sonyasmistu na saMkrAmati dravye / sonyadasaMkrAMtaH kathaM tatpariNAmayati dravyaM / / 10 / / ___ iha kila yo yAvAn kazcidvastuvizeSo yasmin yAvati kasmizciccidAtmanyacidAtmani vA dravye guNe ca svarasata evAnAdita eva vRttaH sa khalvacalitasya vastusthitisI. mno bhettumazakyatvAttasminneva vartate na punaH dravyAMtaraM guNAntaraM vA saMkrAmeta / dravyAMtaraM guNA nAmasaMjJa-ja, ja, guNa, dava, ta, aNNa, du, Na, davva, ta, aNNa, asaMkata, kaha, ta, davdha / pAtusaMjJa--- sam-kkama pAdavikSepe, pari-nama namrIbhAve preraNArthe / prakRtizaya-yat, yat, guNa, dravya, tat, anya, tu, na, dravya, tat, anyadasaMkAnta, kathaM, tat, dravya / mUladhAtu-krama pAdavikSepe bhvAdi / padavivaraNa-ya:-prathamA prayoga --- nimittanaimittika bhAvake prasaMga meM bhI vastusvAtaMtrya jAnakara anta svabhAvadRSTi karake nirupAdhisvAtaMtryakA prAdara karake vizuddha ciraprakAzamAtra apaneko anubhavanA // 12 // aba kahate haiM ki parabhAva kisIke dvArA bhI nahIM kiyA jA sakatA--[maH] jo dravya [yasmin ] jisa apane [dravye] dravyasvabhAvameM [guNe] tathA apane jisa guNameM vartatA hai [saH] vaha [anyasmin tu] anya [dravye] dradhyameM tathA guNameM na saMkAmati] saMkramaNa nahIM karatA yAne palaTakara anyameM nahIM mila jAtA [saH] vaha [anyasaMkrAntaH] anyameM nahIM milatA huaA vastuvizeSa [tat dravyaM] usa anya dravyako [kathaM] kaise [pariNAmayati] pariNamA sakatA hai, arthAt kabhI nahIM pariNAmA sktaa| ___tAtparya-jaba eka dravya dUsare dravyarUpa, guNarUpa ho hI nahIM sakatA taba manya dravyako pariNamAnekI carcA hI nahIM uTha sktii| TokArtha- isa lokameM jo koI vastuvizeSa apane cetanasvarUpa tathA pracetanasvarUpa dravya meM tathA apane guragameM, apane nijarasameM hI manAdise vartatA hai, vaha vAstavameM apanI pracalita vastusthitikI maryAdAko bhedaneke liye asamartha honeke kAraNa apane hI dravya guNameM rahate haiM / dradhyAMtara tathA guNAMtararUpa saMkramaNa nahIM karatA huA vaha anya vastuvizeSako kaise parimamana karA sakatA arthAt kabhI nahIM pariNamana karA sktaa| isI kAraNa parabhAva kisIke bhI dvArA nahIM kiyA jA sakatA / bhAvArtha-jo dravyasvabhAva hai, use koI bhI nahIM palaTa sakatA,
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra 1.15 ntaraM vA'saMkrAmaMzca kathaM tvanyaM vastuvizeSaM pariNAmayet / ataH parabhAvaH kenApi na kasu pAryeta // 103 // ekavacana | yasmin saptamI eka0 / dravye saptamI eka0 sa:- prathamA eka0 | anyasmin saptamI eka0 / tu - avyaya / na-avyaya / saMkrAmati- vartamAna laT anya puruSa ekavacana / dravye - saptamI eka0 / saH - prathamA eka0 / anyadasaMkrAntaH prathamA eka0 / kathaM avyaya / tat pra0 e0 dravyam prathamA ekavacana 11103|| yaha vastukI maryAdA hai / prasaMgavivaraNa - pranantarapUrva gAthA meM batAyA gayA thA ki ajJAnI bhI parabhAvakA kartA nahIM hotA / so aba isI viSayako isa gAthA meM yuktipUrvaka puSTa kiyA gayA hai / tathyaprakAza - ( 1 ) pratyeka padArtha apane-apane dravya va guNameM hI bartate haiM / (2) pratyeka padArtha kI svarUpasImA bhedI nahIM jA sakatI / ( 3 ) koI bhI padArtha kisI anya dravyarUpa va anya guNarUpa nahIM ho sakatA / ( 4 ) jaba koI padArtha kisI anya dravyarUpa va anya guNarUpa ho hI nahIM sakatA to koI bhI padArtha kisI anyako pariNamA ho kyA sakegA ? siddhAnta - ( 1 ) koI bhI padArtha samasta anya padArthake dravya, kSetra, kAla, bhAvarUpa nahIM ho sakatA / ( 2 ) koI bhI padArtha apane svarUpamaya hI sadA rahegA / paradravyAdigrAhaka dravyAdhikanaya ( 2 ) / 2- svadravyAdigrAhaka dravyA dRSTi- 1thikanaya ( 28 ) / . prayoga - maiM kisI anyake dravyaguNarUpa nahIM ho sakatA, anya koI bhI mere dravyaguNarUpa nahIM ho sakatA, phira merA kisI anyase sambandha hI kyA hai ? aise parase atyanta vivikta nija prAtmatatvako nirakhate rahanA cAhiye / / 103 / / - prazna - kisa kAraNa AtmA nizcayataH pudgalakarmIkA kartA hai ? uttara- [ AtmA ] dhAmA [galamaye karmaNi] pudgalamaya karmameM [ dravyaguNasya ca ] dravyakA tathA guNakA kucha bhI [ na karoti ] nahIM karatA [tasmin ] usameM yAne pudgalamaya karmameM [ tadubhayaM ] una donoM ko [ akurvan] nahIM karatA huA [tasya ] usakA [ sa kartA] yaha kartA [ kathaM ] kaise ho sakatA hai ? tAtparya - AtmA pauDgalikakarmameM na dravyakA kucha karatA na guraNakA kucha karatA, ataH zrAtmAko paudgalikakarmakA kartA kahanekI kucha bhI guMjAiza nahIM / TIkArtha - jaise mRttikAmaya kalazanAmaka karma jahA~ ki mRttikAdravya aura mRttikAguNa apane nijarasake dvArA ho vartamAna hai, usameM kumhAra apane dravyasvarUpako tathA apane guraNako nahIM milA pAtA, kyoMki kisI dravyakA anya vyarUpa parivartanakA niSedha vastusthiti se hI
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 samayasAra ataH sthitaH khalvAtmA pudgalapharmaNAmakartA---- davvaguNassa ya AdA Na kugadi puggalamayahmi kammami / taM ubhayamakubvaMto tasi kahaM tassa so kattA // 104 // pudgalAyara kaloMmeM, bhAralA ha ya mukha kabhI krtaa| unako karatA na huA. kartA ho karmakA kaise ? dravyaguNasya vAtmA na karoti pugalamaye karmaNi / tadubhayamakurvastasminkathaM tasya sa kartA / / 104 // ___yathA khalu mRNmaye kalaze karmaNi mRdadhyamRdguNamoH svarasata evaM vartamAne dravyagugAMtarasaMkramasya vastusthityaiva niSiddhatvAdAtmAnamAtmaguNaM vA nAdhatte sa kalazakAraH dravyAMtarasaMkramamaMtareNAnyasya bastunaH pariNAmayitumazakyatvAt tadubhayaM tu tasminnanAdadhAno na tattvastasya kartA pratibhAti / tathA pudgalamaye jJAnAvaraNAdau kamariNa pudgaladravyapudgalaguNayoH svarasata eva __mAmasaMjJa-davvaguNa, ya, atta, Na, puggalamaya, kamma, ta, ubhaya, akuvvaMta, ta, kaha, ta, ta, katAra / dhAtusaMjJa-pura pAlanapuraNayoH, gala sravaNe. kuNa karaNe, kukha krnne| prAtipadika-dravyaguNa, ca, Atmana, na, pudgalamaya, karmana, tat, ubhaya, akurvat, tat, kathaM, tat, kArnu / mUladhAtu-pUrI ApyAyane, gala sravaNe, hai / anya dravyarUpa hue binA anya vastukA pariNamana karAye jAnekI asamarthatAse una dravyoMko tathA guNoMko anyameM nahIM dhAratA huA paramArthase usa mRttikAmaya kalazanAmaka karmakA nizcaya se kumbhakAra kartA nahIM pratibhAsita hotA / uso prakAra pudgalamaya jJAnAvaraNAdi karma jo ki pudgaladravya aura pudgalake guNoMmeM apane rasase hI vartamAna haiM, unameM AtmA apane dravyasvabhAva ko aura apane guNako nizcayase nahIM dhAraNa kara sakatA / kyoMki anya dravyakA anya dravyameM tathA anya vyakA anya dravyake guNoM meM saMkramaNa honeko asamarthatA hai / isa prakAra anya dravyakA anya dravyameM saMkramaNake binA anya vastuko pariNamAnekI asamarthatA honese una dravya aura guNa donoMko usa anya meM nahIM rakhatA huaA aAtmA usa anya pudgaladravya kA kaise kartA ho sakatA hai, kabhI nahIM ho sktaa| isa kAraNa yaha nizcaya humA ki prAtmA pudgalakarmokA akartA hai / prasaMgaviyarasa-anantarapUrva mAthAmeM batAyA gayA thA ki koI bhI dravya kisI bhI para ke pariNamanako nahIM kara sakatA / so aba isa kathanase apanA prAyojanika nizcaya batAyA hai isa mAthAmeM ki isa kAraNa yaha Thoka rahA ki AtmA pudgalakokA akartA hai / tathyaprakAza-(1) nimittabhUta vastu upAdAnameM apanA dravya, guNa, kriyA, prabhAva kucha bhI nahIM DAlatA / (2) prabhAvakA artha hai-bhAva yAne honA, pra yAne prakRSTarUpase honA so yaha bhAva prabhAva pAdAnakA pariNamana hai / (3) nimittabhUta vastuke sAnidhyameM upAdAna apanemeM prabhAva utpanna kara letaa| (4) cUMki yaha prabhAva nimittabhUta vastuke sAnidhya binA
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ katR karmAdhikAra 217 vartamAne dravya guNAMtarasaMkramasya vidhAtumazasyatvAdAtmadravyamAtmaguraNaM vAtmA na khalvAdhatte / dravyAtarasaMkramamaMtareNAnyasya vastunaH pariNAmayitumazakyatvAttadubhayaM tu tasminnanAdadhAnaH kathaM nu tattvatastasya kartA pratibhAyAt / tataH sthitaH khalvAtmA pudgalakarmaNAmakartA // 104 / / DukRtra karaNe / padavivaraNa-dravya guNasya-paSTI ekavacana / ca-avyaya / AtmA-prathamA eka0 / na-avyaya / karoti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kiyaa| pudgalamaye-saptamI eka0 ! karmaNi-saptamI eka0 / tat dvitIyA ek0| ubhayaM-dvi0 ekaH / akurvana-prathamA eka0 kRdnt| tasmin-saptamI eka0 / kathaavyaya / tasya-SaSThI eka0 / sa:-prathamA eka0 / kartA-prathama ekavacana // 10 // nahIM hotA, isa kAraNa yaha prabhAva naimittika hai| (5) nizcayataH jo anyameM apanA dravya, guraNa, kriyA kucha nahIM DAla sakatA vaha anyakA kartA kase kahA jA sakatA hai ? (6) prAtmA apanA guNa va kriyA kucha bhI pudgalakarmameM nahIM DAla pAtA, isa kAraNa nizvayataH AtmA pudgalakarmoMkA akartA hai / siddhAnta-(1) nimittabhUta vastukA nAtya, kSetra, kAla. bhAva kucha bhI upAdAna meM nahIM pahuMcatA / (2) nizcayataH kisI bhI paryAyakA, usa paryAyakA srotabhUta vastu svayaM hotA hai / dRSTi- 1- paradravyAdigrAhaka dravyAthikanaya (26) / 2- zuddhanizcayanaya (46), azuddhanizcayanaya (47) / prayoga-parake dravya guNa prAdise rahita sahajasiddha citprakAzamaya antastattvameM dRSTi rakhakara apaneko nirvikalpa anubhavanekA pauruSa karanA cAhiye / / 104 // aba kahate haiM ki isake sivAya jo anya nimittanamittakAdibhAva haiM unako dekha kucha .. anya prakArase kahanA vaha upacAra hai-[jIve] jIvake [hetubhUte nimittarUpa honepara hone vAle [baMdhasya tu] karmabandhake [pariNAmaM] pariNAmako [dRSTvA ] dekhakara [jIvena] jIvake dvArA [karma kRtaM karma kiyA gayA yaha [upacAreraNa] upacAramAtrase [bhavyate] kahA jAtA hai| tAtparya-jIvake rAgadveSavibhAvakA nimitta pAkara paudgalika karmameM karmatva pariNamana hotA hai, usa viSayameM ajJAnI jIva kahatA hai ki jIvane karma kiye haiM so aisA kartApanakI bAta kahanA upacAramAtra hai| TokArtha-- isa loka meM prAtmA nizcayataH svabhAvase pudgalakarmakA nimittabhUta nahIM hai, to bhI anAdi ajJAnase usakA nimittarUpa huA jo ajJAna bhAva, usa rUpase pariNamana karane se pudgalakarmakA nimittarUpa honepara paudgalikakarmake utpanna honese pudgalakarmako prAtmAne kiyA, aisA vikalpa hotA hai, vaha vikalpa nirvikalpa vijJAnadhanasvabhAvase bhraSTa aura vikalpoMmeM tatpara ajJAniyoMke hotA hai / vaha vikalpa upacAra hI hai, paramArtha nahIM hai|
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 215 pratonyastUpacAra: samayasAra jIvasi dubhUde baMdhassa du parisadUNa pariNAmaM / jIveNa kadaM kammaM bhaNAdi uvayAramatte || 105 // jIvahetu honepara, vidhike bandhapariNAmako lakha kara / jIva karma karatA hai, aisA upacAramAtra kahA / / 105 / / jIve hetubhUte baMdhasya tu dRSTvA pariNAmaM / jIvana kRtaM karma bhavyate upacAramAtreNa / / 105 // iha khalu paudgalikakarmaNaH svabhAvAdanimittabhUtepyAtmanyanAderajJAnAttanimittabhUtenAjJAnabhAvena pariNamanAnnimittIbhUte sati saMpadyamAnatvAt paudgalikaM karmAtmanA kRtamiti nivi nAmasaMjJa - jIva, hedubhUda, baMdha, du, pariNAma, jIva, kada, kamma, uvyaarmtt| dhAtusaMjJa-pAsa darzane, bhaNa kathane / prakRtizabda- jIva hetubhUta, bandha, tu, pariNAma, jIva, kRta, karmana, upacAramAtra / mUladhAtu-jIva prANadhAraNe, bandha bandhane, dRzir prekSaNe, DukRJa karaNe, bhaNa zabdArthe, upa-cara gatyarthe bhakSaNepi svAdi, cara saMzaye curAdi / padavivaraNa- jIve saptamI ekavacana / hetubhUte sa0 e0 / baMghasya SaSThI eka0 / tuavyaya / dRSTvA -- asamAptikI kriyA / pariNAmaM dvi0 eka0 / jIyena tRtIyA ekavacana karmavAcye kartA / prasaMga vivaraNa - anaMtarapUrva gASA meM batAyA gayA thA ki yaha nizcita huA ki AtmA pudgalakamakA kartA hai / aba isa gAthA meM batAyA ki isase viparIta kahanA yAne jIvane karma kiyA yaha kahanA upacAramAtra hai / tathyaprakAza -- ( 1 ) paudgalika kAryANavargaNAmeM karmatva honekA nimittabhUta prazuddhopAdAna AtmA hai / (2) zrAtmA karmatvakA nimittabhUta svabhAvase nahIM hai / (3) ajJAnabhAva se pariNama rahA ho mrAtmA karmatvakA nimittabhUta hai / ( 4 ) karmatvakA nimittabhUta honese jIvako karmakA kartA kahA jAtA hai yaha upacArase kahA jAtA hai| ( 5 ) vijJAnaghana bhraSTa vikalpaka bahirAtmA hI parakatRtvakA vikalpa hotA hai / ( 6 ) nimittanaimittika bhAvake kAraNa nimittako naimittikakAryakA kartA kahanA upacArase hI hai, upacAra hI hai, paramArtha nahIM hai / siddhAnta -- (1) nimittatva batAneke prayojanavaza nimittameM kartRtvakA Aropa kiyA jAtA hai / (2) vAstavika vidhi to usI dravyakA saba kucha usI dravya meM batAne kI hotI hai / dRSTi - 1- parakartRtva prasadbhUtavyavahAra ( 129 ) / 2- bhakhaNDa paramazuddhanizvayanaya, zaktibodhaka paramazuddha nizcayanaya, zuddhanizcayanaya, sabheda zuddha nizcayanaya, prazuddhanizcayalaya, sabheda azuddha nizcayanaya, vivakSitaka deza zuddha nizcayanaya, zuddhanaya (44, 45, 46, 468, 47, 478, 48, 49 ) / prayoga -- ekakA dUsareke sAtha sambandha nahIM, prabhAva nahIM, saba apane-apane svarUpA
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ '-.. - katR kamAdhikAra kalpavijJAnaghanabhraSTAnAM vikarUparAe pareSAmarika vikAsaH / vAra eva na tu paramArthaH / / 105 // karma-prathamA eka0 karmavAcya karmakAraka / bhaNyate-vartamAna laT anya puruSa eka0 karmavAcye kriyA / upacAramAtreNa-tRtIyA ekavacana // 10 // stitvameM haiM, aisA nirakhakara apane hI svarUpameM ramaNakA pauruSa karanA / / 105 / / vaha upacAra kaise hai so dRSTAMta dvArA kahate haiM- yodhaH] yoddhApoMke dvArA [yuddha kRte] yuddha kiye jAnepara [lokaH] loka [iti jalpate] aisA kahate haiM ki [rAjJA kRtaM] rAjAne yuddha kiyA so yaha [vyavahAreNa] vyavahArase kahanA hai [tathA] usI prakAra [jJAnAvaraNAvi jJAnAbaraNAdi karma [jIvena kRtaM] jIvake dvArA kiyA gayA, aisA kahanA vyavahArase TokArtha--jaise yuddha pariNAmase svayaM pariNamana karane vAle yoddhAnoM dvArA kie gae yuddhake hone para yuddha pariNAmase svayaM nahIM pariNata hue rAjAko loka kahate haiM ki yuddha rAjAne kiyaa| yaha kathana upacAra hai, paramArtha nahIM hai| usI prakAra jJAnAvaraNAdi karmapariNAmase svayaM pariNamana karane vAle pudgaladravyake dvArA kie gae jJAnAvaraNAdi karmake honepara jJAnAvaraNAdi karma pariNAmase svayaM nahIM pariNamana karane vAle prAtmAke sambandhameM kahate haiM ki yaha / jJAnAbaraNAdi karma prAtmAke dvArA kiyA gayA, yaha kathana upacAra hai, paramArtha nahIM hai / bhAvArtha-jaise yoddhA yuddha kare; vahA~ para saMbaMdhavaza rAjAne yuddha kiyA, yaha upacArase kahI jAtA hai, vaise pudgalakarma svayaM karmarUpa pariNamatA hai, vahA~ nimittasambandhavaza pudgalakarmako jIvane kiyA, aisA upacArase kahA jAtA hai / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki jIvake dvArA karma kiyA gayA yaha kathana upacAramAtra hai / aba isa gAthAmeM isI viSayako udAharaNapUrvaka spaSTa kiyA hai / tathyaprakAza-(1) yuddha to yoddhA hI kara rahe haiM, kintu jo yuddha nahIM kara rahA aise rAgake prati upacAra kiyA jAtA hai ki rAjAne yuddha kiyA / (2) jJAnAvaraNAdikarmapariNAma se to svayaM pudgaladravya ho pariNAma rahA hai, kintu jo karmapariNAmase nahIM pariNAma rahA, aise jIvake prati upacAra kiyA jAtA hai ki jIvane jJAnAvaraNAdi karma kiye / (3) yaha upacAra isa kAraNa paramArtha nahIM ki eka dravyako bAla dUsare dravyameM lagAI gaI / (4) yaha upacAra nimittanaimittika bhAvakI yAda dilAkara nimittabhUta vikalpa va vyApAra tathA naimittika karma. bandhana donoMse haTaneko zikSA dilA sakatA hai / (5) karmane jIvavikAra kiye yaha upacAra bhI nimittanaimittika bhAvako yAda dilAkara nimittabhUta karmase va naimittika vibhAvase haTanekI
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra kathaM iti cet--- jodhehi kade jude rApaNa kadaMti jaMpade logo| taha vavahAreNa kadaM gANAvaraNAdi jIveNa // 106 // yoddhAvi yuddha karate, karatA nRpa yuddha yaha kahe janatA / vyavahArase kiye syauM, jJAnAvaragAdi prAtmAne // 106 / / yodhaH kRte yuddha rAjJA kRtamiti jalpate lokaH / tathA vyavahAreNa kRtaM jJAnAvaraNAdi jIvena // 106 / / yathA yuddhapariNAmena svayaM pariNamamAnaiH yodhaiH kRte yuddhe yuddhapariNAmena svayamapariNamamAnasya rAjJo rAjJA kila kRtaM yuddhamityupacAro na tu paramArthaH / tathA jJAnAvaraNAdikarmapariNAmena svayaM pariNamamAnena pudgaladravyeNa kRte jJAnAvaraNAdikarmaNi jJAnAvaraNAdikarmapariNAmena svayamapariNamamAnasyAtmanaH kilAtmanA kRtaM jJAnAbaraNAdikatyupacAro na paramArthaH / / 10 / / nAmasaMjJa... jodha, kada, juddha, rAya, kada, iti, loga. taha, babahAra, kada, gANAvaraNAdi. jIva / dhAtusaMjJa-- jujjha saMprahAre, japa vyaktAyAM vAci / prakRtizava - yodha, kRta, yuddha, rAjana, kRta, iti, loka, tathA, vyavahAra, kRta, jJAnAvaraNAvi, jIva / mUladhAtu-yudha saMprahAre divAdi, rAja dIptI svAdi, jalpa vyaktAyAM vAci mAnase ca bhvAdi, loka darzane bhvAdi, loka bhASArtha curAdi / padavivaraNa ---yo]:-tRtIdhA bahu0 / kRte-saptamI ekavacana kudanna / yuddhe-saptamI ek0| rAjJA-tR0 e0 / kRta-prathamA eka kRdanta / iti-avyaya / jalpate-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyaa| loka:--prathamA emA0 / tathA-avyaya / vyavahAreNa-ta0 e0 / kRta-prathamA eka0 1 jJAnAcaraNAdi-prathamA eka0 / jIvena-tRtIyA ekatracana // 10 // zikSA dilA sakatA hai| siddhAnta-(1) kAryameM jo nimitta ho use kAryakA kartA kahanA upacAra hai / dRSTi-1- parakartRtva anupacArita asadbhUtavyavahAra (126) ! prayoga-jIvane jJAnAvaraNAdi karma kiye, isa upacArakathana meM yaha tathya nihAra karake ki jIvake vikalpa va vyApArakA nimitta pAkara yaha saba karmabojha bana gayA so praba nivilpa niSkriya jJAyakasvabhAvakI dRSTi karanA tAki apaneko paramavizrAma mile aura nikaTakAlameM sadAke liye karmamukta hokara saMsAra-saMkaTase, chuTakArA mile // 106 / / ___ aba aisA nizcaya humA ki-[AtmA] prAtmA [pudgaladravyaM] pudgaladradhyako [utpAyati utpanna karatA hai [ca] pora [karoti] karatA hai madhnAti] bAMdhatA hai [pariNAmayati] pariNa matA hai [1] tathA [gRhNAti] grahaNa karatA hai aisA [vyavahAranayasya vyavahAranayakA [vaktavyaM] vacana hai| tAtparya-prAtmA apane bhAvako hI karatA hai, phira nimittanaimittika bhAva dikhanese
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra prata etasthitaM uppAdedi karedi ya baMdhadi pariNAmaedi giNhadi ya / AdA puggaladabaM vavahAraNayassa battabvaM // 107|| vyavahArase batAyA, jJAnAvaraNAdi karmako prAtmA / gahe kare aru bAMdhe, upajAve vA pariNamAve // 107 // utpAdayati karoti ca badhnAti pariNAmayati gRhNAti ca / AtmA pudgala dravyaM vyavahAranayasya vaktavyaM / ayaM khalvAtmA na gRhNAti na pariNAmayati notpAdayati na karoti na badhnAti vyApyavyApakabhAvAbhAvAt prApyaM vikArya nirvayaM ca pudgaladravyAtmakaM karma / yattu vyApyavyApakabhAvA ___ nAmasaMjJa ya, ya, atta, puggaladavva, bavahAraNaya, vttvy| dhAtusaMjJa---ut-pada gatI, kara karaNe, baMdha baMdhane, pari-nama namrIbhAve preraNA, giNha grahaNe / prakRtizabda . ca, tra Atman, pudgaladravya, vyavahAranaya, vaktavya / mUladhAtu-ut-pada gatI divAdi curAdi, DukA karaNe, bandha bandhane, pariNama prahvasve, graha upAloga kahane lagate haiM ki jIvane pudgalakarmako grahaNa kiyA, pariNamAyA, utpanna kiyA, bA~dhA prAdi, so yaha upacAramAtra hI hai / TokArtha--yaha prAtmA nizcayase vyApya-vyApakabhAvake prabhAvase prApya, vikArya aura nirvayaM pudgaladravyAtmaka karmako na prahAra karatA, / parivAra hai, ga ujAra hai, na karatA hai aura na bAMdhatA hai / vyApya-vyApaka bhAvake prabhAva honepara bhI prApya, vikArya aura nirvayaM aise tIna prakArake pudgaladravyAtmaka karmako yaha prAtmA grahaNa karatA hai, upajAtA hai, karatA hai aura paudhatA hai| aisA jo vikalpa hotA hai, vaha prakaTa upacAra hai / bhAvArtha---vyAya-vyApaka bhAvake binA jIvako karmakA kartA kahanA vaha upacAra hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM udAharaNapUrvaka yaha batAyA gayA thA ki jIvake dvArA karma kiyA gayA yaha kathana upacArase kisa prakAra hai ? aba isa gAthAmeM usa vivaraNake niSkarSameM AgamaNita siddhAnta sthApita kiyA gayA hai / tathyaprakAza-(1) AtmA pudgaladravyako karatA hai yaha vyavahAranayakA vacana hai / (2) yahA~ karatA hai yaha sAmAnya vacana hai jisakA vizleSaNa karanepara ki kyA-kyA kaise-kaise karatA hai, cAra kriyAyeM prAtI haiM / (3) utpAdayati arthAt jova karmako prakRtirUpase utpanna karatA hai / (4) badhnAti arthAt jIva karmameM sthitibandha karatA hai / (5) pariNamayati arthAt jIva karmako anubhAgarUpameM pariNamAtA hai / (6) gRhNAti arthAt jIva sarvAtmapradezoMse karmapradezoMko yAne karma paramANuvoMko grahaNa karatA hai| (7) upAdAnadRSTi se nirakhanepara yaha saba kathana upacAra vAlA vyavahAra banatA hai / () ghaTanAdRSTise, nimittanaimittikadRSTise nirakhane
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 bhAvepi prApyaM vikAryaM nirvaryaM ca pudgaladravyAtmakaM karma gRhNAti pariNAmayatyutpAdayati karoti badhnAti cAtmeti vikalpaH sa kilopacAraH / / 107 / / samayasAra dAne / padavivaraNa utpAdayati karoti, badhnAti, pariNAmayati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / AtmA-prathamA ekavacana | pudgaladravyaM dvitIyA eka0 / vyavahAranayasya pRSThI eka0 / vaktavyaM prathamA eka. vacana kUdanta / para grAgamakA yaha siddhAnta vAlA vyavahAra banatA hai "prakRtisthityanubhAgapradezAstadvidhayaH / " siddhAnta - ( 1 ) nimittatva honese AtmA pudgaladravyako karatA hai yaha upacAra kiyA jAtA hai / ( 2 ) AtmAke yoga upayogakA nimitta pAkara pudgala kAmaraNavargarAyeM karmarUpa parirAmatI hai / dRSTi - 1 - parakartRtva anupacarita zrasadbhUtavyavahAra ( 12 ) / 2 - upAdhisApekSa zuddha vinaya (2) / prayoga -- vItarAgasvasaMvedanajJAnabalase avikAra jJAnasvabhAvakA anubhava karake apane ko nirbhara rahane denekA poruSa karanA / / 107 / / yahA~ hotA hai ki yaha upacAra kisa tarahase hai, usakA uttara dRSTAMta dvArA dete haiM - [ yathA ] jaise [rAjA] rAjA [doSaguragotpAdakaH ] prajAke doSa aura guNoMkA utpanna karane vAlA hai [iti] aisA [ vyavahArAt ] vyavahArase [prApitaH ] kahA hai [tayA ] usI prakAra [joSaH ] jIva [ dravyaguNotpAdaka : ] pudgala dravya meM dravya guNakA utpAdaka hai, aisA [ vyavahArAt ] vyavahArase [bharitaH ] kahA gayA hai / TIkArtha -- jaise prajAke vyApyavyApaka bhAvase svabhAvase hI utpanna jo guNa aura doSa unameM rAjAke vyApyavyApakabhAvakA prabhAva hai to bhI loka kahate haiM ki guNa doSakA upajAne vAlA rAjA hai, aisA upacAra (vyavahAra) hai, usI prakAra pudgaladravyake vyApya vyApaka bhAvase hI utpanna guNa, doSoMmeM jIvake vyApyavyApakabhAvakA prabhAva hai to bhI una guNa doSoMkA upajAne vAlA jIva hai, aisA upacAra hai / bhAvArtha- jaise lokameM kahate haiM ki jaisA rAjA ho, vaisI hI prajA hotI hai, aisA kahakara guNa, doSakA kartA rAjAko kahA jAtA hai, usI prakAra jaisA jIvakA vibhAva ho usake anusAra karmabaMdha hotA hai aisA jAnakara pudagala dravyake guNa dakA kartA jIvako kahate haiM / jaba paramArthadRSTise vicAro to yaha upacAra hai / prasaMgavivararaNa - anantarapUrva gAthAmeM kahA gayA thA ki jo karmako karatA hai, bA~dhatA hai Adi kathana vyavahAranayakA vacana hai| aba isI kathanako isa gAthA meM udAharaNapUrvaka prasiddha kiyA gayA hai / tathyaprakAza -- 1 - jisa puruSa meM guNa va doSa utpanna hote haiM usa puruSa meM ho ve guNa va
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathamiti cet kakarmAdhikAra jaha rAyA vavahArA dosaguguppAdagotti Alavido / taha jIvoM vavahArA davvaguguppAdago bhaNido // 108 // vyavahAra batAyA, rAjA prajAke doSa guraNa karatA / 223 vyavahAra ki zrAtmA, pudgalake dravdha guNa karatA // 108 // yathA rAjA vyavahArAddoSaguNotpAdaka ityAlApitaH / tathA jIvo vyavahArAd dravyaguNotpAdako maNinaH / yathA lokasya vyApyavyApakabhAvena svabhAvata evotpadyamAneSu guNadoSeSu vyApyavyApakabhAvAbhAve'pi tadutpAdako rAjetyupacAraH / tathA pudgaladravyasya vyApyavyApakabhAvena svabhAvata evotpadyamAneSu guNadoSeSu vyApyavyApakabhAvAbhAvepi tadutpAdako jIva ityupacAraH / jIvaH karoti yadi pudgalakarma naitra, kastahi tatkuruta ityabhizaMkayaiva / evahi tovrarayamohanibarhaNAya, saMkIrtyate varata pudgalakarma kartR / / 63 / / / / 108 / / nAmasaMkSa-jaha, rAya, vavahAra, dosaguraguppAdaga, itti, Alavida, taha, jIva, vavahAra, dazvaguraguppAdaga, bhaNida dhAtusaMjJa-A-lava vyaktAyAM vAci, bhaNa kathane / prakRtizabda- yathA rAjan, vyavahAra, dopaguNotpAdaka, iti, Alapita, tathA, jIva, vyavahAra, dravyaguNotpAdaka, bhaNita mUladhAtu-- rAjU dIptI, viava hRtra haraNe, duSa kRtye divAdi, A-lapa vyaktAyAM vAci bhvAdi bhaNa zabdArtha: / padavivaraNa- yathAavyaya / rAjA - prathamA eka0 vyavahArAt - paMcamI ekavacana / doSaguNotpAdaka:- prathamA eka0 / itimadhyaya / AlapitaH prathamA eka0 kRdaMta karmavAcye kriyA / tathA avyaya / jIvaH prathamA ekavacana / vyava hArAt - paMcamI eka0 | dravyaguNotpAdakaH - prathamA eka0 / bhaNitaH prathamA ekavacana karmavAcye kriyA // 10 // doSa vyApya haiM / 2- rAjAkI nIti ke anusAra prajAloka bhI apanI pravRtti banA lete haiM, isa rItiko nirakhakara yaha upacAra kiyA jAtA hai ki rAjA logoMke guNa doSakA utpAdaka hai / 3 - jina pudgaladravyoM meM zubhakarmatva mazubhakarmatva utpanna hote haiM ve karmatva una pudgaladrakSyoM meM hI vyApya haiM / 4 - jIvake zubha azubhabhAva ke anusAra mudgala kArmAraNadravya bhI apane meM zubha azubha karma banA lete haiM so isa nimittanaimisikabhAvako nirakhakara yaha upacAra kiyA jAtA hai ki jIva pudgalakarmIkA utpAdaka hai / siddhAnta - 10 jIva pudgaladravya meM zubhAzubhakarmatva utpanna karatA hai yaha vyavahArase kahA gayA hai / 2- jIvake zubhAzubha pariNAmakA nimitta pAkara paulika kAmoM meM puNyapApa prakRtisvaparigamana hotA hai / dRSTi - 1- parakartRtva anupacarita prasadbhUtavyavahAra ( 126 ) / 2 - upAdhisApekSa ddhadravyAthika (24) /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224. samayasAra sAmagaNapaccayA khalu cauro aNNaMti baMdhakatAro / micchattaM aviramaNaM kasAyajogA ya boddhavyA // 10 // tesiM puNovi ya imo bhaNido bhedo dulermviyppo| micchAdiTTIyAdI jAva sajogissa caramaMtaM // 110 // ede acedaNA khallu puggalakammudayasaMbhavA jamA / te jadi karaMti kammaM Navi tasiM vedago zrAdA // 111 // guNasaNNidA du ede kammaM kubbaMti paccayA jamA / tamA jIvo'kattA gaNaNA ya kubvaMti kammANi // 112 // sAmAnyatayA pratyaya, cAra kahe gaye bandhake krtaa| mithyAtva tazA avirati, kaSAya aru yogako jAno // 10 // unake phira bhaida kahe, jIva guNasthAnarUpa haiM teraha / mithyAdRSTI Adika, kevalajJAnI sayogI taka // 110 // pudgalakarma udayase, utpanna hue ataH acetana ye| ve yadi karma kareM to, unakA vebaka nahIM AtmA // 111 // cuki guNasthAnaka ye, Asrava karate haiM karmako isase / .. jIva akartA nizcita, ye Asrava karmako karate // 112 // nAmasaMjJa sAmagNapaccaya, khalu, cau, baMdhakattAra, micchatta, aviramaNa, kamAyajoga, ya, boabva, ta, No, vi, ya, ima, bhaNida, bheda, du, terasaviyaNa, micchAdiTThI Adi, jAva, sajAgi, caramaMta, eta, acedaNa, prayoga -apane zubhAzubhavikAroMke nimittase yaha puNyapApamaya saMsAraviDambanA bana rahI hai, ataH saMsAraviDambanAse nivRtta hone ke liye avikAra jJAnasvabhAvakI upAsanAkA paramapauruSa karanA // 108 / / / __ aba jijJAsA hotI hai ki pudgala karmakA kartA yadi jIva nahIM hai to kauna hai, isa kA kAvya kahate haiM-jIvaH ityAdi / artha-yadi pudgala karmako jIva nahIM karatA to usa pudgalakamako kauna karatA hai ? aisI AzaMkA karake aba tIna vega vAle mohakA yAne kartRkarmatvaviSayaka prajJAnakA nAza karaneko pudgalakakA kartA batAyA jA rahA hai, so he jJAna ke icchuka puruSo tuma suno| . aba pudgalakarmakA kartA kauna hai so suniye-- [catvAraH] cAra [sAmAnyapratyayAH] sA
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra 225 sAmAnyapratyayAH khalu catvAro bhavyate baMdhakartAraH / mithyAtvamaviramaNaM kaSAyayogI ca boddhavyAH // 106 // teSAM punarapi cAyaM bhaNito bhedastu trayodazavikalpaH / mithyAdRSTaghAdiryAvatsayogina zramAMtam // 110 // ete acetanAH khalu pudgalakarmodaya saMbhavA yasmAt / te yadi kurvati karma nApi teSAM vedaka AtmA ||11|| guNasaMzitAstu ete karma kurvati pratyayA yasmAt / tasmAjjIvo'kartA guNAzca kurvati karmANi // 112 // pudgalakarmaNaH kila pudgaladravyamekaM kartR, tadvizeSAH mithyAtvAviratikaSAyayogA bandhasya sAmAnyahetutayA catvAraH kartAraH ta eva vikalpyamAnA mithyAdRSTyA disayoga kevalyaMtAstrayodaza kartAraH / arthate pudgalakarmavipAka vikalpatvAdatyatamacetanAH saMtastrayodaza kartAraH khalu, puggalakammudayasaMbhava, ja, ta, jadi, kamma, Na, vi. ta, vedaga, atta, guNasaNida, du, eta, kamma, paccaya, jata, jIva, akatAra, guNa, ya, kamma / dhAtusaMjJa -bhaNa kathane, bujjha avagamane, kara karaNe, kubba karaNe, kuvva karaNaM / prakRtizabda - sAmAnyapratyaya, khalu, catur, bandhakartR, mithyAtva, aviramaNa, kaSAyayoga, tat, punar api ca, idam, bheda, tu, trayodazavikalpa, mithyAdRSTyAdi. yAvat sayogin caramAnta etat anesana, khalu pudgalakarmodayasaMbhava, yat, tat, yadi, karman na, api tat, vedaka, Atman guNasaMjJita, tu, mAnya pratyaya [kha] vAstava meM [ baMdhakartAraH ] baMdhake kartA [maNyante ] kahe gaye haiM ve [ mithyAtvaM ] mithyAtva [ zravirama ] zraviramaNa [ca] praura [ruSAyayogI] kaSAya yoga [ boddhavyAH ] jAnane cAhiye [ca punaH ] aura phira [teSAM api ] unakA bhI [ trayodazavikalpaH ] teraha prakArakA [a] yaha [ medaH ] bheda [kathitaH ] kahA gayA hai jo ki [mithyAdRSTyAdiH ] mithyAdRSTiko zrAdi lekara [ sayogicaramAMtaH yAvat ] sayoga kevalI taka hai| [ ete] ye [ khalu] nizcaya se [ pratanAH ] acetana haiM [ yasmAt ] kyoMki [ pudgalakarmodaya saMbhavAH] pudgalakarmake udayase hue haiM [ yadi ] yadi [te] a [ karma] karmako [ kunti] karate haiM to kareM [tu] kintu [teSAM beba : ] unakA bhoktA [f] bhI [ zrAtmA na] prAtmA nahIM hotA [yasmAt ] kyoMki [ guNasaMjJitAH ] guraNa nAma vAle [ ete pratyayAH ] ye pratyaya [ karma kurvasi] karmako karate haiM [tasmAt ] isa kAraNa [jIva: ] jIva to [akartA ] karmakA kartA nahIM hai [va] aura [ guNAH ] ye gurA hI [karmANi ] kamako [ kurbati ] karate haiM / tAtparya - zrAtmA nimittataH bhI podgalika karmoMkA kartA nahIM, kintu pudgalamaya sAmAnya pratyaya va unake vizeSa prayodaza guNasthAna ye paugalika karmo ke nimittataH kartA haiM / TokArtha - nizcayase pudgalakarmakA eka pudgaladravya hI kartA hai / usa pudgala dravyake mithyAtva pravirati kaSAya aura yoga ye cAra baMdhake sAmAnyahetu honese baMdhake kartA haiM / ve ho mithyAdRSTiko Adi lekara sayogakevalI taka bhedarUpa hue teraha kartA haiM / aba ye pudgalakarmafarea. bheda honese pratyaMta pravetana hote hue kevala ye 13 guNasthAna pudgalakarmake kartA hokara vyApyavyApakabhAva se kucha bhI pudgalakarmako kareM to kareM, jIvakA isameM kyA AyA ? kucha bhI
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 226 samayasAra kevalA eva yadi vyApyavyApakabhAvena kiMcanApi pudgalakamaM kuryastadA kuyu reva ki jIvasyAtrApatitaM / prathApaM tarkaH pudgalamayamithyAtvAdona vedayamAno jIvaH svayameva mithyAdRSTibhUtvA pudgalakama karoti sa kilAviveko yato khalvAtmA bhAcyabhAvakabhAvAbhAvAt pudgaladravyamayamithyAsvAdivedakopi kathaM punaH pudgala karmaNaH kartA nAma / arthatadAyAtaM yata: pudgaladravyamayAnAM caturNA etat, karmana, pratyaya, yat, tat, jIva, akarta, guNa, ca, karman / mUladhAtu-sam-aNa zabdArthe bhvAdi, prANane divAdi, prati-apa gatau bhvAdi, yujira yoge, budha avabodhane, citI saMjJAne, pUrI ApyAyane, gala sravaNe, vida cetanAkhyAnanivAseSu curAdi / padavivaraNa sAmAnyapratyayAH-prathamA bahu0 / khalu-adhyaya / catvAraHprathamA bahuvacana / bhaNyante-vartamAna laT anya puruSa bahuvacana karmavAcye kriyA / bandhakartAra:-prathamA bahu0 / mithyAtvaM-prathamA eka0 / aviramaNaM-prathamA ekaH / kaSAyayogo-prathamA dvivacana / ca-avyaya / boddhavyA:-- prathamA bahuvacana kRdanta kriyA / teSAM-SaSThI bahu / puna:-avyaya / api-avyaya / ca-avyaya / ayaM--prathamA eka0 / bhaNita:-prathamA ekavacana kRdanta karmavAcya kriyaa| bhedaH-prathamA eka0 / tu-avyaya / trayodazavikalpa:-prathamA eka0 / mithyAdRSTyAdi:-pra0 e0| yAvat-adhyaya / sayoginaH--SaSThI eka0 / caramAnta:mahIM athavA yahAM yaha tarka hai ki pudgalamaya midhyAtvAdikA vedana karatA huaA jIva svayaM hI mithyAdRSTi hokara pudgala karmako karatA hai| yaha tarka bilkula prajJAna hai, kyoMki mAtmA bhAvyabhAvaka bhAvake prabhAvase mithyAtvAdi pudgalakarmIkA bhoktA bhI nizcayase nahIM hai to pudgalakamakA kartA kaise ho sakatA hai ? isaliye yaha siddha huA ki pudgala dravyamaya sAmAnya pAra pratyaya va unake vizeSa bhedarUpa teraha pratyaya jo ki guNa zabdase kahe gaye haiM ve ho kevala koko karate haiN| isa kAraNa jIva pudgalakamaukA prakartA hai aura ve guraNasthAna hI unake kartA haiM. dayoMki ve guNa pudgaladravyamaya hI haiN| isase pudgalakamakA pudgaladravya hI eka kartA hai yaha siddha huaa| mAvArtha-'anya dradhyakA anya dravya kartA kabhI nahIM hotA' isa nyAyase prAtmadravya pudgaladravya karmakA kartA nahIM hai, baMdhake kartA lo yogakaSAyAdikase utpanna hue guNasthAna haiM / ve vAstavameM pracetana pudgalamaya haiM / isalie ve pudgalakamake kartA haiM, jIvako kartA mAnanA prajJAna hai| prasaMgavivaraNa-manantarapUrva gAthAmeM kahA gayA thA ki jIva karmadravyaguNotpAdaka hai yaha upacArase kahA gayA, nizcayanaH jIva pudgalakarmako kucha nahIM krtaa| isa vivaraNapara jijJAsA hotI hai ki phira pugalakarmako karatA kauna hai ? isake samAdhAna meM ye 4 gAcArya pAI hai| tadhyaprakAza-(1) pudgalakamakA pudgaladravya hI eka kartA hai / (2) midhyAtva, pravirati, kaSAya va yoga-~~ye 4 pudgalakarmake prakAra haiM, ataH ye cAra pudgalakarmake kartA haiM / (3) mithyAtvakA bheda prathama guNasthAna, adhiratike bheda 1 se 5 guNasthAna, kaSAyake bheda 1 se 10
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra 227 sAmAnyapratyayAnAM vikalpAstrayodaza vizeSapratyayA guNazabdavAcyAH kevalA eva kurvati karmANi / tataH pudgalakarmaNAmakartA jIvo guNA eva tatkAraste tu pudgaladravyameva / tataH sthitaM pudgalakarmaNaH pudgaladravyamevaikaM kartR / / 106.112 / / prathamA ekavacana / ete-prathamA bahuvacana / acetanA:-prathamA bahu0 / khalu-avyaya / pudagalakarmodayasaMbhavA: h0| yasmAta-paMcamI ekavacana / te-prathamA banu / yadi-avyaya / kurvanti-dhartamAna laTa anya puruSa bahu / karma-dvitIyA eka0 karmakAraka / na-avyaya / api anya / teSAM-SaSThI bahuvacana / vedaka:pra0 e0 / aatmaa-pr020| guNasaMzitAH-prathamA bahu / tu-avyaya / ete-pra0 bahu0 / karma-dvi0 ek0| kurvanti-vartamAna laT anya puruSa bahu / pratyayA:-pra0 bahu / yasmAt-paMcamI ekavacana hetvarthe / tasmAtpaMcamI eka0 / jIva:-10 e0 / akartA-pra0 eka0 / guNA:-pra0 bahu / c-adhyy| kurvanti-vartamAna laT anya puruSa bahu0 / karmANi-dvitIyA bahuvacana karmakAraka / / 106-112 / / / guNasthAna ba pomake bheda 1 se 13 guNAsthAna haiM, ataH ye 13 guNasthAna pudgalakamake kartA haiM / (4) mithyAtvase sayogakevalI paryaMta 13 guNasthAna pugalakarmake vipAkarUpa haiM / (5) ye teraha guNasthAna pudgalakarmako vyApyavyApakabhAvase karate haiM / (6) jIvake pariNAmarUpa 13 guNasthAna pudgalakarmavipAkarUpa 13 guNasthAnoMse anya haiM ina donoM meM paraspara nimittanaimittika bhAva hai / (7) mithyAdRSTi jIva apane mithyAtva pariNAmako karatA hai va bhogatA hai / mithyA. dRSTi jIva pudgalamaya mithyAtvako nahIM karatA va nahIM bhogatA / siddhAnta-~(1) pudgalakarmakA va paugalika guNasthAnoMkA pudgaladravyake sAtha vyApyavyApaka bhAva honese pug2aladravya hI kartA hai / (2) jIvaguNasthAnoMkA jIvadravyameM vyApyavyApakabhASa honese jIvadravya hI kartA hai| dRSTi-1- azuddhanizcayanaya (47) / 2- prazuddhanizcayanaya (47) / prayoga-pudgalakarmavipAkake pratiphalanoMmeM rAga honese saMsAraklezaviDambanA jAnakara jJAnAkArasvarUpa vizuddha nija caitanyarasake svAdameM laganA cAhiye / isase rAga miTegA pratiphalana karmasambandha miTegA, kaivalya prakaTa hogA / / 106-112 // aba kahate haiM ki jova aura una pratyayoMkA ekatva bhI nahIM hai-[mayA] jaise [jIvasya] joyake [upayogaH anamyA] upayoga ekarUpa hai [taSA] usI prakAra [yadi] yadi [oSopi] krodha bhI [ananyaH] ekarUpa ho jAya to [evaM] isa taraha [jIvasya jIva [pa] aura [ajIvasya] ajIvake [ananyAvaM] ekatya [Apana] prApta humA [evaM caha] aisA honese isa lokameM [yaH tu] jo [jIvaH] jIva hai [sa eva] vaho [niyamataH] niyamase [tamA] vaisA hI [ajIyaH] ajIva humA [eka aise donoMke ekatva honemeM [ayaM doSaH] yaha doSa prApta huA / [pratyayanokarmakarmaNAM] isI prakAra pratyaya nokarma-karma inameM bhI yahI doSa jaannaa|
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 samayasAra na ca jIvapratyayayorekara jaha jIvassa aNaNNuvogo koho vi taha jadi annnnnno| jIvassAjIvassa ya evamaNaNyAtamAvaNNaM // 113 // evamiha jo du jIvo so ceva dunniymdothaajiivo| ayameyatte dosoM paccayaNokammakammANaM // 114 // aha de aNNo koho aNNuva zrogappago havadi cedA / jaha koho taha paJcaya kammaM zokammamavi aNaNaM // 115 // jyau AtmAse tanmaya, upayoga tathaiva RveSa ho tanmaya / jIva va ajIyako phira, abhinnatA prApta hogI // 113 // isa taraha jIva jo hai, vahI niyamase ajIva hovegA / ekattva doSa yaha hI, Astraya nokarma karmomeM // 114 // upayogamayI AtmA, yadi hai anya hi va anya krodhAdika / karma nokarma pratyaya, to tadvat minna AtmAse // 115 // nya upayoga ke bhoga tatha sAnyA; : mAjI paramAnanyatvamApannaM // 113 / / evamiha yastu jIvaH sa caiva tu niyamatastathAjIvaH / ayamekatve doSa: pratyayanokarmakarmaNAM / / 114 // atha te anyaH krodho'nyaH upayogAtmako bhavati cetayitA / yathA krodhastathA pratyayAH karma nokarmApyanyat / yadi yathA jIvasya tanmayatvAjjIvAdananya upayogastathA jaDaH krodhopyananya eveti pratipattistadA cidrUpajaDayorananyasvAjjIvasyopayogamayatvavajjaDakrodhamayatvApattiH / tathA sati nAmasaMjJa-jaha, jIva, aNaNNuvaoga, koha, bi, taha, jAda, aNNa, jIva, ajIva, ya, aNaNNatta, AvaSNa, evaM, iha, jo, du, jIva, ta, ca, eva, du, Niyamado, taha, ajIva, ita, eyatta. dosa, paccayaNokammakamma, aha, tumha, aNNa, koha, avaogapagga, ceda, jaha, koha, taha, paccaya, kamma, gokamma, avi, aNNa ! dhAtusaMja- A-vANa ghaTanAyAM, hara sattAyAM, ceta karaNAvabodhanayoH / prakRtizaba-yathA, jIva, ananya, jIva, ajIva, ca, evaM, anyatva, Apanna, evaM, iha, yat, tu, jIva, tat, ca, eva, tu, niyamataH, tathA, ajIva, [pratha] aba isa doSake bhayase [te] tere matameM [krodhaH] krodha [anyaH] anya hai aura [upayogAtmakaH] upayogasvarUpa [cetayitA] prAtmA (anyaH) anya (bhavati) hai to (yathA krodhaH) jaise krodha (anyaH) AtmAse abhya hai (tathA) usI prakAra (pratyayAH) pratyaya (karma) karma (nokarma api) aura nokarma ye bhI (anyat) prAtmAse anya hI haiM, aisA nizcaya karo / tAtparya-krodha, pratyaya va zarIra ye sabhI prAtmAse bhinna haiM / TIkArya -- jaise jIvake sAtha tanmayatAse jIvase upayoga ananya (ekarUpa) hai, usI
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ karnu karmAvikAra tu ya eva jIvaH sa evAjova iti dravyAMtaraluptiH / evaM pratyayanokarmakarmaNAmapi jIvAdananyatva__ pratipattAvayameva doSaH / athaita doSabhayAdanya evopayogAtmA jovo'nya eva jaDasvabhAvaH krodhaH idam, ekatva, doSa, pratyayanokarmakarman, atha, yuSmada, anya, krodha, anya, upayoga, cetAyata, yathA, krodha, tathA. pratyaya, karma, nokarmana, api, anyat / mUladhAtu-jIva prANadhAraNe, upa-yujir yoge, Rdha krodhe, Apada gatau / padavivaraNa- -- yathA-avyaya / jIvasya-SaSThI eka0 / ananyaH-prathamA ekavacana / upayoga:-pra. e0 / krodha:-pra0 e0 api-adhyaya / tathA avyaya / ydi-adhyy| ananyaH-pra0 ek0| jIvasya-SaSThI eka0 ajIvasya-SaSThI eka0 / ca-avyaya / evaM-avyaya / ananyatvaprathamA eka.0 / Apanna-prathamA eka kRdaMta kiyA / evaM-avyaya / iha-avyaya / ya:-prathamA ekaH / tu-avyaya / jIva:-prathamA ekavacana / sa:prathamA ekaH / eva-avyaya / tu-avyaya / niyamata:-avyaya paMcamyAM tasal / tathA avyaya / ajIva:-bhrathamA prakAra jar3a krodha bhI ananya hI hai, aisI pratIti ho jAya to cidrUpako aura jar3akI ananyatAse jIvake upayogamayatAkI taraha jar3a krodhamaya honeko bhI prApti daI / aimA honepara jo jIva hai, vahI ajIva hai, isa prakAra dravyAntarakA lopa ho gayA / isI prakAra pratyaya nokarma aura karmoM ko bhI jIvake sAtha ekatvakI pratItimeM yahI doSa pAtA hai / isa doSake bhayase yadi aisA mAnA jAya ki upayogasvarUpa jIva to anya hai aura jar3asvarUpa krodha anya hai to jaise upayogasvarUpa jIvase jar3asvabhAva krodha anya hai, usI prakAra pratyaya nokarma aura karma bhI anya hI haiM, kyoMki aMsI jar3asvabhAva krodha hai, usI prakAra pratyaya nokarma, karma ye bhI jar3a haiM, inameM vizeSatA nahIM hai / isa prakAra jIva aura pratyayameM ekatva nahIM hai| bhAvArtha - mithyAtvAdi mAnava to jar3asvabhAva haiM aura jIva caitanyasvabhAva hai / yadi jar3a aura cetana eka ho jAyeM to bhinna dravyakA hI lopa ho jAya yaha bar3A bhArI doSa AtA hai / isaliye prAstrava aura AtmAmeM ekatva nahIM hai, yaha nizcaya nayakA siddhAnta hai / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAvoMmeM isa tathyakA nirdeza kiyA gayA hai ki mithyAtva, avirati, kaSAyayogarUpa tathA unake bhedarUpa 13 guNasthAna--ye saba dravyapratyaya batAye gaye aura aise hI bhAvarUpa jIvapariNAma bhI hai / aba ina tIna gAthAvoMmeM isa vivaraNase sambaM. dhita yaha bAta kahI gaI hai ki jIva aura pratyayoMmeM ekatva nahIM hai, abheda nahIM hai / tathyaprakAza-1- jIvase upayoga abhinna hai / ataH jIva upayogamaya hai / 2- yadi jar3a krodha bhI jIvase abhinna ho jAye to jIva jar3a krodhamaya ho jAvegA / 3- yadi joda upayogabhayakI taraha jar3akrodhamaya ho jAya taba to jo hI jIva hai vahI agIya hai, dravyAntara na rahegA, kaunasA na rahe, phala yaha hogA ki donoM hI na rahe yaha mahAdoSa hai - jaise jar3asvabhAvI krodha upayogAtmaka jIvase anya hai, aise ho pratyaya, karma, nokarma bhI upayogAtmaka jIva se anya hI haiN|
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra - - --- ityabhyupagamaH tahi yathopayogAtmano jIvAdanyo jaDasvabhAvaH krodhaH tathA pratyayanokarmakANyapyanyAnyeva jaDasvabhAvatvAvizeSAnnAsti jIvapratyayayorekatvaM / / 113-115 // ekaH / ayaM-prathamA ekaH / ekatte...saptamI eka0 / doSaH-prathamA e0 / pratyayanokarmakarmaNA-paSThI bahu / atha-avyaya / te-pATI eka0 / anyaH-prathamA eka0 / krodhaH-prathamA eka0 / anya:-prathamA eka0 / upayogAtmaka:-prathamA eka / bhavati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / cetayitA-prathamA ekavacana / yathAavyaya / krodhaH-pra0 e0 / tathA avyaya / pratyayA:-pra0 bahu0 / karma, nokarma-prathamA eka0 / api-avyaya / anyat-prathamA ekavacana / / 113-115 / / siddhAnta-1- jIva dravyakarmoMkA kartA bhoktA upacArase hai / 2- jIva bhAvakA~kA kartA nizcayanayAbhimukha vyavahArase hai / dRSTi-1- parakartRtva anupacarita asadbhUtavyavahAra (126) / 2-- azuddhanizcayanaya (47) / prayoga-zuddha zAnta rahane ke liye jar3akrodhAdise ba jar3akrodhAdike pratiphalanase vivikta caitanyamAtra upayogasvarUpa antastattvameM adhiSThita honA cAhiye / / 113-115 / / / aba sAMkhyamatAnuyAyI ziSyake prati pudgaladravyake pariNAmasvabhAvapanA siddha karate haiM--(yadi pudgaladravyaM) yadi pudgaladravya (jIve) jIvameM (svayaM) svayaM (na baddha) nahIM baMdhA (karmabhAvena) karmabhAvase (svayaM) svayaM (na pariNamate) nahIM pariNamana karatA hai (i tathA) aisA mAno to yaha pudgaladravya (apariNAmi) apariNAmo (bhavati) prasakta hotA hai (1) aura (kAmaragavargagAsu) kArmANavaNAboMke (karmabhAvena) karmabhAvase (apariNamamAnAsu) nahIM pariNamanepara (saMsArasya) saMsArakA (abhAva:) prabhAva (prasajati) ThaharegA (yA) athavA (sAMkhyasamayaH) sAMsya matakA prasaMga prAyegA / (jIyaH) yadi jIva ho (pudgaladradhyAgi) pudgaladravyoMko (karmabhAyena) karmabhAvase (pariNAmayati) pariNamana karAtA hai aisA mAnA jAya to (svayaM apariNamamAnAni) pApa hI pariNamana na karate (tAni) una pudgaladravyoMko (cetayitA) yaha cetana jIva (kathaM nu) kaise (pariNAmayati) pariNamA sakatA hai, yaha prazna ho sakatA hai (atha) athavA (pudgaladravya) pudgaladravya (svayameva hi) pApa hI (karmamAvena) karmabhAvase (parigamate) pariNamatA hai, aisA mAnA jAya to (jovaH) jIva (karma) karmarUpa pudgalako (karmatva) karma rUpase (pariNAmayati) pariNamAtA hai (iti) aisA kahanA (mithyA) bhUTha ho jAtA hai / isaliye yaha siddha huA ki (pudgaladravya) pudgaladravya (karmapariNata) karmarUpa pariNata huaA (niyamAta catra) niyamase hI (kama) karmarUpa (bhavati) hotA hai (tathA) aisA honepara (taccaya) vaha pudgala dravya hI (jJAnAvaraNAdipariNata) jJAnAvaraNAdirUpa pariNata (tat) pudgaladravyako (tat caya)
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra atha pudgaladravyasya pariNAmasvabhAtvaM sAdhayati sAMkhyamatAnuyAyiziSyaM prati-jIveA sayaM baddha sayaM pariNamadi kammabhAveNa / jar3a puggaladavvamiyAM pariNAmI tadA hodi // 116 // kammaiyavaggaNAsu ya pariNamaMtIsu kammabhAvegA / saMsAramsa prabhAva pasajja de saMkhasamaya vA // 117 // jIvo pariNAmayade puggaladavvANi kammabhAveNa / te sayamapariNamate kahaM Nu pariNAmayadi cedA // 118 // hayameva hi pariNamadi kammabhAveNa puggalaM davvaM / jIvo pariNAmayade kammaM kammattamidi micchA // 116 // ziyamA kammapariNadaM kammaM ci ya hodi puggalaM davvaM / taha taM gANAvaraNAipariSada musu tacyeva // 120 // t jIva meM svayaM na ba~dhA, na vaha svayaM karmarUpa pariNamatA / pudgala yadi yaha mAno, karma apariNAma hovegA // 116 // ye karmavAyeM, yadi na pariName pharmabhAvase to / bhavakA prabhAva hogA, sAMkhya samayako prasakti bhI hogI // 117 // yadi jIva pariNAmAce, pudgalako karmabhAvarUpoMmeM / svayaM pariraNamateko, kaise yaha pariNamA degA // 118 // 231 nAmasaMjJa - jIva, Na, sayaM baddha, Na, sayaM, kammabhAva, jai, puggaladavva, ima, apariNAmi, tadA, kamma iyavaggaNA, ya, apariNamaMtI, kammabhAva, saMsAra, abhAva, saMkhasamaa, vA, jIva, puggaladavya, kammabhAva, ta, sayaM, apariNamaMta, kahaM, Nu cedA, aha, sayaM, eva hi kammabhAva, puggala, davva, jIva, kamma, kammatta, idi, micchA, niyama, kammapariNada, kamma, tri, ya, puggala, daba, taha, ta, NANAvaraNAdi, pariSada, ta, ca, eva / jJAnAvaraNAdi hI haiM, aisA ( jAnIta ) jAno / tAtparya - jIvavibhAva to nimittamAtra hai| karmarUpa pariNata to pudgalakarmAvargaNAyeM hI hotI haiM / TIkArtha - yadi pudgaladravya jIva meM zrApa pariNamana karatA hai to pudgaladravya apariNAmI hI prabhAva ho jAyagA / yadi koI aisA tarka kare ki nahIM ba~dhA huA karmabhAvase svayameva nahIM siddha ho jAyagA / aisA honepara saMsArakA jIva pudgaladravyako karmabhAvase parilamAtA
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 samayasAra yadi yaha pudgala vastu svayaM hi pariName karmabhAvoMse / so jIva pariNAmAtA, pudgalako karma yaha mithyA // 116 // karmarUpa pariraNata ho, pudgala hI karmarUpa hotA hai / so vaha pudgala vastU jJAnAvaraNAdipariNata hai // 120 // T jIve na svayaM baddhaM na svayaM pariNamate karmabhAvena / yadi pudgaladravyamidamapariNAmi tadA bhavati / / 116 / / kArmaNavargeNAsu cApariNamamAnAsu karmabhAvena / saMsArasyAbhAva: prasajyate sAMkhyasamayo vA / / 117 / / jIva: pariNAmayati pudgaladravyANi karmabhAvena / tAni strayamapariNamamAnAni kathaM nu pariNAmayati cetayitA / atha svayameva hi pariNamate karmabhAvena pudgaladravyaM / jIvaH pariNAmayati karma karmatvamiti mithyA / / 116 / / niyamAtkarmapariNataM karma caiva bhavati pudgaladravyaM / tathA tadjJAnAvaraNAdipariNataM jAnIta taccaiva // 120 // 3 yadi pudgaladravyaM jIve svayamabaddha satkarmabhAvena svayameva na pariraNameta tadA tadapariNAmyeva syAt / tathA sati saMsArAbhAva: 1 atha jIva: pudgaladravyaM karmabhAvena pariNAmayati tato na saMsArAbhAvaH iti tarkaH ? ki svayamapariNamamAnaM pariNamamAnaM vA jIvaH pudgaladravyaM karmabhAtusaMjJa-baMdha baMdhane, pari-namanatrIbhAve ho sattAyAM, pa-sajja samavAye, muNa jAne / prakRtizabda - jIva, na, svayaM baddha, na, svayaM, karmabhAva, vadi, gudgaladravya, idaM apariNAmin, tadA kArmANavargaNA, ca. aparimAnA, karmabhAva, saMsAra, abhAva, sAMkhyasamaya, vA, jIva, pudgaladravya, karmabhAva, tat svayaM apariNamamAna, kathaM, nu, cetayitR / mUlaghAtu-jIva prANadhAraNe, bandha bandhane, pariNama prahRtve, pUrI ApyAyane, gala sravaNe, dru gatau bhU sattAyAM sam-sR gatau bhvAdi / padavivaraNa - jIve saptamI ekavacana | na avyaya | svayaM-avyaya / baddhaM prathamA eka0 kRdanta / na-avyaya / svayaM-avyaya / pariNamate vartamAna laT anya puruSa hai, isaliye saMsArakA prabhAva nahIM ho sakatA, usake samAdhAnameM prazna hai ki yadi jIva pudgalako pariNamita karAtA hai to vaha svayaM aparimitako parimita karAtA hai yA svayaM pariNa mitako pariNamita karAtA hai ? yadi inameM se pahalA pakSa liyA jAya to svayaM zraparimitako koI nahIM pariNamA sukatA, kyoMki svayaM aparimitako parake dvArA pariNamAnekI sAmarthya nahIM hotI | svataH zakti jisameM nahIM hotI, vaha parake dvArA bhI nahIM pA sakatI / yadi svayaM parimita pudgaladravyako jIva karmabhAvase parimAtA hai, aisA dUsarA pakSa liyA jAya to yaha bhI ThIka nahIM, kyoMki apane grApa pariNamita hue ko granya pariNAmAnevAleko AvazyakatA hI nahIM, kyoMki vastuko zakti parakI apekSA nahIM krtii| isaliye pudgaladravya pariNAmasvabhAva svayametra hove | aisA honepara jaise kalazarUpa pariNata huI miTTI apane Apa kalaza ho hai, usI bhA~ti jaDasvabhAva jJAnAvara Adi karmarUpa pariNata humA pudgaladravya ho bhApa jJAnAvaraNa prAdi karma hI hai / isa prakAra pudgala dravyakA pariNAmasvabhAvapanA siddha huA / aba isa arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM-sthite ityAdi / artha - isa prakAra pugala dravyako pariNamanazakti svabhAvabhUta nirvighna siddha huI / usake siddha honepara pudgaladravya
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartR karmAdhikAra 233 bhAvena pariNAmayet ? na tAvattatsvayamapariNamamAnaM pareNa pariNAmayituM pAryeta / na hi svato'satI zaktiH kartumanyena pAryate / svayaM pariNAmamAnaM tu na paraM pariNamayitAramapekSeta / na hi vastuzaktayaH paramapekSate / tataH pagaladravyaM pariNAmasvabhAvaM svayamevAstu / tathA sati kalazapariNatA mRttikA svayaM kalaza iva jaDasvabhAbaM jJAnAvaraNAdikamepariNataM tadeva svayaM jJAnAvaraeka kriyA / karmabhAvena-tRtIyA eka0 / yadi-anyaya / pudgaladravyaM-prathamA eka0 / ida-pra0 e0 / apariNAmi-pra00 eka0 npNsklingg| tdaa-adhyy| bhavati-vartamAna lada anya puruSa ekvcn| kArmANavargaNAsu-saptamI vahu0 / ca-avyaya / apariNamamAnAsu-saptamI bhu0| karmabhAvena-tRtIyA eka0 / saMsArasya-SaSThI eka0 / abhAva:-pra0 e0 / prasajati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / sAMkhyasamaya:pra0 e0 1 vA-avyaya / jIvaH-pra0 e0 / pariNAmayati-vartamAma laT anya puruSa eka. Nita kiyaa| pudgaladravyANi-dvitIyA eka 0 1 karmabhAvena-tR0 e0 1 tAni-dvi0 bahu0 / apariNamamAnAni-dvi0 e0 / kathaMavyaya / tu-avyaya / pariNAmaprati-vartamAna anya 0 eka0 / cetayitA-pra0 e0 / pariNamate-vartamAna laT apane jisa bhAvako karatA hai, usakA vaha pudgaladravya hI kartA hai| bhAvArtha-saba dravyoMkA pariNAma svabhAvataH siddha hai, isaliye pratyeka dravya apane bhAvakA pApa hI kartA hai ! ataH pudgala bhI jisa bhAvako apane meM karatA hai, usakA vahI kartA hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAtrayameM yaha nirNaya diyA gayA thA ki jIva aura dravyapratyaya ye bhinna bhinna haiM inameM ekatva nahIM / so isakI puSTi taba hI ho sakatI hai jaba yaha siddha ho ki jIva apane meM apane pariNamanekA svabhAva rakhatA hai aura prajIva karma pudgaladravya apaneke khudameM pariNamanekA svabhAva rakhatA hai| ina do nirNayoMmeM prathama pudgaladravyakA pariNAma svabhAvatva ina pA~ca mAthAnoMmeM siddha kiyA hai| tathyaprakAza--1- pudgaladravyako jIvameM svayaM baddha va karmabhAvase svayaM pariNata na mAnanepara pudgaladravya apariNAmi bana baiThegA / 2- yadi pudgaladravyakarmako apariNAmI mAnA jAyagA to saMsArake prabhAvakA prasaMga ho jAyagA / 3- karmarUpase prapariNata pudgaladravyako jIva pariNamA degA aisA yoM nahIM ho sakatA ki jo pariNama na sake use nimittarUpase bhI koI pariNamA nahIM sktaa| 4- yadi svayaM pariNAmate pudgalakamako jIva pariNamA degA yaha mAnA jAya to jaba pudgala pariNama rahA to isameM dUsarekI apekSA nahIM, dUsarA nimittamAtra ho hotA / 5- pudgaladravya svayaM pariNAmasvabhAva hai vaha jJAnAvaraNAdi karmarUpa ho jAtA hai / 6- nimittanaimittikabhAva va vastusvAtaMtrya ina donoMkA eka sAtha hone meM virodha nahIM hai| siddhAnta-1-pudgaladravya karmarUpase akelA pariNamatA hai dUsareko lekara nahIM / 2jIvapariNAma va karmapariNAmakA paraspara nimittanaimittika sambandha hai, kartRkarmatvasaMbaMdha nhiiN| dRSTi --- 1-prazuddhanizcayanaya (47) / 2-upAdhisarapekSa prasuddha dravyAthikanaya (24) /
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 zAdikarma syAt / iti siddhaM pudgaladravyasya pariraNAmasvabhAvatvaM / sthitetyavidhnA khalu pudgala - sya svabhAvabhUtA pariNAmazaktiH tasyAM sthitAyAM sa karoti bhAvaM yamAtmanastasya sa eva kartA // 64 // / / 116 - 120 / samayasAra anya puruSa ek / karmabhAvena tR0 e0 pudgala pra0 e0 / dravyam - pra0 e0 / jIvaH - pra0 e0 / karma dvi0 eka0 | karmatvaM dvi0 e0 yA kriyAvizeSaNa avyaya / iti-avyaya / mithyA - a0 / niyamAt - paMtramI eka0 / karmapariNataM karma - pra0 e0 / bhavati vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / / 116-120 / / prayoga -- pudgaladravya svayaM pariNamanasvabhAva hai kintu jIva use karatA nahI hai, aisA jAnakara pudgalase karanekA pauruSa karanA / / 116-120 // usako jIvapariNAma nimittamAtra hai, bhinna nija paramAtmatatvako upAsanA ] aba jIvadravyakA pariNAmitva siddha karate haiM- sAMkhyamatAnuyAyI ziSyase prAcAryaM kahate haiM ki he bhAI [ba] terI buddhi meM [ yadi ] yadi [ eSa jIvaH ] yaha jIva [ karmariNa ] karma meM [ svayaM ] svayaM [ baddhaH na ] ba~dhA nahIM hai aura [ krodhAdibhiH ] krodhAdi bhAva se [ svayaM ] svayaM [na pariNamati ] nahIM pariNamatA [ tavA ] to [ apariNAmI] vaha jIva pariNAmI [bhavati ] prasakta hotA hai [ jove ] aura jIvake [ krodhAdibhiH bhAvaH krodhAdi bhAvoM dvArA [ svayaM apariNamamAne] svayaM pariNata na honepara [ saMsArasya abhAva: ] saMsArakA prabhAva [ prasa jayate] prasakta ho jAyagA [vA ] prathavA [ sAMkhyasamayaH ] sAMkhyamata prasakta ho jAvegA / yadi koI kahe ki [ pudgalakarma] pudgalakarma jo [krodhaH ] krodha hai vaha [jIvaM ] jIvako [ krodhatvaM ] krodhabhAvarUpa [parimayati ] pariNAmAtA hai to [ svayaM apariNamamAnaM ] svayaM na pariNata hue [taM] jIvako [ RoSaH ] krodhakarma [ kathaM nu ] kaise [ pariNAmayati ] pariNamA sakatA hai ? [ atha ] yadi [ se eSA buddhiH ] terI aisI samajha hai ki [ zrAtmA] AtmA [ svayaM ] apane Apa [ krodhabhAvena ] krodhabhAva se [ pariNamate ] pariNamana karatA hai to [ krodhaH ] pudgalakarmarUpa krodha [jodha ] jIvako [ krodhasvaM ] krodhabhAvarUpa [ pariNAmayati ] pariNamAtA hai [ iti mithyA ] aisA kahanA mithyA ThaharatA hai / isaliye yaha siddhAnta hai ki [ krodhopayuktaH ] krodha meM upayukta arthAt jisakA upayoga krodhAkArarUpa pariNamatA hai, aisA [AtmA] zrAtmA [ krodhaH ] krodha hI hai [ mAnoSayuktaH ] mAnase upayukta hotA huA [mAnaH ] mAna hI hai, [ mAubajuso ] mAyAse upayukta [ mAyA ] mAyA hI hai [ca] aura [ lobhopayuktaH ] lobhase upayukta hotA huA [ lobhaH ] lobha hI [bhavati ] hai / TIkArtha- jIva karmameM svayaM nahIM ba~dhA huA krodhAdi bhAvase Apa nahIM pariName to vaha jIva vAstava meM apariNAmI hI siddha hogA / aisA honepara saMsArakA prabhAva prAtA hai athavA
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartR karmAdhikAra sayaM vaddho kamme Na sayaM pariNAmadi kohamAdIhiM / jai esa tujjha jIvo apariNAmI tadA hodI // 121 // pariNAmaMtahi sayaM jIve kohAdipahiM bhAvehiM / saMsArasa abhAvopajjade saMkharAmayo vA // 122 // puggalakammaM koho jIvaM pariNAma edi kohattaM / taM sayamapariNataM kahaMgu pariNAmayadi koho // 123 // aha sayamappA pariNamadi kohabhAveNa esa de buddhI / koho pariNAmayade jIvaM kohattamidi micchA // 124 // kohuvajuttokoho mAguvajutto yamANamevAdA | mAujutto mAyA lohuvajutto havadi loho // 125 // kamoMmeM svayaM na ba~dhA, na vaha svayaM koSarUpa pariraNamatA / AtmA yadi yaha mAno, jIva apariNAmi hovegA // 121 // yaha jIva svayaM krodhAdika bhASoMse na pariNAme taba to / rest abhAva hogA, sAMkhyasamayakI prasakti bhI hogI // 122 // jIvasya pariNAmitvaM sAdhayati 235 nAmasaMjJaNa, sayaM baddha, kamma, Na, sayaM, kohamAdi, jai eta, tumha, jIva, appariNAmi, tadA, apariNamaMta, sayaM, jIva, kohAdia, bhAva, saMsAra, abhAva, saMkhasamaa, vA, puggalakamma, koha, jIva, kohatta, ta sayaM, apariNamaMta, kahUM, gu, koha, aha, sayaM, appa, kohabhAva, eta, tumha, buddhi, koha, jIva, kohatta. idi, micchA, kohuvajuta, koha, mANuvajutta, ya, mANa, eva, atta, mAubajutta, mAyA, lohuvajutta, loha / koI aisA tarka kare ki pudgalakarma krodhAdika hI jIvako krodhAdika bhAvase pariNAmAte haiM isa liye saMsArakA prabhAva nahIM ho sktaa| aisA kahane meM do pakSa pRSTavya haiM ki pudgalakarma krodhAdika apane Apa apariNamate jIvako pariNamAte haiM yA pariNamateko pariNamAte haiM ? prathama to jo Apa nahIM pariNamatA ho, usameM parake dvArA kucha bhI pariNamana nahIM karAyA jA sakatA hai kyoMki ApameM jo zakti nahIM, vaha parake dvArA nahIM kI jA sakatI tathA jo svayaM pariNamatA ho, vaha anya pariNamAne vAle kI apekSA nahIM karatA, kyoMki vastukI zaktiyA~ parakI prapekSA nahIM krtii| isaliye yaha siddha huA ki jIva pariNamana svabhAva vAlA svayameva hai / aisA honepara jaise koI maMtrasAdhaka garuDakA dhyAna karatA huA yAne usa garuDa bhAvarUpa pariNata
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra krodhAdikarma pradgala, jIvako karmarUpa prismaave| svayaM aparigamateko, kaise vidhi pariNamA degA // 123 // yadi yaha AtmA vastU, svayaM hi pariName krodhabhAvoMse / to karma pariNamAtA, AtmAko karma yaha mithyA // 124 // krodhopayukta prAsmA, krodha tathA mAna mAna upayogI / mAyopayukta mAyA, lobha tathA loma upayogo // 12 // na svayaM baddhaH karmaNi na svayaM pariNamate krodhAdibhiH / yadyeSaH taba jIro'pariNAmI tadA bhavati / / 12 / / apariNamamAne svayaM jIve krodhAdibhiH bhAvaH / saMsArasyAmAvaH prasajyate sAMsyasamayo vA / / 122|| pudgalakarma krodho jI pariNAmayati krodhatvaM / taM svayamapariNamamAnaM kathaM nu pariNAmayati krodhaH // 123 // atha svayamAtmA pariNamate krodhamAdhena eSA te buddhiH / krodhaH pariNAmayati jIvaM krodhavamiti mithyaa| krodhopayuktaH krodho mAnopayuktazca mAna evAtmA / mAyopayukto mAyA lobhopayukto bhavati lobhaH / / 12 / / yadi karmaNi svayamabaddhaH san jIvaH krodhAdibhAvena svayameva na pariNameta tadA 'sa kilApariNAaiva syAt 1 tathA sati saMsArAbhAvaH / atha pudgala karmakrodhAdi jovaM krodhAdibhA. vena pariNAmayati tato na saMsArAbhAva iti tarkaH / ki svayamapariNamamAnaM pariNamamAnaM vA dhAtusaMjha--pari-nama namrIbhAve, ho sattAyAM, pa-sajja samavAye, hava sattAyAM / prakRtizabda-na, svayaM, baddha, karmana, na, svayaM, krodhAdi, yadi, etat, yuSmada, jIva, apariNAmin, tadA, apariNamamAna, svayaM, jIva, krodhAdi. bhAva, saMsAra, abhAva, sAMkhyasamaya, vA, pudgalakarman, krodha, jIva, krodhatva, tat, svayaM, apariNamamAna, kathaM, nu, krodha, atha, svayaM, Atman, krodhabhAva, etat, yuSmad, buddhi, krodha, jIva, krodhatva, iti, mithyA, krodhopayukta, zrodha, mAnopayukta, ca, mAna, eva, Atman, mAyopayukta, mAyA, lobhopayukta, lobha / huprA garuDa hI hai, usI bhA~ti yaha jIvAtmA ajJAnasvabhAva krodhAdirUpa pariNata upayogarUpa hamA svayameva krodhAdika hI hotA hai / isa prakAra jovakA pariNAmasvabhAva honA siddha huprA / bhAvArtha-jIva pariNAmasvabhAva hai / jaba apanA upayoga krodhAdirUpa pariNamatA hai, taba svayaM krodhAdirUpa hI hotA hai| aba isa prarthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM sthiteti- ityAdi / artha-- isa prakAra jIvake apane svabhAvase hI huI pariNamanazakti nirvighna siddha huii| usake siddha honese yaha jIva apane jisa bhAva ko karatA hai usIkA vaha kartA hotA hai / prasaMga vivaraNa-anantarapUrva gAyA paMcakameM pudgaladravyakA svayaM pariNAmitva batAyA gayA thaa| aba isa gAthA paMcakameM jIvakA svayaM pariNAmitva batAyA gayA hai / sadhyaprakAza-1- jIvako karmameM svayaM baddha va krodhAdibhAvase pariNata na mAnanepara jIva apariNAmI bana baiThegA / 2- yadi jIvako apariNAmo mAnA jAyagA to saMsArake prabhAva
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra pudgalakarma krodhAdi jIvaM krodhAdibhAvena pariNAmayet ? na tAvatsvayamapariNamamAnaH pre| pariNAmayituM pAryeta, na hi svato'satI zakti: kartu manyena pAryate / svayaM pariNamamAnastu na para pariNamayitAramapekSeta / na hi vastuzaktayaH paramapekSate / tato jIvaH pariNAmasvabhAvaH svayamevAstu tathA sati garuDadhyAnapariNataH sAdhaka: svayaM garuDa ivAjJAnambabhAvakrodhAdipariNatopayogaH sa eva svayaM krodhAdiH syAditi siddhaM jIvasya pariNAmasvabhAvatvaM / / 121-125 // mUladhAtu- bandha bandhana, pariNama pravatve, adha zodhane, bhU sattAyAM, sa-sa gatI, praj saGga, mam-ayaM gato, pUrI ApyAyane, gala rUbaNe, budha avabodhane, upa-yUjira yoge, mAna pUjAyAM bhbAdi curAdi, lubha gAdhye divAdi, labha vimohane tadAdi / pavivaraNa- svaya-avyaya / baddhaH-prathamA eka0 / kama pariNamate-bartamAna lada anya paruSa ekavacana kriyaa| krodhAdibhiH-tRtIyA bddh0| yadi-anya pra0 e0| taba-paSTI eka0 | jIvaH, apariNAmI-pra0 e0 / tadA--avyaya / bhavati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / apariNamamAne, jobe-saptamI eka0 / krodhAdibhiH-tRtIyA bahu / bhAvai:-tR0 ba0 / saMsArasya-vATI eka0 | abhaav:-pr0e0| prasajyate-vartamAna laT anya puruSa eka0 / sAMkhyasamaya:-pra0 e / vA-avyaya / pudgalakama, zrodha:-pra0 e0 / jIva-dvitIyA ekaH / pariNAmayati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana Nita kiyA / bodhatvaM-pra0 e. yA kriyAvizeSaNa krodhatvaM yathA syAttathA / taM-dvi0 e0] apariNamamAnaM-dvi0 eka0 / kathaM, nu-avyaya / pariNAmayati-varta laT anya 0 eka0 / krodhaH-prathamA eka0 | atha--anyaya / AtmA-pra0 e0 / pariNamate-bartamAna 0 anya 0 eka / krodhabhAvena-tR0 e0 / epA-pra0 e. strIliGga / te-paSThI eka0 | buddhiH, krodha:-ma0 e0 pariNAmayati-vartamAna0 anya- eka0 / jIva-dvila eka0 karmakAraka / krodhatvaMdvi0 e0 yA kriyAvizeSaNa RodhatvaM yathA syAttathA / zodhopayuktaH, krodhaH, mAnopayUkta:-pra0 e0 / ca-avyaya / mAnaH-pra- e.| eba-avyaya / AtmA, mAyopayUktaH, mAyA, lobhopayUkta:pra. eka / bhavati-vartamAna laT anya eka0 / lobha:-prathamA ekavacana // 121-125 / / kA prasaMga mA jAvegA / 3- na pariNamate hue jIvako krodhAdi prakRtikarma pariNamA degA aisA yoM nahIM ho sakatA ki jo pariNAma na sake use nimittarUpase bhI koI pariNamA nahIM sakatA 4-yadi svayaM pariNamate jIvako krodhAdikarma pariNamA degA yaha mAnA jAya to jaba jIva pariraNama rahA to isameM dUsarekI apekSAkI jarUrata nahIM, dUsarA nimittamAtra ho hotA / 5- jIva pariNAmasvabhAva svayaM hai vaha ajJAnasvabhAvakrodhAdipariNatopayoga hotA huA svayaM krodhAdi ho jAtA hai / 6- nimittanaimittika bhAva va vastusvAtaMtrya donoMkA eka sAtha hone meM virodha nahIM hai| siddhAMta--1-jIva krodhAdipariNatopayoga akelA hotA hai dUsareko lekara nahIM / 2krodhAdikamaprakRtikA vipAkodaya honepara azuddhopAdAna jIva svayaM vikArarUpa pariNama jAtA hai / dRSTi-1-- azuddhanizcayanaya (47) / 2- upAdhisApekSa azuddhadravyAthikanaya (24) / prayoga-AtmA svayaM pariNAmasvabhAva hai usako krodhAdikama nimittamAtra hai, kintu
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 235 tathAhi- samayasAra jaM kudi bhAvamAdA kattA so hodi tassa kammassa | gANissa sa gANamaya aNNAmI agANissa / / 126 // AtmA jo bhAva kare, hotA yaha usa bhAvakA kartA / jJAnamaya bhAva budhakA prajJAnamaya hi abudhakA hai // 126 // yaM karoti bhAvamAtmA kartA sa bhavati tasya karmaNaH / jJAnitaH sa jJAnamayo'jJAnamayo'jJAninaH / / 126 / / evamamAtmA svayameva pariNAmasvabhAvopi yameva bhAvamAtmanaH karoti tasyaiva karmatAmApadyamAnasya kartRtvamApaceta / sa tu jJAninaH samyakUpara vivekenAtyaMtodita viviktAtmakhyA t nAmasaMjJa - ja, bhAva, atta, atta, katAra, ta, ta kamma, NANi ta. pANamaa, aNNANamaa, aNANi / dhAtusaMjJa-kuNa karaNe, ho sattAyAM / prakRtizabda-yat. bhAva, Atman kartuM tat tat karmana, jJAninu, tat jJAnamaya, ajJAnamaya, ajJAnin / mUladhAtu- DukRnna karaNe, thata sAtatyagamane sattAyAM jJA avabodhane / padavivaraNa ---- dvitIyA ekavacana / karoti- vartamAna laT anya puruSa ekavacana / bhAvaM dvi0 eka0 krodhAdikarma jIva pariNAmako karatA nahIM, prataH kAyaratAkA koI prasaMga nahIM aisA jAnakara apane gravikAra sahaja jJAnamAtra svarUpako nirakhakara nijasvarUpameM hI dRSTi rakhanekA pauruSa karanA / / / 121-125 / aba ukta arthako lekara bhAvoMkA bizeSakara kartA kahate haiM: - [ zrAtmA] AtmA [ yaM bhari] fre bhAvant [karoti ] karatA hai [tasya karmaNaH ] usa bhAvarUpa karmakA [saH ] vaha [kartA ] kartA [bhavati ] hotA hai / vahA~ [jJAninaH ] jJAnIke to [saH ] vaha bhAva [ jJAnamaya: ] jJAnamaya hai aura [ prajJAninaH ] ajJAnIke [ ajJAnamayaH ] ajJAnamaya hai / TIkArtha - - isa prakAra yaha zrAtmA svayameva pariNamanasvabhAva vAlA honepara bho jisa bhAvako apane karatA hai, karmatvako prApta hue usa bhAvakA hI kartApanA prApta hotA hai / so vaha bhAva jJAnakA jJAnamaya hI hai, kyoMki usako acchI prakArase sva-parakA bhedajJAna ho gayA hai, jisase saba paradravya bhAvoMse bhinna AtmAkI khyAti pratyanta udita ho gaI hai | paraMtu ajJAnI ke prajJAnamaya bhAva hI hai, kyoMki usake bhalI-bhA~ti svaparake bhedajJAnakA prabhAva honese bhinna AtmAkI khyAti atyaMta prasta ho gaI hai / bhAvArtha- jJAnIke to apanA parakA bhedajJAna ho gayA hai isaliye jJAnIke to apane jJAnamaya bhAvakA hI kartRsva hai, kintu ajJAnIke apanA para kA bhedajJAna nahIM hai isa kAraNa ajJAnamaya bhAvakA hI kartRtva hai / prasaMgavivaraNa - anantarapUrva gAthApaMcaka meM jIvako pariNAmI siddha karate hue prasiddha kiyA thA ki jIva apane jisa bhAvako karatA hai usIkA kartA hotA hai / so usI svakartRtva
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra 236 titvAt jJAnabhaya eva syAt / ajJAninastu samyakasvaparavivekAbhAvenAtyaMtapratyastamitaviviktAramakhyAtitvAdajJAnamaya eva syAt / / 126 / / krmkaark| AtmA-prathamA ekavacana katakAraka / kartA, sa:-pra0 e0 / bhavati-vartamAna laT anya puruSa eka0 kiyA / tasya, karmaNaH, jJAnina:-SaSThI ekavacana / saH, jJAnamayaH, ajJAnamaya:-pra0 e0 / ajJAnima:SaSThI ekavacana / / 126 / / kA spaSTIkaraNa isa gAthAmeM kiyA hai| tathyaprakAza-1-yAtmA apane jisa bhAvako karatA hai usa karmakA (jIvapariNAmakA) kartA hotA hai| 2-jJAnIke svaparaviveka hone ke kAraNa dRSTi meM sarvaparavivikta AtmAko khyAti honese jJAnamaya hI bhAva hotA hai / 3-prajJAnIke sahI svaparaviveka na honeke kAraNa vivikta prAtmAkI khyAti (pratIti) na honese ajJAnamaya hI bhAva hotA hai / siddhAnta-1-svaparavivekapUrvaka svabhAvadRSTi honese jJAnIke jJAnamaya bhAva hote haiN| 2-svaparaviveka na honeke kAraNa sva dRSTi masta mAneko sammAnIle jJAnamaya bhAva hote haiM / dRSTi-- apUrNa zuddhanizcayanaya (46ba) / 2-prazudanizcayanaya (47) / prayoga-jJAnamayabhAvako svabhAvabhAva va nirAkula jAnakara usakI kAraNabhUta avi. kArajJAnasvabhAva dRSTi rakhanekA pauruSa karanA / / 126 // jJAnamaya bhAvase kyA hotA hai aura prajJAnamaya bhAvase kyA hotA hai, aba yaha kahate haiM--[ajJAninaH] ajJAnIkA [prajJAnamayaH] ajJAnamaya [bhAvaH] bhAva hai [tena] isa kAraNa [karmAriNa] prajJAnI karmoko [karoti] karatA hai [tu] aura [jJAninaH] jJAnoke [jJAnamayaH] jJAnamaya bhAva hotA hai [tasmAtta ] isaliye vaha jJAnI [karmANi] koko [na] nahIM [karoti] krtaa| TIkArtha-prajJAnIke acchI prakAra svaparakA bhedajJAna na honese vivikta AtmAko khyAti atyaMta asta ho jAneke kAraNa ajJAnamaya ho bhAva hotA hai / usa ajJAnamaya bhAvake honepara prAtmAke aura parake ekAtvakA adhyAsa honese jJAnamAtra apane AtmasvarUpase bhraSTa huA paradravyasvarUpa rAga dveSake sAtha eka hokara ahaMkArameM pravRtta huA ajJAnI aisA mAnatA hai ki 'maiM rAgI hUM, dveSI hU~' isa prakAra baha rAgI dveSI hotA hai / usa rAmAdi svarUpa prajJAnamaya bhAva se ajJAnI huA paradravyasvarUpa jo rAga-dveSa una rUpa apaneko karatA humA karmoko karatA hai / aura jJAnIke acchI taraha apanA parakA bhedazAna ho gayA hai isaliye jisake bhinna prAtmA ko prakaTatA--'khyAti' pratyaMta udita ho gaI hai, usa bhAvake kAraNa jJAnamaya hI bhAva hotA hai| usa bhAvake honepara apane va parako bhinnapanekA zAna bhedajJAna honese jJAnamAtra apane
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra 240 fr jJAnamayabhAvAtkimajJAnamayAdbhavatItyAha aNNAma bhAvo NANiyo kurAdi teA kammANi / gAma gANissa duNa kudi tA du kammANi // 127 // bhAva ajJAnamaya hai, ajJAnIko sukarmakA kartA / jJAnamaya bhAva budhakA, so nahiM vaha karmakA kartA // 127 // ajJAnamayo bhAvo'jJAninaH karoti tena karmANi / jJAnamayo jJAnitastu na karoti tasmAttu karmANi // 137 // ajJAnino hi samyaksvaparavivekAbhAvenAtyaMta pratyastamitaviviktAtmakhyAtitvAdyasmAda ! jJAnamaya eva bhAvaH syAt tasmiMstu satiM svaparayorekatvAbhyAsena jJAnamAtrAtsvasmAtprabhraSTaH parArAgadveSAbhyAM samamekIbhUya prathalitAhaMkAraH svayaM kilaiSohaM rajye ruSyAmIti rajyate ruSyati ca tasmAdajJAnamayabhAvAdajJAnI parI rAgadveSAvAtmAnaM kurvan karoti karmANi / jJAninastu nAma- aNNA pANamaa, pANi, du, Na, ta, du, kamma bAtusaMjJa- kuNa karaNe / prakRtizabda - ajJAnamaya, bhAva, ajJAnina, tat karman jJAnamaya, jJAnin tu na tat zrAtmasvarUpa meM ThaharA huA vaha jJAnI paradravyastrarUpa rAga-dveSoMse pRthagbhUta ho jAneke kAraNa apane rasase ho para meM ahaMkAra nivRtta ho gayA hai, aisA huA nizcayase kevala jAnatA hI hai, rAga-dveSarUpa nahIM hotaa| isaliye jJAnamaya bhAvase zAno huA paradravyasvarUpa jo rAga-dveSa una rUpa zrAtmA ko nahIM karatA huA kamako nahIM karatA hai| bhAvArtha - isa AtmAke krodhAdika mohakI prakRtikA udaya bhAnepara usakA apane upayoga meM rAgadveSarUpa malina svAda zrAtA hai, so mohI jIva bhedajJAnake binA ajJAnI huA aisA mAnatA hai ki yaha rAgadveSamaya malina upayoga hI merA svarUpa hai, yahI maiM hUM, isa prakAra ajJAnarUpa zrahaMkArase Acchana huA prANI karmoMko bAMdhatA hai / isa prakAra ajJAnamaya bhAvase karmabaMdha hotA hai aura jaba aisA hai ki jJAnamAtra zuddha upayoga to merA svarUpa hai, 'vaha maiM hUM' tathA rAgadveSa haiM ve karmake rasa haiM, mere svarUpa nahIM haiM, aisA bhedajJAna honepara jJAnI hotA hai, apaneko rAgadveSa bhAvarUpa nahIM karatA, kevala jJAtA hI rahatA hai, taba karmako nahIM karatA / taba prasaMgavivaraNa- anantarapUrva gAthA meM batAyA gayA thA ki jJAnIke jJAnamaya bhAva hotA hai dhaura prazAnoke bhajJAnamaya bhAva hotA hai / aba isa gAthAmeM usase saMbaMdhita isa jijJAsAkA samAdhAna kiyA gayA hai ki ajJAnamayabhAvase kyA hotA hai aura jJAnamayabhAvase kyA hotA hai ? tathyaprakAza - 1 - prajJAnIke samyak svaparaviveka nahIM hotA hai / 2- svapara viveka na honese ekatvavibhakta grAtmAkI dRSTi nahIM banatI / 3- ekatvavibhakta bhrAtmAko dRSTi na honese
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahuM karmAdhikAra samyakasvaparavivekenAtyaMtoditaviviktAtmakhyAtityAdhasmAd jJAnamaya eva bhAvaH syAt tasmistu sati svaparayo nAtvavijJAnena jJAnamAtre svasminsuniviSTaH parAbhyAM rAgadveSAbhyAM pRthagbhUtatayA svarasata eva nivRttAhaMkAraH svayaM kila kevalaM jAnAtyeva na rajyate na ca ruSyati tasmAd jJAnamayabhAvAd jJAnI parI rAgadveSApAtmAnamakurvanna karoti krmaarinn| jJAnamaya eva bhAva: kuto bhaved jJAnino na punaratyaH / ajJAnamayaH sarvaH kutoyamazAnino nAnyaH // 66 // // 127 // tu, karman / mUlapAtu-jJA avabodhane, DukRA krnne| padavivaraNa-ajJAnamayaH, bhAva:-prathamA ekavacana / azAninaH-SaSThI eka0 / karoti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyaa| tena-tRtIyA eka0 / karmANidvitIyA bahu0 / jJAnamaya:-pra0 e0| jJAnina:-SaSThI ekavacana / tu, na-avyaya / karoti-vartamAna anya ekavacana / tasmAt-paMcamI ekavacana hetvarthe / tu-avyaya / karmANi-dvitIyA bahuvacana / / 127 // mazAnamaya bhAva hotA hai / 4-- azA gamAva honepara patyAnarapasakA pradhyAsa hotA hai / 5-svaparameM ekatvakA pradhyAsa honese jJAnamAtra svase bhraSTa rahatA hai / 6-zAnamAtra svase bhraSTa rahanese paradravyasvarUpa rAgadveSake sAtha ekarUpa anubhava hotA hai / 7- rAgadveSa prakRti meM ekarUpa anubhava honese ahaMkAra vikalpa banatA hai| 8- ahaMkAra vikalpa bananese ajJAnI apane prAtmA ko paradravyasvarUpa rAgadveSamaya karatA humA kauko karatA hai| - jJAnoke samyak sva-para viveka hotA hai / 10- sva-paraviveka honese ekatvavibhakta prAtmAkI dRSTi rahatI hai| 11-- ekatvavibhakta prAtmAkI dRSTi rahanese jJAnamaya bhAva hotA hai / 12- jJAnamaya bhAva honepara svaparakI bhinnatAkA bodha saMskRta rahatA hai / 13- svaparako bhinnatAkA bodha saMskRta rahanese jJAnamAtra svameM ThaharanA hotA hai| 14- jJAnamAtra svameM ThaharanA honese paradravyasvarUpa rAgadveSase pRthak rahanese svarasataH hI unameM ahaMkAra nahIM hotA hai, ahaMkAra nivRtta ho jAtA hai / 16paradravyasvarUpa rAga dveSameM ahaMkAra naSTa ho jAnese jJAnI mAtra jAnatA hI hai vaha rAgadveSarUpa apaneko nahIM kara sakatA / 17- rAgadveSarUpa na honese jJAnI koko nahIM karatA hai| sidAnta-1- bhajJAnIke prajJAnamaya bhAva hotA hai| 2- prazAnamayabhAvakA nimitta pAkara pudgalakAriNadravyameM karmatvakA prAsrava hotA hai| 3- jJAnIke jJAnamayabhAva hotA hai / 4-mAnamayabhAvakA nimitta pAkara kArmANadrampameM saMvaratva hotA hai| dRSTi-1-azuddhanizcayanaya (47) / 2-- upAdhisApekSa azuddhadravyAthikanaya (24) / 3-zuddhanizcayanaya (16), prapUrNa zuddhanizcayanaya (46b)| 4- zuDhabhAvanApekSa zudadhyApika naya (24b)| prayoga--jJAnamaya bhAva honepara bandhana nahIM hotA tathA bhava-bhayake saMcita karma bhI pramanA karmastra taja dete haiM yaha jAnakara avikAra jJAnasvarUpakI upAsanArUpa jJAnamaya bhAvanA
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 samayasAra NANamayA bhAvAno NAyAmazro cena jAyade bhaalo| jamhA tamhA NANissa sabbe bhAvA hu NANamayA // 128 // aNNANamayA bhAvA aNNANo ceva jAyae bhaavo| jamhA tamhA bhAvA aNNANamayA aNANissa // 126 // jJAnamaya bhAvase to, jJAna pariNAma ho janita hotaa| isa kAraNa jJAnIke, sAre pariNAma jJAnamaya hI haiM // 12 // bhAva ajJAnamayase, hotA ajJAnabhAva isa kAraNa / ajJAnI AtmAke, bhAvahi ajJAnamaya hote // 126 // jJAnamayAdbhAvAd jJAnamayazcaiva jAyate bhAvaH / yasmAttasmAjjJAninaH sarve bhAvAH khalu jJAnamayA: // 128 / / ajJAnamayAdbhAvAdajJAnazcaiva jAyate bhAvaH / yasmAttasmAdbhAvAdajJAnamayA ajJAninaH // 12 // yato jJAnamayAbhAvAdyaH kazcanApi bhAvo bhavati sa sarvopyajJAnamayatvamanativartamAno. 'jJAnamaya eva syAt tataH sarva evAjJAnamayA prajJAnino bhAvAH / yatazca jJAnamayAdbhAvAdyaH nAmasaMjJa-NANamajha, bhAva, NANamatra, ca, eva, bhAva, ja, ta, NANi, sabba, bhAva, du, NANamama, aNNANamaa.bhAva, adhNANi, ca, eva, bhAva, ja, ta, bhAva, aNNANama, aNANi / / pAtasaMza-jA prAdurbhAve / prakRtizabda-jJAnamaya, bhAva, jJAnamaya, ca, eva, bhAva, yat, tat, zAnin, sarva, bhAva, khalu, zAnamaya ajJAnamaya, bhAva, ajJAna, ca, eva, bhAva, yat, tat, bhAva, ajJAnamaya, azAnin / mUladhAtu-janI prAdurbhAva divAdi, jJA avbodhne| padavidharaNa-jJAnamayAt, bhAvAt-paMcamI ekavacana / jJAnamayaH-prathamA ekavacanaH / hI karanA cAhiye / / 127 / / aba agalI gAthAke arthako sUcanAkA kAvya kahate haiM-jJAnamaya ityAdi / parthajJAnIke to jJAnamaya hI bhAva hote haiM anya nahIM hotA yaha kyoM ? pora ajJAnIke ajJAnamaya hI saba pAva hote haiM anya nahIM yaha kaise ? isI praznako uttararUpa gAthA kahate haiM-[yasmAt] jisa kAraNa [jJAnamayAta bhAyAt ca] jJAnamaya bhAvase [jJAnamaya eva] jJAnamaya hI [bhAvaH] bhAva [jAyate] utpanna hotA hai / [tasmAt ] isa kAraNa [jAninaH] jJAnIke [khala] nizcaya se [sarve mAvAH] saba bhAva [jJAnamayAH] jJAnamaya haiM / aura [yasmAt] jisa kAraNa [mahAnamayAt bhAvAt ca] ajJAnamaya bhAvase [ajJAna eva] ajJAnamaya hI [bhAyaH] bhAva [jAyate) utpanna hotA hai [tasmAt] isa kAraNa [prajJAninaH] ajJAnIke [ajJAnamayAH] ajJAnamaya hI [mAvAH] bhAva utpanna hote haiN| tAtparya-jJAnIke jJAnamaya bhAva hote haiM aura prazAnIke prajJAnamaya bhAva hote haiN| TIkArtha-jisa kAraNa nizcayase ajJAnamaya bhAvase jo kucha bhAva hotA hai, vaha sabhI
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ kata karmAdhikAra 243 kazcanApi bhAvo bhavati sa sarvopi jJAnamayatvamanativartamAno jJAnamaya eva syAt tataH sarve eva zAnamayA zAnino bhAvAH / jJAnino jJAnanirvRttAH sarve bhAvA bhavaMti hi / sarvopyajJAnanirvRttA bhavatyajJAninastu te // 67 / / / / 128-126 // ca, eva-avyaya / jAyate vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / bhAva:-pra0 e0| yasmAt, tasmAtpaMcamI eka0 / zAninaH-SaSThI e0 / sarve-pra0 bahu / bhAvA:-pra0 bahu0 / khalu-avyaya / jJAnamayA:-prathamA bahu0 / ajJAnamayAt, bhAvAt-paMcamI eka0 / ajJAna:-prathamA e0 / jAyate-vartamAna laT anya puruSa eka0 / bhAva:-pra0 eka0 / yasmAt, tasmAt-paMcamI ekvcn| bhAvAH, ajJAnamayA:-prathamA bahu0 / ajJAninaHSaSThI ekavacana / / 128-126 / / ajJAnamayapaneko ullaMghana nahIM karatA huA ajJAnamaya hI hotA hai; isalie ajJAnIke sabhI bhAba prajJAnamaya haiM / aura jisa kAraNa jJAnamayabhAvase jo kucha bhAva hotA hai, vaha sabhI jJAnamayapaneko nahIM ullaMghana karatA huA jJAnamaya hI hotA hai, isaliye jJAnIke sabhI bhAva jJAnamaya haiM / aba isI arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM-jJAnino ityAdi / artha-jJAnIke sabhI bhAva jJAnase race hue hote haiM aura prajJAnIke sabhI bhAva prajJAnase race hue hote haiM / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA thA ki ajJAnIke ajJAnamaya bhAva hotA hai aura isase vaha karmako karatA hai tathA jJAnIke jJAnamaya bhAva hotA hai aura isase yaha karma ko nahIM krtaa| aba isa gAthAmeM batAyA hai ki jJAnIke jJAnamaya ho bhAva kyoM hotA hai aura majJAnIke prajJAnamaya ho bhAva kyoM hotA hai ? tathyaprakAza---1- prazAnamaya bhAvase bo kucha bhI bhAva hotA hai vaha saba prajJAnamayatA kA ullaMghana na karanese prajJAnamaya hI bhAva hotA hai / 2- jJAnamayabhAdhase jo kucha bhI bhAva hotA hai vaha saba jJAnamayatAkA ullaMghana na karanese jJAnamaya hI hotA hai| siddhAnta-1- ajJAnamaya parabhAvako prAtmA mAnane vAle vikalpase prajJAnamaya bhASa hI prakaTa hotA hai / 2- jJAnaghana antastattvako dRSTi vAleke jJAnasaMskRta hI bhAva hotaa| dRSTi-1- azuddhanizcayanaya (47) / 2- zuddhanizcayanaya, apUrNa zuddhanizcayanaya (46, 46b)| prayoga-mUlameM avikAra jJAnasvabhAvakA pAlambana honese jJAnamaya bhAva prakaTa hotA hai so apanA upayoga avikAra jJAnasvabhAvako dRSTi meM rakhanekA pauruSa karanA // 128-126 // aba isa ukta gAthArthako hI dRSTAntase dRr3ha karate haiM-- [yathA] jaise [kanakamayAta bhAvAt] suvarNamaya bhAvase [kuDalAdayaH bhAvAH] suvarNamaya kuMDalAdika bhAva jAyate] utpanna hote haiM [tu] aura [apomayAt bhAvAt] lohamaya bhAvase [kaTakAvayaH] lohamayI kar3e ityA
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 samayasAra acaitadeva dRSTAMtena samarthayate - kaNayamayA bhAvAdo jAyate kuMDalAdayo bhAvA / ayamayayA bhAvAdo jaha jAyate tu kaDayAdI // 130 // aNNANamayA bhAvA aNANiNo bahubihA vi jAyate / gANissa duNANamayA save bhAvA tahA hoti // 131 // (yugmam) svarNamayI pAsAse hote utpanna kuNDalAdi vividha / sohamAyo svase, hote utpanna lohamayI // 130 // ajJAnI AtmAke, hote ajJAnabhAva nAnAvidha / zAnI AtmAke to, mAnamayI mAva hI hote // 13 // kanakamayAdbhAvAjAyate kuMDalAdayo bhaavaaH| ayomayakAdbhAvArAthA jAyate tu kaTakAdayaH // 130 / / ajJAnamayAdbhAvAdazAnino bahuvidhA api jAyate / jJAninastu zAnamayA sarva bhAvAstathA bhavaMti / / 131 // yayA khalu pudgalasya svayaM pariNAmasvabhAvatve sUkhyapi kAraNAnuvidhAyitvArakAryANAM jAMbUnadamayAddhAvAjjAMbUnadajAtimanativartamAnAjAMbUnadakuMDalAya eva bhAvA bhaveyurmaH punaH bhAgAvasvalayAmA mAhAmADAbAna lAlAyasajAtimanativasaMmAnAH kAlAyasavalayAdayaH nAmasaMka-kaNayamaa, mAva, kuMDalAdi, bhASa, ayamayaya, bhAva, jaha, tu, kaDayAdi, aNNANamaya, bhAva, aNANi, bahuviha, vi, NANi, pANamaa, savva, bhAva, saha / pAtusaMjA prAdubhadhi, ho mttaayaa| pratizabakaNayamaya, bhAva, kuNDalAdi, bhAva, ayomayaka, bhAva, yathA, tu, kaTakAdi, ajJAnamaya, bhAva, dika bhAva utpanna hote haiM [sayA] usI prakAra [anAnimaH] prazAnIke [mahAnamayAt bhAgAt] pajJAnamaya bhAvase [bahuvidhA praSi aneka tarahake [prajJAnamayA: bhAvAH] ajJAnamaya bhAva [Ayate] utpanna hote haiM [] parantu [mAninaH] zAnoke [sa] sabhI [zAnamayAH bhAvAH] jJAnamaya bhAva [bhamaMti] hote hai| tAtparya-prajAnIke zubhAzubha bhAvoMmeM pAramabuddhi horese prajJAnamayabhAva hote, jJAnoke sahajazAnasvarUpa meM mAtamabuddhi honese jJAnamayabhAva hote| ____TokArya-jaise ki pudgaladravya svayaM pariNAmasvabhAvI honepara bhI jaisA kAraNa ho, usa svarUpa kArya hote haiM, prataH suvarNamaya bhAvase suvarNajAtikA ullaMghana na karane vAle honese suvarNamaya hI kuMDala mAdika bhAva hote haiM, suvarNase lohamayI kar3A prAdika bhAva nahIM hote| paura lohamaya bhAvase lohakI jAtiko ullaMghana.na karane vAle lohamaya kar3e prAdika bhAva hote haiM, lohase suvarNamaya kuNDala dhAdika bhAva nahIM hote, usI prakAra jIvake svayaM pariNAmasva
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartR karmAdhikAra 245 eva bhaveyunaM punarjAmbUnadakuMDalAdayaH / tathA jIvasya svayaM pariNAmasvabhAvatve satyapi kAraNAnu'vidhAyitvAdeva kAryANAM ajJAninaH svayamajJAnamayAdbhAbAdajJAnajAtimanativartamAnA vividhA prapyaajJAnin, bahuvidha, api, jJAnin, tu, jJAnamaya, sarva, bhAva, tathA / mUladhAtu-kuDi rakSaNe curAdi, kaTI gatau (svArthakaH) janI prAdurbhAve divAdi, jJA avabodhane / pada vivaraNa-kanakamayAt, bhAvAt-paMcamI ekaH / jAyate-vartamAna laT anya puruSa bahuvacana kriyA / kuNDalAdayaH, bhAvA:-prathamA bahu0 / ayomayakAt-paMcamI eka0 ! bhAvAt-paM0 eka0 / yathA-avyaya / jAyaMte-vartamAna laT anya puruSa bahuvacana kriyA / kaTakAdaya:bhAvarUpa honepara bhI 'jaisA kAraNa hotA hai vaisA hI kArya hotA hai| isa nyAyase ajJAnIke svayameva prajJAnamaya bhAvase prajJAnako jAtiko nahIM ullaMghana karane vAle aneka prakArake ajJAnamaya hI bhAva hote haiM, jJAnamaya bhAva nahIM hote, aura jJAnIke jJAnakI jAtiko nahIM ullaMghana karane vAle saba jJAnamaya hI bhAva hote haiM, ajJAnamaya nahIM hote| bhAvArtha-jaisA kAraNa ho, vaisA hI kArya hotA hai, isa nyAyase jaise lohase lohamaya vastuyeM hotI haiM, aura suvarNase suvarNamaya AbhUSaNa hote haiM usI prakAra ajJAnIke ajJAnase prajJAnamaya bhAva hote haiM aura jJAnIke jJAnase jJAnamaya hI bhAva hote haiM / ajJAnamayabhAva to krodhAdipha haiM aura jJAnamayabhAva kSamA Adika haiM / yadyapi avirata samyagdRSTike cAritramohake udayase krodhAdika bhI pravartate haiM tathApi usa jJAnI kI unameM prAtmabuddhi nahIM hai, vaha inheM parake nimittase huI upAdhi mAnatA hai, so usake ve krodhAdi karma udayameM Akara khira jAte haiM, jAnI bhAgAmI aisA baMdha nahIM karatA ki jisase saMsArakA bhramaNa bar3he / aura prApa udyamI hokara unarUpa pariNamana bhI nahIM karatA hai; udayako jabaradastIse pariNamatA hai, isalie vahA~ bhI jJAnameM hI apanA svAmitva mAnanese una krodhAdibhAvoMkA bhI anya jJeyake samAna jJAtA hI hai, kartA nahIM hai / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAyugalameM kahA gayA thA jJAnamaya bhAvase jJAnamaya ho bhAva hote aura prajJAnamaya bhAvase ajJAnamaya hI bhAva hote haiM ! aba isa gAyA yugalameM isI tathyako dRSTAMta dvArA samarthita kiyA gayA hai / __tathyaprakAza-1-jIva svayaM pariNAmasvabhAva hai so jIvako pariNamatA to rahanA hai hI / 2-kArya upAdAna kAraNakA anuvidhAna kiyA karate haiM yAne jaisA kAraNa hotA hai vaisA kArya hotA hai / 3- ajJAnIke svayaM ajJAnamaya bhAva haiM so ajJAnamaya kAraNase ajJAnamaya hI bhAva hogA / 4-jJAnIka svayaM jJAnamaya bhAva haiM so jJAnamaya kAraNase jJAnamaya hI bhAva hogA / siddhAnta-1- jisa kAla sahajajJAnasvabhAvakI dRSTi, pratIti, ruci hai usa kAla yaha mAtmA jJAnamaya bhAva vAlA hai| 2- jisa kAla rAgAdi prakRti vipAka pratiphalana meM prAtmasvakI
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 samayasAra jJAnamayA evaM bhAvA bhaveyurna punarjJAnamayAH jJAninazva svayaM jJAnamayAdbhAvAjjJAnajAtimanativartamAnAH sarve jJAnamayA eva bhAvA bhaveyurna punarajJAnamayAH / / 130-131 / / zrAvayAmazAlI vyApya bhUmikAM / dravyakarmanimittAnAM bhAvAnAmeti hetutAM // 68 // pra0 bahu0 / ajJAnamayAt bhAvAt paMcamI eka0 avyaya / jJAninaH SaSThI eka0 / jJAnamayAH sarve puruSa ekavacana kriyA / / 130-131 / / ajJAninaH SaSThI eka0 / bahuvidhA: - pra0 bahu0 / apibhAvAH prathamA bahuvacana / bhavanti vartamAna laT anya dRSTi, pratIti va ruvi hai usa kAla yaha AtmA ajJAnamayabhAva vAlA hai / dRSTi - 1 - zuddha nizcayanaya (46), apUrNa zuddhanizcayanaya (46) / 2- azuddha nizcaya naya (47) / e prayoga -- avikAra sahaja zuddha prAtmatvakI upalabdhi binA hI saMsAra saMkaTa hai, ataH avikAra sahajazuddha aMtastattva meM grAtmatvakA anubhava karanekA pauruSa karanA / / 130-131 / / aba agalI gAthAkI sUcanAke artha zloka kahate haiM--ajJAna ityAdi / zrajJAnI ajJAnamaya bhAvako bhUmikAko vyApta kara AgAmI dravyakarmake nimittabhUta bhAvoMkI hetutAko prApta hotA hai / isI arthako pA~ca gAthAoM dvArA kahate haiM- [jIvAnAM] jIvoMke [yA] jo [ zratasyopalabdhiH ] zranyathAsvarUpakA jAnanA hai [sa: ] vaha [ prajJAnasya ] ajJAnakA [ udayaH ] udaya hai [] aura [ jIvasya ] jIvake [ azraddhAnatvaM ] jo tatvakA azraddhAna hai vaha [ mithyAsthasya ] mithyAtvakA [ udayaH ] udaya hai [tu] aura [jIvAnAM ] jIvoMke [ yat ] jo [ pravi i] tyAgabhAva [mavet ] hai [asaMyamasya ] vaha asaMyamakA [ udayaH ] udaya hai [tu] mora [jIvAnAM] jIvoMke [thaH] jo [kasuSopayogaH ] malina yAne jAnapanekI svacchatA se rahita upayoga hai [ saH ] vaha [ kaSAyodayaH] kaSAyakA udaya hai [tu yaH ] aura jo [jIvAnAM] jIvoM ke [ zobhanaH] zubharUpa [ yA ] zrathavA [ azobhanaH ] azubharUpa [ kartavyaH ] pravRttirUpa [ thA ] prayA [viratibhAvaH ] nivRttirUpa [ceotsAhaH ] mana vacana kAyakI ceSTAkA utsAha hai [saM] use [ yogodaya ] yogakA udaya [jAnIhi ] jAno / [ eteSu ] inake [ hetubhUteSu ] hetubhUta honepara [ yatta] jo [karmavargaNAgataM ] kArmaraNavagrahAgata pudgaladravya [ jJAnAvaraNAdibhAvaH praSTavidhaM ] jJAnAvaraNa prAdi bhAvoMse prATha prakAra [pariNamate ] pariNamana karatA hai [ tat] vaha [kArmaraNavargaNAgataM ] kArmaNavargeNAgata pudgaladravya [ yavA ] jaba [ khalu] vAstava meM [jIvanibaddha' ] jIva meM nibaddha hotA hai [ tadA tu] usa samaya [ pariNAmabhAvAnAM] una zrajJAnAdika - pariNAma bhAvoMkA [ hetuH ] kAraNa [jIvaH ] jI [bhavati ] hotA hai / tAtparya - prakRti vipAka, karmAsava va karmabandha, tathA jIvavibhAva prapane apane upAdAna
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra aNNANassa sa udaya jaM jIvANaM taccayvaladvI / micchattassa du udo jIvassa asahANattaM // 132 // udaya saMjamassadu jaM jIvANaM haveha aviramaNaM / jo du kalusovogo jIvANaM so kasAuda // 133 // taM jANa jogaudayaM jo jIvANaM tu ciucchA ho / sohaNa sohagAM vA kAvvo viradibhAvo vA // 134 // edesu hedubhUdesu kammaiyavaggaNAgayaM jaM tu / pariNAma ahiM gaayaa| varaNAdibhAvehiM // 135 // taM khalu jIvaddhi kammayavaggaNamayaM jayA / tahayA du hodi hedU jIvo pariNAmabhAvANaM // 136 // zrajJAnakA udaya vaha, jo jIvoMko na tattva upalabdhI / mithyAtvakA udaya jo, jIvoMke prazraddhAnapanA // 132 // udaya asaMyamakA yaha, jo jIvoMko na pApase viratI / udaya kaSAyoMkA yaha, kaluSita upayogakA honA // 133 // 247 nAmasaMjJa - aNNANa, ta, udaya, ja, jIva, ataccauvaladdhi, micchatta, du, udaa, jIva, asahANata, udaya, asaMjama, du, ja, jIva, aviramaNa, ja, du, kalusovaoga, jIva, ta, kasAuda, ta, jogaudaa, ja, jIva, tu, ciTTaucchAha, sohaNa, asohaNa, va. kAyanya, viradibhAva, vA, eta, hedunada, kammaiyabamgaNNagaa ja, tu, aTThaviha, gANAvaraNAdibhAva, ta, khalu jIvaNibaddha, kammaiyavasgaNAgaa, jajhyA, tujhyA, du, hedu, jIva, pariNAmabhAva / dhAtusaMjJa-ud-aya gatau, sad daha dhAraNe, uba-ujja yoge kasa tanUkaraNe, ut sAha sAdhane, pari-nama namrIbhAve, ho sattAyAM / prakRtizamya ajJAna, tat, udaya, yat, jIva, atattvopalabdhi, mithyAtva, tu, udaya, jIva, azraddadhAnatva, udaya, asaMyama, tu, yat, jIva, aviramaNa, yat, tu, kaluSopayorA, meM hote haiM, unameM paraspara nimittanaimittikabhAvamAtra banA hai / TokArtha - prayathArthaM vastusvarUpakI upalabdhise jJAnameM svAdarUpa hotA huA ajJAnakA udaya hai / aura navIna karmo ke hetubhUta mithyAtva asaMyama, kaSAya, yogodaya ye ajJAnamaya cAra bhAva haiM / unameM se jo tattvake prazraddhAnarUpase jJAnameM prAsvAdakA zranA vaha to mithyAtvakAM udaya hai; jo atyAga bhAvase jJAna meM prAsvAdarUpa prAye vaha asaMyamakA udaya hai; jo malina upayogapanese jJAnameM prAsvAdarUpa prAye, vaha kaSAyakA udaya hai, aura jo zubhAzubhapravRttinivRttirUpa
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 samayasAra yoga udaya yaha jAno, jo ceSTotsAha hoya jIvoMke / zubha ho tathA azubha ho, heya upAdeya athavA ho // 134 // inake nimitta hone para pudgala karmavargaraNAgata jo / pariSamatA pATha taraha, jJAnAvaraNAdi bhAvoMse // 135 / / kAriNavaNAgala, vaha karma jIvanibaddha hotA jaba / taba ho kAraNa hotA, jIva vipariNAmabhAvoMkA // 136 // azAnasya sa udayo yA jIvAnAmatatvopalabdhiH / mithyAtvasya tUdayo jIvasyAzraddadhAnatvaM / / 132 // udayo'saMyamasya tu yajjIvAnAM bhavedaviramaNaM / yastu kaluSopayogo jIvAnAM saH kaSAyodayaH // 133!! taM jAnIhi yogodayaM yo jIvAnAM tu ceSTotsAhaH / zobhano'zobhano vA kartavyo viratibhAvo vA / / 134 / / eteSu hetubhUteSu kArmaNavargaNAgataM yattu / pariNamateSTavidha jJAnAvaraNAdibhAvaH // 13 // tatkhalu jIvanibaddha kArmaNavargaNAgataM yadA / tadA tu bhavati hetu vaH pariNamabhAvAnAM / / 136 // . pratatvopalabdhirUpeNa jAle mbadamAno prajJAnodayaH / mithyAtvAsaMyamakaSAyayogodayA: karmahetavastanmayAzcatvAroM bhAvAH / tatvAzraddhAnarUpeNa jJAne svadamAno mithyAtvodayaH aviramaNajIva, tat, kaSAyodaya, tat, yogodaya, yat, jIva, tu, ceSTotsAha, zobhana, azobhana, bA, kartavya, viratibhAva, vA, etat, hetubhUta, kArmaNavargaNAgata, yat, tu, aSTavidha, jJAnAvaraNAdibhAva, tat, skhalu, jIvanibaddha, kArmaNavargaNAgata, yadA, tadA, tu, hetu, jIva, pariNAmabhAva / mUladhAtu-zA avabodhane, DulabhaS prAptI bhvAdi, a-sama-yama saMyamane, a-vi-ramu ramaNe, ni-badha bandhane, ceNTa ceSTAyAM svAdi, Saha marSaNe curAdi, paha dhakyarthe cakyarthastRptiH divAdi, zubha zobhArthe tudAdi / padavivaraNa-ajJAnasya-SaSThI eka0 / saH, udayaHprathamA ekavacana / yA-prathamA eka strIliGga / jIvAnA-SaSThI bahu0 / atatvopalabdhiH -prathamA ekavacana / mithyAtvasya-SaSThI eka0 / tu-anyaya / udaya:-prathamA ekavacana / jIvasya-SaSThI eka0 / azraddadhAnatvaM, udayaH-prathamA eka0 / asaMyamasya-SaSThI eka0 / tu-avyaya / yat-prathamA eka0 / jIyAnA-SaSThI bahuvacana / vyApArarUpase jJAna meM svAdarUpa hotA hai, yaha yogakA udaya hai / ina podgalika mithyAtvAdike udayasvarUpa cAroM bhAvoMke hetubhUta honepara kArmANavargaNAgata pudgaladravya jJAnAvaraNAdi bhAvoMse paSTa prakAra jo svayameva pariNamatA hai| vaha karmavargaNAgata jJAnAvaraNAdika karma jaba jIvameM nibaddha hotA hai, taba jIva svayameva apane ajJAnabhAvase para aura prAtmAke ekatvakA nizcaya kara prajJAnamaya atasvazraddhAnAdika apane pariNAmasvarUpa bhAvoMkA kAraNa hotA hai| bhAvA--- yahA~ prajJAnabhAvake bhedarUpa jo mithyAtva, avirata, kaSAya, yogarUpa pariNAma kahe gaye haiM, ve pudagalake pariNAma haiM aura unakA svAda azraddhAnAdikarUpase jJAnameM mAtA hai ye vibhAva jJAnAvaraNAdi prAgAmI karmabaMdhake kAraNa hai arthAt jIva una mithyAtvAdi bhAvoMke udaya honekA nimita pAkara apane prajJAnabhAvase atattvazraddhAnAdi bhAvoMke rUpameM pariNamana karatA hai, so uva apane prajJAnarUpa bhAvoMkA upAdAna kAraNa yaha jIva hotA hai, nimittakAraNa karmavipAka hotA hai|
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra 246 rUpeNa jJAne svadamAno'saMyamodayaH kaluSopayogarUpeNa jJAne svadamAnaH kaSAyodayaH zubhAzubha pravRsinivRttivyApArarUpeNa jJAne svadamAno yogodayaH / athaiteSu paudgalikeSu mithyAtvAdyudayeSu hetubhUteSu yatpudgaladravyaM karmavargaNAgataM jJAnAvaraNAdibhAvaraSTadhA svayameda pariNamate tatkhalu karmavargaNAgataM jIvanibaddhaM yadA syAttadA jIvaH svayamevAjJAnAvarAtmanorekaTvAdhyAsenAjJAnamayAnAM tattvAzraddhAnAdInAM svasya pariNAmabhAvAnAM heturbhavati // 132-136 // bhavet-vidhi liGa anya paruSa eka kriyA / aviramaNaM, yaH-prathamA ek0| ta-avyaya / kaluSopayoga:pra0 e0 / jIvAnAM-SaSThI baha0 / saH, kaSAyodayaH-pra0 e0| saM-dvitIyA ekavacana / jAnIhi-AjJAyAM loT madhyama puruSa eka0 1 yogodarya-dvitIyA ekavacana karmakAraka / ya:-prathamA ekavacana / jIvAnA-SaSThI bahu / tu-avyaya / ceSTotsAhaH-prathamA eka0 / zobhana:, azobhana:--pra0 e0 / vA-avyaya / kartavyaH-kRdaMta prathamA eka0 kriyA / viratibhAva:-prathamA eka0 / vA--avyaya / eteSu-saptamI bahu0 / hetubhUteSu-saptamI bahu0 / kArmaNavargaNAgataM, yat-prathamA eka0 / tu-avyaya / pariNamate-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / aSTavidha-kriyAvizeSaNaM yathA syAttathA / jJAnAvaraNAdibhAva:-tRtIyA bahuH / tat-pra0 e0 / skhaluavyaya / jIvanibaddhaM, kArmaNavargaNamA e mANa | ati-vartamAna laT anya puruSa eka0 / hetuH, jIva:-pra0 e0 / pariNAmabhAvAnA-SaSThI bahuvacana // 132-136 / / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAyugala meM batAyA gayA thA ki prazAnamayabhAvase prajJAnabhayabhAva hote haiM / aba isI tathyakA vizeSatAse varNana isa gAthApaJcakameM kiyA gayA hai| tathyaprakAza-1-jIvoMko jo tasvakI upalabdhi nahIM ho rahI hai vaha prajJAnake udaya kA pratiphala hai / 2- jIvoMko jo yathArtha zraddhAna nahIM ho rahA hai vaha mithyAtvake udayakA pratiphala hai / 3- jIvoMko jo pApoMse virati nahIM ho rahI hai vaha prasayamake udayakA pratiphala hai / 4- jIvoMko jo ceSTAmeM utsAha ho rahA hai vaha yogake udayakA pratiphala hai| 5- ina dravyapratyayoMkA nimitta pAkara kArmANavargaNAgata pudgaladravya jJAnAvaraNAdi pATha prakArarUpa parigama jAtA hai / 6- vaha baddha karma jaba jIvanibaddha yAne udayameM prAkara pratiphalita hotA hai taba yaha prazAnI jIva prazAnamaya pariNAmoMkA hetu hotA hai / 7- udayAgata dravyapratyaya (karma) jIvavibhAvakA tathA navIna karmatvakA donoMkA nimitta hai / - jIvavibhASa dravyapratyayoMke nimitatvakA nimitta hai| siddhAnta-1- udita dhyapratyayakA nimitta pAkara navIna kArmAsavargaNAmoM meM karmatva pAtA hai / 2- jIvavibhAva pariNAmoMkA nimitta pAkara pradhyapratyaya navIna koke mAsavakA nimitta ho jAtA hai| dRSTi--1, 2- upAdhisApekSa prazuddhadravyAthikAnaya (24) /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 samayasAra pudgaladravyAtpRthagbhUta eva jIvasya pariNAmaH-- jIvassa du kammeNa ya saha pariNAmA hu hoti raagaadii| evaM jIvo kammaM ca dovi rAgAdimAvaNNA // 137 // ekassa du pariNAmo jAyadi jIvassa rAgamAdIhiM / tA kammodayahehi viNA jIvassa pariNAmo // 138 // jIvake rAga Avika, vidhike pariNAma sAtha ho to| yo jIva karma do ke, rAgAdi prasakta hoveMge // 137 / / ina rAga Adise pavi, hotA pariNAma jIva ekahi kaa| to utthAgata vidhise, jIvapariNAma pRthaka hI hai // 13 // jIvasya tu karmaNA ca saha pariNAmAH khalu bhavaMti rAgAdayaH / evaM jIvaH karma ca dve api rAgAditvamApanne / ekaspa tu pariNAmo jAyate jIvasya rAgAdibhiH / tatkarmodayahetubhivinA jIvasya pariNAmaH / yadi jIvasya tannimittabhUtavipadhyamAnapudgalakarmaNA sahaiva rAgAdhazAnapariNAmo bhaya nAmasaMza-jIva, du, kamma, ya, saha, pariNAma, rAgAdi, evaM, jIva, kamma, ca, do, vi, rAgAdi, mAvaSNa, du, pariNAma, jIva, rAgamAdi, ta, kammodayahedu, viNA, jIva, pariNAma / dhAtusaMjJa-ho sattAyAM, jA prAdurbhAve / prakRtizaba-jIva, tu, karman, ca, saha, pariNAma, rAgAdi, evaM, jIva, pharman, ca, dvi, api, rAgAditva, Apanna, eka, tu, pariNAma, jIva, rAgAdi, tat karmodayahetu, vinA, jIva, pariNAma / mUladhAtujIva prANadhAraNe, pari-Nama prabatve, bhU sattAyAM, raMja rAge bhvAdi divAdi, janI prAdurbhAva / padavivaraNa prayoga-jIva apanI svabhAvadRSTi tajakara rAgAdirUpase pariNamatA hai taba dravyapratyaya navInakarmake pAlavakA nimitta hotA hai / ataH apane avikAra jJAnasvabhAvamaya prAtmAko dRSTi kA pauruSa karanA tAki dradhyapratyaya navInakarmAsravakA nimitta na ho sake / / 132-136 // prada jIvakA pariNAma pudgaladravyase pRthak hI hai isakA yuktipUrvaka samarthana karate haiMtu jIvasya] yadi aisA mAnA jAya ki jIvake [rAgAvayaH] rAgAdika [pariNAmAH] pariNAma [kha] vAstavameM [karmaNA gha saha karmake sAtha hote haiM [evaM] isa prakAra to [jIvaH ca karma] joSa aura karma [ api] ye donoM hI [rAgAdisvaM prApanne] rAgAdi pariNAmako prApta ho par3ate haiM / [] parantu [rAgAdibhiH] rAgAdikoMse [pariNAmaH] pariNamana to [ekasya joyasya] eka jIvakA hI [jAyate] utpanna hotA hai [tat] vaha [karmokSyahetu vinA] karmake udayarUpa nimitta kAraNase pRthak [jIvasya pariNAmaH] jIvakA hI pariNAma hai| tAtparya---jIvakA pariNamana jIvameM, pudgalakamakA pariNamana pudgalakarmameM hai, koI bhI pariNamana donoMkA eka nahIM hai /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra 251 tIti vitakaH tadA jIvapudgalakarmaNoH sahabhUtasudhAridrayoriva dvayorapi rAgAdyajJAnapariNAmAjIvasya-SaSThI eka0 / tu-avyaya 1 karmaNA-tRtIyA eka0 / ca-avyaya / saha-avyaya / pariNAmAH-prathamA bahuvacana / khalu-avyaya / bhavaMti-vartamAna laT anya puruSa bahuvacana / rAgAdayaH-pra0 bahu / evaM-avyaya / mIvaH-prathamA eka0 / karma-prathamA eka0 / ca-adhyaya / dve-prathamA dvivacana / api-avyaya / rAgAditvaMdvitIyA eka0 / Apanne-prathamA dvivacana / ekasya-SaSThI eka0 / tu-avyaya / pariNAmaH-prathamA eka0 / TokArtha-yadi jIvakA rAgAdi prajJAna pariNAma apane nimittabhUta udayameM pAye hue pudgalakarmake sAtha hI hotA hai, yaha tarka kiyA jAya to haldI aura phiTakarIko bhauti yAne jaise raMgameM haldI aura phiTakarI sAtha DAlanese una donoMkA eka raMgasvarUpa pariNAma hotA hai vaise hI jIva aura pudgalakarma donoMke hI rAgAdi prazAnapariNAmakA prasaMga pA jAyagA {kintu aisA tathya nahIM hai) / yadi rAgAdi prajJAnapariNAma eka jIvake hI mAnA jAya to isa mantavyase hI yaha siddha hunA ki pudgalakarmakA udaya jo ki jIvake rAgAdi prajJAna pariNAmoMkA kAraNa hai, usase pRthagbhUta hI jIvakA pariNAma hai / mAvArtha- yadi mAnA jAya ki jIva aura karma milakara rAgAdirUpa pariNamate haiM to jIva aura karma ina donoMke rAgAnikakI prAptimA jAyagI, kintu aisA nahIM hai| isaliye pudgalakamakA udaya joyaphe prajJAnarUpa rAgAdi pariNAmoMko nimitta hai / usa nimittase bhinna hI jIvakA pariNAma hai| prasaMgavivaraNa---anantarapUrva gAthApaMcakameM jIvapariNAma va karmapariNAmake nimitanaimittika bhAvakA nirdeza kiyA hai / so isase kahIM yaha nahIM samajhanA ki unameM kartRkarmatva ho yA ve ekarUpa hoM / isI tathyako ina do gAthAvoMmeM darzAyA gayA hai ki jIvake pariNAma pudgaladravyase pRthagbhUta hI haiN| tathyaprakAza--(1) jIvakA pariNAma jIvameM akele meM jIke poleke pariNamanase hI hotA hai / (2) yadi jIvake rAgAdi pariNAma tannimittabhUta udita pharmake sAtha hoM to jIva aura pudgala donoM meM hI rAgAdi prajJAnapariNAma ho baiThanekA doSa paavegaa| (3) jaba jIvameM akele ke pariNAmase hI jIva vibhAva hotA hai taba spaSTa siddha hai ki nimisabhUta pudgalakamavipAkase bhinna hI jIvavibhAva hai| siddhAnta-1- jIva upacArase dravyakarmakA kartA hai| 2-- pazusopAdAna jIva bhASa. karmakA kartA hai| dRSTi-1- parakartRtva anupacarita prasadbhUtavyavahAra (121) / 2- pazuddhanizNaya. naya (47) / prayoga- apane vibhAvapariNAmako karmapariNAmase bhinna samajhakara aura karmapariNAma
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 samayasAra pattiH / atha caikasyaiva jIvasya bhavati rAgAdyajJAnapariNAmaH tataH pudgalakarmavipAkAddhetoH pRthabhUto jIvasya pariNAmaH / / 137.135 / / jAyate-vartamAna laT anya puruSa eka0 / jIvasya-SaSThI ek0| rAgAdibhiH-tRtIyA bahuH / tat-anyayArthe heto / karmodayahetubhiH-tRtIyA bahu / vinA-avyaya / jIvasya-SaSThI ekavacana / pariNAmaH-prathamA ekavacana / / 137-138 / / kA nimitta honepara bhI apanI svabhAvadRSTike abhAvase apanI nirbalatAke kAraNa hue jAnakara apanI svabhAvadRSTiko prabala banAveM tAki karmaphala avyakta hokara nikala jAveM aura saMsArabandhanase badha jAveM // 134-138 / aba kahate haiM ki pudgaladravyakA pariNAma jIvase pRthaka hI hai:-[yadi] yadi jIvena saha caiva jIvake sAtha ho [pudgaladravyasya] pudgaladravyakA karmapariNAmaH] karmarUpa pariNAma hotA hai, to [evaM] isa prakAra [pugalajIvo dvau api] pudgala aura jIva donoM [khalu hI [karmatvaM prApannau] karmatvako prApta ho jAveMge [tu] paraMtu [karmabhAvena] karmarUpase [pariNAmaH] pariNAma [ekasya] eka [pudgaladravyasya] pudgaladravyakA hotA hai [tat] isaliye [jIvamAvahe. tubhiH dhinA] jIvabhAva nimittakAraNase pRthak [karmaNaH] karmakA [pariNAmaH] pariNAma hai| sAtparya-karmapariNamana jIbase pRthaka hI hai jaise ki jIvapariNAma paudgalika karma se pRthaka hai| TIkArtha-yadi pudgaladravyakA karmapariNAma usake nimittabhUna rAgAdi ajJAna pariNAma rUpa pariNata jIvake sAtha hI hotA hai, isa prakAra tarka upasthita kiyA jAya to jaise milI huI haldI aura phiTakarI donoMkA sAtha hI lAla raMgakA pariNAma hotA hai, usI prakAra pudgaladravya aura jIva donoMke hI karmapariNAmakI prAptikA prasaMga pA jAyagA, kintu eka pudgaladravyake hI karmatva pariNAma hotA hai / isa kAraNa karmabandhake nimittabhUta jIvake rAgAdisvarUpa prajJAnapariNAmase pRthak hI pudgalakarmakA pariNAma hai|| bhAvArSa-pudgaladravyakA karmapariNAma honA yadi pudgala va jIva donoMkA hI mAnA bAya to donoMke hI karmapariNAmakA prasaMga A jAyagA, kintu jIvakA ajAnarUpa rAgAdi- pariNAma karmakA nimittamAtra hai / isa kAraNa pudgalakamakA pariNAma jIvase pRthaka hI hai| prasaMgavivarasa-manantarapUrva gAthAyugala meM batAyA gayA thA ki jIvakA pariNAma pudgaladravyase pRthagbhUta hai / praba: ina do gAthAvo meM batAyA hai ki pudgaladravyakA pariNAma jIva se pRthagbhUta hai| ... tathyaprakAza-1-pudumaladravyakA pariNamana pudgaladravyameM pudgaladravyake akeleke pariNa*
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 253 kartRkarmAdhikAra jIvAtpRthagbhUta eva pudgaladravyasya pariNAmaH jai jIveNa sahacciya puggaladabbassa kmmprinnaamo| evaM puggalajIvA hu dovi kammattamAvaNNA // 13 // ekassa du pariNAmo puggaladabbassa kammabhAveNa / tA jIvabhAvahedUhi viNA kammassa pariNAmo // 140 // karmapariNAma pudgalakA yadi jISake sAtha ho to| yoM karma jIva hA ke, karmatva prasa hoyegA // 136 // isa karmabhAvase yadi, hotA pariNAma eka pugalakA / to jIvabhAvase yaha, karmapariNAma pRSaka hI hai // 14 // yadi jIvena saha caiva pudgaladravyasya karmapariNAmaH / evaM pudgalajIvI khalu dvAbapi karmatvamApannI // 13 / / ekasya tu pariNAmaH pudgaladravyasya karmabhAvena / tajjIvabhAvahetu bhivinA karmaNaH pariNAmaH // 140 / / yadi pudgaladravyasya tannimittabhUtarAgAdhajJAnapariNAmapariNatajIvena sahaiva karmapariNAmo bhavatIti vitarkaH tadA pudgaladravyajIvayoH sahabhUtaharidrAsudhayoriva dvayorapi krmprinnaamaapttiH| nAmasaMjJa--jai, jIva, saha, ca, eva, puggaladava, kammapariNAma, evaM, pumgalajIva, du, du, vi, kammatta, AvaNNa, eka, du, pariNAma, puggaladavya, kammabhAva, ta, jIvabhAvahetu, viNA, kamma, pariNAma ! dhAtusaMja-jIva prANadhAraNe, dava prAptI, pUra pAlanapuraNayoH, gala sravaNe / prakRtizamba-yadi, jIva, saha, ca, eva, pudgaladravya, karmapariNAma, evaM, pudgalajIva, khalu, dvi, api, karmatva, Apana, eka, tu, pariNAma, pudgaladravya, karmabhAva, tat, jIvabhAvahetu, vinA, karman, pariNAma / mUlapAtu-jIva prANadhAraNe, purI ApyAyane, gala sravaNe, bA-pada gasau divAdi / padavivaraNa-yadi--avyaya / jIvena-tRtIyA eka0 / sahaavyaya / pudgaladravyasya-SaSThI eka0 / karmayarimAmaH-prathamA ekaH / evaM avyaya / pudagalajIvI-prathamA dvivacana / khalu-avyaya / hau-prathamA dvivacana / api-adhyaya / karmatva-dvitIyA eka0 / ApannI-pra0 vi0| manase hI hotA hai / 2- yadi pudgaladravyakA karbhapariNAma tanimittabhUta rAgAdi prajJAnapariNAma pariNata jIvake sAtha hI ho to pudgaladravya aura jIva donoM meM hI pharmapariNAma ho baiThanekA doSa pAtA hai / 3-jaba pudgaladravyameM pudgalazyake pariNamanale hI karmapariNAma hotA hai taba spaSTa siddha hai ki nimittabhUta jIvapariNAmame bhinna hI pudgaladvanyapariNAma hai| siddhAnta--1-pudulakarma upacArase jIvapariNAmakA kartA hai / 2-kArmANavargaNAgata pudgaladravya karmatvapariNAmakA kartA hai / dRSTi-- 1- parakartRtva anupracarita asadbhUtavyavahAra (125) / 2- azuddhanizcayanaya (47) /
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 samayasAra atha caikasyaiva pudgaladravyasya bhavati karmatvapariNAmaH tato rAgAdijIvAjJAnapariNAmAddhetoH pUSa. gbhUta evaM pudgalakarmaNaH pariNAmaH / / 136-140 / / ekasya-SaSThI eka0 / tu-avyaya / pariNAmaH-prathamA eka0 / pudagaladravyasya-SaSThI eka0 / karmabhAvena-tRka eka0 / tat-avyayabhAve / jIvabhAvahetubhiH-10 bahu0 / vinA-avyaya / karmaNaH-SaSThI eka0 / pariNAma:prathamA ekavacana / / 136-140 // prayoga-pagalakarmavipAka pudgalakarmakA pariNAma hai usase bhinna apaneko jJAnAkAra mAtra nirakhakara jJAnamAtra antastattvameM ramanekA pauruSa karanA // 136-140 / / aba pUchate haiM ki prAtmAmeM karma baddhaspRSTa hai ki prabaddhaspRSTa ? usakA uttara navibhAga se kahate haiM--[jIve] jIvameM [karma] karma [baddha] baMdhA huA hai [ca] tathA [spRSTaM] chupA huA hai [iti] aisA [vyavahAranayamaNisa] vyavahAranayakA vacana hai [tu] aura [jIve] jIvameM [karma] karma [mabaddhaspRSTaM] abaddhaspRSTa [bhavati] hai arthAt na baiMdhA hai, na chupA hai aisA [zuddhanayasya] kathana zuddhanayakA hai| - tAtparya-vyayahAranayase jIvameM karma vakSaspRSTa jJAta hotA hai, kintu zuddhanayase prabaddhaspRSTa jAta hotA hai| ____TokArtha-jIva aura pudgalakarmako eka baMdhaparyAyarUpase dekhanepara usa samaya bhinnatAkA prabhAva honese jIvameM karma baMdhe haiM aura chue haiM aisA kahanA to vyavahAranayakA pakSa hai aura jIva tathA pudgalakarma ke anekadravyapanA honese atyanta bhinnatA hai, ataH jIvameM karma baddhaspRSTa nahIM hai, aisA kathana nizcayanayakA pakSa hai / bhAvArtha-nizcayanaya to eka dravyako dekhatA hai so usake matase koI bhI padArtha badaspuSTa nahIM hai, vyavahAranaya ghaTanAko bhI nirakhatA hai so vyavahAranayase vaddhaspRSTa hai / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAyugalameM batAyA gayA thA ki pudgaladravyakA pariNAma jIvase pRthagbhUta hai / isa varNanapara jijJAsA huI ki to kyA karma prAtmAmeM baddhaspRSTa hai yA apadaspRTa hai isa jijJAsAkA samAdhAna isa gAthAmeM kiyA gayA hai / sabhyaprakAza-1- saMsArabazAmeM jIva aura pudgalakarmakA ekabandhaparyAyapano hai / 2bandhAvasthAmeM jIva aura pudgalakamakI bhinnatA vidita nahIM hotii| 3- jIvameM karma baddha hai va spRSTa hai yaha vyavahAranayakA siddhAnta hai / 4- jIva aura pudgalakarma ye bhinna-bhinna dravya haiM, prataH jIvameM karma pravaddhasTa hai yaha nizcayanayakA siddhAnta hai / 5- ghaTanA va vastugatatAko dRSTise donoM apanI-apanI dRSTi meM tathyabhUta haiM / 6- baddhAbaddhAdivikalparUpa zuddhAtmasvarUpa nahIM
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra sataH kimAtmani baddhaspRSTaM kimabaddhaspRSTaM karmeti nayavibhAgenAha jIve kamma baddha puTuM cedi vavahAraNyabhaNidaM / suddhaNayassa du jIve abaddhapuTTa havai kammaM // 141 // chumA huaA prAtmAmeM, hai karma yaha vyavahAranaya khtaa| jIyameM zuddhanayase, na baMdhA na chuzrA hai kucha karma ! / 1415 jIke karma baddhaM spRSTaM ceti vyavahAranayaNitaM / zuddhanayasya tu jIve abaddhaspRSTa bhavati karma / / 141 // nIvapudgalakarmaNorekabaMdhaparyAyatvena tadAtve vyatirekAbhAvAjjIve baddhaspRSTaM karmati vyavahAranayapakSaH / jIvapudgalakarmaNoranekadravyatvenAtyaMtavyatirekAjove'baddhasyuSTaM karmeti nizcayanayapakSaH / / 141 // nAmasaMjJa- jIva, kamma, baddha, puTu, ca, idi, bavahAraNayabhaNida, suddhaNaya, du, jIva, abaddhapuTu, kamma / dhAtusaMza-bhaNa kathane, haba sattAyAM / prakRtizabda-jIva, karman, baddha, spRSTa, ca, iti, vyavahAranayaNita, zuddhanaya, tu, jIva, abaddhaspRSTa, karman / mUladhAtu-spRza saMsparzane tudAdi, vi-ava huna haraNe, bhaNa zabdArthaH, zudha zauce divAdi, baMdha bandhane, bhU sattAyAM / pada vivaraNa-jIve-saptamI eka0 / karma-prathamA eka0 / baddhaMpra0 e0 / spRSTaM-pra0 e0 | ca, iti-adhyaya / vyavahAranayaNitaM-prathamA eka0 / zuddhanayasya-SaSThI eka0 / tu-avyaya / jIve-saptamI ekavacana / abaddhaspRSTaM-pra0 ekaH / bhavati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / karma-prathamA ekavacana // 141 / / siddhAnta - 1- ghaTanAmeM jIva karmase baMdhA va chumA huyA hai / 2- svarUpameM jIva karma se ba~dhA chuvA huaA nahIM hai / dRSTi-1- saMzliSTa vijAtyuparila prasadbhUtavyavahAra (125) 1 2- pratiSedhaka zuddhanaya (46m)| prayoga---apanI baddhaspRSTa dazAkA paricaya kara durdazAke nimittabhUta mohakA parihAra kara prabaddhaspRSTa antastattvako nihArakara baddhAbaddhadhikalpase dUra hokara apane jJAnamAtra svarUpameM rata honekA pauruSa karanA / / 141 // aba batAte haiM ki nayavibhAga jAnanese kyA hotA hai ?- [jI] jIvameM [karma] karma [paddha] baMdhA huA hai athavA [abaddha] nahIM baMdhA huA hai [evaM tu] isa prakAra to [nayapazaM] nayapakSa [jAnIhi] jAno [punaH yaH] aura jo [pakSAtikAMtaH] pakSase pRthak humA [bhavyate] kahA jAtA hai [sa: samayasAraH] vaha samayasAra hai, nirvikalpa prAtmatattva hai| TIkArya-jIvameM karma baMdhA huA hai aisA kahanA tathA jIvameM karma nahIM baMdhA huprA hai aisA kahanA ye donoM hI vikalpa nayapakSa haiN| jo isa nayapakSake vikalpako lAMgha jAtA hai
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra tataH kiM kammaM baddhamabaddha jIve evaM tu jANa NyapakkhaM / pakkhAtikkato puNa bhaNNadi jo so samayasAro // 142 // baddha va prabaddha vidhi hai, jIvameM nayakA pakSa yaha jaano| kintu jo pakSavyapagata, usako ho samayasAra kahA // 142 // karma baddhamabaddhaM jIve evaM tu jAnIhi nayapakSaM / pakSAtikrAMtaH punarbhaNyate yaH sa samayasAraH / / 142 // ya: kila jIye baddhaM karmeti yazca jIve'baddha karmeti vikalpaH sa dvitayopi hi nayapakSaH / ya evaMnamatikrAmati sa eva sakalavikalpAtikrAMta: svayaM nirvikalpakavijJAnaghanasvabhAvo bhUtvA sAkSAtsamayasAraH saMbhavati / tatra yastAvajjove baddhaM karmeti vikalpayati sa jIve'baddhaM karmeti eka pakSamatikrAmannapi na vikalpamatikAmati / yastu jove'baddhaM karmeti vikalpayati sopi jIve baddhaM karmetyeka pakSamatikrAmannapi na vikalpamatikAmati / yaH punarjIve baddhamabaddhaM ca karmeti vikalpayati sa tu taM dvitayamapi pakSamanatikrAmanna vikalpamatikAmati / tato ya evaM samasta nAmasaMka-kamma, baddha, abaddha, jIya, evaM, tu, jANa, Nayapakkha, pakvAtikkata, puNa, ja, ta, samayasAra / dhAtusaMjJa-jANa avabodhane, bhaNa kathane / prakRtizamba-karmana, baddha, abaddha, jIva, evaM, tu, nayapakSa, arthAt chor3a detA hai, vahI samasta vikalpoMse dUra rahatA huA svayaM nirvikala eka vijJAnadhanasvabhAvarUpa hokara sAkSAt samayasAra ho jAtA hai| vahI jo jIvameM karma baMdhA hai aisA vikalpa karatA hai vaha 'jIvameM karma nahIM baMdhA hai' aise eka pakSako chor3atA huA bhI vikalpako nahIM chor3atA / aura jo jIvameM karma nahIM ba~dhA hai, aisA vikalpa karatA hai vaha 'jovameM karma ba~dhA hai| aise vikalparUpa eka pakSako chor3atA huaA bhI vikalpako nahIM chor3atA, aura jo 'jIvameM karma sa~dhA bhI hai tathA nahIM bhI baMdhA hai' aisA vikalpa karatA hai vaha una donoM hI nayapakSoMko nahIM chor3atA humA vikalpako nahIM chodd'taa| isaliye jo sabhI nayapakSoMko chor3atA hai, vahI samasta vikalpoMko chor3atA hai tathA vahI samayasArako jAnatA hai, anubhavatA hai / bhAvAryajIva karmoMse baMdhA humA hai tathA nahIM baMdhA hai, ye donoM nayapakSa haiM / unameM se kisIne to baMdhapakSako grahaNa kara liyA, usane bhI vikalpa ho grahaNa kiyA; kisIne prabaMdhapakSa grahaNa kiyA, usane bhI vikalpa ho liyA aura kisIne donoM pakSa lie, usane bhI pakSakA ho bikalpa grahaNa kiyaa| lekina jo aise vikalpoMko chor3a detA va kisI bhI pakSako nahIM pakar3atA, vahI zuddha padArthakA svarUpa jAnakara sahaja avikAra samayasArako prApta kara letA hai / nayoMkA pakSa pakar3anA rAga hai, aura rAgameM sahaja mantastatva jJAnameM nahIM ThaharatA so saba nayapakSoMko
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra 257 nayapakSamatikAmati sa eva samastaM vikalpamatikAmati / ya evaM samastaM vikalpamatikAmati sa evaM samayasAraM vidati / yadyevaM tahi ko hi nAma nayapakSasaMnyAsabhAvanAM na nATayati / ya eva muktvA nayapakSapAtaM svarUpaguptA nivasaMti nityaM / vikalpajAlacyutazAMtacittAsta eva sAkSAdamRtaM pibaMti / / 66 / / ekasya baddho na tathA parasya citi dvayoAviti pakSapAtau / yastatvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciJcideva / / 70 / / ekasya mUDho na tathA parasya citi dvayoviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu cindhideva // 71 / / ekasya rakto na tathA parasya citi dvayodvAviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva / / 72 / / ekasya duSTo (dviSTo) na tathA parasya citi dvayoviti pakSapAto / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 73 // ekasya kartA na tathA parasya citi dvayorkIviti pksspaatii| yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 54 // pakSAtikAnta, punas yat, tat, samayasAra / mUladhAtu-bandha bandhane krayAdi, pakSa parigrahe bhvAdi surAdi, chor3anepara hI sahajasiddha samayasArakA paricaya hotA hai| jijJAsA-yadi aisA hai to nayapasake tyAgakI bhAvanAko kauna nahIM nacAvegA? isakA samAdhAnarUpa kAvya kahate haiM-ya eva ityaadi| artha--jo puruSa nayake pakSapAtako chor3akara apane stharUpameM gupta hote hue nirantara nivAsa karate haiM, ve hI puruSa vikalpake jAlase cyuta va zAMta citta hote hue sAkSAt amRtako pIte haiM / bhAvArtha-jaba taka kucha bhI pakSapAta rahatA hai, taba taka citta kSubdha rahatA / jaba saba nayoMkA pakSapAsa dUra ho jAtA hai, taba hI svarUpakA yathArtha anubhava hotA hai / / aba tattvajJAno hokara svarUpako pAtA hai, isa bhAvako batAneke liye kalazarUpa bIsa kAvya kahate haiM-ekasya ityAdi / prartha-yaha cinmAtra jIpa kamase baMdhA hupA hai yaha eka nayakA pakSa hai aura dUsare nayakA pakSa aisA hai ki karmase nahIM baMdhA / isa taraha do nayoMke do pakSa haiM / so donoM nayoMkA jisake pakSapAta hai, vaha tattvavedI nahIM hai aura jo tasvavedo hai, vaha pakSapAtase rahita hai, usa puruSake upayogameM cinmAtra AtmA zAzvata cinmAtra hI hai / bhAvArthayahA~ zuddhanayako mukhyatAse jIvakA paricaya karAyA jA rahA hai so jIva padArthako zuddha, nitya, abheda, caitanyamAtra nirakhakara kahate haiM ki jo isa zudanayakA bhI pakSapAta karegA, vaha bhI usa svarUpake svAdako nahIM pAyegA / azuddhanayapakSameM to prakaTa prazuddhatAkA pariSaya hai, kiMtu zuddhanaya kA bhI pakSapAta karegA, to pakSakA rAga nahIM miTegA, bItarAmatA nahIM hogii| isaliye pakSapAta ko chor3a cinmAtrasvarUpameM lIna honepara hI bhavya samayasArako pA sakatA hai / caitanyake pariNAma
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra 258 ekasya bhoktA na tathA parasya citi dvayordvAviti pakSapAtI / yastattvavedo cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu videva || 75|| ekasya jIvo na tathA parasya citi dvayordvAviti pakSapAtI / yasta vavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 76 // / ekasya sUkSmo na tathA parasya citi dvayordvAviti pakSapAtI / yastasvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 77 // ekasya heturna tathA parata citi dvayoviti gAtI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva ||78 || ekasya kAryaM na tathA parasya citi dvayordvAviti pakSapAta / yastasvavedI cyuta pakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 76 // ekasya bhAvo na tathA parasya ati kama pAdavikSepe, bhaNa zabdArthaH / pavibaraNa-karma- prathamA eka0 / baddhaM, abaddhaM prathamA eka0 : jIveparanimittase aneka hote haiM, una sabako gauNa kara zuddhanaya meM pahuMcanA, phira zuddhanayake pako chor3a zuddhasvarUpa meM pravRttirUpa cAritra honese vItarAga dazA hotI hai / aba baddha zrabaddha pakSake chur3Aneko taraha mohI zramohI pakSako prakaTa kahakara chur3Ate haiM-ekasya ityAdi / artha-jIva mohI hai yaha eka nayakA pakSa hai aura dUsare nayakA pakSa hai ki jIva mohI nahIM hai / isa taraha ye donoM hI caitanyameM pakSapAta hai / jo tattvavedI hai, vaha pakSapAtarahita hai, usake jJAnameM to cit cit hI hai / 1 aba mohI zramohI pakSa chur3AnekI bhiita rAgI arAgI pakSako prakaTa kahakara chur3Ate haiM-- ekasya ityAdi / zrarthaM - yaha jIva rAgI hai eka nayakA to aisA pakSa hai aura dUsare naya kA aisA pakSapAta hai ki rAgI nahIM hai / ye donoM ho caitanya meM nayake pakSapAta haiN| jo tattvavedI hai, vaha pakSapAtarahita hai, usake upayogameM to jo cit hai, vaha cit hI hai / I - I aba rAgI rAgI pakSa chur3AnekI bhAMti grantha pakSoMko bhI prakaTa kahakara chur3Ate haiMekasya duSToM ityAdi / artha- eka nayake to dveSI haiM aisA pakSa hai aura dUsare nayake dveSI nahIM hai aisA pakSa hai aise ye catubhyameM donoM nayoMke do pakSapAta haiN| tasvavedI pakSapAtarahita hai, ataH usake jJAna meM to cit cit hI hai| eka nayake kartAkA pakSa hai, dUsare nayake kartA nahIM aisA pakSa hai, aise ye caitanyameM donoM nayoMke do pakSapAta haiM, kintu tattvavedI pakSapAtarahita hai, ataH usako dRSTimeM to cit cit hI hai / eka nayake bhoktA hai, dUsare nayake bhoktA nahIM yaha pakSa hai / aise caitanyameM do nayoMke do pakSapAta haiM, kintu tavavedI pakSapAtarahita hai, ataH usake jJAna maiM to cit cit hI hai / eka nayaka matameM jIva hai, dUsare nayake masameM jIva hai aisA nahIM ye caitanyameM donoM noMke pakSapAta haiM, kintu tatvavedI pakSapAtarahita hai, usake upayoga meM to cit cit hI hai / eka nayake matameM sUkSma hai, dUsare nayake mata meM sUkSma hai aisA nahIM, aise ye caitanya
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra 25.6 citi dvayordvAviti pakSapAtI / yastasvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva ||80|| ekasya caiko na tathA parasya citi dvayordvAviti pakSapAtI / yastasvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciJcideva || = 1 || ekasya sAMto na tathA parasya citi dvayordvAviti pakSapAtI ! yasta vavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 62 // ekasya nirayo na tathA parasya citi dvayordvAviti pakSapAtI / yastatvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 83 // ekasya vAcyo na tathA parasya citi dvayordvAviti pakSapAtau / yastatvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva tathA parasya citi dvayordvAviti pakSapAtI / yastavavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 85 // ekasya cetyo na tathA parasya saptamI eka / evaM tu avyaya / jAnIhi AjJAyAM loT madhyama puruSa eka kriyA / nayapakSam - dvitIyA meM donoM nayoMke do pakSapAtra haiM, kintu tatvavedI pakSapAtarahita hai usake jJAnameM to cit cit hI hai / eka nayake mata meM hetu haiM, dUsare nayake mata meM hetu nahIM hai, aise ye caitanyameM donoM nayoMke do pakSapAta haiM, kintu tasvavedI pakSapAtarahita hai, ataH usake jJAnameM to cit cit ho hai / eka nayake mata meM yaha jIva kArya hai, dUsare nayake mata meM kArya hai aisA nahIM ye caitanyameM0 1 eka naya ke mata meM jIva bhAvarUpa hai dUsare nayake matameM prabhAvarUpa hai aise ye caitanya meM eka nayake mata meM jIva eka hai, dUsare nayake mata meM aneka haiM aise ye caitanyameM 0 / eka nayake mata meM jIva sAMta hai, dUsare nayake mata meM aMtasahita nahIM hai aise ye caitanyameM 0 / eka nayake matameM jIva nitya hai, dUsare nayake mata meM zranitya hai aise ye caitanya meN| eka nayake mata meM jIva vAcya hai, dUsare nayake mata meM vacanagocara nahIM hai aise ye caitanya meN| eka nayake mata meM jIva nAnArUpa hai, dUsare nayake mata meM nAnArUpa nahIM hai, aise ye caitanyameM eka nayake mata meM ceSya zrarthAt jAnane yogya hai, dUsare nayake mata meM cetane yogya nahIM haiM, aise ye caitanya meN| eka nathake matameM jIva dRzya hai dUsare nayake mata meM dekhane meM nahIM AtA, aise ye caitanyameM eka nayake matameM jIva vedya ( vedane yogya) hai dUsare nayake mata meM vedane meM nahIM AtA, aise ye caitamya meM / eka nayake matameM jIva vartamAna pratyakSa hai, dUsare nayake matameM nahIM, ye donoM nayoMke caitanyameM do pakSapAta haiM, kintu tatvavedI pakSapAtarahita hai, ataH usake jJAnameM to cit cit hI hai / aba ukta kathanoMkA upasaMhArAtmaka kAvya kahate haiM-- svecchA ityAdi / zrartha- jJAnI isa prakAra pUrva kahI huI rItise jisameM bahuta vikalpoMke jAla apane zrApa uThate haiM aisI bar3I nayapakSakakSAko lAMghakara andara va bAhara jisameM samatArasa hI eka rasa hai, aise svabhAva vAle anubhUtimAtra prAtmAke bhAvarUpa zrapane svarUpako prApta hotA hai /
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 samayasAra citi dvayoviti pakSapAtI |ysttvvedii cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 86 // ekasya dRzyo na tathA parasya citi dvayoviti pakSapAto / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 87 // ekasya vedyo na tayA parasya citi dvayordAviti pakSapAtau / yasta. svavedI dhyaptapakSapAtastasyAsti nityaM khalu cizcideva / / 8 / ekasya bhAto na tathA parasya citi dvayoviti pakSapAtau / yastatvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 86 // svecchAsamucchaladanalpavikalpajAlAmevaM vyatItya mahatIM nayapakSakakSA / aMtarhiH samarasaikarasasvaeka0 1 pakSAtikrAnta:-prathamA eka0 / puna:-avyaya ! bhaNyate-vartamAna laT bhAvakarmaprakriyA anya puruSa eka aba tattvavedIkA anubhava dikhalAte haiM-~-iMdrajAla ityAdi / artha-vipula caMcala vikalpa taraMgoM dvArA uchalane vAle isa samasta indrajAlako jisakA sphuraNa hI tatkAla vilIna kara detA hai vaha caitanyamAtra tejaH puMja maiM huuN| bhAvArtha-avikAra sahaja caitanyakA anubhava ho aisA hai ki isake honese samasta nayoMkA vikalparUpa iMdrajAla usI samaya vilIna ho jAtA hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAyA batAyA gayA thA ki jIvameM karma baddhaspRSTa hai| yaha vyavahAranayase kahA gayA hai, kintu zuddhanayake matameM jIvameM karma abaddhaspRSTa hai / isa vidaraNapara yaha jijJAsA huI ki ina donoM nayapakSoMke viSaya meM honA kyA cAhiye ? isakA samAdhAna isa gAthAmeM diyA hai| samyaprakAza-(1) jIvameM karma baddha hai yaha vyavahAranayakA pakSa hai / (2) jIvameM karma prabaddha hai yaha nizcayanayakA pakSa hai / (3) jIvameM karma baddha hai aisA jisane vikalpa kiyA usane yadyapi jIvameM karma prabaddha hai isa vikalpakA atikramaNa kiyA to bhI vikalpAtIta to na rahA / (4) jIvameM karma abaddha hai aisA jisane vikalpa kiyA usane yadyapi jIvameM karmabaddha hai| isa vikalpakA atikramaNa kiyA to bhI vikalpAtIta so na rahA / (5) jIvameM karma baddha hai| aura prabaddha hai jisane aisA vikalpa kiyA usane donoM pakSoMkA hI atikramaNa na kiyA so / vikalpAtIta to hai hI kahA~ ? (5) jo samasta vikalpoMkA prabhAva kara de vaha ho nirvikalpa zAnaghanasvabhAva hotA hA sAkSAt samayasAra hai| (7) tatvajJAnI AtmA donoM pakSapAtoMse rahita hai, usake to cit (cetana) cit hI hai, baddha prabaddha mAdi nahIM / siddhAnta-(1) jIvameM karma baddha hai / (2) jIvameM jIvasvarUpa hI hai, karma baddha nahIM hai| (3) jIva nirvikalpa prakhaNDa cinmAtra hai| dRSTi---1- parAdhikaraNatva asadbhutavyavahAra (134) / 2- paramazuddhanizcayanaya (44), pratiSedhaka zuddhanaya (46ma) / 3- zuddhanaya (49), paramabhAvagrAhaka dravyAthikanaya (30), zuddha pAriNAmika paramabhAvagrAhaka zuddha dravyArthikanaya (30pr)|
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartR karmAdhikAra 261 bhAvaM svaM bhAvamekamupayAtyanubhUtimAtraM // 10 // iMdrajAlamidamevamucchalatpuSkaloccalavikalpavIcibhiH / yasya visphuraNameva tatkSaNaM kRtsnamasyati tadasmi cinmahaH / / 11 / / / / 142 / / vacana kriyA / yaH, saH-prathamA eka0 / samayasAra:-prathamA ekavacana / / 142 // prayoga--nayoMse prAtmaparicaya karake nayapakSAtikAnta hokara abheda antastatvake abhimukha honekA sahaja antaH pauruSa honA / / 142 / / aba pUchate haiM ki pakSAtikAnta jJAnIkA kyA svarUpa hai ? usakA uttararUpa gAthA kahate haiM-[nayapakSapArahInaH nayapakSase rahita samayapratibaddhaH] apane zuddhAtmAse pratibaddha jJAnI puruSa dviyorapi] donoM hI nayayoH] layoMke [bhariMgata] kathanako [kavale] kevala [jAnAti tu] jAnatA hI hai [tu] parantu [nayapakSaM] nayapakSako [kichipi] kiJcinmAtra bhI [na gRhNAti] nahIM grahaNa krtaa| tAtparya--vyavahAranayase gujarakara nizcayanayase jAnakara, zuddhanaya dvArA sarvanayapakSase pratIta hokara bhavyAlA sahaja antastattvakA anubhava karatA hai| TIkArya-jaise kevalI bhagavAna vizvasAkSI honese zrutajJAnake avayavabhUta vyavahAra nizcayanayake pakSarUpa do nayake svarUpako kevala jAnate hI haiM, parantu kisI bhI nayake pakSako. grahaNa nahIM karate, kyoMki kevalI bhagavAna niraMtara samullasita svAbhAvika nirmala kevalajJAnasvabhAva haiM, isaliye nitya hI svayameva vijJAnaghanasvarUpa haiM, aura isI kAraNa zrutazAnako bhUmikA se pratikAnta honeke kAraNa samasta nayapakSoMke parigrahase dUravartI haiN| usI prakAra jo zrutajJAna ke avayavabhUta vyavahAra nizcayarUpa donoM nayoMke svarUpako kSayopazamavijRmbhita zrutajJAnasvarUpa vikalpoMkI utpatti honepara bhI zeyoMke grahaNa karane meM utsukatAko nivRtti honese kevala jAnatA hai, parantu tIkSNa jJAnadRSTise grahaNa kiye gaye nirmala nitya udita caitanyasvarUpa apane zuddhAtmA se pratibaddhatAke kAraNa usa svarUpake anubhavaneke samaya svayameva kevalokI taraha vijJAnaghanarUpa honese zrutajJAnasvarUpa samasta aMtaraMga aura bAhya prakSarasvarUpa vikalpakI bhUmikAse pratikrAMta honese samasta nayapakSake grahaNase durIbhUta honeke kAraNa kisI bhI nayapakSako grahaNa nahIM karatA hai ! vaha matizrutajJAnI bhI nizcayase samasta vikalpoMse dUravartI paramAtmA, jJAnAtmA, pratyajyoti, prAtmakhyAtirUpa anubhUtimAtra samayasAra hai| bhAvArtha--jaise kevalI bhagavAna sadA nayapakSoMke sAkSImAtra haiM, vaise dhrutajJAnI bhI jisa samaya samasta nayapakSoMse pratikrAnta hokara zuddha caitanyamAtra bhAcakA anubhava karatA hai, taba nayapakSakA sAkSI mAtra hI hai / yadi eka nayakA sarvathA. pakSa grahaNa kare to mithyAtvase milA hamA pakSakA rAga hunA tathA prayojanake vazase eka nayako pradhAna kara grahaNa kare to mithyAtvake binA
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 samayasAra pakSArtikrAMtasya kiM svarUpamiti cet -.. doNhavi NayANa bhaNiyaM jANai NavariM tu smypddibddho| Na du NayapakkhaM giNhadi kiMcivi NayapakvaparihINo // 143 // zuddhAtmatattva jJAtA, donoM nayapakSa jAnatA kevala / nahi pakSa koi gahatA, vaha to nayapakSa parihArI / / 143 // dvayorapi nayayorbhaNitaM jAnAti kevalaM tu samayapratibaddhaH / na tu nayapakSaM gRhNAti kiMcidapi nayapakSaparihInaH / / yathA khalu bhagavAnkevalI zrutajJAnAvayavabhUtayorvyavahAranizcayanayapakSayoH vizvasAkSitayA kevalaM svarUpameva jAnAti na tu satatamullasitasahajavimalasakalakevalajJAnatayA nityaM svayameva vijJAnaghanabhUtatvAcchu lajJAnabhUmikAtikrAMtatayA samastanayapakSaparigrahadUrIbhUtatvAtkaMcanApi nayapakSaM parigRhNAti ! yA kila e' zulajJA basavayanamorya hAnidhyayanayapakSayoH kSayopazamavija- mAmasaMja-du, vi, Naya, bhaNiya, NAra, tu, samayapaDibaDa, Na, du, jayapakkha, kici, vi, NayapaklaparihINa / dhAtusaMja-ne prApaNe, bhaNa kathane, jANa avabodhane, miNha grahaNe / prakRtizabda--dvi, api, naya, bhaNita, kebalaM, tu, samaya pratibaddha, na, tu, nayapakSa, kicit, api, nayapakSaparihIna / mUladhAtu-bhaNa zabdArthaH, zA avabodhane, ohAk tyAge juhotyAdi, graha upAdAne krayAdi, pakSa parigrahe mbAdi curAdi / pada vivaraNacAritramohake pakSakA rAga hunA / hA~, jaba nayapakSako chor3akara vastusvarUpako kevala jAnatA ho / rahe. taba usa samaya zrutajJAnI bhI kevalIko taraha jJAtAdRSTA hI hotA hai, sAkSImAtra hotA hai| aba isa arthako manameM dhAraNa kara tattvavedI aisA anubhava karatA hai-citsvabhAva ityAdi / artha-cailA yasvabhAvake puJjase bhAvita bhAva prabhAvasvarUpa eka bhAvarUpa paramArtharUpa se eka apAra samayasArako samasta baMdhakI paripATIko dUra karake maiM anubhavatA huuN| bhAvArthaparadravyaviSayaka kartAkarmabhAvase baMdhako calI AI huI paripATI dUra kara maiM samayasArakA anu. bhava karatA hai, jo ki apAra hai arthAt jisake ananta jJAnAdi guNakA pAra nahIM hai / prasaMgavibaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki pakSAtikAnta prAtmA samayasAra hai / so isI viSayameM prazna humA ki pakSAtikrAntakA svarUpa kyA hai ? isIkA samAdhAna isa gAthAmeM kiyA hai| tathyaprakAza-(1) kevalajJAnI prabhu vizvake sAkSo mAtra honese zrutajJAnake aMzarUpa vyavahAranaya va nizcayanayakA kevala svarUpa hI jAnate haiM, kiMtu kisI bhI pakSako grahaNa nahIM karate / (2) prabhu sarvajJatAke kAraNa jJAnaghanabhUta haiM, ataH zrutajJAnako bhUmikAse pratikrAnta honese mayapakSake parigrahase dUra haiM / (3) zrutajJAnI zrutajJAnAtmaka vikalpa uThanepara bhI paratattva kA parigrahaNa karanekI utsukatA nivRtta ho jAnese vyavahAranaya va nizcayanayakA mAtra svarUpa
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra mbhitazrutajJAnAtmakavikalpapratyudgamanepi paraparigrahapratinivRttItsukyatayA svarUpabhedaM kevalaM jAnAti na tu kharataradRSTigRhItasunistunityoditacinmayasamayapratibaddhatayA tadAtve svayameva vijJAna dhanabhUtatvAta zrutajJAnAtmakasa pastAMtarbahirjalparUpavikalpabhUmikAtikrAMtatayA samastanayapakSaparigrahadUrobhUtatvAtkaMcanApi nayapakSaM parigRhNAti sa khalu nikhilavikalpebhyaH parataraH paramAtmA jJAnAtmA pratyagjyotirAtmakhyAtirUpo'nubhUtimAtraH smysaarH| citsvabhAvabharabhAvitabhAvA'bhAvabhAvaparamArthatayakaM / baMdhapaddhatimapAsya samastAM cetaye samayasAramaSAraM / / 12 / / / / 143 / / dvayoH-SaSThI dvivacana / api-avyaya / nayayoH-SaSThI dvivacana / bhaNita-dvitIyA eka0 / jAnAti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / kevala-avyayabhAve / samayapratibaddhaH-prathamA ekavacana / na-adhyaya / tu-avyaya / nayapakSa-dvitIyA eka0 / gRhNAti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / kicit-avyaya / antaH-prathamA ekavacana / api-avyaya / nayapakSaparihInaH-prathamA ekavacana // 143 / / hI jAnate, kintu nayapakSakA parigrahaNa nahIM krte| (4) zrutajJAnI antaHprakAzamAna cinmaya samayasArameM pratibaddha honese usake upayogake samaya svayaM jJAnadhanabhUta haiM, ataH samasta vikalpabhUmikAse pratikrAMta honeke kAraNa samasta nayapakSa parigrahase dUra haiM / (5) pakSAtikAnta dazAmeM anubhUtimAtra prAtmakhyAtirUpa jJAnAtmaka jyoti samayasAra hai| siddhAnta-(1) antastatvAbhimukha aAtmA nayapakSako grahaNa nahIM karatA / (2) kevalajJAnI prabhu vizvake sAkSImAtra haiM / dRSTi-1- zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyAthikanaya (24ba) / 2- zuddhanizcayanaya (46) / prayoga-vikalpabuddhiko dUra kara nirvikalpa citsvabhAvamaya samayasArakI dRSTimeM bane rahane kA pauruSa karanA // 143 // pakSase dUravartI hI samayasAra hai aba yaha siddha karate haiM-[yaH] jo [sarvanayapakSarahitaH] saba nayapakSoMse rahita hai [saH] vahI [samayasAraH] samayasAra [bhariNataH] kahA gayA hai| [eSaH] yaha samayasAra ho [kevalaM] kevala [samyagdarzanajJAnaM] [iti] aise [vyapadezaM] nAmako [labhate pAtA hai| TokArtha-jo nizcayase samasta nayapakSase khaNDita na honese jisameM samasta vikalpoMke vyApAra vilaya ho gae haiM, aisA samayasAra zuddha svarUpa hai so yahI eka kevala samyagdarzana, samyagjJAna aise nAmako pAtA hai / ye paramArthase eka hI haiM, kyoMki prAtmA, prathama to zrutajJAna ke avalambana se jJAnasvabhAva prAtmAkA nizcaya kara, pIche nizcayase mAtmAko prakaTa prasiddhi honeke lie parapadArthakI khyAti honeke kAraNabhUta indriya aura manake dvArA huI pravRttirUpa buddhiko gauNa kara jisane matijJAnakA svarUpa prAragAke sanmukha kiyA hai aisA hotA hamA
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 pakSAtikrAMta eva samayasAra ityavatiSThate samayasAra samma sagANaM eso lahaditti gAvari vavadesaM / savvagAyakavarahido bhaNido jo so samayasAro // 144 // sarvanayapakSa apagata, jokara kahA / yaha hI kevala samyag darzana saMjJAna kahalAtA // 144 // samyagdarzanajJAnameSa labhate iti kevalaM vyapadezaM / sarvanayapakSarahito bhaNito yaH sa samayasAraH / / 144 / / zrayameka eva kevalaM samyagdarzanajJAnavyapadezaM kila labhate / yaH khalvakhilana yapakSAkSuNNatayA vizrAMta samasta vikalpa vyApAraH sa samayasAraH / yataH prathamataH zrutajJAnAvaSTaMbhena jJAnasvabhAva - mAtmAnaM nizcitya tataH khalvAtmakhyAtaye parakhyAtihetUna khilA evendriyAnindriyabuddhIradhIrya zrAtmAbhimukhIkRtamatijJAnatattvaH, tathA nAnAvidhanayapakSAlaMbanenAneka vikalpa rAkulayaMtI: zrutajJAna nAmasaMjJa - sammadaMsaNaNANa, eta, iti Navari, bajadesa, savvaNayapakkharahida, bhaNida, jata, samayatathA nAnA prakArake nayoMke pakSoMko avalambana kara aneka vikalpoMse zrAkulatA utpanna karAne vAlI zrutajJAnakI buddhiko bhI gauNa kara tathA zrutajJAnako bhI zrAtmatatva ke svarUpa meM sammukha karatA huA atyanta nirvikalparUpa hokara tatkAla apane nijarasase hI prakaTa huA Adi, madhya aura antake bhedase rahita zranAkula eka ( kevala ) samasta padArtha samUharUpa lokake Upara tairatekI taraha prakhaMDa pratibhAsamaya, avinAzI, ananta vijJAnaghana paramAtmasvarUpa samayasArako hI pranubhavatA huA samyak prakAra dekhA jAtA hai, zraddhAna kiyA jAtA hai, samyak prakAra jAnA jAtA hai / isa kAraNa samyagdarzana aura samyagjJAna samayasAra hI hai / bhAvArtha - pahale to bhrAgamajJAna se zrAtmAko jJAnasvarUpa nizcaya karanA, pIche indriyabuddhirUpa matijJAnako bhI jJAnamAtrameM ho milAnA tathA zrutajJAnarUpa nayoMke vikalpa meTa zrutajJAnako bhI nirvikalpa kara eka jJAnamAtrameM milAnA aura prakhaNDa pratibhAsakA anubhava karanA yahI samyagdarzana, samyagjJAna nAma pAtA hai, ye darzana jJAna AtmAse kucha pRthaka nahIM hai / aba isI kA kalazarUpa kAvya kahate haiM - prAkrAman ityAdi / artha-nayoMke pakSa binA fafare bhAvako prApta humrA jo samaya ( zrAgama va AtmA) kA sAra suzobhita hotA hai, jo ki nizcita puruSoM dvArA svayaM prAsvAdyamAna hai arthAt unhoMne anubhava se jAna liyA hai| vahI yaha bhagavAn, jisakA vijJAna hI eka rasa hai, aisA pavitra purANa puruSa hai / isako jJAna kaho athavA darzana kaho athavA kucha anya nAmase kaho, jo kucha hai so yaha eka hI hai, mAtra sIrthapravRttike liye vaha aneka nAmoMse kahA jAtA hai /
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra 265 buddhIrapyavadhIrya zrutajJAnatattvamapyAtmAbhimukhIkurvannatyaMtamavikalpo bhUtvA jhagityeva svarasata eva vyaktIbhavaMtamAdimadhyAMtavimuktamanAkulameka kevalamakhilasyApi vizvasyopari taratamivAkhaMDapratibhAsamayamanaMtaM vijJAnadhanaM paramAtamAna samayasAraM vidAnevAtmA samyagdRzyate jJAyate ca tataH samyagdarzanaM jJAnaM ca samayasAra eva / prAkAmanavikalpabhAvamacalaM pakSa yAnAM binA, sAro yaH samayasya bhAti nibhRterAsvAdyamAnaH svayaM / vijJAnakarasaH sa eSa bhagavAnghuNyaH purANa: pumAna, jJAna darzanamapyayaM kimayA yApanakoya / / 6 / dUraM bhUrivikalpajAlagahane bhrAmyagni jaughAracyuto, dUrAdeva vivekanimnagamanAnnIto nijIghaM balAt / vijJAnakarasastadekara sinAmAtmAnamAtmA harana, sAra / dhAtusaMjJa-labha prApto, bhaNa kathane / prakRtizabda-samyagdarzanajJAna, etat, iti; kevalaM, vyapadeza, sarvanayapakSarahita, bhaNita, yat, tat, samayasAra / mUladhAtu - sam-aMcu vizeSaNe curAdi, dRzira prekSaNe, jJA __ aba jJAnase cyuta humA yaha pAlbhA jJAna meM hI prA milatA hai-dUraM ityAdi / arthaapane vijJAnaghana svabhAvase cyuta yaha prAtmA bahuta vikalpoMke jAlake gahana banameM atyaMta bhramaNa karatA huA aba dUrase hI mur3akara vivekarUpa nimna mArgameM gamanakara jalakI bhAMti apane Apa apane vijJAnaghanasvabhAva meM A milaa| kaisA hai vaha prAnmA ? jo vijJAna rasake ho rasIle haiM unako eka vijJAnarasasvarUpa hI hai / aisA prAtmA apane AtmasvabhAvako apane meM hI sameTatA humA gatAnugatatAko pAtA hai yAne jaise bAhya gayA thA vaise hI apane svabhAvameM pA jAtA hai| bhAvArtha---jaise samudrAdi jalake nivAsameM se jala sUryatApa Adike kAraNa cyuta hokara ur3A ur3A phirA, phira vaha DholA hokara girA to vaha vanameM aneka jagaha bhramatA hai, phira koI nIce mArgase baha-bahakara jaisAkA taisA apane jalake nivAsameM A milatA hai| usI prakAra AtmA bhI prajJAna mohAdi aneka saMtApoMse apane svabhAvase cyuta hA bhramaNa karatA koI suyoga pAkara bhedajJAna (viveka) rUpa noce mArgase apane Apa apaneko lAtA huaA apane svabhAva rUpa vijJAnaghanameM prA milatA hai| aba karjA-karmake saMkSepa arthaka kalazarUpa zloka kahate haiM-vikalpakaH ityAdi / artha-vikalpa karane vAlA ho kevala kartA hai aura vikalpa kevala karma hai, vikalpasahitakA kartAkarmapanA kabhI naSTa nahIM hotA / bhAvArtha-jaba taka vikalpabhAba hai, taba taka kartAkarmabhAva hai / jisa samaya vikalpakA prabhAva hotA hai usa samaya kartA-karmabhAvakA bhI prabhAva ho jAtA hai| ___yaH karoti ityAdi / artha-jo karatA hai vaha kevala karatA hI hai aura jo jAnatA hai vaha kevala jAnatA hI hai / jo karatA hai, vaha kucha jAnatA hI nahIM hai aura jo jAnatA hai, vaha kucha bhI nahIM karatA hai / jJaptiH ityAdi / artha----AnanerUpa kriyA karanerUpa kriyAke andara nahIM pratibhAsita
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ } 266 samayasAra zrAtmanyeva sadA gatAnugatatAmAyAtyayaM toyavat // 64|| vikalpakaH paraM kartA vikalpaH karma kevalaM / na jAtu kartRkarmatvaM savikalpasya nazyati || 65 // yaH karoti sa karoti kevalaM yastu veti sa tu vetti kevalaM / yaH karoti na hi veti sa kvacit yastu vetti na karoti sa kvacit // 66 // jJaptiH karotoM na hi bhAsate'ntaH jJama karotizca na bhAsane'ntaH / jJamiH karotizca tato vibhinne avabodhane, DulabhaS prAptau bhvAdi pakSa parigraha raha tyAge bhvAdi curAdi, bhaNa zabdArthaH / padavivaraNahAto aura karanerUpa kriyA jAnanerUpa kriyAka andara nahIM pratibhAsita hotI isaliya jJamikriyA aura karotikriyA donoM bhinna-bhinna haiM / isa kAraNa yaha siddha huA ki jo jJAtA hai, vaha kartA nahIM hai / bhAvArtha - jisa samaya jIva aisA pariNAma karatA hai ki maiM paradravyako karatA hUM, usa samaya to usa pariNamana kriyAkA kartA ho hai jJAtAmAtrakI sthiti nahIM hai / tathA jisa samaya aisA pariNamana karatA hai ki vaha paradravyako jAnatA hai usa samaya usa jAnana kriyArUpa jJAtA hI hai vahA~ kartRtvabhAva nahIM hai| prazna- samyagdRSTike jaba taka cAritramohakA uda hai taba taka kaSAyarUpa pariNamana hotA hai, taba taka use kartA kaheM yA nahIM ? samAdhAna - praviratasamyagdRSTi Adike paradravya ke svAmitvarUpa kartRtbakA abhiprAya nahIM haiM, parantu karmake udayakI jhAMkIkA kaSAyarUpa pariNamana hai, usakA yaha jJAtA hai, isaliye prajJAnasambandhI kartRtva avirata samyagdRSTike bhI nahIM haiM tathApi nimittakI balAghAnatA se vibhAva pariNamanakA phala kucha hotA hai, kintu vaha saMsArakA kAraNa nahIM hai / jaise jar3a kaTaneke bAda vRkSa kucha samaya taka harA rahatA hai, parantu vaha harApana sUkhane kI ora hI haiM, aise hI mithyAtvamUla kaTane ke bAda kucha rAga-dveSa raheM, kintu ve miTanekI aura hI haiM utanekA bhI svAmitva samyagdRSTike Azaya meM nahIM haiM / naura jitane haiM kartA ityAdi / artha - nizvayataH kartA to karmameM nahIM hai aura karma bhI kartA meM nahIM hai / isa prakAra donoMkA ho paraspara atyanta niSedha hai taba kyA kartA-karma kI kahIM sthiti ho sakatI hai ? nahIM ho sakatI / taba vastukI maryAdA vyaktarUpa yaha siddha huI ki jJAtA to sadA jJAna meM hI hai aura karma hai vaha sadA karmameM hI haiN| to bhI maho ! yaha moha ( ajJAna ) nepathya meM kyoM nAcatA hai ? bhAvArthaM karma to pudgala hai, aura jIva cetana hai / so jIva to pudgala meM nahIM hai aura pudgala jIvameM nahIM hai, taba ina donoMke kartA-karma bhAva kaise bana sakatA hai ? isase jova to jJAtA hai so jJAtA hI hai, pudgalakA kartA nahIM hai aura pudgalakarma hai, vaha karma hI hai| aise ye donoM prakaTa bhinna-bhinna dravya haiM to bhI ajJAnIkA yaha moha kaise nAcatA hai ki maiM to kartA hU~ aura yaha pudgala merA karma hai yaha bar3A ajJAna hai| isa zranahonIpara prAcArya ne bata zabda kahakara kheda prakaTa kiyA hai| athavA isa taraha moha nAce to nAco, parantu vastu
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmAdhikAra jJAtA na karteli tataH sthitaM ca / / 17 / / kartA karmaNi nAsti nAsti niyataM karmApi tatkatari, dRdvaM vipratiSidhyate yadi sadA kA kartRkarmasthitiH / jJAtA jJAtari karma karmaNi sadA vyakteti vastusthiti-nepathye vata nAnaTIti rabhasA mohastathApyeSa kiM // 68 / / athavA nAnaTyatAM tathApi / samyagdarzanajJAna-prathamA va dvitIyA ekavacana / etat-dvitIyA eka0 / labhate-vartamAna laT anya puruSa eka kA svarUpa to jaisA hai vaisA hI rahatA hai - kartA kartA ityAdi / artha-antaraMgameM atizayase apanI caitanyazaktike samUhake bhArase atyaMta gambhIra yaha jAnajyotisvarUpa antastatva aisA nizcala vyaktarUpa (prakaTa) humA ki pahale jaise ajJAna meM AtmA kartA thA usa prakAra aba kartA nahIM hotA aura isake prajJAnase jo pudgala karmarUpa hotA thA, vaha bhI aba karmarUpa nahIM hotA, kintu jJAna to jJAnarUpa hI huprA aura pudgala pudgalarUpa rahA, aise prakaTa humA / bhAvArtha--. jaba prAramA nija sahaja avikAra jyotikA jJAnI hotA hai taba jJAna to jJAnarUpa hI pariNa mana karatA hai, pudgama kartA nahIM banatA aura phira gudagala padgalarUpa hI rahatA hai, karmarUpa nahIM pariNamana karatA / isa prakAra prAtmAkA yathArtha jJAna honese donoM dravyoMke pariNAmoMmeM nimittanaimittika bhAva nahIM hotA, isa prakAra jIva aura ajIva donoM kartA-karmake veSase pRthaka hokara nikala gye| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM pakSAtikrAntakA svarUpa batAyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM nizcita kiyA gayA ki pakSAtikrAnta hI samayasAra hai / tasya prakAza-(1), samyagdarzana, samyagjJAna yaha kevala eka prAtmA ho hai / (2) sarvanayapakSoMse akhaNDita, vikalpavyApArazUnya sahajAtmasvarUpa samayasAra hai| (3) mumukSu, sarvaprathama zrutajJAnabalase apaneko jJAnasvabhAvamaya nizcita karatA hai / (4) usase phira mumukSu prAtmakhyAtike liye indriyaja va anindriyaja jJAnoMko parakhyAtikA hetubhUta nizcita karatA hai / (5) jisase ki pazcAt mumukSu matijJAnatatvako apane sahajAtmasvarUpake prabhimukha karatA hai / (6) tathaiva mumukSu jJAnamata buddhiyoMko anekapakSoMke mAlambanase aneka vikalpoM dvArA prAkulita karane vAlI pravaghArita karatA hai| (7) jisase ki vaha zrutajJAna satvako bhI prAtmAbhimukha karatA hai| (8) mokSAbhilASI prAtmA mati zrutajJAnako prAtmAbhimukha karatA huA pratyanta avikalpa hokara jJAnadhana samayasArako anubhavatA hai / (6.) sUrya tApa dvArA samudrajala ur3akara bAdala banakara bhaTaka bhaTakakara svanamratAse nIce girakara nimagnApathase bahakara samudra meM milakara stharUpastha ho jAtA hai / (10) mohatApa dvArA jJAnasamudragata upayogajala ur3akara prajJa banakara bhaTaka bhaTakakara vinayabhAvase prantaH prAkara vivekapathase anubhava meM pAna ra jJAnapuMjameM milakara svarUpastha ho jAtA hai| (11) vikalpaka prANI kartA kahalAtA hai / (12) karaNakriyA meM
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 samayasAra kartA kartA bhavati na yathA karma karmApi naiva jJAnaM jJAnaM bhavati ca yathA pudgalaH pudgalo'pi / zAnajyotijvalitamapalaM vyaktamatastathoccazcicchatInAM nikarabharato'tyaMtagaMbhIrametat // 66 // // 144 // // iti jIvAjovo kartRkarmaveSavimuktau niSkrAMto // iti zrImadamRtacaMdrasUriviracitAyAM samayasAravyAkhyAyAmAtmakhyAtI kartRkarmaprarUpako dvitIyo'kaH // 2 // zriyA / iti-avyaya / kevala-avyayabhAve / vyapadeza-dvitIyA eka0 / sarvanayapakSarahita:-prathamA ekavacana / bhaNita:-pra0 e0 kRdanta / yaH, saH-pra0 e0 / samayasAra:-prathamA ekala nana // 144 / / jAnanakriyA nahIM, jAnanakriyA karaNakriyA nhiiN| (13) samyAjJAna prakAzameM zAnI kartA nahIM hotA taba kArmANavargaNA karmarUpa nahIM hotii| ___ siddhAnta-- samyak zAnabalase prAtmA prAtmAmeM upayukta hotA hai / (2) samayasAra avikalpa prakhaNDa cinmAtra antastattva hai / dRSTi-1- zuddhanizcayanaya (46), apUrNa zuddhanizcayanaya / (461), 2-prakhaMDa paramazuddhanizcayanaya (44) / prayoga-sarvanayapakSarahita hokara darzanajJAnasAmAnyAtmaka pAtmatattvako antaH anubhavane kA pauruSa karanA // 144 / / // iti zrImadamRtacaMdrasUriviracita samayasAravyAkhyA prAtmakhyAti kartR karmAdhikAra sampUrNa / / 2 / /
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ puNyapApAdhikAra 266 --- - atha puNyapApAdhikAra arthakameva karma dvipAtrIbhUya puNyapAparUpeNa pravizati-- tadatha karma zubhAzubhabhedato, dvitayatAM gatamakyamupAnayan / glapitanirbharamoharajA ayaM, svayamudetyavabodhasudhAplavaH // 10 // eko durAttyajati madirAM brAhmaNatvAbhimAnAdanyaH zUdraH svayamahamiti snAti nityaM tayaiva / dvAbapyetau yugapadudarAnnirgatau zUdrikAyAH zUdrau sAkSAdatha ca carato jAtibhedabhrameNa // 101 // nAmasaMjJa-kamma, asuha, kusIla, suhakamma, ca, avi, susIla, kaha, ta, susIla, ja, saMsAra / dhAtusaMjJa-jANa avabodhane, ho sattAyoM, pa-visa pravezane / prakRtizabda - karman, azubha, kuzIla, zubhakarmana, ca, aba eka hI karma do pAtrarUpa hokara puNyapASarUpase praveza karatA hai-tadaya ityAdi / artha-kartRkarmAdhikArameM tathyabodhake bAda zubha azubhake bhedase dvirUpatAko prApta hue karmake ekatvako prApta karatA huA yaha anubhavagocara samyagmAnarUpa caMdramA svayaM udayako prApta hotA hai / bhAvArtha-karma eka hokara bhI ajJAnase do prakArameM dIkhatA thA, use jJAnane ekarUpameM hI dikhalA diyA so isa jJAnane jo moharUpI raja lagI huI thI, use dUra kara dI, taba ho yathArtha jJAna huA / jaise ki candramAke sAmane bAdala athavA pAlekA samUha prAdi pA jAya taba yathArtha prakAza nahIM hotA, yAvaraNa dUra honepara yathArtha prakAza hotA hai| Age puNyapApake svarUpakA dRSTAMtarUpa kAvya' kahate haiM-eko dUrAva ityAdi / artha--- eka to maiM brAhmaNa hUM, isa abhimAnase madyako dUrase ho chor3a detA hai tathA dUsarA putra 'maiM zUdra hUM' aisA mAnakara usa madirAse nitya snAna karatA hai, use zuddha mAnatA hai / vicArA jAya taba donoM hI zUdrIke putra haiM, kyoMki donoM hI zUdrIke udarase janme haiM, isa kAraNa sAkSAt zUdra haiM / ve jAtibhedake bhramase aisA pAcaraNa karate haiM / bhAvArtha-kisI zudroke do putra hue, usane donoMko nadIke ghATapara per3ake nIce chor3a diye unameM ekako brAhmaNa uThA lAyA, ekako zUdra uThA lAyA / aba jo brAhmaNake yahA~ palA vaha brAhmaNapaneke garvase brAhmaNa jaisA mAcaraNa karatA hai aura jo zUdrake yahA~ palA vaha zUdra jaisA AcaraNa karatA hai vAstavameM haiM donoM zudra / aise hI karma to puNya-pApa donoM haiM, para unameM zubha azubhakA bheda DAla diyA gayA hai| aba zubhAzubha karmake svabhAvakA varNana karate haiM-[prazubhaM karma] azubha karmako [kuzIlaM] pApasvabhAva [api ca] aura [zubhakarma] zubhakarmako [suzola] puNyasvabhAva [jAnIya]
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 kammamasuhaM kusIlaM suhakAma cAvi jANaha susIlaM / kaha taM hodi susIlaM jaM saMsAraM pavesedi // 145 // hai pApakarma kutsita, suzIla hai puNyakarma jaga jAne / zubha hai suzIla kesA, jo bhavameM jIvako DAre // 145 // . karmAzubhaM kuzIla zubhakarma cApi jAnItha suzIla / kathaM tad bhavati suzIlaM yatsaMsAraM pravezayati / / 145 / / zubhAzubhajIvapariNAmanimittatve sati kAraNabhedAt zubhAzubhapudgalapariNAmamayatve sati svabhAvabhedAt zubhAzubhaphalapAkatve satyanubhavabhedAt zubhAzubha mokSabaMdhamArmAzritatve satyAzrayabhedAta cakamapi karma kicicchabhaM kiMcidazubhamiti keSAMcitkila pakSaH, sa tu sapratipakSaH / tathAhiapi, suzIla, kathaM, tat, suzIla, yat, sNsaar| mUladhAtu-a-zubha zobhA durAdi, zIla samAdhau bhvAdi, sam-su gatI, pra-viza pravezane tudAdi Nijanta / pavivaraNa-karma-dvitIyA eka0 / azubhaM-dvitIyA eka0 / jAmo / parantu paramArthadRSTise kahate haiM ki [yat] jo saMsAraprANIko saMsArameM hI [pravezayati] praveza karAtA hai [tat] vaha karma [suzIla] zubha, acchA [kathaM] kaise [bhavati] ho sakatA hai ? tAtparya-saMsArapravezaka karmameM acchA burAkA bheda nahIM mAnanA ve saba heya haiN| TIkArya-kitane hI lokoMkA aisA pakSa hai ki karma eka honepara bhI zubha-azubhake bheda se do bhedarUpa hai, kyoki (1) zubha aura azubha jo jIvake pariNAma haiM, be usako nimitta hai usa rUpase kAraNake bhedase bheda hai / (2) zubha aura azubha pudgala pariNAmamaya honese svabhAva ke bhedase bheda hai aura (3) karmakA jo zubha-azubha phala hai, usake rasAsvAdake bhedase bheda hai tathA (4) zubha-azubha mokSa tathA baMdhake mArgakI prAzritatA honepara prazriyameM bhedase bheda hai / isa prakAra ina cAroM hetuaoMse koI karma zubha hai, koI karma prazubha hai, aisA kisIkA pakSa hai / parantu vaha pakSa usakA niSedha karane bAle pratipakSase sahita hai / aba yahI kahate haiM-zubha ba prazubha jIvakA pariNAma kevala ajJAnamaya honese eka hI hai, so usake eka honepara kAraNakA abheda honese karma bhI eka hI hai tathA zubha prathavA azubha pudgalakA pariNAma kevala pudgalamaya honese eka hI hai aura usake eka honepara svabhAvake abhedase karma bhI eka hI hai / zubha athavA azubha karbhake phalakA rasa kevala pudgalamaya honese eka hai aura usake eka honepara prAsvAdake . abhedase karma bhI eka hI hai| zubha azubharUpa mokSa praura baMdhakA mAgaM ye donoM pRthak haiM, kevala jIvamaya to mokSakA mArga hai aura kevala pudgalamaya baMdhakA mArga hai ataH ve aneka haiM, eka nahIM haiM aura unake eka na honepara kevala pudgalamaya baMdhamArgakI prAzritatAke kAraNa prAzrayake
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ puNyapApAdhikAra 271 zubhazubha vA jovapariNAmaH kevalAjJAnamayatvAdekastadekatve sati kAraNAbhedAt ekaM karma / zubho'zubho vA pudgala pariNAmaH kevalapudgalamayatvAdekastadekatve sati svabhAvAbhedAdekaM karma / zubhazubho vA phalapAkaH kevalapudgalama yatvAdekastanale satyanubhavAbhedAdekaM karma / zubhAzubha kuzIla--dvitIyA ekavacana / zubhakarma - dvi0 eka0 / ca--avyaya api avyaya | jAnItha - vartamAna laT madhyama ase karma eka hI hai / bhAvArtha - karma meM zubha-azubhake bhedakA samarthana pUrvasthala meM zaGkAkArane cAra yuktiyAM (1) kAraNabheda, ( 2 ) svabhAvabheda, (3) anubhavabheda, ( 4 ) zrAzrayabheda dekara kahA thA usameM kAraNabheda to batAyA thA ki zubhabaMdha zubhapariNAmase hotA va prazubhabandha zubha pariNAma se hotA hai / jaise jIvakA zubhapariNAma hai arahaMtAdimeM bhaktikA anurAga, jIvoM meM anukaMpA pariraNAma aura maMdakaSAyase cittako ujjvalatA ityAdi, tathA prazubhakA hetu jIvake azubha pariNAma haiM - tIvra krodhAdika, azubhalezyA, nirdayatA, viSayAsaktatA, deva guru Adi pUjya puruSoM meM vinayarUpa pravRtti ityAdika, so ina hetusroMke bhedase karma zubhAzubharUpaM do prakArake kahe the / aura zubha azubha pudgala ke pariNAma ke bheda se svabhAvakA bheda kahA thA, zubhadravyakarma to sAtAvedanIya, zubhaprAyu, zubhanAma zubhagotra haiM tathA azubha cAra ghAtiyAkamaM, asAtAvedanIya, azubhazrAyu, azubhanAma, prazubhagotra ye haiM, inake udayase prANIko iSTa- aniSTa sAmagrI milatI hai, ye pudgala ke svabhAva haiM, yoM inake bhedase karmameM svabhAvakA bheda batAyA thaa| tathA zubha azubha anubhava ke bhedase bheda batAyA thA -- zubhakA anubhava to sukharUpa svAda hai aura azubhakA duHkharUpa svAda | tathA zubhAzubha prazrayake bhedase bheda batAyA thA ki zubhakA to mAzraya mokSamArga hai aura azubhakA Azraya baMdhamArga hai / aba isa gAthAmeM una bhedoMkA niSedhapakSa kaha rahe haiM - zubha aura azubha donoM jIvake pariNAma ajJAnamaya haiM isaliye donoMkA eka ajJAna hI kAraNa hai, isa kAraNa hetuke bhedase karma meM bheda nahIM hai / zubha-azubha ye donoM pudgala ke pariNAma haiM isaliye pudgala pariNAmarUpa svabhAva bhI donoMkA eka hI hai, isa kAraNa svabhAva ke abhedase bhI karma eka hI hai / zubhAzubha phala sukhaduHkhasvarUpa svAda bhI pudgalamaya ho hai isaliye svAda ke abheda se bhI karma eka hI hai / zaMkAkArane zubha-azubha mokSa-baMdhamArga kahe the, kiMtu vahAM mokSamArga to kevala jIvakA hI pariNAma hai aura baMdhamArga kevala eka pudgalakA hI pariNAma hai, zrAzraya bhinna-bhinna haiM isaliye baMdhamArgake zrAzrayase bhI zubha va azubha karma eka hI hai / isa prakAra yahA~ karmake zubhAzubha bhedake pakSako gaurAkara niSedha kiyA, kyoMki yahAM prabhedapakSa pradhAna hai, ataH prabhedapakSa se dekhA jAya to karma eka hI hai, zubha azubha aise bhinna do nahIM haiM / / 145 / /
