Book Title: Dwatrinshad Dwatrinshika
Author(s): Vijaysushilsuri
Publisher: Vijaylavanyasuri Granthmala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004300/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzadvAtriMzikAH / kartA zrIsiddhasenasari divAkara vyAkhyAkAra zrIvijayalAvaNyasari saMpAdaka zrIvijayasuzIlasari prakAzaka zrIvijayalAvaNyasUrIzvarajJAnamandira boTAda (saurASTra) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrizekhareNa bhagavatA zrIsiddhasenadivAkareNa viracitA dvAtriMzad dvaatriNshikaaH| tatra prAptA ekaviMzatiH dvAtriMzikAH / AcAryapravarazrImadvijayalAvaNyamariNA racitAH kiraNAvalIvivRtivibhUSitAH / saMpAdakaH zrImattapAgacchAdhipati-zAsanasamrATU-sarvatantrasvatantrazrIvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAra-vyAkaraNavAcaspatizAstravizArada-kaviratnazrIvijayalANyasUripaTTIlaGkAra-zrImadvijayadakSasUripaTTAlaGkAraH zrIvijayasuzIlasUriH prakAzaka zrIvijayalAvaNyasUrIzvarajJAnamandira boTAda (sArASTra) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka bagaDiyA hasamukhalAla dIpacaMda kAryavAhaka-vijayalAvaNyasUri granthamAlA jJAnopAsakasamiti, boTAda nemi saM0 27 [i. sa. 1977 kImata rU0 30-00 mudraka zrI rAmAnaMda priTiMga presa kAMkariyA roDa ahamadAbAda Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya nivedana sAhityasamrAT sva0 pU0 AcAryadeva zrIvijayalAvaNyasUrIzvarajI ma0 zrIe jaina zAsananA jyotirdhara 50 pU0 AcArya bhagavaMta zrIsiddhasena divAkara sUrIzvarajI ma.zrI viracita saMskRta batrIza batrIzIo (dvAtriMzada dvAtriMzikA) paikI ekavIza dvAtriMzikAo upalabdha che te upara racelI kiraNAvalITokA prakAzita karatAM amane anahada AnaMda thAya che / darzanazAstramA mA graMtha uccakoTino gaNAya ch| AnI racanA padyamAM karAyelI che eTale mUlakartA maharSinA kavitvano khyAla paNa vAcakone AvI zakaze / / kavidivAkara pUA. zrIvijayasuzIlasUrIzvarajI ma0 zrIe mA andhanu saMpAdana karI amane prakAzana mATe Apyo te amAraM mahobhAgya cha / . prastuta granthanA prakAzanamAM mudraNAlayAdine laI ne rahI gayelI skhalAnAmo maMge, vidvAno amane jaNAvaze to amo temano AbhAra mAnIcu bhane bIjI AvRttimA e skhalanAo sudhArI laizu / A grantha Upara amArI vinaMto svIkArI DaoN0pinAkin davee vidvattAthI sabhara prastAvanA lakhI ApI che te badala amo temano AbhAra mAnIe choe| temaNe yA grantha upara pIec. DI0 nI DIgrI prApta karI cha / A granthanA prakAzanamA asahya moghavArIne Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMge khUba kharca saMsthAne thayela hoI tenI kImata rU. 30) rAkhavI. paDI che / .... kiraNAvalo TIkAkAra sva0pa0pU0sAhityasamrAT AcArya bhagavaMta zrIvijayalAvaNyasUrIzvarajI ma.sA.no svargavAsa thatAM, bAkInI batrozoono ke je kAcA svarUpamA hatI, tene sudhAravArnu kArya ghaNu muzkela hatuM, chatAM vyAkaraNatIrtha pa0 zrIaMbAlAla premacaMda zAhane samakSa rAkho saMpAdana kArya zarU karavAmAM Avela ane dhIme dhome e kArya pUrNa thayu / A prastuta granthanA prakAzanamA ghaNo samaya bItI gayo che, tenuM kAraNa presanI agavaDo ghaNI htii| prAMte vidvAnone eka ja bhalAmaNa ke vinamra sUcana che ke banatI kALajIpUrvaka prupha rIDIMga Adi karavAmAM Avela che, chatAM. keTalIka azuddhio rahI gaI che te tarapha vidvAnonuM amo dhyAna dorI viramoe choe / bagaDiyA hasamukhalAla dIpacaMda "jJAnopAsaka samiti"-nA kAryavAhaka boTAda.. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // OM hrI ahaM namaH // vande zAsanasamroT zrInemisUriM jagadgurum / zabda-sAhityasamrAzrIlAvaNyasUrisadgurum // 1 // saMpAdakIya vaktavya "dvAtriMzad dvAtriMzikA" eTale batrIza batrIzIo / AnA racayitA kavisamrAT ane tArkikaziromaNi sUrizekhara zrIsiddhasena divAkarajI mahArAja ch| A graMtha 'battIzA battIzI' nA nAmathI paNa khyAta ch| kALanI viSamatAne laine. batrIsa batrIzoo paikI hAla vartamAna kAle 21 batrIzoo upalabdha thAya che, je mULamAtra bhAvanagarano 'AtmAnaMda sabhA' taraphathI pUrve prakAzita thayela cha / A grantha darzanazAstramA mUrdhanya koTino hoI mokhare gaNAya cha / viSaya ane bhASA ghaNI muzkelIthI samajAya evI che , eTale enA bhAvanA udghATana dvArA vartamAnakAlIna vidvAno ne jijJAsuonI jijJAsAnI pUrti nimitte, amArA sva0 sAhityasamrAT pUjyAda gurudeva zrIvijayalAvaNyasUrIzvarajI ma.zrIe 'kiraNAvalo' nAmanI TIkA racI che / mA 21 batrIzIo paikI eka eka evI pAMca pustikAomA pAMca batrozIo sva0 pa0 pU0 gurudeve sudhArIne taiyAra karelI, te A ja graMthamALA taraphayA pUrve prakAzita thaI htii| e -pustikAo paNa durlabha banI g2aI / eTale 21 batrozIo eka ja granthamA saLaMga eka ja pantharUpe prakaTa thAya to ThIka ke jethI ekI"sAce eka na pustikAthI kAma sre| prAMte enA saMpAdana- kArya samAre zire AnyuM / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo ke sva0 pUjyapAda gurudevenyAya, vyAkaraNa, sAhitya, kAvya, chaMda temaja darzanazAstra upara kalama calAvI lagabhaga sADA ATha lAkha zloka pramANa saMskRta sAhitya, ajoDa ne aNamola suMdara sarjana karela che, tethI ja teozrI vizvamAM "sAhitya-samrATa" nA nAmathI prakhyAta thayA che| sva0 pU0 gurudevanA svargavAsane 12 varSanAM vANAM vAI gayAM / temozrIe aneka zreSTha grantho upara TokAgrantho racyA che, jenI nakalo . amArI pAse che| temozrInI vidyamAnatAmA keTalAka grantho prakAzita thayA parantu presa tathA kAgaLa vagairenI agavaDatA AdinA kAraNe bAkInI badhI kRtimao adyApi amudrita temaja aprakAzita ja rahI che / A badhI kRtimaone prakAzita karavAnuM kArya kaThina che, chatAM vicAra karIne ame A0 zrIsiddhasena divAkaramUrijI viracita koza batrIzIonA prakAzananuM kArya hAthamAM lIdhuM / 5.50 gurudeva A kiraNAvalI vivRtine bIjI vAra joI-tapAsIne sudhAre, e agAu teozrInA puNya bhautikadehano vilaya thayo, ane e pranthone taiyAra karavAnuM kArya amAre zire AvyuM / A prastuta granthane taiyAra karavAmAM "AtmAnandasabhA, bhAvanagara"thI prakAzita thayela mULa mAtra batrIzIo TokAkAra maharSi pU0. gurudevanI sAme hatI parantu pUnA bhANDArakara inTITyUTano azuddha pratine dhyAnamA rAkhIne sva0 pU0 gurudeve A kiraNAvalI TIkA racI che, eTale mULa zlokanA azuddha pATho tadavastha rAkhI, TIkArmA ke Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha pAThone sudhAryA che; ane e sudhArelA pATha mujaba TIkAnI racanA karI che| jo ke e sudhArelA pAThavALI mULa 21 batrIzIonA zlokano salaMga pATha alaga rIte granthAnte ApavAmAM Avela che| TIkakAra sva0pU0 gurudevane arthasaMgatimAM ghaNI muskelomo paDI che, tethI saMpAdana kAryamAM te muzkelIo amane paNa pdd'ii| che| amArI muzkelImono javAba meLavI zakAya ema na hato: chatAM ame amArA kSayopazama anusAra yathAmati A grantha sudhArIneprakAzana saMsthAne arpaNa karyo / e mujaba A , grantha prakazitathayela che, te so koI tattvajijJAsu mATe AnaMdano viSaya cha / presano muzkela mao apAra hatI eTale keTalIka azuddhio rahI javA pAmI che, te tarapha vidvAn vAcakavarganuM dhyAna khacIe chIe / game tema paNa A mahAn grantha prakaTa thAya che, tene vidvAno vAMce ane truTio ke skhalanAo tarapha amAruM dhyAna dore to te dhanyavAdane pAtra gaNAze / haMsacaMcU ne dugdhanA nyAye khapI vidvAn AtmAmone A granthanuM vAMcana-adhyayana-adhyApana karavAnI vinamra bhalAmaNa karI saMpAdakIya vaktavya samApta karuM chu. // zubhaM bhavatu // " zrIvIra saM 2503. zrInemi-lAvaNya-dakSacaraNopAsaka nemisaM0 27. .vijayasuzIlasari .vi0 saM0 2033 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta bhAratIya dArzanikomA je jaina vicArakonuM pradAna sahuthI vadhu mahattvapUrNa gaNavAmAM Ave che temAM A0siddhasena divAkara agra sthAne che| bhAratIya tattvavidyA aMgeno koI paNa grantha A0 siddhasenanA ullekha vinA adhUro gaNAvo joIe / temanI bahumukhI pratimA Adhunika vidvAnone jarUra AkarSI zakaze, paNa A pratibhAne vidvAno sAme yogyarIte rajU karAi nathI eno prato abhyAsa thayo nathI / AmAM eka mAtra gauravazAlI kArya paMDita sukhalAlajI bhane paMDita becaradAsajIe kayu che parantu temanuM kArya ghaNuMkharu A. siddhasena kRta 'sanmatitarka' pUratuM maryAdita hetuM / A0siddhasenanI bIjo mahattvapUrNa kRtimono samuccaya 'dvAtriMzadvAtriMzikA' che / A grantha pramANamAM durUha che bhane tethI tenA hArda sudhI pahocavU muzkela hatuM / A0vijaya lAvaNyasUrijIe tenA para TIkA racI kRtimono artha avagata karAvavAmAM upakAraka kArya kayu che / mArA pIec.DI.nA' mahAnibaMdhano viSaya paNa A0siddha-- senanI kRti mono abhyAsa hato / tene mATe prathama cAra dvAtriMzikAo prakAzita ane pAMcamI aprakAzitaM dvAtriMzikA mane A. zrIvijayalAvaNyasUrijI dvArA prApta thaI hatI / bIjI dvAtriMzikAo para paNa temaNe TokA taiyAra karI hatI paNa 'kAma kAcuM che' kahI mane na pI zakyA, pachI teo svargastha thyaa.| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ have gyAre A dvAtriMzikAo parano TIkA prasiddha thAya ke . tyAre e kAcuM kAma ja prastuta karAyuM che ke mA0vijayalAvaNyasUrijIe tene yogya saMmArjana paNa kayu hatuM e jANavAmAM AvyuM nathI. paNa TIkA jotAM evaM lAgatuM nathI / . . mArA A lakhANamAM mahad aMze A0. siddhanenano paricaya, khAsa to emanI kRtimonA upalakSamA ApavA dhAryoM che| . ___ A0 siddhasena vize ATalAM varSoM bAda lakhavAno avasara maLayo e mArA mATe AnaMda tathA gauravanI vAta che / Avo avasara prApta karAvavA mATe huM paM0 zrIambAlAlabhAI pre0 zAhano RNI chu / manamA abhilASA to cha ja ke pratyeka dvAtriMzikA para eka svataMtra graMtha taiyAra karavAnuM sadabhAgya maLe to ja A0siddhaneno pUrNa abhyAsa thaI zake / mahIM to diGmAtra darzana karAvyu che, vidvAnone 'e saMtarpaka na paNa, lAge to kSamAprArthI chu / A prakAranA lakhAganI eka maryAdA hopa cha / jIvana 0 siddhasenanA jovanane mAlokita karatI samakAlona kahI zakAya tevI koI sAmagrI upalabdha thatI nathI / ApaNe mukhyatve prabandho para AdhAra rAkhavo paDe che / temAM A0prabhAcaMdrakRta 'prabhAcakacarita' merutuMgAcAryakRta 'prabandhacintAmaNi' ane A0 rAjazekhara kRta 'prabandhakoza' athavA 'caturvizatiprabandha' mukhya che, jenI racanA vi0saM0 1334, 1361 ane 1405 mAM anukrame thaI htii| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - A uparAMta bIjA.be aprasiddha prabaMdhagrantho paNa che| te sivAya A0bhadrezvare dazamA-agiyAramA saikAmAM racelI 'kahAvalI' paNa che parantu eno samaya ATalo moDo na hoya ne sAtamI sadomAM tenI racanA thaI hoya e paNa saMbhavita che| A0 siddhasenanA jIvana vizenI e sauthI prAcIna sAmagro che, A0saMghatilaka ( vi0saM0 1365 thI 1421 ) paNa A0siddhasenanuM jIvana Alekhe che / kadAca enuM mUla koI prAcIna kRtimA hshe| .. A badhI jIvanasAmagrI camatkAronI kathAothI atiraMjita che ane tenI vIgatomAM paraspara virodhI vAto Ave che / mane 'prabaMdhakoza' nI kathA pramANamAM vyavasthita lAgI che tethI ene kendramA rAkhI bojI kathAmo sAthenI bhinnatAno nodha lodho cha / . A0 siddhasenano janma brAhmaNajAtimAM thayo hato, temanA pitAnuM nAma devarSi ane, mAtArnu nAma devazrI hatuM / A0siddhasene avaMtImAM zAstrono abhyAsa karyo / temane potAnA jJAnano garva hato ane tenuM pradarzana karatA, tyAra bAda A0 vRddhavAdI sAthe vAdamAM emane parAjaya veThavo paDyo ane e jainadharmamA dIkSita thayA, Aq kathAnaka bhinna bhinna graMthomAM bhinna-bhinna rIte apAyuM che paNa A0 vRddhavAdI pAse emaNe jaina dIkSA lIdhI temAM tathya jaNAya che / __keTalAka grantho anusAra dIkSA samaye emane kumudacaMdra nAma ApavAmAM AvyuM, vikramAditya sAthe emano meLApa thayo ane eno. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 rAjasabhA kevI rote zobhAvo, tenI vIgato paNa prabandhapranthomAMthI maLe che| citrakUTamAthI emane camatkArika rote eka staMbhamAMthI vidhAo prApta thaI, jeno upayoga e karamAranA rAjA devapAlanA lAbhArthe karo zakayA / A0siddhasene maMtravidyAnA baLathI eka senA nIpajAvI, tenA sAmarthyathI devapAla zatru rAjA para vijaya meLavo zakayo / A camatkArI ghaTanAne kAraNe emarnu nAma 'siddhasena' paDyuM / nAmarnu sArthakya darzAvanArI bhAratIya paraMparA ahIM paNa jaLavAI cha / eka samaye A0 siddhasene saMgha samakSa potAno bhAvanA pragaTa karI, Agamagranthone prAkRtamAMthI saMskRtamA rUpAMtara karavAnI / Ane kAraNe saMghe emane prAyazcitta Apyu ne saMgha bahAra karyA / bAra varSa sudho A0 siddhasenane jyAMtyAM bhaTakavU pddyu| samaya pUro thatAM emaNe ujjainanA kuDaMgezvaranA zivamaMdiramA eka camatkAra karyo / zivaliMgamAthI rAjA vikramAditya samakSa pArzvanAtha bha0 pragaTa thayA / 'dvAtriMzat dvAtriMzikA' dvArA A banyu / keTalAka bIjA ullekho anusAra A0 siddhasene 'kalyANamaMdira' stotra gAyuM hatuM / mA camatkArathI vikramAditya rAjA ghaNo abhibhUta thayo ane eNe jainadharma svIkAryoM / A0 siddhasene enI pAse eka jainamaMdira baMdhAvyu / ._A0 siddhasenanI jIvanakathAmAM aneka muddAo anizcita rahe ch| e uttara bhAratanA hatA ke dakSiNanA : temanA gurunu nAma A0 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 vRddhavAdo hatuM ke mArya suhasti ke dharmAcArya ? emarnu apara nAma kumudacaMdra hatuM ke nahIM athavA tA emanA dvArA thayelA camatkArone vAstavika gaNavA ke kema ! A. siddhasenanI saMskRta pratyenI AsaktinuM kAraNa zuM ! zA mATe emanI dvAtriMzikAonI avagaNanA karavAmAM AvA ! A0 siddhasena dvArA karavAmAM Avela mahAkAlanA kuDaMgezvaranA maMdiranA camatkAro, vikramAditya sAtheno taimano saMbaMdha vageremAM tathya keTalaM ? A0 siddhasena e ja kSapaNaka haze : baghA vivAdAspada muddAo ema ja rahetA hovA chatAM 'emanA jIvana vize mATalaM svIkArI zakAya ema lAge che| . A0 siddhasena emanA AraMbhanA jIvanamAM brAhmaNa hatA / upalabdha tamAma zAstromAM nipuNa hatA ane saMskRta bhASAno upayoga karatA / pachI e jainadharmamAM dokSita thyaa| vicArasaNInI ArUDhatA ane saMskRta bhASA pratyenA pakSagatane kAraNe emane prAyazcitta apAyuM / emane rAjA vikramAditya sammAnyA ane emaNe jainadharmane gaurava apAvyu / emaNe 'sanmatitarka' aMne 'dvAtriMzatdvAtriMzikAo'no racanA kro| jainomAM e asAdhAraNa pratibhA gharAvanAra kavi, -tattvavettA hatA paNa emane yogya Adara na maLayo, eTalaM ja nahIM emanI kRtionI mahattA paNa na aNkaaii| A0 siddhasena samartha vAdo hatA ane emanA svargavAsathI na pro zakAya eko khoTa paDI hatI / samaya A0 siddhasenano samaya ghaNo vivAdAspada rahyo che bhane Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aja sughomA ghaNA vidvAnoe enI carcA karI che / A0 siddhasenanA anya lekhakoe karelA ullekho temano samaya nirdhArita karavAmAM bAhya puravA tarIke gaNI zakAya / 1. sAtamo - AThamI sadInA A0 haribhadrasUri A0 siddhasena ane __'sanmatirka'no ullekha kare che / 2. zrI. jinadAsagaNI mahattara (saM. 676) paNa A0 siddhasena ane 'sanmatitarka'no ullekha kare cha / 3. zrI. jinabhadragaNI kSamAzramaNa (saM.611) A0 siddhasena dvArA prasthApita abhedavAdanuM khaMDana kare che / 4. zrI. pUjyapAda (chaTThI sadI) potAnA 'jainendra vyAkaraNa'mAM A0. siddhasenano ullekha kare che ane temanA 'sarvArthasiddhi'mAM A0 siddhasenakRta 'dvAtriMzikAo' no ullekha kare ch| 5. anya ullekho parathI lAge che ke A* mallavAdIe sanmatitarka . para TIkA lakhI hato evo temanA 'dvAdazAranayacakra'mAM teno ullekha cha / jo ke A0 mallavAdIno samaya sunizcita nathI paNa eTalaM cokkasa ke A0 siddhasena temanI pUrva thayA haze paraMparA temane ujjainanA vikramasaMvatsaMsthApaka vikramAdityanA samakAlIna Therave che ane te pramANe temano samaya i.sa. pUrve 57 AsapAsano tthre| - mA. siddhasena vikramAdityanA samakAlIna hatA ebuM aneka . Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 prabaMdhonA ullekho paratho paNa jaNAya che ane mane nathI lAgatuM ke temanI vAta upajAvI kADhelI hoya / - parantu vikramAditya ane teno samaya paNa eTalo ja anizcita che:1. vidyAbhUSaNa ene mAlavAnA yazodharmadeva TharAve che (i.s.530)| 2. zrI. kalyANavijayajI ene balamitra mAne che| ..... 3. DaoN0 krAujhe ene samudragupta mAne che (i.sa. 310 tho 375) / :4. paM. sukhalAla jI ane paM. becaradAsajI ene candragupta bIjo mAne che (i. sa. 380 thI 418) / 5. pAThaka ene skandagupta mAne che (i. sa. 455-56) / 6. jayasvAla ene zAtakarNI gautamIputra mAne cha / 17. viMTaranitjha ane bIjA keTalAka vidvAnoM to vikramAdityane - kalpita rAjA gaNe cha / prabandho anusAra jeno A0 siddhasena sAthe saMbaMdha hato te vikramAditye vikramasaMvatnI sthApanA karelo / AnA mATe purAvA paNa maLe ch| 1. prastuta granthanI 'guNavacanadvAtriMzikA' eno sauthI moTo purAvo cha / 2. 'prabandhacintAmaNi'mAMnI prazasti mane 3. mA0 jinaprame nAmeyamaMdiramA joyelo sa / ... Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIjAM paNa keTalAMka pramANo che je vikramAdityane i.sa. pUrveno pahelI sadInAM sthApI Ape che / i.sa. 87 nI AsapAsa thayela 'gAthAsaptazatI' no saMpAdaka lekhaka-hAla vikramAdityanA dAnano ullekha kare che / varAhamihira prAcIna gargarnu avataraNa Ape che bhane vikramAditya te pUrve hato / A e ja rAjA che jeNe vikrama (kRta) saMvat sthApyo bhane jANe kRtayuganuM punaH avataraNa thayuM / 'guNavacanadvAtriMzikA' nA keTalAka ullekho A vAtanI spaSTa puSTi Ape ke (juo zloka 17-24) / DaoN0 krAujhe zilAlekhone AdhAre mA ullekhone samudragupta paraka mAne che| temaNe tAravelA 26 muddAmaomAMthI ekene akATya pramANarUpe svIkArI zakAya ema nathI jemAMthI spaSTapaNe samudraguptano ja nirdeza maLato hoy| - caMdragupta bIjAne vikramAditya tarIke svIkAravAmAM sahuthI moTI Apatti e che ke enuM cAritrya sAraM nahotuM ane A0 siddhasene benI 'guNavacanadvAtriMzikA' mAM prazaMsA karI che te vyakti candragupta na ja hoi zake ema lAgyA kare che / vaLI, nakArAtmaka pramANano vicAra karIe to paraMparAmA kyAya vikramAdityanuM vadhAre jANItuM apara nAma caMdragupta ke samudragupta prApta thatuM nathI / zA mATeM bhAvo ekAda paNa ullekha nathI maLato ? Adhunika atratya vidvAno have kAlidAsane paNa i.sa. pUrvenI prathama sadImA makavAnA pakSanA che, e na kAraNosara mA0 siddha Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ senano paNa eja samaya svIkArI zakAya A0 siddhasena bhane kAlidAsa eka ja samayanuM pratinidhitva kare che evaM temanI kRtimonA mAMtara pramANa parathI paNa jaNAya che| . . __prAcIna paraMparAmA samayanu Aje ApaNe mAnIe choe teTalaM mahattva na hatuM ane tetho koIka lekhakane akAraNa bhinna samayamA mUkavAnuM koI prayojana nathI jaNAtuM / vaLI, te samaye jyAre AvA mithyA ullekho thayA hoya tyAre jemanI samakSa vAstavikatA vadhAre spaSTa hoya tevA vidvAno paNa hovAnA, je Ano virodha kare, Ane calAvA na le| jo A0 hemacaMdra, rAjA jayasiMha ane kumArapAlanA samakAlIna hoya to tenAthI hajAra varSa pUrve thayelA A0 siddhasena vikramAdityanA samakAlIna hoya .e vAtane zA mAtrai zaMkAnI najare jovI joIe ? - anyatra mamayanA praznane vIgate carcavAmAM Avyo che tetho mahI enA uMDANamAM Utarato. nathI paNa keTalAka AMtarika purAbAo noM, chaM je siddhasenanI prAcInatA dazAve che / 1. A. siddhasena kAMDa zabdano (chapter- prakaraNanA arthamAM) prayoga kare che| . 2. 'sAkhyaprabodhadvAtriMzikA'mAM prAcIna sAkhyanu Alekhana thaDe - che, je IzvarakRSNa pUrvenA samayanuM jaNAya cha / 3. eka dvAtrizikAmAM niyativAdana Alekhana thayuM che / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 'vedavAdadvAtriMzikA'mA prAcIna brAhmaNadharmanI mAnyatAko bhima rIte byaka thaI cha / 5. temanI kRtimomA saMskRtanA ArSa rUpono prayoga thayo ch| 6. jainomAM mA0 siddhasena nyAyazAstra vize lakhanAra prathama ch| 7. temanI kRtiomAM paraMparA sAthenA saMgharSatuM pratibiMba paNe paDache / 8. A. siddhasena evA vAtAvaraNamA janma pAmyA ane vicaryA jaNAya che jyAre Agama sAhityane saMskRtamA rUpAMtarita karavarnu mana thaay| . mA badhA purAvAmo durzAve che. ke A0 siddhasena i. sa. nI cothI zatAbdI pUrve kyAreka thayA haze, saMbhavataH i. sa. pUrvenI prathama sadImA / kRtio jenuM kartRtva A0 siddhasenane AropAyu hoya tevI ghaNo kRtiko maLe cha / ema lAge che ke A nAmanA ghaNA lekhako thayA ho / yo vicAra karatAM 'sanmatitarka' ane 'dvAtriMzikAo' A0 siddhasena divAkaranI kRtimao hoya ema lAge cha / mULamAM to 32 chAtrazikAmo hato jemAMthI atyAre ekavIsa maLe che ane A ekavIsa paikI padaramA ja batrIza zloko che / A dvAtriMzikAonI. goThavaNI . mane temAMnA loko paNa vivAdathI para nathI / ekavIsa dvAtriMzi Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlomA nyAyAvatAra mate mahAvIradvAtrizikA'no samAveza yato nthii| mA0 siddhasenanAM kumudacaMdra, kSapaNaka, gaMdhahasti vagere upanAmo hatA evaM darzAvavAmAM Ave che / 'kalyANamaMdirastotra' ane 'cikuradvAtriMzikA' kumudacaMdra nAma dharAve che / gandhahastithI jeno nirdeza karAyo che te koI anya siddhasena lAge cha / 'anekArthadhvanimaJjarI' ke 'ekAkSarIkoza, 'uNAdisUtravRtti' ane 'zabdAnuzAsanabhASya' A kSapaNakanI kRtio cha / gaNaka kAlidAsakRta 'jyotiviMdAbharaNa' pramANe kSapaNaka eja A* siddhasena, paraMtu ApaNo pAse mA0 siddhasenane kSapaNaka sAbIta kare tevAM nizcita pramANo nathI / prabaMdhagrathomoM paNa kSapaNakanA ullekha nthii| 'viSogragrahazamanavidhi' nAmarnu eka Ayurveda paracaM pustaka pramA mA0 siddhasenanuM racelaM kahevAya che / mA0 siddhasenanuM Ayurveda viSayaka jJAna sAraM haze ema to dvAtriMzikAo parathI paNa jaNAya che parantu A kRti ApaNI samakSa nathI ane tethI tenA kartRtvano nirNaya karavo azakya cha / kezavase nasUri temanA 'karNAmRtapurANa'mAM darzIve che ke siddhasene 'nItisArapurANa' racelaM / A0 siddhasena no kavi tarIkenI asAdhAraNa prasiddhi matyAre to mAtra temanI stuti paraka 'dvAtriMzikAo' para ja AdhAra rAkhe che / ApaNane sahajarIte koIka moTo kRti temaNe racI hoya evo apekSA rahe che paraMtu mAvA ekaladoMkala ullekha paratho kazo nirNaya laI zakAya nhiiN| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - pUrNimAga chatA sAdhu rAmacandradariracitaH vikramacaritamA aMtamAM mA siddhasene -'siMhAsanadvAtriMzikA' kI racanA karelI ecaM jaNAvyuM che| jo A satya hoya to dezabharamA mANItI canIza - pUtalImonI vArtAmonAM mULa mA siddhasevanI kRtimA hovAmAM / parantu anya purAvAmaonA abhAve kazuM nizcayAtmaka kahI zakAya nhiiN| 4 mA uparAMta : 'bRhatpaDdarzanasamuccaya', nAmano grantha pasa A: siddhasenano celo kahevAya che, 'jaina granthAvalI'mAM-patha veno ullekha cha / 'tattvArthabhASyavRtti' mAM mA. siddhasenanI ravelI 'pramANahArjizikAmAMno- eka loka udhRta karAyo cha / 'pramANa zAmiMzikA mAM mA siddhasene kevalInA pramANa-vize: laghu-hoya e saMbhakti che| .. --- - mA0 siddhasene vyAkaraNa, jyotiSa vagere viSayo para paNa pranyo rakhyA hoya e asamavita nathI / te. sivAya. paNa mA0siddhasenanI paNI kRtio ho je bhASaNane upalabdha thatI nathI parantu prAcIna lekhako temAthI uddharaNo Ape che|| kalyANamaMdirastotra' pArzvanAthanI, stutirUpe che. ne, temAM 14. loka che, tenA para 11 TokAo upalabdha che| badhI pramANamAM arvAcIna cha / bhaktAmastotra' saape| ejeM sAmma spaSTa cha / 'kalyANamandiranI puSpadanta vicitaH zivamahimnastotra' sAye paNa sarasAmayo karI zakasya / 'prabadhakosa 'kalyANamandira ne dvAtri zikA-kaheche paNa tenu mAjanuM varupa jotAM ema naNAtuM namo NY Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. challA lokamA kumudacandra evu kartA nAma Apyu cha / RSabhadevanI stuti karatI 'cikuradvAtriMzikA' paNa chellA zlokamAM kumudacandra evo nAmollekha dharAve cha / saMbhavataH A kRtimo mA0 siddhasena divAkaranI racelI nathI, temAM A0 siddhasenano kAvyazakti bhane tAttvika UDANa jaNAtAM nshii| vizeSataH zabdamoha dekhAya che| - paraMparA anusAra 'sanmatitarkaprakaraNa' ane 'dvAtriMzikAgo A0 siddhasenanI kRtio kahevAya che parantu paMDita jugalekizora mukhtAra traNa siddhasenanI kalpanA kare che| eka 'sammatitarka'mA racayitA, digaMbarapaMthanA ane zrIsamaMtabhadra pachI thayelA siddhasena, bIMjA 'nyAyAvatAra nA racayitA bemaNe keTalIka dvAtriMzikAmo paNa racI haze ane rojA dvAtriMzikAbInA racayitA-A vAstavika jaNAtuM nathI / prAcIna vidvAno A sarva eka meM A0 siddhasainanI kRtimao mAne ch| zrI. siMha kSamAzramaNa A0 siddhasenane 'sanmatitarka' bhane 'nyAyAvatAra'nA kI tarIke jANe che ane temanI pramANadvAtriMzikA'mAMthI uddharaNa Ape che / mA0 jinasena A0 siddhasenano kavi bhane pravAdI tarIke ullekha kare cha / kamanasIbe prabaMdho 'sanmatitarka' no ullekha karatA nathI paraMtu tenA kAraNe 'sanmatitarka' mane 'dvAtriMzikAmo'nA mina bhinna racayitAmo kalpavAnI AvazyakatA nathI / ekavIsa dvAtriMzikAo eka na hastapratimA maLe che ane tenI puSpikAomAnuM lakhANa upayogI gaNAya / 19 mI zAnizikAne mate Asiddhasenane 'dvaSyasitapaTTa' kA ch| 21 mI dvAnizikA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 siddhaseva divAkarano nAmollekha kare che / 'bhyAyAvatAra'ne maMte paNa 'zrIsitapaTa divAkara' lakhelu cha / 'sanmati narka'no puSpikAmo paNa mA0siddhasena divAkaranA ullekha kare che / A sarva kRtimaomA ekasarakhI zailo joI zakAya cha / A0. siddhasena svataMtra vicAraka che ane paraMparAnA aMdhapUjaka nathI e "sanmatitarka' ane 'nizcayadvAtriMzikA' uparathI paNa dekhAze / tethI: ja koI paraMparAbhakta lahiyAe emanA nAma AgaLa 'dveSya' zabda mUkI dogho cha / mA0siddhasenamA kavi ane tattvaciMtakanuM ajaba rasAyaNa thayelaM che| temanI stutio paNa tAttvika vicAraNamothI bharelI cha / tattvajJAnanI vibhinna zAkhAonu emanu-jJAna dhyAna khece evaM che| temanAM kAvyomAMnA upamAno paNa evAM ja ekasaraMkhAM AkarSaka che / mane 'sanmatitarka' ane 'dvAtriMzikAo' nA racayitA eka ja A0 siddhasena lAgyA ch| A0 siddhasenanuM pradAna. mA0 siddhasene jainomAM tarkane supratiSThita karyoM ane eka viziSTa dRSTibiMdu aryu / 'nyAyAvatAra'ne eka asAmAnya pradAnarUpe gaNAvI zakAya, jemA A0siddhasene pramANonI vyAkhyA bAMdhI ane bauddhamatanuM khaMDana kayu / anekAntavAda ane amedavAdanA e mahAna puraskartA che / temanAM svataMtra arthaghaTanA paNa eTalaM ja mahattva gharAve cha / sAsa karIne mati ane zrutanI ekatA / A0siddhasene sama-. kAlIna darzatA para samartha rIte prakAza pADayo cha / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 .. .. A0 siddhasene karelu sAMkhyazAbarnu nirUpaNa mane IzvarakRSNA paheloMrnu jaNAyuM che / temanA manovaijJAnika valaNa ne manuSyasvabhAvanI UMDI sUjhane kAraNe vAdavidyA aMgenI temano kRtimao aiTalI ja mahattvapUrNa gaNAvI joiie| paraMparA yogya rIte ja emane kavi prabhAvaka tarIke sanmAne cha / emanI racanAomAM bhASAnI pravAhitA, kalpamAnI pamaskRti, vakrokti, chaMda para asAdhAraNa prabhutva ne evo ja bhASAvaibhava emane mahAkavimomA sthAna apAvI zake eko cha / saMskRta bhASAnA ayogadvArA emaNe jaina darzanane bauddhadarzana sAyenuM sthAna bhapAvyu hAle / jainadharmanI emanI sevAo badala brAhmaNadharmamA je sthAna. zaMkarAcArya, che te sthAna jainadharmamA A0 siddhasenanuM gaNAvU . sanmatitarka-- ... ... ... .. 'sanmatitarka' darzanazAstrano mahAna grantha che ane zvetAMbara. temaja digaMbara bane paMthomA mAnabhayuM sthAna dharAve che / A0 haribhada ane bIjA ghaNA vidvAnoe temanI prazaMsA karI cha / prAkRta gAthAomAM racAyelo ane traNa kAMDamAM vahu~cAyelo A dArzanika grantha che, tenI sarakhAmaNI A0 kuMdakuMdanA 'pravacanasAra' sAthe karI zakAya / pahelo kAMDa nayakAMDa kahevAya che, bojAne jovakAMDa bhane trIjAne nAma ApavAmAM Avyu nathI / zrIvaidha ernu anekAMtavAdakAMDa eq nAma sUcave che / zakya che ke A0 siddhasene kAI nAma na ANyA hoya / jIvakAMDane badale jJAnakAMDa ke upayogakAMDa nAma hoya te zakya cha sanmatitaka' para bIjo TIkAo uparAMta Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . mA0 abhayadevano 'vAdamahArNava' athavA to 'tatvabovavidhAyino / TIkA eka Akara graMtha che / nyAyAvatAra jaina nyAya parano A prathama. grantha cha / tenA para A0 siddharSiracita vivRti eka noMdhapAtra aMga cha / teno tulanA diGnAganA 'pramANasamuccaya' sAthe karI zakAya / temAM. 32 zloka che chatoM vAtriMzikAomAM tenA samAveza karAyo nthii| 'nyAyAvatAra'mA pramANano vyAkhyA karAI che aneM chelDe anekAntano sthApanA / stuti paraka dvAtriMzikAo-- - 'dvAtriMzikAoM'nA pragaTa pustaka pramANe prathama pAMca dvAtrizikAo bhagavAn jinanI stuti o ch| aMgiyAramI dvAtriMzikAmA koIka rAjAno stuti che, je saMbhavataH vikramAditya lAge cha / agaiyAramo dvAtriMzikAno abhyAsa DaoN0 kAujhee karelo he ane te. prasiddha che / A dvAtriMzikA aitihAsikadRSTie dhaNI mahattvapUrNa cha / ...mA dvAtriMzikAomAM ja A0 siddhasenano kavi sakinI pratimA kAIka aze pragaTa thAya che ane A0 hemacandrano ukti 'anusiddhasenaM kavayaH' no bhUmikA prApta kare cha / prathama cAra dvAtriMzikAmornu nAmAbhidhAna karAyu nathI paraMtu pAMcamIne ante - stutidvAtriMzikA' nAma ApAyuM che / o pA~cai dvAtriMzikAo eka 'prabandhacintAmaNi' pramANe A0 siddhasene maMgavAn pazvinAtha maMtio RSibhadevanI 22 dvAtrizikomA rasuti karI mena mAraMbha * har Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'svayaMbhuvaH....' thI thato hato / ApaNo dvAtriMzikAonI pratino mAraMbha paNa e ja paMktithI thAya che / A. svayaMbhU zabda tattvajJAnanA itihAsamAM mahatvanuM sthAna dharAve che / AcArya samantabhadre temanI stutinA AraMbha A ja zabda dvArA. karyoM cha / pahelI dvAtriMzikAmAM A0 siddhasenanuM kavitva ochuvyakta thayu che paNa bIjI, pAMcamI dvAtriMzikAmAM vadhAre sphuTa banyu cha / . jinanI stuti mATe A0siddhasena pAse yogya kAraNa che / tenuM kAraNa nathI to kAvyazaktinuM pradarzana, paraspara IrSyA, voranI kIrti phelAvavAnI kAmanA ke zraddhAmAtra parantu guNajJa vyakti mATe bhagavAna varSamAna ja pUjya che, tethI A0 siddhasena stutio dvArA Adara pragaTa kare che| A0 siddhasena anya mato para prahAra karavAnuM cUkatA nthii| bauddho vAraMvAra temanAM nizAna banyA che / kaNAdanuM to nAma laIne (5-30) lanyu cha / temAM vardhamAna pratye je bhakti tathA vinamratA cha tebI anya tarapha nathI / bIjA tarapha to ugra prahAra karAyA che / mahI yugapadvAda (1-32) dekhAya che paNa siddhasena to amedavAdanA puraskartA cha / zakya che ke mAnyatA pachIthI rUr3a thaI hoya ane dvAtriMzikAnI racanA te pUrve thaI hoya / .... A. siddhasenanI jina pratyenI bhakti sahutho prathama dhyAna seMce tevIche / eka bhakta idrayarnu pratibiMba temAM paDache / mAvA prakhara tArkika mAralu bhaktisabhara hRdaya dharAve che te paNa eka nopapAtra sakta ch| -vavi tu bhavasahamadurlame paricaya evaM yathA tathA'stu naH / " Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 A dvAtriMzikAmaomAM A0 siddhasenano bhASAvaibhava tathA chaMdo paranu prabhutva dekhAya che / kAlidAsanI jema ja emaNe aneka chaMdo sahajarIte prayojyA che kyAMya AyAsa dekhAto nathI / chaMdornu ATalaM svAbhAvika vahana bahu ochA kavimomAM jovA maLe che / A0 siddhasena sragdharA, viyoginI, puSpitAnA vagere chaMdo to prayoje che sAthe pRthvI jevA temanA samayamA ochA pracalita chaMdamAM AkhI dvAtriMzikA race che te emanA zaktino paricaya ApavA pUratuM che / emanI bhASA dhAradAra ane pravAho cha / emanAM aucityapUrNa upamAna (jemake 1-12,2-5,2-11, 13 vagere) tema ja anuprAsa dhyAnakheMce tevA che| vAda- . __ApaNA dezamA vAdano pracAra kyArathI ane kevI rIte thayo haze e to spaSTapaNe darzAvo zakAya ema nathI parantu ema lAge che ke AraMbhamAM vAdanA mUlamAM jijJAsAnu tattva rahyaM haze paNa dhIre dhIre e tatva ghasAtuM cAlyuM ne vAdano upayoga sarvoparitA sAdhavAnA sAdhana tarIke thavA lAgyo / hajo hamaNAM sudhI teno pracAra hato jene zAstrArtha kahevAmAM Avato / ...vedakALathI tAttvika prazno jAgatA ane koIka praznanA eka vadhAre uttara saMbhave temAMthI vAda jAge / Agamagrantho parathI naNAya che ke bhagavAn mahAvIrano samaya vAdavivAdathI bharelo hto| ghaNA mata pracalita hatA ane svIkRti mATe arasaparasa vAda thAya e samajI zakAya tevaM hatuM / nyAyazAstramA vAdano ullekha che, 'carakasaMhitA'mAM carcAsabhAno ullekha cha / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brAhmaNa paMDito jainadharmanI dIkSA levA mAMDyA eTale vAda jainadharmamAM paNa Avyo ema kaho zakAya parantu te ardhasatya ja hovAnuM / te samayamAM dareka dharmane potAnI sthiti mATe vAdano Azraya levo paDe evI sthiti haze / A0 siddhasena pUrve koIe vAda para grantha racyo hoya ke tenI zAstrIya carcA karI hoya te jANyAmAM natho paNa mAvA prantho nahIM ja hoya ema na kahI zakAya / vAda aMgenI rItasaranI vyavasthA astitvamA hoya evI chApa to A0 siddhasenanI kRtio parathI UThe cha ja / ' sAtamI dvAtrizikAnuM nAma 'vAdopaniSad' che, temAM kevI rIte vAda karavo tenuM vyAvahArika dRSTibiMduthI Alekhana karAyuM che / A0 siddhasenanuM vAda aMgernu pratyakSa jJAna tesAM chattuM thAya che, tenI UMDo samana paNa temAM dekhAya che / ATalo UMDo samajavALA mANasane vAdamAM jotavo keTalo muzkela haze ? prathama to vAda karanAra vyaktie prativAdI aMge mAhitI meLavavI, prabhu (rAjA) vize vicAravaM, potAnA pakSano vicAra karavo, sabhAnA sAmAnya valaNano vicAra karavo ne pachI vAdano AraMbha karavo, vAdasabhAmAM kevI rIte vartavaM tenuM varNana eTalaM AbehUba che ke ApaNe prabhAvita thayA vinA raho na zakoe (glo08-14) / rAjasabhAomAM vijayo meLavyA vinA dharma, artha, kIrti kazuM saMpAdita karI zakAtuM nahotuM ane sAdhya vinA sabhAmAM vijaya paNa na maLe e paNa A0 siddhasena bhArapUrvaka darzAve che (6-31, 7-2) / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThamI dvAtriMzikA vAdane viSaya banAve che paNa mukhyatve temAM vAda para AkarI TIkA karAI cha / 'vAdopaniSad'mA je catura vilakSaNa vAdInAM darzana thatAM hatAM tene sthAne ahIM zAntazIla jaina sAdhunAM darzana thAya che / zakya che ke A temanI pAkaTa vayanI racanA hoya athavA to AmAM emarnu hRdaya vyakta thayu hoya, jyAre 'vAdopaniSad' potAnA ziSyotA zikSaNa arthe samayano tathA zAsananI AvazyakatAno vicAra karI racAyuM hoya / A0 siddhasena cokasa udAharaNo Ape che ane citrAtmaka varNana Ape / vAdInI vartaNUka, tenI uddhatAI, garva vagereno tAdRza citAra ahIM maLe che / eka yuganA darzana tarIke paNA A kRtio rasa paDe tevI cha / jaina tattvajJAna upalabdha dvAtriMzikAomAM 6,10,17,18,19 ane 20 jaina tattvavidyAnu Alekhana kare che, emAM prathama cAranAM nAma ApavAmAM AvyAM nathI, parantu temAMnA viSayavastune dhyAnamA letAM chadrI dvAtriMzikAne Aptavinizcaya, dazamIne yogAcAra, sattaramIne zivopAya ane aDhAramAne anuzAsana nAma Apo zakAya / Aptavinizcaya___A (chaTTho) dvAtriMzikAmAM A0 siddhasene purAtana matavAdIo para AkarA prahAra karyA cha / purAtanoe je vyavasthA nizcita karI che tene AMkha mIMcIne anusarI na zakAya ema A0 siddhasena jaNAve cha / ane purAtananI mAnyatAmA sthiratA zo rIte hoI zake ! Az2e je vartamAna che te thoDoka samaya pasAra thatAM purAtana banaze mATe purA Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 tana eTalaM ja sAcuM evo aMdhazraddhA na rAkho zakAyaM / parIkSA karIne pacho ja teno svIkAra karo zakAya / je tarka pramANita che te ja TakI rahe che, te ja unnati pAme che / / __vadhubhAM A0 siddhasena parIkSA viSaya darzAve che / aneka zAstrakAromAM jarUra koika sarvajJa ane jagatanA hita arthe jeNe anekAntanuM zAsana Apyu che te che, tenI zodha karavAnI che, bojAotho zuM ? parIkSaNa pachI jenAM vacana yogya lAge teno svIkAra karavAno / parokSA pachI jevAM jinanAM vacana yuktipUrvakanA lAge che tevAM jo buddha vageranA lAge to buddhane paNa sarvajJa gaNavA ane jo ema na thAya to jinane Apta gaNavA ane temanAM vacana svokAravAM, ema zrIvijayalAvaNyasUrijI covIzamA zlokano bhUmikA bAMdhatAM lakhe cha / aMtamAM siddhasena potAno Apta vizeno nizcaya jaNAve che - " mayA tAvad vidhinA'nena zAstA / jinaH svayaM nizcito vardhamAnaH // " ke me Ama aMtima tIrthaMkara vardhamAnane jina tarIke nizcita karyA ch| yogAcAra-- jainadharmamAM prAraMbhika yogarnu Alekhana A (dazamA) dvAtriMzikAmAM karAyuM che / A. siddhasena pachI A0 harebhane 'yogabindu'mAM yoganuM vyavasthita nirUpaNa kayu che / A dvAtriMzikAmAM Alekhana 'pramANamAM vIsamA zloka pachI zarU thAya che / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevo mANasa tattvajJAnane yogya che te A0 siddhasena darzAve che zraddhAvAn, apAyano jJAtA, parISaha jItela, bhavya ane gurue Adeza pela (aSTAMga) yogarnu AcaraNa kare / AjanA yugamAM paNa mA mahattvanuM che / A0 siddhasena spaSTa karavA mAge che ke sahu koIne mATe A na hoi zake / guru ja Ano yogya nirNaya karI zake / tyAra bAda paNa yoganI sAdhanA game tyAM na karI zakAya / pavitra ane niSkaNTaka sthAnamA deha, prANa bhane manane samAna karI svastikAsana jevA Asanano jaya karI levo- ekAgratAnI siddhi mATe ahIM yoganI prAraMbhika kriyAo darzAvAI che, jemAM 'bhagavad-- gItA' ke 'yogasUtra' sAthenI samAnatA joI zakAze (bhaga0 gI0 -- 6-10-11 ; yogasUtra sAdhanApAda 46, sthirasukhamAsanam / ) padmAsana, virAsana, bhadrAsana, svastikAsana, daMDAsanaM vagere sukhAsana che / A badhAMmAM padmAsana vadhAre jANItuM che paNa svastikAsana vadhAre sukhasAdhya che ane zakya che ke A0 siddhasena potAnA vaiya.. ktika anubhava parathI svastikAsanane vadhAre pasaMda kare che / _ pachI A0 siddhasena prANAyAmanuM phala darzAve che / manu ane paMcazIkha paNa AvAM phala batAve che, je vAcaspati mizre nodhyAM che / jainadarzana pramANe yoganI prakriyAonu jJAna ke mokSa jevaM phala na hoya paNa mA rote te upayogI cha / tenAthI zarIranAM jADya vagere doSo nAza pAme che / ___ zukla dhyAna vize siddhasene pramANamA ThIka lakSyu cha / A zukla dhyAna bAda kevalajJAna utpanna thAya che / kAdavavAlaM pANI TharI--- Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne chevaTe kAdava besI jatAM zuddha bane te rIte kevalajJAnamAM badhA viSayornu prakAzana cAkSuSa peThe thAya che / AmAM nirvRta-muktanI o0 siddhasene karelI vyAkhyAnI sarakhAmaNo 'gItA'mAMthI brAhmI sthiti sAthe karI zakAya / A dvAtriMzikAmAM 34 zloko che eTale ke be vadhArAnA zloko che, zakya che ke be zloka kSepaka hoya paNa te kayA e kahI zakAya ema natho chellA be to nathI j| be dvAtriMzikAonA zloka bhegA thaI gayA hoya to e paNa zakya natho / zivopAya __sattaramI dvAtriMzikAnuM 'zivopAya nAma bhApyu che / A dvAtriMzikAmAM mokSano mArga darzAvavAmAM Avyo che / 'sanmatitarka'nI jema mahI paNa A0 siddhasena jJAna ane cAritranA mahattva para ekasarakho bhAra mUke che / vrato ane yamo jema adhyAtmavinizcaya mATe hoya che e ja rote zaikSo mATe dIkSAgrahaNa muktimArgamAM sthiratA mATe hoya che / pachI mithyA darzananA AlekhanapUrvaka samyagdarzananuM mahattva prasthApita karAyu che / koI evI dalola kare ke mithyAdRSTithI geraphAyado zo ? enAthI pApa thAya ? A0 siddhasena ene uttara Ape cha / alabatta, mithyAdRSTithI pApa nathI thatuM parantu tene geraphAyado to cha ja / mithyAdRSTithI vyakti krodhAdi kaSAyano bhoga banelo rahe cha / bIjI tarapha je vyakti samyagdRSTivALo che te brata-yama pAle cha bhane tethI krodhAdithI mukta rahe che / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 siddhasena jaNAve che ke kaSAyamAM kazo krama hoto nathI eTale ke eka pachI bIju- kAma pachI krodha e rIte jema 'gotA' mAM darzAvAyuM che 'dhyAyato viSayAn puMsaH........' AcAra-anAcAranuM kAraNa acintya che ( juo 'prazamaratiprakaraNa' umAsvAti kRta-345 kArikA ) / enA vize kazuM nizcita kahI na zakAya / jema ke ghI vize 'Ayurvai ghRtam' ema kahevAmAM Ave che, game tyAre rogIne eno bhalAmaNa na karI zakAya / rogInuM yogya parIkSaNa karo pachI yogya lAge to bhalAmaNa karo za kAya / gho sAmAnya rIte zarIrasaMpatti mATe sAraM gaNAya paNa amuka rogomAM athavA to amuka vyaktione te ApA na zakAya, e ja rIte amuka zuddha AcAra ane amuka azuddha AcAra tevo nirapekSa nirNaya na karI zakAya / pratyeka guNa je pariNAma hoya che te badhArnu eka svarUpa hoya che / zuddhi AcArAtmaka hAya che / "deoSebhyaH praba jantyAryoM gRhAdibhyaH pRthagjanAH / " . A0 siddhasena- A mahAvAkya yAda raho jAya evaM che / Arya puruSo doSono tyAga kare che jyAre sAmAnya mANaso ghara bArano tyAga kare che / te samayamAM AryasaMjJA uttama puruSo mATe vaparAtI / zrI. vijaya lAvaNyasUrijo saMsRtisAgaramAMtho pAra javAnI kAmanAvALA puruSottamone AryoM gaNAbe che / ___pachI mana- mahattva darzAvAyuM che / manathI viSayotho dUra javAya che, manathI z2a ene pAmI zakAya che. 'mana e ja manuSyo mATe baMdha Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane mokSay kAraNa che' ema / tyAra bAda puNya ane pApa vize A0 siddhasene jaNAvyu che / vaLo, teo lakhe che ke je rIte davA jANavAthI roga maTato natho te rIte jJAna hoya ne cAritra na hoya to enuM kazuM phaLa nathI / e ja rIte coritra hoya ane jJAna na hoya to paNa na cAle / ajJAnarUpI tamomUlanA samudvAtatho ja nirvikalpa kalyANa prApta thAya che / anuzAsana___ A ( aDhAramI) dvAtriMzikAmAM zaikSone jJAna ApavA aMgenA niyamo tathA sUcanAonI carcA karavamAM Avo cha / AkhI kRti A0 siddhasenano viziSTa zailInI chApa dharAve che / sarvatra jaNAya tema ahIM paNa moTA vyApaka viSayane nAnakaDAM sacoTa vAkyomA nirUpAyo che / ahIM zailI alaMkRta nathI paNa gheNAM AkarSaka upamAno jovA maLe che je emanA jJAnanA vizAla pradezamAMthI Ave che-khAsa karIne vaidakane lagatAM upmaanaa| A0 siddhasena jaNAve che ke je vyaktinuM mana sthira na thayu hoya tene zAstranA UMDANAnuM pratipAdana doSakartA bane che, jevI rote tAjA jvaramAM zamanoya auSadhano prayoga / jene tAjo tAva Avyo hoya tene tarata zamanIya auSadha ApavAmAM Ave to te doSakartA bane cha / A0 siddhasenanuM A kathana vaidakIya mahattva paNa dharAve che / bIjI kRtionI jema A kRtimAM paNa ernu vyAvahArika dRSTibiMdu dekhAI Ave che / emaNe darzAvela zaikSo ane zikSako mATenI Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 sUcanAo AjanA yugamAM paNa eTaluM ja mahattva dharAve che / mA yugamA jyAre jJAna kazA paNa viveka vinA ApavAmAM Ave che tyAre te zakti ane sAdhanAnA vinAzarUpa banatuM hoya che / A0 siddhasena prathama zlokamAM ja A tathya tarapha dhyAna dore che / teo nodhe che ke jJAna ApatAM pUrve A badhAM pAsAM para najara rAkhavI noIe / deza, kALa, anvaya (kula paraMparA), AcAra, vaya, prakRti, zakti (jijJAsA utsAha athavA to mumUrSA) / ApaNe joIe chIe ke 'bhagavadgItA' paNa enuM jJAna ApakA mATe zata mUke che (18-67) / tyAra bAda A0 siddhasena zikSakano Adarza vyakta kare che jenAmAM bAhya temaja AMtarika pavitratA hoya, je saumya hoya, tejasvI hoya, jenAmA karuNA rahI hoya, je svasamaya ane parasamayano jJAtA hoya, jenI vANI sumadhura hoya ne jeNe mana athavA to kAma, krodha, lobha, moha Adi jatyAM hoya te Adarza zikSaka cha / Avo guru to zodhyo jaDe nahIM, bIju badhu hoya paNa 'jitAdhyAtma' na hoya / ___A dvAtriMzikAmA A0 siddhasena temanA samayanI paristhati tarapha nirdeza karatA hoya tevU paNa dekhAya che, jema ke cothA zlokamAM___hInAnAM mohabhUyastvAd bAhulyAcca virodhinAm / " .. hIna mANasomAM vyApakapaNe moha, ajJAna chavAyeluM che bhane aneka prakAranA virodhIonuM bAhulya che, AvA saMyogo bacce kalyANaprada zikSaNa vize A0 siddhasena lakhI rahyA cha / ... tyAra bAda A0 siddhasena zaikSonA vibhAgo darzAce che, temanA AcaraNa vize darzAve che / agiyAramA 3lokamAM vidhArthI mATe Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 kaDaka paNa mahattvanI gaNAya tevI niyamAvalI A0 siddhasena Ape.che paMdaramA zlokamAM te kAraNo darzAve che jenAthI zarIra ane jJAna puSTa thAya to soLamAmAM gurue vidyArthInA kevAM AcaraNone nivAravAM joIe te darzAvyuM che / pachI A0 siddhasena pAzcAtya darzana eTale ke uttarakAlika jJAnasAdhanA vize lakhe cha / pahelA je sahaz2a rIte choDI dI, hoya te prayatnataH prApta karavU, kAraNa ke buddhimAno, paMDito graMthirahita hoya che athavA to pahelAM je ayatnane kAraNe choDI dI, hoya tene 'pharIthI prayatnapUrvaka sAdhaq / je vyakti je tIrthamAM hoya te tIrthanu paripAlana avazya karavU joIe / A prakAre zAsana- anuSThAna karanAra chevaTe avazya nirvANa pAme che / A dvAtriMzikAmAM A0 siddhasenanI zikSaNa kAra tarIkenI pratibhA vyakta thayelI dekhAze / nizcaya - ____A ( bhogaNIsamo ) dvAtriMzikAmAM mA0 siddhasena potAnA keTalAka nizcayo prasthApita kare che / A kRti tathA 'sanmatitarka' emane abhedavAdanA puraskartA tarIke prasthApita kare che / temanA navA abhigamanA kAraNe ane viziSTa nizcayone kAraNe A kRti ghaNI mahattvanI che / A dvAtriMzikAnAM be padyoM para zrI. yazovijayajIe TokA racI che jemA mati ane zruta tathA avadhi ane mana:paryAya jJAnanI carcA karavAmAM AvI cha / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upalabdha pratimAM ekatroza loka ja maLe che ane anuSTupanI ve paMktio khUTe che te punAnA bhAMDArakara insTiTayUTanI hastapratimAM maLo Ave che te agiyAramA zlokano bojo paMkti ane bAramA lokano pahelI paMkti / Ama chAyela pratinA lokano krama pharI jAya ch| ___A0 siddhasena prathama paMktimA ja jJAna, darzana ane cAritrane mokSanA upAya tarIke darzAve che / paMDita mukhtArajI ahIM 'upAyAH' pATha svokAro bahuvacananA upayoga sAme vAMgho le che bhane evI tAravaNo karavA mathe che ke A0 siddhasenane jANe mokSanA traNa bhinna bhinna mArga abhipreta hoya / A barAbara nathI / vaLI, darzana rve jJAna mUkavAthI krama badalAI jato nathI, mAtra A0 siddhasena alpa prANa zabdane pahelAM mUke che eTaluja / alabatta, A eka samAdhAna ja kahevAya / have A0 siddhasena jJAnanu Alekhana AraMbhe cha / jJAna dehAdinA viSayavAlaM hoya che ane te abhivyakkinA svarUpavAlaM hoya che| tyAra pacho teno zaktio darzAvI cha / parasparaspRSTagatirbhAvanApacayA dhvaniH / spaSTagrAhyazrute samyagarthabhAvyopayogataH // 11 // sAMghatabhedobhayataH pariNAmAzca saMbhavaH / bahuspRSTagamadvayAdisnehasaikSyAtizAyanAt // 12 // saMbhava mATe 'tattvArthasUtra' saMghAta ane bheda be kAraNa Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazAvi che A0 siddhasena pariNAmano paNa svIkAra karatA hoya tema jaNAya che / chapAyelI prati pramANe vAramA lokamAM mati bhane zrutajJAnano ameda darzAvAyo cha / A abhedanA kAraNarUpe mA0 siddhasena vaiyarthya ane atiprasaMga doSa darzAva cha / zrI. yazovijayajIe 'jJAna-- biMdu' mAM Anu vistArathI Alekhana kayu che / alabatta, mA0 siddhasena sanmatitarka' (5-26)mAM jJAnanA pAMca prakAra svIkAre cha ja / mati, avadhi bhane kevala - bIjA jJAna prakAro sAthe kazu sAmAnya dhara.ktA nathI jyAre zruta ame manaHparyAyano (avadhi sAthe) bhameda siddha thaI zake ema che / (kevaLa) jJAnano viSaya samagra hoya che eTale ke evaM kazu nathI ke je jJAnano viSaya na banI zake / je koI .A zAna gharAve cha tene (karma) kSaya pAmyAM hoI kazAM bhAvaraNa hotAM natha ( asati pratibandhake ) / ___pariNAnarUpI phalabAlu karma hoya che bhane e pariNAma karma anusAra karmAtmaka ja hoya che / e ja rAte A0 siddhasena darzAve che ke dharma ane adharmanuM zuM phala ! bhAkAzanI teo vyAkhyA Ape che-'AkAzamavagAhAya' (sarakhAvI jumao : 'tatvArthasUtra' 5-18) * mA sivAya dizAnuM bhinna astitva nthii| . aneka navA vicAro prastuta karAyA hoi mA kRti ghaNI mahattvapUrNa ch| A vicAro AgamothI bhane paraMparAgata vicArothI bhinna hoi lahiyAe mA0 siddhasena mATe eno puSpikAmA potAnA taraphathI 'dveSya' zanda umerI doSo jaNAya che / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37. dRSTipravarodha - teramI dvAtriziMkA dRSTiprabodhano jema vAsamI dvAtriMzikAne dRSTiprabodha nAma bhApavAmI bhAvyu che ane ApaNe temAM dRSTivAda vize mAlekhana thayu hoya tevI apekSA rAkhI zakIe / A dvAtriMzikAnU nAma ApaNane khovAyelA 'dRSTivAda' nAmanA bAramA maMganI yAda mApe cha / zakya che ke A0 siddhasenanA samayamAM dRSTivAda nAmarnu bAramuM maMga jANItuM hoya ne A* siddhasene dRSTivAdane ahIM saMkSepamA rajU ko hoya / A saMdarbhamAM meM vebara bhane ema. DI. mahetA dvArA ApavAmAM AvelI viSayasUcI tapAsI / temAM cauda pUrvomAMnuM prathama che utpAda / A dvAtriMzikA paNa te zabdathI ja AraMbha pAme che / ApaNI pAse mAhito paNa apUratI che bhane te pramANita nayI eTale kazeM cokkasa kh| na zakAya / zakya che ke prathama pUrvamA utpAda, vyaya vagerenu Alekhana thayu hoya / ___A0 siddhasenanI stutio jeTalI prasiddha che teTalI tenI bIjI kRtio nathI ane tethI te zuddha rUpamA jaLavAI nathI eTale taimAthI suvyavasthita artha avagata karavAnuM kAma duSkara cha / paM0 sukhalAlajI ane dozIjoe paNa Aja muzkelI anubhavo cha / pAThAMtara paNa mAjhA prApta thatAM nathI je madadarUpa banI zake / A saMyogomAM zrIvijayalAvaNyasarijIjeM kAma ghaNuM mahattva dharAve che / bhA* siddhasena bhArapUrvaka jaNAve che ke na0 mahAvIra sivAya Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 anya koIe yuktipUrvaka tattvavicAra prastuta karyo nathIM / ApaNe jANoe chIe ke dRSTivAdamA paramata aMge UhApoha karavAmAM aavelo| A0 siddhasena paNa tenuM Alekhana kare che bhane temAM rahelA doSo tathA virodha darzAve che / bauddha, sAkhya bhane vaizeSikano to temA nAmapUrvaka nirdeza che / chelle mA0 siddhasena prasthApita kare che -- "nanu zrIvardhamAnasya vAco yuktaH parasparam / " jainetara darzano____ A0 siddhasena divAkare jaina darzana uparAMta temanA samayamAM jANItAM bIjAM darzanone potAnI rIte nirUpyAM che / temAM vedavAda, sAMkhya, nyAya, vaizeSika, saMtAnavAda (bauddha) ane niyativAda (AjIvikarnu) Alekhana karAyuM che / vedavAda __ navamI dvAtriMzikAne vedavAda nAma apAyuM che / paMDita sukhalAlajIe A dvAtriMzikAno vigate abhyAsa ko che / tenI zailI vaidika bhASAnuM anukaraNa kare che / A dvAtriMzikA para 'zvetAzvatara upaniSad ane 'bhagavadgItA'nI ghaNI asara dekhAya che eTaluja nahIM, temAM vaidika sAhityanA ghagA zabdo ke vAkyakhaMDo muktapaNe levAmAM AvyA che / kadAca A0 siddhasenanA manamAM eno judo saMdarbha hoya / mAmAMnA ghaNA zlokanA arthaghaTana muzkela che / keTalAkavicAronA mUla jANI zakAya ema che / evaM lAge che ke siddhasena advaitavAdano puraskAra kare che / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'vedavAda' zabda A* siddhasenanA samayamA pracalita ho / gItAmAM ane prAcIna sAhityamAM A zabda ghaNIvAra vaparAyelo jovA male che, jyAre brAhmaNadarzana jevI saMjJA pracalita thaI nahIM hoya tyAre te darzAvavA vedavAda zabda vaparAto haze / 'gItA'mAMnA tenA ullekha parathI ja ema jaNAI Ave che ke karmakAMDaparAyaNa brAhmaNadharma mATe A zabda prayojAto parantu te eka judo abhyAsa mAgI nyAdarzana-- * bAramI dvAtriMzikAmAM nyAyadarzana, Alekhana thayu che, jeno mukhya AdhAra graMtha che gautamakRta nyAyasUtra / bAramI dvAtriMzikAmAM nyAyasUtra sAthenAM aneka sAmya darzAvI zakAya ema che / mA0 siddhasene temAM hetu ane hetvAbhAsanI carcA karI che| ahIM tahI gautamanI paribhASA karatAM judo paribhASA jaNAze / keTalAka siddhAMtonI carcA paNa karAI cha / kevI rIte vyakti vAdamAM vijaya prApta kare che ane tenI nirbalatAo kaI che te paNa darzAvyu che / evaM jaNAya che ke A0 siddhasenane vAdamAM vizeSa rasa cha / nRpagoSThIomAM vaktatvakauzalya batAvIne dharma, artha ane kIrti melavI zakAtAM . haze / te yugamAM bicAra paNa zo rIte karI zakAya ? . sAMkhyaprabodha teramI dvAtriMzikAnu nAma sAMkhyaprabodha apAyuM che ane temAM bhAratIya darzanomAMnA eka prAcIna sAMkhya darzanano vicAra karavAmAM mAnyo che / A0 siddhasena divAkaranI A kRtinu mahattva be prakAre Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 / eka to tenI prAcInatAnI dRSTie ane boju anya dharmanA lekhakanI kRti lekhe / sAMkhyaprabodhanuM lekhana pramANamAM truTapha ane saMdigdha che ane te koI rote mA darzanane mUlataH nirUpatuM nathI, chatAM bIjAM pramANo prApta thatAM hoya tyAre eka vizeSa pramANarUpe athavA tulanArUpe A grantha ghaNo upayogI che / IzvarakRSNaracita 'sAMkhyakArikA' kadAca sAMkhyazAstrano sarvathI prAcIna upalabdha thato grantha che paNa te izu pUrva hoya ema lAgatuM natho, ane te rIte paNa sAMsyaprabodhanu mahatva cha / __ A0 siddhasena mAraMbhamAM to sAMkhyanI paraMparA darzAve che / A0 siddhasene 'sanmatitarka'mAM kapilanu nAma laIne ullekha ko cha / mahIM kapilane RSi tarIke ullekhatA hAya ema lAge che / tyAra gada Asuri, koIka umAvasudeva bhane vyAsano ullekha karAyo che / sAMkhyanA AcAryAmAM AsurinuM nAma jANItuM che / 'mahAbhArata'mAM kapila bhane Asuri vacceno sAMkhya vizeno rasaprada saMvAda nirUpyo che / A0 siddhasena paMcazIkhano te nAmathI ullekha nathI karatA paraMtu tenA gotranAmathI nirdeza kare che bhane tene taMtra mATe kAraNabhUta mAne che / taMtra zabdano artha askhalita paraMparA paNa thaI zake / zakya che ke A taMtra 'SaSThItaMtra' hoya, jeno ullekha 'ahirbudhnyasaMhitA' tathA 'anuyogadvAra' ane 'aupapAtikasUtra' mAM sAMpaDe che| paMcazIkha e ja vyAsa e darzAvatAM bojAM pramANo TAMko zakAya paNa enA mATernu A sthAna nathI / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA0 siddhasena pratyakSa tathA anumAnanI vyAkhyA vArSagaNyanI svIkAratA hoya ema jaNAya che / mahIM sAMkhyadarzananAM amuka 'pAsAMne ja sparzavAmAM AvyAM che / A kRtimA mA0 siTasene marga bhane anya tatvono utpattino carcA karI che / satva vagere guNA jyAre sama avasthAmAM hoya tene prakRti kahevAmAM Ave che paraMtu jyAre. A samatulA vicalita thAya che tyAre sRSTinI utpatti thAya che / puruSa Ama to akartA che aikyane kAraNe parantu adhiSThAna zakkine lIdhe kartA paNa che| 'sAMsyaprabodha'mAM pramANonI vyAkhyA apAI che bhane prakRti tathA sarganuM varNana karAyu che / iMdriyonAM kAryoM paNa darzAvAyAM cha / siddhi, ntuSTi bhane bhUtasargarnu paNa Alekhana thayuM che / A0 siddhasena koI cokasa kRtine najara sAmeM rAkho Alekhana karatA hoya tema jaNAtuM nathI athavA to temanI najara sAme je sAhitya haze te ApaNane upalabdha thatuM natho tethI A kRtine. maulika graMtha jeTalu mahattva mache che / vaizeSikadarzana caudamo dvAtriMzikAmAM vaizeSika darzana- Alekhana thayu cha / kaNAdanAM sUtronI jema ja A kRtimAM paNa dharmanI carcA karAI cha / temAM dravya, pramAga vagerenuM Alekhana karAyuM che / vaizeSakono paramANu siddhAMta paNa aho jovA maLe che / drayonA udbhava kALa, dizA pani, avidyA vagerenuM paNa temAM Alekhana thayu cha / adRSTathI kriyAo - thAya che e, paNa darzAvAyuM che / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 bauddhadarzana paMdaramI dvAtriMzikA bauddhonA saMtAnavodane Alekhe che / A0 siddhasenanI sAme kayA bauddha graMtho vidyamAna haze te darzAvaIM muzkela che| A dvAtriMzikAmAM pudgala, pratItyasamutpAdavAda, padArtha AdinuM bauddhamata anusAra nirUpaNa thayuM che / tyArabAda bhAvanA, hetupratyaya, nirvANa vagere, Alekhana karAyuM che / niyativAda soLamo dvAtriMzikAne niyati nAma apAyu che / upaniSatkALamAM paNa cha kAraNo paiko niyati eka mAnavAmAM AvatI / maMkhaliputra gozAla niyativAdano puraskartA mAnavAmAM Ave che / eka rIte AjIvika saMpradAyarnu Alekhana karatI A eka mAtra kRti che ema kahI zakAya / mA kRtimAM niyatine lagatA keTalAka prazno carcavAmAM AvyA cha / niyativAda anusAra sraSTAnA vicArane nakArAya che ane hetu, prayojana temaja prayatnano paNa svIkAra karavAmAM nathI Avato / gozAlanA mata pramANe AtmAnI sthiti pUrva nizcita hoya che / A kRtimAM devo vizenI mAnyatA paNa vyakta karAI che / anumAna vize paNa vicAra karAyo che / A badhI kRtio pramANamA truTaka ane aspaSTa hoI nahIM vistAranA bhaye tenI vigate carcA karI nathIM / dareka kRtino eka Agavo graMtha taiyAra thAya to ja AvI carcA karI zakAya / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A* siddhasenanA samayanuM citra - ghaNA lekhakonI kRtimomAMthI temanA samayanuM citra upasatuM hoya che / AvI kRtio te yuganA raMgo pratibiMbita kare che je sUkSma avalokanathI dekhAI Ave che / A0 siddhasenanI kRtio pramANamAM DhUMko, arthagarbha ane moTe bhAge tattvaciMtanane viSaya banAve cha / Ama chatAM temAM mA* siddhasenanA yuganuM vAtAvaraNa cheka nathI' Avyuema na kahI zakAya, paraMtu bIjA lekhakonI kRtionI tulanAmAM A kRtimao ochI pAradarzaka cha / eka to emaNe batroza padyo- bandhana svIkArya hovAne kAraNe kayAya vistAra karAto nathI, jyAM AvI vigatanuM Alekhana vadhAre saMbhavita bane / evaM jaNAya che ke mA0 siddhasenano yuga ghaNI uthalapAthalono yuga haze / paMDitonA eka sAmAnya mAdhyama tarIke saMskRta bhASA hajI prasiddhi pAmI rahI haze, jene lIdhe azvaghoSa jevA bauddha kavio bhane A0 siddhasena jevA jaina kavio saMskRtamAM temanI racanAmo karavA prerAyA haze / tarka supratiSThita banI rahyo hato ane * jainomAM A0 siddhasena pachI teno ghaNo vikAsa thayo dekhAya che / A0 siddhasenanI tarkaprIti e hakIkata parathI ghaNI jaNAI Ave ema che ke A0 siddhasena AgamasAhityamAM paNa je kAha tarka viruddha hoya tene svIkAravA tayAra nathI / A eka yugalakSaNa jaNAya che / dharma ne tattvajJAna mATe astitvano saMgharSa cAlato hato .mane dareka dharmane potAnuM gaurava TakAvI rAsvavA A saMgharSamAthI pasAra tharbu paDe ema hatuM / jainadharmane paNa ghaNA virodhIo hatA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18-4 ) / khAsa karIne brAhmaNaparaMparAnA dharmAMtara karI AvelAo mATe A saMyogomAM zAMta besI rahevu zakya nahotuM / gorava ane dAna rAjyAzraya vinA meLavI zakAya tema nahAtAM, ane rAjyAzraya vAda vinA saMbhavita nahoto tethI A0 siddhasena nRpasabhAomAM A AhavAna svIkArI ThevAnA mArgane anumodana Ape cha / A eka dhArmika kArya hatu-mizana hatuM / pUrve mImAMsAne nAme carcAsabhAo yojAtI hatI paNa A0 siddhasenanA samayamAM tema rahyaM hatu / vAda dvArA ja vinayo hAmala karAtA ne dharmadhajA pharakAvAtI / Atho guru nano potAnA ziSyone vAda mATe zikSaNa paNa ApatA haze / A0 siddhasena vAdasabhAonu na game tevU citra Ape che / temAM nirNAya ko dvArA tATasthya jaLavAtuM na hatuM ane vAdo-prativAdI vijaya mATe game te chaLa karatA / vidvAna paMDitone rAjyAzraya maLato ane ene lIve uttama puruSo paNa rAjAonI stuti o karavA prerAtA (12- 2) / A* siddhasena dvArA bhagiyAramI dvAtriMzikAmAM koIka rAjAnI prazaMsA karAI che temAMthI tenA samayanuM rAjakIya vAtAvaraNa paNa jAvA maLe che / A0 siddhasenanA jovana daramiyAna ja pRthvo ( eTache ke bhArata ) ghaNA rAjAomAM vaheMcAyelI hato / A gajAo vyartha rAjapada dhAraNa karatA / dharmeno hAsa thayo hato tyAre A rAjAe vIjA rAjAone potAne mAdhIna banAvI sArvabhauma sattA sthApI ane jANe satyugarnu avataraNa thayuM / A rAjAnI tulanA viSNu mAye karavAmAM mAvo che Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhane tenI pUrve paNa tenA kuLamAM parAkramI rAjAmo thayA~ htaa| A rAjA mAtra vIra hato, eTalaM ja nahi, rAjanItino paNa jANakAra hato, udAracarita hato bhane zatrupradezone paNa samRddha banAvato / tenI A piddhimAM tenA sacivonuM paNa sAraM evaM pradAna hatuM / ekaMdare tenuM zAsana zAMtipUrNa hatuM ane loko tene pratApe samRddha banyA htaa| be peDhImo vacceno saMgharSa satata cAlyo mAve che paraMtu A0 siddhasenanA samayamAM te vaghAre prabala jaNAya che| dareka navA vicAra sAme moM pheravI lenAra sAme (A0 siddhasena ne kAli dAsanI jema ) jhajhUma, paDaghu hatuM / temano mA saMgharSa sAhityarnu svarUpa, zailI ane bhASA aMgeno jaNAya che / A0 siddhasenanA samayamAM divya trimUrtino vicAra prasthApita thaI cUkayo hato ane te traNe devanAM kAryoM judAM aMkAi cUkayAM hatAM / vaiSNava saMpradAya sAro jANIto banelo hato / maMtrazaktimA vizvAsa hato / stroo zaGgAranAM prasAdhanono upayoga krtii| rAjAmo sacivonA sahakAramA sAma, dAma, daNDa, bheda tathA guptacarono upayoga karatA / virodhIone potAnA pakSanA karavA dAna apAtAM / A0siddhasenanA samayamA niyativAdI AjIvikonuM sAraM evaM calaNa hatuM / bhA0 siddhasenanI kRtione AdhAre ahIM temanA samayanu bhAchu-jhAMkhaM citra upasAvavA prayatna kayoM che / bahumukhI pratibhA. . ApaNe jIvanamA ApaNI AsapAsa moTe bhAge sAdhAraNa mANaso joie chIe paNa bhAgye ja koI pratibhAsaMpanna vyakti sAthe Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApaNane saMparka thato hoya che ane je koI pratibhAzAlI vyaktine maLIe to te paNa jJAnanA koI eka kSetramA vizeSatA dharAvato hoya / koI vaiyAkaraNa tArkika na hoya ane koI tArkika Ayurveda jANato na hoya ane jANato hoya to e kavi na hoya, sAdhu na hoya paraMtu itihAsa evA paNa puruSonI noMdha dharAve che, jeo aneka mukhya pratibhA dharAvatA hoya tevA javalle jovA malatA mahAnubhAvomA A. siddhasena eka hatA / temanI kRtio ane temanA jIvanapaTanA ullekho parathI temanI eka mukhya pratibhAno khyAla Avo zake tema cha / A0 siddhasena mahAn kavi hatA eTala ja nahIM tArkika; tattvavettA, sAdhu carita prakhara bAdI ane bojA nirdezono svIkAra karIe to vaiyAkaraNa, jyotirvid, vaidakanA niSNAta paNa htaa| temanA sthAnano koI sImA jaNAtI nathI / tatkAlIna bhAratIya jJAnasamRddhi emanA vAkye vAkyamA dekhAya che temAM arthazAstra tathA Ayurvedano paNa samAveza thaI jAya che / kavi siddhasena- A0 siddhasena prathama kakSAnA kavi htaa| emaNe koi mahAkAvya racyuM hota to bhAratanA mahAkaviomAM emane mAnabhayu sthAna prApta thAta / ApaNe joie choe ke tattvajJAna emanI kavitvazaktine ubharavA detuM nathI / Ane lodhe emano . kavitA DhaMkAi gai ane emanI jeTalI mahattA aMkAvI joIto hato teTalA na aMkAI / Ama chatAM jyAM emanAM kAnya tattvajJAnanA Alekhana vinA pragaTa thayAM che tyAM pUratAM AsvAdya banyAM che / 'guNavacanadvAtriMzikA' ane 'stutidvAtriMzikA' tenAM sArAM udAharaNa che / bha0 mahAvIranA dokSAsamaye nAgarikonuM citrAtmaka varNana ane Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 temanAM saMvedano kAlidAsanI sarakhAmaNomAM UbhA rahI zake tevAM che (zlo019) / viSaya prastuta karavAnI emanI rIta kAvyAtmaka che jemake 'guNavacanadvAtriMzikA' (glo03-13) / te ja dvAtriMzikAmAM (lo 14) mAM yuddhanuM vAtAvaraNa yogya zabdo dvArA U, kare che ane (zlo0 17) mAM zaradnI madhuratAne zabdomAM guMjatI kare che / A0 siddhasena vyAjastuti ane dRSTAMta alaMkAranA cAhaka lAge che / e ja rIte upamAmUlaka alaMkAro paNa prayoje che paraMtu pachInA yuganA kavionI jema emano kRti alaMkAranA atizaya bhArathI ladAI nathI / temanAmAM mAdhurya dekhAya cha ane ghaNuvalaM vaidarbhIrItino Azraya le che / temanAM upamAnomAM tAjagI che, te aMdhakArane bhamarAnA paga sAthe sarakhAve che, evAM to ghaNAM udAharaNo ApI zAkAya / temanI racanAomAM hAsya kaTAkSanI sUjha paNa nodhapAtra cha / A0 siddhasena vAdIone zvAna, baga bhane abhinetA gaNAve che ane vAdane kukkaTa yuddha sAthe sarakhAve cha / vAstavamA vAda vize dvAtriMzikA ramuja bharelo cha / A0 siddhasena kavi ane tattvaciMtaka che ane emanA sAmarthyavALA kavio jainomAM ochA che tethI ja emane ATha prabhAvakomA kavi prabhAvaka gaNavAmAM AlyA cha / cAdI- . - A0 siddhasenanI kRtio ane emanA jIvananI rUparekhA emanI eka mukhe bAdI tarIkenI pratibhAne prakAzita kare ch| vAdanAM je rahasyo A0 siddhasene je udghATita kA~ che / teja emanI asAmAnya buddhimattA pragaTa karavA pUratAM che / jo ke mA - kRtinuM carakasaMhitA sAthe kaMDaka sAmya che paNa temAMnuM sANukharUM Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 maulika che bhane saMbhavataH A0 siddhasene prathama ja AlekhyuM che / vAdanI keTalIka yuktimo temanA vyAvahArika dRSTibiMdune batAve che / vAdamA rAkhavo paDatI sAvaceto ane viziSTa vartaNUka temanA jIvanabharanA anubhavono nicoDa che / jema mallavidyAmAM tema vAdamAM tenA siddhAMto darzAvadhAna anubhava vinA zakya nathI / bIjA ullekho parathI lAge che ke A0 siddhasena samartha vAdI , haze ane aneka prativAdo onA mada emaNe haryA ize tyAre to emanA avasAvanI noMdha A rote levAI che-- "sphuranti vAdo khadyotAH sAmprataM dakSiNApathe / nUnamastaMgato bhAti siddhaseno divAkaraH // " temanA dehavilaya pachI ja bojA vAdIo camakavA lAgyA / ema paNa noMghavAmAM AvyuM che ke A0 siddhasena yuvAvayamAM eka hAthamAM kodAlI, bIjA hAthamAM jALa, svame sIDI ne sUkuM ghAsa ane peTa para kamarapaTo rAkhatA / prativAdIo mATe AmAM atizayokti haze paNa te A0 siddhase nanA vAdo tarIkenA sAmarthya ne vyaMjita kare cha / A0siddhasena kharekharA arthamAM divAkara hatA / A artha uparAMta A* siddhasenano jaina zAsanamA apUrva zraddhA hatI / A zraddhA tAttvika mUlavAlI hatI te darzAve che ke jinane stuti dvArA prasanna karo zakatA nathI paNa satpuruSo mATe e ja hitakArI upAya che / 185 sarvodaya nagara ) zAhapura daravAjA bahAra -pinAkin dave amadAvAda-1 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikAnukramaH / patram 1-39 40-73 prathamA dvAtriMzikA dvitIyA dvAtriMzikA tRtIyA dvAtriMzikA caturthI " paJcamI " SaSThI " satanI " aSTamI " navamo " 114-135 136.164 165-188 189-214 215-226 227-250 252-275 276-300 301-319 320-339 240-374 " dazamI ekA zanI" dvAdazo " trayodazI " catu zo ".. paJcadazI. " SoDazI, saptaHzI" : aSTAdazI" ekonaviMzatitamo." viMzatiH / ekaviMzatiH" .. vyAkhyAkartuH prazastiH dvAtriMzikAH malamAtram 397-417 418-435 436-461 462-494 495-521 522-560 563-642 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arham / vikramAdityanRpAlapratibodhakena vAdivRndArakavRndavAraNapaJcAnanena kamanIyatamakavitAlatAlavAlakalpena tulanAtItakalpanAzilpazilpizekhareNa sUrizekhareNa bhagavatA zrIsiddhasenadivAkareNa praNItAdvAtriMzad dvaatriNshikaaH| [prathamA dvAtriMzikA] tapogacchAdhipati-zAsanasamrAT-sarvatantrasvatantra-jagadguruzrIvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAreNa vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada-kaviratnetipadAlaGkRtena vijayalAvaNyasUriNA viracitA kiraNAvalI nAma vivRtiHyajjJAne bhAti vizvaM karatalaphalavad yogibhiryatsvarUpaM ___ dhyeyaM vANI yadIyA vilasitabhuvane tattvamAtre'pyabAdhyA / kAmakrodhAdivargoM vilayamupagato yatra yaM pUjayanti - pUjyA anye tamIDe jimavaramavaraM varSamAnaM vareNyam ||1||-srgdhraa vAgdevI yatra navyA'malagamakalitA'malpatakaMpragalbhA ___ syAdvAdodgAradakSA jayati budhavarai vitArthA'navayA / . ... taM navyaM siddhasenaM vimalamatiguNaM kalpanAzilpimukhya navyastutyAlidakSaM satatamabhinaye mAnase'bhISTasiddhayai // 2 ||-srgdhraa yasya vyAkRtizAstracarvaNakalA kRtyA samujjambhate zAstrArthe prativAdiyuktidalanaM vidyotate sarvataH / nyAyAdharthavicAraNA'pi vimalA yasya kriyAsu sthitA bhaktayA amamAni hatkAlagaM zrInemisUri gurum // 3||-shaarduu Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ davAkara kRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtriMzikA / kva zrImatsiddhasenastutitiramalA gUDhatattvA prasannA ? kvAhaM vyAkhyAtukAmo vigalitadhiSaNaH zaktiritoktiyuktaH ? / satyapyevaM vivRNvan stutitatimimakAM sUrilAvaNyanAmA na syAM hAsyo budhAnAM tadanusRtapathaM yad yathAzakti yAmi ||4||-srgdhraa praziSyapaM0 suzIlAya kRte'tra kRtikarmaNi / / vivRtau kiraNAvalyAM sahAyA'stu guroH kRpA // 5 // dhImAn bhagavAn zrImAn siddhasenadivAkara 'ekaviMzatimedAM dvAtriMzikAM cikIrSustadantargatAM prathamAM dvAtriMzikAmArabhamANo vighnavinAzAya ziSTAcAraparamparApratipAlanAya ca tribhiH lokaizcaramatIrthaGkarapraNAmapUrvakaM tatstuti pratijAnIte svayambhuvaM bhUtasahasranetra manekamekAkSarabhAvaliGgam / avyaktamavyAhatavizvaloka___ manAdimadhyAntamapuNyapApam // 1 // [upajAtiH] samantasAkSaguNaM nirakSaM svayamprabhaM sarvagatAvabhAsam / atItasaMkhyAnamanantakalpa___ macintyamAhAtmyamalokalokam // 2 // [upendrava jrA] kuhetu-tkoprtprpnyc sdbhaavshuddhaaprtivaadvaadm| praNamya sacchAsanavardhamAnaM stoSye yatIndraM jinavardhamAnam // 3 // upajAtiH / tribhirvizeSakam] svayambhuvamiti-svayaM bhavatIti svayambhUstaM svayambhuvam, etadAdi sarva 1 adhunopalabhyamAnekaviMzatidvAtriMzikApekSayetthamabhidhAnam / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtrizikA / 3 wwww dvitIyAntaM 'jinavardhamAnam' ityasya vizeSaNam , yataH 'jinavardhamAnaM stoSye' ityanena jinavardhamAnakarmakastutikriyAkartRtvaprakArakasiddhasenadivAkaravizeSyakapratIto jAtAyAmapi kIdRzaM jinavardhamAnamityAkAGkSotthitaiva, aprakRSTasya stutikarmatvAsambhavAt , atastatprakarSAvagamakaM vizeSaNamupAdeyameveti / ___ "devadattaH svayaM gacchet tvaM vIkSasva svayaM tathA / ahaM svayaM na zaknomItyevaM loke prayujyate // " [ ] iti vacanAta prathama-madhyamottamapuruSeSvAtmasvavizeSeNa svayaMzabdaprayogAt , "idaM rUpyamidaM vastramiti yadvadidaM tathA / asau tvamahamityeSu svayamityabhidhIyate // 1 // svayamAtmeti paryAyau tena loke tayoH saha / / prayogo nAstyataH svatvamAtmatvaM cAnyavArakam // 2 // " [ ] ityAdivacanAt svayambhuvamityasya AtmabhuvamityarthaH; "bhUH sattAyAm" iti dhAtupAThAt prakRte bhUdhAtoH sattvamevArthaH, "utpAda-vyaya-dhrauvyayukaM sat" [ tattvArtha0 a0 5, sU0 29 ] iti sUtrAd utpAda-vyaya-dhrauvyayuktatvaM sattvam, tatra svayaMzabdArthAnugamanAd AtmanA yadutpadyate, AtmanA yad vinazyati, AtmanA yad dhruvaM tat svayambhUzabdavAcyamiti, pratikSaNaM vastumAtraM kenacid rUpeNotpadyate kenacid rUpeNa vinazyati kenacid rUpeNAvatiSThata iti sad bhavati, jinavardhamAno'pi vastusAmAnyAntargataH kenacid rUpeNotpadyamAnatvAt kenacid rUpeNa vinazyamAnatvAt kenacid rUpeNa sthIyamAnatvAt san syAdeva, tAvatA'nyavastubhyo vaiziSTayaM na labhyata iti tadvizeSaNasAmarthyAt stutiyogyatvaM nAyAti, ata: 'santam' ityanuktvA 'svayambhuvam' ityuktam , rAga-dveSAdizatrugaNamuktAtmasvarUpasya jinavardhamAnasya tadavasthAyAM pUrvakSaNe vartamAnakSaNe'nAgatakSaNe copayogalakSaNAtmakAtmakAtmasAmAnyarUpeNaiva pUrvakSaNavartitvaviziSTAtmarUpeNa vilayo vartamAnakSaNavartitvaviziSTAtmarUpeNotpAdo nirvizeSitAtmasvarUpeNAvasthAnamityutpAdavyaya-dhraumyAvacchedakAtmano vizeSaNavinirmokeNa vizeSyIbhUtasyAtmasAmAnyarUpasayotpAda-vyaya-dhrauvyalakSaNasattvamityanyasmAd vyAvartakatvena bhavati tadvizeSaNasya stutyupyuktvaishissttyaavedktvm| yadyapyuktadizotpAdAditrayAvacchedakatvamAtmasAmAnyasya Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtriMzikA / mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm tathApi "tat tvamasi' [chAndo. 6 / 817] iti vAkye tat-tvampadayormAyAvacchinnacaitanyA'ntaHkaraNAvacchinnacaitanyazaktayorjahadajahallakSaNayA zuddhacaitanyapratipAdakatvavat svayambhUzabdasya dhrauvyalakSaNanityatvapratipAdakatvam. ata eva.. "svayambhureSa bhagavAn vedo gItastvayA purA / __ zivAdyA RSiparyantAH smAro'sya na kArakAH // 3 // " [ ] ityatra vedasya nityatvAvagataye svayambhuzabdaH prayuktaH, jinavardhamAnasyopayogalakSaNAtmasAmAnyarUpeNa nityatvamapi vaiziSTayAvedakaM, kSaNikavijJAnasantAnasvarUpasugatatanayAbhyupagatAtmasvarUpato vyAvartakatvAt , uktaM ca yazovijayopAdhyAyairmahAvIrastavaprakaraNe "AtmA tu tAdRgapi mukhyatayA'sti nityastagAvato'vyayatayA gaganAdivat te / / cinmAtrameva tu niranvayanAzi tattvaM kaH zraddadhAtu yadi cetayate sacetAH // 4 // " iti / anena ca parAbhyupagatalokapitAmahabrahmarUDhasvayambhUzabdapratipAdyatvena brahmAmedo'sya khyApito bhavati, tathA cezvaratvena pitAmahaM cintayatAM paurANikAnAmapyayamupAsya iti vyajyate; yadvA su-sarvAtizAyi, yad ayam iSTaphalaanakaM puNyakarma, tIrthaGkaranAmakarmeti yAvat, tat svayam , tat bhavate-prApnotIti svayambhUstaM tathA, tIrthaGkaramityarthaH, "bhUGaH prAptau NiG' [siddhahema0 3 / 4 / 19] iti vacanAt prAptAvapi bhUdhAturvartate pRSodarAditvAnmAgamazca; yadvA svayamAtmanaiva, paropadezasya nirapekSatayetyarthaH, bhavati-avagatatattvaH sampadyate iti svayambhUH, svayaMsambuddha ityarthaH, taM tathA / punaH kathambhUtam ? bhUtasahasranetramiti-bhUteSu-prANiSu, sahasranetra ivasvarlokAdhipa indra iveti bhUtasahasranetraH, tam, yathA sahasranetra indra aizvaryazAlitvena prAgadigadhipatitvena ca prANibhirupAsyo bhavati tathA'yamapi bhagavAna ekadikpAlAbhedAdhyAsena sarvadikpAlAmedAdhyAso'sminnabhivyajyate; athavA bhUtAnAM-prANinAM sahasraM bhUtasahasraM tasya netraM-nayanamiva, yathA netreNa puro'vasthita vastu spaSTamavagacchanti lokAstathA hitamidamahitaM cedamityevaM vibhajya spaSTamava Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtriMzikA / 5 gacchanti bhagavadupadiSTogamenetyAgamadvArA'khilahitAhitamArgaprakAzatvena jinavardhamAno'yaM bhavati bhUtasahasranetrarUpastam; yadvA bhUtAni-pUrva jAtAni, sahasraM netrANi yasya sa bhUtasahasranetrastam , anAdau saMsAre bhagavAnapi svarlokAdhipatirindro babhUveti, anena yad yad vibhUtimat sattvaM loke'valokyate tattadrUpeNAnAdau saMsAre jAta eva bhagavAniti tattadrUpeNApi stutyo'yamiti vyajyate; athavA bhUtaH-prathamaM jAtaH, sahasranetraH-inyo yasya sa bhUtasahasranetrastam , 'upendra indrAvarAjaH" iti kozAdindrasya kaniSThabhrAtopendro viSNustadrUpo'yamiti ye viSNumIzvarabuddhayopAsate vaiSNavAsteSAmapyupAsyo'yamiti vyajyate; yadvA bhUtasahasrasya-prANisahasrasya netraM yasmin sa bhUtasasranetrastam , sahasretyupalakSaNaM sambhavatsaGkhyAmAtrasya, tena sarveSAM prANinAM yasminnAptatvadRSTiH saMjAtA, ye sarve'pi prANina Aptatvena pazyantIti yAvat , etAvatA sarvopAsyo'yamiti vyajyate; yadvA "bhairavo bhUtanAthazca' ityAdivacanAd bhUtanAthaM zivamityarthaH, etena zaivAnAmapyayamupAsya iti vyajyate / / punaH kimbhUtam ? anekamiti-ekasya sata utpAda-vyayAvanekarUpatAmantareNa nopapadyete, na ca tAvantareNotpAda-vyaya-dhrauvyalakSaNaM sattvaM sambhavatItiparyAyArthikanayena paryAyarUpatvameva vastuna iti paryAyANAmanekatvAdanekarUpam , prakRte guNa-guNinoH kathaJcidabhedAt kevalajJAna-darzana-cAritraitadguNatrayAtmakatvenAnekama , tathA dharma-dharmiNoH kathaJcittAdAtmyasambandhasyAbhyupagamenAnantasva-paraparyAyAtmakadharmAtmakanvenAnekam , etena sAkSAt paramparayA vA svasambandhisva-pararUpAbhyAM samastameva vizvaM vyApnotyasau viSayatayA kevalajJAnAdirUpeNa ceti vyApakatvAd yadi hariviSNuriti gIyate tadA'yamapi viSNuH, dazAvatArAdizAlivenAnekarUpatvAd yApAsyo viSNustadA sarvadaivAnekarUpatvAt kathaM nAyamupAsya iti vyajyate / paryAyadRSTayotpAda-vyayabhAjanatvena yayA'nekatvamasya tathA dravyArthikadRSTayA dhrauvyabhAjanatvenaikatvamapyasyetyAha ekAkSarabhAliGgamiti-ekaH-anekAnugataH, akSaraH-avinAzI, yo * mAvaH-sAmAnyAtmA tiryaksAmAnyarUpa UrdhvatAsAmAnyarUpazca, tadAtmanAliGgayate jJAyate ityekAkSarabhAvaliGgastam , tiryaksAmAnyaM ca vibhinnadezAvasthitAneka Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtriMzikA / vyaktyanugatasamAnAkArapariNAmasvarUpam , UrdhvatAsAmAnyaM ca pUrvAparaparyAyAnusyUtaM dravyam, prakRte AtmatvakSaNatiryaksAmAnyenAtmasvarUpatayA pUrvAparatadIyaparyAyAnusyUtajinavardhamAnAtmakadravyeNa vyaktirUpatayA ca 'AtmaivAyaM sa evAyaM jinavadhamAnaH' ityevaM jJAyata iti, 'bhanekam' ityanenAnyato vyAvRttasvarUpatvena vizeSarUpatvam , 'ekAkSarabhAvaliGgam' ityanenAnuvRttasvarUpatvena sAmAnyarUpatvamityevaM sAmAnya vizeSobhayasvarUpatvaM tannimittaM caikAnekasvarUpatvaM jinavardhamAnasyopadarzayatA sattvaM niSTaGkitam , sAmAnyasvarUpatvamanugatabuddhiviSayatvena vizeSasvarUpatvaM vyAvRttibuddhiviSayatvena svata eba vastuno na tvatiriktasAmAnya vizeSalakSaNapadArthasambhavAt . tathA'bhyupagamasya dharmikalpanAto dharmakalpanA laghIyasI' iti nyAyena vastunyeva sAmAnyatva-vizeSatvobhayakalpanena parAhatatvAt taduktam "svato'nuvRtti vyativRttibhAjo bhAvA na bhAvAntaraneyarUpAH / parAtmatattvAdatathAtmatattvAd dvayaM vadanto'kuzalAH skhalanti // 5 // " [anyayogavyavacchedadvAtriMzikA] iti / "anekamekAtmakameva tattvamato'nyathA sattvamasUpapAdam / tannityamevaikamanityamanyaditi tvadAjJAdviSatAM pralApAH // 6 // [anya0 dvA0]" iti ca; athavA ekAkSarasya bhAvaH-pariNAma ekAkSaratvaM yatra sa ekAkSarabhAvaH, akArA-'kArA-''kArokAramakArarUpANyanekAnyakSarANi oGkArAkSararUpeNa pariNamante, ekAkSaratAM vopayAnti oMkAre iti ekAkSarabhAva oGkAraH, sa eva pratipAdakatvena liGgaM-cihna yasya sa ekAkSarabhAvaliGgaH, tam , 'arhana , siddhaH, AcAryaH, upAdhyAyaH, muniH' iti paJca parameSThinaH, padaikadeze padasamudAyopacArAt tatrAdyasyAdigato'kAro vAcakaH dvitoyasyAzarIriNaH siddhasyAdigato'kAro vAcakaH, tRtIyasyAdita AkAro vAcakaH, caturthasyAdigata ukAro vAcakaH, paJcamasyAdigato makAro vAcakaH, 'a+a+A+u+m' iti paJcAnAM melanena niSpanne oGkAre paJcaparameSThivAcakatvam , tathA ca paJcaparameSThivAcakoGkArapratipAdyatvaM paJcaparameSThayantargatasya paramAtmano jinavardhamAnasya sutarAM ghaTate, athavA ekAkSaram-oGkArasvarUpaM yasya bhAvasvarUpapratipAdakatvena Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtriMzikA / ghaTate; athavA ekAkSaram-oGkArasvarUpaM yasya bhAvasvarUpapratipAdakatvena bhAvaliGgaM sa ekAkSarabhAvaliGgaH, tam , jinavardhamAno hi nAma-sthApanA-dravyabhAvabhedena caturdhA, tatra yasya kasyacit jinavardhamAna iti nAma kriyate sa nAmajinavardhamAnaH, jinavardhamAnasya pratikRtiH sadbhUtA'sadbhUtA yA sthApyate sA sthApanAjinavardhamAnaH, yo'sau jIvo jinavardhamAnasvarUpeNottarakAlaM pariNamiSyati sa dravyajinavardhamAnaH, yazca jinavardhamAno ghAtijJAnAvaraNIyAdikarmacatuSTayaM sarvathonmUlyA'ghAtikarmacatuSTayamupabhogena kSapayituM tIrthAdikriyAM kurvannAste sa bhAvajinavardhamAnaH, tasya pratipAdaka oGkAra iti, etenAkArokAra-makArA rajoguNAdiyuktAnAM brahma-viSNu-rudrANAM pratipAdakAH, tatsaGghaTitamUrtizcoGkArasturIyasya nirguNasya sadAzivasya pratipAdakaH, taM sadAzivaM zaivA IzvarabuddhayopAsate, nirvizeSitaliGgasvarUpatayA ca loke prasiddhatvAnmahAdevastathAbhUta eva pUjyate, ato jinavardhamAno'pi viziSTaliGgasvarUpatayopavarNito viziSTasya zuddhena saha kathaJcidabhedAcchuddhaliGgasvarUpo'pIti zaivAnAmapyupAsya iti vyajyate / punaH kIdRzam ? avyaktam asmadAdipratyakSAgocaram , tena svasaMvedanapratyakSasarvajJapratyakSaviSayatve'pi na kSatiH, asmadAdipratyakSAviSayatvasya paramANvAdisAdhAraNatve'pi svayambhUtvAdiguNasahakRtasya tasyopAsyatvaprayojakotkarSavizeSAdhAyakatvaM sambhavati, asmadAdipratyakSAgocaraguNavizeSatvaM vA'vyaktatvam, tasya ca paramANvAdyagatatvenotkarSavizeSAdhAyakatvaM sambhavati' yathA paramANvAdInAmasmadAdipratyakSAgocaratve'pi dharmA-'dharmayorevAdRSTatvaM tathedamapi jinavardhamAnasyaiveti, prAkRtikavaikRtikAdibandheSu ye'vyaktaM pradhAnamupAsate teSAM prAkRtiko bandha iti mAjhyA Amananti, avyaktaM-pradhAnamIzvarabuddhayA cintayatAM dazamanvantarasamaya yAvad vigatajvaratvenAvasthAnam, . "dazamanvantarANIha tiSThantyavyaktacintakAH / bauddhA daza sahasrANi sahasraM tvAbhimAnikAH // 7 // " [ ] - iti vacanAt , buddhayahaGkArAdayaH prakRteya'kkIbhavanti-AvirbhavantIti vyakta zabdapratipAdyAH, prakRtistu mUlakAraNaM na kutazcit prAdurbhavatItyavyaktazabdapratipAdyA Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mm.in. 8 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtriMzikA / tadupAsakAnAM prAkRtiko bandho bhavati, avyaktaM jinavardhamAnamupAsatAM punarmuktirevAcireNa sampadyata iti tamevAzrayantu avyaktacintakA iti vyajyate / punaH kIdRzam ? avyAhatavizvalokamiti-na vyAhanyate-AvaraNena vicchidyata iti avyAhataH, vizvalokaH-samagralokaH, nikhilapadArtha iti yAvat, avyAhato vizvaloko yasya so'vyAhatavizvalokastamavyAhatavizvalokam , karmAvaraNarahitatvena sakalapadArthajJam ; athavA zarIrasambandhalakSaNordhvagamanasvabhAvavyAghAtakAbhAvAd avyAhataH-apratibaddhordhvagamanasvabhAvoddezyabhUtaH, vizvalokaHsampUrNadharmAstikAyAdharmAstikAyAvacchinnAkAzo yasya so'vyAhatavizvalokastama. vyAhatavizvalokam, muktidhAmopagatamityarthaH, sarvajJatayA muktatamA vA ye IzvaramupAsate teSAmapyayamupAsya iti byajyate / punaH kimbhUtam ? anAdimadhyAntam Adizca madhyaM cAntazca AdimadhyAntAH, na vidyante Adi-madhyA-'ntA yasya so'nAdimadhyAntastam , dravyArthikanayenedam , jinavardhamAnasya paramAtmana upayogasvarUpeNa sarvadAvasthAyino'nAdimadhyAntatvaM ghaTate, yo hi utpadyate vinazyati ca. tasya ya utpattikAlaH sa AdiH, yazca sthitikAlaH sa madhyamaH, yazca vinAzakAlaH so'nta iti, sarvadA'vasthitikAlazca nAdi-madhyAntakAlo bhavatIti, mUla-skandha-zAkhA-prazAkhAdisvarUpeNAvasthitasya vRkSAderavayavino dezata AdimadhyAntavyavasthA bhavati, yato mUlaM tasyAdiH, skandho madhyaM, zAkhA-prazAkhAdikaM cAnta iti, niravayavasya tvakhaNDasya paramAtmano na dezato'pi tavyavastheti bhavati tathAvailakSaNyamutkarSAdhAyakam , anena cAnAdi-madhyA-'ttaM nirguNaM brahmopAsatAM vedAntinAmapyupAsyatvamasyeti vyajyate / punaH kimbhUtam ? apuNyapApaM puNyaM ca pApaM ca puNya-pApe, na vidyate puNyapApe yasya so'puNyapApastam , puNya-pAparahitamityarthaH, puNyapAparahitasya ghaTapaTAdijaDapadArthagatasya nopAsyatvaprayojakatvamataH puNya-pAparahitAtmatvamanena vivakSitamiti bodhyam / tRtIyapAdasya "syAdindravajrA yadi tau ja-gau gaH" iti lakSaNalakSitatvAdindravajrAtvam , prathama-dvitIya-caturthapAdAnAM tu "upendravajrA prathameM laghau sA" iti lakSaNalakSitatvAdupendravajrAtvam, ubhayamilanena niSpannasvAdupajAtivRttamidam // 1 // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtriMzikA / 9 punaH kimbhUtam ! samantasarvAkSaguNaM samantAt-sarvaprakArataH, sarveSAm, akSANAm-AtmanAm , guNAH-jJAnAdayo yatra sa samantasarvAkSaguNastam , yadyapi yasya kasyApyekasyAtmana eko'pi guNa ekenApi prakAreNa kathaJcittAdAtmyalakSaNAviSvambhAvasambandhena nAnyAtmani vartata iti sarvaprakAreNa sarvAtmasambandhiguNavattvalakSaNasamantasarvAkSaguNatvaM jinavardhamAnasya na sambhavati tathApi matijJAnAdayo jJAnAdibhedA nAtmano guNAH "sahabhAvino guNAH, kramabhAvinaH paryAyAH" [ ] iti sUtrabalAt sahabhAvina eva guNatvena kramabhAvinAM matijJAnAdInAM guNatvAbhAvAt , kintu nivizeSitA jJAnAdaya. eva guNAH, jainamate svato'nuvRttisvabhAvA jJAnAdaya eva sAmAnyamiti tadrUpeNa sarveSAmAtmanAM guNA jinavardhamAne vartanta iti jJAnAdInAM sahabhAvitvanibandhanA ye ca prakArAstaiH sarvairapi karmAvaraNavigamadazAyAM jine jJAnAdayaH santi, te ca prakArAH sarvaviSayAvabhAsanAdaya eva na tu matijJAnatvAdaya iti; yadi ca sAmAnyarUpeNAnyAtmaguNAnAM tatra sadbhAve'pi vizeSarUpeNa svatovyAvRttilakSaNena na sadbhAvaH, so'pi ca guNeSu sarvadA'vatiSThamAnaH sahabhAvitvanibandhana eveti vibhAvyate tadA sarvAtmavRttiguNavRttisAmAnyAzrayaguNAnAM sarvaprakAreNa sahabhAvitvaprayojakenAdhAratvameva samantasarvAkSaguNatvam, tacca jine samastIti; athavA samantataH sarve'kSaguNA yasya sa samantasarvAkSaguNastam, tathA ca jinavardhamAnasyaivAtmanaH sarve jJAnAdayo guNA anAvRtAH santaH samantAjjinavardhamAne vartanta iti samantasarvAkSaguNatvamupapannam, asmadAdyAtmanAM sarvAkSaguNA bhAvRtatvAnna samantata iti bhavatyetadutkRSTatvanimittatvAdupAsyatvaprayojakamiti / .. punaH kIdRzam ? nirakSamiti-indriyavAcakamakSapadamatrAkSavyApAraparam, tathA cAkSavyApArarahitamityarthaH, tena saMsAre viharamANasya jinavardhamAnasya cakSurAdIndriyasadbhAve'pi na kSatiH, tadAnIM sarvendriyaviSayANAM rUpa-rasAdInAM kevalAlokenaivAlokayatastasya prayojanAbhAvena cakSurAdIndriyavyApArAbhAvAt muktau tu nirakSatvamindriyarahitatvameva, anantarAbhihitadharmasamvalitasya tasyotkarSaprayojakatvam, anyathendriyavyApArarahitatvasyendriyarahitatvasya vA ghaTa-paTAdijaDasAdhAraNasyotkarSAnAdhAyakatvenopAsyatvaprayojakatvaM na bhavet, sarvAkSaguNasya nirakSatvamApA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtriMzikA / tato viruddhamAbhAsate, virodhaparihArazcAkSazabdasyAtmaparatvenendriyaparatvena ca bhavatyeveti virodhAbhAsAlaGkAro'tra, "AbhAsatve virodhasya virodhAbhAsa ucyate" [ ] iti vacanAt; athavA rakSyata iti rakSaH, nitarAm-atizayena rakSo nirakSastam, yo hi yAdRzasvabhAve vartate tasyottarakAlaM tatsvabhAvAvasthAnaM tatsvabhAvApracyutyA yad bhavati tad rakSeti nigadyate, jinavardhamAno jinavardhamAnasvabhAvo yadA jAtastadArabhyottarakAlamakhilamapi sa svabhAvastatra vartata iti tatsvabhAvasyApracyutyA'vasthAnalakSaNA rakSA nitarAM samasti, anyaprayuktA tu rakSA prayojakasyAnyasyApagame vinazyatIti na sA nitarAM rakSA, jinavardhamAnastu svakAra - NAdavicalitatathAsvabhAva eva jAto na tasya svabhAvasyApagamAzaGkA'pi svasvarUpAbhinnatvAditi nirakSatvamupapadyate jinavardhamAnasya, uktasvarUpaM ca nirakSatvaM na ghaTa-paTAdisAdhAraNamiti bhavatyupAsyatvaprayojakam / / punaH kIdRzam ? svayamprabha svayam-otmanaiva prakarSeNa bhAtIti svayamprabhastam, evakAropAdAnAt svabhAne dIpAntarAdiprakAzanirapekSasyApi pradIpAdeH svAtiriktacakSurAdIndriyapramAtrAderapekSaNAnna svayamprabhAtvam , asmadAdyAtmanAmapi jAgratsvapnasuSuptyavasthAvatAM svAtmanaiva bhAtatve'pi na prakarSaNAnAvRtasvarUpeNa bhAta. tvamiti bhavatyetajinavardhamAnasyotkarSAdhAyakamiti / tat kiM svakIyajJAnalakSaNaprabhayA svasvarUpamevAvabhAsayati ? uta padArthAntaramapyavabhAsayatItyAkAGkSAyAmAha-sarvamatAvabhAsamiti - sarvagataH-sarvapadArthavRttiH, avabhAsaH-nirAvaraNajJAnaviSayatA yasya sa sarvagatAvabhAsastam, nirAvaraNetyupAdAnAnnAsmadAdyAtmanAM sarvagatAvabhAsatvaprasaGgaH, asmadAdyAtmanAmapyupayogalakSaNatvenopayogasya sarvasya sarvaviSayakatvaM svabhAvata eva, kintu karmAvaraNAcchA. ditajJAnaviSayatvenAvabhAsavyavahAro na bhavati, navA sarvaviSayakAvRtajJAnavattve'pi sarvajJatvavyavahAraH, kSAyaupazamikamatyAdijJAnaviSayatvena ghaTo'vabhAsata iti vyava. hAro yadyapi bhavati tathApi sarvathA ghaTo'vabhAsata iti na bhavatyeva, evaM ca sarvaprakAreNa sarvapadArthavRttiviSayatAnirUpakanirAvaraNajJAnavattvaM sarvagatAvabhAsatvaM jinavardhamAnasyopAsyatvaprayojakaprakRSTatvagamakamupapannam ; nirAvaraNasyApi jJAnasya niyamitapadArthaviSayakatvameva na sarvaviSayakatvamiti na zaGkanIyam / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtriMzikA / 11 "jJo jhaye kathamajJaH syAdasati pratibAdhari ? / * satyeva dAhye nahyagniH kvacid dRSTo na dAhakaH // 8 // " [ ] iti vacanAt, yathA dAhakasvabhAvasya vaDherdAhyasvabhAvatRNAdisannidhAne dAhapratibandhakarmaNyAyasamavadhAne ca dAhakatvameva svasambaddhatRNAdInAM nAdAhakatvam, tathA jAnAtIti jJaH, tatsvabhAva AtmA, jJAyate-jJAnaviSayo bhavatIti jJeyaH, tasmin padArthe, yatra kutrApi deze yadA kadApi kAle vartamAne sati, avamAsapratibandhakakarmAvaraNavigame ca katham ?-na kathaJcit, jJeyasvabhAvapadArthamAtraviSayakajJAnarahito bhavedityuktavacanArthaH, jJAnasya sarvaviSayatvasvabhAvatve'pi nizzeSata AvaraNakarmakSayAsaMbhavAt pratibandhake vidyamAne sarva viSayAvabhAsanaM na sambhavatIti na zaGkanIyam, 'yadutkarSe yadapakarSastadatizayitotkarSagamane tadatyantApakarSaH' iti vyAptevaDherutkarSAtizaye jalasyAtyantApakarSadarzanAjjJAnotkarSe doSAvaraNApakarSasya darzanena jJAnAtyantotkarSe puruSavizeSe doSAvaraNAtyantApakarSasya saMbhavAt , taduktam- . "doSA''varaNayorhAninizzeSA'syAtazAyanAt / yathA kvacit svahetubhyo bahirantarmalakSayaH // 9 // " [ atra doSA''varaNahAnitaratamabhAvaH kvacid vizrAntaH, taratamabhAvatvAt , yo yastaratamabhAvaH sa kvacid vizrAntaH, yathA'NuparimANataratamabhAvaH paramANau mahatparimANataratamabhAvo gaganAdau vA, taratamabhAvazca jJAne doSA-''varaNahAnI ceti, tasmAdasti tara-tamabhAvavizrAntyAzrayo doSAvaraNahAnirjJAnAtizayazceti yastaratamabhAvavizrAntyAzrayadoSAvaraNahAnimAn tathAbhUtajJAnavAMzca sa sarvagatAvabhAsastam; sarvajJanirAkaraNaparamImAMsakamatakhaNDanaM vistarataH sammatitarkAdAviti / punaH kIdRzam ? atItasaMkhyAnam atItam-atikrAntaM, saGkhyAnaMgaNitazAstraM jyotizzAstraM ca yena so'tItasaGkhyAnastam, amukatithi-nakSatrakaraNayogAdyAkalitamuhUrte jAtaH pumAnIdRzaguNasampanno bhavatItyAvedakaM jyotizzAstraM yasmin puruSadhaureye jinavardhamAne vacanAtikrAntAnalpaguNavizeSazAlitvenAvagamayituM na pragalbhate, vacanavizeSasandarbhamayasya jyotiHzAstrasyAnabhidheyaguNapratipAda Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtriMzikA / nAsAmarthyAditi yujyate'tItasaMkhyAnatvam ; athavA "haraH prasaGkhyAnaparo babhUva" [ ku0 saM0 sa0 3 ] ityatra propasargapUrvakasaMkhyAnazabdasya yogavizeSAtmakadhyAnavAcakatvena saMkhyAnazabdo'pi jJAnagarbhayogavAcaka iti atItaM -svakartavyabahirbhUtaM niruktalakSaNaM saMkhyAnaM yasya kRtakRtyasya bhagavataH so'tItasaMkhyAnastam ; athavA'tItam-ullavita saGkhyAna-niruktayogAtmakaM yena so'tItasaGkhyAnastam, sarvaprakAreNa yogino'pi dhyAnAviSayatvaM bhavatyutkarSAdhAyakam / punaH kIdRzam ? anantakalpam anantasya-viSNoH, kalpaM-sadRzam ; athavA anantaH-anantasaGkhyakaH, kalpaH-tattaddharmapratipAdakaH pakSo yatra so'nantakalpastam, zaivAnAmayaM ziva iti, vaiSNavAnAmayaM viSNuriti, paurANikAnAmayaM pitAmaha iti, bauddhAnAmayaM buddha iti, mImAMsakAnAmidaM karmeti, naiyAyikAnAmayaM jagata: karteti, jainAnAmayamarhannityevamanantasaMkhyakapakSaviSayatvamanantakalpatvamupAsanAbhedanibandhanaM yujyata iti, athavA brahmaNo yAvatsRSTayadhikaraNakAlaH kalpa iti paraiH paribhASitaH, so'nanto yasya so'nantakalpastam , anantakalpAvacchi. nnasthAyitvamanantakalpatvaprayojakaM yujyata iti / / punaH kIdRzam ? acintyamAhAtmyam acintyam-idamitthamasyetyevaM cintayituM vicArayitumazakyaM mAhAtmyaM yasya so'cintyamAhAtmyastam, devAgamanabhoyAnacAmarAdivibhUtInAM sAkSAt tadviharaNasamaye pratyakSata upalabhyamAnAnAmanyadA cAgamagamyAnAM sadbhAve'pi cintanaM vizeSAnAkalanato'zakyameveti bhAvaH / punaH kIdRzam ? alokalokam azoka-dharmAdharmAstikAyAnavacchinnAkAzaM, lokayati-prakAzayatItyalokalokastam; athavA lokaiH-rathyopuruSasAdhAraNajanaiH, lokyate-pratyakSaviSayIkriyata iti lokalokaH, na lokaloko'lokalokaHasmadAdipratyakSAgocarastam; yadvA lokaM-pratyakSapramANamAtragamyaM, lokayati-pazyatIti lokalokazcArvAkaH svargA-'pavargAdyapalApI, evaM-bhUto yo na bhavati so'lokalokaH-svargApavargAdyakhilapratyakSAviSayAbhyupagantA, tam; athavA alokaM-asmadAdipratyakSAviSayaM, lokyti-saakssaatkrotiityloklokstm| athavA, alokalokau-dharmAstikAyA-'dharmAstikAyAnavacchinnAkAza-tadbhinnAkAzAvasya sta itya Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtriMzikA / 13 lokalokaH, arzamAditvAdac pratyayaH, tam. aloka-lokasambandhitvaM cAsya tadviSayakapratyakSavattvena / upendravajrAvRttam // 2 // punaH kimbhUtam ? kuhetu-tarkoparataprapaJcasadbhAvazuddhAprativAdavAda kutsitau yau hetu-takauM', hetoH sAdhyAvinAbhAva-pakSadharmatobhayazUnyatvaM kutsitatvam, yatra pakSadharmatA vidyate sAdhyAvinAbhAvazca nAsti tatra sAdhyAvinAbhAvarahityaprayojyaM nirutobhayazUnyatvam, yatra sAdhyAdhinAbhAvo vidyate pakSadharmatA ca nAsti tatra pakSadharmatArAhityaprayojyaM niruktobhayazUnyatvam, tarkasya-jainamate sAdhyahetvavinAbhAvagrAhakohAkhyapramANarUpasya sarvopasaMhAreNa zabdA-'rthayorvAcyavAcakabhAvasambandhagrAhakasya vA, sAdhyAvinAbhAvavirahiNi sAdhyAvinAbhAvagrAhitvaM, tadavAcake zabde tadarthavAcakatvagrAhakatvaM, tadavAcye'rthe tacchabdavAcyatvagrAhakatvaM vA kutsitatvam, nyAyamate vyabhicArazaGkAnivartakatvena vyAptigrahopayogI toM vyApakAbhAvavattayA nirNIte dharmiNi . vyApyAropeNa vyApakAropalakSaNaH, yathA kvacid vahnivirahavatyapi dhUmo bhaviSyatIti vyabhicArazaGkAnivartako dhUmo yadi vahnivyabhicArI syAt vahnijanyo na syAditi, tasya kutsitatvamiSTApAdanarUpatvamApAdyA-''pAdakayorvyAptyabhAvazca, viSayaparizodhaka ca tarka AtmAzrayA-'nyonyAzraya-cakrakA-'navasthA-lAghava-gauravAdisteSAmapi kutsitatvamiSTApAdanAdirUpatvam, tAbhyAM kuhetu-tarkAbhyAmuparataH kuhetutarkopadarzanarahita iti yAvat , prapa casya-jagato yaH sadbhAvaH-vAstavikasattvaM tena, zuddhaH-viSayAzuddhirahitaH, aprati vAdaH-na vidyate pratighAtako vAdaH-rAddhAnto yasya so'prativAdaH, kuhetutarkoparataH prapaJcasadabhAvazuddha cAprativAdo vAdo yasya sa kuhetu-tarkoparataprapaJcasadbhAvazuddhAprativAdavAdaH, tam, vAdazca syAdvAdasiddhAnto tatra na kuhetu-tarkopadarzanam, yaJca prapaJcasya-jagataH sadbhAvAvedakatvAcchuddhaH, yadviSayabAdhako nAparo rAdhAnta iti / punaH kIdRzam ? sacchAsanavardhamAnaM sat-pramANAbAdhyArthapratipAdakatvAt samIcInam, satAM-vA padArthAnAm, zAsyate-pratipAdyate'neneti zAsanam, samIcInaH-satpadArthapradarzako vA''gamaH, tena parvamAnaH-tIrthAntarapraNetrapekSayA vRddhimupagacchaMstam / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtriMzikA / punaH kIdRzam ? yatIndraM yamaniyamAdivatAM yatInAM-munInAm, indraHrAjA tam; evambhUtaM jinavardhamAna jina cAsau vardhamAna ca jinavardhamAnastam, rAga-dveSAdibhAvazatrujetRtvAjinaH, ava-samantAd, RddhaM paramAtizayaprAptam , mAnaM-kevalajJAnaM yasyAsau vardhamAnaH, "vaSTi bhAgurirallopamavA'pyorupasargayoH" iti vacanAdakAralopAd vardhamAna iti, anena jinasamudayo vizeSyatayopAdAtuM zakyate, svayaMbhuvamityAdIni vizeSaNAni sarvANyapi jinamAtrasajatAni, kintu sannihitopakArakatvAd vardhamAnasaMjJAyA caramatIrthaGkare jJAtanAmakakSatriyavizeSAvataM. sekSvAkuvaMzIyasiddhArthanarendraputre tadgrahadope rUDhatvAccaramatIrthakaravardhamAna eva 'jinavardhamAna' ityanena grAhyaH; "siddhArthanarendrakuladIpa" [11] ityevaM tattvArthakArikAyAmasau nirdiSTaH, tatra "vardhate hIdaM kozAdhabhivRddhayA vardhamAna ityato dIpaH" ityanena TokAvacanena etajjanmakAlAdhArabhya kozAyabhivRddhiriti vardhamAnasaMjJApravRttiriti taM jinavardhamAnam, praNamya svAvadhikotkRSTatvaprakArakajJAnAnukUlavyApAralakSaNaM praNAmaM kRtvA, tameva stoSye tavRttiguNAtizayaprakaTanalakSaNa. stutiviSayakabhaviSyatkRtivAnahaM siddhasenadivAkara ityarthaH / prathama-tRtIyapAdayorupendravajrAtvaM, dvitIya-caturthapAdayorindravajrAtvamityubhayamelanAdupajAtivRttamidamiti // 3 // stutikAro vardhamAnastutikaraNapravRttau hetvantaraniSedhapurassaramasAdhAraNahetumupadarzayati na kAvyazakterna parasparerNyayA na vIrakIrtipratibodhanecchayA / na kevalaM zrAddhatayaiva nUyase guNajJapUjyo'si yto'ymaadrH||4|| [vaMzasthavilama] na kavyazakteriti-asya 'nUyase' ityanenAnvayaH, "zaktinipuNatA lokakAvyazAstrAthavekSaNAt / kAvyajJazikSayA'bhyAsa iti hetustadudbhave // 10 // " [kAvyaprakAze 1,3] Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtrizikA / 15 iti vacanAt kAvyotpattau zakti-nipuNatA-'bhyAsAnAM trayANAM samuditAnAmeva hetutvaM, na tvekaikasyeti kAvyazaktarityanena kAvyazakti-kAvyanipuNatA-kAvyAbhyAsebhya iti gRhyate, kAvyazaktyAdikaM mayi vartate, atastadupayogo yatra kutrApi viSaye mayA prakaTanoya ityabhisandhimatA mayA kAvyazaktyAdibalAt he bhagavan ! svaM na nUyase stUyase ityarthaH / na parasparejyA nUyase matsadRzo matto nyUno vA bhagavantaM stauti, kathamahaM na stavImi tatsadRzastato vA'dhikapratibhAdiguNazAlItyevamanyo'nyejyA mayA na stUyase, yathA kAvyazaktitaH stutau na yathAsthitastavyaguNakhyApanaM todbhAvitastutAvapItyarthaH / na vIrakIrtipratibodhanecchayA tIrthAntarIyaM prati vIrasya-apazcimatIrthakRto bhagavato yA tribhuvanavyApinI kIrtistasyA yat pratibodhana-samyagavagamanaM, tadicchayA-tatkAmanayA na stUyase, vIra ! iti sambodhanaM vA, tatra taveti dRzyam , athavA svasya kAvyakaraNakuzalatAviSayakalokavyApiprakhyAtiviSayakabodhecchayetyarthaH, etatstutimantareNApi tribhuvanavyApinyA bhagavataH kIrteravagatirastyeva janAnAmiti tadicchayA stutinindanAya viduSAmityAzayaH / na kevalaM zraddhatayaiva nUyase anayA stutyA bhagavadguNAtizayAvagatirbhavatu vA mA vA, kevalaM-kintu bhagadviSayiNI bhaktiHzraddhA samasti, tadvattayA stUyase, svazraddhAprakaTanaphalikeyaM bhavatstutirasmAkamityapi neti yAvat, etAdRzI stutirguNAtizayavikalasyApi zraddhAndhapuruSakRtA'jJAnaviz2ambhiteti nopAdeyA viduSAmityAkUtam / yataH yasmAt, guNavapUjyo'si guNajJAnAM surendrAdInAmarcanIyastvamasi, guNajJA guNAtizayavattayA bhavantaM jJAtvaiva bhavantaM pUjayanti, yadi bhavAn guNAtizayavAnna syAna guNajJA bhavantaM pUjayeyuriti guNAtizayavati tvayi, ayaM stutiviSayakaH, AdaraH prayatno mametyarthaH / "vadanti vaMzasthavilaM ja-tau ja-rau" iti lakSaNalakSitatvAd vaMzasthavilavRttamidam, evamapre'pi // 4 // bhagavastutiviSayaka prayatnalakSaNAdarasyAvazyavidheyatvamupadarzayati. parasparAkSepaviluptacetasaH svavAdapUrvAparamUDhanizcayAn / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtriMzikA / samIkSya tattvotpathikAn kuvAdinaH kathaM pumAn syAcchithilAdarastvayi ? // 5 // parasparAkSepeti / kuvAdinaH samIkSya pumAn tvayi zithilAdaraH kathaM syAdityanvayaH, kuvAdinaH kutsitaikAntavAdapracArodyatAn paravAdinaH, samIkSya samyag jJAtvA, pumAn pramAtA puruSaH, tvayi syAdvAdarAddhAntopadarzake jine, zithilAdaraH guNastutyAdau zithilaprayatnaH, kathaM syAt ? na kathaJcit syAt , satataM tvadguNagAnAdiprayatnavAneva bhavedityarthaH / kIdRzAn kuvAdinaH ? parasparAkSepaviluptacetasaH anyo'nyaM prati ya AkSepaH-praznaH, ekAntanityavAdina ekAntAnityavAdinaM prati, ekAntAnityavAdina ekAntanityavAdinaM prati praznaH, tena vilupta-vizeSeNa svapakSasthApanakuNThitam , cetaH-antaHkaraNaM yeSAM te parasparAkSepaviluptacetasastAn , parasparAkSepavyagracittatvAt svapakSasthApanasAmarthya vikalacittAniti yAvat / ata eva svavAdapUrvAparamUDhanizcayAn svasya-nijasya yo vAdaH-ekAntanityatvaviSayaka ekAntAnityatvaviSayako vA rAddhAntaH, tasya yaH pUrvo bhAga:-pUrvamuktiprakAraH praznapratividhAnAdilakSaNaH, yazcAparo bhAgaH-pUrvopadarzitaprakAropapAdanarUpastadvilakSaNaprakAropadarzanAdirUpo vA tayormUDhaH-tadavadhAraNAsamarthaH, nizcayaH-nirNayo yeSAM te tathA tAn, svavAde pUrvamidamuktamuttaratra cedamuktamiti pUrvAparaparAmarzavikalatayA svoktiviruddhabhASaNatayA svoktyeva parAhatAniti yAvat / tathA tattvotpathikAn tattvonmuktamArgagAminaH, IdRzAnAM kuvAdinAmupadezato dUre tattvArthAdhigatiH, pratyuta sanmArgapracyavAdanantabhavabhramaNameva bhavedatastvayyeva nirantarAdaraH puruSa ityarthaH // 5 // parekAntavAdibhirekIbhUya tvadvacasi udbhAvitA, doSA api sadvicAramupanItA guNA eveti darzayati vadanti yAneva guNAndhacetasaH sametya doSAn kila te svavidviSaH / ta eva vijJAnapathAgataH satAM tvadIyasaktapratipattihetavaH // 6 // Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtriMzikA / 17 vadantIti / guNAndhacetasaH svavidviSaH kila sametya te yAneSa doSAn vardAnta ta eva vijJAnapathAgatAH satAM tvadIyamuktapratipattihetava ityanvayaH / taba vacanaguNe'ndhaM-sarvathA''vRtaM ceto-mano yeSAM te guNAndhacetasaH, tvadvacanaguNajJAnavikalA ityarthaH / ata eva svavidviSaH svAtmAnameva vidviSantaH, jinavacanamantareNa yathArthAtmasvarUpajJAnAsambhavenAnAtmAnamevAtmAnamavagacchantaste mAtmAnaM narake pAtayantoti bhavanti svavidviSaH / kileti sambhAvanAyAm / te tava mate, athavA te ekAntavAdinaH / sametya ekIbhUya / yAneva doSAn virodha-saMkara-vyatikara-saMzayA-'navasthAdon / vadanti kathayanti / ta eva doSAH, vijJAnapathAgatA vicAramArgopanItAH samyagavicAritAH santaH, satAM tattvAtattvavivekakuzalAnAm, tvadIyasUktasya-tvanmukhAmbhojanirgatasyAdvAdArthAnekAntasya yA pratipattiH-jJAnaM tasya hetavo bhavanti. apekSAmedena virodhAdidoSANAM parihAropapatteH, sarvathAvirodhAderabhAvAt kathaJcidvirodhAdariSTatvAdityarthaH // 6 // ___ kRtArthatA tvayyeva pariniSThiteti [kRpAsvarUpaM tvayaiva parijJAtamiti] tavaivAnyopari kRpA zlAghanIyA nAnyeSAmityAha kRpAM vahantaH kRpaNeSu jantuSu svamAMsadAneSvapi muktcetsH| tvadIyamaprApya kRtArthakauzalaM svataH kRpAM saMjanayantyamedhasaH // 7 // kRpAmiti / kRpaNeSu jantuSu kRpAM vahantaH svamAMsadAneSvapi muktacetaso'medhasaH; tvadIyaM kRtArthakauzalamaprApya svataH kRpAM sajanayantItyanvayaH / amedhasaH medhArahitAH puruSAH saugatAdayaH, kRpaNesu atidaridreSu kRpApAtreSu jantuSu prANiSu, kRpAM tadrakSaNaviSayAM dayAm , vahanto dhArayantaH, svamAMsadAnevapi muktacetasaH svamAMsadAnenApyetadakSaNaM bhavasvityevaMcittavyApAsaH, he vIra ! tvadIyaM tvatsambandhi, kRtArthakauzalaM kRtArtha-niSpannaprayojana yatA Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtrizikA / kauzalaM-cAturyam , yadvA kRtArtha ! he kRtakRtya ! bhagavan ! kauzalaM sakalaviSayakaM cAturyam , yadvA prakRte vizeSata upayuktaH 'kRpArthakauzala' iti pATo yadi kalpyeta tadA dayAzabdArthakara NacAturyamiti tadarthaH, 'maniSTAnanubandhinI paraduHkha prahANe chA dayA' iti dayAzabdArthaH, dayAsvarUpamiti bhAvaH, tatra cAturyamiti, aprApya alabdhvA, svataH svasmin , kRpAm anyeSAM dayAm , saJjanayanti utpAdayanti, tannimittakasvamAMsadAnena yathAvat tadrakSaNaM na Atameva, kevalaM tatra tasya nimittatayA'pAyotpattiH, svasyopi ca niSiddhasvamAMsadAnAcaraNajanyapratyavAyotpattizceti tAdRzatA puruSeSveva jJAninAM kRpopajAyata iti, ata eva zivinAmno rAjJaH-- "na kapotakapotakaM tava, spRzatu zyena ! manAgapi spRhA / idamadya mayA samaritaM, bhavate cArutaraM kalevaram // 11 // " [ra. gaM. A. 1] iti vacanapratipAditaM kapotarakSArtha svahastadhRtakhaDgenotkRtya svazarIramAMsapradAnaM zyenapakSiNe na samIcInam , ityAveditam // 7 // evaM svasya yena kenacidupAyena kAkatAlIyanyAyena klezavinAzamanubhUya tadupAyenaiva sambhAvitAtisulabhabhAvaprabhAvitakaruNAtmakatadgataklezavinAzakatvapratipAdakapramANApetavacanADambareNa bhavavyAdhivinAzakabhavadIyavacanAmRtauSadhanindAparAyaNo janaH svayamapi kAma-krodhAdilakSaNabhavagadapIDito na zAntibhAjamiti bhavadbhinnajanopadezaM parityajya bhavadupadezameva bhavavyAdhivinAzAya zRNvantu zAntyabhilASukA ityupadizati jano'yamanyaH karuNAtmakairapi svaniSThitaklezavinAzakAhalaiH / vikutsayaMstvadvacanAmRtauSadhaM na zAntimAmoti bhavArtiviklavaH // 8 // jano'yamiti / ayamanyo jano bhavAtiviklavastvadvacanAmRtauSadhaM karuNAtmakairapi svaniSThitaklezavinAzakAhalaivikutsayan na zAntimApnotItyanvayaH / ayaM Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtriMzikA / 19 rathyApuruSavaditastato dRzyamAnaH, anyaH kevalajJAnAdyatizayavikalavAd bhavadbhinnaH, janaH bhavabhramaNajanyaklezAdiprayojanakajanimAn , bhavAti viklavaH bhavasambandhipIDApariplutacetAH, he vIra ! tvadvacanarUpaM yat paramAnandamuktyupAyajJAnAdisAdhanatvAdamRtaM tadevauSadhaM bhavavyAdhyapahArapratyalam , karuNAtmakairapi 'aho-mAsopavAsAdibahuklezajanakairupAyaiH klezaparihANimupadarzayan jino'karuNaH, bhojanAdIni karmANi kurvannevAhamiva klezavimukto bhaviSyati janaH, kimiti mudhA kizyate ?' ityevaM karuNAtmakairapi, svaniSThitaklezavinAzakAhalaiH svasmin svasya vA niSThAM-zraddhAmitaH-prApto yaH klezavinAzastasya kAhalai:-yuktiriktavacanodgAraiH, vikutsayan nindayan , na zAntim , Apnoti prApnoti, atraiva vA bhavAtiviklava iti hetuH, yata itthaM tvadvacanAmRtauSadhaM vikutsayan asevamAno bhavAtiviklavo bhavatIti // 8 // . anyatAntrikapratAraNayA bhavadupadarzitasanmArgapratikUlaM gacchan jano manuSyajanmakAryAkaraNAduttarabhave'pi pUrvabhavIyasaMskAraprAbalyato janmakAryAkaraNAt sucirajAta evetyupadizati prapaJcitakSullakatarkazAsanaiH . parapraNeyAlpamatirbhavAsanaiH / tvadIyasanmArgavilomaceSTitaH ____kathaM nu na syAt suciraM jano'janaH ? // 9 // prapazciteti / parapraNeyAlpamatirjano bhavAsanaiH prapaJcitakSullakatarkazAsanaistvadIyasanmArgavilomaceSTitaH san kathaM nu suciramajano na syAdityanvayaH / parapraNeyAlpamatiH pareNa praNeyA-nIyamAnA, alpA-alpaviSayiNI matiryasya sa parapraNeyAlpatiH, parAvabodhyamAnamAtraviSayakabuddhirityarthaH / janaH puruSaH / bhavAsanaiH bhavaH-saMsAraH, AsanaM-sudRDhAvasthAnAspadaM yeSAM te bhavAsanAstaiH / prapaJcita. kSullakatarkazAsanaiH-prapaJcitAni-svayaMnimitAni, yAni kSullakatarkazAsanAnitarkatayA''pAtato bhAsamAnataLabhAsapratipAdakazAstrANi, taiH-tadvAretyarthaH / tva Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalokalitA prathamA dvAtriMzikA / dIyasanmArgavilomaceSTitaH-he vIra ! tvadupadiSTo yaH samIcIno mArgaH, tadvilomaceSTitaH-tatpratikUla kriyaH, unmArgagAmIti yAvat , evambhUto janaH, nu iti vitarke, suciraM cirakAlaM yAvat , ajanaH sujanabhinnaH, vastutaH svajanikAryAsampAdakatvAdajAta eva, katha na syAt ? api tu suciramajAta evetyarthaH // 9 / / aparAdharahitAnapyasmAna syAdvAdino jAlmA ekAntavAdinastvatpratikUla vAditvAd dahantIti dhigetAnityupadizati parasparaM kSudrajanaH pratIpagA ___ nihaiva daNDena yunakti vA navA / niraagsstvtprtikuulvaadino| dahantyamutreha ca jAlmavAdinaH // 10 // parasparamiti / kSudrajanaH paraspa pratIpagAn ihaiva daNDena yunakti vA, navA yunakti, tvatpratikUlavAdino jAlmavAdino nirAgasa ihAmutra ca dahantItyanvayaH / kSudrajanaH kSudrasvabhAvo rathyApuruSAdiH, parasparaM pratIpagAn anyo'nyaM svapakSaviruddhapakSAvalambinaH, ihaiva asminneva loke, daNDena pratighAtakayaSTyAdinA, yunakti vA sambandhayati vA, navA yukti navA daNDena sambandhayati, cirakAlikakrodhAdidoSAvirbhAve tadupazAntaye pratIpagAnihaiva daNDAdinA ghAtayati, AvirbhUtasyApya cirakAlikasya krodhAdeH svayamevopazAntau na ghAtayatyapItyarthaH / he vIra ! tvatpratikUlavAdinaH tvadabhyupagatasyAdvAdaviruddhaikAntavAdinaH, jAlmavAdinaH jAlmAH-mUrkhAzca te vAdino jAlmavAdinaH, nirAgasaH aparAdharahitAn bhavacchiSyAnasmAn , iha asmin loke, ihaiva tAvajinavacananindAmupazrutya krodhAviSTamAnasA vayaM dahyAmahe, jinabhaktA vayaM parabhave'pi jainA eva bhaviSyAma iti, amutra paraloke'pi, dahanti // 10 // sarva vastvAvidyakameva. avidyAyA dve zaktI-AvaraNazaktivikSepazaktizca, tatra vikSepazaktirnAma sarjanazaktiH , yata AkAzAdikrameNa vastunaH sRSTiH, AvaraNazaktidvidhA-asatyApAdikA''varaNazaktiH, sA ca parokSajJAnato nazyati, tannAze Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtriMzikA / 21 sati ghaTo'sti vahnirastItyevamastitvena vastunaH sphuraNam , abhAnApAdikA''varaNazaktizca, sA ca pratyakSajJAnato nazyati, tannAze sati ghaTo bhAti vahnirbhAtI. tyevaM spaSTatayA vastu pratibhAsate, pratyakSasthale viSayadeze'ntaHkaraNaM gatvA viSayAkAreNa pariNamati, sa eva vRttirucyate'ntaHkaraNapariNAmaH, tAdRzavRttyavacchinnacaitanyaM pramANacaitanyamiti gIyate, antaHkaraNAvacchinnacaitanyaM ca pramAtRcaitanyam , viSayAvacchinnacaitanyaM prameyacainyam , upAdhInAmantaHkaraNatadvattiviSayANAmekadezasthatvAdupadheyAnAmapi caitanyAnAmekadezasthatvam , tatazcAbheda iti caitanyatrayANAmekalolIbhAve prameyacaitanyasya pramANacaitanyAbheda eva pratyakSatvam , pramAtRcaitanya-prameyacaitanyayoraikyAt pramAtRsattAtiriktasattAkatvAbhAva eva viSayasya pratyakSatvam , viSayasya svAvacchinnacaitanye kalpitatvAdadhiSThAnasattaiva kalpitasya satteti viSayAvacchinnacaitanyasattva viSayasya sattA. viSayAvacchinnacaitanyaM ca pramAtRcaitanyAbhinnamiti pramAtRsattaiva prameyasya satteti pramAtRsattAtirikta sattAkatvAbhAvastatra suvyavasthitaH. parokSasthale. cAnta karaNasya na bahinirgamanamiti na tatra viSayAkArAntaHkaraNavRttiH kintu svadeze viSayAkArA vRttiriti vRttyavacchinnacaitanyasya prameyAvacchinnacaitanyAbhedAbhAvAnna jJAnasya pratyakSatvam , pramAtRcaitanyasyApi viSayadezasthatvAbhAvAnna prabheyAvacchinnacaitanyAbheda iti viSayasyApi pramAtRsattAtiriktasattAkatvasya bhAvena na tadabhAvalakSaNa pratyakSatvamityetanmatamupahasati avidyayA ced yugapadvilakSaNaM kSaNAdi kRtsnaM na vilokyate jagat / dhruvaM bhavadvAkyavilomadunayAM cirAnugAMstAnupagRhya zerate // 11 // _ avidyayA cediti / atrAnvayo yathAzruta eva / avidyayA brahmaniSThayA * sattva-rajastamolakSaNayA mAyayA, utpannamAvataM ca, yadi, ced yugapat sama kAlam, vilakSaNaM parasparabhinnam , kSaNAdi kSaNasthitikAdi, kRtsnaM samagram , jagat vizvam , na vilokyate yugapadityasyAtrApyanvayAt samakAlaM na pratyakSa Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtrizikA / viSayo bhavati, kintu yadA yadviSayAvacchedenAvaraNasya pratibandho vinAzo vA tadA sa viSayo vilokyata iti, he bhagavan ! dhruvaM nizcitam , tadeti zeSaH, bhavadvAkyavilomadurnayAn bhavataH-mahAvIrasya, yadanekAntatattvaprarUpakaM syAdvAdavAkyaM tadvilomAH-tatpratikUlasvabhAvA ye durnayAH-ekAntAdvaitAdyavagAhinayAstAn , cirAnugAn cirakAlAt svAnusaraNazIlAn , tAn ekAntAdvaitAdivAdimatatayA prasiddhAna , upagRhya saMmantAdAliGgatha, zerate ekAntAdvaitAdivAdinaH zayanamanubhavanti, 'bhavadvAkyavilomadurnayA ricarAnugAM tAmupagRhya zerate" iti pAThAdare tu bhavadvAkyAd vilomA durnayA yeSAM te ekAntAdvaitAdivAdinaH, cirAnugAM cirakAlAt saMlagnAm , tAm advaitavAdaprasiddhAmavidyAm , upagRhya AliGgaya, zerate zayanamanubhavanti, AvidyakamakhilaM jagaditi manyamAno vAdI yatheSTamAcarannanantasaMsAro bhavati na kadApi mucyata iti hRdayam / / 11 // nanvekAntavAdino'pi nizcitatattvani cayA ante syAdvAdatattvAvagamanato muktA bhaviSyantItyata Aha samRddhapatrA api sacchikhaNDino yathA na gacchanti gataM gurutmataH / sunizcitajJeyavinizcayAstathA . na te mataM yAtumalaM pravAdinaH // 12 // samRddhapatrA apoti / yathA sacchikhaNDinaH samRddhapatrA api garutmato gataM na gacchanti tathA pravAdinaH sunizcitajJeyavinicayAste mataM yAtuM nAlamityanvayaH / sacchikhaNDinaH samIcInA mayUrAH, samRddhapatrA api paripUrNapakSA api, garutmataH garuDasya, gataM gamanaM, yathA na gacchanti paripUrNAGgA api gamanasAmagrIsampannA api mayUrA garuDagamanasamAnagamanA yathA na bhavantItyarthaH / tathA tadvat. pravAdinaH advaitAyekAntavAdinaH, sunizcitajJeyavinizcayAH suSThu nizcitaH sunizcitaH, jJeyasya vinizcayo jJeyavinizcayaH, sunizcito jJeyavinizcayo yaiste sunizcitajJeyavinizcayAH, parairya thA jJeya Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvaloka latA prathamA dvAtriMzikA vinizcayaH kRtaH tathA jJeyasya vinizcayo yathArtho na bhavati, pare tvevabhimanyanteyathA'smAbhirjeyavinizcayaH kRtastathaiva jJeyavinizcayo nAnyathetyevaM sunizcitajJeyavinizcayAH, apItyatrApyanuSaGgeNa yojanIyaH, he vIra ! te tava, mataM saptasannayasaMyojanAkalitasyAdvAdapramANarAjopapAditabhanekAntatattvam , yAtaM jJAtum , 'ya gatyarthAste jJAnArthAH' iti vacanAt jJAtumiti vaktavye yAtumiti yaduktaM tad dRSTAntadA ntiyoH sAdRzyAdhigataye, nAlaM na samarthAH // 12 // na kevalaM bhaktyaiva kintu parAvijJAtArthAgamapravaktRtvena sarvajJatayA parokSite tvayi prasAdodayAkAkSiNaH syAdvAdinaH sthitA iti bhavataH prasAdAdacireNaivA. vAptaratnatrayA AsAdayiSyanti muktilakSmImityAha ya eSa SaDjIvanikAyavistaraH parairanAlIDhapathastvayoditaH / anena sarvajJaparIkSaNakSamA ___ stvayi prasAdodayasotsavAH sthitAH // 13 // ya eSa iti / tvayA parairanAlIDhapatho ya eSa SaDjovanikAyavistara uditaH, anena sarvajJaparIkSaNakSamAH prasAdodayasotsavAstvayi sthitA ityanvayaH / he vIra ! tvayA kevalajJAnazAlinA, paraiH ekAntavAdibhiH, anAlIDhapathaH aparAmRSTamArgaH, ya eSa parIkSakajanaiH pratyakSIkriyamANa;, adhyayanA-'dhyApanAbhyAM pratyakSavad vyavahriyamANa iti yAvat, SaDjIvanikAyavistaraH upayogalakSaNo jIvaH, sa ca saMsAri-muktamedena dvividhaH, tatra-saMsArI trasa-sthAvarabhedena dvividhaH / tatra trasajIvaH-tejo-vAyu-dvIndriyAdibhedena trividhaH, tri-caturindriyAdayo dvIndriyAditvena saGgrahotAH, sthAvarajIvo'pi pRthivyambu vanaspatibhedena trividhaH, yadvA pRthivokAyA-'pkAya-tejaskAya-vAyukAya-vanaspatikAya-trasakAyabhedena * SaDavidhA jIvAH, atra basapadena dvIndriya-trIndriya-caturindriya-paJcendriyANAM grahaNam, tejo-vAyvorgatimAtratayA trasatvenAvivakSaNAt pRthagupAdAnam , ityAdidizA SaNNAM jIvanikAyAnAM vistaraH-avAntara-tadavAntaramedaprapaJcaH, uditaH Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtriMzikA / kathitaH, anena SaDjIvanikAyavistarakathanena, sarvazaparIkSaNakSamAH sarvajJasya parIkSaNe kSamAH samarthAH pramAtAraH, IdRzaM SaDjIvanikAyavistaraM sarvajJa eva vaktuM pragalbha ityetad vaktRtvAgjina eva sarvajJo nAnya ityevaM parIkSAvidagdhA iti yAvat, prasAdodayasotsavAH bhavataH prasAdasya-anugrahasya-ya udaya AvibhAvastena sotsavA iva-'prasanno'smAsu bhagavAn yenAsmAkaM tattvajJAnArthamodRzaM zAsamupadiSTam' ityAnandataraGgiNInimamahRdayA iva, tvayi bhagavati, sthitAH bhavantameva saMsArasAgarottArakaM variSTaM manyamAnAH suvyavasthitA ityarthaH / / 13 // yasyApi tvayi sarvajJavinizcayo nAsti tasyApyanyajanavilakSaNo'yamiti buddhirbhavati, tabuddhayA ca tadarcanIyatAmAsAdayatyeva bhavAnityAha vapuH svabhAvasthamaraktazoNitaM parAnukampAsaphalaM ca bhASitam / na yasya sarvajJavinizcayastvayi. dvayaM karotyetadasau na mAnuSaH // 14 // vapuriti / yasya tvayi sarvajJavini cayo na svabhAvasthamaraktazoNitaM vapuH parAnukampAsaphalaM ca bhASitametadvayam, asau na mAnuSaH, karotItyanvayaH / yasya pramAtuH, he vIra ! tvayi kevalajJAnavatyapi SaDjIvanikAyavistaravaktaryapi, sarvajJavinizcayo na ayaM sarvajJa iti vizeSeNa nizcayo nAsti, tasyA svabhAvasthaM vapuH svasvabhAve vyavasthitaM tava zarIram , evaM sat araktazoNitaM raktazoNitarahitam, arthAt kSIradhavalazoNitasaMvalitam , etadananyaanasAdhAraNam , parAnukampAsaphalaM ca bhASitaM paraM prati yA'nukampA tayA -saphalaM-phalavat parAnukampApratyalaM ca, tava bhASitaM vacanam , etad dvayaM itthambhUtaM zarIra-vacanadvayam , aso vIraH, na mAnuSaH kintu deva iti buddhiM karoti devatvAccArcanIyo'yamityagi buddhistasya jAyata eveti, vastutaH "na yasya sarvajJavinizcayasvAya" ityasya sthAne "na yasya sarvajJavinizcayaM tvayi" iti pATho yukta svabhAvasthamaraktazoNitaM vapuH parAnukampAsaphalaM bhASitaM caitad dvayaM tvayi yasya Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtriMzikA / 25 sarvajJavinizcayaM na karoti asau tyayi sarvajJatvanirNayakartRtvavikalaH puruSaH, na mAnuSo manuSyo na bhavati, sarvajJatvasAdhakahetujJAnasadbhAve'pi sarvajJatvajJAnAbhAvAt , kintu zRGga-pucchavikalaH pazurevAsAviti hRdayam // 14 // tava tattvaprakAzanaprabhavatribhuvanavyApiyazaHkathA'stu nAma, tava praziSyANAmapi svavidyodgAraprabhAvitA yAdRzI yaza prathA, tAdRzI yazaHprathA paravAdiprakANDairekatra sammilitairapi prathayitumayogyaivetyupadizati alabdhaniSThAH prasamiddhacetasa stava praziSyAH prathayanti yad yazaH / na tAvadapyekasamUhasaMhatAH prakAzayeyuH paravAdipArthivAH // 15 // alabdhaniSThA iti / alabdhaniSThAH prasamiddhacetasastava praziSyAH yad yazaH prathayanti, ekasamUhasaMhatAH paravAdipArthivAstAvadapi na prakAzayeyurityanvayaH / he vora ! tava bhavataH, praziSyAH ziSyasya ziSyAH, pAramparyeNa ziSyA iti yAvat , katisaMkhyakAH ? alabdhaniSThAH na labdhA-alandhA, niSThA-vizrAntiH, alabdhA niSThA yaiste alabdhaniSThAH, prabhUtasaGkhyakA ityarthaH, kimbhUtAH ? prasamiddhacetasaH prakarSeNa samiddhaM-samityAdiguNasampannaM ceto'ntaHkaraNaM yeSAM te prasamiddhacetasaH, evaMvidhAstava praziSyAH, yad yazaH prathayanti yAdRzaM jagadvikhyAtaM yazaH-jainamatagauravaviSayakaguNagAnasamullasitaM yazaH, prathayanti-vistArayanti bhavyajanahRdayavyApi kurvanti, ekasamUhasaMhatAH sarvairaikamatyamatyAzrityeka samUhaM svIyamanekAntavAdivinirmuktamAracayya tatra saMhatAH-sammilitAH, paravAdipArthivAH ekAntavAdinAM rAjAnaH-ekAntavAdinAmagresarAH, tAvadapi bhavatpraziSyayazassamAnamapi yazaH, na prakAzayeyuH na lokajJAnaviSayaM kuryuH, dUre bhavayazassamAnayazaHprakAzanasaMbhAvanA paravAdiSviti hRdayam // 15 // . ' tvayi saMsAravikArotpAdanaparAGmukhA durjanA yadA bhavanti tadA durjanajanito. padravamayA hitaistava prazipyaiH loke'smin sajjanamanojJaM na kiJcinna ca tadutsavo nyAyya ityevaM saukaryeNa lokaH prabodhito bhavatItyAha Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtriMzikA / yadA na saMsAravikArasaMsthiti- . . vigAhyate tvatpratighAtanonmukhaiH / zaTaistadA sajjanavallabhotsavo ___ na kiJcidastItyabhayaiH prabodhitaH // 16 // yadeti / he vIra ! tvatpratighAtanonmukhaiH zaThaiH saMsAravikArasaMsthitiyadA na vigAhyate tadA'bhayaiH sajjanavallabhotsavo na kiJcidastIti prabodhito loko bhavatIti zeSa ityanvayaH / tvatpratighAtanonmukhaiH tava-jinasya, yat pratighAtanam - AtmanaH pratighAtAsambhavAt tapazcaraNAdi kriyAvidhvaMsopAyAnuSThAnam , tadunmukhaiHtatparAyaNaiH, saMsAravikArasaMsthitiH saMsArasya yaH kAminyAdidarzana-nRtyAdyavalokatatadgItAdizravaNAdiprabhavaH kAyika-vAcika-mAnasikavikArastasya tvayi saMsthitiH-samyag vyavasthAnam , na vimAhyate na vizeSeNa saMzleSitA bhavati, bhagavaccharIrAdikamuddizya zaTaiH kriyamANo'pi sAMsArikasukha-duHkhAdisAdhanopAyo vikriyAlezasyApyajanakatvAnna sAphalyamaJcati, tadA saMsAravikAropAyasya tvayi vaiphalye sati, abhayaiH sarveSAM jantUnAmabhayapradAtRtvenAjAtazatrostavAbhayasya prazipyairapi bhayarahitaiH, sajjanavallabhotsavaH sajjanasya sAMsArikamanojJavastuprAptijanitAnandaH, 'na kiJcidasti' asya sthAne 'na kazcidasti' iti pATho yuktaH, yadezazaThopanItAnekamanoharavastubhirapi jinasya na vikArasamullAsastadA tadAjJAnuvatipuruSANAM sajanAnAM kutastata Ananda iti sa nAstyeva, iti evaM lokaH prabodhito bhavati "yad yadAcarati zreSThastat tadevetaro janaH / sa yat pramANaM kurute lokastadanuvartate // 12 // " ityAdivacanAt , athavA tapovighnopAyaM vidadhato'pi zaThAn pratyabhayadAnaparAyaNa eva tvaM tadA'bhayastaireva zaTharupadezamakurvadbhirapi arthAdeva sajjanavalla. bhotsavo yadi kazcid bhavet tadA vIrasyApi manoharaviSayasannipAte sa syAt , na bhavati sa iti nAstyeva sa iti prabodhita ityarthaH // 16 // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtriMzikA / 27 mAtsaryadoSAbhibhUtAH paravAdiziSyA yadi bhavadIyasUtrArthayathArthavaktAro na bhavanti tadA'tra vismayo na kArya ityAha svapakSa eva pratibaddhamatsarA yathAnyaziSyAH svarucipalApinaH / niruktasUtrasya yathArthavAdino na tat tathA yat tava ko'tra vismayaH // 17 // svapakSa eveti / yathA'nyaziSyAH pratibaddhamatsarA niruktasUtrasya svapakSa eva svarucipralApinaH, tat tathA yathArthavAdino na yat, atra tava ko vismaya ityanvayaH / anyaziSyAH anyavAdinaH ziSyAH, pratibaddho matsaro'nyapakSe dveSo yaiste pratibaddhamatsarAH santaH, niruktasUtrasya tvadIyaniruktasUtrasya, svapakSa pava svAbhyupagatapadArthatatva eva, svarucipalApinaH yo'rthaH svasmai rocate tadarthasya yena kenacit prakAreNa bhASiNo yathA, tat tadA, tathA tena rUpeNa, yathArthavAdino na tena rUpeNa tathArthasyAbhAvAt , atra ajJAnavijRmbhite'smin viSaye, tava rAga-dveSAdirahitasyAsya bhavataH, ko vismayaH ? na kiJcidapyAcaryamityarthaH // 17 // jinasya vacanadvArA sarvarakSakatvaguNaM stautinayaprasaGgAparimeyavistarai ranekabhaGgAbhigamArthapezalaiH / akRtrimasvAdupadairjanaM janaM __ jinendra ! sAkSAdiva pAsi bhASitaiH // 18 // nayeti / anvayo'tra yathAzrutapadasamabhivyAhArAnusAryeva / he jinendra ! sAkSAdiva sokSAd yathA syAt tathA, jana jana pratijanam , bhASitaiH vacanaiH, pAsi rakSasi, kathambhUtaibhASitairityAkAGkSAyAmAha-nayaprasaGgAparimeryAvastaraiH nayAnAM-saGgrahAdInAm , prasaGgena-prakRSTasaGgatyA, aparimeyaH-paritaH Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtriMzikA / sarvatobhAvena mAtumazakyaH, vistaraH-vistAro yeSu tAni nayaprasaGgAparimeyavistarANi, taiH saGgAgatAnekanavicArazAlibhirityarthaH, punaH kimbhUtaiH ? anekabhaGgAbhigamArthapezalaiH anaikairbhaGgairabhito gamyanta iti anekabhaGgAbhigamAH, evambhUtA ye arthAH-padArthAstaiH pezalAni-manojJAni taiH, punaH kIdRzaiH ? akR. trimasvAdupadaiH akRtrimasvAdUni-ana hAryamAdhuryANi padaHni-nAmikAdIni yeSu taiH, svaccha-svAdumRduprabhRtayo hi guNamAtravacanA api dRzyante, athavA akRtrimANi-asaMskRtAni, ata eva svAdUni-mandadhiyAmapi pezalAni, padAni yeSu tairiti vigrahaH, uktaM hi -- "bAla-strI-mUDhamUrkhANAM nRNAM cAritrakAkSiNAm / __ anugrahArya tattvajJaiH siddhAnta: prAkRtaH kRtaH // 13 // ' [ ] he jina ! tava vacanataH sunayasvarUpamadhigamya sannayalakSaNavikala durnayAkalitazAstrapratAraNAjanitadurantasaMsArAdiphalakakarmAnuSTAnAgrakaraNAt tadanuSTAnajanitanarakAdito rakSito bhavati, anekabhaGgajanitajJAnAdanekadharmANAM parasparavirodhaparihArajJAnavAn bhavati, yato virodhaprasaGgabhayAnmucyate, akRtrimasvAdupadazravaNato'tyantAnandakandollAso bhavatItyarthaH / / 18 // bhagavato mahAvIrasya sarvajantubhASAsAdhAraNI bhAratI stauti vilakSaNAnAmavilakSaNA satI __ tvadIyamAhAtmyavizeSasaMbhalI / manAMsi vAcAmapi sohapicchalA ___ nyupetya te'tyadbhuta ! bhAti bhAratI // 19 // vilakSaNAnAmiti / he atyadbhuta ! vilakSaNAnAmapi vAcAmavilakSaNA satI tvadIyamAhAtmyavizeSasaMbhalI te bhAratI mohapicchalAni api manAMsi abhyupetya bhaatiitynvyH| he atyadabhuta ! sarvajanAtizAyalizayavattvAdatyantAzcaryasvarUpa ! bhagavan ! vilakSaNAnAM mithovijAtIyAnAmapi, vAcAM tattajjantuvAcAm , avilakSaNA sato sarvavacanAnugatasvarUpatayA avilakSaNA satI, Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtriMzikA / 29 ekarUpApi hi bhagavato'rdhamAgadhI bhASA vAridavimuktavArivadAzrayAnurUpatayA pariNamati, yadAha-- devA devI narA nAroM zabarA cApi zAbarIm / tiryaJco'pi hi tairazcI menire bhagavadgiram // 14 // " [ ] tvadIyamAhAtmyavizeSasaMbhalI tvadIyaM yanmAhAtmyaM tavizeSasaMbhalItadvizeSAntabhUtA, tava ye'tizayAsteSu madhye bhAratIsvarUpo'pyatizaya iti yAvat , mohena-ajJAnena, picchalAni-kasyApi vicArapadasyAdRDhAvasthAnAni mohapicchalAni, api manAMsi, abhyupetya abhitaH-sarvato bhAvenopagamya, te tava, bhAratI vANI, bhAti prakAzate ityarthaH // 19 // parasparavidviSAM pravAdinAmanyo'nyapIDAjanakairekAntavAgviSakaNTakairanekAntakalyANakandoktibhavAn na pIDito bhavatIti stutipAtramityAha -- asat sadeveti parasparadviSaH pravAdinaH kaarnnkaarytrkinnH| tudanti yAn vAgviSakaNTakAnna tai- / bhavAnanekAntazivoktiraryata // 20 // asat sadevetIti / parasparadviSaH, asat sadeveti kAraNakAryatarkiNaH pravAdino yAn vAgviSakaNTakAn tudanti tairanekAntazivoktirbhavAn na adita ityanvayaH / aryata iti mUlapAThastu cintanIyArthaH, parasparadviSaH anyo'nyadveSazAlinaH, asat sadeveti kAraNakAryatakiNaH kAraNe utpatteH prAga saMdeva kAryamiti tarkiNo naiyAyikAdayaH, kAraNe utpatteH prAk sadeva kAryamiti tarkiNaH sAGkhyAH, pravAdinaH naiyAyikasAGkhyAdayaH, yAn vAgaviSakaNTakAn tudanti sAGkhyAH kAraNe'sadeva kAryamiti vAgviSakaNTakAn tudanti-khaNDayanti, naiyAyikAH kAraNe sadeva kAryamiti vAgaviSakaNTakAn tudanti-khaNDasaMnti, te tu vAviSakaNTakA yathAvat khaNDitA na bhavantyeveti naiyAyikoktiviSakaNTakAH sAGkhyamatArdanapravaNAH pIDayantyeva sAGkSayAn , evaM sAGkhayoktiviSa Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtriMzikA / kaNTakA naiyAyikamatArdanapravaNaH pIDayantyeva naiyAyikAn , taiH asat sadeveti vAviSakaNTakaiH bhavAn sarvajJaH, anekAntazivoktiH anekAntatattvalakSaNasya zivasyoktirvacanaM yasya so'nekAntazivoktiH kAraNe syAdasadeva kAya, kAraNe syAt sadeva kAryamiti bruvan bhavAn , na aditaH na pIDitaH, syAtpadauSadhisAnnidhyato viSakaNTakA nirviSAH sampadyanta iti na teSAM syAtpadauSadhisannihitAnAM pIDAjanakatvamityAzayaH // 20 // anekAntatattvamupadarzayatA bhavatA'nekAntaprakArAnyaprakAreNArthamupadarzayatAM tathA jAnatAM vA na samyaGmatitvamityAveditaM bhavatItyupadarzayati nisarganityakSaNikArthavAdina stathA mahat-sUkSmazarIradarzinaH / / yathA na samyaGmatayastathA mune ! ___ bhavAnanekAntavinItamuktavAn // 21 // nisargeti / he mune ! tathA bhavAn anekAntavinotamuktavAn , yathA nisarganityakSaNikArthavAdinaH, tathA mahatsUkSmazarIradarzino na samyaGmataya ityanvayaH / he mane ! satyamAtravaktRtvena mithyAvacanoccAraNakartRtvAbhAvalakSaNamaunavratadhArin ! / tathA tena prakAreNa, bhavAn , anekAntavinItam anekAntena-nityatvAnityatvAdyanantadharmazabalitavastutattvena, vizeSeNa nItaM-prApitamartham , uktavAn kathitavAn , yathA yena prakAreNa, nisarganityakSaNikArthavAdinaH arthAH svabhAvata eva nityA iti, arthAH svabhAvata eva kSaNikA iti ca vAdinaH, tathA tadvat , mahat-sukSmazarIradarzinaH yadeva mahadaudArikaM zarIramavalokyate tadeva zarIra tato'nyaccharIraM nAstIti, "tataH satyavataH kAyAt pAzabaddhaM vazaM gatam / aGguSThamAtraM puruSaM nizcakarSa yamo balAt // 15 // " [ ] iti vacanAt sUkSmazarIramapi paralokayAtrAkSamamastItidarzinaH, na samyA mataya, bhavaduktAnekAntaprakArakamatizUnyatvAnna samyaGmataya ityarthaH // 21 // Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtriMzikA / anyopadezaprakAravilakSaNaprakAropadezadAtRtvena bhagavantaM stautimukhaM jagaddharmaviviktatAM pare vadanti teSveva ca yAnti gauravam / tvayA tu yenaiva mukhena bhASitaM tathaiva te vIra ! gataM sutairapi // 22 // mukhamiti / pare mukhaM jagaddharmaviviktatAM vadanti teSveva ca gauravaM yAnti, he vIra ! tvayA tu yenaiva mukhena bhASitaM tathaiva te sutairapi gatamityanvayaH / pare ekAntavAdinaH, mukhaM ekAntanityatvaikAntakSaNikatvAdiprakAram , jagat tattadekAntadharmaviziSTaM vizvam , dharmaviviktatAM dharmANAmanyo'nyabhinnatAM viruddhatAM ca vadanti kathayanti, ca punaH, teSveva mukhajagaddharmaviviktatAsvarUpeSveva, evakAreNa svasmin gauravasya vyavacchedaH, gauravaM gurutvam , yAnti prApnuvanti, he vIra! tvayA tu tvayA punaH, yenaiva mukhena yenaivAnantadharmAtmakatvalakSaNaprakAreNa, bhASitam upadarzitam, tathaiva tenaiva prakAreNa, sutairapi bhavacchidhyaprazidhyairapi, gataM gamanaM kRtam , na tu bhavaduktamArgavilomagamanaM bhavacchiSyapraziSyANAmityarthaH // 22 // ye tvadvacanArtha yathAvadanavabuddhathaiva taponuSThAnAdikamAcaranti te muktiM naivApnubantItyato muktimabhilaSadbhistvadIyavAkyArthasamyagavabodhaH karaNIya evetyupadizati tapobhirekAntazarIrapIDanai batAnubandhaiH zrutasaMpadApi vA / tvadIyavAkyapratibodhapelavai ravApyate naiva zivaM cirAdapi // 23 // tapobhiriti / atrAnvayo yathAzrutazabdAnugatika eva / ekAntazarIrapIDanaiH ekAntena-sarvathA, zarIrapIDanaiH-zarIrapIDAmAtraphalakaiH, : tapobhiH mAsopavAsAdibhiH, tathA vratAnubandhaiH ahiMsAdipaJcamahAvrataparipAlanaiH, vA athavA, zrutasaMpadA'pi dvAdazAGgayadhyayanAdisamRddhayApi, tvadIyavAkyaprati Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtrizikA / bodhapelavaiH he vIra ! tvadIyavAkyasya -tvacchAsanasya yaH pratibodhastatra pelavaiHasamarthaH, tvadvAkyArtha parijJAnazUnyairiti yAvat , zivaM mokSamukham , cirAdapi cirakAlenApi, naivApyate naiva prApyate // 23 // rAgatarjanopAyo'pi bhavadIyo mAnyairAcarita iti nAnyeSAM rAgAbhAvalakSaNaM vairAgyaM sambhavati, tadantareNa tatprabhavasya sukhasya saMbhAvanA'pi pareSAM kuta iti padyadvayemAha na rAganirbhartsanayantramIdRzaM tvadanyadRgbhizcalitaM vigAhitam / yatheyamantaHkaraNopayuktatA / bahizca citraM kalilAsanaM tapaH // 24 // na rAganirbharsanayantramiti / tvadanyadRgbhiH, rAganirbhartsanayantramIdRzaM calitaM na vigAhitam , yathA iyamantaHkaraNopayuktatA bahizca citraM kalilAsana tapa ityanvayaH / he vIra ! tvadanyadRgbhiH tvatto'nyasmin kapila-kaNAdAdau dRg-dRSTiH pUjyatvAptatvAdibuddhiryeSAM te tvadanyadRzaH, taistvadanyadRgbhiH, kapilakaNAdAdimatAvalambibhirityarthaH, rAganirbhartsanayantraM rAgasya nitarAM bharsanaMtarjanaM gaJjanaM yasmAt tad rAganirbhartsanam , rAgabhartsanaM ca tad yantraM ca rAganirbhaniyantram , IdRzam anantarameva nirdizyamAnam . calitaM caritam , na vigAhitaM na vizeSeNa zIlitam , caritameva bhAvayati-yatheti, iyaM bhavacchiSyapraziSyagatatvenopalabhyamAnA antaHkaraNopayuktatA antaHkaraNasyamanasaH, kartavye'nuSTAne dhyeye paramAtmani caikAgratA, ca punaH, bahiH bAhyam , citram anekaprakAram , kalilAsanam kalilaM-pApam , asyate kSipyate dUrIkriyate'neneti kalilAsanam , pApazodhanasAdhanamityarthaH, tapaH mAsopavAsAdikam , IdRzacaritAbhAvAt tvadanyopAsakebhyo rAgo na vyapagata ityarthaH // 24 // virAgahetuprabhavaM na cet sukhaM na nAma tat kiJciditi sthitA vayam / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtriMzikA / 33 sa cennimittaM sphuTameva nAsti na tvadanyataH sa tvayi yena kevalaH // 25 // virAgahetuprabhavimiti / 'sukhaM virAgahetuprabhavaM na cet [tadA] tad na nAma kiJcit , iti vayaM sthitAH, cet sa nimittaM, sphuTameva nAsti [tvadanyatra] yena [yataH] kevalaH sa na tvadanyataH, [kintu] tvayi' ityanvayaH / sukhaM virAgahetuprabhavaM rAgAbhAvalakSaNahetujanyam , na cet yadi na tadA, tat sukhatvenAbhimatam , nAmeti komalAmantraNe, na kiJcit na kimapi, sukhasvarUpaM na bhavatyevetyarthaH / iti evam , vayaM he vIra ! tava bhaktA jainAH, sthitAH vyavasthitAH, jainA evaM nirNItavantaH, yaduta-virAgahetuprabhavameva sukhamiti, cet yadi, sa virAgaH, nimittaM sukhakAraNaM tadA, sphuTameva prakaTameva, nAsti tvadanyatra sukhaM nAsti, yena yataH, kevalaH zuddhaH, sa virAgaH, tvadanyataH tvadbhinnabuddha-kapilAdiSu, na nAstyeva, kintu tvayi jina evetyarthaH // 25 // karma-kartR-phalAdisambandhaprarUpaNA'pi yathA bhavatA kriyate na tathA'nyena sA kartuM zakyetyAha na karma kartAramatItya vartate ___ . ya eva kartA sa phalAnyupAznute / tadaSTadhA pudgalamUrti karmaja yathA''ttha naivaM bhuvi kazcanAparaH // 26 // na karmeti / kartAramatItya karma na vattaMte, ya eva kartA sa phalAnyupAznute, pudgalamUrtikarbhaja tadaSTadhA yathA''ttha, bhuvi kazcanAparo netyanvayaH / kartAramatItya kartAramatikramya, karma na vartate karma na saMbhavati, ya eva kartA ya eva yat karma karoti, sa kartA, phalAni svakRta karmaphalAni, upAznute upabhuGkte, pudgalamUrti karmajaM paudgalika mano-vacana-kAyavyApArajanyaM ca, tat .. phalajanakaM karma, aSTadhA jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIya-mohanIyA-'ntarAyAdi Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtriMzikA / medenASTaprakAram , yathA yena prakAreNa, Attha he bhagavan ! svaM kathayasi, bhuvi jagati, evam amunA prakAreNa, kazcanAparaH ko'pi tvadanyaH, kathayituma. samarthatvAnna kathayatItyarthaH // 26 // pathA tvaM kathayasi tathaiva kurvantaH samIkSyakAriNo nAnyathetyAhana mAnasaM karma na dehavAGmayaM zubhAzubhajyeSThaphalaM vibhaagshH| yadAttha tenaiva samIkSyakAriNaH zaraNya ! santastvayi nAthabuddhayaH // 27 // na mAnasamiti / vibhAgazo mAnasaM karma na zubhAzubhajyeSThaphalaM, deha vAGmayaM karma na zubhAzubhajyeSThaphalaM vibhAgazaH, iti yat tvamAttha he zaraNya ! tvayi nAthabuddhayaH santaH tenaiva samIkSyakAriNa ityanvayaH / vibhAgazaH vibhajanayA, mAma karma mamojanyaM karma, manasA kRtaM karmeti yAvat , ma zubhAzubhajyeSThaphala zubhA-'zubhayormadhye jyeSThaM phalaM yasya tat zubhAzubhajyeSThaphalam , itthaM niyamo netyarthaH, zuddhena manasA kRtaM karma zubhaphala bhavati, kAma-krodhAdyupaplutamanasA kRtaM karmAzubhaphalaM bhavati, tatrApi viziSTattarazuddhamanasA kRtaM karma prakRSTaphalaM bhavatItyevaM mAnasikakarmaNAM phalAniyamopalabdheH, tathA deha-vAGmayaM dehena kRtaM karma, vacasA ca kRtaM varma vibhAgazaH zubhAzubhajyeSThaphalaM na, uktayuktaH, he zaraNya ! zaraNAgatavatsala ! iti yat tvam Attha kathayasi, tvayi jine nAthabuddhayaH mama nAtho jina ityAkArakabuddhimantaH, samtaH sajjanAH, tenaiva tvadukta prakAreNaiva, samIkSyakAriNaH AlocanapurassaraM karma kartAra ityarthaH // 20 // pariNAmalakSaNaM jIvamuparzayastvaM vibuddho'sItyavagamyate'smAbhirityupadarzayati yadA na kopAdiviyuktalakSaNaM na cApi kopAdisamastalakSaNam / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtriMzikA / * tvamAttha sattvaM pariNAmalakSaNaM tadaiva te vIra ! vibuddhalakSaNam // 28 // yadeti / he vIra ! yadA sattvaM na kopAdiviyuktalakSaNaM na cApi kopAdisamastalakSaNaM tvamAttha, kintu pariNAmalakSaNamAttha, tadaiva te vibuddhalakSaNamityanvayaH / he vIra ! yadetyasya Atthetyanena sambandhaH, "aupazamika kSAyiko bhAvau mizrazca jIvasya svatattvam , audayika-pAriNAmiko ca" [2-1] iti tattvArthasUtrAt aupazamikAdibhAvayukto jIva iti, tatra sattvamAtmAnam , kopAdiviyuktalakSaNa kopAdibhirviyukto jIva ityevalakSaNakam , tvaM na Attha na kathayasi, kopAdiviyogasya nizcaitanye jaDe'pi bhAvAt kAmakrodhAdidazAyAM cAbhAvAt , ca punaH, nApi naiva, kopAdisamastalakSaNa kopAdyakhilabhAvayukto jIva ityevaM lakSaNakamapi sattvaM tvaM na kathayasi, kopAdisakalabhAvayuktatvasya kapi jIve kadApyabhAvenAsambhavadoSAkrAntatvAt , kintu pariNAmalakSaNaM jIvatva-bhavyatvA'bhavyatvAnyatarA-'stitvA-'nyatva-kartRtva-bhoktRtvaguNavattvA'sarvagatatvA-'nAdikarmasantAnabaddhatva-pradezavattvA-'rUpatva-nityatvAdyanAdipariNAma lakSaNaM 'niruktAnAdipariNAmayukto jIvaH' ityevaMlakSaNakaM sattvaM yadA tvaM kathayasi tadaiva tadAnImeva, te jinasya, vibuddhalakSaNaM vizeSeNa buddhaH-samastapadArthajJAtA jina iti lakSaNamAveditaM bhavatItyarthaH, vibuddhatvamantareNedRzasattvalakSaNokterasambhavAdityAzayaH // 28 // jJAna-kriyayoranyo'nyasahakRtayoreva phalavattvaM na tvanyo'nyaviyuktayostattvamiti bruvatA bhavatA muktimArgaH spaSTIkRta evetyAvedayati kriyAM ca saMjJAnaviyoganiSphalAM kriyAvihInAM ca vibodhasaMpadam / nirasyatA klezasamUhazAntaye tvayA zivAyAlikhiteva paddhatiH // 29 // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtriMzikA / kriyAM ceti / saMjJAnaviyoganiSphalAM kriyAM ca kriyAvihInAM vibodha. sampadaM ca klezasamUhazAntaye nirasyatA tvayA zivAya paddhatirAlikhitevetyanvayaH / saMjJAnaviyoganiSphalAM saMjJAnasya-samyagajJAnasya, viyogena-abhAvena, niSphalAM-phalarahitAm , kriyAM cAritram , ca punaH, kriyAvihInAM samyakcAritrarahitAm, vibAdhasampadaM samyagjJAnasampattim , klezazAntaye kAma-krodhAdiklezazAntyartham , nirasyatA nirAkurvatA, tvayA jinena samyagajJAnarahitA kriyA na klezazAntaye, samyakriyArahitaM ca jJAnaM na klezazAntaye' ityevaM kevalAM kriyAM kevalaM jJAnaM cApAkurvatA jineneti yAvat , zivAya paramAnandaprAptilakSaNamokSAya, patiH mArgaH, Alikhiteva samantAdupadarziteva, sambalitayoni-caraNayormokSakAraNatayA'nabhidhAne'pi kevalasyaikaikasya mokSakAraNatvapratikSepAt sambalitayostayormokSakAraNatvamarthAdAgatameva, ata eva 'samyagdarzana-jJAna-cAritrANa mokSamArgaH" [tattvArthe, a01, sU01] iti sUtra vAcakapravaraH praNinAyetyarthaH // 29 // ekAntavAdyAgameSvapi viziSTAH sUktasaMpada upalabhyamAnAstavaiva pUrvamahArNabosthitAH, iti jinavAkyabindava eva pramANamityupadarzayati sunizcitaM naH paratantrayuktiSu sphuranti yAH kAzcana sUktasaMpadaH / tavaiva tAH pUrvamahArNavotthitA jagatpramANaM jinavAkyavigruSaH // 30 // sunizcitamiti / naH sunizcitaM paratantrayuktiSu yAH kAzcana sUktasampadaH sphuranti tAstavaiva pUrvamahArNavotthitA jagatpramANaM jinavAkyavipuSa ityanvayaH / naH asmAkaM jainAnAm , sunizcitaM samyagavadhAritam , kiM sunizcitamityAkAGakSAyAmAha-paratantrayuktipviti-parazAstropadarzitayuktidhvityarthaH, yAH kAzcana etAvatya evetyevaM nirdhAraNAviSayAH, sUktasampadaH, samocInokti Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtriMzikA / 37 samRddhayaH, sphuranti prakAzante, he jina !, tAH, sUktasampadaH, tavaiva jinasya bhavata eva, pUrvamahANavotthitA vAkyavipuSaH pUrvagranthAtmako yo mahArNavaH, taraGgA iva tata utthitA vAkyavipraSaH-vAkyabidavaH, jagatpramANaM jagataHvizvajantoH, pramANaM-na kasyacidapramANamityarthaH // 30 // IdRzI darzana-jJAna-cAritrAtmakayogena sudustaratapazcaraNAdinA vA viziSTAtizayAptirjinasya bhavato manuSyajanmanyeva nAnyatreti zakAdyAH surarSabhAH svasya mahattvAbhimAnaM tyajantItyupadarzayati zatAdhvarAdyA lavasaptamottamAH surarSabhA dRssttpraaprstvyaa| tvadIyayogAgamamugdhazaktaya styajanti mAnaM suralokajanmajam // 31 // zatAdhvarAdyA iti / zatAdhvarAyA lavasaptamottamAH surarSabhAstvayA dRSTaparAparAstvadIyayogAgamamugdhazaktayaH suralokajanmajaM mAnaM tyajantItyanvayaH / zatAdhvarAdyAH indrAdyAH, lavasaptamottamAH lavasaptamAH-anuttarAbhidhAneSu paJcasu vimAneSu nivasanto devAH, te uttamAH-sarvazreSThA yeSu tAdRzAH, surarSabhAH devAnAmadhipatayaH, tvayA jinena, dRSTaparA-'parAH 'ayametasmAt paro'yaM cAsmAdaparaH' ityevaM dRSTaH parA-'parabhAvo yeyAM te dRSTaparAparAH, parA-'parazabdAvatra bhAvapradhAnatvAt paratvA-'paratve pratipAdayataH, evambhUtAste surarSabhAH tvadoyayogAgamamugdhazaktayaH tvadIyaH-tava sambandhI yo yogaH-darzana-jJAna-cAritrAyAtmakaH, tasya Agame-prAptau, yadvA tvadIyau-bhavato mahAvIrasya sambandhinau yau yogA-''gamau-mokSakAraNadarzana-jJAna-cAritrAtmako yogaH, dvAdazAGgIrUpaM jinapravacanamAgamaH, tayoH, tatprAptAvityarthaH / mugdhA-kuNThitA zaktiryeSAM tAdRzAH santaH, suralokajanmajaM suraloke-devaloke, yad janma-svotpattiH, tataH saMjAtam , mAna abhimAnaM, tyajanti muJcanti / / 31 // Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA prathamA dvAtrizikA / upajAtivRttenaikatriMzat padyAni racitAni, athAdyastutisamAptisUcanAya zikhariNIvRttena dvAtriMzattamapadyaM praznAti jagannaikAvasthaM yugapadakhilAnantaviSayaM .. yadetat pratyakSaM tava na ca bhavAn kasyacidapi / anenaivAcintyaprakRtirasasiddhestu viduSAM samIkSyaitad dvAraM tava guNakathotkA vayamapi // 32 // [zikhariNI] jagannaikAvasthamiti / he jina ! yadetad yugapadakhilAnantaviSayaM naikAvasthaM jagat tava pratyakSaM, ca [punaH] bhavAn kasyacidapi na, anenaiva tu viduSAm acintyaprakRtirasasiddharetad dvAraM samIkSya vayamapi tava guNakathotkA ityanvayaH / yadetat lokaprasiddham , yugapat samakAlam , akhilAnantaviSayam akhilaM ca tadanantaviSayaM cAkhilAnantaviSayam , anantaviSayamityatra anantA viSayA upabhogasAdhanapadArthA yasmiMstadanantaviSayamiti bahuvrIhiH, yadvA akhilA:-sakala. svaparyAyopetAH, anantA viSayA yatreti samAsaH / naikAvastham ekAvasthaM, na bhavatIti nekAvasthamanekAvasthamiti yAvat , IdRzaM jagat vizvam , he jina ! tava pratyakSa pratyakSajJAnaviSayaH, ca punaH, bhavAn tvam , kasyacidapi kevalapalokarahitasya kasyApi pramAtuH, na liGgavipariNAmena pratyakSa iti sambadhyate, pratyakSaviSayo netyarthaH, anenaiva yadi bhavAnasmAdRzAM pratyakSastadA tu darzanenApi acintyaprakRtirasasiddhiM labhemahi, apitu netyanantaropadarzitahetunA, tu punaH, viduSAM paNDitAnAm , acintyaprakRtirasasiddheH, acintyA prakRtiH svabhAvo yasya tAdRzo yo rasaH-bhavadviSayaka Anandastasya siddheH-niSpatteH, yadvA acintyaprakRtiH-acintyasvarUpo rasaH-Anando yatra tAdRzyAH siddheH-mokSasya, etad dvAraM jinaguNastutilakSaNaM dvAram , samIkSya samyak paribhAvya, vayamapi asmatpramukhA jinabhaktA api, tava jinasya, guNakathotkAH guNavarNanotkaNThitA ityarthaH / "rasai rudrazchinnA yamanasabhalA gaH zikhariNI" itilakSaNalakSitatvAt zikhariNI vRttam // 32 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvAtrizikA / 39 kva stutiH zrIjinendrasya siddhasenavinirmitA / va tadarthaikadezArthI vyAkhyA lAvaNyanirmitA // 1 // tathApi mananAdasyA vardhamAno jinaH svayam / hRdayastho'ciraM bhUyAd bhaktasyAmitakAmadaH // 2 // etadvayAkhyAvibhAtArthA AdyA dvAtriMzikA stutiH / divAkarakRtA nityaM pazyamAnA'stu bhUtaye // 3 // iti zrItapogacchAdhipati-zAsanasamrATa-sarvatantrasvatattrazrovijayanemisUrIzvarapaTTAladvAreNa vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada-kaviratnetipadAlaGkRtena zrIvijayalAvaNyabhUsNiA viracitA ciraNAvalInAnI prathamadvAtrizikAvyAkhyA samAptA / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyA dvAtriMzikA / nyaktAvyaktamanAdyanantamanaghaM zrIvItarAgaM jinaM nutvA sUrivaraM praNamya mahitaM zrInemisUriM gurum / smRtvA nyAyavizAradAdivibudhavyAkhyAtagranthavrajaM lAvaNyo vitanoti cAlpadhiSaNo vyAkhyAM dvitIyastuteH // 1 // he jina ! bhavatsvarUpajJAtaiva svahitavettA nAnya iti svahitajijJAsuH puruSo bhavantameva prathamaM jAnAtu, bhavati ahitA guNA na santyeveti yAdRzaguNavattayA bhavantaM veda ta eva guNA hitAnIti tato hitavettA sa syAdevetyAha vyaktaM nirajanamasaMskRtamekavidyu vidyAmahezvaramayAcitalokapAlam / brahmAkSaraM paramayoginamAdisAyaM yastvAM na veda na sa vIra ! hitAni veda // 1 // vasantatilakA] vyaktamiti-atrAnvayo yathAzrutAnupUrvIka eva, he vIra ! yaH pramAtA, tvAM jinaM, na veda na jAnAti, sa pramAtA, hitAni sveSTAni, na veda na jAnAti, kIdRzaM tvAm ? vyaktamiti-pUrva karmAvRtatvAdavyaktaM karmAvaraNavigame ca vyaktim-AvirbhAvamApannam , anantajJAnAdiguNazAlitayA prakaTamiti bhAvaH / tatraiva hetumAha-niraJjanam aSTavidhakarmakSayAd rAgadveSAdyaJjanarahitam / asaMskRtaM saMskRtaM-saMskAraH, na vidyate saMskRtaM yasya taM tathA, svataHsphuratprakAzasvarUpe na kiJcit saMskArakRtyaM samastIti bhAvaH / ekavidyam ekA vidyA yasya sa ekavidhastam, vidyA-jJAnam , matijJAna-zrutajJAna-'vadhijJAna-manaHparyavajJAnakevalajJAneSu paJcasu madhye ekakevalajJAnavAneva bhagavAn , tathA ca kevalajJAnavantamityarthaH / vidyAmahezvaraM vidyayA-jJAnena, mahAnIzvaro vidyAmahezvarastam , loke vrItyAdidhanena suvarNa-rajatAdidhanena ca mahezvara iti gIyate, tacca dhanaM taskarA Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvAtriMzikA / 41 'gni-rAjAdinA yadA'pahRtaM bhavati bhogadAnAdinA vA kSIyata iti tadapahAre kSaye vA sati tatsvAmitvaprayuktaM mahezvaratvamapi nAvatiSTate, bhagavAstu taskarAyanapaneya-bhagadAnAdyavinAzividyAdhanena mahezvaraH sarvadA'vatiSThata eveti; athavA antaHkaraNAvacchinnaM caitanya jIvo'vidyAvacchinnaM caitanyamIvara iti vedAntanaye mahezvaro'vidyAlakSaNopAdhisattAsamakAlInasattAkatvAdavidyAvilaye vigacchatItyavidyAmahezvaro bhavati, jainamate tu jino vidyAmahezvaro na kadAcid vilayaM gacchati, vidyAyAH kevalopayogalakSaNAyA nidhanAbhAvAt ; athavA dvaitatattvAvagAhinyo'dvaitatattvAvagAhinyo vA yAH kAzcid vidyAH santi tA nikhilA api jinoktapUrvamahArNavasamudgatA eveti sarvavidyAmUlAgamapravaktRtvAjino vidyAmahezvarastamityarthaH / ayAcitalokapAlaM na yAcito'yAcitaH, lokaM pAlayatIti lokapAlaH, ayAcitazcAsau lokapAlazcAyAcitalokapAlastam , indrAdayo daza dikpAlAzca yAcitAH santo lokapAlAH, jinastu bhagavAn 'duHkhamayasaMsAra. sAgare patato'smAn rakSa' ityevaM lokairayAcito'pi saMsAramUlAjJAnanivarttakakevala. jJAnAdiprabhavApavargalakSaNaparamapuruSArthopadezadAnena lokAn pAlayatIti / brahmAkSaraM brahma ca tadakSaraM ca brahmAkSaraM tadrUpam , zuddhacaitanyaM brahma parairupagIyate, tacca karmAvaraNavigame jino bhavatyeva, na kSarati-na vinazyatItyakSaraH, sa caikAntaH ko'pi na bhavati, vastumAtrasyotpAda-vyaya-dhrauvyalakSaNasattvasya pratikSaNaM bhAvAt, kintu kathaJcidvinAze'pi dravyArthato dhrauvyazAlitvenopayogAtmanA na vinazyatyeva, jIvadravyAtmakavyaktisvarUpeNa ca na vinazyati, etAdRzaM cAkSaratvaM saMsAriNo'pIti na vizeSapratipaktikaram , idaM tu syAd vartamAnajinaparyAyavijAtIyaparyAyotpattilakSaNavinAzarahitatvamakSaratvam , IdRzaM cAkSaratvaM na manuSyAdeH, tasya mnussyaadipryaayvijaatiiydevaadipryaayotpttilkssnnvinaashshaalitvaaditi| paraM sarvotkRSTaH parastam ; ayoginaM kAyavAGmanoyogarahitam , cittavRttinirodhalakSaNayogo'pi samprajJAtA'samprajJAtamedazAlI muktidhAma gatasya jinasya nAstItyayoginam ; * ' athavA paramayoginam AtmatattvasAkSAtkAravantam "AgamenAnumAnena dhyAnAbhyAsarasena ca / tridhA prakalpayan prajJAM labhate yogamuttamam // 1 // " [ ] Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvAtriMzikA / iti vacanAdAtmatattvasAkSAtkArasya paramayogatvaM prasiddham , "ayaM hi paramo yogo yadyogenAtmadarzanam' [ ] iti vacanaM ca tatra pramANam , AtmatattvasAkSAtkArazca kevalajJAnalakSaNo jinasya sarvadA vidyate / AdisAvayam "sAGkhya-yogau pRthaga bAlAH pravadanti na paNDitAH / ekamapyAsthitaH samyagubhayovindate phalam // 2 // yatsAGkhathaiH prApyate sthAnaM tadyogairapi gamyate / ekaM sAGkhyaM ca yogaM ca yaH pazyati sa pazyati // 3 // ". gItA0 a0 5, zlo-4,5] ityAdivacanena muktiphalakajJAnavizeSa eva sAGkhyam , Adi:-prathama, sAGkhayaM-jJAnaM yasya sa AdisAGkhyastam / uktAkhilavizeSaNaviziSTaM tvAM jinaM yo na AnAti sa hitAnyapi na jAnAti, ahitaparityAgijinagRhItadharmANAmeva hitatvAdityabhisandhiH / "jJeyA vasantatilakA tabhajA jagau gaH" iti lakSaNa. lakSitatvAd vasantatilakAvRttam , evamagre'pi // 1 // muktidhAma gatasyApi jinasya pravRttyatizayo vidyata evetyupadarzayatiduHkhAditeSu na ca nAma ghRNAmukho'si na prArthitArthasakhiSUpanataprasAdaH / . na zreyasA ca na yunakSi hitAnuraktAn nAtha ! pravRttyatizayastvadanirgato'yam // 2 // duHkhAditeSviti-'he nAtha ! duHkhArditeSu na ca nAma ghRNAmukho'si, prArthitArthasakhiSUpanataprasAdo na, hitAnuraktAn zreyasA ca na yunakSi na, ayaM pravRttyatizayastvadanirgataH ityanvayaH' / he nAtha ! tribhuvanasvAmin bhagavan ! tvaM duHkhAditeSu duHkhapIDiteSu janeSu, nAmeti komalAmantraNe, na ca naiva, ghRNAmukho'si ghRNA-sattvAnukampA, mukha-pradhAnaM yasya sa ghRNAmukhaH, dayApradhAno dayArdracetAstvamasi-bhavasi; prArthitArthasakhiSu prakarSeNArthanA-mamedaM bhavatvitIcchA, tadviSayaH prArthitaH, prArthita cAsAvarthaca prArthitArthaH, prArthitArthaH sakhA-mitraM nAtha / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvAtrizikA / 13 snehapAtraM -yeSAM te tathA teSu prArthitArthasakhiSu, prArthitamevArthaM mitravadatisnigdhatayA manyamAneSu; upanataprasAdaH upanataH-prAptaH, prasAdaH ayamiSTaprAptyA vardhatAmitIcchAvizeSo yasya sa upanataprasAdaH, na na bhavasi, yataH pUrvajanmArjitaduSkRtakarmodayAt tadupabhoganiSpattaye duHkhAditA janA bhavanti "nAbhuktaM kSIyate karma kalpakoTizatairapi / avazyameva bhoktavyaM kRtaM karma zubhAzubham // 4 // " ityAdivacanena phalopabhogamantareNa karmakSayAsambhavapratItyA tadupabhoga bhAvazyaka iti tatra dayA tatpratibandhajananI na yogyeti ghRNAmukho na bhagavAn , ye khala yena kenacit prakAreNa prArthitamevArthaM kAmayante teSAM prArthitArthaprAptijanyopabhogavizeSaH svakRtatadanukUlapUrvakarmodayata eva bhaviSyati, tAdRzakarmodayAbhAve kasya sahakAritvamAsAdayiSyati prasAdaH, na tu svakRtasukRtamantareNa prArthitArthaprAptiriti na teSu bhagavAn / upanataprasAda iti / hitAnuraktAna bhavantakAminyAdiviSayaparipUrite jagati yat paramArthato hitaM tadanuraktAntadeva kAmayamAnAn bhagavadbhaktAn , zrAddhAn , zreyasA paramakalyANena mokSasukhena, va yunakSi na saMyojayasi, iti na, kintu zreyasA yunakSyeva, AptajinopadiSTamArgamevAnusaranto hitAnuraktA hitaM mokSAnandamAsAdayantyeva, ayam anantaramevopadarzitaH, pravRttyatizayaH duHkhAditeSu na ghRNA, prArthitArthasakhiSu prasAdAbhAvaH, hitAnurakteSu zreyassaMyojanamityevaM, pravRttyatizayaH, tvadanirgataH muktidhAma gatAdapi tvatto na nirgataH-na palAyitaH, kintu tvayyavatiSThata eveti // 2 // zaraNAgatavatsala ! bhayAdvaite'pi tava caraNazaraNamupagato janturupazAntamanA riporamoghamapi zastraM kuNThitaM karotitarAmityupadarzayati kRtvA navaM suravadhUbhayaromaharSa daityAdhipaH zatamukhabhrakuTIvitAnaH / * tvatpAdazAntigRhasaMzrayalabdhacetA lajjAtanuzruti hareH kulizaM cakAra // 3 // Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvAtriMzikA / kRtveti-'zatamukhabhrakuTIvitAno daityAdhipo navaM suravadhUbhayaromaharSa kRtvA tvatpAdazAntigRhasaMzrayalabdhacetA hareH kulizaM lajjAtanudyuti cakAra' ityanvayaH / zatamukhabhrakuTIvitAnaH zatAnAM mukhAnAM bhrakuTInAM vitAno vistAro yasya sa zatamukhabhrakuTIvitAnaH, daityAdhipaH camaranAmA daityAnAmadhipatiH, navaM kadApi pUrvamajAtatvAdabhinavam , suravadhUbhayaromaharSa suravadhUnAM-devAGganAnAM, bhayAt-kruddhadaityAdhipatidarzanajanyabhayAt , romaharSa romNAmudgamam , kRtvA he jina ! tvatpAdazAntigRhasaMzvayalabdhacetAH tvatpAda eva-tvaccaraNa eva, zAntigRhaM-bhayAdyupazamadhAma, tasya yaH saMzrayaH-AzrayaNaM tena labdhacetAHupazAntamanaskaH, hareH indrasya taddamanAyodyatasya, kulizaM vajram , lajAtanudyati yacchiraHprahArArthamahamindreNa parigRhIto'smi sa daityAdhipaH vIrazaraNagata iti taM prati mama prakSepo'yukta iti samudbhUtalajjayeva, tanuzrutialpatejaskam , cakAra kRtavAnityarthaH / abhinavotpannazcamaranAmA'surendraH zirasthaM zakraM vilokya kopAviSTaH san parighaM gRhItvA zrIvIraM ca zaraNIkRtya kRtavikarAlakAyaH samutpatya zakravimAnavedikAyAM pAdaM nidhAyAmarAGganAgaNaM bhApayan zakramAkrozayAmAsa, tato ruSTena zakreNa taM prati vajramakSepi, tena bhIta: so'dho'vatIrya vIracaraNayolInaH, anugAmi vajraM ca caturaGguladUraM parito babhrAma, jJAtavRttAntena zakreNAgatya vajraM gRhItam , abhihitazca camaraH-caramajinazaraNIkaraNAnmuktastvaM sasukhaM vraja svAvAsamiti daityAdhipavRttam / 3 // he bhagavan ! tava vAkyAmRtaM surapItAmRtato varamiti tadeva pAtavyamityupadizati pItAmRteSvapi mahendrapurassareSu mRtyuH svatantrasukhadurlalitaH sureSu / vAkyAmRtaM tava punarvidhinopayujya zUrAbhimAnamavazasya pibanti mRtyoH // 4 // pItAmRteSvapIti-'pItAmRteSvapi mahendrapurassareSu sureSu svatantrasukhadurla. lito mRtyuH, tava' punarvAkyAmRtaM vidhinopayujyAvazasya mRtyoH zUrAbhimAnaM Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvAtriMzikA / 45 pibanti' itynvyH| pItAmRteSvapi pItamamRtaM sudhA yaiste pItAmRtAsteSvapi, mahendrapurassareSu mahendraH purassaro'gresaro yeSAM te mahendrapurassarAsteSu, sureSu deveSu, svatantrasukhadurlalitaH svatantraM-svAdhIna, yat sukham-AnandaH, tena durlalitaH-amanoharaceSTitaH, mRtyuH yamaH, amRtapAnaM kurvantu nAma surAH, kintu mRtyustAn na muJcati ___"aharaharnayamAno gAmazvaM puruSaM pazum / vaivasvato na tRpyati surAyA iva durmatiH // 5 // " ityAdivacanena mRtyordurlalitatvaM prasiddhameva / he vIra ! tava punarvAkyAmRtaM bhavanmukhanirgatamanekAntavAdAmRtam , vidhinA zAstrokotsargApavAdaprakAreNa, upayujya tadarthAnuSThAnalakSaNopabhogaviSayaM kRtvA, avazasya anyAnadhInasya svatantrasya, mRtyoH yamasya, zUrAbhimAnaM 'ahaM sarvato balavAn vIraH' ityabhimAnam , pibanti, mRtyoH zUrAbhimAnaM vinAzayanti, mRtyubhayaM teSAM na bhavatIti yAvadityarthaH // 4 // he jina ! bhavadarzanavinaSTajanananduHkhamUlakarmapAdapAnAM punarjanmAbhAvAt tatprabhavaM duHkhaM na bhavatItyaho bhavaddarzanamAhAtmyamiti stauti apyeva nAma dahanakSatamUlajAlA lakSmIkaTAkSasubhagAstaravaH punaH syuH| na tveva nAtha ! jananaklamamUlapAdA __ stvadarzanAnalahatAH punarudbhavanti // 5 // - apyeveti- dahanakSatamUlajAlA lakSmIkaTAkSasubhagAstaravaH punarapi syureva nAma, he nAtha ! tvadarzanAnalahatA jananakramamUlapAdAH punarudbhavantyeva na tu' ityanvayaH / dahanakSatamUlajAlAH dahanena-agninA, kSatAni-vinaSTAni, mUlaAlAni yeSAM te. dahanakSatamUlajAlAH, lakSmIkaTAkSasubhagAH lakSmyAH -patrapuSpa-phalasamRddhilakSaNalakSmyA yaH, kaTAkSaH-kaTAkSeNekSaNaM, tena subhagAH-manoharAH, . Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvAtriMzikA / tAdRzAH punarudbhavanti, yena patrapuSpaphalasamRddhilakSmIkaTAkSitAste sarvajanAnandasandohajanakasaundaryazAlinaH, taravo vRkSAH, punarapi syureva bhavantyeva nAma, he nAtha ! he svAmin ! tvadarzanAnalahatAH tvadarzanamevAnalo'gnistebha hatAHdagdhAH, jananaklamamUlapAdAH jananena-jananIgarbhanissaraNena yaH, klamoduHkhaM tasya mUlaM pAdAH-aMzA yeSAM te jananaklamamUlapAdAH, tarava ityanuvartate, te ca taravaH prakRte karmasvarUpA jJeyAH, punaH vinAzAnantaram , udbhavantyeva mAvirbhavantyeva, na tu naivetyarthaH // 5 // he jina ! vivicya hitamahitamupadizato bhavato duHsahanAnAvidhanArakIyaduHkhasAdhanahiMsA'satyasteyA'brahmAbhakSyabhakSaNAdipApakarmAcaraNAkartavyatvabodhakanarakA. ' yupadarzakAni vacAMsyupazaNvatAM nArakA diduHkhabhayaM bhavadapyante tadviramaNato'bhayasthAnAvAptiravazyaM bhAvinItyuttrAsanameva varam , na tu narakAdiduHkhApalA pakaparavacanAnyApAtato yatheSTAcaraNakartavyatvAvabodhaphalakAni, AdAvabhISTasAMsArikasukhasAdhane vizvAsajanakAnyapyante duHkhasAdhanayatheSTAcaraNAdyavabodhakatvena svazraddhAparAyaNAn narake pAtayantyevetyuttrAsakamapi bhavadvacanamevAdaraNIyaminyupadizati - utrAsayanti puruSaM bhavato vacAMsi vizvAsayanti paravAdisubhASitAni / duHkhaM yathaiva hi bhavAnavadat tathA tat tatsambhave ca matimAn kimivAbhayaH syAt ? // 6 // uttrAsayantIti-'bhavato vacAMsi puruSamuttrAsayanti. paravAdisubhASitAni vizvAsayanti, hi yathaiva duHkha bhavAn avadat , tat tathA, tatsaMbhave ca matimAn kimiva abhayaH syAt ?' itynvyH| he bhagavan ! bhavataH tava, vAMsi narakAdipratipAdakavacanAni, puruSaM lokam , uttrAsayanti avazyaMbhAvinarakAdibhayabhItaM kurvanti, paravAdisubhASitAni ekAntavAdinazcArvAkAdeH subhASitAni-- "etAvAneva loko'yaM yAvAnindriyagocaraH / bhadre ! vRkapadaM pazya yadvadantyabahuzrutAH // 6 // Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvAtriMzikA / . "yAvajjIvet sukhaM jIveNaM kRtvA ghRtaM pibet / bhasmIbhUtasya dehasya punarAgamanaM kutaH ? // 7 // " [ ] ityAdivacanAni, tathA, kaH punaH paralokAdAgataH ? mUDhapravAdo'yam, etAvadevendriyagocarAntarvati vastu nordhvamityAdivacanAni ca, vizvAsayanti paraloka-narakAdi-tadupabhogyaduHkhAdyabhAve vizvAsamutpAdayanti, kintu hi yataH, bhavAn yathaiva yenaiva prakAreNa, duHkha abhakSyabhakSaNAdiniSiddhakarmAcaraNajanyanArakAdijanmaprabhavaduHkhamasAtAvedanIyam , avadat uktavAn , tat duHkhaM, tathA tenaiva prakAreNa bhavati, tatsambhave ca tathAvidhaduHkhasambhave punaH, matimAne zonavAn puruSaH, kimivetyasambhAvanAyAM, na kathamapi, abhayaH syAt narakayAtanAbhayarahito bhavedityarthaH // 6 // bhagavato nindAvyAjena stutimupadarzayatisthAne jamasya paravAdiSu nAthabuddhi ISazca yastvayi guNapraNato hi lokaH / te pAlayanti samupAzritajIvitAni tvAmAzritasya hi kutazvirameSa bhAvaH 1 // 7 // sthAna iti-paravAdiSu janasya nAthabuddhiH, yazca tvayi dveSaH [etadubhayaM] sthAne, hi guNapraNato lokaH, samupAzritajIvitAni te pAlayanti, tvAmAzritasya hi eSa bhAvazciraM kutaH ?' ityanvayaH / paravAdiSu ekAntanityA'nityAdipadArthaprarUpakakapila-gautamAdiSu, janasya lokasya, nAthabuddhiH yathArthatattvopadezena mAM samyag mArge pravartayatItyayaM mama nAtha iti buddhiH, yazca yaH punaH, tvayi jine, dveSaH mamAniSTamayamupadizatIti krodhaH, tadetadubhayaM sthAne yogyasthale, hi yataH, lokaH janaH, guNapraNataH guNe namrIbhUtaH, yatra guNa pazyati tameva namaskaroti Azrayati ca, paravAdiSu guNAH tatasteSu santi nAthabuddhiH, tvayi tu doSa eva vidyata iti dveSastvayi yuktA ityupadarzayati-te iti-paravAdina ityarthaH, samupAzritajIvitAni samyak svacaraNopAsakAH samupAzritAH Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvAtriMzikA / zaraNAgatA iti yAvat, teSAM jIvitAni-bhUyo bhUyaH saMsAre janmAsAdanena nirvighnata davasthAnalakSaNajIvitAni, pAlayanti rakSanti, hi yataH, tvAmAzritasya tvAM-jinaM zaraNyamAzritasya tvaccharaNAgatasyeti yAvat, eSa bhAvaH samupalabhyamAno bhavasambandhirAga-dveSAdikaH sakalo'pi, ciraM cirakAlaM, kutaH ? na kutazcit , tathA ca paravAdiSu guNasadbhAvAd guNapraNatajanasya teSu nAthabuddhiryuktA, Azrita janabhAvavinAzakatvalakSaNadoSavati tvayi dveSazca yuktaH, anayA ca nindayA bhagavataH stutiya'ktaiva, paravAdyupAsakA anantakAlaM bhaveSu bhrAmyanti, tvadupAsakastu bhavapAzabandhanApagamAcchIghrameva mucyata iti // 7 // citratvena pratIyamAnasyApi citratvAbhAvamacitratvena pratIyamAnasya ca citratvaM bhagavadviSaye darzayan stauti citraM kimatra yadi nirvacanaM vivAdA na prApnuvanti nanu zAstari yuktametat / uktaM ca nAma bhavatA bahu naikamArga nivigrahaM ca kimataH paramadbhutaM syAt // 8 // citraM kimatreti-zAstari sati vivAdA nirvacanaM na prApnuvanti [iti citra. tvena pratIyate, kintu] atra citraM kim ?, nanu yuktametat, bhavatA ca bahunA ekamArgamuktaM ca nirvigrahaM syAt [nedaM citram] bhavatA ca bahu naikamArga coktaM nirvigrahaM syAt, [paramacitramidamata Aha] ataH param adbhutaM kim ?' ityanvayaH / zAstari vAdiprativAdibhyAmabhyupagatakathAsamayasya pratipAlanakartRtvAvabodhanalakSaNazAsanakartari taTasthasvarUpe ca bhavati sati, vivAdAH ekAntanityatvaikAntAnityatvAdiviSayA vividhA vAdA matAni, nirvacanaM nirNItavacanam, nirNayamityarthaH, na prApnuvanti nAdhigacchanti. etad yadyapi citraM, yataH zAstari satyavazyaM vivAdAnAM nirNayena bhAvyam, anyathA lokaviplavaH syAt, tathApyatra citram Azcaryam, kim ? kimapi nAzcaryam, 'tathAhi-nanu komalAlApe, zAstari sAdhumatAnuzAsanakartari sati, vivAdAnAM-parasparaviruddhAnAM Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalI kalitA dvitIyA dvAtriMzikA / 49 nirmUlAnAM pralApAnAm, nirvacanasya-niruktaH samyaktayA pratipAdanasyeti yAvat, yo'bhAvaH sa yukta eva, asati sAdhvanuzAstari yathAkathaJcit parasparaviruddhA api pralApA nirvaktuM zakyante, sati tu tasmistadagratastathApralApAtmakasya svapakSasya nirvacanAbhAvo yukta eva / ca kiJca, nAmeti komalAmantraNe, yadvA nAtheti pAThe he tribhuvanasvAmin ! bhavatA jinena, bahunA bhAvapradhAnanirdezAd bAhulyena, ekamArgam ekaH-mukhyaH, mArgaH-pratipAdanapaddhatiryasya tAdRzam, uktaM pratipAdanam, "vacaM paribhASaNe' ityato bhAve klobe ktaH, 'vA klobe" [ 2. 2. 92. ] iti SaSThIvikalpanAt kartari tRtIyA ca, tathA ca bhavato jinasya pratipAdanamityarthaH, ca punaH, nivigrahaM nirvivAdaM vigatavirodhaM tat, syAta bhavet , ekena bhavataikayA paddhatyA bAhulyena pratipAdita nirvirodha syAditi yadyapi nAdbhutam. ekavyaktipratipAditasyakaviSayasya tathAtvaucityAt, tathApyasti paramAzcaryamityAha-ataH param adabhutam-Azcaya kim ? yataH bahu pracuram, naikamArga na eko naikaH, nityatvAnityatvAdivividhadharmAvalambanena nAnAprakAraH, evaMvidho mArga:-pratipAdanazailI yasya tAdRzam, uktaM vacanam, nivigrahaM nirvirodhaM syAt , etadavazyameva paramadbhutamiti bhAvaH / yadvA bhavatA mahAvIrajinena, cakArAdanyajinagaNena, kIdRzena ? bahunA pracureNa, dezAntaritakAlAntaritatattajjinenetyarthaH, ekamArga kathaJcinnityatvAnityatvAdyanantadharmAsmaikaikavastupratipAdakatvalakSaNa eko mArgaH pratipAdanazailI yasya tAdRzaM nirviprahaM ca virodharahitaM ca, uktaM pratipAdanam, nAneti prasiddhau, prasiddhamevaitad-yaduta, akhilenApi jinenAnantadharmAtmakavastutattvapratipAdakaM vivAdarahitaM zAsanamekamevoktamiti pravAhato'nAdyanantaM cedaM zAsanam, ataH param ito'dhikam , adbhutam Azcaryam, kiM. syAt na kiJcid bhavet, aneke'pi vaktAro bhinnasamayavyavasthitA anAdyanantasamaye'pyekameva rAddhAntaM vivAdavinirmuktamuktavanta iti mahadAzcaryamityarthaH // 8 // . 