Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમો અરિહંતાણે
નમો સિદ્ધાણં, નમો આયરિયાણં નમો ઉવજઝાયાણં નમો લોએ સવ્વ સાહૂણં
એસો પંચ નમુકકારો સવ્વ પાવપ્પણાસણો મંગલાણં ચ સવ્વસિં પઢમં હવઈ મંગલ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનાગમ પ્રકાશન યોજના પ. પૂ. આચાર્યશ્રી ઘાંસીલાલજી મહારાજ સાહેબ
કૃત વ્યાખ્યા સહિત
DVD No. 1 (Full Edition)
:: યોજનાના આયોજક ::
શ્રી ચંદ્ર પી. દોશી – પીએચ.ડી. website : www.jainagam.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
HYAYAN
UTTARA)
N SUTRA
PART: 3
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ભાગ ૩
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
11 : 11
जैनाचार्य - जैनधर्म दिवाकर-पूज्यश्री - घासीलालजी - महाराजविरचितया प्रियदर्शिन्याख्यया व्याख्यया समलङ्कृतं हिन्दी - गुर्जर भाषाऽनुवाद सहितम्
॥ उत्तराध्ययन-सूत्रम् ॥
UTTARADHYAYANA SUTRAM
तृतीयो भागः (अध्य० १५ - २४)
नियोजकः
संस्कृत - प्राकृतज्ञ - जैनागमनिष्णात- प्रियव्याख्यानि - पण्डितमुनि - श्रीकन्हैयालालजी - महाराजः
प्रकाशकः
अहमदाबाद निवासी - श्रेष्ठिनः श्रीमतः जेसिंग भाईपोचालालभाई - महोदयस्य द्रव्यसाहाय्येन अ० भा० श्वे० स्था० जैनशास्त्राद्धार समितिप्रमुखः श्रेष्ठि- श्री शान्तिलाल - मङ्गलदास भाई-महोदयः
प्रथमा - आवृत्तिः प्रति १०००
मु० राजकोट
वीर संवत्
૨૩૮૭
विक्रम संवत्
२०१७
मूल्यम् - रू० २०-०-०
ईस्वी सन्
१९६१
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
મળવાનું ઠેકાણું : શ્રી. અ. ભા. વે, સ્થાનકવાસી
જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ ઠે. ગરેડિયા કુવારેડ, ગ્રીન લો જ
પાસે, રાજકોટ, (સારાષ્ટ્ર)
Published by : Shri Akhil Bharat S. S. Jain Sastrodhar Sumiti. Garedia Kuva road. RAJKOT. (Saurashtra ) w. Ry India
પ્રથમ આવૃત્તિઃ પ્રત ૧૦૦૦
વીર સંવત : ૨૪૮૭ વિક્રમ સંવત : ૨૦૧૭ ઇસ્વીસન : ૧૯૬૧
: મુદ્રક ? જાદવજી મોહનલાલ શાહ
નીલકમલ પ્રીન્ટરી ઘીકાંટા રોડ : : અમદાવાદ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વાધ્યાય માટે ખાસ સૂચના
(૧)
આ સૂત્રના મૂલપાઠનો સ્વાધ્યાય દિવસ અને રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરે તથા ચોથા પ્રહરે કરાય છે.
(૨) પ્રાતઃઉષાકાળ, સન્ધ્યાકાળ, મધ્યાહ્ન, અને મધ્યરાત્રિમાં બે-બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) વંચાય નહીં, સૂર્યોદયથી પહેલાં ૨૪ મિનિટ અને સૂર્યોદયથી પછી ૨૪ મિનિટ એમ બે ઘડી સર્વત્ર સમજવું.
(૩)
માસિક ધર્મવાળાં સ્ત્રીથી વંચાય નહીં તેમજ તેની સામે પણ વંચાય નહીં. જ્યાં આ સ્ત્રીઓ ન હોય તે ઓરડામાં બેસીને વાંચી શકાય.
(૪) નીચે લખેલા ૩૨ અસ્વાધ્યાય પ્રસંગે વંચાય નહીં.
(૧)
આકાશ સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય કાલ.
(૧)
(૨)
(૩)
(૪)
(૫)
(૬)
(૭)
ઉલ્કાપાત—મોટા તારા ખરે ત્યારે ૧ પ્રહર (ત્રણ કલાક સ્વાધ્યાય ન થાય.)
(૯)
દિગ્દાહ—કોઈ દિશામાં અતિશય લાલવર્ણ હોય અથવા કોઈ દિશામાં મોટી આગ લગી હોય તો સ્વાધ્યાય ન થાય.
ગર્જારવ—વાદળાંનો ભયંકર ગર્જારવ સંભળાય. ગાજવીજ ઘણી જણાય તો ૨ પ્રહર (છ કલાક) સ્વાધ્યાય ન થાય.
નિર્ધાત—આકાશમાં કોઈ વ્યંતરાદિ દેવકૃત ઘોરગર્જના થઈ હોય, અથવા વાદળો સાથે વીજળીના કડાકા બોલે ત્યારે આઠ પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય ન
થાય.
વિદ્યુત—વિજળી ચમકવા પર એક પ્રહર સ્વાધ્યાય ન થા.
યૂપક—શુક્લપક્ષની એકમ, બીજ અને ત્રીજના દિવસે સંધ્યાની પ્રભા અને ચંદ્રપ્રભા મળે તો તેને યૂપક કહેવાય. આ પ્રમાણે યૂપક હોય ત્યારે
રાત્રિમાં પ્રથમા ૧ પ્રહર સ્વાધ્યાય ન કરવો.