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra mokSabaMdhamAgI tu pratyeka keyalaMjIva pudgalamayatvAdaneko tadanekatve satyapi kevalapudgalamayabaMdhamA- / / zritatvenAzrayAbhedAdekaM karma / hetusvabhAvAnubhavAzrayANAM sadApyabhedAla hi karmabhedaH tadbadhamAgazritamekamiSTaM svayaM samastaM khala baMdhahetuH // 102 / / / / 145 / / curupa bahuvacana / kathaM--avyaya / tat-prathamA ekavacana | suzIla-prathamA eka0 / yat-prathamA eka0 / saMsAradri0 e0 | pravezayati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana Nijata / / 145 / / aba isI arthakA samarthaka kalazarUpa kAvya kahate haiM-hetu ityAdi / artha-hetu, svabhAva, anubhava aura pAzraya ina cAroMke sadAkAla ho abhedase karmameM bheda nahIM hai, isaliye baMdhake ko prAzraya kara karma eka hI mAnA hai kyoMki sabhI karma yAne zabha tathA azubhakarma donoM hI svayaM nizcayase baMdhake ho kAraNa haiN| prasaMgavivaraNa-pUrva kartRkarmAdhikArameM jIva va pudgalakarmake saMbaMdhoM kartRkarmatvapratipaMdha, nimittanaimittikabhAva Adi kaI sthaloMmeM pudgalakarmakI carcA AI thI / vahI pudgalakarma aba isa puNyapApAdhikArameM do pAtra bana kara praveza karatA hai| isa gAthAmeM unhIM puNyapApa donoM vezoMkI samIkSA kI gaI hai| tathyaprakAza----yadyapi zubhapariNAmase puNyabaMdha va azubhapariNAmase pApa baMdha honese yAne kAraNabheda honese puNya pApa ye bhinna-bhinna haiM tathApi zubha azubha donoM jIvapariNAma ajJAnamaya honese eka ajJAnamaya hai aura kAraNabheda na honese puNya pApa donoM eka hI haiN| 2-yadyapi puNya zubhapudgalapariNAma hai, pApa azubhapudgalapariNAmamaya hai tathApi haiM kevala ghudgalamaya, ataH svabhAvakA bheda na honese donoM eka hI hai / 3-yadyapi puNya zubhaphalapAka hai, pApa azubhaphalapAka hai tathApi haiM donoM pudgalamaya vikArarUpa, ataH anubhavake abhedase donoM karma eka hI haiM / 4- yadyapi laukika jIvoMko aisA mAlUma hotA hai ki puNya to mokSamArga hai aura pApa baMdhamArga hai, lekina aisA hai nahIM, mokSamArga to kevala jIvamaya hai aura baMdhamArga kevala pudgalamaya hai, oM puNyapApa donoM kevala pudgalamaya bandhamArgAzrita hai, ata: pAzrayakA abheda honese puNyapApa donoM karma eka hI haiN| siddhAnta-(1) prakRtyAdibhedase puNya va pApakarma meM bheda hai / (2) duHkharUpatva prAdikI dRSTi se puNyapAemeM prabheda hai| dRSTi---1- bailakSaNyanaya (203) / 2- sAdRzyanaya (202) / prayoga-puNya-pApakarmako, puNya-pApakarmake phala sukha-duHkhako, puNya-pApake hetubhUta zubhAzubhabhAvako vikRtapanekI dRSTise eka samAna jAnakara una sabase upekSA karake niSkarma
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ puNyapApAdhikAra prathomayaM karmAvizeSeNa baMdhahetu sAdhayati---- sauvaNNiAyaM pi Niyala baMdhadi kAlAyasaM pi jaha purisaM / baMdhadi evaM jIvaM suhamasuhaM vA kadaM kammaM // 146 // jaise suvarNa prathayA, lohasaMphala hai jIvako baaNye| syoM kRta pharma azuma yA, zubha ho saba jIvako bAMdhe // 146 // sauvarNikamapi nigala badhnAti kAlAyasamapi ca yathA puruSaM / badhnAtyevaM jIvaM zubhamazubhaM vA kRtaM karma / / prAkRta zAbda--- sauvaSNiya, vi, Niyala, kAlAyasa, vi, jaha, purisa, evaM, jIva, suha, asuha, vA, kada, kamma / prAkRta dhAtu - bandha bandhane, jIva prANAdhAraNe, sobha dIptau, karasa karaNe / prakRtizabda- sauvaNika, api, nigala, kAlAyasa, api, yathA, puruSa, evaM, jIva, zubha, azubha, vA, kRta, karma / mUladhAtuHvarNa kriyA vistAraguNavacaneSu curAdi, ni-gala adane bhvAdi, bandha bandhane kayAdi, pura agragamane tudAdi, kAraNasamayasArake abhimukha rahanekA pauruSa karanA / / 145 // ____ aba prAge zubha azubha donoM karmoko hI pravizeSatAse baMdhake kAraNa sAdhate haiM[yayA] jaise [kAlAyasaM nigalaM] loheko ber3I [puruSaM badhnAti] puruSako bAMdhatI hai [api] aura [sauriNakaM] suvarNakI ber3I [api] bhI puruSako bAMdhatI hai [evaM] isI prakAra [zubhaM vA azubhaM] zubha tathA azubha [kRtaM karma] kiyA huA karma [jIvaM] jIvako [adhnAti] bAMdhatA hI hai| tAtparya -- puNya va phApa donoM hI karma jIvake liye bandhana hI haiN| TIkArtha---zubha aura azubha karma pravizeSarUpase ho prAtamAko bAMdhate haiM, kyoMki donoMmeM hI baMdharUpapanekI avizeSatA hai jaise ki sUvarNakI ber3I aura loheko ber3I meM baMdhakI apekSA bheda nahIM hai| bhAvArtha--jaise kisI kaidIko lohekI ber3ose bAMdhA ho, kisIko sonekI veDIse bAMdhA ho bandhana ke klezameM donoM haiM, aise hI kisIke cAhe puNyabandha ho, cAhe pApabandha ho sAMsArika klezake bandhanameM donoM haiM, ataH puNya-pApa donoM bandhana haiN| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki loka kahate haiM ki prazubhakarma to kuzola hai aura zubhakarma suzIla hai, kintu vaha karma suzIla kasA ki jo saMsArameM praveza karAve yAne zubha azubha donoM hI karma kuzIla haiM / usI kuzIlatAko batAneke liye isa gASA meM batAyA hai ki zubha azubha donoM hI karma avizeSatAse bandhanake hI kAraNa haiN| tadhyaprakAza-1-- cAhe kisIke pairameM sonekI ber3I par3I ho, bandhana donoMkA ekasamAna hai| - cAhe kisIke kRtakarma zubha hoM, cAhe kisIke kRtakarma azubha hoM donoM hI karma jIvake liye bandhana hI haiM / 3- jo puruSa bhogAkAMkSAse rUpa saubhAgya indrAdi padake lAbhako
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 samayasAra zubhamazubhaM ca karmAvizeSezIta puruSaM badhnAti baMdhatvAniyata mAMgakAlAyasanigalavat jIva prANadhAraNe, zubha zobhane, DukRtra krnne| padavivaraNa-sauvaNika-prathamA ekavacana / api-avyaya / / nigalaM-prathamA eka0 / badhnAti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / kAlAyasaM-prathamA ekavacana / yathA-- avyaya / puruSa, jIvaM-dvitIyA ekavacana / zubha, azubhaM-prathamA ekavacana kartR vizeSaNa / vA-avyaya / kRtaprathamA ekavacana kRdanta / karma-prathamA ekavacana kA kAraka / / 146 / / icchAse vrata tapa Adi karatA hai vaha rAkha pAneke liye caMdanabanako jalAnekI taraha vratAdika ko vyartha naSTa karatA hai / 4- jo zuddhAtmabhAvanAke sAdhanake liye tapazcaraNAdika karatA hai vaha paramparayA mokSa prApta kara letA hai ! 5- bhale hI jJAnI jIvako zeSabhavaparyaMta puNyakarma tatkAla bandhanarUpa hai to bhI puNya va puNyaphalameM rAga na honese evaM citsvabhAva upAsya honese vaha ! mokSa mArgI hai| siddhAnta-1-dravyapratyaya navakarmAsravake sAkSAt nimittabhUta haiM / 2-karmavipAkodaya / yAne vahI dravyapratyaya jIvavikArakA sAkSAt nimittabhUta hai| dRSTi-1-nimittadRSTi (531) / 2-upAdhisApekSa azuddhadravyAthikanaya (53) / prayoga--puNya pApake baMdhanase haTaneke liye bandhanarahita avikAra sahaja jJAnasvarUpa mAtra apaneko manana karanA cAhiye // 146 / / __ aba zubha azubha donoM hI karmoM kA niSedha karate haiM -[tasmAta tu] isa kAraNa [kuzIlAbhyo] una donoM kuzoloMse [rAgaM] prIti [mA kuruta] mata karo [vA] athavA [saMsarga ca] saMbaMdha bhI [mA] mata karo [hi] kyoMki [kuzIlasaMsargarAgeraNa] kuzIlake saMsarga aura rAgase [vinAzaH svAdhInaH] vinAza honA svAdhIna hai| tAtparya-koI kuzoloMse rAga va saMsarga kare to usakA vinAza honA prAkRtika hI hai / TIkArtha-kuzzIla zubha-azubha karmake sAtha rAga aura saMsarga karanA donoM hI niSiddha hai, kyoMki ye donoM hI karmabaMdhake kAraNa haiN| jaise kuzIla, manako ramAne vAlI athavA nahIM ramAne vAlI kuTTanI hathinIke sAtha rAga aura saMgati karane vAle hAthokA vinAza apane prApa hai so rAga va saMsarga usa hAthIko nahIM karane cAhiye / / __ prasaMgavivaraNa--anantarapUrva gAthAmeM batAyA thA ki puNya-pApa donoM hI karmabandhahetu haiM / aba isa mAthAmeM una donoM hI karmoko dUra karanekA upadeza kiyA gayA hai| tathyaprakAza-1- zubha (puNya), prazubha (pApa) donoM hI karma kuzIla haiM / 2- baMdhake kAraNabhUta honese donoM hI kuzIla koMkA rAga karanA va saMsarga karanA niSiddha kiyA gayA hai /
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ puNyapApAdhikAra tA du kusIle hiya rAyaM mA kugAha mA va saMsaggaM / sAdhINo hi viNuso kasIlasaMsaggarAyeNa // 147 // isase mata rAga karo, nahiM saMsarga donoM kuzIloMse / svAdhIna ghAta nizcita kuzIlasaMsarga anuratise // 147 // tasmAttu kuzIlAbhyAM rAgaM mA kurula mA vA saMsarga / svAdhIno hi vinAzaH kuzIla saMsargarAgeNa // 147 // kuzIlazubhAzubhakarmabhyAM saha rAgasaMsaga pratiSiddhau baMdhahetutvAt kuzIlamanoramAmanoramakare kuTTanIrA saMsarga ||14|| 275 azobhayaM karma pratiSedhayati - prAkRtazabda - ta, du, kusIla, rAya, mA, saMsagga, sAdhINa, hi, viNAsa, kuzIlasaMsamgarAya / prAkRtadhAtu - rajja rAge, nassa nAze / prakRtizabda- tat, tu, kuzIla, rAga, mA, saMsarga, mA, vA, saMsarga, svAdhIna, hi, vinAza, kuzIla saMsargarAga / mUladhAtu-zIla samAdhI, ranja rAge bhvAdi divAdi sUtra, bisameM divAdi tudAdi / padavivaraNa - tasmAt - paMcamI ekavacana / tu-avyaya / kuzIlAbhyAM rAgaM-dvitIyA ekavacana 1 mAavyaya / kuruta - AjJAyAM loT madhyama puruSa bahuvacana / vA-avyaya / saMsarga - dvi0 e0 / svAdhInaH - prathamA eka0 / vinAzaH pra0 e0 kuzIlasaMsargarAgeNa tRtIyA ekavacana / / 147 // siddhAnta --- (1) bhAvakarmameM rAga karanese yAne darzanamohase jIva besudha hotA hai / (2) bhAvakarma meM saMsarga karanA cAritramoha hai, isase zrAtmA kSubdha hotA hai / dRSTi-- 1- kArakakAraki prazuddha sadbhUtavyavahAra ( 73 ) / 2- kArakakAraki zuddha sadbhUtavyavahAra (73zra ) / prayoga -- puNya-pApa donoMko vikAra jAnakara inameM na to hitabuddhi rakhanA aura na inameM lagAva banAnA, inase upekSA hI karanA // 147 // aba donoM karma niSedhako dRSTAntase dRr3ha karate haiM-- [ yathA nAma] jaise [kovi] koI [ puruSaH ] puruSa [ kutsitazIlaM ] khoTe svabhAva vAle [janaM] kisI puruSako [vijJAya ] jAnakara [tena samakaM ] usake sAtha [ saMsa] saMgati [ ca rAgakaraNaM] aura rAga karanA [varjayati ] chor3a detA hai [ evaM eva ca ] isI taraha [ svabhAvaratAH ] svabhAva meM prIti rakhane vAle jJAno jIva [karmaprakRtizIlasvabhAvaM ] karmaprakRtiyoMke zIla svabhAvako [ kutsitaM jJAtvA | nindanIya jAnakara [ varjayaMti ] usase rAga chor3a dete haiM [ca] aura [ tatsaMsagaM] usakI saMgati bhI ] pariharati ] chor3a dete haiM / tAtparya - buddhimAna puruSa vinAzakArI padArthase prIti zraura sambandha choDa dete haiM / TokArtha -- jaise koI catura vanakA hAtha apane bandhana ke liye samIpa mAne vAlI, caMcala
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 samayasAra prathomayaM karma pratiSedhyaM svayaM dRSTAMtena samarthayate jaha NAma kovi puriso kucchiyasIlaM jaNaM viyANittA / vajjedi teNa samayaM saMsaggaM rAyakaraNaM ca // 148 // emeva kammapayaDI sIlasahAvaM ca kucchidaM gAuM / vajjati pariharati ya tamsamaggaM sadAvarayA // 146 // (yugmama) jaise koI mAnadha, kuzIlamaya Anakara kisI janako / taja detA usake prati, saMsarga va rAgakA karanA // 14 // vaise hI karma prakRti ko kutsitazIla jAnakara jJAnI / taja dete haiM usakA, saMsarga va rAgakA karanA // 14 // yathA nAma ko'pi puruSaH kutsitazIlaM janaM vijJAya / varjayati tena samakaM saMsaga rAgakaraNa ca // 148 / / evameva karmaprakRtizIlasvabhAva ca kutsitaM jJAtvA / varjayaMti pariharati ca tatsaMsarga svabhAvaratAH / / 146 / / gayA khalu kuzalaH kazcidvanahastI svasya baMdhAya upasarpantI caTulamukhI manoramAmamanoramAM vA kareNukuTTinI tattvata: kutsitazolAM vijJAya tayA saha rAgasaMsagau pratiSedhayati / tathA prAkRtAna-jaha, NAma, ka, vi, purisa, kRcchiyasIla, jaNa, ta, samaya, saMsagga, rAyakaraNa, emeva, kammapaDi, sIlasahAya, kucchida, ya, tassaMsagga, sahAvaraya / prAkRtadhAtu-kuccha nindAyAM, vajja varjane, pari-hara haraNe / prakRtizabda yathA, nAma, ki, api, puruSa, kutsitazIla, jana, tat, samaya, saMsarga, samaka, rAgakaraNa, ca, evaM, eva, karmaprakRtizIlasvabhAva, ca, kutsita, ca, tatsaMsarga, svabhAvarata / mUladhAtu puraagragamane kutsa avakSepaNe curAdi, zIla samAdhau, jJA avabodhane, vRjI varjane adAdi rudhAdi curAdi, parihutra hara bAdi / padavivaraNa-yathA-avyaya / nAma--avyayArthe / ka:-pra0 e0 / api-avyaya / puruSaHmukhako lIlArUpa karato manako ramAne vAlI, sundara athavA prasundara kuTinI hathinIko burI samajhakara usake sAtha rAga tathA saMsargake nahIM karatA, usI prakAra rAgarahita jJAnI prAtmA apane bandhake liye samIpa udaya pAtI zubharUpa athavA prazubharUpa sabhI karmaprakRtiyoMko paramArtha se burI Anakara unake sAtha rAga aura saMsargako nahIM krtaa| bhAvArtha-~-jaise hAthoke pakar3ane ko koI jaMgala meM bar3A gaDDhA khodakara usapara bA~sapaMca bichAkara bAMsapaMcase Upara bAMsa va kAgajase jhUThI hathinI banAkara hathinI dikhalAve, taba hAthI kAmAMdha humA usase rAga tathA saMsarga kara gaDDhe meM par3a parAdhIna hokara duHkha bhogatA hai, kintu (catura) hAthI usase rAga, saMsarga nahIM karatA, usI prakAra karmaprakRtiyoMko acchI samabha prajJAnI jana unase rAga tathA saMsarga karatA hai, taba bandhameM par3a saMsArake duHkha bhogatA hai, parantu jJAnI unase saMsarga tathA rAga kabhI nahIM karatA /
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ puNyapApAdhikAra 277 kilAtmA'rAgo jJAnI svastha baMdhAya upasaprpatI manoramAmamanoramAM vA sarvAmapi karmaprakRti tattvata: kutsitazIlA vijJAya tayA saha rAgasaMsagauM pratiSedhayati // 148-146 / / pra0 e0 / kutsitazIla, jana-dvi0 e0 / vijJAya-asamAptikI kriyaa| varjayati-vartamAna laT anya puruSa ekavacanaM / tena-tRtIyA eka0 / samaka-avyaya / saMsarga, rAgakaraNaM, karmaprakRtizIlasvabhAvaM, kutsita-dvitIyA ekavacana / jJAtvA asamAptikI kriyA / varjayaMti, pariharati-vartamAna laT anya puruSa bahuvacana kriyaa| tatsaMsarga-dvi0 e0 / svabhAvarata:-prathamA bahuvacana / / 148-146 // . prasaMgavivaraNa-pranaMtarapUrva gAthAmeM batAyA thA ki puNya-pApa donoMkA rAga saMsarga niSiddha hai / aba isI tathyakA dRSTAntapUrvaka samarthana isa gAthAyugalameM kiyA gayA hai / __ tathyaprakAza--1-suzIla puruSa vijJAta kuzIlake sAtha rAga va saMsarga nahIM karatA cAhe vaha kitanA hI manorama ho / 2- prAtmasvabhAvacika puruSa kuzIla zubha aMzubha karmake sAtha rAga va saMsarga nahIM karatA, cAhe vaha karma kitanA hI suhAvanA ho / 3- zubha azubha sabhI karmoM kA sAnnidhya bandhake liye hI hotA hai| .. siddhAnta-1- rAga va saMsargakA nimitta pAkara para vastu bandhanarUpa ho jAtI hai| 2-zubha prazabha sabhI karma karmatva pariNAmase kalmASita haiN| hali-1-upAdhisApekSa zuddha dravyAthikanaya (53) / 2- prazaddhanizcayanaya (47) / prayoga-sabhI kama va karmaphaloMko svabhAvaviruddha jAnakara unase upekSA karake niSkarma sahaja jJAyakabhAvamaya antastattvako dRSTi banAye rahanekA pauruSa karanA // 148-146 / / aba kahate haiM ki sabhI karmakA niSedha kiyA hai to muni kisake prAzraya munipada pAla sakeMge ? usake nirvAhakA kAvya kahate haiM-niSiddha ityAdi / artha---zubha tathA azubha prAcaraNarUpa sabhI karma niSiddha honepara kriyAkarmarahita nivRtti avasthA pravRtti karate hue muni azaraNa nahIM hai / nivRtti avasthA honepara ina muniyoMke jJAnameM jJAna kA hI AcaraNa karanA jo ho rahA hai vaha zaraNa hai / ve muni usa jJAna meM lIna hue parama amRtako bhogate haiN| bhAvArtha-saba karmakA tyAga honese jJAnakA jJAnameM rama jAnA yaha bahuta bar3A zaraNa hai, usa jJAna meM lIna honese saba prAkulatAmoMse rahita paramAnandakA sabha hotA hai / isakA svAda jJAnI hI jAnatA hai / ajJAnI jIva karmako hI sarvasva jAnakara usameM lIna ho jAtA hai, vaha jJAnAnandakA svAda nahIM jAnatA / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM dRSTAntapUrvaka zubha azubha donoM karmoko pratiSedhya batAyA gayA thaa| aba isa mAthAmeM siddhAnta dvArA karmabandhahetubhUta donoM koMkI pratiSedhyatA siddha kI hai|
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 samayasAra ayobhaya karmabaMdhahetu pratiSedhyaM cAgamena sAdhayati ratto baMdhadi kamma mucadi jIvo virAgasaMpatto / eso jiNovadesoM tahmA kammesu mA rajja // 150 // rAgI vidhiko bAMdhe, chor3a vidhiko virAga vijnyaanii|| yaha bhAgavata vacana hai, isase vidhimeM na rAga karo // 15 // rakto badhnAti karma mucyate jIvo virAgasamprAptaH / eSa jinopadezaH tasmAt karmasu mA rajyasva // 150|| ___ yaH khalu rakto'vazyameva karma banIyAta virakta eva mucyetetyayamAgamaH sa sAmAnyena raktatvanimittatvAcchubhamazubhamubhayaM karmAvizeSeNa baMdhahetuM sAdhayati tadubhayamapi karma pratiSedhayati c| karma sarvamapi sarvavido yabaMdhasAdhanamuzantyadhizeSAt / tena sarvamapi tatpratiSiddhaM jJAnameva vihitaM zivahetuH // 103 / / niSiddhe sarvasmin sukRtadurite karmaNi kila, pravRtte naSkarye na khalu munayaH saMtyazaraNA: / sadA jJAne jJAnaM praticaritameSAM hi zaraNaM, svayaM vindantyete paramamamRtaM tatra niratAH // 104 / / / / 150 / / prAkRtazaba-ratta, kamma, jIva, virAgasaMpatta, eta. jiNovadesa, ta, kamma, mA / prAkRtadhAtu-rajja rAge, baMdha baMdhane, muMca tyaage| prakRtizabda-rakta, karman, jIva, virAgasaMprApta, etat, jinopadeza, tat, kaman, maa| mUladhAtu-ranja rAge, bandha bandhane, DukRJ karaNe, mucala mokSaNe tudAdi, sam-pra-Apala prApaNe, ji jaye abhibhave ca bhyAdi / padavivaraNa-rakta:-prathamA ekavacana / badhnAti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / karma-dvitIyA eka0 1 mucyate-vartamAna laT anya puruSa ekavacana bhAvakarmaprakriyA kriyaa| virAgasaMprAptaH, eSaH, jinopadezaH--prathamA ekaH / tasmAta-paMcamI ekavacana hetvarthe / karmasu-saptamI bahu0 / mAavyaya / rajyasva-AjJAyAM loT madhyama puruSa ekavacana kriyA / / 150 // tathyaprakAza-(1) jo rAgAdimeM rakta hai usake saMsAraviSayaka karmabandhana hotA hai| (2) jo rAgAdise virakta hokara bhI karmavipAkavaza rAgI banatA hai usake zarIraviSayaka kucha kAla taka karmabandhana hotA / (3) jo pUrNatayA vikArase virakta hai vaha karmase chUTa jAtA hai / (4) zubha azubha donoM hI karma rAga uparAgake nimittabhUta honese bandhahetu haiM, prataH donoM ho karma pratiSedhya haiM / (5) naiSkarmya avasthA honepara jJAnI prazaraNa nahIM hotA, kintu jJAnameM zAna samAyA honese vaha vAstavika sazaraNa hai aura parama amRta tatvakA anubhava karatA hai| siddhAnta-(1) rAgI jIva karma baudhatA hai yaha upacAra kathana hai / (2) rAgakA nimitta pAkara kArmANavargaraNAyeM karmarUpa pariNata hotI haiM yaha azuddha dravyAthikanayakA siddhAnta hai / (3) azuddhadravyAthikakA pratipAdana vyavahAra hai, upacAra nahIM / (4) rAgarahita jIva karmase zUnya ho jAtA hai|
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ - .....- .-.-. - . puNyapApAdhikAra 276 aya jJAnaM mokSahetuM sAdhayati--- paramaTTo khanu samayo muddho jo kevalI muNI nnaannii| tami ThidA sahAve muNiNo pAvaMti NivANaM // 151 // paramArtha samaya jo yaha, zuddha tathA kevalI munI jJAnI / isa hI svabhAvameM rata, munijana nirdhAraNako pAte // 15 // paramArthaH khalu samayaH muddho yaH kevalI muni nI / tasmin sthitAH svabhAve munayaH prApnuvaMti nirvANaM / jJAnaM hi mokSahetuH, jJAnasya zubhAzubhakarmaNorabaMdhahetutve sati mokSahetutvasya tathopapatteH / tatta sakalakarmAdijAtyaMtaraviviktacija jAtimAtraH paramArtha prAtmeti yAvat, sa tu yugapadekIbhAva prAkRtazabda- paramaTTa, khalu, samaya, suddha, kebali, muNi, pANi, ta, dvida, sahAva, muNi, NitrANa / prAkRtadhAtu-Ava prAptI, guNa jJAne / prakRtizabda - paramArtha, khalu, samaya, zuddha, yat, kevalina, muni, jJAnina, tat, sthita, svabhAva, muni, nirvANa / mUladhAtu - R gatiprApaNayoH bhvAdi juhotyAdi, sam-aya dRSTi-1- parakartRtva anuparita prasadbhUtavyavahAra (126) / 2-- upAdhisApekSa azuddhadravyAthikanaya (53) / 3- upAdhisApekSa azuddhadravyAthika pratipAdaka vyavahAra (76) / 4- zuddha bhAvanApekSa zuddhadradhyAthikanaya (24a)| prayoga-parabhAvase rAga honeko bandhanakA mUla jAnakara samara rAgAdi parabhAvoMse upekSA karake rAgarahita jJAnamAtra antastattvameM rati, saMtuSTi va tRpti karanA cAhiye // 150 / / aba jJAnako mokSakA kAraNa siddha karate haiM--[khalu] nizcayase [yaH] jo [zuddhaH] zaddha hai kevalI] kevalI hai [muniH] muni hai [zAnI] jJAnI hai [paramArthaH samayaH] vaha paramArtha samaya hai [tasmin svabhAve] usa svabhAva meM [sthitAH] sthita [munayaH] muni [nirvANaM] mokSako [prApnuvaMti] prApta hote haiM / tAtparya-vAstava meM sahaja zuddha prAtmA hI paramArtha hai usameM jo upayukta hone haiM ve mokSa pAte haiN| ___TokArtha-jJAna hI mokSakA kAraNa hai, kyoMki jJAnake hI zubha azubha karmabaMdhako hetuttA na honepara mokSakI hetutA jJAnake hI banatI hai ! yaha jJAna hI samasta karmoko prAdi lekara anya padArthoMse bhinna jAtyaMtara cijjAti mAtra paramArthasvarUpa prAtmA hai, aura vaha eka hI kAla meM ekarUpa pravRtta jJAna aura pariNamana maya honese samaya hai| yahI samasta dharma tathA dharmIke grahaNa karane vAle nayoMke pakSoMse na milane vAlA pRthak ho jJAnatya rUpa asAdhAraNa dharmarUpa honese zuddha hai / vahI eka caitanyamAtra vastutva honese kevalI hai / vahI mananamAtra arthAt jJAnamAtra bhAvarUpa honese muni hai aura vahI svayameva jJAnarUpa honese jJAnI vahI apane jJAnasvarUpake
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 samayasAra pravRttajJAnagamanamayatayA samayaH / sakalanayapakSAsaMkoNa kajJAnatayA zuddhaH / kevalacinmAtravastutayA kevlii| mananamAtrabhAvamAtratayA muniH / svayameva jJAnatayA jJAnI / svasya jJAnasya bhAvamAtra. tayA svabhAvaH svatazcito bhavanamAtratayA sadbhAvo veti zabdabhede'pi na ca vastubhedaH // 151 // gato, zudha zoce, manu avabodhane tanAdi, jJA avabodhane, SThA gatinivRttau, pra-Apla prApaNe, nir vana saMbhaktI / padavivaraNa --paramArthaH-prathamA eka0 / khalu-avyaya / samayaH, zuddhaH, yaH, kevalI, muniH, jJAnIprathamA ekavacana / tasmin- saptamI eka / sthitAH-prathamA bahuvacana / svabhAve-pra0 eka0 / munayaH-prathamA bahu / prApnuvanti-vartamAna laT anya puruSa bahuvacana / nirvANaM-dvitIyA ekavacana / / 151 // sattArUpa pravartanake kAraNa svabhAva hai tathA apanI cetanAkA sattArUpa honese sadbhAva hai| aise zabdoMke bheda honepara bhI vastubheda nahIM hai / bhAvArya-mokSakA upAdAna kAraNa prAtmA hI hai aura prAtmAkA paramArthase jJAnasvabhAva hai, ataH jo jJAna hai vaha mAtmA hI hai, prAramA hai vaha jJAna hI hai, isaliye jJAnako ho mokSakA kAraNa kahanA yukta hai| prasaMgavivaraNa-----anantarapUrva gAthAmeM siddhAnta dvArA zubha azubha karmako pratiSedhya batA. kara siddha kiyA thA ki zubha azubhakarma donoM baMdhahetu hai / isa vivaraNapara yaha jijJAsA hotI hai ki taba phira mokSahetu kyA hai ? isI jijJAsAkA samAdhAna isa gAthAmeM kiyA hai| tathyaprakAza-(1) mAna hI moheda hai, kyoMki mAna jAna hI rahanA, pUrNatayA parase pRthak ho jAnA mokSa hai so baha mokSa paravivikta sahajajJAnasvarUpako prArAdhanAse hI ho sakatA hai| (2) jJAna zubhAzubhakarmake bandhakA hetu nahIM ho sakatA, kyoMki svarUpa va svabhAva bandha ke liye nahIM hotaa| (3) jJAna (jJAnamaya prAtmA) hI paramArtha hai, kyoMki jJAnabhAva samasta karmAdise nyArA cijjyotimAtra vastu hai| (4) jJAna (jJAnamaya prAtmA) hI samaya hai, kyoMki yaha cetana padArtha hI eka sAtha svayaM jAnatA va pariNAmatA hai athavA samyak aya (jJAna) zalA hai athavA samarasIbhAvase zuddhasvarUpameM isakA gamana hai / (5) yaha jJAna zuddha hai, kyoMki yaha kevala cinmAtra vastu hai / (7) yaha zAna muni hai, kyoMki yaha jJAnabhAva mananamAtra bhAva hai| (8) yaha jJAna jJAnI hai, kyoMki yaha svayaM jJAnasvarUpa hai| (6) vizuddha yaha jJAna (jJAnamaya prAtmA) apane bhavanameM jAnanasvarUpameM nirvikalpa sthita hokara nirvANako prApta karatA hai / siddhAnta-(1) zuddha citsvabhAvako ArAdhanAse karmamokSa hotA hai / (2) yaha jJAnamAtra antastattva abheda zuddha cijjyotimAtra hai| dRSTi-- zuddha bhAvanApekSa zuddhadravyArthikanaya (24ba) / 2- zuddhanaya (49) / prayoga kevala citprakAzamAtra antastatva meM sthita honekA pauruSa karanA, kyoMki isa vidhise hI nirvANa prApta hotA hai / / 151 / /
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ puNyapApAdhikAra 281 atha jJAnaM vidhApayati--- paramaTThamhi du aThido jo kuNadi tavaM vadaM ca dhAreI / taM savvaM vAlatavaM vAlavadaM viti savvaNhU // 152 // paramArtha meM na ThaharA, jo koI tapa kare va brata dhAre / sarvajJa deva kahate, bAlatapahi bAlabata usako // 152 // paramArthe svasthitaH yaH karoti tapo vrataM ca dhArayati / tatsarva vAlatapo bAlabataM vadanti sarvajJAH / / 152 / / jJAnameva mokSasya kAraNaM vihitaM paramArthaMbhUtajJAnazUnyasyAjJAnakRtayo tatapaHkarmaNoH / prAkRtazabda-paramaTTha, du, aThida, ja, ta5, 36, ta, sakSa, pAlatada, pAlamapa, saH / gatadhAtuTThA gatinivRttI, kuNa karaNe / prakRtizabda -- paramArtha, tu, asthita, yat, tapas', bata, ca, tat, sarva, vAlataras, vAlavata, sarvajJa / mUladhAtu-R gatiprApaNayoH, SThA gatinivRtto, DukRtra karaNe, tapa saMtApe aizvarya svAdi divAdi, vada vyaktAyAM vAci svAdi, jJA avabodhane kryaadi| padavivaraNa --paramArtha-saptamI eka0 / tu aba usa jJAnako vidhi batalAte haiM--[paramArthe tu] jJAnasvarUpa prAtmA [asthitaH] asthita [yaH] jo [tapaH karoti] tapa karatA hai [ca] aura [vataM dhArayati] pratako dhAraNa karatA hai [tatsarva] usa saba tapa pratako [sarvamAH] sarvajJadeva [bAlatapaH] ajJAna tapa [bAlabataM] aura prajJAna vrata [vidaMti kahate haiN| TokArtha-jJAna hI mokSakA kAraNa kahA gayA hai, kyoMki paramArthabhUta jJAnase zUnya ajJAnase kiye tapa aura batarUpa karma ye donoM baMdhake kAraNa haiM, isaliye bAlatapa va bAlavrata una donoMkA bAla aisA nAma kahakara pratiSedha kiye jAnepara pUrvakathita jJAnake hI mokSakA kArapanA banatA hai| bhAvArtha-prajJAnameM kiye tapa vrata baMdhake hI kAraNa haiM ataH jJAnako ho mokSa kAraNapanA banatA hai| prasaMgavivaraNa--anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki bhAna hI mokSahetu hai| aba isI jJAnakI mahimAko prazAnadaumatya batAkara isa mAthAmeM variNata kiyA hai| tathyaprakAza-(1) zAma hI mokSakA kAraNa hai, kyoMki vaha svabhAvataH paravivikta hai| (2) jJAnazUnya puruSake prazAnakRta vrata tapa nAdi karmabandhake hI kAraNabhUta haiM / (3) ajJAnakRta tapa prata vAlatapa va vAlavata kahalAte haiM / (4) ajJAnakRta bata tapa karma mokSamArgameM pratiSiddha haiN| siddhAnta---(1) prazAnabhAvase kiye hue ata tapa Adi karma karmabaMdhake nimittabhUta haiM / (2) jJAnabhAvameM prajJAna na honese jJAna hI mokSahetu hai /
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 samayasAra badhahetutvAbAlavyapadezena pratiSiddhatve sati tasyaiva mokSahetutvAt // 152 // / aavyayasthitaH, yaH-pra0 e0 / karoti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / tapaH-dvitIyA eka0 / bata-dvi0 e0 / dhArayati-vartamAna laT anya puruSa ekA0 / tat sarva, bAlatapaH, vAlavataM-dvi0 e0 / vadaMtivartamAna laT anya puruSa bahu0 / sarvajJAH-prathamA bahuvacana / / 152 // dRSTi--1-- upAdhisApekSa prazuddha dravyAthikanaya (53) / 2-- zuddhanizcayanaya (46) / prayoga-paramArthameM na Thahara sakane vAle jIvakI kriyAyeM saba durgatike hetubhUna jAnakara paramArtha sahaja jJAnasvarUpa meM upayukta honekA pauruSa karanA / / 152 // ___ aba jJAna aura ajJAna donoMko kramazaH mokSa aura baMdhakA hetu nizcita karate haiM.... vitaniyamAda] vrata aura niyamoMko [dhArayaMtaH] dhAraNa karate hue [tathA tathA [zIlAni ca tapaH kurvataH] zIla aura tapako karate hue bhI [ye] jo [paramArthavAhyAH] paramArthabhUta jJAnasvarUpa prAtmAse bAhya haiM [te] ve [nirvANaM] mokSako [na] nahIM [viti] pAte / tAtparya sahaja jJAnasvabhAvamaya antastattvase aparicita jana kaisA bhI brata niyama tapa dhAraNa kareM to bhI be mokSako nahIM pAte haiM / TIkArtha----jJAna hI mokSakA hetu hai, kyoMki zAnakA prabhAva honepara svayaM ajJAnarUpa hue ajJAniyoMke antaraGgameM vrata, niyama, zIla, tapa Adi zubhakarmakA sadbhAva honepara bhI mokSa kA abhAva hai| ajJAna hI baMdhakA hetu hai, kyoMki prajJAnakA prabhAva honepara svayaM jJAnarUpa hue jJAniyoMke bAhya vrata, niyama, zIla, tapa prAdi zubhakarmakA asadbhAva honepara bhI mokSakA sadbhAva hai / bhAvArtha-jJAna honepara jJAnIke vrata niyama zIla tapolpa zubhakarma bAhyameM vizeSa na hone para bhI mokSa hotA hai / aura ajJAnoke bahuta adhika bAhma tapa vrata-niyamakI pravRtti ho to bhI unako mokSa nahIM hai| ... isI arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM-yaveta ityAdi / artha-jo yaha zAnasvarUpa AtmA dhruva aura nizcala jJAnasvarUpa prA zobhAyamAna hotA hai, taba hI yaha mokSakA kAraNa hai, kyoMki prApa svayameva mokSasvarUpa hai aura isake sivAya jo anya hai vaha bandhakA kAraNa hai, kyoMki vaha svayameva bandhasvarUpa hai / isa kAraNa jJAnasvarUpa apanA honA hI anubhUti hai, isa prakAra nizcayase bandhamokSake hetukA vidhAna kiyA hai / bhAvArtha-zAnAtmaka AtmapadArthakA jJAnAtmakapanese pravartanA hI mokSakA hetu hai / prasaMgavivaraNa-manantarapUrva gAthAdvayameM jJAnako mokSahetutA va prajJAnakI baMdhahetutAkA saMketa diyA gayA thaa| aba usI tathyakA eka ho isa gAthAmeM niyamarUpa varNana kiyA gayA hai| tathyaprakAza-(1) jJAnazUnya ajJAnIjana laganase vratAdi kara zubhabhAva kareM to bhI jJAna
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ puNyapApAdhikAra 283 atha jJAnAjAne mokSabaMdhahetU niyamayati-- vadaNiyamANi gharaMtA sIlANi tahA tavaM ca kuvvNtaa| paramavAhirA je NibANaM te Na viMdati // 153 // bata niyamoMko dharate, zIla tathA tapa aneka karate bhii| paramArtha bAhya jo haiM, ve nahi nirdhAraNako pAte // 153 / / prataniyamAn dhArayaMtaH sIlAni tathA tapazca kurvantaH / paramArthabAhyA ye nirvANa te na vidaMti / / 153 / / jAnameva mokSahetustadabhAve svayamajJAna bhUtAnAmajJAninAmantava'taniyamazIlatapaHprabhRtizubhakarmasaddhAve'pi mokSAbhAvAt / ajJAnameva baMdhahetuH, tadabhAve svayaM jJAnabhUtAnAM jJAninAM vahi taniyamazIlatapaHprabhRtizubhakarmAsadbhAve'pi mokSasadbhAvAt / yadetad jJAnAtmA dhruvamacalamAbhAti bhavana, zivasyAyaM hetuH svayamapi yatastacchiva iti / ato'nyadvaMdhasya svayamapi yato baMdha iti tat, tato jJAnAtmatvaM bhavanamanubhUtihi vihitaM / / 10 / / 1 / 153 / / prAkRtazaya-vadaNiyama, sIla tahA, tava, ca, paramavAhira, ja, NibvANa, ta, Na / prAkRtadhAtudhara dhAraNe, kunna karaNe, vida jnyaane| prakatizabda-braniyama, dhArayat, zIla, tathA, tApas, ca, paramArthabAhya, yat, nirvANa, tat, na / mUladhAtu-ni yama pariveSaraNe curAdi bhvAdi, zIla samAdhI, tapa saMtApe aizvarye ca, DukRJ karaNe, vidla lAbhe tudAdi / padavivaraNa-aniyamAn-dvitIyA bahu / dhArayaMta:-prathamA baha0 kRdnt| zIlAni-dvi0 bahaH / tathA-avyaya / tapa:-dvitIyA ek0| c-avyy| karvanta:-prathamA bh| paramArthabAhyAH, ye-prathamA baha0 ! nirvANa-di0 ekH| te-prathamA baha / na-avyaya / vindantivartamAna laT anya puruSa bahuvacana // 153 / / kA abhAva honeke kAraNa unako mokSa nahIM hotA / (2) ajJAnarahita jJAnI jIvake bAhya suvi. dita hoM, aise vratAdi zubha kriyAkAMDa nahIM to bhI jJAnabhAvake kAraNa unako mokSa ho jAtA hai / siddhAnta-(1) kriyAkANDameM zAna nahIM / (2) jJAna meM kriyAkANDa nahIM / (3) ajJAnamaya durbhAvoMko tatkAla rokanekA bAhya sAdhana zubha kriyAkANDa hai / dRSTi--1- pratiSedhaka zuddhanaya (46) / 2- pratiSedhaka zuddhanaya (46) / 3nimittadRSTi (53) / prayoga-~-jisa jJAnabhAyake abhAvameM aneka zubha kriyAkANDa bhI mokSasAdhana nahIM banate usa jJAnabhAvameM apane jJAnako upayukta karanekA pauruSa karanA / / 153 / / aba phira bhI puNyakarmake pakSapAtIke pratibodhanake liye kahate haiM-[ye] jo [paramArthabAhAH] paramAryase bAhya haiM [te ve jIva [mokSahetu] mokSakA kAraNa jJAnasvarUpa prAtmAko [prajAnaMtaH] nahIM jAnate hue [saMsAragamanahetu api] saMsArameM gamanakA hetubhUta honepara bhI [puNyaM] puNyako [manAnena] ajJAnase [icchati] cAhate haiM /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 samayasAra atha punarapi puNyakarmapakSapAtinaH pratibodhanAyopakSipati paramavAhirA je te aNNANeNa puNNamicchaMti / saMsAragamaNahedu vi mokkhahe ajANatA // 154 // paramArthabAhya jo haiM, ve nahiM mokSake hetuko jAne / saMsArabhramaNa kAraNa, puNyahi ajJAnase cAhe // 154 / / paramArthabAhyA yai te ajJAnena puNyamicchati / saMsAragamanahernu api mokSahetuma jAnataH / / 154 / / iha khalu kecinikhilakarmapakSakSayasaMbhAvitAtmalAbhaM mokSamabhilaSaMto'pi taddhetubhUtaM samya. gdarzanajJAna cAritrasvabhAvaparamArthabhUtazAnabhavanamAtramaikAgyalakSaNaM samayasArabhUta sAmAyika pratijJAyamAnA: pratinivRtasyUsatamasaMklezapariNAmakarmatayA vartamAnasthUlatamavizuddhapariNAmakAraNaH prAkRtazabda -paramaTThavAhira, ja, ta, aNNANa, puSNa, saMsAragamaNahedu, vi, mokkhahetu / prAkRtadhAtujANa avabodhane, muMca tyAge, iccha icchAyAM / prakRtizamva-paramArthabAhya, yat, tat, ajJAna, puNya, saMsAragamanahetu, api, mokSahetu, api, mokSahetu, ajAnat / mUladhAtu- R gatau juhotyAdi (aryate iti arthaH) jJA avabodhane, pUtra pavane ka yAdi, iSu icchAyAM tudAdi / padavivaraNa-paramavAhirA paramArthabAhyA: tAtparya-prazAniyoMko mokSahetubhUta ansastatvadRSTi nahIM milI, prataH puNyako hI mokSakA kAraNa samajhakara sevate haiM / TokArtha-isa lokameM kaI eka jIva samasta karmake pakSakA kSaya honese sambhAvita nijasvarUpake lAbharUpa mokSako cAhate hue bhI aura usa mokSake kAraNabhUta samyagdarzana, jJAna aura cAritrasvabhAva paramArthabhUta zAnake honemAtra ekAgratAlakSaNa samayasArabhUta sAmAyika cAritrakI pratijJA lekara bhI duraMta karmake samUhake pAra honekI asAmarthyase paramArthabhUta jJAnake honemAtra jo sAmAyika cAritrasvarUpa prAtmAkA svabhAva usako na pAte hue pratyanta sthUla saMkleza pariNAmasvarUpa karmase to nivRtta hue haiM aura pratyanta sthUla vizuddha pariNAmasvarUpa karma ke dvArA pravRtti karate haiM, ve karmake panubhavako gurutA aura laghutAkI prAptimAvase hI saMtuSTa citta vAle hue sthUla lakSyatArUpa sthUla anubhavagocara saMklezarUpa karmakAMDako to chor3ate haiM, parantu samasta karmakAMDako mUlase nahIM ukhAr3ate / so ve svayaM apane prazAnase kevala prazubhakarma ko baMdhakA kAraNa mAna vrata, niyama, zIla, tapa Adika zubhakarma baMdhake kAraNako baMdhakA kAraNa nahIM jAnate hue usako mokSakA kAraNa aGgIkAra karate haiN| bhAvArtha-kitane hI jIva pradhika saMzlezapariNAmarUpa karmako to baMdhakA kAraNa jAnakara chor3a dete haiM aura moTo vizuddhatA pariNAma rUpa kamasahita bartate haiN| ve bAharI pravRttiko hI baMdha-mokSakA kAraNa jAnate haiM tathA sakala pharmose rahita prapane svarUpako mokSakA kAraNa
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ puNyapApAdhikAra 285 karmAnubhavagurulAghavapratipattimAtrasaMtuSTa cetasaH sthUla lakSyatayA sakalaM karmakAMDamanunmUlayaMtaH svayamajJAnAdazubhakarma kevalaM baMdhahetumadhyAsya ca vrataniyamazIlatapaHprabhRtizubhakarmabaMdhahetumapyajAnaMto mokSahetumabhyupagacchati // 154 / / prathamA bahu0 / je ye-prathamA bahu0 1 te te-pra0 bahu0 / aNNAaiNa ajJAnena-tRtIyA eka0 / puSNaM puNyaM-dvi0 eka0 / icchati icchanti-vartamAna laT anya puruSa bahu0 kriyaa| saMsAragamaNaherdU saMsAragamanahetu-dvitIyA eka0 / vi api-avyaya / mokkhahe mokSahetu-dvitIyA ekavacana / ajANatA [ajAnanta:-prathamA bahuvacana kRdanta / / 154 / / nahIM jAnate / ve azubhakarmako chor3a ajJAnase vrata, niyama, zIlataparUpa zubhakarmako hI mokSakA kAraNa mAna zubhakarmako hI aGgAkAra karate haiM / prasaMgavivaraNa-pravantarapUrva gAthAmeM yaha niyama batA diyA gayA thA ki jJAna mokSakA hetu hai aura ajJAna baMdhakA hetu hai / pira bhI puNyakArgo pakSapAtI :ogoMko hamabhAne ke liye isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki ajJAnI jana puNyakarmako mokSakA hetu mAnakara mokSake liye puNyakarmako hI cAhate rahate haiM / tathyaprakAza-(1) samasta karmapakSakA kSaya honese jisameM nijasvarUpakA lAbha hotA hai vaha mokSa hai / (2) mokSakA kAraNa samayasArabhUta paramasamarasabhAvamaya sAmAyika hai / (3) samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritrasvabhAva paramArthabhUta jJAnakA satata honA paramarasabhAva hai / (4) ajJAnI jana mokSakI cAha karate hue bhI, sAmAyikako pratijJA karake bhI karmapakSakA atikramaNa na kara pAnese paramArtha jJAnAnubhavamAtra prAtmasvabhAvarUpa sAmAyikako prApta nahIM kara pAte / (5) prazAnI jana moTe-moTe saMkleza pariNAma nivRtta honese va sAdhAraNa vizuddha pariNAma honese hI maiMne dharma kara liyA aisA bhAva karake saMtuSTa ho jAte haiN| (6) ajJAnI jana prazubhakarmako to baMdhakA kAraNa samajhakara vrata niyamAdi zubhakarmoko bandhakA kAraNa na jAnakara zubhakarmoMkA hI mokSakA kAraNa mAnate haiM / (7) ajJAnI jana "samyagdarzanajJAnacAritra. maya abheda ratnatraya mokSakA kAraNa hai' yaha nahIM mAna pAte haiN| (8) paramArthajJAnasvabhAvase vimukha jIva majJAnase puNyako mokSahetu mAnakara puNyakarmako hI cAhate haiN| siddhAMta-(1) samasta karmapakSake kSayase utpaSTha zuddhAtmabhAvanA karmanirjarAkA kAraNa hai / (2) karmapakSako bhAvanA karmabandhakA kAraNa hai| dRSTi-1- zuddhabhAvanApekSa zuddhadravyAthikanaya (24v)| 2- upAdhisApekSa azuddha dravyAthikanaya (24) / prayoga---jJAnasvabhAvasthitirUpa dharmapAlanake uddezyase pApakarmAkramaNase bacaneke liye
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 samayasAra atha paramArthamokSahetu teSAM darzayati jIvAdIsadahaNaM sammattaM tesimadhigamo NANaM / rAyAdIpariharaNaM caraNaM eso du mokkhapaho // 155 / / jovAdika tasyoMkA, pratyaya samyaktva bodha saMjJAna / rAgAdi tyAga cArita, yahI tritaya mokSakA patha hai // 15 // jIvAdizraddhAnaM samyaktvaM teSAmadhigamo jJAnaM / rAgAdipariharaNaM caraNaM eSa tu mokSapathaH / / 155 // mokSahetuH kila samyagdarzana jJAnacAritrANi / tatra samyagdarzanaM tu jIvAdizraddhAnasvabhA. vena jJAnasya bhavanaM / jovAdijJAnasvabhAvena jJAnasya bhavanaM jJAnaM / rAgAdipariharaNasvabhAvena ___prAkatazabda . jIvAdIsadahaNa, sammatta, ta, adhigama, NANa rAyAdIpariharaNa, caraNa, eta, du, mokhapaha / prAkRtadhAtu-pari-hara haraNe, sam-aMca-pUjAsaMkocanasaMcayeSu, cara gtii| prakRtizabda-jIvAdithadvAna, samyaktva, tat, adhigama, jJAna, rAgAdipariharaNa, caraNa, etat, tu, mokSapatha / mUladhAtu--zradazubhakarmapravartana karanepara bhI zubhakarmako anAtmasvabhAva jAnakara usase upekSA kara zubhAzubhakarma se haTakara apane anta:prakAzamAna jJAnasvarUpameM rata hokara sahaja saMtuSTa honekA pauruSa karanA // 154 / / ___ aba una jIvoMko paramArthasvarUpa mokSakA kAraNa dikhalAte haiM--[jIvAdizraddhAnaM] jIvAdika padArthoMkA zraddhAna to [samyaktvaM] samyaktva hai aura teSAM una jIvAdi padArthoMkA [adhigamaH] adhigama [jJAnaM jJAna hai tathA [rAgAdipariharaNa] rAgAdikakA tyAga [caraNaM] cAritra hai [eSa tu] so yahI [mokSapathaH] mokSakA mArga hai| tAtparya-nizcayataH samyagdarzana samyagjJAna samyakcAritrako ekatA ho mokSamArga hai / TIkArtha---mokSakA kAraNa nizcayase samyagdarzana-jJAna-cAritra hai| unameM jIvAdi. padArthoMke yathArtha zraddhAna svabhAvase jJAnakA honA to samyagdarzana hai; jIvAdipadArthoMke jJAnasva. bhAvase jJAnakA honA samyagjJAna hai; tathA rAmAdike tyAga svabhAvase zAnakA honA samyakacAritra hai| isa kAraNa jJAna hI paramArtharUpase mokSakA kAraNa hai| bhAvArtha-samyagdarzana, jJAna aura cAritra ye tInoM jJAnake hI pariNamana haiN| prataH jJAna ko ho mokSakA kAraNa kahA hai / jJAna abhedavivakSAse prAtmA hI hai| . prasaMgavivaraNa-anantarapUrva , gAthAmeM batAyA gayA thA ki puNyakarmake pakSapAtI jana puNyakarmako hI mokSahetu samajhakara puNyako hI cAhate haiN| isa vivaraNa para yaha jijJAsA huI ki phira mokSakA hetu kyA hai ? isa jijJAsAkA samAdhAna isa gAthAmeM kiyA hai| tathyaprakAza-1- jJAna hI paramArthabhUta mokSakA kAraNa hai / 2- mokSakA kAraNa jo
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ puNyapApAdhikAra 287 jJAnasya bhavanaM cAritraM / tadevaM samyagdarzanazAnacAritrANyekameva jJAnasya bhavanamAyAtam / tato jJAna meva paramArthamokSahetuH / / 155 / / DudhAt dhAraNapoSaNayoH juhotyAdi, sam-aMcu vizeSaNe curAdi, adhi-gamla gatau, jJA avabodhane, ranja rAge' gari-haja haraNe, cara gatyartha: bhvAdi, pathe gatau bhvAdi, pathi-gatI curAdi / padavivaraNa-jIvAdIsaddaNaM jIvAdizraddhAnaM-prathamA ekavacana | sammattaM samyaktvaM-pra0 e0| tesi teSA-SaSThI bahu / adhigamo adhigamaH-prathamA eka0 / NANaM jJAnaM-pra0 e0 rAyAdIpariharaNaM rAgAdipariharaNa-pra0 e0 | caraNaM caraNa-pra. eka0 / eso eSa:-pra0 e0 / dutu-avyaya / mokkhapaho mokSapatha:-prathamA ekavacana // 155 // samyagdarzana samyagjJAna samma cAritra batAyA gayA hai vaha jJAnakA ho usa prakArase honA hai| 3-kinhIM bhI lakSaNoMse samyagdarzana samyagjJAna samyakcAritrakA lakSaNa kiyA jAve vaha saba jJAnakA usa prakArase honA vidita hogA / 4-jIvAdika tattvoMkA yathArtha zraddhAna honA samyagdarzana hai / 5- bhUtArtha se jAne gaye jIva, prajIva, puNya, pApa; yAsrava, saMvara, nirjarA, baMdha va mokSa samyamatva hai yAne samyaktva ke kAraNa haiM / 6- bhUtArthAbhigata padArthoMkA zuddhAtmAse bhinna rUpameM samyak avalokana honA samyagdarzana hai| - jJAnakA jIvAdizraddhAna svabhAvase honA samyagdarzana hai / 8- jIvAdika padArthokA saMzaya, viparyaya anadhyavasAyase rahita yathArtha jJAna honA samyagjJAna hai / -jIvAdika nAnA padArthokA zuddhAtmatattvase bhinna rUpameM nizcaya honA samyagjJAna hai| 10-jIvAdijJAnasvabhAvase jJAnakA pariNamanA samyagjJAna hai| 11--jIvAdipadArthaviSayaka rAgAdikA parihAra honA samyakcAritra hai / 12- jIvAdika nAnA padArthoko zuddhA. smAse bhinnarUpameM nizcaya karake rAgAdivikalparahitarUpa rUpase nijazuddhAtmAmeM avasthAna hona: samyakcAritra hai / 13-rAgAdipariharaNasvabhAvase jJAnakA honA samyakcAritra hai| siddhAnta-1- jIvAdika padArthoMkA zraddhAna samyagdarzana hai yaha upadhAra kathana hai / 2- jIvAdizraddhAna svabhAvase jJAnakA (jJAnamaya prAtmAkA) pariNamanA samyagdarzana hai yaha nizcayakathana hai / 3-- jIvAdika padArthokA jJAna honA samyagjJAna hai, yaha upacAra kathana hai / 4-- jAnakA jIvAdi jJAnasvabhAvase pariNamanA samyagjJAna hai yaha nizcayakathana hai / 5-- bAhyapadArthokA rA chor3anA, SaTakAyake jIvoMkI rakSA karanA prAdi upacAra kathana hai / 6. rAgAdipariharaNasvabhAvase jJAnakA pariNamanA sabhyAcAritra hai, yaha nizcayakathana hai / / dRSTi-1--aparipUrNa upacarita svabhAvavyavahAra (1055) / 2..zuddhanizcayanaya (46) / 3-- aparipUrNa upacarita svabhAvavyavahAra (1057) / 4- zuddhanizcayanaya (46), 5.-aparipUrNa upacarita svabhAvavyavahAra (1055) / 6--zuddhanizcayanaya (46) /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 samayasAra * atha paramArthamokSahetoranyat karma pratiSedhayati-- mottaNa NicchayaTTuM vavahAre Na vidusA pakThaMti / paramaThamassidANa du jadINa kammakkhano vihiyo // 156 // paramArtha chor3a karake, jJAnI vyavahArameM nahIM lgte| kyoMki paramArthadazI, munike kSaya karmakA hotA // 156 // bhuktvA nizcayArtha vyavahAre na vidvAMsaH pravartate / paramArthamAzritAnAM tu yatInA karmakSayo vihitaH / / 156 / / yaH khalu paramArthamokSahetoratirikto vratatapaHprabhRtizubhakarmAtmA keSAMcinmokSahetuH sa ! sarvo'pi pratiSiddhastasya drazAntaramanabhAvasmAtA nizAnabhavanasyAbhavanAt / paramArthamokSa / prAkRtazabda-NicchaTTa. vabahAra, vidusa, paramaTTa, assida, du, jadi, kammakkhaya. vihil| prAkRtadhAtu-muMdha tyAge, pa-vatta vrtne| prakRtizabda -nizcayArtha, byavahAra, na, vitas, paramArtha, Azrita, tu, pani, karmakSaya, vihita / mUladhAtu---mucla mokSaNe tudAdi, vida jJAne, pra-vRtu vartane bhvAdi, zriJ sevAyAM prayoga - sarvatra jJAnabhAvako hI mokSahetu jAnakara vizuddha jJAnAtmaka svameM hI rata ho / kara apane ko sakalasaMkaTa rahita karanekA pauruSa karanA // 155|| aba paramArtharUpa mokSake kAraNase bhinna karmakA niSedha karate haiM-[vidvAMsaH] paMDita ala [nizcayArtha] nizcayanayake viSayako [muktvA] chor3akara [vyavahAre vyavahArameM [na pravasaMnle] pravRtti nahIM karate haiM [tu] kyoMki [paramArtha paramArthabhUta-prAsmasvarUpakA [AzritAnAM] prAzraya karane vAle [yatInAM] yatIzvaroMke hI [karmakSayaH] karmakA nAza [vihitaH] kahA gayA hai| tAtparya-vyavahAra kriyAmeM hI pravRtti rakhanese mokSa nahIM hotA, kintu paramArtha sahaja jJAnamaya antastatvake Azrayase hI mokSa hotA hai, tapa brata prAdi to azubhase bacAkara zuddhatAke liye avasara dene vAle hai| TIkArtha---paramArthabhUta mokSake kAraNase rahita aura brata tapa prAdika zubhakarmasvarUpa hI kinhIke matameM mokSakA heta hai so vaha sabhI niSiddha kiyA gayA hai, kyoMki vrata tapa Adi pratyadraSyasvabhAva hai, usa svabhAvase jJAnakA pariNamana nahIM hotA tathA paramArthabhUta mokSakA kAraNa eka dravyasvabhAvarUpa honeke kAraNa svabhAvase hI jJAnakA pariNamana hotA hai / bhAvArthamokSa prAtmAko hotA hai so usakA kAraNa bhI AtmAkA svabhAva hI honA cAhie / jo anya dravyakA svabhAva hai usase prAtmAko mokSa kaise hogA ? isalie zubha karma pudgaladravyakA svabhAva hai vaha prAtmAke mokSakA kAraNa nahIM hai / jJAna prAtmAkA svabhAva hai, vahI prAtmAke paramArthabhuta mokSakA kAraNa hai|
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ puNyapAvAdhikAra 286 hetorevaikadravyasvabhAvatvAt tatsvabhAvena jJAnabhavanasya bhavanAt / vRttaM jJAnasvabhAvena jJAnasya bhavanaM sadA / ekadravyasvabhAvatvAnmokSa hetustadeva tat // 106 // vRttaM karmasvabhAvena jJAnasya bhavanaM na hi / dravyAMtarasvabhAvatvAnmokSa heturna karma tat // 107 // mokSahetutirodhAnAdbaMdhatvAtsvayameva ca / mokSa hetu tirodhAyibhAvatvAttaniSidhyate // 106 // // 156 // vAda, kSikSa svAti vi-hi gatau vRddhau ca bhvAdi / pavivaraNa- mottRRNa muktvA asamAptikI kriyA / picchaya nizcayArtha - dvitIyA eka0 / bavahAre vyavahAre - saptamI eka0 1 Na na-avyaya / vidusA vidvAMsa:prathamA bahu0 1 pacati pravartante vartamAna laT anya puruSa bahu0 / paramaTTha paramArtha - dvi0 eka0 / assidANa AzritAnAM SaSThI bahu0 / du tu-avyaya / jadINa yatInAM SaSThI bahu0 / kammaklao karmakSayaH - prathamA e0 / vir3io vihitaH - prathamA ekavacana kRdanta / / 156 / / 1 aba isI artha kalaza rUpa do zloka kahate haiM - vRttaM ityAdi / zrartha - jJAnasvabhAva se bartanA hI jJAnakA honA hai aura vahI mokSakA kAraNa haiM kyoMki jJAna hI eka AtmadravyasvabhAva hai / vRttaM ityAdi - - karmasvabhAva se bartanA jJAnakA honA nahIM hai, vaha (karmakA bartanA) mokSakA kAraNa nahIM hai kyoMki karma anyadravyasvabhAva hai / bhAvArtha - mokSa AtmAko hotA hai isalie zrAtmAkA svabhAva ho mokSakA kAraNa ho sakatA hai aura cUMki jJAna AtmAkA svabhAva hai, ataH vahI mokSakA kAraNa hai / tathA karma anya ( pudgala ) dravyakA svabhAva hai isa lie vaha zrAtmA ke mokSakA kAraNa nahIM hotA, yaha yukti zrAgama aura anubhavase siddha hai / mokSahetu ityAdi -- cUMki karmase mokSahetukA tirodhAna hotA hai, karma svayaM baMdhasvarUpa hai, tathA karma mokSake kAraNoMkA prAcchAdaka hai, ataH ina tIna hetudhose mokSamArga meM karmakA niSedha kiyA gayA hai / prasaMgavivaraNa -- anantarapUrva gAthA meM paramArthamokSahetu batAyA gayA thA / aba paramArtha mokSa hetu ke atirikta jo bhI karma hai usakA niSedha isa gAthA meM kiyA gayA hai / tathya prakAza- 1 - jJAnakA jJAnarUpa rahanA hI mokSakA hetu hai / 2- paramArtha mokSa hetuke sivAya jitane bhI vrata tapa Adi karma haiM ve anya dravyakA svabhAva honese mokSa hetu nahIM haiM, kyoM ki karmakriyA ke svabhAvase jJAnakA honA nahIM hotA / 3- nizcaya ratnatrayAtmaka jJAnabhAva eka nija AtmadravyakA svabhAva honese mokSa hetu hai, kyoMki AtmasvabhAvase jJAnakA honA hotA hai / siddhAnta - 1 - paramArthakA zrAzraNa karane vAle yatiyoMko mokSa hotA hai / 2 - zuddhoyogase pUrva hone vAle bhopayoga ke zrAzrayabhUtake prati yoga upayoga karanA upacArase dharma hai / dRSTi - 1 - upadAnadRSTi (46) / 2 - pratisAmIpye tattvopacAraka vyavahAra (147 ) | prayoga - vyavahAradhamaM pravartana se azubhopayogakA nivAraNa kara paramArthabodhana abhyAsa
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 samayasAra atha karmaNo mokSahetutirodhAnAkaraNaM sAdhayati-- vatthassa sedabhAvo jaha NAsedi mlmelnnaastto| micchattamalocchaNaM taha sammattaM khu gAyabbaM // 157 // vatthamsa sedabhAvo jaha NAsedi mlmelnnaastto| aNNANamalocchaNNa taha NANaM hodi NAyavvaM // 158 // vatthassa sedabhAvo jaha NAsedi malamelaNAsatto / kasAyamalocchaNNaM taha cArittaM pi NAdabvaM // 156 // (nikalama) jyauM vastra zvetarUpaka, malamelana lipta hoya Dhaka jaataa| tyoM yaha samyaktva yahAM, mithyAtvamalase Dhaka jAtA // 157 // jyoM vastra zvetarUpaka, malamelanalipta hoya Dhaka jAtA / tyoM jAno jJAna yahAM, ajJAnamalase Dhaka jAtA // 158 // jyoM bastra zvetarUpaka, malamelanalina hoya Dhaka jaataa| tyoM AnI cArita yaha, kaSAyamalase hi Dhaka jAtA // 15 // vastrasya zvetabhAvo yathA nazyati malamelanAsaktaH / mithyAtvamalAbacchannaM tathA sAyakvaM khalu jJAtavyaM / vastrasya zvetagAdI badhA nazyati bhalamelanAsaktaH / ajJAnamalAvacchannaM tathA jJAnaM bhavati jJAtavyaM / vastrasya zvetabhAvo yathA nazyati malamelanAsaktaH / kaSAyamalAvacchannaM tathA cAritramapi jJAtavyaM / jJAnasya samyaktvaM mokSahetuH svabhAvaH, parabhAvena mithyAtvanAmnA karmamalenAvacchannatvAt / tirodhIyate parabhAvabhUtamalAvacchannazvetavastrasvabhAvabhUtazvetasvabhAvavat / jJAnasya jJAnaM mokSahetuH prAkRtazamda-vattha, se dabhAva, jaha, malamelaNAsatta, micchattamalocchaNNa, taha, sammatta, stu, vattha, sedabhAva, jaha, malamelaNAsatta, aNNANamalocchaNNa, taha, NANa, NAyavva, vattha, sedabhAva, jaha, malamelaNAsatta, kasAyamalocchapaNa, taha, cAritta, vi, NAdavya / prAkRtadhAtu-narasa nAze, cchAda saMvaraNe, jANa avabodhane, ho sattAyAM, nassa nAze, kasa tnuukrnne| prakRlizabda-vastra, zvetabhAva, yathA, malamelanAsakta, mithyAtvamalAyacchanna, tathA, samyaktva, khalu, jJAtavya, vastra, zvetabhAva, yathA, malamelanAsakta, ajJAnamalAvaschanna, tathA, jJAna, jJAtavya, vastra, zvetabhAva, yathA, malamelanAsakta, kaSAyamalAvacchanna, cAritra, api, jJAtavya / karake vyavahArapravartanako chor3akara paramArtha jJAnasvabhAvakA prAzraya karanekA pauruSa karanA / / 15 / / aba mokSake kAraNabhUta darzana, jJAna aura cAritrakA AcchAdaka karma hai yaha batAte haiM- [yayA] jaise [vastrasya] vastrakA [zvetabhAvaH] zvetapanA [bhalamelanAsaktaH] malake milanese lipta hotA humA [nazyati naSTa ho jAtA hai [tathA] usI bhAMti [mithyAtvamalAvachana] mithyAtvamalase vyApta huA [samyaktvaM] AtmAkA samyaktvaguNa [khalu] nizcayase
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ puNyapApAdhikAra 291 svabhAvaH parabhAvenAjJAnanAmnA karmamalenAvacchannatvAttirodhIyate parabhAvabhUtamalAbacchanna zvetavastrasvabhAvabhUtazvetasvabhAvavat / jJAnasya cAritraM sokSahetuH svabhAvaH parabhAvena kaSAyanAmnA mUladhAtu-Nasa nAze divAdi, da apavAraNe, mila leM mila saMgame tudAdi, mala dhAra svAdi, kaSa hiMsArthaH / pacavivaraNa - vatthassa vastrasya paSThI eka0 / sadabhAvo zvetabhAvaH prathamA ekavacana / jaha yathAavyaya / NAsedi nazyati - vartamAna laT anya puruSa eka0 kriyA / malamelaNAsatto malamelanAsaktaH - pra0 e0 / micchattamalocchaNNaM midhyAtvamalAbacchannaM - pra0 e0 / taha tathA avyaya sammataM samyaktvaM pra0 eka0 / khu khalu - avyaya / NAyavvaM jJAtavyaM pra0 eka0 kRdanta / vatthassa vastrasya SaSThI eka0 | sedabhAvo zvetabhAva:pra0 e0 / jaha yathA - avyaya / pAsedi nazyati vartamAna laT anya puruSa ekavacana / malamelaNAsaso mala-melanAsaktaH - prathamA ekavacana kRSNa zA0 taha tathA avyaya / gANaM [ jJAtavyaM ] zrAcchAdita ho rahA hai aisA jAnanA caahie| [ thathA ] jaise [ vastrasya zvetabhAvaH ] vastrakA zvetapanA [ malamelanAsaktaH ] malake melase lipta hotA huA [ nazyati ] naSTa ho jAtA hai [ tathA ] usI prakAra [ prajJAna malAvacchannaM ] prajJAnamalase vyApta huA [jJAnaM] grAtmAkA jJAna bhAva [bharthAta jJAtavyaM ] zrAcchAdita hotA hai aisA jAnanA cAhiye tathA [ yathA ] jaise [ vastrasya zvetabhAvaH ] kapar3ekA zvetapanA [ malamelanAsaktaH ] malake milane se vyApta hotA huA [ nazyati ] naSTa ho jAtA hai [ tathA] usI taraha [ kaSAyamalAbacchannaM] kaSAyamala se vyApta huA [ cAritraM api ] prAtmAkA cAritra bhAva bhI prAdhyAdita ho jAtA hai aisA [ jJAtavyaM ] jAnanA cAhiye / tAtparya - karmadvArA ratnatraya tirohita hotA hai ataH karmakA pratiSedha karanA batAyA hai / TIkArtha - jJAnakA samyaktva mokSakA kAraNarUpa svabhAva hai, kiMtu vaha parabhAvasvarUpa mithyAtva karmamailase vyApta honeke kAraNa tirobhUta ho jAtA hai jaise ki parabhAvabhUta mailase vyAsa sapheda vastrakA svabhAvabhUta zveta svabhAva tirobhUta ho jAtA hai / jJAnakA jJAna mokSakA kAraraNarUpa svabhAva hai, vaha parabhAvarUpa prajJAna nAmaka karmarUpI malase vyApta honese tirohita kiyA jAtA hai, jaise parabhAvarUpa maila (raMga) se vyApta huA zveta vastrakA svabhAvabhUta saphedapana tirohita kiyA jAtA hai| jJAnakA cAritra bhI mokSakA kAraNarUpa svabhAva hai, vaha parabhAvasvarUpa kaSAyanAmaka karmarUpI mailase vyApta honese tirohita kiyA jAtA hai, jaise parabhAvasvarUpa maila (raMga) se vyApta huna sapheda kapar3ekA svabhAvabhUta saphedapana tirohita kiyA jAtA hai| isa kAraNa mokSake kAraNarUpa samyagdarzana jJAna cAritrakA tirodhAna karanese karmakA niSedha kiyA gayA hai / bhAvArtha - samyagdarzana jJAna cAritra rUpa jJAnake pariNamanasvarUpa mokSamArgake pratibaMdhaka midhyAtva ajJAna kaSAyarUpI karma haiM / isaliye karmakA niSedha zrAgamameM batAyA gayA hai / prasaMgavivaraNa -- anantarapUrvaM gAthA meM paramArthamokSa hetu ke pratirikta anya karmake mokSa
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra karmamalenAvacchannatvAttirodhIyate parabhAvabhUtamalAvacchanna zvetavastrasvabhAvabhUtazvetasvabhAvavat / / ato mokSahetutirodhAnakaraNAt kama pratiSiddha / / 157-156 / / jJAna-pra0 e0 / hodi bhavati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kiyaa| NAyavyaM jJAtavyaM-prathamA ekatracana kRdanta / vasthassa vastrasya-SaSThI eka0 / sedabhAvo zvetabhAva:-prathamA ekaH | jaha yathA-avyaya / NAsedi nazyati-vartamAna laT anya puruSa eka0 kriyA / malamelaNAsatto malamelanAsaktaH-prathamA eka0 / kasAyamalocchaNa kaSAyamalAvacchanna:-prathamA eka / taha tthaa-adhyy| cAritaM cAritra-prathamA eka0 / pi apiavyaya / NAdabvaM jJAtavyaM-prathamA ekavacana kRdanta / / 157.156 / / hetutvakA pratiSedha kiyA thaa| aba pratiSedhya unhIM karmoko mokSa hetutirodhAyitA isa gAthAmeM prasiddha kI hai| tathyaprakAza-1-samasta karma ratnatrayasvarUpa mokSa hetukA tirodhAna karate haiM, ataH karma pratiSedhya haiM / 2. jJAnakA samyaktva svabhAva (samyakapanA) mokSa kA hetu hai vaha mithyAtva karmamala parabhAvase tirohita hai| 3--jJAnakA jJAnasvabhAva mokSakA hetu hai vaha prajJAna (jJAnAvaraNa) nAmaka karmamala parabhAvase tirohita hai| 4. jJAnakA cAritrasvabhAva mokSakA hetu hai vaha kaSAya karmamala parabhAvase tirohita hai / 5- ye paudgalika karma nimittarUpase mokSa hetuke bAdhaka haiM mora ina karmoM ke nimittabhUta va naimittikabhUta zUbhAzubha karma nijameM mokSa hetuke bAdhaka haiM / 6--zuddhopayogase pUrva hone vAle zubhopayogake sAdhanabhUta karma mokSahetuke paramparayA sAdhaka haiM, sAkSAt bAdhaka haiN| __siddhAnta--(1) paudgalika karmavipAka mokSahetukA nimittarUpase bAdhaka hai / (2) zubhAzubhabhAva mokSahetukA upAdAnatayA bAdhaka hai| dRSTi-1- nimittadRSTi (53) / 2- upAdAnadRSTi (46 ba) / prayoga---puNyapApakarmako va puNyapApabhAvako alakSita karake antaHprakAzamAna paramArthamokSahetubhUta jJAnasvabhAvameM upayukta honekA pauruSa karanA // 157-156 // aba karma svayameva baMdha hai, yaha siddha karate haiM;-[saH] yaha prAtmA svabhAvataH [sarvajJAnadarzI] sabakA jAnane dekhane vAlA hai to bhI [nijena karmarajasA] apane karmarUpo rajase [ayacchannaH] AcchAdita humA [saMsArasamApannaH] saMsArako prApta hotA huA [sarvataH] saba prakAra se [sa] saba bastuko [na vijAnAti] nahIM jaantaa| tAtparya-jJAtA draSTA svabhAva honepara bhI saMsArastha prANI karmAcchAdita honese sarvajJAtA hoM ho paataa| TIkArtha-jisa kAraNa svayameva jJAnarUpa honese saba padArthoko sAmAnya vizeSatAse
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 263 - / puNyapApAdhikAra atha karmaNaH svayaM baMdhatvaM sAdhayati so sabvaNANadarisI kammaraeNa NiyeNavacchaNNo / saMsArasamAvaNNo Na vijANadi savvado savvaM // 260 // yaha sarvajJAnadarzI to mi nija kamarajase pAcchAdita / __saMsArameM bhaTaka kara, yaha sabako jAna nahiM sakatA // 160 // sa sarva jJAnadarzI kamarajasA nijenAbacchannaH / saMsArasamApannI na vijAnAti sarvataH sarvam / / 160 / / yataH svayameva jJAnatayA vizvasAmAnya vizeSajJAnazIlamapi jJAnamanAdisvapuruSAparAdhaprava nAmasaMjJa-ta, samvaNANadarisi, kammaraya, Niya, avacchaNNa, saMsArasamAvagNa, Na, savvado, sabba / dhAtusaMjha-darisa darzanAyA, aba-chaNa hisAyAM, jANa avabodhane / prAtipadika-tat, sarvajJAnadarzin, karmarajas, nija, avacchanna, saMsArasamApanna, na, sarvataH, saI / mUladhAtu--izira prekSaNe, chada apabAraNe saMgharo bhvAdi curAdi, vi-jJA avabodhane / padavivaraNa--so saH-prathamA e0 / savvaNANadarisI sarvajJAnadarzI kammajAnaneke svabhAva vAlA honepara bhI jJAna pranAdikAlase apane puruSAparAdhase pravartamAna karmarUpa malase AcchAditapanA honeke kAraNa parabhAva bandharUpa baMdhAvasthAmeM saba prakArake saba jJeyAkArarUpa apane svarUpako nahIM jAnatA humA ajJAnabhAvase hI yaha prApa sthita hai / isa kAraNa nizcaya huA ki karma svayaM hI baMdhasvarUpa hai| isIliye svayaM baMdharUpa honese karmakA pratiSedha kiyA gayA hai / bhAvArtha-yahA~ jJAna zabdase yAtmAkA hI grahaNa kiyA gayA hai / so yaha jJAna. svabhAvase to sabako dekhane aura jAnane vAlA hai, parantu anAdise Apa aparAdhI hai, isaliye bA~dhe hue karmosa pAcchAdita hai| ata: apane sampUrNa rUpako nahIM jAnatA huA, prajJAnarUpa huprA Apa sthita hai, so pApa to apane ajJAnabhAvarUpa pariNamana karatA hai aura taba karma svayameva bandharUpa ho jAte haiM, isIlie karmakA pratiSedha karanA batAyA hai / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAdhAtrikameM yaha batAyA gayA thA ki zubhakarma mokSahetukA tirodhAna karate haiM / aba isa gAthAmeM batAyA hai ki karma svayaM jIvako bandhana hai| tathyaprakAza--(1) yaha jJAna (mAtmA) jJAnasvarUpa honese svayaM hI sarvajJatA va sarvadazitAke svabhAva vAlA hai / (2) yaha jIva anAdikAlase svapuruSAparAdhase cale Aye karmamala se prAkrAnta honese isa saMsAradazAmeM prajJAnabhAvake kAraNa sabako nahIM jAna sakatA hai / (3) grajJAnarUpa zubhAzubhakarma jIvako svayaM ho bandhana haiM / (4) zubhAzubha karma svayaM bandharUpa honese pratiSedhya haiN| siddhAnta---(1) prAtmA svayaM sahaja paramajJAnavikAsa svabhAva vAlA hai| (2) paudgali karmavipAkodayase yaha jIba saMsArasamApanna hai / (3) apane ajJAnAparAghase yaha jIva kalu.
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 samayasAra tamAnakarmamalAvacchannatvAdena dhAvasthAyAM sarvasaH darjanamAtmAnamapilAnadajJAnabhAvenaivedamevamabatiSThate / tato niyataM svayameva karmaiva baMdhaH prataH svayaM baMdhatvAtkarma pratiSiddhaM // 16 // rayeNa karmarajasA-tRtIyA eka0 / NiyeNa nijena-tR0 eka0 / avacchaNNo avacchannaH-prathamA eka0 / saMsArasamAvagNo saMsArasamApanna:-prathamA eka0 / Na na-avyaya / vijANadi vijAnAti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / savvado sarvata:-avyaya paMcamyarthe / sabbaM sarva-dvitIyA eka0 / / 160 / / Sita va vikalpasaMkaTApanna hai / dRSTi-- -- paramazuddhanizcayanaya (44) / 2- upAdhisApekSa azuddhadravyAthikanaya (53) / 3- azuddhanizcananaya (47) / prayoga-zubhAzubhabhAvoMko sAkSAt paramArthadRSTikA bAdhaka jAnakara unase upekSA karake abAdhasvabhAva zAzvata antaHprakAzamAna jJAnasvarUpake abhimukha rahanekA pauruSa karanA / / 160 / / aba karmakA mokSa hetutirodhAyIpanA dikhalAte haiM--[samyaktvapratinibaddhaM] samyaktvako rokane vAlA [mithyAtvaM] mithyAtva hai aisA [jinavaraH] jinavaradevoMne [parikathitaM] kahA hai [tasyodayena] usake udayase [jIvaH] yaha jIva [mithyASTiH] mithyAdRSTi ho jAtA hai [itijJAtavyaH] aisA jAnanA cAhiye / [jhAnasya pratinibaddha] jJAnako rokane vAlA [ajJAna] majJAna hai aisA jinavaraiH parikathitaM] jinavara devoMne kahA hai [taspodayena] usake udayase [jIvaH] yaha jIva [ajJAnI] ajJAnI [bhavati hotA hai aisA [jJAtavyaH] jAnanA caahie| [cAritrapratinibaddhaH] 'cArizrako rokane vAlA [kaSAyaH] kaSAya hai aisA [jinavaraiH] jinendradevoMne [parikathitaH] kahA hai [tasya utyena] usake udayase [jIvaH] yaha jIva pracAritraH] pracAritrI [bhavati] ho jAtA hai aisA [jJAtavyaH] jAnanA cAhiye / tAtparya-mithyAtva prajJAna va kaSAyake udayase jIva mithyAdRSTi prajJAnI va acAritrI ho jAtA hai| TokArtha-samyaktva oki mokSakA kAraNarUpa svabhAva hai usako rokane vAlA prajJAna hai, vaha svayaM karma hI hai, usake udayase jJAnake ajJAnapanA hai; aura cAritra jo ki mokSakA kAraNarUpa svabhAva hai usakA pratibaMdhaka kaSAya hai, vaha svayaM karma hI hai, usake udayase hI jJAna ke pracAritrapanA hai / isa kAraNa karmameM svayameva mokSa ke kAraNabhUta sabhyagdarzana jJAna cAritra kA tinAyipanA honese karmakA pratiSedha kiyA gayA hai| mAvArya-mokSake kAraNarUpa svabhAva hai samyagdarzana jJAna cAritra / ina tInoMke pratipakSI karma mithyAtva, ajJAna aura kaSAya ye tIra isaliye ve ina tInoMko prakaTa nahIM hone dete, isa kAraNa kamakA pratiSedha kiyA gayA hai| azubha karma mokSakA hetu to kyA hai bAdhaka hI hai, parantu zubhakarma bhI baMdharUpa hI hai / isa
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ puNyapApAdhikAra ___ atha karmaNo mokSahetutirodhAyibhAvatvaM darzayati sammattapaDiNibaddha micchattaM jiNavarehi parikahiyaM / tassodayeNa jIvo micchAdihiti NAyabbo // 161 // gANasma paDizivA aNNA jigAvarahi parikahiyaM / tassodayeNa jIvo aNNANI hodi gAyabbo // 162 // cArittapaDiNivaddha kasAyaM jiNavarehi parikahiyaM / tassodayegA jIvo acaritto hodi nnaaybbo||163|| (trikalam) samyaktvakA virodhaka, jinavarane mithyAtvako btaayaa| usake udayase prAtmA, mithyAdRSTI kahA jAtA // 161 // jJAnakA pratinibandhaka, munIza prajJAnako batAte haiM / usake udayase prAtmA, ajJAnI vartatA jAno // 162 // cAritrakA virodhaka, munIndrane hai kaSAya btlaayaa| isake udayase prAtmA, ho jAtA hai pracAritrI // 163 // samyaktvapratinibaddhaM mithyAtvaM jinavaraH parikathitaM / tasyodayena jIvo mithyAdRSTiriti jJAtavyaH / / 161 // jJAnasya pratinibaddhaM ajJAnaM jinavaraiH parikathitaM / tasyodayena jovo'jJAnI bhavati jJAtavyaH // 162|| cAritrapratinibaddhaH kaSAyo jinavaraiH parikathitaH / tasyodayena jIvo'cAritro bhavati jJAtavyaH // 1631 samyaktvasya mokSahetoH svabhAvasya pratibaMdhaka kila mithyAtvaM, tattu svayaM kava tadu. dayAdeva jJAnasya mithyodRSTitvaM / jJAnasya mokSahetoH svabhAvasya pratibaMdhaka kilAjJAnaM, tatta svayaM kamaiva tadudayAdeva jJAnasyAjJAnatvaM / cAritrasya mokSahetoH svabhAvasya pratibaMdhaka: kila kaSAyaH, sa tu svayaM kamaiva tadudayAdeva jJAnasyAcArivatvaM / ataH svayaM mokSahetutirodhAyibhAvatvAt karma nAmasaMjJa-sammattapaDiNibaddha, micchatta, jiNavara, parikAhaya, tassa, udaya, jIva, micchAdiTTi, itti, NAyabba, NANa, paDiNibaddha, aNNANa, jiNavara, parikahiya, tassa. uzya, jIva, aNNANi, NAdava, cArittakAraNa isakA bhI karma sAmAnyake pratiSedhake kathana meM pratiSedha hI jaannaa| aba isI artha kA kalazarUpa kAvya kahate haiM-saMnyasta ityAdi / artha- mokSake cAhane vAloM ko yaha samasta karma hI tyAgane yogya haiN| isa taraha samasta hI karmake chor3anepara puNya va pApakI to kathA hI kyA hai (karma sAmAnyameM donoM ho A jAte haiN)| yoM samasta karmokA tyAga honepara jJAna, samyaktva prAdika apane svabhAvarUpa honese mokSakA kAraNa humA karmarahita avasthAle jisakA rasa pratibaddha (uddhata) hai aisA apane prApa daur3a AtA hai / bhAvArtha--karmake
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 pratiSiddhaM / saMnyastavyamidaM samastamapi tatkarmeva mokSArthinA, saMnyaste sati tatra kA kila kathA puNyasya pApasya vA / samyaktvAdinijasvabhAvabhavanAnmokSasya heturbhavannaiSkarmya pratibaddhamuddhatarasaM jJAnaM svayaM dhAvati // 106 // yAvatpAkamupaiti karmaviratirjJAnasya samyaG na sA karmajJAnasamuccayo'pi vihitastAvanna kAcitkSati / kitvatrApi samullasatyavazato yatkarma baMdhAya tanmokSAya viddha, kasA, jiNavara, parikahiya, tassa, udaya, jIva, acarita, NAdava / dhAtusaMjJa - paDiNi baMdha baMdhane, pari-kaha vAkyaprabandhe, jANa avabodhane ho sattAyAM / prAtipadika- samyaktva pratinibaddha, mithyAtva dUra honepara jJAna, svayaM apane mokSake kAraNamaya svabhAvarUpa huA nirvAdha pragaTa hotA hai / prazna - - - avirata samyagdRSTi prAdike jaba taka karmakA udaya hai, taba taka jJAna mokSakA kaise ho sakatA hai tathA karma aura zAna donoM eka sAtha kisa taraha rahate haiM ? isake samAdhAna meM kAvya kahate haiM -- yAvat ityAdi / artha-- jaba taka karma udayako prApta hai aura jJAnake samyak viratibhAva nahIM hai, taba taka karma aura jJAna donoMkA samuccaya ( ekatrIkaraNa ) bhI kahA gayA hai aura taba taka bhI isameM kucha kSati nahIM / kintu isa AtmA meM zravazapane jo karma prakaTa hotA hai vaha to baMdhake ho liye hai aura mokSake liye eka parama jJAna hI nirNIta hai jo ki svataH vimukta hai arthAt sadaiva paradravyabhAvoMse bhinna hai / bhAvArtha- - jaba taka samyagdRSTi ke saMjvalanakaSAyakA bhI udaya hai taba taka usake jJAnavArA va karmadhArA donoM calatI haiM / karma tI apanA kArya karatA hI hai aura vahIM para jJAna haiM, vaha bhI apanA kArya karatA hai / eka hI zrAtmAmeM jJAna aura karma donoMke ikaTThe rahane meM bhI virodha nahIM prAtA / jaise mithyAjJAna aura samyagjJAnakA paraspara virodha hai, usa prakAra karmasAmAnyake aura jJAnake virodha nahIM hai / samayasAra aba karma aura jJAnakA nayavibhAga dikhalAte haiM--- magnAH ityAdi / zrartha - karmanayake avalambana meM tatpara yAne karmanayake pakSapAtI to DUbe hue haiM ho, kyoMki ve jJAnako nahIM jAnate haiM, para jo paramArtha jJAnako to jAnate nahIM aura jJAnanayake pakSapAtI haiM ve bhI DUbe hue haiM, kyoMki ve Avazyaka kriyAkAMDako chor3akara svacchanda ho manda udyamI haiM, kintu jo zrApa nirantara jJAnarUpa hue karmako to karate nahIM tathA prabhAdake vaza bhI nahIM hote, svarUpa meM utsAhavAna haiM, ve lokake Upara tairate haiM / bhAvArtha - yahAM sarvathA ekAnta abhiprAyakA niSedha kiyA gayA hai kyoMki sarvathA ekAntakA abhiprAya honA hI mithyAtva hai| paramArthabhUta jJAnasvarUpa zrAtmAko to jAnanA nahIM aura vyavahAra darzana, jJAna aura cAritrarUpa kriyAkAMDake zrADambarako hI mokSakA kAraNa jAna usameM hI tatpara rahanA aura usIkA pakSapAta karanA hai, so karmanaya hai / karmanayake pakSapAtI, jJAnako to jAnate nahIM haiM aura isa karmanayameM hI khedakhinna haiM ve saMsAra samudrameM magna hI haiM /
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ puNyApAdhikAra sthitamekameva paramaM jJAnaM vimukta svataH // 110 / / magnA: karmana yAvalambanaparA jJAnaM na jAnati ye, mAnA jJAnanayaSiNo'pi yadatisvacchaMdamaMdodyamAH / vizvasyopari te taraMti satataM jJAnaM bhavataH svayaM, ye kurvati na karma jAtu na nazaM yAti pramAdasya ca / / 111 / / bhedonmAdaM bhramarasabharAnnATajinavara, parikathita, tat, jIva, mithyA dRSTi, iti, jJAtavya, jJAna, praninibaddha, ajJAna, jinavara, parikathita tada, udaya, jIva, ajJAnin, jJAtavya, cAritrapratinivada, kaSAya, jinadara, parikathita, tat, udaya, jIva, acAritra, jJAtavya / mUladhAtu-prati-ni-dhana paMdhane, naritha pAne, zikSA, jJA akbodhane / padavivaraNa-sammattapaddhiNibaddha samyaktvapratinibaddha-prathamA eka / micchattaM mithyAtvaM-prathamA e0 / jinavaraiH--tRtIyA bahu0 / parikahiyaM parikathita-prathamA eka0 kRdanta kriyA / tassa tasya-SaSThI eka0 1 udayeNa udayena-tRtIyA ekA0 / jIvo jIva:-prathamA ekavacana / micchAdiTTi mithyA dRSTi:-prathamA eka0 / itiavyaya / NAyavvo jJAtavyaH-prathamA eka0 kRdanta kriyaa| mANassa jhAnasya-SaSThI eka0 / paDiNibaddha pratinibaddhaM-prathamA eka0 kRdanta / aNNANaM ajJAna-pra0 e0 | jiNavarehi jinavaraiH-tRtIyA bahU / parikahiyaM kintu jo paramArthabhUta prAtmasvarUpako yathArtha to jAnate nahIM aura sarvathA ekAtiyoMke upadezase athavA svayameva kucha aMtaraMgameM jJAna kA svarUpa mithyA kalpanA karake usameM pakSapAta karate haiM aura vyavahAradarzana, jJAna aura cAritrake bhakti kRtikarma Adi kriyAkAMDako nirarthaka jAna choDa dene vAle svacchanda manavAle jJAnanayake pakSapAtI haiM ve bhI saMsAra samudra meM magna haiM, kyoMki mAvazyaka kriyAko chor3a svecchAcArI rahate haiM aura svarUpa meM maMda udyamI rahate haiM / isa kAraNa jo pakSapAtakA abhiprAya chor3akara niraMtara jJAnasvarUpameM jaba taka na rahA jAya taba taka azubhakarmako chor3a svarUpake sAdhanarUpa zubha karmakAMDameM pravartakara niraMtara jJAnarUpa hue karmakAMDako chor3ate haiM ve hI karmakA nAza kara saMsArase nivRtta hote haiM / / aba puNyapApAdhikArako sampUrNa karate hue prAcArya jJAnako mahimA batAte haiM---bhedonmAdaM ityAdi / artha---pI lI hai mohamadirA jisane aise tathA bhramarasake bhArase zubhAzubhakarma ke bhedake unmAdako nacAne (prakaTa karane vAle usa sabhI karmako apane prAtmabalase mulonmUla karake yAne jar3ase ukhAr3a karake jisane ajJAnAndhakArako naSTa kara diyA hai, lIlAmAtrase vikasita paramakalA (kevalajJAna) ke sAtha kroDA prArambha kI hai, aisI yaha jJAnajyoti aba vegapUrvaka prakaTa hotI hai| bhAvArtha-jJAnajyotike pratibaMdhaka karmako jo ki zubha azubha bhedarUpa hokara nAca rahA thA aura jJAnako bhulA detA thA usa karmako bhedavijJAnamayI va abhedaantastattvasparzI apanI zaktise naSTa karake prApa apane sampUrNa rUpa sahita yaha jJAnajyoti prakaTa huI yAne yathArtha jJAnake upayogameM aba do bheSa nahIM rahe / kyoMki karma sAmAnya rUpase eka hI hai usane zubhaazubha do bhedarUpa svAMga banAkara raMgabhUmimeM praveza kiyA thaa| jaba use jJAnane yathArtha ekarUpa
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 samayasAra yaspItamohaM, mUlonmUlaM sakalamapi tatkarma kRtvA balena / helonmolatparamakalayA sArdhamArabdhakeli, jJAnajyotiH kavalitatamaH projjajambhe bhareNa // 112 / / // 161-163 // iti puNyapAparUpeNa dvipAtrIbhUtamekapAtrIbhUya karma niSkrAMtam / iti zrImadamRtacaM sUrivicitAyA samayasAravyAkhyAyAmAtmakhyAtI puNyapApaprarUpakaH tRtIyo'kaH / / 3 / / parikathitaM-pra0 e0 / tassa tasya-SaSThI ekaH / udayeNa udayena-tRtIyA ek0| jIvo jIva:-pra0 eka0 / aNNANI ajJAnI-prathamA eka0 / hodi bhavati-vartamAna laTa anya puruSa eka0 kiyaa| gAyatyo jJAtavyaHpra0 e0 kRdanta kiyA / cArittapaDiNibaddhaM cAritraprati nibaddha-pra0 e0 | kasAyaM kaSAyaH-pra0 e. | jiNavarehi jinabara:-tRtIyA baha / parikahiyaM parikathita-prathamA eka0 kRdanta kriyaa| tassa tasya-SaSThI eka0 / udayeNa udayena-tRtIyA eka0 / jIbo jIvaH-prathamA eka / acaritto acaritra:-prathamA ekA0 / hodi bhavati-vartamAna anya0 eka0 kriyA / gAyavyo jJAtavya:-prathamA ekavacana kRdanta kriyA / / 161-163 / / jAna liyA taba vaha karma raMgabhUmise nikala gyaa| usake bAda jJAna apanI zaktise yathArtha prakAzarUpa humA / isa prakAra karma nRtyake prakhAr3emeM puNya pAparUpa do bheSameM banakara nAcatA thA, use jJAnane jaba yathArtha jAna liyA ki karma ekarUpa hI hai, taba karma ekarUpa hokara nikala gyaa| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM kamaMko svayaM bandhasvarUpa batAyA gayA thaa| aba usake samarthanameM dikhAyA gayA hai ki karma mokSahetukA tirodhAyI hai / tathyaprakAza-(1) samyaktva svabhAvakA pratibaMdhaka mithyAtvakarma hai, usake udayakA nimitta pAkara hI jJAnake (pAtmAke) mithyAdRSTitva hotA hai / (2) jJAnasvabhAvakA pratibaMdhaka prajJAna (jJAnAvaraNa) hai usake udayase hI jJAnake prajJAnapanA hotA hai| (3) cAritrasvabhAvakA pratibaMdhaka kaSAyakarma hai, usake udayase ho jJAnake apAritratA hotI hai / (4) zubhAzubha karma mokSahetuke pratibaMdhaka haiN| siddhAnta-(1) mithyAtvakarmake udayase jIvake mithyAtva hotA hai / (2) jJAnAvaraNa ke udayame jIvake ajJAna hotA hai| (3) kaSAyaprakRtiyoMke udayase bIvake pracAritra hotA hai / dRSTi-1, 2, 3-- upAdhisApekSa mazuddhadravyAthikanaya (53) / prayoga-nimittabhUta va naimittikabhUta zubhAzubhabhAvoMko pralakSita kara paramArtha jJAnamAtra bhAvameM upayukta honekA pauruSa karanA / / 161-163 / /
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAsravAdhikAra 266 atha AramanAdhikAraH ___atha prvishtyaastryH| atha mahAmadanirbharamaMtharaM samararaMgaparAgatamAsrabaM / prayamudAragabhIramahodayo jayati durjayabodhadhanurdharaH // 113 / / nAmasaMjha--micchatta, aviramaNa, kasAyajoga, ya, saNasaNNa, du, bahuvihabheya, jIya, tassa, eva, aNaSNapariNAma, NANAvaraNAdIya, ta, du, kamma, kAraNa, ta, pi, jIvo, ya, rAgadoSAdibhAvakara / dhAtusaMjJaavi-rama krIDAyAM, kasa tanUkaro, joya yojanAyAM, ho sattAyAM / prAtipadika-mithyAtva, aviramaNa, praba prAnava praveza karatA hai / so yahA~ isa svAMgako yathArtha jAnane vAle samyagjJAnakI mahimArUpa maMgala karate haiM-atha ityAdi / artha--aba samararaMgameM Aye hue mahAmadase bhare hue madonmatta mAnavako yaha udAra gaMbhIra mahAudaya vAlA durjaya jJAna dhanurdhara jItatA hai / bhAvArtha--yahAM nRtyake maMcapara saba jagatako jItakara matta hue sAmrabane praveza kiyA hai / usako parAjayakA varNana yahAM vorarasako pradhAnatAse kiyA hai ki durjaya bodharUpadhanuSadhArI jJAna pAnavako jItatA hai / arthAt antamuhUrtameM karmakA nAza karake yaha jJAnasvarUpa prAtmA kevala. jAna utpanna kara letA hai / aiso jJAnakI sAmarthya va mahimA hai / / aba pAsavakA svarUpa kahate haiM:-[mithyAtvaM aviramaraNaM] mithyAtva, avirati [ca kaSAyayogau] aura kaSAya yoga [saMjJAsaMjJAH tu] ye cAra prAsrava saMjJa va prasaMjJa haiM yAne cetanA ke vikArarUpa aura jar3a-pudgalake vikArarUpa aise bhinna-bhinna haiN| unameM se [jIdhe] jIvameM prakaTa hue [bahuvidhamevAH] bahuta bheda bAle saMjJa prAsrava hai ve [vasyava ananya pariNAmAH] usa jIvake ho bhabhedarUpa pariNAma haiM [tu te] parantu asaMjha prAsrava [jJAnAvaraNAvasya] bhAnAvaraNa Adi [karmaNaH] karmake baMdhaneke [kAraNaM] kAraNa [bhavaMti] haiM [ca] aura [seSAmapi una prasaMjJa prAstravoMkA bhI yAne asaMjJa prAsravoMke navIna karmabaMdhakA nimittapanA honekA kAraNa arthAt nimitta bhI [rAgadveSAvimAvakaraH] rAgadveSa Adi bhAvoMkA karane vAlA [jIvaH] jIva [bhavati hotA hai| tAtparya--karmabandhake nimittabhUta udayAgata asaMjJa prAsravako isa nimittatAkA kAraNa rAgadveSamoha hai ataH rAga dveSa moha hI pAnava hai / TokArtha---rAgadveSa moha hI prAsrava haiM jo ki apane pariNAmake nimittase hue haiM so jar3apanA na honepara de cidAbhAsa hai yAne unameM caitanyakA AbhAsa hai kyoMki mithyAtva, pravi
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra tatrAlayasvarUpamabhidadhAti - micchattaM aviramaNaM kasAyajogA ya saNasaNNA du / bahuvihabheyA jIve tasseva aNagaNapariNAmA // 16 // NANAvaraNAdIyassa te du kammassa kAraNaM hoti / tesipi hodi jIvo ya rAgadosAdibhAvakaro // 165 // (yugalama) mithyAtva tathA avirati, kaSAya aru yoga cetanAcetana / jIvameM vividha pratyaya, abheda pariNAma haiM usake // 164 // ve pratyaya hote haiM, jJAnAvaraNAdi karmake kaarnn| unakA kAraNa holA, rAgadvaSAdi bhAvayuta prAtmA // 16 // midhyAtvamaviramaNaM kaSAyayogau ca saMjJAsaMjJAstu / bahuvidhabhedA jIve tasyaivAnanyapariNAmAH / / 164 / / jJAnAvaraNAdyasya te tu karmaNa: kAraNaM bhavati / teSAmapi bhavati jIva: ca rAgadveSAdibhAvakaraH // 165 // rAgadveSamohA pAsavA: iha hi jIve svapariNAmanimittAH, prajaDatve sati cidAbhAsAH, mithyAtvAviratikaSAyayogA: padgalapariNAmAH, jJAnAvaraNAdipudgalakarmAsavaraNanimittatvAtkikaSAyayoga, ca, saMjJAsaMjJa, tu, bahuvidhabheda, jIva, tat, eva, ananyapariNAma, jJAnAvaraNAca, tat, tu, karmana, kAraNa, tat, api, jIba, ca, rAgadveSAdibhAvakara / mUladhAtu- ramu kIDAyAM, bhidira vidAraNe rudhAdi, pariNama prahvatve, bhU sattAyAM, ranja rAge / padavivaraNa-micchattaM mithyAtvaM-prathamA eka0 / aviramaNaM-pra0 e0 / rati, kaSAya aura yoga pudgalake pariNAma jJAnAvaraNa prAdi pudgaloMke mAneke nimitta honese ve prakaTa bhAsava to haiM, kintu una prasaMjJa prAsravoMmeM jJAnAvaraNAdi karmoM ke prAgamanake nimittapanAke nimitta haiM. AtmAke ajJAnamaya rAga, dveSa, moha pariNAma / isa kAraNa navIna mithyAtva Adika karmake prAstravake nimittapanAkA nimittapanA hone se rAga dveSa moha hI prAsrava haiM aura ve ajJAnIke hI hote haiM aisA tAtparya gAthAke arthameM se hI prApta hotA hai / bhAvArtha-jJAnAvaraNAdi karmoM ke prAstravaraNakA nimitta to mithyAtvAdi karmake udayarUpa pudgalake pariNAma haiM aura una karmoke pAnekA nimitta udayAmatakarma bana jAyeM usa nimittapane kA nimitta jIvake rAga dveSa moharUpa pariNAma haiM, unako cidvikAra bhI kahate haiM, ve jIvake ajJAna avasthAmeM hote haiN| samyagdRSTika ajJAna avasthA hotI nahIM kyoMki mithyAtvasahita jJAnako prajJAna kahate haiM / samyagdRSTi jJAnI ho gayA hai isaliye yahA~ jJAna avasthAmeM ajJAnamaya rAgAdi nahIM haiM / phira bhI pravirata samyagdRSTi prAdike cAritramohake udayase jo rAgAdika hote haiM, unakA yaha svAmI nahIM hai, udayakI balavattA hai, unako jJAno rogake samAna samajhakara
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAnavAdhikAra lAsravAH / teSAM tu tadAsravaNanimittatva nimittam ajJAnamayA prAtmapariNAmA rAgadveSa mohAH / kasAyajogA-prathamA bahu0 / kaSAyayogI-pra0 bahu0 / ya ca-avyaya / saNasaNA saMjJAsaMjJA:-pra0 bahu0 / du tu-avyaya / bahuvihabheyA bahuvidhabhedAH-pra0 bahu0 / jIve-saptamI eka0 / tassa tasya-SaSThI eka0 / evaadhyatha / aNaNNapariNAmA ananyapariNAmA:-pra. bahu0 / NANAvara NAdIyassa jJAnAvaraNAvasya-SaSThI e0 / meTanA cAhatA hai / isa apekSAse jJAnoke rAga nahIM hai / mithyAtvasahita jo rAgAdika hote haiM, hI prajJApamasa raga deva boha haiM aura ve dAtAnIke hI haiM, samyagdRSTike nahIM haiM / tAtparya samyagdRSTi ke buddhipUrvaka prAstrava baMdha nahIM hai aura jo pahaleke baddha karma haiM unakA vaha jJAtA hotA hai| prasaMgavivaraNa-samayasArakI adhikAra gAthAmeM batAyA gayA thA "bhUyattheNAbhigayA jIvAjIyA ya puNNapAvaM ca, prAsayasaMvaraNijjara baMdho mokho ya sammattaM" isake anusAra jIva ajIva puNya pApakA adhikAra pUrNa ho gyaa| aba prAsrabakA varNana karanA kramaprApta hai / so sarvaprathama isa gAthAyugalameM prAsravakA svarUpa kahA gayA hai athavA anantarapUrva adhikArameM puNya pApa karmakA varNana huA hai, so usa viSaya meM yaha jijJAsA huI ki puNya-pApa karmokA yAtrava (prAnA) kisa prakAra holA, jisakI jAnakArIse yaha prakAza mile ki vaha yoga na banAyA jAve jisase ki puNya pApa karmakA prAstraba ho| isa jijJAsAkA samAdhAna karaneke liye yahA~ prAsravakA praveza humA, jisameM sarvaprathama prAdhakA svarUpa yahAM kahA gayA hai| tathyaprakAza-1-jIvake ajJAna pariNAma (prAtmAkI besudhI) se jIvameM rAga dveSa moha bhAvarUpa pAsava hote haiM / 2- jIvameM hone vAle rAga dveSa moha bhAva jIvakI pariNati honese jar3a nahIM haiM aura jIvameM svabhAva nahIM honese cetana nahIM, kintu cidAbhAsa haiM / 3- pracetana mithyAtva avirati kaSAya yoga to pudgalakarma prakRtirUpa haiN| 4- cetana mithyAtva avirati kaSAya yoga jIvake pariNAma haiM / 5- udayaprApta acetana mithyAtva avirati kaSAya yoga yAne dravyapratyaya navIna jJAnAvaraNAdi pudgalakamake pratibake nimittabhUta haiN| 6- dravyapratyayake nimittase hone vAle cetana mithyAtvAdi bhAva dravyapratyayameM navIna karmake AsravakI nimittatA A jAve isa nimittatAke nimitta haiN| 7-vAstava meM prAsrava jIvake rAga dveSa moha haiM, kyoMki ye pudgalakarbhAstravaNake nimittakI nimittatAke nimitta haiM / 8-prajJAnamaya rAga, dveSa, moha jIvapariNAma ajJAnIke hI hote haiM / siddhAnta-1-acetana mithyAtva avirati kaSAya yoga pudgaladravya ke ananya pariNAma haiM / 2-cetana mithyAtva prAdi bhAva ajJAnI jIvake ananya pariNAma haiM / 3-jIvake bandhanakA kAraNa udayAMgata dravyapratyaya hai / 4--vastutaH jIvake baMdhanakA kAraNa svakIya rAgAdi ajJAna
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 samayasAra tata prAsravaNanimittatva nimittatvAdAgadveSamohA evAnavAH, te cAjJAnina eva bhavatIti arthAdevApadyate / / 164.165 / / te-prathamA bahu0 / du tu-adhyaya / kammassa karmaNa:-pAnI eka / kAraNa-prathamA eka0 / hoti bhavati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyaa| tesi tepAM-paSThI vAhu0 / pi api-anyaya / hodi bhavati-vartamAna laT anya puruSa eka0 / jIvo jIva:-prathamA ekaca-avyaya / rAgadosAdibhAbakaro rAgadveSAdibhAvakara:-prathamA ekavacana / / 164.165 / / -- - bhAva hai| dRSTi-1- upAdAnadRSTi (46b)| 2-- upAdAnadRSTi (46b)| 3- nimittadRSTi (53) / 4-upAdAnadRSTi (46b)| prayoga-karmabandhakA mUla kAraNa apane rAgAdibhAvoMko jAnakara rAgAdibhAvoMse chuTakArA pAne ke liye rAgAdivikAratA sahaja mAnasvabhAvameM jAma hogekA pauruSa karanA / / 165|| ___ aba jJAnIke una aAsravoMkA prabhAva dikhalAte haiM:---[samyagdRSTeH] samyagdRSTike [AsravabaMdhaH] aAmraba baMdha [nAsti] nahIM hai [tu] kiMtu [AsravanirodhaH] AsravakA nirodha hai [tAni] unako [abaghnana] nahIM bAMdhatA hunA saH] vaha [saMti] sattAmeM maujUda [pUrvanibaddhAni] pahale bAMdhe hue karmoM ko [jAnAti mAtra jAnatA hai / TokArya-cUMki vAstava meM jJAnIke jJAnamaya bhAvoMse paraspara virodhI prajJAnamaya bhAva ruka jAte haiM isa kAraNa prAsravabhUta rAga, dveSa, moha bhAvoMke nirodhase jJAnI ke prAstravakA nirodha hotA hI hai / isaliye jJAnI, pAsavanimittaka jJAnAvaraNa Adi pudgala koko nahIM bAMdhatA 1 kintu sadA una karmokA akartA honese navIna karmoko nahIM bAMdhatA huA pahale baMdhe hue sattArUpa avasthita una koko kevala jAnatA hI hai / bhAvArtha-jJAnI honepara ajJAnarUpa rAga dveSa moha bhAvoMkA nirodha hotA hai aura prAsrava ke nirodhase navIna baMdhakA nirodha hotA hai tathA jo pUrva baMdhe hue sattAmeM sthita haiM, unakA jJAtA hI rahatA hai kartA nahIM hotA / yadyapi avirata samyagdRSTi prAdike cAritramohakA udaya hai, para usako aisA jAnanA ki yaha udayakI balavattA hai, vaha apanI zaktike anusAra unako rogarUpa jAnakara dUra karatA hI hai isaliye ve hue bhI anahue sarIkhe kahe jAte haiM, vahAM jo alpasthiti anubhAgarUpa baMdha hotA vaha ajJAnake pakSameM nahIM ginA jAtA, ajJAna ke pakSameM to jo mithyAtva va anaMtAnubaMdhoke nimittase ba~dhatA hai, vaha ginA jAtA hai / isa prakAra jJAnIke prAstrava va baMdha nahIM ginA gyaa| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM prAsravakA svarUpa batAyA gayA thA aura yaha
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratha zAninastadabhAvaM darzayati- zrAvAdhikAra 303 saMvakharohoM / gatthidu zrAsavabaMdho sammAdiTaTissa saMte puvvaNibaddha jAyadi so te thabaMdhato // 166 // zrAva baMdha nahIM hai, jJAnIke kintu zrAtravanirundhana / vaha to pUrvanibaddhoM ko jAne bhavya nahi bAMdhe // 166 // nAsti tvAsravabaMdha: samyagdRSTe rAsravanirodhaH / saMti pUrvanibaddhAni jAnAti sa tAnyabadhnan // 166 // yato hi jJAnino jJAnamayerbhAvairajJAnamayA bhAvAH parasparavirodhino avazyameva nirudhyate / tato'jJAnamayAnAM bhAvAnAM rAmadveSamohAnAM zrAsravabhUtAnAM nirodhAt jJAnino bhavatyeva zrasrava nAmasaMjJaNa, du, AsavabaMdha, sammAdiTTi, AsavaNiroha, saMta, purvvANibaddha, ta, ta, abaMdhaMta / dhAtusaMza- asa sattAyAM, A-sava sravaNe, baMdha baMdhane, jANa avabodhane / prAtipadikana, tu, Asavabandha, samyadRSTi, Asravanirodha sat pUrvanibaddha tat tat / mUladhAtu - asu bhuvi, A sa gatau, bandha bandhane, nirudhira AvaraNe rudhAdi, jJA avadodhane / padavivaraNa - Na na-avyaya / asthi asti vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / dutu-avyaya / AsavabaMdhI AsavabandhaH - prathamA ekavacana | sammAdidvissa samyagdRSTe:niSkarSa nikalA thA ki ve mAnava prajJAnIke hI hote haiM / aba yahA~ batAyA gayA ki jJAnIke una prAeater prabhAva hai / tathyaprakAza -- ( 1 ) jJAnIke jJAnamaya hI bhAva hote haiM / ( 2 ) jJAnamaya bhAva va prajJAnamaya bhAva paraspara virodhI bhAva hai| (3) jJAnIke jJAnamaya bhAvoMke dvArA ajJAnabhAva niruddha ho jAte haiM yAne haTa jAte hai / (4) jJAnIke prajJAnamaya bhAva rAgadveSamoha haTa gaye haiM, zrataH svanirodha hai / jJAnI zrAsravanimittaka pudgalakarmoM ko nahIM bAMdhatA / ( 5 ) kartA honese zAnI navIna karmoMko bAMdhatA nahIM aura pUrvabaddhakamako mAtra jAnatA hai / (6) gulasthAnAnusAra jJAniyoMke mAlavanirodha samajhanA cAhiye / (7) dravyakarma, bhAvakarma va nokarmameM prAmatvabuddhi na honese AtmAkA nAma zAmI ho jAtA hai / ( 5 ) avirata samyagdRSTi jJAnI mithyAtvAdi 41 prakRtiyoMkA prasrava nirodhaka hai| (6) dezasaMyamI jJAnI 51 prakRtiyoMkA prAtravanirodhaka hai / (10) pramasavirata jJAnI 55 prakRtiyoMkA bhrAtravanirodhaka hai / ( 11 ) zrapramattavirata jJAnI 61 prakRtiyoMkA zrAtravanirodhaka hai / ( 12 ) zrapUrvakaraNa upazamaka kSapaka jJAnI 62 prakRtiyoM kA zrAvanirodhaka hai / (13) zranivRttikaraNa upazamaka va kSapaka jJAnI 68 prakRtiyoMkA prAstranirodhaka hai / (14) sUkSmasAmparAya upazamaka va kSapaka 103 prakRtiyoM kA prasvatiro-dhaka hai / ( 15) upazAntakaSAya, kSINakaSAya va sayogakevalI 116 yAne eka kama saba prakRtiyoMkA prAdanirodhaka hai / (16) prayogakevalI va siddhaprabhu pUrNa nirAsrava haiM /
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 samayasAra nirodhaH / zrato jJAnI nAlavanimittAni pudgalakarmANi badhnAti nityamevAkartR' tvAttAninavAni na badhnan sadavasthAni pUrvabaddhAni jJAnasvabhAvatvAtkevalameva jAnAti // 166 // / SaSThI ekavacana | AsavaNiroho AsravanirodhaH prathamA eka0 / saMte santi dvitIyA ekavacana kRdanta / puNibaddhe pUrva nibaddhAni dvitIyA bahu / jANadi jAnAti vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / so saH - prathamA eka / te tAni dvitIyA bahu / abaMdhato avadhanan- prathamA ekadantra / / 166 // siddhAnta - ( 1 ) jJAnI jIvake zuddhabhAvakA nimitta pAkara kAryANavargaNAvoM meM karmatvake zrAvakA nirodha ho jAtA hai| (2) jJAnI pUrvanibaddha karmokA mAtra jAnanahAra hotA hai, bhoktA nahIM / dRSTi - 1 - zuddhabhAvanApekSa zuddhadravyArthikanaya ( 24ba ) / 2 - prabhoktRnaya (162) / prayoga- - jJAnamAtra antastattva ke zrAzrayase saMsArasaMkaTamUlakarmAstrakA nirodha ho jAtA hai, ataH sakala vikalpa parigraha tyAgakara eka jJAnamAtra antastattvakA Alambana lenA cAhiye // 166 // aba rAga dveSa, moha bhAvoMke hI pApaneA niyama karate haiM- [jIvana kRtaH ] jIva ke dvArA kiyA gayA [rAgAdiyukto bhAvaH ] rAgAdiyukta bhAva [ baMdhako bhariNataH ] nayIna karmakA baMdha karane vAlA kahA gayA hai [tu] paraMtu [ rAgAdivipramuktaH ] rAgAdika bhAvoMse rahita bhAva [ prabaMdhaka: ] baMdha karane vAlA nahIM hai, [ kevalaM ] kevala [ zAyaka: ] jAnane vAlA hI hai / tAtparya - prajJAnabhAva ke kAraNa jIvameM umaMgase uThe rAgAdikabhAva midhyAtvAdi prakRti kA baMdha karane vAle haiM / TokArtha - vAstava meM isa zrAtmA meM rAga, dveSa, mohake milApase utpanna huAA bhAva (ajJAna maya hI bhAva ) zrAtmAko kama karaneke liye prerita karatA hai jaise ki cuMbaka patthara ke sambandhase utpanna huA bhAva lohekI suIko calAtA hai, parantu una rAgAdikoMke bhedajJAnase utpanna huA jJAnamaya bhAva svabhAvase ho AtmAko karma karane meM anutsuka rakhatA hai jaise ki cumbaka pASANa ke saMsarga binA suIkA svabhAva calane rUpa nahIM hai isa kAraNa rAgAdikoMse milA humrA prajJAnamaya bhAva hI karmake kartRtvameM preraka hone ke kAraNa navIna baMdhakA karane vAlA hai, parantu rAgAdivase na milA huA bhAva apane svabhAvakA pragaTa karane vAlA honese kevala jAnane vAlA hI hai, vaha navona karmakA kiMcinmAtra bhI baMdha karane vAlA nahIM hai / bhAvArtha - rAgAdikake milApa se huA ajJAnamaya bhAva hI karma graMtha karane vAlA hai aura rAgAdikase nahIM milA jJAnamaya bhAva karmabaMdhakA karane vAlA nahIM hai, yaha siddhAnta rahA 1 prasaMga vivaraNa - anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki jJAnIke mAlavakA prabhAva
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAsravAdhikAra atha rAgadvaSamohAnAmAnavasvaM niyamayati bhAvo rAgAdijudo jIveNa kado du baMdhago bhnnido| rAyAdivippamukko abaMdhago jANago variM // 167 // jIvakRta rAga prAdika, bhAva batAyA jinendrane baMdhaka / rAgAdimukta bandhaka, nahi hai vaha kintu zAyaka hai // 167 // bhAvo rAgAdiyutaH jIvena kRtastu baMdhako bhnnitH| rAgAdiviSamukto'baMdhako jJAyako navari / / 167 / / iha khalu rAgadveSamohasaMparkajo'jJAnamaya eva bhAvaH, ayaskAMtopalasaMparkaja iva kAlAyasasUcoM karma kartumAtmAnaM codayati / tadvivekajastu jJAnamayaH, ayaskAMtopalavivekaja iva kAlAyasasUcImakarmakaraNotsukyamAtmAnaM svabhAvenaiva sthApayati / tato rAgAdisaMkIrNo'jhAnamaya evaM kartRtve codakatvAbaMdhakaH / tadasaMkIrNastu svabhAvodbhAsakatvAtkevalaM jJAyaka eva, na manAgapi baMdhaka: / / 167 // nAmasaMjJa-bhAva, rAgAdijuda, jIba, kada, du, baMdhaga, bhaNida, rAgAdivippamukka, abaMdhaga, jANaga, Navari / dhAtusaMjJa--- bhava sattAyAM, ju mizraraNe, jIva prANadhAraNe, bhaNa kathane, vi-pa-muMca tyAge / prAtipadika-bhAva, rAgAdiyuta, jIva, kRta, tu, bandhaka, bhaNita, rAmAdivipramukta, abaMdhaka, jAyaka, navari / mUladhAtuyu mizraNe adAdi, Dukutra karaNe, bhaNa zabdArthaH, vi-pra-mucla mokSagaNe / padavivaraNa-bhAvo bhAvaHprathamA ekavacana / rAgAdijudo rAgAdiyutaH-prathamA eka0 / jIveNa jIvena-tRtIyA eka0 / kado kRtaH--pra0 eka kRdaMta / dutu-avyaya / baMdhago bandhakaH-prathamA eka0 / bhaNido bhaNita:-prathamA eka0 kRdanta kiyaa| rAgAdivippamukto rAgAdivipramukta:-prathamA eka 0 / abaMdhago abandhaka:-pra0 e0 / jANago jJAyaka:-prathamA ek0| pavAra nadari-avyaya / / 167 / / hai / so aba usI sambandhameM isa mAthAmeM yaha niyamita kiyA hai ki vaha pAkhavapanA rAgadveSa mohabhAvoMkA hI hai| tathyaprakAza-1- rAgadveSamohake saMparkase utpanna huA bhAva ajJAnamaya bhAva hai / 2- ajJAnamaya bhAva hI AtmAko karma karane ke liye prerita karatA hai| 3- rAgadveSa mohake vivekase (viyogase) utpanna huA bhAva jJAnamaya bhAva hai / 4- jJAnamaya bhAva svabhAvase hI AtmAko karma karane meM anutsuka rakhatA hai / 5-rAgAdise saMkIrNa prajJAnamaya bhAva hI kartRtvameM preraka honese bandhaka hai / 6- rAgAdikase asaMkoragaM jJAnamaya bhAva svabhAvakA udbhAsaka honese kevala zAyaka hai, bandhaka nahIM hai / siddhAnta-1-citprakAzasvarUpa svabhAvabhAvase bhinna ajJAnamaya rAgadveSamohabhAva karmabandhake mUla nimitta kAraNa haiM / 2-prajJAnamaya bhAva bhAvabandhana banAye rahaneke samucita upAdAna kAraNa haiN|
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 306 / atha rAgAdyasaMkIrNa mAvasaMbhavaM darzayati samayasAra pakke phala paDie jaha yA phalaM bajjhae puNo viMTe / jIvassa kammabhAve paDie puNodayamubeI // 168 // phala pakka ho patita phira, jaise vaha vRtta meM nahIM lagatA / karmabhAva haTanepara, phira na jIvake udita hotA // 168 // pakva phale patite yathA na phalaM badhyate punarvRnte / jIvasya karmabhAve patite na punarudayamupaiti // 168 // yathA khalu pakvaM phalaM vRtAtsakRdvizliSTaM sanna punarvRntasaMbaMdhadhamupaiti tathA karmodayajo nAmasaMjJa - pakka, phala, paDiya, jaha, Na, phala, puNo, viTa, jIva, kammabhAva, paDiya. paNa, ga dhAtusaMjJa-paDa palane, bajbha baMdhane, upa-TU gatau / prAtipadika- patratra, phala, patita, yathA na patta jIva, karmabhAva, patita na punas, udy| mUladhAtu- DupacaS pAhe bhvAdi phala niyata bhvAdi pallU gatau bhvAdi, pata gatau curAdi, bandha bandhane upa- iNa gatI / padavivaraNa pakke ekatra tabhI eka0 / phala phile - saptamI eka0 / paDie patite saptamI eka0 / jaha yathA - avyaya / Na na avyaya / phalaM - prathamA . dRSTi-- 1- nimittatvanimittadRSTi (53) / 2- upAdAnadRSTi ( 46 ba ) | prayoga - rAgAdisaMpRkta bhAva: zrAtmAko bandhana saMkaTameM rakhane vAlA hai aisA jAnakara pauruSa karanA // 167 // apane rAgAdirahita sahana jJAnasvabhAvameM upayukta honekA aba rAgAdikase na mile jJAnamaya bhAvakA saMbhava dikhalAte haiM: - [ yathA ] jaise [k phale patile] pake phalake gira jAnepara [punaH ] phira [ phalaM ] vaha phala [ [te] usa DaMThala meM [na badhyate ] nahIM baMdhatA, usI taraha [ jIvasya ] jIvake [karmabhAve ] karmabhAva ke [ patite ] jhar3a jAnepara [ punaH] phira vaha [ udayaM] udayako [na upaiti] prApta nahIM hotA / tAtparya ---- karmodayaja bhAva jIvabhAvase pRthak jJAta honepara phira karmodaya bhAva jIvabhAvarUpa nahIM anubhavA jA sakatA / TIkArtha-- jaise pakA huA phala gucchese eka bAra pRthaka hotA huA vaha phala phira gu se sambandhita nahIM hotA, usI prakAra karmake udayase utpanna huA bhAva eka bAra bhI jovabhAtra se pRthaka hotA huA phira jIva bhAvako prApta nahIM hotaa| isa prakAra se milA huA bhAva jJAnamaya hI saMbhava hai / bhAvArtha: jIva ajJAnase karmodayaja bhAvoMko apanA mAna kara use jIvabhAva banA detA hai| yadi svalakSaNaka paricayase prAsrava zrI jIvasvabhAvakA paricaya yathArthatayA prApta kara le to phira karmodayaja bhAva jIvabhAvase nahIM jur3a sakate ha saba rAgAdise saMkIrNa jJAnamayabhAvakA camatkAra hai / aba isa artha kA kalazarUpa kAvya kahate haiM-- bhAvo ityAdi / artha-rAga moha
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhbNsaaghisstthaa bhAvo jIvabhAvAtmakRtipilaSTaH san, na punarjIvabhAvamupaiti / evaM jJAnamayo rAgAdyasaMkINoM bhAvaH saMbhavati / bhAvo rAgadveSamohavinA yo jIvasya syAd jJAnanirvRta eva / rudhana sarvAn dravya karmAsrodhAna eSo'bhAvaH sarvabhAvAlavANAM / / 114 / / / / 168 // eka0 / bajjhae badhyate-vartamAna laT anya puruSa ekavacana bhASakarmaprakriyA viyA ! puNo punaH- yaya / viTe vRnte-saptamI eka0 / jIvassa jIvasya-baSThI e| kammabhAve karmabhAve-saptamI eka Na na-avyaya / puNa puna:-avyaya / udayaM-dvitIyA eka0 / uveI upaiti-vartamAna laT anya puSya ekavacana kriyA // 16 // rahita jJAnake dvArA hI racA hA jo jIvakA bhAva hai, vaha saba dravyAnavoM ko rokatA huyA tabhI bhAvAnavoMkA prabhAva svarUpa hai / bhAvArtha- jJAnamayabhAva bhAvAtravoMkA prabhAvarUpa isa kAraNa hai ki saMsArakA kAraNa mithyAtva hI hai usa sambandhI rAmAdikakA abhAva humA to sabhI bhAvAkhatroMkA abhAva ho gayA samajhanA / prasaMgaviyarapa- anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki rAgAdisaMkIrNa bhAva baMdhaka hotA hai aura rAgAdyasaMkIrNa bhAva sabaMdhaka hotA hai / aba yahA~ isa gAthAmeM usI rAgAdyasaMkIrNa bhASakA sadbhAva batAyA gayA hai / tathyaprakAza-(1) jJAno jIvake sukha-duHkhAdi karmabhAvake nirjI honepara vaha karma rAgadveSamohakA prabhAva honese jIvabhAvako prApta nahIM hotA hai / (2). jo. karmabhAva jovabhAvako STpta nahIM hotA vaha phira bandhako bhI prApta nahIM hotA hai / (3) jo bandhaspa nahIM ho sakatA vaha udayako bhI prApta nahIM hotA / (4) jJAnIke bhAva rAgAdyasakoNaM honese zuddha bhAva kahalAte haiM / (5) jJAnI jIyake zuddhabhAva honese nirvikAra svasaMvedanake balase saMvarapUrvaka nirjarA hotI hai / (2) usa prakArake karmakA bandhaka na hokara udita vibhAvakA va karmabhAvakA nikala jAnA mokSamArgasaMcAlaka nirjarA hai| siddhAnta-(1) ajJAna avasthAmeM karmabhAvako jIvabhAva mAnanekI vRtti honese dravyapratyaya usI prakArake karmake bandhaka hote haiM / (2) latvajJAna honepara udita karmabhAvako jIva. bhAva na mAnA jA sakanese, vaha karmabhAva jIvabhAva na mAnA jA sakanese jIvabhAva nahIM banatA, aura taba dravyapratyaya usa prakArake karmake bandhaka nahIM hote / dRSTi-1- nimittatvanimittadRSTi evaM nimisadRSTi (201, 53m)| 2- pratiSedhaka zuddhanaya {46) / prayoga-karmabhAvase haTaneke liye apane jJAnamAtra sahajabhAvameM zrAtmatva svIkAra kara jAnamAtra bhAvameM rata honekA pauruSa karanA / 168 / / aba jJAnIke dravyAlayakA prabhAva dikhalAte haiM:-[tasya jJAninaH] usa jJAnoke [pUrva
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 samayasAra aya jJAnino dravyAkhavAbhAvaM darzayati puDhavIpiMDasamAgA puvaNibaddhA du paccayA tassa / kammasarIreNa du te baddhA sabvepi NANissa // 16 // pUrvabaddha saba pratyaya, jJAnIke pRthvipiNDa sama jaano| ___ ba~dhe huye vidhise ve, baMdhe nahIM kintu AtmAse // 16 // puthvIpiMDasamAnAH pUrvanibaddhAstu pratyayAstasya / karmazarIreNa tu te baddhAH sarve'pi jJAninaH / / 166 / / ye khalu pUrvamajJAnenaiva baddhA mithyAtvAviratikaSAyayogA dravyAsravabhUtA; pratyayAH te jJAnino dravyAMtarabhUtA acetanapudgalapariNAmatvAt pRthviipiddsmaanaaH| te tu sarve'pi svabhAvata __nAmasaMjJa-puDhavIpiMDasamANa, pudavaNibaddha, du. paccaya, ta, kammasarIra, du, ta, baddha, manne, pi, NANi / dhAtusaMjJa-prati-aya gatau, baMdha baMdhane / prAtipadika- pRthvIpiNDasamAna, pUrvanibaddha, tu, pratyaya. tat, karmazarIra, tu, tat, baddha, sarva, api, jJAnin / mUladhAtu --prati-aya gatI, bandha bandhane / padavidharaNa---puDhavInibaddhAH] pahale ba~dhe hae sapi] sabhI [pratyayAH] karma [pRthiyopiMDasamAnAH] pRthvIke piMDa samAna haiM [tu] aura ve [karmazarIreNa] kArmaNa zarIrake sAtha [baddhAH] baMdhe hue haiM / tAtparya-karma va karmodayaja bhAvase bhinna prAtmasvarUpako jAnanepara karma pRthvIpiNDake samAna pudgalapiNDa mAtra hI najara pAte haiM / ___TokArtha----jo pahale ajJAnase bAMdhe mithyAtva, avirati, kaSAya, yoga rUpa dravyAstrava. bhUta pratyaya haiM ve jJAnIke anya dravyarUpa acetana pudgaladravya ke pariNAma honese pRthivIke piMDa samAna haiM / aura ve sabhI apane pudgalasvabhAvase kArmaraNa zarorase hI eka hokara ba~dhe haiM, parantu jIvase nahIM baMdhe haiM / isa kAraNa jJAnIke dravyAlabakA prabhAva svabhAvase hI siddha hai| ___ bhAvArtha-jaba prAtmA antastatvakA jJAnI huprA, taba jhAnIke bhAvAvakA to abhAva huA hI aura dravyAsrava jo ki mithyAtvAdi pudgala dravyake pariNAma haiM ve kArmaNa zarIrase svayameva ba~dha rahe haiM, antaH aisA jJAna honese va AtmAbhimukha pariNamA honese bhAvAsabake binA ve AgAmI karmabaMdhake kAraNa nahIM haiM, aura pudgalamaya haiM isa kAraNa amUrtika catanyasvarUpa jIvase svayameva hI bhinna haiM, aisA jAnI cAnatA hai| aba isa arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM--bhAvA ityAdi / artha-bhAvAsravake abhAvako prApta humA jJAnI dravyAstrabasa to svayameva hI bhinna hai, kyoMki jJAnI to sadA jJAnamaya hI eka bhAva vAlA hai, isa kAraNa nirAmaya hI hai, mAtra eka zAyaka hI hai / bhAvArtha-~bhAvAsrava jo rAga dveSa mohakA lagAva usakA to jJAnIke abhAva ho gayA hai aura jo dravyAnava haiM pudgalapariNAma haiM, unase to svayaM svarUpataH bhinna hai, isaliye zAnI nirAsrava hI hai /
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikSikA 309 eva kArmaNazarIreNava saMbaddhA na tu jIvena, ataH svabhAvasiddha evaM dravyAkhavAbhAvo jJAninaH / bhAvAJavAbhAvamayaM prapatro dravyAsravebhyaH svata eva bhinnaH / jJAnI sadA jJAnamayaMkabhAvo nirAstrako jJAyaka eka eva // 115 / / / / 169 // piMDasamANA pRthvIpiNDasamAnA:-prathamA bahu0 / pubaNibaddhA pUrvanibaddhAH-pra0 bahu0 / dutu-avyaya / paccayA pratyaya:-pra0 bahu0 / tassa tasya-SaSThI eka kammasarIreNa karmazarIreNa-tRtIyA eka0 / dUtU-avyaya / baddhA baddhAH-10 bahu0 1 sabje sarve-pra0 bahu0 / pi api-avyaya / NANissa jJAnina:-SaSThI eka0 / / 166 / / prasaMgaviyararaga--anantarapUrva gAthAmeM rAgAdyasaMkIrNabhAvakA sambhava batAkara jJAnIke bhAvAsavAbhAvakA avinAbhAvI dravyAkhavabhAva batalAyA hai / tathyaprakAza-(1) ajJAna dvArA pahile jo karma baMdha gaye the unameM se jo bhI jJAnI puruSake sattAmeM raha rahe ve acetana pudgalapariNAma pRthvIpiMDake samAna par3e hue haiM / (2) sattAmeM par3e hue pudgalakarma apanA prabhAva (anubhAgodaya) nahIM kara rahe / (3) jaba sattAmeM par3e hue karma udayameM pAte haiM taba jJAnIke jJAnasvabhAbameM lagAva honese saMsArasthitibaMdha nahIM kara pAte hai / (4) karmaprakRtiyA~ kArmANa zarIrase hI baMdhI huI hotI haiM / (5) jIva pramurtika hai usake sAtha mUrta pudgalakarma nahIM baMdhe haiM, kintu karmaphalakA yAne vibhAvakA lagAva honese ajJAnIke nimittanaimittika vidhimeM pudgalakamakA ekakSetrAvagAha bandhana banA hai| (6) pudgalakarmakA ekakSetrAvagAha sthiti anubhAga vAlA baMdhana, jJAna honepara bhI rAma rahane taka hotA hai / (7) bItarAma zAnIke navIna karmabaMdhana nahIM hotA, mAtra yoga rahane taka IryApatha pAlava hotA hai| (8) karmakA bandhana kArmANazarIrase hai| (1) jIvakA upayoga jJAnasvabhAvake abhimukha hai, isa dRSTise jJAnI ke dravyAslavakA abhAva hai / (10) sUkSmadRSTise dravyAnavakA prabhAva guNasthAnAnusAra jAnanA / siddhAnta-(1) kamaMtvakA abhyudaya kArmANavargaNAvoMmeM huA hai / (2) vastutaH karma kA bandhana kArmANazarorase hotA hai| (3) karmakA bandhana jIvake sAtha hotA hai yaha kathana phalita kathana hai| dRSTi---1, 2-- azuddhanizcayanaya (47) / 3- ekajAtidravye anyajAtidravyopacAraka prasadbhUtavyavahAra (106) / prayoga--karmako kArmAraNazarIrase baMdhA huA jAnakara unase bhinna apaneko jJAnamAtra nirakhakara apane meM upayukta hokara paramavizrAma pAnekA pauruSa karanA / / 166 / / aba pUchate haiM ki jJAnI nirAsrava kisa taraha hai ? usake uttarameM gAthA kahate haiM[yasmAt] jisa kAraNa [catuvidhAH] cAra prakArake prAsrava yAne mithyAtva, aviramaNa, kaSAya va yoga [zAnadarzanaguNAbhyAM] jJAna darzana guNoMke dvArA [samaye samaye] samaya-samayapara [anekamevaM]
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra kathaM jJAnI nirAstravaH ? iti ceta-- cahuviha agaNeyameyaM baMdhate gaagaadNsgaagunnettiN| samaye samaye jamA teNa abaMdhotti pANI du // 170 // kyoMki cAroM hi Asrava, darzanajJAnaguNako vipariNatise / bAMdhate karma nAnA, hotA jJAnI ataH prabandhaka // 170 // catuvidhA anekabhedaM badhnati jJAnadarzanaguNAbhyAM / samaye samaye yasmAt tenAbaMdha isi jJAnI tu // 170 / / jJAnI hi tAvadAsravabhAvabhAvanAbhiprAyAbhAvAgnirAsava eva / yattu tasyApi dravyapratyayAH mAmasaMjJa-bahuviha, aNeyabheya, NAgadasaNaguNa, samaya, samaya, ja, ta, abaMdha, itti, pANi, du / dhAtu- / saMjJa--baMdha baMdhane, daMsa darzanAyAM dvitiiygnnii| prAtipadika-caturvidha, anekabheda, jJAnadarzanaguNa, samaya, / samaya, yat, tat, abaMdha, iti. jJAnin, tu / pada vivaraNa-cahuviha caturvidhA:-prathamA bahu0 / aNeyabheyaM ane- / kabheda-dvitIyA ekavacana / baMdhate badhnanti-vartamAna laT anya puruSa bahuvacana kriyA / NANadasaNaguNe hi.. aneka bhedake karmoko [bannati bAMdhate haiM [tena] isa kAraNa [jhAnI tu] jJAnI to [prabaMdhaH prabaMdharUpa hai [iti] aisA jAnanA caahiye| tAtparya--buddhipUrvaka rAgadveSa moha na honese jJAnIko prabaMdhaka kahA gayA hai| TIkArtha- jJAnI to prAsravabhAvakI bhAvanAke abhiprAyake prabhAvase nirAka hI hai, kintu usa jJAnIke bhI dravyAnava prati samaya aneka prakArake pudgalakarmako bA~dhatA hai, so usameM jJAnaguNakA pariNamana hI kAraNa hai / bhAvArtha-ajJAnamaya prAsravabhAva na honese jAnIke mithyAtvAdi 41 prakRtiyoMkA Asrava to hotA hI nahIM hai, aura jo karma aba bhI baMdha rahe haiM so cAritrakI nirbalatAse de rahe haiM / usameM nimitta cAritramohanIyakA udaya hai / vahA~ bhI vikA. rabhAvameM rAga nahIM hai mo sAdhAraNa prAsrava hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki zAnoke dravyAnavakA bhI prabhAva hai| isa kathanapara yaha jijJAsA huI ki jJAnI honepara bhI prAgamameM dazama guNasthAna taka bandha kahA gayA hai phira yahA~ yaha kaise kahA gayA ki jJAnIke dravyAnavakA prabhAva hai / isa jijJAsAkA samAdhAna isa gAthAse prAraMbha kiyA gayA hai| tathyaprakAza-1-mAsravabhAgoMko bhAvanA (lagAva) kA abhiprAya na honese jJAnIko nirAsrava kahA gayA hai / 2-jJAnI honepara bhI dravyapratyayoMke nimittase kucha prakRtiyoMkA pAsava dazama guNasthAna taka hotA rahatA, usameM prAsravabhAva bhAvanAkA abhiprAya kAraNa nahIM hai, usameM jJAnaguNakA jaghanya pariNAma athavA kSobha kAraNa hai / 3-jahAM raMca bhI avyakta bhI kSobha mahIM hai vahA~ sAmpArAyika pAtraya nahIM, kintu yoga rahane taka IryApatha prAstrava hai| 4-yahA~
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 311 vAdhikAra samayamanekaprakAraM pudgalakarma pratibadhnaMti tatra jJAnaguNapariNAma evaM hetuH // 170 // 1 1 sUtovA bahuvacana / jJAnadarzanaguNAbhyAM tRtIyA dvivacana / samaye samaye - saptamI ekavacana / jamhA yasmAtpaMcamI eka / tena te eka adhaH-dramA eka0 iti iti-avyaya / NANI jJAnI --prathamA eka0 / du tu avyaya // 170 // buddhipUrvaka rAgakA yAne rAgameM rAgakA prabhAva honese mithyAtvAdi 41 prakRtiyoM kA prAkhava na honese nirAlava kahA gayA hai / 5 vivekapUrvaka pauruSa prayatna karaneke prasaMga meM buddhipUrvaka vRttiyoM kA nirIkSaNa karake varNana hotA hai / siddhAnta - 1 - jJAnIke zuddha jJAyakasvarUpakI bhAvanA honese prAsravabhAva bhAvanAnimittaka pudgalakamakA grAtrava nivRtta ho jAtA hai / 2- jJAna honepara bhI jaba taka kSobha vikAra uThatA rahatA hai taba taka kSobhanimittaka (sAdhAraNa) zrAlaya hotA rahatA hai / dRSTi-1 - zuddhabhAvanApekSa zuddhadravyArthikanaya ( 24ba ) | 2 - upAdhisApekSa azuddhadravyArthika naya (24) 1 prayoga - bandhanivRtti ke liye rAgAdivikAroMko parabhAva jAna unase upekSA karake avikAra jJAnasvarUpameM AtmatvakA anubhava karanekA antaH pauruSa karanA // 170 // aba pUchate haiM ki jJAnaguNakA pariNAma baMdhakA kAraNa kaise haiM, usakA uttara gAthAmeM kahate haiM - [ punarapi ] phira bhI [ yasmAt tu] jisa kAraNa [ jJAnaguNaH ] jJAnaguNa [jaghanyAtjJAnaguNAt ] jaghanya jJAnaguNake kAraNa [ anyatvaM ] anya rUpa [ pariNamate ] pariNamana karatA hai [ tena tu ] isI kAraNa [sa] vaha jJAnaguNa [aMdhako bhaNitaH ] karmakA baMdhana kahA gayA hai / tAtparya - nirmoha jJAnoke bhI zravaziSTa rAmavaza hue jJAnaguNake jaghanyapariNamana se baMdha dazama guNasthAna taka hotA hai / TIkArthaM - jJAnaguNakA jaba taka jaghanya bhAva hai yAne kSayopazamarUpa bhAva hai, taba taka jJAna aMtamuhUrta vipariNAmI honese bAra bAra anya prakAra pariNamana karatA hai| so vaha yathAkhyAta cAritra avasthAse nIce avazyaMbhAvI rAjakA sadbhAva honese baMdhakA kAraNa ho hai / bhAvArtha - kSAyopazamikajJAna eka zeyake Upara aMtarmuhUrta ho raha pAtA hai, tadanaMtara granya jJeyakA avalaMbana karatA hai| isa kAraNa svarUpameM bhI aMtamuhUrta hI jJAnakA ThaharanA ho sakatA hai / zrataH samyagdRSTi cAhe apramattadazAmeM bhI ho, usake jaba taka yathAkhyAta cAritra avasthA nahIM huI hai taba taka avazya rAga sadbhAva hai, aura usa rAgake sadbhAvase baMdha bhI hotA hai / isa kAraNa jJAna guNakA jaghanya bhAva baMdhakA kAraNa prasaMgavivaraNa - dhanantarapUrva gAthAmeM kahA thA ki kahA gayA hai 1. jJAnIke jo kucha bhI jahA~ bhAva 24
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 samayasAra kathaM jJAnaguNapariNAmo baMdhaheturiti cet-~ jamhA du jahaNNAdo vANaguNAdo puNovi prinnmdi| aNNAttaM gANaguNo teNa dulo baMdhago bhaNiho / / 1571 / / cUki yaha jJAnaguNa phira, aghanya avabodhase punaH nAnA / anyarUpa pariNamatA, so mAnA jJAnako bandhaka // 171 / / yasmAttu jaghanyAt jJAnaguNAt punarapi prinnmte| anyatvaM jJAnaguNaH tena tu sa baMdhako bhaNitaH / / 171 // jJAnaguNasya hi yAvajjaghanyo bhAvaH, tAvat tasyAMtarmuhUrtavipariNAmitvAt puna: punaranyatayAsti pariNAmaH / sa tu yathAkhyAtacAritrAvasthAyA adhastAdabazyaMbhAvirAgasadbhAvAta baMdhahetureva syAt // 171 // nAmasaMjJa--ja, du, jahaNNa, gANaguNa, puNo, vi, aNNatta, gANaguNa, ta, du, ta, baMdhaga, bhaNida / dhAtu. saMza-pari-Nama prahvatve, maNa kathane / prAtipadika-yat, tu, jaghanya, jJAnaguNa, punar, api, anyatva, jJAna, guNa, tat, tu, tat, baMdhaka, bhaNita / mUladhAtu-pari-Nama prakhatve, bhaNa zabdArthaH / padavivaraNa-jamhA yasmAt-paMcamI eka0 / jahANAdo jaghanyAt-paM0 ek0| NANaguNAdo jJAnaguNAt-paM0 eka0 / puNo puna:avyaya / vi api-avyaya / pariNamadi pariNamate-dartamAna laT anya puruSa ekavacana / apaNataM anyatvaMprathamA eka0 / NANaguNo jJAnaguNa:-prathamA ekaH / teNa tena-tRtIyA eka0 / dutu-avyaya / so saH-prathamA eka0 / baMdhago baMdhaka:-prathamA eka0 / bhapido bhaNita:-prathamA ekavacana kRdanta kriyA / / 171 / / hotA hai usakA kAraNa koI jJAnaguNapariNAma hai / aba usIke sambandha meM jijJAsA huI ki kaise jJAnaguNapariNAma baMdhakA kAraNa hai ? isI jijJAsAkA samAdhAna isa gAthAmeM kiyA gayA hai / jJAnaguNakA yaha jaghanyabhAva cAritramohake vipAkake nimittase hai| sayyaprakAza--(1) jJAnaguNakA jaghanya pariNAma rAgAdi vikArabhAvoMse pariNamaneke kAraNa hotA hai / (2) jaba taka jJAnaguNakA jaghanya pariNamana hai taba taka vaha mantamuhUrta antamuhUrtameM vipariNamana karatA rahatA hai / (3) jJAnaguNakA jaghanya bhAva antarmuhUrtavipariNAmI honese anya-manyarUpale pariNAma hotA hai / (4) jJAnaguNakA yaha jaghanyabhAva yathAkhyAta cAritrAvasthAse pahile taka yAne dazama guNasthAna taka rahatA hai / (5) jJAnaguraNakA jaghanyabhASa prayazyaMbhAvirAgakA sadbhAva honese bandhakA kAraNa hotA hai / siddhAnta-(1) kaSAyasahita zAnadazA jaghanyajJAna kahalAtA hai / (2) jJAnakA jaghanya bhAva podgalikakaslivakA nimitta kAraNa hai| hi-1- sabheda azuddhanizcayanaya (475) / 2- nimittatvadRSTi (53) / prayoga-jJAnaguNakI jaghanyatA dUra karaneke liye avikAra paripUrNa sahaja jJAnasvabhAva meM mAtamatva anubhava karanekA satpuruSArtha karanA // 171 //
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAsravAdhikAra 313 evaM sati kathaM jJAnI nirAstravaH iti cet daMsaNaNANacarittaM jaM pariNamade jahaNNabhAveNa / NANI teNa du bajjhadi puggalakammeNa viviheNa // 172 // darzana jAna pani jo, pariNAma hai bambamAdhIsa / isase jJAnI baMdhatA, nAnA paudagalika karmose // 172 // darzanajJAnacAritraM yatpariNamate jadhanyabhAvena / jJAnI tena tu badhyate pudgalakarmaNA vividhena / / 172 / / yo hi jJAnI sa buddhipUrvakarAgadveSamoharUpAvabhAvAbhAvAta nirAsrava eva, kiMtu so'pi yAvajjJAnaM sarvotkRSTabhAvena draSTuM jJAtumanucarituM vA'zaktaH san jaghanyabhAvenaMva jhAnaM pazyati jAnA nAmasaMzadasaNaNANacaritta. ja, jahANabhAva, gANi, ta, du, puggalakamma, viviha / dhAtusaMjJa-daMsa darzanAyAM, jANa avabodhane, cara gatI, pari-Nama prahlatve, bhava sattAyAM, baMdha baMdhane / prAtipadika darzanazAnacAritra, yat, jaghanyabhAva, jJAnin, tat, lu, pudgalakarmana, vivih / mUladhAtu-zir prekSaNe, jJA avabodhane, cara gatyarthaH bhvAdi, bandha bndhne| padavivaraNa * dasaNaNANacArittaM darzanajJAnacAritra-prathamA eka0 / jaM aba pUchate haiM ki yadi jJAnagumAkA jaghanya bhAva yAne anyatvarUpa pariNamana karmabaMdhakA kAraNa hai to phira vaha jJAno nirAstrava kaise rahA usake uttarameM gAthA kahate haiM:--[yat] kyoMki [darzanazAnavAritraM] darzanajJAnacAritra [jaghanyabhAvena] jaghanyabhAvase [pariNamate] pariNamana karatA hai [tena tu] isa kAraNase [jJAnI] jJAno [vividhena] aneka prakArake [pusgalakarmaraNa] pudgala karmase [badhyate] baMdhatA hai / tAtparya---sarAga avasthAmeM darzana jJAna cAritrakA jaghanya yAne nirantara na Tika sake aisA pariNamana hai, isa kAraNa vahA~ karmabandha ho jAtA hai / TIkArtha----jo vAstavameM jJAnI hai vaha buddhipUrvaka rAga dveSa moharUpa prAsravabhAvake prabhAva se nirAsrava hI hai| kintu vaha jJAnI jaba taka jJAnako sarvotkRSTa bhAvase dekhaneko, jAnaneko, prAcaraNa karaneko asamartha hotA huyA jaghanyabhAvase ho jJAnako dekhatA hai, jAnatA hai, prAcaraNa karatA hai taba taka usa jJAnIke bhI jJAnake jaghanyabhAvako anyathA anupapatti honese anumIyamAna abuddhipUrvaka karmamalakalaMkakA sadbhAva honese pudgalakarmakA bandha hotA hai / isa kAraNa taba taka jJAnako dekhanA, jAnanA aura pAcaraNa karanA, jaba taka jJAnakA jitanA pUrNa bhAva hai utanA dekhA, jAnA, pAcaraNa kiyA acchI taraha na ho jAya / usake bAda sAkSAt jJAno huA sarvathA nirAsrava ho hotA hai / bhAvArtha--jJAnIke buddhipUrvaka ajJAnamaya rAgadveSa mohakA prabhAva hai, isaliye vaha nirAsrava hai phira bhI jaba taka kSAyopazamika jJAna hai, taba taka darzana, jJAna, cAritra jaghanyabhAvase pariNamate haiM, ataeva sampUrNa jJAnakA dekhanA, jAnatA, pAcaraNa honA
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 samayasAra tyanucarati ca tAvattasyApi jaghanyabhAvAnyathAnupapattyA'numIyamAnAvuddhipUrvakakalaMkavipAkasaddhA. vAt pudgalakarmabaMdhaH syAt / atastAvajjJAnaM draSTavyaM jJAtavyamanucaritavyaM ca yAvajjJAnasya yAvAn pUrNA bhAvastAvAn dRSTo jJAto'nucaritazca samyagbhavati / tataH sAkSAt jJAnobhUtaH sarvathA nirAnava eva saH / saMkhyA nijabudhapUrpara hitaM rAma rAma svayaM, vAraMvAramabuddhipUrvamapi taM jetuM yat-prathamA eka0 / pariNamade pariNamate-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / jahaNNabhAveNa jaghanyabhAvenanahIM hotA / so isa jaghanyabhAvase hI aisA jAnA jA rahA hai ki isake abuddhipUrvaka karmakalaMka vidyamAna hai, usIse bandha hotA hai vaha cAritramohake udayase hai, ajJAnamaya bhAva nahIM hai| isaliye aisA upadeza hai ki jaba taka jJAna sampurNa na ho taba taka jJAnakA hI dhyAna nirantara karanA yAne jhAnako ho jAnanA, jJAnako hI pAcaranA / isI mArgase cAritramohakA nAza hotA hai aura kevalajJAna prakaTa hotA hai / jaba kevalajJAna prakaTa ho jAtA hai taba saba tarahase sAkSAt nirAmraya hotA hai / yahA~ abuddhipUrvaka rAgAdika honepara bhI buddhipUrvaka rAgAdika na honese jJAnI ko nirAnaba kahA hai / abuddhipUrvaka rAgakA prabhAva hone ke bAda to kevalajJAna hI utpanna hotA, taba use sAkSAt sarvaprakArase nirAnana jAniye / aba isI arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM-saMnya ityAdi / prarya-yaha prAtmA jaba jJAnI hotA hai taba apane buddhipUrvaka sabhI rogako niraMtara dUra karatA huaA aura abuddhipUrvaka rAgako bhI jItaneke liye bAraMbAra apanI jJAnAnubhavanarUpa zaktikA sparza karatA hunA tathA zAmake samasta palaTanoMko dUra karatA huA jJAnake pUrNa hotA huprA AtmA zAzvata nirAsrava hotA hai| bhAvArtha-jaba jJAnIne samasta rAgako heya jAnA taba usake meTaneke lie udyamI hotA ho hai aura jo prAsrava ho rahe haiM so unameM isake pAnava bhAvoMko bhAvanAkA abhiprAya nahIM hai / ataH jJAnIko nirAsrava kahA gayA hai / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM kahA gayA thA ki jJAnaguNakA jaghanyabhAva yathAkhyAtacAritrAvasthAse pahile taka karmabandhakrA hetu hai / to isa kathanapara yaha jijJAsA hotI hai ki phira jJAnI nirAmraba kaise rahA ? isI jijJAsAkA samAdhAna isa gAthAmeM karate hue siddha kiyA hai ki jJAnI buddhipUrvaka prAstravabhAvakA abhAva honese nirAsrava hai, kintu vahIM jaba taka jaghanya jJAnarUpa rahatA hai taba taka usake kinhIM prakRtiyoMkA prAsrava hai / tathyaprakAza-1-jJAnI buddhipUrvaka rAgadveSamoharUpa prAsravabhAva na honese nirAstrava hI hai / 2-jJAnI hokara bhI jaba taka jJAna jaghanya bhAvarUpa meM pariNama rahA hai taba taka abuddhipUrvaka
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAsravAdhikAra svazakti na / unihudana parizigana sakatA jAga pUrNobhavannAtmA nityanirAmayo bhavati hi jJAnI yadA syAttadA / / 116 / / / / 172 // sarvasyAmeva jIvatyA dravyapratyayasaMtatI / kuto nirAlavo jJAnI nityameveti cenmatiH |!117 // tRtIyA ekaH / NANI jJAnI-pra0 e0 / teNa tena-tR0 eka0 / dutu-avyaya / bajjhadi vadhyate yatamAna laT anya purANa eka0 kiyA / puggalakammeNa pudgalakarmaNA-tR0 e0 / viviheNa vividhena-tRtIyA eka0 / / 17 / / karmakalakavipAka honese usake karmabandha hai / 3- jJAnIke kucha kAla taka jo karmabandha hai vaha saMsArasthitika karmabandha nahIM hai, to bhI jJAnI ayikAra paripUrNa sahaja jJAnabhAvakI ArAdhanA karake usa hInatAko dUra kara detA hai| 4-vItarAga jJAno honepara to vaha sarvathA nirAkhava siddhAnta-1-avikAra sahajasiddha caitanyabhAvarUpa prAtmatvako bhAvanA honese jJAno nirAlaba hai / 2-cAritramohake udayase jJAnIke bhI jJAnakA kSobha pariNAmamaya aghanya bhAva hotA hai / 3-jJAnI avikAra paripUrNa sahaja jJAnasvabhAvako abheda pArAdhanAke balase jJAnaka honabhAvako samApta kara detA hai| dRSTi---1- zuddhabhAvanApekSa zuddhadravyAthikanaya (24b)| 2- upAdhisApekSa prasuddha dravyAthikanaya (24) / 3- upAdAna dRSTi (46 b)| prayoga-jJAnamaya prAtmasvarUpakA samyak svAdhIna anAkula sahajazuddha paripUrNa vikAsa prApta karaneke liye avikAra, paripUrNa sahajAnandamaya antastattvameM Atmatvako bhAvanA hada banAnA cAhiye / / 172 / / aba sabhI dravyAnavakI saMtatike jIvita rahanepara jJAnI nirAsrava kisa prakAra hai ? aisA prazna zlokameM karate haiM.-sarvasyA ityaadi| artha-sabhI dranyAsravakI saMtatike jota rahanepara bhI jJAnI nitya hI nirAkhaba kaise rahA yadi aisI zaGkA ho to suniye-~~[samyAdRSTe:] samyAdRSTike [sarve] samasta [pUrvanibaddhAH] pUrva ajJAna avasthAmeM bAMdhe gaye [pratyayAH mithyA svAdi prAsrava [saMti] sattArUpa haiM ve [upayogaprAyogyaM] upayogake prayoga karane rUpa jaise hoM vaise [karmabhAvena karmabhAvase [anaMti] bandha karate haiN| [tu] aura [saMti] sattArUpa rahate hue ve pUrvabaddha pratyaya udaya prAye binA [nirupabhogyAni] bhoganeke prayogya hokara sthita haiN| [tu] lekina [tathA badhnati] ve usa taraha ba~dhate haiM [yathA] jaise ki [jJAnAvaraNAdibhAvaH]. jJAnAvaraNAdi bhAvoMke dvArA [saptASTavidhAni] sAta ATha prakAra phira [upabhogyAni] bhogane yogya [bhavaMti] ho jAyeM / [tu] aura [yathA] jaise [iha] -sa lokameM [puruSasya] puruSaka
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra savve puvvaNivaddhA du paccayA saMti sammadihissa / upayogappAaogaM baMdhate kammabhAveNa // 173 // saMtI du girukhabhojjA bAlA itthI jaheba purisassa / baMdhadi te uvabhojje taruNI itthI jaha Narassa // 174 / / hodUNa NirukhabhojA taha baMdhadi jaha havaMti uvabhojjA / sattaTTavihA bhUdA NANAvaraNAdibhAvehi // 175 // edeNa kAragoNa du sammAdiTThI abaMdhago hodi / pAsavabhAvAbhAve Na paccayA baMdhagA bhaNidA // 176 // pUrvabaddha saba pratyaya, jJAnIke raha rahe haiM sattAmeM / upayogayukta yadi hoM, to bAMdhe karmabhAvoMse // 17 // sattAstha nirupabhogyA, vAlA strI yathA hai mAnavake / upabhogya hue bAMdhe, taruNI nArI yathA narako // 17 // ve nirupabhogya vidhi jyauM, pAkasamaya bhogayogya ho jaayeN| tyoM hI zAnAvaraNA-dika pudgalakarmako bAMdhe // 175 / / isa kAraNase samyag-STI AtmA prabaMdhaka kahA hai| kyoMki rAgAdi nahiM hoM, to pratyaya haiM nahIM bandhaka // 176 // nAmasaMjJa-sabba, puThavaNibaddha, du, paccaya, sammadidi, uvaogappAogga, kammabhAva, du, Niruvabhojja, bAlA, itthI, jaha, eva, purisa, ta, uvabhojja, taruNI, itthI, jaha, para, Niruvabhojja, taha, jaha: uvabhojja, [bAlA stro] bAlikA strI bhogane yogya nahIM hotI usa prakAra [nirupabhogyAni] upabhogake ayogya [bhUtvA] hokara bhI [tAni] ve hI jaba [upabhogyAni] bhogane yogya hote haiM taba [badhnAti] jIvako, puruSako bAMdhate haiM arthAt jIva parAdhIna ho jAtA hai, [yathA] jaise ki [taruNI strI] bahI bAlA strI javAna hokara [narasya] puruSako bA~dha letI hai arthAt puruSa usake prAdhIna ho jAtA hai yahI ba~dhanA hai / [etena tu kAraNona] isI kAraNase [samyagdRSTiH] samyagdRSTi [prabaMdhakaH] prabaMdhaka [bhariNataH] kahA gayA hai kyoMki [prAvabhAvAbhAve] prAsravabhAva jo rAga-dveSa moha unakA prabhAva honepara [pratyayAH] mithyAtva Adi pratyaya sattAmeM hone para bhI [baMdhakAH] AgAmI karma baMdhake karane vAle [na] nahIM [bhariNatAH] kahe gaye haiM / TIkArya-jaise. sattA avasthAmeM tatkAlakI vivAhita bAla strokI taraha pahile anupa
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAsravAdhikAra 317 sarve pUrvanibaddhAstu pratyayAH saMni samyagdRSTa: / upayogaprAyogya banati karmabhAvena // 173 / / saMti tu nirupabhogyAni bAlA strI yaha puruSasya / badhnAti tAni upabhogyAni taruNI strI yathA narasya / bhUtvA nirupabhogyAni tathA badhnAti yathA bhavatyupabhogyAni / saptASTavidhAni bhUtAni zAnAvaraNAdibhAvaH / etena kAraNena tu samyagdRSTirabaMdhako bhavati / AsravabhAvAbhAve na pratyayA baMdhakA bhaNitAH // 176 / / yataH sadavasthAyAM tadAtvapariNItabAlastrIvat pUrvamanupabhogyatve'pi vipAkAvasthAyAM prAptayauvana pUrvapariNItastrIvat upabhogyatvAd upayogaprAyogyaM pudgalakarmadravyapratyayAH saMto'pi karmodayakAryajIvabhAvasaddhAbAdeva badhnati tato jJAnino yadi dravyapratyayAH pUrvabaddhAH saMti, saMtu, tathApi sa tu nirAstava evaM karmodayakAryasya rAgadveSamoharUpasyAsravabhAvasyAbhAve dravyapratyayAnAmasattaviha, bhUda, gANAvaraNAdibhAva, eta, kAraNa, du, sammAdiTri, abaMdhaga, AsavabhAvAbhAva, ga, paccaya, baMdhaga, bhaNida / dhAvasaMza-Ni-baMdha baMdhane, asa bhuvi, muMja bhoge, bara svIkArAcchAdanayo:, bhaNa kathane, Asada savaNe, hI sshaayaa| pratipadika ..sataM, pUrvanivara, kapara, samyagdRSTi, upabhogaprAyogya, karmabhAva, nirupabhogya, bAlA, strI, yathA, iha, puruSa, tat, upabhogya, taruNI, strI, yathA, nara, nirupabhogya, tathA, yathA, upabhogya, saptASTavidha, bhUta, jJAnAvaraNAdibhAva, etat, kAraNa, tu, sampaSTi, abandhaka, bhaNita, AsavabhAvAbhAva, na, pratyaya, bandhaka, bhaNita / mUlapAtu-bandha bandhane, asa bhuvi, yujir yoge, bhuja pAlanAbhyavahArayoH rudhAdi, ne naye bhvAdi kra yAdi, bhU sattAyAM / padavivaraNa-savve sarve-prayamA bahu0 / pundabhogya honepara bhI vipAka avasthAmeM yauvana avasthAko prApta usI pUrva pariNIta strokI taraha bhogane yogya honese jaisA prAtmAkA upayoga vikAra sahita ho uso yogyatAke anusAra pudgala karmarUpa dravyapratyaya sattArUpa honepara bhI karmake udayAnusAra jIvake bhAvoMke sadbhAvase hI baMdha ko prApta hote haiM / isa kAraNa jJAnIke dravyakarmarUpa pratyaya (mAsrava) sattAmeM maujUda haiM to bhI vaha jJAnI to nirAsaka hI hai, kyoMki karmake udayake kAryarUpa rAga dveSa moha rUpa prAstravabhAvake prabhAva hone para dravyapratyayoMke bandhakArApanA nahIM hai| bhAvArtha-sattAmeM mithyAtvAdi dravyapratyaya vidyamAna haiM to bho ve mAgAmI karmabaMdhake karane vAle nahIM haiN| kyoMki bandha to unakA udaya honepara hI hotA hai / aura unakI isa nimittatAkA bhI nimitta jodhake rAga dveSa moharUpa bhAva hote haiM ataH dravyapratyayake udayake aura jIvake bhAvoMke kAryakAraNabhAva nimittanaimittikabhAva rUpa hai| sattAmeM vidyamAna dravyakarma vikArake nimitta nahIM hote| jaise vivAhitA bAlA vikArakA kAraNa nahIM banatI, vahI jaba taruNI hotI hai to vikArakA kAraNa banatI hai, yadi puruSa usake taruNI honeke pahile virakta ho jAya to lo vaha taruNI bhI vikArakAraka nahIM banI, aise ho usa vivakSita karmavipAkase pahile yaha AtmA jJAnI virakta ho jAya to karmavipAkakA bhI jora nahIM rahatA isa taraha apekSAse samyagdRSTi hue bAda cAritramohakA udayarUpa pariNAma honepara bhI zAnI ho kahA gayA hai / aura zuddhasvarUpameM lIna rahaneke abhyAsase samAdhibalase kevalajJAna prakaTa honese sAkSAt
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayamAra baMba hetutvAt / vijahati nahi sattA pratyayo: pUrvabaddhA: samayamanusaraMto yadyapi dravyarUpAH / tadapi sakalarAgadveSamohavyudAsAdavarati na jAtu jJAnina: karmabaMdhaH / / 11 / / rAgadveSavimohAnAM jJAnino NibaddhA pUrvanibaddhA:-prathamA bahu0 / dutu-anyaya / saMti-vartamAna laT anya puruSa bahu0 kriyA / sammAdidisma samyagdRSTa:-SaSThI eka0 / uvaogappAumga upabhogaprAyogya-kriyAvizeSaNa yathA syAttathA, baMdhate badhnanti-vartamAna laT anya puruSa bahuvacana / kammabhAveNa karmabhAvena-tRtIyA eka0 / saMti-prathamA bahu0 kRdaMta, du tu-avyaya / Niruva bhojjA nirupabhogyAni-pra0 bahu0 / vAlA-prathamA eka0 / itthI strI-prathamA eka0 / jaha yathA-avyaya / parassa narasya-SaSThI ekaH / hoguNa bhUtvA-asamAptikI kriyA / niruvabhojjA nirupabhogyAni-pra. bahu0 / taha tathA avyaya / baMdhadi badhnAti-vartamAna laT anya bahu0 jaha yathA--avyaya / zAnI hotA hai taba sA divAlava ho gAyA hai| aba isa arthakA kalagarUpa kAvya kahate haiM-vijahati ityAdi / artha.....yadyapi apane apane samayameM udaya pAne vAle pUrvabaddha dravyarUpa pratyaya apanI apanI sattAko nahIM chor3a rahe yAne ve haiM to bhI jJAnIke samasta rAgadveSa mohake prabhAvase navIna karmakA baMdha kabhI avatAra nahIM gharatA / bhAvArtha-rAga dveSa moha bhAvoMke binA sattAmeM rahane vAle dravyAsrava baMdhakA kAraNa nahIM hai / yahAM sarvatra batAye gaye rAga dveSa mohake prabhAvase buddhipUrvaka hone vAle rAgAdikA abhAva samajhanA / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki jJAna ke jaghanya bhAvase anumIyamAna abuddhipUrvaka kamaMkalaMkavipAka honese dazama guNasthAna taka jJAnI nAnA pudgalakamase baMdhatA hai / so isa kathanapara prazna hagrA ki jaba dravya pratyayasaMtati pAI jA rahI hai to phira jJAnIko nirAlava kaise kahA jA sakatA hai ? isa praznakA samAdhAna isa gAthAcatuSkameM kiyA gayA hai| tadhyaprakAza--1. baddhakarma jaba sattAmeM raha rahe haiM taba ve karma upabhogya nahIM haiN| 2-jaba ve karma udayameM Ate haiM taba jJAnIke usake anubhAgarasameM rAga na honese ajJAnamaya rAga dveSa moharUpa prAsrava bhAva nahIM hai / 3-prajJAnamaya rAga dveSa moharUpa prAsravabhAvake prabhAva se jJAnIke dravyapratyaya prAyogya navakarmake prAstraMbake hetu nahIM ho pAte / 4. jaise bAlA strI anupabhogya hai vaha jaba yuvatI hogI usase pahile puruSa yadi virakta ho taba vaha kabhI bhI upabhogya na ho sakI, aise hI jaba karma sadavasya hai taba anupabhogya haiM, ve jaba bipAkodayameM prAveMge usase pahile hI yaha jIva yadi jJAnamaya va virAga ho jAya to ve kabhI bhI upabhogya na ho sake / 5-prabuddhipUrvaka (avyakta) upabhogako yahA~ upabhoga nahIM mAnA hai| siddhAnta-1- avikAra sahaja zuddha jJAnasvabhAvakI upAsanAmeM karma anupabhogya ho jAte haiM / 2.dravyapratyayoMko nimittatvakA nimitta adhyavasAna na milanese ve dravyapratyaya bandhaka
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnavAdhikAra 316 yadasaMbhavaH / tata eva na baMdho'sya, te hi baMdhasya kAraNaM // 116 / / // 173-176 / / havaMti bhavanti-vartamAnaH anya. bahu / upabhojjA upabhogyAni-pra. baha / sattavihA saptASTravizatiprathamA bahu0 / bhUdA bhUtAni-prathamA bahu0 / NANAvaraNAdibhAvehi jJAnAvaraNAdibhAvai:-tR0 bahU / edeNa etena-tR0 ek0| kAraNeNa kAraNena-tR eka0 / du tu-avyaya / sammAdiTThI samyAdRSTi:-prathamA eka0 / abaMdhago abandhakaH-prathamA eka0 / hodi bhavati-vartamAna laT anya puruSa ekala ! Asava bhAvAbhAve AsravabhAvAbhAve-saptamI eka / Na na-avyaya / paccayA pratyayA:-prathamA bahu0 / bandhagA bandhakA:--prathamA bahu0 / bhaNidA bhaNitA:-prathamA bahuvacana / / 173-176 // hetu nahIM hote| dRSTi --1--svabhAvanaya (176) / 2--upAdhyabhAvApekSa zuddha dravyAthikanaya (245) / prayoga-karmAsravaNase nivRtta honeke liye tathA pUrvabaddhakarmake viSarasase bacaneke liye avikAra sahana siddha citprakAzamAtra antastatva meM upayoga denA va diye rahanA // 173-176 / / aba isI arthako dRr3ha karaneke lie gAthAkI utthAnikA rUpa zloka kahate haiM;---rAga ityAdi / artha-cU~ki jJAnIke rAga dveSa mohakA honA asaMbhava hai prata: jJAnIke baMdha nahIM hai kyoMki rAgadveSamoha hI baMdhake kAraNa haiN| bhAvArtha---jJAnIke moha to hai hI nahIM, jo karmavipAkavaza rAgadveSa hote haiM ve abhiprAyapUrvaka nahIM, ataH 41 prakRtiyoMkA bandha nahIM hotA, zeSa bandha bhI vizeSa nahIM hotA aura jo dazama guraNasthAnase Uparake jJAnI haiM unake kiMcinmAtra bhI bandha mahIM hai, sirpha yoga rahane taka I-patha prAsrava hotA hai-[rAgaH] rAga [SaH] dveSa [ca mohaH] aura moha priAstravAH] ye prAsrava [samyagdRSTeH] samyagdRSTike [na saMti nahIM haiM [tasmAt ] isaliye [mAnavamAdhana vinA] pAsavabhAvake binA [pratyayAH] dravyapratyaya [hatakaH] karmabandhakA kAraNa [na bhavaMti nahIM haiM [caturvikalpaH] mithyAtva prAdi cAra prakArakA [hetuH] hetu [aSTavikalpasya] pATha prakArake karmake baMdhanekA [kAraNaM bhariNataM] kAraNa kahA gayA hai [] aura [teSAmapi una cAra prakArake hetunoMke bhI [rAgAdayaH] jIvake rAgAdikabhAva kAraNa haiM so samyagdRSTike [teSAM prabhAve] una rAgAdika bhAvoMkA prabhAva honepara [na badhyate] karma nahIM ba~dhate haiN| tAtparya-samyamhaSTi ke ajJAnamaya rAgadveSa mohakA prabhAva honese saMsAraviSayaka bandha nahIM hotaa| ___TIkArtha--samyagdRSTike rAgadveSa moha nahIM haiM; anyathA samyagdRSTipanA nahIM bana sktaa| rAgadveSa mohakA prabhAva honepara usa samyagdRSTike dravyapratyaya pudgalakarmabaMdhake kAraNapaneko nahIM dhAraNa karate / kyoMki dravyapratyayoMke pudgalakarmabaMdhakA kAraNapanA rogAdihetuka hI hai, isaliye
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ - -- samayasAra rAgo doso moho ya AsavA patthi sammadihissa / nahA zApAna bhAvegA nimA hedU Na paccayA hoti // 177 / / hedU cadubbiyappo abiyapassa kAraNaM bhaNidaM / tesi pi ya rAgAdI tesimabhAve raNa bajhati // 17 // rati prati moha prAraba, saMjJAnIke na hoMya isa kAraNa / AtrayabhAvake binA, pratyaya bandhaka nahIM hote // 177 / / mithyAdi cAra pratyaya, hote haiM praSTa karmake kAraNa / pratyaya bhi rAgahetuka, rAgAdi binA na vidhi bAMdhe // 178 / / rAgo dveSo mohazca AsvA na saMti samyagdRSTeH / tasmAdAsravabhAvena vinA hetavo na pratyayA bhavaMti / / 177 // hetuzcaturvikalpaH aSTavikalpasya kAraNaM bhaNitaM | teSAmapi ca rAgAdayasteSAmabhAve na badhyate // 178 / / rAgadveSamohA na saMti samyagdRSTeH samyagdRSTitvAnyathAnupapatteH / tadabhAve na tasya dravyapratyayA: pudgalakarmahetutvaM bibhrati dravya pratyayAnAM pudgalakamahetutvasya rAgAdihetutvAt / tato nAmasaMja-rAga, doSa, moha, ya, Asava, Na, asthi, sammAdidvi, ta, AsavabhAva, viNA, hedU, Na, paccaya, hedu, caduviyappa, aTTaviyappa, kAraNa, bhaNida, ta, pi, ya, rAgAdi, ta, abhAva, nn| dhAtusaMza-rajja rAge, dusa vaikRtye aprItau ca, asa sattAyAM, ho sattAyAM, bhaNa kathane, bandha bandhane / prAtipadika-rAga, dveSa, kAraNake kAraNakA prabhAva honepara kAryakA prabhAva prasiddha honese jJAnIke bandha nahIM hai / bhAvArtha-samyagdRSTi, rAgadveSamohake prabhAva binA nahIM ho sakatA aisA jo avinAbhAva niyama yahAM kahA hai so vaha mithyAtvasambandhI rAgAdikoMkA prabhAva jAnanA isa prAyogika prakriyAmeM unhIMko rAgAdi mAnA gayA hai / samyagdRSTi honeke bAda kucha cAritramoha sambandhI rAga rahatA hai so vahA~para nahIM ginA, yaha gauNa hai isaliye una bhAvAsayoMke binA dradhyAtrava baMdhaka kAraNa nahIM haiM, kAraNakA kAraNa na ho to kAryakA bhI abhAva ho jAtA hai yaha suprasiddha hai / isa dRSTise samyagdRSTi jJAnI hI hai isake bandha nahIM hai / yahA~ samyagdRSTiko jJAnI kahaneko apekSA yaha hai ki prathama to jisake jJAna, ho vahI jJAnI kahalAtA hai so sAmAnyajJAnakI apekSA to sabhI jIva jJAnI haiM aura samyagjJAna mithyAjJAnakI apekSA dekhA jAya to samyagdRSTike samya. jJAna hai usakI apekSA jJAnI hai, kintu mithyAdRSTi ke samyagjJAna nahIM, ataH vaha prajJAnI hai / yadi sampUrNa jJAnakI apekSA jJAnI kahA jAya to kevalI bhagavAna jJAnI haiM, kyoMki jaba taka sarvajJa na ho taba taka pauyika prajJAnabhASa bArahaveM guraNasthAna taka siddhAntameM kahA hai / isa taraha tathya vidhiniSedha apekSAse nirbAdha siddha hote haiM sarvathA ekAMtase kucha bhI nahIM sdhegaa| so
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAsravAdhikAra hetumadabhAvasya prasiddhatvAt jJAnino nAsti vandhaH / adhyAsya zuddhanayamuddhatabodhacihnamekAyameva kalayaMti sadaiva ye te / rAgAdimuktamanasaH satataM bhavataH pazyaMti baMdhavidhuraM samayasya sAraM // 120 // / moha, ca, Atrava, na, samyagdRSTi, tat, AsavabhAva, vinA, hetu, na, pratyaya, hetu, caturvikalpa, aSTavikalpa, kAraNa, bhaNita, tat, api, ca, rAgAdi, tat, abhAva, na / mUladhAtuH-ranja rAge, dviSa aprIto adAdi, muha vacitye divAdi, asa bhuvi, bhU sattAyAM, bhaNa zabdArthaH, bandha bandhane / padavivaraNa-rAgo rAgaH-pradhamA eka0 / doso dveSaH-pra0 eka0 / moho moha:-pra0 eka0 / ya ca-avyaya / AsavA AsravAH-prathamA bahu0 / jahA~ jaise jJAnIkI vivakSA ho usa prakArakA prabaMdhaka smjhnaa| aba zuddhanayakA mAhAtmya kahate haiM-adhyAsya ityAdi / artha-jo puruSa unnata jJAna cihna vAle zuddhanayako aGgIkAra kara nirantara ekAgrapane kA abhyAsa karate haiM ve puruSa rAgAdi se mukta citta vAle hote hue bandhase rahita apane zuddha prAtmasvarUpako dekhate haiM / bhAvArtha-yahA~ zuddhanayase ekAgra honekA saMdeza diyA gayA hai / so sAkSAt zuddhanayakA honA to kevalajAna honepara hotA hai aura zrutajJAnake aMzarUpa zuddhanayake dvArA zuddhasvarUpakA zraddhAna karanA tathA dhyAna kara ekAna honA yaha yahA~ sambhava hai / so yaha parokSa anubhava hai / eka deza zuddha hone kI apekSA vyavahArase yaha pratyakSa kahA gayA hai| ___ aba kahate haiM ki jo isase ciga jAte haiM ve karmoko bA~dhate haiM--pracyusya ityaadi| artha-- jo puruSa zuddhanayase chUTakara phira rAgAdikake yogako prApta hote haiM ve jJAnako chor3akara jisa karmabaMdhane pUrvabaddha dravyAsraboke dvArA aneka prakArake vikalpoMkA jAla kara rakkhA hai aise karmabandhako dhAraNa karate haiM / bhAvArya- jJAnI honeke bAda bhI zuddhanayase yAne zuddhatAkI pratIti se ciA jAya to vaha rAgAdike sambandhase dravyAstravake anusAra aneka prakArake karmoko bAMdhatA hai / yahA~ mithyAtva sambandhI rAgAdikase bandha honeko pradhAnatA kI hai aura upayogakI apekSA ko goraNa rakhA hai / jJAnI anya jJeyoMmeM upayukta hove to bhI mithyAtvake binA jitanA rAgakA aMza hai vaha jJAnIke abhiprAyapUrvaka nahIM hai, isalie usa sthitimeM huA alpabandha saMsArakA kAraNa nahIM hai / cAritramohake rAgase kucha bandha hotA hai vaha ajJAnake pakSameM nahIM ginA, paraMtu bandha avazya hai so usIke meTaneko zuddhanayase na chUTanekA aura zuddhopayogameM lona honekA samyagdRSTi jJAnIko upadeza hai / prasaMgavivaraNa-anaMtarapUrva gAthAcatuSkameM batAyA gayA thA ki bhAvAsravakA abhAva honese dravyapratyaya bandhake hetu (pAsava ke hetu) nahIM hote / isI prarthakA samarthana isa gAthAyugma meM kiyA gayA hai / tathyaprakAza-1..avirata samyagdRSTi ke anaMtAnubaMdhokaSAyasambandhI rAga dveSa moha nahIM
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 samayasAra pracyutya zuddhanayataH punareva ye tu, rAgAdiyogamupayAti vimuktabodhAH / te karmabandhamiha vibhrati . pUrvabaddhadravyAsravaH kRtavicitravikalpAlaM // 121 / / / / 177-178 / / Na na-avyaya / asthi saMti-vartamAna laT anya puruSa bahuvacana / sammadidiraga samyagdRSTe:-SaSThI eka / tamhA tasmAt-paMcamI eka0 / AsavabhAvaNa AsravabhAvena-tRtIyA e0 / viNA binA-avyaya / hedU hetavaH- . prathamA bahu0 / Na na-anyaya / pacca yA pratyayA:-pra0 bahu0 / hA~ti bhavaMti-vartamAna laT anya puruSa bahu0 / hedU hetavaH prathamA bahu0 / cadUviyapo caturvikalpa:-prathamA ekavacana / aTThaviyappassa aSTavikalpasya-SaSThI / eka0 / kAraNaM-prathamA eka0 / bhaNidaM bhaNitaM-prathamA eka0 kRdanta kiyA / tesi teSAM-SaSThI bahu / pi api-avyaya / ya ca--avyaya / rAgAdI rAgAdayaH-prathamA bahu / tesiM teSAM-paSTI bahu0 / abhAve-saptamI eka0 / Na na--avyaya / bajhaMti badhyante-vartamAna laT anya puruSa vahuvacana bhAvakarmaprakriyA kriyA / / 177 17 // haiM anyathA samyagdarzana nahIM ho sakatA thaa| 2.-dezasaMyata samyagdRSTi ke anantAnubaMdhI apratyAsyAnAvaraNa sambandhI rAgadveSamoha nahIM haiM / 3. pramatavirata samyagdRSTike pranaMtAnubandhI apratyAkhyAnAvaraNa va pratyAkhyAnAvaraNa sambandhI rAga dveSa moha nahIM hai / 4-apramattavirata samyagdRSTi ke anantAnubandhI apratyAkhyAnara va pratyAkhyAnAvaraNa saMbaMdhI tathA saMjvalanatIdrodayajanita rAga dveSa moha nahIM hai / 5--zreNigata apUrvakaraNa anivRttikaraNa guNasthAnameM tattadyogya sthUla saMjvalana rAgAdi nahIM hai / 1 --sUkSmasAmparAyameM sUkSmasaMjvalana lobha Adi koI bhI rAga nahIM hai / 7-dradhyapratyaya dravyAsravakA nimitta bane isakA nimitta bhAvAsrava hotA hai / -jJAnIke guNasthAnAnusAra rAga dveSa moha nahIM hai ataH usake dravya pratyaya davyAsravake hetu nahIM hote, ataH jJAnIke bandha nahIM kahA gayA / 6-jJAnIke saMsArasthiti vAlA karmabandha na honese sarAgadazAmeM hue alpabaMdhako yahA~ bandha nahIM kahA gayA / siddhAnta-1-jJAnIke sahajasiddha jJAnasvabhAvako bhAvanA honese ajJAnamaya bhAvAtrava nahIM hote| 2--dravyapratyaya navInakarmabandhake nimittabhUta haiM / dRSTi-----zAniya (194) / 2-nimittadRSTi (53 a)| prayoga-sarva viruddhatAvoMko saMkaToMko dUra karaneke liye sarvavikAroMko parabhAva jAnakara unakA lagAva chor3akara apane avikAra caitanyasvarUpake abhimukha rahanekA pravartana karanA 177-178 // aba isI arthakA samarthana dRSTAMta pUrvaka karate haiM:- [yathA] jaise [puruSeraNa] puruSake dvArA [gRhItaH] grahaNa kiyA gayA [pAhAraH] AhAra [sa uvarAgnisaMyuktaH] vaha udarAgnise yukta huA [anekavidha] aneka prakAra [mAMsavasArudhirAdIna] mAMsa vasA rudhira Adi [mAyAda] bhAvoM rUpa [pariNamati] pariNamatA hai [tathA tu jJAninaH] usI prakAra jJAnIke [pUrva baddhAH]
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 323 mAnavAdhikAra jaha puriseNAhAro gahiro pariNamai so aNeyavihaM / maMsavasAruhirAdI bhAve uyaraggisaMjutto // 17 // taha NANissa du puvvaM je baddhA paccayA bahuviyapaM / bajjhate kammaM te NayaparihINA u te jIvA // 180 // (yugalam) jyauM nara gRhIta bhojana, hokara jaTharAgniyukta nAnAvidha / mAMsa vasA rudhirAdika, rasabhAvArUpa pariNamatA // 176 // tyo jJAnIke pahile, baddha dvA lo aneka pratyAya haiN| vividha karma yadi bA~dhe, jAno ve zuddhanayacyuta haiM // 10 // yathA puruSeNAhAro gRhItaH pariNamati so'nekavidhaM / mAMsavasArudhirAdIna bhAvAn udarAgnisaMyuktaH / / 176 / / tathA jJAnimastu pUrva baddhA ye pratyayA bahuvikalpaM / badhnati karma te nayaparihonAstu te jIvAH / / 180 // ___ yadA tu zuddhanayAta parihINo bhavati jJAnI tadA tasya rAgAdisadbhAvAt pUrvabaddhAH dravyapratyayAH svasya hetutvahetusadbhAve hetumadbhAvasyAnivAryatvAt jJAnAvaraNAdibhAva: pudgalakarmabaMdha pariNAmayaMti / na caitadaprasiddhaM puruSagRhItAhArasyodarAgninA rasarudhiramAMsAdibhAvaiH pariNAmakaraNasya darzanAt / idamevAtra tAtparya heyaH zuddhanayo na hi / nAsti vastadatyAgAt tasyAgAd nAmasaMjJa -jaha, purisa, AhAra, gahima, ta, aNeyaviha, maMsavasAgahirAdi, bhAva, uyaraggisaMjutta, taha, pANi, du, puthva, ja, baddha, paccaya, bahuviyappa, kamma, ta, NayaparihINa, u, ta, jIva / dhAtusaMjJa--gaha grahaNe, pari-Nama arpaNe, ju mizraNe, bandha bandhane / prAtipadika-yathA, puruSa, AhAra, gRhIta, tat, anekavidha, mAMsa, basArudhirAdi, bhAva, udarAgnisaMyukta, tathA, jJAnin, tu, pUrva, yat, baddha, pratyaya, bahuvikalpa, karman, tatpUrva ba~dhe [ye] jo [pratyayAH] dravyapratyaya [te] ve [bahuvikalpaM] bahuta bhedoM vAle [karma] karma ko [badhnati] bAMdhate haiN| [] ve [jIvAH] jIva [tu nayaparihInAH] zuddhanayase rahita haiN| tAtparya--puruSagRhIta pAhArake nAnA pariNamanakI taraha pUrvabaddha dravyapratyayase gRhIta karmake prakRti pradeza prAdi nAnA baMdharUpa pariNamana ho jAte haiN| TIkArtha-jisa samaya jJAnI zuddhanayase chUTa jAtA hai usa samaya usaka rAgAdi bhAvoMke sadbhAvase pUrva baMdhe hue dravyapratyaya apane hetutvake hetukA sadbhAva honese kAryabhAvakA honA anivArya hone ke kAraNa jJAnAvaraNAdi bhAvoMse pudgalakarmako baMdharUpa pariNamAte haiN| aura yaha bAta aprasiddha nahIM hai / puruSa dvArA grahaNa kiyA gayA AhAra bhI udarAgnise rasa, rudhira, mAMsa Adi bhAvoMse pariNamana karanA dekhane meM AtA hai / bhAvArtha-- jJAnI bhI jaba zuddhanayase chUTatA taba rAgAdirUpa hotA humA karmoko bAMdhatA hai / kyoMki rAgAdibhAva dravyAkhavake nimitta ke nimitta hote haiM taba ve dravyapratyaya avazya karmabandhake kAraNabhUta hote haiN|
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 samayasAra baMdha eva hi // 12 // dhIrodAramahinyanAdinidhane bodhe nibadhnan dhRti, tyAjyaH zuddhanayo na jAtu kRtibhiH sarvakaSaH karmaNAM / tatrasthAH svamarIcicakramacirAtsaMhRtya niyaMbahiH, pUrNa zAnanayaparihIna, tu, tat jIva / muladhAtu -graha upAdAne R yAdi, pari-Nama prasatve, bandha bandhane / pada vivaraNajaha yathA-avyaya / puriseNa puruSeNa-tRtIyA eka / AhAro AhAra:-prathamA eka0 / gahio gRhIta:-pra0 eka0 / pariNamadi pariNamati-vartamAna laT anya puruSa ek0| so sa:-pra0 eka0 / aNeya vihaM anekavidhaMkriyAvizeSaNa avyayarUpe, maMsavasAruhirAdI mAMsaksArudhirAdIna-dvi0 bahu0 / bhAve bhAvAn-dvi0 bhu0| uparariMgasaMjutto udarAgnisaMyukta:--pra0 e0 | taha tathA--avyaya / pANissa jJAnina:-SaSThI eka0 / dutu-a0 / pucvaM pUrva-kriyAvizeSaNa avyayarUpe, je ye-pra0 bahu0 / baddhA baddhAH-prathamA bahu0 / paccayA pratyayA:-prathamA yahA~ isI arthakA tAtparya kahate haiN| ida ityAdi / artha-yahA~ pahale kathanakA yahI tAtparya hai ki zuddhanaya tyAgane yogya nahIM hai, kyoMki usa zuddhanayakA tyAga na honese to karma kA bandha nahIM hotA aura usake tyAgase karmakA bandha hotA hI hai| phira usa zuddha nayake ho grahaNako dRr3ha karate hue kAvya kahate haiM - dhIro ityAdi / artha-calAcalapanese rahita, sarva padArthoM meM vistAra yukta, mahimAvAna, anAdinidhana, karmoM ko mUlase nAza karane vAlA zuddha naya dharmAtmA puruSoMke dvArA kabhI chor3ane yogya nahIM hai, kyoMki zuddhanayameM sthita puruSa bAhara nikalate hue apane jJAnako vyaktivizeSoMko tatkAla sameTakara sampUrNa jJAnadhanakA samUha svarUpa, nizcala zAMtarUpa, jJAnamaya pratApake putrako avalokate arthAt anubhavate haiM / bhAvArtha-~-zuddhanaya samasta jJAnake vizeSoMko gauNakara tathA samasta paranimittase hue / bhAvoMko gauNa kara cinmAtra antastatvako zuddha nitya prabheda eka svarUpa grahaNa karatA hai / so aise sahaja zuddha vinmAtra apane prAtmAko jo anubhava kara ekAgra sthita haiM ve hI samasta karmoM ke samUhase vivikta avikAra jJAnamUrti svarUpa apane prAtmAko dekhate haiM / prAdhyAtmika zuddhanaya meM antarmuhUrta Thaharanese zukladhyAnakI pravRtti hokara kevalajhAna utpanna hotA hai / so isako avalaMbana kara jaba taka kevalajJAna na utpanna ho taba taka phira isase chUTanA nahIM, aisA prAcArya devakA upadeza hai| aba prAsrava kA adhikAra pUrNa ho rahA hai| yahA~ raMgabhUmimeM prAsravakA svAMga banA thA usako jJAnane yathArtha jAna svAMgako haTavA diyA aura zrApa sahaja vizuddha pragaTa hamA isa prakAra jJAnakI mahimA kAvya dvArA kahate haiM... rAgAdinA ityAdi / artha-rAgAdika prAsravoMke jhaTa sarvataH dUra honese nitya udyota rUpa kisI parama vastuko aMtaraMgameM avalokana karane vAle puruSakA pracala, atula yaha jJAna prati vistArarUpa phailatA humA apane nija rasake pravAhase saba loka paryaMta anya, bhAvoMko aMtarmagna karatA huA udaya rUpa pragaTa humaa| bhAvArtha- zuddhanayake avalaMbanase jo puruSa aMtaraMgameM caitanyamAtra antastattvako ekAgra
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 325 prAstravAdhikAra dhanodhamekama ya maMti zAMtaM maha.. samAdInAMgiti vigamAt sarvatopyAsravAraNA, nisyodyotaM kimapi paramaM vastu saMpazyato'taH / sphArasphAraH svarasavisaraH plAzyatsarvabhAvA-nAlokAMtAdacalamatulaM jJAnamunmagnametat / / 124 / / iti prAsravo niSkrAMtaH / / 176-180 // iti zrImadamRtacaMdrasUriviracitAyAM samayasAravyAkhyAyAmAtmakhyAtI __AlavArUpakaH caturtho'GkaH / / 4 / / bahu0 / bahuviyappaM bahuvikalpa-dvitIyA ekavacana karmavizeSaNa / bajjhate badhnanti vartamAna laT anya puruSa bahu0 kriyA / kammaM karma-dvitIyA ekavacana karmakAraka / te-prathamA bahu0 / NayaparihINA nayaparihInA:-pra0 bahu / u tu-avyaya / te-prathamA bahu0 / jIvA jIvAH-prathamA bhuvcn.|| 176-180 / / anubhavate haiM unake saba rAgAdika prAsrava bhAva dUra ho jAte haiM taba saba padArthoko jAnane vAlA kevalajJAna pragaTa hotA hai / isa prakAra prAsravakA svAMga raMgabhUmimeM banA thA usakA jJAnane yathArthasvarUpa jAna liyA taba vaha nikala gyaa| prasaMgavivaraNa--anaMtarapUrva gAthAyugmameM kahA thA ki bhAvAsravake binA dravyapratyaya karmabandhake hetu nahIM hai, hA~ jaba zuddhanayase cyuta ho prAtmA rAgAdiyogako prApta hotA hai taba vaha karmabaMdhakA bojha karane lagatA hai / isI prarthakA samarthana isa gAthAyugma meM udAharaNapUrvaka kiyA hai| tathyaprakAza-1-prakhaNDa sahajasiddha antastatvakA nayapakSapAtarahita hokara nirakhanA zuddhanaya kahalAtA hai| 2-jaba prAnmA zuddhanayameM upayukta hai taba use pravandhaka kahA hai / 3-jaba jJAnI zuddhanayase rahita ho jAtA hai taba vahA~ rAgAdikake honese udita dravyapratyayake nimittase kArmANavargaNA jJAnAvaraNAdi karma rUpase pariNamane lagate haiN| 3-jaise puruSagRhIta pAhAra jaTharAgni dvArA rasAdirUpase pariNama jAtA hai vaise hI zudanaya-parihIna jIvake yoga dvArA gRhIta kArmANavargaNA skandha rAgAdibhAvake dvArA jJAnAvaraNAdirUpase pariNama jAte haiN| siddhAnta--1- zuddhanayaparihIna jIbake rAmAdibhAvakA nimitta pAkara dravyapratyaya navIna karmabandhake nimitta ho jAte haiM / 2-zuddhanayameM upayukta prAtmAke rAgapi bhAvAsravake abhAvase bandha nahIM honeke kAraNa sahaja prAnanda abhyudita hotaa| dRSTi-1-upAdhisApekSa azuddha dravyAthikanaya, nimittadRSTi (53, 53a)| 2-anozvaranaya (186) / prayoga-rAgAdibhAva vikArako sakalasaMkaTahetu bandhahetu jAnakara usa parabhAvase upekSA karake avikAra jJAnasvarUpameM upayukta honekA pauruSa karanA // 156-180 // isa prakAra zrI amRtacaMdajI sUri dvArA viracita samayasArakhyAkhyA prAtmakhyAtimeM mAnabakA prarUpaNa karane vAlA caturtha aGka pUrNa humA /
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 samayasAra atha saMnarAdhikAra atha pravizati saMvaraH / prAsaMsAravirodhisaMvarajayakAMtAvaliptAtravanyakkArAtpratilabdha. nityavijaya saMpAdayatsaMvaraM / jyAvRttaM pararUpato niyamitaM samyak svarUpe sphurajjyotizcinmayamu. jjvala nijarasaprAgbhAramujjambhate // 125 / / nAmasaMza---uvaoga, kohAdi, Na, ko, vi, uvaoga, koha, ca, eva, hi, uvaoga, Na, khalu, koha, aTThaviyappa, kamma, Nokamma, ca, avi, Na, uvaoga, ya, kamma, gokamma, ca, avi, No, eyaM, tu, avivarIda, aba raMgabhUmimeM saMvara praveza karatA hai| prathama ho TokAkAra maMgala ke liye cinmaya jyotikA anumodana karate haiM--AsaMsAra ityAdi / artha-pranAdi saMsArase lekara apane virodhI saMgharako jItakara ekAMtapanese madako prApta hue prAsabake tiraskArase jisane nitya hI jota pAI hai aise saMvarako utpanna karAtI huI, paradravya aura paradravya ke nimittase hue bhAvoMse bhinla, apane yathArtha svarUpameM niyamita, ujjvala, dedIpyamAna, nijarasake hI prAgbhArase yukta cinmaya jyoti prakaTa ho sakatI hai ! mahArtha --sanAdikAlase saMkara pAsavakA virodhI hai, usa saMvarako prAsravane jIta liyA thA isaliye madase unmatta hokara sAre vizvapara nRtya kara rahA thA / aba bhedajJAnake balase isa jJAnajyotine prAsrabakA tiraskAra kara saMvarako prApta kara vijaya pAI / aba saba pararUpoMse bhinna apane svarUpa meM nizcala hokara yaha jyoti nirbAdha phaila rahI hai| vahA~ saMvarake pravezake prAraMbhameM hI samasta karmoke saMvaraNake parama upAyarUpa bhedavijJAna ko abhivandanA karate haiM:--[upayoge] upayogameM [upayogaH] upayoga hai [krodhAdiSu] krodha prAdikoMmeM [ko'pi upayogaH] koI bhI upayoga [nAsti nahIM hai [ca] aura [hi] nizcayase [krodhe eva] krodhameM hI [krodhaH] krodha hai [upayoge] upayogameM [khalu] nizcayataH [krodhaH nAsti] krodha nahIM hai, [aSTavikalpe karmariNa] pATha prakArake jhAnAvaraNa prAdi karmoMmeM [] tathA [mokarmaNi api] zarIra Adi nokarmoM meM bhI [upayogaH nAsti] upayoga nahIM hai [ca] aura [upayoge] upayogameM [karma ca nokarma api] karma aura nokarma bhI [no asti nahIM hai [etatta] aisA [maviparItaM] satyArtha [bhAnaM] jJAna [jIvasya] jIvake [yavA] jisa kAla meM [mamAta] ho jAtA hai [tavA] usa kAlameM [upayogazuotmA] kevala upayoga svarUpa
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMvarAdhikAra 327 tatrAdAveva sakalakarmasaMvaraNasya paramopAyaM bhedavijJAnamabhinaMdati upayoge upabhogo kohAdisu Natthi kovi uvyogo| kohe koho ceva hi uvoge Natthi khalu koho // 181 // aTThabiyappe kamme pokamme cAvi gasthi upyogo| uvayogahmi ya kammaM NokammaM cAvi NoM asthi // 182 // eyaM tu avivarIdaM gANaM jaiyA u hodi jIvassa / taiyA e kiMci kubadi bhAvaM uvogasuddhappA // 183 // (trikalam) upayogameM upayoga, krodhAdimeM upayoga nahiM koI / krodhAdimeM krodhAdi,, upayogameM krodhAdi nahIM // 11 // karma nokarmameM nahi, hotA upayoga zuddha paramAtmA / upayogameM na hote, karma va nokarma bhI koI // 12 // yaha yathArtha satprajJA, hotI jaba isa subhavya prAtmAke / taba parabhAva na karatA, kevala upayoga zuddhAtmA // 13 // upayoge upayogaH krodhAdiSu nAsti kopyupayogaH / krodhe krodhazcaya hi upayoge nAsti khalu krodhaH / / 181 // aSTavikalpe karmaNi nokadhi cApi nAstyupayogaH / upayoge ca karma nokarma cApi nau asti / / 15 / / etatvaviparItaM jJAnaM yadA tu bhavati jIvasya / tadA na kiMcitkaroti bhAvamupayogazuddhAtmA // 183 // na khalvekasya dvitIyamasti dvayobhinna pradezatvenaikasattAnupapattestadasattve ca tena sahAdhArAdheyasaMbaMdho'pi nAstyeva, tataH svarUpapratiSThitatvalakSaNa evAdhArAdheyasaMbaMdho'vatiSThate / tena jJAnaM NANa, jayA, u, jIva, taiyA, Na, kici, bhAva, ubaoga, suddhappA / dhAtusaMjJa-asa sattAyAM, ho sattAyAM, kuvva karaNe, sujjha naimalye / prAtipadika- upayoga, krodhAdi, na, kim, api, upayoga, kroSa, ca, eva, hi, zuddhAtmA [kiMcit bhAvaM] upayogake sivAya anya kucha bhI bhAva [na karoti nahIM krtaa| tAtparya-catanyamAtra AtmAmeM cetanA hI pAyA jAtA, krodhanAdika nahIM aisA jAnane vAlA jJAnI cetane ke sivAya vastutaH anya kucha nahIM krtaa| TokArtha--vAstavameM eka dravyakA dUsarA dravya kucha bhI nahIM hai, kyoMki donoMkA bhinna bhinna pradeza honese eka sattva nahIM banatA aura sattvake eka na honese usake sAtha prAdhArAdheya sambandha bhI nahIM hai / isa kAraNa dravyakA apane svarUpa meM hI pratiSThArUpa mAdhArAdheya sambandha ThaharatA hai, isalie jJAna jAnanakriyArUpa apane svarUpameM pratiSThita hai, kyoMki jAnanapanA yAne jAnanakriyA jJAnase abhinna svarUpa honeke kAraNa jJAna meM hI hai aura krodhAdipha haiM ve krodha
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ --- - - --- 328 samayasAra jAnattAyAM svarUpe pratiSThitaM / jAnattAyA jJAnAdapRthagbhUtatvAt jJAne eva syAt / krodhAdoni krudhyattAdau svarUpe pratiSThitAni, kudhyattAdeH krodhAdibhyo'pRthagbhUtatvAtkrodhAdiSveva syuH, na punaH krodhAdiSu karmaNi nokarmariNa vA jJAnamasti, na ca jJAne krodhAdayaH karma nokarma vA saMti parasparamatyaMta svarUpavaiparItyena paramArthAdhArAdheyasaMbaMdhazUnyatvAt / na ca yathA jAnasya jAnattAsvarUpaM tathA krudhyattAdirapi, krodhAdInAM ca yathA krudhyattAdisvarUpaM tathA jAnattApi kathaMcanApi vyavasthApayituM zakyeta, jAnattAyAH kradhyattAdezca svabhAvabhedenodbhAsamAnatvAt svabhAvabhedAcca vastubheda eveti nAsti jJAnAjJAnayorAdhArAdheyatvaM / kiM ca yadA kilaikamevAkAzaM svabuddhimadhiropyAdhArAupayoga, na, khalu, krodha, aSTavikalpa, karman, nokarmana, ca, api, na, upayoga, ca, karman, nokarman, ca, api, no, evaM, tu, aviparIta, zAna, badA, tu, jIva, tadA, na, kicit, bhAva, upayoga, zuddhAtman / mUladhAtuupa-yujira yoge, asa bhuvi, bhU sattAyAM, krudha-krodhe divAdi, DukRJ karaNe, zudha zauce divAdi / paviyaraNa - uvaoge upayoge-saptamI ekavacana / uvaogo upayoga:--prathamA ekavacana / kohAdisu krodhAdiSusaptamI eka0 / Na na-avyaya / asthi asti-vartamAna laT anya puruSa eka0 / ko ka:-pra0 e0 / vi apiprAdi kriyArUpa apane svarUpameM pratiSThita haiM, kyoMki krodhanAdirUpa kriyA krodhAdikase abhinnapradezI honeke kAraNa kroSanAdi rUpa kriyA krodhAdimeM ho hai tathA krodhAdikameM athavA karma nokarmameM jJAna nahIM hai aura jJAnameM krodhAdika athavA karma nokarma nahIM hai, kyoMki jJAnakA tathA koSAyika aura karma nokarmakA prApasameM svarUpakA atyanta viparItapanA hai unakA svarUpa eka nahIM hai / isalie paramArtharUpa prAdhArAdheya sambandhakA zUnyapanA hai| tathA jJAnakA jaise jAnanakriyArUpa jAnapanA svarUpa hai vaise hI krodhanAdi rUpa kriyApanA svarUpa bana jAya va krodhAdika kA koyatva prAvika kriyApanA jaise svarUpa hai usa taraha jAnana kriyA svarUpa bana jAya yaha kisI tarahase bhI sthApana nahIM kiyA jA sakatA hai| kyoMki jAnanakriyA aura krodhanAdi kriyA svabhAvabhedase bhinna-bhinna hI prakaTa pratibhAsamAna haiM, aura svabhAvake bhedase hI vastukA bheda hai yaha niyama hai / isa kAraNa jAnakA aura prajJAnasvarUpa krodhAdikakA prAdhArAdheya bhAva nahIM hai / mora kyA ? dekhiye jaise eka hI AkAzadravyako apanI buddhimeM sthApita karake jaba prAdhArAdheyabhAva nirakhA jAtA hai taba AkAzake sivAya anya dravyoMkA adhikaraNarUpa prAropakA nirodha honese buddhiko bhinna prAdhArako apekSA nahIM rahatI / aura bhinna prAdhArako apekSA na rahanepara eka hI mAkAzako eka prAkAzameM hI pratiSThita nirakhane vAleko prAkAzakA prAdhAra anya dravya nahIM pratibhAta hotA hai / isI taraha jaba eka hI jJAnako apanI buddhimeM sthApita kara prAdhArAdheya bhAka nirakhA jAtA hai taba zeSa anya dravyoMkA adhiropa karaneke nirodhase hI musiko bhinna prAdhArakI apekSA nahIM rhtii| bhinna prAdhArako apekSA buddhimeM na rahanepara eka
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMvarAdhikAra 326 dheyabhAvo vibhAvyate tadA zeSadradhyAMtarAdhiropanirodhAdeva buddherna bhinnAdhikaraNApekSA prabhavati / tadaprabhave caikamAkAzamevaikasminnAkAza eva pratiSThita vibhAvayato na parAdhArAdheyatvaM pratibhAti / evaM yadaikameva jJAnaM svabuddhimadhirogyAdhArAdheyabhAvo vibhAdhyate tadA zeSadravyAntarAdhiropanirodhAdeva buddherna bhinnAdhikaraNApekSA prabhavati / tadaprabhave caMkaM jJAnamevaikasmin jJAna evaM pratiSThitaM vibhAvayato na parAdhAgadheyatvaM pratibhAti / tato jJAnameva jAne eda, krodhAdaya eva krodhAdiSveveti avyaya / uvaogo upayogaH-prathamA eka0 / kohe krodhe-saptamI ekA / koho aodhaH-prathamA eka0 / ca avyaya / hi-avyaya / uvaoge upayoge-saptamI eka0 Nasthi, khalu-avyaya / koho krodhaHpra0 e0 / aDhaviyappe 'aSTavikalpe-sa0 eka0 1 kamme karmaNi-saptamI eka0 / Nokamme nokarmaNi-saptamI eka0 / ca, api, Na, asthi asti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / uvaogo upayoga:--pra0 e0| uvaogamhi upayoge-saptamI eka. , , karama -20 ek| dima golo-avyaya / asthi, evaM jJAna hI jJAnameM pratiSThita nirakhane vAleko anyakA anyameM AdhArAdheya bhAva pratibhAsita nahIM hotA / isalie jJAna ho jJAna meM hI hai aura krodhAdika ho krodhAdikameM hI hai| isa prakAra zAnakA aura krodhAdika va karma nokarmakA bhedajJAna acchI taraha siddha huaa| bhAvArtha-upayoga to cetanakA pariNamana honese jJAnasvarUpa hai aura krodhAdika bhAvakarma, jJAnAvaraNAdi dravyakarma, zarIrAdi nokarma ye saba pudgaladravyake hI pariNAma honese jar3a haiM, inameM aura jJAna meM pradezAbheda honese atyanta bheda hai / isI kAraNa upayogameM to krodhAdika, karma, nokarma nahIM haiM aura krodhAdika karma, nokarmameM upayoga nahIM hai / so inameM paramArthasvarUpa prAdhArAdheya bhAva nahIM ho sakatA hai| apanA apanA prAdhArAdheya bhAva apane apanemeM hai| isa bhedako jAnanA hI bhedavijJAna hai yaha acchI taraha siddha hunaa| __ aba isI arthako kalazameM kahate haiM--- cadrUpyaM ityAdi / artha-caitanyarUpako dhAraNa karatA huprA zAna aura jarUpako dhAraNa karatI huaA rAga ina donoMkA jo azAnadazAmeM ekatva dikhatA thA usako antaraMgameM anubhava ke abhyAsarUpa balase acchI taraha vidAraNake dvArA saba prakAra vibhAga karake yaha nirmala bhedajJAna udayako prApta hotA hai isa kAraNa he satpuruSo ! tuma isa bhedajJAnako prApta karake dUsarese yAne rAgAdibhAvoMse rahita hote hue eka zuddha jJAnaghanake samUhakA prAzraya kara usameM lona hokara mudita hobho / bhAvArtha-jJAna to cetanAsvarUpa hai aura rAgAdikapudgala ke vikAra honese jar3a haiM so. donoM prazAnase ekarUpa vidita hote haiM / so jaba bhedavijJAna prakaTa ho jAtA hai taba jJAnakA aura rAgAdikakA bhinnapanA prakaTa hotA hai taba yaha jJAnI aisA jAnatA hai ki jJAnakA svabhAva