'tribhuvanAtizAyini bhagavati jine nirIkSite'pi yo bhavavirakto bhavasantAparahitazca na bhavati nAsau jano na vA'tiguNadoSajJa ityAha Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvAtriMzikA / mAM pratyasau na manujaprakRtirjino'bhU cchake ca nAtiguNadoSavinizcayajJaH / yat tvAM jina ! tribhuvanAtizayaM samIkSya nonmAdamApa na bhavajvaramunmamAtha // 9 // mAM pratyasAviti-atra padye 'jino'bhUt' ityamya sthAne 'jano'bhUt' iti 'yat tvAm' ityatya sthAne 'yastvAm' iti ca pAThaH samyagAbhAti / 'he jina ! yastribhuvanAtizayaM tvAM samIkSya unmAdaM na Apa, bhavajvaraM na unmamAtha, asau jano mAM prati manujaprakRti bhUt , atiguNadoSavinizcayajJazca nAbhUt, iti zaGke' ityanvayaH / he jina ! jitarAgAdiripo !, yo janaH, tribhuvanAtizaya tribhuvanaM-trilokama, atizete-mahimnA'tikAmatoti tribhuvanAtizayastathAbhUtam , tvAM samIkSya pratyakSIkRtya, unmAdaM laukikadRSTayA unmattabhAvaM sAMsArikaviSayAnAsaktimiti yAvat , na Apa na prAptavAn , tadA bhavajvara sAMsArikasaMtApam , na janmamAtha na unmUlayAmAsa, asau tathAbhUtaH, janaH manuSyaH, mAM prati mama dRSTyA, manujaprakRtirna manuSyasvabhAvo na, abhUt , kintu pazusvabhAva eveti bhAvaH, astu vA tasya pAmaramanujasAdhAraNasvabhAvatvaM, kintu atiguNadoSavinizcayajJaH ati-atyantam , guNa-doSayoH-kartavyA'kartavyayoH sAdhutvAsAdhutvayorvA, vinizcaya-vinirNayaM jAnAtIti tAdRzaH, nAbhUt nevAbhavat, iti zake sambhAvayAmItyarthaH, tasya manujaprakRtitve tatrApi sAdhutvAsAdhutva vivecanarUpamanuSyAsAdhAraNaguNayuktatve ca sati sa tvadarzanAnantaramavazyameva viSayebhyo vaicittyaM bhavatApazAnti ca prApnuyAditi bhAvaH // 9 // he jina ! anye'pi vAdino'nte tvAmeva zaraNIkRtya zivaM gatA nAnyathetyAha anye'pi mohavijayAya nipIDaya kakSA mabhyutthitAstvayi viruuddhsmaanmaanaaH| aprApya te tava gati kRpaNAvasAnA' stvAmeva vIra ! zaraNaM yayurudvahantaH // 10 // Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvAtriMzikA : 51 marnama anye'pIti---'anye'pi tvayi virUDhasamAnamAnAH kakSA nipIDya mohavijayAyAbhyutthitAH, kRpaNAvasanAste tava gatimaprApya he vIra ! tvAmeva zaraNamudvahanto yayuH' ityanvayaH / anye'pi tIrthAntarIyA api, tvayi jine, virUDhasamAnamAnAH vizeSeNa rUDhaH-parigRhItaH, samAno mAno yaiste virUDhasamAnamAnAH, yathA jino viSayAsaktyAdikaM parityajya gRhItavairAgyadaNDo'naganAditapasyayA mohaM jitavAn , tathA'hamapItyevaM virUDhasamAnamAnAH, kakSA nipIDya mohavijayopAyasAmagrIsampAdanalakSaNakakSAM nitarAM pIDayitvA-tadgatavighnAdikSudropadravazAnti kRtvA, yo hi samakakSa-zatru parAjayitumicchati sa svabalAdhAnAya kakSAM nipIDayatItyutsargaH, mohavijayAya mohalakSaNazatruvijayArtham , abhyutthitAH sarvaprakAreNa sambhRtavijayasAmagrIkAH, evamapi kRpaNAvAsanAH kRpaNaM bhAvapradhAnanirdezAta kArpaNyam , avasAne-ante yeSAM te kRpaNAvasAnAH athavA kRpaNasyAvasAnaM paryavasAnaM-parisamAptiryeSu te kRpaNA. vasAnAH, tathAvidhapatyAdikaraNasAmarthyAbhAvAdatyantakRpaNAH santaH, te paravAdinaH, tava jinasya, gati mohavijayAdipUrvakamuktidhAmagamanAdilakSaNAM gatim , aprApya anAsAdya, he vIra !, tvAmeva zANaM jinameva zaraNabhUtam, udvahantaH AzrayantaH, yayuH te gati prAptavantaH // 10 // . he jina ! grantharacanAdyabhimAnamapi pareSAM tvadvacovyAkhyAnodyamArambhAbhAva evetyupadarzayati - __ tAvad vitarkaracanApaTubhivacobhi- . medhAvinaH kRtamiti smayamudvahanti / yAvanna te jina ! vacaHsvabhicApalAste siMhAsane hariNabAlakavat skhalanti // 11 // tAvaditi / vitarkaracanApaTubhirvacobhiH kRtamiti smayaM tAvanmedhAvina udvahanti, he jina ! te vacaHsvabhicApalAste yAvanna skhalanti siMhAnane hariNabAlakavat' ityanvayaH / vitarkaracanApaTubhiH viziSTA yA tarkasya racanA tasyAM paTubhiH samaH, vacobhiH vacanaiH, kRtaM racitametat prakaraNam , iti Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvAtriMzikA / smayam ityAkArakAbhimAnam , tAvat tAvatkAlam , medhAvinaH dhAraNA. vajjJAnazAlinaH, udvahanti dhArayanti, he jina ! te tava, vacassu ananta. dharmAtmakavastupratipAdakanayanikSepAdyAkalita-pratidharmavyApisaptabhaGgayAtmakavacaneSu abhicApAlAH atyantacApalyayuktAH, te medhAvitvAdyabhimAnino'bhinavagranthakartAraH, yAvat yAvatkAlam , na skhalanti tvadvacastAtparyAnabhijJatvAt tadvayAkhyA. nAsAmarthyalakSaNaskhalanAM nApnuvanti, tatra nidarzanaM-siMhAnane kesariNo mukhe, hariNabAlakavat , mRgazizuriva, yAvat siMhAnanaM na pravizati mRgazizustAva. deva gaticApalyAbhimAnastasya yathetyarthaH // 11 // he jina ! tvadbhASitApamAna parAyaNAnAM bAlAnAmajJAnAndhakArottIrNatvAbhAvAnna saukhyamataH sukhaspRhayAlavo bhavadbhASitAnyanusareyurevetyAha tvadbhASitAnyavinayasmitakuJcitAkSAH __ svagrAharaktamanasaH paribhUya bAlAH / naivodbhavanti tamasaH smaraNIyasaukhyAH pAtAlalInazikharA iva lodhravRkSAH // 12 // tvadbhASitAnIti- 'avinayasmitakuJcitAkSAH svagrAharaktamanasaH smaraNIya. saukhyAH bAlAH tvadbhASitAni paribhUya tamaso naivodbhavanti, pAtAlalonazikharA lodhravRkSA iva' ityanvayaH / avinayasmitakuJcitAkSAH avinayena-AptapravarajinAdikaM prati vinayabhAvena auddhatyena yat smitam-ISaddhAsyaM, tena AkuJcitAniISatsaMkuJcitAni, akSoNi-cakSuSi yeSAM te avinayasmitakuJcitAkSAH, svagrAharaktamanasaH svaM prAhavat-makaravat svavaze sthApayanti ye te svagrAhAH paratairthikAH, teSu, rakta-hitopadeSTatvenAsaktaM mano yeSAM te svagrAharaktamanasaH, smaraNIyasaukhyAH grAhAsaktacetasAM yadA kadAcid grAhamukhanipatanAt sambhAvitamaraNAnAM saukhyaM na bhavatyeveti smaraNoyaM saukhyaM yeSAM te smaraNIyasaukhyAH, paratairthikasvarUpagrAhasannihitAnAM tadvizvasitAnAM yadA kadAcid duHkhameva sannihitaM na tu sukhalezo'pIti, evaMbhUtA bAlAH ajJAninaH, he jina ! tvadbhASitAni tvadvacanAni, paribhUya tadarthAnanuSThAnalakSaNaparibhavAspadaM kRtvA, tamaso'jJAnalakSaNAndhakArAt , naivodbhavanti na Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvAtrizikA / 53 pRthagbhUya -prakaTIbhavanti, ajJAnAndhakAra eva nimajjantIti yAvat , atra nidarzanaMpAtAlalInazikharAH pAtAle pAtAlasadRze giriguhAdigatanimnatamapradeze lInaMnimagnaM, zikhara - svoparitanabhAgo yeSAM te pAtAlalIzikharAH, lodhravRkSA iva vRkSavizeSA iva, yathA lodhravRkSo'lpaparimANaH sugandharahitAnalpapuSpabhArAkrAnto vayasAM nAlayo bhavati kintu giriguhAndhakAraparigata eva bhavatItyarthaH // 12 // he jina ! sakalajanasAdhAraNyenopadezaM kurvato'pi bhavato yaH kazcidabhavyo gADhamithyAtvo bhavyo vA nopadezaM gRhNAti tatra tasyaiva jIvasya karma visphuritamityupadizati saddharmabojavapanAnaghakauzalasya yallokabAndhava ! tavApi khilAnyabhUvan / tannAdbhutaM khagakuleSviha tAmaseSu sUryA zavo madhukarIcaraNAvadAtAH // 13 // saddharmeti-'he lokabAndhava ! saddharmabIjavapanAnaghakauzalasya tathApi yat khilAnyabhUvan tat adbhutaM na, iha tAmaseSu khagakuleSu madhukarIcaraNAvadAtAH sUryA zavaH' itynvyH| he lokabAndhava ! lokAnAM tribhuvanavAsinAm , avizeSeNa hitArtha pravartamAnatvAd bAndhava iva, saddharmabIjavapanAnaghakauzalasya saddharma eva-paramapuruSArthamokSAvandhyakAraNajJAna-darzana-cAritralakSaNastatkAraNabrahmacaryAssteyAdilakSaNo vA saddharma eva, bIja-mokSAnandakandajanakatvena bIjamiva, tasya yadupadezadvArA jIvAtmakakSetreSu vapanaM tatrAnagha-niSpApaM vighnarahiti yAvat, kauzalaM-naipuNyaM yasya sa saddharmabIjavapanAnaghakauzalastasya, tavApi jinasyApi, khilAni kAnicidabhavyajIvakSetrANi akRSTabhUsamAni, yatroptaM bIjaM nAkurAyAlamiti, khilAni saddharmabodharahitAni, abhUvan abhavan , yadetat tat adabhutaM Azcarya na, atra nidarzanam-iha asmin loke tAmaseSu tamaHpradhAneSu rAtrAvevAndhakAranirantarApUritapradeze viharamANeSu ghUkAdiSu, khagakuleSu pakSigaNeSu, sUryA zavaH sarvajIvAn pratyavizeSeNa prakAzakAritvakasvabhAvAH Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvAtriMzikA / sUryakiraNAH, madhukarIcaraNAvadAtAH madhukarINAM-bhramaroNAM, ye'tyantakRSNavarNAH caraNAH-pAdAH, teSAmivAvadAtA:-atyantaprakAzapratirodhakanIlimAbhAja ityarthaH // 13 // he jina ! ye khalu tvacchAsanArthamanavabuddhvaiva puruSakAramAsthAya muktimabhilaSanti te patantyevAdho na tu muktimanyadapyabhISTaM vA''sAdayantItyAha svacchAsanAdhigamamUDhadizAM narANA mAzAsmahe puruSamapyanupattameva / unmArgayAyiSu hi zIghragatirya eva nazyatyasau laghutaraM na mRdu prayAtaH // 14 // tvacchAsaneti-svacchAsanAdhigamamUDhadizAM narANAM puruSamapyanupannamevAzAsmahe, hi [yataH) unmArgayAyiSu ya eva zIghragatiH, asau laghutaraM nazyati, na mRdu prayAtaH' inyanvayaH / he jina ! tvacchAsanAdhigamamUDhadizAM tvacchAsanasya-anekAntatattvapratipAdakatvadIyasyAdvAdarAddhAntasya, adhigame-samyagAvagato, mUDhadizAM-mUDhA mohAkrAntA dik-upAya prakAro yeSAM te mUDhadizasteSAM syAdvAdArthAdhigamopAyAtiriktopAyajJAnalakSaNa digbhramazAlinAmiti yAvat , narANAM janAnAm , puruSamapi puruSakAramapi, prayatnamapItyarthaH, anupannameva anu-pazcAt samIpe vA, pannaM-patanaM tatastAdRzameva, AzAsmahe manyAmahe, atra "anupattameva" iti sthAne "anupannameva" iti pAThaH svIkRtaH, yadvA "puruSamapyanupattameva" iti sthAne "'paruSamapyanuyatnameva" iti pAThaH, tathA ca anuyatnamapi svAnurUpatayA svIkRtaM yatnamapi, aparuSameva mRdumeva, prayatnAbhAvameti gUDhAbhiprAyaH, AzA smahe abhilaSAmaH, yadIdRzaH prayatno na syAnna syAdeSAmaniSTamiti prayatnAbhAva eva zreyAnitIcchAma iti bhAvaH / hi yataH, yasmAt karaNAt , unmArgayAyiSu abhISTaprAmAvAptimArgamullaGghayAnyamArgagamanazIleSu pathikeSu, ya eva pathikaH, zIghragatiH zIghraM yathA syAt tathA gatiH-gamanaM yasya sa zIghragatiH, zIghragamanAnukUlaprayatnavAn , asau zIghragamana prayatnavAn pathikaH, laghutaraM zIghrameva, nazyati abhISTasthAnamanAsAdya caurAgupadrutasthAnaM prApya nazyati, naM mRdu prayAtaH yo mandaM mandaM gacchati sa na nazyati, mArgabhraSTasyApi tasya dUragamanAbhAvena sanni Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvAtriMzikA / 55 hitatayA daivayogAt sanmArgajJapuruSasya tanmadhya eva sammelanatastadupadiSTAbhISTadezaprAptimArgajJAnAt tanmArgAnusaraNato'bhISTadezAvAplyA vinAzAbhAvasambhavAdityarthaH / / 14 / / * he jina ! mA bhavatu tvacchAsanAdhigamaH, tvadrUpajJAnamapi rAgavinAzadvArA bhavocchedapratyalamityAha-. tiSThantu tAvadatisUkSmagabhIragAdhAH saMsArasaMsthitibhidaH zrutavAkyamudrAH / paryAptamekamupapattisacetanasya rAgArciSaH zamayituM tava rUpameva // 15 // tiSThantviti-'atisUkSmagabhIragAdhAH zrutavAkyamudAH saMsArasaMsthitibhidaH tAvat tiSThantu, upapattisacetanasya rAgArciSaH zamayituM tava rUpamevaikaM paryAptam' ityanvayaH / atisUkSmagabhIragAdhAH atisUkSma-sthUladhiyAmagocaraM kSayopazamavizeSazAlipuruSagamyaM, gabhIra-gUr3ha, gadhaM-hRdayaM tAtparya yeSAM te atisUkSmagabhIragAdhAH, zrutavAkyamudrAH zrutasya-dvAdazAGgIlakSaNazAsanasya, yAni vAkyAni teSAM mudrAH-anerAntadyotakatattaddharmAvacchedabodhakatattannayamedagarbhArthasyAcchabdAH, syAtpadAGkitAstitva-nAstitvAditattannayAbhimatAvacchedamedaniyantritAnekAntadharmapratipAdakazrutavAkyAnIti yAvat , saMsArasaMsthitibhidaH saMsArasyacaturvidhagatibhramaNalakSaNasaMsaraNasya saMsthitInAm-IdRzakarmakarturIdRzaM saMsaraNamityAdisthitInAm , bhid-bhedo yAbhistAH saMsArasaMsthitibhidaH, tiSThantu tAvat santu tAvat , jainAgamArtha samyag jAnantaH saMsArasvarUpAbhijJAH santastato viraktAH syurevetyabhisandhiH. upapattisacetanasya yuktiyuktaviziSTajJAnazAlinaH puMsaH, rAgArciSaH putra-kalatra-dhanAdikAmanAmIn , zamayituM vinAzayitum , he jina ! tava rUpameva zastrAdihInakarAdighaTitazarIrasvarUpameva, ekaM kevalam, paryAptaM samartham, yadAha"prazamarasanimagnaM dRSTiyugmaM prasannaM, vadanakamalamaGkaH kAminIsaGgazUnyaH / karayugamapi yat te zastrasambandhavandhyaM, tadasi jagati deSo vItarAgastvameva // 1 // " Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvAtriMzikA / tava zastravastrAlaGkaraNahInaviprahamAtradarzanamapi kurvan kaH sacetA rAgavimukto na syAditi hRdayam // 15 // he jina ! re tvatsvarUpa na jAnanti te vastuto'viraktAH eva svasamIpatAnandhazraddhayaiva vizvAsayanto vyasane pAtayantItyupadarzayati vairAgyakAhalamukhA viSayaspRhAndhA jJAtuM svamapyanadhiyA hRdayapracAram / nAtaH paraM bhava iti vyasanopakaNThA vizvAsayantyupanatAMstvayi mUDhasaMjJAH // 16 // - vairAgyakAhalamukhA iti-tvayi mUDhasaMjJA vairAgyakAhalamukhA viSayaspRhAndhAH vyasanopakaNThAH svamapi hRdayapracAramapi jJAtumanadhiyA upanatAn nAtaH paraM bhava iti vizvAsayanti' ityanvayaH / he jina ! tvayi tvatsvarUpe, .mUDhasaMjJAH mUDhA-anavagAhinI, saMjJA-matiyeSAM te tathA, svasvarUpAbhijJAnarahitA ityarthaH, vairAgyakAhalamukhA ahaM virakto'haM virakta iti kolAhalamAtrakAriNo na tu vastuto viraktAH, viSayaspRhAndhAH kalatraM me bhavatu putra-dhanAdayo me bhavanitvati viSayaspRhayA-viSayakAmanayA andhA-muktimArgAnavalokinaH, vyasanopakaNThAH dyUtAdikavyasanaparigatAH, svarmApa AtmIyapi, AstAmanyeSAM hRdayapracAraM hRdayasya pracAramabhiprAyam , jJAtuM boddham, 'anadhiyA' iti sthAne 'anadhipA' iti pAThaH samyak, anIzA asamarthA iti tadarthaH, upanatAn AzritAna , ataH paraM vartamAnabhavAd anantaraM, na bhavaH na saMsAraH, iti evaM, vizvAsaryAnta zraddhApayantItyarthaH // 16 // manogatajinavAguddyotaprakAzavikalA janAH sattvopaghAtaparAyaNA ekAntavAdyupaDhaukitavAGmadyapAnonmattA andhaM tamaH pravizantItyAha-. sattvopaghAtaniranugraharAkSasAni vaktapramANaracitAnyahitAni pItvA / advArakaM jina ! tamastamaso vizanti yeSAM na bhAnti tava vAgdyutayo manassu // 17 // Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvAtrizikA / 57 . sattvopaghAteti-'he jina ! yeSAM manassu tava vAgdyutayo na bhAnti [te] sattvopaghAtaniranugraharAkSasAni vaktRpramANaracitAnyahitAni pItvA tamasastamo'. dvArakaM vizanti' ityanvayaH / he jina ! rAga-dveSAdyakhilabhAvArAtijayAvAptakevala ! jJAnazAlibhagavan ! yeSAM paravAdivipratAritAnAM mUDhAnAm , manassu antaHkaraNeSu, tava jinasya, vAgdyutaya anekAntatattvapratipAdakasyAdvAdodyotAH, na bhAnti samIhitArthatattvatAtparyavattayA na prakAzante, yattadonityasambandha iti yeSAmiti padoktibalAt te iti padamanuktamapyupasthitaM bhavati, te jinavAkyAtiprakAzAnAcAntahRdayAH, sattvopaghAtaniranugraharAkSasAni sattvAH-prANinasteSAmupaghAtovadha-pIDAdistatra niranugrahANi-anukampAdirakSaNAnugraharahitAni, rAkSasAni-rAkSasasadRzAni 'rakSas'zabdo napuMsake vartate, rakSAMsi eveti svArthe'Ni rAkSasAni, "prakRteliGgavacane bAdhante svArthikAH vacit' ityatra kvacidgrahaNAd yathA prakRtA yavAgu:-'yavAgumayI, yavAgumayam' ityatra vikalpena liGgAtivartanaM bhavati tathA prastute'pi vikalpena liGgaparivartanA napuMsakatvaM puMstvaM ca, tatra napuMsakatvAdaro'tretyAbhAti, vaktRpramANaracitAni vaktaiva pramANaM vaktRpramANaM tena racitAni, athavA vaktuH pramANaM- vaktRmAtrAnumataM pramANaM vaktRpramANaM tena racitAni, asmicapyarthe vaktava pramANaM vaktrabhimatapramANamiti kRtvA vaktRkalpanAmAtraracitAnIti yAvat , ahitAni na vidyate pratipAdyatvena hitaM yeSu tAnyahitAni hitapratipAdakatvAbhAvavanti, athavA'hitapratipAdakavacanamahitamityucyata ityahitapratipAdakAni vacanAni, vakSyamANapAkriyAdyanurodhAt tAdRzavacanarUpANi madyAnItyarthaH, pItvA yathA hRdayaM tadAdaM bhavati tathA nipIya, tamasastamaH atyantanibiDamandhakAraM mahAmohAndhakAramiti yAvat , advArakaM na vidyate dvAraM-bahinirgamanamArgo yatra tadadvArakam , tadantaHpraviSTasya bahinirgamanaM na bhavatIti yAvat, vizanti pravizanti, andhe tamasi praviSTAste tatraivAvatiSTante na punamahAmohavimuktA bhavantI. yarthaH // 17 // jinazAsanavimukheSu paravAdiSu mahAmohavijambhitamasAdhAraNamityupadarzayatidagdhendhanaH punarupaiti bhavaM pramathya nirvANamapyanavadhAritabhIruniSTham / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvAtriMzikA / . muktaH svayaM kRtabhavazca parArthazUraH . . tvacchAsanapratihateSviha moharAjyam // 18 // dagdhendana iti-'he jina ! iha tvacchAsanapratihateSu moharAjyam , dagdhe. ndhanaH nirvANamapi pramathya anavadhAritabhIruniSThaM bhavaM punarupaiti parArthazUraH svayaM muktaH kRtabhavazca' ityanvayaH / he jina ! iha asmin saMsAre, tvacchAsanapratihateSu jinAjJAmullaGghaya kriyAnuSThAnopadezaparAyaNeSu pareSu, moharAjyaM mohasyamamedamiti mamatAbhimAnasya sAmrAjyam , kIdRzaM tadityAkAGkSAyAmAha-dagdhendhanaH dagdhAni-jJAnAgninA dagdhAni, indhanAni-puNyapApalakSaNakarmANi yasya sa dagdhendhanaH, sarvathA puNyapApavinirmukta:, nirvANamapi nivRtimapi muktimapIti yAvat , pramathya prAptamapi nirvANaM parityajya, anavadhAritabhIniSTham avadhAritAavadhAritA-iyatIti nirNItA, na tathetyanavadhAritA, pracureti yAvat , etAdRzI bhIrUNAM-bhayagrastAnAM svAnuyAyinAM niSTA-vinAzo yatra tAdRzaM bhavam , yadvA anavadhAritA gaNanAtItA ye bhIravasteSAM niSTA-yAcanA yasmistAdRzaM yathA syAt tatheti kriyAvizeSaNama , bhavaM saMsArama , panaH kSayAnantaramapi, upaiti prApnoti, evaMbhUto janaH ka dRzaH ? padArthazUraH parasya bhayA!danivRttilakSaNArthaniSpattaye parAkramazAlI, svayaMmuktaH svayaM nirvANamavApto'pi sana , kRtabhavazva paropakArArthaM gRhItajanmAdi cetyevaM moharAjyam , taduktam "jJAnino dharmatIrthasya, kartAraH paramaM padam / gatvA gacchanti bhUyo'pi. bhavaM tIrthanikArataH // 8 // iti, moharAjyatAdADharyAyAtra "ajJAnapAMzupihitaM purAtanaM karmabIjamavinAzi / tRSNAjalAbhiSiktaM muJcati janmAkuraM jantoH // 9 // [ ] dagdhe bIje yathAtyataM, prAdurbhavati nAGkaraH / / karmabIje tathA dagdhe, na bhavati bhavAGkuraH // 10 // "[ ] ityAdikamanusandheyam // 18 // anye puNya-pApayoryathArthasvarUpAnabhijJAH pApAnabhilASiNaH puNyAbhilASiNazca, Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvaatriNshikaa| 59 mamimmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm jinastu bhagavAn puNya-pApayoryathArthasvarUpAbhijJo'pi pApa-puNyobhayamapi jJAnAgninA'dhAkSIditi vaiziSTayamupadarzayati-- pApaM na vAJchati jano na ca vetti pApaM puNyonmukhazca na ca puNyapathaH prtiitH| niHsaMzayaM sphuTahitAhitanirNayantu tvaM pApavat sugata ! puNyamapi vyadhAkSIH // 19 // pApaM na vAJchatoti-'janaH pApaM na ca vAJchati pApaM na ca vetti, puNyonmukhazca na ca puNyapathaH pratItaH, sugata ! nisaMzaya sphuTahitAhitanirNayastvaM tu pApavat puNyapi vyadhAkSIH' ityanvayaH / janaH anadhItajinazAsano laukikaparIkSakasAdhAraNaH puruSaH, pApaM narakAdiduHnimittamazubhaM karma tatprabhavamahitasAdhanamadRSTaM ca, na vAJchati necchati, pApaM meM bhavatvitIcchAvAn na bhavatIti yAvata , ca punaH, pApaM niruktasvarUpamadRSTam , na vetti na jAnAti, ca punaH, puNyonmukhaH puNyaM me bhavatviyabhilASAvAn puruSaH, ca punaH, na naiva, puNyapathaH pratItaH tenetyadhyAhAryam , tathA ca niruktajanena puNyamArgo naiva jJAtaH, yadvA "na ca puNyapathapratItaH" iti pAThaH, pratItaH-jJAtaH puNyapatho yena sa tathA, evaMvidho na AhitAgnyAdipAThAt puNyapathazabdasya prAg nipAtaH, yadvA "na ca puNyapatha pratotaH" iti pAThaH puNyamArga prati na itaH-gata iti tadarthaH, yadi pApasvarUpaM samyag jAnIyAt tadaiva pApamakAmayamAno janaH pApapravRttiko na bhavet , tathA ca pApaphalabhugapi na bhavet , anyathA pApasvarUpAniSTatvApratisandhAnAt aparityaktapApakarmA tatphalamaznIyAdeva, evaM puNyamArgAbhijJa eva yathAvat puNyamArgAnuSThAnataH puNyaphalaM svargAdikaM prApnuyAt , anyathA tu puNyamArgamajAnan yathAvat puNyakarmAnanuSThAnAt puNyAbhilASyapi puNyaphalaM nAznIyAdevetyAzayaH, sugata ! gatyarthAnAM jJAnArthatvena jJAnArthatvAd vartamAne kartari kaH, tathA ca puNyapApayoH samyagajJAtA sugataH, tatsambodhane he sugata ! jena !, nissaMzaya saMzayarahitaM yathA syAt tathA, sphuTahitA-'hita Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvAtriMzikA / / nirNayaH sphuTaH spaSTaH, hitA'hitayoH, nirNayo nizcayo yasya sa sphuTAsphuTahitAhitanirNayaH, tvaM tu vItarAgo bhagavAn jinaH punaH, pApavat pApaM vijJAtaM yathA dagdhavAn tathA, puNyamapi samyagavijJAtaM puNyamapi, vyAdhAkSIH vizeSeNaniravazeSeNa dagdhavAnityarthaH, zubhaM karmAzubhaM ca karma svasvaphalopabhogAthaM bhave punaHpunarjanmApAdayatyeva jIvamiti na tadubhayaM hitam , pApavat puNyasyApi bhava bhramaNahetutvAt , kintu mokSasukhameva paramAnandasvarUpaM hitamiti spaSTahitAhitanirNayavAn jinaH pApavat puNyamapyahitasAdhanatvAdahitamiti tadubhayaM paritaH zATayitvA mokSasukhamevaikaM hitamupAdatta iti hRdayam // 19 // tIrthyAntarIyebhyaH satkAralAbhAvAptyAdiphalopadarzakopadezavacanadvArA duHkhadviDjanahRdayAnupraviSTebhyo duHkhadviSaM janaM zreyomArga prati karSana jina eva vaiziSTayamavAptavAnityAha satkAra-lAbhaparipaktizaThairvacobhi duHkhadviSaM janamanupravizanti tIrthyAH / lokaprapaJcaviparItamadhIradurga zreyaHpathaM tvamavidUramukhaM cakarSa // 20 // satkAreti-'tIrthyAH satkAralAbhaparipaktizaThaivaicobhirduHkhadviSaM janamanu. pravizanti, he jina ! tvaM lokaprapaJcaviparItamadhIradurgamavidUrasukhaM zreyaHpathaM cakarSa ityanvayaH ! tIrthyAH paratairthikAH, satkAra-lAbhaparipaktizaThaiH satkAraH svAgatavacanapAdaprakSAlanAdikambalAdyAsanopavezanAdiH lAbhaH-gobhUmiratnAdiprAptiH, satkAralAbhayoH paritaH paktiH-pAkaH paripUrNatA, tatkRte zaThaiH-mithyAvizvAsakatvalakSaNakapaTayuktaiH vacobhiH vacanaiH, itthamanuSThite sati tava loke satkAro bhaviSyati gobhUmyAdiprAptirbhaviSyatItyevaM pratAra kavacanairiti yAvat . yadvA asmAdRzAM satkAre kRtaM gobhUmyAdidAne ca vihite tavApi loke lAbhasatkArau sutarAM bhaviSyata ityevaMrUpaiH pratAraNAvacanaiH / duHkhadviSaM duHkhaM dveSTIti duHkha dvida, taM duHkha dviSaM duHkhaviSayakadveSavantam , janaM prANinam , anupravizanti taddhRdayapraviSTA bhavantIti, satkAralAbhapUjAkhyAtyAdito mama sukhaM bhaviSyati duHkhaM Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvAtriMzikA / 61 -- ---- ca vinakSyatIti, tIrthyAntarIyopadezasantuSTo janastIrthyAn svahRdayasthAn karoti, kintu pratAraNaphalakairvacanairjanasya tAtkAlikaduHkhAbhAve'pi satkAralAbhAdyasatpravRttito'zubhakarmabandhata uttarakAle duHkhaM syAdeveti, yadvA tIrthAntarIyAH pratAraNopadezadAnena pApakarmabandhataH svayamapi prAnte duHkhino bhavantIti te'pi duHkhadveSijanAntargatA bhavantIti bhAvaH / he jina ! tvaM, lokaprapaJcaviparItaM lokAnAM yaH satkAralAbhapUjAkhyAtyAdyavAptiprayojanakaH prapaJcaH, tato viparotaM lokaprapaJcarahitam , adhIradurga dhIrAH-dhairyavantaH, na dhIrA adhIrA dhairyavikalAH, teSAM duHkhena gantuM zakyam , sukhenAdhIragamanAyogyam , avidarasukha vizeSeNa dUra vidUram , na vidUramavidUraM samopamiti yAvat, avidUraM sukhaM yasya tadavidUrasukham , etAdRzaM zreyaHpathaM zreyasaH-mokSasya, mArga-jJAna-darzana-cAritralakSaNamokSasAdhanam, cakarSa duHkhadviSaM janaM niruktazreyaHpatha pratyAkRSTavAn , jinastathopadideza yenopadezena duHkhadviha jano mokSamArga jinopadiSTamevAnusarati, tato nAticira saMsAraduHkhavimukto mokSasukhamanubhavatItyarthaH / atha 'cakarSa' iti sthAne madhyamapuruSatvAt 'cakarSiya' iti prayogeNa bhAvyam , kathaM sa na iti cet ? vedAvAkyavat puruSavyatyayAdarAt , yadvA 'tvam' iti sthAne 'tam' iti duHkhadviSamityasya parAmarzakaH pAThaH, bhavAniti cAdhyAhAryam , tadapekSayA tRtIyapuruSaH, yathA bhavAn gacchatIti, yadvA 'hyakarSaH' iti pAThaH, hi nizcayena tvam akarSaH AkRSTavAn , yadvA ca karSan' iti pAThaH, asIti zeSaH, sarvatrApi duHkhadviSo muktimArga prati nayanaM jinakRtamiti phalati, yadvA ca karSa' iti vizleSaH; karSa naya, duHkhinAM muktiM prati jinakRtaM nayana prArthayAmahe ityarthaH // 20 // - he jina ! tvadvAkyapavitritAntaHkaraNAnAM janAnAM surendre tiryakSu ca svopAjitakarmakRtotkRSTApakRSTamedadarzanajanyaH khedo na bhavati, parasiddhAntAlIDhahRdayAnAM ca "Izvaraprerito gacchet zvabhraM vA svargameva vA' ityAdivacanAdIzvara eva kaJcana jIvaM narake pAtayati kaJcana svarga nayatItIzvarakRtaitadvailakSaNyaM jJAtvA sukhina eva sarvAn vidhAtuM samartho'pIzvaraH kathaM duHkhinamapi vidadhAti, evaM viSamaM vidadhatastasya rAgadveSau syAtAmityevaM vikalpajanitaH khedaH syAdeveti jinavacanamevAdeyamityupadarzayati Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvAtriMzikA / daityAGganAtilakaniSThuravajradIptau zake suroghamukuTAciMtapAdapIThe / tiryakSu ca svakRtakarmaphalezvareSu tadvAkyapUtamanasAM na vikalpakhedaH // 21 // daityAGganeti-"daityAGganAtilakaniSpuravajradIptau suraughamukuTAciMtapAdapIThe zake svakRtakarmaphalezvareSu tiryakSu ca tadvAkyapUtamanasAM vikalpakhedo na' itynvyH| datyAGganAtilaniSThuravajradIptau daityAnAm-asurANAm , yA aGganAHstriyaH, tAsAM saubhAgyasUcake sindUrakuGkumAdikRte bhAlasthe tilake-binduvizeSAkAre, niSThurA-dayArahitA, vajrasya dIptiryasya sa daityAGganA tilakaniSThuravajradIptistasmin , tathA suraughamukuTAcitapAdapIThe surANAM-devAnAm oghaHsamudAyaH suraughaH, tasya yanmukuTaM-zirobhUSaNa tat suraughamukuTam , tenAcita pUjitaM pAdapITha yasya sa suraughamukuTArcitapAdapIThastasmin , zake indre; svakRta karmaphalezvareSu svakRtaM yat karma tasya yat phalaM-sukhaM duHkhaM vA, tasyezvarAHsvAminaH svakRtakarmaphalezvarAsteSu, tiryakSu tiryagayonijAteSu pazupa-kSyAdiSu ca, tadvAkyapUtamanasAm atra 'tvadvAkyapUtamanasAm' iti pATho yuktaH, he jina ! tvadvAkyena pUtaM-pavitramajJAnamalarahitaM mano yeSAM te tvadvAkyapUtamanasteSAm, vikalpakhedaH kiM kAlakRto'yaM bhedaH-ekaH suralokAdhipatiH, anyo bhArAdivahanAdijanyaduHkhabhAjanam, kiMvA svabhAvakRto'yaM bhedaH, uta IzvarakRta ityAdiyoM vikalpastajjanitaH-tatra dUSaNAyudbhAvanaprabhavo yaH khedaH, sa na naiva, bhavatIti zeSaH, purAcIrNasvasvakarmavaicitryaprabhava evaM devendra tiryagAdibhedo na kAlakRta ityahamapi jinoditavihatakarmAnuSThAna kuryA tadoktarabhave indrAdibhavamavamApsyAmi, yadi jinoditaniSiddhakarmAnuSThAna karomi tahiM kSudrayonyAdiSu janmAdikaM duHkhakAryamavApsyAmItyalamatrottaptatayeti khedo na bhavatItyarthaH / / 21 / / pareSAM yaireva hetubhiH saMzayadolAdhirohaNaM jantuniSahe'narthaparibhAvanaM karuNAtmakaM ca kathanaM taireva hetubhiheM jina ! tava vANIprabhAvato nikhilatattvanirNayo mAdhyasthyamaNDitaM mano nirvANAdhigatizca bhavatItyAha Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvAtriMzikA / 63 yaireva hetubhiranizcayavatsalAnAM sattveSvanarthaviduSAM karuNApadezaH / taireva te jina ! vacassvaparokSatatvA ___ mAdhyasthyazuddhamanasaH zivamApnuvanti // 22 // yaireveti- 'yaireva hetubhiH, anizcayavatsalAnAm , sattveSu anarthaviduSAM karuNApadezaH, he jina ! tava vacaHsu [samadhigateSu] taireva aparokSatattvA mAdhyasthyazuddhamanasaH zivamApnuvanti' ityanvayaH / yaireva hetubhiH mithovirodhamApannarekAntavAdopadarzitaihetubhUtaiyukti jAlaiH, anizcayavatsalAnAm anizcayaHnizcayAbhAvaH saMzaya iti yAvat , sa vatsalaH priyo yeSAM tAdRzAnAm , svAbhyu. pagatekAntanityatvAdivAde parAbhyupagataikAntAnityatvavAdivAdopadarzitayuktikalApavirodhato na nirNayaM kartuM, pragalbhante, evaM svAnabhyupagataikAntAnityatvavAdamapi svAbhyupagatakAntanityatvAdivAdopadarzitayuktikalApavirodhato na nirNetuM prabhavanti, tathA ca kimidaM tamidaM veti saMzayadolAmadhirUDhAnAmekAntAdinAmityarthaH, punaH kIdRzAnAm ? yereva hetubhiH iSTaviyogAniSTasaMyogAdibhiH, satveSu viSamadazAmApanneSu jIveSu, anarthaviduSAm aniSTaM paribhAvayatAma, karuNApadezaH are ! kimasya pAmarasyAbhUd bhavati bhaviSyati cetyAdikaruNAtmakaM vacanamAtraM bhavati, he jina ! tava bhavataH. vacaHsu 'syAnnityaH syAdanityaH, iSTaviyogAdisampAditA vipadAdalI svakRtakarmaNa eva phalam' ityAdipratipAdakeSu jinavacaneSu samadhigateSu satsu, taireva syAtkArasaMskRtaiH, duHkhaM svakRtakarmaNa eva phalamityAdivacanAnusaMhitaiH pUrvoktaireva hetubhiH, aparokSatattvAH sAkSAnnirNItatattvAH, punaH mAdhyasthyazuddhamanasaH mAdhyasthyena-taTasthabhAvena, rAga-dveSarAhityena zuddhaM-zokAdyanAkulatayA pavitraM mano yeSAM tAdRzA jinabhaktAH, zivaM mokSasukham, Apnuvanti prApnuvantItyarthaH // 22 // he jina ! bhavantamAzritAnAmanekajanmArjitAnAmapi guNAnAM kSaNena vinAza eva bhavati, kutastatphalopabhogaH ? tvadvimukhastu jano vyasanopabaMhitAni Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvaatrishikaa| guNaphalAni nirvighnaM bhuGkte iti guNaphalopabhogajanaka bhavadvaimukhyameva . kAntaM, na tu guNavinAzakaM bhavatsAM mukhyamityApAtabhAsamAnanindAmukhena bhagavantaM stauti ekAntanirguNa ! bhavantamupetya santo __ yatnArjitAnapi guNAjahati kSaNena / klIbAdarastvayi punarvyasanolbaNAni bhuGkte ciraM guNa phalAni hi tApanaSTaH // 23 // ekAntanirguNeti--- 'he ekAntanirguNa ! santo bhavantamupetya yatnArjitAnapi guNAn kSaNena jahati, tvayi klIbAdaraH punaH. tApanaTo hi vyasanolbaNAni guNaphalAni ciraM bhukte' ityanvayaH / he ekAntanirguNa ! ekAntenaniyamena, nirguNa !-parakalpitasattva-rajastamoguNarahita ! athavA paropAdhikaguNarahita ! tena svAbhAvikajJAnAdiguNavattve'pi na kSatiH, santaH sajjanA bhavyAH, bhavantaM guNarahitaM tvAm, upetya stutyarcanAdibhaktatyA prApya, yatnAjitAnapi tapaH-svAdhyAyapraNidhAnAdiprayatnopArjitAnapi. guNAn tiryaga-narAmarAdhipatyAdi lakSaNaguNAn , kSaNena alpasamayena, jati tyajanti, bhavadbhaktiprabhAvAdavAptakevalAlokAH karmASTakavimuktA muktidhAmopagacchanti, tatrasthAnAM na ko'pyaupAdhiko guNa iti; tvayi vItarAge bhagavati, klIbAdaraH klIbo-napuMsakaH phaladAnA. samartha Adaro bhaktiryasya sa klIbAdaraH, bhagavati gatAdaro yadvA yathAkathaJcid bhaktatyA karmAnuSThAtA punaH, tApanaSTaH tApena-strI-putra-dhanAdyanavAptyAdijanitaparitApena, naSTo-gRhAd bahirgataH, viSayAnavAptijanitavairAgyavAn na tu viSayadoSadarzanajanitabhava virAgavAna, hi yataH, vyasanolbaNAni vyasanopabRMhitAni vyasanapradhAnAni, guNaphalAni aupAdhikaguNaphalAni svArAjyAdIni, ciraMyathA syAt tathA, bhuGkte punaH punarjanma gRhItvA svargAdiguNaphalaM bhuGkte, anena tapo'nuSThAnAdi kurvannapi viSayAnavAptyAdijanitavairAgyavAnapi jano bhagavadyathAvadbhaktivikalo bhave bhrAmyatyeva, bhagavadyathAvadbhaktibhAk tu kSiprameva muktidhAma prayAtItyarthaH, yadvA guNazabdo rajAvapi vartate, tathA ca jIvabandhanahetutayA rajjusthAnApannAni aSTavidhakarmANi guNAH, tadanusAreNa zeSaM bodhyam // 23 // Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvAtrizikA / 65 mommmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm Atmano yathArthasvarUpAbhijJo naSTakAmavAsanaH kRtakRtyatvAnna vanavAsAdiSu punaH pravartata ityAha kurvan na mAramupayAti na cApyakurvan nAsyAtmanaH zivamahaddharyabalaM nidhAnam / vedana tamevamavasAditavedamattvAd bhUyo na duHkhagahaneSu vaneSu zete // 24 // kurvanniti- 'kurvan mAraM nopayAti, ca akurvannapi na, asyAtmanaH zivamaharddhi nidhAnamabalaM na, tamevaM vedan avamAditavedamattvAd bhUyo duHkhagahaneSu vaneSu na zete' itynvyH| kurvan yaH karmANi kurvan san, mAraM kAmam , nopayAti na prApnoti, ca punaH, akurvannapi karmANyakurvan api, na neva, mAramupayAtIti sambadhyate, evaMvidhasya asya pratyakSAdipramANasiddhasya, AtmanaH jIvasya, zivamaharddhi zivaM-mokSasukhaM tadeva maharddhiyaMtra tacchivamahaddhi, nidhAnaM jJAnAdiratnanidhiH, abalaM durbalam, na sarvato'nyanidhAnAt prabalaM na kadApyapakSIyate, tamevaM vedana zivamahaddhinidhikamAtmAnaM jAnan puruSaH, vidie cetanAdau curAdiH, curAdiNico'nityatvAt zatari zavi sau ca vedan , yadvA vidvAniti pAThaH, avasAditavedamattvAt avasAditA-prakSINA, vedasya-puvedAdeH, mA-lakSmIryasya so'vasAditavedamattvAt, yadvA "mattvAd" iti sthAne "sattvAd" iti pAThaH, dUrIkRtakAmavAsanAprayojakavedAkhyakarmasattAta iti tadarthaH / bhUyaH punarapi, duHkhagahaneSu vyAghrAdinivAsena duHkhapracureSu, vanepu kaNTakavRkSAdisamudAyAkIrNAvaniSu, na zete na tapaHparizramopajAtanidrAsukhamanubhavati, AtmasvarUpAvasthitisukhamanubhavan kRtakRtyo na girikandaragahanavanAdiSu tapasyatotyarthaH // 24 // he jina ! tIrthAntarIyAdhigatanItisvAmitvena stutyastvamevetyupadizatikartA na karmaphalabhuga na ca karmanAzaH kaJantare'pi ca na karmaphalodayo'sti / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvAtriMzikA / kartA ca karmaphalameva sa cApyanAdya stvadvAkyanItiriyamapragatA'nyatIH // 25 // katteti- karmaphalabhuk kartA na, karmanAzo na ca, kAntare'pi karmaphalodayo na cAsti, karmaphalameva ca kartA, so'pi cAnAdyaH, iyaM tvadvAkyanItiranya tIrthairapragatA' ityanvayaH / karmaphalabhuga karmaNo-vihitaniSiddhopavAsAbhakSyabhakSaNAdikRtasyASTavidhakarmaNo'STAdipadavAcyasya, phalaM-sukhaduHkhAdikaM bhunaktIti karmabhuk karmaphalabhoktA uttarakAlikaH, kartA karmAnukUlakRtimAn pUrvakAlikaH, na naiva, vibhinnakAlInayoH karmaphalabhoktRtvaviziSTa-karmakartRtvaviziSTayorekAntikAmedAsambhavAt , karmanAzaH karmaNaH-jJAnAvaraNAdyaSTavidhakarmaNaH sarvathA nAzaH, na ca naiva, karmanAzakakAraNopanipAte sati kSIranoranyAyenAtmapradezaiH samamapRthagabhAvApannasya karmapudgalasya pRthagbhAva eva bhavati na tu vinAzaH, karjantare'pi ca karmakartRbhinnapuruSe'pi ca, karmaphalodayaH anyakartRkakamaphalAvibhAvaH, nAsti na bhavati, nAhi caitrakartRkasya karmaNaH phalaM maitre bhavatIti, ca punaH. kartA karmAnukUlavartamAnakAlInakRtimAn , karmaphalameva pUrvajanmakRtasya karmaNaH sAbhyabhUtaprayatnavattvAt phalameva, pUrvabaddhakarmodayata evetadbhavIyakAnukUlayatnavAn bhavati puruSo nAnyathA, karmAbhAve tajjanyaprayatnAbhAvAt tadAzrayaH kartA na syAdeva daNDAbhAve daNDyabhAvavat; so'pi ca karmaphalasvarUpaH kartA'pi ca, anAdyaH AdyarahitaH pravAhataH karmakartRparamparAyA AdirahitatvAt , yasmin kAle kartA na syAt tadanantaraM karmApi tatprayatnabaddhaM na bhavet, karmAbhAve uttarakarmAnukUlaprayatnavAn kartA'pi na syAdityevaM karmakartRparamparocchittireva syAt, he jina ! iyam anantaramupavarNitA tvadvAkyanItiH tvaduktAnekAntatattvopadarzakasyAdvAdanItiH, anyatIthryaiH ekAntavAdibhiH, apragatA prakarSaNAvagatA netyarthaH; yadvA kartA karmaphalabhug na tarhi kiM karma phalamadattvaiva nazyatItyata Aha-na ca karmanAzaH, tarhi kiM karjantare phalodayo'sti ? ityata Ahakarjantare'pi ca na phalodayo'sti, tarhi karmaNaH kiM phalamityAha-kartA ca karmaphalameveti vyAkhyeyam, anyat samAnam // 25 / / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvAtriMzikA / he jina ! bhItasya tava vIreti nAmakaraNamamarendrasyAbodhavijRmbhitameveti nindAvyAjena stutimAhabhIroH satastava kathaM tvamarezvaro'sau vIro'yamityanavadhAya cakAra nAma / mRtyorna hastapathametya bibheti vIra stvaM tasya gocaramapi vyatiyAya lInaH // 26 // bhIroriti-'he jina ! asau tvamarezvaraH, bhIroH satastavAnavadhAya vIro'yamiti nAma kathaM cakAra, vIro mRtyorhastapathametya na bimeti, lInastvaM tasya gocaramapi vyatiyAya' ityanvayaH / he jina ! asau sarvalaukikaparIkSakaprasiddhaH, amarezvaraH zakrendraH, bhoroH satastava bhayazAlinaH satastava, anavadhAya tava svabhAvavijJAya, vIro'yamiti ayaM vIrapadavAcya ityevaM, nAma saMjJAm, kathaM cakAra kena hetunA kRtavAn, ahaM bhorurityeva tvaM kathaM jJAtavAnasi yena bhIroH sata iti kathayasIti bhagavatA pRSTa ivAha-mRtyoriti-yamasyetyarthaH, hastapathaM hastamArgam , etya prApya, vIraH parAkramazAlyunsAhavAn puruSaH, na bimeti na jAtucidbhayavAn bhavati, lInastvaM atyantavidUraM yatra mRtyurapi na yAtumalaM tAdRzalokAgranyavasthitna muktidhAma gatastvam, tasya mRtyoH, gocaramapi cakSurAdipracArapradezamapi, byatiyAya vyatikrAntavAnasi, yo yato bhItaH sa tathA guptasthAnaM gatvA lono bhavati yathA tasya dRSTigocaro'pi na bhavatIti lokasthitirityarthaH // 26 // he jina ! ravi-zaziprakAzAtizAyiprakAzastvamasIti stUyase vijJairityAhanAdityagarvajamahastava kizcidasti nApi kSapA zazimayUkhazuciprahAsA / rAtridinAnyatha ca pazyasi tulyakAlaM kAlatrayotpathagato'pyanatItakAlaH // 27 // Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvAtriMzikA / nAdityagarvajamaha iti-'he vIra ! tava AdityagarvajamahaH kiJcinnAsti zazimayUkhazuciprahAsA kSapA na, atha ca rAtriMdinAni tulyakAlaM pazyasi, kAlatrayotpathagato'pyanatItakAlaH' ityanvayaH / tava bhavato jinamya, Adityagarvajam Adityasya-sUryasya, yo garvaH-spaSTaprakAzajanakatvaviSayakaH 'ahameva loke sarvasya janasya spaSTaprakAzakaH' ityabhimAnalakSaNaH, tasmAjjAtam, ahaH pratyakSajanakasAmagryantargatasUryAlokaviziSTaM dinam ; na kiJcidasti tucchaM niSprayojanamityarthaH, jJAnAvaraNIyakarmAtyantakSayajanitasya tvatpratyakSasya cakSurAdIndriyAjanyatvena tatsahakArisUryAdyAlokAnapekSatvAta, dinajAtapratyakSe sUryAloka indriyasahakAritayA kAraNam , nizAprabhavapratyakSe candrAlokastathA kAraNam . ato nizA'pekSagIyA syAdityapi na vAcyam, tatpratyakSasyendriyAjanyatvena yathA na sUryAlokApekSA, tathA candralokApekSA'pi na bhavatItyAha-nApi kSapeti / zazimayUkhazuciprahAsA zazinaH candrasya, ye mayUkhAH-kiraNAH, taiH zuciH-zvetavarNaH, prahAsaH prahasanaM yasyAH sA tathA, hAsyasya zvetavarNatvamAmananti kAvyavidaH, kSapA rAtriH, nApi naiva. taveti sambadhyate / atha ca svapratyakSakAraNatayA dina-rajanyorabhAve'pi ca, rAtridinAni rajanidinAni, tulyakAlaM samakAlam, pazyasi tvaM sAkSAtkaroSi, lokAlokAtmakAkhilavizvaviSayakasya tvatpratyakSasya yugapadeva sarvaviSayakatvAt, kIdRzastvam / kAlatrayotpathagato'pi kAlatrayamulakyAnyamArga gato'pi, anatItakAlaH anatItaH anullacitaH kAlo yena sa tatheti virodhaH, tatparihAre kAlatrayeNa utsRSTaH panthA yasya tat kAlatrayotpatham , yatrasthAnAM kAlatrayakRtavizeSo nAsti tAdRzaM muktidhAmetyarthaH, tadgataH tatprAptaH, punaH na vidyate'tItakAlo yasya sa tathA, svaprAgabhAvAdhikaraNakAlo'nAgatakAlaH, svAdhikaraNakAlo vartamAnakAlaH, svadhvaMsAdhikaraNakAlo'tItakAlaH, sarvadAvatiSThamAno bhagavAn na kadApi vinAzamupayAtItyanatItakAla ityarthaH / / 27 / / kamala-kumudavikAzakAbhyAM candra-sUryAbhyAM sarvatrAskhalitaprakAzasya jinasya vaiziSTayAvabodhanena stutiM vidadhAti candrAMzavaH kamalagarbhaviSaktamugdhAH . sUryo'pyajAtakiraNaH kumudodareSu / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvAtriMzikA / vIra ! tvameva tu jagatyasapatnavIra strailokyabhUtacaritApratighaprakAzaH // 28 // candrAMzava iti-'kamalagarbhaviSaktamugdhAzcandrAMzavaH, kumudodareSvajAtakiraNaH sUryo'pi, he vIra ! trailokyabhUtacaritApratighaprakAzo jagatyasapatnavIrastvameva tu' ityanvayaH / kamalagarbhaviSaktamugdhAH kamalagabhai saGkucitapadmapatranicaye, viSaktemadhye vizeSeNa sambandhe, mugdhAH-asamarthAH kAtarAH, antaH pravizya kamalaM prakAzayitumanipuNA iti yAvat, candrAMzavaH candrakarAH, kumudodareSu rAtrau vikAzini divase'vi kAzini puSpavizeSe kumudasaMjJA, kumudasya puSpavizeSasya udareSu-garbhabhAgeSu, ajAtakiraNaH etatsthAne 'ayAtakiraNaH' iti pAThaH samyagAbhAti, ayAtAH aviSTAH kiraNAH yasya so'yAtakiraNaH. kumudodarapravezaparAmukhakiraNaH, saryo'pi dinakaro'pi, he vIra ! trailokyabhUtacaritApratighaprakAzaH trailokye tribhuvane yAni bhUtAni teSAM cariteSu--hitAhitAcaraNeSu, apratighaH pratibandharahitaH prakAzo yasya sa trailokyabhUtacaritApratighaprakAzaH, trailokyagatAzeSabhUtAcaraNaprakAzaka ityarthaH, jargAta saMsAre. asapatnavIraH sapatnaH pratipakSo vIro yasya sa sapatnavIraH, na vidyate sapatnavIro yasya so'sapannavIraH, anyAmabhibhavanIyaparAkramazAlItyarthaH, turvizinaSTi-tvameva bhavAneva, tvatto'nya IdRzo nAstItyarthaH // 28 // candra sUryAprakAzyaprakAzakajinaprakAzavibhava mAtuM na ko'pi samartha ityameyaprakAzavibhavastaM jinastauti iti yazvAmbudodaraniraGkuzadIptirarka__stArApatizca kumudadhutigaurapAdaH / tAbhyAM tamogupilamanyadiva prakAzyaM kastaM prakAzavibhavaM tava mAtumarhaH // 29 // yazceti-anvayo yathAzrutAnusAryeva / yazca yattadonityasambandha iti tAbhyAmityuttarasthatacchabdAbhisambaddho ya iti-yaH punaH, ambudodaraniraGkuzadIptiH Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvAtriMzikA / atra 'ambujodaraniraGkuzadIptiH' iti pAThaH samyagAbhAti, ambujasya-asya, udare-antaH, niraGkazo-apratighA, dIptiH-prakAzo yasya so'mbujodaraniraGakuzadIptiH, arkaH sUryaH, ca punaH, tArApatiH candraH, kumudadyatigaurapAdaH kumudasya --candravikAzipuSpavizeSasya dyutyA-kAntyA, gaurA:- vetAH, pAdaH-kiraNA yasya sa kumudadyutigaurapAdaH, kumudadyutyatyantasambandhopajAtAtizvetakiraNazcandaH, tAbhyAM ravicandrAbhyAm , prakAzya prakAzanIya vastu, tamogupilam anAvRtabAhyabhAgamAtre prakAzyatayA tadanyeSu cAvRtAntarasthapracurabhAgeSvaprakAzyatayA ajJAta pracurabhAgaparyavasitAndhakAragahanam, uttaratropAttatacchabdasAmarthyAd 'yataH' iti labhyate; tena yato. 'nyadiva yataH sakala dezAvacchedena vIraprakAzavibhavaprakAzyAdanyadiva vartata iti zeSaH, ataH tava jinasya, taM candra sUryaprakAzavilakSaNaM tamolezAsaMspRSTatayA vastumAtraviSayakam , prakAzavibhavaM prakAzaizvaryam , mAtum iyadetadityevaM paricchettum , ko'rhaH ?-kaH samarthaH ?-na ko'pi samarthaH // 29 / / kiJcidviSayakaM jJAnaM vartamAna, kiJcidvaSayakaM jJAnaM bhAvi, kiJcidviSayakaM jJAnaM bhUtamityevaM vibhajanaM, kiJcid vastu jJAtaM iti, kiJcicca jJAtavyamityevaM vA vibhajanaM na bhagavantamadhikRtya sambhavati. yugapadeva nityaviSamasvabhAvavizvaviSayakasAkSAtkArajJAnavattvAd , ata: otkRSTatayA namasyo bhagavAn vIra iti tasmai bhagavate mahAvIrAyAcintyacaritAya nityaM namaskAro'stvityAha nAthAn vivitsasi na vetsyasi nApyavetsI na jJAtavAnasi na te'cyuta ! vedyamasti / trailokyanityaviSamaM yugapacca vizvaM __ pazyasyacintyacaritAya namo'stu tubhyam // 30 // nArthAniti--'arthAn na vivitsasi na vetsyasi nApyavetsI: na jJAtavAnasi, he acyuta ! te vedya nAsti, trailokyanityaviSama vizvaM yugapacca pazyasi, acintyacaritAya tubhyaM namo'stu' ityanvayaH / he vIra ! tvam arthAn padArthAn , na vivitsasi na vettumicchasi, na vetsyasi arthAnityanuvartate, arthaviSayakabhaviSyatkAlInajJAnavAnna tvaM, nApyavetsIH arthaviSayakabhUtakAlInajJAnavAnna Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvaatriNshikaa| . 71 tvam , na jJAtavAnasi vartamAna kAlikajJAnavAMstvaM na, he acyuta ! sarvadA avinAzisvarUpa ! te tava, vedya jJAtavyam, nAsti na vidyate, acyuteti saMbodhanasAmarthyAdava nArthAn vivitsasItyAdiniSedhAnAM samanvayo bhagavatyupapadyate, avinAzini bhagavati vinAzivartamAna-bhaviSyadatItajJAnasambandhasya tAdAtmyalakSaNasyAmbhavAditi bodhyam, trailokyanityaviSamaM trayANAM lokAnAM samAhAra eva trailokyaM tasmin nitya-sarvadA, viSama-kiJcidiSTaM kiJcidaniSTaM kiJcadupekSyaM yadevaikasya duHkhasAdhanaM tadevAnyasya sukhasadhanaM yadevaikasya mitraM tadevAnyasya zatrurityevaM viSamam, vizva-nikhilaM vastu, pazyasi sAkSAtkaroSi, tataH acintyacaritAya acintyaM cintayitumazakyam, caritamAcaraNaM yasya so'cintyacaritastasmai, tubhya bhagavata vIrAya, namaH svAvadhikotkRSTatvaprakArakajJAnAnukUlavyApAralakSaNo namaskAraH, astu bhavatvityarthaH // 30 // bhadbhuto'pyazeSapadArthasvabhAvo jinajJAnasamudrAntargataH samAna eveti jine nAdbhuto bhavatItyAha zabdAdayaH kSaNasamudbhavabhaGgazIlA: saMsAratIramapi nAstyaparaM paraM vA / tulyaM ca tat tava tayoraparokSagApsu .. 'tvayyadbhuto'pyayamanadbhuta eva bhAvaH // 31 // zabdAdayaM iti- 'zabdAdayaH kSaNasamudbhuvabhaGgazolAH, aparaM paraM vA saMsAratIramapi mAsti, tava aparokSagApsu tayoMstat tulyam , adbhuto'pyayaM bhAvaH, tvayi anadbhuta eva' ityanvayaH / zabdAdaya iti-AdipadAdanyapadArthAnAmupaprahaH, bauddhadizailImanarudhyAdau zabdopenyAsaH, kSaNasamudbhavamaGgazIlAH kSaNe-ekaikasmin avibhAjyakAlAMze, yaH samudbhavaH vartamAnaparyAyApekSayA samu. tpattiH, ya ca bhaGgaH-pUrvaparyAyApekSayA vinAzaH, tau zIlaM-skAko meSAM te tathA, yadvA kSaNe-vartamAnakSaNe vartamAnaparyAyApekSayA yaH samudbhavaH, ya ca kSaNe-tadavyavahitottarakSaNe vartamAnaparyAyasya bhaGgaH, tau zIlaM yeSAM te tathA, yadvA kSaNena Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvAtrizikA / AA samudbhavo yasya tAdRzo yo bhaGgaH, sa zIla yeSAM te tathA, kSaNikasamudbhavasyedamupalakSaNam , vastUnAM pratikSaNaM paryAyayAH parivartante, tatra pUrvapUrvaparyAyApekSayA nAzaH, uttarottaraparyAyApekSayA cotpattiriti saMsthitiH, etAvatA samudbhavasya bhaGgasya ca kSaNamitaH kAla iti darzitam , aparam AdibhUtam , ca punaH, param antabhUtam , saMsAratIramapi nAsti saMsAra:-jIvAjIvAdipadArthasamUhAtmakaM jagata . tIrapada samabhivyAhArAt tadAtmako yaH sAgarastasya tIramavadhibhAgaH, apistvathe, nAsti-na vidyate, saMsArasAgarasyAdirantazca nAstItyarthaH, adbhuto'yaM bhAvaH, yaduta-utpAda-vinAzayoH kSaNena kAlaniyamanam , saMsArasAgarasya tu sarvathA na, he jina ! tava sarvavidobhavataH, aparokSagApsu aparokSaM-pratyakSAtmakaM yat kevalajJAnam , tad gacchanti tadrUpasAgareM nijjantIti aparokSagAH, evaMvidhA ye ni'khalAH padArthAstadrUpAsu apsu-jaleSu, jalataraGgavadannupalaM navanavadazAmApadyamAnA ye nikhilAH padArthAsteSu tava jJAnAdaze saMkrAnteSu satsu, tayoH utpAda-vinAzayoH 'paTolapatraM pittaghnaM nADI tasya kaphApahA" "dazaite rAjamAtaGgAratasvAmI turaGgamAH" ityAdivad gauNayorapi parAmarzo'tra / tulyaM samAnam , tat saMsAratIram , ' yathA bhavAn samudbhava-bhaGgau vyaktyapekSayA sAvadhiko pravAhApekSayA niravadhiko pazyati tathA saMsAramapi vyaktyapekSayA sAvadhika pravAhApekSayA niravadhikaM pazyatItyarthaH, ataH adbhuto'pi Azcarya janako'pi, ayaM bhAvaH adhunopavarNanena hRdi vartamAno bhAvaH, tvayi sakalalokAlokAvalokini jine bhavati, anadabhuta eva nAzcaryajanakaH // 31 // vasantatilakAvRttenaitAvatstutipadyakadambakaM viracya dvitIyAM dvAtriMzikAM paripUrNA kartu kAmo'ntimapadya pRthvIvRttena viracayatiananyamatirIzvaro'pi guNavAka samAH zAsvatI ryadA na guNalokapAramanumAtumIzastava / pRthagrajanalaghusmRtirjina ! kimeva vakSyAmyaha manorathavinodacApalamidaM tu naH siddhaye // 32 // [ pRthvI] Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvitIyA dvAtriMzikA / 73 ananyamatiriti- jina ! yadA'nanyamatirIzvaro'pi, zAzvatIH samAH, guNavAk tava guNalokapAramanumAtumIzo na, [ tadeti dRzyaM ] pRthagajanalaghusmRtirahaM kimeva vakSyAmi, idaM tu manorathavinodacApalaM naH siddhaye' ityanvayaH / he jina :, yadA ananyamatiH anyA-anyaviSayA jinaguNavyatiriktapadArthaviSayeti yAvat ; matiH-jJAnaM yasya so'nyamatiH, nAnyamatirananyamatiH, yadyapi sarvadA sarvaviSayakajJAnavAnIzvaraH kadApyananyamatirna bhavatyeba tathApyutprekSyatezaGke ananyamatiriti, jinaguNaikatAnacittaH, Izvaro'pi aizvaryazAlyapi puruSottamaH, zAzvatIH samAH asaGkhyeyavarSa yAvat , guNavAk guNavacanatatparaH, tava jinasya, guNalokapAraM guNanikarAntam , anumAtum etAvanto jinasya guNA ityevaM paricchittiviSayaM kartum , IzaH samarthaH, na naiva, yadezvaro'pi tava guNanikaraparicchittikaraNe na samarthastadA, pRthagajanalaghusmRtiH rathyApuruSAdisAdhAraNajanavadalpaviSayakasmaraNavAn yAvadanubhUtaM tAvadapi smartumasamarthaH katipayAnubhavaviSayaviSayakasmaraNavAniti yAvat, ahaM siddhasenadivAkaraH, kimeva vakSyAmi na vaktuM yogyo'smi, tarhi kimidaM kriyata ityAkAGkSAyAmAha-idaM viti- prastutajinaguNavarNanaM punarityarthaH; manorathavinodacApalaM manorathaH tvadguNagAnakaraNAbhilASaH, vinodaH-tvadguNagAnajanyAnandollAsaH, tatsampAdanAya, cApalaM bAlaceSTitam , naH asmAkam , siddhaye mokSasukhAya, krIDayA kRtamapi jinastavanaM bhaktibharollasitaM parampara yA mokSaprAptaye syAdevetyarthaH / "asau jasayalA vasu-prahayatizca pRthvI guruH" iti lakSaNalakSitatvAt pRthvIvRttamidam // 32 // gambhIrArthasamaSTimAtrakhacitA kveyaM stutiprahA vAhaM mandamatistadarthakaraNe vaiSamyametat param / vyAkhyAnAGgatayA tu khelatutarAM vIro manomandire __ bhAvaM mandataro'vagacchatu tato yatno mamAyaM phalI // 1 // iti zrItapogacchAdhipati-zAsanasamrATa-sarvatantrasvatantra-zrIvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAreNa vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada-kaviratnetipadAlaGkRtena . .zrIvijayalAvaNyasUriNA viracitAyAM kiraNAvalInAmnyAM vivRtau dvitIyA dvAtriMzikAvyAkhyA samAptA // Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya dvAtriMzikA / bhaktyA zrInemisUreradhigatavividhavyAkRtiprakriyotthA nekagranthArthasAro jinamatanirato'dhItasiddhAntasAraH / sUriviNyanAmA svajanisaphalataikAntasiddhayai tRtIye bhAge dvAtriMzikAnAM vivRtimiha zubhAM gUDhasAre tanoti // 1 // puruSottamatvA'cintyaguNatAdAtmyApannatvAdidharmavato jinasya stutimArabhate ananyapuruSottamasya puruSottamasya kSitA vacintyaguNasAtmanaH prabhavavikriyAvartmanaH / prasAdavijitasmRtirgaNayituM matiprodgamaM stavaM kila vivakSurasmiM puruhUtagItAtmanaH // 1 // [pRthvI ] ananyapuruSottamasyeti / "kSitau ananyapuruSottamasya puruSottamasya acintyaguNasAtmanaH prabhavavikriyAvamanaH puruhUtagItAtmanaH stavaM matiprodgamaM gaNayituM prasAdavijitasmRtiH vivakSurasmi kila" ityanvayaH / kSitau pRthivyAm , anyanyapuruSottamasya anyeSAmanyo vA puruSottamo'nyapuruSottamaH, na anyapuruSottamo'nanyapuruSottamastasya, vedAntyAyabhimatapuruSottamabhinnasya jIvabhinnezvara. svarUpapuruSottamabhinnasya vA "dvAvimau puruSau loke kSarazcAkSara eva ca / kSaraH sarvANi bhUtAni kUTastho'kSara ucyate // 1 // uttamaH puruSastvanyaH, paramAtmetyudAhRtaH / / yo lokatrayamAvizya bibhartyavyaya IzvaraH / / 2 // yasmAt kSaramatIto'hamakSarAdapi cottmH| bhato'smi loke vede ca prathitaH puruSottamaH // 3 // " gItA-a0 16, zlo0 16, 17, 18] ityAdigItAvacanebhyo'nyapuruSottamasvarUpAvagatirbhavati, tatra dvAvimAviti lokatrayavyAkhyAnaM madhusUdanasyettham - evaM sopAdhikamAtmAnamuktvA kSarA'kSarazabdavAcyakArya-kAraNopAdhidvayaviyo. .gena nirupAdhikaM zuddhamAtmAnaM pratipAdayati kRpayA bhagavAnarjunAya tribhiH zlokaiH Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA / 75 dvAvimau-pRthaprAzIkRtau, puruSau-puruSopAdhitvena puruSazabdavyapadezyau, loke-saMsAre, kau tAvityAha-kSarazcAkSara eva ca, kSaratIti kSaro vinAzI kAryarAzirekaH puruSaH, na kSaratItyakSaro vinAzarahitaH, kSarAkhyasya puruSasyotpattibIjaM bhagavato mAyAzaktidvitIyaH puruSaH, tau puruSau vyAcaSTe svayameva bhagavAn-'kSaraH sarvANi bhUtAni'-samastaM kArya jAtamityarthaH, kUTasthaH-kUTo yathArthavastvAcchAdanenAyathArthavastuprakAzanaM vaJcanaM mAyetyanarthAntaram , tanAvaraNavikSepazaktidvayarUpeNa sthitaH kUTasthaH, bhagavAn mAyAzaktirUpaH kAraNopAdhiH saMsArabIjatvenAnantyAdakSara ucyate, kecit tu-kSarazabdenAcetanavargamuktvA 'kUTastho'kSara ucyate' ityanena jIvamAhustanna samyak, kSetrajJasyaiveha puruSottamatvena pratipAdyatvAt , tasmAt kSarA'kSarazabdAbhyAM kAryakAraNopAdhI ubhAvapi jaDAvevocyete ityevamuktam // 16 // (1) AbhyAM kSarA'kSarAbhyAM vilakSaNaH kSarA'kSaropAdhidvayadoSeNAspaSTo nityazuddha. buddhamuktasvabhAva uttamaH-utkRSTatamaH puruSastvanyaH-anya evAtyantavilakSaNaH, AbhyAM kSarA'kSarAbhyAM jaDarAzibhyAmubhayabhAsakastRtIya zcetanarAzirityarthaH, paramAtmetyudAhRtaH-annamaya-prANamaya-manomaya-vijJAnamayA-''nandamayebhyaH paJcabhyo'vidyAkalpitAtmabhyaH paramaH-utkRSTo'kalpito "brahma pucchaM pratiSTA" [taitti. 2 / 5] ityukta AtmA ca sarvabhUtAnAM pratyakcetana iyataH paramAtmetyukto vedAnteSu, yaH paramAtmA lokatrayaM-bhU-bhuvaH-svarAkhyaM, sarva jagaditi yAvat, Avizya-svakIyayA mAyAzaktyA'dhiSThAya. biti-sattAsphUtipradAnena dhArayati poSayati ca, kIdRzaH ? avyayaH-sarvavikArazUnyaH; IzvaraH-sarvasya niyantA nArAyaNaH, sa uttamaH puruSaH paramAtmetyudAhRta ityanvayaH, "sa uttamaH puruSaH" [chAM. 8112 / 3] iti zruteH // 17 / / (2) idAnIM yathAvyAkhyAtezvarasya kSarA'kSaravilakSaNasya puruSottama ityetataprasiddhamAmanirvacanena IdRzaH paramezvaro'hamevetyAtmAnaM darzayati bhagavAn "brahmaNo hi pratiSThAhaM taddhAma paramaM mama" ityAdiprAguktanijamahimanirdhAraNAya-yasmAt kSaraMkAryatvena vinAzinaM mAyAmayaM saMsAravRkSamazvatthAkhyam, atotaH atikrAntaH, ahaM paramezvaraH, akSarAdapi-mAyAkhyAdavyAkRtAt "akSarAt parataH paraH" iti paJcamyantAkSarapadena zrutyA pratipAditAt saMsAravRkSabIjabhUtAt sarvakAraNAdapi, Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 divAkarakRtA kiraNAvalokalitA tRtIyA dvaatriNshikaa| cottamaH-utkRSTatamaH, ataH kSarAkSarAbhyAM puruSopAdhibhgamadhyAsena puruSapadavyapadezyAbhyAmuttamatvAt , asmi-bhavAmi, loke vede ca prathitaH-prakhyAtaH, puruSottama iti, sa uttamaH puruSa iti vede udAhRta eva. loke ca kavikAvyAdau "hariyathaikaH puruSottamaH smRtaH' ityAdi prasiddham iti / / 18 / / (3) puruSopAdhitvena kalpitapuruSapadavyapadezyAbhyAM kSarA-'kSarAbhyAmuttamatvena puruSottama iti parAbhimato hariranyapuruSottamo na vastutaH puruSottama iti tadanyo'nanyapuruSottamastasyetyarthaH; puruSottamasya puruSeSu-jIveSu, kevalajJAnAdimattvenotkRSTasya, karmAvaraNApagamAnantaraM zuddhabuddhamuktatvAnyapyasyeti tadvattvenApyutkRSTasya; acintyaguNasAtmanaH acintyAH-cintayitumazakyA guNA acintyaguNAstaiH sAtmanaH-aikyamApannasya, evaM ca acintya guNaikyamApannasyAcintyatvaM siddha bhavati; prabhavavikriyAvartmanaH prabhavAH-janmaparaMparA, teSAM yA vikriyA-viruddhA kriyA, darzana-jJAna cAritraparizIlanamityarthaH, tasyA vartmanaH-mArgasya, pravartakasyetyarthaH; puruhUtagItAtmanaH puruhUtaH-purandaraH, tena gItaH-stutaH AtmA yasya sa puruhUtagItAtmA, tasyaH matiprodgamaM mateH-pratibhAyAH, prakarSaNodgamaHAvirbhAvo yatra tat matiprodgama, stavaM tadguNagauravopavarNanam, gaNayatuM bhUyaH parAvartayitum , prasAdavijitasmRtiH bhagavataH prasAdena-'ayamavicalitAzeSAnubhUtaviSayakasmRtimAn bhavatu' ityAkArakecchAlakSaNeneva bhagavatsAMmukhyena, vijitAsvavaze sthApitA svAdhIneti yAvat, smRtiH-smaraNaM yasya sa prasAdavijita smRtiH, yadA yaM guNamupAdAya bhagavantaM stotumicchati tadA tadguNasmRtirbhagavatprasAdAd bhavatyeva, bhagavatprasAdAbhAve tu tadguNasmaraNAbhAvAt kathaM taM guNamupA dAya bhagavatstutiH prollasedityabhisandhiH; vivakSuH vaktumicchuH, bhagavataH stavana tu svamahimnaiva supratiSTitaM, kevalaM mvavacananirmalIkaraNAya tad vaktukAmo'hami tyAzayaH, asmi ahaM siddhasenadivAkaraH, kileti sambhAvanAyAM, sambhAvayAmyaha mittham , stavavacanodgamastu tatprasAdaikalabhya ityarthaH // . 'ja-sau jasa-ya-lA vasu-grahayatizca pRthvI guruH / " iti lakSaNalakSitatvAt pRthvIvRttamidam , evamapre'pi // 1 // Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA / he vIra ! tvadAzrayaNakRtAdarA anekAntavAdina ekAntavAdibhiH zaTairapAkRtA api sukhamadhyAsata iti lokAnAM tvameva zaraNamasItyAha vyalIkapathanAyakaihataparizramacchadmabhi nirAgasi sukhonmukhe jagati yAtanAniSThuraiH / aho ! ciramapAkRtAH sma zaThavAdibhirvAdibhi stvadAzrayakRtAdarAstu vayamadya vIra ! sthitAH // 2 // vyalIkapathanAyakairiti / "he vIra ! vyalIkapathanAyakaihataparizramarachadmabhirnirAgasi sukhonmukhe jagati yAtanAniSThuraiH zaThavAdibhirvAdibhiH, ciramapAkRtAH sma vayam , adya aho tvadAzrayakRtAdarAstu sthitAH" itvanvayaH / vyalIkapathanAyakaiH vyalIkaH- abhISTaprAptyajanakatvAcchazazRGgAdikalpaH, panthAHmuktyAyupAyopadarzanamArgo yeSAM te ekAntavAdino vyalokapathAsteSAM noyakAHtattadarzanopadeSTAro vyalokapathanAyakAH, tattaddarzanopadiSTapadArthatattvaprarUpakA api nathA, taiya'lIkapathanAyakaiH; hitaparizramacchadmabhiH hitAya-pazvAdInAM svargAhoSTavastuprApaNAya, parizramaH-yajJIyavadhAdiko'smAkaM prayatnaH, iti chadma-mAyA veSAM tAdRzaiH nirAgasi aparAdharahite, sukhonmukhe sukhaM me bhavatviti kAmanayA sukhopAyAnveSaNapravaNe, jagati jagadantargatajaDapadArthasya sukhonmukhatvAbhA. tAjjagatpadamatra cetanamAtraparamiti jove, yAtanAniSThuraiH pIDAjanane dayAlavahitaiH, niSkaruNaiH, ata eva yajJAdAvAdijIvaghAtaparAyaNaiH; zaThavAdibhiH rAThAH-sAdhujana dveSazAlinazca-vAdinazca-yuktihInavacanalampaTAca zaThavAdinastaiH; pAdibhiH ekAntavAdibhiH, ciraM yAvanna jinamataparijJAtaM tAvatkAlam , bhapAkRtAH kuyuktibhinirAkRtAH sma, vayaM janAH, adya jinamatasudRDhanirUDhazraddhAkAle, aho Azcaya, tvadAzrayakRtAdarAstu jinAzrayaNakRtabhaktayaH punaH, radeva jinenoktaM tadeva satyamityevaM jina prati bahumAnena jinaikasevAniratAH, sthitAH parAnabhibhavanIyasvasvarUpavyavasthitAH, parairekAntavAdibhizcAlayitumakyA ityarthaH // 2 // Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwwwwwwwwwwwwwwwwww divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA / "he jina ! bhavatA yathA saMsAro'smAn prati upadarzitastathaiva sa sattAma valambate, anyopavarNitastu vyalIka evetyupadarzayatianAdinidhanaH kvacit kacidanAdirucchedavAn pratisvamavizeSa janmanidhanAdivRttaH punH| bhavavyasanapaJjaro'yamuditastvayA no yathA tathA'yamabhavo bhavazca jina ! gamyate nAnyathA // 3 // anAdinidhana iti / 'ayaM bhavavyasanapaJjaraH kvacidanAdinidhanaH, kvacidanAdirucchedavAn, punaH pratisvamavizeSajanmanidhanAdivRttaH, he jina ! tvayA yathA naH uditaH tathA'yamabhavo bhavazca gamyate, anyathA na" ityanvayaH / ayaM sarveSAM pratyakSaviSayaH kenApyapalapitumazakyaH, anubhUyamAnasyApalApAsambhavAt bhavavyasanapaJjaraH bhavati - utpadyate'smin jIvo'jIvazceti bhavaH-saMsAraH sa eva punaH punarupAdoyamAnatvAd vyasanaM, tadeva svAntarjIvAvasthAnahetutvAd bahiniMgamanarodha. katvAcca paJjaraH; sa kIdRzaH ? kvacit anantasaMsAre abhavyajIve, anAdinidhanaH Adizca nidhanaM ca Adinidhane, na vidyate Adi-nidhane yasya so'nAdinidhanaH Adyantarahita ityarthaH; kvacid bhavyajIvavizeSe, anAdiH AdirahitaH pravAhata AdirahitaH, pUrva saMsArAbhAve pazvAdapi saMsAro na syAdeva, ucchedavAn kevalajJAnAdyavAptau karmASTakavigame satyatyantamucchidyate saMsAraH; evaM vailakSaNye satyapi punaH pratisvaM prativyakti, avizeSajanmanidhanAdivRttaH avizeSeNa-sAmAnyena, janmanidhanAdibhiH-utpatti-maraNAdibhiH vRttaH- pUrNaH saMsArapaJjaragatAnAmazeSaprANinAM prativyakti janma-maraNaduHkhamaviziSTaM bhavatyeva, taduktam "jAtasya hi dhruko mRtyudhruva janma mRtasya ca / tasmAdaparihArye'rthe na tvaM zocitumarhasi // 4 // jarA tu alpAyuSo na bhavati, ato na tasyA upAdAnam avizeSeNa prativyakti tasyA apravRttaH, tatra "janma-jarA-maraNakRtaM duHkhaM prApnoti cetanaH puruSaH / liGgasyApi nivRttestasmAd duHkhaM svabhAvena // 5 / / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA / 79 iti sAMkhyAcAryavacanaM tu yasya pUrNAyuSo na kasyacid rogAdeH sambhavastasyApi kAraNAntarajanyaduHkhAbhAve'pi janmAdijanyaM duHkhaM bhavatyevetyetadabhiprAyakam / he jina ! evaMsvarUpo bhavavyasanapaJjaraH, naH asmAkaM, yathA yena prakAreNa, ayaM bhavavyasanapaJjaraH abhavaH na vidyate svAdhikaraNakSaNadhvaMsAnadhikaraNakSaNasambandharUpo bhavaH- utpAdo yasya so'bhavaH, pravAhato'nAditvAt saMsArasya svAdhikaraNakSaNadhvaMsAnadhikaraNakSaNa eva nAstIti tatsambandhalakSaNabhavo'pi na vidyate iti yujyateabhavaH, bhavazca bhavatyasminniti bhavazca saMsAro bhavati, yato jAyanta evAsmin prANina iti gamyate jJAyate, anyathA jinoktaprakAravyatiriktaprakAreNa, na na jJAyate, ekAntarUpasya tatprakArasya vyalIkatvena tadrUpeNa saMsArasyApi vyalIkavAdityarthaH // 3 // jinoktaprakAreNaivAbhyudayAdikaM samIcInaM, tatra prativAdino mUkIbhavanameva nyAyyamanyathA'lIkataiva tatrApItyAzayenAhajagatyanunayan yathAbhyudaya-vikriyAvanti ca svatantraguNadoSasAmyaviSamANi bhojyAnyapi / kriyAphalavicitratA ca niyatA yathA bhoginAM tathA tvamidamuktavAniha yathA pare zerate // 4 // - jagatIti - "jagati yathA'nunayan bhojyAnyapi abhyudaya-vikriyAvanti svantraguNa-doSasAmyaviSamANi ca. bhoginAM yathA ca kriyAphalavicitratA niyatA tathA svamidamuktavAna , yathA iha pare zerate" ityanvayaH / he bhagavan ! jagati saMsAre, yathA yena prakAreNa, anunayan bhaktaziSya-praziSyAdIn svopadarzitamArgAnusAriNo vidadhat, bhojyAApa svakRtakarmaphalAtmakabhojyAnyapi, abhyudaya-vikriyAvanti abhyudayaH-svargAdi dhana-putra-samRddhayAdi ca. vikriyA-narakAdi dAriyAdi ca' tadanyataravanti, vihitAnuSThAnenAbhyudayavanti niSiddhAcaraNena vikriyAvanti, ca punaH, svantraguNa-doSasAmya-viSamANi svantrauM-IzvarapreraNAnapekSI svAbhAvikAviti yAvat , etena Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA / "ajJo jantunIzo'yamAtmanaH sukh-duHkhyoH| Izvaraprerito gacchet svarga vA zvabhrameva vA // 6 // ityAderapAkRtiH, yau guNa-doSau-bhojyagatau bhojyakAraNamAtrajanitI guNa-doSau, tayoH sAmya-viSamANi-kAnicid bhojyAni svatantraguNa-doSasAmyAnugatAni kAni. cit svatantraguNa-doSavaiSamyAnugatAni, bhoginAM karmaphalaM bhoktRNAM puruSANAm , yathA ca yena prakAreNa ca, kriyAphalabicitrA asyAH kriyAyA idaM phalam , etasyAzcedamityevaM kriyAphalavaicitryam, niyatA yena puruSeNa yA kriyA kRtA tasyaiva puMsastasyAH kriyAyAstadeva phalaM bhavati nAnyasyetyevaM niyatA, tathA tena prakAreNa, tvaM kevalI tvam , idaM bhojyakriyAphalavaicitryAdikam, uktavAn kathitavAn, yathA iha asmin viSaye, pare ekAntavAdinaH, zerate etatpratipakSaprakArasya yuktasyAsphuraNenaitatkhaNDanAzakanvAnmUkIbhavanamevAtra nyAyyamityAlocya suptA iva bhavantItyarthaH // 4 // he bhagavan ! bhavadupadiSTo'pi svabhAvato mokSasukhAvAptiphalaka utkRSTo mArge!'yathAvadanusRto na hitAvahaH kintu vidhyanuSThita evetyupadarzayati atItya niyatavyathau sthitivinAzamithyApI nisargazivamAttha mAgamudayAya yaM madhyamam / . sa eva duratiSThito'yamabhidhAnarUkSAzayA madhAviva mahorago dazati dugRhiitoddhtH||5|| atItyeti-'niyatavyathau sthitivinAzamithyAyau atotya yaM madhyama nisargazivaM mArgamudayAya Attha, sa evAyamabhidhA rUkSAzayAd duratiSThito madhau durgRhotoddhato mahoraga iva dazati' ityanvayaH / 'duratiSThito' ityasya sthAne 'duranuSThitaH' iti pATho yuktaH pratibhAti, he bhagavan ! niyatavyathau niyatA-avazyambhAvinI. vyathA-narakAdipIDA yayostau niyatavyathau, sthitivinAzamithyApathau sthitizca sarveSAM padarthAnAmai kAntikI sthitireva, vinAzazcaikAntena vinAza eveti sthiti-vinAzau, tayorabhyupagamAtmako mithyApathau-mithyAmArgoM sthitivinAzapathau, tau atotya atikramya, ekAntasthitivAdaikAntavinAzavAdau sAMkhya Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA / 81 bauddhasambhavAvapAkRtyeti yAvat, yaM madhyamaM sarva vastu pratikSaNamutpAda-vyayadhrauvyAtmakaM, sarveSAM padArthAnAM pUrvaparyAyAtmanA vinAza uttaraparyAyAtmanotpAdaH pUrvAparaparyAyAnugAmidravyAtmanA dhrauvyamityevaMsvarUpam , nisargazivaM nisargeNasvabhAvena, ziva-kalyANatmakaM, mArga mokSasukha prAptipadam, etatspaSTAdhigataye-udayAya AtmasvarUpAvirbhAvanAya, Attha kathitavAnasi, sa evAyam anantaropavarNitabhavadupadiSTa eva mArgaH, abhidhAnarUkSAzayAt tuSyatu durjana ityapazabdAkalitAbhiprAyAta, duranuSThitaH kiM karomi mamaikAntAbhyupagamo'nenAne kAntavAdanipuNena sarvathA'pAkRta iti duHkhenAntargatenAnuSThito-lokayAtrAnihAyAsevito na tUdayAyeti, madhau vasantasamaye, durgrahItoddhataH duHkhena-atiparizrameNa, gRhItazcAsAvuddhatazca AvirbhAvitaphaNADambarazca dugRhItoddhataH, mahoragaH mahAn sarpaH, iva dazati sa yathA dugRhItAraM dazati taddaSTazca puruSo-mriyate tathA durabhidhAnAbhiprAyeNAnuSTito jinopadiSTamadhyamamArgo'pi dazatIva, durabhimAnAbhiprAyeNa tadanuSTAnAdanuSTAtA'kalyANabhAjanaM bhavatItyarthaH / 'durgRhIto yataH' iti pAThe tu yataH yasmAt kAraNAt, durgRhItaH mantrasaMdazanAdividhimantareNa yathAkathaJcid gRhItaH, zeSaM pUrvavat // 5 // anekavidhabAhyavaJcanaprakArakuzalebhyaH parebhyo jinasya vaiziSTayamupadarzayati-- jagaddhitamanorathAH svayamanAvRtaprItayaH kRtArthanivRttAdarAzca vivRtograduHkhe jane / guNajJa ! parimRgyamANalaghavaH svanIteH pare tvameva tu yathArthavAdazucirarthavidbhivataH // 6 // jagaddhitamanorathA iti-"jagaddhitamanorathAH svayamanAvRtaprItayaH vivRtopraduHkhe jane kRtArthanivRttAdarAzca svanIteH parimRgyamANalaghavaH pare, he guNajJa ! tvameva tu yathArthavAdazuciH arthavidbhivataH' ityanvayaH / jagaddhitamanorathAH jagataH jantumAtrasya, hitaM-kalyANaM jagaddhitaM jagaddhitasya manorathaH- kAmanA yeSAM te jagaddhitamanorathAH, jantumAtrasya kalyANaM bhavatvevaM kAmayamAnA ityarthaH, svayamanAvRtaprItayaH svayaM-svAtmani, anAvRtA-AvaraNarahitA, protiH-strIputradhanA- ' diviSayakaH sneho yeSAM te svayamanAvRtaprItayaH, svAtmani nirAvRtastrIputra-dhanAdi Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA / viSayakaprItimantaH, athavA mayi sarve'pi strI-putra-bhrAtR-mAtulAdayaH prakaTitaprItibhAja iti nirAvRtastrIputrabhrAtrAdigataprItiviSayA ityarthaH, vivRtograduHkhe svayaM vivRtaM-upavaNitamAtmagatam , ugraduHkha dussahaduHkhaM yena sa vivRtograduHkhaH, tasminvivRtograduHkhe, jane loke kRtArthanivRttAdarAzca kRtasya-karmaNaH, yo'rthaH-sukhaM duHkhaM vA sa kRtArthaH, tatra nivRttaH-nitarAM vRttaH svIkRtaH, AdaraH-bahumAno yaiste kRtArtha nivRttAdarAH / "avazyaMbhAvibhAvAnAM pratIkAro bhaved yadi / tadA duHkhaina lipyeran nala-rAma-yudhiSThirAH // 7 // " "avazyameva bhoktavyaM kRtaM karma zubhAzubham / " ityAdivacanopabRhitameva kRtakarmakSayo bhaviSyati tavAlamuttaptatayetyevaM kRtArthanivRttAdarAzca; svanIteH svAnukUlanItivacanataH, parimRgyamANalaghavaH parito mRgyamANaH anviSyamANaH, laghuH-tucchaprakRtiste parimRgyamANalaghavaH, svayaM tuccha. prakRtikatvAt tathAvidhameva satataM gaveSayantaH, pare anyavAdinaH, tathA coktavizeSaNaiH pareSAM mAyAvitvameva prakaTitaM bhavati, he guNana ! sarvavido bhagavato guNajJatvamiva doSajJatvamapyastyeva, tathApi paropadarzitapadArthavAde parAcaraNe ca doSaM jAnannapi jino na doSaM vakti kintu sarveSAmeva muktyabhilASukANAM yathArthaH tattvajJAnAya tatsAdhanamAgamameva pramANavareNyamupadizati, Agamasya prAmANyaM ca guNavadvaktRkanvata eva, vaktari AgamaprAmANyayogi guNajJAnamAvazyakamiti guNajJeti saMbodhanam, tvameva jinendra eva, turviziSTi-yathArthavAdazuciH yathArthasya -anekAntatattvasya, vAdaH-vacana-yathArthavAdaH, tena zuciH pavitraM-yathArthavAdazuciH, arthiidbhaH artha padArthatattvaM, vidanti-jAnantIti arthavidastaiH athavA arthaM paramapuruSArtha mokSaM vidantIti arthavidastaiH, vRtaH arthatattvoparza. katvenAzrita ityarthaH / 6 // parebhyaH sva-paraparAyaNebhyaH svayaM sarvato nivRtto nijAzritAnanyAnapi pravRtti virahitAn kurvan jino viziSTatvAdAzrayaNIya ityupadarzayati pravRttyapanayakSataM jagadazAntajanmavyathaM virAmalaghulakSaNastvamakarostadantaHkSaNama Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA / janAnumukhacATavastaruNasatkRtaprAtibhAH pravRttiparamArthameva paramArthamAhuH pare // 7 // pravRttyapanayakSatamiti--"pravRttyapanayakSatamazAntajanmavyathaM jagad virAmalaghulakSaNastvaM tad antaHkSaNamakaroH janAnumukhacATavastaruNasatkRtaprAtibhAH pare pravRttiparamArthameva paramArthamAhuH" itynvyH| pravRttyapanayakSataM pravRttyA-sAMsArikavividhaviSayopabhogAnuguNapravRttyA, apanayaH kumArgagamanAdilakSaNaH-pravRttyapanayaH, tena kSatam, ata eva azAntajanmavyartha na zAntA-na nivRttA-azAntA, janmavyathAbhUyojanmagrahaNapIDA yasya tadazAntajanmavyathaM, jagat jantujAtaM, astIti zeSaH, he vIra ! virAmalaghulakSaNaH virAmaH-sarvakarmato viramaNameva, laghu vizeSaNAntararAhityAllaghubhUtaM, lakSaNam-anyato vyAvartakaM cihna yasya sa virAmalaghulakSaNaH tvaM jinaH, tat niruktasvarUpamapi jagat, antaHkSaNam antaH-madhye, nivRttipradhAnadharmazAsanapravartanakAle ityarthaH, kSaNa:-paramAnandapadaprAptilakSaNa utsavo yatra tAdRzam ; akaro. kRtavAn, janAnumukhacATavaH janAnAM lokAnAm, anumukhaMsammukhaM-janAnumukhaM, janAnumukhaM cATu manoharavacanaM yeSAM te janAnu mukhacATavaH svasamIpavartijanahRdayaGgamavacanavaktAraH, taruNasatkRtaprAtibhAH taruNaiH yuvajanaH satkRtAH vahumAnapuraskRtAH-taruNasatkRtAH, prAtibhAH-navanavonmeSazAlinI buddhiH pratibhA, tayotprokSitAH padArthAH prAtibhAH, taruNasatkRtAH prAtibhA yeSAM te taruNasatkRtaprAtibhAH, yuvajanAnumoditapratibhAzAlinaH etAdRzAH santaH, pare jinavyatiriktA :-ekAntavAdinaH, pravRttiparamArtha pravRttireva paramaH-utkRSTaH, artha:-prayojanaM yatra sa pravRttiparamArthastaM, paramArtha tAttvikArtham, AhuH kathayanti, te ca pravRttipradhAnA anyAnapi karmaNi pravartayantyeva yena tadupadezasthitAnAM janAnAM cirakAlaM bhavabhramaNa. meva bhavati dUre teSAM nirvANamityAzayaH // 7 // niyati-svabhAva-kAla-pauruSa-karmaNAM paJcAnAM kAryamAtre kAraNAnAM parasparasahakAriNAmapi satAM kvacit kArye kasyacit prAdhAnyamAzritya kAraNatvavivikSayA sakalanayamaye jinasamaye niyativAdAdayaH paJca vAdAstulyakakSA virAjante, evamapi tathAvidhasamayapraNeturbhagavato jinasya pratipakSavAdopadarzitena svAnyavAdagatadoSeNa na mAlinyamityazvayaMmasmAkamityupadarzayati Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA / kaciniyatipakSapAtaguru gamyate te vacaH svabhAvaniyatAH prajAH samayatantravRttAH kacin / svayaMkRtabhujaH kvacit parakRtopabhogAH puna. navA vizadavAda ! doSamalino'syaho vismyH|| 8 // kvaciditi / 'vizadavAda ! te vacaH kvacit niyatipakSapAraguna gamyate, kvacit svabhAvaniyatAH prajAH, kacit samayatantravRttAH, kvacit svayaMkRtabhujaH, kvacit punaH parakRtopabhogAH, aho vismayaH, na vA doSamalino'sa' itya vayaH / vizadavAda ! vizadaH- ekA tavAdApara hopamAlinyarahitatvena nirmala: vAdaHsyAdvAdasiddhAnto yasya tatsambodhane tathA, evaMvidha he jina ! te tava, vacaH vacanaM samayamahodadhiH, kvacit svasyaiva pradeze viSaye vA, evamagre'pi, niyatipakSapAtaguru niyatibalAdeva pratiniyatasamaya-pratiniyatadeza-pratiniyara svabhAvAdyAkalitaM vastUtpadyata ityevaM kAryamAtre niyatireva kAraNamityasmin yaH pakSapAtaHAgrahaH, tena guru gauravazAli-niyatipakSapAtaguru, gamyate jJAyate, svabhAvaniyatAH prajAH kvacidityasyAvApi sambandhaH, te vaco gamyata ityasyApi sambanama:, evamagre'pi kvacit svabhAniyatAH svabhAvena niyatAH-svabhAvenaiva ve padArthA bhavantIti, prakarSeNa jAyanta iti, prajAH kAryamAtram, iti te vAco gamta ityarthaH, kvacidityasya pUrvavad vyAkhyAnam ; samayatantravRttAH samayasya-kA sya, tantreNa adhInatvena, vRttAH-sampannAH, prajA iti sambandhaH, sarve padArthAH kAla deva jAyante ityarthaH, kvacit svayaMkRtabhujaH svayaMkRtena-svakriyayA svaprayatnena svapura SakAreNaiveti yAvat , bhuJjante- ye phalamanubhavantIti svayaMkRtabhujaH, puruSakAreNaiva sarva kAryajAtamudbhavatIti, te vaco gamyata ityarthaH; kvacit punaH parakRtopabhogAH parasmin janmani kRtaM karma-parakRtaM, tasyopabhoga:-tajjanyasukhaduHkhAnubhavo yeSAM te parakRtopabhogAH, na niyatyA, na svabhAvena, na kAlena, navA puruSakAreNa phalaniSpattiH kintu pUrvajanmakRtazubhAzubhakarmalakSaNAdRSTAdeva sarva bhavatIti te vaco gamyata ityarthaH, evaM parasparavibhinnanayAzritapaJcavAdabhAve'pi, na vA naiva, doSamalino'si Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA / 85 doSaH-anyo'nyaM vAdenodbhAvito yo doSaH, tena malinaH-jinaprarUpiteSu niyatyAdivAdeSu parasparodbhAvitA ime doSA ityevamekAntavAdyAmeDitApavATa janitamAlinyavAn naiva bhavasi, vibhinnanayAkalitApekSAbhedena paJcAnAmapi vAdAnAM nirduSTatvAta, iti aho vismayaH AzcaryamasmAkaM mandamatInAmityarthaH / niyatyAdivAdAzca zAstravArtAsamuccaye samyak prarUpitA vizeSajijJAsubhistata evAvadhAryAH // 8 // nimIlitalocanasya jagata unmIlitalocanatvaM tvayaiva sampAditamityAhaparasparavilakSaNAzca na ca nAma rUpAdayaH kriyApi ca na tAnatItya na ca te kriyaikaanttH| nirodhagatayasta eva na ca vikriyA nizcayA nimIlitavilocanaM jagadidaM tvayonmIlitam // 9 // parasparavilakSaNAzceti / 'nAmarUpAdayaH parasparavilakSaNAzca na, tAnatItya kriyA'pi na ca, te kriyaikAntato na ca, ta eva na ca nirodhagatayaH, vikriyA nizcayA na ca nirodhatayaH, nimIlitavilo canamidaM jagat tvayonmIlitam" ityanvayaH / nAmarUpAdayaH nAmA''kRti-dravya-bhAvAH, parasparavilakSaNA: anyo'nyaM sarvathA vailakSaNyabhAjaH, na ca-naiva, nAmro'pi ghaTAdisvarUpasya ghakArottarAkArottaraTakArottarA'tvarUpAnupUrvIlakSaNAkRtimattvAt, uttaraghakArAdyakSaraparyAyApekSayA dravyarUpatvAt, vartamAnaghaTasvarUpabhAvarUpatvAt ; kamyugrIvAdisaMsthAnalakSaNAkRterapIyamAkRtiriti nAmakaraNena nAmatvAt uttaraparyAyakAraNatvena dravyarUpatvAt, vartamAnAkRtisvarUpatvena bhAvatvAt ; ghaTAdikAraNamRdravyasyApi mRditi nAmakaraNena nAmatvAt, piNDarUpeNa mRdo'vasthAnalakSaNAkRtitvAt , vartamAnamRtsvarUpatayA bhAvatvAt ; ghaTAdilakSaNabhAvasyaiva ghaTo'yamiti nAma kriyata iti nAmatvAt, pRthubudhnodarAkRtimattvAta, uttaraparyAyakAraNatvena dravyatvAt ; kaJcidaviSvagbhAvalakSaNasambandhasya sambandhamAtravyApakatvena nAmAkRtyAdInAM yatkiJcitsambandhasadbhAve tAdAtmyasyAvazyambhAvAditi nAmarUpAdInAM sarvathA vailakSaNyaM nAstotyarthaH / tAn nAmarUpAdIn, atItya atikramya, nAmarUpAdikaM vihAyetyarthaH, kriyApi AgamavihitAnuSThAnAdikamapi, na ca naiva, bhagavannAmarUpAdikaM parityajya tadarcanastuti Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA / vandanAdikriyA'pi nopapadyata ityarthaH / te sakriyA nAmarUpAdayaH, kriyaikAntataH kriyAmAtrataH, na ca naiva, ye kecinnAmarUpakriyAdayaste kriyAmAtrato naiva, kintu jJAnAdisahakRtakriyAta eva, upAdAnapratyakSeSTasAdhanatAjJAnakRtisAdhyatAjJAnajanya. cikIrSAjanyapravRttita eva ghaTAyupatteH pareNApyupagamAt, samyagjJAnadarzanasahakRtacAritrAdeva mokSodbhavasya siddhAntasiddhatvAta, samyagjJAnAderapi kAraNAntarasavyapekSatapaHsvAdhyAyAderevotpattaH, na tu kriyAmAtrata ityarthaH / ta eva kevalanAmarUpAdayaH kriyA caiva, na ca naiva, nirodhagatayaH karmapudgalAdAnanirodhasya gatayaH-sAdhanAni, kintu jJAnasahakRtA eva, nizcayAH nizcayAtmakajJAnAnyapi, vikriyAH kriyAvikalAH, nirodhagatayaH na ca naiva / __"na karmaNAmanArambhAnnaiSkamya puruSo'znute / na ca sanyasanAdeva siddhiM samadhigacchati // 8 // " iti gItAvacanaM cAtra saMvAdakam / itthamupadezenaM nimIlitavilocanaM nimIlitaM-pakSmapuTakAcchAditaM, vilocanaM-netraM yasya tannimIlitavilocanam, ajJAnAtmakapakSmapuTakAcchAditajJAnAtmakalocanakamiti yAvat , idaM paridRzyamAnaM, jagat prANikadambakaM, he bhagavan ! tvayA, unmolitaM udghATitapakSmapuTakanetraM kRtamityarthaH // 9 // aparamapyupadezasvarUpaM bhagavato vacanamAlasyaparAGmukhaivijJairmanasi suvyavasthApitamityAhana kazcidapi jAyate na ca paratvamApadyate / pratikSaNanirodhajanmaniyatAzca sarvAH prjaaH| ya eva ca samudbhavaH sa vilayaH pratisvaM ca tau tavAparamidaM manaHsvalasainikhAtaM vacaH // 10 // na kazcidapi jAyata iti / "kazcidapi na jAyate, paratvamApadyate na ca, sarvAH prajAH pratikSaNanirodhajanmaniyatAzca, ya eva ca samudbhavaH sa vilayaH, tau Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalikalitA tRtIyA dvAtriMzikA / 80 ca pratisvaM, tava idamaparaM vacaH, analasaimanassu nikhAtam" ityanvayaH / kazcidapi ko'pi padArthaH, na jAyate sarvathA svAdhikaraNakSaNadhvaMsAnadhikaraNakSaNasambandhAtmakotpAdavAnna bhavati, pUrva sarvathA'sata utpAdopagame zazazRGgAderapyutpAdaH prasajyetetyata: pUrva kathaJcit sata evotpAdo'bhyupeyaH, evaM ca tasya sarve'pi kSaNAH svAdhikaraNasvapUrvavartikSaNadhvaMsAdhikaraNA eveti svAdhikaraNakSaNadhvaMsAnadhikaraNakSaNAprasiddhayA tatsambandharUpotpAdasyApyaprasiddhaH, etenAsatkAryavAdaH pratikSiptaH / sarvathApariNAmavAdaM pUrvasvabhAvaM sarvathA parityajyottarasvabhAvarUpeNa pariNamata ityevaMsvarUpaM pratikSipati-paratvaM pUrvasvabhAvAtyantabhinnasvabhAvatvam Apadyate Apnoti, na ca naiva, pUrvasvabhAvavinAze svabhAvasvabhAvavatorabhedAt svabhAvavato'pi vinAzenAsatastasya parasvabhAvAvAptyasambhavAt ; tahi padArthAH kIdRzAH ? sarvAH prajA: sarvANi vastUni, pratikSaNanirodhajanmaniyatAzca pratikSaNaM nirodhaH-vinAzaH, janma-utpAdazveti-pratikSaNanirodhajanmanI, pratikSaNa-nirodha-janmabhyAM niyatAHvyAptAH-pratikSaNanirodhajanmaniyatAH, pratikSaNaM kenacidrUpeNa nazyanti kenacidrUpeNotpadyante, niranvayotpAdavinAzayorasambhavAt , kenacidrUpeNa tiSThanti cetyarthaH, etena sadasatkAryavAdaH kenacidrUpeNAvasthita eva pUrvarUpaM parityajya rUpAntareNa pariNamata ityevaM kathaJcitpariNAmavAdazca jainAnAmabhyupagamapathaM nIta iti / utpatti-vinAzayoH kathaJcidamedo'pItyAha-ya eva ca ya eva punaH, samudbhavaH utpAdaH, sa utpAdaH, vilayaH vinAzaH, tau ca utpAda vinAzau ca, pratisvaM prativyakti, he jina !, tava idaM anantaropavarNitam, aparaM pUrvoktavacanabhinna vacaH vacanam , analasaiH AlasyarahitaiH, yathAsamayaM svAdhyAyavyasamaparAyaNaiH, manassu antaHkaraNeSu, nikhAtaM tathA'vasthApitaM yathA bahirna gacchati, bhUmI nikhAtaM ratnAdikaM yathA tatraivAvatiSThate, kAryakAle cAvApyate tathedamapItyarthaH // 10 // ... kAryakAraNabhAvena bhavahetu-bhoktrAdInAM vibhinnatayA sattvamanAsAdayatAM gumphanamanyAkartRka jinenaiva kRtam, anyopadiSTabhavahetvAdisvarUpasyAvyavasthitatvAjinopadiSTabhavahetvAdisvarUpasyava syAdvAdamaryAdayA vyavasthitatvAdityAha Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA / pRthaG na bhavaheturasti na ca bhokturanyo bhavo prasUtirapi jAyamAnamatito'sti nAnyA na ca / sthitirgamanamunnatirvyasanamiSTayo buddhaya stathetyanavabaddhapUrvamaparaiH prabaddhaM tvayA // 11 // pRthaina bhavaheturastIti / "bhavahetuH pRthaG nAsti, bhokturanyo bhavo na ca, prasUtirapi jAyamAnamatito'nyA nAsti, ['jAyamAnamatinA' ityasya sthAne jAyamAnamatito, iti pATho yuktaH ] sthitirgamanamunnatirvyasanamiSTayo buddhayastathA, na ca, aparerityanavabaddhapUrvaM tvayA prabaddham" ityanvayaH / bhavahetuH bhavasyasaMsArasya hetuH, pRthag ekAntena bhavAd bhinno nAsti na vidyate, pravAhato bhavasyAnAditvena tadantaHpAtino bhavasya kAraNatayA yadabhimataM tasyApi bhavatvena bhavabhinnatayA'stitvAbhAvAt , padArthasamUhAtmakasya bhavasya samUhasanniviSTaikaikasya samUhino bhavatvAbhAve tatsamUhasyApi bhavatvAsaMbhavAt , pratyekAvRttidharmasya samudAyAvRttitvAta, bhoktaH sukha duHkhAdhupabhogakarturAtmanaH, anyo bhinnaH, bhavaH saMsAraH, na ca na vidyate, bhoktR-bhogya-tadupAdAnAdisamaSTireva saMsAraH, samudA. yasya ca samudAyAtmana eva bhAvo na tu tadbhinnasyeti, bhavati-utpadyata iti vyutpattyA bhavasyotpattirUpatve'pi tadbuddhireva tatsatteti tato vyatiriktatvaM tasya nAstItyAha-prasUtirapi utpattirapi, jAyamAnamatitaH jAyamAnasya-utpadyamAnasya, matitaH-jJAnAt anyA bhinnA, nAsti na vidyate sthitiH avasthAnam , gamanaM uttaradezasaMyogAnukUlA kriyA, unnatiH utkarSaH, vyasanaM gatAdyAsevanaM saMkaTaM vA, iSTayaH yAgAdayaH, buddhayaH pratyakSAdijJAnAni, tathA na ca tabuddhito bhinnA naiva, aparaiH anyavAdibhiH, iti evaM prakAreNa, anavabaddhapUrva pUrva-pUrvakAle, anavabaddha-na avabaddhaM-bhavahetubhoktrAdirUpeNa, na saMghaTTitam, anavabuddhamiti pAThe tu pUrvamajJAtamityarthaH, he jina ! tvayA prabaddhaM prakarSaNa saGkalitam, syAdvAdAvalambanena kathaJcid bhavAd bhavahetuH pRthag , bhavo'pi bhoktuH kaJcidanya ityevaM dizA saGghaTitamiti yAvadityarthaH, prabuddhamiti pAThe tu prakarSeNa jJAtamityarthaH // 11 // Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA / / tvaM paramArthatattvaspRhayAlUnAM paramaH sundaraH tvadupadiSTaprakAreNaivAtmanaH paramAtmatetyAha-- svabhAvaniyatastvayA jina ! na kazcidAtmodita stvameva ca paraM lalAma paramArthatattvArthinAm / asambhavamanAzamekamamitakSayasthAninaM yathainamavadastathaiva paramAtmatA'syAtmanaH // 12 // svabhAvaniyata iti / "he jina ! kazcidAtmA svabhAvaniyatastvayA noditaH, ca-punaH paramArthatattvArthinAM tvameva paraM lalAma, asambhavam anAzam ekam amitakSayasthAninam enaM yathA'vadaH tathaivA'syA''tmanaH paramAtmatA" itynvyH| kazcidAtmA ko'pyAtmA, svabhAvaniyataH ayamAtmA kiJcijjJasvabhAvaH, ayamAtmA sarvajJasvabhAvaH, ayamAtmA paramAtmasvabhAva ityevaM vibhinnasvabhAve niyataH-avasthitaH tvayA jinena, na naiva, uditaH kathitaH, ca punaH, paramArthatattvAthinAM paramezcAsAvarthazca paramArthaH, paramArtha eva tattvaM-paramArthatattvaM, paramArthatattvamarthayanta iti paramArthatattvArthinasteSAM paramArthatattvArthinAM, paramArthatattvecchUnAmityarthaH, tvameva jina eva, paraM utkRSTa, lalAma bhUSaNam , atisundara ityarthaH; asaMbhavaM na vidyate saMbhavaH-utpAdo yasya so'saMbhavastam , utpAdarahitam, ekam advitIyam amitakSayasthAninaM amitaM-etAvadidamiti mAtumazakyaM, kSaya-gRham, amitakSayameva sthAnamamitakSayasthAnaM, tadasyAstoti amitakSayasthAnI, taM amitakSayasthAninam ; ena AtmAnaM, yathA yenoktaprakAreNa, avadaH he jina ! tvaM gaditavAn , tathaiva tenaiva prakAreNa, asya svasaMviditapratyakSasiddhasya, AtmanaH jIvasya, paramAtmatA paramAtmasvarUpatA, jIva evAsambhavatvAdidharmavattvAt paramAtmA, na tu anyairAtmAnaM jIvezvara bhedena dvidhA vibhajya tatrezvarasya paramAtmatvaM pratipAdita yuktamityarthaH // 12 // he jina! tava vacanaM sUkSmabuddhivibhavaikagamyaM, na sAdhAraNajanavedyamityu. padarzayati Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA / pRthaGna cayanAdayo na ca parasparaikAtmakA na buddhirapi tAnatItya na ca tadgatA buddhayaH / atItya na ca cetanA'sti sukhaduHkhamohodayA na yuktamiva nAma te jina ! vigAhadhIraM vacaH // 13 // pRthaina cayanAdaya iti / 'cayanAdayo na pRthaGa, paraspare kAtmakA na ca, tAnatItya buddhirapi na, tadgatA buddhayo na ca, sukha-duHkha-mohodayAnatItya cetanA na cAsti, he jina ! te vigAhadhIraM vaco'yuktamiva nAma' ityanvayaH / cayanA. dayaH cayanaM-puJja AdiryeSAmavayavyAdInAM te cayanAdayaH paramANupuJjAvayaviprabhRtayaH, pRthaga pratyeka paramANvavayavAdibhya ekAntena bhinnaH, na naiva, parasparaiH kAtmakAH anyo'nyamekAtmakAH-ekAntenaikasvarUpAH, na ca naiva, tAn cayanAdIn, atItya atikramya, buddhirapi jJAnamapi, na na sambhavati, bhinnAbhinnasvarUpANAM cayanAvayavyAdInAmabhAve ghaTa-paTAdijJAnamapi nirAlambanaM kathaM syAt , buddhayaH jJAnAni, tadgatAH cayanAvayavyAdigatAH, na ca naiva, yadi cayanAvayavyAdigatA buddhayaH sthustahi te'pi cetanA eva prasajyeranniti jaDAjaDavibhAga evocchidyeta, sukhaduHkhamohodayAnatItya sukhaM duHkhaM mohaM-mamatAM cAtikramya, cetanA caitanyaM, na cAsti na vidyate, tathA ca muktAvasthAyAM vaiSayikasukha - duHkhAdInAmabhAve kutazcaitanyaM, caitanyAbhAve ca muktasya ghaTapaTAdibhyo'valakSaNyaprasaGgaH, he jina ! te tava, vigAhadhIraM vizeSeNa gAhanena-gUDhAzayAnveSaNena, dhIra-nirNayAspadaM, vacaH vacanam, ayuktamiva nayavivakSAbhedena yuktaM pramANApannamevApAtato'yuktasadRzaM gambhIrAzayAnabhijJAnAmavabhAsate, nayavicArAbhijJAnAM tu bhavadvacanagUDharahasya yuktamevAvabhAti nAmeti komalAmantraNa ityarthaH / / 13 / / sarva vastu viruddhasvabhAvaM vadana niSedhayaMzca bhavAneva vidvadbhirAdriyate bhavada. bhimate syAdvAde sarvasyopapannatvAdityAha kSameva puruSaM ruSazca na vijAtirabhyunnati na mAnamatimArdavaM na nikRtirna nAmArjavam / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvaatriNshikaa| 91 RtaM vitathameva guptiratha vA tapaH kilviSaM vimuktimapi bandhamAttha na ca tat tathA nAnyathA // 14 // kSamaveti / 'puruSaM ruSan kSamaiva [ iti ], ca [ punaH ] abhyunnatiH vijAtirna [iti ], atimArdavaM mAna na na [iti ], ArjavaM nikRtiH na na [iti ], RtaM vitathameva [ iti ], guptiH athavA tapaH kilbiSam [iti ], vimuktimapi bandhaM [ca ], Attha, [ yat ] na anyathA tat na tathA" ityanvayaH / puruSa ruSan jIvaM prati krodhaM kurvan kSamaiva kSamAguNa eva, zubhAzayena ziSyAdI kriyamANaH kopaH phalataH kSamAguNa eva, kSamAvAniti pAThasya yogyatve'pi paryAyArthikanayaprAdhAnyavivakSayA kSamaiva iti nirdezaH, iti tvamAttha. evaM he bhagavan ! bhavAn kathayati, vAkyArthagatakarmatvapratipAdanAya itizabdo'dhyAhAryaH, ata eva____ jAnAmi sItA janakaprasUtA, janAmi rAmo madhusUdanazca / jAnAmi mRtyurmama tasya haste, tathApi sItAM na parityajAmi // 9 // " ityAdau karmatvavAcakadvitIyAvibhaktimantareNeva vAkyArthasya karmatvamurarIkRtam , adhyAhRtena itizabdenAbhihitaM ca, evamagre'pi vijJeyam / 'puruSaM ruSazca" iti sthAne 'paruSaM ruSaJca" iti pATho jJeyaH, paruSaM kaThoraM yathA syAt tathA, ruSaM ruSazabdasya dvitIyekavacanaM, kopaniyAmiti tadarthaH, tathA ca kaThoraM yathA syAt tathA kriyamANaM kopam , kSamaiva zubhAzayena kriyamANatayA kSamAguNa eva iti bhavAn kathayatIti phalitArthaH, kSamAzabda cAvyaye'pi paThito'sti, tasyeha grahaNe dvitIyAyAmapi 'kSamA' iti svarUpAnna itizabdAdhyAhArApekSA, kSamAmevAttha iti tadarthaH, asmin pakSe na paryAyanayaprAdhAnyAzrayaNApekSA, na vA zatRpratyayotpAdanaviDambanA, tathAhi-"ruSa hiMsAyAm" "ruSaca roSe" "ruSaNa roSe'' iti trayANAmapi dhAtUnAM zatRpratyaye kramazo 'roSan ruSyan roSayan' iti rUpANi bhavanti, 'ruSan' iti na kasyApi etadartha tudAdipAThakalpanA kartavyA bhavati, sA'pi nedAnI kartavyetyarthaH / abhyunnatiH abhitaH utkarSaH, vijAtiH vikRtiH, na naiva, iti svamAttha, ayaM bhAvaH-abhyunnatiH kilAtmanaH kaivalyasvarUpAvAptiH, sA sahajaiva, kevalamAvaraNApagamAdAvirbhUteti na vikRtiriti / atimAdava Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA -~-darmerom atirekazAlinI mRdutA-namratA, mAnam abhimAnaM, na arthAt mAnameva, iti tvamAttha, 'sarvato namrIbhUya mayA kI kArya sAdhyata" ityAzayAdinA yatra tatra kriyamANA mRdutA svAbhimAnameveti bhAvaH, yadvA anuprAsAnurodhena "na mAnamatimArdavam' iti sthAne "na nAmamatimArdavam" iti pAThAdare tu-atimArdavam nAmaM namanaM namrIbhAvaM mAnAbhAvamiti yAvat, na na tvamAttha iti vyAkhyeyam / evam-ArjavaM RjutA saralatA, nikRtiH dambhaH, na na nAma arthAt dambha eva, iti tvamAttha, svakAryasAdhanAya kevalaM bahirvRttyA dayamAnA RjutA dambha evetyarthaH / RtaM satyam / vitathameva asatyameva, yadi parapIDAkaraM bhavet tadA tad asatyamevetyarthaH, guptiH kAyAdiceSTAparihAraH, athavA tapaH AhAratyAgaH, kilbiSaM pApameva, iti tvamAttha, bakasya matsyagrahaNArthaM kAyaguptiH pApameva, evaM zatrumAraNAdizakti pampAdanakRte kriyamANaM tapaH pApamevetyarthaH, kvacit "guptirayatistapaH" iti pAThaH, tatra ayatiH yamAbhAvaH guptiryamAbhAva eva iti tvamAtthetyarthaH, vimuktimapi viziSTatyAgamapi, bandha bandhanameva, tvamAttha, aGgAramardaka-vinayaratnAdInAM viziSTatyAgamayo pravrajyApi duSTAzayAd karmabandhanaphalaiva jAtetyarthaH, nAnyathA yad vastu sAdhAraNajanena pratIyamAnasvarUpato vivakSAbhedenAnyathA-viparItaM na bhavati, tad tad vastu, na tathA pratIyamAnasvarUpamapi na bhavitumarhati svadravyAditaH sattvena paradravyAdito'sattvenAkalitasyaiva vastutvAditi, bhagavan ! bhavadabhihita cArutarameveti bhAvaH // 14 // ekAntena kartR-bhogyAderabhAvapratipAdanaM bhavato nizcayApekSaM yujyata evetyAhana kazcana karoti nApi paribhujyate kenaci nna vedyamapi kiJcidasti na ca na kriyAbhUtayaH / bhavanna ca bhavAntaraM vrajati kazcidabhyeti vA gatiM na ca vinA bhavo'styabhava ! nizcitaM . te vacaH // 15 // na kazcaneti / -- kazcana na karoti, nApi kenacit paribhujyate, vedyamapi na, na ca kiJcidasti kriyAbhUtayo na, bhavan bhavAntAM na vrajati, vA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA / 93 Mmmmmmmmmmmmmm kiJcinnAbhyeti, na ca gati vinA bhavo'sti, he abhava ! te vaco nizcitam" itynvyH| kazcana ko'pi puruSaH, na naiva, karoti kiJcidapi kArya karota, tasmAnnAsti kartA; nApi naiva, kenacit kenApi puruSeNa, paribhujyate kiJcidapi bhogakarma bhavati, tasmAnnAsti bhoktA bhogyAbhAvAd bhokturabhAvaH, vedyamapi jJeyamapi, na nAsti, vedyAbhAvAd vedakasyApyabhAva iti nAsti jJAtA; na ca naiva, kiJcit kimapi vastu, asti-sattvAzrayaH, tathA cAzrayAbhAvAt sattApi nAsti; kriyAbhUtayaH pacana-paThanAdilakSaNakriyotpattyAdayaH, na naiva, tathA ca pAcaka-pAThakAdhyApakAdInAmapyabhAvaH; bhavan pUrvakRtakarmabalAjjanma gRhNan , bhavAnantaraM parabhavaM, na vrajati na gacchati, bhavannityasya sthAne bhavAditi pATho yuktaH, pretyabhAvo nAstItyarthaH; vA athavA, kazcit ko'pi, nAbhyeti bhavAntarAd bhavAntaraM nAgacchati, maraNAnantaraM janma janmAnantaraM maraNamityevaM janmamaraNAnugamanasvarUpaM saMsaraNaM saMsAro nAstItyarthaH; gati manuja-tiryak-sura narakacatuSTayagati vinA, bhavaH saMsAraH, na ca naiva, asti vidyate; bhavaH-saMsAro yasya nAsti so'bhavastasya saMbodhane-he abhava ! te tava, vacaH vacanaM, nizcitaM nizcayanayasamuttham , kartR-bhoktrAdervyAvahArikatvAta , nizcayanaye sarvasya svAtmanyeva pratiSThitatvAnnAnyasyAnyena sambandhaH, kartRtva-bhoktRtvAdidharmAzca nAnyasambandhamantareNa sambhavantItyAzayaH // 15 // yadA paravAdino nizcayanayaM parapIDanapravaNa tayA yojayati tadA he jina ! bhavatA prazamahetutayA sa yojita ityupadarzayati - viyojayati cAsubhinaM ca vadhena saMyujyate - zivaM ca na paropamardapuruSasmRtervidyate / vadhAya nayamabhyupaiti ca parAnna nighnannapi tvayA'yamatidurgamaH prazamaheturuyotitaH // 16 // viyojayatIti / 'asubhirviyojayati ca, vadhena saMyujyate na ca, paropamardapuruSasmRteH zivaM na ca vidyate. parAn ninnannapi ca vadhAya nayaM nAbhyu Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtrizikA / paiti, he bhagavan ! atidurgamo'yaM prazamahetuH tvayoyotitaH" ityanvayaH / asubhiH prANaiH, viyojayati ca prANinaM vighaTaryAta ca, maca vadhena hisayA, saMyujyate saMyukto bhavati, yAgAdau chAgAdikaM prANinaM yajJakartA puruSaH khaDgaprahAreNa ghAtayati "yajJArthe pazavaH sRSTA yajJArthe pazughAtanam / / atastvAM ghAtayiSyAmi yasmAd yajJe vadho'vadhaH // 10 // '' ityAdi vacanaM pramANIkurvan vadhena-hisAdoSeNa saMyukto na bhavati, "mA. hisyAt sarvabhUtAni" iti zrutivacanena yajJAGgahiMsAtiriktahiMsAyA eva pratiSedha iti darduramImAMsakamate cedam , paropamardapuruSasmRteH parasya-dvitIyasya; upamardaina-niSedhena, yA puruSasmRti:-advitIyabrahmajJAnaM tasmAt , smaraNasyAtra viziSTajJAnarUpatvAt , zivaM kalyANaM mokSasukhaM vA, na vidyate, advitIyabrahmaNa eva pAramArthikatvAt , bandhamokSAdikaM kimapi nAstIti vedAntinaH saGgirante, parAn paraprANinaH, nighnannapi mArayannapi, vadhAya vadhArtha, naya nItivacanaM, na naiva, abhyupaiti svIkaroti, kAzImaraNAnmuktirityAdivacanaM pramANIkurvan kAzyAM yantravizeSeNa prANinaM ninnan anenAyamamRta evetyadhyavasyan na ghAtako bhavatIti he bhagavan ! atidurgamaH atizayena duHkhenAvaboddhaM zakyaH, atigambhIra ityarthaH, ayam , anantaropavarNito nizcayanayavAdaH, / prazamahetuH prazamakAraNaM, tvayA sarvanayamayapramANamUrdhAbhiSiktakevalajJAnavatA bhavatA, udyo. titaH udghoSitaH / ayaM bhAvaH-praNayijanamaraNAdijanitazokAdisaMkulAn lokAn nijanidhanabhayabhItAn vA janAn 'ayamAtmA'vinAzI, na kadAcana mriyate, kevalaM dehaparAvartanAdikaM bhavatItyalaM zokAdinA' ityAdinizcayanayavacanena zokAdInapAkRtya paramopazamabhAvaM nayati jina iti jinena nizcayanayaH prazamahetutayA samudghoSitaH // 16 // jinavacanavimukhAH pApabhIrava AdRtasanyAH parahitecchavo'pyakalyANamevAnubhavanti, he jina ! tava vacananiratA eva kalyANamanubhavantItyAhaapuNyapathabhIravo vacanasatya ! satyAdarAH . patantyazivameva satyavacanArthamUDhA janAH / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvaatriNshikaa| parapriyahitaiSiNazca bahuyAtanApANayaH * samantazivasauSThavaM tava na ye vacaH saMnatAH // 17 // apuNyapathabhIrava iti / "he vacanasatya ! ye apuNyapathabhIravaH satyAdarAH satyavacanArthamUDhAH parapriyahitaiSiNazca bahuyAtanApANayo janAH, taba samantazivasauSThavaM vaco na saMnatAH, azivameva patanti" iti sambandhaH / he vacanasatya ! vacanaM satyaM yasya sa vacanasatyaH. yadvA vacane-pratipAdane, satyaHyathArthaH, satyavaktetyarthaH, tatsambodhane-vacanasatya !, ye anirdiSTanAmanaH ke'pi, satyAdarAH satye AdaraH-bahamAno yeSAM te satyAdarAH; satyavacanArthamUDhAH satyavacanasyArthe mUDhAH-jJAnavikalAH, asya satyavacanasyAyamarthaH satya ityevaMnirNayAtmakajJAnarahitAH; ca punaH, parapriyahitaiSiNaH parasya yat priyaM-mano'nukUlaM, hitam-AyatyAmAnandadAyakaM-parapriyahitaM, tadaiSiNaH-taccintakAH, kenopAyena parasya priyaM hitaM syAdityanavarataM tadupAyAnveSaNavyaprAH; behuyAtanApANayaH bahavo yAtanAH-parabhayotpAdakAH khaDgAdayaH pANau yeSAM te bahuyAtanApANayaH, evaMvidhA janAH lokAH, tava jinasya, samantazivasauSThavaM atyantakalyANaikamanoharaM vacaH vacanam, saMnatAH samyak praNatAH, na naiva; vastugatyA apuNyapathabhoravo yadi kimiti hiMsAdipradhAnayajJAdikriyAmanutiSThanti ?, yadi ca satyAdarAstahi * vacanasatyasya jinasya satye vacasyevAdaraH samucitasteSAM, jinavacanAtiriktavacanAdarAzca na vastutaH satyAdarAH, jinavacanAtiriktavacanArthAbhijJAzca satyavacanArthamUDhA eva, anyavacanArthasya satyavacanArthatvAbhAvAt , yadi ca vastugatyA parapriyahitaiSiNaH kimiti parakSobhakara khaDgAdikaM pANI dhArayanti ?, khaDgAdipANayazca na vastutaH parapriyahitaiSiNaH, kalyANaikaniketanajinavacanapraNAmavimukhAnAmakalyANaikaniketananarakAdigatinipAto yukta evetyAzayaH // 17 // he jina ! gadaparAhatajanairgadavAraNAya bhavadIyavacanAmRtaM pIyate ityAha__ ya eva ratihetavaH samaphalAsta evArthato * na ca prazamahetureva mativibhramotpAdakaH / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA / ya eva ca samudbhavaH sa vilayaH pratisvaM ca tau tavAmRtamidaM vacaH pratihatairgadaH(daiH) pIyate // 18 // ya eveti / "ya eva ratihetavasta eva zamaphalAH, prazamahetureva mativibhramotpAdako na ca, ya eva samudbhavaH sa vilayazca, tau ca pratisvam , he vIra : gadaiH pratihataistavedaM vaco'mRtaM pIyate" ityanvayaH / ya eva ye kecana kAminIpramukhAH padArthAH, ratihetavaH rAgajanakAH, ta eva niruktakAminIpramukhAH padArthA eva, arthataH phalabhUtakAryataH phalata ityarthaH, 'samaphalA' iti sthAne 'zamaphalAH' iti pAThaH samyagAbhAti, tathA ca zamaphalAH kAlavizeSAdikaM vyaktivizeSaM vA samAzritya vairAgyAdinA prazamarasajanakA bhavanti; nanvevaM sati rAgahetUnAM zamahenUnAM ca sAMkaryAd bhavadupavarNitaH prazamahetureva matibhramaNAkArako bhaviSyatItyAzaGkAyAmAha-na ca prazamaheturityAdi / prazamahetureva prazamajanakatvenAbhimato rAgAdijanakapadArtha eva, mativinamotpAdakaH yadi rAga hetureva zamahetustadA vastugatyA kaH zamahetuH ko rAgaheturiti nirNayAbhAvAt matibhramaNAjanaka iti, na ca naivAzaGkanIyamityarthaH; kuta etadityAha-ya. eva samudbhavaH ya eva rAgAdInAmutpAdaH, sa vilayaH viziSTo layo vinAzo yasya sa tathA, utpattimato'vazyaM vinAza iti niyamAt samutpannasya rAgasya vinAze sati vairAgyAt prazamo bhaviSyatItyarthaH; nanUktaniyame kiM bIjami yAhapratisvaM prativyakti, tau utpAda-vinAzau, bhavata iti zeSaH, he vIra ! tava jinasya, idaM anantaroktam, vayo'mRtaM amRtavad rasyamAnaM sad AnandakandollAsakatvAd vacanarUpamamRtam, prati pratItya, hataiH hatabhAgyaiH, tvadvacanAmRtapAnajanakabhAgyazUnyaiH, gadaH viSaM poyate, yadvA 'gadaH' iti sthAne 'gadaiH' iti pAThaH, gadaiH gadazabdaH-kRSNAnuje roge kathane viSe ca vartate, AvRttyA ca rogamayaviSamayaizca, paravAdivacanaiH, pratihataiH saMjAtajJAnasvarUpAghAtaiH, pIyate jJAnasvarUpAvAptilakSaNaroganivartanakRte hRdayaMgataM kriyata ityarthaH // 18 // ahantva-mamatvAdyabhimAne vidyamAne sati yamAsyapatitasya na prazAntyudayo na vA bhedakAraNarAga-dveSanivRttirityAhamamAhamiti caiSa yAvadabhimAnadAhajvaraH kRtAntamukhameva tAvaditi na prshaantyunnyH| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalokalitA tRtIyA dvAtriMzikA / 97 . yazaHsukhapipAsitairayamasAvanoMttaraiH parairapasadaH kuto'pi kathamapyapAkRSyate ? // 19 // mameti / "mameti ahamiti ceSo'bhimAnadAhajvaro yAvat tAvat kRtAntamukhameveti prazAntyunnayo na, yazaHsukhapipAsitairanarthottaraH parerayamasAvapasadaH, kuto'pi kathamapyapAkRSyate ?' ityanvayaH / mameti-mama kalatraM, mama bAndhavaH, mama putraH, mama mAtA, mama pitA, mama mAtAmahaH, mama mAtula ityAyAkAra ityarthaH, ahamiti-ahaM brAhmaNo'haM, zrotriyo'haM, dhaniko'haM, grAmAdhipatiraha rAjetyAkAra ityarthaH, eSaH pratyakSAtmakaH, abhimAnadAhajvaraH abhimAna eva dAhajvaraH-zarIrasaMtApakArI jvaro'bhimAnadAhajvaraH, yAvat yAvatkAlaM vartate, tAvat tAvatkAlaM, kRtAntamukhameveti-kRtAntasya-mRtyoH, mukhameva-mukhapraviSTatvamevetyetasmAt kAraNAt, prazAntyunnayaH prakarSeNa zAnterunnatiH, na naiva; yazAsupipAsitaiH yazazca sukhaM ca yazaH-sukhe tayoH pipAsA-yazo me syAt , sukhaM ca me syAdityAkArikecchA, tadAzrayaiH, yazaH-sukhakAmukairityarthaH, anarthottaraiH anarthamaniSTamuttarakAle yeSAM te'narthottarAstaiH, uttarakAle'vazyamaniSTaprAptimadbhiH, paraiH jainabhinnairjanai rAgadveSAkrAntaiH, ayamasAvapasadaH devadatto'yaM mama zatrurazyantApakArakArI, asau mama chidrAnveSI ityAdisvarUpa AbhAsaH, yadvA apasadaH adhamaH, ayamasau so'yamabhimAnajvaraH, kuto'pi kasmAdapi dezakAlAdeH, kathamapi kenApi prakAreNa, apAkRSyate ? dUrIkriyate ? kAkvA na kuto'pi na kathamapyapAkatuM zakyata ityarthaH / / 19 / / he jina ! yathA tvamupadizasi tathaiva hitaparIkSakairupeyate prakArAntarasya hitasvAbhAvAdityAhana duHkha-sukhakalpanAmalinamAnasaH siddhayati na cAgamasadAdaro na ca padArthabhaktIzvaraH / ... 'na zUnyaghaTitasmRtina zayanodarastho na vA yathAttha na tataH paraM hitaparIkSakairmanyate // 20 // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA / na duHkha-sukhakalpaneti / "sukha-duHkhakalpanAmalinamAnaso na sidhyati, AgamasadAdaro na ca siddhayati, padArthabhaktIzvaro na ca siddhayati, zUnyaghaTitasmRtiH na siddhayati, zayanodarastho na siddhayati, paraM yathAttha tataH hitaparIkSakainaM manyate na vA" ityanvayaH / sukha duHkhakalpanAmalinamAnasaH sukhaM ca duHkhaM ca sukha-duHkhe tayoH kalpanA sukha-duHkhakalpanA, sukha-duHkhakalpanayA malinaM mAnasaM yasya sa sukha-duHkha kalpanAmalinamAnasaH, yajJAdyanuSTitau mama svargAdisukhaM bhaviSyati, abhakSyabhakSaNAdiniSiddhAcaraNe narakAdiduHkhaM bhaviSyatItyAdikalpanaikaniratAntaHkaraNaH puruSa ityarthaH, na naiva, siddhayati mukto bhavati, AgamasadAdaraH Agame-jinavacane; AptaparamparApraNItarAddhAntasandohe ca, sadA-sarvadA, AdaraH-bahumAno yasya sa AgamasadAdaraH, nirantaramAgamadhyayanAdhyApanakadattacitta ityarthaH, na naiva, siddhayatItyanukarSaNIyaM pUrvavad vyAkhyeyam , padArthabhaktIzvaraH ete padArthA itthamupapattipaddhati yanti nAnyathetyevaM yA padArthopapAdanalakSaNA padArthabhaktistayA tasyA vA IzvaraH-lokAnAM budhamukuTAnAM parIkSakANAM madhye pradhAnaH-padArthabhaktIzvaraH, na ca naiva siddhayatItyanukarSaNIyam , zUnya_TatasmRtiH zUnyena zUnyalakSaNaviSayena, ghaTitA-yuktA, smRtiH-smaraNaM yasya sa zUnyarghATataramRtiH, sarvadA nirAkAraM brahma zUnyaM vA smaran puruSaH, na deva, siddhayatItyarthaH, zayanodarasthaH zayanasya-suSupteH, udare tadavasthAkrAnta - samaye, sthitaH-zayanodarasthaH, sarvadA suSuptimeva paramaM nirvANaM matvA sevamAnaH, na naiva, siddhayatItyarthaH, paraM kevalaM, he bhagavan ! tvaM yathA yena prakAreNa, Attha kathayasi, tataH tasmAd bhavatkathitaprakArAt , hitaparIkSakaiH idameva hitaM nAnyadityevaM paramatanirAkaraNapUrvaka-svamatavyavasthApana pragalbhaiH, na manyate hitaM na mananaviSayIkriyata iti, navetyasya niSedhamAtrArthakatvAnniSedhadvayena prakRtArthadAAd hitaM manyata eveti bhavadupadiSTAcaraNAcAntAntaHkaraNaH siddhayatItyarthaH, athavA hita iti pRthak, he hita! nikhilajantuhitakAraka !, na vA ityatra vAzabdaH samuccayArthaH, nakAradvayena ca prastutArthadADhayaM jJeyam / 'manyate' iti sthAne 'gamyate' iti pAThe'pi gatyarthAnAM jJAnArthatvAt prAgukta evArthaH phalati // 20 // Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA / 99 utkRSTAstikatvAdidharmavattvena sarvotkRSTatayA bhagavantaM stauti tvameva paramAstikaH paramazUnyavAdI bhavAn tvamujjvalavinirNayo'pyavacanIyavAdaH punaH / parasparaviruddhatattvasamayazca muzliSTavAk tvameva bhagavanakampyasunayo yathA kastathA // 21 // tvameveti / anvayo yathAzrutAnupAtyeva, he bhagavan ! tvameva vizeSyasaGgataivakArasyAnyayogavyavacchedakArthakatvAjjinabhinne paramAstikatvaM vyavacchinatti, paramAstikaH asti svargaH, asti narakamityevaM paralokavizeSyakAstitvaprakA. rakanirNayavAn AstikaH, sa ca jainA-'kSapAda-kaNAda-sAMkhya-mImAMsaka-bauddhabhedena SoDhA prasiddhaH, sAMkhyasya sezvarA'nIzvarabhedena dvividhatayA tatraivezvarAbhyupagantRpAtaJjalezvarAnabhyupagantRkApilayorantarbhAvaH. mImAMsAyAH pUrvottaramImAMsAbhedena dvividhatvena tatra karmakANDapradhAnapUrvamImAMsAmananapravaNasya jaiminimunyanuyAyino mImAMsakasya jJAnakANDapradhAnottaramImAMsAmananapravaNasya vyAsAnuyAyino vedAntinazca mImAMsakAntarbhAvaH, evaM SaNNAmAstikAnAM madhye dharmAstikAyAdInAmapyastitAsvIkAreNotkRSTatamatvAt paramAstikastvameva, tvadanyAvRttiparamAstikatvavAn tvamityarthaH; paramazUnyavAdI brahmAtiriktaM nAstItyevaM brahmAtiriktasya zUnyatvam-abhAvaM van brahmAdvaitavAdI bhavati zUnyavAdI, sautrAntika-vaibhASika-yogAcAra-mAdhyamikabhedena caturvidheSu boddheSu bAhyamAbhyantaraM ca kimapi vastu yuktyA nopapadyata iti nAstItyevaM sarva zUnyaM bruvan mAdhyamikaH zUnyavAdI, sarva vastu svadravyAdirUpeNa sadapi paradravyAdirUpeNAsadevetyevamasattvalakSaNazUnyatvameva sarvasya vastuno'bhidadhat jino'pi zUnyavAdI, teSu bhavAn jina eva paramazUnyavAdI, tvaM jinaH, ujjvalavinirNayo'pi ujjvala:-atyantaprakAzamAno vizeSeNa nirNayo yasya sa ujjvalavinirNayaH, evaMsvarUpo'pi, punaH tathA, avacanIyavAdaH vacanIyaH-garhito na bhavatItyavacanIyo'ninditaH, athavA avacanIyaH-guNAtirekato varNayitumazakyaH, yadvA 'syAdavaktavya eva' iti bhaGgAkalitaH vAdaH-rAddhAnto yasya so'vacanIyavAdaH, aninditaparamoccasyAdvAdarAddhAntaH, tvameva, ca punaH, parasparaviruddha Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA / / tattvasamayaH parasparaM viruddhAni ekAvacchedenaikatrAdhikaraNe'vartamAnAni, , tattvAni sattvAsattvAvaktavyatvAdIni parasparaviruddhatattvAni teSAM samayaH-ekA vibhinnAvacchedena vRttipratipAdaka Agamo yasya sa parasparaviruddhamamayaH, tvameva suzliSTa vAk suzliSTAH-parasparaM saGgatAH, vAco yasya sa suzliSTavAk, ayo'nyasaGgatapUrvAparIbhAvApannavAkyavaktA, tvameva jina eva, he bhagavan ! tvaM yA akampyasunayaH akampyAH -bAdhAyudbhAvanena pareNa kampayituM-sva viSayAt cyAvayituma zakyAH, sunayA:-saMgraha-vyavahArAdayo yasya sa akampyasanayaH, tathA akampyasamayaH, kaH bhavadanyaH na ko'pItyarthaH // 21 // bhavadupadiSTAgama-tadartho sunayaniSprakampAvityupadarzayati---- na kizcadupalakSyate gagana-kASThayorantaraM na cApi na pRthak tayostadupalakSitaM lakSaNam / na cAsti niyamo dizAM na ca hitocitaiSA sthiti... stvadIyamiva zAsanaM sunayaniSprakampAH sthitAH // 22 // na kiJciditi / gagana-kASThayoH kiJcidantaraM nopalakSyate, tayostadupalakSitaM lakSaNaM pRthak neti na cApi, dizAM niyamo na cAsti eSaH sthitirhito. citA na ca, tvadIyaM zAsanamiva sunayaniSprakampAH sthitAH" ityanTa yaH / gaganakaSThayoH AkAza-dizoH, "dizastu kakubha: kASThA'' iti kozAt kASThAzabdo digavAcakaH, kiJcit aNvapi, antaraM bhedo viruddhadharmattvalakSaNaH, na naiva, upalakSyate upalabhyate, tat kiM tayorbheda eva nAsti vibhanna vA lakSaNaM na samastItyata Aha-tayoH gagana-dizoH, tadupalakSitaM lakSyabhedopalakSitaM, lakSya. bhede sati lakSaNameda Avazyaka iti lakSaNasya lakSyabhedopalakSitaM, niyatam , lakSaNaM vibhinnavyavahAra-lakSyetarabhedAnya tarAnumApakaM lakSyAtAvacchedakasamaniyatadharmavattvarUpaM, pRthaka bhinna, na naiva iti, na cApi niSedhadvayasya prakRtArthAvadhAraNaparyavasitatvena bhinnamevetyarthaH, 'ayamasmAt pUrvaH, ayamasmAt pazcimaH' ityAdivyavahArakAraNaM kSetra pUrvAdidik, etAdRzavyavahArAnapekSa kSetramAkAza miti bhinnalakSaNasattvAdityarthaH / dizAM vastusvarUpanirUpaNaprakArANAm , niyamaH Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvaatriNshikaa| 101 ayameva nAto'nyatheti nAsti, ziSyAdibuddhivaizadyArthaM kazcid gurubhUto'pi nirUpaNaprakAra Ahato bhavati, granthagauravaparihArArthaM ca kutracillaghubhUtaprakAra evopadaryate, mandamatiprabodhanAya kutracillakSaNasyAvyAptyAdidoSApanayanamapi kriyate ityevaM dizAM niyamAbhAva eva, eSA anantaropavarNitA, sthitiH lakSyalakSaNAdivyavasthA, hitocitA svasvasamIhitAnusAriNo, na ca naiva, lakSyaikacakSuSo hi zAstrakArA lakSyAnurodhyeva lakSaNaM praNayanti, na tu hitAnusArotyabhisandhiH / yadvA dizAM pUrvAdikASThAnA, niyamaH iyameva prAco, iyameva pratIcI, iyaM pratIcyeva ityAdiniyamaH, na naiva, ekApekSayA prAcyapi parApekSayA pratIcI bhavatItyarthaH / he bhagavan ! tvadIyaM jinoditaM, zAsanamiva zrutamiva, tvadIyaM zAsanaM yathA sunayaniSprakampa tathA lakSyalakSaNAdipadArthAH, suniyaniSprakampAH viSaya-viSayiNoramedopacArAt sunayAzca te niSprakampAH sunayaniSprakampAH, sunayaviSayatvAdeva bAdhAdilakSaNakamparahitAH, athavA munayo niSpakampo yeSu te sunayaniSprakampAH abAdhitasunayaviSayA ityarthaH, sthitAH vyavasthitA // 22 // ___ jinasya rAga dveSamalAkaluSitarAddhAntanikaSopale sarvA'pi parIkSA parIkSyatattvanirNaye samarthetyetad vyayacayaviSayaparIkSopavarNanena samardhayati vyayo'pi punarudbhave bhavati karmaNAM kAraNaM cayo'pi ca paraM lalAma bhavanirjarAbodhane / karoti malamarjayannapi ca niSkRti karmaNAM na vA kva tava tIrNasaGganikaSe parIkSA kSamA // 23 // vyayo'pIti / "karmaNAM punarudbhave kAraNaM vyayo'pi bhavati, bhavanirjarAbodhane cayo'pi ca paraM lalAma, ca-punaH malamarjayannapi karmaNAM niSkRti karoti, he jina ! tava tIrNasaGganikaSe parIkSA va vA na kSamA" ityanvayaH / karmaNAM jJAnAvaraNIyAdikarmaNAM, punarudbhave punarutpattI, AtmapradezaiH samaM karmapudgalAnAM kSIranIranyAyena sambadhane, kAraNaM nimitta, vyayo'pi upabhogena pUrvabaddhakarmaNAM vinAzo'pi jIvapradezebhyo pRthagbhavanalakSaNaH bhavati, vaizeSikamate ca "karma karmasAdhyaM na vidyate" iti karmaNaH karmapratibandhakatvena taddhvaMsasya pratibandhakA Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA / bhAvavidhayA karmakAraNatvamiti, etAvatA vyayasya bandhakAraNatvaM pratipAdita bhavati, bhavanirjarAbodhane bhavasya-saMsArasya, jIvapradezasampRktakarmaNi sati saMsAra iti tanniyatatvAjjovapradezasaMzliSTakarmaNaH, nirjarA-nirjaraNaM jIvapradezebhyaH pRthaga bhavanaM, tadvodhane--tajjJApane, cayo'pi karmapudgalasaMcayo'pi, paraM utkRSTaM, lalAma manoharaM spRhaNIya vastu, paraM spRhaNIyamityarthaH, ca punaH, malaM karmamalam, arjayannapi kAya-vAG manoyogaiH saJcinvannapi, karmaNAM niSkRti vinAzaM, karoti utpAdayati, etAvatA cayasyeSTatvamarthAdAveditam , he jina ! tava jinasya, tIrNasaGganikaSe tIrNaH-pAramitaH, saGgaH-rAga-dveSasambandho yatra sa tIrNasaGgaH, mAdhyasthyAmarthaH, tIrNasaGga cAsau nikaSazca tIrNasaGganikaSaH, svarNAdiparIkSAnimittamupalavizeSo nikaSaH, tattAdAtmyAropAt tIrNasaGgo'pi nikaSaH, tatra, kva vA kasmin viSaye vA, parIkSA idamitthaM bhavitumarhatIti vicAraNA, na kSamA na samarthA ?, sarvasmina viSaye parIkSA samarthA vetyarthaH / / 23 / / bhavyajanAntaHkaraNaM vizati jinamatamityupadarzayati--- na karmaphalagauravAd vrajati nApyakarmA kvacit na cApi maraNAdapetya na ca sarvathaivAmRtaH / na cendriyagaNaM vihAya na tanuM na caivAnyathA mataM tava niraJjanaM vizati bhavyadhIraM janam // 24 // na karmeti / "karmaphalagauravAnna kvacid vrajati, akarmA kvacinnApi vrajati, maraNAdapetyApi na ca vrajati, tanuM vihAya na vrajati, anyathaiva na ca vrajati, he jina ! tava niraJjanaM mataM bhavyadhoraM janaM vizati" itynvyH| karmaphalagauravAt karmaNaH phalaM-karmaphalaM tasya gauravAt-viziSTatvAt , na naiva, kvacit svargAdau, vrajati gacchati, vartamAnavasatyapekSayA viziSTa karmaphalaM svargAdau bhaviSyatItyetasmAt kAraNAdetallokaM parityajya paralokaM gacchatIti na, asvatantrasya-karmakAlAdiparAdhInasya karmaphalagauravamAtreNa paralokAdigamanAsambhavAt , akarmA karmarahitaH puruSaH, kvacit kutrApi. nApi nava, vrajati, UrdhvagamanasvabhAvasya jIvasya yat tiryagAdidezagamanaM paralokagamanaM vA, tatra karmasambandhasyaiva kAraNatvena tadabhAve Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA / 103 tiryagAdidezagamanAsambhavAt , maraNAt zarIraprANAdiviyogAt , apetyApi anyadezaM gatvApi, na ca naiva, vrajati, gantavyaM dezaM prANaviyogAnantarameva jIvo gacchati na tu prANaviyogAnantaraM kaJcit kAlamanyatra sthitvA, tato gamanasyAsambhavAt , pUrvAparabhavayorAnantaryasyaiva karmakRtatvAt, sarvathaiva sarvaprakAreNaiva, amRto maraNarahito mukto vA, na ca vrajati, pUrvazarIra pANaviyogasyottarazarIraprANAdyasaMyogaM prati kAraNatvena maraNAbhAve uttarazarIraparigrahArtha gamanAsambhavAt , muktasya ca tiryagAdidezagamanakAraNakarmAbhAvena yadvA paralokagamanakAraNakarmAbhAvena tathAgamanAsambhavAt , indriyagaNa dravyendriya-bhAvendiyalakSaNadvividhamindriya, vihAya parityajya na ca vrajati, dhyendriyatyAge'pi upayogalakSaNabhAvendriyAbhAve upayogAtmakajIvasyaivAbhAvaprasaktayA tatparityAgena gamanAsambhavAt , tanuM zarIraM, vihAya parityajya, na ca vrajati, audArikAdizarIratyAge'pi AsaMsAraM kArmaNazarIrasambandhasyAvazyambhAvena tatparityAge urdhvagamanasvabhAvasya jIvasya lokAntaravyavasthitamuktizilAgamanAvazyambhAvena paralokagamanAsambhavAt, anyathaiva jinoditagamanaprakAravyatiriktaikAntavAdyapadarzitaprakAreNaiva, na ca naiva, vrajati, tAdRzaprakArasya samayAmbudhAvapAkRtatvAt, he jina ! tava, niraJjanaM doSAjanavimukta mataM kartR, bhavyadhIraM muktirAmanayogyasUkSmazemuSozAlina, janaM prANinaM, vizati tadantaHpraviSTaM bhavati, bhavyadhIrajana eva niruktajinamataM samyagavabodhumIza ityarthaH // 24 // jinendropadiSTazAsanasya budhairAzrayaNe nimittamupadarzayaticarAcaravizeSitaM jagadanekaduHkhAntika manAdibhavahetugUDhadRDhazRGkhalAbandhanam / udAhRtamidaM jinendra ! saviparyayaM yat tvayA hyanena bhavazAsanaM tava mRtA budhAH zAsanam // 25 // - carAcaravizeSitamiti / "he jinendra ! carAcaravizeSitam aneka duHkhAntikam, anAdibhavahetugUDhadRDhazRGkhalAbandhanam idaM jagat saviparyayaM yat Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA / tvayodAhRtaM hi anena tava bhavazAsanaM zAsanaM sRtAH budhAH' itynvyH| he jinendra ! carAcaravizeSitaM caraM cAcaraM ca carA'care, tAbhyAM vizeSitaM jagama-sthAvara. svarUpam, anekaduHkhAntikam anekAni duHkhAni anekaduHkhAni, aneka-duHkhAni antike samIpe yasya tadanekaduHkhAntikaM, samIpataravartyanekaduHkham , anAdibhaSahetugUDhadRDhazRGkhalAbandhana na vidyate AdiH-svakSaNadhvaMsAnadhikaraNakSaNasambandhI yastha so'nAdiH, anAditvaM ca prakRte pravAhApekSayA bodhyam , bhavati-punaH punaAyate prANI asmin sa bhavaH saMsAraH, anAdizcAsau bhavazcAnAdibhavaH, tasya hetavaH nimittAni amAdibhava hetavaH, teSAM gUDhaM carmacakSuSAmadRzyaM dRDhaM troTayitumazakya, gaDalayA-anyo'nyasannaddhAnekalohAGagulIyakamayyA rajjvA, bandhamamiva bandhanaM yatra tat amAdibhavahetugUDhadRDhazaGkhalAbandhanam, etAdRzam idaM pratyakSaviSayIbhUtaM, jagat tribhuvanam , saviparyaya viparyayeNa svaviparItena saha vartata iti saviparyayaM, yat yasmAt tvayA jinena, udAhRtam upadarzitam, hIti Azcarye kathamidamitthamupadarzitamityetat paribhAvayitumapyazakyamasmadAdibhirityAzcaryam, anena saviparyayajagatsvarUpopadarzanena tava jimasya, bhavazAsanaM bhavasya-saMsArasya, zAsamasamyagavabodhakaM, zAsanaM syAdvAdarAddhAnta, sRtAH AzritAH, budhAH paNDitA ityarthaH // 25 // kriyA kriyAvatoguNa-guNinoH kathaJcidamedavAdo jinasya siMhanAdo vAdAntarApratihata ityAhakriyA bhavati kasyacinna ca viniSpatatyAzrayAt svayaM ca gatimAn vrajatyatha ca hetumAkAGkSate / guNo'pi guNavacchUito na ca tadantaraM vidyate tvayaiSa bhajanojitaH sugada ! siMhanAdaH kRtaH // 26 // kriyeti / "kasyacit kriyA bhavati, AzrayAnna ca niSpatati, svayaM ca gatimAn brajati, atha ca hetumAkAukSate, guNo'pi guNavacchitaH, tadantaraM na ca vidhate, he sugada ! svayaiva bhajanorjitaH siMhanAdaH kRtaH" ityankyaH |t kasyaci Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA / 105 yatkiJcidvastunaH, kriyA karma, na bhavati jAyate, eteta na vastutvavyApikA nApi nirAzritA kriyeti nApi nirhetuketi pratipAditam, kasyaciditi SaSThIsambandha. pratipAdikA, sambandhazca sambandhinobheMde satyeva bhavati, abhede ghaTasya ghaTa iti sambandhApratItaH, yazca yasmAd bhinnaH sa tamatipatatyapi, yathA paTo ghaTAd bhinno ghaTamatikramyApi vartate, tathA ca kriyA yadi AzrayAd bhinnaiva tarhi AzrayaM vihAyA'pi syAt, na cAzrayaM vihAya kriyA vyavatiSThata ityatastato'bhinnA'pItyAhana ca viniSpatatyAzrayAt AzrayAt AdhArAt, na ca naiva, viniSpatatianyatra gacchati, gatimatsvabhAvasyaiva vastuno gamanaM bhavati nAgatimatsvabhAvasyetyAhasvayaM ca gatimAn brajati svameva gatikriyAvAn gacchati, yadi ca gatikriyAtadvatorabhedo na syAt tarhi svayaM gatimAnna bhavedatastayorameda upeyaH, yadi ca gati-tadvatoH sarvathaivAbhedastahi svakAraNebhya utpadyamAno gatimAn gatyA sahaivotpadyeta, na caivaM kintu pUrva svakAraNebhyo gativikala evotpadyate, gatihetumapekSya ca tatra gatirutpadyata ityatastayorbhedo'pItyAha- atha ca svayaM gatimattve'pi ca, hetuM gatyutpattau kAraNam , AkArakSate apekSate, itthaM kriyA-kriyAvatorarthataH kathaJcidbhedAbhedau samarthya guNa-guNinostau samarthayati-guNo. 'pi yathA svAzrayAzritA kriyA tathAguNaH, guNacchritaH guNavadAzritaH, AzrayAzrayibhAvasya bhedaniyatatvAd guNa-tadvatobhaiMda etAvatA siddhayati, saMyuktayobhinnayoragulayorantaraM samasti, na ca guNa-guNinobhinnayorapi satorantaraM samastItyatastayorabhedo'pItyAha-tadantaraM guNa-guNavatorantaraM, na ca naiva, vidyate samasti, he sugada ! suSTu gadanaM-vacanaM vAgvilAso yasya sa sugadaH, tatsambodhane -he sugada !, tvayaiva jinenaiva, bhajanorjitaH kenacidrUpeNa bhedaH kenacidrUpeNAmeda ityevaM yaH syAdvAdaH, tenorjitaH-paripuSTaH, siMhanAdaH vAdigajendravitrAsanahetutvAt siMhanAdasamo vAdaH kRtaH, trasyanti sarve'pi vAdipravarA bhavatkRtasyAdvAdodgAralakSaNasiMhanAdenetyarthaH / / 6 / / ___ atimanoharasya vIravAkyasya doSAsampRktatvamupadarzayatina jAtu narakaM naro vrajati sAgaso'pyantaso na cApi narakAdapAyamanavetya saMvedyate / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA / kadAcidiha vairamApya narakopagaM mucyate na cApi tava vIra ! vAkyamatipezalaM dopalam // 27 // na jAtviti / "sAgaso'pi naro jAtu antazo narakaM na vrajati, narakAdapAyamanavetya na ca saMvedyate, iha kadAcit narakopagaM vairamApya mucyate, he vIra ! tavAtipezalaM vAkyaM na cApi doSalam" ityanvayaH / sAgaso'pi prANighAtAdyaparAdhanikarasahito'pi, naraH prANI, jAtu kadAcit, antasaH etatsthAne 'antazaH' iti pAThaH samyagAbhAti, anuprAsAnurodhena tAdRzapAThe vA sa-zayoraikyamAzrayaNIyam , antazaH prAnte, etadbhavIyajIvanasamAptau satyAmityarthaH, narakaM na vrajati, aparAdhakAryapi puruSo'nantaraM aparAdhakSamAyAcanAdinA pApavilayIkaraNataH zubhAcaraNAdinA puNyopArjanatazca narakaM na gacchati, uttarottaraM puNyaparamparopanipAtaprabhavasvargAdiphalopabhogasyaivAvApteH, narakAt narakagatito jAyamAnam, apAyaM poDAdikam , anavetya ajJAtvA, na saMvedyate na samyakprakAreNa vedyate-upabhujyate, ayaM . bhAvaH-ghorataraM narake duHkhaM, tajanakaM ca karma mayA kRtam , atha pApaprAyazcittAdinA vimukto bhavAmIti dhiyA pApaprAyazcittAdinA tat karma sthitighAta-rasaghAtAdinA prakAreNa hrasvIkRtya nIrasIkRtya ca bhuGkte nAnyathA, yadvA narakabhavataH pIDAdikamavApyeva tat karma bhujyate nAnyathA bhogasAdhanamantareNa bhogAbhAvAt , iha asmin bhave, kadAcit , narakopagaM naraka. samIpagaM, narakagatiprAyakamityarthaH, pairaM zatrubhAvam , Apya prApya, prasannacandra. rAjarSivat tadAnImeva kevalajJAnotpattyA, mucyate mukto bhavati, he vora ! tava evambhUtArthapratipAdakam, atipezalam atyantamanoharaM, vAkyaM vacanam, na cApi nApi ca, doSalaM doSaM lAti-gRhNAtIti doSalaM doSagrastamityarthaH // 27 // ekasmin parasparaviruddhadharmadvayapratipAdakaM vacanaM duruktaM yo na manyate sa jinamataM manyate. athavA duruktaM yo manyate sa jinamataM na manyata ityAhazayAnamatijAgarUkamatizAyinaM jAgaraM . sasaMjJamapi vItasaMjJamatha momuhaM saMjJinam / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA / 107 vikatthanamabhASiNaM vacanamUkamAbhASiNaM duruktamiva manyate na tava yo mataM manyate // 28 // zayAnamiti / anvayo yathAzrutAnusAryeva / atijAgarUkam atyantajAgradavastham , zayAnaM suSuptyavastham , jAgaraNa-suSuptayoH parasparavirodhena viruddhadharmadvayasyaikadaikatra sambhavAbhAvena tathokteduruktatvam, atizAyinam atyantasuSuptyavasthaM, jAgaraM jAgradavastham , atrApi duruktatvaM pUrvavadeva, sasaMjJamapi saMjJAnAma jJAna vA, tena sahitamapi, vItasaMjJaM saMjJArahitam , atrApi virodhAd duruktatA, atha evam , momuhaM mUrchAvastham , saMjJinaM saceSTam , mUchito hi nizceSTastadaiva na saceSTa iti duruktatA, vikatthanam AtmazlAghAvAcAlam, abhASiNa kiJcidapi vaktumasamartham , vAcAlavAvaktRtvayorekadai katrAsambhavAt tadvacanasya duruktatvaM syAdeva, vacanamUkaM vacaneti vizeSaNasAmarthyAdatyantamUkam , AbhASiNam atyantavacana pragalbham, atrApi duruktatvaM pUrvavadeva / apekSAbhedenaikatraikadA zayAnatvAtijAgarUkatvAdInAM sambhavAd vastuto nAsti duruktatA, tathApi duruktamiva ivazabdasyaivakArArthakatvAd duruktameva. manyate jAnAti, ka evaM manyate? ityAkAGkSAyAmAha-he jina ! yaH puruSa ekAntavAdakadAgrahagRhItaH, tava jinasya, matam anantadharmAtmakatvaprarUpakAnekAntavAdam, na naiva, manyate svIkaroti, bAhyendriyavRttinirodhenAtmasvarUpaM bhAvayantaM yoginaM bAhyArthajJAnasAmmukhyAbhAvAcchayAnam , AtmasvarUpAtyantaprakAzamayajJAnavattvAdatijAgarUkam / atizAyinaM bahirindriyavRttinirodha-manovRttinirodhobhayavattvena bAhyAntarikajJAnasAmmukhyAbhAvAdatizAyina, zuddhAtmakatAnatvena paramayogakASTopagatatvena jAgaraM, tattaccharIrAvacchinnAtmasvarUpatvena pitrAdisaGketita devadattAdisaMjJAvAcyatvAt sasaMjJamapi, vastusthityA'khaNDAnandasvarUpatvena pAribhASikasaMjJAvikalatvAt vItasaMjJam, evaM putra-kalatradhanAdiSu mamatAlakSaNamohavattayA momuhaM, tatparipAlanAdiceSTAvattvena saMjJinam , AtmazlAghitvena vikatthanaM para lAghAparAGmukhatvenAbhASiNam, yatra yadvacanasamucitaM tanna vaktIti vacanamUkam , paravyAmohArthamuccaiH svarairyadvA tadvA vaktIti AbhASiNamityevaM prakArAntareNa vApekSAbhedenAnantadharmAtmakavastuni sarvaM vacanaM sUktameva na duruktamiti janamataM vijayata ityarthaH // 28 // Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtrizikA / karmaNAmatikuTilA gatijinainevopadarzitetyAhana mohamativRttya bandha uditastvayA karmaNAM na caikamapi bandhanaM prakRtibandhabhAvo mahAn / anAdibhavahetureSa na ca badhyate nAsakRt tvayA'tikuTilA gatiH kuzala ! karmaNAM darzitA // 29 // na mohamativRttyeti / he jina ! mohamativRttya karmaNAM bandhastvayA nodAhRtaH, ca punaH, bandhanamapi ekaM na, prakRtibandhabhAvo mahAn , eSa asakRt na badhyate iti na ca, he kuzala ! tvayA karmaNAM atikuTilA gatiH dazitA" ityanvayaH / moham ahaGkAra-mamakArAvalIDhacittapariNAraM yadvA mohanIyakarmajanitaM mithyAtvapa regAmamaviratipariNAmaM kaSAyapariNAmaM ca, ativRttya anAzritya, karmaNAM jJAnAvaraNIyAdInAmaSTavidhakarmaNAm , bandhaH darzitasvarUpaH, tvayA jinena, na naiva, udAhRtaH pratipAditaH, mithyAtvA-'viratikaSAya-yogaiH kila jIvaH karma banAnAtIti jinopadezaH, . atra yogasyAgrahaNa kevalayogajanyabandhasya paramanikRSTasthitikatvAdavivakSA, yadvopalakSaNabhAvena yogo'pi vijJeyaH, ca punaH, bandhanamapi karmabandho'pi, nekavidhaM na ekaprakArakaM, ayaMbhAvaH-na ekaprakAraka eva bandhaH, kintu caturdhA, prakRtibandha-sthitibandha - rasabandha-pradezabandhabhedAd bandhAnAM cAtuvidhyAt, karmaNAM jJAnAvarakatvAdisvabhAvaH-prakRtiH, sthiti:kAlAvadhAraNam , rasaH-anubhAgaH, pradeza:-dalasaMcayaH, yaduktam "prakRtiH svabhAvaH syAt , sthitiH kAlAvadhAraNam / anubhAgo raso jJeyaH, pradezo dalasaMcayaH // 11 // " sarvatra karmaNAmiti sambandhanoyam, eSu caturvidhabandheSu madhye ko mahAnityAkAkSAyAmAha-prakRtibandhabhAvo mahAniti-prakRteH-jJAnAdyAvArakatvAdisvabhAvasya bandhabhAvaH-karmabhiH AtmasAtkaraNam , mahAn-prabalaH, kuto mahattvamityAkAkSAyAmAha-anAdotyAdi-eSa anantaropavarNitaH prakRtibandhabhAvaH, anAdeH, bhavasya-saMsArasya hetuH, karmaNAM jJAnAdyAvArakatvasvabhAve sati jIvaguNAnAM vyAghAta. statazca saMsAraH, sa ca pravAhApekSayA'nAdiH, nanu kathaM sakRdbandhe'nAdibhavahetutA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA / 109 saMbhavedityata Aha-na cetyAdi / asakRt vAraMvAraM, na badhyate karmabhistAdRzazaktirAtmasAt na kriyate iti, na ca naiva, arthAt vAraMvAraM prakRtibandho bhavatIti jinena, gaditA kathitetyarthaH / / 29 / / jinadarzita karmodaya prakArAnu padarzayatiihaiva paripAkameti vihitaM pare vA bhave bhavo'pi na bhave'sti naiva na bhavatyasau prAgapi / kacicca kRtamanyathA phalati sarvathaivAnyathA avandhyamiha codita sukRtamaSTasaGkhyaM tvayA // 30 // ihaiveti / "vihitamihaiva paripAkameti, vA pare bhave [paripAkameti] bhave bhavo'pi nAsti, asau prAgapi na bhavati naivaM, kaciccAnyathA kRtaM sarvathaivAnyathA phalati ca, [ punaH ] tvayA iha sukRtamaSTasaGkhyamavandhyamuditam" ityanvayaH / vihitaM mithyAtvAdinA kRtaM karma, ihaiva yasmin bhave kRtaM tasminneva bhave, paripAkaM phala pradAnasAmmukhyam , udayamiti yAvata, eti prApnoti, etadbhava eva phalopabhogo bhavatItyarthaH, ata evocyate-"atyugrapuNyapApAnAmihaiva phalamaznute / " iti, vA athavA, pare. parasmin , bhave, janmAntare paripAkametIti sambandhaH, kutaH ! bandhodayamadhyavartikAlAtmakAbAdhAkAlasya nAnAvidhatvAt , yadvA iha janmani kRtAmAyuSkarma parabhava evodayamAyAti nAsmin bhave iti tadapekSayA parabhave eva paripAkametIti sAvadhAraNatayApi vyAkhyeyam, nanvetAvatA kRtasyaiva karmaNaH phalamupavarNitam evaM sati saMsArasya prAthamikotpattau purA karmaNo'kRtatvAt kathaM tadupabhoga ityAzaGkAyAmAha-bhave saMsAre, bhavo'pi prAthamika utpAdo'pi, nAsti na vidyate, tatra hetu:-pravAhato'nAditvaM, tadeva darzayati-asau saMsAraH, prAgapi pUrvakAle'pi, na bhavati na vidyate iti naiva, tathA cAnAdiraya kathaM prathamata evotpAdabhAk syAt , nanu yAdRzaM karma kRtaM tAdRzameva bhujyate utAnyathApi ? ityAkAGkSAyAmAha-cit kvacit sthale, manuSyabhavAdAvityarthaH, anyathA kRtaM azAtAdirUpeNa bhogyatayA baddhaM karma, sarvathaiva Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA / . sarvaprakAreNaiva bhavaparivartanAdinA bhinnenaiva prakAreNetyarthaH, anyathA bandhakAlInaprakArabhinnaprakAreNaiva, phalati zubhAzubhaphalAnyataraphalopabhogaM janayati, yathA narabhavAdI baddhamazAtAvedanIya karma devabhave zAtArUpeNa bhujyate, evaM zAtAvedanIyaM karma narakabhave'zAtArUpeNa bhujyate, athavA nikAcitAvasthAmaprAptaM karma sAmagrIvazAdanyathApi bhujyata ityarthaH, ca punaH, iha karmavicAre, sukRtaM utkarSataH kRtaM karma, utkarSo hyatra karmaNAM mUlabhedagaNanayA gADhatamabandhanAtmakanikAcitAvasthayA ca bodhyaH, tatra prathame-aSTasaGkhyaM jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIya vedanIya-mohanIyA-''yurnAma-'ntarAyamedAt aSTavidhaM karma bhavati, nAto'dhikam , karmaNAM baddhaM tAdRzameva phalaM tad dadAti, nAnyathetyarthaH, evaM svarUpeNa, tvayA he jina ! bhavatA. uditaM nirUpitam , etAdRzakarmaphalopadarzane jinamantareNa kaH prabhurityarthaH // he vIra ! yathAturAzcaturAH kaTutaramapyauSadhaM rogopazamananidAnamiti dhiyA tadupadarzakaM vaidyAvatasakaM sevante tathA ghoramapi tapo bhavarogazAntaye'da iti dhiyA tadupadarzakaM bhajanti bhavarogarugNA bhavyA ityupadarzayati .... kRpAkRza ivoktavAn yadasi vIra ! ghoraM tapo bhavArtipariviklavaistaditi zAntaye sevyase / asArabhavabuddhayastu bhavarogazAntau pare nidAnamiva dRSTadoSamavadhIritAstvatsutaiH // 31 // kRpAkaza iveti / "he vIra ! kRpAkRza iva [ tvaM ] yad ghora tapaH uttavAn asi tat zAntaye iti bhavAtiviklavaiH sevyase, bhavarogazAntau dRSTadoSaM nidAnamiva asArabhavabuddhayaH pare tu tvatsutaiH avadhoritAH" ityanvayaH ! he vIra! __ "vidArayati yat karma, tapasA ca virAjate / tapovIryeNa yuktazca, tasmAd vIra iti smRtaH // 12 // " ityAdinA nirucyamAna ! vartamAnatIrthapraNetRtayAsannopakArin ! bhagavan ! . kRpAkRza iva-kRpA-dayA, tayA kRza iva-sUkSma iva dayAzUnya ivetyarthaH, yathA nirdayo jano duHkhasaMkulatayA, kaSTakaraNIyaM karaNIyamupadizati tathetyarthaH, yada Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA / 111 buddhivizeSagocaram, ghoraM atikaSTasAdhyaM, tapaH mAsopavAsAdikam , uktavAnasi kathitavAnasi, tad yacchabdenoddiSTaM tapaH, zAntaye bhavarogopazamanAya bhavati; iti ityevaMdhiyA, bhavAtipariviklavaiH bhavasya-saMsArasya, saMsArAtmakarogasya yA ArtiH-pIDA, tayA paritaH viklavaiH nyAkulIbhUtAntaHkaraNairbhavyajanaiH, sevyase stava-pUjAdibhistvaM sevito bhavasi; tuzabdo vizeSAvagamanAya, tadevAha-bhavarogazAntau saMsArAtmakarogopazamanavidhau, dRSTadoSaM jJAtadoSaM, nidAnamiva yathA rogopazamanavidhau varNyamAnamapi doSagrastaM nidAnaM nirAkRtaM bhavati tathA, asArabhavabuddhayaH asAraH-vividhapIDAjanakatvena rogasadRzo yaH, bhavaH-saMsAraH, tatra buddhiH- yajJAdikaM kRtvA svargAdikaM prApsyAma ityAdikA matiyeSAM te tthA, rogasadRzabhavarasikA ityarthaH, pare pare tairthikAH, tvatsutaiH jinaziSyapraziSyAdibhiH, avadhoritAH nirAkRtA bhavanti sma, bhavarogarasikA bhavantaH kathaMkAramanyAn tAdRzarogara hitAn kuryuriti parAjitA ityarthaH // 31 // anantaguNanidhAnasya jinapradhAnasya katicidapi guNAH sarvathA stotumazakyAH, athApi mamAyamAyAsaH phalegrahItyAvedanAya pRthvIvRttodgrathitAM tRtIyAM dvAviMzikA ziriNIvRttAnurajitAntimapadyahRdyAM vidadhAtiaviditaguNa ! stotuM kaH syAt prameyaguNAnapi tribhuvanaguruH kintvevAhaM tava stavacApalaH / na tu gaNayituM cAnyApAtaM naya svahitaiSiNAM tvayi samuditAnandaM ceto mayetyanuvartitum // 32 // aviditetyAdi / 'he aviditaguNa ! tava prameyaguNAnapi stotuM tribhuvanaguru kaH syAd' itvanvayaH , he aviditaguNa ! aviditAH paripUrNatayA yathArthatayA ca na jJAtA guNA yasya so'viditaguNaH; tatsambodhane he aviditaguNa ! jina !, tava bhavato jinasya, prameyaguNAnapi cArutayA gaNanIyAn guNAnapi, katipayAnapi guNAniti bhAvaH, AstAmaprameyaguNagaNa ityapinA sUcyate, stotaM sarvAjatayA stutiviSayAn kartum , tribhuvanaguruH bhuvanatraye gauravazAlI, kaH Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA / syAt ko'sarvajJo janaH syAt ? arthAt kazcidapi na / yadvA-"aviditaguNaH" iti prathamAsyantam "vyatyaye luga vA" [1.3.56] iti selka, tribhuvanaguruH' ityasya sthAne tribhuvanaguroH' iti vA pAThaH, tathA ca "he tribhuvanaguro ! tava prameyaguNAnapi aviditaguNaH kaH stotuM syAt" iti cAnvayaH, he tribhuvanaguro ! avizeSeNa sarveSAM hitopadezakatvena bhuvanatrayazikSaka ! he jina ! yadvA tIrthaGkaratvena bhuvanatraye'pi guNagaNagariSTha ! he bhagavan ! tava prameyaguNAnapi, arvAidataguNaH aviditAH-asarvajJatvena saMpUrNatayA na jJAtAH, guNA yena tAdRzaH, kaH ko'sarvajJo janaH stotum , syAt prabhavet kazcidapi netyarthaH; caramAnvaye-he jina ! iti prakaraNaprAptam , 'tribhunaguroH' iti 'tava' ityasya vizeSaNamanyat samAnam , tathA ca jinasya prameyaguNastavane'pi yadi ma ko'pi samarthastahi aprameyaguNastutisamarthasya carceva ketyarthaH / nanvevaM tarhi bhavatA kriyamANeyaM jinastutirapi na yathArthA tadguNastutiriti vRthA prayAso'yamiti taTasthAzaGkAM manasikRtya pRcchati-kintviti / uttarayati-ahameva siddhasenadivAkara eva, stavacApalaH stabe-jinaguNastutau, cApala:-bAlavad balAbalamavimRzya pravRttikArI / nanu kimiyaM capalatA jinasya guNAn gaNayitumAdRtA ? Ahosvit kimapyanyat kartumityAkAGkSAyAmuttarArdhamAha-na tu gaNayitumityAdi / 'svahitaiSiNAM ceto'nyApAtaM samuditAnandaM ca [yathA syAt tathA] tvayi naya iti mayA anuvartituM [cApalo'smi] , na tu [jinaguNAn ] gaNayitum ' ityanvayaH / svahitaiSiNAM AtmakalyANAbhilASukANAM janAnAM, cetaH manaH, anyApAtaM jinabhinne gamanAbhAvavat, samuditAnandaM samuditaH-samutpanna Anando yasya tAdRzaM ca yathA syAt tathA, tvayi bhavati jine, naya prApaya, iti etasmAt kAraNAt , mayA siddhasenadivAkareNa, anuvartituM anusaraNArtha matkartRkabhavadanusaraNArthamityarthaH, na tu gaNayituM na tu jinaguNAn gaNayitum / anayA stutyA jinaguNagaNanaM bhavatu vA mA , mama manastu tadekatAnatvAjjinAnuvRttyA paramparayA paramahitamavApsyatItyarthaH / hariNIvRttamidaM ca tallakSaNam- "nasamarasalA gaH SaDvedairhayairhariNI matA' iti // 32 // Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA tRtIyA dvAtriMzikA / 113 arthaprAcuryakAntA stutirirayamanaghA siddhasenapraNItA dvAtriMzatpadyamAnAvibhajanaghaTanA caikaviMzatyupetA / tatreyaM yA tRtIyA bahuguNakalitA zrIjinendrasya tasyA vyAkhyA lAvaNyasUrebhananapariNatA modadA syAd budhAnAm // 1 // iti tapogacchAdhipati-zAsanasamrATa-sarvatantrasvatantra-zrIvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAreNa vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada-kaviratneti padAla kRtena zrIvijayalAvaNyasariNA viracitA kiraNAvalInAmnI tRtIyadvAtriMzikAvyAkhyA samAptA // Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthI dvAtriMzikA zrImantaM nemisUriM guruvaramavaraM sarvasiddhAntaviyaM ' __ natvA smRtvA ca tattabudhavararacitAnekazAstrArthasAram / dhImAllAvaNyasUrijinaguNavimalAM siddhasenapraNItAM vyAkhyAtIjyAM turIyAM stutimamalapadAM spaSTabhAvArthakAntAm // 1 // bhagavatstutyarthaprayAsahetumupadarzayatiparicintya jagat tava zriyA na virodhastimitena cetasA / paruSaM pratibhAti me vaca stvadRte vIra ! yto'ymudymH||1|| [vaitAlIyam ] paricintyeti / "he vIra ! virodhastimitena cetasA tava zriyA jagat na paricintya tvad Rte vacaH paruSaM yato me pratibhAti. ato'yamudyamaH" itynvyH| he vIra !, virodhastimitena sattvA-'sattvAdidharmANAM yo virodhastena stimitaMkuNThitaM virodhastimitaM tena, cetasA cittena, tava jinasya, zriyA anantadharmAtmakatvAbhyupagamalakSaNAnekAntalakSmyA, upalakSaNe tRtIyeti tava lakSmyupalakSitaM, jagat vizvaM, na paricintya avicArya, tvadRte tvAmantareNa tvatsyAdvAdaparizIlanamantareti yAvat , vacaH 'sadasat , nityAnityaM, bhinnAbhinnaM vastu' ityAdi vacanaM, paruSaM kaThinamasahya, yataH yasmAt , me mama pratibhAti bhAsate, ata iti zeSaH, asmAt kAraNAd , ayaM bhavadguNastutiviSayakaH, udyamaH prayatnaH, anena prayatnena sarvaM tvadvacanamamRtamivAsvAdyamAnamAnandollAsakameva bhaviSyatItyarthaH // vaitAlIyavRttamidam , tallakSaNaM tu-"oje SaNmAtrA lagantA yujyaSTau na yuji SaTU satataM lA na samaH pareNa go vaitAlIyam" iti chando'nuzAsane, tavRttizca-"ojapAdayoH SaNmAtrA lagantAH-ragaNalaghugurvavasAnAH, yukpAdayoraSTau mAtrA lagantA eva yatra tad vaitAlIyaM nAma cchandaH / apavAdamAha -na yujoH pAdayoH SaD laghavo nirantarA bhavanti, na ca samo la: sarvapAdeSu pareNa gururbhavati" iti / evamapre'pi // 1 // Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturthI dvAtriMzikA / 115 bhavadAlambanamantareNa mama mano na rantumIhata ityAhayadi vA kuzaloccalaM mano yadi vA duHkhanipAtakAtaram / na bhavantamatItya raMsyate ____ guNabhakto hi na vaccyate janaH // 2 // yadi veti / "mano yadi kuzaloccalaM vA, yadi duHkhanipAtakAtaraM vA manaH, bhavantamatItya na raMsyate, hi guNabhakto jano na vaJcyate" ityanvayaH / manaH antaHkaraNaM, yadi saMbhAvanAyAM, kuzaloccalaM kuzalena-kalyANalakSaNaviSayeNa, uccalam-uccasthAnaM lAti-antarbhUtaNyarthatvAt prApayatIti-uccalaM, kalyANAnudhyAnata utkRSTasthAnasya sukhamayasya prApakaM, yadvA kalyANatatparaM, vA bhaved vA, yadi saMbhAvanAyAM, duHkhanipAtakAtaraM duHkhasya-AdhyAtmikA-''dhibhautikA-''dhidaivikabhedena trividhasyAzAtAvedanIyasya, yo nipAta:-nitarAM prAptiH, tena kAtaraMbhayagrastaM vA bhavet , ubhayathA'pi bhavantaM jinam, atItya AlambanamakRtvA, na naiva, raMsyate ratiM prApsyati, hi yataH, guNabhaktaH guNAzrayapuruSAnuraktaH, janaH puruSaH, na vaJcya te na pratArito bhavati, bhavAMstu guNavAniti bhavadAlambanakaM mano'saMzayaM kalyANamAsAdayiSyatyevetyarthaH // 2 // ____ajJAnAndhakAranivArako bhavAnevAzrayaNIya ityAha-- kulizena sahasralocanaH ___ savitA cAMzusahasralocanaH / na vidArayituM yadIzvaro ___ jagatastad bhavatA hataM tamaH // 3 // kulizeneti / "kulizena sahasralocanaH, aMzusahasralocanaH savitA ca, yad jagatastamo vidArayituM na IzvaraH, tad bhavatA hatam" ityanvayaH / kulizena vajreNa, sahasralocanaH sahasrasaMkhyakaM locanaM nayanaM yasya sa sahasralocanaH Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturthI dvaatrishikaa| sahasrAkSa indraH, aMzusahasralocanaH aMzUnAM-kiraNAnAM sahasram-aMzusahasra, tadeva locanaM-nayanaM yasya so'zusahasralocanaH-sahasrakiraNaH, savitA sUryazca, yad jagato vizvasya, tamaH andhakAramajJAnaM, vidArayituM vinAzayituM, na IzvaraH na samartho bhavati, tat vizvasyAjJAnalakSaNaM tamaH, bhavatAM jinena, hataM vinAzitam // 3 // sarvato virakta eva jano jine'nurakto bhavati, na tu viSayAzAgrahagRhIta ityAha niravagrahamuktamAnaso vissyaashaaklusssmRtirjnH| tvayi kiM paritoSameSyati ? dviradaH stambha ivAciragrahaH // 4 // niravagrahamuktamAnasa iti / "niravagrahamuktamAnaso viSayAzAkaluSasmRtiH janaH tvayi paritoSaM kimeSyati ? aciragraho dviradaH stambha iva" ityanvayaH / niravagrahamuktamAnasaH niravagraha-pratibandharahitaM yathA syAt tathA, muktaM-viSayAn prati prahitaM, mAnasaM-mano yena sa niravagrahamuktamAnasaH, pratibandharahitasarvaviSayaparikSiptacittaH, viSayAzAkaluSasmRtiH viSayasya-dhanaputra-kalatrAdeH, AzA-abhilASA, dhanaM me bhavatu, kalatraM me bhavatvitIcchatyarthaH, tayA kaluSA-malinA smRtiryasya sa viSayAzAkaluSasmRtiH, viSayaspRhAdhInatattadviSayopAdAnaviSayakasmaraNavAn , janaH puruSaH, tvayi rAga-dveSAdirahite jine, paritoSaM santoSaM, kim ? eSyati prApsyati, na prApsyati, aciragrahaH ciraM-bahu vyatItakAlaM, grahaH-grahaNaM yasya sa ciragrahaH, na ciragraho'ciragrahaH, katipayadivasAbhyantara eva gRhotaH, dviradaH hastI, stambhe tadvandhanArthaM gRhamadhyavyavasthApite sthUlakASThe, iva yathA, paritoSaM naiti, yathA vane svacchandamitastato vanakariNIbhiH samaM bahukAlaM viharaNAnandAnubhavanazIlo dvirado balAd vanAdAnIya stambhe baddho na tatra paritoSameti tathetyarthaH // 4 // Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturthI dvAtriMzikA / 117 abhimAnaprahilo jano hitakAmo'pyatyantahitAvahe jine na prItibhApnotyaho mAnakalezceSTitamityAhahitayuktamanoratho'pi saM stvayi na prItimupaiti yat pumAn / atibhUmividAradAruNaM . tadidaM mAnakalevijRmbhitam // 5 // hitayuktamanoratho'pIti / "yat hitayuktamanoratho'pi san pumAna tvayi prItiM na upaiti, tadidaM mAnakaleratibhUmividAradAruNaM vijRmbhitam" ityanvayaH / yat yasmAt kAraNAt, hitayuktamanoratho'pi san hitenaabhISTena, viSayatayA yukto hitayuktaH hitayukto manorathaH-manaHkAmanA yasya sa hitayuktamanorathaH, hitaviSayakakAmanAvAn , evambhUto'pi, san bhavan, apinA kiM punamtathAkAmanAvikala:, hitaviSayakakAmanArahito mUDhatvAdeva jine prItivikalo bhaviSyatIti na tatra mAnakaleviceSTitamityapigrahaNaprayojanam / tvayi jine, prItiM bhaktibahumAnAkalitaM sneham , upaiti prApnoti, tat tasmAt, idaM jine bhaktyanAsAdanam , mAnakaleH mAnasya-svoccatvAbhimAnasya, kali:svacchandaM krIDA tasya,' atibhUmividAradAruNaM atizayena bhUmevidAraHvidAraNaM khananaM, tadvad dAruNaM -bhayaGkaram, atizayena bhUkhAte kRte tatra patanabhItyA na ko'pi tatsamIpamupagacchati tathedam, vijambhita ceSTitam, yathA ratnabhrAntyA'tibhUmikhananaM niSphalaM tathA jinaprItivimukhasya janasya hitayukto manoratho niSphala eva bhavatItyarthaH / / 5 / / svadvidyAmadhigantumazaktasya tvayyevAsUyA bhiSagvare mUrkhAturezvarAcyAsadRzItyAha bhavamUlaharAmazaknuvaM - stava vidyAmadhigantumaJjasA / bhavate'yamasUyate jano bhiSaje mUrkha ivezvarAturaH // 6 // Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturthI dvAtriMzikA / bhavamUlaharAmiti / "bhavamUlaharAM tava vidyAmadhigantumaJjasA'zaknuvannayaM jano bhavate'sUyate, bhiSaje mUrkha IzvarAtura iva" ityanvayaH / bhavamUlaharAM bhavasya-saMsArasya, mUlaM-kAraNaM karmASTakalakSaNamajJAnaM bhavamUlaM harati-vinAzayatIti bhavamUlaharA, bhavamUlavinAzikA, tAma, tava jinasya, vidyAm anantadharmAtmakAnekAntatattvaviSayakakevalajJAnasvarUpam, adhigantuM prAptum , aJjasA jhaTiti, azaknuvan tathAvidhasAmarthya vizeSAbhAvAdazaktaH, ayaM janaH bhavadvidyAprAptyazakto anaH, bhavate jinAya, asUyate guNeSu doSAviSkaraNarUpAmasUyAM karoti, bhiSaje bhiSagvarAya, mUrkhaH vaidyavidyAsvapaNDitaH, IzvarAturaH Izvaro dhanADhyazvAsAvAturo vyAdhipIDita:-IzvarAturaH, iva sa * yathA yathAvadvaidyopadiSTauSadhopayogamakurvan rogopazAntimalabhamAno bhiSagvarAyAsUyate tathetyarthaH // 6 // jinasya gurvananusaraNata evAnupamapANDityAvAptavizvAcAryavijayitvaM stautina sadAsu vadanazikSito labhate vaktRvizeSagauravam / anupAsya guruM tvayA puna jagadAcAryakameva nirjitam // 7 // na sadaHsviti / "sadaHsu azikSito vadana vaktRvizeSagauravaM na labhate, he vIra ! tvayA punaH gurumanupAsyaiva jagadAcAryakaM nirjitam" ityanvayaH / sadAsu vAdi-prativAdi-madhyastha-sabhApatimaNDitAsu sabhAsu, azikSitaH guruvarAdaprAptazikSaH, vadan yatkiJcit pralapan, vaktRvizeSagauravaM vaktRvizeSasya-nyAyAdidarzanapratipAdakavaktRvizeSasya, gauravaM-gurutvaM, na naiva, labhate prApnoti, mahAnayaM vaktetyevaM loke na gIyate, he vIra !, tvayA bhavatA jinena punaH, guru svazikSAvizAradamadhyA rakam, anupAsya upAstimakRtvA, gurumukhAcchAstraNyanadhItyaiva, jagadAcAryakaM vizvAcAryakadambakam, nirjitaM parAjitam, vizvAcAryaparamAcAryaH svayameva saMvRtto na tu tavApi ko'pyAcAryo vidyate, sabhAsu svakhadarzanapANDityaprakaTanArtha vijayAya copasthitAnekAntavAdiprakANDAn nirjitya teSAmAcAryoM vIra ! tvaM jAta ityarthaH // 7 // Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakatA kiraNAvalIkalitA caturthI dvAtriMzikA / 119 vIraM jagannAyakatayA stautivitathaM kRpaNaH svagauravAd vadati svaM ca na te'sti kiJcana / vitathAni sahasrazazca te jagatazcApatimo'si nAyakaH // 8 // vitathamiti / "kRpaNaH svagauravAd vitathaM vadati, he vIra ! ca-punaH, te kiJcana svaM nAsti, ca-punaH, te sahasrazo vitathAni, jagatazcApratimo nAyako'si" ityanvayaH / kRpaNaH kdyH| "mAtmAnaM ca kuTumbaM ca putrAn dArAMzca pIDayan / lobhAd yaH pracinotyarthAn sa kadarya iti smRtaH // 1 // " iti vacanAta satyapi kuTumbAdipratipAlanapratyaye dhane tadupayogakSayasaMbhAvanayA kuTumbAdipratipAlanamakurvan lobhAd dhanapracayatatparaH, svagauravAt svasya-dhanasya sarvApekSayA gurutvAt, samAgatamatithyAdikaM yAcakaM vA prati, vitathaM kiM dadAmi te, nAsti mama sannidhau tava bhojanArtha paritoSArtha vA dAtuM yogyaM dhanamityevamanRtam , vadati bhASate, vIra ! ca punaH, te tava, kiJcana kimapi, svaM dhanaM, nAsti na vidyate, rAjyaM saparikaraM parityajya,pravrajyAM gRhItavato vIrasya svamAtrasyaivAbhAvAt, ca punaH, te tava, sahasrazaH sahasrapadamanantopalakSakam , anantAni vitathAni paramAnandajJAnAtmakAtmavyatirekeNa kiJcanApi jagati na sAramiti nizcayadRSTyA anRtAni, vastumAtramanantadharmAtmakamiti jinamate yatra satyatvaM tatrAsatyatvamapi, apekSAbhedena vidhi-niSedhayorekatra dharmiNyavirodhAdityanantAni vastUni kiJcidapekSayA vitathAnIti, he bhagavan ! ca punaH, tvaM jagataH vizvasya, apratimaH na vidyate pratimA-upamA yasya so'pratimaH, ananyasadRzaH, nAyakaH nayati-hite pravartayatIti nAyakaH, yasya yaddhitaM taM tatra pravartayati, tadIyAgamalakSaNAjJayA hitamAcaranti lokA. iti, asi bhavasi // 8 // - bhavasvarUpAnabhijJasya tvadAjJAbAhyasya na bhayAd vimuktiH, pareSAmabhaye bhayazaGkAnimitta tvadguNa bhUtimatsara evetyupadarzayati Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , 120 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturthI dvAtriMzikA / bhayameva yadA na budhyate ___ sa kathaM nAma bhayAd vimokSyate / abhaye bhayazaGkinaH pare yadayaM tvadguNabhUtimatsaraH // 9 // __bhayameveti / "yadA bhayameSa na budhyate kathaM nAma sa bhayAd vimokSyate, yat pare abhaye bhayAGkanaH, ayaM tvadguNabhUtimatsaraH" itynvyH| yadA yadi, yaH puruSaH, bhayameva bhayasvarUpameSa, na budhyate na jAnAti, kathaM kena kAraNena kena prakAreNa vA, nAmeti komalAmantraNe, sa bhayasvarUpAnabhijJaH pumAn , bhayAt, vimokSyate vimuktaH syAt ? yo bhayasvarUpAbhijJaH sa bhayaM jJAtvA tatkAraNaM paryAlocya pariharan bhayAd vimukto bhavati, bhayasvarUpAnabhijJastu tatkAraNaM pari. hartuM na zaknotIti tadupanipAtAd bhayamApnotyevetyarthaH, yat yasmAt , pare ekAntavAdinaH, abhaye nirvANAdau, bhayazaGkinaH tatra bhayaM syAna veti zaGkAzAlino bhavanti, ayaM bhayasvarUpajJAnAbhAvaprayukto bhayavimuktyabhAvaH, pareSAmabhaye bhayazaGkA ca tvadguNabhUtimatsaraH he jina ! tvadguNasya yA bhUtirezvayaM tatra matsaro-mAtsaryam , kAraNe kAryopacArAt kAraNaM jinaguNabhUtimatsaro niruktakAryAmedenokta iti // 9 // balasAdhyaM balavAneva viniyoktuM pratiSedhuM cAhati, durbalo neti niyatA vyavasthA paramarbhavato nAtmavairiNo lokasya cetyuktavyavasthAmullaGayan pumAn na phalasiddhimAnoti, zatruzcAtmano'hitakaraNAt sampadyata ityAzayenAha balasAdhyamalaM na durbalaH pratiSe,viniyoktumeva vaa| niyateyamRrvyavasthiti stava lokasya ca nAtmavairiNaH // 10 // balasAdhyamiti / "balasAdhyaM pratiSeDhuM vA viniyoktuM durbalo naivAlam , iyamRSestavAnAtmavairiNo lokasya ca niyatA vyavasthA" ityanvayaH / balasAdhya kartuM pratiSedhuM vA yat sAmarthya tadeva balaM, tena sAdhya-niSpAdyaM, pratiSeddhaM niSe Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturthI dvAtriMzikA / 121 dhayituM, vA athavA, viniyoktuM yatra yadA yadupayuktaM tatra tadA tasya viniyogaMphalaviSayamaSaNaM katu durbalaH niSedha-viniyogasAmarthyarahitaH pumAna , na naiva, alaM samarthaH, iyam-anantaropavarNitA, RSeH sarvajJasya, tava jinasya, ca punaH, nAtmavairiNaH yaH khalu vihitamakurvan niSiddhaM ca kurvan Atmano'hitamevAnavarataM karoti na tu hitaM so'nAtmajJa AtmazatruH etAdRzo yo na bhavati sa nAtmavairI tasya niSedhArthaka-nazabdena samAsaH, lokasya vyavahArakuzalasya janasya, niyatA yogyadezakAlAvasthAdyanusAriNI, vyavasrthAitaH vyavasthetyarthaH / yadvA RSestava niyateyaM vyavasthA, na cAtmavairiNo lokasyetyanvayaH / atra lokasya janasyetyarthaH // 10 // __ yenaiva rakto raktamanAzca yat svayaM karoti, tadeva tenAcaritavyam , evaM sati tadviparyayeNa bhagavati jine nAnandollAsastasyetyAha yadi yena sukhena rajyate . kurute raktamanAzca yat svayam / pravicintya janastadAcaret pratighAtena rameta kastvayi // 11 // yadIti / "yadi yena sukhena rajyate, raktamanAzca yat svayaM kurute anaH, pravicintya tadAcaret , pratighAtena tvayi ko rameta" ityanvayaH / yasmai yad rocate tadeva svabuddhivikalpanayA''carantaM jana prati bhagavato jinasya kaSTasAdhyatapaHsvAdhyAyAdividhAyakAgamasyAnarthakyaM prasajyeteti na svacchandAcaraNaM yuktamityAvedanAya-yadIti, yena viSayopabhogAdiprabhavena, sukhena Anandena, rajyate rakto bhavati, tadAnandanimagnAntaHkaraNastadeva bahumanyate, ca punaH, raktamanAH tadviSayAsaktAntaHkaraNaH, yat yadeva viSayopabhogAdikaM, svayaM Atmanaiva, na tu parapreraNayA, kurute karoti, pravicintya prakarSeNa vicArya, jano lokaH, tat svAbhilaSitaM svayameva pratibhAvitaM ca, Acaret kuryAt , tarhi pravighAtena . svakIyasvacchandAcaraNavinAzena, tyayi kaSTatapaHprabhRtividhAyakAgamopadeSTari bhaga vati jine, kaH kaH puruSaH, rameta AnandakrIDAM vidadhIta ? na ko'pi-tvayi rametetyarthaH // 11 // Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturthI dvAtriMzikA / tvanAthavattvenaiva janAH sukhinaH sajAtA ityupadarzayatiavikalpamanaHsvidaM vaca- . stava yaireva manaHsu saMbhRtam / samatItavikalpagocarAH __mukhino nAthatayaiva te janAH // 12 // avikalpeti / "avikalpamanaHsu manaHsu tavedaM vaco yaireva saMbhRtam , te janAH samatItavikalpagocarA nAthatayaiva sukhinaH" itynvyH| avikalpamanAsu vizeSeNa viruddhA vA kalpanA yeSu tAni vikalpAni, * manyate yastAni manAMsi vikalpAni ca tAni manAMsi vikala ramanAMsi, na vikalpamanAMsi avikalpamanAMsi, teSu avikalpamanaHsu, vikalpamanobhinneSvityarthaH, manaHsu antaHkaraNeSu, yaireva yaireva puruSaH, tava jinasya, idaM syAdvAdopadezalakSaNaM, vacaH vacanaM, saMbhRtam ekatrIkRtam , te manassu saGagRhItatvadvacanAH, janAH lokAH, samatItavikalpagocarAH samIcInAtItavikalpaviSayAH, nAthatayaiva tvadgatA yA nAthatA svAmitA tayaiva, sukhinaH sukhavanta ityarthaH // 12 // he vIra ! samAnadRSTayA'vizeSeNa sarvAnupadizato bhavataH sarvasvAmitvaM vastugatyA samastyeva, evamapi bhavadupadezamamanyamAnA na bhavantaM svAmitvenAbhyupayanti ye teSAM bhavo bhaviSyatyeva, tannivRttikAraNatattvajJAnarAga-dveSAdinivRtterabhAvAdityAha-- parivRddhimupaiti yad yathA niyato'syApacayastato'nyathA / tamasA paricIyate bhava stvadanAtheSu kathaM na vaya'ti // 13 // parivRddhimiti / "yad yathA parivRddhimupaiti, tato'nyathA nigrato'syApacayaH, bhavastamasA paricAyate, tvadanAtheSu kathaM na vaya'ti" ityanvayaH / yada yastu yathA yena prakAreNa, svavRddhikAraNAdisannidhAnena, parivRddhiM paritaH-sarvaprakA Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturthI dvAtrizikA / 123 reNa, vRddhim-upacayam , upaiti prApnoti, tataH tasmAt , anyathA upa. cayakAraNaviparItaprakAreNa, niyata:-avazyambhAvI, asya vastunaH, apacaya: hrAsaH, evaM ca yadabhimataM sidhyati tadAha-tamasA ajJAnalakSaNAndhakAreNa, bhavaH saMsAraH, paricIyate vRddhimupaiti, he jina ! tvadanAtheSu yeSAM na nAthaH svAmI tvamasi teSu, kathaM kasmAt, na ya'ti bhavo na sthAsyati ? bhavopacayakAraNAjJAnaviruddhasya jJAnasya bhavApacayakAraNasyAbhAvAd bhavo'nuvartata evetyarthaH / / 13 / / he vIra ! jinamatajJAnamanta reNa tatkhaNDanaM sambhavatItyatastanmatakhaNDanArthamadhyeyaM tavacanamiti buddhayA ye vAdinastvadvacanaM paThanti teSAM tvadvacanAvibhUtavastutattvajJAnAccirasaJcitAnyasaMzayakSayato'narthasaMcayo'pi, dUrIbhavatyevetyAha yadi nAma jigISayApi te nipateyurvacaneSu vaadinH| cirasaMgatamanyasaMzayaM kSiNuyurmAnamanarthasaMcayam // 14 // yadi nAmeti / "yadi nAma jigISayA'pi te vacaneSu vAdino nipateyuH, cirasaGgatamanyasaMzayaM mAnamanarthasaMcayaM ca kSiNuyuH" ityanvayaH / yadi nAmeti komalAmantraNe, jigoSiyA'pi bhavantaM jetumicchayA'pi; te tava, vacaneSu anekAntavAdeSu, vAdinaH ekAntavAdinaH, nipateyuH tadrahasyamavaboddhaM tadantaH pravizeyuH, tarhi cirasaGgataM bahukAlAdavicchinna'ntaHkaraNe sudRDhanirUDham , anyasaMzayamapi jinamataM yathArtha na vetyAdisaMzayastu tadgranthAvalokanato'nekAntatattvanirNayAdeva dUrIbhUtaH, svasvAbhyupagatagranthArthaviSayakaM saMzayamapi svamataviruddhaikAntamatAvalokanasamudbhutaM, granthatAtparyAnabodhajanitaM vA, tathA mAnaM madAptapraNItavAde eva yathArtho nAnya ityabhimAnam , tathA anarthasaMcayaM jIvahiMsAdipradhAnayajJAdividhAyakazAstraprAmANyagrahaprabhavatadAcaraNajanitAniSTanikurambaM ca, kSiNuyuH vinAzayeyurityarthaH / 'cirasaMgatamapyasaMzayam' iti pAThe tu cirasaMgataM mAnam , anarthasaMcaya ca, asaMzayaM nizcayataH, kSiNuyuH, atrApizabdaH samuccayArthakaH // 14 // Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. 