યક્ષાદીમ—કોઈ દિશામાં વીજળી ચમકવા જેવો જે પ્રકાશ થાય તેને યક્ષાદીપ્ત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૮) ઘુમિક કૃષ્ણ—કારતકથી મહા માસ સુધી ધૂમાડાના રંગની જે સૂક્ષ્મ જલ જેવી ધૂમ્મસ પડે છે તેને ધૂમિકાકૃષ્ણ કહેવાય છે. તેવી ધૂમ્મસ હોય ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
મહિકાશ્વેત—શીતકાળમાં શ્વેતવર્ણવાળી સૂક્ષ્મ જલરૂપી જે ધુમ્મસ પડે છે. તે મહિકાશ્વેત છે ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૧૦) રજઉદ્દાત—ચારે દિશામાં પવનથી બહુ ધૂળ ઉડે. અને સૂર્ય ઢંકાઈ જાય. તે રજઉદ્દાત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) ઔદારિક શરીર સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય (૧૧-૧૨-૧૩) હાડકાં-માંસ અને રૂધિર આ ત્રણ વસ્તુ અગ્નિથી સર્વથા બળી ન
જાય, પાણીથી ધોવાઈ ન જાય અને સામે દેખાય તો ત્યારે સ્વાધ્યાય ન
કરવો. ફૂટેલું ઇંડુ હોય તો અસ્વાધ્યાય. (૧૪) મળ-મૂત્ર—સામે દેખાય, તેની દુર્ગધ આવે ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય. (૧૫) સ્મશાન—આ ભૂમિની ચારે બાજુ ૧૦૦/૧૦૦ હાથ અસ્વાધ્યાય. (૧૬) ચંદ્રગ્રહણ–જ્યારે ચંદ્રગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૮ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૭) સૂર્યગ્રહણ—જ્યારે સૂર્યગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૧૨ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૬ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૮) રાજવ્યગ્રત–નજીકની ભૂમિમાં રાજાઓની પરસ્પર લડાઈ થતી હોય
ત્યારે, તથા લડાઈ શાન્ત થયા પછી ૧ દિવસ-રાત સુધી સ્વાધ્યાય ન
કરવો. (૧૯) પતન–કોઈ મોટા રાજાનું અથવા રાષ્ટ્રપુરુષનું મૃત્યુ થાય તો તેનો
અગ્નિસંસ્કાર ન થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવો નહીં તથા નવાની
નિમણુંક ન થાય ત્યાં સુધી ઊંચા અવાજે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૦) ઔદારિક શરીર–ઉપાશ્રયની અંદર અથવા ૧૦૦-૧૦૦ હાથ સુધી
ભૂમિ ઉપર બહાર પંચેન્દ્રિયજીવનું મૃતશરીર પડ્યું હોય તો તે નિર્જીવ
શરીર હોય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૧થી ૨૮) ચાર મહોત્સવ અને ચાર પ્રતિપદા–આષાઢ પૂર્ણિમા,
(ભૂતમહોત્સવ), આસો પૂર્ણિમા (ઇન્દ્ર મહોત્સવ), કાર્તિક પૂર્ણિમા (સ્કંધ મહોત્સવ), ચૈત્રી પૂર્ણિમા (યક્ષમહોત્સવ, આ ચાર મહોત્સવની પૂર્ણિમાઓ તથા તે ચાર પછીની કૃષ્ણપક્ષની ચાર પ્રતિપદા (એકમ) એમ
આઠ દિવસ સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૯થી ૩૦) પ્રાતઃકાલે અને સભ્યાકાળે દિશાઓ લાલકલરની રહે ત્યાં સુધી
અર્થાત સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની પૂર્વે અને પછી એક-એક ઘડી સ્વાધ્યાય
ન કરવો. (૩૧થી ૩૨) મધ્ય દિવસ અને મધ્ય રાત્રિએ આગળ-પાછળ એક-એક ઘડી એમ
બે ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
ઉપરોક્ત અસ્વાધ્યાય માટેના નિયમો મૂલપાઠના અસ્વાધ્યાય માટે છે. ગુજરાતી આદિ ભાષાંતર માટે આ નિયમો નથી. વિનય એ જ ધર્મનું મૂલ છે. તેથી આવા આવા વિકટ પ્રસંગોમાં ગુરુની અથવા વડીલની ઇચ્છાને આજ્ઞાને જ વધારે અનુસરવાનો ભાવ રાખવો.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वाध्याय के प्रमुख नियम
(१)
(३)
इस सूत्र के मूल पाठ का स्वाध्याय दिन और रात्री के प्रथम प्रहर तथा चौथे प्रहर में किया जाता है। प्रात: ऊषा-काल, सन्ध्याकाल, मध्याह्न और मध्य रात्री में दो-दो घडी (४८ मिनिट) स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, सूर्योदय से पहले २४ मिनिट और सूर्योदय के बाद २४ मिनिट, इस प्रकार दो घड़ी सभी जगह समझना चाहिए। मासिक धर्मवाली स्त्रियों को स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, इसी प्रकार उनके सामने बैठकर भी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, जहाँ ये स्त्रियाँ न हों उस स्थान या कक्ष में बैठकर स्वाध्याय किया जा सकता है। नीचे लिखे हुए ३२ अस्वाध्याय-प्रसंगो में वाँचना नहीं चाहिए(१) आकाश सम्बन्धी १० अस्वाध्यायकाल (१) उल्कापात-बड़ा तारा टूटे उस समय १ प्रहर (तीन घण्टे) तक स्वाध्याय
नहीं करना चाहिए । (२) दिग्दाह—किसी दिशा में अधिक लाल रंग हो अथवा किसी दिशा में आग
लगी हो तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । गर्जारव-बादलों की भयंकर गडगडाहट की आवाज सुनाई देती हो, बिजली अधिक होती हो तो २ प्रहर (छ घण्टे) तक स्वाध्याय नहीं करना