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra sAdhu siddhaM bhedavijJAna / cadrUpyaM jaharUpatAM ca dadhatoH kRtvA vibhAga dvayoraMtaraNadAraNena parito jJAnasya rAgasya ca / bhedajJAna mudeti nirmalamidaM modadhvamadhyAsitAH zuddhajJAnaghanaughamekamadhunA saMto dvitIyacyutAH / / 126 // evamidaM bhedavijJAnaM yadA jJAnasya baMparItyakaNikAmapyanAsAdayavi. calitamavatiSThate tadA zuddhopayogamayAtmatvena jJAna jJAnameva kevalaM sanna kiMcanApi rAgadveSa moha. etat-pra0 eka0 / tu, avivarIdaM aviparIta-pra0 eka0 / jaiyA, yadA-avyaya / du tu-avyaya / hodi bhavati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kyiA / jIvarasa jIvasya--SaSThI eka0 / taiyA tadA-avyaya / Na to jAnanemAtra hI hai aura jJAna meM jo rAgAdikako kaluSatA va prAkulatArUpa saMkalpa vikalpa pratibhAsita hote haiM ye saba pudgalake vikAra haiM, jar3a haiN| yaha bhedavijJAna saba vibhAva bhAvoMke meTanekA kAraNa hotA hai aura prAtmAmeM paramasaMvarabhAvako prApta karatA hai / isaliye satpuruSoMse kahate haiM ki bhedavijJAna pAkara rAgAdikoMse rahita hokara zuddha jJAnadhana prAtmAkA prAzraya lekara zAzvata sahaja prAnandako prApta ho / aisA yaha bhedavijJAna, jisa samaya jJAnako rAgAdivikArarUpa viparItapanekI kariNakA ko nahIM prApta karatA huA avicalita ThaharatA hai, usa samaya vaha jJAna zuddhopayogamayAtmakatA se jJAna rUpa hI kevala huA kicinmAtra mI rAga dveSa moha bhAvako nahIM rctaa| usa bhedavijJAnase zuddhAtmAkI prApti hotI hai aura zuddhAtmAkI prAptise rAga-dveSa-mohasvarUpa prAsravabhAvoM kA prabhAvasvarUpa saMvara hotA hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva prAsravAdhikAra pUrNa hokara pAsava niSkrAnta ho gayA thA / aba kramaprApta saMvaratattvakA praveza humA hai, so isameM sarvaprathama samastakarmake saMvaraNa (prAsravanirodha) kA paramopAyarUpa bhedavijJAna darzAyA hai| tadhyaprakAza---1-eka dravyakA dUsarA dravya kucha bhI nahIM lagatA, kyA pratyekake pradeza samasta anyase atyanta bhinna haiM / 2-upayogameM yAne upayogasvarUpa prAtmadravyameM krodhAdi karma nahIM haiM, krodhAdikarmoM meM upayoga nahIM hai / 3-guNamukhyatAse kathana karanepara jJAna meM krodha nahIM hai, krodhameM jJAna nahIM hai / 4-jJAnameM jJAna ho hai athavA prAtmAmeM prAtmA hI hai / 5-krodhameM krodha hI hai athavA karmameM karma ho hai / siddhAnta---1-jIva apane svarUpameM tanmaya hai, pudgala apane svarUpameM tanmaya hai / 2-prAtmadravyameM karma, nokarma, vibhASa kucha bhI nahIM hai| dRSTi--1-svadravyAdigrAhaka dravyAdhikanaya (28) / 2-paradravyAdigrAhaka dradhyAthikanaya (26)
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMgharAdhikAra rUpaM bhAvamAracayati / tato bhedavijJAnAcchuddhAtmopalaMbhaH prabhavati / zuddhAtmopalaMbhAta rAgadveSamohAbhAvalakSaNaH saMvaraH prabhavati // 181.183 / / na-avyaya 1 kici kicit-adhyaya antaH kiM-pra0 e0 / kudi karoti--vartamAna laT anya puruSa eka kriyA / bhAvaM-dvitIyA eka0 ! uvaogasuddhappA upayogasuddhAtmA-prathamA ekavacana kartAkAraka / / 181-183 / / prayoga-~jJAnasvarUpa prAtmAmeM jJAnasvarUpako hI nirakhakara mAnavanirodhake vAtAvaraNa meM apaneko nirAkula anubhavanA // 181-183 // __aba prazna hotA hai ki bhedavijJAnase hI kaise zuddhAtmAkI prApti hotI hai ? isakA uttara gAthAmeM kahate haiM- [yathA] jaise [kanakaM] suvarNa [agnitaptaM api] agnise tapta hunA bhI [taM] apane [kanakabhAvaM] suvarNapaneko [na parityajati] nahIM chor3atA [tathA] usI taraha [jJAnI jJAnI [karmodayataptastu] karmoMke udayase tapta huaA bhI [jJAnivaM] jJAnIpaneke svabhAva ko [na jahAti] nahIM chor3atA [evaM] isa taraha [jJAnI] jJAnI [jAnAti ] jAnatA hai / aura [ajJAnI] ajJAnI [ajJAnatamo'vacchannaH] ajJAnarUpa aMdhakArase vyApta hotA huA [prAtmasvabhAvaM] aAtmAke svabhAvako [prajAnan] nahIM jAnatA huA [rAgabheva] rAgako hI [prAtmAnaM] mAtmA [manute] mAnatA hai / tAtparya-parabhAdase bhinna antastattvakA darzI AtmA karmavipAkase saMtapta honepara bhI jJAtApanako nahIM chor3atA 1 TokArtha---jisake yathodita bhedavijJAna hai, vahI usa bhedajJAnake saddhAvase jJAnI hotA hupA aisA jAnatA hai| jaise pracaMDa agnise tapAyA hugrA bhI suvarNa apane suvarNapaneko nahIM chor3atA usI taraha tIvra karmake udayase ghirA huA bhI jJAnI apane jJAnapaneko nahIM chor3atA, kyoMki jo jisakA svabhAva hai vaha hajAroM kAraNa milanepara bhI apane svabhAvako chor3ane ke liye asamartha hai / kyoMki usake chor3anepara usa svabhAva mAtra vastukA hI prabhAva ho jAyagA, parantu vastukA prabhAva hotA nahIM, kyoMki sattAkA nAza honA asaMbhava hai| aisA jAnatA hunA jAnI karmose vyApta hunA bhI rAgarUpa, dveSarUpa aura moharUpa nahIM hotaa| kintu vaha to eka zuddha prAtmAko hI prApta karatA hai| paraMtu jisake yathodita bhedavijJAna nahIM hai, vaha usa bhedavijJAna ke prabhAvase ajJAnI humA ajJAnarUpa aMdhakArase AcchAdita honeke kAraNa caitanyacamatkAra mAtra AtmAke svabhAvako nahIM jAnatA huaA rAgasvarUpa ho prAtmAko mAnatA huaA rAgI hotA hai, dveSI hotA hai, mohI hotA hai, paraMtu zuddha prAtmAko kabhI nahIM paataa| isase siddha humA ki bhedavijJAnase hI zuddha AtmAko prApti hai|
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 samayasAra kathaM bhedavijJAnAdeva zuddhAtmopalaMbha ? iti cet jaha kAyamaggitaviyaM pi kaNayahAvaM Na taM pariccayai / taha kammodayatavido Na jahadi NANI uNANitaM // 184 // evaM jANai gANI aNNANI muNadi rAyamevAdaM / aNNANatamocchaNNo zrAdasahAvaM ayANaMto // 17 // jyauM agnitA kAzcana,, kAMcana pariNAmako nahIM tajatA / tyauM karmodayapIDita, jAnI bhI jJAna nahi tajatA // 184 // jJAnI sujAnatA yoM, ajJAnI rAgako hi nija mAne / prajJAna pradha zrAvRtta, vaha AtmasvabhAva nahi jAne // 185 // yathA kanakamagnitaptamapi kanakabhAvaM na taM parityajati / tathA karmodayatAto na jahAti jJAnI tu jJAnitvaM / evaM jAnAti jJAnI ajJAnI jAnAti rAgamevAtmAnaM / ajJAnatamo'vacchandaH AtmasvabhAbamajAnan / yato yasyeva yathoditaM bhedAMvajJAnamasti sa eva tatsaddhAvAj jJAnI sanne jAnAti / yathA pracaMDapAvaka pratasamapi suvarNa na suvarNatvamapohati tathA pracaMDakarmavipAkopaSTandhamapi jJAnaM na jJAnatvamapohati, kAraNasahasraNApi svabhAvasyApoDhumazakyatvAt / tadapohe tanmAtrasya vastuna nAmasaMjJa--jaha, kaNaya, aggitaviyaM, pi, kaNayahAva, Na, ta, taha, kammodayatavida, Na, NANi, u, pANita, evaM, NANi, agNANi, rAya, eva, Ada, aNNANatasocchaNa, AdasahAna, ayANaMta / dhAtusaMjJa. . tava tapane tRtIyagaNe, pari-ccaya tyAge tRtIyagaNe, uda-aya gatI, jahA tyAge, jANa avabodhane, mRNa jJAne / prAtipadika-yathA, kAnaka, agnitapta, api, kanakabhAva, na, tat, tathA, karmodayatapta, na, jJAnin, tu, jJAnitva, bhAvArtha:-prAtmasvabhAva va poSAdhika bhAvameM bhedavijJAna honese prAtmA jaba jJAnI hotA hai taba karmake udayase saMtapta huprA bhI apane jJAnasvabhAvase nahIM cigtaa| yadi koI padArtha svabhAvase ghiga jAya to vastukA hI nAza ho jAyagA aisA nyAya hai| isaliye karmake udayake samaya jJAnI rAgI, dveSI, mohI . nahIM hotaa| aura jisake bhedavijJAna nahIM hai vaha ajJAnI hanA rAgI, dveSI, mohI hotA hai| isaliye yaha pUrNa nizcita hai ki bhedavijJAnase hI zuddha prAtmAkI prApti hotI hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAyugmameM yaha niSkarSa nikalA thA ki bhedavijJAnase hI zuddhAtmAkI upalabdhi hotI hai / soM usI sambandhameM isa mAthAyugmameM isa jijJAsAkA samAdhAna batAyA hai ki kaise bhedavijJAnase zuddhAtmAkI upalabdhi hotI haiN| tathyaprakAza-5-zAnI karmavipAkase pAcchanna hokara bhI jJAnopanako nahIM chor3atA /
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMtarAdhikAra 333 evocchedAt / nacAsti vastucchedaH sato nAzAsaMbhavAt evaM jAnaMzca karmAkrAMto'pi na rajyate na dveSTi na muhyati kintu zuddhamAtmAnamevopalabhate / yasya tu yathoditaM bhedavijJAnaM nAsti sa tadabhAvAdajJAnI samajJAnatamasAcchannatayA caitanyacamatkAra mAtramAtma svabhAvajAnan rAgamevAtmAnaM manyamAno rajyate dveSTi muhyati ca na jAtu zuddhamAtmAnamupalabhate / tato bhedavijJAnAdeva zuddhAtmopalaMbhaH / / 154-185 / / evaM jJAnin ajJAnina, rAga, eva, Atman, ajJAnatamovacchaza, AtmasvabhAva, ajAnat / sUladhAtu-tapa saMtApe bhvAdi, tapa aizvarye divAdi, parityaja hAnau bhvAdi, ohAk tyAge juhotyAdi, jJA avabodhane, manu avabodhane / paavivaraNa - jaha yathA - avyaya / kaNayaM kanakaM prathamA eka0 / aggitaviyaM agnitaptaM pra0 e0 / pi api - avyaya / kaNayahAvaM kanakabhAva - dvi0 e0 / Na na-avyaya / taM dvi0 e0 / paricayai parityajativartamAna laTa anya puruSa eka0 tad tathA avyaya / kammodayatavido karmodayataptaH prathamA ekra0 3 Na na jahadi jahAti vartamAna anya0 eka0 | pANI jJAnI- pra0 e0 / du tu NANitaM jJAnitvaM dvi0 e0 / evaM, jAdi jAnAti vartamAna0 anya0 eka0 / gANI jJAnI - pra0 e0 / aNNANI ajJAnI-prathamA eka0 / muNadi manute - vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / rAyaM rAgaM dvi0 eka0 evaM avyaya / AdaM AtmAnaM dvi0 e0 / aNNANatocNNo ajJAnatamo'yacchatra - pra0 eka0 / AdasahAvaM AtmasvabhAva - dvi0 e0 / ajANato ajAnan - prathamA ekavacana kRdanta / / 184 - 185 // 2 - jJAnIkA jJAnopana na chUTanekA kAraNa avikAra sahajajJAnasvabhAva meM prAtmatvakI dRr3ha pratIti hai / 3 - jJAnI jIvameM karmavipAka pratiphalita honepara bhI karmarasameM upayukta nahIM hotA, kintu prapane jJAnabhAva meM ho upayukta hotA hai / 4- prajJAnI hI nija sahajasvarUpako na jAnatA huA pratiphalita karmAnubhAgako thApA mAnatA huA rAga dveSa Adi frkalparUpa pariNamatA hai / 5- ajJAnI ke bhedavijJAna na honese zuddhAtmasvarUpakI upalabdhi nahIM hai / 6--jJAnIke bhedavijJAna honese zuddhAtmasvarUpakI upalabdhi hai / siddhAnta -- 1 - jJAnI rAgAdi pariharaNazIla honese zuddhAtmasvarUpakA saMvedana karatA hai / 2 - prajJAnI rAgAdiparigrahaNazIla honese rAgAdivibhAvarUpa apaneko pariNamAtA hai / dRSTi - 1 - zuddha nizcayanaya (46) / 2 - prazuddha nizcayanaya (47) / prayoga - zropAdhika pratiphalana kucha bhI huA kare usase zAnAkAramAtra svako anubhavanekA pauruSa karanA / / 164-185 // apanA prayojana na jAnakara - [ zurU tu] zuddha zuddha ho [AtmAnaM ] grAtmA prazna -- zuddha AtmAkI prApti ho saMbara kaise hotA hai ? uttara -- AtmAko [vijJAna]] jAnatA huA [ jIva: ] joba [ zuddha N caiva ] ko [ labhate ] prApta karatA [tu] prora [ zrazuddha AtmAnaM ] azuddha prAtmAko [ jAnada] jAnatA hunA [mazuddhameva ] prazuddha AtmAko hI [ labhate ] prApta karatA hai /
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 samayasAra kathaM zuddhAtmopalaMbhAdeva saMbara ? iti cet suddhaM tu viyANaMto suddha cevappayaM lahadi jiivo| jANato du asuddha asuddhamevappayaM lahai // 186 // zuddhAtmasattva jJAtA, zuddha hi AtmasvarUpako paataa| jAne prazuddha prAtmA, jo vaha pAve azuddhAtmA // 186 // zuddhaM tu vijAnan zuddha caivAtmAnaM labhate jIvaH / jAnaratvazuddhamazuddhameyAtmAnaM labhate // 186 / / yo hi nityamevAcchinnadhArAvAhinA jJAnena zuddhamAtmAnamupalabhamAno'vatiSThate sa jJAnamayAd bhAvAt jJAnamaya eva bhAvo bhavatIti kRtvA pratya prakarmAstravaNanimittasya rAgadveSamohasaMtAnasya nirodhAcchuddhamevAtmAnaM prApnoti / yo hi nityamevAjJAnenAzuddhamAtmAnamupalabhamAno'vatiSThate so'jJAnamayAdbhAvAdajJAnamaya eva bhAvo bhavatIti kRtvA pratyagrakarmAstravaNagimittasya rAgadveSamohasaMtAnasyAnirodhAdazuddhamevAtmAnaM prApnoti / ataH zuddhAtmopalaMbhAdeva saMbaraH / yadi kathama nAmasaMza-suddha, tu, viyAgata, suddha, ,, eva, a55, joga, jANata, du, asuddha, asuddha, eba, appaya / dhAtusaMjJa- jANa avabodhane, labha prAptI, sujjha nairmalye / prAtipadikaH . zuddha, tu, vijAnata, zuddha, ca, eva, appaya, jIva, jAnat, du, azuddha, eva, appaya / mUladhAtu-jJA avabodhane, DulabhaSa prAptau bhvAdi, zudha shoce| tAtparya - upayogameM sahaja avikAra caitanyasvarUpa prAnese upayoga to turaMta hI zuddhAtmAkA lAbha hai, paryAyataH zrI zIghra zuddhAtmatvakA lAbha hogaa| TIkArtha--jo puruSa sadA hI avicchedarUpa dhArAvAhI jJAnase zuddha prAtmAko pAtA huA sthita hai vaha puruSa "jJAnamaya bhAvase jJAnamaya hI bhAva hote haiM" aise nyAya kara AgAmI karmake prAsravake nimittabhUta rAga, dveSa, mohako saMtAna (paripATI) ke nirodhase zuddha prAtmAko hI pAtA hai / aura jo jIva nitya hI prajJAnase azuddha AtmAko pAtA humA sthita hai vaha jIva 'prajJAnamaya bhAvase ajJAnamaya hI bhAva hotA hai' isa nyAyase prAgAmI karmake prAsravake nimittabhUta rAga-dveSa-mohakI saMtAnakA nirodha na honese azuddha prAtmAko ho pAtA hai| isa kAraNa zuddha prAtmAko prAptise hI saMvara hotA hai| bhAvArtha-jo puruSa prakhaMDa dhArAvAhI jJAnase zuddha prAtmAkA anubhava karatA hai usake prAsravakA nirodha ho jAtA hai so vaha to zuddha prAtmatvako ho pAtA hai aura jo ajJAnase prazuddha prAtmAko anubhava karatA hai vaha azuddha vikRta prAtmAko ho pAtA hai, kyoMki usake prAstrava nahIM rukate, upayoga kaluSita rhtaa| aba isa arthakA kalazarUpa kAbya kahate haiM-yadi ityAdi / artha-~-yadi prAtmA
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 335 saMvarAdhikAra pidhArAvAhinA bodhanena dhruvamupalabhamAnaH / zuddhamAtmAnamAste / tadayamudayadAtmArAmamAtmAnamAmA parapariNatirodhAcchuddhamevAbhyupaiti // 127 / / / / 186 / / 1 pada vivaraNa- suddhaM yuddha - dvitIyA ekavacana / tu-avyaya / viyAgato vijAnan - prathamA eka0 kRdanta / suddhaM zuddha dvitIyA eka / ca eva, appayaM AtmAnaM dvitIyA ekavacana | lahUdi labhate vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / jIvo jIvaH - prathamA eka0 / jANato jAnan- pra0 e0 / du tu-avyaya / asuddha azuddha dvi0 e0 / asuddha azuddha dvitIyA eka eva avyaya / appayaM AtmAnaM dvitIyA eka0 / lahai labhate - vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / / 106 / / kisI bhI prakAra dhArAvAhI jJAnase nizcala zuddha AtmAko prApta huA rahatA hai to vaha AtmA udaya hote hue AtmA rUpa krIr3Avana vAle apane AtmAko parapariNati rUpa rAga, dveSa, mohake nirodhase zuddha ko hI pAtA hai| bhAvArtha -- eka pravAharUpa jJAnako vArAbAhI jJAna kahate haiM / isakI do rotiyA~ haiM -- ( 1 ) mithyAjJAna bIcameM na Aye aisA samyagjJAna dhArAvAhI jJAna hai aura ( 2 ) jaba taka upayoga eka zeyameM upayukta rahe taba taka dhArAvAhI jJAna kahA jAtA hai, yaha aMtarmuhUrta hI raha pAtA hai, yojanA ho vahIM vaisA dhArAvAhI jJAnakA artha jAnanA | prathama rIti vAle dhArAvAhI jJAnase pratItirUpa zuddhAtmatva kI prApti hai / dvitIya rIti vAle dhArAvAhI jJAnase kSapakazreNistha yogiyoMko vyakta nirmala zuddhAtmatva kI prApti hotI hai / prasaMgavivaraNa -- anantarapUrva gAthAyugma meM bhedavijJAna se zuddhAtmAkI upalabdhi hotI hai| yaha batAte hue yaha darzAyA gayA thA ki zuddhAtmAkI upalabdhise hI saMvara hotA hai / so praba isa gAthA meM yahI yuktisahita batAyA gayA hai ki kaise zuddhAtmAkI upalabdhise hI saMvara hotA hai / tathyaprakAza - 1 - niraMtara dhArAvAhI jJAnase sahajazuddha jJAnasvabhAvameM upayoga rakhane vAlA bhavya zuddhAtmAko prApta karatA hai / 2- sahajajJAnasvabhAvameM upayoga rakhane vAle jJAnIke jJAnamaya hI bhAva hotA hai / 3 - jJAnamayabhAvase jJAnamayabhAva hI honeke kAraNa navonakarmAsrava kA nimittabhUta rAgadveSamohasaMtAna dUra ho jAtA hai / 4- savikAra AtmA meM hI nitya upayoga rakhane vAlA ajJAnI azuddhAtmA ko hI prApta hotA hai / 5 - savikAra apane ko prAtmasarvasva mAnane vAle ajJAnI ajJAnamaya hI bhAva hotA hai / 6 - prajJAnamayabhAvase prajJAnamaya hI bhAva honeke kAraNa navInakarmAsravaNakA nimittabhUta rAgadveSamohasaMtAna puSTa hotA rahatA hai / 7-prazuddhAtmAkI upalabdhise azuddha bane rahane kI saMtati calatI rahatI hai / 8- zuddhAtmA kI upalabdhise saMvaratattva prakaTa hotA hai, zuddha paryAyakI saMtati banatI rahatI 1 siddhAMta --- 1 - sahajajJAnasvabhAva ke upayogase jJAnamayapariNamana hotA hai / 2 - vikRta
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra kena prakAreNa saMvaro bhavatIti cet appANamappaNA rudhiUNa dopuNNapAvajoesu / dasaNaNANami Thido icchAvira yo ya aNNami // 187 // jo savvasaMgamukko jhAyadi appANamappaNo appaa| Navi kammaM NokammaM cedA ceyei eyattaM // 188 / / appANaM jhAyaMto daMsaNaNANamazro aNaNNamayo / lahai acireNa appANameva so kammapavimukkaM // 186 // (trikalam) prAtmAko prAtmAke, dvArA roki agha puNya yogoNko| darzanajJAnAvasthita, parameM vAJchArahita hokara // 187 // o sagako tAja, AtmA zrAtmIya prApako dhyaataa| karma nokarmako nahi, dhyAce cinte svakIya kevalatA // 18 // vaha darzana jJAnamayo, ananya AtmIya dhyAnako krtaa| karma pravimukta AtmA, ko pAtA zIghra apane meM // 186 // AtmAnamAtmanA rundhvA dvipuNyapApayogayoH / darzanajJAne sthitaH icchA viratazcAnyasmin // 17 // yaH sarvasaMgamukto dhyAyatyAtmAnamAtmana aatmaa| nApi karma nokarma cetayitA cetayatyekatvaM // 15 // AtmAnaM dhyAyan darzanajJAnamayo'nanyamayaH / labhate'cireNAsmAnameva sa karmapravimuktaM // 186 / / yo hi nAma rAgadveSamohamUle zubhAzubhayoge pravartamAnaM, dRDhatarabhedavijJAnAvaSTaMbhena AtmAnaM prAtmanaivAtyaMta rumvA zuddhadarzanajJAnAtmanyAtmadravye suSThu pratiSThitaM kRtvA samastaparadravye nAmasaMjJa-apa, appa, dopuNNapApajoya, dasaNaNANa, Thida, icchAviraa, ya, aNNa, ja, savvasaMgamukka, appa, appa, appa, Na, vi, kamma, gokamma, eyatta, appa, jhAyaMta, daMsaNaNANamaa, aNaNNamaa, acira, appa, apaneko apanA svarUpasarvasva mAnaneke upayogase ajJAnamaya pariNamana hotA hai / dRSTi-1-jJAnanaya (164) / 2-prazuddhanizcayanaya (47) / prayoga--sarva vikArasaMkaTa naSTa karaneke liye apane sahajasiddha avikAra citprakAzarUpa apaneko prApA anubhavanekA pauruSa karanA / / 186 // aba yaha saMvara kisa tarahase hotA hai ? yaha batAte haiM-[yaH] jo [prAtmA] jIva [prAsmAna] prAsmAko [AtmanA] prAtmAke dvArA [vipuNyapApayogayoH] do puNyapApa yogose [bandhyA] rokakara darzanazAna] darzanazAnameM [sthitaH] ThaharA humA {anyasmin icchAvirataH]
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 337 saMrAdhikAra chAparihAreNa samasta saMgavimukto bhUtvA nityamevAtiniSprakaMpaH san manAgapi karmanokamaNorasaMsparzana AtmIyamAtmAnamevAtmanA dhyAyan svayaM sahajacetayitRtvAdekatvameva cetayate sa khalvekavacetanenAtyaMtaviviktaM caitanyacamatkAra mAtra mAtmAnaM dhyAyan zuddhadarzanajJAnamayamAtmadravyamavAptaH zuddhAtmopalabhe sati samasta paradravyamayatvamatikrAMtaH san acireNaiva sakalakarma vimuktamAtmAnamaeva ta kammadavimukta | dhAtusaMjJa-rudha rodhane, TThA gatinivRttI, jbhA dhyAne, ceta smRtyAM, labha prAptI / prAtipadika - Atman dvipuNyapApayoga darzanajJAna, sthita icchAvirata, ca, anya yat sarva saMgamukta, kaman nokarman cetayitR ekatva, dhyAyat, darzanajJAnamaya, ananyamaya, acira, karmapravimukta: mUladhAtu -- rudhira AvaraNe SThA gatinivRttau dhyaM cintAyAM citi saMjJAne svAdi, cita saMcetane curAdi, Dulabhay prAptI / granya vastumeM icchArahita [ca] aura [sarvasaMgamuktaH ] saba parigrahase rahita huprA [AtmanA ] grAtmA dvArA [AtmAnaM ] zrAtmAko [ dhyAyati] dhyAtA hai tathA [karma nokarsa] karma nokarmako [na api ] nahIM dhyAtA aura Apa [ cetayitA ] tanahAra hotA huA [ ekatvaM ] ekatvako [[citayati ] vicAratA hai [sa] vaha jIva [ zrananyamayaH ] zrananyamaya hokara [ AtmAnaM dhyAyan ] AtmAkA dhyAna karatA huA [ zracireNa ] thor3e samaya meM [ eva] hI [ karmapravimuktaM ] karmarahita [ zrAtmAnaM ] AtmAko [ labhate] prApta karatA hai / tAtparya - zrAtmAkA zrAtmAmeM ekAgra dhyAna karane vAlA puruSa pratpakAlameM karmarahita ho jAtA hai / TokArtha - rAga dveSa moharUpa mUla bAle zubhAzubha yogoM meM pravartamAna apane zrAtmAko jo jIva haTlara bhedavijJAnake balase Apase hI pratyanta rokakara zuddha jJAnadarzanAtmaka zrAtmadravya meM acchI taraha ThaharAkara samasta paradravyoMkI icchA ke parihArase samastasaMgarahita hokara nitya hI nizcala huA kicinmAtra bhI karmako nahIM sparza karake apane zrAtmAko AtmAke dvArA ho dhyAtA huA svayaM cetane vAlA honese zrapane cetanArUpa ekatvako hI anubhavatA hai vaha jIva nizcayase ekatvako cetane se paradravyase pratyanta bhinna caitanya camatkAramAtra apane bhAtmAko dhyAtA huA, zuddha darzanajJAnamaya prAtmadravyako prApta huA zuddhAtmAkA upalambha hone para samasta paradravyamayatA se pratikrAnta hotA huA alpa samaya meM hI saba karmoMse rahita AtmAko prApta karatA hai / yaha saMvarakA prakAra hai / bhAvArtha - jo bhavya jIva rAgadveSamohamizrita zubha azubha mana, vacana, kAyake yogoM se apane AtmAko bhedajJAnabala se calita na hone de, pazcAt zuddha darzanajJAnamaya apane svarUpa meM apaneko nizcala kare aura phira samasta bAhya zrAbhyantara parigrahoMse rahita hokara karma
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra vApnoti / eSa saMvaraprakAra: / / nijamahima ratAnA bhedavijJAnazaktyA bhavati niyatameSAM zuddhatatvo. palaMbhaH / acalitamakhilAnyadravyadUre sthitAnAM bhavati sati ca tasminnakSayaH karmamokSaH // 228 // / / 185.186 / / padavivaraNa- -appANaM AtmAna-dvitIyA eka0 / appaNA AtmanA-tRtIyA ekavacana / rubhiUNa runccAasamAptikI kriyaa| dopRSNapApajogama-saptamI bahu0 / dvipuNyapApayogayo:-saptamI dvivacana / dasaNaNANamhi darzanajJAne-sAtamI eka0 / Thido sthita:-prathamA eka / icchAvirao icchAvirata:-pra0 eka0 / ya ca-adhyaya / aNNamhi anyasmin-saptamI eka0 / jo ya:-pra0 e0| sabbasaMgamukko sarvasaMgamukta:-prathamA eka0 / mAyadi dhyAyani-vartamAna lada anya puruSa eka kriyA / appANaM AtmAnaM-dvitIyA ekavacana / apaNo AtmanaH-pAThI eka0 / ayA AtmA-prathamA eka0 / Na na-avyaya / api-avyaya / kamma karmadvi0 0 / kimma nokarma-dvi0 eka0 / cedA cetayitA-pra0 e0 / ceyei cetayati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / eyattaM ekatvaM- hie / appAgaM AtmAnaM-dvitIyA ek0| jhAyato dhyAyan-prathamA eka0 kRdanta / dasaNaNANamao darzanajJAnamaya:-prathamA eka0 / aNaNNamao ananyamayaH-prathamA e0 / lahai labhatevartamAna anya eka priyA / acireNa-tR0 eka0 / appANaM AtmAnaM-dvi0 e0 / eva-avyaya / so saHprathamA eka0 / kammaviSpamukkaM karmavipramuvataM-dvitIyA ekavacana / / 187-186 // nokarmase atyanta vivikta apane svarUpa meM ekAgna hokara dhyAna karatA huA rahe vaha antarAtmA thor3e samaya meM hI sarva karmose pRthak ho jAtA hai / sambarako vidhi yahI hai / __ aba isa arthakA kalazarUpa kAvya kahata haiM-nija ityAdi / artha-bhedavijJAnako zaktise apane svarUpakI mahimAmeM lIna puruSoMko niyamase zuddhatattvakI prApti hotI hai aura usa zuddhatatvakI prApti honepara samasta anya dravyoMse dUra pracalita sthita puruSoMkA akSaya karmamokSa hotA hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki kase zuddhAtmAke upalambhase sambara hotA hai / aba usI samvarakA prAyogika prakAra isa gAthAtrikalameM kahA gayA hai / tathyaprakAza-(1) yaha jIva rAgadveSamohamUlaka zubha azubha yogameM pravartatA calA pAyA hai / (5) dRr3hatara bhedavijJAnase prAtmazakti dvArA zubhAzabhayogakA pravartana niruddha ho jAtA hai / (3) dRr3hatarabhedavijJAnase zubhAzubhayogakA nirodha kara yaha AtmA zuddha cetanAmAtra antastattva meM pratiSThita ho jAtA hai / (4) sahajasvarUpameM pratiSThita mAtmA niHsaMga va niSprakampa ho jAtA hai / (5) svarUpapratiSThita, niHsaGga, niSkampa prAtmA paratatva se viviktatA honese caitanya. camatkAramAtra prAtmAkA dhyAna karatA huA zuddhAtmAko prApta huA hai / (6) zuddhAtmAko prApta prAtmA sarvaparabhAvase pRthak hokara zIghra hI apaneko karmavimukta kara letA hai / / siddhAnta--(1) zuddhAtmAkI upalabdhi se yoganirodha honese karmAkA saMvara hotA hai /
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMvarAdhikAra kena krameNa saMbaro bhavatIti cet - tesiM heU bhaNidA ajhavasANANi sambadarasIhi / micchattaM aNNANaM avirayabhAvo ya jogo ya // 16 // heyabhAve NiyamA jAyadi NANissa pAsavagiroho / aAsavabhAveNa viNA jAyadi kammassa vi giroho // 11 // kammassAbhAveNa ya NokammANaM pi jAyai giroho / NokammagiroheNa ya saMsAragirohaNaM hoI // 162 // (trikalam) unake hetu batAye, ye adhyavasAna sarvadarzIne / mithyAtva yoga avirati, prajJAna kaSAyamaya pariNata // 16 // hetu vinA jJAnIke, avazya prAsravanirodha ho jAtA / prAsravabhAva vinA ka-maukA bhi nirodha ho jAtA // 16 // karmanirodha humA taba, nokokA nirodha ho jaataa| nokarmake hakese, saMsAranirodha ho jAtA // 16 // teSAM hetaba: bhaNitAH adhyabasAnAni sarvadazibhiH / mithyAtvamajJAnamaviratabhAvazca. yogazca // 16 // hetvabhAve niyamAjjAyate jJAninaH AsravanirodhaH / AtravabhAvena binA jAyate karmaNo'pi nirodhaH / / 161 / / karmaNo'bhAvena ca nokarmaNAmapi jAyate nirodhaH / nokarmanirodhena ca saMsAranirodhanaM bhavati / / 19 / / saMti tAvajjIvasya, prAtmakamakatvAdhyAsamUlAni mithyAtvAjJAnAviratiyogalakSaNAni adhyavasAnAni / tAni rAgadveSamohalakSaNasyAsavabhAvasya hetavaH / prAsravabhAvaH karmahetuH / karma nAmasaMjJa-ta, heu, bhaNida, ajbhavasANa, saJcadarisi, micchatta. aNNANa, avirayabhAva, ya, joga, ya, heabhAva, Niyama, NANi, AsavaNiroha, AsavabhAva, viNA, kamma, vi, giroha, kamma, abhAva, ya, (2) vizuddhadarzanajJAnasAmAnyAtmaka zAzvata prattastatva meM abheda upayukta vItarAga prAtmA sarvakarmoMse vipramukta ho jAtA hai / dRSTi-1- svabhAvanaya (176) / 2- puruSakAranaya (183) / prayoga-mana, vacana, kAyakI pravRttiko rokakara jJAnasvabhAvameM pratiSThita hokara apane meM magna honekA pauruSa krnaa|| 187.186 / / prAge saMvarakA krama batalAte haiM-[teSAM] pUrvokta rAga-dveSa-moharUpa prAsrayoMke [hetayaH] hetu [mithyAtvaM] mithyAtva [ajJAna] prajJAna [aviratabhAvaH] avirati bhAva [ca yogaH] maura
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 samayasAra nokamahetuH / nokarma saMsArahetuH, iti tato nityamevAyamAtmA, prAtmakarmaNorekatvAdhyAsena | mithyAtvAjJAnAviratiyogamayamAtmAnamadhyavasyati / tato rAgadveSamoharUpamAsravabhAvaM bhAvayati / tataH karma Asravati, tato nokrama bhavati, tataH saMsAraH prabhavati / yadA tu prAtmakarmaNormeMdavijJAnena zuddhaM catanyacamatkAramAtramAtmAnaM upalabhate tadA mizyAtvAjJAnAviratiyogalakSaNAnAM adhyabasAnAnAM prAsravabhAvahetUnAM bhvtybhaavH| tadabhAve rAgadveSamoharUpAsavabhAvasya bhavatyabhAvaH, tadabhAve bhavati karmAbhAvaH, tadabhAve nokarmAbhAvaH, tadabhAve ca bhavati saMsArAbhAvaH / Nokamma, pi, giroha, gokammaNiroha, ya, saMsAravirohaNa / dhAtusaMjJa-bhaNa kathane, jA prAdurbhAva, ho / sattAyAM / prAtipadika - tat. hetu, bhaNita, adhyavasAna, sarvadarzin, mithyAtva, ajJAna, aviratabhAva, ca, yoga, ca, hetvabhAva, niyama, jJAnin, Asravanirodha, AsravabhAva, vinA, karman, api, nirodha, karman, abhAva, yoga ye cAra [adhyayasAnAni] adhyavasAna [sarvadazibhiH] sarvajJadevoMne [bhariNatAH] kahe hai so [jJAninaH] jJAnIke [hetyabhAve] ina hetughoMkA prabhAva honese [niyamAt] niyamase [AsrabanirodhaH] aAsravakA nirodha [jAyate] hotA hai [ca] aura [prAstravabhAvena vinA] pAsavabhAva / ke binA [karmaNaH api] karmakA bhI [nirodhaH nirodha jAyate hotA hai [ca aura [karmaNaH prabhAvena] karmake prabhAvase [nokarmaNAM api] nokarmoM kA bhI [nirodha] nirodha [jAyate hotA hai [5] tathA [nokarmanirodhena ] nokarmake nirodha honese [saMsAranirodhanaM ] saMsArakA nirodha [bhati] hotA hai| tAtparya-jJAnIke adhyavasAna nahIM honese prAstrava karma va nokarmake nirodhapUrvaka saMsAra kA nirodha ho jAtA hai| ___TokArtha--prAtmA aura karmake ekatyake adhyAsamUlaka mithyAtva, ajJAna, pravirati, yogasvarUpa adhyavasAna mohI jIvake vidyamAna haiM hI, ve adhyavasAna rAga-dveSa-mohasvarUpa prAnava bhAvake kAraNabhUta haiM, prAstravabhAva karmakA kAraNa hai, karma nokarmakA kAraNa hai aura nokarma saMsAra kA kAraNa hai| isa kAraNa AtmA nitya hI AtmA aura karmake ekatvake adhyAsase prAtmAko mithyAtva ajJAna avirati yogamaya mAnatA hai / usa adhyAsase rAga-dveSa-moharUpa prAstrava bhAvoM ko bhAtA hai usase karmakA prAsrava hotA hai, karmase nokarma hotA hai aura nokarmase saMsAra pragaTa hotA hai| paraMtu jisa samaya yaha prAtmA, pAramA aura karmake bhedajJAnase zuddha caitanya camatkAra mAtra prAtmAko apane meM pAtA hai usa samaya mithyAtva ajJAna pravirati yogasvarUpa, prAsravabhAvoM ke kAraNabhUta adhyavasAnoMkA isake prabhAva hotA hai, mithyAtva prAdikA prabhAva honese rAga-dveSa moharUpa pAsatra bhAvakA abhAva hotA hai, rAga-dveSa-mohakA prabhAva honese karmakA prabhAva hotA
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbarAdhikAra 341 ityeSa saMvarakramaH / / saMpadyate saMvara eSa sAkSAt zaddhAtmatatvasya kilopalaMbhAt / sa bhedavijJAnata eva tasmAttabhedavijJAnamatIva bhAvyaM / / 126 // bhaavyebhedvijnyaanmidmcchinndhaaryaa| tAvaca, nokarman, api, nirodha, nokarmanirodha, ca, saMsAranirodhana / mUladhAtu-bhaNa zabdArthaH, bhvAdi, janI prAdurbhAve divAdi, bhU sttaayaaN| pada vivaraNa-tesi teSAM-SaSThI bahu / heU hetavaH-prathamA bahu0 / bhaNiyA bhaNitaH-prathamA bhu0|| ajjhavasANANi adhyavasAnAni-prathamA vahu / savvadarisIhi sarvazibhi:-tRtIyA bahu0 / micchattaM mithyAtva-prathamA eka0 / aNNANaM ajJAna-pra0 eka0 / avirayabhAvo aviratibhAvaH-pra0 hai, karmakA abhAva honepara nokarmakA abhAva hotA hai aura novarmakA prabhAva honese saMsArakA prabhAva hotA hai / aisA yaha saMvarakA anukrama hai / bhAvArtha---jaba taka prAtmA aura karma meM ekatvakI mAnyatA hai, unameM bhedavijJAna nahIM taba taka mithyAsva, ajJAna, avirati aura yogarUpa adhyavasAna isake vidyamAna haiM, unase rAga dveSa-moharUpa prAsravabhAva hotA hai, prAsravabhAvase karma baMdhate haiM, karmase nokarma yAne zarIrAdika pregaTa hote haiM aura nokarmase saMsAra hai / lekina jisa samaya prAtmAko prAtmA aura karmakA bhedavijJAna ho jAtA hai taba use zuddha prAtmAko prApti hotI hai, usake honese mithyAtvAdi pradhyavasAnakA prabhAva hotA hai, adhyavasAnakA abhAva honese rAga-dveSa-moharUpa prAstrakakA abhAva hotA hai, mAnavake prabhAvase kama nahIM baMdhatA, karmake prabhAvase nokarma nahIM pragaTa hotA aura nokamake abhAvase saMsArakA prabhAva hotA hai / yahI saMvarakA tarIkA hai| aba saMvarake kAraNabhUta bhedavijJAnako bhAvanAkA upadeza karate haiM- saMpadyate ityAdi / martha-zuddhAtmatattvako prAptise sAkSAt saMvara hotA ho hai| zuddhAtmatatvakI prApti AtmA aura karmake bhedavijJAnase hotI hai isa kAraNa bhedavijJAnako vizeSa rUpase bhAnA cAhiye / / aba kahate haiM ki bhedavijJAna kaba taka bhAnA cAhiye ? bhAvaye ityAdi / artha-isa bhedavijJAnako prakhaNDa pravAharUpase taba taka bhAve jaba taka ki jJAna parabhAvoMse chUTakara apane jJAnasvarUpameM hI pratiSThita nahIM ho jAtA hai| bhAvArtha-jJAnakA jJAnameM ThaharanA do prakArase jAnanA / (1) mithyAtvakA abhAva hokara samyagjJAna ho aura usake bAda mithyAtva nahIM ho / (2) zuddhopayogarUpa hokara jJAna jJAnarUpa hI Thahare, anya vikArarUpa nahIM pariName / so donoM hI prakArase jaba taka jJAna jJAnameM na Thahara jAya taba taka bhedavijJAnakI niraMtara bhAvanA rakhanI cAhiye / aba bhedavijJAnakI mahimA kahate haiM- bheda ityAdi / artha-nizcayataH jo koI siddha hue haiM ve isa bhedavijJAnase hI hue haiM aura jo koI karmase ba~dhe haiM ve iso bhedavijJAnake prabhAva
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ " - - - 342 samayasAra dyAvatparAccyutvA jJAna jJAne pratiSThate / / 130 / / bhedavijJAnataH siddhAH siddhA ye kila kecana / asyavAbhAvato baddhA baddhA ye kila kecana // 131 // bhedajJAnocchalanakalanAcchuddha tattvopalaMbhAt / eka / ya ca-avyaya / jogo yoga:-prathamA eka0 / ya ca-avyaya / heabhAve hetvabhAve-saptamI ek| NiyamA niyamAt-paMcamI eka0 / jAyada jAyate-vartamAna laT anya puruSa eka0 kriyA / gANissa jJAninaHSaSThI eka0 / AsavaNiroho AnavanirodhaH-pra0 e0 | AsababhAvaNa AsravabhAvena-tRtIyA eka0 / viNA binA-avyaya / jAyai jAyate-vartamAna laT anya puruSa eka0 kriyaa| kammassa karmaNa:-SaSThI ekaH / vi api-avyaya / Niroho nirodhaH-prathamA ekavacana / kammarasa karmaNaH-SaSThI eka0 / abhAveNa abhAvenatRtIyA eka0 / ya ca-avyaya / pokammANaM nokarmaNAM-papThI bahu / pi api-avyaya / jAyai jAyate-- se baMdhe haiN| bhAvArtha---mAtmA aura kamakI ekatAke mAnanese hI saMsAranimittaka karmabandhana hai| isa kAraNa karmabandhakA mUla bhedavijJAnakA prabhAva hI hai / jo baMdhe haiM ghe bhedavijJAnake abhAvase ba~dhe haiM aura jo siddha hue haiM ve isa bhedavijJAnake honepara hI hue haiN| isa kAraNa bhedavijJAna hI mokSakA mUla kAraNa hai / aba saMvarakA adhikAra pUrNa karate samaya saMdarake honese hone vAlI jJAnakI mahimA batAte haiM-bhedajJAno ityAdi / artha-bhedavijJAna kA pravartana karanese zuddha tattvakI prApti huI, usa zuddha tattvako prAptise rAgake samUhakA pralaya humA, rAgake samUhakA pralaya karanese karmokA sambara humA tathA karmokA sambara honese parama saMtoSako dhAraNa karatA humA nirmala prakAzarUpa rAgAdikI kaluSatAse rahita eka nitya udyotarUpa yaha jJAna nizcala udayako prApta hunA hai / isa prakAra raMgabhUmimeM sambarakA svAMga humA thA usako mAnane jAna liyA so nRtya kara vaha raMgabhUmise nikala gayA / __ prasaMgavivarasya ...anantarapUrva gAthAtrikala meM kisa prakArase sambara hotA hai yaha batAyA gayA thA / aba isa gAthAtrikalameM usa samvarake honekA krama batAyA gayA hai| tathyaprakAza--(1) aAtmA aura karma meM ekatvakA adhyAsa honese jIva apaneko mithyAtva ajJAna pravirati va yogarUpa mAnatA hai jisase ye adhyavasAna hote haiM / (2) madhyavasAna honese rAgadveSa moharUpa prAsravabhAva hone haiM / (3) prAsravabhAva honese karmabandha hotA hai / (4) baddhakarmavipAka zarIraracanAkA kAraNa hai / (5) zarIrase saMsAra prakaTa hotA hai / (6) prAtmA aura karmakA bhedavijJAna honese zuddha caitanya mAtra prAtmAko upalabdhi hotI hai / (7) zuddha caitanyacamatkAramAtra prAtmAkI upalabdhi hote hI adhyavasAnoMkA prabhAva hotA hai / (8) adhyavasAnoMkA abhAva honese prAstravabhAvakA prabhAva hotA hai / (8) AsravabhAvakA prabhAva honepara
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMvasAra 343 rAgagrAmapralayakaraNAtkarmaNAM saMvareNa / vibhrattoSaM paramamamalAlokamamlAnamekaM jJAnaM jJAne niyatamuditaM zAzvatodyotametat / / 13 / / iti saMvaro niSkrAMtaH / / 16.0.162 // iti zrImadamRtacaMdrasUriviracitAyAM samayasArakhyAkhyAyAmAtmakhyAto saMvaraprarUpakaH paJcamo'kaH // 5 // vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / Niroho nirodhaH-pra0 e0 / NokammaNirohepa nokarmanirodhenatRtIyA eka0 / ya ca-avyaya / saMsAraNirohaNaM saMsAranirodhana-prathamA ekavacana / hoi bhavati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / / 160-192 // karmakA prabhAva hotA hai / (10) karmakA prabhAva honepara zarIrakA prabhAva hotA hai / (11) zarIrakA abhAva honepara saMsArakA prabhAva hotA hai / (12) bhAvAnavakA nirodha sambara hai| (13) saMvara tasva pAnepara sakalasaMkaTa dUra ho jAte haiM / siddhAnta-(1) prAtmAke zuddha bhAvase zuddha parigatikA santAna bananA svayaMkA kArya hai / (2) prAtmAke zuddha bhAvake nimittase paudgalika karmoMkA sambara hotA hai / dRSTi-1- kArakakArakibhedaka sadbhUtavyavahAra (73) / 2- zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyAthikanaya (24b)| prayoga-prAtmA va karmameM yAne AtmAke sAtha vibhAva dravyakarma zarIra va kriyAmeM abhedarUpa apaneko anubhavanA sarva viDambanAmoMkA mUla jAnakara svaparakatvAdhyAsa dUra karane ke liye bhedavijJAna karanA aura parabhAvase upekSA karake apane jJAnasvabhAvameM upayukta honekA pauruSa karanA // 160-162 / / isa prakAra sahajAnandasaptadazAGgI TIkA zrImatkundakundAcAryaviracita samayasAra tathA zrImad amRtacaMdrasUriviracita samayasAravyAkhyA prAtmakhyAtikA saMvaratattvaprarUpaka paJcama aGka samApta huprA /
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 samayamA atha nirjarAdhikAra atha pravizati nirjarArAgAdyAsravarodhato nijadhurAM dhRtvA paraH saMvaraH karmAgAmi samastameva bharato dUrAgnirudhana sthitaH / prArabaddhaM tu tadeva dagdhumadhunA vyAjambhate nirjarA jJAnajyotirapAvRtaM na hi yato rAgAdibhirmachati / uvabhogamidiyehiM davANamacedaNANamidataNaM / jaM kuNadi sammadiTThI taM sabbaM NijaraNimittaM // 16 // upabhoga indriyoMke, dvArA cetana acetanoMke jo| karatA samyAdRSTI, baha saba hai nirjarA hetu // 163 // upabhogamidriyaiH dravyANAmacetanAnAmitareSAM / yatkaroti samyagdRSTi: tatsarvaM nirjarAnimittaM / / 16 / / virAgasyopabhogo nirjarAye eva / ya eva rAgAdibhAvAnAM sadbhAvena mithyAdRSTe racetanA nAmasaMja-uvabhoga, iMdiya, davva, acedaNa, idara, ja, sammadidi, ta, savva, NijjaraNimitta / dhAtusaMja-iva prAptau, kuNa karaNe, jara bayohAnI jharaNe ca / prAtipadika - upabhoga, indriya, dravya, acetana, aba nirjarA praveza karatI hai-rAgAdyA ityAdi / artha-rAgAdika prAsravoMke rokane se apanI sAmarthya dvArA AgAmI saba ho karmoko mUlameM dUra hI se rokatA hunA paramasaMbara Thahara rahA thA, aba isa saMvarake hone ke pahale ba~dhe hue kamauko jalAneke liye nirjarArUpa agni phailatI hai jisase ki jJAnajyoti nirAvaraNa hotI huI phira rAgAdibhAvoMse bhUchita nahIM hotii| bhAvArtha-saMvara honepara navIna karma to ba~dhate nahIM aura jo pahale ba~dhe hue the ve jhar3a rahe, taba jJAnakA prAvaraNa dUra honese jJAna aisA vizuddha ho jAtA hai ki phira vaha jJAna rAgA. dirUpa nahIM pariNamatA, sadaiva vizuddha prakAzarUpa hI rahatA hai / aba nirjarAkA svarUpa kahate haiM-[samyagdRSTiH] samyagdRSTi jIva [yat] jo [iMdriyaH] iMdriyoMse [acetanAnAM] acetana aura [ilareSAM] anya cetana [pradhyAraNAM] dravyoMkA [upabhogaM] upabhoga [karoti] karatA hai [tat savaM] vaha saba [nirjarAnimittaM] nirjarAkA nimitta hai| tAtparya-karmodayarUpa nirjaragake samaya prApta upabhogake prAzraya hue rAgameM rAga na hone ke kAraNa jJAnoke saMsAranimittaka karmabandha na honese vaha upabhoga nirjarAkA ho nimitta
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAdhikAra 345 nyadravyopabhogo baMdhanimittameva syAt, sa eva rAgAdibhAvAnAmabhAvena samyagdRSTenirjarAnimittameva itara, yat, samyagdRSTi, tat, sarva, nirjarAnimina / mUladhAtu-- idi paramaizvarya, triti sajAne, DukRJ karaNe, dRshirprekssnne| padavivaraNa-uvabhoga upabhoga-dvitIyA ekavacana karmakAraka / iMdiyehiM indriyaH-tRtIyA bahu0 / davANaM dravyANAm-SaSTI bahu0 / atredaNANaM acetanAnA--paSTI bahu / idarANAM itareSAM-paSTI rhaa| TokA-virAgIkA upayoga nirjarAke lie hI hotA hai / mithyASTikA jo hI cetana acetanadravyako upabhoga rAgAdibhAvoMkA sadbhAva honese baMdhakA nimitta hI hotA hai, vahI upabhoga rAgAdibhAvoMke prabhAvase samyagdRSTike nirjarAkA nimitta ho hotA hai ! isa kathanase dravya. mirjarAkA svarUpa batAyA gayA hai| bhAvArtha----samyagdRSTi jJAnI hai aura jJAnIke ajJAnamaya rAga dveSa mohakA prabhAva hai; isa kAraNa virAgIke jo iMdriyoMse bhoga hotA hai usa bhogakI sAmagrIko yaha aisA jAnatA hai ki ye paradravya haiM, merA inakA kucha sambandha nahIM hai / parantu karmake udayake nimittase huI yaha cAritramohake udayako pIr3A balahIna honese jaba taka sahI nahIM jAtI taba taka jaise rogI rogako pracchA nahIM jAnatA, parantu por3A nahIM sahI jAnese pauSadhi prAdise ilAja karatA hai usI taraha viSayarUpa bhoga apabhoga sAmagrIse, yaha kabhI ilAja karatA hai / taba bhI karmake udaya se tathA bhogopabhogako sAmagrIse jJAnIko rAga dveSa moha nahIM hai| karmakA udaya hotA hai vaha apanA rasa dekara jhar3a jAtA hai udaya pAneke bAda usa dravyakarmako sattA nahIM rahatI nirjarA hI hai samyagdRSTi udaya meM Aye hue karmarasako jAnatA hai aura phalako bhI bhogatA hai, kintu rAga dveSa mohake binA bhogatA hai isa kAraNa karmakA prAsrava nahIM hotA, prAsravake binA virAgI samyagdRSTike AgAmI baMdha nahIM hotaa| aura jaba prAgAmI baMdha nahIM huA taba kevala nirjarA hI huii| isa kAraNa samyagdRSTi virAgIkA bhogopabhoga nirjarAkA hI nimitta kahA gayA hai| tathA lakSaNa bhI yahI hai ki pUrva dradhyakarma udayameM pAkara jhar3a jAbeM yahI dravyanirjarA hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva adhikAra, kramAnusAra saMvarAdhikAra pUrNa ho gayA / aba kramaprApta nirjarAdhikAra prAyA hai| saMvarapUrvaka nirjarA mokSamArgako prayojanabhUta hai so saMvara ke bAda nirjarAkA varNana kiyA hai / so dravyanirjarA va bhAvanirjarA ina do prakArako nirjarAoM meM se isa gAthAmeM dravyanirjarAkA svarUpa nirdiSTa kiyA gayA hai| . tathyaprakAza-1-virAgakA upabhoga nirjarAke liye hI hotA hai, kyoMki usa upabhoga meM jJAnIko rAga nahI hai, ataH udayAgata dravyapratyaya navIna karmabandhake nimitabhUta nahIM hote|
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra syAt / etena dravyanirjarAsvarUpamAveditaM // 163 // bahu / jaM yat-dvitIyA ekavacana / kudi karoti-vartamAna laT anya purupa eka kriyA / sammadiTThI samyadRSTi:-prathamA ekavacana kartAkAraka / taM tat-prathamA ekavacana / savvaM sarva-prathamA eka0 ! Nijja raNimittaM nirjarAnimitta-prathamA ekavacana / / 163 / / / 2-navIna karmabandhakA kAraNa na banakara udayAgata dravyapratyayakA nikala jAnA dravyanirjarA hai / 3-upabhogameM rAga honese mithyAdRSTikA upabhoga karmabaMdhakA nimitta hotA hai / 5-nirjarA honA va bandhakA na honA guNasthAna ke anusAra samajhanA / 4--mithyA dRSTike nirjarA gajasnAna vat baMdha karAtI huI hotI hai| siddhAnta-1-- udayAmata dravyapratyayake nimittase cetana pracetana dravyoMkA upabhoga hotA hai / 2- samasta parabhAvase virakta honese jhAnIke karmanirjaraNa hotA hai / 3- ajJAnIke rAgAdibhAva hone ke kAraNa karmabandha hotA hai / dRSTi-- 1- upAdhisApekSa prazuddhadravyAthikanaya (24) / 2- zuddhabhAvanApekSa zuddhadravyAthikanaya (248) / upAdhisApekSa azuddha dravyAthikanaya (24) / prayoga-~-bandhahetubhUta rAgAdise dUra honeke liye nija sahaja jJAnajyotimeM upayogako sthira karanekA pauruSa karanA // 163 / / aJca bhAvanirjarAkA svarUpa kahate haiM-[dravye upabhujyamAne] dravyakarmake va vastuke bhoge jAnepara [sukhaM vA duHkhaM] sukha athavA duHkha [niyamAt] niyamase [jAyate] utpanna hotA hai| [thA] aura [javIravaM] udaya meM Aye hue [tat sukhaduHkhaM] usa sukha duHkhako [vedayate] anubhava karatA hai [pratha] phira vaha sukha duHkharUpa bhAva [nirjarAM yAti] nirjarAko prApta hotA hai / tAtparya-jJAnIke sukha duHkha pAtA hai, kintu usameM lagAva na honese vaha bhAva mAge ko baMdhanakA kAraNa na banakara nirjIrNa ho jAtA hai| TokArtha-paradravyake bhoganemeM mAnepara. tannimittaka sukharUpa prathavA duHkharUpa bhAva niyamase udaya hote haiM, kyoMki vaha vedanA sAtA tathA asAtA ina donoM bhAvoMkA atikramaNa nahIM krtii| so yaha sukha duHkharUpa bhAva jisa samaya anubhavA jAtA hai usa samaya mithyAdRSTi ke to rAgAdibhAvoMke honese AgAmI karmabandhakA nimitta hokara jhar3atA hunA bhI nirjarArUpa nahIM honA huA bandha ho kahanA cAhiye / aura samyagdRSTike usa sukha duHkhake anubhavase rAgAdi bhAboMkA prabhAva honese progAmI badhakA nimitta na honese kevala nirjarA rUpa hI hotA hai so nirjarArUpa huprA nirjarA hI kahanA cAhiye, bandha nahIM kahA jA sakatA / bhAvArtha--dravyakarmako
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAdhikAra 347 atha mAvanirjarAsvarUpamAvedayati dabve uvabhujaMna NiyamA jAyadi suhaM vA dukkhaM vaa| taM suhadukkhamudiNNaM vedadi aha NijjaraM jAdi // 16 // vravya upabhoga karate, sukha aru duHkha utpanna hotA hai / usa udIrNa sukha duHkhako, vedata ho karma jhar3a jAtA // 164 // dravye upabhujyamAne niyamAjAbale suI vA duvA / tatsukhaduHkhamu dIrNa vedayate atha nirjarA yAti / / 164 / / upabhujyamAne sati hi paradravye tannimittaH sAtAsAtAvikallAnatikramaNena vedanAyAH sukharUpo duHkharUno vA niyamAdeva jIvasya bhAva udeti / sa tu yadA vedyate tadA mithyAdRSTe rAmAdibhAvAnAM sadbhAvana banimittaM bhUtvA nirjIyamAragopyanirjIrNaH san baMdha evaM syAt / samyagdRSTestu rAgAdibhAvAnAmabhAvena baMdhanimittamabhUtvA kevalameva nirjIyamANo nirjIrNaH sanni nAmasaMjJa. dabbA, uvabhujaMta, Niyama, suha, vA, duHkha, vA. ta. suhavasa udiNNa, aha, Nijjara / dhAtusaMjJa-dava prAptI, uba-bhuja bhakSaraNe bhoge ca, jA prAdurbhAve, beda vedane, jA gatau / prAtipadika * dravya, upabhujyamAna, niyama, sukha, vA, duHkha, bA, tat, sukhaduHkha, udIrNa, atha, nirjarA / mUladhAtu-upa-bhuja pAlanAbhyavahArayoH, janI prAdurbhAve divAdi, vida cetanAsyAnanivAseSu curAdi, yA prApaNe adAdi / padavivaraNa-dabve dravye-saptamI ekA0 / uba bhujjate upabhujyamAne-saptamI eka0 / NiyamA niyamAnu-paMcamI eka0 / sthiti pUrNa honepara yA pahile udaya pAnepara mumba duHkha bhAva niyamase utpanna hote haiM unako anubhava karate hue mithpAdRSTi ke to rAgAdika nimittakA sadbhAva honese mAgAmI karmakA baMda karake nirjarA hotI hai so vaha nirjarA kisa kAmako, ginatI meM bhI nahIM, vahA~ to bandha hI kiyA gayA / aura samyagdRSTike sukha duHkha bhoganepara bhI usameM rAgAdikabhAva nahIM hote, irAliye aAgAmI bandha bhI nahIM hotA / kevala nirjarA hI huI / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM dravyanirjarAkA svarUpa batAyA gayA thA / aba isa gAthAmeM dravyanirjarAkA nimittabhUta va kAryabhUta bhAvanirjarAkA svarUpa kahA hai / tathyaprakAza - (1) paradravya kA upabhoga honepara sAtA yA asAtArUpa vedana hotA hai / (2) sAtA asAtAke vedanake samaya usameM rAgabhAva (vyAmoha) honese upabhoga bandhakA nimitta hotA hai / (3) udaya bhI nirjarA hai isa nirjarAke hote hue bhI rAgAdibhAva honese ajJAnIke karmabandha hotA hai, ataH vaha nirjarA nahIM hai| (4) sAtodaya va asAlodayase sukha du:kha hone para svasaMbedana balase utpanna paramArtha prAnandakI pratIti rakhane vAlA jJAnI usa karmaphalako mAtra jAnatA hI hai, yaha bhAvanirjarA hai|
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 samayasAra I jaiva syAt / tad jJAnasyaiva sAmarthya virAgasyaiva vA kila / yasko'pi karmabhiH karma bhujAno'pi na badhyate / / 134 / / / / 164 / / jAyadi jAyate - vartamAna laT anya puruSa eka0 / sukhaM prathamA eka vA avyaya / dukkhaM duHkha-prathamA eka0 | vA adhyaya / taM tat sudukkhaM sukhaduHkha udiSNaM udIrNa-prathamA ekavacana yA dvitIyA ekavacana / veda vedyate yA vedayate - vartamAna laT anya puruSa eka0 kriyA / aha atha - avyaya / NijjaraM nirjarAM dvitIyA eka0 | jAdi yAti vartamAna laT anya puruSa ekavacam / / 164 / / siddhAnta - ( 1 ) karma rasase vivikta zuddha jJAnamAtra ke anubhava se vibhAvanirjaraNa hotA hai / (2) vibhAvanirjaraNa honepara dravyanirbharA hotA ho hai / dRSTi - 1 - zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyArthikanaya ( 24 ba ) / 2 - upAdhyabhAvApekSa zuddha dravyAthika (24) / prayoga - karmodayaja sAtAsAvAvikalpasaMkaTa se dUra honeke liye pratiphalita karmarasako parabhAva jAnakara usase vimukha hokara apane sahaja jJAnarasakA svAda lenekA pauruSa karanA / / 134 / / aba bhAgeke kathanako sUcanAkA kalaza kahate haiM-tajjJAna ityAdi / artha- vAstava meM vaha sAmarthya jJAna athavA vairAgyakI hai ki koI karmako bhogatA huA bhI karmase nahIM ba~dhatA | so aba usa jJAnako sAmarthya dikhalAte haiM - [ yathA] jaise [vaidyaH] vaidya [ puruSaH ] puruSa [ viSaM upabhujAnaH ] farst bhogatA huA bhI [ maraNaM] maraNako [na upayAti ] nahIM prApta hotA [tathA ] usI taraha [jJAnI ] jJAnI [pudgalakarmaNaH ] pudgala karmake [ udayaM ] udayako [bhukte ] bhogatA hai to bhI [naiva badhyate ] baMdhatA nahIM hai / tAtparya - avikAra antastatva ke jJAna honeke sAmarthya se karmaphalabhoga meM upekSA honeke kAraNa jJAnI ke saMsArabandhaka bandha nahIM hotA / TokArtha -- jaise koI vaidya, dUsareke maraNakA kAraNabhUta viSako bhogatA huA bhI zravyarthaM vidyAkI sAmarthya se viSakI mAraNazaktike niruddha ho jAnese viSase maraNako prApta nahIM hotA, usI taraha prajJAniyoMko rAgAdi bhAvoM ke sadbhAvase baMdhake kAraNabhUta pudgalakarmake udaya ko bhogatA huA bhI jJAnI jJAnakI amodha sAmarthya se rAgAdibhAvoM ke prabhAva honepara karmake udaya kI AgAmI baMdha karane vAlI zakti niruddha ho jAnese AgAmI karmose nahIM baMdhatA / vidyAkI sAmarthya se viSakI mAraNamaktikA usase nahIM maratA, usI taraha zAmIke jJAna haTA detA hai / isa kAraNa usake karmakA bhAvArtha - jaise koI vaidya puruSa apanI prabhAva karatA hai so vaha usa viSako khAnepara bhI kI sAmarthya se karmake udayako baMdha karane rUpa zaktiko
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 349 nirjarAdhikAra matha jJAnasAmarthya darzayati jaha visamuvamujjaMto vejo puriso Na mrnnmuvyaadi| puggalakammassudayaM taha bhujadi Neva vajjhae NANI // 16 // jaise viSa upabhogI, vaidya puruSa maraNako nahIM paataa| pusgala karma uvayako, bhoge nahi vijJa jana baMdhatA // 16 // yathA viSamupabhuMjAno vaidyaH puruSo na maraNamupayAti / pudgalakarmaNa udayaM tathA bhukte naiva badhyate jnyaanii| yathA kazcidviSavaidyaH pareSAM maraNakAraNaM viSamupa jAno'pi amoghavidyAsAmarthyena niru. batacchaktitvAnna mriyate, tathA ajJAninAM rogAdibhAvasadbhAvena baMdhakAraNaM pudgalakarmodayamupa . jAno'pi amoghajJAnasAmarthyAt rAgAdibhAvAnAmabhAve sati niruddhatacchaktitvAt na badhyate hAnI / / 16 nAmasaMjJa--jaha, visa, upabhujjata, vejja, purisa, Na, maraNa, puggalakamma, udaya, taha, Na, eva, nnaanni| dhAtusaMjJa-uva-bhuja bhakSaNe bhoge ca, uva-jA prApaNe, bhuMja bhoge, bajha baMdhane / prAtipavikayathA, viSa, upabhujyamAna, vaidya, puruSa, na, maraNa, pudgalakarman, udaya, tathA, na, eba, zAnin / mUladhAtu prApaNe, uta-aya gato, bhaja bhoge, baMdha baMdhane / pada vivaraNa-jaha yathA--avyaya / visaM viSaM-dvitIyA ekavacana / uvabhujjato upa jAna:-prathamA eka0 kartR vizeSaNa / vejjo vaidya:-prathamA e0 / puriso puruSaHprathamA eka kartAkAraka / Na na-avyaya / maraNa-dvi0 e0 karmakAraka / uvayAdi upayAti-vartamAna laT anya puruSa eka0 / puggalakammassa pudgalakarmaNa:-SaSThI eka0 / udayaM-dvi0 eka0 / taha tathA avyaya / bhuMjadi bhuMkte-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / na, eva, bajjhae badhyate-vartamAna laT anya puruSa eka0 / NANI jJAnI-prathamA ekavacana // 165 / / udaya bhoganemeM prAtA hai to bhI prAgAmI baMdha nahIM krtaa| yaha samyagjJAnakI sAmarthya hai / / prasaMgavivaraNa---anantarapUrva gAthAmeM bhAvanirjarAkA svarUpa batAte hue jJAna va vairAgya ke balakI mahimA dikhAI thii| aba isa gAthAmeM usI jJAnakA sAmarthya dikhAyA gayA hai / / tathyaprakAza----1--tattvajJAnI zubha azubha karmaphalako bhogatA huA bhI jJAnamaya pratIti ke kAraNa karmase nahIM ba~dhatA hai| 2-prajJAnI jIva zubha prazubha karmaphalameM prAsakta honeke kAraNa karmase ba~dhatA hai| 3.jJAnasvabhAvako dRSTike kAraNa dravyapratyayako karmabaMdhanimittatvazakti niruddha ho jAtI hai, ataH jJAnI karmase nahIM baMdhatA / siddhAnta -1.. sahajazuddha avikAra jJAnasvabhAvameM prAtmatvakI bhAvanAse paudgalika kokA nirjaraNa ho jAtA hai / 2- upabhogameM rAgAdibhAvake prabhAvase karmabandha nahIM hotaa| dRSTi-1- zuddhabhAvanApekSa zuddhadravyAthikanaya (24b)| 2- upAdhyabhAvApekSa zuddha
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra 350 praya pairAgyasAmarthya darzayati jaha majjaM pikmANo aradibhAveNa majjadi Na puriso| davabhoge arado NANI vi Na vajjhadi taheva // 166 // parati bhAbase jaise, madirA pItA puruSa nahIM mdtaa| dravyabhogameM taise, virakta jJAnI nahIM ba~dhatA // 16 // yathA madyaM piban aratibhAvena mAdyati na puruSaH / dravyopabhoge arato jJAnyapi na badhyate tathaiva / / 166 yathA kazcitpuruSo maigyaM prati pravRttatIvrAratibhAva: san maireyaM pivannapi tIvAratibhAvasAmarthyAnna mAdyati tathA rAgAdibhAvAnAmabhAvena sarvadravyopabhogaM prati pravRttatIvravirAgabhAvaH nAmasaMjJa-jaha, majja, pitramANa, aradibhAva, Na, purina, davabhoga, arada, pANi, vi. Na, taha, etra / dhAtusaMja-pI pAne, mama gave, vajjha baMdhane / prAtipadikaH- yathA, madya, pivamAna, aratibhAva, na, puruSa, dravyopabhoga, arata, jJAnin, api, na, tathA, eva / mUladhAtu-pA pAna bhvAdi, madI harSe divAdi, bandha bandhane / padavivaraNa-jaha yathA-avyaya / majja marya-dvitIyA eka0 / pivamANo piban-prathamA eka. dravyAthikanaya (24a)| yoga--baMdha se chuTakArA pAne ke lie vartamAna karmaphalakA jJAtAmAtra rahakara nivikalpa adhikArasvabhAva antastattvakI ArAdhanA karanA // 16 // aba vairAgyako sAmarthya dikhalAne haiM---[yathA] jaise [puruSaM] koI puruSa [madya] madirAko [aratimAvena] aprItise [pivana] pItA humA [na mAdyati] matavAlA nahIM hotA [tarthaba] usI taraha [jAnI api] jJAnI bhI dravyopabhoge] dravya ke upabhogameM [parataH] virakta hotA humA [na badhyate] karmose nahIM bntaa| tAtparya--karmodayavaza upabhoga honepara bhI mUla viraktike kAraNa jJAnI ba~dhatA nahIM TIphArtha---jaise koI puruSa madirAke tIvra aprItibhAva vAlA hotA humA madirA (zarAba) ko pItA huA bho tIna aratibhAvake sAmarthyase matavAlA nahIM hotA, usI taraha jJAnI bhI rAgAdibhAvoMke prabhAvase saba dravyoMke upabhogake prati tIna virAgabhAva meM vartatA humA viSayoMko bhogatA humA bhI tIna virAgabhAvako sAmarthyase karmoMse nahIM bNdhtaa| aba kalazarUpa kAvyameM utthAnikA kahate haiM--nAznute ityAdi / artha-~-yaha puruSa, viSayoMko sevatA hunara bhI viSaya se vaneke nijaphalako nahIM pAtA, kyoMki vaha jJAna vaibhava tathA virAgatAke balase viSayoMkara sevane bAlA honepara bhI sevane vAlA nahIM hai /
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAdhikAra san viSayAnupa jAno'pi tIvravirAgabhAvasAmAnna badhyate jJAnI // nAznute viSayasevane'pi yat svaM phalaM viSayasevanasya vaa| jJAnavaibhavavirAgatAvalAt sevako'pi tadasAvasevakaH // 135 / / kRdaMta / aradibhAva aratibhAve-utImA : mahAzi-vartamAna lada anya puruSa eka0 kiyaa| Na n-avyy| puriso pUruSaH-prathamA eka0 krtaakaark| dabubabhoge dravyopabhoge-saptamI eka0 / / arado arata:-pra0e0 pANI jJAnI-gra0 eka0 / vi api-avyaya / Na na-avyaya / bajjhadi badhyate-vartamAna lana anya puruSa eka0 kriyaa| taha tathA avyaya / eva-avyaya / / 166 // bhAvArtha--- jJAna aura virAgatAkA aisA adbhuta bala hai ki iMdriyoMse viSayoMkA sevana karane para bhI unakA sevane vAlA nahIM kahA jaataa| kyoMki viSayasevanakA nijaphala saMsAra va saMsArabhramaNa hai / lekina jJAnI vairAgIke mithyAtvakA prabhAva honese saMsArakA bhramaNarUpa phala nahIM hotaa| prasaMgavivaraNa-upAntyapUrva gAthAmeM jJAna aura vairAgyake sAmarthyakA saMketa thA jisameM jJAnasAmarthyakA varNana anantarapUrva gAthAmeM kiyA gayA hai| aba isa gAthAmeM vairAgyakA sAmarthya batAyA gayA hai| tathyaprakAza-1- upabhogake prati tIvra virAgatA honeke kAraNa jJAnI viSayoMko bhogatA huaA bhI ba~dhatA nahIM hai / 2- rAgameM rAga na honese jJAnIke upabhogameM bhI rAga nahIM hotA, mAtra bhoganA par3ane kI bAta hotI hai / 3- bhogamadyakA pratipakSabhUta harSaviSAdAdivikalpazunya yoga auSadhikA samAyoga honese virAgatAke kAraNa bhogamadyakA upabhoga jJAnIko besudha nahIM kara sakatA hai / __siddhAnta-1-- sahajazuddha avikAra svabhAvakI bhAvanA honepara dravyopabhogameM parati honese karmabandha nahIM hotA / 2- jitane aMzameM jJAnI rAga nahIM karatA utane aMzameM vaha karmase nahIM baMdhatA / 3- pUrNa vItarAga honepara kamase raMca bhI nahIM baidhatA / dRSTi---1-- zuddhabhAvanApekSa zuddhadravyAthikanaya (24ba) / 2.. apUrNa zuddha nizcayanaya (465) / 3--upAdhyabhAvApekSa zuddhadravyAthikanaya (24) / prayoga-sarvaduHkhamukti ke liye karmAnubhAgake pratiphalanameM rAga na karake avikAra jJAnasvabhAvameM upayukta honekA poga karanA / / 16 / / / ___ aba ukta prarthako dRSTAMta dvArA dikhalAte haiM--[kazcit] koI to [sevamAnopi viSayoMko sevatA huA bhI [na seyate nahIM sevana karatA hai aura [asevamAnopi] koI nahIM
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 samayasAra arthatadeva darzayati-- sevaMtovi Na sevai asevamANovi sevago koI / pagaraNaceTThA kassavi Na ya pAyaraNotti so hoI // 16 // setA huA na seve, koi nahI sate bhI sevaka hai| parajana kArya nirata bhI, prAkaraNika bhI nahIM hotA // 17 // sevamAno'pi na sevate asevamAno'pi sevakaH kazcit / prakaraNaceSTA kasyApi na ca prAkaraNa iti sa bhavati / yathA kazcit prakaraNe vyApriyamANopi prakaraNasvAmitvAbhAvAt na prAkaraNikaH, aparastu tatrAvyApriyamANo'pi tatsvAmitvAtprAkaraNika: / tathA samyagdRSTi: pUrvasazcitakarmodayasaMpannAna viSayAn sevamAno'pi rAgAdibhAvAnAmabhAvena viSayasevanaphalasvAmitvAbhAvAdasevaka eva / mithyAdRSTistu viSayAnasevamAno'pi rAgAdibhAvAnAM sadbhAvena viSayasevanaphalasvAmityA nAmasaMjJaH - sevaMta, ci, Na, asevamANa, vi, sevaga, koI, pagaraNaceDhA, ka. vi, Na, ya, pAyaraNa, itti, ta / dhAtusaMjJa-seva sevAyAM, pa.kara karaNe, ho sattAyAM / prAtipadika-sebamAna, api, asevamAna, api, sevaka, kazcit, prakaraNaceSTA, kim, api, na, ca, prAkaraNa, iti, ta / mUladhAtu-seva sevAyAM, bhU sattAyAM / padavivaraNa- sevaMto sevamAnaH-prathamA eka0 / vi api-avyaya / Na na-avyaya / sevai sevate-vartamAna laT sevatA humA bhI [sevakaH] sevane vAlA kahA jAtA hai [kasyApi] jaise kisI puruSake [prakaraNaceSTA api kisI kAryake karanekI ceSTA to hai [gha saH] kintu vaha [prAparaNaH] kArya karane vAlA svAmI ho [iti na bhavati] aisA nahIM hai / TIkArtha-jaise koI puruSa kisI kAryakI prakaraNani yAmeM vyApriyamANa hokara bhI yAne usa sambaMdhI saba kriyAnoMko karatA huA bhI usa kAryakA svAmI nahIM hai / kintu dUsarA koI puruSa usa prakaraNa meM vyApriyamANa na hokara bhI yAne usa kArya sambaMdhI kriyAko nahIM karatA huprA bhI usa kAryakA svAmIpana honese usa prakaraNakA karane vAlA kahA jAtA hai / usI taraha samyagdRSTi bhI pUrvasaMcita koMke udayase prApta hue indriyoMke viSayoMko sevatA huA bhI rAgA. dika bhAvoMkA abhAva honeke kAraNase viSayasevanake phalake svAmIpana kA prabhAva honese prasevaka hI hai / kintu, mithyAdRSTi viSayoMko nahIM sevatA hunA bhI rAgAdibhAvoMkA sadbhAva honeke kAraNa viSaya sebaneke phalakA svAmI. honese viSayoMkA sevaka hI hai| __ bhAvArtha-jaise koI vyApArI svayaM kArya na karake nokarake dvArA kArakhAnekA kArya karAtA hai, to vaha svayaM kArya na karatA huA bhI svAmitvake kAraNa dUkAna sambaMdhI hAni-lAbha kA fala harSa viSAda pAtA hai / kintu naukara svAmitvabuddhi prabhAvameM vyApAra karatA humA bhI
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAdhikAra tsevaka eva / samyagdRSTebhavati niyataM jJAnavairAgyazaktiH svaM vastutvaM kalayitumaya sthAnyarUpAptimuktyA / yasmAd jJAtvA vyatikaramidaM tatvataH svaM paraM ca svasminnAste viramati parAtsarvato rAgayogAt / / 136 / / / / 167 / / anya puruSa eka0 / asevamANo asevamAna:-prathamA eka / vi api-avyaya / sevago sevaka:-prathamA eka / koI kazcit-avyaya anta:-prathamA ekavacana / pagaraNaceTTA prakaraNaceSTA-pra0 eka0 / kassa kasya-SaSThI ekavi api-avyy| Nana-avyaya / vi api-avyayA pAyaraNo prAkaraNa:-prathamA eka hatti itiavyaya / so saH-prathamA eka0 / hoI bhavati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / / 197 // usake hAni-lAbhakA jimmedAra nahIM hai / aise hI samyagdRSTiko karmavipAkavaza sukha duHkha bhoganA par3atA, para usakA svAmI na bananese bhogakA phala saMsArabandhana usake nahIM hotaa| aba isI prarthake samarthana meM kalazarUpa kAvya kahate haiM---sabhya ityAdi / artha--samyadRSTike niyamase jJAna aura vairAgyakI zakti hotI hai| kyoMki yaha samyagdRSTi apane svarUpakA grahaNa aura parake tyAgakI vidhise apanA vastutva upayogameM rakhane ke liye bhinna-bhinna sva va parako paramArtha se jAnakara apane svarUpameM ThaharatA hai aura pararUpa samasta rAgayogase virAma letA hai / mahA yaha adbhuta rauti jJAna vairAgyakI zaktike binA nahIM hotii| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki vairAgyakA aisA sAmathrya hai ki jJAnI viSayoMko upabhogatA huaA bhI pratibhAvake kAraNa karmase nahIM ba~dhatA hai / aba isI tathyakA vidhiniSedharUpase samarthana isa gAthAmeM kiyA gayA hai| tathyaprakAza-(1) tattvajJAnI cAritramohodaya vipAkavaza viSayoMko sevatA huyA bhI usakA svAmI na bananese sevaka nahIM hai / (2) ajJAnI jIva viSayasAdhana na milanepara viSayoM ko na sevatA huyA bhI rAmAdisadbhAvake kAraNa sevaka hai / (3) jJAnI viSayasevanakA va viSayasevanaphalakA apaneko svAmo na mAnanese vaha prAkaraNika nahIM hai / (4) ajJAnI jIva biSayasevanakA va viSayasevanaphalakA prapaneko svAmI mAnanese prAkaraNika hai / (5) prAkaraNika jIva karmase ba~dhatA hai / (6) aprAkaraNika jIva karmase nahIM baMdhatA / siddhAnta-(1) avikAra sahaja jJAnamaya svakA saMvedana karane vAlA jJAnI jJAnarasa kA svAda lenese prabandhaka hai / (2) apaneko vikArasvarUpa samajhane vAlA ajJAnI kamarasakA svAda mAnanese bandhaka hai| dRSTi-1- jJAnanaya (164) / 2- kartRnaya (189) / prayoga--apaneko sahaja prAnandamaya anubhabaneke liye upayogameM pratiphalita karmarasa
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 samayasAra samyagdRSTiH sAmAnyena svaparAvevaM tAvajjAnAti - udayavivAgo viviho kammAgAM vA jiNavarehiM / du te mama sahAvA jANagabhAvo du ahamikko // 168 // udayavipAka vidhi hai, karmoMke zrI munIza darzAye / ve hi svabhAva mere, maiM to hU~ eka jJAyaka sat // 168 // udayavipAko vividhaH karmaNAM vaNito jinavaraiH / na tu te mama svabhAvaH jJAyakabhAvastvamekaH // 168 // ye karmodayavipAkaprabhavA vividhA bhAvA na te mama svabhAvAH / epa TaMkotkokajJAya J nAmasaMjJa udayavivAga, viviha, kamma, vaNija, jinavara, Na, du, ta, amha sahAya jANagabhAva, du, amha, ikka | dhAtusaMjJa -vaSNa varNane / prAtipadika- udayavipAka, vividha, karman vaNita, jinavara, na, tu, asmad svabhAva, jJAyakabhAva, tu asmada, eka mUladhAtu - vi pacapa pAke, varNa varNane padavivaraNa -udavivAgo udayavipAkaH - prathamA ekavacana / kammANa karmaNAm SaSThI bahu0 / vaNioM varNitaH pra0 eka0 / upayoga haTAkara nija sahaja jJAnasvarUpameM upayoga karanekA poruSa karanA / / 167 // aba kahate haiM ki samyagdRSTi vAstava meM sAmAnyase apaneko zraura parako aisA jAnatA hai: - [ karmaNAM ] karmIkA [ udayavipAkaH ] udayavipAka [jinavara ] jinezvara devoMne [ vividhaH ] aneka tarahakA [riNataH ] kahA hai [te] ve [ mama svabhAvAH ] mere svabhAva [ na tu ] nahIM haiM [tu zrahaM ] kintu maiM [ eka: ] eka [ jJAyakabhAvaH ] mAtra jJAyakasvabhAvasvarUpa hUM / tAtparya - karmodayavipAkaja bhAva mere svabhAva nahIM, maiM to sahaja jJAnasvabhAvamAtra hUM jJAno aisA jAnatA hai / TIkArtha- jo karmake udaya ke vipAkase utpanna hue svabhAva nahIM hai / maiM to yaha pratyakSa anubhavagocara TaMkoTakI prasaMgavivaraNa - anantarapUrva gAthA meM batAyA gayA svAmI na mAnanese prAkaraNika nahIM hai / aba isa gAthA meM ki vaha kaunasA jJAna hai jisase ki jJAnI parabhAvakA svAmI tathya prakAza. jIva meM nAnA prakArake vibhAva karmodayavipAkase utpanna hote haiM / 2- karmodayavi nAva AtmA pAva nahIM hai / 3 zrAtmA to vastutaH eka jJAyaka mAtra hai / 4 - jJAnI svabhAva va parabhAvameM spaSTa bheda samajhatA hai | siddhAnta - 1 - rAgadveSAdivibhAva karmavipAkodayakA nimitta pAkara hI hote haiM / bhAva sva 2- parabhAva mere svabhAva nahIM hai / 3- maiM to eka prakhaMDa cidrUpa hUM / S aneka prakArake bhAva haiM ve mere eka jJAyakabhAvasvabhAva huuN| thA ki jJAnI parabhAvakA apaneko usIke sambandha meM yaha batalAyA hai nahIM banatA hai /
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAdhikAra kabhAvasvabhAvo'haM // 168 / / jiNavarehi jinavara:-tRtIyA bahu0 / na, tu, majha mama-SaSThI ekA0 ! sahAvA svabhAvA:-prathamA bahu0 / jANagabhAvo jJAyakrabhAva:-pra0 e0 / tu-avyaya / ahaM-pra0 e0 / ibako eka:-prathamA ekavacana / / 168 // dRSTi -- 1-upAdhisApekSa prazuddha dravyAthikanaya (24) / 2-paradravyAdigrAhaka dravyAthi. kanaya (26) / 3- prakhaNDa paramazuddhanizcayanaya (44) / prayoga--karmodayavipAprabhava rAgadveSAdi vibhAvoMko parabhAva jAnakara unase upekSA karake nirapekSa sahaja jJAyakasvabhAva svameM svatattvakI dRSTi banAye rakhanekA pauruSa karanA / / 168 / / aba kahate haiM ki samyATaSTi apane ko pIra parako vizeSarUpase isa prakAra jAnatA hai[rAgaH] rAga [pudgalakarma] pudgalakarma hai [tastha] usakA [vipAkovayaH] vipAkodaya eSa] yaha [bhavati ] hai so [eSaH] yaha [mama bhAvaH] merA bhAva [na] nahIM hai, kyoMki [khalu] nizcayase [grahaM tu] maiM to [ekaH] eka [jJAyakabhAvaH] jJAryakabhAvasvarUpa huuN| tAtparya--rAga prakRtike 'udayakA pratiphalana yaha vibhAva rAma hai vaha merA svabhAva nahIM hai / __TokArtha- vAstava meM rAganAmaka pudgalakarma hai, usa pudgalakarmake udayake vipAkase utpanna yaha pratyakSa anubhavagocara rAgarUpa bhAva hai yaha merA svabhAva nahIM hai, maiM to TaMkotkIrNa eka jJAyakabhAvasvarUpa huuN| isI prakAra rAga isa padake parivartana dvArA dveSa, moha, krodha, mAna, mAyA, lobha, karma, nokarma, mana, vacana, kAya, zrotra, cakSu, ghrANa, rasana, sparzana ye solaha sUtra vyAkhyAna kiye jAnA cAhiye aura isI rIti se anya bhI vicAra kiye jAne cAhiye / isa taraha samyagdRSTi apaneko jAnatA humA aura rAgako chor3atA hA niyamase jJAna va vairAgyase sampanna hotA hai ! bhAvArtha-jaise sAmane sthita bAlakakA pratibimba darpaNameM par3e to vaha darpaNa meM prAyA phoTo dAgakA svabhAva nahIM, isI prakAra rAgAdiprakRti ke vipAkodayakA pratiphalana upayogameM AyA hai so vaha jIvakA svabhAva nahIM hai| prasaMgavivaraNa-anaMtarapUrva gAthAmeM sAmAnyatayA yaha batAyA gayA thA ki samyagdRSTi sva va parako kisa taraha jAnatA hai| aba isa gAthAmeM batAyA hai ki usI sva-parako vizeSatayA jJAnI kaisA jAnatA hai / tathyaprakAza--1- rAga Adi nAmako pudgalakarmaprakRtiyA~ haiM, unake udayase jIva meM rAga Adi bhASa pratiphalita hote haiM / 2- rAgAdiprakRti ke udayase jIvameM rAgAdibhAva hote haiN| 3- rAgAdibhAva prAtmA ke svabhAba nahIM haiM, ayoMki ve propAdhika bhAva haiM ! 4- prAtmAkA
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra samyagdRSTivizeSeNa tu svaparAvevaM tAvajjAnAti puggalakammaM rAgo tassa vivAgodano habadi eso| Na du esa majbha bhAvo jANagabhAvo hu ahamikko // 16 // rAgaprakRti pudgala hai, rAga vibhAva hai udayaphala usakA / vaha bhAva nahIM merA, maiM to hai eka jJAyaka sat // 16 // pudgalakamaM rAgastasya vipAkodayo bhavati eSaH / malveSa mama bhAvaH jJAyakabhAvaH khalbahamekaH / / 196 // asti kila rAgo nAma pudgalakama, tadudayavipAkaprabhavoyaM rAgarUpo bhAvaH, na punarmama svabhAvaH / eSa TaMkotkIraNa kajJAyakabhAvasvabhAvohaM / evameva ca rAgapadaparivartanena dveSamohakrodhamAnamAyAlobhakarmanokarmamanovacanakAyazrotracakSurigarasanasparzanasUtrANi SoDaza vyAkhyeyAni, anayA dizA anyAnyapyuhyAni / evaM ca samyagdRSTiH svaM jAnana rAga muMcaMzca niyamAjjJAnavairAgyasaMpanno bhavati // 19 // nAmasaMja--pumgalakamma, rAga, ta, vidhAmodaya, eta, Na, du, eta, amha, bhAva, jANagabhAva, du, amha, ikka / dhAtusaMjJa-hava sattAyAM, rajja rAge / prAtipadika-pudgalakarmanU, rAga, lat, vipAkodaya, etat, na, tu, etat, asmada, bhAva, jJAyakabhAva, tu, asmad, eka / mUladhAtu-vi-hupacaSa pAke, bhU sattAyAM / padavivaraNa-puggalakAmaM pudgalakarma-prathamA ekavacana / yo sama-prathama) ekA / sasta tasya SaSThI eka0 / hadi bhavati-vartamAna laT anya puruSa eka0 kriyA / eso eSaH-pra0 e0 / Na na-avyaya / du tu-avyaya / esa epa:-pra0 e0 / majha mama-SaSThI eka0 / bhAvo bhAvaH-pra0 e0 / jANagabhAvo jJAyakabhAvaH-pra0 e0| hu khalu-avyaya / ahaM-prathamA eka0 / ikko eka:-prathamA ekavacana // 16 // to eka sahaja jJAyakabhAva svabhAva hai, kyoMki yaha prAtmAkA nirapekSa nirupAdhi zAzvata sahaja bhAva hai / 5-jJAnI apaneko jJAyakasvabhAvamAtra jAnatA huprA rAgAdi parabhAvako chor3atA huA jJAnavRttirUpa pariNamatA rahatA hai / 6- jJAnI aAtmA jJAnamAtra svako jAnanese jJAna sampanna hai va rAgAdi parabhAvako chor3anese vairAgyasaMpanna hai / siddhAnta-1-rAgaprakRtike udayakA nimitta pAkara jIvameM rAgabhAva hotA hai / 2-jIvakA svabhAva zAzvata jJAyakabhAva hai| dRSTi-1-upAdhisApekSa azuddhadravyAthikana ya (24) / 2-akhaNDa paramazuddha nizcaya. naya (44) / prayoga-adhra va, prazaraNa, duHkharUpa, duHkhaphala vAle, bhinna, prasAra parabhAvoMse matyanta upekSA karake nija sahaja eka jhAyakasvabhAvamaya antastasvakI upAsanA karanA / / 166 // aba aupAdhika bhAvoMkI parabhAvatA jAnanekA phala batAte haiM--[evaM isa taraha
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAdhikAra evaM sammAdiTTI appANaM muNadi jANyasahAvaM / udayaM kammavivAgaM ya muyadi taccaM biyANaMto // 20 // yoM sudRSTi prAtmAko, jAne jJAyakasvabhAvamaya pUrA / karmavipAka udayako tajatA, vaha tatvakA jJAtA // 20 // evaM samyagdRSTi: AtmAnaM jAnAti jJAyakasvabhAveM / udayaM karmavipAka ca muMcati tattvaM vijAnan / / 20 / / evaM samyagdRSTiH sAmAnyena vizeSeNa ca parasvabhAvebhyo bhAvebhyaH sarvebhyo'pi vivicya TakotkIraNa kajJAyakabhAvasvabhAvamAtmanastattvaM vijAnAti / tathA tasvaM vijAnaMzca svaparabhAvo. nAmasaMjJa-evaM sammAdidi, appa, jANayasahAva, udaya, kammavivAga, ya, tacca, viyANata / dhAtusaMza--muNa jJAne, muMca tyAge, vi jANa avabodhane / prAtipadika -- evaM, samyagdRSTi, Atman, jJAyakasvabhAva, simyagdRSTiH] samyagdRSTi [prAtmAnaM] apaneko [zAyakasvabhAvaM] nAyakasvabhAva jAnAti] jAnatA hai |] aura [tattvaM] vastuke yathArtha svarUpako [vijAnan] jAnatA humA [karmavipArpha] karmavipAkarUpa [udayaM] udayako [muJcati] chor3atA hai| tAparya-jJAnI apaneko jJAyakasvabhAvaM jAnatA aura vikArako parabhAva jAnakara chor3a detA hai| TIkArya--isa prakAra samyagdRSTi, sAmAnya tathA vizeSase sabho parasvabhAvarUpa bhAvoMse bhinna hokara TaMkolkIrNa eka jJAyakabhAva svabhAvarUpa prAtmAke tatvako acchI taraha jAnatA hai aura a prakAra tattvako acchI taraha jAnatA huzrA svabhAvakA grahaNa aura parabhAvakA tyAga tArA tiSpAdya apane vastupaneko phailAtA humA karmake udayake vipAkase utpanna hue saba bhAyoM ko char3atA hai / isa kAraNa yaha samyagdRSTi niyamase jJAna va vairAgyase sampanna hotA hai| bhAvArtha--jaba apaneko to jJAyaka bhAvasvarUpa sahajAnandamaya jAne aura karmake udaya se hara bhAvoMko parabhAvasvarUpa prAkulatAmaya jAne taba jJAnarUpa rahanA tathA parabhAvoMse virakta honAye donoM hote hI haiM / yaha tathya anubhavagocara hai aura yahI samyagdRSTikA paricaya hai| aba kahate haiM ki yadi koI apaneko jJAnI mAne aura paradravyoMmeM Asakta ho to vahathA hI samyagdRSTipanekA abhimAna karatA hai-samyagdRSTi ityaadi| artha- yaha maiM svayaM sayagdRSTi hUM mere kabhI bhI karmakA baMdha nahIM hotA; aisA mAnakara jinakA mukha garvasahita UMcA llA hai tathA harSa sahita romAMcarUpa humA hai ve jIva mahAvratAdi AvaraNa kare tathA vacana bahAra AhArako kriyAmeM sAvadhAnIse pravartanekI utkRSTatAkA bhI avalaMbana kareM to bhI pApI madhyAdRSTi hI haiM, kyoMki prAtmA aura anAtmAke jJAnase rahita honeke kAraNa samyaktvase zUnya
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 samayasAra pAdAnApohana niSpAdyaM svasya vastutvaM prathayan karmodayavipAkaprabhavAn bhAvAn sarvAnapi muMcati / / taso'yaM niyamAt jJAnavairAgyAbhyAM saMpanno bhavati / samyagdRSTiH svayamayamahaM jAtu baMdho na me udaya, karmavipAka, ca, tattva, vijAnat / mUladhAtu- jJA avabodhane, muca mokSaNe, vi-jJA avabodhane / padavivaraNa evaM-avyaya / sammAdiTTI samyagdRSTi:-prathamA ekavacana kartAkAraka / appANaM AtmAnaM-dvitIyA haiM / bhAvArtha----paradravyase to rama ho aura apaneko mAne koI samyagdRSTi to usake samyaktva kaise kahA jA sakatA, vaha to vrata samiti pAle to bhI svaparakA yathArtha jJAna na honese mithyAtvapApase yukta hI hai| jaba taka yathAlyAta cAritra na ho taba taka cAritramoha honese baMdha to hotA hI hai / jJAna hone mAtrase to baMdhase chUTanA nahIM hotA, jJAna honeke bAda usI meM lona honerUpa zuddhopayogarUpa cAritra ho to baMdhana kaTatA hai / isaliye rAga honepara baMdhakA na honA mAnakara svacchaMda honA to mithyAdRSTi kA cinha hI hai / prabhune siddhAMtameM mithyAtvako pApa kahA hai| yahAM mithyAtva sahita anaMtAnubaMdhoke rAgako pradhAna karake ajJAnI kahA hai, kyoMki apane aura parake jJAna zraddhAnake binA paradravyameM tathA usake nimittase hue bhAvoMmeM prAtmabuddhi ho tathA rAga dveSa ho taba samajhanA ki isake bhedajJAna nahIM huaa| munibheSa lekara koI vratasamiti bhI pAle vahAM para jIvoMkI rakSAse tathA zarIra saMbaMdhI yatnase pravartanese, apane zubhabhAva honese yAne paradravya saMbaMdhI bhAvoM se apanA mokSa honA mAne aura para jIvoMkA dhata honA, ! prayatnAcArarUpa pravartanA yogakI azubha kriyA honA ityAdi paradravyoMkI kriyAse ho apane meM baMdha mAne taba taka bhI samajhanA ki isake stra aura parakA jJAna nahIM hamA, kyoMki baMdha mokSa to apane bhAvoMse thA, paradravya to prAzrayamAtra thA usameM viparyaya mAnA, yoM koI paradrayase ho bhalA burA mAnakara rAgadveSa kare taba taka samyagdRSTi nahIM hai| kintu jisako nija sallasvarUpa kA anubhava hugrA aura kucha kAla taka cAritramohake rAgAdika bhI rahe tathA unase prati paradravya sambandhI zubhAzubha kriyA pravRtti bhI rahe to bhI vaha jJAnI aisA mAnatA hai ki yaha karma kA jora hai isase nivRtta honese hI merA bhalA hai, unako rogake samAna jAnatA hai va pI sahI nahIM jAtI so unakA ilAja karanemeM pravartatA hai to bhI isake unase rAga nahIM kA jA sakatA, kyoMki jo rAgako roga mAne usake rAga kaisA ? usake meTanekA hI upAya katA hai so meTanA bhI apane hI jJAnapariNAmarUpa pariNamanase mAnatA hai / adhyAtmapauruSake prANameM mithyAtvasahita rAgako hI rAga kahA gayA hai vaha samyagdRSTike nahIM haiM aura jisake mitva. sahita rAga hai vaha samyagdRSTi nahIM hai / ajJAnI manuSya thA to vyavahArako sarvathA chokara bhraSTa ho jAtA hai athavA nizcayako acchI taraha nahIM jAnakara vyavahArase hI mokSa mAnatA hai
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAdhikAra 354. syAdityuttAnotpulakavadanA rAgiNopyAcaraMtu / zrAlaMbaMtA samitiparatAM te yato'dyApi pApA AtmAnAtmAvagamavirahAtsaMti samyavatvariktAH / / 137|| || 200 // eka karmakAraka / muvi jAnAti vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA jANAyasahAvaM jJAyakasvabhAvadvitIyA eka karmavizeSaNa / udayaM dvitIyA ekavacana / kammavicArga karmavipAka - dvitIyA eka0 1 muadi muMcati - vartamAna laT anya puruSa eka0 kriyA / tacaM tattvaM dvitIyA eka0 / vivANato vijAnantaH - prathamA bahuvacana / / 166 / / vaha paramArthatattvameM mUDa hai / svAdvAdaya dvArA satyArtha samose hI samyaktvakA lAbha hogA | prasaMgavivaraNa --- pranantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki samyagdRSTi svava parako vizeSatayA kaisA jAnatA hai ? aba isa gAthA meM usI tathyakA prAyojanika vidhise varNana kiyA gayA hai / tathyaprakAza - ( 1 ) samyagdRSTi apane Apako karmavipAkaja bhAvoMse nirAlA nirakhatA hai / (2) samyagdRSTi bhinna-bhinna rUpase krodha, mAna zrAdi karmavipAkaja bhAvoMse apaneko nirAlA nirakhatA hai / (3) samyagdRSTi apanA sarvasva zAzvata eka jJAyakasvabhAvako anubhavatA hai / ( 4 ) samyagdRSTi apane svabhAvakA upAdAna karake tathA parabhAvoMkA parihAra karake apanI vAstavikatA ko prakaTa karatA hai / (5) samyagdRSTi nija sahaja jJAnasvabhAva ke grahaNa se jJAnasampanna hai va karmoMdayavipAkaprabhava bhAvoMko tyAga denese vairAgyasampanna hai / siddhAnta -- ( 1 ) samyagdRSTi apane jJAyakasvabhAvarUpa apaneko jAnanekI pariNatise pariNamatA hai / ( 2 ) karmavipAkodaya karmakA pariNamana hai / ( 3 ) karmavipAkodayaviSayaka pari jJAna AtmAkA pariNamana hai / dRSTi ---1- kArakakArakibhedaka sadbhUtavyavahAra (73) 2 - azuddha nizcayanaya (47) / 3 - upAdAnadRSTi (46) / prayoga - karmodayavipAkaprabhava bhAvakI apavitratA dUra karaneke liye mana, vacana, kAya kI vRttikA nirodha karake nityAnandaikasvabhAva sahaja paramAtmatatvameM upayoga ramAnekA pauruSa karanA || 200 || samyagdRSTi rAgo kaise nahIM hotA ? yadi aisA pUcheM to suniye - [ khalu ] nizcaya se [yasya ] jisa jIvake [ rAgAdInAM ] rAgAdikoMkA [paramANumAtramapi ] lezamAtra bhI [tu vidyate ] * maujUda hai to [saH ] vaha jIva [sarvAgamadharopi] sarva zrAgamako par3hA huA honepara bhI [zrAtmAnaM
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra kathaM rAgI na bhavati samyagdRSTiriti cet paramANumittayaM pi hu rAyAdINaM tu vijade jassa / Navi so jANadi appANayaM tu sabvAgamadharovi // 201 // appANamayANato aNappayaM cAvi so ayaannto| kaha hodi sammadihI jIvAjIve prayANato // 202 // (yugmama) paramANumAtra bhI ho, jisake rAgAdibhAvako mAtrA / vaha sarvAgamadhara bhI, AtmAko jAna nahiM sakatA // 201 // prAtmAko nahi jAne, tathA anatmA bhi jo nahIM jaane| jIvAjIva na jAne, yaha samyagdRSTi kaise ho // 202 // paramANumAtrakamapi khalu rAgAdI mAM tu vidyate yasya / nApi sa jAnAtyAtmAnaM tu sarvAgamadharo'pi // 20 // AtmAnamajAnan anAtmAnaM cApi so'jAnan / kathaM bhavati samyagdRSTirjIvAjIvAvajAnan / / 202 / / yasya rAgAdInAmajJAnamayAnAM bhAvAnAM lezato'pi vidyate sadbhAvaH, bhavatu sa zrutakevali. kalpo'pi tathApi jJAnamayabhAvAnAmabhAvena na jAnAtyAtmAnaM / yastvAtmAnaM na jAnAti so'nAsmAnamapi na jAnAti svarUpapararUpasattA'sattAbhyAmekasya vastuno nizcIyamAnatvAt / tato ya nAmasaMjJa-paramANumittaya, pi, hu, rAyAdi, tu, ja, Na, vi, ta, apa, tu, savAgamadhara, vi, appa, ayANaMta, aNappa, ca, avi, ta, ayANaMta, kaha, sammadidi. jIvAjIva, ayANaMta / dhAtusaMjJa * vijja sattAyAM, tu] aAtmAko [nApi] nahIM [jAnAti ] jAnatA [ca] aura [prAtmAnaM] AtmAko [grajAnan] nahIM jAnatA huA [anAtmAnaM api] parako bhI [prajAnan ] nahIM jAnatA humA [jIvAjIvau] isa taraha jIva aura ajIva donoM padAthoMko bhI [ajAnana] nahIM jAnatA humA [saH] vaha [samyagdRSTiH] samyagdRSTi [kathaM bhavati] kaise ho sakatA hai ? nahIM ho sktaa| TokArtha-jisa jIvake ajJAnamaya rAgAdika bhAvoMkA lezamAtra hai vaha jIva prAyaH zrutakevaloke samAna honepara bhI jJAnamaya bhAvake abhAvake kAraNa prAtmAko nahIM jAnatA / aura jo apane mAtmAko nahIM jAnatA hai vaha anAtmA (para) ko bhI nahIM jAnatA / kyoMki svarUpake satva aura parasvarUpake asattvase eka vastu nizcayameM AtA hai / isa kAraNa jo AtmA aura anAtmA donoMko nahIM, jAnatA hai vaha jIva ajIva vastuko hI nahIM jAnatA tathA jo jIva ajIvako nahIM jAnatA vaha samyagdRSTi nahIM hai / isa kAraNa rAgI zAnake amAvase samyagdRSTi nahIM hai| tAtparya jo paradravya va parabhAvoMse vivikta citprakAzamAtra svako nahIM jAnatA baha
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAdhikAra prAtmAnAtmano na jAnAti sa jIvAjIvo na jAnAti / vastu jIvAjIvA na jAnAti sa samyagdRSTireva na bhavati / tato rAgo jJAnAbhAvAnna bhavati smyaassttiH| prAsaMsArA pratipadamamI jANa avabodhane, ho satAyAM / prAtipadika-paramANumAtraka, api, khalu, rAgAdi, tu, yat, na, api, tat, Atman, tu, sarvAgamadhara, api, Atman. ajAnat, anAtman, ca, api, tat, ajAnat / mUladhAtu dida sattAyAM, jJA ababodhane, bhU sattAyAM / pavivaraNa-parabhAzumittayaM paramANumAtraka-prathamA ekavacana / pi api-avyaya / hu khalu-avyaya / rAyAdINaM rAgAdInAM--paSThI bahu / tu-avyaya / vijjade vidyate vartamAna laT anya puruSa eka kriyA / jassa yasya-SaSThI eka0 / Na na-avyaya / bi api-avyaya / so saH-prathamA eka0 / jANadi jAnAti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / appANayaM AtmAnaM-dvitIyA e.| tu-avyaya / samyagdRSTi nahIM hai| bhAvArtha--yahA~ rAgIkA artha lenA hai ajJAnamaya rAgadveSa mohabhAva vAlA / ajJAnamaya mAyane mithyAtva anantAnubandhIse hue rAmAdika / mithyAtvake abhAva meM cAritramohake udayakA jo rAga hai vaha prajJAnamaya rAga nahIM haiM / kyoMki jJAnIke usa rAgake sAtha rAga nahIM hai, jJAnI to karmodayase jo rAga humA hai usako meTanA cAhatA hai / jJAnIke cAhe vaha avatI bhI hai usake jo rAgakA lezamAtra bhI nahIM kahA so rAgameM rAga lezamAtra bhI nahIM yaha jAnanA / jJAnIke prazubha rAga to atyanta gauNa hai, parantu zubha rAga hotA hai usa zubha rAgako acchA samajha lezamAtra bhI usa rAgase rAga kare to sarvazAstra bhI par3ha liye hoM, muni bhI ho, vyavahAracAritra bhI pAle to bhI aisA samajhanA cAhiye ki isane apane prAtmAkA paramArthasvarUpa nahIM jAnA, karmodayajanitabhAvako hI acchA samajhA hai usIse apanA mokSa honA mAna rakkhA hai| aise mAnane vAlA jIva ajJAnI hI hai / isane sva va parake paramArtharUpako nahIM jAnA so mova ajIva padArthakA bhI paramArtharUpa nahIM jAnA aura jisane jIva ajIvako hI nahIM jAnA yaha kaisA samyagdRSTi ? ____ aba isI arthako kalazameM kahate haiM-~-~A saMsArA ityAdi / prartha-he andha prANiyo ! pranAdi saMsArase ye rAgI jIva pratipadameM nitya matta hokara jisa padameM soye hue haiM usa padako tuma apada samajho, apada samajho (yahA~ do bAra apada kahane se prati karuNAbhAva sUcita hotA hai) jahA~ caitanyadhAtu zuddha hai zuddha hai apane svAbhAvika rasake samUhase sthAyIbhAvapaneko prApta hotA hai yaha tumhArA pada hai / so isa tarapha prApro isa tarapha Amo yahAM nivAsa karo / bhAvArtha-ye prANI anAdi kAlase vikArabhAvako hI apanA hitakArI mAnakara unako hI apanA svabhAva mAnakara unhIM meM rama rahe haiN| unako zrI guru karuNA karake saMbodhana kara rahe haiM ki he aMdhe prANiyo! tuma jisa padameM soye ho, rama rahe ho vaha tumhArA pada nahIM hai tumhArA pada to
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra rAgiNo nityamanAHsuptA yasminnapadamapadaM tadvibudhyadhvamaMdhAH / etatetaH padamidamidaM yatra caitanya. dhAtuH zuddhaH zuddhaH svarasabharataH sthAyibhAvatvameti / / 13 / / / / 201.202 // samvAnamayo mabAgamadhara:-pra0 e0 / vi api-avyaya / apANaM AtmAnaM-dvitIyA eka0 / ayANato ajAnan-prathamA ekaH / aNApayaM anAtmAnaM-dvi0 eka / tra-avyaya / avi ami-avyaya / so sa:-pra0 eka0 / ayANato ajAnan-prathamA eka0 / kaha katha-avyaya / hodi bhavati-partamAna laT anya puruSa eka0 kriyA / sammakTriI samyagdRSTi:-prathamA eka0 / jIvAjIve-prathamA bh0| jIvAjIvI-prathamA diyacana / ayANato . ajAnanta:--prathamA bahuvacana // 201-202 / / caitanyasvarUpamaya hai usako prApta hono yAne para 4 parabhAvase vivikta zuddha caitanyarUpa apane bhAbakA prAzraya kro| prasaMgavivaraNa----anantarapUrva gAthAvoMmeM yaha prasiddha kiyA gayA thA ki rAgI puruSa yAne aupAdhika bhAvoMmeM lagA rakhane vAlA puruSa samyAdRSTi nahIM hotA hai / so aba isa gAthA. yugala meM yaha darzAyA gayA hai ki rAgI puruSa samyagdRSTi kaise nahIM hotA hai| . tathyaprakAza---1-jisake rAgAdi ajJAnamaya bhAvoMkA yadi raMca bhI sadbhAva ho to vaha jJAnamaya bhAvake nahIM honese prAtmAko nahIM jAnatA hai / 2-jo mAtmAko prAtmarUpase nahIM AnatA vaha anAtmAko anAtmarUpase nahIM jAna paataa| 3-kisI bhI eka vastukA nizcaya svarUpase sattva aura pararUpase asattva ke nirNayase hotA hai| 4-jo AtmA anAtmAko nahIM nahIM jAnatA hai vaha AsravAdika tattvoMko bhI nahIM jAnatA / 5-jo mokSamArgake prayojanabhUta tattvoMko nahIM jAnatA hai vaha samyagdRSTi nahIM / 6..parabhAvameM anurakta jIva jJAnamayasvarUpakA jJAna zraddhAna na hone samyagdRSTi nahIM hai| siddhAnta---1--grajJAnabhaya rAgAdi bhAvako AtmasvarUpa mAnane vAlA ajJAnI hai| 2-- aAtmAko svadravya kSetra kAla bhAvase yAtmarUpa samajhane vAlA jJAnI hI paradravyako paradravya rUpase samajha sakatA hai| dRSTi-- 1--azuddhanizcayanaya (47) / 2--svadravyAdigrAhaka dravyAthikanaya va paradravyAdigrAhaka dradhyAthikana ya (28, 29) / prayoga--saMsArasaMkaTase chUTane ke mArgameM calaneke liye apaneko aupAdhika bhAvoMse vivikta jJAnamAtra anubhavanekA paurupa karanA // 2010-202 / / yadi jAnanA cAho ki prAtmAkA svapada kahA~ hai ? so suniye----[Atmani] mAtmAmeM [apadAni] apadarUpa [dravyabhAvAn] dravya bhAvarUpa sabhI bhAvoMko [muktyA ] chor3akara [niyataM]
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAdhikAra kinAma tatpadaM ? ityAha zrAdami davvabhAva apade mottaNa giNha taha NiyadaM / thiramegamimaM bhAvaM uvalabhaMtaM sahAveNa // 20 // nijameM apada dravyamA-boMko taji bhAva grahaNa kara apanA / niyata eka yaha zAzvata, svabhAbase labhyamAna tathA // 203 / / Atmani dravyabhAvAnapadAni mRvasthA gRhANa tathA niyataM / sthirabhekamimaM bhAvamupatra bhvamAnaM svabhAvena / iha khalu bhagavatyAtmani bahUnAM dravyabhAvAnAM madhye ye kila atatsvabhASenopalabhyamAnA:, aniyatatvAvasthAH, aneke, kSarizakAH, vyabhicAriNo bhAvAH te sarve'pi strayamasthAyitvena sthAnaH rakAnaM bhadizumazacakAdamadAH / yastu tatsvabhAvenolabhyamAno niyatatvAvasthaH, eka: nityaH, anyabhicArI bhAvaH, sa eka eva svayaM sthAyitvena sthAtuH sthAnaM bhavituM zakyatvAt padabhUtaH / tataH sarvAnevAsthASibhAvAn muktvA syAyibhAvabhUtaM, paramArtharasatayA svadamAnaM jJAna nAmasaMjJa... atta, davvabhAva, apada, taha, Niyade, thira, ena, ima, bhAva, ubalabhaMta, mahAna ! dhAtu saMja - muMca tyAge. gigaha grahaNe. uba-labha prAptau / prAtipadika -Atman, dravya bhAva, apada, tathA, niyata, nizcita [sthiraM] sthira [ekaM] eka [tathA] va [svabhAvena ] svabhAvase hI upalabhyamAne] grahaNa kiye jAne vAle [imaM isa pratyakSa anubhavagocara [bhAvaM] caitanyamAtra bhAvako he bhavya ! tU [gRhArae] grahaNa kara / vahIM terA pada hai / tAtparya--propAdhika AkAra vikAroMse vimukha hokara apane sthira niyata eka caitanyasvabhAvako grahaNa kro| ____TokArtha-vAstava meM isa bhagavAn aAtmAmeM jo dravyabhAvarUpa bahuta bhAvoMmeM se prAtmAce svabhAvase rahita rUpase upalabhyamAna, anizcita avasthArUpa, aneka, kSaNika vyabhicArI bhAva haiM, ve sabhI svayaM asthAyI honese Taharane vAle prAtmAke ThaharanekA sthAna hone ke liye azakya honeke kAraNa apadasvarUpa haiM aura jo bhAva aAtmasvabhAvase grahaNamaM prAne vAlA, nizcita avasthArUpa eka, nitya avyabhicArI hai aisA eka catanyamAtra jJAna bhAva svayaM sthAyI bhAvasvarUpa hone ke kAraNa sthita hone vAle prAtmAke ThaharanekA sthAna hone se padabhUta haiM / isa kAraNa sabhI asthAyI bhAvoM ko chor3akara sthAyIbhUta paramArtharasarUpase svAdameM prAtA huaA yaha zAna hI eka prAsvAdana karane yogya hai / bhAvArtha--pUrva prakaraNameM jo varNAdika guNasthAnAMta bhAva kahe the ve sabhI grAtmAmeM ani yata, aneka, kSaNika, vyabhicArI bhAva haiM ve prAtmAke pada nahIM haiM / kintu yaha jo svasaMve
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 samayasAra mekamevedaM svAdyaM / ekameva hi tatsvAdyaM viSadAmapadaM pdN| apadAnyeva bhAsate padAnyanyAni yatpura: / / 136 / / ekjJAyakabhAvanirbharamahAsvAda samAsAdayana svAda dvaMdvamayaM vidhAtumasahaH svA sthira, eka, idam, bhAva, upalabhyamAna, svabhAva / mUladhAtu-mucla mokSaraNe graha upAdAne, DulabhaSa prAptau / padavivaraNa-Adamhi Atmani-saptamI ekavacana / dababhAve dravyabhAvAna-dvitIyA bahuvacana / apade apadanasvarUpa jJAna hai vaha niyata hai, eka hai, nitya hai, avyabhicArI hai, sthAya bhAva hai / ataH vaha jJAnamAtra bhAva AtmAkA pada hai so jJAniyoMke yahI eka svAda lene yogya hai / aba isa arthako kalazameM kahate haiM--ekameva ityAdi / artha-vahI eka pada prAsvAdane yogya hai jo ApadAvoMkA pada nahIM hai arthAt jisa padameM koI bhI prApadA nahIM raha sakatI tathA jisake mAge anya sabhI pada prapada pratibhAsita hote haiN| bhAvArtha---eka jJAna hI prAtmA kA paramArtha pada hai isameM kucha bhI prApadA nahIM hai isake Age anya sabhI pada ApadA svarUpa (mAkulatAmaya) honese apada haiN| aba batAte haiM ki jJAnI mAtamA jJAna kA anubhava lie sarana karatA hai-ekajJAyaka ityAdi / artha- eka zAyakamAtra bhAvase bhare hue jJAnake mahAsvAdako letA huaA yaha prAtmAke anubhava (prAsvAda) ke prabhAvase vivaza prAtmA vizeSake udayako gauNa karatA huA sAmAnyako grahaNa karatA huA samasta jJAnako ekatvako prApta karAtA hai / bhAvArtha-ekasvarUpa sahaja jJAnake rasIle svAdake sAmane anya rasa phIke haiM / jJAnake vizeSa jJeyake vikalpase hote haiM / so jaba jJAnasAmAnyakA svAda liyA jAtA hai yAne anubhava kiyA jAtA hai taba saba jJAnake bheda gauNa ho jAte haiM eka jJAna hI svayaM jJeyarUpa ho jAtA hai| prasaMgavivaraNa---anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki ajJAnamaya rAga vAlA jIva jJAnamaya nija prAtmapadako na jAnanese samyagdRSTi nahIM hai / aba isa gAthAmeM usa jJAnamAtra nija padako batAyA gayA hai va usako grahaNa karanekA upadeza kiyA gayA hai| tathyaprakAza--1- prAtmAmeM guNa va dravyavyaJjana paryAyeM haiM va anekoM guNavyaJjana paryAya hai / 2- jo bhAva prAtmAke svabhAvarUpa nahIM, kintu praupAdhika haiM ve asthAyI bhAva haiM / 3-jo bhAva prAtmAmeM niyata nahIM, kintu aniyata dazAvoMrUpa haiM ve asthAyI bhAva haiM | 4- jo aneka rUpa hote rahate haiM, ekarUpa nahIM ye bhAva asthAyI bhAva haiN| 5.-- jo bhAva kSaNavinazvara haiM zAzvata nahIM ve bhAva asthAyI bhAva haiM / 6-- jo kabhI hue, kabhI na hue yAne vyabhicArI haiM avyabhicArI nahIM yAne zAzvata sahaja nahIM ve saba prasthAyI bhAva haiM / 7-asthAyI bhAva prAtmA meMbAzvata sthAna na pAneke kAraNa apada hai / 8- svabhAvarUpa, niyata, eka, zAzvata, avyabhi.
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ siravikAra 365 yastuvRtti vidan / prAtmAtmAnubhavAnubhAvavivazo bhrazyadvizeSodayaM sAmAnyaM kalayatkilaMSa sakalaM jJAnaM nayatyekatAM // 140 / / / / 203 / / dhAni-vi0 bahu0 / mottUNa muktvA-asamAptikI kriyaa| givha gRhANa-AjJArthe loT madhyama puruSa eka0 / taha tathA-avyaya / NiyadaM niyata-dvi0 eka0 / viraM sthiraM-dvi0 ek| eka-dvi0 e0 / ima-dvi0 e0 / bhAva-dvi0 e0 / uvalanbhaMtaM upalabhyamAnaM-di0 eka 0 1 sahAveNa svabhAvena-tRtIyA ekavacana / / 203 / / ghArI jJAnamAtrabhAva pAtmAmeM anavarata prAtmamaya honese prAtmAkA padabhUta hai / 6- anubhavameM eka jJAnamAtra bhAva honepara raMca bhI koI vipatti nahIM hai| 10- eka jJAnamAtrabhAvake samakSa anya pariNamana saba apada va vipanna pratibhAsita hote haiN| siddhAnta-1- prAtmA akhaNDa zAzvata jJAnamAtra hai| 2- prAtmAmeM uThe vibhAva prAtmAke pada nahIM haiN| dRSTi-~1- prakhaNDa paramazuddhanizcayanaya (44) / 2- pratiSedhaka zuddhanaya (46.pr)| prayoga- sarva vipadAvoMko sadAke liye naSTa kara zAzvata prAnandamaya hone ke liye apane prApake zAzvata avikAra jJAnamAtra svabhAvako hI upayogameM grahaNa karane va grahaNa kiye rahanekA pauruSa karanA / / 203 // eka sthAyI sahajajJAnabhAva kyA hai ?--- [prAbhinibodhikadhutAdhimanaHparyayakevalaM ca matijJAna zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna [tat ekameva padaM bhavati] vaha saba eka jJAna hI pada hai [eSaH saH paramArthaH] yaha vaha paramArtha hai [yaM labdhvA] jisako pAkara mAtmA [nivRti] mokSapadako [yAti] prApta hotA hai / tAtparya-sahaja jJAnasvabhAvake prAzrayase hI muktikA lAbha hotA hai / TokArtha-vAstabameM prAtmA parama padArtha hai aura vaha jJAna hI hai, vaha prAtmA eka hI padArtha hai isa kAraNa jJAna bhI eka padako hI prApta hai, aura jo yaha jJAnanAmaka eka pada hai vaha paramArthasvarUpa sAkSAt mokSakA upAya hai / matijJAnAdika jo jJAnake bheda haiM ve isa jJAnanAmaka eka padako bhedarUpa nahIM karate, kintu ve matijJAnAdika bheda bhI eka jJAnanAmaka padakA hI abhinandana karate haiM / yahI kahate haiM--jaise isa lokameM ghanapaTaloMse, bAdaloMse pAcchAdita tathA una bAdaloMke dUra honeke anusAra pragaTapanA dhAraNa karane vAle sUryake jo prakAzake honAdhika bheda haiM ve usake prakAzarUpa sAmAnya svabhAvako nahIM bhedate, usI prakAra karmasamUhoMke udayase AcchAdita tathA usa karmake vighaTanake anusAra pragaTapaneko prApta hue jJAna ke hInAdhika bheda prAtmAke sAmAnya jJAnasvabhAvako nahIM bhedate, balki ve bheda aAtmAke jJAnasAmAnyakA abhinaMdana
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra tayAhi AbhiNisudohimaNakevalaM ca taM hodi ekkameva padaM / so eso paramaTTho jaM lahidu Nivvudi jAdi // 104 // bhati zruta avadhi manaHpa-ryaya kevala sarvajJAna eka hi pada / vaha yaha paramArtha jise, pAkara nirdhAraNa milatA hai // 204 // abhinibodhika thutAvadhimanaHparyayakavalaM ca tadbhavatyekameba padaM / sa eSa paramArtho yaM labdhvA nirvRti yAti / prAtmA kila paramArthaH tattu jJAnaM, prAtmA ca eka eva padArthaH, tato jJAnamapyekameva parda, padetattu jJAna nAmaka padaM sa epa paramAyaH sAkSAmosopAyaH . bhinibodhikAdayo bhedA idamekapadamiha bhidaMti / ki tu te'podamevaka padamabhinaMdati / tathAhi-yathAtra saviturghanapaTalAbaguThi. tasya tadvighaTanAnusAreNa prAkaTayamAsAdayataH prakAzanAtizayabhedA na tasya prakAzasvabhAva bhidaMti / nAmasaMjJa- AbhiNisudAhimaNakevala, ca, ta, ekka, eva, pada, ta, eta, paramaTTa, ja, Nindudi / dhAtusaMza-ho sattAyAM, labha prApaNe, jA gatau / prAtipadika-AbhinibodhikazrutAvadhimana parvaya kebala, ca, tat, ho karate haiM / isaliye jisameM samasta bheda dUra ho gaye haiM aise prAtmAke svabhAvabhUta eka jJAna ko hI mAlambana karanA cAhiye / usa jJAnake pAlambanase hI nija pada kI prApti hotI hai, usI se bhramakA nAza hotA hai, usIse prAtmAkA lAbha hotA hai aura anAtmAke parihArakI siddhi hotI hai / aisA honepara karmake udayakI mUrchA nahIM hotI, rAga dveSa moha nahIM utpanna hote, rAgadveSa mohake binA phira karmakA prAsrava nahIM hotA, mAnava na honese phira karmabaMdha nahIM hotA, aura jo pahale karma bA~dhe the ve upabhukta hote hue nirjarAko prApta hote haiM aura taba saba karmoMkA prabhAva honese sAkSAt mokSa hotA hai / bhAvArtha--jJAna meM bheda karmoke vighaTana (kSayopazamAdi) ke anusAra hote haiM so ve jJAnavikAsabheda kucha jJAnasAmAnyako ajJAnarUpa nahIM karate, balki jJAnasvarUpako hI pragaTa karate haiM / isalie bhedoMko gauraNa kara eka jJAnasAmAnyakA pAlambana karake prAtmAkA dhyAna krnaa| isIse saba siddhi hotI hai / aba isI arthako kalazameM kahate haiM-acchAcchAH ityAdi / artha-samasta padArthoM ke samUharUpa rasake poneke bahuta bojhase mAno matavAle hue anubhavameM Aye hue jJAnake bheda nirmala se nirmala apane pApa uchalate haiM-vaha yaha bhagavAna adbhutanidhi vAlA caitanyarUpa samudra uThatI huI laharoMse abhinna rasa hugrA eka honepara bhI anekarUpa humA dolAyamAna pravartatA hai / bhAvArya-jaise bahuta ratnoMse bharA samudra sAmAnyadRSTi se dekho to eka jalase bharA hai to bhI
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAdhikAra 367 tathA'smanaH karmapaTalodayAvaguMThitasya tadvighaTanAnusAreNa prAkaTyamAsAdayato jJAnAtizayabhedA na tasya jJAnasvabhAvaM bhidyuH, kiM tu prtyutmbhinNdeyuH| tato nirastasamastabhedamAtmasvabhAvabhUtaM zAnabhevaikamAlamvyaM / tadAlaMbanAdeva bhavati padaprAtiH, nazyati bhrAMtiH, bhavatyAtmalAbhaH, siddhatyanAtmaparihAraH, na kama mUrddhati, na rAgadveSamohA utplavaMte, na punaH karma prAsravati, na punaH karma ena, eya, bhaya, janA rata, gArga, pada giii| mUladhAtu-bhU sattAyAM, yA praapnne| padavivaraNaAbhiNisudohimaNakebalaM Abhinibodhika zrutAvadhimanaHparyaya kevala-prathamA ekavacana / ca-avyaya / taM, tatprathamA eka0 / hodi bhavaMti-vartamAna laT anya puruSa eka0 / ekkaM eka-prathamA eka0 / eva-avyaya ! padaMusameM nirmala choTI bar3I aneka lahareM uThatI haiM ve saba taraMgeM eka jalarUpa hI haiM usI taraha yaha prAtmA jJAnasamudra hai so eka hI hai isameM aneka guNa haiM aura karmake nimittase jJAna ke aneka bheda apane pApa vyaktirUpa hokara pragaTa hote haiM so una saba jJAna vyaktiyoMko eka jJAnarUpa hI jAnanA, khaMDa khaMDa rUpa nahIM / / aba aura kyA ?-klizyatA ityAdi / artha- koI jIva duSkaratara kriyAboMse tathA mokSase parAnmukha karmoMse svayameva manacAhA bhale hI kleza kareM aura koI mokSake sanmukha yAne kathaMcita jinAjJAmeM kahe gaye aise mahAvata tathA tapake bhArase bahuta kAla taka magna (pIr3ita) hue bhI kriyAvoMse bhale hI kleza kareM, kintu sAkSAt mokSasvarUpa to yaha nirAmayapadabhUta tathA apanese hI prApa vedane yogya jJAnapada hai ise jJAna guNake binA kisI tarahake kaSTa se bhI ve prApta karaneke liye samartha nahIM haiM / bhAvArtha - jJAnasvabhAvako prApti jJAnavRttise ho ho sakatI hai, bAhya prAcaraNa to azubhase haTAkara jJAnavRttise rahanekA maukA dete haiN| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki zAzvata ekasvarUpa honese jJAnamAtra svabhAva hI mAtra eka prAtmAkA pada hai| aba isa gAthAmeM usI jJAnakatvakA samarthana kiyA gayA hai| tathyaprakAza-1- apanA prAtmA apanA parama padArtha hai / 2- jJAnasvarUpa honese saba dravyoMmeM pAne padArthoMmeM bhI parama padArtha hai / 3- apane pApa AtmA eka hI padArtha hai aura jJAnasvabhAva hI prAtmapadArthakA ekamAtra pada hai| 4-- prAtmAkA jo eka zAzvata jJAnamAtra pada hai usakA prAzraya hI vAstavameM mokSamArma hai / 5- matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna, kevalajJAna ye jJAnaguNako paryAyeM prAsmAke zAzvata jJAnamAtra padakA bhedana nahIM karate, kintu eka jJAnamAtra padako hI prasiddha karate haiN| 6-abheda aAtmasvabhAvabhUta eka zAnamAtra sahajabhAvakA mAlambana karanese mAtmapadako prApti hotI hai / 7- prAtmapadakI prApti hote hI
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra vAgate, prAbalaM kapara niryane, kuraNakarmAbhAyAt sAkSAnmokSo bhavati // acchAcchA svayamucchalaMti yadimAH saMvedanavyaktayo niSpotAkhilabhAvamaMDalarasaprAgbhAramattA iva / yasyAbhiH nnarasa: sa eSa bhagavAnekopyanekIbhavana yalgasyutkalikAbhiradbhutanidhizcaitanyaratnAkaraH // 141 / / kiMdha---klizyatA svayameva duSkaratararmokSonmukhaiH karmabhiH klipayaMtAM ca pare mahAvatatapobhArepa bhagnAzciraM / sAkSAnmokSa idaM nirAmayapadaM saMvedyamAnaM svayaM jJAnaM jJAnaguNaM vinA kathamapi prAptuM kSamate na hi / / 142 // // 204 // prathamA eka0 / so saH-pra0 e0 / eso eSaH-pra0 e0 / paramaTTo paramArtha:-pra0 e.| jayaM-dvitIyA ek| lahiduM labdhvA-asamAptikI kriyA / Nibudi nirvRti-dvi0 eka0 / jAdi yAti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / / 204 / / prAtmabhrAnti naSTa hotI hai / 8-- prAtmamrAnti naSTa hote hI prAtmalAbha hotA hai / - prAtmalAbha hote hI anAtmatatvakA parihAra hotA hai / 10- anAtmatattvakA parihAra hote ho karmodaya mUrchA nahIM kara pAte haiN| 11- karmodayamUrchA naSTa hote hI rAga dveSa moha nahIM hote| 12- rAgAdikA prabhAva honepara phira karmakA prAstraba nahIM hotA / 13- karmAsrava na honepara karmabandha nahIM hotaa| 14- karmAnavakA va karmabandhakA prabhAva honepara prArabaddha karma bhugakara nirjIrNa ho jAte haiM / 15- pAkhavAbhAva, bandhAbhAva , nirjarA ho hokara samasta karmakA prabhAva hote hI sAkSAt mokSa ho jAtA hai / 16- isa svasaMvedya zAzvata jJAnamAtra prAtmapadake pAye binA koI kitane hI kaThora vrata tapa Adi kare to bhI usakA mokSa asambhava hai| vaha saba ceSTA klezamAtra hai| siddhAnta-1- mati zruta avadhi manaHparyayajJAna prAtmAke ekadeza zuddha vibhAva guNavyaJjana paryAya haiM / 2- kevalajJAna prAtmAkA svabhAvaguNavyaJjanaparyAya hai / 3- zAzvata jJAnamAtra sahaja bhAva prAtmAkA zAzvata prAtmabhUta svabhAva hai| dRSTi-1- upAdAnadRSTi (46ba) / 2- sabheda zudanizcayanaya (465) / 3- prakhaMDa paramazuddhanizcayanayaM (44) / prayoga-nivikalpa nirAkula prAtmAnubhava pAneke liye vyaktarUpa matijJAna zrutazAna pavadhijJAna prAdi zAnaparyAyoMke srotabhUta eka jJAnamAtrasvabhAvakA upayoga karane va banAye rahane kA pauruSa karanA / 204 // aba jJAnalAbha kA upadeza karate haiM-he bhavya [yavi] yadi tuma [karmaparimokSaM] karma kA saba taraphase mokSa karanA [icchasi] cAhate ho [9] to [tat etada niyataM] usa. isa
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAdhikAra NANaguNeNa vihINA eyaM tu payaM vahUvi Na lahaMti / taM giraha NiyadamedaM jadi icchasi kammaparimokkhaM // 20 // jJAnaguraNahIna AtmA, isa padako prApta kara nahIM skte| so yaha niyata gaho pada, yadi cAho karmase mukti // 20 // jJAnaguNena vihInA etattu padaM bahvo'pi na labhate / tadgRhANa niyatametad yadIcchasi karmaparimokSaM // 205 / / yato hi sakalenApi karmaNA karmaNi jJAnasyAprakAzanAt jJAnasyAnupalaMmaH / kevalena jJAnenaiva jJAna eva jJAnasya prakAzanAd jJAnasyopalaMbhaH / tato bahavo'pi bahunApi karmaNA jJAna nAmasaMja-NANaguNa, vihINa, eta, tu, paya, bahu, vi, Na, ta, Niyada, eta, jadi, kammaparimorakha / dhAtusaMza-labha prAptI, giNha grahaNe, iccha icchAyAM / prAtipadika-jJAnaguNa, bihIna, etat, tu, pada bahu, api, na, tat, niyata, etat, yadi, karmaparimokSa / mUladhAtu-DulabhaSa prAptau, graha upAdAne, iSu icchaayaaN| pavavivaraNa---NANaguraNeNa jJAnaguNena-tRtIyA ekavacana / vihINA bihInA:-prathamA bahuvacana / eyaM etatnizcita jJAnako [gRhANa] grahaNa kr| kyoMki [jJAnaguNena vihInAH] jJAna guNase rahita [bahavaH api] anekoM puruSa bhI [etat pavaM] isa jJAnasvarUpa padako [na labhate] nahIM prApta karate / tAparya-jJAnase zAnameM sahajajJAnasvarUpakA anubhava kiye binA isa kevala jJAnasvarUpa padako prApta nahIM kiyA jA sktaa| TokArtha- jisa kAraNa samasta bhI karmoM dvArA karmoM meM jJAnakA prakAzana na honeke kAraNa jAnakA pAnA nahIM hotA, kevala eka jJAna dvArA hI jJAnameM jJAnakA prakAzana honeke kAraNa jJAnase hI jJAnakA pAnA hotA hai| isa kAraNa jJAnazUnya bahutase prANI aneka prakArake koMke karanepara bhI isa jJAnake padako prApta nahIM karate aura isa padako na pAte hue ve karmose nahIM chUTate / isa kAraNa karmamokSake abhilASI bhavyako to kevala eka jJAna ke prabalambana dvArA niyata isI eka padako prApta karanA caahiye| bhAvArya- jJAnase hI mokSa hotA hai kama karanese nhiiN| isa kAraNa mokSArthIko jJAnakA hI dhyAna karanA cAhiye / aba isI arthako kalazameM kahate haiM--pavamidaM ityAdi / artha--yaha jJAnamaya pada karma karanese to duSprApya hai aura svAbhAvika jJAnakI kalAse sulabha hai / isa kAraNa apane nija jJAna kI kalAke balase isa jJAnako grahaNa karaneke liye saba jagat abhyAsakA yatna kro| bhAvArthayahA~ samasta karmakANDake pakSase chur3Akara jJAnake abhyAsa karanekA upadeza kiyA hai / yahA~ jJAna kI kakSA kahanese aisA sUcita hotA hai ki jaba taka pUrNakalA prakaTa na ho taba taka jo jJAna hai
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 samayasAra zUnyA nedamupalabhaMte / idamanupalabhamAnAzca na karmabhivipramucyate tataH karmamokSArthinA kevalajJAnA. vaSTaMbhena niyatamevedameka padamupalabhanIyaM / / padamidaM nanu karmadurAsadaM sahajabodhakalAsulabhaM kila / tata idaM nijabodhakalAkArakAlayituM yA to mAna / / 3 / / / / 205 / / dvitIyA ekavacana / payaM pada-dvitIyA eka0 / vaha bahavaH-prathamA bahu0 / vi api-avyaya / Na na-avyaya / lahaMti labhate-vartamAna laT anya puruSa bahu0 / taM tad-dvitIyA eka0 / giha gRhANa-AjJArthe loT madhyama puruSa eka0 / NiyadaM niyata-dvi0 e0 / edaM etat-dvitIyA eka0 / jadi yadi-avyaya / icchazi-vartamAna laT madhyama puruSa ekavacana / kammaparimokkhaM karmaparimokSa-dvitIyA ekavacana / / 205|| vaha hIna kalAsvarUpa hai bhatijJAnAdirUpa hai| usa jJAnako kalAke abhyAsase pUrNakalA yAne / kevalajJAnasvarUpa kalA prakaTa hotI hai| prasaMgavivaraNa--manantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki jisakA lAbha pAkara ho / mokSa prApta hotA hai usa sahaja jJAnamAtra AtmapadakA AlaMbana lenA cAhiye / aba isa gAthAmeM uso tathyakA vyatireka sambandha pUrvaka samarthana karake isa jJAnapadake grahaNakA anurodha kiyA hai / tathyaprakAza-(1) jJAnakI upalabdhi kevala jJAnake jJAna meM hI jJAna ke prakAzanase hoto hai / (2) samasta karmoM (kriyAvoM) dvArA bhI karmameM jJAnakA prakAza asambhava hai, ataH karmase jAnakI upalabdhi nahIM hotI / (3) jJAnazUnya kriyAkANDake pakSapAtI aneka karmoko karake bhI isa jJAnapadako prApta nahIM kara pAte / (4) zAzvata jJAnamAtra Atmapadako na pAne vAle karmoMse nahIM chUTa sakate / (5) karmase mokSa cAhane vAle puruSoMko kevala jJAnake mAlambana dvArA isa eka niyata jJAnamAtra prAtmapadakA pAlambana lenA cAhiye / (6) yaha sahaja jJAnamAtra prAtmapada sahajajJAnakalA dvArA sulabha hai / (7) kalyANa cAhane vAle jIvoMko nija jJAnakalAke balase eka niyata apane sahaja jJAnasvabhAvakA upayoga karanekA prayatna karanA cAhiye / siddhAnta-(1) jJAnaguNarahita yAne ajJAnI jIva jJAnamAtra isa prAtmapadako na prApta kara apada vikAroMmeM hI ramate haiN| (2) eka sahaja jJAnamAtra prAtmapadakA Alambana honepara karmamokSa hotA hai| dRSTi--1- azuddhanizcayanaya (47) / zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyAthikanaya (24b)| prayoga-samasta karmavipadAvoMse muktikA lAbha leneke liye niyata zAzvata eka sahaja jJAnamAtra svabhAvako dRSTi pratIti anubhUti banAye rahanekA pauruSa karamA // 205 / / __aura kyA ? [etasmin he bhavya jIva isa jJAnameM [nityaM] sadA [rataH bhava] cise lIna homo aura [etasmina] isImeM [nityaM] hamezA [saMtuSTaH] bhava saMtuSTa hopro aura [etena] isI
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAdhikAra kica edasi rado NiccaM saMtuTTho hohi Niccamedami / edeNa hohi titto hohadi tuha uttama sokkhaM // 206 // isa jJAnameM sadA rata, homo saMtuSTa nitya isa hI meN| isase hi tRpta hoto, sukha tere uttama hi hogA // 206 // etasmin rato nityaM saMtulI ala nila limaya . ena mAtra hapto bhaviSyati tabottama saukhyaM / / 206 // etAvAneva satya prAtmA yAvadetajjJAnamiti nizcitya jJAnamAtra eva nityameva ratimu. _pahi / etAvatyeva satyAzIH, yAvadetajjJAnamiti nizcitya jJAnamAtreNeva nityameva saMtoSamupaihi / etAvadeva satyabhanubhavanIyaM yAvadeva jJAnamiti nipicatya jJAnamAtreNeva nityameva tRptimupa'hi / nAmasaMjJa-eta, rada, NicaM, saMtuTTa, NiccaM, eta, eta, titta, tumha, uttama, soksa / dhAvasaMza-ho sattAyAM, tusa saMtoSa, tippa taato| prAtipadika -etat, rata, nityaM, saMtuSTa, nityaM, etat, tRpta, yuSmada, uttama, saukhya / mUladhAtu-ramu krIDAyAM bhvAdi, sam-tuSa prItau divAdi, bhU sattAyAM, tRp prINane divaadi| pathavivaraNa--edamhi etasmin--saptamI eka0 / rado rata:-prathamA eka0 kRdanta / NiccaM nityaM-avyaya / se [mRptaH bhava] tRpta homo, anya kucha icchA na rahe; aise anubhavase [tava] tere [uttamaM sukhaM] uttama sukha [bhaviSyati] hogaa| tAtparya-rucipUrvaka yAne hitazraddhAsahita sahaja jJAnasvarUpameM magna hokara tRpta rahane meM hI uttama zAnti hai| TIkArtha- he bhavya, itanA hI satya mAtmA hai jitanA yaha jJAna hai, aisA nizcaya karake jJAnamAtra prAtmAmeM hI niraMtara protiko prApta hoto| itanA hI satya prAzISa hai, jitanA yaha jJAna hai aisA nizcaya karake jJAnamAtrase hI nitya saMtoSako prApta hogii| itanA hI satyArtha anubhava karane yogya hai, jitanA yaha jJAna hai aisA nizcaya karake jJAnamAtrase hI nitya tRptiko prApta hogI / isa prakAra nitya hI prAtmAmeM rata, prAtmAmeM saMtuSTa, prAtmA tRpta hue tere vacanAtIta nitya uttama sukha hogA, aura usa sukhako usI samaya tuma svayameva hI dekhoge, dUsaroM ko mata pUcho / bhAvArtha-jJAnamAtra AtmAmeM lIna honA, isI meM saMtuSTa rahanA aura isIse tRpsa honA yaha parama jJAnavRtti hai / isIse vartamAnameM mAnandarUpa hotA hai aura usake bAda hI ___ sampUrNa jJAnAnandasvarUpa kevalajJAnakI prApti hotI hai| aba jJAnIko mahimA batAte haiM--acitya ityAdi / artha-jisa kAraNa yaha caitanya__ mAtra ciMtAmaNi vAlA acintyazaktimAna jJAnI, svayameva prApa deva hai / isa kAraNa jJAnIke
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 samayasAra arthavaM tava tannityamevAtmaratasya, prAtmasaMtuSTasya, prAtmatRptasya ca vAcAmagocaraM saukhyaM bharbhAvadhyati / tatta tarakSaNa evaM tvameva svayameva drakSyasi mA anyAn prAkSIH / / acityazaktiH svayameva devazmitmAdhitAmaNi reSa yasmAt / sarvArthasiddhAtmatayA vidhatte jJAnI kimanyastha parinaheNa // 144 // // 206 / / saMtuTTo saMtuSTa:-prathamA eka0 / hohi bhava-AjJArtha loT madhyama puruSa eka0 / NicaM nitya-avyaya / edamhi / : etasmina-saptamI eka0 / edega etena tRtIyA eka0 / hohi bhava-AjJArtha loT madhyama puruSa eka0 / tito tRptaH-prathamA ek0| hohadi bhaviSyati-bhaviSyat laT anya puruSa eka0 kriyA / tuha tava-SaSThI ek0|| uttama-prathamA eka0 / sokkhaM saukhyaM-prathamA ekavacana / / 206 / / saba prayojana siddha haiM, jJAnI anyake parigrahaNase kyA karegA ? bhAvArtha--yaha jJAna mUrti AtmA ananta zaktidhAraka sarvArthasiddhasvarUpa svayaM deva hai / phira jJAnIke anya parigrahale sevana karane se kyA sAdhya hai ? kucha bhI nhiiN| : prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki jJAnaguNase rahita jIva sahaja , jJAnamaya prAtmapada nahIM pAte, ataH mokSake icchuka prAtmA isa sahaja jJAna mAtra bhAvako grahaNa ! kareM / aba isa gAthAmeM batAyA hai ki sahaja jJAnamAtra prAtmapadako grahaNa kara isImeM rata homo, : saMtuSTa hovo va tRpta homo| tathyaprakAza-(1) jitanA yaha jJAnamAtra bhAva hai itanA hI yaha satya AtmA hai ataH isa sahaja jJAnamAtra bhAvameM hI nitya ruci kro| (2) jitanA yaha jJAnamAtra hai itanA hI satya prAzISa hai, ataH jJAnamAtrabhAvake dvArA isa jJAnamAtrameM hI sadA saMtuSTa raho / (3) jitanA yaha bhAnamAtra bhAva hai itanA hI satya anubhavaneke yogya hai, ata: jJAnamAtra bhAvake hI dvArA nitya tRpta raho / (4) prAtmarata prAtmasaMtuSTa prAtmatRpta AtmAmeM alaukika prAnanda svayaM prApta hotA hai / (5) jo sahaja jJAnamAtra prAtmapadameM ramate haiM unake savArtha siddha haiM, unheM anya padArtha ke parigrahaNakA kucha prayojana nahIM rahatA / / siddhAnta - (1) sahajajJAnasvabhAvameM ramane vAle mAnI svataMtra sahaja prAnandakA anubhava karate haiN| (2) bhAtmapadase anabhijJa ajJAnI jIva hI karmarasaviSayaka vikalpameM ramaNa kara prAkulatAkA anubhava karate haiM / _STi--1-- anIzvaranaya (186) / 2- azuddhanizcayanaya (47) / prayoga-paramArtha Ananda pAneke liye sahaja jJAnasvabhAvamAtra antastattvameM ramane va tRpta rahanekA pauruSa karanA / / ' 206 //
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAdhikAra 373 kuto jJAnI na paraM gRhNAtIti cet ko NAma bhaNija buho paradabvaM mama imaM havadi dabbaM / appANamappaNo parigahaM tu NiyadaM viyANato // 207 / / kauna sudhI hai aisA, jo paradravyako kaha uThe merA / prAtmaparigraha prAtmA, nizcayase jAnatA bhI yaha // 207 // ko nAma bharaNeda budhaH paradravyaM mamedaM bhavati dravyaM / AtmAnamAtmanaH parigrahaM tu niyataM vijAnan / / 207 / / yato hi jJAnI, yo hi yasya svo bhAvaH sa tasya svaH / sa tasya svAmIti kharatara nAmasaMza-ka, NAma, buha, paradavva, amha, ima, dava, appa, appa, parimaha, tu, NiyadaM, viyANaMta / pAtusaMza-bhaNa kathane, haba sattAyAM, vi-jANa avabodhane / prAtipakki-kim, nAman, budha, paradravya, asmad, idam, dravya, Atmana, Atman, parigraha, tu, niyata, vijAnat / mUladhAtu-bhaNa zabdArtha, budha avagamane, bhU sattAyAM, pari-gRha grahaNe, vi-jJA avabodhane RyAdi / padavivaraNa-ko kaH-prathamA ekavacana / NAma nAmaprathamA eka0 / bhaNijja bhaNeta-liGa anya puruSa eka0 kriyaa| paradavaM paradravya-prathamA ek0| mama aba pUchate haiM ki. jJAnI paradravyako kyoM nahIM grahaNa karatA? uttara-[zrAtmAnaMta] apane prAtmAko ho [niyataM] nizcita rUpase [mAtmanaH parigraha] apanA parigraha [vijAnan] jAnatA humA [kaH nAma budhaH] aisA kona sAno paDita hai ? jo [ivaM paradravya] yaha paradravya [mamatavyaM] merA dravya [bhavati] hai [bharaNet] aisA khe| tAtparya-jJAnI puruSa paradravyameM svatvakI kalpanA nahIM krtaa| TokArtha-cUMki jJAnI "jo jisakA nijabhAva hai vahI usakA sva hai, aura usI svabhAva rUpa dravyakA vaha svAmI hai" aise sUkSma tokSaNa tattvadRSTike pravalaMbanase prAtmAkA parigraha apane prAtmasvabhAvako hI jAnatA hai, isa kAraNa "yaha merA sva nahIM, maiM isakA svAmI nahIM" yaha jAnakara paradravyako grahaNa nahIM karatA / mAvArtha-vivekI manuSya paravastuko prapanI nahIM jAnatA huaA usako grahaNa nahIM karatA usI taraha paramArthajJAnI apane svabhAvako hI apanA dhana jAnatA hai parake bhAvako apanA nahIM jAnatA, isa kAraNa jJAnI parako grahaNa nahIM krtaa| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki sahajajJAnamAtra prAtmapadameM ramane, saMtuSTa hone va tRpta honepara uttama AnaMda prApta hotA hai, phira use anya padArthakA parigraha karaneko prAvazyakatA nahIM hotii| aba isa gAthAmeM batAyA hai ki zAno parapadArthako grahaNa vagoM nahIM karatA ? tathyaprakAza-(1) jJAnIke yaha dRr3ha nirNaya hai ki jisakA jo nijabhAva hai vahI
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 samayasAra tattvadRSTyavaSTaMbhAd zrAtmAnamAtmanaH parigrahaM tu niyamena vijAnAti / tato na mamedaM svaM nAha masya svAmI iti paradravyaM na parigRhNAti // 207 // SaSThI eka / imaM idaM pra0 e0 / havadi bhavati - vartamAna laT anya puruSa eka0 kriyA / davvaM dravyaM-prathamA eka0 / appAnaM AtmAnaM dvitIyA eka0 / appaNI AtmanaH SaSThI eka0 / pariggahaM parigraha - dvitIyA ekabacana / tu avyaya | viyadaM niyataM - avyaya yathA syAttathA / vidyANato vijAnan- prathamA ekavacana // 207 // usakA sva hai aura vahI usa svakA svAmI hai / ( 2 ) sva va svAmitvakA prabhedaparicaya honese AnI apanA parigraha apane Apako hI jAnatA hai / ( 3 ) zAnokA paradravyake bAremeM bhI apane prayogake liye dRr3ha nirNaya hai ki yaha (paradravya) merA sva nahIM hai aura na maiM isakA (paradravyakA ) svAmI | ( 4 ) apane svarUpako hI apanA sarvasva mAnaneke kAraNa jJAnI jIva paradravyako grahaNa nahIM karatA / siddhAnta --- 1- paradravyakA dravya, kSetra, kAla, bhAva mujhameM honA asambhava honese paradravya merA kucha nahIM hai / 2- zrAtmAkA sarvasva yaha svayaM zrAtmA hai / dRSTi - 1 - pratiSedhaka zuddhamaya ( 498 ) / 2- upAdAnadRSTi ( 49 ba ) ! prayoga - duHkhake hetubhUta bhramabhAvako dUra karaneke liye paradravyako apane se bhinna nirakhanA va apane Apake sarvasvabhUta jJAnamAtra bhAvako hI upayoga meM lenA / / 207 / / isa kAraNa maiM bhI paradravyakA grahaNa nahIM karatA hUM - [ya] yadi [ parigrahaH] parigraha [ma] merA ho [tataH ] to [ zrahaM ] maiM [ prajIvatAM] prajIvapaneko [ gaccheyaM ] prApta ho jAU~gA [tu yasmAt] to cUMki [zrahaM] maiM [jJAtA evaM ] jJAtA hI hUM [tasmAd ] isa kAraNa [ parigrahaH ] kucha bhI parigraha [ sama] merA [na] nahIM hai / tAtparya - maiM vaha hUM jo merese tanmaya hai / bAhya parigraha merese atyanta bhinna hai, ataH svasvarUpAtirikta kucha bhI merA nahIM hai / TIkArtha -- yadi maiM ajIva paradravyako grahaNa karU to yaha ajIva merA sva avazya ho jAya aura maiM bhI usa zrajIvakA avazya svAmI ThaharU / parantu prajIvakA jo svAmI hai vaha nizcayase prajIva ho hotA hai isa taraha mere vivazapatese ajIpanA thA par3egA / kintu merA to eka jJAyakabhAva hI sva hai, usIkA maiM svAmI hUM, isa kAraNa mere ajovapanA mata hozro, maiM to jJAtA hI hoUMgA paradravyako nahIM grahaNa karUMgA yaha merA nizcaya hai / bhAvArtha -- vastutaH jIva meM tanmaya to jIvasvarUpa hI hai usIse jIvakA svasthAmosambaMdha hai / aura prajIvake svarUpake sAtha prajIvakA svasvAmIsambandha hai / isa kAraNa yadi ajIva parigraha jIvakA mAnA 1 8
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAdhikAra 375 atohamapi na tat parigRhNAmi majha pariggaho jai tado ahamajIvadaM tu gaccheja / NAdeva ahaM jamA tamA Na pariggaho majjha // 20 // anya pAragraha merA, yadi ho mujhameM ajodhapana hogaa| jJAtA ho maiM isase, koI parigraha nahIM merA // 20 // mama parigraho yadi tato'hamajIvatAM tu gaccheyaM / jJAtavAhaM yasmAttasmAnna parigraho mama / / 208 // ___ yadi paradradhyamajIvamahaM parigRhNIyAM tadAvazyamevAjovo mamAsau sva: syAt / prahamapyavadhyamevAjIvasyAmuSya svAmI syAM / ajIvasya tu yaH svAmI, sa kilIjIva eva / evamabazenApi nAmasaMjJa-amha, pariggaha, jai, tado, amha, ajIvada, tu, NAdA, eva, amha, ja, ta, Na, pariggaha, amha / dhAtusaMjJa---gaccha gato, pari ggaha grahaNe / prAtipadika-asmada, parigraha, yadi, tataH, asmad, ajIvatA, tu, jJAtR, eva, asmad, yat, tat, na, parigraha, asmad / mUladhAtu-gamla' gatau, pari-gRha grahaNe / parabivaraNa- mama majjha-SaSThI eka0 / parigaho parigrahaH-prazramA ekavacana / baI yadi-avyaya / tado tata:jAe to jIva ajIvapaneko prApta ho jAya yaha Apatti praavegii| ataH paramArthase jIvake ajIvakA parigraha mAnanA mithyAbuddhi hai / jJAnIke mithyAbuddhi nahIM hotii| jJAnIkI dRr3ha prAsthA hai ki paradravya merA parigraha nahIM hai, maiM to mAtra jJAtA huuN| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki zAnI paradravyako kyoM nahIM grahaNa karatA / isakA kAraNa jAnakara aba isa gAthAmeM kahA hai ki isa kAraNa maiM bhI paradravya ko grahaNa nahIM krtaa| tathyaprakAza--(1) padArtha mAtra apane svarUpako hI grahaNa karatA hai / (2) yadi maiM pracetana paradravyako grahaNa kara lUM to vaha paradravya merA sva bana jAyagA aura maiM bhI usa ace. tana paradravyakA svAmI bana baiThUgA yaha doSa AtA hai| (3) cUMki acetanakA svAmI acetana hI hotA hai aura maiM bana baiThA acetana paradravyakA svAmI to maiM bhI acetana ho jAU~gA yaha doSa AtA hai / (4) anya jIva bhI merA sva nahIM hai, kyoMki anya jIva merA sva ho jAya to maiM anyarUpa ho jAUMgA merI sattA na rahegI yaha doSa mAtA hai / (5) maiM acetana paradravya ho hI nahIM sakatA, kyoMki eka jJAyakabhAva hI merA hai, isa jJAyakabhAvakA maiM svAmI haiN| (6) maiM. anya jIvarUpa ho hI nahIM sakatA, kyoMki maiM nija caitanyasvarUpAstitvase sanmaya hUM, manya jIva apane apane caitanyasvarUpAstitvase tanmaya haiM / (7) cUMki maiM jJAtA ho rahatA hUM anya dravyarUpa nahIM holA,. isa kAraNa maiM kisI bhI paradravyako nahIM grahaNa krtaa|
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 samayasAra mAjIvatvamApadyeta / mama tu eko jJAyaka eva bhAvaH yaH sva:, asyaivAhaM svAmI, tato mAbhUnmamAjIvatvaM jJAtaivAhaM bhaviSyAmi na paradravyaM parigRhNAmi zrayaM ca me nizcayaH / / 208 / / ahaM - pra0 e0 1 ajIvadaM ajIvatAM - dvitIyA e0 / tu-avyaya | gacchejja gaccheyaM liGa uttama puruSa eka0 / gAdA jJAtA - pra0 e0 / eva-avyaya / ahaM prathamA eka0 / jamhA yasmAt paMcamI eka0 / tamhA tasmAtpaMcamI eka. | Na na-avyaya / pariggaho parigrahaH- pra0 e0 / majjha mama SaSThI ekavacana // 208 // siddhAnta - ( 1 ) maiM apane hI dravya, kSetra, kAla, bhAvase hUM / (2) maiM paradravyake kSetra, kAla, bhAvase nahIM hUM / dRSTi - 1 - svadravyAdigrAhaka dravyArthikanaya ( 28 ) / 2 paradravyAdigrAhaka dravyAcikanaya ( 28 ) / prayoga meM pracetana nahIM hUM, anya dravyarUpa nahIM hUM, maiM jJAnamAtra hUM, ataH maiM mAtra zAtA hI rahU~gA, maiM kisI bhI paradravyako grahaNa na karUMgA aisA apanA dRr3ha nirNaya rakhakara paradravyake vikalpase bhI haTakara apanemeM jJAnamAtra rahakara paramavizrAma pAnekA pauruSa karanA / / 208 // aba jJAnIkA Atmazaurya batalAte haiM - [ chatAM vA ] chida jAve [bhidyatAM vA ] athavA bhida jAve [nIyatAM vA ] athavA koI le jAve [ athavA ] athavA [ vipralayaM yAtu ] naSTa ho jAve [ yasmAt tasmAt ] cAhe jisa tarahase [gacchatu] calA jAve, [ tathApi ] to bhI [ khalu ] vAstava meM [parigrahaH] paradravya parigraha [ mama] merA [na] nahIM hai / tAtparya- - samasta parapadArtha bhinna sattAvAle haiM, isa kAraNa paradravyakI kucha bhI parigati ho vaha merA kucha nahIM hai / TIkArtha -- paradravya cAhe chida jAve yA bhida jAve yA koI le jAve, yA nAzako prApta ho jAve, yA jisa tisa prakAra yAne kaise hI calA jAve to bhI maiM paradravyako grahaNa nahIM karatA, kyoMki paradravya merA sva nahIM hai aura na maiM paradravyakA svAmI hUM, paradravya ho paradravya kA sva hai, paradravya hI paradravyakA svAmI hai, maiM ho merA sva hai, maiM hI merA svAmI hUM aisA maiM jAnatA hUM / bhAvArtha - pratyeka dravya apanI apanI sattA meM hai, maiM bhI mAtra prapane sattvase hUM taba merA mere sivAya anya kucha bhI nahIM hai aisA jJAnI jAnatA hai, zrataH jJAnIke samasta paradravyase upekSA hai, isI kAraNa jJAnIke paradravya parigraha nahIM hotA / aba isI arthako itthaM ityAdei kalaza meM kahate haiM-- isa prakAra sammAnya se samasta parigrahako chor3a kara sva va parake aviveka ke kAraNabhUta ajJAnako chor3aneke liye mana vAlA :
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 377 nirjarAdhikAra chijadu vA bhijjadu vA NijjaduvA ahava jAdu vippalayaM / jahmA tamA gacchadu tahavi hu Na pariggaho majha // 206 // chido bhido le jAvo, vinazo athavA jahAM tahAM jaayo| to bhI nizcayase kucha, koi parigraha nahIM merA // 206 // chidyatAM vA bhidyatAM vA nIyatAM vAthavA yAtu vipralayaM / yasmAttasmAd gacchatu tathApi khalu na parigraho mama / chidyatAM vA bhidyatAM vA nIyatAM vA vipralayaM yAtu vA yatastato gacchatu vA tathApi na paradravyaM parigRhNAmi / yato na paradravyaM mama svaM nAhaM paradravyasya svAmI, paradravyameva paradravyasya nAmasaMjJa-vA, vA, vA, ahava, vippalaya, ja, ta, taha, vi, hu, Na, parigaha, amha / dhAtusaMza-cchida chedane, bhiMda vidAragaNe, ne prApaNe, jA gatI, gaccha gatau / prAtipadika-vA, vA, vA, athavA, vipralaya, yat, vat, tathA, api, khalu, na, parigraha, asmad mUlaSAtu-chidir dvedhIkaraNe rudhAdi, bhidir vidAraNe. rudhAdi, NI prApaNe svAdi, yA prApaNe adAdi, gamla gatau / padavivaraNa-chijjadu chidyatA-karmavAcya hotA huA yaha jJAnI phira usI parigrahako vizeSarUpase chor3aneke liye pravRtta humA hai| bhAvArtha-- paradravyako nija svarUpase jAnanekA kAraNa prajJAna hai so ajJAnako mUlase miTAnekI ThAnane vAle isa jJAnIne sAmAnyase sarva paradravyako haTA diyA aba nAma le lekara vizeSarUpase parigrahako chor3aneke liye pravRtta huA hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM yaha batAyA gayA thA ki yadi maiM paradravyakA parigrahaNa karUM to maiM paradravya ajIvarUpa hI ho jAUMgA, kintu aisA hotA hI nahIM, maiM to jJAtA hUM so parigraha merA nahIM hai| isa tathyake jAne binA jIva duHkhI hI rahatA hai so isa tathyakA aura dRr3ha nizcaya karanA aura dRr3ha pratijJa honA prAvazyaka hai, isI kAraNa isa gAthA dvArA sAmAnyatayA aparigrahatA dikhAkara viraktiko dRr3ha kiyA gayA hai| tathyaprakAza-1- jJAnI apane ko bhAyaka svabhAvamAtra samajhatA hai isa kAraNa sahaja ho samasta isake paradravyase upekSA rahatI hai / 2- ina bAhya paradravyoMko prAyaH pAMca hAlateM dekhI jAtI haiM unhIMkA yahA~ saMketa hai| 3- kisI parapadArthake do yA aneka daka ho jAte haiM jo ki mohIko aniSTa hai| 4-kisI paradravyameM aneka chidra ho jAte haiM jisase vaha sArahIna ho jAtA hai jo ki mohoko aniSTa hai ! 5- kisI parapadArthako koI uThAkara le jAtA hai jisakA viyoga mohIko aniSTa hai / 6- koI paradravya naSTa ho jAtA hai yAne bhasma yAdike rUpameM pUrA badala jAtA hai jo ki mohIko aniSTa hai / 7- koI parapadArtha jisa kisI bhI prakAra anyatra mAnA jAtA hai jo ki mohoko aniSTa hai / 8-jJAnI paradravyakA kucha bhI ho, paradravyase sagAva hI
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra sva, paradravyameva paradravyasya svAmI, ahameva mama svaM ahameva mama svAmIti jAnAmi // itthaM parigrahamapAsya samastameva sAmAnyataH svaparayoraviveka hetuM / ajJAna mujjhitumanA adhunA vizeSAd bhUyastameva parihartumayaM pravRttaH / / 145 / / / / 206 / / loT anya puruSa ekavacana / vA-yagara ! bhijja bhidyatAMvara akoTa ma gurula ekavacana / Nijjadu nauyatAM-karmavAcya laT anya puruSa eka0 / ahava athavA-avyaya / jAdu yAtu-loT anya puruSa ekavacana / vippalayaM vipralaya-dvitIyA ekavacana / jamhA yasmAta-paMcamI eka0 / tamhA tasmAt-paM0 eka0 / gacchadu gacchatu-AjJArtha loT anya puruSa ekaH / taha tathA--avyaya / vi api-avyaya / hu khalu-avyaya / Na naavyaya / pariggaho parigrahaH-prathamA eka0 / mAjha mama-SaSThI ekavacana / / 206 / / nahIM rakhatA, ataH jJAnI aparigrahI hai / - jJAnIkA dRr3ha nizcaya hai ki merA mAtra meM hI sarbasva hUM aura maiM apane isa svarUpasarvasvakA hI svAmI huuN| siddhAnta-1-jJAnI snameM tanmaya akhaNDa jJAnasvarUpa antastattvako hI prApA mAnatA hai| 2-paradravyameM yA kisI bhI dravyameM jo bhI pariNati hotI hai vaha usa ho ke pariNAmase hotI hai, kahIM usa rUpa anya dravya nahIM pariNama jAtA hai| dRSTi-1- zuddhanizcayanaya (46) / 2-- svadravyAdigrAhaka dravyAthikanaya, paradravyAdigrAhaka dravyAthikanaya (28, 29) / prayoga---samasta paradravyoMko apanese atyanta bhinna mAnakara unakI kucha bhI pariNati ho usase harSa viSAda na mAnakara apane sahaja jJAnasvabhAvameM hI ramakara tRpta honA cAhiye // 206 / / aba batalAte haiM ki jJAnIke dharmakA arthAt puNyakA bhI parigraha nahIM hai---[anicchaH] icchArahita prAtmA [aparigrahaH] parigraharahita [bhariNataH] kahA gayA hai [ca] aura [raNAraNI] zAnI [dhamma] dharma arthAt puNyako [na] nahIM [icchati] cAhatA hai [sena] isa kAraNa [saH] vaha [dharmasya] dharmakA yAne puNyakA [aparigrahaH] parigrahI nahIM haiM [tu] vaha to [jJAyakaH]. mAtra jJAyaka [bhavati] hotA hai| tAtparya-jJAnI dravyapuNyako to upAdAnatayA bhI atyanta bhinna jAnatA hai aura bhAvapuNyako aupAdhika honeke kAraNa apanese bhinna jAnatA hai so vaha jJAtAmAtra hai, puNyakA bhI parigrahI nahIM hai| TokArtha-icchA parigraha hai / jisake icchA nahIM hai, usake parigraha nahIM hai / icchA to ajJAnamaya bhAva hai aura prajJAnamaya bhAva jJAnIke hotA nahIM hai, zAnIke jJAnamaya hI bhAva
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAdhikAra aparigaho aNiccho bhaNido NANI ya Nicchade dhamma / aparigaho du dhammassa jANago teNa so hoI // 21 // nirvAJchaka aparigraha, kahA hai jJAnI na cAhatA puNya / isase puNyaparigraha-virahita jJAyaka puruSa hotA // 210 // aparigraho'niccho bhaNito jJAnI ca necchati dharma / aparigrahastu dharmasya jJAyakastena sa bhavati / / 210 / / __ icchA parigrahaH tasya parigraho nAsti yasyecchA nAsti / icchA tvajJAnamayo bhAvaH, ajJAnamayo bhAvastu jJAnino nAsti / jhAnino jJAnamaya eva bhAvo'sti, tato jJAnI ajJAnamaya nAmasaMjJa-apariggaha, aNiccha, bhaNida, NANi, ya, Na, dhamma, apariggaha, du, dhamma, jANaga, ta, ta / dhAtusaMjJa- pari-giNha grahaNe, bhaNa kathane, iccha icchAyAM, ho sattAyAM / prAtipadika-aparigraha, aniccha, bhaNita, jJAnin, ca, na, dharma, aparigraha, tu, dharma, jJAyaka, tat, tat / mUladhAtu-pari-graha prahayo, bhaNa zabdArthaH, iSu icchAyAM, bhU sattAyAM / padavivaraNa-apariggaho aparigrahaH-prathamA eka0 / aNiccho aniccha:-prathamA ekavacana / bhaNido bhaNita:-prathamA eka0 / NANI jJAnI-prathamA eka0 / ya cahotA hai, ataH jJAnI ajJAnamaya bhAvarUpa icchAke prabhAvase dharma (puNya) ko nahIM cAhatA hai / isa kAraNa jJAnIke dharmaparigraha nahIM hai / jJAnamaya eka jJAyakabhAvake honese yaha dharmakA kevala jhAyaka hI hotA hai / bhAvArtha---jJAnIne sahaja jJAnasvarUpa antastattvakA anubhava karake pralokika Ananda pAyA hai, ataH ajJAnamaya bhAva na honese icchAkA bhI parigraha nahIM hai, to bhI jaba taka pUrNa nirAsrava nahIM huprA taba taka puNyakA bhI. . prAstrava hotA hai, kintu puNyakA svAmitva na honese parigraha nahIM hai vaha to jJAnasvarUpako hI apanA sarvasva svIkAra karatA hai / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM sAmAnya rUpase batAyA thA ki parapadArtha kisI bhI avasthAko prApta hoto vaha merA kucha bhI parigraha nahIM hai / aba isa hI aparigrahatAke prAzayako vizeSa rUpase kahanA hai so vaha vizeSarUpa cAra prakAra meM prasiddha hai---(1) puNya, (2) pApa, (3) bhojana, (4) pAna (pInA) / usameM se prathama puNya parigrahake viSayameM aparigrahatAko spaSTa isa gAthAmeM kiyA hai| __tathyaprakAza-- (1) icchAkI icchA prajJAnamaya bhAva hai vaha avikAra jJAnasvabhAvake anubhavakA alaukika Ananda pAne vAleke yAne jJAnIke nahIM hotA / (2) ajJAnamaya icchA jisake nahIM hai agatyA puNyabhAva honepara bhI vaha puNyabhAva yA puNyakarmako bhI nahIM cAhatA, zubhopayogarUpa dharmako nahIM cAhatA / (3) jJAnI puNyabhAva honepara bhI puNyabhAva ko nahIM cAhatA, ata: usake puNyakA bhI parigraha nahIM hai|
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra sya bhAvasya icchAyA abhAvAd dharma necchati / tena jJAnino dharmaparigraho nAsti / jJAnamayasyai. kasya jJAyakabhAvasya bhAvAd dharmasya kevalaM jJAyaka evAyaM syAt / / 210 / / avyaya / Na na-avyaya / icchade icchati-vartamAna laT anya puruSa eka0 / dhamma dharma-dvitIyA ekavacana / aparigaho aparigrahaH-prathamA eka0 / du tu, dhammassa dharmasya-paSThI eka0 / jANago jJAyaka:-prathamA ekavacana / teNa tena-tRtIyA eka0 / so sa:-prathamA eka0 / hoI bhavati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA // 210 / / siddhAnta-(1) samyaktvaghAtaka prakRtiyoMkA upazamAdi honese jJAnoke majJAnamaya bhAva na honese sa... bhAra I. hotA hai| (3) jAnI ra jJAnavRttirUpa pariNamatA hai / dRSTi-1- upAdhyabhAvApekSa zuddha dravyAthikanaya (24ba) / 2--zuddhanizcayanaya (46) / prayoga- puNyabhAva honepara bhI use apanA svarUpa na jAnakara usase pare avikAra zAnasvarUpa meM upayukta honekA pauruSa karanA cAhiye / / 210 / / aba jJAnIke pApakA parigraha nahIM hai yaha batAte haiM-[anicchaH] dhucchArahita puruSa [aparigrahaH] aparigraha [mariNataH] kahA gayA hai / [1] aura [jJAnI] jJAnI [adharma] adharma yAne pApako [na] nahIM [icchati] cAhatA hai / tena] isa kAraNa [saH] vaha adharmasya] adharmakA [aparigrahaH] parigrahI nahIM hai, kintu [jAyakaH] adharmakA jJAyaka hI [bhavati hotA tAtparya pApabhAvako kamarasa jAnane vAle jJAnIko pApabhAvase raMca bhI lagAva nahIM hai, pratyuta virakti hI hai, isa kAraNa asAtAdi pApakarma rasa bhI pratiphalita ho taba bhI jJAnI ke adharmakA parigraha nahIM hai / TIkArya-icchA parigraha hai| usake parigraha nahIM jisake icchA nahIM hai / icchA to ajJAnamaya bhAva hai| kintu ajJAnamaya bhAva jJAnIke nahIM hai, jJAnIke jJAnamaya hI bhAva hai| isa kAraNa jJAnI prajJAnamaya bhAvarUpa icchAkA abhAva honese adharmako pApako nahIM cAhatA hai, isa kAraNa jJAnIke adharmakA parigraha nahIM hai| jJAnamaya eka jJAyaka bhAvakA sadbhAva honese yaha adharmakA kevala jJAyaka hI hai| aura isI prakAra pradharmapadake parivartanase rAga, dveSa, krodha, mAna, mAyA, lobha, karma, nokarma, mana, vacana, kAya, zrotra, cakSu, ghrANa, rasana, sparzanake solaha sUtra lagA lenA cAhiye / bhAvArtha-jJAnIko apane sahaja svarUpakI anubhUti huI hai taba usako kabhI bAhya pravRtti bhI ho to bhI jJAnamaya bhAvako na chor3akara hotI hai, ataH jaba cAritramohako balabattAse, prasaMyama bhAva hotA hai taba use aupAdhika vikAra jAnakara usase upekSAbhAva rakhatA
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAdhikAra apariggaho aNiccho bhaNido NANI ya Nicchadi adhamma / apariggaho yadhammassa jANago teNa so hodi // 211 // nirvAJchaka aparigraha, kahA hai jJAnI na cAhatA pApa / isase pApaparigraha-virahita jJAyaka puruSa hotA // 211 // aparigraho'niccho bhaNito jJAnI ca necchtydhrm| aparigraho'dharmasya jJAyakastena sa bhavati / / 211 / / icchA parigrahaH, tasya parigraho nAsti yas cchA nAsti, icchA tvajJAnamayo bhAvaH / prajJAnamayo bhAvastu jJAnino nAsti, jJAnino jJAnamaya eva bhAvo'sti / tato jJAnI prajJAnamayastha bhAvasya icchAyA abhAvAdadharmaM necchati / tena jJAnino'dharmaparigraho nAsti, jJAnamayasyakasya zAyakabhAvasya bhAvAdadharmasya kevalaM jJAyaka evAyaM syAt / evameva cAdharmapadaparivartanena rAgadveSakrodhamAnabhAyAlobhakarmanokarmamanovacanakAyazrotracakSuNirasanasparzanasUtrANi SoDaza vyAkhyeyAni / pranayA dizA'nyAnyapyUhyAni // 211 / / nAmasaMja- aparimgaha, aNiccha, bhaNida, pANi, ya, Na, adhamma, apariggaha, adhamma, jANaga, ta, t| cAtusaMja-bhaNa kathane, iccha icchAyAM, ho sattAyAM / prAtipadika-aparigraha, aniccha, bhaNita, jJAnin, ca, 'na, icchati, adharma, aparigraha, adhamma, zAyaka, tat, tat / mUladhAtu--bhaNa zabdArthaH, iSu icchAyAM, bhU sattAyAM / padavivaraNa-aparigAho aparigraha:-prathamA ekavacana / aNiccho aniccha: prathamA ekvcn| bhaNido bhaNita:-prathamA eka0 kRdanta / NANI jJAnI-pra0 ek0| ya ca-avyaya / pana-adhyaya / icchadi icchati-vartamAna laT anya puruSa eka0 / adhamma adharma-dvitIyA eka0 / aparigaho aprigrh:-pr0e0| adhammassa adharmasya-SaSThI eka0 / jANago jJAyaka:-pra0 e0 / teNa tena-tRtIyA ekavacana / so sa:-prathamA eka0 / hodi bhavati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA // 211 // hai isa kAraNa jJAnIke adharmakA parigraha nahIM hai / prasaMgavivaraNa----anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki jJAnoke puNyakA parigraha nahIM hai taba yaha bhI jijJAsA huI ki kisI jJAnIke kabhI viSaya meM pravRtti ho to pApabandha to hotA hI hai taba kyA usake pApakA parigraha hai usake samAdhAna meM isa mAthAkA avatAra huA hai| tathyaprakAza-1-propAdhika bhAvoMmeM ruci honA prajJAna maya bhAva hai / 2-yadyapi praupA'dhika bhAva bhI prajJAnabhAva hai, to bhI jJAnIkI usase upekSA aura jJAnamAtra antastatva meM pratIti honese use ajJAnamaya bhAva nahIM kahA gayA hai / 3-pApakarma va pApabhAvameM kiJcinmAtra bhI hita vizvAsa na honese aura hitamaya zAzvata caitanyasvarUpakI pratIti honese jJAnIke adharma kA parigraha nahIM hai / 4-bhogAdikI hitAsthAsahita icchA hI saMsAravarddhaka icchA hai| siddhAnta-1-pApabhAva aupAdhika bhAva honese usakA svAmI jJAtA dravya nahIM hai|
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 samayasAra apariggaho feat bhAgado gANI yacchide asaNaM / pariggaho du asaNasa jAgo teA so hodi // 212 // nirvAJchaka aparigraha kahA hai jJAnI na cAhatA bhukti isase bhuktiparigrahavirahita jJAyaka puruSa hotA // 212 // aparigraho'niccho bhaNito jJAnI ca necchati azanaM / aparigrahastvazanasya jJAyakastena sa bhavati / / 21 / icchA parigrahaH / tasya parigraho nAsti yasyecchA nAsti / icchA tvajJAnamayo bhAvaH / ajJAnamayo bhAvastu jJAnino nAsti / jJAnino jJAnamaya eva bhAvosti / tato jJAnI prajJAnamayasya nAmasaMjJa -- apariggaha, aNiccha, bhaNida, NANi, ya, Na, asaNa, aparigmaha, du, asaNa, jANaga, ta ta / dhAtusaMjJa bhaNa kathane, iccha icchAyAM asa bhakSaNakSepaNayo:, jANa avabodhane, ho sattAyAM / prAti padika aparigraha, aniccha, bhaNita, jJAnin ca, na, azana, aparigraha, tu, azana, jJAyaka, tat tat / mUladhAtu -- natra - parigraha upAdAne kyAdi, iSu icchAyAM tudAdi, bhaNa zabdArthaH, aza bhojane yAdi, jJA 2 - jJAnamaya eka jJAyakabhAva dRSTimeM honese jJAnI jJAyaka hI rahatA hai / dRSTi - 1 -pratiSedhaka zuddhanaya (46) / 2 - zuddha naya ( 168 ) / ; prayoga - pApavipAkarasa bhI upayoga meM jhalake taba bhI use parapratiphalana jAnakara usase upekSA kara apane niSpApa jJAnasvarUpameM hI upayukta honekA pauruSa karanA ||211 / / zra jJAnake bhojanakA parigraha nahIM hai yaha batAte haiM [ anicchaH ] icchArahita puruSa [ aparigrahaH] aparigraho [bhazitaH] kahA gayA hai [ca] aura [jJAnI] jJAnI [prazanaM . ]... bhojanako [na] nahIM [ icchasi ] cAhatA hai / [tena ] isa kAraNa [ sa ] vaha [ azanasya ] bhojana kA [ aparigrahaH] parigrahI nahIM hai [tu] kintu vaha [jJAyakaH ] bhojanakA jJAyaka hI [ bhavati ] hotA hai / tAtparya - sAtAke udayavaza kSudhA honepara bhI kSudhA rogako icchA na honese kSuSA rogakI prauSadhibhUta bhojana kI kAmanA na honese jJAnIke bhojanakA parigraha nahIM hai / TokArtha- -icchA parigraha hai| usake parigraha nahIM hai, jisake icchA nahIM hai / icchA to prajJAnamaya bhAva hai / ajJAnamaya bhAva jJAnIke nahIM hotA / jJAnIke jJAnamaya ho bhAva hotA hai / isa kAraNa jJAnI zrajJAnamaya bhAvarUpa icchAkA prabhAva honese bhojanako nahIM cAhatA hai, mataH jJAnIke prazana (bhojana) kA parigraha nahIM hai, kintu mAtra jJAnamaya eka jJAyaka bhAvake honese prazana (bhojana) kA kevala zAyaka hI hotA hai / bhAvArtha-jJAnIke na kSuvA rogako icchA hai aura na zrAsthAmeM kSudhAkI cikitsAkI icchA hai ataH jJAnI prazanakA aparigrahI hai /
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ ...ram 'nirjarAdhikAra bhAvasya icchAyA abhAvAdazanaM necchati tena jJAnino'zanaparigna ho nAsti jJAnamayasyai kasya jJAyakabhAvasya bhAvAdazanasya kevalaM jJAyaka evAyaM syAt / / 212 / / avabodhane yAdi, bhU sattAyAM / padavivaraNa- aparigaho aparigrahaH-prathamA eka0 / aNiccho aniccha:prathamA eka0 / bhaNido bhaNita:-prathamA eka0 kRdanta / NANI jJAnI-prathamA eka0 / ya ca-avyaya / Na na 5 / icchade icchati-vartamAna laTa anya puruSa ekavacana triyaa| asaNaM adAnaM-dvitIyA ekavacana / aparigmahI aparigraha:-pra0 e0 1 du tu-avyaya / asaNassa azanasya SaSThI eka0 / jANago jJAyaka:-prathamA eka0 / teNa tena-tR0 eka0 / so saH-pra0 e0 / hodi bhavati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / / 212|| prasaMgavivaraNa-jJAnIke aparigrahatva batAnekA yaha sthala cala rahA hai| yahA~ dharma adharmakA parigraha batAkara jJAnIke prazana parigrahakA pratiSedha karaneke liye yaha gAthA mAI hai| tathyaprakAza-1-kSudhAko aupAdhika vikAra jAnaneke kAraNa jJAnIko kSudhAkI icchA nahIM hai / 2-kSughAkI cikitsArUpa bhojanako prAtmAkA prakRtya jAnane se usakI bhI antaH icchA nahIM hai / 3-jJAnasvarUpa antastattvamaya apanI pratIti honese jJAnI bhojanakA aparigrahI hai| siddhAnta--1-sAtAvedanIyake tIna va maMda dipAkodayake nimittase kSudhAvedanA hotI hai| 2-cAritramohake udayase bhojana grahaNa karaneko icchA hotI hai / 3-jJAnI kSudhA va bhojanecchAko propAdhika (podgalika) jAnakara usase vivikta vizuddha caitanyasvabhAvamAtra apane ko jAnatA hai| __dRSTi--- 1-upAdhisApekSa azuddhadravyAthikanaya (53) / 2- upAdhisApekSa prazuddhadravyAthikanaya (53) / 3-vivakSitakadezazuddhanizcayanaya (48) / prayoga-kSudhA, icchA Adi aupAdhika bhAvoMko prAtmAkA prakRtya jAnakara una parabhAvoMse vivikta avikAra jJAnasvabhAvakI dRSTi se tRpta honekA poSa karanA // 212 / / praba jJAnIke pAnaparigrahatvakA pratiSedha karate haiM--[amichaH] icchArahita puruSa [aparigrahaH] parigrahita [bhariNataH] kahA gayA hai| [4] praura [zAmI] jJAnI puruSa [pAna] kucha pIneko [na] nahIM [icchati] cAhatA hai| [tela] isa kAraNa [saH] vaha [pAnasya] pAnakA [aparigrahaH] parigrahI nahIM hai [tu] kintu vaha [jJAyakaH] pAnakA zAyaka hI [bhavati] hotA hai| tAtparya-jJAnIke puNya, pApa va bhojanako icchA na honekI taraha pAnakI bhI icchA nahIM hai / ataH jJAnI pAnakA bhI parigrahI nahIM hai / TokArtha----icchA parigraha hai, usake parigraha nahIM jisake icchA nahIM hai / icchA to
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAH apariggaho aNiccho bhaNido NANI ya Nicchade pANaM / apariggaho du pANassa jANago teNa so hodi // 213 // nirvAJchaka aparigraha, kahA hai jJAnI na cAhatA pAna / isase pAnaparigraha virahita jJAyaka puruSa hotA // 213 // aparigrahoM aniccho bhaNito jJAnI ca necchani pAnaM / aparigrahastu pAnasya jJAyakaratena sa bhavati // 213|| icchA parigrahaH / tasya parigra ho nAsti yasyecchA nAsti / icchA tvajJAnamayo bhAvaH / ajJAnamayo bhAvastu jJAnino nAsti / jJAnino jJAnamaya eca bhAvo'sti / tato jJAnyajJAnamayasya bhAvasya icchAyA prabhAvAt pAnaM necchati / tena jJAninaH pAnaparigraho nAsti / jJAnamayasyakasya jJAyakabhAvasya bhAvAt kevalaM pAnakasya jJAyaka evAyaM syAt / / 213 / / nAmasaMjJa-pANa, pANa, zeSa pUrvagAthAvat / dhAtusaMjJa-pA pAne, zeSa pUrvagAthAvat / prAtipadikapAna, pAna, zeSa pUrvagAthAvat / mUladhAtu-pA pAne zeSa pUrvagAthAvat / padavivaraNaha-pANaM pAnaM-dvitIyA eka0 ! pANassa pAnasya-SaSThI ekavacana / zeSa pUrvagAthAvat / / 213 / / ajJAnamayabhAva hai, ajJAnamayabhAva jJAnIke nahIM hotA, jJAnIke jJAnamaya ho bhAva hotA hai / isa kAraNa jJAnI ajJAnamaya bhAvarUpa icchAkA abhAva honese pAnako nahIM cAhatA, ataH jJAnIke pAnaparigraha nahIM hai / yaha jJAnI to mAtra jJAnamaya eka jJAyaka bhAvake saddhAvase kevala jJAyaka ho hai / bhAvArtha-jJAnIke pAna Adi kisI bhI vikArakI kAmanA na honese vaha pAna Adi sarva parigrahase rahita hai| prasaMgavivaraNa--jJAnIke aparigrahatva ke sthalameM puNya, pApa, prazanakA aparigrahatva bata. lAkara aba pAnakA aparigrahatva isa gAthAmeM batAyA hai / tathyaprakAza--(1) asAtAvedanIyake tIvratara tIna maMda maMdatara vipAkodayake nimittase tRSAvedanA hotI hai| (2) vonti rAya karmake udayase prazaktike kAraNa vedanA asahya ho jAtI hai / (3) cAritramohake udayase jala Adi grahaNa karaneko icchA hotI hai / (4) kSudhA, asAtA va pAnecchA prAdi vikAroMko bhopAdhika asvabhAvabhAva jAnanese jJAnIko inako icchA nahIM hai / (5) ajJAnamaya icchAke abhAvase jJAnIke ina kinhIM bhI vikAroMkA parigraha nahIM hai vaha to mAtra jAyaka hai / siddhAnta--(1) jJAnIke bahistatvake prati icchA, mUrchA nahIM hai| (2) jJAnI darpaNameM bimbakI taraha upayogameM pratiphalita kamarasakA grahaNa karane vAlA nahIM hai, vaha to jJAnamAtra hai|
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAdhikAra 385 emAdie du vivihe savve bhAve ya Nicchade gANI / jANagabhAvo Niyado NIrAlaMbo du savvastha // 214 // ityAdika nAnAvidha, saba bhAvoMko na cAhatA jJAnI / kinsu niyata hai jJAyaka, saba proM meM nirAlambI // 214 // evamAdikAMstu vividhAn sarvAna bhAvAMzca necchati jJAnI / jJAyakabhAvo niyataH nirAlaMbastu sarvatra // 214 // evamAdayo'nye'pi bahuprakArA; paradravyasya ye svabhAvAstAna sarvAnava necchati jJAnI 1 tena jAninaH sarveSAmapi paradravyabhAvAnAM parigraho nAsti iti siddhaM jJAnino'tyaMtaniSparigrahatvaM / nAmasaMjJa- evaM, Adima, du, viviha, savva, bhAva, ya, Na, icchade, NANi, jANagabhAva, giya da, gIrAsaMba, du, savvattha / dhAtusaMza-iccha icchAyAM, jANaM avodhane / prAtipadika-evaM, Adika, tu, vividha, dRSTi-- zumabhAvanApekSa zuddha dravyAdhikanaya (24 b)| 2- paradravyAdigrAhaka dravyA__ thikanaya (58), svayAdigrAhaka dravyAthikanaya (28) / prayoga-puNya, pApa, prazamecchA, pAnecchA Adi sarva vibhAvoMkA raMca bhI rAga na kara avikAra jJAnasvabhAvameM ramakara saMtuSTa honekA pauruSa karanA / / 213 / / aba kahate haiM ki jJAnI anya bhI sarcaparabhAvoMko nahIM cAhatA hai-[evamAdikAna tu] isa prakAra yAne pUrvokta prakAra ityAdika [vividhAn] nAnA prakArake [sarvAn bhAvAn ] samasta bhAvoMko [jJAno] jJAnI [na icchati] nahIM cAhatA hai / [tu] kyoMki jJAnI [niyataH] niyata [zAyakabhAyaH] jJAyakabhAvasvarUpa hai, ataH [sarvatra] sabameM [nirAlambaH] nirAlamba hai / tAtparya - jJAnI vastusvAtaMtryake paricayake balase kisI bhI paradravyako nahIM cAhatA / vaha to sarva parapadArthoM ke vikalpase bhI haTakara jJAtAmAtra rahatA hai / TokArtha-aise pUrvokta bhAvoMko prAdi lekara anya bhI bahuta prakArake jo paradravyake sthabhAva haiM unako sabako hI jJAnI nahIM cAhatA hai isa kAraNa jJAnIke samasta hI paradravyabhAvoMkA parigraha nahIM hai| isa prakAra jJAniyoMkA atyanta niSparigrahapanA siddha huyA / aba isa prakAra yaha samasta parabhAvake parigrahase zUnyapanA honese ugala diyA hai samasta prajJAna jisane aisA yaha samasta vastuboMmeM atyanta nirAlamba hokara pratiniyata TaMkolkIrNa eka jJAyaka bhAva hotA huaA apane prAtmAko sAkSAt vijJAnaghana anubhavatA hai / bhAvArtha-jJAnI samasta parabhAvoMko aupAdhika va heya jAna leneke kAraNa kisIko bhI prAma karanekI cAha nahIM karatA, mAtra prAk padavImeM udayAgata karmamalako anAsakta hotA huA bhogatA hai| aba isI arthako isa kalazameM kahate haiM--"pUrvabaddha" ityAdi / artha-pUrvabaddha nija
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 samayasAra athaivamayamazeSabhAvAMtaraparigrahazUnyatvAdudvatisamassAzAnaH sarvatrApyatyaMtanirAlaMbo bhUtvA pratiniyataTakokokajJAyakabhAvaH san sAkSAdvizAnadhanamAtmAnamanubhavati // pUrvabaddhanijakarmavipAkA. jjJAnino yadi bhavatyupabhogaH / tadbhavasvatha pa rAgaviyogAnnUnameti na parigrahabhAva / / 146 // / / 214 / / sarva, bhAva, ca, na, zAnin, jJAyakabhAva, niyata, nirAlamba, tu, sarvatra / mUladhAtu--iSu icchAyA tudAdi / padavivaraNa--evaM-avyaya / Adie AdikAna-dvitIyA baha0 / du tu--azyaya / vivihe vividhAn-dvitIyA bahu0 / sabbe sarvAn-dvitIyA bhu0| yama-avyaya / Na na-avyaya / icchade icchati-vartamAna laT anya ghuruSa ekavacana kriyaa| NANI jJAnI-prathamA eka0 / jANagabhAvo zAyakabhAva:-prathamA eka0 / miydo| niyata:-pra0 e0 / NIrAlaMbo nirAlambaH-prathamA eka0 / dutu-adhyaya / sabvastha sarvatra-avyaya // 214 / / karmavipAkase jhAnIke yadi upabhoga hotA hai to hogo / aba yahA~ rAgakA viyoga honese nizcayase vaha upabhoga parigraha bhAvako prApta nahIM hotaa| bhAvArtha---pUrvabaddha karmokA vipAko. daya honepara upabhogasAmagrI prApta hotI hai so vahA~ prajJAnI to use ajJAnamaya rAgabhAvase bhogatA . hai, ataH prajAnIke upabhogakA parigraha hai, kintu zAnI prazAnamaya rAga na honese vaha upabhogatA huprA bhI parigrahI nahIM, kintu zAyaka hai / prasaMgavivaraNa-- anaMtarapUrva 4 gAthAghoM meM batAyA gayA thA ki jJAnI jIva dharma (puNya), adharma (pApa), prazana va pAnako nahIM cAhatA hai, ataH jJAnIke unakA parigraha nahIM / aba isa gAthAmeM usI kathanakA upasaMhAra karate hue kahA hai ki aise hI jo aura parabhAva haiM una sabako bhI jJAnI nahIM cAhatA hai vaha sarvatra nirAlamba hai aura mAtra jJAyaka hai / tathyaprakAza-(1) puNya pApa bhojana pAnako na cAhanekI bhAMti jJAnI viSayakavAya prAdika sabhI parabhAvoMko nahIM cAhatA hai| (2) paradravyabhAvoMko na cAhanese jJAnIke unakA parigraha nahIM hai| (3) jJAnIke mAtra jJAnamaya bhAva bartanese anya kisIko svIkAra nahIM karatA hai, ata: vaha niSparigraha hai| (4) jJAno samasta parabhAvaparigrahazUnya honese samasta prajJAnakA vamana kara cukA hai / (5) jJAnI kisI parabhAvako svIkAra na karanese samasta anya padArthokA pAlambana saja detA hai / (6) zAno sirpha jAnanahAra rahanese apaneko sAkSAta vijJAnadhana anubhavatA hai| siddhAMta--(1) prAtmadrava samasta para va parabhAvoMse rahita hai / (2) jJAnI bhAvAntaroM kA zAyakamAtra homese sarva bhAvAntaroMke mAlambanase rahita hai| haTi-1- zUnpanaya (173) / 2- prakartRnaya (190), prabhoktRnaya (192) /
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAdhikAra 387 uppaNNodayabhogo viyogabuddhIe tassa so Nicca / kaMkhAmaNAmayassa ya udayassa Na kubbae NANI // 215 // vartamAna bhogoMmeM, viyogamatise pravRtti hai jiskii| bhAvI bhogoMko baha, jJAnI kAMkSA nahIM karatA // 21 // utpannodayabhogo viyogabuddhayA tasya sa nityaM / kAMkSAmanAgatasya codayasya na karoti jJAnI // 21|| karmodayopabhogastAvadatItaH pratyutpanno'nAgato vA syAt / tatrAtItastAvadatItatvAdeva sa na parigrahabhAvaM viti / anAgatastu prAkAMkSyamANa eva parigrahabhAva vibhRyAt / pratyutpannastu mAmasaMza-uppaNNodayabhoga, viogabuddhi, ta, ta, NiccaM, kaMkhA, aNAgaya, ca, udaya, Na, NApi / pAsusaMjha-kaMkha vAMchAyA, kuzya krnne| prAtipadika-utpaznodayabhoga, viyogabuddhi, tat, tat, nityaM, kAMkSA, anAgata, ca, udaya, Na, NANi / mUladhAtu-kAMkSi kAMkSAyo bhvAdi, utu aya gatI, DukRtra karaNe / pavavivaraNa-uppaNNodayabhogo utpannodayabhoga:-prathamA eka0 / viogabuddhIe viyogabuddhadhA-tRtIyA eka0 / prayoga-nirAkula rahane ke liye samasta bhAvAntaroMkA pAlambana sajanA aura mAtra sabakA jAnanahAra rahanA / / 214 / / / aba jhAnIke tInoM kAla viSayaka parigraha nahIM hai aisA batAte haiM--[utpannodaya bhogaH] vartamAna kAlameM utpanna humA udayakA bhoga lakSya ra mAno ni] hamegA niyogasudhyA] viyogako buddhise pravartatA hai [ca] paura [anAgatasya udayasya] aAgAmo kAlameM hone vAle udayako [saH baha [jJAnI] jJAnI [kAMkSAM] icchoM [na karoti nahIM karatA isa kAraNa jJAnIke trikAlaviSayaka upabhogakA bhI parigraha nahIM hai| tAtparya--jJAnIke upabhogameM AsthA nahIM, kintu aratibhAva hai isa kAraNa jJAnIke kisI bhI para va parabhAvakA parigraha nahIM hai| TIkArtha---karmodayakA upabhoga atIta, vartamAna aura prAgAmI kAlaviSayaka hotA hai| unameMse pratIta kAlakA to upabhoga bIta cukaneke kAraNa vaha parigraha bhAvako dhAraNa nahIM karatA aura anAgata kAlakA upabhoga prAkakSyimANa humA hI parigrahabhAvako dhAraNa karegA, tathA vartamAnakA upabhoga rAgabuddhise pravartamAna hotA hudhA hI parigrahabhAvako dhAraNa karegA, kintu jJAnIke vartamAnakA upabhoga rAgabuddhise pravartamAna nahIM dikhatA, kyoMki zAnIke prajJAnamayabhAvarUpa rAgabuddhikA prabhAva hai / kevala viyogabuddhise hI pravartamAna hotA hA vaha upabhoga nizcayase paribaha nahIM hai / isa kAraNa vartamAna kAmake upayakA upabhoga zAno parigraha nahIM hotA aura anAmo karmake upayakA upabhoga i mA hotA hI nahIM hai kyoMki jJAnIke
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 samayasAra sakila gayA pravartamAna eva tathA syAt / na ca pratyutpannaH karmodayopabhogo jJAnino rAgabuddhyA pravartamAno dRSTo jJAnino'jJAnamayabhAvasya rAgabuddherabhAvAt / viyogabuddhyaiva kevalaM pravartamAnastu sa kila na parigrahaH syAt / tataH pratyutpannaH karmodayopabhogo jJAninaH parigraho na bhavet / anAgatastu sa kila jJAnino na kAMkSita evaM jJAnino'jJAnamayabhAvasyAkAMkSAyA zrabhAvAt / tato'nAgato'pi karmodayopabhogo jJAninaH parigraho na bhavet / / 215 / / tassa tasya SaSThI eka0 / so saH - prathamA eka0 Nicca nityaM - avyaya / kalAM kAMkSAM dvitIyA eka0 / aNAgayassa anAgatasya SaSThI eka0 / ya ca avyaya / udayassa udayasya SaSThI eka0 / Na na-avyaya / kue karoti - vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / NANI jJAnI - prathamA ekavacana / / 215 // ajJAnamaya bhAvarUpa bAMchAkA abhAva hai isa kAraNa anApta karmake udayakA upabhoga bhI jJAnIka parigraha nahIM hai / bhAvArtha - pratIta upabhoga to bIta ho cukA, jJAnI usakA smaraNa hI nahIM karatA, anAgatakI vAMchA nahIM karatA aura vartamAnake bhoga meM rAga nahIM karatA, vaha to upa bhogako heya jAnatA usameM rAga kisa taraha ho sakatA hai ? ataH jJAnIke tInoM hI kAlake karma ke udayakA upabhoga parigraha nahIM hai / kadAcit jJAnI vartamAna meM upabhoga ke kAraNa jo milAtA hai so por3A na sahI jA sakane ke kAraNa rogIkI taraha usakA ilAja karatA hai so yaha cAritramohodayaja nirbalatAkA doSa hai / prasaMgavivaraNa - zranantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki jJAnI kisI bhI paradravya va parabhAvako nahIM cAhatA / aba isa gAthA meM isa ho tathyakA sayuktika nirUpaNa kiyA gayA hai / tathya prakAza - - ( 1 ) svasaMvedanajanya alokika Ananda pAne vAlA jJAnI pratIta upabhoga kA smaraNa bhI nahIM karatA hai / ( 2 ) svasamvedanakI dhuna rakhane vAlA jJAnI bhAvI upabhogakI kalpanA bhI nahIM karatA hai / (3) zuddha jJAnAnandAnubhavako hI sAra jAnane vAlA jJAnI vartamAna upabhoga se haTane kA ho zrAzaya rakhatA hai / ( 4 ) vartamAna upabhoga meM bhI ajJAnamaya rAga na honese jJAnIkA vartamAna upabhoga bhI parigraha nahIM hai / (5) jisa jJAnIke vartamAna upabhoga bhI parigraha nahIM usake pratIta va bhAvI upabhogake parigrahapanekI sambhAvanA hI kyA hai ? (6) kisI bhI paradravyakA Alambana jahA~ nahIM hai vaha pariNAma svasaMvedanajJAnarUpa ho jAtA hai| (7) sahaja jJAnasvabhAva meM Atmatva kI pratIti rakhane vAle jJAnokA citta vaiSayikasukhAnandakI vAsanA se rahita hotA hai / (=) zuddha jJAnamAtra zrAtmatattvako bhAvanA se saMtuSTa jJAnI hI abheda paramArtha jJAnasvarUpakA anubhava karatA hai / (6) prabheda paramArtha jJAnasvarUpa hI sahaja paramAtmatatva hai / (10) sahaja paramAtmatatvakA anubhavI ho paramAtmapadasvarUpa mokSako prApta hotA hai /
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAdhikAra kuto'nAgatamudayaM jJAnI nAkakSitIti cet-- jo vedadi vedijadi samae samae viNassade uhayaM / taM jANago du NANI ubhayapi Na kaMkhai kayAvi // 216 // jo vedaka vaidya ubhaya, samaya samaya vimaSTa ho jaataa| somAnI jJAyaka bana, na cAhatA umaya bhAyoMko // 216 // yo vedayate. vedyate samaye samaye vinazyatyubhayaM / tajjJAyakastu jJAnI, ubhayamapi na kAMkSati kadAcit / / 216 // ___jJAnI hi tAvad dhra vatvAt svabhAvabhAvasya TaMkotkIrNekajJAyakabhAvo nityo bhavati, yo tu vedyavedakabhAvau tau tUtpanna pradhvaMsitvAdvibhAvabhAvAnAM kSaNiko bhavataH / tatra yo bhAvaH kAMkSyamAraNaM vedhabhAvaM vedayate sa yAbadbhavati tAvatkAMkSyamANo vedyo bhAvo vinazyati / tasmin vinaSTe vedako bhAva: ki vedayate ? yadi kAMkSyamANavedhabhAvapRSThabhAvinamanyaM bhAvaM vedayate, tadA nAmasaMza-ja, samaya, samaya, uhaya, ta, jANaga, du, pANi, ubhaya, pi, Na, kayA, vi| dhAtusaMjJa-.. veda vedane, vi-nassa nAze, kakha vAMchAyAM / prAtipadika-yat, samaya, samaya, ubhaya, tat, jJAyaka, tu, jJAnin, siddhAnta--(1) jJAnIke apane sahajAtmasvarUpakI bhAvanAse prakaTa hue svatantra mAnanda ke vilAsakA anubhava hai / (2) svasamvedaka jJAnI sukha-duHkhAdi upabhogakA sAkSI hI hai / dRSTi--1- anIzvaranaya (186) / 2- prabhoktRnaya (162) / prayoga-upabhogavikalpase rahita zuddha jJAnasvabhAvamAtra apaneko anubhava karake apanemeM saMtuSTa rahanekA pauruSa karanA // 215 / / aba jJAnI anAgata karmodaya upabhogako kyoM bAMchA nahIM karatA ? isakA vivaraNa karate haiM--[yaH] jo vivayate] anubhava karane vAlA bhAva hai yAne vedakabhAva hai aura jo [vedyate] anubhava kiyA jAne yogya bhAva hai arthAt vedyabhAva hai [ubhayaM] ye donoM hI [samaye samaye] samaya [vinazyati] naSTa ho jAte haiN| [tat] so [jAnI] jJAnI [zAyakaH su] donoM bhAvoMkA jJAyaka ho rahatA hai [ubhayamapi] ina donoM hI bhAvoMko [kadApi] kabhI bhI [na kAMkSati] jJAnI nahIM caahtaa| tAtparya-vedakabhAva honepara vedyabhAva naSTa ho jAtA hai, bedyabhAva honepara pUrvavedaka bhAva naSTa ho jAtA hai so vedhabhAva kabhI anubhavA hI nahIM jA sakatA yaha jAnakara jJAnI donoMkA mAtra jJAtA hI rahatA hai| TokArSa-vAstavameM jJAnI to apane svabhAvabhAvake dhra dhatvake kAraNa TaMkotkIrNa eka jAyakasvarUpa nitya hai aura jo vedane vAlA tathA vedane yogya aise jo do vedaka tathA vedyabhAva
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- -- samayasAra tadbhavanApUrva sa. vinazyati kastaM vedayate ? yadi vedakabhAvapRSThabhAvI bhAvotyastaM vedayate tadA taddhavanAtpUrva sa vedyo vinazyati / kiM sa vekSyate ? iti kokssymaannbhaavvednaanvsthaa| tAM ca ubhaya, api, na, kadA, api / mUlaghAta - vida cetanAkhyAnanivAseSu curAdi, vi-Naza adarzane divAdi, kAM kSi kAMkSAyAM svAdi / padavivaraNa-jo yaH-prathamA ekavacana / vedadi vedayate-vartamAna laT anya puruSa eka0 kriyaa| vedijjadi vedyate-vartamAna laT anya puruSa ekavacana karmavAcya kriyA / samae samae samaye samayesaptamI eka0 / viNassade vinazyati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / uhayaM ubhayaM-prathamA eka0 / haiM ve vibhAvabhAvoMke utpAda tathA vinAzasvarUpa honeke kAraNa kSaNika haiM / vahA~ jo vedakabhAva AgAmI cAhA jAne yogya bedyabhAvako anubhava karatA so vaha vedakabhAva jaba taka bane taba taka vedyabhAva naSTa ho jAtA hai| usake naSTa honepara bedakabhAva kisakA anubhava kare ? yadi vaha vedakanAva kokSyamAra paMcasApaka bAda hone vA anya vedya bhAvako bedana karatA hai to usake honese pahale hI vaha bedakabhAva naSTa ho jAtA hai saba usa vedyabhAvako kauna deda sakatA hai ? yadi vedakabhAvake bAda hone vAlA anya vedakabhAva usa vedyabhAvako bedegA to usa vedakabhAvake honeke pahale vaha vedhabhAva naSTa ho gayA taba vaha vedakabhAva kaunase bhAvako vede ? aisA kAMkSamANabhAva arthAta vedaneko dAchA meM prAne yogya bhAvake vedaneko anavasthA hai kahIM ThaharAva hI nahIM ho pAyagA / ataH usa anAvasthAko jAnatA humA jAnI kucha bhI icchA nahIM krtaa| bhAvArtha-vedakabhAva aura vedyabhAva ina donoM meM kAla bheda hai yAne jaba vedakabhAva hotA hai taba vedyabhAva nahIM aura jaba vedyabhAva hotA hai taba vedakamAva naSTa ho jAtA hai / isaliye jJAnI donoMko vinAzIka jAnakara tathA vedyabhAva kabhI bedA hI nahIM jA sakatA yaha jAnakara Apa jAnane vAlA hI rahatA hai / aba isI arthakA spaSTIkaraNa karaneke liye kalazarUpa kAvya kahate haiM--vedya ityAdi / artha-vedyavedakabhAvake calAyamAna honese yAne samaya samayameM naSTa hote rahanese vAchitabhAva vedA hI nahIM jaataa| isa kAraNa jhAnI kucha bhI prAgAmI bhogoMkI vAMchA nahIM karatA aura sabhIse vairAgyako prApta hotA hai / mAvArtha-vaidyavedaka vibhAvake kAlabheda hai isaliye una donoM bhAvoMke yogako vidhi milatI nahIM saba upabhogako vAMchA zAnoM kyoM kregaa| prasaMgabibaraNa---anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki jJAnI bhAvI upabhogako nahIM cAhatA hai / aba isa gAthAmeM usakA kAraNa batAyA gayA ki jJAnI AgAmI upabhogako kyoM nahIM cAhatA hai ?. tathyaprakAza-(1) sukha duHkhAdiko bhogane vAlA rAgAdivikalpa vedakabhAva hai|
