________________
विशुद्धताधिकार
६४३
ज्ञानचारित्रस्थितित्वरूपं स्वसमयमवाप्प मोक्षमार्गमात्मन्येव परिणतं कृत्वा समवाप्तसम्पूर्ण वि ज्ञानघनभाव हानोपादानशून्यं साक्षात्समयसारभूतं परमार्थरूपं शुद्धं ज्ञानमेकमेव स्थितं द्रष्टव्यं ॥ अन्येभ्यो व्यतिरिक्तमात्मनियतं विभ्रत्पृथग्वस्तुतामादानोज्झनशून्यमेतदमलं ज्ञानं तथावस्थितं । मध्यार्धत विभागमुक्त सहजस्फारप्रभाभासुरः शुद्धज्ञानघनो यथास्य महिमा नित्योदितस्तिष्ठति ।। २३५ ।। उन्मुक्तमुन्मोच्यमशेषतस्तत्तथात्तमादेयमशेषतस्तत् । यदात्मनः संहृतसर्वशक्तेः पूर्णस्य संधारणमात्मनीह ॥ २३६ ॥ व्यतिरिक्तं परद्रव्यादेवं ज्ञानमवस्थितं । कथमाहारकं तत्स्याद्येन देहोऽस्य शक्यते ॥ २३७॥ ।। ३६०-४०४ ॥
स्पर्श द्वितीया एक० ।
अधम्मो अधर्मः - प्रथमा
फार्स
।
सो रस: - प्रथमा एक० । रसं द्वि० एक० । फासो स्पर्शः प्रथमा एक कम्मं कर्म-प्रथमा एक कम्मं कर्म - द्वितीया एक० । धम्मं धर्म - द्वितीया एक० एक० । अधम्मं अधर्मं द्वि० एक० । कालो कालः- प्र० ए० । कालं द्वि० ए० । आयासं आकाशं प्र० एक० । आयासं आकाश - द्वितीया एक अज्भवमाणं अध्यवसानं प्रथमा एक० तथा द्वि० ए० । जम्हा यस्मात् - पंचमी एक | जाणइ जानाति - वर्तमान लट् अन्य पुरुष एकवचन क्रिया । णिच्च नित्यं - अव्यय । जीवो जीवः - प्र० ए० । णाणओ ज्ञायक :- प्र० एक० 1 पाणी ज्ञानी-प्र० एक० । णाणं ज्ञानं प्र० ए० । जाणयादो शायकात्-पंचमी एक० । अध्बदिरित्तं अध्यतिरिक्तं प्र० एक० । मुरोदव्वं मन्तव्यं - दन्त क्रिया ।
अब काव्य में कहते हैं कि ऐसे ज्ञानके देह भी नहीं है - व्यतिरिक्तं इत्यादि । अर्थइस प्रकार ज्ञान परद्रव्य से पृथक् अवस्थित है । वह आहारक कैसे हो सकता है ? जिससे कि इसके देहको शङ्का की जा सके । भावार्थ - ज्ञान कर्म नोकर्म आदि सबसे निराला है सो ज्ञानके कर्माहार, नोकमहार, कवलाहार कोई भी शाहार नहीं । सो जो माहारक ही नहीं, उसके देह कैसा ?
प्रसंग विवरण - अनन्तरपूर्व गाथात्रिक में कर्मचेतना व कर्मफलचेतनाका संन्यास कराकर ज्ञानमात्र सहजस्वरूपके संचेतनका मार्गदर्शन किया था। अब इस पञ्चदशक में उसी ज्ञानमात्र श्रात्मतत्त्वको समस्त परद्रव्यों व परभावोंसे विविक्त दिखाया गया है ।
तथ्यप्रकाश- - ( १ ) द्रव्यश्रुत व शब्द अचेतन है पुद्गलद्रव्यकी व्यञ्जनपर्याय है ज्ञान अात्माका शाश्वतस्वरूप है, चेतना है । ( २ ) वर्णं, गन्ध, रस, स्पर्श अचेतन हैं पुद्गलद्रव्यके गुरण हैं, किन्तु ज्ञान श्रात्माका शाश्वतस्वरूप है, चेतनस्वरूप है । ( ३ ) कर्म अचेतन है. कार्माण वर्ग जातिके पुद्गलद्रव्योंकी पर्याय है, किन्तु ज्ञान श्रात्माका शाश्वत स्वरूप है, चेतनस्त्ररूप है । ( ४ ) धर्मद्रव्य, श्रधमंद्रव्य, कालद्रव्य, माकाशाद्रव्य अचेतन हैं भिन्न स्वतंत्र द्रव्य हैं, किन्तु ज्ञान प्रात्मद्रव्यका शाश्वत स्वरूप है चेतनस्वरूप है । ( 2 ) श्रध्यवसानभाव प्रचेतन हैं, कर्मforeferer हैं, किन्तु ज्ञान भ्रात्माका शाश्वतस्वरूप है, चेतनस्वरूप है। (६) ज्ञान जीव