चाहिए। निर्घात–आकाश में कोई व्यन्तरादि देवकृत घोर गर्जना हुई हो अथवा बादलों के साथ बिजली के कडाके की आवाज हो तब आठ प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । विद्युत—बिजली चमकने पर एक प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
यूपक-शुक्ल पक्ष की प्रथमा, द्वितीया और तृतीया के दिनो में सन्ध्या की प्रभा और चन्द्रप्रभा का मिलान हो तो उसे यूपक कहा जाता है। इस प्रकार यूपक हो उस समय रात्री में प्रथमा १ प्रहर स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
(८)
यक्षादीप्त—यदि किसी दिशा में बिजली चमकने जैसा प्रकाश हो तो उसे यक्षादीप्त कहते हैं, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । धूमिका कृष्ण-कार्तिक से माघ मास तक धुंए के रंग की तरह सूक्ष्म जल के जैसी धूमस (कोहरा) पड़ता है उसे धूमिका कृष्ण कहा जाता है इस प्रकार की धूमस हो उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२)
महिकाश्वेत—शीतकाल में श्वेत वर्णवाली सूक्ष्म जलरूपी जो धूमस पड़ती है वह महिकाश्वेत कहलाती है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (१०) रजोद्घात—चारों दिशाओं में तेज हवा के साथ बहुत धूल उडती हो और सूर्य ढँक गया हो तो रजोद्घात कहलाता है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(९)
ऐतिहासिक शरीर सम्बन्धी १० अस्वाध्याय —
(११,१२,१३) हाड-मांस और रुधिर ये तीन वस्तुएँ जब तक अग्नि से सर्वथा जल न जाएँ, पानी से धुल न जाएँ और यदि सामने दिखाई दें तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । फूटा हुआ अण्डा भी हो तो भी अस्वाध्याय होता है ।
(१४)
(१५)
(१६)
मल-मूत्र – सामने दिखाई हेता हो, उसकी दुर्गन्ध आती हो तब-तक अस्वाध्याय होता है ।
I
श्मशान — इस भूमि के चारों तरफ १०० - १०० हाथ तक अस्वाध्याय होता है ।
(१९)
चन्द्रग्रहण—जब चन्द्रग्रहण होता है तब जघन्य से ८ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १२ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए |
(१७) सूर्यग्रहण – जब सूर्यग्रहण हो तब जघन्य से १२ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १६ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए ।
(१८) राजव्युद्गत — नजदीक की भूमि पर राजाओं की परस्पर लड़ाई चलती हो, उस समय तथा लड़ाई शान्त होने के बाद एक दिन-रात तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
पतन — कोई बड़े राजा का अथवा राष्ट्रपुरुष का देहान्त हुआ हो तो अग्निसंस्कार न हो तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए तथा उसके स्थान पर जब तक दूसरे व्यक्ति की नई नियुक्ति न हो तब तक ऊंची आवाज में स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(२०) औदारिक शरीर — उपाश्रय के अन्दर अथवा १०० - १०० हाथ तक भूमि पर उपाश्रय के बाहर भी पञ्चेन्द्रिय जीव का मृत शरीर पड़ा हो तो जब तक वह निर्जीव शरी वहाँ पड़ा रहे तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(२१ से २८) चार महोत्सव और चार प्रतिपदा - आषाढ़ी पूर्णिमा ( भूत महोत्सव), आसो पूर्णिमा (इन्द्रिय महोत्सव), कार्तिक पूर्णिमा ( स्कन्ध महोत्सव), चैत्र पूर्णिमा (यक्ष महोत्सव) इन चार महोत्सवों की पूर्णिमाओं तथा उससे पीछे की चार, कृष्ण पक्ष की चार प्रतिपदा (ऐकम) इस प्रकार आठ दिनों तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२९ से ३०) प्रातःकाल और सन्ध्याकाल में दिशाएँ लाल रंग की दिखाई दें तब
तक अर्थात् सूर्योदय और सूर्यास्त के पहले और बाद में एक-एक घड़ी
स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (३१ से ३२) मध्य दिवस और मध्य रात्री के आगे-पीछे एक-एक घड़ी इस प्रकार
दो घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। उपरोक्त अस्वाध्याय सम्बन्धी नियम मूल पाठ के अस्वाध्याय हेतु हैं, गुजराती आदि भाषान्तर हेतु ये नियम नहीं है । विनय ही धर्म का मूल है तथा ऐसे विकट प्रसंगों में गुरू की अथवा बड़ों की इच्छा एवं आज्ञाओं का अधिक पालन करने का भाव रखना चाहिए ।
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन भाग ३ अ. १५-२४ की विषयानुक्रमणिकाअनुक्रमाङ्क विषय