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAdhikAra 361 vinAnan jJAnI na kiMcideva kAMkSati / / vedyavedakavibhAvacalatvAdvedyate na khalu kAMkSitameva / tena kAMkSati na kiMcana vidvAn sarvatopyativiraktimupaiti / / 147 / / / / 216 // taM tad-avyayArthe / jANago jJAyakaH-prathamA eka / dutu-avyaya / NANI jJAnI-prathamA eka0 / ubhayaM-- dvitIyA ekavacana / pi api-avyaya / Na na-avyaya / kaMkhai kAMkSati-vartamAna laT anya puruSa eka0 kriyaa| kayA kadA-avyaya / ti api-avyaya / / 216 // (2) cAhA gayA sukha-duHkhAdiviSayaka bhAva vedyabhAva hai| (3) sUkSmaparyAya dRSTise vedakabhAva va vedhabhAva pratisamaya naSTa hote rahate haiM / (4) jisa viSayakA vedyabhAva jisa samaya ho rahA hai usa viSayakA vedakabhAva usa samaya nahIM hai / (5) jisa viSayakA vedakabhAya jisa samaya ho rahA hai usa samaya usa viSayakA vedyabhAva nahIM rahatA, vaha to pahile thaa| (6) vedhabhAva va vedakabhAvakI vinazvaratAko tathA vedyabhAvake samaya tadviSayaka vedakabhAvake na ho sakaneke tathyako jJAnI jAnatA hai, ataH vaha upabhoga hI ko nahIM cAhatA hai| (7) upabhogako na cAhane vAlA jJAnI upabhogakA parigrahI nahIM hotA / (8) upabhogakA aparigrahI sahaja zuddha jJAnasvarUpa aMtastattvako anubhavatA hai / (6) sahaja zuddha jJAnasvarUpa sahaja paramAtmatattvakA anubhavI paramAtmapadasvarUpa mokSako prApta karatA hai| siddhAnta-(1) vedakabhAva va vedyabhAva pratisamaya naSTa hote rahate haiM / (2) svasaMvedaka, jJAnI karmavipAkavaza Apatita upabhogakA mAtra sAkSI hai| dRSTi-1- azuddha sUkSma Rjusutranaya nAmaka paryAyArthikanaya (33) / 2- prabhokta. naya (162) / prayoga-vinazvara vibhAvoMse upekSA kara zAzvata jJAnasvabhAvameM upayukta ho sahaja mAnandako anubhavanekA pauruSa karanA / / 216 // aba sabhI upabhogoMse jJAnIke vairAgya hai yaha kahate haiM--[baMdhopabhoganimittaSu] baMdha aura upabhoga ke nimittabhUta [saMsAradehaviSayeSu] tathA saMsAraviSayaka aura dehaviSayaka [adhyayasAnodayeSu] adhyavasAnake udayoMmeM [jJAninaH] jJAnIke [rAgaH] rAga [nava utpadyate] nahIM utpanna hotaa| tAtparya-jJAnI jIvako upabhogake kAraNabhUta vikArabhAvameM rAga nahIM rahA isa kAraNa jJAnI bhogakI icchA nahIM karatA / TokArtha- isa lokameM nizcayale adhyavasAnake udaya kitane hI to saMsAraviSayaka haiM aura kitane hI zarIraviSayaka haiN| unameMse jitane adhyavasAnodaya saMsAraviSayaka haiM utane to
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra tathAhi baMdhuvabhogaNimitte amavasANodarAsu gANissa / saMsAradehavisaesu Neba uppajjade rAgo // 217 // saMsAradehaviSayaka, jo haiM bandhopabhogake kAraNa / una saba pradhyavasAnoM-meM jJAnI rAga nahiM karatA // 217 // baMdhopabhoganimitteSu adhyavasAnodayeSu jJAninaH / saMsAradehaviSayeSu navotpadyate rAgaH // 217 / / iha khalvadhyavasAnodayAH katare'pi saMsAraviSayAH katare'pi zarIraviSayAH / tatra yatare saMsAraviSayAH tatare baMdhanimittAH / yatare zarIraviSayAstatare tUpabhoganimittAH / yatare baMdhanimitAstatare rAgadveSamohAdyAH / yatare tUpabhoganimittAstatare sukhaduHkhAdyAH / prathAmISu sarveSvapi jJAnino nAsti rAgaH / nAnAdravyasvabhAvatvena TaMkotkIrNekajJAyakabhAvasvabhAvasya tasya tatprati ___ nAmasaMjJa---baMdhuvabhogaNimitta, ajjhavasANodaya, NANi, saMsAradehavisaya, Na, eva, raag| dhAtusaMjJa-- ud-pajja gato / prAtipadika-bandhopabhoganimitta, . adhyavasAnodaya, jJAnin, saMsAradehaviSaya, Na, eva, rAma / mUladhAtu-ut pada matI carAdi / payavivaraNa-baMdhuvabhogaNimitte bandhopabhoganimitteSu-saptamI ve baMdhake nimittabhUta haiM aura jitane adhyavasAnodaya zarIraviSayaka haiM utane be upabhogake nimittabhUta haiN| so jitane baMdhake nimittabhUta haiM utane to rAgadveSa moha prAdika haiM aura jitane upabhogake nimittabhUta hai utane sukha-duHkhAdika haiM / ina sabameM hI jJAnIke rAga nahIM hai, kyoMki adhyavasAna nAnA drabyoMkA svabhAva hai ataH TaMkotkIrNa eka jJAyakasvabhAva vAle jJAnoke usakA pratiSedha hai / bhAvArtha-saMsAra dehabhoga sambandhI rAgadveSa moha adhyavasAna haiM aura sukha-duHkhAdika bhI adhyavasAna haiM ve nAnA dravyake svabhAva hai arthAt pudgala tathA jIvadravyake saMyogarUpase hue haiM / jJAnI to apaneko eka jJAyakasvabhAva mAnatA hai, ataH jJAnIke adhyavasAnoMkA pratiSedha hai, jJAnIke unameM prIti nahIM hai / aba isI arthako zlokameM kahate haiM-- jAnino ityAdi / artha-gamarasase rikta hone ke kAraNa karma parigrahabhAvako nahIM prApta hotA / jaise ki lodha phiTakarIse kaSAyalA nahIM kiye gaye vastra meM raMgakA laganA aGgIkAra na huaA vastrapara bAhara hI loTatA hai yAne vastra meM praveza nahIM karatA / bhAvArtha--jaise lodha phiTakarI lagAye binA vastrapara raMga nahIM car3hatA usI taraha jJAnoke rAga bhAvake binA karmake udayakA bhoga parigrahapaneko prApta nahIM hotA / punaH jJAnavAna ityAdi / artha--jJAnI nijarasase hI samasta rAgarasake tyAgarUpa sva. bhAva vAlA hai, isa kAraNa karmake madhyameM par3A hugrA bhI vaha samasta karmoMse lipta nahIM hotaa|
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAdhikAra 363 SedhAt / / jJAnino na hi parigrahabhAvaM karmarAgarasariktatayati / raMgayuktirakaSAyitavastre svIkRtava hi bahiTuMThatIha / / 148|| jJAnavAn svarasato'pi yataH syAt sarvarAgarasavarjanazIlaH / lipyate sakalakarmabhireSa karmamadhyapatito'pi tato na // 146 / / / / 217 / / bahuvacana / ajjhavasANodaesa adhyavasAnodayeSu saptamI bahu0 / NANissa jJAnina:-SaSThI epha0 | saMsAradehavisAsu saMsAradehaviSayeSu saptamI bahu / pAna-avyaya / eka adhyaya / uppajjade utpadyate-vartamAna laT anya puruSa eka0 bhAvakarmavAcya kriyA / rAgo rAga:-prathamA ekavacana / / 217 / / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki jJAnI viSayopabhogako nahIM cAhatA hai / aba isa gAthAmeM usI viSayakA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai / lathyaprakAza-(1) saMsAraviSayaka rAgAdibhAva bandhanake nimittabhUta hote haiM / (2) zaroraviSayaka sukha-duHkhAdi bhAva upabhogake nimittaka hote haiN.| (3) jJAnIkA na to rAgAdi bhAvameM rAga hai aura na sUkha-duHkhAdi bhAva meM rAga hai| (4) rAgAdi bhAva va sukha-duHkhAdi bhAvameM nAnAdravyasvabhAvapanA hai, ataH ye vikAra AtmAke nahIM haiN| (5) TaGkotkIrNa eka jJAyakasvabhAva ekAtmadravyasvabhAva hai, ataH jJAyakasvabhAva hI prAtmAkA svarUpa hai / (6) rAgarasarikta honese jJAnIkI kriyA parigrahabhAvako prApta nahIM hai jaise ki akaSAyita (lodha phiTa. karIse nahIM bhoge) vastrameM raMgakA yoga bAhara hI rahatA bhosara pakkA nahIM hotA / (7) jJAnI svarasana: samasta rAgase nirAlA rahaneke svabhAva vAlA hai, ataH vaha karmameM par3akara bhI koMse lipta nahIM hotA / (8) svasamvedana jJAna kA prabhAva honese ajJAnI indriyaviSayoM meM rAgI hotA hai, ataH vaha karmarajase ba~dha jAtA hai / siddhAnta- 1- rAgAdi vibhAva meM rAga honA mithyAtva hai / 2- zAzvata jJAnasvabhAva kA svasamvedana honese zAnI vibhAvoMkA mAtra sAkSI hai / dRSTi-1- prazudanizcayanaya (47) / 2- akatanaya va abhoktunaya (190-192) / prayoga--vikAroMko naimittika bhAva jAnakara unase upekSA karake zAyakasvabhAvamAtra antastattvako nirakhakara sahaja tRpta rahanekA pauruSa karanA // 217 / / ____ aba pUrva gAthokta arthakA dRSTAntapUrvaka vyAkhyAna karate hai--[jJAnI] bhAnI [sarSadravyeSu] samasta dravyoMmeM [rAgaprahAyakaH] rAgakA tyAgane vAlA hai ataH vaha karmamadhyagataH tu] karmake madhyameM prApta humA bhI [rajasA] karmarUpI rajase [to lipyate] lipta nahIM hotA [yayA] jaise ki [kardamamadhye] kIcar3ameM par3A huA [kanakaM] sonA / [tu punaH] kintu phira [prajJAno] ajJAnI [sarvadadhyeSu] samasta dravyoMmeM [raktaH] rAgI hai, ataH [karmamadhyagataH] koMke madhya meM prApta humA
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 samayasAra NANI rAgappajaho sabbadabvesu kmmmjhgdo| No lippadi rajaeNa du kadamamajjhe jahA kAyaM // 218 // aNNAANI puNa ratto sambadabbesu kmmmjbhgdo| lippadi kammaraeNa du kaddamamajjhe jahA lohaM // 216 // (yugmama) saba cyoMmeM jJAnI, rAgapramocana svabhAva vAlA hai|| karmamadhyagata rajase, lipta na jyoM kIcameM sonA // 21 // kintu prajAtasevI, maba hudoM meM pAsa rahatA ho| karmamadhyagata sabase, lipta yayA kocameM lohA // 21 // zAmI rAgaprahAyaH sarvadravyeSu karmamadhyagataH / no lipyate rajasA tu kardamamadhye yathA kanakaM // 218 / / ajJAnI punA raktaH sarvadravyeSu karmamadhyagataH / lipyate karmarajasA tu kardamamadhye yathA lohaM // 216 // ___yathA khalu kanakaM kardamamadhyagatamapi kardamena na lipyate tadalepasvabhAvatvAt / tathA kila jJAnI karmamadhyagato'pi karmaNA na lipyate sarvaparadravyakRtarAgatyAgazIlatve sati tadalepasvabhAva. nAmasaMja-NANi, rAgappajaha, satyadavya, kammamajhagada, No, rajaya, du, kaddamamajha, jahA, kaNaya, aNNANi, puNa, rakta, sancadamba, kammajhagada, kammaraya, du, kadamamajjha, jahA, loha / dhAtusaMjJa-jahA tyAge, lipa lepane / prAtipadika-jJAnin, rAgaprahAya, sarvadravya, karmamadhyagata, no, rajas, tu, kardamamadhya, yathA, kanaka, ajJAnin, punar, rakta, sarvadhya, karmamadhyagata, karmarajas, tu, kardamamadhya, yayA, loha / mUladhAtu-. ohAka tyAge juhotyAdi, lipa upadehe tudAdi / padavivaraNa-NANI jJAnI-prathamA eka0 / rAgappajaho [karmarajasA] karmarajase [lipyate] lipta hotA hai [yathA] jaise ki [kamamadhye] kIcameM par3A huprA [lohaM] lohaa| tAtparya-ajJAnI rAgI honese baiMdhatA hai, jJAnI virakta honese nahIM ba~dhatA / TokArtha-..jaise nizcayase suvarNa kIcar3ake bIca meM par3A huA bhI kIcar3ase lipta nahIM hotA, kyoMki suvarNakA svabhAva kardamase na lipaneke svabhAva vAlA hI hai; usI prakAra vAstava meM zAnI karmake bocameM par3A humA bhI karmase lipta nahIM hotA, kyoMki jJAnI saba paradravyagatarAgake tyAMgake svabhAvapaneke honeke kAraNa kamase aliptasvabhAvI hai / tathA jaise lohA kardamake madhya par3A huA kardamase lipta ho jAtA hai, kyoMki lohekA svabhAva kadamase lipta honerUpa hI hai; usI taraha prajJAnI prakaTapane karmake bIca par3A huA karmase lipta hotA hai, kyoMki ajJAnI saba paradravyoMmeM kiye gaye rAgakA upAdAna svabhAva honese karmameM lipta honeke svabhAva vAlA hai| bhAvArtha-jaise kIcar3a meM par3e hue suvarNake kAI maila jaMga nahIM lagatA, pora loheke kAI
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAdhikAra 365 svAt jJAnyeva / yathA lohaM kardamamadhyagataM satkardamena lipyate tallepasvabhAvatvAt tathA kilAjJAnI karmamadhyamataH san karmaNA lipyate sarvaparadravyakRta rAgopAdAnazIlatve sati tallepasvabhAvatvAt / / yAhaka tAgihAsti tasya vasato yasya svabhAvo hi yaH katunaSa kathaMcanApi hi parairanyAdRzaH rAgaprahAyaH-prathamA eka0 / sambadanvesu sarvadravyeSu-saptamI bahu0 / kammamajhagado karmamadhyagata:-pra0 e0| No no-avyaya / lippadi lipyate-vartamAna laT anya puruSa eka0 bhAvakarmavAcya kriyA / rajaeNa rajasAtRtIyA eka0 / du tu-avyaya / kaddamamajjhe kardamamadhye-saptamI ek0| jahA yathA-adhyaya / kaNayaM kanakaprathamA eka0 / aNNANI ajJAnI-prathamA ekavacana / puNa puna:-avyaya / ratto rakta:-prathamA eka 0 / savva jaMga laga jAtA hai usI prakAra jJAnI karmake madhyagata hai to bhI vaha karmase nahIM ba~dhatA / aura prajJAnI karmase baMdha jAtA hai / aba isa prarthakA aura bhI spaSTIkaraNa kalazameM kahate haiM-yAhaka ityAdi / artha-isa lokameM nizcayataH jisa vastukA jaisA svabhAva hai usakA vaha svabhAva vaise hI svAdhInapanese hai / so vaha svabhAva anya kisI ke dvArA anya sarIkhA kabhI nahIM kiyA jA sakatA / ataH jhAna nirantara jJAnasvarUpa hI hotA hai zAna kabhI prajJAna nahIM hotA yaha nizcaya hai / isa kAraNa he jJAnI ! tU karmodayajanita upabhogako bhoga, parake aparAdhase utpanna huA baMdha yahA~ tere nahIM hai / bhAvArtha--vastusvabhAvako meTaneke liye koI samartha nahIM hai vastusvabhAva vastuke apane hI prAcIna hai, isa kAraNa jJAna hue bAda use ajJAnarUpa karaneko koI samartha nahIM hai| isI kAraNa jJAnIse kahA gayA hai ki parake kiye aparAdhase baMdha tere nahIM hai / upabhoga bhoganese baMdha kI zaMkA karegA to paradanyase burA hotA hai aisA mithyA mAnanekA prasaMga pAyegA / vAstavameM baMdha apane aparAdhase hotA hai / isa taraha svecchAcAritA miTAnekA va paradravya se burA hotA hai aiso zaMkA miTAnekA upadeza kiyA hai| svecchAcArI va mithyAbuddhi honA ajJAnabhAva hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki jJAnoke adhyavasAnodayoMmeM rAga utpanna nahIM hotA / aba ina do gAthAmroMmeM sodAharaNa batalAyA hai ki isI kAraNa jJAnI karmameM par3akara bhI karmarajase lipta nahIM hotA, kintu ajJAnI adhyaksAnodayoMmeM rAga honese karmarajase lipta ho jaataa| tathyaprakAza-1- nijako nija parako para jAna lenese jJAnIko kisI bhI paradravyameM rAga nahIM rhtaa| 2- sarva paradravyoMse rAga nivRtta honekA zIla honese jJAnI karmase pralipta hai| 3- jJAnIkA karmavipAkavaza karmameM par3akara bhI karmase na lipanekA svabhAva hai jaise ki suvarNakA kardamameM par3akara bhI kardamase na lipanekA svabhAva hai / 4- ajJAnI karmameM va kamarasa meM
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ..-.- -.- ---. zakyate / ajJAnaM na kadAcanApi hi bhavet jJAnaM bhavatsaMtataM jAnin muMva parAparAdhajanito nAstIha baMdhastava / / 150 // // 218-216 / / / davyesu sarvadravyeSu-saptamI bahu0 / kammamajhagado karmamadhyagataH-pra0 ek| lippAMda lipyate--vartamAna laTa anya puruSa ekavacana / kammaraeNa karmarajasA-tRtIyA eka0 / dutu-avyaya / kaddamamajhe kardamamadhyesaptamI epha0 / jahA yathA-avyaya / lohaM-prathamA ekavacana / / 218-216 / / rAjI honeke kAraNa karmase lipaneke svabhAva vAlA hai jaise ki kardamame par3A huprA lohA kardamase lipaneke svabhAva vAlA hai / (5) jIvakA bandhana prajJAnake kAraNa hotA hai bAhya vastuke upabhogake kAraNa nhiiN| siddhAnta ---(1) eka dravyake dvArA dUsarA dravya pariNa mAyA nahIM jA sakatA / (2) dravya svayaMke pariNamanake dvArA svayaMko pariNati kriyAse svayaMmeM pariNamatA hai| dRSTi- 1- pratiSedhaka zuddhanaya (46) / 2- kArakakArakibhedaka zuddha sadbhUta vyavahAranaya (73) / prayoga-svabhAva va parabhAvameM abhedabuddhi na hokara svabhAvameM upayukta honepara karmalepa nahIM hotA hai aise nirNayake balase svabhAvake abhimukha rahanekA pauruSa karanA / / 218-216 // aba pUrva gAthAke arthako dRSTAnta dvArA dRr3ha karate haiM--[vividhAni] aneka prakArake [sacisAcittamizritAni] sacitta acitta aura mizrita drizyAriNI dravyoMko [bhujAnasyApi] bhakSaNa karate hue bhI [zaMkhasya zaMkhakA [zvetabhAvaH] saphedapanA [kRSNakaH katu] kAlA kiyA jAneke liye [nApi zakyate] raMca bhI zakya nahIM [lathA] usI taraha [vividhAni] aneka prakArake [sacisAcittamizritAni sanitta acitta aura mizrita [dravyAriNa] dravyoMko [bhujAnasyApi] bhogate hue bhI [jJAninaH] jJAnIkA [jJAnaM api] jJAna bhI [ajJAnatAM netuna zakyaM] ajJAnapaneko kiyA jAnA zakya nahIM hai / aura jaise [sa evaM zaMkhaH] vaho zaMkha [yadA] jisa samaya [takaM zvetasvabhAvaM] apane usa zvetasvabhAvako [prahAya] choDakara kRSNabhAvaM] kRSNabhAvako [gacchat prApta hove [tavA] taba [zuklatvaM] saphedapanako [prajAt] chor3a detA hai [tathA] usI taraha [jAnI api] zAnI bhI khilu yavA] nizcayase jaba [takaM jJAnasvabhAvaM] apane usa jJAnasvabhAvako [prahAya] chor3akara [ajJAnena pariNataH] ajJAnarUpase pariNata hove [tadA] usa samaya [ajJAnatA] prajJAnapaneko [gacchet] prApta hotA hai / tAtparya-mAnI kisI bhI paradravyake dvArA prajJAnarUpa nahIM ho sakatA hai / TIkArtha-jaise paradravyako bhakSaNa karate hue bhI zaMkhakA zvetapana paradravya ke dvArA kAlA
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAdhikAra bhujaMtamsavi vivihe saccittAcittamissiye davve / mukhassa sedabhAvo Navi sakkadi kieNago kAuM // 220 // taha NANissa vi vivihe saccittAcitamissie dabve / bhujaMtassavi NANaM Na sakkamaNagANadaM Nedu // 221 // jaiyA sa eva saMkho sedasahAvaM tayaM pajahidUNa / gacchejja kiNhabhAvaM taiyA sukkattaNaM pajahe // 222 // taha NANI vi hu jaiyA gANasahAvaM tayaM pajahiUNa / aNNAoNa pariNado taiyA aNNANadaM gacche // 223 // mizra sacitta pracitta hi, nAnA bhogoMko bhogate bhI to| zaMkhakA zvetarUpaka, kiyA nahIM jA sake kAlA // 220 // jyauM bhoktA mI nAnA, sajIva nirjIva mizra drvyoNkaa| jJAnIkA jJAna kahIM, mAvAna kiyA na gA sakatA !" 221 // jaba hI vaha zaMkha kabhI, usa zveta svabhAvako chor3a karake / pAce kAlApanako, taba hI zuklatvako tajatA // 222 // tyauM jJAnI bhI jaba hI, apane usa jJAnabhAvako tasakara / ho prajJAnaviparipata, taba hI prajJAnako pAtA / / 223 // nAmasaMja- bhuMjata, vi, viviha, saccittAcitamissiya, dava, saMkha, sedabhAva, Na, vi, kiNNaga, taha, NANi, vi, viviha, saccittAcittamissiya, dava, bhuMjata, vi, gANa, Na, sakka, aNNANada, jaiyA, sa, eva, kiyA jAneke liye zakya nahIM hai, kyoMki parameM parabhAvasvarUpa karanekA nimittapanA nahIM hotaa| usI taraha paradravyako bhogate hue bhI jJAnIkA jJAna parake dvArA ajJAnarUpa nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki dUsaremeM parabhAvasvarUpa karanekA nimittapanA nahIM hai / isa kAraNa jJAnIke parAparAdhanimittaka baMdha nahIM hai / aura jisa samaya vahI zaMkha paradravyako bhogatA ho athabA na bhogatA ho, parantu apane zvetapaneko chor3akara svayameva kRSNabhAva svarUpa pariNamatA hai usa samaya isa zaMkhakA zvetabhAva apane dvArA hI kiyA gayA kRSNabhAva svarUpa hotA hai, usI taraha vahI jJAnI paradravyako bhogatA ho athavA na bhogatA ho, parantu jisa samaya apane jJAnako chor3a svayameva prajJAnase pariNamana kare usa samaya isakA jJAna apanA hI kiyA prajJAnarUpa hotA hai|
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra bhuMjAnasyApi vividhAni cittAcittamizritAni dravyANi / zaMkhasya zvetabhAvo nApi zakyate kRSNakaH ktu| tathA zAnino'japa sacittacittAmA tAni dravyANi / bhuMjAnarayApi jJAnaM na zakyamajhAnatAM netu // 22 // yadA ma evaM zaMkhaH zvetasvabhAvaM taka prahAya / gacchet kRSNabhAvaM tadA zuklatvaM prajahyAt / / 222 / / tathA jJAnyapi khalu yadA jJAnasvabhAvaM taka prahAya / ajJAnena pariNatastadA ajJAnatAM gacchet / / 223 / / yathA khalu zaMkharUpa paradravyamupa jAnasyApi na pareNa zvetabhAvaH kRSNIkartuM zakyeta para. sya parabhAvatvanimittatvAnupapatteH / tathA kila jJAninaH paradravyamupa jAnasyApi na pre| jJAnamajJAnaM katu zakyeta parasya parabhAvatvanimittatvAnuparatteH / tato jJAninaH parAparAdhanimito nAsti baMdhaH / yathA ca yadA sa eva zaMkhaH paradravyamupa jAno'nupa jAno vA zvetabhAvaM prahAya svayameva kRSNabhAvena pariNamate tadAsya zvetabhAva: svayaMkRtaH kRSNabhAva: syAt / tathA yadA sa saMkha, sedasahAva, taya, kiNhabhAva, taiyA, sukkattaNa, taha, gANi, vi, hu, jaiyA, gANasahAva, taya, aNNANa, pariNada, taiyA, aNNANada / dhAtusaMjJa bhuja bhakSaraNe bhoge ca, sakka sAmarthya, kara karaNe, ne prAparaNe, pa-jahA tyAge, gaccha gatau / prAtipadika-muMjAna, api, vividha, sacittAcittamizrita, dravya, zaMkha, zvetabhAva, na, api, kRSNaka, tathA, zAnin, api, vividha, sacittAcitamizrita, dravya, bhuMjAna, api, jJAna, na, zakya, isa kAraNa jJAnIke parakA kiyA bandha nahIM hai aApa ho ajJAnI bane taba apane aparAdhake kAraNa se baMdha hotA hai / bhAvArtha-jaise zaMkha sapheda hai vaha kAle padArthako bhakSaNa kare to bhI kAlA nahIM hotA, jaba svayaM hI kAlimArUpa pariName taba kAlA hotA hai usI prakAra jJAnI upabhoga karatA humA bhI prajJAnarUpa nahIM hotA jaba vaha svayameva ajJAnarUpa pariNamana kare taba ajJAnI hotA hai, tabhI prajJAnake kAraNa baMdha karatA hai| aba isa tathyako kalazarUpa kAvyameM kahate haiM-jJAnin ityAdi / artha-he jJAnI ! tujhe kucha bhI karma karaneke liye ucita nahIM hai to bhI yadi yaha kahA jA rahA hai ki paradravya merA kabhI bhI nahIM hai aura maiM use bhogatA hUM so yaha bar3e khedakI bAta hai ki jo terA nahIM usako tU bhogatA hai so tU khoTA khAne vAlA hai.| yadi tU kahe ki paradravyake upabhogase baMdha nahIM hotA aisA siddhAntameM kahA isaliye bhogatA hai, to kyA tujhe bhoganekI icchA hai ? tU jJAnarUpa hugrA apane svarUpa meM nivAsa kara to baMdha nahIM hai anyathA yAne yadi bhogane kI icchA karegA to tU nizcita apane aparAdhase bandhako prApta hogaa| mAvArtha-paradravyake bhogane vAleko to lokameM cora anyAyI kahate haiN| siddhAntameM jo upabhogase baMdha nahIM kahA hai vaha aise hai ki jJAnI yadi icchAke binA parakI barajorIse udayameM prAyeko bhoge to usake baMdha nahIM kahA aura jo icchAse bhogegA to pApa svayaM aparAdhI huA, taba baMdha kyoM na hogA ? aba isI arthakA dRr3hIkaraNa kAvyameM karate haiM--kartAraM ityAdi / artha--karma apane
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAdhikAra eva jJAnI paradravyamupabhujAno'nupabhujAno vA jJAnaM prahAya svayamevAjJAnena pariNameta tadAsya jJAnaM svayaMkRtamajJAnaM syAt / tato jJAninaH svAparAdhanimitto baMdhaH / / jJAnin karma na jAtu katu mucitaM kiMcittathApyucyate bhuMkSye haMta na jAtu me yadi paraM durbhukta evAsi bhoH / baMdha: syAdupabhogato yadi na tatki kAmacAro'sti te jJAna sanvasa baMdhameSyaparathA svasthAparAdhAddhvaM / ajJAnatA, yadA, tat, eva, zaMkha, zvetasvabhAva, taka, kRSNabhAva, tadA, zuklatva, tathA, jJAnin, api, khalu, yadA, jJAnasvabhAva, taka, ajJAna, pariNata, tadA, ajJAnatA / mUlaSAta bhuja-bhoge rudhAdi, zaka sAmarthya divAdi, DukRJ karaNe, Nitra prApaNe tudAdi, pra-ohAka tyAge juhotyAdi, gamlu gatau / padavivaraNa- bhujatassa bhujAnasya-SaSThI eka0 / vi api-avyaya / vivihe vividhAn-dvi0 bahu0 / saccittAcittamissie sacittAcittamizritAni-dvitIyA bahu0 / dave dravyANi-dvitIyA bahu0 / saMkhasya zaMkhasya-SaSThI eka0 / karane vAle kartAko apane phalake sAtha jabaradastIse to lagatA hI nahIM ki mere phalako tU bhoga / karmaphalakA icchuka hI karmako karasA huA usa karmake phalako pAtA hai| isa kAraNa jo jIva upayogameM jJAnarUpa humA, tathA jisakI rAgako racanA karmameM dUra ho gaI hai aisA muni karmake phalakA parityAgarUpa eka svabhAva honese karmako karatA humA bhI karmase nahIM baMdhatA bhAvArtha-karma to kartAko jabaradastIse apane phalake sAtha jor3atA hI nahIM, paraMtu jo karmako karatA huA usake phalakI icchA karatA hai vahI usakA phala pAtA hai| isa kAraNa jo jJAnI jJAnarUpa hotA humA karmaphalaparityAgarUpa bhAvanAsahita hokara karmake karanemeM rAga na kare tathA usake phala kI AgAmI icchA na kare vaha muni karmoMse nahIM baMdhatA / prasaMgavivaraNa-anantarapUrvakI do gAthAvoMmeM batAyA gayA thA ki paradravyameM rAga na karane vAlA karmase lipta nahIM hotA aura paradradhyameM rAga karane vAlA karmase lipta ho jAtA hai / usI viSaya meM yahA~ yaha batAyA gayA hai ki aisA rAgamUla ajJAnapanA upabhogase nahIM hotA kintu jJAnasvabhAvako tajakara ajJAna pariNamana karanese hotA hai| tathyaprakAza-1-upabhogya paradravya jIvakA prajJAnapanA nahIM kara sktaa| 2-viyogabuddhise karanA par3a rahA upabhoga ajJAnapanA nahIM kara sktaa| 3.zaMkhakITa dvArA khAI jAne vAlI miTTI zveta zaMkhadehako kAlA nahIM kara sktii| -cAritramohavipAkavaza karanA par3a rahA upabhoga jJAnoko ajJAnamaya nahIM banA sakatA / 5-bhedavijJAna kho denepara vikArake lagAva ke kAraNa prAtmA jJAnako chor3akara prajJAnarUpaM pariNama jAtA hai| 6-bhoganekI icchA honepara ___ "paradravyake upayogase baMdha nahIM hotA' aisI gappa jhAr3anese bandha nahIM rukatA hai| siddhAnta-1-koI dravya anyake bhAvakA kartA nahIM hotA / 2-jJAnabhAvako chor3akara jIva svayaM hI ajJAnarUpa pariNAmatA hai /
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra kartAraM svaphalena yatkila balAtvameva no yojayet. kurvANaH phalalipsureva hi phalaM prApnoti yatkamaraNaH / jJAna saMstadapAstarAgaracano no badhyate karmaNA, kurvANo'pi hi karma tatphalaparityAgaikazIlo muniH / / 152 / / / / 220-223 / / sedabhAbo zvetabhAtra---prathamA eka / Na na-anya ! bi api-avyaya / sakkadi zakyate-vartamAna lada anya puruSa ekavacana bhAvakarmavAcya kriyA / kiNhago kRSNaka:-prathamA eka0 ! kAuM kartu-kRdanta prayojanArthe / taha tathA-avyaya / gANissa jJAninaH-SaSThI eka0 / vi api-avyaya / saccittAcimissie sacittAcittamizritAni-dvi0 bahu0 / dabbe dravyANi-dvitIyA bahu0 / bhuMjatassa bhujAnasya-SaSThI eka0 / vi apiavyaya / NANaM jJAna-prathamA eka | Na na-avyaya / savakaM zakya-prathamA eka0 / aNNANadaM ajJAnatAM-dvi0 ekH| ragada netaM kRdanta prayojanArtha / jaiyA yadA-anyaya / sa sa:-prathamA eka0 ! eva-adhyaya / saMkho zakha:-prathamA ekavacana / seda sahAvaM zvetasvabhAva-dvitIyA eka0 / tayaM taka-dvitIyA ekavacana / pahiNa prahAya-asamAptikI kriyA / gacchenja gacchet-vidhiliGa, anya puruSa ekavacana / kiNhabhAvaM kRSNa bhAvaMdvitIyA ekavacana / taiyA tadA-azyaya / sukkattaNaM zuklatva-dvi0 e0 / pajahe prajahyAt-liha anya puruSa eka kriyA / taha tathA-avyaya / NANI jJAnI-pra0 e0 / NANasahAvaM jJAnasvabhAva-vi0 e0 / tayaM taka-dvika e / pahiNa prahAya-avyaya / aNNANeNa ajJAnena-tR0 e0 / pariNado pariNata:-pra0 e0 / taiyA tadAavyaya / aNNANadaM ajJAnatAM-dvi e0 / gacchejja gacchet-liGa anya puruSa ekavacana / / 220-223 / / / dRSTi-1-prakartRtvanaya (160) / 2-azuddhanizcayanaya (47) / prayoga-vastutaH paradravya kA upabhoga kiyA hI nahIM jA sakatA, mAtra mithyA vikalpa hI bhogA jA pAtA yaha tathya jAnakara bhoganeko icchA chor3akara jAnAnubhUtikA jhAnarUpa pauruSa karanA / 220-223 // aba pUrvokta gAthArthako dRSTAMtase dRr3ha karate haiM:- [yathA] jaise [iha] isa loka meM [kopi puruSaH] koI puruSa [vRtinimittaM tu] AjIvikAke liye [rAjAnaM] rAjAko [sevate] sevatA hai [tat] to [sa rAjApi] vaha rAjA bhI usako [sukhotpAvakAna] sukhake upajAne vAle [vividhAn] aneka prakArake [bhogAn ] bhogoMko [dadAti] detA hai [evameva] isI taraha [jIvapuruSaH] jIva nAmaka puruSa [sukhanimittaM] sukhake liye [karmarajaH] karmarUpI rajako [seyate] sevatA hai [tat] to [satkarma api] vaha karma bhI use [sukhospAdakAn] sukhake upajAne vAle [vividhAn bhogAn] aneka prakArake bhogoMko [dadAti] detA hai [punaH] pora [yathA] jaise [sa ema puruSaH] vahI puruSa [vRttinimittaM] AjIvikAke liye [rAjAnaM] rAjA ko [na sekte] nahIM sevatA hai [nata/ to [sa rAjA api] vaha rAjA bhI use [sukhotpAdakAna] sukhake upajAne vAle [vividhAra] aneka prakArake [bhogAna] bhogoMko na dadAti nahIM detA hai [evameva] isI taraha [samyagdRSTiH samyagdRSTi [viSayArtha] viSayoMke liye [karmarajaH] karma
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 401 nirjarAdhikAra purisoM jaha kovi iha vittiNimittaM tu sevae rAyaM / to sovi dedi rAyA vivihe bhoe suhuppAe // 224 // emeva jIvapuriso kammarayaM sevade suhaNimittaM / to sobi dei kammo vivihe bhoe suhuppAe // 225 / / jaha puNa so ciya puriso vittiNimittaM Na sevade rAyaM / to so Na dei rAyA vivihe bhoe suhuppAe // 226 // emeva sammadiTTI visayatthaM sevae Na kammarayaM / to so Na dei kammo vivihe bhoe suhuppAe // 227 // (catuSkam ) ___ jaise yaha koI puruSa, vRttinirmita sevitAhi bhUpatiko / to vaha rAjA isako, sukhakArI bhoga detA hai // 224 / / vaise yaha jIva puruSa, sukhanimitta karma dhUla setA hai| to yaha karma bhi nAnA, sukhakArI bhoga detA hai // 225 // jaise vahI puruSa jaba, vRttinimitta nahi sevatA nRpako / to yaha rAjA bhi nahIM, sukhakArI bhoga detA hai // 226 // tyoM hI samyagdRSTI, viSayanimita karma dhUla nahi setaa| to vaha karma bhI nahIM, sukhakArI bhoga detA hai // 227 // nAmasaMjJa-pUrisa, jaha, ka, vi, iha, vittiNimitta, tu, rAya, to, ta, vi, rAya, viviha, bhoa, suhuppAda, emeva, jIvapurisa, kammaraya, suhaNimitta, to, ta, vi, kamma, viviha, bhoa, suhappAda, emeva, sammadiTTi, visayatthaM, Na, kammaraya, to, ta, Na, kamma, viviha, bhoa, suhuppAda / dhAtusaMja-seva sevAyAM, dada dAne / prAtipadika - puruSa, yathA, kim, api, iha, vRttinimitta, tu, rAjan, tat, tat, api, rAjan, vividha, rUpo rajako [na sevate] nahIM sevatA [tat] to tatkarma api] vaha karma bhI use [sukhotpAkAt] sukhake upajAne bAle [vividhAn bhogAn] aneka prakArake bhogoMko [na dadAti nahIM detA / tAtparya-karmaphalako icchAse karmasevana karanevAleko navIna baddha karma prAge bhI sukha duHkhAdi phala detA hai aura karmaphalakI icchAse karmasevana karanevAleko karmaphala nahIM miltaa| TokArtha-- jaise koI puruSa phalake liye rAjAko sevA karatA hai to vaha karma use phala _detA hai| maura jaise vahI puruSa phalake liye rAjAkI sevA nahIM karatA to rAjA bho usako
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 samayasAra 1 puruSo yathA kopIha vRttinimittaM tu sevate rAjAnaM / tatso'pi dadAti rAjA vividhAn bhogAn sukhotpAdakAn / evameva jIvapuruSaH karmarAjaH sevate sukhanimittaM / tattadapi dadAti karma vividhAn bhogAn sukhotpAdakAn / yathA punaH sa eva puruSo vRttinimittaM na sevate rAjAnaM / tatso'pi na dadAti rAjA vividhAn bhogAn sukho0 / evameva samyagdRSTirviyArtha sevate na karmarajaH / tattanna dadAti karma vividhAn bhogAn sukhotpAdakAn / yathA kazcitpuruSaH phalArthaM rAjAnaM sevate tataH sa rAjA tasya phalaM dadAti / tathA jIvaH phalArthaM karma sevate tatastatkarma tasya phalaM dadAti / yathA ca sa eva puruSaH phalArthaM rAjAnaM na sevate tataH sa rAjA tasya phalaM na dadAti / tathA samyagdRSTiH phalArthaM karma na sevate tatastatkarma tasya phalaM na dadAtIti tAtparya / taM na phalaM sa karma kurute neti pratImo vayaM kintvasyApi kuto'pi kiMcidapi tatkarmAvazenApatet / tasminnApatite tvakaMpaparamajJAnasvabhAve sthito bhoga sukhotpAdaka, evaM, eva, jIvapuruSa, karmarajas, sukhanimitta tat tat api karman, vividha bhoga, sukhotpAdaka, yathA, punar, tat eva puruSa, vRttinimitta, na rAjan tat tat api na rAjan vividha, bhoga, sukhotpAdaka, evaM evaM samyagdRSTi, viSayArtha, na, karmarajas, tat tat na, karman vividha, bhoga sukhotpAdaka / mUladhAtu - seva sevAyAM, hudAna, dAne juhotyAdi / padavivaraNa - puriyo puruSaH - prathamA e0 / jaha yathA-avyaya / ko kaH - prathamA eka0 / vi api - avyaya / iha - avyaya / vittiNimittaM vRttinimittaMphala nahIM detA / usI taraha samyagdRSTi phalake liye karmako nahIM sevatA to vaha karma bhI usako phala nahIM detA, yaha kahane kA tAtparya hai / bhAvArtha- koI phalakI icchA se karma kare to usakA phala milatA hai icchA ke binA karma kare to usakA phala nahIM milatA / jJAnIpara pUrvakarmavipAkavaza kucha ghaTanA bane to bhI usase alaga rahatA huA jJAnasvabhAvameM hI ruci rakhatA hai, ataH na aba vaisA karmaphala milA aura vaisA karmabandha na honese zrAge bhI karmaphala na milegA / aba yahA~ jijJAsA hotI hai ki jinako phalakI icchA nahIM hai, vaha karma kyoM karegA isake samAdhAnameM kAvya kahate haiM--tyaktaM ityAdi / zrartha jisane karmakA phala chor3a diyA hai aura karma karatA hai yaha hama vizvAsa nahIM karate paraMtu yahA~ itanA vizeSa hai ki jJAnIke bhI kisI kAraNa se kucha karma isake vaza binA yA par3ate haiM unake zrAnepara bhI yaha jJAnI nizcala paramajJAnasvabhAvameM ThaharatA huA kucha karma karatA hai yA nahIM karatA yaha kauna jAnatA hai / bhAvArtha- jJAnI ke paravazatAse karma zrA par3e haiM, unake honepara bhI jJAnI jJAnase calAyamAna nahIM hotA, aise paramajJAnasvabhAvameM sthita huA yaha jJAnI karma karatA hai ki nahIM yaha bAta kauna jAna sakatA hai, jJAnIkI bAta jJAnI ho jAnatA hai ajJAnokA sAmarthyaM jJAnoke pariNAmako jAnanekA nahIM hai / yahA~ zAnI kahane se avirata samyagdRSTise lekara Upara ke sabhI jJAnI samajhanA / unameM se avirata samyagdRSTi, dezavirata tathA zrAhAra vihAra karane vAle muniyoMkI bAhyakriyA pravartatI hai to bhI aMtaraMga mithyAtva ke prabhAvase tathA yathAsaMbhava kaSAyake prabhAva se pariNAma
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAdhikAra 403 jJAnI ki kurute'tha kiM na kurute karmeti jAnAti kaH // 153 / / samyagdRSTaya eva sAhasamidaM katuM kSamate paraM, yada'pi patatyamI bhayacalattralokyamuktAvani / samiva nisarganirbhayatayA zaMko kriyAvizeSaNa / tu-avyaya / sevae sevate-vartamAna laT anya puruSa ek0| rAyaM rAjAna--dvitIyA ekaH / to tat-avyaya / avi api-avyaya / dedi dadAti-vartamAna laT anya puruSa eka0 kriyA / rAyA rAjAprathamA ekavacana / vivihe vividhAn-dvitIyA bahu0 / bhoe bhogAna-dvi0 bahu0 / suhappAe sukhotpAdakAndvi0 bahu0 / emeva evameva-avyaya / jIvapuriso jIbapuruSa:-prathamA ekavacana / kammaraye karmarajaH-dvitIyA vase-vartamAna laTa anya paruSa ekA sahaNimittaM sakhanimittaM-yathA syAttathA kriyaavishessnn| so saH-prathamA eka0 / vi api--avyaya / dei dadAti-vartamAna lada anya puruSa eka0 / kammo karma-prathamA eka0 / vivihe vividhAn-dvitIyA bahu0 / bhoe bhogAn-dvitIyA bahu / suhuppAe sukhotpAdakAn-dvi0 ujjvala haiM / unake ujalApanako jJAnI hI jAnate haiM mithyAdRSTi unakA ujalApanako nahIM jAnatA / mithyAdRSTi to bahirAtmA hai bAharase hI bhalA burA mAnatA hai, aMtarAtmAkI pariNati ko midhyAdRSTi kyA jAna sakatA hai ? aba isI arthake samarthana meM jJAnIke niHzaMkita nAmaka guNakI sUcanArUpa kAvya kahane haiM- samyagdRSTayaH ityAdi / artha--aisA sAhasa eka samyagdRSTi hI kara sakatA hai ki jisa bhaya se tIna loka apanA bhArga chor3a dete yAne calAyamAna ho gaye aise bajrapAtake par3anepara bhI ve svabhAvase hI nirbhayapanA honeke kAraNa saba zaMkAyoMko chor3akara jisakA jJAnarUpo zarIra kisIse bhI bAdhita nahIM ho sakatA aise apane prAtmAko jAnate hue svayaM jJAnameM pravRtta hote haiM, jJAnase vyuta nahIM hote / bhAvArtha-vacapAtake par3anepara bhI jJAnI prapane svarUpako nibAMdha jJAnazarIrarUpa mAnatA humA jJAnase palAyamAna nahIM hotA, vaha aisI zaMkA nahIM rakhatA ki isa vajrapAtase merA vinAza ho jAyagA / paryAyakA vinAza hove to usakA vinAzIka svabhAva hai hI / jJAnI to zubhAzubha karmodayameM bhI jJAnarUpa pariNamate haiM / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAyAcatuSkarme yaha siddha kiyA gayA thA ki jJAnadRSTi chor3akara yaha jIva khuda prajJAnarUpa pariNamatA hai / aba isa gAthAcatuSko dRSTAntapUrvaka usI niSkarSake samarthana meM kahA gayA ki sarAgapariNAmase baMdha hotA hai aura vItarAmapariNAmase mokSa hotA hai / tathyaprakAza-(1) viSayasumbake nimitta karmabandha karanevAle prajJAnIko vaha baddhakarma sukhotpAdaka bhogakA nimitta kAraNa hotA hai| (2) zubhakarmake nimitta sanidAna zubhakarmakA manuSThAna karane vAle jIvako bhaviSya meM vaha pApAnubandhI puNya bhogalAbhakA nimitta kAraNa hotA hai / (3) udayAgata karmaphalako upAdeyabuddhise na bhogane vAle..jJAnIkoM arthAt viSaya
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ ---- 404 samayasAra vihAya svayaM jAnataH svamabadhyabodhavapuSaM bodhAccyate na hi // 154 / / / / 224.227 // bahu0 / jaha yathA-avyaya / puNa puna:-avyaya / so saH-prathamA eka0 / ciya caMva-avyaya / puriso puruSa:prathamA ek0| vittiNimittaM vRttinimitta-kriyAvizeSaNa / Na na-avyaya / sevade sevate, rAyaM rAjAnamdvi0 eka0 / so sa:-prathamA eka / Na na-avyaya / sammadivI samyagdRSTi:-pra0 e0| viSayatthaM viSayArthaavyaya / sevA sevate, Nana, kammara karmaraja:-di0 eso saHNa na. deva dadAti kAmo karmavivihe vividhAn, bhaue bhogAn, sahappAe sukhotpAdakAn-dvitIyA bahuvacana / / 224-227 // sukhake liye nahIM sevane vAle jJAnIko vaha karma viSayasukhotpAdaka zuddhAtmabhAvanAvinAzaka rAgAdibhAvoMkA kAraNa nahIM banatA / (4) karmaphalakA parityAga karane vAle jJAnIpara karmavipAkavaza kucha paristhiti par3anepara bhI vaha to niSkaMpa jJAnasvabhAva ke hI abhimukha rahatA hai / siddhAnta-(1) karmaphalase virakta zuddhAtmabhAvanApariNatake karmanirjarA hotI hai| (2) parabhAvarAgase baMdhA karma udayakAlameM prAkulatArUpa parabhAvopabhogakA nimitta hotA hai| dRSTi - 1- zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyAthikanaya (243) / 2- upAdhisApekSa azuddha dravyAthikanaya (24) / prayoga--bhogopabhogako AkAMkSArahita hokara zuddha antastattvakA lakSya rakhakara bhI ho rahe karmavipAkakA mAtra jAnanahAra rahanekA pauruSa karanA / / 224-227 / / aba samyagdRSTikA niHzaMkita aMga kahate haiM-[samyagdRSTayaH jIyAH] samyagdRSTi jIva [niHzaMkA bhati] niHzaMka hote haiM tena] isI kAraNa [nirbhayAH] nirbhaya haiM aura [yasmAda] cUMki ve [saptabhayavipramuktAH] saptabhayase rahita haiM [tasmAt ] isa kAraNa [niHzaMkAH niHzaka tAtparya--samyagdRSTi prAmasvarUpa meM niHzaMka honese nirbhaya hai aura nirbhaya honese niHzaMka hai| TokArtha--- jisa kAraNa samyagdRSTi nitya hI samasta karmoke phalako abhilASAse rahita hote hue pUrNa nirapekSatAse pravartana karate haiM isa kAraNa meM atyaMta niHzaMka sudRr3ha nizcayI honese atyanta nirbhaya hote haiM / aba saptabhayarahitakA kalazakAyoM meM varNana hogA unameM ihaloka tathA paraloka saMbaMdhI do bhayoMkA nirAkaraNa kahate haiM--loka ityAdi / artha--yaha caitanyasvarUpa loka ho vivikta mAtmAkA zAzvata eka aura sarvakAlameM pragaTa loka hai, kyoMki mAtra caitanyasvarUpa lokako yaha jJAno prAtmA svayameva akelA avalokana karatA hai| yaha caitanyaloka hI terA hai aura isase bhinna dUsarA koI loka yAne ihaloka yA paraloka terA nahIM, aisA vicArate hue jJAnIke iha
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 405 niy'ntikaa sammAdiTThI jIvA NissaMkA hoti NimayA tenn| sattabhayavippamuktA brahmA tahA du giemsakA // 228 // samyagdRSTI prAtmA, hote niHzaMka haiM ataH nirbhaya / ki ye saptamayase, mukta isIse nizaMka kahA // 22 // samyagdRSTayo jIvA nizzaMkA bhavaMti nirbhayAstena / saptabhayavipramuktA yasmAttasmAttu nizzaMkAH // 22 // yena nityameva samyagdRSyaH sakalakarmaphalanirabhilASAH saMtaH, atyaMtaM karmanirapekSatayA vartante tena nUnamete atyaMtanizzaMkadAruNAdhyavasAyAH saMto'tyaMtanirbhayAH saMbhAvyate // lokaH zAzvata eka eSa sakalavyakto viviktAtmanaH, cilloka svayameva kevalamayaM yaM lokayatyekaka: / loko'yaM na tavAparastadaparastasyAsti taddhIH kuto, nizaMkaH satataM svayaM sa sahaja jJAnaM sadA vidati // 155 / / eSakaiva hi vedanA yadacala jJAnaM svayaM vedyate, nirbhadoditavedyavedakabalAdeka sadAnAkulaH / ___nAmasaMza-sammAdiTThi, jIva, NissaMka, Ninbhaya, ta, sattabhayavippamukka, ja, ta, du, NissaMka / dhAtusaMza-jIva prANadhAraNe, Nis-saMka zaMkAyAM / prAtipadika-samyagdRSTi, jIva, nizzaMka, nirbhaya, tat, saptaloka tathA paralokakA bhaya kaise ho sakatA hai ? vaha jJAnI to svayaM niHzaMka humA hamezA apane ko sahaja jJAnasvarUpa anubhavatA hai / bhAvArtha---isa bhavameM prAjIvana anukUla sAmagrI rahegI yA nahIM, ye loga na mAlUma merA kyA bigAr3a kareMge aisI cintA rahanA to isa lokakA bhaya hai aura parabhavameM na mAlUma kyA hogA aisA bhaya rahanA paralokakA bhaya hai / kintu, jJAnI aisA jAnatA hai ki merA loka to caitanyasvarUpamAtra eka nitya hai jo sadA pragaTa hai / so merA loka to kisIkA bigAr3A humA nahIM bigar3atA / aise vicAratA humA jJAnI apaneko sahaja jJAnarUpa anubhavatA hai, usake ihalokakA bhaya va paralokakA bhaya kisa taraha ho sakatA hai ? kabhI nahIM hotaa| praba vedanAke bhayakA nirAkaraNa karate haiM-eSakeva ityAdi / artha-bhedarahita udita vedyavedakake balase eka acala jJAnasvarUpa hI svayaM nirAkula puruSoM dvArA sadA vedA jAtA hai, anubhava kiyA jAtA hai / bhanyase prAI huI vedanA jJAnIke hotI hI nahIM hai| isa kAraNa usa jJAnIke vedanAkA bhaya kaise ho sakatA hai ? nahIM hotA / yaha to niHzaMka huA apane sahaja jJAnabhAvakA sadA anubhava karatA hai / bhAvArya-sukha duHkhako bhoganekA nAma vedanA hai jJAnI to eka apane sahaja jJAnamAtrasvarUpako bhogatA hai / vaha pudgalase prAI huI vedanAko vedanA ho nahIM jAnatA, isa kAraNa anya dvArA prAgata vedanAkA bhaya jJAnIko nahIM hai| vaha to sadA nirbhaya humA sahaja jJAnakA anubhava karatA hai /
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra naivAnyAgatavedanaiva hi bhavettaddhIH kuto jJAnino, nizzaMkaH satataM svayaM sa sahaja jJAnaM sadA viMdati // 156 / / yatsanAzamupaiti tanna niyataM vyakteti vastusthitionaM satsvayameva tatkila tatastrAta kimasyAparaiH / asyAtrANamato na kicana bhavettaddhoH kuto jJAnino, niHzaMkaH satataM bhayavipramukta, yat, tat, tu, nizzaMka / mUlapAtu-jIva prANaghAraNe, nis-zaki zaMkAyAM bhvAdi / padaviva raNa-sammAdiTThI samyagdRSTiH-prathamA eka0 / jIvA jIvAH-prathamA eka0 / NissakA niHzaMkAH-prathamA aba arakSAke bhayakA nirAkaraNa karate haiM--yat ityAdi / artha - jo satsvarUpa hai vaha kabhI bhI nAzako prApta nahIM hotA aisI niyamase vastukI maryAdA hai / yaha jJAna bhI (jJAnamaya AtmA bho) svayaM satsvarUpa vastu hai usakA nizcayase dUsareke dvArA rakSaNa kaisA ? isa prakAra uma jJAnako arakSA karane vAlA kucha bhI nahIM hai isa kAraNa jJAnIke arakSAkA bhaya kaise ho sakatA hai ? jJAnI to niHzaMka hotA huA apane sahaja jJAnasvarUpakA sadA svayaM anubhava karatA hai / bhAvArtha--jJAnI aisA jAnatA hai ki sat kabhI naSTa nahIM hotA, jJAna svayaM satsvarUpa hai isa kAraNa jJAna svayaM hI rakSita hai| jJAnIke arakSAkA bhaya nhiiN| vaha to niHzaMka rahatA humA apane sahaja jJAnakA sadA anubhava karatA hai| aba aguptibhayakA nirAkaraNa karate haiM-syaM rUpaM ityAdi / artha-nizcayataH dastukA nijarUpa hI vastuko parama gupti hai, svarUpa meM anya koI praveza nahIM kara sakatA / aura prakRta sahajajJAna hI puruSakA svarUpa hai / ataH jJAnIke kucha bhI agupti nahIM hai, jJAnIko aguptikA bhaya kaise ho sakatA hai jJAnI to niHzaka huA niraMtara svayaM sahana apane jJAnabhAvakA sadA anubhava karatA hai / bhAvArtha-jisameM kisI cora prAdikA praveza nahIM ho sake aise gar3ha durgAdikakA nAma gupti hai, usameM yaha prANI nirbhaya hokara rahatA hai| aura jo gupta pradeza na ho, khulA huaA ho, vahA~ rahanese jIvako bhaya utpanna hotA hai| jJAnI aisA jAna cukA hai ki jo vastukA nija svarUpa hai usameM dUsarI vastukA praveza nahIM ho sakatA hai yahI paramaguti hai / prAtmAkA svarUpa jJAna hai usameM kisIkA praveza nahIM hai / isaliye jJAnIko bhaya kaise ho sakatA hai ? jJAnI to apane sahaja jJAnasvarUpakA niHzaMka hokara niraMtara anubhava karatA hai / aba maraNabhayakA nirAkaraNa karate haiM--prANo ityAdi / pratha-prANoM ke uccheda hone ko maraNa kahate haiM so AtmAkA prANa nizcayataH jJAna hai, vaha svayameva zAzvata hai isakA kabhI uccheda nahIM ho sakatA, isa kAraNa prAtmAkA maraNa nahIM hai / taba phira jJAnIke maraNa kA bhaya kaise ho ? zAnI to ni:zaMka humA nirantara prapane sahaja jJAnabhAvakA svayaM sadA anubhava karatA hai / bhAvArtha-iMdriyAdika prANoMke vinAzako maraNa kahate haiM, prAtmAke iMdriyAdika prApa
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAdhikAra 407 svayaM sa sahaja jJAnaM sadA vidati // 157 / / svaM rUpaM kila vastuno'sti paramA gumiH svarUpe na ya-cchaktaH ko'pi paraH praveSTumakRtaM jJAnaM svarUpaM ca nuH / asyAguptirato na kAcana bhavetaddhIH kuto jJAnino, nizzaMka: satataM svayaM sa sahajaM jJAnaM sadA vidati // 158 / / prANocchedamudAharaMti maraNaM prANAH kilAsyAtmano, jJAnaM tatsvayameva zAzvatatayA no chidyate jAtucit / tasyAto maraNaM na kiMcana bhavetaddhIH kuto jJAnino, niyama; matamA sAna sA - viMdati // 16 // bahu / hoti bhavaMti-vartamAna laT anya puruSa bahu / NinbhayA nirbhayA:-prathamA bahu / teNa tena-tRtIyA eka0 / sattabhayavippamukkA saptabhayavipramuktAH-pra0 bahu0 / jamhA yasmAt-paMcamI eka0 / tamhA tasmAt-- paramArtha svarUpa nahIM haiM / paramArthata: prAtmAkA jJAna hI prANa hai vaha jJAna prANa avinAzI hai, ataH prAtmAke maraNa nhiiN| isa kAraNa jJAnIko maraNakA bhaya nahIM hai / jJAnI to apane zAnasvarUpakA niHzaMka hotA humA niraMtara svayaM anubhava karatA hai / aba prAkasmika bhayakA nirAkaraNa karate haiM---epha ityAdi / artha-jJAna eka hai, anAdi hai, anaMta hai, acala hai, aura nizcayataH svataH ho siddha hai so jaba taka vaha hai taba taka sadA vahI hai, isameM dUsarekA udaya nahIM hai, isa kAraNa isameM prAkasmika kucha bhI nahIM hai / tava jJAnIko prAkasmika bhaya kaise ho sakatA hai| jJAnI to niHzaMka hugrA niraMtara apane sahaja mAnasvabhAvakA sadA anubhava karatA hai| bhAvArtha-prakaspAt bhayAnaka padArthase prANIke bhaya utpanna honeko prAkasmika bhaya kahate haiM / so AtmAkA jJAnasvarUpa avinAzI, anAdi, ananta pracala, eka hai, isameM dUsarekA praveza nahIM hai, ataH prAtmAmeM navIna akasmAt kucha nahIM hotaa| aisA jJAnI jAnatA hai phira, usake akasmAt bhaya kaise ho ? isa liye jJAnI apane jJAnabhAva kA niHzaMka niraMtara anubhava karatA hai isa prakAra sAta bhaya jJAnIke nahIM haiN| aba samyagdRSTike niHzaMkitAdi aMgoMkA pratApa kAvya meM kahate haiM-TaMkotkIrNa ityAdi / artha-caMki TaMkotkIrNavat ekasvabhAva nijarasase vyApta jJAnasarvasvako anubhavane vAle samyagdRSTi ke niHzaMkitAdi lakSma samasta karmokA hanana karate haiM, isa kAraNa phira bhI yAne kabhI bhI sabhyagdRSTike zaMkAdidoSakRta karmabandha lezamAtra bhI nahIM hotA aura pUrvabaddha karmako bhogate hue usake nizcita nirjarA hI hotI hai / bhAvArtha---pUrvabaddha bhayAdi prakRtiyoMkA anubhAga pratiphalita hotA hai use bhogate hue bhI jJAnI ke zaMkAdikRta bandha raMca bhI nahIM hotA, pratyuta nirjarA hI hotI hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAcatuSkameM yaha prasiddha kiyA gayA thA ki sarAgapariNAmase baMdha hotA hai aura vItarAga pariNAmase mokSa hotA hai| aba isa gAthAmeM batAyA hai ki /
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ekaM jJAnamanAdyanaMtamacalaM siddhaM kiletatsvato, yAvattAvadidaM sadaiva hi bhavennAtra dvitIyodayaH / tamnAkasmikamatra kiMcana bhavettaddhoH kuto jJAnino, nizaMkaH satataM svayaM sa sahaja jJAnaM sadA vidati // 16 // TaMkotkIrNasvarasanicitajJAnasarvasvabhAjaH, samyagdRSTeyadiha sakalaM naMti lakSmANi karma / tattasyAsminpunarapi manAkarmaNo nAsti baMdhaH, pUrvopAttaM tadanubhavato nizcitaM nirjarava // 161 // // 228 / / paMcamI ekavacana / du tu-avyaya / nissaMkA nizzaMkAH-prathamA bahuvacana / / 228 / / phalAkAMkSArahita tattvajJa prAtmA niHza aura nirbhaya rahate haiM / tathyaprakAza-(1) jJAnI karmaphalAkAMkSArahita honese karmanirapekSa rahate haiM / (2) karmanirapekSa rahanese jJAnoko svabhAvAbhimukha rahaneme niHzaGka vRtti rahatI hai / (3) prAtmaviSayameM atyanta niHzata honese jJAnI atyanta nirbhaya rahate haiM / (4) nija sahaja paramAtmatattvako bhAvanArUpa amRtake svAdase tRpta samyagdRSTi vora upasargameM bhI pravikAra sahajasvarUpakI laganako nahIM chor3ate / (5) saptabhayarahita honese jJAnI zuddhAtmasvarUpa meM niSkampa ni:zaGka hote hae svarUpase cyuta nahIM hote / (6) jJAnI sahaja svayaM amara jJAnasvarUpako hI loka va para (utkRSTa) loka mAnaneke kAraNa ihaloka paralokabhayase rahita hote haiM / (7) vastutaH jJAnasvarUpa yaha nija prAtmA hI sadA vedA jAtA hai anya padArtha nahIM, isa nirNayake kAraNa jJAnI vedanAbhayase rahita hote haiN| (8) avinAzo nija sattvako dekhakara jJAnI pravANabhayase rahita hote. haiN| (8) parapravezarahita sahaja gupta antastattvako nirakhakara jAno bhaguptibhayase rahita hote haiM / (10) darzanajJAnamaya vAstavika prANakI zAzvatatA nirakhakara jJAnI maraNabhayase rahita hote haiM / (11) anya pariNAmase atyanta vivikta acala prAtmasvabhAvako nirakhakara jJAnI prAkasmika bhayase rahita hote haiN| sivAnta--(1) samyagdRSTi jIva zuddha nirdoSa sahajaparamAtmatattvakI pArAdhanA karate hue niHzaGka rahate haiN| dRSTi-1- upAdAnadRSTi (46b)| prayoga-nirdoSa sahajasi cinmAtra antastattvako prArAdhanAke pauruSake balase ni:zaGka va nirbhaya rahanA // 228 // aba praSTa aGgoMmeM se prathama niHzaGkita aGgakA pratApa kahate haiM- [yaH] jo [ciyitA] prAtmA [karmabaMdhakarAna] karmabandhake hetubhUta mohake karane vAle [tAn caturopi pAdAna] mithyAtvAdibhAvarUpa dhAroM pAdoMko [chinatti] kATatA hai [saH] vaha prAtamA [niHzaMkaH samyagdRSTiH
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 nirjarAdhikAra jo cattArivi pAe chidadi te kammabaMdhamohakare / so hissaMko cedA sammAdiThI muNeyambo // 226 // vidhibaMdha mohakArI, mAnava cAroM hi chedate haiM jo| so nizaMka AtmA hai, samyagdRSTI use jAno // 226 / / yazcaturopi pAdAn chinatti tAn karmabaMdhamohakarAca / sa nizzaMkazcetayitA samyagdRSTimantavyaH // 226 / / yato hi sabhyATa, TaMkItkArakajJAyaka mAtra bhayalvena kamabaMdhazakAkaramithyAtvAdibhAvA. nAmasaMjJa-ja, cau, vi, pAda, ta, kammabaMdhamor3akara, ta, Nissaka, cedA, sammAdidi, muraroyaca / dhAtusaMjJa. . .cchida chedane, muNa jnyaane| prAtipadika-yat, catura, api, pAda, tat, karmabandhamohakara, tat, nizaMka, cetayitR, samyagdRSTi, jJAtavya / mUladhAtu --chidir dvedhIkaraNe rudhAdi, mana jJAne divAdi / padavivaraNa-jo yaH-prathamA ekavacana / cattAri catura:-dvitIyA bahu / vi api-avyaya / pAe pAdAna-dvitIyA niHzaGka samyagdRSTi hai [jJAtavyaH] aisA jAnanA cAhiye / __ tAtparya--saMsAraviSavRkSake mUlabhUta mithyAtvAdi bhAvoMkA ghAta karanese yaha jJAnI niHzaMka hai| TokArtha--jisa kAraNa samyagdRSTi TaMkotkIrNa eka jJAyaka bhAvamayapaneke kAraNa karmabaMdha ko zaMkAko karane vAle mithyAtvAdi bhAvoMkA prabhAva honese niHzaMka hai, isa kAraNa isake zaMkAkRta bandha nahIM hai, kintu nirjarA hI hai / bhAvArtha---samyagdRSTike kisI padavImeM karmakA udaya prAtA hai kiMtu usakA svAmIpaneke abhAvase vaha kartA nahIM hotA isa kAraNa bhayaprakRtikA udaya prAnepara bhI zaMkAke abhAvase jJAnI svarUpase bhraSTa nahIM hotA, niHzaMka rahatA hai / prataeva isake zaMkAkRta bandha nahIM hotA, kintu karmodaya rasa khirAkara kSayako prApta ho jAtA hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki samyagdRSTi jIva nirbhaya va niHzaMka hote haiM / aba isa gAthAmeM batAyA gayA hai ki samyagdRSTiko niHzaMkatAkA kAraNa yaha hai ki usane mithyAtva, avirati, kaSAya va yogarUpa vikAra bhAvako jJAna dvArA nija zuddhasvarUpase judA kara DAlA hai / tathyaprakAza---(1) sahajAtmA to niSkarma antastattva hai, kintu mithyAtvAdi bhAva karma karane vAle haiM / (2) sahajAtmA to nirmoha antastattva hai, kintu mithyAtvAdi bhAva moha karane vAle haiM / (3) sahajAtmA to nirbAdha sahajAnandamaya paramapadArtha hai, kintu mithyAtvAdi bhAva bAdhA karane vAle haiN| (4) zuddha antastattvameM niHzaMka hokara jJAnI svasamvedana jJAna khaDgase mithyAtvAdi saMsAraviSavRkSamUloMko kATa DAlatA hai| (5) zuddhAtmazaMkAkRta bandha
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra bhAvAgnizzaMkaH, tato'sya zaMkAkRto nAsti baMdhaH kiM tu nirjaraiva // 22 // bahu0 / chidadi chinatti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / te tAn-dvitIyA bahu0 / kammabaMdhamohakare karmabandhamohaqarAn-dvitIyA bahu0 / so saH-prathamA ekavacana / NissaMko niHzaMka:-prathamA eka0 / cedA cetayitA-prathamA eka / sammAdiTThI samyagdRSTi:-prathamA eka0 / muNeyabbo mantavya:-prathamA ekavacana kRdanta kriyA / / 226 / / samyagdRSTike nahIM hai / (6) zuddha cinmAtra antastattvameM niHzaMka nirbhaya niSkampa jJAnIke pUrvabaddhakarmanirjarA nizcita hai| siddhAnta-(1) nirAsrava zuddha antastattvako bhAvanA pariNata jJAnIke pUrvabaddha karma nirjIrNa ho jAte haiN| dRSTi-1- zuddhabhAvanApekSa zuddha dradhyAthikanaya (24b)| prayoga-nirAsava zuddha cinmAtra antastattvameM Atmatvako anubhUtikA pauruSa karanA // 226 // prAge niHkAMkSita guNa kahate haiM:- [yaH cetayitA] jo AtmA [karmaphaleSu] karmoMke phaloMmeM [tapA] tathA [sarvadharmeSu] samasta vastudharmomeM [kAMkSAM] vAMchA [na tu] nahIM karoti] karatA hai [saH] vaha prAtmA [niSkAMkSaH samyagdRSTiH] ni:kAMkSa samyagdRSTi hai [jJAtavyaH] aisA jAnanA caahiye| tAtparya-kisI bhI parabhAvameM va paradravyameM jJAnI icchA nahIM karatA hai ataH vaha niHkAMkSa hai| ___TokArtha-jisa kAraNa samyagdRSTi TaMkotkIrNa eka zAyaka bhAvapanese saba hI kamauke phaloMmeM tathA sabhI vastuke dharmoM meM vAMchAke prabhAvase nirvAcaka hai, isa kAraNa isake kAMkSA (icchA) kRta baMdha nahIM hai kintu nirjarA hI hai| bhAvArtha-samyagdRSTi ke karmaphalameM tathA saba dharmoM meM arthAt kAMca sonA Adi padAryoM meM nindA prazaMsA prAdika vacanarUpa pudgalake pariNamana meM prathayA ekAntivAdiyoM dvArA mAne hue aneka prakArake sarvathA ekAMtarUpa vyavahAra dharmake bhedoMmeM vAMchA nahIM hai / isa kAraNa jJAnIke vAMchAkRta baMdha nahIM hai / vartamAnako por3A sahI nahIM jAnese usake meTaneke ilAjakI vAMchA cAritramohake udayase hai / so yaha usakA pApa kartA nahIM hotA, karmakA udaya jAnakara usakA jJAtA hai / isa kAraNa jJAnIke vAMchAkRta baMdha nahIM hai / prasaMgavivaraNa-pranantarapUrva gAthAmeM niHzaMkita aGgavArI samyagdRSTikA varNana kiyA / / aba kramaprApta isa gAthAmeM kramaprApta nikAMkSita aGgadhArIkA varNana kiyA hai|
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 411 nirjarAdhikAra o humaNa karedi kasaM kammaphalesu taha savvadhammesu / so NikkaMkho cedA sammAdiTThI muNeyabbo // 230 // jo nahiM karatA vAJchA, karmaphaloM tayA sarva dharmomeM / yaha ni:kAMkSa puruSa hai, samyagdRSTo use jAno // 230 // yastu na karoti kAMkSA karmaphaleSu tathA sarvadharmeSu / sa niSkAMkSazcetayitA samyagdRSTimantavyaH // 230 // yato hi samyagdRSTiH, TaMkotkIrNaMkajJAyakabhAvamayatvena sarveSvapi karmaphaleSu sarveSu vastudharmeSu gha kAMkSAbhAvAnniSkAkSastato'sya kAMkSAkRto nAsti baMdhaH kiM tu nirjaraiva / / 230 // nAmasaMjJa-ja, du, Na, kaMkha, kammaphala, taha, sabadhamma, ta, Nikkakha, cedA, sammAdiDi, muNeyavva / dhAtusaMjJa-kara karaNe, kaMkha vAMchAyAM, muNa jJAne / prAtipadika yat, tu, na, kAMkSA, karmaphala, tathA, sarvadharma, tat, niSkAMkSa, cetayitR, samyagdRSTi, mantavya / mUladhAtu- DukRtra karaNe, mana jJAne divAdi / pada vivaraNajo yaH-prathamA eka0 / dutu-avyaya / Na na-avyaya / karedi karoti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kiyA / kakhaM kAMkSAM-dvitIyA ekavacana / kammaphalesu karmaphaleSu-saptamI bahu0 / taha tathA avyaya / saMvadhammesu sarvadharmeSu-saptamI bahu0 / so saH-prathamA ekaH / Nikkakho niSkAMkSa:-prathamA eka0 / cedA cetayitA-pra0 eka0 / sammAdiTThI samyagdRSTi:-prathamA ekaH / muNeyavo mantavyaH-prathamA ekavacana / / 230 / / tathyaprakAza--1-sahajazuddhAtmabhAvanAjanya parama AnandameM tRpta honeke kAraNa samyagdRSTi kUcha bhI icchA nahIM krtaa| 2-samyagdRSTi indriyaviSaya sukharUpa karmaphala meM vAJchA nahIM karatA / 3-samyagdRSTi samasta bastudharmomeM vAJchA anurAga nahIM karatA / 4-samyagdRSTi viSayasukhake kAraNabhUta puNyarUpa dharmameM vAJchA nahIM krtaa| 5-samyagdRSTi ihaloka paralokakI mAkAMkSA nahIM karatA / 6-samyagdRSTi samasta parasamaya praNIta kudharmomeM vAJchA nahIM karatA / e-biSayasukhavAJchAkRta bandha samyagdRSTike nahIM hai / 8-anAkAMkSa samyagdRSTike pUrvabaddhakarma kI nirjarA nizcita hai| siddhAnta--1- eka jJAyakabhAvamayatAke kAraNa jJAnIke na to kAMkSA hai aura na kAMkSAkRta bandha hai| dRSTi-1--pratiSedhaka zuddhanaya (46) / prayoga---pravikAra sahajAtmatattvakI bhAvanAse anAkAMkSa hokara sahajajJAnAnaMdake anubhavase tRpta rahanA // 230 // praba nirvicikitasA guNa kahate haiM- [yaH cetayitA] jo jIva [sarveSAmeva] sabhI [dharmANAM] vastuSoMmeM [jugupsAM] glAni [na karoti] nahIM karatA [saH] vaha jIva [khalu] nizcayase [nirvicikitsaH] vicikitsAdoSarahita [samyagdRSTiH] samyagdRSTi hai [jJAtavyaH]
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra jo Na karedi juguppaM cedA sabvesimeva dhammANaM / so khalu Nibidigiccho sammAdiTTI muNeyanvo // 231 // jo nahiM kare jugupsA, samasta dharmoM va vastudharmomeM / hai vaha nivicikitsaka, samyagdRSTI use jAno // 231 // yo na karoti jugupsA cayitA sarveSAmeva dharmANAM / sa khalu nibicikitsaH samyagdRSTimantavyaH / / 23 / / yato hi samyagdRSTiH TaMkotkINa kajJAyakabhAvamayatvena sarveSvapi dastudharmeSu jugupsA'bhAvAnivicikitsaH tato'sya vicikitsAkRto nAsti baMdhaH kiMtu nirjaraiva / / 23 / / nAmasaMjJa--ja, Na, jUguppa, cedA, samba. eva, dhamma, ta, khalu, Nividigiccha, sammAdidi, muNeyavya / dhAtusaMjJakara karaNe, muNa jnyaane| prAtipadika - yat, na, jugupsA, cetAyata. sarva, etra, dharma, tat, khalu, nirvicikitsa, samyAdRSTi, mantavya / mUladhAtu--DukRJ karaNe, mana jJAne divAdi / padavivaraNa-jo yaHprathamA ekavacana / Na na-avyaya / karedi karoti-vartamAna laT anya puruSa eka0 / juguNaM jugupsA-dvitIyA eka0 / cedA cetayitA-prathamA eka0 / sambesi sarveSAM-SaSThI bahu0 / eva-adhyaya / dhammANa dharmANAM-paSThI bahaH / so sa:-prathamA eka0 / khalu-avyaya / NibidigaMcho nirvicikitsaH-prathamA ekaH / sammAdiTTI samyagdRSTi:-pra0 e0 / muNeyavyo mantavyaH-prathamA ekavacana kRdanta // 231 // aisA jAnanA caahiye| tAtparya-jo kSudhAdi doSoMmeM udvignatA va azuci padArthoM meM glAni nahIM karatA vaha nivicikitsa samyagdRSTi hai| TIkArtha-jisa kAraNa samyagdRSTi TaMkotkIrNa eka jJAyaka bhAvamayapane se sabhI vastu dharmoM meM jugupsAke abhAvase nivicikitsa yAne glAnirahita hai isa kAraNa isake vicikitsAkRta baMdha nahIM hai, kintu nirjarA hI hotI hai / bhAvArtha-samyagdRSTi kSuvAdi kaSToMmeM udvignatA nahIM karatA tathA viSTA Adi malina dravyoMmeM glAni nahIM karatA va jugupsAnAmaka karmaprakRtike udaya meM jo bhAva AtA hai vaha parabhAva hai usakA kartA nahIM hotA hai / isa kAraNa jJAnIke jugupsAkRta baMdha nahIM hai / prakRti rasa (phala) khirAkara nikala jAtI hai isa kAraNa nirjarA hI hai / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM samyagdRSTike ni:kAMkSita aMgakA varNana kiyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM kramaprApta nivicikitsita aMgakA varNana kiyA gayA hai / tathyaprakAza-1-sahajazuddhAtmatatvakI bhAvanA honeke kAraNa samyagdRSTi samasta vastu. dharmoMmeM glAni, nidA, doSa va dveSa nahIM karatA / 2-samyagdRSTi durgandhAdikameM kheda nahIM mAnatA / 3-samyagdRSTi kSudhA prAdi vedanAoMmeM mlAna nahIM hotA / 4-samyagdRSTi dharmAtmA janoMkI sevAmeM glAni nindA, doSa va dveSa dRSTi nahIM karatA / 5 -- paradradhyadveSanimittaka bandha samyagdRSTike nahIM
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 413 nirjarAdhikAra jo havai sammUDho cedA savvesu kammabhAvesu / so khalu mUDhadiTThI sammAdiTThI muNeyavva // 232 // jo samasta bhAvoM meM mUDha na ho satya dRSTi rakhatA hai / vaha hai amUhaSTI, samyagdRSTI use jAto // 232 // yo bhavati asaMmUDhaH cetayitA sarveSu karmabhAveSu / sa khalu amUDhadRSTiH samyagdRSTirjJAtavyaH // 232 // yato hi samyagdRSTiH, TaMkotkIrzoka jJAyaka bhAvamayatvena sarveSvaSi bhAveSu mohAbhAvAdamUDha nAmasaMjJa--ja, asammUDha, cedA, savva, kammabhAva, ta, khalu, amRDhadiTTi, sammAdiTThi, muNevva / dhAtusaMjJa - hava sattAyAM, muNa jJAne prAtipadika-yat, asaMmUDha, cetayitR, sabva, kammabhAva, tat, amUDhadi samyagdRSTi, mantavya / mUladhAtu-bhU sattAyAM, mana jJAne / padavivaraNa- jo yaH prathamA eka0 / asammUDho hai / 6 - vItadveSa svabhAvAnurata samyagdRSTi ke pUrvabaddhakarmakI nirjarA nizcita hai / siddhAnta - 1 - karmavipAkaja bhAvoMse pRthak jJAnamAtra apaneko nirakhaneke kAraNa jJAnI ke parabhAvoM se mlAnapanA nahIM prAtA / dRSTi-- 1 - zuddhabhAvanApekSa zuddhadravyArthikanaya (24ba ) / prayoga - karmodayaja parabhAvoMse apaneko pRthak jJAnamAtra nirakhakara parabhAvoMse mlAna na hokara jJAnasvabhAva meM rata honekA pauSa karamA 31 dRSTi aMga kahate haiM - [ yaH ] jo [ cedA] zrAtmA [sarveSu ] samasta [ karmabhA [ saH ] vaha jJAno jIva samyagdRSTi hai [ jJAtavyaH ] aisA besu] zubhAzubha karmabhAvoM meM [asaMmUDhaH ] mUDha nahIM [va] hotA hai [ khalu ] nizcaya se [ zramUDhahaSTiH ] pramUDhadRSTi [samyagdRSTiH ] jAnanA cAhiye / tAtparya - jo prAtmA anAtmabhAvoM meM kabhI vyAmugdha nahIM hotA hai vaha jJAnI prabhUdRSTi hai / TokArtha -- nizcayase samyagdRSTi TaMkotkIrNa eka jJAyaka bhAvamayapanese saba bhAvoMmeM moha ke prabhAva se zradRSTi hai, isa kAraNa isake mUDhadRSTikRta baMdha nahIM hai, kintu nirjarA hI hai / bhAvArtha -- samyagdRSTi saba padArthoM kA svarUpa yathArtha jAnatA hai, unapara rAgadveSa moha na honese zrayArthaM dRSTi nahIM hotI aura jo cAritramohake udayase iSTAniSTa bhAva utpanna hote haiM unako udayakI balavattA jAna unase virakta rahatA una bhAvoMkA kartA nahIM hotA evaM sahaja jJAnamAtra zrantastasva ke zrabhimukha rahatA hai / isa kAraNa mUDhadRSTikRta baMdha jJAnIke nahIM hai, kintu nirjarA hI hai yAne prakRti rasa khirAkara kSINa ho jAtI hai /
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 samayasAra dRSTiH tato'sya muDhadRSTikRto nAsti baMdhaH kiM tu nirjaraiba / / 232 // asaMmUDhaH-prathamA eka0 / cedA cetayitA-prathamA eka0 / savvesu sarveSu-saptamI bahu0 / kammabhAyeSu karmabhAveSu-saptamI bahu0 / so saH-prathamA eka0 1 amUDadiTThI amUDhadRSTi:-pra0 ek0| sammAdiTThI samyagdRSTi:prathamA eka0 / muNayanvo mantavyaH-prathamA eka0 kRdanta kriyA / / 232 // prasaMgavidharaNa-anantarapUrva gAthAmeM samyagdRSTike nivicikitsita praGgakA varNana kiyA gayA thA / aba isa gAthAmeM amUDhadRSTi aMgakA varNana kiyA gayA hai / tathyaprakAza-1 samyagdRSTi nijasahajAtmatvake zraddhAna jJAna AcaraNake balase zubhAzubhakarmajanita pariNAmoM meM nirmoha rahatA hai / 2-samyagdRSTi bAhyaviSayoMmeM amUha rahatA hai| 3-samyagdRSTi parasamayameM mUDha nahIM hai / 4-samyagdRSTike mUDhatAkRta bandha nahIM hai| siddhAnta-1-nizcayaratnatrayabhAvanAke balase jIva parabhAvoMmeM mUDha nahIM hotA / dRSTi-1- zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyAthikanaya (24ba) / prayoga-karmavipAkaja samasta bhAvoMko prAtmasvarUpase bhinna jAnakara unameM sarvathA prasammUDha rahanA // 232 / 3 aba upagUhana guNa kahate haiM-[yaH] jo jIva [siddhabhaktiyuktaH] siddhoMko bhaktise yukta ho [tu] aura [sarvadharmAraNAM] aupAdhika saba dharmokA [upagrahanakaH] gopane vAlA ho [saH] vaha [upagRhanakArI] upagRhanakArI [sampAdRSTiH] samyagdRSTi hai [jJAtavyaH] aisA jAnanA caahiye| tAtparya jo vikArabhAvoMko prakaTa na hone de aura prAtmazaktiko bar3hAve vaha jJAnI sthitikaraNapAlaka hai| TIkArya-samyagdRSTi nizcayase TaMkotkoNaM eka jJAyaka bhAvapanese samasta prAtmazaktiyoMko bar3hAnese upavaMhaka hotA hai, isa kAraNa isake jIvazaktike durbalapanese kiyA gayA baMdha nahIM hai kiMtu nirjarA hI hai| bhAvArtha-samyagdRSTi jIva prAzrayabhUta padArthakA tyAgakara vikAra bhAvoMko prakaTa nahIM hone detA aura antaHprakAzamAna nija jJAyaka bhAvako hI zAnameM rakhatA hai, vaha samyagdRSTi upagRhaka hai va upava'haka hai / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM samyagdRSTike amUDhadRSTi aMgakA varNana kiyA gayA paa| aba isa gAthAmeM kramaprApta upagRhana aMgakA varNana kiyA gayA hai| tathyaprakAza-1-samyagdRSTi zuddhAtmabhAvanArUpa pAramArthika siddhibhaktise yukta hai| 2- samyagdRSTi mithyAtvarAgAdivibhAvadharmokA pracchAdaka hotA hai, vinAzaka hotA hai /
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 415 nirjarAdhikAra jo siddhabhattijutto uvagRhaNago du sambadhammANaM / so uvagRhaNakArI sammAdiTThI muNeyavvo // 233 // jo siddhabhaktiptatpara, masinabhAvoMko dUra karatA hai| vaha budha upagRhaka hai, samyagdRSTI use jAno // 233 // yaH siddhabhaktiyuktaH upagRhanakastu sarvadharmANAM / sa upagRhanakArI samyagdRSTimantavya: // 233 // __ yato hi samyagdRSTiH TaMkotkoNe kazApakabhAvamayatyena samastAmAtInAmupahalApura bRhakaH, tato'sya jIvasya zaktidaurbalyakRto nAsti baMdhaH kiM tu nirjaraiva / / 233 / / nAmasaMza-ja, siddhattijutta, uvagRhaNaga, du, savvadhamma, ta, ughagRhaNakAri, sammAdidi, munneyvv| dhAtusaMjJa-upa-graha saMvaraNe, bhaja sevAyAM, muNa jnyaane| prAtipadika yat, siddhabhaktiyukta, upagRhanaka, tu, sarvadharma, tat, upagUhanakArin, samyagdRSTi, mantavya / mUladhAtu-upa-guhU saMvaraNe bhvAdi, bhaja sevAyAM bhvAdi, mana jJAne divAdi / padavivaraNa--- jo yaH-prathamA ek0| nibhattijutto siddhabhaktiyukta:-prathamA eka0 / uvagrahaNago upagRhanaka:-prathamA ekaH / dutu-avyaya / / vvadhammANaM sarvadharmANAM-SaSThI bahuvacana / so sa:-pra0 e0 / uvagRhaNakArI upagRhanakArI-pra0 e0 / sammAdiTThI samyagdRSTi:-prathamA eka0 / muNeyacvo mantavya:-prathamA ekavacana / / 233 / / 3-samyamdRSTi samasta prAtmazaktiyoMkI vikAsavRddhi karane vAlA honese upavRhaka hai / 4-anupagRhanakRta baMdha samyagdRSTike nahIM hotA / 5-samyagdRSTike zaktidaurbalyakRta baMdha nahIM hai / siddhAnta -1-zuddhAtmabhAvanAke balase samyagdRSTi vikArabhAvoMkA vinAzaka hotA hai / dRSTi-1-zuddhabhAvanApekSa zuddhadravyAthikanaya (24 b)|| prayoga-avikAra sahajasiddha caitanyasvarUpake pravalaMbanake balase samastavikArabhAvoMse alaga rahanA // 233 // aba sthitikaraNa guNa kahate haiM:- [yaH] jo jIva [unmArga gacchaMtaM] unmArga calate hue [svakaM api apanI AtmAko bhI [mArga] mArgameM [sthApayati sthApita karatA hai [saH cetayitA] vaha zAnI [sthatikaraNayuktaH] sthitikaraNaguNasahita [samyagdRSTiH] samyagdRSTi hai [jJAtavyaH] aisA jAnanA caahiye| TIkArtha-samyagdRSTi nizcayase TakotkIrNa eka jJAyakasvabhAvamayapaneke kAraNa samyagdarzana zAna cAritrasvarUpa mokSamArgase cyuta hue apaneko usI mArgameM sthita karanese sthiti. kArI hai / isa kAraNa isake mArgacyavanakRta baMdha nahIM hai kintu nirjarA hI hai / mAvArtha-jo apane svarUpamaya mokSamArgase cige hueko usI mArgameM sthApana kare vaha sthitikaraNaguNayukta hai| usake mArgase chUTa jAnekA baMdha nahIM hotA, mAtra udaya prAye hue karma rasa khirAkara nirjIrNa ho
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ummaggaM gacchaMta sagaMpi magge Thavedi jo cedaa| so ThidikaraNAjutto sammAdichI muNeyabbo // 234 // unmArga meM patita nija, parako jo mArgameM lagAtA hai / vaha mArgasthApaka hai, samyagdRSTo use jAno / / 234 // unmArga garchata svakamapi mArga sthApayati yshcetyitaa| sa sthitikaraNayuktaH samyagdRSTimantavyaH / / 234 // yato hi samyagdRSTiH TaMkotkoe~ kajJAyakabhAvamayatvena mArgAtpracyutasyAtmano mArge evaM sthitikaraNAta sthitikArI tato'sya mAgacyavanakRto nAsti baMdhaH ki tu nirjaraiva // 234 / / nAmasaMjJa-ummaga, gacchaMta, saga, pi, magga, ja, cedA, ta, iidakaraNAjutta, sammAdiTTi, muNeyavya / dhAtusaMjJa-gaccha gatI, Thya sthApanAyAM / prAtipadika-- unmArga, gacchat, sthaka, api, mArga, yat, cetAyata, tana, sthitikaraNayukta, samyagdRSTi, maMtabya / mUladhAtu--gamla gatI, pThA gatinivRto NijaMta / padavivaraNaummagaM unmArga-dvitIyA eka0 / gacchata-dvi0 e0 / saMgaM svakaM-dvi0 e0 / pi api-adhyaya / magge mArgasaptamI eka0 / vedi sthApayati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / jo ya:-prathamA eka0 / cedA cetagrinA-prathamA eka / mo sa:-prathamA eka0 / ThidikaraNAjutto sthitikaraNayuktaH-prathamA eka0 / sammAdiTThI sambaSTi:-pra0 e0 / muNeyanvo mantavyaH-prathamA ekavacana kRdanta kriyA // 234 / / jAte haiM isaliye nirjarA hI hai / prasaMgavivaraNa---anantarapUrva gAthAmeM samyagdRSTike upagahana aMgakA varNana kiyA gayA thaa| aba kramaprApta sthitikaraNa aMgakA isa gAthAmeM varNana kiyA gayA hai| tathyaprakAza-1-karmavipAkavaza mithyAtvarAgAdirUpa unmArgameM jAneke avasarameM svayaM ko sabhyagdRSTi adhyAtmayoga pauruSase ratnatrayarUpa sanmArgameM sthApita karatA hai| 2-unmArgameM jAte hue parako samyagdRSTi sadvacanAdike sahayogase sanmArgameM sthApita karatA hai| 3--mArgacyavana kRta bandha samyagdRSTike nahIM hai / siddhAnta-1--jJAnamayatAke kAraNa jJAnI apaneko zivamArgameM sthita rakhatA hai| dRSTi -1-kArakakArakibhedaka sadbhUta vyavahAranaya (73) / prayoga -apaneko jJAnamAtra nirakhate hue apane ralatrayamArgameM sthita rahane kA upayoga rakhanA / / 234 // prAge vAtsalya guraNako gAthA kahate haiM--[yaH] jo jIva [mokSamArge] mokSamArgameM sthita [trayANAM sAdhUnAM] prAcArya upAdhyAya sAdhuvoMkA athavA samyagdarzana, jJAna, cAritra tInoM samyag bhAvoMkA [vatsalatvaM] vAtsalya [karoti] karatA hai [saH] vaha [vatsalabhAvayutaH] vatsalabhAvasahita [samyagdRSTiH samyagdRSTi hai [jJAtavyaH] aisA jAnanA cAhiye /
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAdhikAra jo kuNadi bacchalataM tiNhaM sAhUNa mokkhamaggammi / so vacchalabhAvajudo sammAdiTThI muNeyabvo // 235 / / mokSapathasthita tInoM, sAdhana va sAdhuvoM meM rati karatA / jo budha vaha hai vatsala, samyagdRSTI use jAno // 235 // __ yaH karoti vatsalatvaM trayANAM sAdhUnAM mokSamArge / sa vAtsalyabhAvayutaH samyagdRSTimantavyaH ||2353 // yato hi samyagdRSTiH TaMkotkIrNaMkajJAyakabhAvamayatvena samyagdarzanajJAnacAritrANAM svasmAdabhedabuddha yA samyagdarzanAnmArgavatsalaH, tato'sya mArgAnupalabhakRto nAsti baMdha: kiM tu nirava // 23 // nAmasaMjJa-ja, vacchalatta, li, sAhu, mokkhamagga, ta, vacchalabhAvajuda, sammAdidvi, muNeyavva / dhAtusaMjJa-kuNa karaNe, maga anveSaNe / prAtipadika yat, vatsalatva, tri, sAdhu, mokSamArga, tat, vAtsalyabhAvayuta, samyagdRSTi, mantavya / mUladhAtu-kRtra karaNe, maga anveSaNe curaadi| pavavivaraNa-jo yaH-prathamA eka0 / kuNadi pharoti-vartamAna laT anya puruSa eka0 kriyA / bacchalattaM vatsalatva-dvitIyA eka0 / tiNhaM prayANAM-SaSThI bahu / sAhUNa sAdhUnAM-SaSThI bahu0 / mokkhamaggamhi mokSamArge-saptamI eka0 / so sa:prathamA eka0 / vacchalabhAvajudo vAtsalyabhAvayutaH-prathamA ekavacana / sammAdiTTI samyagdRSTi:-prathamA ekavacana / muNeyavyo mantavya:-prathamA ekavacana kRdanta kriyA / / 235 / / tAtparya--samyagdRSTi puruSakA ratnatrayameM va ratnatrayadhArI puruSoMmeM nizchala vAtsalya hotA hai| TokArtha --nizcayase samyagdRSTi TaMkotkorNa eka zAyakabhAvamayapanese samyagdarzana, samyagjJAna va samyakcAritrabhAvoMkA apanese abheda buddhi dvArA acchI taraha dekhanese mokSamArgakA vatsala hai, atiprItiyukta hai / isa kAraNa isake mArgako praprAptise kiyA gayA karmabaMdha nahIM hai, kintu nirjarA ho hai| bhAvArtha---vatsalapanA prItibhAvako kahate haiN| jo mokSamArgarUpa apane svarUpameM anurAgI ho usake mArgakI aprApti nahIM aura mArgAnupalambhakRta karmabaMdha nahIM / karma rasa (phala) mAtra pratiphalita hokara khira jAtA hai isalie nirjarA hI hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM samyagdRSTi ke sthitikaraNAgakA nirdeza kiyA gayA thaa| aba isa gAthAmeM kramaprApta vAtsalyAGgakA varNana kiyA gayA hai| tathyaprakAza-(1) samyagdRSTi mokSamArgasAdhaka svakIya ratnatraya dharmako vatsalatA va bhakti rakhatA hai / (2) samyagdRSTi ratnatrayake AdhArabhUta dharmAtmAvoMko vatsalatA va bhakti karatA hai / (3) samyagdRSTi samyagdarzana, jJAna, cAritrako apanese abhedarUpa anubhavaneke kAraNa bhArgavatsala hai / (4) mArgAnupalambhakRta athavA avAtsalyakRta bandha samyagdRSTike nahIM hai|
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 samayasAra vijArahamArUDho maNorahapahesu bhamai jo cedA / so jiNaNANapahAvI sammAdiTThI muNeyavbo // 136 // vidyAratha prArohI, jo hitakara mArgako prakaTa karatA / vaha hai jJAnaprabhAvI, samyagdRSTo use jAno // 236 / / vidyArathamArUDhaH manorathapatheSu zramati yazcetayitA / sa jinajJAnaprabhAvI samyagdRSTimantavyaH / / 236 / / yato hi sabhyagdRSTiH TaMkotkIroMkajJAyakabhAvamayatvena jJAnasya samasta zakti ra bodhena prabhA. bajananAtprabhAvanAkaraH tatosya jJAna prabhAvanA'prakarSakRto nAsti badhaH kiM tu nirja rela / rundhat nAmasaMjJa-vijjAraha, Astu, maNorahapaha, ja, caMdA, jiNaNANapahAvi, sammAdiSTi, mugeyantra / dhAtusaMjJa---.bhama bhramaNe / prAtipadikaH---vidyAratha, ArUDha, manorathapatha, yat, cetAyana, tat, jimajJAna prabhAvin, samyagdRSTi, mantavya / mUladhAta-bhrama anavasthAne divAdi / padavivaraNa --vijArahaM vidyArathaMdvitIyA ekavacana / ArUDho ArUDha:--prathamA eka0 / maNorahapahesu manorathapatheSu-saptamI bahaH / bhamaI siddhAnta-~-(1) jAnI apane meM apane svabhAvapariNamanako apanese gabhedabuddhise svayaM dekhatA hai| dRSTi--1-- kArakakArakibhedaka sadbhUtavyavahAra (73) / prayoga--apanemeM prAtmatvakI pratIti sahita prapane sahajasvarUpako jAnate hue jJAnamAtra apanemeM apanI upAsanA karanA / / 235 / / ___ prAge prabhAvanA guNa kahate haiM-[yaH] jo jIva [vidhArathaM ArUDhaH] vidyArUpI ratha para prArUda humA [manorathapatheSu] manorathake mArga meM [bhramati] bhramaNa karatA hai [sa: cetayitA] vaha jJAnI [jinazAmaprabhAvo] jinezvarake jJAnako prabhAvanA karane vAlA [samyagdRSTiH] samyadRSTi hai [jJAtavyaH aisA jAnanA cAhiye / / TokArya-nizcayase cUMki samyagdRSTi TaMkotkIrNa eka jJAyakabhAvamayapanese jJAna kI samasta prAktike jagAneke dvArA prabhAvake upajAnese prabhAvanA karane vAlA hai, isa kAraNa isake jJAnako prabhAvanAke praprakarSakRta bandha nahIM hotA, kintu nirjarA ho hotI hai / bhAvArtha--prabhAvanA nAma prakRSTarUpase huvAnekA hai, jo apane jJAnako niraMtara abhyAsa se pragaTa karatA hai, bar3hAtA hai usake prabhAvanA aGga hotA hai, jJAnIke jJAnavikAsa vRddhigata hai usake aprabhAvanAkRna karmakA bandha nahIM hai / jAnIko bhUmikAmeM karma rasa dekara khira jAtA hai isa kAraNa nirjarA hI hai / yahA~ gAyA aisA kahA hai ki jo vidyArUpI rathameM prAtmAko sthApana karake bhramaNa karatA hai vaha jJAnako prabhAvanAyukta samyagdRSTi hai so yaha nizcaya prabhAvanA
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAdhikAra 416 baMdha navamiti nijaH saMgato'STAbhiraMgaH, prAgnaddhaM tu kSayamupAyana nirjarojjambharagena / samyagdRSTi: bhrAmyati-vartamAna laT anya puruSa eka0 / jo yH-prthmaayaa| jiNaNANapahAvI jinajJAnaprabhAvI-pra. hai / byavahArameM jinabimbako ratha meM virAjamAna kara nagara upavana prAdimeM bihAra karAke dharmako prabhAvanA kI jAtI hai, nizcayase jJAnako prabhAva nA karake dharmako prabhAvanA kI jAto hai| aba karmakA navIna baMdha rokakara nirjarA karane vAle samyagdRSTi kI mahimA kahate haiMrundhana itamyAdi / artha-svayameva apane nija isameM masta hunA, prAdi madhya antarahita sarvavyApaMka eka pravAharUpa dhArAbAhI jJAnarUpa hokara nabIna bandhako rokatA hunA aura pahale gaMdhe hue karmako apane praSTa aGgoMke sAtha nirjarAko bar3havArI dvArA kSayako prAma karAtA humA samyagdRSTi jIva prAkAzake madhyarUpa pratinirmala raMgabhUmimeM praveza kara nacatA hai yAne vikasita hotA hai| bhAvArtha- samyagdRSTike zaMkATikRta navIna bandha to hotA. hI nahIM aura pATha praGgoMsAhita hone se nirjarA vRddhi gata hai usase pUrvabaddha kA nAza hotA hai / isalie yaha eka pravAharUpa jJAnarUpI rasako pIkara nirmala AkAzarUpa raGgabhUmimeM nRtya karatA hai yAne jJAnavilAsa karatA hai / yahA~ yaha jJAtavya hai ki samyagdRSTi ke mithyAtvAdi anantAnubandhI kaSAyake udayakA prabhAva hai tathA alpasthiti anubhAga lie mithyAtva anantAnubandhIke binA aura usake sAtha rahane vAlI anya prakRtiyoMke binA ghAtiyA tathA aghAtiyAno prakRtikA bAdha gIgA hai modI jaisA bandha mithyAtva va anantAnubandhI sahita dazAmeM hotA hai vaisA nahIM hotaa| ananta saMsArakA kAraNa to mithyAtva anantAnubandho haiM unakA prabhAva honeke pazcAt unakA bandha nahIM hotA / jaba prAtmA jJAnI huA taba anya bandhakI ginato kyA ? vRkSakI jar3a kaTaneke bAda hare patte rahane kI kyA abadhi ? isa kAraNa adhyAtmazAstra meM sAmAnyapanese jJAnIkA hI pradhAna kathana hai / jJAnI hue pazcAt zeSa karma sahaja hI miTa jAyeMge tathA parama sahaja Ananda bhogegA / jaise ki koI daridra puruSa jhopar3I meM rahatA thA usako bhAgyodaya se dhanase pUrNa bar3e mahalako prApti huii| usa mahalameM bahuta dinakA kUr3A bharA huprA thA / sa puruSane jaba pAkara praveza kiyA usI dina yaha to mahalakA dhanI bana gayA / aba kUr3A mAranA raha gayA so vaha kramase apane bala ke anusAra jhAr3atA hI hai / jaba saba kUr3A jhar3a jAyagA taba ujjvala ho jAyagA / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthA meM vAtsalyabhASayuta samyagdRSTikA Azaya batAyA gayA thA / aba isa gAthAmeM jJAnIko prabhAbanAGgadhArakatAkA varNana kiyA hai| tathyaprakAza - (1) jJAnakI samasta zaktike jAgaraNase samyagdRSTi dharmaprabhAvaka hai| (2) jJAnI jJAnarathapara sArUDha hokara abhISTa zivamArgameM arthAta ratnatrayameM vihAra karatA hai|
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 samayasAra svayamatirasAdAdimadhyAMtamuktaM jJAnaM bhUtvA nadati gaganAbhogaraMga vigAhya / / 162 // iti nirjarA niSkrAMtA / / 236 // iti zrImabamRtacaMdrasUriviracitAyAM samayasAravyAkhyAyAmAtmakhyAto nirjarAprarUpakaH SaSTho'Gka // 6 // e / sammAdiTThI samyagdRSTi:-pra0 e0 / muNeyavyo mantavyaH-prathamA ekavacana kRdanta kriyA / / 236 / / (3) samyagdRSTi antastattvopalabdhirUpa vidyArapapara prArUDa hokara khyAti lAbha icchA prAdi citsakalloloMko sahajAtmadhyAnarUpa zastrase naSTa kara detA hai| (4) aprabhAvanAkRta bandha samyagdRSTike nahIM hai| (5) samyagdRSTike pUrvasaMcita karmako nizcita nirjarA hai / (6) zuddhanyake prAzrayase utpanna ni:zaMkAdiSTa guNa sambarapUrvaka bhAvanirjarAke upAdAna kAraNabhUta haiM / (7) vyavahAraratnatraya sAdhaka hai, nizcayaralatraya sAdhya hai / (8) vyavahAraratnatrayameM sthita sarAgasamyagdRSTike yogya pravRttirUpa bhI niHzaMkAdi aSTa guNa hote haiN| siddhAnta--(1) nizcayajJAnaprabhAvaka guNa dvArA zAnI jo nijazuddhike liye saMvarapUrSikA bhAvanirjarA karatA hai| dRSTi-1- kArakakArakibhedaka sadbhUta vyavahAranaya (73) / prayoga---jJAnarUpa rathameM prArUda hokara yAne jJAna meM upayogako lagAkara sahajAnandamaya jAnatattvako prabhAvanAse kRtArtha honekA pauruSa karanA / / 236 // iti zrImatkundakundAcAryaviracita samayasAra va usakI zrImadamRtacaMdrasUriviracita samayasAravyAkhyA prAtmakhyAtikI sahajAnandasaptadazAGgI TIkAmeM nirjarAprarUpaka chaThavAM maMka samApta humA /
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ bagdhAdhikAra atha baMdhAdhikAra atha pravizati baMdhaH / rAgodgAramahArasena sakalaM kRtyA pramattaM jagat koDataM rasabhAranibharamahAnATyena baMdha dhunat / prAnandAmRtanityabhoji sahajAvasthA sphuTaM nATayad dhIrodAramamAkulaM nirupavijJAnaM samunmajjati // 163 // jaha NAma kovi puriso gohabhatto du reNuvahulammi / ThANammi ThAidUNa ya karei satyehiM vAyAmaM // 137 // chiMdadi bhiMdadi ya tahA tAlItalakayalivaMsapiMDIzro / saccittAcittANaM karei davANamubaghAyaM // 238 // uvadhAyaM kuvaMtassa tassa gANAvihehiM karaNehiM / Nicchayado ciMtija hu kiMpacayago du syabaMdhI // 236 // jo so du gohabhAvo tasi gare teNa tassa rybNdho| Nicchayado viruNeyaM Na kAyaceTThAhiM sesAhiM // 24 // evaM micchAdiTThI vaTTato vahuvihAsu ciTThAsu / rAyAI upayoge kuvvaMto Nippai rayeNa // 24 // nAmasaMjJa-jaha, NAma, ka, vi, purisa, rohabhatta, du, reNubahula, ThANa, ya, savya, vAyAma, ya, tahA, tAlItalakalivaMsapiDI, saccittAcitta, dava, upaghAya, ubaghAya, ta, mANAviha, karaNa, Nicchayado, kiMpa anabandha tattva praveza karatA hai| jaise ki nRtyamaMcapara koI svAMga praveza karatA hai, usI prakAra jIvakI raMgabhUmimeM bandhatatva praveza karatA hai| usameM sarvaprathama baMdha svAMga miTAne vAle sabhya jJAnake abhinandana meM maMgalarUpa kAvya kahate haiM--rAgodgAra ityAdi / artha----jo vikArarAgake udgArarUpa mahArasa (madirA) ke dvArA samasta jagatako pramatta (matabAlA) karake rasapUrNa mahAn nATaya ke dvArA krIr3A karate hue bandhako dUra karatA huaA aAnandarUpI amRtakA
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayamAra jaise tala lagAye, koI puruSa dhUlapUrNa bhUmImeM / sthita hokara zastroMse, nAnA vyAyAma karatA hai // 237 // tAr3a bAMsa kadaloko, vichedatA bhedatA hi vyAyAmI / karatA upaghAta vahAM, sajIva nirjIva dravyoMkA // 23 // nAnAvidha karaNoMse, upadhAta kara rahe hue puruSake / cipaTI hui dhUlIkA, kisa kAraNase humA bandhana // 23 // tela lagA usa narake, isa kAraNase hi dhulibaMdha huaa| nizcayase yaha jAno, huA nahIM kAyaSTAse // 240 / / poM yaha mithyAdRSTI, vividha ceSTAmeM vartamAna huA / upayogase rAgAdi, karatA lipatA baMdhe rajase // 14 // yathA nAma ko'pi puruSaH snehAbhyaktastu rennubhule| sthAne sthitvA ca karoti zastrairvyAyAma // 237 / / chinati bhinatti ca tathA tAlItala dalIvaMzapiMDI: / sacittAcittAnAM karoti drabhyANAmapaghAtaM / 238 / / upaghAtaM kurvatastasya nAnAvidhaiH karaNaH / nizcayaMtazcintyatAM kiMpratyayakastu tasya rajobaMdhaH // 236 / / yaH sa tu snehabhAvastasminnare tena tasya rajobaMdha: / nizcayato vizeyaM na kAyaceSTAbhiH zeSAbhiH / / 240 / / evaM mithyASTivartamAno vahuvidhAsu ceSTAsu / rAgAdInupayoge kurvANo lipyate rajasA / / 241 / / iha khalu yathA kazcit puruSaH snehAbhyaktaH svabhAvana eva rajobahulAyaryA bhUmau sthitaH zastravyAyAmakarma kurvANa: aneka prakArakaraNaiH .sacittAcittavastUni nighnan ra jasA badhyate / tasya ccayaga, du, rayabaMdha, ja, ta, du, raNehabhAva, ta. ThANa, ta, ta, raya baMdha, Nicchayado, viSNeya, Na, kAyaceThA, sesA, eya, micchAdiThi, vata, bahuvihA, ciTThA, rAyAi, uvaoga, kuvaMta, ry| dhAtasaMjha-- chA gati. nivRttI, kara karaNe, chida chedane, bhida vidAraNe, kudava karaNe, cinta cintane, lipa lepane / prAtipadikayathA, nAman, kim, api, puruSa, snehAbhyakta, tu, reNuvahula, sthAna, ca, zastra, vyAyAma, ca, tathA, tAlItalanitya bhojana karane vAlA dhIra, udAra, 'anAkula nirupAdhi jJAna apanI sahaja avasthAko yAne jAnanarUpa kriyAko nacAtA hunnA prakaTa hotA hai / bhAvArtha - bandhake svAGgako dUra karane vAlA avikAra sahaja jJAnasvabhAvamayakA jJAta zuddha prakaTa ho nRtya karegA usakI mahimA isa kAvya meM prakaTa kI hai / aisA sahaja prAnandamaya. nirupAdhi jJAnasvarUpa prAtmA sadA prakAra rho| aba bandha tattvake svarUpakA vicAra karate haiM / yahA~ prathama bandhake kAraNako prakaTa karate haiM---[yathA nAma] jaise [kaH api puruSaH].. koI puruSa [snehAbhyaktaH tu] tailase avalipta humA reNubahale] bahuta dhUlI vAle sthAne sthAna meM [sthitvA ca] sthita hokara zastraH byApAma] hathiyAroMse vyAyAma [karoti]. karatA hai, vahA~ [tAlItalakadalIvaMzapiMDoH] tAr3a,
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandhAdhikAra 423 katamo bandhahetuH ? na tAvatsvabhAvata eva rajobanA bhUmiH, snehAna paktAnAmapi tatrasthAnAM tasprasaGgAt / na zastravyAyAmakama, snehAna bhyaktAnAmapi tasmAt tatprasaMgAt / nAnekaprakArakara. gAni, snehAna bhivyaktAnAmapi tastatprasaMgAt / na sacittAcitavastUpaghAta , snehAnabhivyaktAnAmapi tasmistatvasaMgAt / tato nyAyavalenaivaitadAyAtaM yattasmin puruSe snehA bhyaMgakaraNaM sa baMrahetuH / kadalIvaMzapiMDI, sacittacitta, dravya, upaghAta, upadhAta, kurvantu, tA. nAnAvidha, karaNa, nizcayataH, kipratyayaka, tu, tat, rajovandha, yat, tat, tu, snehabhAva, tat nara, tat, rajobandha, nizcayana:, vijJeya, na, kAyaceSTA, zeSA, eva, micyAiSTi, vartamAna, bahuvidhA, ceSTA, rAgAdi, upayoga, kurvANa, rajas / mUladhAnu - pThA tamAla, ke.la, azoka ityAdi vRkSoM ko [chinatti] chedatA hai [ca bhinatti aura bhedatA hai [tathA] saMthaH sacittAcittAnAM] sacita va acitta [dravyANAM] dravyoMkA [upaghAtaM] upaghAta [karoti] karanA hai| ina prakAra [nAnAvidhaiH karaNaH nAnA prakArake karaNoM dvArA [upaghAtaM kurvataH] upaghAta karate hue [tasya] usa puruSake [khalu] vAstavameM [rajobaMdhaH tu] rajakA bandha [kipratyayikaH] kisa kAragAse huyA hai ? [nizcayataH] nizcayase [cintyatA] vicAriye / [tasmin nare] usa manuSya [ya: tu] jo [saH snehabhAvaH] vaha saila prAdikI cikanAhaTa hai [tena] usase [tasya rajobaMdhaH] usake dhUlikA bandha hotA hai [nizcayataH vijJeyaM] yaha nizcayase jAnanA cAhiye / [zeSAbhiH kAyaceSTAmiH] zeSa kAyakI ceSTAnoMse [na] dhUlikA baMdha nahIM hai [evaM] isI prakAra [bahuvidhAsu ceSTAsu] bahuta prakArakI ceSTAnoMmeM [vartamAnaH] vartatA hunA [mithyAdRSTiH] gizyAdRSTi jIva [upayoge] apane upayogameM [rAmAdIna kuriyaH] rAgAdi bhAvoMko karatA huA [rajasA] karmarUpa ra jase [lipyate] lipta hotA hai yAne ba~dhatA hai / tAtparya ----mithyAtva rAga grAdi bhAvoM meM pariNata jIvake karmakA bandha hotA hai| TIkArtha--isa loka meM nizcayase jaise koI puruSa sneha (taila) prAdikase avalipta humA svabhAva se hI bahuta dhUli vAlo bhUmimeM sthita huprA zastroMse vyAyAma karma karatA huaA aneka prakArake zamtroMse sacitta pracitta vastuoMko kATatA humA usa bhUmikI dhUlise lipta hotA hai| yahA~ nirNaya kareM ki vahA~ puruSake bandhakA kAraNa inameM kauna hai ? to pahile yahI dekha lIjiye ki jo svabhAvase hI rajovyApta bhUmi hai vaha bandhakA kAraNa nahIM hai / kyoMki yadi bhUmi hI kAraNa ho to usa bhUmipara Thahare hue tela prAdise anavalipta puruSoMke bhI dhUlike cipaTa jAnekA prasaMga yA jAvegA / zastroMse vyAyAma karanA bhI usa dhUlise ba~dhanekA, lipa jAne kA kAraNa nahIM hai / yadi zastroM meM vyAyAma karanA dhUlise baMdhanekA kAraNa ho to jinake tela mAdi nahIM lagA, unake bhI usa zastrAbhyAsake karanese rajakA baMdha honekA prasaGga prA jAyagA /
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra evaM mithyAvRSTirAtmani rAgAdIn kurvANaH svabhAvata eva karmayogyapudgalabahule loke kAyavAGmanaHkarma kurvANo'nekaprakArakaraNaH sacittAcittavastUni nighnan kamarajasA badhyate / tasya katamo bandhahetuH ? na tAvatatsvabhAvatta eva karmayogyapudgalabahulo lokaH, siddhAnAmapi tatrasthAnAM tatprasaMgAt / na kAyavAGmanaHkarma, yathAkhyAtasaMyatAnAmapi tatprasaMgAt / nAnekaprakArakaraNAni, gatinivRttau, DukRJ karaNe, chidira chedane, bhidi bhedane, citi smRtyAM, lipa upadehe tudAdi / padavivaraNajaha yathAavyaya / NAma nAma-prathamA eka0 / ko ka:-prathamA eka0 / vi api-avyaya / puriso purussHpr0e| bhatto snehAbhyaktaH-prathamA eka / du lu-avyaya / reNuvahulamhi reNuvahule-saptamI ekaH / ThANe sthAne saptamI eka0 / ThAidUNa sthitvA asamAptikI kriyA / ye ca-avyaya / karei karoti-vartamAna aneka prakArake karaNa bhI usa rajake baMdhanakA kAraNa nahIM hai, kyoMki yadi aisA ho to jinake taila Adi nahIM lagA, unake bhI una karaNoM dvArA rajakA bandha ho jAnekA prasaGga ho jaaygaa| tathA sacitta acitta bastuoMkA upaghAta bhI usa rajake laganekA kAraNa nahIM hai, kyoMki yadi aisA ho to jinake taila Adi nahIM lagA unake bhI sacitta acittakA ghAta karane se rajakA bandha ho jAnekA prasaGga A jAyagA / isaliye nyAyake balase yaha hI siddha humA ki usa puruSameM jo tala AdikA mardana hai vahI bandhakA kAraNa hai / aise hI mithyAdRSTi jIva apane AtmAmeM rAma Adi bhAvoMko karatA huA svabhAvase hI karmake yogya pudgaloMse bhare hue lokameM kAya vacana manako kriyAko karatA humA aneka prakArake karaNoM dvArA sacitta acitta vastuoM kA ghAta karatA huyA karmarUpI dhUlise baMdhatA hai| vahA~ vicAriye ki bandhakA kAraNa kauna hai ? vahA~ prathama to yahI dekhiye ki svabhAvase hI karmayogya pudgaloMse bharA huA loka bandhakA kAraNa nahIM hai, yadi unase bandha ho to lokameM siddhoMke bhI bandhakA prasaGga praayegaa| kAya vacana manakI kriyAsvarUpa yoga bhI bandhake kAraNa nahIM haiM, yadi unase bandha ho to mana, vacana, kAyakI kriyA vAle yathAkhyAtasaMyamiyoMke bho bandhakA prasaGga ho jAyagA / aneka prakArake karaNa bhI bandhake kAraNa nahIM haiM, yadi unase bandha ho to kevalajJAniyoMke bhI bandhakA prasaGga ho jAyagara / tathA sacitta acitta vastuoM kA upaghAta bhI bandhakA kAraNa nahIM hai, yadi unase baMdha ho to samitimeM tatpara yAne yatnarUpa pravRtti karane vAle sAdhuvoMke bhI sacitta acitta vastu ke ghAtase bandhakA prasaGga ho jAyagA / isa kAraNa nyAyake balase yahI siddha huA ki jo upayogameM rAgAdikA karanA hai vaha bandhakA kAraNa hai / bhAvArtha-yahI nizcayanayako mukhya dRSTi se bandha honeke kAraNapara vicAra kiyA gayA hai ! bandhakA yathArtha kAraNa vicAranese yahI siddha hunA ki mithyAdRSTi puruSa rAga, dveSa, moha bhAvoMko apane upayoga karatA hai so ye rAgAdika
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandhAdhikAra 425 kevalajJAninAmapi tatprasaGgAt / na sacittAcittavastUpaghAtaH samititatparANAmapi tatprasaGgAt / tato nyAyabalenaitadevAyAtaM yadupayoge rAgAdikaraNaM sa baMdhahetuH / / na karmabahulaM jaganna ghalanAtmaka laT anya puruSa ekA0 kriyA / satyehi zastra:-tRtIyA bahu0 / vAyAma vyAyAma-dvitIyA eka / chidi chinatti, bhiMdadi bhinatti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / tahA tathA-avyaya / tAlItalakrayalivaMsapiDIo tAlItalakadalIvaMzapiNDI:-dvitIyA bahu0 / saccittAcittANa sacittAcittAnAM-SaSThI bahu0 / karei karoti, davANaM dravyANAM-SaSThI bahu0 / uvadhAyaM upaghAta-dvi0 e0 / kubbatassa kurvataH--SaSTI eka0 / tassa tasya-SaSThI ekavacana / NANAvihehi nAnAvidhaH tRtIyA bahu / Nicchayado nizcayata:-paMcamyarthaM avyaya / kipaccayamo kAyayaka:-panA ekavana, pusU-adhyaya rabaMdho rajobandhaH-prathamA eka0 / jo ya:prathamA ekavacana / gehabhAvo snehabhAvaH tamhi tasmin-saptamI eka0 / pare nare-saptamI eka0 / teNa tenatRtIyA eka0 / tassa tasya--SaSThI eka0 / rayabaMdho rajobandhaH-pra0 eka0 / Nicchayado nizcayata:-avyaya / hI bandhake kAraNa haiM / parantu anya jo karmayogya pudgaloMse bharA loka, mana bacana kAyake yoga, aneka karaNa aura vetana acetanakA ghAta prAdi haiM ye baMdhake kAraNa nahIM haiM / bayoMki yadi inase bandha ho to siddhoMke, yathAkhyAtacAritra vAloMke, kevalajJAniyoMke tathA samititattara muniyoMke bandhakA prasaGga A jAyagA; lekina unake bandha nahIM hotA / prataH bandhakA kAraNa rAgAdika hI haiM yaha nizcaya rhaa| aba Age isa arthakA samarthaka kalaza kahate haiM-na karma ityAdi / artha-karmabandhakA kAraNa na to karmayogya pudgaloMse bahuta bharA humA loka hai, na calanasvarUpa karma yAne kAya vacana manakI kriyArUpa yoga hai, na aneka prakArake karaNa haiM aura na cetana acetanakA ghAta hai / kintu, upayogabhUmi yAne jIva jo rAgAdi bhAvoMke sAtha ekatAko prApta hotA hai vahI ekamAtra puruSoMke bandhakA kAraNa hai / bhAvArtha---nizcayase mithyAtva rAgAdika ho bandhakA kAraNa hai / prasaMgavibaraNa--anantarapUrva gAyA taka "bhUyattheNAbhigayA jIvAjIvA ya" ityAdi bhadhikAragAthAke anusAra jIva, ajIva, puNya-pApAdi sAta padArthoMkI pIThikArUpa kartR karmAdhikAra, Asrava, sambara, nirjarA tatvakA varNana kiyA gayA thaa| aba kramaprApta bandha adhikAra prAyA so usameM sarvaprathama bandhake sahI kAraNakA vicAra ina pAMca gAthAvoMmeM kiyA gayA hai / tathyaprakAza-(1) visrasopacayarUpa kANivargaraNAvoMse bhare lokameM rahaneke kAraNa jIvake vandha nahIM hosA, kyoMki aise lokameM rahane vAle siddhoMke bandha nahIM hai / (.) mana, vacana, kAyakI ceSTAse jIvake bandha nahIM hotA, kyoMki yathAkhyAta saMyamI 11, 12, 13veM guNasthAnavartI jIvoke ceSTA hokara bhI bandha nahIM hai / (3) aneka prakArake bAhya saMgase bhI jIvake bandha nahIM hotA, kyoMki samavazaraNa, gandhakuTI, chatra, camara, siMhAsana Adi zobhAke bIca bhI kevalajJAnIke bandha nahIM hai| (4) sacitta acitta vastuke upaghAtase bhI jIdake
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 sapayasAra karma vA, na naikakaraNAni vA na ciciddho baMdhakRt / yadaikyamupayogabhU samupayAti rAgAdibhiH sa eva kila kevalaM bhavati bandhahetu gagAM / / 124 / / / / 237-241 / / viNeyaM vijJaya-pra0 e0 / Na na-avyaya / kAyaceTTAhi kAyaceSTAbhiH-tR. bahu0 / mesAhi praSAbhiH-tRtIyA bahu / evaM-avyaya / micchAdiTThI mithyASTi:-pra0 e0 | vaTTanto vartamAnaH-pra0 e0 / bahuvihAsa bahuvidhAsu-saptamI bahu0 / ciTThAsu ceSTAsu-saptamI bahu0 / gayAdI rAgAdon-dvitIyA bahu / uvaoge upayoge-saptamI eka0 / kubato kurvANa:-pra0 e0 / lippar3a lipyate-vataMmAna laT anya puruSa ekavacana bhAvakarmavAcyaprakriyA kriyA / rayeNa rajasA-tRtIyA ekavacana / / 237-241 / / bandha nahIM hai, kyoMki samitise calate hue sAdhuke padatalase kisI kunya jIvakA upadhAta hone para bhI sAdhuke bandha nahIM hai / (5) bandha to mAtra upayoga meM gAdike karanese hai / ___siddhAnta - (1). paradravyake kisI bhI prakArake pariNAsanase jIvakA pariNAma nahIM hotA / (2) karmavipAkako prAtmIya mAnaneke f kalpakA nimita pAkara kArmAgga yagaraNAmoMkA karmatva pariNamanahara bandha hotA hai / dRSTi- - paradravpAdigrAhaka dradhyAthikanaya (26) / 2- upAdhisApekSa azuddha dravyAthikanaya (24) / prayoga- upayogameM rAgAdike karaneko ho vipattikA mula jAnakara rAgAdi parabhAvase upayoga haTAkara sahaja jJAnAnanda svabhAvameM upayoga lagAnA / / * 37-241 // aba kahate haiM ki samyagdRSTike bandha kyoM nahIM hotA ?---[yathA] jaise puna: sa cava] phira vahI [naraH] manuSya [sarvasmin snehe apanIte] samasta tailAdika haTA diye jAnepara [reNubahule] bahuta dhUli vAle [syAne] sthAname [zastraH vyAyAma karoti] zastroMke dvArA vyAyAma karatA hai, [tAlolalakadalovaMzapiNDIH] tAr3a. tamAla, kelA, bAMsa Adike vRkSako [chinatina bhinatti] chedatA hai aura bhedatA hai [tathA] pora [sacittAcittAnAM] sacitta acitta [dracyAraNAM] dravyoMkA [upaghAtaM karoti] upadhAta karatA hai / [nAnAvidhaiH karaNaH] nAnA prakArake karaNoMse [upaghAtaM kurvataH tasya] upaghAta karane vAle usake [nizcayataH] nizcayase [cintyatA] vicAriye ki [rajobaMdhaH] dhUlikA bandha [kipratyayakaH na] kisa kAraNase nahI hotA [tasmin nare] usa puruSake [yaH] jo [sa prasnehabhAvaH] vaha acikkaNatA hai [tena] usase [tasya] usake [arajobaMdhaH] dhUlikA prabaMdha hai [nizcayataH] nizcayase [vijJeyaM] yaha jAnanA cAhiye [zeSAbhiH kAyaceSTAbhiH] zeSa kAyakI ceSTAmrose [na] nahIM [evaM] isa prakAra [samyagdRSTiH] sampAda [bahuvidheSu] bahuta prakArake [yogeSu] yogomeM [vartamAnaH] vartatA huaA [upayoge] upayogameM [rAgAdIna rAgAdikoMko [akurvana nahIM karatA huyA [rajasA karma rajase [na lipyate] likSa
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandhAdhikAra jaha puNa so ceva Naro gohe mabbami avaNiye saMte / raMgubahulammi ThANe karadi satthehiM vAyAmaM // 242 // chidadi bhiMdadi ya tahA tAlItalakayalivaMsapiMDIyo / saccittA cittANaM karai davANamuvaghAyaM // 243 // uvadhAyaM kubvaMtassa tassa NANAvihehi karaNehiM / Nicchayado ciMtijahu kiMpaJcayago Na rayabaMdho // 244 // jo so aNehabhAvo tahmi gare teNa tassa'syabadho / Nicchayado viSNeyaM Na kAyaceTTAhiM semAhiM // 245 / / evaM sammAdiTThI vaTato bahuvihesu jogesu / akaraMto uvoge rAgAi Na lippai rayeNa // 246 // jaise phira vahI puruSa, samasta usa talako alaga krke| usa dhUlabharI kSitimeM, karatA zrama pUrNa zastroMse // 242 // tAr3a bAMsa kadalIko, vichedatA mevatA puruSa dhase / karatA upaghAta vahAM, sajIva nirjIva dravyoMkA // 243 // nAnAvidha karaNoMse, upaghAta kara rahe hue puruSake / nizcayase soco kisa, kAraNase dhUlibandha nahIM / / 244 / / nAmamaMjJa jaha, puNa, ta, ceva, Nara, geha, sabva, avaNiya saMta, reNu bahula, ThANa, sattha, vAyAma, ya, tahA, tAlItalakalivamapiMDI, saccittAcitta, davba, uvadhAya, upaghAya, kubbata, ta, gANAviha, karaNa, nahI hotA yAne nahIM baMdhatA / tAtparya-prajJAnamaya rAgAdike prabhAvase samyAdRSTi ke bandha nahIM hotaa| TokArtha-jaise vahI puruSa samasta tailAvikake haTA diya jAnepara svabhAvase hI bahuta raja vAlI bhUmipara unhIM zastroMse abhyAsa karatA huA, unhIM aneka tarahake karaNoMse unhoM sacitta acitta bastunoMko ghAtatA hA dhUlise lipta nahIM hotA, kyoMki isake bandhakA hetubhUta cikanAIke lepakA abhAva hai usI taraha samyagdRSTi prAramA prAtmAmeM rAgAdikako nahIM karatA hamA svabhAvase hI karmayogya pudgaloMse bhare usI lokameM usI kAya vacana manako kriyAko karatA hupA unhIM aneka prakArake karaNose unhIM sacita pracitta vastuoM kA ghAta karatA humA
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 samayasAra taila nahIM usa narake, isase usake na dhUlibandha huaa| nizcayase yaha jAno, huA na kucha kAyaneSTAse // 24 // yoM yaha samyagdRSTI, vividha bhogoMmeM vartamAna huA / upayogameM rAgAdi, karatA na na karmase baMdhatA // 246 // yathA punaH sa cava naraH snehe sarvasminnapanIte sati / reNubahule sthAne karoti zastrayAyAma // 242 // chinatti bhinatti ca tathA tAlItalakadalIvaMzapiMDIH / sacittAcittAnAM karoti dravyANAmupadhAta // 243 // upadhAtaM kurvatastasya nAnAvidhaiH karaNaH / nizcayatazcintyatAM kiMpratyayako na rajobandhaH // 244 // yaH so'snehabhAvastasminnare tena tasyArajobandha: / nizcayato vijJeyaM na kAyaceSTAbhiH zeSAbhiH // 24 // evaM samyagdRSTivartamAno bahuvidheSu yogeSu / akurvannupayoge rAgAdIn na lipyate rajasA // 246 / / yathA sa eva puruSaH snehe sarvasminna panIte sati tasyAmeva svabhAvata eva rajobahulAyAM bhUmau tadeva zastravyAyAmakarma kurvANastairevAnekaprakArakaraNastAnyeva sacittAcittavastUni nighnan rajasA na badhyate snehAbhyaMgasya baMdhahetorabhAvAt / tathA samyagdRSTiH prAtmani rAgAdInakuriNaH sana tasminneva svabhAvata evaM karmayAgyapudgalabahule loke tadeva kAyavAGmanaHkarma kurvANaH, taire. Nicchayado, kiMpaccayaga, Na, rayabandha, ja, ta, aNehabhAva, ta, para, ta, ta, arayabaMdha, Nicchayado, viSNeya, Na, kAyacevA, sesA, evaM sammAdiThi, vaTTata, bahuviha, joga, akarata, uvaoga, rAgAi, Na, raya / dhAtusaMja-kara karaNe, bhiMda bhedane, kuna karaNe, cinta cintane, lipa lepane / prAtipadika-yathA, punas, tat, caiva, nara, sneha, apanIta, sarva, santa, reNubahula, sthAna, zastra, vyAyAma, tathA, tAlItalakadalIvaMzapiNDI, karmarUpa dhUlase nahIM ba~dhatA / kyoMki isake bandhakA kAraNa rAmake yogakA abhAva hai| bhAvArthasamyagdRSTi ke pUrvokta saba sambandha honepara bhI prajJAnamaya rAgakA prabhAva honese karmabandha nahIM hotA / aba isI arthakA kalaza kahate haiM--lokaH karma ityAdi / artha-isa kAraNa karmoMse bharA huA loka ho so bhale ho raho, mana vacaya kAyake calanasvarUpa yoga hai so bhale hI raho, pUrvokta karaNa bhI bhale raho aura pUrvakaSita cetana acetana kA ghAta bhI bhale ho, paraMtu aho, yaha samyagdRSTi rAgAdikoMko upayogabhUmimeM nahIM lAsA humA kevala eka jJAnarUpa pariNata hotA huA pUrvokta kisI bhI kAraNase nizcayataH bandhako prApta nahIM hotA / bhAvArtha-loka, yoga, karaNa, cetana acetanakA pAta--ye bandhake kAraNa nahIM batAye gaye haiM so yahI aisA nahIM samajhanA ki parajIvakI hiMsAse bandha nahIM kahA, isaliye svacchanda hokara hiMsA karanI / dekheM. bhAla kara calane vAle samyagdRSTi jIvake pasanemeM abuddhipUrvaka kabhI parajIvakA ghAta bhI ho jAtA hai to bhI usase bandha nahIM hotA | kintu jahAMpara buddhipUrvaka jIva mAraneke bhAva hoMge to vahA~
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandhAdhikAra 426 vAnekaprakArakaraNaH, tAnyeva sacittAcittavastUni nighnan karmarajasA na badhyate rAgayogasya bandhahetorabhAvAt / / lokaH karma tato'stu so'stu ca parispandAtmakaM karma tat, tAnyasmin karaNAni saMtu cidacidvyApAdAnaM cAstu tat / rAgAdInupayogabhUmimanayan jJAnaM bhavana kevalaM, bandhaM naiva kutopyupetyayamaho samyagdRgAtmA dhra vam // 165 / / tathApi na nirargalaM caritubhiSyate jJAninAM tadAsacittAcitta, dravya, upayAta, kurvanta, tat, nAnAvidha, karaNa, nizcayataH, kiMpratyayakaH, na, rajobaMdha, yat, tat, asnehabhAva, tat, nara, tat, arajobandha, nizcayataH, vizaMya, , kAyasaH zeSA, evaM, samyagdRSTi, vartamAna, bahuvidha, yoga, akurvanta, upayoga, rAgAdi, na, rajas / mUladhAtu - DukRtra karaNe, chidira chedane, apane upayogameM rAgAdikakA sadbhAva honese bandha hogA hii| bandhase bacaneke liye jJAna va darAgya cAhiye, phira loka, yoga prAdi kucha bhI ho to bhI bandha nahIM hotaa| adhyAtmakayanameM buddhipUrvaka pauruSa, bandha prAdikA varNana hotA so abuddhipUrvaka hone vAlA bandha yahA~ vivakSita nahIM hai / aba isI sambandhameM vyavahAranayako pravRtti karaneke lie kAvya kahate hai-tathApi ityAdi / artha-yadyapi loka Adi kAraNoMse bandha nahIM kahA aura rAgAdikase ho bandha kahA hai tathApi jJAniyoM ko svacchanda pravartanA yogya nahIM, kyoMki niragala (svacchanda) pravartanA ho vAstavameM bandhakA sthAna hai / jJAniyoM ke binA vAMchAke kArya hotA hai vaha bandhakA kAraNa nahIM, kyoMki jAnAti va karoti ye donoM kriyAyeM kyA nizcayase viruddha nahIM haiM ? viruddha haiN| bhAvArtha---bAhya vyavahAra pravRtti karanA bandhake kAraNoM meM sarvathA pratiSiddha hai / jJAniyoMkI jo abuddhipUrvaka pravRtti hotI hai vahA~ bandha nahIM kahA / isalie jJAniyoM ko svacchanda pravartanA to kahA hI nahIM hai, nirargala pravartanA to bandhakA hI kAraNa hai| jAnane aura karane meM paraspara virodha hai / jIva jJAtA rahe taba to bandha nahIM, yadi kartA bane to avazya bandha hai / ___aba jAnane aura kahaneke paraspara virodhako batAneke liye kAvya kahate haiM--jAnAti ityAdi / artha-jo jAnatA hai vaha karatA nahIM hai aura jo karatA hai vaha jAnatA nahIM hai| karanA to nizcayase karmarAga hai aura rAgako prajJAnamaya adhyavasAya kahate haiM jo ki mithyAdRSTi ke niyamase hotA hai, yahI adhyavasAya niyamase bandhakA kAraNa hai| prasaMgavivaraNa---anantarapUrva 5 gAthAvoMmeM bandhakA sahI kAraNa batAyA gayA thA / praca ina 5 gAthAvoMmeM bandha na honekA kAraNa batAyA gayA hai| tathyaprakAza-(1) upayogameM rAgAdikako na karate hue jJAnIke karmayogyapudgalavyApta lokameM rahanepara bhI karmabandha nahIM hotaa| (2) upayogameM rAgAdikako na karate hue jJAnoke
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra yatanameva mA kila nirargalA vyApRttiH / akAmakRtakarma tanmatamakAra jAnino dvayaM na hi viru dhyate kimu karoti jAnAti ca / / 166 // jAnAti yaH sa na karoti karoti yantu, jAnAtyayaM na khalu taskila karmarAgaH / rAgaM tvabodhamayamadhyavasAyamAhumicyAdRzaH sa niyataM sa hi bandhahetuH / / 167 / / / / 242246 / / bhidira bhedane, viti mamatyA, lipa updehe| padavivaraNa noTa.. ina pAMca gAthAvoMke prAyaH sabhI zabda pUrva kI pAMca gAthAvoM meM hai mo unakI taraha padavivaraNa samajha lekheM / mana, vacana, kAyakI ceSTA honepara bhI karmabandha nahIM hotaa| (4) upayogameM rAgAdikako na karate hue jAnIke aneka bAsaMga honepara bhI karmabandha nahIM hotaa| (4) upayogameM rAgAdika ko na karate hue jJAnIke macittAcitta bastukA upaghAta honepara bhI karmabandha nahIM hotA / siddhAnta - (1) parabhAvavivikta zuddha jJAnamAtra sahajAtmatattvako bhAvanAkA nimitta pAkara kAraNavargaNAvoMmeM karmatva nahIM paataa| dRSTi - 1- zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyAthikanaya (24 b)| prayoga-karmAnubhAgameM upayoga na lagAkara sahaja cinmAtra antastattvameM upayoga rakhanA / / 245.246 / / __ aba mithyASTike prAzayako batAte haiM--[ya:] jo puruSa [manyate] aisA mAnatA hai ki [hinasmi] maiM para jIvoMko mAratA hUM [ca] aura [paraH sttvaiH| parajIvoMke dvArA meM [hiMsye] mArA jAtA hUM [saH] vaha puruSa [sUDhaH] mohI hai [ajJAnI] ajJAnI hai [tu ataH] aura isase [viparItaH] viparIta aAzAya vAlA yathArtha mAnane vAlA [jJAnI] jJAnI hai|| tAtparya-parake dvArA anya parakA ghAta kiyA jAneko mAnyatA honA nizcayadRSTi se mithyA bhAva hai| TIkArya---maiM parajIvoM ko mAratA hUM aura parajIvoMke dvArA maiM mArA jA rahA hUM, yaha prAzaya nizcita ajAna hai aura jisake aisA ajJAna hai, jisake aimA adhyavasAya hai vaha prajAnI pana honeke kAraNa mithyA dRSTi hai| aura jisake aisA prAzayarUpa ajJAna nahIM hai vaha jJAnadIpana honeke kAraNa samyagdRSTi hai / bhAvArtha-nizcayanayase kartAkA svarUpa yaha hai ki svayaMmeM akelA jisa bhAvarUpa pariName umako usa bhAvakA kartA kahate haiM, paramArtha se koI kisIkA maraNa nahIM kara sakatA, nimittataH prAyukSayase maraNa hotA / jo para prANIke dvArA parakA maraNa mAnatA vaha ajJAnI hai / nimittanamittika bhAvase karmaghaTanAko kartA kahanA vyavahAranayakA vacana hai, pAzrayamAse paraprANIko kartA kahanA upacAravacana hai, use usa prakAra mAnanA samyagjJAna hai|
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ -. - - -- bandhAdhikAra jo maNNadi hiMsAmi ya hiMmijjAmi ya parehi sattehiM / mo mUDho agANI gANI etto du vivarIdo // 27 // ___ maiM para jIvoMse ghata, jAtA parako va ghAtatA hU~ maiM / yo mAne ajJAnI, isase viparIta hai jJAnI // 247 // yo manyate hinarima na diye ca paraiH satvaH / sa mUDho'jJAnI jJAnyatastu viparIta: // 24711 parajIvAnahaM hinasmi parajIvaihisya cAhamityadhyavasAyo dhra vamajJAnaM sa tu yasyAsti so'jJAnivAsmithyASTiH / yasya tu nAsti sa jJAmitvAtsamyagdRSTi: / / 247 / / nAmasaMjJa ja, para, satta, na, muha, aNNANi, NANi, etto, du vitarIda / dhAtasaMjJa manna avabodhane, hiMsa hisAyAM / prAtipadika yat, ca, para, sattva, tas, muha, ajJAnin, zAnin, ataH, tu, viparIta / mUlapAtu-- mana jJAne, hisi hisAyAM rudhAdi / padavivaraNa-jo ya:-prathamA ekavacana / magaNadi manyate vartamAna laT anya puruSa ekavacana / hiMsAmi hinasmi-vartamAna lada anya puruSa eka0 / ya ca-adhyaya / himijjAmi hisya-vartamAna laT anya puruSa eka karmavAcya kriyA / parehi paraiH, sattehi satvaiH-tRtIyA bahu0 / so saHpra0 e0 / mUDho mUDhaH-pra0 e0 / aNNANI ajJAnI-prathamA eka0 / NANI jJAnI-pra0 eka0 / eto ata:avyaya / du tu-avyaya / vivarIdo viparIta:-prathamA ekavacana // 247 / / prasaMgavivaraNa-anantarapUrvako pahilI / va bAdakI 5 gAyAvoMse yaha spaSTa kara diyA gayA thA ki upayoga meM rAgAdi karanese arthAt prajJAnamaya adhyavasAya karanese vandha hotA hai / praba isa gAthAmeM usI majJAnamaya adhyavasAyake udAharaNameM batAyA gayA hai ki himAkA pradhyavasAna ajJAnamaya bhAva hai| tathyaprakAza- (1) maiM dUsare jovako ghAtatA hUM, aisA adhyavasAya nizcita prajJAna hai / (2) maiM dUsare jIvoMke dvArA ghAtA jAtA hUM, aisA adhyavasAya bho nizcita prajJAna hai / (3) samyagdRSTike ajJAnabhAva nahIM hotA / siddhAnta-(1) karmabandhakA nimitta kAraNa jIvakA adhyavasAya hai| (2) jIva prajJAna se apane meM apane kaSTa ke liye apanI prajJAnapariNatise mithyA adhyavasAya karatA rahatA hai / dRSTi---1- upAdhisApekSa azuddha dravyAthikanaya va nimittadRSTi (24, 53)|prshuddhnishcyn (47) / prayoga-bandhake kAraNabhUta apane prajJAnamaya adhyavasAyako bhedavijAnase dUra karanA paura jhAnamAtra apane svarUpameM upayogako lagAnA / / 247 / / prazna- yaha adhyavasAna kyoM prajJAna hai ? uttara- [jIvAnAM] jIvoMkA [maraNa] maraNa [prAyuHkSayeNa] Ayukarmake kSayase hotA hai aisA [jinavaraH] jinezvara devoMne [prApta]
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra kathamayamadhyavasAyo'jJAna ? iti cet-- thAukstrayeNa maraNaM jIvANaM jiNavarehiM paNNutaM / AuMNa haresi tumaM kaha te maraNaM kayaM tesi // 24 // aAukkhayeNa maraNaM jIvANAM jiNAvarohiM paNNattaM / aAuM na haraMti tuhaM kaha ne maraNaM kayaM tehiM // 24 // Ayuvilayase maranA, jIvoMkA ho jineza yaha kahate / prAyu nahIM tuma harate, phira kaise ghAta kara sakate // 24 // Ayubilayase maranA, jIvoMkA ho jineza yaha kahate / Ayu ho jAtI nahi, kimi unase ghAta ho sakatA // 24 // AyuHkSayeNa maraNaM jIvAnA jinavaraiH prjnypt| Ayuna harasi tvaM kathaM tvayA bharaNaM kRtaM teSAM / / 248 // AyuHkSayeNa maraNaM jovAnAM jinavaraH prajJaptaM / Ayurna harati tava kathaM te maraNaM kRtaM taH // 246 / / maraNaM hi tAvajjIvAnAM svAyuHkarmakSayeNaiva tadabhAve tasya bhAvayitumazakyatvAt svAyu: nAmasaMja--Aunasvaya, maraNa, jIva, jiNavara, paNNatta, Au, Na, tumha, kaha, tumha, maraNa, kaya, ta, ADakyaya, maraNa, jIva, jiNavara, paNNatta, Au, Na, tumha, kaha, tumha, maraNa, kaya, t| dhAtusaMjJa-- hara haraNe / prAtipadika - AyukSaya, maraNa, jIva, jinavara, prazapta, AyuS, na, yuSmad, kathaM, yuSmad, maraNa, kRta, kahA hai so yaha mAnanA ki maiM parajIvako mAratA hUM yaha prajJAna hai, kyoMki [teSAM] una parajIvoMke [AyuH] aAyukarmako [tvaM na harasi] tU nahIM haratA sthiyA] to tUne [maraNaM] unakA maraNa [kathaM kRtaM] kaise kiyA ? tathA [jIvAnAM] jIvoMkA [maraNaM] maraNa [prAyuHkSayeNa] prAyukarmake kSayase hotA hai aisA [jinabaraiH] jinezvara devoMne [prajaptaM] kahA hai so maiM parajIvoM se mArA jAtA hUM yaha mAnanA prajJAna hai, kyoMki parajIva tayatere [AyuH] Ayukarmako [na hati] nahIM harate, isaliye [taiH] unake dvArA [te maraNa] terA maraNa [kathaM kRtaM] kaise kiyA gayA? tAtparya-kisIke dvArA kisI anyakA maraNa mAnanA ajJAna hai, kyoMki maraNa to apanI-apanI Ayuke kSayase hI hotA hai / / __TIkArya-nizcayase jIvoMkA maraNa apane prAyukarmake kSayase hI hotA hai, kyoMki prAyukarmakSayakA abhAva honepara maraNakA huvAnA prazasya hai| aura anyakA Ayukarma anyake dvArA harA jAnA zavaya nahIM hai, kyoMki Ayukarma to apane upabhogase hI kSayako prApta hotA hai / isa kAraNa koI anya kisI anyakA maraNa kisI prakAra bhI nahIM kara sakatA / ataH maiM parajIva
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandhAdhikAra : karma ca nAnyenAnyasya hatu zakyaM tasya svopabhogenaiva kSIyamANatvAt / tato na kathaM canApi, anyo'nyasya maraNaM kuryAt / tato hinasmi hisye cetyadhyavasAyo dhra vamajJAnaM // 248-246 / / tat, Ayu, kSaya, maraNa, jIva, jinavara, prajJapta, AyuS, na, yuSmad, kathaM, yuSmad, maraNa, kuta, tat / mUladhAtu-hatra haraNe bhvAdi / padavivaraNa-AukhayeNa Ayu:kSayena-tRtIyA eka0 / maraNaM-prathamA eka jIvANaM jIvAnAM-SaSThI bahu / jiNavarehiM jinavaraiH-tRtIyA bahu0 / paNNattaM prajJapta-prathamA eka0 / AuM Ayu:-dvi0 e0 / Na na-avyaya / haresi harasi vartamAna laT madhyama puruSa eka0 / tuma tvaM-prathamA eka0 / kaha kathaM-avyaya / te tvayA-tR0 e0 maraNa-pra0 e0 / vayaM kRta-pra0 e. / tesi teSAM-SaSThI bahu0 / AupakhayeNa AyuHkSayena-tR0 e0 / maraNaM--prathamA eka / jIvANaM jIvAnA-pAThI bahu / jiNavarehi jinabara:-- tR0 bahu0 / paNNa taM prajJapta-pra0 e0 / AuM Ayu:-dvi0 eka0 / Na na avyaya / harati-vartamAna laT anya puruSa bahuvacana kriyA / tuhaM tava-SaSThI eka0 / maraNa-pra0 e0 / kayaM kRtaM-prathamA ekavacana kRdaMta kriyaa| tehiM tai:-tRtIyA bahuvacana / / 241-246 / / ko mAratA hU~ tathA parajIvake dvArA maiM mArA jAtA hUM aisA adhyavasAya yAne abhiprAya karanA nizcayase ajJAna hai / bhAvArtha- jaisI mAnyatA ho, usa rUpa kArya na ho, bAta na ho vahI prajJAna hai / na to parake dvArA apanA maraNa hotA aura na apane dvArA parakA maraNa hotA, phira bhI koI prANI kisIke dvArA kisI anyakA maraNa mAnatA hai yahI prajJAna hai / yaha kathana nizcayase hai / paryAyakA vyaya honeko maraNa kahate haiM, vahA~ prAyukSayake nimittase maraNa kahanA vyavahAranayase hai / aura parajIvoMmeM isane isako mArA, yaha kahanA upacArase hai / yahA~ svacchaMdattA nahIM samajhanA, kintu jo nizcayako nahIM jAnate unakA prajJAna meTaneko yaha vivaraNa diyA hai tAki jAneM ki hiMsAkA bhAva karanA vyartha hai, anartha hai / prasaMgavivaraNa--pranantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki hiMsAviSayaka adhyavasAna ajJAnamaya bhAva hai / aba ina do gAyAvoMmeM batAyA hai ki yaha adhyavasAya prajJAnarUpa kyoM hai ? tathyaprakAza---(1) maraNa apane prAyukarmake kSayase hotA hai| (2) prAyukarmakA kSaya hae binA maraNa nahIM ho sktaa| (3) kisIke prAyukarmakA haraNa kisI anya ke dvArA nahIM ho sakatA / (4) Ayukarma to apane upabhogase hI kSINa hotA hai / (5) anya jIvake dvArA anya kA maraNa kiyA jAnA azakya hai / (6) ukta kAraNoMse yaha prasiddha hai ki maiM parajIvoMko mAratA hUM va parajIvoMke dvArA meM mArA jAtA hUM yaha abhiprAya honA nizcita ajJAna hai| siddhAnta-(1) Ayukarmake kSayake nimittase dehatyAgarUpa maraNa hotA hai / (2) adhyabasAya jIvakA jIvameM svayaMke ajJAnabhAvase hotA hai / dRSTi -1- nimittadRSTi (53) / 2- prazuddhanizcayanaya (47) /
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - --- 434 samayasAra jIvanAdhyavasAyastha tadvipakSasya kA bArtA ? iti cet jo maNNadi jIvemi ya jIvijjAmi ya parehi sattehiM / so mUDho aNNANI NANI etto du vivarIdo // 25 // parase maiM haiM jIvita, parajIvoMko bhi meM jilAtA hai| yoM mAne ajJAnI, isase viparIta hai jJAnI // 250 // yo manyate jIvayAmi ca jIvye cAparaH sattvaH / sa mUDho'jJAnI jJAnyatastu viparItaH / / 250 / / parajIvAnaha jIbayAmi parajIvIvye cAhamityadhyavasAyo dhra vamajJAnaM sa tu yasyAsti nAmasaMjJa-ja, ya, para, satta, ta, muDha, aNNANi, pANi, eto, du, vivarIda / dhAtusajJa-manna avaboghane, jIva prANadhAraNe / prAtipavika-yat, ca, para, sattva, tat, mUDa, ajJAnin, jJAnin, ata:, tu, dipa prayoga--kisI jIvake hiMsAviSayaka adhyavasAyase kisI anyakA maraNa nahIM hotA, aisA jAnakara parako mAratA hUM yA parake dvArA maiM mArA jAtA huuN| isa mithyA adhyavasAyako chor3anA / / 248-246 / / prazna-~maraNakA adhyavasAya prajJAna hai yaha to jAna liyA, parantu usa marakA pratipakSo jo jonekA adhyavasAya hai usakI kyA bAta hai ? uttara-[yaH] jo jIva [manyate] yaha mAnatA hai ki [jIvayAmi] maiM eralIloM ko jilAtA hUM ci] aura [paraiH sattvaH ca] aura parajIvoMke dvArA [jIvye] maiM jovita kiyA jA rahA hUM [sa mUDhaH] vaha mUDha hai [ajJAnI] prazAnI hai [tu] parantu [ataH] jo isase [viparItaH viparIta hai [jJAnI] vaha jJAnI hai yAne jo kisIke dvArA kisI anyakA jIvana nahIM mAnatA vaha jhAnI hai / tAtparya-kisI anyake dvArA kisI anyakA nIvana mAnanA bhI ajAna hai, kyoMki jIvana apane-apane Ayukarmake udayase hI hotA hai| TIkArtha--parajIvoMko maiM jilAtA hUM aura parajIvoMke dvArA maiM jIvita rahatA hUM aisA prAzaya nizcayase ajJAna hai jisake yaha prAzaya ho vaha jIva amAnIpana ke kAraNa mithyA dRSTi hai paura jisake aisA adhyavasAya nahIM hai vaha jJAnIpanake kAraNa samyagdRSTi hai / bhAvArtha--aisA mAnanA ki mujhe para jIva jilAte haiM aura maiM parajIvako jilAtA hUM. yaha ajJAna hai / jisake mazAna hai vaha mithyAdRSTi hai, jisake vastusvAtantrya va yathArtha nimittanaimittika bhAvakA jJAna hai vaha jJAnI samyagdRSTi hai| prasaMgadhivaraNa-anantarapUrva gAthAdvayameM hiMsAviSayaka adhyavasAyako ajJAnapanA siddha kiyA thA / aba isa gAthAmeM hisAdhyavasAyake viSayabhUta jIbanAdhyavasAyakA ajJAnapanA batAyA
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandhAdhikAra so'jJAnitvAnmithyASTiH / yasya tu nAsti sa jJAnitvAt samyagdRSTiH / / 250 / / rIta / mUladhAtu-mana jJAne divAdi, jIva prANadhAraNe svAdi / padavidharaNa-- jo ya-prathamA ekavacana / maNNadi manyate-vartamAna laT anya puruSa ekala kriyA / jIvemi jIvadhAmi-vartamAna laT uttama purupa eka Nijata kiyA / jIvijjAmi jIvye-vartamAna laT uttama puruSa eka karmavAcya kriyA / ca-avyaya / parehi paraH tRtIyA bahu / sattehiM satva:-tR0 bahu0 / so sa:-prathamA eka0 / muDho mUDhaH- prathamA eka0 / aNagI ajJAnI-prathamA eka0 / NANI jJAnI-prathamA eka ! etto ata:-avyaya / dutu-avyaya / vivarIdo viparIta:-prathamA ekavacana / / 250 // tathyaprakAza--(1) anya jIvoMko maiM jilAtA hai yaha adhyavasAya ajJAna hai / (2) anya jIvoMke dvArA maiM jilAyA jA rahA hUM yaha adhyavasAya bhI ajJAna hai / (3) jisake mithyA adhyavasAya hai vaha mithyAdRSTi hai / (4) jisake mithyA adhyavasAya nahIM hai vaha samyagdRSTi hai / (5) jJAnI jIva to jIvanamaraNaviSayaka ajJAna va rAgadveSa na rakhakara sahajazudAtmatvakI bhAvanAse utpanna parama prAnandake svAdameM rata rahatA hai / siddhAnta-(1) jIvanAdhyavasAya bhI karmabandhakA nimitta kAraNa hai / dRSTi--1- nimittatvadRSTi (53) / prayoga-bandhake kAraNabhUta isa ajJAnamaya jIvanAdhyabasAyako bhI chor3akara nija sahaja zuddhAtmatvako bhAvanAmeM upayoga lagAnA / / 250 / / prazna---yaha jilAnekA adhyavasAya prajJAna kyoM hai ? uttara----[jIvaH] jIva [Ayurudayena] Ayukarmake udayase [jIvati] jItA hai [evaM] aisA [sarthajJAH] sarvajJadeva [bharagati] kahate haiM, parantu [sva] lU [AyuH ca] parajIbako Ayukarma [na vadAsi] nahIM detA to tvayA] tune [teSAM] una parajIvoMko [joSitaM] jIvita [kathaM kRtaM kaise kiyA ? [ca] aura [jIvaH] jIva [mAyurudayena] Ayukarmake udayase [jIvati] jotA hai [evaM] aisA [sarvajJAH sarvajJadeva [bharapaMti] kahate haiM so he bhAI parajIva [sava prAyuH] tujhe mAyukarma [na dadati nahIM dete [nu] to [taH] unake dvArA [tava jIvitaM] terA jIvana [kathaM kRtaM kaise kiyA gayA ? tAtparya-prAyukarmake udayase hI jIvana hotA hai, ataH kisI parake dvArA anya parakA jIvana mAnanA ajJAna hai| TokArtha--nizcayata: jovoMkA jIvita rahanA apane zrAyukarmake udayase hI hai, kyoMki yadi prAyuke udayakA prabhAva ho to usakA jIvita honA azakya hai / tathA apanA Ayukarma kisI dUsareke dvArA kisI dUsareko nahIM diyA jA sakatA, kyoMki usa AyukrarmakA apane pari
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra kathamayamadhyabasAyo'jJAnamiti cet ? zrAUdayeNa jIvadi jIvo evaM bhAMti savvaNhU / aAuM ca Na desi tumaM kahaM tae jIviyaM kayaM tesiM // 251 // AUdayeNa jIvadi jIvo evaM bhaNaMti sabbarAhU / aAuM ca Na diti tuhaM kahaM Nu te jIviyaM kayaM tehiM // 252 // (yugmam) Ayu ukSyase jonA, jIvoMkA ho jineza yaha kahate / Ayu nahIM tuma yete, kaise jIvita bhi kara sakate // 251 // prAyu udayase jInA, jIvoMkA ho jineza yaha kahate / Ayu na kI jA sakatI, phira unase jIdhanA kase // 252 / / Ayuradayena jIvati jIva evaM bhaNaMti sarvajJA: / Ayuzca na dadAsi tvaM kathaM tvayA jIvitaM kRtaM teSAM / / 25 / / Ayurundrayena jIvati jIva evaM bhaNati sarvajJAH / Ayuzca na dadati tubhyaM kathaM nu te jIvitaM kRtaM taiH / / 252 / / jIvitaM hi tAvajjIvAnAM svAyuHkarmodayenaiva, tadabhAve tasya bhAvayitumazakyatvAt / prAyuHkarma ca nAnyenAnyasya dAtuM zakyaM tasya svapariNAmenaiva upAya'mANatvAt / tato na kathaM. nAmasaMjha-AUdaya, jIva, evaM, savvAhu, Au, ca, Na, tumha, kahaM, tumha, jIviya, kaya, ta, AUdaya, jIva, evaM, sabvAha, Au, ca, Na, tumha, jIviya, kaya, ta / dhAtusaMjJa--jIva prANadhAraNe, bhaNa kathane, dA dAne / prAtipadika-Ayurudaya, jIva, eva, sarvajJa, AyuS, ca, Na, yuSmad, kathaM, yuSmada, jIvita, kRta, tat, bhAyurudaya, jIba, evaM, sarvaza, AyuS, kathaM, kathaM, tu, yuSmada, jIvita, kRta, tit / mUladhAtu-jIva prANaNAmose hI upajanA hotA hai isa kAraNa dusarA dUsarekA jIvana kisI taraha bhI nahIM kara sktaa| ataH maiM parako jilAtA hUM tathA parake dvArA maiM jilAyA jAtA hU~ aisA adhyavasAya nizcayase ajJAna hai / bhAvArtha-jaise maraNakA adhyavasAya ajJAna hai aise hI jIvanakA adhya. vasAya bhI ajJAna hai| prasaMgavivaraNa- anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki hiMsAdhyavasAyakA vipakSabhUta jIvanAdhyavasAya bhI prajJAna hai| aba ina do gAthAnoMmeM batAyA gayA hai ki jIvanAdhyavasAya ajJAnabhAva kaise hai ? tayyaprakAza-(1) jIvana apane prAyukarmake udayase hotA hai / (2) AyukarmakA kSaya hue binA jIvana nahIM ho sakatA / (3) kisIko prAyukarmakA denA anya jIvake dvArA nahIM ho sakatA / (4) prAyukarma to apane pariNAmase hI ajita hotA hai / (5) anya jIvake dvArA anyakA jIvana kiyA jAnA azakya hai| (6) ukta kAraNoMse yaha siddha hai ki maiM parajIvoMko
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandAdhikAra canApi anyo'nyasya jIvitaM kuryAt / ato jIvayAmi jIvye cetyadhyabasAyo dhra vamajJAnaM / / 251-252 // dhAraNe, bhaNa zabdArthaH, iMdAja dAne / padavivaraNa-AUdayeNa Ayurudayema-tRtIyA eka0 1 jIvadi jIvativartamAna laT anya puruSa ekavacana / jIvo jIvaH-prathamA ekavacana / evaM avyaya / bhaNati-vartamAna laT anya puruSa bahu* / savvaNhU sarvajJAH-prathamA bahu0 / AuM Ayu:-dvitIyA eka0 / desi dadAsi-vartamAna laT madhyama puruSa ekavacana kriyA / tuma tvaM-pra0 e0 / diti dadati-vartamAna laT anya puruSa bahu0 / tuhaM tubhyaMcaturthI ekavacana / te-SaSThI ekavacana / / 251-252 / / jilAtA hUM yA parajIvoMke dvArA meM jilAyA jAtA hUM yaha adhyavasAya honA nizcita ajJAna siddhAnta---(1) Ayukarmake udayake nimittase dehasayoga hotA hai / (2) jIvanAdhyavasAyaviSayaka ajJAna bhAva jIvakA jIvameM svayaM ke pariNAmase hotA hai ! . dRdhi ....... niviSTi (532- anizcayanaya (47) / prayoga --kisI jIvake jIvanaviSayaka kartRtvAdhyavasAyase kisI anyakA jIvana nahIM hotA aisA jAnakara jIvana kartRtvAdhyavasAyako chor3akara sahajazuddhAtmatvako bhAvanAmeM rata hone kA pauruSa karanA / / 251-252 / / duHkha-sukha karaneke adhyavasAyako bhI yahI gati hai--[yaH] jo jIva [iti manyate tu] aisA mAnatA hai ki maiM [AtmanA] apane dvArA [satsvAna] parajIvoMko [duHkhitakhitAn] duHkhI sukhI [karomi] karatA hUM [sa mUDhaH] vaha mUDha yAne mohI hai, [ajJAnI] ajJAnI hai [tu] kintu jo [ataH] isase [viparItaH] viparIta hai vaha [jJAno] jJAnI hai| tAtparya--koI bhI jIva apane bhAva karaneke sivAya anya kucha nahIM kara sakatA, kiMtu mohI jIva ajJAnase aisI mAnyatA karatA hai ki maiM amuka jIvako sukho yA duHkhI karatA huuN| ____TIkArtha--parajIvoMko maiM duHkhI aura sukhI karatA hUM tathA parajIva mujhe sukhI va duHkhI karate haiM aisA adhyabasAya nizcayase ajJAna hai aura jisake aisA ajJAna hai yaha amAnopanake kAraNa mithyAdRSTi hai tathA jisake yaha ajJAna nahIM hai vaha jJAnopanake kAraNa samyagdRSTi hai| bhAvArtha- maiM parajIvako sukhI-duHkhI karatA hUM, yaha mAnanA prajAna hai / jisake yaha mAnyatA vaha ajJAnI hai tathA jisake yaha viparIta mAnyatA nahIM hai vaha jJAnI hai, samyagdRSTi hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAdvayameM yaha batAyA gayA thA ki jIvamAdhyavasAya majJAnabhAva vasa hai ? aba isa gAthA parAyA 18 kisa pula ke samayamAsako bhI yahI hAlata hai yAne yaha adhyavasAya bhI prajJAna hai|
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 samayasAra duHkhasukhakaraNAdhyavasAyasyApi eSava gatiH jo appaNA du maNNadi duHkhidasuhide karemi satteti / so mUDho aNNANI NANI etto du vivarIdo // 253 // ' jo svayaM itara jIvoM ko karatA hai sukho dukhI mAne / vaha mohI ajJAnI, isase viparIta hai jJAnI // 253 // ya yAtmanA tu manyate duHkhitasukhitAn karomi sattvAniti / sa mUDhojJAnI jJAnyatastu viparIta: / / 253 // parajIvAnahaM duHkhitAn sukhitAMzca karomi, parajIvaHkhitaH sukhitazca kriyeha, ityadhyavasAyo dhra vamajJAnaM ! sa tu yasyAsti so'jJAnitvAnmithyAdRSTiH / yasya tu nAsti sa jJAnitvAt samyagdRSTiH // 253 / / nAmasaMjJa-ja, appa, du, duHkhidasuhida, satta, itti, ta, mUDha, aNNANi, gANi, etto, du, vivarIda / ghAtusaMjJa--manna avabodhane, kara karaNe / prAtipadika- yat, Atman, tu, duHkhita sukhita, sattva, iti, tat, mRTa, ajJAnin, zAnin, ataH, tu, viparIta / mUladhAtu-mana jJAne, DukRJ karaNe / padavivaraNa-jo yaHprathamA ekavacana / agpaNA AtmanA-tRtIyA ekaH / du tu-avyaya / mabhNAdi manyate-vartamAna laT anya puruSa eka0 / du:khidasuhide duHkhitasukhite-dvi0 bhu0.| karemi karomi-vartamAna laT uttama puruSa eka0 kiyaa| satte satyAn--dvi0 bahu0 / iti-avyaya / so saH-pra0 e0 / mUDho mUDhaH-pra0 eka0 / aNNANI ajJAnI-pra0 e. pANI jJAnI-prathamA eka0 / etto ata:-paMcamparthe anyA ! dumaya : divarIyo viparIta:-prathamA ekavacana / / 253 // tathyaprakAza--(1) parajIvoMko maiM duHkhI karatA hUM, yaha pradhyavasAya prajJAna hai / (2) parajIvoMko maiM sukhI karatA hUM, yaha adhyavasAya prajJAna hai / (3) parajIboMke dvArA maiM duHkhI kiyA jAtA hUM, yaha adhyavasAya prajJAna hai / (4) parajIvoMke dvArA maiM sukhI kiyA jAtA hUM, yaha adhyavasAya ajJAna hai / (5) jisake duHsvakartRtvAdhyavasAya hai vaha ajJAnIpaneke kAraNa mithyAdRSTi hai / (6) jisake sukhakartRtvAdhyavasAya hai vaha prazAnIpaneke kAraNa mithyAdRSTi hai / (7) jisake duHkhakartRtvAdhyavasAya nahIM hai vaha jJAnIpaneke kAraNa samyagdRSTi hai / (8) jisake sukha kartRtvAdhyavasAya nahIM hai vaha jJAnIpaneke kAraNa samyagdRSTi hai| siddhAnta-(1) duHkhasukhakaraNAdhyavasAya bhI karmabandhakA nimitta kAraNa hai / dRSTi- 1- nimittatvadRSTi (53) / ' prayoga-bandhake kAraNabhUta isa duHkhasukhakaraNAdhyavasAyako bhI chor3akara nija sahaja zuddhAtmasvarUpameM upayoga lagAnA / / 253 / / prazna - duHkha sukha dete hue adhyavasAya prajJAna kaise hai ? uttara- [yadi] yadi [sarve
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathamayamadhyavasAyo'jJAnamiti veda- bandhAdhikAra kammodaeNa jIvA dukkhidasu hidA havaMti jadi savve | kammaM ca Na desi tumaM dukkhidasuhidA kahaM kyA te // 254 // kammodaeNa jIvA dukkhidasuhidA havaMdi jadi savve | kammaM cAditi tuhaM kadosi kaha dakkhido tehiM // 255 // kammodaeNa jIvA dukkhidasudA havaMti jadi sabve / kammaM caNaditi tuhaM kaha taM suhido kado tehiM // 256 // karma udaya se prANI, svayaM hi hote sukhI dukhI unako / karma na de sakate tuma, sukhI duHkhI phira kiye kaise // 254 // karma udayase prAraNI, svayaM hi hote sukhI dukho tumako | karma diyA nahiM jAtA, unase phira dukha mile kaise / / 255 || karma udaya se prAraNI, svayaM hi hote sukhI dukhI tumako | karma diyA nahiM jAtA, unase phira sukha mile kaise // 256 // karmodayena jIvA duHkhitasukhitA bhavaMti yadi sarve karmodayena jIvA duHkhitasukhitA bhavaMti yadi sarve karmodayena jIvA duHkhitasukhitA bhavati yadi sarve I 1 436 karma ca na dadAsi tvaM duHkhitasukhitAH kathaM kRtAstaiH / karma ca na dadati tava kRtosi kathaM duHkhitastaiH / karma ca na dadati tava kathaM tvaM sukhitaH kRtastaiH / sukhaduHkhe hi tAvajjIvAnAM svakarmodayenaiva tadabhAve tayorbhavitumazakyatvAt / svakarma ca nAnyenAnyasya dAtuM zakyaM tasya svapariNAmenaivopAyamANatvAt / tato na kathaMcanAni zranyonya nAmasaMjJakammodaya, jIva, duvisvadasahida, jadi, sabhya, kamma, ca, Na, tumha, duvisvadahida kaheM, kaya, ta kammodaya, jIva, dukkhidasuhida, jadi, savva, kamma, ca, Na, tumha, kada, kahaM, duvikhada, ta, kammodaya, jIvAH ] saba jIva [ pharmodayena ] apane karmodayase [duHkhitasukhitAH ] duHkhI sukhI [bhavaMti ] hote haiM [ca] aura [tthaM] tu una jIvoMko [ karma] karma [ na dadAsi ] detA nahIM to tumhAre dvArA [te] a [ duHkhitasukhitAH ] duHkhI sukhI [ kathaM kRtAH] kaise kiye gaye ? tathA [ yadi ] yadi [sarve jIvAH ] saba jIva [ karmodayena ] apane karmodayase [duHkhitasukhitAH] duHkhI sukhI [bhavaMti ] hote haiM [ca] aura ve jIva [ taba ] tujhako [ karma] karma to [na dadati ] dete nahIM [laiH ] to unake dvArA [duHkhitaH kathaM ] tU duHkho kaise [kRtosi ] kiyA gayA ? [ca] tathA [ yadi] yadi [ sarve ] jIvAH ] sabhI jIba [ karmodayena ] apane karmodayase [duHkhitasukhitAH ] duHkhI
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra sya sukhaduHkhe kuryAt / prata: sukhitaduHkhitazca kriye cetyadhyavasAyo dhra vamajJAnaM / sarva sadaiva niyataM bhavati svakoyakarmodayAnmaraNajIvitaduHkhasaukhyaM / ajJAnametadiha yattu paraH parasya kuryAt jIva. dAkti sahidA. jadi. sadhva. kamma, ca. Na. tamha, kahA, tamha, sahida, kada, t| dhAtasaMjJa-hava sattAyAM, dA dAne, asa sattAyAM / prAtipadika-karmodaya, jIva, duHkhitasakhita, yadi, sarva, karman, yuSmada, kartha, kRta, sukhI [bhavaMti] hote haiM [ca] aura ve [taba tujhako [karma] karma [na badati ] de nahIM sakate to [taiH] unake dvArA [tvaM sukhitaH] tU sukhI [kathaM kRtaH] kaise kiyA gayA ? tAtparya--sAtA asAtA prakRtikarmodayase hI jIva sukhI duHkhI hote haiM to kisIne kisI dUsareko sukhI duHkhI kiyA yaha mAnanA ajJAna hai / TIkArya-sukha-duHkha to jIvoMko apane karmodayase hI hote haiM, kyoMki karmodayakA prabhAva honepara una sukha-duHkhoMke honeko azakyatA hai / aura anya puruSake dvArA apanA karma anyako diyA nahIM jA sakatA, kyoMki vaha karma apane-apane pariNAmose hI utpanna hotA hai, isa kAraNa anya koI anya dUsareko sukha-du:kha kisI taraha bhI nahIM de sakatA / ata: "maiM parajIvoMko mukhI duHkhI karatA hUM aura parajIvoMse maiM sukhI-duHkhI kiyA jAtA hUM" yaha adhyavasAya nizcayase ajJAna hai / bhAvArtha-saba jIva apane-apane kamaMdiyase sukho duHkhI hote haiM / phira bhI jo aisA mAne ki maiM parajIvako sukhI-duHkhI karatA hUM aura parajIva mujhe sukhI-duHkhI karate haiM to yaha mAnanA nizcayase ajJAna hai / hoM, prAzrayabhUta kAraNa yAne nokarmako dRSTise anyako anyakA sukha-duHkhakA karane vAlA kahate haiM so yaha upacAra hai / nimittanaimittika bhAvakI dRSTi se sukha-duHkha kA karane vAlA karmodaya hai| aba isI arthako kalazameM kahate haiM-sarpa ityAdi / artha-isa loka meM jIvoMke jIvana maraNa duHkha sukha sabhI sadaiva niyamase apane-apane kamodayase hote haiM / taba koI puruSa anyake jIvana maraNa duHkha sukhako karatA hai, yaha mAnanA ajJAna hai / bhAvArtha-koI jIva kisI dUsareko sukha-duHkha denekA nimita kAraNa bhI nahIM hai, phira bhI kisIko anyakA susva. duHkhadAtA mAnanA, yaha bilkula ajJAna hai| aba phira isI arthako dRr3ha karate hue kahate haiM- ajJAna ityAdi / artha-isa pUrva. kathita prajJAnako prApta karake jo puruSa parase parakA jIvana, maraNa, duHkha-sukha honA mAnate haiM ve puruSa "maiM ina karmoko karatA hUM" aise ahaMkArarasase karmoke karaneke icchuka yAne mArane jilAneke sukhI duHkhI karaneke icchuka prANI niyamase mithyAdRSTi haiM aura apane prAtmAkA ho ghAta karane vAle hote haiM / bhAvArtha-jo parako mArane jilAne tathA sukha-duHkha karanekA prAzaya
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandhAdhikAra pumAna maraNajIvitaduHkhasaukhyaM // 16 // ajJAnametadadhigamya parAtparasya pazyati ye bharaNajIvitaduHkhasaukhyaM / karmANyahaMkRtirasena cikIrSavaste mithyAdRzo niyatamAtmahano bhavaMti // 166 // / / 254-256 / / tat Adi / mUladhAtu-bhU sattAyAM, budAtra dAne, as bhuvi / padavivaraNa--kammodayeNa karmodayena-tRtIyA ekavacana / jIvA jIvA:-prathamA bhu0| dukkhidasuhidA duHkhitasukhitA:-prathamA bahu0 / havaMti bhavaMtivartamAna laT anya puruSa bahu0 / jadi yadi-avyaya / savve sarve-prathamA bahu / kamma karma-dvitIyA eka0 / desi dadAsi-vartamAna laT madhyama puruSa eka0 kriyA / tuma tva-prathamA eka0 Adi pUrvavat / / 254-256 / / rakhate haiM ve mithyAdRSTi haiM tathA apane svarUpase cyuta hokara rAgo dveSo mohI honeke kAraNa svayaM apanA ghAta karate haiM isa kAraNa ve hiMsaka haiM / / prasaMgavivaraNa----pranaMtarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki parajIvake prati duHkha mukha karanekA adhyavasAya prajJAna hai / aba ina tIna gAdhASoMmeM yaha batAyA gayA hai ki duHkha sukha karanekA adhyavasAya prajJAna kaise hai ? tadhyaprakAza-1) jIva apane bhanArmodaya puralI hote haiN| (2) jIva apane azubhakarmodayase duHkhI hote haiM / (3) zubha karmodayake binA jIva sukhI nahIM ho sakate / (4) jIva prazubha karmodayake binA duHkhI nahIM ho sakate / (5) anyakA karma kisI anyake dvArA nahIM diyA jA sakatA hai / (6) zubha athavA azubha sabhI karma apane pariNAmase hI ajita hotA hai / (7) urata kAraNoMse koI bhI jIva kisI anya jIvakA sukha duHkha nahIM kara sakatA hai / (8) maiM dusaroMko duHkhI karatA hUM yaha adhyavasAya ajJAna hai / (9) maiM dUsaroMko duHkhI karatA hUM, yaha adhyavasAya prajJAna hai / (10) maiM dUsaroMke dvArA sukhI kiyA jAtA hUM, yaha madhyavasAya prajJAna hai / (11) maiM dUsaroM ke dvArA sukhI kiyA jAtA hUM, yaha adhyavasAya ajJAna hai / (12) dUsaroMko sukho duHkhI karaneke ahaMkAra rasase vicitra ceSTAya karate hue mithyASTi jIva apanA ho ghAta karate haiN| siddhAnta--(1) zubhAzubha karmodayakA nimitta pAkara jIva sukhI aora duHkhI hote haiM / (2) sukhI duHkhI karaneke ahaMkAra vikalpase pariNata jIva apane pApako prAkulita karate hue prajJAnase svayaMkA ghAta karate haiN| dRSTi-1- upAdhisApekSa azuddha dravyArthikamaya (24) / 2- azuddhanizcayanaya (47) / prayoga hama apane prApakA hI pariNamana kara sakate haiM kisI anyakA nahIM aisA jAnakara apane svabhAvakA avalambana karake apaneko pranAkula va pavitra rakhanA // 254-256 //
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra jo marai jo ya duhido jAyadi kammodayeNa so svvo| tamA du mArido de duhAvido cedi gA hu micchA // 257 // jo NA maradi ga ya duhido sovi ya kammodayeNa ceva khalu / tamA Na mAridoM No duhAvido cedi Na hu micchA // 258 // (yugalam) jo pare kuzI hote, gaha hAla hai va utyo zira to| mArA dukhI kiyA maiM, kyA ye nahiM bhAva haiM mithyA // 257 // jo na mare na dukhI ho, vaha saba bhI karma udayase phira to| na dukhI kiyA na mArA, kyA ye nahiM bhAva haiM mithyA // 258 / / yo mriyate yadaca duHkhito jAyate kAdiyena sa sarvaH / tasmAtu mAritarate duHkhApitadaceti na khalu mithyA? yo na mriyate na ca duHkhitaH sopi ca karmodayena caiva khalu, tasmAnna mArito no duHkhApitazceti na khalu mithyA? yo hi mriyate jIvati vA duHkhito bhavati mukhito bhavati ca sa khalu karmodayenaiva tadabhAve tasya tathA bhavitumazakyatvAt / tataH mayAyaM mAritaH, ayaM jIvitaH, ayaM daHkhitaH kRtaH, nAmasaMjJa.. jaja, ya, duhida, kammodaya, ta, mada, ta, du, mArida. tumha. duhAvida, ca, idi, Na, du. micchA, ja, Na, Na, ya, duhida, ta, vi, kammodaya, ca, eka, khalu, ta, Na, mArida, ca, idi, Na, du, micchaa| dhAtusaMzapara prANatyAge, dukkha duHkhane, jA prAdurbhAye / prAtipadika -- yat, yat, ca, duHkhita, karmodaya, tat, save, tat, tu, mArita, yuSmad, duHkhApita, ca, iti, na, tu, mithyA, yat, na, ca, duHkhita, tat, api, ca, ko praba duHkhI sukhI karaneke adhyavasAyakA mithyApana kahate haiM- [yaH mriyate] jo maratA hai [ca yaH duHkhito jAyate] aura jo duHkhI hotA hai [saH] vaha [sarvaH] saba [karmodayena karmodayase hotA hai [tasmAt tu] isa kAraNa [mAritaH ca duHkhitaH iti] "maiM mArA gayA, maiM duHkhI kiyA gayA" te] terA yaha abhiprAya [khalu na mithyA kyA mithyA nahIM hai ? tathA [ya: na mriyate] jo nahIM maratA [ca na kukhitaH] aura na duHkhI hotA [sopi ca vaha bhI [karmokyena caiva khalu] vAstabameM karmodayase hI hotA hai [tasmAt ] isa kAraNa [na mArita: no duHkhitazca iti] "maiM mArA nahIM gayA aura na duHkhI kiyA" yaha bhI abhiprAya [khatu mithyA na] kyA mithyA nahIM hai ? mithyA hI hai| tAtparya-jaba jIva apane-apane karmodayase sukhI da:khI hote haiM saba kisI anyako anyake sukha duHkhakA kartA mAnamA ajJAna hI hai| TIkArtha--vAstava meM jo maratA hai, jItA hai, duHkhI hotA hai tathA sukhI hotA hai vaha saba apane karmodayase hotA hai| kyoMki usa karmake udayakA abhAva honepara usa jIvake usa
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandhAdhikAra 443 ayaM sukhitaH kRtaH iti pazyan mithyASTiH // mithyAdRSTeH sa evAsya baMdhahetuviparyayAt / ya evAdhyavasAyoyamajJAnAtmAsya dRzyate / / 170 / / / 257.258 / / daya. ca, eva, khalu, tat na, mArita, na, duHkhApita, ca, iti, na. tu, mithyA / mUladhAtu ----mRDa tyAge tudAdi, janI prAdurbhAve divAdi, duHkha taskriyAyAM curaadi| padavivaraNa jo yaH-prathamA eka0 / ca-avyaya / duHkhita:-prathamA eka0 / kammodayeNa karmodayena-tRtIyA ek0| so sa:-pra0 e0 / samvo sarva:-0 e0| tamhA tasmAt-paMcamI eka0 / du tu-avyaya / mArido mArita:-pra0 e0 / de te-SaSThI eka | duhAvido duHkhApita:-prathamA ek0| ca idi Na hu, ca iti na khalu-avyaya / micchA mithyA-prathamA eka0 / maradi bhriyate vartamAna laT anya puruSa eka kriyaa| jAyadi jAyadi jAyate--vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / zeSa purvavat / / 257-258 / / tarahakA phala yAne maraNa jIvana sukha daHkha nahIM ho sakatA / isa kAraNa mere dvArA yaha mAga gayA, yaha jivAyA gayA, yaha duHkhI kiyA gayA, yaha sakhI kiyA gayA, aisA mAnatA humA jIva mithyAdRSTi hai / bhAvArtha-jaba kisIke sukha duHkhameM anya jIva / so upAdAna kAraNa hai aura na nimitta kAraNa hai taba anya ke mArane jivAne prAdikA jo abhiprAya karatA hai vaha miyAdRSTi hI hotA hai / mArane prAdikA bhAva karmabaMdhahetu hai, ataH aisA ajJAnabhAva nahIM rakhanA / aba isI arthakoM spaSTa karate haiM--mithyAdRSTeH ityAdi / artha---mithyApTikA yaha adhyavasAya viparyayasvarUpa honese vaha pratyakSa ajJAnarUpa hai aura vahI abhiprAya isa mithyAdRSTi ke bandhakA kAraNa hai / bhAvArtha-mithyA prAzaya hI mithyAtva hai va vahI baMdhakA kAraNa hai / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva 247 se 256 gAthA taka dusareke maraNa Adi karane adhyavasAyoMko prajJAna batAyA gayA thA / maba unhIM saba kathanoMkA upasaMhArarUpa niSkarSa ina do gAthAvoM meM batAyA gayA hai / ___ tathyaprakAza-(1) maraNa jIvana duHkha sukha honA karmodayase hI hotA hai / (2) naye jIvanakA hI nAma maraNa hai / (3) navIna prAyuke prathama samayameM arthAt prathama niSekodayake samaya pUrvabhava nahIM rahatA, isa kAraNa maraNa honA bhI navIna prAyuke udayase kahA jAtA hai / (4) maiM kisI anyako karmodaya de nahIM sakatA, ataH maiMne ise mArA, jilAyA, sukhI kiyA, duHkhI kiyA, aisA dekhanA mithyAtva hai / siddhAnta-(1) jIva ke maraNa jIvana sukha duHkha hone meM nimitta kAraNa karmodaya hai| (2) dUsare jIvake sukha-duHkha Adi hone meM anya jIva upAdAna va nimitta donoM hI kAraNa na honepara bhI kAkA vyavahAra karanA mAtra upacAra hai| dRSTi--1- nimittatvadRSTi (53) / 2- parakartRtva upacarita asadbhUta vyavahAra
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ | 4 444 samayasAra esA dujA maI de dukkhidasuhide karemi satteti / esA de mUDhamaI suhAsuhaM baMdha kammaM // 256 // yadi terI mati yaha ho, jIvoMko maiM sukho dukhI karatA / to yaha mohitamati hI, bAMdhe zubha yA azubha vidhiko // 256 // eSA tu yA matiste duHkhita sukhitAn karomi satvAniti / eSA te mUDhamatiH zubhAzubhaM badhnAti karma 256 // parajIvAnahaM hinasmi na hinasmi duHkhayAmi sukhayAmi iti ya evAyamajJAnamayo'dhyava nAmasaMjJa - etA, du, jA, maha, tumha, dukkhidahida, satta, te etA, tumha, mUDhamai, suhAsuha, kamma / dhAtusaMjJa kara karaNe, baMdha bandhane / prAtipadika- enat, tu, yA mati, yuSmad duHkhita, sukhita, sattva, iti, ... ( 126 ba ) | prayoga - - parapadArtha ke viSaya meM sabhI prakArake adhyavasAnoM ko chor3akara avikalpa sahajasiddha antastattvameM upayoga karanA / / 257-258 / / aba yahI adhyavasAya karmabandhakA kAraNa hai yaha kahate haiM - he Atmana [te tu ] terI [iti eSA yA matiH ] aisI yaha jo buddhi hai ki maiM [ sattvAt ] jIvoMko [duHkhitasukhitAn ] sukhI duHkhI [ karomi ] karatA hUM [ eSA te ] so yaha terI [ mUDhamatiH ] mUDhabuddhi hI [ zubhAzubhaM karma] zubhAzubha karmoMko [ badhnAti ] bAMdhatI hai / tAtparya- dUsare jIvoMko duHkhI sukhI Adi karanekA jo ahaMkAra hai vaha karmabandhakA nimitta kAraNa hai / TIkA --- parajIvoMko maiM mAratA hUM, nahIM bhAratA hUM, duHkhI karatA hUM, sukhI karatA hUM, aisA jo yaha ajJAnamaya adhyavasAya hai vaha mithyAdRSTike hotA hai / yahI adhyavasAya svayaM rAgAdirUpapate ke kAraNa usake zubhAzubha bandhakA kAraNa hai| bhAvArtha- duHkhI sukhI karane AdikA mithyA adhyavasAya bandhakA kAraNa hai / prasaMgavivaraNa - pranantarapUrvaM gAthAdvaya meM mithyA adhyavasAyoMkA upasaMhArAtmaka niSkarSa batAyA gayA thA | aba isa gAthA meM batAyA gayA hai ki ukta samasta zradhyavasAya karmabandhakA hetubhUta hai / tathya prakAza---- - ( 1 ) maiM dUsare jIvako sukhI duHkhI karatA hUM yaha prajJAnamaya adhyavasAya svayaM rAgAdi vikArarUpa hai / ( 2 ) rAgAdi vikArarUpa zrajJAnamaya adhyavasAya zubhAzubha karmabandhakA nimitta kAraNa hai / ( 3 ) svabhAvacyutike kAraNa ina zradhyavasAnoMkA kArya bandhana ho hai, anya kucha nahIM /
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandhAdhikAra sAyo mithyAdRSTeH sa eva svayaM rAgAdirUpatvAttasya zubhAzubha baMdhahetuH / / 256 / / etA yuSmad mUDhamati, zubhAzubha karman / mUladhAtu- DukRJ karaNe, bandha bandhane krayAdi / padavivaraNaesA eSA prathamA eka du tu-avyaya / jA yA prathamA eka0 / maI matiH- pra0 e0 / de te-STI eka0 / dukhada suhide duHkhitasukhitAn dvitIyA bahu0 / karemi karomi - vartamAna laT uttama puruSa ekavacana kriyA / satte sattvAna - dvi0 bahu0 1 ti iti-avyaya / esA eSA prathamA eka0 | de te paSThI e0 / mUDhamaI mUDhamatiHprathama eka suhAsuhaM zubhAzubham - dvitIyA ekavacana / kammaM karma - dvitIyA eka0 / baMdhaye badhnAtivartamAna lada anya puruSa ekavacana kriyA / / 256 // 445 siddhAnta - - (1) karmabandhakA kAraNa svabhAvacyuta aane rAgAdi vikArarUpa prazAnamaya adhyavasAya hai / dRSTi - 1 - nimittadRSTi ( 53 ) | prayoga - karmabandhake hetubhUta samasta adhyavasAyoMko chor3akara sahajazuddha cinmAtra antastatvameM upayoga lagAnA / / 256 / / aba mithyA zradhyavasAyako bandhake kAraNarUpase avadhArita karate haiM- maiM [ sattvAn ] ataist [duHkhitasukhitAn ] duHkhI sukhI [ karomi ] karatA hUM [ evaM yat te adhyavasitaM ] aisA jo tumhArA adhyavasAya hai [ tat] vaha abhiprAya [ pApabaMdhakaM vA ] pApakA baMdhaka hai [ yA puNyasya baMdhakaM ] tathA puNyakA baMdhaka [ bhavati ] hai / [ bA] athavA maiM [ sattvAt ] jIvoMko [ mArayAmi] mAratA hUM [ jIvayAmi ] zrathavA jivAtA hUM [ yadevaM te adhyavasitaM ] jo aisA tumhArA adhyavasAya hai [ tat ] vaha [ pApabaMdhaka yA ] pApakA baMdhaka hai [ yA puNyasya baMdhakaM ] thavA puNyakA baMdhaka [ bhavati ] hai / tAtparya - prantha dravya meM kucha karanekA bhAva zubha azubha bhAvAnusAra puNya ca pApakA bandha karane vAlA hai / TIkArtha - mithyAdRSTike jo ho yaha prazAnajanya rAgamaya adhyavasAya hai vaha hI bandha kA hetu hai, aisA nizcita jAnanA / bandha puNya-pApa ke bhedase do bheda vAlA hai so isake do bheda hone se kAraNakA bheda nahIM khojanA, kyoMki isa eka ho adhyavasAya se "maiM duHkhI karatA hUM mAratA hUM tathA sukhI karatA hUM jivAlA hU~" aise do prakArake azubha grahaMkArarasase pUrNa hone se puNya pApa donoMke hI bandhahetutvakA virodha hai yAne adhyavasAyase hI puNya pApa donoMkA baMdha hotA hai / bhAvArtha - prajJAnamaya adhyavasAya hI baMghakA kAraNa hai; usameM cAhe jivAnA sukhI karanA yaha prazubha adhyavasAya ho, grahajAnanA ki zubhakA kAraNa to anya hai karanA aisA zubha zradhyavasAya ho, cAhe mAranA duHkhI kArarUpa mithyAbhAva donoMmeM hI hai isa kAraNa aisA na "
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra athAdhyavasAyaM baMdhahetutvenAvadhArayati dukkhidasu hide satte karemi jaM evamajhavasidaM te / taM pAvabaMdhagaM vA puNNasma va baMdhagaM hodi // 260 // mArimi jIvAvemi ya satte jaM evamajhavasidaM te / taM pAvabaMdhagaM vA puNNassa va baMdhagaM hodi // 261 // (yugmam) dukhI sukhI karatA hai, ho adhyavasAna bhAva yadi tere / to vaha aghakA bandhaka, athavA hai puNyakA bandhaka / / 260 // mArU jIvana deU, ho adhyavasAna bhAva yadi tere / to vaha adhakA bandhaka, athavA hai puNyakA bandhaka // 26 // duHkhitasukhitAn satvAn karomi yadevamadhyavasitaM te / tatpApabaMdhaka vA puNyasya vA baMdhaka bhavati / / 260111 mArayAmi jIvayAmi ca satvAn yadevamadhyavasitaM te / tatpApabaMdhakaM vA puNyasya vA baMdhakaM bhavati / / 261 // ___ ya evAyaM mithyAdRSTerajJAnajanmA rAgamayodhyavasAya: sa eva baMdhahetuH, ityavadhAraNIyaM na ca puNyapApatvena dvitvAbaMdhasya taddhatvaMtaramanveSTavyaM / ekenavAnenAdhyavasAyena duHkhayAmi, mArayAmi nAmasaMjha-dukkhidahida, satta, ja, evaM, ajbhavasida, tumha, ta, pApabaMdhaga, vA, puSNa, vA, baMdhaga, satta, ja, evaM, ajjhavasida, tumha, Adi / dhAtusaMjJa--kara karaNe, ho sattAyAM, mara prANatyAge, jIva prANaaura prazubhakA kAraNa dUsarA hI hai / ajJAnapane kI apekSAse donoM adhyavasAya eka hI haiN| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva mAthAmeM adhyavasAyoMko karmabandhakA hetu batAyA gayA thaa| aba ina do gAthAvoMmeM unhIM adhyavasAyoMkI vizeSarUpase baMdhahetutAkA avadhAraNa kiyA gayA hai| tathyaprakAza-1-rAgamaya adhyavasAya prazAnase utpanna hotA hai / 2-ajJAnamaya madhyavasAya karmabandhakA hetu hai / 3-puNyakarma pApakarma donoMke hI baMdhakA hetu adhyavasAya hai / 4-duHkhI karane ghAta karaneke azubha ahaMkArameM bhI hetu prazAnamaya adhyavasAya hai / 5-sukhI karane jIvana karaneke zubha ahaMkArameM bhI hetu ajJAnamaya adhyavasAya hai| 6--zubha azubha ina donoM ahaMkAroMmeM jIva zuddhAtmabhAvanAse cyuta hai / 7-zubhAhaMkArarasanirbhara adhyavasAya puNyabandhakA hetu hai / -prazubhAhaMkArarasanirbhara adhyavasAya pApabandhakA hetu hai / 6.. anya jIvake jIvana maraNa sukha duHkha unhIM ke upAjita karmake udayake nimittase haiM / 10- nimittanaimittika yoga bhI na ho phira bhI andhake kAryakA kartA kisI parako batAnA asadbhUta vyavahAra hai| siddhAnta-1--pApabandha va puNyabaMdha donoMkA hetu pradhyavasAya hai / 2.-jIvoMko sukha - --
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandhAdhikAra 447 . ini, mukha yAmi, jIvayAmoti ca dvidhA zubhAzubhAhaMkArarasanirbharatayA dvayorapi puNyapApayobaMdha. hetutvasyAvirodhAt / / 260-261 / / dhAgyo / prAtipadika . duHkhitamugvita, gandha, yat, evaM, adhyabasita, yuSmad, tat, pApabandhaka, vA. puNya. vA, bandhaka, mattva, yana, evaM, avyavasina Adi pUrvokta / mUsadhAtu- DukRtra karaNe, bhU mattAyAM. mRGa, tyAge tudAdiH jIva prANadhArago / pada vivaraNa dukkhidasuhide duHkhitasuribatAna-dvitIyA bahu0 / sane sattvAnahi0 bahu / karemi karomi-vartamAna laT uttama puruSa ekA0 / jaM yat-prathamA ekaH / evaM-avyaya / ajhabasihaM abhyamita-prata e0 te-pAThI eka0 / taM tata-pra0 eka pApabaMdhagaM pApabandhaka-pra0 eka0 / vAavyaya / puNNasma puNyasya-papThI eka0 / vA-avyaya / baMdhagaM bandhaka-pra00hodi bhavati-vartamAna na anya pumA eka.. / mArimi mArayAmi-vartamAna laTa uttama puruSa ekavacana Nita kriyA / jIvAvebhi jIvayAmi-varnamAna lada uttama gumapa ekavacana NijAta kriyaa| sale sattvAna-dvi. bahu0 / jaM yata-prathamA ekAkucana / Adi gukti / / 260-261 // duHkha aAdikA lAbha unake upAjita karmoke udAse hotA hai / dRSTi--1-- sAdRzyanaya (202) / 2-devanaya (184) / prayoga ----parake kartRtvake adhyavasAyako anartha jAnakara dUra karanA / / 260.261 / / aba kahate haiM ki kriyAdigarbhita adhyavasAya ho baMdhakA kAraNa honese hisAkA pradhyavasAya hI hiMsA hai yaha siddha hunA- [sattvAna] jIvoMko [mArayatu] mAro [cA mA mArayatu] athavA mata mAro [jIvAnAM] jIvoMkA [baMdhaH] karmabaMdha [adhyavasitena adhyakSasAyase hI hotA hai [eSaH nizcayanayasya baMdhasamAsaH] nizcayanayake matameM yaha baMdhasaMkSepa hai| tAtparya-anya padArthako pariNatise bandha nahIM hotA, kintu vikArabhAva honese bandha hotA hai| TokArtha--parajIvoMke apane kamodayakI vicitratAse prANaviyoga kadAcit hove athavA na hove paraMtu ''yaha maiM mAratA hUM' aisA ahaMkAra rasase bharA huA jo hiMsAkA adhyavasAya hai vahI nizcayaroM usa abhiprAya vAleke baMdhakA kAraNa hai / kyoMki nizcayanayase parabhAvarUpa prANaviyoga dusareke dvArA nahIM kiyA jA sktaa| bhAvArtha-nizcayanayase dUsareke prANoMkA viyoga dUsareke dvArA nahIM kiyA jA sktaa| usake ho karmodayakI vicitratAse kadAcit hotA hai kabhI nahIM bhI hotA / ataH jo aisA mahaMkAra karatA hai "ki maiM parajIvako mAratA hUM' Adi yaha ahaMkArarUpa adhyavasAya ajJAnamaya hai / yahI hisA hai, kyoMki isa vikArase apane vizuddha caitanya prANakA ghAta hai / aura yahI baMdhakA kAraNa hai| yaha nizcayanayakA mata vyavahAranayako gauekara kahA jAnanA sarvathA ekAMta pakSa mithyAtva hai|
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 samayasAra evaM hi hiMsAdhyavasAya evaM hisetyAyAtaM abhavasideNa baMdho satte mAreu mA vA mAreu / eso baMdhasamAso jIvANaM NicchayaNayassa // 262 // adhyavAsitase bandhana, prANI mAro tayA nahIM maaro| nizcayanayake matameM, jIvoMkA bandha vivaraNa yaha // 262 / / adhyavasitena baMdhaH sattvAn mArayatu mA vA mArayatu / eSa baMdhasamAso jIvAnAM nizcayanayasya // 262 / / parajIvAnAM svakarmodayavaicizyabazena prANavyaparopaH kadAcid bhavatu, kadAcinmA bhavatu / ya eva hinasmotyahaMkArarasanirbharo hiMsAyAmadhyavasAyaH sa eva nizcayatastasya baMdhahetuH nizcayena parabhAvasya prANavyaparopasya pareNa katu mazakyatvAt / / 262 // nAmasaMja-anbhavasida, satanA ja na ta, jIva, NicchayaNaya / dhAtusaMja-mara prANatyAge / prAtipadika-adhyabasita, bandha, satva, mA, vA, etata, bandhasabhAsa, jIva, nizcayanaya / matra prANatyAge / padavivaraNa-ajjhavasideNa adhyavasitena-tRtIyA eka0 / baMdho bandhaH-prathamA ekavacana / satte sattvAn-dvi0 bahu0 / mAreu mArayatu-loT AzAdyarthe anya puruSa ekavacana Nita kriyaa| eso eSaH-prathamA eka0 / jIvANaM jIvAnAM-SaSThI bahu / NicchayaNayassa nizcayanayasya--SaSThI ekavacana // 26 // prasaMgavivaraNa-anansarapUrva mAthAdvayameM adhyavasAyako bandhahetu batAyA gayA thaa| aba yaha batAyA jAyagA ki pradhyavasAya hI pApa va 'puNya hai / jinameM se prathama ho isa gAthAmeM batAyA hai hiMsAviSayaka adhyavasAya hI hiMsA hai| tathyaprakAza---1-jIvoMkA prANaviyoga unake karmodayakI vicitratAke vaza hotA hai / 2-jo jIva anya jIvake prati "ise mArU" aisA adhyavasAya karatA hai use hiMsAkA pApa laga hI gayA, cAhe vaha jIva mare yA na mare / 3-hiMsAviSayaka adhyavasAya (abhiprAya) hI nizcayase usake baMdhakA kAraNa hai va karmabandhakA mUla nimitta kAraNa hai / 4-nizcayase anyaprANadiyogarUpa parabhAva kisI anya jIvake dvArA kiyA hI nahIM jA sktaa| siddhAnta--1--navIna karmabandhakA sAkSAt nimitta kAraNa udayAgata drabhyapratyaya (karma) hai / 2.-udayAgata dravyapratyayoMmeM karmabandhanimittapanA prAve isakA nimitta adhyavasAya hai / 3--adhyavasAya karanese AtmA khuda hI apanI vikRtiyoMse burA ba~dhA huA hai / . dRSTi-1--nimittadRSTi (53 a)| 2-nimittasthAnimittadRSTi (21) / 3--azuddhanizcayanaya (47) / prayoga---apane adhyavasAyase ho baMdha hotA hai, aisA jAnakara rAgAdika apadhyAna chor3a
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandhAdhikAra prayAdhyavasAyaM pApapuNyayobaMdhahetutvena darzayati- 442 evamaliye yadatte avabhacere pariggahe ceva / kIraha prabhavasANaM jaM teNa du bajjhae pAvaM // 263 // tahavi ya sacce datte baMbhe apariggahattaNe caiva / kIraha avasANaM jaM teA du vajjhae puNNaM // 254 // ( yugmam) yoM hI aloka corI, brahmacarya tathA parigrahameM / adhyavasAna kare to, usase ho pApa baMdhatA hai // 263 // vaise satya corI, aparigraha brahmacaryameM jo kucha / pradhyavasAna kare to usase hI puNya baMdhatA hai // 264 // evama loke'dabrahmacayaM parigrahe caiva / kriyate'dhyavasAnaM yattena tu badhyate pApaM // 263|| tathApi ca satye datte brahmaNi aparigrahatve caiva kriyate'dhyavasAnaM yattena tu badhyate puNyaM // 264 // | evamayamajJAnAt yo yathA hiMsAyAM vidhIyate'dhyavasAyaH, tathA asatyAdattA brahmaparigraheSu I nAmasaMza- evaM, aliya, adatta, abaMbhacera, pariggaha, ca, eya, ajbhavasANa, ja, ta, du, pAva, taha, vi. ya, sacca, datta, baMbha, aparimamahattaNa, ca, eva, ajjhavasANa, ja, ta, du, puSNa / dhAtusaMjJa kara karaNe, bajjha baMdhane prAtipadika evaM alIka, adatta, abrahmacarya, parigraha, ca eva adhyavasAna, yat, tat, tu, pApa, kara avikalpa jJAnamaya zrAtmasvarUpa meM upayoga lagAnA / / 262 // Taratrast goyapApake baMdhakA kAraNapane rUpase dikhalAte haiM - [ evaM ] isa [aloke] prasatya meM [adatta ] parigraha meM [yat zradhyavasAnaM ] [ pApaM badhyate ] pApa baMdhatA hai prakAra yAne jaisA pahale hiMsAkA adhyavasAya kahA thA usI prakAra coro meM [abrahmacarye] kuzala saMsarga meM [parigrahe] dhanaM dhAnyAdika jo zradhyavasAna [te] kiyA jAtA hai [ tena tu] usase to [ api ca ] aura [ tathA ] usI prakAra [ satye] satyameM [datta brahmacaryameM [ aparigrahatye evaM ] aura aparigrahRpane meM [ yat ] jo [ zradhyavasAnaM ] adhyavasAna [kriyate] kiyA jAtA hai [tena tu] usase [puNyaM badhyate] puNya baMdhatA hai / ] diyA hunA lene meM [ brahmariNa ] tAtparya - durAcAra ke pradhyavasAyase pApa va bratake adhyavasAyase puNyakarma baMdhatA hai / TIkArtha -- aise yAne pUrvakathita rIti se prazAnase jaise hiMsA meM adhyavasAya kiyA jAtA hai usI prakAra pradatta, zrabrahma, parigraha inameM jo adhyavasAya kiyA jAtA hai vaha sabhI kevala pApabaMdhakA hI kAraNa hai / tathA jaise ahiMsAmeM adhyavasAya kiyA jAtA hai usI taraha satya, datta, brahmacarya, aparigraha inameM bhI adhyavasAya kiyA jAtA hai vaha sabhI kevala puNyabaMdhakA ho
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra yazca vidhIyate sa sarvo'pi kevala eva pApabaMdhahetuH / yastu ahiMsAyAM yathA vidhIyate adhyavasAyaH, tathA yazca satyadattabrahmAparigraheSu vidhIyate sa sarvo'pi kevala eva puNya baMdhahetuH / / 26 3.364 / / tathA, api ca, satya, datta, brahmana, aparigrahatva, ca, evaM. adhyantramAna, yat, tata, nu, puNya / mUladhAtu-- vA karaNe, bandha bandhane / pavivaraNa--evaM-adhyaya / aliye alIkemAtamI bahu0 / adasa-sAtamI eka0 ! abaMbhacere abrahmacarya-saptamI eka 1 parigahe parigrahe-saptamI eka0 / ca eva-avyaya / kIrai kriyate-vartamAna laT anya puruSa ekavacana karmavAcya kriyaa| ajjhabasANaM adhyavasAna-prathamA eka / jaM yat-prathamA eka0 / teNa tena-tR0e0 / du tu-avyaya / bajhae badhyate--vartamAna0 anya H ekavacana karmavAcya kiyaa| pAvaM pApa-pra0 e0 / taha vi tathA api-avyaya / sacce satye-saH eka / datte-ma0 e0 | baMbhe brahmaNi-saptamI eka0 / aparihattaNe aparigrahatve-sa0 e0 kIgda kriyate--vartamAna laT anya pumA ekavacana karmavAcya kiyA / ajjhatrasANaM adhyavasAnaM-prathamA eka0 / jaM yat--pra0 ekaH / teNa tena-tR0pa0 / vadi badhyate--pUrvokta kiyA / puSNaM puNyaM-prathamA ekavacana / / 263-264 / / kAraNa hai / bhAvArtha-jaise ki hiMsAmeM adhyavasAya pApabaMdhakA kAraNa hai, vaise hI asatya, adatta, abrahma, parigraha inameM bhI adhyavasAya pApabaMdhakA kAraNa hai| tathA jaise ahiMsA meM adhyavasAya puNyabaMdhakA kAraNa hai, vaise hI satya, datta, brahmacarya, aparigrahapanA inameM kiyA gayA adhyabasAya puNyabaMdhakA kAraNa hai| isa prakAra pAMca pApoMkA abhiprAya to pApabaMdha karatA hai aura pA~ca atarUpa eka deza va sarva dezakA abhiprAya puNyabaMdha karatA hai / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM yaha batAyA gayA thA ki hiMsAviSayaka adhyavasAya hI hiMsA hai| aba ina do gAyAvoM meM batAyA gayA hai ki jaise hisAviSayaka sadhyavasAya ho hiMsA hai aise hI jhUTha prAdi viSayaka adhyabasAya hI jhUTha prAdika pApa hai va usase pApakA baMdha / hai / tathA isI prakAra ahiMsAke puNyatvakI bhAMti satya Adika puNya hai va usase puNyakA baMdha hai| tathyaprakAza-1--jaise hiMsAviSayaka adhyavasAya ajJAnase hotA hai vaise hI jhUTha prAdi viSayaka adhyavasAya bhI ajJAnase hotA hai / 2.jaise ahiMsA (nahIM mArU) viSayaka adhyavasAya (ahaMkArarasanirbhara prAzaya) ajJAnase hotA hai vaise hI satya Adi viSayaka ahaMkArarasanirbhara prAzaya (adhyavasAya) prajJAnase hotA hai / 3-hiMsAdi pApaviSayaka adhyavasAya pAebandha kA hetu hai / 4-ahiMsAsasyAdi viSayaka adhyavasAya puNyabandhakA hetu hai / siddhAnta-1-adhyavasAya jodhakA ajJAnamaya pariNamana hai| 2-battaviSayaka madhyavasAya puNyakarmake bandhakA nimisa hai| 3-avataviSayaka pradhyavasAya pApakarma ke bandhakA nimitta hai / dRSTi-1- azuddhanizcayanaya (47) / 2, 3-- nimittadRSTi (53 pr)| .