124 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturthI dvAtriMzikA / sarvanayamaye bhagavatpravacane sarvANi darzanAni sanniviSTAni, evamapi tataH bhakeSvekAntatAkaluSiteSu teSu na bhavato darzanaM samudrAntaHsanniviSTAnAM nadInAM tataH pravibhaktAvasthAyAM tAsu samudrAdarzanamivetyAha udadhAviva sarvasindhavaH samudIrNAstvayi srvdRssttyH| na ca tAsu bhavAnudIkSyate pravibhaktAsu saritsvivodadhiH // 15 // udadhAviveti / "udadhau sarvasindhava iva tvayi sarvadRSTayaH samudIrNAH, pravibhaktAsu tAsu bhavAn na codIkSyate, pravibhaktAsu saritsu udadhiriva" itya nvayaH / udadhau samudre, sarvasindhavaH sarvA nayaH iva yathA, samudIrNAH sammilitAstathA, tvayi he vIra ! tavAgame / AgamarUpakArya-jinarUpakAraNayoramedopacArAt sarvadRSTayaH sarvadarzanAni, samudIrNAH samyag militAH, apekSA. medena sarvadarzanaviSayA bhavadAgame prasaGgata upadarzitAH, evaM satyapi pravibhaktAsu pRthagbhUya tattannayAvalambanena tattadvAdiparigRhItAsu, tAsu dRSTiSu, bhavAn bhavadabhimatAnekAntavAdaH, na ca naiva udIkSyate avalokyate, pravibhaktAsu pRthak pRthak pravAhacalitAsu, saritsu sindhuSu, udadhiH samudraH, iva yathA na dRzyate tathA / sarvadRSTaya ityasya sthAne 'nAthadRSTayaH' iti pAThe'pi granthAntare dRzyate // 15 // vidhi-niSedhekai kakoTyabhyupagantAro vAdino vidhi-niSedhobhayakoTyabhyupagantrA bhavatA samaM vivadante, bhavAstu na taiH sama vivadate iti sarvAbhyupagamaviSayaviSayakAbhyupagamo bhavAn parAnatizete inyuparzayati-- vacanairvivadanti vAdino bhavatA nobhayathApi tairbhavAn / mahatA viparItadarzano vitathagrAhahato virudhyate // 16 // Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturthI dvaatriNshikaa| 125 vacanairiti / "vAdino mahatA bhavatA vacanairvivadanti, taibhavAn nobhayathA'pi, vitathagrAhahato viparItadarzano virudhyate' ityanvayaH / vAdinaH sattvA'sattvAyekAntavAdinaH, mahatA sattvA-'sattvAdyanantadharmAbhyupagantRtvalakSaNamahattvayogimA, bhavatA jinena, vacanaiH sattvA-'sattvAdyakaikadharmamAtrapratipAdakavacanaiH, vivadanti viruddhavAdaM yuktiriktavAdalakSaNavivAdaM vA kurvanti, yujyate ca bhavatA samaM teSAM vivAdaH, yato'nekAntamabhyupagacchatA bhavatA'stitvamarthaM pratipAdayatA 'syAdastyeva ghaTaH' ityAdi vacanaM pratipAdyate, vAdibhistu astitvamarthaM pratipAdayadbhiH syAditi vacanAsamabhivyAhRtameva 'astyeva ghaTaH' iti vacanaM pratipAdyate, tatra astitvaM nAstitvaM vaikAntamabhyupagacchatAM nApekSAvacanaprayojanam , anekAntamabhyupagacchatAM punaH syAtpadamantareNAstyeveti nAstyeveti astvitva-nAstitvobhayadharmAkAnte vastuni nAstitvapratiSedho'stitvapratiSedhazcAghaTamAnaka ityapekSAbodhakasyAtpadAdisamabhivyAhAra Avazyaka iti vacanai vivAdaH sambhavatyeva, taiH ekAntavAdibhiH samaM, bhavAn jino, ubhayathApi vacanenArthatazca, na naiva, vacanavyatyAsena vivadantItyasyAnukarSaH, kathAyAM bhavantaM vAdIkRtyaikAntavAdinaH prativAdinaH sambhavanti, yato bhavAnevaM brUyAtU-ghaTo'sti nAsti ca, tatra ye ekAntenAstitvamabhyapagacchanti, te nAstitvamanabhyugapagacchantaH 'astitvavati ghaTe nAstitvaM virodhAnna sabhavati' ityevaM prativadeyuH, ye ekAntena nAstitvamabhyupagacchanti, te'stitvamanabhyupagacchanto 'nAstitvavati ghaTe virodhAdastitva na . sambhavati' ityevaM prativadeyurityevamanekAntavAdinaM vAdIkRtya sarve'pyekAntavAdinaH prativAditvamAtmanyurarIkRtya kathAM pravartayitumutsahante, ekAntavAdinastu vAdIkRtya na bhavAn prativAdI bhavitumarhati yataH astitvAbhyupagantakAntavAdI ghaTo'styeveti brUyAt, ghaTAstitvaM ca bhavAnamyupagacchatyeveti kathaM tatpratiSedhodyataH prativAdI syAt ? evaM nAstitvAbhyupagantaikAntavAdI ghaTo nAstyeveti brUyAt , ghaTanAstitvaM bhavAnabhyupagacchatyeveti kathaM tatpratiSedhodyataH prativAdI syAt , kintu syAtpadApamabhivyAhRtamekAntavAdivacanaM syAtpado. pAdAnena saMskuryAt , tadartho'pi ca kathaJcidarthAnugamanenopapatti paddhatimAna. yediti, idaM tu syAt-vitathagrAhahataH vitathaM-mithyAtvaM, tadeva grAhaH Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturthI dvAtriMzikA / makaraH-vitathapAhaH, tena hataH kavalito mAritaH, viparItadarzanaH anekAntasya viparItamekAntaM darzanaM yasya sa viparItadarzanaH, virudhyate vizeSeNa rudhyate na prasarati, lokaprasiddhizcaivaM-grAhasaMmukhadarzano na grAhahato bhavati, kintu tadvimukhadarzana eveti, astyevetyAyekAntadarzanaM viparItadarzanaM tatra ekAntatvaM mithyA nAstitvAdidvitIyakoTivyavacchedAd , tadghaTitatvalakSaNatatkAlatatvAdanekAntavAdivacanapracArAnantaraM na pravatteta ityarthaH // 16 // yaH khalu rAga-dveSAdikaluSaH sa rAga-dveSAdirahitoccatarasthAnamanyAn prApayituM na samarthaH, pratArakAptapratAritastu mUrkhaH svAptAsamAnadRSTau jine skhalanAmupaitItyAha svayameva manuSyavRttayaH kathamanyAn gamayeyurunnatim / anukUlahRtastu bAlizaH . skhalati tvayyasamAnacakSuSi // 17 // svayameveti / "svayameva manuSyavRttayaH, anyAnunnatiM kathaM gamayeyuH, anukUlahRtastu bAlizaH, asamAnacakSuSi tvayi skhalati" ityanvayaH / svayameva parApekSAmantareNaiva, manuSyasya-manujasya, vRttiH svopakAriNi puruSe rAgaH svApakAriNi puruSa dveSo yeSAM te manuSyavRttayaH evaMvidhAra puruSAH, anyAna svabhinnAn , unnatiM rAga-dveSAdirahitatvenAtmasvarUpAvAptyAdilakSaNAmunnati, kathaM gamayeyuH 1 na kathaJcid gamayeyurityarthaH, anukUlahRtastu tu-punaH, anukUlena-sveSTena puruSeNa, hRtaH-svAbhyupaganamArge AnItaH, bAlizaH mUrkhaH, he vIra ! asamAnacakSuSi rAga-dveSAdhArapuruSanetraviparItanetre, tvayi jine, skhalati skhalanAmupaiti, tvadupadezamApyApi tataH patatItyarthaH // 17 // sampUrNAnandasvarUpaM sukha tvayyevetyupadarzayatiavikalpamukhaM sukheSviti bruvate kevlmlpmedhsH| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturthI dvAtriMzikA / 127 * tvayi tat tu yathArthadarzanAt sakalaM vIra ! yathArthadarzanam // 18 // avikalpasukhamiti / "alpamedhasaH kevalaM sukheSvavikalpasukhamiti bruvate, he vIra ! tat tu tvayi yathArthadarzanAt sakalaM yathArthadarzanam" ityanvayaH / alpamedhasaH alpA-alpaviSayiNI svalpakAlasthAyinI vA, medhA-dhAraNAvatI buddhiryeSAM te alpamedhasaH, svalpaviSayakadhAraNAvantaH svalpakAlasthAyidhAraNAvanto vA kecit, kevalaM kevalajJAnaM, sukheSu anekaprakArasukheSu madhye, avikalpasukhaM vikalpajJAnAgocarasukham , iti evaM, bruvate kathayanti, he vIra ! tat tu kevalaM punaH, tvayi jine, yathArthadarzanAt arthAnusArisAkSAtkArAt , bhAvapradhAnanirdezAd yathArthasAkSAtkAratvAt , sakalaM pratyakSa sAMvyavahArika-pAramArthikamedena dvividham, tatrendriyajanyamanindriyajanyamityevaM dvividhaM sAMvyavahArikam , cakSurghANa-rasana-tvakzrotrANi paJcendriyANi, tajjanyamindriyajanyam , anindriyaM-manaH, tajjanya mAnasapratyakSam , pAramArthikamapi vikala-sakalabhedena dvividham , tatra vikalamavadhijJAna manaHparyavajJAnaM ca, sakalaM sarvapadArthasAkSAtkArikevalajJAnam , tacca yathArthadarzanaM pramAtmakameva pratyakSam , etadbalAdeva yathArthadarzI bhavAniti vyapadizyate // 18 // ekAntavAdimate yo mahAn sa mahAneva nANuH, aNuzca na vibhuH, tava mate tvapekSAbhedena sarva samaJjasamityAha na mahatyaNutA na cApyaNau vibhutA sambhavatIha vAdinAm / ... bhavatastu tathA ca tanna ca pratibodhAvahitairvinizcitam // 19 // na mahatIti / "iha vAdinAM mahati aNutA na, aNau vibhutA'pi na ca sambhavati, bhavatastu pratibodhAvahitaiH tathA ca, tanna ca vinizcitam" ityanvayaH / iha vastutattvavicAre, vAdinAm ekAntavAdinAM, mata iti zeSaH, mahati mahatpadArthe, aNutA aNubhAvaH, na sambhavati mahattvA-'Nutvayoviro Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.8 divAkarakRtA kiraNAvalikalitA caturthI dvAtriMzikA / dhAdekatra na sambhavaH, aNau aNupadArthe, vibhutA na ca sambhavati, aNutvavibhutvayorapi virodhAt , bhavatastu jinasya mate punaH, pratibodhAvahitaiH pratyekapadArthAvabodhAvadhAnaH, tathA ca mahati aNutA, aNau vibhutA ca, tanna ca mahadaNu na, aNu ca vibhu na, ityevaM vinizcitaM vizeSeNa-apekSAbhedena nirNItam , yadevaikApekSayA mahat tadevAnyApekSayA'Nu, yadevaikApekSayA'Nu tadevAnyApekSayA vibhivatyevamanekAntavAde sarva samaJjasamityarthaH // 19 // yadevedaM tIrtha bhavatA darzitaM tat sarvadA tathaiva tadviSayasya nAnyathA bhAvaH, na ca tadviruddhaM zAsanamityAha sukha-duHkhavivekasAdhanaM / vihitaM tIrthamidaM jina ! tvayA / na ca so'styapayAti yastayo rathavA'sya pratiSiddhazAsanaH // 20 // sukha-duHkhavivekasAdhanamiti ! "he jina ! tvayA idaM tIrtha sukhaduHkhavivekasAdhanaM vihitam , yastayorapayAti sa na cAsti, athavA'sya pratiSiddhazAsano na cAsti' ityanvayaH / he jina ! tvayA bhavatA, idaM paridRzyamAnaM, tIrtha dvAdazAGgIrUpazAstrasandohaH, tadAdhArabhUtacaturvidhasaMgho vA, sukha-duHkhavivekasAdhanaM sukha-duHkhayoH- sAtAvedana yA-'sAtAvedanIyayoH, vivekasyavivicya grahasya, sAdhanaM kAraNaM, vihitaM prakAzitaM nirmitam , yaH kazcit , tayoH sukha-duHkhayoH, tatsAdhanayorvA, apayAti apagacchati, na samavataratI. tyarthaH, sa na cAsti, ayaM bhAvaH-yaH kila sukhe du:khe tatsAdhane vA na samavatarati tAdRzo jagati na ko'pi jIvaH padArtho vA'sti / athavA, yaH asya pravartamAnabhavattIrthasya, pratiSiddhazAsanaH pratiSiddha-niSiddha, zAsanam-anuzAsanaM kathanaM vA yasya tAdRzaH, sa na cAsti na vidyate, ayamAzayaH-bhavadIya. zAsane yasya niSedho'lIkatA vA tAdRzo na ko'pi jovaH padArtho vA'sti / "pratiSiddhazAsanam" iti pAThe tu- bhavadIyazAsanasya yad yad niSiddhaM Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIka litA caturthI dvAtriMzikA / 128 ba tasya tasya vidhAyakaM.zAsanam , na cAsti, yaccaikAntavAdinA tathA nirmitaM tad vastuprarUpakatvAbhAvAt zAsanameva na bhavatItyarthaH // 20 // ajJAnalakSaNAndhakAra kevalajJAnayoH saMsargAbhAvamAmanantyanye paNDitAH jine tUktAndhakArabhAjana eva kevalajJAnAvirbhAva ityAzcaryamityupadarzayatitamasazca na kevalasya ca pratisaMsargamuzanti mUrayaH / yi sarvakaSAyadoSale jina ! kaivalyamacintyamudgatam // 21 // tamasazceti / " tamasazca kevalasya ca pratisaMsarga sUrayo na uzanti, he jina ! sarvakaSAyadoSale tvayi acintyaM kaivalyamudgatam" ityanvayaH / tamasazca ajJAna'lakSaNAndhakArasya, kevalasya ca kevalajJAnasya ca, pratisaMsargam anyo'nyasamba dham, sUrayaH paNDitAH, na uzanti na icchanti, he jina ! sarvakaSAyadoSale sarve ca te kApAyAzca sarvakaSAyAH kAma-krodhAdyAH, ta eva doSA sarvakaSAyadoSAH san lAti saGgrahaNAtIti sarvakaSAyadoSalaH, tasmin , pUrvAvasthAyAM sarvakaSAyadoSadhye, tvayi jine, acintyaM cintayitumapyazakyaM kaivalyaM kevalajJAnavattvam udgatam AvibhUtamityarthaH // 21 // kavalyasyAcintyatvamupadarzavati-- puruSasya na kevalodayaH pazavazcApyanivRttakevalAH / 1 ca satyapi kevale prabhuptava cintye yamacintyavadgatiH // 22 // purupasyeti / "puruSamya kevalodayo na; ca-punaH pazavo'pi anivRttadevalAH, tava satyapi vevale prabhurna ca, iyamacintyavad gatizcintyA" ityanvayaH / rupaspa kAryamA prayAlakSa gapauruSapAdhyamiti paurUpavato janasya. kevalodayaH kevalajJAnavirbhAvo, na na bhavati, kRte'pi maha te prayatne ghAtikarmacatuSTayakSayAbhAve kevalajJAnodazAbha vAt, ca punaH padAvo'pa tiryaJco'pi, anivRttakevalAH nivRtta kevalajJAnaM yeSAM te. nivRttakevalAH, na nivRtta kevalAH, anivRtta kevalA: pazubhAvAvasthAyAmApa kaivalyasadbhAva t, he jina ! tava satyapi kevale vidyamAne'pi kevalajJAne prabhuH tatsvAmI tadrakSako, na ca; svayameva tadavatiSThate, na va tasya kadAcidapi nAza: sambhAvyate, yatastadrakSaNArthaM kazcit tatyabhurapekSyetApi, Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 ba divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturthI dvAtriMzikA / iyam evaMsvarUpA; acintyavat acintyapadArthasyeva, gatiH kevalaprakriyA, cintyA cintanIyA ityarthaH // 2 // tava ceSTitaM na tvadvirodhino dRSTipathametItyAhavapuSo na bahirmanaHkriyA manaso nApi bahirvapuHkriyA / na ca tena pRthak na caikadhA dviSatAM te'yamaSTigocaraH // 23 // vapuSa iti / "vapuSo bahirmanakriyA na nApi manaso bahirvapuHkriyA te, pRthagU neti na ca, ca-punaH ekadhA na ceti te'yaM dviSatAmadRSTigocaraH" ityanvayaH / he vIra ! tava mate manaH kriyA manasa: pravRttiH, vapuSaH zarIrasya, bahiH zarIrAdanyatra, na naiva, bhavatA manasA yat kimapi kriyate taccharIrAntare eva, nApi na punaH, manasaH antaHkaraNasya bahiH yaHkriyA zarIrasya kriyA zarIraceSTitaM sarva manaHpraviSTameva evaM vapurmanaHkriyayoranyo'nya vibhAve'pi, te vapu-rmanaHkriye pRthaga, vibhinne, na naiva, iti na ca niSedhadvayasya vidhidADharyArthatvAd vapurmanaHkriye pRthageva pRthattve sati tayorekatvaM netyapi na ca vAcyaM tayorekatvasyApi sadbhA. vAdityAha-ca punaH, vapumanaHkriyaya:, ekadhA ekaprakAra ekatvaM na cati na ca, atrApi niSedhadvayena vidhidADhayamiti tayore katvamapi, etena syAdvA de vapurmana - kriyayo kathaJcidbhedAbheda eva na sarvathA bhedo nApi sarvathA'bheda ityAveditam, te taba sammata iti zeSaH, ayam anantaraH pradarzitaH prakAra:, dviSatAM tvanmatAnabhyu. pagantRNAme kAntavAdinAm, adRSTigocaraH dRSTiviSayo na bhavati syAdvAdasvarUpAnabhijJatvAt, ekAntakadAgrahagrahilatvAdityarthaH // 23 // viduSAM sAMsArikaduHkha svakarmaka tatvAdeva niyataM nAnyatheti bhavatava niSpakinamityupadarzayatina ca duHkhamidaM svayaM kRtaM na parainoM pajaM na cAkRtam / niyataM ca na cAkSarAtmakaM viduSAmityupapAditaM tvayA / 24 / / na ceti / idaM duHkhaM svayaM kRtaM na ca, paraiH kRtaM na .ubhayaja na akRtaM na ca, ca punaH niyatam akSarAtmakaM ca na, iti viduSAM tvayopapAditam" ityanvayaH / idam AdhyAtmikA-''vimotikA-''dhidaivikabhedena trividhaM sarva Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturthI dvAtriMzikA / prANinAM pratyakSasiddham, duHkham azAtam, svayaM kRtaM yadAtmagataM tenaivAtmanA kRtaM, na ca pravRttiM pratISTasAdhanatAjJAnasya kRtisAdhyatAjJAnasya cikIrSAyAzca kAraNatvena aniSTe duHkhe ukAnAM trayANAmabhAvena svapravRtteranutpattyA tajjanyatvAsambhavAt, paraiH yatra duHkhotpAdastadbhinnaiH. kRtaM na ca anyAtmaguNaM prati upAdAnatvAdyabhAvena pareSAM tatkA. raNatvAsambhavAt, pratyekaM svakRtatvasya parakRtatvasya cAbhAvAdeva ubhayajaM svaparobhayajanyaM, na neva, svakRtatva-parakRtatva-svaparobhayakRtatvAnAmabhAve duHkha kenApi kRtasvAbhAvAdakRtamevetyapi na vAcyamityAha-akRtaM na ceti, yadyakRtaM tadA''kAzAdivat syAdeva, gaganakusumAdivanna syAdeva na tu kadAcit syAt, duHkhaM cedaM sAMsArika kAdAcitkamiti kAdAcitkatvAnyathAnupapattyA kenApi kRtameva tanna vikRtam, bhavatu kAdAcitkatvA nyathAnupapattyA yena kenApi kRtameva tat, vizeSatastasya vaktumazakyatve'pi pratikSeptumazakyatvAdityata Aha-niyataM gha ca punaH, niyataM-devadattasya duHkhaM devadattAtmanyeva na yajJadattAtmani, yajJadattasya duHkhaM yajJadattAtmanyeva na devadattAtmanItyevaM niyataM duHkhaM nAniyatakAra pakamityarthaH, nanu paramANoraNuparimANasyAkAzAdeH paramamaha parimANasya yathA mityatvAdeva niyatatvaM tathA duHkhasyApi nityatvAdeva niyatatvaM bhaviSyatItyata Aha--akSarAtmaka na ca na kSarati-na vinazyatItyakSaraM nityaM tadAtmakaM duHkhaM na ca, aniSTasaMprayogeSTaviyogAdinA tadutpAdasya svasAkSAtkArAnantaraM tadvinAzasthAnubhUyamAnatvena tasya nityatvAsambhavAt, iti evaMprakAreNa, viduSAM paNDitAnAM, he vIra ! tvayA upapAditaM yuktyA pratipAditamityarthaH // 24 // tava bhaktaH samadRSTibhavati, jIvahiMsAnivRttyarthaM samyagavalokyoccAvacamArgagaNanapurassaraM padAtirgacchatItyAha na paro'sti na cAparastvayi pratibuddhapratibhasya kazcana / na ca tAvavibhajya pazyati pratisaMkhyAnapadAtipUruSaH // 25 // Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturthI dvaatriNshikaa| na paro'stIti / 'tvayi pratibuddhapratibhasya kazcana paro nAsti, kazcanAparo na. cAsti, pratisaMkhyAnapadAtipUruSastAvavibhajya na ca pazyati' itynvyH| he vIra ! tvayi jinasvarUpe, pratibuddhapratibhasya pratibuddhA-samyagAvibhUtA, pratimA-prAtibhaM jJAnaM, yataH paropadezAdikamantareNaivAsAdhAraNarUpeNa yathAvajjinamavagacchati' iti yasya sa pratibuddhapratibhastasya, jinasvarUpaviSayakAvirbhUtaprAtibha. jJAnavataH, puMsaH, kazcana ko'pi, paraH anyApekSayotkRSTaH, nAsti na vidyate, tathA kazcana aparaH anyApekSayA'pakRSTaH, na cAsti na vidyate, jinasvarUpamavagacchan nizcayadRSTayA'vizeSeNa tathAvidhameva sarvaM jAnan viruddhadharmasya bhedasAdhakasyAvagatatvabhAvAdagRhItabheda eva sarvatretyarthaH; nanvevaM parAparavivekAbhAvAt kaJcana yogyaM na mUrdhAnamadhirohayet , ayogyamapi kaJcana praNamedityunmattatA svasya prakaTitA syAdata Aha-pratisaMkhyAnapadAtipUruSaH pratipadametat sthAnaM sajIvametat sthAnaM nirjIvamiti gaNanapurassaramagre padaM nidadhAti yaH sa pratisaMkhyAnapadAtiH, sa cAsau pUruSazca pratisaMkhyAnapadAtipUruSaH, etAdRzo jinabhaktaH pumAn paramaparaM ca vibhajyaiva pazyatItyAha-tau parAparau, avibhajya vibhAga-vivekamakRtvA, na ca naiva, pazyati sAkSAt karoti, eva ca vivicya parAparasAkSAtkAramantareNa laukikavyavahAraH samIcIno na sambhavati, viharaNamapi padenaiva jinabhaktasya sajIvanirjIvAdimArgapradeza vagamamantareNa na sambhavati, etAdazo jinabhakto vyavahAropayogierAparajJa eva, kintu nizcayatastasya parAparau na vidyatetyarthaH // 25 // puruSavizeSaireva jJAto jina ityupadarzayati-- gatimAnatha cAkriyaH pumAn kurute karma phalairna yujyate / phalabhuk ca na cArjanakSamo vidito yairvidito'si tairmune ! // 26 // gtimaaniti| "pumAn gatimAn atha cAkriyaH karma kurute phalaina yujyate, phalabhuk ca arjanakSamo na ca, yairviditaH, he mune tairvidito'si' ityanvayaH / pumAn puruSaH, gatimAn kArmaNazarIrasaMbandhAdUrvAdhastiryaggatikriyAvAn , atha Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturthI dvAtriMzikA / 131 ca evaM satyapi punaH, akriyaH svabhAvata UbaikagatisvabhAvo na svabhAvato'dhastiyaMgAdikriyAvAn, kurute karma pumAn manujazarIrAvacchinnaH svargAdiphalajanakaM karma kurute, kintu phalaiH svargAdiphalaiH, na yujyate na sambadhyate, manujazarIranAze tadavacchinnasyAtmano'pi nAzAnna sa taiH phalaiH sambadhyate kintu devAdizarIrAvacchinno anya evAtmA tatkarmaNo'kartava tatphalaiH sambadhyate, ca punaH, phalabhuka tatkabhaphalopabhoktA devAdiH, arjanakSamaH tatkarmopArjanasamarthaH, na ca naiva, evaMprakAreNa yaividitaH yairapekSAbhedAvagatinipuNairzAtaH, he mune ! taiH puruSaiH, tvaM vidito'si, jJAto'si tvadupadiSTatattvAbhijJa eva tathAvidhatattvopadeSTAraM bhavantaM jJAtuM vidagdha ityarthaH // 26 // yayA dizA bhagavatsadRzo bhagavAnivAbhavo bhavati tAM dizamupadarzayatisvata eva bhavaH pravartate svata eva pravilIyate'pi ca / svata eva ca mucyate bhavA diti pazyaMstvamivAbhavo bhavet // 27 // svata eveti / "bhavaH svata eva pravartate, ca-punaH svata eva pravilIyate'pi, ca-punaH svata eva bhavAnmucyate, iti pazyaMstvamivAbhavo bhavet' ityanvayaH / bhavaH saMsAraH yasmAd bhavasvAbhAvyAt pravarttate so'pi svabhAvaH svabhAvasvabhAvavatorabhedAd bhava eveti kRtvA, svata eva svasmAdeva, pravartate bhavati, ca punaH, svata eva yasmAd vinAzamupayAti bhavaH sa svabhAvo'pi saMsArAdabhinna eveti kRtvA, sbata eva svasmAdeva, praviloyate'pi vinazyatyapi, ca punaH, svata eva aupAdhiko'sya bandho na svAbhAvika ityupAdhinivRttau svasmAdevAdayaM puruSaH, bhavAt saMsArAt, mucyate mukto bhavati, iti evaM, pazyana jAnan , . tvamiva tvaM jino yathA, abhavaH saMsArarahitastathA, abhavaH bhavarahitaH, bhavet syAt , ityaM jJAtA kevalyeva saMpadyate, kevalI ca bhavarahita ti yukta eveti // 27 // Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturthI dvaatrishikaa| asamIkSya vaktA mahAnna bhavati, jinastvasamIkSya vaktA'pi mahAnityaho vibhUtirasyetyupadizati asamIkSitavAGmahAtmasu / pracayaM naiti pumAn mahAtmasu / asamIkSya ca nAma bhASase paramazvAsi gurumahAtmanAm // 28 // asamIkSitavAgiti / "pumAn mahAtmasu asamIkSitavAg mahAtmasu pracayaM naiti, ca-punaH nAma asamIkSya bhASase mahAtmA paramo guru cAsi ityanvayaH / pumAn puruSaH, mahAtmasu mahanIyaguNavatsvAtmasu, asamIkSitavAga aparyAlocitavacanaH, mahAtmasu pracayaM vRddhiM, naiti na prApnoti, mahAtmanAM gaNanAprasaGge tasya gaNanaM na bhavati, ca punaH, nAmeti komalAmantraNe, he vIra ! tvaM kevalajJAnavAn yathAdRSTameva bhASase, na tatra tava paryAlocana kiJciditi, asamIkSya paryAlocanamakRtvaiva, bhASase vakSi, evamapi mahAtmanAM yoginAM, paramaH utkRSTaH, guruzca, asi bhavasi ityarthaH // 28 // sarvadA vyavasthitasamatAsvabhAvena bhagavantamabhiSTautibhavabIjamanantamujjhitaM vimalajJAnamanantamarjitam / na ca hInakalo'si nAdhikaH samatAM cApyanivRttya vartase // 29 // bhavabIjamiti / "anantaM bhavabIjamujjhitam , anantaM vimalajJAnamarjitam, hInakalo na cAsi, adhiko nAsi, ca-punaH, samatAmapyanivRttya vartase" ityanvayaH / he vIra ! bhavatA anantam anantasaGkhyaM, bhavabIjaM bhavasya-saMsArasya, bIjaM-kAraNaM kAmakrodhAdijanitaM pratyAtmapradezasampRktaM karma, ujjhitaM parityaktaM, zukladhyAnAdinA vinAzitam , anantam antarahitamavinAzi, anantaviSayakatvAd vA'nantam , vimalabAnam azeSajJAnAvaraNoyakarmalakSaNamalarahita Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA caturthI dvaatriNshikaa| 133 jJAnaM, kevalajJAnamiti yAvat , arjitaM saGgrahItamutpAditamiti yAvat , evaM satyapi hInakalaH pUrvakalAvyapagama janitanyUnakalaH, na cAsi na ca bhavasi, adhikaH pUrvakalAdhikakalaH, nAsi na bhavasi, ca punaH, samatAmapi pUrvasvabhAvAvasthAnAnyUnAnadhikasvabhAvAvasthAnalakSaNasamatAmapi, anivRttya nivRttimakRtvA, vartase yathAvasthitAtmasvarUpeNAvatiSThasa ityarthaH // 29 // anyatra doSatayA'vabhAsamAno'pi padArtho bhagavati tvayi guNarUpatvAt tatkathanaM stutirevetyAha sati cakSuSi tatprayojana na karoSItyabhizapyate pumAn / bhavatastvalameSa saMstavo __viduSAmanyapathAnnivRttaye // 30 // sati cakSuSIti / 'pumAn 'cakSuSi sati tatprayojana na karoSi' ityabhizapyate, bhavatastu viduSAmanyapathAnnivRttaye eSo'laM saMstavaH" ityanvayaH / pumAn yaH kazcit puruSaH, cakSuSi sati netre vidyamAne, tatprayojanaM cakSuSaH prayojanaM cAkSuSapratyakSaM, cakSuSA'valokya kAryakaraNAdikaM vA, na karoSi na kuruSe, cakSuSmAn tvaM cakSuSA samyagavalokya pravRttyAdikaM kimiti na karoSi, evaM sati janmAndha eva tvaM yuktaH syAt , iti evaM prakAreNa, abhizapyate parakRtAbhizApabhAg bhavati, bhavatastu he vIra ! bhavataH punaH, viduSAM paNDitAnAm , anyapathAt kevalajJAnAvalokitamArgavyatiriktamArgAt , nivRttaye carmacakSuSA ekAntavAdyavalokitamArgato vihitAcaraNa-niSiddhAnAcaraNakriyAvaimukhyasampattaye, eSaH sati cakSuSi tatprayojanaM na karoSItyayam , alam atyartha, saMstavaH stutiH // 30 // janmajanmAbhAvayomahAbhayatvottamAbhayatve api voropAsanAjanyasaMskArasahitacakSuSa eva samyag vimRzanti, tadupAsanAmantareNa tayordarzanAsambhavAdityAha Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturthI dvAtrizikA / jananaM ca yathA mahad bhayaM tadabhAvazca yathottamo'bhayam / vimRzantu vinItacakSupo yadi pazyantyanupAsya ! te vacaH // 31 // jananaM ceti / "yathA ca jananaM mahad bhayaM, yathA cottamastadabhAvo'bhayaM [tathA], he anupAsya ! yadi te vacaH pazyanti [tadA] vinItacakSuSo vimRzantu, yadvA te vaco'nupAsya yadi pazyanti [tadA] vinItacakSuSo vimRzantu" ityanvayaH / yathA ca yena prakAreNa ca, jananaM janma, mahada bhayaM saMsArAvinAbhAvitayA saMsArasya ca nAnAbhayasaMkulatvAd mahAbhayakAraNam , yathA ca yena prakAreNa punaH, uttamaH mokSAvinAbhAvitayA utkRSTaH, tadabhAvaH janmA. bhAvaH, abhayaM sakalabhayAbhAvakAraNam , 'uttamAbhayam' iti pAThe tu uttamamokSasukhasahacAritayA utkRSTam , abhayam-sakalabhayAbhAvaH, paramaM sakalabhayAbhAvakAraNamityarthaH, ayamAzayaH-janmani sati saMsAraH, saMsAre ca vividhaduHkhopanipAtaH, sa ca mahAbhayakAraNam , evaM janmAbhAve sati mokSaH. mokSe ca sakalakarmAbhAvaH, sa ca sakalabhayAbhAvasampAdako nirupamasukhasampAdaka ca / tathA tena prakAreNa, tatsvarUpeNetyarthaH / he anupAsya ! na vidyate'nya upAsyaH sevyo yasya tAdRza ! he vIravibho ! yadi sambhAvayAmi, yaduta-te tava, vacaH vacanaM, pazyanti zravaNAdinA sAkSAt kurvanti jIvAstadA, vinItacakSuSaH vizeSeNa nItaM-sanmArga prApitaM, cakSuryeSAM tAdRzaH santaH, vimRzantu pUrvArdhoktaM sukhena vicArayantu, nAnyatheti bhAvaH / pAtanikAntare-he vIravibho ! te vacaH anupAsya samyag anavadhArya, yadi pazyanti pUrvArdhoktaM yadi jAnanti ke'pi tadA te vinItacakSuSaH vinItaM-kevalitvAdanAdRtaM, cakSuH-cakSurvyApAro yaistAdRzA santaH, kevalinaH santaH, vimRzantu pUrvArdhoktaM samyag jAnantu, ayamAzayaH-he vIravibho ! tava vacanAvalambanena kevalajJAnena vA jIvAH pUrvArdhoktaM samyaga Ananti nAnyathA // 31 // Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturthI dvaatrishikaa| 135 etAvatA vaitAlIyacchandasA bhagavataH stavanaM vidhAyAthopajAtivRttena tatsamAptipadyaM nigamayatistavamahamabhidhAtumIzvaraH ka iva yathA tava vktumiishvrH| tvayi tu bhavasahasradurlabhe paricaya eva yathA tathAstu naH // 32 // [upajAtiH] stavamahamiti / "vaktumIzvaraH ka iva yathA tava stavamabhidhAtumIzvaro'ham, bhavasahasradurlame tvayi tu yathA tathA naH paricaya evAstu" ityanvayaH / vaktuM jJAtamartha samyagabhidhAtum , IzvaraH samarthaH, ka iva viziSya nirdeSTumazakyaH puruSa iva, yathA yena prakAreNa, he vIra ! tava stavaM stotram , IzvaraH samarthaH, ahaM siddhasenadivAkaraH syAm , vaktA ko'pi puruSo bhavatstutikaraNasamartho yadi syAt tadA tadupamAnenAhamapi tvatstutikaraNa pratyala iti sambhAvyeta, na caivam , yadi tvayA matstutikaraNamasaMbhAvitameva tarhi kiM prayojanako'yamudyamastaveti bhagavatA pRSTa ivAha-bhavasahanadurlame janmasahasreNApyavAptumazakye, tvayi jine, tu punaH, yathA tathA yena kenacit prakAreNa, naH asmAkaM, paricaya eva uttarottaraM tvadviSayakasmRtidAthi svarUpaparijJAnameva, astu bhavatvityarthaH / iha prathamatRtIyapAdayoH "nau ralgA bhadrikA" iti bhadrikAlakSaNalakSitatvAt , dvitIya-caturthapAdayoH 'jo jrau mAlatI" iti mAlatIlakSaNalakSitatvAt sAGkaryata upajAtivRttamiti // 32 // dhIvyApAravizeSabhavyamananA'nekAntatattvodgatA zrIvIrastutibhAvamAtratanutA zrIsiddhasenodbhavA / turyA'meyaprameyasArakalitA dvAtriMzikeyaM stutiH vyAkhyAtA vitanotu modamamitaM lAvaNyabuddhayAM'zataH / / 1 / / iti tapogacchAdhipati-zAsanasamrAda-sarvatantrasvatantra-zrIvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAreNa vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada-kaviratneti padAla kRtena zrIvijayalAvaNyasUriNA viracitA kiraNAvalInAmnI - caturthadvAtriMzikAvyAkhyA samAptA // Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamI dvAtriMzikA / yad yat tattvamuzanti sUripravarAH kutrApi zAstre para tat sarvaM jimadezanAparigataM nirduSTamAbhAsate / / stotavyo'pi jinastadantaragataH stotraM tathA nAnyathA zuddhathai kevalamAtmavAci yatanA lAvaNyasUreriyam // 1 // kRtakRtyastvaM rAga-dveSarahitatvAt / stutibhirArAdhito na bhavasi, tathApi tava stutikaraNa satAM hitasAdhanaM, sadbhirAcaritaM cetyahamapi tvannAmakIrtanapavitrayasmastanmArgamanusarAmIti stutikAra Aha ArAdhyase tvaM na ca nAma vIra ! stavaiH satAM caiSa hitAbhyupAyaH / tvannAmasaMkIrtanapUtayatnaH sadbhirgataM mArgamanuprapatsye // 1 // [upajAtiH] ArAdhyase iti / "he vIra ! stavaistvaM na ca nAma ArAdhyase, eSa ca satAM hitAbhyupAyaH, tvannAmasaMkIrtanapUtayatnaH sadbhirgataM mArgamanuprapatsye" itynvyH| he vIra ! stavaiH stutibhiH, tvaM rAga-dveSarahito jinaH, na ca naiva / nAmeti komalAmantraNe, ArAdhyase ArAdhito bhavasi, kRtakRtyasya bhavataH stavairiSTasya kasyacidaSApteraniSTasya kasyacinnivRtterabhAvenA''rAdhanAphalasya protyAderabhAvAt, tarhi matstutyartha prayatno niSphalo na karaNIyo bhavadbhirityAkSipta iva bhagavatA stutikAra Aha-eSa ca stutiprayatnazca, satAM sajjanAnAm, hitAbhyupAyaH iSTasya sAdhanam , abhyarcanAd bhagavata ityAdinA tattvArthe pUjAdeH paramparayA muktisAdhanatvaM pratipAditam , tvannAmasaMkIrtanapUtayatnaH tava vIrasya, nAmatvannAma, tvannAmnaH saMkIrtanaM tvannAmasaMkatanaM, tvannAmasaMkIrtanena pUtaH-pavitro yatnaH-prayatno yasya sa tvannAmasaMkIrtanapUtayatnaH, itthaMbhUto'haM, sadbhiH Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcamo dvAtriMzikA / 137 sajjanaH, gataM gamanakarmabhUtaM, mArga panthAnaM mokSasAdhanaM bhagavataH stutikaraNAdikam , anuprapatsye anusarAmItyarthaH / idamupajAtivRttaM, tallakSaNaM prAguktam , evamapre'pi // 1 // matkartRkA bhavataH stutiyathA tathA bhavatu, bhavadbhaktyA'nyAnapekSo'haM bhavantaM prati svadoSAn kSayitumavakAzamAsAdayAmyavetyAha jAne yathA'smadvidhavipralApaH kSepaH stavo veti vicAraNIyam / bhaktyA svatantrastu tathApi vidvan ! kSamAvakAzAnupapAdayiSye // 2 // jAne iti / "yathA'smadvidhavipralApaH kSepaH stavo veti vicAraNIyam, he vidvan ! tathApi bhaktayA svatantrastu kSamAvakAzAnupapAdayiSye iti jAne" ityanvayaH / yathA yena prakAreNa, iyaM matkartRkA bhavataH stutiH, asmadvigha. vipralApaH asmadvidhAnAm-asmAdRzAnAM vipralApa:-yadvA tadvA bhASaNaM, kSepaH anAdaraH, stavaH guNaprakathanaM vA bhavediti, vicAraNIyaM samyak paryAlo vanIyam , he vidvan ! sarvAntaryAmin ! tathApi evaM satyapi, bhaktyA tvayi bhaktibhareNa, svatantrastu anyAprerita eva tvAM stotuM pravRtto'haM, punaH kSamAvakAzAn yathAyathopavarNanAsAmarthya prayuktanyUnoktyadhikoktyanavasaroktyAdivaktR. doSakSamAvakAzAn, upapAdayiSye upapAdanaM kariSye, ayaM doSa evaM bhavatA kSantavyaH, pramAdAdanyagatacittatvAdajJAnAd vA'yamApatito doSa itthaM kSantavya ityevamarthAdeva samarthayiSye; gurUNAM samIpe bAlAnAM doSasamaSTistadbhaktiprabhAvaprItyaiva vinivartata ityato yathAtatheyaM stutiranivRttaprasarevetyabhisandhiH / / 2 // bhagavato guNAnAM varNanaM na saMbhavatItyupadarzayituM yasya yadupamayA varNanaM susaGgata tadupadarzayati.. gambhIramambhonidhinA'calaiH sthitaM bharadivA nirmalamiSTamindunA / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcamI dvAtriMzikA / bhuvA vizAla dhutimad vivasvatA balaprakarSaH pavanena varNyate // 3 // gambhIramambhonidhineti-gambhIramammabhonidhinA varNyata ityevaM pratyeka 'varNyate' ityanena sambandhaH, gambhoraM gAmbhIryaguNavad vastu, ambhonidhinA samudreNa, varNyate samudro yathA gambhIrastathA'yaM gambhIra ityevaM varNyate, acalaiH parvataiH, sthitaM sthiratAzAlivastu varNyate- parvatvat sthiro'yamiti, zaradivA zaradAkAzena nirmalaM nairmalyavad vastu varNyate-zarahatugaganamiva nirmalamidamiti, indunA candreNa, iSTaM sundaraM vastu varNyate, candravanmukhaM sundaramiti, yadvA-iSTam atipriyaM vastu varNyate-candramiva cakorIti, bhuvA pRthivyA, vizAlaM mahattvadIrghatvAdizAli vastu varNyate -pRthivIva vizAlamidamiti, vivasvatA sUryeNa, dhatimat prakAzavad vastu varNyate-raviriva dyutimAnayamiti, pavanena vAyunA, balaprakarSaH prakRSTabalavatvaM varNyate-vAyuriva balavAnayamiti // 3 // itthaM bhagavati guNavarNanaM saMbhavatItyAha- . guNopamAnaM na tavAtra kiJci dameyamAhAtmya ! samajasaM yat / samena hi syadupamAbhidhAnaM nyUno'pi te nAsti kutaH samAnaH // 4 // [yugmam ] guNopamAnamiti "he ameyamAhAtmya ! tava atra guNopamAna kiJcit samajasaM na, yat samena hi upamA'bhidhAnaM syAt te nyUno'pi nAsti kutaH samAnaH' ityanvayaH / he ameyamAhAtmya ! mAtuM zakyaM-meyaM, na meyam-ameyam ameyaM mAhAtmyaM yasya so'meyamAhAtmyaH, tatsambodhane-he ameyamAhAtmya ! atra asmin saMsAre, taba bhavato mahAvIrasya, guNopamAnaM-guNAnAmupamAna-sAdhAraNadharmavattayA sadRzaM, kizcit kimapi, samaasaM yuktyupapanna, na naiva vidyate, yat yasmAt kAraNAt, samena tulyaguNena, hIti pAdapUraNe, upamA'bhidhAnaM Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA paJcamI dvAtrizikA / 139 upamAyAH-sAdRzyasya abhidhAnaM-kathanaM, syAt , yo yena samaH sa tenopamIyate, yathA mukhaM candreNa samamiti mukha candrasadRzamityevamupamIyate, asmin saMsAre mayA saha samAnaguNaH kazcid bhaviSyati tena saha mamopamA'bhidhAnaM bhavatu-mahAvIra etadvadavabhAsata iti bhagavatA pRSTa iva stutikAra Aha-te tava jinasya, nyUno'pi yajjAtIyaguNavAn jinaH tajjAtIya eva tadapekSayA katipayAMzena nyUno yo guNastadvAnapi, nAsti na vidyate, kutaH kasmAt, samAnaH anyUnAnatiriktadharmavAn tathA ca kenApi guNena kenApi samamupamAnopameyabhAvena stutirbhavato na zakayate ityarthaH / / 4 / pitrupanItAM vasudhAM gRhItvA parityaktavato mahAvIrasya nirmamatvaM samAzritya stutiM vidadhAti amoha ! yattAM vasudhAvadhaM ya nmAnAnurodhena pituzcakarSa / jJAnatrayonmIlitasatpatho'pi tatkAraNa ko'cyuta ! mantumIzaH ? // 5 // amoheti| "he amoha ! jJAnatrayonmIlitasatpatho'pi pituryanmAnAnurodhena yattA vasudhAvaLU cakarSa, he acyuta ! tatkAraNa mantuM ka IzaH' inyanvayaH / he amoha ! na vidyate mohaH mUrchA yasya so'mohaH, tatsaMbuddhau-he amoha ! moharahita ! zAnatrayonmIlitasatpatho'pi jJAnatrayeNa-mati-zrutA-'vadhilakSaNajJAnatrayeNa, unmIlitaH- prakaTitaH, satpathaH-samyagajJAna darzana-caritralakSaNasamIcInamokSamArgoM yasya sa jJAnatrayonmIlitasatpathaH, evaMbhUto'pi san , pituH janakasya siddhArthanRpasya, yanmAnAnurodhena yAdRzAjJAparipAlanAdimAnarakSaNasAmmukhyena, yattAm AyattAm, adhInAmiti yAvat , vasudhAvadhaM vasudhaiva vadhUH-strI-vasudhAvadhUH, tAM, cakarSa AkRSTavAn , he acyuta ! avinAziparamAtman ! tatkAraNaM tanmAnanimittaM, mantu mananaviSayokartum, IzaH samarthaH, kaH? na ko'pItyarthaH, moharahito'pi piturmAnarakSArtha tatpradattAM bhUmi kaJcit kAlaM gRhItvA parityajya tAM pravrajyAM gRhIta. vAnasItyevaM vyatikare mananasamartho na ko'pItyarthaH // 5 // Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcamI dvAtriMzikA / yadvA-"jJAnatrayonmIlitasatpatho'pi yanmAnAnurodhena pituH cakarSa, tAM vasudhAvadhUm , amohayat, he acyuta ! tatkAraNaM mantuM ka IzaH" ityanvayaH / jJAnatrayonmalitasatpatho'pi jJAnatrayeNa devabhavAdeva sahAyAtena matijJAnazrutajJAnA-'vadhijJAnalakSaNena jJAnatrayeNa unmIlita:-prakAzitaH satpathaH-mokSamArgo yasya evaMvidho'pi bhavAn vIraH, yanmAnAnurodhena yasyAH-vasudhAvadhvAH, mAnasya zAsanaprArthanAjanitabahumAnasya, anurodhena-anusAreNa, tAdRzamAnamAzrityetyarthaH,pituH janakasya siddhArthanRpasya sakAzAt . cakarSa AkarSaNeneva tAM pratyAgatAM kRtavAn , tAM yacchandoddiSTAM, vasudhAvaLU vadhUvadanurUpAM vasudhAM-vasudhAvAsi janatAm ,amo. hayat arajayat ; he acyuta svasvabhAvAdavicalitaparamAtman ! tatkAraNaM jJAnatrayaprakAzitamokSamArgatve'pi vasudhAyA yadAkarSaNaM mohanaM ca tannimittaM, mantuM mananaviSayIkartu, kaH bhavAdRzAtiriktaH ko janaH, IzaH samarthaH, cAritrAvaraNIyakarmasadbhAvAvalokanena gRhavAsitayA vasudhAzAsanamiti gUDhAbhisandhiH / ata eva bhagavato vIrasya rAjyAbhiSekavidhyapekSayeti pratImaH // 5 // he vIra ! anekajanmani tvayi brahmavatabhagnakaraNAsamarthatvAd vyapaganamAno'pi kAmastvadane svottejakalalanAdilakSaNazarAkalitakaro vyapagatalajjazcacAra, sarvajJatvAt tvameva tamarthaM jAnAsItyanirvacanIyaM bhavato mAhAtmyamiti stauti anekajanmAntarabhagnamAna: smaro yazodApriya ! yat puraste / cacAra nihIMkazarastamartha tvameva vidyAH sunayajJa ! ko'nyaH ? // 6 / / aneketi / he yazodApriya ! sunayajJa ! anekajanmAntarabhanamAnaH smaro nihIMkazaraH san te puro yaccacAra, tamartha tvameva vidyAH, anyaH kaH" ityanvayaH / he yazodApriya ! yazodAyAH-yazodAbhidhAnAyA bhAryAyAH, priya !-paramasnehapAtra ! tathA sunayajJa suSTunayajJAnazAlin bhagavan !, anekajanmAntarabhagnamAnaH anekeSu janmAntareSu samyak svazaravyApAraM prayuJjAno'pi tvayi sudRDhacAritrazAlini sAphalyamanAsAdya bhagnaM-naSTam , ahaM sarvavijayIti mAnamabhimAnaM yasya Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA paJcamI dvaatrishikaa| 141 saH, smaraH kAmaH, nihIMkazaraH nirgatA hI lajjA yasya sa nihrIMkaH, nihIMkaH zaraH-bANo yasya sa nihIMkazaraH, zarasya jaDatvAt svabhAvata eva nAsti lajjA tAdRzalajjAtyantAbhAvena loke nirlajjatvaM na vyavahriyate, tathApi smaragatameva nirlajjatvaM tacchare Aropyate svakAryAkaraNAt evaMbhUto'pi he vIra ! te tava, puraH yat-cacAra bhavadIyaM yazodApariNayanamadhigamya svapracAraM prAptavAn, tamartha anekajanmAntareSu kAmApAkaraNe'pyasmin janmani kAmapracAradAnavRttam, tvameva bhavAn vIra eva, tamathaM tvameva, vidyAH jAnIhi, anyaH tvadbhinnaH, kaH ? na ko'pi tamartha jAnAtItyarthaH, bhogAvalikarmasadbhAvAvalokanena tathAvidhAsaktiparihAreNa kAmapracAraM dattavAniti gUDhAbhisandhiH // 6 // rAjAnaH svayamevAgatya tvatpAdapIThe luThantItyAdinA mAhAtmyAtizayo varNayitumazakya ityAha abuddhakhedopanatairanekai rsaadhyraagaavissmopcaaraiH| narezvarairAtmahitAnuraktai cUDAmaNiyA'pRtapAdareNuH // 7 // abuddhakhedopanatairiti / 'he asAdhyarAga ! abuddhakhedopanatairaviSamopacArairAtmahitAnuraktairanekanarezvarai cUDAmaNivyApRtapAdareNuH, tvamasIti zeSaH' ityanvayaH / cUDAmaNiyA'pRtetyasya sthAne cUDAmaNivyApRteti pATho yuktaH, sAdhyaHsAdhayituM zakyo rAgo yasya sa sAdhyarAgaH, sAdhyarAgo yo na bhavati so'sAdhyarAmaH, tatsaMbondhane he asAdhyarAga !, abuddhakhedopanataiH na buddhaH-abuddhaH khedaH-AgamanAdiparizramajanyaduHkhaM yaiste abuddhakhedAH, abuddhakhedAzca te upanatAHsvayameva samIpamAgatAH-abuddhakhedopanatAstaiH, aviSamopacAraiH viSamaH-anyo'nyaM visadRzaH, upacAraH-arcAstutyAdilakSaNo yeSAM te viSamopacArAH, na viSamopacArAH-aviSamopacArAH samopacArAH-ahamihamikayA samakAlameva sadRzArcAdikaraNapravaktAH, taiH, AtmahitAnuraktaiH Atmano hitam-abhISTam-Atmahitam, Atmahite'nuraktAH AtmahitAnuraktAH-svaravAbhISTasiddhikAmukAH, taiH anekaiH Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcamI dvAtriMzikA / bahubhiH, narezvaraiH narapatibhiH, cUDAmaNivyApRtapAdareNu: cUDAmaNiH-ziromukuTa tena vyApRtaH-tatsambandhaprayojyakriyAvizeSatatprabhavapAdavibhAgAdivyApAravAn ,pAdareNuH-caraNalagnadhUlikaNA yasya sa cUDAmaNivyApRtapAdareNuH, etAdRzastvamasi, yatpAdakamale rAjAnaH svasvahitecchavo luThanti tasya mahAvIrasya mAhAtmyavarNanamasmadRzAmazakyamiti bhAvaH / 'cUDAmaNiyA'pRta' iti pAThaprAmANye tu 'asAdhyarAga !' ityatra asAdhi arAga ! iti vizleSaH, 'he arAga ! narezvaraiH cUDAmaNiH vyApRtapAdareNuH asAdhi' ityanvayaH / he arAga he rAgarahita ! bhagavan narezvaraiH nRpaiH, caDAmaNiH nijanijamukuTaH, vyApRtapAdareNuH vyApRtA-vyApArayuktAsaMlagnA, pAdareNuH--bhavadIyacaraNadhUlikaNA yatra tAdRzaH, 'asAdhi niSpAditaH, vihita ityarthaH // 7 // yasya rAjyaparipAlanakAle kubero'pi bhaktayudrekAt prajAnAM hitakara AsIt tasya kiyAn mahimetyAha --- svayaM prabhUtainidhibhinivRttaH prtyekmmbhonicyprsuutaiH| AzAsanaM sarvajanopabhogya dhanezvaraH prItikaraH prajAnAm // 8 // svayaM prbhuutairiti| "dhanezvaraH AzAsanaM svayaM prabhUtaiH, pratyekaM nivRttaiH ambhonicayaprasUtaiH sarvajanopabhogyaiH nidhibhiH, prajAnAM prItikaraH AsIt' itynvyH| dhanezvaraH dhanAdhipatiH kuberaH, AzAsanaM yAvad bhagavato vIrasya zAsana-rAjyaparipAlanaM tAvatkAlaM, svayaM svagameva, na tu bhagavadAdipreraNayA, prabhUtaiH bahubhiH, pratyekam ekaikazaH, nivRttaiH nizabda AvRttAvapi vartate, yathA-nivRttaH sUryaH, tathA ca-AvRttiM gatairityarthaH, ambhonicayaprasUtaiH ambhonicayaH-samudraH, tataH prasUtaiH-utpannaH, athavA vArivAhavarSaNadvArA skhalitajalanicayena saha prasUtaiH, jalavarSaNaM nidhivarSaNasahitamityarthaH, jalavRSTayA saha vasuvRSTirapi kubereNa kRteti bhAvaH, sarvajanopabhogyaiH sarveSAM janAnAM-rAjyasthita Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcamI dvAtriMzikA / 143 lokAnAm , upabhogyaiH upabhoktuM yogyaiH, nidhibhiH prasiddhaiH, prajAnAM dezavAsijanAnAm , prItikaraH AnandakandollAsakaH AsIdityarthaH // 8 // bhagavato rAjyakAryaparityAga-pravrajyAgrahaNapUrvakAlInA'vasthopasthiteti vRttamupAdAya varNanamadhikaroti dikpAlabhuktyA vasudhAM niyacchan prabodhito nAma suraiH samAyaH / lakSmyA nisargoMcitasaGgatAyAH sitAtapatrapraNayaM vyanautsIt // 9 // dikapAlabhUktyeti / "suraiH samAyaH prabodhito nAma dipAlabhuktyA vasudhAM niyacchan nisargocitasaGgatAyA lakSmyAH sitAtapatrapraNayaM vyanautsIt" ityanvayaH / suraiH laukAntikadevaiH, samAyaH mAyAsahitaH, mAyAyA upalakSaNatvAt sakaSAyaH sampUrNavItarAgabhAvamaprApto bhagavAniti bhAvaH, athavA rAga-dveSAviSamasyAtmasvarUpasya Ayo lAbho yasya tAdRzaH, prabodhitaH bhagavan ! dharmatIrtha pravartayasveti svakartavyasammukhInatAM nItaH, nAmetyatihye, idaM kila sampradAyAnusArivRddhaparamparAgataM vRttamityadhigataye, dikapAlabhuktyA pUrvAdikrameNendrAdInAM dazAnAM dikpAlAnAM, bhuktyA 'bhuMjap pAlanAbhyavahArayoH" iti vacanAt vasudhAM pRthvIM, niyacchan niyamayan pUrvadigvyavasthitabhUbhAgaparirakSaka indraH, pUrvadakSiNamadhyAvasthitAgneyakoNavyavasthitabhUbhAgaparirakSako'gnirityAdikrameNa vyavasthAM kurvan, nisagoMcitasaMgatAyAH nisargeNa-svabhAvena, ucitasaMgatA-yogyasaGgatimitAnisargocitasaGgatA pituranantaraM lakSmIstatputraM svAmitvena vRNoti tat samucitamiti tasyAH, lakSmyAH rAjyalakSmyAH, sitAtapatrapraNayaM zvetapatrasnehaM, rAjJazcihna zvetacchatradhAraNamiti rAjJA zvetacchatradhAraNamavazyameva vidheyaM, tasyAtyantapriyatvAdanyasmai dAnaM na samucitam, ata eva- "adeyamAsIt trayameva bhUpateH zaziprabhaM chatramume ca cAmare / " iti kAladAsenoktam, vyanautsIt tyaktavAn , arthAd rAjyaM parityatavAnityarthaH // 9 // Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcamI dvAtriMzikA / tadAnIM tatratyAnAM strINAM paurANAM zokaprakozakAnekaprakArasadbhAve'pi pravrajyAgrahaNonmukhaM bhagavatazcittaM nAMzato'pyanyathAbhUtamiti tribhiH padyairupadarzayati apUrvazokopanataklamAni netrodakaklinnavizeSakANi / viviktazobhAnyabalAnanAni vilApadAkSiNyaparAyaNAni // 10 // mugdhonmukhAkSANyupadiSTavAkya saMdigdhajalpAni puraHsarANi / bAlAni mArgAcaraNakriyANi pralambavastrAntavikarSaNAni // 11 // akRtrimasnehamayapradIrgha dInekSaNAH sAzrumukhAzca paurAH / saMsArasAtmyajJajanaikabandho ! na bhAvazuddhaM jagRhurmanaste // 12 // tribhirvizeSakam] apUrvazokopanataklamAnIti / sarvANi vizeSaNAni 'abalAnanAni' ityasya / apUrvazokopanataklamAni pUrvaM kadApIdRzo nA'bhUdityapUrvaH, apUrvacAsau zokazcApUrvazokaH, 'apUrvazokenopanataH-prAptaH, klamaH parizramo glAniryeSu tAni-apUrvazokopanataklamAni, atizayitarodanakaraNena parizrama Ananasya yujyata eva, netrodakaklinnavizeSakANi netrasyodakam atirodanopajAtaM bASpaM, tena klinnam-AdraM, vizeSakaM-mukhazobhAya lalATe kRtaM tilakaM yeSu tAni netrodakaklinnavizeSakANi, viviktazobhAni viviktA-vigatA zobhA sundaratA yebhyastAni viviktazobhAni, vilApadAkSiNyaparAyaNAni vilApasya-vilapanasya yad dAkSiNyaM-pADityaM tatparAyaNAni-tadekatAnA ni, abalAnAM strINAm , AnanAni mukhAni ityarthaH // 10 // Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcamI dvAtriMzikA / 145 m punaH, strImukhAni kathambhUtAni ! mugdhonmukhAkSANi mugdhAnAM-mohaprastAnAM janAnAm, unmukhe-avalokanArtha sammukhe utsuke, 'akSa' iti, akSiNInayane yeSu tAni, samAnte'Ti, upadiSTavAkyasandigdhajalpAni upadiSTavAkyaMmAnyajanopadiSTaM yadvAkya-pravrajantaM bhagavantaM tvayedaM vaktavyamityevamupadezaviSayIbhUtaM vAkyaM, tasya saMdigdhaH avyaktagadgadAkSaratvenAspaSTatayA anenedamuktamidaM voktamityevaM sandehaviSayIbhUtaH, jalpaH jalpanamuccAraNaM yeSu tAnyupadiSTavAkyasaMdigdhajalpAni / jhaTiti vrajatInAmabalA janAnAmunmuktabandhA kezA apyanyAdRzA eva sajAtA ityAhapurassarANi agradezAvacchinnagamanAni, punaH mArgAcaraNakriyANi mArge-pathi, yadAcaraNaM-bhUtalavyavasthitakacavarAdidUrIkaraNalakSaNasaMzodhanaM, tadeva kriyA-vyApAro yeSAM tAni mArgAcaraNakriyANi, abalAjanakezAnAmatidIrghatvAd bandhanarahitAnAM teSAM mastakAdArabhya pAdaparyantavyApitvena mArgabhUbhAgasaMsparzitvaM yujyata eva, ata eva pralambavastrAntavikarSaNAni mastakAdArabhya pAdaparyantaM yAvacchIrAvayavAcchAdakaM kulAGganAnAM paridhAnavastraM bhavatIti praragvaM yad vastraM tasyAntena vika. rSaNam-uttarottaradeze saJcaraNaM yeSAM tAni-pralambavastrAntavikarSaNAni, bAlAni tadAnImidRzAnyabalAjanabAlAni saMJjAtAnItyarthaH / kezArthe bAlazabdasya puMstve'pi bAhulakAnapuMsakatvam / yadvA bAlazabdasya zizAvarthe triliGgatvAt padyamidaM zizuparatayA vyAkhyeyam, tathA ca tadAnIM kIdRzAH zizava ityAha-mugdhonmukhAkSANi mugdhAyAM-saundaryayuktAyAM kiMkartavyatAmUDhAyAM vA svajananyAdau, unmukhe-sAmmukhyena vyApRte, akSoNi nayane yeSAM tAdRzAni, punaH upadiSTavAkyasaMdigdhajalpAni upadiSTa. vAkya-pravrajantaM bhagavantaM niroddhaM jananyAdinA saMdiSTaM 'mA gAH' ityAdirUpaM, tasya saMdigdhaH-zizutayoccAryamANatvAt 'kimidayuktamidaM vA' iti saMdehayuktaH, jalpaH jalpanamuccAraNaM yeSAM tAdRzAni, punaH puraHsarANi svajananyAdito'gragAmIni, punaH mArgAcaraNakriyANi mArge-pathi, A-ISat caraNakriyA-pAdakiyA pAdAbhyAM gamanaM yeSAM tAdRzAni, punaH pralambavastrAntavikarSaNAni pralambasya, prakarSeNa lambamAnasya, vastrasya-jananyAdiparihitavastrasya, yo'ntaH-prAntabhAgaH, tasya vikarSaNaM-vizeSeNa AkarSaNa yaistAdRzAni, bAlAni zizavaH // 11 // 10 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcamI dvAtriMzikA / paurAH tatpuranivasino janAH, akRtrimasnehamayapradIrghadInekSaNA kRtrimaH-aupAdhikaH, na kRtrimo'kRtrimaH-anupacaritaH svAbhAvika iti yAvat, akRtrimazcAsau snehazca-akRtrimaranehaH, tanmayaM tadvayA'taM, prakRSTaM dIgha-pradIgha, dInaM -zakavyakulam IkSaNa-avalokana-donekSaNaM, pradIrgha ca taddInekSaNaM-pradIrghadIne. kSaNama. akRtrimaranehamayaM pradIrghadInekSaNaM yeSAM te akRtrimasnehamayapradIrghadInekSaNAH, yadvA akRtrimasnehamaye-vAstavikAnugagasaMkule, pradIrgha-atyantamAyate, dIne zokavyAkulatayA dInatAbhAne, IkSaNe-nayane yeSAM tAdRzAH, ca punaH, sAzrumukhAH azru-netrajalaM bAm , azrRNA sahita-sAzru sAzrumukham-AnanaM yeSAM te sAzrumukhaH, bhagavadrAjyaparityAgajanyazokaprabhavanetrajalaplAvitramukhaH, he saMsArasAtmyajJajanakabandho ! saMsaraNaM caturgatibhramaNaM saMsAraH, tena sAtmyam-aikyaM, tajjAnAtIti saMsArasAtmyajJaH, yaH svAtmAnaM saMsAreNa sahAbhinna jAnAti, saMsAranimagna iti yAvat , saMsArasAtmyajJazcAsau janazca-saMsArasAtmyajJajanaH, tasya saMsArasAgarAduddhArakatvena ekaH-advitIyaH, bandhuH-mitraM, tatsaMbodhane-he saMsArasAtmyajJajanakabandho ! bhagavan ! mahAvIra !, te tava, bhAvazuddhaM rAga-dveSAdikaluSitAnekaduHkhamayasaMsArasvarUpAvalokanena tato'tyantavyAvartamAnatvAt paramArthataH zuddhaM rAgadveSAdimalarahitaM, manaH- antaHkaraNaM, na naiva, jagRhuH pUrvoktavizeSaNaviziSTAbalAnanabAlapaurA AkRSTavantaH, evaM satyapi saMsArAdatyantavirakta eva bhagavAnityarthaH // 12 // bhagavataH pravrajyArthayAtrAmAzritya mahimAnaM stautisurAsuraivismRtadIrghavairaiH parasparaprItiviSaktane traiH / tvadyAnadhUHsadyavahairbabhAse saMdigdhasUryaprabhamantarikSam // 13 // surAsurairiti / "vismRtadIrghavairaiH parasparaprItiviSaktanetraiH tvadyAnadhUHsadyavahaiH surAsuraiH sandigdhasUryaprabhamantarikSaM babhAse" ityanvayaH / vismRtaM-smaraNA Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcamI dvAtriMzikA / viSayIkRtaM, dIrghavairaM-bahukAlInaM vaira-zatrutvaM yaiste vismRtadIrghavairAstaiH, vismRtadoghavairaiH parasparam-anyo'nyaM, prItiH-snehaH- parasparaprItiH, parasparaprItyAviSaktAni sambaddhAni netrANi yeSAM te parasparaprItiviSaktanetrAstaiH-parasparaprItiviSaktanetraiH, tvadyAnadhUHsadyavahaiH tava he vIra ! bhavadIyaM bhavadadhiSThitaM yadyAnaM-zibikA, tasya dhuraH-tadIyadhurAyAH sadyavahai:-zIghravahanakaraNazIlaiH, surAsuraiH surAzca-devAzca surAzca-daityAzca-surAsurAstaiH surAsuraiH, sandigdhasUryaprabhaM sandigdhA-tejomayadehabhAjAM surAsurANAM dehaprabhAyAH sarvataH prasRtatvena pRthaktayA'nupalabhyamAnatvAt 'sUryaprabhA vidyate na vA' iti sandehaviSayIkRtA, sUryaprabhA-raviprakAzo yatra tAdRzam , antarikSam AkAzam, babhAse prakAzate sma // 13 // he vora ! etAdRzaM bhavadIyadIkSAyAtrAmahotsavasammIlitajanavRndaM nirIkSya yo'yaM vismayaH so'yaM vismaya ityAha saMkIrNadaityAmarapauravarga matyadbhutaM tanmahimAnamIkSya / bhavAbhavAbhyutthitacetasaste __ yadvismayo nAma sa vismayo'yam // 14 // saMkIrNadaityAmarapauravargamiti / he vIra ! bhavAbhavAbhyutthitacetasaste saMkIrNadaityAmarapauravargamatyadbhutaM tanmahimAnamIkSya yadvismayo nAma so'yaM vismayaH" ityanvayaH / bhavAbhavAbhyutthitacetasaH bhavaH-janma, abhavaH-tatpratipakSabhUtaM maraNaM, tAbhyAm , abhyutthitaM-vimukhaM, cetaH-antaHkaraNaM yasya tAdRzasya, yadvA bhavaH-saMsAraH, tasya abhavaH-abhavanamamAvaH, tatra abhyutthitam-udyuktaM ceto yasya tAhazasya, te tava vIravibhoH, asya 'tanmahimAnam' ityanenAnvayaH, saMkIrNadaityAmarapauravarga detyAzca-asurAzca, amarA surAzca paurAzca-purajanAzcetidaityAmarapaurAH, teSAM varga:-samUhaH-saMkIrNadaityAmarapauravargaH saMkIrNaH-anyo'nyAtyantasampRktayA saMkalitaH, daityAmarapauravargo yatra tAdRzam , punaH atyadbhutaM atyantAzcaryajanakam , tanmahi Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcamI dvAtriMzikA / mAnaM dIkSAyAtrAmahimAnam , IkSya avalokya, atra samAsAbhAvAt ' tavAyA yabAdezAbhAve 'IkSitvA' iti prayogeNa bhavitavyamityAMbhAti, athApi vacana prAcyaprayoge samAsAbhAve'pi yabAdezo dRzyate, yaduktaM pANininaiva-"sandhyAvadhU' gRhya kareNa bhuGkte" iti yadvismayaH lokAnAM yo vismayaH-Azcarya samabhavat , nAmeti aitihye 'AptaparamparAgatametad vRttam' ityetadarthakam , so'yaM vismayaH svAka-bhUlokAdijanasamuccayAvalokanaM nAnyatra kutrApItyanyavismayApekSayotkRSTatvAt paramArthiko vismayaH / yadvA 'bhavAbhavAbhyutthicetasaH' ityasya 'yadvismayaH' ityane nAnvayaH, tathA ca bhavaH-saMsAraH abhavaH-bhavapratipakSaH, mokSa ityarthaH, tAbhyAm abhyutthitaM-viraktaM tatrautsukyarahitaM cetaH-antaHkaraNaM yasya tAdRzasya, "mokSe bhave ca niHspRho munisattamaH" ityabhiyuktoktiH, te tava vIrasya, yadvismayaH vismRtadIrghavaira-mitho'nurAgarakta-vibhinnalokavAsijanavRndabandhuramIdRzaM dIkSAyAtrAmahimAnaM nirIkSya yo'yaM vismayaH-Azcaryam , so'ya vismayaH mokSe bhave ca samacittasyAzcaryaM na bhavet , athApi yadAzcayaM jAtaM tadevAzcayaM kAraNAbhAve'pi kAryasadbhAvAt , samacittasyApi cittaM cAlayedIdRzo'yaM dokSAyAtrAmahotsavamahimeti tAtparya stutikArasya / yadvA dvismayaH smayaHISad hAsyaM garvo vA, vigataH smayaH-vismayaH smayAbhAvaH, smayakAraNasadbhAve. 'pi bhavato vIrasya na smayo jAtaH, so'ya vismayaH-yo'yaM smayAbhAvaH so'yaM vismayaH- AzcaryajanakaH samacittatvAd ISadapi hAsyaM garvo vA na jAta iti gUDhAbhisandhiH / / 14 // niruktadIkSAyAtrayodyAnaM gato bhagavAn parihRtyAlaGkArAdIn paJcabhirmuSTibhiH kezolluJcanaM karoti, surendrazca tAn luJcitakezAn gRhItvA kSIrasamudre nikSipatIti varNayitumAha pratIcchataste surapasya kezAn kSIrArNavopAyanalabdhabuddhe / prasAdasAyAmataraM tadAbhU dakSNAM yathArthAnimiSaM sahasram // 15 // Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcamI dvAtriMzikA / 149 mmmmmmmmmmmm pratocchata iti / "kSIrANavopAyaralabdhabuddheH, te kezAn , pratIcchataH, surapasya, tadA prasAdasAyAmataram akSaNAM sahasraM yathArthAnimiSamabhUt" itynvyH| kSIrArNavopAyanalabdhabuddheH kSIrArNavaH-kSIrasamudraH, tasmai yad upAyanamupahAraH, tatkRte labdhAprAptA, saMjAteti yAvat , buddhiH vicAraNA yasya tAdRzasya, kSIrasamudrAyopahArarUpeNaitAn kezAn samarpayiSyAmIti matimataH, punaH te he vIra ! tava, kezAn 'paJcabhirmuSTibhiH sarvAtmanA'panIyamAnAn . ziraHzmazrukezAn , pratocchataH sAdaraM gRhNataH, surapasya surendrasya, tadA lucyamAnakezagrahaNAvasare, prasAdasAyAmataram AyAmaH-dairghyam , AyAmena saha vartata iti sAyAma, dIrghamityarthaH, atizayena sAyAmaM sAyAmataraM prasAdena-prasannatayA sAyAmataraM-prasAdasAyAmataram , prasannatayA'tidIrghamityarthaH, evaMvidhaM yad akSaNAM sahasraM sahasraM sahasrasaMkhyAmitAni nayanAni, yathArthAnimiSam nimiSaH-svAbhAvikaM cakSuHspandanaM, tadabhAvaH-animiSaH, yathArthaH-vAstavikaH, animiSo yasya tAdRzam , abhUt jAtam / devAnAM cakSuHspandanaM na bhavatItyAgamavacanam , surendrasya yat sahajaM cakSuSo'spandanaM tat lucyamAnakezagrahaNAvasare vAstavikaM jAtam , yato bhagavataH kezA AkuJcitAH zyAmalAH lakSNAH sUkSmAzca bhavanti, taddidRkSArasena, bhUtalamanAgatAneva sarvAn kezAn gRhNAmIti jighRkSArasena caikAgratayo tAnindraH pazyati gRhNAti ca, atra nimeSo yadi syAt tadoktaraso na pUryateti vAstavikatvamiti bhAvaH // 15 // dIkSAGgIkArAnantaraM bhagavAn vIro'jJAtacaryayA nAnAjana padAdiSu vicarati, tatra ca yogijanopasevyavividhAsanAdinA dhyAnanimagno bhavati, durjanAzca taM na parAbhavituM prabhavantIti varNayitumAha ajJAtacaryAmanuvartamAno . yad durjanAdhRSyavapustvamAsIH / * nAnAsanoccAvacalakSaNAGka mUrtestadatyadbhutamIhitaM me // 16 // Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA paJcamI dvAtriMzikA / ajJAtacaryAmityAdi / "he vIra ! ajJAtacaryAmanuvartamAnastvaM durjanAdhRSya vapuH, yad AsIH, nAnAsanoccAvacalakSaNAGkamUrteH, [ te ], tad anyadbhutam, me IhitaM [ca ]'' ityanvayaH / ajJAtacaryAm amukaM dezaM nagaraM prAmAdikaM vA vicariSyAmIti kamapyajJApayitvA nAnAjanapadAdiSu yad vicaraNaM sA ajJAtacaryA tAm, anuvartamAnaH anusaran , kurvANa ityarthaH, tvaM bhagavAn vIraH, durjanA. dhRSyavapuH durjanaiH-duSTajanaiH, aghRSyam-aparAbhavanIyaM, kriyamANopadravazatenApi parAbhavitumazakyamityarthaH, vapuH-zarIraM yasya tAdRzaH, yad AsIH yad abhavaH, nAnAsanoccAvacalakSaNAGkamUrteH nAnAsanAnAM-yogAbhyAsAGgatayA prasiddhAnAM vividhAsanAnAM, yAni uccAvacAni uccanIcabhedabhinnAni lakSaNAni teSAm, aGkamUrteH-cihnabhUtadehasya, yena vividhAni AsanAni sevitAni tAdRzadehavato bhavata ityarthaH, tad durjanAdhRSyavapuHsvarUpeNa bhavanam, atyadbhutam, atyantAzcaryajanakam , bhavati hi ajJAtasthale gamane durjanakRtopadravaH, tatrApyAsananizcalasya tu sutarAM bhavet evaM satyapyadhRSyavapustvamAsIstadatIvAzcaryajanakamiti bhAvaH, yasya pratIkArarahitasya zarIramapi parAbhavituM, na zakyate tasyAtmA tu kathaGkAra parAbhavanIyaH syAditi mahadAzcaryamiti phalitArthaH, kiM stutikArasya tavedamiSTaM navetyAhame siddhasenasya, Ihitam iSTam // 16 // ajJAtacaryAmeva bhagavata upadarzayati padyAbhyAmzivAzivavyAhRtaniSThurAyAM __rakSaHpizAcopavanAntabhUmau / samAdhiguptaH samajAgarUkaH kAyaM samutsRjya vinAyakebhyaH // 17 // vandhyAbhimAnaM kRtavAnasi hI saMsargapAtraM jina ! saMgamaM yat / prItatrinetrAcita ! nRttapuSpai stenAsi lokatrayavIra ! vIraH // 18 // [yugmam] Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcamI dvAtriMzikA / 151 ziveti / "he jina ! zivAzivavyAhRtaniSThurAyAM rakSaHpizAcopavanAntabhUmau samAdhiguptaH samajAgarUkaH [tvaM] vinAyakebhyaH kAyaM samutsRjya yat saMgamaM vandhyAbhimAnaM hrosaMsargapAtraM [ca kRtavAnasi tena nRttapuSpaiH prItatrinetrArcitta ! loka. vayavoravIro'si" ityanvayaH / he jina ! kAma-krodhAdibhAvazatrujayazAlin bhagavan ! zivAzivavyAhRtaniSThurAyAM zivAnAM zRgAlAnAM yad azivam akalyANasUcakatvAdakalyANaM, vyAhRtaM-zabdakaraNaM tena niSThurAyAM-kaThorAyAm , atyantabhISaNAyAmityarthaH, rakSaH pizAcopavanAntabhUmau rakSAMpi pizAcAzca rakSaHpizAcAH, teSAM nivAsasthAnatvena sambandhi yadupavanaM tadantabhUmau-tatprAntapRthivyAM, samAdhiguptaH cittavRttinirodhalakSaNasamAdhisurakSitaH, samajAgarUkaH samenasarvatra zatru-mitrAdau samabhAvena, jAgarUkaH-jAgRtimAn, tvam , vinAyakebhyo vighnebhyaH kAyaM zarIraM, samutsRjya tyaktvA kAyotsarga kRtveti yAvat, vighnopanipAtadvArA karmaNAM vizeSakSapaNAya kenApi yogAsanena kAyaM sthirIkRtya dhyAnamano bhUtveti bhAvaH / / 14 / / yat yasmAt, saMgama saMgamAbhidhamabhavyasuraM vighnakaraNAyodyataM, vandhyAbhimAna vandhyaM niSphalam, abhimAnaM-vIraM kAyotsargAdito bhraSTamahaM kariSyAmItyAkArakaM yasya sa vandhyAbhimAnastaM, hrIsaMsagapAtraM hriyA-lajjayA saha saMsargaH- sambandho-hrosaMsargaH tatpAtraM tadAdhAraM, kRtavAnasi akaroH, tena saMgamAbhimAnavidhvaMsakatvena, nRttapuSpaiH nRtta-tAlamAnayukta savilAsAGgavikSeparUpaM nartana, puSpANi-kusumAni taiH , protatrinetrArcita ! prItA:-durAtmanA saMgamena SaNmAsIM yAvat satatopanIte zravaNamAtrahRdayakampini ghoropasarge'pi manAgapyavicalitacittaM dhyAnasAgaranimagna bhagavantaM nirIkSya saMjAtaharSA ye, trinetrAH-tribhuvananAyakAH surAsura-manujezvarA. staiH, arcitaH-pUjitaH, tatsaMbodhane he prItatrinetrArcita ! tena saMgamAbhimAnavidhvaMsakatvena, lokatrayavora ! -lokatraye ye vIrAH santi tebhyo'pi vIraHparAkramazAlI, asi vartase, yadvA he lokatrayavIra ! vIro'si parakramazAlyasItyarthaH // 18 // - bhagavato mahAvIrasyApAyApagamAtizayaM darzayituM tasya sarvathA mohApagame jagati yadAzcaryaM jAtaM tat padyadvayenAha Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA paJcamI dvAtriMzikA / / AnandanRttapracalAcalA bhUH pratyuddhatodvelajalaH samudraH / somyo'nilaH sparzasukhe'bhijAtaH zubhAbhidhAnA mRgapakSiNazca // 19 // sarvAvatAraH suradaityanAga ___ garutmatAM proSitamatsarANAm / babhUvuranyAni ca te'dbhutAni trailokyavighnezvaramohazAntau // 20 // [yugmam ] Anandeti / he vIra ! te trailokyavighnezvaramohazAntau anyAni adbhuH tAni babhUvuH-AnandanRttapracalAcalA bhUH pratyuddhatodvelajala: samudraH, sparzasukhe'bhijAtaH saumyo'nilaH zubhAbhidhAnA mRgapakSiNazca proSitamatsarANAM sura-daityagarusmatAM sarvAvatAraH" ityanvayaH / he prabho mahAvIra ! te bhavato jinasya trailokyavighnezvaramohazAntau trayANAM lokAnAM samAhArastrilokI, trilokI evaM trailokyaM, tasya- trilokIgatajIvAnAmityarthaH, yAni vighnAni vighnabhUtAni karmANi, teSAmIzvare IzvarasadRzo yo mohaH-mohajanakaM mohanIyaM karma IzvaratvaM ca mohanIyakarmaNastannAze'parakarmaNAmavazyaM nAzAt tadekayogakSematayA, tasya mohanIyakarmaNaH zAntau virAme vilaye satItyarthaH, mohanIyakarmanAze sati jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIyAntarAyAbhidhAnAnAM trayANAmapi karmaNAM kilAntarmuhUrtamadhya eva bhAzAt tannAzo'pyupalakSaNIyaH tathA ca yataH samayAntare kevalajJAnamAvizvakAsti tAdRzAnAM ghAtisaMjJakAnAM jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIya-mohanIyAntarAyAbhidhAnAnAM caturNA karmaNAM vilaye satItyarthaH, anenApi kevalajJAnAvirbhAvakAlo'pyupalakSaNIyaH, tasya ca kalyANakatvAdabhidhIyamAno'rthaH susaMgata iti nirgali. lArthaH / anyAni pUrvavarNanAtiriktAni, yadvA anyAni-AzcaryAntarato vibhinnAni asAdhAraNAnIti yAvat , adbhutAni AzcaryajanakavarNanAni, babhUvuH Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA paJcamI dvaatriNshikaa| 153 saMjAtAni, tAnyevAha-AnandanRttapracalAcalA yathA nidAghe dharmAbhibhUtAnAM zayAnAnAM jAgarUkANAM vA narANAM surabhizItalAnilalaharIsaGge vyakto'vyakto vA''ntarikasukhAnubhavalakSaNa Anando bhavati, tathA vizvabandhUnAM tIrthaGkaradevAnAM cyavana-janma-dIkSA-kevala-nirvANakalakSaNeSu paJcasu kalyANakeSu kilelA-jalAnalAnila-vanaspatisvarUpaikendriyaparyantAnAmakhilajIvasamUhAnAM sukhAnubhavalakSaNa Anando bhavatIti viditaM jinAgamavAdinAm, tathA cAnandena-niruktasvarUpeNa, yad nRttaMnRttamiva nRttaM dehasphuraNaM tena prakarSeNa calAcalA calanazIlA, bhUH-pRthivI jAtetyarthaH, anena pRthivIkAyajIvAnAmAnandodaya AveditaH / yadyapi cAtrApAyApagamAtizayavarNanArthaM sAkSAt kevalajJAnotpattinaM darzitA tathApi mohopazamAcirabhAvitvAt kevalotpattimAzritya veditavyaM, tasyA eva kalyANakatvAd, mohavilayastadAnImayastyeva, evamuttaratrApi jJeyam / pratyuddhatoTelajalaH pratyuddhataM sarvatastadaGgANAmativegenAvirbhAvAdatyantauddhatyazAli, udvalaM velAmatikrAntaM pravardha. mAnaM jalaM yatra tAdRzaH, samudraH sAgaro jAta ityarthaH, anenApakAyajIvAnAmAnandodaya AveditaH / sparzasukhe svakIyazItasparzena sukhapradAne, abhijAtaH nipuNaH, saumyaH surabhizItalatvAd manojJaca, anilaH vAyurjAtaH, anena vAyukAyajIvAnAmAnandodaya AveditaH / eSAM zeSaikendriyopalakSaNatvAt tejovanaspatijIvAnAmapi grahaNam / eteSAM sthAvarANAM yadyAnandodayastadAnyeSAmaGginAM kimuta vaktavyamiti kaimutikanyAyenAkhilAGgabhAjAmAnandodaya iti gamyate / zubhAbhidhAnAH zobhanaM zubhasUcakamabhidhAnaM zabdanaM yeSAM tAdRzAH jayajayazabda prayuJjAnA ityarthaH, mRgapakSiNaH mRgAH zRgAlAdayaH pazavaH, pakSiNaH kAkolUkadurgAdayaH patattriNaH, proSitamatsarANAm dUrIkRtavairabhAvAnAm , sura-daityanAga-garutmatAM surAH-jyotiSka-vaimAnikA devAH, daityAH-surapratipakSiNo bhuvanapati-vyantaradevAH, nAgAH- nAgAkumArajAtIyA devAH, garutmataH- garuDakumArajAtIyA devAH, teSAM tathA sarvAvatAraH sAmastyena yugapad bhagavatsamIpe Agamanam, yadyapi sarvajAtIyA bhuvanapati-vyantara-jyotiSka-vaimAnikalakSaNA devA bhagavatsamIpe sahAgacchanti tathApi bhagavanmahimnA vairasvabhAvatyAgo maitrIsvabhAvAvirbhAvo bhavatIti jJApanAd na tathopAdAnaM kRtamapi tu vairabhAvakalitAnAM surAsurANAM Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA, paJcamI dvAtrizikA / nAga-garuDAnAm , tathApi ca caturvidhA devA Agacchanti, tatra surAsurA nAgagaruDAzca pUrvavairaM tyajanti maitrIbhAvaM ca bhajantItyeva bhagavato mahimeti bhAvaH / athavA padyadvayamapi bhagavajjanmakAlInAbhiSekAvasaramAzritya vyAkhyeyam , bhagavato janmAbhiSekakaraNAya sendrAzcaturvidhA devA upasthitA bhagavantamAdAya meruzikhare gatAzca tatra saudharmendrasya zaGkA samupapannA, yaduta-iyatA kalazAnAM jalasambhAraM kathaGkAraM laghudeho bhagavAn sahiSyata iti tAM zaGkomapAkartuM bhagavatA tadA vAmapAdAGguSThAgranipIDanena meruH kamritaH, tato mahI, tato jaladhizva calitaH tadAnIntana midaM varNanam / yaduktaM yogazAstravRttau 'atha janmAbhiSekAya kRtvotsaGge jagatprabhum / merumUni sudharmendraH siMhAsanamazizriyat // 7 // 1 // iyantaM vArisambhAraM kathaM svAmI sahiSyate / ityAzazaGke zakreNa bhaktikomalacetasA // 8 // 2 // tadAzaGkAnirAsAya lIlayA paramezvaraH / meruzailaM vAmapAdAGguSTAgreNa nyapIDayat // 9 // 3 // zirAMsi meroranamannamaskartumiva prabhum / tadantikamivAya tumacalaMzca kulAcalAH // 10 // 4 // atucchamucchalanti sma snAtraM kartumivArNavAH / vivepe satvaraM tatra nartanAbhimukheva bhUH // 11 // 5 // " iti / asmin pakSe AnandanRttena pracalA acalAH kulAcalAH pracalo'calo merurvA yatra tAdRzI bhUrityarthaH / 'trailokyavighnezvaramohazAntA' iti tu kevalajJAnAptAvuttaratra nimittatayA yojyam, yadyatraivAsyAbhisambandho'bhipretastadA "mohazAntau" ityasya mohasya zAntau udrekAbhAve mohapratanutAyAmityarthaH, ata eva mohanAzaM, ityanuktvA 'mohaza ntau' ityuktiH / / 19-20 / / mohorazAnti cApAyAgamAtizayAvAptiH, sA ca sakalasAvadhatyAgAtmaramaNayo. pratijJayA bhavati, bhavati ca tataH kevalajJAnaprAptiriti payayugalena jJAnAtizayaM stotumAha Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcamI dvaatrishikaa| 155 - ~ ~ utsAhazauNDIryavidhAnagurvI mUDhA jagadvayaSTikarI pratijJA / anantamekaM yugapatrikAlaM zabdAdibhiniSpratighAtavRttiH // 21 // durApamAptaM yadacinnyabhUti jJAnaM tvayA janmajarAntakartR / tenAsi lokAnabhibhUya sarvAn sarvajJa ! lokottamatAmupetaH // 22 // [yugmam ] utsAheti / pareSAM jagadvayaSTikarI pratijJA mUDhA, yata utsAhazauNDIryavidhAnagurvIti prathamavAkyArthasaMkSepaH / pratijJA 'idaM mayottarakAle kartavyam' ityavyavahitottarakAlInakartavyatvaprakArakazAnAnukUlavyApAraH, kA sA ? jagadvayaSTikarI samaSTirUpasya jagataH pratyekaza ekaikakaraNazIlA "eko'haM bahu syAmiti teSAmekaikaM karavANi" iti pareSAM zruteH, seyaM pratijJA, mUDhA mohopagatA, IdRzakAryakaraNAsAmarthyAt yataH-utsAhazauNDoryavidhAnagurvI utsAha udyamaH, zauNDIya parAkramaH, tAbhyAM vidhAnaM kAryakaraNaM tena gurvI, karmavaicitryanibandhanAyAM jagadvayaSTau kevalapuruSaprayatnasAdhyatvapratijJAyAH karturutsAhAdimAtrAbhivyaktiphalakatvena niSprayojanakartRpuruSakalpanagauravagrastatvAt / / mUDhAsthAne 'vyUDhA.' iti pAThasvIkAre tvayamarthaH-he sarvajJa ! tvayA pratijJA nyUDhA, kIdRzI ? utsAhazauNDoryavidhAnagurvI, jagadvayaSTikarI ca, pratijJA sarvasAvadyatyAgAtmaramaNatAniyamaH, utsAhaH saMyamamArge udyamaH, zauNDIrya siMhavatparA mastayovidhAnena gurvI gauravazAlinI, jagadvaryASTakarI saMsArata AtmasanaH pRthagbhAvajananazIlA muktiprApaNazIleti yAvat / vyUDhA vizeSeNa kRtavahanA nitarAM . svIkRteti yAvat / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcamI dvAtriMzikA / niruktapratijJayA bhagavatA mahAvIreNa kevalajJAnamAptaM, tadeva savizeSaNamAhaanantaM vinAzarahitam, athavA viSayANAmAnantyAdanantaviSayakatvenAnantam, ekaM upayogasvarUpatvenaikam , yugapat trilokIgatAnAM sarveSAM viSayANAM samakAlamevAvagAhitvena yugapat, trikAlaM atItAnAgata-vartamAnalakSaNakAlatraye'pya vizeSeNa sarvapadArthagrAhitvena trikAlam, zabdAdibhiH zabdAdibhiH paudgalikaimUtaiH niSpratighAtavRni niSpratighAtA-pratighAtarahitA, vRttiH-vartanaM yasya tanniSpratighAtavRtti, kvacidapi na pratihanyata iti / durApaM prAptumazakyam, acintyabhUti acintyA-cintayitumazakyA, bhUtiH-vibhUtiryasya tadacintyabhUti, janma jarAntakartR janma ca jarA ca janma-jare, janma-jarayoranta karotIti janmajarAnta. kartR. yadbhAve punarjanma jarA ca na bhavatIti, IdRzaM jJAnaM kevalajJAnaM, tvayA vIrajinendreNa, AptaM prAptaM, he sarvajJa ! sarvaviSayakajJAnazAlin ! tena kevalajJAnena, sarvAn lokAn tribhuvanavaya'khilalokAn, abhibhUya svaguNApakRSTaguNavattvalakSaNamabhibhavaM kRtvA, lokattamatAM lokAnAM madhye utkRSTaguNavattvalakSaNottamatAM, upetaH prAptaH, asi bhavasItyarthaH // 21-22 // bhagavataH sarvajJatAmananyAgAminI stotianye jagatsaMkathikAvidagdhAH sarvajJavAdAn pravadanti tIrthyAH / yathArthanAmA tu tavaiva vIra ! sarvajJatA satyamidaM na rAgaH // 23 // anye iti / "anye jagatsaMkathikA vidagdhAH tIrthyAH sarvajJavAdAn pravadanti, he vIra ! tavaiva tu yathArthanAmA sarvajJatA, idaM satyaM, rAgo na" ityanvayaH / anye anekAntavAdibhinnAH, jagatsaMkathikAvidagdhAH jagataH saMkathikAyAMpAmarasAdhAraNakSudrakathAnikAyAM, vidagdhAH-paNDitAH, tIyAH tIrthAntarIyA ekAnta vAdinaH, sarvajJavAdAn 'buddhaH sarvajJaH, kapiTaH sarvajJaH, gautamaH sarvajJaH, jaiminiH sarvajJaH, vyAsaH sarvajJaH' ityevaM sarvajJavAdAna; tattacchAstrAnurAgAt , pravadanti na tu Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcamI dvAtriMzikA / 157 te vastutaH sarvajJAH, kintu he vIra ! tavaiva tu bhavata eva tu, yathArthanAmA yathArthaM nAma yasyAH sA yathArthanAmA, sarvajJatA sarvaM jAnAtIti sarvajJastasya bhAvaH sarvazatA, sarvaviSayakajJAnavattA; idaM etatkathanamasmAkaM satyaM yathArtham, rAgaH bhavantaM prati bhaktivacana, na naiva, yathArthA bhavataH sarvajJateti bhaktimAtrakhyApakaM nedaM vacanaM, kintu satyamevetyarthaH // 23 // katipayalokaprakAzakakaranikarazAlisUryAdazeSavastuprakAzakA'nAvRtAgamapraNetubhagavata utkarSa stauti raviH payododararuddharazmiH prabuddhahAsairanumIyate jJaiH / bhavAnudArAtizayapravAdaH __praNetRvIryoMcchikharaprayatnaiH // 24 // raviriti / "payododararuddharazmiH raviH prabuddhahAsaiH jJairanumIyate udArAtizayapravAdo bhavAn praNetRvIryocchikhara prayatnaiH anumIyate' itynvyH| payododararuddharazmiH payodo-jaladaH, tasyodare- antaH, ruddhAH, razmayaH-kiraNA yasya sa payododararuddharazmiH, raviH sUryaH, prabuddhahAsaiH jJAta kamalAdivikAsaiH, jaiH jJAtRbhiH, anumIyate 'uditaH sUryaH kamalAdivikAsAt' ityanumitiviSayo bhavati, udArAtizayapravAdaH sarvAn pramAtUna prati avizeSeNAvabodhadAnalakSaNa udArAtizayaH, pravAdaH prakRSTaH sarvotkRSTaH, vAdaH- anekAntAgamaH, udArAtizayaH pravAdo yasya sa udArAtizayapravAdaH, bhavAn vIraH, praNetRvIyocchikharaprayatnaiH praNetuH-abhinavazAstraracayituH, vIrya-sAmarthya, taducchikharaH prayatno yeSAM te praNetRvIryocchikharaprayatnAH, praNetRNAmagragaNyAH, taiH anumIyate 'vIraH sarvajJa etadRzAgamapraNetRtvAnyathAnupapatteH,' ityanumitiviSaya ityarthaH // 24 // - kevalajJAnotpattyanantaraM bhagavAnAgamaM kRtavAniti jJAnAtizayaM stutvA vacanAtivAyaM stotti Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcamI dvAtriMzikA / nAtha ! tvayA dezitasatpathasthAH strIcetaso'pyAzu jayanti moham / naivAnyathA zIghragatiryathA gAM prAcI yiyAsurviparItayAyI // 25 // . nAtheti / "he nAtha ! tvayA dezitasatpathasthAH strIcetaso'pi mohamAzu jayanti, anyathA naiva; yathA zIghragatiH prAcI gAM yiyAsuH viparItayAyI, naiva prAcIm' gacchatIti zeSaH ityanvayaH / he nAtha! he svAmin ! tvayA jinendreNa mahAvIreNa, dezitasatpathasthAH dezita:-AgamalakSaNadezanayopadiSTo yaH, satpathaH-sanmArgaH, tatrasthAH bhavadAgamavihitakriyAcaraNakuzalA ityarthaH, strIcetaso'pi aGganAntaH-karaNasyApi athavA pANigRhItocittasyApi, mohaM svagatAnurAgAdilakSaNam , Azu zIghram ! jayanti svasambandhyatyantAsaktilakSaNamUrchA samUlakASaM karSitvA'tyantakaSTasAdhyaparipAlanAM jainI dIkSAM gRhNantItyarthaH, anyathA tvadAgamavihitamArgAvasthAnamantareNa, naiva strIcetaso mohaM naiva jayanti, etadarthopodvalanAyAha-yathA zIghragatiH zIghragamanazIlaH pumAn , prAcI gA~ pUrvI dizaM, yiyAsuH gantumicchuH, viparItayAyI pazcimadiksammukhagamanakartA, naiva prAcIM gacchati svAbhISTaprAcIdigvyavasthitaprAmAdiprAptimAn na bhavatItyarthaH // 25 // anyAgamato vaiziSTayaM jainAgamasya prakaTayatiapetaguhyAvacanIyazAThayaM sattvAnukampAsakalapatijJam / zamAbhijAtArthamanarthayAti __ sacchAsanaM te tvamivApradhRSyam // 26 // apetaguhyAvacanIyazAThayamiti / "te sacchAsanaM tvamivApradhRSyam, apetaguyAvacanIyazAThayaM, sattvAnukampAsakalapratijJaM zamAmijAnArthamanarthaghAti" itynvyH| he bhagavan ! te tava, sacchAsanaM samIcInArthapratipAdakAgamaH, tvamiva tvaM yathA'nyApradhRSyastathA, apradhRpraSyam anyaiH pradharSayituM-bAdhayitumazakyam, Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcamI dvAtriMzikA / 159 kathambhUtaM sacchAsanamityAkAGakSAyAmAha-apetaguhyAvacanIyazAThayaM guhyaM cAvacanIyaM ca zAThayaM ca-guhyAvacanIyazAThyAni apetAni-nirgatAni guhyA'vacanIyazAra yAni yasmAt-tadapetaguhyAvacanIyazAThyam , jinAgame paro jJAtvA na khaNDayedityarthaM gopanIyaM-parajJAnAviSayIbhUtaM kimapi nAsti jinAbhimatasyArthasya kasyApi khaNDayitumazakyatvAt tadgopanaM nAsti, sarvasya tadvihitasyArthasyAnindanIyasyaiva sadbhAvAdavacanIyaM- nindanIyaM vastu pratipAdakatayA na tatra samasti, anyanindAparAyaNArthapratipAdakatvalakSaNaM yacchabdagataM zAThathaM tadatra na vidyata iti guhya-gopanIyaM yadavacanIyaM vaktumazakyaM zATayaM zaThabhAvastad bhagavato mahAvIrasya nAstIti bhagavato'pyapetaguhyAvacanIyazAThyatvamiti / punaH kIdRzam ? sattvAnukampAsakalapratijJa sattva-prANinaM pratya nukampA-dayA-sattvAnukampA tayA sakalA- sampUrNA pratijJA, pakSe sAdhyavattvapratipAdakavacanaM yatra tat sattvAnukampAsakalapratijJam athavA sattvam-utpAda-vyaya-dhrauvyayuktatva, tasyAnukampA-ekasmin vastuni ekadaivAvacchedakabhedena tatsamarthanaM sattvAnukampAyAM sakalA pratijJA yasya tat sattvAnukampAsakala. pratijJamiti, bhagavato'pi sattvAnukampAsakalapratijJatvaM samasti, yataH paJcamahAvratadhAraNalakSaNA pratijJA tasya * sattvAnukampArtheva, paJcamahAvratamadhye ahiMsAyA eva prAdhAnyaM, satyAdInA-caturNA tatrAGgatvameveti / punaH kIdRzam ? zamAbhijAtArtha zame-zamabhAvAvirbhAvane abhijAtaH-nipuNaH, artho yasya tAdRzam , zamavAnapi zamaH zamaguNayuktaH, abhijAta:-kulIno nipuNo vA arthaH-arthyamANo'bhilaSyamANazca / punaH kIdRzam ? anarthaghAti anarthavinAzakaM bhagavacchAsanaM yathAvadadhItaM sadadhyetRNAM sanmArgAnusaraNapratyalatvenAnathaM vinAzayatyeva. bhagavAMzca bhaktAnAmanarthaM nivArayatyevetyanarthaghAtitvaM bhagavato'patyarthaH // 26 // ___ jina-tatpraNItazAsanayorguNAnuktavA vaktari jine'nyavAdigatadoSANAmabhAvaM pratipAdayati yathA pare lokamukhapriyANi zAstrANi kRtvA laghutAmupetAH / ziSyairanujJAmalinopacArai vaktRtvadoSAstvayi naiva santi // 27 // Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcamI dvAtriMzikA / yatheti / 'yathA pare lokamukhapriyANi zAstrANi kRtvA'nujJAmalinopacAraH ziSyairlaghutAmupetAH, he vIra ! tvayi te vaktRtvadoSAH na santi" ityanvayaH / yathA yena bhrama-pramAda-vipralipsAdidoSotthApita prakAreNa, pare ekAntavAdinaH, lokamukhapriyANi lokAnAM-parIkSAdiguNavidhurANAM rathyApuruSAdisAdhAraNajanAnAM mukhe-Adau, priyANi-manovinodakarANi, athavA mukhapriyANi-sundarAkSaraghaTitatvena samyaguccAraNAnukUlyena vadanapriyANi, zabdagumphanasauSThavaguNAni, na tu gambhIrAdyarthaprakAzakAni, zAstrANi, kRtvA nirmAya, anujJAmalinopacAraiH zAstralakSaNakutsitahiMsAdikaraNAnujJayA malinAni upacArANi-AcaraNakarmANi yeSAM te anujJAmalinopacArAstaiH, ziSyaiH svakathitAnuzaraNakartRtvenAntevAsibhiH, laghutAM lAghavamupetAH-prAptAH, he vora ! tvayi jine, te vaktRtvadoSAH kutsitazAstranirmitijanakavaktRgatadoSAH, na santi na vidyante / / 27 // pareSAM laghutvAvazyambhAve hetumupadarzayati yathA bhavAMste'pi kilApavarga__mArga puraskRtya yathA prayAtAH / svaireva tu vyAkulavipralApai rasvAduniSThegamitA laghutvam // 28 // yatheti / "yathA bhavAn tathA te'pi apavargamArga puraskRtya prayAtAH kila, svaireva tu vyAkulavipralApairasvAduniSThalaghutvaM gamitAH" ityanvayaH / he vIra ! yathA bhavAn jinaH, apavargamArga puraskRtya prayAtaH, tathA te'pi pare'pyekAntavAdinaH, apavargamArga apavargasya-mokSatya, mArga-panthAnaM, puraskRtya AdRtya, prayAtAH prakarSeNa gatAH, mokSamArgamAzrityaiva tapaH-svAdhyAyAdikaviSayakopadezAdikaM kRtavanta ityarthaH, kiletyaitihye, vRddhaparamparAta itthamavagamyata iti, kintu svaireva tu svasambandhibhireva svanirmitaireveti yAvat, tu-punaH, vyAkulavipralApaiH pUrvAparaviruddhakuyuktivAtopetayathArtharahitaparasparamatapratikSepamAtraparavacanaiH, asvAduniSThaiH apriyatopagataH, laghutvaM lAghavaM, gamitAH prApitA ityarthaH // 28 // Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcamI dvaatriNshikaa| 161 he vIra ! tvaM punaretAdRzAnapi paravAdinaH prati tattaduktArthasaMgamanaparANyeva vAMsi kathitavAnasIti aho gurutA tavetyAha rAgAtmanAM kopaparAjitAnAM mAnonnatisvIkRtamAnasAnAm / tamojalAnAM smRtizobhinAM ca pratyekabhadrAn vinayAnavocaH // 29 // rAgAtmanAmiti / rAgaH-kAmaH, AtmA-svarUpaM yeSAM te rAgAtmAnasteSAMrAgAtmanAM, svasvAbhimatArthaviSayakAtyantarAgazAlinAmityarthaH; kopaparAjitAnAM kopena svAnabhimatArthakArijanAn prati krodhena, parAjitAH-svAtmasvarUpatAM tiraskRtya tadekatAnatAmupagatAH kopaparAjitAsteSAM, yatkiJcit svAnabhimatakAripuruSaviSayakadveSavatAmityarthaH, mAnonnatisvIkRtamAnasAnAM jAti-kula-dhanapANDityadharmAdiviSayako yo mAno'bhimAno'hameva viziSTa jAtyAdimAnityAkArako garvastasya yA unnatiH-parAkASThA, tayA svIkRtamAnyatayA parigRhItaM mAnasamantaHkaraNaM yeSAM te mAnonnatisvIkRtamAnasAsteSAm , atyantajAtyAdya bhimAnavatAmityarthaH / tamojalAnAM Da-layorekyamiti tamasA'jJAnena mohena vA jaDAH-jaDatAmupagatA mohajalAsteSAm atyantamUDhAnAmityarthaH, smRtizobhinAMca idamitthaM kathaM kimatra pramANamityatra matkulajA vRddhA evaM kathitavantaH smRtikartAro manvAdayaH, evaM kathayantItyevaMzIlAH smRtizobhinaH, loke aho pANDityaM smaraNazaktirasyetyevaMzobhAmupagatAH smRtizobhinasteSAM, na kimapi pratyakSAdikamanubhavaM pramANamupadarzayituM pragalbhAH kintu smRtimAtrameva lokAnAM vizvAsAyorIkRtavatAmityarthaH, eteSAM sarveSAM pratyekabhadrAn pratyeka tattannayavAdInAmekaikeSAm , bhadraM syAtpadalAJchitatvena parasparasApekSatayA kalyANaM yatra tAdRzAn , vinayAn syAtpadavAJchitatayA viziSTAn nayAn , avocaH kathitavAn asi, tvameva gururiti labhyata ityrthH| "nayAstava syAtpadalAJchanA ime, rasopaviddhA iva lohadhAtavaH / bhavantyabhipretaphalapradA yatastato bhavantamAryAH praNatA hitaiSiNaH // 6 // " ityabhiyuktoktiH // 29 // 11 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 divAkarakRtA kiraNAvalikalitA paJcamo dvAtriMzikA / . anyatairthikApekSayA bhagavato vaiziSTayamupadarzayati- . vAyvambuzevAlakaNAzino'nye dharmArthamugrANi tapAMsi taptAH / tvayA punaH klezacamUvinAza bhakto'pi dharmoM vijitAza ! dagdhaH // 30 // vAyvambuzevAlakaNAzina iti / atrAnvayaH sugamaH / anye paratairthikAH, dharmArthaM dharmo me bhavatvityetadartha, vAyvamvuzevAlakaNAzinaH vAyumAtrabhakSakAH, ambumAtrabhakSakAH, zevAlamAtrabhakSakAH, bhUpatitaH svagRhItAnnakaNabhakSakA santaH, ugrANi kaSTasAdhyAni dIrghakAlaparisamApyAni phalApekSayAdhikakaSTAni vA, tapAMsi tapazcaraNAni, taptAH kRtavantaH / he vijitAza ! vizeSeNa jitA AzA kRtakRtyatvena samagraprayojanasyAbhilASA yena sa vijitAzaH, athavA-azanamAzaH, vijita Aza AhArApekSArahitamuktiMgatayA AhArakriyA yena sa vijitAzaH, tatsambodhane-he vijitAza ! z2ina !, tvayA punaH bhavatA jinena punaH, dharmaH tapodharmaH, dagdhaH-bhasmIkRtaH-sarvathA dUrIkRta iti yAvat / ka dRzo dharmaH ? klezacabhUvinAzabhakto'pi klezasya parizramasya "klezo du:khe ca rAgAdau' iti vacanAd , duHkhasya rAgAdervA, camUzabdasAnnidhyAt klezarUpasenAdhipaterityarthaH, camU:-yA senA kAyika-vAcika-mAnasikabhedakalitA pIDA, tasyA vinAze bhakto'pi vibhakto'pi yathAyogaM niyamitaH samyagupavAsAdirUpatapodharmo'pItyarthaH, apizabdAt tadviparIto vAyumAtrabhakSAdirUpatapodharmo'. pItyarthaH / samyagjJAnena zukladhyAnAgninA vA muktiM gatatayA kRtakRtyatayA ca dvividho'pi tapodharmo'pasAritaH sarvathetyarthaH, anyatairthikairugratapAMsi kRtAni, tathApi na jitAzA navAzanakriyA, he vIra ! tvayA tu dvayamapi jitamiti bhAvaH // 30 // he vIra ! tava stuti kartuM na ko'pi vidagdhaH, kintu tava stutiraMzenApi vihitA hitAvaheti matvA mama tatra pravRttirityAzayenAha-- nAnAzAstrapragamamahatIM rUpiNIM tAM niyacchan zakrastAvat tava guNakathAvyApRtaH khedameti / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcamI dvAtrizikA / 163 ko'nyo yogyastava guNanidhervaktumuktvA nayena ! tyaktA lajjA svahitagaNanAnirvizaGkha mayaivam // 31 // mandAkrAntA] nAnAzAstreti / "he nayena ! tava guNa kathAvyApRtaH zakrastAvat nAnAzAstrapragamamahatoM rUpiNI tAM niyacchan khedameti, guNanidheH tava vaktuM ko'nyo yogyaH, mayA svahitagaNanAniviMzaGkamevamukvA lajjA tyaktA" ityanvayaH / he nayena ! nayAnAmonaH nayenaH, tatsaMbodhane he nayena !, azeSanayAdhIza !, etena pratyekaM tattannayAbhimatAnAM guNAnAM vIre sadbhAva AveditaH, tava mahAvIrasya, guNakathAvyApRtaH guNakathAyAM guNagaNanavidhau, vyApRtaH-nirantara prayatnavAn , zakraH indraH, tAvaditi vAkyAlaGkAre, nAnAzAstrapragamamahatIM nAnAzAstrANAM yaH pragamaH prakRSTajJAnaM, tena mahatI-vistRtAM, nAnAzAstrAvagamajanitatattacchAstroktaguNanikaravacanavistRtavigrahAM, rUpiNIM mUtimatIM, tAM guNakathAM, niyacchan etAvanto mahAvIre bhagavati guNA ityevaM niyantuM-niyamitumicchan san tato'pyadhikataraguNAnAM bhagavati sadbhAvAt tathAniyama na sambhavatItyataH, khedaM duHkham, eti prApnoti, yadi zakro'pyakhilatvadguNagaNanavidhAvasamarthastadA kaH, anyaH zakAd bhinnaH, guNanidheH guNasamudrasya, tava jinasya, vaktuM guNakathAM kathayituM, yogyaH samarthaH, na ko'pi tavAzeSa guNagaNanavidhau samartha ityarthaH, evaM sati mama guNastutikaraNapravRttiH 'kathaM tava' iti bhagavatA pRSTa iva sUrirAha-mayA siddhasenadivAkareNa, svahitagaNanAnirvizaGkaM svahitasya sveSTasya gaNanAyAM, nirvizaGkaM zaGkArahitaM yathA syAt tathA, evam adhikRtatvadguNopadarzanaprakAreNa, uktvA tvadguNakathAM kathayitvA, lajjA hoH, tyaktA nirAkRtA, lajjAM vihAya svahitArtha stutiH kRtetyarthaH // 31 // .. paJcamI stutidvAtriMzikAM samApayan puSpitAgrAvRttAkalitapadyena svasamIhitasiddhaye bhagavantaM mahAvIraM prArthayati iti nirUpamayogasiddhasenaH prabalatamoripunirjayeSu viirH| dizatu surapurustutastuto naH / satataviziSTazivAdhikAridhAma ||32||[pitaanaa] Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcamI dvaatrishikaa| iti nirupamayogasiddhasena iti / "iti prabalatamoripunirjayeSu nirupamayogasiddhaseno vIraH surapurustutastutaH, naH satataviziSTazivAdhikAridhAma dizatu" ityanvayaH / iti paJcamastutiparisamAptI, prabalatamoripunirjayeSu prabala:-prakRSTabalazAlI, tamoripuH-mahAmohAdyandhakAralakSaNazatruH prabalatamoripuH, tasya nitarAM jayeSu, prabalatamasAmane kanvena pratyekaM tajjayAnAmapi vibhinnatvena bahuvacanoktiH, nirupamayogasiddhasenaH nirupamaH-upamArahito yo yogaH sarvasaMvaralakSaNayogaH, siddhA-mokSajanakatvaprakArakasiddhiviSayaH, senA-yuddhAGgabhUtapadAtyAdirUpA, nirupamayogaH siddhasenaH yasya sa nirupamayogasiddhasenaH, yo nirupama yogena prabalatamoripUn jitavAn , etad vIravizeSaNaghaTakatayA stutikartA svanAmasaMkIrtana nuvRttaye yojitavAn , vIro mahAvIraH, punaH kathambhUtaH ? surapurustutastutaH surAH-devAH puravo mahAnto lokAH, taiH stutAH-pUjitAH surendra-narendrAdayaH surapurustutAH surapurustutaiH stutaH kRtaguNakIrtanaH surapurustutastutaH, naH asmabhyam, satataviziSTazivAdhikAridhAma satataM nirantaram , viziSTaM, zivaM kalyANaM mokSasukhamiti yAvat , satataviziSTaM zivaM yeSAM te satataviziSTazivAH, muktA ityarthaH, satataviziSTazivA adhikAriNo yasya tat satata. viziSTazivAdhikAri, satataviziSTazivAdhikAri ca tad dhAma ca-sthAnaM casatataviziSTazivAdhikAridhAma, dizatu dadAtvityarthaH // 32 // paJcamyAstu stuteryA vivRtiriyamalaM siddhasenAzayasya jJaptyai lAvaNyasureraparakRtighaTAmizritA tattvamizrA / tasyAM dRSTibaMdhAnAM bhavatu zubhamayI jainasiddhAntakAntA bhaktirvIre dRDhA'to guNagaNanilaye mokSadAtrI bhavitrI // 1 // iti zrItapogacchAdhipati-zAsanasamrATa-sarvatantrasvatantrazrIvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAreNa vyAkaraNavAcaspatizAstravizArada-kaviratnetipadAlaMkRtena zrIvijayalAvaNyasUriNA viracitAyAM kiraNAvalInAmnyAM vivRtau paJcamI dvAtriM zikA samAptA // Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThI dvAtriMzikA ziSyaH zrInemisUreradhigatavividhanyAyacarcAprapaJco dhImAn lAvaNyasUrijinavacanarato muktimArgakalInaH / SaSThI dvAviMzikAkhyAM stutimatisugamArthAM janAnAM vidhAtuM __ vyAkhyAti stutyavIrApratihatamananadhyAnakAntAvadhAnaH // 1 // parIkSya vastunirNayaH kAryo na tvaparIkSyaivedaM vRddhaparamparAta AgatamityabhyupeyaM, parIkSAtastu jina eva sarvajJaH sidhyati nAnya ityAzayena SaSThI dvAtriMzikAM stutimAracayannidaM padyamAdau viracayati yadazikSitapaNDito jano . viduSAmicchati vaktumagrataH / na ca tatkSaNameva zIryate jagataH kiM prabhavanti devtaaH||1|| [vaitAlIyam] yadazikSitapaNDita iti / "azikSitapaNDito jano viduSAmagrato yadvaktumicchati tatkSaNameva na ca zIryate, kiM devatAH jagataH prabhavanti" itynvyH| azikSitapaNDitaH zikSitazcAsau paNDitazca zikSitapaNDitaH na zikSitapaNDito'zikSitapaNDitaH, yazca zikSAmantareNaiva paNDito yo vA na zikSito nApi paNDitaH etaddyamapi azikSitapaNDita ityanena gRhyate, janaH lokaH, viduSAM paNDitAnAm , agrataH purataH, yat yat kimapi yuktamayuktaM vA, vaktuM gaditum , icchati kAmayate, tatkSaNameva tadicchAkAlameva, na ca naiva, zIryate nazyati, tadaiva tadicchA na nivarttate, paNDitAnAmagre'paNDitastvaM na kimapi vaktuM samartha ityevaM devatAstatpratiSedhaM kariSyantItyataH Aha-ki devatAH devAH, jagataH 'vizvasya, prabhavanti samarthA bhavanti, vizvasya kimapi kattuM devA na samarthA ityarthaH / paNDitAnAmagre yadvA tadvA'paNDitAH pralapantu naitAvatA tatpralapanamAtreNa kiJcidvastu prasiddhayati navA kiJcit paNDitAnAM hIyata iti bhAvaH // 1 // Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SaSThI dvAtriMzikA / parIkSayA'laM vastuvyavasthA bhaviSyatItyata Aha-- . . . purAtanairyA niyatA vyavasthiti- . statraiva sA kiM paricintya setsyati / tatheti vaktuM mRtarUDhagauravA dahaM na jAtaH prathayantu vidviSaH // 2 // purAtanairiti / "purAtanairyA vyavasthitiniyatA, paricintya tatraiva sA kiM setsyati ? mRtarUDhagauravAt tatheti vaktuM jAto nA'haM, vidviSaH prathayantu" ityanvayaH / purAtanaiH prAcInaH, yA vyavasthitiH vyavasthA, niyatA ida. mitthaM vyavaharttavyamasyedaM kAraNaM kArya cetyevaM niyamitA, paricintya sarvataH vicArya, tatraiva purAtadaiva sA vyavasthA, ki setsyati kiM siddhiM yAsyati iti praznaH, etatpraznapratividhAne mRtarUDhagauravAt mRtAnAM prAcInAnAM rUDhasya rUDhyA kalpitasyArthasya gauravAt kalpanAgauravAt, tathA yathA prAcInaniyamitA vyavasthA tathaiva sA, iti vaktuM evaM kathayituM, jAtaH utpannaH, nAhaM parIkSyArthamupagantA'haM na, tarhi tatheti vaktuM ke pragalbhA ityAkAGkSAyAmAha-vidviSaH ekAntavAditvenAsya zatravaH, prathayantu vistarArthavyavastheti kathayantvityarthaH // 2 // ___ acintyametadityeva matvA vicAramakurvANaH svabuddhimAnyamAlasyaM vA prakaTayennAto vastuvyavasthA, kintvApAtato'cintyametaditi jAnannapi tattattvavinirNayAya vicArayedevetyAha-- na khalvidaM sarvamacintyadAruNaM vibhAvyate nimnajalasthalAntaram / acintyametat tvabhigRhya cintye . cchucaH paraM nAparamanyadA kriyA // 3 // na khalvidamiti / "nimnajalasthalAntaramidaM sarvamacintyadAruNaM khalu na vibhAvyate, etattvacintyamabhigRhya cintayet zucaH paraM kriyA aparamanyadA na" ityanvayaH / nimajalasthalAntaram idaM purovarti, sarvaM nikhilam, acintyadAruNaM Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SaSTI dvAtriMzikA / 167 cintayitumazakyaM ca tad dAruNaM bhayaGkaraM ca acintyadAruNa, khalu niyamena, na vibhAvyate na vicAryate, kintu, etat tu nimnaalasthAlAntaraM punaH, acintyamabhigRhya prathamaM gRhItvA, cintayet vicArayedeva kiyat pramANaM nimnamiti nirNayAya vicAraM kuryAdeva, zucaH zokasya, param uttarakAlaM, kriyA zokanivAraNavyApAro bhavati, zokaM mA kuru etatkAraNAdidamupanataM tavetyAdi zAsa. nam , aparaM zucaH pUrvameva, anyadA kAlAntare vA, na na bhvti| evaM cAcintyametaditi pUrvamApAtato gRhItvA kiM sarvathA'cintyamuta kathaJcidacintyaM katha. Jcicca cintyamiti nirNayAya vicAraM kuryAdeva, yadi pUrvamApAtato'pyacintyamiti na gRhNIyAt tadA vicAritamevaitadityAkalayanti nItau tasmin na nirNayAya vicArasAphalyamAsAdayedityabhisandhiH / / 3 // prAcInoktau premavalAd guhireva nAdaraNIyA, kintvedaM prAcInoktaM samIcInaM naveti saMzayonmUlanapurassaraM nirNayAya parokSAviSaya evetyAzayenAha bahuprakArAH sthitayaH parasparaM virodharUkSAH kathamAzu nishcyH| vizeSasiddhAni yameva neti vA purAtanapremajalasya yujyate // 4 // bahuprakArA iti| 'vizeSasiddhAni yameva' ityasya sthAne 'vizeSasiddhayAyiyameva'. iti pATho yuktH| parasparaM virodharUkSAH bahuprakArA iti, sthitayaH, purAtanapremajalasya iyameva vA neti vizeSasiddhau nizcayaH kathamAzu yujyate' itynvyH| parasparaM anyo'nyaM, virodharUkSAH virodhena rUkSAH sneharahitAH, bahuprakArA anekavidhAH, sthitayaH tattanmatavyavasthitayaH, evaM sati purAtanapremajalasya purAtane prAcIne yatpremAste tena jalasya jaDasya purAtanapremajalasya, vAdinA iyameva etanmatavyavasthitireva, vA athavA, na etanmatavyavasthitinaM samIcInA iti evaMprakAreNa, vizeSasiddhayai ekaprakAravastuvizeSasiddhayartha, nizcayaH nirNayaH, kathaM kathaJcit, Azu zIghram , vicAramantareNa yujyate yukta ityarthaH // 4 // Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA SaSTI dvAtriMzikA / purAtanatvaM na pratiniyatakatipayavyaktiSu niyatamityanavasthitAnAM sarveSAmapi purAtanAnAmuktAni purAtanoktau na vastuvyavasthApakAni syuH, na ca tatra kiJcidvinigamakaM vidyate yena parIkSAmantareNaiva kAnicit purAtanoktAni vastuvyavasthApakatayopeyAni kAnicinneti kasyacit purAtanokasya kiJcit purAtanotasyaivopAdeyatayA'grahaNe parIkSAbhAvAvizeSat sarvANyapi purAtanoktAnyaparIkSyAbhyupeyAnyanabhyupeyAni maivetyAha jano'yamanyasya mRtaH purAtanaH purAtanaireva samo bhaviSyati / purAtaneSvityanavasthiteSu kaH purAtanoktAnyaparIkSya rocayet // 5 // jano'yamiti / "ayaM jano mRto'nyasya purAtanaH san purAtanaireva samo bhaviSyati, iti anavasthiteSu purAtaneSu ko'parIkSya purAtanoktAni rocaced" ityanvayaH / ayaM puraHsthitaH, janaH rathyApuruSAdisAdhAraNo lokaH, mRtaH maraNaM prAptaH, anyasya taduttarakAlInajanimataH puMsaH, purAtanaH san , purAtanaireva evakAreNa na tu navInairiti navInavyavacchedaH, samaH purAtanatvadharmeNa sadRzaH, bhaviSyati tathA cedAnIntanA api lokAH bhaviSyatkAlAvacchedena purAtanatvayogAt purAtanA iti evaM prakAreNa, anavasthiteSu pratiniyatatvalakSaNavyavasthAnarahiteSu, purAtaneSu prAcInapuruSeSu, kaH kaH puruSaH, aparIkSya parIkSAmakRtvaiva, purAtanoktAni prAcInoktAni, rocayet vastuvyavasthApakatvenAbhyupeyAt / na ko'pi puruSaH parIkSAmantareNa parAtmani vastuvyavasthApakatvena svIkuryAdityarthaH // 5 // tattvanirNayaM kartuM nirAlasa eva prabhavati na tvalasa ityAhavinizcayaM naiti yathA yathA'lasa stathA tathA nizcitavat prasIdati / avandhyavAkye guravo'hamalpadhI riti vyavasyan svavadhAya dhAvati // 6 // Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA SaSThI dvAtriMzikA / 169 vinizcayamiti / "alaso yathA yathA vinizcayaM na eti, tathA tathA nizcitavat prasIdati, alpadhIH avandhyavAkye guravo'hamiti vyavasyan svavadhAya dhAvati' ityanvayaH / alasaH AlasyavAn puruSaH, yathA yathA yena yena prakAreNa, vinizcayaM viziSTatattvanizcayaM, na naiva, eti prApnoti, tathA tathA tena tena prakAreNa, nizcitavat tattvanirNayazAliSu sadvat , prasodati prasanno bhavati, alpadhoH alpajJaH puruSaH, avandhyavAkye yadvAkyaM niSphalaM na bhavati svapratipAdye'rthe saphalameva bhavati tadvAkyamavandhyavAkyaM tatra, guravaH pradhAnAH, ahaM tvaM dhanADhayo bhUyAH, tvaM putravAn bhava, adyavRSTibhaviSyatItyAdikaM yadahaM bravImi tadbhavatyevam , iti vyavasyan evaM nizcinvan puruSaH, svavadhAya svAtmavinAzAya, dhAvati ceSTate-vadati asatyaM, kathayati ca satyamahaM bravImi, evaM bruvANo'lpadhIH kadA tvaM mariSyasItyeva kenacit pRTo'mukasmin samaye'haM mariSyAmIti pratijJAya tatsamaye cAgate svavacanasatyApanAyoccaparvatazikharAdikamAruhya patatItyevamAtmaghAtyapi bhavatItyarthaH // 6 // alaso janaH zAstrANyadhItya tattvaM jJAtumasamarthaH yatkiJcit sAmudrikazAstrajJAnato hastarekhAM parasya dRSTvA tvaM putravAn bhaviSyasi trayazcatvAro vA bhrAtarastava ityAdikaM kathayati, kAkatAlIyanyAyAt kvacit kva cadarthe satyavAgapi loke jJApite tAvatA pUjito'pi bhavati, naitAvatA tattvajJAnaM tasyetyAvedayitumAha manuSyavRttAni manuSyalakSaNe manuSyahetoniyatAni taiH svayam / alabdhapArANyalaseSu karNavA nagAdhapArANi kathaM gRhISyati // 7 // manuSyavRttAnIti / "manuSyahetormanuSyalakSaNaniyatAni manuSyavRttAni taiH svayamalabdhapArANi agAdhapArANi alaseSu karNavAn kathaM gRhISyati' ityanvayaH / manuSyahetoH manuSyasya hetoH kAraNAt , yasmAnmanuSya janma bhavati tasmAt kAra. NAt , manuSyalakSaNaiH manuSyasya lakSaNAni hastarekhA-kapAlarekhA-tilaprabhRtIni cihnAni, taiH manuSyalakSaNaiH manuSyakAraNaprabhavamanuSyacihrarityarthaH, niyatAni avi. Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA SaSTI dvAtriMzikA / nAbhUtAni, manuSyavRttAni manuSyavRttisadAcaraNa-dhanavatva-putravatvAdIni, yo ya evambhUtamanuSyalakSaNavAn puruSaH sa evambhUtAcaraNAdimAnityevaM vyAptiratra jJeyA, taiH manuSyalakSaNaiH, svayaM yathAvatasAmudrikA dizAstrAbhijJapuruSopadezamantareNaiva, alabdha. pArANi na labdho'labdhaH pArAH etAvantyeva manuSyavRttAnItyevaMsvarUpA sImA yeSAM tAnyalabdhapArANi, vastusvabhAvagatyA ca agAdhapArANi jJApayituM paricchettumazakyAH parisImA yeSAM tAni agAdhapArANi, etAdRzAni manuSyavRttAni, alaseSu sAmudrikAdizAstraparizalane Alasyavatsu madhye yaH kazcit , karNavAn yadyapi sarvo'pi manuSyaH karNendriyavAn bhavatyeva tathApi karNavAnityanena svayaM tattanmanuSyavRttAdyavagataye tattanmanuSyalakSaNayathAvagatihetuparizramamantareNaiva tadAbhijJapuruSoccaritazabdazravaNamAtratastattallakSaNaM vijJAyate, na lakSaNena yathAkathaMcit manuSyavRttajJAnavAnavabodhyate tathA cAlaseSu madhye etAdRzaH karNavAn puruSaH kathaM gRhISyati ? na kathaJcid gRhISyatItyarthaH // 7 // yatkiJcidapi purAtanoktamAdareNa gRhNAti pramANavinizcatArthAmapyabhinavavAkkRtiM na paThati, nApi pAThayati tatra smRtivyAmoha eva nibandhanamityAha yadeva kiJcid viSamaprakalpitaM purAtanaruktamiti prazasyate / vinizcitA'pyadya manuSyavAkakRti na pAThayate yat smRtimoha eva saH // 8 // yadeveti / atrAnvayAdhigatiH sukaraiva / viSamaprakalpitaM samyakyuktyaviSayatvAd viSamaM ca tat kalpanAmAtraviSayatvAt prakalpitaM ca viSamaprakalpitaM dRSTAnanusArikalpanAmAtrAkalitam, yadeva kizcit viziSyAnirdhAritasvarUpaM vastumAtram , purAtanaiH prAcInaiH, uktaM kathitam, iti etasmAt kAraNAt, prazasyate prazasto bhavati, vinizcitApi pramANavinizcitA, adya vartamAnakAle, manuSyavAkRtiH manuSyasya vAcAM racanA, na naiva, pAThyate nAdhyApyate, yat yasmAt , sa prAcInoktAvAdaro'bhinavakRtAvanAdarazca, smRtimoha eva smRtivyAmohanibandhana evetyarthaH // 8 // Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SaSTI dvAtriMzikA / 171 kazcidalasaH kAkabhASAdivijJAnagranthaM svalpameva jJAtvA svaviditaM tadeva prazaMsan na vismayAdhAyakaH tadviSayakasya svalpajJAnasyApi tatra sadbhAvAt , yastvalaso'haM parokSamapyetadavagacchAmi mayA jJAtametad bahu sundaramityevaM mithyA'bhimAnamAzritya prazaMsati ca tadajJAnarogavimuktijanakaM bheSajamapi nAstyati mUDho'sAvityAha na vismayastAvadayaM yadalpatA mavetya bhUyo viditaM prazaMsati / parokSametat tvadhiruhya sAhasa prazaMsataH pazyata kiM nu bheSajam // 9 / / na vismaya iti / "yat ala tAmavetya viditaM bhUyaH prazaMsati ayaM tAvanna vismayaH, sAhasamadhiruhya parokSametat prazaMsatastu kiM nu bhejamiti pazyata" ityanvayaH / yat vizeSato'nirdiSTaM kimapi kAkabhASAdivijJAnam , alpatAm deva eva devateti alpamevAlpateti alpaM parimitam, avetya jJAtvA, viditaM jJAtaM yatkiJcit tattattvaM, bhUyaH bahuvAraM, prazaMsati aho mayA jJAtametadapUrva nAnyaH kazcijjAnAtIti prazaMsAM karoti, ayaM ayametatprazaMsanalakSaNavyApAraH svapANDityAvirbhAvakaH, tAvad na vismayaH nAzcaryajanakaH, svalpaviSayakasyApi jJAnasya sadbhAvAt , sAhasaM yadanyaiH katuM na zakyate tadapyahaM kariSyAmIti sAhasam , adhiruhya Azritya, parokSa pratyakSajJAnAviSayIbhUtaM, etat svalpamapi kimapi vastu, prazaMsatastu prazaMsAM kurvataH puruSasya punaH, kiM nu meSajaM kiM tadajJAnavyAdhinivarttakamauSadhaM bhavet , he vudhAH iti pazyata avalokayata, aho mohasya mAhAtmyaM yat kimapi na jAnAti athApi prazasaMti tadityarthaH // 9 // parIkSayA vizeSavijJAnaM kartumazakyamiti kiM parIkSayA, yadeva yasyAbhirucitaM tadeva tatkalyAyetyevaM parIkSA'kSamANAM mUDhAnAmupadezato mohitaM jaganna paramArthalAbhaM pratipadyate ityAha parIkSituM jAtu guNaudha ! zakyate viziSya te tarkapathoddhato janaH / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA SaSThI dvAtrizikA / yadeva yasyAbhimataM tadeva ta cchivAya mUDheriti mohitaM jagat // 10 // priikssitumiti| "he gugogha ! te viziSya jAtu parIkSituM zakyate tarkapathoddhato janaH yasya yadevAbhimataM tacchivAya tadeveti mUDhaiH jagat mohitam" iti smbndhH| kaJcidupadeSTavyaM saMbodhayati-he guNaugha ! guNAnAmoghaH samudAyo yasmin sa guNaughaH, tatsambodhane he guNaugha ! te tava guNa iti sAmarthyAllabhyate, viziSya vizeSarUpeNa parIkSituM zakyate, jAtu kadAcit kAkvA kadAcidapi viziSya parIkSituM na zakyate ityarthaH / nanu tArkikA naiyAkikAdayaH parIkSitaM parIkSAM katuM vidagdhA ityata AhatarkapathoddhataH tarkapaye tarkamArge uddhataH idaM satyamidamasatyamiti vivekamanAdRtya pravRttaH, tarkapathoddhataH paraMparAbhavituM satyAsatyavivekamakRtveva analpatarkatarkaNarasikaH, janaH lokaH, tathA ca na tena viziSya guNaparIkSAyuktA, tahiM kimatra tattvamityAkAGkSAyAmAha-yasya yatpuruSasya, yadeva yatphalasAdhanameva, abhimatam iSTaM tacchivAya tasya kalyANAya, tadeva tatphalasAdhanameva, iti evaMprakAropadezena, mUDhaiH zAstratattvAnabhijJermugdhaiH, jagat vizvaM, mohitaM mohagatteM patitamityarthaH // 10 // mUDho yadiSTamapyabahuzrutaiH prazasyata ityAhaparasparAvarNitayA tu sAdhubhiH kRtAni zAstrANyavirodhadarzibhiH / virodhazIlastvabahuzruto jano __ na pazyatItyetadapi prazasyate // 11 // parasparAnvarthitayeti / "avirodhadarzibhiH sAdhubhiH parasparAnvarthitayA tu kRtAni zAstrANi virodhazIlo'bahuzruto janastu na pazyati iti etadapi prazasyate" itynvyH| avirodhadarzibhiH nityatvAnityatvAdidharmANAmavacchedakabhedenaikatra * samAvezasambhavAnna virodha ityevamavirodhaM pazyadbhiH, sAdhubhiH munipravaraiH, parasparAnvarthitayA parasparamanyo'nyamanvito'rthaH nityatvamantareNAnityatvaM nopa* padyate, anityatvamantareNa nityavaM nopapadyate nirvizeSa sAmAnyaM na sambhavati, Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA SaSTI dvAtriMzikA / 173 sAmAnyavikalo vizeSo na sambhavatItyato nityatvAdyanvito'nityatvAdyarthaH, anityatvAdyanvito nityatvAdyarthaH, tadvattayA vAcakatvasambandhena tatsambandhitayA, tu punaH, kRtAni nirmitAni, zAstrANi zAsanAni, virodhazIlaH virodhasvabhAvaH, abahuzrutaH bahuzAstrAvalokanakattA na bahuzruto'bahuzruto'lpajJaH, janaH punaH, na pazyati zAstrANi na pazyati, iti etasmAt kAraNAt , etadapi anantaramupadazitaM mUDhopadiSTamapi, prazasyate abahuzrutaiH prazasyate // 11 // yad yat sAdhyaM vastu tatra tadeva bhavitumarhati na tvanyata iti vastusthitI karmasAdhye vastuni jJAnasAdhyaH tvaM na bhavati, samAneSu yasya na rAgaH, tasya vizeSe'pyarAgo yuktaH, evaM vyavasthA parityaktavatsu vAdiSu sAdhusvabhAvo na saMbhavatIti na tatkRtaM zAstraM sAdhukRtamityAha-- yadagnisAdhyaM na tadambhasA bhavet prayogayogyeSu kimeva cetasA / sameSvarAgo'sya vizeSato nu kiM vimRzyatAM vAdiSu sAdhuzIlatA // 12 // yadagnisAdhyamiti / ythaashrutaanusaaryevaatraanvyH| yad vastutApAdikam , tad agnisAdhyaM vahnisAdhyaM, na tad ambhasA jalena na bhavet, prayogayogyeSu prakRSTakarmayogasAdhyeSu, cetasA manasA, kimeva na kiJcit , manasA karmasAdhya vastu karmaNi kRtameva bhavitumarhati na tu manocintanamAtreNa, prayAsasAdhya vastu prayAsenaiva, na tu jJAnamAtreNetyarthaH / sameSu samAneSu, asya vAdinaH, arAgo rAgAbhAvo, tarhi vizeSataH vizeSarUpeNa, nu iti vitarke, kiM kiM syAt , vimRzyatAM vicAryatAm , vAdiSu ekAntavAdiSu, sAdhuzIlatA sAdhusvabhAvaH, vimarza kriyamANeSu tu na vAdiSu sAdhuzIlatA samastItyarthaH // 12 / / vAdiSu sAdhuzIlatA cet vizeSataH kasyacit prazaMsA'pi vAdinA vidheyeti vizeSataH prazaMsAmagi karotyevetyAha-- - yathaiva dRSTaM tapasA tathA kRtaM na yuktivAdo'yamRSeridaM vacaH / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA SaSThI dvAtriMzikA / subuddhameveti vizeSato nu ki _prazaMsati kSepakathA kiletarA // 13 // yathaiveti / tapasA tapobalena, yathaiva yenaiva prakAreNa, dRSTaM sAkSAtkRtaM, tathA tena prakAreNa, kRtaM zAstraM racitam, ayaM zAstre pratipAdito vAdaH, yuktivAdaH yuktiprarUpaNamAtrameva, na tvatra tattvam , iti na naiva, yataH, idaM zAstre yat prarUpaNaM tat , RSeH paramarSeH, vacaH iti evaM, vizeSataH vizeSarUpeNa, subuddhameva jJAtameva, itarA paramarSivacana bhinnA, kSepakathA paravAdina AkSepakathA, kileti saMbhAvanAyAm, parIkSAmantareNaiva purAtanoktamAdeyamiti prAcInAnusAriNo'bhiprAya prakaTanam // 13 // itthaM purAtanaprazaMsanaM na yuktamityAvedanAyAha-- kathaM nu loke na samAnacakSuSo yathA na pazyanti vadanti tattathA / aho na lokasya na cAtmanaH kSamAM purAtanairmAnahatairupekSitam // 14 // kathaM nviti / loke idAnIntanavidyamAnaloke, nu iti vita, kathaM kasmAt kAraNAt, samAnacakSuSaH samAnadRSTayo janAH, na na vidyante, yaM yathA na, pazyanti yena prakAreNa nAvalokayanti, tad vastu, tathA tena prakAreNa, vadanti kathayanti, idAnIntanalokA api yadvastu yena rUpeNa sAkSAtkurvanti tadvastu tenaiva rUpeNa kathayantIti samAnadRSTaya evetyaashyH| aho Azcarya metat , yaduta mAnahataiH pramANakhaNDitaiH, purAtanaiH prAcInaiH, lokasya janasya, kSamA zAnti, adhikRtyeti dRzyam , na naiva, upekSitaM yathA'yaM loko vadati tathA bhavatu nAma kA no hAnihityevamupekSA na kRtA, ca punaH, AtmanaH svasya kSamAmadhikRtya na upekSitaM kurvantu nAma lokA yena kenacit prakAreNa mama gatApanodanaM kiM tenetyevamupekSA na kRtA tathA tathA ca mAnarahitatattvaprarUpakazAstrapraNayanena lokasya svasya cAzAntiH kRtaivetyarthaH // 14 // Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SaSTho dvAtriMzikA / 175 __ yadi parIkSAmantareNa na vastvabhyupagantumahaM tadA parIkSAkSeptaNAM zaThAnAM nigrahAya sabhAyAM nRpasyApyAvazyakatA, anyathA tu nRpasya nAvazyakatvaM, dharmasya dhikkAra eva kalereva sarvatra vijayaH, zaThaiH kRpaNasya jagato mohagate nipAta evetyAha vRthA nRpaitamadaH samudyate dhigastu dharma kalireva dIpyate / yadetadevaM kRpaNaM jagaccha7 ritastato'narthamukhaivilupyate // 15 // vRtheti / "yadetat kRpaNaM jagat itastasto'narthamukhaiH zaThevilupyate, evaM nRpairbhartRmadaH vRthA samuhyate dharma dhigastu kalireva dIpyate' itynvyH| yadetat ca, anarthamukhaiH paridRzyamAnaM, kRpaNaM kRpApAtraM, jagad jananikara, itastataH lokAnAM samakSamasamakSaM anarthameva mukhe yeSAM te'narthamukhAstaiH, zaThaiH zATyazAlibhibuMdhApasadaiH, vilupyate dharmamArgAt pracyAvya mohagarne nipAtyate, evaM sati, nRpaiH bhUpatibhiH, bhartRmadaH svAmitvAbhimAnaH, vRthA niSprayojanameva, samuhyate samyagRhyate, dharma prati, dhig dhikkAro bhavatu, kalireva adharmo dIpakaH, kalikAlAkhyaH, dIpyate prakAzate ityarthaH / / 15 / parIkSAkAtarANAM purAtanAnusAriNAM zaThAnAM duzceSTitamupadarzayitumAhayadA na zaknoti vigRhya bhASituM paraM ca vidvatkRtazobhamIkSitum / athAptasaMpAditagauravo janaH / parIkSakakSepamukho nivartate // 16 // yadeti / "vidvatkRtazobhaM paraM vigRhya bhASituM IkSituM ca yadA na zaknoti atha AptasaMpAditagauravo janaH parIkSakakSepamukho nivarttate" ityanvayaH / vidvatkRtazobhaM vidvadbhiH paNDitaiH kRtA zobhA prazaMsA yasya sa vidvatkRtazobham , paraM parIkSA'vazyameva vidheyeti, vAdinam vigRhya parAjitya, bhASitaM vaktum, IkSituMca Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SaSThI dvAtrizikA / avalokayituM ca, yadA na zaknoti na samartho bhavati, atha tadantaraM, AptasaMpA. ditagauravaH Aptena svAbhimatAptena saMpAditaH tvaM kRtavidyo'si, pravINo'sItyAdiprazaMsAvacananiSpAditaM gauravaM gurutvaM yasya sa AptasaMpAditagauravaH, janaH zaThaH, parIkSakakSepamukhaH parIkSakasya kSepe tiraskAre mukhamAnanaM yasya sa parIkSakakSepamukhaH san, nivartate kathAto nivarttate // 16 // kIdRzaM parIkSakatiraskAravacanamasyetyAkAGkSAyAM tadvacanamupadarzayatitvameva loke'dya manuSya ! paNDitaH khalo'yamanyo guruvatsalo janaH / smRtiM labhasvArabha neti shobhse| dRDhazrutairucchvasituM na labhyate // 17 // tvameveti / "he manuSya ! loke adya tvameva paNDitaH ayamanyo guruvatsalo janaH khalaH, smRtiM labhasva, Arabha, na zobhase dRDhazrutaiH ucchvasituM na labhyate' itynvyH| he manuSya ! sAdhAraNamanuSyamAtra ! loke asmin loke, adya idAnIM, tvameva parIkSAyA AvazyakatvaM bruvANaH tvameva, paNDitaH vidvAn, ayamasmadAdiH, anyaH tvatto bhinnaH, guruvatsalaH gurUNAM snehapAtraM, janaH, khalaH duSTaH, smRti labhasva svAtmanaH smaraNaM kuru, Arabha kathAto virAmaM kuru, na zobhase paNDitAnAmasmAdRzAM sabhAyAM na zobhase, dRDhazrutaiH dRDhaM zrutaM zrutajJAnaM yeSAM te dRDhazrutAH taissaha ucchva situM kiJcadapi vaktuM, na labhyate na pAryata iti, evaM parIkSakakSepamukhaH ityarthaH // 17 // punaH puratanAnusAriNAM parIkSakakSepavacanamupadarzayatipare'dya jAtasya kilAdha yuktimat purAtanAnAM kila dossvdvcH| kimeva jAlmaH kRta ityupekSituM . prapaJcanAyAsya janasya setsyati // 18 // Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SaSThI dvAtrizikA / 177 pare'dya jAtasyeti / "jAlmaH kRtaH" ityasya sthAne "jAlmaiH kRtaM" iti pATho yuktaH / "pare'dya atasya kila adya vaco yuktimat purAtanAnAM doSavadvacaH kila AlmaiH kRtamityupekSituM prapaJcanAyAsya janasya kimeva setsyati'' ityanvayaH / pare'dya jAtasya dvi-tridinAbhyantaradivase utpannasya, lokoktyanukRtiriyaM, na hyevambhUtasya janasyAtibAlasya spaSTaM vacanamapi sambhavati, kintvanena navInasyeti lakSyate, kiletyasambhAvitasambhAvanAyAm , adya vacaH etadivasasamudbhavaM vacanam anenApyatyabhinavaM vacanaM lakSyate, yuktimat sayuktikAryapratipAdakam, purAtanAnAM cirantanAnAM puruSANAm , doSavadvacaH doSopetArthapratipAdakaM vacanam, kila sambhAvyate, idaM kila jAlmaH mUrkhaH, kRtaM racitaM, na khalu paNDitAnAmetAdRzaM vacanaM sambhavati, iti evaM prakAreNa, upekSituM purAtanavacanopekSAM vidhAtum, prapaJcanAya vyAmohAya, asya janasya, purAtanAnuraktasyAsmadvidhajanasya asya prapaJcanAyeta pUrveNAnvayaH, kimeva setsyati naiva siddhiM yAsyati, naitAvatA purAtanAnAM vacanamanupAdeyaM navInAnAM vacanamupAdeyamiti purAtanAnusArinigaH // 18 // atra parIkSAmantareNa na purAtanavacanamupAdeyamiti parIkSakAnusArI AhatrayaH pRthivyAmavipannacetaso na santi vaakyaarthpriikssnnkssmaaH| yadA punaH syubUMhadetaducyate na mAmatItya tritayaM bhaviSyati // 19 // traya iti / "pRthivyAmavipannacetaso vAkyArthaparIkSaNakSamAstrayo na santi, yadA punaH syuH mAmatItya tritayaM na bhaviSyatItyetad bRhaducyate' ityanvayaH / pRthivyAM samagre'pi bhUmaNDale, avipannacetasaH na vipannaM vinaSTaM ceto jJAnaM yeSAM te avipannacetasaH dedIpyamAnajJAnavataH, vAkyArthaparIkSaNakSamAH vAkyArthasya parIkSaNe ayamatra vAkyArtho bhavitumarhati ayaM ca netyAkArakaparIkSAyAM, kSamAH samarthAH, trayaH tritvasaGkhyAvantaH, pramAtAraH, na santi na vidyante, dvAveva vAkyArthaparIkSaNakSamau syAtAM kA no hAniriti, na ca vAcyaM tayorekaH kathayedayaM vAkyArthaH dvitIyazca kathayennAyaM vAvayArthaH / kinvito'nyaH evaM 12 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA SaSThI dvAtriMzikA / vivadamAnayostayoH vAkyArthaparIkSaNakSamo yadi tRtIyo bhavet tadA madhyasthasthAnIyaH sa vivAda zarmAyatuM samartha iti tRtIyasyAvazyakatetyAzayenAha-yadA-punaH syuH vivAdanivRttiprayojyavastunirNayAnurodhana vAkyArthaparIkSaNakSamAH trayo yadi syuH, tadA mAM purAtanabhaktaM, atItya atikramya tattrayamadhye'gaNayitvA, tritayaM na bhaviSyati na syAt, tathA ca purAtanapakSasamarthakasya mama parIkSakamadhyapraveze parIkSAto'pi purAtanoktamAnyatA syAdeveti parAkUtaM, tat pratikSeptumAha-, etat mAmatItya tritayaM na bhaviSyatItyetadvacana, bRhat AgrahAviSTavacanatvAdadhikam ucyate pareNa kathyate / yasya kasyacidviziSTajJAnazAlitvaM tasya sarvasya bhavato'. nyasya vA vAkyArthaparIkSaNakSamatvaM syAdeveti vAdiprativAdimadhyasthaitatritaye madhyasthatayA tava pravezo nAnyasyeti yuktiriktaM vacanam, evaM ca parIkSAdaraNe purAtanoktatva. makiJcitkaraM ya evArthoM yuktyopapadyate sa evArthaH purAtanokto'bhinavokto vA AdaraNIya ityAzayaH // 19 // purAtanakRtau parIkSakAnusArI svasyAruciM prakaTayati-- purAtanairyAni vitarkagavitaiH kRtAni sarvajJayazaHpipAsubhiH / ghaNA na cet syAnmayi na vyapatrapA tathAhamacaiva na ced dhigastu mAm // 20 // purAtanairiti / "vitarkagarvitaiH sarvajJayazaHpipAsubhiH purAtatairyAni kRtAni ced ghRNA mayi na syAt vyapatrapA, tathA'hamapyaiva na cet mAM dhigastu'' itynvyH| vitarkagavitaiH vividhAstarkAH viSayaparizodhakAtmAzrayAnyo'nyAzrayacakrakAnavasthA. lAghava-gauravAdilakSaNA vitarkAH taiH garvitA etAdRzAn vitarkAn kartuM vayameva samarthA ityabhimAnazAlino vitarkagavitAstaiH, sarvajJayazApipAsubhiH ayaM sarvajJaH ityevaM lokavyApivacanapravartanalakSaNaM yatsarvajJayazaH tat pipAsubhistanme bhavavitIcchAvadbhiH, purAtanaiH prAcInaiH, yAni zAstrANi, kRtAni racitAni, cet yadi, ghRNA bhUtAnukampA, mayi, na syAt bhavet, na vyapatrapA trapA lajjA apagatA trapA Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SaSTo dvAtriMzikA / apanapA nirlajjatA, vigatA apanapA vyapatrapA salajjatA, na mayi salajjatA na bhavet , nighRNo nirlajjazcAhaM yadi syAttathA'hamadyaiva, purAtananirmitazAstrasadRzazAstranirmANadakSo'hamadyaiva bhaveyam, na cet IdRzazAstranirmANakartA yada nAI bhaveyam, tadA mAM dhiAstu dhikkAro bhavanvityarthaH // 20 // yathA purAtanaiH zAstrANi nirmitAni tathA navA nairapi, tatra navIna nirmitazAstrANyunnatiM gatAnIti teSvevAdaro vidheyo na purAtananirmitazAstreSvityAha-- kRtaM na yat kiJcidapi pratarkataH sthitaM ca teSAmiva tanna sNshyH| kRteSu satsveva hi lokavatsalaiH kRtAni zAstrANi gatAni connatim // 21 // kRtaM ceti / "pratarkataH yat kiJcidapi kRtaM ca, teSAmiva sthitaM ca tat, na saMzayaH, kRteSu satsveva, hi, lokavatsalaiH kRtAni zAstrANi unnatiM ca gatAni' ityanvayaH / pratarkataH prakRSTatarkataH, yatkiJcidapi yatkipi, kRtaM ca navInaiH nirmitaM ca, teSAmiva purAtanAnAM kRtaM yathA vyavasthitaM tathA, sthitaM ca vyavasthitaM ca tat navInaM kRtam, na saMzayaH etadviSaye saMzayo nAsti, evaM satyapi yo vizeSastamAha-kRteSu satsveva prAcInanavInanirmitazAstraSu satsveva, yataH lokavatsalaiH lokAnAM sanmArgopadazakatvena priyatamairabhinavairapi tIrthakRdbhiH kRtAni nirmitAni zAstrANi zAsanAni, unnatiM ca atiprakRSTapadavIM ca, gatAni prAptAnItyarthaH // 21 // prastutAyAM parIkSAyAM vivAdaM parityajya yatya yatsamucitaM pratibhAti tattena vaktavyaM pareNa cAgrahaM parityajya tat svakartavyamityevaM parIkSito'rtha upAdeyo bhavatItyAzayenAha jaghanyamadhyottamabuddhayo janA ___ mhttvmaanaabhinivissttcetsH| vRthaiva tAvad vivadeyurutthitA dizantu labdhA yadi ko'tra vismayaH // 22 // Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SaSTI dvAtrizikA / jaghanyeti / jaghanyamadhyottamabuddhaya eko'pakRSTabuddhiH aparo madhyamabuddhiH, nAtyantApakRSTabuddhirnApyantotkRSTabaddhiH, kintu tanmadhyavyavasthitabuddhiH, tadubhayavilakSaNaH punaH uttamabuddhiratyantotkRSTabuddhirityevaM jaghanyamadhyottamabuddhayaH, mahattvamAnA. bhiniviSTacetasaH mahattvamAnayorabhiniviSTAni cetAMsi yeSAM te mahattvamAnA. bhiniviSTacetasaH ahaM mahAn mAM pUjayanti bahavo janA iti lokAnAM mAnanIyo'hamityevaM mahattvamAnAbhimAnakadAgrahagRhItacetasaH, utthitAH svasvamaryAdAmullaGghaya sthitAH santaH vRthaiva prayojanamantareNaiva, tAvaditi vAkyAlaGkAre, vivadeyaH vivAdaM kuryuH, labdhA yadi tattvArthalAbhazAlino yadi tarhi, dizantu idamatra tattvamityevamupadizantu, atra etallabdhatattvArthopadeze, ko vismayaH na kimapyAzcaryamityarthaH // 22 // parIkSAviSayamupadarzayatiavazyameSAM katamo'pi sarvavi jjagaddhitaikAntavizAlazAsanaH / sa eSa mRgyaH smRtisUkSmacakSuSA tametya zeSaiH kimanarthapaNDitaiH // 23 // avazyamiti / "eSAM katamo'pi jagaddhitaikAntavizAlazAsano'vazyaM sarvavit smRtisUkSmacakSuSA sa eSa mRgyaH tametya anarthapaNDitaiH zeSaH kim" itynvyH| eSAM navInapurAtanAnAM madhye, katamo'pi yaH kazcidekaH, jagaddhitaikAntavizAlazAsanaH vizvajanasya hitaM jagaddhita jagaddhite ekAntamavinAbhAvi jagaddhitaikAntaM vizAlaM vistIrNaM ca tacchAsanaM ca vizAlazAsanaM jaddhitaikAntaM vizalazAsanaH yasya sa jagaddhitaikAntavizAlazAsanaH jagaddhitaikAntAvabodhavistIrNazAstrakartA, avazya nizcitaM, sarvavit sarvajJaH, smRtisUkSmacakSuSA pUrvAparazAstrAvabodhajanyatadarthAnubhavopajAtadRDhasaMskAraprabhavAzeSAnubhUtArthaviSayakasmaraNalakSaNasukSmanetreNa, sa eSaH sarvajJaH saH, mRgyaH anveSaNoyaH, taM sarvajJaM, etya jJAtvA, anarthapaNDitaiH aniSTArthaviSayakapANDityazAlibhiH, zeSaiH sarvajJabhinnaiH kiM na kiJciditi tadanveSaNa na Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcamI dvaatriNshikaa| 181 na kArya , tathAca sarvajJa eva parIkSAviSaya ityarthaH // 23 // __ parIkSayA yasya vacanamupapadyate tasya parigrahaH kAryaH / parIkSayA yathA jinavacanaM yuktimat tathA yadi buddhAdInAmapi tathA'stu, buddho'pi sarvajJaH, nocet tadA jina evAptaH sarvajJa iti tadvacanamevopAdeyamityAzayenAha yathA mamAptasya vinizcitaM vaca stathA pareSAmapi tatra kA kathA / parIkSyameSAM tvaniviSTacetasA __ parIkSyamityartharucirna vaLacyate // 24 // yatheti / "mamAptasya vaco yathA vinizcitaM, tathA pareSAmapi, tatra kA kathA, niviSTacetasA tveSAM parIkSyam , parIkSyamityartharucirna vaJcyate" itynvyH| mama syAdvAdinaH, Aptasya doSamuktasya mAnyasya paramagurojinasya, vacaH vacanaM, yathA yena prakAreNa, vinizcitaM bAdhArahitArthakatvena nizcitaprAmANyaka, tathA tena prakAreNa, pareSAmapi bauddhAdInAmapyAptasya buddhAdevacanaM nizcitaprAmANyaka, tatra tathA vastusthitau, kA kathA ko vivAdaH, nizcitaprAmANyakatvena dvayorapyupAdeyatvasambhavAt kintu aniviSTacetasA tu kadAgraharahitacittena punaH, eSAM buddhAdInAM vacanamiti zeSaH, parIkSya abAdhitArthakamidaM bAdhitArthakaM veti pakSadvayaviracanApurassaraM bAdhitArthakatvamabodhA bAdhitArthakatvena niSTaGkanIyam , parIkSyaM parIkSAgocarIkRtam iti etAvatA, artharuciH tadarthecchA, na vaLacyate na vihanyate, kintu tadarthazraddhA sudRDhA bhavatItyarthaH // 24 // .. jainena dUSite buddhAdimate bauddhAdayaH svazAstAraM taTasthaM vidhAya paradUSaNoddhArapravRttA bhavanti tatpravRttirapi na samIcInetyAha mayedabhyUhitamityadoSalaM na zAsturetanmatamityapohyate / tathApi tacchiSyatayaiva ramyate kRtajJataiSA jalatA'lpasattvatA // 25 // Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SaSTI dvAtriMzikA / myedmiti| "adoSalaM mayedamanyUhitamiti zAsturetanmataM netyapohyate, tathApi tacchiSyatayaiva ramyate eSA kRtajJatA'lpasattvatA vA" itynvyH| adoSalaM doSa lAtIti doSalaM na doSalamadoSalaM paropadarzitadoSavinirmuktam , mayA buddhAdyanuyAyinA dharmakIrtyAdinA, idaM ayameva bhedo bhedaheturvA yaduta viruddhadharmAdhyAsaH sa cenna bhedako vizvamekaM syAdityAdikam , abhyUhitaM abhitastarkitaM, iti mamabhinavatarkaviSayatvata:, zAstuH mama zAsanakarbuddha deH, etanmataM na tathA caitaddoSaguNAbhyAmanupapattyupapattibhyAM parAjayo jayo vA mamaiva na tu zAstuH, itie vaM, apohyate svazAsanakarttarmata paroktadoSabhAjanaM mA bhUdityAzayena nirAkriyate, tathApi zAsanakarttamatapratikSepe'pi, tarichapyatayaiva vuddhAdyantevAsitayeva, ramyate dharmakIrtyAdibhirloke sukhamanubhUyate, tadetadvauddhAdInAM na yuktamityAvedanAyAha-eSeti idaM na zAsturetanmataM kintu mayA'bhyUhitamiti vicAraNetyarthaH, kRtajJatA asmAdantevAsinaH pratibuddheva yadupakRtaM tajjJo'hamasmi tanna vismarAmItyataH parApAditatanmatadUSaNoddhAraM karomItyevaMlakSaNA kRtajJatA, sA tadopapannA bhaved yadi yathoktameva buddhamataM parApAditadoSavinirmuktaM . kriyeta, na caivaM, svakIyaM tato'nyadeva mataM doSavinimuktamamidhIyata iti vuddhamataM tu paradoSadUSitameveti tanmatatiraskAro na kRtajJatA bhavatIti, jalatA 'Da-layoraikyAt ,, jaDatA, aho ! mUrkhatA, yatastanmatAnuyAyapi na tanmate doSamapAkaroti kintu matAntarameva pUtkaroti, alpasattvatA alpabalatA, buddhokteH dUSaNasyoddhArAsAmarthe prakArAntaramAzritaM yata ityarthaH // 25 // anyApi paravikatthanA na parIkSA cUlAmA dhirohatItyAhaidaM pareSAmupapattidurbala kathazcidetanmama yuktamIkSitum / athAtmarandhrANi ca sannigrahate hinasti cAnyAn kathametadakSamam // 26 // idamiti / "pareSAmupapattidurbalamidaM, marmatat kathaJcidai kSituM yuktam, atha mAtmarandhrANi sannigUhate, akSamam etat kathamanyAn hinasti ca' ityanvayaH / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SaSTI dvAtriMzikA / 183 pareSAm anyavAdinAm, upAttadurbalaM yuktidurbalaM yuktirahitaM yuktyA'nupapannaM vA idaM parairudghoSya mAnyaM mantavyam, mama naiyAyikasya bauddhasya vA vAdinaH, etat ekAntasthairya ekAntakSaNikatvaM vA mantavyam , kathaJcit kenacit prakAreNa, IkSituM yuktidRSTayA'valokayituM, yuktaM samIcInam / atha punaH, AtmarandhrANi svamatachidrANi yAni dUSaNanikaracitAni svAbhyupagatAMzAni, tAni ca, sannigRhate samyag AcchAdayati, akSama asamartham, etat paravikatthanam, kathaM na kathaJcid , anyAn anyavAdAn, hinasti ca apramANatayA jJApayati cetyarthaH / / 26 // evamiyamapi para vikatthanA na parIkSakAnumodyetyAha - duruktamasyaitadahaM kimAturo mamaiSa kaH kiM kuzalojjhitA vayam / guNottaro yo'tra sa no'nuzasitA manoratho'pyeSa kuto'lpacetasAm // 27 // duruktamiti / "asyaitad duruktam, ahaM kimAturaH, eSako mama, vayaM ki kuzalojjhitAH, atraM yo guNottaraH, sa no'nuzAsitA, eSa manoratho'pi alpaceta sAM kutaH" ityanvayaH / aspa vAdinaH, etat etat kathanaM, duruktaM asamAnakathanaM, tarhi etaduruktatA yathA parihRtA syAt tathA vidhIyatAM parikara ityata Aha- ahaM kimAturaH yo hi vyAdhigrastaH sa jhaTiti tadupazamaM vidadhAti ahaM na duruktatAdoSalakSaNavyAdhipIDitatvAdAturo yena tadupazamodyataH syAm , nanu bhavaccha sturvacanaM duruktaM tatastaddvArA duruktatA tavApi vyAdhiratastadapanayanaM jhaTiti vidheyamata Aha- eSako mama eSa duruktavacanavidhAtA puruSaH, ko mama, na ko'pi mama sambandhI, nanvetadvavacanamanusarati bhavAn ato gurureva bhavato'yamata Aha- vayaM kiM kuzalojjhitAH ayamakuzalamevopadizati tdnu| gAmino yadi vayaM syustadA kuzalojjhitA vayaM syuH na vayaM tathA nAto gururasAvityarthaH, tarhi bhavatAM ko hitazikSaka ityata Aha-atra asmin jagati, yaH Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SaSThI dvAtriMzikA / kazcit puruSaH, guNottaro'nupamagaNaviziSTaH, sa puruSaH, naH asmAkam , anuzAsitA anuzAsanakartA hitazikSakaH, eSa manoratho'pi etAdRgmano'bhiloSo'pi, alpacetasAM alpabuddhInAM, kutaH na kutazcidityarthaH // 27 // ____ gururahamityabhimAnamAtreNa kazcit puruSo yuktAyuktaparIkSAM kartuM na vidagdhaH kintu guNAvabodhaprabhavaM gauravaM yasya sa eva guruH parIkSaka ityavabodhanAyAha na gauravAkrAntamativigAhate kimatra yuktaM kimayuktamarthataH / guNAvabodhaprabhavaM hi gauravaM kulAGganAvRttamato'nyathA bhavet // 28 // na gaurvaakraantmtiriti| "goravAkrAntamatiH arthataH atra kiM yuktaM kimayuktamiti na vigAhate, hi guNAvabodhaprabhavaM gauravam ato'nyathA kulAGganAvRttaM bhavet" ityanvayaH / gauravAkrAntamatiH gauraveNa gurutvena viSayatayA''. krAntA vyAptA matiryasya sa gauravAkAntamatiH svavizeSyakagurutvaprakArakabuddhimAn puruSaH na vastuto gururevAsau kintu gurutvAbhimAnIti yAvat, arthataH paramArthataH, atra asmin , ki yuktaM kiM samIcInaM, kimayukta kimasamIcInamiti, na vigAhate na vizeSeNAvagacchati, hi yataH, guNAvabodhaprabhavaM gauravaM asminnayaM guNa iti yo jAnAti sa gururbhavatIti yAvat , ato'nyathA tasmAdanyaprakArAzrayaNe, kulAGganAvRttaM bhavet yathA mASamApanavyApRtA kulavadhUH mastakoparisthitottarIyavastreNa mukhamAcchadayantI paraM na mukhaM darzayati, paridhAnavastrAnyathA paridhAnataH svaguhyaM na gopayati tathA gurutvAbhimAnI puruSo bAyADambareNa svazraddhAjaDAna yathAkathaJcidupadezadAnataH pratArayati vAstavikagurutvAbhAvAnnavastutatvaM samyagupadizatItyarthaH // 28 // yadi yathAvadvastutattvajJatvAbhAvAnnAnye parIkSakAstahi ke parIkSakA ityAkAkSAyAmAha-- na gamyate kiM prakRtaM kimuttaraM kimuktamevaM kimato'nyathA bhavet / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SaSThI dvAtrizikA / 185 sadassu coccairabhinIya kathyate kimasti teSAmajitaM mahAtmanAm // 29 // na gamyata iti| " kiM prakRtaM na gamyate uttaraM kim , evaM kimuktam , ato'nyathA kiM bhavet , uccairabhinIya sadssu ca kathyate, teSAM mahAtmanAmajitaM kimasti" ityanvayaH / kiM prakRtaM prastutam, na gamyate na jJAyate, kimu. ttaraM praznapratividhAnaM na gamyate iti sambandhaH evamuttaratrApi, evamuktaprakAreNa, kimuktaM kimabhihitam , ataH asmAt , anyathA anyaprakAreNa , kiM bhavet kiM jAyeta kiM syAd vA, evaMvidheSu prazneSu satsu, uccaiH uccasvareNa yena tatratyAnAM sarveSAM yathAvacchabdazravaNaM bhavet, abhinIya sadRSTAntamupadarya yaiH, kathyate pratipAdyate , idamatra prastutaM gurUpadezaM vinA na jJAyate, asya praznasyedamuttaraM syAdvAdatattvajJAnamantareNa na jJAyate, anayA vAcedamabhihitaM tAtparyAvabodhaM vinA na jJAyate, anekAntatattvAnabhyupagame ekAntatattvasya bAdhitatvAcchazazaGgakalpatvAt tattvakathaivotsIryeta, ityevaM yaH, sadassu vidvadgaNamaNDitAsu sabhAsu pratipAdyata iti yAvat , teSAM syAdvAdatattvajJAnAnAM, mahAtmanAm ajitam aparAjitaM, kimasti na kiJcidasti, ekAntavAdikadambakameva taiH parAjitaM bhavatItyarthaH // 29 // nanu sabhAyAmanekAntatattvapratipAdane dharmANAmanantatvAt pratyekaM tatpratipAdanaM duzzakamiti yasya yasya na pratipAdanaM tattadviSayakaH saMzayo na nivartata iti tannivartanAya dinAntare'pi kathA'vazyakartavyeti vijaya-parAjayavyavasthA'vicchinnakathApravAhasantatau na syAdevetyata Aha samAnadharmopahitaM vizeSato 'vizeSatazceti kathA nivartate / ato'nyathA na prataranti vAdina stathA ca sarva vyabhicAravad vacaH // 30 // [vaMzasthachandaH] Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SaSThI dvAtrizikA / samAnadharmopahitamiti ! "vizeSato'vizeSatazca samAnadharmopahitaM vizvamiti zeSaH iti kathA nivartate, ato'nyathA vAdinaH, na praranti, tathA ca sarva vacaH vyabhicAravat' itynvyH| vizeSataH vizeSarUpeNa, avizeSatazca sAmAnyarUpeNa ca, samAnadharmopahitaM tulyAnantadharmayuktaM, vizvaM jagat , yAvanto vizeSAH yAvanti ca sAmAnyAni te sarve'pi dharmAH sAkSAt , paramparayA ca yathaikasmin vastuni tathA sarvasminnapi vastunItyeva vastuno'nantadharmavattayA vijJAte sAmAnyavizeSAtmano'zeSasya vastuno vijJAnaM, "je ega jANai te sadhaM ANai'' iti vacanAt / "eko bhAvastattvato yena dRSTaH sarve bhAva stattvatastena dRSTAH / / sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTA eko bhAvaratattvatastena dRSTaH // 1 // " iti vacanAcca / iti sya dvAdipratipAditAnekAntavacanato vastu vijJAte sati kvaci. dapi dharme saMzayAbhAvAt , kathA tattvanirNaya phalikA vAdakathA jaya-parAjayaphalikA jalpavitaNDAnyatarakathA vA, nivartate upazAntA bhavati, tattvanirNayaphalasya jaya-parAjayaphalasya vA tAvataiva niSpatteH, ato'nyathA uktasyAdvAdopadiSTamArgAdanyamArgeNa, vAdinaH kathakAH, na prataranti na kathAmbudhipAraM gacchanti, tathA ca vastuno'nantadharmAtmakatve vyavasthite ekakadharmamAtrapratipAdane, sarva vacaH, sarva vAkyaM, vyabhicAravat ekaikadharmamAtrasyAnyadharmanirapekSasyAbhAvAt tatpratipattirUpaphalAbhAve. nAnvayaH vyabhicAravat / anantadharmAtmakavastupratipattirUpaphalasya syAdvAdivAkyaprabhavasyakAntavAdyuktavacanamAtrA bhAve'pi bhAve na vyatirekavyabhicAravaccetyarthaH // 30 // bhanantadharmAtmake vastuni yo dharmo yadapekSayA vartate taM dharma tathaiva vibhajya sAdhayan syAdvAdavAdI kathAyAM nAvasIdati, kintu tathAdharmeNa sAdhyena viziSTaM vastu vidyamAnamiti svasya ayaM parAjayaM ca parasyAtanotInyAha yathAdharma yastu sAdhyaM vibhajya gamayeda vAdI tasya kuto'vsaadH| yadeva sAdhyenocyate vidyamAnaM tadevAnyatra vijayaM saMdadhAti // 31 // Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SaSThI dvAtriMzikA / 187 yathAdharmamiti / "yastu vAdI yathAdharma sAdhyaM vibhajya gamayet tasya kuto'vasAdaH, yadeva vidyamAnaM sAdhyenocyate tadevAnyatra vijayaM saMdadhAti'' itynvyH| yastu vAdI yaH kazcidanirdhAritavizeSasvarUpaH kathakaH, yathAdharma sAdhya vibhajya svakIyadharmAnAtikrameNApekSAbhedena sAdhanIyaM vastu pratiniyatadharmiNi etadapekSayetadra peNAyametasminnityevaM nimittadharmasAdhyadharmiNo vibhAga kRtvA, gamayet madhyasthasamakSaM prativAdina muddizya pratipAdayet , tasya vAdinaH, kutaH kasmAt, avasAdaH apahatiH, na kuto'pyavasAdaH, yadeva vidyamAnaM yadyeta drUpeNa yathA vidyamAnaM paramArtha vastu, sAdhyena sAdhanIyadharmega, ucyate kathyate, tadeva tadvastveva, anyatra svAnabhyupagantari prativAdini, vijayaM parAjaya tattratimallabhUte vAdini jayaM, vi gato jayati- vyutpattau parAjaya iti, viziSTo jaya itivyutpattau jaya iti vijayAdena labhyate, saMdadhAti saMsthApayatItyarthaH // 31 // syAdvAdinAmasmAkaM bhagavAn arhan jina eva zAstA tadupadiSTamArgeNa zIghrameva paramArthamokSa sukhAvAptirityabhiprAyavAn stutikAra Aha mayA tAvad vidhinA'nena zAstA jinaH svayaM nizcito vardhamAnaH / yaH saMdhAsyatyAptavat pratibhAni ___ sa no jADyaM bhaMsyate pATavaM ceti // 32 // mayeti / anvayo yathAzrutAnusAryeva, mayA siddhasenadivAkareNa, tAditi vAkyAlaGkAre, anena vidhinA anyazAsanArthabAdhitvAdyabhimAnapUrvakasyAdvAdArthAbAdhitatvAdinirNayaprakAreNa, jino rAga-dveSAdyakhilAntarazatrujayasvabhAvaH, vardhamAnaH antimatIrthakRt , zAstA samIcInazAsanapraNayanena mokSamArgopadeSTA, svayaM anyopadezamantareNa tadupadiSTAgamArthAbAdhitatvAdiniSTaGkanena, nizcitaH nirNItaH, yaH jinaH, Aptavat svajananI-jana kAdivat , pratibhAni pratibhodbhavAni jJAnAni, saMdhAsyati samIcInatayA bhAvanAparamparAto hRdaye sthApayiSyati, sa jinaH, naH asmAkaM, jADyaM jaDatAM, bhasyate evaM karAmalakavat padArthajAta. Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SaSThI dvaatrishikaa| manekAntAtmakamAgamenAbhidhIyamAnamapi samyaga nAvadhArayatIti jaDo'yamiti bhaMsyate, pATavaM ceti athavA syAdvAdaniSNAtagurUpAsanayA samyag syAdvAdatattva. mayamavadhArayatIti paTunipuNo'yamityeva pATavaM masyate ityarthaH // 32 // SaSThI dvAtriMzikeyaM paramatamanane'yauktitvaM suyuktyA vijJe saMkhyApayantI jinamataghaTanAM susthitAM bhAvayantI / zrImallAvaNyasUriprathitavivRtito vyaktabhAvA budhAnA mAnandaM padyamAnA janayatu satataM vIrabhaktakaryabhUmiH // 32 // // iti SaSThIdvAtriMzikAstutivyAkhyA // Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdopaniSadbhidhA saptamI dvaatriNshikaa| santyevAnye pravINAH paramataghaTanAlampaTA vAkacchaTAyAM yasyAM no tattvacarcA vilasati sugamA nApi mAnapracAraH / sAmAnyA no sabhAyAM mitinayapravaNAstArkikA yatra sabhyAH sopAsyA vijJavaryaiH kathakaparivRlai rityupeyA kathA'pi // 1 // jaya-parAjayaphalikA kathA na nRpasabhAmRte iti kathakaiH sAdaraNIyetyAzayena saptamI dvAtriMzikAmArabhamANaH prathamaM tAvadidaM padyamAha dhamArthakIrtyadhikRtAnyapi zAsanAni na hvAnamAtraniyamAt pratibhAnti lakSmyA / saMpAdayennRpasabhAsu vigRhya tAni yenAdhvanA tamabhidhAtumavighnamastu // 1 // dharmArthakIrtyadhikRtAnyapIti / kiJcicchAsanaM dharmamadhikRtya pravRttaM yatra dharmasyaivopadezastadanuSThAnArtham adharmasya ca tat parihArArthamupadezaH, kiJcicchAsanaM tattvArthamadhikRtya yatra padArthAnAmevopadezaH eSAM padArthAnAmavagamAd nizreyasAdhigama iti paramapuruSArthamokSAvAptaye eSAM padArthAnAM jJAnamAvazyakamiti, kiJcit tacchAsanaM kIrtimadhikRtya pravRttam yatrAtikarkazAnalpatarkapracAro bAhulyena zAstrArthapravRttaye, zAstrArthena parAn parAjitya lokavyApinI kIrtimApnotItyevaM dharmArthakIrtyadhikRtAnyapi, zAsanAni dharmazAstrArthazAstravAdazAstrANi, 'na hvAnamAtra iti sthAne 'nAhvAnamAtra' iti pATho yuktH| AhvAna pratijJA, tanmAtraniyamAt tanmAtrakaraNAt, lakSmyA zAstrazobhayA, na pratibhAnti na zobhante, nahi pratijJAmAtreNa dharmasyArthasya kIrtezca siddhirbhavati, zAstreNa dharmAdInAM pratipAdane'pi parAn prati kathAyAmeva pratijJAhetvAgrupadarzanataH teSAM siddhirbhavatumarhati, yacchAstraM yamuddizya pravRttaM tena zAstreNa tasiddhireva tacchAstrasya lakSmIH sA ca na pratijJAmAtreNa sampadyata ityabhisandhiH / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA saptamI dvAtriMzikA / . yenAdhvanA yena hetUdAhAraNa'grupanyAsamArgeNa, tAni dharmAdyadhikRtAni zAsanAni, vigRhya gRhItvA, nRpasabhAsu rAjamadhyasthAcalaGakRtasabhAsu, saMpAdayet niruktatattadarthasiddhilakSmIsuzobhitAni kuryAt , taM mArgam , abhidhAtuM pratipAdayitum , avighnam vighnarahitam , astu bhavatvityarthaH // 1 // vAdinA sabhAyAM yat kartavyaM tadupadarzayatisAdhyAdRte vijayaH sulabhaH sadassu pArzvasthiteSu hi jayazca parAjayazca / tasmAdaviklavamanulvaNasAdhukAraM ___ sAmapravINagaNanAsamayeSu yojyam // 2 // sAdhyAhate iti : sAdhyAdRte sAdhanIyaM svapakSaM vinA, vijayaH kathAyAM prativAdano vijayaH, na naiva sulabhaH suSTu labdhuM zakyaH, hi yat , pAcasthiteSu svasamIpataradakSiNa-kAmabhAgasthiteSu, sadassu sabhyeSu satsu, jayazca parAjayazca bhavataH, yaH svapakSa sthApayituM na zaknoti tasya parAjayaH iti pArzvasthitAH sadasyAH prakaTayanti, tasmAt jaya-parAjayayoH pArzvasthitasadasya dhInatvAt sAmapravIgaNanAlamayeSu sAma-dAma-daNDa-bhedAkhyacatuvidhanItiSu sAmaH sAntvanaM tatra pravINAnAM samarthAnAM puruSANAM yA gaNanA parisaMkhyA tatsamayeSu tatkAleSu, aviklavaM manovaiklavyarahitaM, anulvaNamU auddhatyarahitaM yat , sAdhukAraM sAdhubhavAnAstAM sAdhubhavAn kathayatItyevaM sAdhuzabdaprayogasamalakRta vAkyaM, yojyaM yojanIyam / atra 'sAdhyAdRte' ityasya bahavo vidvAMsaH sabhAyAmupasthitAstanmadhyAt katipaye hitamitamadhurasAdhukArAdivacanavyavahArataH svamatAnukUlyena vyasthApitaH svamitrabhAvamAnItAH sAdhyA parizramopArjitatvena gIyante, svavazasthito janaH sAdhya iti lokaprasiddhiH ata eva yo yasya hitopadezaM na svIkaroti sa tasya sAdhya iti vyapadizyate, tathA ca sadhyAdRte svapakSavyavasthApitajanAite ityarthaH zobhana ityarthaH // 2 // Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA saptamI dvaatrishikaa| 191 sabhAyAM vAdividheyamupadizatiprAk tAvadIzvaramanaH sadasazca cakSu. mantavyamAtmani paratra ca kiM prakAram / yadyAtmano hi parihAsajayottaraM syA duktopacAracaturaH pratibho'nyathA tu // 3 // prAk tAvaditi / tAvaditi vAkyAlaGkAre, prAk pUrva, Atmani svasmin, paratra ca prativAdini ca, IzvaramanaH sabhApate rAjJo hRdayaM, kiM prakAraM asya vAdino jayo bhavatu prativAdinazca parAjayo bhavatvityAdi kAmanAsahitam , utAsya vAdinaH parAjayo bhavatu prativAdinazca jayo bhavanvityAdikAmanAsahita ceti tarkaNIyamiti zeSaH, ca punaH, Atmani paratra ca sadasaH sabhAvyavasthitajananikarasya, cakSuH dRg, kiM prakAram -vAdini prasannaM, prativAdini ca krUram-vAdinaM prasannadRSTyA pazyatIti yAvat, vAdinaM karadRSTayA pazyati, prativAdinaM ca prasannadRSTyA pazyatIti vitarkaNIyam , Atmani paratra ca mantavyaM kiM prakAram, Izvarasya sadasazca vAdini prativAdinaM ca kIdRzaM mantavyaM vAdyayaM prauDhapratibhAzAlIti nUnamasya jayaH prativAdyayaM mandamatirniyato'sya parAjaya ityevaM rUpametadviparItaM veti tarkaNIyam, hi yataH, yadi AtmanaH vAdinaH, parihAsajayottaraM syAt IzvaramanaH-sadasazcakSumantavyaM ceti sambadhyate, parihAsa-jayAvuttaraM uttarakAle yasya tatparihAsajayottaraM bhavet, uttara kAle parihAsAbhimukhaM jayAbhimukha vA bhavet tatra jayo'bhilaSita eva kiM mandamati prativAdIkRtyAyaM kathAyAM pravRtto'yukto'syAnena saha vAda ityAdiparihAso'pyupekSaNIya eva, anyAdRzastu parihAso yathAkathaJcidupAyena sahya iti, anyathA yadi prativAdinaH parihAsajayottaramIzvaramanaHsadasa*vakSumantavyaM ca syAt tadA punaH, 'uktopacAracaturaH pratibhaH' asya sthAne 'uktopacAracaturapratibhaH' iti pATho yuktaH / tasmAdaviplavamityAdinoto ya upacAraH sabhAjanAdeH svapakSavyavasthityanukUlatvasampAdanAya mitayuktasambhASaNAdilakSaNa upacAstatra caturA nipuNA pratibhA yasya sa uktopacAracaturapratibho bhavet, yena sabhAsthitajanamikaro nAsya parAjayamuccai--yAdityabhisandhiH // 3 // Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 divAkarakRtA kiraNAvalikalitA saptamI dvAtriMzikA / yadi sabhApatirnRpo dakSiNaprakRtirbhavet tadA'nyeSAM vipakSapakSapAtitve'pi na kAcit kSatirityAha saumyaH prabhuryadi vipakSamukhAH sadasyAH syustat sAdhureva gamayet paribhUya zeSAn / tasmin svabhadracarite'pyucitaH prasAdaH satkRtya vigrahavacaHsmitaM nihanyAt // 4 // saumyaH prabhuriti / yadi saumyaH prabhuH avAmaprakRtiH sabhApatirnRpo bhavet , sadasyAH sabhAsthitA janAH, vipakSamukhAH vipakSapradhAnAH parapakSapAtinaH, syuH tat tadA, zeSAn vipakSamukhAn anyAn, paribhUya tiraskRtya, sAdhureva yaH kazvit sAdhuH sa eva, gamayet asya pakSaH samIcIna ityayaM vijayI, asya pakSastu na samIcIna ityayaM parAjita iti pratipAdayet , svabhadracarite'pi kalyANajanakacaraNazAlinyapi, tasmin sAdhau, ucitaH yogyaH, prasAdaH prasannasvabhAvaH, satkRtya sammAnaM kRtvA, vigrahavacaHstimita pareNa saha zAstrArthalakSaNayuddhasvarUpaM yatparamatakhaNDanAtmakaM vacanaM tena stimitaM jaDIbhUtaM vAdinaM, nihanyAt vizeSaNasya vinAzaviziSTasya vinAza iti jaDatva. nAzAjjaDIbhUtavAdinAza ityajaDo vAdI tadAnIM saMvRta ityarthaH // 4 // sabhAyAM kathaM vaktavyaM vAdinetyAkAGkSAyAmAhaAbhASya bhAvamadhurArpitayA kRtAstrAn dRSTayA'vasAdya ca nivartitayA vineyAn / brUyAt pratItamukhazabdamupasthitArthaM noccairna mandamabhibhUya manaH parasya // 5 // AbhASyeti / 'kRtAstrAM' ityasya sthAne 'kRtAstAn' iti pATho yuktaH / "kRtAstAn bhAvamadhurArpitayA dRSTayA AbhASya, vineyAn nivartitayA dRSTayA bhavasAdya ca parasya mano'bhibhUya pratItamukhazabdamupasthitArtha noccai mandaM brUyAt" itynvyH| kRtAstrAn kRtaM paravAdiparAjayArtha niSpannaM zAstralakSaNamastraM yeSAM, tAn Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA saptamI dvaatrishikaa| 193 bhAvena bhaktibhAvena madhuraM manoharaM bhAvamadhuraM tenArpitA samarpitA bhAvamadhurArpitA, tayA bhAvamadhurApitayA, dRSTyA nayanena, AbhASya saMbhASaNaM kRtvA, sambhASaNe tAn prati svapakSapAtitvaM khyApitaM syAdato dRSTayaiva vilakSaNayA tathA pazyanti yathA sampAditA iva mAnyA bhavantIti nAnte tatpratikUlatAM te gacchantItyAzayaH, vineyAn antevAsinaH, nivartitayA prAgabhimukhIbhUtA tadanantarameva vimukhIbhUtA nivartitA tayA, dRSTyA nayanena, avasAdya ca zAstrArthodyamAt pracyAvya ca, mahAntaM mayi prativAdivijayasamarthe vaktari sati bhavato'vasthAnamAtramAvazyaka na nyUnaguNena saha vAdo yukta iti bhAvamadhurArpitadRSTisambhASaNato'vabodhya, vineyAn vAdodyatAnapi paravAdiparAbhavAsamarthAn jAnan neme madIyapakSaM yathAvada vyavasthApayi samarthA ityeSAM parAjaye mamaiva parAjayo loke khyApitaH syAta svayaM vAdabhIto'yaM ziSyadvAraiva svapakSasthApanaM cikIrSatItyayogyatA vA svasya khyApitA syAditi vineyAvasAdanaM yuktam, parasya prativAdinaH, manaH antaHkaraNam, abhibhUya ahamasyAgrataH svapakSasya sthApanametatpakSasya khaNDanaM kariSyAmi navetyAdi zaGkAkAntaM kRtvA, tathA vAk-zarIra-nayanAdInAM svasvakriyApATavaM prakaTayati yathA tad dRSTvA niruktazaGkAkrAntatvAt tati vAdino mano'bhibhUtaM syAditi, pratItamukhazabdaM pratItazcAsau mukhazabdazca pratItamukhazabdasta, pratItaH madhyasthaprativAdyAdiprasiddho na tu kozAdita eva vijJeyaH, mukhazabdaH mukhenaivoccAra. yituM zakyaH karNapriyo vA, evaMvidham, upasthitArtham zravaNAnantaramevopasthitaH smRtiviSayo'rtho vAcyo yasya sa upasthitArthastaM, noccaiH nAtyuccasvareNa yAvatA tatratyAnAM karNagocaro bhavati tato'pyadhikatarasvareNa kAruntudena, na manda, nAtisUkSmasvareNa, yena nikaTasthitAnAmapi janAnAM zravaNaM na bhavet, kintu samasvareNa, brUyAt svapakSaM parapakSakhaNDanaM vA'bhidadhyAdityarthaH // 5 // vAdiSADguNyaM darzayati... vAdAspadaM prativacazca yathopanIta mAropya yaH smRtipathaH pratisaMvidhatte / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA saptamI dvAvidhikA / vailakSyavismRtamadAn dviSataH sa sUktaH pratyAnayan parijanIkurute sadasyAn // 6 // _ vAdAspadamiti / "yaH yathopanIta vAdAspadaM prativacazca smRtipathaH Arogya pratisaMvidhatte sa sUktaiH vailakSyavismRtamadAn dviSataH pratyAmayan sadasyAn parijanIkurute' ityanvayaH / yaH kazcid vAdI, yathopanItaM yena prakAreNa madhyasthenopadarzitaM, vAdAspada vipratipattiviSayaM jagataH kSaNikatva-sthairyAdikaM, prati. ghacazca prativAdino vaktavyaM ca, smRtipathaH smRtimArgAt, Arogya vivAdAspadamida atredaM prativAdI svIkaroti tasya svapakSasthApane iyaM yuktiH matpakSakhaNDane ceyaM yuktiriti sarva smRtimArgedhvAnIya, pratisaMvidhatte pratividhAna kurute, sa vAdI, sUktaiH madhuravacanAdibhiH, dviSataH zatrun , vailakSyavismRtamadAn vailakSyeNa vAdino dAkSiNyAdiguNena vismRto mado yeSAM te vailakSyavismRtamadAstAn, pratyAnayan zatrun vailakSyavismRtamadAn kurvan san , sadasyAn sabhAsthitajanAn, parijanIkurute, aparijanaM parijanaM karotIti parijanIkurute sarve'pi sadasyAstasya parijanAH bhavantItyato vijayate sa vAdItyarthaH // 6 // vAdinaH SADguNyamupadarya tadvaiparItyamupadarzayatipUrva svapakSaracanArabhasaH parasya vaktavyamArgamaniyamya viz2ambhate yH| ApIDyamAnasamayaH kRtapauruSo'pi noccaiHziraH sa vahati pratimAnavatsu // 7 // pUrva svapakSaracaneti / "yaH parasya vaktavyamArgamaniyamya pUrva svapakSaracanArabhaso viz2ambhate sa kRtapauruSo'pi ApIjyamAnasamayaH pratimAnavatsu noccaiHziro vadati" ityanvayaH / yaH kazcid vAdI, parasya prativAdinaH, vaktavyamArgam vaktavyasya vacanIyasya mArga panthAnam, aniyamya niyamanamakRtvA, pUrva prathamataH, svapakSaracanArabhasaH svapakSasya svAbhimatasya racanA nirmANaM tatra rabhasaH jhaTiti pravRttiryasya sa svapakSaracanArabhasaH, vijambhate vizeSeNa ceSTate, Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA saptamI dvAtriMzikA / 195 sa vAdI, kRtapauruSo'pi svapakSasthApane kRtaparAkramo'pi, ApIDyamAnasamaya AsamantAt pIDyamAnaH visaMsthulaM kriyamANaH samayaH anena niyamena vAdinA vaktavyamanena ca niyamena prativAdinA vaktavyamiti kathA niyamabandho yena sa ApIDyamAnasamayaH, pratimAnavatsu pratibhAzAlividvadgaNeSu satsu, uccaiHziraH san , na vadati vaktuM na zaknotItyarthaH // 7 // yaH kazcid vAdI prativAdI vA na yathAvadAgamArthabhavagacchati anadhItAgamo vA tasya pratipakSeNa yathAmukhabandhanaM kriyate tathopadarzayati-- nAvaimi kiM vadasi kasya kRtAnta eSa siddhAntayuktamabhidhatsva kuhaitaduktam / grantho'yamarthamavadhAraya naiSa panthAH kSepo'yamityavizadAgamatuNDabandhaH // 8 // nAvaimIti / "kiM vadasi na avaimi, eSa kasya kRtAntaH siddhAntayuktamabhidhatsva, etat kuha uktam, ayaM granthaH, arthamavadhAraya, eSa panthAH na, ayaM kSepaH, ityavizadAgamatuNDabandhaH' ityanvayaH / he vidvan ! tvaM kiM vadasi kiM kathayasi, tannAhaM avaimi avagacchAmi, tasmAd vAkyAntareNoktamartha spaSTaM pratipAdaya yathA'hamavagacchAmi tathA pratipAdayituM na zaknoSi cenna tattvata etadarthAbhijJo'si kintu yataH kutazcicchataM zabdamAtrameva pralapasi itybhisndhiH| evamagre'pi eSaH tvayA pratipAdito'yamarthaH katya jaina bauddha-kApilAdInAM madhyAd kasya tAntrikasya, kRtAntaH siddhAntaH, siddhAntayuktaM tvaM yanmatAnuyAyo tadIyasiddhA. ntAkalitam, abhidhatsva kathayasva, anyathA'siddhAntadoSanigRhIto bhaviSyasi, etat yat tvaM kathayasi tat. kuha kutra kasmin granthe, uktaM abhihitaM, granthAnabhidhAne svakapolakalpito'yamartho na zraddheya ityabhisandhiH / ayaM granthaH yasmin pranthe idamuktaM sa grantho'yam evaM yadi pRSTaH san brUyAt tadA, arthamavadhAraya asya granthasya tvadukta evArtho'nyo vA'rthastaM niSTaGkaya, tadukta evArtha ityarthaniSTaGkanenetyAha-naiSa panthAH eSa tvaduktaH panthA arthanirNayamArgo, na naiva, athavA tvaduktaM granthAntargatameva na bhavati api tu kenacit svapakSasiddhaye, ayaM Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA saptamI dvAtrizikA / kSepaH prakSipto'yam iti evaM dizA, avizadAgamatuNDabandhaH na vizadaH spaSTArthaH avizadaH, avizada Agamo yasya sa avizadAgamastasya puMsastuNDasya mukhasya bandhaH vAkpravRttyabhAvaH, uktadizA spaSTa AgamAnabhijJaH pumAn sabhAyAM mUkIbhUya evAvatiSThata ityarthaH // 8 // AgamAbhijJAstu navaM pRSTAH santo mUkIbhavanti kintu samIcInamuttaraM vitarantyeveti tAn pratyAha kiMsvit kathaMsviditi sAdhyanigUDhavAcaH siddhAntadurgamavatArya vinodanIyAH / dhIrasmitaiH pratikathAguNadarzanazca chamAnavasthitakathA hi pibanti tejH||9|| kiMsviditi / kiMsvit na sarvamitthaM kintu kiJcit kimapi, kathaMsvid na sarvathaivetthaM kintu kathaJcit kenacidapekSayaivam , iti evaM prakAreNa, sAdhyanigUDhavAcaH sAdhye sthApanIye svapakSe nigUDhaM nitarAM gUDhaM sUkSmabuddhigamyatAtparya vacaH vacanaM yeSAM te sAdhyanigUDhavAco vidvAMsaH, siddhAntadurga siddhAnta eva jainarAddhAnta eva duHkhenAtiparizrameNAdhigantuM zakyatvAd durgastam athavA siddhAntasya jainAgamasya gurUpAsanamantareNaiva mAnamamandamatayo'nyatairthikA vA sUkSmamatayo'pi vayamapi jainAgamavettAra ityabhimAnamudaheyuH ziSyAn vA'dhyApayeyuriti buddhathA sannivezito yo granthagranthilakSaNo durgastaM, avatArya avatArayitvA, dhIrasmitaiH tatrAvatAritAH santo yathAvat tadarthamanavagacchantaH zUnyahRdayA ivAvabhAsamAnA iti dhIrANAM kiJcinmukhavikasanalakSaNe yaddhAsaiH, pratikathAguNadarzanaizca siddhAntokkAnekakathAsAdhAraNaguNAvirbhAvanazca, vinodanIyAH mAnandanIyAH, etAvatA kA nAmeSTasiddhirityata Aha-hi yataH, chadmAnavasthitakathAH chadmanA kapaTena mAyayA'navasthitAM avizrAntAM pravAhAnavacchinnAM kathAM tattadviziSTapuruSAdicaritavarNanAM, tejaH paraM prati prabhAvaM, pibanti madhuratatkathAparamparAzravaNato'tyAnandanimagnAH santaH svakartavyaparamparAbhavAsamA evopajAyanta iti nistejaskAste vAdino 'nukUlA evetyabhisandhiH // 9 // Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 197 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA saptamI dvAtriMzikA / kathAyAM karttavyamupadarzayatidunItamunnayati sUktamapakSapAtaiH nistayan zaThavidagdhamalaGkaroti / bhagnAbhisandhirapi yAni kathAntarANi praznacchalapraharaNo'yamavandhyavighnaH // 10 // durbhAtamiti / "sUktaM apakSapAtIMtamunnayati zaThavidagdhaM nistayan ala karoti, bhagnAbhisandhirapi, yAni kathAntarANi ayamavandhyavighnaH praznacchalapraharaNaH" ityanvayaH / sUktaM rasabhAvAlaGkArastutyAdibhitaM vacanaM, apakSapAtaiHpakSapAtarahitaiH svaghaTakavacobhiH, durnItaM duHkhena mArge netuM zakyaM janam , unnayati unnataM karoti sanmArgasthitaM vidadhAti, zaThavidagdhaM zaThaH sajjanadrohakArI cAsau vidagdhazca zaThavidagdhastam , nistarjayan nitarAM tarjayan bhartsayan sUktaM, alaMkaroti tarjanAtmakamapi sUktaM zaThasyApi manaH pIDayatIti, bhagnAbhisandhirapi parasparamatakhaNDanena bhagnayostruTitasnehatantukayorapi vAdi-prativAdinoH abhisandhirapi abhito'nyo'nyAnusyUtapremalakSaNasandhAnaM yasya so'bhisandhiH so'pi sUktam , yatra vAdI prativAdI vA praznAdikaM karoti tatra tadanyatarasyottarAsphUrtI janamanoraJjanAni, yAni kathAntarANi, ayaM kathAntaralakSaNaH, avandhyavighnaH avazyaprastutakathAvicchedakArI vighnaH, praznacchalapraharaNaH praznasya vAdi-prativAdyanyatarakRtasya chalasvarUpaH praharaNo vinAzakAstra vizeSa ityarthaH // 10 // sadbhAvarahitAntaHkaraNAnapi viduSo nijamatAnukUlAn vidadhItetyAhauktaM yathAkSarapadaM pratiyojayanti pratyudvahantyapi jnaacrnnvcobhiH| sadbhAvariktamanasazca suvismitastAn vAkyaprayojanajaDAnabhisaMdadhIta // 11 // uktamiti / "yathoktamakSarapadaM pratiyojayanti janAcaraNairvacobhiH prati udvahantyapi ye, tAn vAkyaprayojanajaDAn sadbhAvariktamanasazca suvismitaH san Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MAAN 198 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA saptamI dvAtriMzikA / abhisaMdadhIta" itynvyH| yathA yena prakAreNa, ukta pratipAditaM, akSarapadaM akSarANAM padAnAM ca samAhAro'kSarapadaM tat, pratiyojayanti svabuddhimAhAtmyAt yenaiva prakAreNa yAnyakSarANi padAni cAbhihitAni tenaiva prakAreNa na tu vyatyayenAnvayabodhArtha samabhivyAhRtAni kurvanti, janAcaraNaiH janeSu AsamantAcaraNaM pracAro yeSAM tAni janAcaraNAni taiH janAcaraNaiH lokaprasiddhaiH, vacobhiH vacanaiH, udvahantyapi udvahanaM upaDhauvanaM kurvantyapi, yadetadvacanaM zAstre'bhihitaM talloke'pi prasiddhamiti sarvato vyavaharantyapi, ye paNDitAH, tAn paNDitAn, vAkyaprayojanajaDAn vAkyasya yatprayojanamatvavizeSAvagamanaM tadvArA pravRttyAdikaM ca tatra jaDAn tadanabhijJAn , ca punaH, sadbhAvariktamanasaH san samIcIno yo bhAvaH vAkyaprayokturarthavizeSAvabodhaviSayakaM tAtparya tena svaviSayakajJAnajanakatvasambandhena riktaM zUnyaM mano'ntaHkaraNaM yeSAM te sadbhAvariktamanasastAn, savismitaH kathametAdRzA api paNDitA vAkyasya prayojanaM na jAnanti vaktu. stAtparya ca nAvagacchantItyevaM vimmitaH san , abhisaMdadhIta svapakSasammukhIkaraNamabhisandhAnamiti svapakSasammukhAn kurvItetyarthaH // 11 // mUrkhabajeSvanumatapratibhAvikArAn vidvatsadassu nirapekSya hatAvimAnAH / uktvA ciraM madasamucchvAyagarvitAni nAmnA'pi tasya bhayakuJcitamucchvasanti // 12 // mUrkhabajeSviti / "mUrkhabajeSvanumatapratibhAvikArAn uktavA, vidvatsadassu nirapekSahatAbhimAnAH ciraM madasamucchayagarvitAni uttavA tasya nAmnApi bhayakuJcitamucchvasanti' inyanvayaH / mUrkhavajeSu mUrkha samudAyeSu, anumatapratibhAvikArAn kasyacidvacane'numataM yuktamidaM vacanaM tavetyevamanumataM kasyacidvacane pratibhA zAstramanadhIyAnasya taveyamapUrvA pratibhA yathetthaM vicAragarbha vacanam , kasyacidvacane vikAramaho sAdhAraNa janAnAM bhayotpAdakaM tavetyAdikam, uktvA kathayitvA, tathA vidvatsadassu viduSAM sabhAsu, nirapekSya kasyacidapekSAmakRtvA, hatAbhimAnAH hato'bhimAnobuddhayAyahaGkAro yeSAM te hatAbhimAnAH santaH, madasamucchayagarvitAni uktavA Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA saptamI dvAtrizikA / 199 vidvAnapyayaM vidyAmadena mattaH, ayaM ziSya-praziSyaparivAraiH samucchritaH ayaM garvita ityevaM madasamucchyagopetAni vacanAni madasamucchyagarvitAni, uktvA kathayitvA tasya prasiddhArthakastacchandaH, tatraiva lokaprasiddhasya kasyacitsabhApateH madhyasthasya vA, nAmnA'pi nAmamAtreNApi, bharAkuJcitaM yathA syAttathA, ucchavasanti ucchavAsaM kurvanti yatra yad yogya tatra taducitakriyAvidagdho na sabhyAnAmupahasanIyo bhavaptItyasibhandhiH // 12 // sabhAyAM kenopAyena ke sAdhyA ityAkAGkSAyAmAha lokaprasiddhamatayaH zrutagUDhavAdaiH ___ sAdhyAH zrutaikarucayastvapi lokacitraiH / sAmAnyadurbalavinizcitasaMkathAbhi mAnapravAsanamudAramatevidheyam // 13 // lokaprasiddhamataya iti / atrAnvayaH sammukhInaH / lokaprasiddhamatayaH loke prasiddhA matiryeSAM te lokaprasiddhamatayaH yAn hAliko'pi jAnAti ime matimanta iti lokaprasiddhamatitvaM ca lokopayuktavyAvahArikapadArthAbhijJatvena vRddhaparamparAgatakathAnakAdyabhijJatvena vA, prAyaste mUDhA vicArAnabhijJA bhavantItyataH, zruta... gUDhavAdaiH zrute siddhAnte gUDhAH sthUlamatvagocarA ye vAdAstaiH sAdhyAH svapakSAnukUlatvena vyavasthApanIyAH manojJasiddhAntagUDhavAdAstatpakSasammukhAsta iti, zrutaikarucayastvapi zrute Agame ekA advitIyA ruciryeSAM te zrutaikarucayaH nirantarazrutAbhyAsasamAsA-. ditazrutagUDhArthatattvajJAnAH te'pi punaH, te zrutatattvavicAraikarasikA lokaprasiddhakathAnakAdikaM nAvagacchantIti, lokacitraiH lokaprasiddhacitrakathAnakAdibhiH, sAdhyA bhavantItyarthaH, udAramateH audAryamatizAlinaH puruSasya, sAmAnyadurbalavinizcitasaMkathAbhiH sAmAnyenAnirdhAritavizeSeNa ye durbalAH kulajAtinAmAdibhi: vizeSato'paricitA durbalAsteSAM vinizcitA yAH saMkathAH tadvRttAdhavabodhakakathAnakA tAbhiH, mAnapravAsanaM mAnApanodanaM, vidheyaM kartavyam, kimiti parimita-- vidyAdibhirabhimAnaM kurvanti bhavantaH bhavAdRzA anye'pyevaMvidhA vigilitamAnA: Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA saptamI dvAtrizikA / abhUvanniti sahRdayahRdayAnandollAsakakathAnakairudAramatemanovimodanaM vidheyaM, tata udAramatirapi svapakSAnukUlatAmaJcatItyarthaH // 13 // uddhato'pi puruSo yathAsAdhyo bhavati tathopadarzayatiAsphAlayan duritasUcanadhIrahastaiH vAkyAntareSu vikiran puruSaH sphuliGgaiH / svacchazrRMvA kRtkruussitvismyen| chinnasmitairavinayottara eva kAryaH // 14 // AsphAlayanniti / "duritasUcanadhIrahastairAsphAlayan vAkyAntareSu sphuliGgavikiran puruSaH chinnasmitaiH svaccha vA kRtakarUSitavismayena avinayottara eva kAryaH' inynvyH| duritasUcanadhIrahastaiH duritasya svagatapApasya sUcanaM sUkSmatayA jJApanaM tatra dhorAH paTavo duritasUcanadhIrAste caite hastAH karAzca duritasUcanadhaurahastAH vAmadakSiNamedena hastasya dvaividhye'pi bahuvacanaM vyApArabAhulyajyApanArthabhUtaiH, AsphAlayan samantAt poDanaM kurvan anyo'nyahastAbhigharSaNaM zabdajanakAbhighAtalakSaNaM kurvanniti yAvat, vAkyAntareSu prArabdhakathaikavAkyottaradvitIyavAkyapUrvavartisamayeSu, sphuliGgaiH paritApajanakAgnikaNasadRzaiH dhiga jAlmapurupApasadetyAdivacanaiH, vikiran sabhyajanahRdayAvaniM vyApnuvan , puruSaH uddhato janaH, chinnasmitaiH chinnaM vinaSTaM smitamiSaddhasanaM yeSAM te chinnasmitAH yatkiJciddhasanavigatamukhA janAH taiH, svacchabhravA svacchabhrakuTIyugalena, kathaMmUtena tena, kRtakarUSitavismayena kRtakaH kalpitazcAsau rUSitazca kopAkalitaH kRtakarUSitaH vismayo yasya sa kRtakarUSitavismayastena kalpitaroSavismayAkalitena svacchabhravetyarthaH, avinayottara eva vinayasyAbhAvo'vinayaM tadevottaraM yastha so'vinayottaraH, avinayaphalabhAgI sa puruSaH eva, kAryaH kartavyaH, sabhApatyAzAmAsAdya daNDanIyaH sa iti bhayAdanicchato'pi tasya sAdhyatA syAdevetyabhisandhiH // 14 // Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA saptamI dvAtriMzikA / 201 sabhAyAM janAnAmanyo'nyavirodhAt kathA'pabhAjanA mA bhUdityabhisandhAnemAha bhUyiSThamunnadati yasya kRtAntadoSAn __ yaM vA jigISati tamutsahate'pi vA yH| ye cApyanena muSitapratibhAH kadAcit teSvasya vAkyamavatArya vinodanIyam // 15 // bhUyiSThamunnadatIti / "yasya kRtAntadoSAn bhUyiSThamunnadati, vA / jigISati, vA yaH tamutsahate'pi, kadAcit ye cApi anena muSitapratibhAH, asya vAkyaM teSu avatArya vinodanIyam" iti sambandhaH / yasya vAdinaH prativAdino vA, kRtAntadoSAn siddhAntadoSAn, bhUyiSThaM bahuvAra, unnadati uccasvareNa kathayati, vA athavA, yaM vAdinaM, prativAdinaM vA, jigISati jetumicchati, vA athavA, yaH kazcit puruSaH, taM jigoSantaM janam, utsahate utsAhaM karoti, bhoH zIghraM svapratipakSaM jayetyunsAhajanakaM vacanaM vadati ya ityarthaH, kadAcit kasminmapi samaye, ye cApi ye kecit puruSA api, anena prakRtapuruSeNa, muSitapratibhAH muSitA kSayamupagatA pratibhA navanavonmeSazAlinI buddhiryeSAM te muSitapratibhAH, asya prakRtapuruSasya, vAkyaM siddhAntadoSAdipratipAdakavacanaM, teSu anantaropadarziteSu janeSu, avatArya anenAbhiprAyeNeda muktamityevamavatArayitvA, vinodanIyaM Anandana'yaM sabhyajanasamuccayamityarthaH // 15 // ___evamapi svapakSadrohI kazcit yaH sAdhyo na kathamapi bhavitumarhati taM prati ka upAyaH yena saMkathA na pratibanIyAdityata Aha kRtyeSu nAdaraviSaktavilocano syAt tatsaMkathApraNihitopahatAstu sAdhyAH / yuktopanItaparihAsamukhAMzca kurvan __ pakSadviSA paruSayet sadasi pradhAnam // 16 // Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA saptamI dvaatriNshikaa| kRtyeSdhiti / "kRtyeSu AdaraviSaktavilocano na syAt tatsakathApraNihitopahatAstu sAdhyAH yuktopanItaparihAsamukhAMzca kurvan sadasi pakSadviSA pradhAna para Sayet" ityanvayaH / kRtyeSu kartavyeSu, AdaraviSaktavilocanaH AdareNa viSaktaH samAsaktaM vilocanaM yasya sa AdaraviSaktavilocanaH, na syAt na bhavet , tatsaMkathApraNihitopahatAstu tatsaMkathA kRtyaviSayiNI vicAraNA jhaTitIdaM karttavyaM nedaM karttavyamityAdirUpA, tasyAM yat praNihitaM praNidhAnaM manasa ekAgratvaM tenopahatAH kartavyAntaravimukhAH punaH, sAdhyAH svapakSAnukUlAH, bhavantIti zeSaH, yuktopanItaparihAsamukhAMzca yuktaM samIcInaM yad upanItaM prasaGgato'nyataH prAptaM tena parihAsamukhAMzcAnyo'nyopahAsamukhAn tatratyajanAMzca, kurvan san, sadasi sabhAyAM, pakSadviSA svapakSadveSazAlinA puruSeNa, pradhAna sabhApati, paruSayet tatkarttavyasahiSNuM kuryAt, tatazca sAdhyo'pi pakSadvida pradhAnatiraskRtaH na pakSopaghAtasamartho bhavedityarthaH / / 16 // yAdRzaina puMsA saha kathAyAM parAjaye'pi zobhaiva jayatItyutkRSTayazo'dhigatistAdRzena puruSeNa saha kathA kartavyetyAzayenAha uddhatavAgmiyazasA janasaMpriyeNa pUrva visRSTavacanapratibhAguNena / vAcyaM saha pratihato'pi hi tena bhAti jitvA punastamatikIrtiphalAni bhuGkte // 17 // uddhRtavAgmiyazaseti / atrAnvayo yathAzrutAnusAryeva / uddhatavAgmiyazasA udbhUtaM loke visatvaraM vAgmino yazaH vAgmiyazaH uddhRtaM vAgmiyazo yasya sa uddhRtavAgmiyazAH tena udbhUtavAgmiyazasA, janasaMpriyeNa janAnAM samyakapriyaH premapAtraM janasaMpriyastena, pUrvamiti uddhRtavAgmivacasetyAdau sarvatrAnveti, pUrva prathamata eva, visRSTavacanapratibhAguNena visRSTavacanasya svoccAritavaca. nasya pratibhAguNo'pUrvApUrvakalpanAlakSaNaguNo yasya sa visRSTavacanapratibhAguNastena, saha sAdhe, vAcyaM vaktavyaM, niruktena puruSeNa sAdhaM kathA kartavyetyarthaH, hi Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA saptamI dvAtrizikA / 203 yataH, tena pUrvopadarzitaviziSTapuruSeNa, pratihato'pi parAjito'pi, bhAti zobhate, taM niruktaviziSTapuruSa, jitvA punaH parAjayaM kRtvA punaH, atikIrtiphalAni anyutkRSTakIrtijanyalAbhapUjAkhyAtyAdiphalAni, bhuGkte AsAdayatItyarthaH // 17 // kathAyAM yat svAzakyaM tat parityajyApyanyat karaNoyaM na tu mUkIbhavanaM nyAyyamityAzayenAha vIrottaraM paramazakyamavetya kArya kSepaM pramohavikathAsu paraH prayatnaH / anyo hi dhIritakathAvidhurasya zabdaH saMdigdhatulyaguNa-doSapathasya cAnyaH // 18 // viirottrmiti| "vIrottaraM azakyamavetya paraM kSepaM kAryam, pramohavikathAsu paraH prayatnaH kArya iti liGgavipariNAmena anvayaH, hi dhIritakathAvidhurasya zabdo'nyaH, saMdigdhatulyaguNadoSapathasya cAnyaH zabdaH' ityanvayaH / vIrottaraM vidyAvIrasya vAdinaH prativAdino vA, uttara praznapratividhAnam, azakyaM kartumazakyam, avetya jJAtvA, paraM kevalaM, kSepaM bhavaduttaraM kutra varttate kimatra pramANamityAdivikSepaM, kArya karttavyam, pramohavikathAsu prakRSTamohajanakastrIpuruSAdiprItyAdiviSayakakathAnakeSu, paraH prakRSTaH, prayatnaH kAryaH itthaM vicitravyApArAzrayaNe hetumAha-hi yataH, dhIritakathAvidhurasya svIkRtakathAnirvahaNAsamarthasya puruSasya, zabdaH pratipAdanaprakAraH, anyaH svIkRta kathAnirvahaNasamarthapuruSakartRka. pratipAdanaprakAravilakSaNaH, saMdigdhatulyaguNadoSapathasya ca saMdigdhaH saMdehaviSayIbhUtaH tulyazca svamAnazca saMdigdhatulyaH guNazca doSazca guNa-doSau tayoH panthA mArgaH saMdigdhatulyo guNa-doSapanthA yasya sa saMdigdhatulyaguNadoSapathastasya 'puruSasya punaH, anyaH pratipAdanaprakAro bhavati, tathA ca yena kenacit prakAreNa kathAvirachedo na bhavet tathA yatitavyamityabhisandhiH // 18 // Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. divAkarakRtA kiraNApalikalitA saptamo dvAtriMzikA / . ziSyANAM kathAyAM parAjaye tadguravo'pi parAjitA iti vyapadizante atastatpratibodhanaM gurUNAM kartavyamityupadizati ziSyeSu vAkyakhanayaH pratibodhanIyAH __ siddhistathAhi niyatA nayavAdadoSAn / abhyudgatasya hi kathAviSamAhirAhi tejaH sakRt pratihataM ca na cA'sti bhuuyH||19|| ziSyeSviti / ziSyeSu antevAsiSu, vAkyakhanayaH yAH vAkyalakSaNajJAnakhanayaH, pratibodhanIyAH bhasya vAkyasyaitanmayAnusAreNAyamartho'sya ca vAkyatyAsmin saGaprahAdinayAbhimate'rthe tAtparyamityevaM vijJApanIyAH, tathAhi tathAsati hi, siddhiH padArthatattvavinirNayaH, niyatA avazyambhAvinI, hi yataH, nayavAdadoSAn nayavAdAzritadoSAn , abhyudgatasya abhitaH saMprAptasya janasya, kathAviSamAhirAhitejaH kathAyAM yadviSamaM sthAnaM tadrUpo yo'hiH sarpaH tadrAhi tadArUDhaM tejaH puruSasya caitanyalakSaNaM tejaH, sakRt ekavAraM, pratihata ca kathAviSamasthAnagranthagranthyanavagAhana lakSaNapratighAtakarmIbhUtaM sat, bhUyaH punaH, na ca naiva, asti bhavati, guroH mukhAttattannayavAkyakhanipratibodhe nayavAda. doSAnanAsAdayantaH zivyAH kathAviSamasthAnapatitA apyapratihatatejaskAH nayaijIvanta iti tadgurUNAM na ca parAjayasambhAvanA ityabhisandhiH // 19 // ___ nayavAdadoSAnAliGgitasya yathA vastutattvanirNayalakSaNA siddhirbhavati na tathA mahato nayavAdAn paribhUyAvatiSThamAnasya, tathA siddhayo'bhavannapi vijayo lokanindito'vijaya evetyupadizati siddhayantaraM na mahataH paribhUya vAdAn syAdarjitastu vijayo'pavAda eva / tasmAnna vAdagahanAnyabhilakSitasya . yuktaM vigAhitumanutrasataH parebhyaH // 20 // Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA saptamI dvaatriNshikaa| 205 siddhayantaramiti / "mahato vAdAn paribhUya siddhathantaraM na syAt, bharjitastu vijayo'pi apavAda eva, tasmAt abhilakSitasya parebhyo'nutrasato vAdagahanAni vigAhituM na yuktam" ityanvayaH / mahataH anekanayamayatvena vistRtAn, vAdAn paribhUya khaNDayitvA, siddhayantaraM vAkyakhaniparibodhaprabhavabhavasiddhibhinnasiddhiH, na syAt na bhavet , arjitastu nayavAda parityajya svakapolakalpitakutarkAdisaGghaTitavicArato janitastu, vijayo'pi paravAdijayo'pi, apavAda eva, vastutaH svaparAjaya eva, tasmAda mahadvAdaparibhavaprayojyavijayasyApavAdatvAt, abhilakSitasya abhitA sarvato lakSitasya viziSya vAdakhanipratibodharahitatvena prasiddhasya, parebhyaH paravAdibhyaH, anutrasataH vicArArambhAnantaraM bhItasya, vAdagahanAni vAdavanAni, vigAhituM vizeSeNa praveSTu, na yuktaM na samIcInamityarthaH // 20 // __ kevalAgamAbhyAsajanitabuddhimataH puMso durvidagdhajanasabhAyAM paribhava eva bhavati, yaH khalvabahuzruto'pi vAkpATavAdibalAt sabhAyAM pUjito bhavati tasya ripavo na kiJcit kartuM zaktA ityupadizati AmnAyamArgasukumArakRtAbhiyogA rottarairabhihatasya vilIyate dhIH / nIrAjitasya tu sabhAbhaTasaGkaTeSu zuddhaprahAravidhurA ripavaH svapanti // 21 // AmnAyamArgeti / "krUrottarerabhihatasya AmnAyamArgasukumArakRtAbhiyogA dhovilIyate sabhAbhaTasaGkaTeSu nIrAjitasya, tu zuddhaprahAravibhavA ripavaH svapanti" iti bhanyavaH / krUrottaraiH krUrANAM puruSANAmuttaraiH praznapratividhAnaiH, abhihatasya nitarAM pIDitasya janasya, AmnAyamArgasukumArakRtAbhiyogA AmnAyasyAgamasya mArge tattannayagarbhitavastupratipAdanaprakAre sukumAro'tyantakomalaH, AmnAyamArgasukumAraH sukumAratvaM sphuTayuktyupetatvam, kRto'bhito yogaH sambandhaH kRtAbhiyogaH AmnAyamArgasukumAraH kRtAbhiyogo yasyA sA AmnAyamArgasukumArakRtAbhiyogA, dhIH buddhiH, vilIyate vinazyati, sabhAbhaTasaGkaTeSu sabhAyAM Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA saptamI dvAtrizikA / bhaTAnAM parasparaM yoddhRNAM saGkaTeSu vAdayuddhalakSaNasaGgrAmeSu parAjayaprabhavadu:khajanakatvAta saGkaTatvaM, norAjitasya pUjanAntakAlInArAtrikakarmIbhUtasya, tu punaH, zuddhaprahAravibhavAH zuddho yuktyAdirahitaH prahAra eva vibhavo yeSAM te zuddhaprahAravibhavAH, ripavaH zatravaH, svapanti tasya kiJcidapyapakartumazakyA nizceSTIbhUyAvatiSThante ityarthaH // 21 // sabhAyAM yena prakAreNa vartitavyaM tadupadizati-- granthAbhicAranipuNe bahu na prayojyaM ___ matvA vizejjanamanAMsiM satAmatIva / AzaGkitAnapi dizaH puruSasya yAtuH kIrtyakSamAn pariharediti tatprasaktaH // 22 // granthAbhicAranipuNe iti / "granthAbhicAranipuNe bahu na prayojyaM matvA janamanAMsi vizet satAmatIva, tatprasaktaH yAtuH puruSasya AzaGkitAnapi dizaH koya'kSamAniti pariharet" ityanvayaH / granthAbhicAranipuNe pranthAnAmabhitazvAre tattadviSayayojanalakSaNapracAre nipuNaH paNDitaH pranthAbhicAranipuNastasmin puruSe, bahu adhikaM, na prayojyaM na praSTavyaM ayaM viSayaH kasmin granthe, iyaM prakriyA kutretyevaM prakArako'dhikasaMkhyakaH prazno na kartavyaH, matvA jJAtvA, janamanAMsi janAnAmantaHkaraNAni, vizet pravizet, tatra tathA vicAraH karaNIyo yena tadvicAramuditAnAM janAnAmantaHkaraNeSu praviSTo bhavati, evamapi kadAciddurjanasya hRdaye na praviSTo bhavet tathApi, satAM sajjanAnAM manAMsi, atIva pravizediti, sajjanamanoraJjakavicAro na tu bahavaH praznA eva vidheyA ityarthaH, tatprasaktaH sajjanamanaHpravezopAyaprasaktaH, yAtuH puruSasya, Azaki. tAnapi etattathA gacchato manaHsamIhitArthalAbho bhaviSyati na vetyAdi zaGkAviSayIkRtAnapi, dizo mArgAn, mArgavAcI dikzabdaH puMliGga, kIrtyakSamAn kIrtijananAsamarthAn iti hetoH, pariharet parityajet zaGkitamArgapathiko ma bhavedityarthaH // 22 // Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA saptamI dvAtrizikA / parapratividhAnaM samyagAlocya kathAyAM pravartitavyamityupadazayati--- ekAnvayottaragatiH paridRSTapanthAH pratyAhatazca caturasramapAhatazca / tasmAt parottaragatau praNidhAnavAn syA nnAnAmukhapraharaNazca yatidviSatsu // 23 // ekAnvayottaragatiriti / ythaashrutaanusaarytraanvyH| ekAnvayottaragatiH ekAnvayA ekasmin saugatAdimatAnuyAyini puruSe'nvayaH sambandho yasyAM sA ekAnvayA, uttaragatiH samAdhAnaprakriyApratitantrasiddhiH, paridRSTapanthAH paritaH sarvato dRSTo jJAtaH panthAH mArgaH sarvatantrasiddhaH, pratyAhatazca anekairvAdibhiH chinnabhinnatAmupagatazca, caturanaM sarvaprakAreNa, apAhatazca akhaNDitazca, mArga iti sambadhyate, tasmAduttaragateranekaprakAratvAt , parottaragatau parapradarzitasamAdhAnaprakAre, praNidhAnavAn cittaikAyamekAgracittatA vA praNidhAnaM tadvAn, syAta bhavet, amuM matamAlambyaitanmatAnuyAyinA'nenedamuttarametadabhiprAyakamuktamiti bhAvanAbhAvitAntaHkaraNo bhavet, yato yatidviSatsu yateH sAdhoSitsu zatruSu, nAnAmukhapraharaNazca nAnAprakArakakhaNDanopAyAtmakAstraM bhavatItyarthaH / / 23 // nAnAmukhapraharaNameva bhaGgayantareNa darzayati zAstrotthitAn paribhavaH khalatAmupaiti ___ tAnyeva tu smitagabhIramupAlabheta / asmadguruM sa hasatIti vidahyamAnaM vyutpAdayanti hi yazAMsyata eva bhUyaH // 24 // zAstrotthitAniti / zAstrotthitAn zAstracyutAn zAstraM paritajya svakapolakalpitayuktivAtamukhAn janAn prati, paribhavaH AhatazAstravacanaiH puruSaiH kRtaH paribhavaH vidvatsabhAto niSkAsanAdiH, khalatAM niSkAraNavairabhAvam , upaiti prApnoti, khalo yathA sAdhUnAM niSkAraNameva zatrurbhavati tathA zAstrotthitAn prati pararacitopadravaH zatrurbhavati, tAnyeva tu zAstrANyeva punaH, smitagamIra Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA saptamI dvAtriMzikA / iSaddhAsagarbhitaM, upAlameta upAlambhaM kuryAt, aho kuyuktiparikalitamidaM zAstra kenApi pratArakena dhUrtena nirmitaM, naitasmAt tattvajJAnaM bhavitumarhati rathyApuruSAyuparicitavAkyakadambakavat, ityevaMzAstrANyevopAlameta, tatazca zAstrotthAnaprayuktaparibhavopajanitA'kItirapAkRtA syAt, sa kazcit tattvAnabhijJo vAvadUkaH paNDitammanyaH, asmadguruM lokaprasiddhapANDityakAntaM vidvadgaNamAnyamasmadupAdhyAyaM, hasati aho tattvAnabhijJo'pi mandamatikatipayazidhyaparivRtam AtmAnaM paNDitaM manyate ityevamupahAsaM karoti, iti etasmAt kAraNAt, vidahyamAna gurUpahAsadaM dahyamAnAntaHkaraNaM prati, vyutpAdayanti hi pratipAdayanti hi, yazAMsi ata eva etasmAdeva kAraNAt, bhUyaH anekavAram, mA tvaM svarUpahAsato adahyamAnahRdayo bhava bhuvanatalavyApIni tvadguruyazAMsi naitatkRtopahAsamAtreNApagatAni bhaveyuriti // 24 // zAstreSu tAtparyAparijJAnato ye doSAH varairupasthApitA na te vaktAramabhyupagacchantI na tato vaktuH kimapi kSIyate tadoSAnapAkaraNato bhavatu nAma lAghavaM zAstrasya tadanuyAyinazca na tena cittavaiklavyaM karaNIyamityupadizati aGgAbhidhAnamaphalaM prakRtopazAntau vaktAramanvavasitA na hi zAstradoSAH / satyaM tu lAghavamanena yathA'bhyupaiti taccedavAptamaratizrutibhiH kimatra // 25 // aGgAbhidhAnamiti / "prakRtopazAntau aGgAbhidhAnamaphalaM zAstradoSAH hi na vaktAraM nAnvavasitAH yathA'bhyupaiti anena lAghavaM tu satyam, tazcedamavAptaM, atra bharatizrutibhiH kim" ityanvayaH / prakRtoprazAntau prakRtasya prastutasya vivAdasya upazAntau nivRttau satyAM, aGgAbhidhAnaM vAdAGgasyAbhidhAnaM kathanam, aphalaM niSphalam , zAstradoSAH tAtparyAdyanavadhAraNena paropasthApitAH zAstre doSAH, hi yataH, na naiva, vaktAraM zAstrapravaktAraM, anvavasitAH zAstradoSAparihare vaktAramAzritya sthitAH, yathA yena prakAreNa, abhyupaiti zAstrArtha anena zAstrArthAbhyupagamane, lAghavaM tu laghutvaM punaH, satyaM nizcitaM, doSAnapAkaraNena dUSitazAstrArthAbhyupagamena zAstrasya tathA'bhyupagantuzca lAghavaM bhavatyeva, tad lAghavam ced yadi, Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA saptamI dvAtriMzikA / 209 avAptaM prAptaM, tarhi atra etadviSaye, aratizrutibhiH aprItyutpAdakazabdasamUhai:, kim na kiJcidityarthaH // 25 // aratyutpAdakaM vacanaM marmacchedItyasahyamityata AhakiM marma nAma ripuSu sthirasAhasasya marmasvapi praharati svavadhAya mandaH / AzIviSo hi dazanaiH sahajogravIryaiH krIDannapi spRzati yatra tadeva marma // 26 // ki marma nAmeti / "ripuSu sthirasAhasasya kiM nAma marma, mandaH svavadhAya marmasvapi praharati, AzIviSo hi krIDannapi sahajogravIyardazanaiH yatra spRzati tadeva marma' itynvyH| ripuSu zatruSu, sthirasAhasasya sthiraM nizcalaM sAhasaM svabalAdhikabalaghAtiprayatno yasya sa sthirasAhasaH tasya, nAmeti komalAmantraNe, kiM marma yatraivAGge zastraprahAro vidadhAti tasyaivAGgasyAtyantocchedato maraNaprAyaM duHkhaM bhavatIti tadapi marmasamAnamiti kimiti pratiniyataM marma na kiJcidityarthaH. Rddho hi marmAmarmavivekamakRtvaiva zastraprahAraM karoti kathamanyathAtmanyeva kruddho marmasvapi prahAraM karotItyAha-mandaH mandamatirmumUrSuH puruSaH, svayadhAya svavadhArtha, marmasvapi svazarIramarmasvapyuttamAGgAdiSu, praharati prahAraM karoti, idamevAjhaM marmeti niyamo nAstItyAha-hi yataH, AzIviSaH sarpaH, krIDannapi krIDAM kurvannapi, anena krodharAhitya tasya vyaJjitam , sahajogravIryaiH sahajaM svAbhAvikamugravIrya paramRtyujanakaviSalakSaNavIrya yeSu tAni sahajogravIryANi taiH, dazanaiH, dantaiH, yatra yasminnane, spRzati, tadeba ajhaM, marma, yatastadughAtAdapi prANI mriyata ityarthaH // 26 // zamaguNo hi pumAn sabhAjanamanassu praveSTumarhati nAnya iti zame yatno vidheya ityupadizati- . * mando'pyahAryavacanaH prazamAnuyAtaH sphItAgamo'pyanibhRtaH smitavastu puMsAm / - 14 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA saptamI dvAtrizikA / tasmAt praveSTumuditena sabhAmanAMsi ___ yatnaH zrutAcchataguNaH zama eva kAryaH // 27 // mando'poti / "prazamAnuyAtaH mando'pi puMsAmahAryavacanaH, sphItAgamo'pyanibhRta puMsAM smitavastu, tasmAt sabhAmanAMsi praveSTumuditena zama eva zrutAcchataguNo yatnaH kAryaH' itynvyH| prazamAnuyAtaH prazamAnugamanazIlaH, mando'pi viziSTAgamajJAnazUnyatvAnmandamatirapi puruSaH, puMsAM puruSANAm , ahAryavacanaH aparityaktavacano bhavati tadvacanamupAsate puruSAH ityarthaH, sphItAgamo'pi sphIto'rthataH zabdatazca vispaSTa Agamo jainarAddhAnto yasya sa sphItAgamaH samIcInAgamatadarthajJAnazAlI puruSaH, anibhRtaH nibhRtaH zAnto netyanibhRto'zAntaH zamaguNarahitaH puruSaH, puMsAM smitavastu smitalakSaNavastu tadvadanupAdeyo bhavatIti, tasmAda etasmAt kAraNAt , sabhAmanAMsi sabhAsthitajanAnta:karaNAni, praveSTuM praveza katam , uditena abhyudyatena puruSeNa, zama eva zAnta eva, zrutAcchataguNaH bhratAdhyayanAdhyApanAdau yaH prayatnastataH zataguNaH, prayatnaH prayAsaH, kAryaH kartavya ityarthaH // 27 // svasamayaM parasamayaM ca tiraskRtya sabhAsthajanamapyAkramya virAjate tasya divArAtrau jAgatyeva ripavastacchokAbhibhUtA ityAha AkSipya yaH svasamayaM pariniSThurAkSaH . pazyatyanAhatamanAzca parapravAdAn / Akramya pArthivasabhA sa virocamAnaH zokaprajAgarakRzAn dviSataH karoti // 28 // AkSipyeti / "yaH svasamayamAkSipya pariniSThurAkSo'nAhatamanAzca parapravAdAn pazyati sa pArthivasabhA Akramya virocamAnaH dviSataH zokaprajAgarakRzAn karoti" ityanvayaH / yaH kazcid vAdI, svasamayaM svasiddhAntam, AkSipya tiraskRtya, pariniSThurAkSaH paritaH sarvataH niSThura snehahInamakSaM cakSuryasya sa pariniSThurAkSaH, anA. hatamanAzca na AhataM kenacit pIDitamanAhataM mano'ntaHkaraNaM yasya sa anAhatamanAH Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA saptamI dvaatriNshikaa| 211 bhavyagramanAzca san parapravAdAn parakIyAgamAn, pazyati avalokayati, sa vAdI, pArthivasabhAH nRpAlaGkRtasabhAH, Akramya AkramaNaM kRtvA, virocamAnaH dedIpyamAnaH, dviSataH zatrUn , zokaprajAgarakRzAn aho evaM vidvAnapi uddhataH saMvRtto yena svasamayamAkSipati niSThurAkSo'vyagramanAzca parapravAdAnavalokayati nRpasabhA Akramya virocamAno na nRgad bibhyati, svasamudAyagate. tadoSa dUSitAnAmasmAkaM mahadbhayamupasthitamityAdi vicAraprabhAvazoka janyaprajAgaraprayuktakRzatAzAlinaH, karoti kurute ityarthaH // 28 // zatrubhAvaM gateSu vAgADambaramAtraM tAtkAlikavirodhAbhivyaktyarthameva na tato ripUnAM kiJcidvIyate'taH vAgADambaraM parityajya yathA teSAM doghakAlikamapakIrtyAdikaM bhavet tathA vidheyamityAzayenAha kiM garjitena ripuSu tvabhito mukheSu kintveva nirdayavirUpitapauruSeSu / vAgdIpitaM tRNakRzAnubalaM hi tejaH __ kalpAtyayasthiravibhUtiparAkramottham // 29 // kiM garjiteneti / "abhito mukheSu ripuSu tu gajitena kiM, nirdayavirUpitapauru. gheSveva hi vAgdIpitaM tRNakRzAnubalaM tejaH kalpAtyayasthiravibhUtiparAkramotthaM kintu" ityanvayaH / abhito mukheSu sarvaprakAreNa duHkhopAyodyateSu, ripuSu tu punaH, gajitena siMhanAdena, kiM na kiJcit na tena te bhoSayituM zakyAH yena duHkhopAyavimukhAste bhaveyuH, nirdayavirUpitapauruSeSveva nirdayaM dayArahitaM virUpitaM darzitaM cauruSaM parAkramo yaiste nirdayavirUpitapauruSAsteSveva, ripuSviti prakRtam , hi yataH, vAgdopitaM vAcoddIpitaM dedIpyamAnaM, tRNakRzAnubalaM tRNaprabhavAgnisamabalaM, yathA tRgaprabhavAgnirdedIpyamAno'pi jhaTi yeva vinazyati tathA vAgdIpitaM tejo'poti, tejaH prabhAvaH, kalpAtyayasthiravibhUtiparAkramotthaM kintu kalpasya * kramikASTAviMzadindrAyuHkAlasamAna-kalabra madivasaH parama takalpitasya yo'tyayo vinAzaH tAvat paryantaM sthirAvibhUtiryasya sa kamAtyayasthiravibhUtiH puruSaH, tasya yaH parAkramaH prauDhapratApastadutthaM tajanyaM, kintu na tamanyamityarthaH // 29 // Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 divAkarakRtA kiraNApalIkalitA saptamI dvAtriMzikA / kathakena yAdRzena tatra bhAvyaM tadupadarzayati-- kiJcit sunItamapi durnayavadvineya durnItamapyatizayoktamiva prazasyam / sarvatra hi pratiniviSTamukhottarasya sUktaM ca durvigaNitaM ca samaM samena // 30 // kiJcit sunItamapIti / sunItamapi suSTuyuktyupanItamapi, kiJcit kimapi, durnayavadvineyaM durnItyupadarzita yathA zikSaNIyaM tathA na zikSaNIyaM yadyapi tvayoktamidaM sunItita eva tathApi yathopapAdanIya pramApaNIyaM vA tathA nopAditaM navA pramANapathamupanItamiti tathA'trAvahito bhava gurumukhAd vopatya tadviSayAvalIDhacitto bhava, yathA'tra doSakaNikA'pi nAvirbhavatItyevaM vinayaM tato'syauddhatyaM nivarttate, durnItamapi durnayopanItamapi, na tiraskaraNIyaM kintu, atizayoktamiva atizayoktyalaGkAropetamiva, atizayoktyalaGkAro rUpakAtizayoktyAdibhedena bahuvidhaH sa sAhityagranthAdavaseyaH, prazasya prazaMsanIyamanenAbhiprAyeNoktamidaM yuktameveti, evaM sati sa tathA nItiparAyaNo bhavati yathA durnItitA tasya nivarttate, aho durnItamapi maduktaM mamApamAnAdiparihArAya kRpAlunA'nena samyaktayaiva yathAkathaJcidanumodita mati na punarevaM mayA vaktavyamiti samyaga nItimArgAnugamanAt, hi yataH, sarvatra sarvasmin viSaye, pratiniviSTamukhottarasya pratiniviSTam atyantanilitaM mukhottaraM sarvatantrAbhyastaviSayatvAt pustakanyastavAkyAvalokanApekSAmantareNeva mukhasthitamuttaraM yasya sa pratiniviSTamukhottarastasya, sUktaM ca samIcInaM gadyapadyAdikaM ca, ca punaH, durvigaNita durvigaNanAmitaM asabhonagadyapadyAdimadhyagaNanIyam , samena svasadRzena, samaM tulyaM ekaM sUktaM kasyaciduktamanyena tatsadRzasUktena tulyaM tasya, tathA kasyaciduktaM durgaNitaM tathAvidhena tena tulyaM tasya, mukhasthasarvagAmayasArasvatasya tasya na kiJcidapUrvamiti yatkimapi kazcid vakti tattulyavacanopadarzanena tasya tadviSayakAbhimAnamahamevedaM vaktuM samartho'hamevedaM jAnAmotyAkArakamapAkarotItyabhisandhiH // 30 // Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA saptamI dvAtriMzikA / 213 yaH kazcit kathako'bahuzrutArthastasya sabhAyAM viceSTitamupadarzayatitiryaga vilokayati sAdhvasaviplutAkSaM zliSTAkSaraM vadati vAkyamasaMbhRtArtham / dRSTvA''hataH skhalati vizrutakakSase (me)kaM / kaNThaM muhuH kaSati cApi kathAbhyariSTaH // 31 // tiyagvilokayatoti / sAdhvasaviplutAkSaM sAdhvasena bhayena viplutaM vyAptamakSaM nayanaM tat sAdhvasaviplutAkSaM yathA tathA, tiryag tirazcIne, vilokayati matto viziSTo matpAvasthito matpRSThasthitaH kazcid vipazcit vidyate naveti bhayabhItAntaHkaraNa: san tiryagvilokayatItyarthaH, asaMbhRtArthaM na saMbhRto na paripurNaH artho vAcyo yasya tadasaMbhRtArthaM evambhUtaM vAkyaM padasamUhalakSaNaM, zliSTAkSaraM ekamakSaramanyenAkSareNa pilaTaM sambaddhaM yatra tat zilaSTAkSaraM yathA syAt tathA, vadati vrate, anyavidvadbhayAt suspaSTaM viviktAkSaraM paripUrNArthakaM vAkyaM vaktumasamartha itthaM brUte ityarthaH / 'vizrutakakSasekaM' ityasya sthAne 'vizrutakakSamekaM' iti pATho yuktaH, vizrutakakSaM vizeSeNa zrutepu kakSA praznapratividhAnaparamparA yasya sa vizrutakakSaH taM vizruta kakSam, ekamadvitIyaH yaH khalu ekasminnapi vicAraNIye vastuni Agamasya praznapratividhAnAvicchinnapravAhamAzrayituM samarthastamadvitIyaM, dRSTA avalokya, AhataH aho kathamahamanena sArddha vicAraM kartuM zaknuyAmiti mAnasikavicArapratyAghAtapIDitaH, skhalati yatkiJcidapi vaktuM skhalanAM prApnoti, kaNThaM muhuH vAraM vAraM, kaSati kAsazvAsAdivyAdhipIDito yathA kaNThaM kaSati tathA, api ca kathAbhyariSTaH kathaivAbhito'riSTaH grahavaiguNyaM yasya sa kathAbhyariSTaH aho kamapi grahavaiguNyamupasthitaM mama ye nAnena viduSA saha kartavyapaddhati samAgatA kathetyarthaH // 31 // upaniSadalasyAvazyakatvaM darzayan vAdopaniSaddvAtriMzikAyAH samApti hariNIvRttena karotiparicitanayaH sphItArtho'pi zriyaM parisaMgatAM na nRpatiralaM bhoktuM kRtsnAM kRshopnissdblH| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA saptamI dvAtriMzikA / vihitasamayo'pyevaM vAgmI vinopaniSakriyAM na tapati yathA vijJAtArastathA kRtvigrhaaH||32|| paricitanaya iti ! "paricitanayaH sphItArtho'pi nRpatiH kRzopaniSadbalaH parisaMgatAM kRtsnAM zriyaM bhoktuM nAlam evaM viditasamayo'pi vAgmI upaniSatkriyAM vinA na tapati yathA vijJAtArastathA kRtavigrahAH" ityanvayaH / paricitanayaH paricitaH sarvathA jJAtaH nayaH sAma-dAma-bhedaparAkramabhedena catuvidho nayo yena sa paricitanayaH, sphotArtho'pi sphItAH svacchA arthA vaiDU. ryAdimaNi-kAJcana-rajatAdIni dhanAni yasya sa sphotArthaH evaMbhUto'pi, nRpatiH narapatiH, kRzopaniSadvalaH kRzaM kSINaM upaniSadAM svasamIpavartinAM sAmantAdInAM balaM senAdikaM yasya sa kRzopaniSadbalaH san, parisaMgatAM paritaH saGgatimupagatAM, kRtsnAM samagrAM, zriyaM lakSmI, bhoktuM upabhoktu, nAlaM na samarthaH, evaM amunA dizA, viditasamayo'pi jJAtarAddhAnto'pi, vAgmI vacanapaTuH, upaniSakriyAM sabhAsthajanamanaHpravezAdilakSaNakriyAM, vinA antareNa, na tapati svasammukhavidvajjanaM pra te tApaM karoti na, pratimallaM jayatIti yAvat, yathA yAdRzA vijJAtAraH zAstratattvajJAtAraH tathA tAdRzAH, kRtavigrahAH kRto vigrahaH zAstrArthalakSaNaM yuddhaM yaiste kRtavigrahAH boddhRNA ca samAna eva mArga ityarthaH // 32 // vAdAvazyakasAdhyasaGghaTanayA vAdI vipakSaM svato nUnaM svasya vaze karoti vijayI khyAtaH sabhAyAM bhavet / ityAvedanatatparA'timadhurA dvAtriMzikeyaM stuti AkhyAtA kathakAnusAridhiSaNailAvaNyasUrIzvaraiH // 1 // // iti saptamavAdopaniSaddvAtriMzikAstutivyAkhyA // Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdAbhidhAnA aSTamI dvAtriMzikA / yasyAM nizcitatarkaNA na sulabhA nAbhISTatattvaprathA vidyAvAdavivAdamAtracaturA sA kiM kathA dhImatAm / yogyAyogyavivekazUnyahRdayairAstIryate kintu sA tAM jAnAtviti siddhasenaracanA bhAvyaiva vidyAdhanaiH // 1 // vAde saukhyakaNikA'pi naastiityupdrshytigraamaantropgtyorekaamisssnggjaatmtsryoH| syAt saukhyamapi zunoH bhrAtrorapi vadinorna syAt // 1 // grAmAntaropagatayoriti / "nAmAntaropagatayorekAmiSasaMgajAtamatsarayoH zunorapi saukhyaM syAt bhrAtrorapi vAdinorna syAd" ityanvayaH / grAmAntaropagatayoH svanivAsagrAmAdanyo grAmo prAmAntaraM tasminnupagatayoH, ekAmiSasaMgajAtamatsarayoH ekamAmiSaM mAMsapiNDaM tasya saGgaH bhojanArtha sambandhaH ekAmiSasaMgaH tena jAtaH 'matsaraH yayostau ekAmiSasaGgajAtamatsarau tayoH ekAmiSasaMgajAtamatsarayoH, zunorapi kukkurayoH, saukhyaM sukhitvaM, syAt bhavet, tadAmiSapiNDasya tadubhayabhinnena gRdhrAdinA'panayane svasvamukhagrahaNataH taspa dvaidhIbhAvaM tAH pRthak pRyag bhakSaNe, ekena vA balAdAhRtya bhakSaNe kRte sati tadanantaraM dveSaviSayApagamAt sarpavinAze sambhAvyetApi saukhyama, bhAtrorapi ekamAtRpitRjAtayorapi, vAdinoranyo'nyaviruddhamatAbhyupagantromalla-pratimallabhAvena kathAyAmupasthitayoH, na syAt saukhyaM na jAtvapi bhavedityarthaH // 1 // pUrvAvasthAto vAdAvasthAyAM sarvamanyAdivAvalokyata ityupadarzayatikva ca tattvAbhinivezaH kva ca saMrambhAturekSaNaM vadanam / kva ca dIkSA''zvasanIyarUpatA ka cA'nRjurvAdaH // 2 // Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA aSTamI dvAtrizikA / ka ca tattvAbhiniveza iti / tattvAbhinivezaH idameka tattvaM samIcInaM na vidamiti svAbhimatatattvaviSayakAgrahaH, kva ca va punaH saMrambhAturekSaNaM kAryakaraNaprayatnaH Arambha-samArambha-saMrambhabhedena vidhA bhavati, tatra yaH saMrambhaH krodhastenAturekSaNaM nayanaM yatra tat saMrambhAturekSaNaM, vadanaM mukham , kva ca kka punaH, yadi svAbhimatatattvAbhinivezastadA svAbhimatatattvaM yathA sidhyet tadeva kartavyaM na tu saMrambhAturekSaNaM vadanaM kattumucitam , dIkSA''zvasanIyarUpatA dIkSA gurUpadezaH, AzvAsitu zraddhAtuM yogyA AzvAsanIyA vizvAsapAtratA, kva ca va punaH, anRjuH vakra: na saralaH, vAdaH vacanam , ka ca ka punaH, nahi saMrambhAturekSaNe vadane saralo vAdo yukta ityarthaH // 2 // sabhAvatArasya svabhAva IdRzo yaduta saralamapi niSThuraM karotIti darzayatitAvad bakamugdhamukhastiSThati yAvanna raGgamavatarati / raGgAvatAramattaH kAkoddhataniSThuro bhavati // 3 // tAvaditi / "yAvad raGgaM na avatarati tovad bakamugdhamukhastiSThati raGgAvatAramattaH kAkoddhato niSThuro bhavati" ityanvayaH / yAvat yAvatkAlaM, raGgaM vAdAtmakaraNabhUmim , na naiva, avatarati pravizati vAdI, tAvat tAvatkAlaM, bakamugdhamukhaH bako yathA nizceSTamukhaH tathA nizceSTamukhaH, tiSThati avatiSThate, raGgAvatAramattaH raGge zAstrArthasaGgrAme avatAraH pravezastena mattaH, kAko ddhataniSThuraH kAko yathA vayaM kAkA vayaM kAkA ityevamuddhata auddhatyazAlI niSThuraH karNAruntudavacanaH, bhavati tathA vAdyapi ahaM sarvadarzanasvatantro'smatsammukhe kaH sthAtumIvara ityevamauddhatyayuktavacanamukho bhavatItyarthaH // 3 // samyaganavabuddhayamAnazAstratattvo vAde yat kiJcit pralapan vAdI zAstrApabhrAjanAM karotItyupadarzayati krIDanakamIzvarANAM kukkuTa-lAvakasamAnabAlebhyaH / zAstrANyapi hAsyakathAM laghutAM vA kSullako nayati // 4 // krIDanakamiti / kukkuTa-lAvakasamAnabAlebhyaH kukkuTa-lAvako pakSivizeSau tayoH samAnA nRtyakaraNAdinA sadRzA ye bAlAstebhyaH, IzvarANAM rAjJA' Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA aSTamI dvaatriNshikaa| 217 krIDanakaM krIDanameva koDanakam , tacca yathA nRpANAM prabhutvaM laghu karoti, tathA kSullakaH vAdyapasadaH, zAstrANyapi tattvaprarUpakavacanAdabhayazAsanAnyapi, hAsyakA hAsyarasapradhAnakavacanAvalI, nayati prApayati, vA athavA, laghutAM lAghavam / etAni zAstrANi etAvanmAtratattvaprarUpakANi na vAgvaibhavAkalitAnItyevamavamAnanAM, nayati prApayatItyarthaH // 4 // kazcid vAdI svayaM kiJcidapi zAstraM jJAtumasamartho'nyaireva kiJcijjJAtvA etAvanmAnaM zAstramiti nirdhArayan pANDityAbhimAnaprabhavadarpAt svAGgulyAdInyajAni carvayatItyupadarzayati anyaiH svecchAracitAnarthavizeSAn zrameNa vijJAya / kRtsnaM vAGmayamita iti khAdatyaGgAni darpaNa // 5 // anyairiti / anyaiH svAtiriktaiH kaizcidapi, svecchAracitAn svakalpanazilpinirmitAn, arthavizeSAn kalpakapuruSabhinnapuruSAvijJAtArthAn , zrameNa prayatnavizeSeNa, vijJAya jJAtvA, kRtsnaM sampUrNam, vAGmayaM sArasvatam, itaH prApto'ham , iti darpaNa ityAkAra kAbhimAnena, aGgAni amulyAdIni, khAdati carvayatItyarthaH // 5 // yAdRg vAdI tATageva prativAdI zAstrArtha katuM tatsamIpaM yAyAdityupadarzayatidRSTvA guravaH svayamapi parIkSitaM nizcitaM punaridaM naH / vAdini capale mugdhe ca tADagevAntaraM gacchet // 6 // dRSTuti : "naH guravaH idaM dRSTvA svayamapi parIkSitaM punanizcatamiti vAdini capale mugdhe cAntaraM tAdRgeva gacched' ityanvayaH / naH asmAkam , guravaH adhyApakAH, idaM etadvastu, dRSTA cakSuSA'valokya, pratyakSaM bhrAntamapi bhavatIti, svayamapi apinA anyArIkSitamiti sUcitam, parIkSitaM paramatanirAkaraNapUrvakasvamatavyavasthApanalakSaNaparIkSAviSayIkRta, punaH nizcitaM nirNItaM ca madgurava idamayaM dRSTavantaH parIkSitavanto nirNItavantazcetyataH, idaM etat pAramArthika tattvam, iti, evaM vAdini vaktari, capale ekaviSayanirNayAvasthAnarahite pratikSaNamanyAnyaviSayanirNItipare, mugdhe ca atikuNThamatizAlini ca, tADageva niruktavAdisadRza eva, antaraM ca vAdI madhyasthayormadhyadezam, gacchet zAstrArtha pravizedityaH // 6 // Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 divAkara kRtA kiraNAvalokalitA aSTamI dvAtrizikA ! vAksaMrambhasya niSprayojanatve nAnupAdeyatvamityupadarzayati- .. anyata eva zreyAMsyanyata eva vicaranti vAdivRSAH / vAksaMrambhaH kacidapi na jagAda muniH zivopAyam // 7 // anyata eveti / anyata eva vAksaMrambhavyariktakAra NAdeva, zreyAMsi svargApavargAdIni kalyANAni, bhavanta ti zeSaH, anyata eva zreyomArgavyatiriktamArgata eva, vAdivRSAH vAdiprakANDAH, vicaranti gacchanti, muniH jino bhagavAn , zivopAyaM makSAdikalyANasAdhanaM, kvacidapi kutrApi zAstre, vAksaMgambho mokSopAyamiti, na jagAda noktavAnityarthaH // 7 // kAcit kathA tattvamImAMsAmAMsalA na duSTA'pItyAhayadyakalahAbhijAtaM vAkacchalaraGgAvatAnirvAcyam / svacchamanobhistattvaM parimImAMsena doSaH syAt // 8 // yadyakalahAbhijAtamiti / yadi akalahAbhijAtaM kalahamantareNaiva niSpannaM, vAkchalaraGgAvatAranirvAcyaM vAkchalena raGga zAstrArthasthAne yo'vatAraH pravezastena nirvAcyaM nirvastuM zakyam, tatvamabhidheyaM vastu, svacchamanobhiH svacchaM rAga-dveSAdimalAsaMpRSTaM mano'ntaHkaraNaM yeSAM te svacchamanasastaiH saha, parimImAMset parito vicArayet vAdI, tadA na doSaH syAt tadA doSo na bhavedityarthaH // 8 // anyena samaM vicAraNAmantareNApi vidvatprakANDaH svapakSaM vyavasthApayituM zakta kalahakAriNo bahavo'pi militA na svapakSavyavasthApanasamarthA ityAha sAdhayati pakSameko'pi hi vidvAn zAstravit prazamayuktaH / na tu kalahakoTikoTayo'pi sametA vAkyalAlabhujaH // 9 // sAdhayatIti / "zAstravit prazamayukta eko'pi hi vidvAn pakSaM sAdhayati kalahakoTikoTayo'pi sametA vAkyalAlabhujo na tu" ityanvayaH / zAstravit zAstrarahasyajJAtA, prazamayuktaH prakRSTazAntyupetaH, eko'pi sahAyakadvitIyarahito'pi prativAdivirahito'pi vA, vidvAn paNDitaH, pakSaM svamataM, sAdhayati, kalahakoTikoTyo'pi kalahaH kaliH koTiH svIkAraikaprakAro yeSAM te kalahakoTayaH Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA aSTamI dvAtriMzikA / 219 kalahakoTInAM koTayaH kalahakoTikoTayaH kalahakAriNaH koTisaGkhyakA'pi, sametA ekatra milatAH, vAkyalAlabhujaH vAkyameva lAlA vAkyalAlA, vAkyalAlAM bhujata iti vAkyalAlabhujaH, na tu svapakSa na punaH sAdhayantItyarthaH // 9 // ArtadhyAyino vAdinazcintanaM duzcintanamevetyabhisandhAnenAha-- ArtadhyAnopagato vAdI prativAdinastathA svasya / cintayati pakSanayahetuzAstravAravANasAmarthyam // 10 // ArtadhyAnopagata iti / ArtadhyAnopagataH ArtadhyAnazAlI, vAdI prathamopasthAtA, prativAdinaH pratisthApanAkartuH, pakSanayahetuzAstravAgbANasAmarthyam prativAdyupagatAnAM pakSanayahetuzAstravAgbANAnAM sAmarthya, cintayati tathA yathA prativAdizAstravAgbANa sAmathya cintayatItyarthaH // 10 // taccintanasvarUpamevopadarzayata-- . hetuvidasau na zAbdaH zAbdo'sau na tu vidagdhahetukathaH / ubhayajJo bhAvapaTuH paTuranyo'sau svamatihInaH // 11 // hetuvidasAviti / asau prativAdI, hetuvit hetusvarUpajJAtA, na zAbdaH zabdasvarUpajJo na bhavatIti, asau prativAdo, zAbdaH zabdasvarUpajJaH, na tu na punaH, vidagdhahetukathaH vyadhikaraNabahuvrIherasAdhutvAd vidagdhAnAM hetukathA yasya sa vidagdhahe tukatha iti bahuvrIhina sambhavati kintu vidagdhapada vidagdhasambandhipadamAzritya vidagdhA hetukathA yasya sa vidagdhahetukathaH, ubhayajJo bhAvapaTuri yatra ubhayajJo'bhAvapaTurityakAraprazleSaH, ugayajJo hetusvarUpazabdasvarUpajJAtA'sau, abhAvapaTurbhAvapaTuryo na so'bhAvapaTuH bhAvAbhijJo na bhavatItyarthaH, asau prativAdI, anyaH pUrvopadadarzitaprativAdibhinnaH paTuH ubhayajJo bhAvapaTuzca, kintu svamatihInaH svasya vAdino yA matijJAnaM tanmatisadRzaH mati. rahita ityarthaH // 11 // ___itthaM cintayan vAdI sambhAvitaprativAdikathAdoSAnveSaNatatparastadupanyAsAbhyA' sArtha rAtrAvApi nidrAvimukha evAste ityupadarzayati-- Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA aSTamI dvAtriMzikA / .. sA naH kathA bhavitrI tatraitA jAtayo mayA yojyAH / iti rAgavigatanidro vAGmukhayogyAM nizi karoti // 12 // sA naH kathA bhavatrIti / naH asmAkam , sA kathA, bhavitrI bhavitA, tatra tasyAM kathAyAM, mahRdayagatAH, jAtayo'saduttaralakSaNA jAtayaH, mayA vAdinA, yojyA prativAdyuktauM saGghaTanIyAH, iti evaM, rAgavigatanidraH rAgapadaM dveSasyApyupalakSakaM, tena svamate yo rAgaH paramate yazca dveSastAbhyAM vigatA vinaSTA nidrA suSuptiryasya sa rAgavigatanidraH san, vAGmukhayogyAM vAci mukhe ca yogyAM yojayituM zakyAM kathAM, nizi rAtrau, karoti kurute, yadi prativAdI evaM vadiSyati tadA tatremAM jAti yojayiSyAmotyAdyabhyAsa rAtrAvapi karotItyarthaH // 12 // itthaMbhUtasya vAdino mahat kaSTaM svavyApAraprabhavAvirbhavatItyAhaazubhavitarkadhRmitahRdayaH kRtsnA kSapAmapi na zete / kuNThitadarpaH pariSadi vRthAtmasaMbhAvanopahataH // 13 // azubheti / azubhavitarkadhUmitahRdaya azubhaviSayako yo vitarkaH kutarkaH mama prativAdo sabhAjvarAdipIDito bhavatu na tasya sabhAyAM vAk prasaravityAdiH tena dhUmitaH hradayo'ntaHkaraNaM yasya sa azubhavitarkadhUmita hRdayaH, kRtsnAM sampUrNA, kSapAmapi nizAmapi, apinA tu na svapityeveti sUcitam, na zete na svapiti, pariSadi sAbhAyAM, sa kuNThitadarpaH kuNThitaH garjanAdikriyAkaraNasamarthaH darpo'bhimAno yatya sa kuNThitadarpaH, vRthAtmasaMbhAvanopahataH vRthA prayojanarahitA yA'':manaH svasvasaMbhAvanA ahaM sarvatantrasvatantraH matsammukhaM ko'pi sthAtuM na zakyata ityAdikA tayopahataH pIDitaH svaviSayAsampattau sambhAvanA kevalaM pIDayatyevetyarthaH // 13 // tathApAznikacATupraNataH prativatari matsaroSNAbaddhAkSaH / IzvararacitAkumbho bharatakSetrotsava kurute // 14 // prAniketi / prAnikacATupraNataH prAznikaM vipratipattisthAnopadeSTAra Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA aSTamI dvAtriMzikA / 221 madhyasthaM cATupraNataH bhAlAdajanakavacanopanyAsapUrvakaM prakarSeNa namaskRtimAn sAdhuH bhavAn AsanamalaGkarotu susthiraM bhavantaM praNamAmItyAdyuktvA praNata ityarthaH, prativaktari prativAdini, matsaroSNAbaddhAkSaH matsareNa prativAdiguNAsahiSNutAlakSaNadveSeNoSNAmiva baddhaM bhRkuTIsannaddhamakSaM nayanaM yasya sa matsaroSNAbaddhAkSaH, IzvararacitAkumbhaH IzvareNa sabhApatinA racitaH Akumbho mastakAdau mukuTAdyalaGkArAdiryasya sa IzvararacitAkumbhaH, AsamantAt kuM pRthivIM bhAsayati svatejaseti AkumbhazabdavyutpattiH, bharatakSetrotsavaM bharatakSetre utsavaM, kurute tanoti // 14 // tathAyadi vijayate kathaJcit tato'pi pritossbhgnmryaadH|| svaguNavikatthanadUSikaH trInapi lokAn khalIkurute // 15 // yadi vijayata iti / yadi kathaJcit kenApi prakAreNa, vijayate prativAdinaM vijayate, tato'pi kathaccitprativAdivijayAdapi, paritoSabhannamaryAdA paritoSeNa prativAdivijayajanitAtyAnandena bhagnA vinaSTA maryAdA abhijanapraNAmAdivyavasthA yasya sa paritoSabhannamaryAdaH, svaguNavikatthanadUSikaH svaguNasya yadvikathanaM yaM yaM pazyati taM sarvaM prati bhUyaH pralapanaM tena dUSika: anyajanadUSaNodbhAvanasvabhAvaH, trInapi lokAn bhuvanatrayamapi, khalIkurute akhalamaduSTaM khalaM duSTaM karotIti khalIkurute tribhuvanamapi khalaM kartumadhyavasita ityarthaH // 15 // tathAuta jIyate kathaJcit pariSatprativAdinaM sa kopAndhaH / galagarjanAkrAman vailakSyavinodanaM kurute // 16 // uta jIyata iti / "uta kathaJcijjIyate sa kopAndhaH galagarjena pariSatparivAdinaM AkrAman vailakSyavinodanaM kurute' ityanvayaH / uta athavA, kathaJcijjIyate prativAdinA kathaJcit parAjito bhavati vAdI, sa vAdI, kopAndhaH yena kenacidupAyena yuktavAdinamapi mAM parAjitavAniti jAtakopenAnyo vivekanayanavikalaH, galagarjena muktakaNThasiMhanAdena, pariSatpativAdinaM sabhAsthajanaprativAdi. Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA aSTamI dvAviMzikA / vRnda, AkrAman AkramaNaM kurvan, vailakSyavinodanaM nihIM katayA yadvA tadvA valganaM vailakSyaM tena vinodana sabhyajanamanoraJjanaM, kurute karotItyarthaH / / 16 // tathAvAdakathAM na kSamate dIrgha niHzvasiti mAnabhaGgoSNam / ramye'pyaratijvaritaH suhRtsvapi vajrIkaraNavAkyaH // 17 // vAdakathAmiti / vAdakathAM na kSamate tattvanirNayaphalikA kathAM kartuM na pArayati, mAnabhaGgoSNaM mAnasya bhaGgenoSNaM yathA syAt tathA, dIrgha dIrghakAlaM, niHzvasiti zvAsocchavAsaM karoti, ramye'pi manohare'pi nRtyagItAdau, aratijvaritaH aprItilakSaNajvaraprapIDitaH, suhRtsvapi svAmitrabandhubarge'dhvapi, vajrIkaraNavAkyaH vajrapratimavAkyoccArako bhavatItyarthaH / / 17 / / tathAduHkhamahaGkAraprabhavamityayaM sarvatantrasiddhAntaH / atha ca tamevArUDhastattvaparIkSAM kila karoti // 18 // duHkheti / duHkhamahaGkAraprabhavamiti ahaM kulInaH, ahaM paNDitaH, mayA jJAtAni sarvazastrANi, matto variSThaH ko'pi nAstItyAkArakabuddhilakSaNAhaGkArAt prabhavaM janana yasya tadahaGkAraprabhavaM duHkha-manyu-dveSAnadhInadveSaviSayaH, iti evaMsvarUpaH, sarvatantra siddhAnta: ayaM sarvarAddhAntAbhyu gato'yamarthaH, atha ca evamapi ca, tameva ArUDhaH tameva AzritaH, kila iti Azcarye, Azcaryametat yaduta ahaGkAracUlAmavirUDo vAdI, tattvaparIkSAM praznapratividhAnapurassaraM tattvanirNaya, karoti kurute, ahaGkArArUDhena tattvaparIkSA kartumazakyA'pi tathAvidhena vAdinA sA kriyata inyAzcaya suvyaktam / / 18 / / parasiddhAntajJAnaM svasiddhAntaba lopalabdhaye yuktaM, na tu parapakSakSobhaNAyaiva tadviSayamityupadarzayati jJeyaH parasiddhAntaH svapakSavalanizcayopalabdhyartham / parapakSazobhaNamabhyupetya tu satAmanAcAraH // 19 // Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA aSTamI dvAtriMzikA / 223 jJeyaH parsasaddhAnta iti / "svapakSabalanizcayopalabdhyarthaM jJeyaH parasiddhAntaH, abhyupetya tu parapakSakSobhaNaM satAmanAcAraH" ityanvayaH / svapakSabalanizcayopalabdhyartham, svapakSasya balaM ca nizcayazca svapakSabalanizcayau tayorupalabdhyartha prAptyartha svapakSasya yadbalaM yena svabhyupagatasiddhAntaH sudRDhanirUDho bhavati, svapakSasya nizcayaH idamitthameva bhavitumarhatotyAkArakaH tatprAptyarthamiti yAvat, jJeyaH jJAnaviSayIkartavyaH, parasiddhAntaH parAbhyupagatapakSaH, abhyupetya tu parasiddhAntaM jJAtvA svIkRtya ca, parapakSakSobhaNaM parapakSakhaNDanaM, satAM sajjanAnAm, anAcAraH AcAraviSayo na bhavati, nahi sajjano yameva jJAtvA'bhyupagacchati tameva khaNDayati, ata eva jainAnAM yad yat pakSavijJAnaM tat tatkhaNDanArthaM na, kintu taduSTabhAgamapanIya svapakSe kathaJcittadyojanena svapakSapuSTayarthamevetyarthaH // 19 // tattanmatavyavasthApanAyaiva kathAyAH pravRttiH na tu tataH sarveSAmaikamatyaM sambhavatItyAha svahitAyevottheyaM ko nAnAmativicetanaM lokam / yaH sarvajJairna kRtaH zakSyati taM kattumekamatam // 20 // svahitAyaivottheyamiti / 'iyaM svahitAyaiva unthA, sarvajJoM na kRtaH tamekamata nAnAmativicetana lokaM kartuM kaH zakSyati'' itynvyH| iyaM vAdakathAlakSaNAparIkSA, svahitAyaiva vAdinaH prativAdino vA svamatasiddhilakSaNahitArthameva, utthA ArabdhA, sarvajJaH sarvaviSayakajJAnazAlibhiH, yaH aikamatyalakSaNo'rthaH, na kRtaH, tamekamataM ekaM mataM yasya sa ekamataH tam , nAnAmativicetanaM nAnA prakArikA yA matayaH kSaNikaM evaM nityaM sarvamityAdikaH tAbhiH vicetana viruddhacaitanyazAlinam, lokaM tribhuvagavartilokanikaram, kartuM vidhAtuM, kaH zakSyati na ko'pi zakSyatItyarthaH // 20 // .sarvajJaviSayAkhilArthaprakAzanasAmarthya chadmasthasya nAstIti nAzcaryam , yat kizcid viSayakaM jJAnamapi tasyocyate tadatyantAzcayaM, vastugatyaikaviSayakajJAnasyApi tasminnabhAvAdityAha Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA aSTamI dvAtriMzikA / sarvajJaviSayasaMsthAn chadmastho na prakAzayatyarthAn / . . nAzcaryametadatyadbhutaM tu yat kiJcidapi vetti // 21 // sarvajJeti / "sarvajJaviSayasaMsthAnAn chadmastho na prakAzayati etadAzcayaM na, yat kiJcidapi vetti tu atyadbhutam" ityanvayaH / sarvajJaviSayasaMsthAn sarvajJatajjJAnayostAdAtmyAt sarvajJajJAnaviSayA api sarvajJaviSayAsteSu saMsthAn samyakprakAreNAviruddhatayA vyavasthitAn , arthAn sakaladravyasakalaparyAyarUpAnan, chadmasthaH pramAtA, na prakAzaryAta na spaSTameva bhAsaryAta, etat anantaropadarzitaM vastu, nAzcarya AzcaryajanakaM na bhavati, yat punaH, kiJcidapi ekamapi yat kiJcit, vetti jAnAti, tu punaH, atyadabhutam atyAntAzcaryametat 'je egaM jANaI.' ityAdivacanAt sarvaviSayakajJAne satyevaikaviSayakajJAnasya bhAvena sarvaviSayakajJAnarahite ekaviSayakajJAnAsaMbhavAdityarthaH // 21 // yAdRzo vAdI sabhAjanamanoraJjako bhavati tamupadarzayati-- avinirnayagambhIraM pRSTaH puruSottaro bhavati vAdI / paricitaguNavAtsalyaH prItyutsavamuttamaM kurute // 22 // avinirnayeti / avinirnayagambhIraM vizeSaNa nirgato nayAd vinirnayaH avinirnayaH, avinirnayena gambhIraM avinirnayagambhIraM yathA syAt tathA, pRSTaH san nayayuktagambhIravacanena prativAdinA pRSTaH sanniti yAvat, vAdI, puruSottara puruSasyottaravacanamivottaravacanaM yasya sa puruSottaravacanaH nirmAtadoSAsaMspRSTaguNasampRktasamAdhAnavacanavidhAteti yAvat, bhavati evambhUto vAdI, paricitaguNavAtsalyaH paricitaM loke prasiddha guNeSu vAtsalyaM prakaTitasnehazAlitvaM yasya sa paricitaguNavAtsalyaH, prItyutsavaM sabhAsthajaneSu pronyutsava, uttamaM unnataM svasya loke vikhyAti, kurute tanotItyarthaH // 22 // / kasyacid vAdinovacanamasAramapi vinayAdyAkalitamupAdeyaM bhavati karayacit punaH sAramapi garvAdyAkalitamupekSaNIyaM bhavatItyAha-- vinayamadhuroktinirmamamasAramapi vAkyamAspadaM labhate / sAramapi garvadRSTaM vacanamapi munervahati vAyuH // 23 // Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA aSTamI dvaatriNshikaa| 225 vinayeti / vinayamadhuroktinirmamam vinayo namrIbhavanAdyAvedananarmayukta madhuraM karNapriya uktirvacana nirmamaM mamatArahitamahaGkAravivarjitaM yatra vinayamadhuroktinirmamatvaM tadvinayamadhuroktinirmamaM, etAdRzaM vAkyam asAramapi tattvarahitamapi, AspadaM sthAnaM, labhate prApnoti, etAdRzaM vAdino vakyamAdareNa zrRgoti janaH, munerapi sAdhorapi, sAramapi tattvapratipAdakamapi, vacanaM vAkyaM, garvadRSTa garveNAbhimAnenAvalokitaM abhimAnAkrAntamiti yAvat , vAyuH pavanaH, vahati zrotRjanakarNaH parityajyAnyatra nayati-tadvacanaM ko'pi zrotumapi notsahatait yarthaH // 23 // * dhUrtestu tatra yA mImAMsA kriyate tathA parasparaM kalaha eva vivardhate na tu tattvanirNaya iti kathAnadhikaraNa eva tadityAha puruSavacanodyatamukhaiH kAhalajanacittavibhramapizAcaiH / dhRtaiH kalahasya kRto mImAMsAnAmaparivartaH // 24 // puruSavacanodyatamukhairiti / puruSavacanodhatamukhaiH nAhaM kloSo na vA strI kintvahaM puruSaH yad yat samIhitaM tat tat kartuM samartha ityAdi yatpuruSavacanaM tatrodyataM tad vaktumabhimu mukhakha vadanaM yeSAM te puruSavacanodyatamukhAstaiH, kAhalajanacittavibhramapizAcaiH kAhalajanaH yadvA tadvA pravacanazIlaH kolAhalapriyo janaH / tasya cittavibhrame cittavikSepe pizAcA iva pizAcA yathA zarIrAntaHpraviSTAzcittavikSepa janayanti tathA ime iti kAhalajanacittavibhramapizAcAstaiH, evaMbhUtaiH dhUtaiH kalahasya parasparavirodhasamudbhUtakaleH, mImAMsAnAmaparivartaH 'mImAMsAsaMjJaka vipariNAmaH kRtaH / vedasya pUrvamImAMsAbhedena dvividhA'pi mImAMsAkalahavistAra eve. tyarthaH // 24 / / vAdino vairAgyaprabhava cittaikAgyaM mokSapradamapi sambhAvyata ityAha parinigrahAdhyavasitaH cittaikAgryamupayAti yad vAdI / ... yadi tat syAd vairAgyeNa cireNa zivapadamupayAtu // 25 // parinigraheti / parinigrahAdhyavasitaH parito nigrahAn pratijJAhAnyAdi 15 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 divAkarakRtA kiraNAvalaukalitA aSTamI dvAtrizikA / nigrahasthAnAvAptijanitAnadhyavasyati nizcinotIti parinigrahAdhyavasitaH yadyahameMtadviSaye itthaM bravImi tInena nigrahasthAnena nigRhIto'haM syAmityAdinizcayavAn, vAdI, tat tasmAt cittaikAgrayaM manasa ekAgratvaM prastutaviSayAtiriktaviSayAnAliGgitamanaskatvamiti yAvat , upayAti prApnoti, yadi tat cittaikAgryam , vairAgyeNa viSayavirakatvena, syAt bhavet , tadA cireNa cirakAlena 'anekajanmasaMsiddhastato yAti parAM gatim' iti vacanAt ziva padaM mokSasthAnam , upayAtu prApnotu ityarthaH // 25 // viraktasya vAdino vicAramupadarzayatiekamapi sarvaparyayanirvacanIyaM yadA na vettyartham / mAM pratyahamiti garvaH svasthasya na yukta iti puMsaH // 26 // ekamapIti / ekamapi asya arthamityanenAnvayaH-sarvaparyayanirvacanIya sarvaiH sva-paraparyayairnirvavatuM yogyam , ekamapi dravyAtmakamartham , yadA chadmasthAvasthAyAM, na vetti na jAnAti tadA mAM prati chadmasthatvena svasadRzaM, mAM prati ahamitigarvaH ahaM sarve jAnAmi na tvaM kimapi jAnAsi tat kiM tvaM vikatthase ityAdi garvo'bhimAnaH, svasthasya svasvarUpavyavasthitasya, puMsaH puruSasya, na yuktaH na samIcInaH, tathA ca pizAcAdigrasto madonmatto vA pumAnahamityabhimAnaM kartumarhati na tu svasya ityarthaH // 26 // [itaH paramAryAbaddhaM na dRSTa varamatastadvayAkhyAnAbhAvena nyUnatApAdakaH // ] ekavyaktikRtaM vivecanamidaM na syAt kathAntargataM tattvAqhyAnaparaM parantu kRtinastatsyAdabhISTapradam / etasyApi parIkSayA'dhyavasitiyujyeta vAdAzritA vAdivAtakRtAdarA bhavatu sA navyA kathA saMstutA // 1 // iti vAdAkhyA'STamI dvAtrizikA samAptA // Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedavAdAkhyA navamI dvaatriNshikaa| yuktivAtasamAzriteyamuditA vIrastutiH sarvathA sarvArthA nahi kintu sarvaghaTanA syAdvAdato yantritA / . sarvArtho nanu sarva eva niyataH zabdaH prabhorvAcako lAvaNyena vilokito'rthagatitaH syAd vai stuti vika // 1 // vedavedyArthaviSayajJAtAramupadarzayatiajaH pataGgaH zabalo vizvamayo dhatte garbhamacaraM caraM ca / yo'syAdhyakSamakalaM sarvadhAnyaM vedAtItaM veda vedyaM sa veda // 1 // ajaH pataGga iti / "pataGgaH zabala: vizvamayaH ajaH acaraM caraM ca garbha dhatte asya adhyakSam akalaM sarvadhAnyaM vedAnItaM vedyaM yaH veda sa veda" ityanvayaH / cedAbhimatasaguNa-nirguNabrahmaNonimanena padyena prazasyate / pataGgaH patan gacchatItyataH pakSI, tatsAmyena vivakSitaH, jIvezvarayoH pakSitvena rUpaNaM vede'pi zrayate "drA suparNA sayujA sakhAyA samAnaM vRkSaM pariSasva jAte / tayorekaH piSpalaM svAdvatti anaznan anyo'bhicAkazIti // " ityAdau, zabalaH mAyayA zabalitaH citritaH / vizvamayaH svasvarUpeNa vizvaM cyApnuvan vizvabhAvamupagataH, ajaH na jAyate janmAkhyaM bhAvavikAramanubhavatIti saH, sa cAtra hiraNyagarbho gRhyate, bhavati ca tATasthyena carAcaragarbhAdhAyakatvena, tasya laukikAjasAmyam / vede ca ajazabdena mAyAzabalaM caitanyam, ajAzabdena ca mAyA kathyate- "ajAmekAM lohitazuklakRSNAM bahvIH prajAH sRjamAnAM sarUpAH / / ajo Teko juSamANo'nuzete jahAtyenAM bhuktabhogAma jo'nyaH // " iti / ajazca parabrahmApi kathyate Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA navamI dvAtriMzikA / "ajo nityaH zAzvato'yaM purANaH / " ityAdirUpeNopaniSatsu gItAyAM ca / acaraM sthAvaraM, caraM cetanaM ca, garbha garbha rUpeNa svAntaHsthitaM, dhatte dhArayati, sRSTisamaye svazaktibhUtAyAM prakRtau garbharUpega carAcaramAdhatte iti bhAvaH / asya carAcararUpasya garbhasya taddhArakasya vA, adhyakSam adhozitAraM prerakam , akalaM niravayavaM, sarvadhAnya sakalasRSTibIjabhUtaM, vedAtotaM vedebhyo'pi vAcyatvenAtikrAntam , tathApi vedyaM vettuM yogyaM (paramaM brahma) yaH veda yaH jAnAti, saH sa eva, veda jAnAti, nAnyo prAkRtabalajJAtA jJAnavattvena vyapadezya iti bhAvaH / atra dvAtriMzikAyAM vedAnAmupaniSadAM ca siddhAntabhUtA arthAH sUkSmadRSTayA AlaGkArikabhASayA ca nibaddhA / vizeSataH zvetAzvataropaniSado vAkyAnyanusRtAni / vizeSa jijJAsubhizca upaniSada evAvalokanIyA iti neha tatra tatra viziSyopaniSadAdibhinna pradarzyante // 1 // vedavedyatvaM vizvAtmanoranekadhA vidyate tadeva krameNakaikaprakArogdarzanena bhAyavatisa evaitad vizvamadhitiSThatyeka stamevaitaM vizvamadhitiSThatyekam / sa evaitad veda yadihAsti veyaM tamevaitad veda yadihAsti vedyam // 2 // sa eveti| "sa evaika etadavaizvamadhitiSThati tamevaikametaM vizvamadhitiSThati yadihAsti vedyaM etat sa eva veda, yadihAsti etat tameva vedyaM veda" itynvyH| pUrvArddhana vizvAtmanoranyo'nyamadhiSThAnAdhiSTheyabhAvaH, uttarArddhana tayoranyo'nyaM vedya-vedakabhASazca darzitaH / sa eva Atmaiva, eko'dvitIyaH, etada vizvaM pratyakSaM jagat, adhitiSThati vyApyAvatiSThate, "viSTabhyAhamidaM kRtsnamekAMzena sthito jgt|" iti vacanAt athavA etadvizvamasminneva prakalpitamiti bhramAdhiSThAnatvAdAtmA vizvamadhitiSThatIti, tamevaikametaM tamAtmAnamevAdvitIyaM prAptam , vizvaM jagatkartR, adhitiSThati adhikRnyAzritya tiSThati vartate, yat yat kimapi, iha jagati, asti vidyate, vedya jJAnakriyAkama etadvi vasthitaM vastu,sa Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA navamI dvAtriMzikA / 229 eva Atmaiva, veda jAnAti, yadihAsti yad iha jagati vartate etatkartRbhUtaM, tameva vedyamAtmAnameva, veda jAnAtItyarthaH / yathA sa vizvAdhiSThAnatayA khyAto'pi svayaM vizvamadhitiSThati sarvasmin tasya sthititvAt tathaiva yathA sa sarva vizvaM jAnAti sarvajJatvAt tathA sarva vizvamapi tameva jAnAti tadatiriktasya jJeyatvAbhAvAd iti tAtparyam // 2 // vizvAtmanoranyo'nyaM straStRtvaM sRjyamAnatvAbhAvaM copadarzayatisa evaitad bhuvanaM sRjati vizvarUpaH tamevaitat sRjati bhuvanaM vizvarUpam / na caivainaM sRjati kazcinnityajAtaM na cAsau sRjati bhuvanaM nityajAtam // 3 // sa eveti / "vizvarUpaH sa eva etad bhuvanaM sRjati, vizvarUpaM tamevaitat bhuvanaM sRjati, kazcinnityajAtamenaM na caiva sRjati, asau nityajAtaM bhuvanaM na ca sRjati" ityanvayaH / vizvarUpaH sarvAtmakaH, sa evAtmaiva, etad bhuvanaM dRzyamAnaM jagat, sRjati "eko'haM bahu syAm" iti zruteH / yadutpadyate tat sarvaM brahmaiva sarvasya vastuno brahmasattAtiriktasattAkatvAbhAvAditi, vizvarUpaM carAcarAtmakaM, tameva AtmAnameva, etada bhuvanaM paridRzyamAnaM bhuvanaM kartRbhUtam , sRjati utpAdayati, kartRkarmaNorubhayorapi brahmarUpatvena kartRbhUtaM brahmAtmakameva jagat karmabhUtAtmasvarUpatayA pariNamata iti, vastuta ekasyaiva sata Atmano nityasyAvikAriNo na kartRtva-karmatve sambhavataH, kArya-kAraNabhAvasya medaniyatatvAt nityasya kAryatvAyogAccetyAha-kazcit ko'pi, nityajAtaM sarvadA vidyamAnam , enamAtmAnaM, na caiva sRjati notpAdayatyeva, "na jAyate mriyate vA kadAcit nAyaM bhUtvA bhavitA vApi bhUyaH / ajo nityaH zAzvato'yaM purANo na hanyate hanyamAne zarIre // ' / ityAdivacanAt / asau AtmA, nityajAtaM sarvadA'vasthitasattAka bhuvanaM jagat , sRjati utpAdayati / utpatteH pUrva jagato'sattve zazazRGgAdi Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA navamI dvAtriMzikA / vat tasyotpAdAsambhavAt , sattvaM tu tasya pAramArthikamAtmasvarUpatayaiva tena rUpeNa nityasato'pi tasyotpAdAsambhavAt , uktaM ca- .. "nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH / ubhayorapi dRSTo'ntastvanayostattvadarzibhiH // 3 // iti kRtAtmajJAnAbhyAsasyatra jJAnadADhAya vedaH prabhavati, nAnyathetyupadarzayatiekAyanazatAtmAnamekaM vizvAtmAnamamRtaM jAyamAnam / yastaM na veda kimRcA kariSyati / yastaM ca veda kimRcA kariSyati ? // 4 // ekAyanazatAtmAnamiti / ekAyanazatAtmAnaM ekamayanaM gamanAgamanadvAraM yasya sa ekAyanaH, ekamadvitIyamayanamAdhArabhUta vA zatapadamihAnantasaGkhyAvabodhakaM zatamanantasaGkhyakaM AtmA svarUpaM yasya sa zatAtmA, ekAyanazcAsau zatAtmA tam , caikAyanazatAtmAnam ekamArgAnugamyamAnAkhilAzrayAnantasvarUpamityarthaH, ekam advitIyam , "ekamevAdvitIyaM brahma neha nAnAsti kinycn|" iti shruteH| vizvAtmAnaM vizvasvarUpaM tasyaivaikasya mAyAsahakAreNa vizvarUpeNa vivarttanam , amRtaM amara svatastasyAmRtatvAd , jAyamAnam utpadyamAnam , mAyAkalpitamAvRtAdirUpeNa bhavanAt , tamevambhUtamAtmAna, yaH yaH kazcin , na veda na jAnAti, kimRcA kari yati Rgiti vedamAtrasyopalakSaNaM nikhilavedAbhyAsenApi na kiJcit kariSyati, etaddADharyAyaiva yastaM ca veda kimRcA kariSyati iti punarapyupAdAnamityarthaH, yastaM vedeti caturthacaraNe pAThe ca yastad vijJAnavAn so'pi vedaiH kiM kariSyati ityarthaH, tadvijJAnArthameva vedAnAmugyogAt tasmin sati tadanupayogaH iti, tad vaiyarthyam adhIteSvapi vedeSu tadavijJAne ca teSAM spaSTaM vaiyarthya miti bhAvaH // 4 // brahmaNo mAyAsvarUpAyAM guhAyAM praviSTAH sarve padArthAH -tayaiva saMgUhitAH, zuddhabrahmajJAnena vilInAyAM mAyAyAM sarve vilIyanta iti mAyAsurakSitatvaM teSAmityAzayenAha Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA navamI dvAtriMzikA / 231 sarvadvArA nibhRtA mRtyupAzaiH svayaMprabhAnekasahasrapAH / yasyAM vedAH zerate yajJagarbhAH - saiSA guhA gUhate sarvametat // 5 // sarvadvAreti / sarvadvArA sarvataH dvArANi yasyAM sA, mRtyupAzaiH nibhRtA mRtyubandhanaiH vyAptA, svayaMprabhA svayameva prakarSeNa bhAsamAnA, anekasahasrapAH anekAni sahasrANi parvANi granthayaH sandhayo vibhAgA vA pakSA yasyAH sA aneka sahasrapAH / bhAvaraNazakti-vikSepazaktibhyAM prathamato dviparvA mAyA, AvaraNazaktizcAsattvApAdakAvaraNazaktyamAnApAdakazaktibhyAM dviprakArA, pratyekaM sA'pyAtriyamANaviSayAnantyAdanantA vikSepazaktizca sarjanazaktiH sA'pi sRjyamAnAnantyAdanantetyeva bhAvAntaramedAkalanenAnekasahasraparvA mAyeti, yasyAM mAyAyAM, vedAH zrutayaH, yajJagarbhAH yajJapratipAdakAH, zerate tattvajijJAsubhirhi sApradhAnatvenopekSitAH santaH suptapuruSavat sukhamavatiSThante, saiSA mAyAsvarUpA, guhA guhevAndhakArapradhAnA, etat dRzyamAnaM, sarva jagadeva, gUhate rakSati inyarthaH // 5 // vedavedyamAtmanaH svarUpamupadarzayatibhAvAbhAvo niHsvatattvaH [satattvo] niraJjano [raJjano] yaH prakAraH / guNAtmako nirguNo niSprabhAvo vizvezvaraH sarvamayo na sarvaH // 6 // bhAvAbhAva iti / bhAvAbhAvaH bhavatIti bhAvaH sattA naiyAyikAdyupagataparasAmAnyaM tadrUpa ityarthaH, tathA abhAvaH vedAntimate'bhAvasyAdhikaraNasvarUpatvamiti sarvAbhASo brahmAtmagato brahmaveti, ata eva niHsvatattvaH brahmaNaH svatattvaM sattvaM cittvAnandatvaM ca tacca nirdharmakabrahmaNi dharmasvarUpaM na vidyata iti niHsvatattvaH, tarhi brahma sat brahma cit brahma Ananda iti vyapadezaH kathamiti Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA navamI dvAtrizikA / cet, itthaM yathA brahmaNi na sattA tathA asattArUpo'pi vyAvahArikasattvalakSaNo dharmo na vidyate ityasattvAbhAva eva brahmasvarUpaM brahma saditi vyapadezanibandhanam, tathA'jJAnatvAbhAva eva brahmaNi cidvyapadezanibandhanam, tathA'nAnandatvAbhAva eva brahmasvarUpatayA brahmaNi Ananda iti vyapadezanibandham, tathA'nAnandasvAbhAva eva brahmasvarUtayA brahmaNi Ananda iti vyapadezanibandhanam , tathA satattva iti vyAvahArikataddharmakalpanAdhikaraNamityarthaH, niraJjanaH, aJjanaM rAga-dveSAdikabhAvikaM tena rahitaH, tathA raJjanaH lokaraJjanArthaM rAgAdibhAva 'yaH prakAraH' ityasya sthAne 'niHprakAraH' iti pATho yuktaH / nirgataH prakAro'. vAntaramedo yasmAt sa niSprakAro'vAntarabhedarahitaH, guNAtmakaH sattva-rajastamo. guNAtmakamAyAyAstAdAtmyAdhyAsAd guNAtmakaH, tatra sattvaguNAvacchinnaM caitanyaM viSNuH, rajoguNAvacchinnaM caitanyaM brahma, tamoguNAvacchinnaM caitanyaM mahezvaraH, sAmAnyato mAyAvacchinnaM caitanyamIzvara iti mAyArUpopAdheraikyAdIzvarasyaikya, tatraiva mAyAyAM sattvaguNasya pradhAnyaviSakSayA tadAtmakamAyAvacchinnacaitanyatvaM viSNutvaM, rajoguNasya prAdhAnyavivakSayA tadAtmakamAyAvacchinnacaitanyatvaM brahmatvaM, tamo guNasya prAdhAnyavivakSayA tadAtmakamAyAvacchinnacaitanyatvaM mahezatvamityevaM saguNamupAdhimedAdekamapi trirUpam, nirguNaH upAdhirahita AtmA sattvAdiguNarahitaH zuddhacaitanyavyapadezabhAk nirguNatvAdeva, niSprabhAvaH mAyAbhedAdhyAsajanitasRSTi-sthiti-vilayalakSaNakAryakAritvAtmakaprabhAvarahitaH, vizvezvaraH mAyAlakSaNazaktiyogAd vizvasya jagata utpatti-sthiti-layAna kattumISTe iti, vizvezvaraH sarvamayaH, ghaTa-paTAyazeSapadArtharUpeNa vivattenAyamevAtmA'vabhASate nAnyaH kazcana cakAstIti, sarvamayaH pAramArthikadRSTyA jagadeva nAstIti kutastadrUpa AtmA satya-mithyAsvarUpayorekIkaraNAsambhavAdityAha-na sarva iti // 6 // prapaJcakartRtvaprapaJcabhoktRtvAnyAsahakRtatvAtmA sraSTatvAnyAsraSTatvadharmAn vyavahAranizcayAnyataradRSTayupapannAnupadarzayati sRSTvA sRSTvA svayamevopabhuGkte sarvazvAyaM bhUtasoM yatazca / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA navamI dvAtriMzikA / 233 naM cAsyAnyat kAraNaM sargasiddhau na cAtmAnaM sRjate nApi cAnyAn // 7 // sRSTveti / sRSTvA sRSTvA vizvamutpAdyotpAdya, svayameva sraSTasvarUpa Atmaiva, upabhuGkte bhunakti, ca punaH, sarvo'yaM bhUtasargaH azeSo'pyupalabhyamAno bhU-jala-tejo-vAyvAkAzAtmakapaJcabhUtotpAdaH, yatazca yasmAt punarbhavati, bhUtotpattikAraNatvamanena darzita, bhUtasthitipralayakAraNatvamapyanenApalakSitam, asya AtmanaH, sargasiddhau bhUtotpAdane, anyat kAraNa Atmabhinna sahakArikAraNaM, na ca naiva samasti, nizcayadRSTayA svAha-na cAtmAnaM sRjate ayamAtmA svarUpaM notpAdayati AtmasvarUpasya nityasyotpAdAsambhavAt, ca punaH, anyAn bhAtmabhinnAn, nApi naiva, sRjate vastuta AtmabhinnasyAbhAvena tadutpAdAsambhavAt // 7 // ___ bhasyAtmano'nindriyanvaM pratiniyatendriyaviSayagrAhakatvamantareNaivendriya jajJAnavattvaM karmendriyapratiniyataviSayAbhAvazcopadarzayati nirindriyazcakSuSA vetti zabdAn zrotreNa rUpaM jighrati jihvayA ca / pAdaibravIti zirasA yAti tiSThan ___ sarveNa sarvaM kurute manyate ca // 8 // nirindriya iti| nirindriyaH indriyarahita ityarthaH, cakSuSA cakSurindriyeNa, zabdAn vetti jAnAti, aninindriyasya cakSureva nAsti na ca zabdA. cakSurindriyayogyA iti kathaM cakSuSA vetti zabdAnIti nAzaGkanIyam / " apANipAdo javano grahItA pazyatyacakSuH sa zRNotyakarNaH / sa vetti vedyaM na hi tasya vettA tamAhuragryaM puruSa mahAntam // " (zve0 u0 3. 29) ityAdi zruteH, aghaTita ghaTanApaTIyasI mAyAlakSaNA, tasya zaktiriti tatsambandhAt tasya sendriyatvaM sarvapratyakSavattvamiti cakSuSetyanena pratyakSajananazaktye Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA navamI dvAtrizikA / tyasyAvedanAt pratyakSayogyAnAM zabdAnAM pratyakSajananazaktathA grahaNasya sambhavAt, ata eva zrotreNa rUpaM vetti ityapi saGgatam , zrotreNatyasya tatpratyakSajananazaktayetyarthaH, jighrati ityanena vetti ityasya vedanAt pratyakSayogyAvasya ca rUpe sambhavAt, rUpamityanenApi viSayamAtrasyAvabodhanam, ata eva jihvayetyapi pratyakSajananazaktayetyarthakamiti, etAvatA indriyamAtraprabhavAzeSaviSayAvagAhipratyakSavatvaM tasyAveditaM bhavati, jJAnendriya-tadviSayAniyamamupadarya karmendriyatadviSayAniyamamupadarzayitumAhapAdairbravIti, vacanAdAnaviharaNotsargAnandaviSayakANi vAk pANi-pAda-pAyUpasthAni karmendriyANoti vAgindriyaviSayatvameva vacanasya vihara gaviSayakatvameva pAdendriya sye te yathAzrutArtho na saGgatimetIti pAdai rityanena mAyAyAH karaNazaktyetyarthasya, zirasetyanenApi tasyAvedanAt , tatazca pAdaibravItIti zirasA yAti, tiSThanniti ca upapadyate, jJAnendriya-tadviSayakarmendriya-tadviSayAn prati niyamo yadasyopapannataraH tadupadarzayati-sarveNa sarvakaraNena, sarva sarva vastu, kurute karoti, manyate ca jAnAti ca etAvatA sarvakartRtva-sarvajJAtRtve tasyAvedite ityarthaH // 8 // vAG-manogocarasya bandhamokSAnAspadasya cAtmano vAGmanoviSayatvaM bandhamokSAspadatvaM ca darzayati zabdAtItaH kathyate vAvadakai ___ niAtIto jJAyate jnyaanvidbhiH| bandhAtIto badhyate klezapAzai mokSAtIto mucyate nirvikalpaH // 9 // zabdAtIta iti / brahmago nirguNatvaM saguNatvaM ca pUrvamabhihitaM tatra nirguNatvamavalambya zabdAtItaH zabdapravRttinimittasya kasyacid dharmasya zuddhacaitanyalakSaNanirguNAtmanyabhAvAcchabdApratipAdyaH / "yato vAco nivartante aprApya manasA saha" (te. u0 2 / 9) iti zrutyA zabdAtItatvasya brahmaNi prasiddhaH, kathyate zabdena pratipAdyate, vAvadakaiH atizayitavacanalampaTaiH, jJAnAtItaH savikalpaka. jJAnAviSayaH nidharmakasya brahmaNaH kiJcitprakArakajJAnaviSayatvAsambhavAt, jJAyate Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA navamI dvAtriMzikA / 235 nirvikalpajJAna viSayIkiyate, jJAnavidbhiH savikalpaka-nirvikalpakajJAnabhedAbhijJaiH 'jJAnavidbhiH' iti pAThe-nididhyAsanamArgeNotpannatattvaM padArthasAkSAtkArairityarthaH, bandhAtItaH bandharahitaH api zuddhacaitanyasya vAstavikabandhAsambhavAt, badhyate vyAvahArikabandhakarma bhavati, "tatsRSTvA tadevAnuprAvizat / " (tai 0 u0 2 / 6) iti zrutyA saMsArapraviSTatvabandhanakarmavamupapannam kallezapAzaiH kallezalakSaNakarmabandhanarajjubhiH, mokSAtItaH yasya bandhaH tasyaiva bandhApagamalakSaNamokSo bhavati zuddhacaitanyalakSaNaH AtmA tu na kadAcidapi baddha iti vastuto mokSarahitaH api, mucyate mukto bhavati, nirvikalpaH vikalparahitaH / uktaM ca paJcadazyAm 'bandha-mokSavyavasthArthamAtmanAnAtvamiSyatAm / iti cenna yato mAyA vyavasthApayituM kSamA // 1 // dugharTa ghaTayAmIti viruddha kiM na pazyasi / vAstavau bandha-mokSau tu zrutirna sahatetarAm // 2 // jJAnanirodho na cottattirna vaddho na ca sAdhakaH / na mumukSunai vai mukta ityeSA paramArthatA // 3 / / iti // 9 // zuddhacaitanyasya brahmaNo nirguNasya na brahmAdicaitanyarUpatvaM saguNasya tu caitanyasya mAyopAdhiviziSTasya guNabhedena brahmAditrayarUpatvaM saguNopAsanArthaM mUDhAstasya pratimAH kalpayanti vastuto'pratima evAyamiti darzayati nAyaM brahmA na kapardI na viSNu brahmA cAyaM zaGkarazvAcyutazca / / asmin mUDhAH pratimAH kalpayante jJAtazcAyaM na ca bhUyo namo'sti // 10 // nAyamiti / ayam AtmA nairguNyavivakSAyAM, na brahmA rajoguNapradhAnamAyAvacchinnacaitanyarUpo na, na kapardI tamoguNapradhAnamAyAvaMcchinnacaitanyasvarUpo na, na viSNuH sattvaguNapradhAnamAyAvacchinnacaitanyasvarUpo na, saguNAtmavivakSAyAM punaH ayaM brahmA zaGkaro'cyutazca, asmin Atmani, mUDhAH ajJAninaH, pratimA: Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA navamI dvaatrishikaa| brahma-zaGkara-viSNumUrtIH kalpayantaH-kalpanAM kurvantaH taktanmatAbhimAnino bhavanti, zAtazcAyaM tattvamasi iti vAkyajanyanirvikalpajJAnaviSayo'yam, tatazca mAyAyA atyantocchedAt tatpUjakasyApyabhAvAd , bhUyaH punaH, na ca naiva, namaH namaskAraH, asti vidyate mAyAkalpitapadArthasya mAyApagame'bhAvAt , jIvezvarAdInAM mAyAkalpitatvamuktaM paJcadazyAma "mAyAkhyAyAH kAmaye no vatsau jIvezvarAvubhau / yathecchaM pibatAM dvaitaM tattvaM tad dvaitameva hi // 2 // " iti / 'namo'sti' ityasya sthAne 'tamo'sti' iti pAThaH smbhaavyte| AtmA jJAto yadA tadA''tmajJAnAnantaraM, bhUyaH punarapi, tamaH mAyAsvarUpo'ndhakAraH, nAsti na vidyate ityarthaH // 10 // sarve parasparaviruddhA api padArthA AtmanyevAvyatiriktatayA'vatiSThante ityAhaApo vahnirmAtarizvA hutAzaH satyaM mithyA vasudhA meghayAnam / brahmA kITaH zaGkarastAkSyaketuH sarvaH sarva sarvathA sarvato'yam // 11 // Apa iti / Apo jalAni, vahniH tejaH, tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvamiti niyamAd bAhyabhinmAtmA bhinnAnAM jalAnAM bAhyabhinnatvamiti, Apo vahrirityupapadyate, mAtarizvA mAtari antarikSe zavati-gacchati iti vyutpattyA'ntarikSacaro meghasaMcArako vAyuranenocyate / hutAzaH yajJAdigatahutabhuk, tayozca vyavahAre parasparaviruddhatvaM mAtarizvanA saMcAriteSu megheSu satsu cAturmAsyAM yajJAdyapravRtterityAzayenaiva hutAzapadena punarvahnipadena vAyuH hutAzaH yajJopavahniH vahanyabhinnAtmA, bhinnasya vAyorvahnerabhinnatvamiti mAtarizvA hutAza ityupapadyate, satyaM pAramArthikaM, mithyA kAlpanikam, brahmaNa eva zuddhacaitanyarUpatvena satyatvaM, mAyAkalpena mAtRtAdiviziSTatvena mithyAtvamityekasyaivAtmanaH satya-mithyobhayarUpatvAt satyaM mithyetyupapadyate, vasudhA pRthvI, meghayAnam AkAza Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA navamI dvAtriMzikA / 237 mindraH tayorakyabhAvanA pUrvavat , brahmA prajApatiH, koTaH sUkSmajantuH, tayorapi pUrvavadabhedAd brahmakITa ityupapadyate, zaGkaraH sadAzivaH tamoguNapradhAnamAyAvacchinnacaitanyarUpaH, tArkSyaketuH garuDadhvajo viSNuH sattvaguNapradhAnamAyAvacchinnacaitanyarUpaH tayorapi viziSTacaitanyarUpayoH sataH vedAntino yat samIhitaM tadAha-sarva ityAdi / ayamAtmA, sarvaH sarvapadArthasvarUpaH, sarva vahni-ravi-jalaM vAyurapi vAhnirityAdipratyekAtmanA nikhilaM pratyekasvarUpaM, sarvathA sarvaprakAreNa sarvasyApi prakArasya brahmaNi kalpitasya brahmarUpAdhiSThAnasattAkatvAbhAvAt, sarvataH sarvasmAt kAraNAt yena kAraNena yadutpadyate tatkAraNamapi brahmAbhinnamiti sarva kAryakAraNasvarUpamiti sarvasmAt sarva bhavatIti niyUDham / zvetAzvataropaniSadi "tadevAgnistadAdityastadvAyustadu candramAH / tadeva zukraM tadbrahma tadApastatprajApatiH // 402 // " ityAdirItyA brahmagaH sarvAtmakatvamuktam , tadiha virodhAbhAsena varNitam // 11 // sarve jIvA brahmaNyeva samarpitaHstata eva sukha-duHkhamanubhavanti brahmajJAnAdeva RSayo'mRtatvamAnandasukhamupabhuJjate ityAha sa evAyaM nibhRtA yena sattvAH zazvaduHkhAduHkhamevApiyanti / sa evAyamRSayo yaM viditvA ___ vyatItya nAkamamRtaM svAdayanti // 12 // sa evAyamiti / "yena nibhRtAH sattvAH zazvaduHkhA du khamevApiyanti sa evAyaM, yaM viditvA nAkaM vyatItyAmRtaM RSayaH svAdayanti" ityanvayaH / yena yAvat, sattvAH prANinaH, zazvat sArvadikkaM, duHkhAduHkhameva duHkha ca bhaduHkhaM cAnayoH samAhAro duHkhAduHkham evam , apiyanti Apnuvanti, tasyaivAtmanazcinmAtrAmAsAya sukha du:khe anubhavantIti yAvat / ('zazvaduHkhAH satataM duHkhapUrNA'pi duHkhamevApi yanti' ityevaM sambandha iti kecit) sa evAyam AtmA, tathA yaM brahmAtmAnaM, viditvA jJAtvA, nAkaM svarga, vyatItya atikramya, amRtaM Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA navamI dvAtriMzikA / mokSamAnandaikasvabhAvam, RSayaH munayaH, svAdayanti tadekatAmApnuvantItyarthaH, sa evAyamAtmetyarthaH // 12 // dharmamAtrAsambhavamAtmano darzayati-- vidyAvidye yatra no saMbhavete yannAsannaM no davIyo na gamyam / yasmin mRtyurnehate notukAmA sa so'kSaraH paramaM brahma vedyam // 13 // vidyAvidye iti / "yatra vidyAvidye no saMbhavete, yat AsannaM na, davIyo no, gamyaM na, yasmin notukAmA mRtyurnehate sa sa akSaraH paramaM brahma vedyam" ityanvayaH / yatra zuddhacaitanyasvarUpe brahmaNi, vidyAvidye vidyA ca avidyA ca vidyAvidya tatra vidyA tattadAkArAvacchinnacetanyalakSaNaM jJAnaM, avidyA ajJAnaM mAyeti, brahmaNyajJAnanAzAya vRttivyAptirapekSitetivacanAdakhaNDacaitanyalakSaNabrahmAkArAntaHkaraNavRttyavacchinnacaitanyalakSaNaM jJAnaM yadyapi bhavati tathApi tattAdAtmyalakSaNaphalasambandhastatra neSyate, phalavyApyatvamevAsya zAstrakRdbhirnigakRtamitivacanAt , avidyA'pi jagadupAdanamAyAlakSaNA brahmaNi samAzriteva, "AzrayatvaviSayatvabhAginI nivibhAgacitireva kevalA / pUrvasiddhatamaso hi pazcimo nAzrayo bhavati nApi gocaraH // 1 // bahu nigadya kimatra vadAmyahaM zruNuta saGgrahamadayazAsane / sakalavAGmanasAtigatA citiH sakalavAGmanasavyavahArabhAm // 2 // " itisaMkSepazArIrakavacanAbhyAM brahmaNyajJAnasya vyavasthApanAt , tathApi tatkAryajADyAdabrahmaNyabhAvAt sambandhenAvidyA brahmaNi nAstIti, no naiva, saMbhavate saMbhavataH, yat brahma, AsannaM samIpati, na, yad yadadhikaraNadezena vartate kintu taddezAvyavahitadeze vartate tat tat samIpavattiM bhavati, brahma tu vyApakaM naivambhUtamityarthaH / no naiva, davIyaH viprakRSTadezavarti, vyApakatvAdeva, na naiva, gamyaM gamanakriyAjanyasaMyogavat , yasmin brahmaNi, 'notukAmA' ityasya sthAne 'na tu kAmaH' iti pATho yuktaH / paJcatvabhAvaprApaNecchuriti tadarthaH / mRtyuryamaH, na naiva, Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA navamI dvAtriMzikA / 239 Ihate ceSTate, ( 'notukAmA' iti prakRtapAThAdare ca-yasmin mRtyuna Ihate, turapyarthe, notukAmA kAmA vittaSaNA yasmin no netyarthaH ) sa saH tattvamasIti vAkyasthatacchabdapratipAdya AtmA, akSaraH avinAzI, paramaM yasmAt parataraM nAnyadityatyutkRSTaM brahma zuddhacaitanyam , vedhaM vedAntagamyam // 13 // sUcIsaMvIyamAnatantusamUhaikatAvajjantusamUhabrahmaNi jantUnAM hUyamAnatvaM brahmaNaH sarvezvaratvaM ca darzayati-- otaprotAH pazavo yena sarve / otaH protaH pazubhizcaiSa sarvaiH / sarve ceme pazavastasya homyaM __ teSAM cAyamIzvaraH saMvareNyaH // 14 // otaprotA iti / "yena sarve pazavaH otaprotAH eSa ca sarvaiH pazubhirotaH protaH, tasya ca sarve ime pazavo homyam ayaM ca teSAmIzvaraH saMvareNyaH' ityanvayaH / yena brahmaNA, sarve nikhilAH, pazavaH ajJAnitvena pazuprAyA jIvAH, otaprotAH ekayaiva sUcyA sIvyamAnatantusamUhavat parasparAvibhaktasvarUpAH, eSa ca AtmA punaH, sarvaiH pazubhiH jIvaiH, otaH protaH adhiSThAnatvenAbhivyAptaH, tasya AtmanaH, ca punaH, sarve ime pazavaH paridRzyamAnAH sarve'pi jIvAH, homyaM tattvajJAnAgnau haviriva homyam, ayaM ca ayamAtmA punaH, teSAM pazUnAm , IzvaraH kartumakartumanyathAkartumISTe, saMvareNyaH sarvairevapUjyatamaH // 14 // - tasyAtmana utkarSa bhAvayatitasyaivaitA razmayaH kAmadheno ryAH pApmAnamaduhAnAH kSaranti / yenAdhyAtA paJcajanAH svapanti probuddhAste svaM parivartamAnAH // 15 // Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA navamI dvAtriMzikA / tasyaiveti / tasyaiva Atmana eva sambandhinyA, kAmadhenoH mAyAsvarUpakAmadhenoH, yadA yadA dugdhaM kAmayante dugdhapAnecchavastadA tadA dugdhaM dadAti kAmadhenuH na tatra velAniyamaH tathA mAyA'pi dvai taduradhaM jIvezvarasvarUpavAsAya dugdha dadAtIti bhavati sA brahmaNaH kAmadhenuH, tasyA etAH paridRzyamAnAH, razmayaH bandhanarajjvAH tejomAtrAH jIvezvarAdilakSaNAH, yAH razmayaH, aduhAnAH dohanavyApArAnAkalitA api,-pApmAnaM sukRtA-duHkRtalakSaNaM karmadugdhaM, kSaranti nipAtayanti, yena pApAtmatAM dugdhena, AdhyAtA . sRSTiviSayakasaMkalpaviSayIbhUtAH tatpAnaparitRptAH, paJcajanAH manuSyAH, svapanti suptA iva bhavanti, probuddhAste dvaitadugdhapAnayA tRptyapagame tattvajJAnitve, svaM svasvarUpaM caitanyaM, parivartamAnAH paritaH sarvato vartamAnA AsvAdayantaH svasvarUpAvAptikRtArthA bhavantItyarthaH // 15 // brahmAtmAnameva viziSya prapaJcayati tamevAzvatthamRSayo vAmananti ___ hiraNmayaM vyastasahasrazIrSam / manaHzayaM zatazAkhaprazAkha yasmin bIjaM vizvamotaM prajAnAm // 16 // tameveti / tameva AtmAnameva, azvatthaM azvattho vRkSavizeSastatsvarUpam , "UrdhvamUlamadhaHzAkhamazvatthaM prAhuravyayam" iti gItAvacanavyAkhyAyAM na zvo'pi sthAneti byutpattyA'zvatthapadena saMsAravRkSasya grahaNenAtrApyazvatthapadena saMsAravRkSasyaiva grahaNaM, saMsAravRkSazcAtmano vivarta iti tasyAtmasattAtiriktasattAkatvAbhAvAt tena sahAtmanastAdAtmyAdhyAsAt tadrUpatvamAtmanaH, RSayaH munayaH, vAmananti vopapadAd vizeSarUpArthaparatvAd vizeSeNAmananti mananaM cAtra nididhyAsanaM, kIdRzamazvatthaM dhyAyantItyata Aha-hiraNmayaM suvarNamayam, vyastasahasrazIrSam byastAni anyo'nyamizritAni sahasrazIrSANi sahasrasaMkhyakamastakAni yasya sa vyastasahasra. zIrSastam, vRkSasyoparitanAvayavapradeza eva mUrdhA, sa cordhva lokAdiH, IdRzamazvatthaM nizcalamanasaivAdhigamyamityAha-manaHzayaM manasi zeta iveti manasi nizcalavad vyavasthitam, punaH kIdRzaM zatazAkhaprazAkha zataM zAkhAH prazAkhAzca yasya sa Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA navamI dvaatriNshikaa| 241 zatazAkhAprazAkhaH lam, etAvatA tattalloka-tadavAntaralokasamaSTirUpatvenAtimahadrUpatvamasya khyApitam, yattadonityasambandhAt kaM tamanazvatthamAmananti RSaya ityAkAGkSAnivRttiye tvAha-yasmin Atmani, prajAnAM bhU-jalAdhakhilakAryANAM, bIjaM pariNAmi kAraNam, vizvaM kAraNe kAryopacArAd vizvakAraNa sattvarajastamoguNarUpamajJAnaM mAyA'vidyAdizabdavyapadezyam , otam udAmityarthaH // 16 // yajJe ijyamAno yajJapuruSaH tadaGgamantrAdirapyAtmavetyAhasa gIyate vIyate cAdhvareSu mantrAntarAtmA Rg-yajuH-sAmazAkhaH / adhaHzayo vitatAGgo guhAdhyakSaH __ sa vizvayoniH puruSo naikavarNaH // 17 // sa goyata iti / sa AtmA, adhvareSu yajJeSu, gIyate tattadadhiSThAtRdevaistAvakamantraiH stUyate, indrAgni-varuNAdizabdaghaTitamantravyapadezyo brahmAtmaiva, ca punaH, vIyate tattadyajJAntargata hotavyahomAdirUpeNa vibhaktabhAvena iyante vyApnoti, sa eva mantrAntarAtmA tattanmantrANAmantarAtmA adhiSThAtA, ata eva RgayajuH-sAmazAkhaH Rgveda-yajurveda-sAmavedAnAM zAkhA bhAgA: pratipAdakatayA yasya sa RgratuHsAmazAkhaH, yathA pura:sthito vRkSaH zAkhabhiH jJAyate tathA'yamAtmA'yanta gUDho RgvedAdibhAgAyata iti yuktaM Rga yajuH sAmazAkha iti, adhAzayaH zatazAkhaprazAkhasaMsAravRkSAcchanna pradeze mUDherajJAtaH san svannivAva tiSThata iti adhaHzayaH, yadA suptaH sanna kiJcicceSTate tadA'syAGgAnya saGkucitAni bhavanti evaM satyameva prasupta iti vijJAyata iti / vitatAGgaH AtmanaH saccidAnandasvarUpANyevAGgAni tAnyaparicchinnatvAd vistAni vistRtAnIti aGgAni yasya sa vitatAGgaH, athavA'syaiva cetanyAnandamAtrAbhuvo jIvanto jIvA aGgAni avayavAH tAni ca yathAyathaM. sarvatraiva vyAptAnIti vitatAGgatvaM tasya, tasmin supte sarve jIvAH suptA eveti, guhA'dhyakSaH saMsAravRkSasya guhA mAyA tatraiva sanniviSTAH sarve'pi Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA navamI dvAtriMzikA / padArthAH, tasyA adhyakSaH adhipatiradhiSTAnatvAdAtmaiva, sa AtmA, vizvayoniH vizvasya jagataH kAraNam , puruSaH puruSaH Anandamaya-vijJAnamaya-manomaya-prANama. yAnnamaya kozapaJcakalakSaNapuri zeta iti, naikavarNaH kAryasya sattvAditriguNAtmakamAyAsajAtIyasyAnekavarNatvAt tadAhyAsikatAdAtmyavad Atmano'pi kAraNasya citravarNatvamiti naikavarNaH-ekavarNo na bhavati kintu citravarNa ityarthaH // 17 // etatpuruSAdhiSThitamAyAjAlanimagnA jIvAH pazavo'bhimAnAkhyakaNTakaiH paripIDitA bhavantItyAha tenaivaitad vitataM brahmajAlaM durAcaraM dRSTayupasargapAzam / asmin magnA mAnavA mAnazalyai viveSyante pazavo jAyamAnAH // 18 // tenaivaitaditi / tainaiva anantaropavarNitapuruSeNaiva, etat paridRzyamAnaM brahmajAlaM mAyAlakSaNa jAlaM brahmapreritatvAt tannAmnA vyapadiSTam , vitataM vistAritaM, brahmajAlaM vizanaSTi-durAcaraM duHkhenAcAraNaM yatra taddarAcara, dRSTayupasargapAzam dRSTau brahmadarzanasya ya upasargaH asattvApAdakAbhAnApAdakAvaraNalakSaNo vighnaH sa eva pAzo bandhanaM yatra tadRSTayupasargapAzam, asmin magnAH brahmajAle magnAH praviSTAH, jAyamAnAH utpadyamAnAH, pazavaH ajJAninaH jantavaH, mAnavA manuSyAH, 'mAnadAlyaiH' ityasya sthAne 'mAnanAmAnazalyaiH' iti pATho yuktH| mAnanA mAnanaM mAnanA svamantavya mAnAH mamedaM darzana mama putraH, mama kalatramityAdi mamatvAbhimAnA ta eva tajjAlAntaHpraviSTastasya zalyAni kaNTakAstajanitasukha-duHkhAdilakSaNakaNTakaiH, viveSyante vividhyante ityarthaH // 18 // punarenamAtmAnaM stautiayamevAntazcarati devatAnA masmin devA adhi vizve nisseduH| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvala kalitA navamI dvAtrizikA ! 243 ayamuddaNDaH praNabhuk pretayAnai __reSa tridhA baddho kRpabho roravIti // 19 // ayameveti / ayameva Atmeva, devanAnAm ivopendra-varuNAdInAm , antaH antaHkaraNe, carati tattadvyAparaM bhAvayati, asmin Atmani, vizve devAH, sarve'pi devAH, adhi niveduH adhitiSThanti, ayam AtmA, uddaNDaH, sarvato nirbhIkaH, pretayAnaiH pretagamanamArgaH prANabhuga sarvajanaprANAn bhuGkte sarvasya prANAnayamevAraharatIti yAvat, e AmA, tridhA triprakAreNa, yathA vRSabhaH nAtrikayA gale pAde ca badhyate tathA sattva-rajastamolakSaNena baddho mAyAdhInaH, vRSabho varSagazolaH kalpANavI, balIvardaH roravIti atyantaM raTati. pAravazyaM prakaTayati // 19 // apAM garbhaH savitA vahireSa hiraNmayazcAntarAtmA devayAnaH / etena stambhitA subhagA dhaurnabhazca gurvI corvI sapta ca bhImayAdasaH // 20 // apAMgarbha iti / epa AtmA, apAM garbhaH jalAnAM garbhavannivAsasthAnaM, savitA sUryaH, Ava sUryarUpeNa kiraNadvArA jalAnyApIya dhArayati kAle varSati ca, vahniH agnisvarUpastapati, hiraNmayaH suvarNamayaH, ca punaH, antarAtmA sarvasyAntaradhiSThAtA, devayAna: devamArgaH, etena AtmanA, stambhitA ekatra vyavasthitA acala: tathAsthiteti yAvat , subhagA suzrIkA, kA senyAkAGkSAyAmAha-dyauH svarlokaH, nabhazca tArAnakSatrAvasthAnalakSaNakAzalokaH, ca punaH, gurU atyanta gurUbhUtA, urvI bhRrlokaH, ca puna:, sapta saptasaGkhyAka':, bhomayAdalA bhayaGkara gadhajanma pAsta la-vitalA dilokAH sAgarA vA // 20 // manaH somaH savitA cakSurasya ghrANaM prANo mukhamasyAjyapivaH / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA navamI dvAtriMzikA / / dizaH zrotraM nAbhirandhramabdayAnaM pAdAvilA surasAH sarvamApaH // 21 // mana iti / asya saMsAravRkSarUpAtmanaH, manaH 'antaHkaraNaM, somazcandramAH, cakSurnayanaM, savitA sUryaH, ghrANaM ghrANendriyaM, prANaH prANAdipaJcavAyavaH, AjyapivaH yajJe ghRtapAnakartR asyAtmanaH, mukham Ananam , dizaH dazApi dizaH, zrotraM zravaNendriyaM karNam , nAbhirandhram nAbhiH randhrA navachidrANi, abdayAnam andAH meghAsteSAM yAnaM mArgaH AkAzam , pAdAvilA pAdau caraNau ilA pRthvI, surasAH ApaH nadyaH, sarva nikhilaM vastu-evaMdizA AtmA zeSAvayavAn prApnoti // 21 // viSNubIMjamambhojagarbhaH . zambhuzcAyaM kAraNaM lokasRSTau / nainaM devA vidrate no manuSyA devAzcainaM viduritaretarAzca // 22 // viSNuriti / ayamAtmA, lokasRSTau jagadutpattI, viSNuH sattvaguNAvacchinnacaitanyarUpaH, tathApi ambhojagarbhaH viSNunAbhikamalotpanno brahmA, bIjaM nimittam , zambhuH tathApi jagadutpatto kAraNam , ata eva 'janmAdyasya yataH' iti vyAsasUtram / 'vidrate' ityasya stha ne 'vindate' iti pATho yuktaH-vindate jAnanti prApnuvantIti tadarthaH, no manuSyA vidrate ityanvayaH / zuddhaM caitanyasvarUpamAtmAnaM jJAtuM prAptumazaktA api devAdayo mAyAvacchinnaM taM saguNaM jAnantyevetyAha-ca punaH, devA indrAdyAH, iteratarAzca parasparopAsyopAsakabhAvena sambaddhA anye'pi manuSyAdayo'pi, enaM saguNamAtmAnaM, viduH jAnanti // 22 // saMpAravRkSamvarUmAtmAnamevAdhikRyAhaasminnudeti savitA lokacakSu- . rasminnastaM gacchati cAMzugarbhaH / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA navamI dvAtriMzikA / 245 eSo'jasraM vartate kAlacakra metenAya jIvate jIvalokaH // 23 // asminniti / asmin saMsArasvarUpe Atmani, savitA sUryaH, udeti udayaM prApnoti, taM vizinaSTi-lokacakSuH lokA etatprakAzasahakAreNaiva sarva pazyantIti bhavati, lokacakSuH savitA, asmin Atmani dinAvasAnasamaye, asta lokadRSTa yago varaM, gacchati prApnoti, taduktam-"yatazcodeti savitA yatra vAstai gacchati" (ka0 u0 4 / 9) / eSaH AtmA, ajasramapari. cchinnaM, kAlacakraM samayacakramudayAstamayasvarUpaM vartate, etena kAlacakreNa sUryodayAstAkalitadivasarAtriparibhramaNena, ayaM jIvalokaH jantusamUhaH, jIvate prANAn dhArayati / 23 // punarevaM stautiasmin prANAH pratibaddhAH prajAnA masminnastA rathanAbhAvivArAH / asmin prIte zIrNamUlAH patanti prANAzaMsAH phalamiva muktavRntam // 24 // asminniti / asmin saMsArasvarUpe Atmani, prajAnAM jantunAm , prANAH indriyAdayaH, pratibaddhAH sambaddhAH, asmin niruktasvarUpAtmani, rathanAmau rathanAbhau rathamadhyabhAge ite tAtyArthaH, gantA puruSo'bhISTasthAnamApnoti, tathA bicArArUDhaM manaI hitastha naM vrajatIti vicArasya rathasaMjJakatvam, arA iva nAbhinemimadaryaklinnA iva (prANAH', astA astamitAH, te punaH asmin Atmani, prIte prasanne svasvarUpAvasthite sati, zIrNamUlAH mUlaM saMzayajijJAsAdikaM tat zIrNaM jarjaritaM yeSAM te zIrNamUlAH santaH, (prajAnAm ) prANAzaMsA prANAnAmindriyAdInAmAzaM panAnyAzaMsAH prANA indriyAdayo mama paripuSTAssantu, ityevaMrUpA vicArAH, muktavRntaM muktaM parityaktaM vRntaM yena tanmuktavRntaM, phalamiva muktavRntaM phalaM yathA pati, tathA patanti adhogacchanti ghinazyantItyarthaH // 24 // Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA navamI dvAtriMzikA / asminnekazataM nihitaM mastakAnA masmin sarvA bhUtayazcetayazca / mahAntamenaM puruSaM veda vedya. mAdityavarNa tamasaH parastAt // 25 // asminniti| asmin saMsAravRkSasvarUpAtmani, mastakAnAM muNDAnAm, ekazataM upalakSaNametat asaMGkhya taM, nihitaM antaH sthApitam, zarIre pradhAnAGgatvAnmasta kasya nirdezaH mastakenottamAGgena prANino viziSyamayanta ityanena prANinAmityAveditam, sarve'pi prANino'sminneva niguuddhaastisstthntiityaashyH| asmin niruktasvarUpAtmani, sarvA nikhilAH, bhUtayo'NimA-lAghimAdyA vibhUtayaH, ca punaH, itayaH annAdyupaghAtakA upadravAH, mahAntaM mahattvazAlinam , enaM saMsAra. vRkSasvarUpaM, puruSaM vedavedyaM puruSaM AtmAnaM, veda jAnAmi, kIdRzam ? AdityavarNa Adityasya sUryasyAtyantabhAsvaravarNamiva varNa yasya sa AdityavarNastam sUryavaddedIpyamAnaprakAzasvarUpam, tamasaH andhakArasyAjJAnalakSaNasya, parastAt dUravattamAnam , uktaM ca-'vedAhametaM puruSaM purANamA datyavarNa tamasaH parastAt ( yajuH 32 ) // 25 // sarvasvarUpo'yaM puruSa ityAhavidvAnajJazcatano'cetano vA sraSTA nirIhaH sa ha pumAnAtmatantraH / kSarAkAraH satataM cAkSarAtmA vizIryante vAco yuktayo'smin // 26 // vidvAniti / vidvAn paNDitaH, ajJo mUrkhaH, cetanaH caitanyazAlI, acetano vA athavA jaDaH, sraSTA jagatsRSTikartA, nirohaH nizceSTaH, ha vitarke, sa pumAn, AtmatantraH svatantro'nyApekSa iti yAvat / kSarAkAraH vinAzasvabhAvaH, satataM ca sarvadA punaH, akSarAtmA ekAntanityaikasvarUpaH Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA navamI dvAtrizikA / 217 asmin puruSe, vAcaH vacanAni, yuktayaH tarka-vitarkAdayaH, vizIryante vinazyanti na pravartante iti yAvat , taduktam-"yato vAco nivartante aprApya manasA saha" iti ( tai0 u0 2 / 8 ) // 26 // buddhayAdirUpatvamasya puruSasya darzayati - buddhiboddhA bodhanIyo'ntarAtmA bAhyazcAyaM sa parAtmA durAtmA / nAsAvekaM nA pRthag nAbhi nAbhau sarva caitat pazavo yaM dviSanti // 27 // buddhiboddheti / atra 'buddhirboddhAH' iti pATho yuktaH / buddhi jJAnaM, boddhA jJAtA, bodhanIyaH jJApanIyaH, antarAtmA manogamyaH zarIrAntaHsthitaH, ca punaH, bAhyaH zarIrAd bahirvatamAno bahirindrayagamyaH padArthaH, ayaM puruSaH, sa puruSaH parAtmA utkRSTAtmA, durAtmA duSTAtmA, asau puruSaH, ekamadvitIyam, na na bhavati, nA naiva, a-mA-no-nA niSedhavacanA iti nAzabdasya niSedhArtha vAt, pRthag bhinnamane kamiti yAvat, nAbhi nobho abhi sarvatobhAvena ubhau dvau ekAnekobhayAtmakau na ityapi na, ca punaH, sarvametat akhilAtmakaM puruSasvarUpam, pazavaH ajJAninaH, yaM puruSa, dviSanti nAstyevoktasvarUpa Izvara ityevaM, dviSanti pratikSipantIti // 27 // puruSajJA amRtatvaM prApnuvantItyAhasarvAtmakaM sarvagataM parIta manAdi-madhyAntamapuNya-pApam / vAlaM kumAramajaraM ca vRddhaM . . ya enaM viduramRtAste bhavanti // 28 // sarvAtmakamiti / sarvAtmakaM nikhilavastusvarUpam, sarvagataM sarvavastupariniSThitam , parItaM sarvataH itaM vyAptam paricchinnamiti yAvat, anAdimadhyA Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA navamI dvAtrizikA / tam Adi-madhyAntarahitam, apuNyapApam puNya-pAparahitamiti tadarthaH, bAlaM. bAlyAvastham api, kumAraM kaumAravastham, ajaraM ca jarAvasthArahitaM punaH, vRddhaM vArdhavayAvasthAmApannam, enaM puruSaM, ye viduH ye kecana jAnanti, te niruka puruSasvarUpAbhijJAH, amRtA bhavanti muktA bhavantItyarthaH / taduktam-"vedAhametamajaraM purANam' ( zo. 3 / 21 ), tathA-"ya etadviduramRtAste bhavanti" (zve. u. 1) iti ca // 28 // brahmajJAnI puruSo brahmasvarUpa eva na tatra brahmacaryAdikaM karttavyaM, sAmAnyavizeSarahita eva sa bhavatItyAha nAsmin jJAte brahmaNi brahmacarya nejyA jApaH svastayo no pavitram / nAhaM nAnyo no mahAn no kanIyAn niHsAmAnyo jAyate nirvizeSaH // 29 // 'nAsmin zAta iti / asmin upavarNitasvarUpe, brahmaNi puruSe, zAte aparokSajJAnaviSayIbhUte sati, na brahmacarya amethuna vrataM na vidyate, ijyA yAgaH, jApaH AsamantAnmantra japAdikamapi na karttavyapaddhatimeti, nApItyasya svastaya ityanenApi sambandhaH, svastivacanAdikamapi na prayojanavat , no pavitram pUtatvakAryapi na kiJcit , athavA svastayo no pavitramityekameva vAkyam svastivacanAni pUtatvakArINi na bhavanti svayameva pUtasya pUtatvakaraNAsambhavAt , nAhaM ahaMtvAbhimAnAspadaM na, nAnyaH anyo na bhavati, advaitabhAvamApannasya dvaitAsambhavAt , no mahAn mahatparimANavAn na bhavati athavA svApakRSTa guNavatpuruSApekSayotkRSTa guNavattvalakSaNamahattvavAn na bhavati, no kanIyAn nANuparamANuvAn , svotkRSTaguNavatpuruSApekSayA'pakRSTaguNavattvalakSaNakaniSThatvavAn na bhavati vA, nissAmAnyaH sAmAnyarahitaH, jAyate bhavati, tathA nirvizeSaH vizeSarahito jAyate nirdharmakabrahmarUpo bhavatItyarthaH // 29 / / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA navamI dvAtriMzikA / 249 brahmajJAninaH zokAdikamapi nAstItyAhanainaM matvA zocate nAbhyupaiti nApyAzAste mriyate jAyate vA / nAsmaeNilloke gRhyate no parasmin ___lokAtIto vartate loka eva // 30 // nainaM matveti / enaM brahmasvarUpamAtmAnaM, matvA jJAtvA, zocanIyA bhAvAt , na zocate na zokamupagacchati, nAbhyupaiti abhyupagamanIyAntarAbhAvAt nAbhyupaiti na kimapi svIkaroti, nApyAzAste idaM me bhavatvityAzAmapi na karoti aprApyeSTavastvabhAvAt , mriyate. jAyate vA janmAntarabhogyAdRSTabhAktvAd bhujyamAnaphalakAdRSTasya cAbhAvAt na mRtyumadhigacchati notpadyate ca, asmin loke anubhUyamAnaitadbhuvane, na gRhyate na jJAyate etallokaparicchinnarUpAbhAvAt, no parasmin paraloke'pi na jJAyate etallokaparicchinnarUpAbhAvAt , lokAtItaH lokarahitaH, evaM satyapi, vartate loke eva etalloka-paralokAnyatarasminnevAvatiSThate // 30 // puruSameva stautiyasmAt paraM nAparamasti kiJcid yasmAnnANIyo na jyAyo'sti kazcit / vRkSa iva stabdho divi tiSThatyekaH tenehaM pUrNa puruSeNa sarvam // 31 // yasmAditi / yasmAt puruSAt , paramukuSTam, aparamapakRSTam , kiJcit kimapi, nAsti na vidyate, puruSasya sarvAtmakatvena tato bhinnasya kasyacidabhAvena svApekSayaiva, svasya paratvAparatvAsambhavAt , ata eva yasmAt puruSAt , aNIyaH aNutaraH, na kazcit ko'pi nAsti, yasmAt puruSAt jyAyo jyAyAn nAsti kazcit na vidyate ko'pi, vRkSa iva vRkSo Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA navamI dvAtriMzikA / yathA nizcalaH, tathA stabdhaH nizceSTaH, divi antarikSe, tiSThati sthitaH, eka: advitIyaH, tena puruSeNa niruktasvarUpeNa puruSeNa, idaM sarva dRzyamAnaM, jagadeva, pUrNa vyAptam // 31 // jagajjJAnatA puruSajJAne phalavailakSaNyamupadarzayatinAnAkalpaM pazyato . jIvalokaM nityAsatA vyAdhayazcAdhayazca / yasminnevaM sarvataH sarvatattve / ___dRSTe deve no punastApamaiti // 32 // nAnAkalpamiti / nAnAkalpaM nAnAprabhedam , jIvalokaM jIvA lokyante asminniti jIvalokaM jagadeva, pazyataH sAkSAtkurvataH puruSasya, nityAsakto vyAdhayazca, nityasambaddhazArIrikAnekapIDAzca, Adhayazca mAnasikapIDAzca bhavantyeveti zeSaH, ato'nupAdeyaM, vizvatattvamityabhisandhiH / evaM anantaroktaprakAreNa, sarvataH sarvaprakAreNa, sarvatattve sarvatattvAtmake, yasmin jIvaloke, deve SuruSe, dRSTe sati, punaH tApaM kAyika-vAcikapIDAdikaM, no naiva, eti prApnoti, mukto bhavatItyarthaH // 32 // sagRhNan sarvamevAdvayapuruSalasa saccidAnandarUpai rvedAntisaGgrahAtmA naya iha paramo nizcayo naH pratItaH / kintvekAnto na mAnyo bhavati nanu yato durnayo nItivijJai naivAtrAsthA vidheyA bhavati bhajanayA so'pi mAnyaH kathaJcit // 1 // iti navamyA vedavAdadvAtriMzikAyA vyAkhyA samAptA // Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamI dvAtriMzikA / syAdvAdISTaprakAraiH stutiriyamuditA siddhasenAbhidhAnai rAvAryairvAdivaryaizvaramajinavacaHlAdhyatA bhAvanArthA / vyAkhyA tamyA yathArthAnuraTanaphalikA kIrtyate dhIdhanena lAvaNyenAptabhaktyA jinamatamananAsvAdanAtatpareNa // 1 // zrIbhagavantaM vIrajinaM pragamati avigrahamanAzaMsamaparapratyayAtmakaH / provAcAmRtaM tasmai vIrAya munaye namaH // 1 // avigrahamiti / "yaH avigrahamanAzaM sam apara pratyayAtmakam amRtaM provAca tasmai munaye vorAya namaH" ityanvayaH / yaH jinaH, amRtaM mokSaM, provAca upadideza, kathaMbhUtaM amRtam . avigrahaM audArika-vaikriyAnAharaka-taijasa-kArmageti paJcavidhazarIrarahitam , anAzaMsam azaMsA kAmanA, na vidyate kAmanAlakSaNAzaMsA yatra tadanAzaMsaM tat kRtakR yasya bhagavato muktasya tadAnIM kAmanA'bhAvAt 'aparaH pratyayAtmakaH' ityasya sthAne 'aparapratyayAtmakam' iti pATho yuktaH / aparapratyayA. tmakam na vidyate para utkRSTo yasmAt so'paraH aparazcAsau pratyayazcAparapratyayaH aparapratyaya AtmA svarUpaM yasya tadapara pratyayAtmakaM, kevalajJAnAtmakasarvotkRSTajJAnAtmakaM athavA na vidyate para: svabhinnaH pratyayo grAhakaM jJAnaM yasya so'parapratyayastadAtmakaM svasaMvedyajJAnasvarUpam tat athavA'mRtavat sudhAvadAsvAdyamAnaM sadAnandajanakaM syAdvAdalakSaNavacanam , amRtaM yaH provAca uktavAn, vacanAmRtaM vizinaSTi-avigraham viruddhaH viruddhadharmaprakArako praho jJAnaM yasmAt tadvigrahaM saMdigdhavacanaM, na vigrahaM bhavitetyevaM nirNayAtmakavacanam , etena samAsavyAso bhavasvarUpasya syAdvAdAgamasya vyAsalakSaNavigrahAvazyavAdavigrahamiti na sambhavatItyAzaGkA dUrIkRtaH, athavA- 'uppei vA dhuvei vA vigamei vA iti tripaJcAtmaka. meva vacanaM bhagavAn prathamataH provAca tacca na samAsavacanamato vigrahAnapekSatvAdavigraham, arthavaikAntavAdivacanaM sarva paravAdinA saha parasparamatakhaNDanAtmaka Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dazamo dvAtriMzikA / kathAlakSaNasaGgamajanakatvAd vigraham anekAntavAdivacanaM svasvAbhyupagataprakAranirNayAjanakatvAnna vigrahamityavigraham , anAzasamiti pUrvavat aparapratyayAsmakam na vidyate paro bhinna utkRSTo vA pratyayo vizvAso yasmAt tadaparapratyayaM tadAtmakam utkRSTa vizvAsasthAnam athavA sarva hi vAkyaM kriyAyAM parisamApyate iti vaiyAkaraNasiddhAntAt sarvasya vAkyasyAnte kriyAva canaM bhavatIti parapratyayA. tmakaM, kriyAvacanaM yata: dhAtulakSaNa prakRnyuttaravatparikhyAtalakSaNapratyayAnmakamiti, jainamate coktaniyamAbhAvAnna parapratyayAtmakamityaparapratyayAtmakam , tasmai niruktAmRtavaktre, munaye munIzvarAya, vIrAya caramajinAya, namaH namaskAro'stvityarthaH // 1 // jJAnino vartamAnabhavavadatItAnAgatabhavau samatayA vijJAyate ityAha svazarIramano'vasthAH pazyataH svena cakSuSA / yathaivA'yaM bhavastadvadatItAnAgatAvapi // 2 // svazaroreti / "svena cakSuSA svazarIramano'vasthAH pazyataH ayaM bhavo yathaiva tadvadatItAnAgatAvapi'' itynvyH| svena svakIyena, cakSuSA cakSuHpadaM spaSTajJAnasAdhanamAtraparamiti spaSTajJAnakaraNena, svazarIramano'vasthAH svazarIrasya bAla-yuva-vRddhAdyavasthA jvarAdipIDAvasthAH svamanasazca kSiptavikSiptAdyavasthAH kAma-krodha-lobha mohAdyavasthAzca, pazyataH spaSTamavagacchataH puruSasya, ayaM bhavaH vartamAna janmajarAdilakSaNaH saMsAraH, yathaiva yadrUpeNava avabhAsate iti dRzyam, tadvat vartamAnabhavavat , atItAnAgatAvapi atItabhavAnAgatabhavAvapi svazarIramano'vasthA samanvitAvabhAsete ityarthaH // 2 // asmin bhava evAhaM vAdinirNayo yena spaSTajJAnasAdhanena vijJasya bhavati tenaivAtItAnAgatabhavagatasyAtmano'hantvAdinirNaya ityupadarzayati kimatrAhaM kimanahaM kimanekaH kimekadhA / viduSA codyataM cakSuratraiva ca vinizcayaH // 3 // kimatrAham iti / atra asmin bhave, kimaham kimahantvazAlyasmi, kimanahaM kimanahantvazAlyasmi, kimanekaH kimane kasvarUpo'smi, kimekadhA Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dazamI dvaatrishikaa| 253 kimekaprakAro'smi, ca punaH, ityevaM viduSA paNDitena, udyataM tattvanirNayAya pravatamAnaM, cakSuH spaSTajJAnasAdhanaM, yadA bhavati tadeti zeSaH, atraiva ca asmin bhava eva ca, vinizcayaH yAksvarUpa AtmA tAdRksvarUpasyAhantvAdyanyatamasya vizeSeNa nizcayo bhavatItyarthaH // 3 // tatrAhantvabuddhilakSaNo vinizcayo moha ityAhamoho'hamasmItyAbandhaH zarIrajJAnabhaktiSu / mamatvaviSayAsvAdadveSAt tasmAt tu karmaNaH // 4 // moho'hamasmIti / "tasmAt tu zarIrajJAnabhaktiSu mamatvaviSayAsvAdadveSAt karmaNa: ahamasmItyAbandho mohaH'' ityanvayaH / tasmAt tu vinirNayAt punaH, zarIrazAnabhaktiSu mamatva viSayAsvAdadveSAt zarIre mamatAjJAne viSayAsvAdaH, bhaktau ekadhaiva bhaktau devAntare dveSaH ityetasmAt kAraNAt, atra samAhAradvandvAzrayaNAdekava canabhAvaH, karmaNaH abhinavakarmaNaH, ahamasmItyAkArakaH, AbandhaH AsamantAdaro bandhaH saMmohaH, zarIre yadi mamatvaM na syAt jJAne ca viSayAsvAdo na bhavet, bhaktau cAnyadeva dveSazca na syAt tadA'hamasmIti nirNayAtmakA haGkArabhAvAnnAbhinavakarmabandhanaddhe turmoho vetyabhisandhiH / / 4 // mohanimittakarmabandhAccottara janmaka vizeSaprabhavo duHkhApAto bhavatItyAvedayati janmakamavizeSebhyo duHkhApAtastadeva vA / AjanikamapazyAnA nAnAtmavyaktacakSuSAm // 5 // janmakarmavizeSebhya iti / 'apazyAnA' ityasya sthAne 'apadhyAnAta' iti pATho yuktaH / "mAnAmavyaktacakSuSam AjasrikamapadhyAnAt janmakarmavizeSebhyo duHkhApAto vA tadeva' ityanvayaH / nAnAtmavyaktacakSuSAm zarIrendriyamanobuddhayAdinAnAtmasu vyaktaM cakSuI pTiyeSAM te nAnAtmavyaktacakSuSaH teSAM zarIraM paJcabhUtAtmakameva caitanyavattvAdAtmetyeke, cakSurAdInIndriyANyeva caitanyAdhAratayAtmetyapare, mana eva karaNaM kartR cetyAtmetyanye, buddhireva kartA cetanetyAtmeti pare, AlayavijJAna Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dazamI dvAtriMzikA / santatirevAtmeti saugatA ityevaM nAnAtmavyastacakSuSAM puruSANAm , Ajastrika sArvakAlikaM, apadhyAnAda durdhyAnAt zarIrameva tmetyAdinirantaramananalakSaNadhyAnAta, janmakarmavizeSebhyaH, niSkRSTajanmahiMsAdilakSaNakarmavizeSebhyaH, zarIramevAtmAnamabhimanyamAnA indriyAdikameva tmAnamabhimanyamAnA zarIgadipuSTireva yena karmaNA syAt tAdRzameva karmAcaranti tatazca tatprabhavaM tAtkAlikaM tajjanya. pApasamutthajanmAntarabhavaM vA duHkhamanubhavantIti, duHkhApAtaH, tadeva vA athavA AjastrikaM durdhyAnamevAtmAnaM pIDayatIti duHkham // 5 // mohAbhibhUtacittasya puMsa Arta-raudradhyAne bhavata ityAha pipAsA'bhyudayaH sarvo bhavopAdAnasAdhanaH / pradoSApAyApagamAdAtaraudre tu te mate // 6 // pipAsAbhyudaya iti / sarvaH akhilaH, pipAsAbhyudayaH pAtumicchA pipAsA tasyA abhyudayaH abhitaH sarvaprakAreNodaya AvirbhAvaH yaM yaM kAmabhavamapnoti tasya tasya kAmasya punaH punarbhogecchA vardhata eva, na tu tattadbhogecchA vinivartate, __"na jAtu kAmaH kAmAnAmupabhogena zAmyati / haviSA kRSNavarmeva bhUya evAbhivardhate // " iti vacanAta, kIdRzaH sa itmAkAGkSAyAmAha-bhavopAdAnasAdhanaH bhavasya 'saMsArasya yadupAdAnaM bhavopagrAhi karma tattAdhanaH tannimittakaH, evambhUtapipAsAbhyudaya eva Artta-raudradhyAnatAmupagacchatItyAha-pradoSApAyApagamAt pradoSANAM *prakRSTAnAM doSANAM kAma-krodhAdInAm apAye nirNayAtmakajJAne'ragamana t nirNayaviSayaka kAmakrodhAditaH, tu punaH, te Ataraudre AttaraudradhyAne, mate abhyupagate, tattadogecchAyAM satyAM tadviSayasampattau punaratadicchAntaralakSaNakAmapra durbhAvaH tadicchAviSayA. sampattau ttpratibandhake dveSa iti kAmakrodhasantAnanirantarAnubhavanalakSaNe A-dhyAnaraudradhyAne bhavata iti yAvat idamatrAvadheyam / "uttamasaMhananasyaikAgracintAnirodho dhyAnamiti" dhyAnasAmAnyalakSaNapratipAdakaM tattvArthasUtram. tadarthasphoTAtmakaM bhASyamidam-uttamasaMhananaM vajrarSabhanArAcaM vajranArAcaM nArAcaM ardhanArAcaM ca tadyuktasyaikAgracintAnirodhazca dhyAnam , etadvyAkhyAnamittham-utkRSTaM prakRSTaM saMhananaM-asmAM Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA dazamI dvAtriMzikA / 255 bandhavizeSaH, uttama saMhananamasyetyuttamasaMhananaM , tadunamasaMhananaM caturvidhaM vajrarSabhanArAcaM vajranArAcaM nArAcaM ardhanArAcam, vajraM kIlikA, RSabhaH paTTaH, nArAco markaTabandhaH, prathamaM tritayasaMyuktaM, dvitIyasaMhanane paTTo nAsti, tRtIye vajrarSabhau na staH, tato vajrarSabhaM ardhavajrarSabhaM nArAvaM cetyanena catvAro bhedA: pratipAdyA: uttamasaMhananavAcyAH, uttamasaMhanangrahaNaM nirodhe kArye / prativiziSTasAmarthyapratipAdanArtham , tasyottamasaMhananasya ekAgracintAnirodho dhyAnam , agram AlambanaM ekaM ca tadagaM cetyekAgram ekAlambana mityarthaH, ekasminnAlambane cintAnirodhaH, calaM cittameva, cintA tannirodhastasyaikatrAvasthAnamanyatrApracAro nirodhaH, ato nizcalaM sthiramadhyAvasAnamekAlambanaM chadmasthaviSayaM dhyAnam, kevalinAM punarvAkAyayoganirodha eva dhyAnam, abhAvAnmanasaH na hyavAptakevalasya manovyApAraH samasti, sakalakaraNagrAmanirapekSatvAditi, tAktasyeti tena prativiziSTena saMhananatrayeNAdyena caturvidhena vA yuktasya sampannasya ekagrAcintAnirodhaH, cazabdAd vAkkAyanirodhaca dhyAnam, atra ca zyAtA saMsAryAtmA, dhyAnasvarUpamekAgracintAnirodhaH, dhyAtiAnamiti bhAvasAdhanaH, kAlato muhUrttamAtram , catuHprakAramA bhibhedena, dhyeyaprakArAstvamanojJaviSayasaMprayogAdayaH, zokAkrandanavilapanAdilakSaNamAtam utsannabaddhAdilakSaNaM raudram , jinapraNItabhAvazraddhAnAdiliGga dharmyam , abAdhA'sammohAdilakSaNaM zuklam, phalaM punastiyaGa-narakasvargetyAdimokSAkhyamiti krameNa uttama saMhananapadArthalabhyo dhyAtA abhihitaH dhyAnasvarUpaM bhAvasAdhanatA ca vijJeyA iti, kAmopahatacittAnAM punarbhavaviSayasukhagRddhAnAM nidAnamArtadhyAnaM bhavati tadavirata-dezavirata-pramattasaMyatAnAmeva bhavati, hiMsA'rthamanRtavacanArthaM steyArtha viSayasaMrakSaNArthaM ca smRtisamanvAhAro raudradhyAnam tadavirata-dezaviratayoreva bhavatIti // 6 // Artta-raudradhyAnayoH kAraNamupadarzayati AlambanaparINAmavizeSodbhavabhaktayaH / nimittamanayorAdyaM pariNAmastu kAraNam // 7 // Alambaneti / "anayonimittamAlambanaparINAmavizeSodbhavabhaktayaH, Adya kAraNaM tu pariNAmaH" itynvyH| anayoH ArtadhyAna-raudradhyAnayoH, nimittaM Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dazamI dvAtriMzikA / kAraNam , AlambanaparINAmavizeSodbhavabhaktayaH AlambanaM amanojJaviSayasaMprayogAdikaM, parINAmaH-kAma-krodhAdikaH, tayo vizeSodbhavA vizeSaprabhavA bhaktayo'nekavidhAlambanapariNAmatadavAntaraprakArAH, Adya kAraNaM tu pradhAnaM kAraNaM punaranayoH, pariNAmaH dhyeyasvarUpAlambanasadbhAve'pi, pariNAmavizeSAbhAve ArtadhyAnaraudradhyAnayorvizeSAbhAvAt tadvizeSAdeva tadvizeSa iti tasya tatpradhAnakAraNateti // 7 // bhavopAdAnasambhava ityatra bhavaH ka ityAkAGkSAnivRttaye bhavasvarUpamupadarzayati bhavaH prmaadcintaadiprvRttidvaarsNgrhH| hiMsAdibhedopacayaH saMvaraikaparAbhavaH // 8 // bhava iti / pramAdacintAdipravRttidvArasaGgrahaH pramAdacintAdIni yAni pravRttidvArANi teSAM saGgrahaH saGgrahaNam, tathA hiMsAdibhedopacayaH hiMsA'nRtasteyAdivizeSANAmupacayo vivRddhiH, kathaMbhUtaH sa ityAkAGkSAyAmAha-saMvaraikaparAbhavaH saMvaraH eko'dvitIyaH parAbhavo nivartako yasya sa saMvaraikaparabhavaH Asrava nirodhaH saMvaraH tatra kAya-vAGmanaHkarmayogaH AsravaH, kAyika karma vAcikaM karma mAnasaM karma ityevaM trividho yoga AsravaH, tatra kAyAtmapradezapariNAmo gamanAdikriyAhetuH kAyayogaH, bhASAyogyapudgalAtmakapradezapariNAmo vAgyogaH, manoyogyapudgalAtmapradezapariNAmo manoyogaH, sa trividho'pi pratyekaM zubhAzubhamedena dvividhaH, tatrAzubho hiMsAsteyAbrahmAda ni kAyikaH, sAvadyAnRtaparuSapizunAdIni vAcikaH, abhidhyAtavyApAdeyA sUyAdIni mAnasaH, ato viparItaH zubhAzubhakarma gora sravaNAdyogasyAsrava iti saMjJA, zubho yogaH puNyasya karmaNaH AsravaH, azubho yogaH pApasya karmaNaH AsravaH, Asravo'yaM mithyAdarzanAvirati-pramAdakaSAyayogeSu paJcasu bandhahedapu paJcama iti bandhahetuH saH, sa kaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudga yAnAdate sambandha iti karmavargaNAyogyaskandhAnAmAtmapradezAnAM cAnyo'nyAnugatilakSaNaH kSIrodakAderiva samparko bandhaH, sa prakRtibandha-sthitibandha-anubhAvabandha-pradezabandhabhedena caturbhedaH, evaM ca saMsAranimittabandhamUlAsravanirodhatvena saMvarasya saMsAranivartakatvena bhavati saMsAraH, saMvaraikaparAbhavaH so'yaM saMvaraH guptisamiti-dharmAnuprekSA-parISahajayacAritrairupAyairbhavati, tatra vyApArayoganigraho guptiH, kAyagupti vAggupti-manoguptibhedenAsya traividhyam , IryA Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dazamI dvAtriMzikA / 257 bhASeSaNA-''dAnanikSepotsargabhedena samiteH paJcavidhatvam , kSamA-mArdavA-''rjava zaucasatya-saMyama tapastyAgA-'kiJcanya-brahmacaryabhedena dharmasya dazavidhatvam , anityA-'zaraNasaMsArakatvA-'zucitvA-''srava-saMvara-nirjarA-bodhidurlama-dharmasvAkhyAtatvAnucintana bhedenAnuprekSAyA dvAdazavidhatvam , kSut-pipAsA zItoSNa-daMzamazaka- nAganyA-'rati-strI-caryAniSadyA zayyA-''kroza-vadha-yAcanA-'lAbha-roga-nRNasparza-mala-satkArapuraskAra-prajJa - 'jJAnA-'darzanaparISahabhedena dvAviMzatividhAH parISahAH teSAM jayo'pi, tathA sAmAyikacchedopasthApya-parihAravizuddhi-sUkSmasamparAya-yathAkhyAtacAritrabhedena cAritrasya paJcavidhatvam, sadbhirupAyairyathA saMvaro bhavati tathA tapasA'pi, tapazca bAhyA-'bhyantaramedena dvividham, tatra bAhya anazanA-'vamaudarya-vRttiparisaMkhyAna rasaparityAga-viviktazayyAsana-kAyaklezabhedena SaDvidham , AbhyantaraM tapaH prAyazcitta-vinaya-vaiyAvRttyasvAdhyAya-vyutsargadhyAnabhedena Savidham iti // 8 // saMvarabhAvanAthaM bhavajanminAM pUrvAparajanmasu viSayendriyasaMvidAmAbhinnAnAM viSayANAM bhinnavRttitvaM copadarzayati parasparasamutthAnAM viSayendriyasaMvidaH / pitrAdivadabhinnAstu viSayA bhinnavRttayaH // 9 // parasparasamutthAnAmiti / parasparasamutthAnAm anyo'nyamutpannAnAM yo jIvaH yasya jIvasya pUrvajanmani janakaH sa evottarajanmani tasya janya evamanyo'nyaM kArya-kAraNabhAvamApannAnAM jIvAnAm, viSayendriyasaMvidaH zabda-sparzarUpa rasa gandhAtmakAH paJca viSayAH zrotra- tvak-cakSa-rasanA-ghrANAtmakAni paJcendriyANi zrAvaNatva-cAkSuSa-rAsanAghrANAtmakAni paJcajJAnAnItyevaM viSayendriyasaMvidaH, pitrAdivat yathA pUrvajanmani ya evaM pitA sa evottarajanmani punaH, vaiva mAtA saivottarajanmani jAya!, evaM mAtulAdirityevaM pitrAdako yathA parasra samutthAnAmabhinnAH tathA abhinnAH, tu punaH, viSayAH zabdAdayaH jAtyA'bhinnA'pi, bhinnavRttayaH bhinna kArya-karaNaprayojananAdikAH // 9 // Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dazamI dvAtrizikA / ekasmin pratyaye'STAGgakarmasAmarthyasaMbhavAt / nAnAtvaikaparINAmasiddhiraSTauM tu zaktitaH // 10 // ekasminniti / ekasmin vyaktaikasvarUpe, pratyaye jJAne, aSTAGgakarmasAmarthyasambhavAt Asana-prANAyAmAdyaSTAGgakriyAsAmarthyasaMbhavataH, nAnAtvaikaparINAmasiddhiH nAnAtvasya ya eka pariNAma ekarUpeNa pariNamanaM tasya siddhibhavati vyaktyevaM, tu punaH, zaktitaH zaktyA, aSTau aSTapariNAmasiddhiH, aSTAGgasahitakarmasArthyataH ekaparINAmasyAGgadvayasahitakarmasAmarthyataH dvipariNAmasyetyevamaSTAGgasahitakarmasAmarthyatA'STapariNAmasya siddhiH, ekAGgasahitakarmaNi yat sAmarthya tato bhinnamevAGgadvayAdisahitakarmaNi sAmarthyam , ata evaM tattatpratyekAGgAbhyasanamapi saphalamityarthaH // 10 // nAhamasmItyasadbhAve duHkhodvegahitaiSitA / na nityAnityanAnaikyaM karnAghekAntapakSataH // 11 // nAhamiti / nAhamasmItyasadbhAve iti ahaM na asmi ityevamAtma no'sadbhAve asattve jJAne, duHkhodvegahitaiSitA, ahaM mariSyAmIti jJAne sati duHkhamupajAyate, itthamupAyazatenAtmendriyazarIrAdirakSaNaM kurvato mamAnte maraNamavazyamiti duHkhabahulo'yaM bhava ityudvega upajAyate, anenopAyena hitaM svargAdikaM me bhUyAdisyevaM hitAbhilASitvaM bhavati, etacca sarvamAtmano nityAnityasvarUpatve bhinnAbhinnasvarUpatvaM ca saMbhavati, karnAdyekAntapakSataH nitya evAtmA kartA, bhanitya evAtmA kartA ityAdyekAntavAdipakSAt tu, nityAnityanAnaikyaM nityaM ca tadanityaM ca nAnA ca tadaikaM ceti nityAnityanAnaikyaM na sambhavati, ekAntanityazcedAtmA'nityo na sambhavati, nAnArUpa cet tadA tasyaivayaM na sambhavati, evaM caikAntanityAtmani sarvadaikasvarUpasyAduHkhinaH sataH kuto duHkhaM, pUrva duHkhAbhAve uttarakAle duHkhabhAve'nityatvabhAvAt kuta ekAntanityatvaM, ekAntanityasya na kadAcit svarUpapracyutiriti kuta udvegaH, evaM sarvadaikasvarUpasya nityAtmano'navAptavyaM kimapi nAsti yatprAptyarthamicchA bhavediti hitaSitA'pi na sambhavati, ekAntA Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dazamI dvAtriMzikA / 259 nityapakSe'pi pratikSAmanyAnyasya bhAvo na tvanugAmI kazcit samasti yasya sukhAvasthAvyayagame'vasthAntaraprAptau duHkhaM syAt udvago'pyanugAminamantareNa na sambhavati, evaM yo hita micchet sa pUrvameva vinazyati, hitAvAptizcAnyasyaiva syAdityanyahitArtha kathamanyastatkAmaH syAdityevamanityaikAntapakSe'pi duHkhodvega hitaiSitA na bhavedevetyarthaH, atra ka dItyAdipadAt karma-karaNa-sampradAnAdyazeSakArakopagrahaH karmakaraNAye kAnta nityAnitya kSe'pi duHkhodvegahitaiSitvAt ya sambhavaH yuktistulyaivetyarthaH // 11 // pratyayata eva nityatvAniyatvAdikaM na tu vastuta ityabhimAnasya matamupadarzayatiutpattereva nityatvamanityatvaM ca gamyate / pratItya saMvibhAvastu kArakeSvapanIyate // 12 // utpattareveti / utpattereva evakAreNa kartAdikArakasya vyavacchedaH, yadi kattAMdhakAnta kSato nityAnityanAnaikyaM na sambhavati tarhi utattereva nityasvamanityatvaM ca kazcinmanyate yadyapyAdyakSaNasambandharUpotpattidvitIyakSaNe nAstIti trikAlasthAyitvaM kAlatyavyApakatvaparyavasitaM nityatvamutpattau nAsti, tathApi pratikSaNaM kasyacidutpattirbhavatyevetyutpattitvenotpattisAmAnyasya kAlatrayasthAyitvaM sambhacatyeva, vizeSatastvekotpattiya'tirekakSaNa eva vartate, nAnyaH kSaNa iti vyaktyapekSaNA'nityatvaM ca tasyAH sambhavatIti, nanUtpattinityatvAnityatvavAde daNDAccakre ghaTasyotpatteghaTo'nityaH Amanastu na kuto'pi kutracidutpattiriti sa nitya ityevaM ghaTAdAvanityatvavyavahAraH,AtmAdau nityatvavyavahAraH kuta ityata Aha-pratItyeti. apekSayetyarthaH, saMvidbhAvastu nityatvA nityatvAdipratyayasadbhAvaH punaH,kArakeSu kartAdikarakeSu, upanAyate prApyate, utpattigatameva nityatvAnityatvAdikaM tattatkartAdikAraka pekSayA pratIyate ityetAvatA kArakeSu nityatvAnityatvavyapadeza ityarthaH // 12 // pratItyasaMvidapekSayaiva saMjJA'pi na tvarthe sA tattvataH, ajJAH khalu zabdArthayoH sambandhaM vA, stavama bhimanyamAnA bhedabuddhi mAdhAya klizyantItyAha jaati-lingg-primaann-kaal-vyktipryojnaaH| saMjJA-mithyAparA dRSTAH parikSiNyantyacetasaH // 13 // Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA dazamI dvAtriMzikA / jAtIti / jAti-liGga-parimANa-kAla-vyaktiprayojanAH jAtivyaktiprayojanAH, liGgavyaktiprayojanAH, parimANavyaktiprayojanAH, kAlavyaktiprayojanAH, jAtijJAnaM prayojanaM yAsAM tAH jAtivyaktiprayojanAH, liGgajJAnaM prayojanaM yAsAM tAH laGgavyakti prayojanAH, parimANajJAna prayojanaM yAsAM tAH parimANavyaktiprayojanAH, kAlajJAnaM prayojanaM yAsAM tAH kAlavyaktiprayojanAH, saMjJAH nAmAni, mithyAparAH nAmArthayona tAdAtmya sambandhaH tathAsatyagnyAdizabdoccAraNe mukhadAhAdiH prasajyeta, nApi tadutpattiH, hiraNyAdizabdoccAraNa eva hiraNyAdidhanasambhavAd daridraM jagat syAta, tAdAtmyataduHpattivyatiriktastu sambandho na yathArthaH iti zabdAd vikalpAtmakameva jJAnaM na yathArtham "vikalpayonayaH zabdA vikalpAH zabdayonayaH / ___ kArya-kAraNatA teSAM nArtha zabdAH spRzantyamI / " iti jAtyAdiyojanAtmakaM zabdaprabhavaM mithyAjJAnameveti / mithyAparAH mithyAjJAnaM paramanantaraM kArya yAsAM tA mithyAparAH, dRSTAH dRSTAH satyaH, acetasaH cetovikalAn ajJAnina iti yAvat , parikSiNyanti paritaH sarvaprakAreNa, kSiNyanti vimUDhAn vidadhati // 23 // .. zabdAdInAM yathArthasambandhasadbhAve'pi jJAnAdhInaiva sarvA pravRttiriti jJAnameva jagataH sattvamityAha yathArthaM vA syAt saMbandhaH zabdAdIndriyacetasAm / tadasya jagataH sattvamAtmapratyayalakSaNam // 14 // . yathArthaM veti|shbdaadiindriycetsaaN zabdAdiviSayazrotrAdIndriyazrAvaNAdijJAnAnAM, vA athavA, yathArtha tAttvikam , sthAt bhavet , sambandhaH saMsargaH, etAvatA zabdAderzAnaM zabdaprabhavaM jJAnaM vA yathArthaM bhavatu evamapi yathArthajJAnAdeva vastusiddhiriti tajjJAnameva tatsattvaM tajjJAnAbhAve tatsattvAvyavasthiteriti jJAnameva jagataH sattvamityAha-taditi tat tasmAt , asya jagataH anubhUyamAnasya vizvasya, AtmapratyayalakSaNaM svaviSayakajJAnasya svarUpaM sattvamityarthaH // 14 // Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA dazamo dvaatriNshikaa| 261 dravya-paryAyasaMkalpazcetastavyajakaM vacaH / tad yathA yatra yAvacca niravadyeti yojanA // 15 // dravyeti / dravyaparyAyasaMkalpaH cetastad idaM dravyaM ime paryAyA iti saMkalpaH cetaH, tadvayaJjakaM tasya saMkalpasya vyaJjakaM jJApakaM, vacaH vacanaM bhavati, tad yathA yatra yAvacca tat vavanaM, yathA yena prakAreNa, yacca yat svarUpaM punaH yAvacca yAvatsaGkhyakaM ca iti, yojanA vyavasthA, niravadyA nirduSTA // 15 // niSekAdijarApAkaparyantapaurupaM yathA / samyagdarzanabhAvAdirapramAdavidhistathA // 16 // niSekAditi / yathA niSekAdijarApAkaparyantapauruSaM garbhAzaye zukazoNitAdisaMyogAdArabhya zarIrasvarUpaniSpatti-garbhAzayaniSkramaNa-bAla kumAra-yuvA-jarAcAptiparyanta puruSasambandhyanekasvarUpaM yathA bhavati, tathA tadvat, AtmapratyayalakSaNopayogasya, samyagdarzanabhAvAdirapramAdavidhiH samyarzana-samyagjJAnabhAvAdira pramAda vadhirbhavatItyarthaH // 16 // zabdAdiSu yathA lokazcitrAvasthaH pravartate / tahat tamAtmapratyahaM tyAjyamityubhayo nayaH // 17 // zabdAdiSviti / zabdAdipu zabdAdiviSaye ghu, yathA yadvat, lokaH janaH, citrAvasthaH anekAvasthaH, pravartate, kazcijjanaH zabdAdiSu rAgAt pravartate, kazcit punasteSu dveSAnnivartate, kazcit punastepekSA karoti, tadvat tattulyam , AtmapratyakSam AtmapratyakSamapi tathaiva nAnAvidhaM bhavati, tyAjyaM aupAdhika nAnAvidhamAtmapratyakSamiti mattvA tyaktavyam , iti evaM svarUpavyaJjakaH, ubhayo nayaH dravyAthika-paryAyArthikanayau. dravyArthiko nayaH sthira svabhAvAn zabdAdIn viSayAn pratipAdayati upayogaM ca sthira svabhAvaM pratigadati, paryAyAthikazca nayaH zabdAdiviSayANAmanekAvasthAH pratipAdayati, upayogasya cAne kasvarUpaM Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dazamI dvAtriMzikA / pratipAdayati, tatazcaikAntasthirasvarUpamekAntavicalitasvarUpaM ca parityaktavyaM kintu tadubhayAtmaka nekAntasvarUpaM pramANagocaracAri mantavyamityaidamparyam // 17 // ghRNA'nukampApAruSyaM kAINyaM parizuddhaye / vratopatratayuktastu smRtisthairyopapattaye // 18 // ghRNeti / ghRNA dayA, anukampA kRpA, pAruSya niSThuravacanatvaM, kArpaNya, etAni parizuddhaye bhavanti, vratopavratayuktastu tatra hiMsA'nRtasteyA-'brahma-parigrahebhyo virativratam . evamupavatamAgamAvaseyaM tAbhyAM yuktaH punaH, smRtisthairyopapattaye smRtidADharyAya bhavati / / // 18 // upadhAnavidhizcitrazeSAzayavizodhanaH / nyAyyo vAtAdivaiSamyavizeSauSadhakalpavat // 19 // upadhAnavidhiriti / upadhAnavidhiH upadhAnavidhAnamityarthaH, citrazeSAzayavizodhanaH anekavidhAvaziSTAntaHkaraNaya vizuddhikArakaH, nyAyyo nyAyAdanapeto yukta iti yAvat, tatra nidarzanaM vAtAdivaiSamyavizeSauSadha kalpavat vAta-pitta-kaphAnAM vaiSamyavizeSasyoSadhakalpanaM yathA vAtAdidoSANAmupazamanalakSaNavizuddhikAritetyarthaH // 19 // na vidhiH pratiSedho vA kuzalasya pravartitam / tadeva vRttamAtmastha yat kaSAyaparipaktaye // 20 // na vidhiriti / kuzalasya kuzalacittasya puMsaH, pravartitum pravRtti vidhAtuM, vidhiH vidhAyakazAstra, pratiSedho vA niSedhazAstraM vA, na naivaM, kramata iti, tadeva etadeva, vRttamAcaraNam ; Atmastha Atmagatam , kaSAyaparipaktaye kAma krodhAdikaSAyaparipAcanAthaM bhavati, etAdRzAvasthaH pumAn paripakvakaSAyo bhavatItyarthaH // 20 // na doSadarzanAcchuddhaM vairAgyaM viSayAtmasu / mRdupravRttyupAyo'yaM tattvajJAnaM paraM hitam // 21 // Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dazamI dvAtriMzikA / 263 __na doSadarzanAditi / viSayAtmasu zabdAdiviSayasvarUpeSu, doSadarzanAt doSAvalokanAt , vairAgya viraktatvaM, na zuddhaM zuddhavairAgyaM tanna bhavati, kintu ayaM mRdupravRttyupAyaH RjuprayatnasyopAyaH etAdRzavairAgyavAn puruSo'titIvraprayatnazAlImo bhavati zithilaviSayaprayatnAdaraH na, paraM utkRSTaM, hitaM paramapuruSArthamokSasAdhanaM, tattvajJAnaM kevalajJAnamityarthaH / / 21 // kIdRzaH puruSaH tattvajJAnayogya ityAkAkSAyAmAhazraddhAvAn viditApAyaH parikrAntaparISahaH / bhavyo gurubhirAdiSTo yogAcAramupAcaret // 22 // zraddhAvAniti / zraddhAvAn jinavacanAdiviSayakarucimAn ya jinenoktaM tat sarva satyamityAkArakarucimAniti yAvat , viditApAyaH vidito jJAtaH apAyaH mokSAdipratibandhako yena saH, evambhUtaH pumAn yathA mokSapratibandhakabandhAdikama bhinavaM na bhavati tathA ceSTate, parikrAntaparISahaH parikrAntAH sarvaprakAreNa jitAH parISahAH zrutpipAsAdayo dvAviMzatiprakArAH parISahA yena sa parikrAntaparISahaH, bhavyaH muktigamanayogyatAvacchedakAnAdibhavyatvapariNAmavAn , gurubhirAdiSTaH AptergurubhirAjJaptaH san , yogAcAramupAcaret aSTAGgayogasyAcaraNaM samyak kuryAt // 22 // adhyAgayogAcaraNaprakAramupadarzayati zucau niSkaNTake deze samaprANavapurmanAH / svastikAdyAsanajayaM kuryAdekAgrasiddhaye // 23 // zucAviti / zucI gomayAdyupalepanena zuddhimati, niSkaNTake kaNTakAdirahite, deze bhUpradeze, samaprANavapurmanAH samAni prANa-vapurmanAMsi yasya sa prAgavarmanAH evaMbhUtaH san , svastikAdyAsanajayaM svasti prabhRtIni AsanAni svastikAdyAsanAni svastikAdyAsanAnAM jayaM samyag nirantarAbhyAsena svAdhInam, ekAgrasiddhaye manaso vRttyantaranirodhena yathaikaviSayakavRttyupapattaye, kuryAdityarthaH // 23 // Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 divAkara kRtA kiraNAvalokalitA dazamI dvAtriMzikA / yogAGgaprANAyAmaphalamupadarzayatiprANAyAmo vapuzcitrajADyadopavizodhanaH / zaktyutkRSTakalatkAryaH prAyeNaizvaryasattamaH // 24 // prANAyAma iti / prANAyAmaH hRdi sthitasya prANavAyoH kiyatkAlaM niyamya mU'dAvavasthAnaM prANAyAmaH, sa ca vapuzcinajADyadoSavizodhanaH vapuSaH zarIrasya citramanekavidhaM jADyaM jaDatvaM tadAtmakaM doSasya vizeSeNa zuddhikArakaH jAjyadoSApahAraka iti yAvat , tataH zaktyutkRSTakalatkArya: zaktyA sAmarthyenotkRSTamutkarSazAlikaraddIpyatkArya jADayadroSApagamanalakSaNaM yasya sa zaktyutkRSTa kalatkAryaH, prAyeNa sambhAvitAvazyambhAvena, aizvaryasattamaH aNimAlaghimAprabhRtyaSTavidhaizvaryasattamaH // 24 / / tatazcakrUrakliSTavitarkAmAnimittAmayakaNTakAt / uddhared gatizabdAdi vapuH svAbhAvyadarzanAt // 25 // krUreti / krUra kliSTavitarkAtmAnimittAmayakaNTakAt krUraH krauryazAlI, kliSTaH klezAvahaH, vitarkaH tadAtmakasta drUpo yo'nimitto'sAdhAraNanimitta. rahita AmayaH manogatadoSastadAtmakakaNTakAt , vapuHsvAbhAvyadarzanAt prANAyAmakAriNaH puMsaH vapuSaH zarIrasya yatsvAbhAvyaM svAbhAvikasvarUpaM tasya darzanAdavalokanAt , gatizabdAdi uddharet niruktakaNTakarahitaM gatizabdAdikaM uddharet // 2 // evaM sati anAyAsena kaSAyajayAjjinasvarUpamApnoti nirAmayaH pumAnityAhacara-sthira-mahat-sUkSmasaMjJA-jJAnArtha-saMgatiH / yathAsukhajayopAyamiti pAyAjjitaM jinam // 26 // careti / cara-sthira-mahat-sUkSmasaMjJA jJAnArthasaMgatiH carasaMjJAsthirasaMjJA-mahatsaMjJA-sUkSmasaMjJA-carajJAna-sthirajJAna mahajjJAna-sUkSmajJAna-cararUpArtha-sthira Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dazamI dvaatrishikaa| 265 rUpArtha-mahadartha-sUkSmArthA samyagavagatiH, yathAsukhajayopAyaM yathAsukhaM ca tajjayopAyaM yathAsukhajayopAyaM sukhamanatikramya kaSAyAdijayopAyam , jitaM svAdhInanam, iti etasmAt kAraNAt , jinaM jinasvarUpaM, pAyAt prApnuyAdityarthaH // 26 // upasaMharatiityAzravanirodho'yaM kaSAyastambhalakSaNaH / taddhaya'masmAcchuklaM tu tamAzeSakSayAtmakam // 27 // ityAzraveti / ityAzravanirodho'yamiti iti evaM, ayaM saMvaraH AzravanirodhaH, kaSAyastambhalakSaNaH kaSAyANAM kAma-krodhAdInAM stambhaH sthaganaM tallakSaNaH tatsvarUpaH, taddhayaM tadeva dharmadhyAnam , asmAt dharmadhyAnAd anantaram , zuklaM tu zukladhyAnaM punaH, tamAzeSakSayAtmakam aSTavidhakarmasu avaziSTakarmalakSaNAndhakArakSayAtmakam , atredamavaseyaM dhyAnaM caturvidhaM Ata-raudra-dharmyazuklabhedAt , tatra AttadhyAne raudradhyAnaM ca saMsArahetU pUrva prasaMgAdupavarNite, dharya zuklaM ca mokSahetU , tatra dharmadhyAnalakSaNaM 'AjJA-'Aya-vipAka-saMsthAna vicayAya dharmamapramattasaMyatasya' iti tattvArthasUtram, atra bhASyam-AjJAvicayAya aAyavicayAya 'vipAkavicayAya saMsthAnavicayAya ca smRtisamanvAroho dharmadhyAnam tadapramattasaMyatasya bhavati, "kiJcAnyat' iti, etatsphuTAdhigataye TIkA samullikhyate-AjJAdInAM kRta. dvandvAnAM vicayazabdena saha SaSThIsamAsaH, AjJAdInAM vicayaH paryA locanam , vicayazabdaH pratyekamabhisaMbadhyate, AjJApAyavipAkasaMsthAna vicayazabdAttAdaye caturthI, dharmazabdo vyAkhyAtaH, apramattasaMyatasyeti svAminirdezaH, tatrAjJAsarvajJapraNota AgamaH, tAmAjJAmitthaM vicinuyAt paryAlocayet-pUrvAparavizuddhAmatinipuNAmazeSajIvakAyahitAmanavadyAM mahArtho mahAnubhAvAM nipuNajanavijJeyAM dravyaparyAyaprapaJcavatImanAdyanidhanAm "icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM na kayAi NAsI' ityAdinandIvacanAt , tatra prajJAyAH paridurbalatvAdupayukte'pi sUkSmayA zemuSyA yadi nAvaiti bhUtamartha sAvaraNAnAnatvAt , yathoktam "nahi nAmAnAbhogacchadmasthasyeha kasyacinnAsti / jJAnAvaraNIyaM hi jJAnAvaraNaprakRti karma // 1 // ' Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dazamo dvAtriMzikA / tathApyevaM vicinvato'vitathavAdinaH kSINarAga-dveSa mohAH sarvajJA nAnyathAvyavasthitamanyathA vayanti bhASante vA anRta kAraNAbhAvAt, ataH satyamidaM zAsanamanekaduHkhagahanAt saMsArasAgarAduttArakamityAjJAyAM smRtisamanvArohaH prathamaM dharmadhyAnamAjJAvicayAkhyam / AyavicayaM dvitIyaM dharmadhyAnamucyate-apAyA vipadaH zArIra-mAnasAni duHkhAnIti paryAyAsteSAM vicayaH anveSaNamihAmutra ca rAgadveSAkulitacetovRttayaH sattvA mUlottaraprakRti vibhAgArpitajanma-jarA-maraNArNavabhramaNaparikhe. ditAntarAtmAnaH sAMsArikasukhaprapaJceSvavitRptamAnasAH kAyendriyAdiSvAsravadvArapravAheSu vartamAnA mithyAtvAjJAnAviratiparigatibhinivRttAH / narakAdigatiSu dIrgharAtramapAyayuH jyante, kecidihApi kRtavairAnubandhAH parasparamAkrozaSadha-bandhAdyapAyabhAjo dRzyante klizyante ityataH pratyapAyaprAye'smin saMsAre'nyantodve gAya smRtisamAnvArohato'pAya vicayaM dharmadhyAnamAvirbhavati / tRtIyaM dharmadhyAnaM vipAkavicayAkhyamucyate-vividho viziSTo vA pAko vipAkaH anubhAvaH, anubhAvo rasAnubhavaH, karmaNAM narakatiryaGmanuSyAmarabhaveSu tasya vicayaH-anucintana mArgaNaM- tadapitacetAH / tatraiva smRti samanvAhRtya vartamAno vipAkavicayAdhyAyI bhavati, jJAnAraNAdikamaSTaprakAraM karma prakRti-sthityanubhAva-pradezabhedamiSTAniSTavipAkapariNAmaM jaghanya madhyamotkRSTasthitikaM vividhavipAkam-tadyathA jJANAvaraNAddurmedhastvaM, darzanAvaraNAccakSurAdivaikalyaM nidrAyudbhavazca, asadvedyAd duHkham sadvedyAt sukhAnubhavaH, mohanIyAd viparItagrAhitA, cAritravinivRttizca, AyuSo'nekabhava prAdurbhAvaH, nAmno'zubhaprazasta dehAdinivRttiH, gotrAducca-nIcakulopapattiH, antarAyAdalAbha iti / itthaM niruddhacetasaH karmavipAkAnusaraNa eva smRtisamanvAhato dhayaM bhavati dhyAnamiti / saMsthAnavicayaM nAma caturtha dharmadhyAnamucyate- saMsthAnamAkAravizeSo lokasya dravyAgAM ca, lokasya tAvat tatrAdhomukhamalakasaMsthAnaM vargayatyayolovam, sthAlamiva ca tiyaMgalokamUrdhvamadhomallaka samudgam , tatrApi tiryagloko jyotiya'ntarAkulaH, asaGakheyA dvIpasamudrA valayAkRtayo dharmAdharmAkAza-pudgala-jIvAstikAyAtmakA anAdinidhanasannivezabhAjo vyomapratiSThAH kSitivalaya dvIpasAgara-narakavimAnabhavanAdisaMsthAnAni ca, tathA''tmAnamupayogalakSaNamanAdinidhanamarthAntarabhUtaM zarIrAd, arUpaM kartAra mupabhoktAraM ca svakRtakarmaNaH zarIrAkAram , muktau tribhAgahInAkAram , apraloko dvAdazakalpA asakala Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dazamI dvAtriMzikA / 267. sakalanizAkaramaNDalAkRtayo navapraiveyakANi paJcamahAvimAnAni muktAdhivAsazca, adholoko'pi bhavanavAsidevA nArakAdhivasatiH, dharmAdharmAvapi lokAkArau gatisthitihetU , AkAzamavagAhalakSaNaM pudgaladravyaM zarIrAdikArya, itthaM saMsthAnasvAbhAvyAnveSaNArtha smRtisamanvAhAro dharmadhyAnamucyate, padArthasvarUpaparijJAnaM tattvAvabodhastattvAvabodhAcca kriyAnuSThAnaM, tadanuSThAnAnmokSAvAptiriti / tadetadapramattasaMyatasya bhavati, dharmadhyAnaM pramattasaMyatAvasthAnAd vizuddhayamAnAdhyavasAyo'pramattasthAnamApnoti, yathoktam "nirmAtA eva tathA vizodhayo'saGghayalokamAtrAstAH / taratamayuktAyA adhitiSThan yatirapramattaH syAt // 2 // " ato vizuddhAddhAyAM vartamAno'pramattasaMyatastasya ca bhagavato dharmadhyAnAditapoyogaiH karmANi kSapayato vizodhisthAnAntarANi ArohataH RddhivizeSAH prAdubhavantyaNimAdayaH, uktaM hi __ "avagAhate ca sazratajaladhiM prApnoti cAvadhijJAnam / mAnasaparyAyaM vA vijJAnaM vA koSThAdibuddhirvA // 3 // cAraNa-vaikriya-sauSadhAvadyAvApi labdhayastasya / / prAdurbhavanti guNato balAni vA mAnasAdIni // 4 // " atra ca zreNiprAptyabhimukhaH prathamakaSAyAn dRSTimohatrayaM cAviratasamyagdRSTidezavirata-pramattApramatta saMyatAnAmanyatama upazamazreNyAbhimukhyAt upazama yati, yathoktam "kSapayati tena dhyAnena tato'nantAnuvandhinazcaturaH / mithyAtvaM saMmizraM samyaktavaM ca kramega tataH // 5 // kSIyante hi kaSAyAH prathama strividho'pi dRSTimohazca / dezayatAyatasamya gUgapramatta-pramatteSu // 6 // pANigrAhArIstAn nihatya vigataspRho vidIrNabhayaH / prIti sukhamapakSobhaH prApnoti samAdhima sthAnam // 7 // "upazAnta kSINakaSAyayozca' ityanena sUtreNa upazAnta kaSAyasya kSINakaSA. yasya ca dharmaM dhyAnaM bhavatItyapi darzitam , tattadanyacca vistarataSTIkAyAmupavarNitaM Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dazamo dvAtrizikA / gauravabhayAnnehopadayate / caturvidhatayA zukladhyAnasya prarUpakam tattvArthasUtramidam / ' "pRthaktavaikatvavitarka-sUkSmakriyApratipAti-vyuparatakriyAnivartIni / 9-42 / " atra bhASyam-"pRthaktvavitakam ekatvavitarka, sUkSma kriyamapratipAti, vyuparatakriyAnivartIti caturvidhaM zukladhyAnam' atretAsyaiva TIkA-pRthaktvavitarkamityAdinA bhASyeNa nAmagrAhaM paThati caturo'pi bhedAniti / caturvidhazukladhyAnasya pratipAdakaM sUtramidam- 'tat tryaikakAyayogAyogAnAm / 9-43 / " atra bhASyam-'tadeva caturvidhaM zukladhyAnaM triyogasyAnyatamayogasya kAyayogasyAyogasya ca yathAsaGghayaM bhavati, tatra triyogAnAM ,pRthaktvavitarkaM ekAnyatamakayogAnAmekatvavitarkam , kAyayogAnAM sUkSma krayamapratipAti ayogAnAM vyuparatakriyAnivartIti / atra TIkA-ta detaccaturvidhaM zukladhyAnaM prathamadvitIyottamasaMhananavato bhavati, manovAkAyayogavyApAravata ityarthaH / ekAnyatamayogAnAmiti, anyatamaikayogAnAmekatvavitarkam eko'nyatamaH kAyAdInAM yogo yasya dhyAyino vyApriyatekadAcinmanoyogaH kadAcid vAgyogaH kadAcit kAyayoga iti, kAyayogAnAmiti kAyaikayogabhAjAmeva sUkSmakriyamapratipAti zukladhyAnamiti, niruddhayogadvayAvasthAnAM kAyavyApAravatAM sUkSmakriyaM bhavati, na ca pratipatati, ayogAnAmiti zailezyavasthAnAM hrasvAkSarapaJcakoccAraNasamakAlAnAM manovAkAyayogatrayarahitAnAM vyuparatakriyamanivartidhyAnaM bhavati / uktaM ca "yadarthavyajane kAya-vacasI ca pRktavataH / manaH saGkamayatyAtmA sa vicAro'bhidhIyate // 8 // saMkrAntirarthAdarthaM yad vyaJjanAd vyajanaM tathA / yogAcca yogamityeSa vicAra iti vA mata: / / 9 / / arthAdi ca pRthaktavena yad vitarkayata ha ca / dhyAnamuktaM samAsena tat pRthaktvavicAravat / / 10 / / avikalpyamanamtvena yogasaMkrAntiniHspRham / tadekatvavitAkhyaM zrutajJAnopayogavat / 11 // Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNavalIkalitA dazamI dvAtriMzikA / 260 sUkSmakAyakriyAruddhasUkSmavAG-manasakriyaH / yad dhyAyati tadapyuktaM sUkSmamapratipAti ca / / 12 / / kAyikI ca yadeSA'pi sUkSmo paramati kriyA / anivati tadapyuktaM dhyAnaM vyuparatakriyam / / 13 / " pRthaktvavitakatvavitatmikazukladhyAnayorAlambanapratipAdakaM sUtramidam-'ekAzraye savitarke pUrve' 9-42 // ' atra bhASyam-"ekadravyAzraye savitarke pUrve dhyAne prathama dvitIye, tatra savicAraM prathama, avicAraM dvitoyaM, avicAraM savitarka dvitIyaM dhyAnaM bhavati / " atra TIkA- 'eka Azraya AlambanaM yayoste ekAzraye ekadravyAzraye iti pUrva vidArabhye matigarbhazrutapradhAna vyApArAccaikAzrayatAparamANudravyamekamAlambyAtmAdidravyaM vA zrutAnusAreNa niruddhacetasaH zukladhyAnamiti 'vitarkaH zrutam' vakSyati iti, saha vitarkeNa savitaka, pUrvagatazrutAnusAriNItyarthaH, pUrva ca pUrvaM ca pUrve dhyAne, etadeva nizcinoti-prathamadvitIye iti, pRthaktvavitarkamekatvavitarkaM ca, tatra tayoH, yat prathamam - AdyaM pRthaktva vitarkamekatvavitakaM ca tat savicAra saha vicAreNa savicAraM saha saGkrAntyeti yAvad vakSyati / "vicAro'rthavyaJjanayogasaMkrAntiH" / kathaM punaranupAttaM sUtre savicAramiti gamyate ? avicAradvitIyamiti vacanAdarthalabhyaM prathamaM savicAra miti| vitarkavicArayorvizeSA. vagataye vitarkaH zrum' 9-45" "vicAro'rthavyaJjanayogasaMkrAntiH // 946 // " iti krameNa sUtradvayaM iti // 27 // zukladhyAne vizeSamupadarzayatinehArabhaNacAro'sti kevalodIraNa-vyaye / anantaizvaryasAmarthyAt svayaM yogI prapadyate // 28 // neheti / iha zuvaladhyAne, ArabhaNacAraH abhinavakarmAdAnavyApAraH, nAsti na vidyate, kintu kevalodIraNavyaye atra kevalodIraNavyaye iti yatpUrvavaddhakarmaNaH kevalamudIraNaM udayaH vyayo vinAzaH, tau, te ityanenAnvayaH / atra hetuH-anantaizvaryasAmarthyAt anantaizvaryazaktibalAt , svayaM svayameva, yogI yogayuktaH, prapadyate prApnoti, athavA tamaHzeSakSayAtmakaM zukladhyAnaM tu svayaM yogI Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 divAkarakRtA kiraNAvalo dazamI dvAtrizikA / anantaizvaryasAmarthAt prapadyate, na ca zukladhyAnArthamArambhaNacAraH kintu kevalodIraNavyaye satItyanvayaH // 28 / zukladhyAnaM yathA kaivalyakAraNaM bhavati tathopadarzayati tat kSIyamANaM kSINaM tu caramAbhyudayekSaNe / - kaivalyakAraNaM paGkakalalAmbuprasAdavat // 29 // tditi| tat kSIyamANaM tat zukladhyAnaM, kSIyamANaM krameNa kSIyamANaM sat , caramAbhyudayakSaNe caramAbhyudayakAle, kSINaM tu vinaSTaM punaH, kaivalyakAraNaM kevalajJAnotpattikAraNam , tatra nidarzanam-paGkakalalAmbuprasAdavat paGkamizrajalasya krameNa paGkApagamanAnantaraM sarvathA pApagame yathA prasAdo bhavati tathetyarthaH / atredamavagantavyam , etadvidhaye imAni padyAni "kSaMNakaSAyasthAnaM tat prApya tato vizuddhalezyaH san / ekatvavitarkAvIcAraM dhyAnaM tato'dhyeti / / 1 / / ekArthAzrayamiSTaM yogena kenacit tdeken| . dhyAnaM samApyate yat kAlo'lpo'ntarmuhUrttazca / / 2 / / zrutamucyate vitarkaH pUrvAbhihitArthanizcitamatezca / dhyAnaM tadiSyate yena tanna savitarkamiSTaM tat // 3 // arthavyaJjanayogAnAM saMkrAntirudito hi vicAraH / tadabhAvAt tad dhyAnaM proktamavicAramahadbhiH // 4 // vyutsargavivekAta saMmohAvyayaliGgamiSyate zuklam / na ca sambhavanti kAtsnyena tAni liGgAni mohavataH // 5 // vyutsargaH saGgatyAgaH dehopadhInAM vivekaH / prItyaprItivirahitaM dhyAyastadupekSakaH prasannam saH // 6 // prApnoti paraM hrAdaM himAtapAbhyAmiva vimuktam / tena dhyAnena yathAkhyAtena ca saMyamena ghAtayati // 7 // zeSANi ghAtikarmANi yugapadaparaJjanAni tataH / . kAtyAnmastakazUcyAM yathA hatAyAM hato bhavati tAlaH / karmANi kSIyante tathaiva mohe hate kAtAt // 8 // Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dazamI dvAtriMzikA / 271 nidrApracale dvicaramasamaye tasya kSayaM smupyaatH| caramAnte kSIyante zeSANi tu dhAtikarmANi // 9 / / AvaraNacaramasamaye tasya dayAbhAvitAtnano bhavati / jIvaistataM jagat pazyato hi bhAvakSayopazamaH / / 10 // zaTitaprAyaM hi tadA''varaNaM paramAvadhizca bhavati tadA / atha kAtsyAt tatpatanAd dvitIyasamaye kSayAyeti // 11 // tasya hi tasmin samaye kevalamutpadyate gatatamaskA / jJAnaM ca darzana cA''varaNadvayasaMkSayAcchuddham / / 12 / / citraM citrapaTanibhaM trikAlasahita tataH salokamimam / pazyati yugapat sarva sAlokaM sarvabhAvajJam // 13 // vIya nirantarAyaM bhavatyanantaM tathaiva tasya tadA / kalpAtItasya mahAtmano'ntarAyakSayaH kAtyAt // 14 // satato vedayamAno viharati catvAri zeSakarmANi / AyuSyasya samAptiryAvat syAd vedyamAnasya // 15 // " iti zukladhyAnasya pRthktvvitkaiktvvit| pUrvavido bhavataH / tasyaiva ca sUkSmakriyamapratipAti vyuparatakriyamanivati iti dve dhyAne kevalina eva trayodazacaturdazaguNasthAnakrameNaiva bhavataH / tatraika Aha-- "apratipAti dhyAyan kazcit sUkSmakriyavihRnyante / AyuHsamIkriyArthaM trayasya gacchet samudghAtam / / 16 / / ArdrAmbarAzuzoSavadAtmavisAraNavizuSkasamakarmA / samayASTakena dehe sthitvA yogAt kramAd dvandve // 17 // tathA anya AhaAyuSi samApyamAne zeSANAM karmaNAM yadi samAptiH / na syAt sthitivaiSamyAt gacchati sa tataH samudghAtam // 18 // sthityA ca vandhanena samIkriyA) hi karmaNAM teSAm / antarmuhUrtazeSe tadAyuSi samujjighAMsati saH // 19 // Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dazamI dvAtriMzikA Ardra virallitaM sad vastraM maGveva nanu vinirvAtiH / saMveSTitaM tu na tathA tathAhi karmApi mUrtatvAt // 20 // snehakSayasAmyAt (sthitibandhanaheturhi) snehaH sa ca hIyate samudghAtAt / kSINasnehaM zaTati hi bhavati tadalpasthiti ca zeSam // 21 // AyuSkasyApi virallitasya na hrAsyate sthitiH kasmAt / iti vA caudyaM caramazarIro'nupakramAyuyet kaGkaTukavat // 22 // daNDakapATakarucakakriyA jagatpUraNaM catuHsamayam / kramazo nivRttirapi ca tathaiva proktA catuHsamayA // 23 // vikasan-saMkocanadharma vAjjIvasya tat tathA siddham / yaccApyanantavIryaM tasya jJAnaM ca gatatimiram / / 24 / / zeSAyAH zeSAyAH samaye saMhatya saGghayeyAn / bhAgAn sthiteranantAn bhAgAn zubhAnubhAvasya // 25 // sa tato yoganirodhaM karoti lezyAnirodhamapi kAGkSan / samasamayasthiti bandhaM yoganimittaM sa hi rurutsan // 26 // samaye samaye karmAdAne sati santatenaM mokSaH syAt / yadyapi hi na mucyante sthitikSayAt pUrva karmANi // 27 / nokarmANi hi vArya yogadravyeNa bhavati jIvasya / yasyAvasthAne nanu siddhaH samayasthitarbandhaH / 28 // bAdaratvAt pUrva vAGmanase bAhare sa niruNaddhi krameNaitra / AlambanAya karaNaM hi tadiSTaM tatra vIryavataH / / 29 / / satyapyanantavAryatve bAdaratanumapi niruNaddhi tataH / sUkSmeNa kAyayogena na nirudhyate hi sUkSmo yogaH // 30 // sati bAdare yoge nahi dhAvan vepathu vArayati / . nArAyati kAyayogaM sthUlaM so'pUrvaphaDakIkRtya / zeSasya kAyayogasya tathA kRtIzca sa karoti // 31 // Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dazamI dvAtriMzikA / sUkSmeNa.kAyayogena tato niruNaddhi sUkSmavAGmanase / bhavati tato'sau sUkSmakriyastadAkRtigatayogaH // 15 / / tamapi sa yogaM sUkSma nirurutsan sarvaparyayAnugatam / dhyAnaM sUkSmakriyamapratipAtyupayAti vitamaskam // 16 // dhyAne dRDhApite paramAtmani nanu niSkriyo bhavati kAyaH / prANApAnanimeSonmeSaviyukto mRtasyeva // 17 // dhyAnArpitopayogasyApi na vAGmanasakriye yasmAt / antarvartitvAduparamatastena tayordhyAnena nirodhanaM neSTam // 18 // satataM tena dhyAnena niruddha sukSmakAyayoge'pi / niSkriya dezo bhavati sthito'pi dehe vigatalezyaH // 19 // turyadhyAneyogAbhAvAt samayasthitino'pi na karmaNo bhavati bandhaH / dhyAnArpaNasaMhArAt kiJcicca ssNhtaayvaaH||20|| lezyAkriyAnirodho yoganirodhazca guNanirodhena / ityukto vijJeyo bandhanirodhazca hi tathaiva // 22 // " iti // 29 // cakSurva viSayAkhyAtiravadhijJAna-kevale / zeSavRttivizeSAt tu te mate jJAna-darzane // 30 // cakSurvaditi / cakSurvat cAkSuSajJAnavata, viSayAkhyAtiH viSayasya . prakAzanaM, avadhijJAna-kevale avadhijJAnaM kevalajJAnaM ca, zeSavRttivizeSAt tu anyajJAnavailakSaNyAt punaH, te avadhi-kevale, jJAnadarzane avadhijJAnamavadhidarzanaM ca tathA kevalajJAnaM kevaladarzanaM ca, mate sammate, avadhijJAnAvaraNAvadhidarzanAvaraNakSayAjjAyamAne'zeSavizeSaviSayakAzeSasAmAnyaviSayake kevalajJAna-kevaladarzane syAdvAdyabhyupagate ityarthaH // 30 // . . jJAnAvaraNAdighAtikarmacatuSTayakSayAnantaraM kevalajJAnamutpadyate tatazcAtmasamududhAtato yogazAntirbhavatItyAha. 18 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dazamI dvAtriMzikA / jagasthitivazAdAyustulyavedyAdapi trayam / karotyAtmasamudghAtAd yogazAntirataH param // 31 // jagaditi / jagasthitivazAt bhavasthitivazAt, AyustulyavedyAdapi 'Ayustulyavedyamapi' iti pAThaH / trayam AyuHkarmavyatiriktAghAtikarmatrayaM, AtmasamudghAt Atmano jIvasya samudghAtakriyAlakSaNavyApArAt AyustulyavedyaM AyuH karmabhogasamakAlInabhogavad, karoti, ataHparaM samudghAtAt paraM, yogazAntiH kAryakAdiyogazAntirityarthaH // 32 // ___tadAnImAtmA svasvarUpAvasthito bhavati, sa ca yathA vyapadizyate tathA bhAvayati sarvaprapaJcoparataH shivo'nntypraaynnH| sadbhAvamAtraprajJaptinirUpAkhyo'tha nirvRtaH // 32 // sarvaprapaJcoparata iti / sarvaprapaJcoparataH kAma-krodhAdyAntarikaputrakalanadhanAdibAhyaupAdhikasarvasambandhirahitaH, zivaH akhaNDAnandasvarUpaH / 'anantyaparAyaNa' ityasya sthAne ananyaparAyaNa' iti pATho yuktaH / ananyaparAyaNaH tasya svavyatiriktakarmAdyanadhIna ityarthaH, sadbhAvamAtraprAptinirUpAkhyaH sadbhAvamAtreNa prajJaptyA sarvopAkhyArahitaH, atha atha ca. nirvRtaH nirvRtimAn mukta ityarthaH // 32 // tadAnIM dhyAnaviceSTite tasya darzayatipradIpadhyAnavad dhyAnaM cetanAvad viceSTitam / te vikalpavazAd bhinne bhava-nirvANavartmani // 33 // pradIpadhyAnavaditi / pradIpadhyAnavad dhyAnaM nivAtasthitadIpavadakhaNDaprakAzasvarUpo'yamAtmetyevaM tasya dhyAnam , cetanAvadvidheSTitam yathAjJAnaM svasaMviditaM tathA''tmA'yaM svasaMviditajJAnasvarUpaH svasaMviditaM jJAnameva tasya ceSTA, bhava-nirvANavartmani saMsAramArge mokSamArge ca, te dhyAnaviceSTite, vikalpa Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dazamI dvAtriMzikA 275 *mmmmmmmmmmmmmm vazAt kalpanAjJAnabalAd , bhinne bhavakAle, yathAbhUte te tato'nye muktikAle vastusthityA''tmabhinne eva te ityarthaH // 33 / / upasaMharatijinopadezadiGmAtramitIdamupadarzitam / / yadavetya smRtimatAM vistarArthoM bhaviSyati // 34 // jinopadezadiGamAtramiti / jinopadezadiGmAtraM jinopadiSTasyAdvAdAgamamahArNavaikadezamAtraM, idam anantaropavarNitam, upadarzitam prakAzitam , iti samAptI, yadavetya yadavagamya, smRtimatAM dhAraNAvizeSazAlinAm , vistarArthaH vistRtArthAvagamanaM viSayeNa virSAyaNa upadarzanam , bhaviSyati utpatsyate // 34 // syAdvAdArthakalInA jinamatagamanoddezabodha pravINA __ navyA zrIvIravAcA stutiriyamuditA siddhasenena gUDhA / vyAkhyA lAvaNyasUreriha budhasugamA jainarAddhAntazraddhA vidyotakapragalbhA bhavatu matimatAM dRSTimArgapracArA // 1 // iti dazamyA dvAtriMzikAyA vyAkhyA samAptA // Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNavacanAbhidhAnA ekAdazI dvAtriMzikA / mArge nUtatarkavicchalatare vyAkhyApadAropaNaM hAsAyaiva bhave'tra tu tataH sattattvaprAptirvarA / jAnAnnitthamapIha bhaktibhara to lAvaNyasUriH prabhoH vyAkhyAyAmuditodyamaH stutigirAM hAsyo na vidyAvatAm // 1 // tribhuvanarAjarAjasya bhagavato mahAvIrasya nindAvyAjena stutiM karotisamAnapuruSasya tAvadapavAdayan kIdRzaH kimeva tu mahAtmanAmaparatantradhIcakSuSAm / apAsya vinaya-smRtI bhuvi yazaH svayaM kurvatA tvayA'tiguNavatsalena guravaH paraM vyaMsitA // 1 // samAnapuruSasyeti / "tAvat samAnapuruSasyApavAdayan kIdRzaH ? aparatantradhIcakSuSAM mahAtmanAM kimeva tu, atiguNavatsalena tvayA bhuvi vinayasmRtI apAsya svayaM yazaH kurvatA paraM guravaH vyaMsitAH' ityanvayaH / tAvaditi vAkyAlaGkAre, samAnapuruSasya sAcAraNarathyApuruSAdijanasya svasadRzaguNazAlipuruSasya vA, apavAdayan vinayasmRtI atrApi sambadhyate, samAnapuruSasya vinayasmRtyAdi pariharannityarthaH, kIdRzaH na kenApi satpuruSeNa sahopamAmarhatIti agaNanIyaH, aparatantradhIcakSuSAM anyAnadhInajJAnanayanAnAm , mahAtmanAM kapilAdimunInAm vinayasmRtyAdyapavAdayan jano'gaNanIya ityatra kimu vaktavyam, bhavatvevaM tato mayi ka AkSepa iti bhagavatA spRSTa ivAha-atiguNavatsalena atyantaguNapriyeNa, tvayA mahAvIreNa, bhuvi jagatyAM, vinaya-smRtI svagurUn prati vinayaM namrobhavanaM AptaparamparANAM smaraNaM ca, apAsya na kamapi. prati vinayaM navA kasyacit smaraNaM bhagavatA kRtaM kevalaM jainAgamanamaskaraNameva vihitam iti yuktaM vinayasmRtI apAsyeti, svayaM anyAnapekSayaiva, yazaH tribhuvanavyApinI kIrti, Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA ekAdazI dvAtriMzikA / 277 kurvatA vidadhatA; paraM kevalam, guravaH vinayasmRtikaraNAvazyakatvopadeSTAraH, vyasitAH tadupadiSTAkaraNenApamAnitA avahelitA iti prathamaM nindA pratIyate, tatazcAnanyapuruSottamasya bhagavataH paramagurorgurureva nAsti navA tatsamAnastadviziSTo vA puruSaH samasti yaM prati vinayo yasya smaraNaM vA'vazyakarttavyaM bhagavato bhavet tadavAsane vA guruvo vyaMsitAH syurnavA paramagurorbhagavataH ke'pi guravaH ye vyaMsitAH syuH kIrtizca bhagavataH svayameva sarvAn prati sarvajantvavagamyamAnopadezavacanena sarvajanahitAvahena saMjAteti ananyakartakatvAt tatkatakatvenoparyata ityevaM stutirgamyateityarthaH // 1 // tava kIrti khyApayitumahameva pragalbha ityAzayavAn stutikAraH kIrtisvarUpapraviSTAn viSayAnupadarzayatizrIrAzriteSu vinayAbhyudayaH suteSu buddhirnayeSu ripuvAsagRheSu tejaH / vaktuM yathA'yamuditapratibho janaste . kIrti tathA vadatu tAvadiheti kazcit // 2 // . zrIrAzriteviti / "AzriteSu zrIH, suteSu vinayAbhyudayaH, nayeSu buddhiH, ripuvAsagRheSu tejaH, vaktuM ayaM jano yathA uditapratibhaH tathA te tAvat kIrti kazcidiha vadatu iti" ityanvayaH / he vIra ! AzriteSu bhavadupAsakeSu, zrIH putra-kalatra dhana-dhAnyasamRddhiH bhavatItyAhRtakriyAnvayaH sarvatra, suteSu bhvcchissyprshissyprmpr|su, vinayAbhyudayaH sarvaprakAreNa vinayaprAdurbhAvaH, nayeSu dAnadaNDAdirAjanItiSu saMgrahAdinayeSu ca, bhavadupadiSTamArgasthitatvena bhavadAjJAnullavinAM janAnAm, buddhivinizcayaH, ripuvAsagRheSu bhavadAjJAbAhyajanAvAsasthAneSu, tejaH prabhAvaH, iti sarva bhavatkIrtisaMgataviSayasamaSTiM, vaktuM gadituM, ayaM janaH siddhasenadivAkarA. bhidhAnaH stutikAraH, yathA yena prakAreNa, uditapratibhaH udayazAlinavanavonmeSazAlibuddhimAn, tathA tena prakAreNa, te tava, tAvaditi vAkyAlaGkAre, kIti yazaH, kazcit ko'pi janaH, iha jagati, vadatu kathayatu, na madbhinnaH kazcidapi Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekAdazI dvAtriMzikA / jano netthaM tava kIrti vaktuM samartha iti stutikArasya bhagavadbhaktyudeko'bhivyajyate, iti evaM vijJAyatAmityarthaH // 2 // bhagavatkIti viziSyopavarNayatiekA dizaM vrajati yad gatimada gataM ca tatrasthameva ca vibhAti digantareSu / yAtaM kathaM dazadigantavibhaktamUrti yujyeta vaktumuta vA na gataM yazaste // 3 // ekAM dizamiti ! "yadgatimat ekAM dizaM vrajati, tatrasthameva gataM ca digantareSu vibhAti, dazadigantavibhaktamUrti yAtaM te yazaH kathaM vaktuM yujyeta, uta vA na gatam" ityanvayaH / yat yasmAt, gatimada gatikriyAva dvastu, ekA dizaM vrajati prAcyAdidazadikSu madhyAdanyatamAM niyatAM dizaM gacchati, tatrasthameva gataM ca taddigavacchinnadezasthitameva, gatimat punaH, digantareSu digantarAvasthitajaneSu, vibhAti prakAzate, digantarAvasthitA api janA niyatadigavasthitatvenaiva tadgatimadvastvavagacchantIti yAvat , dazadigantavibhaktimUrti dazasu diganteSu vibhaktA mUrtiryasya taddazadigantavibhaktamUrti, yAtaM gataM, te tava, yazaH, kathaM kena prakAreNa, vaktuM AkhyAtuM, yujyeta ghaTeta, na kathaJcit tathA vavatuM ghaTate, uta vA athavA, na gataM tava yazo dazadikSu na gatanityevamapi vaktuM na kathaJcidapi ghaTata iti dazadivyApinoM tava kati kenApi prakAreNa varNayituM na yujyata ityarthaH // 3 // pUrvAvasthAyAM prajA paripAlayato bhagavato guNagrAmadvArA kIrtimuvarNayatisatyaM guNeSu puruSasya manoratho'pi zlAghyaH satAM nanu yathA vyasanaM tathaitat / yat pazyataH samuditairavalo vyupAstA kIrtistathA zrutimukhAni vanAni yAtA // 4 // Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA ekAdazI dvaatriNshikaa| 279 satyamiti / "puruSasya guNeSu satAM manoratho'pi zlAghyaH nanu yathA vyasanaM tathaitat satyam, yatpazyataH samuditaiH 'avalo' ityasya 'abalA' iti 'acalA' iti vA pATho yuktaH / abalA acalA vA kIrtiH samuditaiH tathA vyupAstA yathA zrutimukhAni vanAni yAtA" itynvyH| puruSasya AtmanaH, guNeSu jJAnAdiSu, satAM sajjanAnAM, manoratho'pi apyayaM guNaH syAditi kAmanA'pi, zlAghyaH zlAghanIyaH, nanu nizcitaM, yathA vyasanaM yena prakAreNa dyUtAdiSu tadekaniratAnAM vyasanaM, tathA tadvat , etat sajjanAnAM puruSasya guNeSu manorathaikaghaTanam etat , satyaM yathArtham , yat yasmAt, pazyataH avalokayato bhavataH, abalA pauruSabalarahitA acalA susthirA vA, kIttiH bhavataH kIttiH, samuditaiH ekatra tvayi militairguNaiH puruSaguNaspRhayAlubhiH sajjanairvA, tathA tena prakAreNa, vyupAstA prakSiptA, zrutimukhAni caturmukhAni, vanAni yAtA caturdigantareSu gatA, athavA''gamapramukhAni sAdhAraNajanAgamyatvAdaraNyakalpAni zAstraNi gatAH sarvAgameSu bhavadupadiSTapadArthaghaTanArUpeNa vyavasthitA bhavatkIrtirityarthaH // 4 // rAjazekharasya vyAjastutimupadarzayatietad bho bRhaducyate hasatu mA kAmaM jano dakSiNaH svArthArambhapaTuH parArthavimukho lajjAnapakSo bhavAn / yo'nyaklezasamajitAnyapi yazAMsyutsArya lakSmIpathA kItyekArNavavarSiNA'pi yazasA nAdyApi saMtRpyase // 5 // etad bho iti / "bho etad bRhaducyate dakSiNo janaH kAmaM mA hasatu bhavAn svArthArambhapaTuH parArthavimukhaH lajjAnapekSaH yaH anyaklezasamarjitAni yazAMsi lakSmIpathA utsArya kItya kArNavavarSiNA'pi yazasA adyApi na saMtRpyase" ityanvayaH / bho he rAjAdhirAja bhagavan , etat anantaramabhidhIyamAnam, bRhat anAkAGakSitatvAdadhikam , ucyate abhidhIyate, dakSiNo janaH tvadanukUlo janaH, kAmaM mA hasatu svecchAnusAreNa naiva tavopahAsaM karotu, nopahAsapAtramahamata eva nopahasati na tu dAkSiNyeneti bhagavatpratividhAnamutprekSya tasyopahAsa Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28. divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekAdazI dvAtriMzikA / pAtratAmAvaSkaroti, bhavAn svArthAmbhapaTuH svArthasya svAbhISTasya, Arambha utpAde paTuH samarthaH, parArthavimukhaH svabhinnajanAbhISTotpAdAnuguNaprayatnavikala:, lajjAnapekSaH evaM karaNe hasiSyanti mAM sajjanA iti tathAvidhasamudbhUtalajjApekSArahito nirlajja iti yAvat, bhagavataH svArtharambhapaTutvAdikamevAvedayati yaH, yaH bhavAn , anyaklezasamarjitAnyapi analpakaSTasAdhyaprayatnasamudbhavAnyapi kAma-krodhAbhinivezAtmaklezajanitAnyapi vA, yazAMsi, lakSmIpathA dhanaprAptimArgeNa, utsArya dUrIkRtya, neyaM sato kIrtiH kintu dhanopArjanopAyo'yamiti dhanasamRddhikAmaireveyamupAsyAnyAnyarityevaM parityajyeti yAvat, kItyaikArNava. varSiNApi yA kIrtisamudrameva varSati tenApi, yazasA, adyApi bahukAlamArabhya vartamAnakAlaparyantaM, na saMtRpyase na saMtRpto bhavasi, ataH kIrtiprapaJcavistAriyazo'tRptatvena svArthArambhapaTutvaM pareSTasaMpAdakalakSmIprAptiphalakayazo. 'pasArakatvena parArthavimukhatvaM, tata eva nirlajatvaM ca vyaJjitaM bhavatIti // 5 // rAjarAjabhagavatkIrtiH samudrapAraM gatA tasyAH samudrapAragamane hetumutprekSya darzayaticATupItena muktA yadiyamagaNitA dIyate rAjalakSmI ranyo'nyebhyo nRpebhyastvadurasi nRpate ! yA'pi vishrmbhliinaa| mA bhUdeSa prasaGgo niranunayama terasya mayyapyataste kIrtistenAprameyA na vinayacakitA sAgarAnapyatItA // 6 // cATuprIteneti / " he nRpate ! yA'pi tvadurasi vizrambhalInA'gaNiteyaM rAjalakSmIH cATuprItena muktA'nyo'nyebhyo nRpebhyo yaddIyate, niranunayamaterasya mayyapi eSa prasaGgo mA bhUt ataste'prameyA kIrtiH tena vinayacakitA nu sAgarAna. pyatItA'' ityanvayaH / he nRpate ! rAjarAjabhagavan, yA'pi tvadurasi tvaddhRdaye, vizrambhalInA vizrambhena sarvathA bhayarahitatvena lInA anyadRSTyagocaratayA'vasthitA, agaNitA parArddhaparyantagaNanayA'pi gaNayitumazakyA, iyaM sarvajanamAnyA, rAjalakSmIH , cATuprItena madhuroktiprasannena bhavatA, muktA svasattvaparityAgaviSayIkRtA, anyo'nyebhyo nRpebhyaH vibhinnabhyo nRpatibhyaH, yat yasmAt , Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA ekAdazI dvAtriMzikA / 281 dIyate tatsattvotpAdanAzrayaH kriyate, niranunayamateH anunayamatirahitasya, asya IdRzalakSmIpradAnakartaH rAjJaH, maryApa kIrtisvarUpe'pi svasambandhini, eSa prasaGgaH svasattvanivRttipUrvakaparasattvotpAdanAtmakadAnalakSaNaH prasaGgaH, mA bhUt mA bhavatu, ataH asmAt kAraNAt, te tava, aprameyA mAtumazakyA, kIttiH tena uktahetunA, vinayacakitA nu tvatsvabhAvabhUtavinayacakitA kiM, nuzabdasyAnyosprekSArthakatvAt , 'na vinayacakitA' ityasya sthAne 'nu vinayacakitA' iti pATho yuktaH / tathAsatyevotprekSAdhigatiH sAgarAnapi samudrAnapi, atItA ullaGghaya gatA caturNA samudrANAM pAre'pi bhavataH kIrtirityarthaH // 6 // lakSmIprAptinimittAnAM guNAnAM stavanamAvazyakamityAzayena guNAn stautiavazyaM kartavyaH zriyamabhilaSatA pakSapAto guNeSu . prasannAyAM tasyAM kathamiva ca na te lAlanIyA bhaveyuH / kimeSAM vRttAntaM na vahasi nRpate : lAlanIyA tvadAjJA mahendrAdInAM yadguNaparitulanAduvinItA guNAste // 7 // avazyaM kartavya iti / "zriyamabhilaSatA guNeSu pakSapAto'vazyaM kartavyaH tasyAM prasannAyAM kathamiva ca te lAlanIyA na bhaveyuH, he nRpate ! evaM vRttAntaM kiM na vahasi, yat tvadAjJA mahendrAdInAM lAlanIyA, te guNA guNaparitulanAdurvinItA' ityanvayaH / zriyaM lakSmI, abhilaSatA kAmayatA janena,guNeSu puruSaguNeSu, pakSapAtaH yasya kasyacidapi puruSasya yaH kazcidapi guNaH zlAghanIyaH ityevaM guNagrahaNAgrahaH, avazyaM niyamena, kartavyaH kattuM yogyaH, tasyAM lakSmyAM, prasannAyAM prasAdAbhimukhAyAM satyAM, cakAraH pAdapUraNe, kathamivetyatrevazabdaH kathamityasyaivArthaparipoSakaH kena kAraNeneti tadarthaH, te guNAH, lAlanIyAH sevanoyAH prazaMsanIyA vA, na bhaveyuH sarvathA lAlanIyA eva guNAH, he nRpate ! rAjarAja ! mahAvIra ! eSAM guNAnAM, vRttAntaM sajjanakAmanAviSayatvazlAghanIyatvAdikaM, kiM na vahasi kAkvAvahasyeva, yat yasmAt kAraNAt , tvadAjJA idameva karaNIyamanenaiva niyamena bhavitavyaM syAdvAda eva svIkaraNIya iti bhavadAdezasvarUpA, mahendrA. Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekAdazo dvAtriMzikA / dInAM svargAdhipAdImAM, lAlanIyA paripAlanIyA, te tava, guNAH samyagdarzanajJAna caritrAdayo'nanyasadRzAH, guNaparitulanAduvinItAH anyaguNopamAsahiSNavaH ityarthaH // 7 // bhagavadguNAnAM sva sajAtIyAnyagataguNAsadRzatvamAbhidhAtukAmena bhagavatkIrteranyakIya'sadRzatvamupadarzayatianyeSAM pArthivAnAM bhramati daza dizaH kIrtirinduprabhAvAt / tvatkIrternAsti zaktiH padamapi calituM kiM bhayAt saukumAryAt / A jJAtaM naitadevaM zrutipathacakitA tena gacchaMtyajatraM kIrtisteSAM nRpANAM tava tu narapate ! nAsti kIrterayAtam // 8 // anyeSAmiti / 'induprabhAvAt' ityasya sthAne 'induprabhAvat' iti pATho yuktaH / "induprabhAvat anyeSAM pArthivAnAM kIrtiH daza dizaH bhramati, kiM bhayAt saukumAryAt tvatkIrteH padamapi calituM zakti sti, A jJAtaM etat evaM na, zrutipatha cakitA teSAM nR gaNAM kItiH tenAjasraM gacchati, tu he narapate ! tava kIrtarayAtaM nAsti' ityanvayaH / induprabhAvat candrama': prabhA yathA daza dizo bhramati tathA, anyeSAM pArthivAnAM tvadbhinnAnAM rAjJAm , koti yazaH, dazadizo bhramati sarvadigbhramaNaM karoti, kiM bhayAt bhautitaH, athavA saukumAryAt atizayitasukumArabhAvAt , tvatkIrtaH tava kIttaH, padamapi padapAramita dezamapi calituM gantuM, nAsti zaktiH na vidyate sAmartham, A iti smRtau, jJAtaM etatkAraNamavagataM mayA, etat tvatkarTazadikSu bhramaNaM, evaM na, bhayasau kumAryaprayuktasAmarthya bhAvanibandhanaM, kintu zrutipathacakitA catuHpathasvagatipratibandhakAraNAvalokanavyagracittA, teSAM nRpANAma, anyeSAM rAjJAma, kItiryazaH, tena zrutipathacakitatvahetunA, ajastram anavarataM, gacchati bhramati, tu punaH, he narapate he rAjarAja ! tava kIrtaH tava yazasaH, ayAtaM agataM, nAsti sarvadiggatAyAstasyA gantavyadezAbhAvAnna bhramaNamityarthaH / / 8 / / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekAdazI dvAtrizikA / 283 urasi sthitAM lakSmImasya stautianye'pyasmin narapatikule pArthivA bhUtapUrvA stairapyevaM praNatasumukhairuddhRtA rAjavaMzAH / na tvevaM tairguruparibhavaH spRSTapUrvo yathAyaM zrIste rAjannurasi ramate satyabhAmAsapatnI // 9 // anye'pysminniti| "asmin narapati kule'nye'pi pArthivA bhUtapUrvAH, evaM pragatasumukhaistairapi rAjavaMzA uddhRtAH, tu tairevaM guruparibhavo na spRSTapUrvaH, yathA'yaM, he rAjan ! satyabhAmAsapatnIH zrIH te urasi ramate" ityanvayaH / asmin vartamAnatayA sarvajanapratyakSaprasiddhe, narapatikule nRpakule, anye'pi bhavato . bhinnA'pi, pArthivA nRpatayaH, bhUtapUrvAH pUrvaM bhUtA bhUtapUrvA pUrva samutpannAH, evaM yathA bhavAn praNatasumukhastathA, praNatasumukhaiH tairapi prazatAn prati prasannavadanaiH pragatopakArakAribhiH, rAjavaMzAH nRzvaMzAH, uddhRtA duHkhasAgarAduttAritAH, tu punaH, taiH narapatikulotpannapArthivaiH, evaM anantarAbhidhIyamAnasvarUpaguruparibhavasadRzaH, guruparibhavaH mahAn paribhavaH, na naiSaH, spRSTapUrvaH pUrva spRSTaH spRSTapUrvaH pUrvaM tvayA pratyakSaviSayIkRtaH, yathA yena prakAreNa, ayaM anantaramevAbhidhIyamAno hRdayopari balAdAkramaNalakSaNaH, he rAjan he rAjarAja ! satyabhAmAsapatnI viSNoratyantavallabhAyA : satyabhAmeti saMjJitAyAH striyaH sapatnI samAnapatikA viSNodvitIyA strI, zrIH lakSmIH, te tava. urasi hRdaye, ramate AnandakrIDAM karoti, anyapuruSAGganAyAH hRdayopari krIDanaM mahAn paribhava eveti, vastutaH satyasya pAramArthikasyAnanta . dharmAtmakavastuno yA bhA prakAzaH kevalajJAnAdilakSaNastasyA yA bhA AnandAdisvarUpA lakSmoH tatsa patnI tatsamAnapati kA lakSmIH kAntiH tasyAH krIDanaM bhagavato hRdayena paribhava iti hRdayam // 9 // bhagavantaM sarve'pi prakRSTA guNA ekIbhUyopAzrayantIti stauti Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 "divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekAdazI dvAtrizikA / agatividhurairlakSmI dRSTvA cirasya sahoSitAM yadi kila parairekIbhUtairguNaistvamupAzritaH / iti guNajitaM lokaM matvA narendra ! murAyase vadatu guNavAn buddhayAdInAM guNaH katamastava // 10 // agatividhurairiti / 'cirasya' ityasya sthAne 'ciraM nu' iti pATho yuktaH / "yadi agatividhuraiH, parairekIbhUtairguNaiH ciraM nu sahoSitAM lakSmI dRSTvA tvamupAzritaH, kila, he narendra ! guNajitaM lokaM matvA surAyase tava buddhayAdInAM katamo guNa iti guNavAn vadatu" ityanvayaH / yadIti sambhAvanAyAM, agatividhuraiH gatyabhAvaprayuktakArpaNyazAlibhiH, parairlakSmI vyatiriktaiH, ekIbhUtaiH samuditaiH, guNaiH, ciraM cirakAlaM, nu iti vitarke, sahoSitAM tena sArdhamekatra bhagavati sthitAM, lakSmI zriyaM dRSTvA vayaM na galitamanta iti atraiva sthitAH iyaM tu caJcalA pratikSaNaM gatimati ekaM sthAnaM parityajya sthAnAntaragamanazIlA evamapi na sthAnAntaraM gacchatoti paribhAvanapurassaramavalokya, tvaM bhavAn , upAzritaH AdhArabhUtaH kRtaH, kileti sambhAvyate, he narendra ! he rAjarAjezvara ! guNajitaM svaguNavazIbhUtaM svAjJAkAriNaM, yo yasyAjJAkArI sa tadguNajitamucyate, lokaM tribhuvanajanaM, matvA jJAtvA, surAyase svAtmAnaM devadevaM manyase, tava bhavataH, buddhayAdInAM jJAnAdInAM guNAnAM madhye, katamo guNaH kiM prakArakaH kiM nAmadheyaH kimphalakaH kiM svarUpo guNaH, iti etatpraznapratividhAnaM yathA tvadIyaviziSTaguNajJAnamasmadAdInAM syAt tathA, guNavAn viziSTaguNavAn , nAguNavAn parakIyaguNaM yathArthatayA'nava. gacchan vaktuM samarthaH, vadatu kathayatu, tvadguNasadRzaguNavAn tvadguNaM vaktuM sadRzo nAnyaH, sa ca sarvajJa eveti sarvajJazca bhadAneva svaguNakathane samartha ityAzayaH // 20 // bhavadAjJAkAriNaH sarve'pi narendrA iti bhavAneva rAjarAjezvaraH iti bhagavadAjJAguNaM stautigandhadvipo madhukarAniva paGkajebhyo dAnena yo ripugaNAn harasi pravIrAn / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkAlatA ekAdazI dvAtriMzikA 285 citraM kimatra yadi tasya tavaiva rAja __nnAjJAM vahanti vasudhAdhipamaulimAlAH // 11 // gandhadvipa iti| "gandhadvipo dAnena paGkajebhyo madhukarAniva yadi pravIrAn ripugaNAn yo harasi atra tasya kiM citram , he rAjan ! vasudhAdhipamaulimAlAstavaivAjJAM vahanti" ityanvayaH / gandhadvipaH galagaNDadAnajalo madonmatto gajaH dAnena gandhavatakSaradgaNDajalena, paGkajebhyaH, padmabhyaH, madhukarAniva bhRGgAn madhulolupAn yathA harati tathA, yadi pravIrAn yuddhakarmaniSNAtAn zUrAn , ripugaNAn zatrugaNAn tvam. harasi svAdhInAn karoSi, atra asmin svavazasthApanakarmaNi, kiM citraM na kimapyAzcaryam , yataH he rAjan he rAjazekhara ! vasudhAdhipamaulimAlAH pRthavIpatimukuTamAlAH, tavaiva bhavata eva, AjJAM hitAhitopadezalakSaNAm , vahanti strokurvanti, bhavadAdezaparAyaNAH sarvepi rAjAna ityarthaH // 22 // __ pUrvAvasthAmavalambyAnanyavasudhAdhipatvaM bhagavato varNayatiekeyaM vasudhA bahUni divasAnyAsId bahUnAM priyA vasyA'nyo'nyasukhAH kathaM narapate ! te bhadrazIlA nRpaaH| IrSyAmatsaritena sA'dya bhavataivAtmAGkamAropitA zeSaisvatparitoSabhAvitaguNaigopAlavat pAlyate // 12 // ekeyamiti / 'vasyA' ityasya sthAne 'vezyA' iti pATho yuktaH / "ekeyaM vasudhA bahUni divasAni bahUnAM priyA''sIt , he narapate ! te vezyA'nyo'nyasukhA nRpAH kathaM bhadrazIlAH adya sA IrSyAmitsaritena bhavataivAtmAGkamAropitA, tvatparitoSabhAvitaguNaiH zeSaiH gopAlavat pAlyate" iti sambandhaH / ekA'dvitIyA, iyaM paridRzyamAnA, vasudhA pRthivo, bahUni divasAni bahudivasaparyantaM, bahUnAM . nRpANAM, priyA patnI, AsIt abhUt, he narapate ! rAjarAja ! te niruktapRthivIsvAminaH, vezyA'nyonyasukhAH anekajanopabhogyapaNyAnAmupabhogaprabhavaparasparasukhabhAjaH, nRpAH rAjAnaH, kathaM bhadrazIlAH kathaM bhadrasvabhAvAH kathaJcitU, Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekAdazI dvAtriMzikA adya idAnI, sA anekanRpasAdhAraNapriyA pRthivI, IrSyAmatsaritena tathAbhUtAnalpanRpaikAgatopabhogadoSAsahiSNutA prabhavamAtsaryavatA, bhavataiva tvayaiva, AtmA svAGkam , AropitA sthApitA, tvatparitoSabhAvitaguNaiH bhavatsantoSaparizIlitaguNaiH, zeSaiH avaziSTa paiH, gopAlavat gopAlaiaurIkSaNAnayuktajanairyathAgauH pAlyate rakSyate ityarthaH / / 12 // ripUn prati parAkramaguNamasya varNayatiguhAdhyakSAH siMhAH pramadavanacarA dvIpi-zArdUlapotAH karAgraiH sicyante vngjklbhairdiirghikaatiirvRkssaaH| puradvArArakSA dizi dizi mahiSA yUthagulmAgrazUrAH ruSAnudhyAtAnAmatilalitamidaM jAyate vidviSAM te // 13 // guhAdhyakSA iti / "te ruSAnudhyAtAnAM vidviSAmatilalitamidaM jAyate siMhA guhAdhyakSAH dvIpizArdUlapotAH pramadavanacarAH dIrghikAtIravRkSAH vanAjakalabhaiH karAgraiH sicyante, yUthagulmAgrazUrA mahiSA diza dizi puradvArArakSAH' itynvyH| he rAjan , te tava, ruSAnudhyAtAnAM krodhena smRtipathamupAgatAnAM krodhaviSayIkRtAnA miti yAvata, vidviSAM zatraNAm , atilalitaM atyanta sundaram, idam anantaramevAdhIyamAnaM, jAyate bhavati, bhavAn yAn prati kruddho bhavati te zatravastadeva vinaSTA bhavanti tatpuraM vanamivopajAyate vanavihAriNaH siMhAdayastatraiva svaM svaM sthAnaM parikalpya tiSThantItyevAtilalitaM darzayati, siMhAH kesariNaH, guhAdhyakSAH yA yA guhA dhanarakSaNakRte vihitAsteSAmadhyakSA adhipatayo bhavanti, dvopizArdUlapotAH vyAghrasiMhasutAH, pramadavanacarA pramadAnAM strINAM krIDArtha kalpitaM vanaM pramadavanaM nagarasannihitamupavanaM tatra caranti viharanta ti pramadavanacarA bhavanti, dIrghikAtIravRkSAH rAjamahiSyAdInAM prAsAdAtisannihita eva deze khAnitA ladhvI puSkariNI dIrghikAstasyAstIre taTe ropitA vRkSAstaravo dIrghikA. tIravRkSAH, vanagajakalabhaiH AraNyakahastipotaiH, kArAgaiH zuNDAgaH, sicyante siJcitA bhavanti, yUthagulmAprazUrAH bahUnAM mahiSANAM samudAyo yUthaH tadgulmasya tatpuJjasya purogAmitvAdagrazUrAH, mahiSAH, dizi dizi caturdikSu, pura Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekAdazI dvAtriMzikA / 287 dvArArakSAH pure. lokAnAM pravezanirgamanAthaM valpitaM dvAraM pura dvAraM tad bhAsamantAd rakSantati pura dvArArakSAH pura dvAra pAlA bhavanti ityevamatisundaraM jAyata ityarthaH // 23 // anye rAAnaH sarvathA zanudezonmUlanAya pravRttA api na tathA kartuM samarthAH kintu saMkSiptalakSmIvitAnAneva tAn karoti, bhavAn punaH zatruvaMzAn sarva thonmUlitapUrvAvasthAta: zataguNAM lakSmIM karoti bhavAneva sarvotkRSTa iti stotinirmulocchannamUlA bhujaparighaparispandadRptainarendraiH saMkSiptazrIvitAnA mRgapatipatibhiH zatrudezAH kriyante / kintvetad rAjavRttaM svaruciparicayaH zaktisaMpannateyaM bhaktvA yacchakravaMzAnucitazataguNAn rASTralakSmyAH karoSi // 14 // nimUlocchinnamUlA iti / "mRgapatipatibhiH bhujaparigharispandahaptainarendraiH nirmUlocchi namUlAH zatrudezAH saMkSiptazrIvitAnAH kriyante, kintu etad rAjavRttaM svaruciparicayaH iyaM zaktisampannatA, yaccha guvaMzAn bhaktavA rASTralakSnyAH ucitazataguNAn karoSi'' itynvyH| mRgapatipatibhiH parAkrameNa mRgapati siMhamapi svAdhIna kurvantIti mRgapatipatayastaiH, bhujaparighaparispandadRptaiH bhujAveva parighau bhujaparighau tayorthaddala drekAcchabhiH samaM yoddhu parispandaH sphuraNaM tena dRAte. balonmattaiH, narendraiH nRpatibhiH, nilocchinnamUlAH nirmUlaM yathA syAt tathA ucchinnaM mUlaM yeSAM te nirmU locchinnamUlAH, zatrudezAH ripUNAM dezA viSayAH, saMkSiptazrIvitAnAH saMkSiptaM lakSmIvitAnaM yeSAM te saMkSiptalakSma vitAnAH, kriyante nahi sarvathAzatrudezonmUlanaM bhavati kintu yo yo dezabhAgo vijito bhavati tattadbhAgaparihAreNa svatvaM tattaddezeSu zatraNAM samastyeveti nyUnadhanasamRddhimattvameva tata upajAyate, kintu etat anantarAbhidhIyamAnaM he rAjan !, rAjavRttaM rAjJastava vRttaM vRttAntaM, svaruciparicayaH svarUceH svecchAyAH paricayaH prakAzanam, iyaM tava, zaktisampannatA sAmarthyaparipUrNatA, yat yasmAt , zatruvaMzAn bhaGktvA unmUlya, rASTralakSmyAH rAjyazriyaH ucitazataguNAn pUrvApekSayA samucitazataguNAn , karoSi tava prabhAvAcchatravaH zatrubhAvaM parityajya tvadAjJAkAriNa eva saMvRttAH etAvanmAtreNaiva zatruvaMzabhaJjanaM tata Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekAdazI dvAtrizikA / / evaM tvadAjJAnusAreNa prajApAlanaM vidadhatAM teSAM zataguNA rASTralakSmIrupajAyata iti hRdayam // 14 // mAnaH sarvai revaM nRpatibhiH parityajyate bhavatA'pi sa nirmUlamutkhanyate iti mAnApanodanena sarvaguNarakSaNaM bhavati yato mAnaM vinA sarve'pi guNA nirguNA eva na ca nirguNeSu svayamevopekSaNIyeSu kasyApi dveSaH IrSyA mAtsarya vA samullasati tato na taducchedAya pravRttirityabhiprAyavAn mAnatya janaM tatkhaNDanaM ca stautisarve'pyekamukhA guNA guNapati mAnaM vinA nirgunnaa| ityevaM guNavatsalainRpatibhirmAnaH parityajyate / nAnyazcaiSa tavApi kiM ca bhavatA labdhAspadasteSvasauM ___matteneva gajena komalatanirmUlamunmUlyate // 15 // sarve'pIti / "guNapatiM mAnaM vinA ekamukhAH sarve'pi guNA nirguNA ityevaM guNavatsalai>> patibhistavApi mAnaH parityajyate, anyazca naiva, kica, teSu labdhAspado'sau mattena gajena komalataruriva bhavatA nirmUlamunmUlyate" itynvyH| guNapati anyaguNaparibhavanaM sahyaM bhavati na tu mAnaparibhavana, guNA api mAnamitA eva guNatAmanubhavantIti guNeSu prAdhAnyAd guNAnAmadhipati, mAnaM vinA mAnamantareNa, ekamukhA mAnakamukhA mAnapradhAnAH, sarve'pi guNAH, nirguNA guNarahitAH, ityevaM etasmAt kAraNAt , guNavatsalaiH guNA na vinazyantu apyeva sarvadA tiSThanvityevaM guNasnehazAlibhiH, nRpatibhiH narapatibhiH, tavApi tvatsambandhyapi, mAnaH, parityajyate dUrIkriyate, sarvotkRSTapuruSottamasambandhimAnaparityAge'nyasambandhimAnaparityAge kimu vaktavyam , mAnaparityajanaM guNAnAM nirguNasampAdanadvArA paramparayA guNarakSaNasvarUpameveti guNavatsalatvam, anyaH anyo guNo naiva parityajyate na hIyate, kiJca eke'pi ca, teSu guNavatsaleSu nRpatiSu, labdhAspadaH labdhasthAnaH, asau mAnaH, mattena gaNDasthalapariskhaladdAnajalena, gajena hastinA, komalataruriva sukumAravRkSo yathA nirmUlamunmUlyate tathA, bhavatA rAjazekhareNa, nirmUlaM yathA syAt tathA, unmUlyate svAdhAramUlasthAnAdapAkriyate ityarthaH // 15 // Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekAdazI dvAtriMzikA / 289 yaH kazcid bhavadbhiH krodhotpAdakatvena yad yazaH prApnoti na tad yazastava bhakto nRpaH prApnotIti mahatA samaM virodho guNa evetyupadarzayatiyat prApnoti yazastava kSitipate ! bhrabhedamutpAdayan kiM tat tvaccaraNopasannamukuTaH prApnoti kazcinnRpaH / ityevaM kurute sa vallabhayazAstvacchAsanAtikrama dosUcitasammukho na hi mRgaH siMhasya na khyApyate // 16 // yat prApnotIti / "he kSitipate ! tava bhrabhedamutrAdayan yad yazaH prApnoti tvaccaraNopasannamukuTaH kazcinnRpaH kiM tat prApnoti, iti vallabhayazAH sa evaM tvacchAsanAtikramaM kurute, hi siMhasya darpAsUcitasammukho mRgo na khyApyate na" ityanvayaH / he kSitipate ! he rAjazekhara ! tava bhavataH, bhrabhedaM krodhasUcakaM bhrakauTilyam , utpAdayan janayan. janaH yad yazaH yAM kIrtim , prApnoti AsAdayati,tvaccaraNopasanjamukuTaH bhavatpAdapariluNThitaziromukuTaH, kazcinnRpaH ko'pi rAjA, kiM tat yazaH, prApnoti na prApnotIti, iti etasmAt kAraNAt, vallabhayazAH priyatamakIrtiH yazo'bhilASIti yAvat , sa tvadmabhaGgotpAdakaH puruSaH, evaM yathA tvadmabhaGgo bhavet tathA, tvacchAsanAtikramaM tvadAjJollaGghanaM, kurute karoti, hi yataH, siMhasya mRgapateH, dAsUcitasammukhaH darpaNa balAbhimAnena AsamantAt sUcitaH sammukhaH bhAvapradhAnanirdezAd sammukhatvaM yena saH, mRgaH hariNaH, na khyApyate na lokaprasiddho bhavatIti, na, niSedhadvayAt khyApyata evetyarthaH // 16 // zaratsamaye zatraNAM svavaze sthApanArtha nRpatiH svasainyaparivRta AzvinazukladazamyAM yAtrAM karotIti lokavyavahRtimanusaran bhagavAnapi nRpAvasthAyAM tathaiva karoti smetyAvedanAyAha prasAdayati nimnagAH kaluSitAmbhasaH prAvRSA - punarnavasukhaM karoti kumudaiH saraHsaGgamam / .. 19 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekAdazI dvAtriMzikA / vighATayati diGmukhAnyavapunAti candraprabhAM tathApi ca durAtmanAM zaradarocakastadviSAm // 17 // prasAdayatIti / "yadyapi zarat prAvRSA kaluSitAmbhaso nimamAH prasAdayati punaH navasukhaM kumudaiH saraHsaGgamaM karoti, diGmukhAni vighATayati candraprabhAmavapunAti, tathApi ca 'tadviSAm' ityasya sthAne tvadviSAm' iti pATho yuktaH / tvadviSAM durAtmanAmarocakaH" ityanvayaH / zarat Azvina-kArtikamAsadvayAtmakaH zarahatukAla: prAvRSA zrAvaNa-bhAdravamAsadvayAtmakaprAvRRtunA, kaluSitAmbhasaH kaluSitAni paGkAdyAvilAni ambhAMsi jalAni yAsAM tAH kaluSitAmbhasaH paGkAdimalImasajalAsvacchapravAhAH, nimnagAH gaGgAdinadIH, prasAdayati nirmalajalamayatvalakSaNaprasannatAM nayati, zaratsamaye kumudAkhyapuSpANi vikasantoti hetoH, punaH nabasukhaM navInaM sukhaM yasminnevaMbhUtaM, kumudaiH kumudAkhyapuSpaiH, saraHsaGgamaM sarasi samAgama, karoti vidadhAti, diGmukhAni daza dizaH, vighATayati vizeSeNa prakAzayati, candraprabhAM candramaso dIptim , avapunAti atipuSTiM nayati, tathApi ca evaM bahuvidhA viziSTaguNavattve satyapi punaH, tvadviSAM bhavadAjJAparipAlanavimukhAnAM, durAtmanAM duSTAntaHkaraNAnAM, arocakaH anabhipretaH, yadi zaradAgamiSyati, tadA''kramiSyatyasmAn nUnaM rAjarAjo bhagavAniti mA bhavatu zaradityevamaruciviSaya ityarthaH // 27 // bhagavantaM nRpaM prakArAntareNa stautina veni kathamapyayaM murarahasyabhedaH kRta stvayA yudhi hataH paraM padamupaiti viSNoryathA / ataH praNayasaMmRtAmavigaNayya lakSmImasau karoti tava sAyakaH kSamamuraH siSutsunRpa ! // 18 // na venIti / "ayamapi surarahasyamedaH kathaM kRta iti na veni, he nRpa ! yathA tvayA yudhi hataH viSNoH paraM padamupaiti, ato'sau tava . sAyakaH siSitsuH praNayasaMsRtAM lakSmImavigaNayya uraH kSamaM karoti" ityanvayaH / ayamapi spaSTaM pratIyamAno'pi, surarahasyamedaH saGgrAme sammukho hato janaH svargamupaitIti Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekAdazI dvaatriNshikaa| 291 yaddevatAnAM rahasyaM tasya bhedo'nyaprakAraH kathaM kasmAt , kRtaH nirmito bhavateti, na vedmi na jAnAmi, kimanyaprakAra ityapekSAyAmAha-he nRpa ! he rAjan ! yathA yena prakAreNa, tvayA varddhamAnena prajApAlanatatpareNa, yudhi saGgrAme, hataH mAritaH zatruH, viSNoH vyApakajJAnAtmanaH, paraM padaM utkRSTasthAnam, upaiti prApnoti, ataH asmAt kAraNAt, asau dedIpyamAnatayA paridRzyamAnaH, tava sAyakaH bANaH. siSitsuH san , praNayasaMsRtAM praNayena snehena saMsRtAM samIpamupagatAM, lakSmImavigaNayya zriyam agayitvA tiraskRtyeti yAvat , uraH zatroH hRdayaM, kSamaM taM svaprahArasamartha, karoti vidadhAti athavA 'tava sAyakaH kSamam' ityasya sthAne 'tava sAyakakSamam' iti pAThaH samIcInaH, tatra asau khaDge praNayasaMsRtAM lakSma mavigaNayya saGgrAme zatrozziracche inAdi kartuM sutIkSNadhAraM khaDgaM dhArayati kSatriyo'tastatkara kamalagate khaGge sadaiva praNayasaMsRtA dedIpyamAna kAntilakSaNA lakSmI tAmavigaNayya saGgrAme tadupayogamakRtvA, siSitsuH paraH, uraH svahRdayaM tava sAyakakSamaM tava bANaprahArayogya, karoti yathA tava bANotkhAtahRdayo mRtaH san viSNoH paraM padamAsAdayatItyarthaH / / 18 / / tava samparkAlakSmIranyAdRzI saMvRttetyupadarzayatianyo'nyAvekSayA stro bhavati guNavatI prAyazo viSNutA vA ___ lokapratyakSametat kSitiviSamatayA caJcalA zrIryathA''sIt / saMvAnyapItidAnAt tava bhujavalayAntaHpuraprAptamAnA muvIM dRSTvA dayAvatsa ! laghusucaritAhArasakhyaM karoti // 19 // ____ anyo'nyAvekSayeti / "strI anyo'nyAvekSayA guNavatI bhavati vA prAyazo viSNutA bhavati etallokapratyakSaM, yathA zrI: kSitiviSamatayA caJcalA AsIt , he dayAvatsa ! saiva anyaprItidAnAt tava bhujavalayAntaHpura prAptamAnAmurvI dRSTvA laghusucaritAhArasakhyaM karoti'' ityanvayaH / strI kAminI, anyo'nyAvekSayA paramparanirIkSaNena, guNavatI guNazAlinI, bhavati, iyametAdRzI sato evaM guNabhAginI samjAtA ato'hamapItthamAcaraNAt tathA bhaviSyAmotyupAttabuddhiH guNavatI bhavatyenyabhisandhiH, vA athavA, prAyazaH bAhulyena, viSNutA vyApanazIlatA bhavati, Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekAdazI dvAtriMzikA / wwwwwwwvvwvvwvvwvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvv tva-talayoH svArthikatvAd viSNusvarUpA vA bhavati, etat anantaranirdiSTaM, loka pratyakSaM lokAnubhavasiddhaM, tataH kimityAkAGkSAyAmAha-yathA yena prakAreNa, zrIH lakSmIH, kSitiviSamatayA kasyacid bhUmiH kiyatkAlasthAyinI bhavati kasyaci. dalpakAlasthAyinI, kasyacit tato'nyalpatarakAlasthAyinItyevaM yA kSitiviSamatA tayA, caJcalA asthirA naikasthAnasusthirA, AsIt abhavat , he dayAvatsa dayaiva vatsA putrI yasya sa dayAvatsaH tatsaMbodhane dayAvatsa dayAjanaka ! saiva lakSmIH eva, anyaprotidAnAt anyebhyaH protyA dAnAt , tava bhavataH, bhujavalayAntaH puraprAptamAnAM bhujavalayamevAntaHpuraM tatra prAptaM mAnaM yayA sA bhujavalayaprAptamAnA tAM, urvI pRthivIM, dRSTvA avalokya, laghusucaritAhArasakhyaM laghuH agurupAkaH sucaritalakSaNo ya AhArastena yatpRthivyA saha sakhyaM mitratvaM tat, karoti, pRthivyAstAvAnevopabhogo bhavati dharmArAdhanasaMvalito yAvatA pRthivI na kSIyate zrIrapi tanmaitrItastatraiva nivasatIti cAJcalyasvabhAvaM jahAtItyarthaH // 19 // he bhagavan apUrveyaM tava lakSmIH yaduta vRddhA'pi yuvatyeveti stautiprasUtAnAM vRddhiH pariNamati niHsaMzayaphalA purAvAdazcaiSa sthitiriyamajeyeti niyamaH / jagavRttAnte'smin vivadati taveyaM narapate ! kathaM vRddhA ca zrIna ca paruSito yauvanaguNaH // 20 // prasUtAnAmiti / "prasUtAnAM vRddhiH nissaMzayaphalA pariNamati eSa purAvAdazca iyaM sthitirajeyeti niyamaH, asmin jagavRttAnte he narapate ! taveyaM zrIvivadati kathaM vRddhA ca yauvanaguNo na ca paruSitaH" ityanvayaH / prasUtAnAmutpannAnAM, vRddhiH bRddhatA, niHsaMzayaphalA saMzayarahitaphalA yAvat samayA bhavitrI, azeSA tAvat samayA, pariNamati pariNatimeti, na tu sA yuvatI bhavati, eSa purAvAdazca ayaM prAcInAnAM vAdaH itthaM prAcInaparamparAtaH AgataH pravAda iti yAvat , iyaM sthitiH vRddhAvRddhaiva na tu yuvatyapIti vyavasthA, ajeyA jetuma zakyA iti niyamaH ityAkArako'vinAbhAvo'vyabhicAra iti yAvat, asmin etAdRze, jagavRttAnte vizvasamAcAre, he narapate he rAjan ! tava bhavataH, iyaM Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekAdazI dvAtriMzikA / 293 sarvajanapratyakSA, zrI lakSmoH, vivadati kathaM naivaM niyama iti kathaM karoti, vivadanameva darzayati, vRddhA ca vRddhigatA ca, yauvanaguNaH vRddhAvasthApratipakSaM yauvanAtmamaguNaH, na ca naiva, paruSitaH paruSaM kopayutaH prAptaH yato vRddhAmapi lakSmI sevate eva yauvanaguNa ityarthaH // 20 // he bhagavan ! tvaM svargadhipo'sIti stautiantargRDhasahasralocanadharaM bhrUbhedavajrAyudhaM kastvAM mAnuSavigrahaM haririti jJAtuM samarthoM naraH / yadyete maghavan ! jagaddhitatarAstvA vallabhaH svAmina ___ stvadabhradezapaTuprakIrNasalilA na khyApayeyurghanAH // 21 // antaYDheti / antagUDhasahasralocanadharaM bhrabhedavajrAyudhaM mAnuSavigrahaM tvAM ko naro haririti jJAtuM samarthaH ? he bhagavan ! yadi ete jagaddhitatarAH svAmino vallabhAH vadezapaTuprakIrNasalilA ghanAH tvA na khyApayeyuH" ityanvayaH / antagUDhasahasra. locanadharaM antagUDhAni antalAnAni sahasralocanAni sahasrasaGkhyakanetrANi antagUDhasahasralocanAni tAni bibhratIti antagUDhasahasralocanadharaH taM antagUDhasahasralocanadharam , bhramedavajrAyudhaM dhruvo medo vikRtivizeSaH tadeva vajraM bhrabhedavajra tadAyudhaM yasya sa bhrabhedavajrAyudhaH taM bhrabhedavajrAyudham , mAnuSavigrahaM mAnuSyaM manuSyasambandhi vigrahaM zarIraM yasya sa mAnuSavigrahastam, tvAM bhavantaM, ko naraH ko manuSyaH, haririti indropamamityevaM, jJAtumavagantuM, samarthaH tarhi indro'hamiti kathaM vijJAyata iti pRSTa vAha- he maghavan : he indra ! yadi ete bhanantarameva pratipAdyamAnAH, jagaddhitatarAH samIhitaphaladAtRtvena vizvasyeSTatarAH, svAminaH indrasya, vallabhAH priyAH, 'vallabha' ityasya sthAne 'vallabhA' iti pAThaM yuktaM matvA'yamarthaH tvadbhadezapaTuprakIrNasalilAH tvajradeze paTUni prakIrNAni salilAni yeSAM te, tathA ghanAH meghAH, tvA tvAM, na khyApayeyuH na prakaTIryuH, tvatprakaTIkaraNata eva indro'yamityevaM jJAto'si zanairityarthaH // 21 // Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekAdazI dvAtrizikA / anyanRpato varddhamAnanRpasya vaiziSTyaM khyApayatimahIpAlo'sIti stutivacanametana guNoM mahIpAlaH khinnAmavanimurasA dhArayati yaH / yadA tAvad garbha tvamatha sakalazrIstvasumati kimeyAyuSmAn navazivamimAM pazyati mahIm // 22 // mahIpAlo'sItIti / atra tvasumati' ityasya sthAne 'vasumatI' iti. 