पृष्ठाङ्क १ पंद्रहवें अध्ययनका प्रारंभ और भिक्षुगुणप्रतिपादन २ सोलहवें अध्ययन का प्रारंभ और दश ब्रह्मचर्यसमाधिस्थान ३७-८३ ३ सत्रहवें अध्ययन का प्रारंभ और पापश्रमणों के स्वरूपका वर्णन ८४-१०७ ४ अठारहवें अध्ययन का प्रारंभ और संजयनृपके चरित्र का वर्णन १०८-११२ ५ संजयमुनि चरित्रवर्णन में संजयनृपको मुनिके दर्शन ११३-११४ ६ मुनिके पास संजयनृपकी क्षमायाचना के लिये प्रार्थना ११५-११६ ७ संजयनृप को मुनिकी ओर से क्षमादान ८ संजयनृप को मुनिका उपदेश
११८-१२२ ९ मुनिके उपदेशसे राजा का प्रव्रज्याग्रहणकरना १२३-१२४ १० संजय मुनिके प्रति कोई एक मुनि के प्रश्न
१२५-१२६ ११ क्रियावाद्यादि मतका प्रतिपादन
१२७-१३४ १२ क्रियावादियों के पापकारित्वका वर्णन
१३५-१३६ १३ क्रियावादियों के मतके श्रवण से निवृत्ति के कारणका कथन १३७-१३९ १४ क्षत्रिय राजऋषिका उपदेश
क्षत्रिय रानऋषिद्वारा अपने आचार का प्रतिपादन- १४१-१४२ १६ आयुके ज्ञानके विषयमें जिनशासनके महत्त्वका प्रतिपादन १४३ १७ फिर से क्षत्रियराजऋषिका उपदेश १८ संजय मुनिको अपने कर्त्तव्य में रहने के उपदेश भरत चक्री
का उदाहरण १४५-१४६ १९ भरत चक्रवती की कथा
१४६-१५४ २. सगर चक्रवर्ती की कथा
१५५-१७६ २१ मघवा चक्रवर्ती की कथा
१७७-१८० २२ सनत्कुमार चक्रवर्ती की कथा
१८१-२११ २६ शांतिनाथ की कथा
२१२-२३४ २४ श्री कुंथुनाथ की कथा
२३५-२४०
१४४
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनुक्रमाङ्क
२५ श्रीमत् अरनाथ की कथा २६ महापद्म चक्रवर्ती की कथा -
४
विषय
२८
२७ हरिषेण चक्रवर्त्ती की कथा जय चक्रवर्ती की कथा २९ दशार्णभद्र की कथा ३० चार प्रत्येकबुद्ध के नाम ३१ करकण्डू राजा की कथा ३२. द्विमुख राजा की कथा ३३ नगगति राजा की कथा
३४ उदायन राजर्षि की कथा
३५ काशीराज नन्दन बलदेव की कथा
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
पृष्ठाङ्क
२४१-२४६
२४७-२८०
२८१-२८४
२८५ - २८८
२८९-३०७
३०८-३१०
३११-३४०
३४०-३५५
३५६-३९६
३९७-४४३
४४४-४४५
३६ विजयराज की कथा --
४४६-४४७
३७ महाबलराज की कथा
४४८-४६४
३८ उन्नीसवें अध्ययन का प्रारंभ और उस की अवतरणिका
-४६५
३९ मृगा पुत्र के चरित्र का वर्णन -
४६६-५६९
४० बीसवें अध्ययन का प्रारंभ और महानिर्ग्रन्थ के स्वरूपका वर्णन ५७० - ६३२
६६२-८१८
४१ इक्कीसवें अध्ययन और एकान्तचर्या में समुद्रपाल मुनिका दृष्टान्त ६३३-६६१ ४२ बाईसवां अध्ययन और नेमिनाथ के चरि का वर्णन ४३ तेवीसवां अध्ययन और पार्श्वनाथ के चरित्र का निरूपण ४४ चोईसवाँ अध्ययन-अष्ट मञ्चन माताओं का वर्णन
८१९-९७०
९७१-९९५
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सूत्रम्।
_(तृतीयो भागः)
॥अथ पञ्चदशमध्ययनम् ॥ व्याख्यातं चतुर्दशमध्ययनम् । संप्रति सभिक्षु नामकं पञ्चदशमध्ययनं प्रारभ्यते। अस्य च पूर्वेण सहायमभिसम्बन्धः-पूर्वस्मिन्नध्ययने निर्निदानतागुणः प्रोक्तः, स च भिक्षोरेव, भिक्षुत्वं च गुणाधीनम्, इति भिक्षोगुणा अस्मिन्नध्ययने प्रोच्यन्ते, इत्यनेन संबन्धेनायातस्यास्य पञ्चदशाध्ययनस्येदमादिमं मूत्रम्मूलम्-मोगं चरिस्तामि समिच्च धम्म, सहिए उजुकडे णियाणछिन्ने।
संवं जहेज अकामकामे, अन्नायएसी परिवैए से भिखू ॥१॥ छाया-मौनं चरिष्यामि समेत्य धर्म, सहित ऋजुकृतो निदानच्छिन्नः ।
संस्तवं जह्यादकामकामः, अज्ञातैषी परिव्रजेत्स भिक्षुः ॥ १॥ टीका--'मोणं' इत्यादि ।
पन्द्रहवां अध्ययन प्रारंभ चौदहवां अध्ययन समाप्त हुवा। अब पन्द्रहवां अध्ययन प्रारंभ होता है। इस अध्ययन का नाम सभिक्षु अध्ययन है चौदहवें अध्ययन के साथ इसका संबंध इस प्रकार से है-चौदहवें अध्यय में निर्निदानतागुणरूप से प्रकट की गई है, और वह भिक्षु के ही होती हैं। कारण कि भिक्षुपन गुण के आधीन होता है। इस लिये इस अध्ययन में भिक्षुओं के गुणों का कथन किया जायगा। इसी संबंध को लेकर इसका प्रारंभ किया गया है। इसका यह सर्व प्रथम सूत्र है-'मोणं' इत्यादि ।
પંદરમા અધ્યયનને પ્રારંભ ચૌદમું અધ્યયન સંપૂર્ણ થયું, હવે પંદરમા અધ્યયનને પ્રારંભ થાય છે. આ અધ્યયનનું નામ સભિક્ષુ અધ્યયન છે ચૌદમા અધ્યયનની સાથે આ અધ્યયનને સંબંધ આ પ્રમાણે છે.–ચૌદમા અધ્યયનમાં નિનિદાનતા ગુણરૂપથી પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે. અને તે ભિક્ષુને જ હોય છે કારણ કે, ભિક્ષુપણું ગુણને આધીન હોય છે. આ માટે આ અધ્યયનમાં ભિક્ષુઓના ગુણોનું કથન કરવામાં આવશે. આ સંબંધને લઈને એને પ્રારંભ કરવામાં આવેલ છે. આ અધ્યયનનું સહુથી પહેલું સૂત્ર છે. "मोणं" त्याह!