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandAdhikAra 451 na ca bAhyavastu dvitIyo'pi baMdhaheturiti zaMkyaM-- vatthu paDucca jaM puNa ajhavasANaM tu hoi jIvANaM / Na ya vatthudo du vaMdhoM ajjhavasANeNa baMdhosthi // 265 / / vastu avalaMba karake, hotA adhyayasita bhAva jiivoNkaa| nahi bandha vastuse hai, hai pradhyavasAnase badhana // 26 // vastu pratItya battumara yavasAnaM tu bhavati jIvAnAM / na ca vastutaratu baMdho'dhyavamAnena baMbosti / / 5 / / adhyavasAnameva baMdha heturna tu bAhyavastu tasya baMdhahetoradhyavasAnasya hetutvenaiva caritArthasvAt / tahi kimartho bAhyavastupratiSedhaH ? adhyvsaanprtissedhaarthH| adhyavasAnastha hi bAhma nAmasaMjJa- vatthu, ja, puNa, ajjhavANa, tu, jIva, pa, ya, vatyudo, du, baMdha, ajhavasAya, baMdha / dhAtu- saMja- ho sattAyAM, paDi- i gatI, asa sattAyAM / prAtipadika --bastu, yat, punara, adhyavayAna, tu, jova, na, prayoga-azubha va zubha adhyavasAyoMko bandhahetu jAnakara unase haTakara avikalpa jJAnamAtra antastattvameM upayukta hone kA paurupa karanA // 263.264 / / aba kahate haiM ki dUsarI koI bAhya vastu baMdhako kAraNa hai, aisI zaMkA nahIM karanI cAhiye-- [punaH] aura bhI dekhiye [jobAnAM] jIvoMke [yat adhyavasAna] jo adhyavasAna hotA hai vaha [vastu] vastuko [pratItya] pravalaMbana karake bhavati hotA hai| [ca tu] parantu vahA~ [vastutaH] vastuse baMdhaH na ca] baMdha nahIM hai, kintu [adhyavasAnena] adhyavasAnase hI [baMdhaH asti] baMdha hai| TokArya - adhyavasAna ho baMdhakA kAraNa hai, bAhya vastu baMdhakA kAraNa nahI hai / kyoMki baMdhake kAraNabhUta adhyavasAnake hI kAraNapanese caritArthapanA hai / prazna-to phira bAhyavastu kA nibaMdha kisaliye kiyA jAtA hai ? samAdhAna-adhyavamAna ke niSedhake liye bAhya vastukA tyAga karAyA jAtA hai, kyoMki bAhyavastukA prAzraya kiye binA adhyavasAna apane svarUpako vyakta nahIM kara pAtA / yadi bAhya vastukA Azraya na lekara bhI madhyavasAna utpanna ho to jaise subhaTako mAtAke putra subhaTakA sadbhAva honese usakA prAzraya lekara kisoke avyavasAna hotA hai ki maiM subhaTakI mAtAke putrako mAratA hUM usI prakAra bAMjhake putra kA prabhAva honepara bhI aisA pradhyavasAna honA cAhiye "maiM baMdhyAsutako mAratA hUM" minnu aisA adhyavasAna lo utpanna nahIM hotA arthAt jaba baMdhyAkA putra hI nahIM hai to mAranekA adhyavasAna kaise ho sakatA hai ? isa kAraNa bAdyavastuke Azrayake binA madhyavasAna utpanna nahIM hotA; yaha dRr3ha niyama banA / isI kAraNa adhyavasAnakA prAzrayabhUta jI bAhyavastu hai usakA atyaMta niSedha karAyA gayA;
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 samayasAra vastu prAzrayabhUtaM / na hi bAhyavassvanAzritya adhyavasAnamAtmAnaM labhate / yadi bAhAyastvanA zrityApi adhyavasAnaM jAyeta tadA yathA vIrasUbhutasyAzrayabhUtasya sadbhAve vIrasUsUnuM hinasmItya / dhyavasAyo jAyate, tathA baMdhyAsutasyAzrayabhUtasyAsadbhAve'pi baMdhyAsutaM hinasmItyadhyavasAyo ca, yastutaH, tu, bandha, adhyavasAna, bandha / mUladhAtu-prati iNa gatI, bhU sattAyA, as bhuvi / padavivaraNa- / vatthaM vasta-dvitIyA ekavacana / paDacca pratItya-asamAptikI kriyaa| jaMyata-prathamA eka0 / pUNa pUna:-- avyaya / ajjhavasANaM adhyavasAnaM--prathamA eka0 / dutu-avyaya / hodi bhavati-vartamAna laT anya puruSa, ekavacana kiyA / jIvANaM jIvAnAM-SaSThI bahu ! Na ya na ca--avyaya / vatthudo vastuta:-paMcamyarthe avyaya / kyoMki kAraNake pratiSedhase hI kAryakA pratiSedha hotA hai| dekhiye--baMdhahetu adhyabasAnako hetu.| panA honepara bhI bAhya vastu baMdhakA hetu nahIM hai, kyoMki jaise koI munIndra IryAsamitirUpa / pravata rahA hai usake caraNase hanA gayA jo kAlakA prerA prativegase zIghra pAkara par3A koI ur3atA humA jIva mara gayA, to bhI usake mara jAnese munIzvarako hiMsA nahIM lagatI so baMdhake kAraNabhUta adhyavasAyake kAraNabhUta bAhyavastuko bandhakAraNatA na honese bAhya vastuko baMdhakA kAraNapanA mAnane meM anekAMtika hetvAbhAsapanA pAtA hai / ataH jIvakA pratadbhAvarUpa bAhya vastu / baMdhakA kAraNa nahIM hai / jIvakA tadbhAvasvarUpa adhyavasAna ho baMdhakA kAraNa hai / bhAvArtha:-niyanapase yA hetu madhyaSasAna hI hai / bAhya vastueM adhyavasAna ke prAzrayabhUta haiM, unameM upayoga denese adhyavasAna vyakta hotA hai, isa kAraNa bAhya bastu upacArase adhyavasAnakA kAraNa kahA jAtA hai / bAhya vastuke binA nirAzraya yaha adhyavasAna nahIM hotA / isa kAraNa bAhya bastukA tyAga karAyA gayA hai / yadi bandhakA kAraNa bAhya vastu ho / kahA jAve to koI muni IyA~samitise yatna kara gamana karatA ho usa samaya usake pairoMke / nIce koI ur3atA jIva prA par3A aura mara gayA to usakI hiMsA munIzvarako kyoM nahIM lagatI? } so yahA~ bAhya dRSTise dekhA jAya to hisA huI, parantu munike hiMsAkA adhyavasAna nahIM hai, isalie vaha jIvakA maraNarUpa paradhAta baMdhakA kAraNa nahIM hai / hA~ bAhya vastuke binA nirA. zraya adhyavasAya prakaTa nahIM hotA, isaliye bAhyavastukA niSedha karanA upadezameM batAyA hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki abatAdhyavasAya pApabandhakA hetu hai aura batAdhyavasAya puNyabaMdhakA hetu hai / aba isIke samarthana va anyayogavyavacchedake liye isa gAthAkA avatAra humA hai / tathyaprakAza--(1) adhyavasAya hI karmabandhakA nimitta hai / (2) paMcaDAndrayake viSa. bhUta cetana acetana bAhya padArtha karmabandhakA nimitta nahIM hai / (3) bAhya padArtha to karmaba
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ naamikaa jAyeta / na ca jAyate / tato nirAzrayaM nAstyadhyavasAnamiti pratiniyamaH / tata eva cAdhyavasAnAzrayabhUtasya bAhyavastuno'tyaMtapratiSedhaH, hetupratiSedhenaiva hetumatpratiSedhAt / na ca bandhahetuhetutve satyapi bAhya vastu baMdhahetuH syAd IryAsamitipariNatayatIMdrapadavyApAdyamAnavegApatatkAlacoditakuliMgavad brAhmavastuno baMdhahetuhetorapyabaMdhahetutvena baMdhahetutvasyAnakAMtikatvAt / ato na bAhyavastu jIvasyAtadbhAvo baMdhahetu: / adhyavasAnameva tasya tadbhAvo baMdhahetu: / / 265 // baMdho bandhaH-prathamA eka0 / anjhavasANeNa adhyavasAnena-tRtIyA eka0 1 baMdho bandhaH-prathamA eka0 / asthi asti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA // 265 / / nimittabhUta adhyavasAyakA viSayarUpa kAraNa hai arthAt pAzrayabhUta kAraNa hai| (4) bAhyavastu kA tyAga adhyavasAyako haTAneke liye kiyA jAtA hai| (5) bAhya padArtha vyakta adhyavasAyakA prAzrayabhUta hai / (6) anupacArita asadbhUta avyakta vikArameM bAhya padArtha prAzrayabhUta bhI nahIM ho pAte / (7) bAhya vastukA prAzraya kiye binA adhyavasAna vyakta nahIM ho pAtA / (6) adhyavasAyake prAzrayabhUta bAhya vastukA manase, vacanase, kAyase tyAga honepara pradhyavasAya prakaTa ho ho nahIM sktaa| (6) bAhya vastu karmabandhakA nimitta nahIM hai, kyoMki adhyavasAyakA prabhAva honepara bAhyavastuprasaMga honepara bhI karmabandha nahIM hotaa| (10) bAhya vastu jIvakA kucha bhI nahIM hai, pratadbhAva hai, ata: bAhyavastu bandhahetu nahIM hotaa| (11) abhyavasAna hI jIvakA tadbhAva hai, vibhAva hai jo ki vAtarogaparamAtmatatpase bhinna hai, ataH madhyavasAna ho bandhahetu hotA hai| (12) bAhya vastuke honepara niyamase karmabandha ho esA manvaya na hone se bAhyavastu karmabandhakA kAraNa nahIM / (13) bAhya vastuke na honepara karmabandha nahIM ho aisA vyatireka na hone se bAhyavastu karmabandhakA kAraNa nhiiN| (14) bAhyavastu karmabandhakA AzrayabhUta kAraNa hai, pAropita kAraNa hai, viSayabhUta kAraNa hai, paramparA kAraNa hai / (15) karmabandhake nimittabhUta udayAgata dravyapratyayameM karmabandhakA nimittapanA bhA jAye isakA nimitta pradhyavasAya hai isa kAraNa adhyavasAya karmabandhakA mUla kAraNa hai| siddhAMta-(1) prAzrayabhUta indriyaviSayoMko vikArakA kAraNa kahanA prAropita vyava. hAra hai / (2) karmabandhakA mUla nimitta adhyavasAya vikAra hai| dRSTi-1- prAzraye AzrayI upacAraka vyavahAra (151)! 2- nimittatvanimittadRSTi (201) / prayoga-karmabandha ke mUla kAraNa adhyavasAyake pratiSedhake liye usa adhyavasAyake prAzra. yabhUta indriyaviSayoMkA arthAt bAhya samAgamoMkA tyAga karanA cAhiye // 26 //
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra 454 evaM baMdhahetutvena nirdhAritasyAdhyavasAnasya svArthakriyAkAritvAmAvena mithyAtvaM darzayati - dukkhidasuhide jIve karemi baMdhemi taha vimocemi / jA emA mUDhamaI NiratthayA sA hu de micchA // 266 // dukhI sukhI jIvoMko, karatA hUM bAMdhatA chur3AtA huuN| yaha aisI mUDhamatI, nirathikA hai prataH mithyA // 266 // duHkhitastukhitAn jIvAn karomi baMdhayAmi tathA vimocayAmi. yA eSA mUdamatiH narathikA sA khalu te mithyaa|| parAn jIvAn duHkhayAmi sukhayAmItyAdi baMdhayAmi vimocayAmotyAdi vA yadetadadhyava. mAnaM tatsarvamapi parabhAvastha parasminnavyApriyamANatvena svArthakriyAkAritvAbhAvAt khakusuma nAmasaMza-dunikhadasuhira, jIva, taha, ja, elA, mUDhamar3ha, zirasthayA tA, hu, tumha, micchaa| dhAtusaMja-vara karaNe, bandha bandhane, vi muMtra tyAge / prAtipadika-duHkhitasukhita, jIva, tathA, yat, etat, mar3hamati, nirathikA, tat, khalu, mithyA 1 mUladhAtu---DukRta karaNe, bandha bandhane, vi mucchra mokSaNe tudaadi|| padavivaraNa- dunizAhide duHyitayukhi miTA dahuH / nIde jIvAn-dvi0 bahu0 / kami karImi utta prakArase baMdhakAraNapanese nizcaya kiye gaye adhyavasAnakA apanI arthakriyAkAritA na honese mithyApanA yahA~ dikhalAte haiM----maiM [jovAn ] jIvoMko [duHkhitasukhitAn ] duHkhI sukhI [karomi] karatA hU~ [baMdhayAmi] baMdhAtA hUM [tathA] aura [vimocayAmi] chur3AtA huuN| [yA eSA se mUDhamatiH] aisI jo terI mUha buddhi hai [sA] vaha [nirathikA] nirarthaka hai ataeva [khAlu] nizcayase [mithyA] mithyA hai| tAtparya-vikalpakA bAhyavastuke pariNamanapara koI adhikAra nahIM, phira bhI pr.| padArtha meM kucha karanekA adhyavasAya karanA niyamase mithyAtva hai / ___TokArtha-~-parajIvoMko duHkhI karatA hUM, sukhI karatA hUM ityAdi, tathA ba~dhAtA hU~, chur3AtA hUM ityAdi, jo yaha adhyavasAna hai vaha sabhI mithyA hai, kyoMki parabhAvakA parameM dhyApAra na honese svArthakriyAkArIpanakA prabhAva hone ke kAraNa "maiM AkAzake phUlako tor3atA hUM" isa adhyavasAyakI taraha vaha jhUThA hai, mAtra apane anartha ke lie ho hai| bhAvArtha--jisa vikalpakA jo karanekA bhAva hai vaha jaba vikalpase hotA hI nahIM hai to vaha vikalpa nirarthaka hai, mohI jIva parako duHkhI-sukhI prAdi karanekI buddhi karatA hai, kintu parajISa isake vikalpa karanese duHkhI sukhI nahIM hote taba aisI buddhi nirarthaka honese mithyA hai| prasaMgavivaraNa-~-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki adhyavasAna ho karmabandhakA nimitta kAraNa hai aura dvitIya kucha bhI vastu bandhakA kAraNa nahIM hai / aba isa gAthAmeM
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandhAdhikAra lunAmItyadhyavasAna vanmizyArUpaM kevalamAtmano'narthAyaiva / / 266 / / vartamAna laTa uttama puruSa ekavacana | baMdhesi bandhayAmi vimoceni vimocayAmi vartamAna laT uttama puruSa eka kriyA / jA yA esA eSA prathamA eka0 mUDhamaI mUDhamatiH - prathamA eka0 / NiratyayA niradhikA-pra0 e0 / sA sA prathamA e0 hu khalu avyaya / de te paSThI eka micchA mithyA - prathamA ekavacana // 266 // sayuktika batAyA gayA hai ki vaha adhyavasAya saba mithyA hai / tathyaprakAza - ( 1 ) jo bAta socanese hotI nahIM usakA socanA svArthakriyAkArI nahIM / (2) jo svArthakriyAkArI nahIM vaha mithyA hai / (3) maiM dUsare jIvoMko sukhI duHkhI karatA hUM yaha adhyavasAya mithyA hai, kyoMki isa zradhyavasAyakA dUsare jIvapara koI vyApAra nahIM hotA / siddhAnta ---- ( 1 ) parajIvoMke viSaya meM unakA kucha karane kA kucha bhI cintana karanA mithyA hai | dRSTi - 1 - saMzliSTa svajAtyupacarita prasadbhuta vyavahAra ( 124 ) | prayoga --- kisI bhI jIvake viSayameM duHkha sukha yAdi karaneke cintayana karaneko mithyA, anarthakArI jAnakara ima gradhyavasAyako chor3akara avikalpa jJAnamAtra zrantastatvameM upayoga lagAnA / / 266 // 45.5 prazna -- pradhyavasAna apanI prakriyAkA karane vAlA kisa kAraNa nahIM hai ? uttara-[ yadi hi] yadi vAstava meM [ jIvAH ] jova [ zradhyavasAnanimittaM ] khudake prapane adhyavasAna ke nimittase [karmaNA ] karmase [ badhyaMte ] ba~dhate haiM [ca] prora [ mokSamArge ] mokSamArgameM [sthitAH ] Thahare hue [mucyate ] karmase chUTate haiM [ tat ] to [tvaM kiM karoSi ] unameM tU kyA karegA ? terA to bAMdhane chor3anekA abhiprAya viphala huA / tAtparya -- jIva apane hI bhAvase karmase ba~dhate va chUTate haiM, so koI unakI pariNatikA vikalpa karatA hai to vaha nirarthaka hai / TIkArtha- 'maiM nizcayataH ba~dhAtA hUM chur3AtA hUM' aisA jo zradhyavasAna hai usakI artha kriyA jIvoMkA bAMdhanA aura chur3AnA hai| so jIva to isa pradhyavasAyake maujUda honepara bhI ve apane sarAgavItarAgapariNAmake prabhAvase na ba~dhate haiM, na chUTate haiM / aura mapate sarAgavItarAgapariNAmake sadbhAvase tere adhyavasAyakA prabhAva honepara bhI ba~dhate haiM tathA chUTate haiM, isa kAraNa parameM akicitkarapanA honese yaha pradhyavasAna kucha bhI svArthakriyA karane vAlA nahIM hai / isa kAraNa yaha adhyavasAna mithyA hI hai, aisA bhAva hai / bhAvArtha---jo hetu parameM kucha bhI na kara sake use kiMcitkara kahate haiM / so yaha bAMdhane chor3anekA adhyavasAna parameM kucha bhI nahIM
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 samayasAra kuto nAdhyavasAnaM svArthakriyAkAri ? iti cet anjhavasANaNimittaM jIvA babhaMti kammaNA jadi hi| muccaMti mokkhamagge ThidA ya tA kiM karosi tumaM // 267 // adhyavasAnase ba~dhate, kose jIva chuTate haiM jo| mokSamArgameM susthita, unakA phira kyA kiyA tumane // 267 // adhyavasAnimittaM jIvA badhyate karmaNA yadi hi / mucyate mokSamArge sthitAzca tat kiM karoSi tvaM / / 267 / / yatkila baMdhayAmi bhodhayAmItyadhyavasAnaM tasya hi svArthakriyA yabaMdhanaM mocanaM jIvAnAM / jIvastu prasyAdhyavasAyasya sadbhAve'pi sarAgavItarAgayoH svapariNAmayoH abhAvAna nAmasaMjJa-- ajjhavasANaNimitta, jIva, kamma, jadi, hi, movakhamagga, Theda, ya, tA, ki, tumha / dhAtusaMja-bajjha baMdhane, muMca tyAge, kara karaNe / prAtipadika-adhyavasAnanimitta, jIva, karman, yadi, hi, mokSamArga, sthita, ca, tat, kim, yuSmad / mUladhAtu--bandha bandhane, mucla mokSaNe, DukRtra karaNe / padavikaraNa-ajbhavasANaNimittaM adhyavasAnimitta-avyaya yathA syAttathA kriyAvizeSaNa / jIvA jIvA:-prathamA karatA / kyoMki isake adhyavasAya na honepara bhI jIva apane sarAgavItarAgapariNAmoM dvArA baMdha mokSako prApta hotA hai aura isake adhyavasAya honepara bhI jIva apane sarAgavItarAgapariNAmake prabhAva honese baMdha mokSako nahIM prApta hotA / isaliye adhyavasAna parameM prakicitkara hai isI kAraNa svArthakriyAkArI nahIM aura mithyA hai| aba isa arthakA kalazarUpa zloka kahate haiM-anenA ityAdi / artha-mAtmA isa nirarthaka adhyavasAnase mohita huaA aAtmA aisA jagatameM kucha bhI nahIM hai jisa rUpa apaneko nahIM karatA ho / bhAvArtha-yaha AtmA mithyA abhiprAyase bhUlA humA prAtmA caturgati saMsArameM jitanI avasthAyeM haiM, jitane padArtha haiM una saba svarUpa hunA mAnatA hai, apane vivikta zuddhasvarUpako nahIM pahicAnatA / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki adhyavasAya svArthakriyAkArI na honese mithyA hai / aba isa mAthAmeM yaha batAyA gayA hai ki pradhyavasAya svArthakriyAkArI kaise nahIM hai? sadhyaprakAza---1-koI parajIvako bA~dhanekA vikalpa karatA hai so usake vikalpa karane se yadi parajIva ba~dha jAve taba yaha adhyavasAya svArthakriyAkArI kahAvegA / 2- koI parajIva ko mukta karAnekA vikalpa karatA hai so usake vikalpa karanese yadi parajIva mukta ho jAve to taba yaha madhyavasAya svArthakriyAkArI khaavegaa| 3- parajIvako bAMdhanekA vikalpa karanepara
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ banaAdhikAra 457 badhyate na mukhyate / sarAgavItarAgayoH svapariNAmayoH sadbhAvAttasyAdhyavasAyasyAbhAve'pi badhyate mucyate ca tataH parAkiMcitkaratvAnnedamadhyavasAnaM svArthakriyAkAri tatazca mithyaiveti bhAvaH // zramAdhyavasAnena niSphalena vimohitaH / takicanApi naivAsti nAtmAtmAnaM karoti yat / / 171 / / / / 267 // bahu0 1 bajjhati badhyate - vartamAna laT anya puruSa eka0 karmavAcya kriyA / kammaNA karmaNA - tRtIyA eka0 / jadi yadi hi-adhyaya / mucvaMti mukhyante vartamAna laT anya puruSa bahubacana karmavAcya kriyA / moktamage mokSamArge - saptamI eka0 / ThidA sthitAH - prathamA bahu0 ya ca tA saMpa avyaya / kiM-avyaya yA pra0 eka0 / karosi karoSi - vartamAna laT madhyama puruSa eka0 kriyA / tumaM tvaM prathamA ekavacana / / 267 // bhI parajIvake sarAga pariNAma na ho to vaha nahIM baMdha sakatA so vaha adhyavasAya svArthakriyAkArI na rahA / 4- parajIvako mukta karanekA vikalpa karanepara bhI parajIvake vItarAgapariNAma nahIM hotA to vaha mukta nahIM ho sakatA so yaha pradhyavasAya svArthakriyAkArI na rahA / 5 - kisIkA adhyavasAya parajoda meM kucha kara nahIM sakatA, isa kAraNa adhyavasAyaM svArthakriyAkArI nahIM aura isI kAraNa mithyA hai| siddhAnta - 1 - jIvake zradhyavasAyakA nimita pAkara paudgalakAryANavaraNAyeM karmarUpa ba~dhatI haiM / 2- vItarAgapariNAmake nimittase karmabandha haTa jAte haiM / 3- parake adhyavasAya kA sva AtmAmeM koI prabhAva nahIM hotA / dRSTi - 1 - upAdhisApekSa azuddha dravyArthikanaya va nimittadRSTi ( 53, 538 ) / 2 - zuddha bhAvanApekSa zuddha dravyAdhikanaya va nimittadRSTi (245, 53 ) / 3 - paradravyAdigrAhaka dravyAcikanaya ( 26 ) | prayoga - adhyavasAya svArthakriyAkArI nahIM hotA yaha jAnakara zradhyavasAyako haTAkara avikAra jJAnasvabhAvako dRSTi karanA // 267 // aba pUrvagAyokta arthako pragaTarUpase gAthA meM kahate haiM: - [jIvaH ] jIva [ zradhyavasAnena ]adhyavasAnase [tiyaMrayikAn ] tithaMca nAraka [ca devamanujAn ] aura deva manuSya [ sarvAn ] sabhI paryAyoMko [ca] aura [ naikavidhaM puNyaM pApaM ] aneka prakArake puNya pApoMko [ karoti] karatA hai [ tathA dha] tathA [dharmANamaM] dharma pradharma [jIvAjIyo] jIva prajIva [ca] prora [ pralokalokaM ] loka loka [at] ina sabhI ko [ jIvaH ] jIva [ adhyavasAnena ] pradhyavasAna se [AtmAnaM ] mAtmasvarUpa [ karoti ] karatA hai / / tAtparya mohI jIva jisa parako va parabhAvako grAtmarUpa mAnatA hai vaha usI ---
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 samayasAra sabve kare jIvo abhavamAgoNa tiriyaNerayie / devamaNuye ya savve puNNa pAvaM ca NayavihaM // 26 // dhammAdhammaM ca tahA jIvAjIve aloyaloyaM ca / mabve karei jIvo yajjhavamANegA apANaM // 26 // (yugalama) adhyavasitase prANI, saba kucha karatA hi jIva apaneko / pazu nAraka deva manuja, nAnAvidha puNya pApoMko // 26 // dharma adharma hi athavA, jIva ajIva va aloka loka tathA / adhyavasitase prAraNI, apaneko sarva kara letA // 266 / / sarvAn kI jIvo vyavasAnela niyaMGa nairgayakAn / dazamanujAMzca marvAna pRSyaM pApaM ca naividhaM // 168 / / dharmAdharma ca tathA jIvAjIvI alokaloka ca / garvAn karoti jIvaH avyavamAnena AtmAnaM / / 66 / / yathAyamevaM RipAgahisAdhyabasAnena himakam itarAdhyavasAnairitaraM ca aAtmAtmAnaM phuryAt, tathA vipacyamAna nArakAdhyavasAnena nArakaM, vipacyamAnatiyaMgadhyavasAnena tirya, viSaya nAmasaMjJaH saca, jIba, abhAvamANa, tiriya yathe, devamaya, ya, manca, pRSNa, pApa, ca. viha mammAmamma, rahA, joyA jAtra, AloyalAya. mAtra, bi, sA. a / dhAtusaMjJa- kara karaNa / napane vo karane vAlA kahA jAtA hai / TIkArtha---jaiga yaha AtmA aise yAne pUrvokta kriyA vAle hisAke adhyavasAnase apane ko hisaka karatA hai, aura anya adhyavasAnoMse yaha prAtmA apaneko anya bahuta prakAra karatA hai; usI prakAra udayameM Aye hue nArakake avyavasAnase apaneko nArako karatA hai, udayameM prAya hue tiryaMca adhyavasAnase apane ko tiryaMca karatA hai, udaya meM prAye hue manuSyake adhyayasAnase apaneko manuSya karatA hai, udayameM Aye hue devake adhyavasAnase apaneko deva karatA hai, udaya meM prAye hue mukha Adi puNyake madhyavasAnase gnapaneko puNyarUpa karatA hai, udayameM pAye hue duHkha aAdi pApake pradhdhavasAnase apane kI pAparUpa karatA hai / aura usI prakAra jAnane meM pAye yA dharmAstikAyake adhyavasAnase apaneko dharmAstikAyakA karatA hai, jAne hue adharmAstikAya ke pradhyavasAnase apaneko adhastikAya rUpa karatA hai, jAne hue anya jIvake adhyavasAnase apaneko anya jIvarUpa karatA hai, jAne hue pudgalake madhyavasAnase apanekI pudgalarUpa karatA hai, jAne hue lokAkAzake adhyavasAnase apaneko lokAkAzarUpa karatA hai, jAne hue alokAkAzake adhyavasAnase apaneko alokAlAzarUpa karatA hai / bhAvArtha----apanA paramArtharUpa nahIM
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandhAdhikAra mAnamanuSyAdhyavasAnena manuSyaM, vipacyamAnadevAdhyavasAnena devaM, vipacyamAnasukhAdipuNyAdhyavasAnena puNyaM, vipacyamAnaduHkhAdipApAdhyavasAnena pApamAtmAnaM kuryAt / tathaiva ca jJAyamAnadharmAdhyavasAnena dharma, jJAyamAnAdharmAdhyavasAnenAdharma; jJAyamAnajIvAntarAdhyavasAnena jIvAntara, jJAyamAnapudgalAdhyavasAnena pudgalaM, jJAyamAnalokAkAzAdhyavasAnena lokAkAzaM jJAyamAnAlokAvaNAprAtipadika-sarva, jIva, adhyavasAna, liyaGa nai rayika, devamanuja, sarva, puNya, pApa, ca, nekavidha, dhamAdhama ca, nayA, jIvAjIva, alokaloka, sarva, jIva, adhyavasAna, Atman / mUladhAtu-dukA karaNe / padadivaraNa- savve man-idvitIyA bahu0 / kArei karoti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / jIvo jIva:-prathamA eva0 | ajjhavasANeNa adhyavasAnena-tRtIyA ekavacana / tiriyaNerayiye tiryaDa nairapikAna-hitIyA bahu / devamaNuye devamanujAna-dvi0 bahu / ya ca-avyaya / savve sarvAna-dvi0 bahu / puNNaM puNyaM pAvaM pApaM-dvindIyA eka0 / NayavihaM na kavidha-dvi0 e0 / dhammAdhamma dharmAdharma-di0 e0 / ca tahA tayA-avyaya / jIvAjIve jAnanese ajJAnI prAtmA apane Apako aneka avasthArUpa karatA hai yAne unameM prApA gA? pravartatA hai| sa isakA nAma para kara kahate haiM--vizvAt ityAdi / artha-mohamulaka saba dravyoMse bhinna honepara bhI yaha prAtmA jisa pradhyavasAyake prabhAvase apaneko samastasvarapa karatA hai vaha adhyavasAya jinake nahIM hai ve hI muni haiN| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM sayuktika batAyA gayA thA ki adhyavasAna svArthakriyAkArI na honese mithyA hai| aba ina do gAthAvoM meM batAyA hai ki jIva adhyabhAna ho apaneko nAnArUpa banAtA hai| tathyaprakAza-(1) "maiM ise mArU" aise kriyAgarbha hiMsAke adhyavasAna ke dvArA yaha jIva svasvabhAvase cyuta hotA huprA apaneko hiMsaka banA detA hai / (2) anya bhI nAnA prakAra ke kriyAgarbha adhyavasAnase svasvabhAvase cyuta hotA huaA una unarUpa apane ko banA detA hai / (3) narakagatikarmodayajanita narakabhAvoMke adhyavasAnase jIva svasvabhAvase cyuta hotA huA apaneko nAraka banA detA hai / (4) tiryaggatikarmodayajanita bhAvoMke adhyavasAna jIva svasvabhAvase cyuta hotA huA apaneko tithaMca banA detA hai / (5) manuSyagatikarmodaya janita bhAvoM ke adhyavasAnake dvArA svasvabhAvase cyUta hotA huaA apaneko manuSya banA detA hai / (6) deva. gatikarmodayajanita bhAvoMke adhyavasAnase svasvabhAbase cyuta hotA huaA apane ko deva banA detA hai / (7) sAtAvedanIyAdipuNyakarmodayajanita sukhAdi puNyabhAvake adhyavasAnase jIva svasvabhAva se cyuta hotA huA apaneko puNyarUpa banA detA hai / (8) asAtAvedanIyAdipApakamodaya janita parabhAvoMke adhyavasAnase jIva svasvabhAvase cyuta hotA huaA apaneko pAparUpa banA detA hai|
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 samayasAra dhyavasAyenAlokAkAzamAtmAnaM kuryAt / / vizvAdvibhakto'pi hi yatprabhAvAdAtmAnamAtmA vidadhAti vizvaM / mohaikakaMdodhyavasAya eSa nAstIha yeSAM yatayasta eva / / 172 / / / / 268-266 // jIvAjIvI-dvitIyA bahuvacana / aloyaloyaM alokaloka-dvi0 e0 / sabve sarvAn-dvi0 baha / karei karotivartamAna laT anya puruSa eka0 kriyaa| jIvo jIvaH-prathamA eka0 / ajhaksANeNa adhyavasAnena-tRtIyA eka0 / appANaM AtmAnam-dvitIyA ekavacana / / 268-266 / / (8) jAne jA rahe dharmAstikAyake jAnana vikalpake moharUpa adhyavasAnase jIva svasvabhAvasa cyuta hotA huA apaneko dharmAstikAyarUpa banA detA hai| (10) jAne jA rahe adharmAstikAyake jAnanavikalpake moharUpa adhyavasAnase jIva svasvabhAvase vyuta hotA hunA apaneko adharmAstikAyarUpa banA detA hai / (11) jAne jA rahe anya jIvake jAnanavikalpake moharUpa adhyavasAna se jIva svasvabhAvase cyuta hotA huA apaneko anya jIvarUpa banA detA hai| (12) jAne jA rahe pudgalake jAnana vikalpake moharUpa adhyavasAnase jIva svasvabhAvase cyuta hotA huaA apaneko pudgalarUpa banA detA hai / (13) jAne jA rahe lokAkAzake jAnana vikalpake moharUpa adhyakasAnase jIva svasvabhAvase cyuta hotA huaA apaneko lokAkAzarUpa banA detA hai / (14) jAne jA rahe alokAkAzake jAnana vikalpake moharUpa adhyavasAnase jIva svasvabhAvase cyuta hotA huA apaneko pralokAkAzarUpa banA detA hai / (15) ghaTAkArapariNata jJAna upacArase ghaTa kahA jAne kI taraha dharmAstikAyAdikA jAnanarUpa vikalpa bhI upacArase dharmAstikAyAdi kahA jAtA hai| siddhAnta- (1) kriyAgarbha vipacyamAna jJAyamAna sambandhI adhyavasAnase jIva apane ko nAnArUpa kara letA hai| dRSTi--- azuddhanizcayanaya, upAdhisApekSa azuddha dravyAthikanaya (47, 24) / prayoga-parabhAvaviSayaka adhyavasAnase jIvako nAnA durgatiyA~ jAnakara una adhyakSasAnoMko chor3akara jJAna mAtra svarUpa meM prAtmabhAvanA karanA // 268.266 // praba batAte haiM ki ajJAnarUpa adhyavasAya jinake nahIM hai ve muni karmase lipta nahIM hote--[etAni] ye pUrvokta adhyavasAya tathA [eyamAdIni] isa tarahake anya bhI [adhyayasAnAni] adhyavasAya [yeSAM] jinake [na saMti] nahIM haiM [te munayaH] ve munirAja [azubhena] azubha [yA] athavA [zubhena karmaNA] zubhakarmame [na lipyaMte] lipta nahIM hote / tAtparya-~-apaneko parabhAvarUpa nahIM anubhavane vAle muni zubha va azubha donoM prakArake karmase lipa nahIM hote| TIkArtha-ye pUrvokta jo tIna prakArake pradhyavasAya haiM ajJAna, pradarzana aura pracAritra,
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhandhAdhikAra edANi Natthi jesiM ajjhavasANANi evamAdINi / te asuheNa suheNa va kammeNa muNI Na lippaMti // 270 // adhyavasAna kahe jo, ve prAdika anya saba nahIM jinake / zubha azubha karmase ke, munijana nahiM lipta hote haiM / / 270 // etAni na saMti yepAmadhyavasAnAnyevamAdIni / te'zubhena zubhena vA karmaNA munayo na lipyate / / 230 // etAni kila yAni trividhAnyadhyavasAnAni samastAnyapi tAni zubhAzubhakarmabaMdhanimi. tAni, svayamajJAnAdirUpatvAt / tathAhi, yadidaM hinasmotyAdhyavasAnaM tadjJAnamayatvena prAtmanaH sadahetukajJaptyekakriyasya rAgadveSavipAkamayInAM hananAdikriyANAM ca vizeSAjJAnena viviktAtmA'jJAnAdasti tAvadajJAnaM viviktAtmA'darzanAdasti ca mithyAdarzanaM, viviktAtmAnAvaraNAdasti nAmasaMjJa-eta, Na, ja, ajjhavasANa, evaM, Adi, ta, asuha. suha, va, kamma, muNi, Na / dhAtusaMjha--- lipa lepane, as sattAyAM / prAtipadika --etava, na, yat, adhyavasAna. evaM, Adi, tat, azubha, zubha, tra, karman, muni, na / mUladhAtu-lipa upamarde, asa sttaayaaN| padavivaraNa - edANi etAni-prayamA bahu / Na se bhI guga azubhe dAne nimitta hai. kyoMki ye svayaM prajJAnAdirUpa haiM / isokA spaSTIkaraNa----jo yaha maiM parajIvako mAratA hUM ityAdika adhyavasAna hai vaha prajJAnAdirUpa hai, kyoMki prAtmA to jJAnamaya honese sat ahetuka jhatikriyAmAtra hI hai, kintu hananA ghAtanA Adi kripA haiM ve rAgadveSa ke udayarUpa haiM so isa prakAra prAramA aura ghAtane prAdi kriyAke bhedako na jAnane se prAtmAko bhinna nahIM jAnanese "maiM parajIvakA ghAta karatA hUM" prAdi adhyavasAna mizyAjJAna hai / isI prakAra bhinna prAtmAkA zraddhAna na honese vaha pradhyavasAna mithyAdarzana hai isI prakAra bhinna AtmAke anAcaraNase vaha adhyaksAna mithyAcAritra hai aura jo "maiM nAraka hUM" ityAdi adhyavasAna hai vaha bhI jJAnamayapanA honese sat pahetuka eka jJAyakabhAva prAtmAkA va karmodayajanita nArakAdi bhAvoMko antara na jAnanese vivikta prAtmAkA ajJAna honese azraddhAna honese manAvaraNa honese prabhArita hai| mora phira jo yaha dharmadravya mere dvArA jAnA jAtA hai aisA adhyavasAya hai vaha bhI ajJAnAdi rUpa hI hai, kyoMki prAtmA to jJAnamaya honese sat ahetuka eka zAnamAtra ho hai, kintu dharmAdika jJeyamaya hai, aise jJAnajJeyakA vizeSa na jAnanese vivikta prAtmAke ajJAnase "maiM dharmako jAnatA hU~" aisA adhyaksAna ajJAnarUpa hai, bhinna prAtmAke na dekhanese yAne zraddhAna na honese yaha adhyavasAna mithyAdarzana hai, aura bhinna prAtmAke anAcaraNase yaha adhyavasAna pracAritra hai / isa kAraNa ye sabhI adhyavasAna baMdha ke nimittabhUta haiN| jinake ye adhyavasAna vidyamAna nahIM haiM ve hI muniyoMmeM pradhAna haiM yAne
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra cAcAritraM / yatpunArakohamityAyadhyavasAnaM tadapi jJAnamayasvenAtmanaH sadahetukajJAyakavabhAvasya kadiyajanitanArakAdibhAvAnAM ca vizeSAjJAna didiktAmAjAnaH stimajJAnaM vivi mAmAdarzanAdasti ca mithyAdarzanaM viviktAtmAnAcaraNAdasti cAcAritram / yatpunarepa dharmoM jJAyata ityAdyadhyavasAnaM tadapi jJAnamayatvenAtmanaH sadahetukajJAnekarUpasya jJeyamayAnAM dharbhAdirUpANAM ca vizeSAjAnena viviktAtmAjJAnAdasti tAvadajJAnaM viviktAtmAdarzanAdasti ca mithyAdarzanaM vivi. tAtmAnAcaraNAdasti cAcAritraM / tato baMdha nimittAnye vaitAni samastAnyadhyavasAnAni / yeSAme. na-avyaya / asthi saMti-vartamAna laT anya puruSa bahu0 / jesi yeSAM-SaSThI bahu / ajbhavasAgaNi adhyayasAnAni-prathamA bahuH / evaM-anyaya / AdINi AdIni-pra0 bahu / te-pra0 bahu0 / asuheNa suheNa kammeNa munikuMjara haiM / aise koI koI virale puruSa sat ahetuka jJapti eka kriyA vAle, san ahetuka eka jJAyakabhAvasvarUpa aura sat ahetuka eka jJAnarUpa vivikta prAtmAko jAnate hue umIkA samyaka zradvAna karate hue aura usIkA pAcaraNa karate hue nirmala svacchanda svAdhIna pravRttimhapa udayako prApta pramaMda prakAza rUpa antaraGga jyotiHsvarUpa haiM, isI kAraNa ajJAna prAdike atyanta prabhAvase zubha tathA azubha karmase nahIM lipta hote / / bhAvArtha - "maiM parako mAratA hUM" Adi adhyavasAna to kriyAgarbhAdhyavasAna hai / tathA "maiM nAraka hUM" Adi adhyavasAna vipacyamAnAdhyavasAna haiN| tathA 'maiM paradravyako jAnatA hUM" Adi jJAyamAnAdhyavasAna hai / so ina adhyavasAnoMmeM jIva taba taka pravartatA hai jaba taka AtmA ke rAgAdikake tathA prAtmAke va nArakAdikake tathA prAtmAke va jJeyarUpa anya dravyake bheda na jAne / vaha adhyavasAya bhedajJAnake binA mithyAjJAnarUpa hai, mithyAdarzanarUpa hai tathA mithyAcAritra rUpa hai / aise yaha mohI tIna prakAra pravartatA hai / jinake ye adhyavasAna nahIM hai ve munikuMjara haiM, ve hI prAtmAko samyak jAnate haiM, samyak zraddhAna karate haiM, samyak prAdharaNa karate haiM / isa kAraNa ajJAnake abhAvase uttama tattvajJa prAtmA samyagdarzana jJAna cAritra hue karmose lipta nahIM hone / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAdvayameM batAyA gayA thA ki yaha jIva ajJAnamaya adhyavasAyase apaneko nAnArUpa karatA rahatA thaa| aba isa gAthAmeM batAyA hai ki ve adhyavasAya jina jIvoMke nahIM hai ve muni zubha azubha kisI karmase lipta nahIM hote| tathyaprakAza-1- adhyavasAna tIna prakArake hote haiM--(1) kriyAgarbhAdhyavayAna, (2) vipacyamAnAdhyavasAna, (3) jJAyamAnAdhyavasAna / 2- sat ahetuka jJaptikriyAmAtra nija mAtmAmeM va rAgadveSavipAkamayI hananAdi kiyAvoMmeM antara na jAnaneke kAraNa vivikta prAtmAkA
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandhAdhikAra vaitAni na vidyate ta eva munikunjarAH kecana sadahetukajJaptya kakriya sadahetukajJAyakabhAvaM sadahetukazAnakarUpaM ca viviktAtmAnaM jAnaMtaH samyakpazyato'nucaraMtazca svacchasvachaMdodyadamaMdAMtayotiSo'tyaMtamajJAnAdirUpatvAbhAvAt zubhenAzubhena vA karmaNA khalu na lipyeran / / 270 / / azubhena zubhena karmaNA-tRtIyA eka0 / muNo munayaH-pra0 bahu0 / Na na-avyaya / lippaMti lipyante-barnamAna lada anya puruSa bahuvacana bhAvakarmavAcya kriyA / / 270 // jJAna na honese kriyAgarbhAdhyavasAna ajJAnarUpa hai, viviktAtmAkA darzana na honese kiyAgarbhA___dhyavasAna mithyAdarzana hai, viviktAtmAkA prAcaraNa na honese kriyAgarbhAdhyavasAna mithyAcAritra hai| 3-sat ahetuka jJAyakasvarUpa nija prAtmAmeM va karmodayajanitanArakAdibhAvoMmeM antara na jAnane ke kAraNa viviktAtmAkA jJAna na honese vipacyamAnAdhyavasAna ajAnarUpa hai, vivi. ktAtmAkA darzana na honese vipacyamAnAdhyavasAna mithyAdarzana hai, viviktAtmAkA pAcaraNa na hone se vipacyamAnAdhyavasAna mithyAcAritra hai / (4) sat ahetuka jJAnarUpa nija prAtmAkA va jJeyamaya padArthakA antara na samajhane ke kAraNa viviktAtmAkA jJAna na honese jJAyamAnAdhyavasAna prajJAnarUpa hai, viviktAtmAkA darzana na honese jJAyamAnAdhyavasAna mithyAdarzana hai, viviktAtmA kA prAcaraNa na honese jJAyamAnAdhyavasAna mithyAcAritra hai| (5) athavA kriyAgarbhAdhyavasAna mukhyatayA pracAritrarUpa hai| (6) vipacyamAnAdhyavasAna mukhyatayA mithyAdarzanarUpa hai / (7) jJAyamAnAdhyavasAna mukhyatayA mithyAjJAnarUpa hai| (8) jinake ye adhyavasAnabhAva haiM ve mithyAdRSTi haiM / (6) ye sabhI adhyavasAna karmabandhake nimitta kAraNa haiN| (10) jinake ye adhyavasAna nahIM hai ve hI munizreSTha haiM / (11) jo zatikriyA, jJAyakasvarUpa, jJAnamaya viviktAtmA ko jAnate dekhate bhAcarate haiM ve zubha azubha kisI karmase lipta nahIM hote / siddhAnta-(1) jJAnamAtra antastattvako pArAdhanAse adhyavasAnabhAva va karmabandha donoM dUra ho jAte haiN| dRSTi-1- zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyAthikanaya (24ba) / prayoga-pradhyabasAna va karmabandhase haTane ke liye apaneko zatikriya, jJAyakasvarUpa jJAnamAtra nirakhanA / / 270 // prazna-vaha adhyavasAna kyA hai ? uttara--[buddhiH] buddhi [vyavasAyaH] vyavasAya [api ca] aura [madhyavasAnaM] adhyavasAna [ca] aura [matiH] mati [vijJAna] vijJAna [citta] citta [bhAvaH] bhAva [4] aura [pariNAmaH] pariNAma [sarva] ye saba [ekArthameva] ekArtha hI haiM yAne inakA athaM bhinna nahIM hai, mAtra nAmabheda hai /
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 kimetadadhyavasAnaM nAmeti ceda samayasAra buddhI vavasAyavi ya zravasA maI ya viSNANaM / ekameva savvaM cittaM bhAvo ya pariNAmo // 271 // buddhi vyavasAya athavA adhyavasAna vijJAna visa tathA / " pariNAma bhAva graha mati, ye saba ekArthavAcaka haiM || 271 // facierest adhyavasAnaM matizca vijJAnaM / ekArthameva sarvaM cittaM bhAvazca pariNAmaH // 279 // svaparayoraviveke sati jIvasyAdhyavasitimAtramadhyavasAnaM / tadeva ca bodhanamAtratvAdbuddhiH | vyavasAnamAtratvAd vyavasAyaH / mananamAtratvAnmatiH / vijJaptimAtratvAdvijJAnaM cetana mAtra nAmasaMjJa - buddhi, bavasAa, vi, ya, ambhavasaraNa, bhai, ya, viSNANa ekaTTa, eva, citta, bhAva, va. pariNAma | dhAtusaMjJa - bujjha avagamane, mana avabodhane, ceta karaNAvabodhanayo: / prAtipadika-buddhi, vyava sAtha, api ca, adhyavasAna, matiH ca, vijJAna, ekArthaM, eva sarva citta, bhAva, ca, pariNAma / mUladhAtutAtparya - buddhi vyavasAya prAdika bhinna-bhinna apekSAvoMse adhyavasAna bhAvake hI vAcaka haiM. / TokArtha- sva aura parakA bheda jJAna na honepara jIvako mAtra mAnyatA zradhyavasAna hai / vahI bodhanamAtra se buddhi haiM, prasaGga meM lage rahane se vyavasAya hai, jAnanamAtrapanese mati hai, vijJaptimAtrapa se vijJAna hai, cetana mAtrase citta hai, cetanake bhavanamAzrapanese bhAva hai aura pariNAmanamAtrapa se pariNAma hai / isa prakAra ye saba ekArthavAcaka zabda haiN| bhAvArtha - ye jo buddhi grAdigrA nAma kahe haiM ve sabhI isa jIvake pariNAma haiN| jaba taka sva aura parakA bheda jJAta na ho taba taka parameM aura apane meM jo ekatvake nizcayarUpa buddhi prAdika hote haiM ve saba adhyavasAna hI haiM / aba kahate haiM ki jo adhyavasAna tyAgane yogya kahA gayA hai so mAno saba vyavahAra kA tyAga karAkara nizcayakA grahaNa karAyA gayA hai - sarvatrA ityAdi / prartha- samasta vastuoM meM jo adhyavasAna haiM ve saba jinendra bhagavAnane tyAgane yogya kahe haiM so aisA maiM mAnatA hUM ki parake Azraya se pravartane vAlA sabhI vyavahAra chur3AyA gayA hai / taba phira yaha satpuruSa samyak prakAra eka nizcayako hI nizcalatAse aMgIkAra karake zuddha jJAnaghanasvarUpa prapanI AtmasvarUpa mahimAmeM sthiratA kyoM nahIM dhAraNa karate ? bhAvArtha - jinezvaradevane anya padArthoM meM jo AtmabuddhirUpa adhyavasAna chur3AyA hai so aisA samajhanA cAhie ki parAzrita sabhI vyavahAra chur3A diyA hai| isa kAraNa zuddhajJAnasvarUpa apane AtmAmeM sthiratA rakho aisA
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandhAdhikAra 465 svAccittaM / cito bhavanamAtratvAd bhAvaH / citaH pariNamanamAtratvAt pariNAmaH // sarvAdhvasAnamevamakhilaM tyAjyaM yaduktaM jinaiH tanmanye vyavahAra eva nikhilopyanyAzrayastyAjitaH / samyaG nizcayamekameva tadamI niSkaMpamAkramya vizuddhajJAnaghane mahimni ta nije badhnaMti saMtozruti / / 173 / / / / 271 / / budha mane, mana jJAne, cito saMjJAne / padavivaraNa- buddhI buddhiH prathamA ekavacana | vebasAo vyavasAya - prathamA eka0 / vi ayi ca avyaya | abhavasANaM adhyavasAnaM maI matiH viSNAgaM vijJAnaM ekaTThe ekArthaM savvaM sarva cittaM bhAvo bhAvaH pariNAmo pariNAmaH prathamA ekavacana / / 279 // zuddha nizcaya grahAkA upadeza hai| yaha Acarya bhI kiyA hai ki jaba bhagavAnane sarvaviSayoMmeM avasAnako chur3AyA hai to satpuruSa ina gradhyavasAnoM ko chor3akara apane meM sthira kyoM nahIM hote ? prasaMgavivaraNa --- anantarapUrva gAthA meM batAyA gayA thA ki adhyavasAna jinake nahIM hote ve karmase lipta nahIM hote / zrava isa gAthA meM unhIM adhyavasAnoMkA paricaya aneka nAmoM dvArA karAyA gayA hai / : tathyaprakAza -- 1 - buddhi, vyavasAya, mati, vijJAna, citta, bhAva, saMkalpa, vikalpa va pariNAma, ye saba zradhyavasAna ke anarthAntara haiM / 2 sva va parakA bhedavijJAna na honepara hone vAle nizcayako adhyavasAna kahate haiM / 3 zradhyavasAna hI bodhanarUpa honese buddhi hai / 4-pradhyavasAna hI nizcayamAtra yA ceSTAmAtra honese vyavasAya kahalAtA hai / 5- adhyavasAna hI mananamAtra honese mati kahalAtA hai / 6 - gradhyavasAna hI jAnanarUpa honese vijJAna kahalAtA hai / 7zradhyavasAna hI cetanemAtrako dRSTise citta kahalAtA hai / zradhyavasAna ho jIvameM kucha hone mAtrako dRSTise bhAva kahalAtA hai / 6- zradhyavasAna hI jIvakA kucha pariNamana kI dRSTise parirAma kahalAtA hai | 10 - zradhyavasAna ho 'yaha merA hai' aisA saMkalpa garbha honese saMkalpa kahalAtA hai / 11 - pradhyavasAna hI harSaviSAdAdirUpa honese vikalpa kahalAtA hai / 12 - bAhyavastu rAgAdi zradhyavasAnakA viSayabhUta kAraNa hai / 13- rAgAdi adhyavasAna karmabaMdha ke nimittake nimittatva kA nimitta kAraNa hai / 14- udayAgata dravyapratyaya navIna karmabaMdhakA nimitta kAraNa hai / siddhAnta - - ( 1 ) karmavipAkodaya honepara gradhyavasAnabhAva hotA hai / ( 2 ) adhyavasAna bhAva honepara karmabandha hotA hai / dRSTi - 1 - upAdhisApekSa azuddha dravyArthikanaya (24) / 2- nimitadRSTi ( 5.3) / prayoga - zradhyavasAna bhAvako sarvasaMkaToMkA mUla kAraNa jAnakara adhyavasAna se alaga hokara vikAra sahaja jJAnasvarUpameM AtmatvakA anubhava kara parama vizrAma pAnA / / 271 / /
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra evaM vavahAraNo paDisiddho jANa gicchayaNayegA / NicchayaNayAsidA puNa muNiNo pAvaMti NivvANaM // 272 // nizcayanayase jAno, yaha saba vyavahAranaya niSiddha prataH / nizcayanayAzrayo bhUni, pAte nivAraNapadako haiM // 272 // evaM vyavahAra nayaH pratiSiddho jAnIhi nizcayanayena / nizcayanayAzritAH punaH munayaH prApnuvaMti nirvANaM | prAtmAzrito nizcayanayaH, parAzrito vyavahAranayaH / tatraivaM nizcayanayena parAzritaM sama. sta madhyavasAnaM baMdhahetutvena mumukSoH pratiSedhayatA vyavahAranaya eva kila pratiSiddhaH, tasyApi parA nAmasaMjha-evaM, vavahAraNaa, paDisiddha, NicTrayaNaya, NicchayaNayAsida, puNa, muNi, gibvANa / pAtusaMtra-jANa avabodhana, pa Ava prAptI / prAtipadika----evaM, vyavahAranaya, pratiSiddha, nizcayanatha, nizca-: yanayAthita, punara, muni, nirvANa / mUladhAta-jJA avabodhane, pra AplU vyAptI svAdi / padavivaraNa--evaMyavyaya / babahAraNao vyavahAranayaH-prathamA eka0 / parisiddho pratiSiddhaH-prathamA eka0 / jANa jAnIhi-' aba ukta gAthArthakA spaSTIkaraNa karate haiM--[evaM] isa prakAra yAne pUrvakathita rItise [vyavahAramayaH] vyavahAranaya [mizcayanayanaj niyAyayaH sArA [pratiSiddhaH] pratiSiddha [jAnIhi] jAno [punaH] kyoMki [nizcaya nayanayAkSitAH] nizcayake prAzrita haiM [munayaH] munirAja [nirapaM] mokSako [prApnuvaMti] prApta karate haiN| tAtparya-vyavahAranaye samasta tattvoMko jAnakara una bhedavikalpoMse bhI pare hokara paramazuddhanizcayanayakA Azraya kara lene vAle munirAja mokSa prApta karate haiN| ___ . TokArtha-prAtmAzrita nizcayanaya hai aura parAzrita vyavahAranaya hai ! vahA~ baMdhakA kAraNapanA honese parAzrita samasta adhyavasAna mumukSumoMko usa adhyavasAnakA niSedha karate hue prAcAryane vAstava meM vyavahAranayakA ho niSedha kara diyA hai, kyoMki pradhyavasAnakI taraha vyavahAranayake bhI parAzritapanekA antara nahIM hai| aura isa prakAra bhI vyavahAranaya niSedha karane yogya hai ki prAtmAzrita nizcayanayakA prAzraya lene vAle ho mukta hote haiM aura parAzrita vyavahAranayakA prAzraya ekAMtataH kabhI mukta na hone vAlA abhavya bhI karatA hai / bhAvArtha-- prAtmAke parake nimittase hone vAle aneka bhAva saba vyavahAranayake viSaya hai / isa kAraNa vyavahAranaya to parAzrita hai aura jo eka apanA svAbhAvika bhAva hai vaha nizcayanayakA viSaya hai / isa kAraNa nizcayanaya prAtmAzrita hai| adhyavasAna bhI parAzrita honese vyavahArana yakA hI viSaya hai / isaliye jo bhale prakAra adhyavasAnakA tyAga hai vaha saba vyavahAranayakA hI tyAga hai / jo nizcayake grAzraya pravartate haiM ve to karmase chUTate haiM aura jo ekAMtase vyavahAranaya
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ vandhAdhikAra 467 zrityAvizeSAt / pratiSedhya evaM cAya, pAramAzritanizcayana yAzritAnAmeva mucyamAnatvAt, parA. zritavyavahAranayasyakAtanAmucyanAnenAmadhena pyAjIyanANatvAcca / / 272 / / AjJArthaM loT madhyama puruSa eka priyA / NicchayaNAyeNa nizcayanayena-tRtIyA ek.| NicchayaNayAsidA niyanayAzritA:-prathamA bahu0 / puNa punaH--avyaya / muNiNo munayaH-prathamA bahu0 / pAvaMti prApnuvaMtivartamAna laT anya puruSa bahu0 kriyaa| NibyANaM nirvANam-dvitIyA ekavacana / / 272 // ke ho Azraya pravata rahe haiM ve karmase kabhI nahIM chUTate / prasaMgavivaraNa--anantarapUrva gAthAmeM madhyavasAnakA aneka nAmoMse paricaya karAte hue pradhyavasAna chur3AnekA athavA adhyayasAna chur3Aneke liye anyAya samasta vyavahAra hI chur3AnekA saMketa diyA thA 1 aba isa mAthAmeM nizcayanayako upayogitA dikhAkara vyavahAranaya pratiSiddha kiyA gayA hai| tathyaprakAza-(1) yahA~ paradrabdhakA prAzrayakara hone vAlA vikalpa vyavahAranaya hai / (2) yahA~ zuddhAtmadravyakA prAzrayakara hone vAlA sadbhAva nizcayanaya hai / (3) nizcayanaya prarthAt zuddhAtmadravyakA prAzraya karane vAle muni nirvANako prApta karate haiN| (4) nizcayanayake dvArA arthAt zuddhAtma dravyake prAzraya dvArA paradravyAzrita samasta vyavahAra pratiSiddha humA hai| (5) parAzrita vyavahArana yake prAzrayase sAkSAt nirvANa nahIM hai / siddhAnta--- (1) paradravyaviSayaka vyavahAra athavA adhyavasAna saba upacAra honese mithyA hai / (2) sahajasiddhazuddhAtmadravyaviSayaka upayoga svasahajabhAva honese bhUtArtha hai| dRSTi-- 1- aneka prasadbhUtavyavahAra (124, 125, 126, 127, 128 aadi)| 2- paramazuddhanizcayanaya (44) / prayoga-nizcayacAritrako upayogitAmeM hI dhyAna lagAkara paramavizrAma pAnA / / 972 / / prazna--prabhavya jIva vyavahAranayakA kaise prAzraya karatA hai ? uttara--[jinavaraiH] jinezvaradeva ke dvArA prAptaM] kahe gaye [vratasamitiguptayaH] vrata samiti gupti [zIlatapaH] zIla tapako [kurvannapi] karatA huA bhI {abhavyaH] abhavya jIva [ajJAnI mithyASTiH tu] ajJAnI mithyA dRSTi hI hai| tAtparya-nija avikAra sahaja jJAnasvabhAvakA anubhavana ho pAnese vratAdiko pAlatA hamA bhI prabhavya azAnI hai| TokArya-zIla tapase paripUrNa tIna gupti pAMca samitise saMyukta, ahiMsAdika pA~ca mahAvata rUpa vyavahAracAritrako prabhavya bhI kare to bhI yaha prabhavya cAritrase rahita, prajJAnI,
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 samayasAra kathamabhavyenAzrIyate vyavahAranayaH ? iti ces--- badasamidIguttIyo sIlatavaM jiNAvarahi SaNNattaM / kubbatovi abhabyo aNNANI micchadiTTI du||273|| jinaghara ke batalAye, prata samiti puti tathA zola tapako / yaha prabhavya karatA bhI, ajJAnI mUdRSTI hai // 273 // pratasamiti guptayaH zIlatapo jinavaraiH prApta / kurvanapyabhApolAnI mithyAdRSTistu // 273 / / zIlatapaHparipUrNa triguptipaMcasamitiparikalitamAhiMsAdipaMcamahAnatarUpaM vyavahAracAripramabhavyo'pi kuryAt tathApi sa nizcAritro'jJAnI mithyAdRSTireva nizcayacAritrahetubhUtajJAna. zraddhAnazUnyatvAt / / 273 / / ___ nAmasaMjha--vadasamidIgutti, sIlatava, jiNavara, paNNata, kuvvaMta, vi, abhabba, aNNANi, micchadidi, du| dhAtusaMjJa-kubdha krnne| prAtipadika -atasamitigupta, zIlatapas, jinavara, prajJapta, kurvanta, api, abhaya, ajJAnin, mithyAdRSTi, tu / bhUlazAstu- DukRJ krnne| padavivaraNa- badasamidIguttIo atasamitiguptayaH-prathamA bahu0 | sIlatavaM zIlatapaH-prathamA eka0 / jiNavarehiM jinavaraiH-tRtIyA bahu0 / paNNastaM prajJapta-prathamA eka0 / kucvaMto kurvan-prathamA eka0 / vi api-avyaya / abhanyo abhavyaH-prathamara eka0 / aNNANI ajJAnI-prathamA eka0 / micchadiddhi mithyAdRSTi:-prathamA eka0 / dutu-avyaya / / 273 / / / mithyAdRSTi hI hai, kyoMki usake nizcayacAritrakA kAraNasvarUpa jJAna aura zraddhAna nahIM hai| bhAvArtha-abhavya jIva mahAprata samiti gupti rUpa vyavahAracAritrako pAle to bhI vaha nizcaya samyagjJAna zraddhAnake binA samyakacAritra nAma nahIM pAtA aura ajJAnI mithyAdRSTi hI rahatA hai / prasaMgabivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM nizcayanayako upayogitA dikhAkara samasta para dradhyAzrita vyavahAra pratiSiddha kara darzAyA gayA thA ki parAzrita vyavahArakA to abhavya bhI mAzraya karate haiM bar3e durdhara tapa Adi karate haiM, kintu unakA mokSa nahIM hotA / aba isa gAthA meM usI vyavahAranayakA prabhavyake dvArA pAzraya kiyA jAnekI rIti batAI gaI hai / tathyaprakAza-1-zIla va tapazcaraNase paripUrNa, tIna gupti va pAMca samitise yukta pahiMsAdi paJca mahAvrata vyavahAracAritra hai / 2- prabhavya bhI maMda mithyAtva va maMdakaSAyake vyavahAracAritrakA pAlana karatA hai / 3- vyavahAracAritrako pAlatA humA bhI prabhavya nizcayacAritra hI hai, kyoMki usake nizcayacAritra ho hI nahIM sakatA / 4-vyavahAracAritrako pAlatA huprA bhI abhabya ajJAnI hI hai, kyoMki nizcayacAritrakA hetubhUta jJAna vahAM nahIM hai| 5- kSyabahAracAritrako pAlatA humA bhI prabhavya mithyAdRSTi hI hai, kyoMki nizcayacAritrakA hetu
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandhAdhikAra 466 tasyakAdazogajJAnamasti ? iti ceda- . . mokkhaM asadahato abhaviyasatto du jo adhIejja / pATho Na karedi guNaM asadahaMtassa NANaM tu // 274 // muktikA azraddhAnI, abhavya prANI par3he shrutaanggoNko| par3hanA guNa nahi karatA, kyoMki use jJAnabhakti nahIM // 274 // mokSamazraddhAno bhavyasattvastu yo'dhIthIna / pATho na karoti guNamazradhAnanya jJAnaM tu // 274 / / mokSaM hi na tAvadabhavyaH zraddhatte zuddhajJAna gayAtmajJAnazUnyatvAt tato jJAnamapi nAso zraddhale, jJAnamazradhAnazcAcArAdya kAdazAMgaM zrutamadhIyAno'pi zrutAdhyayanaguNAbhAvAna jJAno syAt nAmasaMja-- mokkha, asahata, abhaviyasatta, du, ja, pATha, Na, guNa, asadahata, NANa, tu / dhAtusaMjJaadhi i adhyayane, kara karaNe / prAtipadika -mokSa, azraddadhAna, abhavyamatva, tu, yat, pATha, na, guNa, azradRdhAna, jJAna, tu / mUladhAtu adhi icha, adhyayane adAdi, Dakutra karaNe / padavivaraNa-- mokkhaM mokSaMbhUta zraddhAna abhayake nahIM ho pAtA / 6- abhavyake sabhyavatvaghAtaka mizyAtvAdi sAta prakR. tiyoMkA upazama, kSaya yA kSayopazama na honeke kAraNa zuddhAtmatvako upAdeyatAkA zraddhAna nahIM hotA, ataH prabhavya mithyAdRSTi hI rahatA hai| siddhAnta-(1) prata samiti gapti AdimeM cAritrapanA kahanA vyavahAra hai| dRSTi--1- ekajAtyAdhAre anyajAtyAdheyopacAraka vyavahAra (142) / prayoga-nizcayacAritrake hetubhUta zuddhAtmatvakA zraddhAna jJAna kara sahajAtmasvarUpake anurUpa jJAnavRttikA sahaja pauruSa karanA // 273 / / __ prazna-prabhavya jIvake so gyAraha aMga takakA bhI jJAna ho jAtA, phira mokSamArgI kyoM nahIM hai ? uttara- [mokSaM prazraddadhAnaH] mokSa tattvakI zraddhA nahIM karane vAlA [yaH abhavyasattvaH] jo abhavya jIva hai vaha [adhIyota tu] zAstra to par3hatA hai [tu] parantu [jJAnaM azraddadhAnasya] jJAnasvabhAvakI zraddhA nahIM karane vAle abhavyakA pAThaH] zAstrapaThana [guNaM na karoti] guNa nahIM krtaa| tAtpayaM-- avikAra sahaja jJAnasvarUpameM apanI zraddhA na honese abhanyakA jJAna bhI guNakArI nahIM hai| TIkArtha-prathama to abhavya jIva nizcayataH zuddha jJAnamaya prAtmAke jJAnase zUnya hone se mokSakA ho zraddhAna nahIM karatA isa kAraNa abhavya jIva jJAnakI bho zraddhA nahIM karatA / aura jJAnakA zraddhAnana karane vAlA abhavya pAcArAMgako prAdi lekara gyAraha aMgarUpa zrutako
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra sa kila guNaH zrutAdhyayanasya yadviviktavastubhUtajJAnamayAtmajJAnaM tacca viviktavastubhUtaM jJAnamazraddadhAnasyAmavyaspa zrutAdhyayanena na vidhAtuM zakyeta satastasya tadguNAbhAvaH, tatazca jJAnazraddhAH / dvitIyA eka0 / asahahato azradadhAnaH-prathamA ekA0 / abhaviyasatto abhavyasatva:-prathamA eka0 / dutuavyaya / jo ya:-prathamA eka0 / adhIraja adhIyIta-liGa vidhau anya puruSa eka0 kiyaa| pATho pAThaHpar3hatA humA bhI zAstra par3haneke guNake prabhAvase jJAnI nahIM hotaa| zAstra par3hanekA yaha guNa hai| ki bhinna vastubhUta jJAnamaya AtmAkA jJAna ho / so usa bhinna vastubhUta jJAnako nahIM shrddhaan| karane vAle abhavyake zAstrake par3hanese vivikta vastubhUta jJAnamaya prAtmajJAna prApta kiyA jAnA / zakya nhiiN| isI kAraNa usake zAstra par3hanekA jo bhinna prAtmAkA jAnanA guNa hai, vaha nahIM / hai aura isa kAraNa vaha nahIM hai aura isa kAraNa sacce jJAna zraddhAnake prabhAvase vaha abhavya prazAnI hI hai yaha nizcita hai / bhAvArtha-prabhavya jIva gyAraha aMga bhI par3ha le to bhI usake zuddha prAtmAkA jJAna zraddhAna nahIM hotA isa kAraNa usake zAstrako paThanase guza nahIM huaa| isI kAraNa vaha ajJAnI hI hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva mAthAmeM batAyA gayA thA ki vyavahAracAritrako paaltaa| huprA bhI abhavya ajJAnI va mithyAdRSTi hI hai| aba isa gAthAmeM usIke sambandhameM batAyA hai ki prabhavyakA ekAdaza aMgakA adhyayana bhI guNakArI nahIM hai| tathyaprakAza----1-abhadhya jIvako mokSakA yathArtha zraddhAna nahIM hotaa| 2-dehAdi anya sarvaparimukta AtmAkI kevala zuddha jJAnamaya sthitiko mokSa kahate haiN| -prabhavya zuddhajJAnamaya prAtmajJAnase zUnya honeke kAraNa na to mokSako zraddhA kara pAtA hai aura na jJAnako zraddhA kara pAtA hai ! (4) zruta zAstra bhAgamake adhyayanakA phala zuddha jJAnasvarUpako zraddhA hai| (5) zuddha jJAnasvarUpakI zraddhA na ho pAneke kAraNa ekAdazAMga zrutakA bhI adhyayana prabhavyake liye guNakArI nahIM ho pAtA / (6) prabhavyake zuddha jJAnamaya prAtmAkA na to jJAna hai aura na zraddhAga hai, isa kAraNa prabhavya ajJAnI mithyASTi hI hai| (7) abhabyake darzana mohanIyakA upazama kSaya kSayopazama na honese vaha mithyAdRSTi hI rhegaa| siddhAnta-(1) prabhavya jIva vikArabhAvoMmeM hI pAtmatvakA zraddhAna banAye rahaneke kAraNa sadA azuddha hI rahatA hai / (2) mana, vacana, kAyako kriyAyeM nizcayacAritrakA hetubhUta nahIM haiN| phira bhI unheM cAritra kahanA vyavahAra hai| dRSTi--1- azuddhanizcayanaya (47) / 2- ekajAtyAdhAre anyajAtyAdheyopacAraka vyavahAra (:42) /
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ 471 ... - -. - "-" - -- bandhAdhikAra nAbhAvAt so'jJAnIti pratiniyataH / / 274 / / prathamA eka / Na na-avyaya / kadi karAti-vartamAna laT anya puruSa eka0 / guNaM-dvitIyA eka0 / asaddahaMtassa athaddadhAnasya-SaSThI ekaH / gANaM jJAna-prathamA ekAvacana / tu-adhyaya / / 274 / / prayoga----zuddha jJAnamaya mokSake liye zuddha jJAnamaya antastasvakA prAtmarUpase zraddhAna jJAna prAcaraNa karanA / / 274 / / prazna-usa abhavyake dharmakA to zraddhAna hotA hai usake kaise niSedha kiyA jA rahA hai ? uttara- [saH] vaha abhavya jIva [bhoganimitta] bhogake nimittarUpa [dharma] dharmako [zraddadhAti ca] zraddhAna karatA hai [pratyeti ca pratIti karatA hai [rocati ca] ruci karatA hai punazca] aura spRizati] sparzatA hai [tu] parantu [karmakSayanimitta'] karmakSaya honekA nimi. tarUpa dharmakA [na] zraddhAna prAdi nahIM karatA / tAtparya--sahaja jJAnasvabhAvakA paricaya nahIM honese abhavya jJAnasvabhAvarUpa dharmakI zraddhA nahIM kara paataa| TIkArtha-prabhavya jIva nitya hI karma aura karmaphalacetanArUpa vastuko zraddhA karatA hai, parantu nitya jJAnacetanAmAtra vastukA zraddhAna nahIM karatA, kyoMki abhavya jova nitya hI sva. parake bhedajJAna ke yogya nahIM hai / isa kAraNa vaha abhavya karmakSayake nimittabhUta jJAnamAtra bhUtArtha dharmako zraddhAna nahIM karatA, paraMtu bhogake nimittabhUta zubha karmamAtra asatyArtha dharmako hI zraddhAna karatA hai / isa kAraNa yaha prabhavya abhUtArtha dharmakA zraddhAna, pratIti, ruci, sparzanake dvArA Uparake graiveyaka takake bhogamAtroMko pAtA hai, parantu karmase kabhI nahIM chUTatA / isaliye isake satyArtha dharmake zraddhAnakA prabhAva honese saccA zraddhAna bhI nahIM hai| aisA honepara nizvavanayake middhAntameM vyavahAranayakA niSedha yukta hI hai| bhAvArtha---prabhavya jIva karmacetanA va karmaphalacetanAko jAnatA hai, parantu jJAnacetanAko nahIM jAnatA, kyoMki prabhavyake bhedajJAna honekI yogyatA nahIM hai, isa kAraNa isake zuddha prAtmIyadharmakA zraddhAna nahIM hai / yaha to zubha karmako ho dharma samajhakara zraddhAna karatA hai so maMda kaSAya sahita yadi dravyamahAvrata pAlana kara le to usakA phala veyaka takake bhoga pAtA hai, parantu karmakA kSaya nahIM hotaa| isa kAraNa isake satyArtha dharmakA bhI zraddhAna nahIM kahA jA sakatA, isIse nizcayanayake siddhAnta meM vyavahAralaya kA niSedha hai| prasaMgavivaraNa-manantarapUrva gAthAmeM abhavya ke zrutAdhyayanako aguNakArI batAyA gayA thA / aba isa gAthAmeM batAyA hai ki abhavyake jaisA bhI dharmazraddhAna saMbhava hai vaha puNyalpa
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. 472 samayasAra tasya dharmazraddhAnamastIti cet-- saddahadi ya pattiyadi ya rocedi ya taha puNA ya phAsedi / dhamma bhogaNimittaM Na du so kammakkhayaNimittaM // 27 // kabhI dharmako zraddhA, pratIti ruci vA jhukAva bhI krtaa| vaha saba bhoganimitta hi, para karmakSaya nimitta nahIM // 275 / / zraddadhAti ca pratyeti ca rocayati ca tathA punazca spuzati / dharma bhoganimittaM na tu sa karmakSayanimittaM / abhavyo hi nityakarmakarmaphalacetanArUpaM vastu zraddhatte, nityajJAnacetanAmAtraM na tu zraddhatte nityameva bhedavijJAnAnahatvAt / tataH sa karmamokSanimittaM jJAnamA bhUtArthaM dharma na zraddhatte / bhoganimittaM zubhakargamAtramabhUtArthameva pAdane ! tata ekAhI prabhujAdhAnaddhAnAtyaganarocanasparzanaruparitanadeyakabhogamAtramAskaMdenna punaH kadAcanApi vimucyate, tato'sya bhUtArthadharmazraddhA nAmasaMjJa-ya, taha, puNo, dhamma, bhaugaNibhitta, Na, du, ta, kammavastrayaNimitta / dhAtusaMjJa-zrat daha dhAraNe, pati i gatau, roya abhilASe zraddhAyAM ca, phAsa sparza / prAtipadika ca, tathA, punar, dharma, bhoganimitta, na, tu, tat. karmakSayanimitta / mUladhAtu---zrada DudhAna dhAraNapoSaNayoH juhotyAdi, prati iNa gatI adAdi, raca rottane, spRza saMsparzane tudAdi / padavivaraNa-saddahadi zraddadhAti patiyadi pratyeti rocedi rocadharmazraddhAna bhI mokSake liye nahIM hotaa| tathyaprakAza-~~1- abhavya jIva bhogake prayojanase puNyarUpa dharmako zraddhA karatA hai| 2-prabhavyajIva guddha jJAnamaya dharmako jAnatA hI nahIM hai / 3-abhavyajIva bhedavijJAnako yogyatA na honese jJAna cetanArUpa tatvako zraddhA nahIM kara sakatA / 4-grabhavya sadA karmacetanA va karmaphala cetanArUpa vastuko zraddhA karatA hai / 5- karmamokSake hetubhUta jJAnamAtra bhUtArthadharmakI zraddhA prabhavyako honA asaMbhava hai / 6- abhavya jIva abhUtArthadharmako zraddhA pratIti rucike balase nava greveyaka taka bhI utpanna ho sakatA, kintu bhUtArthadharmako zraddhA na honese usako kabhI mukti nahIM prApta ho sktii| 7-- nizcaya cAritra binA kitanA hI vyavahAracAritra ho usako mukti nahIM ata: anizcaya pratiSedhaka hai vyavahAra pratiSedhya hai| siddhAnta-1- yevala sahaja jJAnamAtra antastattvakI abhedopAsanAke balase vyakta zuddha siddha dazA prApta hotI hai / 2- zubha azubha vikArake pAdarase saMsAra dazA prApta hotI hai / dRSTi- 1-zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyAthikanaya (24) / 2- upAdhisApekSa azuddha dravyArthikanaya, azuddhanizcayanaya (24, 47) / prayoga- karmakSayake hetubhUta jJAnacetanAmAtra paramatatvake zraddhAna jJAna prAcaraNase apane .
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ 473 bandhAdhikAra nAbhAvAt zraddhAnamapi nAsti / evaM sati tu nizcayanayasya vyavahAranayapratiSedho yujyata eka // 275 / / yati phAsedi spRzati-vartamAna laT anya puruSa eka0 / dhamma dharma-dvitIyA eka. / bhogaNimittaM bhAganimittaM-dvitIyA eka0 / Na na du tu-avyaya / so saH-prathamA eka0 / kammavakhaNimittaM karmakSayanimittaMdvitIyA ekavacana / / 275 // ko sarvasaMkaTahIna banAnA / / 275 // prazna--nizcayanaya aura nizcayanaya kisa prakArase pratiSedhya pratiSedhaka haiM ? uttara-- [prAcArAdi jJAna] AcArAMga prAdi zAstra to jJAna haiM [ca] tathA [jIvAdi darzana] jIvAdi tattva darzana [vizeSa jAnanA [5] aura SaDjIvanikA] chaha jIvanikAya [cAritraM] cAritra hai [tathA tu] isa taraha to [vyavahAraH bhagati] vyavahAranaya kahatA hai [khalu] aura nizcayase [mama prAtmA jJAnaM] merA aAtmA hI jJAna hai meM AtmA merA AtmA hI [darzana cAritraM ca] darzana aura cAritra hai [prAtmA] merA aAtmA ho [pratyAsyAnaM] pratyAkhyAna hai [me AtmA] merA prAtmA hI [saMvaraH yogaH] sambara aura samAdhi va dhyAna hai / tAtparya-nizcayanayase prAtmA hI jJAnAdi hai isake honepara vyavahAra jJAna Adise yaha jIva pratIta ho jAtA hai isa kAraNa nizcayanaya pratiSedhaka hai / TokArtha---prAcArAMga Adi zabdazruta jJAna hai, kyoMki vaha jJAnakA prAzraya hai| jova Adi nava padArtha darzana haiM, kyoMki ye darzanake Azraya haiM / aura chaH jIvanikAya yAne chaha kAya ke jIvoMkI rakSA cAritra hai, kyoMki yaha cAritrakA Azraya hai / yaha to vyavahAra hai| zuddha mAtmA jJAna hai, kyoMki jJAnakA prAzraya AtmA ho hai / zuddha AtmA ho darzana hai, kyoMki darzana kA prAzraya prAtmA hI hai / zuddha AtmA hI cAritra hai, kyoMki cAritrakA Azraya pAtmA hI hai / yaha nizcaya hai / prAcArAMga Adikako jJAnAdikake prAzrayapanekA vyabhicAra hai yAne prAcAroga prAdika to hoM, parantu jJAna Adika nahIM bhI hoM, isaliye vyavahAranaya pratiSedha karane yogya hai, parantu nizcayanayameM zuddha prAtmAse sAtha jJAnAdikake AzrayatvakA aikAMtikapanA hai / jahA~ zuddha mAtmA hai vahA~ hI jJAna darzana cAritra haiM, isaliye vyavahAranayakA niSedha karane vAlA hai / yahI prabaM spaSTa karate haiM..--prAcArAdi zabdazruta ekAntase jJAnakA prAzraya nahIM hai, kyoMki prAcArAGgAdikakA abhavya jIvake sadbhAva honepara bhI zuddha prAtmAkA abhAva honese jJAnakA prabhAva hai / jIva Adi nau padArtha darzanakA prAzraya nahIM hai, kyoMki abhavyake unakA sadbhAva honepara bhI zuddhAtmAkA abhAva honese darzanakA abhAva hai| chahakAyake jIvanikAya yAne jIvoMko rakSA
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra kodRzau pratiSedhyapratiSedhako vyavahAranizcayanayAviti cet -- aAyArAdI gANaM jIvAdI daMmaNaM ca viNNAyaM / chajjIvaNikaM ca tahA bhaNi caritaM tu vihaaro||276|| yAdA khu majma NANaM zrAdA me dasaNaM carittaM ca / AdA paccakkhANaM yAdA me saMvaro jogo // 277 // (yugalama) prAcArAdi jinAgama, jJAna va jIvAdi tattva hai darzana / SaTkAyajIvarakSA, cArita vyavahAra kahatA hai // 276 // nizcayase AtmA ho, darzana caritra jAna hai merA / pratyAkhyAna bhi AtmA, saMbara aru yoga bhI AtmA // 277 // bhAcArAdi jJAnaM jIvAdi darzanaM ca vijJeyaM / SaDjIvanikA pa tathA bhati carizaM tu vyavahAraH / / 276 / / AtmA khalu mama jJAnamAtmA me darzanaM caritraM ca / AtmA pratyAraNyAnaM AtmA me saMvaro yogaH / / 277 // - prAcArAdizabdazrutaM jJAnasyAzrayatvAt jJAnaM, jIvAdayo nabapadArthA darzanasyAzrayatvAdarzanaM, SaDjIvanikAvarakSAcAritrasyAzrayatvAt cAritraM, iti vyavahAraH / zuddha prAtmA jJAnAzrayatvAd jJAnaM, zuddha AtmA darzanAzrayatvAdarzanaM, zuddha prAtmA cAritrAzrayatvAccAritramiti nizcayaH / tatrAcArAdInAM jJAnAzrayatvasyAnakAMtikatvAd vyavahAranayaH pratiSedhyaH / nizcayanayasta zuddhasyA nAmasaMjha-AyArAdi, NAga, jIvAdi, dasaNa, da, viSNeya, chajjINika, ca, tahA, caritta, tu, bavahAra, Ada, khu, amha, NANa, Ada, amh, saNa, caritta, ca, Ada, paccakkhANa, Ada, amha, saMvara, joga / dhAtusaMza- -bhaNa kathane / prAtipadika--AcArAdi, jJAna, jIvAdi, darzana, ca, vijJeya, SaTjIvanikAya, ca, cAritrakA prAzraya nahIM hai, kyoMki usake maujUda honepara bhI abhavyake zuddhAtmAkA abhAva honese cAritrakA prabhAva hai| zuddha AtmA hI jJAnakA Azraya hai, kyoMki prAcArAGgAdi zabdazrutakA sadbhAva honepara yA prasadbhAva honepara zuddha prAtmAke sadbhAvase hI jJAnakA sadbhAva hai / zuddha mAtmA hI darzanakA prAzraya hai, kyoMki jodhAdi padArthoMkA sadbhAva hone va na honepara bhI zuddha mAtmA hI darzanakA sadbhAva hai / zuddha prAtmA hI cAritrakA prAzraya hai, kyoMki chaha kAyake jIvanikAyakA yAne jIvoMkI rakSAkA sadbhAva hone tathA prasadbhAva honepara bhI zuddhAtmAke sadbhAyase ho cAritrakA sadbhAva hai| bhAvArtha-prAcArAGgAdi zAmdazrutakA zAna kara lenA, jIvAdi padArthokA zraddhAna karanA tathA chaha kAyake jIvoMkI rakSA kara lenA, ina sabake honepara bhI prabhavyake samyagjJAna, samyagdarzana, samyakcAritra nahIM hote isa kAraNa vyavahAranaya to pratiSedhya hai| kintu zuddhAlamAke
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ ---...-... -- - bandhAdhikAra 475 smano jJAnAdyAzrayatvasyakAMtikatvAt tatpratipedhakaH / tathAhi-nAcArAdizabdazrutaM, ekAMtena jJAnasyAzrayaH tatsadbhAvepyabhavyAnAM zuddhAtmAbhAvena jJAnasyAbhAvAt / na jIvAdayaH padArthA darzanasyAzrayAH, tatsadbhAvepyabhavyAnAM zuddhAtmAbhAvena darzanasyAbhAvAt / na ca paDjIvanikAya: cAritrasyAzrayastatsadbhAvepyabhAvAnAM zuddhAtmAbhAyena cAritrasyAbhAvAt / zuddha prAtmaiva jJAnasyAzrayaH, prAcArAdizabdazrutasadbhAve'sadbhAve vA tatsadbhAvenaiva jJAnasya sadbhAvAt / zuddha prAtmaiva tathA, cAritra, tu, vyavahAra, Atman, khalu, asmad, jJAna, Atman, ammada, darzana, caritra, ca, Atman, pratyAsthAna, Atman, asmada, saMvara, yoga / mUladhAtu-bhaNa zabdArthaH / pavibaraNa-AyArAdI AcArAdiprathamA eka0 / NANaM jJAnaM-prathamA eka0 / jIvAdI jIvAdi-pra0 e0 / dasaNaM darzana-pra0 e0 / ca-avyaya / vizIyaM vijJayaM-prathamA eka0 kRdanta / chajjIvaNika paTjIvanijhAM-dvitIyA eka0 1 ca tahA nathA-avyaya / honepara jJAna, darzana, cAritra hote hI haiM, isa kAraNa nizcayanaya isa vyavahArakA pratiSedhaka hai, prataH zuddhanaya upAdeya batAyA gayA hai / / prasaMgavivaraNa- anantarapUrva gAthAmeM yaha batAkara ki abhavya puNyarUpa dharma vyavahAracAritrako zraddhA bhoganimitta varatA usase kabhaikSaya nahIM hai, eka saMketa diyA thA ki vyavahAra pratiSedhya hai va nizcaya pratiSedhaka hai| aba ina do gAthAvoM meM batAyA hai ki vaha pratiSedha vyavahAra darzana jJAna prAdi kyA hai aura pratiSedhaka nizcaya darzana Adi kyA hai ? tathyaprakAza-(1) prAcArAMga Adi zabdazruta jJAnakA mAzraya, viSaya, kAraNa honese vyavahAra jJAna kahalAtA hai athavA zrutakA zAbdika jJAna vyavahAra jJAna kahalAtA hai / (2) jIvAdika nava padArtha samyaktvake pAzraya honese, nimitta honese vyavahArasamyavatva kahalAtA hai prathavA ina nava padAthoMkA paryAyarUpa zraddhAna vyavahArasamyaktva kahalAtA hai / (3) chaha jIvanikAya athavA unakI rakSA cAritrakA prAzraya hetu honese vyavahAracAritra kahalAtA hai / (4) vyavahAra jJAna prAdi jJAnakA prAzraya karate hue hoM yaha niyama nahIM, isa kAraNa yaha vyavahAra pratiSedhya hai / (5) pAcArAMga Adi zabdazruta prabhavyake bhI adhIta ho jAtA hai, kintu zuddhAsmatvakI pratIti na honese vaha samyagjJAna nhiiN| (6) jIvAdika nava padArthoMkA paryAyarUpa zraddhAna abhadhyake bhI ho jAtA hai, kintu zuddhAtmatvako pratIti na honese vaha samyakacAritra nahIM / (7) SaTakAyajIvarakSA prabhavya bhI karate haiM, kintu zuddhAtmatvakA bodha na honese vahA~ samyakcAritra nhiiN| (8) zuddhAtmA hI athavA suddhAtmAkA bodha nizcaya samyagjJAna hai / (6) zuddhAtmA athavA zuddhAtmAkA zraddhAna ho nizcaya samyagdarzana hai| (10) zuddhAtmA athavA zuddhAmAko upAsanA nizcayacAritra hai / zuddhAtmAko sahajavRti hI pratyAkhyAna hai, saMvara hai,
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ - -- ...--- 476 samayasAra darzanasyAzrayaH, jIvAdipadArthasadbhAve'saddhAbe vA tatsadbhAvenaiva darzanasya sadbhAvAt / zuddha prAtmaiva cAritrasyAzrayaH SaDjIvanikAyasadbhAve'sadbhAve vA tatsadbhAvenaiva cAritrasya sadbhAvAt / / sagAdayo baMdhanidAnamuktAste zuddhacinmAtramaho'tiriktAH / AtmA paro vA kimu tannimittamiti pragunnAH punarevamAhuH // 174 / / / / 276-277 / / bhaNai bhaNati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / cArittaM cAritraM-dvitIyA eka0 / tu-avyaya / vavahAre vyavahAraH-prathamA eka0 / AdA AtmA-prathamA eka0 / skhu khalu-avyaya / majha mama--SaSThI eka0 / NANaM jJAna-prathamA eka0 / AdA AtmA-pra0 e0| me-SaSThI eka0 / dasaNaM darzana caritaM cAritra AdA AtmA paccaklANaM pratyAkhyAnaM AdA AtmA saMvaro saMvaraH jogo yogaH-prathamA eka0 / me-paSThI ekavacana // 276277 / / paramayoga hai / (11) nizcayamokSamArga meM sthita prAtmAvoMkA niyamase mokSa hotA hai, kintu vyavahAramokSamArgameM sthita jIvoMke zuddhAtmatvArAdhanA na ho to mokSa nahIM, isa kAraNa nizcayanaya pratiSedhaka hai| siddhAnta-(1) nizcayamokSamArgameM sahajazRddhAtmatvakA prAzraya honese zuddhadazA prakaTa honekA vidhAna hai| dRSTi---1- zuddhanizcayanaya (46) / prayoga-zuddhAtmatvakI vyaktike liye sahajazuddhAtmasvarUpako prArAdhanA karanA // 276277 / / aba agale kathanakI sUcanikAmeM eka prazna rakhA jA rahA hai---rAgAdayo ityAdi / artha--rAgAdika to bandhake kAraNa kahe gaye haiM aura rAgAdika zuddha caitanyamAtra prAtmAse bhinna kahe haiM to unake hone meM AtmA nimitta kAraNa hai yA koI anya ? to aise pUchanekA prAcArya isa prakAra uttara dRSTAntapUrvaka kahate haiM-yathA] jaise [sphaTikamaNiH] sphaTikamaNi [zuddhaH] svayaM zuddha hai vaha [rAgAyaH] lalAI prAdi raMgasvarUpa [svayaM na pariNamate] svayaM nahIM pariNamatA [tu] parantu [sa:] vaha [anyaiH raktAdibhiH dravyaH] dUsare lAla Adi dravyoM ke dvArA [rajyate] lalAI prAdi raMgasvarUpa pariNamatA hai [evaM] isa prakAra [jJAnI] jJAnI [zuddhaH] svayaM zuddha hai [saH] vaha [rAgAdhaH] rAgAdi bhAvoMse [svayaM na pariNamate] svayaM to nahIM pariNamatA [tu] parantu [anyaH rAgAdibhiH doSaH] anya rAgAdi doSoMke dvArA [rajyate] rAgAdirUpa kiyA jAtA hai / tAtparya--apane Apa akelA parasaMgarahita yaha jIva rAgAdirUpa nahIM pariNamatA hai,
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandhAdhikAra jaha phalihamaNI suddho Na sayaM pariNamai rAyamAIhiM / raMgijjadi aNNehiM du so rattAdIhiM dabvehiM // 27 // evaM NANI suddho Na mayaM pariNamai rAyamAIhiM / rAijjadi aNNohiM du so rAgAdIhiM dose hiM // 276 // (yugalam ) sphaTika mali zuddha , spaka rAmadirUpa prinnmtaa| raktima vaha ho jAtA, anyahi raktAdi dravyoMse / / 278 / jJAnI bhI zuddha vaise, svayaM na rAgAdirUpa pariNamatA / rAgI vaha ho nAtA, anya hi rAgAdi doSoMse // 276 // yathA sphaTikamaNiH gUDho na svayaM pariNamate rAgAcaiH / rajyate nyastu sa raktAdibhivyaiH / / 228 / / evaM jJAnI zuddho na svayaM pariNamate rAgAdyaiH / rajyate'nyastu ma rAgAdibhidoSaiH / / 26 / / yathA khalu kevalaH sphaTikopala: pariNAmasvabhAvastre satyapi svasya zuddhasvabhAvatvena rAgAdinimittatvAbhAvAd rAgAdibhiH svayaM na pariNAmate, paradravyerAva svayaM rAgAdibhAvApanna. tayA svasya rAgAdinimittabhUtena zuddhasvabhAvAtpracyavamAna eva rAgAdibhiH pariNamyate / tathA nAmasaMjJaH jaha, phaNihamaNi, suddha, Na, mayaM, rAyamAi. aNNa, du, ta, rattAdi, damya evaM, NANi, suddha, za, sayaM, rAyamAi, aA, du, ta, gagAdi, dosa / dhAtusaMjJa.....pari nama namrIbhAve, rajja raage| prAtipadika yathA, sphaTikamaNi, zuddha, na, svayaM, rAgAna, anya, nu. tat, raktAdi, dravya, evaM. jJAnin. zuddha, na, svayaM kintu anya karmaprakRtivipAkodayake dvArA rAgAdirUpa pariNamAyA jAtA hai / / TokArtha- jase vAstava meM kevala (akelA) sphaTika pASANa svayaM pariNAmasvabhAvarUpa honepara bhI apane zuddha svabhAvapaneke kAraNa rAgAdinimittatvake abhAvase rAgAdikoMse prApa nahIM pariNamatA yAne Apa hI apane rAgAdi pariNAma honekA nimita nahIM hai, parantu svayaM rAgAdibhAvako prApta honese sphaTikake rAgAdikake nimittabhUta paradravyake ho dvArA zuddha svabhAva se cyuta hotA hugrA hI rAgAdi raMgarUpa pariNamatA hai| usI taraha akelA nAtmA pariNamanasvabhAvarUpa honepara bhI apane zuddha svabhAvapaneke kAraNa rAgAdinimittapaneke abhAvase svayaM ho rAgAdibhAvoM se nahIM pariNamatA yAne apane mApa hI svayaM rAgAdi pariNAmakA nimitta nahIM hai, parantu svayaM rAgAdibhAvako prApta honese prAtmAke rAgAdikakA nimittabhUta paradradhyake dvArA hI zuddhasvabhAvase cyuta hotA hamA hI rAgAdika bhAvoMrUpa pariNamatA hai| aisA hI vastukA svabhAva hai / bhAvArtha-prAtmA parasaMgarahita ekAko to zuddha hI hai, parantu hai pariNAma svabhAva so jisa tarahakA parakA nimitta mile vaisA hI pariNamatA hai / isa kAraNa rAgAdikarUpa para
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47 samayasAra kevala: kilAtmA pariNAmasvabhAvatve satyapi svasya zuddhasvabhAvatvena rAgAdinimittatvAbhAvAt rAgAdibhiH svayaM na pariNAmale paradravyeva svayaM rAgAdibhAvApannatayA svasya rAgAdinimittabhUtena zuddhasvabhAvAtpracyavamAna eva rAgAdibhiH pariNamyeta, iti tAvadvastusvabhAvaH / / na jAtu rAgAdya. anya, tu. tat. rAgAdi, doSa / mUladhAtu-- pari Nama pravatve zande ca bhvAdi, raMja rAge divAdi / padavivaraNa--jaha yathA-adhyaya / phalihamaNI sphaTikamaNiH-prathamA eka0 / suddho zuddha:--prathamA eka0 / Na na-avyaya / sayaM svayaM-avyaya / pariNamai pariNamate-vartamAna laT anya puruSa eka0 / rAyamAIhi rAgAdyaiHtRtIyA bahuvacana / raMgijadi rajyate-vartamAna laT anya puruSa ekavacana karmavAcya kriyA / ayohi anyaiHdravya karmaprakRtivipAkake nimittase pariNamatA hai / jaise ki sphaTikamaNi prApa to kevala ekA- . kAra svaccha zuddha hI hai, parantu jaba paradravyako lalAI AdikA DaMka lage taba lalAI prAdirUpa pariNAmatA hai / aisA yaha pariNAmamAna vastukA hI svabhAva hai ki azuddha upAdAna anukUla nimittake sAnnidhya meM hI vikArarUpa pariNamatA hai| aba isI arthako kalazameM kahate haiM--na jAtu ityAdi / artha-prAtmA sUryakAntamaNi kI taraha apane rAmAdikake nimitta pAdako kabhI nahIM nA hotA / usa prAtmAmeM rAgAdika honekA nimitta paradravyakA sambandha hI hai / yaha vastukA svabhAva udayako prApta hai kisIkA kiyA huA nahIM hai / bhAvArtha--jaise sUryakAntamariNa svayaM parasaMgarahita hokara lalAIrUpa nahIM banatA, kintu lAlaDaMkakA sannidhAna honepara lalAIrUpa pariNamatA hai athavA sUryakAntamariNa apane pApa agnirUpa nahIM hotA, kintu sUryabimbakA sAnnidhya honepara agnirUpa pariNamatA aise ho prAtmA rAgaprakRtikarmavipAkodaya honepara hI rAgAdirUpa pariNamatA hai| aba kahate haiM ki aise vastusvabhAvako jAnatA huaA jJAnI rAgAdikako apane nahIM karatA--iti vastu ityAdi / artha--- isa taraha apane bastusvabhAvako jJAnI jAnatA hai, isa kAraNa vaha zAno rAgAdikako apane nahIM karatA / ataH jJAnI rAgAdikA kartA nahIM hai / / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAdvayameM nizcayanayakI pratiSedhakatA va vyavahAranayako pratiSedhyatAkA saMdarzana thA jisase graha dhvanita huA ki samasta rAgabhAva pratiSedhya hai| aba isa gAthAmeM batAyA hai ki rAgabhAvameM svayaM prAsmA nimitta nahIM hai, koI para-upAdhikA saMga hI nimitta hai tabhI yaha sugamatayA pratiSedhya hai| tathyaprakAza-(1.) sabhI padArthakI bhauti sphaTikamariNa va prAtmA svayaM pariNamanasvabhAvI hai / (2) sphaTikamariNa va prAtmA svayaM zuddhasvabhAvI honese rAgAdimeM nimitta nahIM haiM / (3) sphaTika va prAtmA rAgAdimeM nimitta na honese svayaMse ho rAgAdirUpase nahIM pariNamate /
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandhAdhikAra 476 rAnAdinimittabhAvamAtmAtmano yAti yathAkAMtaH / tasminnimittaM paramaMga eva vastusvabhAvo'yamudeti tAvat / / 17 / / iti vastusvabhAva svaM jJAno jAnAti tena saH / rAgAdonnAtmanaH kuryAnnAto bhavati kArakaH // 176 / / / / 278-276 // tRtIyA bahu0 / du tu--avyaya / so saH-prathamA ekavacana / rattAdIhi raktAdibhiH-40 bahu0 / davehi dravya:tR0 bahu / evaM-adhyaya / NANI jJAnI-prathamA eka0 / suddho zuddhaH-pra0 e0 1 Na na--avyaya / maya svayaM-- avyaya / pariNamai pariNamate-vartamAna laT anya puruSa eka0 / rAyamAIhiM rAgAdya:-tR0 bahu0 / rAijjadi rajyate-bartamAna laT anya puruSa eka0 karmavAcya kriyaa| aparohiM anyaH-tR0 bahu0 / so saH-pra0 eka0 / rAgAdIhiM rAgAyaH-40 bahu0 / dosehiM doSaH-tRtIyA bahuvacana // 208-276 / / (4) lAla kAgaja va rAgAdiprakRtikarma svayaM rAgAdibhAvase yukta hai so vaha sphaTika va prAtmA ke rAgAdibhAvameM nimitta hotA hai / (5) lAla kAgaja va rAgAdiprakRti vipAkakA sAnnidhya pAkara sphaTika va prAtmA apane zuddha svabhAvase cyuta hotA hupA ho rAgAdibhAvase pariNamAyA jAtA hai| (6) yogya upAdAna kA aisA hI svabhAva hai ki anukUla nimitakA sAnidhya pAkara tadanurUpa vikArabhAvase pariNama jAtA hai / (7) sphaTikakI bhAMti prAtmA parasaMga binA svayaM nagazAtirUpase nahIM pariNAma jhAmanA / (6) rAgAdibhAbako naimitikatAke tathyakA jJAtA puruSa apaneko rAgAdirUpa nahIM karatA, ataH rAgAdikA prakartA hai| siddhAnta-(1) prAtmA zuddhasvabhAva honeke kAraNa svayaM asvabhAvabhAvarUpa rAgAdi bhAvakA akartA hai / (2) rAgAdibhAva naimittaka honese svabhAvabhAvake Azrayasa yaha hadA jAtA hai| / dRSTi-1- prakartRnaya (160) / 2- upAdhisApekSa prazuddha dravyAthikanaya (24) / prayoga-rAgAdivikArako naimittika parAzrita asvabhAvabhAva jAnakara usase upekSA karake sahaja jJAnAnandasvabhAvI antastattvameM upayoMgako ramAnA // 276.276 / / aba jJAnIkA akartRtva isa gAthAmeM kahate haiM--[jJAnI] jJAnI [svayameva] prApa ho [rAgadveSamoha] rAga dveSa mohako [yA kaSAyabhAvaM] tathA kaSAya bhAvako [AtmanaH] prAtmAke [na ca pharoti nahIM karatA [tena] isa kAraNa [sa:] vaha jJAnI [teSAM bhAvAnAM] una bhAvoMkA [kArakaH na] kartA nahIM hai| tAtparya jJAnI parabhAvoMko apanA svabhAva nahI mAnatA, ataH vaha rAgAdikA kalAM nahIM hai| TokArtha-yathokta vastusvabhAvako jAnatA humA jJAnI apane zuddha svabhAvase nahIM chUTatA, isaliye rAga-dveSa-moha prAdi bhAvoMse apane pApa nahIM pariNamatA aura dUsarese bhI nahIM
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - --- .. . -- samayasAra gA ya rAgadosamohaM kubvadi NANI kasAyabhAvaM vaa| mayamappaNo Na so teNa kArago tesi bhAvANaM // 28 // jJAnI svayaM na karatA, apane rati dveSa moha krodhAdika / isase yaha prAtmA una, bhAvoMkA hai nahIM kartA // 20 // nAgi nAgapamohaM karoti jJAnI kapAyabhAva vA / svayamAtmano na ma tena kArakaratepAM bhAvAnAM // 20 // ___yathoktaM vastusvabhAva jAnana jJAnI zuddhasvabhAvAdeva na pracyavate, tato rAgadveSamohAdibhAva: strayaM na pariNAmate na pareraNApi pariNamyate, tatapTakotkoNekajJAyakasvabhAvo jJAnI rAga nAmasaMjJaH .pa, ya, rAgadIsamoha. pANi, kasAyabhAva, vA, sarya, appa, ga, ta, vAraga, ta, bhAva / dhAtusaMjJa-yugdha kro| prAtipadika-- na, ca, rAgadvepamoha, mAnin, kapAyabhAva, vA, svayaM, Atman, na, pariNamAyA jAtA / isa kAraNa TaMkotkIrNa eka jJAyakabhAvasvarUpa jJAnI rAga-dveSa-moha Adi bhAvoMkA akartA hI hai, aisA niyama hai| bhAvArtha:-jaba yaha AtmA jJAnI hayA taba vastukA esA svabhAva jAnA ki svayaM to prAtmA svarUpata: zuddha hai dravyadRSTise to dhra va hai paryAya dRSTi se pariNamatA hai so paradravyake nimittase rAgAdirUpa pariNAmatA hai so aba pApa jJAnI humA una bhAvokA vaTI nahIM hotA, mAtra udayameM pAye hue phaloMkA jJAtA hI hai| aba kahate haiM ki prajJAnI aisA vastukA svabhAva nahIM jAnatA, isaliye rAgAdibhAvoMkA kartA hotA hai--iti vastu ityAdi / artha-ajJAnI aise apane vastusvabhAvako nahIM jAnatA, isa kAraNa vaha prajJAno rAgAdika bhAvoMko apane karatA hai, ataH una (rAgAdikoM) kA karane vAlA hotA hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAdvaya meM batAyA gayA thA ki rAgAdi vikAra naimittika haiM, svabhAvabhAva nahIM / aba isa gAthAmeM batAyA hai ki vastusvabhAvakA jJAnI rAgAdibhAvakA kartA nahIM hotaa| tathyaprakAza ... (1) jJAnI mAtmAko sahaja zuddhasvarUpa jAnatA hai / (2) jJAnI vikArodbhabake tathyako jAnatA hai ki ye svabhAvase nahIM hote, kintu prakRtivipAkodayake nimittase hote haiM / (3) vastusvabhAvakA jJAtA svayaM rAgAdirUpase nahIM pariNamatA aura na parake dvArA pariNamAyA jAtA hai| (5) zuddhasvabhAvakA anubhava ho jAneke kAraNa jJAnI zuddhasvabhAvakI pratItise zuta hotA, so rAgadveSamohAdi bhAvoMkA akartA hI hai| prAnta---(1) jJAnI apane prAtmadravyako nirupAdhisvabhAva nirakhatA hai| (2) mAtmadravya TotkoNaMvat nizcala eka jJAyakasvabhAvamAtra hai /
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ andhAdhikAra 46 1 dveSa mohAdibhAvAnAmakartaveti niyamaH / " iti vastusvabhAvaM svaM nAjJAnI vetti tena saH / rAgAdInAtmanaH kuryAdato bhavati kAraka || 177 // // 280 // tat tat kAraka tat, bhAva / mUlaghAtu- DukRJa karaNe / pabavivaraNa - Na ga ya ca avyaya / rAyadosamohaM rAgadveSamoha - dvitIyA eka0 kuThavadi karoti - vartamAna laT anya puruSa ekavacana / gANI jJAnI-prathamA eka0 / kaSAyabhAva - dvitIyA eka vA avyaya / sayaM svayaM adhyaya / appaNo AtmanaH - SaSThI eka0 / na - avyaya / so saH - pra0 e0 / teNa tena-tR0 eka0 / kArago kAraka:-pra0 eka0 / tesi teSAM SaSThI bahu0 / bhAvANaM bhAvAnAM SaSThI bahuvacana // 280 // (22) / dRSTi - 1- zuddhajaya ( 168 ) / 2- utpAdavyayagoNasattA grAhaka zuddha dravyArthikanaya prayoga - rAgAdibhAvoMko maupAdhikabhAva jAnakara unarUpa apane ko nahIM mAnanA aura apane sahaja caitanyasvabhAva meM ruci karanA // 280 // aba jJAnako dazAko isa gAthAmeM kahate haiM: [ rAge ca dveSe ca kaSAyakarmasu caiva ] rAgadveSa aura kaSAya karmoke honepara [ye bhASAH] jo bhAva hote haiM [ taistu ] una rUpoMse [ pariNAmamAnaH ] pariNamatA huzrA zrajJAnI [ rAgAvIn] rAgAdikoMko [punarapi ] bAra-bAra [ badhnAti ] bAMdhatA hai / tAtparya - rAgAdikarma prakRtikA udaya honepara rAgAdirUpa maiM hUM isa zraddhAse pariNamatA humA ajJAnI phira rAgAdi karmoMko bAMdhatA haiM / TIkArthaM yathokta vastusvabhAvako nahIM jAnatA huA prazAnI prapane zuddha svabhAvase manAdi saMsArase lekara cyuta huprA ho hai isa kAraNa karmake udayase hue jo rAga-dveSa-mohAdika bhAva haiM unase pariNamatA prajJAnI rAga-dveSa-mohAdika bhAvoMkA kartA hotA huA kamase baMdhatA hI hai, aisA niyama hai / bhAvArtha - prajJAnI apanA yathArthasvabhAva to jAnatA nahIM hai, paraMtu karmake udayase jaisA karmarasa jhalake usako apanA samajha pariNamatA hai taba bhAvoMkA kartA hotA huA karmose baMdhatA hI hai, aisA niyama hai / mAdArtha - majJAnI apanA yathArtha svabhAva to jAnatA nahIM hai, paraMtu karmake udayase jaisA karmarasa jhalake usako apanA samajha pariNamatA hai taba una bhAvoMkA kartA huA Age bhI bAra-bAra karma bAMdhatA hai yaha nizcita hai / prasaMgavivaraNa- anantaH gAthAmeM batAyA gayA thA ki jJAnI puruSa rAgAdibhAvakA akartA hai | aba isa gAthAmeM batAyA hai ki rAgAdiko prapanAne vAlA ajJAnI jIva rAgAdikA kartA hotA hai aura vaha punaH karmoMse ba~dhatA hai /
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 samayasAra rAyajhi ya dosahmi ya kasAyakammemu ceva je bhaavaa| tehiM du pariNAmaMto rAyAI baMdhadi puNovi // 28 // rati prati kaSAya prakRti-ke honepara hi bhAva jo hote| unase pariNamatA yaha, rAgAdika bAMdhatA phira bhI // 281 // rAge ca dveSaM ca kaSAyakarmasu caiva ye bhAvAH / tastu pariNamamAno rAgAdIn badhnAti punarapi // 28 // __ yathoktaM vastusyabhAvamajAnastvajJAnI zuddhasvabhAvAdAsaMsAraM pracyuta eva / tataH karmavipAkaprabha rAgadveSa mohAdibhAvaH pariNamamAno'jJAnI rAgadveSamohAdibhAvAnAM kartA bhavan adhyAta eveti pratiniyamaH // 28 // nAmasaMga-sabakA bosa. ya, kasAyakamma, ca, eca, ja, bhAva, ta. du, pariNamaMta, rAyAi, puNo, vi| dhAsusaMjJa . bandha bandhane / prAtipadika-rAga, ca, dveSa, ca, kaSAyakaman, ca, eva, yat, bhAva, tat, tu. pariNata mamAna, rAgAdi, punas , api / mUladhAtu-bandha bandhana / padavivaraNa-rAyamhi rAge-sAtamI ekavacana / ya ca eva du tu puNo puna: vi api-avyaya / dosamhi doSa-saptamI eka0 | kasAyakammelu kapAyakamaMsu saptamI bahu0 / je ye--prathamA bahu0 / bhAvA bhAvA:-pra0 bahuH / tehi tai:-tRtIyA bahula / pariNamalo pariNa mamAna:-prathamA ekavacana / rAyAI rAgAdIn-dvitIyA bahu0 | baMdhadi badhnAti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA // 281 // tathyaprakAza-1- jo vastusvabhAvako nahIM jAnatA vaha ajJAnI hai / 2- prajJAno, zuddhasvabhAvase cyuta hI rahatA hai| 3-- zuddhasvabhAvase cyuta rahane ke kAraNa prazAnI karmavipAkA prabhava rAgadveSa mohAdi bhAvoMse nirargala pariNamatA hai / 4- jo rAgAdirUpase pariNameM, apaneko rAgAdirUpa kare vaha rAgAdikA kartA hai / 5- ajJAnI apaneko yAne rAgAdirUpa karanese karmase baMdha jAtA hai| siddhAnsa- - jIvake vikArabhAvakA nimitta pAkara kArmANavargaNAyeM karmarUpa pari.. NAma jAtI haiM / 2-- rAmAdirUpoMse pariNamane vAlA ajJAnI hai, prazAnI rAgAdirUpoMse pariNa-- matA hai| dRSTi-1- nimittadRSTi (53) / 2- azuddhanizcayana ya (47) / prayoga--vikAravipadAse banoke liye zuddhAtmabhAvanAkA nirantara pauruSa karanA 1 // 28 // aba pUrvokta gAthAkA samarthana karate haiM:-[rAge ca dveSe ca] rAga dveSa [karmasu cava] dhIra kaSAya koMke honepara [ye bhASA:] jo bhAva hote haiM [tastu] unase [pariNamamAnaH]
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandhAdhikAra tataH sthitametat rAyami ya dosahmi ya kasAyakammasu ceva je bhAvA / tehiM du pariNamaMto tayAI baMdhade cedA // 282 // rati parati kaSAya prakRti ke honepara hi mAva jo hote / unase pariNamatA yaha, rAgAdika bAMdhatA prAtmA // 22 // rAge ca dveSe ca kagAyakarmasu caiva ye bhAvA: / tastu pariNamamAno rAgAdIn badhnAti cetathitA // 282 // ___ ya ime kilAjJAninaH pudgalakamaMnimittA rAgadveSamohAdipariNAmAsta evaM bhUyo rAgadveSamohAdipariNAmanimittasya pudgalakarmaNo baMdhaheturiti / / 282 // nAmasaMjJa - cedA, zeSa pUrvagAthAvat / dhAtusaMjJa---pUrva mAthAvat / prAtipadikacedA, cetayitR, zeSa pUrvagAthAvat / mUladhAtu --pUrvagAthAvat / padavivaraNa-cedA cetayitA-prathamA ekavacana, zeSa pUrvagAthAvat / / 282 / / pariNamatA huaA cetayitA] prAtmA {rAgAdon] rAgAdikoMko [badhnAti] bAMdhatA hai / tAtpakarmaprakRtiSiSAko samasSa mAtA prA jova rAgAdika kauko bAMdhatA TokArtha-vAstava meM jo ye ajJAnIke pudgalakarmake nimittase hue rAga-dveSa moha Adi bhAva haiM ve hI pariNAma phira rAga-dveSa-moha Adi pariNAmake nimittabhUta pudgalakarma baMdhake kAraNa hote haiM ! mAvArya-prajJAnoke jo karmanimittaka rAga-dveSa-moha prAdika pariNAma hote haiM ve phira karmabaMdhake kAraNa hote haiN| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki rAgadveSa Adi kaSAya karmoMke honepara hue bhAvoMse pariNamamAna jIva phira bhI rAgAdika karmoko bAMdhatA hai / aba isa gAthA meM usoke niSkarSako prasiddha karate haiN| tathyaprakAza-1- karmavipAkajabhAvoMko abheda buddhise AtmarUpa mAnane vAlA kamause baMdhatA hai / 2- karmavipAkajabhAvoMko ye mere haiM yoM apanAne vAlA jIva bhI karmoMse baMdhatA hai / 3-karmabandhakA kAraNa rAgAdika hai / 4-rAgAdika honekA kAraNa karmodaya hai / 5-prAtmatattva karmabandhakA kAraNa nahIM / 6. prAtmatattya karmodayakA kArya nahIM / 7- prAtmA rAgAdikA prakAraka hai| siddhAnta-- 1- karmabandhakA nimittakAraNa udayAgata dravyapratyaya hai / 2- udayAgata dravyapratyayoM meM karmabandhanimittatva hone usakA nimittakAraNa jIvakA rAgAdibhAvoMse pariNamana
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 samayasAra kathamAtmA rAgAdInAmakArakaH ? iti cet-- apaDikalamA duvihaM apaccakkhANaM taheva viSNeyaM / eeNuvaseNa ya akAro vaNiNo ceyA // 283 // apaDikkamaNaM duvihaM dabve bhAve tahA apaccarakhANa / eeNuvaseNa ya akAro vaNio ceyA // 284 // jAvaM apaDikkamaNaM apaJcakkhANAM ca davvabhAvANaM / kubbai zrAdA tAvaM kattA so hoi NAyavyo // 285 // (trikalam ) prapratikramaNa vividha hai, apratyAkhyAna bhI dvividha jaano| isase hi siddha yaha hai, vetayitA to prakAraka hai // 283 // dravya bhAva vo praprati-phamaraNa tayA apratyAkhyAna bhi do| isase hi sima yaha hai, cetayitA to prakAraka hai // 24 // avya tathA bhAvoMkA, pratikramaNa na pratyAkhyAna jaba taka / karatA hai yaha AtmA, taba taka kartA ise jAno // 28 // nAmasaMza- apaDikkamaNa, duviha, apaccakkhANa, taha, eva, viSNeya, eta, uvaesa, ya, akAraa, vaSNiA , ceyA, apaDikkamaNa, duviha, davya, bhASa, tahA, apaJcakkhANa, esa, uvaesa, ya, akAraa, bagNiya, hai / 3- jIvake rAgAdi pariNamana udayAmata dradhyapratyayake sAnnidhyameM hote haiM / dRSTi-1- nimittaSTi (53) / 2- nimittatvanimittadRSTi (201) / 3-upAdhisApekSa prazuddhadravyAthikanaya (24) / prayoga-rAgAdivikAroMko asvabhAvabhAva jAnakara usase AtmIyatA na jor3akara pAzvata jJAnasvabhAbameM prAtmatvakA anubhava karanA !! 282 / / prazna-yadi bhajJAnIke rAgAdika phira karmabandhake kAraNa haiM, to prAtmA rAgAdikoMkA prakAraka kaise hai ? uttara--[apratikramaNaM] apratikramaNa [dvividha] do prakArakA [tathaiva] usI taraha [praprasyAlyAnaM] apratyAkhyAna bhI do prakArakA [vizeya] jAnanA [etena upadezena ba] isa upadezase [cetayitA] prAtmA [akArakaH bhaNitaH] prakAraka kahA gayA hai / [apratijamaraNaM] mapratikramaNa [dvividha] do prakAra hai [dradhye bhAve] eka to dravyameM, dUsarA bhAvameM / [savA apratyAlyAmaM] usI taraha apratyAkhyAna bhI do tarahukA hai eka dravyameM dUsarA bhAvameM
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ vandhAdhikAra vt atikramaNaM dvividhamapratyAkhyAnaM tathaiva vijJeyaM / etenopadezena cAkArako vaNitazcetayitA // 283 // apratikramaNaM dvividhaM dravye bhAve tathApratyAkhyAnaM / etenopadezena cAkArako vaNitazcetayitA // 284 // yAvadapratikramaNamapratyAkhyAnaM ca dravyabhAvayo: / karotyAtmA tAvatkartA sa bhavati jJAtavyaH / / 285 / / AtmAtmanA rAgAdInAmakAraka eva apratikramaNApratyAkhyAna yodvaividhyopadezAnyathAnupapatteH / yaH khalu pratikramaNApratyAkhyAnayordravyabhAvabhedena dvividhopadezaH sa dravyabhAvayonimittaceyA, jAvaM, apaDikkamaNa, apaccakkhANa, ca, davvabhAva, atta, tAvaM, kattAra ta NAdavva / dhAtusaMjJa-jANa avabodhane, vaNNa varNane, kucha karaNe, ho sattAyAM / prAtipadika - apratikramaNa, dvividha, apratyAkhyAna, tathA, eva vijJeya, etat upadeza, ca, akAraka, varNita cetayitR, apratikramaNa, dvividha, dravya, bhAva, tathA apravyAkhyAna, etat upadeza, ca, akAraka, varNita, cetayitR yAvat, apratikramaNa, apratyAkhyAna, ca, dravyabhAva, [ etena upavezena ca ] isa upadeza se [ cetavitA] prAramA [ akArakaH varitaH ] prakAraka kahA gayA hai / [ yAvat ] jaba taka [ zrAtmA] zrAtmA [dravyabhAvayoH ] dravya aura bhAva meM [apratikramaNaM ca apratyAkhyAnaM ] pratikramaNa aura grapratyAkhyAna [ karoti ] karatA hai [ tAvat ] taba taka [sa] vaha AtmA [kartA bhavati ] kartA hotA hai [ jJAtavyaH ] aisA jAnanA cAhiye / tAtparya- - dravya pratyAkhyAna zrAdi nimitta hai aura bhAva apratyAkhyAna zrAdi namitika hai isa upadeza se bhI yahI siddha hotA hai ki AtmA rAgAdibhAvoM kA prakartA hai | TIkArya - prAtmA svataH rAgAdi bhAvoMkA akAraka hI hai, kyoMki anyathA yAne zrApa hI rAgAdibhAvoMkA kAraka ho to pratikramaNa aura prapratyAkhyAna aise do prakArapaneke upadeza kI anupapatti hotI hai / pratikramaNa aura zrapratyAkhyAna jo yaha vAstava meM do prakArakA upadeza hai vaha upadeza dravya aura bhAvake nimittanaimittikabhAvako batalAtA huA prAtmA ke prakartApanako batalAtA hai / isa kAraNa yaha siddha huA ki paradravya to nimitta hai aura AtmA ke rAgAdika bhAva naimittika haiN| yadi aisA na mAnA jAya to dravya apratikramaNa aura dravya atratyAkhyAna ina donoMke kartRtva nimittapanekA upadeza vyartha ho ho jAyagA / aura upadeza ke vyartha honepara eka AtmAke hI rAgAdika bhAbake nimittapanekI prApti honepara sadA kartApanakA prasaMga AyegA, usase mokSakA prabhAva siddha hogA / isa kAraNa nimitta paradravya hI hono| aisA honepara AtmA rAgAdibhAvoM kA huA to bhI jaba taka rAgAdikake nimittabhUta paradravyakA pratikramaNa tathA pratyAkhyAna na kareM taba taka naimittikabhUta rAgAdibhAvoMkA pratikramaNa pratyAkhyAna nahIM hotA / aura jaba taka ina bhAvakA pratikramaNa pratyAkhyAna na ho taba taka AtmA rAgAdibhAvoMkA kartA hI hai| jisa samaya rAgAdibhAvoMke nimittabhUta dravyoMkA pratikramaNa pratyAkhyAna karatA hai, usI samaya nami AtmA ke rAgAdibhAtroM kA prakAraka hI hai yaha siddha
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 samayasAra naimitikabhAvaM prathayanakartRtvamAtmano jJApayati / tata etat sthitaM, paradravyaM nimittaM, naimittikA / prAtmano rAgAdibhAvAH / yadyevaM neSyeta tadA dravyApratikramaNApratyAkhyAnayoH kartRtvanimittatvo / padezo'narthaka eva syAt / tadanarthakatve tvekasyaivAtmano rAgAdibhAvanimittatvApattI nitykrtR.| svAnuSaMgAnmokSAbhAva: prasajecca / tataH paradravyamevAtmano rAgAdibhAvanimittamastu / tathAsati tu rAgAdInAmakAraka evAtmA, tathApi yAvannimittabhUtaM dravyaM ne pratikrAmati na pratyAcaSTe ca Atman, tAvat, kartR, tat, sAtavya / mUladhAtu-zA avabodhane, varNa varNane, DukRtra karaNe, bhU sttaayaaN| " padavivaraNa-apaDikkama apratikramaNa-prathamA ekavacana | dubihaM dvividha-prathamA eka0 / apaccakkhANaM / apratyAkhyAna-pra0 eka0 / taha tathA eva-avyaya / viSNeyaM vijJayaM-pra0 e0 / eeNa etena-tRtIyA ek0|| uraeseNa upadezena-tRtIyA ekAyaca-avyaya / akArayo akAraka:-prathamA ek0| vaSNiyo pra0 e0 / ceyA cetayitA-pra0 e0 / apaDikkamaNaM atikramaNaM duvihaM dvividha-prathamA eka0 ! dabbe dravye / bhAve-saptamI ek0|thaa tathA adhyaya / apaccakkhANaM apratyAkhyAna-prathamA ekavacana / eeNa A ttikabhUta rAgAdibhAvoMkA pratikramaNa pratyAkhyAna hotA hai tathA jisa samaya ina bhAvoMkA pratikramaNa pratyAkhyAna huA usa samaya sAkSAt akartA ho hai| bhAvArtha-yahA~ dravya apratikramaNa aura bhAva apratikramaNa, dravya apratyAkhyAna aura bhAva apratyAkhyAna aise do prakArakA jo upadeza hai vaha dravyabhAvake nimittanaimittika bhAvako batAtA hai ki paradravya to nimitta hai aura rAgAdika bhAva naimittika haiM / so jaba taka nimittabhUta paradravyakA tyAga isa AtmAke nahIM hai taba taka to rAgAdibhAvoMkA parihAra nahIM hai aura jaba taka rAgAdibhAvoMkA apratikramaNa aura apratyAkhyAna hai taba taka rAgAdibhAvoMkA kartA hI hai / tathA jisa samaya nimittabhUta paradravyakA tyAga kare; usa samaya naimittika rAgAdibhAvoMkA bhI parihAra ho jAtA hai, aura jaba rAgAdi bhAvoMkA parihAra ho jAya taba sAkSAt akartA ho hai / isa prakAra prAtmA svayameva to rAgAdi bhAvoMkA akartA ho hai, yaha susiddha huaa| prasaMgavidharasa-anantarapUrva gAthA taka 5 gAthAvoMmeM jIvake rAgAdikake prakArakAne ko varNanakA sthala samApta kiyA thA / aba rAgAdikakA prakArakapanA kaise hai, isa jijJAsAkA samAdhAna ina tIna gAthAvoMmeM kiyA hai| .. tathyaprakAza-1-mAtmA apane Apake dvArA rAgAdikA prakAraka hai, anyathA apratikramaNa va apratyAkhyAna do-do prakArake na dikhAye jAte / 2- apratikramaNa do prakArakA hai-- (1) bhAva atikramaNa, (2) dravya pratikramaNa / 3-apratyAkhyAna do prakArakA hai--(1) bhAva pratyAkhyAna, (2) dravya apratyAkhyAna / 4- paradravyako na tyAga sakanA dravya apratyAkhyAna Adi hai / 5-paradravyaviSayaka rAga na tyAga sakanA bhAva apratyAkhyAna prAdi hai / 6-paradravya
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandhAdhikAra *7 tAvannaimittikabhUtaM bhAvaM na pratikrAmati na pratyAcaSTe ca yAvatu bhAvaM na pratikrAmati na pratyA caSTe tAvat syAt / yadaiva nimittabhUtaM dravyaM pratikrAmati pratyAcaSTe ca tadaiva naimittika bhUtaM bhAvaM pratikrAmati pratyAcaSTe ca / yadA tu bhAvaM pratikrAmati pratyAcaSTe ca tadA sAkSAdakateMba syAt / / 283 285 / / gAthAvat jAvaM yAvat-avyaya / apavitrakramaNaM pratikramaNaM dvitIyA eka apaJcavakhANaM apratyAkhyAnaMdvi0 eka0 ca abhyaya / davvabhAvANaM dravyabhAvAnAM SaSThI bahu0 / kubvai karoti-vartamAna laT anya puruSa eka kriyA / AdA AtmA-prathamA ekavacana / tAvaM tAvat kattA kartA pra0 e0 / so sanpra0 e0 / hoi bhavana vartamAna laT anya puruSa eka0 | gAyatrI jJAtavyaH prathamA zukravacana / / 283-265 / / nimitta hai, rAgAdibhAva naimittika hai / 7- jaba taka paradravyakA tyAga na kiyA jA sake taba taka rAmakA kaise tyAga ho sakegA ? - jana taka rAgAdibhAvoMko na tyAga sake yAne rAgAdibhAvoMko apanAye taba taka vaha kartA hai / 2- jaba jIva manasA vacasA kAyena paradravyakA tyAga kara detA hai tabhI vaha rAgAdibhAvoMko tyAga detA hai / 10- jaba rAgAdibhAvoMko tyAga diyA taba vaha akartA hI hai / 11- grapratikramaNa zrapratyAkhyAna ( rAgAdibhAva ) ye karmake kartA haiM | karmakA kartA jIvadravya nahIM / 12- yadi jIvadravya karmakA kartA ho to sadA hI kartA rahanA par3egA kyoMki jIva sadA hai / 13- rAgAdivikalpa anitya haiM so jaba svabhAvacyuta jIvoMke rAgAdivikalpa hai taba kartA hai | 14 - svabhAvAzraya honepara vikalpasaMkalpa na rahanese jJAnI kartA nahIM hai / siddhAnta - 1 - karmavipAkapratiphalita rAgAdikako jo apanAye vaha ajJAnI hai / 2- karmavipAkapratiphalita rAgAdikako jo pratyanta dUra kare vaha jJAnI hai / dRSTi - 1 - upAdhisApekSa azuddhadravyArthikanaya (24) / 2 - pratiSedhaka zuddhanaya (49) / prayoga -- rAgAdi vikArakA nimittake sAtha anvayavyatireka nirakhakara usase haTakara apane sva zAzvata jJAnasvabhAvameM ramakara tRpta rahanA // 283- 285 // zrava dravya aura bhAvako nimittanaimittikatAkA udAharaNa dete haiM:--- [ adhaHkarmAdyAH ime ] zradhaHkarma Adi jo ye [ pudgaladravyasya doSAH ] pudgala dravyake doSa haiM [tAt] unako [jJAnI] jJAnI [kathaM karoti ] kaise kare ? [tu] kyoMki [ye] ye [nityaM ] sadA hI [paradravyagukhAH ] paradravyake yAne pudgaladravyake guNa haiM / [ca] aura [ ivaM ] yaha pradhaHkarmodda zikaM ] adhaHkarma aura uddezika [ pudgalamayaM bradarza ] pudgalamayaM dravya [ yat ] jo ki [nityaM ] sadA
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra dravyabhAyayonimittikabhAvobAharaNaM caitat zrAdhAkammAIyA puggaladabbassa je ime dosaa| kaha te kubvai pANI paradabvaguNA u je NiccaM // 286 // AdhAkamma uddesiyaM ca poggalamayaM imaM dabbaM / kaha taM mama hoi kayaM jaM NiccamaceyaNaM uttaM // 28 // adhaHkarmAvi duSaraNa, puragaladravyake doSa haiM unako / jJAnI kimu kara sakatA, ve pariNati nitya pudgalakI // 286 / / adhaHkarma praudezika pudgalamaya dravya hai kahA inako / nitya acetana phira be, kase mere kiye hote // 28 // adhaHkarmAyAH pudgaladvanyasya ya ime doSAH / kathaM tAn karoti jJAnI paradravyaguNastu ye nityaM / / 286 / / adha:karmoddezikaM ca pudgalamayamidaM dravyaM / kathaM tanmama bhavati kRtaM yanityamatretanamuktaM // 287 / / pathAdhaHkarmaniSpanna muddazaniSpanna va pudgaladravyaM nimittabhUtamapratyAcakSANo naimittikabhUtaM baMdhasAdhakaM bhAvaM na pratyAcaSTe tathA samastamapi paradravyamapratyAcakSANastannimittakaM bhAva na . nAmasaMza-AdhAkammAIya, puggaladavva, ja, ima, dosa, kaha, ta, gANi, paradavvaguNa, u, ja, NiccaM, AdhAkamma, udde siya, ca, poggalamaya, ima, davya, kaha. ta, mama, kaya, ja, NicaM, aceyaNa, utta / pAtusaMja[acetanaM uktaM] acetana kahA gayA hai [tat] vaha [mama] merA [kRtaM] kiyA [kathaM bhavati kaise ho sakatA hai ? TIkArtha-jaise bhAvoMke nimittabhUta adhaHkarmase niSpanna aura uddezase utpanna (pAhAra prAdika) pudgala dravyako na tyAgatA huA muni usa dravya ke naimittikabhUta aura baMdhake sAdhaka bhAvako bhI tyAga nahIM karatA, usI prakAra jo samasta paradravyako tyAga nahIM karatA hai vaha usake nimittase hue bhAvoMko bhI tyAga nahIM krtaa| aura adhaHkarma Adika pudgaladravyoMke doSoMko prAtmA nahIM karatA, kyoMki ye doSa pudgala dravyake pariNAma hai / aisA honepara AtmA ke inake kAryatvakA abhAva hai| isa kAraNa jAnI aisA jAnatA hai ki jo adhaHkarma uddezika pudgaladravya haiM ve mere kArya nahIM haiM; kyoMki ye nitya hI acetana honese mere kAryatvakA inake prabhAva haiN| aise tattvajJAnapUrvaka nimittabhUta pudgaladravyako tyAgatA huA muni baMdhake sAdhaka naimittikabhUta bhAvako bhI tyAgatA hai; usI taraha samasta paradravyako tyAga karatA huA pAtmA usa paradravyake nimittase hue bhAvoMko bhI tyAgatA hai / isa prakAra drazya aura bhAva ina donoM
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandhAdhikAra 484 pratyAcaSTe / yathA cAdhaHkarmAdIna pudgaladravyadoSAnna nAma karotyAtmA paradravyapariNAmatve sati prAtmakAryatvAbhAvAt / tato'dhaHkarmoha zikaM ca pudgaladravyaM na mama kArya, nityamacetanatve sati matkAryatvAbhAvAt iti tattvajJAnapUrvakaM pudgaladravyaM nimittabhUtaM pratyAcakSANo naimittikabhUtaM baMdhasAdhakaM bhAvaM pratyAcaSTe tathA samastamapi paradravyaM pratyAcakSAraNastannimittaM bhAvaM pratyAcaSTe / kuvya karaNe, ho sattAyAM, vacca paribhASaNe / prAtipadika-adhaHkarmAdya, pudgaladravya, yat, idam, doSa, kathaM, tAn, jJAnin, paradravyaguNa, tu, yat, nityaM, adha:karman, uddezika, ca, pudagalamaya, idam, dravya, kathaM, tat, asmat, kRta, yat, nitya, acetana, ukta / mUladhAtu-dukhada karaNe, mAyA / vivaraNa - AdhA kampA. IyA adhaHkarmAdyA:-prathamA bahuvacana / puggaladacassa pudgaladravyasya-SaSThI eka0 / je ye ime ime dosA doSAH-prathamA bahu0 / kaha katha-avyaya / te tAn-dvitIyA bahu0 / kuvvai karoti-vartamAna laT anya puruSa kA nimittanaimittikabhAva hai / bhAvArtha---jo AhAra pApakarmase utpanna ho use adhaHkarmaniSpanna kahate haiM / jo AhAramAtra kisIke nimitta hI banA huA ho use uddezika kahate haiN| ina donoM prakArake prAhArakA jo puruSa sevana kare usake vaise hI bhAva hote haiM isa taraha dravya aura bhAvakA jaise nimittanaimittika saMbaMdha hai, usI taraha samasta dravyoMkA bhAvake sAtha nimittanaimitika sambandha jAnanA ki jo paradradhyako grahaNa karatA hai, usake rAgAdibhAva hote haiM unakA kartA hotA hai aura karmakA baMdha karatA hai| kintu jaba jJAnI ho jAtA hai taba kisIke grahaNa karanekA rAga nahIM, rAgAdirUpa pariNAmana bhI nahIM, taba karmabaMdha bhI nahIM hotaa| isa prakAra siddha humA ki jJAnI paradravyakA kartA nahIM hai| aba paradravyake tyAgakA upadeza karate haiM-ityAlocya ityAdi / artha-isa prakAra paradradhyakA aura apane bhAvakA nimitanaimittikapanA vicArakara paradravyamUlaka bahubhAvoMkI pari. pAToko yugapat ukhAr3a pheMkanekA icchuka samasta paradravyako balapUrvaka alaga karake atizayase dhArAvAhI pUrNa eka saMvedanayukta apane prAtmAko prApta hotA hai / jisase ki jisane karmabaMdhana mUlase ukhAr3a diye haiM, aisA yaha bhagavAn AtmA apane prAtmAmeM hI sphurAyamAna hotA hai yAne prakaTa hotA hai / bhAvArtha-paradravya aura apane bhAvakA nimittanaimittikabhAva jAnakara yAtmahitecchu samasta paradravyakA tyAga kare to samasta rAgAdibhAvoMkI saMtati haTa jAtI hai, aura taba prAtmA apanA hI anubhava karatA huA karmake bandhanako kATakara svayaMmeM hI prakAzarUpa prakaTa hotA hai| ava bandhakA adhikAra pUrNa hote samaya aMtameM maMgalarUpa jJAnako mahimA isa kalazameM kahate haiM- rAgAdi ityAdi / artha---baMdhake kAraNarUpa rAgAdike udayako nirdayatApUrvaka yAne
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 samayasAra evaM dravyabhAvayorasti nimittanamittikabhAvaH // ityAlocya vivecya takila paradravyaM samagraM balAttanmUla bahubhAvasaMtatimimAmuddhartukAmaH samaM / prAtmAnaM samupaiti nirbharavahatpUrNakasaMvidyuta yanonmUlitabaMdha eSa bhagavAnAtmAtmani sphUrjati / / 178 / / rAgAdonAmudayamadayaM dArayatkAraNAnAM kArya baMdhaM vividhamadhunA sadya eva praNudha / jJAnajyotiH kSapitatimiraM sAdhu sannaddha metattadvadyadvaeka ! gANI jJAnI-prathamA eka 0 / paradadhvaguNA paradradhyaguNA:-pra0 bahu / u tu-avyaya / je ye-prathamA bahu0 / NicaM nityaM-avyaya / AdhAkamma adha:karma-prathamA ekavacana / uI siyaM uddezika-pra0 ekA / ca-avyaya / poggalamayaM pudgalamayaM-pra0 eka0 / imaM idaM-pra0 e0| dabvaM dravya-pra0e0 / kaha kathaM-avyaya / taM tat-pra0 e0 / mama-SaSTI ekA0 / hoi bhavati-vartamAna laT uttama puruSa eka kriyA / kayaM kRtaM-prathamA prakhara puruSArthase vidAraNa karatI huI, usa rAgAdike kAryarUpa jJAnAvaraNAdi aneka prakArake baMdhako aba tatkAla hI dUra karake, jisane prajJAnarUpI andhakArakA nAza kiyA hai aisI yaha jJAnajyoti sahI aisI sajjita huI ki aba usake vistArako anya koI prAvRta nahIM kara sakatA / bhAvArtha-jaba jJAna prakaTa hotA hai taba sagAdika nahIM rahate, unakA kArya karmabandha. bhI nahIM hotA taba phira isake vikAsako rokane vAlA koI nahIM rahatA, sadA prakAzamAna hI isa taraha baMdha svAMgako dUra kara nikala gayA / prasaMgavivaraNa----anantarapUrva gAthAtrayameM dravya va bhAva meM nimittanaimittikabhAva dati hue batAyA gayA thA ki prAtmA rAgAdikA akAraka hai| aba ina do gAthAvoMmeM dravya va bhAva meM sthita nimittanaimittikabhAvakA udAharaNa batAyA hai| tathyaprakAza--(1) paradravyaprasaMga va vikArabhAva meM nimittanaimittika bhAva hai| (2) adhaHkarmaniSpanna va uddiSTa AhAra pugaladravyamaya hai / (3) pudgaladravyamaya AhArake doSa guNa muni jJAnI dvArA nahIM kiye jA sakate / (4) pudgaladravyamaya AhArameM mana vacana kAyase kRta kArita anumodanAkA prasaMga kare to usake bandha hotA1 (5) yadi parakRta pAhArameM mana vacana kAyase kRta kArita anumodanAkA bhAva raMca bhI na ho to usake bandha nahIM hotaa| (6) bhedajJAna honepara nizcayaratnatrayake sAdhaka saMta janoMke yogya AhArake viSayameM bhI mana vacana kAya kRta kArita anumodanAkA bhAva nahIM rahatA / (7) manakoTi vizuddha muniyoMke parakRtIhArAdi viSayameM bandha nahIM hai / (8) yadi parakIya pariNAmase bandha hone lage taba to phira kisI bhI kAlameM nirvANa nahIM ho sktaa| 'siddhAnta-(1) karmabandhakA nimitta svakIya rAgAdi prajJAnamaya pariNAma hai / (2)
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ 461 bandhAdhikAra prasaramaparaH ko'pi nAsyAvRNoti // 176 / / iti baMdho niSkrAMtaH // 286-287 / / iti zrImadamRtacaMdrasUriviracitAyAM samayasAravyAkhyAyAmAtmakhyAtI baMdhaprarUpaka: saptamo'Gka / / 7 / / eka / jaM yat-prathamA eka0 / NiccaM nityaM-prathamA eka0 / aceyaNaM acetana-prathamA ekvcn| uttaM uktaprathamA ekavacana // 286-287 / / -..--- -- - -.navakoTivizuddha munike karmabandha nahIM hai / dRSTi-1- nimittadRSTi (22) / 2- zurubhAvanApekSa zuddha dravyAthikanaya (24ba) / prayoga-paradravya mujhameM rAga nahIM karatA, svabhAvataH prAtmA rAga nahIM karatA, kintu paradravyaviSayaka rAgAdivikalpa mujhe paratantra banAtA yaha jAnakara rAgAdivikalpako chor3akara avikalpa sahaja zuddha jJAnAnandasvabhAva meM upayoga lagAnA / / 286-287 / / iti zrImatkundakundAcAryaviracita samayasAra va usakI zrImadamRtacaMdrasUriviracita samayasArakhyAkhyA prAtmakhyAtikI sahajAnandasamadazAGgI TokAmeM bandhaprarUpaka sAtavAM aMka samApta humA /
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 samayasAra atha mokSAdhikAra atha pravizati mokSaH / dvidhAkRtya prajJAkrakacadalanAbaMdhapuruSo nayanmokSaM sAkSAtpuruSamu. palabhaikaniyataM / idAnImunmajjat sahajaparamAnaMdasaramaM paraM pUrNa jhAnaM kRtasakalakRtyaM vijayate / / / / jaha NAma kovi puriso baMdhaNayami cirkaalpddivto| tivvaM maMdasahAvaM kAlaM ca viyANae tasma // 28 // jai vi kuNai cchedaM Na muccae teNa baMdhaNavaso sN| bagale, ubaeNaviNa so ero pAvai vimokkhaM // 28 // iya kammabaMdhaNANaM paesaThiDpayaDimevamaNubhAgaM / jANaMtovi Na muccar3a muccai so ceva jai suddho // 26 // jaise koI puruSa jo, bandhanameM cirakAlase ba~dhA ho| tIna maMda bhAvoMko, aru bandhanakAlako jAne // 28 // yadi vaha nara nahiM kATe, bandhanako bandhake vaza huA to| bahuta kAlameM bhI usa, bandhanase mukti nahiM pAtA // 28 // tyoM karmabandhanoMke, thiti anubhAgapradeza prakRtiyoMko / jAnatA bhi nahi chuTe, chUTe yadi zuddha ho jAve // 26 // nAmasaMzaH jaha, NAma, ko, vi, purisa, baMdhaNaya, cirakAlapaDibaddha, tica, maMdasahAva, kAla, ca, tat, japa, Na, bi, cheda, Na, baMdhaNavasa, saMta, kAla, u, vahuya, vi, Na, ta, Nara. vimokkha / dhAtusaMza-vi jANa aba kramaprApta mokSAdhikArakA dhArambha hotA hai jisameM sarvaprathama mokSAdhikArake prAdimeM / samyagjJAnakI mahimA batalAte haiM--dvidhAkRtya ityAdi / artha--praba prajJArUpa karoMtase vidAraNa ke dvArA bandha aura puruSako pRthac karake nijasvarUpake anubhavase sunizcita puruSako sAkSAta mokSa prApta karAtA humA jayavaMta pravarta rahA hai| vaha jJAna apane svAbhAvika parama prAnandase sarasa (rasa bharA) hai, utkRSTa hai aura jisane karane yogya samasta kArya kara liye haiM yAne aba
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSAdhikAra yathA nAma ko'pi puruSo baMdhanake cirakAlapratibaddhaH / tIna madasvabhAva kAlaM ca vijAnAti tasya // 288 / / yadi nApi karoti chedaM na mucyate teta baMdhanavarAH san / kAlena tu bahukenApi na sa naraH prApnoti vimokSaM / iti karmabaMdhanAnAM prdeshsthitiprkRtimevmnubhaag| jAnatrapi na mucyate mucyate sa cava yadi zuddhaH // 26 // - prAtmabaMdhayodvidhAkana mokSaH / baMdhasvarUpajJAna mAtraM taddheturityeke tadasat, na karmabaddhasya avabodhane, kuNa karaNe, muMna tyAye, pa Ava prAptau / prAtipadika-yathA, nAman, kim, api, puruSa, bandhanaka, citkAla pratibaddha, tIbramaMdasvabhAva, kAla, ca, tat, yadi, na, api, cheda, na, tata, bandhanavaza, sat. kAla, tu, bahaka, api, na, tat, nara, vimokSa, iti, karmabandhana, pradezasthitiprakRti, evaM, anubhAga, jAnat, api, na, tat, ca, eva, zuddha / mUladhAtu--vi zA avabodhane, DukRJ karaNe, mula mokSaNe, pra Ala vyAptI svaadi| kucha karanA nahIM rahA aisA haiM / bhAvArtha--jAna baMdha aura puruSako pRthak karake puruSako mokSa prAsa karAtA huaA apanA sampUrNa svarUpa pragaTa karake jayavaMta pravarta rahA hai isa prakAra jAnakA sarvotkRSpanA prakaTa karanA yahI upAdeya mokSatattvake varNanake prArambhameM hai| aba mokSakI prApti kaise hotI hai ? isakA samIkSaNa karate haiM---[yathA nAma] jaise [baMdhanake] baMdhanameM [cirakAlapratibaddhaH] bahuta kAlakA baMdhA huyA [kazcit puruSaH] koI puruSa [tasya] usa bandhana ke [totramaMdasvabhAvaM] tIna maMda svabhAvako [ca] aura [kAlaM] kAlako [vijAnAti] jAnatA hai ki itane kAlakA baMdha hai / tu yadi] kintu yadi usa bandhanako prApa [chadaM na karoti] kATatA nahIM hai [tena na mucyate] to baha usa bandhase nahIM chUTa pAtA [pi] [baMdhanavazaH san] usa bandhanake vaza humA [sa naraH] vaha puruSa [bahukena] bahuta [kAlena api] kAlameM bhI [vimokSaM na prApnoti] usa bandhase chUTane rUpa mokSako prApta nahIM karatA [iti] usI prakAra jo puruSa karmabaMdhanAnAM] karmake bandhanoMke [pradezasthitiprakRti evaM anubhAga] pradeza sthiti prakRti aura anubhAgako [jAnanapi] jAnatA huaA bhI [na mucyate] karmabandhase nahIM chUTatA ca yadi sa eva zuddhaH kintu yadi vaha svayaM rAgAdikako dUra karake zuddha hotA hai [mucyate] to mokSa pAtA hai| tAtparya -- bandhaka svarUpa jJAna mAtrase mokSa nahIM hotA, ataH bandhako carcA karake ho apane ko mokSopAya vAlA nahIM mAna lenA cAhiye / / __TokArtha-- prAtmA aura bandhakA vidhAkarA karanA pRthak karanA mokSa hai / yahA~ koI kahate haiM ki bandhakA svarUpa jAnanA mAtra hI mokSakA kAraNa hai| kintu vaha ThIka nahIM hai, karmase baMdhe hue puruSako baMdhake svarUpakA jJAna mAtra hI mokSakA kAraNa nahIM hai, kyoMki jisa prakAra ber3I Adise ba~dhe hue puruSako ber3I Adi bandhanake svarUpakA jAnanA hI ber3I prAdi kaTane kA kAraNa nahIM hotA usI taraha karmase baMdhe hue puruSako karmake bandhakA svarUpa jAnanA
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - samayasAra baMdhasvarUpamA nokSaheturatuvAta gAviddhastha baMdhasvarUpajJAnamAtravat / etena karmabaMdha. prapaMcaracanAparijJAnamAtrasaMtuSTA utthApyate // 288.260 / / padavivaraNa- jaha yathA-avyaya / NAma nAma-avyaya yA prathamA eka0 / ko ka:-prathamA eka0 / vi apiavyaya / puggio puruSa:-prathamA eka0 | baMdhaNayamhi bandhanake--saptamI eka0 / cirakAlapaDibaddho cirakAlapratibaddhaH-prathamA ekaH / tivvaM tIvra-dvitIyA eka0 / maMdasahAvaM maMdasvabhAva-dvi0 e0 / kAla-dvi0 eka. / ca-avyaya / biyANaye vijAnAti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / tarasa tasya-paSThI eka0 / yadi jaiavyaya / Na dina api-avyaya / kuNai karoti-vartamAna laT anya puruSa eka0 / cheda-dvi0 eka0 1 naavyaya / muccae mucyate-vartamAna laT anya puruSa ekavacana bhAbakarmavAcya kriyaa| teNa tena-tRtIyA ek0| / baMdhaNavaso bandhanavazaH prathama eka0 / saMsana-pra0 1 | kAleNa kAlena-tula eka0 / ut-avyy| bahANa bahakena-tR0 eka0 / vi api-avyaya / Na na-adhyaya / so sa:-pra. eka0 / No naraH-pra0 eka0 / pAvara prApnoti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / vimovakhaM vimokSa-Dhi0 eka 0 / zya iti vi api evaMNana ca eva jai yadi-avyaya / kammabaMdhaNANaM karmabandhayAnA-SaSThI bahu0 / paesaThiipaDi pradezasthiti prakRtidvi0 ekaH / anubhAga-dvi0 e0 ! jANatI jAnan-pra0 e0 / muccai mucyate-vartamAna laT anya puruSa eka.. bhAdhakarmavAcya kriyA / so saH-pra0 e0 / sudro zuddhaH-prathamA ekavacana / / 285-260 // mAtra ho karmabandhase TUTanekA kAraNa nahIM hai / isa kathanase jo loga karmake bandhake vistArako racanAke jAnane mAtrase ho mokSa mAnate haiM, ataH usake jJAnamAtrameM hI santuSTa haiM unakA khaMDana kiyA hai / bhAvArya--- jAnanemAtrase hI bandha nahIM kaTatA, bandha to kaTanese hI kaTatA hai| prasaMgavivaraNa--bhUyattheraNAbhigayA ityAdi adhikAra gAthAke anusAra jIva, ajIva, puNya, pApa, prAsrava, saMvara, nirjarA va bandha tattvakA varNana aba taka ho cukA / aba kramaprApta mokSatatvakA varNana kiyA jAtA hai / tathyaprakAza-(1) prAtmA aura karmabandhake alaga-alaga ho jAneko mokSa kahate haiM / (2) karma va karmabandhake svarUpakA jJAna bhara kara lenA mokSakA kAraNa nahIM / (3) karmabandhake vistAra va racanAke jJAnamAtrase hI santuSTa honemeM kalyANa nahIM hai / (4) karmabandhako alaga haTA denA mokSakA hetu hai / (5) mithyAtva rAgAdirahita hokara anantajJAnAdiguNAtmaka paramAsmasvarUpameM sthita hotA hanA hI jIva karmabandhoMko chor3a detA hai| (6) svarUpopalabdhirahita puruSoMko karmabandha racanAdi parijJAnase va carcAse mandakaSAyake kAraNa mAtra puNyabandha hotA hai, mokSamArga nhiiN| siddhAnta-(1) sahaja svazuddhajJAnamaya antastatvako prArAdhanA honepara karmabandhase mukti hoto hai| dRSTi--1- zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyAthikanaya (24ba) /
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ 465 mokSAdhikAra jaha baMdhe ciMtaMto baMdhaNabaddho Na pAvaI vimokkhaM / taha baMdhe ciMtaMto jovAvi gaNa pAvaI vimokkha // 261 jyoM bandha cintatA bhI, andhanabaddha nahi muktiko paataa| tyauM bandha cintatA bhI, yaha jIva bhi mokSa nahiM pAtA // 2611 __ yathA baMdhAna citayan baMdhanabaddho na prApnoti vimokSaM / tathA baMghAMzcitayan jIvo'pi na prApnoti vimokSa / baMdhacitAprabaMdho mokSaheturityanye tadapyasat, na karmabaddhasya baMdhacitAprabaMdho mokSahetu rahetu. tvAt nigaDAdibaddhasya baMdhacitAprabaMdhavat / etena karmabaMdhaviSayacitAprabaMdhAtmakavizuddhadharmadhyAnAMdhabuddhayo bodhyate / / 261 / / nAmasaMjha--jaha, baMdha, citata, badhaNabaddha, Na, vimovakha, taha. bandha, cinaMta, jIya, vi, Na. vimAkva / dhAtusaMja--pa Ava prAptau / prAtipadika ...yathA, bandha, cintat. bandhanabaddha, na, bimokSa, nathA..bandha, cintat, jIva, na. agpi, vimokSa / muladhAtu- ANDa cyAptau / padavivaraNa--jaha yathA - na taha vi Na tathA api na-adhyaya / baMdhe dandhAna-dvitIyA bahu0 / cinaMto cintana-prathamA eka0 / baMdhaNabaddho vandhanabaddhaH-prathamA eka0 / pAvai prApnoti-vataMgAna laT anya puruSa ekavacana / bimokkhaM dimokSa-dvi0 eka0 / jIvo jotra:prathamA ekavacana // 291 / / prayoga---saMsAramUla karmabandhanase chuTakArA pAne ke liye sahaja jJAnasvabhAvamAtra antastattvako nirakhate rahanA / / 288.260 / / aba kahate haiM ki bandhakI ciMtA karanese bhI bandha nahIM kaTatA--yayA] jaise koI [baMdhanabaddhaH] bandhanase baMdhA humA puruSa [baMdhAna citayanda] una baMdhoMko vicAratA humA [vimokSaM] ___ mokSako [na prApnoti nahIM prApta kara pAtA [baMdhAna citayana] karmabandhako citA karatA huA [jIvopi] jIva bhI vimokSaM] mokSako na prApnoti nahIM prApta kara pAtA 1 tAtparya-mAtra karmabandhake cintana va karmaphalake apAyake cintanarUpa zubhopayoga pari. NAmase bhI mokSa nahIM hotA / TIkArtha-baMdhakI citAkA prabandha mokSakA kAraNa hai, aisA koI anya loga mAnate haiM vaha mAnanA bhI asatya hai / karmabandhanase ba~dhe hue puruSake usa baMdhakI citAkA prabandha ki yaha bandha kaise chUTegA vaha bhI bandhake abhAvarUpa mokSakA kAraNa nahIM hai; kyoMki yaha nitAkA prabaMdha bandhase chUTanekA hetu nahIM hai / jaise ki bar3I (sAMkala) se baMdhe hue puruSako bandhake svarUpakA jJAnamAtra bandhase chUTanekA upAya nahIM hai| isa kathanase karmabandhaviSayaka citAprabandhasvarUpa vizuddha dharmadhyAnase jinakI buddhi aMdhI hai unakA utthAna kiyA gayA hai / bhAvArtha-karmabandhakI karmaphalake apAyakI cintAmeM dharmadhyAnarUpa zubhapariNAma hai / jo kevala zubhapariNAmase hI mokSa
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 kastahi mokSahetuH ? iti cet- samayasAra jaha baMdhe chittarAya baMdhaNabaddho tu u pAvar3a vimokkhaM / taha baMdhe vittRNa ya jIvo saMpAvar3a vimokkhaM // 262 // jyoM bandha kATa karake bandhanabaddha nara muktiko pAtA / J tyoM bandha kATa karake, AtmA bhI mokSako pAtA // 262 // yathA vanvAmitvA ca bandhanastu prApnoti vimokSaM / tathA bandhAritvA ca jIvaH saMprApnoti vimokSaM / karmabaddhasya baMdhacchedo mokSahetu:, hetutvAt nigaDAdivaddhasya baMdhacchedavat / etena ubhaye nAmasaMjJa --jaha, bandha, ya, bandhaNabaddha, u, vimovakha taha, bandha, ya, jIba, vimokkha / dhAtusaMjJa-frage chedane, Ava prAptI saMpa Ava prAptau / prAtipadika- yathA bandha, ca bandhanavaddha, tu. vimokSa, tathA vandha, ca, jIva, vimokSa mUlaghAtu-chidira dhokara pra AlU vyApto saMpra AlU vyAptI / mAnate haiM, unako upadeza hai ki zubhapariNAmase mokSa nahIM hotA / prasaMga vivaraNa -- granantarapUrva gAthAtrika meM batAyA thA ki karmabandharacanA ke jJAnamAtrase mokSa nahIM hai / grava isa gAthAmeM batAyA hai ki karmabandhaviSayaka cintAse bhI mokSa nahIM hai tathyaprakAza - ( 1 ) karmako prakRti zrAdike bandhakA cintavana karane mAtra se mokSa nahIM hai / (2) karmase rAgase kaise chUTU itane mAtra dharmyadhyAna se bhI mokSa nahIM hai / ( 3 ) sahaja cidAnandaikasvarUpa antastasvake dhyAnase rahita jIvake karmabandhacintavanarUpa sarAgadharmadhyAna se puNyabaMdha to ho legA, mokSa nahIM / siddhAnta - ( 1 ) sarAgadharmyadhyAna zubhakarmabandhakA hetu hai / dRSTi - 1- nimittadRSTi, upAdhisApekSa azuddha dravyAdhikanaya ( 53, 53 ) / prayoga -- karmabandhavinAza cintanase gujarakara nirvikalpa sahajAtmasaMvedana meM upayogako ramAnA / / 261 / / prazna- yadi bandhake svarUpake jJAnase bhI mokSa nahIM hotA aura usako cintA karanese bhI mokSa nahIM hotA to mokSakA kAraNa kyA hai ? uttara- [ yathA ca ] jaise [ baMdhana baddhaH ] bandhanase ba~dhA puruSa [ baMdhAn chitvA tu] bandhako chedakara ho [dimokSaM] mokSako [prApnoti ] prApta karatA hai [ tathA ca] usI prakAra [ baMdhAna chatvA ] karmake bandhanako chedakara [jIva: ] jIva [vimokSaM prApnoti ] mokSako prApta karatA hai / tAtparya - - bandha ke vinAzase hI muktiko prApti hotI hai / TIkArtha- karmapuruSa ke bandhanako chedana karanA mokSakA kAraNa hai, aisA hI hetupanA
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSAdhikAra Spi pUrve zrAtmayodvidhAkara vyApAryante // 212 // jaha yathA ya ca u tu taha tathA ya ca - avyaya / bandhe bandhAn dvitIyA bahu0 / chittUNa chittvA asamAptikI kiyA | aNabaddho bandhanabaddha:, pAvai prApnoti - vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / vimokkhaM vimokSaM dvi0 e0 / baMdhe bandhAn dvitIyA bahu0 / jIvo jIvaH prathamA eka0 / saMpAvai saMprApnoti - vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / vimokkhaM vimokSaM dvitIyA ekavacana // 292 // 427 honese jaise ki ber3I sAMkala zrAdise ba~dhe hue puruSa ke sAMkalakA bandha kATanA hI chUTanekA kAraNa hai / isa kathana se pahale kahe gaye donoM hI prakArake puruSa zrAtmA zrIra bandhake pRthak-pRthak karane meM pauruSa karaneke liye prerita kiye gaye haiM / prasaMgavivaraNa - anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki karmabandhaviSayaka cintanase bhI karmamokSa nahIM hotA / aba isa gAthA meM mokSahetu kyA hai yaha batAyA hai / tathyaprakAza ---- ( 1 ) bandhakA chedana ho mokSakA sAkSAt hetu haiM / (2) bandhachedana nivikalpa sahaja cidAnandaikasvabhAva antastattva ke Azraya ke balase hotA hai / siddhAnta - ( 1 ) svazuddhAtmatatvakI bhedopAsanA ke balase baddha karma saba dUra ho jAte haiM / ( 2 ) upAdhike prabhAva se mokSa hotA hai / dRSTi-- 1- zuddha bhAvanApekSa zuddha dravyAdhikanaya ( 24ba ) / 2- upAdhyabhAvanApekSa 'zuddha dravyAthikanaya (24) / prayoga -- sahajAnandamaya nija zuddhAtmalAbha ke liye sahajazuddha caitanyasvarUpakI prabhedopAsanA meM magna honA // 292 // prazna -- karmabandhanakA ho chedanA mokSakA kAraNa kahA gayA so kyA yahI mokSakA kAraNa hai ? uttara--- [baMdhAnAM ca svabhAvaM] bandhoMke svabhAvako [ca] aura [ zrAtmana: svabhAvaM ] zrAtmA ke svabhAvako [vijJAya ] jAnakara [ yaH ] jo puruSa [ baMdheSu ] bandhoMke prati [virajyate ] virakta hotA hai [sa] vaha puruSa [ karmavimokSazaM karoti ] karmoMse vimokSaNa karatA hai / tAtparya - avikAra sahaja citprakAzamaya prAtmasvabhAvako va vikArarUpa bandhasvabhAva ko jAnakara jo bandhoMse haTatA hai vaha karmarahita hotA hai / TokArtha- jo hI puruSa nirvikAra caitanyacamatkAramAtra prAtmasvabhAvako aura usa zrAtmA ke vikArako karanevAle bandhoMke svabhAvako jAnakara una bandhoMse virakta hotA hai vahI puruSa samasta karmoMse mukta hotA hai / isase mAramA aura baMdhake pRthaka-pRthaka karaneke hI mokSake kAraNapakA miyama kiyA gayA hai / bhAvArtha --- zrAtmA va baMdhakA nRbakkarala hI gokSakA hetu hai /
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 samayasAra kimaya meva mokSahetuH ? iti cet -- baMdhANaM ca sahAvaM viyANiyo apaNo sahAvaM ca / baMdhesu jo virajadi so kammavimokkhaNaM kuNaI // 26 // vidhi bandha svabhAvoMko, aru prAtmasvabhAvako bhI jo| bandhavirakta hamA budha, so karmavimokSako karatA // 263 // vandhAnAM na stramA virala bA / bandheSu yo virajyate sa karmavimokSaNaM karoti / / 263|| ya eva nirvikAracaitanyacamatkAramAtramAtmasvabhAvaM tadvikArakAraka bandhAnAM ca svabhAva vijJAya baMdhebhyo viramati sa eva sakalakarmamokSa kuryAt / etenAtmabaMdhayodvidhAkaraNasya mozahetutvaM niyamyate // 263 / / nAmasaMjJa--bandha, ca, sahAva, appa, sahAva, ca, bandha, ja, ta, kammavimokkhaNa / dhAtusaMja-vi jANa avayodhane, vi rajja rAge, kuNa karaNe / prAtipadika-bandha, ca, svabhAva, Atman, svabhAva, ca, bandha, yat, tan, karmavimokSaNa / mUladhAtu--vi zA avabodhane, vi rajja rAge divAdi. DukRna krnne| padavivaraNabandhANa bandhAnAM-SaSThI bahu0 / ca-avyaya / sahAvaM svabhAva-dvitIyA eka / vimANio vijJAya-asamA. ptiko kriyA / appaNo Atmana:-SaSThI eka0 / sahAvaM svabhAva-dvila eka / bandhesu bandheSu-saptamI bahu0 / jo yaH-prathamA eka0 ! virajjadi virajyate-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kiyaa| so sa:-prathamA ekavacana / kammavimokkhaNaM karmavimokSaNa-dvitIyA ekavacana / kuNai karoti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / / 263 / / prasaMgavivaraNa-anaMtarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki bandhako cheda karake jIya mokSa prApta karatA hai / aba isa gAthAmeM usI mokSake upAyako spaSTa batAyA hai| tathyaprakAza-(1) baMdhakA chedana baMdhase virakta hone yAne vimukha honese hotA hai| (2) baMdhase virakti bandhakA svabhAva ba prAtmAkA svabhAva jAnanese hotI hai / (3) prAtmasvabhAva hai nirvikAra caitanyacamatkAramAtra / (4) bandhakA svabhAva hai AtmAmeM vikAra karanA / (5) bandha svabhAvase prAtmasvabhAva alaga hai| (6) aAtmasvabhAva meM vikAra nhiiN| (7) bandhoMse o haTa jAtA hai vaha karmamokSako prApta hotA hai| siddhAnta--(1) bandhase virakti honese, svabhAva meM magnatA honese mokSa prApta hotA hai| dRSTi-- 1- zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyApikanaya (24ba) / prayoga - zuddhAtmalAbhake liye bhAtmasvabhAva va bandhasvabhAvako jAnakara bandhase virakta hokara zuddhAtmatattvakI bhAvanA karanA / / 263 / / prazna---AtmA aura baMdha ye donoM kisa upAyase pRthaka kiye jAte haiM ? usara-- [jIvaH ca baMdhaH] jIva aura bandha ye donoM [niyatAbhyo] nizcita [svalakSaNAbhyAM] apane
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSAdhikAra kenAtmabaMdhI dvidhA kiyete ? iti cet-- jIvo baMdho ya tahA chijjati salakkhaNehiM Niyaehi / paNNAchedaNaeNa u chiNNA NANattamAvaNNA // 264 // prajJA chenI dvArA, apane apane viziSTa cihnoMse / jIya tathA bandhoM meM, bheda kiye bhinna the hote // 264 // jIvo bandhazca tathA chiyete svalakSaNAbhyAM niyatAbhyAM / prajJAchedakena tu chinau nAnAtvamApannau / / 294 // prAtmabaMdhayodidhAkaraNe kArye karturAtmanaH karaNamImAMsAyAM nizcayataH svato bhinnakaraNAsaMbhavAt bhagavatI prajaba chedanAtmaka kAraNa ! jayA hiko mAmAyaNamA tataH prajJayavAtmabaMdhayodvidhAkaraNaM / nanu kathamAtmabaMdhI cetyacetakabhAvenAtyaMtapratyAsaterekIbhUto bhedavijJAnAmAvAdekacetakavavyavaliyamAraNI prajJayA chettaM pAkyete ? niyatasvalakSaNa sUkSmAMtaHsaMdhisAcadhAnanipAtanAditi budhyemahi / prAtmano hi samastazeSa dravyAsAdhArapAtvAccaitanyaM svalakSaNaM tattu pravartamAnaM yadyadabhivyApya pravartate nivartamAnaM ca yadyadupAdAya nivartate tattatsamastamapi sahapravRttaM nAmasaMja-jIva, baMdha, ya, tahA, salakSaNa, Niyaya, paNNAchedaNaa, u, chiNNa, NANatta, aavssnn| dhAtusaMjJa-cchida chedane, A vaNNa varNane / prAtipadika-jIva, bandha, ca, tahA, svalakSaNa, niyata, prajJAchedaka, apane lakSaNoMse [prazAchedakena] buddhirUpI chanIse [tathA] usa taraha [chichate chede jAte haiM [tu] ki jisa taraha [chinnau] chede hue ve [nAnAsvaM] nAnApanako [prApatau] prApta ho daayeN| tAtparya---apane-apane niyata lakSaNase jIva aura bandhako alaga-alaga jAnakara prajJA chanIse unheM alaga-alaga kara denA cAhiye / TokArtha----mAtmA aura bandhako bhinna-bhinna karanerUpa kAryake viSayameM kartA prAtmAke karaNaviSayaka vicAra kiyA jAnepara nizcayataH pAtamAse pRthak kisI karaNako asaMbhavatA honese bhagavatI prajJA yAne jJAnasvarUpa buddhi hI chedanasvarUpa karaNa hai| usa prajJAke dvArA hI chede gaye ve donoM yAne prAtmA da bandha nAnApaneko avazya prApta hote haiM arthAt pRthak-pRthak ho jAte haiM / isa kAraNa prajJAke dvArA hI prAtmA aura bandhakA pRthak-pRthak karanA hotA hai / prazna--prAtmA aura bandha jo ki cetyacetaka bhAvake dvArA atyanta nikaTatAke kAraNa ekIbhUta ho rahe haiM aura bhedavijJAnake abhAvase eka cetakakI taraha jo vyavahAra meM pravartate dekhe jAte haiM ve prazAse kaise chede jA sakate haiM ? samAdhAna-prAtmA aura bandhaka nizcita svalakSaNakI sUkSma antaraMga saMdhi meM isa prajJA chanoko sAvadhAna hokara paTakanese donoMko yAne prAtmA aura baMdhako chedA jA sakatA hai, pRthak pRthak kiyA jA sakatA hai / vahA~ prAtmAkA to nizcayase samasta