'kimeyA' ityasya sthAne 'kimevA' iti, 'navazivamimAM' ityasya sthAne 'navazivamitAM' iti ca pATho yukto bhAti / "mahIpAlo'sIti stutivacanametat guNajaM na, khinnAmavani urasA yaH mahopAlaH AyuSmAn sakalazrostvaM yadA tAvad garbhe, atha vasumatI te navazivamitAM mahIM kimeva pazyati'' itynvyH| mahIpAlo'soti stuti vacanaM tvaM mahIpAlo'sItyevaM stutivacanaM etat guNajaM guNaprabhavaM, mahIM pAlayatIti mahopAla ityanvarthaka, na na bhavati, khinnAM duHkhitAM, avani pRthivIm , urasA uraHsthalena, yaH yaH kazcit puruSaH tadIyaduHkhanivAraNArtha dhArayati, sa puruSaH mahIrakSakatvAt mahopAlaH yacchabdasya nityasambandhasyopAdAnatastacchabdo'vagamyate, AyuSmAn cirajIvI, sakalazrIH sampUrNalakSmIkaH, tvaM varddhamAnaH, yadA yasmin kAle, tAvaditi vAkyAlaGkAre, garbha mAtuH vasumatyAH udare avatIrNaH, atha tadA, vasumatI tava mAtA, sakalazrorityasyA api vizeSaNaM sambhavati, te tava, nava. zivamitAM navasaGkhyakakalyANAnugato. mahoM pRthivoM, kimeva pazyati yadi tvaM mahIpAlastadA tvatkartRkarakSaNAt pUrva khinnaiva mahI bhavet na tu nava kalyANakayuteti tathAbhUtAM tAM pazyedeva, pazyati ca tAM tathAvidhAmiti na guNajanyaM tvayi mahIpAla iti vacanamityarthaH // 22 // tvameva zUro nayapaTuH ripuvijayo nirbhIkazca naivamanyaH kazciditi stautizateSvekaH zUro yadi bhavati kazcinnayapaTu stathA dIrghApekSI ripuvijyniHsaadhvsprH| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekAdazI dvAtriMzikA / 295 tadetat saMpUrNa dvitayamapi yenAdhapuruSe zrutaM vA dRSTaM vA sa vadatu yadi tvA na vadati // 23 // zateSveka iti / "zateSvekaH zUro yadi kazcinnayapaTurbhavati, tathA dIrghApekSI san ripuvijayaniHsAdhvasaparo bhavati, tadetad dvitayamapi sampUrNa bhAdyapuruSe yena zrutaM vA dRSTaM vA, sa vadatu yadi tvA na vadati" itynvyH| zateSu zatasaMkhyakeSu janeSu, zateSvityupalakSaNaM sahasrAdInAmapi, ekaH eka eva janaH, zUra: vIraH ekadaivAnekaiH samaM yoddhaM samarthaH, yadIti sambhAvanAyAM, sambhAvyate caivaM zateSvekaH zUro bhavitumarhatIti, kazcit ko'pi naraH, nayapaTuH nItijJo yathAvannayaparipAlanasamartho vA, bhavati syAt, tathA evam , dIrghApekSI idaM vastu bahukAlena sampatsyate na tu zIghramityevaM dIrghakAlamapekSata iti dorghApekSI san, ripuvijayaniHsAdhvasaparaH paripUrNa zatruvijayena nirbhIkatAyAM tatparo bhavati, tadetadvitayamapi anantaropavarNitaM dvitayamapi, sampUrNa paripUrNa, AdyapuruSa pradhAnapuruSe, yena yena kenApi puruSeNa, zrutaM vA'nyapuruSoccaritavAkyajanyajJAnaviSayIkRtaM vA, dRSTaM vA svayaM sAkSAtkRtaM vA, sa zrotA, draSTA vA puruSaH, kdatu kathayatu, yadi tvA tvAM, na vadati na kathayati, bhavantaM uktvA nAnyasmin puruSe etadvitayaM samastIti yadi mahAvIre etadvitayaM samastItyevaM brUyAt tadA tat kathaM sambhavati anyathA tu nAnyatraitad dvitayaM kenApi zrutaM dRSTaM veti na tadvacanaM sambhavatItyarthaH // 23 // sUryadIptito vilakSaNA nRpadIptistadupamayA stotumazakyetyupadarzayatiayanaviSamA bhAnordIptirdinakSayapelavA paribhavasukhaM mattaimattairghanaizca vilupyate / satatasakalA niAsaGgaM samAzritazItalA tava narapate ! dIptiH sAmyaM tayA kathameSyati ? // 24 // __ aynvissmeti| "ayanaviSamA dinakSayapelavA paribhavasukha bhAnoH dIptiH mattamattaghanaizca vilupyate, he narapate ! satatasakalA nirvyAsaGgaM samAzritazItalA tava Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekAdazI dvAtriMzikA / dIptiH tayA sAmyaM kthmessyti"itynvyH| ayanaviSamA ayanAbhyAmuttarAyaNedakSiNAyanAbhyAM viSamA asamA, yAzI uttarAyaNe dIptiH tato visadRzI dakSiNAyane da ptiH sakalairanubhUyate, paribhavasukhaM paribhavena anyatejasAM AkramaNena sukhaM yathA syAt tathA, dinakSayapelavA dinakSaye dinahAse pelavA sukomalA sarvasahA, anyatejasAmAkramaNena sukhaM kiM na jAtaM tata eva susahA sampanneti, evaMbhUtA bhAnoH sUryasya, dIptiH kAntiH, mattaiH mattaiH vopsayA atyantamattaiH, ghanaiH meghaiH, vilapyate tirohitA bhavatIti, athavA paribhavasukhamiti mattarityanenAnveti paribhavenAnyatirodhAnena sukhaM yathA syAt tathA mattaiH, madonmattAH kartavyAkartavyavivekavikalA anyeSAM paribhavena sukhaM kalayantIti, he narapate ! he rAjan ! satatasakalA satataM sarvadA sakalA sampUrNA, niAsaGgaM vyAsaGgamantareNa, kadAcicchItalA kadAcinnaivamityevaM prakAramantareNa, samAdhitazItalA samyaktayA AzritaH zItalasparzo yasyAM sA samAzritazItalA, dIptiH kAntiH, tayA bhAnudIptyA, sAmyaM sAdRzyaM, kathameSyati kathaM prApsyati na kathaJcit prApsyatItyarthaH // 24 // ___Izvaro yathA parairurarIkriyate tathA na saMbhavatIti tadrUpatayA tvadvarNanaM na yuktasita darzayatiko nAmaiSa karoti nAzayati vA bhAgyeSvadhInaM jagat svAtantrye kathamIzvarasya na vazaH sraSTuM viziSTAH prjaaH| labdhaM vaktRyazaH sabhAsviti ciraM tApo'dya tejasvinA micchAmAtramukhaM yathA tava jagat syaadiishvro'piidRshH||25|| ko nAmaiSa iti / "bhAgyeSvadhInaM jagat ko nAmaiSa karoti vA nAzayati, svAtantrye viziSTAH prajAH sraSTuM kathaM na Izvarasya vazaH, sabhAsu vaktRyazaH ciraM labdhamiti adya tejasvinAM tApaH yathA tava icchAmAtrasukhaM jagat, tathezvaro'pIdRzaH syAt' ityanvayaH / bhAgyeSu adRSTeSu, adhInaM paratantraM, jagat sukhaduHkhamayaM vizvam , jagati jIvAnAM svasvapurAcaritakarmajanitameva sukhaM duHkhaM vopajAyate, nAmeti komalAmantraNe, ka eSa karoti sukha-duHkhamayaM jagad vidadhAti, Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekAdazI dvAtriMzikA / 297 vA athavA, nAzayati sukha-duHkhopabhogasampAdanenAzeSakarmakSayAt sukha-duHkhamayaM jagad vinAzayati, bhAgyaM parityajya svAtantryeNa na ko'pi puruSo jagat sRjayati vinAzayati cetyarthaH / svAtantrye aSTalakSaNasahakArikAraNamantareNaiva sAmarthe, viziSTAH prajAH sukhaikasvarUpAH, prajAH sraSTuM utpAdayituM, kathaM na kimiti na, Izvarasya jagatkartuH, vazaH sAmarthyam, sRjecca zubhamevaikamanukampAprayojita ityAdivacanAt, sabhAsu paNDitAnAM sammilanasthAneSu, vaktRyazaH suSThvayaM vaktIti kotiH, ciraM bahukAlaM, labdhaM prAptam iti hetoH, adya syAdvAdinAM samAgamasamaye, tejasvinAM loke prakarSaprAptapratApopagatAnAM, tApaH svAbhyupagatajagatkartRvyavasthApanAsAmarthyena paritApaH, evaM sati yathA he rAjan, tava bhavataH, icchAmAtrasukhaM jagat idaM me syAdidaM me na syAditIcchAmAtrasukham , jagat vastuto jagati sukhaM nAstIti, tathA Izvaro'pi paraparikalpitezvaro'pi, IdRzaH icchAmAtrasvarUpa eva na tu yathA parairupakalpyate tathA sa samastIti tadabhAvAdeva tadrUpatayA bhavato varNanaM na sambhavatItyarthaH // 25 // yadyadvIraprabhurAjJaH kIl zatruhRdayAnugatayA zatrUNAM kRtaM tadupavarNayatigaNDeSveva samApyate vivadatAM yad vAraNAnAM mado yadvA bhUmiSu yanmanorathazataistuSyanti tejasvinaH / yatkAntAvadaneSu patraracanA saGgazca te mantriNAM tat sabai dviSatAM mano'nugatayA kIrtyA'parAddhaM tava // 26 // gaNDeSveveti / "vivadatAM vAraNAnAM mado gaNDeSveva yat samApyate, yadvA bhUmiSu manorathazataistejasvinaH tuSyanti, yatkAntAvadaneSu patraracanA, te mantriNAM saGgazca, dviSatAM mano'nugatayA tava kIrtyA tatsarvamaparAddham' ityanvayaH / vivadatAM anyo'nyaM yuddhayatA, vAraNAnAM gajAnAM, madaH madajalaM, gaNDeSveva gaNDasthaleSveva, yat samApyate tatparipUrNa bhavati, evakAreNa mityA bhavatsenayA yuddhamazakyaM matvA na tatrAnArabdhe zatrugajAnAM mada upayujyate iti darzitam, yadvA athavA, bhUmiSu svasvasvatvatayA vyavasthitakSetreSu, manorathazataiH iyaM bhUmirmama bhavatu iyaM bhUmirmama bhavatviti manaHkAmanAzataiH, tejasvinaH parAkramazAlinaH, tuSyanti santuSTA Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 divAkarakRtA kiraNAklIkalitA ekAdazI dvAtrizikA / bhavanti, na tu tava mityA anyasvAmiSu kSetreSu tejasvino'pi abhilASA samu. tpadyate, yatkAntAvadaneSu svAGganAmukheSu, patraracanA suzobhAkRtaye citravizeSanirmitiH na tu svapratimalleSu bANapakSasya sannivezaH, sAhAyyArthaM bhavatsainyAgamanamityA'nyena sama saMgrAmasyaivAbhAvAt,te mantriNAM tava rAjyarakSAnimittamantraNAparAyaNAnAM pradhAnAnAM, saGgazca tadAnukUlyasampattaye vividhopAyanAdi pradadatA maitrI. kasmam, dviSatAM zatraNAM, manonugatayA manaHpraviSTayA, tava kIrtyA yazasA, satsarvamanantaropadarzitamakhilaM, aparAddhamanabhipretakaraNamityarthaH // 26 // dharmAvatAraM vA'vatAraM kalau dRSTvA vidhAtuH saMzayaH samutpanna ityupadarzayatikramopagatamapAsya yugabhAgadheyaM kale sparvaNi ya eSa te kRtayugAvatAraH kRtaH / bhavedapi mahezvarastribhuvanezvaro vA'cyuto ..vidhAturapi nUnamadya jagadudbhave saMzayaH // 27 // kramopagatamapIti / "kaleryugabhAgadheyaM kramopagatamapi apAsya aparvaNi ya eSa te kRtayugAvatAraH kRtaH nUnamadya jagadudbhave vidhAturapi mahezvaraH tribhuvanezvaro vA'cyuto bhavedapi iti saMzayaH" itynvyH| kaleH turyayugasya kaliyugasya, yugabhAgadheyaM yugAMzam , kramopagatamapi prathama kRtayugaM tato dvitIya tretAyugaM, tatastRtIya dvAparayuga, tatasturya kaliyugamityevaM kramaprAptamapi, apAsya parityajya, aparvaNi asamaye, ya eSa yo'yaM paridRzyamAnaH, te tava, kRtayugAvatAraH prathamayugasya kRtayugasya tapodAna-yajJadAnetipadacatuSTaya sampUrNadharmasvarUpAvatAraH, kRtaH vihitaH, nUnaM nizcitam manye zake dhruvaM prAyo nUnamityevamAdibhiH / utprekSA vyajyate zabdai rivazabdo'pi tAdRzaH // iti vacanAnnUnaMzabdenAyamartha utprekSyata iti gamyate tadevotprekSyamupadarzayatiadya tavAvatArasamaye, jagadudbhave jagadutpattau, vidhAturapi brahmaNo'pi, ayamiti Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiramAvalIkalitA ekAdazI dvAviMzikA / 299 dRzyaM ayaM, mahezvaro mahAdevaH, tribhuvanezvaraH trijagatsvAmI, bhaved vA athavA, acyutaH viSNuH bhavedityevaM, saMzayaH ubhayakoTikamanirNayAtmakaM jhAnaM, bhavedapi sambhavedapItyarthaH // 27 // sarvavyApi tvadyazaH kiM svarUpamiti nirgatuM na pAryata ityAhaguNo nAma dravyaM bhavati guNatazca prabhavati guNApekSaM karmA'pyanuzayamArambhaviSayam / vibhu syAt kiM dravyaM guNajamuta vAnyaH padavidhi dizo diparyantaM tava kimiti zakyaM gamayitum // 28 // guNo nAmeti / atrAnvayaH yathAzrutAnusAryeveti / nAmeti komalAmantraNe, bhagavantaM manasA sammukhIkRtya malaya ca kathayati-guNo dravyaM bhavati, guNa-guNinorabhedAd guNo dravyameva dravyavyatiriktaM, athavA dravyaM dhanaM tad yasya loke sa eva guNavAnucyate na daridra iti guNo dravyaM bhavati, yatraiva guNastatraiva dhanAdikaM dravyaM nAguNinIti guNavatazca prabhavati guNAd dravyaM samutpadyata iti, athavA guNAd guNazca samutpadyate, naiyAyikaprakriyAnirNaye tu guNo nAma dravye bhavati iti pATha AzrayaNIyaH, tatra ca samavAyikAraNe dravye guNo bhavatItyarthaH, guNatazca prabhavati dravyANi davyAntaramArabhante guNAzca guNAntaram iti vaizeSikasUtrAdavayavaguNebhyo'vayaviguNaH samutpadyate iti saralo'rthaH, guNApekSa guNanimittaM, karmApi hastazara saMyogAdinA bANAdau karma bhavatIti, yathA guNo guNApekSastathA karma guNApekSamityapinA pratipAdyate, anuzaya pazcAttApaM yathA tathA, Arambha viSayam yathA dravyasya dravyArambhakatvaM gugasya guNa janakatvamityevaM dravya-guNayorasajAtIyajanakatvaM, na tathA karmaNaH, karma karma sAdhyaM na vidyate iti vacanAt , karmaNo yat karma notpadyate tena viSayam , yadarthamayaM vivekastaduparzayati-vibhu sarvavyApakam , syAt bhavet , kiM guNaje dravyaM kiM gugAdutpannaM davyaM bhavet, uta vA athavA, anyaH padavidhiH anyaprakAraH zabdasannivezaH, he bhagavan Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekAdazI dvAtriMzikA / utam] taMva bhavataH, dikparyanta dazadigavyApi, yazaH kIrtiH, kimiti kisvarUpaM, gayituM pratipAdayituM, zakya, na zakyamityarthaH // 28 // .. [bhatra antyapadyacatuSTayaM truTitam ] . guNAnAM sAmrAjyaM jinavaramupAzritya vimalaM - nRpAvasthAsaMsthaM stutamiha navInoktinipuNaiH / . guroH zrImannemeH caraNayugaladhyAnabalato / mayA lAvaNyenAkalitamanubuddhayA'stu sugamam // 1 // iti guNavacanadvAtriMzikAyA ekAdazyAH stutervyAkhyA / / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . dvAdazI nyAyadvAtriMzikA / gUDhArthA'pi vicAraNaikasugamA vIrastutirbha ktiA zAstrArthe'pi samAhatA matimatAmAnandadA dhIdhanaiH / ityevaM tu vibhAvya kovidavaraH zrIsiddhaseno'naghAM navyAM yAM stutimuktavAn suvivRtiM tasyAstu lAvaNyajA // zAstrArthakaraNe lajjaiva tAvat pratibandhikA tAM parityajato yakiJcidvAcanabalAt sAmarthyAt sarvairapi zAstrArtho yuktAyukta vivekavikala: kartuM zakyata ityAhadaivakhAtaM ca vadanamAtmAyattaM ca vAGmayam / / zrotAraH santi coktasya nirlajjaH ko na paNDitaH ? // 1 // daivakhAtaM ceti / "vadanaM ca daivakhAtaM, vAGmayaM ca AtmAyattaM, uktasya ca zrotAraH santi, ko nirlajo na paNDitaH' ityanvayaH / vadanaM ca mukhaM tu, daivakhAtaM daivenAdRSTena khanitaM, na tu kenApi manuSyeNa kRtaM yena tannirmAtA puruSo vadanaM niroDhuM zakyeta, vAGmayaM ca vacananikurambaM ca, AtmAyattaM vaktuM svAdhInaM yadA yad vaktumicchati tadA tad vaktuM zaknoti, yadyAtmAyattaM tanna bhavet kintvanyapuruSAdhInaM syAt tadA tatra svatantrasyAnyapuruSasya tadvacanodgArAnicchAyAM vaktustadicchAyAM satyAmapyanyapuruSapratibandhAt tanna bhavedapi na caivam , uktasya ca anyapuruSoccAritasya satyasyAsatyasya vA vacanasya ca, zrotAraH zravaNakartAraH puruSAH, santi vidyante, yadi te na syustadA svAdhInamapi vacanaM prayojanAbhAvAnnoccaritaM syAnna caivam, evaM sati ko nirlajjaH ko lajjArahitaH puruSaH, na paNDitaH paNDito na bhavati api tu yuktamayuktaM vA satyamasatyaM vA yat kimapi pralapan lajjArahitaH puruSaH paNDita evetyarthaH // 2 // nirNItasadarthavaktRn stauti- abhiSTuvanti yat svairaM nRpagoSThayAM nRpuGgavAH / asatsaMdigdhamuktAni kRSAstena kRpAtmakAH // 2 // Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvAdazI nyAyadvAtriMzikA / abhiSTravantIti / "nRpuGgavA nRgoSThayAM yat svairaM asatsandigdhamuktAni abhiSTuvanti tena kRSAH kRpAtmaka':' ityanvayaH / nRpuGgavAH manujapradhAnA vidvAMsaH, nRpagoSThayAM rAjasabhAyAM, yat yasmAt , svairaM ananyapreraNayA svecchayA asatsandigdhamuktAni asadarthasandigdhArtharahitAni, abhiSTuvanti abhitaH sarvaprakAreNa stuvanti, tena tena hetunA, kRSAH karSantIti adharmapathAt pracyAvya dharmamArge kurvanti AkarSante sthApayantIti / kRpAtmakAH kRpAtmAnaH svabhA. vataH prANibhaye kRpAzIlA ityarthaH / / 2 / / zabdArthAbhijJa prazaMsatipragadvRttAntagahanAd vizliSya prahatA giraH / yojayatyarthagamyA yaH zabdabrahma bhunakti saH // 3 // prgvRttaanteti| 'pragavRttAntagahanAd vizliSya prahatA arthagamyA giraH yo yojayati sa zabdabrahma bhunakti' ityanvayaH / pragadavRntAntagahanAt prabhUtAtiprAcInavRttAntazAstravanAt , vizliSya vizleSaM prApya, prahatA samAsadhAtu-pratyayAdibhiH prakarSeNa hanyamAnAH, arthagamyA arthaH gamyo vicArAdhigamyo yAsu tA arthagamyAH, giraH vacAMsi, yojaryAta tattadarthavattayA saGgamayati yaH yaH kazcinnRpuGgavaH sa ukta puruSaH, zabdabrahma zabdasvarUpaM yad brahma tacchabdabrahma, tad sa bhunakti tadanubhavaM karoti, yataH kutazcit sandarbhAdatigUDhArthAt pRthagbhUyAgatamapi vAkyakhaNDalavaM yaH kazcidasya vAkyasyAyamartho bhavitumahatoti svayameva vicAryastadaGga bhavati sa nUnaM zabdabrahmAnubhavasvabhAva ityarthaH / 3 // zabdArthajJAnamAtraparituSTo jano na tantrayuktijJamanusarati ityato na zAstrArthAdhikArI sadityAzayavAn tamupadarzayati prasiddhazabdArthagatiAja jAtyandhapazca yaH / na sa svayaM pravaktAramupAste tantrayuktiSu // 4 // prasiddhati / "prasiddhazabdArthagatirjJAnaM jAtyandhapazca yaH sa tantrayuktiSu svayaM pravaktAraM na upAste' ityanvayaH / atra yasyeti dRzyaM prasiddhazabdArthatizani yasya yasya puruSasya jJAnaM prasiddho yaH zabdasmArthastasya gatiravagamaH, na Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvAdazI nyAyadvAtriMzikA / 303 tvaprasiddhazabdArthagrahaNaM, ca punaH, yaH pumAn , jAtyandhapaH jAtyandhAna janmAndhAn pAtIti jAtyandhapaH janmAndhajanagoSThIparibRDha iti yAvat, sa uktaH puruSaH, tantrayuktiSu zAstroktayuktiSu, svayaM pravaktAraM svayameva prakarSeNa vaktAraM, na upAste na sevate, prasiddhazabdArthaparijJAnato jAtyandhasvAmitvena ca kRtakRtyo nAnyaM svato viziSTamurarIkaroti eva tAvanmAtrameva jJAnamityurarIkRtya na tantrayuktijJAnApekSI zAstrArtha ca vitaNDAmAtramityupekSate ityarthaH // 4 // sUkte yasya kasyacidarthasya yaH kazcicchabdo'bhilASakaH so'bhidhAtavyo na tu tatrAyamevAbhidhAtavyo nAnya iti niyama ityupadarzayati duruktAni nivartante sUkte nAsti vicAraNA / puruSo brAhmaNaH vipraH puruSo veti vA yathA // 5 // duruktAnIti / anvayo'tra yathAzrutAnusArI / duruktAni vizeSapravacanaM, pUrva vizeSyavacanaM tataH iti niyamamullaGadhya vacanAni, duruktAni tAni, sUkte nivartante na bhavanti, yena kenApi prakAreNa vizeSaNa-vizeSya. vacane duruktatA na bhavatIti vicAre prastute duruktatAdoSatayopeyate na tu vicArAbhAve ityAha-nAsti vicAraNA sUkte vicAraNA nAsti, upadezAt khalu sA, na tu zAstrArthe, taba dRSTAntamAha-yathA puruSo brAhmaNa ityapyucyate, vipraH puruSa ityapyucyate, vicAraNA'sti evaM sUkte'pItyarthaH / / 5 // kathAyAmahetvAdikaM nigrahaprayojakaM tat kimityAkAGkSAyAmAha-- na sAmAnya-vizeSAbhyAmRte'nyAhetu jAyate / / tad vizeSa-vidhAtAbhyAM hetvAbhAsopajAtayaH // 6 // na sAmAnyavizeSAbhyAmiti / 'sAmAnya-vizeSAbhyAmRte'nyAhetu na jAyate, tadvizeSa-vighAtAbhyAM hetvAbhAsopajAtayaH" itynvyH| sAmAnya vizeSAbhyAmRte sAmAnya-vizeSau parityajya, anyAhetu anyacca tadahetu ca anyA. hetu hetubhinnamahetu, na jAyate na bhavati, yat kiJcidasAdhakaM bhavati tat sAmAnyaMvA syAt vizeSo bA, na tu tadvayatiriktamityarthaH, tadvizeSa-vidhAtAbhyAM Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvAdazI nyAyadvAtriMzikA / sAmAnyasya vizeSasya ca yau vighAtau vyAptipakSadharmatAdi vaikatvalakSaNau tAbhyAM, hetvAbhAsopajAtayaH hetvAbhAsasyAvAntarabhedA bhavantItyarthaH yat kiJcit sAdhyasAdhakatayocyate vAdinA prativAdinA vA tat sAmAnyaM vizeSo vA bhavet tadanyaprakArAbhAvAt tacca yadi sAdhyasAdhakaM na bhavati tadA tadahetUcyate, tasyaiva ca vyAptipakSadharmatAdihetulakSaNavizeSavaikalpyato hetvAbhAsAdyavAntaramedA bhavantIti bhAvaH // 6 // ___ kathAyAM prazna-pratividhAnalakSaNau dvau pakSau bhavataH, na tu tatra tRtIyaH pakSaH, tayorekatarapakSasya yathAvavyavasthApane avyavasthApita svapakSo dvitIyaH parAjito bhavati, vyavasthApitasvapakSastu jayo, nAnAnyaH prakAraH kathayituM sambhavatItyAzayenAhadvitIyapakSapratighAH sarva eva kathApathAH / abhidhAnArthavibhrAntairanyo'nyaM tad vipralapyate // 7 // dvitIyapakSapratighA iti / "sarva eva kathApathAH dvitIyapakSapratighAH abhidhAnArthavibhrAntairanyo'nyaM tad vipralapyate" ityanvayaH / sarve eva kathApathAH sarve eva kathAmArgAH; dvitIyapakSapratighAH dvitIyapakSaH pratighaH pratirodhako yeSAM te dvitIyapakSapratidyAH vAdi-prativAdinoranyatarapakSavyavasthitau vAdajalpavitaNDA. nyatamAtmakAH sarvakathAprakArAH parisamApyante, na tu tadanantaraM kathA pracalati, tata eva kathAprayojanasya tattvanirNayajaya-parAjayAnya tamaprayojanasya sambhavati , abhidhAnArthavibhrAntaiH zabdArthaviSayakAntijJAnavadbhirvAdi-prativAdibhiH, anyo'nyaM parasparaM, tad vipralapyate viruddhaH pralApaH kriyate // 7 // vizeSapratipattiphalikAM kathAmupadarzayati samaM saMzayyate yatra sAmAnyamalinaM dhiyA / vicAraM punaruktArthaM vizeSAya sa saMzayaH // 8 // samamiti / "yatra punaruktArtha vicAraM sAmAnyamalina dhiyA samaM saMzayyate, sa saMzayaH vizeSAya" ityanvayaH / yatra yasyAM kathAyAM, punaruktArtha Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvAdazo nyAyadvAtriMzikA / 305 ghaTaH kaH ? kalazo ghaTaH, kalazaH kaH ? kumbhaH kalaza ityevaM zabdabhedamAtraM, arthastu ya eva pUrvavAkyasya sama evottaravAkyasyetyevaM punaruktArthakaM, vicAraM uktipratyuktirUpaM vacanasaJcaraNa, sAmAnyamalinaM sAmAnyalakSaNAnugatArthakaluSitaM dhiyA pRcchakapuruSottaradAtRpuruSa dvayabuddhayA, sama sArdham , saMzayyate saMzayAkrAnta, ko'rthaH ? kiM vivecanam , kA buddhirityevaM sarva sandigdhaM bhavatIti yAvat, sa saMzayaH anantaropadarzitaH saMzayaH, vizeSAya vizeSa pratipattaye bhavati, yAvadvizeSabuddhayAdhAyakaM vacanaM nopadaryate tAvat kathA na parisamApyate vizeSoktau ca kathAparisamAptirityarthaH // 8 // kathAyAM vaktavyAnyupadarzayati pratijJAnirnayo heturdRSTAntaM buddhikAraNam / pramANahetudRSTAntajAtitAstaduktayaH // 9 // pratijJeti / anvayo ythaashrutaanusaarii| 'nirnayo' ityasya sthAne 'nirNayo' iti pATho yuktaH / pakSe sAdhyavacanaM pratijJA tasyA nirNayaH pratijJAtArthaniSTaGkana yena sa pratijJAnirNayaH pratijJAtArthanirNayaphalakaH hetuH tRtIyAntaM paJcamyantaM vA liGgavacanam , dRSTAntaM vAdi-prativAdinoryatra sAdhyahetvoH sAdhyAbhAvahetvabhAvayorvA nirNayastad dRSTAntaM sAdharmyadRSTAnta-vaidhaHdRSTAntabhedena dvividhim , tat buddhikAraNaM andhayavyAptibuddhayatirekavyAptibuddhe, kAraNam , tatra pakSasAdhyahetuvyAptyAdisiddhaye pramANAdIni vAcyAnItyAha-pramANahetudRSTAntajAtitarkAH pratyakSAdIni pramANAni pakSaprasiddhisAdhyaprasiddhayAdyupayuktAni kevalAnvayi-kevalavyatirekyanvayavyatirekyanumAne sAdharmyalakSaNaH kevalavyatirekyanumAne vaidharmyalakSaNaH, anvayavyatirekyanumAne sAdharmyalakSaNo vaidhaya'lakSaNazca, asadanumAnametadityavagataye sAdhamrye pratyavasthAnavaidhayeNa pratyavasthAnAdibhedA asaduttaraM jAtirityetalakSaNAkAntayoH vidhimukhenApekSitAH, sadanumAnamevaitajAtyasparzAdityavagataye niSedhamukhenApekSitAH, tarkaH vyApakAbhAvavattayA nirNIte dharmiNi vyApyAropeNa vyApakA Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvAdazI nyAyadvAtriMzakA / ropastarkaH, sa ca yatra vyabhicArazaGkodeti tatra tannivRttidvArA vyAptigrahe upayujyate, viSayaparizodhakazca tarka AtmAzrayA'nyo'nyAzrayacakrakAnavasthAlAghavagauravapramukhaH, tatra svasya svApekSatvamAtmAzrayaH, svasya svApekSyApekSyatvamanyo'nyAzrayaH svasya svApekSyApekSyA pekSyatvaM cakrakam anavasthitasajAtIyaparamparopanipAto'navasthA, eteSu svaM yadi svApekSyaM syAnna syAt svabhinnaM vA syAdityevamApAdanaM, lAghava-gaurave ca kArya-kAraNabhAvagrahe pratibadhya-pratibandhakamAvagrahe copayujyete, taduktayaH pramANAdInAM vacanAni kathAyAmupayujyante ityarthaH // 9 // kathAyAmanyo'pyabhyupagamanIya upadaya'te lokadharmo'bhyanujJAtaH siddhAnto vAganiyAmakaH / __ aGgadharmavikalpAbhyAM prameyopacayAcayau // 10 // lokadharma iti / lokadharmaH laukikapratyakSapramANasiddho dharmaH, abhyanuzAtaH vAdi-prativAdibhyAM svIkRtaH, etena yathA lokavirodho na bhavet tathaiva vAdi-prativAdibhyAM vaktavyamityAveditam, siddhAntaH vAdi-prativAdibhyAM nirNIto'rthaH siddhAntaH sa sarvatantra-pratitantrAbhyupagamAdhikaraNasamAnatantrabhedena paJcavidhaH, kathAyAM vAdi-prativAdibhyAM pramANAdInyabhyupagantavyAni sarvatantrasiddhAntata iti siddhAnto, vAganiyAmakaH anena niyamena vaktavyaM vAdinA, anena niyamena ca vaktavyaM prativAdinetyevaM vacasAM niyAmakaH, aGgadharmavikalpAbhyAM sAdhya -sAdhanAGgadharmaH yena sAdhya-sAdhanamapratighaM bhavati vikalpaH kimatra sAmAnyaM sAdhyaM vizeSo vetyAdiH tAbhyAM, prameyopacayAcayo, prameyasya sAdhanIyasyopacayo vRddhiH, apacayo hrAsaH // 10 // avidyArthAnavagamo virUpApratipattitaH / hetvAbhAsazca nirvAdeSviyameva tu bhUyasI // 11 // . avidyArtheti / avidyArthAnavagamaH bhrAnte viSayIbhUtArthasyAnadhigatiH, virUpApratipattitaH virUpasya vaidharmyasyAjJAnataH, vaidharmyasyAjhanena samAno'yamityevaM jJAnena bhrAmtyedamavagataM mayetyevaM na jJAyate, iti yAvat , hetvAbhAsazca savyabhicArAdizca, nirvAdeSu nirvacaneSu pakSa-pratipakSaniyantritavAdeSu vAdakathA Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkAlatA dvAdazI nyAyadvAtriMzikA / 307 yAmiti yAvat , iyameva tu anantaropadarzitaprakriyaiva punaH, bhUyasI bAhulyena bhavati // 11 // kathAyAM chalamapyAzriyate, jayAbhikAkSibhistat kathamityAkAGkSAyAmAhakiJcit sAmAnya-vaizeSyAdayuktArthopapAdanam / chalaM taditi vaispaSTayAda vAcyAbhiprAyabhedataH // 12 // kiJciditi / kizcit sAmAnya vaizeSyAt sAmAnyoktararthA anekaprakArA bhavanti tatra vAyuktasAmAnyavacanasya kiJcit sAmAnya-vaizeSyAt, ayuktArthopapAdanaM prativAdikRtaM yadayuktasyAghaTamAnasyArthasyopapAdanaM, tat chalamiti, vaispaSTayAt spaSTArthAbhAvataH, vAcyAbhiprAyabhedataH anyAbhiprAyeNa vAdinokasya prativAdinA'nyAbhiprAyakalpanataH, yathA nepAlAdAgato'yaM navakambalavAniti / navatvadharmAbhiprAyeNoktasya navazabdasya navasaMkhyAbhiprAyaM parikalpya navasaGkhyakakambalavattvaM na vidyate'syeti navakambalavAniti na yujyate ityevaM na vaispaSTayAd, vAcyAbhiprAyamedato'yuktArthopapAdanaM chalamityarthaH / / 12 // kathAyAM vAyuktahetau duSTatvapratipattaye vyabhicAra evAvazyamudbhAvyaH tataH utkRSTa dUSaNAntaraM nAsti tasmAdeva parahetau sadbhAvataH uttarapakSo vyavasthito bhavatItyAha vyabhicArAt paraM nAsti parapakSapradUSaNam / hetuparyantayogAcca tasmAt pakSottaro bhavet // 13 // vyabhicArAditi / vyabhicArAt anekAntAt , paraM utkRSTam , parapakSapradUSaNa parasya vAdinaH prativAdino vA pakSe prakRSTaM dUSaNaM doSaH, nAsti na vidyate, tatra hetumAha-hetuparyantayogAcca svapakSasAdhane hetuH paryanto bhavati na tato'nyat kiJcit sAdhakatamaM, tasmin hetuparyantayogAt sambandhAcca, tasmAd vyabhicArAt , pakSottaraH pakSAntaH, na tataH paraM kazcit pakSaH pravartate tAvataiva kathAyAH samAptiH, bhavet jAyeta, ataH parahetau vyabhicArayojane yatno vidheya ityarthaH // 13 / / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvAdazI nyAyadvAtriMzikA / nAnekAnta eva vyabhicAraH kintvanyo'pi doSo vyabhicAra tayA'bhyupeya ityAha saMzayaH prati dRSTAntavirodhApattihAnayaH / pratipakSavikalyau ca vyabhicArArthaparyayAH // 14 // saMzayeti / saMzayaH saMzete'neneti saMzayaH, saMzayaheturanekAntaH, sAdhAraNadharmadarzanAdasAdhAraNadharmadarzanAd vipratipattazca saMzaya iti vacanAt sAdhAraNAnekAntikajJAnamasAdhAraNAnekAntikajJAnaM saMzayakAraNamiti bhavati anekAntaH saMzaya iti, ata eva"viruddhAsiddhasandigdhamaliGgaM kAzyapo'bravIt' ityatra sandigdhavad nAnaikAntikagrahaNam, pratidRSTAnta-virodhApattihAnayaH pratidRSTAntaH vAyuktAnumAnadRSTAntavirodhI dRSTAntaH, virodhaH sAdhyAbhAvavyApto hetuH, ApattiH pratijJAntarahetvantarAprasiddhAntApattyAdiH, hAniH pratijJAhAnyAdirityevaM saMzayapratidRSTAntavirodhA rattihAnayaH, pratipakSa-vikalpo va pratipakSaH vAdyuktAnumAnahetusAdhyaviruddhasAdhyAbhAvasAdhakahetuH, vikalpaH kimidaM sAmAnyaM sAdhyate vizeSo vetyAdi vikalpanamityeva pratipakSavikalpo, ete sarve'pi, vyabhicArArthaparyayAH vyabhicArUnAnugAmino'rthaparyayA bhavanti eteSu yasya kasyApyupadarzanavyabhicArasyaivopadarzanaM kRtaM bhavati tebhyo'pi parapakSo dUSilo bhavat pevetyarthaH // 14 // akAraNatvAnnirdezaH sAdhyatvAdyanuyogajaH / hetvantarAbhyupagamaH punaruktAnyataH param // 15 // akAraNatveti / atra 'akAraNatvAnirdezAsAdhyatvAdyanuyogajaH' iti pATho yuktaH / akAraNatvAnirdezalAdhyatvAdyanuyogajaH akAraNatvAnuyogajaH ayaM hetuH na saMbhavati prakRtasAdhyena samaM kArya-kAraNabhAvAditi kiM kAraNaM kAya vaitalliGgamiti praznajaH, anirdezAnuyogajaH yo'yaM hetuH prakRtasAdhyasAdhakaH saMbhavati sa bhavatA na nirdiSTaH nirdiSTazca na prakRtasAdhyasAdhano'vinAbhAvanimittAbhAvaditi praznajaH, sAdhyatvAdyanuyogajaH yo'yaM heturbhavatA'bhihitaH so'pi na siddha iti sAdhyasamatvAddheturna sambhavatItyevaM sAdhyatvAt tvanuyogajaH, hetva Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvAdazI nyAyadvAtriMzikA / 309 ntarAbhyupagamaH hetvantarasya svIkAraH, ataH paraM asmAd vyatiriktam , punaruktAni etatsthAne 'punaruktAd' iti pATho yuktaH AdipadAnnigrahasthAnigrahasthAnAntarANAM parigrahaH // 15 // ekapakSahatA buddhirjalpavAgyantrapIDitAH / zrutasaMbhAvanAvairI vairasyaM pratipadyate // 16 // ekapakSahateti / ekapakSahatA vAdi-prativAdipakSadvayamAzritya tattva. nirNayArtha pravartitA vAdakakSA naikapakSakadAgrahagRhItA, kintu vAdipakSaH prativAdipakSo vA yaH pramANataH upapanno bhavati sa ubhAbhyAmapi vAdi-prativAdibhyAM svIkRto bhavati, tata eva ca tattvanirNayalakSaNaM prayojana vAdiprativAdyubhayAbhISTaM sampadyate, jalpe tu yathAkathaJcit svapakSasthApanApUrvakaparapakSakhaNDanAtmake vijayaikaprayojane ekapakSahatA vAdinaH prativAdino vA svasminneva pakSe pratibaddhatvAdanyapakSapravartitA prAmANyajJApanakadarthitA, buddhiH matiH, jalpavAgyantrapIDitA jalpakathAlakSaNaM yadvAgyantraM tena pIDitA yena kenApi prakAreNa svapakSopajAtabuddhau parApAditaprAmANyamavadhUya prAmANyavyavasthApanaprayatnaparapakSopajAtabuddhau paropapAditaprAmANyavyavasthApanayukti kada kRtya tattvAprAmANyavyavasthApanaprayatnAbhyAM pIDitA satI, 'zrutasaMbhAvanA vairI' ityasya sthAne 'zrutasaMbhAvanAvairi' iti pATho yuktaH, zrutasaMbhAvanAvairi zrutasyAgamArthasya yA saMbhAvanA tasyAH vairi zatrubhUtaM, yad vairasyaM virasatvaM, tat pratipadyate svIkriyate virasA bhavati zrutArthavimukhA bhavatIti yAvat // 16 // tAnupetya vitaNDA'sti nayasyeti vicAraNA / saiva jalpe viparyAso vitaNDaiveti lakSyate // 17 // tAnupetyeti / tAn pramANAdIn sarvatantrasiddhAntAn, upetya kathakena svIkRtya, vitaNDA svapakSasthApanAhInA parapakSakhaNDanarUpA kathA, asti abhyupagamanIyA syAt, saparyanuyukto yadyabhyupeyAditi nyAyabhASyavacanamatra pramANam , tasya vacanasyAyamarthaH, sa vaitaNDikaH, paryanuyuktaH pramANAdInyabhyupagacchati bhavAn navetyevaM Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvAdazI nyAyadvAtriMzikA / pRSTaH, yadyabhyupeyAt pramANAdIni santIti, yadi svIkuryAt tadA tena saha kathAM kuryAt kintvevamabhyupagacchatastasya svapakSasadbhAvAt tatsthApanamAvazyakamiti kuto vitaNDeti hRdayam, iti svaM svarUpA, nayasya naigamanayaprasUtasya nyAyadarzanasya, vicAraNA abhyupagamapaddhatiH / tathAhi-'pramANa-prameya-saMzaya-prayojana-dRSTAntasiddhAnta-nyAyAvayava-tarkanirNayaH vAda-jalpa-vitaNDA-chala-jAti-nigrahasthAnAnAM tattvajJAnAnniHzreyasAdhigamaH' iti gautamasUtreNa kathopayoginaH SoDazapadArthA darzitAH, te ca sarve'pyatra yathAyathaM kathAyAmupayogitayA vyAvarNitA iti, saiva vitaNDaiveti jalpe alpakathAyAM ghaTakatvaM saptamyarthaH, viparyAsaH parapakSakhaNDanam, jalpaghaTakaM yat parapakSakhaNDanaM tadeva vitaNDeti, tathA ca vitaNDaiveti lakSyate, jalpanirUpaNenApi vitaNDA kathaiva lakSitA bhavati, yataH ekena svapakSasthApanaM yathAkathaJcid vidhAya parapakSakhaNDanaM kriyate tatra parapakSakhaNDanaM vitaNDava, apareNApi svapakSasthApanaM kRtvA parapakSakhaNDanaM kriyate iti parapakSakhaNDanaM vitaNDaiva, yadyapi svapakSasthApanamubhayatrAsti tathApi tanna mukhyatayA'bhipretaM kintu gauNatayaiva, mukhyatayA'bhipretaM tu vAdi-prativAdinorubhayorapi parapakSakhaNDanameve, yataH svasya jayaH parasya parAjayazcobhayorapi prayojanamabhilaSitaM, tau ca parapakSakhaNDanAdeveti, ata evoktaM zrIharSeNa jalpasyaikA kathA na sambhavatyeva vitaNDAdvayazarIratvAditi // 17 // idAnIM kathAyAM yadAvazyakaM tadupadarzayati na siddhAntAbhyupagamAditaraH sArvatantrikaH / ___ yasyetyuktamanekAntAditaraM nAnuSajyate // 18 // na siddhAntAbhyupagamAditi / siddhAntAbhyupagamAt kathAyAM svasiddhAntasya vyavasthApanIyatayA parasiddhAntasya khaNDanIyatayA'bhyupagamAt svIkArAt, itaro bhinnaH, sArvatantrikaH sarvatantrasiddhaH, na na bhavati, iti evaM, yasya yasya mate, uktaM pratipAditam tasyeti dRzyam, anekAntAd vAyuktahetudUSaNArthaM vyabhicArAt, itaraM bhinnaM, nAnuSajyate na sambandhyate, vyabhicArod bhAvanata eva hetoduSTatvasaMbhave tadbhinnamakiJcitkaratvAt kathAyAM nodbhAvyamityarthaH // 18 // Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvAdazI nyAyadvAtrizikA / 311 yatraikapakSanirNayo bhavati tatra saMzayo na bhavatyeva nirNItAt tata eva hetorataH svapakSaprasiddhitaH kathAparisamAptirityAha vinirNayAnna saMdehaH sarvathottarasaMbhavAt / sa eva hetuzcakSurvannAniSTapratipattitaH // 19 // vinirNayAditi / vinirNayAt vizeSeNaikapakSasya nizcayataH, na saMdehaH ekadharmiNi viruddho bhavakoTiprakArakadolAyamAnaM na bhavati, nizciyasya saMzayavirodhitvAt kuto na saMdeha ityAkAGkSAyAmAha-sarvathA sarvaprakAreNa, uttarasambhavAt uttarapakSaprasiddhisambhavAt, sa eva hetuH nirNayajanaka eva heturbhavati, cakSurvat cakSuryathA nirNayajanakaM tathA, na naiva, aniSTapratipattitaH aniSTasya sandidhArtha eva pratipattito jJAnato heturna bhavatItyarthaH // 19 // dRSTAntadUSaNAmoho haanipkssaaprsiddhyH| vAcoyuktyupapattibhyAmata eva viparyayaH // 20 // dRSTAnteti / dRSTAntadUSaNAmohaH dRSTAntasyAnvayadRSTAntasya dUSaNaM sAdhyasAdhanaviparItavyAdhyudbhAvanAnirNItasAdhyavattvAnirNItasAdhanavattvAnirNItasAdhyasAdhanobhayavattvAdi tathA vyatirekadRSTAntasya yad dUSaNaM sAdhyAbhAvasAdhanAbhAvaviparItavyAdhyudbhAvanAnirNItasAdhyAbhAvavattvAnirNItasAdhanAbhAvavattvAnirNItasAdhyAbhAvasAdhanAbhAvobhayavattvAdi, tasyAmohaH ajJAnAbhAvaH yathAvat parijJAnaM, hAnipakSAprasiddhayaH hAniH pratijJAhAniH pakSAprasiddhiH sAdhyaviziSTadharmiNaH pakSatvena viziSTasya tasyAprasiddhiH vizeSaNIbhUtasAdhyAprasiddhayA vizeSyIbhUtadharmyaprasiddhayA vizeSaNavizeSyobhayAprasiddhathA ca sambhavatIti sAdhyAprasiddhiH dharmyaprasiddhiH sAdhyAdharmyubhayAprasiddhizca ata eva pakSAprasiddhaya iti bahuvacanam kathamevamityAkAkSAyAmAha-vAcoyuktyupapattibhyAM dRSTAntadUSaNAmoho na vacanamAtreNa hAnirapi na tathA, pakSAprasiddhirapi naivaM, kintu vAcoyuktyA upapattyA ca kathAyAM tathA bhAvyate, ata eva vAcoyuktyupapattibhyAM dRSTAntadUSaNAmohAdivyavasthApanAdeva, viparyayaH hetuviparyayo'heturbhavati bhaniSTapratipatterityarthaH // 20 // Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvAdazI nyAyadvAtriMzikA / anabhyupagamo loka-zAstra-dharmavikalpitaH / sAmAnyAbhyupapattibhyAM na samo'niSTakalpanAt // 21 // anabhyupagama iti / "loka-zAstra-dharmavikalpito'nabhyupagamaH sAmAnyAbhyupapattibhyAM na samo'niSTakalpanAt" itynvyH| anabhyupagamaH kathAyAM doSatayodbhAvanIyo'bhyupagamaH asvIkArastrividhiH, loka-zAstra-dharmavikalpataH lokAnabhyupagamaH zAstrAnabhyupagamo dharmAnabhyupagamazca vAdinopadarzitaH kazcidartho lokAnabhyupagamena prativAdinA dUSyate yathA yo'yaM bhavatopadarzitaH sa lokavirodhAnnAbhyupagamArha iti, zAstrAnabhyupagamaH bhavatopadazito'yaM na bhavadabhyupagate zAstre kvApi samasti zAstravirodhAnnaivamabhyupagantuM zakya iti, dharmAnabhyupagamaH bhavadabhyupagataitaddharbhavirodhAdayaM dharmo nAbhyupagantumarha iti, trividho'pyayamanabhyupagamaH, sAmAnyAbhyupapattibhyAM na samaH sAmAnyena samatayA pratyavasthAnalakSaNA yA sAmAnyasamA jAtiH abhyupapattyA pratyavasthAnalakSaNA'bhyupapattisamA jAtiH tadrUpo na, yataH aniSTakalpanAt parAbhISTasyAnabhyupagamenAniSTakalpanaM bhavati kintu tadiSTasiddhiH pratihanyate. jAtyuttaratazca yathA tavedaM prasiddhayati tathA tavAniSTamapi syAt, yathA dravyatvasAmAnyavatA dhUmena parvate vahniH sAdhyate yathA dravyatvasAmAnyavatA jalena vahniH kiM na sAdhyate ? yathA yatkiJcidupapattyedamatra tavAbhimataM tathA kasyAzcidupapatteH sadbhAvAdidamapi tavAbhimataM kiM na syAditi prasthAnabhedAdanabhyupagamo jAtyuttaratazca bhinna evetyarthaH / / 21 / / sAmAnyopapattibhyAmaniSTakalpanameva granthakRtprakArAntareNopadarzayati-- anyo'nyobhayasAmAnyasarvasaGgavizeSataH / sAmAnyaghAtataH siddhazAstraM lokopapattitaH // 22 // anyo'nyobhayeti / 'siddhazAstraM loko' ityasyasthAne 'siddhazAstraloko' iti pAThI yuktH| anyo'nyobhayasAmAnyasarvasaGgavizeSataH anyo'nyaM parasparam ubhayasvavAdiprativAdyApAditavAdyaniSTobhayasya yat sAmAnyasa nikhilaM sAmAnya tasya saGgavizeSataH sambandhavizeSataH aniSTakalpanAditi pUrvapadyAdanuvartanIyaM, sAmAnyaghAtataH viruddhasAmAnyasaMsargavizeSato'bhISTasAmAnyahAnAt, aniSTakalpanAditi Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvAdazo nyAyadvAtriMzikA / 313 sambaddhayate, etAvatA sAmAnyato'niSTakalpanAt sAmAnyataH pratyavasthAnalakSaNA sAmAnyasamA AtiH loka-zAstra-dharmavikalpito'nabhyupagamo na bhavatIti pratipAditaM bhavati, upapattyA'niSTakalpanata upapattyA pratyavasthAnalakSaNopapattisamA jAtiniruktAnabhyupagamo na bhavatItyAha-siddhazAstralokopapattitaH siddhopapattizAstropapatti-lokopapattibhyo'niSTakalpanAdupapattyA pratyavasthAnalakSaNopapattisamA jAtiruktAnabhyupagamo na bhavati tatra siddhA mantrasiddha-tantrasiddhavacanasiddhAdibhedenAnekavidhAste yathA vadanti tathA bhavantItyupapattyA'niSTakalpana, sarva satyaM, sarva mithyA, sarva svapnopamamityAdyanekaprakAropadarzakAni zAstrANyanekAni taduparzitopapattitaH kiM na kalpayituM zakyamityupapattyA'niSTakalpanam, tathA 'gatAnugatiko loko na lokaH paramArthikaH' iti lokA vibhinnavicArAH teSAM svasvamantavyasamarthanaparA upapattayo'nekavidhAstAbhiraniSTakalpanamityupapattyA'niSTakalpanata upapattyA pratyavasthAnalakSaNopapattisamA jAtirna bhavatyuktAnabhyupagama ityarthaH / / 22 // sAmAnyena pratyavasthAnato'niSTakalpanato yathA sAmAnyasamA jAtiH yA sAdharmyasamA jAtiH, tathA vaidhamryeNa pratyavasthAnato'niSTakalpanato vaidharmyasamA jAtiruktAnabhyupagamavilakSaNetyAha anyatheti ca vaidharmyamApattivyabhicArataH / / pratipattivikalpAMcca tatsiddhiH kRtasaMbhavAt // 23 // anyatheti ceti / anyathA ca sAmAnyena pratyavasthAnalakSaNa prakAreNa punarityarthaH, vaidhaya'm vaidhaya'samA jAti: vaidharyeNa pratyAvasthAnataH kimaniSTamityAkAGkSAyAmAha-ApattivyabhicArataH iti dhUmo vahnividharmA'pi yathA vahnergamakastathA jalAdirapi vahnividharmA vahnirgamakaH syAdityApatteH, yathA ca vahnividharmA jalAdirvyabhicArAnna gamakastathA vaidhAvizeSAd dharmAderapi vyabhicArAdagamakatvaM syAt , 'tatsiddhiH kRtasambhavAt' ityasya sthAne 'tatsiddhikRtasaMbhavAt' iti pAThaH saMbhAvyate / ApattivyabhicArataH ApattivyabhicArasiddhiprayuktasaMbhavo yasya tasmAt, pratipattivikalpAcca sAdhyahetupratipattayo vikalpanatazca kiM dhUmasAmAnyajJAnato vahnisAmAnyasya jJAnaM vahnivizeSasya vA jJAnaM dhUmavizeSajJAnato Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 divAkarakRtA kiraNAvaloalitA dvAdazI nyAyadvAtrizikA / vA vahnivizeSasya jJAnaM vahnisAmAnyasya vA jJAnaM na tAvad dhUmasAmAnyajJAnato vahnisAmAnyajJAnasya jJAnaM, vyAptigrahaNasyaiva vahnisAmAnyajJAnatayA tasya dhUmajJAnakAraNakatvAbhAvAt, dhUmasAmAnyasya vahnivizeSavyabhicAritvena dhUmasAmAnyajJAnato vahnivizeSajJAnamityapi na saMbhavatIti, dhUmasAmAnyavahnisAmAnyayoreva vyAptigraho na tu dhUmavizeSavahnivizeSayoriti dhUmavizeSajJAnato vahnivizeSajJAnamityapi na saMbhavati, vahnisAmAnyajJAnaM tu pUrvameva vRttaM na punastadutpAdo'bhISTa iti dhUmavizeSajJAnato vahnisAmAnyajJAnamityapi na sambhavatItyevaM pratipattivikalpAccetyarthaH // 23 // jAtyuttare kiJcid vaktavyamupadarya nigrahasthAnamadhikRtyAha punaruktamasaMbaddhAt sAmyaH sAmarthyadarzanAt / mantravacceti nApArthya prasaGgAniSTasiddhayaH // 24 // punaruktamiti / 'sAmyaH sAmarthyadarzanAt' ityasya sthAne 'sAmyasAmarthya darzanAt' iti pATho yuktaH, 'nApArthyaM prasaGgAniSTasiddhayaH' ityasya sthAne 'nApArthyaprasaGgAniSTasiddhayaH iti pATho yuktH| punaruktam yatra samAnAnupUrvIkaM padadvayaM vAkyadvayaM vA'vibhinnArthaka vibhinnArthabodhAjanakaM ca tatra punaruktanAmakaM nigrahasthAnaM bhavati, evaM ca asaMbaddhAt punaruktayoH padadvayayorvAkyadvayayorvA madhye ekaM padAntareNa vAkyAntareNa vA'nvitArthabodhajanakatvAt sambaddhaM tadanyacca padAntareNa vAkyAntareNa vA'nvitArthabodhAjanakatvAdasambaddhaM tasmAdasambaddhAt , sAmyasAmarthyadarzanAt sAmyaM samAnAnupUrvIkatvaM, sAmarthyamanvayabodhajananayogyatvaM tayordarzanAd upalabdhaH, punaruktaM punaruktanAmakaM nigrahasthAnaM bhavati, mantravacceti yathA mantre 'ThaH ThaH svAhA, phaT phaT svAhA' ityAdau, tatra samAnAnupUrvIkapadadvayaM sammizraNe'pi puNyavizeSajanakatvaM tAtkAlikabhUtapretyAgrupadravopazAmakanvato'pArthakatvaM na bhavati, tathA nApArthyaprasaGgAniSTasiddhayaH punaruktasthale'pArthakatvaprasaGgo na sambhavati samAnAnupUrvIkayoyorapi padayorvAkyayorvA sArthakatvasya sadbhAvAt, tatraikaM sArthakaM tadanyadapArthakamiti vinigamanAviraheNa viziSya darzayitumazakyatvAt, aniSTasya kasyacidapi siddhirna punaruktAt, anayorekatarAdevAbhISTArthasya siddheranyanneSTasiddhinibandhanamiti sAmAnyataH upadarzanasambhave'pi vizeSato Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvAdazI nyAyadvAtriMzikA / 315 nopadarzayituM zakyaM tAvatA vA mA bhavatu nAmeSTasiddhiH aniSTasiddhistu na kathamapIti punaruktamapAthaikAdAvantamuhUMtamatiriktanigrahasthAnaM bhavatItyarthaH // 24 // punaruktavadAyojyaM hetuvAdAntaroktaye / samAnIsaGgasaGkalpaM praznAkAraNasiddhayaH // 25 // punaruktavaditi / punaruktavat punaraktaM yathA nApArthakAdirUpaM tathApi kathAyAM nigrahasthAnatayA''yojyate, tathA hetuvAdAntaroktaye yuktivAdAntaroktyarthaM prakRtavAdAdanyo hetuvAdaH pravartatAmityetadartham , 'samAnIsaMgasaGkalpaM' ityasya sthAne 'samAnItAGgasaGkalpam' iti pATho yuktaH / samAnItAGgasaMkalpaM samIcInatayA''nItamupanItamaGgasya vAdAGgasya pratijJAdeH samyakprakAreNa kalpanaM yatra tathAbhUtamityarthaH, AyojyaM samantAd yojanIyam , kimAyojyamityAkAkSAyAmAha-praznAkAraNasiddhayaH praznaH pUrvapakSaH akAraNasiddhaH ahetukanirNayazca, prakRtakathA'parisamAptAveva tadantarAla eva prakRtAnupayuktArthaviSayakaH praznaH kriyate nirhetuka eva kasyacidarthasya nirNayaH pratipAdyata iti vAdAntarasyaivAntarApravRttiH syAt na cetthamAyojana kiJcidiSTanibandhanaM na vAniSTasAdhanamiti punaruktavadeva nigrahasthAnAntaramityarthaH // 25 // tadabhAvAt pratijJAdi pratyekaM cAnupakramAt / kAlaprAptivikalpAbhyAM sarvasiddhezca nArthavat // 26 // tadabhAvAditi / tadabhAvAt pratijJAdi' etatsthAne 'tadbhAvAccet pratijJAdi' iti pATho yuktaH / tadbhAvAt akAraNasiddhibhAvAt , cet yadi, pratijJAdi pratijJA-hetUdAharaNopanaya-nigamanapaJcakaM, pratyekaM tvaM ekaikaM ca, anupakramAt saMzayajijJAsAdyupakramamantareNaiva, syAditi zeSaH, kAlaprAptivikalpAbhyAm "kAla: pacati bhUtAni kAla: saMharate prajAH / ___ kAlaH suteSu jAgarti kAlo hi duratikramaH // " iti vacanAd yasya yaH kAla: sa tadA bhavati nAkAle kazcijjAyate niyate veti yadyasya kAlaH tadA kAraNamantareNApi syAdetat yadi nAsya kAlastadA kAraNasahastreNApi na syAditi kAlavikalpaH prAptuM yogyo'rthaH prApyate, na prAptu. mayogyo'rthaH prApyate iti prAptuM yogyazcet prAptiH syAdeva, prAptumayogyazcet kAraNa Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvAdazo nyAyadvAtrizikA / sahastreNApi na prApyata eveti prAptivikalpastAbhyAM, sarvasiddhezca sarvanirNayasaMbhavAca, nArthavat pratijJAdikaM na prayojanavat, pratijJAdi kamantareNApi tatsAdhyasya nirNayasya saMbhavAdityarthaH / / 26 / / akAraNanirNayabhAvazca prakRtArthalopakAryapi bhavatItyAha kvacit kiJcit kathaJciccetyanupaGgAt sa lopgH| kRtAkRtavikalpAbhyAM saMzayapratirUpataH // 27 // kvacid iti| sa akAraNanirNayasadbhAvaH pratijJAyAM,kvacid ityanuSaGgAt, kiJcadevam iti nirNayaH, kathaJciccetyanuSaGgAt kathaJcidevamiti nirNayaH, lopagaH prakRtArthalopaM gacchatIti prakRtArthalopakArItyarthaH pUrvaM kvacidityAdipadamanupAdAyaiva pratijJA kRtA, tato vAdidUSaNaparihArAya kvacidityAdipadena pratijJArtho vizeSyate evaM satyanya eva pratijJAtArtho'nupakrAnta evAhataH syAt tannirNayazcAkAraNako na nAma na syAt kintu yadarthamiyaM kathA''rabdhA so'rthaH pratijJAbahibhUta iti na siddhayediti bhAvaH, kRtAkRtavikalpAbhyAM saMzayapratirUpataH saMzayo yathA viruddhadharmadvayasammilitastathA'yamapIti saMzayasvarUpAnukAritvAt prakRtArthalopagaH ityarthaH // 27 // . saMzayapratirUpatvameva prakArAntareNa bhAvayati na nAma dRDhameveti durblshcoppttitH| vaktRzaktivizeSAt tu tat tad bhavati vA navA // 28 // na nAmeti / yat pratijJAtaM tad dRDhameva bAdhitumazakyatvAt sunizcitameveti, na naiva, nAmeti komalAmantrage, akAraNakanizciyAbhyupagame tadvAdho'pyakAraNakaH syAdeve te, bAdhe sati kathaM dRDhatvam, upapattitaH paravAdyupanyastabAdhakayuktitaH, durbalazca evaM sati yat syAt tadAha--vaktRzaktivizeSAt tu vakturarthavyavasthApanasAmarthyavailakSaNyAta punaH, tat tad bhavati vA na vA yadyathApratijJAtaM tattathA bhavati prativAdisAmarthyakuNThita sAmarthyAt tu tattathA na bhavatyapItyevaM saMzayapratirUpatvamityarthaH // 28 // Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvAdazI nyaaydvaatriNshikaa| 317 nanu gurUpAsanAdhyayanAdhyApanAdikaM vAdi prativAdinoH samAnameveti kathamekasya yathA sAmarthyavizeSastato'pakRSTasAmarthyavizeSo'nyasyetyAkAkSAyAmAha tulyasAmAdhupAyeSu zaktyA yukto vizeSyate / vijigISuryathA vAgmI tathA bhUyaH zrutAdapi // 29 // tulysaamaadypaayessviti| tulyasAmAdyapAyeSu sadRzasAma-dAna-daNDabhedalakSaNopAyeSu nRpeSu, zaktayA sAmarthyena, yuktaH anvitaH, vijigISuH vijayAbhilASI rAjA, vizeSyate anyanRpebhyo viziSTo bhavati, tathA tadvat , vAgmI vacanapaTuH, zrutAdapi adhItAgamAdapi, bhUyaH bahu, viziSyate ityanuSaujanIyam, anyebhyo vAdibhyo viziSTo bhavati, gurUpAsanAdhyayanAdhyApanAdInAmapi na vastutaH samAnatA, puruSavizeSAzrayaNena teSAmapi vailakSaNyaM bhavatyeva tatkRtaM ca vAdiSvapi zrutarahasyAvagamalakSaNasAmarthya vizeSo bhavatyeva kasyacid vAdinaH yadbalAd kathAyAM vijayo bhavati kasyacidevetyarthaH // 29 // yeSu vAdiSu satyavaktRtvaM nAsti te kuTilarUkSavAdinaH kauTilya-raukSyaprabhAvAdapi vAde vijayazIlA ityAha sarvapakSakaNaistulyaM vAdinaH satyatAM vinA / samAnAbhyupapattiM ca jihma-raukSAyudhA hyamI // 30 // sarvapakSakaNairiti / sarvapakSakaNaiH sarveSAM pakSANAM satkAryAsatkAryasadasatkAryAdivAdAnAmazaiH, tulyaM samAna, vAdinaH kiJcitkiJcitsarvavAdagatArthamupAdAya vacanakuzalAH, satyatAM svoktArthasatyatA, vinA antareNa, ca punaH, samAnAbhyupapattiM samAnopapAdakayukti, vinetyanuSajyate tattatpakSavAdyupaDhaukitayuktisadRzayuktimantareNa, hi yataH, amI vAdinaH, jihma-raukSAyudhAH kauTilyapAruSyAyudhAH kauTilyena pAruSyeNa ca vAdi-prativAdina jayantItyarthaH // 30 // SaNNAM vAdacchalAnAmAzrayaNena vAdI prativAdinaM parAjayatIti vAdacchalajJAnamAvazyakamityAzayena vAdacchalAnyupadarzayati prAznikezvarasaumukhyaM dhAraNA-kSepakauzalam / sahiSNutA paraM dhASTaryamiti vAdacchalAni SaT // 31 // Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvAdazI nyAyadvAtriMzikA / prAzniketi / prAznikezvarasaumukhya prAznikaH vAdi-prativAdyubhayamatajJAtA madhyasthaH yo'smin viSaye tvaM praznaM kuru tvaM ca taduttaraM vidhehi praznasyottare samyag vihite satyuttaradAturjayo'nyathApraznakartujayaH anena niyamena vAdinA vaktavyaM prativAdinA cAnena niyamena vaktavyamityAdiniyamanakartA, tasya saumukhyaM sammukhInatvaM prAznikasaumukhyam, IzvaraH sabhApatiH yo vAdi-prativAdinoranyeSAM ca sabhopaviSTAnAM vigrahaM vArayati tasya saumukhyaM sammukhInatvamIzvarasaumukhyam , dhAraNAkSepakauzalam dhAraNAkauzalam bhAkSepakauzalaM ca tatra dhAraNAkauzalaM paroktaM yathArthamayathArtha vA samyagavadhArayituM sAmarthyam , AkSepakauzalam paroktamAkSeptuM sAmarthyam, sahiSNutA paroktanindAdivacanasahanazIlatA, tatprabhavakrodhAbhAvaH, paraM dhASTayaM yathA tathA bahuvAraM nigrahasthAnamupagato'pi na svapakSamatya jannaiva kiJcit kiJcid vadatyevaM dhRSTatvam, iti evaM, SaT SaTsaMkhyakAni, vAdacchalAni vAde vijayasAdhanAni chalAni kapaTAni vAdacchalAni bhavantItyarthaH // 31 // kRtArthAnAM munInAM vaiSayikakalpitaphalavimukhAnAM pAramArthikamuktimAtraphalaM sammukhIbhUtAnAM parAnugrahArthamupadezalakSaNavacanameva tattvanirNayajanakaM vAda ityupadizati ki parIkSyaM kRtArthasya kimeveti ca cakSuSaH / parAnugrahasAdhostu kauzalaM vaktRkauzalam // 32 // kiM parIkSyamiti / 'kRtArthasya kimeveti ca cakSuSaH kiM parIkSyaM purAnugrahasAdhostu vaktRkauzalaM kauzalam" ityanvayaH / kRtArthasya avAptasakalaprayojanasya, kimeveti ca cakSuSaH ca punaH, kimeva anena kiM na kiJcidiSTamanena jayaparAjayAdineti, iti cakSuSaH evaM pazyataH, ki parIkSyam parIkSAprayojanatvanirNayaparavAdivijayAdyAkAGkSAbhAvAnna kiJcit parIkSyaM, tathA ca vAdakathA'pyasya nAvazyakIti, tarhi kiM karttavyamasyetyAkAGkSAyAmAha-parAnugrahasAdhostu tu kintu, parAnugrahaM sAdhnotIti parAnugrahasAdhuH parAnugrahaikadattadRSTiH tasya, vaktRkauzalaM yAdRgupadezena parahitamavabudhyate tathopadezanaipuNyam , kauzalaM naipuNya, tathA ca nAsya kathAyAmapravRttasya prAznikezvarasaumukhyaM dhAraNAkSepakauzalamapekSitaM sarvAn pratya Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA dvAdazI nyAyadvAtrizikA / 319 vizeSeNAnugrahapravaNaM prati na kasyApi krodhAdyAvirbhAvo na vA tatprabhavaM nindAvacanAdikamiti tatsahiSNutA na saMbhavinI, navA dhASTaryamiti na SaNNAM vAdacchalAnAmAzrayaNamiti parAnugrahasAdhurmahAvIra upAsya eva sarveSAmiti stutirabhivyajyate // 32 // nyAye SoDazatattvamAtramanana vAdAdimAtrAzrita nAzeSArthavibodhakaM bhavati tad gUDhoktito darzitam / samyaktattvavivekabodharasikA jAnantvimA prakriyAM vIrokti paribhAvayantu satataM bhAvaH stave'smin paraH / / iti dvAdazyA nyAyadvAtriMzikAyA vyAkhyA samAptA / Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodazI sAMkhyaprabodhadvAtriMzikA / bhaktyA zronemisUrejinamatamananobuddhanItiprapaJco dhItanyAyAdizAstrA'kalitabahuvidhodgAratarkapracAraH / dhomAn lAvaNyamuri: stutigataviSayollAsanekAntabuddhiH vIrazraddhopacityai stutivivRtimimAM bhAvayatyekacittaH // 1 // sAvayAbhimata-tattvopadarzanArthI trayodazI dvAtriMzikAM zrIsiddhasenadivAkaro vIrastutirUpatayA kurvan prathamaM padyayugmaM granthAti sannityakartanAnAtvapratipakSobhayAtmakam / guNadharmamRSi nA pazyannevAtmano bhavam // 1 // sva-parAnugrahadvAramatirAsuraye svayam / tamumA-vasudevAya tantrArthavyAsasUraye // 2 // sannityeti / svapareti c| 'tamubhAvasudevAya' iti dvitIyapadyatRtIyacaraNasthAne 'tamupAkhyat sudevAya' iti pATho yuktaH / svaparAnugrahadvAramatiH RSiH nAnA''tmano bhavaM pazyanneva sannityakartanAnAtvapratipakSobhayAtmakaM guNadharma taM svayamAsuraye sudevAya tantrArthavyAsasUraye upAkhyat' itynvyH| svaparAnugrahadvAramatiH , svaM ca paraM ca sva-pare tayoranugrahe dvArIbhUtA matiryasya sa svaparAnugrahadvAramatiH svasya parasya cAnugraho yathA syAttathA tadupAyavyApAraparAyaNamatimAn , RSiH kapilAkhyo mahAmuniH, nAnA'nekaprakAram , AtmanaH svasya, bhavaM janmagrahaNaM, pazyanneva sAkSAtkurvan eva, sannityakartRnAnAtvapratipakSobhayAtmakaM sadasannityAnitya karbakartanAnaikatvasvarUpaM, guNadharma sattva-rajastamasAM guNAnAM dharmam , taM svasAkSAtkAraviSayobhUtam , svayaM sAkSAdeva na tu paramparayA, Asuraye AsurinAmne svAntevAsine, sudevAya suSTu divyatIti sudevaH tasmai, tantrArthavyAsasUraye SaSThitantrapratipAdyArthavivecanapaNDitAya, upAkhyat AkhyAta. vAn , kapilo mahAmuniH zAstraM svAntevAsine Asuraye'kathayat ; Asurizca svAntevAsine paJcazikhAya kathitavAn , paJcazikhazca sAGkhayazAstraM bahudhA kRtamiti dyotanAya svayamityuktam // 1 // 2 // Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA trayodazI sAMkhyaprabodhadvAtrizikA / 321 itthamAgatasya sAmayazAstrasya pratipAdyamupadarzayati sattvAdisAmyaM prakRtiSamyaM mahadAdayaH / parasparAtmakenopadravakArkazyavRttivat // 3 // sattvAdisAmyamiti / sattvAdisAmyaM prakRtiH sattva-rajastamasAM trayANAM guNAnAM samatA'vasthA prakRtirjagato mUlakAraNaM, na sA kasyacit kArya kintu kAraNameveti mUlaprakRtirityucyate, na kasyacid vikRtirityavikRtiH, pradhAnazabdavAcyA'pi saiva, vaiSamyaM sattvAdiguNatrayANAM nyUnAdhikamApallakSaNAM viSamAvasthAM, mahadAdayaH mahadahaGkArapaJcatanmAtrANi paJcajJAnendriya-paJcakarmendriya-manaH-paJcabhUtAnIti, tatra mahAn buddhirityAkhyAyate, mahadahaGkArapaJcatanmAtrANi saptatattvAni prakRtivikRtayaH, tatra mahAn mUlaprakRtevikRtiH ahaGkArasya tu prakRtiH, ahaMkArazca mahato buddheH kAryatvAd vikRtiH paJcatanmAtrANAM kAraNatvAt prakRtiH paJcatanmAtrANi cAhaGkArasya kAryatvAd vikRtiH paJcabhUtAdInAM kAraNatvAt prakRtiH ityevaM mahadAdisaptatattvAni prakRtivikRtayaH, paJcajJAnendriyAdiSoDazagaNastu na kasyApi tattvAntarasya kAraNamiti prakRtirna bhavati, kintu ahaGkArasya kAryatvAd vikRtiH, evaM sattvAdiguNasAmyatadvaiSamyanimittatvaprakRtyAdicaturviMzatitattvagataprakRtivikRtibhAvavicAraNA, paJcaviMzatitamatattvatayA sammataM puruSatattvaM tu na kasyApi kAraNaM navA kasyApi kAryamiti prakRti-vikRtibhinnaM tattvAntara, taduktamIzvarakRSNena "mUlaprakRtiravikRtiH mahadAdyAH prakRtivikRtayaH sapta / SoDazakastu vikAro na prakRti pi vikRtiH puruSaH // 1 // " iti, paJcaviMzatitattvajJAnaM prazaMsanti sAMkhyAcAryAH "paJcaviMzatitattvajJo yatra kutrAzrame rataH / zikhI muNDI jaTI vApi mucyate nAtra saMzayaH // 2 // " iti / sattva-rajastamasAM guNAnAM viruddhasvabhAvAnAM paraspara kAryavighAtakAnAM sAmyakiJcit kArya tataH syAt , vaiSamye'pi yasyaiva guNasya prAbalyaM tasyaivaikasya Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA trayodazI sAMkhyaprabodhadvAtrizikA / . kAryakAritvaM syAditi sarvasammelanamakiJcitkaramityAzaGkApratividhAnAyAha-parasparA tmakeneti / 'upadvakArkazyavRttivat' ityasya sthAne . 'uSNadravakArkazyavartivat' iti pATho yuktaH / parasparAtmakena ekatvasammilanalakSaNaparasparAtmakatvena, uSNadravakArkazyavattivat uSNasvabhAvAgnidravasvabhAvataila kArkazyasvabhAvatUlaiva tritayasammilitavartikA yathA sannivezavizeSaprayuktA virodhabhAvata eka prakAzakAryakAriNI tathA sattvAdiguNA api ekalolIbhAvalakSaNaparasparAtmakatvena tyaktavirodhAH prakRtimahadAdirUpA ekakAryakAriNa ityarthaH // 3 // sattvAdiguNAnAM vibhinnasvabhAvatvamupadarzayati lAghavakhyAtisaukhyAni sattvaM duHkha-kriye rajaH / tamo'nyad bahirantazca tadvikalpo'nilAdivat // 4 // lAghavakhyAtisaukhyAnIti / lAghavakhyAtisaukhyAni sattvaM sattvaguNaH, lAghavasvabhAvaH, khyAtisvabhAvaH, saukhyasvabhAvazca, duHkha-kriye rajaH rajoguNaH duHkhasvabhAvaH, kriyAsvabhAvazca, tamo'nyat tamoguNaH sattva-rajaHsvabhAvabhinnasvabhAvaH alAghavAkhyAtyasaukhyasvabhAvo'duHkhAkriyasvabhAvazca, bahirantazca tadvikalpaH sattva-rajastamasAM vikalpo barirantazca bhavati, anilAdivat yathA'nilAdInAM zarIrAntastadvAhizca vikalpo bhavati tathA sattvAdInAmapItyarthaH / ukaM ca "sattvaM laghuprakAzakamiSTamupaSTambhakaM calaM ca rajaH / guruvaraNakameva tamaH pradIpavaccArthato vRttiH // 3 // " iti // 4 // sAGkhayamate pramANaM trividhaM pratyakSamanumAnamAgamazceti bhedAt , na tUpamAnArthA pattI tayoranumAne antarbhAvAdityAzayenAha zrotrAdivRttiH pratyakSamanumAnamanusmRtiH / kRtsnArthasiddhe to'nycchaabdmaatmvishesstH||5|| Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalokalitA trayodazI saaNkhyprbodhdvaatriNshikaa| 323 zrotrAdivRttiriti / zrotrAdivRttiH zrotra-tvak-cakSU-rasana-ghrANendriyaprabhavaM jJAnaM, pratyakSa pratyakSapramANam , anumAnamanusmRtiH liGga-liGgivyAptismaraNaprabhavaM jJAnamanumAnapramANam, kRtsnArthasiddheH pratyakSAnumAnAbhyAmeva sakalasyopamAnArthApattyAdigocarasyArthasya nirNayAt , ato'nyanna pratyakSAnumAnAbhyAM bhinnamupamAnArthApattyAdikaM pramANaM na tat kiM zAbdamapi na pramANamata Aha-zAbdamAtmavizeSataH iti zAbdaM zabdaprabhavaM jJAnam , AtmavizeSataH Atmano yo vizeSa AptatvaM tato yaH zabde vizeSa AptoktatvaM tasmAt pramANam , sargAdAvAdividvAn prAdurbhUtaH kapilo mahAmuniH pUrvakalpAdhigatAgamamuccArayatu, na tu abhinavaM karoti so'yamanAdirAgamaH kapiloktatvamAtreNAdimAn , pramANaM taduktam "prativiSayAdhyavasAyo dRSTaM trividhamanumAnamAkhyAtam / talliGga-liGgipUrvakamAptazrutirAdivacana ca // 4 // " iti / pratyakSAnumAnAnadhigatArthaviSayakajJAnajanakanvena cAgamasya prAmANyaM tadanumatam, taduktam "sAmAnyatastu dRSTAdatondriyANAM pratItiranumAnAt / tasmAdapi cAsiddha parokSamAptAgamAt siddham // 5 // " iti||5|| yadyapyAgamato'dhigate'rthe'numAnamapi pravartata evetyadhigatArthaviSayakatvamAgamasya tathApi prAthamikAgamaprabhavapravRtterarthavattvAt saMvAdipravRttijanakatvenAgamasya prAmANyamuddhRtam nAgamAdRte'numAnaM prathamatastathAbhUte'rthe pravattayitumutsahate, pazcAt tatra pravarttamAne'numAne Agamo'nugrAhako bhavatItyAgamamukhanirIkSakatvamevAsya, na tu svAtantryeNa tatra tasya prAmANyamityAzayenAha AdizabdAt pravRttInAmarthavattvAdanugrahAt / pariNAmavizeSAcca guNacaitanyavRttayaH // 6 // - AdizabdAditi / pravRttInAM svargAdyuddezyakayAgAdividheyakapravRttInAm , AdizabdAt mUlakAraNadarza-paurNamAsAbhyAM 'svargakAmo yajeta' ityAdi zrautavAkyAt, Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA trayodazI sAMkhyaprabodhadvAtriMzikA / arthavattvAt adRSTasvargAdilakSaNaprayojanavatvAt , asya guNacaitanyavRttayaH ityane. nAnvayaH, tasya guNAnAM satvAdiguNAnAmUrvAdho-madhyalokAdigamanAvasthAnakartatvAdilakSaNA vRttayaH caitanyasya puruSasya bhoktRtvasAkSitvAdilakSaNAvRttaya ca, bhavantIti zeSaH, pramANato'rthamavagamya pravarttamAnasya taduddezyaphalamavazyaM bhavati tacca yathA sampadyate tathopAya ca bhavatyeva, tamantareNa phalAniSpatteH "na hi yanna duHkhena sambhinnaM na ca grastamanantaram / abhilASopanItaM ca tat sukhaM svaHpadAspadam // 6 // " ityAdilakSaNalakSitaM svargAdiphalaM dezavizeSAdigamanAdikamantareti bhavati tAdRzaphalAnyathAnupapattyA guNacaitanmavRttaya iti, pramANato'rthapratipattau pravRttisAma *darthavatpramANamiti nyAyabhASyamapi pravRtteH saMvAditve pramANasyArthavattvAt prAmANyaM pratipAdayati, pravRtteH saMvAditvAJca svoddezyArthavattvAdeva nirvahatIti, tata eva ca idaM pramANaM saMvAdipravRttijanakatvAdityanumAnaM prAmANyasAdhakaM pravartata iti, anugrahAt adRSTaphalakapravRttyupaSTambhakAnumAnasyAdizabdAdevAnugrahAd anumAnAt phalasya siddhAvapIdaM phalamasyeti vizeSataH pratipattirnAdizabdAdRte sambhavati, sAmAnyato'numAnaM ca ziSTapravRttInAM saphalatvagrAhakameva / "viphalA vizvavRttioM na duHkhaikaphalA'pi vA / dRSTalAbhaphalA nApi vipralambho'pi noM dRzaH // 7 // " ityAdivacanaM sAmAnyataH phalAnumAnaM draDhayati, pariNAmavizeSAcca guNacaitanyavRttayaH abhyasitAdAdizabdAcchraddhAdipariNAmavizeSo bhavati tatazca nirmalAntaHkaraNaguNavRttirupajAyate tata eva ca tattvAbhyAso'pi sampadyate na ca svato'pariNAmino'pi caitanyasya guNopAdhikRtapariNAmavizeSataH kevalajJAnalakSaNA vRttirupajAyate, AdizabdAdRte nirmUlapariNAmavizeSo na bhavatyeva, caitanya-guNayoranyo'nyAmedAdhyavasAyAdeva jAyamAnaH pariNAmavizeSa caitanyasyApi, darpaNamAlinyakRtamukhapratibimbamAlinyaM bimbabhUtamukhasyApi mAlinyaM yathopacArAd goyate, evam "tattvAbhyAsAnnAsmi nAmenAhamityaparizeSam / "aviparyayAd vizuddhaM kevalamutpadyate jJAnam // 8 // " Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA trayodazI sAMkhyaprabodhadvAtrizikA / 325 iti vacanAdabhyAsakRtA caitanyavRttiranumataiva, tacca kevalajJAnaM sAttvikapradhAnAyA buddhereva vRttiH paraM buddhi-caitanyayoramedAdhyAsAccaitanyAsyApIti // 6 // parasparaviruddhasvabhAvA api guNAH puruSasya bandha-mokSalakSaNaphalasampattaye caitanyAbhedAdhyAsAt parasparamaudAsinyaM vizeSaparihArAtmakamAsAdayanti, phalaM copabhukte cetano na tu guNAbhoktA iti teSAM phalakatvamaGgAGgibhAvena sampadyata ityAha guNaudAsInyamanyo'nyaM caitanyAdadhikArataH / abhoktRtvAcca kartRtvamaGgAGgipariNAmataH // 7 // guNaudAsinyamanyo'nyamiti / guNaudAsinyamanyo'nyaM guNAnAM sattva-rajastamasAmaudAsInyaM viruddhakAryakAraNApravRttiH, anyo'nyaM parasparaM, caitanyAt caitanyAropAt , adhikArataH puruSasya bandhAnmuktirbhavatvitIcchAtaH, abhoktatvAcca acetanAnAM guNAnAM bhoktRtvAbhAvAcca, kartRtvaM phalAnukUlakRtimattvam , aGgAGgipariNAmataH sattva-rajastamasAM madhye ekasyAGgatvaM guNabhAvaH aparasyAnitvaM pradhAnabhAva ityevaM pariNativizeSataH, sarvasya pradhAnabhAve parasparavirodhAt kAryakartRtvaM na syAt , tathA sarvasya guNabhAve pradhAnasya kasyacidabhAvAdeva na kAryakartatvaM syAt , guNapradhAnabhAve tu pradhAnasya kartRtvaM syAt guNapradhAnabhAve tu pradhAnasya kartRtvasampattaye guNIbhUtA anye tatropakAramAracayantIti // 7 // __ bhoktRtapopagataH puruSa eva kartA'pyastu kiM guNAnAM kalpanayetyataH Aha aikyAdakartA puruSaH kartA'dhiSThAnazaktitaH / svAtantryAdupalabdhezca kAryastu guNabhojanAt // 8 // aikayAditi / aikyAdakartA puruSaH saGghAtasyaiva kAryakartRtvamiti aikyAdabhedAdasaMghAtarUpatvAt , puruSazcetanaH akartA kartRbhinnaH na caivamakartRcetanAdhiSThitA guNA api kartAro na syurityata Aha-kartA'dhiSThAnazaktitaH cetanAdhiSThito'cetanaH kArya kartuM samartho na cetanAnadhiSThita iti, adhiSThAnasAmarthyAt kartA'pi puruSaH, tathA svAtantryAt svatantraH karteti pANinIyA vyavaharanti puruSo'pi svatantra iti svAtantryAt kartA. puruSaH, upalabdhezca cetano'haM karomIti Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA trayodazI sAMkhyaprabodhadvAtriMzikA / kartRbuddhitAdAtmyena puruSasya jJAnAt kartRbuddhitAdAtmyAropataca kartA puruSaH, kAryastu guNabhojanAt tu punaH, kAryo'pi puruSaH, guNabhojanAt guNaphalasukhaduHkhAdyupabhoktatvAt , sukha-duHkhAnAvirbhAvasamaye na tadbhoktA tadAvirbhAvasamaye tadbhokteti pUrvAbhoktRsvabhAvaparityAgena bhoktRsvabhAvatayotpAdAt puruSaH kAryo'pi bhavati, etAvapAkartRkartRvayarUpaH nityAnityobhayarUpo nAnakasvarUpazca puruSa upadarzita ityarthaH // 8 // sattvAdisAmyaM prakRtivaiSamyaM mahadAdaya iti prAguktamato vaiSamyakAryamupadarzayati vaiSamyamAtrAnmahataH kaarnngraamsNbhvH| zabdAdayazca vyomAdivizeSAstadguNAtmakAH // 9 // vaiSamyamAtrAditi / mahata buddhitattvasya, vaiSamyamAtrAt saravAdiguNAnAM vaiSamyamAtrAt , mAtrapadenAnyanimittavyavacchedaH mahata ityahaGkArAderapyupalakSaNaM, prakRtiyadyapi sAttvika-rAjasa-tAmasabhedabhinnabuddhikAraNaM nAntareNa sattvAdivaiSamyasya, tathApi vaiSamyadazAyAM sattvAdisAmyarUgaH prakRteH sadbhAva eva nAsti kutaH sA vaiSamyataH kAraNaM bhavet kintu vaiSamyasyaivottarakAlInasya pariNAmarUpasya pUrvakAlInA prakRtiH pariNAminI kAraNamiti, prakRtiH rajastamasI abhibhUyodriktasattvarUpeNa pariNamamAnA sAttvikabuddhiH, sattva-tamasI abhibhUyodriktarajorUpeNa pariNamamAnasA rAjasatruddhiH sattva-rajasI abhibhUyodriktatamorUpeNa pariNamamAnA saiva tAmasabuddhiriti, itthaM vyavasthitasvarUpAstisro'pi buddhayaH, sattvapradhAnabuddhilakSaNaguNavaiSamyataH sAttvikAhaMkAraH, rajaHpradhAnabuddhilakSaNaguNavaiSamyato rAjasAhaMkAraH, tamaHpradhAnabuddhilakSaNaguNavaiSamyatastAmasAhaMkAraH, sAttvikAhaMkAralakSaNaguNavaiSamyataH paJcajJAnendriya-paJcakarmendriya-manolakSaNasAttvikaikAdazasamudbhavaH tAmasAhaGkAralakSaNaguNavaiSamyataH zabdAditanmAtrapaJcakasya tamaHpradhAnasyAvirbhAvaH, zabdAditanmAtrapaJcakalakSaNavaiSamyato vyomAdipaJcabhUtasyotpattirityAzayenAha-kAraNagrAmasambhava iti ahaGkArapaJcatanmAtrasvarUpavijAtIyattvAdantaHkAraNasamUhasya Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA trayodazI sAMkhya prabodhadvAtriMzikA / 327 sambhavaH, na kAryamantareNa kAraNasvarUpatayA kasyacit sambhava iti ekAdazendriyapaJcabhUtAtmakaSoDazakAryagrAmasambhavo'pyulakSito bhavatIti, taduktam-- "prakRtermahAn mahato'haGkAraH tasmAd guNazca SoDazaH / tasmAdapi SoDazakAt paJcebhyaH paJcabhUtAni // 9 // " iti / zabdAdayazca zabda-sparza rUpa-rasa-gandhAH punaH, vyomAdivizeSAH AkAzasya vAyu-tejo-jala-pRthivInAmanyavyAvartakatayA'sAdhAraNadharmAH, tadguNAtmakAH AkAzAdiguNAtmakAH, tatra zabdo vyomaguNaH, sparzo vAyuguNaH, rUpaM tejoguNaH, raso jalaguNaH, gandhaH pRthivIguNaH, atra pUrvapUrvaguNa uttarottarasyApi uttarottara. guNazca pUrvebhyo vyAvartakattvAnna pUrvasya, tena zabdaguNakamAkAzam, zabda-sparzarUpa-rasaguNakaM jalam , zabdarUpa-rasa-gandhaguNA pRthivoti bodhyam // 9 // jJAnendriyapaJcakaM nirUpayati- . zabdAdyAlokasAmarthya zrotrAdIndriyapaJcakam / etenoktA vizeSANAM zabdAdiguNabhaktayaH // 10 // zabdAdyAloketi 1 zabdAdyAlokasAmarthyam zabda-sparza-rUpa-rasa-gandhapratyakSasAmarthyam , zrotrAdIndriyapaJcakam zrotra-tvak-cakSu-rasana ghrANendriyANi paJcajJAnendriyANi, atra zabdapratyakSakaraNamindriyaM zrotrendriyam , sparzapratyakSakaraNamindriya tvagindriyam , rUpapratyakSakaraNamindriyaM nayanendriyam , rasapratyakSakaraNamindriyaM rasanendriyam , gandhapratyakSakaraNamindriyaM ghrANendriyamiti, etena pratiniyatendriyajanyapratyakSaviSayatvena, vizeSANAM vyomAdivizeSANAM, zabdAdiguNabhaktayaH AkAzasya zabdo guNaH, vAyoH sparzo guNa ityAdyA vibhAgAH, uktAH kathitA ityarthaH // 10 // karmendriyANi nirUpayativAkyAdAnaM gatA''nandatyAgAnyadubhayaM viduH| caitanyavad dehavRttiH manaHsaMvitsukhAdayaH // 11 // Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA trayodazI sAMkhyaprabodhadvAtriMzikA / vAkyAdAnamiti / 'vAkyAdAnaM gatA' isyasya sthAne 'vAkyAdAnagatA' iti pATho yuktaH / vAkyAdAnagatAnandatyAgAnyad vacanagrahaNaviharaNAnandotsargANi karmANi, tatkaraNAni vAk-pANi-pAdopastha-pAyUni paJcakarmendriyANi, kriyayA tatkaraNasyAkSepAlAbhaH, tatra vAkyaM vacanaM vAgindriyasya kAryam, AdAnaM grahaNaM pANIndrisya kAryam , gataM viharaNaM pAdendriyasya kAryam , AnandaH surataprabhavaH upasthasya yoni-liGgAtmakendriyasya kAryam , purISotsargAdilakSaNatyAgAkarma ca pAyoH karmendriyasya kAryamiti, anyat niruktajJAnendriya-karmendriyabhinna manolakSaNamanta:karaNam , ubhayaM jJAnendriya-karmendriyobhayarUpam , ubhayAtmakamatra manaHsaGkalpakamindriyaM ca sAdhAditi vacanAt , viduH sAGkhyAcAryA jAnanti, manaH kutretyAkAGkSAyAmAha-caitanyavaditi, caitanyaM yathA sarvagatamapi deha eva prakAzabhogAdisambhavato dehe vartata iti vyavahriyate, tathA manaHsaMvitsukhAdayaH deha eva vartanta iti, dehavRtti dehavartanakriyAyA ekatvavivakSayaikavacanam // 11 // etanmate kiM jIvanaM kazca bhava ityAkAkSAyAmAha prANAdAkaruNagrAmavRttirjIvanasaMjJikA / tadabhivyaktiranyatra buddhayAzayavazAd bhavaH // 12 // prANAditi / 'AkaruNa' ityasya sthAne 'AkaraNa' ita pATho yuktaH / prANAt prANo'pAnasamAnodAna-vyAna-svarUpavAyupaJcakamArabhya, AkaraNagrAmavRttiH ekAdazendriyasamUhasya vRttiH, zvAsocchavAsAdipratyakSAdivacanalakSaNA, AsamantAt prANAdikaraNagrAmavRttiH, janmana ArabhyAntimazvAsaprazvAsasamayavyApinI, jIvanazikA jIvanazabdAbhidheyA, tadabhivyaktiH niruktavRttyabhivRttiH, anyatra maraNAnantaropAdIyamAnazarIrAntare, buddhayAzayavazAt dharmAdharmalakSaNo yo buddhermahata bhAzayastadvazAt tadbalAt , bhavaH saMsAraH janmetyarthaH // 12 // zarIre pRthivyAdInAM paJcAnAmapyupakAradarzanAt paJcebhyo bhUtebhyastadArabhya ityAha Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA trayodazI sAMkhyaprabodhadvAtriMzikA / 329 zarIre dhRti-sNshless-pkti-vyuuhaavkaashtH| pRthivyAdisamArambhaH pariNAmastu pUrvayoH // 13 // zarIra iti / zarIre dehe, dhRti-saMzleSa pakti-vyUhAvakAzataH dhRttirdhAraNaM sthairya pRthivyAH, saMzleSaH avayavAnAM parasparaM sambandhavizeSa ekapiNDIbhavanalakSaNo jalasya, paktiH bhukta-pItAnnapAnAdiparipAkastejasaH, vyUhaH bhukta-pItAdInAM pariNAmAnantaraM rakta-mAMsa-dhAtvAdipariNAmasya yathAsthAnAvasthAnalakSaNaM vyUhanaM vAyoH, avakAzaH suSiraH AkAzasyetyataH pRthivyAdisamArambhaH pRthivI-jala-tejo-vAyvAkAzAnAM samyagvyApAraH, evaM ca pRthivyAH prAdhAnyena samArambhataH pArthiva zarIramiti, jalasya prAdhAnyena samArambhato jalIya zarIramiti, tejasaH prAdhAnyena samArambhatastaijasaM zarIramiti, vAyoH prAdhAnyena samArambhato vAyavIyaM zarIramiti, AkAzasya tu sarvatropaSTambhakataiva na prAdhAnyamiti nAkAzIyaM zarIramiti, pAJcabhautikaM zarIramiti tUpapadacArataH sAmUhike AkAzIyatvamapi, vastutastu ahaGkArapaJcatanmAtrapariNAmatvAdAhaGkArikaM zarIramityAhapariNAmastu pUrvayoH sAkSAt-paramparApariNAminorahaGkAratanmAtrayoH pariNAmaH punaH zarIramityarthaH // 13 // prakRtermahAn mahato'haGkAra ityAdirItyA prAkRtasRSTe rUpavarNanaM vihitam , atha pratyayasargamupadarzayati zrotrAdInAM manovRttiH pratipattisvayogataH / . zAntAdivividhodakaH pratyayArthaH pravartate // 14 // zrotrAdInAmiti / zrotrAdInAM zrotrAdIndriyANAM, pratipattisvayogataH pratipattyA jJAnena samaM svasya yogataH janya-janakabhAvAdisambandhataH zrotrendriyajanyajJAnasparzanendriyajJAnAdirUpaviSayaprAptitaH, manovRttiH manorUpAntaHkaraNajanyajJAnakAmAdilakSaNavRttiH, zAntAdivividhodakaH zAntadyamUDhAdyanekaprakAraH, pratyayArthaH pratyayasargaH, pravartate jAyate // 14 // Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA trayodazI sAMkhyaprabodhadvAtriMzikA / pratyayArthameva darzayati siddhirIhitaniSpattistuSTistaddezavRttitA / . azaktiH sAdhanAdyAni vitatheSTiviparyayaH // 15 // siddhirIhitaniSpattiriti / IhitaniSpattiH Ihitasya icchAviSayIbhUtArthasya niSpattiH prAptiH, siddhiriti gIyate, sA aNimA-laghimAdyaSTaprakArA, tuSTistaddezavRttitA yo yatraiva tiSThati sa tatraiva santuSTo bhavatIti taddeza eva varttate, evamevAhaM sukhena varte iti santoSastuSTiH sA navaprakArA, 'azaktiH sAdhanAyAni' ityasya sthAne 'azaktiH sAdhanAdInAM' iti pATho yuktaH / sAdhanAdInAM karaNAdInAm , azaktiH sAmarthyapratighAtaH azaktiH sA cASTAviMzatibhedA, 'vitatheSTiviparyayaH' ityasya sthAne 'vitatheSTi viparyayaH' iti pATho yuktaH / vitatheSTiH yadvastu yathA vartate tadbhinnaprakAreNa tasyAbhyupagamaH ajJAnaM, viparyaya iti vyapadizyate, sa ca viyaryayaH paJcaprakAra:--- "eSa pratyayasargo viparyayaH zaktituSTisiddhAkhyaH / guNavaiSamyaM nimittastattya tu bhedAstu paJcAzat // 10 // " ''paJcaviparyayabhedA bhavantyazaktizca karaNavaikalyAt / aSTAviMzatibhedA tuSTirnavadhA'STadhA siddhiH // 11 // " iti vacanAbhyAm // 15 // sattvAdiguNAnAM vaiSamyanibandhane svabhAvAdhInapuruSArthapravRtti-nivRttyAvirbhAvatirobhAvagatI pramAtuM na ko'pi zakta ityAha puruSArthapravRttInAM nivRttInAM svabhAvataH / AvistirobhAvavatI ko guNAnAM pramAsyati // 16 // puruSArtheti / puruSArthapravRttInAm svargApavargAdilakSaNapuruSArthIdde zyakapravRttInAmityarthaH, nivRttInAM dviSTanarakAdinibandhanabrahmahananAdiviSayakanivRttInAm, svabhAvataH svAbhAvAdeva na tvIzvarapreraNayA, yaduktam Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkAlatA trayodazI saaNkhyprvodhdvaatriNshikaa| 331 "vatsa ! vivRddhinimittaM kSIrasya yathA pravRttirajJasya / puruSavimokSanimittaM tathA pravRttiH pradhAnasya // 12 // " iti vacanAt / AvistirobhAvavatI AvirbhAva-tirobhAvau satkAryavAdinastasya mate utpAdasthAne AvirbhAvasya, vinAzasthAne tirobhAvasya svIkArAt, guNAnAM sattva-rajastamasAM, kaH kaH pramAtA, pramAsyati pramAtuM zakSyati, svabhAvato jAyamAnA sattva-rajastamoguNaprabhavapuruSArthapravRtti-nivRttyAvirbhAva-tirobhAvAvanalpaprakArau pramAtuM na ko'pi pramAtA zakta ityarthaH // 16 // anAdisaMcitakarmaNo'pyudayaprabhavaphalopabhogastirobhAvalakSaNapralayatastanmuktisukhAbhimAnaH puruSasya bhoktuH pAkAdyupayuktAgnisAdhana-kASThaprAptinimittacchinnavRkSaprabhavAnandAnubhAvo yathA pAcakAderityAha anAdipracitaM karma pralayAntyavapurmukham / pravRttau tadvidhApAyaM chinnavRkSapramodavat // 17 // anAdipracitamiti / anAdipracitam anAdikAlasaJcitam, karma puNyapApa-lakSaNam, pravRttau tattatkarmaphalopabhogArthapravRttau satyAm 'tadvidhApAyaM' ityasya sthAne 'tadvidhopAyaM' iti pATho yuktaH / tadvidhopAya pravRttyAdiprakArakaphalaniSpAdanasAdhanam , pralayAntyavapumukham vinAzaparyantAvasthAnapradhAnam , yAvattatphalopabhogArthapravRttirupajAyate tAvatkAlaparyantasthAyi, na caivaM svasaJcitapuNya-pApavinAzArthaM pravRttireva na sambhavatIti cet tataH svasvarUpacaitanyavAdI pratyAzAprabhavAnandataH pravRttiH yathAsvayamuptasyApi vRkSasyendhanArthatastacchedane uttarakAlInapAkaprabhavo. danabhakSaNaprabhavatRptijanyAnandasambhAvanayA pravRttirityAha-chinnavRkSapramodavaditi chinnaM vRkSa yena sa chinnavRkSaH puruSastasya yathA pramodastathetyarthaH // 17 // anabhivyaktavidyasya viduSastadbhavAzcitam / yathAvidhodayApAyi pracitAvapi saMkramaH // 18 // anabhivyakteti / anabhivyaktavidyasya anabhivyaktA anAvirbhUtA vidyA antaHkaraNacaitanyabhedajJAnalakSaNA yasya saH anabhivyaktavidyastasya, viduSaH Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA trayodazI sAMkhyaprabodhadvAtrizikA / cetanasya, tadbhavAJcitaM tadbhavopArjitaM karma, tasyeti zeSaH, tasya karmaNaH, yathAvidhodayApAyi pracitApi yathAsamayaphaladAnasAmmukhyaphalAvAdyanantaravinAzazAlikarmasamUhe'pi, saGkramaH pravezo bhavati, tathA ca janmAntarasaMcitakarmaNAmudayApAyinamupabhoge tadapi karmopabhujyate, evaM caikasminneva janmani pUrvamanabhivyaktavidyasya pazcAcca jJAnino bhavAntarapracitakarmopabhogavattatpracitisakrAntavadbhavIyakarmaNo'pyupayoga ityarthaH // 18 // aSTavikalpAdeva ityAdi sAGkhyamatamupadarzayatibrahmAdyaSTavidhaM daivaM sattvavRttivizeSataH / mAnuSyaM [? ca] rajaHzeSa svaM vArtatamaso jagat // 19 // brahmAdyaSTavidha devamiti / "Urdhva gacchanti sattvasthAH madhye tiSThanti raajsaaH| jaghanyaguNavRttisthA adho gacchanti tAmasAH // 13 // " iti vacanAt / sattvavRttivizeSataH rajastamasI abhibhUya prAdhAnyena sattvaguNapariNAmavizeSAt , brahmAdyaSTavidhaM brahmAdyaSTaprakAraM, daivaM devalokodbhavaM, jagadityanvayaH, mAnuSyaM manuSyalokodbhavaM jagat , rajaH rajovRttivizeSodbhavam, zeSa daiva-mAnuSyAvaziSTaM jagat, vArtatamasaH vRttivizeSAvalIDhatamoguNasya, svaM nijaM, tatkAryamiti yAvat // 19 // bandhasya dakSiNabandhAdiprabheda aupAdhikaH svAbhAvikastveka eva bandha ityAha avadhaikAtmako bandho guNavyApAralakSaNaH / dakSiNAdivikalpastu bAlizaprasabhAGkuzaH // 20 // avidyaikAtmaka iti / avidyAtmakaH buddhi puruSayorbhedAkhyAtilakSaNastayostAdAtmyAdhyAsalakSaNo vA, bandhaH puruSasya saMgAdAgADhagUDhabandhanam, guNavyApAralakSaNaH sattvAdiguNatrayavyApArAtmakaH, dakSiNAdivikalpastu dAkSiNakabandhAdikalpanaprakArastu, bAlizaprasabhAGakuzaH bAlizAnAM mUrkhANAM Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA trayodazI sAMkhyaprabodhadvAtriMzikA / 333 prasabhAt haThAt aGakuzaH akuza iva, yathA dAnamadamatto gajo'Gkuzena svavaze sthApyate tathA dakSiNAntakarmAdinA bAlizajano niyantrito bhavati yajJAdikarmANi tatphalAbhilASeNa vyApRto bhavatItyarthaH // 20 // "paJcaviMzatitattvajJo yatra kutrAzrame rataH / zikhI muNDI jaTI vA'pi mucyate nAtra saMzayaH // 14 // " iti vacanAd yasminnekasminnapyAzrame vartamAnasya manuSyAdhanyatamayonisamudgatasya nAnAtmajJAnavAdino'pi navagrahAdyanyatamagrahAkalitavattatkarmopabhogabhAjo dharmadhyAnAdyArUDhatamArUDhAntaHkaraNavRttermokSaH syAdeveti sAGkhyagUDhAzayAbhisandhAnamAzrityAha na grahAH pratibandhAya naikAyyaM vA pravRttaye / tiryakSvapi ca siddhayanti vyaktA nAnAtvabuddhayaH // 21 // na grahA iti / grahAH nIcasthAnasthitAH sUrya-candrAdayaH, pratibandhAya mokSAvAptipratibandhanAtha, na naiva bhavanti, vA athavA, aikAmyam ekasmin viSaye manasaH sthirIkaraNam , pravRttaye mokSasAdhananiSpattiprayatnAya, na na bhavati, tatra hetuH tiryakSvapi ca cakAro hetvarthe yasmAt tiryaggatiSvapi katipaye tiryaJcaH, vyaktA AvirbhUtAH, nAnAtvabuddhayaH nAnA AtmAna ityAkArakabuddhimantaH, siddhayanti siddhiM mukti prApnuvantItyarthaH // 21 // yasya vairAgyaM tasya muktiriti vairAgyameva paramaM mokSanidAnaM na tu paJcaviMzatitattvajJAnamityAzaGkAnivRttaye tvAha vairAgyAt kAraNagrAme tannirodhe prishrmH| na hyahetonimIlanti puruSArthotthitA guNAH // 22 // vairAgyAditi / vairAgyAt vairAgyarUpakAraNataH, 'kAraNa' ityasya sthAne 'karaNa' iti pATho yuktaH / karaNagrAme bAhyAntaHkaraNasamudAye, tanniroghe rAganirodhe, parizramaH paritaH sarvataH zramo bhavati tathA zramo'tikaSTasAdhyaH ato mukti Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA trayodazI sAMkhyaprabodhadvAtriMzikA / kAraNatayA paJcaviMzatitattvajJAnamantareNaiva vairAgyaM nopAdeyam, tattvajJAninastu vairAgyamayatnopanatamapi muktAvanyathAsiddhameva, tattvajJAnenaiva mukteH saMbhavAdityabhisandhiH, svabhAvataH, karaNagrAmatavRttinirodho bhaviSyatIti na tadarthaM parizrama ityata Ahaahetoriti ahetoH kAraNamantareNa, puruSArthotthitAH puruSopabhogasampAdanArthamudyatA:, guNAH sattvAdayaH, na hi naiva, nimIlanti viratavyApArA bhavantItyarthaH // 22 // avidyAndhakArasadbhAve jJAnAdikamapyakiJcitkaramityAhajJAna-prasAdau vairAgyamityavidyAtamojitam / ko hi rAgo virAgo vA kuzalasya pravRttiSu // 23 // jJAnaprasAdAviti / jJAnaprasAdau sattvaguNodbhavau jJAnaprasAdau, vairAgyaM sAttvikaM vairAgyam iti etatritayam , avidyAtamojitam avidyAlakSaNAndhakAreNa jitaM parAjitaM svakAryasAdhanAya nAlam , tatra hetumAha-ko hIti hi yataH, pravRttiSu saMsAropAdAnakAraNaprayatneSu, kuzalasya nipuNasya, satataM saMsArakAraNamevopAdAnasya, rAgaH viSayAbhilASA, vA athavA, virAgaH aspRhA, kaH na kazcit tasmAdavidyAndhakAranivartanameva prathamato nyAyyaM, tadantareNa jJAnAdikamakiJcitkaramevetyarthaH // 23 // ahamityabhimAnaparityAge satyeva kevalajJAnato muktirna tvahamityAbhimAninaH tadAnIM sattvaguNasamutpattimapi jJAnaM na kevalajJAnaM, yataH "evaM tattvAbhyAsAnnAsmi narma nAhamityaparizeSam / viparyayAd vizuddhaM kevalamutpadyate jJAnam // 15 // " iti sAGkhyAcAryA ityAzayaM hRdi nidhAyAhayAvad rajastamovRttimahamityavamanyate / pariSvajati sattvaM ca tAvat teSveva gaNyate // 24 // yAvaditi / yAvat yAvatkAlaM, rajastamovRttiM rajoguNasampRktatamo. guNavRttim , ahamiti ahamityAkArikAm , avamanyate abhijAnAti, ca punaH, Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalokalitA trayodazI sAMkhyaprabodhadvAtriMzikA / 335 sattvaM sattvaguNaM, pariSvajati AliGgati, tAvat tAvatkAlaM, teSveva ahaGkAravRttipradhAnaguNeSveva, gaNyate gaNito bhavati baddha eva tAvanna mukta ityarthaH // 24 // rajastamoguNapariNAmabhUtaM kSunnidrAdikaM yathA na samyagdarzanopayogi tathAnyadapi rajastamovRttamityupadarzayati kSunnidrAdyanayovRttamAtmabhUtaM vipshcitH| na samyagadarzanopAyi tathA'nyadapi ko'tyayaH // 25 // kSunnidrAdIti / 'kSunnidrAdyanayoH' ityasya sthAne 'kSunnidrAdyaM yathA' iti 'kSunnidrAdyanayoH' iti vA pAThaH sambhAvyate / yathA jhunnidrAdikaM, vipazcitaH jJAninaH; AtmabhUtaM anAtmA apyAtmatayA'bhimanyamAnamAtmabhUtaM, vastugatyAsnAtmasvarUpaM, kSunidrAdyanayovRttamiti pAThe kSunnidgAdi anayoH rajastamaso vRttaM vRttisvarUpaM tathetyuttarayogAd yatheti gamyaM, 'na samyagdarzanopAyi' ityasya sthAne 'na samyagdarzanopAyam' iti pATho yuktaH / na naiva, samyagadarzanopAyam samyagdarzanasya sAdhanaM navA samyagdarzanakAraNakaM, tathA tadvat, anyadapi tadbhinnamapi sattvAdiguNavRttaM na samyagdarzanopAyam, etasmin viSaye, ko'tyayaH kiM vaiSamyam na ko'pyatyaya ityarthaH // 25 // kevalajJAnalakSaNA''tmakhyAtiryasya kasyApyutpadyamAnA sakRdapi muktaye prabhavatItyAha sadAcArapravRttasya krUrakliSTakriyasya vA / sakRccAbhyuditA khyAtinaM ca kiJcid viziSyate // 26 // - sadAcArapravRttasyeti / sadAcArapravRttasya ziSTapuruSAdriyamANasamIcInAcAre pravRttasya, vA athavA, krUkliSTakriyasya krUrA vadha-bandhanAdilakSaNA kliSTA atiprayAsasAdhyA kriyA yasya sa krUrakliSTakriyastasya, sakRcca ekavAramapi, abhyuditA utpannA, khyAtiH pradhAnAtmanoheMdajJAnaM kevalajJAnaparyavasannam ; na ca naiva, kiJcit kimapi,, viziSyate vilakSaNam, kintu samAnaivetyarthaH // 26 // Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA trayodazI sAMkhyaprabodhadvAtriMzikA / kevalajJAnasyAvizeSe'pi upabhogyAnAM karmaNAmasamAnakAlopabhogyAnAmupabhogavaicitryAt tadarthAnAM pravRttInAM vaicitryamityAzayenAha zeSavRttAzayavazAt sAmyaprakRtibhedavat / samAnapratibodhAnAmasamAnAH pravRttayaH // 27 // zeSavRttAzayavazAditi / zeSavRttAzayavazAt zeSo'vaziSTo vRttaH sattvAdiguNapariNAmo yasya sa zeSavRttaH, evambhUto ya AzayaH Azerate'smin phalAnIti Azayo dharmAdharmalakSaNaH pUrvasaJcitaH vattamAnabhavopajAtazca tasya vazAt avazyopabhogatvalakSaNasAmarthyAt, sAmyaprakRtimedavat samasvabhAvAnAmapi yathA svasvakartavyamedAd bhedastathA, samAnapratibodhAnAM tulyajJAnAnAm , asamAnA parasparavilakSaNaprakArAH, pravRttayaH yatnAH bhavantItyarthaH // 27 // kevalajJAnino'pi prArabdhazubhAzubhakarmopabhogaviSayIbhUtasukhamAtratvAd duHkhamAtratvAd vA zuddhaM sukhasambhinnaduHkharUpaM duHkhasambhinnasukharUpaM zilaSTaM vA nirIhasya kevalino'sambhavAt kiM na bhavatyeva bhavadapi guNaikasvarUpasya puruSAd bhinnatayaivAdhigatasya pradhAnapariNAmasya mahato'pi kRtArthasya tatra sambhavatItyata Aha kimatra zuddhaM zliSTaM vA kiMvA kasya prayojanam / kRtArthAnAM guNeSveva guNAnAmiti jAyate // 28 // kimatreti / atra kevalini, kiM zuddhaM kiM sukhAdikaM prayojanaM zuddham anyAmizritam , vA athavA, zliSTaM anyasambhinnaM, kiM vA athavA kiM svarUpam, kasya prayojanam puruSasya guNasya vA prayojanam, atra sarvatra ki zabda AkSepe, na kasyacid kiJcicchuddhaM kliSTaM vA prayojanaM vastugatyA samastIti tadarthaH, kintu cakrabhramivat kaJcit kAlaM saMskAravazAt tatprayojanaM guNAnAmeva, guNeSveva bhavatItyAha-kRtArthAnAmiti puruSasya bandha-mokSau guNAnAM karttavyau tau sampannAviti kRtArthAnAM guNAnAm, iti etasmAt kAraNAt, guNeSveva cakrabhramivat saMskAravazAcchuddha-zilaSTapariNAmaM bhavatsu guNeSveva, jAyate zuddhaM kliSTaM vA prayojanaM jAyata ityarthaH // 28 // Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA trayodazI sAMkhyaprabodhadvAtrizikA / 337 kevalajJAnAvirbhAvataH prAk yat kimapi bhavati tadavicAritaramaNIyamityA. zayenAha bhayaM saMbodhanaM liGga kizorapAjano ymH| na hi vijJAna-caitanyanAnAtvaM pAka samidhyate // 29 // bhayamiti / bhayaM zatruto bhayaM, vyAghrAdito bhayaM, yamAd bhayamityevaM bhayam, saMbodhanam guruNA ziSyasya saMbodhanam, mitrAdinA saha saMlApAdikaM ca, liGgaM strI-puM-napuMsaketiviviktaliGgaM, :kizoraprAjano yamaH bAlakrIDAsahazakrIDo mRtyuH, vijJAna-caitanyanAnAtvaM vijJAnasya caitanyasya ca parasparaM bhedaH, prAka pUrvAvasthAyAM kevalotpattitaH prAgiti yAvat, na hi samidhyate samiddho na hi bhavati, atra na hIti kAkA samidhyata eva kintu kevalajJAne sati bhayAdikaM sarva vilIyata ityarthaH // 29 / / kevalajJAnotpattitaH pUrva yaH kazcit. kevalazabdenocyate sa kevalAvirbhAvAnantaraM nazyatyevetyAha yastu kevalavAcAdau yAyAdRSTArthavikramaiH / vikRSTeSuriva kSiptaH tamo'mbhasi sa nazyati // 30 // yastviti / 'yAyA' ityasya sthAne 'mAyA' iti pATho yuktaH / mAyAdRSTAthavikramaiH mAyayA'vidyayA'jJAnena dRSTaH avalokitaH arthavikramaH arthAnAM viSayANAM parAkramo yaiste mAyAdaSTArthavikramAH taiH, Adau kevalajJAnAt prathamam, kevalavAcA kevalazabdena, tamo'mbhasi ajJAnarUpapayasi, yastu yaH kazcit padArthaH, kSiptaH bhayaM padArthaH kevalazabdavAcya ityevaM nirNayalakSaNakSepaviSayaH kRtaH, sa kalpito'rthaH, vikRSTeSuriva vizeSeNa zarAsanAkRSTo bANo yathA'tidUraM gatvA patati tasyAdarzanameva nAzaH tathA, nazyati kevalajJAnotpattau satyAM so'rtho na bhavatyeva kevalavAcya ityarthaH // 30 // sAGkhyamatamupahasannAha.. aho durgA guNamatiH durga mokSAya nAma yat / kathaJcideva muJcanti svapana mandAbhisAtikaH // 31 // Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA trayodazI sAMkhyaprabodhadvAtriMzikA / Vvvv .wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww aho iti / aho iti Azcarye, durgA duHkhenAvAptuM zakyA, guNamatiH sattvAdiguNajJAnam, nAmeti komalAmantraNe, yat yasmAt, mokSAya mokSAdhigataye, durgam durgamiva yathA nRpaH purANAM pratipakSanRpapravezapratibandhAya caturdikSu parikhAmidheyakhAtaM durga bhavati tathA mokSasya jhaTityadhigatipratibandhAya guNamatiriti, ataH kathaJcideva muJcanti muktA bhavanti, "svapan mandAbhisAtikaH" ityasyArtho na jJAyate vicAraNIyo'yaM pAThaH // 31 // sAGkhyamatamupasaMharaticakSuryat puruSo bhoktA bandha-mokSavilakSaNaH / kRtArthaiH saMprayukto'pi zUnya eva guNairiti // 32 // cakSuryaditi / cakSuryat cakSuryathA sAkSAt pazyadAlocayatyeva kevalam, na tu saMkalpa-vikalpAdikaM karoti tathA, puruSaH kUTasthamityacetamaH, bhoktA buddhayu. panItaM sukha-duHkhAdikaM bhuGkta na tu mamedaM sukhaminyAdyadhyavasyate, yataH bandhamokSavilakSaNaH bandha-mokSAbhyAM vilakSaNaH na baddho nApi muktaH, yaduktam "tasmAnna vadhyate'ddhA na saMsarati nApi mucyate puruSaH / saMsarati mucyate ca nAnAzrayA prakRtiH // 16 // " iti / kRtArthaiH kRto niSpAditaH arthaH puruSasya viSayopabhogavivekakhyAtilakSaNo yaiste kRtArthAH taiH, yaduktam "raGgasya darzayitvA nivarttate nartakI yadA nRtyAt / puruSasyAtmAnaM prakAzya vinivartate prakRtiH // 17 // prakRteH sukumArataraM na kiJcidastIti me matirbhavati / yA dRSTA'smIti punarna darzanapathamupaiti puruSasya // 18 // " iti / guNaiH buddhayAtmakatayA pariNataiH sattva-rajastamobhiH, samprayukto'pi saMvRddho'pi puruSaH, yadyapi muktidazAyAM buddhiH prakRtau loyate tathApi kevalinaH prArabbakarmopabhogasampattaye saMskArarUpeNAvatiSThata eva, athavA muktAvapi samatayA'vasthitaiH prakRtisvarUpairguNaiH saMbaddho'pi, zUnya eva sarvaprakRtivikArarahita eva yaduktam Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA trayodazI sAMkhyaprabodhadvAtriMzikA / 339 "pRSTA mayetyupekSaka eko dRSTAhamityuparamatyanyA / / sati saMyoge'pi tayoH prayojanaM nAsti sargasya // 19 // " ityAdi / iti trayodazastutiH parisamAptA // 32 // sAthaiH pallavitaM mataM jinamate ekAntatA'mizritaM syAtkAreNa vizeSitaM yadi tadA mAnaM sumAnyaM satAm / syAdarthAghaTitaM punarvyavahRterevopajAtaM nayAt etanmUlakRto mate tata iyaM vIrastutistattvataH // 20 // iti trayodazI zrIsAGkhyaprabodhadvAtriMzikAstutivyAkhyA / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazI vaizeSikadvAtriMzikA ! ye ye vANIprakArA nija-paramatayostattvabodhapragalbhAH te nUnaM zrIjinAsyoditanayaviSayollAsanAyai pravRttAH / tasmAdekAntapaGkAkaluSitadhiSaNaistattvataH stUyamAnaM zrIvIraM naumi bhakta yA stutivivRtirato'haM svabodhaikacittaH // 1 // vaizeSikamatIpadarzikAM caturdazI dvAtriMzikAmArabhamANaH stutikAraH tanmate kAryasAmAnyakAraNaM tAvadavadhArayati dharmAdharmezvarA lokasiddhacapAyapravRttiSu / dravyAdisAdhanAvetau dravyAdyA vA parasparam // 1 // dharmAdharmezvarA iti / lokasiddhayapAyapravRttiSu lokyate avalokyate iti loko ghaTAdiH tasya siddhirutpAdaH apAyo vinAzastadviSayakavyavahAreSu bhAgyodayodayaM sukhaheturmama samutpanna: akAla evAyamabhAgyodayAd vinaSTaH, Izvara eva yathecchati tathA kasyacidutpAdo vinAzo vA bhavatItIzvara eva kArya jAtasyotpAde vinAze ca kAraNamityAdiSu lokAnAmutpAda-vinAzavyavahAreSu, dharmAdharmezvarAH dharmaH sukhatannimittajanakamadRSTaM yadbhAgyaM daivamiti ca kathyate, adharmo duHkhatannimittajanakamadRSTaM yadabhAgyaM daimiti ca vyavahriyate, Izvaro nityajJAnecchAyatnavAn vizva. kartA ete prasiddhA iti zeSaH, tat kiM kAryamAtrotyAda-vinAzayorete eva sAdhanaM ki vA'nyadapItyakAGkSAyAmAha-dravyAdisAdhanAvetau dravyAdisAdhanaM kAraNaM yayostI dravyAdisAdhanau dravyAdikAraNako, etau siddhayapAyau utpAda-pralayAviti yAvat , tathA ca dharmAdharmAvadRSTatayA Izvarazca kartatayA kAryasAmAnye sAdhAraNa kAraNam , dravyAdikaM cAsAdhAraNakAraNam , sAdhAraNakAraNatvaM ca kAryatvAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAzAlitvam , asAdhAraNakAraNatvaM ca kAryatvavyApyadharmAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAzAlitvamiti vivekaH, vA athavA, dravyAdyAH dravya-guNa-karmANi, parasparaM anyo'nya kAraNaM, dravyasya janyasya kAraNaM guNaH janyasya guNasya kAraNaM dravyaM, karmaNaH kAraNaM dravyaM guNazca karma ca guNasya saMyogAdeH kAraNamityarthaH / / 1 / / Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA caturdazI vaizeSikadvAtriMzikA / 341 dravya-gugAdikaM kayA rItyA kAraNamityAkAGkSAyAmAhadravyamAdhArasAmarthyAt svAtantryasaMbhavAd guNaH / AnantaryAd guNeSveva karmetyArambhanizcayaH // 2 // dravyamiti / dravyaM pRthivI-jala-tejo vAyvAkAza-kAla-digAtma-manobhedena navavidham , AdhArasAmarthyAt nirAdhAraM kArya notpadyata iti yat kimapi kArya tat kasminnapyAdhAra evotpadyate bhAvakAryamAnaM samavAyena dravya evotpadyata iti bhAvakAryamAtrasya samavAyenAdhAro dravyamiti AdhArasyAdhikaraNasya kArya prati sAmarthyAt tathA ca samavAyasambandhAvacchinnabhAvakAryatvAvacchinna kAryatAnirUpitatAdAtmyasambandhAvacchinnakAraNatAlakSaNasamavAyakAraNatvAt samavAyikAraNaM dradhyamiti evaM cAvayavidravyaM ghaTAdi avayavadravye kapAlAdau samavAyenotpadyata ityevaM dravyasya dravyaM kAraNaM, tathA rUpAdayo guNAH samavAyena svAdhAre pRthivyAdau dravye samutpadyanta iti pRthivyAdivyaM svIyarUpAdiguNAnAM samavAyikAraNam, evaM karmApi samavAyena pRthivyAdidravya eva samutpadyata iti pRthivyAdidravyaM svagatakarmaNaH samavAyikAraNamiti, guNaH rUpa-rasa-gandha-sparza-saMkhyA-parimANa-pRthaktva saMyoga-vibhAga-paratva! paratva buddhisukha-duHkhecchA-dveSa-prayatna-gurutva-dravatva-sneha-saMskAra-dharmAdharmazabdabhedena catuvizatibhedo guNaH, sa ca svAtantryasambhavAt kAraNaM janyadravye asamayAyikAraNavidhayA ananyathAsiddhatvalakSaNasvAtantryasambhavAd avayavadravya saMyogalakSaNo guNaH ka raNam, pAkajarUparasa-gandha-sparzeSu agnisaMyogaH kAraNam , apAka jarUpa rasa gandha-sparzeSvavayavigateSu avayavagatarUpa-rasa-gandha-sparzAH kAraNAni, evananyaguNeSvapi janyeSu guNA anyathAsiddhatvalakSaNasvAtantryAt kAraNAni, tatrAsamavAyikAraNatvaM samavAyasambandhAvacchinnakAryatAnirUpitasamavAyasvasamavAyisamave-tatvasambandhAvacchinnakAraNatAzAlitve satyAtmavizeSaguNabhinnatvam, jJAnAdyAtmavizeSaguNAnAM kutrApyasamavAyikAraNatvaM nAsti kintu nimittakAraNatvamevetya samavAyikAraNatva lakSaNe tadbhinnatvamupAttam , AnantaryAt saMyogavibhAgAdyavyavahitapUrvavartitvAt , 'guNeSveka.' ityasya sthAne 'guNeSveva.' iti pAThaH samIcInaH / guNeSveva karmatyArambhanizcayaH evakAreNa karmaNo vyavacchedaH, 'dravyANi dravyAntaramArabhante' iti sUtreNa dravyasya dravyArambha Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA caturdazI vaizeSikadvAtriMzikA / katvam 'guNAzca guNAntaram' iti sUtreNa guNasya guNArambhakatvaM vaizeSikAbhimatam 'karma karmasAdhyaM na vidyate' iti sUtreNa karmaNaH karmArambhakatvaM niSiddhamityAzayenaivakAropAdAnaM, guNeSveva saMyoga-vibhAgalakSaNaguNeSveva karma utkSepaNAkSepaNAkucanaprasAraNa-gamanabhedena paJcavidhaM karma kAraNam , iti evam , ArambhanizcayaH dravyaguNa-karmaNAmArambhakatvasya nirNayaH // 2 // yadi karma na karmArambhakaM tahiM iSorAdyaM karma hastasaMyogAdito bhavatu nAma dvitIya-tRtIyAdikaM yAvallakSyaprAptijanakaM kutaH syAdityAha Aha saMskAreNa tadApekSyamekadravyakSaNasthitiH / karma kAryavirodhi syAdubhayobhayathA guNaH // 3 // saMskAreNeti / saMskAreNa yena sthitisthApakabhAvanAbhedAt trividhaH saMskAraH tatra bhAvanAkhyasaMskAra AtmavRttiH upekSAnAtmakanizcaya prabhavaH anubhava. vyApAratayA smRtijanakaH, sthitisthApakasaMskArazva kaTAdipRthivIvRttiH vegAkhyasaMskArazca pRthivI-jala-tejo va yu-manovRttiriti prakRte vegAkhyasaMskAreNa, tadApekSya tat karma, AsamantAd apekSyam apekSaNIyaM, yadyapi dvitIya-tRtIyakarmAdikaM vegAkhyasaMskArAdeva bhavati tathA vegAkhyasaMskAra eva tAvanna bhaved ya vat tat kAraNIbhUtaM karma na syAdityAdyakarma hastAdisaMyogaprabhavaM tato vegAkhyasaMskAra stato dvitIyaM karma tato vegAkhyasaMskAra ityevaM zarapAtaparyantaM sAntaritakarmavegadhArA pravartata iti karmaNaH karmAnArambhakatve'pi na dvitIyAdikarmAnupapattiH, nanu hastAdisaMyogAdutpannaM kamava zarasyAlakSyaprAptimanuvartata iti dvitIyAdikarmAbhAvAt tadArambhavicAro nAdaraNIya ityata Aha-ekadravyakSaNasthitiH atra 'sthitiH' ityasya sthAne 'sthiti' iti pATho yuktH| ekadravyakSaNayoH sthitiryasya tadekadravyakSaNasthiti, guNeSu rUpAdayo guNA ekasmin dravye vartante dvitvAdisaMkhyAddhi pRthaktvAdisaMyoga vibhAgAdayazcAnekadravyavRttayaH, karma tvekamekasminneva dravye vartata ityekadravyasthiti, guNeSu rUpAdayo na kSaNasthitikAH, kintu kiyakAlasthitikA nityAzca yogyavibhuvizeSaguNAH zabdajJAnAdaya eva kSaNikAH karma tvakhilaM kSaNikamiti kSagasthiti, kSagasthitika vaM prakRte na svo pattikSaNAvyavahitottarakSaNa. Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturdazI vaizeSikadvAtriMzikA / 3.3 vRttidhvaMsapratiyogitvaM bauddhasammatam , ekakSaNamAtrasthAyitvasya vaizeSikamate kutrApyanabhyugamAta, prathamakSaNe karma, tato dvitIyakSaNe vibhAgaH, tatastRtoyakSaNe pUrvasaMyoganAzaH tatazcaturthakSaNe uttarasaMyogaH tataH karmanAzaH iti svotpattipaJcabhakSaNavRttidhvaMsapratiyogitvaM svakAryottarasaMyogotpattyadhikaraNakSaNAvyavahitottarakSaNavRttidhvaMsapratiyogitva paryavasitaM kSaNikatvaM karmaNaH, evaM ca hastasaMyogAdiprabhavAdyakSaNakarmaNoM kSaNa-lakSyaprAptikAlaparyantasthAyitvaHsaMbhavAd dvitIyAdikarmAbhyupagama Avazyaka ityarthaH, nanu bhavatu kamaikadravyakSaNasthitikaM tadevottarasaMyogAnantaraM karmAntaramutpAdya vinazyatIti kiM vegAkhyasaMskArasya tatkAraNatayA parikalpanenetyata Aha-karmeti kAryavirodhivinAzakaM yasya tat kAryavirodhi karma, syAt bhavet uttarasaMyogalakSaNakAryeNa karmAvazyaM vinazyatIti na tadanantaraM tataH karmAntarasambhavaH, karmaNazca karmAntaraM prati pratibandhakatvamevopeyata iti na karmasadbhAvakSaNe'pi karmAntarotpattisambhava ityarthaH, guNaH kimekadravyakSaNasthitiH kiM vA'nekadravyakSaNasthitiH, tathA, kAryavirodhi kAryavirodhi kiM vA kAryAvirodhItyAkAGkSAyAmAha-ubhayobhayathA guNaH ubhayasya ekadravyakSaNasthiti kAryavirodhItyubhayasyobhayathA ekadravyakSaNasthityanekadravyakSaNasthityubhayaprakAraH kAryavirodhi-kAryAvirodhItyubhayaprakAraH, guNaH yathA rUpa-rasa-gandha-sparzekatva-saGkhyA-parimANai kapRthaktvaikaparatvaikAparatvabuddhi-sukhaduHkhecchA-dveSa-prayatna gurutva-dravatva-sneha-saMskAra-dharmAdharmazabdAH ete guNA ekaikA ekadravyasthitayaH, dvitvAdisaGkhyA dvipRthakatvAdisaMyoga-vibhAga-dviparatvAparatvAni ete guNA anekadravyasthitayaH, yogyavibhuvizeSaguNAH kSaNikAH anye guNA akSaNikAH yogyavibhuvizeSaguNAH kAryavirodhinaH anye kAryAvirodhina ityarthaH // 3 // vaizeSikasUtre dravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSa-samavAyAnAM SaNNAM padArthAnAM kaNThataH sAkSAt tattvatayA'bhidhAnaM saptamastvabhAvapadArthaH sAkSAt tattvatayA noktaH kintu kAraNAbhAvAt kAryAbhAvaH ityAdisUtrata AkSepAlabhyate iti tatra trayANAM dravya-guNakarmaNAM bhAvanA sAmAnyataH kRtA, caturthasAmAnyapadArtha bhAvayati anyato'nyeSu sApekSyastulyapratyayadarzanAt / dravyAdibhAvaH sattAdimadhyatvAvRttilakSaNam // 4 // Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturdazI vaizeSikadvAtriMzikA / anyata iti| "tulyapratyayadarzanAd dravyAdibhAvaH sattAdiranyato'nyeSu sApekSyaH, . madhyatvAvRttilakSaNam" ityanvayaH / kAryakAraNabhAvAvacchedakatayA sAmAnyaM siddhayati yathA kAryatvAvacchinnasamavAyasambandhAvacchinna kAryatAnirUpitatAdAtmyasambandhAvacchinnakAraNatA kiJcidvarmAvacchinnA kAraNatAtvAdyA yA kAraNatA sA kiJciddharmAvacchinnA yathA. daNDAdiniSThakAraNatA ghaTAdiniSThakAryatA nirUpitA daNDatvAdyavacchinnetyevamanumAnena dravyatvAdijAtiH siddhayati evaM tRNAdiniSThakAraNatA nirUpita. kAryatAvacchedaktayA vayAdigatAnAM vahnitvAvAntarasAmAnyatrayANAM siddhiH, yato vahnisAmAnya prati vyabhicAreNa tRNAdInAM kAraNatvaM na sambhavatIti, pArijANDalyabhinnAnAmeva guNAnAM keSAJcidasamavAyikAraNatvaM keSAJcinnimittakAraNatvam anyUnAnati prasaktadharmasyaiva kAraNatAyAH kAryatAyA vA'vacchedakatvamiti guNatvaM na kasyA api kAraNatAyAH kAryatAyA vA anyUnAnatiprasaktamiti na kAraNatAvacchedakatayA kAryatAvacchedakatayA vA guNatvajAtiH siddhati, kintu caturviMzatiguNeSu yA guNazabdapravRttistannimittatayA guNatvajAtiH siddhayati, pravRttinimittatvaM ca vAcyatve sati vAcyavRttitve sati vAcyopasthitiprakAratvamiti anugatapratyayaM viSayatayA ca jAtiH siddhayati, yathA vibhinnAkAreSu pratyayeSu ayaM ghaTo'yaM paTo'yaM maTha ityAdiSu vibhinnA ghaTa-paTa-maThAdayo viSayAH tathA dravyaM sat, guNaH san, karma saditi tulyaH satsaditi pratyayo vyaktInAM dravya-guNa-karmaNAM bhinnatve'pi bhavatIti tadviSayam ekaM sAmAnyamabhyupeyamiti sattAsAmAnyasiddhiH evaM ghaTatva-paTatvAdidravyatva-guNatvAdijAtInAM siddhistulyapratyayaviSayatayetyabhisandhAnenAha-tulyapratyayadarzanAt san sannityekAkArapratItidarzanAt , tAdRzapratIteranubhUyamAnatvenApalApo na zakyate kartamityAvedanAya darzanapadopAdAnaM, dravyAdibhAvaH dravyAdInAM dravya-guNa-karmaNAM tadavAntaravyaktInAM pRthivyAdi-rUpAdyutkSepaNAdInAM ca bhAvaH sAmAnyam , sattAdiH sattA-dravyatva-guNatva-karmatva pRthivItvAdi-rUpatvAdi-unkSepaNatvAdiH, etena sAmAnya trividhaM parasAmAnyamaparasAmAnyaM parAparasAmAnyaM ceti tatra paratvamadhikadezavRttitvaM sarvApekSayA'dhikadezavRttitvAt sattA dravya-guNa-karmavyApinI parasAmAnyam , aparatvamalpadezavRttitvaM sarvApekSayA'lpadezavRttitvAd ghaTatva-paTatvAdikamaparasAmAnyaM, kiJcidapekSayA'dhikadezavRttitva-kiJcidapekSayA'lpadezavRttitvAbhyAM Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalokalitA trayodazI saaNkhyprbodhdvaatrishikaa| 345 dravyatvapRthivItvAdika parAparasAmAnya dravyatvaM hi pRthiva tvAdyapekSayA'dhikadezavRtti, sattApekSayA'lpadezavRtti ca bhavati, evaM pRthivItvAdikaM ghaTatvAdyapekSayA'dhikadezavRtti dravyatvAdyapekSayA'lpadezatti ca bhavatItyAdi vaizeSikaprakriyA'vaseyA, nanu dravyaM saditi buddhirekadravyavyaktimupAdAyopapadyamAnAnugatabuddhiH tat kathaM tulyapratyayadarzanamata Aha-anyato'nyeSu sApekSyaH iti sattAdirbhAvaH anyataH dravyabhinnaguNAdipaH anyeSu guNAdibhinnadravyAdivyaktiSu sApekSyaH dravye sadbuddhiH guNAdiSvapi sadbuddhirityevaM nAnAdravya-guNa-karmavyaktiSu sadbuddhiryadi bhavet tadaiva sadaMzamupAdAyAnugatabuddhistataH sA sattaikaviSayA satI sattA jAtisAdhikA, guNAdiSu sadbuddhiryAvanna bhavati tAvad dravyamAtre sA bhavantI na dravya-guNa-karmavyApinyAH sattAyAH sAdhikA, evamekadravye idaM dravyamiti pratItirna navadravyAnugatadravyAvasAdhikA, kintvekasmin dravye ida dravyamiti tathA'parasminnapi dravye idaM dravyamiti tadA tulyapratyayadarzanamiti tato dravyatvasiddhirityevaM ghaTatvAdirapyato'nyeSu sApekSya iti, athavA'nugatabuddhiratadvayAvRttiviSayakatvenaivopapadyate kiM jAtikalpanayA tadyathA idaM sadidaM sadityanugatabuddhiH sadbhinnabhinnatvaviSayiNI evam ghaTo'yaM ghaTo'yamityanugatabuddhighaMTabhinnabhinnatvaviSayiNItyevaM sarvAnugatabuddharatadvayAvRttiviSayakatvenaivopapattau ki jAtikalpanayeti bauddhAzaGkApratividhAnAyAha-anyato'nyeSu sApekSya iti iyaM gauriyaM gaurityanugatabuddhiviSayo gobhinnabhinnatvaM yadi gobhinnaniSThapratiyogitAkamedavatvaM tadA gobhinnAzvaniSTapratiyogitAkabhedavattvasya ghaTAdiSvapi bhAvAt tatrApIyaM gauritipratItiH syAt , yadi ca goniSThapratiyogitAkamedavattvAvacchinna pratiyogitAkamedabattvaM tadA yatkiJcid goniSThapratiyogitAkabhedakttvasya cAlanInyAyena gomAtre sattvAt tasya kevalAnvayitvena tadavacchinnapratiyogitAkamedAprasiddhayA gavyapyayaM gaurityanugatapratItinaM bhavet , yadi ca gotvAvacchinnapratiyogitAkamedavattvAvacchinnapratiyogitAkabhedavattvAvacchinnapratiyogitAkamedavattvaM tadA tatrApi gotvaM yadi gobhinnabhinnatvaM tadoktadoSabhayAt tadgotvAvacchinnapratiyogitAkamedavattvAvacchinnapratiyogitAkamedavattvameva vaktavyamityanavasthA, tadbhavAd vidhirUpameva gotvaM tatpraviTamupeyamiti, anyato gobhinnato bhinneSu apekSyo yogo bhedastena sahito gotvAdiriti sApekSya ityakAmenApi pareNa gotvAdividhirUpo'bhyupeya ityarthaH / Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturdazI vaizeSikadvAtriMzikA / nanu vibhinnadezasthitagavAdivyaktiSu vartamAno gotvAdirantarAle'pi ghaTAdau varteta tathA ca tatrApi gavA divyavahAraH syAdata Aha-madhyatvAvRttilakSaNamiti atra 'madhyasthAvRttilakSaNam' iti pATho yuktaH / tasya madhyasthA gRttilakSaNaM bhavati vibhinnadezavyavasthitagavAdivyaktiSveva gotvA dirvarttate nAntarAladezeSviti ma tatra gavAdivyavahAra prsnggH| nanu yadi sarvadezavRttitvaM sAmAnyasya nopeyate tadA gotvarahite deze utpadyamAnAyAM gavi gotvasya vRttireva na ghaTate, anyadezAvasthita. govyaktivartamAnaM gotvaM na tAM parityajyAtrAgacchati tathA sati tasyA vyakteragotva. prasaGgaH na ca sAmAnyasya gamanamapi svIkriyate, taddezasya gotvaprasaGgabhayAt taddeze gotvamAsIdevetyupagamo'pi na sambhavati, tayA govyaktyA. samaM tadAnIM gotvamapyu. tpannamityapi na vaktuM zakyaM tasya nityatvaikatvayorupagamAt , na cAMzavattvaM tasya samasti yenaikasyApi tasyaikAMze nekavyaktAvanyAMzenAnyavyaktAvavasthitiH syAt , sAMzatvaM cAvayavidravyatvAbhAvAnna sambhavatyapi, pUrvAdhAraM parityajyottarAdhArAvRttitve ca pUrvavyakteragoviprasaGgo duSparihara iti, taduktam .... "nAyAti na ca tatrAsInna cotpannaM navAMzavat / __ jahAti pUrvaM nAdhAramaho vyasanasantatiH // 2 // ' __ iti cet, na, jAterantarAladeze samavAyenaivAvRtterupagamAt svarUpasambandhena jAtInAM sarvadezavRttitvaM tenAntarAla deze'pyastyeva jAtiH tasya sambandhasya vRttyaniyAmakatvAnna tena sambandhena jAterantarAladeze vyavahAra iti nAya totyAdi parAkSepAnavakAza iti, anugatapratItiniyAmakatayA sAmAnyapadArthavyavasthitau vyAvRtti lakSaNabhedanibandhanatayA vizeSapadArthasiddhirapyAkSepAlabhyata iti vizeSapadArthAnabhidhAnanibandhanamUlAnyUnatvadoSAnavakAzaH vizeSapadArthasiddhistvevam vastUnAM bhedanibandhanaM viruddhadharmAdhyAsaH ghaTa-paTAdInAM ghaTatva-paTatvAdilakSaNaviruddhadharmAdhyAsAd ghaTaH paTAd bhinnaH paTAvRttighaTatvavattvAt paTo ghaTAt bhinno ghaTAvRttipaTatvavattvAdityanumAnena ghaTa-paTAdInAM bhedaH sidhyati ghaTatvAdyakaikajAtIyAnAM ghaTAdInAM svAsAdhAraNajAtIyAd bhedo bhinnAvayavAgbhyatvalakSaNa viruddhadharmAdhyAsAt yathA'yaM ghaTa etasmAd ghaTAd bhinno bhinnakapAlArabhyatvAdityevaM dvayaNukaparyantaM parasaraM bhedaH siddhayati niravayavAnAM paramANUnAmanyeSAmapyasAdhAraNajAtIyAnAM nitya dravyANAM ca Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkAlatA caturdazI vaishessikdvaatriNshikaa| 347 An. .ro w .... ...- ~ svAsAdhAraNajAtoyaparamANvAdito bhedo vibhinnavizeSalakSaNaviruddhadharmAdhyAsAt siddhati ayaM paramANuretasmAt paramANobhinno bhinnavizeSAdityanumAnamatra, vizeSAstu nityadravyagatAH prativyaktibhinnA anantAste svata evAnyo'nyaM vyAvRttAH anavasthAbhayAt teSu vizeSAntarAnabhyupyagamAt jAtimatAM paramANvAdInAM kiJci. ddharmeNaiva vyAvRttiriti niyamAcca svato vyAvRttina saMbhavatoti IdRzavizeSapadA bhyupagantRtvAdeva kANAdAnAM vaizeSika iti saMjJeti, samavAya padArthastvagremUlakRtA vyaktikRta eva, kaNThatastu kaNAdena SaNNAM bhAvAnAmevAbhidhAnaM kRtamiti tadanabhi. dhAne'pi na nyUnatvam , dravyAdiSadakAnyo'nyAbhAvavantazcAbhAvAH prAgabhAva-dhvaMsAtyantAbhAvAnyo'nyAbhAvAzcatvAraH, tatrAnAdiH sAnto'bhAvaH prAgabhAvaH, sAdirananto'bhAvo dhvaMsaH tAvubhau pratiyogisamavAyikAraNavRttI, kayAle ghaTo bhaviSyAta, kapAle ghaTo nazyatItyevaM tayoranubhavAt, tAdAtmyabhinnasambandhAvacchinnapratiyogitAko. 'bhAvo'tyAntAbhAvaH, prAgabhAva-dhvaMsAtyantAbhAvAnAM saMsargAbhAvatayopagamAnnityasaMsargAbhAvo'tyantAbhAva ityapi tallakSaNaM sambhavati, tamya pratiyoginA samaM virodhaH saMyogena ghaTavati bhUtale saMyogena ghaTo nAstIti pratItyabhavAt, tAdAtmyasambandhavicchinnapratiyogitAko'bhAvo'nyo'nyAbhAvaH, tasya pratiyogitAvacchedakena saha virodhaH ghaTo na ghaTa ityapratIteH, paTo na ghaTa inyevaM tatpratIteriti bodhyam // 4 // pramANAdhInA prameyasiddhiriti sarvatantrasiddhAntaH yatazcArvAko'pi pRthivyAdi. bhUtacatuSTayavAdI pratyakSamekaM pramANaM svIkarotyeva, tato vaizeSikaH pratyakSamanumAnamiti pramANadvayaM svIkaroti zabdopamAnayoranumAnagatArthatvena na pRthak prAmANyam , tatra pratyakSamindriyArthasannikarSotpannaM jJAnam , indriyANi ca ghrANa-rasana-cakSus-tvakzrotra-manobhedena SaDvidhAni, teSAmarthena saha sannikarSo laukikabhedena dvividhaH, tatra laukikasannikarSaH saMyoga-saMyuktasamavAya saMyutta samaveta samavAya-mavAyasamavetasamavAya-vizeSya-vizeSaNabhAvabhedena SaDvidhaH, tatra cakSustvaga-manobhiH dravyapratyakSaM saMyogAd bhavati cakSurghANa rasana tvaga-manobhirdravyasamavetapratyakSaM saMyuktasamavAyAd bhavati, ebhireva paJcabhirdravyasamavetasamavetapratyakSaM saMyukta samavetasamavAyAd bhavati, zrotrendriyeNa zabdapratyakSaM zrotrasamavAyAd bhavati, zrotrendriyeNa zabdasamavetazabdatvAdijAtipratyakSaM zrotrasamavetasamavAyAd bhavati, yenendriyeNa yasya bhAvasya pratyakSa Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturdazI vaizeSikadvAtriMzikA / tadabhAvasyApi tenendriyega pragakSamiti tatpratyakSa vizeSya vizeSaNabhAvasanti-- karSAd bhavati, tatra dravyavRttyabhAvapratyakSamindriyasaMyuktavizeSaNatAsannikarSaNa dravyasamavetavRttyabhAvapratyakSamindriyasaMyustasamavetavizeSaNatayA bhavatItyAdivizeSya. vizeSaNabhAvasya bahavaH prakArA jJeyAH, vizeSaNatAtvasyaikyAt teSAmekatayA gaNanamiti prAcAM SoDhA sannikarSa iti pravAdo na vyAhanyate, etanmate samavAyasyAtIndriyatvAt tallaukikapratyakSaM na bhavati, yAvatsambandhipratyakSe satyeva iti niyamasyAzrayaNAt , etanniyamAnabhyupagantRnyAyamate tu samavAyasyApi pratyakSa bhavati tadapi vizeSya-vizeSaNabhAvAdeveti, etad SaDvidhalaukikasannikarSaprabhavaM pratyakSaM laukikA yakSamiti gIyate, alaukikasaMnikarSastu sAmAnyalakSaNa-jJAnalakSaNa - yogajabhedena trividhaH, ekaghaTavyaktilaukikapratyakSAnantaraM sakalaghaTAnAM ghaTatvena pratyakSa yad bhavati tatrendriyasambandhaghaTavizeSya kajJAnaprakArIbhUtaM ghaTatvasamAnya pratyAsattiH, ghrANendriyajanyagandhapratyakSAnantaraM cakSuSA surabhicandanamita pratyakSaM bhavati tatra saurabhagandhamAna saurabhajJAnalakSaNasannikarSaNa, yoginAmaindriyakAtIndriyabhUtabhAvivartamAnasakalapadArthaviSayakaM sarvapratyakSaM . yogAbhyAsakajanitadharmavizeSalakSaNayogajasannikarSeNeti, anumAnaM punaH sAdhyavyAppahetumAn pakSa iti parAmarzamanitaM, pakSaH sAdhyavAniti jJAnamiti tadvividhajJAnopadarzanAyAha pratyakSaviSayAkhyAtistatsaMbandhi virodhi vA / astyevamiti tulyatvetyanumAna vidhA tridhA // 5 // pratyakSaviSayAkhyAtiriti / atra 'pratyakSaM viSayAkhyAtiH' iti pATho yuktaH / "viSayAkhyAtiH pratyakSaM tatsambandhi vA virodhi anumAnaM evamastIti tulyatve'pi vidhA tridhA'' ityanvayaH / viSayAkhyAtiH viSayasyendriyasambaddhArthasya, AsamantAt la gatiH aSTajJAnamiti yAvat pratyakSa pratyakSapramA, tatkaraNamindriyaM pratyakSapramANamityarthaH, tatsambandhi pratyakSa sambandhi pratyakSaviSayaviSayakamiti yAvat , vAkAraH samuccayArthakaH, tasya punarityarthaH, virodhi pratyakSavirodhi, anumAnasya pratyakSavirodhazca vibhinnaviSaya kanvaM, tena pratyakSAviSayaviSayakamityarthaH, anumAnaM anumitipramAtatkaraNaM vyAptijJAnamanumAnapramANaM, tasya Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA caturdazI vaishessikdvaaviNshikaa| 359 evamastItyAkArasAmye'pi vidhA prakAraH, tridhA triprakAramanumAnamityarthaH, 'tulyatvetyanumAna' ityasya sthAne 'tulyatve'pyanumAnaM' iti pATho yuktaH, pUrvavat zeSavat sAmAnyato dRSTaM cetyevaM vidhAnumAnam , tatra kAraNena kAryAnumAnaM pUrvavat, kAryeNa kAraNAnumAna zeSavat , kAraNa-kAryabhinnaliGgenAnumAnaM sAmAnyato dRSTam, athavA kevalAnvayyanumAnaM kevalavyatirekyanumAnaM anvaya-vyatirevayanumAnaM cetyevamanumAnasya traividhyamityarthaH // 5 // atIndriyANAM paramANUnAM pRthivyAdinAnA jAtIyAnAM pAkajagandhAdiguNavatAM sAdhanAyedamAha saMyogajatvAt kAryasya kAraNaM paramANavaH / dRSTavannaikajAtIyAsteSAM santyeva pAkajAH // 6 // saMyogajatvAditi / "kAryasya saMyogajatvAt paramANavaH kAraNaM dRSTavat , ekajAtoyAH na, teSAM pAkajAH santyeva" ityanvayaH / kAryasya avayavidravyasya, saMyogajatvAt avayavadvayAdisaMyogajanyatvAt, sAmAnyataH samavAyenAvayavidravyaM prati samavAyenAvayavasaMyogo'samavAyikAraNam , vizeSatastu samavAyena ghaTa. tvAvacchinnaM prati samavAyena kapAladvayasaMyogaH kAraNam , evaM samavAyena paTatvAvacchinnaM prati samavAyena tantudvayAdisaMyogaH kAraNamityAdi evaM ca ghaTasya kapAladvayasaMyogaH kAraNaM, kapAlasya kAlikAdvayasaMyogaH kAraNamityevaM dvayaNukasya paramANudrayasaMyogo'samavAyikAraNa, samavAyena kArya prati tAdAtmyasambandhena yat kAraNa tatra vartamAna satkAraNamasamavAyikAraNamiti dvayaNukalakSaNakAryaraya paramANavaH samavAyikAraNamityAha-kAraNaM paramANava iti te ca paramANavaH, ekajAtIyA asAdhAraNaikajAtimantaH pArthivA eva, jalIyA eva, taijasA eva, vAyavIyA eva, iti na kintu vibhinnajAtIyAH pArthivadvathaNukajanakAH pArthivAH, jalIyadvathaNukajanakA jalIyAH, taijasadvaSaNukajanakAstaijasAH, vAyavIyadvayaNukajanakA vAyavIyA ityevaM pRthivItvAdivibhinnajAtimantaH paramANavaH tatra nidarzanamAha-dRSTavaditi yathA yathA pArthivAdyAH kapAlAdyAH pArthivAdisvajAtIyAnAM ghaTAdInAM janakA vibhinnajAtIyA eva naikajAtIyAstathA paramANavo'pItyarthaH, santyeva ityeva Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturdazI vaizeSikadvAtrizikA / kArasya teSam ityanenAnvayAt , teSAmeva paramANUnAmeva, evakAreNAvayavino vyavacchedaH, pAkajAH vilakSaNatejassaMyogaH pAkastajjanyA rUpa-rasa-gandha-sparzAH santi bhavanti, vaizeSikamate pArthivaparamANupveva pAkaH pAkena rUpa-rasa gandhasparzAH pArthivaparamANuSveva jAyante, paramANurUpa-rasa-gandha-sparzebhyo dvayaNukeSu rUparasa-gandha-sparzA jAyante, tebhyazca tryaNuke te, evaMkrameNa caramAvayaviparyantamavayavaguNebhyaH eva rUpa-rasa-gandhasya sparzebhyo'vayaviSu rUpa-rasa-gandha-sparzA jAyanta iti te apAkajA ityarthaH, naiyAyikamate tu avayavinyapi pAka iti pArthivAvayaviSvapi rUpa-rasa-gandha-sparzA bhavantItyarthaH // 6 // pRthivyAdidravyavyavasthA vaizeSikaguNayogenopadarzayatipRthivyAdIni khAntAni vaizeSikaguNArpaNAt / prANAdiyAnAyAnena taccheSaguNasaMbhavaH // 7 // pRthivyAdInIti / pRthivyAdIni khAntAni pRthivI-jala-tejo-vAyvAkAzAkhyAni paJcabhUtAni, vaizeSikaguNArpaNAt pRthivyA yadyapi rUpa-rasa-gandhasparzAzcatvAro'pi vizeSaguNAstathApi iyaM pRthivIti vyavasthA gandhaguNena, gandhasamavAyikAraNatAvacchedakatayA pRthivItya jAtiH siddhayati, gandhavattvaM pRthivyA lakSaNamiti gandhaguNArpaNAt pRthivIti, rUpa-rasa-sparzasAMsiddhikadravatvasnehAH paJcavizeSaguNA jalasya, tatra janyasnehasamavAyikAraNatAvacchedakatayA janyajalatvaM tadavacchinnasamavAyikAraNatAvacchedakatayA nityAnityajalasAdhAraNaM jalatvasAmAnya sidhyatIti idaM jalamiti vyavasthA snehaguNena, snehavattvaM jalasya lakSaNamiti snehAtmakavizeSaguNArpaNAt jalamiti zItasparzavattvasAMsiddhikadravattvavattve api jalalakSaNe tAbhyAmapi bhavati jalavyavasthA bhAsvarazuklarUpoSNaspazauM tejaso vizeSaguNau bhAsvarazuklarUpasamavAyikAraNatAvacchedakatayA uSNasparzasamavAyikAraNatAvacchedakatayA ca tejastvasAmAnyaM siddhayati tato bhAsvarazuklarUpoSNasparzAtmakavizeSaguNArpaNAt teja iti apAkajAnuSNazItasparzavattvaM vAyolakSaNaM apAkajAnuSNAzotasparzasamavAyikAraNatAvacchedakatayA vAyutva jAtiH Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA caturdazI vaizeSikadvAtriMzikA / 351 siddhayati tato'pakijAnuSNAzItasparzAtmakavizeSaguNArpaNAt vAyuriti, AkAzasyaikavyaktitvAt "vyakterabhedastulyatvaM saGkaro'thAnavasthitiH / rUpahAnirasambandho jJAtibAdhakasaGgrahaH // 3 // " iti vacanAd vyaktabhedasya jAtibAdhakatvenAkAzatvaM na jAtiH AkAzasya sandaM prati kAraNatvaM tu vyAvartakatayAsiddhavizeSavattveneti AkAzasya zabdAzrayatvaM zabdasamavAyikAraNatvaM vA lakSaNamiti zabdAtmakavizeSaguNArpaNAdAkAzavyavasthitiH, bhUtatvaM ca teSAM bahirindriyajanyajaukikapratyakSasvarUpayogyavizeSaguNavattvamiti, bhAtmagatajJAnAdivizeSaguNasambhavaH kathaM yena jJAnAdinavavizeSaguNArpaNAdAtmavyavasthitirityAkAGkSAyAmAha-prANAdiyAnAyAnena iti prANAdiyAnAyAnena prANadipaJcAdhyAtmavAyu-cakSurAdipaJcendriyamanasI pUrvopAttazarIrAd bahirgamanAbhinavazarIrAntaHpravezalakSaNapretyabhAvena, taccheSaguNasambhavaH paJcabhUtavizeSaguNabhinnajJAnAdivizeSaguNasambhavaH zarIraM parityajya yadA prANAdikaM gacchati tadA jJAnAdImAmabhAvaH sadA ca zarIre prANAdikamAgacchati tadA jJAnAdiguNAnAM bhAvaH, yadi ca zarIrasya jJAnAdikaM syAt tadA prANAdInAmabhAve mRtazarIre'pi jJAnaM svAditi zarIravyatiriktasyAtmano jJAnAdiguNa iti jJAnAdiguNAzrayatvenAtmanaH siddhirityarthaH // // pRthivI jala tejo vAyUnAM-tadanyatamasya vAzabdo guNo'stu kimAkAzadravyasyAtirikasya kalpanayetyAzaGkayamAha vAsvantAnAM na ruupaadijnmdhrmvishesstH| zabdo nityastu sAdharmyAt sarvArthatvAcca nAthavet // 8 // vAyvantAnAmiti / "rUpAdijanmadharmavizeSataH na vAyvantAnAM zabdaH sAdhAd anityastu sarvArthatvAcArthavanna" ityanvayaH / 'zabdo nityastu' ityasyasthAne 'zabdaH-anityastu' iti pATho yuktaH / rUpAdijanmadharmavizeSataH rUpAdImAM rUpa-rasa-gandha-sparzAnAM pAkajAnAM vilakSaNatebassaMyogAjjanma, apAkajAnAM rUpa-rasa-gandha-sparzAmAm aSayavigatAnAM bhavayavamalarUpa-rasa-gandha-svarvebhyo janma, dharmaH Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA caturdazo vaizeSikadvAtriMzikA / vAyuguNasya yAvadravyabhAvitvaM, tato vizeSa Adyazabdasya saMyogAd vizeSAd vA janma dvitIyAdizabdasya svAvyavahitapUrvapUrvazabdAjanma ayAvaddavyabhAvitvaM ca zabdasya, vAyuguNasya sparzasya tvagindriyagrAhyatvaM na zrotrendriyagrAhyatvaM zabdasya ca zrotrendriyagrAhyatvaM na tvagindriyagrAhyatvamityevaM rUpAdijanmadharmavizeSataH zabdaH, na naiva, vAyvantAnAM pRthivI-jala-tejo-vAyUnAM guNa iti zeSaH, atra zabdo na sparzavatAM vizeSa guNaH agnisaMyogAsamavAyikAraNakatvAbhAve sati akAraNaguNapUrva kapratyakSatvAt ityanyatroktamanusandheyama , 'zabdo nitya' iti mImAMsakA'bhyupagachanti tatpratikSepAyAha-anityastviti sAdhAt anityAnAM ghaTa-paTAdInAmutpattimattva vinAzitvalakSaNasamAnadharmavattvAt zabdo'nityaH, taduktam "utpannaH [ca] ko viniSTa iti buddharanityatA / so'yaM ka iti buddhistu sA jAtyamavalambate // 4 // tadevauSadhamityAdau sajAtIye'pi darzanAt / " iti nanu zabdapratipAdyo ghaTAdiranitya AkAzAdinitya ityevamoM yathA nityo'nityazca bhavedityata Aha-sarvArthatvAcca eko'pi zabdaH zaktilakSaNAkhyavRttibhyAM sarvArtho bhavitumarhati tathA cArthasya nityatvena nityArthapratipAdakatvena zabdasya nityatvam arthasyAnityatvenAnityArthapratipAdakatvena zabdasyAnityatvamiti yadyabhyupeyeta tadaikazabdavyakterapi nityatvAnityatvobhayadharmavattvaM prasajyeta, na ca parasparaviruddhaM tadubhayamekasmin sambhavatItyataH, arthavat yathA'rtho nityo'ninyazca tathA na zabdaH sarvArthatvAt nityAnityasarvArthapratipAdakatvAdityarthaH // 8 // pRthivI-jala-tejo vAyUnAM vibhinnAta yAnAM svasvajAtIyayonijAyonijazarIrajanakatvamupadarzayati rUpAdInAM svajAtIyAH sAmarthyAd vasudhAdayaH / pRthakzarIrajanakA hetubhedAt tvayonijam // 9 // rUpAdInAmiti / rUpAdInAM rUpa-rasa-gandha sparzAnAM, sAmarthyAd vibhinnakAryajanakasAmarthyAt , svajAtIyAH janyatayAbhimatendriyasamAnajAtIyAH, pRthivIsvAdinA punarvibhinnajAtIyAH, vasudhAdayaH pRthivI jala-tejo-cAyavaH, pRthak Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturdazI vaizeSikadvAtriMzikA / 353 zarIrajanakAH, gandhavatI pRthivI gandhaguNasAmarthyAt mAnuSAdizarIre bhasmIbhUte tadbhasmani gandha evopalabhyate na snehoSNasparzAdikaM gandhavattvAt tadbhasmapArthiva yad dravyaM yadravyadhvaMsajanyaM tattadupAdAnopAdeyamiti niyamataH tadupAdAnopAdeyabhUtasya zarIramapi pArthivam evaM jalAdiguNasnehAdInAM jalIyAdizarIrabhasmAdAvupalambhAdupatadizA tadupAdAnopAdeyazarIre jalIyatvAdikamityevaM pRthakzarIrajanakA iti, atra pRthivI nityA'nityA ca, tatra paramANupRthivI nityA, dvathaNukAdighaTAdyantAvayavirUpA pRthivyanityA, anityA ca pRthivI zarIrendriyaviSayamedena tridhA, tatra pArthivazarIra yonijAyonijabhedena dvividham , mAnuSAdizarIraM yonijam , jarAyujam sarIsRpAdizarIraM yonijamapyaNDajam , mazakAdizarIramayonijameva, pArthivatvena sarveSAM zarIrANAmekajAtIyatve'pyayonijatvaM kathamityAkAkSAyAmAha-hetubhedAt kAraNabhedAt , tu punaH, ayonijam ayonijamapi, apizabdo'tra yoniaparigrahArthamavazyamevopAdeyaH, ghrANendriyaM ca pArthiva rUpAdiSu madhye gandhasyaivAbhivyaJjakatvAt kuddhamagandhAbhivyaJjakodakavadipti upabhogasAdhanaM viSayaH dvaSaNukAdi brahmANDAntaM kAryajAtaM sAkSAt paramparayA vA sukha-duHkhAdilakSaNaphalopabhogaM janayatyevAdRSTAdhInatvAt , yat kArya yatpuruSIyA dRSTajanyaM tasyaiva tadupabhogasAdhanatvamiti, evaM jala. mapi nityamanityaM ca, tatra paramANurUpaM jalaM nityaM, dvayaNukAdyavayavirUpaM sarvameva jalamanityam , tadapi zarIrendriyaviSayabhedena trividham , jalIyaM zarIramayonijameva varuNaloke prasiddha 'rasanamindriyaM jalIyaM rUpAdiSu madhye rasasyaivAbhivyaJjakatvAt sakturasAbhivyaJjakodakavaditi zarIrendriyayo rUpabhogasAdhanatve'pi viSayakoTibahirbhAvAya viSayalakSaNe zarIrendriyabhinnatvamupAdeyam, tena zarIrendriyabhinnakArya jalaM sarvameva viSaya iti, tejo'pi nityAnityamedena dvividhaM jalAdivadavaseyam, mayanaM taijasaM rUpAdiSu madhye rUpasyaivAbhivyaJjakatvAt pradIpaprabhAvat, vAyurapi tejovadavasevayaH, kintu tvagindriyaM vAyavIyaM rUpAdiSu madhye sparzasyaivAbhivyaJjakatvAt aGgasaGgisalilazaityAbhivyaJjakavyajanavAtavat , taijasazarIramindrAdiloke, vAyavIyazarIraM vAyuloke prasiddham , AkAzasya nityaikarUpasya zarIraviSayau na staH, Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturdazI vaizeSikadvAtriMzikA / kintu zabdagrAhakaM zrotrendriyaM karNavivaravAkAzasyaiva zrotratvAt, indriyasya pArthivatvAdinA'trAnabhidhAne'pi tatprayojanasyAnantarameva vakSyamANatvena tadupalakSaNaM jJeyamityarthaH // 9 // kenendriyeNa kasya grahaNamityAkAGkSAyAmAha tvacakSurgrahaNaM dravyaM ruupaadyaashckssuraadibhiH| saMkhyAdibhAvakarmANi yathA'pAzrayayogataH // 10 // tvak cakSurgrahaNamiti / tvak-cakSugrahaNa tvak-cakSuA tvagindriyanayanendriyAbhyAM grahaNaM pratyakSa yasya tvakcakSurgahaNaM tvakcakSurubhayendriyajanyadravyapratyakSaviSayaH, dravyaM pRthivyAdi, vaizeSikamate bahirindriyajanyadravyapratyakSaM prati udbhUtarUpaM kAraNamiti tvAcapratyakSaM pratyapyudbhUtarUpaM kAraNamiti vAyorudbhUtarUpAbhAvAt tvagindriyeNApi grahaNaM na bhavatyeveti vAyurapratyakSa iti tadabhiprAyeNa svak-cakSumrahaNaM dravyamiti, atra dravyapadaM bahirdravyaparaM, tenAtmadravyasya mAnasapratyakSekaviSayasya tvak-cakSurgahaNAbhAve'pi na kSatiH, pratyakSayogyameva bahirdravyamatra grAhya temAtIndriyANAM paramANvAkAzAdibahidravyANAM tvak-cakSurgahaNAbhAve'pi na kiJcit kSuNNam . navyAstu cAkSuSapratyakSe udbhUtarUpaM kAraNaM, tvAcapratyakSe codbhUtasparzaH kAraNamiti dvividhaH kArya-kAraNabhAvaH, na tu bahirindriyajanyadravyapratyakSe udbhUgararU'm , udbhUtasparzo vA karaNaM prabhAyAzcakSurindri yeNeva vAyostvagindriyeNApi prahaNaM bhavatyeva, prabhAM pazyAmItivat vAyuM spRzAmItyanubhavasya bhAvAt , anubhavAna. nurodhe bahirindriyajanyadravyapratyakSa prati udbhUtasparza eva kAraNamastu, prabhApratyakSAbhAvaH iSTa evetyapi bravato na vaktraM vakrIbhavediti, rUpAdyA rUpa-rasagandha-sparzazabdAH, cakSurAdibhiH grAhyA iti zeSaH, cakSurAdyakaikendriyagrAhyA iti tadarthaH, cakSurgahaNaM rUpaM rasanagrAhyo rasaH ghrANagrAhyo gandhaH tvagindriyagrAhyaH sparzaH zrotrendriyagrAhyaH zabda iti yAvat, saMkhyAdibhAvakarmANi saMkhyAdyAzca bhAvazca karma ca saMkhyAdibhAvakarmANi, tatra saMkhyA-parimANa-pRthaktva-saMyogavibhAga-paratvAparatva-dravatva-vegazabdAH saMkhyAdyA guNAH, bhAvaH sattvadravyatva-guNatva-karmatvAdi Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalokalitA caturdazI vaishessikdvaatriNshikaa| 355 sAmAnyaM utkSepaNAdikaM etAni saMkhyAdibhAvakarmANi, 'yathApAzrayogataH' ityasya sthAne 'yathopAzrayayogataH' iti pATho yuktH| yathopAMzrayayogataH upAzrayo yogyAdhAralakSaNasthAnaM yathAyogyAdhArasambandhAditi tadarthaH cakSurAdibhirmAhyANIti sambadhyate, atrAtmayogyatadvizeSaguNagrahaNaM manaseti nAdhikRtaM, tathA ca saMkhyAparimANAdayo guNAzcakSustvagUgrahaNadravyavartinazcakSuSA tvacA gRhyanta iti dvIndriyagrAhyAH tathA dvIndriyagrAhyadravyagatA jAtayo'pi dvIndriyagrAhyAH, evaM karmApi dvIndriyagrAhyam , rUpAdInAM pratiniyatacakSurAdyakaikendriyagrAhyatvAt tadgatAnAM rUpatvAdijAtInAmekaikendriyagrAhyatvaM, saMkhyAtvAdInAM dvIndriyagrAhyatvaM evaM karmatvasyApi dvIndriyagrAhyatvaM dravyaguNakarmavartinyAH sattA jAterguNatvasya ca sarvendriyagrAhyatvamiti niSkarSaH / / 10 // pRthivyAdIni khAntAni vaizeSikaguNArpaNAdityanena tattadvizeSaguNAdhAratayA pRthivI-jala-tejovAyvAkAzAkhyAni paJcabhUtadravyANi sAdhitAni kAla-digAtmamanasAM caturNA dravyANAM sAdhanAyAha setarairyugapakSipta paratvaiH kAlasaMbhavam / idamasmAditi dizo nAnAkAryavizeSataH // 11 // setarairiti / 'yugapatkSiptaM paratvaiH' ityasya sthAne 'yugapakSipraparatvaiH' iti pATho yuktaH / setaraiH svapratipakSasahitaH, yugapatkSipraparatvaiH pAkajA rUparasa-gandha-sparzA yugapajjAyante, idaM kArya kSipra zIghraM samutpannaM, devadatto yajJadattAt paro jyeSTha ityAdi pratItisiddheH, yugapadityasya pratipakSo'yugapaditi kSiprasya pratipakSA'kSimiti paratvasya pratipakSamaparatvamiti tathA ca yugapadayugapat-kSiprA. kSipra paravAparatvaiH, daizika-kAlikabhedena paratvAparatve dvividhe, tatra daizikaM paratvaM dUratvam, daizikamaparatvamantikatvam , kAlikaparatvaM jyeSThatvaM, kAlikamaparatvaM kaniSThatvam , prakRte kAlikaparatvAparatvayorgrahaNam , kAlasambhavam kAlasyAstitvam , yugapadayugapadityAdibuddhinimittaM kAladravyamityarthaH, idamasmAditi dizaH sambhavamityetAvanmAtramAkRSya sambadhyate, idamasmAd dUramidamasmAdantikamiti pratItinimittatayA dizo'stitvamityarthaH, nAnAkAryavizeSataH yadyapi svarUpataH kAla eka eva, dik ca svarUpata ekaiva, tathApi vibhinnakAryabalAt kSaNa Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturdazI vaizeSikadvAtriMzikA / lava-pala-daNDa-muhUrta-prahara-dina-pakSa-mAsa-varSAdivibhinnavyavahAralakSaNakAryabalAt kAlo nAnA, tatheyaM prAcI iyamavAcI iyaM pratIcI iyaM dakSiNeti vibhinnavyavahAra-'' balAd digapi nAnA'nekA, tathA ca kAla-dizoH svarUpata ekatve'pyupAdhibhedato'nekatvamityarthaH // 11 // manasaH sidinupadarzayatiAtmendriyAdisaMyoge buddhayabhAvAcca mAnavaH / buddhayAderAtmanaH khAdi zabdAdivibhavAnmahat // 12 // AtmendriyAdisaMyoga iti / 'mAnavaH' ityasya sthAne 'mAnasaH' iti pATho yuktaH / AtmendriyAdisaMyoge Atmano bahirindriyeNa bahirindriyasya cakSurAdeviSayeNa ghaTAdinA saMyoge satyapi, buddhayabhAvAcca cAkSuSAdipratyakSAbhAvAt punaH, mAnasaH manaso'stitvaM bhavati, cakSurAdInAM svasvagrAHi samaM yugapatsaMyoge'pi na yugapatsandriyaanyajJAnasaMbhavaH, kintu yena saha yasyendriyasya saMyogo'sti tadindraya janyajJAnaM bhavati, yena saha saMyogAbhAvAdanyendriyeNa jJAnaM na jAyate tadanta:karaNaM manaH, tasya mahattve sarvendriyaistatsaMyuktayugapatasvasvaviSayasaMyogataH sarvaviSayakajJAna prasajyetetyato'Numana ityarthaH, buddhayAdeH buddhi-sukha-duHkhecchA-dveSa-prayatna-dharmAdharma-bhAvanAkhyanavasaMkhyakavizeSaguNasya AzrayatayA, AtmanaH jIvAtmanaH buddhIcchAprayatnalakSaNavizeSaguNAzrayatayA ca paramAtmana Izvarasya siddhirityarthaH, zabdAdivibhavAt AkAzaguNasyAtmaguNasya jJAnAdeH kAla-dikkAryasya paratvAparatvAdezca vibhavAt vizeSeNa bhavanAdutpAdAt , mahat paramamahatparimANavat , khAdi AkAza-kAla-digAtmacatuSTayam , yadyAkAzAdicatuSTayaM paramamahat parimANavanna bhavet na bhavecchabdAdevibhinnadezeSatpAdaH kintu yatraiva pradeze paricchinnaparimANavadAkAzAdi syAt tatraiva zabdAderutpAdo bhavedityarthaH // 12 // prakArAntareNApi paramamahatparimANaM siddhathatItyAhaprapaJcAdapi dIrgha vA imba vA parimaNDalam / rUpa-sparzavadekatvaM pRthaktve vRttijnmnH||13|| prapaJcAdapIti / prapaJcAdapi parimANasya aNu-mahad-dIrgha hrasvaM cetyevaM cAturvidhyena vibhajanAdapi, mahatparimANasyAnantaramevAbhihitatvAt tadatirikta Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA caturdazI vaishessikdvaatriNshikaa| 357 vibhajyamAnAnupadarzayati-dIrgha vAkArasya cakArArthasamuccayArthakatvaM, evaM hrasvaM vetyatrApi, parimaNDala aNuparimANam , eSAM caturNAmapi parimANAnAM madhyamaparamamedena dvaividhyam , evaM ca madhyama-mahatparimANaM paramamahatparimANam , tatra madhyama-mahatparimANam tryaNukAvayavinamArabhyAntyAvayaviparyanteSu vartate, paramamahatparimANaM cAkAza-kAla-digAtmasu, madhyama-dIrgha-parimANaM ca madhyama-mahatparimANAzrayeSu vartate, paramadoghaparimANaM ca paramamahatparimANAzrayeSu vartate, madhyamahrasvaparimANaM dvayaNuke vartate, paramahatvaparimANa paramANau vartate, madhyamANuparimANa dvayaNuke vartate, paramANuparimANaM paramANau vartate, paramANavazca pRthivI-jala-tejovAyUnAM manasyapi paramahasvaparamANuparimANe iti bodhyam , parimANaM ca sAmAnyato navasu dravyeSu vartate, rUpa-sparzavada rUpeti ra sasyApi upalakSaNaM, gandhasya sarvasyAnityatvAnna tadgrahaNam rUpa-rasa-sparzA yathA nityA anityAzca nityajalatejo-vAyuparamANugatA nityAH tadanyagatA anityAH, evaM parimANamapi nityadravyagataM nityam anityadravyagatamanityamAzrayanAzAnnazyatIti, rUpa-sparzavadityasya dehalodIpanyAyenottaratrApyanvayaH, 'ekatvaM pRthaktve' ityasya sthAne 'ekatva-pRthaktve' iti pATho yuktaH, 'vRttijanmanaH' ityasya sthAne ca 'vRttijanmataH' iti pATho yuktaH, 'tulye' iti zeSaH / ekatva pRthaktve ekatvasaGkhyaikapRthaktve pRthaktvapade. naikapRthaktavasya grahaNAt , rUpa-sparzavadekatvaikapRthaktve nityadravyagate nitye anityadravyagata bhanitye, vRttijanmataH vRttyA janmanA ca tulye yathaikatvasaMkhyA navasu dravyeSu vartate tathaika-pRthaktvamapi navasu dravyeSu vartate, yathA cAvayavagataikatvAbhyAbhavayavidravye ekatvamutpadyate tathA'vayavagataikapRthaktvAbhyAmavayavidravye ekapRthaktvamutpadyate, ekatvasaGghayai kapRthaktvayoviziSyopAdAnAd dvitvAdiparArddhaparyantasaGkhyA dvipRthaktvAdiparAdhaparyantapRthaktvAni na nityAnityamedena dvividhAni kintvanityAnyeva, apekSAbuddhijanyAni apekSAbuddhinAzAnnazyanti ca anekaikatvabuddhirapekSAbuddhiH prathamakSaNe ayameko'yameka ityapekSAbuddhiH tato dvitvAdyutpattistato dvitvatvAdinirvikala rakajJAnaM tato dvitvAdipratyakSamapekSAbuddhinAzazca tato dvitvAdiviziSTadravyapratyakSamapekSAbuddhinAzAd dvitvAdinAzazca dvipRthaktvAdinAzotpAdAvapyevameva bodhyau // 13 // Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturdazI vaizeSikadvAtrizikA / kriyAmAtrAsamavAyikAraNakatvena saMyogavibhAgAvupadarzayatikriyAvato; tulyaM ca saMviyogAvipakSitau / kAraNaM dhvanirAbhyAM ca saMtAnAt salilomivat // 14 // kriyAvatorveti / 'saMviyogAvipakSitau' ityasya sthAne 'saMviyogayutasthitau' iti pATho yuktaH / saMviyogayutasthitau kriyAvatorvA tulyaM ca kAraNam , AbhyAM ca salilomivat santAnAd dhvani ityanvayaH / saMviyogayutasthitau saMviyogo vibhAgaH, yutaH saMyogaH, tayoH sthitau sattAyAM saMyoga-vibhAgayorAdyakSaNasambandhe iti yAvat / kriyAvatorvetyatra vAkAraH samuccayArthakaH, tenaikakriyAvataH samuccayaH, ekA kriyaikasminneva vartata ityubhayakriyAjanyasaMyoga-vibhAgaprasiddhaye kriyAvatoriti anyatarakriyAjanyasaMyoga-vibhAgaprasiddhaye kriyAvata ityasya samuccaya iti bodhyam , tulyaM ca samAnaM ca, kAraNamiti bhAvapradhAnanirdezAt kAraNatvam , tathA ca saMyoga-vibhAgau prati svottarotpannabhAvAntarApekSaM kAraNaM karmeti karmalakSaNamAveditaM bhavati, viziSTa kAraNatvAnvaye vizeSaNasyApi kAraNatvAnvaya iti kriyAyAH kAraNatvamAyAti, tulyamityupAdAnAt saMyogasya saMyogaM prati yat kAraNatvaM na tat saMyogaM pratoti tayorvyavacchedaH, evaM ca ekakriyAjanyobhayakriyAjanyasaMyogajasaMyogamedena saMyogastrividhaH, tatra pakSikriyAjanyaH pakSitarusaMyoga ekakriyAjanyaH, meyadvayakriyAjanyo meSayoH saMyoga ubhayakriyAjanyaH, kapAlatarusaMyogAt kumbhatarusaMyogaH saMyogajasaMyogaH, abhighAta-nodanabhedenApi saMyogasya dvaividhyam , tatra zabdahetuH saMyogo'bhighAtaH, zabdAhetuH saMyogo nodanam , evaM vibhAgo'pyekakiyAjanyobhayakriyAjanyavibhAgajabhedena trividhaH, pakSikriyayA pakSitaruvibhAga eka. kriyAjanyaH, meSadvayakriyayA meSadvayavibhAga ubhayakriyAjanyaH, vibhAgajavibhAgazca dvividho hetumAtravibhAgajanyo hetva hetuvibhAgajanyazca, tatra kapAladvayAvibhAgAt kapAlAkAzavibhAgo hetumAtravibhAgajanyaH, kapAlataruvibhAgAt kumbhataruvibhAgo hetvahetuvibhAgajanya iti, AbhyAM ca saMyoga-vibhAgAbhyAM punaH, salilomivat yathA jalataraGgaH ekataraGgAnantaraM dvitIyastadanantaraM tRtIya ityevaMkrameNa taTaparyantamutpayate, tathA santAnAt ekazabdAnantaraM dvitIyastadanantaraM tRtIya Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturdazI vaizeSikadvAtriMzikA / 359 ityevaM karNavivaraparyantaM santAnAt dhvaniH zabda utpadyate, tatra mRdaGgAdizabdasyAyasya mRdaGgAdikarasaMyogo nimittakAraNaM mRdaGgAkAzasaMyogAkAzasaMyogazcAsamavAyikAraNam dvitIyAdizabde ca prathamAdizabdo'samavAyikAraNam , evaM vaMzAdau pATyamAne vaMzadaladvayavibhAgAt taTataTAdizabda upajAyate tatra prathamazabdasya vaMzadaladvayavibhAgoM nimitta kAraNaM vaMzadalAkAzavibhAgo'samavAyikAraNam dvitIyAdikarNavivarotpana. zabdaparyantamuttarottarazabdaM prati pUrvapUrvazabdo'samavAyikAraNam , atra vIcItaraGganyAyena zabdotpattirAveditA, tatra pUrvapUrvazabdAduttarottarazabda eka eva dazadikvyApI samutpadyata iti dazadikvyavasthitAnAM zrotRNAmekasya zabdasya pratyakSam , kasyacinmate kadamba korakanyAyena prathamazabdAd dazadikSu dazazabdA utpadyante, tebhyo'pi pratyeka dazazabdA utpadyante ityevaM karNavivaraparyantavibhinnAnAM zabdAnAmutpattI zrotAro vibhinnAneva zabdAn zRNvantIti // 14 // saMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgAH paJca-navadravyavRttayo guNA nirUpitAH, tannirUpaNa eva kriyAzabdau nirUpito, atha paratvAparatve nirUpayati deza-kAlavizeSAbhyAM paraM ca guNakarmaNAm / aikyAdAzrayatadvattAbhAve tabuddhidharmataH // 15 // deza-kAlavizeSAbhyAmiti / deza-kAlavizeSAbhyAM dezavizeSa-kAlavizeSAbhyAM, paraM bhAvaprAdhAnyAt paratvaM, cakArAdaparatvaM, paratvaM daizikaM kAlikaM ca, aparatvamapi daizikaM kAlikaM ca, tatra daizikaM paratvaM dipiNDasaMyogAsamavAdhikAraNakaM pRthivI-jala-tejo-vAyu-manaHsvarUpaM ca mUrttavRtti, mUrtasaMyogabhUyastvajJAnalakSaNApekSAbuddhijanyaM tannAzAnnazyati, daizikAparatvamapi dipiNDasaMyogAsamavAyikAraNakaM paJcamUrtavRtti, mUttaMsa yogAlIyastvajJAnalakSaNApekSAbuddhijanyaM tannAzAnnazyati, evaM kAlikaM paratvaM kAlapiNDasaMyogAsamavAyikAraNakaM janyamUrttavRtti, divAkaraparispandabhUyastvajJAnalakSaNApekSAbuddhijanya nirutApekSAbuddhinAzAnnazyati, kAlikAparatvamapi kAlapiNDasaMyogAsamavAyikAraNakaM janyamUrttavRtti, divAkaraparispandAlpIyastvajJAnalakSaNApekSAbuddhijanyaM tannAzAnnazyati ca, tatra kAlikaparatvA Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturdazI vaizeSikadvAtriMzikA / paratve niyatAzrayake eva, yo yadapekSayA'dhikatarasUryaparispandAntaritajanmA sa tadapekSayA'lpatarasUryaparispandAntaritajanmA na bhavatIti sa tadapekSayA para eva, yo cadapekSayA'lpatarasUryaparispandAntarita janmA sa tadapekSayA bahutarasUryaparispandAntaritajanmA na bhavatIti sa tadapekSayA'para eveti, daizikaparatvAparatvayostu naivaM niyamaH yo yadapekSayA bahutaramUrtasaMyogAt paraH pUrva bhavati sa eva taddeza t samIpataravartidezagataH san tadapekSayA'lpataramUrtasaMyogAt pazcAdaparo'pi bhavatIti, evaM samIpadezavartitvAt pUrvamaparo'pi pazcAd viprakRSTadezavartitvAt paro'pi bhavatIti, nanu paratvAparatvayomUrttadravyamAtravRttitve, guNakarmaNAM paratvAparatvayorabhAvAt teSu parAparavyavahAro na bhavet , bhavati ca sa iti guNa-karmasu paratvAparatve abhyupagamanIye ityata Aha-guNakarmaNAmiti guNakarmaNAM paratvaM ca, aikyAt paratvAparatvAzrayasya guNakarmAzrayasya caikyAdabhedAt, AzrayatadvattAbhAve paratvAparatvAzraye guNakarmavattAyA bhAve sati, tabuddhidharmataH paratvAparatvabuddhilakSaNadharmAt paratvamaparatvaM ca bhavati, tathA ca sAkSAtsambandhena samavAyena paratvAparatve mUrttadravyavartinI eva, kintu guNakarmasvApa tabuddherbhAvAt tadanyathAnupapattyA svAzrayasamavetatvalakSaNaparamparAsambandhena paratvAparatvayoH guNakarmasambandhisvamabhyupeyate, uktaparamparAsambandhamupAdAyaiva guNakarmaNAM parAparatvabuddhirityarthaH // 15 // dravyatvagurutvAdiguNAn bhAvayati dravya-gaurava-saMyoga-yatna-saMskArajAH kriyAH / adRSTAcceti tatsaMjJAvikalpau vyavahArataH // 16 // dravyagauraveti / 'dravya" ityasya sthAne 'drava' iti pATho yuktaH / dravagaurava-saMyoga-yatna-saMskArajAH kriyAH bhAvapradhAnanirdezAd dravapadena dravatvasya grahaNaM, dravatvajanyA gurutvajanyA saMyogajanyA yatnajanyA saMskArajanyA ca kriyA, adRSTAcca ca punaH, adRSTajanyA ca kriyA, iti etasmAt kAraNAt, satsaMjJA-vikalpau dravatvAdijanya kriyAnAmavyavasAyau, vyavahArataH yathA vyavahArastathA zeyau, atra AdyasyandanAsamavAyikAraNaM dravatvaM sAMsiddhika-naimittikamedena dvividhaM pRthivI-jala-tejovRtti, sAMsiddhikadravatvaM jale, paramANau tannityamanyatrA . dravya Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNApalIkalitA caturdazI vaishessikdvaatriNshikaa| 361 - nityam, naimittikadravatvaM pRthivI-tejasoH, pRthivyAM ghRtAdau tejaHsaMyogajanyaM dravatvaM, tejasi suvarNe agnisaMyogajanyaM dravatvam , jalaM syandate iti vyavahArAd dravatvajanyakriyAyAH syandanasaMjJA vyavasAyo'pi, jalaM syandate ityeva, Adyasyandane dravatvamasamavAyikAraNaM dvitIyasyandanAdau vegAkhyasaMskAro'samavAyikAraNaM dravatvaM ca nimittakAraNam, AdyapatanAsamavAyikAraNaM gurutvaM tad gauravazabdenApyabhidhIyate, pRthivIjalavRtta paramANugataM nityam anyatrAnityaM Adyapatane gurutvamasamavAyikAraNam , dvitIyapatanAdau vego'samavAyikAraNaM gurutvaM nimittakAraNam , patatIti vyavahArAd gurutvajanyakriyAyAH patanamiti nAma idaM patanamiti vyavasAyazca, saMyogaH prAk nirUpita eva tajjanyA kriyA hastaloSThAdisaMyogajanyA UrdhvadezasaMyogAnukUlA kriyA utkSepatIti vyavahArAt tasyA utkSepaNamiti nAma idamutkSepaNamiti vikalpazca evamavakSepaNAkuJcana-prasAraNa-gamanAdikaM nAma tathA vyavasAyazcA'vakSipatItyAdivyavahArAdavaseyaH, yatnaH prayatnaH sa ca pravRtti-nivRttijIvanayonibhedena trividhaH, tatra pravRttAviSTasAdhanatAjJAnaM. kRtisAdhyatAjJAnaM cikIrSA, upAdAnasya pratyakSaM ca kAraNaM, cikIrSA nAma kRtisAdhyatvaprakArikecchA, icchA kAmaH, phalecchopAyecchAmedena dvividhA, tatra phalecchAM prati phalajJAnaM kAraNam , upAyecchAM prati ca phalecchA iSTasAdhanatIjJAnaM ca kAraNaM, cikIrSApyupAyecchAvizeSa eva, tatra kRtisAdhyatAjJAnamadhikAraNam , sAmAnyata icchAyAH svaprakAraprakArakajJAnasAdhyatvamiti niyamAt , nivRttau ca dviSTasAdhanatAjJAnaM dveSazca kAraNam, dveSaH krodhaH sakaladveSoyAyadveSamedena dvividhaH, aniSTaphaladveSe aniSTaphalajJAnameva kAraNaM jIvanayoniyatne ca jIvanAdRSTaM kAraNaM, sa ca yatno'tIndriyaH zarIre prANasaJcAre kAraNam, prayatnavadAtmasaMyogajanyA kriyaiva prayatnajanyA, tasyAzceSTeti nAma, prayatnavadAtmasaMyogajanyakriyAyA eva ceSTAtvAt sA ca zarIra-tadavayavavartinI, paramANukriyAyAH prayatnavadIzvarasaMyogajanyatvAcceSTAtvaM tAdRzakriyAvattvAt paramANava IzvarazarIramiti manyante vaizeSikAH, iyaM ceSTeti vyavasAyazca ceSTata iti vyavahArAt, saMskArastrividhaH vega-sthitisthApaka-bhAvanAmedAt, tatra vegaH pRthivyAdicatuSTayamanovRttiH, sthitisthApakaH kaTAdipRthivIvRttiH, kasyacinmate pRthivyAdicatuSTayavRttiH, vegaH pratyakSaviSayaH, sthitisthApako'tIndriyaH, upekSA'nAtmakanizcayajanyaH smRtiheturbhAvanA Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturdazI vaizeSikadvAtriMzikA / ~~~~ ~~~~~ ~~ ~ ~~~~~~ ~~~~ ~~~~ ~~ ~~wwwwwwwww w w w ww saMskAro'tIndriyaH, vegena gacchatIti vyavahArAd vegajanyakriyAyA gamana miti saMjJAvyavasAyo'pi tathAvidha eva, adRSTaM dharmAdhAma, tatra vihitakriyAjanyaH svargAdisAdhanaM dharmaH adharmo nara kAdiheturninditakriyAjanyaH, vaDherUz2ajvalanaM, vAyostiryakpavanamadRSTa janyamiti, adRSTajanyakriyAyA UjvalanAdinAmavikalpo'pIdamUvajvalanamityAdiH vahniruvaM jvalati vAyustiryag vAtIti vyavahArAt tathopeyata ityarthaH // 16 // vyavahArataH saMjJAvikalpAvityasyopapAdanAyAha saMbandhAd buddhayapekSazca kAryAzcAjJasya buddhyH| saMjJAstu bhAva-dravyAdinimittAH samayAtmikAH // 17 // sambandhAditi / sambandhAt janya-janakabhAvasambandhAt pitR-putrAdisaMjJA bhavati; janakaH pitA, janyaH putra iti vyavahArAt, evaM mAtula iti saMjJA svajananIbhrAtRtvasambandhAt tathaiva vyavahArAta , yadyapi "zaktigrahaM vyAkaraNopamAnakozAptavAkyAd vyavahAratazca / vAkyasya zeSAd vivRtervadanti sAnnidhyataH siddhapadasya vRddhAH // 5 // " iti vacanAd vyAkaraNAdonAmapi zakti grAhakatvena saMjJApravRttau prayojakatvaM tathApi bAlAnAmAdivyutpattyAdhAne vyavahAra evopayujyate, evaM bhAgineya iti saMjJA svabhaginIputratvasambandhAt, tathaiva vyavahArAt , buddhayapekSazca vyavahAre vyavahartavyajJAnaM kAraNamiti vyavahAro vyavaharttavyabuddhiM svajananAyA pekSate iti vyavahAro buddhathapekSo vyavahArAcca saMjJA pravartate iti, saMjJA'pi buddhathapekSA / nanvevaM vikalpAtmakajJAnAd vyavahAro na tu vyavahArAd vikalpa iti saMjJA-vikalpo vyavahArata iti pratijJA hIyetetyata Aha-kAryAzcAjJasya buddhaya iti, atra 'kAryAzcA" ityasya sthAne 'kArya cA' iti pATho yuktaH / ajJasya prathamataH sanbandhAdisaMjJAnimittAnabhijJasya bAlasya, vyavahartavyapadArthAnAM buddhayo vikalpAH, kAryazca prayojakaprayojyavRddhavyavahArakArya ca anAdivRddhaparamparApravAhataH samAgatA ime saMjJAvikalpavyavahArAH tatrAjJasya vyavahArAd vikalpabuddhayo'jJasya tu vyavahartavyajJAnAd Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturdazo vaizeSikadvAtriMzikA / 363 vyavahAra-bojAGakuravadanavastheyaM prAmANiko na doSAvahetyAzayaH, keyaM saMjJAnAmityAkAGkSAyAmAha-saMzAstviti saMjJAH punaH, bhAva-dravyAdinimittAH dravyAdItyAdipadAd guNAderupagrahaH, bhAvaH-sAmAnyaM tannimittakA saMjJA dravyaguNakarmaghaTa-paTamaThodirUparasAdyutkSepaNApakSepaNAdikA, dravyanimittakA saMjJA, daNDI kuNDalI tyAdikA gunimittakA drava-guru-snigdhAdikA, kanimittakA paNDitAdhyApakAdikA, saMjJApravRttinimittatvaM ca vAcyatve sati vAcyavRttitve sati vAcyopAsthitiprakAratvam , samayAtmikAH yadyapi samayaH saGketaH asmAt padAdayamartho boddhavya iti idampadamamumathaM boddhavya iti vecchA, sA cezvarecchevezvaropagantRvaizeSikAdimate IzvarAnabhyupagantRmate vicchAmAnaM, tadAtmakatvaM ca na zabdavizeSasvarUpAyAH saMjJAyAH, tathApi samayaviSayatvena samayatvaM tatropacaryasamayAtmikA ityuktiH // 17 // niruktibhedenopacAratazca saMjJAsamayamatikramyApi pravartata ityAha niruktArthopacArabhyAmetA jAtivibhaktiSu / hinoti hIyate veti hetuM gRhNantyamI gRhAH // 18 // niruktaartheti| niruktArthopacArAbhyAM niruttyA pratyekapadAvayavazaktyA labhyo'rtho niruktArthaH, upacAraH kArya-kAraNabhAvasambandhamAzritya kAraNavAcakazabdasya kAye pravRttiH kAryavAcakazabdasya kAraNe pravRttiH evaM svasvAmibhAvasambandhAdikamAzritya svAmivAcakazabdasya sevakAdau sevakAdivAcakazabdasya svAmyAdau pravRttiH tAbhyAm, etAH saMjJAH, jAtivibhaktiSu pravartante, yathA gRhazabdo rUDhyA gehe pravartate, niruktyA tu hinoti vinAzayatIti hetuH, vA athavA, hIyate kSIyate iti hetuH, taM hetuM gRhNanti dhArayanti, amI pratyakSato gRhyamANAH, gRhA: atra ye kecana hetudhAraNasamarthA gehA anye vA te te sarve'pyuktaniruktyA gRhasaMjJakA ityarthaH // 18 // . upacArato'nyArthamupadarzayati anyo'nyathA sa dravyAdisattAbhAvAt sadAntaram / anArambhAvinAzAcca teSu smRtivirodhinaH // 19 // Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturdazI vaizeSikadvAtrizikA / anya iti / anyaH anupacaritArthAd bhinnaH, yathA ghRtamAyuHzabdAnupacaritapuruSArthAd bhinnam, anyathA AyuHzabdapravRttinimittAyustvaprakArAnyAyuHkAraNatvaprakAreNa, saH AyuHzabdavAcyaH, sadA dravyAdisattAbhAvAt sadA sarvadA, dravyAdirUpeNa sattAyAH sattvasya bhAvAt yad dravyarUpeNa yadguNAdivizeSakttvarUpeNAnupacaritopacaritArthayoH sattvaM tasya sarvadAbhAvAt na hyanupacaritamupacaritaM bhavati upacaritaM vA'nupacaritaM bhavatIti, antaraM bhinnam , bhede hetvantaramAhaanArambhAvinAzAcca yo hi yasmAdabhinno bhavati sa tasyotpAde utpadyate tasya vinAze ca vinazyati, upacaritArthastu anupacaritArthotpAdenotpadyate anupacaritArthavinAze ca na vinazyati evamanupacaritArtho'pi upacaritArthotpAde notpadyate upacaritArthavinAze ca na vinazyati ato'nArambhAvinAzAdupacaritAnupacaritArthayorantaraM samastIti, ete ca hetavaH, teSu upacaritAnupacaritArtheSu, smRtivirodhinaH upacArAcchabdAd yadopacaritArthaH smaryate tadAnupacaritArthasya na smaraNamityupacArAzrayaNe upacaritArtha smRtilakSaNapadArthopasthita upacaritArthasyaivAnvayabodhaH, zaktyAzrayaNe tu zaktigrahaNataH zakyArthasmRtilakSaNapadArthopasthititaH zakyArthasyaivAnvayabodha iti vyavasthopapadyate ityarthaH // 19 // upacArataH kAryAntaravazAde kasyApi vastuna ekadA'pi bhUtatvaM vartamAnatvaM bhaviSyatvaM cetyupadarzayati abhUdabhUtAd bhavatItyapekSA cApi kAraNAt / bhaviSyatIti dRSTatvAt kAryAntaraniyogataH // 20 // abhUditi / abhUdabhUtAd bhavatIti yat kArya yasya karaNIyaM tat kArya tasya niSpannaM cet tadA tadapekSayA'bhUt sa iti vyapadizyate yathA kazvit puruSaH saGgrAme zatran parAjitya samAgatastadAnoM zUro'pi san zUrakAryaparamparA bhavApekSayA bhavAn zUro'bhUditi vyAdizyate, yadA ca saGgrAme zatruparAbhavaM katuM samudyatastadA na bhUto'bhUtaH paraparAjayaH, kintu aciraM bhaviSyatIti vartamAnasamIpaM vartamAnaM bhavatIti abhUtApekSayA bhavAn zUro bhavatIti vyapadizyate, apekSA cApi iyamapekSa ''zritA, sA'pi kAraNAt pUrvapi bhavAn paraparAjayaM kRta Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturdazI vaizeSikadvAtrizikA / 365 vAneva kintu idAnI yo mallo raNArthamupasthitaH sa parAjitapUrvamallAdadhikatarabalavAniti etatparAMjaye pUjanIyA te zUratetyetasmAt kAraNAt, ito'pi prabalataraM zaraM bhavAnuttarakAle parAjayiSyatIti, bhavAn zUro bhaviSyatIti, evamanyatrApyapekSayA vartamAne'pi kAlatrayayojanA kAryeti, na cAyamapekSAkRtakAlatrayasambandho vartamAnasyAprAmANiko'nubhUyamAnatvAdityAha-dRSTatvAt kAryAntaraniyogataH kAryAntarapreraNAto'nubhUyamAnatvAt kAryAntarapravRttaye utsAhAdhAnA yetthamapekSAkRtasambandhasya dRSTatvAditi yAvat // 20 // pratyakSAviSayeSvapi vastuSu adRSTavizeSataH sAmAnyataH saMzayAdikamupadarzayati AtmamAnasasaMyogavizeSAdeva khAdiSu / sAmAnyAt saMzaya-svapna-smRtIzvAdRSTasaMskRtaiH // 21 // AtmamAnaseti / khAdiSu AkAza-kAla-digAdiSvatIndriyeSu, AtmamAnasasaMyogavizeSAdeva Atmano manasA saha yaH saMyogavizeSastasmAdeva, evakAreNAnyatra saMzayakAraNasya sAdhAraNadharmavaddharmijJAnAsAdhAraNadharmavaddhamidhyAnavipratiprattyAdevyavacchedaH, sAmAnyAt kiMsvidityAdirUpeNa, na tu vizeSato'yamAkAzo navA kAlo navetyAdirUpeNa 'saMzayasvapnasmRtIzcA' ityasya sthAne 'saMzayaH svapnaH smRtizcA' iti pATho yuktaH / saMzayaH ekadharmikaviruddhaprabhAvAbhAvobhayaprakArakaM jJAnam, svapnaH bahirindrayavyApArAsampRktamanovyApAraprabhavaM jJAnaM, smRtizca bhAvAnAsaMskAradvArA'nubhavajanyajJAnaM, bhavantIti zeSaH, kairityAkAGkSAyAmAha-adRSTasaMskRtaiH zubhAzubhajanakAdRSTavizeSasadhrIcInakAraNaiH / / 21 // . suptotthitasya pUrvamindriyAdisannikarSAbhAvAdAdyaM prabodhajJAnaM kuta ityAkAGkSAyAmAha - saMprabuddheSu vijJAnamabhisandhivizeSataH / satattvavyaJjanaM teSAM pradIpadravyayogavat // 22 // 'saMprabuddheSviti / saMprabuddheSu sadyaH suptotthitaH pumAn saMprabuddha ityucyate,. tataH suptotthiteSu, vijJAnaM saMprabodhAtmakaM jJAnam, abhisandhivizeSataH Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturdazI vaizeSikadvAtriMzikA / abhisandhiH pUrvAnusandhAna tadvizeSaH manasi svapnavahanADIsannikRSTapurItatinADoto bahirbhAvastasmAt purItatinADIbahirbhUtamanasA sahAtmanaH saMyogavizeSAditi yAvat bhavatIti zeSaH, tadeva prabodhajJAnaM, teSAM saMprabuddhAnAM, satattvavyaJjanaM tattvena pratiniyataviSayeNAsAdhAraNadharmavatA sahitaM satattvaM tattadasAdhAraNadharmavadviSayakajJAnaM tasya janaka, pradIpadravyayogavat yathA cakSurindriyeNa saMyukte'pi viSaye yAvatpradIpAdyAlokasaMyogo na bhavati tAvattadviSayajJAnaM nopajAyata iti pradIpadravyasaMyogastajanakatvAd vyaJjakastathetyarthaH / / 22 // __ nanvekasmin jJAne niraMze sarvathA vijAtIyAnAmakSa-mano-buddhayAdInAM tattadaMzamedaprayojakatvAbhAvAdekAvayavisvarUpatAlakSaNabyUhAsaMbhavAdekasyAviziSTajJAnalakSaNakAryasyaikenaiva sambhavAdanekeSAmekasvarUpapraviSTatvAsambhavAdekasvarUpapraveze vAsaGkIrNatvaM teSAM syAdityata Aha avyahAdakuraiH saukSamyAnnakadIpaprakAzavat / etenaakss-mno-buddhyaadysNkrvininnyH||23|| avyUhAditi / akuraiH anekasUtranikarairtikAlakSaNaiH avyUhAd avayavAtmakavyUhAbhAvAt, saukSmyAt pratyekaM sUkSma rUpa vAt, naikadIpaprakAzavat yathA'nekadIpaprakAzo bhavati tathA, parasparasahakRtairanekarmayogyaikajJAnaM bhavati tatrAkSasya spaSTatAlakSaNadharme upayogaH, manasaH Atma-manaHsaMyogalakSaNAsamavAyikAraNaprabhavatvaprayuktAtmavizeSaguNatve upayogaH, buddhayAdezca tattadviSayaviSayakatve upayoga iti niraMzatve'pyanekadharmavattvAt tatra tattaddharmasaMpAdanaprayojanakatvenAnekeSAM vijAtIyAnAmekasminnupayogo nAsaGgata iti, ata eva saGkIrNatvamapi na teSAmityAha-eteneti / etena sUkSmAnekapattikAprabhavAnekasUkSmadIpaprakAzasaGghaTitamUrtidIpaprakAze'nekeSAM prakAzakAraNAnAmasaGkIrNatAdRSTAntena, akSa-mano-buddhayAdyasaMkaravinirNayaH pratyakSatvAyanekadharmakalitakajJAnakAraNAnAM bahirindriyAntaHkaraNabuddhayAdInAmasaGkarasya parasparaviviktasvarUpatvasya vinirNayo bhavatItyarthaH // 23 // Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturdazI vaizeSikadvAtriMzikA / 367 adRSTavizeSau dharmAdhauM viviktau vibhinnaphaladarzanapramANena sAdhayati akssprdossaadhyaaropvidyaasukhprmaanntH| icchAdveSavato yasmAd dharmAdharmaviklRptayaH // 24 // akSapradoSeti / akSapradoSAdhyAropavidyAsukhapramANataH akSapradoSaH cakSu rAdigatakANAndhya-koSThya-bAdhiryAdilakSaNaH, adhyAropaH anyasminnanyadharmasamAropo vizeSAdisvarUpo manodoSaH, vidyA adhItapranthAdiyathArthajJAnam , sukhaM prasiddham akSapradoSAdhyAropavidyAsukhAnyeva pramANaM akSapradoSAdhyAropavidyAsukhapramANaM tasmAdakSapradoSAdhyAropavidyAsukha pramANataH, icchAdveSavataH rAgadveSavataH puMsaH, yasmAt yasmAt kAraNAt, dharmAdharmaviklRptayaH ayaM dhArmikaH vidyAsukhAdimattvAt ayamadhArmikaH akSapradoSAdimattvAdityevaM dharmAdharmayoviviktAH kalpanA bhavantItyarthaH // 24 // zuddhAbhisandhAnena yA kAcit kAyikI vAcanikI mAnasI vA kriyA kriyate sA sarvApi yamya kasyacit puMso yatra kutrApi deze yadA kadAcid vA kAle yena kenApi prakAreNa dharmavizeSajanikA bhavatyevetyAha zuddhAbhisandhiryaH kazcivat kAya-vAG-mAnaso vidhiH| sarvo'dRSTavizeSAya yasya yatra yadA yathA // 25 // zuddhAbhisandhiriti / zuddhAbhisandhiH abhisandhirabhiprAyaH sa zuddhAzuddhamedena dvividhaH, tatra anena karmaNA sarvasvAmikalyANaM bhavatu mA kazcid duHkhabhAg bhavatvityabhisandhiH zuddhA, anena karmaNA mama zatravo mrIyantAmityAdyabhisandhirazuddhA, zuddhA abhisandhiryatra sa zuddhAbhisandhiH, yaH kazcit nAtra vizeSa Adriyate, kintu kAya-vAG-mAnasaH atra kAyAdizabdasya kAyikAdau lakSaNayA kAyikavAcika-mAnasikaH, atra vikalpAdare kAyiko vA vAcaniko vA mAnasiko veti, trikaraNazuddhasyaiva zuddhAbhisandhitvena viziSTapuNyajanakatve samuccayaH tena ya eva kAyena kRto vaMcasA'bhistuto manasA cintito dhyAtazca sa eva viziSTapuNyajanako naikaikamAtramiti, vidhiH zAstravihito dharmAnuSThAnam, evaMvidho'pyupavAsa- devAdi Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturdazI vaizeSikadvAtriMzikA / pratiSThAdibhedena bahuvidha ityAha- sarvaH adRSTavizeSAya adRSTo dharmAdharmabhedena dvividhastatra prakRte dharma evAdRSTazabdenAvabodhyate tadvizeSaH puNyAnubandhipuNyarUpa- . stanniSpatyartham, atra karturadhikAritvamAtramapekSitaM na tu kulAdikamityavagataye yasyeti tattadvidhyadhikArI puruSasya, yasmin deze kartavyo'yaM vidhiH tasya purISAdyarahitataivApekSitA na tu tIrthasthAnAdi vetyabhisandhAnenAha-yatra kAlo'pi mUtrapurISAdyutsargAdikAlavyatirikta eva sAmAnyenApekSito na tu pavakAlAditA viziSya tatropAdeyetyAha-yadeti tasya vidheriti karttavyatAmAtramapekSitaM na tu prakArAntaramityAha-yathA iti kartavyatAsampAdanaprakAreNetyarthaH // 25 // viziSTaphalasampattaye viziSTa phalasAdhanamupAdeyaM na tu sAmAnyaphalasAdhanato viziSTaphalAvAptiriti paramapuruSArthamokSaphalaniSpattaye tatsAdhanavairAgyAdikamupAdeyamiti tatsvarUpAvagama Avazyaka ityabhisandhAnena phalabhede kAraNabhedakalpanA''vazyakItyAha dravyAdInyakSatArthasya prasAdobhayasAdhanam / tatsAmAnyaphalAnyaikyAhate tvakSAdikalpanA // 26 // dravyAdInIti / 'prasAdobhayasAdhanam, ityasya sthAne 'prasAdodayasAdhanam' iti; 'prasAdabhayasAdhanam' iti vA pATho yuktaH / akSatArthasya nakSato vinaSTo'kSataH akSato'rthaH prayojanaM yasya so'kSatArthastasya, dravyAdIni dhana-putra-strI.kuTumbAdIni, prasAdodayasAdhanam prasAdazcodayazca prasAdodayo tayoH sAdhanaM prasAdodayasAdhana akSataprayojanasya puruSasya dhanAdikaM prasAdodayasAdhanaM bhavatIti sarvajanasiddham, athavA tasya puMsaH dravyAdyapahArakacaurarAjAgnnAdibhyo bhayamapyupajAyata iti prasAda. bhayasAdhanam, tatsAmAnyaphalAni yasya kasyApi puMso dravyAdibhyaH prasAdodayau prasAdabhaye vA bhavata eveti prasAdodayalakSaNasAmAnyaphalAnyeva dravyAdIni, aikyAdRte tu phalasyaikamamedaM vinA punaH, akSAdilkapanA cakSurAdIndriyakalpanA bhavati na hi cAkSuSapratyakSalakSaNaM cakSurindriyaphalaM tvagindriyAdInAM navA'numAnaphalamanumitirindriyasyetyevaM phalaikyAbhAve kAraNabhedakalpanA''vazyakItyarthaH // 26 // Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturdazI vaizeSikadvAtriMzikA / 369 tataH kimityAkAGkSAyAmAha yathApadArthavijJAnaM vidyAdRSTivizeSataH / tatsthairyameva vairAgyaM granthArthapratipattivat // 27 // yathApadArthavijJAnamiti / vidyAdRSTivizeSataH vidyaiva dRSTizcakSustasyA vizeSA bhedAstebhyaH, yathApadArthavijJAnaM yathAvasthitapadArthaviziSTajJAnaM yathA padArthastathAjJAnamiti yAvat "zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH sAkSAtkartavyaH, iti zruteH, zravaNa-manana-nididhyAsanAni vidyAdRSTivizeSAstebhyo yathA padArthavijJAnaM padArthatattvasAkSAtkAraH, tatsthairyameva padArthatattvasAkSAtkArasya sthiratvameva, yadyapi vaizeSikamate apekSAbuddheH kSaNatrayasthAyitvaM tadanyajJAnamAtrasya dvikSaNasthAyitvameva yogyavibhuvizeSaguNasya svottarotpannaguNa nAzyatvaniyamAditi padArthatattvasAkSAtkArasya stharya na sambhavati tathApi yAvanna vimokSastAvat padArtha tattvasAkSAkArajJAnadhArA nirAbAdhaiveti tatsantAnarUpeNa sthairyamabhimatam "tasya tAvadeva ciraM yAvanna vimokSye, atha sampatsye' iti zruteH, tasya tattvajJAninaH, tAvadeva tAvat kAlameva ciraM vilambaH azeSavizeSaguNocchedalakSaNaparamamuktevilambo bhavati tAvatkAlaM jIvanmukta eva sa gIyate, yAvat yAvatkAlaM, na vimokSye prArabdhakarmaNA na vimokSyate, "jJAnagniH sarvakarmANi bhasmasAt kurute'rjuna !" iti vacanaM prArabdhakarmetarAzeSasaJcitakarmanAzakatvameva tatvajJAnasya bodhayati "avazyameva bhoktavyaM kRtaM karma zubhAzubham / ___ nAmukta kSIyate karma kalpakoTizatairapi // 6 // ' ityAdivacana tu prArabdhakarmagAM bhogAdeva kSaya ityabhiprAyakam , ata eva tattvajJAnI zUkarAdizarIropabhogyaprArabdhakarmajJapaNArtha kAyavyUha karotIti, aba prArabdhakarmaNo bhogena kSapaNAnantaraM, vimokSye saMsAra kArAgArAntaHkarma nigaDabandhAnmukto bhavatItyuktazrutyarthaH, tadeva vairAgyaM muktisa dhanatvenAbhimataM vairAgyam , na tu sarvathA rAgAbhAvalakSaNaM tat tasya muktyayogye'pi ghaTa-paTAdau sadbhAvAt, granthArthapratipattivat yaH kazcid viSayaraktaH puruSaH viSayANAmabalAprabhRtInA. 