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे मौनं-मुनिभावं चरिष्यामि आसेविष्ये इति भावनया धर्म-दश विधं श्रुतचारित्रलक्षणं च समेत्य अङ्गीकृत्य सहितः एकाकित्वस्यागमे निषिद्धत्वाद् द्विती यादि मुनिसहितः, तथा-ऋजुकृता-मायारहितयाऽनुष्ठानपरायणः, निदानच्छिन्ना छिन्ननिदानः निदानशल्यरहितः, संस्तवं पूर्वपरिचितैः पित्रादिभिः पश्चापरिचितैः श्वशुरादिभिश्च सह परिचयं, जह्यात्-परित्यजेत् । तथा अकामकामः= कामाभिलापरहितः, यद्वा-अकामो-मोक्षः सकलविषयाभिलाषनिवृत्तिस्थानत्वात् , तं कामयते यः स तथा, मोक्षाभिलाषीत्यर्थः, तथा-अज्ञातैषी यत्र कुलादौ साधोस्तपोऽनुष्ठानादिकं न जानातितत्राहारादिगवेषकः सन् परिव्रजेत् अनियत ___अन्वयार्थ-जो (मोणं-मौनम् ) मुनिभाव का मैं (चरिस्सामिचरिष्यामि) सेवन करूँगा इस भावना से (धम्म-धर्मम् ) उत्तम क्षमा आदि रूप अथवा श्रुतचारित्ररूप धर्मको (समिच-समेत्य ) अंगीकार करके (सहिए-सहितः) द्वितीयादि मुनियों के साथ रहता है, एकाकी नहीं, क्यों कि अकेले रहनेका आगममें निषेध है। तथा (उज्जुकडेऋजुकृतः) मायारहित होकर ही जो संयमरूपी अनुष्ठान परायण बना रहता है (णियाणछिन्ने-निदानछिन्नः) एवं निदानशल्य से वर्जित हुआ (संथवं जहेज-संस्तवं जह्यात्) पूर्वपरिचित पिता आदिके साथ तथा पश्चात् परिचित-श्वशुर आदिकों के साथ परिचय का त्याग कर देता है, एवं (अकामकामे-अकामकामः) कामाभिलाषरहित होकर अथवा मोक्षाभिलाषी बनकर ही ( अन्नायएसी-अज्ञातैषी) साधुओं के तप अनुष्ठानादिक से अज्ञात-अपरिचित कुलों में आहार आदि की गवेषणा ___सपयार्थ-रे मोणं-मौनम् भूनि मावनु हुँ चरिस्सामि-चरिष्यामि सेवन शश ये मानाथी धम्म-धर्मम उत्तम क्षमा माहि३५ मथवा श्रुत यात्रि ३५ यमन समिच्च-समेत्य म४ि२ शने सहिए सहितः मीन भुनियानी साथै २९ छ. ४ नही २, ४ा रवाना मागममा निषेध छ तथा उज्जकडेऋजुकृतः भाया २डित मनी रे भनुष्ठानमा परायण सनी २७ छ. णियाणछिन्ने-निदानाच्छन्नः मने निहान शल्यथी लत ने संथवं जहेज-संस्तवं ના પૂર્વ પરિચિત પિતા આદિની સાથે તથા પાછળથી જેની સાથે સંબંધ બંધાય છે એવા શ્વશુર આદિની સાથેના પરિચયને ત્યાગ કરી દે છે અને अकामकामे-अकामकामः म मनिपाथी २खित मनीन अथवा मेक्षिामिदापी सनीन १ अन्नायएसी-अज्ञातषीः साधुना त५ अनुष्ठान माहिथी परिथित
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १५ गा. २ भिक्षुगुणप्रतिपादनम् विहारितया विहरेत् । य एवंविधः स भिक्षुरुच्यते । अनेन सिंहतया निष्क्रम्य सिंहतया विहरणं भिक्षुतानिमित्तमुक्तं साधूनाम् । चतुर्भङ्गी यथा
(१) सिंहत्ताए निक्खमंति सिंहत्ताए विहरंति । (२) सिंहत्ताए निक्खमंति सियालत्ताए विहरंति । (३) सियालत्ताए निक्खमंति सिंहत्ताए विहरति ।
(४) सियालत्ताए निक्खमंति सियालत्ताए विहरति । एषु सिंहतया निष्क्रम्य सिंहतया विहरणं सर्वोत्तमम् ॥ १ ॥
सिंहतया विहरणमेव विशेषतः माहमूलम्-राओवरयंचरेज लोढे, विरेए वेदवियाऽऽयरखिए ।
पन्न अभिभूय सबंदंसी, जे कम्हिंवि ने मुच्छिंए से भिक्खू ॥२॥ छाया-रागोपरतं चरेत् लाढः, विरतो वेदविदात्मरक्षितः ।
प्राज्ञः अभिभूय सर्वदर्शी, यः कस्मिन्नपि न मूछितः स भिक्षुः ॥२॥ टीका-'राओवरयं' इत्यादि ।
लाढः सदनुष्ठाने तत्परः, 'लाढ' इति देशीयशब्दः, विरतः=आस्रवान्निकरता हुआ (परिव्वए-परिव्रजेत्) अनियत विहारी होता है-(स भिक्खू-स भिक्षुः) वही भिक्षु है।
भावार्थ-इन पूर्वोक्त गुणविशिष्ट आत्मा ही भिक्षु है। इससे यहां साधुओं की भिक्षुता की निमित्तभूत चौभंगी प्रकट की जाती है। जैसे-१ सिंहताए निक्खमंति सिंहत्ताए विहरंति । २ सिंहत्ताए निमंति सियालत्ताए विहरंति । ३ सियालत्ताए निक्खमंति सिंहत्ताए विहरंति। ४ सियालत्ताए निक्खमंति सियालत्ताए विहरति । ४॥ इन चार भंगो में सिंहवृत्ति से निकलकर सिंहवृत्ति से ही विचरना यह प्रथम भंग सर्वोत्तम है ॥१॥
मा माडा२ महिनी गवेषणा ४२ai Rai परिव्वए-परिव्रजेत् अनियत विडारी मने छ स भिक्खू-स भिक्षुः ते४ मिनु छे.