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayamAra kramapravRttaM vA paryAyajAtamAtmeti lakSaNIyaM tadekalakSaNalakSyatvAt, samastasahakramapravRttAnaMtaparyAyAvinAbhAvitvAccaitanyasya cinmAtra evAtmA nizcetavyaH iti yAvat / baMdhasya tu prAtmadravyAsAdhAraNA rAgAdayaH svalakSaNaM / na ca rAgAdaya prAtmadravyasAdhAraNatAM vidhAraNAH pratibhAsaMte nityameva caitanyacamatkArAdatiriktatvena pratibhAsamAnatvAt / na ca yAbadeva samastasbaparyAyavyApi caitanyaM pratibhAti tAvaMta eva rAgAdayaH pratibhAMti / rAmAdInaMtareNApi caitanyasyAtmalAbhasaMbhAvanAt / yattu rAgAdInAM caitanyena sahaivotplabataM taccetyacetakabhAvapratyAsattareva nekadravyatvAta, tu, chinna, nAnAtva, Apanna / mUladhAtu-chidir chedane rudhAdi, A-pada gatau / padavivaraNa-jIvo jIva:anya dravyoMse asAdhAraNapanA honese yAne anya dravyameM na pAyA jAnese caitanya svalakSaNa hai / vaha caitanya svalakSaNa pravartatA humA jisa-jisa paryAyako vyApta kara pravartatA hai tathA nivartatA hamA jisa-jisa paryAyako grahaNa kara nivRtta hotA hai vaha vaha samasta ho sahavartI aura kramavartI paryAyoM kA samUha AtmA hai aisA lakhanA cAhiye / kyoMki prAtmA usI eka lakSaNase lakSyoM hotA hai / tathA samasta sahavatI va kramavartI ananta paryAyoMke sAtha caitanyakA avinAbhAvopanA honese cinmAtra hI prAtmA hai aisA nizcaya karanA cAhiye, isa prakAra hI samajhanA / parantu bandhakA svalakSaNa prAtmadravyase asAdhAraNa rAgAdika haiM, kyoMki ye rAgAdika Atmadravyase sAdhAraNapana ko dhAraNa karate hue pratibhAsita nahIM hote, ve rAgAdika sadA hI caitanyacamatkArase bhinnapane se pratibhAsita hote haiM / aura jitanA apane samasta paryAyoMmeM vyApane svarUpa catanya pratibhAsita hotA hai, utane hI rAgAdika pratibhAsita nahIM hote, kyoMki rAgAdikake binA bhI caitanyakA prAtmalAbha sambhava hai / hA~, jo rAgAdikakA caitanya ke sAtha hI utpanna honA dIkhatA hai vaha isa jJeyajJAyaka bhAvake ati nikaTa honese hI dIkhatA hai eka dravyapaneke kAraNa nahIM / vahA~ cetyamAna rAgAdika AtmAke cetakapanako yAne jAyakapaneko ho vistArate haiM, rAgAdikapanako nahIM vistArate, jaise ki dIpakake dvArA prakAzamAna ghaTAdika dIpakake pradIpakapaneko hI vistArate haiM, rAgAdikapanako nahIM vistArate, aisA honepara bhI pAtmA aura bandha donoMke atyanta nikaTapane se bhedakI sambhAvanAkA abhAva honese isa ajJAnIke anAdikAlase ekatvakA bhrama hai / lekina vaha bhrama prajJAke dvArA chedA jAtA hI hai / bhAvArtha-prAtmA to amUrtika hai aura bandha sUkSma pudgalaparamANugoMkA skandha hai isa vajahase ye donoM puthak prajJAnIke jJAna meM nahIM pAte, ekIbhUta dIkhatA hai, yaha ajJAna anAdise calA pAyA hai / so zrIguruyoMkA upadeza pAkara jJAnabalase ina donoMko nyArAnyArA hI jAnanA ki caitanyamAtra to mAtmAkA lakSaNa hai aura rAgAdika bandhakA lakSaNa hai / ye donoM
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSAdhikAra vetyamAnastu rAgAdirAtmanaH pradIpyamAno ghaTAdiH pradIpasya pradIpakatAmiva cetakatAmeva prathayena pUnA rAgAdIn, evamapi tayoratyaMtapratyAsatyA bhedasaMbhAvanAbhAvAdanAdirastyekatvavyAmohaH sa tu prajJayava chidyata eva / / prajJA chetrI ziteyaM kathamapi nipuNaH pAtitA sAvadhAnaH sukSme'ntaHsaMdhibaMdhe prathamA eka0 / baMdho bandhaH-prathamA ekavacana / ya ca taha tathA-avyaya / salakkhaNehi-tRtIyA baha / svalakSaNAbhyA--tRtIyA dvivacana / Niyaehi-40 bahu0 1 niyatAbhyAM-tRtIyA dvivacana | chijjati-vartamAna laT prajJAnavaza jJeyajJAyakabhAvakI atinikaTatAse ekase ho rahe dIkhate haiM, lekina tIkSNabuddhirUpo chainIko inako sUkSma saMdhipara jJAnAbhimukha hokara paTakanA / usake par3ate ho donoM pralaga-alaga dokhane lagate haiM aura taba AtmAko jJAna bhAva meM hI rakhanA aura bandhako ajJAnabhAva meM DAlanA / __aba isI arthako kA75 meM kahate haiM--prajJA ityAdi / artha-pravINa va sAvadhAna pramAdarahita puruSoke dvArA prAtmA aura karma ina donoMke sUkSma bhItarI saMvipara paTakI huI yaha tIvra prajJArUpo chanI zIghra hI antaraGgameM to sthira aura spaSTa prakAzarUpa dedIpyamAna teja vAle caitanya ke pravAhameM bhagna aAtmAko tathA prajJAnabhAvameM niyamita bandhako bhinna-bhinna karatI huI mAtmakarmobhayakI saMdhipara giratI hai / bhAvArtha--yahA~ kArya to hai prAtmA aura bandhako bhinnabhinna karanA / usakA kartA prAtmA hai / aura jisake dvArA kArya ho vaha karaNa bhI prAtmA hai| nizcayana yata: kartAse pRthaka karaNa hotA nahIM hai / isa kAraNa AtmAse abhinna yaha prajJA ho isa kArya meM karaga hai / so prajJA dvArA zarIrase, jJAnAvaraNAdika dravyakarmase tathA rAgAdika bhAvakarmase bhinna eka caitanya bhAvamAtra apanA anubhava rakhanA hI inako bhinna karanA hai| isI vidhise saba karmokA nAza ho jAkara siddhapada prApta ho jAtA hai / prasaMgavidharaNa-anantarapUrva gAthAmeM prAtmA aura bandhako alaga karaneke prasaGga meM mokSa kA upAya spaSTa batAyA thA / aba isa gAthAmeM yaha batAyA hai ki prAtmA aura bandha kisa sAdhanase alaga-alaga kiye jAte haiN| tathyaprakAza - (1) prAtmA aura bandhako alaga karanerUpa kAryakA kartA prAtmA ho hogaa| (2) prAtmAke jisa karaNase prAtmabandhakA dvidhAkaraNa hogA vaha prAtmAse abhinna hI hogaa| (3) prAtmabandhake dvidhAkaraNakA sAdhana prajJA hI hai / (4) prajJAke dvArA chede gaye ve donoM avazya hI alaga-alaga ho jAte haiN| (5) bandha cetya hai, grAtmA cetaka hai isa nikaTatA se ve donoM yadyapi ekIbhUtase laga rahe haiM tathApi prajJA dvArA unake apane apane svalakSaNoMko judA-judA pahacAnane se ve chinna ho jAte haiM / (6) AtmAkA lakSaga caitanya hai jo kisI anya dravyama nahI pAyA jAtA aura prAtmAmeM sadA tanmaya rahatA hai| (7) bandhakA lakSaNa raNAdika
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra nipatita rabhasAdAtmakarmobhayasya / prAtmAnaM mamnamaMtaHsthiravizadalasaddhAmni caitanyapUre baMdha cAhA nabhAve niyamitamabhita: kuvaMtI bhinnabhinnau // 181 // // 264 // . anya puruSa bahu0 karmavAcya kriyA / chiyete-vartamAna laT anya purupa dvivacana karmavAcya kiyaa| paNNAchedagaaiNa prajJAcheda kena-tRtIyA eka0 / u tu-avyaya / chiNNA-prathamA bahu0 / chinau-prathamA dvivacana / gAyata nAnAtva-dvitIyA eka0 / AvaNNA-prathamA bahu / ApanI-prathamA dvivacana / / 294 / / hai jo saba prAtmAvoM meM nahIM pAyA jAtA aura catanyasvarUpase atyanta dilakSaNa hai| (8) cetyamAna rAgAdika AtmAko cetakatAko hI prasiddha karate haiM rAgAdikatAko nahIM batAte / (6) prakAzamAna ghaTAdika dIpakakI prakAzakatAko hI prasiddha karate haiM / (10) cetyacetaka bhAvako pratIva pratyAsatti ke kAraNa unameM bhedajJAnako sambhAvanA na honepara hone vAlA ekapanekA moha / prajJAke dvArA hI naSTa kiyA jAtA hai / siddhAnta--(1) bhedavijJAnake dvArA grAtmA va karmabandha inako pRthak-pRthak kara diyA jAtA hai| dRSTi--1- vailakSaNyanaya (203) / prayoga-vivekabuddhi dvArA jIva aura bandhako apane apane lakSaNoMse judA-judA karake / jIvasvabhAvako nihArate rahanA / / 264 11 prazna - prAtmA aura baMdhako dvidhA karake kyA karanA ? uttara---- jIvaH] jIva ca] | praura [baMdhaH] ye donoM [niyatAbhyAM] nizcita [svalakSaNAbhyAM] apane apane lakSaNoMse [tathA usa prakAra [chidya te chede jAte haiM ki [baMdhaH chettavyaH] bandha to chidakara alaga ho jAnA cAhiye [ca] aura zukSaH AtmA gRhItavyaH] zuddha yAne kevala prAtmA grahaNa kara liyA jAnA ! cAhiye / tAtparya-mAtmA aura bandhako alaga jAna lenekA prayojana yaha hai ki bandha to phUTa jAnA cAhiye aura prAtmA grahaNa meM pAnA cAhiye / TokArtha-prAtmA aura bandha ina donoMko pahale to apane-apane nizcita lakSaNake jJAna se sarvadhA ho bhinna karanA cAhiye / tatpazcAt rAgAdika lakSaNa vAle samasta bandhako to chor3anA cAhiye tathA upayogalakSaNa vAle kevala zuddha AtmAko ho grahaNa karanA cAhiye / yahI nizcayase mAtmA aura bandhake bhinna-bhinna karanekA prayojana hai ki bandhake tyAgase zuddha prAtmA ko grahaNa karanA / bhAvArtha---prAtmA bhora bandhako dvidhA karake kyA karanA ? isa praznakA uttara yaha hai ki bandhakA to tyAga karanA aura zuddha pAtmAko grahaNa karanA /
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSAdhikAra AtmabaMdhau dvidhA kRtvA kiM kartavyaM ? iti cet - jIvo baMdho ya tahA chijjati salakkhaNehi NiyaehiM / baMdho leedabbo suddho appA ya ghettavyo // 265 // jIva tathA bandhose, niyata lakSaNoM se bheda yoM krtaa| bandha vahAM haTa jAye, zuddhAtmA gRhIta ho jAye // 26 // jIko bandhazca tathA chidyate svalakSaNAmyAM niyatAbhyAM / vandhapachattavyaH zuddha AtmA ca gRhItavyaH / / 295 / / prAtmabaMdhau hi tAvaniyatamvalakSaNavijJAnena sarvathaiva chattavyoM, tato rAgAdilakSaNaH samasta eva baMdho nirmoktavyaH, upayogalakSaNa: zuddha prAtmaiva gRhItabhyaH / etadeva kilAtmabandhayo. dvidhAkaraNamA monanaM padabhAtyAgena gADAmopAdAnama / / 265 / / nAmasaMjJa-jIva, bandha, ya, tahA, salavakhaNa, Niyaa, bandha, cheedava, suddha, appa, ya, ghettava / ghAtusaMja-cchida chedane gaha upAdAne / prAtipadika- jIva, bandha, ca, tathA, svalakSaNa, niyata, bandha, chettavya, zuddha, Atman, gRhItavya / mUladhAtu-chidira chedane rudhAdi, giNha grahaNe / padavivaraNa-jIvo jIva:-prathamA ekavacana / bandho vandhaH-prathamA ek0| ye ca-avyaya / taha tathA--adhyaya / chijjati-vartamAna laT anya puruSa bahu0 karmavAcya kriyA / chicate-vartamAna laT anya puruSa dvivacana karmavAcya kriyA / salakkhaNehitR0 bahu0 / svalakSaNAbhyAM-tR0 dvivacana / Niyaehi-tR0 vahu0 / niyatAbhyAM-tR dvivacana / bandho bandhaHprathamA eka0 / cheedabbo chattavyaH-prathamA eka0 1 suddho zuddhaH-prathamA eka appa AtmA-prathamA ekavacana / ya ca-avyaya / ghettabbo gRhItavyaH-prathamA ekavacana kRdanta kriyA / / 265 / / prasaMgavivaraNa--anantarapUrva gAyAmeM batAyA gayA thA ki prAtmA aura baccake niyata svalakSaNoM ko jAnakara prajJA dvArA unheM alaga-alaga kara diyA jAtA hai / aba isa gAthA meM batAyA hai ki AtmA aura bandhako alaga-alaga karake kyA karanA cAhiye ? tathyaprakAza-(1) svalakSaNavijJAnase prAtmA aura bandhako alaga-alaga parakha liyA jAtA hai / (2) prAtmA to mAtra upayogasvarUpa hai / (3) bandha rAgAdi lakSaNa vAlA hai| (4) AtmA aura bandhako alaga-alaga karake bandhako to chor3a denA cAhiye aura mAtra sahaja siddha prAtmAko upayogameM rakhanA caahiye| siddhAnta-(1) AtmA aura bandhakA bhedavijJAna kalyANakA prArambha hai / (2) bandha ko chor3akara mAtra caitanyasvarUpa prAtmAkA anubhava karanA kalyANalAbha hai / dRSTi - 1- vailakSaNyanaya (203) / 2~ zUnyanaya (173) / / prayoga-bhedavijJAnase upayogasvarUpa prAtmAko aura rAgAdi andhanako alaga-alaga jAnakara upayogasvarUpa sahajAtmatasdameM upayoga lagAnA / / 265 11
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra kaha so ghippai appA paNNAe so u dhippae appA / jaha paNAi vihatto taha paNNAeva pittavyo // 266 // kimi gRhIta ho prAtmA, prajJAse vaha gRhIta hotA hai| jyauM prajJAse bhedA, tyo prajJAse grahaNa karanA // 266 // kathaM sa gRhyate AtmA prajJayA sa tu gRhyate AtmA / yathA prajJayA vibhaktastathA prajJayava gRhItavyaH // 266 // nanu kena zuddhoyamAtmA gRhItavyaH ? prajJayava zuddhoyamAtmA gRhItavyaH, zuddhasyAtmanaH nAmasaMjJa-kaha, ta, appa, eNNA, ta, u, appa, jaha, pANA, bihatta, taha, paNNA, eva, pittavva / dhAtusaMjJa -giha grahayo / prAtipadika-kathaM, tat, Atman, prajJA, tat, tu, Asman, yathA, prajJA, vibhakta, tathA, prajJA, eca, gRhItavya / mUladhAsu * graha upAdAne ka yAdigaNe / padavivaraNa-kaha kathaM-avyaya / so saH-prathamA ekavacana / u tu-anyaya / ghippai gRhayate-vartamAna laT anya puruSa eka0 karmavAcya kriyaa| appA AtmA-prathamA eka0 / paNNAe prajJayA-tRtIyA ekavacana / so saH-prathamA eka0 / u tu-avyaya / AtmA aura bandhako prajJAse to bhinna kiyA, parantu prAtmAko grahaNa kisake dvArA kiyA jAya ? isa praznottarako gAthA kahate haiM--prazna-[sa prAtmA] vaha zuddhAtmA [kathaM] kaise [gRhyate grahaNa kiyA jAtA hai ? uttara---[sa tu AsmA] vaha zuddhAtamA [prajJayA] prajJAke dvArA ho / gRhyata] grahaNa kiyA jAtA hai / yathA] jisa prakAra pahale [prajJayA] prajJAke dvArA [vibhaktaH] bhinna kiyA [tathA] usI prakAra [prajJayava] prajJAke dvArA ho [gRhItavyaH] grahaNa kiyA jAnA caahiye| tAtparya --jJAnake dvArA ho to AtmasvabhAva va bandhako bhinna-bhinna kiyA jAtA hai aura jJAnake hI dvArA prAtmAko grahaNa kiyA jAtA hai / TokArtha---prazna--yaha zuddha prAtmA kisa taraha grahaNa kiyA jAnA cAhiye ? uttarayaha zuddhAtmA prajJAse hI grahaNa kiyA jAnA cAhiye / kyoMki svayaM apane zuddha AtmAko grahaNa karate hue zuddha prAtmAke jaise ki pahale bhinna karate hueke prajJA hI eka karaNa thA usI prakAra grahaNa karate hue bhI vahI prajJA eka karaNa hai, bhinna karaNa nahI hai / ata: jaise prajJAke dvArA bhinna kiyA thA vaise prajJAke dvArA hI grahaNa karanA caahiye| bhAvArtha- prAtmA aura bandhako bhinna karanemeM aura kevala prAtmAke grahaNa karane meM pRthak karaNa nahIM hai isaliye prajJAke dvArA hI to bhinna kiyA aura prajJAke dvArA hI grahaNa karanA cAhiye / prasaMgavivaraNa--- anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki prAtmA aura bandhako alagaalaga karake gAtra AtmAko grahaNa karanA caahiye| aba isa gAthAmeM batAyA hai ki mAtra prAtmatattvako kase grahaNa kara lenA cAhiye /
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSAdhikAra svayamAtmAnaM gRhNato vibhajata iva prajakakaraNatvAt / ato yathA prajJayA vibhaktastthA prajJayava gRhItavyaH / / 266 / / ghippae gRhayate-vartamAna laT anya puruSa ekavacana karmavAcya kiyaa| appA AtmA-prathamA kavacana karmavAcyameM karma / jaha ythaa-avyy| paNNAi prajJayA-tR0 eka0 karaNakAraka / vihatto vibhattaH-prathamA eka kRdanta kriyA , taha tathA-avyaya / paNNAi prajJayA-tR0 eka0 / eva-avyaya / cittadavo hItavyaH-prathamA ekavacana kRdanta kriyaa|| 266 / / tathyaprakAza-(1) mAtmA aura bandhako alaga alaga kara denekA prayojana zuddha prAtmAkA grahaNa karanA hai| (2) prajAke dvArA ho yAtmA aura bandhako alaga-alaga kiyA jAtA hai / (3) prajJAke dvArA hI zuddha prAtmAko grahaNa kiyA jAtA hai / (6) prAtmA aura bandhake chedanako taraha zuddha prAtmAko grahaNa karanA bhI eka prajJAkaraNake dvArA hI sambhava hai / siddhAnta--(1) jJAna dvArA jJAnameM jJAnasvarUpa prAtmAko susiddha kiyA jAtA hai| (2) nirvikalpa samvedana dvArA zAzvata jAnamvabhAvameM upayoga abhedarUpase rama jAnA hai / dRSTi-1- jJAnanaya (164) / 2-- niyatinaya (177) / prayoga--jJAna mAtra AtmAko nirakhakara isI zAzvata jJAnasvabhAvameM upayorako lagAnA va ramAnA / / 266 / / prazna-prAtmAko prajJAke dvArA kisa prakAra grahaNa karanA cAhie ? utsara---[yaH cetayitA] jo cetanasvarUpa prAtmA hai [nizcayataH] nizcayase [saH tu] vaha hI to [ahaM] maiM hUM aisA [prajJayA] prajJAke dvArA [gRhItavyaH] grahaNa karanA cAhiye [avazeSAH] aura avazeSa [ye bhASA:] jo bhAva haiM [te] ve [mama parA] mujhase para haiM yAne bhinna haiM [iti jJAtavyAH] isa .. prakAra jAnanA cAhiye / tAtparya-jo jJAnamAtra hUM, jAnanahAra hUM vahI maiM hUM aisA antaH anubhava karanA hI prAtmAko grahaNa karanA hai / TokArya-nizcayase jo nizcita nijalakSaNako avalambana karane vAlI prajJAke dvArA vibhakta kiyA gayA jo caitanyasvarUpa prAtmA hai vahIM yaha maiM hUM aura jo ye avazeSa anya apane lakSaNase pahacAnane yogya vyavahArarUpa bhAva haiM, ve sabhI vyApaka AtmAke vyApyapanemeM nahIM pAte hue mujhase atyanta bhinna haiN| isa kAraNa maiM hI, apane dvArA ho, apane ho liye, apanese ho, apane meM hI, apaneko hI grahaNa karatA huuN| jo maiM nizcayata: grahaNa karatA hUM vaha prAtmAkI vetanA hI eka kriyA honese maiM usa tripAse cetatA hI hUM, cetatA humA ho netatA hUM, cetate
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra kayamayamAtmA prajayA gRhItavyaH ? iti cet --- paNNAe cittavo jo cedA so ahaM tu nnicchydo| avasesA je bhAvA te majjha paretti NAyavvA // 26 // prajJAse yoM gahanA, jo cetaka so hi maiM hu nizcayase / avaziSTa bhAva mujhase, bhinna tathA para pRthak jAno // 26 // prazayA gRhItayo yazcetayitA so'haM tu nizcayataH / avazeSA ye bhAvAH te mama parA iti jJAtavyAH // 267 / / / yo di nimtasvalAnalaMbiyA yA pravibhaktazcetayitA so'yamahaM / ye svamI abaziSTA anyasvalakSaNalakSyA vyavaliyamANA bhAvAH, te sarve'pi cetAyatRtvasya vyApakasya vyAyasvamanAyAMto'tyaMta matto bhinnAH / tato'hameva maryava mahyameva matta eva mayyeva mAmeva gRNAmi / yatkila gRhNAmi taccetanakakriyatvAdAtmanazcetaye eva, cetayamAna eva cetaye, cetayamAnenaiva nAmasaMjJa-- paNNA, cittavya, ja, cedA, ta, amha, tu, Nicchayado, avasesa, ja, bhAva, ta. amha, para, itti, nnaaynv| dhAtasaMjJa-givha gahaNe, ceta karaNAvavodhanayoH, jANa avabodhane / prAtipadika-prajJA, huese hI cautA hUM, cetate hueke liye hI cetatA hUM, cetate huese hI cetatA hUM, cetate hue meM ho cetatA hUM, cetate hueko hI cetatA hUM athavA na to cetatA hUM, na cetatA humA cetatA hUM, na cetate huere cetatA hUM, na cetate hueke liye cetatA hUM, na cetate huese cetatA hUM, na cetate huemeM cetatA hUM, na cetate hueko cetatA hUM / kintu maiM to sarpa vizuddha cinmAtra bhAva huuN| bhAvArtha:pahile prajJAke dvArA AtmAko bandhase bhinna kiyA thA taba usIse yaha caitanyasvarUpa AtmA maiM hUM aisA apaneko grahaNa kiyA / so yahA~ abhinna chaha kArakoMse grahaNa kiyA ki maiM, mujhako, * mere dvArA, mere liye, mujhase apanemeM jAnatA hUM aba aura sAmAnyakI aura vRtti huI so usase mai cetatA hUM, apaneko cetatA hUM, apane dvArA cetatA hUM, apane liye cetatA hUM, apanese cetatA hUM, apanemeM cetatA hUM yoM anubhavA / phira aura sAmAnya hue to ina abhinna kArakoMke bhedakA bhI niSedha karake maiM zuddha caitanya mAtra bhAva hUM, eka abheda hUM, isa taraha buddhike dvArA prAtmAko grahaNa karanA / aba isa arthako kAvyameM kahate haiM-bhittyA ityAdi / prartha--jo kucha bhI bhedA jA sakatA hai usa sarako nija lakSaNake balase' bhedakara caitanya cihnase cihnita, vibhAgarahita mahimA vAlA maiM zuddha caitanya hI hUM / yadi pratibodhanArtha kartA, karma, karaNa, sampradAna, apA. dAna, pradhikaraNa-~ye cha: kAraka aura satva, prasatva, nityatva, anityatva prAdika dharma va jJAna, darzana Adika guNa ye bhedarUpa hoM to hoM, parantu vizuddha , samasta vibhAvoMse rahita, zuddha, la
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSAdhikAra 507 cetaye, cetayamAnAyava cetaye, cetayamAnAdeva cetaye, cetayamAne evaM cetaye, cetayamAnameva retaye / athavA na cetaye, na cetayamAnazcetaye, na cetayamAnena cetaye, na cetayamAnAya cetaye, na cAyamAnAccetaye, na cetayamAne cetaye, na cetayamAnaM cetaye / kiMtu sarvavizuddhacinmAtro bhAvoma || bhittvA sarvamapi svalakSaNabalAbhettaM hi yacchavayate / cinmudrAMkitanivibhAgamahimA zuddhasidevA. smyahaM / bhidyate yadi kArakAriNa yadi vA dharmA guNA vA yadi / bhiyaMtAM na bhidAsti vAcana vibhau bhAve vizuddha citi // 18 // // 267 / / gRhItavya, yat, cetayitR, tat, asmad, tu, nizcayataH, avazeSa, yat, bhAva, tat, asmad, para, iti, zAravya / mUladhAtu-graha upAdAna krayAdi,jJA avbodhne| padavivaraNa-paNNAe prajJayA-tRtIyA gRhItavyaH-prathamA eka0 kRdanta kriyaa| jo yaH-prathamA eka 0 / cedA cetayitA-pra0 eka0 / so saH-zyamA eka0 / ahaM-pra0 eka0 / tu-avyaya / Nicchayado nizcayata:-avyaya paMcamyarthe / avasesA avazeSA:-zramA bahuvacana / je ye-prathamA bahu0 / bhAdA bhAvA:-pra. bahu0 / te-pra0 bahu / majha mama-SaSThI eka0 / parA para basA hu / iti iti basAya : yA sAtavyAH-prathamA bahuvacana kRdanta kriyA // 267 // saba muNaparyAyoMmeM vyApaka aise caitanyabhAvameM to koI bheda nahIM hai / bhAvArtha-isa caitanyabhAse anya apane svalakSaNase bhede gaye jo kucha bhI kArakabheda dharmabheda bhora muNabheda haiM to raheM. zuddha caitanyamAtrameM kucha bhI bheda nahIM hai / zuddhanayase prAtmAko pabhedarUpa cimAtra anubhavanA caahiye| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki prAtmAko prajJA dvArA graharA karanA cAhiye | aba isa gAthAmeM batAyA hai ki prajJAke dvArA prAtmA kisa DhaMgase grahaNa kiyA jAtA hai / ___ tamyaprakAza-(1) prajJA niyata svalabharaNakA avalambana karatI hai / (2) prajJAse jisa zuddha prAtmAko vibhakta nirakhA gayA vaha caitanyamAtra prAtmA maiM hUM, aisA prajJAke dvArA sahaja zuddha pAtmatatvakA grahaNa kiyA jAtA hai| (3) prazAke dvArA hI yaha nirNIta kiyA gayA ki celanAlakSaNase zUnya rAgAdibandhana mujha jJAnasvarUpa prAtmatattvase atyanta bhinna haiN| (4) AtmAke grahaNameM maiM hI mere dvArA mere liye mujhase mujhameM apaneko grahaNa karatA huuN| (5) mAtmAko grahaNa karanekA artha hai AtmAko cetnaa| (6) maiM ho cetatA huuN| (7) maiM cetatA huaA hI cetatA huuN| (8) maiM cetate hueke dvArA hI cetatA huuN| (6) maiM cetate hueke liye ho cetatA huuN| (10) maiM cetate huese ho cetatA huuN| (11) maiM cetate huemeM ho cetatA huuN| (12) maiM cetate hue ko hI ghetatA hUM / (13) isa abhedasaMcetana meM kArakabheda na honese cetana karanA bhI kucha nahIM yaha to zuddha ghimAtra bhAva hI hUM maiM / siddhAnta-(1) prArambhameM prAtmAko abhinna kArakoMmeM grahaNa kiyA jAtA hai / (2)
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ 505 samayasAra paNNAe vittavo jo davA so ahaM tu nnicchyo| avasesA je bhAvA te majjha paretti NAyavvA // 268 // paNNAe cittabbo ko zAdA so ahaM tumicchayo / yavasesA je bhAvA te majjha paretti gaNAdavvA // 266 // (yugmam ) prajJAse yoM gahanA, jo draSTA so hi maiM hUM nizcayase / avaziSTa bhAva mujhase, bhinna tathA para pRthak jAno / / 268 // prajJAse yoM gahanA, jo jJAtA so hi maiM hu nizcayase / avaziSTa bhAva mujhase, bhinna tathA para pRthak jAno // 26 // vyo yo draSTA so'haM ta nizcayataH / avazeSA ye bhAvAste mama paga iti jJAtavyAH / / 268 / / prazayA hItavyo yo jJAtA so'haM tu nizcayataH / avazeSA ye bhAvAste mama parA iti jJAtavyA: / / 26611 cetanAyA darzanajJAnavikamAnatikramaNAccetathitRtvamiva draSTutvaM jJAtRtvaM cAtmanaH svalakSaNameva / tatohaM draSTAramAtmAnaM gRhNAmi yatkila gRhNAmi tatpazyAmyeva, pazyanneva pazyAmi, pazyatva pazyAmi, pazyate eva pazyAmi, pazyata eva pazyAmi, pazyatyeva pazyAmi, pazyatameba nAmasaMjJa--. paNNA, vittamba, ja, daTTAra, te amha, tu, Nicchayao, avasesa, ja, bhAva, ta, amha, para, itti,NAdava, 'paNNA, cittavya, ja, NAdAra, ta, amha, tu, Nicchayado avasesa ityAdi / dhAtusaMja-giNha graho' jANa avayodhane / prAtipadika - prajJA, gRhItavya, yat, draSTA tat asmad, tu, nizcayataH, avazeSa, prAna grahaNakA abhyAsa ho cukanepara prAtmAkA abheTAnubhava hotA hai| dRSTi-1- kArakakArakibhedaka sadbhUtavyavahAra (73) / 2- zuddhanaya (46) / prayoga- prAtmAko upayogasvalakSaNase jJAnamAtra parakhakara jJAnamAtra antastatvakA nivakalpa anubhava karanA / / 267 // aba kahate haiM ki sAmAnya cetanA darzanajJAnasAmAnyamaya hai isaliye anubhavameM darzanajJAnasvarUpa mAtmAkA aise bhI grahaNa hotA hai-[prajJayA gRhItavyaH] prajJAke dvArA isa prakAra mhaNa karanA cAhiye ki [yo draSTA] jo dekhane vAlA hai [sa tu] vaha to [nizcayataH] nizcaya 1 [ahaM] maiM hUM [avazeSA ye bhAvAH] avazeSa jo bhAva haiM [te mama parAH] ve mujhase para hai iti jJAtavyAH] aisA jAnanA cAhiye tathA [prajJayA gRhItavyaH] prajJAke dvArA aisA hI grahaNa karanA cAhiye ki [yo jJAtA] jo jAnane vAlA hai [sa tu] vaha to [nizcayataH] nizcayase [ahaM] maiM hUM {avazeSA ye bhAvAH] avazeSa jo bhAva haiM [4] ve [mama parAH] mujhase para haiM [iti jJAtavyAH] aisA jAnanA caahiye|
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSAdhikAra pazyAmi / athavA na pazyAmi, na pazyan pazyAmi, na pazyatA pazyAmi, na pazyate payAmi, na pazyataH pazyAmi, na pazyati pazyAmi, na pazyaMta pazyAmi / kiMtu sarvavizuddho dRGmAtro bhAvo. smi / api ca--jJAtAramAtmAnaM gRNAmi yatkila gRhAmi tajjAnAmyeva, jAnaleva jAnAmi, jAnataMva jAnAmi, jAnate evaM jAnAmi, jAnata eva jAnAmi, jAnatyeva jAnAmi, jAnaMtameva jAnAmi / athavA--na jAnAmi, na jAnana jAnAmi, na jAnatA jAnAmi, na jAnate jAnAmi, na jAnato jAnAmi, na jAnati jAnAbhi na jAnataM jAnAmi / kiMtu sarvavizuddho jJaptimAtro yat, bhAva, tat. asmada, para, izi, jAnanya, jANa / mUlayAta - yA upAdAne, jJA avabodhane / padavivaraNa . paNNAe prajayA-tRtIyA eka. karaNakAraka 1 citanyo gRhItayaH-prathamA eka kRdana kriyA / jo ca -pra0 eka0 / daTTA draSTA-prathamA ekaH / so saH-pra0 ekaH / aha-pra0 To | tu-avyaya / Nicchavao nidana yataH tAtparya-samasta para va parabhAvase vibhakta darzanajAnasAmAnyAtmaka apaneko anubhavanA paramArthataH AtmadravyakA anubhava hai| TokArtha-cetanAke darzana jJAna ke bhedakA ullaMghana nahI hone ke kAraNa cetakatvako taraha darzakapanA va jJAtApanA prAtmAkA nija lakSaNa ho hai / ataH maiM dekhane vAle prAtmAko grahaNa karatA hUM, jo nizcayase grahaNa karatA hU~ so dekhatA hUM, dekhatA huyA hI dekhatA hUM, dekhate hueke dvArA hI dekhatA hUM, dekhate hueke liye hI dekhatA hUM, dekhate huese hI dekhatA hU~, dekhate hue meM hI dekhatA hUM aura dekhate hue ko hI dekhatA hUM athavA na dekhatA hUM, na dekhatA huA dekhatA hUM, na dekhate hueke dvArA dekhatA hai, na dekhate hueke liye dekhatA hUM, na dekhate huese dekhatA hUM, na dekhate huemeM dekhatA hUM, na dekhate hueko dekhatA huuN| kintu maiM sarvavizuddha eka darzanamAtra bhAva haM / tathA aura bhI.. maiM jJAtA prAtmAko grahaNa karatA hUM, jo grahaNa karatA hUM so nizcayase jAnatA hI hUM, jAnatA huA bhI jAnatA huA hI jAnatA hUM, jAnate huese hI jAnatA hUM, jAnate hueke liye hI jAnatA hUM, jAnate huese hI jAnatA hUM, jAnate huemeM ho jAnatA hUM, jAnate hue ko ho jAnatA hUM / athavA nahIM jAnatA, na jAnatA huaA jAnatA hUM, na jAnate hueke dvArA jAnatA hUM, na jAnate hueke liye jAnatA hUM, na jAnate huese jAnatA hUM, na jAnate huemeM jAnatA hUM, na jAnate hueko jAnatA huuN| kintu sarvavizuddha eka jAnanakriyAmAtra bhAva maiM huuN| bhAvArtha- isa taraha jJAnapara chaha kAraka bhedarUpa lagAkara phira abhedarUpa karaneko kAraka bhedakA niSedha kara jJAnamAtra apanA anubhava krnaa| prazna-- cetanA darzana jJAna bhedako kaise ullaMghana nahIM karatI ki jisase mAtmA drA jJAtA ho jAve / uttara--vAstava meM cetanA pratibhAparUpa hai, aisI cetanA dorUpa
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ 510 samayasAra bhAvo'smi / nanu kathaM cetanA darzanajJAnavikalpo nAtikAmati yena cetayitA draSTA jJAtA ca syAt ? ucyate-cetanA tAvatpratibhAsarUpA sA tu sarvepAmeva vastUnAM sAmAnyavizeSAtmakatvAt dvairUpyaM nAtikAmati / ye tu tasyA dve rUpe te darzanajJAne, tataH sA te nAtikAmati / yadyatikAmati ? sAmAnya vizeSAtikrAMtatvAccetanava na bhavati / tadabhAve dvI doSau---svaguNocchedAccetanasyAcetanApattiH vyApakAbhAve vyApyasya cetanasyAbhAvo vA / tatastadoSabhayAddarzanajJAnAtmikaMva paMcamyarthe avyaya / avasesA avazeSAH-prathamA bahu0 / je ye-pra0bahu / bhAvA bhAvAH-pra. baha 0 / te-prathamA bahu0 / majbha mama-paSThI eka0 / parA parA:-prathamA bahuvacana / itti iti-avyaya / NAdabvA jJAtavyA:paneko ullaMghana nahIM karato, kyoMki sabhI vastuoM kI sAmAnyavizeSAtmakatA hai / jo usake do rUpa haiM ve darzana, jJAna haiM / isa kAraNa vaha cetanA darzana, jJAna ina donoMko ullaMghana nahIM karatI / yadi cetanA ina do svarUpoMko lAMdhe to sAmAnya vizeSarUpake ullaMghanapanese cetanA hI nahIM rhtii| usa cetanAko abhAva honepara do doSa pAte haiM--eka to apane gurAkA uccheda honese cenanake acetanapanakI prApti prAto hai aura dUsare vyApaka cetanakA abhAva hone para vyApya jo cetana AtmA usakA prabhAva hotA hai / isa kAraNa ina doSoMke bhayase cetanA darzanajhAnasvarUpa hI aGgIkAra karanA cAhiye / bhAvArtha-cetanAko jJAvarUpameM grahaNa karanA, sAmAnya pratibhAsarUpameM grahaNa karanA, ina bhedoMko chor3a cinmAtra anubhavanA / / ___ aba isa arthako kAvyameM kahate haiM--pradatA ityAdi / artha-janatameM nizcayase cetanA advaita honepara bhI yadi vaha darzana jJAnarUpako chor3a de to sAmAnyavizeSarUpake amAvase vaha cetanA apane astitvako hI chor3a degI aura aba cetanA apane astitvako hI chor3a de to cetanake jar3apanA ho jAyagA tathA vyApaka cetanAke binA vyApya prAtmA antako prApta ho jAyagA arthAt AtmAkA nAza ho jAyagA, isa kAraNa cetanA niyamase darzanajJAnasvarUpa ho hai / bhAvArtha---vastukA svarUpa sAmAnyavizeSarUpa hai| cetanA bhI vastu hai so vaha yadi darzana jJAna vizeSako chor3a de to vastupanekA nAza ho jAnese, cetanAkA abhAva ho jAnese cetanake jaipanA yA jAyegA 1 isa kAraNa cetanAko darzanajJAnasvarUpa hI jAnanA cAhie / jo sAmAnya cetanAko hI mAnakara ekAnta karate haiM, unakI bhUla dUra karaneke liye bhI 'vastukA svarUpa sAmAnyavizeSarUpa hai so cetanAko bhI sAmAnya vizeSarUpa aMgIkAra karanA' aisA batalAyA hai / atra yuktipUrvaka vAhate haiM ki cinmayabhAva to upAdeya hai aura parabhAva heya haiM----eka ityAdi / artha---cetanakA to eka cinmaya ho bhAva hai / aura jo dUsare bhAva hai ve pragaTa roti se parake bhAva haiM / isa kAraNa eka cinmayabhAva hI grahaNa karane yogya hai aura parabhAva sabhI
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSAdhikAra cetanAbhyupagaMtavyA / / advaitApi hi cetanA jagati celArUpaM tyajet tadalA. vizeSa vi. hAtsAstitvameva tyajet / tattyAge jaDatA cito'pi bhavati vyApyo vinA vyApakAdAtmA cAMtamupati tena niyataM dRgjaptirUpAsti cit / / 186 // ekazcitazcinmaya eva bhAvo bhAvAH pare ye kila te pareSAM / grAhyastatazcinmaya evaM bhAvo bhAvAH pare sarvata eva heyAH / / 18 / / / 268266 // prathamA bahuvacana kRdanta kriyA / mAdA jJAtA-prathamA ekavacana / zeSa pUrvavat // 268-266|| tyAgane yogya haiN| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki prAtmAko cetanemAtrakI kriyA se grahaNa karanA cAhiye / aba cUki cetanA darzana va jJAnarUpa hai so draSTApana va jJAtApanake rUpase prAtmAko grahaNa karane kA vidhAna isa gAthAmeM batAyA hai / tathyaprakAza--(1) cetanA darzana aura jJAnarUpa hai / (2) prAtmAkA lakSaNa jaise cetayitApana hai, aise ho draSTApana va jJAtApana svalakSaNa hI hai| (3) cetanA sAmAnyavizeSAtmaka hai / (4) cetanAsAmAnya darzana hai| (5) cetanAvizeSa jAna hai / (6) AtmA yadi darzana jJAnasvarUpa na ho to sAmAnyavizeSAtmakatA na honese cetanAkA astitva hI saMbhava nahIM hai / (7) cetanAkA abhAva honepara, cetana acetana ho jAyagA athavA cetanakA hI abhAva ho jAyamA yaha prApatti pAtI hai / (8) cotanA darzanajJAnAtmikA hI hotI hai / (6) maiM draSTA mAtmAko grahaNa karatA hUM so kaisA ? maiM dekhatA hI huuN| (10) dekhatA hunA hI maiM dekhatA huuN| (11) dekhate hue ke dvArA hI dekhatA hUM : (12) dekhate hueke liye hI dekhatA hUM / (13) dekhate huese ho devatA huuN| (14) dekhate huemeM hI dekhatA huuN| (15) dekhate hue ko hI dekhatA huuN| (16) isa abhedasaMdarzanameM kArakabheda na honese dekhanA bhI kucha nahIM, yaha to sarvavizuddha dRzimAtra bhAva hI hUM maiM / (17) maiM jJAtA prAtmAko grahaNa karatA hUM so kaisA ? maiM jAnatA hI huuN| (18) jAnatA humA ho maiM jAnatA hUM / (16) jAnate hueke dvArA hI jAnatA huuN| (20) jAnate hueke liye hI jAnatA hUM / (21) jAnate huese hI maiM jAnatA huuN| (22) jAnate huemeM ho jAnatA huuN| (23) jAnate hueko hI jAnatA huuN| (24) yaha abhedasaMjJAna kArakabheda na honese jAnanA bhI kucha nahIM, yaha to sarvavizuddha jJaptimAtra bhAva hU~ maiM / (25) darzanajJAnAtmikA cetanAke atirikta anya sarva bhAva heya hI haiN| 'siddhAnta--(1) prArambhameM prAtmAko abhinna kArakoMmeM dekhA jAtA hai| (2) prAtmagrahaNakA abhyAsa ho cukanepara prAtmAkA abhedAnubhava hotA hai /
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 paramA ko NAma bhaNija vuhoNAuM sabbe parAie bhAve / majjhamiNati ya vayaNaM jANato appayaM suddhaM // 300 // saba paramAvoMko para, AtmAko zuddha jAnane vaalaa| kauna budha yaha kahegA, parabhAvoMko ki ye mere // 30 // ko nAma bhayo budho jJAtvA sarvAna parakIyAn bhAvAna / mamedamiti ca vacanaM jAnanAtmAnaM zuddha / / 300 // yo hi parAtmanoniyatasvalakSaNavibhAgapAtinyA prajayA jJAnI syAt sa khalvekaM cinmAtra bhAvamAtmIyaM jAnAti zeSAMzca sarvAneva bhAvAna parakIyAn jAnAti / evaM ca jAnana kathaM para. bhAvAnmamAmI iti brUyAt ? 1rAtmanonizcayena svasvAmisaMbaMdhasyAsaMbhavAt / ata: sarvathA cid.. bhAva eva gRhItavya: zeSAHsarve eva bhAvA. prahAtavyA iti siddhAMtaH / / siddhAMto'yamudAttacittacaritarmokSArthibhiH sedhyatA zuddhaM cinmayamekameva paramaM jyotiH devAsmyahaM / ete ye tu samullasaMti nAmasaMza-ka, NAma, vuha, samba, parAisa, bhAva, amha, ima, ji, ya, vayaNa, jANata, appaya, suddh| / dhAtusaMja-bhaNa kathane, jANa avabodhane / prAtipadika-kim, nAman, budha, sarva, parakIya, bhAva, asmad, idam, iti, ca, vacana, jAnat, Atman, zuddha / mUladhAtu-bhaNa zabdArthaH, jJA avabodhane / padavivaraNa-ko ka:-prathamA eka0 / NAma nAma-prathamA eka0 athavA avyaya / bhaNijja bhaNet-liGa vidhau anya puruSa eka dRSTi--1-- kArakakArakibhedaka sadbhUta vyavahAra (73) / 2- zuddhanaya (46) / prayoga--prAtmAko darzanazAnopayoga svalakSaNase parakhakara darzana jJAnamAtra antastattva kA nirvikalpa anubhava karanA / / 268-266 / / aba parabhAvakI heyatA isa gAthAmeM kahate haiM--[sarvAn bhAvAn parakIyAna] sabhI : parakIya bhAvoMko [jJAtvA] jAnakara [idaM mama ye mere haiM [iti ca vacanaM] aisA vacana : [AtmAnaM] apane prAtmAko [zuddha jAnana] zuddha jAnatA huaA [ka: nAma budhaH] kona buddhimAna [bharot] kahegA ? jJAnI paMDita to nahIM kaha sktaa| tAtparya-zuddha prAtmatattvako jAnane vAlA parabhAvoMko apanA nahIM mAna sktaa| TIkArya-jo puruSa prAtmA aura parake nizcita svalakSaNake vibhAgameM par3ane vAlI / prajJAke dvArA jJAnI hotA hai, vaha puruSa nizcayataH eka caitanyamAtra apane bhAvako to apanA / jAnatA hai aura bAkIke sabhI bhAvoMko parake jAnatA hai / aura aisA jAnatA huprA jJAnI parake bhAvoMko 'ye mere haiM' aisA kisa taraha kaha sakatA hai ? kyoMki para aura ApameM nizcayase svasvAmipanAkA sambandha asambhava hai / isa kAraNa sarvathA cidbhAva hI eka grahaNa karanA cAhiye, avazeSa sabhI bhAva tyAganA cAhiye, aisA-siddhAnta hai / bhAvArtha-jaise lokameM yaha nyAya hai ki subuddhi aura nyAyavAna puruSa parake dhanAdikako apanA nahIM kahatA, usI taraha samyagjJAno
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSAdhikAra 513 vividhA bhAvA pRthaglakSaNA: te'haMnAsmi yato'tra te mama paradravyaM samagnA api // 185 / / paradravyagrahaM kurvana badhyetavAparAdhavAn / badhyetAnaparAdho na svadravye saMvRto muniH // 186 / / / / 300 // vacana kriyA / vuho budhaH-prathamA eka0 / NAcaM jJAtvA-kRdaMta asamApsikI sambaMdhArthakriyA prakriyA, avyaya / sance sarvAn parAie parakIyAn bhAve bhAvAna-dvitIyA bahu0 / majha mama-SaSThI ekaH / iNaM idam-prathamA eka0 / iti avyaya / zyaNaM vacanaM-dvitIyA eka0 karmakAraka / jANato jAnan-pra0 eka kRdanta karbarthaprakriyA / appayaM AtmAnaM-dvi0 eka0 / suddhaM zuddha-dvitIyA ekavacana // 300 / / bhI samasta paradravyako apanA nahIM banAtA, apane nija bhAvako ho apane jAna anubhavatA hai| __ aba isI prarthako kalazarUpameM kahate haiM-siddhAMto ityAdi / artha---udAtta cilake caritra vAle mokSake icchuka puruSa isa siddhAntakA sevana kareM ki maiM to sadA zuddha caitanyamaya eka paramajyoti hI hUM aura jo ye aneka prakArake bhinna lakSaNarUpa bhAva haiM ve maiM nahIM hUM, kyoMki ve sabhI bhAva mere liye paradravya haiM 1 bhAvArtha-svarUpa nirakhakara sadA aisA anubhava karanA cAhiye ki maiM zuddha caitanyamAtra huuN| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAdvayameM batAyA gayA thA ki prajJAse darzanajJAnAtmikA cetanA hI grahaNa karanA cAhiye, cetanAke atirikta anya sabhI bhAva heya haiM / aba isa gAthAmeM unhIM anya sarva bhAvoMko heyatAkA samarthana kiyA gayA hai / tathyaprakAza--(1) jo prAtmA va parake niyata svalakSaNa vibhAgameM par3e, vaha prazA hai / (2) prajJA dvArA jo sva-parakA vibhAga kara svako svarUpase, parako pararUpase jAne vaha jJAnI hai / (3) jJAnI eka cinmAtra bhAvako aAtmasvarUpa jAnatA hai| (4) jJAnI cotanAtirikta sarva bhAvoMko parakIya jAnatA hai / (5) svakIya va parakIya bhAvoMko jAnatA humA jJAnI parabhAvoMko apanA mAna ho nahIM sakatA / (6) para va AtmAmeM nizcayase svasvAmIsambandha raMca bhI nahIM hai / (7) sarva upAyoMse caitanyabhAva hI grahaNa kiyA jAne yogya hai / (8) cetanAtirikta sarvabhAva chor3ane yogya ho haiM / siddhAnta-(1) mujhameM parapadArthakA dravya, kSetra, kAla, bhAva kucha bhI nahIM hai / (2) mujhameM svakA hI dravya, kSetra, kAla, bhAva hai| dRSTi-1- paradravyAdigrAhaka dravyArthikanaya (26) / 2- svadravyATigrAhaka dravyAthikanaya (28) / prayoga-parakIyabhAvako para jAnakara unase upayoga haTAnA aura nija zAzvata sahaja caitanyasvarUpako prAtmasvarUpa jAnakara isa nija antastatvameM upayoga lagAnA / / 300 /
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514 samayasAra theyAI avarAhe kumvadi jo so u saMkido bhamaI / mA vajjhajjaM keNavi corotti jaNammi viyaraMto // 301 // jo Na kugAi avarAhe so NissaMko du jaNavae bhamadi / Navi tassa vajjhiduje ciMtA uppajjadi kayAi // 302 // evaM hi sAvarAho vajjhAmi ahaM tu saMkido ceyaa| jai puNa ziravarAho NissaMkohaM Na vajjhAmi // 303 // dhauryAdika aparAdhoM ko jo karatA sazaMka bhramatA hai / caura samajhakara logoM ke dvArA maiM na ba~dha jAU~ // 301 // jo aparASTra na karatA vaha ni:zaMka ho nagarameM bhrama usako ba~dha jAnekI, cintA utpanna nahiM hotI // 302 // yoM sAparAdha banakara, zaMkitta maiM karmaphaMdase baMdhatA / yadi hou~ niraparAdhI, to maiM niHzaMka nahi ba~dhatA // 303 // steyAdInaparAdhAn karoti yaH sa tu zaGkito bhramati / mA badhye kenApi caura iti jane vicaran / / 301 // yo na karotyaparAdhAn sa nizzaMkastu janapade bhramati / nApi tasya baddha yat cintotpadyate kadAcit / / 302 // evaM hi sAparAdho badhye'haM tu zaGkitazcetayitA / yadi punaniraparAdho nizzaMko'haM na badhye // 30 // yathAtra loke ya eva paradravyagrahalakSaNamaparAdhaM karoti tasyaiva baMdhazaMkA saMbhavati / yastu taM na karoti tasya sA na saMbhavati / tathAtmApi ya evAzuddhaH san paradravyagrahaNalakSaNamaparAdha nAmasaMja-theyAi, abarAha, ja, ta, u, saMkida, mA, ka, vi, cora, iti, jaNa, viyarata, ja, Na, avarAha, ta, NissaMka, du, jaNavA, Na, vi, ta, je, ciMtA, kayAi, evaM, hi, sAvarAha, amha, tu, saMkida, ceyA, jada, puNa, giravarAha, NissaMka, amha, Na / dhAtusaMjJa-kubva karaNe, bhrama bhramaNe, bandha bandhane, uva pajja aba kahate haiM ki paradravyako jo grahaNa karatA hai vaha aparAdhI hai aura bandhame par3atA hai, kiMtu jo nija dravyameM niyantrita hai vaha niraparAdhI hai vaha nahIM bavatA-paradragya ityAdi / artha---paradravyako grahaNa karatA huprA joya aparAdhI hai aura vaha baMdhameM par3atA hai; kintu apane dravyameM hI niyata rahane vAlA yatIzvara aparAdharahita hai vaha nahIM ba~dhatA / bhAvArtha-jo paradravyako apanAtA hai vahI ba~dhatA hai aura jo prAtmasvarUpako apanerUpa svayaM anubhavatA hai vaha bandhanarahita hotA hai| aba haTAntapUrvaka sAparAdha niraparAdha bandhana prabandhanakA vRtta gAthAmeM kahate haiM--[yaH]
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSAdhikAra karoti sada yaMvara kA zaMbhavati, bAda zuddha pAna karoti tasya sA na saMbhavati iti niyamaH / gatau / prAtipadika-steyAdi, aparAdha, yat, tat, tu, zaMkita, mA, kim, api, caura, iti, jana, vicarat, yat, na, aparAdha, tat, niHzaGka, tu, janapada, na, api, tat, yat, cintA, kadAcit, evaM, hi, sAparAdha, asmad, tu, zaGkita, cetayita, yadi, punar, niraparAdha, niHzaGka, asmada, na / mUladhAtu- DukRJa karaNe, bhrama calane, bandha baMdhane, ut pada gatau / padavivaraNa --..yeyAI steyAdIna-dvitIyA bahuvacana / kunvadi karoti-- jo puruSa [steyAdIna aparAdhAna] corI prAdi aparAdhoMko [karoti] karatA hai [sa tu] baha [jane vicarana] lokameM vicaratA huaA maiM cora iti] cora hai, aisA jJAta humA maiM [kenApi mA badhye] kisIke dvArA pakar3A na jAU~ ziMkito bhramati] isa prakAra zaMkAsahita hA bhramaNa karatA hai [yaH] jo [aparAdhAt ] koI bhI aparAdha [na karoti nahIM karatA [sa tu] vaha puruSa [janapade] deza meM [niHzaMkaH bhramati] niHzaGka ghUmatA hai yat] kyoMki [tasya] usake [baddha citA] baMdhanekI citA [kavAcita apikabhI bhI [na utpadyate nahIM utpanna hotii| [evaM] isI prakAra [sAparAdhaH] aparAdhasahita hotA huA [tu] to [ahaM] maiM baMdhUMgA aisA [zaGkitaH] zaGkAyukta [cetayitA] AtmA bhramaNa karatA hai [yadi punaH] aura yadi [nirapara rAdhaH] niraparAdha rahU~ to [ahaM] maiM [na badhye] nahIM baiMdhUMgA / aisA [nizaMkaH] niHzaGka tAtparya--moha-rAga-dveSarUpa aparAdha karane vAlA jova ho baMdhatA hai, prAtmopAsaka niraparAdha prAtmA nahIM badhatA / TokArtha--jaise isa lokameM jo puruSa paradradhyako grahaNa karaneke aparAdhako karatA hai, usoke baMdhakI zaGkA hotI hai / aura jo aparAdha nahIM karatA hai usake zaGkA sambhava hI nahIM hai| usI prakAra prAtmA bhI jo hI azuddha hotA humA paradravyako grahaNa karanerUpa aparAdhako karatA hai, usIke bandhako zaGkA hotI hai / parantu jo AtmA zuddha humA usa aparAdhako nahIM karatA usake vaha zaGkA nahIM hotI, yaha niyama hai| isa kAraNa sarvadhA samasta paradravyake bhAva ke tyAga dvArA zuddha prAtmAko grahaNa karanA cAhiye, kyoMki aisA karanepara hI niraparAdhapanA hotA hai| bhAvArtha-yadi koI corI prAdi aparAdha kare to usako baMdhaneko zaGkA ho, niraparAdhake zaGkA kyoM ho ? usI prakAra yadi prAtmA paradravyako grahaNa karanekA aparAdha kare to usako bandhakI zamA hotI hI hai, yadi apaneko zuddha anubhave, parako nahIM grahaNa kare to baMdha kI zaGkA kaise ho ? isa kAraNa paradravyako chor3akara zuddha prAtmAkA grahaNa karanese hI jIva niraparAdha hotA hai, aisA jAnakara mAtmArAdhanA karake niraparAdha hogii|
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ataH sarvathA sarvaparakIyabhAvaparihAreNa zuddha prAtmA gRhItayaH, tathA satyeva niraparAdhatvAt / // 301-303 // vartamAna laT anya puruSa eka0 / jo yaH so saH-prathamA ekavacana / u tu-avyaya / saMkido zaMkita:-prathamA eka / bhamaI bhrati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / mA-avyaya / vajhejha adhye-vartamAna laT uttama', puruSa eka0 karmavAcya kriyA / keNa kena-tRtIyA eka0 1 vi api-acyaya / coro cora:-prathamA ek.| itti iti-avyaya / jaNamhi jane-saptamI ekaH / viyaraMto vicarana-prA eka / jo yaH-prathamA ekavacana / / Na na-avyaya / kuNaI karoti-vartamAna laT anya puruSa eka0 kriyA / avarAhe aparAdhAn--dvitIyA bahu / so sa:-prathamA eka0 / NissaMko ni:zaMka:-prathamA ekaH / utu-adhyaya / jaNavae janapade--saptamI ek.|| bhamaI bhramati-vartamAna laT anya puruSa eka0 / Na na vi api-avyaya / tassa tasya-SaSThI eka0 / bajjhig. ba -kRdanta / je yat-avyaya / citA-pra0 e0 1 uppajjai utpadyate-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / / kayAi kadAcit-avyaya / sAvarAho sAparAdha:-pra0 e0| bajjhAmi badhye-vartamAna laT anya puruSa eka0 karmavAcya kiyaa| ahaM-pra0 eka0 / saMkido zakti:--na. eka0 / cedA cetAyatA nirava rAho niraparAdha: hissako nizzaka:-prathamA eka0 ] ahaM-prathamA ekavacana / bajhAmi badhye-vartamAna laT anya puruSa eka: vacana / / 301-303 / / prasaMgadhivaraNa----anantarapUrva mAthAmeM batAyA gayA thA ki sva zuddha AtmAko jAnatA huprA kauna jJAnI parako apanAyamA, parabhAva to sabhI heya haiN| aba isa gAthAmeM unhIM parabhAvoM ko grahaNa karane vAleko aparAdhI prasiddha kiyA gayA hai| tathyaprakArA--(1) corI, parastrosevanake aparAdhakI taraha rAgAdi paradravyakA grahaNa ! karanA, svIkAra karanA aparAdha hai / (2) rAgAdi parabhAvako prAtmarUpa mAnanese jIva svasthabhAvase cyuta ho jAtA hai, ata: parabhAvakA svIkaraNa * aparAdha hai| (3) yaha aparAdhI jIva : bandhanakI zaGkAsahita bhramaNa karatA hai, karmoMse baMdha jAtA hai, viSAda maraNa Adi daNDa pAtA hai / (4) jo rAgAdi parabhAvoMko svIkAra nahIM karatA, parakIya jAnakara unase haTA rahatA hai vaha niraparAdha hai| (5) niraparAdha AtmA niHzaGka rahatA hai / (6) niraparAdha AtmAko bandhanako zaGkA nahIM rhtii| (7) niraparAdha AtmA karmase mukta hotA hai / (8) mithyAtva rAgAdi parabhAvoMko svIkAratAse karmabandhana hotaa| (6) avikAra parama caitanyasvabhAvakI svIkAratAse jIva mukta hotA hai / (1) prAtmahitaiSiyoMko netanyamAtra bhAva hI grahaNa karane yogya hai, zeSa sarva bhAva chor3ane yogya hai| - siddhAnta ---(1) parabhAvako svIkAra karane vAlA aparAdhI jIva nizcayata: apane vikAra vAsanA saMskAroMse ba~dha jAtA hai / (2) aparAdhI jIvake vikArakA nimitta pAkara jJAnAvaraNAdi karmokA bandha hotA hai /
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 mokSAdhikAra ko hi nAmAyamaparAdhaH ? saMsiddhirAdhasiddha sAdhiyamArAdhiyaM ca eyttheN| akmayarAdho jo khalu ceyA so hoi avarAdho // 30 // jo puNa giravarAdho ceyA NissaMkiyo u so hoi / zrArAhaNAi NiccaM baTTei grahaM ti jANato // 305 // (yugmam) saMsiddhi rAdha sAdhita, pArAdhita siddha sarva ekArthaka / jo jIva rAdha apagata, so prAtmA hai niraparAdhI // 304 // jo jIva niraparAdhI, baha niHzaMka niHzalya ho jaataa| nijako nija lakhatA yaha, lagatA mAsmAnurAdhanameM // 30 // saMsiddhirAdhasiddha sAdhitamArAdhitaM caikArthaM / apagatarAdho yaH khalu cetayitA sa bhavatyaparAdhaH / / 304 // yaH punaniraparAdhazcetayitA nizzaMkitastu sa bhavati / ArAdhanayA nityaM vartate, ahamiti jAnan // 305 / / paradravyaparihAreNa zuddhasyAtmanaH siddhiH sAdhanaM vA rAdhaH, apagato rAdho yasya cetayituH so'parAdhaH / athavA apagato rAdho yasya bhAvasya so'parAdhastena saha yazcetayitA vartate sa nAmasaMga-saMsiddhirAdhasiddha, sAdhiya, ArAdhiya, ca, eyaTTa, avagayarAdha, ja, skhalu, ceyA, ta, abarAdha, ja, puNa, miravarAdha, caiyA, NissaMkia, u, ta, ArAhaNA, NiccaM, amha, ti, jANata / pAtusaMjJa-- dRSTi--1- azuddhanizcayanaya (47) / 2-nirmisadRSTi, nimittatvanimittadRSTi (53, 201) / prayoga-niHzaGka nirbandha rahane ke liye paradravya va parabhAvake grahaNakA aparAdha nahIM nahIM karake svabhAvameM upayukta honA / / 301.303 / / prazna-yaha aparAdha kyA hai ? uttara-[saMsiddhirAdhasiddha] saMsiddhi, rAdha, siddha [sAdhitaM ca bhArAdhitaM] sAdhita aura pArAdhita [ekArya] ye ekArtha zabda haiN| [yaH khalu ceta. yitA] jo AtmA [apagatarAdhaH] rAdhase rahita ho [saH] vaha prAtmA [aparAdhaH bhavati] rAdharahita yAne aparAdhI hai [yaH punaH] aura jo [cetayitA] prAtmA [niraparAdhaH] aparAdharahita hai [saH tu] vaha [niHzaktiH ] zaMkArahita [bhavati] hai paura sahajasvarUpa apaneko [mahaM iti] maiM hUM aisA [jAnana] jAnatA humA [ArAdhanayA bhArAdhanA dvArA [nityaM vartate] hamezA bartatA hai| tAtparya-prAtmAkI dRSTi na honA aparAdha hai, aisA aparAdha karane vAlA hI saMsAra meM
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5.18 samayasAra sAparAdhaH sa tu paradravyagrahaNasadbhAvena zuddhAtmasiddhyabhAvAdabaMdha zaMkAsaMbhave sati svayamazuddhatvAdanArAdhaka evaM syAt / yastu niraparAkAsa samagraparadravyaparihAreNa zuddhAtmasiddhisadbhAvAdubaMdhazaMkAyA asaMbhave sati upayogakalakSaraNazuddha zrAtmaika evAhamiti nizcinvan nityameva zuddhAtmasiddhilakSaNayArAdhanayA vartamAnatvAdArAdhaka eva syAt // anavaratamanaMtaMbaMdhyate sAparAdhaH spRzati rAha rAdhane, sAhU sAdhane, sijjha niSpattau ho sattAyAM, vatta vartane, jANa avavodhane / prAtipadika-saMsiddhisiddha, sAdhita, ArAdhita, va, ekArtha, apagatarAdha, yat, khalu, cetayitR, tat, aparAdha, yat puna, nira parAdha, cetayitR, niHzaMkita, tu, ArAdhanA, nityaM, asmad iti, jAnat / mUlabAsu-sAdha saMsiddhau svAdi, rAdha saMsiddhI svAdi, Sidhu saMsiddhI divAdi, bhU sattAyAM vRtu vartane bhvAdi, jANa avabodhane / padavivaraNasaMsiddhirAvasiddha - prathamA ekavacana / sAdhiyaM sAdhitaM prathamA eka0 ArAdhiyaM ArAdhitaM prathamA eka0 / rulatA hai niraparAdha AtmA zrAtmamagna hotA hai / TokArtha- paradravyake parihAra dvArA zuddha zrAtmAkI siddhi athavA sAdhana honA rAdha hai / jisa zrAtmA ke rAdha arthAt zuddha AtmAkI siddhi athavA sAdhana bapagata ho vaha grAtmA aparAdha hai | athavA jisa bhAvakA rAdha apagata ho gayA ho yAne dUra ho gayA ho vaha bhAva aparAdha hai ! usa aparAdhase sahita jo zrAtmA rahatA hai vaha grAtmA sAparAdha hai| aisA AtmA paradravya ke grahaNa sadbhAvase, zuddha prAtmAkI siddhike prabhAvase, usake baMdhakI zaGkAkA saMbhava honepara svayaM azuddhapanA honese prArAdhanA karane vAlA nahIM hai / parantu jo zrAtmA niraparAdha hai vaha samasta paradravyake parigrahake parihAra dvArA zuddha AtmAkI siddhike sadbhAvase usake baMdha kI zaGkA na honepara "maiM upayogalakSaNa vAlA eka zuddha zrAtmA hI hU~" aisA nizcaya karatA huA vaha prAtmA nitya hI zuddha AtmAkI siddhi lakSaNabAlI prArAdhanA se yukta sadA bartatA hone se ArAdhaka ho hai / bhAvArtha- saMsiddhi, rAdha, siddhi, sAdhita aura mArAdhita- ina zabdoMkA artha eka AtmAvalokana ho hai / jisake yaha zrAtmadarzana nahIM hai vaha prAtmA sAparAdha hai, aura jisake yaha ho yaha niraparAdha hai / sAparAdhake baMdhako zaMkA hotI hai, isaliye anArAdhaka hai, zrIra. niraparAdha nizaMka huA apane upayogameM lIna hotA hai, niraparAdhoko baMdhako zaMkA nahIM hotI, taba vaha samyagdarzana jJAna cAritra tapakA eka bhAvarUpa nizcaya zrArAdhanAkA zrArAdhaka hI hai / I aba isI arthako kalaza meM kahate haiM --anavarata ityAdi / zrartha sAparAdha zrAtmA niraMtara anaMta pudgala paramANurUpa karmoMse ba~dhatA hai; niraparAdha zrAtmA baMdhana ko kabhI sparzana nahIM karatA / to prapane AtmAko niyamase azuddha hI sevana karatA huA prAtmA to sAparAdha hI hotA hai aura acchI taraha zuddha zrAtmAkA sevana karane vAlA zrAtmA niraparAdha hotA hai / --
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSAdhikAra niraparAdho baMdhanaM naiva jAtu / niyatamayamazuddhaM svaM bhajana sAparAdho bhavati niraparAdhaH sAdhu zuddhAtmasevI / / 18 / / // 304-305 / / eya? ekArtha-prathamA eka nepAlako nayAla rAkSa:-pra0e0 / jo yaH-pra0 e. 1 khalu-avyaya / vedA tyitaa-pr0e| so saH-pra0 e0| hoi bhavati--vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyaa| avara.dho apraadh:--pr0e0| NirAvarAdho nirpraadh:-pr0e0| NissaMkio niHzaMkita:-pra0 e0| ArAhaNAi ArAdhanayA-tRtIyA eka0 / Nicca nitya--avyaya / vaTTai vartate-pra0 eka0 / ahaM-pra0 eka0 / ti itiavyaya / jANato jAnan-prathamA ekavacana / / 304-305 // bhAvArtha-jo AtmA apaneko sahaja adhikAra svarUpa nirakhatA hai vaha niraparAdha hai va nirbandha hai| prasaMgadhivaraNa-anantarapUrva gAthAtrayameM batAyA thA ki aparAdhI jIva sazaMka hotA hamA karmabaddha ho jAtA hai aura niraparAdha prAtmA ni:zaMka aura prabandha rahatA hai| aba usI aparAdhake viSaya meM ina do gAthAvoMmeM batAyA gayA hai ki vaha aparAdha kyA hai aura niraparAdha ko sthiti kyA hotI hai ? tathyaprakAza-(1) rAdha aAtmasiddhiko kahate haiM / (2) jisake rAdha nahIM hai usa bhAvako aparAdha kahate haiM / (3) rAdhake itane aura nAma bhAva samajhane ke liye jAnanA--1saMsiddhi, 2- siddhi, 3- sAdhana va 4- pArAdhanA / (4) vibhAvapariNAmarahita nivikalpasamAdhimeM sthita hokara nija zuddhAtmAkI upalabdhi honA saMsiddhi hai / (5) paradravyakA parihAra karake zuddha prAtmAmeM magnatA honA siddhi hai / (6) sarvavikArabhAvoMse haTakara zuddha bhaitanyasvarUpakI sevA karanA sAdhana hai / (7) vikArabhAvakA parihAra karake zuddha citsvarUpa prAtmAko upAsanA karanA prArAdhanA hai / (8) jisake paradravyakA grahaNa hai, parabhAvameM prAtmarUpakI mAnyatA hai usake zuddhAtmasiddhikA prabhAva hai / (9) jisake zuddhAtmasiddhi nahIM hai vaha sAparAdha hai| (10) sAparAdhake sadaiva bandhazaGkA rahatI hai va bandha hotA hai, kyoMki vaha zuddhAtmatattvakA pranArApaka hai / (11) jo samagra paradravyoMkA parihAra karatA hai usake zuddhAtmasiddhi hotI hai| (12) jisake zuddhAzmasiddhi hai usake bandhazaGkAkI asaMbhavatA hai, kyoMki usake jJAna mAtra zuddha antastattvako upAsanA banI rahanese vaha ArAdhaka hI hai| siddhAnta---(1) zuddha antastattya ke prArAdhaka zuddhAtmasevI niraparAdha hai| (2) prazuddha sopAdhi savikAra prAtmAko sevA karane vAle sAparAdha haiN| (3) niraparAdha prAtmA nirbandha hote haiM / (4) sAparAdha jIva ananta koko bAMdhate haiN| dRSTi-- 1- zuddhanizcayanaya (46) / 2- azuddhanizcayanaya (47) / 3- pratiSedhaka zuddhanaya (46) / 4- parakartRtva prasadbhUta vyavahAra (126) /
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ 520 samayasAra nanu kimanena zuddhAtmopAsanaprayAsena yataH pratikramaNAdinava niraparAdho bhavasthAtmA sAparAdhasyApratikramaNAdestadanapohakatvendra viSakumbhale sati pratikramaNadistadapohakatvanAmRtakumbhatvAt / uktaM ca vyavahArAcArasUtre-apaDikamaNaM apaDisaraNaM appaDihAro adhAraNA ceva / pariNayattI ya aNidA'garuhA'sohIya disakubho / / 1 // paDikamaNaM paDisara parihAro dhAraNA Ni yattI ya / NiMdA gAhA sohI aTTaviho amayaku bho du||2|| atrocyate-- paDikamaNaM paDisaraNaM parihAro dhAraNA NiyattI ya / giMdA garahA sohI aTTaviho hoi visakubho // 306 // appaDikamaNaM appaDisaraNaM apparihAro adhAraNA ceva / aNiyattI ya aNiMdA'garahA'sohI amayakubho // 387 // pratikramaraNa athavA prati-saraNa parihAra dhAraNa nivRttI / nindA gardA zukhI, ye haiM viSakumbha AThoM ho // 306 // prapratikramaNa aprati-saraNa parihAra dhAraNA agare / anivRttI va pranindA, azuci amRtakumbha ye AThoM // 307 // nAmasaMja- paDikamaNa, paDisaraNa, parihAra, dhAraNA, Niyatti, ya, jiMdA, garahA, sohi, aviha, visakuMbha, appaDikamaNa, appaDisaraNa, apparihAra, adhAraNA, ca, eva, aNiyatti, ya, aNidA, agarahA, prayoga-niHzaMka nirbandha honeke liye apaneko jJAnamAtra nirakhanA // 304.305 / / prazna - isa zuddha prAtmAke sevanake prayAsase kyA lAbha hai ? kyoMki pratikramaNa Adi se hI prAtmA niraparAdha ho jAtA hai / isakA bhI kAraNa yaha hai ki sAparAdhake prapratikramaNAdi meM aparAdhako apohakatA na honese viSakumbhapanA honepara pratikramaNAdikake ho aparAdhakI apohakatA honese amRtakuMbhapanA hotA hai| yahI vyavahAraviSayaka AcArasUtrameM bhI kahA haiappaDi ityAdi / artha-prapratikramaNa, apratisaraNa, aparihAra, pradhAraNA, anivRtti, anidA, agahoM aura azuddhi, viSakumbha hai / pratikramaNa, pratisaraNa, parihAra, dhAraNA nivRtti, nidA, gahare aura zuddhi, amRtakubha hai ? uttara-[pratikramaraNaM pratisaraNaM parihAraH dhAraNA nivRttiH nidA gardA] ajJAnokA va kiyAratakA pratikramaNa, pratisaraNa, parihAra, dhAraNA, nivRtti, niMdA, gahIM [ca zuddhiH] aura zuddhi isa taraha [aSTavidhaH] pATha prakArakA to [viSakumbhaH] viSakabha [bhavati hai; [ca] aura jJAnIkA va sahajasvabhAvake anubhavIkA [apratikramaNaM prapratisaraNaM aparihAraH adhAraNA] sahaja atikramaNa, apratisaraNa, aparihAra, adhAraNA [aniyusiH
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSAdhikAra pratikramaNaM pratisaraNaM parihAro dhAraNA nivRtizca / nidA gardA zuddhiH aSTavidho bhavati viSakuMbhaH / / 306 / / apratikramaNamapratisaraNamaparihAro'dhAraNA cava / anivRttizcAnidA'gaDizuddhiramRtakumbhaH // 30 // ___ yastAvadajJAnijanasAdhAraNo'pratikramaNAdiH sa zuddhAtmasiddhyabhAvasvabhAvatyena svayamevAparASatvAd viSakumbha eva kiM tasya vicAreNa / yastu dravyarUpaH pratikramaNAdiH sa sarvAparAdha. viSadoSApakarSaNasamarthatvenAmRtakumbho'pi pratikramaNA'pratikramaNAdivilakSaNApratikramaNAdirUpAM tArtIyakI bhUmimapazyataH svakAryakaraNAsamarthatvena vipakSakAryakAritvAdviSakumbha evaM syAt / apratikramaNAdirUpA tRtIya bhUmistu svayaM zuddhAtmasiddhirUpatvena sarvAparAvaviSadoSAraNAM sarvakaSa. asohi, amykbh| dhAtusaMjJa- paDi-kkama pAdavikSepe, paTi-sara gatau, paDi-hara haraNe, ni igatI, nida niMdAyAM, garaha nindAyAM, sajjha narmalye / prAtipadika--pratikramaNa, pratisaraNa, parihAra, dhAraNA, nivRtti, ca, nindA, go, suddhi, aSTavidha, viSakumbha, apratikramaNa, apratisaraNa aparihAra, adhAraNA, anivRtti, anindA, agahI, azuddhi, amRtakumbha / mUladhAtu-prati kama pAda vikSepe bhvAdi, prati sa gatau bhvAdi, hoanidA agA~] anivRtti, anidA, agahA~ [ca evaM] aura [azuddhiH] azuddhi yaha ATha prakAra kA [amRtakumbhaH] amRtakuMbha hai / tAtparya-vikalparata rahanA viSakumbha hai, svabhAva rahanA anumna hai| TIkArtha---vAstava meM ajJAnI janoMmeM sAdhAraNatayA pAyA jAne vAlA jo apratikramaNAdi hai vaha zuddha AtmAkI siddhike abhAvarUpa svabhAva vAlA honeke kAraNa svayameva aparAdharUpa honese viSakumbha hI hai; usakA vicAra karanekA prayojana hI kyA hai ? kyoMki ve to prathama ho tyAgane yogya haiM kintu jo dravyarUpa pratikramaNa prAdi hai vaha samasta aparAdhaviSadoSako haTAne meM samartha honese amRtakuma honepara bhI pratikramaNa-apratikramaNAdise vilakSaNa pratikramaNAdi rUpa tIsarI bhUmikAko na dekhane vAle puruSako vaha dravya-pratikramaNAdi aparAdha kATane rUpa apanA kArya karaneko asamartha honese vipakSa arthAt baMdha kA kArya karane vAlA honese viSakumbha hI hai| paraMtu apratikramaNAdirUpa tIsarI bhUmi svayaM zuddhAtmAkI siddhirUpa honeke kAraNa samasta aparAdharUpI viSake doSoMko sarvathA naSTa karane vAlo honese sAkSAt svayaM amRtakumbha hai / aura, isa prakAra vaha tIsarI bhUmi vyavahArase dravyapratikramaNAdike bhI amRtakumbhapanA sAdhatI hai| aura usa tIsarI bhUmise ho pAtmA niraparAdha hotA hai| usa tIsaro bhUmike abhAvameM dravyapratikramaNAdi aparAdha hI hai| isa kAraNa tIsarI bhUmise hI niraparAdhatva hai yaha siddha hotA hai / usako prAptike liye hI yaha dravyapratikramaNAdi hai / aisA honese yaha nahIM mAnanA ki nizcayanayakA zAstra dravyapratikramaNAdiko chur3AtA hai| kintu mAtra dravyapratikramaNAdi dvArA chur3A nahIM detA, isake atirikta anya bhI, pratikramaNa-apratikramaNAdise pragocara prapratikrama
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 samayaMsAra svAt sAkSAtsvayamamRtakumbho bhavatIti vyavahAreNa dravyapratikramaNAderapi, amRtakuMbhatvaM sAdhayati ! tayaiva ca niraparAdho bhavati cetayitA / vadabhAve dravyapratikramaNAdirapparAdha eva / pratastRtIyabhUmikayava niraparAdhatvamityavatiSThate, tatprAptyartha evAyaM dravyapratikramaNAdiH, tato meti maMsthA yatpratikramaNAdIna zrutistyAjayati kiMtu dravyapratikramaNAdinA na muMcati anyadIyapratikramaNApratikramaNAdyagocarApratikramaNAdirUpaM zuddhAtmasiddhilakSaNamatiduSkaraM kimapi kArayati / vakSyate tyAdi, pari-hatra haraNe, dhUtra dhAraNe bhvAdi, ni-vRtu varaNe divAdi, Nidi kutsAyAM bhvAdi, gaI kutsAyAM bhvAdi, zudha zauce divaadi| padavivaraNa- paDikamaNa pratikramaNaM paDisaraNaM tisaraNaM parihAro parihAraH raNAdi rUpa, zuddha prAtmAko siddhi jisavA lakSaNa hai aisA ati puSkara kucha karavAtA hai| bhAvArtha-vyavahAranayAvalaMbIne kahA thA ki jaba lage hue doSoMvA pratikramaNAdi karanese hI mAtmA zuddha hotA hai, to zuddhAtmAke pAlambanakA zrama karanese lAbha kyA ? usakA uttara yaha hai ki dravyapratikramaNAdi doSake meTane vAle haiM, paraMtu zuddha aAtmAke svarUpake pAlambanake binA to dravyapratikramaNAdika doSasvarUpa hI haiM ve doSake meTaneko samartha nahIM haiM; kyoMki nizcayase yukta hI vyavahAramaya gotramArga meM pronA hai, kevala vyavahArakA pakSa mokSamArgameM nahIM hai, vaha to baMdhakA hI mArga hai / ataH siddha hai ki ajJAnoke jo apratikramaNAdika haiM ve viSakama hI haiM, unakI to kathA kyA ? parantu jo vyavahAracAritrame pratikramaNAdika kahe haiM ve bhI nizcayanaya se viSakuMbha hI haiN| kyoMki AtmA to atikramaNa va pratikramaNAdikase rahita sahaja zuddha atikramaNAdi svarUpa hai| aba isI kathanako kAvyameM kahate haiM--prato halAH ityAdi / artha-isa kathanase sukha se baiThe hue pramAdI jIva tADita hue tathA nizcayanaye kAntI janoMko capalatA pralIna huI / svacchandI jIvoMke paradravyoMkA pAlambana dUra kiyA hai / vyavahArake pAlambanase jo citta aneka pravRttiyoMmeM bhramaNa karatA thA use zuddha prAtmAmeM hI lagAyA hai jaba taka ki sampUrNa vijJAnaghana mAtmAkI prApti na ho| bhAvArtha-pratikramaNasaMbaMdhI nizcaya vyavahArakathanase pramAda aura caMcalatA miTAkara jJAnamagna hone taka cittako AtmAmeM sthApita karAyA gayA hai| yahAM nizcayana yase pratikramaNAdikako viSakumbha kahA aura apratikramaNAdikako amRtakumbha kahA, isa kathanase koI ulTA samajhakara pratikramaNAdiko chor3akara pramAdI na ho jAve, prataH use isa kalazarUpa kAvyameM samajhAte haiM--yatra ityAdi / ayaM-jahA~ pratikramaNa hI viSa kahA hai vahA~ apratikramaNa kaise amRta ho sakatA hai ? isaliye yaha manuSya noce-nIce giratA hamA pramAdarUpa kyoM hotA hai ? niSpramAdI hokara U~cA-U~cA kyoM nahIM car3hatA / bhAvArtha
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSAdhikAra 523 cAva---kammaM jaM puvakayaM suhAsuhamasoyavittharabisesa / tatto riNayattae appayaM tu jo so paDikammaraNaM / ityAdi / ato hatAH pramAdigo tA. sukhAsIta prAma cApalamunnIlitamAlabanaM / prAtmanyevAlAnitaM cittamAsaMpUrNavijJAnaghanopalabdheH // 188 / / yatra pratikramaNameva viSaM praNItaM tatrApratikramaNameva sudhA kutaH syAt / tatki pramAdyati janaH prapatanadho'dhaH ki nordhvamUrdhvamadhirohati niSpramAdaH // 186 / / pramAdakalitaH kathaM bhavati zuddhabhAvo'lasaH kaSAyabharagauravAdalasatA dhAraNA NiyattI nivRttiH jiMdA nindA garahA gardA sohI zuddhiH aviho aSTavidhaH visakuMbho viSabhaHprathamA ekavacana / hoi bhavati-vartamAna laT anya purupa eka / appaDikkamaNaM apratikramaNaM appaDisaraNaM ajJAnAvasthA jo apratikramaNAdika the unakA to kathA hI kyA ? ve to viSakumbha hai ho / yahA~ to jo dravyapratikramaNAdika zubhapravRttirUpa the, unakA ekAMta pakSa chur3Ane ko unheM viSakumbha kahA hai, kyoMki zubhapravRttiyA~ karmabandhako hI kAraNa haiN| apratikramaNa va pratikramaNase rahita jo tIsarI bhUmi zuddha prAtmasvarUpa hai vaha amRtakRmbha kahA gayA hai, usa bhUmimeM car3haneko upadeza kiyA hai / pratikramaNAdikako viSakumbha sunakara jo pramAdI hotA hai usako kahate haiM ki yaha jana nIce nIce kyoM giratA hai tIsarI bhUmimeM U~cA-U~cA kyoM nahIM car3hatA ? aba isI marthako dRr3ha karaneke liye kAvya kahate haiM--pramAda ityAdi / artha-pramAdayukta prAlasya bhAva kase zuddha bhAva ho sakatA hai ? kyoMki kaSAyake bojhake gauravase hitakAryameM pAlasya honA ho to pramAda hai / isa kAraNa prAtmokarasase bhare svabhAvameM nizcala humA muni parama zuddhatAko prAkSa hotA hai aura thor3e samayameM hI karmabandhase chUTa jAtA hai| bhAvArthapramAda to kaSAyako pracuratAse hotA hai, isaliye pramAdoke zuddhabhAva nahIM hote / jo muni udyama karake svabhAvameM pravartatA hai vaha zuddha hokara mokSako prApta hotA hai| aba mukta honekA anukrama kAvya meM kahate haiM-tyaktvA ityAdi / artha---jo puruSa nizcayase azuddhatAke karane vAle saba paradravyoMko chor3akara svayaM apane nijadravyameM lIna hotA hai, vaha puruSa niyamase saba aparAdhoMse rahita hunA baMdhake nAzako prApta hokara nitya udayarUpa humA apane svarUpake prakAzarUpa jyotise nirmala uchalatA jo caitanyarUpa amRtakA pravAha usase jisako mahimA pUrNa hai, aisA zuddha hotA huA karmoMse chUTatA hai / bhAvArtha-mumukSu pahale to samasta paradravyakA tyAgakara apane prAtmasvarUpa meM lIna hotA hai, so saba rAgAdika aparAdhoMse rahita hokara AgAmI baMdhakA nAza karatA hai so phira nitya udayarUpa kevalajJAnako pAkara zUddha hokara samasta karmoM kA nAzakara mokSako prApta karatA hai| yahI mokSa honeko roti hai / isa taraha mokSakI vidhi batAkara mokSAdhikAra pUrNa kiyA jA rahA hai /
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra pramAdo yata: / ataH svarasanirbhare niyamitaH svabhAve bhavanmuniH paramazuddhatA vrajati mucyate cAcirAt / / 16 / / tyaktvA'zuddhividhAyi takila paradravyaM sAmagraM svayaM sve dravye ratimeti yaH sa niyataM sarvAparAdhacyutaH / baMdhadhvaMsamupetyanityamuditaH svajyotiracchocchalaccaitanyAmRtapUrapUrNaapratisaraNaM aparihAro aparihAraH adhAraNA adhAraNA aNiyattI anivRttiH aNidA anindA agarahA aba mokSAdhikArako pUrNa karate samaya maMgalarUpajJAnako mahimA kalazarUpa kAvyameM kahate haiM--baMdha ityAdi / artha-karmake baMdhake chedanese avinAzI pratula mokSakA anubhava karatA huA nitya udyotase vikasita svAbhAvika avasthA yukta atyaMta zuddha, apane jJAnamAtra prAkArake nijarasake bhArase pratyaMta gaMbhIra da dhIra yaha pUrNa jJAna kisI prakAra nahIM cale aisI acala apanI mahimAmeM lIna huaA hai| bhAvArtha-karmakA nAza karake mokSarUpa hagrA apanI svAbhAvika avasthArUpa atyanta zuddha samasta jJeyAkArako gauNa kara nija jJAnakA prakAza - jisakI thAha nahI va jisameM prAkulatA nahIM" aisA prakaTa dedIpyamAna hokara apanI mahimA meM lIna hRyA haiN| isa prakAra upayoga raMgabhUmimeM mokSasasvakA svAMga prAyA thaa| so jaba sahaja jJAnasvarUpameM jJAna kA jJAna prakaTa huA taba mokSakA svAMga nikala gayA / prasaMgavivaraNa- anantarapUrva gAthAdvayameM zuddhAmArAdhana ko niraparAdha batAyA gayA thaa| usa sambandhameM yaha jijJAsA huI ki caraNAnuyogameM batAyA gayA ki pratikramaNa prAdi karanese doSa dUra hote haiM, pratikramaNa karane bAlA niraparAdha ho jAtA hai, phira zuddhAtmArAdhanA para bala kyoM diyA jAtA hai isakA samAdhAna ina do gAthAvoM meM pAyA hai| tathyaprakAza.-1-apratikramaNa do prakArakA hotA hai--(1) ajJAnIjanamAdhAraNa apratikramaNa, (2) pratikramaNApratikramaNAdivilakSaNa apratikramaNa / 2- pratikramaNa vidhiniSedha sambandhita tIna bhUmikAyeM hai---(1) ajJAniyoMkA apratikramaNa, (2) dravyarUpa pratikramaNa, (8) jJAniyoMkA atikramaNa / 3- dravyarUpa pratikramaNake kucha anantira ye hai--sarAgacAritrarUpa zubhopayoga. vyavahArapratikamarA ! 4-jJAnijanAzrita prapratikramaeke kucha anarthAntara ye haiM-- paramopekSArUpa saMyama, nirvikalpasamAdhi, nizcayapratikramaNa, zubhAzubhAsravadoSanirAkaraNa, vItarAgacAritra, samyak triguptirUpa ratnatraya, nirvikalpa zuddhopayoga / 5- prajJAniyoMkA atikramaNa sarvathA viSakumbha hai / 6- ajJAniyoMkA apratikramaNa mithyAtvaviSayakapAyapariNatirUpa hai ata: vaha narakAdi duHkhoMkA kAraNabhUta hai / 7- dravyarUpapratikramaNa lage hue doSoMke nirAkaraNake liye hai, ataH amRtakumbha hai tathApi tRtIyabhUmikAko na dekhane gale
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSAdhikAra 525 mahimA zuddho bhavanmucyate / / 161 / / baMdhacchedAtkalayadatulaM mokSamakSayyametan nityodyotasphuTitasahajAvasthamekAMtazuddhaM / ekAkArasvarasabharato'tyaMtagaMbhIradhoraM pUrNa jJAnaM jvalitamacale svasya lInaM mahimni / / 162 // iti mokSo nikAMta: / iti zrImadamRtacaMdrasUriviracitAyAM samayasAravyAkhyAyAmAtmakhyAtI mokSaprarUpaka: aSTamo'GkaH / / 8 / / agardA sohI zuddhiH amayakubho amRtakuMbha:-prathamA ekavacana / / 306-307 // puruSoMko bandhakArI honese viSakumbha hai / 5- tRtIyabhUmikA arthAt nizcayapratikramaraNarUpa votarAga apratikramaNa svayaM zuddhAtmasiddhirUpa hone se sarvadoSoM ko samUla naSTa karatA hai prataH yaha jAnija nAzrita apratikramaNa sAkSAt amRtakambha hai / - jJAnijanAdhita apratikramaNakA saMbaMdha ho to dravyapratikramaNa bhI amRtakumbha kahalAtA hai| 10- vAstavameM prAtmA jJAnijanAnita apratikramaNarUpa tRtIya bhUmikA dvArA hI niraparAdha hotA hai / 11-- tRtIya bhUmikAke arthAt nizcayapratikramaNake prabhAvameM dravyapratikramaNa bhI aparAdha hI hai / 12- dravyapratikramaNa tRtIyabhumikAke liye arthAt nirvikalpa samAdhi ke liye hI kiyA jAtA hai / 13- caraNAnuyogameM dravyapratikramaNako amRtakumbha kahA hai vaha eka vidhAnakI dRSTi se yukta hai, kintu nizcayapratikramaNake binA mAtra dravyapratikramaNase mukti nahIM hai yaha tathya bhI mAtha-sAtha jAnanA / 14pratikramaNa apratikramaNakA agocara apratikramaNarUpa zuddhAtmasiddhilakSaNa nizcayapratikramaNa ho alaukika siddhi pradAna karatA hai| 15-- ukta 14 bAteM pratisaraNa, parihAra, dhAraNA, nivRtti, nindA, gahIM ba zuddhike viSayameM bhI ghaTita karanA / siddhAnta-1-- jJAnijanAzrita apratikramaNa zuddhAtmatatvakI parama abheda prArAdhanA hai| 2- ajJAnijanAzrita apratikramaNa vikAroMmeM abhedabuddhirUpa hai / dRSTi---1- zuddhanaya (46) / 2- azuddhanizcayana ya (47) / prayoga- prajJAnijanAzrita prapratikramaNako sarvathA chor3akara sarAgacAritrase gujara kara pratikramaNAdi karate hue nizcayapratikramaNameM bihAra kara pratikramaNa prapratikramaNa prAdi sarva vikalpoMke agocara paramokSAsaMyamameM rahanekA pauruSa karanA / / 306-307 / / iti zrImatkundakundAcAryaviracita samayasAra va usakI zrImadamRtacaMdrasUriviracita samayasAravyAkhyA prAtmakhyAtikI sahajAnandasaptadazAGgI TIkAmeM mokSaprarUpaka pAThavAM aMka samApta huaa|
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 samayasAra atha sarvavizuddhajJAnAdhikAraH atha pravizati sarvavizuddhaM jJAnam / nItvA samyak pralayamakhilAn kartRbhoktrAdibhAvAn dUrIbhUtaH pratipadamayaM baMdhamokSapraklRpteH / zuddhaH zuddhaH svarasavisarApUrNa puNyAcalAciSTakotkIrNaprakaTamahimA sphUrjati jJAnapuJjaH // 163 // kartRtvaM na svabhAvasya vitto vedayitRtvas / zrajJAnAdeva kartA tadabhAvAdakArakaH || 164 / / athAtmano'kartRtvaM dRSTAMta purassara mArUpAli nAmasaMjJa - daviya, ja, guNa, ta, ta, aNaNNa, jaha, kaDayAdi, du, pajjaya, kaNaya, aNaNNa, iha, jIva, ajIba, du, ja, pariNAma, du, desiya, sutta, ta, jIva, ajIva, vA, ta, aNaNNa, Na, kudoci, vi, uppaNa, ja, yahA~ mokSa kA bhI svAGga nikalaneke pazcAt sarvavizuddhajJAna praveza karatA hai / raGgabhUmimeM jIvAjIva, kartA-karma, puNya-pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, bandha prora mokSa-ye ATha svAGga prAye the unakA nRtya huA / tre bhAThoM vikalpa apanA-apanA svarUpa dikhAkara nikala gaye / gaba saba svAGoMke dUra honepara ekAkAra sarvavizuddha jJAna praveza karatA hai / yahA~ prathama ho maMgalarUpa jJAnapuJja AtmAko mahimA batalAte haiM-- nItvA ityAdi / artha-- samasta kartA bhoktA zrAdi bhAvoMko samyak prakArase nAzako prApta karAke pada-padapara arthAt karmoMke kSayopazama ke nimittase hone vAlI pratyeka paryAya meM bandhamokSakI racanAse dUra vartatA hudhA, zuddha zuddha arthAt rAgAdimUla tathA prAvaraNase rahita vistArase paripUrNa tathA TaMkokIvat prakaTa mahimA vAlA jJAnapuJja prAtmA pragaTa hotA hai / bhAvArtha- zuddhanakA viSaya sahaja jJAnasvarUpa zrAtmA hai vaha kartA-bhoktApane ke bhAvoMse rahita hai, bandhamokSakI racanAse rahita hai, paradravyoMse aura saba paradravyoM ke bhAvoMse rahita honeke kAraNa zuddha haiM aura apane nijarasake pravAhase pUrNa dedIpyamAna jyotisvarUpa TaMkotkozavat zracala hai, aisA jJAnapuJja prAtmA pragaTa hotA hai / aba sarva vizuddha jJArmako batalAne ke prArambha meM prathama hI sahaja jJAnabrahmako kartA bhoktA bhAvase bhinna dikhalAte haiM - kartRtvaM ityAdi / artha-- isa citsvarUpa zrAtmAkA jisa prakAra bhoktApanA svabhAva nahIM hai, usI taraha kartApanA bhI svabhAva nahIM hai / yaha AtmA prajJAnase hI kartA mAnA jAtA hai, so ajJAnakA prabhAva honepara vaha kartA nahIM hai /
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra daviyaM jaM uppajjai gugAhi taM tehiM jAsu zrANAM / jaha kaDayAdIhiMda pajjapahiM kaNyaM yamiha // 208 // jIvassAjIvassa du je pariNAmA du desiyA sutte / taM jIvamajIvaM vA tehimANaM viyANAhi // 306 // dociva uppo jahmA kajjaM yA teNa so yadA / uppAdedi kiMcivi kAraNamavi teNa Na sa hoi ||310 // kammaM paDucca kattA kattAraM taha paDucca kammANi / uppaMjaMtiya yimA siddhI du Na dIsae aNNA // 311 // (catuSkam ) jo dravya jina guNoMmeM, pariNamatA vaha zrananya unase / tyoM kaTakAdi dazAvoM se ananya hai suvarNa yahAM ||308|| jIva va ajIvako jo, paripatiyAM haiM batAi granthoM meM / unase anya jAno, usa jIva prajIva bastuko // 306 // nahi utpanna kisIse, isa kAraNa kArya hai nahIM zrAtmA / utpanna nahIM karatA, parako isase na kAraNa vaha // 310 // karmoMko prazraya kara, kartA kartAko karma Azraya kara 527 hote utpanna yahAM, jAno nahiM anyathA siddhI ||311 // kajja, ga. ta, ta, atta, Na, kiMci, vi. kAraNa, avi, Na, ta, kamma, katAra, du Na, aNNA / ghAtusaMjJa pajja gatI, jANa avabodhane, ho sattAyAM, paDi i vika dravya, yat, guNa, tat tat anyat, yathA, kaTakAdi tu paryAya, kanaka, taha, kambha, ya, niyama, siddhi, gatI disa prekSaNe / prAtipaananyat, iha, jIva, ajIva, aba AtmAkA akartApana dRSTAntapUrvaka prasiddha karate haiM - [ yat bravyaM] jo dravya [guH ] jina guNoMse [ utpadyate ] upajatA hai [ tat ] vaha [taH] una guNoMse [ ananyat ] ananya [jAnIhi ] jAno, [ yathA] jaise [ha] loka meM [ kanakaM ] suvarNa [ kaTakAdibhiH ] apane kaTaka kar3e Adi [paryAya: ] paryAyoMse [ ananyat tu] ananya hai yAne kaTakAdi hai vaha suvarNa hI hai / usI taraha [jIvAjIvasya tu ] jIva aura ajIva [ ye pariNAmAH tu] jo pariNAma [ sUtre dazitAH ] sUtra meM kahe haiM [taH] una pariNAmoMse [taM jIvaM prajIvaM vA ] usa jIva prajIvako [anya] ananya [vijAnAhi] jAno yAne jo pariNAma haiM ve dravya hI haiN| [yasmAt ] jisa kAraNa [ sa zrAtmA ]
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528 samayasAra dravyaM yadutpadyate guNastattairjAnIAnanyat / yathA kaTakAdibhistu paryAyaH kanakamananyadiha // 308|| jIvasyAjIvasya tu ye pariNAmAstu dazitAH sUtre / taM jIvamajIvaM vA tairananyaM bijAnIhi / / 306 / / na kutazcidapyutpanno yasmAtkArya na tena sa aatmaa| utpAdayati na kiMcitkAraNamapi tena na sa bhavati / / karma pratItya kartA katAra tathA pratItya karmANi / utpadyate ca niyamAtsiddhistu na dRzyate'nyA / / 311 // jovo hi tAvatkramaniyamitAtmapariNAmarutpadyamAno jIva eva nAjIvaH, evamajIvo'pi kramaniyamitAtmapariNAmarutpadyamAno'jIva eva na jIvaH, sarvadravyANAM svapariNAmaH saha tAdAtmyAt kaMkaNAdipariNAma: kAMcanavat / evaM hi jIvasya svapariNAmarutpadyamAnasyApyajIvena saha tu, yata, pariNAma, tu, darzita, sUtra, tat, jIba, ajIba, vA, tat, anya, na, kutazcit, api, upapanna, yat, kArya, na, tat, tat, Atman, na, kicit, kAraNa, api, tat, na, tat, karman, kartR, tathA, karman, ca, niyama, vaha prAtmA [kutazcidapi] kisIse bhI [na utpannaH] utpanna nahIM huprA hai [tena] isa kAraNa vaha [kArya] kisIkA kArya [na bhavati] nahIM hai aura [kiMcidapi] kisI anyako bhI [na utpAdayati] utpanna nahIM karatA [tena] isa kAraNa [sa:] vaha [kAraNamapi] kisokA kAraNa bho [na] nahIM hai / [niyamAt] niyamase [karma pratItya] karmako Azraya karake hI to [kartA] kartA hotA hai [tathA ca] aura [kartAraM pratItya] kartAko Azraya karake [karmANi] karma [utpadyate] utpanna hote haiM [anyA tu siddhiH] anya prakAra kartA-karmako siddhi [na dRzyate] nahIM dekhI jaatii| tAtparya-vAstavameM kartA-karma bhinna-bhinna dravyameM nahIM hote, isa kAraNa jIva kisI anyakA na to kartA hai aura na kisI anyakA kArya hai| . TokArtha - jIva prathama to kramaniyamita apane pariNAmoMse utpanna huaA ajIva ho hai jIva nahIM hai, kyoMki sabhI dravyoMkA apane pariNAmoMke sAtha tAdAtmya hai, jaise kaMkaraNAdi pari. NAmose suvaNaM utpanna hotA hai vaha kaMkaNAdise anya nahIM hai unase tAdAtmyasvarUpa hai uso taraha saba dravya haiN| isa prakAra apane pariNAmoMse utpanna hue jIvakA ajIvake sAtha kArya kAraNabhAva siddha nahIM hotA; kyoMki saba dravyoMkA anya dravyake sAtha utpAdya-utpAdaka bhAvakA prabhAva hai / aura usa kAryakAraNabhAvakoM siddhi na honepara ajIvake jIvakarmatva siddha nahIM hotA aura ajIvake jIvakarmatva siddha na hone parase kartA-karmake ananyApekSa siddha honese jIva ke ajItrakA kartApanA siddha nahIM hotaa| isa kAraNa jIva paradravyakA akartA hI ThaharatA hai / bhAvArtha-saba dravyoMke pariNAma pRthak-pRthak haiN| apane-apane pariNAmoMke saba kartA haiN| pratyeka padArtha svayaM apane pariNAmoMke kartA haiM ve pariNAma unake karma haiN| nizcayataH kisI kA kisIse bhI kartAkarmasambandha nahIM hai, isa kAraNa joba apane pariNAmoMkA kartA hai jIvake
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMvizuzAnAdhikAra 526 kAryakAraNa bhAvo na siddhadhati, sarvadravyANAM dravyAMtareNa sahotpAdyotpAdakabhAvAbhAvAt / tadasiddhau ghAjIvasya jIvakarmatvaM na siddhayati / tadasiddhI ca kartRkarmaNorananyApekSasiddhatvAt jovasyAjIvakartRtvaM na siddhati, prato jIvo'kartA pratiSThate / akartA jIvo'yaM sthita iti siddhi, tu, na, anyA / mUladhAtu--ut pada gatI, jhA avabodhane, bhU sattAyAM, prati iN gatI, izir prekSaNe / pradavivaraNa--daviyaM dravyaM-prathamA ekvcn| dutu-avyaya / pajahi paryAya:-tRtIyA bahuvacana 1 kaNayaM kanaka-prathamA eka0 / aNaNNaM ananya-prathamA eka0 / iha-avyaya / jIvassa jIvasya ajIvassa ajIvasyaSaSThI eka0 / dutu-avyaya 1 je ye pariNAmA pariNAmA:-prathamA bahu0 / desiyA dezitA:-prathamA bahu0 / sutte sUtre-saptamI eka0 / taM jIvaM ajI-dvitIyA eka / tehi tai:-tR0 baha / aNaNaM ananyaM-dvitIyA eka0 / viyANAhi vijAnIhi-AzArthe loT madhyama puruSa ekavacana / Na na-avyaya / kudoci kadAcitadhyaya / vi api Na na Na na Na na ya ca du tu Na na-adhyaya / upapaNI utpanna:-prathamA eka0 / jamhA yasmAt-paMcamI eka0 / kajja kArya-prathamA ekvcn| teNa tena-ta0 eka0 / AdA AtmA-pra0 eka0 / uppAdedi utpAdayati-vartamAna laT prathama puruSa ekavacana Nijanta kriyaa| kiMci kiMcita-avyaya / kAraNaMpariNAma ho jIvake karma haiN| isI taraha ajIva apane pariNAmoMkA kartA hai usake pariNAma usake karma haiM / isa prakAra jIva anyake pariNAmoMkA akartA hai| aba isa prarthake kalazalpa kAvyameM jIya prakartA hai to bhI isake baMdha hotA hai yaha prazAnakI mahimA hai aisA kahate haiM-prakartA ityAdi / artha--isa taraha apane nija rasase vizuddha aura sphurAyamAna cetanyajyotise . vyApta huyA hai lokakA madhya jisake dvArA aisA yaha jIva akartA sthita hai to bhI isake isa lokameM prakaTa karma prakRtiyoMse baMdha hotA hai, so yaha nizcayata: prajJAnakI hI koI mahama mahimA hai| bhAvArtha-jisakA jJAna saba jJeyoMmeM vyApane vAlA hai aisA yaha jIva zuddhanayase prakartA hI hai to bhI isake karmakA baMdha hotA hai yaha koI ajJAnakI bar3I karatUta hai / prasaMgavivaraNa--"bhUyattheNAbhigayA" ityAdi adhikAra mAthAmeM kathita jIva, ajIva, puNya, pApa, pAsava, saMghara, nirjarA, baMdha, mokSa ina nava padArthokA varNana kiyA jA cukA / aba antameM samayasArake lakSyabhUta sarvavizuddha zAnakA varNana karaneke liye sarvavizuddhajJAnA. dhikAra nAmakA maMtima adhikAra pAyA hai| isameM sarvaprathama dRSTAntapUrvaka prAtmAkA kartRtva prakaTa kiyA gayA hai| tathyaprakAza-1- pratyeka padArtha apane-apane pariNAmoMse (paryAyoMrUpase) utpadyamAna hotA rahatA hai| 2- pariNAma do prakArake hote haiM---(1) sahaniyamita pariNAma, (2) krama. niyamita pariNAma / 3-sahaniyamita pariNAma guNoMko yAne zaktiyoMko kahate haiM, kyoMki anaMta
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ 530 samayasAra vizuddhaH svarasataH sphuraccijjyotibhizchuritabhuvanAbhogabhavanaH / tathApyasyAso syAdyadiha kila baMdhaH prakRtibhiH sa khalvajJAnasya sphurati mahimA kopi gahanaH / / 165 // 308-311 / / prathamA eka / teNa tena-tRtIyA eka / sa sa:-pra0 eka0 / hoi bhavati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / kamma karma-dvi0 ekaH / paDucca pratItya-asamAptiko kriyaa| kattA kartA-prathamA eka0 / kattAra kAraMdvi0 eka0 / kammANi karmANi-dvi0 bahuH / uppajjaMti utpadyate-vartamAna laT anya puruSa bahuvacana / NiyamA niyamAta--paMcamI eka0 / siddhI siddhiH-pra0 eka0 / dIsae dRzyate-vartamAna laT anya puruSa ekala kriyA / aNNA anyA-prathamA ekavacana / / 305-311 / / guNa saba eka hI samayameM haiN| 4- kramaniyamita pariNAma paryAyoMko kahate haiM, kyoMki paryAya saba eka sAtha nahIM rahate, kintu eka-eka samayameM padArthakA eka-eka hI pariNamana hotA hai / 5- sarva dravyoMkI eka-eka paryAya rahane se eka samaya meM ananta paryAyakA honA kahanA guNadRSTike prAzrita kathana hai / 6- koI bhI padArtha kisI dUsare padArthako paryAyoMse utpanna nahIM hotaa| 7.- jIva apanI paryAyoMse utpanna hotA humA jIva hI to hai / 8- ajIba (prakRtameM karma) apanI paryAyoMse utpanna hotA huA ajIva hI to hai / - apano paryAyoMse hI utpadyamAna jIvakA ajIva na to kArya hai aura na kAraNa hai / 10- apanI paryAyoMse hI utpadyamAna ajIva (prakRtameM karma) kA jIva na kArya hai, na kAraNa hai / 11- jIvake vikArabhAvakA nimitta pAkara kArmAraNavargaNA pane panisAyado karmarUpa ho jAtI haiM / 12- karmake udayAdikA nimitta pAkara jIva apane pariNamana vikAra vicAra prAdirUpa pariNama jAtA hai / 13-nimittamitika bhAvake kAraNa loka jIvako karmakA kartA kaha dete haiN| 14- nimittanaimittika bhAvake kAraNa loka karmako jIvake vikalpa vicAra prAdikA kartA kaha dete haiM / 15-- jIvake guNa, paryAya jIvase abhinna haiM / 16- ajIvakI guNa, paryAya ajIvase bhinna haiN| siddhAnta---1- jovake vikalpa vicAra prAdi jIvase abhinna haiN| 2- ajIvake dvArA jIbakA guNa paryAya aAdi kucha bhI nahIM ho sakatA / 3-- jIva karma prAdi samasta parabhAvakA prakartA hai 1 4- sabhI padArtha apane-apane pariNAmake hI kartA hote haiM / 5- upacArase jIvako karmakA kartA kahA jAtA hai / 6- upacArase hI karmako jIvake rAgAdivikArakA kartA kahA jAtA hai / 7- upacArase hI karmako jIvake rAgAdivikArakA kartA kahA jAtA hai / dRSTi-1- sabheda azuddha nizcayanaya (47) / 2- paradravyAdigrAhaka dravyAthikanaya / (26) / 3- pratiSedhakA zuddhanaya (46 a)| 4-- upAdAnadRSTi (46ba) / 5, 6, 7- parakartRtva anupacArita para bhUtavyavahAra / prayoga- apane aparAdhase apanA vikArapariNamana honA jAnakara naimittika moha
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarva vizuddhAnAdhikAra ceyA upayaDIyaTa uppajjai viNassaha / paDIvi ceyaya uppajjaha vivarasaha // 392 // evaM baMdho udaNpa aNNoSNuppaccayA have | paNa payaDIe ya saMsAro teNa jAyae ||313 || ( yugmam ) AtmA prakRtike nirmita, upajatA vinazatA tathA / prakRti bhI jIvake nimita, upajatI vinazatI tathA // 312 // hotA yoM bandha donoMkA, parasparake 'nimittase / 531 zrAtmA tathA prakRtike, hotA bhava isa bacvase // 313 // cetayitA tu prakRtyarthamutpadyate / vinazyati prakRtirapi cetakArthamutpadyate vinazyati / / 312 // evaM baMdhastu dvayorapi anyonyapratyayAdbhavet / AtmanaH prakRtezca saMsArastena jAyate / / 313 / / ayaM hi saMsArata evaM pratiniyatasvalakSaNAnirjJAnena parAtmanorekatvAdhyAsasya kara kartA san cetayitA prakRtinimittamutpAdavinAzAvAsAdayati / prakRtirapi cetayitRnimitta nAmasaMjJa - ceyA, u, paryADiyaTThe, paryADa, vi, ceyayaThThe, evaM, bandha, u, du, pi, aNaNNoNapaccaya, appa, paryADa, ya, saMsAra, ta / dhAtusaMjJa uba pajja gatI, vi nassa nAze, hava sattAyAM, jA prAdurbhAva / prAtipadika cetayitR, tu, prakRtyartha, prakRti, api cetakArya, evaM baMdha, tu, dvi, api, anyonyapratyaya, Atman prakRti, ca, saMsAra, tat / mUlaghAtu-ut pada gato, vi Nasa adarzane divAdi, bhU sattAyAM, jano rAgAdi aparAdhako antardRSTike balase dUra karanA aura sarvavizuddha jJAnabhAva meM prApA anubha vanA // 308-311 / / aba isa prajJAnako mahimAko prakaTa karate haiM: - [ cetayitA tu] cetayitA zrAtmA to [ prakRtyarthaM ] jJAnAvaraNAdi karmako prakRtiyoMke nimittase [ utpadyate ] utpanna hotA hai [ vinazyati ] tathA vinAzako prApta hotA hai aura [ prakRtirapi ] prakRti bhI [ cetakArthaM] cetaka AtmA ke liye [utpadyate ] utpanna hotI hai [vinazyati ] tathA vinAzako prApta hotI hai / [ evaM ] isa taraha [AtmanaH ca prakRteH ] zrAtmA aura prakRti [ dvayoH ] donoMke [ anyonyapratyayAt ] paraspara nimittase [baMdha: ] baMdha hotA hai [ ca tena ] aura usa baMdhase [ saMsAraH jAyate ] saMsAra utpanna hotA hai / tAtparya - jIva aura jIvakarma meM paraspara kartA karmabhAva to nahIM hai, kintu donoM ke vikArapariNamana meM ve donoM paraspara eka dUsareke nimittabhUta haiN| TokArtha - yaha AtmA anAdi saMsArase hI apane aura baMdhake pRthak-pRthak lakSaNakA
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 samayasAra mutpattivinAzAvAsAdayati ca evamanayorAtmaprakRtyoH kartR karma bhAvAbhAvepyanyonyanimittanaimittikabhAvena dvayorapi baMdho dRSTaH, tataH saMsAraH tata eva ca tayoH kartRkarmavyavahAraH / / 312-313 // prAdurbhAvi / padavivaraNa - ceyA cetayitA- prathamA eka0 / u tu evaM pathaDIyaTTha prakRtyarthaM ceyaya cetakArthaM pi api ya ca - avyaya / uppajjai utpadyate vartamAna laT anya puruSa ekavacana / viNassa vidazyate vartamAna laT anya puruSa eka0 / evaM avyaya / baMdho bandhaH-pra0 eka0 / duNhaM SaSThI bahu0 / dvayoH SaSThI dvivacana / aSNoSNa paccayA anyonyapratyayAt paMcamI eka0 / ve bhavet vidhiliGa anya puruSa ekavacana / appaNo AtmanaH SaSThI e0 / payaDIe prakRteH SaSThI eka0 / saMsAro saMsAra - pra0 eka0 / teNa tena tR0 eka0 / jAe jAyate vartamAna jad anya puruSa ekavacana kriyA / / 312-313 / / bhedajJAna na honese para aura AtmAke ekapanekA pradhyAsa karanese paradravyakA kartA hotA huA jJAnAvaraNa Adi karmakI prakRtike nimittase utpatti aura vinAzako prApta hotA hai / aura prakRti bhI AtmA nimittase utpatti aura vinAzako prApta hotI hai yAne zrAtma ke pariNAma ke anusAra pariNamatI haiM / isa taraha zrAtmA aura prakRti ina donoMke paramArthase kartA karmapaneke bhAvakA prabhAva honepara bhI paraspara nimittanaimittika bhAvase donoMke ho baMdha dekhA jAtA hai . usa baMdha se saMsAra hotA hai, aura usIse donoMke kartA-karmakA vyavahAra calatA hai / bhAvArthazrAtmA aura prakRtike paramArthase kartA kampanekA prabhAva hai to bhI paraspara nimittanaimittika bhAva se kartA-karma bhAva hai isase ho bandha hai mora baMdhase ho saMsAra hai / prasaMgavivaraNa - anantarapUrva gAthAcatuSkameM jIvako prakartA batAte hue yaha saMketa kiyA gayA hai ki vAstava meM prakartA honepara bhI jIvakA prakRtiyoMke sAtha jo bandha hotA hai vaha ajJAna kI hI lolA hai / aba ina do chandoMmeM usI prajJAnalIlAkA digdarzana karAyA gayA hai / tathyaprakAza--- ( 1 ) anya anya dravya honeke kAraNa AtmA aura prakRtimeM kartR karmabhAva bilkula nahIM hai / ( 2 ) grAtmA aura prakRti meM kartRkarmatva na honepara bhI unakA bandha mAtra nimittanaimittika bhAvase hotA hai / (3) nimittanaimittika bhAvake kAraNa jIva praura prakRti meM kartRtva vyavahAra kara liyA jAtA hai / (4) jIvake vikArarUpa naimittika bhAva honekA mUla kAraNa AtmabhAva va karmabhAva meM ekatvabuddhi hai / (5) jIvakakatvabuddhikA kAraNa pratiniyata svalakSaNakA prajJAna hai / ( 6 ) jIva prakRtike nimittase apanA utpAda vinAza karatA hai / (7) prakRti jIvake nimittase apanA utpAda vinAza karatA hai / (8) prathavA jIva prakRtike liye yAne prakRtibaMdhAdi honeke liye utpAda vinAza karatA hai arthAt vibhAvarUpa pariNamatA hai / ( 6 ) prakRti jIvake liye yAne sAtA prasAtA rAgadveSa Adi honeke liye apanA utpAda vinAza karatA hai arthAt udaya udIraNA nirjarAdi karatA hai / (10) AtmA mora prakRtike
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 sarvavizuddhajJAnAdhikAra jA eso payaDIyaTTa ceyA Neva vimuce| ayANayo have tAva micchAdihI asaMjo // 314 // jayA vimuJcae ceyA kammapphalamaNaMtayaM / tayA vimutto havai jAgAno pAso muNI // 315 // prAkRtika ina taMtroMko, jaba taka jova na chodd'taa| prajAnI banA taba taka, mithyAdRSTI asaMyamI // 314 // jaba chor3a detA pAtmA, ananta saba karmaphala / taba nirbandha ho hotA, jJAyaka darzaka va saMyamI // 315 / / yAvadeSa prakRtyartha cetayitA nava vimuMcati / ajJAyako bhavettAnmithyASTirasaMyataH // 314 11 yadA vimucati cetayitA karmaphalamanaMtaka / tadA vimukto bhavati jJAyako darzako muniH / / 315 / / yAvadayaM cetayitA pratiniyatasvalakSaNAniniAta prakRtisvabhAvamAtmano baMdhanimittaM na muJcati tAvatsvaparayorekatvajJAnenAjJAyakoM bhavati / svaparayorekatvadarzanena mithyAdRSTibhavati / nAmasaMjJA , eta, payaDIyaTheM, ceyA, Na, eva, ayANa, tAva micchAiTTi, asaMjaa, jayA, ceyA, kammapphala, aNataya, tayA, vimutta, jANaa, pAsaa, muNi / dhAtusaMsa--vi-muMca tyAge, haba sattAyAM / prAtibaMdhanase saMsAra dekhA jAtA hai / (11) isI baMdha aura saMsAra honeke kAraNa jIva aura prakRti ke kartRkarmatvakA vyavahAra hotA hai / (12) nizcayase jIva aura prakRtimeM kartRkarmatva nahIM hai| siddhAnta--{1) karmodayavipAkake sAnnidhyameM jIva vikArarUpa pariNamatA hai / (2) jIvake vikArabhAvake nimittase karmabandha hotA hai| dRSTi--1- upAdhisApekSa azuddha dravyAthikanaya (24) / 2- nimittadRSTi (535) / prayoga--bhedavijJAna ke prabhAvase yaha saba karmabandhana va saMsArasaMkaTa ho rahA hai yaha jAnakara prAtmasvabhAva aura karmasvabhAvake lakSaNakA yathArtha paricaya prApta karanA / / 312-313 / / aba kahate haiM ki jaba taka prAtmA prakRtike simittase upajanA vinazanA na chor3e taba taka vaha ajJAnI mithyAdRSTi asaMyata hai.---[eSa cetayitA] yaha prAtmA [yAvat jaba taka [prakRtyathaM] prakRti ke nimittase upajanA vinazanA [nava vimuzati] nahIM chor3atA [tAyat] taba taka [ajJAyakaH] ajJAnI, [mithyAdRSTiH] mithyAdRSTi, [asaMyataH] asaMyamI [bhayet] hai / [yavA] paura jaba [cetayitA] prAtmA [anaMtaka] ananta [karbhaphala] karmaphalako [vimuJcati] chor3a detA hai [tavA] usa samaya [vimuktaH] bandhase rahita, [jAyakaH darzakaH] jJAtA, draSTA [muniH
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra svaparayorekatvapariNatyA cAsaMyato bhavati / tAvadeva parAtmanorekatvAdhyAsasya karaNAtakartA bhavati / yadA svayameva pratiniyatasvalakSaNanirjJAnAt prakRtisvabhAvamAtmano baMdhanimittaM muJcati tadA svaparayovibhAgajJAnena jJAyako bhavati / svaparayovibhAgadarzanena darzako bhavati / svaparayo. padika. yAvat, etat, prakRtyartha, cetAyata, eva, ajJAyaka, tAvat, mithyASTi, asaMyata, yadA, cetayita, karmaphala, anantaka, tadA, vimukta, jJAyaka, darzaka, muni ! mulAta-- di mulla mokSaraNe, bhU sattAyAM / padavivaraNa--jA yAvat Na na eva tAva tAvat jayA jadA tayA tadA-avyaya / esa eSaH-prathamA eka0 / payaDIyaTTa prakRtyartha-avyaya / ceyA cetayitA-pra0 e0 / vimuMcae vimuMcatti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / bhavati saMyamI hai| tAtparya-jaba taka yaha jIva karmaphalameM enatvabuddhiko nahIM chor3atA hai taba taka yaha jIva apane mithyA adhyAsase ajJAnI hai va kartA-bhoktA hai| TokArtha-jaba taka yaha prAtmA apane aura prakRtike pRthaka-pRthaka pratiniyata svabhAvarUpa lakSAke bhedajJAna ke prabhAvase apane bandhako nimittabhUta prakRtisvabhAvako nahIM chor3atA, taba taka apane aura parake ekapaneke jJAnase ajJAyaka hotA hai, apane parake ekapaneke darzana (zraddhAna) se mithyAdRSTi hotA hai, apanI parake ekapaneko pariNatise asaMyata hotA hai, aura tabhI taka para aura yAtmAke ekapanekA adhyAsa karanese kartA hotA hai / parantu jisa kAla yahI AtmA apane aura prakRtike pRthak-pRthak pratiniyata svalakSaNake nirNayarUpa jJAnase apane bandhake nimittabhUta prakRtisvabhAvako chor3a detA hai usa kAla apane parake vibhAgake jJAnase jJAyaka hotA hai, apane paura parake vibhAgake zraddhAnase darzaka hotA hai, apane parake vibhAgako pariNatise saMyata hotA hai aura usI samaya apane parake ekapanekA adhyAsa na karanese akartA hotA hai / bhAvArtha-yaha mAtmA java taka apanA aura parakA pratiniyata lakSaNa nahIM jAnatA, taba taka bhedajJAna ke prabhAva se karmaprakRtike udayako apanA samajhakara vaise. vikalparUpase pariNamatA hai / yoM vaha mithyAiSTi ajJAnI asaMyamI hokara kartA hotA huA kamakA bandha karatA hai / kintu jaba bhedajJAna ho jAtA hai hai taba usakA na kartA banatA hai na karmakA bandha karatA hai kevala jJAtA draSTA rahatA humA sva. bhAvake anurUpa pariNamatA hai| aba bhoktApana bhI prAtmAkA svabhAva nahIM haiM isakI sUcanA karate haiM--moktRtvaM ityAdi / artha-kartApana kI taraha bhoktApana bhI isa caitanyakA svabhAva nahIM hai yaha ajJAnase hI bhoktA hai / ajJAnakA prabhAva honese bhoktA nahIM hotA / bhAvArtha-karmaphalase nirAlA jJAnamAtra prAtmasvarUpakA sAnubhava jJAna pA leneke bAda jJAnI karmaphalakA prabhoktA hai| ...MRAAN
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra vibhAgapariNatyA ca saMyato bhavati tadaiva ca parAtmanorekalvAdhyAsasyAkaraNAdakartA bhavati / / bhoktRtvaM na svabhAbo'sya smRtaH kartRtvavaccitaH / ajJAnAdeva bhoktAyaM tadabhAvAdavedakaH / / 166 / / ayANao ajJAyaka:-pra0 e0| have bhavet-vidhiliGa anya puruSa eka0 / micchAiTThI mithyAdRSTi:-prathamA eka0 / asaMjao asaMyata:-pra0 e0 / kammAphalaM karmaphala-dvitIyA eka0 / arNatayaM anaMtaka-dvitIyA ekA0 / vimutto vimukta:-pra0 e0 / havai bhavati-vartamAna laT anya puruSa eka jANao jJAyakaH pa muNI muniH-prathamA ekavacana / / 314-315 / / prasaMgavivaraNa---anantarapUrva chandoMmeM batAyA gayA thA ki jIva bhedavijJAna ke abhAvase prakRtike nimitta apanA vicitra utpAda vinAza karatA humA baddha aura saMsArI banatA hai| aba ina do chandoMmeM batAyA hai ki yaha jIva jaise hI karmaphalako chor3a detA hai vaise hI yaha jJAtA draSTA saMyamI nirbandha hotA hai / / tathyaprakAza-(1) jaba taka jIvake prAtmasvabhAva va karmasvabhAvake viSayameM yathArtha jJAna nahIM hai taba taka jIva rAgAdikarmodayarUpa prakRtyarthako nahIM chor3atA hai / (2) jaba taka jIva prakRtyarthako nahIM chor3atA taba taka vaha rAgAdirUpa apaneko zraddhAna karanese mithyAdRSTi hai / (3) jaba taka jIva prakRtyarthako nahIM chor3atA taba taka vaha cautanyamAtra apaneko na jAnanese ajJAnI hai / (4) jaba taka jIva prakRtyarthako nahIM chor3atA taba taka vaha apaneko rAgAdirUpa anubhavanese rAgAdirUpa AcaraNa karanese asaMyamI hai| (5) jaba taka jIvake parabhAvameM prAtmatvakA pradhyAsa hai taba taka vaha kartA hotA hai / (6) jaba yaha jIva prAtmasvabhAva va karmasvabhAvake pratiniyata svalakSaNakA yathArtha jJAna kara letA hai taba yaha jIva prakRtyarthako arthAt karmaphalako chor3a detA hai 1 (7) karmaphalako chor3a dene vAlA prAtmA zuddhabuddha kasvabhAva prAtma. tatvakA zraddhAnI honese samyagdRSTi hai / (8) karmaphalako chor3a dene vAlA prAtmA bhUtArtha antasta. tvakA jJAtA honese samyagjJAnI hai / (8) karmaphalako chor3a dene vAlA prAtmA jJAnasvarUpa aMtastattvake anurUpa jJAnavRtirUpa pariNamanese saMyamI hai / (10) karmaphalako chor3a dene vAlA prAtmA mAtmasvabhAva va karmasvabhAvameM ekatvakA madhyAsa na kara sakanese akartA hai / siddhAnta-(1) bhedavijJAnake pratApase prAtmA svarUpako upalabdhi karatA hai / (2) karmaphalako tyAgakara jJAnavRttimAtrase pariNamaneke pratApase prAtamA karmase vimukta hotA hai| dRSTi--1-- jJAnamaya (164) / 2- zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyAthikanaya (24va) / prayoga-prakRtisvabhAva rAgAdibhAvako chor3akara caitanyacamatkAramAtra antastattvameM upayoga lagAnA / / 314-315 / /
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ 536 samayasAra aNNANI kammaphalaM payasihAdu vede | gANI puNa kammaphalaM jAgai udiyaM Na vedei || 316 // ajJAnI vidhiphalako, prakRtisvabhAvastha hoya anubhavatA / jJAnI udita karmaphala ko jAne bhogatA nahi hai // 316 // ajJAnI karmaphalaM prakRtisvabhAvasthitastu vedayate / jJAnI punaH karmaphala jAnAti uditaM na vedayate // 316 // ajJAnI hi zuddhAtmajJAnAbhAvAt svaparayorekatvajJAnena svaparayorekatvadarzanena, straparayo' rekatvapariNatyA ca prakRtisvabhAve sthitatvAt prakRtisvabhAvamapyahaMtayA anubhavana karmaphalaM vedayate / jJAnI tu zuddhAtmajJAnasan / vAtsvaparayovibhAgajJAnena svaparayovibhAgadarzanena svaparayovibhAgapariNatyA ca prakRtisvabhAvAdapasRtatvAt zuddhAtmasvabhAvamekamevAhaMtayAnubhavan karmaphalamuditaM jJeya nAmasaMjJa - aNNANi, kammaphala, paryADisahAvadvia, NANi, puNa, kammaphala, udiya, Na dhAtusaMjJaveda vedane, jANa avabodhane / prAtipadika-ajJAnin karmaphala, prakRtisvabhAvasthita, tu, jJAnin punar karmaaba jJAnIke bhoktRtvakA nirUpaNa karate haiM-- [ajJAnI] prajJAnI [ prakRtisvabhAvasthitaH ] prakRti ke svabhAvameM ThaharatA huA [ karmaphalaM ] karmake phalako [vedayate] bhogatA hai [punaH] aura [jJAnI ] jJAnI [ uditaM ] udayameM prAye hue [karmaphalaM ] karmake phalako [jAnAti ] jAnatA hai [tu] parantu [na bedayate] bhogalA nahIM hai / tAtparya - bhajJAnI to karmavipAkameM prAtmIyabuddhise pariragata hokara karmaphalako bhogatA haiM, kintu jJAnI karmaphalako parabhAva jAnakara apane jJAnasvabhAva ke zrabhimukha hotA huA karmaphala ko mAtra jAnatA hai, bhogatA nahIM / TIkArtha - prajJAnI nizcayase zuddha prAtmAke jJAnake abhAva ke kAraNa sva-parake ekapane ke jJAnase sva-parake ekatvake zraddhAnase aura sva-parake ekapanekI pariNati se prakRtike svabhAvameM sthita honese prakRtike svabhAvako hI zrahaMbuddhipanese anubhava karatA humrA karmake phalako bhogatA hai / parantu jJAnI zuddha AtmAke jJAnake sadbhAva ke kAraNa apane auaura parake bhedajJAnase, apane parake vibhAga ke zraddhAnase aura sva-parakI vibhAgarUpa pariNati se prakRtike svabhAva se dUravartI hone se zuddha zrAtmAke svabhAvako ekako hI mahaMrUpase anubhava karatA huA udayameM mAye hue karmake phalako jJeyamAtratA ke kAraNa jAnatA hI hai, purantu usakA zrahaMrUpase anubhava kiyA jAneke liye zakyatA hone se bhogatA nahIM hai / bhAvArtha - prazAnIko zuddha AtmatatvakA jJAna nahIM hai, isa kAraNa jo karma udayameM AtA hai usIko apanA svarUpa jAna bhogatA hai, aura jJAnIke zuddha ghAtmAnubhava ho gayA hai, isa kAraNa prakRtike udayako apanA svabhAva nahIM jAnatA so usakA
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra 537 mAtratvAt jAnAtyeva na punastasyAhaMtayA'nubhavitumazakyatvAdayate / zrajJAnI prakRtisvabhAvanirato nityaM bhavedvedako jJAnI tu prakRtisvabhAvavirato no jAtucidvedakaH / ityevaM niyamaM nirUpya nipuNairajJAnitA tyajyatAM zuddhAtmamaye mahasyacalitarAsevyatAM jJAnitA / / 167 / / / / 316 / / phala, udita, na / mUlaghAtu - vida cetanAkhyAtanivAseSu jJA avabodhane / padavivaraNa - aNNANI ajJAnIprathamA eka. 1 kammaphala karmaphala- dvitIyA eka0 1 paryADisahAbadvio prakRtisvabhAvasthitaH pra0 eka0 | du tu puNa punaH Na na avyayaM / vedei vedayate vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / gANI jJAnI-prathamA eka0 / kammaphalaM karmaphalaM - dvi0 eka0 / jANai jAnAti vartamAna laT anya puruSa eka kriyA / udiya uditaM dvi0 e0 / vedeza vedayate vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / / 316 // jJAtA hI rahatA hai bhoktA nahIM hotA / aba isI arthako kalazarUpa kAvya meM kahate haiM-- ajJAnI ityAdi / artha-- zrajJAnI jIva prakRtisvabhAva meM lIna hotA huA sadAkAla usakA bhoktA hai, aura jJAnI prakRtisvabhAvase virakta rahatA huA kabhI bhI bhoktA nahIM hai / so isa prakAra tattvanipuNa puruSoMko jJAnIpane aura ajJAnIpane niyamako vicAra karake ajJAnIpane ko to bar3A cAhiye aura zuddha Atmamaya eka teja ( pratApa ) meM nizcala hokara jJAnIpaneko sevanA cAhiye / prasaMgavivaraNa - anantarapUrva do chandoMmeM batAyA gayA thA ki jaba taka jIva prakRtisvabhAvako nahIM chor3atA hai taba taka vaha ajJAnI hai aura jaba ho karmaphalako arthAt prakRtisvabhAva ko chor3a detA hai taba hI vaha nirbaMndha jJAtA draSTA ho jAtA hai / aba isa gAthAmeM usa ajJAnIhI va jJAnIke viSaya meM batAyA hai ki ajJAnI to karmaphala bhogatA hai aura jJAnI mAtra karmaphalako jAnatA hai / ahaMrUpase anubhava karatA hai / tathyaprakAza -- ( 1 ) prajJAnIko sahaja zuddha prAtmasvarUpakA jJAna nahIM hai / (2) zuddhA 'matvakA jJAna na honese ajJAnI sva va parameM ekatvakA jJAna darzana va pariNamana karatA hai / ( 3 ) sva- parameM ekatvakA jJAna zraddhAna parigamana honese jIva prakRtisvabhAva meM sthita kahalAtA hai / ( 4 ) prakRtisvabhAvameM sthita honese jIva prakRtisvabhAvako ( 5 ) prakRtisvabhAvako prahaMrUpase anubhavatA huA jova karmaphalako bhogatA hai / (6) jJAnIko sahaja zuddha AtmasvarUpakA jJAna hai / ( 7 ) zuddhAtmasvarUpakA jJAna honese jJAnI ke sva va parameM bhinnatAkA jJAna hai, bhinnatAkA zraddhAna hai mora vibhAgarUpase pariNamana hai / ( 8 ) svaparavibhAga kA jJAtA prakRtisvabhAvase haTa jAtA hai / (E) prakRtisvabhAvase haTane ke kAraNa jJAnI zuddha sahaja 'prAtmasvarUpako hI rUpa se anubhavatA hai / ( 20 ) eka zuddhAtmasvarUpa ko ahaMrUpa se anubhavatA huA jIva udita karmaphalako jJeyamAzrapanA honese mAtra jAnatA hai / ( 12 ) karmaphala meM zrahaMrUpase
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ajJAnI vedaka eveti niyamyate-- Na muyai payaDimabhanyo suTThavi ajjhAiUNa satthANi / guDaduddhapi pibaMtA Na paNNAyA NibbisA huMti // 317 // nahiM chor3atA prakRtiko, abhadhya acche bhi zAstrako par3hakara / gur3a dUdha pAna kara jyauM, na sarpa niviSa kabhI hote // 317 // na muMcati pahalimaya: muSNapi adhIya gAya / bhuDadugdhamApa pibaMto na pannagA niviSA bhavati // 317|| yathAtra viSadharo viSabhAvaM svayameva na muJcati, viSabhAvamocanasamarthasazarkarakSIrapAnAcca na muJcati / tathA kilAbhavyaH prakRtisvabhAva svayameva na muJcati prakRtisvabhAvamocanasama. nAmasaMjJa -Na, payaDi, abhabva. suTu, vi, sattha, guDaduddha, pi, pivaMta, Na, paNNaya, Nivisa / dhAtusaMjJa--muMca tyAge, ahi i adhyayane, ho sattAyAM / prAtipadika---na, prakRti, abhavya, suSThu, api. zAstra, guDadugdha, api, pivanta, na, pannaga, niviSa / mUladhAtu- mukhtR mokSaNe, adhi iGa adhyayane adAdi, pA pAne mvAdi, bhU sttaayaaN| pada vivaraNa--Na na suThu suSTu vi api-avyaya / muyai muMcati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / paDi prakRti-dvitIyA eka0 / abhabbo abhavyaH-prathamA ekavacana / ajjhAiUNa anubhava kiyA jAnA azakya honese jJAnI jIva karmaphalako bhogatA nahIM hai / siddhAnta-(1) ajJAnI karmaphalakA bhoktA hai / (2) jJAnI karmaphalakA mAtra sAkSI hai / dRSTi-1- bhovatRnaya (161) / 2- abhoktRnaya (192) / prayoga--vikArako apanAnese duHkha bhoganA par3atA hai yaha jAnakara parabhAva vikArase upekSA karake zuddha eka prAtmamaya caitanyameM upayogako sthira karanA / / 416 // aba ajJAnI bhoktA hI hai aisA niyama kahate haiM- [abhavyaH] prabhavya [suSTu] acchI taraha [zAstrANi zAstroMko [adhItya api par3hakara bhI [prakRti na muJcati prakRtiko arthAt prakRtisvabhAvako nahIM chor3atA [pannagAH] jaise ki sarpa [guDadugdhaM] gur3asahita dUdhako [pibaMtaH prapi] pIte hue bhI [niviSAH] niviSa [na bhavati nahIM hote| tAtparya-vikArameM ahaMpanekA zraddhAna honese zAstroMko par3hakara bhI prabhavya vikArake lagAyako nahIM chor3atA, ataH vaha karmaphalako bhogatA hI hai| TokArtha---jaise isa lokameM sapaM apane viSabhAvako svayaM nahIM chor3atA tathA viSabhAvake meTaneko samartha aise mizrIsahita dUdhake ponese bhI nahIM chor3atA usI taraha prabhavya vAstavameM prakRtisvabhAvako svayameva bhI nahIM chor3atA aura prakRtisvabhAvake chur3Aneko samartha dravyazrutake jJAnase bhI nahIM chodd'taa| kyoMki isake nitya hI bhAvazrutajJAnarUpa zuddhAtmajJAnakA prabhAva hone
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarva vizuddhajJAnAdhikAra 536 ryadravyazrutajJAnAcca na muJcati nityameva bhAvazrutajJAna lakSaNa zuddhAtmajJAnAbhAvenAjJAnitvAt / 7 to niyamyate'jJAnI prakRtisvabhAve sthitatvAdvedaka eva / / 317 / / adhItya - asamAptikI kriyA kRdanta, satyANi zAstrANi dvitIyA bahu0 / guDaduddha guDadugdha dvitIyA eka0 / pitA pibantaH - prathamA bahu0 / paNNayA pannagAH prathamA bahu0 / jivvisA nirviSAH prathamA bahu0 / huti bhavaMti - vartamAna laT anya puruSa bahuvacana kriyA / / 317 / / se ajJAnIpana hai / isaliye aisA niyama kiyA jAtA hai ki ajJAnI prakRtisvabhAva meM Thaharanese karmakA bhoktA hI hai / bhAvArtha - isa gAthA meM "ajJAnI karmake phalakA bhoktA hI hai" yaha niyama kiyA gayA hai / jaise ki prabhavya bAhya kAraNoMke milanepara bhI karmake udayako apanAne kA svabhAva nahIM badalatA, isa kAraNa yaha siddha huA ki ajJAnIko zuddha AtmAkA jJAna nahIM, ataH zrajJAnIke bhoktApanekA niyama banatA hai / prasaMgavivaraNa -- anantarapUrva gAthA meM batAyA gayA thA ki ajJAnI karmaphalakA bhoktA hotA hai aura zAno karmaphalakA bhoktA nahIM / aba isa gAthA meM ajJAnI karmaphalakA bhoktA ho hai aisA niyama yukti dRSTAntapUrvaka darzAyA gayA hai / - tathya prakAza - (1) abhavya jIva sadA prabhthatva azuddha pAriNAmika bhAvamaya honese prakRtisvabhAvako yAne karmavipAkalagAvako svayaM chor3atA hI nahIM / (2) prakRtisvabhAvako chur3Ane meM samartha dravya zrutajJAna hai so zrutakA viziSTa adhyayana honepara bhI vaha nahIM chUTatA / ( 3 ) bhavya jIvako bhAvazrutajJAnarUpa zuddhAtmajJAna nahIM honese sadA prajJAna hI rahatA hai / ( 4 ) sadA ajJAnamaya hone ke kAraNa prabhavya jIva sadA prakRtisvabhAva meM sthita rahA karate haiM / ( 5 ) prakRtisvabhAvameM sthita rahane ke kAraNa prabhavya jIva karmaphalakA bhoktA hotA hI hai / siddhAnta - ( 1 ) abhavya jIva sadA ajJAnamayabhAvavAna rahanese vikArajagAva banAye rahatA hai / (2) mithyAtvodayavaza zrutAdhyayana karake bhI grabhavya zuddha nahIM ho pAtA / dRSTi - 1 - zuddha nizcayanaya (47) / 2 - upAdhi sApekSa azuddha dravyArthikanaya ( 24 ) | prayoga -- sahajAtmasvarUpakI vyaktike liye apane Apako sahaja prananta jJAnAdirUpa zuddha grantastattva jAnakara isI svarUpakI ghora upayoga lagAnA / / 317 / / aba jJAnI karmaphalakA pravedaka hI hai, yaha niyama kiyA jAtA hai - [jJAnI] jJAnI [ nirvedasamApanaH ] vairAgyako prApta huA [ madhuraM kaTukaM ] moThA tathA kar3avA [ anekavidhaM] ityAdi aneka prakArake [karmaphalaM ] karmake phalako [vijAnAti ] jAnatA hai [ tena ] isa kAraNa [sa] vaha [avedakaH bhavati ] bhoktA nahIM hai /
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra jJAnI tvaveyaka eveti niyamyate-- NivveyasamAvaNNo NANI kammapphalaM viyANei / mahuraM kaDuyaM bahuvihamaveyazro teNa so hoI // 318 // vairAgyaprApta jJAnI, madhura kaTuka vividha karmake phalako / jAnatA mAtra kevala, isase unakA pravedaka vaha // 31 // nirvedasamApano jJAnI karmaphalaM vijAnAti / madhuraM pheTukaM bahuvidhamavedako tena saH bhavati // 31 // jJAnI tu nirastabhedabhAvazrutajJAnalakSaNazuddhAtmajJAnasaddhAvena parato'tyaMtaviviktatvAta prakRtisvabhAvaM svayameva muMcati tato'madhuraM madhuraM vA karmaphalamuditaM jJAtRtvAt kevalameva jAnAti, na punarjJAne sati paradravyasyAhaMtayA'nubhavitumayogyatvAdvedayate / ato jJAnI prakRtisvabhAvavirakta nAmasaMjJa-NibveyasamAvaNNa, NANi, kammaphala, mahura, kaDuya, bahuviha, aveyaa, ta, ta / dhAtusaMjha-- vi jANa avabodhane, ho sattAyAM / prAtipadika-nivedasamApanna, jJAnin, karmaphala, madhura, kaTuka, bahuvidha, tAtparya-jJAnI rAgAdibhAvoMko parabhAba jAnakara unase lagAva nahIM rakhatA, prataH karmaphalakA kevala jJAtA rahaneka kAraNa vaha kamaphalakA bhoktA nahIM hotaa| TokArtha---jAnI abhedarUpa bhAvazrutajJAnasvarUpa zuddhAtmajJAnake honese parase atyanta viraktapanA hone ke kAraNa karmake udayake svabhAvako svayaM hI chor3a detA hai / isa kAraNa mIThA kar3avA sukha duHkharUpa udita karmaphalako jJAtApana honeke kAraNa kevala jAnatA hI hai / na ki jJAnake honepara para dravyako ahaMrUpase anubhava karaneko ayogyatA honeke kAraNa bhoktA hotA hai / ataH jJAnI karmasvabhAvase viraktapanA honese avedaka hI hai / bhAvArtha----jo jIva jisase virakta hotA hai vaha usako apane vaza to bhogatA nahIM hai yadi paravaza bhoganA hI par3e to use paramArthataH bhoktA nahIM kahate, isa nyAyase cUki jJAnI karmake udayako apanA nahIM samajhatA, usase virakta hai, so vaha svayameva to bhogatA hI nahIM, yadi udayakI balavattAse paravaza humA apanI nibaMlatAse karmavipAkako bhoge to use vAstavameM bhoktA nahIM kahate / jIva karmAnubhAga kA to vyavahArase bhoktA hai, aura karmapratiphalanakA prazuddha nizcayanayase bhoktA hai, usakA yahA~ zuddha nayake kathanameM adhikAra hI nahIM hai| . aba isI arthako kalazarUpa kAvya meM kahate haiM---jJAnI ityAdi / artha- jJAnI jIva karmako na to karatA hai aura na bhogatA hai, mAtra karmasvabhAvako jAnatA hI hai / isa prakAra jJAnI kevala jAnatA humA kartRtva aura bhovatRtvake abhAvake kAraNa zuddha svabhAvameM nizcala hamA vAstava meM mukta hI hai| bhAvArtha--mAnI karmakA svAdhInapanese kartA bhoktA nahIM vaha to
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddha jJAnAdhikAra 541 tvAdavedaka evaM / / jJAno kazati nanavedayata ca kama jAnAti kevalamayaM kila tatsvabhAva / jAnanparaM karaNavedanayorabhAvAt zuddhasvabhAvaniyata: sa hi mukta eva / / 16 / / / / 318 // avedaka, tat, tat / mUladhAtu-vi jJA avabodhane, bhU sattAyAM / padavivaraNa-NidheyasamAvaNo nivedasamApanna:-prathamA ekavacana / NANI jJAnI-prathamA ekvcn| kam-maphalaM karmaphala-dvitIyA eka0 / biyANei vijAnAti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / mahuraM madhuraM kaDuyaM kaTukaM baddavihaM bhuvidh-hie| avera o avedaka:- i.TamA eka0 / teNa tena-tRtIyA eka0 / so sa:-prathamA ekavacana / hoi bhavati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / / 318 / / kevala jJAtA hI hai, isa kAraNa zaddha svabhAva meM upayukta hunA vaha anta: mukta hI hai| karmakA udaya prAtA hai, pratiphalana hotA hai vahA~ jJAnI kyA kara sakatA hai ? kucha nahIM, so jaba taka yaha nirbalatA rahatI hai taba taka karma jora calA leM, kabhI to jJAnI karmakA nirmUla nAza karemA hI / tathA vartamAna meM zuddha svabhAva meM niyata hai so mukta-sA hI hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki ajJAnI karmaphalakA bhoktA ho hai / aba isa gAthAmeM batAyA hai ki jAnI karmaphalakA abhoktA hai arthAt bhoktA nahIM hai / tathyaprakAza-(1) abhedabhAvazruta jJAnasvarUpa zuddhAtmajJAna jisake hai vaha jJAnI hai| (2) jJAnI parase atyanta judA hai, ataH prakRtisvabhAvako svayaM hI chor3a detA hai / (3) jisane prakRtisvabhAvako chor3a diyA hai vaha udita zubhAzubha karmaphalakA mAtra jJAtA hai| (4) jJAnI paradravyako mahaMrUpase anubhava karanemeM asamartha hai, ataH karmaphalako nahIM bhoga sakatA / (5) jahA~ prakRtisvabhAvase virakti hai, saMsAra zarIra bhogase virakti hai vahAM prakRtisvabhAvase lagAva nahIM ho sakatA / (6) jJAnI zuddhAtmabhAvanAjanya sahaja pratIndriya Anandako chor3akara indriyasukhameM karmaphalameM nahIM laga sktaa| siddhAnta-(1) bhedavijJAna va abhedAntastattvakI pratIti honese jJAnI karmaphalakA mAtra sAkSI hai, bhoktA nahIM / (2) jJAnokI dRSTimeM parabhAvake nAte zubha azubha karmaphala paratattva haiM / dRSTi-1- abhovatRnaya (162) / 2- sAdRzyanaya (202) / prayoga-puNya pApa karmavipAkako parabhAva jAnakara usakA mAtra jJAtA rahakara niSkarma jJAnasvarUpa svatasvameM upayoga lagAnA / / 318 // aba jJAnIke hAtRtvako phira puSTa karate haiM-[jJAnI] jJAnI [bahuprakArANi karmANi] bahuta prakArake karmoko [nApi karoti] na to karatA hai [nApi veyate] aura na bhogatA hai [punaH] parantu [baMdha] karmake bandhako [ca] aura [karmaphalaM] karmake phala [puNyaM - pApaM] puNya
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra gAvi kubai gavi veyai NANI kammAI bahupayArAI / jANai puNa kammaphalaM baMdhaM puNNaM ca pAvaM ca // 316 // nahi kartA nahi bhoktA, jJAnI nAnA prakAra karmokA / jAnatA mAtra vidhiphala, bandha tathA puNya pApoMko // 31 // nApi karoti nApi vedayate jJAnI karmANi bahuprakArANi / jAnAti punaH karmaphala baMdhaM puNyaM ca pApaM ca // jJAnI hi karmacetanAzUnyatvena karmaphalacetanAzUnyatvena ca svayamaka svAdavedayitRtvAcca na karma karoti na vedayate ca ! kiMtu jJAnacetanAmayatvena kevalaM jJAtRtvAtkarmabaMdha karmaphalaM ca zubhamazubhaM vA kevalameva jAnAti / / 316 / / nAmasaMjJa---Na, vi, Na, vi, NANi, kamma, bahupayAra, puNa, kammaphala, baMdha, puNNa, ca, pAva, ca / dhAtusaMjJa-kubva karaNe, veda vedane, jANa avabodhane / prAtipadika ....na, api, na, api, jJAnin, karman, bahuprakAra, punar, karmaphala, bandha, puNya, ca, pApa, ca / mUlapAtu-DukRtra karaNe, vida cetanAkhyAnanivAseSu curAdi, jJA avabodhane / padavivaraNa -Na na vi api puNa punaH ca-avyaya / kumvai karoti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyaa| veyai vedayate-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA 1 jANai jAnAti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / kammaphalaM karmaphalaM-dvitIyA ekavacana / baMdhaM baMdhaM puNNaM' puNyaM pAvaM pApaMdvitIyA ekavacana / / 316 / / aura pApako [jAnAti] mAtra jAnatA hI hai / tAtparya-karma kArmAraNavargaraNAke skandha haiM unheM jIva kaise karegA va kaise bhogegA aura jJAnI to kartRtva bhovatRtvake vikalpase bhI rahita hai so jJAnIke karmakA karanA va karmaphalakA bhoganA vikalpataH bhI sambhava nahIM, jJAnI to unako mAtra jAnatA hI hai| TIkArtha----karmacetanAzUnyapanA honese tathA karmaphalotanAse bhI zUnyapanA honese svayaM akartRtva va prabhoktRtva honese jJAno karmako na to karatA hai aura na bhogattA hai, kintu jJAnI jJAnacetanAyukta honese kevala jJAtA hI hai, isa kAraNa karmake bandhako tathA karmake zubha azubha phalako kevala jAnatA hI hai / bhAvArtha--jJAno dikArakA va puNya pApa karma prAdikA mAtra jhAtA rahatA hai| prasaMgavivaraNa--anantarapUrva gAthAmeM jJAnI karmaphalakA abedaka hI darzAyA gayA thA / aba usI jJAnIko svacchatA batAneke liye isa gAthAmeM batAyA hai ki jJAnI karmoMko na to karatA hai aura na bhogatA hai, kiMtu vaha to puNya-pApa karmabaMdha karmaphalakA mAtra jJAtA rahatA hai / ___ tathyaprakAza-(1) jJAnI sahaja zuddha jJAnamAtra antastattvakI vRttirUpa rahanese karmadhetanAzUnya hai / (2) jJAnI zudAtmabhAvanAjanya sahajAnandarasase tRpta honeke kAraNa karmaphala
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ 543 sarvavizuddhajJAnAdhikAra kuta etat ?-- dihI jaheva NANaM akAsyaM taha avedayaM ceva / jANai ya baMdhamokkhaM kammudayaM NijjaraM ce // 320 // jJAna nayanadRSTI jyau~, hoya prakartA tathA prabhoktA bhii| bandha mokSa karmodaya, nirjarako jAnatA vaha hai // 320 // dRSTiH yarthava jJAnamakAraka tathA'vedakaM caiva / jAnAti ca baMghamokSa karmodayaM nirjarA caiva // 320 // ____ yathAtra loke dRSTi zyAdatyaMtavibhaktatvena tatkarAvedanayorasamarthatvAt dRzyaM na karoti ___na vedayate ca, anyathAgnidarzanAtsaMdhukSaNavat svayaM jvalanakaraNasya loDapiMDavatsvayamevIpNyAnu nAmasaMjJa--diTTi, jaha, eva, NANa; akAraya, taha, avedaya, ca, eva, ya, baMdhamokkha, kammudaya, Nijjara, ca, eva / dhAtusaMja-jANa avabodhane / prAtipadika-dRSTi, yathA, eva, jJAna, akAraka, tathA, avedaka, ca, cetanAzUnya hai / (3) jJAnI karmacotanAzUnya honese akartA hai / (4) jJAnI karmaphalacetanAzUnya honese abhoktA hai / (5) jJAnI jJAnacetanAmaya honese zubha azubha karmabaMdha va karmaphalakA mAtra jAnana hAra hai / (6) akartA abhoktA honese zuddhasvabhAvameM niyata jJAnI antarvRttiko apekSA mukta hI kI taraha hai / siddhAnta-(1) nirvikAra anantajJAnAdisampanna prabhu pUrNataH jJAnacotanAmaya haiM / (2) sahanazuddha antastattvake anubhavI pratItyA jJAnacetanAmaya hai / dRSTi -... 1- zuddhanizcayanaya (46) / 2- apUrNa zuddhanizcayanaya (45) / prayoga-karmoM kI prakRti karmameM hI nirakhakara karmoke mAtra jJAtA rahanA aura apaneko jJAnasvarUpase abhinna nirakhakara prAtmasvarUpakA saMcetana karanA / / 316 / / . prazna---zAnI mAtra jJAtA hI kaise hai ? uttara- [dRSTiH yathA] netrakI taraha [jJAna] jJAna [prakArakaM ca avedakaM eva] prakartA aura abhoktA hI hai [tathA] tathA [baMdhamokSaM] baMdha, mokSa [ca karmodayaM] va karmodaya [ca] aura [nirjarA] nirjarAko [jAnAti eva] mAtra jAnatA tAtparya--jJAnakA kAma jAnanA hI hai, parako karanA va bhoganA nahIM hai| TIkArtha---jaise isa loka meM netra dekhane yogya padArthoMse atyanta bhinnatAke kAraNa unake karane aura bhoganekI asamarthatA hone ke kAraNa dRzya padArthako na to karatA hai aura na bhogatA hai / anyathA yAne yadi aisA na ho to agniko jalAne vAlekI taraha va agnise talAyamAna lohake piMDakI taraha agnike dekhanese netrake kartApana va bhoktApana avazya A jAyagA so to hai
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ 544 samayasAra bhavanasya ca dunivAratvAt / kiMtu kevalaM darzanamAtrasvabhAvatvAt tatsarva kevalameva pazyati / tathA jJAnamapi svayaM draSTutvAt karmaNo'tyaMtavibhaktatvena nizcayatastatkaraNavedanayorasamarthatvAtkama na eva, ca, bandhamokSa, karmodaya, nirjarA, ca, ev| mUladhAtu-jJA avabodhane / padavivaraNa-diTThI dRSTi:prathamA ekavacana / .jaha yathA eva taha tathA ca eva ya ca-avyaya / NANaM jJAna-prathamA eka0 / akArayaM hI nhiiN| kintu kevala darzanamAtrasvabhAvIpana honese netra dRzyako kevala dekhatA hI hai / uso prakAra jJAna bhI svayaM draSTApana honeke kAraNa karmase atyanta bhinnapanA honese nizcayataH usa karmako karane aura bhoganemeM asamarthapanA honese na to karmako karatA hai aura na bhogatA hai / kevala jJAnamAtra svabhAvapanese karmake bandha, mokSa va udayako tathA usakI nirjarAko kebala jAnatA hI hai / bhAvArtha- jaise netra dRzya padArthako dUrase hI dekhatA hai dRzyako na karatA hai aura na bhogatA hai, aise hI zAnakA svabhAva dUrase jAnanekA hai / isa kAraNa jJAnake kartRtva va bhoktRtva nahIM hai / kartutva bhostRtva mAnanA amAna hai| yadyapi jaba taka cAritramohakarmakA udaya hai taba taka pradarzana, prajJAna aura asamarthapanA hotA hI hai, so taba taka yAne kevalajJAna ke pahale pUrNatayA jJAtA draSTA nahIM kahA jA sakatA, to bhI yahA~ yaha samajhiye ki yadi svataMtra hokara kare aura bhoge. to use vAstabameM kartA-bhoktA kahate haiM / so jaba hI mithyAdRSTirUpa ajJAnakA prabhAva huyA, taba parampale svAmIpa nenA bhAva hunA, taba svayaM jJAnI humA svataMtrapanese to kisIkA kartA bhoktA nahIM / parantu apanI nibalatAse, karmake udayakI balavatAse jo kArya hotA hai usako paramArthadRSTise kartA-bhoktA nahIM kahA jaataa| usake nimittase jo kucha navIna karmaraja lagatA bhI hai, usako yahA~ bandhameM nahIM ginA / mithyAtva hI to saMsAra hai, mithyAtvake cale jAneke bAda saMsAra kyA rahA ? samudra meM buMdakI kyA ginatI ? dUsarI bAta yaha bho jAnanA ki kevalajJAnI to sAkSAt zuddhAtmasvarUpa hI hai, parantu zrutazAnI bhI zuddhanayake avalambaname prAtmAko zuddhAtmasvarUpa hI anubhava karatA hai| hA~ pratyakSa aura parokSakA bheda hai / so zrutajJAnIke jJAna zraddhAnakI apekSA to jJAtA draSTApanA hI hai / cAritrako apekSA pratipakSI karmakA jitanA udaya hai utanA hI ghAta hai, isake nAza karanekA jJAnIke udyama hai / jaba karmakA abhAva ho jAyagA taba sAkSAt yathAkhyAta cAritra hogA, taba kevalajJAnako prApti hogI hii| tIsarI bAta yahAM yaha jAnanA ki samyagdRSTiko jJAnI mithyAtvake prabhAvako apekSA ho kahate haiM / yadi yaha apekSA nahIM lI jA sanasAmAnyase sabhI jIva, jJAnI haiM aura vizeSa apekSAse jaba taka kucha bhI prajJAna rahe taba taka jJAnI nahIM kahA jA sakatA, jaba taka kevalazAna nahIM hotA taba taka bArahavAM guNasthAnaparyaMta prajJAnabhAva hI kahA gayA hai| so yahA~ jJAnI
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ - -.. -- -.-.-- .. . sarvavizaddhajJAnAdhikAra karoti na vedayate ca / kiMtu kevalaM jJAnamAtrasvabhAvatvAtkarmabaMdha mokSaM vA pharmodayaM nirjarAM vA kevalameva jAnAti / / ye tu kartAramAtmAnaM pazyati tamasA tatAH / sAmAnya janavatteSAM na mokSo'pi mumukSatAM / / 16 / 30 / akArakaM prathamA eka0 ! avedayaM avedaka-prathamA eka0 / jANai jAnAti-vartamAna laT anya puruSa eka0 / baMdhamokkhaM bandhamokSa-dvitIyA eka0 / kammudayaM karmodayaM-dvitIyA eka0 / NijjaraM nirjarA-dvitIyA eka. vacana / / 320 // prajJAnI kahanA samyaktva mithyAtva kI hI apekSA jAnanA / aba jo sarvathA ekAMtake prAzayase AtmAko kartA ho mAnate haiM unakA niSedha isa zlokameM kahate haiM---ye tu ityAdi / artha-jo puruSa prajJAnAMdhakArase AcchAdita hue prAtmAko kartA mAnate haiM, unakA mokSako cAhate hue bhI laukikajanakI taraha mokSa nahIM hotaa| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki jJAnI karmakA akartA va abhoktA hai / aba isa gAthAmeM jJAnIke uso akartRtva va prabhoktRtvakA dRSTAntapUrvaka spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| __tathyaprakAza-(1) jaise netra dRzyase atyanta vibhakta hai, aise hI jJAna karmase atyanta vibhakta hai / (2) jaise netra dRzyase judA honese dRzyako karane va bhoganemeM asamartha hai, aise hI jJAna karmase judA honese karmako karane bhoganemeM asamartha hai| (3) jaise dRSTi (netra) to mAtra dekhatI hai, vaise hI jJAna to mAtra jAnatA hai / (4) jaise netra agnizikhAko, agni bar3haneko, jvalana karaneko dekhatA mAtra hai aise hI jJAna karmabandhako, mokSako, karmodayako, nirjarAko mAtra jAnatA hai / (5) jJAna netrakI bhauti parakA prakAraka hai va avedaka hai| ___siddhAMta-(1) bhAna arthAt prAtmA karmakA akAraka hai| (2) jJAna arthAta prAtmA karmakA avedaka hai| dRSTi-1- akartRnaya (190) / 2- abhoktRnaya (162) / prayoga---apaneko apane pradezoMmeM hI parisamApta nirakhakara karmake karane va bhoganeko mithyAbuddhi tajakara karmadazAke mAtra jAnanahAra rahanA / / 320 / / maba AtmAko lokakartA mAnane vAloMkA bhI mokSa nahIM hai, isa arthako gAthAmeM . kahate haiM- [lokasya] laukika janoMke matameM [suranArakatirthamAnuSAn sattvAn] deva, nAraka, tiryaMca, manuSya prANiyoMko [viSNuH] viSNu [karoti] karatA hai aisA mantavya hai [5] aura isI prakAra [yadi] yadi [zamaNAnAmapi] zramaNoMke matameM bhI aisA mAnA jAya ki [SaDya
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra loyamsa kuNai vila suraNArayatiriyamANuse satte / samaNANaMpi ya appA jai kubar3a chavihe kAye // 321 // logasamaNANameyaM siddhataM jar3a Na dIsaha viseso| loyassa kuNai viNhU samaNANavi appayo kuNai // 322 // evaM Na kovi mokkho dIsaha loyasamaNANa doNhaMpi / NicaM kuvvaMtANaM sadevamAyAsure loe // 323 // jama kahe viSNu karatA, sura nAraka pazu manuSya prAraNoko / kaheM zramaNa bhI aisA, prAtmA SaTakAyako karatA // 32 // loka zramaNa donoMke, isa prAzayameM dikhe na kucha antara / lokake niSpA karatA, zramApoMke bhi prAtmA karatA // 322 // isa taraha loka zramaNoM, donoMke bhi nahiM mokSa ho sktaa| kyoMki donoM samajhate, parako isa sRSTikA kartA // 323 // lokasya karoti viSNuH suranArakatiryaka mAnuSAn sattvAn, zramaNAnAmapyAtmA yadi karoti SaDvidhAn kAyAn lokazramaNAnAmeka: siddhAMto yadi na dRzyate vizeSa:, lokasya karoti viSNuH zramaNAnAmapyAtmakaH karoti / evaM na ko'pi mokSo dRzyate lokazramaNAnAM nyeSAmapi, nityaM kurvatAM sadevamanujAsurAn lokAn / / 323 // ye svAtmAnaM kartArameva pazyati te. lokotarikA papi na laukikatAmativartate / laukinAmasaMza-loya, viNDa, suraNArayatiriyamANusa, satta, samaNa, pi, ya, appa, jai, chavyiha, kAya, logasamaNa, evaM, siddhata, jaI, Na, visesa, loya, viSha, samaNa, vi, appara, evaM, Na, ka, vi, mokkha, dhAna kAyAn] chaha kAyake jIvoMko [prAtmA] prAtmA [karoti] karatA hai to [lokazramaNAnAM] lokoMkA aura yatiyoMkA [eka siddhAMtaH] eka siddhAnta bana gayA, [vizeSaH na dRzyate] kucha antara nahIM rahA / kyoMki [lokasya] lokake matameM viSNuH] viSNu [karoti] karatA hai to zrimaNAnAmapi] zramaNoMke matameM bhI [prAtmA karoti] AtmA karatA hai [evaM] isa taraha kartAke [sadevamanujAsurAn ] deva, manuSya, asura sahita [lokAna] lokoMko [nityaM kurvatA] nitya karate hue [lokazramaNAnAM dvaya SAM prapi] loka aura zramaNa donoMkA hI [kopi mokSaH] koI bhI mokSa [na dRzyate] nahIM dikhAI detA / tAtparya-jo sAMsArika dazAvoMko aupAdhika na mAnakara prAtmAko hI unakA svataMtra phartA mAnate haiM unake caturgatikA kabhI prabhAva hI nahIM ho sakatA, phira mokSa kase hogA ?