24 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturdazI vaizeSikadvAtriMzikA / manityatvAdinA'nAdeyatvapratipAdaka bhuktereva paramapuruSArthatvapratipAdaka granthamadhItya tadarthamadhigacchati abhyupagacchati ca tasya granthArthajJAnaM tadabhyupagama ca yathAvairAgyaM viSayavaitRSNyakAritvAt tathetyarthaH // 20 // mithyAjJAnasalilAvasiktAyAmAtmabhUmau karmabIjaM dharmAdharmAkurAvArabhate na tu tattvajJAnanipItasalilatayoSarAyAmiti prAcAM vacanAt tattvajJAnino na karmabIja dagdhabIjakalpaM dharmAdharmAkurajananasamarthamiti tathAvidhasAmarthyalakSaNopacayAbhAvaH purANasya tu karmaNo jJAnAdeva vinAzalakSaNo'pacayaH ArabdhasyAbhyupabhogAdeva vinAzalakSaNo'pacaya iti saMsArAdhikArAbhAvAnmukto bhavatItyAzayenAha evamAtmAdisaMyogenAbhisandhau vipazcitaH / navaM na cIyate bIjaM purANaM cApacIyate // 28 // evmiti| evamuktaprakAreNa, abhisandhau satyAM, AtmAdisaMyogena ma AtmazarIrendriyAdisaMyogena, vipazcitaH tattvajJAninaH, navaM navInaM, bIjaM karmalakSaNabIja, na cIyate na saJcitaM bhavati phaladAnasamartha na bhavatItyarthaH, purANa ca mithyAjJAmakAlasaJcitaM ca karmabIjam , apacIyate kiJcitphalamadattvaiva tattvajJAnena vinazyati kiJcicopabhogena zAmyatItyarthaH // 28 // cakrabhramivat kaJcit kAlaM prArabdhakarmalakSaNasaMskAravazAd dhRtazarIrasya tattvajJAninA prANAyAmAdyaSTAGgayogato'NimA-laghimAdyaSTavidhaizvaryaMta upabhogatazcAzeSaprArabdhakarmakSayataH zarIrAt prANasya bahirgamane punaH prANAdeH zarIrAntaHpravezAbhAvAnmuktirupapadyatetarAmityAha prANAyAmAdisAmarthyAdaizvaryAccopabhogataH / prANotthitau mano'tantraM na punaH saMprayujyate // 29 // prANAyAmAdIti / prANAyAmAdisAmarthyAt prANAyAmAsana-yamaniyama-pratyAhAra-dhAraNA-dhyAna-samAdhisvarUpASTAGgacittavRttinirodhalakSaNayogasAmarthyAt , aizvaryAt aNimA-laghimA-garimAdyaSTavidhaizvaryAt , ca punaH, upabhogataH azeSakarmaphalopabhogAt, prANotthitau prANavAyoH zarIrAd , bahirgamane manaH Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturdazI vaizeSikadvAtriMzikA / 371 antaHkaraNam , atantram aniyAmakam , prANasya zarIre sadbhAva evAtmano manasA saMyoge sati jJAnAdikamutpadyate prANotthitau cAkiJcitkaraM manaH, na punaH, saMprayujyate jJAnAdijananAya nAtmanA saMbadhyate, tadAnImapi vibhorAtmanaH manaHkriyayA manasA saMyogo'styeva na tu jJAnAdijananAyAlam / / 29 // bhasminmate naika eva tattvArthaH kintu jJAnavyatiriktatadviSayabAhyArthAbhyupagamAnnAnAsvarUpaM jagat , taduktam "na grAhyabhedamavadhUya dhiyo'sti vRttiH tadvAdhane balini vedanaye jayazrIH / nocedanindyamidamIdRzameva vizvaM, tathyaM tathAgatamatasya tu ko'vakAzaH // 7 // " ityupasaMharati ihedamiti saMbandhaH samavAyo'sti bhAvavat / saMjJAlakSaNatattvArtho nAnaiva tu jagadvidheH // 30 // ihedamitIti / ihedamiti sambandhaH iha kapAlAdau idaM ghaTa-paTAdikamityAkArakapratItiviSayaH sambandhaH prakAratAvizeSyatAnyaviziSTabuddhinirUpitaviSayatAvAn bhUtale ghaTa iti pratItirapi ihedamiti pratItirbhavati tadviSayaH saMyogAdirapItyatiprasaGgaH syAt tadvAraNAya nityatve satIti vizeSaNaM deyam, yadyapi nityatve sati sambandhatvameva samavAyasya lakSaNaM, tathApi sambandhatvaghaTikA viziSTabuddhiH kimAkAretyAkAravizeSopadarzanArthamihedamiti svarUpoparajakam , ghaTAbhAve paTAbhAva iti pratItirapIhedamiti pratItistannirUpitasaMsargatvAkhyAviSayatAzAlitvAt svarUpasambandhe'tiprasaGgastadvAraNAya pratiyogyanuyogibhinnatve satIti vizeSaNaM deyam , tatazcAvayavAvayavino guNa-guNinoH kriyA-kriyAvatorjAtiya'ktyovizeSanityadravyayozcAyutasiddhayoH sambandhaH samavAyaH pRtharagatimattvaM yutasiddhatvam yayordvayormadhye ekamaparamAzrityaivAvatiSThate tAvayutasiddhAviti vacanAdapRthaggatimattvamevAyutasiddhatvaM labhyate, etanmate'tIndriyasya samavAyasya pratyakSe prakAravizeSyavidhayA bhAnameva vipratiSiddhamato viSaye pratyakSatvaM saMsargatAnyapratyakSanirUpitaviSayatAzAlitvameva yathA ca padAnupasthitasyApi Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturdazI vaizeSikadvAtriMzikA / zAbdabodhe AkAzAdigatamAyasaMsargavidhayA bhAnaM tathendriyasannikarSAdikAraNaM vinA'pi pratyakSe samavAyabhAnamiti, uktalakSaNakaH samavAyaH, asti vidyate, bhAvavat sattAvat yathA satsadityanugata pratItiviSayatvAt sattA vidyate tathehedamiti viziSTabuddhiviSayatvAt samavAyo vidyate, guNa-kriyAdiviziSTabuddhirvizeSaNavizeSyasambandhaviSayA viziSTabuddhitvAd , daNDo puruSa iti viziSTabuddhivadityanumAnamatra pramANam, na ca svarUpasambandhaviSayakatvena siddhasAdhanamarthAntaraM vA, anantasvarUpANAM sambandhatvakalpane gauravAlAghavAMdekasyaiva samavAyasya siddheH rUpasparzAdisamavAyasyaikatve'pi rUpapratiyogikatvaviziSTasamavAyasya vAyAvabhAvAnna vAyuH rUpavAniti viziSTabuddhiprasaGga ityupapAditamanyatra, tathA ca vibhinnalakSaNasaMjJakAnAM SaNNAM dravyAditattvAnAM jagati sadbhAvAd dravyAdiSaTpadArthasamaSTirUpasya jagato dvaitameva nAdvaitamityAha--saMjJAlakSaNatattvArtha iti, jagadvidheH jagadrUpabhAvasya, vidhipadopAdAnAnna zUnyameva jagaditi sarva zUnyamiti mAdhyamikamatavyavacchedaH, brahmaiva sarvamityadvaitavAdasya vijJAnAdvaitAdivAdasya ca vyapohAyAha-tu punaH, saMjJAlakSaNatattvArthaH, dravyaguNakarmAdisaMjJA, samavAyikAraNaM dravya, dragyakarmabhinnatve sati AtimAn guNaH, dravyaguNabhinnatve sati jAtimat karma ityAdi lakSaNaM tattvArthaH dravyaguNAdyartha ityevam , nAnaiva bhinnaivetyarthaH // 30 // nanu saMjJAdInAM bhinnatve etAvanta eva padArthA iti vyavasthiti syAt parigaNitapadArthavyatiriktapadArtho'pi syAdityatiprasaGga ityata Aha nAtiprasaGgo ghaTavat saMzayAnupapattitaH / tamabhedena saMsthAnAdekatazcetarAvidhiH // 31 // nAtiprasaGga iti / nAtiprasaGgaH kaNAdamunyupadiSTapadArthavyatiriktapadArthasattvaprasaGgalakSaNAtiprasaGgo na, yo yaH padArtho'tiriktayA''zaGkaya tasya sarvasya klupteSveva padArtheSvantarbhAvasaMbhavAt, ghaTavat yathAM ghaTayormAdavasauvarNayobhinnatve'pi nAtiriktapadArthatA tathA padArthAntaratayA''zakyamAnapadArthasyApi, yathA suvarNasya prasiddhadravyetaratayA zaGkayamAnasya tejaHpadArthe'ntarbhAvaH Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA caturdazI vaizeSikadvAtriMzikA / 373 suvarNatai jasam . sati pratibandhake'tyantAnalasaMyoge'pyanucchidyamAnajanyadravatvAt yannaivaM tannaivaM yathA ghRtAdItyanumAnaM tatra pramANam , athavA atyantAnalasaMyogipItimagurutvAzrayaH rUpapratibandhakadravadravyasaMyogaH atyantAnalasaMyoge'pi pUrvarUpavijAtIyarUpAnadhikaraNapArthivattvAt jalamadhyasthapItapaTavadityanumAna tatra pramANam , nIlaM tamazcalatItyAdipratotyA rUpavattvAt karmavattvAcca tamaso dravyAntaratvamapi na yuktam , udbhUtAnabhibhUtaprakRSTatejobhAvarUpatayaiva tamasaH pratItyupapattAvatiriktadravyarUpatayA tatkalpanAsambhavAnnIlAdipratItemA'ntitvAt , evaM candrakAntamaNyAdisamavahitena vahninA dAho na janyate tacchUnyena vahninA dAho janyate iti dAhaM prati vartervahnitvena na kAraNatvaM kintu dAhAnukUlazaktimattvena, candrakAntamaNinA dAhAnukUlazaktinazyatItyato na dAhaH tadasamavadhAnena sUryakAntamaNisamavaghAnena ca zaktirutpadyata iti dAha ityevaMkAraNamAtrasya kAryAnukUlazaktimattvena kAraNatvamiti kAraNatAnavacchedakatayA zaktikalpanA'pi na bhadrA, uttejakAbhAvaviziSTamaNyAderdAhaM pratibandhakatvena tadabhAvasya dAhaM prati kAraNatvena tAdRzakAryakAraNabhAvakalpanayaivopapattau gauraveNa zaktirUpapadArthAntarakalpanAyA anucitatvAt, sAdRzyamapi na padArthAntaraM kintu tadbhinnatve sati tadgatabhUyodharmavattvamiti padArthAntarApattilakSaNA'tiprasaGgo na bhavatIti, tathA'vyavasthitapadArthA'bhyupagamaH, saMzayAnupapattitaH na saMbhavati, saMzaye koTidvayabhAnaM koTidvaye sati bhavati, yadi koTidvayavyatiriktA tRtIyA'pi koTiH syAt tadA tannirNaya eva na saMzayaH, evaM padArthAdvaitAbhyupagamo'pi saMzayAnupapattito na saMbhavatIti, advaite kathaM saMzayAnupapattirityAkAGkSAyAmAha-tamabhedeneti taM saMjJAlakSatattvArtham , amedena ekatayA, saMsthAnAt samyagaprakAreNa vyavasthAnAt, ekatazca ekakoTitazca, itarAvidhi: aparakoTividhAnaM nAsti // 31 // bhavatu saMzayAnupapattiH tataH kiM vaizeSikasya gRhabhaGga ityata Aha saMzayapraznasamAnya-vizeSapravibhAgataH / sva-parapratyavasthAnavaizeSikapathAnvayaH // 32 // Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA caturdazI vaizeSikadvAtriMzikA / saMzayeti / saMzayapraznasAmAnya-vizeSapravibhAgataH kathAyAM tattvA- .. nirNayArtha vAdi-prativAdinoravatArAya madhyasthavipratipattitaH saMzayaH parasparaviruddhakoTidvayaprakArakaikavizeSyakajJAna, yadyapi vAdi-prativAdinoH svasvapakSanirNayo'styeva tasya saMzayapratibandhakatvAt saMzayo na sambhavati, tathApi madhyastha. vAkyAdAhAyasaMzayo bodhyaH, tato vAdinA vidheyaH praznaH svAbhyupagatArthasAdhanaM tadetatsthApanAnumAnamucyate tasya sAmAnya-vizeSau yo viSayau tayoH prakarSeNa vibhAgato vibhajanataH yathA zabdo nityo naveti saMzayaH tadanantaraM vAdino mImAMsakasya zabdo nitya eveti praznaH tasya zabdasamAnyaM nityamiti vizeSadhvanirUpo varNarUpo vA zandavizeSoM nitya iti vibhajanataH, sva-parapratyava. sthAnavaizeSikapathAnvayaH svapareti svasya parasya prativAdino vA yat pratyavasthAnaM pratividhAnaM tena vaizeSikasya payo'bhyupagamamArgastasyAnvayaH sambandho bhavati saMzayAdinA krameNa prazna-pratividhAnAbhyAM yathAvadvastunirNayo bhavati nAnyatheti vaizeSikANAM panthAH ataH saMzayo'vazyamabhyupeya iti saMzAyAnupapattau vaizeSikamArga evocchiyeteti jagadvidheH saMjJAlakSaNatattvArtho nAnaiveti vyavasthitam // 32 // dhImAn vAdidivAkaro nayavidAmagresaraH proktavAn ___ saMkSepAt kaNabhugmataM vyavahRtervIroktanIteH kaNam / tasmAt tatkathanaM stutibhagavato niSpIDanAd yujyate vyAkhyAnaM ca mamApi tatra sugamaM kiM nedamevaMvidham // iti caturdazyA vaizeSikadvAtriMzikAyA vyAkhyA samAptA // Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazI bauddhasantAnadvAtriMzikA / bauddhAmAmRjusUtranItijanitA dharmArthagA dezanA mAnyA jainamatapracAranipuNaiH syAdvAdataH saMskRtA / UhApohavicAraNaikapathagA mohApahA bhAvitA / vIroktyaMzadhRtAdarA vijayate vIrastuti vikI // bauddhavaktavyamupadarzayati nAhaMkRtasya nirvANaM na setsytynhNkRtH| na vAvidhA vivekAya na vidyA bhavagAminI // 1 // nAhaMkRtasyeti / "ahakRtasya nirvANaM na, anahakRto na setsyati, 'nakA' ityasya sthAne 'ma cA' iti pATho yuktaH / vivekAya avidyA na ca vidyA bhavAminI na" ityanvayaH / ahaMkRtasya ahaGkArayuktasma, sukhI bhaveyaM duHkhI ca mA bhUSamiti tRSyataH yavAhamiti dhIH saiva sahaja sattvadarzanamiti vacanAt sthirAtmadarzanavata iti yAvat, nirvANa mokSaH, na naiva, sthirAtmadarzanavataH putra-mitra-kalatrAdiSu rAgAdemokSapratibandhakasya saMsAropacayakAraNasya sadbhAvAt rAgAdiklezavAsanAvimuktilakSaNo mokSo na bhavatIti yAvat / "cittameva hi saMsAro rAgAdiklezavAsitam / tadeva tairvinirmuktaM bhavAntamiti kathyate // 1 // " itivacanAd nairAmyadarzanasyaiva muktikAraNatvaM bauddhasammatam, ata evaitanmataM vyavahAravighAtakatvAnnAdeyam , sthirAtmadarzanasya muktikAraNatayA naiyAyikAdisammatasya vyavahArAvighAtakatvAnmokSajanakatvenAdeyatvam , taduktamupAdhyAyena yazovijayena mahAvIrastutau "nairAtmyadRSTimiha sAdhanamAhureke siddheH pare punaranAvilamAtmabodham / .. taistairnayairubhayapakSasamApite vAg AdyaM nihanti vizadavyavahAradRSTayA // 2 // " iti, anahaktaH ahaGkArahitaH, na setsyati siddhiratra muktiH, tena mukto na bhaviSyatIyas, kSanikacittasantatismAtmani pUrvapUrvakSaNasyottarottara Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcadazI bauddhasantAnadvAtriMzikA / kSaNAnanugAmitvAdanahaMkRtaH pUrvakSaNaH siddhikSaNabhinnatvAt tadAnImabhAvAcca na yujyate tasya muktirityarthaH, avidyA bhavasatkA, vivekAya vivekaprAptaye na bhavati vivekakAle avidyAyA abhAvAt , vidyA tattvajJAnaM, bhavagAminI bhavakAlavRttiH // 1 // tataH kimityAkAGkSAyAmAha- . anyo'nyaviSayAn pazyan pudglskndhshuunytaa| na jAnAti zamaikArthA buddhAnAM dharmadezanAH // 2 // anyo'nyeti| "pudgalaskandhazUnyatA" ityasya sthAne "pudgalaskandhazUnyatAH" iti pATho yuktaH / "anyo'nyaviSayAn pazyan zamaikArthAH pudgalaskandhazUnyatAH na jAnAti iti buddhAnAM dharmadezanAH" iti sambandhaH / anyo'nyaviSayAn ahaGkAranirvANA'nahaGkArasiddhivivekA vidyA vidyAbhavAn parasparaviruddhasvabhAvAn , pazyan sAkSAtkurvan janaH, zamaikArthAH zamarUpaikaprayojanakAH, pudgalaskandhazUnyatAH sarve pudgalAH sarve skandhAH sarva zUnyam, na jAnAti nAvagacchati, kimetAH, buddhAnAM buddhadevatAkAnAm, dharmadezanAH dharmopadezavacanAni // 2 // pudgala-skandhayorbhedamupadarzayatisaMkhyAdibhedAdanyatvaM bhavAccenyo'nyasaGkaraH / skandha-pudgalayoryasmAt skandhamAtrAgataH pumAn // 3 // saMkhyAdimedAditi / saGkhyAdibhedAt puraNAd galanAccaikaikamapi pudgalasaMjJakamityAnantyaM pudgalAnAM rUpaskandha-vijJAnaskandha-vedanAskandha-saMjJAskandha-saMskAraskandheti paJcavidhAvaM skandhAnAmiti saMkhyAmedaH, pudgalasya pudgaleti saMjJA, skandhasya skandheti saMjJeti saMjJAmedaH, evaM vikalpAtmakabuddhimedo'pItyevam, saMkhyAdimedAt skandha-pudgalayoH anyatvaM medaH, 'bhavAccenyo'nyasaMkaraH' ityasya sthAne 'bhavAccAnyo'nyasaMkaraH' iti pATho yuktaH / bhavAcca utpattizca, anyo'nyasaMkaraH skandhaH utpadyamAne pudgalo'pyutpadyate, tatsamaSTereva skandhatvAt, samudAyasya samu Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcadazI bauddhasantAnadvAtriMzikA / 377 dAyivyatirekeNotpatterasambhavAt , tadubhedopadarzanaprayojanamAha-yasmAt yasmAt kAraNAt, skandhamAtrAgataH skandhamAtreNa paJcaskandhamAtreNa na tu tadvyatiriktatayA, AgataH prAptaH, pumAn puruSaH AtmA na kazcit skandhavyatiriktaH kintu skandha evetyarthaH // 3 // vAstavikasya samudAyivyatiriktasya skandhasya bhAve padArthavibhAgaH skandhAsmatayA kimiti kriyate ityAkAGkSAyAmAha senAvanavadekAntabuddheH prajJaptisauSThavAt / kIlavat kriyate mithyA mAnakIlA pravRttaye // 4 // senAvanavaditi / senAvanavat yathA ratha-turaga-padAtInAmekapratItyupapattaye seneti saMjJA Amra-tilaka-ziMzapAdivRkSagulmalatAdInAM vaneti saMjJA ca tathA, ekAntabuddheH rUpaskandhaH ekaH eva, vijJAnaskandha eka evetyevamekatvavikalpataH, prajJaptisauSThavAta prajJApanasya saukaryAt, tataH kimityAkAkSAyAmAha-kIlavat yathA kIlakaM UrdhvAdhovyavasthitAnekakASTAdikamantaHpravizyaikIkRtyaikapratItivyavahArasaMjJAdikaM kAlpanikaM karoti tayA, pravRttaye lokavyavahArAya, mithyA tattvAbhAve'pi tattvAbhAsatayA pravarttamAnatvAdavAstako, mAnakIlA idamatra mAnamidamatra mAnamityanugatilakSaNA, kriyate janyate, tata evaikasantatyanusyUtatvAt pitA, pitAmahAdi-putra-pautrAdivyavahRtirupajAyata ityarthaH / / 4 // evaM pravRttitaH kiM bhavatItyAkAGkSAyAmAhamamatvAbhigamAt sattvastaccyuto bhraSTarAjavat / bhArahArAdiyogAstu vyAsasaMgrahaNAGgavat // 5 // mamatvAbhigamAditi / sattvaH AtmA, mamatvAbhigamAt dhana-putrakalatrAdau mamatvAbhisambadhAt bhavatIti zeSaH, mamedaM dhana, ayaM mama putraH, mamAya- pitA, iyaM mama bhAryetyevamabhisambandhAd rAgavAn prANI bhavatItyarthaH, taccyutaH tasmAd yat kiJcidaMzenApi cyutaH yatra mamatA'bhinivezaH tasmAd dveSAdikAraNena cyuto dUrIbhUtaH, bhraSTarAjavat yathA rAjyAt paribhraSTo rAjA Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcadazI boddhasantAnadvAtrizikA / . rAjyAdibhraMzajanitazokAdinA'bhibhUto bhavati tathA'yamapi, bhArahArAdiyogAstu bhArasya skandhoparivahanaM hArasya muktAhAra -puSpamAlAdehaMdi dhAraNamityevaM bhArahArAdisambandhAH punaH, vyAsasaGgrahaNAGgavat yathA vyastAnAmajhAnAM prasAritAnAmAkuJcanakriyayA saMgrahaNaM sammelanaM tato vyAsasaGgrahaNadharmakamaGgaM bhavati tathA vastutaH prasAraNAkumcanakriyayorabhAvAnna vyAsa-saGa grahaNe iti tadvadaGgaM na bhavatyeva kintu kAlpanikastathAvyavahArastathA bhArahArAdiyogA apItyarthaH // 5 // santAnaM vastusthityA'vaktavyamAtmanaH sattvavAcyasyaikasyAsattvato nairAsmyabhAvanArtha vetyupadarzayati aktavyamasadbhAvAt praznArthasya khapuSpanna / saMtAnaM bhAvanArtha vA saritnotapradIpavat // 6 // avktvymiti| "praznArthasya asadbhASAt santAnamavakvaghyaM khapuSpavat, vA bhAvanArtha saritrotapradIpavat" ityanvayaH / praznArthasya santAnaM santAnibhyo bhinnam abhinnaM vA, yadi bhinnaM, tadA sthira mAsmaiva mAmAntareNa svIkRtaH syAt, athAbhinnaM na hi santAnaM kizcit. santAnI ca pratyekaM tattatkSaNavRttitvAdi bhinnameveti anyena santAnenA'nubhUtasyAnyena smaraNaM na syAdityAdayo doSA ApatantItyevaM praznArthasya, asadabhAvAt medAmedau yadi bhavataH tadA tadubhayavikalpajanitapraznArthasadbhAvo bhavet, na caivam, medaH kiM svarUpalakSaNo vaidhayaM. lakSaNo'nyo'nyAbhAvalakSaNo vA, na svarUpalakSaNaH svasmin sambandhAbhAvenAdhikaraNasvarUpasya tasyAdhikaraNavRttitvAsambhavAt, evaM na kevalo medo'dhikaraNasvarUpaH kintu pratiyogighaTitamUrtiH sa tathA tathA ca pratiyogighaTitasya tasyAdhikaraNasvarUpatve pratiyogino'pyadhikaraNasvarUpatvaM syAditi yayormedo vivakSitastayorameda eva syAt. vaidharmyamapi medastadaiva bhavet yadi vaidha yo do bhavet, anyathA vaidhaghUyoraikye ekasya dharmasya tatra sadbhAve tadabhinnasyAdvitIyasyApi tatra sadbhAvAt samAnadharmataiva syAnna vidharmaveti, so'pi meo na svarUpalakSAkA pUrvadoSaprastatvAt mApi vaidhamAnaH tatrApi valakSaNamedavAva Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalokalitA paJcadazI bauddhasantAnadvAtrizikA / 379 svIkartavyatetyanavasthApatteH, anyo'nyAbhAvalakSaNo'pi bhedaH pratiyogyanuyogibhyAM bhinna eva tadbhedapratItiviSayo'bhyupeyo'nyathA tasya tAbhyAmabhede tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvamiti pratiyogyanuyoginorapyabhinnatvaM na syAt. anyo'nyAbhAve pratiyogyanuyogibhyAM bhedazca svarUpavaidharmyalakSaNamedayodUSitatvAdanyo'nyAbhAvalakSaNameda evAbhyupeyastatrApi pratiyogyanuyogibhyAM bhedo'nyo'nyAbhAva ityanavasthAnamiti medasyAsambhave tadabhAvalakSaNo'medo'pi na sambhavatItyevaM praznArthasyAsadbhAvAt , santAnamavaktavyam anirvacanIyam , khapuSpavat gaganakusumavat, vA athavA, bhAvanArtha nairAtmyadADhayaMbhAvanArtham, saritprotapradopavat yathA sarinnadIvegavattaraGgasantAnataralitA'sthirasvabhAvA tatra protaH pradIpo'pi pavanasamparkAdatyantamasthirasvabhAvastathA santAnamapIti kSaNikatvAnma sthirasvabhAva mAtmA'pIti nairAtmyabhAvanA dRDhA bhavatItyarthaH // 6 // bhAvanArtha santAnamityuktaM tadeva vizadayatimahAbhUtocchrayo rUpaM vijJAna viSayo nayaH / devanATayapRthagbhAvo nRjAtyAdivilpavat // 7 // mahAbhUtocchraya iti / mahAbhUtovyaH mahAn bhUtasyopacayaH parvata-nadIsamudrAdiH, rUpaM rUpa-rasa-gandha-sparzANusamucchrayaH, vijJAnaM vijJAnANuvizeSapujAtmakam, viSayaH cakSurAdIndriyAdigocaro grAma nagara-deza-lokAdiH saGghAtavizeSaH, nayaH ekatayA sAmAnyavizeSAdirUpatayA kSaNikAdirUpatayA vA nayanaM saGagrahAdiH sAma-dAna-daNDamedAdirAjanItirvA, devanATayapRthagbhAvaH devAnAmindrAgnivaruNAdInAM pRthagbhAvastattaddipAlatayA pRthaktvaM tathA nATyanAM ca pRthagbhAvaH, etat sarva kAlpanikamityAvedanAya nidarzanamAha-nRjAtyAdivikalpavaditi manuSyajAti-pazujAti-pakSijAti-tadavAntarabrAhmaNa-kSatriyAdi-go'zvAdigarutmatkAdijAtivikalpanaM yathA tathetyarthaH // 7 // anyadapi nairAtmyabhAvanArthabauddhaprapaJcitamupadarzayativiparyAsAtmakaM mohasaGgAt tRSNA smRtermanaH / saMkalpazcetanAkarma cetayitvopacArataH // 8 // Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcadazI bauddhasantAnadvAtriMzikA / viparyAsAtmakamiti / "manaH mohasaGgAd viparyAsAtmakaM, smRteH tRSNA cetanAkama cetayitvopacArataH saMkalpaH" ityanvayaH / manaH antaHkaraNaM, mohasaGgAt putra-kalatrAdiSu mamatvAbhisandhAnAt , viparyAsAtmakaM viparyayasvarUpaM bhrAntamiti yAvat , smRteH pUrvAnubhUteSTasAdhanasmaraNAt , tRSNA idaM me syAdityabhilASaH tadAtmakaM manaH, cetanAkarma jJAnaviSayIbhUtaM, cetayitvA bhaviSyatyanena karmaNo. ttarakAle idaM mametyevaM jJAtvA, upacArataH kAraNe manasi kAryasya tAdAtmyAdhyAsAta, saMkalpaH mano'bhidhIyate, upacArata dravyasya viparyAsAtmakamityatRSNetyatrApi ca sambandhaH // 8 // upacArato bhAvanArthamupadarya jAtito bhAvanArthamupadarzayaticakSurUpAdisaMskArasamutthaM sarvajAtiSu / vijJAnamiva jJAtInAM nAnAtvamiti jAtitaH // 9 // cakSurUpAdIti / "sarvajAtiSu cakSurUpAdisaMskArasamutthaM vijJAnamiva Atito jJAtInAM nAnAtvamiti' ityanvayaH / sarvajAtiSu ghaTa-paTAdisarvasAmAnyeSu, cakSurUpAdisaMskArasamuttha nayanarUpAlokamanaskAraprabhavaM, vijJAnamiva ghaTo'yaM ghaTo'yaM paTo'yamityAdyanugatAkArasavikalpakajJAnaM yathA sAmAnyasya vAstavikasyAbhAve'pi bhavati jAtito'nugatajJAtiprakalpanataH, tathA zAtInAM brAhmaNa-kSatriya vaizya-zUdrANAM, jAtitaH kalpitAvAntarajAtitaH athavA'saduttarajAtiriti lakSaNalakSitaM, nAnAtvam vibhinnatvam na tu vastuto vibhinnA jJAtayaH, iti evaM jAti taH bhAvanIyamityarthaH / / 9 / / jAtito bhAvanArthamupadaryopapattito bhAvanArthamupadarzayaticittavad rUpakAryasya vailakSaNyaM kSaNe kSaNe / taddhayajAtyantaraM tulyaM na bAdhyatyupapattitaH // 10 // cittavaditi / "taddhayajAtyantaraM' ityasya sthAne 'taddhi jAtyantara' iti pATho yuktaH / "cittavad rUpakAryasya kSaNe kSaNe vailakSaNyam taddhi jAtyantaraM tulyam , upapattito na bAdhyati" ityanvayaH / cittavad yathA cittasya kSaNe kSaNe vailakSaNyaM Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcadazI bauddhasantAnadvAtriMzikA / 381 ghaTajJAnaM paTajJAna maThajJAnamityevaM vibhinnAkAratvalakSaNaM vailakSaNyaM tathA, rUpakAryasya rUpalakSaNopAdeyakAryasya rasAdilakSaNasya jJAnAdilakSaNasya vA sahakAryasya, kSaNe kSaNe pratikSaNaM, vailakSaNyaM tato jJAnaM yathA kSaNikaM tathA rUpAdikamapIti, taddhi rUpakArya tu, jAtyantaraM kAraNIbhUtarUpajAtIyAd bhinnajAtIya tathA ca vijAtIyasya kSaNAntare vilakSaNasya bhAve'pi na rUpasya vilakSaNasya bhAva iti na kSaNe kSaNe rUpakAryasya vailakSaNyaM tatrAha- tulyaM cittasyApi dvitIyakSaNe yad bhavati tanna cittajAtIya kintu tadanyajAtIyamiti cittasyApi kSaNe kSaNe vailakSaNyaM na syAditi samAnacittasya dvitIya kSaNe cittaAtIyamevAnubhUyate nAnyajAtIyamiti kSaNe kSaNe cittasya vailakSaNyaM na bAdhyatIti cet tarhi rUpasantatau dvitIya-tRtIyAdyuttararUpakAryajAtasya rUpasajAtIyasyAnubhavAnna taddhi AtIyamiti rUpakAryasya kSaNe kSaNe vailakSaNyaM na bAdhitamityAha-na bAdhyati kSaNe kSaNe rUpakAryasya vailakSaNyaM na bAdhAmanubhavati, kuto na bAdhAmanubhaktItyAkAGkSAyAmAha-upapattitaH tatsAdhakayuktitaH yathA yuktyA kSaNikatvaM siddhathati tathaiva yuktyA kSaNe kSaNe vai lakSaNyaM siddhayatItyarthaH // 10 // zUnyatAyAM bauddhamataparyavasAnamupadarzayatisattvopacArau vyucchinnau skandhAnAM paJcakalpavat / zUnyatA vA pratiSThatvAdetadeva prapazcitam // 11 // sattvopacArAviti / vA athavA, sattvopacArau sattvamAtmA upacArazca kAraNe kAryatAdAtmyAdhyAsAdiH sattvopacArau to, vyucchinnau yuktyA bAdhitatvAdasadUpau, skandhAnAM samudAyAnAM, skandhAdibhedena paJcakalpavat paJcavikalpanaM yathAyuktyA vyucchinnaM samudAyaH pratyekato bhinnamabhinnaM vetyAdi vikalpanena tathA sattvopacArAvIti, tadA zUnyatA mAdhyamikAbhimatA sarvazUnyatA sidhyatIti zeSaH, pratiSThatvAt yuktyA vyavasthitatvAt pUrNatAyA bAdhe zUnyatAyA eva vyavasthitiH, etadeva anantaropadarzitameva, prapaJcitaM tathAgatena pratipAditam // 11 // Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcadazI boddhasantAnadvAtriMzikA / skandhasyaivAtmasthAne abhyupagame tatraiva rAgAdisadbhAvAdIdRzanairAtmyadarzanato ma muktirityAzaGkanmUlanAyAha skandhaprakAraM pazyanto jagatpuSpopakAravat / kimastItyupagaccheyuH kimeva tu mameti vA // 12 // skandhaprakAramiti / jagatpuSpopakAravat jagatAM jantUnAM puSpopakAraH puSpasya sugandhaghrANalakSaNopakArastAtkAliko'sthAyitvAnnottarakAle kimapi phalamAdadhAtIti na tatra sthira phalAbhilASiNAM rAgastathA, skandhaprakAraM rUpaskandhavijJAnaskandhAdipaJcapramedam , pazyantaH kSaNikatayA'valokayantaH pramAtAraH, kimastItyupagaccheyuH astitvena sthiratvena rUpeNa kiM svIkuryuH, na kiJcit svIkuryuH, vA athavA, kimeva tu kiM vastveva punaH, mama mamedaM putra-kalatrAdikamityevam svIkuryuH, kimapi vastu mameti buddhathA na svIkuryuH tathA ca skandhaprakAradarzanena kvacidapi rAga-dveSAdikaM nirvANaparipanthItyarthaH // 12 // yadA buddhena paJcaskandharUpatayA padArthA nirUpitAstathA paJcAyatanarUpatayA'pi tatrApi nairAtmyadarzanaM muktisAdhanaM bhavatyeva rAgAdermuktipratipanthino'bhAvAdityAzayenAha bAhyamAyatanaM nAtmA yathA netrAdayastathA / tadvikalpagatizcitta-manaH kasyAtra kiM yathA // 13 // bAhyamAyatanamiti / yathA yena prakAreNa, netrAdayaH nayanAdayo bAhyA AtmAna bhavanti, tathA tenaiva prakAreNa, bAhyamAyatanaM nAtmA bhAtmA na bhavati sthirasvarUpaM sattvaM na bhavatIti yAvat yadA''tmaiva nAsti tadA citta-mana:prabhRti kamapi vastu na kasyApi sambandhoti tatprabhavarAga-dveSAdikamapi na kasyApItyAha-tadvikalpataH AyatanavikalpaprasAraH, citta-manaH cetayatIti cittaM manute manyate vA mano'ntaHkaraNam , atra AyatanasvarUpe jagati, kasya syAt, ki yathA kimiva na kasyApi kimapi sambandhi, sarva svapratiSThitaM nAnyaprati Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcadazI bauddhsntaandvaatriNshikaa| 383 SThitam svasvAmibhAvAdhArAdheyabhAvAdikaH sarvo'pi sambandhaH savikalpakagocaraH savikalpakazca na pramANamiti nigarvaH / / 13 // ___ kArya-kAraNabhAvAdyavadhAraNamapyekena jJAnena na saMbhavati yadA kAraNaM tadA na kAryamiti kAraNavijJAnaM kArya nAkalayati kAryavijJAnamapi kAraNaM na gocarayati sambandhinorekenAgrahaNe sambandhasyApyekena grahaNAsambhavAdityAzayenAha hetupatyayavaicitryAt tAnevamiti bhaktayaH / kathaM hi saMpradhAryeta bhAvo bhAvavizeSataH // 14 // hetuprtyyvaicitryaaditi| hetupratyayavaicitryAt hetu-pratyayayoH kAraNajJAnayolakSaNyAt, evaM tAn evaM prakArakAt, kArya-kAraNabhAvAdIn , iti bhaktayaH etAdRzA vibhAgAH, syuriti zeSaH, kintu tadavadhAraNaM duzzakam , hi yataH, bhAvavizeSataH etasmAd bhAvAt , bhAvaH asya kAryasya bhAvaH, kathaM kena prakAreNa, saMpradhAryeta nizciyeta na kathaJcidityarthaH / / 14 // saMpradhAraNAbhAvameva draDhayatisaMmohAt smaraNAt tattvakalAbhAvAnna karmaNaH / kSaNikatvAdizuddhezca nirvANAcca pradIpavat // 15 // saMmohAditi / anena kAraNasamudAyenAmu kAryamutpAdayiSyAmIti buddhAvA. kalayya karmavizeSeNa kAraNasamUhamekatra sammelayitvA kAryamutpAdayatIti tathAvidhAt karmaNaH saMpradhAryateti na, sammohAt idamatra sampAditamidaM ca sampAdayitavyamiti bhraMzAt, kathamevaMkAraNasamudAye ekIkRte'pi kArya na jAyate ityevaM kazcit kAlaM mugdhasya cintAtaralitamanasaH, smaraNAt caitra etAdRzakAryotpAdanAyaivaM kRtavAn mayA tu naivaM kRtamityAdismaraNAt, vastuno vastUtpadyetApi karma tu kastveva na bhavati sthire tAvat karmasambhavo vastumAtraM ca kSaNikamiti nirantarakSaNikasantatebhinnabhinnadeze utpattita eva karmavyavahAropapatteralaM karmakalpanayeti, tattva kalAbhAvAt tattvAMzasyApyabhAvAt, nanu sthairya pratyabhijJAnAdipramANasiddhamiti sthire vastuni pUrva deza parityajyottaradezaprAptina vinA karmeti, karmaNaH vastutvamevetyata Aha-kSaNikatvAdizuddhazca kSANikatvAdinirNayAcca nanUtpattyanantarakSaNe Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA pazcadazI bauddhasantAnadvAtriMzikA / yadi vinAzaH syAt tadA svotpattyavyavahitottarakSaNavRttitvaM sapratiyogitvalakSaNaM. kSaNikatvamupapadyeta, anupalambhAcca notpattyavyavahitottarakSaNe vinAza ityata AhanirvANAcca antakSaNe vinAzadarzanAnnirhetuko vinAzaH pratiyogyutpattidvitIya.kSaNe'pi, pUrvottarakSaNayoH sausAdRzyAcca jAyamAno'pi vinAzo nopalabhyata iti, atra nidarzanaM pradIpavat pradIpasyAnte nAzadarzanaM samasti pUrva tu nAzo nopalabhyate athApi tailavartikAdikAraNAnAM pUrvamapyapacIyamAnatAdarzanena kAryasyApi vinAzo bhavatyevetyavagamyate, kintu pradIpasantatigatAnAM pradIpAnAM sausAdRzyAd medAnupalabdhyA nAzo nopalabhyate tathA'nyasantAne'pItyarthaH / / 15 // naikasyaiva kasyacit svotpattyanantaraM vinAzaH kintu dharmamAtrasya, nirvikalpakAnubhavo'pi tasya bhavatyeva, vikalpAbhAvAcca na kSaNe kSaNe vinAze tasya prAmANyaM yasmin viSaye vikalpotpAdakatvaM tasya tatraiva prAmANyamiti hi bauddhAnAM DiNDima ityAha nirvANaM sarvadharmANAmavikalpaM kSaNe kSaNe / hetupratyayabhedAt tu tadanta iva lakSyate // 16 // . nirvANaM sarvadharmANAmiti / "kSaNe kSaNe sarvadharmANAmavikalpaM nirvANam, tattu hetupratyayamedAdante lakSyata iva'' ityanvayaH / kSaNe kSaNe pratikSaNam, sarvadharmANAM vastumAtrasya tattatkAlotpannasya, avikalpaM vikalparahitaM nirvikalpakapratyakSagamyamiti yAvat , nirvANaM vinAzaH, tat tu nirvANaM punaH, hetupratyayamedAt kAraNajJAnabhedAt, ante santatyavasthAne, lakSyate iva savikalpakajJAnagocaro bhavatIva, yadyapi ante caramasyaivaikasya vinAzo jJAyate tathApi caramasyeva pUrvapUrvasyApi hetupratyayamedo'styeveti tataH caramasya vinAzAvagatiriva pUrvapUrvavinAzAvagatirapItyavabodhanAyoktamiveti // 16 // kSaNikasya sato gatirna sambhavatItyAha saMsAre sati nirvANaM kSaNikasya gatiH kutaH / janmavat tena cittasya nirvANamapi saMskRtam // 17 // Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcadazI bauddhasantAnadvAtriMzikA / 385 saMsAre satIti / saMsAre sati janmani sati, nirvANa vinAzaH yatrotpattimattvaM tatra vinAzitvamityevamutpattimattva-vinAzitvayorvyApteH, evaM ca kSaNikasya kSaNamAtravartinaH, kutaH kasmAt, gatiH UrdhvalokAdholokAdigamanam, sthairye satyeva pUrvasthAnAt sthAnAntaraprAptinimittakriyAyA upapatteH, tena uktahetunA, cittasya vijJAnasvarUpAtmanaH, janmavat janma yathA saMskRtaM tathA, nirvANamapi vinAzalakSaNanirvANamapi, saMskRtaM tAtkAlikam, kiyatkAlasthitikasya hi kiyatkAlamasaMskRtaM rUpaM tatazca saMskRtaM, na tvevaM kSaNikasya, tasya tu yad rUpaM tat saMskRtameva bhavatIti // 17 // saMskRtasvarUpopAdAnaphalamupadarzayati yat saMskRtamanityaM tad bhaGgAdanyo'nyasaMskRtam / nirvANamanasAmasmAduktivipratiSedhanAt // 18 // yat saMskRtamiti / yat saMskRtaM yat kenApi dharmeNa saMskRtaM taddharmasya pUrvamabhAvAdutpattimattvena, anityaM taditi taddharmasaMskRtaM tadanityamityupadarzanaM vyApteH kathaM janmavat kSaNaM tannirvANaM ca saMskRtamityAkAGkSAyAmAha-bhaGgAdanyo'nyasaMskRtam bhaGgAd vinAzAd janmavad vastu tannirvANaM ca parasparasaMskRtaM, nirvANamatra naiyAyikamata iva notpattimad vinAzyatiriktAbhAvasvarUpa sthirasya kasyacidanabhyupagamAt nApi zazazaGgAdivat tuccharUpameva tasya sarvadharmAnAspadatvena dvitIyakSaNe dhvaMsa ityAdi vyavahArAviSayatvAt , kintUttarottarakSaNasvarUpa eva pUrvapUrvakSaNasya vinAzaH tasya vinAzitve'pi na pratiyogyunmajanaprasaGgaH tadvinAzaparamparAyAmapi tadvinAzatvAbhyupagamAt, evaM ca svapratiyogikavinAzasvarUpatvenottarakSaNAtmakanirvANaM janmavat pUrvakSaNasaMskRtam janmavat pUrvakSaNaM cottarakSaNasvarUpanirvANapratiyogitvenottarakSaNasvarUpanirvANasaMskRtaM, na hi dhvaMsAtmakAbhAvaM vinA pratiyogyamityevaM nirUpayituM zakyaH, kasya pratiyogItyevamAkAGkSAyAH sadbhAvAt, evaM pratiyoginamantareNa dhvaMso'pi na nispayituM zakyaH, kasya dhvaMsa ityAkAGkSAyAH sadbhAvAnnirAkAGkSobhayapratoteranyo'nyasaMskArAdevopapatteH, 'asmAduktiH' ityasya sthAne 'yasmAd bhukteH' iti pATho yuktaH / Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 divAkarakRtA kiraNAvalIkaritA pancadazI bauddhasantAmadvAtriMzikA / yasmAt sarvadharmANAM kSaNe kSaNe'vikalpaM nirvANamiti vyavasthApanataH, nirvANamanasAM mokSAbhilASiNAM, bhuktaH bhogasya, vipratiSedhanAt nirAkaraNAt sthire Atmani mameyaM strI mamAyaM putra ityAdi mamatvAbhimAnajanitarAgAdito bhogo bhavati na tu kSaNike iti nairAtmyabhAvanaM zreya ityarthaH // 10 // yathA sarvadharmANAM janmavatAM kSaNe kSaNe nirvANaM tathA vijJAnasyApi viSayato janmavata ityAha dharmavad viSaye'nyo'pi yadA vijJAnasaMbhavaH / satkArebhyastadA janma kiM tasya kurute kSamA // 19 // dharmavaditi / 'viSaye'nyo'pi' ityasya sthAne 'viSayebhyo'pi' iti pAThaH, 'satkArebhyaH' ityasya sthAne saMskArebhyaH' iti pAThazca yuktaH / dharmavada dharmANAM yathA janma tathA, yadA viSayebhyo'pi vijJAnasambhavaH vijJAnasyotpattiH, tadA saMskArebhyaH pUrvavAsanAbhyaH viSayanirapekSebhyaH, tasya vijJAnasya, janma utpattiH, kiM kSamA kurute atra kSamA kiM karotu, mA vAsanAbhyo jJAnaM jAyatAmityevaM nivAraNe na kSamAyAH sAmarthyamityarthaH // 19 // nanu 'nityaM vijJAnamAnandaM brahma' iti vAkyataH trikAlavRttijJAnaM sidhyatIti na tasya janma-vinAzau bhavata ityata Aha na pUrvA na parA koTiH vidyate vAphalaM mteH| pUrvavipratiSedhastu hetupratyayasambhavAt // 20 // na pUrveti / mateH jJAnasya, na pUrvA koTiH vidyate prAgabhAvalakSaNA pUrvA koTi na vidyate, tema jJAnasya janma ma bhavatItyanAdijJAnaM, parA koTitva salakSaNA na vidyate, tena jJAnasya nAyo na bhavatItyamantaM jJAnam , vAhaphala vAcAM klisitaM vAgmAtram , tatra yuktarabhAvAt apauruSeyatayaiva bedasya prAmANyaM parairukSuSyate tacca ma sambhavatIti, manu sthirAtmapratiSedho'pi bhakto vAphaLamevetyata mAha-pUrvavitratiSedhastviti sarvadharmakSaNikasyavyavasthApanena Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcadazI bauddhasantAnadvAtriMzikA / 387 sthirAtmapratiSedhaH punarityarthaH, na vAGmAtraM, kintu hetupratyayasambhavAt kAraNajJAnasadbhAvAdityarthaH // 20 // hetu-pratyayarahitamapi paramatamurarIkRtya pUrvAparakoTivivarjitaM jJAnaM kimiti nAzrIyate ityAha ahetu-pratyayanayaM pUrvAparasamAbhavam / vijJAnaM tatsamutthaM kaH saMvyavasyed vicakSaNaH // 21 // ahetu-prtyynymiti| ahetu-pratyayanayaM na vidyate hetu-pratyayau yatra so'hetupratyayaH ahetupratyayazcAsau nayazcAhetupratyayanayastaM, pUrvAparasamAbhavaM pUrvAparasamAyAM pUrvAparakAle bhavaH sadbhAvo yasya sa pUrvAparasamAbhavasta, etAdRzaM tatsamutthaM vacanasamudbhUtaM, vijJAnaM ko vicakSaNaH paNDitaH, saMvyavasyet samyag nizcinuyAt kAkkA na ko'pi saMvyavasyedityarthaH // 21 // ma caivaM vacanaM pramANaM na bhavet na bhavedeva, nirvikalpakapratyakSameva pramANa, paramparayA nirvikalpakaviSayatvalakSaNasamutthatvenAnumAnamapi pramANaM na tu zabdastathA, tarhi vacanaprabhavaM vijJAnaM kIdRzamityAkAGkSAyAmAha darpaNasthamiva prajJAmukhabimbamatanmayam / tatsamutthaM ca manyante tadvatpratyayajanmanaH // 22 // darpaNasthamiveti / tatsamutthaM vacanaprabhavam , prazAmukhabimbaM prajaiva mukhaM prajJAmukhaM tasya bimbaM pratibimbam , atanmayaM prajJAmayaM yathArthajJAnaM netyatanmayamayathArthajJAnaM, taduktam "vikalpayonayaH zabdAH vikalpAH zabdayonayaH / - kArya-kAraNatA teSAM nArthaM zabdAH spRzantyamI // 2 // " iti, darpaNasthamiva yathA darpaNasthaM mukhabimba na mukhamayaM kintu mukhAbhAsasvarUpameva, tadvat tathAvidhajJAnavat, pratyayajammanaH svalakSaNajJAnajanyavimAnaskAsanyavaM pratibimbasvakapamanyante saugatA mabhyupagacchantItyarthaH // 12 // Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcadazI bauddhasantAnadvAtriMzikA / samazyA evaiSa svabhAvo yaduta kAcit sAmagrI nirvikalpakaM janayati kAcit savikalpakaM janayati, evaM ca zabdaprabhavamapi vijJAna nAtanmayaM kintu vikalpasvarUpamapi tadyathArthajJAnamevetyata Aha na sAmagrIsvabhAvo'yamato naajnyaanbhedtH| svapnopalabdhasmaraNaM nivRttizca na netyapi // 23 // na sAmagrIsvabhAvo'yamiti / na sAmagrIsvabhAvo'yaM sarvasyApi vastunaH svasva kArya prati tattatkAryaM kurvannaiva kAraNatvAt pratyekasyaiva kurvanpAtmanaH kArya janakatve sAmagro vai aniketi niyamAnabhyupagamAt kasyAzcinnirvika pakajanakatvaM kasyAzcit savikal ki janakavamityevaM sAmagosvabhAvo na, tatazca na yathArthajJAnarUpatvaM vikalpasya sidhyatIti, ataH sAmagrIsvabhAvanirAkaraNAt, ajJAnamedataH jJAnabhinnavastuvizeSataH, na neva, svapnopalabdhasmaraNa svapnA kalitapadArthasya smaraNam , netyapi netyAkArikA'pi, nivRttiH nirvANa, ca punaH, na ajJAnavizeSato naiva, kintu tattatkurvadAtmakakAraNAdeva tattat kAryamupajAyata iti nigarvaH // 23 // nanvevaM sAmagrIsvabhAvAnupagame viSayasaMprayogAdinA'jJAnavizeSeNa yat kimapyabhISTaM bhavati tanna syAt sAmagryantargatatayA'jJAnavizeSasya tatkAryakAritvAbhAvAdityata Aha na cAniSTaprayogo naH kuzalapratipattivat / manyamAno hi doSaM vA guNaM vA parikalpayet // 24 // na cAniSTaprayoga iti / naH asmAkaM, kSaNikavAdinAM bauddha nAm, aniSTaprayogaH ariSTaprasaGgaH, na naiva, kuzalapratipattivat yathA kuzalaprAptinaM bhavati tathA'kuzalaprAptirapi na bhavati, kuzalaprAptinimittasya rAgasyevAkuzalaprAptinimittasya dveSasyApyabhAvAt, tat kiM kuzalaprAptyakuzalaprAptI lokAnAmanubhUyamAne apalapyete bhavadbhiH ? na vastunibandhane te, yasya sthirasyAtmanaste syAto tasyaivAbhAvAt ? kalpanAnimitta te kalpanA ca doSa-guNAnAM vArayitumazakyetyAzayenAha-manyamAnaH Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalokalitA paJcadazI bauddhasantAnadvAtrizikA / 389 hIti hi yataH, iSTamaniSTaM vA mAnyamAnaH, doSa guNaM vA parikalpayet na tu mantA puruSaH mantavyau doSa-guNau ca vastutaH samastItyarthaH // 24 // lokonAM pravRttiH kalpanAmebopajIvati na vastusthitimityAhapaTahadhvanivallokaH kalpanAmanuvartate / yataH svabhAvo bhAvo vA tasya vaktuM na yujyate // 25 // paTahadhvanivaditi / paTahadhvanivat dUre sthitisya paTahasya dhvanimupazrutya yathA vibhinnadezasthitA bAlA yatrAyaM paTahadhvanistatrotsava ityevaM parikalpya paTahadhvanimanusaranti tatrotsavaH, bhavatu mA vA, yatrotsavastatra paTahadhvanirityevaM kalpanA tu samastyeva, tathA lokaH vyavahAraparAyaNo janaH, kalpanAmanuvartate yathA yathA kalpanA bhavati tathA tathA pravartate, kathaM vyavahRtiviSayasya svatattvamAlocyaiva na lokavyavahRtirityata Aha-yata iti, yataH yasmAt kAraNAt, tasya vyavahriyamANasya, svabhAvaH asAdhAraNadharmaH, vA athavA, bhAvaH sAmAnyataH sattvaM, akArapra leSe abhAvaH asattvaM, vaktuM nirvaktum , na yujyate-na ghaTate sattvAsattvAbhyAmanirvacanIyo vyavahartavya ityAzayaH // 25 // nanu sarvasya vyavahatavyasya sattvAsattvAbhyAM sAmAnya-vizeSAbhyAM vA nirvaktumazakyatve sugatasyopadezasvarUpaM zAstramapi niSprayojanaM syAdityata Aha na copadezavaiphalyaM rUpaM vijJAnajanmavat / duHkhamutpadyate tasya svArthahAnamayuktivat // 26 // na copadezavaiphalyamiti / upadezavaiphalyaM sarvaM kSaNika sarva vijJAnaM sarvamanirvacanIyaM sarvaM zUnyamityevaM sugatavacanalakSaNopadezasya niSprayojanatvam, na ca naiva, upadezakurvadrUpasvabhAvatayotpannasya kSaNikasarvajJAnamvarUpasya bhagavato buddhasya kSaNikatathAvidhopadezarUpArthakriyAkartRtvata evArthakriyAkAritvalakSaNasattvaM nAnyatheti yat sat tat kSaNikamiti niyamo'pi svasminnupadezarUpakAryakaraNata eveti bhavatyupadezasya sAphalyam , evaM bhagavadupadezataH sautrAnti kAdonAM ziSyANAmanyeSAM ca zrotRNAM nairAtmyabhAvanA santAnato nirupaplavavijJAnasantatilakSaNApavargasyApyudaya iti paramparayA paramapuruSArthasAdhanasya sugatopadezasya na bhavati vaiphalyam, arthakriyA Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcadazI bauddhasantAmadvAtriMzikA / kAritvalakSaNasattvasampAdakatayopadezasAphalya draDhayituM nidarzanamAha-"rUpaM vijJAnajanmavad' iti atra "rUpavijJAnajanmavad" iti pATho yuktaH / rUpavijJAnajanmavat yathA'sya bhagavataH sugatasya kSapaNakamuniveSAdilakSaNaM sattvaprakarSAdiyogi dedIpya. mAnakAntyAdilakSaNaM vA rUpaM sarvapadArthavibhAsakaM vijJAnaM mAyAdevIgarbhAvirbhAvalakSaNaM janma ca na viphala tathopadezo'pi na viphala:, rUpAdiSvapi zaGkAzIlAnAM zaGkA syAdeva kimarthamasya rUpamIdRzaM kiM cAsya sarvajJAnasya prayojanam , kimarthamasya mAyAdevIto janmeti, upadezakaraNAt prAgeva tu rUpAdikamasyAbhavadeva, tatra yathA sAphalyaM tathA zAstralakSaNopadezo'pItyarthaH, nanu rAga dveSa-mohAbhibhUtAnapArasaMsArasAgaranimagnAn duHkhitAn jovAn dRSTvA duHkhitaH san kAruNikastaduddhArAya mokSasAdhanamupadeSTumarhati kRtakRtyasya tu bhagavataH sugatasya duHkhitajanadarzanato duHkhaM na bhaviSyatyeveti nopadezakaraNapravRttiH sambhavati, prANijanaduHkhadarzanena so'pi duHkhito yadi tadA tadupadezena tattvaM jJAtvA'pi tadvadeva janAH duHkhitA eva sthAsyantIti viphale tadupadezena janAnAM grahaNapravRttirityata Aha-duHkhamutpadyate tasyeti tasya sugatasya sarvajJatve satyapi, duHkhaM duHkhitajanadarzanaprabhavaM janmAntaropAttasvaduSkRtaprabhavaM vA duHkham utpadyate, tadAnImapyupajAyate, etadarthameva vartamAnArthakAkhyAtaprayogaH, svajanavartamAnakAlInaduHkhasvIkArazca sugatasya bhikSArthamaTata caraNe kaNTake lagne "ita ekanavateH kalpe zaktyA me puruSo hataH / ___ tatkarmaNo vipAkena pAde viddho'smi bhikSavaH ! // 3 // " iti vacanenAvagamyate, atra prathamacaraNe 'ita ekanavateH kalpe' tRtIyacaraNe 'tena karmavipAkena' iti syAdvAdamajA pAThaH, karmagranthe tu 'ita ekanavatau kalpe' ityevaM pAThabhedo dRzyate, tthA ca tadapi karma buddhasantAne sambhAvanApathamavatarati yat karmaphala duHkhaM sadupadezaparibhramata evopajAyata iti tadarthakatvamupadezasya yuktameveti bhaavH| nanvevaM paraduHkhaprahANecchayopadezaparizramaprabhavaduHkhamAtmanyanubhavato'sya sukha-duHkhAbhAvAnyatarAtmakasvArthasya hAniH syAt nahiM rathyApuruSAdirapi svArthahAnAya yatate, tataH svArtharakSaNArtha prekSAvato'syopadezAkaraNameva baramityataH Aha-svArthahAnamayuktivaditi yuktiyogaH prANendriyazarIrAdibhiH saMyogo Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarahatA kiraNAvalIkalitA pancadazI bauddhasantAmadvAtrizikA / 391 janmeti yAvat, na yuktirayuktirviyogaH prANendriyazarIrAdibhirviyogo maraNamiti yAvad rUpavijJAmajanmavaditi janmapadopAdAnasvArasyAd viyuktipadena maraNasya grahaNam , AyuHkarmakSayAd yathA sukha-duHkhAbhAvAnyatarabhinnamapi maraNaM sugatasya bhavatyeva, tathA niruktaduHkhamapi pUrvakarmavipAkataH syAdeva tadetatsvArthahAnApAdanamiSTApAdanarUpatvAnna doSAvahamiti bhAvaH // 26 // ____nanu niranvayacitsantatirUpe Atmani buddhAbhyupagate karturabhoktRtvaM bhoktuzcAkartRtvamiti vastusthitI ninditakarmAcaraNato vividhanarakagatiprabhavaH saMklezo bhaviSyatItyevamAgantukasaMklezabhayasya kartRbhUtajJAnasyAbhAvAnninditakarmanivRttirna bhavet , vihitakarmakarturjJAnasya karmakSayAdilakSaNAyA viziSTayogaprAptyAdilakSaNAyA vA cittazuddherabhAvAt tatra pravRttirapyanupapannetyata Aha na cAsyAgantusaMklezaH zuddhirvA bhktystvimaaH| smRtisaGgasamaH kintu tejasyaraNivRttivat // 27 // na cAsyAgantusaMkleza iti| asya vartamAnakSaNaikasattvavAdino buddhasya, mate iti zeSaH, AgantusaMklezaH atItAnAgatakAlayorabhAvAt AgAmikAlabhAvinarakayAtanAdiH, na ca nAstyeva, kintu yad yad kurvadrapAtmakaM yajjJAnaM bhavati tat tajjJAnAnantaraM tad bhavatItyeva niyamaH evaM cAdhArAdheyabhAvAbhAvAt kartari tad bhavati, bhoktari tad bhavatItyeva niyamaH, evaM cAdhArAdheyabhAvAbhAvAt kartari tad bhavati, bhoktari tad bhavatItyeva neSyate, kintu saMklezajananakUrvadrUpAtmakAjjJAnAt saMklezavijJAnakSaNa upajAyata ityavorarIkriyata iti, zuddhirvA kAdigatA zuddhirvA na ca, AgAmikAlagatA zuddhirapi nAsti, kintu nirupaplavacittasantatilakSaNazuddhikurvadrU pAtmakAjJAnAdanantarakSaNe niruktazuddhirupajAyate ityeva vastusthitiH / nanvevaM tattatkArya prati tattajjananakurva patvenaiva yadi kAraNatvaM tadA etasmAt karmaNaH saMklezaH etasmAcca zuddhirityAdhupadezaH, kathamupapadyatA mityata AhabhaktayastvimA iti| 'smRtisaGgasamaH' ityasya sthAne 'smRtisaGgasamAH' iti pATho yuktaH / kintu smRtisaGgasamAstu imA bhaktaya itynvyH| kintviti yadyAgantuka saMklezo neva, zuddhirvA''gAminI nAsti tarhi tadupadezasya kA gatiriti Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 391 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA pazcadazI bauddhasantAnadvAtriMzikA / W pRcchArthaH, uttararyAta-smRtisaGgasamAstviti, tu punaH, smRti smaraNAtmakavijJAnaM taccAnAmabhAve'pyudayati tayA saha yo'rthAnAM pratiniyataviSayANAM saGga iyamasya smRtiriyaM tvasyetyevaMrUpaH, sa kalpanAnimitavapureva yasyAH smRteryo viSayaH so'pi tadAnIM nAsti'nyo'pyarthastadAnIM nAstItyevamasattvAvizeSe'pi vAsanAvizeSAt kalpiviSaviSayibhAvAdeva vyavahAravIthImavatarati saH kalpitatvena tatsadRzAH imAH upadezataH pratyakSIkriyamANA iva, bhaktayaH etasmAt karmaNaH saMklezo bhaviSyati etasmAcca zuddhirbhavaSyatIti vibhajanAH pratiniyatakArya-kAraNabhAvavibhAgarUpAH, yathA vahni prati tRNatvenAraNitvena maNitvena ca kAraNatvaM vyabhicArAnna sambhavati kintu tRNAraNi-maNInAM vahnijananakurva patvenaiva kAraNatvamathApi kurvatra patvavizeSasyAbhivyajakatayA tRNatvAdInAM janakatAvacchedakatvaM parikalpya tA! vahirAraNeyo vahnirityevaM viziSya vyavahArastathA prakRte'pi viziSyopadezaH kAlpanika ityAhatejasyaraNivRttivaditi, bharaNIti tRNa-maNyorapyupalakSaNam // 27 // nanu saugatamate niranvayavinAzina eva pUrvottaravijJAnakSaNAH teSAmanyo'nyasambandhAbhAvAt pratiniyataikA santatirna ghaTate, iti vijJAnasantatirAtmasthAnIyA kathaM, tadantareNa yasmin santAne anubhavakarmavAsanAstasmin santAne smRtikarmaphalopabhogAdaya ityAdi kalpanA'pi katham , yena kAlpaniko vyavahAraH syAdityata Aha - cittacAravazAt saGgaH smRtivanna virudhyate / saMskArAyatanApekSaM nirodhApattyanantaram // 28 // cittacAravazAditi / athavA yasmin vijJAnasantAne anubhavavAsanAsta. sminnaiva santAne smRtirityevaM smRtisaGgo'pi kathaM yena smRtisaGgasamA bhaktaya iti yujyatetyata bhAha-cittacAravazAditi cittasya manaskArasya yazvAraH pratikSaNaM tattajjJAnajananakurva drUpatayotpattistabalAdityarthaH, saGgaH pUrvottaravijJAnakSaNayorekasantAnAnusyUtatattvalkSaNasambandhaH smRtervA santAnavizeSe viSayavizeSevA sambandhavizeSaH, smRtivat yathAcittacAravizeSAt kadAcideva, kvacideva smRtirbhavati tathA, na virudhyate nAsambhavI, acintyaH khalu manaskArasya mahimA yaH Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcadazI bauddhsntaandvaatriNshikaa| 393 kAryavizeSabalAdevonnetuM zakyate yathA yathA yad yat kAryamupajAyamAnaM dRzyate tathA tathA tadanuguNa eva manaskAracAraH kalpayituM zakya iti na caivaM manaskArasya vAsanAlakSaNavazAdeva smRtisaGgAdibhAve mokSalakSaNaparamapuruSArtho'pi tata eva bhaviSyatItyevameva sugatadarzanAkUtamAsthayamuta tatrAsti kiJcidvaktavyamityAkAGkSAyAmAha-saMskArAyatanApekSamiti buddhasya zAstralakSaNopadeze AryasatyanAmadheyA duHkha-samudaya-mArga-nirodhAcatvAraH padArthA upadiSTAH tatra vijJAna-vedanA-saMjJAsaMskAra-rUpabhedAt paJcavidhaM duHkham , vijJAnAdayazca cayApacayarUpatvAt skandhazabdena vyapadizyante tatra sarvakSaNikatvajJAnaM vijJAnaskandhaH pUrvabhavapuNya-pApapariNAmabaddhasukha-duHkhAnubhavalakSaNo vedanAskandhaH, sarvamidaM sAMsArika sacetanAcetanasvarUpaM nAmamAtraM saMjJAskandhaH, ihabhava-parabhavaviSayaH santAnaH padArthanirIkSaNarUpaprabuddhapUrvabhavAnubhUtasaMskArasya pramAtuH sa evAyaM devadattaH saiveyaM dIpakaliketyAdyAkAreNa jJAnotpattiH saMskAraskandhaH, paramANupracayo rUpaskandha iti rAga-dveSa-mohakAraNIbhUtaH bhAtmAtmIyasvabhAvAkhyaH samudayaH, kSaNikAH sarvasaMskArA ityAkArikA jJAnasantAnarUpA vAsanA mArga ityucyate / apavarga-mokSapadAbhidheyo vastumAtrakSaNikatva-vastumAtranairAtmyavAsanArUpo nirodha iti kathyate, evamAryasatyarUpatayA duHkhAdInAM caturNA yathopadiSTatA, tathA dvAdazAyatanatvenApi tattvaprarUpaNA, tatra sparzanAdIni paJcendriyANi zabdAdyAH paJcaviSayAH mAnasaM dharmAyatanaM ceti dvAdazAyatanAni,evamanyAnyapi dvAdazAyatanAni yathA jAti-jarA-maraNa-bhava-upAdAna-tRSNA-vedanA-sparza-SaDAyatananAmavijJAna-saMskAra-avidyArUpANIti, tatra yat saMskArAyatanaM tadapekSaM tadadhInaM saMskArAyatanasya pUrvabhAve satyeva sarvavastukSaNikatvavastumAtranairAtmyavAsanArUpo virodhaityAha-nirodhApattyanantaramiti bhAvapradhAno nirdezo'yam, tathA ca niruktasvarUpasya nirodhasya yA ApattiH prAptiH, tasyA anantaratvaM nairantayaM vijAtIyajJAnAntaryarahitatvaM, vAsanA'pi jJAnavizeSa eva tena vijAtIyajJAnAnantaritavastu. mAtrakSaNikatvavastumAtranairAtmyajJAnavizeSasantAnalakSaNo nirodhaH saMskArAyatanAdhIno bhavatItyarthaH, niruktanirodhazca nirupaplavacittasantatisvarUpaparyakasita eva, sa ca tatkurvadrUpAtmakasopaplavajJAnavizeSarUpasaMskArAyatanato bhavanna virudhyata iti bhAvaH // 28 // Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 divAkarakRtA kiraNAbalIkalitA paJcadazI bauddhasantAnadvAtriMzikA / wwwwwww nanu nirupaplavacittaM prati sopaplavacittaM tat kurvadrUpAtmakaM kAraNamiti bhavatu prathamaM niruSaplavacittaM sopaplavacittAd dvitIya-tRtIyAdinirupaplavacittotpattistu katham, prathamA nirupaplavacittAdikAle sopaplavacittAbhAvAt, adRSTakalpanA tu dRSTavirodhAnna sambhavatyeva, yena nirupaplavacittasyApi nirupaplavacittakurvadrUpatvamurarIkRtya tato nirupaplavacittotpattiH svIkriyetApi tathA ca niruplavacittasantAnAbhAvAt tadrUpo nirodho na sambhavatItyata Aha akuravyaktiniSpattizcetaHsattvasya tat katham / avidyA-tRSNayoryadvanna nAnAtvaM na caikatA // 29 // ____akuravyaktiniSpattiriti / cetaHsattvasya cittasvarUpasyAtmanaH, nirupaplavacittasyeti yAvat, tat tasmAt sopaplavavijJAnAt, akurabyaktiniSpattiH uttarottaranirupaplavavijJAnavyaktyutpattiH dvitIya-tRtIyAdinirupaplavajJAnasya prathamanirupaplavajJAnAnantarodgatatvAdaGkuratvenotkIrtanaM tatsantAnalakSaNamokSatarostata evAtmalAbhAt , kathaM kathaM bhavet tadavyavahitapUrvakSaNe sopaplavacittasyAbhAvAt nirupaplavacittasya nirupaplavacittaM prati kAraNatvasyAdRSTacaratvena kalpayitumazakyatvAditi praSTurguDhAbhisandhiH, kArya-kAraNabhAvakalpanAyAM sAjAtyaM vaijAtyaM vA na tantram kintu yad yat kurvapAtmakaM tat tat sajAtIyaM vijAtIyaM vA bhavatu ubhayathA'pi tadanyathAnupapattyA tatkAraNatayA kalpyate, adRSTavaimatyasyAnyathAnupapatyaiva pratikSiptatvAt, yathA'vidyayA vidyA'pyupajAyate, avidyApi, tRSNayA tRSNA'pi bhavati vaitRSNyamapItyuttarayati-avidyA-tRSNAyoryadvaditi yathA'vidyA-tRSNayostatsajAtIyAt tadvijAtIyAccAGkuravyaktiniSpattistathA prakRte'pItyarthaH, svalakSaNameva vastusvarUpaM sAjAtya-vaijAtyAdikaM tu na nirvikalpakapratyakSAtmakapramANagocaraH, vikalpasya tu na prAmANyamiti vastusthitau yatkurvapAtmakaM tat tatastadutpattirityeva pramANagocaraM iti prathamasya nirupaplavacittasya sopaplavacittAd dvitIyAdezca nirupaplavacittasya nirupaplavocattAdutpattirityabhyupagame doSAbhAvAt / nanu sAjAtyavaijAtyAderanaGgIkAre nAnAtvaikatvAdikamapi na kasyacid rUpAditi santAnamedaH Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcadazI bauddhsntaandvaatriNshikaa| 395 santAnaikatvaM ca na syAditi ced na syAdeva kiM naH chinnamityAha-na nAnAtvaM na caikateti tadvayavahArastu kAlpanika eva, na pAramArthika ityabhisandhiH // 29 // nanUktoktita etadapyAyAti yathA'vidyA-tRSNayorna nAnAtvaM nApyabhedaH tathA santAnAnAmapi na nAnAtvaM nApyekatvaM sopaplavacittAnupaplavacittayorapi na nAnAtvaM nApyekatvaM, vikalpamAtragocarayostayorabhAvAt, evaM sati samAnaviSayakajJAnayorapi viSaye ekatvaM nAnAtvaM na bhavet , kalpitatvasya tatrApyavizeSAdityAzaGkAmiSTApattyA pariharati samavijJAnayostadvad vedhe kAntamataH zivam / zrotaHprAptyAdirasyAstu vikalpo'raNivahnivat // 30 // samavijJAnayoriti / samavijJAnayoH samAnaviSayakavijJAnayorityarthaH, tadvat pUrve'pi darzitavat, vedya grAhye, na nAnAtvaM na caikatetyanuvartate, itthaM bhAvanAtaH kiM bhavatItyAkAkSAyAmAha-kAntamiti, ataH etasmAd vicArAt, kAntaM manojJam, zivaM kalyANam, bhavatIti zeSaH tacca pUrvopavarNitaM nirvANameveti, nanu tasya nAnAtvaikatvAdirahitasya bhavanadIpAraprAptivisabhAgaparikSayazivavama'dhruvAdhvAdirUpakalpanA kathamityAkAGkSAyAmAha-zrotaHprAptyAdiriti AdipadAd visabhAgaparikSayAderupagrahaH, asya zivasya, vikalpaH matabhedena kalpitanAmabhedaH, astu bhavatu, naitAvatA vastutattvaM svalakSaNAtmakaM bhidyata iti nigarvaH, atra dRSTAntamAha-araNivahnivaditi araNi dvayasaGgharSodgata vahniryathA'raNInAM tatkAraNAnAM vaicitryAt tattatkASThanAmnA saGkalitanAmnA vyapadizyate tAdRzavyapadezalakSaNo vikalpo na doSAvahastathetyarthaH // 30 // nanu sAkAravijJAnavAdo buddhaziSyasyaiva yogAcArasyAnumataH tatrAkAro jJAnAdabhinna eva jJAnaviSaya iti jJAna-jJeyayostadAtmyameva sambandhaH, tathA ca jJAnavizeSasvarUpo buddho yAn padArthAn ghaTa-paTAdIn ziSyazrotRprabhRtIna vAdivrAtAMzca pazyati te sarve'pi buddhajJAnaviSayA buddhajJAnAkArA ekaM buddhacittameveti duHkhitAn Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA paJcadazI bauddhasantAnadvAtriMzikA / nAnAvidhAn prANino'valokanameva nAsti svabhinnasyopadeSTavyAderabhAvAt tadduHkhaprahANecchAderapyabhAvAcchAstrapraNayanamakiJcitkara meva tasyetyata Aha ekacitte'pi vA kRtsnaduHkhajJAnopapattitaH / grAmamohakSamodarkaH zAsanapraNayo muneH // 31 // ekacitte'pi veti / ekacitte'pi vA vAkAro'bhyupagamavAdasUcatakaH, nAnAtvaikatvAdikaM kalpitameva na vAstivikamityuddhoSitameva, evamApyApAtataH ekatvaM svIkRtya buddhasyaikacitte'pi sarvaviSayakajJAnAtmake, kRtsnaduHkhajJAnopapattitaH azeSaprANiduHkha jJAnasambhavataH, muneH sugatasya, zAsanapraNayaH praNayana racanaM praNayaH zAsanaM dharmazikSAtmakaM zAstraM tasya praNayanam, kIdRzaH zAsanapraNayaH ityAkAGkSAyAmAha-grAmamohakSamodaka iti, grAmaH paJcaskandhadvAdazAyatanAdikaH, mohaH niranvayavinAzini kSaNike vitta-putra-kalatrAdike'nAtmIye sthairyabhrAntyA''tmIyatvabuddhiH, kSamA kSaNikAH sarvasaMskArA utpattyAnantaraM svayameva vinazyati na ko'pi kasyApi nAzaka iti parakRtaM duHkhAdyutpAtasya sahanam, udarkaH uttarakAle sarvakSaNikatvanairAtmyabhAvanAtaH kalyANam , viSayeNa viSayiNa upalakSaNamiti etadviSayakaH zAsanapraNaya ityarthaH // 31 // [dvAtriMzattamapadyamatra truTitaM pratibhAti / ] yeyaM dvAtrizikA buddhamatatattvAvabodhikA // siddhasenakRtA gUDhabhAvAnvayasamujjavalA // 1 // tatraiSA yojitA vRttirmayA lAvaNyasUriNA / saMkSiptA saralA bhaktyA guroreva satAM mude // 2 // iti bauddhasantAnanAmnyAH paJcadazyA dvAtrizikAyA kRtA vivRtiH / / Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazI niyatidvAtriMzikA | niyatikRtaniyamakalitA svabhAvavAdAdisaMmizrA / vANI jayati suramyA yeSAM tAn jinavarAn naumi // niyativAdamupavarNayatinityAnantaramavyaktisukha-duHkhAbhijAtayaH / svabhAvaH sarvasattvAnAM payaHkSIrAGkurAdivat // 1 // nityeti / nityAnantaramavyakti." ityasya sthAne "nityAnantaratAvyakti" iti pATho yuktaH / nityAnantaratAvyaktisukha-duHkhAbhijAtayaH bhAva. pradhAnanirdezAnnityapadena nityatvasya grahaNaM, idaM sarvadaiva bhavitavyamiti niyatibalAnnityatvaM sattvasya svabhAvaH, anantaratA Anantaryam, ekAnantaramaparasya bhAvo yathA manuSyabhavAnantaraM devabhavabhAvaH, devabhavAnantaraM manuSyabhavabhAvaH, manuSyo'yaM devo bhaviSyatyeva devo'yaM manuSyo bhaviSyatyeva, etadanantaramanena bhavitavyamityevaM niyatibalAdAnantayaM sattvasya svabhAvaH prAptavyaH, 'niyatibalena yo'rthaH so'vazyaM bhavati nRNAM zubho'zubho vA' ityAdivacanAt, evaM vahneranantaraM dhUmena bhavitavyamiti niyatibalAdeva vahnidhUmAdInAmAnantarya svabhAva iti, vyaktiH vyaktatA AvirbhAva utpattiriti anenAsminneva samaye, asminneva deze utpattavyamiti niyatibalAdeva sattvAnAM pratiniyata deza-kAlotpAdasvabhAvaH, akArapraleSAdavyaktiH tirobhAvo vinAza iti yAvat, so'pi svabhAvaH sarvasattvAnAmanenAsmin samaye. 'smin deze vinaSTavyamiti niyatibalAdeva bhavati, sukheti kazcit prANI yAvajIvaM sukhI bhavati, anena yAvajovaM sukhamevAnubhavitavyamiti niyatibalAdeva yAvajIvaM sukhasvabhAvaH prANinaH kasyacit, kasyacit punaH prANinaH asmin samaye asmin deze sukhamanubhavitavyamaneneti niyatibalena pratiniyatakAla-dezasukhasvabhAvaH sattvAnAm, duHkheti duHkhamapi kasyacit pratiniyatadeza-kAlameva bhavati tadapi anena yAvajjIvaM duHkhamevAnubhavitavyam, anena punaH amukasmin kAle'mukasmin deze duHkhamanubhavitavya, nAnyasmin kAle deze veti niyatibalAdeva vilakSaNaduHkhasvabhAvAH sattvAnAm abhijAtiruccakula-gotrAdiH upalakSaNatvAnnIcakula-gotrAde Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SoDazI niyatidvAtriMzikA / rapi grahaNam , anenoccakula-gotrAdinA bhavitavyamanena nIcakula-gotrAdinA bhavitavyamiti niyatibalata uccakula-gotrAdirnIcakula-gotrAdiH, svabhAvaHsarva sattvAnAm svabhAva ityanena svayameva jIvo niyatyedRzo bhavati na tu dharmAdharmAdivazAnnavA puruSakArabalAnnApi kAlamAhAtmyAditi bodhyate, sarvasattvAnAM sarvaprANinAm apekSAmedena nityatvAdikaM jIvamAtre sambhavati, AtmasvabhAvena nityatAvatAmapi prANinAM devAdibhAvenAnantaryAdibhAva ityasyArthasya dAAyAnuguNaM dRSTAntamAha-payaHkSIrAkurAdivaditi payaH pAnIyaM khalu zItasvabhAvaM bhavati svAtyAM zuktimAntargata muktAsvarUpamupajAyate evaM tattaddeza-kAlavizeSamaghAnakSatrAdipatitaM viSAdivibhinnasvabhAvaM bhavati, tadetanniyatibalAdeva, kSIraM madhurasvabhAvaM bhavati, gokSIra mAhiSamajAkSIrAdikaM ca vibhinna svabhAvaM niyativizeSata eva bhavati, aGkuro'pi tattadvIjaparamANusamudbhUto niyatibalAdeva vaTavRkSAdirUpeNa pariNato bhavati, tathA sattvAnAM svabhAvo nityatAdirbodhyaH yadyapyayaM sarvo'pyudgAraH svabhAvavAdamanusarati -yataH svabhAvavAdina iyamuktiH "nityasattvA bhavantyeke nityAsattvAzca kecana / vicitrAH kecidityatra tatsvabhAvo niyAmakaH // 1 // "vahniruSNo jalaM zItaM samasparzastathA'nilaH / kenedaM racitaM tasmAt svabhAvAt tadvayavasthitiH // 2 // " iti, tathApi IdRzasvabhAva eva nAkasmAt kintu asyAnena svabhAvena bhavitavyamiti niyatibalAdeveti svabhAvaniyAmikA'pi niyatireveti niyativAdavyavasthitiriti // 1 // nanu janmAntarasaJcitau dharmAdhamau daivamiti kathyete daivameva ca prANinAM sukha-duHkhAdinimittamAvirbhAva-tirobhAvAdinimittaM, kimiti niyativAdAzrayaNenetyata Aha dharmAdharmAtmakatve tu zarIrendriyasaMvidAm / kathaM puruSakAraH syAdidameveti neti vA // 2 // dharmAdharmAtmakatve viti| dharmAdharmAtmakatve tu sarvasattvAnAmityAnuvarate bhI garmiyostAkSaramyamiti sattAmA dharmiyAM dharmAdharmAsmasamarmatAdaramye Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SoDazo niyatidvAtrizikA / 399 tvityarthaH, tathA ca dharmAdharmAveva pUrvasaJcitau daivasaMjJako sarvaprANinAM svabhAvavizeSasya parasparavilakSaNasya prayojako kiM niyatikalpanayeti yadIti bhAvArthaH, tadA zarIrendriyasaMvidAmidameva syAd neti vA idaM syAd idaM ca na syAditi vA puruSakAraH kathamityanvayaH, yadyapi puruSakAraH pravRttinivRttilakSaNaH prayatnaH sa Atmadharmo na zarIrendriyasaMvidAm , tathApi zarIradharmazceSTAlakSaNastattatkAryAnuguNaH prayatnasAdhyatvAt puruSakAraH tathA tattadviSayasaMnikarSAnukUlendriyakriyA'pi puruSaprayatnasAdhyatvAt puruSakAraH tatprabhavA saMvidapi tattadviSayAvagAhanasvabhAvA puruSakAraH, dharmAdharmAvAtmani vartete, ceSTAdizca puruSakAraH zarIrAdau vartate iti vyadhikaraNatvAnna dharmAdharmalakSaNadaivataH puruSakArasya sambhavaH paramparayA kathaJcit sAmAnAdhikaraNye'pi niyateranabhyupagame idaM karttavyaM nedaM karttavyamityevaM puruSakAraH katham adRSTato niyamituM zakyaH, niyatapuruSakArAbhAve ca jagadAndhyameva syAdato daivasyApi tattatpuruSakAradvArA tattatkAryajanakatvaM niyamitamasya daivasyaitAdRzapuruSakAradvAratAdRzakAryeNa bhavitavyamiti niyatibalAdeva nAnyatheti niyateranabhyupagame puruSakAravizeSadvArA daivAdapi na sukha-duHkhAdivyavasthopapattiH puruSakAramadvArIkRtya daivamAtreNa ca kAryasampadAnaM duSkaramevetyAzayaH // 2 // ___ nanu niyatikRtaniyamanavikalau daiva-puruSakArau mA bhavata AnantaryAdiniyAmako, kartA tu svatantraH kArakaH sarva sampAdayiSyatItyata Aha zarIrendriyaniSpattau yo nAma svayamaprabhuH / tasya kaH kartRvAdo'stu tadAyattAsu vRttiSu // 3 // zarIrendriyaniSpattAviti / nAmeti komalAmantraNe, yaH akSapAdatanayAdiH, zarIrendriyaniSpattau anyasya kA katha, svazarIrasyAtisannihitasyAtyantopakAriNaH, indriyasya ca tathAbhUtasya cakSurAdeH, niSpattau avikalAvayavAGgapratyaGgasvarUpotpattI, svayam IzvarakAlAdRSTAdinirapekSaH, aprabhuH asamarthaH, kintu zukrazoNitasaMyogasamudbhUtabubudakalalAdyavasthAdipariNatahasta-pAda-mastakAdyaGgapratyaGganiSpatito'nenetthameva bhavitavyamiti niyatibalAdeva manuja-deva-pazu-pakSyAdivilakSaNajAtIyasvabhA zarIrAthutpadyate, tasya bhakSapAdatamayAdeH, tadAyattAsu zarIrendriyA Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SoDazI niyatidvAtriMzikA / yadhInAsu, vRttiSu ceSTAdivyApAreSu, kartRvAdaH AtmaivedaM sarve karotIti Atmana eva zarIrendriyavRttita prabhavasukha-duHkhAdiSu svAtantryeNa kAraNatvamiti vAdaH, ko'stu na ko'pItyarthaH // 3 // kiJca, kartRvAde prAdhAnyena kartureva kAraNatvaM, kartA ca na ko'pi svasya duHkhamicchati navA nIcakula-gotrAdikamicchati kintvatizayitasukhamevecchati uccakula-gotrAdikamevecchatIti sukhamevoccakula-gotrAdikameva syAditi jagadvaicitryaM na syAt , ato dharmeNa gamanamUrdhvam adhogamanamadharmeNa, dharmAtizayena sukhAtizayaH adharmeNa duHkhaM adharmAtizayena duHkhAtizaya ityAdyupapattaye dharmAdharmayoreva sukhaduHkhAdyutpattau vibhinnadeza-kAlAdyapekSayA ca sukhAtizayAdikAraNatvameva tayoreva vaktavyamiti kartuH prAvINyAbhAvAt kathaM kartRvAdasambhava ityAha dharmAdhamauM tadA'nyo'nyanirodhAtizayakriyau / dezAdhapekSau ca tayoH kathaM kaH kartRsambhavaH // 4 // dharmAdharmAviti / tadA zarIrendriyaniSpattAvAtmanaH svayamaprabhutve zarIrendriyAdhInavRttiSu karturvAdAsambhave ca; sukha-duHkhAdivailakSaNyopapAdakau dharmAdhauM anyo'nyanirodhAtizayakriyau dharmo'dharma niruNaddhi dharmodaye sati tatkAryameva sukhAdikaM bhavati na tu tadavaruddho dharmo duHkhAdikaM svakArya karoti, evamadharmo dharma niruNaddhi adharmodaye sati tatkAryameva duHkhAdikamupajAyate na tu tadavaruddho dharmaH svakArya sukhAdikaM niSpAdayatItyevamanyo'nyanirodhakriyau, tathA'tizayakriyau ekasya jIvanasya dharmamatizete'parasya jIvasya dharmaH yatastajanyasukhApekSayotkRSTataraM sukhAdikamaparasya jIvasyAtizavitadharmanibandhanaM bhavati, evamekasya jIvasyAdharmamatizete'parasya jIvasyAdharmaH, yatastajanyaduHkhAdyapekSayotkRSTataraM duHkhAdikamaparasya jIvasyAtizayitAdharmanibandhanaM bhavatItyevamanyo'nyAtizayakriyau na caitAdRzau tau deza-kAlAdimedamantareNeti, dezAdyapekSau ceti tayorukasvabhAvayodharmAdharmayoH, kathaM . kena prakAreNa, kaH kIdRzaH, kartRsambhavaH kartRvAdopapattiH, dharmAdharmoM na pratya kSeNAnubhUyete, tathA cedRzau tau nAnyAdRzAviti kartuM na kartA prabhuH, niyativAdAbhyupagame tu asya dharmasyAnena svabhAvena bhavitavyamasya dharmasyAnena svabhAvena bhavitavyamiti. niyatyA niyamanaM sambhavatIti bhAvaH // 4 // .. . Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SoDazI niyatidvAtriMzikA / .. Amawww kAraNAntareNa samIcInAbhISTasukhAderasamIcInAnabhISTaduHkhAderupapAdane kartR. pradhAnavAdasya vyAhatirityAha yatpravRttyopamardaina vRttaM sadasadAtmakam / tadvetaranimittaM vetyubhayaM pakSaghAtakam // 5 // yatpravRttyeti / yatpravRttyA yatkAraNasya kAryaniSpattyanukUlavyApAreNetyarthaH, upamardaina anyo'nyasaMvalanena, vRttaM niSpanna kAryam , kIdRzamityAkAGkSAyAmAhasadasadAtmakam zobhanAzobhanasvarUpam , tadveti tatpadaM tannimittaparaM tannimittaka vetyarthaH, itaranimittaM vA athavA paridRzyamAnavyApriyamANakArakAtiriktakAraka nimittakaM vA, na tu kartRvyApAramAtraniSpAdyam , ityubhayam uktasvarUpobhayam , pakSaghAtakaM kartRprAdhAnyavAdasya vighAtakam , yataH yatkArakavyApAreNa niSpAditaM tatkartRvyatiriktamiti tannimittakatve kataiva kAraNamiti pakSo nopapadyate, atha ca yena niyatyAdinA niyamitaM sadabhimatakArye vyApriyate tadeva niyatyAditatkAryanimittam , evamapi niruktakartRvAdo vyAhanyetetyAzayaH, sadasadAtmakamityasya svadravya. kSetra-kAla-bhAvaiH sadrUpaM paradravyakSetra-kAlabhAvairasadrUpamityAdirapyartho'vaseyaH // 5 // nanu yathA prAmAdhyakSa dezAdhyakSa-pradhAnasenApatyAdiparikaropeto bhUpatiH rAjyaprazAsanAdikArye svatantraH kartumakartumanyathAkartuM ca samarthastathA jIvo'pi dRSTAdRSTakAraNacakropetaH san sukhAdikArya karotIti svatantra eveti kartRprAdhAnyavAdo nirvahatItyata Aha na dRSTAntA kRtAzakteH svAtantryaM pratiSidhyate / animittaM nimittAni nimittAnItyavAritam // 6 // na dRSTAnteti / 'dRSTAntA kRtAzakteH' ityasya sthAne 'dRSTAntakRtAsakaH' iti pATho yuktaH / dRSTAntakRtAsakteH dRSTAnte kRtA dRSTAntakRtA, dRSTAntakRtA Asakiryasya sa dRSTAntakRtAsaktistasya, AsaktirAvezaH, dRSTAntamAtreNa dArTAntikamabhyupacchato vAdina ityarthaH, animittaM nimittarahitaM vAGmAtraprabhAvitaM, svAtantryaM kartuH svAtantryaM, rAjAdidRSTAntena niyuktikaM kartuH svAtantryaM vAya 26 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wowwwm 1.1 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SoDazI niyatidvAtriMzikA / bhyupAtamityarthaH, na pratiSidhyate niyativAdinA na nirAkriyate, na hi vAGmAtreNa kimapi vastvabhyupagacchato vaktaH vaktraM vakrIbhavati, na ca tathA sAdhitaM vastu siddhikoTimupaDhaukate ato vastugatyA'siddhasya tasya niSedho na yujyata iti jIvasya kartuH svAtantryAbhAve, nimittAni yAnyupadarzitAni, na tAni vAlmAtraprabhAvitAni, kintu nimittAni vastuto nimittAni, etat avAritam vAdinA'pratiSiddhamityarthaH, athavA 'dRSTAntA kRtAzakteH' ityasya sthAne 'dRSTAntIkRtA zakteH' iti pAThaH / dRSTAntIkRtA zakteH zarIrendriyaniSpattau yo nAma svayamaprabhurityanena dRSTAntIkRtA azaktiH zarIrendriyaniSpattyasAmarthya yasya sa dRSTAntIkRtA zaktistasyAramanaH, svAtantryaM sukha-duHkhAdyutpattAvanyAnapekSakartRtvaM, animittaM animittaM yathA syAt tathA, na pratiSidhyate kintu sanimittameva pratiSidhyate, tatsvAtantryapratiSedhe kiM nimittamityAkAGkSAyAmAha-nimittAnIti dharmAdarmAdyadRSTApekSasyaivAtmanaH sukha-duHkhAdyutpattau sAmarthya na tannirapekSasyetyAdIni nimittAni yAni pUrvamupadarzitAni niyativAdopodvalakAni, tAni nimittAni niyatyA niyamitAni kAraNAni ityavAritam ityetadapratiSiddhaM vAdinetyarthaH // 6 // kIdRzo niyativAda ityAkAGkSAyAmAha vizvaprAyaM pRthivyAdipariNAmo'prayatnataH / viSayastatprabodhaste tulye yasyeti manyate // 7 // vizvaprAyamiti / vizvaprAya vizvavyApakam , aprayatnataH puruSakAramantareNa, pRthivyAdipariNAmaH bhU-jala-tejo-vAyusvarUpapariNAmAH, viSayaH jJAnagrAhyaH, tatprabodhaH pRthivyAdyavagAhi jJAnaM, te viSayajJAne, tulye samAne yAvan viSayaH tAvajjJAnaM, yasya vizvasya, iti evaM, manyate svIkaroti niyativAdotyarthaH // 7 // niyativAde sarvasya viSamatvaM vaicitryAdityAha.. noktAbhyAM saha notpAdAda samamadhyakSasaMpadi / vinAzAnupapattezca bhojya-bhakSyavikalpataH // 8 // Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SoDazo niyatidvAtrizikA / 403 noktAbhyAmiti / athavA sudUramapi te gatyA hetuvAdo nivartyatItyagre'bhidhAsyati tadupapAdanAyAha-noktAbhyAmiti / pratyakSapramANenaiva sarvapramANajyeSThena vastusiddhirbhavati na ca hetau tatsambhavaH, kAraNatvasyaiva niyativAdAzrayaNamantareNAnupapattau tadvizeSasya kartRtvAderanupapattyA kartRprAdhAnyavAdAdikaM sutarAmasambhavItyAzayenAha-adhyakSasaMpadi adhyakSasya pratyakSasya spaSTaviSayAvabhAsanalakSaNasaMpadi, uktAbhyAM pRthivyAdipariNAmalakSaNaviSayatatprabodhAbhyAm, saha na heturiti zeSaH, kAryega pRthivyAdiviSayeNa tadviSayakajJAnena vA samaM hetuH pratyakSapramANenAvabhAsata ityarthaH evaM ca pratyakSapramANaM pRthivyAdipariNAmalakSaNaviSayaM tajjJAnalakSaNaviSayiNaM vA kArya yadA'vagAhate tadA tatkAraNaM kAdikaM nAvagAhate yadA kAdikaM kAraNamavagAhate tadA kArya pRthivyAdikaM tadviSayakajJAnaM vA nAvagAhata iti na pratyakSapramANena kArya-kAraNabhAvasiddhiriti bhAvaH, notpAdAt samamiti yadA kAryamutpadyate tadA kAraNa mutpadyate iti tayore kakAlamutpadAt kAryeNa samaM kAraNamadhyakSasaMpadi pratyakSe cakAstItyapi netyarthaH, pUrvAparabhAve satyeva kArya-kAraNabhAva iti kArya-kAraNayorekakAle utpattyabhAvAdityarthaH, nanu kAryakAle kAryotpAdakAle vA kAraNaM vinazyatyevAto na kAya~ga samaM kAraNamadhyakSaviSaya ityata AhavinAzAnupapattazceti kArya kAle kAryotpAdakAle vA kAraNavinAzAnupapatte. *cetyarthaH, tatra hetuH bhojya-bhakSyavikalpataH iti bhojyaM sukha-duHkhAyupabhogakSama kAminyAdikaM tajanakamadRSTamapi bhojyaM tacca sukhAdyupabhogena vinazyati, evaM bhakSyamodanAdikaM galabilAdhaHsaMyogAnukUlavyApAra kSaNabhakSaNena vinazyati, na ca kAraNaM kAryasya bhojyaM navA bhakSyamiti bhoga-bhakSaNabhinna kArya bhojyabhakSyabhinnaM kAraNaM na vinAzayitumalamiti ninaSTatvAt kAraNaM kAryakAle na pratyakSaM viSaya iti vaktumazakya iti bhAvaH // 8 // kiJca, kartRtvaM nAtmaguNaH kintu jJAnAdaya evAtmaguNAsteSAmahamityabhimAnataH kartRtvArope'pyAtmanaH nAnyathAbhAva iti svato'karturAtmanaH sukha-duHkhAdijanakatvalakSaNakartRtvaM na svAbhAvikamiti kartRprAdhAnyavAdo na sambhavatItyAzayenAha pRthivyA nAvarudhyeta yathA vA rAjatakriyAH / guNAnAM puruSe tadvadahaM kataityadaHkRte // 9 // Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SoDazI niyatidvAtriMzikA / - pRthivyA iti / vA athavA, yathA rAjatakriyA rajatasyedaM rAjetaM tasya kriyA tatpariNAmaH rajatasya valaya-kaTaka-keyUrabhAvalakSaNaH pariNAmaH, pRthivyA tathAbhAvanimittalohAdirUpayA pRthivyA, nAvarudhyeta avaruddho na bhavati, rAjataH pariNAmaH pRthivInimittako'pi pArthivo na bhavatIti yAvat , tadvat tathA, ahaM kataityadaHkRte ahaM kartetyabhimAnaplAvite, puruSe Atmani, guNAnAM jJAnAdiguNAnAm , tadvaditipadasamanvayataH avarodho na bhavatIti, svAbhAvikA Atmano jJAnAdiguNA nAnyathA bhavantIti na kartRtayA kArakatvamAtmano bhAvikamiti bhAvaH // 9 // yadA ca pratyakSapramANenaiva siddhaH siddho bhavati tadA yAvatparyantaM pratyakSapravRttistAvatparyantaM hetu-hetumadbhAvasiddhAvapi tataH paraM pratyakSapravRttyA heturna siddhayedityAha sudUramapi te gatvA hetuvAdo nivartyati / na hi svabhAvAnadhyakSo lokadharmo'sti kazcana // 10 // sudUramapIti / te tava, hetuvAdaH AtmAdeH kartRtvAdivAdaH, sudUramapi gatvA yatra pratyakSaM na pravartate tatra gatvA, nivatyaMti nivRtto bhaviSyati, nanu kArya-kAraNabhAvo vastudharmo nApalapanIyaH, pratyakSAbhAve'pItyata Aha-na hIti, svabhAvAnadhyakSa iti na adhyakSaH pratyakSagocaraH anadhyakSaH, svabhAvo'nadhyakSo yasya sa svabhAvAnadhyakSaH pratyakSAviSayasvabhAvakaH pratyakSaviSayasvabhAvarahita iti yAvat evaMvidhaH, lokadharmaH lokyate pratyakSeNa viSayokriyate iti lokaH pratyakSaviSayaH padArthaH tasya dharmaH, kazcana ko'pi, na hyasti na hi na vidyate, tathA ca kArya-kAraNabhAvo'pi lokaH pratyakSapramANAgocarasvabhAvako na bhavitumarhatIti tavAbhimato hetuvAdo nivRtto bhaviSyatyevetyAzayaH // 10 // nanu yadi hetuvAdo nAsti tadA kaJcit kArya prati kasyacit kAraNatvAbhAveneSTasAdhanatAjJAnAbhAvAllokAnAM kvacidapi pravRttirna syAt, evaM tattvajJAnasya mokSa prati kAraNatvAbhAvAnmuktayarthino muktyupAye pravRttirapi durghaTA, sAMsArika Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SoDazI niyatidvAtriMzikA / 405 viSayAderanityatvabhAvanayA vairAgyamapi ninimittaM nAdaraNIyaM syAt muktilakSaNA siddhirapi hetumantareNa na sambhavatIti tadarthA pravRttirapi na yuktA syAdityata Aha pravartitavyameveti pravartante yadA guNAH / atha kiM saMpramugdho'si jJAna-vairAgyasiddhiSu // 11 // pravartitavyameveti / sAMsArikopabhogasAdhanatayA''pAtaramaNIyeSu kAminIkAJcanAdiSu viSayeSu paramapuruSArthamuktisAdhaneSu ca jJAna-vairAgyAdiSu, pravartitavyamiti niyatibalAt , yadA svabhAvataH, guNAH pravartante, tata eva ceSTamaniSTaM ca bhavitavyaM bhavatyeva, atha svabhAvato guNAnA midamitthameva bhavitavyamiti niryAtato niyamitatve'nantaraM, jJAna-vairAgyasiddhiSu avazyabhavitAliGgitAsu, he vAdina "yadabhAvi na tadbhAvi bhAvi cenna tadanyathA / iti cintAviSaghno'ya gadaH kiM na pIyate ? // 3 // " iti vacanAthabhAvanAyAM nibharamAsthAmAsthAya sukhAsikAmavalambasva kiM saMpramugdho'si jJAnaM bhaviSyati na vA, vairAgyaM phaliSyati na vA jJAna-vairAgyAdisampattAvapi muktibhaviSyati navetyevaM cittavaikalyalakSaNasaMmohavAn bhavasi, niyatireva tava yad yathA bhavitavyaM tat tathA bhAvayiSyati alaM sammoheneti bhAvaH // 11 // niyatiniyamitaireva guNairbuddhairdharmAdyaSTAGgatA'pi na virodhamAvahatItyAha dharmAdyaSTAGgatA buddhene virodhakRte ca yaiH| vakturAdyanimittatvAd vitathapratyayAdapi // 12 // dharmAdyaSTAGgateti / buddhaH sAGkhyAbhyupagatamahattattvasya, yaiH niyatiniyamitaiH sattvAdiguNaiH, dharmAdyaSTAGgatA dharmAdayo'STau aGgAni yasyAH sA dharmAyaSTAGgA tasyA bhAvo dharmAdyaSTAGgatA dharmAdharma jJAnAjJAna-vairAgyAvairAgyazvaryAnaizvaryANAmaSTAnAM madhye dharmasyAdharmeNa saha virodho jJAnasyAjJAnena saha virodhaH vairAgyasyAvairAgyeNa samaM virodha: aizvaryasyAnaizvaryeNa saha virodha ityevamekasyA buddhardharmAdyaSTAGgatA virodhAnna syAt kintu yaiH sattva-rajastamobhirguNairniyatiniyamitaiH dharmAdyaSTAGgatA, Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SoDazI niyatidvAtriMzikA / wwwwwwwwwwwwwwww~-~~~ ~~~~~~~vvvvvvvvvvv.. virodhakRte virodhAya, na na bhavati, ato dharmAdInAM virodhaparihArAya sattvAdayo guNA nitiniyamitAH svIkaraNIyA iti, pUrvapakSe yuktamuktaM pravartitavyameveti pravartante yadA guNA iti, tatra guNapadena sattvAdiguNatrayAtmakatvAt padArthAnAmapi grahaNamiti, cakSurAdIndriyata eva dharmAdyakasyAvirodhenopapatsyate, jinapratimAdikaM dRSTvA spRSTvA vA dharmo bhavati, parAGganAdikaM dRSTvA'dharmo bhavati guNasahakRtacakSurAdIndriyAdito jJAnamupajAyate doSasahacakSurAdito viparyaya-saMzayAdisvarUpamajJAnamupajAyate, duHkhitAn saMsRtigatAn prAgino dRSTvA vairAgyamupajAyate viSayalolupatAsavyapekSacakSurAdijanitadarzanato'vairAgyaM bhavati, evaM sAdhudarzana-tatsevAdito 'STavidhaizvaryaM bhavati, duSTajanadarzana-sparzanAdito'naizvaryamupajAyata ityevamapi kAraNavaicitryato dharmAdivirodhaparihAraH saMbhavatIti kimiti niyatikRtaguNaniyamenetyata Aha-'vakturAdyanimittatvAd' iti, etatsthAne 'cakSurAdyanimittatvAd' iti pATho yuktaH / cakSurAdyanimittatvAt cakSurAdinimittakatvAbhAvAditi tadarthaH, bhavyajinapratimAdezcakSurAdinA jJAne jAte'pi kasyacid bhaktayudre ke sati dharmo bhavati, bhaktayudrekazca sattvaguNodrekAd bhavali, kasyacit punastatraiva dveSodre ke satyadharmoM bhavati, dveSodrekazca rajoguNodre kAdupajAyate, kasyacit punarmohodrekaH sa ca tamo. guNodrekAt , sattvAdiguNodrekAdizca niyatibalAdeveti evaM jJAnAdirapi paramparayA niyatereveti na cakSurAdinimittakA dharmAdyaSTAGgateti bhAvaH, vAdikalpitanimittato dharmAdyaSTAGgatAdikalpane tu vAdinAmanyo'nyaM vAgyuddha eva syAnna tu tattvanirNaya ityata Aha-vitathapratyayAdapIti mithyAjJAnAdapItyarthaH, asyAgretanena pratisandhAvityanenAnvayaH // 12 // ____ buddhardharmAdyaSTAGgatA bhrAntipratyayAdapi bhavitumarhati, na tu samyag jJAnAdevetyata Aha asato hetuto veti pratisandhau ca vigrahaH / asaMstu heturthImAtraM karteti ca viziSyate // 13 // asata iti / vA athavA, asataH hetutaH asadrUpakAraNAt iti, evaM pratisandhau vAdi prativAdinoH pratisandhAne ca, vigrahaH vAgayuddha eva Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkAlatA SoDazI niytidvaatriNshikaa| 400 mmmmmmmmmmmmmmmmm syAt, yataH asa~stu asat punaH, hetuH kAraNam , etacca na sambhavati yat kutrApi kadApi na vartate tadasadityucyate, hetuzca kAryAdhikaraNe avyavAheta. pUrvakAlAvacchedena vattamAnaH evaM cAsaddheturiti vyAhatatvAdasambhavad, dhImAtraM kalpanAmAtram , tadeva ca kartati kartA ityevaMrUpeNa, viziSyate kartA'yamiti gIyate, vastuto na ko'pi karttA kAlpanika evAyaM kartavAda ityAzayaH // 13 // nanu asato hetutvAsaMbhavAdasan hetuH kalpanaikazilpinirmitattvAd dha mAtraM bhavatu nAma, tacca kattetyevaM na viziSyate, yataH kartA vyApako nitya AtmA sa sanneva hetuH tasya kartRtvalakSaNakArakatvavizeSo vAstavika eva na kAlpanikaH iti na dhImAtrasvarUpaH sa iti kartRtvAdo yukta evetyata Aha bhagurazravaNAdyarthasaMvinmAtre nirAtmake / rAgAdizAntau yatnaste kathaM kasya kimityayam // 14 // bhagureti / bhaGagurazravaNAdyarthasaMvinmAtre bhaguraM kSaNikaM yat zravaNAdi zravaNa-manana-nididhyAsanAdi, tadevArthasaMvit arthajJAnaM, tanmAtre tanmaye, mAtrapadavyavacchedamAha-nirAtmake iti sthirAtmarahita ityarthaH, vijJAnasantatirevAtmA na tu tadvayatiriktaH sthira AtmA samasti, Atmana abhAve tadiSTasyAbhAve tatsAdhanatvasyApyabhAvAnna kazcit putra-kalatrAdiH sthiraH kasyacidAtmanaH sthirasya samastIti viSayAbhAvAdeva na rAgaH, evaM sthirasyAtmano'bhAve tadviSTasyApyabhAve tatsAdhanatvamapi na kutrApi samastIti na sthiraH kazcit kasyacicchatruriti viSayAbhAvAdeva na dveSaH, ityevaM rAgAdizAntau kAmakrodhAdinivRttI, he vAdin te tava, yatnaH pravRttinivRttirUpaH, kathaM pravRttikAraNasyeSTasAdhanatAjJAnasya nivRttikAraNasya dviSTasAdhanatAjJAnasya cAbhAvAnna kathaJcit sambhavatIti, kasya yatnaH khalu sthirAtmanaH saMbhavati yadA khalu sthirAtmaiva nAsti tadA na kasyacid yatna ityarthaH, ayaM yatnaH, kimiti ki. svarUpaH dharmo vA syAd dharmI vA syAt , kasyacit kAraNaM vA syAt kasyacit kArya vA syAdityevaM bahuvidhavikala grastatvAnna vijJAnavyatiriktasvarUpa upapadyate, Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SoDazI niyatidvAtriMzikA / AtmA sthiraH kazcid yadyAzrayaH syAt tadA taddharmo yatno bhavet, yadA tvAtmaiva nAsti tadA kathaM dharmaH prayatnaH syAt, yadA prayatnaH svayaM kacinnAvatiSThate tadA dharmo'pi tatrAsthire kazcit kathaM na dharmiprayatna ityanayA dizA kAraNAdisvarUpatvamapi tasya nirasanIyamiti yuktamasaMstu heturthImAtraM karteti ca viziSyata iti // 14 // nanu karmaNA dRSTamutpadyate tato dharmAtmakAdadRSTAt sukhasAdhanaviSayAdisaMprayogataH sukhamutpadyate adharmAtmakAdadRSTAd duHkhasAdhanaviSayAdisamprayogato duHkhamutpadyate, yajjAtIyAd vastunaH sukhaM tajjAtIyatvajJAnataH sukhasAdhanatAjJAnaM tataH prayatnaH tataH sukhasAdhanavastUtpattiH tataH punaH sukham, evaM yajjAtIyAd vastuno duHkhaM tajjAtIyatvajJAnato duHkhasAdhanatAjJAnaM tato duHkhasAdhanavastuni nivRttiH tato na duHkhamityevaM karmAdRSTaprayatnaparamparA yatra sa AtmA kati kartRvAdaH susajata ityata Aha karmajaH pratyayo nAma karma ca pratyayAtmakam / tatphalaM nirayAdyazca na ca sarvatra vismRtaH // 15 // karmaja iti / he vAdin ! atra prakriyAM jAnIhi-karmajaH karmajanyaH, pratyayaH jJAnavizeSaH, ca punaH, kamapratyayAtmakaM jJAnavizeSAtmakam, tatphalaM karmajapratyayaphalam, nirayAdyazca narakAdikaca, saMsArasya duHkhabahulatvAt tatra rAgo na vidheyaH kintu tato viraktena bhAvyamityavagataye nirayagrahaNam, AdipadAt sukRtakarmaphalasya svargAdergrahaNam, tadapi phalaM jJAnavizeSAtmakameveti cakAropAdAnato labhyate, sarva vastu vaijJAnika vijJAnasvarUpamevetyAvedanAya, na ca sarvatra vismRtaH iti, atra 'vismRtaH' ityasya sthAne 'vismRtam' iti pATho yuktH| vismRtam evaM sarvasmin viSaye'vadheyaM na tu vismartavyamiti bhAvaH // 15 // nanu jJAnadhAraiva samasti na tu tadAzrayaH kazcit sthira Atmeti niyatimantavyaM na sambhavati, ya evAvyabhicArI prabodhaH sa evaM jJAnam, tadanyajajbAnamajJAnameva, arthAvyabhicAri jJAnaM ca rAga-dveSajeta,NAmeva sambhavati Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SoDazI niyatidvAtrizikA / 409 nAnyeSAmiti rAga-dveSApanuttaye yatno vidheya eveti yatnavAnAtmA'bhyupeya iti kartRvAda AyAtyevetyata Aha jJAnamavyabhicAraM cejjinAnAM mA zramaM kRthaaH| atha tatrApyanekAnto jitAH smaH kintu ko bhavAn // 16 // zAnamavyabhicAraM cediti / jinAnAmiti rAga-dveSAdIn zatrUn jitavanta iti jinAsteSAM, ced yadi, jJAnamayabhicAraM vyabhicArarahitam , tadA ye jinAsteSAmevAvyabhicAri jJAnam, nAnyeSAmiti, yadi jinA bhavantastadA yatnamantareNaiva bhavatAmavyabhicArijJAnam, yadi ca na jinA bhavantaH tadA yatne kRte'pi na jJAnamavyabhicArIti tadartham, zramaM yatnam , mA naiva, kRthAH kuryAH, atha yadi, tatrApi jineSvapi, anekAntaH jJAnaM bhavatyeveti na niyamaH, evaM tarhi jitAH smaH anenAvyabhicArijJAnena bhavitavyaM vyabhicAriNA cAnena bhavitavyamiti. niyatibalAt kasyacidavyabhicArijJAnaM kasyacicca vyabhicArijJAnamityabhyupagacchanto vayaM jitAH mmaH, tAvatA kimiti pRcchati-kintviti, uttarayati-ko bhavAniti kartRvAde niraste sati na bhavAn kartA niyateranaGgIkArAnna niyativAdItyarthaH / / 16 // . ___ sthirasyAtmano'bhAvAd yathA na kartRtvAdiH tathA saMsAro'pi na sambhavatItyAha-- ekendriyANAmavyakterajAtyantarasaGgatau / vyaktAnAM ca tadAdau kA rAgAdipravibhaktayaH // 17 // ekendriyANAmiti / ekendriyANAM jovanAm, avyakteH spaSTajJAnAbhAvAt, ajAtyantarasaGgatau janmAntarasaGkramaNAbhAve satyapi janmAntarakramaNe ahaM pUrvabhavAd bhavAntaramAgato'smi bhavAntaraM gamiSyAmotyAdi jJAnasyAnumAnAdirUpasyApyabhAvAjjJAnAviSaye tatra sattvasyAbhyupagantumazakyatvAdekendriyANAM bhavAda bhavAntaragamanalakSaNasaMsAro nAstIti bhAvaH, vyaktAnAM ca spaSTajJAnavatAM jIvAnAM punaH, tadAdau spaSTajJAnaprathamasamaye, kA rAgAdipravibhaktayaH asmin viSaye rAgaH, asmin viSaye dveSaH, asmin viSaye moha iti ayaM Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SoDazI niyatidvAtriMzikA / rAgaH ayaM ca dveSo'yaM moha ityAdisvarUpA vibhajanAca kAH na kAcit tatpUrvamiSTasAdhanatAjJAna-dviSTasAdhanatAjJAnAderabhAvAdekasya jIvasya pUrvAparabhavasaMsarganirNayAbhAvAdityarthaH // 17 // balavattarapramANAbhAvAt pUrvApara bhavAnugAmina ekasyAtmanaH siddhayabhAve kiM siddhamityAkAGkSAyAmAha na saMsaratyataH kazcit sva-parobhayahetukam / abhijAtivizeSAt tu mithyAvAdamukho janaH // 18 // na saMsaratIti / ataH anantarAbhihitAt kAraNAt, kazcit ko'pi jIvaH, svaparobhayahetukam svahetukaM parahetukaM tadubhayahetukaM vA, saMsaraNarUpakriyAvizeSaNatvAt tadvAcino dvitIyA, saMsarati na saMsAraNakriyAvAn na bhavati, na kasyApi jIvasya svahetukaH parahetukastadubhayahetuko vA saMsAra ityarthaH, nanvetAdRzalakSaNo'yaM pUrvamanuSyabhavAdasmin manuSyabhave AgataH, ayaM ca devabhavAdAgata ityAdirvadati janaH, kathAnake ca tasya tasya jIvasya pUrvottarabhavAdivarNanamapi dhIdhanaiH kRtamasti tasya kathamupapattirityAkAGkSAyAmAha-abhijAtivizeSAt tviti abhijAtiH svarga-narakAdyabhyupagantRjanavaMzasamutpattiH tadvizeSAt tatprayuktAbhimAnAditaH tato lAbha-pUjA-khyAtyAdito vA punaH, mithyAvAdamukhaH mithyAvadanaM mithyAvAdaH sa mukhe yasya sa mithyAvAdamukhaH mithyAvalganasvabhAvaH, janaH lokaH, tadvacanasyAmAptoktatvenApramANasvAnna tataH saMsaraNasiddhiriti bhAvaH // 18 // nanu bhAtmaiva sthiro bhavanmate nAsti tarhi ko mithyAvadanasvabhAvaH kasya tattajjAtyAbhimAnaH tajjanitasaMskAro vA tatprabhavA mithyAvAdaparamparA'pi kathaM lokavyApinI syAdityata Aha--- caitanyamapi naH sattvo mohAdijJAnalakSaNaH / tadAdi tadvatsaMkalpo mithyArAziH pravartate // 19 // Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SoDazI niytidvaatriNshikaa| 411 mmmm caitanyamapIti / naH niyativAdinAmasmAkam , caitanyamapi apiratraivakArArthaH caitanyameva, sattvaH AtmA, nanu nityaM caitanyamAtmeti sthirAtmavAdibhirapi kaizcidupeyata eveti tadrUpasyAtmano'bhyupagame tasya saMsAro'pi pUrvAparabhavagamanalakSaNa upapatsyata ityata Aha-mohAdijJAnalakSaNaH iti nAtiriktanityacaitanyasvarUpa AtmA'smAbhirupeyate, kintu moha-kAma-krodha-lobhAdikaM yajjAnaM tallakSaNaM svarUpaM yasya sa mohAdijJAnasvarUpaH sattvazcaitanyamevetyarthaH, tadAdi caitanyamAdikAraNaM yasya tattadAdipUrvapUrvacaitanyakAraNakam , evaMbhUtaM sat, tadvat tatsadRzaM tajjAtIyaM, tasya saMkalpaH sa samIcInatayA pUrvAparabhAvena kalpanA racanA yatra sa tadAditadvatsaMkalpaH mohAdijJAnasvarUpaM pUrvapUrvacaitanyaM tathAbhUtottarottara caitanyakAraNamitikRtvA pUrvApara saMkalanAsvarUpa ekacaitanyasvarUpaH, mithyArAziH mohAdiviSayasya vAstavikasyAbhAvAt tadviSayakamohAdemithyAtvAt tatparamparArUpaH, pravartate jAyate / / 19 // - nanu yathaikaH kartA kAraNaM na saMbhavati tathA caitanyasya nAnAsvarUpasyAtmatvAbhyupagame'pi tatsantAnasyaikasyAbhyupagamAdekakartRpakSadoSasyAtrApi saMbhava evetyata Aha tulyaprasaGgo nAnAtve tulyanaikena bAdhyate / akasmAt kAraNAvezau hetudharmAvizeSataH // 20 // tulyaprasaGga iti / nAnAtve Atmano nAnAjJAnalakSaNacaitanyasvarUpatve, tulyaprasaGgaH ekAtmapakSadoSasamadoSaprasaGgaH, prasaGgo'pi mama mate jJAnasvarUpa eva, sa ca tulyena jJAnatvena svasamAnena, ekena kenacijjJAnena, bAdhyate sarvasya viSayavikalasya jJAnasya bAdhAyA avazyambhAvena prasaGgalakSaNamapi jJAna bAdhakajJAnena bAdhitaM bhavati, bAdhya bAdhakabhAvo'pi kalpita eveti, tathA cAyaM prasaGgo bAdhitatvAdeva na kSatimAvahatIti bhAvaH, nanu pUrvapUrvamapi mohAdivijJAnamuttarottara vijJAnakAle nAnuvartate, kAraNe'vyavahitapUrvavartitvaM kArye cAvyavahitottaravattitvaM yathaikasantAnIyatayA'bhimatajJAnena, tathA bhinnasantAnIyatayA'bhimatajJAnenApi, tathA ca pratiniyatajJAnAnyevopAdeyaikasantAnavyavahRti Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SoDazI niyatidvAtriMzikA / rityetat kathamityata Aha-akasmAditi niyativyatiriktaniyAmakAbhAvA'dityarthaH, kAraNAvezaH tattatsantAne tattatkAraNapravezaH, kathamakasmAdityAkAGkSAyAmAha- hetudharmAvizeSataH iti avyavahitapUrvavattitvasya hetudharmasya tatsaMtAnagate'nyasantAnagate ca sAdhAraNatayA vizeSAbhAvAt, tathA cAyaM heturasmin santAne praviSTa ityatra niyAmikA niyatireveti bhAvaH // 20 // ataH paraM samApti yAvanniyativAdamantavyamevopadarzayatisparzanAdi-mano'ntAni bhUtasAmAnyajAtimAn / manohanniyataM dravyaM pariNAmyanumUrti ca // 21 // sparzanAdIti / sparzanAdi-mano'ntAni sparzana-nayana-rasana-ghrANazravaNa-manAMsi, etAnIndriyANi, bhUtasAmAnyajAtimAna bhUtatvalakSaNaAtimAn pRthivyAdiviSayaH, tatra manaH ahanniyatam ahaM mukhyahaM duHkhItyAyahaGkArAparAbhidhAnAbhimAnaniyataM, dravya pUrvAparaparyAyAnugAmi, pariNAmi pariNamanazIlam , anumUrti ca mUrtiH zarIram , mUrtimanusaratIti anumUrti, pratizarIraniyataM yAvanti zarIrANi tAvanti manAsItyarthaH // 21 // manaso'hanniyatatvAdidharmavattvena sparzanAdibhyo vailakSaNye sparzanAdInAM tato vailakSaNyaM taddharmarAhityAt siddhameva, kintu sparzanAdInAM parasparavailakSaNyaM kiM nibandhanamityAkAGkSAyAmAha sparzakaviSayatvAdistattvAntAH krmjaatyH| arUpAdanabhivyaktabhedAH kRSNAbhijAtayaH // 22 // sparzakaviSayatvAdiriti / sparzakaviSayatvAdiH sparza-rUpa-rasa-gandhazabdAnAM madhyAt sparzakaviSayatvalakSaNo dharmaH sparzanendriyasya, rUpaikaviSayatvalakSaNo dharmo nayanendriyasya, rasaikaviSayatvalakSaNo dharmo rasanendriyasya, gandhaikaviSayatvalakSaNo dharmo ghrANendriyasya, zabdakaviSayatvalakSaNo dharmaH zravaNendriyasyetyevaM parasparaviruddhadharmAdhyAsAt teSAM vailakSaNyamityarthaH, pRthivyAdInAM bhUtatvalakSaNAnugatajAtimatAM parasparavailakSaNyaprayojikA jAtayaH kA ityAkAGkSAyAmAha-tattvAntAH kramajAtayaH iti tasya bhAvastattvaM tadante yAsAM tAstattvAntAH, yadyapi jAtivAcakazabdasyA Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalokalitA SoDazI niyatidvAtriMzikA / 413 ntatvazabdo na jAtirUpArthasya, tathApi vAcya-vAcakayorabhedopacArAjjAtInAM tattvAntatvam , tathA ca pRthivItva-jalatva-vAyutvAdyAstattvAntAH, kramajAtayaH avAntarajAtayaH pUrva mahAsAmAnyaM buddhau sphurati tadantaramavAntarasAmAnyamataH kramikatvam , nityAnAM jAtInAmutpattitaH kramikatvAsambhavAt , abhivyaktitastu RmikatvaM sambhavati mahAsAmAnyajJAnAnantaramavAntarasAmAnyajJAnAt, kramajAtaya ityanena pRthivItvAdijAtInAmiva tadavAntara jAtInAM ghaTatvAdInAmapi grahaNam , tathA ca tAbhirjAtibhiH pRthivyAdInAM tajjAtIyAnAM ghaTAdInAM ca vailakSaNyamiti bhAvaH, arUpAditi bhAvapradhAno nirdeza iti rUparahitatvAt , anabhivyaktabhedaH abhivyaktabhedo yeSAM na te'nabhivyaktabhedAH te, kRSNAbhijAtayaH anekasaGkIrNajAtInAM grahaNam, anena kimuktaM sAGketikatvAdAgamaikagamyatvAnna jJAyata iti vicAraNIyaM sudhIbhiH // 22 // sAmAnyenAnantarAbhihitAM niyatiniyamitavastusthitiM vizeSato nidarzanena bhAvayati yathA duHkhAdinirayastiyA purussottmaaH| raktAyAmajanAyAM tu sukhajA na guNottarAH // 23 // yatheti / duHkhAdinirayaH atizayitAsahyayAtanAparikalito'nyo'nyAbhibhavakadarthito duHkhAtiduHkhAtiduHkhatama kAma-krodha mohAtirekazAlinarakasthAnaM niyatyaiva tathAvidhaM nAnyathAbhUtaM, tiryakSu tiryagyoniSu, puruSottamAH viziSTAtizayazAlinaH puruSAH, raktAyAM bhUmau niyatyaiva tathAvidhAH, ajanAyAM tu ajanAyAM bhUmau punaH, sukhajAH sukhasamutpannAH sukhaikabhAginaH, kintu na guNottarAH etadapi niyatimAhAtmyamiti bhAvaH // 23 // anyAnyapi vastUni pUrvAdyAgamoktAni niyatiniyamitAnItyupadarzayatihiMsAvidyAbhicArArthaH pUrvAnte madhyamaH zamaH / samyagdarzanabhAvAntAH pratibuddhastvayojitaH // 24 // hiMseti / pUrvAnte pUrvanAmaprasiddhAgamAnte, hiMsAvidyAbhicArArthaH madhyamaH zamaH samyagdarzanabhAvAntAH ye'bhihitAste sarve'pi niyati Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SoDazI niyatidvAtriMzikA / vAdopabRMhakAH, tu punaH, ayojitaH kAraNAntarAsaGkalito'dhyayanAdyantareNaiva sajAtaH, pratibuddhaH niyatita ityarthaH // 24 // upadezamantareNa jJAnAsambhavAt kathaM pratibuddha ityata Ahana copadezo buddhaH syAd ravi-paGkajayogavat / tattvaM ca pratibuddhayante tebhyaH pratyabhijAtayaH // 25 // na copadeza iti / ravi-paGkajayogavat yathA sUrya-kamalayogaH udite sUrye paGkajaH praphullito bhavati, na ca tatra ko'pi he sUrya ! tvaM kamalaM vikAzaya, kamala ! tvaM sUryodayato vikasito bhavatyevamupadizati, tathA buddheH jJAnasya, upadezaH tattadviSayakathanalakSaNaH, na ca syAt na ca bhavet, tarhi jJAnaM kathaM pratibuddhasya bhavatItyAkAGkSAyAmAha -tattvaM ceti pratyabhijAtayaH viziSTajAtimantaH, tebhyaH pUrvAgamAdibhyaH asya vAkyasyAyamartho'yaM cAsyAbhiprAya iti kasyacidupadezamantareNaiva tattvaM vastu, pratibudhyante jAnanti, ayaM ca svabhAvo niyatibalAdeveti bhAvaH // 25 // koTasvabhAvAste pratyabhijAtaya ityAkAGkSAyAmAhasamAnAbhijaneSveva gurugauravamAninaH / svabhAvamadhigacchanti na hyagniH samamidhyati // 26 // samAnAbhijaneSveveti / samAnAbhijaneSveva samAnakula-vaMzasamudbhateSveva, evakAreNAsamAnakula-vaMzAdInAM vyavacchedaH, gurugauravamAninaH gurordharmAbhyupadezakataryadu gauravaM mahanIya caritratvapUjyatvAdikaM tanmAninastadabhyupagantAraH, svabhAvamadhigacchanti svabhAvaM prApnuvanti, athavA samAnAbhijaneSveva gurugauravasya mahadgauravasya mantuH svabhAvamadhigacchanti, nanu samAnA samAnAbhijaneSu satsu samabhAvena vartanameva yuktaM tathaiva samadRSTitvasvabhAvaH syAdanyathA viSamadRSTitvaM syAdityata Aha- hyagniriti hi yataH agniH pAvakaH dAhakasvabhAvaH, sama tulyam , na naiva, idhyati prajvalito bhavati dAhyAdAhyavastusamudAyaSvekatrAvasthiteSu dAhyamevendhanaM dahati na ca sannihitamapyadAhyaM dahati tathA prakRte'pi svabhAvasyAparyanuyojyatvAdityapi niyativAdopodvalakamevetyAzayaH // 26 // Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRta kiraNAvalIkalitA SoDazI niyatidvAtrizikA / 415 pravRttyantariketyAdisaptaviMzatitamapadyasya zuddhayazuddhayoH samyaganavagamAdartho'pi yathAvanna jJAyate tathApyazUnyArthaM kiJciducyate pravRttyantarikA vyAjavibhaGgasvapnasaMbhavAt / na jAtyaH saMsmRteruktaM saGkaro'ntarikAntajAH // 27 // pravRttyantariketi / pravRttyantarikA kasyacit kAryasyAnukUlAyAH pravRtteraparyavasAnAyAmeva kAryAntarapravRttirAdRtA pravRttyantarikA, vyAjavibhaGgasvapnasaMbhavAt vyAjaH kapaTakriyA vAkcchalAdiH, vibhaGgo bhramAtmakAvadhijJAnaM, svapnaH svapnavahanADIpraviSTamanojJAnaM teSAM sambhavAt bhAvAta, jAtyaH svAbhAvikaH, saMsmRteH samyaksmaraNasya, na naiva, saGkaraH anyena jJAnena saha mizrIbhAvaH, 'uktam' ityasya sthAne 'uktaH' iti pATho yuktaH / uktaH kathitaH, kIdRzaH saGkaraH ? antarikAntajA antarikA smRtiH smRtyantarikA vA antA smRtirityevaM saMsmRteH saGkaro nokta ityarthaH, athavA 'saMsmRteH' ityasya sthAne 'saMsRteH' iti pAThaH evAgrima padasaMdarbhato yukto bhAti, saMsRte: saMsArasya, etadanusAreNAnyad vyAkhyeyam // 27 // sRSTikramaH kIdRza ityAkAGkSAyAmAhasurAdikrama ekeSAM mAnasA hyutkramakramAt / sukha-duHkhavikalpAcca khaNDiryAno'bhijAtayaH // 28 // surAdikrama iti / surAdikramaH pUrva surAstato'surA ityevaM sRSTikramaH, ekeSAM keSAJcidAcAryANAm , mate iti zeSaH, asya ca pUrveNottareNa cAnvayaH, mAnasA manodbhavAH pUrva mAnasyaH prajAH brahmaNo manasA jAtAH prajA iti, hi yataH, utkramakramAt kramamullaGghaya kramAH brahmA yathecchati tathA prajA samutpadyata iti mAnasyAM sRSTau kramo nAstIti bhAvaH, surANAM sukhameva bhavati nArakANAM duHkhameva bhavati manuSyAdInAM ca sukha-duHkhobhayaM bhavatItyataH sukha-duHkhavikalpAcca khaNDiH vibhAgaH ime surA ime nArakA ime manuSyA ityAdi vibhajanam, yAnaH vibhinnavimAnayAnasthitikaH, abhijAtayaH uccakula-nIcakulAdyutpattikA ityarthaH // 28 // Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 divAkarakRta kiraNAvalIkalitA SoDazI niyatidvAtriMzikA / niyativAdAbhimatAn padArthAnupadizativyomAvakAzo nAnyeSAM kAlo dravyaM kriyA vidhiH / sukha-duHkharajodhAturjIvAjIva-nabhAMsi ca // 29 // vyomAvakAza iti / vyomAvakAzaH vyomna AkAzasyAvakAzaH svabhAvaH, anyeSAm AkAzabhinnAnAm , na naiva, avakAzaH svabhAvaH asya niyAmikA niyatireveti bhAvaH, kSaNa lava-vizla-pala-daNDa-muhartAdimedairvyavahriyamANaH, kAla: samayaH, dravyaM na tu sUryaparispandAdiH, tasya kAlopAdhitvena kAlatvopacArAt, kriyA notkSepaNAvakSepaNAdirUpA, nApi dhAtvarthasAmAnya nApi pratiSedhaH, kintu vidhiH yajet kuryAdityAdiliGgAdipratiprAyaH pravartako vidhiH, sukha-duHkharaja:dhAtuH sukha-duHkha-rajolakSaNo dhAtuH na tu kapha-pitta-vAyvAtmatayA prasiddhaH, jIvAjIva-nabhAMsi ca upayogalakSaNo jovaH, upayogarahito'jIvaH, namaH gaganam, tasyAjIvatve'pi pRthakkathanaM jIvAjIvobhayAdhAratvasvabhAvapratipattyartham // 29 // pramANAbhyupagantRbhiH sarvaireva vAdibhiH pratyakSaM pramANamindriyaprabhavamabhyupagatameveti tadanupadarzane'pi tasya sattvamAyAtameva, anumAne tu vivAda iti tatsvarUpaM niyativAdamantavyamupadarzayati - anumAnaM mnovRttirnvynishcyaatmikaa| traikAlyAGgadivRttAntA heturavyabhicArataH // 30 // anumaanmiti| "traikAlyAGgAdivRttAntAnvayanizcayAtmikA manovRttiranumAnam" ityanvayaH / traikAlyaM bhUta-bhaviSya-vartamAnakAlasambandhi, aGgAdivRttasya dvAdazAGgagaNipiTakAdyAgamopadarzitatattvaM tasyAntaM viSayavidhayA paryavasAnaM yasyA sA traikAlyAGgAdivRtAntA anvayanizcayAtmikA anvayasya yatra yatra hetustatra sAdhyamityevaM sarvopasaMhAreNa sAdhyahetusahacAralakSaNAvinAbhAvasya nizcayastadabhAvaprakArakatAjJAnaM tadAtmikA tadrUpA, manovRttiH manojanyA matiH anumAnamityarthaH, anumAna jJAyamAnaliGgamanumitikaraNamiti pakSe hetureva, avinAbhUtahetujJAnamanumitikaraNamiti pakSe hetujJAnaM tatra hetuH ka ityAkAkSAyAmAha-heturavyabhicArataH Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA SoDazI niyatidvAtriMzikA / 415 iti yatra sAdhyasya svAbhAvavRttitvarUpo vyabhicAro nAsti sa hetuH, etena yatra vyabhicAro vidyate sa hetvAbhAsa ityarthaH // 30 // saMjJAsAmAnyaparyAyazabdadravyaguNakriyAH / etenoktAH pRthaka ceti vyavahAravinizcayaH // 31 // saMjJAsAmAnyeti / saMjJAsAmAnyaparyAyazabdadravyaguNakriyA: saMjJAsAmAnyaM sarvanAmazabdaH, paryAyazabdaH ekArthavAcakAH zabdAH ekapravRttinimittakA aneke zabdA iti yAvat, dravya-guNa-kriyAH dravyANi guNAH kriyAzca, etena niryAtavAdinA, uktAH kathitAH, dravya-guNa-karmaNAM nAmedaH, kintu bheda ityAha-pRthaka ceti, iti evaM, vyavahAravinizcayaH niyativAde vyavahAravyavasthA bhavati itthamupagame vyavahAravilopo na bhavatIti // 31 // niyativAde'pi syAdvAdayojanAM karoti na nAma tattvamevaitanmithyAtvAparabuddhayaH / na vArthapratiSedhena na siddhArthazca kathyate // 32 // na nAmeti / nAmeti komalAmantraNe, he vAdin ! evamatrAvadhAraya, etat bhamantarAbhihitaM sarvaM tattvameveti ekAntaM na, kintu kathaJcideva tattvam, ne caikAntAvagAhino nirNayA bahavaH santi yebhya ekAntatattvaM suvyavasthitaM bhaviSyatItyata Aha - mithyAtvAparabuddhaya iti apareSAmekAntavAdinAM buddhayo'parabuddhayaH mithyAtvasyAparabuddhayo mithyAtvAparabuddhayaH mithyAtvaviSayakaikAntabuddhaya ityarthaH / atraiva hetumAha-'na vArthapratitiSedhena' ityatra 'na cArthapratiSedhena' iti pATho yuktaH / cakAro hetvarthaH, yataH arthapratiSedhena pratiSedhasvarUpeNa, na kathyate ca punaH, siddhArthaH siddha eva pramANAntaraprasiddha evArthaH na kathyate, kintu vidhiniSedhobhayarUpeNArthaH pratipAdita bhavati tathA pratipAdanaM ca syAdvAdenaiveti niyativAdo'pi syAdvAdAkalita upayAta iti bhAvaH // 32 // vAdI zrIsiddhaseno navanavaghaTanAM navyamArgAnugamyAM __ zAstrArthodbodhadakSAM budhagaNasugamA saMvidhAtuM paTiSThaH / .. tasyaiSA gUDhabhAvA niyativiSayagA SoDazI navyayuktyA dRbdhA dvAtriMzikA'syA vivRtirabhinavA''nandadeyaM prapUrNA // - iti SoDazyA niyatidvAtriMzikAyA vivRtiH // Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazI dvAtriMzikA / zrImantaH sUrivaryA navanavaviSayodbodhanaikapragalbhA navyanyAyAdiyuktyA kalanaparicitA nemisUrIzvarA ye / . teSAM lAvaNyasUrirvacanamananato labdhatarkAdimArgo - vRtti dvAtriMzikAyAH susaralavacanAM saptadazyAstanoti // syAdvAdAnugamanaM sarvatra bhAvayitumAha- . na duHkhena virudhyete dharmAdhauM mukhena vA / pratyayAvyabhicAritvAt sva-parobhayavRttiSu // 1 // na duHkheneti / dharmAdharmoM puNyApuNye, duHkhena sacetasAM pratikUla vedanIyena duHkhAtmakaphalena, na virudhyete viruddha na bhavataH, vA athavA, mukhena anukUlavedanIyena sukhAtmakaphalema, dhamAdhamau ma virudhyete ityasyAtrApi sambandhaH, nanu adharmo narakAdiduHkhaheturduHkhena viruddho mA bhavatu, dharmastu svargAdisukhaheturduHkhaM pratibadhmAtyeveti kathaM na tasya duHkhena virodhaH, evaM dharmasva sukhasAdhanasya sukhona virodhAbhAve'pi duHkha nidAnasyAdharmasya sukhema virodho'styevetyata AhapratyayAbhicAritvAditi, sva-parobhayavRttiSu svapariNAma-parapariNAmasvaparobhayapariNAmeSu pratyayasya vizvAsasya, bhavyabhicAritvAnniyatatvAt, bhazraddhAmalakalaGkito dharmo'pi duHkhamutpAdayati tasya dhameM dharmabuddhirnAsti kintu bhUyastiraskRto'pyayaM yAcakaH punarAyAtyeva vAraMvAraM yAcate evetyevaM koSAndho bhUtvA yad dadAti tasya dAnadharmo duHkhAyaiva bhavati yazca dharma dharmabuddhapA carati tasya dharmaH paryante sukhamevAtanoti na duHkhamiti viziSTAdhyavasAya eva dharmasavyapekSaH sukhaduHkhasAdhanaM, tathA'dharmo'pi paropakArabuddhayAcarito bhavati sukhasAdhanamiti na tasya sukhena virodhaH, evaM mUDhaH kazcidevaM vastugatyA dharmamapi svAzayadoSAdadharma matvA bhaviSyati mamApyato duHkhaM parasyApi tu duHkhamutpAdayiSyatItyAkalayyAdhyavasAyadoSakaluSitaM dharmamAcarati sa ca dharmo duHkhamutpAdayatItyevaM na dharmasya virodho kuna, evaM svaparobhayopakArabuddhayA'dharmamapi dharmamamevAbhimAno vizuddhAzayaH kazcida Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA saptadazI dvAtriMzikA / 119 dharmamAcarati sa cAdharmo na duHkhamutpAdayati kintu sukha miti na tasya sukhena virodhaH, ata eva puNyamapi puNyAnubandhipuNyaM pApAnubandhipuNyamiti dvividham, evasapuNyamapi puNyAnubandhyapuNyAnubandhibhedena dvividhamiti gIyate, athavA pratyayazabdo'tra kAraNavacanaH tena pratyayAvyabhicAritvAdityasya kAraNavyabhicAritvAdityarthaH, svaparobhayavRttisvityasyAnantaraM phaleviti vizeSaH, kiJcit kAraNaM svagataM phalaM karoti yathA tattadrUpakriyAdisamavAyikAraNaM, kiJcit paragataM phalaM janayati yathA'sabhavAyikAraNanimittakAraNAdikam , kapAladvayasaMyogAdikaM daNDAdikaM ca ghaTAdikArya karotIti samavAyikAraNameva svaparobhayagatasaMyogAdikArya janayatIti, svapadaM ca svasambandhivAcakamapIti dharmAdharmalakSaNakAraNayoH svAzrayAtmagataM sukha-duHkha kAraNayoravyabhicAritvaM saGgrahItaM bhavati, tathA ca dharmasya sukharUpaphale'vyabhicAritvAdadharmasya duHkharUpaphale'vyabhicAritvAd dharmAt sukhaM bhavati adharmAd duHkhaM bhavati, dharmasya duHkhaM pratikAraNatvAbhAvena dharmAd duHkhaM mA bhavatu nAma tathApi dharme satyapi tatrAdharmasadbhAve duHkhaM bhavatyeveti na dharmasya duHkhaM prati pratibandhakatvamiti na duHkhena saha dharmasya virodhaH, adharmastu duHkhaM janayetyeveti nAdharmasyApi duHkhena saha virodhaH, (3madharme satyapi tatra dharmasadbhAve sukhaM bhavatyeveti nAdharmasya sukhaM prati pratibandhaka tvamiti na sukhena sahAdharmasya virodhaH, dharmastu sukhaM janayetyeveti na tasyApi tena saha virodha iti suSTUktaM na duHkhena virudhyate ityAdIti, bhanukUlavedanIyatvapratikUlavedanIyatvasvabhAvayovirodhAt sukha-duHkhayoviruddhatA, viruddhasvabhAvajanaka vasvabhAvavirodhAd dharmAdharmayovira dho yadA dharmasyodayAvalikApravezalakSaNaphalAbhimukhyaM na tadA'dharmasyodayAvalikA pravezalakSaNaphalAbhimukhyamityevaM duHkhena samaM dharmasya sukhena samamadharmasyApekSAbhedamAzrityaiva bhavati syAdvAdasAmrAjyamatretyavadheyam // 1 // deza-kAlanimittAni nimittAnyaniyogataH / niyogato vA tasiddhau na vA'dhyAtmavizeSataH // 2 // deza-kAlanimittAnIti / tattatkAryasya tattaddezaniyamaH daizikasambandhavizeSeka tattatkArya prati tAdAtmyasambandhena tattadezasya kAraNatvamiti kArya-kAraNa Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA saptadazI dvAtriMzikA / bhAvabalAdeva, evaM kiJcit kArya vasantattauM bhavati kiJcit kArya prISmartAvityevaM tattatkAryasya tattatkAlaniyamaH kAlikavizeSaNatAvizeSeNa tattatkArya prati tAdAtmyena tattatkAlasya kAraNatvamiti kArya-kAraNabhAvabalAdeva, evaM daNDAdInAM sattve ghaTAdInAM sattvaM daNDAdInAmabhAve ghaTAdInAmabhAva ityevamanvaya vyatirekAbhyAM tattatkAryasya tattatkAraNaniyamaH samavAyAdisambandhena ghaTAdikArya prati svajanyacakrabhramijanyatvAdi. sambandhena daNDAdikaM kAraNamiti kArya-kAraNabhAvabalAdeveti deza-kAlanimittAni nimittAtIti, anvaya-vyatirekasiddhe ca kAryakAraNabhAve na kasyacid rAjJa Izvarasya vA niyogo niyAmaka ityAha-aniyogata iti, vA athavA, niyogata. statsiddhau asmin deze etatsamaye asmAt kAraNAdidaM syAditIzvarAdiniyogato deza-kAlanimittAnAM siddhau, navA'dhyAtmavizeSataH phalavailakSaNyaM syAditi zeSaH, prativiziSTatattatpuruSIyanityatvAzucitvAdibhAvanAprakarSAdito'dhyAtma bandhazaithilyAdiphalavailakSaNyaM puruSakArAdiniSpAdyaM yad bhavati tat tasya svatantrapuruSaniyogato'vizeSeNaiva sarvasya phalasiddhiH syAdityarthaH, ato'dhyAtmavizeSataH phalavizeSopapattaye niyogapakSamanAtya deza-kAlanimittAnyanvaya-vyatirekabalAnimittAnItyabhyupeyam , tathA ca yadvastu yatpratiniyatadeza-kAlanimittataH pratiniyatasvarUpaM bhavati tadanyadezakAlaniyamatastathA na bhavatIti syAdvAdo'trApyAyAtyevetyAzayaH // 2 // muktimArgasamyagdarzana-jJAna-cAritradRDhIkaraNAya munInAM karttavyaM syAdvAdAgamaparibhAvitabhupadarzayati suvratAni yamaM vRttaM yathA'dhyAtmavinizcayam / dIkSAcArastu zaikSANAM vamasthairyAnuvRttaye // 3 // suvratAnIti / subratAni savidhikAni mAsopavAsAdInItyarthaH, 'yamam' ityasya sthAne 'yamAH' iti pATho yuktaH / yamAH ahiMsA-asteyAparigrahAdattAdAna-brahmacaryAkhyAH paJca mahAvratAH, vRttam AcaraNaM, yathA'dhmAtmavinizcayaM AtmA dehAdibhinno'yamupayogalakSaNaH paramAnandaikasvabhAvo rAga-dveSAdivinirmukta ityevamA Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA saptadazI dvAtrivikA / 12.1 smAnamAzritya vinizcayo'dhyAtmavinizcayastamanatikramya yathA'dhyAtmavinizcayaM vRttaM zItoSNAdidvandvasahAdilakSaNAcaraNAliyarthaH, tu punaH, zaikSANAM zikSAgrahaNazIlAna yonyAmantava sinAm , dIkSAcAraH dIda grahaNam , vartmasthairyAnuvRttaye vartma muktimArgaH samyagdarzana:distasya yat sthairyamavicalanaM tasyAnuvRttaye uttarakAlavyAptaye bhavatIti zeSaH // 3 // suvratAnItyuktaM tatra kiM vratabhityAkAkSA samullamati yadyapi mAsopavAsAdIni vratAnIti suprasiddha tathApi tatra vratatvaM ki, tadaparijJAne vratatvena vyavahAro'zakya ityata Aha apuNyapratiSedho vA vrataM. puNyAgamo'pi vA / ' yugapat kramazo veti vipakSorubhayaM bhayam // 4 // - apuNyeti / apuNya pratiSedhaH apuNyasya puNyavirodhinaH pApakarmaNaH pratiSedhaH puNyaM mayA nAcaritavyamityevaM niyamaH, vA vrataM vA athavA, puNyAgamaH puNyasya prAptirAcaraNam , yugapat yadaivApuNyasya pratiSedhastadaiva puNyasyAcaraNaM, vA athavA kramazaH krameNa prathamapuNyapratiSedhastadanantaraM puNyAcaraNam , athavA pUrva puNyAcaraNam , tato'puNya pratiSedhaH tadetadvayaM kimityupAdeyamityata aah-vipksseti| vipakSorubhayaM vipakSasya apuNyAcaraNasya puNyAnAcaraNasya vA urubhayaM mahadbhayasvarUpaM bhayam yathA vyAghrAdibhayAnmRgAdiH palAyate tathA apuNyapratiSedhAH puNyAcaraNaM puNyAcaraNAcca puNyAnAcaraNaM ca palAyata iti // 4 // evaM ca zuddhaH pariNAma AzraNIya inyAhavratAbhyupagamaH zuddhaH pariNAmo na neSyate / tadAnantaryavRttistu mithyAdRSTirnivAryate // 5 // batAbhyupagama iti / apuNyapratiSedhalakSaNasya puNyAcaraNasya vA, vratasthAMbhyupagamaH svIkAraH, zuddhaH nirmalaH pariNAmaH cittasya vRttivizeSaH, na neva, iSyate svIkriyate iti na kintu vratAnyupagamalakSaNaH cittasya zuddhaH pariNAma iSyata evetyarthaH, tataH kiM bhavatItyAkAGkSAyAmAha-tadeti tadA vratAbhyupagama. Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 divAkarakatA kiraNAvalIkalitA saptadazI dvAtriMzikA / lakSaNa zuddhapariNAmadazAyAm , AnantaryavRttiH AnantaryeNa nirantaratayA vRtti vartanaM yasya sa AnantaryavRttiH, tu punaH, evambhUtaH mithyASTiH , nivAryate nivArito bhavati niruta zuddhapariNAme sati avicchinnapravAharUpeNa pariNamanazIlo mithyA dRSTinivartata ityarthaH / / 5 // ___jainadarzane'zuddhasya cittavRttivizeSalakSaNapariNAmasya pApajanakatvaM na mithyAdarzanastha zuddhamya ca cittavRttivizeSalakSaNapariNAmasya puNyajanakatva na samyagdarzanasyetyevaM pariNAma vizeSasya prAdhAnyamupadarzayitumAha na mithyAdarzanAt pApaM na samyagdarzanAcchubham / na ca neti kaSAyANAM tadvattyavyatirekataH // 6 // na mithyAdarzanAditi / mithyAdarzanAt ekAntavAdAbhisandhAnajanyAtattvajJAnAt , na naiva, pApam azubhaM bhavatIti zeSaH, evamagre'pi samyagdarzanAt yajinaruktaM tadeva satyamiti rucitaH, na zubhaM zubhaM bhavatyeveti na niyamaH kintu mithyAdarzinaH samyagdarzino vA yasya kasyacidazuddhaH pariNAmastasya pApaM yasya tu zuddhaH pariNAmaH tasya zugamiti nigarvaH / nanu kAma-krodhAditaH pApaM bhavati tatparityAgataH zubhaM bhavati, nAtra pariNAmavizeSa pekSetyata Aha-na ceti, kaSAyANAM kAma krodhAdInAM, 'tadvRttyavya tare kataH' ityasya sthAne 'tadvattyavyatirekanA' iti pATho yuktaH / tadvattyavyatirekatA tadvattaH cittavRttivizeSalakSaNapariNAmastha, avyatirekatA abhinnatA, na naiva, iti na ca kintu kAma-krodhAdInAM kaSAyANAM vittavRttivizeSalakSaNapariNAmAbhinnataiva, kAma-kra dhAdiparityAgasyApi cittavRttivizeSalakSaNapariNAmarUpatava, ata eva kAma-krodhAdipariNAmatAratamyAdazubhatAratamyam , tatparityAgatAratamyAcca zubhatAratamyA matyabhisandhiH // 6 // kaSAyalakSaNapariNAmavizeSANAM vaicityAdeva ca jJAnAparaNAdyaSTavidhakarmabandhatadudayAdivaicitryamityAha kSayavRddhiH kaSAyANAM mithyAdRSTirasaMkramAt / vaiSamyalakSaNo bandhastadAdhastu vikalpataH // 7 // Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA saptadazI dvAtrizikA / 121 kSayavRddhiriti / 'mithyAdRyASTiH' ityasya sthAne 'mithyAdRSTeH' iti pATho yuktaH / mithyAdRSTeH mithyAdarzanavataH puMsaH, kaSAyANAM kAmAdInAm , asaMkramAt ekasyAnyasmin saMkramaNAbhAvena, kSayavRddhiH ekasya kaSAyasya kSayo hrAso'nyasya kaSAyasya vRddhiH sa eva, vaiSamyalakSaNaH vaiSamyasvarUpaH, bandhaH karmaNo jIvapradezena jalakSIrAnyo'nyamizraNavat mizrIbhavanam , tadAdyastu tatprabhRtistu, vikalpataH meda-pramedato'nekaprakAraH, tata eva nAnAvidhaduHkhamayaH sukhakaNikAnusyUto nAnAklezamayaH saMsAro naramara-nAraka-tiryagamedAH prANina ityarthaH // 7 // mithyAdRSTeH paJcendriyadvArakavRttivizeSato manasa Azrave kAyika-vAcanikAdivyApArasamullAsaH pApamevetyupadizati mithyAdRSTerabhinnAyAH paJca caikakSaNAzrave / kAyikAdikriyAcAraH pApamevetyasaMzayam // 8 // mithyAdRSTeriti / 'mabhinnAyAH' ityasya sthAne 'bhabhiprAyAH' iti pATho bhavitumarhati / abhinnAyA iMti pATharaya sAmanaM tu nAsmaccitte pratibhAtIti cintyam , abhiprAyAH paJca ca ca punaH, abhiprAyasya paJcavivatvaM paJcendriyaviSayaviSayakatvena bhAvanIyam , ekakSaNAzrave ekakSaNAvartini karmapudgalAdAnaphalake yogatrayAnyatamalakSaNe AMzrave, kAyikAdikriyAcAraH kAyika-vAcika-mAnasikavyApAraH, pApameva mithyAdRSTeH zubhayogAbhAvAdevakAreNa puNyapratiSedhaH, iti evametat , asaMzayaM sunizcitam // 8 // mithyAdRSTeH pariNAmavailakSaNyaM bhAvayatinAnyo'nyamanuvarteta kRtAbhyupagametarau / tulyadoSaguNasthAnau na kaSAyakramo'pyataH // 9 // nAnyo'nyamiti / kRtAbhyupagametarau kRtAbhyupagamakRtAnabhyupagamau, anyo'nyaM parasparam , na naiva, 'anuvarteta' ityasya sthAne 'anuvartate' iti pATho yuktaH / samyagdRSTeH kenacidrUpeNa kRtAbhyupagamaH kenacidrUpeNa kRtAnabhyupagamo'pItyanyo'nuvartanaM tayorbhavitumarhati, mithyAdRSTestvekAnta eva pariNAma iti kRtAbhyu Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Tax divAkaratA kiramgAvalIkalitA sAdazI dvAtriMkSikA / phAmaH kRtAbhyupagama eva kRtAna yupagamaH kRtAnabhyupagama eveti parasparam, nAnuSatate, tau kathambhUtau tulyadoSa-guNasthAnau samAnadoSa guNasthAnau, aMtaH asmAt kAraNAt , kaSAyakramo'pi netyarthaH // 9 // svagataM kaSAyAdikrameNa yugapadvati jJAtuM zakyate paragataM kaSAyAdi karya pareNa jJAtuM zakyam ? yugapat krameNa vA'sya kaSAyAdIti, kimarthaM ca tasyopadezaH zAstre ityAkAkSAyAmAha kaSAyacihna hiMsAdi pratiSedhastadAzrayaH / apAyodvejano bAlo bhIruNAmupadizyate // 10 // . : kaSAyacihnamiti / kaSAyaciha-kAma-krodhAdijJApakam, hiMsAdi hiMsAsteya-maithuna-parigrahAda tAdAnAdi, tadAzrayaH tadadhInaH, pratiSedhaH hiMsAdipratiSedhaH ahiMsAdiH, bhIrUNAM kAma-krodhAdyAkalitajanebhyo bhItAnAM, apAyodvejanaH kAma-krodhAdivinAzaGkAkArI, bAlaH anenAyaM kruddho bhaviSyati ayamidaM kAmayati bhayaM cAsmin viSaye lubdhaH ityAdiparijJAnazUnyaH, upadizyate zAstreNa tattvamAveyate ityarthaH // 10 // . zAstra kIgupadezaH yena bhiiruunnaampaayo|jno bAlo na bhavedityAkAkSAyaM tadupadezamevopadarzayati -- hiMsAdivat kaSAyebhyo na janma-maraNApadaH / nimittAntarahetutvAd guNatastUpacaryate // 11 // hiMsAdivaditi / hiMsAdivat yathA hiMsAdibhyaH, janma-maraNApadaH na bhavanti tathA, kaSAyebhyaH kAma-krodhAdibhyaH, janamamaraNApadaH narAmarAyattarabhavapratilambho janma, pUrvazarIrAdisambandhavinAzo maraNam, AdhibhautikAdhidaivikAdhyAtmikaduHkhatrayaprAptirApat te janma-maraNApadaH, na bhavanti, ato bAlajanaduzceSTitakriyAkalApAdito'pAyogo na vidheyaH, yadi kaSAyebhyo na janma-maraNApadastahi sanma-maraNApadetutvena kaSAyANAM loke vyavahAraH kathamityata mAha-nimittAntara Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkaratA kiraNAklIkalitA saptadazI dvAtrizikA / 425 hetutvAditi janma-maraNApadAM yAnimittAntaraM kAraNAntaraM tattaduSTAdhyavasAyaprabhavAdRSTaM taddhetuvAt tatkAraNatvA, guNataH uktakAriNatvalakSaNaguNabhAvataH, upacaryate kaSAya yo janma-maraNApedA bhavantItyevamupacaryate mukhyavRttyA tu tattadadRSTavizeSata eva janma-maraNApado bhavantItyarthaH // 11 // yato nimittAntarata eva jAna-maraNApado bhavanti, ato'nyopadezaH parIkSaNamevetyAha kalpAkalpamato dravyamacintyaM sapirAdivat / doSapracayavaiSamyAdAturastu parIkSyate // 12 // : kalpAkalpamiti / ataH anantarayuktitaH, kalpAnAmakalpAnAM samAhAraH, kalpAkalpam AcArAnAcAralakSaNam , dravyaM kAraNam , acintyaM zAstropadezamantareNa cintayitumazakyam ayaM parizuddha bhAcAraH zubhapariNAmaheturayaM punaH aparizuddha AcAro'zubhapariNAmanidAnamiti zAstraikagamyamityAzayaH, tadacintyatve nidarzanamAha-sapirAdivaditi ghRtAdivadityarthaH, yathA-'Ayurve ghRtam' iti dhAtupuSTinimittatvAdAyurhetutvamAroSya ghRtamAyurityupacaritaM, kintu vijvarasya punastaddhAtupuSTinimittaM jvaragrastasya tu tadahitamiti vijvareNa tadAdeyaM jvaraprastena ca tadanAdeyamiti zAstramantareNa jJAtumazakyatvAdacintyiM tathetyarthaH / sarpirAdiH kasyaciddhitaM kasyacidahitamityeva kuta ityAkAGkSAyAmAha-doSapracayapavaiSamyAditi doSANAM vAta-pitta- laSmaNAM prakarSaNa cayo vRddhiH pracayaH vaipAya kasyacidbhAsaH kasyacidvaddhistasmAdoSapracayavaiSamyAd ghRtAdInAM kenacit puruSeNAdAnaM kenacit puruSeNa parityAgaH, tu punaH, etadavagataye masmin puruSe kasya doSasyopacayaH kasya cApacaya ityasya samyagavagamAbhAvaH, AturaH rogAmibhUtaH puruSaH, parIkSyate bhiSagvaraH parIkSyate ityarthaH // 12 // parIkSaNa prakAramevopadarzayati ekamUrtiH parINAmaH zuddhirAcAralakSaNam / guNapratyekavRttAnAM puruSAzayazaktitaH // 13 // Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426. divAkarakRta kiraNAvalIkalitA saptadazI dvAtrizitA / ekamUtiriti / krodha-jihmeti padyAbhyAm , puruSAzayazaktitaH puruSAbhiprAyasAmarthyAt, guNapratyekavRttAnAM guNAnAM pratyekaM ye parINAmAsteSAM sarveSAm , ekamUrtiH ekasvarUpaH, parINAmaH krodhAdilakSaNaH anantaramevAbhidhIyamAnaH, AcAralakSaNam bhAcArAtmakam , zuddhiH // 13 // pariNAmasvarUpakIrtanamkrodha-jihma-pariSvaGga-mAna-vedAmbumakSayAH / yugapad vA tamo vidyAd yAvad yatrAnuSidhyate // 14 // krodheti / krodha-jima-pariSvA-mAna-vedAmbumakSayAH krodhaH dveSaH prasiddhaH, jihma kauTilyam , pariSvazaH parasparAliAnalakSaNaH, mAnaH prasiddhaH, vedaH puMveda-strIveda-napuMsakavedAH vedAmbumakSayAH ityasyArthazcintyaH, yadyatra 'vedAdikAn kramAd' itipAThaH tadA yugapad vetyuttareNa saGgatirartho'pi susajataH yathA zrutapAThe 'yugapadvAtamo' ityasya sthAne 'yugapad vA kramAt' iti pATho jJeyaH / vidyAd jAnIyAt , 'yAvad yatrAnuSidhyate' ityasya sthAne yAvayatrAnuvidhyate' iti pATho yuktaH / yAvad yatrAnuvidhyate krodhAdiparINAmAnAM madhye yAvato yatrAjuvedhaH sambandhaH tAvato yugapat kramato vA'pi vidyAt ityarthaH // 14 // krodhAdiparINAmA avazyaM parityAjyAH na ca vinAzamantareNa parityAgaH sambhavati teSAmato vinAzasteSAM parINAmAnAmavazyaM tyAgaH sa kathamityAkAGkSAyAmAha kSayo nAprazamasyAsti saMyamastadupakramaH / doSereva tu doSANAM nivRttiArutAdivat // 15 // kSayo nAprazamasyAstIti / aprazamasya prazamarahitasya puMsaH, kSayA prakrAntatvAt krodhAdInAM kSaya iti gamyate, nAsti na bhavati, ataH prazamaH krodhAdikSayakAraNatayopAdeyaH sa kathamata Aha-saMyama iti tadupakramaH prazamasyArambhaH, nanu zuddhasyAtmanaH saMyamo'pi parINAmarUpatayA vikAro'zuddhatApAdakatvena heya evetyata mAha-doSaireva sviti, mArutAdivara bavA kapha-pitta-mara Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA saptadazI dvAtrizikA / 124 tAmekasyopacayo'parasya nivRttiM karoti tathA'zuddhatApAdakatvena vastugatyA doSabhUtareva saMyamAdibhirdoSANAM krodhAdInAM nivRttirbhavati yathA ca vAtAdayo'nyanivRtti vidhAya svayaM nivartate tathA saMyamAdayo'pi, zuddhazcAtmA'nte'vatiSThate ityarthaH // 15 // doSebhyaH pravrajantyAryA gRhAdibhyaH pRthagajanAH / parAnugrahanimnAstu santastadanuvRttayaH // 16 / / doSebhya iti / AryAH saMsRt ipayonidhipAraM gantukAmAH puruSottamAH, doSebhyaH krodha-jihma-pariSvA-mAnAdibhyaH, pravrajanti pRthag bhavanti, jainI pravajyAM gRhNanti, pRthagjanA AbhinnA narAH, gRhAdibhyaH gRha-bAndhavadArAdibhyaH pravrajantIti sambadhyate gRhAdIn parityajya tIrthayAtrAdikaM kurvanti, tuvizinaSTi, santaH sAdhusevAdiparAyaNA narAH kathaMbhUtAste ityAkAkSAyAmAhaparAnugranimA iti parAnugrahaikaniratA ityarthaH, tadanuvRttayaH paro yatra yatra svasamIhite varttate tatra sarvatra sAhAyyamanutiSThantItyarthaH // 16 // karmaNo vaicitryAt tatkartuH phalogbhogavaicitryaM bhavati, karmaNastu nimittamAzravaH, sa ca yogasvarUpaH, yogastu kAya-vAG-manaHkarma arthAt kAyika karma vAcikaM karma, mAnasaM karma, utta karmatraividhyAd yogalakSaNa Azravo'pi trividhaH, tathA ca kAyAtmapradezaparINAmo gamanAdikriyAhetuH kAyayogalakSaNa AzravaH, bhASAyogyapudgalAtmapradezapariNAmo vAgyogalakSaNa AzravaH manoyogyapudgalAtmapradezaparINAmo manoyogalakSaNa AzravaH, sa trividho'pyAzravaH zubho'zubha cetyevaM dvividhaH, tatra hiMsAsteyAbrahmAdIni azubhaH kAyika AzravaH sAvadyAnRtaparuSapizunAdIni vAcika Azravo'zubhaH abhidhyA vyApAdeAsUyAdIni mAnasa Azravo'zubhaH ato viparItaH AzrayaH zubha iti tadpanimittavaicitryAt karmavaicitryaM bhavatItyetadupadarzayatitulyAtulyaphalaM karma nimittAzravayogataH / yataH sa heturanveSyo dRSTArthoM hi na tapyate // 17 // tulyAtulyaphalamiti / karma adRSTaM puNyaM pApaM ca, tulyAtulyaphalaM sadRzaphalaM visadRzaphalaM yAdRzaM karmakasya kartaH sukhaM duHkhaM vA janayati tAdRzameva Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA saptadazI dvAtrivikA / karmAparasyApi kartuH tatsukhasadRzameva tadduHkhasadRzameva vA duHkhaM janayatIti sadRzaphalam, atha ca yAdRzaM karmakasya katuH yAzaM sukhaM duHkhaM vA janayati tAdRzameva karmaparamya kartuH tat sukhavisahazaM tadapekSayA'pakRSTamutkRSTaM vA sukhaM duHkhameva vA anayati evaM tadduHkhavisadRzaM tadapekSayA'pakRSTamutkRSTaM vA duHkhaM sukhameva vA janayatIti visazaphalam , IdRzaM kathaM bhavatItyAkAGkSAyAmAha-nimittAzravayogataH iti nimittakAraNIbhUtAzravasvarUpakAyika-vAcika-mAnasakarmalakSaNayogAdityarthaH, yataH iti pUrvAnvayi yasmAnimittAzravayogAt pharma tulyAtulyaphalaM bhavatIti zeSaH, sa kAya'vAG-manaHkarmAtmakayogalakSaNa AzravaH, hetuH tulyAtulyaphalakarmaNaH kAraNam , anveSyaH jainAgamAmbudhyantargataH sa jainAgamanirantarAbhyasanavidhinA tatraiva gaveSaNIyaH, tadveSaNato nirutAzrave'vagate kiM bhaviSyatItyAkAGkSAyAmAha-dRSTArtho hIti hi yataH, dRSTArthaH etasmAdAzravAd baddhasya karmaNa IdRzaM phalaM bhavatItyevaM dRSTaH zAstrataH simyagavalokito'rtho yena sa dRSTArthaH pramAtA, na tapyate yAdRkkamaNo'nyasya sukhaM tAdRzAdeva karmaNaH svasya duHkhaM bhuJjamAmo'pi pIDito naM bhavatItyarthaH // 17 // apagatatApaH kimavastho bhavati pramAtetyAkAGkSAyAmAhamanaso'paiti viSayAn manasaivAtivartate / kimevaM bahuralpaM vA zarIre bahireva vA // 18 // manaso'paitIti / 'viSayAn' ityasya sthAne 'viSayAt' iti pATho yuktaH / manasaH viSayAd manaHkalpitapadArthAt, apaiti dUrIbhavati, manaHkalpitamevaitat karma tena mama kRtyaM sarvathA pariharaNIyameveti bhAvayan na mAnasikasaGkalpataH paribhUto bhavatItyarthaH, tat kiM manovyApArameva kimapi na karotItyata Ahamanasaiveti svavazIbhUrAmanasaivetyarthaH, ativartate atikramya vartate, nanu pravRtti-nivRttiviSayamatikramya vartanameva yadyativarttanaM tarhi tadubhayathA syAt pravRttiviSayena pravarteta nivRttiviSayena nivarteta, nivRttiviSaye pravarteta pravRttiviSaye ca nivarteta, svayaM sati nAyaM laukiko nApi parIkSaka ityunmattavadupekSitavyaH syAditi khela bhatidhartanasyAtropekSapArUpatvAd manasaH khalu pravartanaM nivartamamupekSaNaM ceti Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAklIkalitA saptadalI dvAtrizikA mA 429 trividho vyApAraH, pravartanaM nivartanaM ca tApakAraNaM tatastAbhyAM tapata eveti tAparahitasya tu puruSasya manaso vyApAra upekSavetyAzayenAha-kimevamiti kimevaM yathA pratibhAsate tathA kim , kimo'gre sarvatrAnvayaH, tathA ca ki bahuH bahuprakAro'yam kim, vA athavA, alpaM nyUnaM kim , ki vA zarIra evedam, vA athavA, bahireva zarIrAd bAhyabhUtamityevaM vicArapravRttamanasaiva ativartate upekSAvAn bhavatItyupekSAvAn puruSo na kvacit rakko dviSTo vA bhavatItyarthaH // 18 // evamupekSAvataH puruSasya kvacidapi mamatvaM nAsti taddhatvAhaGkAro'pi nAsti tadabhAvAnna punarmamatA navA saGkalpAdirityazivAbhAvAt kalyANamupatiSThate ityAha na mamatvAdahaGkArastasmAt tu mamatA matA / saMkalpAvyabhicAritvAt tasminnevAzivAspadam // 19 // na mamatvAditi / na mamatvAd mama jAtiruttamA mama kulamatyunatamityAdi mamabhAvAdahaGkAro nopekSAdRSTimataH mamatvasyaivAbhAvAt, pUrvamahaGkArasyAbhAve mamataiva na sambhavati, yataH tasmAt tu ahaGkArAt punaH, mamatA matA abhyupagatA, mamedaM bhavatu mama zatrurmiyatAM mamAyuSaH kSayo mA jAyatAmityAdimanovRttirUpaH saMkalpo mamatvAdivyApakastasyAbhAve upekSakasya sutarAM vyApyIbhUtAhaGkArAyabhAva ityAha-saMkalpAvyabhicAritvAditi saGkalpavyApyatvAditvarthaH yadA copekSakasya saGkalpa eva nAsti tadA tasya sarvathA kalyANabheva, akalyANasya sambhAvanaiva nAstItyAha-tasminneveti manasaH saGkalpa evetyarthaH, azivAspadam azivasyAkalyANasyAspadaM sthAnamityarthaH // 19 // . nanu sarvathA kalyANaprAptau saMsArAbhAvo bhavatIti suprasiddhamataH sa ka iti pRcchAyAmAha nAhamasmItyabhAvo vA bhAvo vA'bhyupagamyate / prapaJcoparamaH zAntiravyucchitterazUnyatA // 20 // nAhamasmItyabhAdho veti / prapaJcoparamaH prapaJcasya saMsArasyoparamo'bhAvaH veti vikalpo nAstyatrAgraha iti dyotanAya, nAhabhasmItyabhAvaH Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 divAkarakRtA kiraNApalIkalitA saptadazI dvAtriMzikA / . ahamahaGkArAspadaM, nAsmi na bhavAmItyAkAra kAbhAvasvarUpaH prapaJcoparamaH, vA athavA, bhAvaH akhaNDAnandasvarUpeNa kevalopayogAtmanA vA'vasthAnam , abhyupa. gamyate pUrvasUribhiH svaM kriyate, ayameva prapaJcoparamaH zAntiH , tatra hetuH avyucchitteH vizeSeNo-ichattirabhAvo vyucchittirna vyucchittiravyucchittiH tasmAdatya tocchedAbhAvAta sarvadA svasvarUpAvasthAnasyaiva bhAvAt, ata eva ca azUnyatA zUnyatvAbhAvaH, etena zUnyataiva paramaM nirvANamiti sarvazayitAvAdino mA yamikasya matamapahastitaM bhavatIti // 20 // itthabhupekSAlakSaNamAdhyasthyaM paramAnanda-kevalopayogasvarUpaparamanirvANasaMsiddhi. phalakatvenopadeyamityutpAdyApi bhUyasta hATAyopadizati- , dveSodvegaphalaM duHkhaM saGgasvAduphalaM sukham / mAdhyasthyaM tatpratIkAraH kintu duHkhena yat sukham // 21 // dvaSodvegaphalamiti / dveSodvegaphalaM dveSaH krodhaH udvegaH idamidAnImapi na niSpannaM sampatsyate vA navetyAdicintAprabhavo mAnasaH santApaH, tayoH phalaM kArya dveSodvegaphalam , duHkha prasiddham , saMgasvAduphalam putra-mitra-kalatrAdyabhiSvaGgaH tasya svAduphalaM mAsvAdanajanyam sukhaM vairSAyakasukhamanityaM pariNAmavirasam , mAdhyasthyam madhyasthamAvaH na me kazcidaniSTaM karotIti, na kazcinmama zatruriti nAsti kutrApi me dveSaH, nAkAle kiJcid bhavati yadA yasya kAlastadA sa bhaviSyatyevAlamudgeneti kAraNAmAvanni duHkhaM, rAgaprabhavaH saGgo arakte mayi kutaH tadA svAdanAbhAvAt tallakSaNaM vaiSayikasukhamapi nAstIti bhAvanAtastadupe. kSaNaM mAdhyasthyam , tadeva tatvatokAra: sukha duHkha nivRttiAdhanam, nanu mAdhyasthye satyapi duHkhakAraNAd duHkhaM sukha kAraNAt sukha syAdeveti kathaM mAdhyasthyaM tatpratIkAra ityAzayena pRcchati-kintviti, mAdhyasthyamavatiSThamAnasyAhaGkAramamatAvimuktasya krodhAdikaM duHkhakAraNaM nAstIti kAraNAbhAvAdeva na duHkhaM, sukhaM tu vaiSayika duHkhameveti duHkhAmAve tasyApyabhAvaH, pAramArthikaM tu yadAtmasvarUpaM paramAnandalakSaNaM sukhaM tadiSTatamatvAnna pariharaNIyamAtmasvarUpatvAdeva ca parihatumazakyamiti na tatpratikAro mAdhyasthyamityAzayenottarayati-duHkhena yat sukhamiti, 'zarIra Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRto kiraNAvalIkalitA saptadazI dvAtrivikA / 431 SaDindriyANi SaDviSayAH SaDbuddhayaH sukhaM duHkhaM cetyekaviMzatiH' iti gautamasUtre sukhasyApi vaiSayikasyaikavizatiduHkhAntargatatvena duHkha tvameva, yat yasmAt sukhaM pAramAthikAnanda lakSaNaM duHkhe duHkhamadhye na, atastatpratIkArAbhAve'pi na naH kiJcidapacIyate, yat tu vaiSayikaM sukhaM tadduHkha evAntabhUtamiti duHkha pratIkAre tasyApi pratIkAra iti gUDhAbhisandhiH athavA duHkhe iti saptamyantaM niSedhArthako nakAra itikRtvA duHkhe na iti cchedo nAbhipretaH kitu duHkheneti tRtIyA-tameva, sukha mityanantaraM bhavatIti zeSaH tathA ca duHkha nivRttireva vaiSayikaM sukhaM, kSutpIDito bhakkAdibhojanena kSutprabhavaduHkha nivRtti lakSaNameva sukhamAsAdayati pratiyogitAsambandhena dhvaMsalakSanivRtti prati ca tAdAtmyasambandhena pratiyoginaH kAraNatvamiti, yat yasmAt duHkhena duHkhAtmakapratiyoginA sukhaM duHkha nivRttilakSaNaM sukhaM bhavatIti mAdhyasthye sati dveSAdyabhAvAd duHkhAnutpAde duHkha nivRttilakSaNasukhasyAnutpAdo'yatnopanata iti bhavati mAdhyasthyaM tatpratokAra ityartha // 21 // yadA ca mAdhyasthyameva duHkhATipratIkArastadA kAraNAntaramupAdAya lokavyavahAro'smin viSaye mohavijRmbhita evetyAzayenAha na duHkhakAraNaM karma tadabhAvAya vodyamaH / dRzyate vyabhicArazcApyaho mohavibhUtayaH // 22 // na duHsvakAraNamiti / syAdvAdAvalambanataiva sarvaM musthaM nAnyathetyavagatipATavArthamityamupakrama ekAntamAdhyasthyAvalambanasyAyuktatvapratipattaye, karma duHkhakAraNaM na tadabhAvAya duHkhAbhAvArtham , udyamaH prayatnaH puruSakAra neti sambadhyate, yata vyabhicArazcApi dRzyate kazcid duSTaprakRtiH pumAn brahmahatyAdikarma karoti duHkhabhAgI ca na bhavatIti dharmasattve'pi duHsvAbhAva ityevamanvayavyabhicAro dRzyate, evaM duHkha mA bhavaviti pratisandhAya duHkhAbhAvArtha kazcit prayatnaM karoti, athApi tasya duHkhaM bhavatIti prayatna rUpakAraNasattve'pi duHkhAbhAvarUpakAryAbhAva ityevamanvayavyabhicAro dRzyate tathA zuddhAzaya kazcit brahmahatyAdikarma na karoti, athApi tasya duHkhaM bhavatIti vyatirekavyabhicAro dRzyate evaM kazcid duHkhAbhAvArthamudyama Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 divAkarakRtA kiraNApalIkalitAdazI dvAtriMzikA / na karoti, athApi tasya duHkhAbhAva ityevaM vyatirekavyabhicAraH, aho Azcaryam , mohavibhUtayaH ajJAnavijRmbhagAnItyarthaH // 22 // . anyA api mohavibhUtI rUpaM darzayatipuNyaM sukhAtmakaM janma tadvizeSo viziSyate / kRtArthenApi copeyamavazyaM nAtihetavaH // 23 // puNyamiti / sukhAtmakaM sukhaikaphalabhAjanatayA sukhasvarUpam , janma dhanAdisamRddhanRpAdigRhe utpattiH, tadvizeSaH sukhAtmakajanmavizeSaH, viziSyate anya janmanaH sakAzAd viziSTo bhavati, yato vizi yate tasmAt kAraNAt, kRtArthanApi kRtakRtyenApi puruSottamena, ca punaH, upeyaM 'svIkaraNIyam, tatra hetuH avazya nizcitam, nAtihetavaH pIDAhetavaH na bhavanti, janmavataH pIDA bhavatyeveti niyamAbhAvAd viziSTataraM janma na pIDAjanakamiti kRtArtho'pi janma gRhNIyAdityapi mohavilasitamityarthaH / / 23 // anyadapi mohavijambhitamupadarzayatiprItyarthA viSayA jAtiH sAtmakaM kalpazobhanA / teSAmarthavazAt sAmyamiti dharmo'pyadharmavat // 24 // prItyartheti / viSayAH kAminI-kAJcanAdayaH, prItyarthAH prItiprayojanakAH prItijanakA iti yAvat, jAtiH brAhmaNatvAdiH, sAtmakaM sAtmakaM yathA syAt tathA kalpapazobhanA svasvAcAramanoharA, iti jAtivizeSaNam, teSAM viSayAdInAm , arthavazAt prayojanavazAt , sAmyaM tulyatvam , yadA yasya viSayasya prayojanamapekSitaM tadA sa viSaya AdaraNIyo bhavati anyastu prItyartho'pi tadAnImupekSito bhavati yayA jAtyA yat kAryamAvazyakaM sampAdanIya tadAnIM saiva jAtiratyAhatA bhavati, anyA jAti: sadAcArazobhanA'pi na puraskRtA bhavati, iti etasmAt kAraNAt, dharmo'pi puNyamapi, adharmavat apuNyamiva prayojanavazAdanAdaraNIyaM bhavatItyarthaH // 24 // anabhijJato'bhijJasya vaiziSTayaM pratipAdayatipuNyameva nibadhnanti vAdayo'pyavizeSataH / .. AhArAdiSu tadvattarabhijJastu viziSyate // 25 // Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalokalitA saptadazI dvAtriMzikA / 433 puNyameveti / zvAdayo'pi kukkuraprabhRtayo'pi prANinaH, avizeSataH manuSyAdito vizeSAbhAvataH puNyameva puNyakarmaiva, svasvasutAdiparipAlanakriyAdibhiH nibadhnanti, tu punaH AhArAdiSu bhakSyAbhakSya-peyA'peyAdiSu, tadvatte: zvAdyAcArataH abhijJaH idaM bhakSyamidamabhakSyamidaM peyamidamapeyamityAdivivekajJAnavAn puruSaH, viziSyate ivAdito viziSTo bhavatItyarthaH // 25 / / pratimAbhigrahAstItrAH parijJAnavirodhinaH / prapaJcAcAravAdastu mithyAmAnAdivRttayaH // 26 // pratimeti / tIvAH pratimAbhigrahAH parijJAnavirodhino bhavanti, tu punaH, mithyAmAnAdivRttayaH prapaJcAcAravAda iti // 26 // cAritrasahitameva jJAnaM phaladaM, na kevalamityAhayathA gadaparijJAnaM nAlamAmayazAntaye / acAritraM tathA jJAnaM na buddhayadhyavasAyataH // 27 // ytheti| gadaparijJAnamAmayazAntaye yathA nAlaM na samartham, tathA acAritraM cAritrahitaM, jJAna "buddhayadhyavasAyataH" ityasya sthAne "buddhayavasAyamAtreNa" iti pAThaH sambhavet budvayadhyavasAyamAtreNa phalAyAlam , na bhavati // 27 // araNyuSmAgnivijJAnaM vairAgyamupajAyate / - tadabhyAsaphalo yogo na pApAya na saMvaraH // 28 // araNyuSmeti / araNyuSmAgnivijJAnam araNiH zuSkakASThavizeSataH yannirmanthanato'gnirutpadyate araNAtruSmAgnivijJAnaM na zItApanodAya prabhavati, etAdRzaM vairAgyamupajAyate, tabhyAsaphalaH tAdRzavairAgyAbhyAsaH phalaM yasya sa tadabhyAsaphalaH, yogaH kAyika-vAcika-mAnasakarmalakSaNaH, na pApAya pApArtha na, pApakAraNaM na bhavati, saMvaraH AzravanirodhalakSaNaH saMvaro'pi na bhavati jJAnavikalatvAt , tathA ca cAritravikalaM jJAnaM yathA na phalAyAlaM tathA jJAnavikalaM kamalakSaNacaritramapi na phalAyAlamityarthaH // 28 // 28 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA saptadazI dvAtriMzikA / ~ ~ ~ ~~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~~ ~ ~ ~ karmAzravavipAkArtha varNyante jIvajAtayaH / .. tulyaM hyadhigatArthasya jIvAjIvaprayojanam // 29 // karmeti / karmAzravipAkA) kAyikAdikarmalakSaNAzravasya yo vipAkastadartham, kasmin kasya vipAka ityavagataye iti yAvat, jovajAtayaH jIvapramedAH, varNyante Agame nirUpyante, hi yataH, adhigatArthasya jJAtArthasya pramAtuH, jIvAjIvaprayojanaM tulyaM samam // 29 // . nidAnAbhyAsasAphalyaM janmAntaragatasya cet / jJAnezvaryamukhAbhyAse nidAnebhyastapAzramaH // 30 // nidAneti / cet yadi, janmAntaragatasya anyajanmagatasya, nidAnA. bhyAsasAphalyaM syAt asmin janmani nidAnAbhyAsaH kRtaH tatphalaM janmAntare bhaviSyati iti yadi, tadA nidAnebhyaH jJAnezvaryasukhAbhyAse sati, tapaHzramaH zramamAtraM niSprayojanamityarthaH // 30 // na dharmArthoM viziSyete kA'pAyopabhogataH / dharmastu jJAnahetutvAd viziSTeSu viziSyate // 31 // na dharmArthAviti / apAyopabhogataH apAyo vinAzaH upabhogastatphalalAbhaH tAbhyAm, ka; jIvena pramAtrA, dharmArtho na vizeSyete, yataH dharmasyArthasya cAvinAzo bhavati upabhogazca bhavati, kintu dharmastu dharmaH punaH, zAnahetutvAda-jJAnakAraNatvAt , viziSTeSu dharmAdyAcaraNavarasu puruSeSu, viziSyate arthato viziSTo bhavati // 31 // itthamante kalyANamupajAyate ityupasaMharativiSayendriya-buddhInAM manazvopakramaH kramaH / tamomUlAbhighAtAddhi nirvikalpazivaM zivam // 32 // viSayendriyabuddhInAmiti / "manazcopakramaH'' ityasya sthAne 'manasopakramaH" iti pATho yuktaH / upakramyate Arabhyata ityupakramaH ArambhaH prakRta sambandhaH Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRto kiraNAvalIkalitA saptadazI dvAtrizikA / viSayendriyabuddhInAM manasA sambandhaH, kramaH krameNa bhavanAt krama ityucyate, prathamaM buddhi-manasoH sambandhaH tataH indriya-manasoH sambandhaH tato viSaya-manasoH sambandha ityevaM kramaH, tata kiM bhavatItyAkAGkSAyAmAha-tamomUleti / hi yataH, tamomUlAbhighAtAt krodha-jihmAdidoSANAM tamomUlasya ajJAnalakSaNatamaHsvarUpAdikAraNasyAbhitaH sarvato ghAtAd vinAzAt, ziva paramAnandalakSaNaM kalyANaM nirvANAdizabdAbhidheyaM, bhavatIti zeSaH, kIdRzaM tadityAkAGkSAyAmAha-nirvikalpazivamiti vividhaH kalpa uttamAdhamabhAvAdilakSaNo vikalpaH nirgato vikalpo yasmAt tannivikalpaM sarvotkRSTa yacchivaM kalyANaM tadAtmakaM nivikalpazivamityarthaH // 32 // iyaM saptadazI gUDhA syAdvAdaparikarmitA / dvAtriMzikA'stu modAya lAvaNyaparibhAvitA // iti zrIsaptadazyA dvAtrizikAyA vyAkhyA samAptA // Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazI dvAtriMzikA / lAvaNyena vibhAvitAgamalasatsyAdvAdatattvaprathA / prArabhAreNa gurUpadiSTasunayAkSepottarajJAninA / bhaSTAdazyatisundarArthaghaTanA dvAtriMzikA dhImatAM / modAyAptadivAkareNa racitA vyAkhyAyate sUriNA // zAsanaM deza-kAlAdyanusAreNa kRtaM syAdupAdeyaM bhavatItyAzayenAha-- deza-kAlAnvayAcAravayaHprakRtimAtmanAm / sattvasaMvegavijJAna vizeSAccAnu zAsanam // 1 // dezeti / "deza-kAlAnvayAcAravayaHprakRtimanu sattva-saMvega-vijJAnavizeSAsaMcAtmanAM zAsanaM bhavati" ityanvayaH / deza-kAlAnvayAcAra-vayaHprakRtima anu anvityanena dezAdInAM pratyeka sambandhaH, tathA ca yasmin deze AryAvartAdau kRtaM zAsana dharmAdyupekSAtmakazikSaNaM yogyaphalAyAlaM taM dezamanu AzrityAsmanAM prANinAM zAsanaM yuktaM bhavatItyarthaH, evaM yasmin kAle atizItAtyuSNavAtAdivirahite kriyamANaM zAsanaM grahaNayogyaM taM kAlamAzritya prANinAM hitazAsanaM yuktam , evaM yasminnanvaye vaMze zraddhAdiguNavantaH puruSAH kadAcijjainadIkSAdiparipAlanamatikaSTatamamapyakurvan kurvanti tamanvayamAzritya prANinAM zAsana vidheyam , evaM tapaH-svAdhyAyAdhyayanAdhyApanAdisadAcAramAzritya prANinAM zAsanaM kartavyam, vayaH bAlayuvAvasthAyAM yacchAsanaM yogyaM tAmavasthAmAzritya tacchAsanaM kartavyapaddhatimaJcati, prakRtimanuprakRtiH svabhAvaH kazcidvAmaprakRtiH kazciddakSiNaprakRtiH kazcit krUraprakRtiH kazcit saralaprakRtirityevaM svabhAvamede yasya svabhAvasya yAcitaM tacchAsanamupadeSTavyamityarthaH, ca punaH, sattva-saMvegavijJAnavizeSAt sattvAnAM prANinAM ya: saMvegaH tasya yo vijJAnavizeSaH anena kAraNenAsya prANinaH IzaH saMvegaH asya punaH etasmAt kAraNAd vilakSaNaH saMvega ityevaM samyagavadhAraNAtmakaM jJAnaM tasmAdAtmanAM zAsanaM bhavatItyarthaH // 1 // samyagupadeSTA kaH syAd yatkartRkaM zAsanamupAdeyamityAkAkSAyAmAha Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA aSTAdazI dvAtrizikA / 43. waanwar. com bAhyAdhyAtmazuciH saumyastejasvI karuNAtmakaH / sva-parAnvarthavid vAgmI jitAdhyAtmazca zAsitA // 2 // bAhyAdhyAtmazuciriti / bAhyAdhyAtmazuciH bAhyaM zarIrAdito bahivastrAsana zayanAnapAnasthAnAdikaM adhyAtma zarIrendriyAdikaM tayoH zuciH zauco yasya sa bAhyAdhyAtmazuciH athavA bAhyaM zarIrendrivastropakaraNAdikaM sarvam, adhyAtma Atma-manastayoH zuciH zoco yasya sa tathetyarthaH, saumyaH akrUrasvabhAvaH, tejasvI pratApazAlI, karuNAtmakaH jIvamAtre dayAvAn, svaparAnvarthavit sva-parAbhISTArthajJAnavAn , vAggmI sumadhuravyaktavacanapragalbhaH, jitAdhyAtmazca jitaM svavaze sthApitaM nigRhItamiti yAvata, adhyAtma mano yasya sa jitAdhyAtmaH athavA AtmAnamadhikRtya yajAyate kAma-krodha-lobha-mohAdikaM tadadhyAtmam , jitaM parAjitaM nirmUlamunmIlitaM kAma-krodhAdilakSaNamadhyAtma yena sa tathA, caH samuccaye evaMbhUtaH, zAsitA zAsakartA bhavatItyarthaH // 2 // zAsanaM kIdRzamityAkAGkSAyAmAha-- tulyaprakopopazamA rAgAdyA mArutAdivat / viSayendriyasAmAnyAt sarvArthamiti zAsanam // 3 // tulyaprakopopazameti / rAgAdyAH rAga-dveSa-mohAdyAH, tulyaprakopopazamAH sarveSAM prANinAM tulyau samAnau prakopopazamI vRddhathupazAntI yeSAM te tulyaprakopopazamAH, na hyasti saMsAre kazcit prANI yasya rAgAdyA AntarazatravaH tulyaprakopopazamA na bhavanti, tatra nidarzanamAha--mArutAdivaditi yathA sarveSAM prANinAM vAyu-pitta-zleSmANaH prakupitA upazamitAzca bhavanti tathA rAgAdayo'pItyarthaH, tatra kiM kAraNamityAkAkSAyAmAha--viSayendriyasAmAnyAditi iSTakAminIkAJcana-putrAdibhiH samamindriyasambandhe sati rAgavRddhiryathaikasya saMsAriNo bhavati tathA'parasyApi saMsAriNaH evamaniSTazanusAdibhiH samamindriyasambandhe sati dveSavRddhiryathaikasya .saMsAriNo bhavati tathA'nyasyApi, iSTAniSTabhinnatayopekSaNIye viSaye indriyasambandhe'pi na kasyApi saMsAriNo bhavati rAga-dveSavRddhiH pratyuta yatraiva viSaye yasyaivendriyasya saMsarge pUrva rAga-dveSAdayo vRddhimupagatAH tasminneva Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 divAkara kRtA kiraNAbalIkalitA aSTAdazI dvAtriMzikA / / viSaye tasyaivendriyasya saMsarge sani zamamabhijanasya saMsAriNo rAgAdaya upazAntA bhavantItyevaM sarvaprANinAM viSayendriyayoH sAdhAraNatvAdityarthaH, iti evaMsvaspaM zAsanaM, sarvArtha sarvaprANino hitamatyarthaH // 3 // zAsanavizeSamupadarzanamupadarzayatihInAnAM mohabhUyastvAd bAhulyAcca virodhinAm / viziSTAnupravRttezca kalyANAbhijano mataH // 4 // honAnAmiti / hInAnAM nIcakulotpanna vAdinAmatsaMgatyAptabhAvena ca kutsitakAryakaraNAdinA ca sabuddhayAdivihIna nAM janAnAm , mohabhUyastvAda ajJAnabAhulyAt , virodhinAm akAraNavidrohanindAdikAryaparAyaNatvena virodhabhAjAM zatruNAm , bAhulyAcca bahuvidhatvAcca, AbhyAM dAraNAbhyAM hInajanganu anato viro dhajanasahavAsatazca kalyANaM na bhavatIti tatparityAgazAlyeva kalyANabhAgIti sUcitam , viziSTAnupravRttezca sadAcArAdinA svatI 'vaziSTA yepuruSAsteSA manuvrajanAcca tadAcaraNasamarA lAcaraNatazca, kalyANAbhijanaH kalyANa pradaanmabhAg, mataH pUrva mUribhiH sammataH anena satpuruSaH caraNasamazolAcaraNena satsAdhusevApareNa sanmArgatve gamanazAlinA janena bhAvyamiti zikSaNamupadarzitamiti / / 4 / / yeSAmAtmanAM zAsanazikSaNaM kriyate te zaikSaH bahuvidhA ityupadarzayati-.. utpannotpAdyasaMdehA granthArtho bhayazaktayaH / bhAvanA-pratipattibhyAmanekA zaikSamaktayaH // 5 // utpannotpAdyasaMdehA iti / utpannotpAdyasaMdehAH kecicchekSA: sAdhAraNadharmavaddharmijJAnAsAdhAraNadharmavaddharmijJAnavipratipattInAM trayANAM madhyAt kenacit kAraNena svata evotpanna: mandeho birodhibhAvAbhAvomayaprakArakaikadharmivizeSyakabodho yeSAM te utpannasandehA: zaikSAH yeSAM puna: zikSakopadarzitayuktinikarataH zikSAkAla eva prApta: sandehaste utpAdyasaMdehAH zaikSA: ityevamutpannotyAdyasaMdehAH, tathA granthArthobhayazaktayaH kecit anyazaktayaH zabdasvarUpAvadhAraNAnukUlasAmarthyavantaH nirantarazabdAbhyAsapaTavaH, kecit arthazaktayaH granthasyArthaM samyagavadhArayituM pragalbhAH kecicchandamartha cAvadhArayituM prabhaviSNava ityevaM granthArthobhayazaktayaH, zaikSANAmitthaM Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA aSTAdazI dvAtrizikA / 139 wwwwwwwwwwwwww vicitryaM kiM nibandhanamityAkAkSAyAmAha--bhAvanA-pratipattibhyAmiti ye nirantaramanuloma-pratilomAbhyAM yatra kutrApi kArye vyApRto granthameva bhAvayanti tamevetthamevAtra pATho gurumukhAnmayA zruta ityevamabhyupagacchanti te bhAvanA-pratipattibhyAM granthazakayo bhavanti, ye punaH zabdo yathA tathA bhavatu viSayaH svayamevetyevetyevaM nirantaraM bhAvayati tathaiva cArtha pratipadyante nAnyathA te'rthazaktayo bhavanti, ye punaH IdRza eva zabdo'mumarthaM pratipAdayatuM zaktaH, ayameva cArtho'sya zabdasya yogyo nAnya ityevaM zabdamartha ca nirantaraM bhAvayanti tathaiva pratipadyante UhApohAbhyAM te pranthArthobhayasamarthA bhavantItyarthaH, ittham anekAH anekaprakArAH, zaikSabhaktayaH zaikSANAM vibhAgA ityevaM zikSaNaM nyAyyamityarthaH / / 5 / / teSAmAcArazAsanamupadarzayati kartaprayojanApekSastadAcArastvanekadhA / cikitsitavadekArthapratilomAnulomataH // 6 // kartRprayojanApekSa iti / tu punaH, tadAcAraH zaikSapuruSasyAcAraH AcaraNam, kartRprayojanApekSaH asyAcArasyedRza eva kartA yadi bhavet tadaivAyamA. cAraH samIcIno bhavitumarhati nAnyathetyevaM kartRvizeSApekSaH, tathedameva prayojanaM karturabhISTaM phalametAhazArAcArAd yukta nAnyAdRrzAmatIdRzAprayojanecchAvata evAyamAcAra ucita ityevaM prayojanavizeSApekSa iti kartRprayojanApekSaH tathA ca vibhinnakatRvibhinna prayojanApekSatvAt , anekadhA'nekaprakAraH zaikSAcAra ityarthaH, na kevalaM kartRprayojanabhedAdeva zaikSAcArasyAnekaprakAratvaM kintu ekArthapratilomAnulomata:. ekasminnevArthe, pratilomena AcAro bhavati anulomenApyAcAro bhavati, tatra pratilomakRtatadviSayAcArAdanyA evAnulomakRtadviSayAcAra ityevamevArthapratilomAnulomato'nekadhA tadAcAraH, tatra dRSTAntamAha-cikitsitavaditi, vyAdhyupazamArtha kriyamANamauSadhAdyAsevanaM cikitsitaM tadyathaiva tadoSadhopayogAnantarametadauSadhopayoge kriyamANe'yaM vyAdhivinazyAta, tatraiva pUrvasya pazcAdupayogaH uttarasya pUrvamupayoga ityevaMkaraNena sa vyAdhinazyati kintu vardhata eva anyo vA vyAdhirutpadyate tathopayoge, tathetyevaM zaikSAcArazAsanamityarthaH // 6 // Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 divAkarakRta kiraNAvalIkalitA aSTAdazI dvAtrizikA / zarIrasya manasazca guNe upakAriNi doSe'pakAriNi ca samaiva pravRttidRzyate svasvakAraNopanipAtAdato doSasya kAraNaM kiM yena doSe pravRttistajjJAne sati tatparihArotAyAzrayaNatastatparihAro bhaviSyati guNakAraNajJAnatazca tadupAyAzrayaNatastatraiva nitarAM zarIra-manasoH pravRttiriti tacchAsanaM nyAyamityAzayenAha . zarIra-manasostulyA pravRttiH guNa-doSayoH / tasmAt tadubhayopAyAnnimittajJo viziSyate // 7 // . zarIreti / zarIraprahaNenendriyagrahaNamapyupalakSitam ; tulyA samA, guNadoSayoH viSayatvalakSaNasambandhazca SaSThayarthaH zarIrapravRttizceSTA yadyapi na saviSayA tathApi tajanakasyAtmaguNasya prayatnasya saviSayatvAt tatrApi saviSayatvamupacAreNa vyavahriyate, manasaH pravRttistu IzvarAyupAsanAdiviSayakecchAvizeSalakSaNaH saGkalpaH paradArAdiratyAdiviSayakaH saGkalpo vA''tmaguNaH saviSayaka eva, zarIra-manasoH zarIrasya manasazca, tatra zarIrasambandhaH samavAyo'nyamate, svamate tvaviSvagbhAvaH, tasmAt guNadoSobhayapravRttijanakAt, tadubhayopAyAt zarIramayo lakSaNobhayakAraNAt, nimittakSaH tattannimittavizeSavivekajJAnavAn viziSyate-viziSTo bhavatItyarthaH // 7 // ___ nimittajJasya zarIra-manobhyAM viziSTatvaM dRDhayituM nidarzanamAha bheSajopanayazcitro yathAmayavizeSataH / channaprakAzopahitaH suvidhijJAna-yantrayoH // 8 // meSajopanaya iti / yathetizabdo'nantaramabhidhIyamAnasya nidarzanatvaM gamayati, AmavizeSataH vAtodreka-kaphodreka-pittodrekaprabhavadoSavizeSamadhikRtya, meSajopanayaH meSajasyauSadhasthopanayaH samIpe nayanaM Amayasannidhau prApaNamidamauSadhamasya rogasya etaccAsyetyevaM vivekena vyavasthApanamiti yAvat , etayogenaitanmitametadauSadhamenaM vyAdhimupazamayatItyevaM jJAtrA bhiSagvareNa vyAdhivizeSamadhikRtya yo meSaasyopanayaH, sa citraH anekaprakAra ityarthaH, kIdRzo meSajopanayaH ? suvidhizAnayantrayoH channaprakAzopahitaH suvidhirauSadhasya zatapuTa-sahanapuTAdi Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA aSTAdazI dvaatriNshikaa| 141 bhasmAdirUpavizeSavidhAna, jJAnaM etAvanmAtramidamenaM vyAdhimupazamayati nAnyatheti bhiSagavarasya vyAdhyauSavizeSaparijJAnaM tavayAtmaka-yantrayoryo channo bhiSagvarAtiriktajanAvagatyaviSayaH prakAzastenopahitaH, bhiSagavarA eva zatapuTIkaraNAdivizeSaparikarmitamauSadhaM jJAtuM samarthA nAnye ityetacchannaprakAzopahitaH tadvizeSavidhyAdijJAnazAlino bhiSagvaro yathA viziSyate tathA nimitta ityarthaH, upanayazabdo nidarzane'pi vartate tena uktArthe bheSajadRSTAnto'pi citro'nekaprakAra Azcaryajanako vetyAdyartho'pi vibhAvanIyaH sudhIbhiH // 8 // prANinAM muktiphalakasya cittavRttinirodhalakSaNasya saMprajJAtasamAdhyasaMprajJAta samAdhibhedabhAjo yogasya zAsanamupadarzayati vapuryantrajitA doSAH punarabhyAsahetavaH / prasaMkhyAnanivRttAstu niranvayasamAdhayaH // 9 // vapuryantrajitA iti / doSAH vAta-pitta-zleSmANaH parasparavirodhinazcittavRttinirodhavighAtakA eva, kintu vapuryantrajitAH punaH vapuSaH indriya-prANa-mano'navaratavyApArAvaguNThitasya zarIrasya yo yantraH niyantraNamindriyavRttinirodhAsanaprANAyAmAdikaM tena jitAH parasparavirodhaparihArapUrvakasvasvanizcitAvasthAnAvasthAnasvarUpaparAjayazAlinaH punaH, abhyAsahetavaH abhyAsasya bAhyendriyaviSayebhyo vyAvRttasya sato manasa ekAgrIkaraNAbhyAsasya hetavaH kAraNAni bhavantIti zeSaH, tataH kiyatkAlamekasmin viSaye cittavRttisajAtIyapravAhalakSaNaM dhyAtRdhyeyamedAvabhAsasamanvitaM prasaMkhyAnaM bhavati tadeva saMprajJAtasamAdhirabhidhIyate tato nivRttAH, prasaGkhyAnanivRttAH tu punaH, niranvayasamAdhayaH niranvayadhyAnAnvayarahitA dhyAtRdhyAnAvabhAsavikalA iti yAvat , evaMbhUtAH samAdhayaH dhyeyaikamAtragocaravRttyaviraktAkhilacittavRttinirodhalakSaNanirvikalpakasamAdhayaH, taduktam "dhyAtRdhyAne parityajya kramAd dhyeyaikagocaram / nivAtadIpavaccitaM samAdhirabhidhIyate // 1 // " iti tadAnIM dhyeyaikagocaravRttyavasthAnamadRSTasahakRtAbhyAsasaMskArasavyapekSaprathamaprayatnAdeva bhavati, taduktam Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA bhaSTAdazI dvAtriMzikA / . "vRttInAmanuvRttistu prayatnAt prathamAdapi adRSTAsakRdabhyAsasaMskArasacivAd bhavet // 2 // " iti // 9 // vAtAdInAM rAgAdInAM ca sAmyasyAnuzAsanamupadarzayati-- yathA nirdizya saMyogAda vAtAdyA rogabhaktiSu / tathA janmasu rAgAdhA bhAvanA-daramAtrayoH // 10 // yathA nirdizyeti / yathA yena prakAreNa, vAtAdyAH vAta-pitta-zleSmANaH, nirdizya saMyogAta yatra yat sahakAritvaM taddizya tatparasparasambandhAt, rogabhaktiSu vAta prabhava-pittaprabhava-lemaprabhava-dvandvajasanniNatAdilakSaNarogaprakAreSu hetavo bhavantIti zeSaH, tathA tna prakAreNa, rAgAdyAH kAma-krodha moha-lobhAdayaH, bhAvanA-daramAtrayoH asyedaM mayA'vazyaM karttavyamanena mayyanucitamanuSThitam , ayaM punarmayi samyagAcaritamAcariSyati ca, ayaM mama mitram , ayaM ca mama zatrurityAdivicAraNalakSaNA bhAvanA, daro bhayam , tanmAtrayoH azeSabhAvanAmayayoH, janmasu deva-nAraka tiryaga-manuSyabhavagrahaNeSu, hetavo bhavantItyarthaH // 10 // yathA sadAcaraNato rAgAdibhAvazatruH parAbhUto na bhavati tathA puruSavizeSasvarUpapazAsanaM nirdizati yAtrAmAtrAzano'bhIkSNaM parizuddhanibhAzayaH / viviktaniyatAcAraH smRtidoSerna bAdhyate // 11 // yAtrAmAtrAzana iti / yAtrA yathA kathaJcit subhakSyabhakSaNenodarapUraNAdiprabhavazarIrendriyAdyavikalabhAvastanmAtraM tadekaphalakamazanaM bhojanaM yasya sa yAtrAmAtrAzanaH parimitAnnabhojItyarthaH, abhIkSNaM satatam , parizuddhanibhAzayaH paritaH sarvataH zuddhaH nirmala: parizuddhaH tannibhaH tatsadRzaH Azayo'ntaHkaraNaM yasya sa parizuddhanibhAzayaH rAga-dveSAdimalarahitAntaHkaraNa iti yAvat , viviktaniyatA. cAraH yogyadeza-kAlAdiniyataH AcAraH AcaraNaM niyatAcAraH vivikto'nyonyAsaGkIrNo niyatAcAro yasya sa viviktaniyatAcAraH, evambhUtaH pumAn , smRtidoSaH svapnAdau paradArAdismaraNaduSTabhAvanAprabhavazatrusmaraNAdyupajAtavIryaskhalanakrodhAdibhiH, na bAdhyate pIDito na bhavati, uktaM ca Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA aSTAdazI dvAtrizikA / 143 "yuktAhAravihArasya yuktaceSTasya karmasu / yuktasvapnAvabodhasya yogo bhavati duHsahaH // 3 // " iti / / 11: / niyojyAdikaM yogyaM paribhAvya dezAdayo yathA vidheyAstathA zAsanamupadarzayati Adeza-mmaraNAkSepaprAyazcittAnupakramAH / yathArasaM prayoktavyAH siddhayasiddhigatAgateH // 10 // Adezeti / Adeza-smaraNAkSepa prAyazcittAnupakramAH idaM mA kuryAH etatkaraNena taveSTasiddhirna bhaviSyati asiddhire_tasmAdabhISTanikurumbasya, smaraNam smarAmyahaM yadguruNopadiSTametadviSaye anulanIyo gurUNAmupadezaH etasmAt sarvAbhISTasiddhistava evaM samApanne tvayi siddhireva zatruvyApArasya, AkSepo yaH svaH karaNIyastvayA tadApanyai kuru, idAna meva kuru, vighnA bahavo bhavanti zeSa. karmaNi, atastasya karaNe vilambo eva na vidheyaH etAvAn samayo yogataH na sa punarAgamiSyati, ithamabhISTakaraNe'vilambena pravarttamA nasya tava kalyANani kurumbaH zaghramAgata eva, prAyazcittam "prAyo nAma tapaH proktaM cittaM nizcaya ucyate / tapo-nizcayasaMyukta prAyazcittamiti smRtam / 4 / " iti vacanAd ninditakriyAjanyapApanivRttisAdhanatvenAgamabodhitamupavAsAdikaM prAyazcittameta pApanivRttisAdhanama, yadi nAma pApasya nizcayo nAsti tathApi tat kartavyaM pAparUpapratiyogino'bhAve tannivRtteryadyapyasiddhistathApi zAstravihitaM karma niSphalaM na bhavatIti puNyaphalasiddhiH syAdeva, nizcite tu pApe tannivRttisiddhiH syAdeva, yadyapi tatkaraNayogyaH kazcit kAlo gataH tathApi tAdRza evAnyaH kAla Agata iti nAtra pramAdo vidheyaH, anupakramaH anArambhaH sa ca gRhAderanekajIvopaghAtahetoH, ete ca yathArasaM yathAkAmam icchAmana tikramyeti yAvat, prayoktavyAH anuSThAtavyAH, kaiH prakArairitoti kartavyAkAkSAyAmAha-siddhayasiddhigatAgatairiti etatsamanugamanaM ca AdezAdisvarUpopadarzanameva vihita* miti // 12 // Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA aSTAdazo dvAtriMzikA / vinayonnayamakaliGgAmanuzAsanamAhaparaprazaMsAsvakSepo viparItamupekSitaH / utkarSApakA~ caitA vinayo'nnayajAtayaH // 13 // paraprazaMsAsviti / paraprazaMsAsu svabhinnajanaguNavarNanAdiSu, akSepaH vilambAbhAvaH parakIyaguNAnupazrutya yathAkaJcijjJAtvA vA zIghramevAho asyAdhyayanamadhyApanaM zAstraparyAlocanaM zIlaM tapa ityAdi guNakIrttanaM narttavyamiti yAvat, viparItaM paraprazaMsAvilambAdikaM paranindopavarNanAdikaM vA yadakartavyaM tat karaNam, upekSitaH yadA yo'vasara prAptastadA sa gajanimIlikAnyAyenopekSAviSayIkRtaH guNaprazaMsopekSaNaM na nyAyyaM nindopekSaNaM tu nyAyamityevaM viveke satyapyubhayatropekSaNamiti yAvat , ca punaH, utkarSApakoM, nyUnaguNasyApyadhikaguNatvaM yatkiJcidapekSayotkarSaH adhikaguNatvasyApi yatkiJcidapekSayA nyUnaguNatvamapakarSaH etaddizA guNAtiriktagatAvapyutkarSApakarSoM bhAvanIyau, etA anantaramupadarzitA akSepAdayaH, cinayonnayajAtayaH vinayo namrIbhAvaH, unnayaH nayamullaGghaya pravRttaH tajjAtayaH tatsvabhAvA vinayasvabhAvA unnayasvabhAvAH tatra yo vinaya svabhAva; sa AdaraNIyaH unnayasvabhAvazca pariharaNIya iti zikSaNaparyavasitametacchAsanamityarthaH // 13 // vinayaphalamupadarzayati-- svAsthyAt padatrayAvRttyayonayaH sthAnavartmanaH / zaikSadurbalagItArthagurUNAmarthasiddhaye // 14 // svAsthyAditi / sthAnavartmanaH nivAsasthAnamArgAt , svAsthyAt zarIrAdikaraNagatasvasthatAtaH, na tu sambhAvitapatanAdiphalakavegAditaH, padatrayAvRttyayonayaH padatrayasya padatrayagamanasya AvRttyamAvarttanaM padatrayaM gatvA punaH parAvarttanam, tadonayastaddhetavaH vinayA iti dRzyam , gururyadi antevAsyavasthAnasannihitavama'nA kutrApi gacchet tadAnImantevAsibhistadanugamanaM padatrayagamanalakSaNaM vinayaphalaM vidheyamipti, evambhUtA vinayAH, zaikSadurbalagItArthagurUNAm , zaikSaH grahaNayogyazaikSo'ntevAsI, durbala: zArIraka-vAcika mAnasaviziSTabalarahitaH, gItArthaH vahuvidhAgamArthavijJaH gururadhyApakaH teSAm, arthasiddhaye bhavanti, ziSyANAM Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA aSTAdazI dvAtriMzikA / 415 guruvAsasannihitAvAsasthitAnAmevoktA vinayAH tathA sati ca rAtrAvapi zAstrAbhyAse yaH kazcit saMzayaH samunmiSati tasya nirAkaraNaM sannihitagurupAzvagamanena tadupadiSTavacanatA: zIghrameva bhaviturmahati, durbalo'pi ziSyo gururvA. sAnnidhyaM prApya na tatrAlasyaparigRhIto bhavati, ziSyasyApi gurusevA nitarAM saMpadyate, gItArthazca gururaklezenaiva ziSyasaMzayAdikamucchettuM prabhavati AkasmikAdhiautikAgrupadravAzcArAtrAvapi teSAmekasyApyupasthitastatkAlameva samucitopacArato nivRtto bhavatIti sarveSAmabhoSTasiddhirayatnopanataiveti bhAvaH // 14 // kAyika-vAcika-mAnasakarmayogatrayarUpasyAbhinavakarmAdAnaphalakasyAstavasya nirodhalakSaNaH saMvaro gupti-samiti-dharmA'nuprekSA-parISahajayacAritraiH SaDbhirbhavati tathA tapasA sa bhavati, tatra saMvarArthaM SoDhavyAnAM parISahAnAM zAsanamAha AsevanaparIhAraparisaMkhyAnazAntayaH / parISahA vapurbuddhinimittAsamakalpakAH // 15 // Asevaneti / AsevanaM kSupipAsAdinivRttyartha vapurbuddhayathaM viSayAdyupabhogaphalakabuddhathupabRMhaNArtha susvAdunAnAvidhAnalpAnnapAnAdiparibhogalakSaNasevanam , parIhAraH yat kimapi yatkiJcid duHkhalezasyApi janakaM tasya parityAgaH, parisaMkhyAnaM parito gaNanaM etAvatsaMkhyakA viSayA. mayopabhuktAH, etAvantazcAvaziSTA ityevaM gaNanamiti yAvat zAntiH ityamabhISTasampattau satyAM cittasyAvyAkulIbhAvaH, evaM prarUpitasvarUpAHmAsevana-parIhAra-parisaMkhyAna-zAntayaH paroSahA jJAtavyAH, paritaH samantAdApatantaH kSupipAsAdayo dravya-kSetra-kAla-bhAvApekSAH SoDhavyAH sahitavyAH, parISahA ucyante- kSutparISahaH 1, pipAsAparISahaH 2, zItaparISahaH 3, uSNaparISahaH 4, daMzamazakaparISahaH 5, nAgnyaparISahaH 6, aratiparISahaH 7, strIparISahaH 8, caryAparISahaH 9, niSadyAparISahaH 10, zayyAparISahaH 11, AkrozaparISahaH 12, vadhaparISahaH 13, yAcanaparISahaH 14, alAbhaparISahaH 15, rogaparISahaH 16, tRNasparzaparISahaH 17, malaparISahaH 18, satkArapuraskAraparISahaH 19, prajJAparISahaH 20, ajJAnaparISahaH 21, adarzanaparISahaH 22-ityevaM dvAviMzatimedAH parISahAH, ete parISahA vijetavyAH, tathA satyeva Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA aSTAdazI dvAtriMzikA / saMvaraH paripuSTo bhavati, teSAM jayaprakArAH krameNetthamupapAditA anyatra, tathAhi zeSavedanAtizAyinImuditAM kSudvedanAM samyagviSahamAnasya jarAntravidAhinIbhAgamavihitena vidhinA kSudhAM zamayato'neSanIyaM ca pariharataH kSutparISahajayo bhavati / evaM pipAsAparISahajayo bhAvanIyaH / mahatyapi pati zote jANavasano'pi pari. trANavarjitaH zItApanodArtha nAkalgAni vastrANi gRhNAti, kintu Agamavihitena vidhinA eSaNIyameva kalpAdi gaveSayet athavA paribhujota, shiitaato'gnirn prajvAlayet anyajvAlitaM vA nAseveta, evamanutiSTataH zItaparISahajayo bhavati / evamuSNaparitapto'pi jalAvagAhana-snAna-vyajanavAtAdikamabhidhAritacchAyAdikaM ca varjayan ApatitamuSNaM samyak seveta, uSNavAraNAyAtapatrAMdikaM nAdadIteti bhavati ussnnpriisshjyH| daMzamaza kAdibhirdazyamAno'pi na tataH sthAnAdapasto bhavet na vA tadapanayanAtha dhUmAdikaM kurvIta, vyajanAdinA ca na nivArayet evaMkRte daMzamazakaparISahajayo bhavati / nAgnyaparISaho'tra * digambarabhautAdivannirUpakara NatAlakSaNo nAdaraNIyaH, etadviSayamAzritya jinakalpa-sthavirakalpabhedena kalpadvaividhyaprabhRtiviSayakavicAraH pavito'nyatra sa granthagauravabhayAnnAtropadaya'te, kintu amahAghamUlyAni khaNDitAni jIrNAni ca bibhrataH sAdhavo'pi zrutopadezAd dharmabuddhayA nAgnyabhAja eveti tathAvidhanAgnyaparIhArAya mahAghamUlyA'khaNDitA'jIrNavastradhAraNaM pariharato nAgnyaparISahajayo bhavati, sUtropadezena viharatastiSThato vA kadAcidaratirutpadyate tatrotpannAratinA'pi samyagdharmArAmaratenaiva bhavativyam evaM sati bharatiparISahajayo bhavati / kadAcidapi strINAmaGgapratyaGgasaMsthAna-hasitalalitavibhramAdiceSTA na cintayet mokSamArgArgalAsu tAsu kAmabuddhayA cakSurapi na nivezayed evaMkRte strIparISahajayo bhavati / tajitAlasyo prAma-nagara-kulAdidhvaniyatavasatinimamatvaH pratimAsaM caryAmAcaredityevaM caryAparISahajayaH kRto bhavati / niSIdantyasyAmiti niSadyAsthAnaM strI-pazu-paNDakavivarjitaM, tatreSTAniSTopasargajayinA'nudvignena bhAvyamevaMkRte niSadyAparISahajayaH kRto bhavati / zayyAsaMstArakAdiH pratizrayo vA tatra mArdavakAgnyAdipAMsUtkaraprAcuryAdito'nudvignatAmAsAdya nivizatA zayyAparISahajayaH kRto bhavati / Akrozo'niSTavacanaM tatsatyaM cedalaM kopena, zikSayopakarotyaiva mAm , asatyaM cenna kiJcidanenetyubhayarthI kopa Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkAlatA aSTAdazI dvAtriMzikA / 447 makurvatA AkrozajyaH sampAdito bhavati / pANipANi-latA-kazAdibhistADanaM vadhaH, zarIramavazyaMtayA viddhaM sata eveti matvA tI samyaga sahitavyam Atmano'nyadevedamasmin vinaSTe'pi nAtmA vinazyata ityAdi samyag bhAvayatA vadhaparISahajayaH kRto bhavatIti akiJcinasya sata: parata eva labdhasya vastrapAtrA'nnapAna-pratizrayAdegiNa yAcanam , zAlInatayA ca na yA pratyAdriyate, prAgalbhyabhAjA tu sAdhunA yAcanamavazyameva kAryamityevaM yAJcAparISahajayaH kartavyaH, yAcite sati pratyAkhyAnamalAbhaH tasmin satyapi samacetasevAdhikRtasvAntenaiva bhavitavyamityevaM kRte alAbhaparIpa hajayaH sampadyata iti / jvarAtIsArakAsa-zvAsAdiH rogaH, tasyAvirbhAve satyapi na gacchanirgatazcikitsAyAM pravarttante, gacchavAsinasvalpabahutvAlocanyA samyak sahAle pravacanoktena vidhinA pratikriyAmAcarantItyevaM rogapara SahajayaH azuSira tRNamya dabhAMde: paribhogo'jJAto gacchanirgatAnAM gacchavA sanAM ca tatra yeSAM zayanamanujJAtaM nizAyAM te tAn darbhAn bhUmAvastIrya saMstArakottarapaTTako ca darbhANAmupari vidhAya zerate, caur|phRtopkrnno vA pratanukasaMstArakAdipaTTo vA'tyanta rNatva t tathApi taM paraSakuzadarbhAditRNasaMsparza samyagadhisa hate yastasya tRNamparzaparISa hajayo bhavati / svedavArisamparkakAgnIbhUte vapuSi sthiratAmito grISmoSmasampAtajanitadharmajalArdratAM gato durgandhiH malaH sa mahAntamudvegamutpAdayati tadapanodAya na kadAcidabhiSekAdyabhilASaM karotItyevaM malaparISahajayaH sampadyate / parato bhaktapAna-vastra-pAtrAdinA yoga: satkAraH, sadbhuta guNotkartanaM vandanAbhyutthAnAsanapradAnAdi vyavahArazca puraskAraH, tatrAsatkArito'puraskRto vA na dveSaM yAyAt , na dUSayet manovikAreNAtmAnamityevaM satkArapuraskAraparISahajayaH / prajJAyate'nayeti prajJAbuddhayatizayaH tatprAptau na garvamudvahata iti prajJAparISahajayaH prajJApratipakSaNAlpabuddhikanvena parISaho bhavati nAhaM kiJcijjAne mUo'haM sarvaparibhUta ityevaM paritApamupAgatasya parISahaH, tadakaraNAt karmavipAka 'yamiti prajJApa SahajayaH / jJAnaM tu zrutAkhyaM caturdazapUrvANye. kAdazAGgAni samastazrutadharo'hamiti garvamudvahate, tatrAgarvakaraNAt jJAnapariSahajayaH, jJAnapratipakSeNAjJAnenAgamazUnyatayA parISaho bhavati, jJAnAvaraNakSayopazamodayaH vijambhitamediti, svakRta karmaphalaparibhogAdapaiti tapo'nuSThAnena vetyeva Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA aSTAdazI dvAtriMzikA / mAlocayato'jJAnaparISahajayo bhavati / adarzanaparISahastu sarva pApasthAnebhyo virataH prakRSTatapo'nuSThAyI niHsaGgazcAhaM tathApi dharmAdharmAtmadeva-nArakAdibhAvAn nekSe, ato mRSA samastametaditi adarzanaparISahaH, tatraivamAlokayet-dharmAdhau puNya-pApalakSaNau yadi karmarUpau pudgalAtmakau tatastayoH kAryadarzanAdanumAnasamadhigamyatvam , atha kSamAkrodhAdiko dharmAdhau, tataH svAnubhavatvAdAtmapariNAmarUpatvAt pratyakSavirodhaH, devAstvatyantaratasukhAsaktatvAnmanuSyaloke ca kAryAbhAvAt duSmAnubhAvAcca na darzanagocaramAyAnti, nArakAstu totravedanArtAH pUrvakRtakarmodaya nigaDabandhanavazIkRta: svAdasvatantrAH kathamAyAntItyevamAlocayataH adarzanaparISahajayo bhavatIti / itthaM tattvArthastrabhASyavRttyupapAditAH parISahA vijitAH santaH saMvarasyAGgatAmApnuvanti, avijitAH punaste kSut-pipAsAyupazamanArtha susvAdvanna-pAnAdi-ratnamAlA-kAminyAgrupabhogaparipoSitAH saMvarapratikUlatAmAsAdayantItyAha-vapurbudvIti, vapurbuddhi. nimittAsamalpakAH vapuSaH zarIrasya buddharjJAnasya nimittAni kAraNAni yairnimitaH zarIraM jJAnaM ca paripuSTiM nIyate teSAM vapurbuddhinimittAnAmasamakalpakA yattulyo dvitIyo na bhavati etAdRzAH kalpakA ityarthaH // 15 // antevAsisAdhuninditapravRttinivAraNaM gurukarttavyamanuzAsti asUyA-kSepa-kaukucya-parIhAsa-mitha:kathAH / svairasvApAsanAhAracaryAH pazyan nivArayet // 16 // asUyeti / asUyAkSepa kaukucya-parIhAsamithaHkathAH paraguNeSu doSAropaNamasUyA, kSepaH dhUlo-loSThaprakSepAdiH AkSepo vA, kiM tvaM jAnAsItyAdivacanavyApAraH kaukucyam , atra "kandarpa-kautkucyamaukharyA'samIkSyAdhikaraNopabhogAdhikatvAni" ( // 27) iti tattvArthasUtre kautkucyeti pAThaH, vRttau tadvayAkhyAnamevam-kautkucyaM kutsitasaGkocanAdikriyAyuktaH, kutkucaH tadbhavaH kautkucyam , anekaprakArA bhANDAdiviDambanakriyAH, kuditi kutsAyAM nipAto nipAtAnAmAnantyAt bhanye paThanti kaukucyamiti teSAM kutsitaH kucaH saMkocanAdikriyAbhAk tadbhAvaH kaukucyam, bhASye-"kautkucyaM nAma etadevobhayaM duSTakAyapracAra Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA aSTAdazI dvAtrizikA / 449 saMyuktam'' iti tadvayAkhyAnaM ca kautkucyaM nAmetyAdi, nAmazabdo'laGkArArthaH, eta deva ca vAco vyApAraNaM hasanaM cobhayaM dvayamapi, duSTakAyapravIcArasaMyuktamiti duSTaH kAyapravIcAro mohanIyakarmodayasamAvezAd tadyuktaM tatsambaddhamubhayamapi vAgavyApAropasarjanaM kAyavyApArapradhAnaM kautkucyamiti, parIhAsaH tvayA pUrvAvasthAyAmidaM jugupsitamAcaritaM mayA tvevamAcaritamityAdi pUrvakRtakarmakalApasmaraNAdijanito hAsyarasavyaJjakavacanasandarbho dantAdiprakaTanAtmako mukhaceSTAvizeSoM vA, mithaHkathA vaiSayikasukhAdyA virbhAvako mitha Alapanam , svairasvApAsanA. hAracaryAH svairamekAnte, etacca svApAdau sarvatrAnvitam , svApaH zayanam , Asanamupavezanam , AhAraH bhojanam , caryA AcaraNam ekAntazayanAcaraNaikAntopavezAcaraNaikAntabhojanAcaraNAni, antevAsina iti dRzyam , pazyan avalokayan guruH, nivArayet nirAkuryAdityarthaH // 16 // ziSyaiH svaguroryanna vidheyaM tadanuzAsti vinItairbhAvavijJAna-nAnArasakathAsukhaiH / vizraMsanamanidiSTamanartha sAdhya-sAdhayoH // 17 // - vinItairiti / vinItaiH gurusevAdikaraNalakSaNavinayazAlibhiH ziSyaiH, kathambhUtaistairityAkAGkSAyAmAha-bhAvavijJAna nAnArasakathAsukhairiti bhAvavijJAnaM nAnArasazca bhAvavijJAna-nAnArasau tayoH kathA bhAvavijJAnanAnArasakathA tasyAM sukhaM yeSAM te bhAvavijJAna-nAnArasakathAsukhAstaiH, bhAvA vibhAvAnubhAvasaJcAribhAva(vyabhicAribhAva)sthAyibhAvaH, gurvAdiviSayakA ziSyAdiprItirapi vyajyamAnA bhAva ityucyate, teSAM vizeSeNa ayamatrAlambanavibhAvo'yaM coddIpana ityAdi vizeSadharmeNa jJAnam / bhAvavijJAnam , nAnA anekaprakAraH zaGgAra-karuNazAnta-bIbhatsa-hAsya-raudra vIra -bhayAnakAdbhutabhedena navidhaH rasaH vibhAvAnubhAvasaJcAribhAvairvyaktaH sthAyibhAva! rasaH tayoH, kathA'smin pakSe ime vibhAvAdayo bhAvA ayaM ca sthAyibhAvastairabhivyakto rasa ityAdikA vicAraNA, tasyAH sukhaistatprabhavavicchittivizeSaiH, vizraMsanaM prastutatattvopadezavisaMsthUlIkaraNam-ani 29 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA aSTAdazI dvAtriMzikA / diSTam AptaiH zAstrakRbhiranupadiSTam,sAdhya-sAdhayoH ziSyAdhyApakayoH,anartham ahitAvaham ata etanna karttavyamupadezaparAyaNairiti guroH zAsanam , athavA vinItairityasya vizeSeNa prApitaiH avazyaMtayopanItairiti yAvat , anyat pUrvavadeva vyAkhyeyamityarthaH // 17 // guru-ziSyobhayazAsanamAha utkSepAsaMgavikSepAH zabdAdityAga-bhogayoH / tayoraniyamaH zreyAn puruSAzayazaktitaH // 18 // utkSepeti / zabdAdityAga-bhogayoH zabda sparza rUpa rasa-gandhAdivyAdivyabhedena dvividhA zabdAdyAsteSAM tyAgo'niSTAnAM parihAraH, bhogaH abhISTAnAmupAdAnam tayoH, utkSepAsaGgavikSepAH ukSepaH kasyApyupari kaTubhASaNAsahena sparza-kurUpatvAnAdeyarasAsvAda-durgandhAdyAropaNam kaTu-mithyApralApAdikartA'yam , rogasaGakrAmako'yamasya saMsparzaH, kurUpo'yaM draSTurnetrapIDAdikaM janayati, ayaM ca lazuna-gRjana-madirAsavapAnalolupaH, etatsaMparkAd vAto'pi durgandho vAtItyAdi svarUpam , bhAsamaH samantAt sambandhaH vINA-mRdaGgAdizabda-suzItalacandanavividhatailAdisparza-manojJarUpasusvAdurasa-sugandhAdinirantarasambandhaH, vikSepaH zabdAdizravaNAdyartha cittasya vyAkulIbhAvaH-ete utkSepAsaGgavikSepAH zabdAdityAga-bhogayoH bhavantIti zeSaH, kintu tayoH sAdhya-sAdhayoH ziSyAcAryayoH, puruSAzayazaktitaH puruSAbhiprAyasAmarthyamAzritya, aniyamaH utpAdInAmiti sAnnidhyAd gamyate, zreyAn zreSThatamaH, yadyapi ziSyasya yathAvadabhyAsAbhimukhokaraNArtha krodhAvirbhAvakaparuSavacanAdikamapi guruNA vidhIyate tathApi kadAcideva kaJcana yogyaziSyamuddizyaiva na tu niyamatastasyopAdanam , kadAcit kaJcana yogyaziSyaM prati kaThoravacanAdyutkSepo yukta eva, etadupodvalakaM ca "gIrbhirgurUNAM paruSAkSarAbhistiraskRtA yAnti narA mahattvam / alabdhazANotkaSaNA nRpANAM na jAtu maulau maNayo vasanti // 5 // " ityAdivacanam / AsaGgo'pi kadAcit kutracid yukta eva, prerayanti ca guravaH ziSyAn devastutivacana-devamUrtisparzana-devamUrtyAdirUpadarzana-tatpUjopakaraNa Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA aSTAdazI dvaatriNshikaa| 451 susvAdurasaphalAropaNa-tadarcanopayuktakusumagandhAdyAsaGgo evaM vikSepo'pItyato'niyama ityuktam iti guru-ziSyobhayazAganopadezaH // 18 // ___yadyad dharmAra dhanopayuktaM tad yatinA'pi na prathamata eva tyaktavyaM kintu krameNa yad vinA'pi dharmo vyavasthitaH surakSito bhavati, tasya parityAgo'to dikpaTAnAM paridhAnavastrAdiparityAgo nocita ityAzayenopadizati prAgeva sAdhananyAsaH kaSTaM kRtamaterapi / kRcchopArjanabhinnaM hi kArpaNyaM bhajate janaH // 19 // prAgeveti / prAgeva prathamata evetyarthaH, sAdhananyAsaH dharmopakaraNaparityAgaH kRtamaterapi viduSo'pi, kaSTaM duSkaram dharmavilopabhayAt kartumazakyamiti yAvat , uphtamartha dRDhayitumAha-kRccheti, hi yataH, janaH lokaH, kRcchropArjanabhinnaM kRcchreNa mahatA prayatnenopArjanaM yasya dhanasya svasambandhitayA vyavasthApanaM taddhanaM kRcchopArjanaM tena bhinnaM sambhinnaM, kArpaNyaM kRpaNatvamanyasmai dAtuM svayaM bhoktuM cAsAmarthya dInatvam, bhajate sevate, atikaSTopArjitaM dhanaM nRpacaurAdibhayAmibhiH kAraNaivinAzazaGkayA satataM surakSitaM vidadhAti, kapardikA mAtramapi na tato'nyasmai prayacchati, kaSTataraM khalu jIvanopAyatvenAvadhRtasya yaH kSayitvaM na jAnAti tasya tatparityAge kaSTaM bhavatu nAma, yo'pi vidvAn kSayisvamasya jAnAti tasyApyaho bhavati tatparityAgaH, kaSTamiti mohamAhAtmyamiti sUcanAya kRtamaterapItyatrAperupAdAnam / kathamapyanyathAnirvahaNasambhave yatibhiH parityAjyaM sAdhanaM krameNa ata eva yatidharmasya duSkaratvaM samaye pratipAdyata iti // 19 // sakalajanahitazAsanamupadarzayatipipAsAviSayotsedho mRdRttAnarayA varam / na saMmithyAdigambhIraM capalAyati yAdasAt // 20 // pipAseti / pipAsAviSayotsedhaH pAtumicchA pipAsA tasyA viSayo jalapAnAdistasambandhitvAjala dirapi pipAsAviSayaH tasyotsedha uccatvamUrdhadezavyAptiH, saH, mRdRttAnarayA mRdu komalamavagAhanAvirodhi uttAnaM spaSTamanatigambhIra rayo Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA aSTAdazI dvAtriMzikA / vego yasya evambhUtaH sulabhAvagAhanAnatigambhIravegavAn pipAsAviSayotsedhaH,'varam yatra pipAsopazamanArtha kapAdijalaM na vidyate tatra zreSTham , kintu capalAyati yAdasAt atra 'capalAyati yAdasAm" iti pATho. yuktaH / capalA kadAcid vardhate kadAciddhIyate ityevaM caJcalA mAyatiH pariNAho vistAro yeSAM tAni capalAyatIti yAdAMsi jalAni capalAyati yAdAMsi teSAM capalAyati yAdasAm, na saMmithyAdigambhIraM navaramityanuvartate, teSAmavagAhanaM duzzakam tadamullaGyApi gacchatAM teSAM tIrasyApi tadAvarttatayA'tipicchalatvena jalapAnArtha tatropasarpaNe patanamapi sambhAvitaM. tadAnImeva ca daivavazAt pUre sajAte tadAkRSTito'tigambhIrajalasamahAntargamane maraNamapi nAsambhAvitamiti tannikaTamagamanameva varam, (na saMmithyAdItyasyArthastu cintanIyaH) // 20 // yadyapyarAga-dveSasya bhagavato na kutrApi rAgo na vA dveSaH, tathApi prasIdatu bhagavAniti bhagavatprasAdecchayA bhagavadarcanAdikaM kurvan jano bhagavatprasAdamAkA kSatIti laukikaM vyavahArastamavalambya saMvara eva bhagavatprasAdArjanopAya ityupadarzayati ajJAtakaraNaM janma vapuHsaMvitprakArayoH / tvatprasAdArjanopAyo viSayendriyasaMvaraH // 21 // ajJAtakaraNamiti / vapuH zarIram, saMvido jJAnasya prakAraH pramedaH pratyakSaparokSalakSaNaH, vapuzca saMvitprakArazca vapussaMvitprakArau tayoH vapuHsaMvitprakArayoH, janma utpattiH, ajJAtakaraNam ajJAtaM karaNamasAdhAraNakAraNaM yasya tadajJAtakaraNaM zarIraM tAvadaudArika-vaikriyAhAraka-taijasa-kArmaNamedena paJcavidhaM tasya yatpUrvakRtapuNya-pApavizeSAdilakSaNaM karaNaM taccarmacakSuSA'jJAtameva, tathA matizrutAvadhimanaHparyAya-kevalabhedena paJcavidhaM jJAnaM tasyApyAvaraNaM kSayopazamAvaraNakSayAdilakSaNaM karaNamasmAdRzAmajJAtameva, tato viziSTazarIrAdidvArA kAyika-vAcika-mAnasastutyAdinA zravaNa-manana-nididhyAsanalakSaNajJAnavizeSeNa ca bhagavatprasAdo nAhatyakattuM zakyaH kintu he bhagavan ! tvatprasAdArjanopAyaH tvatprasAdasyAtivistIgAdhabhavAmbudhipAragamanotpAdanapratyalabhavatprasAdasya yadarcanaM saJcayanaM tasyopAyaH Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRto kiraNAvalIkalitA aSTAdazI dvAtrizikA / 453 sAdhanam , viSayendriya-saMvaraH, viSayendriyayoH karmAdAnalakSaNavyApArasya nivAraNaM sthaganaM saMvaraH, "AsravanirodhaH saMvaraH" ( 9 / 1 ) ititattvArthasUtram , asya TokA-AsUyate samAdoyate yaiH karmASTavidhamAravAMste karmaNAM pradezavIcayaH zubhAzubhalakSaNAH kAyAdayastrayaH indriya kaSAyA'vatakriyAzca paJca-catuH-paJcapaJcaviMzati saMkhyAsteSAM nirodho nivAraNaM sthaganaM saMvaraH, uktasUtrabhASyaM yathA"yathoktasya kAyayogAderdvicatvAriMzadvidhasyAsravasya nirodhaH saMvaraH' iti, etaTTIkA yathA SaSThe'dhyAye-kAyAdirAsravo'bhihito'nekaprakAraH tasya kAyayogAderAsravasya dvayadhikacatvAriMzadmedasya nirodho yaH saMvaraH, AtmanaH karmopAdAnahetubhUtapariNAmAbhAvaH saMvara ityabhiprAyaH, ato yAvatkiJcit karmAgamanimittaM tasyAbhASaH savaraH, sa ca sarva-dezamedAd dvidhA, bAdara-sUkSmayoganirodhakAle sarvasaMvaraH, zeSakAle caraNapratipatterArabhya dezasaMvarapariNatibhAgAtmA bhavati, atrAha-yadi sakalAsrava. dvArasthaganalakSaNaH saMvarastataH sarvakarmanimittAsravacchidrasaMvuvUrSA katipayapUruSasAdhyaiva prasajyati, azeSasya parispandasya nirAcikarSitatvAt, ataH samacaturanasaMsthAna-vajrarSabhanArAcasaMhananAdibhAjAmAhitaparAkramANAM karmANi nijijIrSatAM paripUrNazaktikAnAM parispandasvabhAvayogatrayanigrahaH kramaTe, prAgupacitakarmanivRttizca na punaredaMyugInapuruSANAM, yathoktasaMvarAbhAvAditi ucyate, saMvaradvaividhye sati sarvasaMvarAbhAvaH sAmpratikAnAmityanumanumahe, dezasaMvarastu sAmAyikAdicAritravatAM satyapi parispandavattve viditatattvAnAM saMsArajaladheruttarItumabhivAJchatAM pradhAnasaMvarAbhAve'pi vyasta-samasta pramAdasthAnAnAM dezasaMvaraH samastyeveti, saMvaropAyapratipAdaka cedam "sa gupti-samiti-dharmA'nuprekSA-pariSahajayacAritraiH'' ( 9 / 2 ) iti tattvArthasUtram , guptyAdisvarUpaM ca tata evAvaseyaM vistaramayAnmatropadayate // 21 // nityajJAnavataH niSkriyasya sato na bandhanivRttyAtmakamokSalakSaNakalyANasambhavaH bandhe sati tannivRtterbhAvAditi nityamuktasvabhAva Izvara ityaGgIkAro na yuktimArgAnugata ityAzayenAha yadyajJAna-kriye syAtAM syAd jJAna-samayoH zivaH / na hi mAnAdivRttitvAt pRthaka saMvitkramakathAH // 22 // Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA aSTAdazI dvAtrizikA / yadyajJAna-kriye iti / yadyajJAna-kriye ajJAnaM ca kriyA cAjJAna-kriye yadIti sambhAvanAyAm , syAtAm bhavetAm, tadeti yadipadopasandAnAllabhyate, jJAnasamayoH jJAnena samau jJAna-samau tayorjJAna-samayoH, zivaH sarvAtizAyibandhanivRttyAtmakakalyANalakSaNo mokSaH, syAt bhavet , ajJAnamiha bandhanimitta mithyAjJAnaM, kriyA ca cAritrasvarUpA, etena mokSAnuzAsanaM tadaiva yuktaM yadi pUrvamAsravAnuzAsanaM saMvarAnuzAsanaM ca kRtaM bhavet , evamanuzAsane nityajJAnavAn niSkriyo na muktaH sambhavatItyapyanuzAsitaM bhavati, ubhayorjJAnasAmye'pi yasyaiva samyakcAritralakSaNA kriyA tasyaiva zivo na jJAnasampannasyApi cAritrahInasyeti kevalajJAnavAda-kevalakriyAvAdayorayuktatA''veditA jJAna-samayorityanena, yA cAsrava-dhandha-saMvarAdinirUpaNamaka vaiva pramANa-prameyAdinirUpaNapravaNA kathA sA vastutaH kathaiva na bhavatItyAzayenAha-na hoti, "saMvitkramakathAH' ityasya sthAne 'saMvitkramAH kathAH" iti pATho yuktH| hi yataH, saMvikramAH saMvido jJAnasya kramo vibhajanAdyanukrameNa varNanaM yAsu tAH saMvikramAH, kathAH vAda-alpa-vitaNDAdyanyatamarUpavAgvyavahArAH, mAnAdivRttitvAt mAna-lobha-moha-krodhAzritatvAt tadekaparyavasitatvAt , pRthak vibhinnA vastusvarUpanirUpaNapravaNA, na naiva bhavanti, ata evAzyAH kathAH kathA eva na bhavantIti vastusvarUpaparIkSakairupekSaNIyA eva iti gUDhAbhisandhiH / / 23 / / mAna-lobhAdInAM janmavizeSataH kramazaH pravRttiyugapadvA pravRtti ratyupadarzayatimamedamahamasyeti samAnaM mAna-lobhayoH / / catuSTaM yugapad veti yathA janmavizeSataH // 23 // mamedamiti / 'catuSTaM' iti sthAne 'catuSka' iti pATho yuktaH / mAnalobhayoH jAtimAna-kulamAna-pANDityamAnAdibhedena mAno'bhimAnagarvAdizabdavAcyo'neka vedhaH svApacityasahanaprayukta kodhAvirbhAvaka iti mAnena krodho'pyupa. lakSito bhavati, lobhaH yogyAdayogyAd vA dAtuH sakAzAd yena kenApi ninditena vihitena vA karmaNA nirantare dravyagrahaNalolupatvam anena ca svopaSTambhakaH kAmo'pi saGkalpaprabhava upalakSito bhavati, tayomAna-lobhayoH, mamedaM manniSTha Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvala kalitA aSTAdazI dvAtrizikA / 155 svAmitAnirUpitasvatvavadidaM dhana-putra-kala nAdikam , tatazca bhAvi nazyatvidamuttarottaraM vardhanAmityabhinivezaH samullasati, ahamasya etanniSThasvatvanirUpita svAmitAvAnahama etadupakartumapakartumanyathAkartumahamISTe ityabhimAna itaH samullasati, iti evaM virUpaM pravartanaM vyavaharaNam , samAnaM tulyam mAnasyApItthaM bhavitumarhati, lobhasyApi krodhasyApi mamedamahamasyeti pravartanaM kintu mamedaM dhanamayamapahartumiccha nIti, mArayAmyenamityAdyAvezaH samullasati, krodhAviSTaH kartavyAkarttavyavivekavikalaH samupajAyate, kAmasya tu mamedaM bhavatu ahamasya svAmI syAdityevaM pravRttiH saMkalpAdupajAyate tatrApi mamedamahamasyetyazo vartata iti krameNa pravRttirarthataH AyAti, vA athavA, catuSkaM prasiddhatvAnmAnAdicatuSTayam , yugapat samakAlameva svasvAdhyavasAyajananasamartha bhavati, idamitthaM kathamityAkAGkSAryA tatra hetumAha-yatheti yena prakAreNa, janmavizeSataH svakAraNasAmagrIprabhavekakAlotpattivizeSAdityarthaH, athavA samAnapravartanApadarzanena yugapadeva mAna-lobhayoH sambhava upadarzitaH pUrvArdhena, tasyaivopodvalanArthamuttarArdhana nidarzanamAviSkRtam , yathA janmavizeSa to yugapadeva mAnAdicatuSTayaM nAsambhavi tathA yuga mAna lobha yAvirbhAvo nAsambhavIti dRSTAnta-dAntikayojaneti, etaavt| bhavabhidAnalahasAmrAjyopavarNanena taducchede'pramattena yatnavatA puruSeNa bhavya yena zivaprAptiH syAditi gUDhAbhiprAyo vyaJjita iti // 23 // ___ rAgo bhavanidAnaM, vairAgyaM zivanidAnamiti ko heyaH, vairAgyaM c|deymiti vastusthitau sthAdvAde kvacid rAmo''yupAyo viti kvacid vairAgyamapi tyAjyaM bhavatItyanekAnta eva jyAyAniti bhAvayati mamedamiti raktasya na netyuparatasya ca / bhAviko grahaNa-tyAgI bahusArAlpaphalguSu // 