ભાવાર્થ-આવા પૂર્વોક્ત ગુણ વિશિષ્ટ આત્મા જ ભિક્ષુ છે આથી જ અહીં સાધુઓની ભિક્ષપણાની નિમિત્તભૂત ચૌભંગી પ્રગટ કરવામાં આવે છે–જેમ (१) सिंहत्ताए निक्खमंति सिंहत्ताए विहरंति (२) सिंहत्ताए निक्खमंति सियालत्ताए विहरंति (3) सियालत्ताए निक्खमंति सिंहत्ताए विहरंती. (४) सियालत्ताए निक्खमंति सियालत्ताए विहरंति मा यार भागमा सित्तिथी निजीने सिंવૃતિથી જ વિચરવું એ પ્રથમ ભંગ સર્વોત્તમ છે. ૧.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे वृत्तः, वेदवित् विद्यते जीवाजीवादितत्त्वमनेनेति वेद आगमस्तं वेत्तीति वेदवित् आगमज्ञः, तथा-आत्मरक्षितः रक्षितो दुर्गतिहेतोरपध्यानादेरात्मा येन स तथा, यद्वा-'आयरक्षितः' इतिच्छाया-रक्षितः-प्रायः रत्नत्रयप्राप्तिलक्षणो लाभो येन स नथा, प्राप्त सम्यग्दर्शनादि रत्नत्रयरक्षणशील इत्यर्थः, प्राकृतत्वाद् ‘रक्षित' शब्दस्य परनिपातः । यद्वा वेदस्य-आगमस्य-विदा-बुद्धिर्ज्ञानमिति यावत् , तया रक्षितः-कुगतिपतनात् आत्मा येन सः तथा, 'प्रज्ञा श्रद्धाधराज्ञप्तिः पण्डा संवेदनं विदा' इति शब्दार्णवः । अनेन आगमानुकूलसमाचरणशीलस्यैव मुनेरात्मा रक्षितो भवतीति सूचितम् । तथा-माज्ञः हेयोपादेयबुद्धिमान् , सर्वदर्शी-सर्व
इसी बात को सूत्रकार विशेषरूप से स्पष्ट करते हैं-'राओवरयं' इत्यादि।
अन्वयार्थ (लाढे-लाढः) सदनुष्ठान-संमय में तत्पर (विरए-विरतः) आस्रव से निवृत्त (वेदविया-वेदवित्) आगमका ज्ञाता तथा (आयरक्खिए-आत्मरक्षितः) आत्माका रक्षक (पन्ने-प्राज्ञः) हेय और उपादेय की बुद्धि से संपन्न एवं (सव्वदंसी-सर्वदर्शी) समस्तभूतों को अपने समान समझनेवाला मुनि (अभिभूय-अभिभूय) परीषह एवं उपसर्गों को पराजित करके-जीत करके-(राओवरयं-रागोपरतम्) कामभोगाभिलाषरहित होकर (चरेज-विहरेत्) विचरता है और उस विहार में (जे-यः) जो (कम्हिवि न मुच्छिए-कस्मिन् अपि मूच्छितः न भवति) किसी भी सचित्त अचित्त एवं मिश्र वस्तुओं में मूच्छित आसक्त नहीं होता है (स भिक्खू-स भिक्षुः) वह भिक्षु है। " वेदविदायरक्खिए" इस पदकी " वेदवित् आयरक्षितः” ऐसी भी छाया होती है-इसका अर्थ इस
या वातन सूत्रधार विशेष३५थी प्रगट ४२ छ “राओवरयं" त्या !
अन्वयार्थ -लाढे-लाढः सहनुहानमा तत्५२, विरए-विरतः साखथी निवृत्त वेदविया-वेदवित् मागमना ज्ञाता तथा आयरक्खिए-आत्मरक्षितः मात्माना २क्ष प्रन्ने-प्रज्ञः इय अन पायनी मुद्धिथी संपन्न भने सम्बदंसी-सर्वदर्शी वाने पोताना समान समभावा मुनि अभिभूय-अभिभूय परीष भने पनि परात ने राओवरयं-रागोपरतम् मिसागनी अभिसापाथी २डित मनीन चरेज्ज-विहरेत पियरे छ, वजी ते विहारमा जे-यः २ कम्हिवि न मुच्छिएकस्मिन्अपि न मूच्छितः ॥ ५९४ सथित्त सचित्त मन मिश्र-वस्तुमामा मासत भनत नयी स भिक्खू-स भिक्षुः मि छ. "वेदविदाय रक्खिए" मा पहनी "वेदवित् आयरक्षितः" मेवी ५५ छाया भने छे. मानो म मा प्रभारी छ.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १५ गा. २ भिक्षुगुणप्रतिपादनम् समस्तं पाणिजातम्-आत्मवत् पश्यतीत्येवंशीलः, एतादृशो मुनिः अभिभूय= परिषहोपसर्गान् पराजित्य, रागोपरतं-कामभोगाभिलाषरहितं यथास्यात्तथा, चरेत्= विहरेत् , तथा-यः कस्मिन्नपि सचित्ताचित्तमिश्रवस्तुनि मूच्छितः आसक्तो न भवेत् । एतादृशोयो मूलगुणान्वितः स भिक्षुरुच्यते ॥२॥ प्रकार है-प्राप्त सम्यग्दर्शन आदि की रक्षा करने में तत्पर बना हुआ। जीव अजीव आदि तत्त्व जिससे जाने जाते हैं उसका नाम वेद जैनछास्त्र है। उस वेद को जाननेवाला वेदवित् कहलाता है । जब 'वेदविदारक्षितः' ऐसा पद रखा जाय तब वेदको जाननेवाली जो विदा-बुद्धि-ज्ञानउससे कुगति में गिरति हुई आत्मा की जिसने रक्षा की है। ऐसा दूसरा अर्थ यह होता है। जो मुनि आगमानुकूल आचरणशील होता है उससे ही आत्मारक्षित होती है-इससे यह बात सूचित होती है।
भावार्थ-जो मुनि सदनुष्ठान में तत्पर रहता है। आस्रव से निवृत्त होता है अर्थात् ऐसे कृत्य नहीं करता कि जिससे उसको नवीन कर्मों का बंध होवे, आगमका ज्ञाता होता है दुर्गति में पतन के हेतुभूत अपध्यान आदि अनर्थों से बचता रहता है। हेयोपादेय के ज्ञान से जिसका अन्तःकरण वासित रहता है। ये सब जीव मेरे ही समान है। यह जानकर किसी को भी नहीं सताता है। परीषह एवं उपसर्गों से जो कभी चलायमान नहीं होता है और न किसी भी पदार्थ में जिसकी मूर्छा होती है वही भिक्षु है ॥२॥ પ્રાપ્ત સમ્યગ્ગદર્શન આદિની રક્ષા કરવામાં તત્પર બનેલા એવા જીવ અજીવ આદિ તત્વ જેનાથી જાણી શકાય છે તે વેદ છે. એ વેદના જાણવાવાળા વેદવિત્ર કહેવાય छ. न्यारे "वेदविदा रक्षितः" से ५४ रामपामा माव त्यारे वह पापाजी જે વિદા-બુદ્ધિ-જ્ઞાન જેણે કુગતિમાં પડતી આત્માની રક્ષા કરેલ છે. એવો બીજો અર્થ થાય છે. જે મુનિ આગમ અનુકૂળ સમાચરણુંશીલ હોય છે એનાથી જ આત્માનું રક્ષણ થાય છે. આથી એ વાત સૂચિત બને છે.