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ 547 sarvavizudhanAnAdhikAra kAnAM paramAtmA viSNuH suranArakAdikAryANi karoti, teSAM tu svAtmA tAni karoti ityapasiddhAMtasya samatvAt / tatasteSAmAtmano nityakartRtvAbhyupagamAt--laukikAnAmiva lokotarikA. loyasamaNa, du, pi, Nicca, sadA, eva, mAyAsura, loya ! bAtusaMjJakuNa karaNe, kuvva karaNe, disa prekssnne| prAtipadika-loka, viSNu, suranArakatiryaDa mAnuSa, sasva, zramaNa, api, Atman, yadi, SaDDidha, kAya, lokazramaNa, eka, siddhAnta, yadi, vizeSa, Na, loka, viSNu, zramaNa, api, Atman evaM, na, kim, api, mokSa, lokathamaNa, daya, api, nityaM, sadA, eva, manujAsura, loka / mUladhAtu-DukRJa karaNe, hazira prekssnne| padavivaraNa--loyassa lokasya-SaSThI ekaH / kuNaDa karoti-vartamAna laTa anya puruSa ekavacana kiyA / viSTU viSNuH prathamA eka0 / suraNArayatiriyamANuse suranArakatiyaMGa mAnuSAn-dvitIyA bahu / sattvAndvitIyA bahu0 / samaNANaM zramaNAnAM-SaSThI bahu0 / pi api-abhyaya / appA AtmA-prathamA eka0 / jai yadi-avyaya / kuyyada karoti-vartamAna0 anya0 eka0 kriyaa| charibahe SaDvidhe-saptamI eka0 / kAyesaptamI eka0 / logasamaNANa lokazramaNAnAM-SaSThI bahu0 ! eyaM evaM avyaya 1 siddhata siddhAnta:-prathamA ekara / jai yadi-avyaya / Na na-avyaya / dIsaha dRzyate--vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyaa| vita TokArtha--jo puruSa prAtmAko kartA hI mAnate haiM ve lokottara honepara bhI laukikapane ko ullaMghana nahIM karate (chor3ate), kyoMki laukika janoMke matameM to paramAtmA viSNu sura nAraka prAdi zarIroMko karatA hai aura muniyoMke matameM apanA prAtmA sura nAraka Adiko karatA hai / isa prakAra anyathA mAnanekA siddhAnta donoMke samAna hai / isaliye prAtmAke nitya kartApanake mAnanese laukikajanakI taraha lokottara muniyoMkA bhI mokSa nahIM hotA / bhAvArthajo prAtmAko isa lokakA kartA mAnate haiM ve muni bhI hoM to bhI laukika jana sarIkhe hI haiM, kyoMki laukika jana to Izvarako kartA mAnate haiM aura muniyoMne bhI prAtmAko kartA mAna liyA, isa taraha ina donoMkA mAnanA samAna huA / isa kAraNa jaise laukika janoMko mokSa nahIM hai, usI taraha una muniyoMko bhI mokSa nahIM / jo nirapekSa kartA hogA vaha sadA karatA hI rahegA, tathA vaha kAryake phalako bhogegA ho, aura jo phala bhogegA usake mokSa kaisA ? arthAta mokSa ho hI nahIM sktaa| aba paradravya aura prAtmatastrakA kucha bhI sambandha nahIM hai, aisA kAvyameM kahate haiMnAsti ityAdi / artha--paradravya aura prAtmatattvakA koI sambandha nahIM hai, yoM kartAkarmasambandha kA prabhAva honese mAtmAke paradravyakA kartApana kaise ho sakatA hai ? bhAvArtha-paradravya aura prAtmAkA kucha bhI sambandha nahIM hai taba phira unameM kartAkarmasambandha kaise ho sakatA hai ? ataH prAsmAke kartApana bhI kyoM hogA? prasaMgavivaraNa--anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki zAna karmadazAkA akAraka va
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra raNAmapi nAsti mokSaH / / nAsti sarvo'pi saMbaMdha: paradradhyAtmatatvayoH / vartRkarmaravasaMbaMdhAbhAve tatkartRtA kutaH // 200 / / 321.3.3 / / viSNuH-prathamA eka0 / samaNANaM zramaNAnAM-SaSThI bahu0 / vi api-avyaya / appao Atmaka:-prathamA eka0 ! kuNai karoti-vartamAna laT anya puruSa eka 01 evaM na-avyaya / ko kaH-prathamA ekaH / vi api avyaya / movakho mokSa:-pra0 e. dIsaha dRzyate-vartamAna laTa anya puruSa eka karmavAcya kriyaa| logasamayANa lokazramaNAnAM-SaSThI bhu0| doNhaM yeSAM-SaSThI bahu0 / api-avyaya / Nicca nityaMavyaya / kunvaMtANaM kurvatAM-SaSThI bahu0 / eva-avyaya / manujAsure manujAsurAn-dvitIyA bahu0 / loe lokAna-dvitIyA bahuvacana / / 321-323 / / pravedaka hai, mAtra jAnanahAra hai / aba ina tIna gAthAnoMmeM yaha batAyA hai ki AtmAko parakA kartA mAnane vAle jana laukika janoMkI bhAMti mokSajAko mInahI prata kara samAta, mokSa to prApta hogA hI kaise ? tathyaprakAza-(1) jo kisI Izvarako samasta paradravyoMkI, naraka tiryaca manuSya deva ko sRSTi kA kartA mAnate haiM ve laukika kahalAte haiM / (2) jo apane prAtmAko paradravyoMkI, naraka tiyaMzca deva manuSyakI, basa sthAvara jIvako sRSTikA kartA mAnate haiM ve yahA~ lokottarika kahe gaye haiM / (3) yadi prAtmA apanI asa sthAvara jIvako sRSTi karatA hai to prAtmA to mitya hai so sadaiva apanI saMsAradRSTi karatA rahegA so hI lokotarika puruSoMko bhI mokSa nahIM ho sakatA / (4) yadi koI Izvara jIvoMko saMsArasRSTi karatA hai to 1- Izvara sadA saMsArasRSTi karatA rhegaa| 2- jIvakI sRSTi parAdhIna ho gaI so jIva apane mokSakA upAya na banA sakegA so yoM laukika janoMko bhI mokSa nahIM ho sakatA / (5) rAga-dveSa-moharUpase parimana ho kartRtva kahA jAtA hai usa pariNamanake satata honepara zuddhAtmazraddhAnajJAnAcaraNarUpa ratnatrayA. tmaka mokSamArga ho hI nahIM sakatA ataH mokSakA prabhAva hogaa| (6) vAstavikatA yaha hai ki gyAtmatatvakA kisI bhI paradravyase kucha bhI sambandha nahIM hai, kartRkarmatvasambandha bhI nahIM hai, prataH parAdhInatA nhiiN| (7) svAdhIna jIva jaba kujJAnameM calatA hai saMsArasRSTi hotI hai / (8) svAdhIna jIva jaba jJAnarUpa pariNamatA hai taba mokSamArgameM calakara mokSa pAtA hai / (6) rAgAdi saMsArapariNamana karmopAdhikA nimitta pAkara honeme naimittika hai / (10) naimittika bhAva asva. bhAva bhAva honese 8 jAyA karatA hai / / siddhAnta--(1) jIva ajJAnavaza apane rAgadveSAdi bhAvoMkI sRSTi karatA hai / (2) jIva zuddhAtmajJAna honepara apane jJAnamaya pariNAmako sRSTi karatA hai / dRSTi-1- prazuddhanizcayanaya (47) / 2- zuddhanizcayanaya (46, 46ba) /
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ *4* sarvavizuddhajJAnAdhikAra vavahAra bhAsie uparadavvaM mama bhAMti yavidiyatthA / jAgaMti vicchaye usA ya maha paramANumiccamavi kiMci // 324 // jaha kovi ro par3a gAmavisayayararaThaM / Naya hoMti tassa tANi u bhAi ya moheNa so appA || 325|| emeva micchadiTThI gANI NissaMsayaM havai eso | jo paradavaM mama idi jAMto appayaM kui // 326 // tANa meti NiccA doha vi eyANa kattavivasAyaM / paradavve jANato jAgijjo diTThirahiyANaM 6 227 // vyavahAravacana lekara, mohI paradravyako kahe merA / jJAnI nizcaya mAne, merA praNumAtra bhI nahi kucha // 324 // jaise koi kahe nara, grAma nagara deza rASTra merA hai / kintu nahIM ve usake, vaha to yauM mohase kahatA // 325 // vaise hi parapadArthoM ko apanA jAni Atmamaya karatA / yaha AtmAbhi mithyA dRSTI hAtA hai niHsaMzaya // 326 // so laukika kSamaraNoM, parameM katva bhAvako lakhakara paravivike jJAnI, mithyAdRSTI unheM kahate // 327 // mAmasaMjJa --- vavahAramA siya, u, paradavya, amha, avidiyattha, Nicchaya, u, Na, ya, amha, paramANumicca, avi, kiMci, jaha, ke, vi, para, amha, grAmavisayaNayara, Na, ya, ta, ta, u, ya, moha, ta, appa, emeva, prayoga -- saMsAramUla bhramako chor3akara mokSamUla zuddhAtmatatva ke zAna zraddhAna bhAcaraNa meM laganA / / 321-323 // jo vyavahAranayake vacanase paradravya merA hai, aise vyavahArako ho nizcayasvarUpa mAna lete haiM, ve ajJAnI haiM, aisA aba dRSTAnta dvArA kahate haiM--- [zraviditArthAH ] jinhoMne padArthakA svarUpa nahIM jAnA hai ve puruSa [ vyavahArabhASitena ] vyavahArake kahe hue vacanoMke dvArA [paradravyaM mama tu ] paradravya merA hai aisA [bhAMti ] kahate haiM [tu] parantu jJAnI [nizcayena] nizcayase [ paramANumAtraM zrapi ] paramANu mAtra bhI [kiMcit yama na ja ] kucha merA nahIM hai [jApati ] aisA jAnate haiM / [ yathA ] jaise [kopi] koI [ naraH ] puruSa [ asmAkaM ] hamArA [ grAmaviSayana gararASTra ]
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra vyavahArabhASitena tu paradrayaM nama bhaNatyaviditArthAH, jAnati nizcayena tu na ca mama paramANumAtramapi kiNcit| yathA ko'pi naro jarUpati asmAkaM grAmaviSayanagararASTra, na ca bhavaMti tasya tAni tu bhaNati ca mohena sa aatmaa| evameva mithyASTiAno nissaMzayaM bhavatyeSaH / yaH paradravyaM mameti jAnanAtmAkaM karoti // 326|| tasmAna mama iti jhAvA yeSAmapyeteSAM kartR vyavasAyaM / paradravye jAnana jAnIyAd dRSTirahitAnAM // 327 // ___azAnina eva vyavahAravimUDhA paradravyaM mamedamiti pazyati / jJAninastu nizcayaprati buddhAH paradravyakaNikAmAtramapi na mamedamiti pazyati / tato yathAtra loke kazcid vyavahAravi. mUDhaH parakIyagrAmavAsI mamAyaM grAma iti pazyan mithyASTiH / tathA yadi jJAnyapi kathaMcid vyavahAravimUDho bhUtvA paradravyaM mamedamiti pazyet tadA so'pi nissaMzayaM paradravyamAtmAnaM kurvANo micchAdidi pANi, gimasaMgAya. eTa, paradanyaH bhAga, zani, jANata, appaya, ta, Na, amha, itti, du, vi, eta, kattavivasAya, paradanva, jANata, jANijja, divirahia / dhAtusaMza-bhaNa kathane, jANa avabodhane, japa vyaktAyAM vAci, ho sattAyAM, hva sattAyAM, kuNa karaNe / prAtipadika-vyavahArabhASita, tu, paradravya, asmada, . aviditArtha, nizcaya, tu, na, ca, asmad, paramANumAtra, api, kiMcit, yathA, kim, api, nara, asmada, grAma hai, deza hai, nagara hai va rASTra hai [alpati] isa prakAra kahatA hai [tu tAni] kintu ve grAma ! prAdika tasya] usake ni ca bhavaMti] nahIM haiM si prAtmA] vaha prAtmA [mohena ca bharaNati] mohase merA, merA aisA kahatA hai / [evameva] isI taraha [yaH] jo jJAnI [paradradhyaM mama iti] paradravya merA hai aisA [jAnana] jAnatA humA [prAtmAnaM karoti] apaneko paradravyamaya karatA hai [eSaH] vaha [niHsaMzayaM] niHsaMdeha [mithyAdRSTiH bhavasi] mithyAdRSTi hotA hai / [tasmAt] ! isaliye zAnI [ma mama iti jJAtvA] paradravya merA nahIM hai aisA jAnakara [eteSAM dvaghaSAmapi ita donoMke hI yAne lokika jana tathA muniyoMke parabravye] paradravya meM [kata vyavasAyaM kartA'panake vyApArako [jAnana] jAnate hue yaha vyavasAya [dRSTirahitAnA] samyagdarzanase rahita / puruSoMko [jAnIyAta] jAnanA cAhiye arthAta una donoMko samyagdarzanarahita jAnanA cAhiye / tAtparya jo paradravyako apanA mAnatA hai vaha mithyASTi hai| TokArtha-prazAnI jana hI vyavahAra meM vimUDha hote hue paradravya merA hai aisA dekhate haiM, kintu jJAnI jana nizcayase pratibuddha hote hue paradravyako kaNikAmAtrako bhI yaha merA hai aisA nahIM dekhte| isalie jaise isa lokameM koI dUsareke grAmame rahane vAlA vyavahAravimUDha puruSa 'yaha merA grAma hai' aise dekhatA humA mithyASTi kahA jAtA hai, usI prakAra jJAnI bhI kisI prakArase vyavahArameM vimUDha hokara 'yaha paradravya merA hai' aise dekhe to usa samaya vaha bhI paradravya ko apanA karatA humA mithyASTi hI hotA hai / ataH tattvako jAnane vAlA puruSa sabhI paraparadravya merA nahIM hai' aisA jAnakara "laukikajana aura zramagajana ina donoMke jo paradravya meM
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra mithyASTireva syAt / atastattvaM jAnana surumA larvameva mazinAlA gorAmaNAnAM dvaya pAmapi yo'yaM paradravye kartRvyavasAya: sa teSAM sabhyagdarzana rahitatvAdeva bhavati iti sunizcita jAnIyAt / / ekasya vastuna ihAnyatareNa sArddha saMbaMdha eva sakalo'pi yato niSiddhaH / tatkata. grAmavipayanagararASTra, na, ca, tat, tat, tu, ca, moha, tat, Atman. eba, eva, mithyASTi, jJAnina, nissazAyaM, etat, yat, paradravya, asmad, iti, jAnanta, Atman, tat, na, asmada. iti, ya, api, etat, kartRdhabamAya, paradravya, jAnant, iti, dRSTi rahita / bhUladhAtu-bhaNa zabdArthaH, jJA yavanodhane, jalpa vyaktAyAM vAci bhvAdi, bhU satAyAM, DukRJ karago / padavivaraNa-vavahArabhAsieNa vyavahArabhASitena-tRtIyA eka0 / u tu-avyaya / parada bvaM paradravyaM-prathamA eka0 / prama-paSThI eka0 / bhaNati bhaNanti-vartamAna laT anya puruSa baha kriyA / avidiyatthA adhiditArthA:-prathamA baha jANaMti jAnanti-vartamAna lada anya puruSa bh| NicchayeNa niyanayena-tRtIyA eka0 / u tu Na na ya ca-avyaya / maha mama-paSThI eka0 / paramANumicna paramANumAvaM-prathamA ekavacana / avi api-avyaya / kici kicit-avyaya / jaha yathA--avyaya / ko ka:prathamA ekavacana / vi api-avyaya / Naro naraH-prathamA eka jaMpada jalpati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / amha asmAka-paSThI baha gAmavisayaNayarasTa grAmaviSayanagara rAsTra-prathamA ek|nnn.yu ca-avyaya / hoti bhavati-vartamAna laT anya puruSa bahu0 / tassa tasya-paraThI eka0 / tANi tAni-prathamA kartApanakA nizcaya hai vaha unake samyagdarzanake na honese hI hai," aimA sunizcita jAne / bhAvArtha---jJAnI hokara bhI yadi vyavahAramohI ho, to vaha laukikajana ho yA munijana, donoM aba isI arthako kalazarUpa kAvya meM kahate haiM - ekasya ityAdi / artha--caMki isa jagata meM eka vastukA anya vastuke sAtha sabhI sambandha niSedhA gayA hai isa kAraNa jahA~ vastu bheda hai vahA~ kartA-karmakI ghaTanA ho nahIM hai / ata: munijana tayA laukikajana vastuke yathArtha svarUpako prakartA hI zraddhAmeM laapro|| ___ aba apane bhAvakarmakA kartA ajJAnase cetana hI hai, aimA kAvya meM kahate haiM---ye tu ityAdi / artha---graho, jo puruSa vastusvabhAvake niyamako nahIM jAnate aura jinakA puruSArtha rUpa teja prajJAnameM DUba gayA hai ve dIna hokara karmoko karate haiM / ataH bhAva karmakA kartA cetana hI svayaM hai, anya nahIM hai / bhAvArtha----prazAnI mithyAdRSTi vastuke svarUpakA niyama jAnatA nahIM hai, aura paradravyakA kartA banatA hai, taba cUki vaha svayaM yoM ajJAnarUpa pariNamatA hai isa kAraNa apane bhAvakarmakA kartA ajJAnI hI hai, anya nahIM hai / aimA nizcita samajhiye / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAtrikameM yaha niSkarSa prasiddha kiyA thA ki prAtmatattva kA paradravya ke sAtha kartRkarmatva prAdi koI sambandha nahIM hai / aba ina cAra mAthAnoMmeM batAyA hai ki paradravyoMkA jo anya ke sAtha kartR karmatva svAmitva Adi kucha bhI sambandha mAnate haiM ve mithyAdRSTi haiN|
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552 samayasAra ghaTanAsti na vastubhede pazyaMsvakartR bhunayazca janAzca tattvaM // 209 // ye tu svabhAvaniyamaM *layaMti mamajJAnamagna mahaso bata te barAkAH / kurvanti karma tata eva hi bhAvakarma kartA svayaM bhavati cetana eva nAnyaH / / 202 / / / / 324-327 / / bahu0 | bhai bhaNati - prathamA eka0 / moheNa mohena-tRtIyA e0 / so saH prathamA ekavacana / appA AtmApra0 eka0 / emeva evameva avyaya / miccAdiTThI mithyAdRSTiH pra0 eka0 / gANI jJAnI - pra0 e0 / nissaMsayaM niHsaMzayaM - kriyAvizeSaNa yathA svAta / - anya puruSa eka0 kriyA / eso eSaH - prathamA ekavacana / jo yaH prathamA eka0 / paradavvaM paradravyaM prathamA eka0 / mama SaSThI eka0 / idi iti- avyaya / jANato jAnan - prathamA eka0 / appayaM AtmakaM dvitIyA ekavacana / kuNai karoti - vartamAna laT anya puruSa eka0 tamhA tasmAt paMcamI eka0 ga na avyaya / metti meti-avyaya / NiccA jJAtvAasamAptikI kriyA / doShaM yeSAM SaSThI bahu0 / vi api-avyaya / eyANa eteSAM SaSThI bahu0 / kataviva. sAyaM kartR vyavasAya - dvitIyA bahuvacana / paradabve paradravye saptamI eka0 / jANato jAnan prathamA eka0 / jANijjo jAnIyAt vidhiliGa anya0 eka0 / diTTirahiyANaM dRSTirahitAnAM SaSThI bahu0 / / 324-327 / / tathya prakAza--- ( 1 ) jo vyavahAra meM vimugdha haiM ve prajJAnI haiM / (2) ajJAnI ho paradravya merA hai aisA nirakhate haiM / (3) jJAnI puruSa tathya tattvako jAnate hue bhI vyavasthAvaza kabhI bolate haiM ki makAna merA hai Adi so vaha vyavahArabhASA se hI bolate haiM / ( 4 ) nizcayajJAnI puruSa paramANumAtra bhI paradravyako apanA nahIM nirkhte| (5) laukika janoMko jo parakartRva 'kA nizcaya hai vaha mithyAtva hai / (6) lokottarika (zramaNa) janoM ko bhI jinako parakartRtva kA zraddhAna hai ve bhI mithyAdRSTi haiM / ( 7 ) eka dravyakA dUsare dravyake sAtha kartRkarmattha zrAdi sambaMdha nirakhanA samyak darzana nahIM hai / (8) pratyeka dravyakI zakti va pariNati svayaM svayaMke apane hI pradezoMmeM parisamApta hai isa vastusvarUpako na jAnane vAle kAyara hokara vikalpa kiyA karate haiM / siddhAnta - ( 1 ) vyavahAravimUDhatA meM svAmitvaviSayaka aneka upacAra bana jAte haiM / (2) nizcayajJAna meM mAtra sva sva upAdAnako dRSTi hotI hai / dRSTi - 1 - saMzliSTa svajAtyupacarita vyavahArase parabhoktRtva upacarita prasadbhUta vyavahAra taka va parasvAmitva asabhUta vyavahAra (123, 124, 125, 126, 127, 128, 126, 126, 12, 12, 135) 2 - nizcayanaya (44 se 47 va 46 ba ) / prayoga-- pratyeka padArthako svasvapradezaparisamApta nirakhakara nirmoha rahanA // 324-325 / / atha isa kathanako yuktise puSTa karate haiM ki jIvake jo midhyAtvabhAva hotA hai usakA nizcaya kartA kauna hotA hai ? - [ yadi ] yadi [ midhyAtvaM prakRtiH] mithyAtyanAmaka mohaka - kI prakRti [AtmAnaM ] AtmAko [ midhyAdRSTi] midhyAdRSTi [ karoti ] karatI hai aisA mAnA
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMvizuddhazAnAdhikAra micchattaM jai payaDI micchAiTTI karei appANaM / tamA acedaNA de payaDI gaNu kArago patto // 328 // ahavA eso jIvo puggaladavvassa kuNai micchattaM / tamA puggaladavvaM micchAiTThI Na puNa jIvo // 326 // aha jIvo eyaDI taha puggaladavvaM kuNaMti micchattaM / tahmA dohi kadaM taM doNNivi bhuJjanti tassa phalaM // 330 // graha Na payaDI Na jIvo puggaladavvaM karedi micchattaM / tamA puggaladavvaM micchattaM taM tu Na hu micchA // 33 // mithyAtva prakRti mithyA dRSTI yadi prAsmAko karatA hai| to phira prakRti acetana, ho kAraka prApta hoveSA // 328 // athavA yadi jova kare, pudgaladravyake mizyA prkRtiko| to pudgala hI mithyA dRSTi huA kintu jIva nahIM // 326 // yadi jIva prakRti donoM, hi pudgalake mithyAtvako krte| to donoMke dvArA, kRta vidhikA phala bhaje donoM // 330 // yadi prakRti jIva donoM, pudgala mithyAtvako nahIM krte| pudgaladravya mithyAva, hai yaha kahanA bane mithyA // 331 // nAmasaMzamicchatta, jadi, payaDi, micchAiDi, appa, tat, acedaNa, ja, tumha, payaDi, paNu, kAraga, patta, ahavA, eta, jIva, puggaladacca, micchatta, ta, pugaladavya, micchAiTThi, Na, puNa, jIva, aha, jIva, paDi, taha, puggaladavya, micchatta, ta, du, kada, ta, du, vi, ta, phala, aha, Na, payADi, Na, jIva, puNaladavya, micchatta, ta, puggaladatva, micchatta, ta, tu, Na, hu, micchA / dhAtusaMjJa-kara karaNe, kuNa karaNe, muMja bhoge| prAtipadika-mithyAtva, yadi, prakRti, mithyASTi, Atman, tat, acetanA, yuSmada, prakRti, nanu, kArakA, jAya [tasmAt nanu] to aho sAMkhyamatAnuyAyo [te acetanA prakRptiH] tere matameM pracetana prakRti [kArakA prAptA] jIvake mithyAtvabhAvako karane vAlI ho par3I ? [athavA] athavA [eSa jIvaH] yaha jIva ho [pudagaladravyasya mithyAtvaM] pudgaladravyake mithyAtvako [karoti karatA hai [tasmAt] aisA mAnA jAya to aisA mAnanese [pudgaladravyaM mithyASTiH] pudgaladravya mithyAdRSTi ho par3A [na punaH jIvaH] jIva mithyAdRSTi nahIM ThaharA ? [atha] athavA yadi [jIvaH tathA prakRtiH] jIva aura prakRti donoM [pudgaladravyaM ] pudgaladravyako [mithyAsvaM] mithyAtvarUpa
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ 554 samayasAra mithyAtvaM yadi prakRtimithyA dRSTi karotyAtmAnaM / tasmAdacetanA te prakRtinaMnu kArakA prAptA / / 328|| athavaiSa jIva: pudgaladravyasya karoti mithyAtvaM / tasmAtpudgaladravyaM mithyASTirna punarjIvaH // 326 / / atha jIvaH prakRtistathA pudgaladravyaM kurvanti mithyAtvaM / tasmAdAbhyAM kRtaM nada dvApi bhujAte tasya phalaM / / atha na praRtinaM jIvaH pudgaladravyaM karoti mithyAtvaM / tasmAtpudgala dvanyaM mithyAtvaM tanu na khalu mithyA / / ___ jItra evaM mithyAtvAdibhAvakarmaNaH kartA tasyAcetanaprakRtikAryatve'cetanatvAnuSaMgAt / svarayaMva jIvo mithyAtvAdibhAvakarmaNaH kartA jIvena pudgaladravyasya mithyAtvAdibhAva karmaNi prAptA, athavA, etat, jIva, pudgaladravya, mithyAtva. tat, pudgaladravya, mithyAdRSTi, na, pumA, jIva, atha, jIva, prakRti, tathA, pudgaladravya, mithyAtva, tat. dvi, kRta, tat, dvi. api, tat. phala. atha, na, prakRti, na, jIva, pudgaladravya, mithyAtva, tat, pudgaladravya, mithyAtva, tat, tu, na, khala, mithyaa| mUladhAtu - DukRtra karaNa, bhuja pAlanAbhyavahArayoH rudhAdi / padavivaraNa micchana mithyAtvaM-prathamA eka0 / adi yadiavyaya / paraDI prakRti:-prathamA eka0 / micchAiTTI mithyA Ti-dvitIyA eka / karei karoti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / appANaM AramAnaM-dvi0 ekaH / tamhA tasmAt-patra mI eka0 / acedaNA acelanAprathamA ekavacana / de te-SaSThI eka / yaDI prakRtiH-prathamA eka0 / gaNu tanu-avyaya / kAragI kArakA[kurvanti ] karate haiM [tasmAt] aisA mAnA jAya to [hAbhyAM kRta] donoMke dvArA kiyA gayA [tasya tat phalaM] usakA vaha phala dApi bhuJjAte] donoM hI bhoga DAleM / [atha] athavA yadi [pudagaladravyaM miznAtvaM pudgala dravyako mithyAtvarUpa [na prakRtiH na jIvaH kurute na to prakRti karatI hai aura na jIda karatA hai [tasmAt] aisA mAnA jAya to [pudgaladravyaM mithyAtvaM] pudgaladravya hI svabhAvase mithyAtva bhAvarUpa humA tattu] so aisA mAnanA [khalu] kyA [mithyA na] jhUTha nahIM haiM ? isaliye yaha siddha hotA hai ki azuddhanizcayase mithyAtvanAmaka bhAvakarmakA kartA ajJAnI jIva hai / tAtparya -... mithyAtvaprakRtikA udaya to nimittamAtra hai aura vahAM mithyAtvabhAvarUpa jIva ho pariNamatA hai| TIkArtha--jIva hI mithyAtva prAdi bhAvakamakA kartA hai| yadi usake acetana prakRti kA kAryapanA mAnA jAya, to usa bhAvakamako bhI acetanapainekA prasaMga pA jAyagA / jIvaM.. praene ho mithyAtve zrAdi bhAvakarmakA kartA hai| yadi jIvake dvArA pudgaladravya ke mithyAtva 'pAdika bhAvakarma kiyA gayA mAnA jAya to pudgaladravyake bhI cetanapanekA prasaMga mA jaaygaa| tathA jIva aura prakRti donoM hI mithyAtva Adika bhAvakarmake kartA haiM, aisA bhI nahIM hai, kyoMki phira to acetana prakRtiko bhI jIvakI taraha usakA phala bhogane kA prasaga prA jaaygaa| sathA jIva aura prakRti ye donoM prakartA hoM aisA bhI nahIM hai, kyoMki yadi ye donoM prakartA ho to pudgaladravyake apane svabhAvase hI mithyAtva Adi bhAvakA prasaMga prAtA hai. isase yaha
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra kriyamAraNe pudgaladravyasya cetanAnupaMgAt / na ca jIvazca prakRtizca mithyAtvAdibhAvakarmaNo dvau kartArau jIvavadacetanAyAH prakRterapi tatphalabhogAnuSaMgAt / na ca jIvazca prakRtizca mithyAtvAdibhAvakarmaNo dvauvAyakartArI, svabhAvata eva pudgaladravyasya mithyAtvAdibhAvAnupaMgAt / tato jIva: kartA svasya karma kAryamiti siddhaM / kAryatvAdakRtaM na karma na ca tajjIvaprakRtyordvayorajhA. prathamA eka0 / patto prAptA-pra0 ek| ahavA athvaa-adhyy| eso eSaH-pra0 e0 4 jIvo jIva:-pra0 e0 / puggaladabbassa pudgala dravyasya--papTI eka0 / kuNai karoti--vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / micchata mithyAtvaM-dvitIyA ekA / samhA tasmAt-paMcamI eka / puggaladavvaM pudgaladravyaM-prathamA eka / micchAiTThI mithyA dRSTi:-prathamA ekavacana / Na puNa na puna:-adhyaya / jIvo jIvaH-prathamA ekala / aha atha-- siddha huA ki mithyAtva prAdi bhAvakarmakA kartA jIva hai aura bhAvakarma usa jIvakA kArya hai| bhAvArtha-bhAvakamakA kartA jIva hI hai, yaha ina gAthAvoM meM siddha kiyA hai / paramArthase anya dravya anya dravyake bhAvakA kartA hotA hI nahIM hai| isaliye jo cetanake bhAva haiM unakA cetana hI kartA hotA hai / isa jItrake ajJAna se jo mithyAtva grAdi bhAvarUpa pariNAma hue haiM ve cetana haiM, jar3a nahIM haiM / zuddhanayako tulanAmeM unako cidAbhAsa bhI kahate haiM / isaliye cetanakarmakA kartA cetana hI honA paramArtha hai| abhedadRSTi meM to jIva zuddha cetanAmAtra hai, parantu karmake nimittase jaba pariNamana karatA hai taba una vibhAva pariNAmoMse yukta hotA hai| usa samaya pariNAma-pariNAmIko bhedadRSTi meM apane prajJAnabhAva pariNAmoMkA kartA jIva ho hai / abheda dRSTimeM to kartA-karmabhAva hI nahIM haiM, zuddha cotanAmAtra jIvavastu hai / isa prakAra yahAM yaha sama. jhanA ki cetanakarmakA kartA cetana hI hai| aba isI arthako kalazarUpa kAvyameM kahate haiM-kAryatvA ityAdi / artha-kAryapanA honese karma akRta yAne binA kriyA nahIM hotaa| aura aisA bhI nahIM hai ki vaha bhAvakama jova aura prakRti ina donoMkA kiyA huA ho, kyoMki phira to jar3a prakRtiko bhI usako apane kAryakA phala bhoganekA prasaMga pAtA hai tathA bhAvakarma eka prakRtikA hI kArya ho aisA bhI nahIM hai kyoMki prakRti to adetana hai aura bhAvakarma cetana hai| isa kAraNa isa bhAvakarmakA kartA jIva hI hai va yaha bhAvakarma jIvakA ho karma hai, kyoMki bhAvakarma cetanase anvayarUpa hai / aura pudgala jJAtA nahIM hai isaliye bhAvakama pudgalakA nahIM hai / bhAvArtha-cetanakarma cetanake hI ho sakatA hai| pudgalake cetanakarma kaise hogA ? aba jo koI bhAvakarmakA bhI kartA karmako hI mAnate haiM unako samajhAne ke liye syAdvAdase bastukI maryAdAkA sUcanAkA kAvya kahate haiM-karmava ityAdi / artha-koI aAtmaghAtaka
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ 556 samayasAra - - - - ..-- - -- - --- yA prakRteH svakAryaphalabhukbhAvAnuSaMgAtkRtiH / nakasyAH prakRtera cittvalasanAjjIvo'sya kartA tato jIvasyaiva ca karma taccidanugaM jJAtA na yatpudgalaH / / 203 / / kamaba pravitayaM kartR hatakaH kSiptvAavyaya / jIvo jIvaH-prathamA eka0 / payaDI prakRti:-prathamA eka0 / taha tathA-avyaya / puggaladadhva micchattaM pudagaladravyaM mithyAtva-dvitIyA ekavacana / kuNati kurvanti-vartamAna laT anya puruSa bahu0 kriyA / tamhA tasmAt-paMcamI eka / dohiM dvAbhyAM-tR0 bahu / kadaM kRtaM-prathamA eka0 / taM tat-prathamA eka0 / doSNi pra. bahu0 / dvI-pra0 di0 1 vi api-avyaya / bhuMjaMti-vartamAna anya puruSa bahu0 kriyA / bhuMjAte-vartamAna laT anya puruSa dvivacana / tassa tasya-SaSThI eka0 / phala-dvitIyA eka0 / aha Na atha na-avyaya / pathaDI sarvathA ekAntavAdo karmako hI kartA vicArakara prAtmAke kartRtvako ur3Akara 'yaha prAtmA kathaMcit karatA hai' aisI kahane vAlI jina-bhagavAnakI nirvAdha zratarUpa vANIko kopita karate haiM yAne jinavANIkI virAdhanA karate haiM aise AtmaghAtoko jinakI ki buddhi tIna mohase mudrita ho gaI hai, unake jJAnako saMzuddhi ke lie syAdvAdase nirvAdhita vastusthiti kahI jAtI hai| mAvArtha-jo sarvathA ekAMtase bhAvakarmakA kartA karmako hI kahate haiM aura AtmAko akartA kahate hai, ve prAtmAke svarUpake ghAtaka haiN| jinavANo syAdvAda dvArA vastuko nirvAdha kahatI hai| vaha vANI pAtmAko kathaMcita kartA kahatI hai so una sarvathA ekAMtavAdiyoMpara jinavANIkA kopa hai / unako buddhi mithyAtvase Dhaka rahI hai| jAno giH yAtvake dUra karaneko prAcArya syAdvAdase jaise dastuko siddhi hotI hai vaisA aba kahate haiN| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAcatuSkameM batAyA gayA thA ki eka dravyakA dUsare dravya ke sAtha kucha bhI sambandha nahIM hai, phira kartRkarmabhAva ekakA dUsareke sAtha kaise ho sakatA hai / aba isa gAthAcaturukameM yuktipurassara karma aura AtmAkA kartRkarmatva nirAkRta kiyA hai| tadhyaprakAza-1-pratyeka padArtha apanI apanI hI pariNatikA kartA humA karatA hai / 2-ajJAnI jIvako pariNati mithyAtva prAdi bhAvakama hai / 3- mithyAlvAdi bhAvakamakA kartA bhIva hai acetana karma nahIM / 4- yadi acetana mithyAtvaprakRti mithyAtvAdi bhAvakarmako kara de to bhAvakarma jar3a ho jaaygaa| 5-jIva svake hI mithyAtvAdi bhAvakarmakA kartA hai / 6-yadi jIva mithyAtvAdi bhAvakarmako pudgalake kara de to pudgaladravyako cetana bana jAnA pdd'egaa| 6-jIva va pudgala donoM milakara mithyAtvAdi bhAvakarma nahIM karate / 7- yadi mithyAtvAdibhAvako jIvakI bhAMti pudgala bhI karane laga jAve to jIvakI taraha pudgalako bhI mithyAtvAdi phala bhoganekA prasaMga mA jAvegA | E- yadi mithyAtvAdi bhAvakarmakA kartA jIva va pudgala kisIko bhI na mAnA jAya to mithyAtvAdi bhAvakarma kisIke bhI ho svabhAvase ho baiTheMgeM /
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ 557 sarvavizuddhajJAnAdhikAra tmanaH kartRtAM kartASa kathaMcidityacalitA kaizcichutiH kopitA / teSAmuddhatamohamudritadhiyA~ bodhasya saMzuddhaye syAdvAdapratibaMdhalabdhavijayA vastusthitiH stUyate // 204 // / / 328-331 / / prakRtiH - pra0 e0 / Na na-avyaya / jIvo jIvaH pra0 e0 / puggaladavvaM micchattaM pudgaladravyaM mithyAtvaM dvi0 e0 / karedi karoti - vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / tamhA tasmAt paMcamI eka0 / puggaladavyaM miSyataM gugala giyAtu Na hu tu na khalu avyaya / micchA mithyAprathamA ekavacana || 328-331 / / 6- mithyAtvAdi bhAvakarma jIva meM svabhAvase nahIM hote, kintu mithyAtvAdi prakRtyudayakA nimitta pAkara jIna meM hote / 10 - mithyAtvAdi bhAvakarma pudgalameM kabhI saMbhava hI nahIM hai / 11 - zuddha * nayako dRSTise mithyAtvAdi bhAvakarma cidAbhAsa haiM / 12- zuddha nizcayanayase jova mithyAtvAdi bhAvakarmakA kartA hai / 13 - zuddha nizcayanayase jIva samyaktvAdi svabhAvabhAvakA kartA hai | 14- paramazuddha nizcayanaya athavA zuddhanayakI dRSTise jova akartA hai / 15 - mithyAtvAdi bhAvakarmakA kartA pudgala nahIM | 16 - jIva to pariNAmI ho aura mithyAtvAdi prakRti haThapUrvaka jIvako mithyAdRSTi zrAdi kara de aisA vastusvabhAva nahIM / 17 - prakRti (karma) pariNamanasvabhAvI hai prora jIva bhI pariNamanasvabhAvI hai / 18 - jIva aura karma donoMke ho pariNamanasvabhAvI honepara unameM paraspara nimittanaimittika saMbaMdhako vyavasthA hai tathA baMdha mokSakI prakriyA hai / ( 16 ) bhinna padArthoMmeM nimittanaimittika saMbaMdha ho sakatA hai / ( 20 ) eka padArtha kartRkarma hai / siddhAnta - 1 - jIva mithyAtvAdi bhAvakarmakA kartA hai / 2- karmaprakRti mithyAtvAdibhAvakarmakA kartA nahIM / 3-jIva prakartA va prabhoktA hai / dRSTi - 1 - zuddha nizcayanaya (47) prayoga -- apanI bhUla ke kAraNa kiye apane zuddha jJAnamAtra svarUpa meM vihAra karanA / / 328-331 / / 2 - upAdAnadRSTi (49) / 3 - zuddhanaya (46) / i gaye bhAvakarmako apanI sudhake balase dUra kara aba AtmAke kartRtva va kartR svake sambandha meM syAdvAdazAsanakA nidha karate haiM--- [karmabhistu ] karmoMke dvArA [ zrajJAnI] jIva prajAnI [kriyate] kiyA jAtA hai [tarbhava] usI prakAra [karmabhiH ] karmo ke dvArA jIva [jJAnI ] jJAno kiyA jAtA hai, jIva [karmabhiH] kamauke dvArA [svApyate ] sulAyA jAtA hai [ tathaiva ] usI prakAra jIva [karmabhiH ] kamauke dvArA hI [ jAgayaMte ] jagAyA jAtA hai [ karmabhiH sukhIkriyate ] kamauke dvArA jIva sukhI kiyA jAtA hai [ tathaiva ] usI prakAra jIva [karmabhiH duHkhIkiyate] kamauke dvArA duHkhI kiyA jAtA hai [ca] [karmabhiH midhyAtvaM nIyate ] kamauke dvArA mithyAtvako prApta karAyA jAtA hai [ caica]
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ 558 samayasAra kamme hiMdu aNNANI kijai gANI taheva kammehiM / kamme hiM suvAvijai jaggAvijjai taheva kammehiM // 332 // kamme hiM suhAvijjai dukkhAvijjaha taheva kammehiM / kammehiM ya micchattaM Nijjai Nijjai asaMjamaM ceva // 333 // kammehiM bhamADijjaD uDDhamaho cAvi tiriyaloyaM ya / kamemhiM caiva kijjai suhAsuhaM jattiyaM kiMci // 334|| jahmA kammaM kubai kammaM deI haratti jaM kiMci / tamA u savvajIvA akArayA hu~ti zrAvaNNA // 335 // purisitthiyAhilAsI itthIkammaM ca purisamahilasai / pamA aAyariyaparaMparAgayA erisI du suI // 336 // tahmA gA kovi jIvo avaMbhacArI u brahma uvaese / jahmA kammaM ceva hi kammaM ahilasai idi bhaNiyaM // 337 // jamA ghAei paraM pareNa ghAijae ya sA pyddii| eeNaccheNa kira bhaNNai paraghAyaNAmitti // 33 // nAmasaMjJa----kamma, du, aNNANi, NANi, taheva, micchatta, asaMjama, ceva, uDDhaM, aho, tiriyaloya, suhAsuha, jittiya, kiMci, tat, u, sabbajIva, akAraya, AvaSNa, purumitthiyAhilAsi, itthIkamma, ca, tathA asaMyama nIyate] asaMyamako prApta karAyA jAtA hai [karmabhiH Udhrya cApi pradhaH ca tiryagloka bhrAmyate] jIva karmoM ke dvArA Udhrvaloka tathA adholoka aura tiryaglokameM bhramAyA jAtA hai [ca karmabhiH eva aura karmoke dvArA hI yatkicit yAvat zubhAzubhaM kriyate] jo kucha zubha azubha hai vaha kiyA jAtA hai / so [yasmAt] cU~ki [iti yat kicit] isa prakAra jo kucha bhI hai use [karma karoti] karma hI karatA hai [karma vadAti] karma hI detA hai {harati] karma hI haratA hai [tasmAttu] isa kAraNa [sarvajIyAH] sabhI joya [akArakA prApannAH bhavaMti prakartA prasakta hote haiN| [IdRzI eSA AcArthaparaMparAgatA tu zrutiH] tathA aiso yaha prAcAryoko paripATIse AI huI dhRti hai ki [puruSaH] puruSavedakarma to stryamilASI] strIkA abhilApI hai [ca] aura [strIkarma] strIvedakarma [puruvaM abhilaSati puruSako bAhatA hai|
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarva vizuddhajJAnAdhikAra vide| tA ko jIvo vA jamA kammaM ceva hi kammaM ghAedi idi bhaNiyaM // 336 // evaM saMkhuvaesa je uparuviMti erisaM samaNA / tesiM paDI kuvvaha appA ya kArayA suLe || 340 // grahavA marAsima appA appANamapaNo kugAI / eso micchamahAvo tumheM evaM mugAMtassa || 341 // appara fat saMkhijjapadeso dekhiyo u samayamhi | vi so sakar3a tatto hoNo ahiyo ya kAuM je ||342 // jIvassa jIvarUvaM vitthara do jAgA logamittaM kha / tatto so kiM hoNo ahiyo va kahaM kugAi davvaM // 343 // yaha jANayo u bhAvI gANasahAveNa yatthi itti mayaM / tahmA vi pApayaM tu sayamapaNo kuNAI || 344 || kamase ajJAnI, kiyA jAtA jJAnI bhi karmoMse / karma sulA dete haiM, karma hi isako jagA dete // 332 // karma sukhI karatA hai, dukhI bhi hotA tathaiva karmoMse / karma hi mithyAtva tathA asaMyamana bhAvako karatA // 333 // 556 purisa, eta, AyariyaparaMparAgayA erisI, suI, ka, vi. jIva, abaMbhacAri, amha, ubaesa, ja. bhaNiya, para, *na, paryADa, eta, accha, kira, paraghAtanAma, iti, tat, Na, ka, vi, vadhAyaa, ubadesa, saMkhuvaesa. ja. erisa "samaNa, ta paryADa, appa, akAraya, savya, ahavA, amha, minchasahAva, tumha, esa, muNaMta, Nicca, asaMkhijja* pradesa, desi, va, samaya, pavi, ta, tatto, hINa, ahia, ya, ja, jIvarUva, vittharado logamitta, khu, la, kiM, [tasmAt ] isase [kopi jIvaH ] koI bhI jIva [ zrabrahmacArI na ] brahmacArI nahIM hai [ zrasmAkaM tu upadeze ] hamAre upadezameM to aisA hai [ yasmAt] ki [karma caiva hi ] karma hI [[karma zrabhiti ] karmako cAhatA hai [ iti bhariNataM ] aisA kahA hai| [yasmAt ] jima kAraNa [ sa prakRtiH ] vaha prakRti hI [paraM] dusareko [haMti ] mAratA hai [ca] aura [ pareza hanyate] parake dvArA mArA jAtA hai [ etena arthana] [ paraghAta nAma iti madhyate ] yaha paraghAta nAmaka prakRti hai yaha kahA jAtA hai isa kAraNa [ zrasmAkaM upadeza ] isI grarthase [tasmAt ]
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra karma bhramAtA rahatA, Urdhva adhaH madhyalokameM isko| karma kiyA karatA hai, zubha va prazabha bhAva bhI saba kucha // 334 // kyoMki karma karatA hai, detA haratA hai karma hI saba kucha / isase samasta AtmA, akAraka hi prApta hote haiM // 33 // puruSaveda nArIko, strodheda mi karma puruSako cAhe / yaha hai prAcAryaparaM-parAgatA zruti bhI tatsAdhaka // 336 // abhilASA karatA hai, karmako karma yaha batAyA jaba / taba phira jIva bhi koI, vyabhicArI bhI na ho sakatA // 337 // bhU ki prakRti hI parako, ghAte parase va ghAta usakA ho / isa hI kAraNa usakA, paraghAtaprakRti nAma hubhA // 33 // isa kAraNase prAtmA, dhAtaka nahiM hai hamAre prAzayase / kyoMki karmako karma hi, dhAtA karatA batAyA hai // 336 // aise sAMkhyAzayako, isa prakAra zramaNa jo prakaTa karate / unake prakRti hi kartA, prAtmA hote akAraka saba // 340 / / yadi mAno yaha prAtmA, apane ApakA Apa karatA hai| to mAnyatA tumhArI, hai mithyAbhAvakI yaha saba // 341 // jIva prasaMkhyapradezI, nitya batAyA jinendra zAsanameM / usase kabhI na choTA, na bar3A bhI kiyA jA sakatA // 342 // "kaha. dabba, aha, jANaa, bhAva, NANarAhAva, itti, maya, appaya, sayaM, app| dhAsusaMza-kara karaNe, jagga nidrAkSaye, suhAya sukhI karaNe nAmadhAtupratriyA, dukkhAya dukhIkaraNe nAmadhAtuprakriyA, ne prApaNe, bhama bhramaNe, kara karaNe, kunca karaNe, dA dAne, hara haraNe, ahi lasa icchAkoDanayoH, ghAta hiMsAyAM, pa sva ghaTanAyAM, manna avabodhane, kuNa karaNe, sakka sAmarthya, kara karaNe, jANa avabodhane, asa sattAyAM / prAtipadika-karmana, hamAre upadezameM [kopi jIvaH] koI bhI jIva [upadhAtako nAsti] upavAta karane vAlA nahIM hai [yasmAt] kyoMki karma caMva hi] karma ho [karma haMtIti mariNataM] karmako pAtatA hai aisA kahA hai [evaM tu] isa taraha [ye zramaNAH] jo koI yati [IdRzaM sAMkhyopadezaM prarUpayaMti] aise sAMkhyamatakA upadeza nirUpaNa karate haiM [teSAM] unake matameM [prakRtiH] prakRti ho [karoti] karatI hai [ca sarve prAtmAnaH] aura prAtmA saba prakArakAH] akAraka hI haiM, [athavA] prAcArya kahate haiM yadi [manyase] tU aisA mAnegA ki [mama AtmA] merA prAtmA -- -
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra jIvakA jIvarUpaka, vistRta lokaparimANa taka jaano| usase hona yA adhika, kaise hai koI kara sakatA // 343 // yadi aisA mAno yaha, jJAyaka nija jJAnabhAvase hai hii| to siddha huA prAtmA, apaneko pApa nahi karatA // 344 // karmabhiH sukhAyate duHkhAyate tathaiva krmbhiH| karmabhizca mithyAtvaM nIyate nIyate'saMyamaM caiva // 333 / / __ karmabhirbhrAmyate UrvamaghazcApi tiryagloka ca 1 karmabhizcaiva kriyate zubhAzubhaM yAvatkicit / / 334 / yasmAt karma karoti karma dadAti karma haratIti yatkicit / tasmAttu sarvajIvA akArakA bhavaMtyApannAH / / puruSaH syabhilASI strIkarma ca puruSamabhilaSati / eSAcAryaparaMparAgatedRzI tu zrutiH / / 336 // tasmAnna ko'pi jIvo'brahmacArI tvsmaakmupdeshe| yasmAtkarma caiva hi karmAbhilaSatIti bhaNitaM // 337 / / yasmAddhati para pareNa hanyate ca sA prakRtiH / etenArthena kila bhaNyate paraghAtanAmeti // 338 / / tasmAnna ko'pi jIva upaghAtako'styasmAkamupadeze / yasmAtkarma caiva hi karma haMtIti bhaNitaM / / 336 // evaM sAMkhyopadezaM ye tu prarUpayaMtIdazaM zramaNA: / teSAM prakRtiH karosyAtmAnaicAkArakAH sarve // 340 / / athavA manyase mamAtmAtmAnamAtmanaH karoti / epa mithyAsvabhAvastavaisajjAnataH / / 341 / / AtmA nityo'saMkhyeyapradezo darzitastu smye| nApi sa zakyate tato hIno'dhikazca katu yat / / 342 / / jIvasya jIvarUpaM vistarato jAnIhi lokamAnaM khalu / tataH sa ki hIno'dhiko bA kathaM karoti dravyaM / / 343 / / atha jJAyakastu bhAvo jJAnasvabhAvena tiSThatIti mataM / tasmAnnApyAtmAtmAnaM tu svayamAtmanaH karoti / / 344 / / karmevAmAnamajJAninaM karoti jJAnAvaraNAkhyakarmodayamaMtareNa tadanupapatteH / karmava jJAninaM karoti jhAnAvaraNAkhyakarmakSayopazamamaMtareNa tadanupapatteH / kamava svApayati nidrAkhyakarmodayamaMta tu, ajJAnin, jJAnin, tathA, eva, ca, mithyAtva, asaMyama, Urva, adhaH, tiryamloka, zubhAzubha, yAvat, kiMcit, yat, tat, sarvajIva, akAraka, Apanna, puruSa, sthyabhilASina, strIkarman, puruSa, etat, AcAryaparamparAgatA, IdRzI, zruti, tat, na, kim, api, jIva, abrahmacArin, tu, asmad, upadeza, yat, bhaNita, para, tat, prakRti, etata, artha, kila, paraghAtanAman, iti, upaghAtaka, sAMkhyopadeza. yat, IdRza, zramaNa, tat, prakRti, Atman, ca, akAraka, sarva, athavA, asmad, Atman, etat, mithyAsvabhAva, yuSmada, etat, jAnat, Atman, nitya, asaMkhyeyapradeza, darzita, tu, samaya, na, api, tat, tataH, hIna, adhika, jIvarUpa, vistarataH, [prAtmanaH] apane [prAtmAnaM] prAtmAko karoti] karatA hai, aisA kartApanakA pakSa mAno to [tajjAnataH] aise jAnate hue [tavaiva] terA [eSaH] yaha [mithyAsvabhAvaH tu] mithyAsvabhAva hai [yat ] kyoMki [samaye] siddhAntameM [prAtmA AtmA [nityaH] nitya [asaMkhyeyapradezaH] asaMkhyAtapradezI [dazitaH kahA gayA hai [tata: usase [saH] vaha honaH ca adhikaH katu] hona aura adhika kiyA jAneke liye [nApi zakyate] zakya nahIM hai [vistarataH] aura vistAra apekSAse bhI [jIvasya jIvarUpa] jIvakA jIvarUpa [khalu] nizcayataH lokamAnaM] lokamAtra [jAnIhi] jAno [taptaH] usa parimANase [kiM] kyA saH] vaha [hono'dhikaH dhA] hona
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ..... . reNa tadanupapatteH / kamava jAgarayati nidrAkhyakarmakSayopazamamaMtareNa tadanupapatte: / kamaiva sukhayati sadvedAsyakarmodayamaMtareva tadanupapatteH / karmaiva duHkhayati prasadvedAtyakarmodayamaMtareNa tadanupapatteH / kamava mithyASTiM karoti mithyAtvakarmodayamaMtareNa tadanupapatteH / kamavAsaMyataM karoti cAritramohAkhyakarmodayamaMtareNa tadanupapatteH / kamavoddha vadhistiryaglokaM bhramayati prAnupUrvyAkhyakarmodayamatareNa tadanupapatteH / aparamapi yadyAvatkicicchubhAzubhabhedaM tasAvatsakalamapi karmava karoti prazastAprazastarAgAkhyakarmodayamaMtareNa tadanupapatteH / yata evaM samastamapi svataMtra karma karoti karma ----......... lokamAtra, khala, tataH, kathaM, dravya, atha, jJAyaka, bhAva, jJAnasvabhAva, iti, mata tata, na, api, Aramana, svayaM, Asman / mUladhAtu- DukRtra karaNe, zIGa svapne adAdi, jAgR nidrAkSaye, sukhAya sukhIkaraNe, nAmadhAtuprakriyA, duHkhAya dukhIkaraNe nAmadhAtuprakriyA, jIna prApaNe, bhrama anavasthAne divAdi, bhramu calane bhvAdi, DudAna pAne juhotyAdi, aharaNe bAdi, abhi lasa zleSanoDanayoH bhvAdi, hana hisAyAM adAdi, pra rUpa rUpakriyAyAM, mana jJAne divAdi, zakla zaktI svAdi, jJA avabodhane yAdi, asa bhuvi / padavivaraNakammehi karmabhiH-tRtIyA bahutu taha tathA eva ya ca avi api jittiyaM yAvat kiMci kiMcit itti iti u tu Na na vi api hi idi iti kira kila tatto tata: avyaya / aNNANI ajJAnI-prathamA eka0 / kijjai kriyate-vartamAna laT anya puruSa eka bhaavkrmprkriyaa| NANI jJAnI-prathamA eka0 / suvAvijjaI svApyate-vartamAna laT anya puruSa Nijanta bhAvakarmaprakriyA / jaggAvijjai jAgaryate-vartamAna laT any| tathA adhika ho sakatA hai ? [dravyaM] taba phira prAtmA dravyako [kathaM karoti] kaise kara sakatA hai ? [pratha] athavA [iti mataM] aisA mAnA jAya ki nAyakaH bhAva: tu] jJAyaka bhAva to [jJAnasvabhAdhena] jJAnasvabhAvase [tiSThati] tiSThatA hai [tu] to [lasmAt] usI hetuse siddha huA ki [prAtmA] prAtmA [prAtmanaH AtmAnaM] apane Apako [svayaM nApi karoti] svayaM kucha bhI nahIM krtaa| tAtparya-kartApana sAdhaneko vivakSA palaTakara jo pakSa kahA thA so nahIM banA / yadi karmakA kartA karmako hI mAneM to syAdvAdase virodha ho jAyegA; isalie kathaMcit prajJAna avasthAmeM apane ajJAna bhAvarUpa karmakA kartA mAnanemeM syAdvAdase virodha nahIM hai| TokArtha- pUrvapakSa--karma hI prAtmAko ajJAnI karatA hai; kyoMki jJAnAvaraNa karmake udayake binA ajJAnakI anupapatti hai| karma hI prAtmAko jJAnI karatA hai, kyoMki jJAnAbaraNa karmake kSayopazamake binA jJAnakI anupapatti hai| karma hI prAtmAko sulAtA hai, kyoMki nidrAnAmaka karmake udayake binA nidrAkI anupapatti hai / karma hI prAtmAko jagAtA hai; kyoMki nidrAnAmaka karbhake kSayopazamake binA jagAnekI anupapatti hai /
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnASikAra 563 dadAti karma harati ca tataH sarva eva jIvAH nityameva kAMtenAkartAra eveti nizcinumaH kiMva zrutirapyena marthaM mAha, puMvedAkhyaM karma striyamabhilaSati strIvedAsyaM karma pumAMsamabhilaSati iti Satara karmaNa eva karmAbhilASakartR tvasamarthanena jIvasthA brahmakartRtvAsamarthanena ca jIvasyAbrahmakartRtvapratiSedhAt / tathA yatparaM haMti, yena ca pareNa hanyate tatparaghAtakarmeti vAkyena karmaNa eva karmaghAtakartRtvasamarthanena jIvasya dhAtakartRtvapratiSedhAcca sarvathaivAktuM tvajJApanAt / evamIdRzaM sAMkhyasamayaM svaprajJAparAdhena suzrArthamabudhyamAnAH kecicchramaraNAbhAsAH prarUpayaMti teSAM prakRterekAMtena kartRtvAbhyupagamena sarveSAmeva jIvAnAmekAMtenAkartRtvApatteH jIvaH karteti zruteH kopo . puruSa ekavacana bhAvakarmaprakriyA suhAvijjai sukhAyate dukkhAvijjada duHkhAyate vartamAna anya0 eka0 nAmadhAtu bhAvakarmaprakriyA / Nijjai nIyate vartamAna0 anya0 eka0 kriyA / bhamADijjai bhrAmyate - vartamAna anya0 eka0 bhAvakarmaprakriyA / uDchaM UrdhvaM aho adhaH - avyaya / tiriyaloya tiryaglokaM, kijjara kriyatevartamAna anya0 eka0 bhAvakarmaprakriyA suhAsuhaM zubhAzubhaM pra0 eka0 karmavAcya karma / jamhA yasmAtpaMcamI eka0 / kambhaM karma - pra0 eka0 / kutva karoti - vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / harai harati- vartamAna laT anya puruSa eka0 / jaM yat prathamA eka0 / tamhA tasmAt paMcamI eka0 / savyajIvA sarvajIvAH - pra0 bahu0 / akArayA akArakA pra0 bahu0 / huti bhavanti vartamAna laT anya puruSa bahuvacana kriyA / ANNA ApannA:- prathamA bahu0 / purisitthayAhilAsI puruSaH stryabhilASI - prathamA eka0 / strIkarmapra0 e0 / purisaM dvi0 e0 esA eSA pra0 e0 / AyariyaparaMparAgayA AcArya paramparAgatA erisI IdRzI karma ho AtmAko sukhI karatA hai, kyoMki sAtAvedanIyakarmake udayake binA sukhako zranupapatti hai / karma hI AtmAko duHkhI karatA hai kyoMki asAtAvedanIyakarmake udayake binA duHkhakI anupapatti hai / karma hI zrAtmAko mithyAdRSTi karatA hai, kyoMki mithyAtva karmake udayake binA mithyAtvakI anupapatti hai / karma hI zrAtmAko zrasaMyamI karatA hai, kyoMki cAritramohaka maike udayake binA asaMyamakI anupapatti hai / karma ho AtmAko Urdhvaloka meM, adholoka meM aura tiryaloka bhramAtA hai, kyoMki zrAnupUrvInAmakarmake udayake binA bhramaNako pranupapatti hai / bhanya jo bhI kucha zubha azubha haiM, una sabako karma hI karatA hai; kyoMki prazasta zraprazasta rAganAmaka karmake udayake binA usa zubha azubha kI anupapatti hai| isa prakAra saba hI ko svatantra hokara karma hI karatA hai, karma ho detA hai, karma hI haratA hai, isaliye hama aisA nizcaya karate haiM ki sabhI jIva nitya ekAMta se prakartA ho haiN| aura kyA zAstra bhI isI abhiprAyakA samarthana karatA hai / kyoMki puvedakamaM stroko aura strIvedakarma puruSakI abhilASA karatA hai, isa vAkya se karmakI hI abhilASArUpa karmake kartRtva ke samarthana dvArA jIvake prabrahmakA samarthana na honese atest brahmakA kartRtva siddha nahIM hotA / tathA 'jo dUsareko mAratA hai aura dUsarese mArA
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra duHzakyaH parihat / yastu karma Atmano'jJAnAdisarvabhAvAda paryAyarUpAn karoti mAtmA tvAtmAnamevaikaM dravyarUpaM karoti tato jIvaH kati zuddhikopare ga pahA pAbhaprApaH sa miva / jIvo hi dravyarUpeNa tAvannityo'saMkhyeyapradezo lokaparimANazca / satra na tAvannityasya kAryatvamupapanna suI zruti:-pra0 e0 / ko ka:-pra0 e0 / jIvo jIvaH ababhacArI abrahmacArI-pra0 e0 / amha asmAkaMpAThI bahu0 / uvaese upadeze-saptamI eka0 / ahilasai abhilapati-vartamAna laT anya puruSa eka0 kiyA / bhaNiyaM bhaNita-prathamA ekavacana / ghAei haMti-vartamAna0 anya eka0 kiyA / paraM-hi0 eka0 / pareNa-tR0 eka0 / ghAijjae hanyate-bartamAna anya ekA bhAvakarmaprakriyA / sA payaDI sA prakRtiH-prathamA eka / jAtA hai vaha paraghAtakarma hai, isa mAkyase karmako ho karmake ghAtakA kartRtva honeke samarthana dvArA jIvake ghAtakartRtvakA niSedha honese jIvake sarvathA akartRtvakA hI samarthana hotA hai / isa prakAra kucha zramaNAbhAsa apane buddhidoSase Agamake abhiprAyako binA ho samajhe sAMkhyamatakA anusaraNa karate haiN| unake isa taraha prakRtiko ekAntataH kartA mAna lenese saba hI joda ekAntase akartA siddha ho jAte haiM / taba 'jIva kartA hai' zrutikA yaha kopa dUra karanA duHzakya ho jAtA hai / aura 'karma AtmAke paryAyarUpa ajJAnAdi bhAvoMko karatA hai aura prAtmA dravyarUpa kevala mAtmA ko ho karatA hai isa taraha prAgamako viruddhatA na hogI, aisA jo prAzaya hai vaha mithyA hI hai| kyoMki jIva dravyarUpase nitya, asaMkhyAtapradezI aura lokake barAbara hai, ataH jo nitya hotA hai vaha kArya nahIM ho sakatA, kyoMki kRtakatva aura nityatvameM paraspara virodha hai| yahA~ yaha kahanA bhI ThIka nahIM ki avasthita aura asaMkhyAtapradezo AtmAke pudgala skaMdhako taraha pradezoMke bichur3ane milanese kAryatva siddha ho jAyegA, kyoMki pradezoMke bichur3ane milanese usameM ekatva nahIM raha sakatA / aura 'sampUrNa loka bhavana ke barAbara vistAra vAlA prAtmA jaba apane niyata (choTe bar3e) zarIroMko dhAraNa karatA hai taba AtmapradezoMmeM saMkoca vistAra honeke kAraNa usameM kAryatva siddha ho jAyagA' yaha kathana bhI ThIka nahIM hai, kyoMki saMkoca vistAra honepara bhI sUkhI gIlI avasthAmeM apane hI parimANake andara rahane vAle 'camar3e kI taraha aAtmA ko apane nizcita vistArase honAdhika nahIM kiyA jA sktaa| aura naMki vastusvabhAvako miTAyA nahIM jA sakatA isalie prAtmAkA jJAyakabhAva sadA jJAna svabhAvase hI rahatA hai aura jaba vaha jJAnasvabhAvase rahatA hai taba jJAyakatA aura kartRtA donoMmeM paraspara virodha honese vaha mithyAtvAdi bhAvoMkA kartA nahIM ho sakatA parantu mithyAtvAdi bhAva hote avazya haiM isa liye *ma ho una kA kartA kahA jAtA hai aisA kathana kevala saMskArake prAdhIna hokara hI kiyA jA sakatA hai / isase to 'prAtmA mAtmAko karatA hai' isa mAnyatAkA pUrNatayA khaNDana hI
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra kRtakatvanityanvayorekatvavirodhAt / na cAvasthitA'saMkhyeyapradezasyaikasya pudgalaskaMdhasyeva pradezaprakSepaNApaMNagAregApi labhya kAryatvaM pradezaprakSepaNAkarSaNe sati tasyaikatvavyAghAtAt / na cApi sakalalokavAstuvistAraparimitaniyata nijAbhogasaMgrahasya pradezasaMkocanavikAzanadvAreNa tasya kAryatvaM, pradezasaMkocavikAzayorapi zuSkAcarmavatpratiniyatanijavistArAddhInAdhikasya tasya kartumakSa kyaeeNaaccheNa etenana-tR eka / bhaNNai bhaNyate-vartamAna ra anya eka0 bhAkarmaprakriyA / parayAyaNAma paraghAtanAma vadhAyao upapAtakA:- eka asthirata-0 a kyaa| bArI diti-yA 0 ekriyaa| saMkhuvAsaM sAMsyopadaza-ditIyA eka0 / paviti prApayanti-ba0 a0 yaha kriyaa| erisa IzaM-dvi0 e0 / samaNA zramaNA:-pra0 bahuta 1 tesiM teSAM-paSThI bahu0 / payaDI prakRti:-pra0 e0 / kubvAi hotA hai| isa kAraNa sAmAnyakI apekSAse jJAnasvabhAvameM sthita hokara bhI jJAyakabhAva jaba kamasi utpanna mithyAtvAdi bhAvoMkA jJAna karatA hai taba anAdikAlase jJeya jJAna kA bheda na samajhaneke kAraNa parapadArthako apanA mAnane lagatA hai so vizeSako apekSAse ajJAnamayI pari. sAmoMke karaneke kAraNa usakA kartA mAnanA caahie| vaha bho taba taka, jaba taka ki ise prakaTa bhedajJAnako pUrNatA na ho, pUrNatA ho jAnepara jaba vaha aAtmAko hI prAtmA jAnane lagatA hai, taba isa vizeSako apekSAse jJAnamayI jJAnapariNAmoMse pariNamana karatA hai, usa samaya mAtra jJAtA honese vaha sAkSAt akartA rahatA hai / bhAvArtha --kitane hI jaina zramaNa bhI syAdvAdavANIko acche prakAra na samajhoke kAraNa sarvathA ekAMtakA abhiprAya karate haiM, aura vivakSAko badalakara yaha kahate haiM ki 'prAtmA to bhAvakarmakA akartA hI hai| karma prakRtikA udaya ho zarIra va bhAvakarmako karatA hai / aisA sarvathA ekAntako mAnane vAle una muniyoMpara jinavAgokA kopa avazya hotA hai, kyoMki jinavANIkA kathana hai ki pratyeka sat apanA pariNamana karatA rahatA hai, prAtmA bhI apanA pariNamana karatA hai| jinavANIke kopake bhaya se yadi ve vivakSAko badalakara aisA kaheM ki bhAvakarmakA kartA karma hai aura apane prAtmAkA kartA prAtmA hai, isa prakAra hama aAtmAko kacit kartA kahate haiM, isalie vAraNIko virAdhanA nahIM hotI, to unakA aisA kahanA mithyA hI hai 1 prAtmA dravyase nitya hai, asaMkhyAtapradezI hai, lokaparimANa hai, isalie usameM to kucha nabIna karanA nahIM hai| isalie AtmAke kartRtva aura akartRtvako vivakSAko yathArtha mAnanA hI syAdvAdako 'yathArtha mAnanA hai' prAtmAke kartRtva aura akartRtvake saMbaMdha meM satyArtha syAdvAda prarUpA isa prakAra hai| prAtmA sAmAnya apekSAse to jJAnasvabhAvameM hI sthita hai, paraMtu mithyAtvAdi bhAvoMko jAnate samaya anAdikAlase jJeya aura jJAnake bhedavijJAna ke prabhAva
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra tvAt / yastu vastusvabhAvasya sarvathApoDhumazakyatvAt jJAyako bhAvo jJAnasvabhAvena sarvadeva tiSThati, tathA tiSThaMzca jJAyakakartRtvayoratyaMtaviruddhatvAmithyAtvAdibhAvAnAM na kartA bhavati / bhavaMti ca mithyAtvAdibhAvAH tatasteSAM kamava kartR prarUpyata iti vAsanonmeSa: sa tu nitarAmAtmA''tmAnaM karototyabhyupagamamupahatyeva tato jJAyakasya bhAvasya sAmAnyApekSayA jJAnasvabhAvAvasthitatve'pi karmajAnAM mithyAtvAdibhAvAnAM jJAnasamaye'nAdijJayajJAnabhedavijJAnazUnyatvAt paramAtmeti jAnato karoli-va0 a0 e0 / appA akArayA saTave AtmAna: akArakAH sarve-pra. bahu0 / maSNasi manyase vartamAna0 madhyama0 eka0 | majjha mama-SaSThI eka0 / appA AtmA-pra0 e0 / appANaM AsmAnaM-dvi0 eka0 / ke kAraNa jJeyarUpa mithyAtvAdi bhAvoMko aAtmAke rUpameM jAnatA hai isa prakAra vizeSa apekSAse ajJAnarUpa jJAnapariNAmako karanese kartA hai, aura jaba bhedavijJAna honese prAtmAko hI mAtmAke rUpameM jAnatA hai, taba vizeSa apekSAse bhI jJAnarUpa pariNAmameM hI pariNamina hotA huA mAtra jJAtA rahanese jJAnI sAkSAt prakartA hai / ___ aba isI arthako kalazarUpa kAvyameM kahate haiM-mAM kAra ityAdi / artha- ahaMtake anuyAyI ye jana bhI AtmAko, sAMkhya matiyoMkI taraha sarvathA akartA mata mAno, bhedajJAna hone se pahile use sadA kartA mAno aura bhedajJAna honese pazcAt uddhata jJAnadhAmameM nizcita isa svayaM pratyakSa AtmAko akartA, acala aura eka parama jJAtA hI dekho| bhAvArtha-sAMkhyamatAvalambI puruSako ekAMtase akartA, zuddha, udAsIna, caitanyamAtra mAnate haiM / aisA mAnanese puruSa ko saMsArake prabhAvakA prasaMga AtA hai, aura yadi prakRtiko saMsAra mAnA jAya to prakRti to jar3a hai, usake sukha-duHkha prAdikA saMvedana nahIM hai, isaliye prakRtiko saMsAra kaisA ityAdi doSa ekAntamAnyatAmeM pAte haiN| kyoMki vastukA svarUpa sarvathA ekAMta nahIM hai| isa kAraNa ve sarvathA nityakAntavAdI mithyASTi haiN| usI taraha jo jaina bhI aisA mAnate haiM to ve bhI miththAdRSTi hote haiN| isaliye prAcArya yahA~ upadeza karate haiM ki sAMkhyamatiyoMko taraha jana mAtmAko sarvayA prakartA mata mAno / jahAM taka sva aura parakA bhedavijJAna na ho taba taka to rAgAdikakA apane cetanarUpa bhAvakokA kartA mAno, bhedavijJAna hue pazcAt zuddha vijJAnadhana samasta kartApanake bhAvase rahita eka jJAtA hI maano| isa taraha eka hI prAtmAmeM kartA prakartA donoM bhAva vivakSAke vazase siddha hote haiM / yaha syAvAda mata hai tathA vastusvabhAva bhI aisA hI hai, kalpanA nahIM hai| aisA mAnanese puruSake saMsAra mokSa prAdiko siddhi hotI hai| sarvathA ekAMta mAnane meM nizcaya vyavahAra sabakA lopa ho jAtA hai| aba kSaNikavAdakA sarvathA ekAMta mAnane meM dUSaNa dikhalAte haiM tathA syAdvAdase jisa
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ 567 sarvavizuddhajJAnAdhikAra vizeSApekSayA tvajJAnarUpasya jJAnapariNAmasya karaNAkartRtvamanumaMtavyaM tAvadyAvattadAdizeyajJAnabhedavijJAnapUrNatvAdAtmAnamevAtmeti jAnato vizeSApekSayApi jJAnarUpeNIva jJAnapariNAmena pari. gamamAnasya kevalaM jJAtRtvAtsAkSAdakartutvaM syAt / / mA'kartAramamo spRzaMtu puruSaM sAMkhyA ivAappaNo Atmana:-SaSThI e. / kuNai karoti-ba0 a0 e0| micchamahAbo mithyaasvbhaavH-pr0e| tumhaM muNaMtassa tava jAnataH-SaSThI e0 / appA AtmA Nicco nityaH asaMkhijjapadeso asaMkhyAtapradezaH dekhiyo taraha vastusvarUpa hai usa taraha kAvyameM dikhalAte haiM-kSaNika ityAdi / artha ---isa lokameM koI eka kSaNikavAdI dArzanika to Atmatattvako kSaNika kalpita karake apane manameM kartA bhoktAmeM bheda karate haiM kartA anya hai bhoktA anya hai unake prajJAnako yaha caitanyacamatkAra ho svayaM nitya amRtake samUhose soMcatA huA dUra karatA hai / bhAvArtha-kSaNikavAdI kartA bhoktA meM bheda mAnate haiM ki jo pahale kSaNameM vaha dUsare kSaNake nahIM hai prAcArya karate haiM hama unako kyA samajhA ? yaha caitanya hI unakA prajJAna dUra karegA jo ki ana svagocara va nityarUpa hai / pahale kSaNa jo prAtmA hai vahI dUsare kSaraNameM kahatA hai, so jo maiM pahale 4 vahI hUM aisA smaraNa pUrvaka pratyabhijJAna usako nityatA dikhalAtA hai| isaliye nityatA ra anityatAkA sarvathA ekAMta mAnanA ye donoM hI bhrama haiM vastusvarUpa nahIM hai / smAdvArA zAsana kathaMcita nityAnityarUpa vastukA svarUpa kahatA hai vahI satyArtha hai|| aba aise hI kSaNika mAnane vAloMko yuktise kAvya dvAra! niSedha karate haiM-vRtyaMza ityAdi / artha-vRttyazoMke bhedase vRttimAnake sarvathA nAzako kalpaH . "anya karatA hai anya bhoktA hai" aisA ekAnta mata prakAzita kro| bhAvArtha-kSaNa kSaNako prati avasthAbhedoMko vRttyaMza kahate haiM, unako sarvathA bheda jude jude vastu mAnanese avasthAnoMkA prAzrayarUpa jo vRttimAna vastu hai usake nAzako kalpanA karake jo aisA mAnate haiM ki kartA dUsarA hai aura bhoktA koI dUsarA hI hai / usapara prAcArya kahate haiM ki aisA ekAnta mata prakAzita kro| jahA~ avasthAvAn padArthakA nAza huA vahA~ avasthAyeM kisake prAzraya hokara raheMgI? isa taraha paryAya va dravya donoMkA nAza pAtA hai taba zUnyakA prasaMga hotA hai / prasaMgavivaraNa-pranantarapUrva gAthAcatuSkameM yaha niSkarSa dikhAyA gayA thA ki pariNamanasvabhAvI jIva mithyAtvAdi prakRtyudayakA nimitta pAkara mithyAtvAdi bhAvakarmarUpa pariNAma jAtA hai / aba ina gAthAvoMmeM pUrvapakSapUrvaka usI siddhAntako puSTa kiyA gayA hai / tathyaprakAza-(1) yahA~ mUla pUrvapakSa yaha hai ki jIva kUTastha dhra va mapariNAmI akartA hai| (2) joda jaba ekAntata: prakartA hai to ajJAna, nidrA, sukha, duHkha, mithyAtva,
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ 568 samayasAra pyAhatAH kartAraM kalayaMtu taM kila sadA bhedAvabodhAdadhaH / Urdhva tuddhatabodhadhAmaniyataM pratyakSamenaM svayaM pazyatu cyutakartRbhAvamacala jJAtAramekaM paraM // 205 // kSaNikamidamihaika: kalpayitvAtma. tattvaM nijamanasi vidhatte kartRbhoktrovibhedaM / apaharati vimohaM tasya nityAmRtopraiH svayamayamabhiSicaMzciJcamatkAra eva // 206 // vRtyaMzabhedato'tyaMta vRttimannAzakalpanAt / anyaH karoti bhanetya itkAlikA mA / / 207 / / / / 332-344 / / / dezitaH-pra0 e0 / samayamhi samaye-ma0 e0 / savakai zakyate-varta0 a0 e. bhaavkrmprkriyaa| tatto tataHavyaya / hINo ahio hInaH adhika:-pra0 eka0 / kAuM katu-hetvatheM kRdanta kriyA . jIvarUvaM logamittaM jIvarUpaM lokamAtra-dvitIyA ekavacana // 332 344 / / asaMyama, parabhavagamana, mathuna, ghAta prAdiko kauna karatA hai isa prazna ke uttarameM pUrvapakSa hai ki ina sabako usa-usa jAtikA udita prakRtikarma kiyA karatA hai / (3) jIva jaba ekAntataH akartA hai to jJAna, jAgaraNa, brata Adiko kauna karatA hai isa prazna ke uttarameM pUrvapakSa hai ki usa-usa jAtike karmaprakRtikA kSayopazama karatA hai| (4) isa sAMkhyopadezake pUrvapakSameM na koI hiMsaka hai, na koI vyabhicArI hai, hiMsaka vyabhicArI Adi saba prakRti ho hai / (5) uttarapakSa meM vicAriye---yadi jIva sarvathA akartA hai to jIbakA saMsAra hI nahIM, bandha hI nahIM taba mokSopadeza va mokSakA abhAva ho jAyagA / (6) AtmA apane prAtmAko karatA hai aisA kahakara yadi ekAnta akartRtvake dUSaNase bacanekA prayAsa kiyA jAya to yaha saMgata nahIM hai, kyoMki prAtmA nitya prasaMkhyapradezI hai hIna adhika pradeza hote nahIM, phira usakA karanA kyA kahalAyA / (7) maulika tathya yaha hai ki jJAnasvabhAva prAtmA jo anAdi jJeyajJAnabhedavijJAnazUnya hai vaha prakRtijanya mithyAtvAdike jJAnake samayameM mithyAtvAdi jhalakako prAtmarUpa mAnatA hamA prajJAnarUpa jJAnapariNamana kA kartA hotA hai| (8) jJAnasvabhAva prAtmA jaba hI jJeyajJAna. bhedavijJAnase pUrNa hotA hai taba hI prAtmAko hI prAtmarUpa jAnatA huaA jJAnamaya jJAnaparigamana se pariNAmate hue svayaMkA mAtra jJAtA honese sAkSAt prakartA hai / (6) bhedavijJAnase pahile prajJAnamaya honese jIva kA hai| (10) bhedavijJAna ke pazcAt jJAnamaya honese jIva prakartA hai| siddhAnta-(1) ajJAnarUpa pariNamane vAlA jIva mithyAtvAdi bhAvakamakA kartA hai / (2) jJAnarUpase hI pariNamane vAlA jIva akartA hai / dRSTi-- 1- azuddhanizcayanaya (47) / 2-- pratiSedhaka zuddhanaya (46) / prayoga-saMsArasaMkaToMkA mUla bhedadijAnakA prabhAva jAnakara bhedavijJAnase vivikta kiye gaye prAtmasvabhAvako upayogameM banAye rahanA // 332-3 44 / /
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra kehiMci du pajjayehiM viNassae va kehiMci du jiivo| jamA tahmA kubvadi so vA aNNo va NeyaMto // 345 // kehiMci du pajjayehiM viNassae Neva kehiMci du jiivo| jamA tahmA vedadi so vA aNNo va yaMto // 346 // jo ceva kuNai sociya Na veyae jassa esa siddha to| so jIvo NAyavvo micchAdiTThI aNArihado // 347 // aNNo karai aNNo paribhujai jassa esa siddhto| so jIvo NAdavo micchAdiTTI praNArihado // 348 // ki kinhIM paryAyoM se nazatA jIva kinhIMse na naze / isase vahI hai kartA, athavA anya hai yaha saca saba // 345 // cuki kinhIM paryAyoM-se nazatA jIva kinhIMse na naze / isase bahI hai bhoktA, athavA anya hai yaha saca saba // 346 // jo kartA yahI nahIM, bhoktA jisakA vicAra ho aisA / usako jAno mithyA-dRSTI, jina samayase bAhara // 3473 anya katA va bhoktA, hotA jisakA vicAra ho aisA / usako jAno mithyA-dRdhI, jina samayase bAhara // 348 // nAmasaMjJa-kehici, pajjaya, duNeva jIva, ta, vA va ceka jIva, ja, ta, aNNa, NeyaMta, ja, eta, siddhata, NAyaba, micchAdiTThI, aNArihada, aNNa, ja, eta, siddhata, NAdazca / dhAtusaMja-vi nassa nAze, kundha aba anekAnta zAsanase isa kSaNikavAdako spaSTatayA niSedhate haiM- [yasmAt] jisa kAraNa [jIvaH] jIva [kazcittu paryAyaH] kitanI hI paryAyoMse to [vinazyati ] vinAzako prApta hotA hai [tu] aura [kazcit] kinhIM bhAvoMse niva] vinaSTa nahIM hotA [tasmAt] isa kAraNa [sa vA karoti] vaha hI karatA hai [vA anyaH] athavA anya karatA hai [na ekAMtaH] aisA ekAnta nahIM [yasmAt] jisa kAraNa [jIvaH] jIva [kazcittu paryAyaH] kitanI eka paryAyoMse [vinazyati] vinAzako prApta hotA hai [tu] aura [kazcit kinhIM bhAvoMse [va] vinaSTa nahIM hotA [tasmAt] isa kAraNa [sa vA vedayate] vahI jIva bhoktA hotA hai [anyo vA] athavA anya bhoktA hai [na ekAMtaH] aisA ekAnta nahIM hai / [ca yasya eSa sivAMtaH]
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAraM kaizcittu paryAyavinazyati naiva kazcittu jIvaH / yasmAttasmAlaroti sa vA anyo vA naikAMtaH / / 345 / / : kaizcittu paryAya vinazyati naiva kaizcittu jIvaH / yasmAttasmAdvedayate sa vA anyo vA nakAtaH / / 346 / / yazcava karoti sa caiva vedayate / yasyaiSa siddhAMtaH / sa jIvo jJAtavyo mithyASTiranArhataH / 347 / / anyaH karotyanya: paribhukte yasya eSa siddhaaNtH| sa jIvo jJAtavyo mithyAdRSTi ranAhataH / / 348 // yato hi pratisamayaM saMbhavadagurulaghuguNapariNAmadvAreNa kSaNikatvAdacalitacaitanyAnvayaguNadvAreNa nityatvAcca jIvaH kazcitparyAyavinazyati, kaizcittu na vinazyatIti dvisvabhAvo jIvasvakaraNe, veda vedane, kuSNa karaNe, pari bhaMja bhoge| prAtipadika-kazcit, paryAya, na, eva, jIva, yat, tat, tat, vA, anya, vA, na, ekAnta, tu, paryAya, jIva, yat, etat, siddhAMta, tat, jIva, jJAtavya, mithyA dRSTi, aura jisakA aisA siddhAnta hai ki [ya eva] jo jIva [karoti] karatA hai [sa caiva vezyate] vahI bhogatA hai | sa jIvaH] vaha jova [mithyASTiH] mithyA dRSTi [jJAtavyaH] jAnanA [anArhataH] vaha parahaMtake matakA anuyAyI nahIM hai [yasya eSa siddhAMtaH] tathA jisakA aisA siddhAnta hai ki [anyaH karoti] koI anya karatA hai [anyaH paribhukte] aura koI dUsarA bhogatA hai [sa jIvaH] vaha jIva [mithyASTiH] mithyAdRSTi [jJAtavyaH] jAnanA [anAhataH] vaha arahaMtake matakA anuyAyI nahIM hai| tAtparya-jIva nityAnityAtmaka hai yaha yukti, prAgama va pranubhavase siddha hai| ___TokArtha-~-cUMki pratisamaya hone vAle aguruladhuguNake pariNAmake dvArA kSaNikapanA honese aura pracalita caitanyake anyayarUpa guNake dvArA nityapanA honese jIva kucha eka paryAyoM se to vinaSTa hotA hai tathA kitane hI bhAvoMse vinaSTa nahIM hotA, aise jIvakA svabhAva do svarUpa hai, isa kAraNa jo hI karatA hai vahI bhogatA hai athavA anya hI bhogatA hai, jo bhogatA hai vahI karatA hai athavA anya karatA hai aisA ekAMta nahIM hai| isa prakAra anekAMta honepara bhI jo aisA mAnatA hai ki jisa kSaNameM jo paryAya hotI hai usoko paramArtharUpa sattAse vastupanA hai, isa prakAra vastuke aMzameM vastutvakA nizcaya karake zuddhanayake lobhase RjusUtranayake ekAMta meM Thaharakara jo aisA zraddhAna karatA hai ki jo karatA hai vahI bhogatA nahIM, anya karatA hai aura anya hI bhogatA hai vaha jova mithyAraSTi ho jAnanA kyoMki paryAyarUpa avasthAnoMke kSaNikapanA honepara bhI vRttimAna (paryAyo) jo catanyacamatkAra TaMkotkIrNa nitya svarUpa hai usakA aMtaraMga meM pratibhAsamAnapanA hai| bhAvArtha-vastukA svabhAva pAgamameM dravyaparyAyasvarUpa kahA hai / so paryAyako apekSAse to vastu kSaNika hai aura dravyako apekSAse nitya hai aisA syAdvAdase siddha hotA hai / jIvanAmaka vastu bhI aisA hI dravyaparyAyasvarUpa hai, ataH paryAyakI apekSAse dekhA jAya taba to kAryako
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5.71 sarvavizuddhajJAnAdhikAra bhAvaH / tato ya evaM karoti sa evAnyo vA vedayate, ya eva vedayate sa evAnyo vA karotIti nAstyekAMtaH / evamanekAMte'pi yastatkSaNavartamAnasyeva paramArthasattvena vastutvamiti vastvaMze'pi vastutvamadhyAsya zUddhanayalobhAhajusUtrakAMte sthitvA ya eva karoti sa eva na vedayate, anyaH karoti anyo bedayate iti pazyati sa mithyAdRSTi reba draSTavyaH / kSaNikatve'pi vRttyazAnAM vRttimatazcaitanyacamatkArasya TaMkotkIrNasyaivAntaHpratibhAsamAnatvAt // prAtmAnaM parizuddhamIpsubhirativyApti prapadyAMdhakaH, kAlopAdhibalAdazuddhimadhikA tatrApi matvA paraiH / caitanyaM kSaNika praka. anAhata / mUladhAtu-vi Naza adarzane, DukRJ karaNe, vida cetanAkhyAnanivAseSu curAdi, pari bhuja upabhoge / pAlanAbhyavahArayoH rudhAdi, mujo'navane ityanena aatmnepdii| padavivaraNa-keci kaizcit-avyaya antaH karane vAlA anya paryAya hai aura bhogane vAlA anya hI paryAya hai| jaise manuSya paryAyameM zubha prazubha karma kiye unakA phala devAdi paryAyameM bhogaa| parantu dravyadRSTise dekhA jAya taba jo karatA hai vahI bhogatA hai aisA siddha hotA hai / jaise manuSya paryAyameM jo jIvadravya thA usane zubhAzubha karma kiye the vahI jIva devAdi paryAya meM gayA vahA~ usI jIvane apane kiyekA phala bhogA / isa taraha vastukA svarUpa anekAMtarUpa siddha hai, to bhI jo suddhanako to samajhate nahIM aura zuddhanayake lobhase vastukA pratyeka paryAya jo vartamAna kAla meM eka eka aMza thA usI ko vastu mAnakara RjusUtranaya ke viSayakA ekAMta pakar3a aisA mAnate haiM ki jo karatA hai vaha nahIM bhogatA hai anya bhogatA hai aura jo bhogatA hai vaha karatA nahIM hai anya karatA hai, aise mithyAdRSTi jIva arahaMta matake anuyAyI nahIM haiN| kyoMki paryAyake kSaNikapanA honepara bhI dravya to caitanyacamatkAra anubhavagocara nitya hai| jaise pratyabhijJAnase aisA jAne ki jo bAlaka avasthAmeM maiM thA vahI aba taruNa avasthAmeM tathA vRddha avasthAmeM hUM, isI taraha jo anubhavagocara stha saMvedanameM prAve va jinavANI bhI aise hI kahe usako na mAne vahI mithyAvRSTi kahalAtA hai / __ aba iso arthako kalazarUpa kAvyameM kahate haiM--AtmAnaM ityAdi / artha-prAtmA ko saMpUrNatayA zuddha cAhane vAle ajJAnAndhoMne usa AtmAmeM kAlako upAdhike balase adhika azuddhatA mAnakara ativyAptiko prApta hokara tathA zuddha RjusUtranayameM amaryAda prerita hokara caitanyako kSaNika kalpanA karake isa prAtmAko chor3a diyaa| jaise ki hArake sUtako na dekha kara mAtra motiyoMke dekhane vAle hArako chor3a dete haiM / bhAvArtha-prAtmA to dravyaparyAya svarUpa thA, yaha sarvayA kSaNika paryAyasvarUpa mAnakara chor3a diyA gayA to unako prAtmAko prApti nahIM huI / yahAM hArakA dRSTAMta hai| jaise motiyoMkA hAra hai usameM sUtra meM jo motI poye hue haiM ve bhinna-bhinna dIkhate haiM so jo hAra sUtra sahita motI nahIM dikhate, motiyoMko hI bhinna dekha
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra lpya pRthukaH zuddhaju mUtreritarAtmA myujjhita eSa hAravadaho nissUtramuktekSibhiH // 208 / / katurveda. yitazca yuktivazato bhedo'stvabhedopi vA, kartA vedayitA ca mA bhavatu vA vastveva saMcityatAM / protA sUtra ivAtmanoha nipuNatu na zakyA kvacit, ciccitAmaNimAlikeyamabhitopyekI cakA. tRtIyA yahu0 / du Na eva vA va tu na eva vA vA-adhyaya / pajjayahi paryAya:-tRtIyA baha / viNassae vinazyati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / jIvo jIva:-prathamA ekavacana / jamhA yasmAt tahA tasmAt-paMcamI eka0 / kubvadi karoti-vartamAna lada anya puruSa ekavacana kriyA / so saH-pra0 e ! aNNo anya:-pra0 e0 / eyaMto ekAnta:-prathamA eka0 / vedadi vedayate-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyaa| grahaNa karate haiM unako hArakI prApti nahIM hotI / usI prakAra jo AtmAke eka nitya catanya bhAvako grahaNa nahIM karate tathA samaya samaya bartanApariNAma rUpa upayogako pravRttiko dekha usa ko sadA nitya mAna kAlakI upAdhise azuddhapanA mAnakara aisA jAnate haiM ki yadi nitya mAnA jAya to kAlako upAdhi laganese prAtmAke azuddhAnA AtA hai taba ativyApti dUSaNa lagatA hai, isa doSake bhayase RjusUtranayakA viSaya zuddha vartamAna samayamAtra kSaNikapanA usa mAtra mAna AtmAko chor3a dete haiN| bhAvArtha-AtmAko samastapane zuddha mAnaneke icchuka kSaNikavAdIne vidhArA ki yadi prAtmAko nitya mAnA jAya to nityameM kAlakI apekSA pAtI hai. isaliye upAdhi laga jAyagI taba bar3I azuddhatA prAyegI, taba prativyApti doSa lgegaa| isa bhayase zuddha RjusUtranayakA viSaya jo vartamAna samaya hai utanA kSaNika ho prAtmAko mAnA / taba jo AtmA nityAnityarUpa dravyaparyAyarUpa thA usakA usake grahaNa nahIM humA, kevala paryAyamAzrameM mAtmAkI kalpanA huI / aisA kalpita prAtmA satyArtha nahIM hai| aba phira isI arthakA samarthana kAvyameM kahate haiM---kartR ityAdi / artha-kartAkA aura bhoktAkA yuktike vazase bheda ho athavA abheda ho, athavA kartA bhoktA donoM hI na hoM, vastukA hI citavana kro| jaise catura puruSoMke dvArA sUtra meM pAI huI maNiyoMkI mAlA bhedI nahIM jA sakatI, vaise hI prAtmAmeM poI huI caitanyarUpa citAmagikI mAlA bhI kisIsa nahIM bhedI jA sktii| aisI yaha prAtmArUpo mAlA samastapanese eka hamAre prakAzarUpa prakaTa ho / bhAvArtha- padArtha dravyaparyAyasvarUpa hai usameM vivakSAvaza kartAbhoktApanekA bheda bhI hai aura bheda nahIM bhI hai, tathA kartA-bhoktAkA bhedAbheda bhI kyoM karanA cAhie ? kevala zuddha vastumAtrakA usake asAdhAraNa dharmake dvArA anubhava karanA cAhie / jaise maNiyoM kI mAlAmeM sUta aura motiyoMkA vivakSAse bheda hai / mAlAmAtra grahaNa karane meM bhedAbheda vikalpa nahIM haiN| usI taraha prAtmAmeM caitanyake dravyaparyAya apekSA bhedAbheda hai to bhI prAtmavastumAtra anubhava karanepara vikalpa nahIM rahatA / aise nirvikalpa prAtmAkA anubhava hamAre prakAzarUpa hoyo|
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra styeva naH // 206 / / vyAvahArikadRzaMva kevalaM kartR kama ca vibhinna miSyate / nizcayena yadi vastu cityate kartR karma ca sadaikamiSyate // 210 / / / / 345.348 // eyatA ekAna:-prathamA ekavacana ! jo ya:-pra0pa0 / kuNai karoti-vartamAna laT anya puruSa eka kriyA / jassa yasya-papThI eka / esa eSa:-prathamA eka / siddhaMto siddhAnta:-prathamA eka0 / NAdavo jJAnadhya:micchAdiTThI mithyASTi:-pra0 e0 / aNArihado anArhataH-prathamA ekavacana / / 3.45-348 / / aba isa kathana ko naya vibhAgase kAvyameM kahate haiM- vyAvahArika ityAdi / artha-kevala dhyavahArako dRSTi se hI kartA aura karma bhinna-bhinna dIkhatA hai yadi nizsayase vicAra kiyA jAya to kartA aura karma sadAkAla eka hI dekhanemeM AtA hai / bhAvArtha--vyavahAranaya to paryAyAzrita hai isameM to bheda hI dIkhatA hai aura zuddha nizcayanaya dravyAzrita hai, isameM abheda ho dokhatA hai / isalie vyavahArameM to kartA karmakA bheda hai aura nizcayanayameM abheda hai yAne kartA karmakA bheda nahIM hai| prasaMgayidharaNa-anantarapUrva gAthAvoMmeM siddha kiyA gayA thA ki ajJAno pAramA azuddha pariNAmakA kartA hai / aba isI viSayake spaSTIkaraNake artha isa gAthAcataSkameM batAyA gayA hai ki jo jIva kartA hai vahI bhoktA hai yaha ekAnta mithyA hai aura anya jIva kartA hai anya jIva bhoktA hai yaha ekAnta bhI mithyA hai| tathyaprakAza-5-pratisamaya agurulaghuguNake pariNamana hote hI rahane se jIvameM kSaNika panA hai / 2- jIva kA asAdhAraNa guNa caitanya pracalita anvita honese jIvameM nityapanA hai / 3- jIvameM kSaNikatva ba nityatva donoM eka sAtha haiN| 4--- kSaNikatva va nityatva honese jIva kinhIM paryAyoMse to vinaSTa hotA hai aura kinhIM paryAyoMse vinaSTa nahIM hotaa| 5- yadi koI yaha ekAnta kare ki jo karatA hai vahI bhogatA to vaha mithyA hai / 6- yadi koI yaha ekAnta kare ki anya koI karatA hai anya koI bhogatA hai to vaha mithyA hai / --yadi jIvako kUTastha apariNAmI nityaikAnta aisA eka mAnA jAve to usa ekakA manuSyAdi bhava hI na banA phira karanA bhoganA hI nahIM bntaa| 8-manuSyane tapa kiyA devane phala bhogA aisA anyataikAnta mAna kara donoMmeM yahI jIva na mAnA jAya to phira mokSasAdhanAdi saba vyartha ho jAyeMge va hiMsAdi pApa nirargala bar3ha jaaveNge| 6- vAstavikatA yaha hai ki paryAyoMke kSaNika honepara bhI paryAyI caitanyacamatkAramaya jIva zAzvata aMtaH pratibhAsamAna hai / 10-nirupAdhi zuddha AtmAko batAnekI dhuna meM kucha dArzanikoMne kAlopAdhi bhI haTAkara kSaNika paryAyako hI pUrNa dvadhya mAna kara dravyakA sattva pahile yA bAdameM kucha bhI nahIM mAnA hai jo ki bilkula asaMgata hai / 11
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra jaha sippiyo u kammaM kuvvai Na ya so u tammano hoi / taha jIvovi ya kammaM kubvadi Na ya tammazro hoi // 346 // jaha sippiyo u karaNehiM kavvai Na ya so u tammano hoi| taha jIvo karaNehiM kavvai Na ya tammazro hoi // 350 // jaha sippiyo u karaNANi gilai gA so u tammazro hoi| taha jIvo karaNANi u gilai Na ya tammazro hoi // 351 // jaha sippiu kammaphalaM bhujadi Na ya so u tammazro hoi| taha jIvo kAphalaM bhujA gA ya tammazro hoi // 352 // evaM vavahArassa u vattabvaM darisaNaM samAseNa / suNu Nicchayassa bayaNaM pariNAmakayaM tu jaM hoI // 353 // jaha sippiyo u ciThaM kubai habai ya tahA aNNNo se / taha jIvovi ya kammaM kubvai havai ya aNaNNo se // 354 // jaha ciThaM kubvaMto u sippiyo Niccadukkhino hoI / tatto siyA aNaNNo taha ceTheto duhI jIvo // 355 // nAmasaMjJa--jaha, sippia, u, kamma, Na, ya, ta. u, tammama, taha, jIva, vi, ya, kamma, Na, ya, tammaa, jaha, sippia, u, karaNa, kammaphala, evaM vavahAra, vattavba, darisaNa, samAsa, Nicchaya, vayaNa, pariNAmakaya, vAstavikatA yaha hai ki dravya anAdi ananta hai usameM pratikSaNa paryAyoMkA utpAda vyaya hotA rahatA hai / 12- nizcayase pratyeka dravya apane apane paryAyauMkA kartA hai| 13- jIbadravya apane paryAyoMkA kartA hai| siddhAnta-1- apanI saba paryAyoMmeM rahane vAlA jIva anAdi ananta nitya eka dravya hai / 2- jIva pratikSaNa navona-navIna paryAyoMse utpanna hotA rahatA hai| dRSTi --- 1- nityanaya (166) / 2- anityanaya (170) / prayoga-saba paryAyoMmeM rahate hue bhI kisI paryAyamAtra na rahane vAle dhra va caitanyacamaskAramAtra antastattvameM upayoga ramAnekA pauruSa karanA // 345-348 / / aba isa nizcaya vyavahArake kathanako dRSTAMtase gAthAnoM meM kahate haiM- yathA zilpika:
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra jaise zilpI karatA, bhUSaNa kama nahi karmameM tanmaya / vaise jIva bhi karatA, karma nahIM karmase tanmaya // 346 / / jaise zilpI karatA, karaNoMse karagameM nahIM sanmaya / vaise jIva bhi karatA, karaNose kintu nahiM tanmaya // 350 // jaise zilpI gahatA, karakhoMko karaNameM nahIM tanmaya / vaise jIva bhi gahatA, karaNoMko kintu nahiM tanmaya // 351 // jyauM zilpI kRtiphalako, bhoge phalase na tanmayo hotaa| tyoM zilpI kRtiphalako, bhoge nahiM tanmayo hotA // 352 // tyauM dhyayahArAzayakA, darzana saMkSepase batAyA hai| aba nija pariNAma vihita, nizcayanayakA vacana suniye // 353|| jyauM zilpI karatA hai, yA usase akSaya hosa kA / syauM bhAvakarma karatA, jIva bhi usase ananya humA // 354 // jyoM ceSTA karatA yaha, zilpI phalameM abhinna dukha paataa| tyoM ceSTA kara prAtmA, phalameM bhi abhinna dukha pAtA // 355 / / tu, ja, ciTTha, aNaNNa, ta, Niccadukkhia, tatto, aNaNNa, ceTTata, duhi, jIva / dhAtusaMza-kunca karaNe, ho sattAyAM, giNha grahaNe, muMja bhoge, suNa zravaNe, hava sattAyAM, ceTTha ceSTAyAM / prAtipadika-yathA, zilpika, tu] jaise zilpI [karma] prAbhUSaNAdika karmako [karoti] karatA hai [tu sa] parantu vaha [tanmayo na ca bhavati] mAbhUSaNAdikoMse tanmaya nahIM hotA [tathA] usI taraha [jIvopi ca] jIva bhI karma] pudgalakarmako kiroti] karatA hai / [ca to bhI [tanmayo na bhavati karmase tanmaya nahIM hotaa| [yathA] jaise [zilpikaH] zilpI [kararaNaiH] hathaur3A prAdi karaNoMse [karoti] karma karatA hai / [tu saH] parantu vaha [tanmayo na bhavati] unase tanmaya nahIM hotA [tathA) usI taraha [jIvaH] jIva bhI [karaNaH karoti] mana, vacana, kAya prAdi karaNoMse karmako karatA hai [ca] to bhI [tanmayo na bhavati] karaNoMse tanmaya nahIM hotaa| [yathA] jaise [zilpikaH] zilpI [karaNAni] karaNoMko [gRhNAti] grahaNa karatA hai [tu] to bhI [sa tu] vaha [tanmayo na bhavati] unase tanmaya nahIM hotA [tayA] usI taraha [jIvaH] jIva [karaNAni gRhNAti] mana, vacana, kAyarUpa karaNoMko grahaNa karatA hai [tu ca] to bhI [tanmayo na bhavati] unase tanmaya nahIM hotA / [yathA] jaise {zilpI tu] zilpo [karmaphalaM] prAbhUSaNAdi koke phalako [bhukte] bhogatA hai [tu ca] to bhI [saH] vaha unase [tanmayo na bhavati] tanmaya nahIM hotA
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra yathA zilpikarazu kama karoti na ca sa tu tanmayo bhavati / tathA jIvo'pi ca karma karoti na ca tanmayo bhavati / yathA zilpikastu karaNaH karoli na sa tanmayo bhavati / tathA jIvaH karaNaH karoti na ca tanmayo bhavati / yathA zilpikaratu karaNAni gullAti na sa tu tanmayo bhavati, tathA jIvaH karaNAni tu gRhAti na ca tnmyo| yayA zilpikaH karmaphalaM bhutte na ca sa tu tanmayo bhavati / tathA jIvaH karmaphalaM bhukte na ca tanmayo bhavati / evaM vyavahArasya tu vaktavyaM darzanaM samAsena / zRNu nizcayasya vacanaM pariNAmakRtaM tu yadbhavati // 353 / / yathA zilpikastu ceSTA karoti bhavati ca tathAnanyastasyAH tathA jIvopi ca karma karoti bhavati cAnanyastasmAt yathA ceSTAM kurvANastu zilpiko nityaduHkhito bhavati / tataH syAdananyastathA ceSTamAno duHkhI jIvaH / / 355 / / yathA khalu zilpI suvarNakArAdiH kuMDalAdiparadravyapariNAmAtmakaM karma karoti / hastakuTTakAdibhiH paradravyapariNAmAtmakaH karaNaH karoti / hastakuTTakAdIni paradravyapariNAmAtmakAni karaNAni gRhNAti / grAmAdiparadravyapariNAmAtmakaM kuMDalAdikakarmaphalaM bhakte ca / natvane. tu, karman, na, tra, tat, tu, tanmaya, tathA, jIva, api, tra, karmana, na, ca, tanmaya, yathA, zilpika, tu, karaNa, karmaphala, evaM, vyavahAra, baktavya, darzata. samAsa, nizcaya, vacana, pariNAmakRta. tu yat, ceSTA, ananya, tat, nityaduHkhita, lataH, ananya, cepTamAna, duHkhin, jova / mUladhAtu--DukRtra karaNe, bhU sattAyAM, graha upAdAne ka yAdi, bhuja upabhoge, ceSTa' ceSTAyAM svAdi / padavivaraNa-jaha yathA u tu Na na ya ca taha tathA tatto tathA jIvaH] usI taraha jIva bhI [karmaphalaM] sukha duHkha aAdi karmaphalako [bhukte] bhogatA hai [ca parantu [tanmayo na bhavati] unase tanmaya nahIM hotaa| [evaM tu] isa taraha to [vyavahArasya darzanaM] vyavahArakA mata [samAsena] sakSepase [vaktavyaM] kahane yogya hai [sa] aba [nizcayastha] nizcayakA [vacanaM] vacana [zRNu] suno [yat] jo ki [pariNAmakRtaM] apane pariNAmoMse kiyA [bhavati] hotA hai| [yathA] jaise [zilpikaH tu] zilpI to [ceSTAM karoti] apane pariNAmasvarUpa ceArUpa karmako karatA hai [tathA ca] aura [tasyA ananyaH] usa ceSTAse bhinna nahIM [bhavati ] hai, tanmaya hai [tathA] usI taraha [jobopi ca] jIva bhI [karma] apane pariNAmasvarUpa ceSTArUpa karmako [karoti] karatA hai [ca aura [tasmAta] usa ceSTArUpa karmasa [ananyaH bhavati] anya nahIM hai, tanmaya hai| [yathA tu] jaise [zilpikaH] zilpI (ceSTAM kuriNaH] ceSTA karatA humA [nityaduHkhito bhavati] nirantara duHkhI hotA hai [] aura [tasmAt] usa duHkhase [ananyaH syAt] pRthak nahIM hai, tanmaya hai [tathA] uso naraha [jIvaH] jIva bhI ciSTamAnaH dugge] ceSTA karatA humA duHkho hotA hai aura duHkhase ananya hai| tAtparya-nizcayase jIva apane pariNamanakA ho kartA va anubhavitA hai / TokArtha-jisa prakAra nizcayase munAra prAdi zilpI kuNDala Adi paradravyake pari.
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarva vizuddha jJAnAdhikAra 577 kadravyatvena tato'nyatve sati tanmayo bhavati tato nimittanaimittikabhAvamAtreNaiva tatra kartRkarmabhItRbhogyatvavyavahAraH / tathAtmApi puNyapApAdipudgala pariNAmAtmakaM karma karoti kAyavAGmanobhiH pudgaladravyapariNAmAtmakaH karaNaiH karoti kAyavAGmanAMsi pudgaladravyapariNAmAtmakAni karAni gRhNAti sukhaduHkhAdipud galadravya pariNAmAtmakaM puNyapApAdikarmaphalaM bhuMkte ca natvanekadravyatvena tato'nyatve sati tanmayo bhavati tato nimittanaimittikabhAvamAtreNaiva tatra kartR karmabho bhogyatvavyavahAraH / yathA ca sa eva zillI cikIrSuzceSTAnurUpamAtmapariNAmAtmakaM karma tataH - avyaya / sipio zilpikaH - prathamA ekavacana / kammaM karma - dvitIyA ekavacana / kubbai karoti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / so saH pra0 e0 / tammao tanmayaH- pra0 e0 / hoi bhavati - vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / jIvo jIvaH prathamA eka kammaM karma - dvitIyA eka0 / karahiM karaNa :-- tR0 bahu0 / giNhai gRhNAti - vartamAna lad anya puruSa ekavacana kriyA / kammaphalaM karmaphala- dvitIyA eka NAmasvarUpa karmako karatA hai, hathaur3A zrAdi paradravyake pariNAmasvarUpa karaNoM dvArA karatA haiM, hathaur3A Adi paradravyake pariNAmasvarUpa karaNoM ko grahaNa karatA hai, aura grAma dhana yAdi paradravyake pariNAmasvarUpa kuNDalAdi karmaphalako bhogatA hai, kiMtu anekadravyatvake kAraNa unase yAne karma karaNa Adi anyapatA honepara unase tanmaya nahIM hotA, isa kAraNa vahA~ nimittanaimi tibhAvamAtra se hI unake kartA-karmapanekA aura bhoktA bhogyapanekA vyavahAra hai / usI prakAra AtmA bhI puNya pApa Adi pudgaladravyasvarUpa karmako karatA hai, mana vacana kAya pudgaladravya svarUpa karaNoMke dvArA karmako karatA hai, mana vacana kAya pudgaladravya ke pariNAmasvarUpa karaNoM ko grahaNa karatA hai aura sukha-duHkha zrAdi pudgala dravya ke pariNAmasvarUpa puNya pApa Adi ka ke phalako bhogatA hai, kintu aneka dravyapaneke kAraNa unase anya honepara unase tanmaya nahIM hotA / isa kAraNa nimittanaimittikabhAva mAtra se hI vahAM kartA karmapane va bhoktA bhogyapanekA vyavahAra hai / jaise vahI zilpI karanekA icchuka huA apane hasta prAdikI ceSTArUpa apane pariNAmasvarUpa karmako karatA hai aura duHkhasvarUpa apane pariNAmarUpa ceSTAmaya karmake phalako bhogatA hai una pariNAmoMko apane eka hI dravyapaneke kAraNa ananya honese unase tanmaya hotA hai / isaliye unameM pariNAma- pariNAmI bhAvase kartA karmapanekA tathA bhoktA bhogyapanekA nizcaya hai / usI taraha zrAtmA bhI karanekA icchuka huA apane upayogako tathA pradezoMkI ceSTArUpa apane pariNAmasvarUpa karmako karatA hai aura duHkha svarUpa apane pariNAmarUpa karmake phalako bhogatA hai aura apane eka hI dravyapaneke kAraNa anyapatA na honepara unase tanmaya hotA hai / isa kAraNa pariNAma pariNAmI bhAvase usImeM kartA karmapanekA aura bhoktA bhogyapanekA
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra karoti duHkhalakSaNamAtmapariNAmAtmaka leSTAnurUpa kAma gale meM kadravyAna toDananyatve | sati tanmayazca bhavati tata: pariNAmapariNAmibhAvena tava kartRkarmabhovatRbhogyatvanizcayaH / / tathAtmApi cikIrSuzceSTAnurUpamAtmapariNAmAtmakaM karma karoti duHkhalakSaNamAtmapariNAmAtmaka ceSTAnurUpakarmaphalaM bhukte ca ekadravyatvena tatonatyatve sati tanmayazca bhavati tataH pariNAmapari. gAmibhAvena tava kartRkarmabhoktRbhogyatvanizvayaH / / nanu pariNAma eva kila karma vinizcayataH bhujadi bhuMkte-vartamAna laT anya puruSa eka kriyA / vavahArassa byavahArasya-SaSThI eka0 / vattavvaM varuvyaMprathamA ekavacana kRdanta / darisaNaM darzana-prathamA eka0 / samAseNa samAsena-tRtIyA eka0 / suzu zRNunizcaya hai| ___ aba isI arthako zlokameM kahate haiM-nanu ityAdi / artha---vAstavameM vatukA pariNAma hI nizcaba se karma hai, vaha pariNAma apane AzrayabhUta pariNAmI dravyakA hI hotA hai, panyakA nahIM hotA / karma kartAke binA nahIM hotA, tathA vastuko eka avasthArUpa kUTastha sthiti nahIM hotI, isa kAraNa bastu hI svayaM apane pariNAmarUpa karmakA kartA hai| bhAvArtha- pratyeka vastu . svayaM hI svayaMke pariNAmako svayaMkI pariNatise karatA hai yaha nizcayanayakA siddhAnta hai| ___ aba isI arthakA samarthana kalazarUpa kAvyameM karate haiM. bahirmuThati ityAdi / arthayadyapi svayaM prakAzarUpa anaMtazaktimAna vastu bAhara loTatI hai to bhI anyavastu anyavastumeM praveza nahIM karatI hai / kyoMki sabhI vastu apane-apane svabhAvameM niyata haiM aisA niIta humA haiN| aisA honepara bhI aho, yaha jIva apane svabhAvase calAyamAna hokara prAkulita tathA mohii| hamA klezarUpa kyoM hotA hai ? bhAvArtha-vastusvabhAva niyamase aisA hai ki kisI vastumeM koI / anya vastu nahIM milatI phira to yaha bar3A ajJAna hai ki yaha prANI apane svabhAvase calAyamAna | hokara byAkula (klezArUpa) ho jAtA hai| praba phira isI arthako zlokameM dRr3ha karate haiM-vastu ityAdi / artha--isa lokmeN| eka vastu anya vastuko nahIM hai, isa kAraNa vastu vasturUpa hI hai| aisA honepara anyavastu bAhara loTatI huI bhI usakA kyA kara sakatI hai arthAt kucha bhI nahIM kara sakatI / bhAvArtha-vastukA svabhAva hI aisA hai ki anya koI vastu use badala nahIM sakatI, yadi aisA na mAnA jAya to vastukA bastupanA hI na rhegaa| taba anyakA anyane kucha bhI nahIM kiyaa| jaise cetana vastuke eka kSetrAvagAharUpa pudgala rahate haiM to bhI cetanako jar3a pudgala apane rUpa to nahIM pariNamA sakate taba cetanakA kucha bhI nahIM kiyA, yaha nizcayanayakA mata hai, aura nimittanaimittika bhAvase anya vastuke pariNAma hotA hai to vaha bhI usa upAdAnabhUta vastukA
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra sa bhavati nAparasya pariNAmina eva bhavet / na bhavati kartRzUnyamiha karma na caikatayA sthiti. riha vastuno bhavatu kartR tadeva tataH // 211 // bahirmuThati yadyapi sphuTadanaMta zaktiH svayaM tathAAzArtha loT madhyama puruSa eka0 kiyaa| Nicchayassa nizcayasya-SaSThI eka0 / vayaNaM vacanaM pariNAmakayaM pariNAmakRtaM jaM yat-prathamA ekavacana / hoi bhavati-va0 a0 e0 / ciTTha gheNTA-dvi0 eka0 / kubaI hI hai anyakA kahanA thyavahAra hai / aba yahI artha kAvyameM kahate haiM--yatta ityAdi / artha---koI vastu svayaM pariNAmI anya vastukA kucha karatI hai aisA jo mata hai vaha mata vyavahAranayako dRSTi se hI hai nizcayase to ekakA dUsarA kucha hai hI nhiiN| bhAvArtha-eka dravyake pariNamanameM anya dravyako nimitta dekhakara yaha kahA jAtA ki anya dravyane yaha kiyA, nizcayase to jo pariNAma huprA vaha apanA hI huA dUsarene usameM kucha bhI lAkara nahIM rakkhA, aisA jAnanA / prasaMgavivarasa---anantarapUrva gAthAcatuSko svapariNamanarUpa kartRtvako siddha karaneke liye nityAnityatvakI vyavasthA batAI gaI thii| aba isa gAthAsaptako vAstavika kartR karmatva prabheda darzAyA gayA hai| . tathyaprakAza-1-vyavahArase kartA karma bhinna-bhinna samajhe jAte haiM, kintu nizcayase jo hI kartA hai vahI usakA karma hai| 2- vyavahArase ajJAnI jIva svasaMvedanase cyuta hotA huA jJAnAvaraNAdi karmoko karatA hai, kintu unase tanmaya nahIM hotaa| -- vyavahArase ajJAnI jova mana vacana kAyake vyApArarUpa upakaraNoMke dvArA karmoko karatA hai, kintu una upakaraNoM se tanmaya nahIM hotA / 4-vyavahArase ajJAnI jIva karmoko karaneke liye yogavyApArarUpa upakaraNoMko grahaNa karatA hai, kintu unase tanmaya nahIM hotaa| 5-jIba to karma va yogavyApAroMse bhinna TotkIrNa eka jJAyakabhAvasvarUpa hai, prataH karma va yoga vyApAroMse kabhI bhI tanmaya nahIM hotaa| 6- vyavahArase prajJAnI jIva zuddhAtmabhAvanottha sahajAnandako na pAtA huprA zubhAzubha karmaphaloMko bhogatA hai, kintu unase tanmaya nahIM hotA / 7- vAstavameM ajJAnI jIva zuddhAtmasvarUpako pratItike prabhAvameM apane samucita upAdAnarUpase mithyAtvarAgAdirUpa bhAvakarmako karatA hai vaha usa samaya usa bhAvakamase ananya hai / 8- vAstava meM ajJAnI jIva nizcayaratnaprayake prabhAvameM sukhaduHkhAdike bhoganeke samaya harSaviSAdarUpa ceSTAko karatA humA duHkhI hotA hai vaha harSaviSAdaceSTAse azuddhopAdAnarUpase mananya hai / 6- ajJAnI jIva svasahajAtmajJAnase cyuta hokara vyavahAranayase dravyakarmako karatA hai va bhogatA hai / 10- vAstavameM ajJAnI jIva karma. phalako prAtmarUpa mAnatA mA ajJAnarUpa jJAnaparilamanase pariNamatA hai /
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ 580 samayasAra --. ...-.. pyaparavastuno vizati nAnyavastvaMtaraM / svabhAvaniyataM yataH sakalameva vastviSyate svabhAvacalanAkulaH kimiha mohitaH klizaThate / / 12 // vastu caikamiha nAnyavastuno yena tena khalu vastu vastu tat / nizcayAyamaparo'parasya ka: kiM karoti hi bahiluThannapi // 13 // yattu vastu kuru. te'nya vastunaH kiMcanApi pariNAminaH svayaM / vyAvahArikadRrzava tanmataM nAnyadasti kimapoha nizcayAt / / 214 / / / / 346-355 / / karoti havAi bhavati-vartamAna laT anya puruSa ekavacana ! aNapaNo ananyaH-pra0 e0 / se tasyAH -SaSThI e0 / kuTvaMto kurvan-prathamA eka0 kRdanta / Nizcaduvikhao nityaduHkhitaH-prathamA eka0 / tatto tata:--avyaya / siyA syAt-vidhiliGa anya puruSa ekavacana / ceTTato ceSTamAnaH prathamA eka0 / duhI duHkhI-pra0 e0| jIvo jIva:-prathamA ekavacana / / 346-355 / / __ siddhAnta.1- jIva vyavahAranayase dravyakarmako karatA hai / 2- jIva vyavahAranayase karmaphalako bhogatA hai / 3-ajJAnI jova nizcayase mithyAtvarAgAdirUpa bhAvakamako karatA hai| 4--jIva nizcayase harSavipAdAdirUpa pariNAmako bhogatA hai / 5- paramArthase prAtmA kartRtva bhoktRtvase zUnya hai / dRSTi-....1- parakartRtva anupacarita asadabhUtavyavahAra (126) / 2-- parabhoktRtva anupacArita asadbhUtathyavahAra (126 a)| 3-azuddhanizcayanaya (47) / 4-azuddhanizcayanaya (47) / 5--zuddhanaya, zUnyanaya (46, 168, 173) / prayoga-~-bAhya padArtha ke karane bhoganekI asaMbhavatA jAnakara, rAgAdika azuddha pariNAmauke karane bhoganeko aparAdha jAnakara, una sabase haTakara sahaja citsvarUpa antastattvameM upayoga lagAnA / / 346.-355 / / aba isa nizcayavyavahAranayake kathanako dRSTAMta dvArA spaSTa karate haiM - [yathA] jaise [ seTikA tu] saphedI-kalaI-khar3iyA miTTI to [parasya na parakI yAne dIvAra AdikI nahIM hai [seTikA] saphedI to [sA ca seTikA bhavati] vaha saphedI hI hai tathA] usI prakAra [zAyakaH tu] jJAyaka prAtmA to [parasya ne] paradravyakA nahIM hai [zAyakaH sa tu jJAyakaH] jJAyaka to vaha jJAyaka hI haiN| [yathA] jaise [seTikA ta] saphedI [parasya na] paradravyako nahIM hai [seTikA sA ca seTikA bhavati ] saphedI to vaha saphedI ho hai [tathA] usI prakAra, [darzakaH ta] dekhane vAlA prAtmA [parasya na] parakA nahIM hai seTikA sA ca seTikA bhavati] saphedo to vaha saphedI hI hai [tathA] usI prakAra [darzaka: tu] dekhane vAlA prAtmA [parasya na] parakA nahIM hai [darzakaH sa tu darzakaH darzaka to vaha darzaka hI hai [yathA] jaise [seTikA tu] saphedI
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 1 sarvavizuddhajJAnAdhikAra jaha seDiyA dugA parassa seDiyA seDiyA ya sA hoi / taha jAdu Na parassa jANo jAo so du || 356 // jaha seDiyA dagA parassa seDiyA seDiyA ya sA hoi / taha pAsa duNa parassa pAso pAso so du || 357 // jaha seDiyA du | parassa seDiyA seDiyA dusA hoi / taha saMjaya duNa parassa saMjaya saMjaya so du // 358 // jaha seDiyA duNa parassa seDiyA seDiyA dusA hodi / taha daMsaNaM du Na parassa daMsaNaM daMsaNaM taM tu || 356 // evaM tu NicchayaNassa bhAsiyaM gANadaMsaNacarite / suvavahAraNayarasa ya vattavyaM se samAse ||360naa jai paradavvaM sesdi hu seDiyA paNa sahAveNa / taha paradavvaM jANai gAyA visayeNa bhAveNa // 361 // jaha paradavvaM seDadi ha seDiyA appaNI sahAveNa / taha padavvaM parasaha jIvovi sayeNa bhAveA // 362 // jaha paradavvaM seDadi hu seDiyA appaNI sahAve / taha paradavvaM vijaha NAyAvi sayeA bhAve // 363 // nAmasaMjJa - jaha, seDiyA, du, Na, para, ya, ta, taha, jANaa, ta, pAsa, saMjaa, dakSaNa, evaM tu miccha yaNaya, bhAsiya, NANadaMsaNacArita, bavahAraNaya, vatavva, ta, samAma, NAyA, bi saya bhAva, paradavya, appa, [ parasya na ] parapadArtha dIvAra zrAdikI nahIM hai [seTikA ] saphedI [sA ca seTikA bharthAta ] to saphedI hI hai [ tathA ] usI prakAra [saMyataH tu ] saMyata yAne tyAga karane vAlA zrAtmA [parasya na] paradravyakA nahIM hai [ saMyataH sa tu saMyataH ] saMyata to vaha saMyata hI hai [ yathA ] jaise [seTikA tu] saphedI [ parasya na ] paradravyakI nahIM hai, [seTikA sA ca seTikA bhavati ] saphedI to vaha saphedI hI hai [ tathA ] usI prakAra [ darzanaM tu ] zraddhAna [parastha na] parapadArthakA nahIM hai [ darzane tattu darzanaM] zraddhAna to vaha zraddhAna ho hai / [ evaM tu ] isa prakAra [jJAnadarzanacaritre ] jJAna, darzana aura cAritrameM [ nizcayanayasya bhASitaM ] nizcayanayakA kathana hai [ tasya ca ] aba usa sambaMdha
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58.2 samayasAra jaha paradarda se hi paNa sahAveNa | taha paradavvaM saddahai sammAdiTThI sahAveNa || 364 // evaM hArastadu viNicchazro gANadaMsaNacarite / bhaNiyo aNgosu vi pajjaesa emeva gAyavvo // 365 // (dazakam ) jyauM seTikA na parakI, seTikA seTikA hI hotI hai / tyajJAyaka nahi parakA, jJAyaka jJAyaka hi hotA hai || 356 / / jyoM seTikA na parakI, seTikA seTikA hI hotI hai / darzaka nahiM parakA, darzaka darzaka hi hotA hai / / 357 / / seTikA na parako, seTikA seTikA hI hotI hai / saMpata nahi parakA, saMyaMta saMyata hi hotA hai // 358 // jyauM seTikA na parakI, seTikA seTikA hI hotI hai / tyauM darzana hi parakA, darzana darzana hi hotA hai / / 356 // yauM nizcayakA Azraya, darzana jJAna cAritrameM bhASita / aba vyavahArAzayako, suno susaMkSepa meM kahate // 360 // jyauM parako zveta kare, seTikA vahAM svakIya prakRtIse / tyo parako jAne yaha, jJAtA bhi svakIya bhAva hi se / / 361 // parako zveta kare, seTikA vahAM svakIya prakRtIse / prAtmA bhi svakIya bhAva hi se // 362 // seTikA vahAM svakIya prakRtIse / zrAtmAbhi svakIya bhAva hi se / / 363 // tyauM parako dekhe yaha jyoM parako zveta kare, tyoM parako tyAge yaha sahAva, sammAdiddhi, viNicchaya, gANadaMsaNacarita, bhaNia, aNNa, pajjaya, emeva, NAyavva / dhAtusaMjJaho sattAyAM, suNa zravaNe, seDa vetI karaNe, jANa avabodhane, pAsa darzane, vi jahA tyAge, sad daha dhAraNe / meM [ samAsena vyavahAranayasya vaktavyaM zRNu ] saMkSepase vyavahAranayakA kathana suno| [ter] jaise [seTikA prAtmanaH svabhAvena ] saphedI apane svabhAva se [paradravyaM seTayaMti ] paradravyako yAne dIvAra Adiko sapheda karatI hai [ tathA ] usI prakAra [jJAtA api svakena bhAvena paradravyaM jAnAti ] jJAtA bhI apane svabhAvase paradravyako jAnatA hai [ yathA ] jaise [seTikA AtmanaH svabhAvena paradravyaM seTayati ] saphedI apane svabhAvase paradravyako sapheda karatI
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra parako zveta kare, seTikA vahAM svakIya prakRtIse / 1 parako saradhAne, samyagdRSTI svabhAva hi se / / 364 / / yauM vyavahAra vinizcaya, darzana jJAna cAritrameM jAno / aisA hI anya saphala, paryAyoMmeM bhi naya jAno // 365 // yathA seTikA tu na parasya seTikA seTikA ca sA bhavati / tathA jJAyakastu na parasya jJAyako jJAyakaH sa tu // yathA seTikA 'tuna parastha seTikA seTikA ca sA bhavati / tathA darzakastu na parasya darzako darzakaH sa tu / / yathA TikA tu na parasya seTikA seTikA ca sA bhavati / tathA saMyatastu na parasya saMyataH saMyataH sa tu // yathA TikA tu na parasya seTikA seTikA ca sA bhavati / tathA darzanaM tu na parasya darzanaM darzanaM tattu // evaM tu nizcayanayastha va bhASitaM jJAnadarzanacaritre / zRNu vyavahAranayasya ca vaktavyaM tasya samAsena || yathA paradravyaM seTayati khalu seTikAtmanaH svabhAvena / tathA paradravyaM jAnAti jJAtApi svakena bhAvena // yathA paradravyaM seTayati seTikAtmanaH svabhAvena / tathA paradravyaM pazyati jJAtApi svakena bhAvena // ha yayA paradravyaM seTayati seTikAtmanaH svabhAvena / tathA paradravyaM vijahAti jJAtApi svakena bhAvena |! vathA paradravyaM seTayati seTikAtmanaH svabhAvena / tathA paradravyaM zraddhatte jJAtApi svakena bhAvena || evaM vyavahArasya tu vinizcayo jJAnadarzanacaritre / bhaNito'nyeSvapi paryAyeSu evameva jJAtavyaH // seTikA tAvacchraveta guNanirbharasvabhAvaM dravyaM / tasya tu vyavahAreNa zvatyaM kuDyAdiparadravyaM / prathAtra kuDyAdeH paradravyasya zrvatthasya zvetayitrI seTikA kiM bhavati kiM na bhavatIti taduprAtipadika - yathA, seTikA, tu na para, ca, tat, tathA, sAyaka, darzaka, saMyata, darzana, evaM, tu, nizcayanaya, bhASita, jJAnadarzanacaritra, vyavahAranaya, vaktavya, tat, samAsa, jJAtR, api svaka, bhAva, paradravya, Atmana, hai [ tathA ] usI prakAra [jIvaH prapi svakena bhAvena paradravyaM pazyati ] jIva bhI apane svabhAva se paradravyakI dekhatA hai [ yathA] jaise [seTikA bhrAtmanaH svabhAvena paradravyaM seTayati ] saphedI apane svabhAvase dravyako sapheda karatI hai [ tathA ] usI prakAra [jJAtA api svakena bhAvena parabravyaM seTayati ] jJAnI bhI apane svabhAvase paradravyako chor3atA hai [ yathA] jaise [seTikA zrAtmanaH svabhAvena paradravyaM seTayati] saphedI apane svabhAvase paradravyako sapheda karatI hai [ tathA ] usI prakAra [samyagdRSTiH svabhAvena paradravyaM zraddhate] samyagdRSTi apane svabhAvase paradravyako zraddhA karatA hai [ evaM tu] isa prakAra [jJAnadarzanacaritre ] jJAna, darzana aura cAritra meM [vyava hAranayasya vinizcayaH ] vyavahAranayakA nirNaya [bharitaH ] kahA gayA hai [ evaM anyeSu paryAyeSu zrapi jJAtavyaH ] isI prakAra anya paryAyoMmeM bhI jAnanA cAhiye / tAtparya - AtmA svayaMmeM apane upayoga pariNAmarUpa pariNamatA hai yaha nizcayanayakA siddhAnta hai aura upayoga ke viSayabhUta padArtha ke prati zrAtmAkA kartRtva batAnA vyavahAranayakA vinizcaya hai / : 583
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ 584 samayasAra bhayatattvasaMbaMdho mImAMsyate---yadi seTikA kuDyAderbhavati tadA yasya yadbhavati tattadeva bhavati yathAtmano jJAna bhavadAtmaiva bhavatIti tattvasaMbaMdhe jIvati seTikA kukhyAderbhavaMtI kuDyAdireva bhavet, evaM sati seTikAyAH svadravyocchedaH / na ca dravyAMtarasaMkramasya pUrvameva pratiSiddhatvAdra vyasyAstyucchedaH, tato na bhavati seTikA kuDyAdeH / yadi na bhavati seTikA kuDyAdestahiM kasya seTikA bhavati ? seTikAyA eva seTikA bhavati / nanu katarAnyA seTikA seTikAyA yasyAH seTikA bhavati ? na khalvanyA seTikA seTikAyAH / kiMtu svasvAmyaMzAvevAnyo / kimatra sAdhya svasvAmyaMzavyavahAreNa ? na kimapi / tahi na kasyApi seTikA, seTikA seTikaveti nizcayaH / samyagdRSTi, svabhAva, vinizcaya, jJAnadarzanacAritra, bhaNita, anya, paryAya, evaM, eva, jJAtavya / mUlapAtubhU sattAyAM, zru zravaNe bhvAdi, SiTa anAdare bhvAdi Nijanta, jJA avabodhane, dRzir prekSaNe, vi ohAka tyAge juhotyAdi, zrad DudhAtra dhAraNapoSaNayoH / padavivaraNa-jaha yathA-avyaya / seDiyA seTikA-prathamA eka0 / du tu Na na-avyaya / parassa parasya--SaSThI eka0 / ya ca-avyaya / sA-ma0 e0 / hoi bhavati-vartamAna laT anya puruSa eka0 kriyaa| taha tathA avyaya / jANao jJAyaka:-pra0 e0| pAsao darzaka:-prathamA TIkArtha-isa lokameM mahiyA (ephedI) zvetaguNase bharA humA dravya hai| kuTI, bhIta , prAdi paradravya vyavahArase zvaitya hai / aba khar3iyA aura paradravya donoMmeM paramArthase kyA saMbaMdha hai ? isakA vicAra kiyA jA rahA hai ki zveta karane yogya kuTo Adi paradravyakI zveta karane / vAlo khar3iyA hai yA nahIM ? yadi seTikA bhIMta Adi paradravyakI hai, to aisA nyAya hai ki jo jisakA ho vaha usa svarUpa hI hotA hai / jaise prAtmAkA jJAna prAtmasvarUpa hI hai / aisA para. mArtharUpa tasvasaMbaMdha jIvita (vidyamAna) honepara. seTikA bhIta prAdiko hotI huI bhIMta prAdi / ke svarUpa hI honI cAhiye, aisA honepara seTikAke nijadravyakA to prabhAva ho jAyagA; paraMtu ekadravyakA anyadravyarUpa honA to pahale hI pratiSiddha ho jAnese dravyakA uccheda nahIM hai| isa kAraNa khar3iyA kuTo prAdi paradravyakI nahIM hai / prazna- yadi khaDiyA bhIta prAdiko nahIM hai to kisakI hai ? uttara-khar3iyA khar3iyAkI hI hai| prazna-vaha anya khar3iyA konasI hai jisa khaDiyAkI yaha khar3iyA hai ? uttara-khar3iyAseM bhinna anya koI khar3iyA nahIM hai, kintu khaDiyAke svasvAmirUpa aMza hI anya kahe jAte haiM / prazna - yahA~ svasvAmi aMzake vyava. hArase kyA sAdhya hai ? uttara-kucha bhI nhiiN| isase yaha siddha humA ki khaDiyA anya kisI ko bhI nahIM, khar3iyA khar3iyA hI hai aisA nizcaya hai / jaisA yaha dRSTAMta hai vaisA hI yaha dAnti hai- isa lokameM prathama to cetanevAlA prAtmA jJAnaguNase bhare svabhAva vAlA dravya hai, usakA vyavahArase jAnane yogya pudgala prAdika paradravya hai| aba yahA~ zeya pudgala prAdi paradravyakA
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra yathA dRSTAntastathAyaM dArTAntikaH---cetayitAna tAvad jJAnaguNanirbharasvabhAvaM dravyaM tasya tu vyavahAreNa jJeyaM pudgalAdi paradravyaM / athAtra pudgalAde: paradravyasya jJeyasya jJAyakazcetayitA kiM bhavati kiM na bhavatIti ? tadubhayatattvasaMbaMdho mImAMsyate / yadi cetayitA pudgalAderbhavati tadA yasya yadbhavati tattadeva bhavati yathAtmano jJAnaM bhavadAtmaiva bhavati iti tattvasaMbaMdhe jovati cetayitA pudgalAderbhavan pudgalAdireva bhavet, evaM sati cetayituH svadravyocchedaH / na ca dravyAMtarasaMkramasya ekavacana / saMjao saMyataH-prathamA eka saNa domana 20.9 aba siraNayassa nizcayanayasya-SaSThI eka0 / bhAsiya bhASitaM-prathamA eka0 kRdanta / NANadaMsaNacarine jJAnadarzanacaritre-saptamI eka0 dvandvasamAsa. suNu zRNu-AjJArthe loT madhyama puruSa eka0 kriyaa| bavahAraNayarasa vyavahAranayasyajJAyaka cetayitA prAtmA kucha hotA hai yA nahIM ? aisA una donoMkA tAtvika sambandha vicArA jAtA hai / yadi cetayitA prAtmA pudgala Adi paradravyakA hai to yaha nyAya hai ki jo jisakA ho vaha vahI hai anya nahIM / jaise ki prAtmAkA hotA huaA jJAna prAtmA hI hai jJAna kucha pRthaka dravya nahIM hai / aise paramArtharUpa tattvasaMbaMdhake jIvita (vidyamAna) honepara prAtmA pudgalAdika kA hove to vaha cetayitA pudgalAdika hI honA caahiye| aisA honepara prAtmAke svadravyakA prabhAva ho jAyagA, kintu dravyakA prabhAva nahIM hotA, kyoMki anya dravyako palaTakara anya dravya honekA niSedha to pahale hI kaha pAye haiM / isaliye cetayitA prAtmA pudgalAdika paradravya kA nahIM hotA / prazna-cetayitA aAtmA pudgalAdi paradravyakA nahIM haiM to kisakA hai ? uttaracetayitAkA hI cetayitA hai / prazna - vaha dUsarA ghetayitA kaunasA hai jisakA yaha cetayitA hai ? uttara-- cetayitAse anya koI cetayitA nahIM hai, kintu svasvAmigraMza hI anya kahe jAte haiM / prazna- yahAM svasvAmigraMzake vyavahArase kyA sAdhya hai ? uttara-kucha bhI nahIM / ataH yaha siddha huA ki jAyaka hai vaha nizcayase anya kisIkA jJAyaka nahIM hai, jJAyaka jJAyaka hI hai aisA nizcaya hai| kiJca --yahA~ khar3iyA prathama to zveta guNase bhare svabhAva vAlA dravya hai / dIvAra kuTI Adi paradravya vyavahArase zvaitya hai / aba zveta karane yogya kuTI prAdi paradravyakI zveta karane bAlI khar3iyA kyA hai yA nahIM ? isa prakAra una donoMkA tAtvika saMbaMdha vicArA jA rahA hai-padi khar3iyA kuTI AdikakI hai to yaha nyAya hai ki jisakA jo ho vaha vahI hai anya nahIM hai / jaise ki prAtmAkA hotA humA jJAna prAtmA hI hai| aise paramArtharUpa saMbaMdhake vidyamAna honepara khar3iyA kuTo AdikI yadi ho to kuTI prAdika hI honI cAhiye / aisA honepara khaDiyAke svadravyakA nAza ho jAyagA, kiMtu dravyakA uccheda nahIM hotA, kyoMki eka dravyakA
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra pUrvameva pratiSiddhatvAdrvyasyAstyucchedaH / tato na bhavati cetayitA pudgalAde: / yadi na bhavati cetayitA pudgalAdestahi kasya cetayitA bhavati ? cetayitureva cetayitA bhavati / nanu kataronyazcetayitA cetayituryasya catAyatA bhavati ? na khalyanyazcetayitA cetayituH, kiMtu svasvAbhyaMzA. vevAnyau / kimatra sAdhyaM svastrAmyaMzavyavahAreNa ? na kimapi / tahi na kasyApi jJAyakaH / jJAyako jJAyaka eveti nizcayaH / kiM ca seTikAtra tAbacchvetaguNanirbharasvabhAva dravyaM tasya tu vyavahAreraNa baityaM kuDyAdi paradravyaM / athAtra kUDyAdeH paradravyasya zvaityasya zvetayitrI seTikA kiM bhavati ki na bhavatIti ? tadubhayatattvasaMbaMdho mImAMsyate / yadi seTikA kuDyAderbhavati tadA SaSThI eka0 / yattavvaM vaktavya-prathamA eka0 / se tasya-SaSThI ek0| samAseNa samAsena-tRtIyA ekaH / jaha yathA avyaya / paradavvaM paradravya-dvitIyA eka0 / seDadi seTayati vartamAna laT anya puruSa ekavacana anyadravyarUpa palaTanekA pahale hI niSedha kara cuke haiN| isa kAraNa khar3iyA kuTI Adiko nahIM hai / prazna- seTikA kuTI Adiko nahIM haiM to kisakI hai ? uttara--seTikA seTikAkI ho hai / prazna- vaha dUsaro seTikA kaunasI hai ki jisako yaha seTikA hai ? uttara-dUsarI seTikA to' nahIM hai ki jisako yaha seTikA ho sake, kintu svasvAmigraMza hI anya hai / prazna-yahAM svasvAmigraMzake vyavahArase kyA sAdhya hai ? uttara-kucha bhI nahIM / to yaha siddha humA ki seTikA kisIkI bhI nahoM, seTikA seTikA hI hai aisA nizcaya hai / jaise yaha dRSTAMta hai vaise yaha dAnti hai- yahAM cetayitA prAtmA darzana guragase paripUrNa svabhAva vAlA dravya hai, pudgala Adi paradravya vyavahAra se usa cetayitAkA dRzya hai / aba yahAM donoMkA paramArthabhUta tattvarUpa sambandha vicArate haiM ki dRzya pudgala prAdi paradradhyakA darzaka cetayitA kucha hai yA nahIM ? yadi cetAyatA pudgala dravyAdikA hai to yaha nyAya hai ki jo jisakA hotA hai vaha vahI hai anya nahIM hai / jaise ki prAtmAkA hotA humA jJAna prAtmA hI hai, jJAna bhinna dravya nahIM hai| aise tatvasambandhake vidyamAna honepara cetayitA pudgala prAdikA hotA humA pudgala prAdika hI ho sakegA, bhinna dravya na ho skegaa| aisA honepara cetayitAke svadravyakA nAza ho jAyagA, parantu dravyakA nAza hotA nahIM, kyoMki anya dravyako palaTakara anya dravya honekA pahale hI niSedha kara cuke haiM / isaliye yaha ThaharA ki cetayitA pudgala dravya prAdikA nahIM hai / prazna--cetayitA pudgaladravya AdikA nahIM hai to kisakA hai ? uttara--cetayitAkA ho cetayitA hai| prazna- vaha dUsarA cetapitA anya kauna hai jisakA yaha cetayitA hai ? uttara-cetayitAse anya to cetayitA nahIM hai| to kyA hai ? svasvAmigraMza hI anya hai / prazna-yahA~ svasvAmigraMzake vyavahArase kyA sAdhya hai ? uttara- kucha bhI nahIM / taba yaha ThaharA ki cetAyatA kisIkA bhI darzaka nahIM
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra yasya yadbhavati tattadeva bhavati yayAtmano jJAnaM bhavadAtmaiva bhavatIti tattvasaMbaMdhe jIvati seTikA kuDmAderbhavaMtI kuDyAdireva bhavet. evaM sati seTikAyAH svadradhyocchedaH / na ca dravyAMtarasaMkramasya pUrvameva pratiSiddhatvAd dravyasyAstyucchedaH / tato na bhavati seTikA kuDyAdeH / yadi na bhavati seTikA kuDyAdestahi kasya seTikA bhavati ? seTikAyA eva seTikA bhavati / nanu katarAnyA seTikA seTikAyA: yasyAH seTikA bhavati ? na khalvanyA seTikA seTikAyAH kiMtu svasvAmyazAvevAnyau / kimatra sAdhyaM svasvAya'zavyavahAreNa ? na kimapi / tahi na kasyApi seTikA, seTikA seTikaveti nizcayaH / yathAyaM dRSTAMtastathAyaM dArzantika:--cetayitAtra tAvaddarzanamuNanikriyA / hu khalu-avyaya / seDiyA seTikA-prathamA eka / appaNo AtmanaH-SaSThI eka0 / sahAveNa svabhAva haiM, dazaka darzaka ho hai / api ca-yahA~ seTikA jisakA svabhAva zvetamuNase bharA hai eka dravya hai, usakA vyavahArase zveta karane yogya kuTI prAdi paradravya hai / aba yahA~ donoMkA paramArthase sambaMdha vicArA jA rahA hai.---zveta karane yogya kuTI Adi paradravyakI zveta karane vAlI seTikA kyA hai yA nahIM ? yadi seTikA kuTI prAdiko hai to yaha nyAya hai ki jo jisakA ho vaha vahI hai anya nahIM hai| jaise ki prAtmAkA hotA huA jJAna prAtmA hI hai anya dravya nahIM hai / aise paramArtharUpa tattva sambaMdhake jIvita (vidyamAna) honepara seTikA kuTI AdikI hotI huI kuTI prAdi hI hogI / aisA honepara seTikAke svadravyakA uccheda ho jAyagA so dravyakA uccheda nahIM hotA, kyoMki anya dravyako palaTakara anya dravya honekA niSedha pahale kara cuke haiM / isa. liye seTikA kuDyAdikakI nahIM hai / prazna-seTikA kuTo Adiko nahIM hai to kisakI hai ? uttara--seTikA seTikAkI hI hai / prazna--vaha dumarI seTikA kaunasI hai jisako yaha seTikA hai| uttara-isa seTikAse anya seTikA to nahIM hai| to kyA hai ? svasvAmigraMza haiM ve hI anya haiM / svasvAmigraMzase nizcayanayameM kyA sAdhya hai ? kucha bhI nahIM / taba yaha ThaharA ki ki seTikA anya kisIko bhI nahIM hai seTikA seTikA hI hai aisA nizcaya hai / jaisA yaha dRSTAnta hai vaisA yaha dAnti hai isa jagatameM cetayitA prAtmA jJAna darzana guNase paripUrNa parake apohana yAne tyAgarUSa svabhAva vAlA dravya hai, pudgala Adi paradravya vyavahArase usa cetayitA kA apohya yAne tyAjya hai / aba yahA~ donoMke paramArthatattvarUpa sambandha vicArA jA rahA haityAgane yogya pudgala Adi paradravyakA tyAgane vAlA cetayitA kucha hai yA nahIM ? yadi cetayitA pudgala prAdi paradravyakA hai to yaha nyAya hai ki jisakA jo ho vaha vahI hai jaise ki mAtmAkA jJAna prAtmAkA hotA huA pAtamA hI hai anya dravya nhiiN| aisA tattvasambandha vidyamAna honepara catayitA pudgala prAdikA hotA huA pudgala prodika hI hogI / aisA honepara
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ '== samasAra bharasvabhAvaM dravyaM tasya tu vyavahAreNa dRzyaM pudgalAdi paradravyaM / athAtra pudgalAdeH paradravyasya dRzyasya darzaka zvetayitA kiM bhavati kiM na bhavatIti ? tadubhayatattva saMbaMdho mImAMsyate-- yadi cetayitA pudgalAderbhavati tadA yasya yadbhavati tattadeva bhavati yathAtmano jJAnaM bhavadAtmaiva bhavati iti tasvasaMbaMdhe jIvati cetapitA pudgalAderbhavana pudgalAdireva bhavet / evaM sati cetayituH svadravyocchedaH / na ca dravyAMtarasaMkramasya pUrvametra pratiSiddhatvAt dravyasyAstyucchedaH ? tato na bhavati cetayitA pudgalAdeH / yadi na bhavati cetayitA pudgalAdestahi kasya cetayitA bhavati ? cetayitureva cetayitA bhavati / nanu kataronyazvetayitA cetapituryasya cetayitA bhavati ? na vena - tRtIyA eka jANai jAnAti vartamAna laT anya puruSa ekavacana / NAyA jJAtA - prathamA ekavacana | cetayitA svadravyakA uccheda ho jAyagA, kintu dravyakA uccheda hotA nahIM, kyoMki anyadravya ko palaTakara anyadravya honekA pratiSedha pahale ho kara cuke haiN| isaliye cetayitA pudgalAdika kA nahIM ho sakatA / prazna- cetayitA pudgala zrAdikA nahIM hai to cetayitA kisakA hai ? uttara - cetayitAkA hI cetayitA hai| prazna -- vaha dUsarA cetayitA kaunasA hai jisakA yaha cetayitA hai ? uttara - tayitA se anya cetayitA to nahIM hai / to kyA hai ? svasvAmizraMza hI dhanya haiN| prazna- - yahA~ svasvAmizraMzake vyavahArase kyA sAdhya hai ? uttara - kucha bhI nahIM / taba yaha ThaharA ki pohaka (tyAgane vAlA) kisIkA bhI nahIM hai, apohaka apohaka hI hai aisA nizcaya hai | aba vyavahArakA vyAkhyAna kiyA jAtA hai jaise zvetagurAse paripUrNa svabhAvavAlI vahI seTikA svayaM kuTI Adi paradravyake svabhAvase nahIM pariNamatI huI tathA kuDyAdika paradravyako apane svabhAvase nahIM pariNamAtI huI, jisako kuDyAdi paradravya nimitta hai, aise apane zvetaguNase bhare svabhAvake pariNAmase upajatI huI seTikA jisako nimitta hai, aise apane kuDyAdi svabhAva ke pariNAma dvArA utpanna hote hue kuDyAdi paradravyako apane svabhAvase sapheda karatI hai / aisA vyavahAra kiyA jAtA hai / usI taraha jJAnaguNase paripUrNa svabhAva vAlA cetayitA zrAtmA bhI svayaM pudgalAdi paradravya ke svabhAvase pariNamita nahIM hotA huA aura pudgala Adi paradravyako apane svabhAvase na pariNamAtA huAA tathA jisako pudgala zrAdi paradravya nimitta hai aise apane jJAnaguNase bhare svabhAva ke pariNAmase utpanna hotA huA, jisako cetayitA nimitta haiM aise apane svabhAva ke pariNAmase utpanna hote hue pudgalAdi paradravyako apane svabhAvase jAnatA hai, aisA vyavahAra kiyA jAtA hai / kiJca -- jaise zvetaguNa se paripUrNa svabhAva vAlI vahI seTikA svayaM kuyAdi paradravyake svabhAvase pariNamana nahIM karatI huI, aura kuDyAdi
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhazAdhikAra 586 khalvanyazcetayitA cetayituH kiMtu svasvAmyaMzAvevAnyo / kimatra sAdhyaM svasvAmyaMzavyavahAreNa ? na kimapi / tahi na kasyApi darzakaH, darzako darzaka eveti nizvayaH / api ca seTikA tAvacchveta guNanirbhara svabhAvaM dravyaM tasya tu vyavahAreNa zvatyaM kuDyAdi paradravyaM / prayA kuDya deH paradravyasya zrvetyasya zvetayitrI seTikA kiM bhavati kiM na bhavatIti ? tadubhayatasva saMbaMdhI mImAMsyate / yadi seTikA kuDyAderbhavati tadA yasya yadbhavati tattadeva bhavati yathAtmanojJAnaM bhavadAtava bhavati iti tattvasaMbaMdhe jIvati seTikA kuDyAderbhavatI kuDyAdireva bhavet / evaM sati seTi kAyAH svadravyocchedaH / na ca dravyAMtara saMkramasya pUrvameva pratiSiddhatvAd dravyasyAstyucchedaH ? tato na bhavati seTikA kuDyA deH / yadi na bhavati seTikA kuDyAvastaha kasya seTikA bhavati ? seTi kAyA eva seTikA bhavati / nanu katarAnyA seTikA seTikAyA yasyAH seTikA bhavati ? na khalvanyA seTikA se TikAyAH kiMtu svasvAbhyaMzA vedAnyo / kimatra sAdhyaM svasvAmyaMzavyavahAreNa ? na kimapi / tarhi na kasyApi seTikA, seTikA seTikaiveti nizcayaH / yathAyaM dRSTAMtastathAyaM dASTantika: -- cetayitAtra tAvad jJAnadarzana guNanirbharaparApohanAtmaka svabhAvaM dravyaM / tasya tu vyavahA vi api - avyaya / sayeNa svakena bhAveNa bhAvena-tRtIyA eka0 / passai pazyati - vartamAna laT anya puruSa paradravyako apane svabhAvase pariraNamana nahIM karAtI huI tathA jisako kuDyAdi paradravya nimitta haiM, aise zvetaguNa se bhare apane svabhAva ke pariNAmase utpanna hotI huI tathA jisako seTikA nimisa hai aisA apane svabhAvake pariNAmase utpanna hote hue kuTI prAdika paradravyako apane svabhAvase sapheda karatI hai, aisA vyavahAra kiyA jAtA hai / usI taraha darzana guraNase paripUrNa svabhAva vAlA cetayitA AtmA bhI svayaM pudgala Adi paradravyake svabhAvase pariNamana nahIM karatA huA, aura pudgala mAdi paradravyako bhI apane svabhAvase pariNamana nahIM karAtA huA tathA jisako pudgala Adi paradravya nimitta haiM aisA prapane darzana guNase bhare svabhAva ke pariNAma se utpanna hotA huthA tathA jisako cetayitA nimitta hai aise apane svabhAva ke pariNAmase utpanna hote hue pudgalAdi paradravyako apane svabhAvase dekhatA hai aisA vyavahAra kiyA jAtA hai / api ca-- jaise zvetaguraNase paripUrNa svabhAva vAlI seTikA svayaM kuDyAdi paradravyake svabhAvase pariNamana nahIM karatI huI, tathA kuDyAMdi paradravyako apane svabhAvase nahIM pariNamAtI huI, aura jisako kuDyAdi paradravya nimitta hai aisA zvetaguNa se bhare apane svabhAva ke pariNAma se utpanna hotI huI, tathA jisako seTikA nimitta haiM aisA apane svabhAva ke pariNAmase utpanna kuTI Adi paradravyako seTikA apane svabhAvase zveta karatI hai / aisA vyavahAra kiyA jAtA hai / usI taraha jJAnadarzana guNase bharA parake apohana (tyAga) rUpa svabhAva vAlA yaha cetayitA
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 samayasAra reNApohya pudgalAdiparadravyaM / athAtra pudgalAdeH paradravyasthApohyasyApohakaH cetayitA ki bhavati ki na bhavatIti ? tadubhayatatvasaMbaMdho mImAMsyate / yadi cetayitA pudgalAderbhavati tadA yasya padbhavati tattadeva bhavati zalpano jJAna bhandA mAti iti zalla saMbaMdhe jIvati cetayitA pudgalAderbhavan pudagalAdireva bhavet / evaM sati cetayituH sva dravyocchedaH / na ca dravyAMtara. saMkramasya pUrvameva pratiSiddhatvAdravyasyAstyucchedaH / tato na bhavati cetayitA pudgalAdeH / yadi na bhavati cetayitA pudgalAdestahi kasya cetayitA bhavati ? cetayitureva cetayitA bhavati / nanu kataro'nyazcetayitA cetayituryasya cetayitA bhavati ? na khalktyazcetayitA cetayituH kiMtu svasvAmyaMzAvevAnyo / kimatra sAdhyaM svasvAmyaMzavyavahAreNa ? na kimapi / tahi na kasyApyapohakaH, apohako'pohaka eveti nizcayaH / atha vyavahAravyAkhyAnam | yathA ca saMva seTikA ekavacana kriyaa| jIvo jova:-prathamA eka0 / vijahai vijahAti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana prAtmA svayaM pudgalAdi paradravyake svabhAvase pariNamana nahIM karatA huA aura pudgalAdi paradravyako bhI apane svabhAvase nahIM pariNamAtA huzrA tathA pudgalAdi paradravya jisako nimitta hai aisA apane jJAnadarzanaguNase bharA parake tyAga karane rUpa svabhAvake pariNAmase utpanna hotA huA, jisako pudgalAdi paradravya nimitta haiM aise apane jJAnadarzanagurAse paripUrNa parApohanAtmaka svabhAvake pariNAma dvArA utpanna hotA huA, tayA jisako cetayitA nimitta hai aisA apane svabhAvake pariNAmase utpanna pudgalAdi paradradhyako apane svabhAvase tyAgatA hai / aisA vyavahAra kiyA jAtA hai / isa prakAra yaha prAtmAke jJAnadarzanacAritra paryAyoMkA nizcaya vyavahAra hai| isI prakAra anya bhI jo koI paryAya haiM una sabhI paryAyoMkA nizcaya vyavahAra jAnanA / bhAvArtha-zuddhanayase AtmAkA eka cetanAmAtra svabhAva hai| usake pariNAma dekhanA, jAnanA, zraddhAna karanA aura paradravyase nivRtta honA hai| vahAM nizcayanayase vicAra, taba prAtmA paradravyakA jJAyaka nahIM kahA jA sakatA, na darzaka, na zraddhAna karane vAlA aura na tyAga karane vAlA kahA jA sakatA hai| kyoMki paradravyakA aura prAtmAkA nizcayase kucha bhI sambandha nahIM hai / jo jJAtA draSTA zraddhAna karane vAlA, tyAga karane vAlA, ye saba bhAva haiM .so svayaM hI hai| bhAvya-bhAvakakA bheda kahanA bhI vyavahAra hai aura paradravyakA jJAtA, draSTA, zradAna karane vAlA tyAga karane vAlA kahanA bho vyavahAra hai| paradravyakA aura AtmAkA mAtra nimittanaimittika bhAva hai, so parake nimittase kucha bhAva hue dekha vyavahArI jana kahate haiM ki paradravyako jAnatA hai, paradravyako dekhatA hai paradravyakA zraddhAna karatA hai aura paradravyako tyAgatA hai / isa taraha nizcaya vyavahArake tathyako jAnakara yathAvat zraddhAna karanA cAhiye /
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra 561 zvetaguNanirbharasvabhAvA svayaM kuDyAdiparadravyasvabhAvenApariNamamAnA kuDyAdiparadravyaM cAtmasvabhAvenApariNamayantI kuDyAdiparadanyAnimittakenAtmanaH zvetaguganirbharasvabhAvasya.pariNAmenottaramAnA kujyAdiparadravyaM seTikAnimittakenAtmana: svabhAvasya pariNAmenolpadyamAnamAtmasvabhAvena zvetayatIti vyavahriyate tathA cetayitApi jJAnaguNanirbharasvabhAvaH svayaM pudgalAdiparadravyasvabhAvenApariNamamAnaH pudgalAdiparadravyaM cAtmasvabhAvenApariNAmayan pudgalAdiparadravyanimittakenAtmano jJAnaguNanirbharasvabhAvasya pariNAmenolpadyamAnaH pudgalAdiparadravyaM tayitunimittakenAtmanaH svabhAvasya pariNAmenotpadyamAnamAtmanaH svabhAvena jAnAtIti vyavahriyate / kica yathA ca saiva seTi. kA zvetaguNanirbharasvabhAvA svayaM kukhyAdiparadravyasvabhAvenApariNamamAnA kuDyAdiparadravyaM cAmasvabhAvenApariNamayaMtI kuDyAdiparadravyanimittakenAtmanaH zvetaguNanirbharasvabhAvasva pariNAmenotpadyamAnA kuDyAdiparadravyaM seTikAnimittakenAtmanaH svabhAvasya pariNAmenotpadyamAnamAtmanaH kiyaa| saddahai zraddadhAti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / sammAdiTThI samyagdRSTi:-prathamA aba isI arthako kalazarUpa kAvyameM kahate haiM-zuddha ityAdi / artha----jisane zuddha dravyake nirUpaNameM budi lagAI hai, aura jo tattvakA anubhava karatA hai, aise puruSake anyadravya ekadravyameM prApta humA kucha bhI kadAcit nahIM pratibhAsita hotA / jJAna jJeya padArthoMko jAnatA hai so yaha bhAnake zuddhasvabhAvakA udaya hai / phira anyadravyake grahaNa meM prAkulita hue loka zuddhasvarUpase kyoM cigate haiM ? bhAvArtha-zuddhanayakI dRSTise tattvasvarUpa nirakhanese anyadravyakA anyadravyameM praveza nahIM dIkhatA, phira bhI jJAnameM anyadravya pratibhAsita hotA hai so yaha jJAna kI svacchatAkA svabhAva hai, zAna unako grahaNa nahIM karatA / laukikajana pratyadravyakA jJAnameM pratibhAsa dekha apane jJAnasvarUpase chUTakara zeyake grahaNa karanekI buddhi karate haiM so yaha prajJAna hai / prAcArya deva unapara dayAlu hokara kaha rahe haiM ki ye loka tasvase kSyoM ghigate haiM / aba isI arthako kAvyase aura bhI dRr3ha karate haiM-- zukhadravyasvarasa ityAdi / arthazuddha dravyakA nija rasarUpa pariNamana honese kyA zeSa anya dravya usa svabhAvakA ho sakatA hai ? athavA kyA anyadravyakA svabhAva ho sakatA hai ? jaise cAMdanI pRthvIko ujjvala karatI hai tathApi pRthvI cAMdanIko kadApi nahIM hotii| usI taraha jJAna jJeya padArthako sadAkAla jAnatA hai tathApi jJeya jJAnakA kadApi nahIM hotA hai| bhAvArtha-zuddhanayakI dRSTise dekhanepara kisI drampakA svabhAva kisI anya TragarUpa nahIM hotaa| jaise cA~danI pRthvIko ujjvala karatI hai parantu cAdanIkI pRthvI kucha nahIM lagatI; usI taraha jJAna jJeyako jAnatA hai paraMtu jJAnakA leya kucha nahIM lagatA / prAtmAkA zAna svabhAva hai isakI svacchatAmeM jJeya svayameva jhalakate haiM
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ 562 samayasAra svabhAvena zvetayatIti vyabahiyate / tathA cetayitApi darzana guNanirbharasvabhAvaH svayaM pudgalAdi paradravyasvabhAvenApariNamamAna: pudgalAdiparadravyaM cAtmasvabhAvenApariNAma yan pudgalAdiparadravyanimittakenAtmano darzanaguNanirbharasvabhAvasya pariNAmenotpadyamAnaH pudgalAdiparadravyaM ceta. yitR nimittakainAtmanaH svabhAvasya pariNAmenotpadyamAnamAtmanaH svabhAvena pazyatIti vyavahiyate / api ca--yathA ca saiva seTikA zvetaguNanirbharasvabhAvA svayaM kuDyAdiparadravyasvabhAvenApariNama : mAnA kuDyAdiparadravyaM cAtmasvabhAvenApariNAmayaMtI kuDyAdiparadravyanimittakena:tmanaH zvetaguNanirbharasvabhAvasya pariNAmenotpadyamAnA kuDyAdiparadravyaM seTikA nimittakenAtmanaH svabhAvasya eka / viNinchao vinizcayaH-prathamA eka0 / gANadesaNa caritte jJAnadarzanacaritre-saptamI eka0 / bhaNioM to bhI jJAna meM una jJeyoMkA praveza nahIM hai| aba kAvyameM batAte haiM ki jJAna meM rAga-dveSakA udaya kaba taka hai-- rAgadveSa ityAdi / artha--yaha jAna jaba taka jJAnarUpa nahIM hotA aura jJeya jJeyabhAvako prApta nahIM hotA taka taka rAgadveSa donoM udita hote haiM / isaliye yaha jJAna ajJAnabhAva ko dUra kara jAnarUpa hopro jisase ki bhAva abhAvako tiraskRta karatA humA jJAna pUrNasvabhAva prakaTa hotA hai| bhAvArthajaba taka jJAna jJAnarUpa nahIM hotA jJeya jJeyarUpa nahIM hotA taba taka rAga-ra donoM utpanna hote rahate haiM / isaliye yaha jJAna ajJAna bhAvako dUra karake jJAnarUpa hove jisase ki jJAna pUrNa svabhAvako prApta ho jAya / yaha bhAvanA yahA~ kI gaI hai| prasaMgavivaraNa- anantarapUrva gAthAsaptaka meM vyavahArase kA karmako anya tathA nizcaya meM kartA karmako ananya batAyA thaa| aba isa gAthAdazakameM zAntapUrvaka nizcayataH savivaraNa eka vastu meM kartRkarmatvake abhedako batAyA hai| tathyaprakAza-1-jJAyaka prAtmA ni sat hai, jaya hara basta.. patra sat hai| . jAyaka jJeyakA kucha nahIM, jAyaka nAya kA hI hai pAne lAyaka nAyaka hai / 3- darzaka bhinna san hai, dRzya bhinna sat hai / - darzaka hAyakA kucha nahIM: darzaka darzakakA hI hai gAne darzaka darzaka hI hai| / - saMyata pohara --tyAgI bhinna sat hai tyAjya paravastu bhinna mat hai / 1- tyAgI nyAyakA kucha nahIM, svAgIbAsIkA hI hai yAne tyAgo (apohaka) tyAgI hI hai| 7-pradAna-zraddhAtA bhinna san 6, thaDeya jIvAdi para padArtha bhinna sat hai / 8- zraddhAna zraddheya kA kucha nahI, zraddhAna zraddhAnakA hI hai yAne zraddhAna zraddhAna hI hai 1 6- jJAtA mAtmA baTAdika para zeyako vyavahArase jAnatA hai, kintu vaha paradra base tanmaya nahIM hotaa| 10- prAramA paTAdika pAdravya dRzyako vyavahArase dekhatA hai. kintu vaha dRzma paradravyaro janmaya nahIM hotA /
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra pariNAmenolpadyamAnamAtmanaH svabhAvena zvetayatIti vyavahiyate / tathA cetaSitApi jJAnadarzanaguNanirbharaparApohanAtmakasvabhAva: svayaM pudgalAdiparadravyasvabhAvenApariNamamAnaH pudgalAdiparadravyaM cAtmasvabhAvenApariNAmayan pudgalAdiparadravyanimittakenAtmano zAnadarzanaguNanirbharaparApohanAtmakasvabhAvasya pariNAmenotpadyamAnaH pudgalAdiparadravyaM cetayitRnimittakenAtmanaH svabhAvasya pariNAmenotpadyamAnamAtmanaH svabhAvenApohatIti vyavahriyate / evamayamAtmano jJAnadarzanacAritraparyAyAparaM nizcayavyavahAraprakAraH / evamevAnyeSAM sarveSAmapi paryAyANAM draSTavyaH / / zuddhadrayanirUpaNAptimatestattva samutpazyato nakadravyagataM cakAsti kimapi dravyAMtaraM jAtucit / jJAnaM jJeyamavaiti yattu tadayaM zudasvabhAvodayaH kiM dravyAMtaracuMbanAkuladhiyastattvAcavyavaMte janAH // 215 // zuddhadravyasvarasabhavanAki svabhAvasya zeSa manyadravyaM bhavati yadi vA tasya ki syAtsvabhAvaH / jyotsnArUpaM snapayati bhuvaM naiva tasyAsti bhUmini jJeyaM kalayati sadA jJeyamasyAsti naiva // 216 / rAgadveSadvayamudayate tAvadetanna yAvad jJAnaM jJAnaM bhavati na punarNodhato yAti bodhyaM / jJAnaM jJAnaM bhavatu tadidaM nyakRtAjJAnabhAva bhAvAbhAvo bhavati tirayanyena pUrNasvabhAvaH / / 217 / / / / 356. bhaNita:-prathamA eka kRdanta / aNNesu anyeSu-saptamI bahu0 / pajjaesu paryAyeSu-saptamI bahu0 / emeva evameva evaM eva-avyaya / NAyavo jJAtavya:-prathamA ekavacana kRdanta kriyA / / 356-365 / / 11- prAtmA paradravya parigrahako vyavahArase tyAgatA hai, kintu vaha tyAjya padArthase tanmaya nahIM hotaa| 12-prAtmA paradravyakA zraddhAtA hai, kintu vaha zraddheya padArtha se tanmaya nahIM hotA / 13-mAtmAke sabhI guNa paryAyoMkI AtmAse ananyatA hai, parase nahIM / 14-maiMne bhojana bhogA, ghara banAyA, ghara chor3A prAdi yaha saba vyavahArase kahA jAtA hai / 15- vAstavameM to isane apane rAgAdi pariNAmako hI bhogA, rAgAdi pariNAmako ho kiyA, rAgAdi pariNAmako ho chor3A / 16-- prazna-yadi vyavahArase paradravyakA jAnanA hai taba to nizcayase koI sarvajJa nahIM ho sakatA ? 14- uttara--sarvaparadravyaviSayaka jAnanA ho rahA prabhuke, isa kAraNa sarvajJatA meM koI saMdeha nahIM, kintu sarvako jAnakara bhI prabhu sarva parapadArthoMmeM tanmaya nahIM hote, ataH prabhukoM sarvajJa vyavahArase kahA gayA hai| siddhAnta- 1- parapadArthaviSayaka jJAna prAdi honepara paradravyakA zAtA Adi vyavahArase kahA gayA hai / 2- jJAnAdi pariNamana svayaMmeM svayaMkI pariNatise hone ke kAraNa svajJAtA prAdi vAstavameM kahA gayA hai / 3- svayaM sahana paripUrNa AtmA anirvacanIya honeke kAraNa sarva bhedoMse pratIta hai|
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ 544 samayasAra dasaNaNANacaritaM kiMcivi Natyi du aceyaNe visaye / tahmA kiM ghAdayade cedayidA tesu visaesu // 366 / / dasaNaNANacaritaM kiMcivi Nasthi du aceyaNe kamme / tahmA kiM dhAdayade cedayidA tesu kammesu // 367 / / daMsaNaNANacaritaM kiMcivi Nasthi du aceyaNe kaaye| tamA kiM dhAdayade cedayidA tesu kAyesu // 36 // NANassa daMsaNassa ya bhaNiyo dhAgo tahA carittassa / mAvi tahiM puggaladabamsa ko'vi ghAno u NihiTTho // 36 // jIvassa je guNA kei Na saMti khalu te paresu dabbesu / tahmA sammAihissa patthi rAgo u visaesu // 37 // rAmo doso moho jIvasseva ya aNaNNapariNAmA / eeNa kAraNeNa u sadAdisu Natthi rAgAdI // 371 / / mAmajha-dasaNaNANacarita, kiMci, vi, Na, du, badheyaNa, bisaya, ta, ki, ta, visaya, ta, ki, cedabidA, ta, visaya, kamma, ta, kamma, kAya, NANa, daMsaNa, bhaNia, pAa, tahA, carita, tahi, puggaladadhva, ka; dRSTi-1- svAbhAvika upacarisa svabhAva vyavahAra (105) / 2- kArakakAravibhedaka sadbhutamyavahAra (73) / 3-zuddhanaya (46) | prayoga-paramazAntike artha sarvavikalpavAdoMse haTakara apanemeM apanA prAtmasarvasva nirakhanA / / 356-365 / / gba yuktipUrvaka kahate haiM ki prazAnase apanA hI bAta hotA hai--[darzanamAracAritra darzana jJAna dhAritra [acetane viSaye tu] acetana viSayameM to [kicidapi nAsti] kucha bhI nahIM hai [tasmAt] isa kAraNa [cetayitA] prAtmA [teSu viSayeSu] una viSayoMmeM [ki haMti] kyA bAta karatA hai ? [darzanazAnadhAritraM] darzana zAna cAritra [acetane karmaNi tu] acetana karmameM [kiMcidapi nAsti] kucha bhI nahIM haiN| [sasmAt] isa kAraNa [vetayitA] prAtmA [satra karmariNa] usa karmameM [ki haMti] kyA bAta karatA hai ? [varsanamAnadhArita) darzana jJAna 'pAritra [acetane kAye tu] acetana kAyameM [kidhipi nAsti] kucha bhI nahIM hai [tasmAt]
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra cAritra jJAna darzana, kucha bhI nahi hai viSaya pracetana meN| taba phira kyA ghAta kare, una viSayoM meM mudhA prAtmA // 366 // cAritra jJAna barzana, kucha bhI nahi hai karama pravetanameM / taba phira kyA ghAta kare, una koMmeM muSA prAtmA // 367 // cAritra jJAna darzana, kucha mo nahi hai ajIba kAyoMmeM / tama phira kyA bAta kare, una kAyoM meM muSA prAtmA // 36 // cAritra jJAna darzana, kA jo hai ghAta honA btaayaa| pusmAmalA yahAM, nahai koI bAta batalAyA // 366 // jIvake koI jo guNa, haiM nahiM ve anya kinhIM dravyoMmeM / isase sammAdRSTI-ke nahi hai rAga viSayoMmeM // 370 // rAga dveSa mithyAzaya, jIva hi ko haiM ananya prinntiyaaN| isa kAraNa rAgAdika, zabdAvika meM nahIM kucha bhI // 371 / / vi, ja, Nidida, jIva, ja, guNa, kei, ta, para, dabbata, sammAiThi, rAga, visaya, rAga, dosa, moha, jIva, aNaSNapariNAma, eta, kAraNa, saddAdi, rAgAdi / dhAtusaMza-asa sattAyAM, ghAta hiNsaayaaN| prAtipadikadarzanazAnacAritra, kiMcit, api, na, tu, acetana, viSaya, tat, ki, cetayita, karman, kAya, jJAna, darzana, isaliye ciyitA] AtmA [tedu kAmeSu] una kAyoMmeM [ki haMsi] kyA ghAta karatA hai ? [mAnasya darzanasya tamA caritrasya jJAnakA, darzanakA tathA cAritrakA [ghAtaH] ghAta [mariNataH] kahA gayA hai [tatra vahAM [pudgaladravyasya tu] pudagaladravyakA to [kopi pAtaH] kucha bhI pAta [nApi nirdiSTaH] nahIM kahA gyaa| [ye kecit] ko kucha [jovasya gugAH] jodake guNa haiM sa] ve [khalu] nizcayase [pareSu dravyeSa] paradravyoM meM ina saMti] nahIM haiM [tasmAda] isa kAraNa [sambagdaSTeH] samyagdRSTike [viSayeSu] viSayoMse [rAgastu] rAga ho [nAsti nahIM hai| [rAgaH devaH mohaH] rAga-dveSa-moha ye saba [jIvasyaiva ] jIvake ho [ananyapariNAmA] bhabhinna pariNAma haiM [etena kAraNena su] isI kAraNa [rAgAiyaH] rAgAdika [zabyAviSu] zabdAdikoMmeM [ma saMti nahIM haiN| tAtparya-jIva paraviSayaka vikalpa karake apanA hI ghAta karatA hai parakA kucha nahIM kara sktaa| TokArya-nizvayase jo jisameM hotA hai vaha usake pAsa honepara pAtA ho jAtA hai / jaise dIpakameM prakAza hai so dIpakakA pAta honepara prakAza bhI naSTa ho jAtA hai / aura jisameM
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra darzanazAnacaritraM kicidapi nArita tvacetane vissye| tasmAki haMti catayitA teSu viSayeSu / / 366 / / / darzanajJAnacaritraM kiMcidapi nAsti tvacetane karmaNi / tasmArika haMti ceAyatA teSu karmasu / / 367 / / darzanajJAnacaritraM kiMcidapi nAsti tvacetane kaaye| tasmAt ki haMti cetayitA teSu kAyeSu // 368 / / jhAnasya darzanasya bhaNito ghAtastathA caritrasya / nApi tatra pudgaladravyasya ko'pi ghAtastu nidiSTaH / / 366 / / jIvasya ye guNAH kecinna saMti khalu te pareSu dravyeSu / tasmAtsamyagdRSTernAsti sagastu viSayeSu / / 370 / / rAgo dveSo moho jIvasyaiva cAnanyapariNAmAH / etena kArona tu zabdAdiSu na saMti rAzAdayaH / / 371 / / yaddhi yatra bhavati tattaddhAte hanyata eva yathA pradIpaghAte. prakAzo hanyate / yatra ca yadbhavati tattadAte hanyate yathA prakAzapAte pradIpo hanyate / yattu yatra na bhavati tattadAte na hanyate yathA ghaTadhAte ghaTapradIpo na hanyate / yatra yanna bhavati tattaddhAte na hanyate yathA ghaTapradIpadhAte ghaTo na hanyate / tathAtmano dharmA darzana jJAnacAritrANi pudgaladravyadhAte'pi na hanyate, na ca darzanajJAnacaritrANAM pAte'pi pudgaladravyaM hanyate, evaM darzanajJAnacAritrANi pudgalabhaNita, ghAta, tathA, caritra, tatra, pudgaladravya, nidiSTa, jIva, yat, guNa, kecit, na, khalu, tat, para, dravya, tat, samyagdRSTi, rAga, viSaya, rAga, dveSa, moha, jIva, ananyapariNAma, etat, kAraNa, tu, zabdAdi, na, rAgAdi / mUladhAtu- abhati, huna hisAyAM / paramizana--sAmArittaM darzanazAnacaritra-prathamA eka0 / kicivi kiMcita-avyaya / Na na-avyaya / asthi asti-vartamAna laT anya puruSa eka0 kriyaa| du jo hotA hai, usake yAne prAdheyake ghAta honese usa AdhArakA bhI ghAta hotA hai, jaise prakAzakA ghAta honepara dIpaka bhI hanA jAtA hai / jo jisameM nahIM hai vaha usake ghAta honepara nahIM hanA jaa| jaisa ghaTakA ghAta honepara ghaTapradIpa nahIM naSTa ho jAtA / tathA jisameM jo nahIM hai vaha usake ghAta honepara nahIM hanA jA sakatA / jaise ghar3e meM dIpakakA ghAta honepara ghar3A nahIM naSTa ho jAtA / usI prakAra pudgaladravyake ghAta honepara bhI yAtmAke dharma darzana, jJAna aura cAritra nahIM ghAte jAte, tathA darzana, jJAna aura cAritrakA ghAta honepara pudgaladravya bhI nahIM pAtA jAtA / isa taraha darzana jJAna aura cAritra pudgaladravyameM nahIM hai yaha nirNIta hotA hai / yadi aisA na ho to darzana jAna cAritrakA ghAta honepara pudgaladravyakA bAta avazya ho jAvegA aura pudgaladravyakA ghAta honepara darzana, jJAna aura mAritrakA ghAta avazya ho jAvegA / cUMki aisA hai ataH jo jitane koI bhI jIvadravyaka guNa haiM. ve sabhI paradravyoM meM nahIM hai| yaha hama acchI taraha dekha rahe haiM / yadi aisA na ho to yahA~para bhI jIvake guNakA ghAta honepara pud. galadravyakA ghAta aura pudgala dravyakA pati honepara jIvaguNakA ghAta ho baThegA, kintu aisA nahIM hotaa| prazna-yadi aisA hai to samyamhaSTike viSayoM meM rAga kisa kAraNase hotA hai ? uttara - kisI bhI kAraNase nahIM hotA / prazna--taba rAgake upajanekI kaunasI khAna hai ? uttararAgadveSa moha, jIbake hI prazAnamaya pariNAma rAgAdikake upajanekI khAna hai / isa kAraNa
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 3: 567 sarva vizuddhajJAnAdhikAra dravye na bhavatItyAyAta anyathA taddhAte pudgaladravyadhAtasya pudgaladravyaghAte tadghAtasya duni cAratvAt / yata evaM tato ye yAvantaH kecanApi jIvaguNAste sarve'pi paradavyeSu na saMtoti samyak pazyAmaH / anyathA atrApi jIvaguNaghAte pudgaladravyaghAtasya pudgaladravyadhAte jIvaguNaghAlasya ca durnivAratvAt / yadyevaM tahi kulaH samyagdRSTerbhavati rAgo viSayeSu ? na kuto'pi / tahi rAgasya katarA khaniH ? rAgadveSamohA hi jIvasyaivAjJAnamayAH pariNAmAstataH paradravyatvA tu avyaya | ayaNe acetane visayeviSaye saptamI eka / tamhA tasmAt pacamI eka0 / kiM-avyaya yA dvi0 60 eka0 / ghAdayade hanti vartamAna anya0 eka0 kriyA / cedayidA cetayitA - prathamA eka0 1 temu teSu viyesu viSayeSu saptamI bahu / kamme karmaNi saptamI ekavacana tesu kammesu teSu karmasu saptamI bahu0 / kAye - saptamI eka0 / kAyesu kAryeSu saptamI bahu0 / NANassa jJAnasya daMsaNassa darzanasya--paSThI paradravyavanA honese viSayoM meM rAgAdika grajJAnamaya pariNAma nahIM hai aura prajJAnakA prabhAva honese samyagdRSTi meM bhI rAgAdika nahIM hai / isa prakAra rAgAdika viSayoMmeM na hote hue va samyadRSTi bhI na hote hue ve haiM hI nahIM / bhAvArtha - darzana, jJAna, cAritra prAdi jitane bhI jIvake guraNa haiM ve koI bhI pracetana pudgaladravyameM nahIM haiM / AtyA mAna parisarAga-dveSa-soha vikAra ajJAnavaza jIvameM hote hai, unase apane hI darzana, jJAna, cAritra zrAdi guraNa ghAte jAte haiM / ajJAnakA prabhAva ho jAnepara AtmA samyagdRSTi ho jAtA hai taba ve rAga-dveSa- moha nahIM utpanna hote / zraba dekhiye zuddhapakI dRSTi meM pudgalameM bhI rAgadveSa moha nahIM hai aura samyagdRSTi jIvameM bhI nahIM hai / isa taraha ve rAgAdika donoM meM hI nahIM haiN| tathA paryAyadRSTi se dekhiye to rAgAdika bhAva jIvake zrajJAna avasthA meM haiM, aisA nirNaya samajhanA / aba isa arthako kalazarUpa kAvyameM kahate haiM- rAgadveSa ityAdi / artha - isa grAtmA meM jJAna hI ajJAnabhAvase rAgadveSarUpa pariNamita hotA hai / vastutvapara lagAI huI dRSTise dekhe gaye ve rAgadveSa kucha bhI nahIM haiM yAne dravyarUpa bhinna padArtha nahIM haiM / isa kAraNa samyagdRSTi puruSa tatvadRSTise una rAga dveSoMko prakaTatayA nAza kare jisase ki pUrNa prakAzarUpa acala dIkSi vAlI svAbhAvika jJAnajyoti prakAzita ho / bhAvArtha -- rAgadveSa kucha bhinna dravya nahIM haiM, ye to jIvake prajJAnabhAvase hote haiM / isaliye samyagdRSTi hokara tattvadRSTise dekho to rAga dveSa kucha bhI vastu nahIM / isa taraha dekhanese ghAtaka karmakA nAza hotA hai va kevalajJAna utpanna hotA hai / prasaMgavivaraNa - pranantarapUrvaM gAthAdazaka meM prAtmAkA kartRkarmatva grAtmAmeM hI batAyA
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra 168 dviSayeSu na saMti, prajJAnAbhAvArasamyagdRzau tu na bhavati / evaM te viSayeSvasaMtaH samyamhaNTenaM bhavaMto na bhavatyeva / / rAgadveSAviha hi bhavati jJAnamajJAnabhAvAt to vastutvapraNihitazA dRshy| bhAno na kiMcit / samyagdRSTiH kSapayatu tatastattvadRSTyA sphuTa to jJAnajyotirbalati sahaja yena pUrNAcasAdhiH // 218 / / rAgadveSotpAdakaM tattvadRSTayA nAnyada dravyaM vIkSyate kiMcanApi / sarvadravyotpattiraMtazcakAsti vyaktAtyaMtaM svasvabhAvena yasmAt // 216 // // 366-371 / / eka0 / bhaNio bhaNitaH ghAo ghAtaH-prathamA ekaH / carittassa caritrasya-SaSThI eka0 / tahiM tatra-mayaya / puggaladavyassa pudgaladravyasya-SaSThI eka0 / NihiTTho nidiSTa:-pra0 eka0 / jIvassa jIvasya-paSThI eka0 / je ye-prathamA bahuguNA guNAH-prathamA bhu0| Na na-avyaya / saMti-vartamAna laT anya puruSa bahu0 kiyaa| khalu-avyaya / paresu davesu pareSu dravyeSu-saptamI bahu / tamhA tasmAt-paMcamI eka0 / sammAiTissa samyamahA:--pAlI e. ! . annA bharimAnAna laT anya puruSa eka0 kriyA / rAgo rAga:-pra. e0 / visaesu viSayeSu saptamI bahu0 / rAgo doso moho rAgaH dveSaH mohaH-prathamA eka0 / jIvassa jIvasya--paSThI eka0 / eva-avyaya / aNaNNapariNAmA ananyapariNAmA:-prathamA bh| eeNa kAraNeNa etena kAraNena-tRtIyA eka0 / saddAdisu zabdAdiSu-saptamI bahu0 / Na na-avyaya / asthi asti-vartamAna laT / anya puruSa eka0 kriyA / rAgAdI rAgAdayaH-prathamA bahuvacana / / 366-371 // gayA thaa| aba usa prabhinna kartRkamatvake paricayase prAtmAko kyA zikSA va kartavya karanA cAhiye usakA kathana isa gAthASaTkameM batAyA gayA hai| tathyaprakAza-1-mAtmAkA darzana, jJAna, cAstri prAtmAmeM hI hai / 2-pracetana viSaya, karma, kAyake guNa va pariNamana unhIM macetanoMmeM haiN| 3-acetana viSaya, karma va kAyake ghAta hone para darzana, jJAna, cAritrakA ghAta nahIM hotA / 4-darzana, jJAna, cAritrakA pAta honepara viSaya, karma va kAyakA ghAta nahIM hotaa| 5--prAtmAke darzana, zAna, cAritra prAdi koI bhI guNa pudgala dravyameM nahIM haiM | 6-- prAtmAke darzana, jJAna, cAritrakA vibhAvapariNamana bhI rAgAdika kisI paradravyase nahIM pAte / 7- rAgAdika vibhAbapariNamana paradravyameM nahIM hote| :- rAgAdika vibhAdapariNamana prAtmasvabhAvase nahIM hote ! 6-rAmAdika vibhAva paradravyameM hote nahIM, prAtmasvabhAva meM hote nahIM, kintu jIvake mazAnabhaya pariNAmameM hI rAgAdika hote haiM / 10- samyagdRSTike prajJAnamaya bhAva nahIM haiM so usake prajJAnamaya rAgAdikabhAva nahIM hote / 11-vibhAvake utpAda va vinAzake tathyake prajAnakAra viSayAdike nimitta apane guNakA ghAta karate haiN| 12- avikAra sahajajJAnAnandakA svAda mAyepara viSayakarmakAyasaMkaTa svayaM dUra ho jAte haiM isa tathyake ajAnakAra svasaMvedanarahita kAyaklezase hI prAtmAkA damana karate haiM / 13-he pAtmana, viSayAdike saMgrahavigraharUpa ghAta kyoM vyartha karatA hai / 14-- he prAtman, viSayAdimeM tU kyoM
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ 596 sarvavizuvajJAnAdhikAra aNNadavieNa aNNadaviyassa Na kIrae guguppaao| tamA u savvadacA uppajjate sahAveNa // 372 // anya dravyake dvArA, anya dravyakA na gula kiyA jAtA / isa kAraNa dravya sabho, utpanna svabhAvase hote // 372 / / anyadravyeNAnyadravyasya na kriyate guNotpAdaH / tasmAttu sarvadravyANyutpadyate svabhAvena // 372 // na ca jovasya paradravyaM rAgAdInyutpAdayatIti zaMkya---anyadravyezAnyadravyaguNotpAdakarapasyAyogAt / sarvadravyANAM svabhAvenaivotpAdAt / tathAhi-mRttikA kumbhabhAvenotpadyamAnA ki kumbhakArasvabhAvenotpadyate kiM mRttikAsvabhAvena ? yadi kumbhakArasvabhAvanotpAte tadA kumbha ___ nAmasaMja- aNNadaviya, Na, guNuppAa, ta, u, samvadavva, sahAva; dhAtusaMza-kara karaNe, uba paja gatau / prAtipadika-anyadravya, na, guNotpAda, tat, sarvadravya, svabhAva / mUladhAtu-Dukatra karaNe, ut pada apanA dhAta karatA hai| 15- he bhAramana, viSapAkika limirA gharoM tU apane moMkA pAta karatA hai| 16- he prAtman, dharmake nAmapara bhI zabdarUpAdi viSayoMkA tU kyoM bAta karanekA vikalpa karatA hai| 17- he prAtmana, zabdAdi indriyaviSayoMkI abhilASArUpa jo rAmAdi vikArapariNAma manameM prAtA hai usakA ghAta karanA cAhiye / 18- rAgAdikake prAzrayabhUta kAraNa honese zandAdika viSayoMkA tyAga karanA cAhiye / siddhAnta-- 1- paradravyake ghAtAdi pariNabhanase prAtmAke darzanAdi guNakA bAta nahIM, kyoMki parakA dravya, kSetra, kAla, bhAva AtmAmeM nahIM hai / 2-- svayaMke guNoMke sudhAra vigAise svayaMkA sudhAra bigAr3a hai| dRSTi---1- paradravyAdrigrAhaka dravyApikanaya (28) / 2- zuddhanizcayanaya, prazuddhanizcayanaya (46, 47) / prayoga-prapanI unnatike liye paraviSayaka vikalpa chor3akara sahaja darzanazAnacArika maya caitanyasvarUpakA pAzraya karanA // 366-371 / / aba kalazarUpa kAmyameM kahate haiM ki anyadrampase anyatamyake guNa utpanna nahIM hote| rAgadveSo ityAdi / prartha-tatvadRSTi se rAgadveSakA utpanna karane vAlA anyadravya kucha bhI nahIM dokhalA kyoMki saba inyoMkI utpatti prapane hI nija svabhAva meM pratyaMta pragaTa prakAzita hotI hai / bhAvArSa-anyadravyameM anyake guNaparyAyoMko utpatti nahIM hai svayaM hI sAyaMmeM hotA hai| aba anyadravya ke dvArA manyadravyakA guNotpAya nahIM hotA yaha tathya gAvAmeM kahate haiM:--- [anyatamyeNa] anyadravyake dvArA [ambAmasya] anyadravyake [guNotpA] guNakA utpAda
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra karaNAhakAranirbharapuruSAdhiSThitacyApRtakarapuruSazarIrAkAraH kumbhaH syAt, na ca tathAsti dradhyAMtarasvabhAvena dravyapariNAmotpAdasyAdarzanAt / yadyevaM tahi mRttikA kumbhakArasvabhAvena naurapadyate kiMtu mRttikAsvabhAvenaiva, svasvabhAvena dravyapariNAmotpAdasya darzanAt / evaM ca sati mRttikAyAH svasvabhAvAnatikramAnna kumbhakAraH kumbhasyotpAdaka eva mRttikaiva kumbhakArasvabhAvamasmRzaMto svasvabhAvena kambhabhAvenotpadyate / evaM sarvANyapi dravyANi svapariNAmaparyAyeNotpadyamAnAni ki nimittabhUtaganyAMtarasvabhAvenotpadyate kiM svasvabhAvena ? yadi nimittabhUtadravyAMtarasvabhAvenotpadyate tadA nimittabhUtaparadradhyAkArastatpariNAma: syAt, na ca tathAsti dravyAMtarasvabhAvena dravyapariNAmotpAdasthAdarzanAt / yadyevaM tahi na sarvadravyANi nimittabhUtaparadravyasvabhAvenotpadyate gatau / padavivaraNa-aNNadaviyeNa anyadraSyeNa-tRtIyA eka0 / aNNadaviyassa anyadravyasya-SaSThI eka [na kriyate] nahIM kiyA jA sakatA [tasmAttu] isa kAraNa yaha siddhAMta huA ki [sarvadravyANi] sabhI drabdha [svabhAvena] apane apane svabhAvase [utpadyante] upanna hote haiM / tAtparya-nizcayataH kiso dravyake dvArA kisI anyadravyakA kucha bhI raMcamAtra bhI utpAda vyaya nahIM kiyA jA sktaa| TokArtha-aisI prAzaMkA nahIM karanI cAhie ki paradravya jIvako rAgAdika utpanna karAtA hai, kyoMki anyadravyake dvArA pranyadravyake guNoMko utpanna karAnekI asamarthatA honeke kAraNa saba dravyoMmeM svabhAvase hA utpAda hotA hai / yahI dRSTAMtapUrvaka spaSTa karate haiM ki mRttikA ghaTabhAdase utpanna hotI huI kyA kuMbhakArake svabhAvase utpanna hotI hai yA mRttikAke svabhAvase ? yadi kumbhakArake svabhAvase utpanna hotI hai to ghaTa banAneke ahaMkArase bhare hue puruSa dvArA adhiSThita aura vyApta hAtha vAle puruSake prAkArarUpa ghar3A honA cAhiye arthAt kamhArake zarIrake prAkAra ghar3A bananA cAhiye, kintu aisA nahIM hotaa| kyoMki anyadravyake svabhAvase anyadravyake pariNAmakA utpanna honA nahIM dekhA jAtA / aura aisA honepara mRttikA kumbhakAra svabhAvase to utpanna nahIM hotI, kintu mRttikAsvabhAvase hI utpanna hotI hai, kyoMki apane svabhAvase hI dradhyake pariNAmakA utpAda dekhA jAtA hai| aisA honepara mRttikAke apane svabhAvakA ullaMghana na honese kumbhakAra ghaDeko utpanna karane vAlA nahIM hai, kintu miTTI ho kumbhakArake svabhAvako nahIM sparzatI huI apane ho svabhAvase kumbhabhAvase utpanna hotI hai| isI prakAra saba dravya apane pariNAmarUpa paryAyase utpanna hote hue kyA ve nimittabhUta anyadravyake svabhAvase utpanna hote haiM yA apane hI svabhAvase utpanna hote haiM ? yadi nimittabhUta bhanyadravyake svabhAvase utpanna hote hai to nimittabhUta paradravyake prAkAra usakA pariNAma honA
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra 601 svasvabhAvenaiva svasvabhAvena dravyapariNAmotpAdasya darzanAt / evaM ca sati svasvabhAvAnamAt sarvadravyANAM nimittabhUtadravyAMtarANi na svapariNAmasyotpAdakAnyeva sarvadravyANyeva nimittabhUtadravyAMtarasvabhAvamaspRzati svasvabhAvena svapariNAmabhAvenotpadyate / zrato na paradravyaM jIvasya rAgAdInAmutpAdakamutpazyAmo yasmai kupyAmaH // yadiha bharvAta rAgadveSadoSaprasUtiH katana - avyaya / kaura kriyate vartamAna laT anya puruSa ekavacana bhAvakarmaprakriyA / savvadacvA sarvadravyANi - cAhiye / kintu aisA nahIM hotA, kyoMki anyake svabhAvase anyadravya ke pariNAmakA utpAda nahIM dekhA jAtA / jaba aisA hai to sabhI dravya nimittabhUta paradravyake svabhAva se utpanna nahIM hote, kintu apane svabhAvase hI utpanna hote haiN| kyoMki apane svabhAva se hI saba dravyoM ke pariNAmakA utpAda dekhA jAtA hai / aura aisA honepara apane svabhAvakA ullaMghana na hone sabhI dravyoMke nimittabhUta anyadravya svake pariNAmake utpanna karAne vAle nahIM haiM, kintu sabhI dravya nimittabhUta anyadravyoMke svabhAvako nahIM sparzate apane svabhAvase apane pariNAma bhAvase utpanna hote haiM, isa kAraNa hama paradravyako jIvake rAgAdikakA utpanna karane vAlA nahIM dekha rahe haiM jisapara hama kopa kara rahe haiM / bhAvArtha -- jisa prAtmA ke rAgAdika utpanna hote haiM ve usake apane ho azuddha pariNAma haiM / nizcayanayase vicAro to rAgAdiruko utpanna karane vAlA anya dravya nahIM hai / anyadravya inakA nimittamAtra hai / kyoMki yaha niyama hai ki anyadravya zranyadravyake guNaparyAyako utpanna nahIM krte| isaliye jo aisA mAnate haiM ki mere rAgAdikako paradravya hI utpanna karAtA hai, aisA ekAMta karate haiM ve tathya na jAnanese mithyAdRSTi haiM / ye rAgAdika jIvake pradeza meM utpanna hote haiM, paradravya to nimittamAtra hai, aisA mAnanA samyagjJAna hai| so manana kareM ki hama rAgadveSa kI utpatti meM anyadravyapara kyoM kopa ( gussA) kreN| rAga-dveSakA upajanA apanA ho aparAdha hai / , . aba isa arthako kalazarUpa kAvyameM kahate haiM- yadi ityAdi / artha- jo isa AtmAmeM rAgadveSa rUpa doSakI utpatti hai vahA~ paradravyakA kucha bhI doSa nahIM hai / vahA~ to svayaM yaha aparAdhI jJAna hI phailatA hai, yaha vidita hove aura yaha prajJAna prastako prApta hove / maiM to jJAnamAtra hUM / bhAvArtha - prajJAnI jIva rAga-dveSako utpatti paradravyase mAnakara paradravyaparakopa karatA hai ki yaha paradravya mujhe rAga-dveSa utpanna karAtA hai are, rAga-dveSako utpatti ajJAna se apane meM hI hotI hai, ve apane hI bhazuddha pariNAma haiN| so yaha ajJAna nAza ko prApta hove aura samyagjJAna pragaTa hove / maiM zrAtmA to mAtra jJAnasvarUpa hUM aisA anubhava
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ 602 samayasAra rapi pareSAM dUSaNaM nAsti tatra / svayamayamaparAdhI tatra sarpatyabodho bhavatu viditamastaM yAtvabodho'smi bodhaH // 220 // rAgajanmani nimittatAM paradravyameva kalayaMti ye tu te 1 uttarati na prathamA bahuvacana / uppakateca vartanAma laT anya puruSa bahuvacana kriyA / sahAveNa svabhAvenakaro / paradravyako rAgadveSakA utpanna karane vAlA mAnakara usapara kopa mata karo / ! aba isI artha dRr3ha karaneko kAvya kahate haiM--- rAmajanmani ityAdi / zrayaM jo puruSa rAgakI utpatti meM paradravyakA hI kAraNapanA mAnate haiM, ve zuddhanayake viSayabhUta grAtmasvarUpake jJAnase rahita aMdhabuddhi vAle puruSa moha nadIko pAra nahIM kara sakate / bhAvArtha- zuddhayakA viSaya anaMtazaktiko liye caitanyacamatkAramAtra nitya eka prantastattva hai / usameM yaha yogyatA hai ki jaisA nimitta mile vaise zrApa pariNamatA hai| aisA nahIM ki jo jaisA pariNAmAve vaisA pariNamana kare, apanA kucha karataba nahIM ho / AtmAke svarUpakA jinako jJAna nahIM hai ve aisA mAnate haiM ki paradravya grAtmAko jaisA pariraNamAve vaimA pariNamatA hai| aisA mAnane vAle moha rAgadveSAdi pariNAmase alaga nahIM ho pAte, unake rAga-dveSa nahIM mittte| kyoMki yadi apanA karataba rAgAdika honemeM ho to unake bheTane meM bhI ho jAyagA aura parake hI karanese rAgAdika ho to vaha parapadArthaM rAgAdika kriyA hI karegA, taba meTanA kaise ho sakatA ? isa kAraNa rAgAdika apanA kiyA hotA hai, apanA meTA miTatA hai, isa taraha kathaMcit mAnanA samyagjJAna hai / prasaMga vivaraNa -- manaMtarapUrva gAthASaTkameM batAyA gayA thA ki acetana viSaya, karma, kAya meM darzana, jJAna, cAritra nahIM hai, phira unakA yA unameM yA unake nimitta kyA ghAta karatA hai / aba usI paradravyaviSayaka matyaMtAbhAvako siddha kara sarvadravyoMkI apane apane meM utpadyamAnatA - isa gAvAmeM darzAyI gaI hai / tamyaprakAza--- 1- nizcayataH koI bhI paradravya jIvake rAgAdiko utpanna nahIM kara sakatA / 2-anyadravyake dvArA anya dravyakA guNotpAda kiyA hI nahIM jA sakatA / 3 - sarvadravyoM kA utpAda (paryAya) apane svabhAvase hotA hai. 4-vikArapariNAmana meM anya dravya mAtra nimitta kAraNa ho sakate haiM / 5- vAstava meM apane pariNAma paryAya se utpadyamAna sabhI dravya nimittabhUta paradravyake svabhAvase utpanna nahIM hote, kintu prapane-apane svabhAvase hI utpanna hote haiM / 6 - yadi koI drava nimittabhUta paradravyake svabhAva se utpanna ho to use nimittabhUta paradravyake prAkAra (svarUpa) pariNamanA cAhiye, kintu aisA hai hI nahIM / 7- koI bhI paradravya jIvake rAgAdikA utpAdaka nahIM hai / 8- apanI bhUlase yaha jIva ajJAnamaya rAgAdirUpa pariNama
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra hi mohavAhinI zuddhabodhavidhurAMdhabuddhayaH / / 221 // // 372 / / tRtIyA ekavacana / / 372 // jAtA hai / 6- kArya upAdAna kAraNake sadRza humA karate haiM / 10- zabdAdika bAhyapadArtha rAgAdike AzrayabhUta kAraNa athavA bahiraMga nimitta kAraNa haiM, kintu una bAhya padArthoMkA dhAta karanese rAgAdikA vinAza nahIM hotA / 11- jo puruSa manameM hue rAgAdibhAvako nahIM jAnatA vahI rAmAdike pAzrayabhUta bAhya zabdAdi viSayoMkA ghAta karanekA saMkalpa karatA hai, vahA~ cittasya rAgAdiko miTAnekA upAya nahIM banatA / 12- cittastha rAgAdiko miTAnekA upAya avikAra sahaja caitanyasvabhAvakA avalambana hai / __ siddhAnta-1- paradravyake guNa paryAya prAtmAmeM nahIM ho sakate / 2- prAtmA apane svarUpakI sudha chor3akara vyartha vikalparUpa pariNamatA hai| dRSTi-1- paradravyAdigrAhaka dravyApikAya (29) / 2.- azuddhanizcayanaya (47) / prayoga- apane svarUpakI besudhIko rAgAdikA mUla jAnakara apanI sudha karake parabhAva ke asahayoga va svarUpake satyAgraha dvArA antastatvameM upayogako ramAnA / / 372 // aba jo sparza-rasa-gaMdha-varNa-zabdarUpa pudgala pariNata hote haiM ve yadyapi indriyoMse mAtmAke jAnane meM Ate haiM to bhI ye jar3a hai, AtmAko yaha nahIM kahate ki hamako grahaNa kro| prAtmA hI amAno hokara unako bhale bure mAnakara rAgI-dveSI hotA hai yaha tathya gAthAmeM kahate haiM--[pudgalAH] pudgala [bahukAni] bahuta prakArake [nivitasaMstutamacanAni] nidA aura stutike vacanarUpa [pariNamaMti] pariNamate haiM [tAni] unako [zrutvA] sunakara [ahaM mariNataH] mujhako kahA hai aisA mAnakara [ruSyati] ajJAnI jIva roSa karatA hai va punaH] pora [tuSyati] saMtuSTa hotA hai [pudgaladravyaM] pudgaladravya [zambatvapariNataM] zabdarUpa pariNata huA hai [tasya guraNaH] usakA guNa [anyaH] tujhase anya hai [tasmAt] so he ajJAnI jova tvaM kiMcidapi na maNitaH] tujhako to kucha bhI nahIM kahA [abudhaH] tU prajJAnI humA [ki ruSyasi] kyoM roSa karatA hai ? [azubhaH vA zubhaH] azubha athavA zubha [zabdaH] zabda [svAM na bharagati iti] tujhako aisA nahIM kahatA ki [mAM zRNa] mujhako suna [ca] bhaura [zrotraviSayaM prAgataM] zrotraindriyake viSayako prApta [zambaM] zandako [vinihItuM] grahaNa karaneke liye [sa eva] vaha pAlamA bho apane pradezoMko chor3a [na eti] nahIM jAtA / [azubha zubhaM vA] bhazubha athavA zubha [rUpaM] rUpa tvAM iti na bharagati] tujhako aisA nahIM kahatA ki [mAM pazya tu mujhako dekha [ca] aura [cakSuviSayaM prAgataM rUpaM] cakSuindriyake viSayabhUta rUpako [vini.
