________________
२५३
कर्तृकर्माधिकार जीवात्पृथग्भूत एव पुद्गलद्रव्यस्य परिणामः
जइ जीवेण सहच्चिय पुग्गलदब्बस्स कम्मपरिणामो। एवं पुग्गलजीवा हु दोवि कम्मत्तमावण्णा ॥१३॥ एकस्स दु परिणामो पुग्गलदब्बस्स कम्मभावेण । ता जीवभावहेदूहि विणा कम्मस्स परिणामो ॥१४०॥
कर्मपरिणाम पुद्गलका यदि जीषके साथ हो तो। यों कर्म जीव हा के, कर्मत्व प्रस होयेगा ॥१३६॥ इस कर्मभावसे यदि, होता परिणाम एक पुगलका ।
तो जीवभावसे यह, कर्मपरिणाम पृषक ही है ॥१४॥ यदि जीवेन सह चैव पुद्गलद्रव्यस्य कर्मपरिणामः । एवं पुद्गलजीवी खलु द्वाबपि कर्मत्वमापन्नी ॥१३।। एकस्य तु परिणामः पुद्गलद्रव्यस्य कर्मभावेन । तज्जीवभावहेतु भिविना कर्मणः परिणामः ॥१४०।।
यदि पुद्गलद्रव्यस्य तन्निमित्तभूतरागाधज्ञानपरिणामपरिणतजीवेन सहैव कर्मपरिणामो भवतीति वितर्कः तदा पुद्गलद्रव्यजीवयोः सहभूतहरिद्रासुधयोरिव द्वयोरपि कर्मपरिणामापत्तिः।
नामसंज्ञ--जइ, जीव, सह, च, एव, पुग्गलदव, कम्मपरिणाम, एवं, पुम्गलजीव, दु, दु, वि, कम्मत्त, आवण्ण, एक, दु, परिणाम, पुग्गलदव्य, कम्मभाव, त, जीवभावहेतु, विणा, कम्म, परिणाम ! धातुसंज-जीव प्राणधारणे, दव प्राप्ती, पूर पालनपुरणयोः, गल स्रवणे । प्रकृतिशम्ब-यदि, जीव, सह, च, एव, पुद्गलद्रव्य, कर्मपरिणाम, एवं, पुद्गलजीव, खलु, द्वि, अपि, कर्मत्व, आपन, एक, तु, परिणाम, पुद्गलद्रव्य, कर्मभाव, तत्, जीवभावहेतु, विना, कर्मन्, परिणाम । मूलपातु-जीव प्राणधारणे, पुरी आप्यायने, गल स्रवणे, बा-पद गसौ दिवादि । पदविवरण-यदि--अव्यय । जीवेन-तृतीया एक० । सहअव्यय । पुद्गलद्रव्यस्य-षष्ठी एक० । कर्मयरिमामः-प्रथमा एकः । एवं अव्यय । पुदगलजीवी-प्रथमा द्विवचन । खलु-अव्यय । हौ-प्रथमा द्विवचन । अपि-अध्यय । कर्मत्व-द्वितीया एक० । आपन्नी-प्र० वि०। मनसे ही होता है । २- यदि पुद्गलद्रव्यका कर्भपरिणाम तनिमित्तभूत रागादि प्रज्ञानपरिणाम परिणत जीवके साथ ही हो तो पुद्गलद्रव्य और जीव दोनों में ही फर्मपरिणाम हो बैठनेका दोष पाता है । ३-जब पुद्गलद्रव्यमें पुद्गलश्यके परिणमनले ही कर्मपरिणाम होता है तब स्पष्ट सिद्ध है कि निमित्तभूत जीवपरिणाममे भिन्न ही पुद्गलद्वन्यपरिणाम है।
सिद्धान्त--१-पुदुलकर्म उपचारसे जीवपरिणामका कर्ता है । २-कार्माणवर्गणागत पुद्गलद्रव्य कर्मत्वपरिणामका कर्ता है ।
दृष्टि-- १- परकर्तृत्व अनुप्रचरित असद्भूतव्यवहार (१२५) । २- अशुद्धनिश्चयनय (४७)।