ભાવાર્થ-જે મુનિ સદનુષ્ઠાનમાં તત્પર રહે છે, આસ્રવથી નિવૃત્ત બને છે, અર્થાત એવું કૃત્ય નથી કરતા કે, જેનાથી તેને નવીન કમેને બંધ થાય. આગમના જાણનાર હોય છે. દુર્ગતિથી–પતનના હેતભૂત અપધ્યાન આદિ અનર્થોથી બચતા રહે છે. હેય ઉપાદેયના જ્ઞાનથી જેનું અંતઃકરણ વાસિત રહે છે. આ સઘળા જી મહારા સમાન જ છે એવું જાણીને કેઈને પણ કદી સતાવતા નથી. પરીષહ અને ઉપસર્ગોથી જે કદી ચલાયમાન થતા નથી અને કોઈપણ પદાર્થમાં તેમનું મન લલચાતું નથી એજ ભિક્ષ છે. ૨
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सूत्रे
तथा
मूलम् - अक्को संवहं वित्तु धीरे, मुणी चरे लांढे निच्चमायते । अविग्गमणे असंहि जो कसिंणं अहियाँसए से भिक्खूं ॥३॥ छाया - आक्रोशवधं विदित्वा धीरो, मुनिश्वरेत् लाढो नित्यमात्मगुप्तः | अव्यग्रमना असंप्रहृष्टो यः कृत्स्नमध्यासीत स भिक्षुः ||३|| टीका--'अक्कोसवहं' इत्यादि ।
मुनिः आक्रोशधम् - आक्रोशनम् - आक्रोश :- असभ्यालापः, वधस्ताडनम्, अनयोः समाहारद्वन्द्वः, एतत् आक्रोशवधं विदित्वा = ' स्वकृतकर्मणः फल - मिति मत्वा धीरः = क्षोभरहितः, तथा - लाढ ः = सदनुष्ठाने तत्परः, तथा आत्मगुप्तः = गुप्तो रक्षितोऽसंयमस्थानेभ्य आत्मा येन तथा-भूतः सन् नित्यं = सर्वदा चरेत् = अप्रतिबद्धो भूत्वा विहरेत् । तथा अव्यग्रमनाः = अव्यग्रं तपः संयमाराधने अनाकुलं मनो यस्य स तथा अपि च- असंप्रहृष्टः = सत्कार पुरस्कारे संप्राप्तेऽपि हर्षरहितः, यद्वा- कश्चित् कमपि दुर्वचनादिभिर्भर्त्सयतीति दृष्ट्वा हर्षरहितः, अथवा
तथा - 'अक्कोसवहं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - मुनि ( अक्कोसवहं - आक्रोशवधम् ) असभ्यवचनरूप वधको अपने द्वारा पूर्वकृत कर्म का फल ( विइत्तु - विदित्वा ) जानकर के ( धीरे लाढे - धीरः लाढ :) उस समय क्षोभरहित एवं सदनुष्ठान में तत्पर ही बना रहे और ( आयगुत्ते-आत्मगुप्तः ) असंयम स्थानो से अपनी आत्माकी रक्षा करता रहे। एवं ( अविग्गमणे - अव्यग्रमनाः ) संयम तथा तपकी आराधना करने में उपस्थित परीषह एवं उपसर्गों से अनाकुल मन होकर तथा (असंपहिट्ठे- असंप्रहृष्टः) सत्कार पुरस्कार से सत्कृत एवं पुरस्कृत होने पर भी हर्षभाव से रहित होकर (निच्चं बरे- 'अक्कीसवहं" इत्याहि !