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ 604 mapasAra priMdiyasaMthuyavayaNANi poggalA pariNamaMti bahuyANi / tANi suNiUNa rUsadi tUsadi ya ahaM puNo bhaNido // 373 // poggaladabbaM sahattapariNayaM tassa jar3a guNo apaNo / tarA Na tumaM bhaNiyo kiMcivi kiM rUsasi abuddho // 374 // asaho suho va saddo Na taM bhAi suNasu maMti so ceva / Na ya ei viNiggahiu~ soyavisayamAgayaM saha // 375 // asuhaM suhaM ca rUvaM Na taM bhaNai passa (piccha) maMti so ceva / Na ya ei biNimgahiuM cakkhuvisayamAgayaM rUvaM // 376 // aho maho va gaMdho Na taM bhaNai jigya maMti so ceva / Na ya ei viNirAhiuM ghANaviSayamAgayaM gaMdhaM // 377 // asaho saho va raso Na taM bhaNi rasaya maMti so ceva / Na ya ei viNiggahiuM rasaNavisayamAgayaM tu rasaM // 378 // asuho suho va phAso Na taM bhaNai phusasa maMti so ceva / Na ya ei viNiggahiuM kAyavisayamAgayaM phAsaM // 376 / / asuho suho va guNo Na taM bhaNai vujha maMti so ceva / ma ya ei viNiggahiDaM buddhivisayamAgayaM tu guNaM // 30 // mAmasaMza-NidiyasaMdhuyavayaNa, poggala, bahuya, ta, ya, amha, puNo, bhaNida, poggaladava, saddattaparigaya, ta, bai, guNa, aNNa, ta, Na, tumha, bhaNia, kici, vi, ki, abuddha, asuha, suha, vA, sadda, Na, tumha, amha, hotaM] grahaNa karaneke liye [sa evaM] vaha prAtmA bhI apane pradezoMko chor3a [na epti] nahIM jaataa| [azumaH vA zubhaH] azubha athavA zubha [gaMdhaH] gaMdha [tvAM iti na bhati] tujhako aisA nahIM kahatA ki [mAM jina] tU mujhako suMgha [ca] aura [prANaviSayaM AgataM gaMdhaM] ghrANaindriyake viSayabhUta gaMdhako [vini hota] grahaNa karaneke liye [sa eva] vaha pAramA bhI apane pradezako chor3a [na eti] nahIM jAtA hai / [azubhaH bA zubhaH rasaH] azubha va zubha rasa [svAM iti na maNati] tujhako aisA nahIM kahatA ki [mAM rasaya] mujhako tU pAsvAda kara [5] mora
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ 605 sarvavizuddhajJAnAdhikAra asuhaM suhaM va dabaMga taM bhaNai vujha maMti so ceva / Na ya ei viNiggahiu~ buddhivisayamAgayaM dadhvaM // 381 / / eyaM tu jANiUNa ubamamaM va gacchaI mUDho / NiggahamaNA parasma ya sayaM ca buddhiM mivamapatto // 382 // nindAstulikIya vacana, nAnAvidha parisame hi pudagala ho| usako suni kyoM rUpe, tuSe mujhako kahA bhrama kari // 373 / / zabda vipariNata pudgala, vaha tujhase sarvathA pRthak hai jaba / tujhako kahA nahIM kucha. taba tU bana prakSa rUpe kyoM // 3741 zuma azubha zabda tujhako, nahi prereM tuma mujhako suna hI lo| zrotraviSayagata isako lene . AtmA nahIM pAtA // 375 // zubha azubharUpa tumako, nahiM prereM tuma mujhako dekho ho / cakSuviSayagata isako, lene AtmA nahIM pAtA // 376 // zubha azubha gandha tujhako, nahi prereM tuma mujhako sUMgho ho / ghrANaviSayagata isako, lene AtmA nahIM pAtA // 377 // zubha va azubha rasa tujhako, nahiM prereM tuma mujhako cakha hI lo| rasanaviSayagata isako, lene AtmA nahIM pAtA // 37 // zubha azubha parasa tujhako, nahiM prere tuma mujhako chU hI lo| kAviSayagata isako, lene prAtmA nahIM pAtA // 376 / / zubha va azubha guraNa tujhako, nahi prereM tuma mujhako jAno ho / buddhiviSayagata isako, lene AtmA nahIM pAtA // 38 // ta, ca. eva, Na, ya, soyAbamaya, Agaya, saha, rUva, cakkhuvisaya, Agaya, rUva, gaMdha, ghANavisaya, Agaya, gaMdha, rasa, rasavisaya, rasa, phAsa, kAyavisaya, phAsa, guNa, buddhivisaya, guNa, danya, evaM, tu, usama, Na, eva, [rasanaviSayaM prAgataM tu rasaM] rasanAindriyake viSayabhUta rasako [vini hota] grahaNa karaneke liye [sa eva] vaha AtmA bhI apane pradezako chor3a [na eti nahIM jaataa| [prazumaH vA zubhaH sparzaH] azubha va subha sparza [tvAM iti na bharagati] tujhako aisA nahIM kahatA ki [mAM spRza] tU mujhako sparza (chU le) [ca] aura [kAviSayaM prAgataM sparza] sparzanaindriyake viSayabhUta sparzako vinihItuM] grahaNa karaneke liye isa eca] baha prAtmA bhI apane pradezako chor3a
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________ 606 samayasAra zubha azubha dravya tujhako, nahi prereM tuma mujhako jAno ho / buddhiviSayagata isako, lene mAtmA nahIM mAtA // 381 // mUDha yoM jAnakara bhI, upazamabhAvako prApta nahiM hotA / paranihA raciyA svayaM zivA ddhi mAha pAtA // 382 // niditasaMstutavacanAni pudgalA; pariNamaMti bahukAni / tAni zrutvA ruSyati tuSyati na punarahaM bhaNitaH / / pudgaladrazyaM zamdatvapariNataM tasya yadi guNo'nyaH / tasmAnna tvaM bhaNita: kiMcidapi ki ruSyasyabuddhaH / / azubhaH zubho vA zabdaH na tvAM bhaNati zRNu mAmiti sa eva / nacaiti vinihItuM zrotraviSayamAgataM zabdaM / / azubhaM zubhaM vA rUpa na tvAM bhaNati pazya mAmiti sa eva / na caiti vinirgrahItu ghrANaviSayamAgataM gaMdhaM // azubhaH zubho vA raso na tvAM bhaNati rasaya mAmiti sa eva / na caiti vinihItu rasanaviSayamAgataM tu rasaM / / azubha: zubho vA sparzo na tvAM bhaNati spRza mAmiti sa eva / na caiti vinigu hotaM kAyaviSayamAgataM tu sparza / / azubha: zubho vA guNo na tvAM bhaNati budhyasva mAmiti sa eva / na paiti vinihItuM buddhiviSayamAgataM tu guNaM / / azubhaM zubhaM vA dravyaM na tvAM bhaNati budhyasva mAmiti sa eva na ti vinigRhItaM buddhiviSayamAgataM dravyaM / / etat sAtvA upazarma naiva gacchati mUDhaH / nirgahamanAH parasya ca svayaM ca buddhi zivAmaprAptaH / / yaha bahiroM ghaTapaTAdiH, devadatto yajJadattamiva haste gRhItvA 'mAM prakAzaya' iti sva. prakAzana na pradIpaM prayojayati / na ca pradIpopyayaHkAMtopalakRSTAyaHsUcIvat svasthAnAtpracyutya mUta, NiggahamaNa, para, sayaM, buddhi, siva, apatta / pAtasaMjha-pari nama namIbhAve, upasargAdarthaparivartanam, suNa zravaNe, rusa roSe, tusa saMtoSe, i gato, bhaNa kayane, di Ni gaha grahaNe, pAsa darzane, pa ikkha darzane, gyA [na eti] nahIM jAtA / [azubhaH yA zubhaH] azubha va zubha [guNaH] guNa [tvAM iti na maragati] tujhako yaha nahIM kahatA ki [mAM dudhyastha] tU mujhako 'jAna [ca] maura [buddhiviSayaM prAgataM tu guNaM] buddhike viSayameM pAye hue guNako [vinihItu] grahaNa karaneke liye [sa eva] yaha mAtmA bhI apane pradezako chor3a [na eti] nahIM jaataa| [etattu jAtyA) aho, aisA jAnakara bhI [mUDhaH] mUDha jova [upazamaM maiva gacchati] upazamabhAvako nahIM prApta hotA [ca] aura [svayaM zivAM buddhi aprAptaH] svayaM kalyANarUpa buddhiko nahIM prApta hotA huA [parasya vinirgrahamanAH] parake grahaNa karanekA mana karane vAlA hotA hai / tAtparya-na to paradravya prAtmAko bhoganeke liye prerita karatA hai aura na AtmA bhoganeke liye paradravyake pAsa jAtA hai taba phira mUDha banakara kyoM duHkha kiyA jAve / ____TokArtha-jaise yahA~ ghaTapaTAdi bAhya padArtha jisa prakAra devadatta yajJadattakA hAtha pakar3akara usase apanA kArya karA letA hai, usa prakAra dIpakase yaha nahIM kahate ki tU hameM prakAzita kara / aura na dIpaka bhI cumbakase prAkRSTa suIkI taraha apanA sthAna chor3akara una padArthoMko prakAzita karane pahuMcatA / kintu vastusvabhAva dUsareke dvArA utpanna honeke liye azakya honese
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra taM prakAzayitumAyAti / ki tu vastusvabhAvasya pareNotpAdayitumazakyatvAt paramutpAdayitumazakyatvAca yathA tadasannidhAne tathA tadasannidhAne'pi svarUpeNaiva prakAzate / svarUpeNaiva prakAzamAnasya cAsya vastusvabhAvAdeva vicitrAM pariNatimAsAdayan kamanIyo'kamanoyo vA ghaTapaTAdinaM manAgapi vikriyAya kalpyate / tathA bahirarthaH zabdo rUpaM gaMdho rasa: sparzo gaNadAre ca devadatto yAdattamiva haste gRhItvA mAM zRNu mAM pazya mAM jina mA rasaya mAM sparza mA budhyasveti svajJAne nAtmAnaM prayojayati / nacAtmApyayaHkAMtopalakRSTAya sUcIvat svasthAnAtracyutya tAn jJAtumAyAti / kiMtu vastusvabhAvasya pareNotpAdayitumazakyatvAt paramutpAdayitumazakyatvAcca yathA gaMdhopAdAne, rasa AsvAdanAkandanayoH phusa sparza zuddhau ca, jANa avavodhane, bujjha avagamane, gaccha gatau / pratinika- ninTitAta tiTavana egala, bahukA, tata, ca, punar, asmad, bhaNita, pudgaladravya, zabdatvapariNata, tat. yadi, guNa, anya, tat, na, tumha, bhaNita, kiMcit, api, kiM, avuddha, azubha, zubha, bA, zabda, na, yuSmad, asmad, iti, tat, eva, na, ca, zrotraviSaya, Agata, gabda, rUpa, cakSurviSaya, gaMdha, nANaviSaya, rasa, aura parako utpanna karane ke liye azakta hone se dIpaka, jaisA ghaTapaTAdi padArthoke, sadbhAvameM prakAzamAna rahatA hai vaisA hI unake sadbhAvameM bhI / isa prakAra svarUpase hI prakAzamAna dIpaka ko vastusvabhAvase hI vicitra pariNatiko prApta sundara yA asundara ghaTapaTAdi bAhya padArtha kucha bhI vikAra paidA nahIM karate / vaise hI bAhya padArtha zabda, rUpa, gaMdha, rasa, sparza aura guNadravya yajJadattakA hAtha pakar3akara devadatakI taraha AtmAse yaha nahIM kahate ki tU mujhe suna, dekha, saMgha, prAsvAdana kara, chu, samajha / aura na prAtmA ho cumbakase dhAkRSTa suIkI taraha apane sthAnase haTakara unheM jAnaneke lie una taka jAtA hai / kintu vastusvabhAva parake dvArA utpanna nahIM kiyA jA sakanese aura parako utpanna karane meM azakta honese jaise ki bAhya padArthoke asannidhAna meM prAtmA svarUpase hI jAnatA hai vaise hI bAhyapadArthake sannidhAnameM bhI svarUpase hI jAnatA hai / isa prakAra svarUpase jAnate hue isa prAtmAko vastusvabhAvase hI vicitra pariNatiko prApta sundara va asundara zabdAdika vAdya padArtha raMdhamAtra bhI vikAra paidA nahIM karate / isa prakAra praatm| pradIpakI taraha parapadArthake prati sadA hI udAsIna hai, yahI vastusvabhAva hai / tisapara bhI jo rAgadveSa hote haiM vaha ajAna hai| bhAvArtha--- prAtmA zabdako sunakara, rUpako dekhakara, gaMdhako sUdhakara, rasako cakhakara, sparzako sparzakara, guNadravyako jAnakara bhalA burA mAna rAgadveSa banAtA hai so vaha prajJAna hai / kyoMki ye zabdAdika to jar3ake guNa haiM, AtmAko kucha nahIM kahate ki hamako grahaNa kro| aura AtmA bhI svayaM apane pradezoMko chor3akara unake grahaNa karaneke liye unameM nahIM jAtA hai /
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________ 608 -samayasAra tadasannidhAne tathA tatsannidhAne'pi svarUperaNeva jAnIte / svarUpeNa jAnatazcAsya vastusvabhAvAdeva vicitrAM pariNatimAsAdayaMtaH kamanIyA kamanIyA vA zabdAdayo bahirA na manAgapi vikriyAya kalpyeran / evamAtmA pradIpavat paraM prati udAsIno nityameveti vastusthitiH, tathApi rasanaviSaya, sparza, kAviSaya, guNa, buddhiviSaya, dravya, buddhiviSaya, etat, tu, jJAtvA, upazama, na eva, mUDha, vittirgrahamanas, para, tra, sayaM, ca, buddhi, zivA, apraapt| mUladhAtu-pari Nama pravatve, ruSa kleze divAdi, tapa prIto divAdi, bhaNa zabdArthaH, zra dhavaNe, iNa gatau adAdi, vi nira graha upAdAne, dRzira prekSaNe, ghrA gandhopAdAne, rasa AsvAdanasnehayoH curAdi, spuza saMsparzane tudAdi, zA avabodhane, budha avagamane divAdi, gamla gtii| padavivaraNa-Ni diyasaMthuyavayaNANi ninditasaMstutavacanAni-prathamA bahu0 / poggalA pudgalAHprathamA bahu0 / pariNamaMti-tatemAna lada anya puruSa yA kriyA ! bahugANi bahukAni-prathamA bahu0 / tANi to prAtmA jaise unake samIpa na honepara jAnatA hai vaise hI samIpa honepara bhI jAnatA hai| aisA vastukA svabhAva hai / to bhI prAtmAmeM rAgadveSa utpanna hotA hai so yaha prajJAna hI hai / aba isI arthako kalazarUpa kAvyameM kahate haiM - pUrNaM ityAdi / artha-pUrNa, eka, acyuta zuddha jJAnako mahimA vAlA jJAnI jJeya padArthoMse kucha bhI vikArako prApta nahIM hotaa| jaise dopaka prakAzane yogya ghaTapaTAdi padArthose vikArako nahIM prApta hotA / taba phira jinako buddhi vastuko maryAdAke jJAnase rahita hai, aise ajJAnI jIva apanI svAbhAvika udAsInatAko kyoM chor3ate haiM aura rAgadveSamaya kyoM hote haiM ? bhAvArtha-jJAnakA svabhAva jJeyako jAnanekA ho hai| jaise ki dIpakakA svabhAva ghaTapaTa Adiko prakAza karane kA hai| yaha vastusvabhAva hai| jJeyako jAnanemAtrase jJAnameM vikAra nahIM hotaa| taba phira jo zeyako jAnakara bhalA burA mAna rAgI, dveSI, vikArI honA hai so yaha ajJAna hai / isapara prAcAryadevane soca kiyA hai ki vastukA svabhAva to aisA hai. phira yaha AtmA prazAnI hokara rAgadveSarUpa kyoM pariNamatA hai ? apanI svAbhAvika udAsInatA avasthArUpa kyoM nahIM rahatA ? so yaha prAcAryakA soca karanA yukta hai / kyoMki jaba taka zubha rAga hai taba taka prANiyoMko ajJAnase duHkho dekha karuNA utpanna hotI hai taba soca bhI hotA hai / aba agale kathanake viSayakA saMketa kAvyameM karate haiM-rAgadveSa ityAdi / artha- rAga dveSa rUpa vibhAvase rahita teja vAle, nitya hI apane caitanyacamatkAramAtra svabhAvako sparza karane vAle, pUrva kiye gae samasta karma aura aAgAmI hone vAle samasta karmose rahita tathA vartamAna kAlameM pAye huye karmake udayase bhinna jJAnIjana atizaya aMgIkAra kiye gaye cAritra vaibhavake balase jJAnako samyak prakAra cetanAko anubhava karate haiM jo jJAnacetanA camakato (jAgatI) caitanyarUpa jyotimayI hai tathA apane jJAnarUpa rasase jisane tIna lokako sIMcA hai|
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra 606 yadrAgadveSI tadajJAnaM // pUrNekAcyutazuddhabodha mahimA boddhA na bodhyAdayaM, yAyAtkAmapi vikriyAM tata ito dIpaH prakAzyAdiva / tadvastusthitibodha baMdhyadhiSaNA ete kimajJAnino, rAgadveSamayI tAni dvi0 bahu0 / suNiUNa zrutvA asamAptikI kriyA / rUsadi rupayati tUsadi tuSyati vartamAna laT anya puruSa ekavacana divAdi kriyA / ya na avyaya / ahaM prathamA eka. karmavAcya karma / puNo punaH avyaya / afrat bhaNitaH - prathamA eka0 kRdanta kriyA / kiMci kicit vi api ki-avyaya / rUsasi rudhyasi vartamAna madhyama puruSa ekavacana divAdi kriyA / abuddho abuddha: asuho azubhaH suho zubhaH saddI zabda :- prathamA eka0 / na-avyaya / taM tvAM dvitIyA eka0 / bhaNai bhagati vartamAna laT anya puruSa eka kriyA / suNasu zRNuAjJArtha loT madhyama puruSa eka kriyA / maM mAM-dvitIyA eka0 ti iti - avyaya / so saH - pra0 eka0 ! ca eva - avyaya / Na na ya ca - avyaya / ei eti vartamAna lad anya puruSa ekavacana kriyA viNiggahiDaM vini hotu hetvarthaM kRdanta avyaya / soyavisayaM zrotraviSayaM dvitIyA eka0 / Agaye Agata- dvi0 eka0 / sadarda zabda dvi0 e0 rUvaM rUpaM prathamA eka0 / piccha passa pazya AjJArthI loT madhyama0 eka0 kriyA / bhAvArtha --- jinakA rAga dveSa dUra ho gayA aura apane caitanyasvabhAvako jinane aMgIkAra kiyA tathA pratIta zranAgata vartamAna karmakA mamatva jinake na rahA aise jJAnI saba paradravyase pRthak hokara cAritrako aMgIkAra karate haiM / usa cAritrake balase karmacetanA aura karmaphalacetanA se pRthak jo apanI caitanyake pariNamana svarUpa jJAnacetanA hai usakA anubhava karate haiM / yahA~ yaha jAnanA ki mumukSune pahale to karmacetanA aura karmaphalacetanAse bhinna apaneko jJAnacetanA mAtra zrAgama anumAna svasaMvedana pramANase jAnA aura usakA zraddhAna dRr3ha kiyaa| so yaha to gravirata, dezavirata aura pramatta avasthA meM bhI hotA hai / jaba apramatta yavasthA hotI hai apane svarUpakA hI dhyAna karatA hai usa samaya jJAnacetanAkA jaisA zraddhAna kiyA thA usameM lIna hotA hai taba vaha zreNI car3ha kevalajJAna utpanna kara sAkSAt jJAnacetanArUpa hotA hai / prasaMgavivaraNa- pranantarapUrva gAthA meM paradravyako rAgAdikA anutpAdaka batAyA thA / isa gAthAdazaka meM batAyA hai ki jaba zubha azubha viSayabhUta parapadArtha rAgAdike utpAdaka nahIM hai, phira tU una viSayoMko upayoga meM lekara kyoM vyartha roSa toSa karatA hai, kyoM nahIM tathya jAnakara upazamabhAvako prApta hotA hai / tathyaprakAza - ( 1 ) rAgAdi viSayabhUta padArtha bhinna sat haiM, zrAtmA bhinna sat hai / (2) viSayabhUta padArthoMkA guNa, paryAya zrAdi kucha bhI zrAtmAmeM honA asambhava hai / ( 3 ) indriya viSayabhUta padArtha AtmA para jabaradastI nahIM karate ki tuma hamako suno, dekho, sUMdho, svAdo va chu / ( 4 ) zrAtmA bhI apane pradezoMse bAhara kahIM bhI viSayoMko sunane prAdike liye jAtA nahIM / ( 5 ) ajJAnI jIva bhramase hI viSayoMko iSTa aniSTa samajhakara vRthA ruSTa tuSTa hotA hai /
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra bhavaMti sahajA macantyudAsInatAM // 222 // rAgadveSavibhAvamuktamahaso nityaM svabhAvaspuzaH pUrvAgA. misamastakarmavikalA bhinnAstadAtyodayAt / durAruDhacaritravaibhavabalAccaMcaccidacirmayoM vidanti svarasAbhiSiktabhuvanAM jJAnasya saMcetanAM / / 223 / / / / 373-382 / / rUvaM rUpaM-prathamA eka0 / gaMdho gaMdhaH-prathamA eka0 / ghANavisayaM ghrANaviSayaM AgayaM AgataM gaMdha-dvitIyA e0 / raso rasa:-prathamA eka0 / rasaya-AjJArthe loT madhyama0 eka0 kiyA / rasaNavisamaM rasaNaviSayaM-dvi0 e. AgayaM AgataM rasaM-dvi0 e0 / phAso sparza:-prathamA eka0 / phusasu spRza-AjJArthaM loT madhyama0 e0 / kAvisayaM AgayaM phAsaM kAyaviSayaM AgataM sparza-dvitIyA ekavacana / guNo guNa:-prathamA eka0 / buddhivisayaM buddhiviSayaM AgayaM AgataM guNa--dvi0 9ka0 / dadavaM dravya-pra0 eka0 / buddhivisayaM AgayaM davvaM buddhiviSayaM AgataM dravya-dvi0 e0 / eyaM evaM tu-avyaya / jANiUNa jJAtvA-asamAptikI kiyaa| udasama upazama-vi0 e0 va naiva-avyaya / gacchaI gacchasi--vartamAna laT anya puruSa eka0 kiyaa| mUDho mUDhaH-prathamA eka0 / NiggahamaNA nirgamanA:-pra0 eka0 / parassa parasya-SaSThI eka0 / sayaM svayaM-avyaya / buddhi sivaM zivAMdvi0 e0 / apatto aprApta:-prathamA ekavacana / / 373-382 / / (6) ajJAnI jIvake roSa-toSakA kAraNa mAtmasvarUpakA aparicaya hai ! (7) sahajazuddhAtmatattvajJAnI aAtmA manojJa amanojJa indriyaviSayoMmeM rAgadveSa nahIM karatA, kintu svastha bhAvase zuddhAtmasvarUpakA anubhava kara sahaja Ananda pAtA hai / (8) paradravya guNa paryAyeM bho prAtmApara jAnaneko jabaradastI nahIM karate / (8) prAtmA apane pradezoMse bAhara kahIM paradravya guNa paryAyoM ko jAnane nahIM jAtA / (10) ajJAnI vyartha ho paradravya guNA paryAyoMko iSTa aniSTa mAnakara roSa-toSa prAdi vikAra karatA hai| (11) jJAnI jIva sahajAtmasvarUpake zraddhAnake kAraNa bAhya partho meM harSa viSAda nahIM karatA / (12) prajJAnI jIva sahajAnandadhAma jJAnasvarUpa antastatvakI ajAnakArIke kAraNa viSayabhUta parapadArthose upayogako haTA nahIM pAtA aura upazama (zAnti) bhAvako prApta nahIM ho pAtA / (13) prAtmA to jAnatA hI rahatA hai, apane svarUpase ho jAnatA rahatA hai| (14) apane svarUpase jAnate rahane vAle meM bAhya viSayabhUta padArtha vikriyA nahIM kara sakate / (15) jAnanasvarUpameM vikAra nahIM hotaa| (16) apane svarUpase anabhijJa jIva ajAnarUpa jJAnapariNAmase pariNamatA hunA rAgadveSarUpa bikalpa kiyA karatA hai| siddhAnta--(1) paradravyakA dravya, kSetra, kAla, bhAva prAtmAmeM honA trikAla asambhava hai / (2) ajJAnI jIva jAnanamAtrarUpa udAsIna bhAvako chor3akara rAgadveSa karatA hai vaha isa ho kA prajJAnabhAva hai| dRSTi - (1) paradravyAdigrAhaka dravyAdhikanaya (26) / 2- prazuddhanizcayanaya, azuddha. naya (47, 167) /
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvazuddhajJAnAdhikAra kammaM jaM puvvakayaM suhAsuhamaNeyavitthara visesaM / tattoM giyatta apayaM tu jo so paDikkamaNaM // 383|| kammaM jaM suhamamuhaM jaliya bhAvapi vajDa bhavissaM / tatto yittae jo so paccakkhANaM havaha ceyA // 384 // jaM suhamasuha mudirAM saMpaDiyAyavittharavisesaM / taM do jo ceyai so khalu AloyAM ceyA // 385 // NiccaM paccakkhANaM kuvvai Nicca ya paDikkamadi jo / cviM Aloceyara so hu caritaM havai caiyA ||3=6 // zubha zubha vividha vistRta, pUrvakRta karma jo hue unase / svayaMko chur3AtA jo, vaha jIva pratikramaNamaya hai // 383 // jisa bhAva se bhaviSyat, zubha va azubha karmabandha ho usameM / svayaMko chur3AtA jo vaha pratyAtmAnamaya AtmA // 384 // zubha azubha vividha vistRta, karma prabhI jo ubIraNa haiM unako / doSarUpa jo jAne, zrAtmA AlocanAmaya vaha // 385 // AlocanA pratikramaNa, pratyAkhyAnako nitya karatA jo / vaha grAtmA hotA hai, svayaM svacetaka va cAritrI // 386 // 611 nAmasaMjJa----kamma, ja, puvvakya, suhAsuha, arageyavitthara visesa, tatto, appa, tu, ja, ta. paDikkamaNa, kamma, ja, suha, asuha, ja, bhAva, bhavissaM tato ja, ta, paccakkhANa, ceyA, ja, suha, asuha, udiSNa, saMpi asyavitthAravisesa, ta dosa, ja, ta, khalu, AloyaNa, khalu, AloyaNa, ceyA, Nicca paJcakkhANa, prayoga - paradravpakA Azraya kara svakIyabuddhi doSase bhajJAnI rAgAdirUpa pariNamatA hai| yaha tathya jAnakara prajJAdoSako yAne bhramako chor3akara avikAra jJAnasvabhAvameM upayukta honekA pauruSa karanA || 373-382 / / atIta karmase mamatva chor3anA pratikramaNa hai, AgAmI mamatva na karanekI pratijJA pratyAkhyAna hai, vartamAna karma jo udayameM AyA hai usakA mamatva chor3e vaha AlocanA hai / aisA cAritrakA vidhAna hai so hI kahate haiM:- [ pUrvakRtaM ] pratItakAla meM kiye huye [s] jo [ aneka vistaravizeSaM] jJAnAvaraNa Adi aneka prakAra vistAra vizeSarUpa [ zubhAzubhaM ] zubha
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra 612 karma yatpUrvakRta zubhAzubhamanekavistara vizeSaM / tasmAnnivartayatyAtmAnaM tu yaH sa pratikramaNaM // 383|| karma yacchubhamazubhaM yasmizca bhAve babhyate bhaviSyat / tasmAbhivartate yaH sa pratyAkhyAnaM bhavati cetayitA // 384 // yacchubhamazubhamudIrNaM saMprati vAnekavistaravizeSaM / taM doSaM yaH cetayate sa khalvAlocanaM cetayitA ||38|| nityaM pratyAkhyAnaM karoti nityaM pratikrAmati yazca / nityamAlocayati sa khalu caritraM bhavati cetayitA // 356 // yaH khalu pudgalakarmavipAkabhavebhyo bhAvebhyazcetayitAtmAnaM nivartayati sa tatkAraNabhUtaM pUrvakarma pratikrAman svayameva pratikramaNaM bhavati / sa eva tatkAryabhUtamuttaraM karma pratyAcakSANaH pratyAkhyAnaM bhavati / sa eva vartamAnaM karmavipAkamAtmano'tyaMta bhedenopalabhamAna: AlocanA bhavati / evamayaM nityaM pratikrAmana, nityaM pratyAcakSANo nityamAlocayaMzca pUrvakarmakAryebhya uttaraNiccaM, ta, hu, carikta, ceyA / dhAtusaMjJaNi basa vartana, bandha bandhane, hava sattAyAM, ceta karaNAvabodhanayo:, kubva karaNe, paDi kkama pAdavikSepe, A loca darzane / prAtipadika- karman yat pUrvakRta, zubhAzubha, anekavistaravizeSa, tataH, Atman tu yat, tat pratikramaNa, karmatra, yat, zubha, azubha, yat, bhAva, bhaviSyat tataH yat tat pratyAkhyAna, cetayitR, yat, zubha, azubha, udIrNa, saMprati, ca, anekavistara vizeSa, tat, doSa, yat, nivRtu tat khalu, Alocana, celayitR, nityaM pratyAkhyAna, nityaM tat khalu caritra, cetayitR / mUladhAtu-vartane, babandhane zI saMjJA kuna karaNe, prati Rmu pAdavikSepe, AlocR darzane curAdi / padavivaraNa - kammaM karma - prathamA eka0 / jaM yat pubbakathaM pUrvakRtaM suhAsuhaM zubhAzubhaM ayavittharavisesaM ane kavistara vizeSaM prathamA eka0 / tatto tataH paMcamyarthe taddhita avyaya / Niyattae nivartate vartamAna laT anya puruSa ekavacana kiyaa| appayaM AtmAnaM dvitIyA eka0 / tu-avyaya / jo so yaH saH paDiskamaNaM pratika azubha [ karma] karma hai [ tasmAt ] usase [ yaH tu ] jo cetayitA [ zrAtmAnaM nivartayati ] apane AtmAko alaga kara letA hai [ saH] vaha AtmA [pratikramaNaM] pratikramaNasvarUpa hai [ca] aura [ bhaviSyat yat ] zrAgAmI kAlameM jo [ zubhaM zubhaM] zubha tathA azubha [ karma] karma [ yasminmAve ] jisa bhAvake honepara [badhyate ] baMdhe [tasmAt ] usa bhAva se [yaH cetayitA ] jo jJAnI [vi] apaneko haTA letA hai [sa] vaha zrAtmA [ pratyAkhyAnaM bhavati ] pratyAkhyAnasvarUpaM hai / [ca] zrIra [ saMprati ] vartamAna kAla meM [ udI] udayogata [ yat ] jo [zubhaM azubhaM ] zubha azubha karma [ aneka vistaravizeSaM] aneka prakAra jJAnAvaraNAdi vistAravizeSarUpa hai [taM doghaM ] usa doSako [yaH cetayitA ] jo jJAnI [ cetayate] mAtra jAnatA hai yAne usakA svAmipanA, kartApanA chor3atA hai [ saH khalu ] vaha AtmA nizcayase [ zrAlocanaM] prAlocanAsvarUpa hai / [ ca yaH ] isa taraha jo [ cetayitA ] zrAtmA [nityaM pratyAkhyAnaM karoti ] nitya pratyAkhyAna karatA hai [ nityaM pratikrAmati] nitya pratikramaNa karatA [ nityaM prAlocayati ] nitya jhAlo. canA karatA hai [ saH khalu ] vaha cetayitA nizcayase [ cAritraM bhavati ] cAritrasvarUpa hai / tAtparya --- jo zrAtmA vartamAna vikArabhAvase nirAle sahajazuddha jJAnamAtra apaneko
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra karmakAraNebhyo bhAvebhyotyaMta nivRttaH, vartamAnaM karmavipAkamAtmano'tyaMta bhedenopalabhamAnaH svasmileva khalu jJAnasvabhAve nirantaracaraNAccAritraM bhavati / cAritraM tu bhavan svasya jJAnamAtrasya maNaM-prathamA eka0 / kamma karma jaM yat suhaM zubhaM asuhaM azubhaM-prathamA eka. 1 jamhi yasmina bhAvahmi bhAve-- saptamI eka0 / bajhai badhyate-vartamAna lada anya puruSa ekavacana / bhavissaM bhaviSyat-avyaya / tatto tata:paMcamyarSe avyaya / giyattae nivartate-vartamAna0 anya0 eka0 kriyA / jo yaH so saH ceyA cetayitA paccakkhANaM pratyAkhyAnaM-prathamA eka / havAi bhavati vatamAna laMSTra anya purupae sacadA kiyA / iMdisya udIrNa-- anubhavatA hai vaha AtmA cAritrasvarUpa hai / TIkArya-jo AtmA pudgalakarmake udayase hue bhAvoMse apane prAtmAko dUra rakhatA hai vaha usa bhAvake kAraNabhUta pUrva (pratIta) kAlameM kiye gaye karmako pratikramaNarUpa karatA humA prApa ho pratikramaNa svarUpa hotA hai| vahIM prAtmA pUrvakamake kAryabhUta AgAmI baMdhane vAle karmako pratyAkhyAna rUpa karatA (tyAgatA).. humA pApa ho pratyAkhyAna svarUpa hotA hai, tathA vahI mAtmA vartamAna karmake udayase apaneko atyaMta bhedase anubhava karatA huA pravataMtA hai vaha pApa ho pAlocanA svarUpa hotA hai| aise yaha prAtmA nitya pratikramaNa karatA humA, nitya pratyAkhyAna karatA huA aura nitya pAlocanA karatA huA pUrva karmake kAryarUpa aura aAgAmI karmake kAraNarUpa bhAvoMse atyanta alaga hotA huA tathA vartamAma karmake udayase apaneko pratyaMta bhinna anubhavatA humA apane jJAnasvabhAvameM hI niraMtara pravartana karanese pApa ho cAritra svarUpa hotA hai| aise cAritrarUpa hotA humA apaneko jJAnamAtra anubhavanese prApa ho jJAnacetanA svarUpa hotA hai aisA tAtparya hai| bhAvArtha-yahAM nizcayacAritrakI pradhAnatAse kathana hai / cAritrameM pratikramaNa, pratyAkhyAna mora mAlocanAkA vidhAna hai| so nizcayase vicAranepara jo prAtmA tInoM kAla saMbaMdho karmoMse prAtmAko bhinna jAnatA hai, bhinna zraddhAna karatA hai aura bhinna anubhava karatA hai, vaha prAtmA svayaM ho pratikramaNa hai, svayaM ho pratyAkhyAna hai aura svayaM hI mAlocanA hai| ina tInoM svarUpa prAtmAkA niraMtara anubhavana karanA so cAritra hai| nizcayacAritrameM jJAnacetanAkA anubhavana hai| isI anubhavase sAkSAt jJAna cetanAsvarUpa kevalajJAnamaya mAramA prakaTa hotA hai| ___ aba jJAnacetanA mora majJAnacetanAke pariNAmako kAvyameM kahate haiM--jJAnasya ityAdi / artha---'jAnakI cetanAse hI jJAna pratyaMta zuddha niraMtara prakAzita hotA, hai, parantu . pragAnakI cetanAse baMdha daur3atA humA jJAna kI zuddhatAko rokatA hai / mAvAI-kisI vastuke prati usIkA ekAgra hokara anubhava rUpa svAda lenA yaha usako saMcetanA kahI jAto hai| jJAnake prati hI
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________ 654 samayasAra cetanAt svayameva jJAnacetanA bhavatIti bhAvaH / jJAnasya saMcetanayava nityaM prakAzate jJAnamatIva zuddhaM / ajJAnasaMcetanayA tu dhAvA bodhasya zRddhi niruNaddhi baMdhaH / / 224 / / // 383.386 // pra0 eka0 / saMpaDi saMprati-avyaya / araaiyavittharavisesaM anekavistaravizeSa-prathamA eka0 / taM dosa taM doSa-dvi0 e0 / jo yaH-prathamA eka0 / neyai cetayate-vartamAna0 anya0 eka0 kriyA / so saH AloyaNaM AlocanaM ceyA cetayitA-pra0 e0 / NicaM nityaM-avyaya / paccakrANaM pratyAkhyAnaM-dvitIyA eka0 / kunvai karoti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / paDikamAMDa pratikAmAta-vartamAna laT anya puruSa eka0 kriyA / Aloceyai Alocayati-vartamAna laTa anya puruSa ekavacana kiyaa| caritaM caritra-pra0 eka0 / havai bhavati-vartamAna anya0 eka kriyA / ceyA gheyitA-prathamA ekavacana / / 383-386 / / ekAgra upayukta hokara usI meM dhyAna rakhanA jJAnacetanA hai / isa jJAnacetanAse to jJAna atyanta zuddha hokara prakAzita hotA hai yAne kevalajJAna utpanna ho jAtA hai, aura taba hI sampUrNa jJAnacetanA nAma pAtA hai| aura ajJAnamaya karma aura karmaphalarUpa upayogako karanA usI tarapha ekAgra hokara anubhava karanA vaha ajJAnacetanA hai| ajJAnacetanAse karmakA bandha hotA hai aura vaha jJAnako zuddhatAko rokatA hai arthAt jAnakI zuddhatA nahIM hone detA / / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAdazakameM yaha batAyA gayA thA ki prAzrayabhUta paradravya rAgAdibhAvakA kAraNa nahIM hai aisA jAnakara upazamabhAvako prApta honA cAhiye / aba isa gAthAcatuSkameM batAyA hai ki rAgAdike nimittabhUta pratIta bhaviSyat vartamAna karmake phalase bhI alaga rahanA cAritra hai| ___ tathyaprakAza-(1) pUrvabaddha pudgalakarmavipAkaja bhAvoMse nirAle svAtmAke Azrayake balase pUrvakarmako niSphala kara denA pratikramaNa hai / (2) ba~dha rahe pudgalakarma ke kAryabhata AgAmI karmako sahajAtmAke prAzrayase niSphala kara denA pratyAkhyAna hai / (3) vartamAna karmavipAkako sahajAtmasvarUpase pratyanta bhinna nirakhate hue sahajAtmAke prAzrayase niSphala kara denA pAlocanA hai / (4) paramArtha pratikramaNa pratyAkhyAna va mAlocanAke balase jJAnasvabhAva svAtmAmeM nirantara upayogako rakhanA cAritra hai / (5) paramArtha cAritrarUpa hote hue antarAtmAke svayaM jJAnacetanA hoto hai / (6) svayaMko jJAnamAtra cetanA, nirakhanA jJAnacetanA hai| (7) jJAnako saMcetanAse hI atIva zuddha paratatvavibhakta jJAna prakAzamAna hotA hai / (8) ajJAnako saMcetanA se bandha hotA hai aura jJAnako zuddhi tirobhUta ho jAtI hai| siddhAnta-(1) sahajAtmasvarUpako bhAvanAmeM trikAla karmaphalakA prabhAva hai / dRSTi-1- zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyArthikanaya (24) / prayoga-yAtmamvarUpameM sthira honeke liye paradravya va parabhAvase vivikta sahaja jJAna
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarva vizuddhajJAnAdhikAra vedato kammaphalaM appANaM kuNai jo du kammaphalaM / so taM puNovi baMdhai vIyaM dukkhassa aTThavihaM // 387 // vedaMto kammaphalaM mae kayaM muNai jo du kammaphalaM / so taM puNovi baMdhai vIyaM dukkhassa aTThavihaM // 38 // vedaMto kammaphalaM suhido duhido ya havadi jo cedA / so taM puNAvi baMdhaI vIyaM dukkhassa aTTavihaM // 386 // karmaphala vedatA jo, usako nija rUpa hai banA letaa| baha phira bhi bAMdha letA, dukhabIja hi adhaH mauko // 387 / / karmaphala vedatA jo, yaha maiMne kiyA mAnata! aise / yaha phira bhi bAMdha letA, dukhabIja hi praSTa karmoko // 388 // vedatA karmaphala jo, ho jAtA hai sukhI dukhI prAtmA / vaha phira bhi bAMdha letA, dukhabIja hi praSTa karmoko // 36 // vedayamAnaH karmaphalamAtmAnaM karoti yastu karmaphalaM / sa tatpunarapi badhnAti bIjaM duHkhasyASTavidha // 357 / / vedayamAnaH karmaphalaM mayA kRtaM jAnAti yastu karmaphalaM / sa tatpunarapi badhnAti bIja duHkhasyASTavidhaM // 38 // dedayamAnaH karmaphalaM sukhito duHkhitaH / bhavati yaH cetAyatA / sa tatpunarapi badhnAti bIjaM duHkhasyASTavidha / / ___ jJAnAdanyatredamahamiti cetanaM ajJAnacetanA / sA dvidhA karmacetanA karmaphalacetanA ca / tatra jJAnAdanyatredamahaM karomIti cetanaM karmacetanA / jJAnAdanyatredaM vedaye'hamiti cetanaM karmaphala nAmasaMjha-daMta, dAmmaphala, appa, ja, du, kammaphala, ta, ta, puNo, vi, vIya, dukkha, aTThaviha, vedata, ___ mAtra antastatvameM upayukta honekA pauruSa karanA // 383.384 // ___ aba jJAnacetanA va ajJAnacetanAkA phala kahate haiM- [karmaphalaM vezyamAnaH] karmake phala ko anubhavatA huprA [yaH tu] jo prAtmA [karmaphalaM prAtmAnaM karoti] karmaphalako nijarUpa karatA hai [saH] baha [punarapi] phira bhI [duHkhasya bIja] duHkha ke bIja [aSTavidhaM tat] jJAnAvaraNAdi pATha prakArake karmako [badhnAti] bAMdhatA hai| [yastu jo [karmaphalaM vedayamAnaH] karmake phalakA vedana karatA huA [karmaphalaM mayA kRtaM jAnAti] usa karmaphalako maiMne kiyA aisA jAnatA hai [sa punarapi] vaha phira bhI [duHkhasya boja] duHkhake bIja [aSTavidha tat] jJAnAvaraNAdi pATha prakArake karmako [badhnAti] bAMdhatA hai / [yaH cetayitA] jo prAtmA [karmaphalaM devayamAnaH] karmake phalako vedatA huA [sukhitaH ca duHkhitaH] sukhI aura duHkho [bhavati]
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 16 samayasAra cetanA / sA tu samastApi saMsArabIjaM, saMsArabIjasyASTavidhakarmaNo bIjatvAt / tato mokSArthinA puruSeNAjJAna cetanApralayAya sakalakarmasaMnyAsabhAvanAM sakalakarma phalasaMnyAsabhAvanAM ca nATayitvA svabhAvabhUtA bhagavatI jJAna cetanaivaikA nityameva nATayitavyA / tatra tAvatsakalakarmasaMnyAsabhAvanAM nATayati-- kRtakAritAnumananai stri kAlaviSayaM manovacanakArya: / parihRtya karma sarvaM paramaM nakakammaphala, amha, kaya, ja, du, kammaphala, sa, ta, puNo, vi, vIya, dukkha, aTThavi, vedaMta, kammaphala, suhida, hotA hai [sa] vaha zrAtmA [ punarapi ] phira bhI [duHkhasya bIjaM aSTavidhaM tat badhnAti] duHkhake bIja jJAnAvaraNAdi ATha prakArake karmako bA~dhatA hai / tAtparya - prajJAna cetanA meM sthita jIva karmako bA~dhatA huA saMsAra meM janma maraNa kara saMkaTa sahatA rahatA hai / TIkArtha -- jJAnase anya bhAvoM meM aisA anubhava karanA ki 'yaha maiM hUM' vaha prajJAnacetanA hai / vaha do prakArakI hai-- karmacetanA, karmaphala cetanA / unameM se jJAnake sivAya anya bhAvoM meM . aisA anubhava karanA ki 'isako maiM karatA hai' yaha kahai aura jJAna ke sivAya anya bhAvoM meM aisA anubhava karanA ki 'isako maiM bhogatA hUM' yaha karmaphalacetanA hai | vaha samasta hI zrajJAnacetanA saMsArake bIjabhUta ATha prakAra jJAnAvaraNAdi karmakA bIjapanA honese saMsArakA bIja hai / isaliye mokSako cAhane vAle puruSako prajJAnacetanAkA nAza karaneke liye saba kabha ke chor3a denekI bhAvanAko bhAkara aura samasta karmoke phalake tyAgako bhAvanAko nRtya karAkara svabhAvabhUta bhagavatI eka jJAnacetanAko nirantara nacAnA cAhiye yAne bhAnA cAhiye / vahA~ prathama ho sakala karmake saMnyAsako bhAvanAko sAtizaya bhAtA hai usako kalazarUpa kAvya meM kahate haiM - kRta ityAdi / artha- pratIta anAgata vartamAnakAla sambandhI sabhI karmoMko kRma, kArita, anumodanA aura mana, vacana, kAyase chor3akara utkRSTa niSkarma avasthAko meM pravalambana karatA hUM / bhAvArtha - yahAM trikAlaviSayaka karmaparihAra karane kA bhAva hai pratikramaNa, prAlocanA va pratyAkhyAna / so trikAlaviSayaka saba kamake tyAga karaneke kRta kArita, anumodanA aura mana, vacana, kAyake 49 bhaMga hote haiM / yahAM atItakAla sambandhI karmake tyAga karanerUpa pratikramaNake nimnAMkita 46 bhaMga: kahate haiM - yavahaM ityAdi / artha- jo maiMne manase, vacanase tathA kAyase karma kiyA, karAyA aura dUsareke dvArA karate huekA anumodana kiyA, vaha merA duSkRta mithyA ho / (karma karanA, karAnA aura karane vAle kA anumodana karanA saMsArakA bIja hai, yaha jAma lenepara usa duSkRta ke prati buddhi ke kAraNa usase mamatva chUTa jAnA yo usakA mithyA karanA hai ) 1181, - 122
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra myaMmavalaMbe // 225 // yadahamakArSa yadacIkaraM yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsaM manasA ca vAcA gha kAyena ceti tanmithyA me duSkRtamiti // 1 // yadahamakArSa yadacokaraM yatkarvatamapyanyaM samanvajJAsa manasA ca vAcA ca tanmithyA me duSkatAmiti // 2 // yadahamakArSa yadacIkaraM yatkurvatamapyanya samanvajJAsaM manasA ca kAyena ceti tanmithyA me duSkRtamiti / / 3 / / yadahamakArSa yadacIkara yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsaM vAcA ca kAyena ceti tanmithyA me duSkRtamiti // 4 // yadahamakA yadacIkaraM yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsaM manasA ca tanmithyA me duSkRtamiti / / 5 / / yadahamakArSa yadacIkaraM yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsaM vAcA ca tanmithyA meM duSkRtamiti / / 6 / / yadahamakArSa yadacokaraM yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsaM kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti // 7 / / yadahamakArSa yadatrIkaraM manasA ca vAcA ca kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti ||8|| yadahamakArSa yatkurvatamapyanyaM samanyajJAsa manasA ca vAcA ca kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti // 6 // yadahamacIkara yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsaM manasA ca vAcA ca kAyena ca tanmithyA meM duSkRtamiti / / 10 / / yadahamakArSa yadacokara manasA ca vAcA ca tanmithyA me duSkRtamiti ! // 11 // yadahamakArSa yatkuduhida, ya, ja, cedA, ta, ta, puNo, vi, vIya, dukkha, avih| dhAtusaMjJa-kuNa karaNe, baMdha baMdhane, muNa jJAne, jo maiMne manase tathA vacanase kiyA, karAyA aura anya karate huekA anumodana kiyA, vaha merA duSkRta mithyA ho / / 2 / / jo maiMne manase tathA kAyase kiyA, karAyA aura anya karate huekA anumodana kiyA, vaha merA duSkRta mithyA ho / / 3 / / jo maiMne vacanase tathA kAyase kiyA, karAyA aura anya karate huekA anumodana kiyA, vaha merA duSkRta mithyA ho // 4 // jo maiMne manase kiyA, karAyA aura anya karate huekA anumodana kiyA, yaha merA duSkRta mithyA ho / / 5 // jo maiMne vacanase kiyA, karAyA aura anya karate huekA anumodana kiyA, vaha merA duSkRta mithyA ho // 6 / / jo maiMne kAyase kiyA, karAyA aura anya karate huekA anumodana kriyA, vaha merA duSkRta mithyA ho // 7 // jo maiMne manase, vacanase tathA kAyase kiyA aura karAyA, vaha merA duSkRta mithyA ho // 6 // jo maiMne manase, vacanase aura kAyase kiyA aura anya karate hue ko anumodA vaha merA duSkRta mithyA ho // 6 // jo maiMne manase, vacanase tathA kAyase karAyA aura anya karate hueko anumodA, vaha merA duSkRta mithyA ho // 10 // jo maine manase tathA vacanase kiyA aura karAyA, vaha merA duSkRta mithyA ho // 11 // jo maiMne manase tathA vacanase kiyA paura anya karate huekA anumodana kiyA, vaha merA duSkRta mithyA ho // 12 // jo maiMne manase va vana se karAyA aura anya karate huekA anumodana kiyA vaha merA duSkRta mithyA ho / / 13 / / jo maiMne manase tathA kAyase kiyA aura karAyA, vaha merA duSkRta mithyA ho // 14 // jo maiMne manase tathA
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra vaMtamapyanyaM samanvajJAsaM manasA ca vAcA ca tanmithyA me duSkRtamiti / / 12 / yadahamacIkara yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsaM manasA ca vAcA ca tanmithyA meM duSkRtamiti // 13 // yadahamakArSa yadacIkara manasA ca kAyena ca tanmithyA me dudhAta bhiti / hAla yajurvanAmanyaM samanvajJAsa manasA ca kAyena ca tanmithyA meM duSkRtamiti / / 15 / / yadahamacIkaraM yatkurvatamapyanya samanvajJAsaM manasA ca kAyena ca tanmithyA meM duSkRtamiti / / 16 / / yadamakArSa yadacokara vAcA ca kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti / / 17 / / yadahamakA yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsaM vAcA ca kAyena ca tamithyA me duSkRtamiti // 18 // yadahamacIkaraM yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsaM vAcA ca kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti // 16 // yadahamakArSaM yadacokara manamA ca tanmidhyA me duSkRtamiti // 20 // yadahamakArSa yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsaM manasA ca tanmithyA me duSkRtamiti // 21 // yadahamacIkaraM yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsaM manasA ca tasmithyA me duSkRtamiti // 22 // yadahamakArSa yadacokaraM vAcA va tanmithyA meM duSkRtamiti // 23 / / yadahamakA yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsaM vAcA ca tanmithyA me duSkRtamiti // 241 / yadamacIkaraM yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsaM vAcA tra tanmithyA me duSkRtamiti // 25 // yadahamakArSa yadacokaraM kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti / / 26 // yadahamakArSa yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsaM kAyena ca tanmithyA hava sattAyAM / prAtipadika -vaidayamAna, karmaphala, Atman, yat, tu, karmaphala, tat, tat, punara, bIja, duHkha, kAyase kiyA tathA anya karate huekA anumodana kiyA, vaha merA duSkRta mithyA ho // 15 / / jo maiMne manase tathA kAyase karAyA aura anya karate huekA anumodana kiyA, vaha merA duSkRtta mithyA ho / / 16 / / jo maiMne vacanase tathA kAyase kiyA aura karAyA, vaha merA duSkRta mithyA ho / / 17 / / jo maine vacanase tathA kAyase kiyA tathA anya karate huekA anumodana kiyA, vaha merA duSkRta mithyA ho // 18 // jo maiMne vacanase tathA kAyase karAyA tathA anya karate huekA manumodana kiyA, vaha merA duSkRta mithyA ho / / 16 / / jo maiMne manase kiyA aura karAyA, vaha merA duSkRta mithyA ho // 20 // jo maiMne manase kiyA tathA anya karate huekA anumodana kiyA, vaha merA duSkRta mithyA ho / / 21 / jo maiMne manase karAyA aura anya karate huekA anumodana kiyA, vaha merA duSkRta mithyA ho / / 22 / / jo maiMne bacanase kiyA aura karAyA vaha merA duSkRta mithyA ho // 23 / / jo maiMne vacanase kiyA aura anya karate huekA anumodana kiyA, vaha merA duSkRta mithyA ho // 24 // jo maiMne vacanase karAyA aura anya karate huekA anumodana kiyA vaha merA,duSkRta mithyA ho // 21 // jo maine kAyase kiyA aura karAyA tathA anya karate huekA kumodana kiyA, vaha merA duSkRta mithyA ho // 26 // jo maiMne kAyase kiyA aura anya karate
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra 616 me khuzAmiti / 275. sahara bImAra kurmarAmAyanyaM samanvajJAsaM kAyena tanmithyA me duSkRtamiti // 28 // yadahamakArSa manasA ca vAcA ca kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti / / 26 / / yadahamacokaraM manasA ca vAcA ca kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti // 30 // yaskurvatamapyanyaM samanvajJAsaM manasA ca vAcA ca kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti // 31 // yadahamakArSa manasA ca vAcA ca tanmithyA me duSkRtamiti // 32 // yadahamacIkara manasA ca vAcA ca tanmithyA meM duSkRtamiti // 36 // yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsaM manasA ca vAcA ca tanmithyA meM duSkatamiti // 34 // yadahamakArSa manasA ca kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti / / 35|| yadahamacokara manasA ca kAyena ca tanmithyA meM duSkRtamiti // 36 // yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsaM manasA ca kAyena ca tanmithyA me duSkRtamini // 37 // yadahamakArSa vAcA ca kAyena ca. tanmithyA meM duSkRtamiti // 38 / / yadahamacIkaraM vAcA ca kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti // 36 / / yAkurvatamapyanyaM samanvajJAsaM vAcA ca kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti // 40 // yadahamakArSa manasA ca tanmidhyA meM duSkRtamiti / 41 / yadahamacIkara manasA ca tamithyA me duSkRtamiti 142 // yatkurvatamapyanyaM aSTavidha, vedayamAna, karmaphala, asmad, kRta, yat, tu, karmaphala, tat, tat, punar, bIja, duHkha, aSTavidha, huekA anumodana kiyA, vaha merA duSkRta mithyA ho // 27 // jo maiMne kAyase karAyA aura anya karate huekA anumodana kiyA, vaha merA duSkRta mithyA ho / 28 / / jo maiMne manase, vacanase tathA kAyase kiyA, vaha merA duSkRta mithyA ho // 26 // jo maiMne manase, vacanase va kAyase karAyA, vaha merA duSkRta mithyA ho / // 30 // jo maiMne manase, vacanase tathA kAyase anya karate huekA anumodana kiyA, vaha merA duSkRta mithyA ho / / 31 // jo maiMne manase tathA vacanase kiyA, vaha merA duSkRta mithyA ho / / 32 / / jo maiMne manase tathA vacanase karAyA vaha merA duSkRta mithyA ho // 33 // jo maiMne manase tathA vacanase anya karate huekA anumodana kiyA, vaha merA duSkRta mithyA ho // 34 // jo maiMne manase tathA kAyase kiyA, vaha merA duSkRta mithyA ho // 35 // jo maiMne manase tathA kAyase karAyA, vaha merA duSkRta mithyA ho // 36 // jo maiMne manase tathA kAya se, anya karate huekA anumodana kiyA, vaha merA duSkRta mithyA ho // 37 // jo maiMne vacanase tathA kAyase kiyA, vaha merA duSkRta mithyA ho // 38 // jo maiMne bacanase tathA kAyase karAyA vaha merA duSkRta mithyA ho // 3 // jo maiMne vacanase tathA kAyase anya karate huekA anumodana kiyA, vaha merA duSkRta mithyA ho // 40 // jo maiMne manase kiyA, vaha merA duSkRta mithyA ho / 41 / jo maiMne manase karAyA, vaha merA duSkRta mithyA ho 142 / jo maiMne manase anya karate huekA anumodana kiyA, vaha merA duSkRta mithyA ho / / 43 // jo maiMne vacanase kiyA, vaha merA
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________ 620 samanvajAsa manasA ca tanmithyA se duSkRtamiti // 43 // tamiti // 44 // yadahamacIkara vAcA ca tanmithyA meM yadahamakArSaM vAcA ca tanmithyA meM duSkRduSkRtamiti ||45 || yatkurvatamapmanyaM samavajJAsaM bAcA ca tanmithyA meM duSkRtamiti // 46 // yadahamakArSaM kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti // 47 // yadahamacIkaraM kAyena ca tanmithyA meM duSkRtamiti // 48 // yatkurvaMtamapyanyaM sama nyajJAsa kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti // 46 // mohAdyadahamakArSa samastamapi karma tatpratikramya / zrAtmani caitanyAtmani niSkarmaNi nityamAtmanA varte ||227|| iti pratikramaNa kalpaH samAptaH / samayasAra na karomi na kArayAmi na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi manasA ca vAcAca kAyena ceti / 1| na karomi na kArayAmi na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi manasA ca vAcA ceti |2| na karomi na kArayAmi na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi manasA ca kAyena ceti / 3 / na karomi na vedayamAna karmaphala, sukhita, duHkhita, ca yat, cetayitR, tat tat punar api, bIja, duHkha, aSTavidha / duSkRta mithyA ho ||44 || jo maiMne vacanase karAyA, vaha merA duSkRta mithyA ho // 45 // | jo maiMne vacanase dhanya karate huekA anumodana kiyA, vaha merA duSkRta mithyA ho / / 46 / / jo maiMne kAyase kiyA, vaha merA duSkRta mithyA ho ||47|| jo maiMne kAyase karAyA, vaha merA duSkRta mithyA ho ||48 // jo maiMne kAyase anya karate huekA anumodana kiyA, vaha merA duSkRta mithyA ho // 46 // aba isa bhAvako kalazarUpa kAvya meM kahate haiM-- mohAya ityAdi / zrartha- maiMne mohase jo karma kiye haiM, una samasta karmIkA pratikramaNa karake meM niSkarma yAne samasta karmose rahita caitanya svarUpa grAtmA meM AtmAke dvArA niraMtara barta rahA hUM / bhAvArtha - bhUtakAla meM kiye gaye karmako 46 bhaMgapUrvaka mithyA karane vAlA pratikramaNa karake jJAnI jJAnasvarUpa zrAtmAmeM lona hokara nirantara caitanyasvarUpa AtmAkA anubhava kare / isa prakAra pratikramaNa -kalpa yAne pratikramaNa kiyA jAnekA vidhAna samApta huA / aba AlocanAkalpa kahate haiM- maiM mamase, vacana se tathA kAyase na to karatA hUM, na karAtA hUM aura na anya karate huye kA anumodana karatA hUM || 1 || maiM manase, vacanase na to karatA hUM, na karAtA hUM, na zranya karate huyekA anumodana karatA hUM ||2|| maiM manase tathA kAyase na to karatA hUM, na karAtA hUM, na zranya karate huyekA anumodana karatA hUM ||3|| maiM vacanase tathA kASase na to karatA hUM, na karAtA hUM, na anya karate huyekA anumodana karatA hUM ||4|| maiM manase na to karatA hUM, na karAtA hUM, na : :
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra kArayAmi na kurvatamapyanya samanujAnAmi vAcA ca kAyena ceti / 4 / na karomi na kArayAmi na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi manasA ceti 15na karomi na kArayAmi na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi bAcA ceti / 6 / na karomi naM kArayAmi na kurvantamapyanyaM samanujAnAmi kAyena ceti 17 na karomi na kArayAmi manasA ca vAcA ca kAyena ceti 18 / na karomi na kurvantamapyanya samanujAnAmi manasA ca vAcA ca kAyena ceti / 6 / na kArayAmi na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi manasA ca vAcA ca kAyena ceti / 10 / na karomi na kArayAmi manasA ca bAcA ceti / 11 / na karomi na kurvantamapyanyaM samanujAnAmi manasA ca vAcA ceti / 12 / naM kArayAmi na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi manasA ca vAcA ceti / 13 / na karomi na kArayAmi manasA ca kAye ceti / 14 / na karomi na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi manasA ca kAyena ceti / 15 / na kArayAmi na kurvantamapyanyaM samanujAnAmi manasA ca kAyena ceti / 16 / na karomi na kArayAmi vAcA ca kAyena ceti / 171 na karomi na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi bAcA ca kAyena ceti / 18 / na kArayAmi na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi vAcA ca kAyena ceti / 16 / na karomi na kArayAmi manasA ceti / 201 na karomi na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi manasA ceti / 21 / na mUsadhAtu-hukutra karaNe, bandha bandhane, mana jJAne divAdi, bhU sattAyAM / padavivaraNa-vedato bedayamAnaH-- anya karate huye kA anumodana karatA huuN| maiM vacanoramA, na karAtA hUM, na anya karate huyekA anumodana karatA huuN|6|| maiM kAyase na to karatA hUM, na karAtA hUM, na anya karate huyekA anumodana karatA hUM / / 7 / / maiM manase, bacanase tayA kAyase meM karatA hU~, na karAtA hUM // 11 // manase, vacanase tathA kAyase na to maiM karatA hUM, na anya karate huyekA anumo. dana karatA hUM // 6 // manase, vacanase tathA kAyase na maiM karAtA hUM, na anya karate huyekA anumodana karatA hUM // 10 // manase tathA vacanase na maiM karatA hUM, na karAtA hUM // 11 // manase tathA vacanase na maiM karatA hUM, na anya karate huyekA anumodana karatA hUM // 12 // manase tathA vacanase na to maiM karAtA hUM, na anya karate huyekA anumodana karatA hUM // 13 // manase tathA kAyase na maiM karatA hUM, na karAtA hU~ // 14 // manase tathA kAyase na maiM karatA hUM, na anya karate huyekA anumodana karatA hUM // 15 // manase tathA kAyase na maiM karAtA hUM, na anya karate huyekA anu. modana karatA hUM // 16 // vadhAnase tathA kAyase na maiM karatA hUM, na karAtA hUM // 17 // bacanase tathA kAyase na maiM karatA hUM, na anya karate huyekA anumodana karatA hUM // 18 // vacanase tathA kAyase na maiM karAtA hUM, na anya karate huyekA anumodana karatA hUM // 16 // manase na to maiM karatA hUM, na karAtA hUM // 20 // manase na maiM karatA hUM, na anya karate huyekA anumodana karatA
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________ 622 samayasAra kArayAmi na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi manasA ceti / 221 na karomi na kArayAmi bAcA ceti / / 3 / na karomi na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi vAcA ceti 124 / na kArayAmi na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi cAcA ceti / 25 / na karomi na kArayAmi kAyena ceti / 26 // na karomi na kurvatamapyanya samanujAnAmi kAyena ceti / 27 / na kArayAmi ga kurvatamapyanyaM samanujAnAmi kAyena ceti / 28 / na karomi manasA ca vAcA ca kAyena ceti / 26 / na kArayAmi manasA ca vAcA ca kAyena ceti / 30 / na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi manasA ca vAcA ca kAyena ceti 131 // na karomi manasA ca vAcA ceti // 32 // na kArayAmi manasA ca vAcA ceti / 33 / na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi manasA ca bAcA ceti / 34 / na karomi manasA ca kAyena ceti / 35 / na kArayAmi manasA ca kAyena ceti // 36 // na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi manasA ca kAyena ceti / 371 na karomi vAcA ca kAyena ceti / 38 / na kArayAmi vAcA va kAyena ceti 136 / na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi vAcA ca kAyena ceti :40 / na karomi manasA ceti / 41 // na kArayAmi manasA ceti / 42 / na kurvantamapyanyaM samanujAnAmi manasA ceti // 43 // na karomi bAcA ceti 144 / na kArayAmi bAcA ceti / 45 / na kurvantamapyanyaM samanujAnAmi bAcA ceti prathamA ekavacana / kammaphalaM karmaphalaM-dvitIyA ekavacana / appANaM AtmAnaM-dvitIyA eka0 / jo yaH-prathamA hUM // 21 // manase na maiM karAtA hUM, na anya karate huyekA anumodana karatA hUM // 22 // vacanase na maiM karatA hUM, na karAtA hUM // 23 // vacanase na maiM karatA hUM, na anya karate huyekA anumodana karatA hUM // 24 // vaSanase na maiM karAtA hUM, na anya karate huyekA anumodana karatA hUM // 25 // kAyase na maiM karatA hUM, na karAtA hUM // 26 // kAyase na maiM karatA hU~, na anya karate huyekA anumodana karatA hUM // 27 / / kAyase na maiM karAtA hUM, na anya karate huyekA anumodana karatA hUM // 28 // manase, vapanase tathA kAyase na meM karatA hUM // 26 / manase, vadhanase tathA kAyase na * maiM karAtA hUM // 30 // maiM manase, vacanase sayA kAyase anya karate huyekA anumodana nahIM karatA // 31 / / manase tathA vacanase na maiM karatA hU~ // 32 / / manase tathA vacanase na maiM karAtA hUM // 33 // manase tathA vacanase na maiM anya karate huyekA anumodana karatA hUM / 34 / manase tathA kAyase na maiM karatA huuN|35|| manase tathA kAyase na maiM karAtA hUM / 36 / manase tathA kAyase na maiM manya karate huyekA anumodana karatA hUM / 37 vacanase tathA kAyase na maiM karatA hUM / 38) vacanase tathA kAyase na maiM karAtA hU~ / 36 / vacanase. tathA kAyase na maiM anya karate huyekA anumodana karatA huuN|10| manase na maiM karatA hUM // 41 // manase na maiM karAtA hUM / 42 / manase na maiM anya karate huyekA anumodana karatA hUM / 43 / vacanase na meM karatA huuN|44| vacanase na meM karAtA
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarva vizuddhajJAnAdhikAra 623 | 46| na karomi kAyena ceti 147 // na kArayAmi kAyena ceti // 48 // na kurvantamadhyanyaM samanunujAnAmi kAyena ceti 246| mohavilAsavijUbhita sakalapAlocya / bhrAtmani caitanyAtmani niSkarmaNi nityamAtmanA varte // 227 // ityAlocanAkalpaH samAptaH / na kariSyAmi na kArayiSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi manasA ca dhAcA ca kAyena ceti |1| na kariSyAmi na kArayiSyAmi na kurvantamapyanyaM samanujJAsyAmi manasA ca vAcA ceti |2| na kariSyAmi na kArayiSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi manasA ca kAyena ceti | 3 | na kariSyAmi na kArayiSyAmi na kurvantamapyanyaM samanujJAsyAmi vAcA va kAyena ceti |4| na kariSyAmi na kArayiSyAmi na kurvantamapyanyaM samanujJAsyAmi manasA ceti | 5 | na kariSyAmi na kArayiSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi bAcA ceti / 63 na karieka0 / du tu-avyaya / kammaphala karmaphalaM dvitIyA eka0 / so saH - prathamA eka0 taM vi0 eka0 / puNo hUM // 45 // vacanase na maiM anya karate huyekA anumodana karatA hU~ |46| kAyase na meM karatA hUM // 47 // kAyase na maiM karAtA hUM / 48 / kAyase na maiM anya karate huyekA anumodana karatA hU~ |46 | ( isa prakAra pratikramaNa ke samAna AlocanAmeM bhI 46 praGga kahe ) / aba isa kathanako kalazarUpa kAvya meM kahate haiM:-mohavilAsa ityAdi / artha- moha ke vilAsa se phaile hue isa udIyamAna meM karmako AlocanA karake maiM niSkarma caitanyasvarUpa AtmA se AtmA ke dvArA hI nirantara varta rahA huuN| bhAvArtha --- vartamAnakAla meM jo karmako udaya zrA rahA hai, usake viSayameM jJAnI yaha vicAra karatA hai ki pahale jo karma bAMdhA thA usakA yaha kArya hai, merA nahIM, maiM isakA kartA nahIM hU~, maiM to zuddha caitanyamAtra bhrAtmA hUM / merI to darzanazAnarUpa pravRtti hai / usa darzana- jJAnarUpa pravRttike dvArA maiM isa udayAmata karmako dekhane, jAnane vAlA hUM / maiM apane svarUpa meM hI pravartamAna huuN| aisA anubhava karanA hI nizcayacAritra hai / isa prakAra AlocanA kalpa samAta huA / aba TIkAmeM pratyAkhyAna kalpa kahate haiM / pratyAkhyAna karane vAlA kahatA hai ki maiM manase, vacanase tathA kAyase bhaviSya meM karma na to karUMgA, na karAUMgA, na anya karate huyekA anumodana karU~gA || 1 || manase tathA vacanase maiM na to karUMgA, na karAUMgA, na manya karate huye kA anumodana karUMgA ||2|| manase tathA kAyase meM na to karUMgA, na karAUMgA, na anya karate huyekA anumodana karUMgA ||3|| vacanase tathA kAyase meM na to karUMgA, na karAU~gA, na anya karate huekA anumodana karUMgA // 4 // manase maiM na to karUMgA, na karAU~gA, na dhanya karate huekA anumodana karUMgA ||5|| vacana se meM na to karUyA na karAUMgA, na abhya karate huyekA anumodana karUMgA ||6|| kAyase meM na to kathA, nA
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________ 624 samayasAra dhyAmi na kArayiSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi kAyena ceti / / na kariSyAmi na kArayiSyAmi manasA ca vAcA ca kAyena ceti / 8 / na kariSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJA. syAmi manasA ca vAcA dha kAyena ceti / / na kArayiSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi manasA ca vAcA ca kAyena caiti / 10 / na kariSyAmi na kArayiSyAmi manasA ca vAcA ceti 111 // na kariSyAmi na kurvantamapyanye samanujJAsyAmi manasA ca vAcA ceti / 12 / na kArayiSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi manasA ca vAcA ceti / 13 / na kariSyAmi na kArayidhyAmi manasA ca kAyena ceti / 14 / na kariSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi manasA ca kAyena ceti / 15 / na kArayiSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi manasA ca kAyena veti 16 // na kariSyAmi na kArayiSyAmi vAcA ca kAyena ceti / 17 / na kariSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi vAcA ca kAyena ceti / 18 / na kArayiSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi vAyA ca kAyena ceti / 16 / na kariSyAmi na kArayiSyAmi manasA ceti 120 / na kariSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi manasA ceti / 21 / na kArayiSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi manasA ceti / 22 / na kariSyAmi na kArayiSyAmi vAcA ceti / 23 / na kari yAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi vAcA ceti / 24 / na kArayiSyAmi na kurvatamapyanyaM punaH avyaya / vi api-avyaya / kuNadi karoti baMdhai badhnAti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana / vIyaM na anya karate huyekA anumodana karUMgA 7 / manase, vacanase tathA kAyase meM na to karUgA, na karAU~gA / / manase, vacanase tathA kArase meM na to karUMgA, na anya karate huekA anumodana karUgA 18 / manase, vacanase, kAyase maiM na to karAUMgA, na anya karate huyekA anumodana karUMgA / 10 / manase tathA vacanase maiM na to karUMgA, na kraauuNgaa|11|| manase va vacanase maiM na to karUgA, na anya karate huyekA anumodana karUMgA / 12 / manase tathA vacanase maiM na to karAUMgA, na anya karate huyekA anumodana karUgA / 13 / manase va kAyase maiM na to karUMgA, na karAUMgA / 14 / manase tathA kAryase meM na to karUMgA, na anya karate huyekA anumodana karUmA / 15 / mana se, kAyase meM na to karAUMgA, na atya karate huyekA anumodana karUgA / 16 / vacanase tathA kAyase maiM na to karUMgA, na karAUMgA / 17 / maiM vacanase tathA kAyase na to karUMgA, na anya karate huyekA anumodana karUmA 1101 vacanase tathA kAyase na to karAUMgA, na anya karate huye kA anumodana karUgA / 16 / manase maiM na to karUMgA, na karAU~gA / 20 / manase maiM na to karUMgA, na anya karate huyekA anumodana karUgA / 21 / maiM manase na to karAU~gA, na anya karate huyekA anumodana karUgA / 22 / vacanase maiM na to karUMgA, na karAU~gA / 23 / bacanase maiM na to
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhazAnAdhikAra 625 samanujJAsyAmi vAcA ceti / 25 / na kariSyAmi na kArayiSyAmi kAyena ceti / 26 / na karidhyAmi na kurvatamapyanya samanajJAsyAmi kAyena ti / 27 / na kArayiSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi kAyena ceti / 28 / na kariSyAmi manasA ca vAcA ca kAyena ceti / 26 / na kArayiSyAmi manasA ca vAcA ca kAyena ceti / 3 / na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi manamA ca vAcA va kAyena ceti / 311 na kariSyAmi manasA ca vAcA ceti / 32. na kArayiSyAmi manasA ca vAcA ceti / 33 / na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi manasA ca vAcA ceti / 34 / na kariSyAmi manasA ca kAyena ceti / 35 / na kArayiSyAmi manasA ca kAyena ceti / 36 / na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi manasA ca kAyena ceti / 37 / na kariSyAmi vAcA va kAyena ceti / 38] na kArayiSyAmi vAcA ca kAyena ceti / 36 / na kurvantamapyanyaM samanuzAsyAmi vAcA ca kAyena ceti 140 / na kariSyAmi manasA ceti / 415 na kArayiSyAmi manasA ceti / 4 / na kurvatamapyatyaM samanujJAsyAmi manasA ceti / 43 / na kariSyAmi vAcA neti // 44 // na kArayiSyAmi vAcA ceti / 45 / na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi vAcA ceti / 46 / na kariSyAmi kAyena ceti / 47 / na kArayiSyAmi kAyena ceti / 48 / na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi kAyena ceti / 46 / pratyAkhyAya dI hinIyA patana / TubamAsa duHkhaspa-lADI ekavacana / aTTavihaM aSTavidha-dvitIyA ekacavana / karUgA, na anya karate huyekA anumodana karUgA / 24 / vacanase maiM na to karAU~mA, na anya karate huyekA anumodana karUgA / 25 / kAyase maiM na to karUMgA, na karAU~gA 126 / kAyase maiM na to karUMgA, na anya karate huekA anumodana karUgA / 27 / kAyase maiM na to karAUMgA, na anya karate huye kA anumodana karUgA / 28 / manase, vacanase tathA kAyase maiM na karUMgA / 26 / mana se, vacanase tathA kAyase na karAUMgA / 30 / manase, vacanase tathA kAyase maiM na anya karate huyekA anumodana karUMgA / 31 / manase tathA vacanase maiM na to karUMgA / 321 manase tathA vacanase maiM na karAUMgA / 33 / manase tathA vacanase maiM na anya karate huyekA anumodana karUgA / 34 / manase tathA kAyase meM na karUMgA / 351 manase tathA kAyase maiM na karAU~mA / 36 / manase tathA kAyase maiM na anya karate huekA anumodana kruuNgaa|37| vacanase tathA kAyase na karUgA / 38 / vacanase tathA kAyase maiM na karAUMgA / 36 / vacanase tathA kAyase maiM na anya karate huye kA anumodana karUgA / 40 manase maiM na karUMgA / 41 / manase maiM na karAUMgA / 42 / manase maiM na atya karate huyekA anumodana karUgA / 43 / vacanase maiM na to karUgA / 44 / vacanase meM na karAU~gA / 45 // vacanase maiM na anya karate huyekA anumodana karUMgA / 46 / kAyase maiM na to karUgA !47 / kAyase maiM na karAU~gA / 4 / kAyase maiM na anya karate huekA anumodana karUgA / 46 / (isa
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________ 626 samayasAra bhaviSyatkarma samastaM nirastasaMmohaH / prAtmani caitanyAtmani niSkarmaNi nityamAtmanA varte // 228 // iti pratyAkhyAnakalpaH samAptaH / samastamityevamapAsya karma kAlikaM shuddhnyaavlNbii| vilInamoho rahitaM vikAraizcinmAtramAtmAnamathAvalaMbe // 226 // ___ atha sakalakarmaphalasaMnyAsabhAvanAM nATayati / vigalaMtu karmaviSataruphalAni mama bhuktimaMtareNeva / saMcetaye'hamacalaM caitanyAtmAnamAtmAnaM // 230 // nAhaM matijJAnAvaraNIyakarmaphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye / 11 nAhaM zrutajJAnAvaraNIyakarmaphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye / 2 / nAhamavadhijJAnAvaraNIyakarmaphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye / 3. nAhaM manaHparya yajJAnAbaraNIyakarmaphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye / 4 / nAhaM kevala jJAnAvaraNIyakarmaphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye / / nAhaM cakSurdarzanAvaraNIya. kamaphala bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetayaM / 6 / nAhamacakSurdarzanAvaraNIyakarmaphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye / / nAhamavadhidarzanAvaraNIyakarmaphalaM bhuje caitanyAtmAvedaMto vedayamAnaH-prathamA ekavacana / kammaphalaM karmaphalaM-dvitIyA ekavacana : suhido sukhita:-prathamA ekaprakAra pratikramaNake samAna ho pratyAkhyAnameM bhI 46 bhaGga khe)| aba isa arthako kalazarUpa kAvyameM kahate haiM-pratyAkhyAya ityAdi / artha-(pratyAkhyAna karane vAlA jJAnI kahatA hai ki) bhaviSyake samasta karmokA pratyAkhyAna (tyAga) karake, jisakA moha naSTa ho gayA hai, aisA maiM niSkarma arthAt samasta karmose rahita caitanyasvarUpa mAtmAmeM prAtmAke dvArA hI niraMtara barta rahA huuN| bhAvArtha-nizcayacAritrameM pratyAkhyAnakA vidhAna aisA hai ki-samasta prAgAmI karmoMse rahita, caitanyako pravRttirUpa apane zuddhopayogameM rahanA so pratyAkhyAna hai / isa prakAra pratyAkhyAnakalpa samApta humA / aba samasta karmoke saMnyAsa (tyAga) ko bhAvanAko nacAneke sambandhakA kathana upasaMhAra kalazarUpa kAvyameM karate hai--samasta ityAdi / artha---pUrvokta prakArase tInoM kAlake samasta karmoko dUra karake, zuddhanayAvalambI aura vilInamoha meM praba sarvavikArose rahita caitanyamAtra prAtmAkA avalambana karatA hUM // 226 / / aba samasta karmaphalasaMnyAsakI bhAvanAko nacAte haiM-- usameM prathama, usa kathanake samuccaya arthako kAvyameM kahate haiM--vimalaMtu ityAdi / artha-karmarUpo viSavRkSake phala mere dvArA bhoge binA hI khira jAyeM; maiM apane caitanyasvarUpa mAtmAkA nizcayatayA saMcetana (anu. bhava) karatA huuN| bhAvArtha-jJAnI kahatA hai ki jo karma udayameM prAtA hai usake phalakA meM mAtra jJAtA draSTA hUM, usakA bhoktA nahIM isaliye mere dvArA bhoge binA hI ve karma khira jAeM,
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarva vizuddhajJAnAdhikAra namAtmAnameva saMta nAhaM kevaladarzanAvaraNIyakarmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye || nAhaM nidrAdarzanAvaraNIyakarmaphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye | 10 | nAhaM nidrAnidrAdarzanAvaraNIya karmaphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye | 11 | nAhaM pracalAdarzanAvaraNIyakarmaphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye | 12 | nAhaM pracalApracalAdarzanAvaraNIyakarmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye | 13 nAhaM tyAnagRddhidarzanAvara sopakarmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnametra saMcetaye | 14| nAhaM sAtAvedanIya karmaphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye | 15 | nAhamasAtAvedanIyakarmaphalaM bhuje yetanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye | 16 | nAhaM samyaktvamohanIya karmaphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye | 17| nAhaM mithyAtvamohanIyakarmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye | 18| nAhaM samyaktvamithyAtvamohanIya karmavacana / duhido duHkhitaH prathamA ekavacana / ya ca - avyaya / vadi bhavati - vartamAna laT anya puruSa ekavacana maiM apane caitanyasvarUpa zrAtmAmeM lIna hotA hugrA usakA jJAtA draSTA hI hoUM / yahA~ yaha jAnanA ki avirata dezavirata tathA pramattasaMyata dazAmeM aisA jJAna zraddhAna ho pradhAna hai aura jaba jIva zrapramatta dazAko prApta hokara zreNI car3hatA hai taba yaha anubhava sAkSAt hotA hai / maiM ( jJAnarata ) matijJAnAvaraNIya karmake phalako nahIM bhogatA, caitanyasvarUpa AtmAkA hI saMcetana karatA hU~ arthAt ekAgratA anubhava karatA hU~ |11 meM zrutajJAnAvaraNIya karmake phalako nahIM bhogatA, caitanyasvarUpa AtmAkA hI saMcetana karatA hUM / 2 / maiM bhavadhijJAnAvaraNIya karmake0, caitanyasvarUpa0 / 3 meM mana:paryayajJAnAvaraNIya karmake0, caitanyasvarUpa0 14| maiM kevalajJAnAvaraNIya karmake0 caitanyasvarUpa0 |5| 627 1 maiM kSudarzanAvaraNIya karmake phalako nahIM bhogatA, caitanyasvarUpa zrAtmAkA hI saMcetana karatA hU~ | 6| maiM pracakSudarzanAvaraNIya karmake, caitanya0 171 meM avadhidarzanAvaraNIya karmake 0, caitanya0 11 meM kevaladarzanAvaraNIya karmake 0, caitanya0 181 maiM nidrAdarzanAvaraNIya karmake 0, caitanya |10| maiM nidrAnidrAdarzanAvaraNIya karmake0, caitanya0 111 / maiM pracalA darzanAvaraNIya karmake0 caitanya0 | 12| maiM pracalApracalAdarzanAvaraNIya karmake0 caitanya0 113 meM styAnagRddhidarzanAvaraNIya karmake 0, caitanya0 // 14 // 0 maM sAtAvedanIya karmake phalako nahIM bhogatA, DacaitanyasvarUpa prAramAkA ho saMcetana karatA hUM | 15 | maiM asAtAvedanIya karmake0, caitanya0 | 16 | maiM samyaktvamohanIya karmake phalako nahIM bhogatA, caitanyasvarUpa zrAtmAkA hI saMcetana karatA hUM | 17| maiM mithyAtva mohanIyakarmake0 | 15 | maiM samyaktvamithyAtva mohanIya karmake 0
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________ 628 samayasAra phalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye // 16 // nAmanantAnubaMdhikrodhakaSAya vedanIyamohanIyakarmaphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye | 20 | nAhamapratyAkhyAnAvaraNIya krodhakaSAya vedanIya mohanIya karmaphala bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye | 211 nAhaM pratyAkhyAnAvaraNIyakrodhakaSAya vedanIya mohanIya karmaphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye | 22 | nAhaM saMjvalanakrodhakaSAya vedanIya mohanIya karmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye | 23 | nAhamanantAnu. baMdhimAnakaSAya vedanIyamohanIyakarmaphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye | 24| nAhamapratyAkhyAnAvaraNIya mAnakaSAya vedanIyamohanIya karmaphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye | 25 // nAhaM pratyAkhyAnAvaraNIya mAnakaSAyavedanIya mohanIya karmaphalaM bhuje caitanyA0 / 6 / nAhaM saMjva* lanamAnakaSAyayedanIya mohanIyakarmaphalaM bhuje caitanyA0 | 27| nAhamanantAnubaMdhi mAyAkaSAyavedanIyamohanIya karmaphalaM bhuje caitanyA0 |28| nAmapratyAkhyAnAvaraNIya mAyAkaSAya vedanIyamohanIyakarmaphalaM bhuje caitanyA0 126| nAhaM pratyAkhyAnAvaraNIya mAyAkaSAya vedanIyamohanIya karmaphalaM bhuje caitanyA0 |30| nAhaM saMjvalanamAyAkaSAyavedanIyamohanIyakarmaphalaM bhuje caitanyA0 1311 nAhamatAnubaMdhilobhakaSAya vedanIya mohanIya karmaphalaM muMje0 : 32 | nAhamapratyAkhyAnAvaraNIya lobhakaSAyavedanIyamohanIya karmaphalaM 0 / 33 / nAhaM pratyAkhyAnAvaraNIyalobhakaSAyavedanIya mohanIya karmaphalaM bhuje |34| nAhaM saMjvalana lobhakaSAyade danIya mohanIya karmaphalaM bhuje0 // 35 // nAhaM hAsyanokaSAyavedanIyamohanIya karmaphalaM bhuje0 | 36 | nAhaM ratinokaSAyavedanIyamohanIya karmaphalaM bhuMje 0 137| kriyA / jo yaH prathamA ekavacana | cedA cetayitA - prathamA ekavacana / so saH - prathamA ekavacana | taM| 16 | maiM anantAnubandhI krodhakaSAyavedanIya mohanIyakarmake0 | 20| maiM prapratyAkhyAnAvaraNIya krodhAvedanIya mohanIya karmake0 | 21| maiM pratyAkhyAtAvaraNIya krodhakaSAyavedanIya mohanIya karmake 0 1221 meM saMjvalana krodhakaSAyavedanIya mohanIya karmake 0 | 23| maiM anantAnubandhI mAnakaSAyavedanIya mohanIyakarmake0 | 24| maiM pratyAkhyAnAvaraNIya mAnakaSAya vedanIya mohanIya karma ke0 / 25 / maiM pratyAkhyAnAvaraNIya mAnakaSAyavedanIya mohanIya karmake0 / 26 / maiM saMjvalana mAnakaSAyavedanIya mohanIya karmake 0 | 27| maiM pranantAnubaMdhI mAyAkaSAyavedanIya mohanIyakarmake 0 | 28 maiM pratyAkhyAnAvaraNIya mAyAkaSAyavedanIya mohanIyakarmake 0 | 26| meM pratyAkhyAnAvaraNIya mAyAkaSAyavedanIya mohanIya karmake 0 |30| maiM saMjvalana mAyAkaSAya vedanIya mohanIya karma ke | 31 | maiM anantAnubandho lobhakaSAyavedanIya mohanIya karmake0 132| maiM pratyAkhyAnAvaraNIya lobhakaSAyavedanIya mohanIya karmake 0 |33| maiM pratyAkhyAnAvaraNIya lobhakaSAya vedanIya mohanIyakarma ke 0 0 134 | maiM saMjvalana lobhakaSAyavedanIya mohanIyakarmake 0 |35| meM hAsyanIkaSAyavedanIya 0
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra nAhaM paratinokaSAyabedanIyamohanIyakarmaphalaM bhaje0 38 / nAhaM zokanokaSAyavedanIyamohanIyakarmaphalaM bhuMje0 / 3 / nAhaM bhayanokaSAyavedanIyamohanIya karmaphalaM bhuje0 // 40 // nAhaM jugupsAnokaSAyavedanIyamohanIyakarmaphalaM bhuje0 / lAhaM strIvadanAkaSAyavadanAyamohanIya phalaM bhuje0 / 42 / nAhaM puvedanokaSAyavedanIyamohanIya karmaphalaM bhuje0 // 43 // nAhaM napuMsakavedanokaSAyabedanIyamohanIyakarmaphalaM bhuje0 ||44naahN narakAyuHkarmaphalaM bhuje0 145 // nAhaM tiryagAyuHkarmaphalaM' bhuMje 046 / nAhaM mAnuSAyu:karmaphalaM bhuje0|47I nAhaM devAyuHkarmaphalaM bhuje0 / 48) nAhaM narakagatinAmakarmaphalaM bhuje0 / 46 / nAhaM manuSyagatinAmakarmaphalaM bhuje0|46 / nAhaM tiyaMgatinAmakarmaphalaM bhuje0 / 50 / nAhaM manuSyagatinAmakarmaphalaM bhuje // 51 // nAhaM devagatinAmakarmaphalaM bhuje0 152 / nAhamekendriyajAtinAmakarmaphalaM bhuje0 / 53 / mAhaM dvondriyajAtinAmakarmaphalaM bhuje0 / 54 // nAhaM trIndriyajAtinAmakarmaphalaM bhuje0 // 55 // nAhaM caturindriyajAtinAmakarmaphalaM bhuje0 / 56 / nAhaM paJcendiyajAtinAmakarmaphalaM bhuje0 / 57) nAmodArikazarIranAmakarmaphalaM bhuje0 / 58 / nAhaM vakriyikazarIranAmakarmaphalaM bhuje0 / 59 / nAhamAhArakazarIranAmakarmaphalaM bhuje0 160 / nAhaM tejasazarIranAmakarmaphalaM bhuje0 161 / nAhaM kArmaNazarIranAmakarmaphalaM bhuje0 / 62 / nAhamaudArikazarorAMgopAMganAmakarmaphalaM bhuje / 63 / nAhaM vaiRiyikazarIrAMgopAMganAmakarmadvi0 e0 / puNo puna:-avyaya / vi api avyaya / vIyaM bIja-dvitIyA ekvcn| dukkhassa duHkhasya-SaSThI mohanIyakarmake0 / 36 / maiM ratinokaSAyavedanIya mohanIyakarmake 0 37 / maiM aratinokaSAyavedanIya mohanIyakarmake0 38 / maiM zokanokaSAyavedanIya mohanIyakarmake0 136 / maiM bhayanokaSAya vedanIya mohanIyakarmake0 / 401 maiM jugupsAnokaSAyavedanIya mohanIyakamake0 // 41 // maiM strIvedanokaSAyavedanIya mohanIyakarmake0 // 41 // maiM puruSavedanokaSAyavedanIya mohanIyakarmake0 // 43 // maiM napuMsakavedanokaSAyavedanIya mohanIyakarmake0 144 // maiM narakAyu karmake phalako nahIM bhogatA, caitanyasvarUpa prAtmAkA hI saMcetana karatA hUM / 45 / maiM tiryaMcAyu karmake0 / 46 / maiM manuSyAyu karmake0 / 47 / maiM devAyu karma ke0 / 4 / / ___ maiM narakagatinAmakarmake. phalako nahIM bhogatA, caitanyasvarUpa prAtmAkA hI saMcetana karatA hUM / 46 / maiM tithaMcagatinAmakarmake0 150 / maiM manuSyagatinAmakarmake0 151 / maiM devagatinAmakarmake0 / 52 / maiM ekendriyajAti nAmakarmake0 // 53 // maiM dvIndriyajAti nAmakarmake0 / 54 / maiM trIndriya jAti nAmakamaMke0 155 / maiM caturindriyajAti nAmakarmake0 // 56 / maiM paJcendriyajAti nAmakarmake0 / 57 / maiM prAhArakazarIra nAmakarmake0 / 583 meM kriyikazarIra nAmakarmake. // 56 // maiM maahaarkshriirtaamkrmke060| maiM taijsshriirnaamkrm061| maiM kAmaraNazarIra
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________ 630 samayasAra phalaM bhuje 164 nAhamAhArakazarIrAMgopAMganAmakarmaphalaM bhuje0 / 65 / nAmodArikazarIrabaMdha. nanAmakarmaphalaM bhuje0 / 66 / nAhaM vaiRiyikazarIrabaMdhananAmakarmaphalaM bhuje0 / 67. nAhamAhArakazarIrabaMdhananAmakarmaphalaM bhune0.68) nAhaM taijasazarIrabandhananAmakarmaphalaM bhuje0 // 66 // nAhaM kAmagAzarorabandhananAmakarmaphalaM bhuje0 / 0 / nAmodArikazarIrasaMghAsanAmakarmaphalaM bhuje0 / 71 / nAhaM baiMkriyikazarIrasaMghAtanAmakarmaphalaM bhuje0 // 72 // nAhamAhArakazarIrasaMghAtanAmakarmaphalaM bhuje073| nAhaM tejasazarIrasaMthAtanAmakarmaphalaM bhuje0 1741 nAhaM kArmaNazarIrasaMghAta. nAmakarmaphalaM bhuje0 75 / nAhaM samacaturasrasaMsthAnanAmakarmaphalaM bhuje0 1761 nAhaM nyagrodhaparimaMDalasaMsthAnanAmakarmaphalaM bhuje0 77 / nAhaM svAtisaMsthAnanAmakarmaphalaM bhuje0 78 / nAha kubjakasaMsthAnanAmakarmaphalaM bhuje / 76 / nAhaM vAmanasaMsthAnanAmakarmaphalaM bhuje0 / 50 / nAhaM huMDakasaMsthAnanAmakarmaphalaM bhuje0181 nAhaM vavarSabhanArAcasaMhanananAmakarmaphalaM bhuje0 182 // nAhaM vajanArAcasaMhanananAmakarmaphalaM bhuje0 / 53 / nAhaM nArAcasaMhanananAmakarmaphalaM bhuje0|4| nAhamardhanArAcasaMhanananAgakarmaphalaM bhuje0 85 nAhaM kolikAsaMhanana nAmakarma phalaM bhUje0 166 / nAhamasaMprAptAmRpATikAsaMhanananAmakarmaphalaM bhuje0 87 nAhaM snigdhasparzanAmakarmaphalaM bhuje0 118 / nAhaM pakSasparzanAmakarmaphalaM bhuje / / nAhaM zotasparzanAmakarmaphalaM bhuje0 90) nAhavacana / aTTavihaM aSTavidha-dvitIyA ekavacana // 387-386 // nAmakarmake 0 // 62 / maiM praudArikazarIrAMgopAMga nAmakarmake0 / 63 / maiM vaikiyikazarIrAMgopAMga nAmakarmake0 / 64 // maiM AhArakazarIrAMgopAMga nAmakarmake 165 / maiM praudArikavarorabaMdhana naamkrmke066| maiM vaikriyikazarIrabaMdhana nAmakarmake0 / 67 / maiM prAhArakazarIrabandhana nAmakarmako / 68) meM taijasazarIrabandhana nAmakarmake0 / 66 / maiM kArmaraNazarIrabandhana nAmakarmake0 70 / maiM praudArikazarIrasaMghAta nAmakarmake0 71! maiM baiMkriyikazarIrasaMghAsa naamkrmke072| maiM pAhArakazarIrasaMghAta nAmakarmake0 / 73 / maiM tejasazarIrasaMghAta naamkrmke074| meM kAmaraNazarIrasaMghAta nAmakarmake 0 753 meM samacaturasrasaMsthAna nAmakarmake0 76 meM nyagrodhaparimaNDalasaMsthAna nAmakarmake0 77 / maiM sthAtisaMsthAna nAmakamaMke0 178 / meM kujakasaMsthAna nAmakarmake. livemaiM vAmanasaMsthAna nAmakarmake0 180 / maiM huNDakasaMsthAna nAmakamake0 |816 maiM daptarSamabAyapahanana nAmakamaMke0 / 2 / maiM vazanArAcasaMhanana nAmakarmake0 / / maiM nArAcasaMhanana nAmakarmake I maiM ardhanArASasaMhanana nAmakarmake0 85, maiM kolikAsaMhanana nAmakarmake. 6) meM prasamprAptAmRpATikAsaMhanana nAmakarmake 0 87 / maiM snigdhasparza nAmaka ke. 188 maiM sasasparza nAmakarmake0 / / maiM zotasparza nAmakarmake 0 6 0 maiM uSNasparza nAmakarmake0 / / 11
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarva vizuddhajJAnAdhikAra 631 musparzanAmakarmaphalaM bhuje |1| nAhaM gurusparzanAmakarmaphala // 62 // nAhaM laghusparzanAmakarmaphalaM bhuje // 63 // nAhaM mRdusparzanAmakarmaphalaM bhuje 64 | nAhaM karkazasparzanAmakarmaphalaM bhuje0 5 / nAhaM madhurarasanAmakarmaphalaM bhuje0 | 16 | nAhamamlarasanAmakarmaphalaM bhuje0 // 67 // nAhaM tiktarasanAmakarmaphalaM bhuje0 68| nAhaM vaTukarasanAmakarmaphalaM bhuje // 66 / nAhaM kaSAyarasanAmakarmaphalaM bhuje0 1100 / nAhaM surabhigandhanAmakarmaphalaM bhuje0 | 1011 nAhamasurabhigandhanAmakarmaphalaM bhuje 110 2 | nAhaM zuklavarNanAmakarmaphalaM bhuje0 | 103 | nAhaM raktavarNanAmakarmaphalaM bhuje0 1104 / nAhaM pItavarNanAmakarmaphalaM bhuje0 | 105 / nAhaM haritavarNanAmakarmaphalaM bhuje // 106 // nAhaM kRSNavarNanAmakarmaphalaM bhuje0 | 107 / nAhaM narakagatyAnupUrvInAmakarmaphalaM bhujai0 | 108 // nAhaM tiryaggatyAnupUrvInAmakarmaphalaM bhuje0 1106 // nAhaM manuSyasyAnupUrvInAmakarmaphalaM bhujela / 110 / nAhaM devagatyAnupUrvInAmakarmaphalaM bhuje0 | 111 / nAhaM nirmANanAmakarmaphalaM bhuje / 112 / nAhamagurulaghunAmakarmaphalaM bhujai0 1113 / nAhamupaghAta nAmakarmaphalaM bhuje0 114 / nAhaM paraghAtamAmakarmaphalaM bhuje0 | 1151 nAhamAtapanAmakarmaphalaM bhuje0 | 116 / nAhamudyotanAmakarmaphalaM bhuje0 | 117 / nAhamucchvAsanAmakarmaphalaM bhuje0 | 116 / nAhaM prazasta vihAyogavinAmakarmaphalaM muje0 | 116 / nAhamaprazasta vihAyogatinAmakarmaphala bhuje0 / 120 / nAhaM sAdhAraNazarIranAmakarmaphalaM bhuMje0 | 121 / nAhaM pratyekazarIranAmakarmaphalaM bhuje0 | 122| nAhaM sthAvaranAmakarmaphalaM nAmasaMjJa - satya, NANa, Na, ja, satya, Na, kiMcita, aNNa, NANa, aNNa, sattha, jiNa, saha, NANa, maiM gurusparza nAmakarmake0 181 meM laghusparza nAmaka saMke0 | 11 | maiM mRdusparza nAmakarmake0 | 14 | maiM se * sparza nAmakarmake0 165 maiM madhurarasa nAmakarmake0 // 66 / maiM amlarasa nAmakarmake 0 7 maiM tiktarasa nAmakarmake0 [ 68 ] maiM kaTukarasa nAmakarmake 0 [16] maiM kaSAyarasa nAmakarmake0 100 / maiM surabhigandha nAmakarmake0 / 101 / maiM prasurabhigandha nAmakarmake / 102 meM zuklavarNa nAmakarmake / 103 / maiM raktavara nAmakarmake 0 1104 | maiM pItadarza nAmakarmake / 105 | maiM haritavarNa nAmakarmake0 / 106 / maiM kRSNavarNa nAmakarmake 0 | 107 | maiM narakagatyAnupUrvI nAmakarma ke0 1108 | maiM tiyaMcagatyAnupUrvI nAmakarmake 0 1106 / maiM manuSyagatyAnupUrvI nAmakarmake / 1101 maiM devasthAnupUrvI nAmakarmake0 | 111| maiM nirmANa nAmakarmake0 | 1121 maiM agurulaghu nAmakarma ke0 1113 | maiM upadhAta nAmakarmake0 | 114 | maiM paraghAta nAmakarmake 0 | 115 / maiM pratapa nAmakarmake 0 | 116 | maiM udyota nAmakarmake 0 | 117| maiM ucchavAsa nAmakarmake 0 | 11 | maiM prazastavihAyogati nAmakarmake0 | 116 | maiM aprazastavihAyogati nAmakarmake0 1120 maiM sAdhAraNasarora nAmakarmake / 121 / maiM pratyekazarIra nAmakarmake0 | 122 meM sthAvara nAmakarma *
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra bhuje0 11.3nAhaM trasanAmakarmaphalaM bhukhe0 3124 / nahiM subhaganAmakarmaphalaM bhuje0 1551 nAhaM durbhaganAmakarmaphalaM bhuje0 / / 26 / nAhaM susvaranAmakarmaphalaM bhuje0 / 127 nAhaM duHsvara* nAmakarma phalaM bhaMje0 128 nAhaM zubhanAmakarSaphalaM bhaje // 126 / nAhamazubhanAmakarmaphalaM bhuje0 1130 / nAhaM sUkSmazarIranAmakarmaphalaM bhuje0 / 131 / nAhaM vAdarazarIranAmakarmaphalaM bhuMje0 11321 nAhaM paryAptanAmakarmaphalaM bhuje0 / 133 / nAhamaparyAptanAmakarmaphalaM bhuje0 / 134 / nAhaM sthiranAmakarmaphalaM bhuje0 / 135 // nAmasthiranAmakarmaphalaM bhuMje0 // 136 / nAhamAdeyanAmakarmaphalaM bhuM0 / 137 nAhamanAdeyanAmakarmaphalaM bhuje0 1138 / nAhaM yaza:kotinAmakarmaphalaM bhuje. // 136 / nAhamayaza kIrtinAmakarmaphalaM bhuje0|140| nAhaM tIrthaMkaravanAmakarmaphalaM bhuMje0 141 / nAhamuccairgotrakarmaphalaM bhuje0 / 142 / nAhaM nocaMgotrakarmaphalaM bhuje0|143| nAhaM dAnAMtarAyakarmaphalaM bhuje0 / 144 / nAhaM lAbhAMtarAyakarmaphalaM bhuje0 / 145 / nAhaM bhogAMtarAyakarmaphalaM bhuje0 1146 / nAhamupabhogAMtarAyakarmaphalaM bhuje0 / 147 / nAhaM vIryAta rAyakarmaphalaM bhuje0 1148 / / nizzeSakarmaphalasaMnyasanAnmamaiva sarvakriyAMtaravihAranivRttavRttaH / caitanyalakSma bhajato bhazamAtmatattvaM kAlAvalIyamacalasya vahatvanaMtA / / 231 // ya: pUrvabhAvakRtakarmaviSadrumAgAM bhukte Na, ja, sadda, rUba, vaNNa, gaMdha, rasa, phAsa, kamma, dhamma, adhamma, kAla, AyAsa, pi, yAsa, Na, anjhavasANa, ke0 3123 / maiM asa nAmakarmake |124 / maiM subhaga nAmakarmake0 / 125 / maiM durbhaga nAmakarmake. 1126 / maiM susvara nAmakarmake0 / 127 / maiM duHsvara nAmakarmake0 / 128 / maiM zubha nAmakarmake. / 126 / maiM azubha nAmakarmake0 1130 / maiM sUkSmazarIra nAmakarmake0 // 131 / maiM vAdarazarIra nAmakarmake 0 / 132 // maiM paryApta nAmakarmake0 1133 / maiM aparyApta naamkrmke0|134| maiM sthira nAmakarmake0 // 135 / maiM asthira nAmakarmake0 // 136 / maiM prAdeya nAmakarmake0 // 137 / maiM anAdeya nAmakarmake0 / 13 / maiM yazaHkIti nAmakarmake0 / 136 ! maiM ayazaHkIrti nAmakarmake. 1140 / maiM tIrthaMkara nAmakarmake0 1141 / ___ maiM uccagotra nAmakarmake phalako nahIM bhogatA, caitanyasvarUpa prAtmAkA ho saMcetana karatA huuN|142| maiM nIcagotra nAmakarmake. 143 // ___ maiM dAnAMtarAya karmake phalako nahIM bhogatA, caitanyasvarUpa mAtmAkA hI saMcetana karatA huuN|144| maiM lAbhAMtarAya karmake0 / 145 / maiM bhogAMtarAya karmake0 / 146 / maiM upabhogAMtarAya karmake0 / 147 / maiM vIryAtarAya karmake phalako nahIM bhogatA, caitanyasvarUpa prAtmAkA hI saMcetana karatA hUM // 148 / isa prakAra jJAnI sakala koke phalake saMnyAsakI bhAvanA karatA hai yahAM bhAvanAkA artha bArambAra citavana karake upayogako jJAnAbhimukha rakhanekA abhyAsa karanA hai|
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra phalAni na khalu svata eva tRptaH / ApAtakAlaramaNIyamudaramyaM niSkarmazarmamayameti dazAtaraM saH // 232 // atyantaM bhAvayitvA viratimavirataM karmaNastatphalAcaca praspaSTaM nATayitvA pralayanaacedaNa, ja, NicaM, ta, jIva, du, jANaa, NANi, NANa, ca, jApAa, anvadiritta, muNeyabva, NANa, sammAjaba jIva samyagdRSTi-jAnI hotA hai taba use jJAna baddhAna to hunA hI hai ki 'maiM zuddhanayase samasta karma aura karmake phalase rahita hUM ? parantu pUrvabaddha karma udayameM Anepara unase hone vAle bhAvoMkA kartRtva chor3akara, trikAla sambandhI 46-46 bhaMgoM dvArA karmacetanAke tyAgako bhAvanA karake tathA samasta karmokA phala bhoganeke tyAgako bhAvanA karake, eka caitanyasvarUpa prAtmAko hI bhoganA zeSa raha jAtA hai| avirata, dezavirata aura pramama avasthA vAle jIvake jAna-zraddhAna meM niraMtara yaha bhAvanA to hai hI; aura jaba jIva apramattadazAko prApta karake ekAgracittase dhyAna kare, kevala caitanyamAna avasthAmeM upayoga lagAye aura zuddhopayoga rUpa ho, taba nizcayacAritrarUpa zuddhopayoga bhAvase zreNI car3hakara kevala jJAna prApta karatA hai / usa samaya isa bhAvanA kA phala jo karmacetanA aura karmaphalacetanAse rahita sAkSAt jJAna cetanA rUpa pariNamana hai so hotA hai / pazcAt AtmA anantakAla taka jJAnacetanA rUpa hI rahatA huprA paramAnandameM magna rahatA hai| aba isI arthako kalazarUpa kAvyameM kahate haiM--ni:zeSa ityAdi / artha---pUrvokta prakArase sakala karmoMke phalakA saMnyAsa (tyAga) karanese caitanya lakSaNa bAle prAtmatattvako ho atizayatayA bhogate hue aura anya upayogakI kriyA tathA bAhyakI kriyAmeM pravRttise rahita bartane vAle acala mujha mAtmAke yaha kAlakI prAvalI anaMta pravAharUpa baho arthAt samarata kAla Atmatattvake anubhavameM vyatIta hove / bhAvArtha-aisI bhAvanA karane vAlA jJAnI aisA tRpta huaA hai ki bhAvanA karate hue mAno sAkSAt kevalI ho ho gayA ho / so anantakAla taka aisA ho rahanA cAhatA hai| yaha yogya hI hai; kyoMki isI antastattvako bhAvanAse AtmA kevalI hotA hai / kevalajJAna utpanna honekA paramArtha upAya yaha antastatvakA avalambana hai, bAhya vyavahAracAritra isIkA sAdhana rUpa hai| isa sahajAramAvalambanake binA vyavahAracAritra zubhakarmako bAMdhatA hai, mokSakA upAya nahIM hai| aba puna: yahI bhAva kAvyameM kahate haiM-yaH pUrva ityAdi / artha-pUrvakAlameM ajJAna bhAvase kiye karmarUpa viSavRkSake udaya prAye huye phalako jo svAmI hokara nahIM bhogatA aura vAstava meM apane prAtmasvarUpase hI tRpta hai, vaha puruSa vartamAnakAlameM ramaNIya tathA AgAmI kAlameM ramya niSkarma svAdhIna sukhamayI alaukika dazAko prApta hotA hai| bhAvArtha-jJAna
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra makhilAjJAnasaMcetanAyAH / pUrNa kRtvA svabhAvaM svarasaparigataM jJAnasaMcetanA svAM sAnaMdaM nATayaMtaH dihi, du, saMjama, sutta, agapuvvagaya, dhammAdhamma, ca, tahA, pavvajja, buha / dhAtusaMjJa-hava sattAyAM, jANa cetanAko bhAvanAse atyanta tRpti rahatI hai, aura prAgAmo kAlameM kevalajJAna upArjana kara saba kose rahita mokSa avasthAkI prApti hotI hai| aba punaH isI arthako kalazarUpa kAvyameM kahate haiM-pratyaMtaM ityAdi / artha-jJAnIjana nirantara karmase tathA karmake phalase pratyanta viratiko bhAkara, aura samasta pramAnacetanAke nAzako spaSTatayA nacAkara nijarasase prApta svabhAvako pUrNa karake mAnandake sAtha jaise ho usa taraha jJAnacetanAko karAte hue aba yahA~se karmake prabhAvarUpa prAtmoka rasarUpa amRtarasako sadAkAla pIvo / bhAvArtha- pahale to tInakAla saMbaMdhI karmakA kartRtvarUpa karmacetanAke 46 bhaMga rUpa tyAgakI bhAvanA kI phira 148 karmaprakRtiyoMkA udayarUpa karmaphalake tyAgako bhAvanA ko / aise ajJAnacetanAkA pralaya karAke jJAnacetanAmeM pravartanekA pauruSa kiyA hai / yaha jJAnacetanA sadA dilpa apane svabhAvakA anubhavarUpa. hai / usako jJAnojana sadA bhogo| aba paradravya va parabhAvoMse jJAnako pRthak kAvyameM dikhalAte haiM-- itaH padArtha ityAdi / artha----yahA~se aba saba vastunoMse bhinnatvake nizcayase pRthak kiyA gayA jJAna padArthake vistAra ke sAtha guthita honese yAne jJeyajJAnasambandhabaza ekameka jaisA dikhAI denese utpanna hone vAlI kartRtvabhAvarUpa kriyAse rahita eka jJAna kriyAmAtra manAkula dedIpyamAna hotA humA ThaharatA hai| bhAvArtha-isa sarvavizuddha jJAnAdhikArameM aba taka jJAnako kartRkarmatvase rahita dikhAyA hai aba yahA~se jJAnako sarva paratatvoMse nirAlA dikhAte haiN| __ prasaMgadivaraNa-anantarapUrva gAthAcatuSkameM batAyA gayA thA ki karma karmaphalake prati. kramaNa pratyAkhyAna aAlocanAsvarUpa prAtmA svayaM cAritra hai jisase ki karma karmaphala dUra hotA hai aba isa gAthAtrikameM batAyA hai ki paramArtha pratikramaNAdirUpa jhAnacetanAse cyuta hokara jo karmaphalako apanAtA hai vaha duHkhamUla aSTavidhakarmako bAMdhatA hai| tathyaprakAza-1-sahaja jJAnasvabhAva meM Atmatva nirakhanA jJAnacetanA hai / 2-jJAnake mivAya anya sabhI bhAvoMmeM isako maiM karatA hUM aisA nirakhanA karmacetanA hai / 3-jJAnake sivAya anya bhAvoM meM isako maiM bhogatA hai aisA nirakhanA karmaphalacetanA hai / 4- karmacetanA karmaphalacetamA donoM hI ajJAnacetanA haiN| 5- azAnacetanA hI saMsArakA mUla bIja hai / 6-saMsArasaMkadase chuTakArA pAne ke liye ajJAnacetanAkA vidhvaMsa kara denA cAhiye / 7-prajJAnacetanAkA vidhvaMsa karaneke liye trikAla manase vacanase phAyase karane karAne anumodanekI samasta
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra prazamarasamitaH sarvakAlaM pibaMtu // 233 // itaH padArthaprathanAvaguMThanAd vinA kRte rekamanAkulaM jvalat / samastavastuvyatirekanizcayAt vivecita jJAnamihAvatiSThate // 234 / / / / 387.386 / / avabodhane, vida jhAne, muNa jJAne, abhi uba i gtii| prAtipadika-- zAstra, jJAna, na, yat, zAstra, na, kriyAvoMke parihAra kara niSkarma jJAnamAtra prAtmAkA prAzraya rahanA cAhiye / 5-prajJAnacetanAkA vidhvaMsa karaneke liye samastakarmaphaloMke bhoganekA parihAra karake kevala jJAnAnanda svabhAvamAtra prAtmAkA saMcetana honA cAhiye / -jJAnamAtra saMcetanake alAvA jo bhI kriyAyeM huI unheM mithyA jAnanA cAhiye arthAt mere svarUpa meM ve kriyAyeM nahIM thI, kintu saMyogaprasaMgameM huI thI aisA jAnanA cAhiye / 10- maiM sarvakriyAvoMse vivikta hUM aisA jAnakara niSkarma jJAna mAtra svabhAvameM upayoga ramAnA cAhiye / 11- maiM apane acala caitanyasvarUpakA saMcetana karatA hUM, udita karmaphalakA pratiphalana pAtA hai to mere bhoge binA hI usa saba karmaphalako nikala jAne do| 12.. merA samasta anantakAla caitanyasvarUpake AzrayameM hI bIte / 13- karmaviSavRkSake phalako na bhogakara svasaMcetanameM tRpta rahanese vartamAna meM va sadA bhaviSyameM zAnti rahanA nirbAdha hai| siddhAnta-1-jJAnamAtra prAtmAkA jJAnarUpase saMcetana karanA prAtmAkA svabhAva pariemana hai / 2-- jJAnamAtra prAtmAkA moha rAga-dveSAdi ajJAnamaya bhAvoMrUpa saMvedana karanA vibhAva pariNamana hai| dRSTi-1-zuddhanizcayanaya (46) / 2-azuddhanizcayanaya (47) / prayoga--karmacetanA va karmaphala cetanAkA tyAga karake jJAnamAtra apane prApako nirakhate rahanA // 387-386 / / aba jJAnakI paraviviktatA gAthAnoMmeM kahate haiM-[zAstraM] zAstra [jAnaM na bhavati jJAna nahIM hai [yasmAt] kyoMki [zAstraM kiMcit na jAnAti] zAstra kucha jAnatA nahIM hai [tasmAt] isa kAraNa [jinAH] jina bhagavAna [jJAnaM anyat] jJAnako anya [anyat zAstra] va zAstrako anya [viti] kahate haiN| [zabdaH jJAnaM na bhavati] zabda jJAna nahIM hai [yasmAt] mayoMki [zabdaH kiMcit na jAnAti] zabda kucha jAnatA nahIM hai [tasmAt] isa kAraNa [jinAH] jinadeva [zAnaM anyat] jJAnako anya va [zabdaM anya] zabdako anya [vidanti] kahate haiM / [rUpaM jJAnaM na bhavati] rUpa jJAna nahIM hai [yasmAta] kyoMki [rUpaM kiMcit na jAnAti] rUpa kucha jAnatA nahIM hai [tasmAt] isa kAraNa [jinAH] jinadeva [zAnaM anyat] jAnako anya va [rUpaM anyat] rUpako anya [viti] kahate haiM / [varNaH jJAnaM na bhavati] varNa jJAna nahIM hai [yasmAt]
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra satyaM NANaM Na havai jahmA satyaM Na yANae kiMci / tamA aNNA NANaM aNNaM satyaM jiNA viti // 36 // khado gAya yA habai jahA saddo Na yANae kiMci / tamA aNNaM NANaM aNNaM sahajiNA viti // 361 // rUvaM NANaM Na havai jamA rUvaM Na yANae kiMci / tamA aNNAM NANaM aNNaM rUvaM jiNA viti // 362 // vaNNo gANaM Na havai jahmA vaNNo Na yANae kiMci / tamA aNNaM NANaM aNNaM vaNNaM jiNA viti // 363 // gaMdho NANaM Na havai jahmA gaMdho Na yANae kiMci / tamA aNNaM NANaM aNNaM gaMdhaM jiNA viti // 364 // Na raso du havadi gANaM jamA du raso Na yAe kiMci / tamA aNNaM NANaM rasaM ya aNNaM jiNA viti // 365 / / phAso Na havai gANaM jamA phAso N yANae kiMci / tamA aNNaM gANaM aNNaM phAsaM jiNA viti // 366 // kamma NANaM Na havai jamA kamma Na yANae kiMci / tamA aNNaM NANaM aNNaM kammaM jiNA viti // 367 // dhammo NANaM Na havai jamA dhammo Na yANae kiMci / tahmA zrRNNa NA aNNa dhamma jiNA viti // 36 // NANamadhammo Na havai jamA'dhammo Na yANae kiMci / taha mA aNNaM NANaM aNNamadhammaM jiNA viti // 366 // kiMcita, tat, anyat, jJAna, anyat, zAstra, jina, zabda, rUpa, rUpa, varNa, varNa, gandha, gandha, rasa, rasa, sparza, kyoMki [varNaH kiMcit na jAnAti] varNa kucha jAnatA nahIM hai [tasmAt ] isa kAraNa [jinAH] jinadeva [jJAnaM anyat] jJAnako anya va [varNaH anyaH] varNako anya [vidaMti] kahate haiM /
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________ 637 sarvavizuddhazAnAdhikAra kAlo gANaM Na havai jamA kAlo Na yANae kiMci / taha mA aNNaM gANaM aNNaM kAlaM jiNA viMti // 400 // yAsaMpi Na NANaM jaha mA yAsa Na yANae kiMci / tahmA yAsaM aNNaM aNNaM NANaM jiNA viti / / 401 // jjhavasANaM gANaM abhavasANaM acedaNaM jamA / tamA aNaM NANaM ajjhavasANe tahA aNNaM // 42 // jahmA jANi NiccaM tahmA jIko du jANo NANI / NANaM ca jANayAdo avadiritaM muNeyavvaM // 403 // NANaM sammAdihi~ du saMjamaM suttamaMgapuvayaM / dhammAdhammaM ca tahA pavaja abbhuvaMti buhA // 404 // zAstra jJAna nahi hotA, kyoMki nahIM zAstra jAnasA kucha bhii| isase bhAna pRthak hai, zAstra yakSa ko kahIM prabhume // 360 // zabda jJAna nahiM hotA, kyoMki nahIM zabda jAmatA kucha bho| isase jJAna pRthak hai, zAstra pRthaka yoM kahA prabhune / / 361 // rUpa jJAna nahiM hotA, kyoMki na rUpa jAnatA kucha bhii| isase jJAna pRthaka hai, rUpa pRthak yoM kahA~ prabhune // 362 // varSa jJAna nahiM hotA, kyoMki nahIM varNa jAnatA kucha bhii| isase jJAna pRyaka hai, varNa pRthak yoM kahA prabhune // 363 / / gandha jJAna nahiM hotA, kyoMki nahIM gandha jAnatA kucha bhI / isase jJAna pRthaka hai, gandha pRthaka yoM kahA prabhune // 364 // sparza, karma, karma, dharma, dharma, adharma, adharma, kAla, kAla, AkAza, AkAza, adhyavasAna, adhyavasAna, yat, [gaMdhaH jJAna na bhavati] gandha jJAna nahIM hai [yasmAt kyoMki [gandhaH kicit na jAnAti] gandha kucha jAnatA nahIM [tasmAt] isa kAraNa [jinA:] jinendra deva [jJAnaM anyat gaMdhaM anya] jJAnako anya va gandhako anya [vidanti] kahate haiM / [rasaH jJAnaM na bhavati] rasa jJAna nahIM hai [yasmAt ] kyoMki [rasaH kiMcit na jAnAti] rasa kucha jAnatA nahIM [tasmAt ] isa kAraNa [jinAH] jinadeva [jJAnaM anyat] jJAnako anya va [rasaM ca anya] aura rasako anya [vidanti] kahate haiM / [sparzaH jJAnaM na bhavati] sparza jJAna nahIM hai [yasmAt] kyoMki [sparzaH kiMcit na
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra rasa jJAna nahIM hotA, kyoMki rasa nahIM jAnatA kucha bhii| isase jJAna pRthak hai, tayA pRthak rasa kahA prabhune // 365 // sparza jJAna nahiM hotA, kyoMki nahIM sparza jAnatA kucha bhii| isase jJAna pRthaka hai, sparza pRthak yoM kahA prabhune // 366 // karma zAna nahiM hotA, kyoMki nahIM karma jAnatA kucha bho / isase jJAna pRthak hai, karma pRthak yoM kahA prabhune // 367 // dharma jJAna nahiM hotA, kyoMki nahIM dharma jAnatA kucha bhii| isase jJAna pRthak hai, dharma pRthak yoM kahA prabhune // 39 // na adharma jJAna hotA, kyoMki nahiM adharma jAnatA kucha bhii| isase jJAna pRthaka hai, adharma para yoM kahA prabhune // 366 // kAla jJAna nahi hotA, kyoMki nahIM kAla jAnatA kucha bhii| isase jJAna pRthak hai, kAla pRthak yoM kahA prabhune // 400 // AkAza jJAna nahi hai, kyoMki prAkAza mAnatA nahIM kucha / isase jJAna pRthak hai, AkAza pRthak kahA prabhune // 401 // adhyavasAna jhAna nahi, adhyavasAna bhI to acetana hai / isase jJAna pRthak hai, tathA hai adhyavasAna pRthak // 402 // jAnatA nitya AtmA, isase jJAnI hai pAramA nAyaka / hai abhinna zAyaphase, jJAna sadA tanmayo jAno // 403 // jJAna hi samyagdRSTI, va aMgapUrvagata sUtra saMyama yaha / dharma adharma va dIkSA, budhajana isa zAnako kahate // 404 // nityaM, tat, jIva, tu, jJAyaka, jJAnin, jJAna, caM, zAyaka, avyatirikta, jJAtavya, zAna, samyagdRSTi, tu, saMyama, sUtra, aMgapUrvagata, dharmAdharma, ca, tathA, pravajyA, budha / mUladhAtu-bhU sattAyAM, jhA akbodhane, vida jAnAti] sparza kucha jAnatA nhiiN| [tasmAt] isa kAraNa [jinAH] jinadeva [jJAnaM anyat] jJAnako pranya [sparza abhyaM] sparzako anya [viti] kahate haiM : [karma jJAnaM na bhavati] karma jJAna nahIM hai [yasmAta] kyoMki [karma kicit na jAnAti] karma kucha jAnatA nahIM [tasmAva] isa kAraNa [jinAH] jinadeva [jJAnaM anyat] jJAnako anya va [karma anyat] karmako anya vidaMti] kahate haiN| [dharmaH hAmaM na bhavati] dharmadrathya jJAna nahIM hai [yasmAta] kyoMki [dharmaH kiMcita na jAnAti dharma kucha jAnatA nahIM [tasmAt] isa kAraNa [jinAH] jinadeva jJAnaM anyat] jJAna
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarva vizuddhajJAnAdhikAra 636 zAstraM jJAnaM na bhavati yasmAcchAstraM na jAnAti kiMcit / tasmAdanyajjJAnamanyacchAstra jinA vidati // 360 / / zabdo jJAnaM na bhavati yasmAcchando na jAnAti kiMcit / tasmAdanyajjJAnamanyaM zabdaM jinA vidati // 362 // rUpaM jJAnaM na bhavati yasmAdrUpaM na jAnAti kiMcit / tasmAdanyajjJAnamanyadrUpaM jinA vidaMti // 362 // varNo jJAnaM na bhavati yasmAdvarNo na jAnAti kicit / tasmAdanyajjJAnamanyaM varNaM jinA vidati // 363|| gaMdha jJAnaM na bhavati yasmAdgaMdho na jAnAti kiMcit / tasmAdanyajjJAnamanyaM gaMdha jinA videti // 394 // na rasastu bhavati jJAnaM yasmAttu raso na jAnAti kicit / tasmAdanyajjJAnaM rasaM cAnyaM jinA vidati ||35|| sparzo na bhavati jJAnaM yasmAtsparzo na jAnAti kicit / tasmAdanyajjJAnamanyaM sparza jinA vidati // 366 // karma jJAnaM na bhavati yasmAtkarma na jAnAti kiMcit / tasmAdanyajjJAnamanyatkarma jinA vidanti // 367 // dharmo jJAnaM va bhavati yasmAddharmo na jAnAti kiMcit / tasmAdanyajjJAnamanyaM dharma jinA vidanti // 368 // jJAnamadharmo na bhavati yasmAdadharmo na jAnAti kiMcit / tasmAdanyajjJAnamanyamadharma jinA vidanti ||36|| kAlo jJAnaM na bhavati yasmAtkAlo na jAnAti kiMcit / tasmAdanyad jJAnamanyaM kAlaM jinA vidaMti || 400 // AkAzanApa na jJAyaM yasmAdakA na jAnAti kimi / tasmAdAkAzamanyadanyajjJAnaM jinA vidati // 401 // nAdhyavasAnaM jJAnamadhyavasAnamacetanaM yasmAt / tasmAdanyajjJAnamadhvasAnaM tathAnyat yasmAjjAnAti nityaM tasmAjjIvastu zAyako jJAnI / jJAnaM ca jJAyakAdavyatiriktaM mantavyaM // 403 // jJAnaM samyagdRSTi tu saMyamaM sUtramaMgapUrvagataM / dharmAdharmaM va tathA pravajyAmabhyupayAMti budhAH || 404|| na zrutaM jJAnamacetanatvAt tato jJAnazrutayorvyatirekaH / na zabdo jJAnamacetanatvAt tato jJAna zabdayovyatirekaH / na rUpaM jJAnamacetanatvAt tato jJAnarUpayorvyatirekaH / na varNo jJAnamacetanatvAt tato jJAnavarNayorvyatirekaH / na gaMdho jJAnamacetanatvAt tato jJAnagaMdhayorvyatirekaH / na jJAne adAdi, mana jJAne, abhi upa yA prApaNe / padavivaraNa- satthaM zAstra - prathamA ekavacana / gANaM jJAnaMprathamA eka0 / Na na - avyaya / havai bhavati - vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / jamhA yasmAt - // 402 // ko anya [ dharmaM zranyaM] dharmako anya [vinti ] kahate haiM / [ adharmaH jJAnaM na bhavati ] zradharmadravya jJAna nahIM hai [ yasmAt] kyoMki [zradharmaH kiMcit na jAnAti ] adhamaM kucha jAnatA nahIM [tasmAt ] isa kAraNa [jinA: ] jinadeva [jJAnaM anyat ] jJAnako anya va [prathamaM zranyaM ] zradharmako anya [viti ] kahate haiM / [ kAla: jJAnaM na bhavati ] kAla jJAna nahIM hai [ yasmAt ] kyoMki [ kAlaH kiMcit na jAnAti ] kAla kucha jAnatA nahIM [tasmAda] isa kAraNa [jinA: ] jinadeva [jJAnaM anyat ] jJAnako anya va [ kAlaM abhyaM ] kAlako anya prapi jJAnaM na ] AkAza bhI jJAna nahIM hai [ yasmAt] kyoMki zrAkAza kucha jAnatA nahIM [tasmAt ] isa kAraNa [jinAH ] jinadeva [ jJAnaM anyat ] jJAnakI anya [ zrAkAzaM zranyat ] zrAkAzako anya [ vidanti ] kahate haiM / [tathA] uso prakAra [madhyavasAnaM jJAnaM naM] mradhyavasAna jJAna nahIM hai [ yasmAt ] kyoMki [zradhyavasAnaM ] zradhyavasAna [pracenaM] acetana hai [ tasmAt ] isa kAraNa [ jimAH ] jinadeva [ jJAnaM anyat ] jJAnako anya va [ vidanti ] kahate haiM / [ zrAkAzaM [AkAzaM kicit na jAnAti ]
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________ 640 samayasAra raso jJAnamacetanatvAt tato jJAnarasayoyaMtirekaH / na sparzo jJAnamacetanatvAt tato jJAnasparzayoyatirekaH / na karma jJAnamacetanatvAt tato jJAnakarmaggoya'tirekaH / na dharmoM jJAnamacetanatvAt tato jJAnadharmayordhyatirekaH / nAdharmoM jJAnamacetanatvAt tato jJAnAdharmayorvyatireka: / na kAlo jJAnamacetanatvAt tato jJAnakAlayoyatirekaH / nAkAzaM jJAnamacetanatvAt tato jJAnAkAzayovyatirekaH / nAdhyavasAnaM jJAnamacetanatvAt tato jAnAdhyavasAnayorvyatirekaH / ityevaM bhAnasya maretra paradranyaH saha vyatireko nizcayasAdhito draSTavyaH / atha jIva evaiko jJAnaM cetanatvAt paMcamI eka / satthaM zAstra-prathamA eka0 / Na na-avyaya / jANae jAnAti-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / kiMci vicit-adhyaya / tamhA tasmAt-pacamI eka0 / aNNaM anyat NANaM jJAna-prathamA [abhyavasAnaM anyat] adhyavasAnako anya vahate haiN| [yasmAt ] ki [nityaM jAnAti] jIva nirantara jAnatA hai [tasmAt tu] isaliye [jIvaH] jIva [jJAyaka: jJAnI] jJAyaka hai, vahI jJAnI hai [2] aura jJAnaM] jJAna [jJAyakAt adhyatiriktaM jJAtavyaM] jJAyakase abhinna hai aisA jAnanA cAhie / [tu] aura [budhAH] jJAnI jJAnaM samyAdRSTiI jJAna ko hI samyagdRSTi, [saMyama saMyama [aMgapUrvaga pUdha aMgapUrvagata sUtra ca dhamAdhama aura dharma adharma [tathA tathA [pravajyAM] dIkSA [abhyupayAMti] mAnate haiN| tAtparya-jJAna samasta paradravyoMse bhinna hai, samasta parabhAvose bhinna hai tathA jJAna AtmAko sarvavibhAvapariNatiyoMse bhinna hai| TokArtha-dravyazrata jJAna nahIM hai, kyoMki vacana pracetana hai, isa kAraNa jJAna aura zrutameM bheda hai / zabda jJAna nahIM hai, kyoMki zabda acetana hai, isa kAraNa jJAna aura zabdameM bheda hai / rUpa jJAna nahIM hai, kyoMki rUpa acetana hai, isa kAraNa varNa aura jJAna meM bheda hai| gaMdha jJAna nahIM hai, kyoMki gandha pracetana hai, isa kAraNa gandha aura jJAnameM bheda hai / rasa jJAna nahIM hai, kyoMki rasa acetana hai, isa kAraNa rasa aura jJAna meM paraspara bheda hai / sparza jJAna nahIM hai, kyoMki sparza acetana hai, isa kAraNa sparza aura jJAnameM bheda hai / karma jJAna nahIM hai, kyoMki karma acetana hai, isa kAraNa karma aura jJAnameM bheda hai| dharmadravya jJAna nahIM hai, kyoMki dharma acetana hai, isa kAraNa dharmadravya aura jJAna meM bheda hai| adhamaMdravya jJAna nahIM hai, kyoMki adharmadravya acetana hai, isalie adharmadravyakA aura jJAnakA bheda hai / kAladravya jJAna nahIM hai, kyoMki kAla pracetana hai, isa kAraNa kAla praura jJAnameM bheda hai / prAkAzadravya jJAna nahIM hai, kyoMki prAkAza acetana hai, isa kAraNa prAkAza aura jJAnameM bheda hai / adhyavasAna jJAna nahIM hai, kyoMki adhyavasAna acetana hai, isa kAraNa jJAna aura adhyavasAna meM bheda hai / isa prakAra yoM jJAnakA samasta paradravyoMke sAtha vyatireka nizcayasAdhita dekhanA cAhie yAne anubhavanA
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________ 641 sarvavizuddhajJAnAdhikAra sato zAnajIvayorevAvyatirekaH / na ca jIvasya svayaM jJAnatvAttato vyatirekaH kazcanApi zaGka. nIyaH / evaM tu sati jJAnameva samyagdRSTiH, jJAnameva saMyamaH, jJAnamevAMgapUrvarUpaM sutra, jJAnameva dharmAdhI, jJAnameva pravrajyeti jJAnasya jIvaparyAyarapi sahAvyatireko nizcaya sAdhito draSTavyaH / eka0 / aNNaM jANaM aNNaM satthaM anyat jJAnaM anyatva zAstra-dvitIyA ekavacana / TAbda: jJAna-prathamA eka0 / apaNaM NANaM aNNaM zabdaM anyat jJAnaM anyaM zabda-dvitIyA eka / viti bidali-vartamAna lada alpa puruSa cAhiye / yo praba dekhiye-jIva hI eka jJAna hai; kyoMki jIva cetana haiM, isaliye jJAna aura jIvameM prabheda hai / svayaM jJAnasvarUpa honese jJAnakA jIvake sAtha vyatireka kucha zaMkAya nahIM hai / aisA honepara jJAna hI samyagdRSTi hai, jJAna ho saMyama hai, jJAna hI aMgapUrvagata gutra hai / tathA jJAna hI dharma adharma hai, jJAna ho dIkSA hai athavA nizcayacAritra hai / isa taraha jIvakA paryAyoM ke sAtha bhI abheda nizcayasAdhita dekhanA cAhiye / ___aba isa prakAra saba paradravyoMke sAtha to bhedake dvArA tathA zaba darzanAdi jIva ravabhAvoM ke sAtha abhedake dvArA prativyApti aura avyAni doSako dUra karatA thA, anAdivibhrama. mUlaka dharma adharma yAne puNya pAparUpa parasamayako dUra karake, svayaM hI nizcayacAritralapa dIkSA ko pAkara, darzanazAnacAritrameM sthitirUpa svasamayako vyApakara mokSamArgako prAtmA hI pariragata karake jisane sampUrNa vijJAnadhanasvabhAva pA liyA hai aisA va tyAga grahaga se rahita sAkSAt samayasArabhUta paramArtharUpa zuddha eka jJAna hI avasthita huA dekhanA arthAt pratyakSa svasamvedanase anubhava krnaa| bhAvArtha-jJAna saba paradravyoMse judA aura apane paryAyoMse abhedarUpa hai, isa kAraNa mAtmAke isa lakSaNa meM prativyApti aura avyApti nAmake lakSaNadoSa nahIM rahate / a vyApti-- lakSaNakA pUre lakSya meM na rahanA pravyApti hai, ati vyApti- lakSaNakA lakSya ke alAvA pralakSya meM bhI rahanA ativyApti hai / prAtmAkA lakSaNa jJAna yAne upayoga anya pracetana dravyoM meM nahIM hai| isa kAraNa ativyApti doSa nahIM hai aura upayoga apanI saba avasthAnoM meM hai, isaliye avyApti doSa nahIM hai / yahA~para jJAna kahanese prAtmA ho jAnanA, kyoMki abhedavivakSAmeM guNa aura guragIkA abheda hai; isaliye virodha nahI / isa kAraNa jJAna ho kahanese chamastha jJAnI AtmAko pahacAna letA hai / ataH aAtmA jJAnako hI nirakhakara isa jJAnameM anAdi ajJAnaja zubhAzubha upayogarUpa parasamayakI pravRttiko dUra karake, samyagdarzana jJAna cAritrameM pravRttirUpa pariNamanasvarUpa mokSamArgameM prAtmAko pariNamAkara sampUrNa jJAnako jaba prApta hotA hai, taba phira tyAga grahaNake liye kucha nahIM rahatA / aisA sAkSAt samayasArasvarUpa pUrNa jJAna paramArthabhUta zunddha avasthita hai usako dekhanA / yahA~para dekhanA tIna prakAra
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________ 642 samayasAra artha sarvaparadravyavyatirekeNa sarvadarzanAdijIvasvabhAvAvyatireveNa vA prativyAptimavyApti ca pariharamAgamanAdivibhramamUlaM dharmAdharmarUpaM parasabhayamudramya svayameva pravrajyArUpamApAdya darzana bahu0 kriyA / rUvaM gANaM- prathamA eka0 / aSNaM NANa aNNaM rUvaM anyat jJAnaM anyaM rUpaM --dvitIyA ekavacana vaSNo varNa:- prathamA eka0 vaNNaM varNa-dvitIyA ekavacana | gaMdha:- prathamA eka0 / gandhaM dvitIyA eka0 / jAnanA / eka to dekhanA zuddhanayake jJAna dvArA isakA zraddhAna karanA hai / yaha to avirata Adi pramatta avasthA meM bhI midhyAtva ke abhAva se hotA hai| dUsarA dekhanA yaha hai ki jJAna zraddhAna hue bAda bAhya saba parigrahakA tyAgakara isakA abhyAsa karanA, upayogako jJAna meM ho ThaharAnA, jaisA zuddha nayase apane svarUpako siddha samAna jAnakara zraddhAna kiyA vaisA hI dhyAna meM lekara ekAgra cittako ThaharAnA, bAra-bAra isIkA abhyAsa karanA, so yaha dekhanA zrapramatta dazA meM hotA hai / isalie jahA~ taka aise abhyAsase kevalajJAna prApta ho vahA~ taka yaha abhyAsa nirantara karanA / yaha dekhanA dUsarA prakAra haiM / yahA~ taka to pUrNa jJAnakA zuddhanayake zrAzrayase parokSa dekhanA rahA / zraura tIsarA dekhanA kevalajJAna prApta ho taba sAkSAt hotA hai / usa samaya saba vibhAvoM se rahita huyA sabako dekhane jAnane vAlA jJAna hotA hai / yaha pUrNa jJAnakA pratyakSa dekhanA hai / prakAra sarvatra siddha hai ki zAhI bharanA hai| prabhedavivakSA meM jJAna kaho yA grAtmA kaho kucha virodha nahIM / aba isa arthako kalazarUpa kAvya meM kahate haiM-- anyebhyo ityAdi / artha - paradravyoMse bhinna apane meM hI nizcita pRthak vastutva dhAraNa karatA huprA, grahaNa tyAgase rahita yaha rAgAdika malase rahita jJAna usa prakAra avasthita anubhava meM prAtA ki jisa prakAra madhya Adi aMta vibhAgase rahita, svAbhAvika vistArarUpa prakAzase dedIpyamAna zuddha jJAnaghanarUpa nitya udita rahe / bhAvArtha - jJAnakA pUrNarUpa sabako jAnanA hai / so jaba yaha jJAna prakaTa hotA hai taba apane sarva aizvarya ke sAtha prakaTa hotA / isakI mahimA koI nahIM bigAr3a sakatA / nirupAdhi jJAna sadA nirvAdha udita rahatA hai / aba kAvya meM kahate haiM ki aise jJAnasvarUpa hai - unmukta ityAdi / zrartha - jisane saba zaktiyA~ zrAtmAmeM hI dhAraNa karanA hai vahI to chor3ane yogya yogya sana grahaNa kara liyA hai| bhAvArtha karanepara tyAgane yogya sabhI tyAgA gayA yaha kRtakRtyapanA hai / zrAtmAkA dhAraNa karanA yahI kRtakRtyapanA sameTa lo haiM, aise pUrNa zrAtmAkA jo saba kucha chor3A hai aura grahaNa karane pUrNa jJAnasvarUpa sarvazaktipuJja prAtmAko dhAraNa aura grahaNa karane yogya sabhI grahaNa kara liyA gayA, --
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizuddhatAdhikAra 643 jJAnacAritrasthititvarUpaM svasamayamavAppa mokSamArgamAtmanyeva pariNataM kRtvA samavAptasampUrNa vi jJAnaghanabhAva hAnopAdAnazUnyaM sAkSAtsamayasArabhUtaM paramArtharUpaM zuddhaM jJAnamekameva sthitaM draSTavyaM // anyebhyo vyatiriktamAtmaniyataM vibhratpRthagvastutAmAdAnojjhanazUnyametadamalaM jJAnaM tathAvasthitaM / madhyArdhata vibhAgamukta sahajasphAraprabhAbhAsuraH zuddhajJAnaghano yathAsya mahimA nityoditastiSThati / / 235 / / unmuktamunmocyamazeSatastattathAttamAdeyamazeSatastat / yadAtmanaH saMhRtasarvazakteH pUrNasya saMdhAraNamAtmanIha // 236 // vyatiriktaM paradravyAdevaM jJAnamavasthitaM / kathamAhArakaM tatsyAdyena deho'sya zakyate // 237 // / / 360-404 // sparza dvitIyA eka0 / adhammo adharmaH - prathamA phArsa / so rasa: - prathamA eka0 / rasaM dvi0 eka0 / phAso sparzaH prathamA eka kammaM karma-prathamA eka kammaM karma - dvitIyA eka0 / dhammaM dharma - dvitIyA eka0 eka0 / adhammaM adharmaM dvi0 eka0 / kAlo kAlaH- pra0 e0 / kAlaM dvi0 e0 / AyAsaM AkAzaM pra0 eka0 / AyAsaM AkAza - dvitIyA eka ajbhavamANaM adhyavasAnaM prathamA eka0 tathA dvi0 e0 / jamhA yasmAt - paMcamI eka | jANai jAnAti - vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / Nicca nityaM - avyaya / jIvo jIvaH - pra0 e0 / NANao jJAyaka :- pra0 eka0 1 pANI jJAnI-pra0 eka0 / NANaM jJAnaM pra0 e0 / jANayAdo zAyakAt-paMcamI eka0 / adhbadirittaM adhyatiriktaM pra0 eka0 / murodavvaM mantavyaM - danta kriyA / aba kAvya meM kahate haiM ki aise jJAnake deha bhI nahIM hai - vyatiriktaM ityAdi / arthaisa prakAra jJAna paradravya se pRthak avasthita hai / vaha AhAraka kaise ho sakatA hai ? jisase ki isake dehako zaGkA kI jA sake / bhAvArtha - jJAna karma nokarma Adi sabase nirAlA hai so jJAnake karmAhAra, nokamahAra, kavalAhAra koI bhI zAhAra nahIM / so jo mAhAraka hI nahIM, usake deha kaisA ? prasaMga vivaraNa - anantarapUrva gAthAtrika meM karmacetanA va karmaphalacetanAkA saMnyAsa karAkara jJAnamAtra sahajasvarUpake saMcetanakA mArgadarzana kiyA thaa| aba isa paJcadazaka meM usI jJAnamAtra zrAtmatattvako samasta paradravyoM va parabhAvoMse vivikta dikhAyA gayA hai / tathyaprakAza- - ( 1 ) dravyazruta va zabda acetana hai pudgaladravyakI vyaJjanaparyAya hai jJAna aAtmAkA zAzvatasvarUpa hai, cetanA hai / ( 2 ) varNaM, gandha, rasa, sparza acetana haiM pudgaladravyake guraNa haiM, kintu jJAna zrAtmAkA zAzvatasvarUpa hai, cetanasvarUpa hai / ( 3 ) karma acetana hai. kArmANa varga jAtike pudgaladravyoMkI paryAya hai, kintu jJAna zrAtmAkA zAzvata svarUpa hai, cetanastrarUpa hai / ( 4 ) dharmadravya, zradhamaMdravya, kAladravya, mAkAzAdravya acetana haiM bhinna svataMtra dravya haiM, kintu jJAna prAtmadravyakA zAzvata svarUpa hai cetanasvarUpa hai / ( 2 ) zradhyavasAnabhAva pracetana haiM, karmaforeferer haiM, kintu jJAna bhrAtmAkA zAzvatasvarUpa hai, cetanasvarUpa hai| (6) jJAna jIva
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________ 644 samayasAra attA jassAmutto Na hu so yAhArayo havai evaM / thAhAro khalu mutto jaha mA so puggalamayo u // 405 // Navi sakkai ghittu jaMNa vimottujaM ya ja paradavvaM / so kovi ya tassa guNo pAugiyo vissaso vAvi // 406 // taha mA u jo visuddho ceyA so Neva giNhae kiMci / va vimucai kiMcivi jIvAjIvANa davANaM // 407 // jisake amRtaM prAtmA, vaha prAhAraka kamI nahIM hotaa| kyoMki zrAhAra mUrtika, hotA paugalika honese // 405 / / jo anya dravya usakI, graharaNa vimocana kiyA na jA sktaa| aisA hI dravyoMkA, prAyogika baikhasika guNa hai // 406 // taba jo vizuddha AtmA, vaha jIva prajIva dravya parameM se| kucha bhI grahaNa na karatA, tathA nahIM chor3atA kucha bhI // 407 / / - nAmasaMjJa - atta, ja, amutta, Na, hu, ta, AhAraa, evaM, AhAra, khala, mutta, ja, ta, guggalamaa, u, mA, vi, ja, Na, ja, ya, ja paraddabva, ta, ka, vi, ya, ta, guNa, pAjagia, vissasa, vA, vita, u, ja, visuddha, svarUpa hai, ata: samyagdarzana, jJAna, saMyama prAdi sarva AtmapariNamanoMse jJAnakA prabheda hai| (7) puNyapApabhAvarUpa parasamayako tyAgakara darzanajJAna cAritrasthitisvarUpa svasamayako pAkara samayasArabhUta eka jJAnamAtra antastattvakA anubhava karanA cAhiye / (8) jJAnamAtrakA saMcetana honepara pAne yogya saba pA liyA va chor3ane yogya saba chUTa gayA / siddhAnta-(1) prAtmA abheda jJAnasvabhAvamAtra hai / (2) prAtmA samasta paradravyoM va parabhAboMse rahita hai| dRSTi-- 1- zuddhanaya (46, 168) / 2- paradravyAdigrAhaka dravyAthikana ya (26) / prayoga---jJAnamAtra antastattvameM avasthita honeke liye apaneko sarva paradravyoMse tathA parabhAvoMse nirAlA nirakhanA / / 660.404 / / / aba prAtmAkI anAhArakatA gAyA kahate haiM:---[evaM] isa prakAra [yasya AtmA amUrtaH] jinake prAtmA amUrtika hai sa khalu] vaha nizcayase [AhArakaH na bhavati] mAhAraka nahIM hai [yasmAt] kyoMki [AhAraH khalu mUrtaH] pAhAra mUrtika hai [sa tu pudgalamayaH] vaha to pudgalamaya hai / [yat yat paradravyaM] kyoMki jo para dradhyako [gRhItuM ca vimomatuM nApi
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra 645 AtmA yasyAmUtoM na khalu sa AhArako bhavatyevaM / AhAra: khalu mUrtoM yasmAtsa pudgalamayastu / / 405 / / nApi zakyate gRhItuM yanna bimoktuM yacca yatparadravyaM / sa ko'pi ca tasya guNo prAyogiko sraso vApi / / tasmAttu yo vizuddhazcetAyatA sa naMva gRhNAti kicit / naiva vimaMcAta kiMcidapi jIvAjIvayodhyayoH / / jJAnaM hi paradravyaM kiMcidapi na gRhNAti na muJcati prAyogikaguNasAmati vasrasikaguNasAmadviA jJAnena paradravyasya gRhotuM moktu cAzakyatvAt / paradravyaM ca na jJAnasyA gheyA, ta, Na, eva, kiMci, vi, jIvAjIva, dabba ! dhAnusaMza-hava sattAyAM, sakka sAmarthya, gaha gahaNe, vi ___ muMca tyAge, givha ahaNe / prAtipadika- Atman, yat, amUrta, na, khalu, tat, AhAra, evaM, AhAra, khalu, mUrta. yat, tat, pudgalamaya, na, api, yat, paradravya, tat, ki, api, ca, tat, guNa, prAyogika, vaisasa, vA, api. vizuddha, cetayita, jIvAjIva, dravya / mUladhAtu- sattAyAM, zakla sAmarthya, graha upAdAne, vi muclU mokSaNe / padavivaraNa-attA AtmA-prathamA ekavacana / jassa yasya-SaSThI e.| amutto amUrtaH pra0 e0 / zakyate] grahaNa bhI nahIM kiyA jA sakatA aura chor3A bhI nahIM jA sakatA [sa kopi ca tasya] yaha koI aisA ho AtmAkA [prAyogikaH vApi vasrasaH guNaH] prAyogika tathA vainasika guNa hai| [tasmAta ] isaliye [yaH vizuddhaH cetayitA] jo vizuddha prAtmA hai [saH] vaha [jIvA. jIvayoH dravyayoH] jIva prajIva paradravya meM se [kicit naiva gRhNAti] kisIko bhI na to grahaNa hI karatA hai [api kA~cata nava vimuJcati ] pora na kisIko chor3atA hai| __ tAtparya-mAtmA amUrta hai vaha kisI bhI paradravyako na grahaNa kara sakatA aura jaba grahaNa hI kucha nahIM hai to vaha chor3a ho kyA sakatA hai ? TIkArya prAyogika arthAt paranimittase utpanna hue guNakI sAmarthya se tathA vainasika yAne svAbhAvika guNakI sAmarthya se jJAna ke dvArA paradravyake grahaNa karane aura chor3anekA asamarthapanA honese jJAna paradravyako kucha bhI na grahaNa karatA hai aura na chor3atA hai / pramUrtika jJAnasvarUpa Atmadravyake mUrtika dravya mAhAra nahIM hai, kyoMki amUrtikake mUrtika pudgaladravya AhAra nahIM hotaa| isa kAraNa jJAna prAhAraka nahIM hai| ataH jJAnake dehakI zaMkA na karanA / bhAvArtha- jJAnasvarUpa prAtmA pramUrtika hai aura karma nokarma rUpa pudgalamaya pAhAra mUrtika hai / so paramArthase pAtmAke pudgalamaya mAhAra nahIM hai| prAtmAkA aisA hI svabhAva hai ki cAhe svabhAvarUpa pariNamana kare yA vibhAvarUpa pariNamana kare, pAtmAke apane hI pariNAmakA grahaNa tyAga hai, paradravya kA grahae tyAga kucha bhI nahIM hai / aba kahate haiM ki deharahita jJAnake mokSakA kAraNa deha nahIM haiM-evaM jJAnasya ityAdi / artha- isa prakAra (pUrvokta prakArase) zuddha jJAnake deha hI vidyamAna nahI hai isaliye jAtAke dehamaya cinha (bheSa) mokSakA kAraNa nahIM hai /
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________ 646 samayasAra mUrtAsmadravyasya mUrtapudgaladravyatvAdAhAraH tato jJAnaM nAhArakaM bhavatyato jJAnasya deho na zaMkanIyaH || evaM jJAnasya zuddhasya deha eva na vidyate / tato dehamayaM jJAtunaM liMgaM mokSakAraNaM / / 238 / / / / 4060-406 / / na khalu - avyaya / so saH prathamA ekavacana / AhArao AhAraka:- pra0 eka0 / havai bhavati - vartamAna laT anya puruSa ekavacana evaM u Na eva tu na - avyaya / AhAro AhAraH - prathamA eka0 / mutto mUrta:lAlayamA eka0 / sakkai zakyate vartamAna anya0 eka0 kriyA / dhittu gRhItuM vimottuM vimoktuM - hetvarthe kRdanta adhyaya / paraddavvaM paradravyaM dvitIyA ekavacana / so ko saH kaH - pra0 eka0 | tassa tasya SaSThI eka0 guNo guNa: pAugio prAyogikaH vissao srasaH - prathamA ekavacana / visuddha vizuddhaH ceyA cetayitA so saH - prathamA ekavacana / ginhae gahNAti - vartamAna lad anya puruSa eka0 kriyA | fafa kiMcit-adhyaya / vimuMcada vimuMcati- vartamAna laT anya puruSa ekavacana kriyA / jIvAjIvANa davvANa SaSTI bahu0 | jIvAjIvayoH dravyayoH SaSThI dvivacana // 405-407 prasaMgavivaraNa - anantarapUrva paMcadazaka meM jJAnako samasta paradravya va parabhAvoMse vivikta tathA zrAtmapariNAmoMse avyatirikta batAyA gayA thaa| aba isa gAthAtrika meM batAyA hai ki AtmA mUrta hai vaha pudgaladravyakA grAhAraka nahIM ho sakatA ataH vaha anya jIva va sarva prajIva dravyoMke graha tyAgase bhI rahita hai / tathyaprakAza - 1 - jJAna na to svayaM kisI paradravyako grahaNa karatA hai na chor3atA hai / 2- jJAna kisI prAyogika guNake sAmathryase bhI kisI paradravyako na grahaNa karatA hai, na chor3atA hai / 3 - jJAnake dvArA paradravya na to grahaNa kiyA jA sakatA aura na chor3A jA sakatA / 4- paradravya mUrta pudgaladravya amUrta jJAnakA arthAt AtmAkA mahAra ho ho nahIM sakatA / 5jaba jJAna pudgalakA prahAraka hI nahIM hai to jJAnakA deha bhI nahIM hai / 6-jaba jJAnakA deha hI nahIM hai to dehamaya veza jJAtA ke mokSakA kAraNa kaise hogA ? 7- nizcayase jJAtA ke mokSakA kAraNa jJAtAkA samyagdarzana jJAna cAritrarUpa zuddha pariNAma hai / siddhAnta -- 1 - grAtmadravya meM kisI bhI paradravyakA grahaNa nahIM hai / dRSTi--:- zUnyanaya (173) / prayoga - kaivalyadazA prApta karaneke liye garvaparadravyoM se bhinna sarvaparadravyoMke zrAhA ra se rahita deharahita kevala jJAnamAtra zrAtmatattvako nirakhanA ||405 - 407 / / er liGgakI mokSamatAkA pratiSedha karate haiM:- [ bahuprakArANi ] bahuta prakArake [pAkhaMDiligAni ] pAkhaMDaliMga [vA] athavA [gRhiliMgAni] gRhiliMgoMko [ gRhItvA ] dhAraNa karake [jhUThA iti vadati ] prajJAnI jana aisA kahate haiM ki [ ivaM ligaM ] yaha liMga ho [mokSa i
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra 647 pAkhaMDIliMgANi va gihiliMgANi va bahuppayArANi / vitta vadaMti mUDhA liMgamiNaM mokkhamaggoti // 40 // Na u hodi mokkhamaggo liMga jaM dehaNimmamA arihA / liMga muhatta daMsaNaNANacarittANi seyaMti // 406 // pAkhaNDIliGgoMko, athavA bahuvidha gRhastha liGgoMko / dhAraNa kari prajJa kaheM. linasI mokSakA nayA liGga nahi mokSakA 5tha, kyoMki jinezane dehanirmama ho| liGgabuddhi taja karake, darzana jJAna caritako seyA / / 406 // pAkhaMDiliMgANi vA gRhiligAni vA bahuprakArANi / gRhItvA badaMti muDhA liMgamidaM mokSamArga iti / / 408 // na tu bhavati mokSamArgo limaM yadadehanirmamA ahaMtaH / liMga muktvA darzanajJAnacAritrANi sevate / / 406 / / kecidravya ligamajJAnena mokSamArga manyamAnAH saMto mohena dravyaliMgamevopAdadate / tadA pyanupapannaM sarveSAmeva bhagavatAmahadevAnAM zuddhajJAnamayatve sati dravyaliMgAzrayabhUtazarIramamakAra nAmasaMjJa-pAkhaMDIliMga, va, gihiliMga, va, bahuppayAra, sUDha, liMga, ima, mokkhamAga, itti, Na, u, liGga, dehimmama, ariha, darANaNANacaritta / dhAtusaMjJa-gaha grahaNe, ho sattAyAM, muMca tyAge, seva sevaayaaN| prAtipadika-pAkhaNDIliGga, gRhiliGga, bahuprakAra, mUDha, liGga, idam, mokSamArga, iti, liGga, dehanirmama, mahaMta, darzanazAnacAritra / mUladhAtu-graha upAdAne, vada vyaktAyAM vAci, bhU sattAyAM, mucla mokSaNe, seva sevAyAM / padavivaraNa-pAkhaMDIliGgANi pAkhaNDiligAni-dvitIyA bahu / gihiliGgANi gRhiliGgAnimArgaH] mokSakA mArga hai| [tu liMgaM mokSamArgaH na bhavati] parantu liMga mokSakA mArga nahIM hai [yat] kyoki [ahaMtaH] arhata deva bho [dehanirmamAH] dehase nirmamatva hote hue [ligaM muktvA] liMgako chor3akara [darzanazAnacAritrAriNa sevate] darzana jJAna cAritrakA ho sevana karate haiN| . tAtparya-jahA~ dehase bhI nirmama hokara mokSa jAnA hotA hai phira dehaliGgako mokSakA mArga kaise kahA jA sakatA hai| . TIkArtha-kitane hI loga ajJAnase dravya ligako ho mokSamArga mAnate hue mohase dravyaliMgako hI aMgIkAra karate haiM / vaha bhI (dradhyaligako mokSamArga mAnanA) prayukta hai, kyoMki sabhI arahaMta devoMke zuddha jJAnamayatA honepara, dravyaliMgake AzrayabhUta zarIrake mamatvakA tyAga hai, tayA usa zarIrake Azrita dravyaliMgake tyAgase darzanajJAnacAritrakI mokSamArgarUpase upAsanA dekhI jAtI hai / bhAvArtha-yadi dehamaya dravyaliMga ho mokSakA kAraNa hotA to arahatAdika dehakA mamatva chor3a darzanajJAnacAritrakA kyoM sevana karate, drazyaliMgase hI mokSako prApta ho jAte / isa
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________ 648 samayasAra tyAgAt / tadAzritadrayaliMgatyAgena darzanajJAnacAritrANAM mokSamArgatvenopAsanasya darzanAt // 408-406 // dvi0 bahu0 / bahuppayArANi bahuprakArAni-dvi0 bahu / cittuM gRhItu-hetva) kRdanta adhyaya / vadati-vartamAna anya0 bahu0 kriyA / mUDhA bhUtA:-prathamA bahu0 / liGga iNaM liGga ida-dvitIyA eka0 / moSakhamaggo mokSamArga:-prathamA ekavacana ! hodi bhavati-vartamAna laT anya puruSa eka0 kriyaa| jaM yat-prathamA ekaH / dehaNimmamA dehanirmamA:-prathamA bahu0 / arihA arhataH-pra. bahu / liGga-dvi0 e0 / muittu muktyA-asamAptikI kriyA / dasaNaNANacaritANi darzanajJAnacAritrANa-vi0 bahu / seyaMti saMva-saMbhAna laT anya puruSa bahuvacana kriyA // 408-406 / / kAraNa yaha nizcaya huA ki dehamayaliMga bhokSamArga nahIM hai / paramArthase darzanajJAna cAritrarUpa prAtmA hI mokSakA mArga hai / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAtrikameM batAyA gayA thA ki amUrta prAtmadravya pAhA. raka bhI nahIM hai usake deha kaisA ? tathA jaba deha hI nahIM hai jJAtAke, taba usake mokSakA kAraNa dehamaya veza kaise ho sakatA hai| aba isa gAthAdvaya meM batAyA hai ki mUDha jana ho bahuta prakArake gRhiliMga ba sAdhuvezako mokSamArga kahate haiM, kintu veza mokSamArga nahIM, kyoMki dehase mamatva tyAga tyAgakara hI darzanajJAnacAritrako abhedopAsanAse hI bhavyAtmA mokSa pAte haiN| tathyaprakAza-1- ajJAnavaza dravyaliMgase hI mokSa mAnanevAle loga dravyaliMgako hI grahaNa karate haiM / 2-jo paramAtmA hue haiM unhoMne dravyaliMgake pAzrayabhUta zarorase mamatva chor3A thaa| 3- jo paramAtmA hue haiM unhoMne zuddha jJAnamayasvarUpako abhedopAsanA kI thii| 4-dehA. zrita liGgake tyAga (mamakAratyAga) pUrvaka darzanajJAnamAritrakI upAsanA karanA mokSamArga hai| siddhAnta-1- kArya upAdAnakAraNa ke anurUpa hotA hai / 2- dehake veSase prAtmAkI kaivalyadazAko siddhi nahIM hotI / 3- dravyaliGgako mokSamArga kahanA upacAra kapana hai / dRSTi-1- nizcayanaya (166) / 2- paradravyAdiggrAhaka dradhyApikanaya (29) / 3ekajAlyAdhAre anyajAtyAdheyopacAraka vyavahAra (142) / prayoga-zAzvata zAntidhAma prApta karaneke liye dehaviSayaka mamatA tyAgakara zAna. svarUpa svameM upayoga lagAnA // 408-406 / / __ Age yaha siddha karate haiM ki darzana jJAna aura cAritra hI mokSamArga hai:-[pAsADigRhimayAni liMgAni] pAkhaMDI liGga yAne muniliMga aura gRhaspaliMga [eSaH] yaha [mokmArgaH] mokSamArga [nApi] nahIM hai [jinAH] jinadeva [darzanajJAnamAritrANi] varzana zAna pora pAritrako [mokSamArga] mokSamArga [viti] kahate haiN|
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra 646 prathaitadeva sAdhayati Na vi esa mokkhamaggo pAkhaMDIgihimayANi liMgANi / daMsaNaNANacarittANi mokkhamaggaM jiNA viti // 410 // pAkhaNDI va gRhasthoM-kA liGga na koi mokSakA paya hai| darzana jJAna caritra hi, mokSakA mArga jina kahate // 410 // nApyeSa mokSamArga: pAkhaMDigRhimayAni linggaani| darzanajJAnacaritrANi mokSamArga jinA vidaMti / / 410 / / na khalu dravyaligaM mokSamArgaH zarIrAzritatve sati paradravyatvAt / tasmAddarzanajJAnacAritrANyeva mokSamArgaH, prAtmAzritatve sati svadravyatvAt // 410 // - nAmasaMjJa- Na, vi, eta, mokkhamagga, pAkhaMDIgihimaya, liGga, dasagaNANacaritta, mokkhamaga, jiNa / dhAtusaMjJa-vida jJAne / prAtipadika - na, api, etat, mokSamArga, pAkhaNDigRhimaya, liGga, darzanajJAnacAritra. mokSamArga, jina / mUladhAtu-vida jJAne adAdi / paDavivaraNa-Na vina api-avyaya / esa eSaH-prathamA ekavacana / mokkhamaggo mokSamArga:-pra0 e0 / pAkhaMDIgihimayANi liMgANa pAraNDiAhamayAni liGgAnipra. bahu0 / dasaNaNANacarittANi darzanajJAnacAritrANi-dvi0 bahu / mokkhamamge mokSamArga-dvi0 e0 / jiNA jinA:-pra0 bahu0 / viti vidanti- vartamAna laT anya puruSa bahuvacana kriyA / / 410 / / tAtparya-paramArthataH sampradarzana jJAna cAritrakA ekatva ho sAkSAt mokSamArga hai| TokArtha--nizcayase dravya liMga mokSakA mArga nahIM hai, kyoMki zarIrake prAzrita honese yaha paradravya hai / isa kAraNa darzanajJAna cAritra hI mokSamArga haiM; kyoMki isako yAne darzanajJAna cAritrarUpa mokSamArgako prAtmAzrita honese svadravyapanA hai / bhAvArtha-mokSa saba kamoMke prabhAva rUpa AtmAkA pariNAma hai, isa kAraNa mokSakA kAraNa bhI prAtmAkA pariNAma hI ho sktaa| darzanajJAnacAritra prAtamAke pariNAma haiM, isaliye nizvayase darzanajJAnacAritrAtmaka Atma pariNAma ho mokSakA mArga hai / liMga dehamaya hai, deha pudgaladravyamaya hai; isaliye deha prAtmAke mokSakA mArga nahIM hai / paramArthase anyAyakA anyadravya kucha nahIM karatA yaha niyama hai / prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki dehaliga mokSamArga nahIM hai / aba isa mAthAmeM isI viSayakA samarthana kiyA gayA hai| tathyaprakAza-1- paradravya prAtmAkA mokSamArga nahIM hai / 2- dravyaliMga zarIrAzrita honese paradravyarUpa hai| 3- prAtmAzrita pariNAma svadravyarUpa hai| 4- prAtmAzrita pariNAma mAtmAkA mokSamArga ho sakatA hai / 5- samyagdarzana jJAna cAritra prAtmapariNAma haiM prataH yaha ratnatraya mokSamArga hai| siddhAnta-1- avikAra jJAnasvarUpa prAtmatattvake prAzrayase mokSa hotA hai /
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra yata evaM-- tahamA du hittu liMge sAgAraNagAraehiM vA gahie / dasaNaNANacaritte appANaM jhuMja mokkhapahe // 411 // isase sAgAra tathA, anagAroMke gRhIta linggoNko| taji dRzijJAracaritamaya, zivapathameM yukta kara nijako / / 411 // tasmAt tu hitvA liGgAni sAgAra ranagArvA gRhItAni / darzanazAnacaritre AtmAnaM yukSva mokSapathe / / '411 / / yato dravyAlagaM na mokSamArgaH, tataH samastamapi dravyaligaM tyaktvA darzanajJAnacArizreSveda nAmasaMja-ta, du, liGga, sAgAraNagAra, vA, dasaNANacaritta, appa, mokkhapaDh / dhAtusaMsa-hA hrAse, gaha graharaNe, juja yoge / prAtipakSika-tat, tu, liMga, sAgAra, anagAra, vA, gRhIta, darzanazAnacAritra, Atman, mokSapatha / mUladhAtu-ohAka tyAge, graha upAdAne, yujira yoge rudhaadi| padavivaraNa-tamhA tasmAta-paMcamI eka dutu-avyaya / hitu hitvA-asamAptikI kriyA va avyaya / liMge liGgAni-dvi0. dRSTi-1- zuddhabhAvanApekSa zuddhadravyAthikanaya (24ba) / prayoga-kaivalyalAbhake liye kevala prAtmAzrita sahaja caitanyasvarUpako upAsanA kara ratnatrayapariNamanarUpa pauruSa karanA // 410 // aba kahate haiM ki yadi dravyaliMga mokSamArga nahIM hai to mokSArtha kyA karanA cAhie[tasmAta ta] isa kAraNa ho sAgAraH] gRhasthoke dvArA [bA] athavA [bhanagAraH] muniyoMke dvArA gRhItAni ligAni] grahaNa kiye gaye liMgoMko [hitvA] chor3akara [prAsmAnaM] apane pAlmAko darzanazAnacAritre] darzanajJAnacAritrasvarUpa [mokSapathe] mokSamArgameM [yukSva] yukta kro| tAtparya-liGga chor3ane kA bhAva hai liGgase mamatA chor3anA, so gRhastha va muni apane padake liGgameM rahakara usase mamatA chor3akara prAtmAke darzanajJAna cAritrameM upayukta hono| TokArtha-caMki dravyaliMga mokSakA mArga nahIM hai, isa kAraNa sabhI dravyaliMgoMko chor3a kara darzanazAnacAritrameM hI prAtmAko yukta karanA cAhiye / yahI mokSakA mArga hai aisA sUtrakA upadeza hai / bhAvArya-yahA~ dravyaliMgako chur3Akara darzana jJAna aura cAritrameM lagAnekA upadeza hai| yaha sAmAnya paramArtha vacana hai, kahIM yaha muni va zrAvakake vrata chur3AnekA upaveza nahIM hai| jo kevala vyaliMgako hI mokSamArga jAnakara bheSa dhAraNa karate haiM unako vyaligakA pakSa chur3AyA hai ki bheSamAtrase mokSa nahIM hai, paramArtharUpa mokSamArga prAtmAke darzana jJAna aura cAritrarUpa pariNAma hI haiM / caraNAnuyogameM kahe anusAra jo muni va zrAvakake bAhyavata haiM ye
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra mokSamArgasvAt prAtmA yoktavya iti sUtrAnumatiH / / darzanajJAnacAritratrayAtmA tattvamAtmanaH / eka eva sadA sevyo mokSamAgoM mumukSuNA // 236 / / / / 411 / / ba0 / sAmAraNagAraehi sAgAraiH anagAraiH-tRtIyA bahu0 / bA-avyaya / gahie gRhItAni-dvi0 bahu0 / dasaNANacaritte darzanajJAnacaritra-saptamI eka0 / appANaM AtmAnaM-dvitIyA eka0 / juMja yukSva-AjJArthaM loT madhyama puruSa ekavacana kriyA / movakhapahe mokSapathe-saptamI ekavacana / / 411 / / vyavahArase nizcayamokSamArgake sAdhaka haiM, una ko nahIM chur3Ate; parantu aisA kahate haiM ki unakA bhI mamatva chor3akara paramArtha mokSamArgameM laganese hI mokSa hotA hai, kevala bheSamAtrase mokSa nahIM ___ aba isI prarthako kAvyameM dRr3ha karate haiM-zana ityAdi / artha-prAtmAkA yathArtharUpa darzanazAna cAritrakA trikasvarUpa hai| so mokSake icchuka puruSoMko eka yahI mokSamArga sadA sevane yogya hai / bhAvArtha- antastattvakA zraddhAna jJAna ramaNa hI mokSamArga hai / prasaMgavivaraNa-- anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki dravyaliMga mokSamArga nahIM, kintu sabhyagdarzana jJAna cAritramaya prAtmapariNAma mokSamA hai| aba isa gAthAmeM drayaligakA mamatva chuTAkara prAtmAko paramArtha mokSamArgameM lagAnekA upadeza kiyA hai / tabhyaprakAza-1- dehaliga mokSamA nahIM haiM, goMki TragAliga anAtmAzrita hai| 2- samyagdarzanajJAnacAritra mokSamArga hai, kyoMki yaha ratnatraya prAtmAzrita hai / 3-samastadravyaligako tyAgakara darzanajJAnacAritrameM hI apaneko bhagAnA mokSamArgako sAdhanA hai / 4-dehamamatva kA tyAga hI samasta drayaliMgakA tyAga hai / siddhAnta---1- anAtmAzrita dravyaliGga prAtmAke vikAsakA mArga nahIM hai / . dRSTi ---1- pratiSedhaka zuddhanaya (46 a)| prayoga-gRhIta dehaligakA mamakAra chor3akara, dehakA mamakAra chor3akara apane mAtmAko darzana jJAnacAritramaya mokSamArgameM lagAnA / / 411 // praba mokSapathameM laganekA upadeza gAthAmeM kahate haiM:-- he bhavya tU [mokSapaNe] mokSamArga meM [prAtmAnaM] apane prAtmAko [sthApaya] sthApita kara [ca saM evaM] usIkA [dhyAya] dhyAna kara [taM ghetayasva] usIkA anubhava kara [tatraiva nityaM vihara] aura usa prAtmAmeM hI niraMtara vihAra kara, [anyadravyeSu mA vihArSIH] nyadravyoMmeM vihAra mata kara / tAtparya---samyagdarzana jJAna cAritrameM hI upayukta rahanA mokSArthIkA kartavya hai| TIkArtha- anAdi saMsArase lekara apane buddhidoSase paradraya rAgadveSAdi nitya hI
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________ 652 samayasAra mokkhapahe appANaM Thavehi taM ceva jhAhi taM cey| tattheva vihara Nicca mA viharasu aNNadabvesu // 412 // zivapathameM prAtmAko, thApo dhyAo va anubhavo usako / usa hI meM nitya vicara, mala vicase anya dravyoM meM // 412 // mokSapathe AtmAnaM sthApaya taM caiva dhyAyasva taM cetayasva / tatraiva vihara nityaM mA vihAparinyadravyeSu / / 412 / / mA saMsArAtparadravye rAgadveSAdau nityameva svaprajJAdoSieAvatiSThamAnamapi sva prajJAguganava tato yAvartya darzanazAnacAritreSu nityamevAvasthApaya atinizcalamAtmAnaM / tathA samastacintAntaranirodhenAtyaMtamekAgro bhUtvA dAnajAriza rAya . rAdhA kAnuka kAphalacetanAsaMnyAsena zuddhajJAnacetanAmayo bhUtvA darzanazAnacAritrANyeva cetayasva / tayA dradhyasvabhAvavazataH pratikSaNaviz2ambhamANapariNAmatayA tanmayapariNAmo bhUtvA darzanazAnacArizrezveva vihara / tathA - nAmasaMjJa-...moklapaha, appa, ta, ca, eva, ta, tastha, eva, Nica, mA, aNNadacha / dhAtusaMjJa- duda sthApanAyAM, jjhA dhyAne, ceya smRtyoM ceta karaNAvabodhanayoH, vi. hara haraNe upasargAdarthaparivartanam / prAzipadika-mokSapatha, Atman, tat, ca, eva, tat, tatra, eva, nityaM, anyadravya / mUladhAtu-pThA gatinivRttI pravarta rahe apane prAtmAko prapanI buddhike hI gugase una paradravyoMse yAne rAga-dveSase chur3Akara darzanajJAnacAritra meM nirantara ati nizcalarUpase sthApita kara / tathA samasta anya ciMtAnoMke nirodhase atyanta ekAgnacitta hokara darzanajJAnacAritrakA ho dhyAna kara / tathA samasta karma aura karmaphalarUpa.. cetanAkA tyAga karake zuddhazAnacetanAmaya hokara darzanajJAnacAritrakA hI anubhava kara / tathA dravya ke svabhAvake vaza pratikSaNa utpanna ho rahe pariNAmapanese una pariNAmoM meM tanmaya hokara darzana jJAna cAritrameM hI vihAra kara / tathA eka jJAnarUpako hI nizcalarUpa avalaMbatA humA jJeyarUpase jJAna meM upAdhipaneke kAraNa saba prorase phaile haye paradravyoMmeM kicitmAtra bhI bihAra mata kara / bhAvArtha-paramArtharUpa prAtmAke pariNAma darzana, jJAna aura cAritra haiM, ve hI mokSamArga haiM, unameM hI pAlmAko sthApita karo, unakA hI dhyAna karo, unhIM kA anubhava karo, aura unhIM meM pravoM, anya dravyoMmeM nahIM pravartI / kevala vyavahArameM hI mUr3ha na rahI yaha prAcAryadevakA yahA~ upadeza hai| aba isI arthako kalazarUpa kAvyameM kahate haiM--eko mokSa ityaadi| artha-darzana jJAna cAritra svarUpa yahI eka mokSakA mArga hai| jo puruSa usI meM ThaharatA hai, usako niraMtara dhyAtA hai, usIkA anubhava karatA hai aura anya dravyoMkA sparzana nahIM karatA, usImeM niraMtara pravartana karatA hai, vaha puruSa thor3e ho kAlameM jisakA nitya udaya rahe, aise samayasArake svarUpa
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra 653 jJAnarUpamekamevAcalitamavalaMbamAnI zeyarUpeNopAdhita yA sarvata eva pradhAvatsvapi paradravyeSu sarvedhvapi manAgapi mA vihArSIH / / eko mokSapatho ya eSa niyato dRgjJaptivRttAtmakastatraiva sthitimeti yastamanizaM dhyAyecca taM cetati ! tasminneva niraMtara bitara ti dravyAMtarANyaspRzan so'trazyaM jita, dhyaM cintAyAM, citI saMjJAne, vi hA haraNe / padavivaraNa-movakhapahe mokSapathe-saptamI ekavacana / appANaM AtmAnaM-dvitIyA ek0| Thavehi sthApaya AjJArthaM loT madhyama puruSa ekavacana Nijanta kriyA / taM-dvi0 e0 / jhAhi dhyAyasva-AjJArthe loT madhyama puruSa ekavacana kriyA / taM-dvi0 e0 / kA anubhava karatA hai| bhAvArtha----nizcayamokSamArgake sevanase alpakAlameM ho mokSako prApti hotI hai yaha niyama hai| ___ aba kahate haiM ki jo dravyaliMgako hI mokSamArga mAnakara usameM mamatva rakhate haiM ve mokSako nahIM pAte usakI sUcanAkA kAvya hai-ye tvenaM ityAdi / artha-jo puruSa isa pUrvokta paramArthasvarUpa mokSamArgako chor3akara vyavahAramArgameM sthApita apane Apase dravyamayaliGgImeM yAne bAhya bheSameM ho mamatA karate haiM, arthAt yaha jAnate haiM ki yahI hamako mokSa prApta karAyagA ve puruSa tatvake yathArthajJAnase rahita hote hue nitya udita prakhaMDa atulaprakAzA vAle svabhAvako prabhAke puja, amala samayasArako prApta nahIM kara sakate bhAvArtha--jinako dravyaliGga meM mamatA hai ve aba taka bhI samayasArako nahIM pA ske| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM darzanajJAnacAritrameM prAtmAko lagAnekI preraNA dI gaI thii| aba isa mAthAmeM aura vistArase usokA samarthana kiyA hai / tathyaprakAza-1- rAgadveSAdi vikAra kArmAraNa dravyake anubhAga honese paradravya haiM / 2- rAgadveSAdi karmAnubhAgoM meM yaha jIva apane prajJAdoSase anAdise ThaharatA calA pAyA hai / 3-apane svarUpako sudha rUpa prajJAgurAse yaha prAtmA rAgadveSAdise haTa sakatA hai / 4-rAgadveSAdi vikArase haTakara hI yaha prAtmA apane pApako apane darzanajJAna cAritrameM sthita kara sakatA hai / 5-jJAnI puruSa anyatra citta na dekara ekAgratAse darzana jJAna cAritrasvarUpakA hI dhyAna karatA hai / 6-jJAnI puruSa samasta karmacetanA va karmaphalacetanAke parihArase zuddhajJAna cetanAmaya hupA hai so vaha darzana jJAna cAritrasvarUpako hI celatA rahatA hai / 7-prAtmAkA nAma brahma hai jisakA saMketa hai ki prAtmA gusgoMke dvArA bar3hatA rahatA hai svaguNavU lAti iti brahma / 8- apane brahmasvabhAvavazase pratikSaNa guNomeM bar3ha-bar3hakara una pariNAmoMmeM tanmaya hokara jJAnI darzanajJAnAritrasvarUpa meM hI vihAra karatA hai arthAt upayoga ramAye rahatA hai / 6-- jJAnasvarUpa eka pracala prAtmatatvameM upayoga rakhane vAlA zAnI yadyapi zeyarUpase saba porase paradravya
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________ 654 samayasAra samayasya sAramacirAnnityodayaM vidati // 240 / ye tvenaM parihatya saMvRtipathaprasthApitenAtmanA liMge dravyamaye vahanti mamatAM tattvAvabodhacyutAH / nityodyotamakhaMDamekamatulAlokaM svabhAvaprabhAprAgbhAraM samayasya sAramamalaM nAdyApi pazyati te // 241 / / / / 412 / / ceya cetasva-AjJArthe loT mabhyama puruSa eka0 / tattha tatra eva-avyaya / NiccaM nityaM-avyaya mA-avyaya / viharasu vihara-AjJArthe loT madhyama puruSa eka0 kiyA / aNNadanvesu anyadravyeSu-saptamI bahuvacana / / 412 / / prAtmAmeM daur3a prAye yAne jhalaka rahe to bhI una sarva paradravyoMmeM jhalakoMmeM raMca bhI vihAra nahIM karatA yAne upayoga nahIM ramAtA / siddhAnta--1- upAdhinirapekSa zuddhadravyameM jJAnamAtra antastattvameM upayoga ramAnA mokSamArga hai / 2- dravyaliGgako mokSamArga kahanA upacAra hai| dRSTi-1- upAdhinirapekSa zuddhadravyAthikanaya, zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyAthikanaya (21, 24ba) / 2- ekajAtyAdhAre mAnyajAtyAdheyopacAraka vyavahAra (142) / prayoga-kevala jJAnavRtti banAye rahane ke liye jJAnamAtra zuddha antastattvakA prabhedavidhi se dhyAna karanA / / 412 // aba ukta gAthAsaMketako spaSTa kahate haiM:-[2] jo puruSa [pAkhaMriligeSu] pAkhaMDo liMgoMmeM [thA] prathavA [bahuprakAreSu gRhiligeSu yA] bahUta bheda vAle gRhastha liMgoMmeM [mamatva] mamatA [kurvati] karate haiM arthAt hamako ye hI mokSake dene vAle haiM aisI prAsthA rakhate haiM [taH] una puruSoMne [samayasAraH] samayasArako [na jJAtaH] nahIM jaanaa| tAtparya-jo dravyaliMgase hI mukti mAnakara antastasvake pAlambanakA dhyeya chor3a dete haiM be samayasAra paramatattvase bilkula anabhijJa haiM / TokArtha-jo puruSa nizcayataH maiM zramaNa hUM, athavA zramaNakA upAsaka hUM; isa taraha dravyaliMgameM mamakAra karake mithyA ahaMkAra karate haiM, ve anAdise cale Aye vyavahArameM vimUr3ha hue praur3ha viveka vAle nizcayanayako nahIM pAte hue paramArthataH satyArtha bhagavAna jJAnarUpa samayasArako nahIM dekhate / bhAvArya-jo anAdikAlIna paradravyake saMyogase vyavahArameM mohI haiM ve aisA jAnate haiM ki yaha bAhya mahAvatAdirUpa bheda hI hamako mokSa prApta karAyegA, parantu jisase bhedajJAnakA jAnanA hotA hai aise nizcayanayako nahIM jAnate, unake satyArthaparamAtmarUpa zuddhajJAnamaya samayasArakI prApti nahIM hotii| ____ aba isI arthako kalazarUpa kAvyameM kahate haiM- vyavahAra ityAdi / artha-jo loka vyavahArameM hI mohita buddhivAle haiM ve paramArthako nahIM jAnate / jaise lokameM tuSa (bhUSA) ke
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhazAnAdhikAra 655 pAkhaMDIliMgesu va gihiliMgesu va bahuppayAresu / kuvbaMti je mamattaM tehiM Na NAyaM samayasAraM // 413 // pAkhaNDI liGgoMmeM, tathA vividha saba gRhastha liGgoMmeM / jo mamatva karate una ko na samayasAra jJAta hmaa||413|| pAkhaMDiligeSu vA gRhiligeSu vA bahuprakAreSu / kurvati ye mamatvaM tairna jJAta: samayasAraH / / 413 / / ye khalu zramaNo'haM zramaNoghAsako'hamiti drayaliMgamamakAreNa mithyAhasAraM kurvanti te'nAdirUDhavyavahAravimUDhA: prauDhavivekaM nizcayamanAruDhA: paramArthasatyaM bhagavaMtaM samayasAraM na nAmasaMza- pAkhaMDIliMga, va, gihiliMga, va, bahuppayAra, ja, mamatta, ta, Na, gAya, samayasAra / dhAtusaMjJa-kubba karaNe, zA avabodhane / prAtipadika- pAkhanDiliMga, vA, gRhiliMga, va, bahuprakAra, yat, mamatva, tat, na, jJAta / mUladhAtu-DukRtra karaNe, jJA avabodhane / padavivaraNa- pAkhaMDIliMgesu pAkhaNDiligeSu gihihI jJAnameM vimugdha buddhi vAle tuSako ho saMcita karate haiM ve taMdugnako nahIM saMcita karate haiN| bhAvArtha--jo vyavahArameM hI mUr3ha ho rahe haiM arthAt zarIrAdi paradravyako hI prAtmA jAnate haiM ve paramArtha prAtmAko nahIM jAnate / / prAge isI prarthako kAbya meM dRr3ha karate haiM-drayaliMga ityAdi / prartha-dravyaliMgake mohase aMdhe hue puruSoMke dvArA samayasAra nahIM dekhA jA sakatA; kyoMki isa lokameM dravyaliMga to anyadravyase hotA hai. aura eka yaha jJAna apane Atmadravyase hotA hai| bhAvArya -- jo dravyaliMgako hI apanA mAnate haiM ve mohAndha haiN| prasaMgavivaraNa- anantarapUrva gAyAmeM dehAdiviSayaka rAgadveSAdise haTAkara darzana jJAnacAritrasvarUpa sAkSAt mokSamArgameM upayukta karAyA thaa| praba isa gAyAmeM usI mArgakI dRr3hatAke liye batAyA hai ki jo sAkSAt mokSamArgase iTakara dravyaliGgoMmeM mamatva karatA hai usane samayasAra hI nahIM jAnA, phira usakA kalyANa hogA hI kaise ? tathyaprakAza-1- mai muni hUM isa prAzayameM dravyaliGgake prati dRr3ha mamatva basA humA hai / 2-maiM zramaNopAsaka hU~, zrAvaka hUM isa mAzayameM bhI zrAvakavezarUpa drabyaliGgameM dRr3ha mamatva basA huA hai / 3-dravyalina meM mamatva honese mithyA ahaMkArakI vRtti jagato rahatI hai / 4-vezameM ahaMkAra karane vAle mugdha puruSa vivekase cyuta rahate haiN| 5- dravyaliGgakI mamatA vAle mithyAhaMkArI avivekI puruSa paramArthasatya bhagavAna samayasArako nirakha nahIM skte| 6- jo vyavahArameM hI vimUDha ho gaye haiM ve paramArtha sahajAmasvarUpapara dRSTi bhI nahIM kara pAte / 5-sahajAtmasvarUpako dRSTi, pratIti, ruci, anubhUti binA mokSamArgakA prArambha bhI nahIM
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________ 656 samayasAra pazyati / / vyavahAravimUDhadRSTayaH paramArtha kalayaMti no jnaaH| tuSabodhavimugdha buddhayaH kalayaMtIha tuSaM na taMDulaM / / 242 / / dravyaliMgamamakAramIlita: dRzyate samaya sAra eva na / dravyaliMgamiha yatkilAnyato jJAnamekamidameva hi svata: // 243 / / / / 413 / / liMgesu gRhiligeSu bahuppayAresu bahuprakAreSu-saptamI vahu0 / kuvaMti kurvanti-vartamAna laT anya puruSa bahu. kiyA / je ye-prathamA bahu0 / mamattaM mamatvaM-dvi0 e0| tehi tai:-tR0 bahu0 / Na na-avyaya / NAyaM jJAta:prathamA eka kRdanta kriyA / samayasAra samayasAra:-prathamA eka0 / / 413 / / hotA / 8-maiM kevala caitanyamAtra prAtmapadArtha hU~ isa prAzayameM jJAnakA zuddhaprakAza hai / 6-jAna prakAza svase hotA hai, dravyaliGga parase arthAt dehase hotA hai, ata: jJAnaprakAzarUpa mokSamArgakA milana pradhaliGgase nhiiN| siddhAnta--1-mAtmAke prAtmIya puruSArthase zuddhAtmasva kI siddhi hotI hai / dRSTi-1-puruSakAranaya (183) / prayoga--zuddhAtmatvakI prakaTatAke liye dehavezadRSTi na rakhakara caitanyamAtra zuddhAtmasva. svarUpako hI upayogameM banAye rahanA // 413 / / aba lahate haiM ki yahAramaya to muni zrAvakake bhedaseM do prakArake liMgoMko mokSamArga kahatA hai aura nizvayanaya kisI liMgako mokSamArga nahIM kahatA--[vyAvahArikaH nayaH] vyavahAranaya [ liMge pi] muni zrAvakake bhedase donoM hI prakArake liMgoMko [mokSapaye bharaNati] mokSamArga kahatA hai [punaH] pora [nizcayanayaH] nizcayanaya [saligAni] sabhI liMgoMko [mokSapaNe na icchati] mokSamArgameM iSTa nahIM krtaa| tAtparya-muni aura zrAvaka vezako vyavahArase hI mokSamAgaM kahA gayA hai, nizcayanaya se koI bhI veza mokSamArga nahIM hai, samyagdarzana jJAna cAritra hI mokSamArga hai / TIkArya-muni aura upAsakake bhedase do prakArakA liGga mokSamArga hai jo aisA kahanA hai vaha kevala vyavahAra ho hai paramArtha nahIM hai, kyoMki usa vyavahAranayake svayaM prazuddha dravyakA anubhavasvarUpapanA honepara paramArthapanekA abhAva hai / tathA muni aura zrAvakake bhedase bhinna darzana zAna cAritrakI pravRttimAtra nirmalajJAna hI eka hai, aisA nirmala jo anubhavana hai vahI paramArtha hai / kyoMki aise jJAna ke hI svayaM zuddhadravyarUpa honekA svarUpapanA honepara paramArthapanA hai / isaliye jo puruSa kevala vyavahArako hI paramArthabuddhise anubhavate haiM ve samayasAra kA anubhava nahIM karate, jo paramArthakA hI paramArthakI buddhise anubhava karate hai ve ho isa samarasArako anubhavate haiM / bhAvArtha--vyavahAranayakA viSaya bhedarUpa azuddhadravya aura nizcaya
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra 657 vavahAriyo puNa No doNNivi liMgANi bhAi mokkhapahe / NicchayaNo Na icchai mokkhapahe savvaliMgANi // 414 // vyavahAranaya batAtA, donoM hI liGga mokSake patha haiN| nizcaya saba liDoko, zivapathameM iSTa nahiM karatA // 414 // vyAvahArika: nayaH punaH dve api liMge bhaNati mokSapathe / nizcayanayaH na icchati mokSapathe sarvaliMgAni / / yaH khalu zramaNazramaNopAsakabhedena dvividhaM dravyaliMgaM mokSamArga iti prarUpaNaprakAraH sa kevalaM vyavahAra eva, na paramArthastasya svayamazuddhadravyAnubhavanAtmakatve sati paramArthatvAbhAvAt / yadeva zramaNazramaNopAsakavikalpAtikrAMta dRzijJaptivRttapravRttimAtra zuddhajJAna mevaikamiti nistuSasaMcetanaM paramArthaH, tasyaiva svayaM zuddhadravyAnubhavanAtmakatve sati paramArthatvAt / tato ye vyavahAra nAmasaMja-vavahArio, puNa, Na, du, vi, liMga, mokkhapaha, NicchayaNa, Na, mokkhapaha, saliMga / dhAtusaMja-bhaNa kathane, iccha icchAyAM / prAtipaSika-vyAvahArika, punar, naya, dvi, api, liGga. mokSapatha, nayakA viSaya abhevarUpa zuddha dravya paramArtha hai / jo vyavahArako hI nizcaya mAnakara pravartana kara rahe haiM unako samayasArako prApti nahIM hai, aura jo paramArthako paramArtha jAnate haiM unako samayasArako prApti hotI hai aura ve hI mokSa pAte haiN| aba kAdhyameM kahate haiM ki bahuta kahane se kyA lAbha, eka paramArtha kA hI citavana karanA-pralamala ityAdi / artha-bahuta kahanese aura bahutase durvikalpoMse basa hopro, uname kucha lAbha nahIM / eka paramArthakA hI nirantara anubhavana karanA cAhiye / kyoMki vAstavameM apane rasake phailAvase pUrNa jJAnake sphurAyamAna hone mAtra samayasAra yAne sahaja paramAtmatattvake sivAya anya kucha bhI sAra nahIM hai / bhAvArtha-paramArthataH pUrNa jJAnasvarUpa prAtmAkA anubhava karanA ho samayasAra hai| __ aba isa samayasAra graMthakI pUrNatAkA saMketa karate haiM--idamekaM ityAdi / artha - pAnandamaya vijJAnadhanako pratyakSa karatA huA yaha eka akSaya jagaccakSu pUrNatAko prApta hotA hai| bhAvArtha-yaha samayaprAbhUtagraMtha vacanarUpa tathA jJAnarUpa donoM hI prakArase advitIya netrake samAna hai, kyoMki jaise netra ghaTapaTAdiko pratyakSa dikhalAtA hai vaise yaha bhI zuddha prAtmAke svarUpako pratyakSa anubhavagocara dikhalAtA hai| prasaMgavivaraNa-anantarapUrva gAthAmeM batAyA gayA thA ki dravyaliGgameM mamatva karane vAloMne samayasAra hI na jAna paayaa| aba isa prasaMgako antima gAthAmeM batAyA hai ki pava. hAranaya to muniliGga va bhAvaliGga donoMko mokSamArga iSTa karatA hai, kintu nizcayanaya kisI
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________ 658 samayasAra meva paramArtha buddhayA cetayaMte te samayasArameva na cetayaMte / ya eva paramArthaM paramArthabuddhayA cetayaMte te eva samayasAraM cetayaMte || alamala matijalpavikalpa ranarUpa rayamiha paramArthazcintyatAM nityamekaH / svarasavisa pUrNajJAna visphUrtimAtrAna khalu samayamArAduttaraM kiMcidasti / / 244 // idamekaM jagaccakSurakSayaM yAti pUrNatAM / vijJAnaghanamAnaMdamayamadhyakSatAM nayat // 245 / / / / 414 / / nizcayanayana, mokSapatha, sarvaliGga / mUladhAtu bhaNa zabdArthaH iSu icchAyAM / pada vivaraNa- babahArio vyAvahArikaH Nao nayaH prathamA eka0 / puNa punaH- avyaya / doNi-dvitIyA bahu0 / dve dvitIyA dvivacana | dhi - avyaya liyaa| dvivacana | bhaNada bhagata-vartamAna laT anya puruSa ekavacana kiyA | mokkhapahe mokSapathe- saptamI eka0 NicchayaNao nizcayanayaH- prathamA eka0 / Na naavyaya / icchui icchati bartamAna lad anya puruSa ekavacana kriyA / moktrapahe mokSapathe saptamI e0 / savvaliMgANi sarva liMgAni dvitIyA bahuvacana // 14 // bhI liGgako mokSamArga nahIM mAnatA / tathya prakAza--- - (1) dravyaliGgake binA mokSa nahIM, dravyaliGgase mokSa nahIM / ( 2 ) samasta parigrahoM kA pUrNa tyAga honepara jo dehamAtra rahatA hai vaha muniliGga hai / ( 3 ) parigraha kA parimANa kara vratoM kA pAlana karate hue jo bheSa rahatA hai vaha zrAvakaliGga hai / (4) koI bAhya parigrahakA tyAga na kareM, dravyaliMga dhAraNa na kare aura antaraMga parigraha kaSAya chUTa jAya, yaha nahIM ho sakatA / ( 5 ) koI bAhya parigrahakA tyAga kara de usake antaraMga parigraha kaSAya chUTa hI jAya, yaha niyama nahIM hai / (6) vyavahAranaya kahatA hai ki zramaNa aura zramaNopAsaka aise do prakArake dravyaliGga mokSamArga hai / (7) nizcayanayake mata meM donoM hI prakAra ke dravyaliGga mokSamArga nahIM hai / ( 8 ) vyavahArakA viSaya bheda, saMyoga, upacAra, nimittanaimittika va zrAdhArAdheya sambandha Adi hai, ataH kevala paripUrNa eka dravyako na dekhanese vyavahAra aparamArtha hai | ( 8 ) dravyaliGga arthAt dehaliGga mokSamArga hai yaha prarUpaNa vyavahAra hai, paramArthaM nahIM / (10) dravyaliGgake vikalpase atikrAnta darzanajJAnacAritrasvarUpa zuddha jJAna hI eka maiM hUM, isa prakArakA nirmala abheda anubhava mokSamArga hai yaha paramArtha hai / ( 11 ) jo vyavahArako hI paramArtha samajha lete hai ve samayasArako nahIM anubhava sakate / ( 12 ) jo paramArthako hI paramArthabuddhise anubhavate haiM ve samayasArako anubhavate haiM / ( 13 ) samayasAra se arthAt sahajAtmasvarUpase adhika utkRSTa tattva anya kucha nahI hai / siddhAnta - ( 1 ) ratnatrayabhAva kevala eka svadravya ke anubhavarUpa honese paramArtha mokSamArga hai / (2) dravyaliMga paradravyakA pariNAma honese AtmAkA mokSamArga nahIM / dRSTi - 1- zuddhabhAvanApekSa zuddha dravyAthikanaya / 2 paradravyAdigrAhaka dravyArthikanaya (243, 26 ) | 4
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 sarvatrizuddhajJAnAdhikAra jo samayapAhuDamiNaM paDihUNaM pratthatacado gAuM / tthe ThAhI ceyA so hohI uttamaM sokkhaM // 415 // jo bhi samayaprAbhRtako, par3hakara satyArtha tattvase lakhakara / zrarthamadhya ThaharegA, vaha sahajAnandamaya hogA // 415 // yaH samayaprAbhRtamidaM paThitvA arthatattvato jJAtvA / artha sthAsyati cetayitA sa bhaviSyatyuttamaM saukhyaM // 415|| yaH khalu samayasArabhUtasya bhagavataH paramAtmano'sya vizvaprakAzakatvena vizvasva 656 nAmasaMjJa - ja, samayapAhuDa, ima, atthataccado, attha, caiSA, ta, uttama sokkha / dhAtusaMjJa - par3ha pahane, jANa avabodhane TThA gatinivRttI ho sattAyAM / prAtipadika- yat samayaprAbhRta, idam arthatattvataH, artha netR uttama sauda : aladhAlu paThane, jJA avabodhane, SThA gatinivRttau bhU sattAyAM / pada vivaraNa- jo yaH - prathamA e0 / samayapAhuDaM samaya prAbhRtaM dvi0 e0 / iNaM idam - vi0 e0 / paDihUNaM paThitvA prayoga -- mokSalAbha ke liye muniliGga dhAraNa kara usa dehaliGgase upekSA kara darza jJAnacAritravRttimaya zuddha jJAnaghana prAramatatvameM upayoga karanA / / 414 // aba pUjya zrI kundakundAcArya isa graMthako pUrNa karate samaya isakI mahimA ke rUpameM par3haneke phalakI gAthA kahate haiM - [yaH cetayitA ] jo cetayitA puruSa ( bhavyajIva) [ idaM samayaprAbhRtaM paThitvA ] isa samaya prAbhRtako par3hakara [prarthatasta svataH jJAtvA ] artha se prora tattvase jAna kara [ arthe sthAsyati ] isake artha meM ThaharegA [saH ] vaha [ uttamaM saukhyaM bhaviSyati ] uttama sukhasvarUpa hogA / tAtparya - jo bhavya jIva samayasArake vAcya samayasAra meM sthita hogA vaha uttama sukhasvarUpa hogA / TokArtha - jo bhavya puruSa nizcayataH samayasArabhUta bhagavAna paramAtmAkA vizvaprakA kapanA honeke kAraNa vizvasamayakA pratipAdana karanese svayaM zabdabrahmasvarUpa isa zAstrako karake vizvaprakAzana meM samartha paramArthabhUta citprakAzasvarUpa zrAtmAko nizcita karatA huA artha se aura tattva se jAnakara isI arthabhUta bhagavAna eka pUrNavijJAnaghana paramabrahma meM sarva sthita hogA vaha sAkSAt tatkSaNa prakaTa hone vAle eka caitanyarasa se paripUrNa svabhAva meM susthita aura nirAkula honese paramAnandazabdavAcya uttama anAkulatva lakSaNa vAlA saukhyasvarUpa svayaM hI hogA / bhAvArtha - yaha samayaprAbhRtanAmaka zAstra samayako yAne padArtha va AtmAko bahane vAlA hai / jo isa zAstrako par3hakara isake yathArtha artha meM ThaharegA vaha paramabrahmako anubhavegA / isase
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________ - samayasAra pratipAdanAta zabdabrahmAyamANaM zAstrabhidamadhItya vizvaprakAzanasamarthaparamArthabhUtacitprakAzarUpaM paramAtmAnaM nizcinvan arthatastattvatazca paricchidya asyaivArthabhUte bhagavati ekasmin pUrNe vijJAnaghane paramabrahmaNi sarvAgbhemA sthAsyati cetayitA, sa sAkSAttatkSaNaviz2ambhamANavidekarasaasamAptiko kriyA / atthataccado arthatattvataH-paMcamyarthe taddhitapratyayanta avyaya / NAcaM jJAtvA-asamAptikI kriyA / atthe artha-saptamI eka0 / ThAhI sthAsyati-bhaviSyati luT anya puruSa ekavacana kriyA / ceyA paramAnandamaya svAtmIka, svAdhIna, bAMdhArahita (avinAzI) uttama sukhako prApta karegA / isalie he bhavya puruSo! apane kalyANake lie isako par3ho, suno, nirantara isIkA dhyAna rakho, jisase ki avinAzI sukhakI prApti hove / aba isa sarvavizuddha jJAna ke adhikArako pUrNatAkA vacana isa kalazarUpa zlokameM kahate haiM--itIdaM ityAdi / artha-isa prakAra yaha prAtmAkA tattva prakhaNDa, eka, pracala, svasamvedya, prabAdhita jJAnamAtra hI avasthita hotA hai / bhAvArtha-jJAnArtha prAtmAkA nijasvarUpa jJAna ho kahA hai / yadyapi prAtmAmeM ananta dharma haiM tathApi unameM koI to sAdhAraNa haiM so ve ativyApti svarUpa hai, unase prAtmA pahacAnA nahIM jAtA tathA koI paryAyAzrita haiM kisI pravasthAmeM hote haiM, kisI meM nahIM haiM isalie ve anyAptisvarUpa haiM, unase bhI prAtmA nahIM pahacAnA jaataa| tathA caitanya yadyapi zAzvata lakSaNa hai to bhI zaktimAtra hai, prataH vaha adRzya hai, hA~ usakA vyakta rUpa darzana aura jJAna hai| unameM se jJAna sAkAra hai, pragaTa anubhavagocara hai; isI kAraNa jJAnake dvArA hI AtmA pahacAnA jAtA hai| prataeva isa jJAnako hI pradhAna karake Atmatattva kahA gayA hai / yahA~ aisA nahIM samajhanA ki jo prAtmAko jJAnamAtra tattva kahA hai so itanA hI paramArtha hai, anya guNa bhUThe haiM, AtmAmeM nahIM haiN| tathA aisA bhI na samajhanA ki ve saba guNa svatantra sat haiM unakA samUha AtmA hai / kisI prakArakA ekAnta abhiprAya rakhakara koI muniprata bhI pAlana kare tathA kalpita svarUpamai prAtmAkA dhyAna kare to bhI mithyAtva nahIM chUTatA / manda kaSAyake nimittase bhale hI kisIko svarga prApta ho jAve, parantu samayasAra antastattvakA prAzraya liye binA mokSakA sAdhana nahIM hotA / ataH syAdvAdase siddha tattvako ho yathArtha samamanA cAhiye / prasaMgavivaraNa - anaMtarapUrva gAthA taka paramapUjya zrImatkundakundAcAryadevane samayamAbhRta granthakI racanA ko / ava isa antima gAthAmeM isa granthake adhyayana mananakA phala batAyA hai| tabhyaprakAza-(1) yaha samayaprAbhRta grantha zabdabrahmasvarUpa hai, kyoMki yaha graMtha vizvasamaya arthAta samasta dravyakA pratipAdaka hai / (2) samayaprAbhRta vizvasamayapratipAdaka hai, kyoMki
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavizuddhajJAnAdhikAra nibharasvabhAvasusthitanirAkulAtmarUpatayA paramAnaMdazabdavAcyamuttamamanAkulatvalakSaNaM saukhyaM svameva bhaviSyatIti // itIdamAtmanastattvaM jJAnamAtramavasthitaM / prakhaMDamekamacala svasaMvedyamabA. dhitaM / / 246 // // 415 // iti zrImadamRtacaMdrasUriviracitAyAM samayasArakhyAkhyAyAmAtmakhyAtI sarvavizuddhajJAnaprarUpako navamo'GkaH // 8 // cetayitA-prathamA ekavacana | so sa:-prathamA ek0| hohI bhaviSyati-bhaviSyatkAle luT anya puruSa eka bacana kriyA / uttama-prathamA ekavacana / sokkhaM saukhyaM-prathamA ekavacana / / 415 / / grantha vizvako jAnane vAle bhagavAna paramAtmAke svarUpakA darzaka hai| (3) bhagavAna paramAtma kAryasamayasAra hai, bhagavAna prAtmA proSa kAraNasamayasAra hai, kSINamoha vItarAga antarAtma! samucita kAraNasamayasAra hai, samayaprAbhRtagraMtha paramAgama samayasAra hai / (4) samayasAra graMthakA arthase adhyayana karanepara samayasAra prAtmatattvakA jJAna hotA hai / (5) samayasAra granthakA bhAvabhAsanAse adhyayana karanepara samayasAra prAtmatattvakA sAnubhava samyagjJAna hotA hai / (6) samayasArako prartha se va tattvase jAnakara jJAnaghana paramabrahma antastasva samayasArameM jo sthita hosA vaha alaukika sahaja parama AnandasvarUpa hotA hai| (7) akhaNDa pracala prabAdhita svasaMvedya zAna mAtra antastattva samayasAra hai| (8) prAnandamaya vijJAnadhana prAtmasvarUpako spaSTa darzAtA humA yaha jagacakSu samayasAra prantha pUrNatAko prApta hotA hai / (6) mAnandamaya vijJAnaghana paramabrahmako pratyakSa dikhAtA huA yaha jagaccakSu samyagjJAna apane sahajavilAsase bharapUra hotA hai| siddhAnta---(1) samayasAra prabheda paitanyasvarUpa hai| (2) kAraNasamayasArake Azraya se kAryasamayasAra hotA hai| dRSTi-1-bhedakalpanAnirapekSa zuddha dravyAthikanama (23) / 2-zuddhanizcayanaya (46) / prayoga---alaukika svAdhIna sahaja Ananda pAneke liye samayasAra graMthakA arthasahita va bhAvabhAsanAsahita adhyayana manana karake zuddha antastatvakI dRSTike balase jJAnaghana prAtmasva. rUpako zAnameM banAye rahanA / / 415 // ini pUjyazrImatkundakundAcAryaviracita samayasArapara va pUjyazrImadmRtacaMdrasUriviracita prAtmasyAti TIkApara savinakha mAnAdhikArako / / zrImattahajAnavaviracita saptadazAGgI TIkA samApta / /
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________ + samayasArasya akArAdikrameNa gAthAsUcI # gA.saM. pasaM. 375 604 344 55 331 553 115 228 28 12 20 61 326 553 124 235 63 132 116 231 ajjhavasAnimittaM jIvA ajjhasideNa baMdho satte aTukmippe kamme Nokamma avihaM piya kamma savaM aNNadavieNa aNNaviyassaM aNNANamao bhAvo agANiNo aNNAbhayA bhAvA aNNANo aNNANamayA mAvA aNANiNo aNNamohidamadI manamiNaM aNNANassa sa udojaM jIvANaM ...paNANI kammaphalaM paDi aNNANI puNa rasto samvadamcemu aNNI kareha aNNo paribhu jaha attA jassAmupto ga hu so apazikamaNaM duvihaM apaccakhAlaM apaDikkamaNaM duvihaM dace bhAva apariggahI aNiccho bhaNido aparigaho aNincho bhaNido aparigaho aNincho bhaNido aparigaho aNincho maNido aparimaMtahi sayaM jIve kohAdiehiM apaDikamaNa appaDisaraNaM appANamappaNA ghiUNa do appANamayANatA mUDhA du apyANamayANatobaNappayaM cAvi appA Nico arsakhijjapadeso appANaM sAyaMto saNaNANamo barasamasvamagaMdha ambattaM avare anaksANesu tizvamaMdA bhasuha suhaM va davaMNa bhaNaha bhasuhaM suhaM va ruvaM NasaM bhaNada asuho suho va maMdho Na taM bhagai asuho suhI va guNo Na ta bhaNaha bhasuho maho va phAso Na saMbhaNai / bhasuho suho va rasoNataM bhaNai gA.saM. pR.saM. asuhI sahI va saddoNa taM bhaNai 267 456 baha jANao u mAyo NANasahAveNa 262 448 aha jIvo payaThI taha puggala davaM 152 327 aha Na payaDI Na jIvo pumgaladabdha 45 104 aha de aNNo koho aNNava - 372 569 ahamikko svala sujo dasaNaNANa 127 24. ahaminako khalu suddho Nimmamao 126 242 ahamedaM edamahaM ahamedaraseva 131 244 ahavA eso jIvo pUragaladavyassa ahavA maNNasi majjhaM appA ayANa 132 247 aha sayamappA pariNamadi kohabhAceNa 316 536 aha saMsArasthANaM jIvANaM tujjJa 219394 aha sayameva hi pariNamadi kammabhASaNa 348 566 A 405 644 AukkhayeNa maraNaM jIvANaM 283 484 amola zrIvA 284 484 AUdayeNa jIvadi jIvo evaM 210 376 AUdayeNa jIvadi jIvo evaM 211361 Adami dayabhAye apade motUNa 212 382 AdA khu mAjha gANaM AdA me 213 384 AzAkama uddesiyaM ca 122 235 AdhA kammAIyA puggaladambassa 307 52. AbhiNisudohimaNakevalaM ca taM mAyArAdI NANaM jIvAdI . AyA piNANaM jamhA yAsaM 202 360 Asi mama pugdhamedaM ahamedassAki 342 556 186 336 iNamaNNaM jIvAdo dehaM puggala. 46 110 iya kammabaMdhaNANaM paesaThiya 248 432 246 432 251 436 252 436 20333 277 474 287 48 286 458 204 316 276 474 401 637 28 72 26. 462 351605 udayo asaMjamassa dujaM udayavivAgo viviho kammANa 377 6.4 uppaNNodaya bhogo bijoga 38.104 umpAdedi karedi ya baMdhadi 376 604 ummaga macchata sagaMpi 358 604 ubaogassa aNAI pariNAmA 133 247 166 354 215 387 107 221 16 186
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthAsUcI gA. saM. pR. saM. uvoge uvaogo kohAdinu uvadhAyaM kunvaMtassa tassa uvadhAyaM kuvaMtassa tassa gANA uvabhaumidiyahi devANa 313 531 241 421 272 466 82 166 665 582 200 357 246427 256 444 117 231 eeNa kAraNeNa dukatA AdA ee samche bhAvA pugala damba eesa ya unaogo tiviho eehi ya saMbaMdho jaheba khIrodayaM ekkaM ca doSNi tiNiya ekassa du pariNAmo jAyadi ekassa du pariNAmo puraMgala edami rado Nicca saMsuTTo edANi Nasthi asi edAhi ya zivyassA jIvaTTANA ede acedaNA khanu pugganakamma edeNa kAraNa du sammAdiTTa edeNa duso kattA AdA Nicchaya edesu hedRbhUdesu kammaiya emAdie du vivihe samdhe emeva kammapayaDI sIlasahAba emeva jIbapuriso kammara emeva mizchAdiTrI gANI emeva ya vavahArI ajyavasANAdi emeva sammadiTro bisayatthaM evaM tu avibarIdaM NANa jaiyA eyaM tu jANiUNa uvasama va eyattapicchayagao samao evaM tu asaMbhUdaM Adaviya evamaliye adatta adaM bhavere evamiha jo du jIyo so evaM hi sAvarAho bajjhAmi evaM jANa pANI aNNANI evaM Na kovi mokkho evaM gANI suddho Na sayaM evaM tu NicchayaNayassa evaM parANi dadhvANi appayaM mA.saM pR.saM 181 327 evaM puggaladacvaM jIyo taha 236 421 evaM baMdho u duSha vi 244 827 evaM micchAdiTrI baTTato 165 344 eva cavahAraNao parisiddho evaM vavahArassa u evaM vabahArassa viNinchao evaMvidA bahubihA paramappAgaM evaM saMkhuvaesaM je u pavitti 57 122 evaM sammATThio appANaM maNadi evaM sammAdiTThI vaTTato 138 250 evaM hi jIvarAyA NAdagdo taha ya 140 253 esA dujA maI de 206 371 27. 461 kaNayamayA bhAvAdo kammaiyavagaNAsuya 111 224 kammajaM puvaka kamma jaM suhamasuha 67 202 kammaM jANaM Na habai jahmA kamma 135247 kamma par3acca kasA kattAra 214 385 kamma bamabajhaM jIve evaM 146 276 kammamasahaM kusIla sahakamma 225 401 kammassAbhAveNa ma gokammANa 326 546 kammarasaya pariNAma Nokammassa 48 105 kammarasudayaM jIvaM avare 227 401 kamme pokammahi ya ahamidi 183 327 kammehi du aNNANI kinnai 382 6.5 kambhehi mamADijjai 3 11 kamehi suhAvijjaha 22 61 kammodaeNa jIvA 263 4.46 kammodaeNa jIvA 114 228 kammodaeNa jIvA 303 514 kaha so ghipA appA paNNAe 185 332 kAlo NANaM Na habai 323 546 kehivi dupajjaehi . 276 477 kehicidupajjaehi 360 581 ko NAma bhaNijja ho paradavaM 96 194 ko NAma bhaNijja ho zAI' 384 611 367 636 311 527 142 256 145 270 162 336 16 50 332 550 334 558 133 550 254 436 255 436 256 439 207 373
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaghasAra kIdhAdisa tassa tassa kohuvajutto koho mANakjutto guNasaNNidA du ede kamma gaMdharasaphAsarUvA deho saMThAga gaMdho pArNa Na havA gA.saM. pR.saM 313 581 164 582 226 401 242427 176 323 278 477 291 46 292 466 166 350 105 223 165 34 152 544 346 574 pabiha bhayabheyaM baMdhate pArisapariNivaDhaM kasAyaM yA upayIya? chijja vA bhijadu vA Nijyadu didi midadi ya tahA didi bhidi ya tahA tAlI bhA.saM. pR.saM. 7.143 vaha paradavaM seDadi 125 235 jaha paradavyaM sedi jaha puNa so ciya puriso vaha puNA so va garo jana pugi pa hilo jaha phalihamaNo suddhoNa sapaM jaha baMdhe citaMto baMdhaNabaso jaha baMdhe chittaNa ya jaha majja pibamANo aradibhAveNa aha rAyA kvahArA bosaguNu 312 531 jaha visamuvabhujato vejo jaha sippio ummaphalaM 206 377 jaha sipiyo umma jaha sipio u karaNANi aha sippio u karaNehi jaha sippio uciTTha 139 253 jaha se DiyA duNa parassa 286 462 jaha sehiyA du Na parassa 71 147 jaha se DiyA du 222 367 jaha seDiyA du 26 68 janA kamyaM kumbada phamma deI jamA dhAei paraM pareNa ghAijjae 66 207 jahyA jANai NicaM tahmA 25 64 bahmA dubattabhAvaM puggalabhAvaMca 315 533 jahmA du jahaNNAdoNANaguNAdo 184 332 jA eso payaDIyaTU ceyA 325 546 jAvaM apaDikkamaNaM avazya 355 574 jAva Na dedi visesaMtaraMtu 113 128 jidamoissa du jayA khIpo moho 5 22 jIbaNibar3A ee badhuva aNikacA 17 55 jIbaparigAmahedu kammata 35 1 jIvani hedude bassa du 148 276 jIvassa jonaruvaM vittarado 237 421 cIvassa re gA keMdra 288 462 pauvAsa masthi keI mobaTTAmA 111551 mobassamAvi rAgo pariyoso 19211 bIvassa mAripa bagyo ma 35. 574 354 574 156 581 357 551 358 581 359501 jaMi jIdeNa mahacciya jaha Navi kRpaicchedaM Na muccae jayA imeNa nISaNa appaNI jajhyA sa eva saMkho seksahAvaM adi jIvo Na sarIraM tilSayarA adi puggalakammamiNaM kumvAda jadi so paradasvANi ya karijja jadi so puggaladagbIbhUdo jIvatta jayA vimupae yA kammapphala baha kaNayamaggitaviyaM pi kaNaya yaha kovi garo japai ajha jaha ciTTha' kubrvato jaha jIvassa aNaSNuvabogo jaha javi sakkamaNajjo aNajajaha nAma ko vipurisorAyANaM jaha NAma kovi puriso paradabdha jahaNAma kovi puriso mugthyi jahaNAma kovi puriso mehabhatto jahamAma kodi pariso bamayahi bAda paramam sedi baha paradanyaM sevAri 338 558 4.3 137 31. 533 285484 74 156 ..1 105 218 37.114 51 114 524
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthAsUcI gA saM pa.saM. mA.saM pa.saM 240 421 245 427 232 413 137 25. 301 527 155 286 141 255 jo so duNehabhAvo tamhi gare jo so aNehabhAvo tamhi jo havA asammUDho ghedA jo hi surahimacchaha appANamina ja kuNaha bhAvamAdA kattA so jaMkuNAdi bhAvamAdA kattA so mAvaM sahamasuhaM karedi AkSA je sUhamasuhamudiNaM 126238 102 215 42 #5 2 8 4.2 630 36 58 bIpasma pariva vaSo javi gaMdhA jIvassa dukammeNa 4 saha pariNAmA jIvarasAjIvassa duje jIvAdIsahaharNa sammata vIve kamma va pudi jIye the sAyaM paNa sarya bhIyo kamma uhI doNivi hanu jIbo parisadasaNaNANadiu bhIyo ceva hi ede sake bhAvApti jIyo Na karedi yaha gema par3a jIvo pariNAmayade pugaladavANi jIyo baMdho ya taha chiaMti jIvo baMdhI va tahA je puggaladavANaM pariNAmA jo mappaNA du maNadi jo iMdiye viNittA gANasahAvA o kuNadi valata jo pattAri vipAe didi jo deva kuNA jo jahi guNe davye somaNamhi go ga karedi juguppa jo Na kuNA avarAhe jo ga maraNiya duhido joza karedi kavaM jodhehi kaye juddha rAyeNa kadaMti yo passadi appANaM apaDapaTu jo passadi appANaM bhavadapuTu jo paNa miravarAdho yA jo maNNAdi jIvemiya jo maNNAdi hiMsAmiva ko bharaha jo ya duhido jo mohaM tu ciNitA NANasahAvA jo vedadi vedijjari samae samae jo samayapAhaDamiNaM jo savyasaMgamukko zAyadi jo siddhattijatto jo subaNANaM savaM Aga suSa 401 647 317 538 3. 44 20 45. 365 636 41. 64 316 542 10. 206 makadoni mi upayo 118231 NabhavasANaM NAma 264 46E Nasthi dubhAsavabaMdho sammAdidrimsa 215503 sthi mama ko vi moho bugyadi sthi mama dhammaAdI bajyAdi 253 438 |u hodi mokkhamammoM 31 71 Na mubai paDimabhako sadavi 235 417 Nayarammi vaNiNade jaha Na vi 226 406 Na ya rAyadosamohaM kumvAda 347 566 pa raso duibai gANaM 103 214 vi esa mokkhamamgo 231 113 maci kujya kAmaguNo jIvo kamma 302 514 gAvi kubai vi veyai 250 142 gavi pariNamadi Na giladi 230 411 mavi pariNamadi Na gidi 106 220 "di pariNamadina gidhA 14 43 nadi pariNamadina gidi 15 4 gavi sakkA citu jN| 305 517 di hodi appamatto Na pamaso 250 434 ga sayaM baddho kamme Na sayaM 247 431 gANe sammAdiTTi du saMjamaM 257 442 NANaguNeNa vihINA evaM tu 32 76 gANamadhammo Na havai 216 38 jANamayA bhAvAo NANamako gANassa desaNassama 188 336 gANassa paDinibaI aNNANaM 233 415 mANAdarazAdIyassa de de 1. 25 gANI rAgappaaho sambadambesa 77 160 78 165 76 167 ------ ---- 121 235 404 637 205 366 296 636 128 242 366 5 162 265 215314
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.66 samayasAra mA.saM pa. 72 146 dukkhidamuhide satte pharemi 373 604 doNhati NayANa bhaNiyaM dasaNaNANacarita jaM. dasaNaNANacaritaM kicidi 120 231 dasaNaNANacaritaM kiMciti 218540 dasaNaNANacaritaM kicidi daMgaNaNANacaritANi sevidavANi gA.sa. pa.sa. 26. 486 143 262 172 313 pAdUNa AsavANaM amucitaM ca zidiyasaMthamavayaNaNi poggalA piccaM paccakyANaM NicchayaNamasta ena AdA NiyamA kammapariNada kamma ciya NigveyasamAvaNNo NANI gaMba ya jIcaTTANA Na guNaTuNNA jo ThidibaMdhaDhANA jIvassa Na 367 565 368 165 dhamAdhamma va tahA dhammo NANaM Na havai 266 458 368 636 tasya bhave jIvANaM saMsArasthANa tai jIve kammANaM NokammANaM ca sahagANissa dupanvaM je vaddhA taha gANissa bi bibihe taha NANI vihu jazyA gANa tahavi ya sacce datte boM tamA u jo visuddho tabhA duhita lige namA Na kovi jIbI akhaMbhacArI tahamA Na kovi jIvo badhAyao tamA papa meti NicA dohaMvi tahmA du kusIlehi ya rAyaM mA tiviho esuvaogo appaviya tivihI esuvaogo apaviyappaM sesi puNovi ya imo bhaNido sesi heU maNidA naM eyattavihataM dAeha appaNo taM khalu jIvaNibaddha' Rmmaiya taM Nicchaye ga jujjadi Na sarIra saM jANa bogaudayaM jo jIvANaM 168 306 67 137 306. 520 267 506 266 508 268 500 154 254 152 281 151 276 62 161 180 323 pakke phalahmi paDie jahaNa 221 367 . pamjattApajjatA je suhamA 223 367 paDikamaNa paSTisaraNa 264 446 paNNAe dhisabhyo jo cedA 407 644 paNNAe dhiladhvo jo NAdA 411 650 paNNAe cittacco jo iTTA 337 558 paramaTTabAhirA je le aNNANeNa 336 556 paramahmi du aThido jo kuNadi 327 546 paramaTTho khalu samao suddho jo 147 275 paramapANaM kuSya apANe piya 64 165 paramapANamaphuTavaM appANaM piya #5 167 paramANumittayapi rAyAdINaM 110 224 pAkhaMhIliMgANiva 160 336 pAkhaMDIligesu va 5 16 pugaNalakamma koho jIvaM 136 247 pugagalakamma miccha jogo 26 73 puggalakamma rAgo tassa *134 247 puDhavIpiMDasamANA puzvaNivadA parisitthiyAhilAsI 301 514 puriso jaha kovi yaha bitti poggaladabva sahaptapariNaya 104 216 - paMthe mussaMta parisadUNa logA 308 527 164 347 phAso Na havA pANa 320 543 266 454 vI dhamAoviya 201 360 408 647 413 655 123 235 88 154 166 356 yAI abarAhe kuyadi 224 401 374 604 58 124 davyaguNassa ya AdA Na kuNadi dakyiM je utpajjara guNehi davve ubamujase NiyamA dichI baheva gANaM akArayaM dukkhidamuhide jIve 366 636 271 464
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthAsUcI gA.saM. pa.saM. baMdhANaM ca sahAya vivANiyo baMdhuyabhogaNimitte 84 175 414 657 bhAvo rAgAdijudo jIveNa majatassa vi vibihe mamattheNAbhigadA jIvAjIvA ya 56 120 236 418 387 615 388 615 301 615 majha parigaho jAtado mArimi jIvAvemi ya satte micchata aviramaNaM kasAya jogA micchataM aha payaDI micchatta puNa vihaM jIva majIva mokkhaM asaddahato abhaviya mokkhapahe appANaM Thavehi mottUNa Nicchaya vavahAre mohaNakammarasudayA du vaNiyA 360 136 275 472 361 636 ra gA.saM. pU.saM. 213 468 vavahArassa darImaNamupaeso 217 362 vavahArassa du AdA pumgalakamma vavahArio puNa gao 167 305 vavahAreNa du AdA karedi 220 367 vavahAreNa du ede jIvasa havaMti 13 37 vavahAreNuvadissai NANissa vavahAro'bhUyastho bhUyatyo desiyo 208 375 vijjArahamArUDhI maNoraha 261 446 vedato kammaphalaM appANaM vedatto kammaphalaM mae 328 553 vedaMto kammaphalaM muhido 17 182 baMdisu saccasiddha 274 466 412 652 satyaM gANaM Na havA 156 288 saddahadi ma pattiyadi ya sahI jANaM Na havai jamA sammatapadiNiba magri 150 275 sammadiTTI jIvA pissaMkA 371 565 sabhmada saNaNANaM eso lahaditti 177 320 savaNhaNANadiTTho jIvo uvaoga 281 462 sance karei jIyo ajyavasANeNa 282 483 samve punvaNibaddhA paccayA 47 108 sadhe bhAve jamA paJcakkhAi sAmaNNapaccayA khalu caro sudaparicidANubhUyA savvassavi suddhaM tu biyANato suddha 321 546 suddho suddhAdeso gAyavyo parama sevato vi Na sevai asevamANo 363 636 so caiva kuNai sociya 157 260 soNiya piNiyala baMdhadi 158 290 so savaNANarisI 156 260 saMtI dUNiruvabhojja. bAlA 21 saMsiddhirAdhasiddha sAdhiya 153 283 273 465 heabhAve NiyamA 27 70 hedUcadudhiyappo aTTavyiyappasya 224 546 hodUNa NisvabhojjA taha ratto baMdhadi kamma madi rAgo doso moho jIvasseya rAgo doso moho ya AsavA rAyahmi ya dosahmi ya rAyajhi ya dosahi ya rAya hu jiggado tiya eso rUvaM pANaza havaha jahmA svaM 228 405 14 264 24 64 173 316 34 63 106 224 186334 loyasamaNANamayaM loyassa kuNai viNDU 322 546 167 352 347 566 146 273 vaNNo NANaM Na havA asthassa sedabhAvojaha pAsedi vattharasa sedabhAvo jaha rasthassa sedabhAvo jaha batyupaDucca jaM puNa vadaNiyamANi dharatA lANi padasamidrIguttIo babahAraNao thAsadi jIyo deho ya vahArabhAsieNa u paradancha / 174 316 304 517 111 33 158 39. 175 316
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ja kalazakAvyAnAM akArAdikrameNa sUcI gA.saM. pa.saM. AsaMsAravirodhisaMvarajayakAntA 165 526 AsaMsArAtpratipadamamI rAgiNI gA.saM. pa.saM. 125 326 138 361 28 82 176 76 177 461 31 61 246 661 234 635 akartA jIvo'yaM sthita iti / akhaMDitamanAkulaM jvaladanamta acityazaktiH svayameva devazcinmAna acchAcchAH svayamucchalati yadimA: ajJAnatastu satuNAbhyavahArakArI ajJAnamayabhAvAnAmajJAnI vyApca ajJAnametadadhigamya parAtvarasya ajJAmAnmRgatRSNakAM jasadhiyA ajJAnaM jJAnamapyevaM kurvannAsmAna majJAnI prakRtisvabhAvanirato ato hatAH pramAdino gatAH sukhAsInatA ataH zuddhanamAya pratyagjyoti atyaMtaM bhAvayitvA viratimavirataM atha mahAmanirbharamabaraM samararaMga bastApi hi khetamA jagati adhyAsya zuddhanaSamuddhatabodhacihna anaMtadharmaNastattvaM pazyantI anavaratamanatabadhyate sAparAdhaH anAganaMtamacala svasaMvedyamidaM anemAdhyavasAyena niSphalena anyebhyo vyatiriktamAtmaniyataM ayi kathamapi mRtvA tasyakautUhalI alamalamatijalpa vikalpa avatarati na yAbad vRttimatyanta basminmanAdini mahatyaviveka 144 372 iti paricitasavarAtmakAyakatAyo 141 368 iti vastusvabhAvaM svaM jJAnI jAnAti 57 203 iti vastUsvabhAva svaM nAjAnI 6. 246 iti sati saha sarasvabhAva itIdamAtmanastattvaM 58 203 hataH padArthaprapanAvaguThanAda ityaM jJAnakrakacakalanApAdanaM itthaM parigrahamapAsya samastameva 188 523 ityAlocya vivecya tatkila sAlamA 3 36 ityevaM biracayya saMprati idamaka jagaccakSurakSaya 113 266 idamabAna tAtparya heyaH 183 511 indrajAlamidavamucchalata u 21 udayati nanayadhIrastameti pramANa 187 516 janmaktamanmopAmazeSatastattathAsa 11 140 ubhayanayavirodhadhvasini syAt 145 378 178 46.. 245 658 122 123 140 364 27 2 184511 16. 408 52 180 AkrAmannavikalpabhAvamacalaM vAsmanazcintayavAla bhayakA bhAramamAvAkarotyAtmA paramAbAna mAtmasvamA paramAvabhinnamApUrNa mAtmA jhArna svayaM prAnaM jJAnAdanyat bhAsmAnaM parizuddhamIpsumirativyApti mAtmAnubhUtiriti zanayAlmikA yA bAsaMsArata evaM dhAti paraM kurveha 235 643 ekajJAyakabhAvanirbharamahAsvAda 23 67 ekatvaM byabahArato na tu pUna: 244 658 ekatve nimtasya zuddhanakato 29 87 ekameva hi tatsvAdhaM vipadA - 4 141 ekazcitazcinmaya evaM bhAvo eka jJAnamanAdyanaMtamacalaM 63 265 eka: pariNamati sadA pariNAmo - 16 54 - ekaH kartA ghidahamiha meM karma 56 181 ekasya kartA naptayA parasya . 1. 42 ekasya kArya na tathA parasya 62 205 ekasya Atmona tathA parasya 208 571 ekasya cako na tathA parasya 13 48 ekasya jIvona tathA parasya 55 181 ekasya duSTona tathA parasya 74 257 76 258 .86 256 21 256 76 250 73 257
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekasya duzyo na tathA parasya ekasya mAnA na tathA parasya ekasya nizyo na khathA parasya ekasya badrI na tathA parastha ekasya bhAto na tathA parasya ekasya bhAvo na tathA parasya ekasya bhoktA na tathA parasya ekasya mUDho na tathA parasya ekasya ravato na tathA parasya ekasya vastuna ihAnyatareNa sArdhaM ekasya vAcyo na tathA parasya ekasya vedho na tathA parasya ekasya sAMto na tathA parasya ekasya sUkSmo na tathA parasya ekasya heturna ma tathA parasya eko dUrAsyajati maMdirAM brAhmaNatvA eko mokSapayo ya eSa evaM zAmasya buddhasya deha eva na eSa nayano nityamAtmA siddhi eva hi vedanA madavasaM pha kathamapi samupAttatritvamadhyekatAyA kathamapi hi labhate bhedanizAnamUlA kartA kartA vati na yathA kartA karmaNi nAsti nAsti niyataM kartAraM svaphalena yatkima balAt turvedayituzca yuktimato kasvaM na svabhAvo'sya pito karma sarvamapi sarvavido kameva pratikyaM kartR hala: kAya snapayaMti ke damAdizo kAryatvAdakRtaM na karma kRtakAritAnumanane svi klizyatAM svayameva duSkara taraM kubhAbhidhAne'pi bhaktivyAptasarvasvacAro gAyAsUvI mA.saM. pU.saM. 87 260 85 256 83259 7. 10 8 260 80256 75 258 71 257 72 257 20 57 21 60 61 268 68 267 miramiti navahatyacchannamunnI mAna visvabhAva bharabhAvitabhAvA caMdrapyaM japatAM ca dadhatoH 152 400 206 572 jAnAti yaH sa na karoti jIvaH karoti yadi pudgalakarma jIvAjIva viveka puSkaladazA jIvAdajIvamiti lakSaNato 201551 TotkIrNasvarasanitijJAna 84 256 260 82 256 77 258 76 258 101 269 240 653 238 646 15 51 156405 sa za tajJAnasyaiva sAmarthyaM virAgasya tathApi na nirargala parisumiSyate tada karma zubhAzubhadato yena phalaM sa karma kurute tyatyAzuddhividhAmi tatkila tyajatu jagadidAnIM moha va darzanajJAnacAritratradhAranA darzanajJAnacAri svitvAdekasvataH darzanajJAnacAristribhiH dUraM bhUrivikalpajAlagahane dravpaliMgamamakA ramIlita dvidhA kRtya prajJAkakacadalanAd Rong dhIrodAramahimnyanAdinidhane na 164 526 103 278 204556 na karmabahulaM jaganna calanAtmaka na jAtu rAgAdinimittabhAva pariNAma eka kila nanu 24 68 namaH samayasArAya 203 555 na hi vidadhati baddhaspRSTabhAvAdayo 225 616 nAinule viSayasevane'pi yaH svaM 142 368 nAsti sarvo'pi saMbaMdha: 40 138 nijamahimaratAnAM bhedavijJAnazavasyA nityamavikAra susthitasarvAGga nirvaste yena yatra kiMcit 36 113 fet. ga.saM. pU.saM. 8 40 62 263 126 330 167 430 63 223 33 95 43 141 161 408 134 140 166 426 100 266 153 402 161 524 22 63 236 651 -16 54 17 4 64 265 243 656 150 462 123 324 164 425 175 470 211578 1 1 11 47 135 351 200 5.46 120 335 26 147. 38 135 ...
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra niHzeSakarmaphalasaMnyasanAnmamaya niSiddha sarvasminsukRtadurite nIlA sampaka pralayamastrilAn nakasya hi kArIDo sto| momo pariNamataH khalu pariNAmI gA.saM. pa.saM. 17043 105 281 227 623 226 621 pa gA.sa. pU.saM. 231 632 mithyAdRSTeHsa evAsya mokSahetatirodhAnAda baMdhatvAta mohavilAsAMvajamisa mohAdyavahamakArSa samastamapi 54 181 53 180 ya eva muktvA nayapakSapAta patu vastu kurute'jyavastunaH 143 370 yassannAzamupaiti tanna niyata yadi kathamapi dhArAvAhinA yadiha bhavati rAgaDha padoSaprasUti: 47 152 yadetad jJAnAtmA pravamacala 18 54 yana pratikramaNameva virSa praNItaM 222 601 ya karoti sa karoti kevalaM 146.386 yaH pariNamati sa kartA yaH / 121 322 yApUrvabhAvakRtakama viSadmANAM 151 501 mA dRk tAdagihAsti tasya vazatoM 228 626 yAvatpAka mupaiti karmaviratirjJAnasya 160 523 ye tu karsAramAtmAnaM yetu svabhAvaniyama kalayansinema ye khena parihatya saMvRtipaya / 66 257 214 580 157 406 127 234 220 601 105283 186 523 padamidaM manu karmadurAsada paradravyagrahaM kurvan parapariNatihetomohanAmno parapariNatimujjhata khaMDayad paramArthena tu vyaktazAtatva pUrNakAcyutazuddhapodhamahimA pUrvabaddhatijakarmavipAkA pracyusya zuzanayata: punareva ye tu prazAletI ziteyaM kathamapi pratyAkhyAya bhaviSyatkarma pramAdakalita: kathaM bhavati prAkArakalitAdaramupayanarAjI prANocchedamuvAharati maraNaM 51 100 232 632 110 266 202552 bandhamchedArakalayadatulaM bahilu ti yadyapi 221 1.2 217 563 223 610 116 318 215 568 216 565 bhAvaye vijJAnamida bhAvAsabAbhAvamayaM prapanno bhAbo rAgadvaM Samohai vinA yo bhitvA sarvamapi svalakSaNa bhUtaM bhAtamabhUtameva rabhasAnnibhidha bhavazAnocchalanakalanAyuddha bhedavijJAnataH siddhAH siddhA ye bhedonmAdaM bhramarasabharAnnATayat bhoktatvaM na svabhAvo'sya smRtaH 192 525 rAgajanmani nimitatA 212 576 rAgadveSadvayamudayate sAbadetanna rAmada bibhAvamuktamahaso rAgadveSavimohAnAM zAninAM 130 341 rAgaH SAviha hi mati 115 306. rAgaDhaSotpAdakaM tasvadRSTya / 114 307 rAgAdayo baMdhanidAnamuktA 152 507 rAgAdInAmudayamadayaM rAgAdInAM jhagiti vigamApta 132 342 rAgAdyAsravarodhato nijadhurI 131 342 rAgodagAramahArasena sakarma 112/267 dhana baMdha navamiti nijaiH 196535 lokaH karma tato'stu so'stu gha 111 267 lokaH zAzvata eka eka 176 460 124 325 133 344 163 421 162 416 165 426 bhagnAH karmana yAvalaMbanaparA jJAna majeta nirbharamamI samameva lokA mA'kAramamI spRzantu 205 567 varNAdisAmanayamidaM vidaMtU
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthAsUcI gara.saM. pa.saM. 137 350 173 465 varNAdyA bA rAgamohAdayo vA SaNAMdI : sahitastathA virahito vastu kamiha nAnyavastuno vikalpakAH paraM kartA vikalpaHkarma vigasaMtu karmaviSataruphalAni vijahati na hi sattA pratyayAH cirama phimapareNAkAyakolAhalena vizvAdvibhakto'pi hi yastabhAvA vattaM karmasvabhAvenazAnasya pataM jJAnasvabhAvena jJAnasya vRttAMzabhedato' veyavedakavibhAvacalatvAd dhyatiriktaM paramyAdevaM byavaharaNanayaH syAdyadyapi syAtpadA vyavahAravimUdRSTayaH vyApyavyApakatA tadAtmani vyAvahArikadarzava kevalaM gA.saM. 1.saM. 37 116 samyagdRSTiH svayamayamaha jAtu 42 140 samyamdaSTebhabati niyataM jJAna 213 580 sarvataH svarasanirbharabhASa cetaye savaMtAdhyavasAnamevamakhila 230 626 sarvasyAmeva jIvaMtyAM dhya 118 315 sarva sadeva niyataM bhavati svakIya 34 103 siddhAMto'yamudAttacitta carita 172 460 sthiteti jIvasya niraMtarAyA (zaddhi patrameM) 107 256 sthitetyavidhnA khala pudgasasya 106 259 svecchAsam cvasadanalpavikalpajAla 203 568 svaM rUpaM kila bastuno'sti 16% 44. 185 512 65 237 64 234 90 260 25:407 237 643 hetusvabhAvAnubhavAzcayANAM 102 272 206568 zuddhadravyanirUpaNApitamatestattvaM zuddhyasvarasabhavanAski 242 656 maNikabhidamihakaH 46 160 210 573 zani karotI hiAsalenTa' jJAnamaya eSa bhAvaH kuso bhaved 215 563 jJAnavAn svarasato'pi yataH 216 563 jJAnasya saMcetanayaba nirya jhAnAdeva jvalanapayasoroSNya 35 113 zAnAdvivecakatayA tu parAtmanoryA 226 626 jJAnina karma na jAtu katumucita 116 314 zAnino na hi parigrahamA 106 296 jJAnino jJAnanirvRttA: saveM bhAvA 126 341 jJAnI karoti nana bedayate ca karma 154 403 jJAnI jAnannapImA svapara 146 363 224 614 60 204 56 204 151 366 148 391 sakalamapi vihAyAlAya ghicyakti samastamityevamapAsya karma saMnyasyannijabuddhipUrvamaniza rAgaM saMnyastavyamidaM samastamapi tat saMpadyate saMvara eSa sAkSAt samyagdRSTaya eva sAhasamidaM 118 541 50 168
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________ Hind i - EDO . - -- - - ( 672 ) pradhyAtmayogo nyAyatIrtha pUjya zrI 105 zullaka manohara jI varNI zrImatsahajAnanda mahArAja dvArA viracitam sahajaparamAtmatattvASTakam / / zuddhaM cidasmi sahajaM paramAtmatattvam / / yasmin sudhAmni niratA gatabhedabhAvAH, prApsyanti cApuracalaM sahajaM suzarma / ekasvarUpamamalaM pariNAmamUlaM, zuddhaM cidasmi sahajaM paramAtmatattvam // 1 // zuddhaM cidasmi japato nijamUlamaMtraM, OM mUrti mUtirahitaM spRzataH svataMtram / yatra prayAnti vilayaM vipado vikalpA:, zuddhaM cidasmi sahaja paramAtmatattvam // 2 // bhinnaM samastaparataH parabhAvatazca, pUrNa sanAtanamanantamakhaNDamekam / nikSepamAnanayasarvavikalpadUra, zuddhaM cidari, ha paramAra, satvara / jyotiH paraM svaramakartR na bhoktu guptaM, jhAnisvavecamakalaM svarasAptasattvam / cinmAtradhAma niyataM satataprakAzaM, zuddhaM cidasmi sahana paramAtmatattvam // 4 // pratibrahmasamayezvaraviSNuvAcyaM, citpAriNAmikaparAtparajalpameyam / yadRSTisaMzrayaNajAmalavRttitAnaM, zuddha cismi sahajaM paramAtmatattvam / / 5 / / prAbhAtyakhaNDamapi khaNDamanekamazaM, bhUtArthabodhavimukhavyavahAradRSTayAma / prAnaMdazaktizibodhacaritrapiNDaM, zuddhaM cidasmi sahaja paramAtmatattvam // 6 // zuddhAntaraGgasuvilAsavikAsabhUmi, nityaM nirAvaraNamajanamuktamoram / niSpItavizvanijaparyayazakti tejaH, zuddhaM cidasmi sahajaM paramAtmatattvam / / 7 / / ghyAyanti yogakuzalA nigadanti yaddhi, yaddhyAnamuttamatayA gaditaH samAdhiH / yaddarzanAtpravahati prabhumokSamArgaH, zuddhaM cidasmi sahaja paramAtmatattvam // 6 // sahajaparamAtmatattvaM svasminnanubhavati nirvikalpaM yaH / sahajAnandasuvandhaM svabhAvamanuparyayaM yAti // -