24 // mamedamiti / raktasyeti bahusAra!5 phala)Su yeSu yeSu vara Su vahUni sArANi dRSTasAdhanAmi alpAni ca phalgUni niSprayojanAni teSu, mamedaM idaM madAnandajanakatvAt matkAryakAritvAdasmatsvAmikam iti evaM, raktasya rAgayuktasya, asya grahaNa-tyAgau ityatra grahaNe'nvayaH, ca punaH, na netyuparatasya 'mokSe bhave ca Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA aSTAdazI dvAtriMzikA / sarvatra niHspRho munipuGgavaH" iti vacanAd bahusArAlpaphalguSvapi vastuSu idaM na mamedaM na mametyevamuparatasya sarvato nivRttasya, asya tyAge'nvayaH, tathA ca bahusArAlpaphalguSu vastuSu mamedamiti raktasya grahaNaM na mamedaM na mamedamityuparatasya tyAga iti, grahaNa-tyAgau tattadupAdAna-tattatparityAgau, bhAviko svAbhAviko ata eva navau niyoga-paryanuyogArhAvityarthaH, athavA vyavahAre yaH kazcit pumAn bahusArAlpaphalguSu vastuSu mamedamiti raktastasya vyavahA~ yogyo'yamanena saha vyavahAro yogya itikRtvA vyavahAribhirgrahaNaM, yaH punaH na mamedaM na mamedamityevamuparataH pumAn, tasya nAyaM vyavahAre sAmukhyaM bhajati, nAnena saha vyavahAre kimapyabhISTaM siddhapati kimanena vyavahAraparAGmukhenetikRtvA tyAgaH, tau grahaNatyAgau bhAviko svAbhAviko na niroDhuM zakyau, naitAvatA viraktasya kApi kSatiH muktaH paryante'vazyaMbhAvAdityAzayaH // 24 // raktoparatayovizeSamupadarzayati- . abhiSiktasya saMnyAsakramAt pAzcAtyadarzanam / / zUnyaikavikRtAbhyAso rAgiNAM tu yathAzrayam // 25 // abhiSiktasyeti / abhiSiktasya guruNA mantrAdinA'ntarmalApanodanArtha snAtasya viraktasya sAdhoH, sannyAsakramAt tattAdApAtabhAveSTaviSayasukhaparityAgakramAt, pAzcAtyadarzana uttarakAlikaM mokSasAdhanaM samyag jinamatazraddhAnalakSaNaM samyagdarzanamupajAyata iti zeSaH, tato'vazyaM mokSo bhavatIti bhAvaH, rAgiNAM tu dhana-putra-kalatrAdiviSayAsaktacittAnAmAgAriNAmanAgariNAmapi sva-paridhAna-svAvAsasvaziSya-svaparivrAjikAdirAgavisaMsthulAntaHkaraNAnAM punaH, yathAzrayaM zUnyAgAramandiroMgvanAdisthAnamAzritya,zUnyaikavikRtAbhyAsaH ekAntanirjanasthAnakasevyamAnakutsitAcaraNAnavaratavyApArasantatiH bhavatIti zeSaH, etAdRzoktobhayavizeSopadarzanena rAgasyAnupAdeyatvamuparamasya copAdeyatvamanuzAsitamiti // 25 // SaiviMzatitama-saptaviMzatitamapadyAbhyAmupadeSTakartavyamanuzAsti anAghAtAspadaM dviSTamanukUlaiH prasAdayet / nimittaphaladAruNyavivekebhyazca rakSayet // 26 // Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA aSTAdazI dvAtriMzikA / kAraNa yeSu tAni vyaktopanata kAraNAni taiH vyaktopanatakAraNaiH, varamAsane yeSAM te svairAsanAH svairAsanAnAM mukhAni svairAsanamukhAni svairAsanamukheSvAgatAni svairAsanamukhAgatAni taiH svairAsanamukhAgataiH, upAkhyAnaiH kathAnakaiH, bhedya svasamAnadviSTanikarAt pRthakkatuM zakyo bhedyastam, prasAdayet prasanna kuryAt dviSTabhAvaM parANudyamitrabhAvamAnayediti yAvat, atra sukha-duHkharasairityanena camatkRtivizeSalakSaNakAmyasAdhanatvena tathAvidhakathAnakavaNe svata eva pravRttiriti tacchravaNArtha nAhAnApekSA, vyaktopanata kAraNairityanena kathAntargatavacanata eva tatkAraNaparijJAnAt kathAnakAbhinIyamAnapuruSAdiSu kathaM teSAM sukhaM duHkhaM vA'bhavadityAzaGkAkaluSitacittatA''nandaparipanthinI zroturapAkRtA, svairAsanamupAgatarityanena yadyacchotavyatayA bhedyasyApya bhamataM tadapyatra sanniviSTamityanAyAsa eSAnandakandollAsanena suprasannatA medyasyApi zroturavazyambhAvanItyAviSkRtetyayaM zreyAn prasAdanaprakAra iti // 27 // nu svakapolakalpitakathAnakena kimiti prasAdanaM vidheyaM, yAvatA zAstre eva darzitaH prasAdanaprakAra: zrAvaNIya ityata Aha aprazAntamatau zAstrasadbhAvapratipAdanam / doSAyAbhinavodIrNa zamanIyamiva jvare // 28 // aprazAntamatAviti / aprazAntamatau aprazAntA krodhAdyAviSTaravena prakRSTazAntirahitA matiH buddhiryasya sa aprazAntamatiH puruSaH tasmin aprazAntamatau, zAstrasadbhAvapratipAdanaM satazca samIconAzca te bhAvAH padArthAH sadbhAvAH, zAstre Agame sadbhAva!: zAstrasadbhavAH, zAstrasadbhAvAnAM pratipAdanaM zAstre ete padArthA itthaM vyavasthitA ityevaM prarUpaNam , doSAya krodhaHdidoSotpattaye, bhavatIti zeSaH tathA ca doSapoSakatvAdIdRgupadezastyAjya eveti bhAvaH, atra nidarzanamAha-abhinavodIrNa iti tAtkAlikotpanne'tyanta taruNa ityarthaH, jvare vAta-pitta zleSmAdyanyatamadoSasamudbhave jvarAkhyaroge; zamanIyaM tannivRttinidAnamauSadham. iva yathA "jvarAdI laGghanaM proktaM jvaramadhye tu pAcanam / jvarAnte recanaM yAd ................... // 6 // " iti vacanAdAdAvupavAsa eva vidheyo na tu jvaropazamanArthamauSadhaM deyamiti tadAnIM dIyamAnamoSadhaM jvaraprakopAyaiva bhavati, na tu tacchAntaye tathA prakRtamapItyarthaH // 28 // Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA aSTAdazI dvAtriMzikA / kAraNa yeSu tAni vyaktopanata kAraNAni taiH vyaktopanatakAraNaiH, varamAsanaM yeSAM te svairAsanAH svairAsanAnAM mukhAni svairAsanamukhAni svairAsanamukheSvAgatAni svairAsanamukhAgatAni taiH svairAsanamukhAgataH, upAkhyAnaiH kathAnakaiH, bhedya svasamAnadviSTanikarAt pRthakkatuM zakyo bhedyastam , prasAdayet prasanna kuryAt dviSTabhAvaM parANudyamitrabhAvamAnayediti yAvat, atra sukha-duHkharasairityanena camatkRtivizeSalakSaNakAmyasAdhanatvena tathAvidhakathAnakazravaNe svata eva pravRttiriti tacchravaNArtha nAhAnApekSA, vyaktopanata kAraNairityanena kathAntargatavacanata eva tatkAraNaparijJAnAt kathAnakAbhinIyamAna puruSAdiSu kathaM teSAM sukhaM duHkhaM vA'mavadityAzaGkAkaluSitacittatA''nandaparipanthinI zroturapAkRtA, svairAsanamupAgatairityanena yadyacchotavyatayA bhedyasyApya bhimataM tadapyatra sanniviSTamityanAyAsa evAnandakandollAsanena suprasannatA medyasyApi zroturavazyambhAvanItyAviSkRtetyayaM zreyAn prasAdanaprakAra iti // 27 // nu sva kapolakalpitakathAnakena kimiti prasAdanaM vidheyaM, yAvatA zAstre eva darzitaH prasAdanaprakAra: zrAvaNIya ityata Aha aprazAntamatau zAstrasadbhAvapratipAdanam / doSAyAbhinavodIrNa zamanIyamiva jvare // 28 // aprazAntamatAviti / aprazAntamatau aprazAntA krodhAdyAviSTAvena prakRSTazAntirahitA matiH buddhiryasya sa aprazAntamatiH puruSaH tasmin aprazAntamatau, zAstrasadbhAvapratipAdanaM sAtazca samIconAzca te bhAvAH padArthAH sadbhAvAH, zAstre Agame sadbhAvA: zAstrasaddha vAH, zAstrasadbhAvAnAM pratipAdanaM zAstre ete padArthA itthaM vyavasthitA ityevaM prarUpaNam , doSAya krodhaHdidoSotpattaye, bhavatIti zeSaH tathA ca doSapoSakatvAdIgupadezastyAjya eveti bhAvaH, atra nidarzanamAha-abhinavodIrNa iti tAtkAlikotpanne'tyantataruNa ityarthaH, jvare vAta-pitta zleSmAdyanyatamadoSasamudbhave jvarAkhyaroge; zamanIyaM tannivRttinidAnamauSadham. iva yathA "jvarAdau laGghanaM proktaM jvaramadhye tu pAcanam / jvarAnte recanaM yAd ................... // 6 // " iti vacanAdAdAvupavAsa eva vidheyo na tu jvaropazamanArthamauSadhaM deyamiti tadAnIM dIyamAnamauSadhaM jvaraprakopAyaiva bhavati, na tu tacchAntaye tathA prakRtamapItyarthaH // 28 // Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA aSTAdazI dvAtrizikA / 450 upadezaprakAramevopadarzayati yadanAsevitaM yasya sevitaM vA sa sAdhayet / taccheSAnuparodhena pratirUpArpitaM tapaH // 29 / / yadanAsevitamiti / yasya yatpuruSavizeSasya, svagatadoSopazAntaye svabalAdyAdhAnAya vA, yat yatkimati sAdhanaM, anAsevitaM pUrvamananuSThitaM, sa puruSaH sAdhayet tameva sAdhanamupayujIta, sAdhanAntaraM tu pUrvamupayuktaM na tu tatphalaM kimapi labdhamatastadvadevedamapi niSphalaM bhaviSyatIti kimasyAsevaneneti buddhayA na tadupekSeteti bhAvaH, vA athavA, sevitaM yat sAdhanaM pUrvamanuSThitaM kintu tadAsevanaprakAro'pathyaM parivarjanAdiH samyakkRtaH, tasmAt kAraNAnna samyak phalapradaM tadabhUdidAnIM tu samyagupayogo'tra vidheya iti buddhayA sAdhayet sanyaganutiSThet, sAGge karmaNi cikitsAdike'nuSThite phalaM bhavati, niraGga tadanuSTitaM tatpratirUpakaM, na tu tadevAtastasya niSphalatvaM na doSAvahamityAha-taccheSeti, taccheSAnuparodhena tadaGgAnAsevanena, tapaH upavAsAdikam , pratirUpArpitam pratinidhisthAnIyam tat sampUrNa phalamadattvA'pi yat kiJcitphalAMzapradAnena tadAcaraNamiva bhavatItyarthaH // 29 // yatra nAticArAdidoSopanipAtastatpUrvaM parityaktamapi punarAsevanIyamityAhayadutsRSTamayatnena punareSyaM prayatnataH / tatsAdhanaM vA tAdRzaM na hi sopadhayo budhAH // 30 // yadutsRSTamiti / yat kimapi sambhAvitaM karma, ayatnena samyak tatkarmasampAdanAnuguNaprayatnAkaraNena, utsRSTaM paripUrNasvarUpamasampAdyaiva parityakkam, yadi tadAnImaniSpannaM tadaMzaniSpAdane prayatnavAn bhavet tadA tatphalamAsAdayedevetyabhisandhiH, punaH tatphalecchAprAbalye punaH, prayatnataH mahattaraprayAsataH, eSyam uttarakAle sambhAvyamAnotpattikam , vA athavA, tatsAdhanaM tatkarmAnuguNogayasAdhanam, tAdRkSaM pUrva baDhazaniSpAditamapyAlasyAdito viziSTaprayatnAkaraNena parityaktaM punastatphalecchAprAbalyAnmahatA prayAsenottarakAle sambhAvyamAnotpattikam, hitaM karma tatsAdhanaM vA parityaktamapi punarAsevitavyameva, na tu tatropekSAkartavye Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA aSTAdazI dvAtriMzikA / tyatra hetumAha-na hIti, hi yataH, budhAH paNDitAH, sopadhayaH upadhigranthi:nAnAvidhAbhilaSitavastusaJcayanam idaM me syAdidaM me syAditIcchAbAhulyaM vA, tena sahitAH, na bhavanti, kintu yatsAdhanena hitanirvahaNaM bhavati tadevaikaM sAdhayanti tad yAvatA kAlena sampadyate tAvat kAlaM tadupAyaM na parityajanti tadekalInacittA mahatA'pi prayatnena tat sAdhayantyeva, yadyekajanmasAdhyaM tanna bhavet tathApyAmaraNaM tatprayatnato na vicalanti dhIrAH, evaM janmAntare tatsaMskArabalAta punastatprayatnasambhAreNa tat sampAdayantyeva, taduktamanyenApi -- ' anekajanmasaMsiddhastato yAti parAM gatim" iti // 30 // yo yasmistIrthe vartate tasya tattIrthaparipAlanamavazyaM kartavyamityupadizatinAtikRcchratapaHsaktA manazchAgavadutsRjet / kuzIlAn vA vidagdhAMzca tIrtha taccheSapAlanam // 31 // nAtikRcchreti / 'tapaHsaktA' ityasya sthAne 'tapaHsaktaH' iti pATho yuktaH / kRcchAtikRcchrAdikaM tapaH zAstravihitaM yadyapi karttavyaM bhavati tathApi tIrthasaMrakSaNa vidhAyaiva tat kartavyamanyathA tIrthocchede tIrthakarturAzAtanA kRtA bhavedityAzayenAhaatikRcchratapaHsaktaH atikRcchtapasi saktaH * AsaktimAn tatrArpitakaraNopa. karaNaH puruSaH, chAgavat ajamiva, manaH mAnasaM, na utsRjet na parityajet , yatra tatra mano gacchatu kiM tenetyevamupekSAM na vidadhIta, kuzIlAn kutsitaM ninditaM zIlamAcaraNaM yeSAM te kuzIlAstAn, vA athavA, vidagdhAMzca paNDi. tAn, cakArAdanyAn puna:, tIrtha caturvidhasaGghAntargatatvena tIrtha paripAlayediti zeSaH, yataH taccheSapAlanam tIrthAGgarakSaNaM zAstravihitam etadartha torthe manasaH sthirIkaraNamAvazyakamityAzayaH // 31 // itthaM zAsanamanutiSThato'nte nirvANamavazyameva bhaviSyatItyupadizati yAvadudvejate duHkhAnnirvANaM cAbhimanyate / tAvanmohasukhArUDhAH svayaM yAsyantyataH param // 32 // yAvadudvejate iti / 'sukhArUDhAH' ityasya sthAne 'sukhArUDhaH' iti, 'yAsyantyataH' ityasya sthAne 'yAsyatyataH' iti pATho yuktaH / yAvat yAvatkalaM, duHkhAd Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA aSTAdazI dvAtrizikA / 461 udvejate duHkhAdudvino bhavati, ca punaH, nirvANa mokSam, abhimanyate svIkaroti, duHkha mA bhavatu mokSasukhaM ca AyatAmiti yAvatparyantaM bhavatItyarthaH, tAvanmohasukhArUDhaH tAvatkAlaparyantaM mohaprabhavavaiSayikasukhArUDho janaH yataH tasya duHkhAdudvego AtaH vaiSayikasukhavitRSNA tu samudbhUtA, tasyAM satyAM tu vaiSayika sukhAdapyudvego'sya bhavet, ataH paraM etadanantaraM yat prAptavyaM, nirvANaM tat, svayaM svavyApAraprabhavakevalajJAna-kevaladarzana-cAritrAtmakamokSamArgaprAptitaH, yAsyati nirvANasthAnamupeSyati, ataH paraM kiJcit karttavyamavaziSyata na iti bhAvaH // 32 // aSTAdazI zAsanamajuLeyaM dvAtriMzikA gUDharahasyatattvA / lAvaNyasuregurubhaktimAtrAd vyAkhyA prakRtyA'stu mude budhAnAm // iti bhaSTAdazyA dvAtriMzikAyA vyAkhyA samAptA / / Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzatitamI nizcayadvAtriMzikA | yadvodho na vizeSatattvakalane kutrApi mandaM prabho ! no sAmAnyavibhAsane'pi nikhile tattve same kuNThitaH / taM tIrthaGkaramiSTadaM ca sakalaM natvA tanotyAdarAd vyAkhyAM jainamatArthasAvimalA lAvaNyasUrijJarAm // jJAnamekaM mokSasAdhanamityeke, darzanamAtraM mokSanidAnamityapare, cAritramAtramapavargasAdhanamityanye ityevaM bahavo matabhedA etadviSaye santi, kintu syAdvAda. niSNAtA jJAna-darzana-cAritrANAM trayANAM parasparasahakRtAnAM mokSasAdhanatvaM naikaikasyeti vyavasthApitavantasteSAM svarUpalakSaNavibhajanAni kRtavantazca, vAcakapravarAH zrImanta umAsvAtibhagavanto jJAnAdInAM trayANAM samakakSatayA mokSasAdhanatvapratipattaye 'samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH' iti sUtraM sUtrayAmAsuH / dharmArtha-kAma-mokSeSu caturvidhapuruSArtheSu mokSasyaiva paramapuruSArthatvamiti tatsAdhananirUpaNameva prathamata bhAvazyakamiti matvA tannirUpaNameva prathamata: kRtavantaH iti prakRte ekonavizatitamI dvAtriMzikAmArabhamANaH sUri pravaraH zrIsiddhasenadivAkaro bhagavAn mokSamArgajJAnAdipratipattaye idamAyaM padyamAha jJAna-darzana-cAritrANyupAyAH zivahetavaH / anyo'nyapratipakSatvAcchuddhAvagamazaktayaH // 1 // jJAna-darzana-cAritrANoti / upayogalakSaNo jIvaH, upayogazca bodhaH sa ca sAmAnya-vizeSobhayAtmakaM vastusvarUpaM gRhNannevAtmalAbhaM labhate, tatra vastuno yo deza-kAlAdyanugataH svabhAvaH sa sAmAnyaM tadgrAhaka upayogo darzanamucyate, tatra jJAnaM mati-zrutAvadhi-manaHparyava-kevalajJAnabhedena paJcavidham, cakSurdarzanAcakSurdarzanAvadhidarzana kevaladarzanabhedena darzanaM catuvidham manaHparyavopayogo vizeSaviSayaka eveti manaHparyavajJAnameva na tu manaHryavadarzanam , cAritraM saMyamaH sAmAyikasaMyamachedopasthApyasaMyama-parihAra vizuddhisaMyama- sUkSmasaMparAyasaMyama - yathAkhyAtasaMyamabhedena paJcavidhaM cAritram, etatspaSTIkaraNaM tattvArthavRttAvittham-'sarvasAvadyayogaviratilakSaNaM Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkAlatA ekonaviMzatitamI nizcayadvAtriMzikA / 463 sAmAyikam , tadvizeSA eva chedopasthApyAdayaH, vizuddhatarAdhyavarayavizeSAH sAvadyayogaviratereva, tatra zabdanirbhedaH-rAga-dveSavirahitaH samaH, ayogamanam sakalakriyopalakSaNametat, sarvaiva kriyAsAdhoraraktadviSTasya nirjarAphalA, samasya yaH samAyaH samAya eva sAmAyikamiti svArthikaH Thak, samaye vA bhavaM sAmAyikaM samAyena nirvRttaM sAmAyikam , samAyasya vA vikAraH tanmayaH samAyaH sa prayojanamasyeti vA, sarvatra yathA'bhiprete'rthe Thak, tacca sAmAyika dviprakAram-itvarakAlaM, yAvajjIvikaM ca, tatrAyaM prathamAntyatIrthakaratIrthayoH prabra jyApratipattAvAropitaM zatraparijJAdhyayanavidaH zraddadhataH chedopasthApyasaMyamAropaNaviziSTataratvAd virateH sAmAyikavyapadezaM jahAtItyata itvarakAlam / madhyamatIrthakRtAM videhakSetravartinAM ca yAvajIvikaM pravrajyApratipattikAlA. dArabhya-AprANaprayANakAlAdavatiSThate, prathamAntyatIrthakaraziSyANAM sAmAnyasAmAyikaparyAyacchedovizuddhataH sarvasAdyayogaviratAvavasthAnaM viviktataramahAvatAropaNaM chedopasthApyasaMyamaH, chedopasthApanameva chedopasthApyam , pUrvaparyAyacchede sati uttaraparyAye upasthApanaM bhAve yato vidhAnAt tadapi dvidhA niraticAra-sAticArabhedena tatra zikSakasya niraticAramadhIta-viziSTAdhyayanavidaH madhyamatIrthakaraziSyo vA yadopasampadyate caramatIrthakara ziSyANAmiti, sAticAraM tu bhagnamUla guNasya punarvatAropaNAt chedopasthApyam, ubhayaM caitat sAticAra nirAticAraM ca sthitakalpa eva, AyantatIrthakarayorevetyarthaH, parihArastapovizeSastena vizuddhaM parihAravizuddhikaM ceti tadapi dvidhA-nivizyamAnakaM nirviSTakAyikaM ca, tatra nivizyamAnakamAsevyamAnakam paribhujyamAnamityarthaH niviSTakAyikamAsevitamupabhuktam , tatsahayogAt tadanuSTAyino'pi nirvizyamAnakAH, tAcchIlye zaktau vA cAnaza , nirvezaH upabhogaH, nivizyamAnakAstad upabhujAnAH, nirviSTakAyikAstu niviSTaH kAyo yeSAmasti te nirviSTa. kAyikAstatsahayogAt tenAkAreNa tapo'nuSThAnadvAreNa paribhuktaH kAyo yairiti paribhuktatAdRgvidhatapasaH nirviSTa kAyikA ityarthaH / parihAravizuddhikaM ca tapaHpratimannAnAM navako gacchaH / tatra parihArAcAriNazcatvAro'nupari hAriNo'pi catvAraH, kalpasthita ekaH va canAcArya ityarthaH / sarve'pi te zrutAtizayasampannAH tathApi rUDhayA kalpasthita ekaH kazcidavasthA Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekonaviMzatitamI nizcayadvAtriMzikA / pyate, tatra ye kAlemena vihitaM tapo'nutiSThanti te parihAriNaH / niyatAcAmlabhakAstvanupahAriNasteSAmevAbhisArAH tapomlAnAnAM parihAriNAM sahAyake vartante, kalpasthito'pi niyatAcAra labhakta eva, tacca tapaH parihAriNAM prISme caturthaSaSThASTamabhaktalakSaNaM jaghanya pradhyamotkRSTa krameNaiva, zizirakAle SaSThASTamadazamAni jaghanya-madhyamotkRSTAni, pAraNAkAle'pyAcAmlameva pArayanti, uktavidhAnaM tapaH SaNmAsaM kRtvA parihAriNo'nuparihAritvaM pratipadyante anuparihAriNazca parihAriNo bhavanti, te'pi SaNmAsAn vidadhate tat tapaH, pazcAt kalpasthita ekAkyeva SaNmAsAvadhikaM parihAratapaH pratipadyate, tasya cako'nuparihArI bhavati, tanmadhye'parazcaikaH kalpasthita ityAdi, evameva parihAravizuddhaH saMyamo'STAdazabhirmAsaiH parisamAptimupayAti, parisamApte tu tasmin punastadeva kecit parihAratapaH pratipadyante, svazaktyapekSAH, kecid vA jinakalpam , apare tu gacchameva vA vizantIti / parihAravizuddhikAzca sthitakalpa eva prathama-caramatIrthakaratIrthayoreva, na madhyamatIrtheviti / __sUkSmasaMparAyasaMyamastu zreNimArohataH prapatato vA bhavati, zreNirapi dviprakArAHaupamikI kSAyikI ca, tatraupazamikI anantAnubandhino mithyAtvAditrayaM napuMsaka-strIvedI hAsyAdiSadakaM puMvedaH, apratyAkhyAnAvaraNAH saMjvalanAzceti, asyAzcArambhako'pramattasaMyataH, apare tu bruvate-aviratadeza-pramattApramattaviratAnAmanyatamaH prArabhate sa cAnantAnubandhinazcaturo'pi samakameva zamayati antarmuhUrtena, tato darzanatrikaM tato'nudIrNa pumAnArohan napuMsakavedaM, tataH strIvedam, yoSidArohantI prAga napuMsakaM vedaM, tataH puruSavedaM, tato'pi hAsyAdiSaTkaM, tataH (napuMsaka) puMvedaM, tato'pratyAkhyAnAnAM pratyAkhyAnAvaraNAnAM ca yugapadeva dvau krodhau saMjvalanakrodhAntaritau zamayati, pazcAt saMjvalanakrodham punadvau mAnau, pazcAt saMjvalanamAnam , punajhai mAye, tataH saMjvalanamAyAyAM punadvau lobhI, pazcAt saMjvalanalobham, saGakhyeyAni khaNDAni kRtvA krameNa copazamayya pazcimakhaNDamasaGkhyeyAni khaNDAni karoti, tataH pratisamayamasaGkhyeyabhAgamupazamayan samastamantarmuhurtena zamayati, tAzcAsaGkhyeyabhAgAn zamayan sUkSmasaMparAyasaMyamI bhavati, atyantavizuddhAdhyavasAyo dazamaguNasthAnavartI, zreNyArohe ca vardhamAnavizuddhAdhyavasAyasya vizuddhabhavatarataH saMkliSTam sUkSmaH zlakSNAvayavaH saMparAyaH kaSAyaH saMsArabhrAntiheturyatra tatsUkSma Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekonaviMzatitamI dvAtriMzikA / 165 saMparAyam , sa copazAntakaSAyo'pi svalpapratyayalAbhAt davadagdhAjanadrumabahuikAsecanAdipratyayalAbhAdarAdirUpeNa bhasmacchannAdivad vA vAridhinAdipratyayataH svarUpamupadarzayati, tadvadasau mukhavastrikAdiSu mamatvasamIraNena pandhukSamANaH kaSAyAgnizcaraNendhanamAmUlato dahan pracyAvyate prativiziSTAdhyavasAyAditi, kSAyikI tu zreNiranantAnubandhino mithyAtvamizrasamyaktvAni apratyAkhyAna-pratyAkhyAnAvaraNAH napuMsaka-strIvedau hAsyAdiSadakaM puMvedaH saMjvalanAnAzca, asyAzcArohakaH aviratadezapramattApramattAviratAnAmanyatamo vizuddhayamAnAdhyavasAyaH sa cAnantAnubandhino yugapadeva kSapayatyantarmuhUrtena, tataH krameNa darzanatrikaM, tato'pratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNAMzca, yugapadeva kSayitumArabhate, vimadhyabhAge caiSAmimAH SoDazaprakRtIH kSapayati naraka-tiryaggatI etadAnupUvyoM eka-dvi-tri-caturindriyajAtIyA tapodyota-sthAvara-sAdhAraNa-sUkSmanAmAni tato nidrAnidrA-pracalApracalA-styAnaddhiH tato'STAnAM zeSaM, tato'nudIrNa vedajaghanya pUrvavat hAsyAdiSaTkaM tato'bhyuditaM vedaM, tata: saMjvalanAnAmaikaikaM krameNa kSapayati, sAvazeSe ca pUrvasaMjvalanakaSAye uttaraM kSapayitumArabhate, sarvatra pUrvazeSaM cottareNaiva saha kSapayati, yAvat saMjvalanalobhasaMkhyeyabhAgaH tamapi saGkhatheyabhAgamasaGkhyAni khaNDAni kRtvA pratisamayamekaikaM khaNDaM kSapayati tadA sUkSmasaMparAyasaMyamI bhavati / samastamohanIyopazame tu ekAdazaguNasthAnaprApta upazAntakaSAyo yathAkhyAta. saMyamI bhavati, kSapakastu sakalamohArNavamuttIrNo nigrantho yathAkhyAtasaMyamI jAyate / athazabdo yathAzabdArthe yathAkhyAtasaMyamo bhagavatA tathA'sAveva kathaM ca khyAtaH ? akaSAyaH sa caikAdaza-dvAdazayorguNasthAnayoH upazAntatvAt kSINatvAcca kaSAyAbhAva iti evaM paJcavidhaM cAritramaSTavidhakarma ca pariktikaraNAditi, etAni paJcApi cAritrANi saMvaravizeSAH nirgranthAnAM bhavanti, pulAka-bakuza-kuzIla-nirgrantha-snAtakamedena paJcavidhA nirgranthAH, eteSAmavagama Akaravo vidheyH| atha prakRtam nirUpitasvarUpANi-jJAna-darzana cAritrANi upAyAH aSTavidhakarmakSapaNopAyAH, tatra cAritrasya paJcavidhasyopadarzanato niruktakarmakSapaNopAyatvaM bhavita, jJAna-darzanayostUpayogavizeSarUpayoranupayogaprabhavAvaraNakSaya Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 divAkarakRtA kiragAvalIkalitA ekonaviMzatitamI dvAtriMzikA / nidAnatvam , yatra jJAnaM na tatrAjJAnamiti parasparavirodhAdeva sambhavati / "duHkhajanmapravRttidoSamithyAjJAnAnAmuttarottarASAye tadanantarApAyAdapavarga:" iti gautamasUtre mithyAjJAnasya bandhanidAnasya tattvajJAnataH prathamato vinAzo virodhAdeva bhAvitaH, yadyapi jainamate jJAna-darzanayoH svasvAvaraNakarmakSayopazamakSayaprabhavatvamiti prathama zAMnAvaraNAdikarmakSayopazamakSayAnyatamasamutpattau tadanantaraM jJAna-darzanayorutpattistathApi ghAtikarmacatuSTayakSayasamutthaH kevalopayogo'ghAtikarmacatuSTayaM vinAzayati tatazcASTa. vidhakarmakSayalakSaNastadutthaparamAnandasvabhAvo vA mokSa upajAyata iti bhavati anarthanivRttinidAnatvaM kevalopayogasyeti, jJAnasAmAnya darzanasAmAnyaM caraNasAmAnya ca na mokSasAdhanaM kintu samyagjJAnaM samyagdarzanaM samyagcAritraM ca tathA tAnyeva cAnASTavidhakarmakSayopAyA iti jJAna-darzana-cAritrANItyanena samyarajJAna-samyagdarzana-samyakcAritrANi grAhyANi ityetadarthamevopAyA iti jJAnadarzana-cAritrANItyasya vizeSaNatayopAttam , anyathA upAyazabdaH sAkSAtparamparAkAraNavacanaH, kAraNatvaM ca sa. nirUpakamiti, kasyaitAni sAkSAd vA paramparayA vA kAraNAnIti jijJAsAyAM zivahetava iti vAkyasannidhAnAcchivasyopAyA: zivasya hetavaH ityarthata: paunaruktyaM prasajyeteti, zivahetavaH zivasya paramakalyANasvarUpamokSasya janakA: nanu ekaikasya samyarajJAnAdeH sattve'pi na mokSa ityanvayavyabhicArAnna samyagjJAnatvAdinA pratyekarUpeNa teSAM mokSakAraNatvaM, kintu samyagjJAna-samyagdarzana-samyakcAritraitattritayaparyAptasamudAyatvaM vizeSarUpeNa, kAraNatAvacchedakaikyAcca kAraNatAyA aikyamiti zivahetutvagatai katvavivakSayA zivasAdhanamityeva vaktumuci na tu zivahetava iti ata eva tattvArthe "samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH" iti sUtraM mokSajanakapratipAdakaikavacanAntamokSamArgapadaghaTitaM sUtrayAmAsu. rumAsvAtivAcakapravarAH amedAnvayasthale vizeSya vizeSaNavAcakapadayoH samAnavacanatvaniyamasya tathApi na vyAghAta:, vedAH pramANam , zataM brAhmaNAH- "zaktinipuNatAlokakAvyazAstrAdyapekSaNAt / kAvyazikSayA'bhyAsa iti hetustadudbhave // 1 // " .. iti lokavyAkhyAnagata iti trayaH samuditA hetuna te hetava iti kAvyaprakAzAdidarzanAnurodhena yatra vizeSyavAcakapadottaravibhaktitAtparyaviSayasaGgyAyA Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekonaviMzatitamI dvAtrizikA / 167 avivakSitatvaM taMtra vizeSya-vizeSaNavAcakapadayoH samAnavacanatvamityatraivoktaniyamasya paryavasAnAt yathA ca 'vedAH pramANam' ityatra pramANatvagatamekatvaM vivakSitam, 'zataM brAhmaNAH' ityatra zatatvagatamekatvaM vivakSitaM trayaH samuditA heturityatra hetutvagatamekatvaM vivakSitamiti vizeSya-vizeSaNavAcakapadayorasamAnavacanatve'pi noktaniyamavyAhatistathA prakRte'pIti cet , satyam, svAtiriktaprakRtakAryasakalakAraNasamavadhAne sati tatsattve tatsattvamanvayastadabhAve tadabhAvo vyatireka ityevamanvaya-vyatireko sahakArivAdarakSaNArtha svIkRtya zrIsiddhasenadivAkaro navyatArkikapradhAnaH zivahetava / iti bahuvacanAntameva vizeSaNapadamuktavAn anyathA daNDa-salila cakrabhRtpiNDa kulAlAdInAmapyekaikasya tatsattve tatsattvamityetAvanmAtrAnvayavyabhicArAd daNDAdisakalakAraNaparyAptasamudAyatvavizeSeNaiva kAraNatvamiti sahakArivAda ucchidyeta, kiJca samudAyatvamapyekaviziSTAparatvameva nAtiriktamiti samyagjJAnaviziSTa-samyagdarzanaviziSTa-samyakcaraNatvaM, samyagdarzanaviziSTa-samyagjJAnaviziSTa-samyakcaraNatvaM, samyakcaraNaviziSTa-samyakjJAnaviziSTa samyakadarzanatvaM noktasamudAyatvamityatra vinigamanAna viraheNa vizeSaNa-vizeSyabhAvamedAd medasya cAvazyakatvena sarveSAmevoktaviziSTarUpANAM samudAyatvAnAM zivahetutvAvacchedakatvamityevaM tatrApyavacchedakabhedena hetutvaM vibhinnaM na tvekAntenaikyamitivad gatasaGkhyAvivakSAyAmapi bahuvacanamAvazyakamiti zivahetava iti bahuvacanAntaM vacanaM yuktameveti, jJAna-darzana-cAritralakSaNA upAyAH zivehatava ityeva kathamityAkAGkSAyAmAha-anyo'nyapratipakSatvAd iti jJAnasya viSayA vizeSA ananugatA vyAvRttasvarUpA: darzanasya viSayaH sAmAnya manuvRttibuddhiheturanugatasvarUpaM tayoviruddhadharmAliGgitatvena parasparapratipakSatvaM tadavagAhanasvabhAvayoni-darzanayorapi parasparapratipakSatvam tadavagAhanasvabhAvayorjJAnadarzanayorapi parasparapratipakSatvam etau cAkriyArUpau, kriyArUpaM ca caraNamiti tadubhayapratipakSatvaM caraNasya caraNapratipakSatvaM ca tayoH svarUpataH jJAnAvaraNIyakarmakSayopazama-kSayakAraNakatvaM jJAnasya darzanAvaraNIyakarmakSayopazamAdinimittatvaM darzanasya, mohanIyAdikSayopazamAdinimittakatvaM caritrasyeti kAraNAnAmanyo'nyapratipakSatvAt tatkAryANAmapi parasparapratipakSatvamityevaM parasparapratipakSatvAt, zuddhAvagamazaktayaH zuddhasya jJAnAvaraNoyAdimalalakSaNAzuddhirahitasyAtmanaH yo'vagamaH svasva Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekonavizatitamI dvAtriMzikA / rUpAvasthAnalakSaNA prAptiH tadanukUlazaktimantaH, yadi caiSAmanyo'nyapratipakSatvaM na bhavet tadA jJAnakaraNa.ye jJAnAvaraNIyakSayopazamAdau sAhAyyameva darzanena cArizreNa ca karaNIyaM syAnna tu svAtantryeNa yat kartavyaM darzanAvaraNIyakSayopazamAdikaM samuddhAtaM ca tanna syAt, jJAnasya yatkartRkAryavizeSakaraNasvarUpaM tadeva darzanAderapIti Atmano vizeSAMze AvaraNamalApagamalakSaNavizuddharbhAve'pi sAmAnyAMze AvaraNamaladigdhatvalakSaNAzuddhereva bhAvAt ya evameva darzanAdikaraNIye darzanAvaraNIyakSayopazamAdau jJAnAderapi sahAyakatvasyaivAvAptyA sAdhAraNakAryavizeSAkaraNaM prasajye teti, sA ca zakti koktatritayasAdhAraNo, kintu vibhinnaiveti na tallakSaNAvacchedakaikyAt tatsvarUpatvAd vA zivahetutvasyaikyaM kintu vibhinnatvameveti zaktimatvena kAraNatvaM zaktireva vA kAraNatvamiti pakSayorapi na zivahetutvamekamityato'pi zivahetava iti bahuvacanAntameva yuktamiti // 1 // jJAnasyApyavAntarabahubhedazAlitvAt tacchakkonAmanekatvamiti bhAvayan jJAnasvarUpaM nirUpayati jJAnaM dehAdiviSayaM vyaktimAtramavigrahaH / manasaH saMzayApAyasmRtidarzanazaktayaH // 2 // jJAnamiti / "avigrahaH" ityasya sthAne "avaprahaH" iti pATho yuktaH / zAnam avagrahaH avagrahehAvAya-dhAraNAbhedena matijJAnaM caturvidham, tatra dehAdiviSayaM zarIrAdiviSayakam , andhakAre sthitasya puruSasya ghaTAdiviSayakacakSurAdijJAnAbhAve'pi tvagindriyeNa svazarIrajJAnaM bhavati evaM ghaTAdayo na niyatAH zarIraM tu yatra kutrApi gatasya puruSasya sannihitamevetyatastasyopAdAnaM bhAdipadAd ghaTAdegrahaNam, vyaktimAtram abhivyaktimAtraM kiJcidastIti sattAsAmAnyamAtrAvagAhi jJAnaM dehAdikaM yadyatisannihitaM sphuTAvabhAsanayogyaM tathApi prathamatastajjJAnaM mahAsattAsAmAnyamAtrAvagrAhyevopajAyate, tadavagrahaH vyaJjanAvagrahArthAvaprahamedenAvagraho dvividhaH tatrAprApyakAriNozcakSurmanasovyaMjanAvagraho na bhavati tayoH prathamata evArthAvagraho bhavati prApyakAriNAM tvagAdIndriyANAM tu prathamato vyamjanAvagrahastato'rthAvagraha iti vivekaH, etadavagrahajJAnAnantaraM cakSurAdIndriyANAmapi saMzayadijJAnaM bhavati kintu saMzaye koTyantarasya mAnaM na Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalokalitA ekonaviMzatitamI dvAtriMzikA / 169 manovyApAramantareNa, tasminnasannihite sAkSAccakSurvyApArAsambhavAd ata Aha-manasa iti mati-zrutAvadhi-manaHparyavakevalajJAnadena jJAnaM paJcavidham tatra indriyajamanindriyajamiti dvividhaM matijJAnam , tatra indriyANi cakSurAdIni paJca, tajanyaM jJAnamindriyajam, anindriyaM manastajanya jJAnamanindriyajam , tadubhayaM sAMvyavahArikaM pratyakSam, nizcayatastu parokSameva, parokSAparokSabhedena pramANaM dvividham, tatra mati-zrute parokSe, bhavadhi-manaHparyavajJAnAni pratyakSANIti, tatra dvividhasya matijJAnasyAvagrahehAbAya dhAraNa bhedena caturvidhatvam, evamapi bahirindriyajajJAne'pi manaso'sti vyApAra iti tasya prAdhAnyakhyApanArtha manasa ityupAdAnaM cakSurAdInAmapi saMzayAdizaktayaH sambhavantyeveti bodhyam , avagrahAvyavahitottarakAlamIhAvyavahitapUrvasamaye saMzayo bhavatyeva, evaM ca saMzayamupAdAya paJcavidhatvaM matijJAnasya, kintu pramANatayA matijJAnopadarzane saMzayasya nizcayAtmakapramANavirodhisvabhAvatvena na pariMgaNanam, sAmAnyagrahaNAdilakSaNAvagrahAdInAM na pramANavirodhisvabhAvateti teSAM tatra parigaNanam, avagrahamArabhya dhAraNAparyantaM dIrgha ekopayogo matijJAnamityabhyupagamena tasya prAmANye tadaMzAnAmavagrahAdInAmapi prAmANyamitikRtvA teSAM tatra pravezaH, vastuto'vAyasyaiva sva-paravyavasAyijJAnatvakSaNAliGgitatvAt prAmANyamiti, stutikAreNa tu utkaTaikakoTisaMzayalakSaNasaMbhAvanArUpAyA IhAyAH saMzayatvamastyeveti saMzayazaktyantargataivehAzaktiriti na tasyA viziSyopAdAnaM kRtamiti, atra avagrahAdicatuSTayalakSaNAvagataye "viSayavirSAyasannipAtAnantarasamudbhUtasattAmAtragocaradarzanAjjAtamAdyabhavAntarasAmAnyAkAra viziSTavastugrahaNamavagrahaH' / "avagRhItArthavizeSAkA kssnnmiihaa|" "IhitAvizeSanirNayo'vAyaH" / 'sa evaM dRDhatamAvasthApanno dhAraNA" iti sUtracatuSTayaM parizIlanIyam , saMzayalakSaNa pratipAdakaM cedaM sUtram "sAdhakaSAdhakapramANAbhAvAdanavasthitAnekakoTisparzijJAna saMzayaH" iti, bhavAyasyaivApAya iti nAmAntaraM, dhAraNaiva bhAvanAkhyasaMskAraH dRDhatamAvasthApannApAyapariNAmo'nte smRtirUpeNa pariNamata iti, smRtirdhAraNAyAmantarbhavati, jJAnanirUpaNaprastAve saMzayApAyasmRtInAM jJAnavizeSatvAt tacchakInAM manaHsambandhitayA kathanamucitaM, darzanazaktyabhidhAnaM tu nocitamiti na zaGkayam, stutikAreNa Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '.470 divAkarakRtA kiraNAklIkalitA ekonaviMzatitamI dvAtriMzikA / darzanasya jJAnAbhinnatayaiva svIkArAt eka evopayogo vizeSaviSayakatvAjjJAnamityucyate sAmAnyaviSayakatvAd darzanamiti kathyate, tathA ca. saMzayApAyasmRtidarzanazaktimatA manasA jAyamAnaM jJAnaM saMzayApAyasmRtidarzanarUpaM bhavatItyarthaH // 2 // ____ anindriyasya manasaH indriyasya ca cakSurAde: kenacid dharmeNa sAmyam, kenacid dharmeNa vailakSaNyamiti darzayati sarvArthAnantaracaraM niyataM cakSurAdivat / .. trikAlaviSayaM reto vartamAnArthamindriyam // 3 // sarvArthAnantaracaramiti / sarveSAmarthAnAmavagRhItAnAmanantarasaMzayApAyAyutpAdane carati vyApRtaM bhavatIti sarvArthAnantaracaraM, niyatam avazyaMtayA tathA bhavati, sarveSvartheSu avagrahehAdikrameNa jJAnamutpAdayati nAkrameNa, nahi pUrvamavAyamutpAdyahAmutpAdayati IhAmanutpAdyaivAvAyamutpAdayatItyevamaniyatam, atra arthapadopasandAnAdarthasyaivAvagrahAnantaramohAdikaM bhavati vyaJjanasya tu avagraha eva nehAdikamiti dhvanitam, cakSurAdivat yathA cakSurAdInAM svasvaviSayeSvavagrahehAdikrameNa jJAnajananasvabhAvatvaM na vyutkrameNa na vA'vagrahAdikamanutpAdyaivAvAyA dijananavyApAratva. mityevaM niyataM cakSurAdikaM tathA mano'pIti, yadyapi sarvArthaviSayakatvaM manojJAnasya nAsti kevalasyaiva sarvArthaviSayakatvAt tathApi svayogyasarvArthAnantaracaratvaM manasaH etAvatA cakSurAdyapekSayA'dhikaviSayakajJAnajanakatvaM manasaH iti viziSTataiva na samAnatvaM kintu niyatatvaM samAnadharma iti, vailakSaNyamupadarzayatitrikAlaviSayamiti / "reto" ityasya sthAne "ceto" iti pATho yuktaH / cetaH manaH, trikAlaviSayaM atItAnAgata vartamAnakAlatrayagatavastuviSayakajJAnajanakam, indriyaM cakSurAdikaM, vartamAnArtha vartamAnakAlagatArthamAtraviSayakajJAnajanakam // 3 // vartamAnamapi rUpAdikaM yogyAzrayagatamavyavahitaM gRhNAtIndriyaM na tvanyAhazamityupadarzayati / yadeva cakSuSo rUpaM tadevAnyAzrayAntaram / / .. . tasmAdaviSayo rUpAdhabhidhAnAnapAzraye // 4 // Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekonaviMzatitamI dvAtrizikA / 471 yadeveti / cakSuSaH iti tkgAdIndriyANAmapyupalakSaNam , rUpamiti ca sparzAdInAmapi, yadeva rUpaM rUpAdikaM cakSuSaH cakSurAdIndriyANAM, viSaya iti zeSaH tadeva cakSurAdigrahaNayogyarUpAdikameva, anyAzrayAntaraM anyaH Azrayo yatya tadanyAzrayam antaramityAdi dravyavyavahitam, anyAzrayaM ca tadantaraM cAnyAzrayAntaram athavA'nyAzrayeNAntaramantaritamanyAzrayAntaram ,anyatvaM ca yogyAzrayApekSayA,tasmAd yogyAzrayabhinnAzrayatatvAd vyavahitatvAd vA, aviSayaH cakSurAdondriyaviSayo na bhavati, uktakAraNAt sadapi rUpAdikaM cakSurAdiviSayo na bhavatItyAkAGakSAyAmAharUpAdyabhidhAnAnapAzraye iti, bhatra "rUpAdyabhidhAnAnupAzraye' iti pATho yuktaH / rUpAdonyatrAdipadAt sparzAdiparigrahaH, idaM rUpam , ayaM sparza ityAdyAbhidhAnasyo. pAzrayo nimittaM yad dravyaM na bhavati anudbhUtarUpasparzAdimattvAt tasmin dravye sadapi rUpAdikaM cakSurAdiviSayo na bhavatItyarthaH // 4 // rUpAdayaH sAmAnyato'pyabhidhIyante'to'vagrahaviSayA darzanadhiSayAzca, vizeSato'pyabhidhIyante ata IhAdiviSayAstata eva jJAnaviSayAzca, prathamatasteSAM sAmAnyenopakramaH tato vizeSataH, etadartha saGgrahAdinayA apyAyitavyA ityAha astyAdyAH saMgraha-vyAsanimittAstadupakramAH / tadAtvopanidhAnAbhyAM rUpAdhapyupacaryate // 5 // astyAdyA iti / nayo dravyArthika-paryAyArthikabhedena dvividhaH, tatra dravyArthikanayo naigama-saGgraha-vyavahArabhedena trividhaH, paryAyArthivanayazca RjusUtra-zabdasamabhirUDhavambhUtamedena caturvidhaH tatraitatstutikAraH sAmAnyAbhyupagamAtmakanaigamasya saGgrahe vizeSAbhyupagamAtmakanaigamasya ca vyavahAre'ntarbhAvAdatirikta naigamanayaM nAbhyupagacchati, RjusUtrasya dravyArthikatvaM nAbhyupagacchati, tasmAdetanmate dvau dravyArthiko catvAraH paryAyArthikAH, saiddhAntikAstu naigamamatiriktaM svIkurvanti, RjusUtraM dravyArthikatayorarIkurvanti tanmate catvAro dravyArthikAH trayaH paryAyArthikAH, atra parasaGgraha evambhUtazca zuddhadra vya-zuddhaparyAyaviSayakatvAni cayanayaH, anye cAzuddhadravyAzuddhaparyAyaviSayakatvAd vyavahAranaya ityevaM nayasya nizcaya-vyavahArau dvau medau, negama-saMgraha-vyavahArarjusUtrAH prAdhAnyenArthAbhyupagantRtvAdarthanayAH zabda-samabhirUDhevambhU Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA ekonaviMzatitamI dvAtriMzikA / tAca prAdhAnyena zabdAbhyupagantRtvAcchabdanayA ityevamarthanaya-zabdanayamedena nayasya vaividhyam, tatra astyAdyA asti san dravyaM guNaH pRthvorUpaM ghaTo nIlamityAdayaH sAmAnya-vizeSAbhidhAyinaH zabdAH, saGgrahavyAsanimittAH sattvena mahAsAmAnyena dravyatvAdinA'vAntarasAmAnyena vizeSANAmekatayA pratipattyAtmako yaH saprahaH saGgrahanayaH yazca sato dravyAdezca vibhajanAtmakArasparamedapratipattilakSaNo vyAso vyavahArAdistannimittAstannimittakAH, tadupakramAH asti dravyamityAdikrameNa prathamato vyavahArArthamuccAraNalakSaNArambhAH, tadAtvopanidhAnAbhyAM yatkAle yasya zabdaprayogapratyayAdilakSaNavyavahArastatkAlitvalakSaNaM tadAtvaM sambandhyantarasamavadhAnalakSaNamupanidhAnaM tAbhyAm , rUpAdyapi rUpa-rasAdikapi, upacaryate upacarito bhavati, idAnImayaM ghaTo nIlo raktaH pItaH, madhuramidAnImAmraphalam, idAnIM raktaH sphaTikaH, kuNDikA sravati, panthA gacchatotyAdayo bahava upacArAH parasparanayayojanaprayuktapadArthamizraNena sambhavanti pratyekamaviziSTasya vizeSa-vizeSyabhAvopaDhaukanena viziSTatApAdanamapyupacAra eveti dhyeyam // 5 // anekAntAtmake vastunyanantadharmAlaye sAmAnya-vizeSAtmakAH sarve'pi dharmAH svasvanimittApekSayA vartante eva paramArthata iti na kasyApi kutrApyupacAraH, kintu nimittamedamanAzritya yadi ko'pi dharmaH svapratipakSIbhUtadharmAzrite upAdIyate, tadA tatraikasya sattve'parasya na sattvamityasan dharma ekAntatayA kalita upacarita eva bhavati syAdvAdAzrayaNe tu kathaJcidarthapravezAd virodhaparihRtau tAdRzadharmadvayasyApi paramArthata ekatrAvasthAnaM pramitamityevamupacAre'pyanupacAra iti syAdupacaritaM syAdanupacaritamiti syAdvAdo bAhye'dhyAtmani cAnyo'nyApekSayA'vatiSThate ityAha nAnekamekopacAramekaM nAneti vA na vA / yathA bahistathA'dhyAtmamanyo'nyaprabhavaM hyadaH // 6 // mAnekamiti / nAnekamekopacAraM nAnA'nekasvarUpaM jagat sadeva sarvamadvitIyamiti sa pamekamiti saGagrahanayena yat kathyate tad ekopacArama, ephasyopacAro yatra tadekopacAramiti, yadi jagad vastuto nAnA tadA tatra nAnAtve paramArthatI vyavasthite ekatvamupacaryata eveti bhavatyekatvasyekasya samaha Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekonaviMzatitamI dvAtrizikA / 473 viSayasya tatropacAraH, yadi ca saMvRti sadeva nAnAtvamuddizyatAvacchedakIkRtya pAramArthikamekatvaM vidheyaM saMgrahasya, tathApi vastuto'sadeva nAnAtvamupacaryata iti ekasya nAnAtvasya tatropacAra ityekopacAram , ekaM nAneti vA atra vAkArazcArthakaH ekaM sidvivizeSarUpameveti vizeSANAM parasparaviruddhadharmAdhyAsena bhinnatvamiti eka nAneti yadvayavahArAdiparyAyArthikanayena kathyate tatrApi pUrvokkadizaikopacAraM bhAvanIyam, yadi ca svasvanimittApekSayaikatvaM nAnAtvaM cAbhyupagamyaM nAne kamiti ekaM nAneti ca pramANata ucyate tadA navA ekopacAra na bhavati anupacaritadharmapratipAdakameva, pUrvoktavacanadvayam, yathA bahiH-bAhyaM yathA rUpAdikapamucaritaikAnekasvarUpamanupacaritaikAnekasvarUpaM vA, tathA'dhyAtmam AtmadharmatayA'ntarvyavasthita sukha-duHkhAdikamapyupacaritekAnekasvarUpamanupacaritaikAnekasvarUpaM vA, hi yataH, adaH bahiradhyAtma ca, anyo'nyaprabhavam , bahirarthataH sukha-duHkhajJAnAdikamupajAyate iSTasAdhanatAjJAnapravRtticikIrSA guNavadAtmanaH bahiH padArtho'pyupajAyata ityanyo'nyaprabhavatvaM, tatazca bAhya yathAvidhaM tathAvidhamevAdhyAtmamityarthaH // 6 // jJAnAdInAmavagamazaktiH sAmAnyataH zuddhAvagamazaktaya ityanenopadarzitA tAneva kAraNa-kAryopadarzanena vizadayati niSpattirudayAcchaktistadvighAtisamakSayAt / anAvaraNahetorvA zaktirabhyudayAtmikA // 7 // niSpattiriti / "tadvighAtisamakSayAt" ityasya sthAne "tadvighAtitamaHkSayAt' iti pATho yuktaH / tadvidyAtitamaHkSayAt tadvighotino'vagamazaktevighAtinaH tamasaH jJAnAvaraNAdikarmaNaH kSayAt vinAzAt kSayazca kSayopazamasyApyupalakSaNabhUtena kSAyopazamikajJAnAvagamazakterapi lAbhaH, udayAd AvirbhAvAt , zaktiH pUrvatirohitabhAvenAvasthitA zaktiH, udayataH niSpattiH utpattirjJAnAderabhidhIyate pUrva zaktirUpeNAvasthitameva jJAnaM vighAtikarmakSayAdita AvirbhUtaM samutpannamityucyate, na tu pUrva zaktirUpeNApyanavasthitasyotpattiH sambhavati sarvathA'sata utpAdAsambhavAt anyathA zazazRGgAdirapyutpadyatetyarthaH, etena prathamamAvaraNakSayAdistataH zakterudayastato Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekonaviMzatitamI dvAtrizikA / jJAnaniSpattirityAvaraNakSayAdanantarameva jJAnaniSpattiriti na syAdataH pakSAntaramAhaanAvaraNahetorveti vA athavA, anAvaraNahetoH anAvaraNamAvaraNakSayAdistasya hetuH kAraNaM tasmAt yasmAt kAraNAdAvaraNakSayAdirutpadyate tasmAdeva kAraNAdityarthaH, abhyudayAtmikA zaktirbhavati tathA ca yasmin kSaNe svakAraNata AvaraNakSayAdistasminneva kSaNe tatkAraNato'vagamazakterudayastadanantarakSaNa eva jJAnaniSpattiriti na kSaNavilamba ityarthaH // 7 // eka evopayogaH sAmAnyaviSayakatvAd darzanaM, vizeSa viSayakatvAcca jJAnaM, na tu yugapadupayogadvayaM kramikopayogadvayaM veti darzayati cakSurdarzanavijJAnaM paramANvaukSNyamokSavat / tadAvaraNamityekaM na vA kAryavizeSataH // 8 // cakSurdazanavijJAnamiti / cakSurdarzanavijJAnaM cakSurjanyaM darzana sAmAnyajJAnaM, vijJAnaM vizeSajJAnaM cetyarthaH, tadekasamayatve nidarzanam, paramANvaukSaNyamokSavaditi atra samakAlIna paramANugataguNadvayapratipAdakena pAThAntareNa bhAvyam, yathAzrutapAThArthastu na samyagatayA'vadhAryate, uttarArdhaparyAlocanatazcakSurdarzanavijJAnakyamavasIyate, tadAvaraNamityekaM cakSurdarzanavijJAnopayogasyaikye cakSurdarzanavijJAnAvaraNamekamiti yadeva cakSurdarzanasyAvaraNaM tadeva cakSurvijJAnasyApyAvaraNam, vA athavA, na aikyaM na, kAryavizeSataH darzanAvaraNasya kArya sato'pi sAmAnyaviSayakatvasya tirodhAnaM vijJAnAvaraNasya kAryavizeSaviSayakavasya tirodhAnaM tayorvizeSAd medAt itthamevA cakSurdarzanAvadhidarzana-kevaladarzaneSvapi tanna jJAnakyaM tadAvaraNaikyaM taddhinnatvaM vA vibhAvanIyam // 8 // iyaM prakriyA sarvopayogeSu parizIlanIyetyAha artha-vyajanayorevamarthastu smRti-cakSuSoH / sarvopayogadvaividhyamanenoktamanakSaram // 9 // ... athavyaJjanayoriti / artha-vyaJjanayoH arthopayoga-vyaMjanopayogagorityarthaH, evam uktadizA darzanavijJAnasvarUpatvam , tatra myaJjanasyAvagraha Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekonaviMzatitamI dvAtriMzikA / 475 lakSaNa evopayogo bhavati na tvIhAdilakSaNaH tatraivoktadizA darzanavijJAnasvarUparavaM saGgamanIyam, arthasya tu avagrahe hAdayaH sarve'pyupayogA bhavanti teSUktaprakriyA yojanIyA, arthastu arthAvagrahaH punaH, smRti-cakSuSoH, smRtizaktimanasa iti smRtipadena manaso grahaNam smRtipadenaiva manasa upAdAnaM dhAraNAbhedarUpAyAH smRterarthaviSayakatvamevaM na vyaanaviSayakatvamiti tatpUrvapUrvajJAnaparamparAyA api tathaiva viSayanibandhana miti smRtizaktikasya manasasta-sugrahamityetadartham , evaM sati kimityAkAGkSAyAmAha -sarvopayogadvaividhyamiti, anena ukta prakAreNa sAmAnya viSaya katva-vizeSaviSayakatvalakSaNena sarvopayogadvaividhyaM sarveSAmupayogAnAM jJAna-darzanabhedena dvaividhyam , manaHparyavajJAnasya vizeSamAtraviSayakatvaneva, na tu sAmAnyaviSayakatvamiti vijJAnatvameva, tasya na darzanatvam , ata eva cakSurdarzanamacakSudarzanamavadhidarzanaM kevaladarza namityevaM catuvidhatvameva samaye pratipAditamiti yadi vibhAvyate tadA sarvopayoge manaHparyavopayogabhinnatvaM vizeSaNaM deyam, uktaprakAreNaitaduktamarthAdeva pratipAditaM na tu zabdAdityAha-anakSaramiti / / 9 / / sarveSAM viziSTajJAnaviziSTavaiziSTyAvagAhijJAnopalakSitavaiziSTayAvagAhijJAnAnAM sAMvyavahArikapratyakSarUpANAmindriya jAnindriyajAnAM parokSANAM ca smRti-tarka-pratyabhijJAnAnumAnAgama jAnAM matijJAnAnAmekamupAdanaprakAramupadarza yati prakAza-manasozcakSustulyamAptagatArthavat / vikRSTetarayorvyaktirgamyate cArthazaktitaH // 10 // prakAza-manasoriti / prakAza-manasoH prakAzaparenAtropayogasya grahaNam, upayogo bhAvendriyamiti bhAvendriyatvena tasya kAraNatvam, manasastu paJcendriyANAM matijJAne kAraNatvaM suprasiddhaM tayoH jJAnamiti zeSaH, tathA cApayogendriyamanojanyajJAnamityarthaH, cakSustulyam cakSuriti bahirindriya jajJAnaparaM tena tulyaM sadRzAm , sAdRzyaprayojaka sAdhAraNadharmamupadarzayati-AptagatArtharvAdati AkSaH sAmmukhyA dinA prAptaH, gataH pUrvotpannavizeSaNAdijJAnaviSayo'rthaH viSayitayA tadvat cAkSuSAdijJAnaM bhavati manojanya pratyakSamapAdRzam, smRtyAdiparokSajJAneSu prakAzaH manojanyeSu AptagatArthavattvamittham Apto'nubhavena prApto'nubhUta iti yAvad athavA'nubhavajanya Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekonaviMzatitamI dvAtriMzikA / saMskAreNa smRtyavyavahitapUrvakSaNavidyamAnena prAptaH gataH kAlAntaragato dezAntaragato'tIto vA yo'rtho viSayitayA tadvattvaM smRtau vartate, UhAparanAmake tarke AptaH kArya-kAraNabhAva-vAcyavAcakabhAvAdinA prAptaH gataH anvaya-vyatirekAbhyAM jJAto yo'rthaH sAdhyasAdhanAgatAvinAbhAvazabdArthagatavAcya-vAcakabhAvasambandhAdiviSayitayA tadvattvaM vartate, saGkalanAtmake pratyabhijJAne AptaH pratyakSapramANaviSayaH gataH pUrvAnubhavaviSayo yo'rtho viSayitayA tadvattvaM samasti, upamAnaM tu pratyabhijJAna evAntarbhUtam, anumAne AptaH anvaya-vyatirekAbhyAM sarvopasaMhAreNAvinAbhAvitayA prAptaH gataH tathopapattyanyathAnupapattyAnyatarAkalitajJAnajanitajJAnaviSayo yo'rtho viSayitayA * zabdaprabhavajJAne AptaH laukiko lokottaro vA vaktA puruSaH tena gato'vagato yo'rthoM tadvattvaM vartate, Agame viSayitayA tadvattvaM vartate iti sarvamatijJAnaviSayeSu AvaraNakarmakSayopazamalakSaNalabdhIndriyAtmakAptiviSayatvenApyAptatvamavaseyam, vikRSTe. tarayoH dUrasthAntikasthayoH, vyaktiH abhivyaktirjJAnamiti yAvat , arthazaktitaH arthagatAvaraNakSayopazamavizeSaviSayatvalakSaNayogyatAtaH, gamyate ca avasIyate punaH, kasyacidvipulazarIravRkSAderdUrasthatve'pi AvaraNakSayopazamaviSayatvalakSaNayogyatAbalAd grahaNamupajAyate, kasyacit kezAderatisUkSmasyAtinikaTasthatve ityeva grahaNaM bhavati sUkSmo'pi dUrastho'pi cAgnikaNAdiruktayogyatAvizeSAdavalokyate, arthagatoktayogyatAvizeSo'pi pramAtRvailakSaNyamadhikRtya vaicitryamAsAdayati yato mArjArAdInAmAlokamantareNaiva rAtrAvapi mUSakAdyarthasyAvagatirupajAyate, na manuSyAdeH evaM gRdhrAderatidUrasthapadArthagrahaNaM bhavati na manuSyAderiti // 10 // prakArAntareNArthazakti bhAvayati / parasparaspRSTagatirbhAvanApacayA dhvniH| baddhaspRSTagamadvayAdi sneharaukSyatizAyanAt // 11 // paraspareti / 'bhAvanApacayA dhvaniH" ityasya sthAne "bhAvanAcayAdhvani" iti pATho yuktH| bhAvanApacayAdhvani bhAvanayA auSadhAntaramizraNena zatasahasrapuTapAkAdinA ca pAradAdInAM loha-rajata-suvarNAdInAM ca apacayaH pUrvazakkihAsaH svabhAvAntaragamanaM ca bhavatItyevaM bhAvanApacayasya adhvani mAgeM caraka-suzrutAdi Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekonaviMzatitamI dvAtrizikA / 177 vibhAvite, sneharaukSyatizAyanAt puTapAkAdinA snigdhataratva-snigdhatamatvarUkSataratva-rUkSatamatvabhavanAt, parasparaspRSTagatibaddhaspRSTagamadvayAdi pAradAdyarthasya bhavatItyevamarthazaktiravagantavyA // 11 // etAvatA matijJAna prapaJcitam , zrutaM kimityAkAGkSAyAmAha vaiyarthyAtiprasaGgAbhyAM na matyabhyadhikaM zrutam / sarvebhyaH kevalaM cakSustamaHkramavivekavat // 12 // vaiyarthyati / zrutaM vaiyayAtiprasaGgAbhyAm zrutaM matipUrvakamiti zrutajJAnAd prAgavazyaklaptasya matijJAnasyaiva zrutajJAna kAryakAritvamiti zrutajJAnasya vaiyarthyam evamapi matijJAnabhinnatayA zrutajJAnamurarIkriyate cedUhAdijJAnamapi matijJAnabhinnatayA'bhyupagamyatAmiti jJAnasya Savidhatva-saptavidhatvAdiprasaGgalakSaNo'tiprasaGga iti, matyabhyadhika matijJAnabhinnaM zrutajJAnam , na sambhavati, upayogalakSaNo jIva iti nirupayogataH kadApi na bhavati, upayogazca jJAna-darzanAtmakaH svabhAvAdeva sarvasAmAnya-vizeSobhayAtmakavastugrAhI, sa sattvAMzabhedena tattadvicitrakarmapaTalAvRto vastutaH sannapyasanniva bhavati tattatpratiniyatakarmAvaraNakSayopazame matijJAnAdyAvRtajJAnarUpeNa vyapadizyate, azeSAvaraNAtyantakSaye ca sarvathA'nAvRtajJAnarUpatvAt , kevalamiti kathyate iti sarveSAM matijJAnAdikAraNAnAM tattadAvaraNakSayopazamAnAM kevalAvaraNAtyantakSayasya ca kevalaM prati kAraNatvamiti tebhyaH kevalamu. tpadyata ityAha-sarvebhyaH iti, cakSuH jJAnam, tamaHkramavivekavat tamasaH AvaraNIyakarmaNaH, kramavivekaH matijJAnAvaraNaM, zrutajJAnAvaraNaM, avadhijJAnAvaraNaM, manaHparyavajJAnAvaraNa, kevalajJAnAvara NamityevaM bhedaH tadvad AvaraNIyatvena kevalaM bhavatItyarthaH // 12 // yadyapi kevalotpAdAvyavahitapUrvasamaye matyAdikAraNIbhUtA matyAdyAvaraNakSayopazamA na santi, matyAdyAvaraNAtyantakSayasyaiva tadAnIM bhAvAt tathApi matyAdi. kAraNatAvacchedakatayA kluptasya gatyAbAvaraNakSayopazamatvasya matyAdyAvaraNalayeSvapi Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekonaviMzatitamI dvAtriMzikA / kayAcidapekSayA sattvaM samAzritya, matyAdikAraNatvaM svarUpayogyatAlakSaNaM prakalpya tathoktiH matyAdikAryAbhAve kevalapUrvasamaye teSAmAvaraNAnAM kathaM kSayaH AvaraNIbhUtakamapudgalAnAmAtmapradezebhyo vibhaktAnAM tadAnImapi sadAdbhavAdityAkAkSAyAmAha nazyanti viSayAkhyAte yoktavyA doSatA na cet / tritayA niyatAdekasAmAnyAd vA bahuSvapi // 13 // nazyantIti / "viSayAkhyAte yoktavyA'' ityasya sthAne "viSayAkhyAtiyoktavyA' iti pATho yuktaH / matijJAnAdyAvaraNakarmasu doSatA matijJAnAyutpAdapratibandhakatArUpA, tadAnIM na cet na yadi, tadeti dRzyaM tadA matijJAnAdiviSayANAM sarveSAM kevalajJAnalakSaNakhyAtisadbhAvAd, viSayAkhyAtiryoktavyA viSayAkhyAtinibandhanaprayogaviSayA matijJAnAvaraNAdayaH, nazyanti tatkAlInanAzapratiyogino bhavanti, vA athavA, bahuSvapi apinA vyaktirUpeNa pratyekamekAtmakeSu anantadharmAtmakatvasvAbhAvyAd bahusvarUpeSvityartho'vagamyate, yatra bahutvaM tatra catuSTatvAdisaMkhyA na bhavatyapi trayAtmakabahuSu catuSTavAderasambhavAt tritvasaGkhyA tu syAdeva tato nyUnasyai kasya dvayorvA bahutvAbhAvAt catuHpaJcAdiSu sarvatra trayANAM bhAvena tritvasya sarvatra bhAvAt, evaM ca matijJAnAvaraNAdiSu anantadharmA. tmakeSu pratyekaM tritvamavazyamaGgIkaraNIyaM tacca tritvamutpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatvena, tathA ca tritayA trayANAM bhAvaH tritA tayA tritayA utpAda-vyaya-dhrauvyalakSaNatrisvarUpatvena, niyatAt yatra yatra sattvaM tatra tatra utpAda-vyaya-dhrauvyalakSaNatrisvarUpatvamityevamavinAbhUtAt, ekasAmAnyAt anekAnugatamekaM sAmAnyamiti sAmAnyalakSaNavalAt sarvasya sAmAnyasyaikatvaM prAptameva tathApye keti yadupAttaM tena sakalapadArthAnugatatvaM tena sarvAnugatasattvalakSaNamahAsAmAnyAdityarthaH, "utpAda-vyaya-dhrauvyayukta sat" iti sallakSaNapratipAdakatattvArthasUtreNa utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatvaM sattvamitievaM ca yadi matijJAnAdyAvaraNAnAM vinAzo na bhavet tarhi niruktalakSaNasattvameva teSAM na syAditi niruktasattvAnyathAnupapattyA matijJAnAvaraNAdayo nazyantItyarthaH // 13 // Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekonaviMzatitamI dvAtriMzikA / 479 bhAvaraNakarmavinAzaH kasmAd bhavati kevalasya kiM phalamityAkAkSAyAmAhadoSapaktirmatijJAnAnna kiJcidapi kevalAt / tamaHpravayA niHzeSavizuddhiH phalameva tat // 14 // doSapaktiriti / "tamaHpravayA niHzeSavizuddhiH phalameva tat' ityasya sthAne "tamaHpracayaniHzeSavizuddhiphalameva tat" iti pATho yuktaH / doSa. paktiH kevalotpAdapratibandhakakAma-krodhAdidoSaprayojakajJAnAvaraNIyAdikarmaparizATaH matijJAnAt, atra zrutajJAnAnupAdAnabIjaM svamate zrutasya matijJAnAntarbhUtatvameva, na kiJcidapi kevalAt uttarottara kevalopayogadhArAsiddhayarthapUrvapUrvakevalopayogasyottarottarakevalopayogaM prati kAraNatvamityuttarakevalopayoga eva pUrvakevalopayogasya phalaM bhavati kintu vijAtIyaM kiJcidapi phalaM kevalAnna bhavatItyarthaH, anyathA kAryamAtrajanakatvaniSedhe arthakriyAkAritvalakSaNasattvAbhAvAcchazazRGgAdivadalIkatvaM tasya syAt , tamaHpracaniHzeSavizuddhiH phalameva tat tamaso jJAnAvaraNIyAdikarmaNo yaH pratyayaH AtmapradezaiH saha kSIranIramizraNanyAyenaikIbhUyAvasthitaH saGghAtaH tasya niHzeSeNa sAmastyena yA vizuddhiH AtmapradezebhyaH pRthakkaraNaM saiva jJAnAvaraNoyAdi karmaNAmAtyanti kakSayo'bhimataH tatphalameva tat kevala jJAnamityarthaH, aSTasahasrIvivaraNe dvitIyaparicchede zrIyazovijayopAdhyAyena haribhadrasUrimate kevalasya saphalatvaM darzitam , tathA ca tadgranthaH zrIharibhadrasUrayastasyApi paramamuktirUpaphalamadhikRtya parAera phala tvaM svIcakruH, taduktaM SoDazakaprakaraNe "etad yogaphalaM tat parAparaM dRzyate paramanena / tat tattvaM yad dRSTvA nivartate darzanAkAGkSA // 2 // " iti // 14 // nanu kevalajJAnaM sakalaviSayakaM yadabhyupagamyate tadvAn sarvajJa iti cAbhyupeyate tadenniSpramANakaM, na hi tatra pratyakSaM pramANaM, pratyakSaM hi indriyajanyamanIndriyajanyaM vA tatra na tAvadindriyajaM pratyayaM sarvajJaM viSayIkaroti rUpa-rasa-gandha-sparzazabdAnAmudbhUtarUpAdimatAM dravyANAM tadgata kriyAsAmAnyAnAmeva tattadindriyayogyAnAM grAhakatvenaiva cakSurAdIndriyajapratyakSapravRtteH sarvajJasya tu tattadindriyagrahaNayogyatAviraheNa tadgrAhakatayA bahirindriyajapratyakSapravRttyasambhavAt nApyanindriyajapratyakSaM sarvajJagrAhakaM, Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. divAkarakRtA kiraNavilIkalitA ekonaviMzatitamI dvAtrizikA / tattatpuruSIyamanasAM tattatpuruSAtmatadgataguNAdipratyakSajanakAnAmapyanyAtmakatadgatasarva- viSayAdikajJAnapratyakSajanakatvAsambhavAt bAhyaviSaye manaso bahirindriyadvAreva pravRttiH na tu svAtantryeNeti sarvajJAnaviSayatvenAbhimatAnAM sarveSAM bahirindriyAyogyatve, manaso'pyayogyatayA tadviSayakajJAne pratyakSajanakatvena manasaH pravRttyasambhavAt, etena sarvajJasya manaH sarvajJasAkSAtkAra janayat tadgataM sarvaviSayakajJAnasAkSAtkAramapi janayatIti mAnasapratyakSaM sarvaviSayakajJAne tadvati ca pramANamiti nirastam , sarveSAM viSayANAM manasA grahaNAbhAve tadviSayakajJAnasyApi manasA grahaNAsambhavAt, yAdRzaM svasya svarUpaM tAdRzameva svasaMvedanapratyakSaM gRhNAti sarvaviSayakajJAnaM tu nAdyApi sarvaviSayakajJAnatvenAsAdhAraNarUpeNa kenApi pramANena siddhamiti 'svasaMvedanapratyakSaM tathA gRhvAtIti kathaGkAramavadhArayituM zakyamiti na svasaMvedanapratyakSamapi tatra pramANam, sarvajJAnena saha kasyacidapi hetoH pratyakSAdipramANenAvinAbhAvagrahaNAbhAvAt, tato'numAnasya sarvaviSayakajJAnaviSayakasyAsambhavAdanumAnaM / sarvaviSayakajJAne pramANamityapi na vaktuM zakyam, sarvaviSayakajJAnatvAdisAdhAraNadharmeNa sarvajJAnasadRzaM na kimapi jJAnamadyApi pratipannaM yena sAdRzyagrahaNamupamAnaM sarvaviSayakajJAne tadviti pravartetetyupamAnamapi na sarvaviSayakajJAne pramANam, bhAgamastvanAptapraNoto na pramANam, AptapraNItavastu sarvajJAnAdipratipAdakaM bhavedapi tatra pramANaM yadi praNeturAptatvaM siddhaM syAt, sarvajJAnavattvenaivAtatvasiddhau ca sarvajJAnavattvAdAptatvaM siddhirAptotatvAdAgamasya pramANatayA prasiddhistatazca sarvaviSayakajJAnavattvaprasiddhirityevaM cakra. kApattyA nAgamo'pi tatra arthApattistvanumAnAntarbhUnA'numAnanirAkaraNenaiva nirAkRtA, tasyA atirikatve'pi tasyAH sarvajJAnena vinA kazcidartho'nupapannaH syAt, tena cAnutpadyamAnopapAdakasya sarvaviSayakajJAnasya kalpanA bhavet, na caivaM sarvaviSayakajJAnena vinA kazcidartho'nupapannatayA'vagata ityato'pi nApattiratra pramANam, kiJca, sarvaviSayakaM jJAnaM yadi kutrApi pratyakSAdau jJAnavizeSe'ntarbhUtaM bhavet tadA tatra pramANagaveSagA yujyeta, na ca tat sambhavati tathAhi sarvaviSayakaM jJAnaM pratyakSaM bhavadindriyajanyamanindriyajanyaM vA bhavet, na tAvacakSurAdIndriyajanyam, cakSurAdIdriyANAM yogyavartamAnapratimiyatarUpAdiviSayakajJAnamAtrajanakAnAM viprakRSTasanikRSTavyavahitAvyavahitAtotAnAgata-vartamAnasakalArthajJAnabanane sAmarthyAbhAvAt, nApya Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekonaviMzatitamI dvAtrizikA / 181 nindriyajanyam, manaso'ntargatAtmatadguNajJAnAditadgatAtyAdipratyakSajanana eva svAtavyeNa sAmarthyAt, nApi tadanumAnam, azeSeNa vastunA samaM kasyacilliGgasya pratyakSeNAvinAbhAvAgrahe'numAnAtmakasarvaviSayakajJAnAsambhavAt, tatrAnumAnena vyAptigraha. Namapi vaktumazakyam, vyAptiprAhakAnumAnasyApi svavidheyAvinAbhAvAvinAbhUtaliGgajJAnapUrvakapUrvakatvena tAdRzaliGgajJAnAsambhave'sambhavAt tAdRzaliGgajJAnasyAnumAnAtmakatve'navasthAnAt, upamAnaM tu pratiniyatasAdRzyAdiviSayakaM na sambhavatyeva sakalaviSayakam, sakalaviSayakajJAnasaMbhave satyeva, tadvatpuruSapraNItAgamaprabhavaM sakalajJAnaM sambhavati vaktuH sakalaviSayakajJAnAbhAve tatprabhavAgamasya sakalapadArthapratipAdakasyAgamasyAsambhavena, tajjanyasakalapadArthaviSayakajJAnasyAsaMbhavAd bahUnAM zabdAnabhidheyAnAmapi vastUnAM satvena tadasAdhAraNadharmeNa tadabhilApakasya zabdasyaivAbhAvena tadghaTitasyAgamasyaivAbhAvena tajjanyasya sarvaviSayakajJAnasyAsambhavAt / sakalArthAnAmantareNa yadi kimapyanupapannaM jJAyeta tadA tadupapAdakasarvArthakalpanA lakSaNArthApatti. rUpaM sakalajJAnaM bhavet na caitramiti nAstyeva sarvaviSayakaM jJAnamityata Aha samagraviSayaM jJAnamavazyaM yasya kasyacit / tasya vRttyantarApatternAnyadAvaraNaM kSayAt // 15 // smaavissymiti| "vRttyantarApatteH" ityasya sthAne "vRttyantarApattiH" iti pAThaH, "varaNaM kSayAt" ityasya sthAne "varaNakSayAt' iti ca pATho yuktaH / yasya kasyacit jinasya buddhasya, kapilAdervA, avazyaM niyamena, samagraviSayaM sakalavastuviSayakaM, jJAnam upayogaH, tena sakalavizeSaviSayakaM jJAnaM sakalasAmAnyaviSayakaM darzanaM na tvekaM jJAnaM sakalavastuviSayakaM tasya sAmAnyaviSayakatvAbhAvAditi doSasya nAvakAzaH, athavA svamate jJAnaM darzanaM caikameveti jJAnasya sakalaviSayakatvavat sakalasAmAnyaviSayakatvamapyastyeveti jJAnapadasyopayogaparatvAnAzrayaNe'pi noktadoSaH, sarvasthaviSayasya jJeyasvabhAvatvaM jJAnasya ca vinigamanAvirahAtU sarva viSayAvagAhanasvabhAvatvam evaM satyapi-yanmatijJAnAdikaM na sarva viSayamavagAhate tatpratibandhakajJAnAvaraNIyakarmaNA pratibandhAt tasyAtyantikakSaye ca 31 Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekonaviMzatitamI dvAtrizikA / pratibandhakAbhAvAt sarvaviSayakaM jJAnaM syAdeva, yathA dAhye tRNAdau sati,, dAhapratibandhakamaNyAdisamavadhAne vahninA dAho na janyate pratibandhamaNyAdyapagame tu dAho'vazyaM bhavatyeva tathA prakRte'pi, taduktam "jJo jJeye kathamajJaH syAdasati pratibandhari / .. satyeva dAhyena hyagniH kvacid dRSTo na dAhakaH // 3 // " iti / tacca jJAnaM sakalaviSayakapratyakSarUpamupeyate, tatra pramANaM tu sarva padArthAH kasyacit pratyakSajJAnaviSayA zeyatvAd vahnayAdivadityanumAnam, sarvaviSayakajJAnaM tu sarvazabdAdito jAyamAnaM nApalapituM zakyate, pratyekamekakaviSayakANi yAni jJAnAni tadviSayakatvamAdAyApi sarveSu padArtheSu jJeyatvaM samastItyato nAtra hetuH svarUpAsiddhikalaGkitaH sakalaviSayakajJAnasyendriyajatvAnindriyajatvasusaMvedanapratyakSatvApAkaraNena pratyakSatvaM yat khaNDitaM pareNa, tajjainamatAnavabodhavilasitam , jaina. mataM caivam-pratyakSaM dvidhidhaM sAMvyavahArikaM pAramArthikaM ca, tatrendriyajAnindriyajabhedena sAMvyavahArikaM dvividhaM matijJAne'ntarbhavati, pAramArthikamapi vikala-sakalabhedena dvividham, tatra vikalaM pAramArthikapratyakSamavadhijJAna-manaHparyavajJAnabhedena dvividham, tatrAvadhijJAnamityaM nirUpitaM pramANa-nayatattvAloke "avadhijJAnAvaraNavilayavizeSasamudbhavaM bhavaguNapratyayaM rUpidravyagocaramavijJAnam" bhasya sUtrasyAyamartho darzito ratnaprabhasUriNA-"avadhijJAnAvaraNasya bilayavizeSaH kSayopazamamedaH tasmAt samudbhavati yat manaH sura-nArakalakSaNaH guNaH samyagdarzanAdiH, to pratyayau hetU yasya tat tathA, tatra bhavapratyayaM sura-nArakANAM, guNapratyayaM punanara-tirazcAm, rUpidravyagocaraM rUpidravyANi pRthivIpAthaH-pAvaka-pavanAndhakAra chAyAprabhRtIni tadAlambanamavadhijJAnaM jJeyam," manaHparyavajJAnaM tvevaM lakSitam"saMyamavizuddhinibandhanAd viziSTAvaraNavicchedAjjAtaM manodgavyaparyAyAlambanaM manaHparyAyajJAnam" tadvayAkhyAnamittham-"viziSTacAritravazena yo'sau manaHparyAyajJAnA. varaNakSayopazamaH tasmAdudbhUtaM mAnuSakSetravattisaMjJijIvagRhItamanodravyaparyAyasAkSAtkAri yajjJAnaM tanmanaHparyAyajJAnamiti, anayoH pratiniyatAlpArthaviSayakatvAd vikalapratyakSatvam, cakSurAdIndriyANAM manasazca nAtra vyApAra itIndriyAnindriya Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekonaviMzatitamI dvaatriNshikaa| 483 janyatvAbhAve'pi pratyakSatvamakSa AtmA taM pratigatatvAdavaseyam", pAramArthikaM sakalapratyakSaM tu kevalajJAnam , tannirUpaNaminthamm-"sakalaM tu sAmagrIvizeSataH samudbhUtasamastAvaraNakSayApekSaM nikhiladravya-paryAyasAkSAtkArisvarUpaM kevalajJAnam" eladvivaraNamidam-'sAmagrI samyagdarzanAdilakSaNa!'ntaraGgA, bahiraGgA tu jinakAlikabhavAdilakSaNA, tataH sAmagrIvizeSAt , prakarSaprAtasAmagrItaH samudbhUto yaH samastAvaraNakSayaH sakalaghAtisaMghAtanighAtamtadapekSaM sasakalavastuprakAzasvabhAvaM kevalajJAnaM jJAtavyam, atra ca cakSurAdIndriyANAM manamazca vyApArI nAsti, athApi pratyakSayam , pratyakSatve'syAnumAnaM pramANa mupadarzitameza, lavalavastuviSayakatva vAsya sAkalyam kevalatvaM ca samastAvasyarahitanvamiti, etacca jJAnaM jinasyaiva nAnyasya suddhAderetat samarthanaparaM pramANana matavAlokamata sUtratrayam "tadvAnahana nirdoSatvAt" "midoSo'sau pramAmAvirodhivAkyAt, "tadiSTasya pramANenAbAzyamAnatvAt tadvAcastenAvirodhasiddhiH" iti, vayAkhyAnaM koNattham-tat kevalaM nityamasyAstIti nityayoge matum , niSmAnto dobhyo rAga-dveSAjJAnalakSaNebhyo nirdoSastadbhAbastattvaM tasmAt, prayoga:--'arhan sarvajJo nirdoSatvAta, yastu naivaM sa naivaM yathA rayApuruSaH, tathA cAIna , tammAta sarvajJaH' iti, prayoga:-'arhan nirdoSaH pramANAvirodhimAyAA , yastu na nirdoSaH sa na tathA, yathA rApuruSaH, pramANAvidhika cAIla, to nirdoSaH' iti, apArhataH iSTasya prati dAtAyA saMmatasyAne kAna lancasya, drava padAraH, adana sarvatra pramANAvarodhilAka, tatra pramANa vANa, mAjA mAnna, yasyAbhirataM tattvaM yantra emANena na bAdhyate, sa natra prAvidhidAga , yathA rAmAdau bhiSagaraH, na vAyane ca pramANenAhato'bhimAnekAnta dinatyam, usmAt tatrAsau pramANAvarovitA iti siddhamahatva sarvajJa iti : gadyuktadizaH jinasyaiva, samagraviSayakaM jJAnaM tadA tathaiva vaktavyaM kimiti vizeSAnavadhAraNAtmakaM sAya kasyaciditi, naivaM zaGkayam ravasya nirAgrahatva patipattyarthamevamabhidhAnAta, athavA prathamataH sAmAnyato dRSTAnumAna mevAdaraNIyaM, tataH sAmAnyataH sAdhyaprasiddhA vitarabAdhAnupAnaM tataH parizeSAnumAnena vivakSitasAdhyavizeSaprasiddhirityabhiprAyeNa sakalaviSayakajJAnaM tadAzrayatayA puruSadhaureyo niSTaGkitaH / nanu bhavatUkanItyA samagraviSayakaM jJAnaM tasya punaruttarakAlaM Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA ekonaviMzatitamI dvAtrizikA / www. bhatijJAnAdirUpeNa pariNAmaH kuto na bhavatItyAzaGkAnivRttaye tvAha-tasyeti samAviSayakajJAnasyetyarthaH, anyadA uttarakAle, vRttyantarApattiH matijJAnAdilakSaNapariNAmAntarApattiH, na naiva, AvaraNakSayAt jJAnAdyAvaraNakarmaNaH sarvathA vilayAt, AvaraNakSayopazamajanyaM ca matyAdijJAnaM sAvaraNamiti kiJcidaze AvaraNe satyevotpadyata iti tadabhAve kAraNAbhAvAdeva notpadyata ityarthaH // 15 // AgamAdapi bahuvidhAnna samagrArthasya sarvathA vijJAnamatastathAvabhAsake kevalajJAna-darzane tato vilakSaNe abhyupagantavye ityAha vRkSAdyAlokavat kRtsnaM stokAkhyAnamanekadhA / atyantAnupalabdhirvA viziSTe jJAna-darzane // 16 // vRkSAdyAlokavaditi / vRkSAdyAlokavat yathA dUrasthitasya vRkSAderAloko jJAnaM kiJcidastIti sAmAnyataH, tato nAtidUrasthitasya zAkhAmAtra. parijJAnaM tataH kiJcit sannihitasya skandhAdivijJAnaM tato'pi sannihitasya patra-phala-puSpAdivizeSajJAnataH sahakAratarurayamityAdivRkSavizeSAdiparijJAnaM, tathApi yAvanto'nuvRtti-vyAvRttibuddhiphalakA vRkSAdigatAH sAmAnya-vizeSadharmAstAvaddharmaviziTatayA vRkSAdiparijJAnaM na bhavati, tathA kRtsnaM samagram , anekadhA anekaprakAreNa, stokAkhyAnam alpadharmaviziSTavastukayanaM lakSaNayA tajjanyajJAnaM na sampUrNavastusvarUpaviSayakam , iyaM ca jainAgamatajjanyajJAnaviSayiNI carcA, vA athavA, atyantAnupalabdhiH ekAntavAdyAgamato'rthAnAmatyantAnupalabdhiH atyantaparijJAnAbhAvaH, yataH ekAntavAdyAgamA ekAntamevArtha prativAdayanti ekAntazca ko'pyoM nAstikasya tata upalabdhiH kalpitaM tu jJAnaM vastuto'jJAnameva, na hi zazazRGgAderasato jJAnaM paramArthato jJAnaM bhavati, 'je egaM jANai se savvaM jANai' iti, "eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH / sarve bhAvAH sarvathA tena dRSTAH / sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTAH eko bhAvastattvatastena dRSTaH // 4 // " Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekonaviMzatitamI dvAtriMzikA / 485 iti vacanato jainAgamajanyamapi jJAnaM sarvathA vastvaprakAzakatvAdanupalabdhireva tathApi sarvamanekAntAtmakamityevaM sAmAnyato vastuno jJAnaM kathabidupalabdhirapi vizeSatazcAnupalabdhirapi, etAdRzAnupalabdhitvaM ca kevalajJAne'pi samastyeva sarvamanekAntAtmakamityanena sarvAntargatasya kevalasya yadrUpApekSayopalabdhitvaM tadanyarUpApekSayA'nupalabdhitvamapi, na tvatyantaM, ekAntavAdijJAnaM tvatyantAnupalabdhireveti yuktamanupalabdheratyanteti vizeSaNam , ata iti dRzyabhUtasyAsmAt kAraNAdityarthaH, jJAna-dazane kevalajJAna-darzane, viziSTe jJAnAntaravilakSaNe, syAdvAdakevalajJAne sakalArthAvabhAsane ityatra syAdvAdajanyajJAnasya sakalAvibhAsitvaM yaduktaM tatsakalAdezamahimneti vibhAvayantu sudhiyaH // 16 // vicitrakarmanimittakanimittavaicitryaprayuktajIvagataphalavaicitryopadarzanAyAhaprArthanA-pratighAtAbhyAM vedhante dvondriyAdayaH / manaHparyAyavijJAnaM yuktaM teSu na vA'nyathA // 17 // prArthanApratighAtAbhyAmiti / prArthanA-pratighAtAbhyAM bhavatA mahyamidaM deyamiti yAcanA prArthanA, pratighAtaH parasparAbhimukhagatyaikagatyA vA gatipratipratibandhakaH saMyogavizeSastAbhyAM prArthanA-pratidhAtAbhyAm, dvIndriyAdayaH dvIndriyaprabhRtayo jIvAH, "vedyante' iti "veSTayante' ityanayoH kaH pAThaH samIcIna iti stutikArAbhiprAyAparijJAnAt kimanenoktamiti sandehAcca nAvadhArito mayA, samyag vicintya pAThAvadhAraNaM kartavyam , anyathA evamanabhyupagame, teSu dvIndriyAdijIveSu, na ca naiva, manaHparyAyavijJAnaM pUrvopadarzitasvarUpam , yuktaM samIcInam yena tato dvIndriyAdInAM phavizeSAH prArthanA-pratighAtAvantareNopapadyatetyarthaH // 17 // phalavaicitryaprayojakajJAnAvaraNAdyaSTavidhakarmopadarzayatinimittamantarAyatta catuSkamaparaM phalam / manuSya-tiryagbhavayoH karmAyuSkapuraHsaram // 18 // Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekonaviMzatitamI dvAtriMzikA / / nimittamiti / "antarAyattaM" ityasya sthAne "antarAyAttaM" iti pATho yuktH| nimittaM duHkhAdikAraNarAga-dveSAdinimittam , antarAyAttaM antarAyasya karmaNo'dhInam , catuSkaM kAma-krodha-lobha mohacatuSTayam , aparaM anyat , phalaM karmaphalam , manuSya tiryagbhavayoH manuSyagati-tiryagajAtayo vayoH, karma AyuSkapurassaraM AyuSkarmapUrvakaM karma nizcitaminyuttarapadyagatena smbndhH||18|| nizcitaM mohavedye vA prasaGgAnupapattitaH / ekaM naikAnubhAvaM vA bIjAdharthaprakAravat // 19 // nizcitamiti / vA athavA, moha-vedye mohanIya-vedanIyakarmaNI, bhavata iti zeSaH, tatra hetuH prasaGgAnupapattitaH iti dAra-putrAdi-ziSyAdi-maNikAJcanAdinA prakarSaNa saGgasya sambandhasya mohanIya-vedanIyakarmaNI vinA'nupapatterityarthaH, phalabhedAnyAthAnupapattyA nimittamedo'vazyamupeya ityAha-ekamiti, ekaM ekameva karma, na tvaSTavidham , ekAnubhAva vA athavA, ekAnubhAvameva kama nAnekAnubhAvam , iti na naiva, uktamartha dRSTAntopaSTambhena dRDhayati, bojAdyarthaprakAra. vaditi bIjAdyarthasya prakAro yathA'ne kastathAH karmaNo'prItyarthaH, na hi zAlibIja-godhUmabIja-yavabojAdikamekaM na vA zAlibIja-godhUmabIja-yavabIjAdiprabha. vANAmakurANAmekyaM tathA prakRte'pIti bhAvaH // 19 // pariNAma-karmaNorapyaikyaM parasparasAdRzyaM cetyupadarzayatipariNAmaphalaM karma pariNAmastadAtmakaH / tayoranyo'nyasAdRzyaM yuktaM nAnekadharmataH // 20 // pariNAmaphalamiti / pariNAmaphalaM pariNAmaH phalaM yasya tatpariNAmaphalamiti, bahuvrIhyAdare pariNAmakAraNaM karmetyarthaH, pariNAmasya phalaM pariNAmaphalamiti tatpuruSAbhyupagatau pariNAmakAryam , karmetyarthaH etavayamapi sambhavati karmaNaH pariNAmavizeSo bhavati, pariNAmavizeSAcca karma bhavatIti, tathA pariNAmaH tadAtmakaH karmAtmakaH pariNAmaH, kArya-kAraNayoH kathaJcit tAdAtmyAt pari Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekona vazatitamI dvAtrizikA / 187 NAmi-pariNAminorapi kathaJcidamedAt , tayoH karmapariNAmayoH, "nAnekadharmataH" ityasya sthAne "nAnakadharmataH" iti pATho yuktaH / nAnakadharmataH tasya nAnAdharmataH ekadharmatazcetyarthaH, anyo'nyasAdRzyaM parasparasAdRzyam , yuktam samIcInam , nAnekadharmata iti pAThasyaivAdare tu kAkunakAraH, tathA ca anekadharmataH sAdRzyaM na yuktamapi tu yuktamevetyarthaH // 20 // AyuHkAlaphalaM saumyaH pariNAmAnna vidyate / gatyAdyarthapRthaga nAma mUlottaranibandhavat // 21 // Ayuriti / "saumyaH pariNAmAna vidyate' ityasya sthAne "saumyapariNAmAna bhidyate' iti pATho yuktaH / AyuHkAlaphalaM AyuHkarmaNaH yatkAle yAvat kAlikamAyuHkarma nibaddhaM tAvatkAla eva nonAdhikakAle phalamupabhogaH, tatsaumyapariNAmAt bhAyuHkarmaNa eva * yathA'vasthitapariNAmAt pariNAma eva sa tAdRzaH yena yuktasamaya eva tatphalam , tasmAd na bhidyate na bhinnaM bhavati, gatyAdyarthapRthaga nAmeti gatyAdyartha manuSyagati-tiryaggatyAdyarthakaM, pRthaga nAma nAmakarma vibhinnam , nAmetyupalakSaNaM gotrakarmaNo'pi, tatra "gati-jAti-zarIrAjhopAGganirmANabandhana-saGghAta-saMsthAna-saMhanana-mparza-rasa-varNAnupUrvyagurulaghUpaghAta-parAghAtAtapodyotocchvAsa-vihAyogatayaH pratyekazarIra-trasa-subhaga susvara-zubha-sUkSma-paryApta-sthirAdeyayazAMsi setarANi tIrthakRttvaM ca" (8-12) iti tattvArthasUtrapratiprAptaM dvicatvArizadvidhaM nAmakarmAvaseyam , uccairgotra-nIcairgotrabhedena dvividhaM gotram , etAdhatA'STavidhakarmaprakRtiH sUcitA, sA ca mUlaprakRtyuttaraprakRtibhedena dvividheti sUcayati mUlottaranibandhavaditi aSTavidhakarmabandhasya prakRtibandha-sthitibandhA'nubhAvabandhapradezabandhabhedena caturvidhatvaM tatrAptaH prakRtivandhaH sUcita ityarthaH // 21 // sthitibandhaM darzayati sthityantamanyavaiphalpAd yathArthapratibodhakam / tadaudArikadehAbhyAmanyaccAtiprasaGgataH // 22 // Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekonaviMzatitamI dvAtriMzikA / sthityantamiti / sthityantaM sthitiparyantaM karmaNaH prakRtibandha-sthitibandhobhayam , yathArthapratibodhakam karmaNaH prakRtibandha-sthitibandhau samyagvijAnan puruSaH pratibuddha: san mokSAya ghaTata iti tadubhayaM yathArthapratibodhakam, anyavaiphalyAt anyasya prakRtibandha-sthitibandhabhinnasya anubhAvabandha-pradezabandhadvayasya vaiphalyAt, yathArthapratibodhanaprayojanAnupayuktatvAt , sthitizcaivaM karmaprakRtInAM jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-vedanIyAntarAyANAM triMzatsAgaropamakoTIkoTayaH parA sthitiH, karmaprakRtermohanIyasya saptatisAgaropamakoTIkoTayaH parA sthitiH, nAma-gotraprakRtyoH vizati: sAgaropamakoTIkoTayaH parA sthitiH, karmaNa AyuSkaprakRteH trayastriMzatsAgaropamANi sthitiH, uttaraprakRtInAM sthitivaicitryaM tattvArthasUtrabhASyAdito'vaseyam , karmaNAmudayAvalikApravezalakSaNo vipAko'nubhAvabandhaH, pradezabandhastu "nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmaikakSetrAvagADhasthitAH sarvAtmapradezeSu anantAnantapradezAH" (8-25) iti tattvArthasUtrato'vaseyaH, uktasvarUpa sthityantaM tadaudArikadehAbhyAM bhavatIti zeSaH, tatpadena kArmaNazarIrasya grahaNam , "anyaccAtiprasaGgataH" ityasya sthAne "anyathA'tiprasaGgataH" iti pATho yuktaH / maudArika-vaikriyA''hAraka-taijasa-kArmaNamedena zarIra paJcadhA, yatra kArmaNaM tatra tejasaM miyatamiti kArmaNagrahaNenaiva taijasaM gRhItaM bhavati, tatra anyathA audArikamupAdAyAnupAdAyApi vA vaikriyasyAhArakasya vopAdAnena sthityantavyavasthatyabhyupagame, atiprasaGgataH atiprasaGgApatterityarthaH // 22 // nigranthasaMyatA rAgAnyanubandhasthitikramAt / dvividhA eva sAmarthyAMdanantA vA'pi siddhavat // 23 // nirgranthasaMyatA iti| nirgranthasaMyatAH nirgranthA prantharahitAH saMyatAH sAdhavaH nirgranthAzca te saMyatAzca nirgranthasaMyatAH, pulAka-bakuza-kuzIla-nirgranthasnAtakamedena paJcavidhA nirgranthAH, granthaH karmASTaprakAraM mithyAtvAvirati(kaSAya)duSpraNihitayogAzca, tajaye pravRttAni niryanyAni nirgacchadgranthA nirgranthA dharmopakaraNAhate parityantabAhyAbhyantaropadhayo nirgranthAH, tatra satatamapratipAtino Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekonaviMzatitamI. dvAtrizikA / 489 jinoktAdAgamAnnirgranthapulAkAH, nairgranthyaM prati prasthitAH zarIropakaraNavibhUSAnuvartinaH Rddhi-yazaskAmAH sAtagauravAzritA aviviktaparivArAH chedazabalayuktA nigranthA bakuzAH, kuzIlA dvividhAH pratisevanAkuzIlAH, kaSAyakuzIlAzva, tatra pratisevanAkuzIlA nairgranthyaM prati prasthitA aniyamitendriyAH kathaJcit kiJciduttaraguNeSu virAdhayantazcaranti te pratisevanAkuzIlAH, yeSAM tu saMyatAnAM satAM kathaJcit saMjvalanakaSAyA udIyante te kaSAyakuzIlAH ye vItarAgachadmasthA IryApathaprAptAste nigranthAH, IryAyogaH panthAH saMyamaH yogasaMyamaprAptA ityarthaH, sayogAH zailezipratipannAzca kevalinaH snAtakA ityevaM nigranthasaMyatA Akare pratipAditAH, "rAgAnya' iti sthAne "rAgAdya' iti pATho yuktaH, te nirgranthasaMyatA rAgA. dyanubandhasthitikramAda dvividhA eva vA athavA, sAmarthyAt avAntarasvasvAsAdhAraNakriyAlakSaNadharmayogAd , anantA api anantasaGkhyakA api bhavanti, siddhavat mukavat aSTavidhakarmakSayalakSaNasiddhimattvena sarveSAM muktAnAmaikye'pi ekasamayasiddha-dvisamayasiddhetyAdimedena yathA siddhA anantasaGkhyakAstathetyarthaH // 23 // siddhAnte dharmAstikAyA-'dharmAstikAyA-''kAzAstikAya-pudgalAstikAya-jIvAstikAyamedena paJcAstikAyAH prarUpitAH, tatra nizcayanayato jIva-pudgalayoreva pariprahaparizuddha ityupadarzayati- . prayogavizrasA karma tadabhAvasthitistathA / lokAnubhAvavRttAntaH kiM dharmAdharmayoH phalam // 24 // prayogeti / prayoga-vizrasAkarma prayoga: puruSaprayatnaH, vizrasA svabhAvapariNAmaH tAbhyAM prayoga-vizrasAbhyAM yadgatilakSaNaM karma yacca kevalaprayatnasAdhyaM karma, yacca kevalasvabhAvajanitaM karma, etat karmatrayaM gatilakSaNaM prayogavizrasA karmetyanenoktaM, tathA tadvat, tadabhAvasthitiH puruSaprayatnena gatipravirodhakena kvacit svabhAvatazca gatyabhAvalakSaNA sthitiH, ityevaM gati-sthitI eva, lokAnubhAvavRttAntaH lokAkAzasya kAryaprakAraH, kiM etadvyatiriktaM kiM dharmAdharmayoH dharmAstikAyAdharmAstikAyayoH phalaM kAryam na kiJcit phalamityarthaH, dharmAstikAyAdharmA stikAyAbhyAM paricchinnamAkAzameva lokaH, dharmAstikAyAdharmAstikAya Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49. divAkarakRtA kiraNAklokalitA ekonaviMzatitamI dvAtriMzikA / vikalamAkAzamevAlokaH, evaM ca gatyu maSTambhakArI dharmAstikAyaH, sthityupaSTambhakArI cAdharmAstikAyo na bhavetAM tadA tatparicchinnAkAzasvarUpasya lokasya, tadabhAvaviziSTAkAzasvarUpasyAlokasya vyavasthaiva na bhavet tathA sati gatimatoH sthitimatoca jIva-pudgalayoH sarveSvAkAzapradezeSu gamanaM sthitizca tAvatAmeva pradezAnAM tayonimittatvamekAnugamakadharmamantareNa sambhavati, teSAmanantAnAM svaskAsAdhAraNadharmeNa nimittatvAbhyupagame tvanantakArya-kAraNabhAvaprasaGga ityabhyupamantavyau dharmAdharmAstikAyAvityabhisandhiH // 24 // avagAhakAnAM jIva-pudgalAnAmavagAhapradAnaphalaka AkAzAstikAyo'bhyupeya ityAha AkAzamakgAhAya tadananyA diganyathA / tAvapyevamanucchedAt tAbhyAM vA'nyamudAhRtam // 25 // AkAzamiti / AkAzamavagAhAyeti bhavatIti zeSaH, dUratvAntikatvAdidhInimittamapyAkAzameva tata eva daizika-paratvAparatvayoH prAcI pratIcyAdivyavahArasya copapattirityAkAzAvyatiriktaiva digityAha-tadananyeti AkAzAdabhinnetyarthaH, dig dizA, avagAhyatayA kRptasyAkAzasya dikAryakAritvAbhyupagame gatyupaSTambhakatayA kluptasya dharmasya sthityupaSTambhakatayA kluptasyAdharmasya ca dik. kAryakAritvamastvityevaM vinigamanAvirahe'stvatirikA digityata Aha-anyatheti AkAzAvyatiriktatayA dizo'nabhyupagame bhAkAzavyatiriktatayaiva dizo'bhyupagame iti yAvat, tAvapi lokAlokAvapi, evaM digvat AkAzavyatiriktau prasajyete iti zeSaH, yathA cAkAzavadanucchedAnnityA digupeyate paraistathAlokAlokAvapi sarvadA vyavasthitAvanucchedAnnityAvityAha-anucchedAditi, vA athavA, tAbhyAM lokAlokAbhyAM dharmAdharmAbhyAM vA, anyam atiriktam , udAhRtam upadiSTaM syAditi zeSaH, na caivamudAhRtamato nizcIyate yathA sopAdhikAkAzasvarUpAveva lokAloko dharmAdho , tadabhAvau copAdhI, evamevAkAzasvarUpaiva dik pRthaktayA samaye'nudAhRterityarthaH // 25 // Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalokalitA ekonaviMzatitamI dvAtriMzikA / 491 nUnaM navyayuktisUtraNasUtradhAreNa bhavatA samaye'nudAhRtA api padArthA kathaM na pratipAdyante ityata Aha prakAzavadaniSTaM syAt sAdhye nArthastu naH zramaH / jIva-pudgalayoreva parizuddha parigrahaH // 26 // prakAzavaditi / prakAzavad lokairAkAze nirmale svacche prakAzo'yamiti vyavahriyate kintu prakAza udbhUtAnabhibhUtarUpavattejovizeSa eva tasyopacAra evAkAze, vastutastasya tatrAbhyupagame paudgalikatvamaniSTamApadyata, tathA sAdhye sAdhayituM zakye samayAnugadiSTe vastuni, aniSTaM syAt yadi saprayojanaH sa padArtho bhavet tadA yujyetA'pi tatsAdhanaM, kintu tadartho'nyata eva bhAvayituM zakya iti nArthaH anyato'labhyastadartho nAsti yena tadartha samayAnupadiSTo'pi yuktiyuktaH syAt, tu punaH tathA prasAdhane, naH asmAkam , zramaH zrama eva kevalam, ato naigamA dinayAvalokitA bhapi kecana padArthA nAtra nizcayanaye bhAvitAH, dharmAdharmAkAzAnAmapi ni* vayanaye parigraho'parizuddha eva kintu jIva-pudgalayoreva parigrahaH parizuddhaH ityarthaH // 26 // jJAnAvaraNAdighAtikarmacatuSTayarahitAnAM sAdyanantasarvaviSayopayogabhAjAM jinAnAmindriyarahitatvamupadarzayati indriyANyAtmaliGgAni tvagAdiniyamaH punaH / nikAmaviSayA vyAlA jinAzcaivamatIndriyAH // 27 // indriyANIti / indriyANyAtmaliGgAni indrasyAtmanaH sambandhIni indriyANi, ata evAtmano jJApakanvenAtmaliGgAni Atma'cahnAni indriyAtmakaliGgenA''-mA'numIyate, ekendriya-dvondriya-trIndriya-caturindriya-paJcendriyajIvetyevaM vibhajanAya, punaH, tvagAdiniyamaH sparzanendriyAdiniyamaH, teSAM sparza-rUparasa-gandha-zabdalakSaNAH, nikAmaviSayA vyAlAH sarpA iva sambandhamAtreNa jIvAn mUccharyantIti, jinAzca rAga-dveSajetAraH kevalinaH punaH, evam indriyaviSayakRtamoharahitatvena, atIndriyA: indriyAtikrAntA ityarthaH // 27 // Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekonaviMzatitamI dvAtriMzikA / muktigamanAyogyAdabhavyajIvAd bhavyasya muktigamanayogyajIvasya vailakSaNyamupadarzayati buddhayApohRtamaHsattvaM jAtu gavye na yujyate / tIvramohAnubandhastu syAt kazcit kasyacit kacit // 28 // buddhayeti / "buddhayApohRtamaH' ityasya sthAne "buddhayapohRttamaH" iti pATho yuktaH, "gavye" ityasya sthAne "bhavye" iti pAThaH samIcInaH / bhavye anAdibhavyatvapariNAmazAlini jIve, buddhadhApohattamaHsattvaM buddheH ahaM bhavyo navA. ahaM muktigamanayogyo navetyAdi saMzayAtmakabuddheH apohRt prathamata evotpAdapratirodhakAri yattamaH jJAnAvaraNalakSaNakAMzasvarUpAndhakArastasya sattvaM sadbhAvaH, jAtu kadAcidapi, na yujyate na sambhavati, bhavyajIvasyaivAhaM bhavyo na vA ahaM muktigamanayogyo na veti saMzayaH saMbhavati, yasya naivaMvidhA buddhiH so'bhavya evetyarthaH, kacit dArAdiviSaye, kasyacid bhavyajIvasya, kazcit totramohAnubandhastu punaH, syAd bhavedityarthaH // 28 // ___manu muktyartha tadupoyasya samyagjJAna-dazana-cAritrasvarUpasya nirUpaNa na kartavyam mukterevAkAmyatvAt, kAlasyAnAdyanantatvena yadA kadAcidapyekaikajIvasya muktatve sarveSAmeva jIvAnAM krameNa muktiprAptau pravRtti-nivRttilakSaNasya jagato vyavahArasya vyavahartRNAmabhAve sarvathoccheda eva prasajyetetyetadbhayAnna muktiH kAmyeti tadupAyagaveSaNaM na kartavyam, AvaraNakarmapudgalAnAM cAmantyena keSAJcijIvapradezebhyaH sarvathA'pAsAraNe'pyanyeSAM punarjIvapradezaiH samaM parasparAnuviddhatvasambhavena muktasyApi karmaklezAdidoSAghrAtajanmasambhavo vArayitumazakya evetyata Aha__sattvocchedabhayaM tulymnukte'pypvrgtH|| na ca janmamahAdoSamAnantyAt tu na badhyate // 29 // sattveti / sattvocchedabhayamiti sattvAnAM jIvAnAmazeSANAM muktiprAptito jagati tadabhAvalakSaNocchedasya sambhAvitasya bhayamityarthaH, tulyaM para Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekonaviMzatitamI dvAtrizikA / 493 vAdino'pi samAnam, tatra hetuH anukte'pyapavargataH iti Atmano jIvezvarabhedena dvaividhyamabhyupagacchanto naiyAyikAdayaH, IzvarasyAnAdimuktatvaM svIkurvanti, evaM cezvare'nukte'pi AvaraNakarmalakSaNAJjanaleparahite'pyapavargabhAvAt sarve jIvAtmAno'pavRjyante AtmatvAdIzvarAtmavadityanumAnena sarvamuktisiddheH sattvocchedabhayaM teSAmapi syAdeva, evaM kSaNikavijJAnasantatisvarUpAtmavAdinAM bauddhAnAmapi caramasya vijJAnakSaNasyAnuktasyaiva muktastadRSTAntenAnyasyApi vijJAnakSaNasyAzeSasya muktiprAptau vijJAnasantatilakSaNasattvocchedabhayatulyamevetyarthaH etaccAbhyupagamavAdenoktam, vastuto jainamate sarve AtmAno mukti gamiSyantIti sambhAvanaiva nAsti kutaH sattvocchedabhayaM, tatra Atmano muktigamanasvarUpayogyatvaM nAtmatvena kintu bhavyatvena, ya eva bhavyo jIva: sa evApavRjyate, bhavyA api jIvA anantA iti yeSAmeva bhavyAnAM samyagjJAnAdisamavadhAnaM teSAmevApavargo nAnyeSAmiti na sarvabhavyocchedabhayamapIti dhyeyam, muktasya punarjanmalakSaNamAvattanamapi na sambhavatItyAha-na ca janmamahAdoSamiti mahAn doSo yatra tanmahAdoSam-evambhUtaM janma, na ca na bhavati, bandhakAraNasyAsravasyAbhAvAdAvaraNakarma mudgalAnAM visakalitAnAmanantAnAM sadbhAve'pi na bandha ityAha-AnantyAt tu na badhyate iti // 29 // Anantyasya bandhane'kiJcitkaratvameva nidarzanAvaSTambhena draDhayatinendhanAnantyato vanizcIyate nAvacIyate / tanmAtraM vA tathA'nyo'nyagatayaH skandhapudgalAH // 30 // nendhanAnantyata iti / indhanAnantyataH jagati-vahnidahanasvarUpayogyAnyanantAnIndhanAni kASThAdInItyevamindhanAnantyataH, vahniH katipayakASThAdidAhyopajAto'gniH, na cIyate na pUrvaparimANAdhikapariNAmo bhavati, avacoyate yAvatparimANakaH samutpannastato nyUnapariNAmaH, na naiva bhavati, vA athavA, tanmAtraM najo'nukarSaH yAvanmAtraM vahnirutpanna: tanmAtraM tatpramANaka eva nirvANaM yAvannAvatiSThate kintu madhye tatrendhanAntarasya pracurasyAlpasya vA prakSepe tadanuguNaparimANako bhavati, indhanAntarasyAprakSepe ca kSINa-kSINatarapramANo bhUtvA khayamevopazAmyati tathA anenaiva prakAreNa, skandhapudgalA anyo'nyagatayaH bhavanti // 30 // Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 divAkarakRtA kiraNavilIkalitA ekonaviMzatitamI dvAtrizikA / . tattvasAdhanaprakriyAmupasaMharatipratItya pratisaMkhyAya dravyavyajanaparyayAt / samagravikalAdeza-niSedhAbhyAM ca sAdhayet // 31 // - pratItyeti / "dravyavyaJjanaparyayAt" ityasya sthAne "dravya-vyaJjanaparyayAn" iti pATho yuktaH / dravya-vyaJjanaparyayAn dravyaM pUrvottaraparyAyAnugataM mRtsuvarNAdikamUvatAsAmAnyaM, vyaJjanaM zabdapravRttinimittaM vibhinadezAnugataM samAnAkArapariNAmasvarUpaM ghaTatvAditiryakUsAmAnyaM, paryayo vizeSaH ghaTa-zarAvodaJcanAdiH kaTaka-keyUrAdizca sahabhAvi-kramabhAvimedena paryayo dvividhaH . tatra sahabhAviparyayo guNa ityabhidhIyate, kramabhAviparyayaM paryAya ityevocyate, tAn dravya-vyaJjanaparyayAn, pratItya apekSayA, parisaMkhyAya sarvatobhAvena nizcitya, idametadapekSayolatAsAmAnyamidametadapekSayA tiryaksAmAnyamayametadapekSayA paryAye ityevaM pratItya parisaMkhyAya svaskhanimittApekSayA svaskhAsAdhAraNasvarUpeNa nirNayeneti yAvat, dravyavyaJjanaparyayAnityasya, sAdhayedityanenAnvayaH, sAdhanasya kathaM bhAvAkAGkSAnivRttaye tvAha-samanavikalAdeza niSedhAbhyAM ceti samagra ca vikalazca samagravikalau-Adezazca niSedha cAdeza-niSedhau samagra vikalayorAdeza-niSedhau samagravikalAdeza-niSedhau tAbhyAM samaprasyAnantadharmAtmakAnekAntasvarUpasya dravyAderAdezaH syAtpadaghaTitavAkyena saptabhaGgayAtmakena pratipAdanaM, vikalasya khaskhanimittAnapekSakAntadravyAdisvarUpasya niSedhaH evambhUtaM dravyAdikaM nAstyeveti pratiSedhaH tAbhyAM svapakSasthApanaparapakSakhaNDanAbhyAM dravya-vyaJjanaparyAyANAM sAdhanaM sudRDhaM bhavatItyarthaH // 31 // . [ ataH paramekaM padyaM truTitaM pratibhAti / ] ekonaviMzatitamI durUhArthekabodhikA / dvAtrizikeyaM vyAkhyAtA lAvaNyenAstu modadA / / iti ekonaviMzatitamIdvAtriMzikAyAH vyAkhyA samAptA / Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamI dRSTiprabodhaddhAtriMzikA / nAnAnayasamudgArAnekAntavacanAmRtam / yasmAdudgatamAptaM taM vIraM naumi jinezvaram // 1 // sarvadarzanasAmrAjyAdhAraM syAdvAdasevakam / sUrIzaM nemisUryAkhyaM guruM naumISTasiddhaye // 2 // gUDhArthA viMzatitamI yeyaM dvAtriMzikA varA / sUriAvaNyasaMjJastAM vivRNoti yathAmati // 3 // pramANamUrddhAbhiSiktaM syAdvAdalakSaNaM vIrasya zAsanaM sarvatattvopadezarUpatayA sarvavAdebhyaH prakRSTatamamiti darzayati utpAda-vigama-dhrauvya-dravya-paryAyasaMgraham / kRtsnaM zrIvardhamAnasya vardhamAnasya zAsanam // 1 // utpAdeti / "zrIvarddhamAnasya varddhamAnasya utpAda-vigama-dhrauvya-dravya-paryAyasaMgraha kRtsnaM zAsanam" jayatItikriyAdhyAhAreNAnvayaH / zrIvardhamAnasya jJAnAdilakSmyA janmata uttarottaraM vRddhathaikabhAjanasya, vardhamAnasya vardhamAnanAmno'pazcimatIrthaGkarasya vartamAnatIrthAdhipateH, utpAda-vigama dhrauvya-dravya-paryAyasaMgraham iti yadyapi naiyAyikAdibhirapi prathamakSaNe ghaTAdirutpadyate dvitIyAdikSaNe'va. tiSThate mudgarapAtAdikAraNasampattau satyAM vinazyatItyevamutpAdavigamadhrauvyasaGkalanaM paramate'pyasti tathApi yasmin kSaNe yasyotpAdastasminneva kSaNe tasya vilayastathA kAlatrayavRttitvalakSaNaM dhrauvyaM cetyevaM vastumAtre pratikSaNamutpAda-vigama- dhrauvyasa caTanaM naikAntavAde zrIvIrajinavaradarzite'nekAntavAde syAdvAde tu yasminnaiva kSaNe pRthubudhnodarAdyA kArasamAnaparimANAdilakSaNatiryagasAmAnyaghaTatvAdirUpeNa ghaTAdirutpadyate tasminneva kSaNe kapAlAdipUrvaparyAyAtmanA vinazyati tadAnImeva ca mRtpudgalAdisvadravyAtmanA'vatiSThata ityevamapekSAbhedenekadA'pyekatrApekSAbhedenotpAda-vigama-dhrauvyasaGgamanaM bhavati, paramate tu ghaTAdipratiniyatavastunyeva kAla Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA viMzatitamI dRSTi prabodhadvAtriMzikA / medenApyutpAdAditrayasambhavo na vastumAtre, yato'nAdisthitiko'pi prAgabhAvo vinazyatyeva pratiyogyutpAdataH na tu taduttarakAlamavatiSThate, utpadyate tu na kadAcidapi, evaM dhvaMsaH pUrvamasannevotpadyate, na ca kadAcidapi vinazyati nityadravya-nityaguNasAmAnya-vizeSa-samavAyA bhAvA abhAvAvatyantAbhAvAnyo'nyAbhAvau notpadyante nApi vinazyanti kevalaM sadA'vatiSThantyeva, nanu kapAlAdevinAzo'nya eva mRdrapAvasthAnamapi ghaTAdanyadeva, ghaTasya tu prathamakSaNe utpAda eva kevalamiti syAdvAde'pi noktatrayANAmekatra saGghaTanamiti cet syAdvAdAnavabodhavijambhitamevaitat , yataH sadasatkAryavAde syAdvAde dravyamuttarottarAkhilaparyAyAnugataM tadaviSvagbhUtaM vastu bhavati yathA mRtpiNDakapAlikAkapAlaghaTamRcchakalacUrNAdisakalaparyAyaiH saha bhinnAbhinnA'nugatA mRvyamiti svAbhinnamRddavyarUpeNotpattitaH pUrvakAle vinAzAnantaraM ca ghaTo'vatiSThanneva pRthubudhnAdarAyAkArotpAdakAle'pyavatiSThata iti mRddavyarUpeNa dhrauvyarUpatA tasya, vinAzo nAtirikAbhAvAtmA, kintUttarottaraparyAya eva pUrvapUrvaparyAyavinAza iti ghaTAtmakaparyAya eva kapAlaparyAyadhvaMsa iti bhavati kapAlAtmanA ghaTo vinAza iti teSAM cotpAda-vigama-dhrauvyANAM tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvamiti niyamenotpAdAbhinnaghaTAbhinatvena vigama-dhrauvyayorutpAdAbhinnatvaM vigamAbhinnaghaTAbhinnatvenotpAda-dhrauvyayorvigamabhinnatvaM dhrauvyAbhinna ghaTAbhinnatvenotpAdavigamayodhrauvyAbhinnatvamityevaM parasparAbhinnatvamutsadatva-vigamatva-dhrauvyAtvadharmaizca parasparabhinnatvamiti ye cAtmAkAzaparamAvAdayo nityAsteSAmapi svasvarUpadravyarUpeNa nityatvaM svasvaparyAyasvarUpeNotpAda-vigamarUpatvAdanityamityevaM vastumAtrasya jainamate pratikSaNamutpAda-vigama-dhrauvyarUpatvam / nanu bhavatUkadizA jainamate mAtAntarato vizeSaH, santi bahavo vizeSAstatra, tAn vizeSAn prathamato'nupadaryotpAdavigama-dhrauvyANAmeva prathamata upadarzanaM viparyayamiti cet , idamatra samAdhAnampramANAdhInA prameyavyavasthitiH sadeva pramANaM satyeva vastuni pravarttate, nAsat pramANaM nAsati pravartata iti evaM ca sattvasya prathamopadarzanavyavasthitau naiyAyikAyabhimatasattAsAmAnyasvarUpaM tanna vAcyaM, yato dravyaguNakarmasveva sA'GgIkRtA na sAmAnyAdipadArthAntareSu, kathaM ca tathA syAt , satsadityanugatapratItihi sattA, nimittakAsattA viSayiNIsattA sAdhikA sA yathA dravyAdiSu triSu tathA sAmAnyA Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA viMzatitamI dRSTiprabodhadvAtrizikA / 497 diSvapi, drabyAdiSu. samavAyena vRttemuMkhyA sA, sAmAnyAdiSu svAzrayasamavAyAdiparamparAsambandhena vRtterupacaritA seti tu sAmAnyAdiSu samavAyena vRttermukhyA sA, dravyAdiSu svAzrayavattvasambandhena vRtterupacaritetyevamapi vaktuM zakyatayA vinigamanAvirahAta kalpanA duSkalpanaiva, samavAyo dravyAdiSveva triSu vartata ityatra ca na kiJcanniyAmakam , aviSvagbhAvavyatiriktaM ca samavAyaH sammativRttyAdyAkaragrantheSu pratiSiddha eva / vedAntinA ca pAramArthika-vyAvahArika prAtItika. bhedena trividhaM sattvamuktaM, tatra brahma saditipratItau kAlatrayAbAdhyatvalakSaNaM pAramArthikasattvaM viSayaH, ghaTa: san paTaH sannityAdipratItau vyavahAra kAlAbAdhyatvalakSaNaM sattvaM viSayaH, prAtItikazukti-rajatAdivizeSyakasattvaprakArakapratItau pratItikAlAbAdhyatvalakSaNaM prAtItikasattvaM viSaya ityupagame ekA sarvAnugatA sattva nAsti, ananugatAnAM ca tAsAM nAnugata satsaditipratItinimittatvaviSayatve iti utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatvameva sattvam , tadabhisandhAnenaiva bhagavatA zrIumAsvAtinA "utpAda-vyaya-dhrauvyAktaM sat" iti sattvalakSaNapratipAdakaM sUtraM nibaddhamiti yuktaM sattvalakSaNabhAvamupagatAnAmutpAda-vigama-dhrauvyANAM prathamata upadarzanam , tatrotpAda-vigamau paryAyau paryAyAthikanayAbhimatau dhrauvyaM ca dravyamiti dravyArthikanayAbhimatamityabhisandhAnenotpAda-vigamayoGgrauvyasya cAbhidhAnamutpAda-vigama-dhrauvyetyevaMrUpeNa, na su utpAda vig2amayormadhye dhrauvyasyoktiH, dravyaM pUrvApara paryAyAnugatamekaM nityam , guNa-paryAyavattvaM dravyasya lakSaNam , yadyapi guNo'pi paryAya eva, tathApi sahabhAvI dharmo guNaH kramabhAvI paryAya ityevaM paryAyasya dvaividhyamAzritya dravyalakSaNe tayoH pArthakyenAbhidhAnam , paryAyo nAma dharmaH, sa dvividhaH sahabhAvI kramabhAvI ca, tatra sahabhAvI guNaH, jovasya upayogAdiH ajIvasya pudgalAdervarNa-sparzAdiH kramabhAvI kriyAdiH paryAyasAmAnyazabdenaivAbhidhIyate, upayogasya matyAdayo varNAdezca nIlAdayaH kramabhAvinaH paryAyA eva, dravyaM ca jIvAjIvabhedena dvividham , tatra jIvaH saMsArI muktazca, ajIvo dharmAdharmAkAza-pudgala-kAlabhedena paJcavidhaH, AdyAzcatvAro'stikAyAH jIvo'pyastikA yaH kAlastvastikAyo na bhavati, sAmAnyavizeSau na padArthAntaraM, kintvanugatabuddhiviSayatvAd vyAvRttabuddhiviSayatvAcca jIvAdaya eva sAmAnya-vizeSobhayasvabhAvAH, uktaM ca hemasUriNA Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA viMzatitamI dRSTiprabodhadvAtriMzikA / "svato'nuvRtti-vyativRttibhAjo bhAvA na bhAvAntaraneyarUpAH / parAtmatattvAdatathAtmatatvAd dvayaM vadanto'kuzalAH skhalanti // 1 // " iti / sAmAnyaM cordhvatAsAmAnya-tiryaksAmAnyamedena dvividham , tatra pUrvottaraparyAyapravAhAnugataM mRdAdidravyamevolatAsAmAnyaM, vibhinnadezavyavasthitAnekaghaTAdivyaktigatasamAnapariNAmalakSaNaM ghaTatvAdikaM tiryaksAmAnyaM paryAya eveti, tathA ca utpAdazca vigamazca dhrauvyazca dravyaM ca paryAyAzcotyAda-vigama-dhrauvyadravyaparyAyAsteSAM sakSepeNa grahaNaM nirUpaNaM saGgraho yatra zAsane tat utpAda-vigamadhrauvyadravyaparyAyasaMgraham , nirUpaNaM coddezalakSaNaparIkSAtmakam , tatra nAmamAtreNa vastukathanamuddezaH, asAdhAraNadharmo lakSaNaM, tacca vyavahRtiphalakaM, itarabhedAnumitiphalakaM vA, avyAptyativyAptyasaMbhavadoSanirAkaraNaparamidaM sambhavati naveti zaGkAsamAdhAnasvarUpavicAraH parIkSA athavA paramanirAkAraNapUrvakasvamatavyavasthApana parIkSA, ativistRtamapi vardhamAnajinazAsanaM vastudhvanantAnAmanabhidheyaparyAyANAM sadbhAvAnna vizeSatastadabhidhAnapragalbhamiti, saMkSiptagrahaNameveti saGgrahamityuktam yAvatAMzenotpAdAdigrahaNapravaNaM zAsana tAvatAMzena paripUrNameva tat evaMvidhatvaM ca na zAsanaikadezasyeti, kRtsnamiti sampUrNamityarthaH, zAsanaM muktimArgopadarzakaM zAstram adhyAhRtasya jayatIti, kriyApadasya sarvANyAgamAtizAyitvena sarvo. tkarSeNa varttata ityarthaH // 1 // vardhamAnajinazAsanasyAnekAntavAdasyAbhidheyamutpAdAdilakSaNamuktvA tatprayojanamupadarzayati apAyApohato'nyo'nyaM hanyato vA tadeva vA / granthArthaH sva-parAnvarthoM vidhyupAyavikalpataH // 2 // apAyApohata iti / "anyo'nyaM hanyato'pAyApohato vA granthArthaH, tadeva vA granthArthaH vidhyupAyavikalpataH sva-parAnvarthaH" ityanvayaH / anyo'nyaM paraspara pakSa, 'hanyataH' ityasya sthAne 'nighrataH' iti pATho yuktaH / nighnataH Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalokalitA viMzatitamI dRSTiprabodhadvAtrizikA / 499 pratikSipata ekAntavAdina iti tadarthaH, apAyApohato vA satkAryavAdo'satkAryavAdo nityatvavAdo'nityatvavAdo astitvavAdo nAstitvavAda ityevaM bahuvidho vA cAdivAdaH svarUpataH pratikSepnumazakyaH, sarvasyApekSAmedenopapannatvAt kintu apAyasya sadbodhapratibandhakatvena vighnarUpasyApekSAvinirmokalakSaNaikAntasya, apohato nirAkaraNataH, veti vikalpe, granthArthaH ekAntatvApagama eva syAdvAdarUpasyApekSAbhedena sadasatkAryAdipratipAdakagranthasyArthaH prayojanam , vA athavA, tadeva sApekSamanyo'nyameva, granthArthaH kodazo granthArtha ityAkAGkSAyAmAha-vidhyupAyavikalpataH satkAryatvAderyo vidhirastitvena sthApanaM tasya yaH upAyo nimittaM tasya yo vikalpaH vividhaH kalpaH etadapekSayotpattitaH prAk kAryasya sattvamityAdistasmAt, sva-parAnvarthaH svasya vAdinaH parasya prativAdino'nvarthaH matamAzrityAnukUlo'rthastattvam , yAdRzAbhyupagamena sva-parapakSAvubhAvapyupadyete tAdRzaH syAdvAdAkalitasatkAryatvAdirgranthArtha iti mukulito'rthaH, athavA mImAMsaka-naiyAyikau bauddhakApilau caitra-maitrI zAstrArtha kurutaH, tvamanena saha zAstrArtha kuru, kRtazcAnena zAstrArtha ityAdirvyavahAro bhavati, tatra kaH zAstrArtha ityAkAGkSAyAmAha-apAyApohata iti, yasya kasyApi nizcayo'pAyo bhavati, prakRte svapakSanizcayaH, apoho niSedhaH prakRte parapakSanirAkaraNaM tata: svapakSasthApana-parapakSanirAkaraNAbhyAM, anyo'nyaM vAdi-prativAdisvarUpakathAkartuH parasparaM ninnataH pratikSipataH, vA granthArthaH zAstrArthoM bhavati, vA athavA, tadeva parasArakartR kasvapakSasthApana-parapakSakhaNDanameva granthArthaH, sa vidhyupAyavikalpataH vidheH parapakSasvarUpasya upAyasya tadvidhAnanimittasya ca ye vikalpAH avAntaraprakArAH sambhAvanApathamupanItAH idaM vA kAryasya sattvamidaM vA ayamasyopAyo'yaM vetyAdayaH tatastebhyaH, svaparAnvarthAH sva-paragranthAbhyupeyArthaH svasiddhAnta-parasiddhAntAnapetArthaH apasiddhAntAdidoSarahita ityarthaH // 2 // samAnArthAnAmapi zAstrANAM vinyAsavaicitryeNa vaicitryamupadarzayativAkacikitsitamAnAdhyamaNirAgAdibhaktivat / nAnAtvaikayobhayAnuktiviSamaM samamarthataH // 3 // Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 divAkarakRtA kiraNavilIkalitA viMzatitamI dRSTiprabodhadvAtriMzikA / vAgiti / vAcikitsitamAnAdhvamaNirAgAdibhaktivat vAgAdInAM bhaktyA sahAnvayaH, bhaktirvibhajana, iyaM vAk satyA, mithyA ceyamityevaMvAravibhajanaM, iyamasya rogasya cikitsA anayA cikitsayA'sya rogasyApanayanamityevaM cikitsitavibhajanam asminnarthe idaM pramANamidaM cAtrArthe iti, agulamAnamidaM ratnimAnamidamiti vA mAnavibhajanam, ayaM mArgaH svargasyAyaM ca narakasyetyAdi kAzyAM gamane'yaM panthAH prayAgagamane cAra panthA ityAdi vA'dhvavibhajanaM, ayaM maNirAgaH padmarAgamaNizcAyaM nIlamaNizcAyamityevaM maNirAgAdivibhajanaM yathAprayojanAdibhedena tathA kvacicchAstre anyazAstroktanAnAtvavatyapyarthe nAnAtvasyAnuktiH, kvacit punaH zAstrAntarapratipAtaikatvavatyapi vastunyekanvasyAkathanaM, kvavicca granthAntarapratipAca nAnAtvaikyo bhavatyapi ca tadubhayAnuktirityevam nAnAtvaikyobhayAnuktiH bhavati, viSamaM kintu, arthataH syAdvAdAkalitAnekAntAtmakArthataH, samaM tulyam, sarveSAM zAstrANAmabhidheyA nAnekAntatAmantareNopAnnA iti kiM vRttacidvidhirapekSitaiva yatra nAnAtvasyaivoktistatra kathaJcidarthapravezAvazyambhAve tabalAdanuktamapyekatvamAyAtyeva, evaM nAnAtvAnuktyubhayAnuktisthale'pItyarthaH // 3 // prasthAnabhedAcchAstrANAM medo'bhiprAyAdibhedAcca vAdinAmanyo'nya vivAda ityAha pramANAnyanuvartante viSaye sarvavAdinAm / saMjJAbhiprAyabhedAt tu vivadanti tapasvinaH // 4 // pramANAnIti / "sarvavAdinAM viSaye'nuvartante pramANAni, tapasvinastu saMjJAbhiprAyabhedAd vivadanti" ityanvayaH / sarvavAdinAM kapila-pataJjali-kaNabhugakSapAda-jaimini dvaipAyana-buddha-bRhaspati-jinAnuyAyinAM vAdinAM, viSaye svasvAbhyupagatazAstrAbhidheyatattve, pramANAni pratyakSAnumAnopamAnAgamArthApattyanupalabdhisambhavaitihyaceSTAdyanyatamapramANAni tattadvAdimatapratItAni anuvartante prasiddhayarthaM pravartante yo viSayo yatpramANagocarastasmin viSaye tatpramANapravRttimantareNa sattaiva na siddhayati, pramANAdhInA prameyasiddhirityavigAnenopayanti prAmANikAH, zUnyavAdino'pi prAmANikAnAM pariSadi pravezaH sAMvRttamapi pramANasattvamabhyupetyaiva, anyathA pUrNataiva vizvasya Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA vizatitamo dRSTiprabodhadvAtrizikA / 501 kiM na siddhayet, evaM ce pramANaM pramANAbhAsaM vA pramANatayorarIkRtyaiva prameyasiddhayarthaM vAde prayuJjate vAdinaH, na caivaM pramANasiddhaM vastu sarvasiddhameva bhavatIti tatra prAmANikAnAM vivAdo nirnibandhana eva syAdityata Aha-saMjJeti, tapasvinastu zAstranirantarAbhyAsAdhyApanAdilakSaNataponiratA vidvAMsaH punaH, saMjJA'bhiprAyabhedAt saMjJAbhedAt mukteH zivavartma-dhruvAdhvetyAdinAmamedAjjagato mUlakAraNamya prakRtipradhAnasahakArizaktimAyA'vidyA'pUrvAdRSTetyAdinAmamedAt sadeva jagatprakRtyopajAyate asadeva kArya kAraNasAmagrIto bhavati, anirvacanIyameva vizvamanirvacanIyayA mAyA bhavatItyAditAptaryabhedAt, vivadanti parasparaM svapakSasthApana-parapakSakhaNDanAtmakavicAraM kurvanti kevalaM nAmni vivAdAt tAtparyamAtre vivAdAd vastuno na kiJcidapacIyate nopacIyate vA pramANarAjasyAdvAdataH sarvasyava pakSasyAne kAntAtmake vastunyupapannatvAdityarthaH // 4 // parasparamatavidveSalakSaNa prakopAdeva vivAdo bhavati tAdRzaprakopazAntizca vivAdAbhAvaheturna yathArthajJAnamantareNeti yathArthaparijJAnArthaM mumukSubhiryatno vidheya ityAzayenAha na yathArthaparijJAnAd doSazAntina vA'nyathA / prakopasamasAmAnyAvyabhicArAcca tadvatAm // 5 // na yathArthati / "yathArthaparijJAnAt" ityasya sthAne 'yathArthAparijJAnAt" iti pATo yuktaH / "doSazAntiyathArthAparijJAnAnna, anyathA tadvatAM prakopasamasAmAnyAvyabhicArAcca na vA" ityanvayaH / yathArthAparijJAnAd vastugatyA yathAvidhaM vastu tathA tadvastunaH paritaH sarvaprakAreNa jJAnaM yathArthaparijJAnaM tadantareNa, doSazAntiH doSANAM kAma-krodha-lobha-mohAnAM zAntirvinAzaH, na naiva bhavati, cakArI hotyasyArthe, hi yataH, anyathA yathArtha parijJAnAbhAve, tadvatAM yathArthA parijJAnavatAM puruSANAm , prakopasamasAmAnyAvyabhicArAt prakopasya samaH tulyo yaH sAmAnyAvyabhicAraH yatra prakopastatra yathArthAparijJAnaM, yatra yathA parijJAnaM prakopa ityevaM tatra sAmAnyato'vyabhicAro niyamo vyAptiriti yAvat , tasmAt yathArthAparijJAnavatAM puMsAM, na vA naiva doSazAntiH tatazca doSamUlaka Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA vizatitamI dRSTiprabodhadvAtriMzikA / vivAdAvazyammAvena muktayaGganAliGganaprabhavasukhamityarthaH, athavA yathArthaparijJAnavatAmayAyathArthaparijJAnavatAM ca doSAH sambhavanta upalabhyanta iti na yathArthaparijJAnato'yathArthaparijJAnatazca doSazAntiH kintvanyata evetyAha-na yathArthaparijJAnAditi, yathopalabdha evAyaM pATha AdaraNIyaH, yathArthaparijJAnAd doSazAntina bhavati, anyathA ayathArthaparijJAnAd doSazAntirna vA naivetyarthaH, hi yataH, tadvatAM yathArthaparijJAnavatAmayathArthaparijJAnavatAM ca, prakopasAmAnyAvyabhicArAt prakopena saha samastulyaH sAmAnyAvyabhicAraH sAmAnyato'vyabhicAraH prakopasamasAmAnyAvyabhicArastasmAt kasmiMzcid yathArthaparijJAnavati puruSavizeSe kasmiMzcidayArthaparijJAnavati puruSavizeSe ca prakopasyAbhAve vizeSato'vyabhicAre'pi sAmAnyato na vyabhicAra ityAvedanAyAvyabhicAre sAmAnyeti vizeSaNamityarthaH // 5 // kIdRzena yathArthaparijJAnena doSazAntiH, athavA sAmAnyato yathArtha parijJAnamayathArthaparijJAnaM vA yadi na doSazAntyupAyastarhi kastadupAya ityAkAGkSAyAmAha yena doSA nirudhyante jJAnenAcaritena vA / sa so'bhyupAyastacchAntAvanAsaktamavedyavat // 6 // yeneti / 'yena jJAnena yenAcaritena vA doSA nirubhyante tacchAntau sa so'bhyupAyo'nAsaktamavedyavat' ityanvayaH / yena yAdRzena, jJAnena iSTasAdhane'niSTasAdhane ca zatrau mitre ca na kiJciddhitamahitaM vA'nena mama kRtaM yat kiJcidupanataM mama sukhaM duHkhaM vA tatpUrvajanmakRtena svakIyena puNyena pApena vA karmaNetyAyAkArakajJAnena, vA athavA, yAdRzena Acaritena hitAhitazatrumitrAdiSvavizeSeNa hitopadezAdidAnAdilakS NapravRttyAdinA, doSAH kAma-krodha-lobha mohAH, nirudhyante niruddhA bhavanti, tacchAntau doSazAntau, sa so'bhyupAyaH tat sarvaM jJAnamAcaraNaM ca nimittam , anAsaktamavedyavat vedanIyakarma phalasukhaduHkhAdikaM bhuJjAnasyApi puruSadhoreyasya kAminI-kAJcanAdiviSayeSvanAsaktamAsakti rahitaM cittaM vedyarahitamivetyarthaH // 6 // saMsArakAraNadoSopazAntau nirvANakAraNasya tadvipayayasya lAbhato'vazyaM nirvANAvAptirityupadizati Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA viMzatitamI dRSTiprabodhadvAtrizikA / 503 yathAprakArA yAvantaH saMsArAvezahetavaH / tAvantastadviparyAsA nirvANAvAptihetavaH // 7 // yatheti / atra yayA'nupUrvyA padAnAM vinyAsastathaivAnvayaH / yathAprakArAH saMsAropacayAnukUlayAdRzaprakAravantaH, yAvantaH yAvatsaMkhyakAH, saMsArAvezahetavaH saMmArAvazyambhAvasAdhanabhUtA rAga-dveSAdayaH, tAvantaH tAvatsaGkhyakAH, tadvi. paryAsAH saMsArAvezanibandhanaviparItA vairAgyAdveSa-maitrI-karuNAdayaH, nirvANAvAptihetavaH mokSaprAptijanakA ityarthaH // 7 // pUrva saMsArI sanneva mukto bhavati jovo na tu nityamuktaH kazciditi sAdermokSasya kAraNamavazyamupAdeyaminya bhisandhAne sAmAnya saMsArakAraNabhupadarzayati sAmAnyaM sarvasattAnAmavazyaM janmakAraNam / zarIrendriyabhogAnAmaviziSTaM sad viziSyate // 8 // sAmAnyamiti / "sarvasattvAnAmavazyaM janmakAraNaM sAmAnyaM zarIrendriyabhogAnAmaviziSTaM sadviziSyate" ityanvayaH / sarvasattvAnAM sarvaprANinAm , avazya niyamena, janmakAraNam apUrva dehendriyAdisambandhalakSaNasya janmano nimittam , sAmAnyam anugatasvarUpasadoSajIvatvAdikaM, zarorendriyabhogAnAmaviziSTaM sadviziSyate kasyanijjantoH zarIraM manmahattara-mahattamaparibhANavad savali kasyacit punaH hrasva-ha-tara-hrasvatamaparibhANavad bhavati evaM kasyacid vikRtaM kasya cidavikRtamityAdi nAnAprakAramupalabhyate, evaM kasyacijantore kamevendriyam, kasyacid dve indriye, kasyacit trINIndriyANi, kasyacidindriya catuSTayam , kasyacit punaH paJcendriyANInyevaM nAnAprakAramupalabhyate, devagatau yAdRzo bhogastato'nyAdRzo bhogo narakagato, tAbhyAmanyAdRzo bhogastiyaMggatau tebhyo'pyanAdRzo bhogo manuSyagatAvityevaM nAnAprakAro bhogo bhavati tadvaicitryanibandhanavicitrakarmasambandhataH sAmAnyamapi janmakAraNaM viziSyate viziSTaM bhavatItyarthaH // 8 // nanu manuSyagatiH janmakAraNavizeSAd bhavati tato'nyat tiryaggatyAdi janmavizeSAstattatkAraNavizeSebhyo bhavantIti viziSyakArya-kAraNabhAvavizrAntI sAmA Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 501 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA viMzatitamI dRSTiprabodhadvAtriMzikA / nyasya kAraNatvaM kimiti kalpanIyam , kazcit sattvaH kAraNavizeSAbhAvAdalabdha. janmApyanAdimukto nityajJAnAdimAnIzvaro'saMsAryeva sarvadeti sarvasattvAnAmavazyaM janmakaraNaM sAmAnyamityayuktamityata Aha - vikalpaprabhavaM janma sAmAnyaM nAtivartate / hetAvapacite zeSaM kiM parijJAya vA na vA // 9 // vikalpaprabhavamiti / yathApAThamevAnvayaH / vikalpaprabhavaM vikalpo vizeSastatprabhavaM tajjanyam , janma manuSyAdisattvajanma, sAmAnya janmasAmAnyam ,nAtivartate atikramya na varttate, ma hi vizeSaH sAmAnyaparihInaH, sAmAnyaM vA vizeSavikalam , tayoranyo'nyapratibaddhatvAt , yadvizeSayoH kArya-kAraNabhAvastat sAmAnyayorapIti nyAyo'pyamumarthamupodvalayati, evaM ca janmavizeSa prati sattvavizeSasya vastvantaravizeSasya ca kArya-kAraNabhAve jIvajanmasAmAnya prati jIvasAmAnyasya taniyata-tadanyakAraNasAmAnyasya vA kAraNatvamavazyaM svIkaraNIyamityalandhajanmA nityamukto na sambhavatIti janmakAraNasAmAnyadoSApakSatau muktiravazyambhAvinIti yAvadbhiH kAraNairdoSakSayastAvanta eva mumukSubhirupAdeyAstadanyagaveSaNA vRthetyAzayenAha-hetAvipti saMsAravarAvezakAraNadoSAdAvityarthaH, apacite kSINe sati, zeSaM doSApacayaprayojakavyatiriktaM, parijJAya vA jJAtvA vA, na vA aparijJAya vA, kiM na kiJcinna hi niSprayojane mando'pi pravarttate ityarthaH // 9 // zeSaM ki parijJAya vA naveti yaduktaM tatra tattaddhaparikalpitamanekavidhaM zeSamityupadarzayati guru-lAghava-saMdigdhaviparItAH pratikriyAH / laghvasaMdigdhavijJAnaM tvAsyaduSTasya sidhyati // 10 // guru-lAghaveti / dazamapadyamArabhya zeSamityupapAditamityantadvAviMzatitamapadyakadambakena-guru-lAghava-saMdigdhaviparItAH pratikriyA gurubhUtA pratikriyA saMsArAvezahetudoSanAzakopAyAlocanA, lAvavapratikriyA laghubhUtoktadoSanAzakopAyaparibhAvanA, saMdigdhapratikriyA anenokadoSanAzo bhaviSyati na vetyeva saMdityamAna Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA viMzatitamI dRssttiprbodhdvaatriNshikaa| 505 svarUpoktadoSanAzakopAyavicAraNA, saMdigdho viparIto'sandigdha ityasandigdhapratikriyA bhaviSyatyevAnenoktadoSahAnirityevaM nirNayAtmikoktadoSAya paricintanA, vAdibhiH svasvamatasamullAsakAnthe supratiSThApitAH santyeva, tanmadhye tu punaH, AsyaduSTasya musvagatavAguccAraNAdyasAmarthyadoSabhAjanasya vaktuH yAvanmAtrasaMkSiptoccAraNataH zroturmohapoSopAyAvabodho bhavati tAvanmAtroccAraNabaddhaparikarasya, ladhvasaMdigdhavijJAnaM siddhayati laghuvijJAnamasandigdhavijJAnamuktadoSApohopAyavijJAnasvarUpaM sidhyati kintu svAsAmarthyavazAt tathAzrayaNaM noktadoSavimo. kAyAlamityevambhUtaM zeSaM vijJAyAvijJAya vA na kiJcidityatredamparyamiti // 10 // zeSAntaramupadarzayati dravyasattvAdinAnAtvaM nAnetisamamAtmanaH / viSayendriyacetasyamanenAhamanItavAn // 11 // dravyeti / dravyasattvAdinAnAtvaM nAnA dravyanAnAtvaM nAnAmUrta dravyaM, tatra pRthivyara-tejo-vAyu-manAMsi mUrta AkAza-kAla-digAtmAno'mUrtamiti nAnAtvaM, pRthivya p-tejovAyvAkAza-kAla-digAtma-manAMsi nava dravyANi tatra gandhavatI pRthivI, zIta sparzavatya Apa ityevamaparaM nAnAtvam tathA jIvAjIvabhedena dravyaM dvividhaM, tatra jAvaH sNsaar| muktazcetyevaM nAnAtvaM dharmAdharmAkAzapudgalAtmakAlAH paJcadravyANItyAdidizA dravyanAnAtvaM nAnAvidham , evaM sattvanAnAtvaM nAnAsattvamAtmA tasya jovezvarabhedena dvaividhyam , tatra jIvo janyajJAnAvAn nityajJAnavAnIzvaraH, jIvo'pi saMsArI rAga-dveSAdimAn baddho muktazcetyevaM nAnAtvam , tathai kendriya-dvIndriyAdibhedena nAnAtvamityevaM sattvanAnAtvaM nAnA, Adipada t padArthanAnAtvaM nAnAbhAvAbhAvabhedena padArtho dvividhaH, tatra dravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSa-samavAyabhedena bhAva: SaDvidhaH prAgabhAvadhvaMsAtyantAbhAvAnyo'nyAbhAvabhedenAbhAvazcaturvidha iti nAnAtvaM tathA jIvAjovAsava-bandha-saMvara-nirjarA mokSamedena tattvAni sapta, tatraiva puNya-pApayoH pRthaktayA pravezena navatattvAnItyevaMdizA padArthanAnAtvaM nAnAvidham 'viSayendriyacetasyam' ityasya sthAne "viSayendriyacetaHstham" iti pATho yuktaH / Atmano viSayendriyacetasthaM nAnAtvam , nAnetisamam tatropabhogasAdhanAni viSayAH Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA vizatitamI dRSTaprivodhadvAtrizikA / srag-candana-vadhU-vastrAdayo nAnAtvena supratItAsteSAM nAnAtvaM priyApriyo'pekSyabhedena pratyekaM traividhya, ya eveSTasAdhanatvAdekasya priyaH sa evAniSTasAdhanatvAdanyasyApriyaH kasyacit punaH iSTasAdhanatvAbhAvAniSTasAdhanatvAbhAvomayavattvAdupekSyaH ekasyApi puMso ya evaikadA priyaH sa evAnyadA'priyaH kadAcit punarupekSyo'pi, evaM ya evaikasya pitA sa evAnyasya pitAmahAdirevaM yaiva strI ekasya mAtA saivAnyasya bhAryA snuSA nanandA cetyevaMdizA viSayanAnAtvaM nAnAvidham , indriyamAnAtvaM nAnAindriyasya jJAnendriya karmendribhedena dvaividhyaM, tatra cakSurghANa-rasana-tvak-zrotrANi paJcajJAnendriyANi vAk pANi-pAda-pAyUpasthAni paJcakarmendriyANoti dazavidhatvaM, teSAmahaGkArikatvaM bhautikatvamAvidyakatvamityevamindriyanAnAtvaM nAnAvidham, cetaso manolakSaNasyAntaHkaraNasyANonityasya manastvamevetyekavidhatvam, buddhayahaGkAra-manomedena trividhatvaM, mano-buddhayahaGkAra cittamedena caturvidhatvaM mahattvaM cetyevaM cetaso'pi nAnAtvaM nAnAvidham , anena dravyAdinAnAnAtvanAtvaprarUpaNena, ahaM tatprarUpaNakartRtvenAhantvAbhimAnI puruSavizeSaH, anItavAn granthAntarAdarzitavicArebhya AnItaH na nIto'nItaH ananyaparizIlito mArgastadvAn idamapi zeSa parijJAyAparijJAya vA na kiJcit etAdRzavicAraNayA saMsArakAraNadoSahAnerabhAvena nirvANalakSaNaparamapuruSArthAbhAvAdinyarthaH // 11 // anyadapi zeSamupavarNayati-- bauddhamadhruvamadravyamAMkhyaM kANAdamanyathA / lokaH puruSa ityetadavaktavyaM zarIravat // 12 // bauddhamiti / adhruvaM dhruvaM sthiraM na dhruvamadhruvamasthiraM svotpattidvitIyakSaNe'pi na vartata iti kSaNika, bauddhaM buddhasya sugatasyAbhimatam , 'yat sat tat kSaNikam' iti vyApterarthakriyAkAritvalakSaNasattvena hetunA sarvavastUnAM kSaNikatvaM sAdhayanti bauddhAH, "adravyasAGkhayam' ityasya sthAne ''adravya saGkhayam' iti pAThaH samyagAbhAti / adravyaM sAGkhyaM sattva-rajastamAMsi trINi guNA:. uktaguNatrayANAM samAvasthA prakRtistriguNAtmikA tasya sAkSAt paramparayA vA pariNAmasvarUpaM mahadahaGkArAdikaM sarva triguNa, puruSastu na dravyaM nApi guNa iti paJcaviMzatattvatim Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA viMzatitamI dRSTi prabodhadvAtrizikA / 507 na dravyamadravyaM dravyabhinna sAGkhyaM kapilamatAnuyAyyanumatam , anyathA anya prakAraM dravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSa-samavAyAbhAvAH saptapadArthAH tatra dravyaM navavidhaM, tatra pRthivyapU-tejovAyavo nityA anityAzca AkAzAdayazca nityadravyANyeva, guNAzca kecinnityAH kecidanityAH, karma ca sarvamanityam , sAmAnya-vizeSasamavAyAzca nityA eva, atyantAbhAvAnyo'nyAbhAvau nityAveva, prAgabhAvo dhvaMsapratiyogitvAdanityaH dhvaMsazca prAgabhAvapratiyogitvAdanitya ityevam , kANAdaM kaNAdamunyanumatam , lokaH caturdazavidhaH lokaH, puruSaH kartRbhoktarUpaH, ityetat uktaprakAre sarvam , avyaktam mokSopAyacintAyAM vaktumanaham , etaiH prarUpitaiH saMsArAvezahetUnAM doSANAM hAnerabhAvAt, tatra dRSTAntamAha-zaroravaditi zarIrai yathA pAJcabhautikaM traibhautikaM pArthivaM jalIyaM te jasaM vAyavIyamityekabhautikamiti na vaktumaha~ mokSAnupayuktatvAt tathetyarthaH // 12 // zeSAntaraM darzayati-- nimittezvarakAraH prakAzanRpazilpivat / yatheSTasAdhanotkarSavizeSApAyavRttayaH // 13 // nimittezvaraka ra iti / ' yatheSTasAdhanotkarSavizeSApAyavRttayaH nimittazvarakartAraH prakAzanRpazilpivat'' ityanvayaH / yatheSTasAdhanotkarSavizeSApAya. vRttayaH yatheSTa svecchAnusAri na tu kArya-kAraNaniyamaparatantraM yat sAdhanaM tasya ya utkarSavizeSaH kAraNAntarata utkarSavailakSaNyaM tenAnyakAraNAnAmanyathAsiddhavAdinA yo'pAyAnirAsastavRttayastadAcaraNa zIlA:, nimittezvarakartAraH nimittezvarakatavAdinaH, uttarottara kAryakurvapAt pUrvapUrvanimittakAraNAdeva kAryamupajAyate kimupAdAnAdikAraNAntarakalpanayeti nimittavAdinaH, kattumakartumanyathAkartuM ca samarthAdozvarAdeva sarva kAryamupajAyate nAnyat kiJcana kAraNamitIzvaravAdinaH, yo yat phalamupabhuGkte sukhI duHkho ca bhavati sa eva kartA kAraNamiti kartRvAdinaH, atra dRSTAmtamAha-prakAzanRpazilpivaditi prakAzavat nRpavat zilivaccetyarthaH prakAzayatIti prakAza: sUryAdiH sa ca prakAzakanvasvAbhAvyAdeva lokaM prakAzayati na tvidaM cANDalagRhamidaM zUkarA dyapakRSTayonisthAnamiti na prakAzana yamiti parijJAya Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA vizatitamI dRSTiprabodhadvAtriMzikA / na prakAzayatIti, nRpo rAjA yad yadicchati svarAjye tat tat karoti svatantratvAt athavA nRpapAlanIyaniyamarakSaNaikaparo nijajanaM parajanaM vA'vizeSeNa pAlayati, zilpI citrakaraH citrakarmaNi svatantro yad yad manoharAkRtyAdikaM svamano'dhirUDhaM vibhAvayati tat tat paTa-bhityAdau citrayati tathetIdamapi zeSaM mukto nopayogIsyarthaH // 13 // zeSasyaiva prakArAntaraM darzayati svbhaavo'rtho'ntraabhaavaaniymaavybhicaartH| iSTato'nyadanenoktA deza-kAlasamAdhayaH // 14 // svabhAva iti / "bhAvAniyamAvyabhicArataH" ityasya sthAne "bhAvaniyamAvyabhicArataH" iti pATho yuktaH / arthaH padArthaH, svabhAvaH svabhAvAtmakaH, yasyArthasya yaH svabhAvaH so'rthastatsvabhAvAtmaka eveti, tatra hetu-antarAbhAvaniyamAvyabhicArataH iti antarAsvabhAvamantareNa abhAvo'rthasyAbhAvaH sa cAsau niyamo'vinAbhAvalakSaNavyAptistasyAvyabhicArato'vazyambhAvataH, yena svabhAvena vinA yo'rtho nopapadyate so'rthastatsvabhAvarUpaH, evaM copayogasvabhAvamantareNa jIvo nopapadyata ityupayogasvabhAvo jIvaH, rUpAdimattvasvabhAvamantareNa pudgalo nopapadyate iti rUpAdimattvasvabhAvaH pudgala ityAdi sidhyati, kathaM tahi svabhAvavyatirikto'pyartha ityAkAGkSAyAmAha-iSTato'nyaditi iSTamiSTirabhyupagamastasmAdanyat svabhAvabhinnamapi arthaH, anena uktaprakAreNa vacanena, dezakAlasamAdhayaH yasmin deze yasmin kAle yad vastu bhavitumarhati sa dezaH, sa kAlaH, cittavRttinirodhalakSaNasamAdhizca uktAH bhavanti, zAlyAdiprabhavayogyo'yaM dezaH, AmrAdiphalaparipAkayogyo'yaM samayaH, ayaM ca savikalpakasamAdhirasmin deze'smin kAle kartuM yogyastadanantarakAle tatraiva deze nirvikalpakasamAdhirapi bhavitumarhati tadaGgAni cAsana-prANAyAmAdIni asminneva deze'sminneva kAle sampAdayatuM zakyAnItyevaM deza-kAla-samAdhaya uktA bhavantItyarthaH // 14 // Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalI kalitA viMzatitamI dRSTiprabodhadvAtrizikA / 509 atidizati: lakSya-lakSaNayorevaM deza-dharmavikalpataH / sadAdipratibhedAcca nihnavapratiyojanAH // 15 // lakSya lakSaNayoriti / evam svAbhyupagamamAtreNa, nihnavapratiyojanAH nihnavAnAM lakSya-lakSaNAdibhAvApalApinAM pratiyojanAH lakSya-lakSaNabhAvAbhyupagantRvAdiviruddhaprarUpaNAH, tatra hetuH lakSya- ukSaNayorityAdiH, lakSya lakSaNayoH yallakSyatvenAbhimataM yacca lakSaNatvenAbhimataM tayoH, deza-dharmavikalpataH dezadharmAbhyAM yadvikalpanaM tasmAt , yallakSyaM tadekadezena sarvadezena vA, yadyekadezena tadAdezAntaraM tasya na tallakSaNato'nyato vyAvRttamityanyato vyAvRttadezasyAvyAvRttadezAd bhede ekameva vastu lakSyAlakSyobhayasvarUpamApadyeta, sarvadezena lakSya cellakSaNaM tato bhinnamApatitabhinnatvAvizeSAt tadanyadapi lakSaNaM kiM na bhavet , eva yaddharmeNa lakSyaM bhavati sa dharmo lakSyatAvacchedakaH, sa cAlakSyAvRttitvenAvagato na vA, avagata cet tenaiva lakSyamalakSyAd vyAvRttaM pratotamiti, ki lakSyatAvacchedakAtiriktena lakSagena, atha nAvagatastadA lakSya-taditarasAdhAraNatayA nirNItena sandigdhena vA tenAlakSyamapi pakSakukSisanniviSTaM na ca tatra prakRtalakSaNamiti bhAgAsiddhidoSasaMdehakavalitaM tanna lakSyetarabhedAnumiti janayet , na vA lakSyavyavahRtiM kuryAt, evaM lakSaNamapyekadezena sarva lakSyaM vyApnoti kAtsnyena vA, Aye taddezamAtraM lakSaNaM bhavet dezAntaraM tu tasya lakSyamavyApnuvadalakSaNamiti lakSaNAlakSaNobhayasvarUpameva tadvat kathaM lakSaNam , dvitIyastu na sambhavatyeva yataH kRtsnaM tadekatra parisamAptaM kathamanyatra tadevAvatiSTheta, evaM yadapeNa lakSaNaM kriyate sa dharmo lakSaNatAvacchedakaH, sa lakSaNamAtravRttitvenAvagato lakSaNatAniyAmako lakSaNAlakSaNasAdhAraNyena vA, Aye tallakSaNAntaraM tadavagatinibandhanaM vAcyaM tatrApyevamityanavasthA, dvitIyapakSe'lakSaNamapi nirukkalakSaNatAvacchedakadharmAkAntatvena lakSaNaM syAt , taccAlakSyavRttitvAt sakalalakSyAvRttitvAd vA na lakSyetarabhedAnumApakaM / lakSyavyavahRtijanakaM veti tatsAdhAraNalakSaNatAvacchedakadharmeNAbhimataM lakSaNamapi kathaM tathA syAt, evaM lakSaNaM lakSyetarasAdhAraNyenAvagataM netarabhedAnumApakamiti tasya lakSyetaravyAvRttatayA'vagatirAvazyakI, sA yadi lakSaNAntaramantareNa tadA prakRtalakSyasyApi lakSaNamantareNaivetaravyAvRttyadhigatirastIti Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA viMzatitamI dRSTiprabodhadvAtriMzikA / / kiM lakSaNagaveSaNayA, lakSaNAntareNa prakRtalakSaNasya lakSyetaravyAvRttyadhigamAbhyupagame tu tataH prakRtAlakSyasyaiva tathAvagatirastu kiM prakRtalakSaNena lakSaNAntareNa tathA'bhyupagame tvanavasthA na niroDhuM zakyetyevaM deza dharmavikalpataH, ca punaH, sadAdipratibhedAt sadAdirUpavirodhivizeSAt, lakSyaM yadanumataM tatsadUpamasa drapaM vA tadubhayamanubhayaM vA, yadi sadrUpaM tadA sarvaprakAreNa sarvapramANAbAdhyamabhyupeyaM yatkenApi pramANena kenApi rUpeNa na bAdhyate tadeva saditi sarvairapi vAdibhiravigAnena pratIteH tathA caivambhUtasadrUpaM lakSyaM tadaiva bhaved yaditaravyAvRttasvarUpaM tadavadhAritaM bhavet anyato vyAvRttasyAsAdhAraNasvarUpasthAnAvadhAraNe kamidamabAdhitamityevaM jJAtuM zakyam tathA ca yeneva sattvanirNayastenaivAtadvaya vRttara mi nirNaya iti niSprayojanameva lakSaNam, yadyasadrUpamevamapi lakSaNaM niSprayojanam sato lakSaNasyAsati lakSye sambandhAsambhavAdasambaddhasyAtadvathAvattakatvAbhAvAdanyathA'tiprasaGgAt, asatAmapi gaganakusuma-zazazaGga-kharaviSANAdInAM parasparavyAvRttasvarUpAvadhAraNapurassarameva bAdhitatvAvadhAraNaM bhavati, tathA ca tatrApi bAdhitatvAvagatinibandhanamanyato vyAvRttijJAnaM pUrvameva jAtamiti na lakSaNaprayojanaM kiJcit , "pratyekaM yo bhaved doSo dvayorbhAve kathaM na saH" iti vacanAt pratyekapakSadoSAghrAtatvAdeva sadasadu. bhayarUpaM lakSyaM na sambhavati, anubhayarUpatvasambhavaduktikam sattvaniSedhe'sattvasyAsattvaniSedhe sattvasyAvazyambhAvAt parasparavirodhe hi na prakArAntarasthitiriti vacanAt, evaM lakSaNamapi sadAdipakSacatuSTayakavalitameva, yato lakSyatAvacchedakasamaniyatadharma eka lakSaNaM, tasya lakSyatAvacchedakasamaniyatatvaM tadA'SadhAritaM bhaved yadyabhimatalakSyAtiriktAvRttitvena lakSyatAvacchedako nizcito bhavet anyathA lakSyatAvacchedakasya lakSyAtirikte'pi sattve tatrAvarttamAnasya lakSaNasya lakSyatAvacchedakasamaniyatatvaM na bhavet, eva coktarUpatayA'vadhArite lakSaNasvarUpe satyeva tatra sarvaprakAreNa sarvapramANAbAdhitatvalakSaNaM sattva sunizcitaM bhavati tathA ca sattvena lakSaNanizcayasya prAgeva lakSyatAvacchedakalakSaNayoH sAmanaiyatyAdhigataye lakSyetarabhinnatvena lakSyaM gRhItamiti niSprayojanaM lakSaNam, pUrvokta prakAreNAsadapi lakSaNaM niSprayojanam , evaM tadubhayAnubhayapakSayorapi pUrvoktadoSakavalitatvamityevaM sadAdipratibhedAlakSyalakSaNayoH nihnavapratiyojanA bhavantItyarthaH // 15 // Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkAlatA viMzatitamI dRSTiprabodhadvAtriMzikA / 511 nihnavapratiyojanAto yadanyadupadiSTaM bhavati tadupadarzayati caitanya-buddhayovicchedaH pariNAmeSvasaMzrayAt / na vikalpAntaraM bhokturane noktaM sukhAdivat // 16 // caitanyabuddhayoriti / caitanyabuddhayoH caitanyaM kartRtvAdirahita: kUTasthanityaH puSkarapalAzavanirlepa cetanaH puruSaH, buddhiH sattva-rajastamoguNatrayasamAvasthAlakSaNAyAH prakRteH sattvaguNodrekAt prathamaH pariNAmaH kartRsvarUpo mahAn yato'nantaramahaGkarAdilakSaNaH pariNAma upajAyate, tayoH, vicchedaH viviktarUpatA, yataH pariNAmeSu buddhipariNAmeSvahaGkArAdiSu; asaMzrayAt caitanasyAsakramaNAt, buddhiH pariNamate'taH kartRndAdimamavatipuruSastu na kasyacitkArya na vA kasyApi kAraNamiti kevalaM jJAnarUpatvAd yuktavAtmA, bhoktuH tasya, vikalpAntaraM kAma-krodha-lobhamohAdikaM, na naiva samasti, sukhAdivat sukha-duHkhAdikaM yathAkartarUpAyA buddhereva nAtmanastathA, iti anena nivapratiyojanaprarUpaNena, uktam etadapyekAntakApilAdimataM nihnavapratiyojanaivetyarthaH // 16 // anyadapi kApilakalpitaM nihnavaprabhAvitamupadarzayatizarIravibhutAtulyamAnantyaguNa-doSataH / saMsAraprAptyabhivyaktirvikalpAH kAraNAtmanaH // 17 // zarIravibhuteti / "zarIravibhutA'tulyamAnatAguNadoSataH" ityevaM pATho yuktH| kAraNAtmanaH kAraNaM pariNAmitvAd buddhistayA saha medAgrahAt tAdAtmyAbhimAnatastadAtmanazcaitanyasya, guNadoSata: sattva-rajastamorUpaguNAnAmupacayApacayalakSaNadoSAta, zarIravibhutA vastuto jagadvayApino'pi tasya zarIravyApitA bhavati, atulyamAnatA kRmi-kITAdibhAvamApannasyAtisUkSmaparimANatvaM hastyAdibhAvamApannasya mahatparimANatvamityevamasamAnamAnatvam , vastuto vibhutvAt sarveSAM samAnamAnataiva, saMsAraprAptyabhivyaktiH yadyapi nAnAzrayA prakRtireva saMsarati badhyate nApi mucyate kintu guNa doSataH saMsRtiprAptyAvirbhAvaH iti, vikalpAH paryAyAH sambhavanti, ato vastusthitimAzritya na vikalpAntaraM bhokturiti pUrvamuktaM na Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA vizatitamI dRSTiprabodhadvAtriMzikA / viruddham yadyapi jainamate'pi kArmaNazarIreNa saha kSIranIrasambandhavadanyo'nyasambandhAccharIravibhutAdikaM sAmastyAtmanastathApi na guNa-doSata iti vizeSaH // 17 // zeSameva dRSTayantaramupadarzayatiguNapracayasaMskAravRttayaH karmavRttayaH / anAdyantarAvazyayathA cetarayogataH // 18 // guNapracayeti / vazya" ityasya sthAne "vasthA" iti pATho yuktaH / guNapracayasaMskAravRttayaH guNAnAM sattva-rajastamasAM yaH upacayApacayanibandhanaH pracayaH samudAyabhedaH tasya ya: saMskAro viviktapariNAma jananAbhimukhyaM pUrvapUrvaguNapariNAmAnusyUtaM sarveSAM guNAnAmapacitAnAmapi sUkSmarUpeNAvasthAnameva saMskArasta. vRttayaH tatprabhavAH pariNAmavizeSAste, karmavRttayaH zubhAzubhaphalakapuNya-pApalakSaNa saJcitakarmapariNAmAH, te kathambhUtAH ? anAdhanantarAvasthAH anAdikAlInapUrvAparAvyavadhAnalakSaNAnantaryazAlinyavasthA yAsAM tathAbhUtAH anAdikAlato'vicchedena samAgatA iti yAvat, evaMvidhAvasthAne ko heturityAkAGkSAyAmAha-yathA cetarayogataH yathA ca yena prakAreNa ca itarasyopodvalakasya sahakAriNo yogaH samavadhAnaM tataH ityarthaH // 18 // samAnAdapi kAraNAt sahakArivizeSasamavAdhAnavailakSaNyAt kAryavelakSaNyaM bhavatItyupadarzayati bhUtapratyekasaMyogasAmAnyArthAntarAtmakam / paJcadhA bahudhA vA'pi kAryAdekAdivendriyam // 19 // bhUteti / "kAryAdekAdivendriyam" ityasya sthAne "kAyAdye kAdivendriyam' iti pATho yuktaH / bhUtapratyekasaMyogasAmAnyArthAntarAtmakam bhUtAnAM bhUmyAdInAM, pratyekaM yaH saMyogaH tadrUpasAmAnyato'rthAntarAtmakaM vibhinna vizeSasvarUpaM bhUtapratyekasaMyogasAmAnyArthAntarAtmakam athavA bhUtapratyekasaMyogasAmAnyaM cArthAntaraM ca bhUtapratyekasaMyogasAmAnyArthAntare tadAtmakaM tadubhayAtmakaM sAmAnya vizeSobhayasvarUpamityarthaH, paJcadhA audArika-vaikriyAhAraka-taijasa-kArmaNamedena paJcavidhaM, vA athavA, bahudhA'pi pArthiva-jalIyAdimedena jarAyujANDajAdimedena bahuprakAramapi, Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA viMzatitamI dRSTiprabodhadvAtriMzikA / 513 kAyAdi zarIrAdi, AdipadAt tadavayavAdInAmupagrahaH, indriyam indriyasyAtmano liGgam, ekAdi ekendriyaM indriyamityAdi, etadvailakSaNyaM kAraNasAmAnya. syAviziSTatve'pi sahakArisamavadhAnavizeSasya vailakSaNyAdityarthaH // 19 // dRSTAntaraM darzayatijAti-pratyaya-sAmAnya-cara-sthiracaraM manaH / ubhayaM vibhavA deha-lokayoranugAmi ca // 20 // jAtipratyayeti / jAtipratyaya-sAmAnya-cara-sthiracaraM jAtirutpattiH, pratyayaH kAraNaH, tayoH sAmAnyaM sAdhAraNa viSayIkaraNena, manaH jAtimutpatti bhAvayati idamita usannamiti paribhAvayati / idaM cetasyakAraNamiti cintayati ca caraM caJcalasvabhAvamayoginAM, punaH sthiracaraM dhyAnAvasthAyAM kaJcit kAlaM sthirIbhUya vyutthitau punaH caJcalaM bhavati, ubhayaM carasvabhAvaM sthira-carasvabhAvobhayAtmakam, manaH deha-lokayoH dehe-loke, cAnugAmi "vibhAvA" ityasya sthAne 'vibhavau' iti pATho yuktaH / vibhavau vizeSeNa bhAsate iti tadarthaH jAtipratyayAdikaM sarva mano'dhInaM yathA yathA manazcintayati tathA tathA tatkalpitaM vastu prasarati, uktaM ca "mana eva manuSyANAM kAraNa bandha-mokSayoH / bandhAya viSayAsaktaM muktyai nirviSayaM manaH // 2 // " iti cetyAzayaH // 20 // paryAyavAdidRSTiM bhAvayati rUpAdimAnaM dravyaM ca piNDa ekavikalpavAn / . samasta-vyastavRttibhyAmarthapariNaterapi // 21 // rUpAdimAtramiti / rUpAdimAtraM dravyaM rUpa-rasa-gandha-sparzasvarUpameva. dradhyaM, na tu rUpAdiguNAnAmadhikaraNaM dravyamatiricyate, "piNDa eka" ityasya sthAnamai "piNr3a eko' iti pAThaH samucitaH / piNDa ekaH ekatayA'vabhAsamAnaH piNDaH, vikalpavAn rUpa-rasa-gandha-sparzAdilakSagavizeSavAn, kathameko'nekavizeSarUpa 33 Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA viMzatitamI dRSTiprabodhadvAtriMzikA / ityAkAGkSAyAM tatra hetumAha-samasta-vyastavRttibhyAM samastarUpeNa vRttiH pari. NAmaH vyastarUpeNa vRttiH pareNAmaH tAbhyAM samasta-vyastavRttibhyAm , arthapariNate. rapi aryasya tathAvidhAriNAmAcca, piNDa eko vikalpavAn bhavitumarhatItyarthaH // 21 // mAdhyamikadRSTimupadarzayati-- sadasatsadasanneti kArya-kAragasaMbhavaH / anitya-nityazUnyatve zeSamityupapAditam // 22 // saditi / sadasat-sadasat vizvaM saditi pakSe na kArya kAraNasaMbhavaH yataH kAraNaM yathA sat sarvakAlavRtti nityamiti yAvat tathA kAryamapi sarvakAla. vRttitvAnnityamiti kArya-kAraNabhAvaprayojakasya paurvAparyaniyamasthAbhAvAdidaM kAryamidaM kAraNamiti na syAt, vizvamasaditi pakSe'pi gaganakusuma-zazazaGgAdInAmiva na kAryakAraNasaMbhavaH, kAraNaM sat kAryamasaditi sadasatpakSe sadasatoH sambandhAsaMbhavAd-na kArya-kAraNasambhavaH etena kAraNamasat kArya saditipakSe'pi kArya-kAraNasaMbhavo netyAveditaM bhavati, kArya-kAraNobhayaM, sadasaditipakSastu virodhAghrAtatvAdeva na sambhavati, pratyekapakSadoSastUbhayapakSe jAgatyeva, anena anitya-nityazUnyatve 'anityaM ca nityaM ca zUnyaM cetyanitya-nityazUnyAni teSAM bhAvo'nitya-nityazUnyatvaM tatra iti uktasvarUpaM, zeSaM zeSaM ki parijJAya vA navetyatrAbhimataM zeSam, upapAditaM nirUpitaM bhavatIti zeSaH // 22 // syAdvAdadRSTimadhikRtyAha-- avasthitaM jagat sattvAd dhAtvasat prakriyAtmakam / dharmAdharmasva mAveSTipuruSArthanimittataH // 23 // avasthitamiti / jagat bizvam, sattvAt utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatvalakSaNasatvAt, avasthitaM sarvadaiva sthitimat sattvalakSaNapraviSTasya dhrauvyasya sarvadA sthitimantareNAnupapatteH, "dhAtvasat" ityasya sthAne "hetvasat" iti pATho yuktaH, hetvasata hetunA kAraNenAsad bhavatItyetasmAt kAraNAddhatvasat, kathaM hetvasadityAkAGkSAyAmAha- prakriyAtmakamiti pratikSaNaM yadvilakSaNasvarUpA kriyA pariNati. Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA viMzatitamI dRSTiprabodhadvAtriMzikA / 515 stadAtmakaM tatsvarUpaM jagat, etenAnityatvaM bhAvitaM, tasmAddhetorevaM bhavatItyAkAGkhAyAmAha--dharmAdharmasvabhAveSTipuruSArthanimittataH pUrvakRtaM dharmasvarUpamadharmasvarUpaM vA karma daivamiti vyapadizyate iti dharmAdharmetyanena daivasya grahaNam "vahniruSNo jalaM zItaM samasparzastathA'nilaH / kenedaM racitaM tasmAt svabhAvAt tad vyavasthitiH // 3 // " iti vacanAbhimatasya svabhAvarUpakAraNasya svabhAvapadena grahaNam, etacca niyatirUpakAraNasyApyupalakSaNam, niyatizcedamasminneva samaye'sminneva deze'nenaiva rUpeNa bhavitavyamiti niyamakAraNaM bhavitavyatAzabdena vyapadizyate, tanmUlakaM ca "yadabhAvi na tadbhAvi bhAvi cenna tadanyathA / iti cintAviSaghno'yamagadaH kiM na pIyate ? // 4 // tanna bhavati yanna bhAvyaM bhavati ca bhAvyaM vinA'pi yatnena / karatalagatamapi nazyati zivazivabhavitavyatA viSamA // 5 // avazyaMbhAvibhAvAnAM pratIkAro bhabed yadi / / tadA du:khana lipyeran nala-rAma-yudhiSThirAH // 6 // ityAdivacanam anumanyante ca niyateH kAraNatvamAlaGkArikAH, yataH-- "niyatikRtaniyamarahitAM hAdaikamayImananyaparatantrAm / / navarasarucirAM nirmitimAdadhatI bhAratI kaverjayati // 7 // iti padye vidhisRSTito bhAratIsRSTevailakSaNyapratipAdanAya niyatikRtaniyamarahitAmityuktiriti dRSTirabhyupagamastena kAlavidhyAdInAM madhye yasyAbhyupagamo yanmate tasya tanmate grahaNam, puruSArthaH puruSaprayatnaH puruSakArazabdavyapadezyaH, tathA ca dharmAdharmasvabhAveSTipuruSArthasvarUpanimittataH prakriyAtmakaM hetvasaditi sadasadAtmakamapekSAbhedena vizvamiti syAdvAdarAddhAntaM kAntamityarthaH // 23 // nanu yadi vastu sadasannityAnitya-bhinnAbhinnAdyanekAntAtmaka tadA tathaiva tatprarUpaNaM kartumucitamiti vAdinAM vibhinnakathA, tadviSayakaH ziSyAn prati zikSa.kasyopadezo'pi na samIcInatAmaJcatItyata Aha . samagravikalAdezatyAgAbhiprAyatatkathA / sAmAnyA vyAsataH kSyavipakSAcAryazaktitaH // 24 // Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA viMzatitamI dRSTiprabodhadvAtriMzikA / samagreti / samagravikalAdezatyAgAbhiprAyatatkathA anantadharmAtmaka vastu samagra sakalaM ekaikadharmasvarUpaM vastvaMzatvAd vikalamasampUrNa, tayorAdezatyAgau samagrasyAdeze vikalasya tyAgaH vikalasyAdeze samagrasya tyAgaH, pramANataH samagrasyAnantadharmAtmakavastuna Adeza: syAdastyeva ghaTa ityevaMrUpastatra-- "kAlAtmarUpasambandhAH saMsargopakriye tathA / guNidezArthazabdAzvetyaSTau kAlAdayaH smRtAH // 8 // " itivacanaparigaNitaiH kAlAdibhiraSTabhirya evaikasya dharmasya kAlaH sa evAzeSANAM dharmANAmapoti kAlaikyena sarvadharmANAmabhedaprAdhAnyavivakSayA syAtpadAGkitAstyAdipadenAstitvAdyekadharmapratipattau tadabhedamAbhejAnAmazeSANAmapi dharmANAmavagatirityevaM pratibhaGgasaptabhaGgIto'nantadharmAtmakavastupratipattiH . pramANAtmikA bhavatIti sA saptabhaGgI pramANasaptaGgIti gIyate, ya ekasya dharmakAlastato bhinna evAnyadharmasya kAla: evAmAtmarUpAdirapItyevaM kAlAdibhiraSTabhirazeSadharmANAM bhedaprAdhAnyavivakSayA syAtpadAGkitenApyastyAdipadenaikadharmapratipattau ta damevAtmasAt kurvatAmanyadharmANAM na pratItiH kintvaikasyaiva dharmasya vastvaMzasyAvagatiriti seyaM vastvaMzAvagatirnayAtmiketi pratibhaGga nayAtmikAM pratipattiM janayantI saptabhaGgI nayasaptabhaGgoti kathyate iti tathA, vijJAnAbhiprAyato vastu tadaMzaviSayiNI kathA samagravikalAdezatyAgAbhiprAya-tatkathA bhavati sA ca "sAmAnyA vyAsataH" ityasya sthAne "sAmAnyavyAsataH" iti pATho yuktaH / sAmAnyavyAsataH sAmAnyato vyAsatazceti tadarthaH, sAmAnyataH syAdastyeva vastu syAnnAstyeva vastvityAdisaptabhaGgAtmakA, vyAsato'vAntaraghaTatva paTatvAdivizeSataH syAdastyeva ghaTaH syAnnAstyeva ghaTa ityAdisaptabhaGgAtmikA; sA kathaM prabhavatItyAkAGkSAyAmAi-zaikSyavipakSAcAryazaktitaH idaM kartavyaM nedaM kartavyamidamitthamavavoddhavyamityAdizikSaNayogyAH zaikSyAH parasparaviruddhamatavyavasthAnukUlavicAranipuNA vipakSAcAryAsteSAM yA zaktirUpadizyamAnArthAvadhAraNasAmarthyarUpA tattadarthapratipAdanasAmarthyarUpA ca tato niruktakathA sampadyata ityarthaH // 24 // kecijjIvA bahuvidhabhogavibhUtIranubhavanti, kecit sukhavizeSAtmakasvargaphalabhAgino bhavanti, kecit punarnArakIyAM yAtanAmanubhavanti etadvaicitryaM svasvAzritAgamapratipAditavidhi-niSedhaviSayavihitaniSiddhAcaraNanimittakamityupadarzayati-- Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA viMzatitamI dRSTiprabodhadvatrizikA / 517 dvIpavelodadhivyAsasaMkhyA bhogavibhUtayaH / svargApAyAnubhAgAzca sanimittA yatheSTataH // 25 // dvIpeti / dvIpavelodadhivyAsasaMkhyAH dvIpavelodadhInAM vyAsato yAH saMkhyAstatsamasaGkhayako dvIpavelodadhivyAsasaGkhyAH , bhogavibhUtayaH sukhAnubhavanaizvaryANi, svagopAyAnubhAgAzca svargo devendrAdyAvAsasthAnaprAptijanitasukhavizeSaH apAyo nArakAdijanmAnubhavanIyo yAtanAdiduHkhaM, tadanubhAgastatraivAdhipatya-kiGkaratvAdivizeSajanitopabhogAntaraprakAra ityevaM svargApAyAnubhAgA api, yatheSTataH svasvAnumatakAraNataH, sanimittAH nimittavantaH, kAdAcitkAnAM pratiniyatadezAnAM teSAM pratiniyatakAraNamantareNotpAdasambhavAdityarthaH // 25 // zAstrAnupadiSTAbhinavayuktyupaDhokitajJAnAcAravizeSau paramapuruSArthyananukUlAvapi tadanukUlatvabuddhayA''zrayan jano vRddhaparamparAyAtAcAravikalo yat sukhaM duHkhasaMpRkta "miti kalpana yA parityajati tatsukha-duHkhobhayavaikalyamahitameva duHkhAnanuSaktasya svAtmarUpasya sukhavizeSasya parityaktumazakyatvAdityAzayenAha jJAnAcAraviSezAbhyAmAcArAGkriyate janaH / sa nAtyuttAnagambhIraH sukha-duHkhAtyayo'hitaH // 26 // jJAnAcAravizeSAbhyAmiti / jJAnAcAravizeSAbhyAM vaizeSikAyekAntavAdyupagatatattvajJAnasandhyAvandanAdinityakarmAptAcaraNAbhyAM, AcArAd AptaparamparAgatasamyakcAritrAditaH, hriyate paribhraSTo bhavati, janaH vivekazUnyo rathyAdipuruSasadRzo manuSyaH, jana ityuktyA tattvAtattvavivekavikalatvena manuSyamAtratA labhyate, etadavamataye tvAha-sa nAtyuttAnagambhIra iti sa janaH atyuttAnagambhIro atyuccataragAmbhoryAdiguNavAn , ma naiva, atyuttAnagambhIratve vaizeSikA kAntavAdibhiH pratArito na bhavet, nanu vaizeSikAdyupagatAzeSavizeSaguNocchedalakSaNaparamapuruSArthamokSaprAptyAzAvazIkRto janastAdRzamokSakAraNajJAnavizeSAcAravizeSAvavalambate ityata Aha-sukha-duHkhAtyayo'hita iti-azeSavizeSaguNocchede duHkhasyocchedavat sukhasyApyuccheda iti duHkhocchedamAtrasyeSTatve'pi sukha-duHkhobhayocchedo'hito'niSTa iti na bhavatyazeSaguNocchedaH, paramapuruSArtha iti Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA viMzatitamI dRSTiMprabodhadvAtriMzikA / tatsamIhayA pravartanamapi duzceSTitam, nanu duHkhAtyayasya hitatvamavigAnena sarvavAdyanumataM, duHkhaM ca zarIraM SaDindriyANi SaviSayAH SaDbuddhayaH sukhaM duHkhaM cetyeka. viMzatividhamiti duHkhAsambhinnatayA duHkhasvarUpasya sukhasya heyatvameveti tadatya yo'pi hita eveti cet, na vaiSayikasukhasya duHkhamadhye parigaNitasyAhitatve'pi AtmasvarUpasya tasyAtyantahitatvena taducchedasya hitatvAsambhavAdityayaH // 26 // yadA ca zAstropadarzitamahApuruSAdibhUtapUrvAnekadRSTAntAnusyUtacaritrANi jainadharmaprabhAvakasUripravarAditaH zrutvA saMsAranirviNNo lokazabdArthahitAhitAlokanasamartho jano lokazabdavyapadezyo mumukSurbhavati tadA'sya paramapuruSArthAsImA nandasvarUpamokSAvAptiravazyaM bhavatItyAha- . dRSTAntazravikalaukaH paripaktizubhAzubhaiH / . sukhArtha-saMzayamAptipratiSedhamahAphalaiH // 27 // dRssttaantshrvikairiti| atra "dRSTAntazrAvikaiH" iti pATho yuktaH / dRSTAntazrAvikaiH dRSTAntaM nidarzanaM zrAvayantIti dRSTAntazrAvikAH, tairvyAkhyAtRbhirAcAryAdibhiH, paripaktizubhAzubhaiH karmaparipAkaprabhavazubhAzubharUpaidRSTAntaiH kiM phalakaistaiH ? sukhArtha-saMzayaprAptipratiSedhamahAphalaiH sukharUpo yo'rthaH paramapuruSArthaH saMzayazca tayoH prApti-pratiSedhau sukhArthaprAptisaMzayapratiSedhau mahAphale utkRSTaprayojane yeSu te sukhArtha-saMzayaprAptipratiSedhanahAphalAstaiH, lokaH hitAhitAlokanasamarthaH, bhavatIti zeSaH // 27 // itthaM lokabhAvamApannasya puMsaH kalyANa saMpadyata ityAha jJAnAt kRtsneSTadharmAtmaparamezvarataH zivam / karmopayogavairAgyaM dhAmaprAptizca yogataH // 28 // jJAnAditi / jJAnAd lokAlokAdisakalapadArthaviSayakaHjjJAnAvaraNIyakarmAtyantakSayasamutthAt kevalajJAnAt, kathambhUtAt kRtsneSTadharmAtmaparamezvarataH sampUrNeSTadharmasvarUpaparamezvararUpAt jJAnasya dharmasvarUpatvaM. gItAbacanato'pyAyAti. tadvacanaM ca "svalpamapyasya dharmasya trAyate mahato bhayAt" iti atra dharmapadena parabrahmasvarUAjJAnasyaiva grahaNam, paramezvaraH kevalI sa ca kevalajJAnopayogena Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA viMzatitamI dRSTiprabodhadvAtriMzikA / 519 bhinnabhinna iti bhavati paramezvararUpaM jJAnam , zivaM kalyANaM, karmopayogavairAgyaM karmaphalaspRhAzUnyatva dhAmaprAptizca lokAntopalakSitasiddhaziloparisthmokSasthAnAvAptizca, yogataH bhavatIti zeSaH, UrdhvagamanaikasvabhAvo jIvaH zailezIkaraNaprayatnalakSaNayogato'zeSakarmakSapaNaM kRtvA svasvabhAvAdava lokAntaM gacchatItyarthaH // 28 // ataH paraM triMzattama-dvAtriMzattamasamAptiM yAvad bhagavato vartamAnatIrthAdhipateH zrIvarddhamAnasya vacaso'nyo'nyaM yuktatvaM caturbhiH padyairupasaMhAti - pRthak sahAvinirbhAgairdayA-vairAgya-saMvidAm / aizvaryamokSopazamasamAvezavikalpataH // 29 / / pRthagati / dayA-vairAgya saMvidAM sarvaprANinAM sukhAbhikAGkSaNaM daya', 'sarve jIvAH sukhino bhavantu mA kazcid duHkhabhAgU bhavatu' ityevaM zubhAzaMtananiti yAvat, vairAgyaM sarva viSayatRpaM, saMvit samyagavabodha ityevaMsvarUpANAm avi na. rbhAgaiH vibhAgarahitatvena, asyAyamaMzaH aizvarye'ntarbhavati ayaM punaraMza! mAkSasvarUpAntargata ityevaMvibhAgAbhAveneti yAvat, pRthakU dayAyA aizvarye samAvezaH, Izvaro hi dayAvAn bhavatIti vairAgyasya mokSe samAbezaH mukto hi nAMzato viSayatRSNAvAn sarvathA vitRSNa aiveti jJAnasyopazame samAvezaH, upazAntaH khalu jJAnaH bhavati, saha yugapad, aizvaryamokSopazamasamAvezavikalpataH sarveSAM dayA vairAgya. saMvidAM yugapadeva parasparAvinirbhAgavattitvenaizvaryamokSopazameSu samAveza ityevaM vikalpato bhagavatastIrthabhaktimupadvhayet dravyArthikanayena sarveSAM dravyAtmanaikyaM dayA-vairAgya-saMvidAmaizvarya-mokSopazamAnAM ceti saha samAvezavikalpanam, paryAyArthikena vibhinnakAraNavibhinnasvarUpatvena coktAnAM bheda eveti pRthakU samAvezavikalpanamiti jainatIrtha evetthaM samAzrayaNaM sambhavatIti tIrthabhaktirudbhUtA bhavatItyarthaH // 29 // AgamAbhyudaya-jJAna-yogAdhyAhAra-dhAraNA / bhAvanA-prANasaMrodha-kRcchrayatnavratAni ca // 30 // . . . Agameti / AgamAbhyudaya-jJAna-yogAbhyAhAra-dhAraNA AgamAbhyudayaH jainAgamAsyAnyAgamato'bAdhitArthakatvAdinA vaiziSTayaparibhAvanaM tadadhyApanAdikaM Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA viMzatitamI dRSTapribodhadvAtriMzikA / cetyevamAgamonnatiH, jJAnaM samyagajJAnam, yogazcittavRttinirodhaH jJAmayoga eva vA, adhyAhAraH bAhyendriyANAM manasazca svasvaviSayebhyaH paravartanam , dhAraNA citasyaikasmin viSaye dhyeye sthirIkaraNaM, bhAvanA-prANasaMrodha kRcchrayatna vratAni ca bhAvanAviSaye'nityatvAzucitvAdiparibhAvanA, prANasaMrodhaH recaka-pUrakakumbhakasvarUpaH prANAyAmaH, kRcchrayatnaH kRcchaM prajApatyaM dvAdazadinasAdhyaM tatrAdyadinatraye prAtarbhojanaM tatastriSu divaseSu sAyaMbhojanaM, tato dinatrayamayAcitabhojanaM, tataH paraM dinatrayamanazanamiti tadviSayako yatnaH vratAni paJcamahAvratadezavakopavAsa. prabhRtIni ca tIrthonnati karANi parizIlayedityarthaH // 30 // doSavyakti-prasaMkhyAna-viSayAtizayAtyayaH / paramaizvaryasaMyoga-jJAnezvarya vikalpayet // 31 // doSeti / 'doSavyakti0' itsya sthAne 'doSapakti' iti pATho yuktaH / doSapakti-prasaMkhyAna-viSayAtizayAtyayaiH doSANAM saMsArabIjabhUtAnAM kAmakrodhAdInAM vigalanaM paktiH paripAkaH, pakvaM hi phalaM jhaTityeva vigalitaM bhavati tathA kAma-krodhAdInAM vigalanaM, prasaGkhyAnaM nirvikalpakasamAdhiH, viSayAtizayAtyayaH jJAne viSayAtizaya ekajJAnApekSayA'nyajJAnasyAdhikaviSayaH tadapekSayA jJAnAntarasyAdhiko viSayaH, evaMvidhaviSayAtizayasyAtyayo'bhAvaH sa ca sarvajJajJAne sambhavati taiH doSapaktiprasaGkhyAnaviSayAtizayAtyayaiH, asya vikalpayedityanenAnvayaH, kiM vikalpayedityAkAGkSAyAmAha- paramaizvaryasaMyoga-jJAnezvaryamiti paramaizvaryaM paramaprabhutvaM, saMyogaH samyagyogaH jJAnezvayaM paramaprakRSTajJAnavattvaM paramaizvaryasaMyogajJAnezvaryANAM samAhAraH paramaizAnaizvaryaM tat doSANAM sarvathocchedalakSaNaparipAke sati paramaizvaryaM paripUrNa bhavati doSocchedatAratamyAdaizvaryatAratamyamiti doSapaktyA paramaizvaryam, vikalpayet vizeSarUpeNa parikalpayet, nirvikalpakasamAdhilakSaNaprasaMkhyAnasya nyUnAdhikakAlAdyavasthAnataH saMyogasyApi tathA tathAvasthAnalakSaNavikalpanamiti prasaMkhyAnena saMyoga vikalpayet, azeSaviSayakatvalakSaNaviSayAtizayAtyayato jJAnazvarya paripUrNa sampadyata iti viSayAtizayAtyayena jJAnezvarya vikalpayedityarthaH // 32 // Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA viMzatitamI dRSTiprabodhadvAtriMzikA / 521 . prasiddhaprAtibhAsyeti kAmatastIrthabhaktayaH / nanu zrIvardhamAnasya vAco yuktaH parasparam // 32 // prasiddheti / "prasiddhaprAtibhAsyeti" ityasya sthAne "prasiddhaprAtibhasyeti' iti pATho yuktH| iti viMzatitamadvAtriMzikAparisamAptau, kSayopazamavizeSato'nAgata. vijJAnamAkasmikaM yad bhavati yathA kasyAzcit kanyakAyAH zvo me bhrAtA Aga. miSyatIti, prasiddhaprAtibhasya prasiddhaM prAtibhaM yasya sa prasiddhaprAtibhastasya prasiddhaprAtibhasya pramAtuH, kAmataH svecchayA na tu parapreraNayA, tIrthabhaktayaH tIrthayAtrA tIrthatIrthakRtAM vimaloccazikharamandiranirmANaM tatra bhagavatAM mUrtipratiSThApanaM svAmivAtsalyaM nityaM tIrthaprabhAvakasUripravarakRtavyAkhyAnazravaNasAdhu-sAdhvIzrAvaka-zrAviketi caturvidhatIrtha pUjanajinoditasUtrapUjanAdikAstIrthabhaktayaH samullasanti, nanu nizcitam, zrIvardhamAnasya zriyA yuktasyApazcimatIrthapravartakasya vardhamAnasvAminaH, vAco vacanAni, 'yuktaH' ityasya sthAno 'yuktAH' iti pATho yuktaH / yuktAH muktyupapannA iti tadarthaH, parasparaM anyo'nyaM na kimapi kenApi vacenena virodhamAvahatItyarthaH // 32 // vyAkhyAmUlasugUDhavizatitamI dvAtriMzikAyA varAM spaSTArthI svasamanvayena parito nissaMzayaM kurvatI / lAvaNyAsyasamudgatA matimatAmAnandadAnakSamA zrIsUrIzvaranemipAdakamale stAd bhRGgabhAvArpitA // iti viMzatitamI dvAtriMzikAyAH vyAkhyA samAptA / Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekaviMzatitamI zrIvardhamAnadvAtriMzikA / jinendraM sarvazaM suranarapatistavyamavara ____ kRpApArAvAraM sakalanayagarbhAgamavaram / / mahAvIraM yogAbhyasanaratagamyAmalapadaM namAmo vidhnaughApaharaNanidAnaM vibhuvaram // 1 // sUrINAM pravaraM guNAlinilayaM vyAkhyAnavAcaspati tIrthonnatyaparAyaNaM jinamataprodbodhadakSaM satAm / zAstrAgAghavicAraraJjitabudhagrAma subhaktyA guruM zrInemi praNamAmi vizvaviditaM kIrtipratApAlayam // 2 // syAdvAdAmRtasArapAnanirato yo navyabhavyoktito granthabAtamabAdhitaM racitavAn prAconayuktyaJcitam / taM zrInyAyavizAradaM budhagaNairudgIyamAnaM yazo'* bhikhyaM jainamatapracAranirataM kurve hRdisthaM sadA / 3 // yadvAtriMzikayA'pi sadracanayA saMbodhya vIrAptayA bauddha-nyAyamukhaprasiddhamatagA. carcA muhuzcarcitA / taM vAdIndradivAkaraM matinidhiM zrIsiddhasenaM smRti navyodbodhamupAnaye nayavidAmayaM kathAkovidam // // 4 // haimaM vyAkaraNaM parizramabalAt slAdhInamAnIya yo dhAtUnAM sugamaM ca rUpajaladhiM kRtvA budhAnAM mude - lAvaNyo jinabhakticAntahRdayo vIrastutivyAkhyayA sAphalyaM januSaH karoti sumatiH so'yaM parArthodyataH / / 5 / / zrIsiddhasenadivAkaraH sarvavighnaprazaminI maGgalamayIM varddhamAnadvAtriMkAkhyAM paramakalyANakAriNI bhagavato mahAvIrasya stutiM grathanAti-- sadA yogasAtmyAt samudbhUtasAmyaH prabhotpAditaprANipuNyaprakAzaH / Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekaviMzatitamI zrIvardhamAnadvAtriMzikA / 523 trilokIzavandhastrikAlajJanetA sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 1 // sadeti / "sa ekaH parAtmA jinendro me gatiH, [tacchabdasya yacchabda. sAkAGkSatvAdanukto'pi yacchabda AkSipyate ] yaH sadA yogasAtmyAt samudbhUtasAmyaH prabhotpAditaprANipuNyaprakAzaH, trilokIzavandyaH trikAlajJanetA' itynvyH| sa iti-AkSiptasamAnAdhikaraNayacchabdasamabhivyAhRta-sadA yogasAtmyAt samudbhUtasAmyaH ityAdisvarUpaH, ekaH advitIyaH-sajAtIyadvitIyarahitaH yadyapi jinatvakevalitva-muktatvAdilakSaNasvagatajAtiviziSTasya svabhinnasya sadbhAvAt sajAtIyadvitIyarAhityaM na sambhavati tathApi yAvanto dharmA bhagavati mahAvIre pUrvAparIbhAvApannAstAvaddharmaviziSTatAMpannamahAvIratvalakSaNavaijAtyavizeSo nAnyatra kutrApIti tadUpeNa sajAtIyedvitI yarahito bhavatyeva bhagavAn mahAvIraH yedi cetthaMdizA sajAtI yadvitIyarahitatvalakSaNamekatvaM pratyekaM sarvasminnapi vastuni sambhavatIti na stavyotkarSAdhAyakamiti vibhAvyate, tadA vyavahAranizcayayormadhye nizcayanayasyaivAzrayaNaM kurvanti stutau stutikarttAra iti zuddhaparasaMgraharUpanizcayanayena sarveSAmAtmanAM saccidAnandaparabrahmasvarUpeNaikyameva, vyavahAratastu bheda ityaikyasya nizcayanayamataviSayasyAdaraNAdeka iti nAnupapannam / parAtma-jinendrayormadhye parAtmano vizeSyatvaM jinendrasya veti vimarza jinendrasya vizeSyatve taduttara vizeSaNavAcakapadAbhavAt samAptapunarAttatvadopo na bhavatyeva, parAtmanazca vizeSyatve taduttaravizeSaNAvAcakajinendrapadasadbhAvAduktadoSAzaGkA syAdato na tasya vizeSyatvaM, jAtitadangapravRtti namittakapadayomadhye jAtipravRttinimittakasyaiva padasya vizeSyavAcakatvamiti vinegamakaM cAtra nAstyevetyekapadamiva parAtmapadamapi vizeSaNavAcakamiti pUrvaM tannirvacanaM nyAyyaM vyAkhyAte ca tasminnaivaMbhUtaH ka ityAkAGkSAyAM tanni. vRttaye, jinendra iti vizeSyavAcakapadAvataraNAt athavA gautama-kaNAda kapilapataJjali-jaiminivyAsa-buddha-jineSu madhye eka eva jinendro me gatiH, na tu gautamAdaya ityeva vaktuM zakyate, na tu tatra eka eva parAtmA me gatirityabhidhAtuM zakyaM, parAtmano darzanapraNetRNAM madhye'parigaNanAt, samAsA-'samA Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekaviMzatitamI zrIvardhamAnadvAtriMzikA / . sayormadhye samAsasya svasvarUpasanniviSTapadapratipAdyavizeSaNaviziSTatathAbhUtapadapratipAdyavizeSyapratipAdakatvenAkhaNDArthatvAbhAvAnna vizezyavAcakatvaM kintvakhaNDArthasyAsamAsasya tattvamiti vinigamakamapi nAtra kramate, yataH paraH prakRSTa AtmA yasya sa parAtmetyevamasya bahuvrIhisamAsarUpatvAt, jineSu indra iva indro jinendra ityevaM jinendrazabdasyApi samAsarUpatvAt, samAsarUpatvAvizeSe'pi cAnyapadArthapradhAnakatvAnna parAtmazabdasya vizeSyaparatvaM, kintu svaghaTakaradArthapradhAnakatvAjinendrazabdasyaiva tattvamiti dhyeyam / parAtmeti-prakRyAtmasvarUpaH, parAtmatvarUpAvirbhAvAntaraM na tadavasthasyottarakAlaM kadAcidapi vinAza ityavinAzitvameva prakRSTatvam / na cAtmano dvaividhyaM jinezvarabhedena, naiyAyikAdibhirIzvaravAdibhirupagatamiti parAtmAparamAtmA gatirIzvaraH parasammata eveti vAcyam, tathAvibhAgasya jagatkartRbhAvenezvarasya pUrvasUribhirapAkRtatvenAsambhavAt, kinnyayogalakSaNasya jIvasyaivAtmanaH saMsArI muktazcetyevaM vibhAgo jainarAddhAnte, avasthAbhedato jIvasyaiva punastredhA vibhAgaH bahirAtmA antarAtmA paramAtmeti, teSAM cetthaM nandITIkAgatena avasthAbhedato jIvaH punastredhA pracakSate / bahirAtmA'ntarAtmA ca paramAtmeti tattvataH // 1 // heyopAdeyavaikalyAnna yo vetti hitAhitam / nimagno viSayAkSeSu bahirAtmA sa mUDhadhIH // 2 // antarAtmA tridhA kliSTa-madhyamotkRSTabhedataH / ayaM tayorjaghanyaH syAnmadhyamau dvau taduttarI // 3 // apramattAdayaH sarve yAvat kSINakaSAyakAH / uttamA yatayaH zAntAH prabhavantyuttarottaram // 4 // paramAtmA dvidhA sUtre sakalo niSkalaH smRtaH / sakalaH kevalI prokto niSkalo muninAyakaH // 5 / / iti padya kadambakena svarUpamavaseyam / atra paramAtmA siddha eva, bahirAtmA. 'ntarAtmAnau saMsAriNAviti na daividhyena vibhajanasya pUrvoditaspAnupapattiH, sakalasvarUpasya paramAtmanastIrthakRtvAvasthAyAM sattve'pi niSkalasya tasya siddhAvasthAyAmeva sattvaM, tadonI ca sarveSAmeva jinendrAgAM sAmbamiti ta dUpeNa stuti kasyaiva Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekaviMzatitamI zrIvardhamAnadvAtriMzikA / 525 zrIvarddhamAnasya, varddhamAnatvadharmasyAnyebhyo jinendrebhyo vyavacchedakasya bhavasthAvasthAyAmeva sadbhAvAt, evamapi na kAcit kSatiH, trividhaM hi vyavacchedakaM vizeSamupAdhirUpalakSaNaM ca, tatra vartamAnaM sad viziSTasvarUpapraviSTamanyebhyo vyAvatika vizeSaNamucyate taducca viziSTamabhidhIyate, yacca vartamAnaM sad viziSTasvarUpApraviSTamevAnyebhyA vyA vartakaM tadupAdhiH kathyate, tadvaccopahitamiti gIyate yaccAvarttamAnaM svarUpApraviSTamevAnyato vyovartakaM tadupalakSaNabhiti varNyate tadva copalalitamityabhidhIyate, evaM ca bhavasthatIrthakRttvAkalita kevalAliGgitaraya jinendrasya vardhamAnasya niSkalasvarUpaparamAtmatvamupalakSaNameva vyAvakimiti tadupalakSitasya vartamAnasyAnyato vyAvartanaM samastyeveti tadasAdhAraNaguNavarNanalakSaNA tatstutirupapannaiveti / vizeSyasvarUpaM nirdizati-jinendra iti rAga-dveSAdInantarAtIn jitavanta iti jinAH sAmAnyakevalino'pi, teSu indra ivendraH, tIrthaGkaratvalakSaNezvaryayogAt, sa me zravaNa-mananA-'bhyasanena tatsvarUpadhyAnanimagnasya mama, gatiH gamyate-prApyate-budhyate jJAyate svarUpatattvamanayeti gatiriti vyutpattyA gatidhyeyasya parAtmasvarUpasya jJApakaH prApakazca; bhavediti zeSaH, idaM turIyacaraNamagrimapadyeSvapi samAnamityetadvyAkhyAnenaiva vyAkhyAtamavavoddhavyam, tacchabdopAbandhAkSipta yacchabdAbhidheyaM sa ka ityAkAGkSAnivartakamupadarzayati-sadA yogasAtmyAt samudbhUtasAmyaH sadA-sarvasminnuttarakAle, yogAnAM jJAna-darzana-cAritrAdInAM kSayikAnAM,sAtmyaM tadAtmyaM tasmAt, udbhUtaM prakaTIbhUtaM sAmyaM tulyatvaM yasya sa udbhUtasAmyaH tulyatvaM sapratiyogikaM kasyacit kenacit bhavatIti prakRte siddhaH samaM tadavaseyam , Agame sarvasiddhAnAM tulyatvapratipAdanAt, bhagavAnapi niyamato jJAna-darzana-cAritrAdiyogatAdAmyamanubhavanneva siddho bhaviSyatIti tattulyatvaM susaGgatam , evaMbhUtAsAdhAraNaguNakIrtanarUpeyaM stutirbhagavataH svArthasampadabhidhAyinI, punaH kiMbhUto jinendraH ? prabhotpAditaprANipuNyaprakAzaH prabhayA kevalajJAna-darzanalakSaNakAntyA, tadutthAnekAntatAkalitavihitaniSiddhakAmyanityanaimittikotsargA'pavAdabhrAjiSNukriyAkalApapratipAdakazrutalakSaNaprabhayA ca, utpAditaH janitaH, prANinAM saMsAriNAM, puNyaprakAza: mahAvratA'NuvratAdisAdhu zrAvakAdikartavyadharmodyoto yena saH; iyaM ca parArthasaMpadabhidhAyinI asAdhAraNaguNo Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekaviMzatitamI zrIvardhamAnadvAtriMzikA / kIrtanarUpA stutiH, svArthasampattimAneva puruSaH parArthasampattikaraNe samartho bhavatyabhisandhAnena prathamacaraNenasvArthasampattimattvamupadAnantaraM dvitIyacaraNena parArthasampattirupadarzitA / punaH kiMbhUto jinendraH ? trilokIzavandyaH trayANAM lokAnAM samAhAraH trilokI, tasyA IzAH devendra-bhUmIndra camarendrAdayaH, tairvandyaH bandituM yogyaH, punaH kIdRzo jinendraH 1 trikAlajJanetA trikAlaM jAnantIti trikAlajJAH, matizrutA'vadhi-manaHparyAyajJAninaH, teSAM netA svAmI, atra rAga-dveSAdIn zatrUn jitavanta iti jinAH, teSu indra iti vyutpattilabhyArthakajinendrazabdenApAyApagamAtizayaH pratIyate, apAyaH jJAna-darzanAtmakopayogalakSaNAtmasvarUpapratibandhakarAga-dveSanidAnajJAnAvaraNIyAdidhAtikarmacatuSTayaM, tadatyantakSaya eva jJAna-darzanAvirbhAvaM iti kevalajJAna-darzanotpattyAvyavahitaprAkkAla eva varddhamAnasvAmino'pAyApagamAtizayo'bhimata iti tasya jinendrazabdataH pratItireva yuktA "sadA yogasAtmyAt samudbhUtasAmyaH" iti prathamacaraNena siddhatulyatvapratItyA sakalAvaraNakSayo yathA'rthAdavagamyate tathA kramika kevalajJAna-kevaladarzanAvicchinnonantadhArA'pyavagamyata iti / kiJca, kevalI bhagavAn bhavasthAvasthAyAM caturvidhAtizayasampannaH, tatra jJAnAtizayastasyApAyApagamAtizayAdupajAyata ityavigAnena pratIta, siddhatAdRzAvasthasya cApAyApagamAtizayo na jJAnAtizayaprayojakaH kintu tatprayojya iti tadupadarzanamakiJcitkaram , vastutaH "sadA yogasAtmyAt" ityanena jJAnAtizaya eva prakaTI. kRto bhavatIti "prabhotpAdita" iti tRtIya caraNena vacanAtizayalAbhaH, tadA yadi prabhApadaM tIrthakRnnAmakarmasacivakevalajJAnasamudbhUtazrutaparaM yadi vA "puNyaprakAza:" ityasya puNyasya prakAzo yasmAditi vyutpattyA zrutaparatvaM bhavet , anyathA nAklezatastallabhyatva tasyeti "trilokIzavandyaH" ityane pUjAtizayaH prkttitH| yo hi yasya netA sa tadguNotkRSTagugo bhavatIti niyamato mati zrutA-'vadhi- manaHparyAyajJAnibhyatrikAlajJebhyastanne tumahAvIrasya viziSTaguNazAlitva' "trikAlajJanetA" ityanena pratIyate, kiMtu va ujavata eva tathAbhAva iti nAvadhArayituM zakyate, tIrthakRtvAdigugayogAdapi tattvasya sambhavAditi "trikAlajJanetA" ityanena jJAnAtizayalAbha ityato varaM "sadA yogAsAtmyAt' ityanena jJAnAtizayaMlAmaH, tatastasva spaSTa pratIteriti / Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekaviMzatitamI zrIvardhamAnadvAtriMzikA / 527. idaM bhujaGgaprayAtaM vRttam, tallakSaNaM ca "caturbhiryakArairbhujaGgaprayAtam" iti agre'pyevam // 1 // prakArAntareNa jinendraM mahAvIra statizivo'thAdisaGkhyo'tha buddhaH purANaH pumAnapyalakSyo'pyaneko'pyathaikaH / prakRtyA''tmavRtyApyupAdhisvabhAvaH sa ekaH parAtmA gatimai jinendraH // 2 // ziva iti / zivaH yaM ziva ityupAsate zaivAH so'nalpabhavabhramaNAdimUlASTavidhakarma rahitatvAnnirupadravaH zivo jinendraH, atha punaH AdisaGkhyaHyaM jagato janyamAtrasya kartRtvena jagadAdimupAsate naiyAyikAdayo jagajjanakezvaravAdinaH sa AdisaGkhyaH svatIrthapraNetA jinendrastIrthAdisaGkhyaH, jagajjanakezvaravigraheSu brahmaviSNu-mahezeSu jagadutpattikartA brahmA prathamasaGkhyaH, jagasthitikA viSNurdvitIyaH jagatsaMhArakartA zivastRtIyaH, sa kathamAdisaGkhyaH iti virodho'pyarthakenAthazabdena prathamataH sphurati, sa cAnantaropadarzitavyAkhyAnena parihRta iti virodhAbhAsAlaGkAraH evamagre'pi, atha punaH, buddhaH yaM kSaNikasarvajJo buddha iti, sautrAntikAdayazcatvAraH saugatA upAsate avagamyate vastutattvamaneneti buddho jJAtatattvo bhavati jinendraH sarvajJatvAt, purANaH yaM piturapi pitA'tiprAcInatvAt pitAmahaH purANa iti paurANikA upAsate sa jinendraH, AtmasvarUpadravyAtmakasya tasyAnAdikAlavRttitvenAtiprAcInatvalakSaNapurANatvasya sambhavAt, athazabdasyAtrApyarthakatve buddho'pi purANa iti virodhaH, buddhaH khalu bauddhadarzanapravattako nyAyAdidarzanAbhimatasthairyavAdakhaNDanapravaNaH, tattaddarzanakartRgautama-kaNAda kapilAdibhyo nUtano mAyAdevIsanaH purANo na bhaviturhatItyAmukhe virodho'vabhAsate, sa cAbhihitavyAkhyAnataH parihata iti virodhAbhAsAlaGkAraH, pumAnapi apiH punararthe "puruSa evedaM sarva yada bhUtaM yaca bhAvyam" ityAdizrutivacanAd ya puruSa eva sarvasya karttatyevamupAsate puruSakAraNikAH sa sarvAn sattvAn dharmamArgopadarzanenAdharmaprabhavanarakAdyavaTapAtAt pAti rakSatIti pumAnityevaMsvarUpo jinendraH, alakSyo'pi api punaH alakSyaH yaM vAGa Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekaviMzatitamI zrIvardhamAnadvAtriMzikA / ' manasormArgamatItya vartamAnatvena sarvapramANAgocara AtmA brahmAdvaitamityevamadvaita vAdina upAsate, sa rUpAdimattvalakSaNamUrttatvarahitatvAndriyajanyajJAnaviSayo na bhavatItyato lakSayitumazakyatvAdalakSyo jinendraH, yaH pumAn sa puMzcihna lakSya eveti kathamalakSya ityapinA virodho bhAsate, sa coktavyAkhyAnena parihRta iti virodhAbhAsaH, aneko'pi api punaH, anekaH-- "Iza-sUtravirAT-vedho-viSNu-rudrendra vahnayaH / vighnabhairava-mairAla-marikA-yakSa-rAkSasAH // 6 // vipra-kSatriya-viT-zUdrA gavA.'zva-mRga-pakSiNaH / azvattha-vaTa-cUtAdyA yv-niihi-tRnnaadyH||7|| jala-pASANa-mRt-kASTha-vAsyA kuddaalkaadyH| IzvarAH sarva evaite pUjitA phaladAyinaH // 8 // yathA yathopAsate taM phalamIyustathA tathA / / phalotkarSApakarSI tu pUjyapUjAnusArataH // 9 // ityAdivacanAt yaM svasvAbhISTasiddhikAmA 'ayamIzvaraH, ayamapIzvaraH' ityevamaneke IzvarA ityevaM ye ye vibhUtimantaste sarve'pIzvarA ityabhyupagantAra upAsate sa pratikSaNamekasyApi kenacidrUpeNotpAdaH kenacidrUpeNa vyayaH kenacidrUpeNAvasthitirityevamutpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatvalakSaNasattvayogo'stItyanekaH, yadvA'nantaparyAyAtmakavastujJAtRtvenAnekaH, kathaJcit tAdAtmyasya rAddhAnte sarvasambandhavyApakatvenAbhyupagatatayA jinendrasvarUpopayogasyAnantaparyAyAtmakAnantavastuviSayakasya tathAvidhavastvabhinnasyAnekatvena tadAtmakasya jinendrasyApyanekatvamityaneko jinendraH, athaikA atha punaH, yaM kSityAdikartRtvenAnumitasyezvarasya lAghavAdekatvameva, lAghavalakSaNatarkasahakAreNAnumAnamekamevezvaraM viSayIkaroti, anekatayA tatkalpane ekasmin kArye'nekeSAM teSAmidamitthaM karaNIyamidamevaM karaNIyaM na tvevamityevamanyo'nyakalahaM kaH samAdadhyAdityeka evezvara ityevamIzvarakAraNikA upAsate sa eko jinendraH. dravyArthikanayAtmakaparasaGgraharUpanizcayanayenaikatvasyopapatteH anekatvaikatvayorvirodhAd yo'nekaH sa eko na saMbhavatItyevaM virodho bhAsamAno'pyuktadizA parihRta iti virodhAbhAsAlaGkAraH, prakRtyAtmavRttyA'pyupAdhisvabhAvaH api punaH, yaM sattva Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekaviMzatitamI vardhamAnadvAtrizikA / 529 rajastamoguNatrayAtmakaprakRtipariNAmabhUtadharmAdharma jJAnAjJAna-vairAgyAvairAgyaizvaryAnaizvaryAghaSTavidhadharbuddhigataistadbhedAmahata : kaluSita AtmA svataH kUTasthanitya eva buddhisambandhAsambandhaprayuktabandha-mokSAkalito na tu svato badhyate mucyate ityevaM kApilA upAsate kapila eva sargAdAvAdividvAn prAdurbabhUveti manvAnAH, sa prakRtyA karmaprakRtyA kSIranIranyAyenaikIbhAvApannayA tattatpariNAmalakSaNasaMsRtyAyupAdhitAdAtmyAdhyAsatastadupAdhisvarUpaH, AtmavRttyA-upayogAtmakasvasvarUpAnusyUtaparamA - nandasvabhAva iti kRtvopAdhisvabhAvobhayAtmakatvenopAdhisvabhAvo jinendraH, atra ya upAdhiH parasambandhaprayuktadharmaH sa na svabhAva iti virodho'pekSAbhedena parihRta iti virodhAbhAsaH // 2 / / jugupsA-bhayA-jJAna-nidrA-'viratya GgabhU-hAsya zuga-dveSa-mithyAtva-rAgaiH / na yo ratyaratyantarAyaiH siSeve sa ekaH parAtmA gatirme jinendrH||3|| jugupseti / "jugupsA-bhayA 'jJAna-nidrA-'viratyaGgabhU-hAsya-zuga-dveSamithyAtva-rAgaiH, ratyaratyantarAyairyo na siSeve sa ekaH parAtmA gatimeM jinendraH" itynvyH| sa jinendro me 'mama, gatiH, sa kaH ? ityAkAGkSAyAmAha-jugupsAbhayA-'jJAna-nidrA-viratyaGgabhU-hAsya-zugadveSa-mithyAtva-rAgaiH jugupsAnindA, sA paraviSayiNI svakRtA jJeyAH tasyA eva sambandhAbhAvo jinendre'bhimataH, tena ajJaiH-ekAntavAdibhiH, kRtAyA nindAyA jinendre viSayatayA sattve'pi na kSatiH, bhayaH bhItiH ayaM mAM mArayiSyati tADayiSyatItyAditazcittavaiklavyavizeSo na sambhavatyeva jinendre, bhavasthAvasthAyAmapi ghAtikarmAtyantavigame'vaziSTAghAtikarmavazAdavazyambhAvino duHkhAdeH svakRtakarmajanitatvasyaivAvalokanAt , kintu paragatAyA bhIterutpAdakatvam , ajJAnaM na jJAnasAmAnyabhAvaH, sa jaDagata eva na. tu kasminnapi jIve, tathA satyupayogalakSaNabhAve jIvatvameva na syAta, bhata eva nigodajIve'pi kiJcidaMze'nAvRttaM jJAnaM svIkriyate, kintu sva-parAnavabodha Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 divAkarakRtA kiraNavilIkalitA. viMzatitamI vardhamAnadvAtrizikA / katvam , nidrA darzanamohanIyodayAt svapanaM hitAhitopekSaNIyaprAptiparihAropekSAphalaka jJAnavizeSAbhAvaH, viSayAnanubhavanamiti yAvat, na ca jaDe. ativyAptiH, tadgataviSayAnanubhavanasya svataH siddhasya darzanamohanIyodayaprabhavatvAbhAvAt ; viratirnAmajJAtvA'bhyupetya prANivadhAdyakaraNam , tasyA dezavirati-sarvaviratibhedena dvaividhyam . AdyA zrAvakAdInAm, bhantyA sAdhvAdInAm ; tadabhAvo'viratiH, viratyaviratI cetana. dharmAveva, jJAtvA'bhyupetyeti vizeSaNopAdAnAdeva viratilakSaNaM jaDe mA bhUdatiprasaktaM, tadabhAvasvarUpamaviratilakSaNaM tu jaDe'tiprasajyeta ityapratyAkhyAnAdikaSAyo. dayAt trasa-sthAvarAdiprANavadhanivRttyabhAvo'viratiH, jaDe prANivadhanivRttarapratyAkhyAnAdikaSAyodayaprabhavatvAbhAvAnAtiprasaGgaH; aGgAt prabhavatIti vyutpattyA'GgabhUHstrI-puruSAdigatA'vasthAvizeSAnyo'nyadarzanAliGgAdinita: kAmAbhilASo na vicchA. mAtrama: mukhAdyavayavikAravizeSo hAsya, yaddarzanenAyaM hasatIti vyavahAro lokAnAM, candrazobhA hasatoyamaGganAmukhazometyAdi vyavahAro'pi dRzyate, ityato hAsyamohanIyodayaprabhavatvaM tatra vizeSaNamiti nAtiprasaGgaH, zocatIti vyavahArasiddhaM zocanaM. zokaH, navInapatrAdikaM dRSTvA jIrNapatrAdikaM svAtmAnaM zocatyahamIdRzaH saMvRtta itya. cetane'pyapacaritaM zocanaM samastItyataH zokamohanIyodayAcchocanaM zokaH, jaDe tAdRzazocanAbhAvAdatiprasaGgAbhAvaH, parAniSTakaraNAdyanukUlaH krodhAparaparyAyo dviSTasAdhanatAjJAnajanyo dveSaH, anekAntAnAtmakasya vastuno'bhAvAt tadviSayakamekAntAbhinivezazAlinAM zraddhAnaM mithyAtvam , rAgaH-dAra-dhanAdiviSayakaH snehaH, ratyaratyantarAyaiH yo na siSeve sukhaprAptau praphullitahRdayatvaM ratiH, duHkhaprAptau viSaNNahRdayatvamaratiH; antarAyaH yAdRzakarmodayAdabhISTaM dAnAdikaM navApyate tAdRzaM karma, dAnAdipratibandhakavizeSa iti yAvat, sa ca dAnAntarAya-lAbhAntarAya-bhogAntarAyo. pabhogAntarAya-vIryAntarAyabhedAt paJcavidhaH, etairaSTAdazadoryo na siSeve-na sevitaH, sa ekaH paramAtmA gatiH me jinendraH nirutASTAdazadoSarahito jinendraH parAtmA mama gatirityarthaH // 3 // sattvAditriguNavikArarahitatva-sarvaprANirakSakatvAbhyAM bhagavantaM mahAvIra stautina yo bAhyasattvena maitrI prapanna stamobhina no vA rajobhiH praNunaH / Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANNA ANANAR divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekaviMzatitamI vardhamAnadvAtriMzikA / 531 trilokIparitrANanistandramudraH sa ekaH parAtmA gatimeM jinendraH // 4 // na yo bAhyasattveneti / "yo bAhyasasattvena maitrI na prapannaH, yastamobhina praNunnaH, vA rajobhiryono praNunnaH, yastrilokIparitrANanistandramudraH, sa ekaH parAtmA jinendro me gatiH" ityanvayaH / naiyAyikAdyabhimata Izvaro viSNurudra-brahmamedena trividhaH, tatra viSNuH sattvaguNasahakAreNa agad rakSati, sattvaguNo laghuprakAzakasvabhAvo mAyAyA na tu viSNoriti bahiraGga eva saH, yadi ca sukhajanamadRSTaM tadApi jIvasya viSNoriti bAhya eva, tatsacivataiva maitrI tAM prapannaH-prApto viSNu:; rudrazca tamoguNa vodito jagat saMharatIti, tamobhiH tamoguNairguruvaraNakasvabhAvaiH, jIvagatairvA saMharaNajanakAdRSTaH preritaH, brahmA copaSTambhakacalasvabhAvaiH, tattadvastUpajanakAdRSTarUpairvA rajoguNaiH prerito jagat sRjati, jinendrastu tebhyo vilakSaNo bAhyasattvena lokavyavahAropayogilaukikasattvaguNena athavA sattvam-AtmA, sa eva bAhyo bahirAtmA "heyopAdeyavaikalyAnna yo vetti hitAhitam / nimagno viSayAkSeSu bahirAtmA sa mUDhadhIH // 10 // " iti yaH vacanoktalakSaNalakSitaH, tena bAhyasattvena maitrI pudgalarAgadazAtvaM tadAtmasvarUpatAM. vA, na prapanno na prAptaH, tamobhiH ajJAnAndhakAraiH, na praNunno na preritaH, vA atha ca, rajobhiH rAjasaguNaiH, na praNunnaH na preritaH, etAdRzo jino bhaktAnugrahakAritvAbhAvAdanupAsya eva lokairityata AhatrilokIparitrANanistandramudraH trayANAM lokAnAM samAhAraH trilokI, tasyAH paritrANe rakSaNe, nistandrA AlasyarahitA, mudrA-mUrtiryasya saH, yasya bhItijanakazastrAdyanAliGgitahastAdiparikalitadhyAnaikanimagnAkAramUrtidarzanamAtreNaivAhamapIdRzobhaveyamiti zubhAzI:parigatA janAH sanmArgAsevanato narakAdiga tipAtato vimuktA bhavantIti, etAdRzo jinendraH parAtmA mama gatirityarthaH // 4 // . anantara lokeNa viSNu-ziva-viraJcibhedo'vadhRto'pi naikAntataH, kathaJcidekazabdAbhilapyatvAdinA tairabhedo'pi jinendrasyetyAzayena paJcama-SaSTha-saptama lokaH krameNa viSNu-ziva-brahmA bhinnatvaM pratipAdayan jinendraM bhagavantaM mahAvIraM stauti Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekaviMzatitamI vardhamAnadvAtriMzikA / haSIkeza ! viSNo ! jagannAtha ! jiSNo! . mukundA'cyuta ! zrIpate ! vizvarUpa ! / ananteti saMbodhito yo nirAzaiH . sa ekaH parAtmA gatima jinendrH||5|| hRSIkezeti / "nirAzaiH, hRSIkezetyAdizabdasambodhito yaH sa ekaH parAtmA jinendro me gatiH" ityandhayaH / nirAzaiH AzA-phalAbhilASA tayA vimuktAHnirAzAH, tainirAzaiH, phalakAmanArahitainiSkAmaibhavya jovaiH, yaH hRSIkeza ! viSNo ! ityAdisambodhanena sambodhitaH, sambodhanaM nAma vasturavyavahitazabdajanya vodhAzrayatvenecchA, tasyAH saMbodhanaprathamA vibhaktyarthabhUtAyAH saMkhyAyA iva prakRtyarthe vizeSaNatayaivAnvayaH, vizeSaNatAvacchedakasambandhazca viSayatvaM, tathA ca prakRte vaktuH stutikartRsiddhasenAdivAkaropasthApitanirAzabhavyanikuTambasya avyavahitaH puruSAntaravyavadhAnarahitaH, arthAt sAkSAdeva, uktastutyAtmakazabdajanyavodhAzrayatvenecchA 'niruktabodhAzrayo hRSIkezo bhavatu' ityAkArikA, tadviSayahRSIkeza ityarthaH, evaM viSNo ! ityAdisaMbodhanAntare'pi bodhyam / paramate-'hRSIkeza, viSNu, jAnna tha, jiSNu, mukunda, acyuta, zrIpati, vizvarUpa' iti viSNunAmAni prasiddhAni svamate vardhamAnajine cetthaM ghaTanA-hRSIkANAm-indriyANAm , Im-arthaprakAzakatvalakSagAM lakSmI, zyati-tanUkaroti khaNDayatIti hRSIkezaH, kevalajJAnasya sakalalokAloka. prakAzakasyotpattau satyAmindriyANi bhagavato'kiJcitkarANyeva bhavantIti, tatsambodhane-he haSAkeza iti / veveSTi-jJAnAtmanA lokAlokaM vyApnotIti "viSeH kit" [uNA0 769] iti kiti Nuki-viSNurvyApakaH, ta-saMbodhanam he viSNo iti / jagatAm-azeSabhavyasattvAnAM yoga-kSemakAritvena nAthaH-svAmI, tatsaMbodhane he jagannAtha iti / rAga-dveSAdInantararAtIn jayatItyevaMzIlo jiSNustatsambuddhau he jiSNo iti / mocayati pApAditi "muceH0" [uNA0250] iti Dukundapratyaye-mukundaH-pApavimuktikartA, tasyAmantraNaM-he mukunda iti kutrApi kasmAdapi svasvarUpataH, na cyavate skhalatItyacyuto'vinAzI, tatsambodhana he acyuta ! Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekaviMzatitamI vardhamAnadvAtrizikA / 533 iti / kevalajJAra-kevaladarzanarUpAyAH, zriyaH-zobhAyAH patiH-svAmI, tatsambodhane he zropate iti / jJAnAvaraNIyakarmAtyantApagamasamutthaM kevalajJAnaM vizvaviSayakamiti sambandhamAtravyApakastAdAtmyasambandho bhedAbhedarUpo viSaya-viSayiNovizvakevalajJAnayoriti kevalajJAna rUpo jinendro'pIti, tatsambodhana-he vizvarUpa iti / na vidyate dezataH kAlataH svarUpatazcAnto yasya so'nanta iti, jJAnAtmanA sarva viSayalakSaNadezavyApitvAd dezaparicchedyatvalakSaNo dezato'nto nAsti, natpannasya kevalajJAna-kevaladarzanAtmakopayogarUpasya jinendrasyottarakAlaM sarvadaivAvasthAnAd vinAzAbhAvena kAlaparicchedyatvalakSaNaH kAlAnto nAstIti, svarUpatazca dravyarUpeNa vartata eveti svarUpata cAnanta iti, yadvA-na vidyate guNAnAmanto yasya so'nantaH tatsambuddhau-he ananta iti / evaM sambodhitaH sambodhanaviSayIkRto yaH sa ekaH parAtmA jinendro me gama gatirityarthaH // 5 // viSNupratipAdakaprasiddhAnekanAmapratipAdyatayA viSNumA samamamedaM pratipAdya zivapratipAdakaprasiddhAnekanAmamapratipAdyatvena zivAmedena * bhagavantaM jinendraM varddhamAnaM stauti purA-'naGga-kAlArirAkAzakezaH ___kapAlI mahezo mhaavrtyumeshH| mato yo'STamUrtiH zivo bhUtanAthaH sa ekaH parAtmA gatimai jinendrH||6|| pureti / "yaH purA'naGga-kAlA'riH, AkAzakezaH, kapAlI, mahezaH, mahAvratI, umezaH, aSTamUrtiH, zivaH, bhUtanAthaH, mataH, sa ekaH parAtmA jinendro me gatiH" itynvyH| atra parAbhyupaMgataH purA-'naGga-kAlAriH purazcAnaGga ca kAlaca purAnaGgakAlAH, purAnaGgakAlAnAmariH purAnaGgakAlAriH, atra dvandvAnte zrayamANasyArizabdasya pratyekaM purAdizabdenAbhisambandhAt-purAriH anaGgAriH kAlAriH tatra purasya tripurAsurasya, bhariH-zatruH, zambhorAgneyabANena tripurasya pluSTatvAta; anaGgasya-kandapasya, ariH-zatruH, zambhostRtIyanetrAminA kAmasya dagdhatvAt kAlasya-yamasya ariH Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekaviMzatitamI vardhamAnadvAtriMzikA / zatruH dakSamakhadhvaMse yamasya jitatvAt , AkAzake mUrdhani zete'sya sa AkAzakezaH parasammato mahezo vyApakatvAt tribhuvanaM vyApyAvatiSThata ityUpraloka eva tasya mUrdAbhiSiktaH, kapAlo kapAlamasyAstIti kapAlI, muNDamAlA gale dhArayati bhikSArtha kare kapAlaM bibhrati vA, mahezaH mahAM cAsAvIzoM mahezaH, mahodadhivad rUDhaH, mahAvratI mahAvrataM-kApAlikaliGgaH vidyate'syeti-mahAvratI, umezaH umAyAHpArvatyAH, IzaH-svAmI, aSTamUrtiH aSTau mUrtayo yasya so'STamUrtiH pRthivIjala-tejo-vAyvAkAza-yajamAna-sUrya-candrAkhyASTamUrtimAn , zivaH ziva-kalyANa taddhetutvAt zivaH, zete vasati pralaye jagadasminniti vA "zIchApo hrasvazca vA" [uNA0 506] iti vaH, bhUtanAthaH bhUtAnAM-prANinAM nAthaH-svAmI prakRte varddhamAnasvAmI, purAnaGgakAlAriH purA-kSapakazraNyArUDhasamaye, anaGga-kAmaH, sa eva malinavairitvAt kAla:-kRSNaH, tasya zukladhyAnabalena hantRtvAdariH zatruH, puna: AkAza:kezaH AkAzazcaturdazarajjvAtmakapuruSAkAro lokAkAzaH, tasya, ke-mUni-siddhazilAyAmupari yojanasya SaSThe bhAge zeta iti, siddhAnAM lokAgrasthitau 'aloe paDihayA siddhA logaggapaiTThiyA" [aloke pratihatAH siddhA lokAgrapratiSTitAH] "tiloyamatthayatthA' [vilo mastakasthA] ityAdyAgamavacanaM mAnam, puna: kapAlo kaM-brahmacarya pAlayatIti, punaH mahezaH mahA~ cAsAvIzazca paramaizvaryabhoktRtvAt , punaH mahAvratI mahad vratamasminnastIti, punaH umezaH umAyA:-kIrtyAH, kevalajJAnadarzanarUpAyAH kAntyA vA IzaH-svAmI, punaH aSTamUrtiH jJAnAvaraNa-darzanAvaraNamohanIyAntarAya-vedanIyA:''yurnAma-gotrakarmASTakakSayaprabhavAntakevalajJAnAnantakeva-- ladarzana--kSAyikazuddhasamyakcAritrA-'nantasukha-vIryA-'kSayasthityanantAvagAha [agurulaghutA]lakSaNa STaguNarUpatvAdaSTamUrtiH, uktaM ca "anantaM kevalajJAnaM jJAnAvaraNasaMkSayAt / anantaM darzana cApi darzanAvaraNakSayAt // 11 // kSAyike zuddhasambateva cAritre mohanigrahAt / anantasukha-varya ca vedya- vighnakSayakramAt // 12 // . AyuSaH kSINabhAvatvAt siddhAnAmakSayA sthitiH / nAma-gotrakSayAdevAmUrtAnantAvagAhatA // 13 // " iti / Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalokalitA ekaviMzatitamI vardhamAnadvAtrizikA / 535 punaH zivaH ziva-kalyANaM, tadAtmakanvAt lokAnAM kalyANakAritvAcca, punaH bhUtanAthaH bhUtAnAM sarvaprANinAM yoga-kSemakAritvAnnAthaH, evaMbhUto yo mataH sa eka parAtmA jinendro mama, gatiH zaraNam // 6 // brahmapratipAdakaprasiddhAnekanAmapratipAdyatvena brahmAbhedai pratipAdayan stautividhi-brahma-lokeza-zambhu-svayambhU caturvaktra-mukhyAbhidhAnAM vidhAnam / . . dhruvo'tho ya Uce jagatsargahetuH sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 7 // vidhIti / vidhi-brahma-lokeza-zambhu svayambhU caturvaktramukhyAbhidhAnAM paramate-brahmA hi rajoguNaviziSTaH san "vidhat vidhAne" vidhati-sRjati jagaditi vidhiH, iSTasAdhanatApratipAdaka -'kuryAt' ityAdiliGgAdi[yAt prabhRti]pratiSAdyavidhiriSTasAdhanatvaM, tacca jagatkartari brahmaNi vidyate, dharma dharmiNozca kathaJcidameda iti. dRSTayA'pi brahmA vidhiH; bRMhanti-vardhante carAcarANi bhUtAnyatreti brahmA puM-klobaliGgaH; bhUrAdIn saptalokAnISTe iti-lokezaH, zaM-sukhaM, tatra bhavatIti-zambhuH , svayam-AtmanA bhavatIti svayambhUH, etApatA kAraNAntarAnapekSasattAkatvamasya pratipAditam; caturSu dikSu vaktrANi mukhAnyasyeti-caturvaktraH; lokAnAmiSTAniSTAdikaM caturvedadvArA pratipAdaka iti catvAro vedA asya mukhamiti vA-caturvaktraH; vidhAtRviraJcyAdInyanyAni nAmAnyapi santi, tebhyaH prasiddhatvAd vidhi-brahmAdinAmAni mukhyAnoti vidhi-brahmalokeza-zambhu-svayambhU-caturvaktraH' iti mukhyAbhidhAnAM-pradhAnAnAM nAmnAM, vidhAna kAraNam, abhidheye sati abhidhAnaM pravartata iti bhavati abhidheyo'rtho'bhidhAnasya kAraNam ; atho punaH, yaH jagatsargahetuH vizvopattikAraNaM; dhruvaH sarvadA sthiraH, Uce abhidhIyate iti / svapakSe turkiviziSTo jinendraH ? vidhi brahma lokezazambhu-svayambhU-caturvaktramukhyAbhidhAnAM muktigamanayogyebhyo jIvebhyo vidhati-jJAna-darzana-cAritrAdilabdhi karotIti vidhiH, bhavyAnAM jJAna. darzana-cAritrAdilakSaNasvatattvaM bRhayati vardhayatIti brahmA, punaH lokezaH Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA viMzatitamI ekavardhamAnadvAtriMzikA / lokasya caturdazarajjupramANasya, IzaH-svAmI; zambhuH zaM-sukhaM bhavatIti yasmAditi vyutpattyA sukhasAdhanam , athavA zaM-kalyANaM, bhavate-prApnotIti zambhuH, bhUdhAtuH prAptyarthe AtmanepadI vartate, yadvA zaM-zAzvatasukhaM, tatra bhavatIti "zaM-saM-svayaMvi-prAd bhuvo DuH" (5.2.84.) iti DuH; tathA svayambhUH svayam bhAtmanA tathAbhavyatvAdisAmagrIparipAkavazAta, na tu paropadezAdito bhavatIti; tathA catuvaktra samavasaraNAvasthAyAM dezanAsamaye catuSu dikSu zrotRNAM sukhAvagataye catvAri vaktrANyasya bhavantIti, evaM ca vidhi-brahma-lokeza-zambhu-svayambhU catuvaktra' ityAdi mukhyAnAM-pradhAnAnAma, abhidhAnA-nAmnAM, vidhAnaM kAraNaM, yaH, jagatsargahetuH jagatAM-bhavyAnAM bhavamArgAnmokSamArgasya sarjane-pradAne hetuH, Uce ucyate ityarthaH // 7 // - parAbhimatadevebhyo jinendrasya vaiziSTayaM bhAvayatina zUlaM na cApaM na cakrAdi haste na hAsyaM na lAsyaM na gItAdi yasya / na netre na gAtre na vaktre vikAraH sa ekaH parAtmA gatime jinendraH // 8 // na zUlamiti / yasya jinendrasya, haste kare, zUlaM trizUlaM, na na vidyate, parAmimatamahAdevasya tu zatruvadhAdyartha haste trizUlamiti krodhAviSTasya kuto mahattvam ?; na cApaM zAGga dhanurna, na cakraM sudarzanAkhyaM na, parAbhimatadevasya viSNozApa-cakre haste zatruparibhavArtha vidyate iti dveSAbhibhUtasya tasya kuto devatvam ?, kintu cApa cakrAdizUnyakarasyAtyantadveSamuktasya jinendrasyaiva mahAdevasvamiti vyajyate, cakrAdi ityAdipadAt pinAka-Damaruka-maNDaluprabhRti haste nAsti sa jinendro mahAdevaH kAma-krodhAdirahitaH, tathA yasya jinendrasya, na hAsya hasanaM na, na lAsyaM nRtyaM na, na gItAdi rAsotsavAdi na, 'rAbhimatadevasya viSNvAderetat sarva vidyate rAgAdiprabhavam; tathA yasya jinendrasya, netre nayane, bhravikSepAdilakSaNaH, vikAro na vikRtirna, tathA gAtre na zarIre romAJcAdilakSaNo Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalokalitA ekaviMzatitamI vardhamAnadvAtriMzikA / 537 vikAro na, tathA vaktre na mukhe smitAdiceSTAlakSaNavikAro na, paradevasya punaretat sarva kuceSTitam ; sa jinendro mama, gatiH zaraNamityarthaH // 8 // anyadevebhyo'nyadapi vaiziSTayanibandhanaM mahattvaM jinendre darzayati-- na pakSI na siMho vRSo nApi cApaM na roSa-prasAdAdijanmA viDambaH / na nindyaizcaritrairjane yasya kampaH sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 9 // na pakSIti / yasya jinendrasya, vAhanArtha, na pakSI garuDo na, na siMhaH kezarI na, vRSo na vRSabho na, kAmijanavimohanArtha, nApi cApaM kusumadhanu, parottrAsanAthaM zArGgadhanurAdi vA na, roSa prasAdAdijanmA dvijavadhuvidhvaMsanAdisamutthAkrozAdilakSaNadoSa-gopAGganAkrIDAdiprabhavapraphullitacittatAdil kSaNaprasAdA''dipadagrAhyaharSa-zoka-mohajanma-maraNAdijanmA, biDambaH na biDambanA yasya nAsti, nindyaiH lokagahitaH, caritraiH pUtanAstrImAraNa-gopIjanacIraharaNAdibhiH, jane kampaHna gAtrAkuJcanAdilakSaNo na parAbhimatamahAdeva-viSNu-durgAdInAM tu naivaMvidhasvamiti tadvailakSaNyanibandhanaM mahattvaM sphuTam , sa ekaH parAtmA jinendro me mama, gatiH zaraNamityarthaH // 9 // __ mohai kavilasitavaiSayikAnandajanakAGganAsambandhabhAjanaparAbhimatadevavilakSaNo muktyaGganAliGganaikatAnapara mAnandasvarUpanimagno jinendra eva parAtmeti stauti na gaurI na gaGgA na lakSmIryadIyaM vapurvA ziro vApyuro vA jagAhe / yamicchAvimuktaM zivazrIstu bheje sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 10 // na gaurIti / yadIyaM yajinendrasambandhi, vapuH zarIraM, gaurI pArvatI, na jagAhe nAvagAha. karoti; parAbhimatadevasya tu zivasya vAmAjhaM gaurIzarIraM, dakSiNAjhaM svazarIramityevaM zarIradvayApannaM zarIramiti taccharIraM gaurIzarIrAvagAhi Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekaviMzatitamI vardhamAnadvAtriMzikA / tameveti; vA athavA, yadIyaM ziro'pi masta kamapi, gaGgA surasarit, na jagAhe nAliGgitavatI, zivasya tu mUrdhni gaGgA'vatiSThata eva; vA atha ca, yadIyam uro hRdayapradeza, lakSmIH kamalA, na jagAhe nAvagAhitavatI, parAbhimatadevasya tu hareruraHsthale sadA tiSThatyeva kamalA; icchAvimuktaM icchayArAgeNa, vizeSeNa-sarvathA, muktaM-rahitaM, sarvathA niHspRhaM yaM jinendra, zivazrIH mokSalakSmIH paramAnandalakSaNA, bheje AliliGga, sa jinendro mama zaraNamityarthaH // 10 // . Izvaro jagata utpAdayitA pAlayitA saMharteti pare menire, tanna samIcInam-Izvare jagatkartRtvasya ratnAkarAdyAkaragranthe vistarato nirAkRtatvAt ; evaM ca mahezaprayatnaprayojyatvaM jagadutpatti-sthiti-vinAzeSu vastugatyA nAstyeva, athApi tAdRzairutpatti sthiti-vinAzairindra jAlasamaiH kuyuktivibhAdiH prANinAM mahAmohamaye bhavakUpe nikSepakatvena parairbhAvito mahAdevo nAtho na bhavitumarhati, kintvanaivambhUto jinendra eva nAtho'smAkaM gatiriti stauti jagatsambhava-sthema-vidhvaMsarUai ralIkendrajAla yo jIvalokam / mahAmohakUpe nicikSepa nAtha ! sa eka parAtmA gatimeM jinendraH // 11 // jagatsambhaveti ! yaH jinendraH, jovalokaM bhavyaprANisamUha, mahAmohakUpe mahAmohanIyAdyaSTakarmAvaTe, na nicikSepa na pAtayAmAsa, kairna nicikSepetyAkAGakSAyAmAha-jagatsambhava-sthema-vidhvaMsarUpaiH jagatAM saMmbhavaH-utpattiH, sthamA-sthiratvaM, vidhvaMsa:-taiH, kathambhUtaistaiH ? alIkendrajAlaiH alokAni ca tAnIndrajAlAni-alIkendra jAlAni taiH; asvatantrAH khalu prANina IzvarapreritAH svarge narake manuSyagatau tiryaggatau votpadyante, kaJcit kAlaM tatra sthitimanubhavanti, tato vinazyanti cetIzvaraparavazA evaite yathA yathezvarazcikorSati tathA tathA bhavanti jIvA ityevaM prarUpitA jagadutpati-vinAzA alIkazazaviSANAditulyA eveti tairandhazraddhA Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekaviMzatitamI vardhamAnadvAtriMzikA / 539 paragRhItairmahAmohakUpe prAtaH, na caivamupadizati jinendra iti tadupadiSTamArgagatAnAM bhavyAnAM mahAmohakUpe prapAto na bhavati, yoga-kSemakAritvAnnAthaH sa jinendro me gatirityarthaH // 11 // nanu yadIzvarAdhInA jagatAmutpatti-sthiti-pralayA alIkendrajAlakalpA eva tadA tatkAryamedakalpanopakalpitamedabhAjo brahma-viSNu-mahezA apIzvaramUrtayatrayo na santyeva vastuta ityApAmarasiddhotpAdAdivyavahArA brahmAdivyavahArAzca vyavahatavyAbhAvAnmithyAbhUtAH syuriti cet ? na, yato naiyAyikAdisvIkRtA sattA jAtiH, sad dravyaM, san guNaH, tat karmeti pratItiviSayastatsambandhazca samavAyo na vyavasthitiM labhete, jainAcAryaiH svasvagrantheSu yuktinikurambeNa nirAkRtatvAt , advitIyasaccidAnandasvarUpabrahmabhinnAkhilavastvanirvacanIyatvalakSaNamithyAtvavAdivedAntiparikalpitapAramArthika vyavahArika prAtotikasattvaitabhedatrayakalitA sattApyanirvacanIyatAvadakhaNDanayuktikhaNDitA dUrApasAritaiva kintu "uppei vA vigamei vA dhuvei vA" iti jinendravardhamAnasvAmimukhodgatatripadI pramANakAntazrImadumAsvAtiparibhAvitA-"utpAda-vyaya dhrauvyayuktaM sat" iti tattvArthasutropadarzitotpAda-vyayadhrauvyAtmakatvalakSaNA vizvavyApinI sattaiva 'sad dravyaM, san guNaH' ityAdipratItiviSayaH, tatsvarUpasanniviSTAzcotyAdAdayo na 'sarvathA prAgasataH sattvamutpAdaH, ekAntikAvasthAnaM sthitiH, uttarabhAvabhUtaparyAyAnAtmako'tyantavyatiriktAbhAvasvarUpo vinAzaH' ityevaM paraparikalpitalakSaNalakSitAH, yena teSAmalIkatve tatsamUhAtmikAyAH sattAyA apyalokatvaM syAt , kintu dravyAtmanA prAk sato'satazca paryAyAtmanetyevaM sadasadrUpasya paryAyAtmanA sattvamutpAdaH kathaJcidutpAdapadavyapadezyaH, evaM kaJcit kAlaM pratilakSaNamanyAnyabhAve'pi dravyAtmakAbhinavaparyAyAvasthAnaM sthitiH kacina sthitipadavyapadezyA, dravyAtmanA sthitasyaivottara paryAyAtmanA bhavanaM vinAzaH kathaJcit vilayapadavyapadezyaH, eSAM cAbAdhitvAt tadAtmikA sattA'pyabAdhitA, iti tadvayavahAro'pi satyaH, tatpratipAdikA ca bhagavanmukha nirgatA tripadI jJAtabhAvanotpAdajanakatvAd vidhirbrahmA bhavati, jJAtabhAvena vidhvaMsajanakatvAd haro mahAdevazca bhavati, jJAtabhAvena sthitijanakatvAd hariviSNu ca Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 davAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekaviMzatitamI vardhamAnadvAtriMzikA / bhavatIti saiva vidhyAdirUpeNa vyapadizyate, iti tadvyavahArA apyupapannA iti tAdRzatripadIpraNetA stutyo jinendra ityAzayenAha samutpatti-vidhvaMsa-nityasvarUpA yadutthA tripadyeva loke vidhitvam / haratvaM haritvaM prapede svabhAvaiH sa ekaH parAtmA gati, jinendraH // 12 // samutpattIti / yadutthA yajinendrAsyaprakaTIbhUtA, tripadyeva "uppei vA vigamei vA dhuvei vA'' ityevaMsvarUpA padatrayasamAhArAtmikA, samutpatti-vidhvaMsanityasvarUpA samutpattiH-utpAdaH, vidhvaMsaH-vinAzaH, nityatvaM dhrauvyaM, tatsvarUpA, arthataH svarUpatazca zabdA-'rthayoH kathaJcit tAdAtmyAdarthAnAmutpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatvAt tatpratipAdakazabdasvarUpA tripadyapi tathA, yathA cArthAnAM pratyekaM pratikSaNamutpAda-vyaya-dhrauvyarUpatvaM, tadantareNa sattvameva na bhavet , tathA tripadyapi, sA bhavyebhyo jJAnAdiratnatrayAvirbhAvakAraNatvena, loke jaMgati, vidhitvaM brahmatvaM, prapede, vibhAvapariNativinAzakatvena haratvaM zivatvaM, prapede, nityasvarUpeNa mUlavastusvabhAvadharmAcalatvena haritvaM viSNutvaM, prapede, ityetAvatA yaduktistridevasvarUpA sa kimiti na tridevasvarUpo bhavet ! vacasA samaM vaktuH sambandhAnurodhena kaJcit tAdAtmyamapi, kathaJcittAdAtmyasya sarvasambandhavyApakatvAditi tathAbhUtaiH svabhAvaiH svarUpaiH kRtvA, tridevatvaM jinendrasya supratipadamiti sa tridevasvarUpo jinendra eko me gatirityarthaH // 12 // trisaMkhyAsampAditaparasparavilakSaNAnekadharmasambaddhAnekavastuvyApanopajAtavaiziSTayAliGgitatripadIsambandhena bhagavantaM jinendraM stauti trikAla-triloka-trizakti-trisandhya trivrg-tridev-trirtnaadibhaavaiH| yaduktA tripadyeva vizvAni vatre . . sa ekaH parAtmA gatimeM jinendraH // 13 // Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekaviMzatitamI vrdhmaandvaatriNshikaa| 541 trikAleti / yaduktA yajinendramukhanirgatA, tripadyeva, vizvAni jaganti, vabe svAliGgitAnyakarot , kaiH ? trikAla-triloka-trizaktitrisandhya-trivarga-trideva triratnAdibhAvaH tatra trikAlaM bhUta-bhavad-bhaviSyalakSaNam , na hi jagati kimapi vastu etAdRzaM samamti yannoktakAlatrayAnyatamena sambaddham , trilokaM svarga-martya-pAtAlalakSaNam, yat kimapi vastu yatra kutrApi samasti sa dezo lokatrayAnyatamAntargata eva, trizaktitvaM prabhutvotyAha-vamantra jatvAdilakSaNaM, tadanyatamAkalitameva vizvaM, yasyoktazaktyAnyatamAnAkAntatvaM tasya sAmarthyAbhAvAdarthakriyAkAritvalakSaNasattvAbhAve vastutvameva na syAditi yasya yat kimapi sAmarthyaM taduktazaktyanyatamAntargatameSitavyamiti, athavA sattvAnurodhenotpAdazaktiH sthairyazaktirvilayazaktirityevaM trizaktisvarUpamupAdAya sarvavastuvyApakatvamupapAdanIyam , trisandhyaM prAtamadhyAhna sandhyAkAla lakSagaM tatra 'prAtaH sandhyA sanakSatrA, sAyaM sandhyA sabhAskarA0, iti vacanAt sandhyayo rAtridino. bhayasambandhitvamiti rAtrisambandho'pyanenopalakSito bhavati, tathA ca ya ekasyAmeva rAtrAvu-padya vinaSTaH so'pi niruktakAlAnyatamasambandhI bhavatIti tadbhAvAkalitatvaM tasya nirvahati, trivargatvaM dharmA-'dharma-kAmalakSaNaM, tadapi sAkSAt paramparayA vA sarvamAliGgati, tridevatvaM brahma-viSNu-mahezatvaM, tatra brahmagaH spajanyotpattidvArA, viSNoH svajanyapAlanAtmakasthitidvArA, mahezasya ca svajanyavinAzadvArA sarvavastuvyApakatvam anantarazloke ca tripadyeva tridevasvarUpA, tasyAzca sarvavastu vyApakatvaM samastyeveti bhAvitamiti parAbhimatabrahmAditridevasya vastubhUtasyAbhAve'pi na kSatiH, triratna samyagjJAna-samyagdarzana-samyakUcaritrAdirUpam , tatra samyagjJAna-samyagdarzanayoH samastavizeSa-sAmAnyAvagAhinoviSayatayA sAmAnyavizeSobhayAtmakAkhilavastuvyApakatvam , AdizabdAt tripuSkarAdonAM grahaNam, tritvasaMkhyAvAcakatrizabdaghaTitA yathA vipadI tathA trikAlAdizabdA apIti tritvasaMkhyAvAcakatrizabdaghaTitasvarUpeNa sarveSAM trikAlAdizabdAnAM tripadyabhinnatvamiti trikAlatvAdisvabhAvairvizvavaraNa tripadyA utpannaM, tathAbhUtatripadonAyakaH sa eko jinendro me gatirityarthaH // 13 // Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 ekadivAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekaviMzatitamI vardhamAnadvAtriMzikA prakArAntareNa tripadosambandhena jinendraM mtauti yadAjJA tripadheva mAnyA tato'sau - tadastyeva no vastu yannAdhitaSThau / ato brUmahe vastu yat tad yadIyaM sa ekaH parAtmA gatima jinendraH // 14 // yadAkSeti / yadAjJA yasya jinendrasya, AjJA-avazyasvIkartavyatvAvabodhanapravaNA mudrA, tripado eva, mAnyA zirodhAryA, tataH tasmAt kAraNAta, asau tripadIlakSaNAjJA, yat yad vastu, na naiva, adhitaSThau AliGgitavatI, arthAt tripadIpratipAdyotpAda-vyaya-dhrauvyAtmakaM yana bhavati, tad vastu, no'styeSa nAstyeva, parAbhyupagatamekAntotpAdAdilitaM zazazaGgakalpatvAd vastveva na bhavati, kintu yat tripadIpratipAdyakazcidutpAdatrayAkalitaM tadeva vastu, ataH asmAt kAraNAt tripadIlakSaNajinAjJAparipAlanaparatvAt, bramahe vayaM jainA vacmaH, yadIyaM yajinendrAjJAkalitaM, yad bhavati, tad vastu, sa eko jinendro me gatirityarthaH // 14 // . bhavasthasya rUpa-rasa-gandha-sparzAdiguNavatkArmaNazarIreNa nIra-kSIravadanyo'nyaprotasya zabdAdiyukta tve'pi muktyaGganAliGgitasyoktazarIrasambandhAtyantApagame na zabdAdimattvamiti niSkalaGkasaccidAnandasvarUpo jinendro dhyeyaH san svasvarUpatAvAptisaMpAdanena bhaktaM mAmupakariSyatItyAbhiprAyeNa muktaM taM stauti na zabdo na rUpaM raso nApi gandho navA sparzalezo na varNoM na liGgam / na pUrvAparatvaM na yasyAsti saMjJA ___sa ekaH parAtmA gatimeM jinendraH // 15 // na zabda iti / yasya jinendrasya, na zabdo'sti pudgalaguNasya zrotraprAhyasya tasya pudgalAtyantabhinne jinendre'sambhavAt , na rUpaM cakSuhyaM zukla Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekaviMzatitamI vardhamAnadvAtriMzikA / 543 nIlAdikaM yasyAsti, pudgalabhinnatvAdeva; vaizeSikanaye zabdarahito'pi rUpavAn bhavatIti na zabdaniSedhena rUpaniSedha AyAtIti pRthak pratiSedhaH, zabdaniSedhAcchotragrAhyatvaniSedhaH, rUpaniSedhAnnayanendriyagrAhyatvaniSedhaH, nApi rasaH rasanendriyagrAhyo madhurAmlAdiraso yasya, nApi-naiva, asti vidyate, yadyapi vaizeSikAdimate'pi rUpasya rasavyApakatvamiti vyApakasya rUpasyAbhAvAd vyApyasya rasasyAbhAva bhAyAtyeva, tathApi tanmate rasa-rasavatobhaiMdAd rasanendriyasya ca dravyAgrAhakatvaM, jainamate tu rasa-tadvatoH kathaJcit tAdAtmyAd rasasya rasanagrAhyatve tadvato'pi rasagrAhyatvaM rasAbhAve tu na rasanagrAhyatvamiti jinendre rasanendriyagrAhyAvAbhAva- pratipattaye rasasya pRthag niSedhaH; navA naiva, gandho ghrANendriyagrAhyaH surabhirasurabhizca, yasyAsti, atrApi jinendrasya ghrANendriya grAhyatvAbhAvAvagataye gandhaniSedhasya pRtha guktiH, sparzalezaH tvagindriyagrAhyASTavidhasparzAnAM madhye ko'pi sparzo yasya nAsti, jainamate sparzasya rUpAdisamaniyatatvena rUpAdiniSedhAt sparzaniSedha AyAti, kintu vaizeSikamate rUpAdizUnye'pi vAyo sparzo vidyata iti tanmatasAdhAraNyena tatpratipattaye pRthaguktiH, tatazca jinendrasyApi tvagindriyagrAhyatvaniSedhaH; eteSAM paJcendriyaviSayANAM siddhasvarUpe jinendra niSedhe kArmaNazarIrasambandhAbhAva eva nimittam ; yattu siddhAnAmatondriyatvAdete na santIti tad vicAraNIyam , paramANUnAM saGghAtabhAvamanApannAnAmatondriyANAmapi rUpAdimattvAdevaM siddhAnAmatIndriyatve pratyakSayogyarUpAdyabhAve'pi tadayogyarUpAdimattvaM syAdeveti; tathA yasya varNoM nAsti atra varNapadena zvetAdipaJcaprakArasyopAdAnaM na sambhavati, na rUpamityanena rUpaniSedhe tatprakArasya zvetAderapi niSiddhatvAt , kintu varNaH brAhmaNa-kSatriya-vaizya zUdrasvarUpacaturvarNaH, sA zarIrasambandhanibandha ityazarIre jinendre nAsti, liGgaM puM-strI-napuMsakalakSaNam , jinendrasya muktatvenAvedakasya nAstIti; vastuto brahmacarya-gArhasthya-vAnaprastha-saMnyAsAnAM caturNAmAzramANAM, sanyAsinAmapi jaina-bauddha-vaiSNava zaivAdiprasthAnabhedAnAM tadavAntarabhedabhAjAM ca parasparavyAvartakaM vibhinnaM liGga-cihna bhavati, jinAnAmapi bhavasthAvasthAyAM vibhinna liGga-lAJchanaM bhavati, tacca sarva zarIrasambandhanibandhanamazarIrasya muktasya jinendrasya nAstIti; Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 541 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekaviMzatitamI vardhamAnadvAtriMzikA / yasya jinendrasya pUrvAparatvaM pUvAparIbhAvaH ayamasmAt pUrvaH-prathamaH, ayaM cAsmAdaparaH-dvitIyaH ityevaMsvarUpA saMjJA nAsti, anAdyanantatvAt , sa ekaH parAtmA jinendro me gatirityarthaH // 15 // - acchedyatvA-'bhedyatvA-'kledyatvAdidharmavaiziSTayena vaiziSTayaM bhagavataH stauti chidA no bhidA no na kledo na khedo . na zoSo na dAho na tApAdirApat / na saukhyaM na duHkhaM na yasyAsti vAJchA sa ekaH parAtmA gati, jinendraH // 16 // chideti / yasya jinendrasya, zastrAdibhiH, chidA chedana-pradezadvaidhIbhAvaH, no na bhavati; yasya jinendrasya, bhidAnte krakacapatrAdibhirvidAraNam-antayavasthitapradezAnAmapi bahinissAraNaM, na nAsti, yasya kledaH jalAdibhiH kledanam-ArdIkaraNaM, na nAsti; yasya khedaH gatyAgatiprayuktaparizramaprabhavaM duHkhaM, nAsti; yasya zoSaH zoSaNa-pradezApacayaH, na nAsti; yasyAgnyAdinA dAhaH dahanaM-bhasmIbhavanalakSaNaM, na nAsti; yasya tApAdiH dinakarakarAvamarzaprabhavaH tApaH, zItakiraNanipAtaprabhavaM zaityaM, tadeva duHkhajanakatvAd Apat kaSTaM, na nAsti, yasya saukhyaM kAminImukhAdyavalokana-tadAliGganAdIndriyasamparkaprabhavaM ca saukhyaM vaiSayikAnandalakSaNamApAntaramaNIyaM, na nAsti; duHkhaM viSayendriyavikAraprabhavaM zatrudhyAghrAdijanitamaraNasambhAvanAkAtaramanaHprabhavaM ca duHkhaM yasya na nAsti; yasya vAJchA abhinavaviSayaprAptispRhA, na nAsti, sa eko jinendraH parAtmA me gatirityarthaH // 16 // na yogA na rogA na codvegavegA: sthitinoM gatinoM na mRtyuna janma / na puNyaM na pApaM na yasyAsti bandhaH sa ekaH parAtmA gati, jinendrH||17|| na yAgA iti| yasya jinendrasya, siddhAvasthAM gatasyAyogitvena, yogAH kAya-vA-manolakSaNA AsravAH, na na vidyante; rogAH kAsa-zvAsa-jvarA-atisArAdayo Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkAlatA ekaviMzatitamI vrdhmaandvaatriNshikaa| 515 yasya nAsti; yasya na udvegavegAH udvegasya cittodve janasyaudAsInyAdilakSaNasya, vegAHtvarAtizayA na santi; yasya jinendrasya, na sthitiH AyuSo'vasthAnalakSaNA nAsti, yasya jinendrasya, na gatiH bhavabhramaNaM-pUrvabhavAduttarabhavagamanaM nAsti, siddhizilopalakSitadeze lokApre vyavasthitasyovaM sthityupaSTambhakasvabhAvAdharmAstikAyAbhAvanasthitiH, gatyuyaSTambhakadharmAstikAyAbhAvAnna gatiriti vA'rthaH; yasya jinendrasya, na mRtyuH prANAdiviyogalakSaNo nAsti, viyogasya saMyogapUrvakatvena siddhAvasthAyAM prANAdisaMyogAbhAve tadapagamalakSaNaviyogAsambhavAt ; yasya caturazItilakSajIvayoniSu garbhAvataraNalakSaNaM, na janma nAsti, kArmaNazarIrasambandhabalAdeva tasya tathAvidhaM janma, tadabhAvAt tadabhAvaH; yasya na puNyaM sAtAvedanIyalakSaNaM nAsti; yasya na pApam asAtAvedanIyalakSaNaM nAsti, tatkAraNasyavedanIyakamo'tyantApagamena sAtA'sAtAvedanIyakarmodayasyAbhAvAt; yasya na bandhaH abhinavakarmAdAnalakSaNo nAsti, samasta karmaNApatyantakSayenAbhinavakarmAdAna. hetorAsravasyaivAbhAvAt; sa eko jinendraH parAtmA me gtirityrthH||17|| sarvopAdeyatapaHsaMyamAdidazavidhadharmopadezakAvalaNaM jinendrasya vaiziSTayaM stauti tapaH saMyama : sUnRtaM brahma zaucaM _mRdutvArjavAkincanAni muktiH / kSamevaM yadukto jayatyeva dharmaH sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 18 // tapa iti / yaduktaH yena jinendreNApazcimatIrthaGkaramahAvIreNa proktaH dazavidhaH dhamoM jayatyeva sarvotkarSeNa vartata eva, pRthak pratham nAmakIrtanena dazavidhaM dharma darzayati-tapa tapo dvividha bAhyam Abhyantarazca tatra "anaza. bhAvamaudarya-vRttiparisaMkhyAna-rasaparityAga-viviktazayyAsana-kAyaklezA bAhya tapaH" iti tatvArthasUtrato bAhyaM tapaH Savidham, bhAbhyantaramapi "prAyazcitta-vinaya Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 ekadivAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekaviMzatitamI vardhamAnadvAtrizikA / vaiyAvRttya-svAdhyAya-vyutsargadhyAnAnyuttaram" iti tattvArthasUtrataH SaDvidhaM militvA dvAdazavidham, anyacca tattvArthanavamAdhyAye SaSTasUtravyAkhyAne bhApye uktam"tapo dvividhaM tat parastAt (bha.9-sU.19-20) vakSyate, prakIrNakaM cedabhanekavidham, tadyathA-"yavavajramadhye candrapratime dve navaratnamuktAvalyastisraH siMhavikriDite dve. saptasaddharmakAdyAH pratimAcatasraH, bhadrottaramAcAmlavardhamAnaM sarvatobhadramityevamAdi, tathA dvAdazabhikSupratimAH mAsikAdyAH AsaptamAsikyaH sapta, saptacaturdazaikaviMzatirAtrikyAstisraH, ahorAtrikI, ekarAtrikI ceti' etasya spaSTIkaraNa vRttau, saMyamaH: yoganigrahaH sa saptadavidhaH pRthivokAyikasaMyamaH, apakAyika saMyamaH, tejaskAyikasaMyamaH, vAyukA yi kasaMyamaH, vanaspatikAyikasaMyamaH, dvIndriyasaMyamaH, trIndriya saMyamaH, caturindriyasaMyamaH, paJcendriyasaMyamaH, prekSyasaMyamaH, upekSyasaMyamaH, apahRta saMyamaH, pramRjyasaMyamaH, kAyasaMyamaH, vAksaMyamaH, manaHsayamaH, upakaraNasaMyamaH iti, sUnRtaM satyaM, tacca matyarthe bhavaM vacaH, sadbhayo vA hitaM satyam bhaparuSamapizunamasabhya macapalmanAvilamavira lamasambhrAntaM madhuramabhikAtamasandigdhaM sphuTama dAryayuktamagrAmyapadArthAbhivyatahAramasobharaNA dveSayuktaM sUtramArgAnusArapravRttArthamarthyamarthijanabhAvagrahaNasamarthamAtmaparArthAnugrAhakaM nirUpadhaM deza-kAlopannamanavadyamahacchA-sanaprazastaM yataM mitaM yAcanapracchannaM prazna vyAkaraNamiti, brahma brahmacarya maithunanivRttiH, tatparipAlanAya jJAnAbhivRddhaye kaSAyaparipAkAya ca gurukulavAso brahmacaya, asvAtantryaM gurvadhInatvaM gurunirdezasthApitvamityartha ca paJcAcAryAH proktAHpravrAjanakaH, digAcAryaH, zrutoddeSTA, zrutasamuddeSTA, AmnAyArthavAcaka iti, zaucam adattAdAnalakSaNamaloma iti yAvat, zucibhAvaH zucikarma vA zaucama, bhAvavizuddhiniSkalmaSatA, dharmasAdhanamAtrAsvani anabhiSvaGga ityarthaH, azucirhi bhAvakalmaSasaMyukta ihAmutraM cAzubhaphalamakuzalaM karmopacinoti, upadizyamAnamapi zreyo na pratipadyata iti, mRdutvArjavAkiJcinAni mRdutvaM mAnarahitatvam, nIvRttyanutseko mArdavameva mRdutvam , mRdubhAvo mRdukarma vA mArdavam, madanigraho mAnavighAtaca, tatra mAnasyemAnyaSTau sthAnAni bhavanti, jAtiH, kulaM, rUpam, aizvayam, vijJAna, zruta, lAbhaH, vIryamiti ebhijAtyAdimiraSTAbhirmadasthAnamattaH parAtmamindAprazaMsAbhirataH tIvrAhakAropahatamatirihAmutraM cAzubhaphalamakuzalaM karmopa Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalokalitA ekaviMzatitamI vardhamAnadvAtriMzikA / 547 cinoti, upadizyamAnamapi ca zreNau na pratipadyate, tasmAdeSAM madasthAnAnAM nigraho mArdavaM dharmaH, Arjava mAyArahitatvam, bhAvavizuddhiravisaMvAdanaM cArjavalakSaNam RjubhAvaH Rjukarma vA''rjavam bhAvadoSavarjanamityarthaH, bhAvadoSayukto hi upadhinikRtisaMprayukta ihAmutra cAzubhaphalamakuzalaM karmopacinoti, upadizyamAnamapi ca zreyo na pratipadyate, tasmAdArjavaM dharmaH, akiJcanatvaM niSparigrahatvam zarIradharmopakaraNAdiSu nirmamatvamiti yAvat , muktiH nirlobhatA, tya gazabdenApyucyate sa ca bAhayAbhyantaroradhizarIrAnnapAnAdyAzrayo bhAvadoSaparityAgaH, kSamA krodhopazAntiH, kSamA-titikSA-sahiSNutvaM krodhanigraha ityete zabdA samAnArthakAH, kSamAdharmapratipAdanaparaM tattvArthabhASyamittham-tatkathaM kSamitavyamiti ceducyate-krodhanimittasyAtmani bhAvAbhAvacintanAt paraiH prayuktasya krodhanimittasyAtmani bhAvacintanAdabhAvacintanAcca kSamitavyam bhAvacintanAt tAvad vidyante mayi ete doSAH kimatrAsau mithyA bravItoti kSamitavyam, abhAvacintanAdapa kSamitavyam naite vidyante mayi doSAH yA na jJAnAdasau bravItIti kSamitavyam kiJcAnyat krodhadoSacintanAcca kSamitavyam, kruddhasya hi vidveSAsAdanasmRtibhraMzatrata lopAdayo doSA bhavantIti, kizcAnyat bAlasvabhAvaci-tanAcca parokSa-pratyakSAkroza-tADanamAraNa-dharmabhraM gAnAmuttarottararakSArtham, bAla iti mUDhamAha-parokSamAkozati bAle kSamitavyameva, evaMsvabhAvA hi bAlA bhavanti, diSTyA ca mAM parokSamAkrozati na pratyakSamiti lAbha eva mantavyaH, pratyakSamApya kozati ba.le kSamitavya, vidyata evaitaddhAleSu, diSTayA ca mAM pratyakSamAkrozati na tADayati, etadapyasti bAleviti, lAbha eva mantavyaH, tADayatyapi bAle kSamitavyaM evaMsvabhAvA hi bAlA bhavanti, diSTyA ca mAM tADayati na prANairviyojayatoti etadapi vidyate bAleviti, prANairviyojayatyapi bAle kSamitavyaM diSTayA ca mAM praNairniyojayati na dharmAd bhraMzayatIti kSamitavyam etadapi vidyate bAleSviti lAbha eva mantavyaH, kizcAnyat, svakRtakarmaphalAmyAgamAcca svakRtakarmaphalAbhyAgamo mama, nimittamAtraM para iti kSamitavyam . kiJcAnyat kSamAguNAM cAnAyAsAdIti, nanu smRtyA kSamitavyameveti kSamAdharmaH, evaM dazavidho dharmo" yena mahAvIreNoktaH, sa eko parAtmA jinendro bhagavAn mahAvIro me gatirityarthaH // 18 / / Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 divAkarakRtA kiraNavilIkalitA ekaviMzatitamI vardhamAnadvAtriMzikA / / mmsmaran utkRSTazaktimaddharmaprarUkatvena parAtmAnaM jinendraM stautiaho ! viSTapAdhArabhUtA dharitrI nirAlambanAdhAramuktA yadAste / acintyaiva yaddharmazaktiH parA sA sa ekaH parAtmA gati, jinendraH // 19 // aho iti / yaddharmazaktiH yasya jinendrasyAnantarAvyavarNitasya dazavidhadharmasya sakalaziSTasamArAdhitasya zaktiH tannijaphalAvirbhAvanA sphUrtiH, acintyaiva kathamityamityevaM cintayitumazakyaiva, ata eva sA parA sakalAnyadharmebhya utkRSTA jagati pradyotate, aho Azcarya, yayA zaktyA dhAritrI pRthvI, viSTapAdhArabhUtA trailokyajanAdhArabhUtA, nirAlambanA yatkiJcit padArthAvaSTambharahitA, AdhAramuktA stambhAdilakSaNAdhikaraNanirUpitA dhyeyatvazUnyA, yat yasmAt, Aste atiSThate, etAdRzaH so'nanya sadRzaH, ekaH parAtmA jinendro me mama gatiH zaraNam , svadhyAnotthAkhilakarmapaTalAt tvantakSayAvirbhUtaparamAnanda lakSaNamokSapado bhaviSyatItyarthaH // 19 // ___ yaddharmaniyantritazaktita: samudrAdikaM velAdikatikramya bhUtAdInAmavaghAtAdikamupadravaM na janayatIti viziSTadharmapravartakatayA bhagavantamabhiSTauti na cAmbhodhirAplAvayed bhUtadhAtroM samAzvAsayatyeva kAle'mbuvAhaH / yadudbhUtasaddharmasAmrAjyavazyaH sa ekaH parAtmA gati jinendraH // 20 // - na cAmbhodhiriti / yadudbhUtasaddharmasAmrAjyavazyaH yasmAdapazcimatIrthakurAnmahAvIrAdudbhUtaH prakaTIbhUtaH anAdikAlato'nalpabhavyaparamparayA''rAdhitattvAdavAsthito'pi etAvA nodRzazaktimAn vidhi-niSedhaviSayatayA'parisphuTarUpa Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalokalitA ekaviMzatitamo vardhamAnadvAtriMzikA ! 519 stathA''virbhUtasvarUpI yaH saddharmaH tapassaMyama-sUnRta-brahma-zauca-mRdutvArjavAkiJcanatvanirvANa-kSamAlakSaNaH samIcIno dharmaH, tasya yatsAmrAjyaM saklajanasAdhAraNaziSyopaziSyaparitApazcimatIrthaGkaropadezasaAtasavidhyanuSThAnalabdhAkAlabhRtyaparIhArAdikaM tena vazyastadanukUla kAryakaparitiSThataH yathA tathA svakIyajalAnAM maryAdollaGghana niyamitadezotsarpaNe kriyamANe jantUnAmupaghAto dharmasurakSitAnAM mA bhUditi niyamitaH, ambhodhiH samudraH, bhUtadhAtrI pRthvIm, na ca naiva, AplAvayed jalamayoM kuryAt ata eva 'dharmo rakSati * rakSitaH' itivacanaM saGgatArtha bhavati, plAvaye. deva, tatazca jantUnAmakAlamaraNAdikamanivAritaprasaraM syAdityarthaH, ambuvAhaH meghaH, yadudbhUtasaddharmasAmrAjyavazyaH san , kAle varSAkAle bhUtadhAtrI, samAzvasayatyeva samIcInamA vAsanabhAjanAM yathAvaduptabIja GguraprAdurbhAvayogyatAlakSaNAM vidadhAtyeva, jinodbhUtasaddharmasAmrAjyavazIbhUtatvAbhAve tu kAle'varSaNativarSaNaM varSAkAlamatikramya varSaNaM vA kurvan megho bhUtadhAtrImakurAdiprAdurbhAvAyogyata!pAdane na bhUtaprANaharAM jaropadravAyanekapoDAjananImeva vidadhyAdityarthaH, sa evaMbhUtadharmaprabhAvaH, ekaH parAtmA jinendro me mama gatirityarthaH // 20 // "na jvalatyanalastiryag na codhvaM vAti cAnilaH / acintyamahimA tatra dharma eva nibandhanam // 1 // " itivacanastuto'pi dharmavizeSo jinoktAtizayitapratApazAlidharma eveti viziSTapratApadharmopadezakaM bhagavantaM stauti - na tiryag jvalatyeva yad jyAlajihvo yaz2a na vAti pracaNDo nabhasvAn / sa jAgarti yamarAjapratApaH sa ekaH parAtmA gatimeM jinendraH // 21 // na tiryag jvalatyeveti / yaddharmarAjapratApaH yasya mahAvIrasya yo dharmarAjaH sarveSAmanyadharmANAM mUrddhAbhiSiktatvena rAjA nRpo dharmavizeSastasya pratApaH prabhAvo mahimAvizeSaH, jAgarti sarvadA sphuTasvarUpa eva kAryonmukha evAvatiSThate, Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekaviMzatitamI vardhamAnadvAtriMzikA / kIrtyA pratApena ca rAjJo varNanaM vicchittivizeSajanakaM bhavati tatra kIrtyA sarvajanaprasiddhirUpagrAhitA bhavati, pratApena ca tadbhItito'nItyAdyAcaraNaM prajAyAM na bhavati, prakRte dharmapratApastItitaH svasvabhAvavyasthitAH padArthA anyopaghAtAdikaM na kurvantItyAzayenAha-yaditi yasmAduktapratApAdityarthaH, jvAlAjihavaH hutaM ghRtAdikaM jvAlayA'ttIti jvAlA jihvA yasyeti vyutpattyA jvAlajihvo vahniH, tiryag tiryakSu, na jvalatyeva na svazikhAM prasArayati tathA sati tiryagdezavyavasthitAnAmapi dAhyAnAM dAhatastatparamparayA lokavyAkulIbhAvaH prasajyeta, kintUvamaiva jvalati, yatpratApAd bhItaH, pracaNDa: prabalo'pi, nabhasvAn vAyuH, UrdhvaM na vAti kintu tiryageva vAti, vahni-vAyordvayorapyUrdhvagamanasvabhAvatve'nyo'nyasambandhAsambhavAt parasparasahakAribhAvena kAryakaraNameva na syAt, sa ekaH parAtmA jinendro me mama gatiH, atra pratApavattayA bhagavata eva stutau vivakSAyAM yasya mahAvIrasya bhAvadharmanRpasya pratApo jAgartItyarthaH saGgata ityarthaH // 11 // sUryAcandramasoH pratipadadivasaM lokopakArAyodayo'pi jinAjJAparipAlananiyata iti sarvazirodhAryAjJAvattayA bhagavantaM mahAvIraM stoti imau puSpadantau jagatyatra vizvo pakArAya diSTayodayete vahantau / urIkRtya yat turyalokottamAjJAM ___ sa ekaH parAtmA gatimeM jinendraH // 22 // imAviti / yatturyalokottamAjJAM yasya turya lokottamasya bhAvato lokottarasya, AjJAM vidhyapavAdasaGghaTitAnekAntatvapratipAdakAnyAbAdhyapramANarAjasyAdvAdAgamalakSaNAm adhamAdhamA'dhama-vimadhyama-madhyamottamabhedena puruSANAM SaDvidhatvamiti jinendrastIrthaGkara uttamottamaH tasya- . "uttamaH puruSastvanyaH paramAtmetyudAhRtaH / yo lokatrayamAvizya bibhartyavyaya IzvaraH // 15 // " Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekaviMzatitamI vardhamAnadvAtrizikA / 551 iti gotAvacamasaGgati puraskurvan stutikArasturyalokottamatvena jinendra prati pAdayati / dhAryalokatrayavidhArakasya turIyalokottamatvamalaukikatvaM khyApayati, ata eva laukika-lokottaramedenAptasya dvaividhyaM tatra janakAdilaukikatIrthaGkarazca lokottara iti vibhajanamapyupapadyate, urIkRtya svIkRtya, yuktaiveyamAjJA kartavya meva tatparipAlanamityevaM svayamabhyupagamya na tu bhItyAdita iti yAvat, vahantau tadarthAnuSThAnena paripAlayantI, imau ApAra mAralokapratyakSaviSayau, puSda pantau sUryAcandramasau, ekayoktyA puSpadantau divAkaranziAkarau iti kozAt , atra jagati asmin martyaloke, vizvopakArAya sarveSAM jantUnAM svasvAbhitamatakAryabharAvighnAvAptilakSaNopakArArtham , diSTayA acintyasvarUpabhAgyalakSaNAdRSTena, udayete udayaM gacchataH, sa ekaH parAtmA jinendro me gatirityarthaH // 22 // punarviziSTAjJAtvena bhagavantaM stautiavatyeva pAtAlajambAlapAtAt vidhAyApi sarvajJalakSmInivAsAn / yadAjJA vidhitsAzritA'naGgabhAjaH sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 23 // avatyeveti / yadAjJA yasya jinendrasyAjJA, sarvajJalakSmInivAsAn sarvasya sarvavido yA lakSmIH samyagjJAna-darzana-cAritralakSaNA, tannivAsa'n tadAdhArabhUtAn , vidhAyApi kRtvA'pi, pAtAlajambAlapAtAt narakanigodAdi. kardamapAtAta , avatyeva rakSatyeva, etAvatA saphalIbhUtA'pi sA, anaGgabhAja: aSTavidhakarmalakSaNa kArmaNazarIrarahitAn muktyaGganAliAGgatA siddhAn, vidhitsAzritA vidhAtsA kartumicchA tAmAzritA, samyagajJAna-darzana-caritrotpAdanadvArA narakanigodAdikardamapAtaM samUlamutsArya paramAnandAvAptilakSaNamuktyAspadAn bhavyAn kurvatI yadAjJojjambhate, sa ekaH parAtmA jinendro me gatiH, jinAjJAM samyak paripAlayatAmante'vazyaM paramAnandAvAptilakSaNA muktiriti bhavati jinendraH zaraNamityarthaH athavA vidhitmAzritAnaGgamAja ityatra aGgabhAjaH zarIriNaH vidhitsAzriH tAn kimapi svAbhimata kArya kattuM samohamAnAn puruSArthodyatAn bhavyAn yadAjJA Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekaviMzatitamI vardhamAnadvAtriMzikA / samyagjJAna-darzana-cAritralakSaNasarvajJalakSmInivAsAn vidhAya narakanigodAdikarmapAtAd rakSanyeva, svaparipAlanataH, anyathA sarvajJalakSmIvaimukhyena narakanigodAdikarmapAtAnna mucyate jantava ityarthaH // 23 // svoktaparamapuruSArthamokSabhakti bhAjAM kalpavRkSAdiprabhAvAt sannihitAn kurvan jinendraH kasya na stutya ityAzayenAha suparvadru-cintAmaNi-kAmadhenu- . prabhAvA nRNAM naiva dUre bhavanti / caturthe yadutthe zive bhaktibhAjAM , ___ sa ekaH parAtmA gati, jinendrH||24|| suparveti / yadutthe yasmAjjinendrAt prakaTIbhUte, caturtha dharmArtha-kAmamokSAkhyeSu puruSArtheSu caturthasthAnAbhiSikte, zive kalyANamaye paramAnandalakSaNamokSe, bhaktibhAjAM tadaikaspRhAvatAm, nRNAM manuSyANAm, suparvadru-cintAmaNokAmadhenuprabhAvAH 'cintAmaNI'zabda: sambhAvyate / suparvadruH kalpavRkSaH cintAmaNIdevatAdhiSThito ratnavizeSaH, kAmadhenuH suragavo eSAM prabhAvAH sarvAbhilaSitArthadAtRtvasvabhAvaH, dUre naiva bhavanti api tu sannihitA eva bhavanti yathA kalpavRkSAdayo niruktasvabhAvAstathA jinendravibhUtazivabhaktA api, sa ekaH paramAtmA jinendro, me gatirityarthaH // 24 // svAjJAparAyaNayugalabhiMgatAzeSavighnAtyantocchedakatvena bhagavantaM stautikali-vyAla-vahni-graha-vyAdhi-caura vyathA-vAraNa-vyAghra-vIthyAdivighnAH / yadAjJAjuSAM yugminAM jAtu na syuH sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 25 // kali-vyAleti / yadAzAjuSAM yasya paramAtmano jinedrasyAjJAparAyaNAnAM jinendreNa yathA yatkartavyatvenopadiSTaM tattathaivAcaraNIyamiti zraddhayA tathaivAcaraNa Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekavizatitamo vardhaganadvAtrizikA / 553 zIlAnAm. yugminAM. yugaladharmiNAM, jAtu kadAcidapi, kali-vyAla-vahni-grahavyAdhi caura-vyathA-vAraNa vyAghravIthyAdivighnA na syuH kaliH parasparakrodhajanito gAlipradAna-daNDAdaNDi-yuddhAdijanitaklezaH, vyAla: sarpadaMza yudbhavamaraNabhayAdiH, vahniH Akasmikaghorazatru-bhUtAdikRtagRhAhAdyupadravaH, grahaH zani-rAhuprabhRtiduSTagrahajanitA pIDA, vyAdhiH kapha-pitta-vAyu-dhAtUdrekaprayuktA zarIrajA jvarAdilakSaNA pIDA, caura-pATaccarakRtadhamApahArajanitaM duHkhaM, vAraNaH hastizuNDAdigRhItavAdAdidUrotrAdiprabhavAkAlamRttvAdibhayam, vyAghraH tarakSuH vyAghranAmnA prasiddho hiMsrakajantustasya vIthistadgamanAgamanasaJcAramArgastatra gamanena tadupanipAtaprabhavasvazarIrAdibhakSaNamayaM, tadAdivighnAH, na myuna bhavanti, tatsarvapratibandhakajinendradhyAnasAtatyAt , sa ekaH parAtmA jinendro me gatirityarthaH // 25 // vimUDhAtmabhirvedAntibhibau dvaizcaikAntavAdibhibaddhatva-muktatvaikatvAnekatva-sthitatvAsthitatva-yitvAkSayitva-sattvAsattvAdyanekAntayathArthadharmayuktatvenAvijJAtamAtmasvarUpaM bhagavantaM stauti abandhastathaikaH sthito kA'kSayI vA 'pyasad vA mato maiM DaiH sarvathA''tmA / na teSAM vimUDhAtmanAM gocaro yaH sa ekaH parAtmA gatimeM jinendraH // 26 // abandha iti / yaiH bhanirdiSTanAmabhiH, jaDaiH svasvanimittApekSabaddhatva-muktatvAdidharmAkalitAtmasvarUpaprakAzakasamyagajJAnAdirahita re kAntAdvaitavAdibhirvedAntibhirekAntakSaNikatvavAdibhiH saugataizca, AtmA upayogalakSaNo jIvaH, sarvathA ekAntena, abandhastathaikaH sthito vA'kSayI veti vedAntimatamAzritya abandhaH karmabandharahitaH "na virodho na cotpattirna baddho na ca sAdhakaH / na mumukSurna vaimukta ityeSA paramArthatA // 16 // " itivacanAt abandhaH AtmA sAGkhyasyApi mtH| Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA ekaviMzatitamI vardhamAnadvAtriMzikA / ' tasmAnna badhyate'ddhA na saMsarati nApi mucyate kazcit / badhyate mucyate ca nAnAzrayA prakRtiH // 17 // " iti vacanAt, 4 taha-tathaika iti bandha-mokSavyavasthArthamAtmanAtmatvamiSyate sAkhyaH na veka bhAtmeti, yathA sarvathA'bandhastathA sarvathaikaH advitIyaH "ekamevAdvitIyaM brahma neha nAnAsti kiJcana / / ArAmaM tasya pazyanti na tat pazyati kazcana // 18 // " ityAdi zrutyA sarvathaivatvenaivAtmano'vagamAt , uktaM ca khaNDane zrIharSeNa"ekamityupAdAya yadeva kAraNamapyupAdatte" zrutiH ekamevedamitirUpA tadaikAntimaikyaM bodhayatIti bhedAbhedenApyazakyasamarthanaM ghaTa-paTAdibhedanAAhipratyakSAdi prAmANyamiti'' iti sthito vA'kSayI vA ityubhayatraiva vAkArazca rthakaH, athavA sthito vetyetatparyantaM vedAntamataM tasya prasthAnAntaratvasUcanAya vAkAraH sthita ityasya sarvathA sthitaH apracyutAnutpannasthi raivasvabhAva ityarthaH / sarvathA sthitatvenaivAkSayitva sarvathA vinAzarahitatvarUpaM labdhamiti tAvadeva vedAntikamatam , kSayI vApIti bhUtacaitanyavAdicArvAkamatamAzritya bhU-jala-tejo-vAyUnAM caturNA bhUtAnAM zarIrAtmako yaH pariNAmaH sa eva jJAnavAnAtmA sa kSayI vinAzI, vA zabdo'pizabdazca militvA pakSAntarabodhakaH, 'asadvA' ityasya sthAne 'asan vA' iti pATho yuktaH / sarvathA'sannAtmeti thaibauddharmataH, tanmate yat san tat kSaNikam iti vyApterarthakriyAkAritvalakSaNaM sattvaM kSaNikatvena vyAptamiti nityasyAtmanaH sattvavyApakakSaNikatvanivRttyA sattvaM nivarttate, kintu tanmate kSaNikavijJAnamevAtmA tasyA sattvaM nAtrAbhimataM sthirasyaivAtmanaH kSaNikavAnavRttyA sattvAbhAvalakSaNamasattvamabhimatamiti, vimUDhAtmanAm ajJAnatimirAndhAnAM luptasamyag :zAM, teSAm upadarzitaikAntavAdinAm, yaH jinendraH, gocaraH jJAnaviSayaH na naiva, sa ekaH parAtmA jinendro me gatirityarthaH // 26 // svAjJAnilInajana janitaparamparAlakSaNabhavoddhArakatvena jinendraM stautina vA duHkhagarbhe na vA mohagarbhe sthitA jJAnagarbha tu vairAgyatattve / Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ won divAkarakRtA kiraNAvalokalitA ekaviMzatitamI vardhamAnadvAtriMzikA / 555 yadAjJAnilInA yayurjanmapAraM sa ekaH parAtmA gatimeM jinendraH // 27 // naveti / vairAgyatattve vairAgyaM nAma zarIrabhogasaMsAranirvedopazAntasya bAhyAbhyantareSUpadhiSvanabhiSvaGgaH, IdRzaM vairAgyaM zarIrAdiSvazucitvAnityatvAdijJAnAbhyAsato bhavatIti, jJAnagarbha tacca punarjanma-maraNapratipanthi bhavatItyupAdeyam , virAgo rAgarahitastasya bhAvo vairAgya rAgarahitatvaM, etacca yadA strI-bhrAtR-putra-kiGkarAdibhiH saha kalahAdito duHkhAdito yadA jAyate tadA duHkhagarbha tatpunaruttarakAlaM strI-bhAtR-putrAdInAmAnukUlyAditaH punaH rAgAdiprAdurbhAve kSIyata iti nopAdeyam , evaM kasmiMzcid viSaye mugdhaH san tadviSayAprAptau mohAdanIzatAM prApya zocan nirviNNo bhavati tadutpannaM vairAgyaM mohagarbha tatkaJcit kAlamevAvatiSThate samohitamohaviSayAsAdane sati nivartata iti nopAdeyatAmaJcatItyAzayenAha-yadAjJAnilInA yasya jinendrasyAjJAyAM vyavasthitAH puruSAH, janmapAraM uttarottara janmaparamparAnusyUtabhavapAreM mokSamiti yAvat , yayuH prApuH kIdRzAH santaste ityAkAkSAyAmAha-duHkhagarbha vairAgyatattve, na vA sthitAH, mohagarbhe vairAgyatattve, na vA sthitAH teSAmuttarakAle bhavasyAvazyambhAvAt, tu punaH, jJAnagarbhe vairAgyatattve sthitAH, sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 27 // svAjJAvizeSaparipAlanaparAyaNayogijanajIvanmuktAvasthAprApakatvena bhagavantaM jinendraM stauti - vihAyAzravaM saMvaraM saMzrayaiva yadAjJA parA'bhAji yainirvizeSaiH / svakastairakAyaiva mokSo bhavo vA sa ekaH parAtmA gatimeM jinendraH // 28 // vihAyAzravamiti / nirvizeSaiH mahAvIre pakSapAtaH kapilAdiSu dveSa ityevamAprahavizeSanivandhanavizeSarahitaiH, taduktaM haribhadrasUribhiH Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekaviMzatitamI vardhamAnadvAtriMzikA / "pakSapAto na me vIre na dveSaH kapilAdiSu / . .. yuktimadvacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH // 19 // " iti / yathA-'AgrahI bata ninISati yukti tatra yatra matirasya nirviSTA / ' pakSapAtarahitasya tu yuktiyatra tatra matireva vinivezam iti, evambhUtaiH yaiH puruSaiH, yadAjJA parA'bhAji parA utkRSTA yasya tIrthaGkarasyAjJA abhAji asevi, kIdRzI AjJetyAkAGkSAyAmAha-vihAyAzravaM kAyika-vAcika-mAnasikayogalakSaNamAzravaM tyaktvA, saMvaraM saMzrayaiva saMvaraM yoganirodhalakSaNaM saMvarameva saMzrayaH AzrayaH ityevaMrUpA, taiH tIrthakarAjJA sevakapuruSaiH, svakaH svakIyaH, bhavaH janmamokSo vA, vAkAra evakArArthakaH mokSa eva, akAri janmAvasthAyAmANi te puruSA yuktA eva evakAro nizcayArthakaH jIvanamuktA eva te ityatra na saMdehaH na sa ekaH parAtmA jinendro me gatarityarthaH / 28! / zubhadhyAna-sadAcAraparAyaNa budhakartRkazarIrAntargatArcAkarmatvena bhagavantaM tIrthakaraM mahAvIraM stauti zubhadhyAnanIrairurIkRtya zaucaM sdaacaardivyaaNshukairbhuussitaanggaaH| budhAH kecidarhanti yaM dehagehe sa ekaH parAtmA gati, jinendraH // 29 // zubhadhyAnanIrairiti / kecid budhAH samyaga-jJAna-darzana-cAritralakSaNamokSamArga saJcAraparAyaNA munipravarAH ye bahiHsthitacaityagajinapratimA parizuddhata la. jala-gandha-puSpa-dhU-naivedyAdibhiH svayaM vAdyazaucajanakodakasnAna svacchavastraparidhAnAdipurassaraM pUjayitumanadhikAriNaH te, zubhadhyAnanIraiH 'uttamasaMhananasyaikAgracintAnirodho dhyAnam' iti tattvArthasUtraM, tamya bhASyam-'uttamasaMhananaM vajarSabha nArAcaM, vajranArAcaM nArAcam, ardhanArAcaM ca tayuktasyaikA ganirodhazca dhyAnam" etavRttizca - "uttama prakRSTaM saMhananaM asthanAM bandhavizeSaH, uttama saMhananamasyeyuttamasaMhananam taduttamasaMhananaM caturvidhaM vajrarSabhanArAcaM, vajranArAcaM, nArAcam, Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekaviMzatitamI vardhamAnadvAtriMzikA / 557 ardhanArAcam , vajra kIlikA, RSabhaH paTTaH, nArAco markaTa bandhaH, prathamaM tritayayuktaM dvitIyasaMhanane paTTo nAsti, tRtIye vajrarSabhau na staH, tato vajrarSabhamardhavajrarSabha, nArAcaM cetyanena catvAro bhedAH pratipAdyA uttamasaMhananavAcyAH, uttamasaMhananagrahaNaM nirodhe kArye prativiziSTasAmarthya pratipAdanArtha tsyottamasaMhananasya ekAgracintAnirodho dhyAnam . agram AlambanaM, ekaM ca tadanaM cetyekAgram ekAlambanamityarthaH, ekasminnAlambane cintAnirodhaH, calaM cittameva cintA; tannirodhastasyaikatrAvasthAnamanyatrApracAro nirodhaH, ato nizcalaM sthira-madhyAvasAnamekAvalambanaM chadmasthaviSayaM dhyAnam , kelinAM punarvAk-kAyayoganirodha eva dhyAnam , abhAvAnmanasaH na hyavAptakevalasya manovyApAraH samasti sakalakaraNagrAmanirapekSatvAditi, tadyuktasyeti tena prativiziSTena saMhananatrayeNAyena caturvidhena vA yuktasya sampannasya, ekAgracintAnirodhaH, cazabdAdvAk-kAyanirodhazca dhyAnam atra ca dhyAtA saMsAtmiA dhyAnasvarUpamekAgracintAnirodhaH, dhyAti dhyAnamiti bhAvasAdhanaH; kAlato muhUrttamAtra, catuHprakAramA dibhedena dhyeyaprakArAstvamanoviSayasamprayogAdayaH zokAkrandanavilapanAdilakSaNamAtam , utsannabaddhAdilakSaNaM raudram , jinapraNItabhAvazraddhAnAdiliGgaM dharmyam , abAdhAsammohAdilakSaNaM zuklam , phalaM punastiyaG-naraka-devagatyAdi mokSAkhyamiti krameNa, uttama saMhananapadArthalabhyo dhyAtA abhihitaH, dhyAnasvarUpaM bhAvasAdhanatA ca vijJeyA" iti Arta-raudra-dharmya-zuklabhedena caturvidhAnAM dhyAnAnAM madhye dve Ata-raudradhyAne saMsArahetU , dve ca dharmya-zukle mokSahetU , evaMsthitau zubhadhyAnapadena mokSahetu dhaya'dhyAnaM grAhya, zubhadhyAnAnyeva nIrANi jalAni zubhadhyAnanIrANi taiH zubhadhyAnanIraiH, zaucaM zucitvaM pavitratvamiti yAvat , urIkRtya abhyupagamya zubhadhyAnanIraprakSalito'hamataH zucirityevamaGgIkRtya, sadAcArAdivyAMzukaiH samyagjJAna-darzana-cAritrANyeva sadAcArANi tAnyeva divyAMzukAni pradhAnaprAvaraNadhautavastrANi taiH, bhUSitAGgAH bhUSitaM zobhitam aGgaM zarIraM yeSAM te tathA, * evaMbhUtA budhAH, dehagehe zarIrarUpagRhe, yaM jinendra arhanti pUjayanti, sa ekaH parAtmA jinendro me gatirityarthaH // 29 // Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 divAkarakRtA kiraNAvalIkalitA ekaviMzatitamI vrdhmaandvaatriNshikaa| dayAyaSTavidhapuSpakaraNakA parAyaNapuruSadhaureyamatASTavidhakarmakSayAvirbhUtaparamA. nandAvA talakSaNamokSapradAtRtvena bhagavantaM jinendraM stauti- . dayA-sUnRtAsteya-niHsaGgamudrA- . tapo-jJAna-zIlagurUpAstimukhyaiH / mumairaSTabhiryo'ya'te dhAmni dhanyaiH sa ekaH parAtmA gati jinendraH // 30 // dayeti / dayA-sUnRtAsteya niHsaGgamudrA-tapo-jJAnazolaiH dayA paraduHkha. prahANecchA tayA yaddaridrajanaprANarakSArthaM bhUripradAnaM kriyate tadapi dayAkAryatvAd dayetyabhidhIyate sUnRta satyabhASitvaM, asteyaM paravittAnapaharaNaM, niHsaGgamudrA apariprahatvaM, tapaH tapasyA, jJAnaM sutattvAvabodhanam, zIlaM brahmacaryatvaM, gurUpAstimukhyaH gurUpAstiH gurUsevA mukhyA eka pradhAnaH yeSu te gurUpAstimukhyAH taiH dayAdizIlAntaiH, sumaiH puSpaiH, aSTabhiH aSTasaMkhyakaiH, dhAmni jJAnamayajyotiSi, dhanyaiH mahAtmabhiH, yaH jinendraH, aya'te pUjyate tathA vidhapUjAkartRNAM dhanyatA tu ThaktASTa. puSpakarakajinendrapUjAto'STavidhakarmakSayato'nantaraM muktyaGganAliGgitatvam, sa ekaH parAtmA jinendro me gatirityarthaH // 30 // anvarthaguNavizeSapravRttinimittakanAmapratipAdyatvena jinendraM stautimahAccirdhanezo mahAjJAmahendro mahAzAntibhartI mahAsiddhasenaH / mahAjJAnavAn pAbanImUtirahan ___ sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 31 // mahAciriti / mahAciH mahat sakalalokAlokaprakAzakatvena candrasUryAdijyotiryo viziSTamarcirkotiryasya sa mahAJciH paramajyotissvarUpaH, dhanezaH kuberaH suvarNa-rajatAdibAhyadhanAnAmIzaH svAmI, ayaM tu samyagjJAna-darzanAtmakAntaraGgaratnatrayAtmakadhanasvAmI, mahAzamihendraH mahatI bhAzA kartavyAkatavyAhitAhitopadeza Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divAkarakRtA kiraNAvalIkAlatA ekaviMzatitamI vardhamAnadvAtrizikA / 559 bhayasyAdvAdalakSaNA mahajJA tayA mahendraH mahAnindraH paramaizvaryasampannaH svargAdhipaprasiddhandrato viziSTaH, mahAzAntimarttA paramazAntisvAmI, mahAsiddhasenaH aSTavidhakarmonmUlakatvenAvibhUtasiddhaparyAyAnAM siddhAnAM senAsantatiryasya sa tathA, athavA siddhasenasaMjJakaH prakRta stutikartA mahAn bhakteSu mahanIyaguNazAlI yasya sa mahAsiddhasenaH, mahAjJAnavAn lokAlokaprakAzakakevalajJAnavAn, pAvanImUttiH svadarzanapUjanAdinA pavitrakI mUrti: pratimA yasya sa tathA, arhan anyasatvAnAM pUjyebhyo'pi manujendra-devendrAdibhya; pUjAmahatIti arhan, uktanAmanikara pratipAdyo yaH, sa eko jinendraH parAtmA me gatirityarthaH // 31 // mahAbrahmayonitvAdyananyasAdhAraNadhamaiH bhagavantaM jinendraM mahAvIra stautimahAbrahmayonimahAsattvamUrti mahAhaMsarAjo mhaadevdevH| mahAmohajetA mahAvIranetA sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 32 // mahAbrahmayoniriti ! mahAbrahmayoniH saccidAnandasvarUpaM dharmapaTalAnAvRtaM yanmuktayavasthAyAM bhavati tanmahAbrahma tasya yoniH kAraNaM mahAbrahmaNaH sarvajJasattve'pi nirAvaNatayA''virbhAvo muktayavasthAyAmeveti tadAtmakaparyAyo jinendrAtmarUpadravyasyaiveti bhavati jinendro mahAbrahmayoniH, mahAsattvamUrtiH mahAsattvaM mahAdhaiyaM tasya mUrtiH prakRtiH bhagavAneva mahAsattvarUpeNa pariNataH, mahAhaMsarAjaH mahAhaMsazcaitanya yathA haMso nIrakSIravivekaM karoti tathA caitanyamapi tena rAjate zobhata iti mahAhaMsarAja:, mahAdevadevaH karmopAdhisahitAzcaturvidhadevA mahAdevA teSAmapi devaH pUjanIyatvAnmahAdevadevaH, mahAmohajetA mahAmohasya kAma-krodhAdibhAvazatrorjetA jayanazIlaH; mahAvIranetA karmalakSaNaM prabalaM zatru samUlamuccheditavanto jJAnadarzanAdayassubhaTA mahAvIrAsteSAM netA svAmI mahAvIranetA, sa ekaH parAtmA jinendro me gatirityarthaH // 32 // Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 divAkara kRtA kiraNAvalIkalitA ekaviMzatitamI vardhamAnadvAtriziMkA / AAA ___ uktastutiM viziSTaphaladAyakatayA stauti* itthaM ye paramAtmarUpamanizaM zrIvardhamAnaM jinaM . vandante paramArhatAstribhuvane zAntaM paraM daivatam / teSAM saptabhayaH ka santi dalitaM duHkhaM caturdhA'pi tai muktairyat suguNAnupetya vRNate tAzcakrizakrazriyaH // 33 // itthamiti / ittham upadarzitaprakAreNa, ye paramAhatAH paramajinabhaktAH, aniza sarvadA, tribhuvane lokatraye'pi, paramAtmarUpaM prakRSTajJAna-darzana-cAritrAliGgitAtmasvarUpam, zrIvarddhamAnaM zriyA muktilakSmyA''liGgitaM varddhamAnAbhidhamapazcimatIrthaGkaraM, jinaM rAgadveSajetAre, zAntaM zAntimayaM, param utkRSTaM, daivataM devAnAmapi devam, vandante praNamanti, prakRtastutipAThapurarassara teSAM bhagavadvandanaparAyaNAnAmAhatAnAM, saptabhayaH va santi na bhavantyeva saptabhItayaH, caturdhApi catuHprakAramapi, duHkha dalitaM taiH ArhataiH, muktaiH muktimadhigataiH yat yasmAt kAraNAt, suguNAn tAn , upetya samIpamAgatya, cakrizakrazriyaH cakriNa cakravatinaH zakrasya indrasya ca, zriyaH lakSmyaH, vRNvate varaNaM kurvanti // 33 // iti tapogacchAdhipati-zAsanasamrAT-sarvatantrasvatantra jagadguru-zrovijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkareNa vyAkaravAcaspati-zAstravizArada-kaviratnetipadAlaGkRtena vijayalAvaNyasUriNA viracitA kiraNAvalInAmnI vyAkhyA smaaptaa| Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAkartuH prshstiH| vyAkhyAnantaranizcitArthaviSayAM buddhivazaM kurvati vyAkhyeyaM navakalpanAvidhuritA mAnyA pramANaM katham / naivaM codyamiha prabhA sva-parayonirNItirUpA matA tasyA nAvagatArthatA pramititocchede paTiSThA yataH // 1 // prAmANyaM smaraNe'nubhUtaviSaye syAdvAdibhiH svIkRtaM saMvAdastu parasparaM svaviSaye yaTTIkayoH sAmpratam / tasmAdeva jinastutau laghutamA bhaktyeyamAyojitA vijJAnAM mudamAdadhAtu suciraM sadbhAvanAbhAvitA // 2 // vAdIndraH siddhaseno nikhilamapi mataM bhinnamArgaprayANaM jJAtvA hArda tu tattanmatasamanugataM katukAmaH sphuTArtham / bhakti deve jinendre bhavanidhitaraNopAyabhUtAM sulokA mArUDho gUDhabhAvastuticayamakarodAptatIrthaGkarANAm // 3 // navyA dvAtriMzikAkhyA stutiriti vimalA'nekadhAcitrabhAvA . vyAkhyAbhAvAnna zakyA mitinayavikalaiAtumitthaM kalayya / vyAkhyAM lAvaNyasUriH maralavacanatastatra kRtvA subhaktyA savyAkhyAyAH stuterapyanu nanu kRtavAn vRttimetAM mitim // 4 dhImanto vibudhAlisevitapadAH zrInemisUrIzvarA stIrthoddhAraparAyaNA guruvarAH smRtyA hRdisthAH sadA / svIkurvantu samarpitAM stutigatAM vyAkhyAmimAM nUtanAM ... lAvaNyena subhaktito vinayinA kRtvA mitAM sUriNA // 5 // Page #615 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ aham / vikramAdityanRpAlapratibodhakena vAdivRndArakavRndavAraNapaJcAnanena kamanIyatamakavitAlatAlavAlakalpena tulanAtItakalpanAzilpazilpizekhareNa sUrizekhareNa bhagavatA zrIsiddhasenadivAkareNa praNItAdvAtriMzad dvaatriNshikaaH| 1. tatra prathamA dvaatrishikaa| svayambhuvaM bhUtasahasranetramanekamekAkSarabhAvaliGgam / avyaktamavyAhatavizvalokamanAdimadhyAntamapuNya-pApam // 1 // samantasarvAkSaguNaM nirakSaM svayamprabhaM sarvagatAvabhAsam / atItasaMkhyAnamanantakalpamacintyamAhAtmyamalokalokam // 2 // kuhetu-tarkoparataprapaJcasadbhAvazuddhAprativAdavAdam / / praNamya sacchAsanavardhamAnaM stoSye yatIndraM jinavardhamAnam // 3 // [ tribhirvizeSakam ] na kAvyazakterna paraspareIyA na vorakIrtipratibodhanecchayA / na kevalaM zrAddhatayaiva nUyase guNajJapUjyo'si yato'yamAdaraH // 4 // parasparAkSepaviluptacetasaH . svavAdapUrvAparamUDhanizcayAn / samIkSya tattvotpathikAn kuvAdinaH kathaM pumAn syAcchithilAdarastvayi ? // 5 // Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 zrIsiddhasenadivAkarapraNItA vadanti yAneva guNAndhacetasaH sametya doSAn kila te svavidviSaH / ta eva vijJAnapathAgataH satAM tvadIyasUktapratipattihetavaH // 6 // kRpAM vahantaH kRpaNeSu jantuSu svamAMsadAneSvapi muktacetasaH / . tvadIyamaprApya kRtArthakauzalaM svataH kRpAM saMjanayantyamedhasaH // 7 // jano'yamanyaH karuNAtmakairapi svaniSThitaklezavinAzakAhalaiH / vikutsayaMstvadvacanAmRtauSadhaM na zAntimApnoti bhavArtiviklavaH // 8 // prapaJcitakSullakatarkazAsanaiH parapraNeyAlpamatirbhavAsanaiH / tvadIyasanmArgavilomaceSTitaH kathaM nu na syAt suciraM jano'janaH // 9 // parasparaM kSudrajanaH pratIpagAnihaiva daNDena yunakti vA navA / nirAgasastvatpratikUlavAdino dahantyamutreha ca jolmavAdinaH // 10 // avidhayA ced yugapadvilakSaNaM kSaNAdi kRtsnaM na vilokyate jagat / dhruvaM bhavadvAkyavilomadurnayAMzcirAnugAMstAnupagRhya zerate // 11 // samRddhapatrA api sacchikhaNDino yathA na gacchanti gataM gurutmataH / sunizcitajJeyavinizcayAstathA na te mataM yAtumalaM pravAdinaH // 12 // ya eSa SaDjIvanikAyavistaraH parairanAlIDhapathastvayoditaH / anena sarvajJaparIkSaNakSamAstvayi prasAdodayasotsavAH sthitAH // 13 // vapuH svabhAvasthamaraktazoNitaM parAnukampAsaphalaM ca bhASitam / na yasya sarvajJavinizcayaM tvayi dvayaM karotyetadasau na mAnuSaH // 14 // alabdhaniSThAH prasamiddhacetasastava praziSyAH prathayanti yad yazaH / na tAvadapyekasamUhasaMhatAH prakAzayeyuH paravAdipArthivAH // 15 // Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA dvAtriMzikA yadA na saMsAravikArasaMsthitirvigAhyate tvatpratidhAtanonmukhaiH / zaTaistadA sajjanavallabhotsavo na kazcidastItyabhayaiH prabodhitaH // 16 // svapakSa evaM pratibaddhamatsarA yathAnyaziSyAH svarucipralApinaH / niruktasUtrasya yathArthavAdino na tat tathA yat tava ko'tra vismayaH ? // 17 // nayaprasaGgAparimeyavistarairanekabhaGgAbhigamArthapezalaiH / akRtrimasvAdupadairjanaM janaM jinendra ! sAkSAdiva pAsi bhaassitaiH||18|| vilakSaNAnAmavilakSaNA satI tvadIyamAhAtmyavizeSasaMbhalo / manAMsi vAcAmapi mohapicchalAnyupetya te'tyadbhuta ! bhAti bhAratI // asat sadeveti parasparadviSaH pravAdinaH kAraNakAryatarkiNaH / tudanti yAn vAgviSakaNTakAna tairbhavAnanekAntazivoktiraditaH // 20 // nisarganityakSaNikArthavAdinastathA mahat-sUkSmazarIradarzinaH / yathA na samyaGmatayastathA mune ! bhavAnanekAnta vinItamuktavAn // 21 // mukhaM jagaddharmaviviktatAM pare vadanti teSveva ca yAnti gauravam / tvayA tu yenaiva mukhena bhASitaM tathaiva te vIra ! gataM sutairapi // 22 // tapobhirekAntazarIrapIDanai tAnubandhaiH zrutasaMpradApi vA / svadIyavAkyapratibodhapelvairavApyate naiva zivaM cirAdapi // 23 // na rAganirbharsanayantramIdRzaM tvadanyadRgbhizcalitaM vigAhitam / yatheyamantaHkaraNopayuktA bahizca citraM kalilAsanaM tapaH // 24 // virAgahetuprabhavaM na cet sukhaM na nAma tat kiJciditi sthitA vayam / sa cennimittaM sphuTameva nAsti na tvadanyataH sa tvayi yena kevalaH // Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhasenadivAkarapraNItA .. na karma kartAramatItya vartate ya eva kartA sa phalAnyupAznute / . tadaSTadhA pudgalamUrti karmajaM yathA''ttha naivaM bhuvi kazcanAparaH // 26 // na mAnasaM karma na dehavAGmayaM zubhAzubhajyeSThaphalaM vibhAgazaH / yadAttha tenaiva samIkSyakAriNaH zaraNya ! santastvayi naathbuddhyH|| yadA na kopAdiviyuktalakSaNaM na cApi kopAdisamastalakSaNam / tvamAttha sattvaM pariNAmalakSaNaM tadaiva te vIra ! vibuddhalakSaNam // 28 // kriyAM ca saMjJAnaviyoganiSphalAM kriyAvihInAM ca vibodhasaMpadam / nirasyatA klezasamUhazAntaye tvayA zivAyAlikhiteva paddhatiH // 29 // sunizcitaM naH paratantrayuktiSu sphuranti yAH kAzcana sUktasaMpadaH / tavaiva tAH pUrvamahArNavotthitA jagatpramANaM jinavAkyavigruSaH // 30 // zatAdhvarAdyA lavasaptamottamAH surarSabhA dRSTaparAparastvayA / tvadIyayogAgamamugdhazaktayastyajanti mAnaM surelokajanmajam // 31 // jagannaikAvasthaM yugapadakhilAntaviSayaM yadetat pratyakSaM tava na ca bhavAn kasyacidapi / anenaivAcintyaprakRtirasasiddhestu viduSAM samIkSyaitad dvAraM tava guNakathotkA vayamapi // 32 // 2. dvitIyA dvaatriNshikaa| vyakta niraJjanamasaMskRtamekavicaM vidyAmahezvaramayAcitalokapAlam / brahmAkSaraM paramayoginamAdisAGkhacaM yastvAM na veda na sa vIra ! hitAni veda // 1 // Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyA dvAtriMzikA aaaaaaw duHkhArditeSu na ca nAma ghRNAmukho'si na praarthitaarthskhissuupntprsaadH|| na zreyasA ca na yunakSi hitAnuraktAn nAtha ! pravRttyatizayastvadanirgato'yam // 2 // kRtvA navaM suravadhUbhayaromaharSe daityAdhipaH zatamukhabhrakuTIvitAnaH / tvatpAdazAntigRhasaMzrayalabdhacetA lajjAtarnudhuti hareH kulizaM cakAra // 3 // pItAmRteSvapi mahendrapurassareSu mRtyuH svatantrasukhadurlalitaH sureSu / vAkyAmRtaM tava punarvidhinopayujya zUrAbhimAnamavazasya pibanti mRtyoH // 4 // apyeva nAma dahanakSatamUlajAlA lakSmIkaTAkSasubhagAstaravaH punaH syuH / na tveva nAtha ! jananaklamamUlapAdA- stvadarzanAnalahatAH punarudbhavanti // 5 // uttrAsayanti puruSaM bhavato vAsi vizvAsayanti paravAdisubhASitAni / - duHkhaM yathaiva hi bhavAnavadat tathA tat tatsambhave ca matimAn kimivAbhayaH syAt ! // 6 // sthAne janasya paravAdiSu nAthabaddhi dveSazca yastvayi guNapraNato hi lokaH / . Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhasenadivAkarapraNItA te pAlayanti samupAzritajIvitAni tvAmAzritasya hi kutazvirameSa bhAvaH // 7 // citraM kimatra yadi nirvacanaM vivAdA ___`na prApnuvanti nanu zAstari yuktametat / uktaM ca nAma bhavatA bahu naikamArga nirvigrahaM ca kimataH paramadbhutaM syAt // 8 // mAM pratyasau na manujaprakRtirjano'bhU cchake ca nAtiguNadoSavinizcayajJaH / yastvAM jina ! tribhuvanAtizayaM samIkSya nonmAdamApa na bhavajvaramunmamAtha // 9 // anye'pi mohavijayAya nipIDaya kakSA mabhyutthitAMstvayi virUDhasamAnamAnAH / aprApya te tava gatiM kRpaNAvasAnA . stvAmeva vIra ! zaraNaM yayurudvahantaH // 10 // tAvad vitarkaracanApaTubhirvacobhi rmedhAvinaH kRtamiti smayamudvahanti / yAvanna te jina ! vacaHsvabhicApalAste siMhAsane hariNabAlakavat skhalanti // 11 // tvadbhASitAnyavinayasmitakuJcitAkSAH svagrAharaktamanasaH paribhUya bAlAH / naivodbhavanti tamasaH smaraNIyasaukhyAH pAtAlalonazikharA iva lodhravRkSAH // 12 // Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitoyA dvAtriMzikA 569 saddharmabIjavapanAghakauzalasya - yallokabAndhava ! tavApi khilAnyabhUvan / tannAdbhutaM khagakuleSviha tAmaseSu sUyAMzavo madhukarIcaraNAvadAtAH // 13 // tvacchAsanAdhigamamUDhadizAM narANA mAzAsmahe'paruSamapyanupannameva / unmArgayAyiSu hi zIghragatirya eva ___nazyatyasau laghutaraM na mRdu prayAtaH // 14 // tiSThantu tAvadatisUkSmagabhIragAdhAH saMsArasaMsthitibhidaH zrutavAkyamudrAH / paryAptamekamupapattisacetanasya rAgArciSaH zamayituM tava rUpameva // 15 // vairAgyakAhalamukhA viSayaspRhAndhA jJAtuM svamapyanadhipA hRdayapracAram / nAtaH paraM bhava iti vyasanopakaNThA vizvAsayantyupanatAMstvayi mUDhasaMjJAH // 16 // sattvopaghAtaniranugraharAkSasAni vaktRpramANaracitAnyahitAni pItvA / advArakaM jina ! tamastamaso vizanti . yeSAM na bhAnti tava vAgdyutayo manassu // 17 // dagdhendhanaH punarupaiti bhavaM pramathya nirvANamapyanavadhAritabhoruniSTham / Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhasenadivAkarapraNItA kAra muktaH svayaM kRtabhavazca parArthazUraH tvacchAsanapratihateSviha moharAjyam // 18 // pApaM na vAJchati jano na ca vetti pApaM / puNyonmukhazca na ca puNyapathapratItaH / / niHsaMzayaM sphuTahitAhitanirNayastu tvaM pApavat sugata ! puNyamapi vyadhAkSIH / / 19 / / satkAra-lAbhaparipaktizaThevacobhi duHkhadviSaM janamanupravizanti tIrthyAH / lokaprapaJcaviparItamadhIradurga zreyaHpathaM tvamavidUrasukhaM cakarSa // 20 // daityAGganAtilakaniSThuravajradIptau . zake surodhamukuTArcitapAdapIThe / tiryakSu ca svakRtakarmaphalezvareSu tadvAkyapUtamanasAM na vikalpakhedaH // 21 // yaireva hetubhiranizcayavatsalAnAM sattveSvanarthaviduSAM karuNApadezaH / / taireva te jina ! vacassvaparokSatattvA mAdhyasthyazuddhamanasaH zivamApnuvanti // 22 // ekAntanirguNa ! bhavantamupetya santo ___yatnArjitAnapi guNAJjahati kSaNena / klobAdarastvayi punarvyasanolbaNAni bhuGkte ciraM guNaphalAni hi tApanaSTaH // 23 // Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyA dvAtriMzikA kurvan na mAramupayAti na cApyakurvan nAsyAtmanaH zivamahaddharyabalaM nidhAnam / vedana tamevamavasAditavedamattvAd bhUyo na duHkhagahaneSu vaneSu zete // 24 // kartA na karmaphalabhug na ca karmanAzaH kaJantare'pi ca na karmaphalodayo'sti / kartA ca karmaphalameva sa cApyanAdya stvadvAkyanItiriyamapragatA'nyatIrthaiH // 25 // bhIroH satastava kathaM tvamarezvaro'sau __ voro'yamityanavadhAya cakAra nAma / mRtyorna hastapathametya bibheti vIra stvaM tasya gocaramapi vyatiyAya lInaH // 26 // nAdityagarvajamahastava kiJcadasti .. nApi kSapA shshimyuukhshuciprhaasaa| rAtriMdinAnyatha ca pazyasi tulyakAlaM kAlatrayotpathagato'pyanatItakAlaH // 27 // candrAMzavaH kamalagarbhaviSaktamugdhAH sUryo'pyajAtakiraNaH kumudodareSu / vIra ! tvameva tu jagatyasapatnavIra___. strailokyabhUtacaritApratighaprakAzaH // 28 // yazcAmbudodaraniraGkuzadIptirarka stArApatizca kumudadyutigaurapAdaH / Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhasenadivAkarapraNotA tAbhyAM tamogupilamanyadiva prakAzyaM kastaM prakAzavibhavaM tava mAtumarhaH // 29 // nArthAn vivitsasi na vetsyasi nApyavetsI na jJAtavAnasi na te'cyuta ! vedyamasti / trailokyanityaviSamaM yugapacca vizvaM pazyasyacintyacaritAya namo'stu tubhyam // 30 // . zabdAdayaH kSaNasamudbhavabhaGgazolAH . saMsAratIramapi nAstyaparaM paraM vA / tulyaM ca tat tava tayoraparokSagApsu tvayyadbhuto'pyayamanadbhuta eva bhAvaH // 31 // ananyamatirozvaro'pi guNavAk samAH zAsvatI yaMdA na guNalokapAramanumAtumIzastava / pRthagajanalaghusmRtirjina ! kimeva vakSyAmyahaM manorathavinodacApalamidaM tu naH siddhaye // 32 // . * 3. tRtIyA dvAtriMzikA / ananyapuruSottamasya puruSottamasya kSitA vacintyaguNasAtmanaH prabhavavikriyAvartmanaH / prasAdavijitasmRtirgaNayituM matiprodgamaM ____stavaM kila vivakSurasmi puruhUtagItAtmanaH // 1 // vyalIkapathanAyakaihataparizramacchamabhi... . nirAgasi sukhonmukhe jagati yAtanAniSThuraiH / Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyA dvAtriMzikA wwwwwwwwwwwwwwwwwww aho ! ciramapAkRtAH sma zaThavAdibhirvAdibhi stvadAzrayakRtAdarAstu vayamadya vIra ! sthitAH // 2 // anAdinidhanaH kacit kacidanAdirucchedavAn / - pratisvamavizeSajanmanidhanAdivRttaH punaH / bhavavyasanapaJjaro'yamuditastvayA no yathA tathA'yamabhavo bhavazca jina ! gamyate nAnyathA // 3 // jagatyanunayan yathAbhyudaya-vikriyAvanti ca svatantraguNa-doSasAmyaviSamANi bhojyAnyapi / kriyAphalavicitratA ca niyatA yathA bhoginAM .. tathA tvamidamuktavAniha yathA pare zerate // 4 // atItya niyatavyathau sthiti-vinAzamithyApathau nisargazivamAttha mArgamudayAya yaM madhyamam / ___ sa eva duranuSThito'yamabhidhAnarUkSAzayA madhAviva mahoragoM dazati durgRhItoddhataH // 5 // jagaddhitamanorathAH svayamanAvRtaprItayaH . kRtArthanivRttAdarAzca vivRtograduHkhe jane / guNajJa ! parimRgyamANalaghavaH svanIteH pare tvameva tu yathArthavAdazucirarthavidbhirvRtaH // 6 // pravRttyapanayakSataM jagadazAntajanmavyathaM virAmalaghulakSaNastvamakarostadantaHkSaNam / janAnumukhacATavastaruNasatkRtaprAtibhAH / .' pravRttiparamArthameva paramArthamAhuH pare // 7 // Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhasenadivAkarapraNItA kaciniyatipakSapAtaguru gamyate te vacaH svabhAvaniyatAH prajAH samayatantravRttAH kvacit / svayaMkRtabhujaH kvacit parakRtopabhogAH puna navA vizadavAda ! doSamalino'syaho ! vismyH||8|| parasparavilakSaNAzca na ca nAma rUpAdayaH / kriyApi ca na tAnatItya na ca te kriyaikaanttH| nirodhagatayasta eva na ca vikriyA nizcayA . nimIlitavilocanaM jagadidaM tvayonmIlitam // 9 / / na kazcidapi jAyate na ca paratvamApadyate pratikSaNanirodhajanmaniyatAzca sarvAH prajAH / ya eva ca samudbhavaH sa vilayaH pratisvaM ca to tavAparamidaM manaHsvalasainikhAtaM vacaH // 10 // pRthaGna bhavaheturasti na ca bhokturanyo bhavo prasUtirapi jAyamAnamatito'sti nAnyA na ca / sthitirgamanamunnatirvyasanamiSTayo buddhaya stathetyanavabaddhapUrvamaparaiH prabaddhaM tvayA // 11 // svabhAvaniyatastvayA jina ! na kazcidAtmodita stvameva ca paraM lalAma paramArthatattvArthinAm / asambhavamanAzamekamamitakSayasthAninaM yathainamavadastathaiva paramAtmatA'syAtmanaH // 12 // pRthaDna cayanAdayo na ca parasparaikAtmakA na buddhirapi tAnatIlya na ca tadgatA buddhayaH / Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyA dvAtrizikA atItya na ca cetanA'sti sukha-duHkhamohodayA na yuktamiva nAma te jina ! vigAhadhIraM vacaH // 13 // kSamaiva paruSaM ruSaM ca na vijAtirabhyunnati ne nAma matimArdavaM nikRtirna nAmArjavam / RtaM vitathameva guptiratha vA tapaH kilbiSaM. vimuktimapi bandhamAttha na ca tat tathA nAnyathA // 14 // na kazcana karoti nApi paribhujyate kenaci nna vedyamapi kiJcidasti na ca na kriyAbhUtayaH / bhavanna ca bhavAntaraM vrajati kazcidabhyeti vA gatiM na ca vinA bhavo'styabhava ! nizcitaM te vacaH // 15 // viyojayati cAsubhirna ca vadhena saMyujyate zivaM ca na paropamardapuruSasmRtevidyate / vadhAya nayamabhyupaiti ca parAnna nighnannapi tvayA'yamatidurgamaH prazamaheturuyotitaH // 16 // apuNyapathabhIravo vacanasatya ! satyAdarAH patantyazibameva satyavacanArthamUDhA janAH / parapriyahitaiSiNazca bahuyAtanApANayaH samantazivasauSThavaM tava na ye vacaH saMnatAH // 17 // ya eva ratihetavaH zamaphalAsta evArthato na ca prazamahetureva mativibhramotpAdakaH / ya eva ca samudbhavaH sa vilayaH pratisvaM ca to tavAmRtamidaM vacaH pratihatairgadaiH pIyate // 18 // Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhasenadivAkarapraNItA' .. mamAhamiti caiSa yAvadabhimAnadAhajvaraH - kRtAntamukhameva tAvaditi na prazAntyunnayaH / yazaHsukhapipAsitairayamasAvanoMttaraiH . parairapasadaH kuto'pi kathamapyapAkRSyate // 19 // naM duHkha-sukhakalpanAmalinamAnasaH siddhayati * na cAgamasadAdaro na ca padArthabhaktozvaraH / na zUnyaghaTitasmRtirna zayanodarastho na vA yathAttha na tataH paraM hitaparIkSakairmanyate // 20 // tvameva paramAstikaH paramazUnyavAdo bhavAn ___tvamujjvalavinirNayo'pyavacanIyavAdaH punaH / parasparaviruddhatattvasamayazca suzliSTavAk tvameva bhagavannakampyasunayo yathA kastathA // 21 // na kiJcadupalakSyate gagana-kASThayorantaraM na cApi na pRthak tayostadupalakSitaM lakSaNam / na cAsti niyamo dizAM na ca hitocitaiSA sthiti stvadoyamiva zAsanaM sunayanizprakampAH sthitAH // 22 // vyayo'pi punarudbhave bhavati karmaNAM kAraNaM cayo'pi ca paraM lalAma bhavanirjarAbodhane / karoti malamarjayannapi ca niSkRti karmaNAM __ na vA kva tava tIrNasaGganikaSe parIkSA kSamA // 23 // ma karmaphalagauravAd vrajati nApyakarmA kvacit na cApi maraNAdapetya na ca sarvathaivAmRtaH / Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyA trivi na cendriyagaNaM vihAya na tanuM na caivAnyathA mataM tava niraJjanaM vizati bhavyadhIraM janam // 24 // carAcaravizeSitaM jagadanekaduHkhAntika manAdibhavahetugUDhadRDhazRGkhalAbandhanam / udAhRtamidaM jinendra ! saviparyayaM yat tvayA hyanena bhavazAsanaM tava sRtA budhAH zAsanam // 25 // kriyA bhavati kasyacinna ca viniSpatatyAzrayAt svayaM ca gatimAn vrajatyatha ca hetumAkAGkSate / guNo'pi guNavacchUito na ca tadantaraM vidyate tvayaiSa bhajanojitaH sugada ! siMhanAdaH kRtaH // 26 // na jAtu narakaM naro vrajati sAgaso'pyantazaH ___ na cApi narakAdapAyamanavetya saMvedyate / kadAcidiha vairamApya narakopagaM mucyate . na cApi tava vIra ! vAkyamatipezalaM doSalam // 27 // * zayAnamatijAgarUkamatizAyinaM jAgaraM . sasaMjJamapi vItasaMjJamatha momuhaM saMjJinam / vikatthanamabhASiNaM vacanamUkamAbhASiNaM duruktamiva manyate na tava yo mataM manyate // 28 // na mohamativRtya bandha uditastvayA karmaNAM na caikamapi bandhanaM prakRtibandhabhAvo mahAn / ' Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 zrIsimonAdhikArIlA anAdibhavahetureSa va ca badhyate nAsakRt tvayA'tikuTilA gatiH kuzala ! karmaNAM darzitA // 29 // ihaiva paripAkameti vihitaM pare vA bhave bhavo'pi na bhave'sti naiva na bhavatyasau prAgapi / kvacicca kRtamanyathA phalati sarvathaivAnyathA ___avandhyamiha coditaM sukRtamaSTasaGkhayaM tvayA // 30 // kRpAkRza ivoktavAn yadasi vIra ! ghoraM tapo bhavArtipariviklavaistaditi zAntaye sevyase / asArabhavabuddhayastu bhavarogazAntau pare nidAnamiva dRSTadoSamavadhIritAstvatsutaiH // 31 // avidittaguNa ! stotuM kaH syAt prameyaguNAnapi tribhuvanaguro ! kintvevAhaM tava stavacApalaH / na tu gaNayituM cAnyApAtaM naya svahiteSiNAM tvayi samuditAnandaM ceto mayetyanuvartitum // 32 // 4. caturthI dvaatriNshikaa| paricintya jagat tava zriyA na virodhastimitena cetasA / paruSaM pratibhAti me vacastvadRte vIra ! yato'yamudyamaH // 1 // yadi vA kuzaloccalaM mano yadi vA duHsvanipAtakAtaram / na bhavantamatItya raMsyate guNabhakto hi na vaJcyate janaH // 2 // kulizena sahasralocanaH savitA cAMzusahasralocanaH / na vidArayituM yadIzvaro jagatastad bhavatA hataM tamaH // 3 // Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . .. caturthI dvAtriMzikA niravagrahamuktamAnaso viSayAzAkaluSasmRtirjanaH / tvayi kiM paritoSameSyati dviradaH stambha ivAciragrahaH // 4 // hitayuktamanoratho'pi saMstvayi na prItimupaiti yat pumAn / atibhUmividAradAruNaM tadidaM mAnakalevijRmbhitam // 5 // bhavamUlaharAmazaknuvaMstava vidyAmadhigantumaJjasA / bhavate'yamasUyate jano bhiSaje mUrkha ivezvarAturaH // 6 // na sadaHsu vadanazikSito labhate vaktRvizeSagauravam / anupAsya guruM tvayA punarjagadAcAryakameva nirjitam // 7 // vitathaM kRpaNaH svagauravAd vadati svaM ca na te'sti kiJcana / vitathAni sahasrazazca te jagatazcApratimo'si nAyakaH // 8 // bhayameva yadA na budhyate sa kathaM nAma bhayAd vimokSyate / abhaye bhayazaGkinaH pare yadayaM tvadguNabhUtimatsaraH // 9 // balasAdhyamalaM na durbalaH pratiSedhuM viniyoktumeva vA / niyateyamRrvyavasthitistava lokasya ca nAtmavairiNaH // 10 // yadi yena sukhena rajyate kurute raktamanAzca yat svayam / pravicintya janastadAcaret pratighAtena rameta kastvayi // 11 // avikalpamanaHsvidaM vacastava yereva manaHsu saMbhRtam / samatItavikalpagocarAH sukhino nAthatayaiva te janAH // 12 // parivRddhimupaiti yad yathA niyato'syApacayastato'nyathA / tamasA paricIyate bhavastvadanAtheSu kathaM na vaya'ti // 13 // yadi nAma jigISayApi te nipateyurvacaneSu vAdinaH / cirasaMgatamanyasaMzayaM kSiNuyurmAnamanarthasaMcayam // 11 // Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58. zrIsiddhasenadivAkarapraNItA udadhAviva sarvasindhavaH samudIrNAstvayi sarvadRSTayaH / .. na ca tAsu bhavAnudIkSyate pravibhaktAsu saritsvivodadhiH // 15 // vacanairvivadanti vAdino bhavatA nobhayathApi tairbhavAn / mahatA viparItadarzano vitathagrAhahato virudhyate // 16 // svayameva manuSyavRttayaH kathamanyAn gamayeyurunnatim / anukUlahRtastu bAlizaH skhalati tvayyasamAnacakSuSi // 17 // .. avikalpasukhaM sukheSviti bruvate kevalamalpamedhasaH / tvayi tat tu yathArthadarzanAt sakalaM vIra ! yathArthadarzanam // 18 // na mahatyaNutA na cApyaNau vibhutA sambhavatoha vAdinAm / bhavatastu tayA ca tanna ca pratibodhAvahitairvinizcitam // 19 // sukha-duHkhavivekasAdhanaM vihitaM tIrthamidaM jina ! tvayA / na ca so'styapayAti yastayorathavA'sya pratiSiddhazAsanaH // 20 // tamasazca na kevalasya ca pratisaMsargamuzanti sUrayaH / tvayi sarvakaSAyadoSale jina ! kaivalyamacintyamudgatam // 21 // puruSasya na kevalodayaH pazavazcApyanivRttakevalAH / na ca satyapi kevale prabhustava cintyeyamacintyad gatiH // 22 // vapuSo na bahirmanaHkriyA manaso nApi bahirvapuHkriyA / na ca tena pRthaga na caikA dviSatAM te'yamadRSTigocaraH // 23 // na ca duHkhamidaM svayaM kRtaM na parai!bhayajaM na cAkRtam / niyataM ca na cAkSarAtmakaM viduSAmityupapAditaM tvayA // 24 // na paro'sti na cAparastvayi pratibuddhapratibhasya kazcana / na ca tAvavibhajya pazyati pratisaMkhyAnapadAtipUruSaH // 25 // Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamI dvAtriMzikA gatimAnatha cAkriyaH pumAn kurute karma phalaine yujyate / / phalabhuk ca na cArjanakSamo vidito yairvidito'si tairmune ! // 26 // svata eva bhavaH pravartate svata eva pravilIyate'pi ca / / svata eva ca mucyate bhavAditi pazyaMstvamivAbhavo bhavet // 27 // asamIkSitavAGmahAtmasu pracayaM naiti pumAn mahAtmasu / asamIkSya ca nAma bhASase paramazvAsi gurumahAtmanAm // 28 // bhavabIjamanantamujjhitaM vimalajJAnamanantamarjitam / na ca hInakalo'si nAdhikaH samatAM cApyanivRttya vartase // 29 // sati cakSuSi tatprayojanaM na karoSItyabhizapyate pumAn / bhavatastvalameSa saMstavo viduSAmanyapathAnnivRttaye // 30 // jananaM ca yathA mahad bhayaM tadabhAvazca yathottamo'bhayam / vimRzantu vinItacakSuSo yadi pazyantyanupAsya ! te vacaH // 31 // stavamahamabhidhAtumIzvaraH ka iva yathA tava vaktumIzvaraH / tvayi tu bhavasahastradurlabhe paricaya eva yathA tathAstu naH // 32 // - 5. paJcamI dvAtriMzikA / ArAdhyase tvaM na ca nAma vIra ! stavaiH satAM caiSa hitAbhyupAyaH / tvannAmasaMkIrtanapUtayatnaH sadabhirgataM mArgamanuprapatsye // 1 // jAne yathA'smadvidhavipralApaH kSepaH stavo veti vicAraNIyam / bhaktyA svatantrastu tathApi vidvan ! kSamAvakAzAnupapAdayiSye // 2 // gambhIramambhonidhinA'calaiH sthitaM zaradivA nirmalamiSTamindunA / bhuvA vizAlaM dhutimad vivasvatA balaprakarSaH pavanena varNyate // 2 // Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 zrIsiddhasenadivAkarapraNItA guNopamAnaM na tavAtra kiJcidameyamAhAtmya ! samaJjasaM yat / samena hi syAdupamAbhidhAnaM nyUno'pi te nAsti kutaH smaanH||4|| yugmam amoha ! yattAM vasudhAvadhUM yanmAnAnurodhena pituzcakarSa / jJAnatrayonmIlitasatpatho'pi tatkAraNaM ko'cyuta ! mantumIzaH ? // 5 // anekajanmAntarabhagnamAnaH ... smaro yazodApriya ! yat puraste / cacAra nihIMkazarastamathai tvameva vidyAH sunayajJa ! ko'nyaH // 6 // abuddhakhedopanatairanekairasAdhyarAgAviSamopacAraiH / narezvarairAtmahitAnuraktaizcUDAmaNivyApRtapAdareNuH // 7 // svayaM prabhUtainidhibhinivRttaH pratyekamambhonicayaprasUtaiH / AzAsanaM sarvajanopabhogyairdhanezvaraH prItikaraH prajAnAm // 8 // dikpAlabhuktyA vasudhAM niyacchan prabodhito nAma suraiH samAyaH / lakSmyA nisargocitasaGgatAyAH sitAtapatrapraNayaM vyanautsIt // 9 // apUrvazokopanataklamAni netrodakaklinnavizeSakANi / viviktazobhAnyabalAnanAni vilApadAkSiNyaparAyaNNAni // 10 // mugdhonmukhAkSANyupadiSTavAkyasaMdigdhajalpAni puraHsarANi / bAlAni mArgAcaraNakriyANi pralambavastrAntavikarSaNAni // 11 // Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akRtrimasnehamayadIrghadonekSanAH sAzrumukhAzca pausaH / saMsArasAtmyajJalanaikandho ! ma mAvazuddhaM jagRhurmanaste // 12 // [tribhirvizeSakam] surAkhuraivismRtadIrghavaraiH pAvaraprotiSiyako / tvadyAnanavavarSabhAse saMbimbasUryaprathamantarikSam // 13 // saMkIrNadaityAmasyauravakalpadabhukhaM sanmahimAnamItya / bhavAbhavAbhyutthitannetasaste avismayo nAmaH sa vismayo'vam pAra 4 / pratIcchatAste suspasya zAn kSIrASiomAyanalabAbuddheH / prasAdasAyAmataraM tadAdarapho yathArthAnimiSaM sahasram // 15 // ajJAtacaryAmanuvartamAno yad durjanAdhRSyavapustvamAsIH / .. nAnAsanoccAvacalakSaNAGkamUrtestadatyadbhutamIhitaM me // 16 // zivAzivavyAhRtaniSThurAyAM rakSaHpizAcopavanAntabhUmau / samAdhiguptaH samajAgarUkaH kAyaM samutsRjya vinAyakebhyaH // 17 // vandhyAbhimAnaM kRtavAnasiM hIsaMsargapAtraM jina ! saMgama yat / prItatrinetrArcita ! sRttapuSpaistenAnsi lokatrayavIra ! vIraH // 18 // thuimam AnandanRttapracalAcalA bhUH pratyuddhatodvelajalaH samudraH / . somyo'nilaH sparzasukhe'bhijAtaH zubhAbhidhAnA mRgapakSiNazca // 19 // sarvAvatAraH suradaityanAgagarulmatAM proSitamatsarANAm / babhUvuranyAni ca te'dbhutAni trailokyavinezvaramohazAntau // 20 // [yugmam] utsAhazauNDIryavidhAnagurvI mUDhA jagadvayaSTikarI pratijJA / anantamekaM yugapatrikAlaM zabdAdiminiprativAtavRttiH // 21 // Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiyopadivAkarapraNItA durApamAptaM yadacintyabhUti jJAnaM tvayA janma-jarAntakartR / / tenAsi lokAnabhibhUya sarvAn sarvajJa ! lokottamatAmupetaH // 22 // [yugamam] anye jagatsaMkathikA vidagdhAH sarvajJavAdAn pravadanti tIrthyAH / yathArthanAmA tu tavaiva vIra ! sarvajJatA satyamidaM na rAgaH // 23 // raviH payododararuddharazmiH prabuddhahAsairanumIyate jJaiH / bhavAnudArAtizayapravAdaH praNetRvIryocchikharaprayatnaiH // 24 // nAtha ! tvayA dezitasatpathasthAH strocetaso'pyAzu jayanti moham / naivAnyathA zIghragatiryathA gAM prAcI yiyAsurviparItayAyI // 25 // apetaguhyAvacanIyazAThyaM sattvAnukampAsakalapratijJam / zamAbhijAtArthamanarthaghAti sacchAsanaM te tvamivApraghRSyam // 26 // yathA pare lokamukhapriyANi zAstrANi kRtvA laghutAmupetAH / ziSyairanujJAmalinopacArairvaktRtvadoSAstvayi naiva santi // 27 // yathA bhavAMste'pi kilApavargamArga puraskRtya yathA prayAtAH / svaireva tu vyAkulavipralApairasvAduniSThergamitA laghutvam // 28 // rAgAtmanAM kopaparAjitAnAM mAnonnatisvIkRtamAnasAnAm / tamojalAnAM smRtizobhinAM ca pratyekabhadrAn vinayAnavocaH // 29 // vAyvambuzevAlakaNAzino'nye dharmArthamugrANi tapAMsi taptAH / viyA punaH klezacamUvinAzabhakto'pi dharmo vijitAza ! dagdhaH // 30 // nAnAzastrapragamamahatIM rUpaNIM tAM niyacchan zakrastAvat tava guNakathAvyApUnaH khedameti / . Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sAdhI dvAtriMzikA ... kojyo yogyastava guNanidhervaktumuktvA nayena ! tyaktA lajjA svahitagaNanAnirvizakaM mayevam // 31 // iti nirUpamayogasiddhasenaH .. .. - prabalatamoripunirjayeSu vIraH / dizatu surapurustutastuto naH satataviziSTazivAdhikAridhAma // 32 // .. 6. paSThI dvaatriNshikaa| yadazikSitapaNDito jano viduSAmicchati vaktumagrataH / .. na ca tatkSaNameva zIryate jagataH kiM prabhavanti devatAH // 1 // purAtanairyA niyatA vyavasthitistatraiva sA kiM paricintya setsyati / tatheti vaktuM mRtarUDhagauravAdahaM na jAtaH prathayantu vidviSaH // 2 // na khalvidaM sarvamacintyadAruNaM vibhAvyate nimnajalasthalAntaram / acintyametat tvabhigRhya cintayecchucaH paraM nAparamanyadA kriyA // 3 // bahuprakArAH sthitayaH parasparaM virodharUkSAH kathamAzu nizcayaH / vizeSasiddhayAyiyameva neti vA purAtanapremajalasya yujyate // 4 // jano'yamanyasya mRtaH purAtanaH purAtanairaiva samo bhaviSyati / purAtaneSvityanavasthiteSu kaH purAtanoktAnyaparIkSya rocayet // 5 // vinizcayaM naiti yathA yathA'lasastathA tathA nizcitavat prasIdati / avandhyavAkye guravo'hamalpadhIriti vyavasyan svavadhAya dhAvati // 6 // manuSyavRttAni manuSyalakSaNairmanuSyahetorniyatAni taiH svayam / alabdhapArANyalaseSu karNavAnagAdhapArANi kathaM gRhISyati // 7 // Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhasamadivAkarapraNItA yadeva kiJcid viSamaprakalpita purAsanairuktamiti prazasyate / 'vimizcitA'pyaca manuSyavAkkRtirna pAThyate yat smRtimoha eva saH // 8 // na vismayastAvadayaM yadalpatAmavetya bhUyo viditaM prazaMsati / parokSametat tvadhiruhya sAhasaM prazaMsataH pazyata kiM nu bheSajam // 9 // parIkSituM jAtu guNaudha ! zakyate viziSya te tarkapathoddhato janaH / yadeva yasyAbhimataM tadeva saMcchivAya mUdvairiti mohitaM jagat // 10 // parasparAnvarthitayA tu sAdhubhiH kRtAni zAstrANyavirodhadarzibhiH / virodhazIlastvabahuzruto anI ma pazyatItyetadapi prazasyate // 11 // yadagnisAdhya meM 'tadambhasA bhavet prayogayogyeSu kimeva cetsaa| samevarAgo'sya vizeSatI nu kiM vimRzyatAM vAdiSu sAdhuzaulasA // 12 // yathaiva dRSTaM tapasA tathA kRtaM na yuktivAdo'yamRridaM vacaH / subuddhameti vizeSato nu kiM prazaMsati kSepakathA kiletarA // 13 // kathaM nu loke na samAnacakSuSo yathA na pazyanti vadanti tattathA / aho na lokasya na cAtmanaH kSamAM purAtanairmAnahatairupekSitam // 14 // vRthA tRpairbhartRmadaH samuhyate dhigastu dharma kalireva dIpyate / yadetadevaM kRpaNaM jagacchaTheritastato'narthamukhaivilupyate // 15 // yadA na zaknoti vigRhya bhASituM paraM ca vidvatkRtazobhamIkSitum / athAptasaMpAditagauravo janaH parIkSakakSepamukho nivartate // 16 // tvameva loke'dya manuSya ! paNDitaH khalo'yamanyo guruvatsalo janaH / smRtiM labhasvArabha neti zobhase dRDhazrutairucchvasituM ma labhyate // 17 // pare'dya jAtasya kilAdya yuktimat purAtanAnAM kila doSavadvacaH / kimeva jAlmaiH kRtamityupekSituM prapaJcanAyAsya janasya setsyati // 18 // Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ormmmmmm..mmm.wr trayaH pRthivyAmavipannacetaso na santi vAkyArthaparIkSaNakSamAH / yadA punaH syuhadetaducyate na mAmatItya tritayaM bhaviSyati // 19 // purAtanairyAni visarkagarvitaiH kRtAni sarvajJayazaHpipAsubhiH / ghRNA na cet syAnmayi na vyapatrapA tathahimaghaidha na ved dhigastu mAm // 20 // kRtaM na yat kiJcidapi pratarkataH / sthitaM ca teSAmiva tanna saMzayaH / kRteSu satsveva hi lokavatsalaiH ___ kRtAni zAstrANi gatAni connatim // 21 // jaghanyamadhyottamabuddhayo janA mahattvamAnAbhiniviSTacetasaH / vRthaiva tAvada vivadeyurutthitA dizantu labdhA yadi ko'tra vismayaH / avazyameSAM katamo'pi sarvavijjagaddhitaikAntavizAlazAsanaH / sa eSa mRgyaH smRtisUkSmacakSuSA tametya zeSaiH kimanarthapaNDitaiH // yathA mamAptasya vinizcitaM vacastathA pareSAmapi tatra kA kathA / parokSyameSAM tvaniviSTacetasA parIkSyamityartharucirna vaJcyate // 24 // mayedabhyUhitamityadoSalaM na zAsturetanmatamityapohyate / tathApi tacchiSyatayaiva ramyate kRtajJataiSA jalatA'lpasattvatA // 25 // idaM pareSAmupapattidurbalaM kathaJcidetanmama yuktamIkSitum / athAtmarandhrANi ca sannigRhate himasti cAnyAn kathametadakSamam // Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhasena divAkarapraNItA duruktamasyaitadahaM kimAturo ... mamaiSa kaH kiM kuzalojjhitA vayas / .. guNottaro yo'tra sa no'nuzAsitA manoratho'pyeSa kuto'lpacetasAm // 27 // na gauravAkrAntamatirvigAhate kimatra yuktaM kimayuktamarthataH / . guNAvabodhaprabhavaM hi gauravaM kulAGganAvRttamato'nyathA bhavet // 28 // na gamyate kiM prakRtaM kimuttaraM / kimuktamevaM kimato'nyathA bhavet / sadassu coccairabhinIya kathyate kimasti teSAmajitaM mahAtmanAm // 29 // samAnadharmopahitaM vizeSato'vizeSatazceti kathA nivartate / ato'nyathA na prataranti vAdinastathA ca sarva vyabhicAravad vacaH // yathAdhamai yastu sAdhyaM vibhajya gamayed vAdI tasya kuto'vasAdaH / yadeva sAdhyenocyate vidyamAnaM tadevAnyatra vijayaM saMdadhAti // 31 // mayA tAvad vidhinA'nena zAstA jinaH svayaM nizcito vardhamAnaH / yaH saMdhAsyatyAptavat pratibhAni sa no jADya bhaMsyate pATavaM ceti // 32 // 7. saptamI dvaatriNshikaa| . dhamArthakIrtyadhikRtAnyapi zAsanAni . nAhAnamAtraniyamAt pratibhAnti lakSmyA / .. Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 saMpAdayennRpasabhAsu vigRhya tAni yenAdhvanA tamabhidhAtumavinnamastu // 1 // sAdhyAdRte vijayaH sulabhaH sadassu pArzvasthiteSu hi jayazca parAjayazca / tasmAdaviklavamanulvaNasAdhukAraM sAmapravINagaNanAsamayeSu yojyam // 2 // prAk tAvadIzvaramanaH sadasazca cakSu mantavyamAtmani paratra ca kiM prakAram / yadyAtmano hi parihAsajayottaraM syA duktopacAracaturapratibho'nyathA tu // 3 // saumyaH prabhuryadi vipakSamukhAH sadasyAH / syustat sAdhureva. gamayet paribhya zeSAn / tasmin svabhadracarite'pyucitaH prasAdaH . satkRtya vigrahavacaHstimitaM nihanyAt // 4 // AbhASya bhAvamadhurArpitayA kRtAstAn ... dRSTyA'vasAdya ca nivartitayA vineyAn / brUyAt pratItamukhazabdamupasthitArthe nauccairna mandamabhibhUya manaH parasya // 5 // vAdAspadaM prativacazca yathopanIta mAropya yaH smRtipathaH pratisaMvidhatte / " vailakSyavismRtamadAn dviSataH sa sUktaiH / .. pratyAnayan parijanIkurute sadasyAn // 6 // Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ simItA pUrva svapakSaracAramasaH paramA - vanyasmarmasmaniyasya vinambhate yaH / ApIDyamAcasamayaH kRtapauruSo'pi noccaiHziraH sa vahati pratimAnavatsu // 7 // nAvaimi kiM vadasi kasma kRtAnta eSa siddhAntayuktamabhidhatsva. kuhaitaduktam / grantho'yamarthamavadhAraya naiSa panthAH . . kSepo'yamityavizadAmamantuNDabandhaH // 8 // kiMsvit kathaMsviditi sAdhyanigUDhavAcaH . siddhAntadurmamaktArya vinodanIyAH / dhIrasmitaiH pratikathAguNadarzanazca chamAnavasthitakazA hi pibanti tejaH // 9 // durbhAtamunnayati sUktamapakSapAtaiH nistayan zaThavidagdhamalaGkaroti / bhagnAbhisandhirapi yAni kathAntarANi praznacchalapraharaNo'yamavandhyavighnaH // 10 // uktaM yathAkSarapadaM pratiyojayanti __ pratyudvahantyapi janAcaraNairvacobhiH / sadbhAvariktamanasazca suvismitastAn vAkyaprayojanajaDAnabhisaMdadhIta . // 11 // mUrkhabajeSvanumatapratibhAvikArAn vidvatsassunirapekSya htaavimaanaaH| Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uktvA cise sadasamayaparvivAti . nAmnA'phi lamma bhayakRJcisamucchvasanti // 12 // lokaprasiddhamatamaH zrutagUDhanA ___ sAbhyAH zrutaikarucayastvapi lokacitraH / sAmAnyadurbalavinizcitasaMkathAbhi mAnpravAsatamudAramatevidheyam // 13 // AsphAlayan duritasUcanadhIrahastaiH vAkyAntareSu vikiran puruSaH sphuliGgaiH / svacchabhrukA kRlakarUSitavismayena chinnasmitairavinayottara eva kAryaH // 14 // bhUyiSThamunnadati yasya kRtAntadoSAn yaM vA jigISati tamutsahate'pi vA yaH / ye cApyanena , muSilapratibhAH kadAcit .. teSvasya vAkyamavatArya vinodanIyam // 15 // kRtyeSu nAdaraviSaktavilocata: syAt ....... tatsaMkathApraNihitopahatAstu sAdhyAH / yuktopanItaparihAsamukhAMzca kurvan / pakSadviSAH parUSayet sadasi pradhAnam // 16 // uddhRtavAgmiyazasA janasaMpriyeNa. . pUrva visRSTavacanapratibhAguNena / cAcyaM saha pratihatto'pi hi lena bhAti : . jivA pumastamatikIrtimalAmi bhuGkte // 17 // Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "siddhasamadivAkarapraNItA vIrottaraM paramazakyamavetya kArya kSepaM pramohavikathAsu paraH prayatnaH / anyo hi dhIritakathAvidhurasya zabdaH saMdigdhatulyaguNa-doSapathasya cAnyaH // 18 // ziSyeSu vAkyakhanayaH pratibodhanIyAH siddhistathAhi niyatA nayavAdadoSAn / abhyudgatasya hi kathAviSamAhirAhi tejaH sakRt pratihataM ca na cA'sti bhUyaH // 19 // siddhacantaraM na mahataH paribhUya vAdAn __ syAdarjitastu vijayo'pavAda eva / tasmAnna vAdagahanAnyabhilakSitasya yuktaM vigAhitumanutrasataH parebhyaH // 20 // AmnAyamArgasukumArakRtAbhiyogA krUrottarairabhihatasya vilIyate dhIH / nIrAjitasya tu sabhAbhaTasaGkaTeSu zuddhaprahAravidhurA ripavaH svapanti // 21 // granthAbhicAranipuNe bahu na prayojyaM matvA vizejjanamanAMsi satAmatIva / AzaGkitAnapi dizaH puruSasya yAtuH kIya'kSamAn pariharediti tatprasaktaH // 22 // ekAnvayottaragatiH paridRSTapanthAH . pratyAhatazca caturasramapAhatazca / ..... Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asamI vAtriMzikA tasmAt parottaragatau praNidhAnavAn syA nnAnAmukhapraharaNazca yatidviSatsu // 23 // zAstrosthitAn paribhavaH khalatAmupaiti tAnyeva tu smitagabhIramupAlameta / asmadguruM sa hasatIti vidahyamAnaM vyutpAdayanti hi yazAMsyata eva bhUyaH // 24 // aGgAbhidhAnamaphalaM prakRtopazAntau / vaktAramanvavasitA na hi zAstradoSAH / satyaM tu lAghavamanena yathA'bhyupaiti taccedavAptamaratizrutibhiH kimatra // 25 // kiM marma nAma ripuSu sthirasAhasasya marmasvapi praharati svavadhAya mandaH / AzIviSo hiM dazanaiH sahajogravIryaiH krIDannapi spRzati yatra tadeva mama // 26 // mando'pyahAryavacanaH prazamAnuyAtaH sphItAgamo'pyanibhRtaH smitavastu puMsAm / tasmAt praveSTumuditena sabhAmanAMsi yatnaH zrutAcchataguNaH zama eva kAryaH // 27 // .. AkSipya yaH svasamayaM pariniSThurAkSaH pazyatyanAhatamanAzca parapravAdAn / Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhasenadivAkarapraNIlA Akramya pArthivasabhA sa virocamAnaH . zokaprajAgarakRzAn dviSataH karoti // 28 // kiM garjitena ripuSu tvabhito mukheSu kintveva nirdayavirUpitapauruSeSu / vAgdIpitaM tRNakRzAnubalaM hi tejaH ___ kalpAtyayasthiravibhUtiparAkramottham // 29 // kiJcit sunItamapi durnayavadvineyaM durnItamapyatizayoktamitra prazasyam / sarvatra hi pratiniviSTamukhottarasya sUktaM ca durvigaNitaM ca samaM samena // 30 // tiryag vilokayati sAdhvasaviplutAkSaM zliSTAkSaraM vadati vAkyamasaMbhRtArtham / dRSTvA''hataH skhalati vizrutakakSamekaM kaNThaM muhuH kaSati cApi kathAbhyariSTaH // 31 // paricitanayaH sphatArtho'pi zriyaM parisaMgatAM na nRpatiralaM bhoktuM kRtsnAM kRzopaniSadabalaH / vihitasamayo'pyevaM vAgmI vinopaniSakriyAM na tapati yathA vijJAtArastathA kRtavigrahAH // 32 // 8. aSTamI vaaddvaatriNshikaa| prAmAntaropagatayorekAmiSasagajAtamatsarayoH / . syAt saukhyamapi zunoH bhrAtrorapi vadinorna syAt // 1 // Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamI vAdadvAtriMzikA www.595 kva ca tatvAbhinivezaH kva ca saMrambhAturekSaNaM vadanam / kva ca dIkSA''zvasanIyarUpatA kva cA'nRjurvAdaH // 2 // tAvad bakamugdhamukhastiSThati yAvanna raGgamavatarati / raGgAvatAramattaH kAkoddhataniSThuro bhavati // 3 // krIDanakamIzvarANAM kukkuTa-lAvakasamAnabAlebhyaH / zAstrANyapi hAsyakathAM laghutAM vA kSullako nayati // 4 // anyaiH svecchAracitAnarthavizeSAn zrameNa vijJAya / kRtsnaM vAGmayamita iti khAdatyaGgAni darpaNa // 5 // dRSTvA guravaH svayamapi parIkSitaM nizcitaM punaridaM naH / vAdini capale mugdhe ca tAdRgevAntaraM gacchet // 6 // anyata eva zreyAMsyanyataM eva vicaranti vAdavRSAH / vAksaMrambhaH kacidapi na jagAda muniH zivopAyam // 7 // yadyakalahAbhijAtaM vAkacchalaraGgAvatAranirvAcyam / svacchamanobhistattvaM parimImAMsenna doSaH syAt // 8 // sAdhayati pakSameko'pi hi vidvAn zAstravit prazamayuktaH / na tu kalahakoTikoTayo'pi sametA vAkyalAlabhujaH // 9 // ArtadhyAnopagato vAdI prativAdinastathA svasya / cintayati pakSanayahetuzAstravAgabANasAmarthyam // 10 // hetuvidasau na zAbdaH zAbdo'sau na tu vidagdhahetukathaH / ubhayajJo bhAvapaTuH paTuranyo'sau svamatihInaH // 11 // sA naH kathA bhavitrI tatraitA jAtayo mayA yojyAH / iti rAgavigatanidro kAmakhayogyAM nizi karoti // 12 // Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 zrIsiddhasenadivAkarapraNItA azubhavitarkadhUmitahRdayaH kRtsnA kSapAmapi na zete / kuNThitadarpaH pariSadi vRthAtmasaMbhAvanopahataH // 13 // prAznikacATupraNataH prativaktari matsaroSNAbaddhAkSaH / IzvararacitAkumbho bharatakSetrotsavaM kurute // 14 // yadi vijayate kathaJcit tatA'pi paritoSabhagnamaryAdaH / svaguNavikatthanadUSikaH trInapi lokAn khalIkurute // 15 // uta jIyate kathaJcit pariSatprativAdinaM sa kopAndhaH / galagarjenAkrAman vailakSyavinodanaM kurute // 16 // vAdakathAM na kSamate dIrgha niHzvasiti mAnabhaGgoSNam / ramye'pyaratijvaritaH suhRtsvapi vajrIkaraNavAkyaH // 17 // duHkhamahaGkAraprabhavamityayaM sarvatantrasiddhAntaH / atha ca tamevArUDhastattvaparIkSAM kila karoti // 18 // jJeyaH parasiddhAntaH svapakSabalanizcayopalabdhyartham / parapakSakSobhaNamabhyupetya tu satAmanAcAraH // 19 // svahitAyaivottheyaM ko nAnAmativicetanaM lokam / yaH sarvajJairna kRtaH zakSyati taM kartumekamatam // 20 // sarvajJaviSayasaMsthAn chamastho na prakAzayatyarthAn / nAzcaryametadatyadbhutaM tu yat kiJcidapi vetti // 21 // avinirnayagambhIraM pRSTaH puruSottaro bhavati vAdI / paricitaguNavAtsalyaH prItyutsavamuttamaM kurute // 22 // . vinayamadhuroktinirmamamasAramapi vAkyamAspadaM labhate / sAramapi garvadRSTaM vacanamapi munervahati vAyuH // 23 // Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamI vedavAdadvAtriMzikA puruSavacanodyatamukhaiH kAhalajanacittavibhramapizAcaiH / / dhUtaiH kalahasya kRto mImAMsAnAmaparivartaH // 25 // parinigrahAdhyavasitaH cittaikAgryamupayAti yad vAdI / yadi tat syAd vairAgyeNa cireNa zivapadamupayAtu // 25 // ekamapi sarvaparyayanirvacanIyaM yadA na vettyartham / mAM pratyahamiti garvaH svasthasya na yukta iti puMsaH // 26 // 9. navamI vedavAdadvAtriMzikA / . ajaH pataGgaH zabalo vizvamayo dhatte garbhamacaraM caraM ca / yo'syAdhyakSamakalaM sarvadhAnyaM vedAtItaM veda vedyaM sa veda // 1 // sa evaitad vizvamadhitiSThatyekastamevaitaM vizvamadhitiSThatyekam / sa evaitad veda yadihAsti vedhaM tamevaitad veda yadihAsti vedyam // 2 // sa evaitad bhuvanaM sRjati vizvarUpaH tamevaitat sRjati bhuvanaM vizvarUpam / . na caivainaM sRjati kazcinnityajAtaM / . na cAsau sRjati bhuvanaM nityajAtam // 3 // ekAyanazatAtmAnamekaM vizvAtmAnamamRtaM jAyamAnam / yastaM na veda kimRcA kariSyati yastaM ca veda kimRcA kariSyati // 4 // sarvadvArA nibhRtA mRtyupAzaiH svayaMprabhAnekasahasraparvAH / yasyAM vedAH zerate yajJagarbhAH saiSA guhA gUhate sarvametat // 5 // bhAvAbhAvo niHsvatattvaH satattvo niraJjano raJjano niHprakAraH / guNAtmako nirguNo niSprabhAvo vizvezvaraH sarvamayo na srvH||6|| Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 zrIsiddhasenadivAkarapraNItA sRSTvA sRSTvA svayamevopabhuGkte sarvazcAyaM bhUtaso yatazca / na cAsyAnyat kAraNaM sargasiddhau na cAtmAnaM sRjate nApi cAnyAn // 7 nirindriyazcakSuSA vetti zabdAn zrotreNa rUpaM jighrati jihvayA ca / pAdairbravIti zirasA yAti tiSThan sarveNa sarva kurute manyate ca // 8 // zabdAtItaH kathyate vAvadUkairjJAnAtIto jJAyate jJAnavidbhiH / bandhAtIto badhyate klezapAzairmokSAtIto mucyate nirvikalpaH // 9 // nAyaM brahmA na kapardI na viSNurbrahmA cAyaM zaGkarazcAcyutazca / asmin mUDhAH pratimAH kalpayante jJAtazcAyaM na ca bhUyo namo'sti // 10 Apo vahnirmAtarizvA hutAzaH satyaM mithyA vasudhA meghayAnam / brahmA kITaH zaGkarastAya'ketuH sarvaH sarvaM sarvathA sarvato'yam // 11 // sa evAyaM nibhRtA yena sattvAH zazvaduHkhAduHkhamevApiyanti / sa evAyamRSayo yaM viditvA vyatItya nAkamamRtaM svAdayanti // 12 // vidyAvidhe yatra no saMbhavete yannAsannaM no davIyo na gamyam / yasmin mRtyurnehate na tu kAmaH sa so'kSaraH paramaM brahma vedyam // 13 // otaprotAH pazavo yena sarve otaH protaH pazubhizcaiSa sarvaiH / sarve ceme pazavastasya homyaM teSAM cAyamIzvaraH saMvareNyaH // 14 // tasyaivaitA razmayaH kAmadhenoryAH pApmAnamaduhAnAH kSaranti / yenAdhyAtA paJcajanAH svapanti probuddhAste svaM privrtmaanaaH||15|| tamevAzvatthamRSayo vAmananti hiraNmayaM vyastasahasrazIrSam / manaHzayaM zatazAkhapazAkhaM yasmin bIjaM vizvamotaM prajAnAm // 16 // sa gIyate voyate cAdhvareSu mantrAntarAtmA Rg-yajuH-sAmazAkhaH / adhaHzayo vitatAGgo guhAdhyakSaH sa vizvayoniH puruSo naikavarNaH // 17 // Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamI vedavAdadvAtriMzikA tenaivaitad vitataM brahmajAlaM durAcaraM dRSTayupasargapAzam / ... asmin magnA mAnavA mAnazalyairviveSyante pazavo jAyamAnAH // 18 // ayamevAntazcarati devatAnAmasmin devA aghi vizve niSeduH / ayamuddaNDaH prANabhuk pretayAnareSa tridhA vRSabho roravIti // 19 // apAM garbhaH savitA vahnireSa hiraNmayazcAntarAtmA devayAnaH / etena stambhitA subhagA dyaurnabhazca gurvI covI sapta ca bhImayAdasaH // 20 // manaH somaH savitA cakSurasya ghrANaM prANo mukhamasyAjyapivaH / dizaH zrotraM nAbhirandhramabdayAnaM pAdAvilA surasAH sarvamApaH // 21 // viSNurbIjamambhojagarbhaH zambhuzcAyaM kAraNaM lokasRSTau / nainaM devA vindate no manuSyA devAzcainaM viduritaretarAzca // 22 // asminnudeti savitA lokacakSurasminnastaM gacchati cAMzugarbhaH / eSo'jasraM vartate kAlacakrametenAyaM jIvate jIvalokaH // 23 // asmin prANAH pratibaddhAH prajAnAmasminnastA rthnaabhaavivaaraaH| asmin prIte zorNamUlAH patanti prANAzaMsAH phalamiva muktvRntm||25 asminnekazataM nihitaM mastakAnAmasmin sarvA bhUtayazcetayazca / mahAntamenaM puruSaM veda vedyamAdityavarNa tamasaH parastAt // 25 // vidvAnajJazcetano'cetano vA sraSTA nirIhaH sa ha pumAnAtmatantraH / kSasakAraH satataM cAkSarAtmA vizAyante vAco yuktayo'smin // 26 // buddhirboddhA bodhanIyo'ntarAtmA bAhyazcAyaM sa parAtmA durAtmA / nAsAvekaM nA pRthag nAmi nAbhau sarva caitat pazavo vaM dviSanti // 27 // Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... . siksenadivAkarapraNItA sarvAtmakaM sarvagataM parItamanAdi-madhyAntamapuNya-pApam / bAlaM kumAramajaraM ca vRddha ya enaM viduramRtAste bhavanti // 28 // nAsmin jJAte brahmaNi brahmacarya neNyA jApaH svastayo no pavitram / nAhaM nAnyo no mahAn no kanIyAn niHsAmAnyo jAyate nirvizeSaH // 29 // nainaM matvA zocate nAbhyupaiti nApyAzAste mriyate jAyate vA / nAsmilloke gRhyate no parasmin lokAtIto vartate loka eva // 30 // yasmAt paraM nAparamasti kiJcid __ yasmAnnANIyo na jyAyo'sti kazcit / vRkSa iva stabdho divi tiSThatyekaH tenedaM pUrNa puruSeNa sarvam // 31 // nAnAkalpaM pazyato jIvalokaM nityAsakkA vyAdhayazcAdhayazca / yasminnevaM sarvataH sarvatattve / dRSTe deve no punastApameti // 32 // 10. dazamI dvAtriMzikA / avigrahamanAzaMsamaparapratyayAtmakam / provAcAmRtaM tasmai vIrAya munaye namaH // 1 // Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6.. dazamI dvAtriMzikA mmmmmmmmmmmmmmmm svazarIramano'vasthAH pazyataH svena cakSuSA / yathaivA'yaM bhavastadvadatItAnAgatAvapi // 2 // kimatrAhaM kimanahaM kimanekaH kimekadhA / viduSA codyataM cakSuratraiva ca vinizcayaH // 3 // moho'hamasmItyAbandhaH zarIrajJAnabhaktiSu / mamatvaviSayAsvAdadveSAt tasmAt tu karmaNaH // 4 // janmakamavizeSebhyo duHkhApAtastadeva vA / AjanikamapadhyAnAd nAnAtmavyaktacakSuSAm // 5 // pipAsA'bhyudayaH sarvo bhavopAdAnasAdhanaH / pradoSApAyApargamAdAtaraudre tu te mate // 6 // AlambanaparoNAmavizeSodbhavabhaktayaH / nimittamanayorAcaM pariNAmastu kAraNam // 7 // bhavaH pramAdacintAdipravRttidvArasaMgrahaH / hiMsAdibhedopacayaH saMvaraikaparAbhavaH // 8 // parasparasamutthAnAM viSayendriyasaMvidaH / pitrAdivadabhinnAstu viSayA bhinnavRttayaH // 9 // ekasmin pratyaye'STAGgakarmasAmarthyasaMbhavAt / nAnAtvaikaparINAmasiddhiraSTau tu zaktitaH // 10 // nAhamasmItyasadbhAve duHkhodvegahitaiSitA / na nityAnityanAnaikyaM kAyekAntapakSataH // 11 // utpattareva nityatvamanityatvaM ca gamyate / pratItya saMvibhAvastu kArakeSvapanIyate // 12 // Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhasenadivAkarapraNItA jAti-liGga-parimANa-kAla-vyaktiprayojanAH / saMjJA-mithyAparA dRSTAH parikSiNyantyacetasaH // 13 // yathArtha vA syAt saMbandhaH zabdAdIndriyacetasAm / tadasya jagataH sattvamAtmapratyayalakSaNam // 14 // dravya-paryAyasaMkalpazcetastavyaJjakaM vacaH / tad yathA yatra yAvacca niravayeti yojanA // 15 // niSekAdijarApAkaparyantapauruSaM yathA / , samyagdarzanabhAvAdirapramAdavidhistathA // 16 // zabdAdiSu yathA lokazcitrAvasthaH pravartate / tadvat tamAtmapratyakSaM tyAjyamityubhayo nayaH // 17 // ghRNA'nukampApAruSyaM kArpaNyaM parizuddhaye / vratopavratayuktastu smRtisthairyopapattaye // 18 // upadhAnavidhizcitrazeSAzayavizodhanaH / nyAyyo vAtAdivaiSamyavizeSauSadhakalpavat // 19 // na vidhiH pratiSedho vA kuzalasya pravartitum / tadeva vRttamAtmasthaM yat kaSAyaparipaktaye // 20 // na doSadarzanAcchuddhaM vairAgyaM viSayAtmasu / mRdupravRtyupAyo'yaM tattvajJAnaM paraM hitam // 21 // zraddhAvAn viditApAyaH parikrAntaparISahaH / bhavyo gurubhirAdiSTo yogAcAramupAcaret // 22 // . zucau niSkaNTake deze samaprANavapurmanAH / svastikAdyAsanajayaM kuryAdekAgrasiddhaye // 23 // Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamI dvAtriMzikA prANAyAmo vapuzvitrajADyadoSavizodhanaH / zaktyutkRSTakalatkAryaH prAyeNaizvaryasattamaH // 24 // krUra kliSTavitarkAtmAnimittAmayakaNTakAt / uddhareda gatizabdAdi vapuH svAbhAvyadarzanAt // 25 // cara-sthira-mahat-sUkSmasaMjJA-jJAnArtha-saMgatiH / yathAsukhajayopAyamiti pAyAjjitaM jinam // 26 // ityAzravanirodho'yaM kaSAyastambhalakSaNaH / taddhaya'masmAcchuklaM tu tamaHzeSakSayAtmakam // 27 // nehArabhaNacAro'sti kevalodIraNa-vyaye / anantaizvaryasAmarthyAt svayaM yogI prapadyate // 28 // . tat kSIyamANaM kSINaM tu caramAbhyudayekSaNe / kaivalyakAraNaM paGkakalalAmbuprasAdavat // 29 // cakSurvada viSayAkhyAtiravadhijJAna-kevale / zeSavRttivizeSAt tu te mate jJAna-darzane // 30 // jagasthitivazAdAyustulyavedyAdapi trayam / karotyAtmasamudghA tAda yogazAntirataH param // 31 // sarvaprapaJcoparataH zivo'nantyaparAyaNaH / sadbhAvamAtraprajJaptinirupAkhyo'tha nivRtaH // 32 // pradopadhyAnavad dhyAnaM cetanAvad viceSTitam / te vikalpavazAd bhinne bhava-nirvANavarmani // 33 // jinopadezadiGmAtramitIdamupadarzitam / yadavetya smRtimatAM vistarArtho bhaviSyati // 34 // Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhasenadivAkarapraNItA 11. ekAdazI guNavacanadvAtriMzikA / samAnapuruSasya tAvadapavAdayan kIdRzaH kimeva tu mahAtmanAmaparatantradhIcakSuSAm / ... apAsya vinaya-smRtI bhuvi yazaH svayaM kurvatA tvayA'tiguNavatsalena guravaH paraM vyaMsitA // 1 // zrIrAzriteSu vinayAbhyudayaH suteSu buddhirnayeSu ripuvAsagRheSu tejaH / vaktuM yathA'yamuditapratibho janaste ____ kIrti tathA vadatu tAvadiheti kazcit / / 2 / / ekAM dizaM vrajati yad gatimad gate ca tatrasthameva ca vibhAti digantareSu / yAtaM kathaM dazadigantavibhaktamUrti yujyeta vaktumuta vA na gataM yazaste // 3 // satyaM guNeSu puruSasya manoratho'pi laghyaH satAM nanu yathA vyasanaM tathaitat / yat pazyataH samuditairabalA vyupAstA kIrtistathA zrutimukhAni vanAni yAtA // 4 // etad bho bRhaducyate hasatu mA kAmaM jano dakSiNaH svArthArambhapaTuH parArthavimukho lajjAnapakSo bhavAn / yo'nyaklezasamarjitAnyapi yazAMsyutsArya lakSmIpathA kiiyekaarnnvvrssinnaa'pi yazasA nAdyApi saMtRpyase // 5 // Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdasI guNavacanadvAtriMzikA mamim mmmmm.in cATuprItena muktA yadiyamagaNitA dIyate rAjalakSmI ranyo'nyebhyo nRpebhyastvadurasi nRpate ! yA'pi vizrambhalInA / mA bhUdeSa prasaGgo niranunayamaterasya mayyapyataste kIrtistenAprameyA nu vinayacakitA sAgarAnapyatItA // 6 // avazyaM kartavyaH zriyamabhilaSatA pakSapAto guNeSu prasannAyAM tasyAM kathamiva ca na te lAlanIyA bhaveyuH / kimeSAM vRttAntaM na vahasi nRpate ! lAlanIyA tvadAjJA __ mahendrAdInAM yadguNaparitulanAdurvinItA guNAste // 7 // anyeSAM pArthivAnAM bhramati daza dizaH kIrtirinduprabhAvat tvatkIrternAsti zaktiH padamapi calituM kiM bhayAt saukumAryAt / . A jJAtaM naitadevaM zrutipathacakitA tena gacchatyajatraM __ kIrtisteSAM nRpANAM tava tu narapate ! nAsti kIrterayAtam // 8 // anye'pyasmin narapatikule pArthivA bhUtapUrvA stairapyevaM praNatasumukhairuddhRtA rAjavaMzAH / na tvevaM tairguruparibhavaH spRSTapUrvo yathAyaM zrIste rAjannurasi ramate satyabhAmAsapatnI // 9 // agatividhurairlakSmI dRSTvA cirasya sahoSitAM / yadi kila parairekIbhUtairguNaistvamupAzritaH / iti guNajitaM lokaM matvA narendra ! surAyase .. vadatu guNavAn buddhayAdInAM guNaH katamastava // 10 // gandhadvipo madhukarAniva paGkajebhyo dAnena yo ripugaNAn harasi pravIrAn / Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 siddhasenadivAkarapraNItA citraM kimatra yadi tasya tavaiva rAja nAjJAM vahanti vasudhAdhipamaulimAlAH // 11 // ekeyaM vasudhA bahUni divasAnyAsId bahUnAM priyA vezyA'nyo'nyasukhAH kathaM narapate ! te bhadrazIlA nRpaaH| IrSyAmatsaritena sA'dya bhavataivAtmAGkamAropitA zeSaisvatparitoSabhAvitaguNairgopAlavat pAlyate // 12 // guhAdhyakSAH siMhAH pramadavanacarA dvIpi-zArdUlapotAH karAgaiH sicyante vanagajakalabhairdIrghikAtIravRkSAH / puradvArArakSA dizi dizi mahiSA yUthagulmAprazUrAH ruSAnudhyAtAnAmatilalitamidaM jAyate vidviSAM te // 13 // nirmUlocchannamUlA bhujaparighaparispandadRptairnarendraiH saMkSiptazrIvitAnA mRgapatipatibhiH zatrudezAH kriyante / kintavetad rAjavRttaM svaruciparicayaH zaktisaMpannateyaM __ bhaGktvA yacchakavaMzAnucitazataguNAn rASTralakSmyAH karoSi // sarve'pyekamukhA guNA guNapati mAnaM vinA nirguNA ityevaM guNavatsalairnRpatibhirmAnaH parityajyate / nAnyazcaiSa tavApi kiM ca bhavatA labdhAspadasteSvasau matteneva gajena komalatanirmUlamunmUlyate // 15 // yat prApnoti yazasvA kSitipate ! bhrUmevamutpAdayan kiM tat lAcaraNopasannamukuTaH prApnoti kadhinnRpaH / ityevaM kurute sa vallabhayazAstvaJchAsanAtikAmaM darpAsUcitasammukho na hi mRgaH siMhasya na khyApyate // 16 // Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazI guNavacanadvAtriMzikA mm..... prasAdayati nimnagAH kaluSitAmbhasaH prAvRSA ___ punarnavasukhaM karoti kumudaiH saraHsaGgamam / vighATayati diGmukhAnyavapunAti candraprabhAM tathApi ca durAtmanAM zaradarocakastvadviSAm // 17 // na veni kathamapyayaM surarahasyamedaH kRta. stvayA yudhi hataH paraM padamupaiti viSNoryathA / ataH praNayasaMsRtAmavigaNayya lakSmImasau __ karoti tava sAyakakSamamuraH siSutsunRpa ! // 18 // anyo'nyAvekSayA strI bhavati guNavatI prAyazo viSNutA vA lokapratyakSametat kSitiviSamatayA caJcalA zrIryathA'sIt / saivAnyaprItidAnAt tava bhujavalayAntaHpuraprAptamAnA murvI dRSTvA dayAvatsa ! laghusucaritAhArasakhyaM karoti // 19 // prasUtAnAM vRddhiH pariNamati niHsaMzayaphalA purAvAdazcaiSa sthitiriyamajeyeti niyamaH / jagavRttAnte'smin vivadati taveyaM narapate ! ___ kathaM vRddhA ca zrIna ca paruSito yauvanaguNaH // 20 // antaYDhasahasralocanadharaM bhrabhedavajrAyudhaM ___kastvAM mAnuSavigrahaM haririti jJAtuM samartho naraH / yate maghavan ! jagaddhitatarAstvA vallabhA svAmina.. stvadbhadezapaTuprakIrNasalilA na khyApayeyurdhanAH // 21 // mahIpAlo'sIti stutivacanametanna guNa mahIpAlaH khinnAmavanimurasA dhArayati yaH / Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsibasemadivAkarapraNItA... mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm yadA tAvad garbha tvamatha sakalazrIH vasumatI . kimavAyuSmAn navazivamitAM pazyati mahIm // 22 // zateSvekaH zUro yadi bhavati kazcinnayapaTu stathA dIrghApekSI ripuvijayaniHsAdhvasaparaH / tadetat saMpUrNa dvitayamapi yenAdyapuruSe zrutaM vA dRSTaM vA sa vadatu yadi tvA na vadati // 23 // bhayanaviSamA bhAnordIptirdinakSayapelavA. . paribhavasukha mattamattainaizca vilupyate / / satatasakalA nirvyAsaGgaM samAzritazItalA tava narapate ! dIptiH sAmyaM tayA kathameSyati ? // 24 // ko nAmaiSa karoti nAzayati vA bhAgyeSvadhInaM jagat svAtantrye kathamIzvarasya na vazaH sraSTuM viziSTAH prajAH / labdhaM vaktRyazaH sabhAsviti ciraM tApo'dya tejasvinA micchAmAtrasukhaM yathA tava jagat syAdIzvaro'pIdRzaH // 25 // gaNDezveva samApyate vivadatAM yad vAraNAnAM mado yadvA bhUmiSu yanmanorathazataistuSyanti tejasvinaH / yatkAntAvadaneSu patraracanA saGgazca te mantriNAM tat sarva dviSatAM mano'nugatayA kIrtyA'parAddhaM tava // 26 // kramopagatamapAsya yugabhAgadheyaM kale raparvaNi ya eSa te kRtayugAvatAraH kRtaH / bhavedapi mahezvarastribhuvanezvaro vA'cyuto vidhAturapi nUnamaya jagadudbhave saMzayaH // 27 // Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazI nyAyadvAtriMzikA guNo nAma dravyaM bhavati guNatazca prabhavati guNApekSaM karmA'pyanuzayamArambhaviSayam / vibhu syAt kiM dravyaM guNajamuta vAnyaH padavidhi rdizo dikparyantaM tava kimiti zakyaM gamayitum // 28 // 12. dvAdazI nyAyadvAtriMzikA / daivakhAtaM ca vadanamAtmAyattaM ca vAGmayam / zrotAraH santi coktasya nirlajjaH ko na paNDitaH ? // 1 // abhiSTuvanti yat svairaM nRpagoSThayAM nRpuGgavAH / asatsaMdigdhamuktAni kRSAstena kRpAtmakAH // 2 // pragavRttAntagahanAd vizliSya prahatA giraH / yojayatyarthagamyA yaH zabdabrahma bhunakti saH // 3 / / prasiddhazabdArthagatirjJAnaM jAtyandhapazca yaH / : na sa svayaM pravaktAramupAste tantrayuktiSu // 4 // duruktAni nivartante sUkte nAsti vicAraNA / puruSo brAhmaNaH vipraH puruSo veti vA yathA // 5 // na sAmAnya-vizeSAbhyAmRte'nyAhetu jAyate / tad vizeSa-vidhAtAbhyAM hetvAbhAsopajAtayaH // 6 // dvitIyapakSapratighAH sarva eva kathApathAH / abhidhAnArthavibhrAntairanyo'nyaM tad vipralapyate // 7 // Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6.10 zrIsiddhasenadivAkarapraNItA samaM saMzayyate yatra sAmAnyamalinaM dhiyA / vicAraM punaruktArtha vizeSAya sa saMzayaH // 8 // pratijJAnirNayo heturdRSTAntaM buddhikAraNam / pramANahesudRSTAntajAtitastiduktayaH // 9 // lokadharmo'bhyanujJAtaH siddhAnto vAgniyAmakaH / aGgadharmavikalpAbhyAM prameyopacayAcayau // 10 // . avidyArthAnavagamo virUpApratipattitaH / . . hetvAbhAsazca nirvAdeSviyameva tu bhUyasI // 11 // .. kiJcit sAmAnya-vaizeSyAdayuktArthomapAdanam / chalaM taditi vaispaSTayAd vAcyAbhiprAyabhedataH // 12 // vyabhicArAt paraM nAsti parapakSapradUSaNam / hetuparyantayogAcca tasmAt pakSottaro bhavet // 13 // saMzayaH pratidRSTAntavirodhApattihAnayaH / / pratipakSavikalpau ca vyabhicArArthaparyayAH // 14 // akAraNatvAnnirdezA sAdhyatvAdyanuyogajaH / hetvantarAbhyupagamaH punarukkAdataH param // 15 // ekapakSahatA buddhirjalpavAgyantrapIDitAH / zrutasaMbhAvanAvairi vairasyaM pratipadyate // 16 // tAnupetya vitaNDA'sti nayasyeti vicAraNA / saiva jalpe viparyAso vitaNDaiveti lakSyate // 17 // na siddhAntAbhyupagamAditaraH sArvatantrikaH / yasyetyuktamanekAntAditaraM nAnuSajyate // 18 // Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazI nyAyadvAtriMzikA ......611 vinirNayAnna saMdehaH sarvathottarasaMbhavAt / sa eva hetuzcakSurvannAniSTapratipattitaH // 19 // dRSTAntadUSaNAmoho hAnipakSAprasiddhayaH / vAcoyuktyupapattibhyAmata eva viparyayaH // 20 // anabhyupagamo loka-zAstra-dharmavikalpitaH / sAmAnyAbhyupapattibhyAM na samo'niSTakalpanAt // 21 // anyo'nyobhayasAmAnyasarvasaMgavizeSataH / . sAmAnyaghAtatasiddhazAstralokopapattitaH // 22 // . anyatheti ca vaidharmyamApattivyabhicArataH / pratipattivikalpAcca tatsiddhiH kRtasaMbhavAt // 23 // punaruktamasaMbaddhAt sAmyaH sAmarthya darzanAt / mantravacceti nApArthyaprasaGgAniSTasiddhayaH // 24 // punaruktavadAyojyaM hetuvAdAntaroktaye / samAnotAGgasaGkalpaM praznAkAraNasiddhayaH // 25 // bhAvAccet pratijJAdi pratyekaM cAnupakramAt / kAlaprAptivikalpAbhyAM sarvasiddhezca nArthavat // 26 // kvacit ki ivat kathaviccetyanuSaGgAt sa lopargaH / kRtAkRtavikalpAbhyAM saMzayapratirUpataH // 27 / / na nAma dRDhameveti durbalazcopapattitaH / vaktRzaktivizeSAt tu tat tad bhavati vA navA // 28 // tulyasAmAdyupAyeSu zakyA yukto vizeSyate / vijigISuryathA vAgmI tathA bhUyaH zrutAdapi // 29 // Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 trayodazI sAMkhyaprabodhadvAtriMzikA . sarvapakSakaNaistulyaM vAdinaH satyatAM vinA / .. samAnAbhyupapattiM ca jihma-rokSAyudhA yamI / / 30 // prAznikezvarasaumukhyaM dhAraNA-kSepakauzalam / sahiSNutA paraM dhASTaryamiti vAdacchalAni SaT // 31 // kiM parIkSyaM kRtArthasya kimeveti ca cakSuSaH / parAnugrahasAdhostu kauzalaM vaktRkauzalam // 32 // 13. trayodazo sAMkhyaprabodhadvAtriMzikA / sannityakartRnAnAtvapratipakSobhayAtmakam / guNadharmamRSi nA pazyannevAtmano bhavam // 1 // sva-parAnugrahadvAramatirAsuraye svayam / tamupAkhyat sudevAya tantrArthavyAsasUraye // 2 // sattvAdisAmyaM prakRtirvaiSamyaM mahadAdayaH / parasparAtmakenoSNadravakArkazyavartivat // 3 // lAghavakhyAtisaukhyAni sattvaM duHkha-kriye rajaH / tato'nyad bahirantazca tadvikalpo'nilAdivat // 4 // zrotrAdivRttiH pratyakSamanumAnamanusmRtiH / kRtsnArthasiddharnAto'nyacchAbdamAtmavizeSataH // 5 // AdizabdAt pravRttonAmarthavattvAdanugrahAt / pariNAmavizeSAcca guNacaitanyavRttayaH // 6 // . guNaudAsInyamanyo'nyaM caitanyAdadhikArataH / abhoktRtvAcca kartRtvamaGgAGgipariNAmataH // 7 // Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhasenadivAkarapraNItA 613 aikyAdakartA puruSaH kartA'dhiSThAnazaktitaH / svAtantryAdupalabdhezca kAryastu guNabhojanAt // 8 // vaiSamyamAtrAnmahataH kAraNagrAmasaMbhavaH / zabdAdayazca vyomAdivizeSAstadguNAtmakAH // 9 // zabdAdyAlokasAmarthya zrotrAdIndriyapazcakam / etenoktA vizeSANAM zabdAdiguNabhaktayaH / 10 // vAkyAdAnagatA''nandatyAgAnyadubhayaM viduH / caitanyavad dehavRttiH manaHsaMvitasukhAdayaH // 11 // prANAdAkaraNagrAmavRttirjIvanasaMjJikA / tadabhivyaktiranyatra buddhayAzayavazAd bhavaH // 12 // zarIre dhRti-saMzleSa-pakti-vyUhAvakAzataH / pRthivyAdisamArambhaH pariNAmastu pUrvayoH // 13 // zrotrAdInAM manovRttiH pratipattisvayogataH / zAntAdivividhodakaH pratyayArthaH pravartate // 14 // siddhirIhitaniSpattistuSTistadezavRttitA / azaktiH sAdhanAdInAM vitatheSTiviparyayaH // 15 // puruvArthapravRttInAM nivRttInAM svabhAvataH / AvistirobhAvavatI ko guNAnAM pramAsyati // 16 // anAdipracitaM karma pralayAntyavapurmukham / pravRttau tadvidhopAyaM chinnavRkSapramodavat // 17 // anabhivyaktavidyasya viduSastadabhavAJcitam / yathAvidhodayApAyi pracitAvapi saMkramaH // 18 // Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 trayodazI sAMkhyaprabodhadvAtriMzikA brahmAdyaSTavidhaM daivaM sattvavRttivizeSataH / mAnuSyaM ca rajaHzeSaM svaM vArtatamaso jagat // 19 // avidyekAtmako bandho guNavyApAralakSaNaH / . dakSiNAdivikalpastu bAlizaprasamAGkuzaH // 20 // na grahAH pratibandhAya naikAgryaM vA pravRttaye / / tiryakSvapi ca siddhayanti vyaktA nAnAtvabuddhayaH // 21 // vairAgyAt . karaNagrAme tannirodhe parizramaH / na hyahetonimIlanti puruSArthotthitA guNAH // 22 // jJAna-prasAdau vairAgyamityavidhAtamojitam / ko hi rAgo virAgo vA kuzalasya pravRttiSu // 23 / / yAvad rajastamovRttimahamityavamanyate / . pariSvajati sattvaM ca tAvat teSveva gaNyate // 24 // kSunnadrAdyanayovRttamAtmabhUtaM vipazcitaH / na samyagdarzanopAyaM tathA'nyadapi ko'tyayaH // 25 // sadAcArapravRttasya krUrakliSTakriyasya vaa| sakRccAbhyuditA khyAtinaM ca kiJcid viziSyate // 26 // zeSavRttAzayavazAt sAmyaprakRtibhedavat / samAnapratibodhAnAmasamAnAH pravRttayaH // 27 // kimatra zuddhaM rilaSTaM vA kiM vA kasya prayojanam / kRtArthAnAM guNeSveva guNAnAmiti jAyate // 28 // bhayaM saMbodhanaM liGgaM kizoraprAjano yamaH / na hi vijJAna-cainanyanAnAtvaM prAka samidhyate // 29 // Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhasemadivAkarapraNItA yastu kevalavAcAdau mAyAdRSTArthavikramaiH / / vikRSTeSuriva kSiptaH tamo'mbhasi sa nazyati // 30 // aho durgA guNamatiH durga mokSAya nAma yat / kathaJcideva muJcanti svapan mandAbhisAtikaH(?) // 31 // cakSuryat puruSo bhoktA bandha-mokSavilakSaNaH / kRtArthaiH saMprayukto'pi zUnya eva guNairiti // 32 // 14. caturdazI paizeSikadvAtriMzikA / dharmAdharmezvarA lokasiddhayapAyapravRttiSu / dravyAdisAdhAnAvetau dravyAdyA vA parasparam // 1 // dravyamAdhArasAmarthyAt svAtantryasaMbhavAd guNaH / AnantaryAd guNeSveva karmetyArambhanizcayaH // 2 // saMskAreNa tadApekSyamekadravyakSaNasthitiH / karma kAryavirodhi syAdubhayobhayathA guNaH // 3 // anyato'nyeSu sApekSyastulyapratyayadarzanAt / dravyAdibhAvaH sattAdimadhyasthAvRttilakSaNam // 4 // pratyakSaM viSayAkhyAtistatsaMbandhi virodhi vA / -astyevamiti tulyatve'pyanumAnaM vidhA tridhA // 5 // saMyogajatvAt . kAryasya kAraNaM paramANavaH / dRSTavAnnaikajAtIyAsteSAM santyeva pAkajAH // 6 // pRthivyAdIni khAntAni vaizeSikaguNArpaNAt / prANAdiyAnAyAnena taccheSaguNasaMbhavaH // 7 // Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazI vaizeSikadvAtriMzikA vAyvantAnAM na rUpAdijanmadharmavizeSataH / zabdo'nityastu sAdhAt sarvArthatvAcca nArthavat // 8 // .rUpAdonAM svajAtIyAH sAmarthyAd vasudhAdayaH / pRthakzarIrajanakA hetubhedAt tvayonijam // 9 // tvakcakSurgrahaNaM dravyaM rUpAdyAzcakSurAdibhiH / saMkhyAdibhAvakarmANi yathopAzrayayogataH // 10 // setarairyugapatkSipraparatvaiH kAlasaMbhavam / / idamasmAditi dizo nAnAkAryavizeSataH // 11 // AtmendriyAdisaMyoge buddhayabhAvAcca mAnasaH / buddhayAderAtmanaH khAdi zabdAdivibhavAnmahat // 12 // prapaJcAdapi dIrgha vA hRsvaM vA parimaNDalam / rUpa-sparzavadekatvapRthaktve vRttijanmataH // 13 // kriyAvato; tulyaM ca saMviyogayutasthitau / kAraNaM dhvAnerAbhyAM ca saMtAnAt salilomivat // 14 // deza-kAlavizeSAbhyAM paraM ca guNakarmaNAm / aikyAdAzrayatadvattAbhAve tadbuddhidharmataH / / 15 // drava-gaurava-saMyoga-yatna-saMskArajAH kriyAH / adRSTAcceti tatsaMjJA-vikalpo vyavahArataH // 16 // saMbandhAd buddhayapekSazca kArya cAjJasya buddhayaH / saMjJAstu bhAva-dravyAdinimittAH samayAtmikAH // 17 // niruktArthopacArAbhyAmetA jAtivibhaktiSu / / hinoti hIyate veti hetu gRhNantyamI gRhAH // 18 // Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhasenadivAkara praNItA 617 anyo'nyathA sa dravyAdisattAbhAvAt sadAntaram / anArambhAvinAzAcca teSu smRtivirodhinaH // 19 // abhUdabhUtAd bhavatItyapekSA cApi kAraNAt / bhaviSyatIti dRSTatvAt kAryAntaraniyogataH // 20 // AtmamAnasasaMyogavizeSAdeva khAdiSu / / sAmAnyAt saMzayaH svapnaH smRtIzcAdRSTasaMskRtaiH // 21 // saMprabuddheSu vijJAnamabhisandhivizeSataH / satattvavyaJjanaM teSAM pradIpadravyayogavat // 22 // avyUhAdakuraiH saukSmyAnnakadIpaprakAzavat / etenAkSa-sano-buddhayAdyasaMkaravinirNayaH // 23 // akSapradoSAdhyAropavidyAsukhapramANataH / icchAdveSavato yasmAd dharmAdharmaviklaptayaH // 24 // zuddhAbhisandhiryaH kazcit kAya-vAG-mAnaso vidhiH / sarvo'dRSTavizeSAya yasya yatra yadA yathA // 25 // dravyAdInyakSatArthasya prasAdodayasAdhanam / tatsAmAnyaphalAnyaikyAhate tvakSAdikalpanA // 26 // yathApadArthavijJAnaM vidyAdRSTivizeSataH / tatsthairyameva vairAgya granthArthapratipattivat // 27 // evamAtmAdisaMyogenAbhisandhau vipshcitH|| navaM na cIyate bIjaM purANaM cApacIyate // 28 // praannaayaamaadisaamrthyaadeshvryaaccopbhogtH| prANotthitau mano'tantraM na punaH saMprayujyate // 29 // Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazI bauddhasantAnadvAtriMzikA 618 ihedamiti saMmbandhaH samavAyo'sti bhAvavat / saMjJAlakSaNatattvArtho nAnaiva tu jagadvidheH // 30 // nAtiprasaGgo ghaTavat saMzayAnupapattitaH / tamabhedena saMsthAnAdekatazcatarAvidhiH // 31 // saMzayapraznasamAnya-vizeSaprakmiAgataH / .. sva-parapratyavasthAnavaizeSikapadAnvayaH // 32 // ... 15. paJcadazI bauddhasantAnadvAtriMzikA / nAhaMkRtasya nirvANa na setsyatyanahakRtaH / na cAvidyA vivekAya na vidyA bhavagAminI // 1 // anyo'nyaviSayAn pazyan pudgalaskandhazUnyatAH / na jAnAti samaikArthA buddhAnAM dharmadezanAH // 2 // saMkhyAdibhedAdanyatvaM bhavAccAnyo'nyasaGkaraH / skandha-pudgalayoryasmAt skandhamAtrAgataH pumAn // 3 // senAvanavadekAntabuddheH prajJaptisauSThavAt / kolavat kriyate mithyA mAnakolA pravRttaye // 4 // mamatvAbhigamAt sattvastaccyuto bhraSTarAjavat / bhAghArAdiyogAstu vyAsasaMgrahaNAGgavat / / 5 / / avaktavyamasadbhAvAt praznArthasya khapuSpavat / saMtAnaM bhAvanArthaM vA saritprAtapradIpavat // 6 // mahAbhUtocchyo rUpaM vijJAnaM viSayo nayaH / devanATyapRthagbhAvo nRjAtyAdivikalpavat // 7 // Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhasena divAkarapraNItA 619 viparyAsAtmakaM mohasaGgAt tRSNA smRtermanaH / saMkalpazcetanAkama cetayitvopacArataH // 8 // cakSurUpAdisaMskArasamutthaM sarvajAtiSu / / vijJAnamiva jJAtInAM nAnAtvamiti jAtitaH // 9 // cittavad rUpakAryasya vailakSaNyaM kSaNe kssnne| taddhi jAtyantaraM tulyaM na bAdhyatyupapattitaH // 10 // sattvopacArau vyucchinnau skandhAna paJcakalpavat / zUnyatA vA pratiSThatvAdetadeva prapaJcitam // 11 // skandhaprakAraM pazyanto jamatpuSpopakAravat / kimastItyupagaccheyu. kimeva tu mameti vA // 12 // vAhyamAyatanaM nAtmA yathA netrAdayastathA / tadvikalpagatizcitta-manaH kasyAtra kiM yathA // 13 // hetupratyayavaicitryAt tAnevamiti bhaktayaH / kathaM hi saMpradhAthaitaM bhAvo bhAvavizeSataH // 14 // saMmohAt smaraNAt tattvakalAbhAvAnna krmnnH| . kSaNikatvAdizuddhezca nirvANAcca pradIpavat // 15 // nirvANaM sarvadharmANAmavikalpaM kSaNe kSaNe / . hetupratyayabhedAt tu tadanta iva lakSyate // 16 // saMsAre sati nirvANaM kSaNikasya gatiH kutaH / janmavat tena cittasya nirvANamapi saMskRtam // 17 // yat saMskRtamanityaM tad bhaGgAdanyo'nyasaMskRtam / nirvANamanasAM yasmAd bhuktevipratiSedhanAt // 18 // .. Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 paJcadazI bauddhasantAnadvAtriMzikA dharmavad viSayebhyo'pi yadA vijJAnasaMbhavaH / / saMskArebhyastadA janma kiM tasya kurute kSamA // 19 / / na pUrvA na parA koTiH vidyate vAkphalaM mateH / pUrvavipratiSedhastu hetupratyayasambhavAt // 20 // ahetu-pratyayanayaM pUrvAparasamAbhavam / vijJAnaM tatsamutthaM kaH saMvyavasyed vicakSaNaH // 21 // darpaNasthamiva prajJAmukhabimbamatAmayam / tatsamutthaM ca manyante tadvatpratyayajanmanaH // 22 // na sAmagrIsvabhAvo'yamato nAjJAnabhedataH / svapnopalabdhasmaraNaM nivRttizca na netyapi // 23 // na cAniSTaprayogo naH kuzalapratipattivat / .. manyamAno hi doSaM vA guNaM vA parikalpayet // 24 // paTahadhvanivallokaH kalpanAmanuvartate / yataH svabhAvo bhAvo vA tasya vaktuM na yujyate // 25 // na copadezavaiphalyaM rUpavijJAnajanmavat / duHkhamutpadyate tatya svAhAnamayuktivat // 26 // na cAsyAgantusaMklezaH zuddhirvA bhaktayastvimAH / smRtisaGgasamAH kintu tejasyaraNivRttivat // 27 // cittacAravazAt saGgaH smRtivanna virudhyate / saMkArAyatanApekSa nirodhApattyanantaram // 28 // . aGkuravyaktiniSpattizcetaHsattvasya tat katham / avidyA-tRSNayoryadvanna nAnAtvaM na caikatA // 29 // Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhasenadivAkarapraNItA 621 samavijJAnayostadvad vedye kAntamataH zivam / zrotaHprAptyAdirasyAstu vikalpo'Nivahnivat // 30 // ekacitte'pi vA kRtsnaduHkhajJAnopapattitaH / grAmamohakSamodarkaH zAsanapraNayo muneH // 31 // 16. SoDazI niyatidvAtriMzikA / nityAnantaratAvyaktisukha-duHkhAbhijAtayaH / svabhAvaH sarvasattvAnAM payaHkSorAGkurAdivat // 1 // dharmAdharmAtmakatve tu zarIrendriyasaMvidAm / kathaM puruSakAra: syAdidameveti neti vA // 2 // zarIrendriyaniSpattau yo nAma svayamaprabhuH / tasya kaH kartRvAdo'stu tadAyattAsu vRttiSu // 3 // dharmAdharmI tadA'nyo'nyanirodhAtizayakriyau / dezAdyapekSau ca tayoH kathaM yaH kartRsambhavaH // 4 // yatpravRttyopamardaina vRttaM sadasadAtmakam / tadvetaranimittaM vetyubhayaM pakSaghAtakam // 5 // na dRSTAntakRtAsakteH svAtantryaM pratiSidhyate / animittaM nimittAni nimittAnItyavAritam // 6 // vizvaprAyaM pRthivyAdipariNAmo'prayatnataH / viSayastatprabodhaste tulye yasyeti manyate // 7 // noktAbhyAM saha notpAdAt samamadhyakSasaMpadi / vinAzAnupapattezca bhojya-bhakSyavikalpataH // 8 // Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 SoDazI niyatidvAtriMzikA pRthivyA nAvarudhyeta yathA vA rAjatakriyAH / guNAnAM puruSe tadvadahaM kartetyadaHkRte // 9 // . sudUramapi te gatvA hetuvAdo nivartyati / na hi svabhAvAnadhyakSo lokadharmo'sti kazcana // 10 // pravartitavyameveti pravartante yadA guNAH / atha kiM saMpramugdho'si. jJAna-vairAbhyasiddhiSu // 11 // dharmAdyaSTAGgatA buddherna virodhakRte. ca yaiH / ' cakSurAdyanimittatvAd vitathapratyayAdapi // 12 // asato hetuto veti pratisandhau ca vigrahaH / asaMstu heturthImAtraM karteti ca viziSyate // 13 // bhaGgurazravaNAdyarthasaMvinmAtre nirAtmake / rAgAdizAntau yatnaste kathaM kasya kimityayam // 14 // karmajaH pratyayo nAma karma ca pratyayAtmakam / tatphalaM nirayAdyazca na ca sarvatra vismRtaH // 15 // jJAnamavyabhicAraM cejjinAnAM mA zramaM kRthAH / atha tatrApyanekAnto jitA: smaH kintu ko bhavAn // 16 // ekendriyANAmavyakterajAtyantarasaGgatau / vyaktAnAM ca tadAdau kA rAgAdipravibhaktayaH // 17 // na saMsaratyataH kazcit sva-parobhayahetukam / abhijAtivizeSAt tu mithyAvAdamukho janaH // 18 // caitanyamapi naH sattvo mohAdijJAnalakSaNaH / tadAdi tadvatsaMbanyo mithyArAziH pravartate // 19 // Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 623 SoDazI niyatidvAtriMzikA tulyaprasaGgo nAnAtve tulyanaikena bAdhyate / akasmAt kAraNAvezau hetudharmAvizeSataH // 20 // sparzanAdi-mano'ntAni bhUtasAmAnyajAtimAn / manohanniyataM dravyaM pariNAmyanumUrti ca // 21 // sparzekaviSayatvAdistattvAntAH kramajAtayaH / arUpAdanabhivyakta medAH kRSNAbhijAtayaH // 22 // yathA duHkhAdinirayastiryakSu puruSottamAH / raktAyAmajanAyAM tu sukhajA na guNottarAH // 23 // hiMsAvidyAbhicArArthaH pUrvAnte madhyamaH zamaH / samyagdarzanabhAvAntAH pratibuddhastvayojitaH // 24 // na copadezo buddheH syAd ravi-paGkajayogavat / tattvaM ca pratibuddhayante tebhyaH pratyabhijAtayaH // 25 // ... samAnAbhijaneSveva gurugaurakmAninaH / svabhAvamadhigara chanti na hyagniH samamidhyati // 26 // pravRttyantarikA vyAjavibhaGgasvapnasaMbhavAt / na jAtyaH saMra nRteruktaM saGkaro'ntarikAntajAH // 27 // surAdikrama ekeSAM mAnasA hyutkramakramAt / sukha-duHkhavika-pAcca khaNDiryAno'bhijAtayaH // 28 // vyomAvakAzo nAnyeSAM kAlo dravyaM kriyA vidhiH / sukha-duHkharajodhAturjIvAjIva-nabhAMsi ca // 29 // anumAnaM manovRttirenvayanizcayAtmikA / traikAlyAGgAdivRttAntA heturavyabhicArataH // 30 // Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 siddhasenadivAkarapraNItA saMjJAsAmAnyapayaryAyazabdadravyaguNakriyAH / etenoktAH pRthak ceti vyavahAravinizcayaH // 31 // na nAma tattvamevaitanmithyAtvAparabuddhayaH / na cArthapratiSedhena na siddhArthazca kathyate // 32 // 17. saptadazI dvAtriMzikA / na duHkhena virudhyete dharmAdharmo sukhena vA / / pratyayAvyabhicAritvAt sva-parobhayavRttiSu // 9 // deza-kAlanimittAni nimittAnyaniyogataH / niyogato vA tatsiddhau na vA'dhyAtmavizeSataH // 2 // suvratAni yamAH vRttaM yathAdhyAtmavinizcayam / dIkSAcArastu zaikSANAM varmasthairyAnuvRttaye // 3 // apuNyapratiSedho vA vrataM puNyAgamo'pi vA / yugapat kramazo veti vipakSorubhayaM bhayam // 4 // vratAbhyupagamaH zuddhaH pariNAmo na neSyate / tadAnantaryavRttistu mithyAdRSTirnivAryate // 5 // na mithyAdarzanAt pApaM na samyagdarzanAcchubham / na ca neti kavAyANAM tadvRttyavyatirekataH // 6 // kSayavRddhiH kaSAyANAM mithyAdRSTerasaMkramAt / vaiSamyalakSaNo bandhastadAyastu vikalpataH // 7 // . mithyAdRSTerabhiprAyAH paJca cakakSaNAzrave / kAyikAdikriyAcAraH pApamevetyasaMzayam // 8 // Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazI dvAtriMzikA nAnyo'nyamanuvartete kRtAbhyupagametarau / / tulyadoSaguNasthAnau na kaSAyakramo'pyataH // 9 // kaSAyacihna hiMsAdi pratiSedhastadAzrayaH / apAyodvejano bAlo bhIrUNAmupadizyate // 10 // hiMsAdivat kaSAyebhyo na janma-maraNApadaH / nimittAntarahetutvAd guNatastUpacaryate // 11 // . kalpAkalpamato dravyamacintyaM sarpirAdivat / / doSapracayavaiSamyAdAturastu parIkSyate // 12 // ekamUrtiH parINAmaH zuddhirAcAralakSaNam / guNapratyekavRttAnAM puruSAzayazaktitaH // 13 // krodha-jihma-pariSvaGga-mAna-vedAmbumakSayAH (1) / yugapad vA kramAd vidyAd yAvad yatrAnuvidhyate // 4 // kSayo nAprazamasyAsti saMyamastadupakramaH / doSaireva tu doSANAM nivRttirmArutAdivat // 15 // doSebhyaH pravrajantyAryA gRhAdibhyaH pRthagnanAH / parAnugrahanimnAstu santastadanuvRttayaH // 16 // tulyAtulyaphalaM karma nimittAzravayogataH / / yataH sa heturanveSyo dRSTArtho hi na tapyate // 17 // manaso'paiti viSayAd manasaivAtivartate / ... kimevaM bahuralpaM. vA zarIre bahireva vA // 18 // na mamatvAdahaGkArastasmAt tu mamatA matA / saMkalpAvyabhicAritvAt tasminnevAzivAspadam // 19 // Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhasenadivAkarapraNItA nAhamasmItyabhAvo vA bhAvo vA'bhyupagamyate / prapaJcoparamaH zAntiravyucchittarazUnyatA // 20 // dveSodvegaphalaM duHkhaM saGgasvAduphalaM sukham / / mAdhyasthyaM tatpratIkAraH kintu duHkhena yat sukham // 21 // na duHkhakAraNaM karma tadabhAvAya vocamaH / dRzyate vyabhicArazcApyaho mohavibhUtayaH // 22 // puNyaM sukhAtmakaM janma tadvizeSo viziSyate / kRtArthenApi copeyamavazyaM nAtihetavaH // 23 // protyA viSayA jAtiH sAtmakaM kalpazobhanA / teSAmarthavazAt sAmyamiti dhrmo'pydhrmvt.||24|| puNyameva nibadhnanti zvAdayo'pyavizeSataH / AhArAdiSu tadvattarabhijJastu viziSyate // 25 // pratimAbhigrahAstIvAH parijJAnavirodhinaH / / prapaJcAbAravAdastu mithyAmAnAdivRttayaH // 26 // yathA gadaparijJAnaM nAlamAmayazAntaye / / acAritraM tathA jJAnaM na buddhayavasAyamAtreNa // 27 // araNyuSmAgnivijJAnaM vairAgyamupajAyate / tadabhyAsaphalo yogo na pApAya na saMvaraH // 28 // karmAzravavipAkAthai varNyante jIvajAtayaH / tulyaM hyadhigatArthasya jIvAjovaprayojanam // 29 // nidAnAbhyAsasAphalyaM janmAntaragatasya cet / jJAnezvarya sukhAbhyAse nidAnebhyastapaHzramaH // 30 // Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 627 adyaabhii bhaagindhi| mmmmmm na dharmArtho viziSyete kA'pAyopabhogataH / dharmastu jJAnahetutvAd viziSTeSu viziSyate // 31 // * viSayendriya-buddhInAM manasopakramaH kramaH / tamomUlAbhighAtAddhi nirvikalpazivaM zivam // 32 // .. 18. aSTAdazI dvAtriMzikA / deza-kAlAnvayAcAravayaHprakRtimAtmanAm / sattvasaMvegavijJAnavizeSAccAnu zAsanam // 1 // bAhyAdhyAtmazuciH saumyastejasvI karuNAtmakaH / sva-parAnvarthavid vAgmI jitAdhyAtmazca zAsitA // 2 // tulyaprakopopazamA rAgAdyA mArutAdivat / viSayendriyasAmAnyAt sarvArthamiti zAsanam // 3 // hInAnAM mohabhUyastvAd bAhulyAcca virodhinAm / viziSTAnupravRttezca kalyANAbhijano mataH // 4 // utpannotpAdyasaMdehA granthArthobhayazaktayaH / bhAvanA-pratipattibhyAmanekAH zaikSabhaktayaH // 5 // kartRprayojanApekSastadAcArastvanekadhA / cikitsitavadekArthapratilomAnulomataH // 6 // zarIra-manasostulyA pravRttiH gunn-dossyoH| tasmAt tadubhayopAyAnnimittajJo viziSyate // 7 // bheSajopanayazcitro yathAmayavizeSataH / * channaprakAzopahitaH suvidhijJAna-yantrayoH // 8 // Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628. . zrIsiddhasenadivAkarapraNotA mmmmmmmiwww vapuryantrajitA doSAH punarabhyAsahetavaH / prasaMkhyAnanivRttAstu niranvayasamAdhayaH // 9 // yathA nirdizya saMyogAd vAtAdyA rogabhaktiSu / tathA janmasu rAgAdyA bhAvanA-daramAtrayoH // 10 // yAtrAmAtrAzano'bhIkSNaM parizuddhanibhAzayaH / viviktaniyatAcAraH smRtidoSairna bAdhyate // 11 // Adeza-smaraNAkSepaprAyazcittAnupakramAH / / yathArasaM prayoktavyAH siddhayasiddhigatAgataiH // 12 // paraprazaMsAsvakSepo viparItamupekSitaH / . utkarSApakarSoM caitA vinyonnayajAtayaH // 13 // svAsthyAt padatrayAvRttyayonayaH sthAnavartmanaH / zaikSadurbalagItArthagurUNAmarthasiddhaye // 14 // AsevanaparIhAraparisaMkhyAnazAntayaH / parISahA vapurbuddhinimittAsamakalpakAH // 15 // asUyA-kSepa-kaukucya-parihAsa-mithaHkathAH / svairasvApAsanAhAracaryAH pazyan nivArayet // 16 // vinItairbhAvavijJAna-nAnArasakathAsukhaH / vizraMsanamanirdiSTamanartha sAdhya-sAdhayoH // 17 // utkSepAsaMgavikSepAH zabdAdityAga-bhogayoH / tayoraniyamaH zreyAn puruSAzayazaktitaH // 18 // : ' prAgeva sAdhananyAsaH kaSTaM kRtamaterapi / kRcchropArjanabhinnaM hi kArpaNyaM bhajate janaH // 19 // Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazI dvAtriMzikA 629 pipAsAviSayotsedho mRdUttAnarayA varam / na saMmithyAdigambhIraM capalAyati yAdasAm // 20 // ajJAtakaraNaM janma vapuHsaMvitprakArayoH / tvatprasAdArjanopAyo viSayendriyasaMvaraH // 21 // yadyajJAna-kriye syAtAM syAd jJAna-samayoH zivaH / na hi mAnAdivRttitvAt pRthak saMvitkramAH kathAH // 22 // mamedamahamasyeti samAnaM mAna-lobhayoH / catuSkaM yugapad veti yathA janmavizeSataH // 23 // mamedamiti raktasya na netyuparatasya ca / bhAviko grahaNa-tyAgau bahusArAlpaphalguSu // 24 // abhiSiktasya saMnyAsakramAt pAzcAtyadarzanam / ' zUnyaikavikRtAbhyAso rAgiNAM tu yathAzrayam // 25 // anAghAtAspadaM dviSTamanukUlaiH prasAdayet / nimittaphaladAruNyavivekebhyazca rakSayet // 26 // sukha-duHkharasairbheyaM vyaktopanatakAraNaiH / prasAdayedupAkhyAnaiH svairAsanamukhAgataiH // 27 // aprazAntamatau zAstrasadbhAvapratipAdanam / doSAyAbhinavodIrNe zamanIyamiva jvare // 28 // yadanAsevitaM yasya sevitaM vA sa sAdhayet / taccheSAnuparodhena pratirUpArpitaM tapaH // 29 / / yadutsRSTamayatnena punareSyaM prayatnataH / tatsAdhanaM vA tAdRkSaM na hi sopadhayo budhAH // 30 // Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhasenadivAkarapraNItA nAtikRcchratapaHsaktaH manazchAgavadutsRjet / kuzIlAn vA vidagdhAMzca tIrtha taccheSapAlanam // 31 // yAvadudvejate duHkhAnnirvANaM cAbhimanyate / tAvanmohasukhArUDhaH svayaM yAsyatyataH param // 32 // 19. ekonaviMzatitamI nizcayadvAtriMzikAH / / jJAna-darzana-cAritrANyupAyAH zivahetavaH / ' anyo'nyapratipakSatvAcchuddhAvagamazaktayaH // 1 // jJAnaM dehAdiviSayaM vyaktimAtramavagrahaH / manasaH saMzayApAyasmRtidarzanazaktayaH // 2 // sarvArthAnantaracaraM niyataM cakSurAdivat / trikAlaviSayaM ceto vartamAnArthamindriyam // 3 // yadeva cakSuSo rUpaM tadevAnyAzrayAntaram / tasmAdaviSayo rUpAdyabhidhAnAnupAzraye // 4 // astyAdyAH saMgraha-vyAnimittAstadupakramAH / tadAtvopanidhAnAbhyAM rUpAdyapyupacaryate // 5 // nAnekamekopacAramekaM nAneti vA na vA / yathA bahistathA'dhyAtmamanyo'nyaprabhavaM hyadaH // 6 // niSpattirudayAcchaktistadvighAtitamaHkSayAt / anAvaraNahetorvA zaktirabhyudayAtmikA // 7 // . cakSurdarzanavijJAnaM paramAevaudaNyamokSavat / tadAvaraNamityekaM na vA kAryavizeSataH // 8 // Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NAANA ekonaviMzatitamA dvAtriMzikA artha-vyaJjanayorevamarthastu smRti-cakSuSoH / sarvopayogadvaividhyamanenoktamanakSaram // 9 // prakAza-manasozcakSustulyamAptagatArthavat / vikRSTetarayorvyaktirgamyate cArthazaktitaH // 10 // parasparaspRSTagatirbhAvanApacayAdhvani / baddhaspRSTagamadvayAdi sneharaukSyAtizAyanAt // 11 // vaiyarthyAtiprasaGgAbhyAM na matyabhyadhikaM zrutam / sarvebhyaH kevalaM cakSustamaHkramavivekavat // 12 // nazyanti viSayAkhyAtiryoktavyA doSatA na cet / tritayA niyatAdekasAmAnyAd vA bahuSvapi // 13 // doSapaktirmatijJAnAnna kiJcidapi kevalAt / / tamaHpracayaMniHzeSavizuddhiphalameva tat // 14 // samAviSayaM jJAnamavazyaM yasya kasyacit / / tasya vRttyantarApattirnAnyadAvaraNakSayAt // 15 / / vRkSAdyAlokavat kRtsnaM stokAkhyAnamanekadhA / atyantAnupalabdhi, viziSTe jJAna-darzane // 16 // prArthanA-pratighAtAbhyAM veSTayante dvIndriyAdayaH / manaHparyAyavijJAnaM yuktaM teSu na vA'nyathA // 17 // nimittamantarAyAttaM catuSkamaparaM phalam / manuSya-tiryagbhavayoH karmAyu:kapuraHsaram // 18 // .. nizcitaM mohavece vA prasaGgAnupapattitaH / ..... ekaM naikAnubhAvaM vA bIjAdyarthaprakAravat // 19 // 5 - - Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhasenadivAkarapraNItA pariNAmaphalaM karma pariNAmastadAtmakaH / .. tayoranyo'nyasAdRzyaM yuktaM nAnaikadharmataH // 20 // AyuHkAlaphalaM saumyapariNAmAnna bhiyate / gatyAdyarthapRthag nAma mUlottaranibandhavat // 21 // . sthityantamanyavaiphalyAd yathArthapratibodhakam / taudArikadehAbhyAmanyathAtiprasaGgataH // 22 // nimranthasaMyatA rAgAdyanubandhasthitikramAt / , . dvividhA eva sAmarthyAdanantA vA'pi siddhavat // 23 // prayogavizrasA karma tadabhAvasthitistathA / lokAnubhAvavRttAntaH kiM dharmAdharmayoH phalam // 24 // AkAzamavagAhAya tadananyA diganyathA / tAvapyevamanucchedAt tAbhyAM vA'nyamudAhRtam // 25 // prakAzavadaniSTaM syAt sAdhye nArthastu naH zramaH / jIva-pudgalayoreva parizuddhaH parigrahaH // 26 // indriyANyAtmaliGgAni tvagAdiniyamaH punaH / nikAmaviSayA vyAlA jinAzcaivamatIndriyAH // 27 // buddhayapohattamaHsattvaM jAtu bhavye na yujyate / tIbamohAnubandhastu syAt kazcit kasyacit kacit // 28 // sattvocchedabhayaM tulyamanukte'pyapavargataH / na ca janmamahAdoSamAnantyAt tu na badhyate // 29 // nendhanAnantyato vahizcIyate nAvacIyate / sanmAnaM vA tathA'nyo'nyagatayaH skandhapudgalAH // 30 // Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamI dRSTiprabodhadvAtriMzikA pratItya pratisaMkhyAya dravyavyaJjanaparyayAn / samagravikalAdeza-niSedhAbhyAM ca sAdhayet // 31 // 20. vizatitamI dRSTiprabodhadvAtriMzikA / utpAda-vigama-dhrauvya-dravya-paryAyasaMgraham / kRtsnaM zrIvardhamAnasya vardhamAnasya zAsanam // 1 // apAyApohato'nyo'nyaM nighnato vA tadeva vA / pranthArthaH sva-parAnvartho vidhyupAyavikalpataH // 2 // vAcikitsitamAnAdhvamaNirAgAdibhaktivat / nAnAtvaikyobhayAnuktirviSamaM samamarthataH // 3 // pramANAnyanuvartante viSaye sarvavAdinAm / saMjJAbhiprAyamedAt tu vivadanti tapasvinaH // 4 // na yathArthAparijJAnAd doSazAntirna cA'nyathA / prakopasamasAmAnyAvyabhicArAcca tadvatAm // 5 // yena doSA nirudhyante jJAnenAcaritena vA / sa so'bhyupAyastacchAntAvanAsaktamavedyavat // 6 // yathAprakArA yAvantaH saMsArAvezahetavaH / tAvantastadviparyAsA nirvANAvAsihetavaH // 7 // sAmAnyaM sarvasattAnAmavazyaM janmakAraNam / zarIrendriyabhogAnAmaviziSTaM sad viziSyate // 8 // vikalpaprabhavaM janma sAmAnyaM nAtivartate / hetAvapacite zeSaM kiM parijJAya vA na vA // 9 // Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhasenadivAkarapraNItA guru-lAghava-saMdigdhaviparItAH pratikriyAH / laghvasaMdigdhavijJAnaM tvAsyaduSTasya sidhyati // 10 // dravyasattvAdinAnAtvaM nAnetisamamAtmanaH / viSayendriyacetaHsthamanenAhamanItavAn // 11 // bauddhamadhruvamadravyaM sAMkhyaM kANAdamanyathA / lokaH puruSa ityetadavaktavyaM zarIravat // 12 // nimittezvarakartAraH prakAzanRpazilpivat / yatheSTasAdhanotkarSavizeSApAyavRttayaH // 13 // svabhAvo'rtho'ntarAbhAvaniyamAvyabhicArataH / iSTato'nyadanenoktA deza-kAlasamAdhayaH // 14 // lakSya-lakSaNayorevaM deza-dharmavikalpataH / sadAdipratimedAcca nivapratiyojanAH // 15 // caitanya-buddhayovicchedaH pariNAmeSvasaMzrayAt / na vikalpAntaraM bhokturanenoktaM sukhAdivat // 16 // zarIravibhutAtulyamAnatAguNa-doSataH / / saMsAraprAptyabhivyaktirvikalpAH kAraNAtmanaH // 17 // guNapracayasaMskAravRttayaH karmavRttayaH / anAdyantarAvasthA yathA cetarayogataH // 18 // bhUtapratyekasaMyogasAmAnyArthAntarAtmakam / paJcadhA bahudhA vA'pi kAyAghekAdivendriyam // 19 // jAti-pratyaya-sAmAnya-cara-sthiracaraM manaH / ubhayaM vibhavA deha-lokayoranugAmi ca // 20 // 5 Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizatitamI dRSTiprabodhadvAtriMzikA rUpAdimAnaM dravyaM ca piNDa eko vikalpavAn / samasta-vyastavRttibhyAmarthapariNaterapi // 21 // sadasatsadasanneti kArya-kAraNasaMbhavaH / anitya-nityazUnyatve zeSamityupapAditam // 22 // avasthitaM jagat sattvAd hetvasat prakriyAtmakam / 'dharmAdharmasvabhAveSTipuruSArthanimittataH // 23 // samagravikalAdezatyAgAbhiprAyatatkathA / sAmAnyavyAsataH zaikSyavipakSAcAryazaktitaH // 24 // dvIpavelodadhivyAsasaMkhyA bhogavibhUtayaH / svargApAyAnubhAgAzca sanimittA yatheSTataH // 25 // jJAnAcAravizeSAbhyAmAcArAGkriyate janaH / sa nAtyuttAnagambhIraH sukha-duHkhAtyayo'hitaH // 26 // dRSTAntazrAvikairlokaH paripaktizubhAzubhaiH / sukhArtha-saMzayaprAptipratiSedhamahAphalaiH // 27 // jJAnAt kRtsneSTadharmAtmaparamezvarataH zivam / karmopayogavairAgyaM dhAmaprAptizca yogataH // 28 // pRthak sahAvinirbhAgairdayA-vairAgyasaMvidAm / aizvaryamokSopazamasamAvezavikalpataH // 29 // AgamAbhyudaya-jJAna-yogAdhyAhAra-dhAraNA / / . bhAvanA-prANasaMrodha-kRcchrayatnavratAni ca // 30 // Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhasenadivAkarapraNItA doSapakti-prasaMkhyAna-viSayAtizayAtyayaiH / paramaizvaryasaMyoga-jJAnezvarya vikalpayet // 31 // prasiddhaprAtibhasyeti kAmatastIrthabhaktayaH / nanu zrIvardhamAnasya vAco yuktaH parasparam // 32 // 21. ekaviMzatitamI zrIvardhamAnadvAtriMzikA / sadA yogasAtmyAt samudbhUtasAmyaH prabhotpAditaprANipuNyaprakAzaH / trilokIzavandhastrikAlajJanetA . sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 1 // zivo'thAdisaGkhyo'tha buddhaH *purANaH pumAnapyalakSyo'pyaneko'pyathaikaH / prakRtyA''tmavRttyApyupAdhisvabhAvaH . sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 2 // jugupsA-bhayA-'jJAna-nidrA-'viratya gama-hAsya-zuga-dveSa-mithyAtvarAgaiH / na yo ratyaratyantarAyaiH siSeve sa ekaH parAtmA gatimeM jinendraH // 3 // na yo bAhyasattvena maitrI prapanna _stamobhirna no vA rajobhiH praNunnaH / trilokIparitrANanistandramudraH sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 4 // Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekaviMzatitamI vardhamAnadvAtriMzikA haSIkeza ! viSNo ! jagannAtha ! jiSNo ! mukundA'cyuta ! zrIpate ! vizvarUpa ! / ananteti saMbodhito yo nirAzaiH __ sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 5 // purA-'naGga-kAlArirAkAzakezaH kapAlI mahezo mahAvratyumezaH / / mato yo'STamUrtiH zivo bhUtanAthaH sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 6 // vidhi-brahma-lokeza-zambhu-svayambhU- .. caturvaktra-mukhyAbhidhAnAM vidhAnam / dhruvo'tho ya Uce jagatsargahetuH sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 7 // na zUlaM na cApaM na cakrAdi haste - na hAsyaM na lAsyaM na gItAdi yasya / na netre na gAtre na vaktre vikAraH . sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 8 // na pakSI na siMho vRSo nApi cApaM ... . na roSa-prasAdAdijanmA viDambaH / na nindyaizcaritrairjane yasya kampaH sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 9 // na gaurI na gaGgA na lakSmIryadIyaM - vapurvA ziro vApyuro vA jagAhe / . . Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhasenadivAkarapraNItA ~~~wwwmummmmmmmmmmmmmmmmm. yamicchAvimuktaM zivazrIstu bheje sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 10 // jagatsambhava-sthema-vidhvaMsarUpai ralIkendrajAlairna yo jIvalokam / mahAmohakUpe nicikSepa nAtha ! sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 11 // samutpatti-vidhvaMsa-nityasvarUpA yadutthA tripayeva loke vidhitvam / haratvaM haritvaM prapede svabhAvaiH sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 12 // trikAla-triloka-trizakti-trisandhya.. trivarga-trideva-triratnAdibhAvaiH / yaduktA tripadheva vizvAni vatre - sa ekaH parAtmA gatirme jinendrH||13|| yadAjJA tripatheva mAnyA tato'sau - tadastyeva no vastu yannAdhitaSThau / ato brUmahe vastu yat tad yadIyaM ___ sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 14 // na zabdo na rUpaM raso nApi gandho na vA sparzalezo na varNoM na liGgam / na pUrvAparatvaM na yasyAsti saMjJA - sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 15 // Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekaviMzatitamI zrIvardhamAnadvAtriMzikA 639 chidA no bhidA no na kledo na khedo na zoSo na dAho na tApAdirApat / na saukhyaM na duHkhaM na yasyAsti vAJchA sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 16 // na yogA na rogA na codvegavegAH sthitirno gatina mRtyune janma / na puNyaM na pApaM na yasyAsti bandhaH sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 17 // tapaH saMyamaH sUnRtaM brahma zaucaM . . . mRdutvArjavAkiJcanAni muktiH / kSamaivaM yadukko jayatyeva dharmaH ___ sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 18 // aho ! viSTapAdhArabhUtA dharitrI nirAlambanAdhAramuktA yadAste / . acintyaiva yaddharmazaktiH parA sA sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 19 // na cAmbhodhirAplAvayed bhUtadhAtrI samAzvAsayatyeva kALe'mbuvAhaH / . . yadudbhUtasaddharmasAmrAjyavazyaH . sa ekaH parAtmA gatirme jinendrH||20|| na tiryag jvalatyeva yad jvAlajihvo yadUrdhva na vAtipracaNDo nabhasvAn / Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 zrIsiddhasenadivAkarapraNItA sa jAgati yaddharmarAjapratApaH sa ekaH parAtmA gatimeM jinendraH // 21 // imau puSpadantau jagatyatra vizvo pakArAya diSTayodayete vahantau / urIkRtya yat turyalokottamAjJAM .. .. sa ekaH parAtmA gatirme jinendaH // 22 // avatyeva pAtAlajambAlapAtAt / vidhAyApi sarvajJalakSmInivAsAn / yadAjJA vidhitsAzritA'naGgabhAjaH ..... sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 23 // suparvadru-cintAmaNi-kAmadhenu prabhAvA naNAM naiva dUre bhavanti / caturthe yadutthe zive bhaktibhAjAM.. sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 24 // kali-vyAla-vahni-graha-vyAdhi-caura vyathA-vAraNa-vyAghra-vIthyAdivighnAH / yadAjJAjuSAM yugminAM jAtu na syuH sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 25 // abandhastathaikaH sthito vA'kSayo vA 'pyasada vA mato baiMjaDaiH sarvathA''tmA / na teSAM vimUDhAtmanAM gocaro yaH sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 26 // Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekaviMzatitamI zrIvardhamAnadvAtriMzikA na vA duHkhagame na vA mohagarbhe sthitA jJAnagarbhe tu vairAgyatattve / yadAjJAnilInA yayurjanmapAraM sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 27 // vihAyAsravaM saMvara saMzrayaiva yadAjJA parA'bhAji yairnivizeSaiH / svakastairakAryeva mokSo bhavo vA sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // 28 / / zubhadhyAnanIrairurIkRtya zaucaM sadAcAradivyAMzukairbhUSitAGgAH / budhAH kecidarhanti yaM dehagehe sa . ekaH parAtmA gati, jinendraH // 29 // ! __ dayA- sUnRtAsteya - niHsaGgamudrA tapo - jJAna - zIlagurupAstimukhyaiH / sumairaSTabhiryo'yaMte dhAmni dhAnyaiH - sa ekaH parAtmA gatimeM jinendraH // 30 // mahAcinezo mahAjJAmahendro * mahAzAntibhartA mahAsiddhasenaH / mahAjJAnavAn pAvanImUrtirarhan sa ekaH parAtmA gatimeM jinendraH // 31 // Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 zrIsiddhasenadivAkarapraNItA mahAbrahmayonirmahAsattvamUrti- . mahAhaMsarAjo mahAdevadevaH / mahAmohajetA mahAvIranetA sa ekaH parAtmA gatirme jinendra: // 32 // itthaM ye paramAtmarUpamanizaM zrIvardhamAnaM jinaM vandante paramAhavAstribhuvane zAntaM paraM daivatam / teSAM saptabhayaH kaM santi dalitaM duHkhaM caturdhA'pi tai mukta yat suguNAnupetya vRNate tAvakrizakrazriyaH // 33 // iti vikramAdityanRpAlapratibodhakena vAdivRndavAraNapaJcAnanena kamanIyakavitAlavAlakalpena tulanAtItakalpanAzilpazilpizekhareNa. sUrizekhareNa bhagavatA siddhasenadivAkareNa praNItA dvAtriMzadvAtriMzikAnAma granthaH samAptaH // Page #696 -------------------------------------------------------------------------- _