तथा-
अन्वयार्थ – मुनि अक्कोसवहं - आक्रोशवधम् असल्य वचन३य आझेश अने ताउन३५ वधने पोताना द्वारा पूर्वकृत भई विइत्तु - विदित्वा भगीने धीरे लाढे-घोरःलाढः मे सभये क्षाल रहित तेभन सहनुष्ठानभां तत्थर ०४ मनी रहे म आयगुत्ते - आत्मगुप्तः असंयम स्थानाथी पोताना आत्मानु रक्षा पुरता रहे भने अविग्गमणे - अव्यग्रमनाः संयम तथा तपनी आराधना श्वामां आवता परीषड रमने उपसर्गोथी मनाडुण भन थाने तथा असंपहि-असंप्रहृष्टः सार पुरस्ारथी सत्कृत भने पुरस्कृत थवाथी पशु हर्षभावथी रहित थाने निञ्चचरे - नित्यं चरेत्
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १५ गा. २ भिक्षुगुणप्रतिपादनम् 'अयं मां परुषवचनैरधिक्षिपति, तथाप्यहं क्षमामाश्रित्य सर्व सहे, न च कुप्यामि, कीदृशोऽस्म्हं क्षमाशीलः' इत्येवं हर्षरहितः सन् यः कृत्स्नं समस्तं परीषहोपसर्गम् अध्यासीत-सहेत स भिक्षुरुच्यते ॥३॥ नित्यं चरेत् ) अप्रतिबन्ध विहार करे। विहार में (कसिणं अहियासएकृत्स्नम् अध्यासीत) वह आये हुए समस्त परीषह और उपसर्गों को सहता है। इस परिस्थितिवाला (जो होइ-यः भवति) जो मुनि होता है (स भिक्खू-स भिक्षुः) वही भिक्षु कहलाता है।
भावार्थ-इस अध्ययन में सूत्रकार भिक्षु के लक्षणों को बतला रहे हैं इसीके संबंध से वे कहते हैं कि जो मुनिराज विहार करते समय आक्रोश एवं वध परीषह से नहीं चलित होते हैं प्रत्युत 'ये आक्रोश एवं वध मेरे पूर्वकृत कर्मोंने ही मेरे पास उपस्थित किये हैं अतः मुझे इनको मध्यस्थ भाव से सहन करना चाहिये' यदि जरा भी चित्त में इनके द्वारा क्षोभ का भाव जग जायगा तो मैं असंयम स्थानो में पतित हो जाऊंगा' ऐसा समझकर इनको सहन करते है और जिनका यह विचार सदा बना रहता है कि तप और संयम की कसौटी प्रतिकूल संयोगो में ही होती है अतः तप संयमकी आराधना करने में मुझे यदि परीषह और उपसर्गों का साम्हना करना पडता है तो इससे तप संयमकी दृढता ही होती है जिस में मुझे बडा भारी लाभ है। अप्रतिम विडार ४२. विडारमा कसिणं अहियासए-कृत्स्नं अध्यासीत माता सघणा परीष मने पसगीन ते सई छ. भावी परिस्थितिवामा जो होइ-यः भवति ने मुनि हाय छ. स भिक्खु से भुनि भिक्षु डेवाय छे.
ભાવાર્થ–આ અધ્યયનમાં સૂત્રકાર ભિક્ષુનાં લક્ષણે બતાવી રહ્યા છે. એમના જ સંબંધથી તેઓ કહે છે કે, જે મુનિરાજ વિહાર કરતા સમયે આક્રોશ અને વધ પરિષહથી ચલિત થતા નથી. પરંતુ “આ આક્રોશ અને વધ મારા પૂર્વકૃત કર્મોએ જ મારી સામે ઉપસ્થિત કરેલ છે. આથી મારે એને મધ્યસ્થભાવથી સહન કરવાં જોઈએ. જે જરા સરખો પણ ચિત્તમાં એનાથી ક્ષોભ ભાવ જાગી જાય તે હું અસંયમ સ્થાનોમાં પતિત બની જઈશ.” એવું સમજીને તેને સહન કરે છે. અને તેમના મનમાં એ વિચાર સદાના માટે બન્યો રહે છે કે, તપ અને સંયમની કસોટી પ્રતિકૂળ સંગોમાં જ થાય છે. આથી તપ સંયમની આરાધના કરવામાં મારે જે પરીષહ અને ઉપસર્ગોને સામનો કરે પડે છે તે એનાથી તપ સંયમની દઢતા થાય છે. એનાથી મને ઘણે મેટો લાભ થાય છે. તથા સત્કાર સન્માન મળવા છતાં પણ જેમના ચિત્તમાં છેડે સરખે પણ હર્ષને ભાવ જાગૃત થતું નથી કેમકે,
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययसूत्रे
किं च-
१२
मूलम् - पंत सयणासणं भत्ता, सीउन्हं बिविहं च दंसमसंगं । अव्वग्र्गमणे असंपंहिद्रे, जे कसिणं अहियोंसए से भिक्यूँ ॥४॥ छाया -- प्रान्तं शयनासनं भक्तवा, शीतोष्णं विविधं च दंशमशकम् । अव्यग्रमना असंप्रहृष्टो, यः कृत्स्नमध्यासीत स भिक्षुः || ४ || टीका- 'पंतं' इत्यादि ।
मुनिः प्रान्तम् = असारं शयनासनं शयनं च आसनं चेति शयनासनम्, तत्र - शयनं = संस्तारकादिकम्, आसनं पीठफलकादिकं च, उपलक्षणत्वात् - आहारवस्त्रादिकं भक्त्वा = सेवित्वा, तथा-शीतोष्णं च सेवित्वा, तथा विविधं नानाप्रकारं तथा सत्कार सम्मान के पाने पर भी जिनके चित्त में जरासा भी हर्ष का भाव जागृत नहीं होता है- क्योंकि द्वेष जिस प्रकार उनको परिहार्य कहा गया है उसी प्रकार हर्षभाव भी परिहार्य कहा है, क्यों कि हर्षभाव में रागपरिणति रहती है। तथा अनुकूल एवं प्रतिकूल संयोग को मुनिजन सहन करते है । यही बात " कृत्स्नमध्या सीत" इस पद द्वारा सूत्रकारने प्रदर्शित की है। इस प्रकार की परिस्थिति संपन्नमुनि भिक्षु कहलाता है ||३||
'पंतं सयणासणं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - जो मुनि (पंतं सयणासणं भइत्ता - प्रान्तम् शयनासनम् भक्त्वा) असार शयन- संस्तार आदि, आसन-पीठफलकादिक को उपयोग में लाकर के, तथा उपलक्षण से असार आहार तथा वस्त्रादिक का सेवन करके (सीउन्हं विविहं दंसमसगं च भत्ता - शीतोष्णं
દ્વેષ જે રીતે એમને પરિહાય કહેવામાં આવેલ છે. એ પ્રમાણે હર્ષ ભાવ પણ પરિહાય કહેવાયેલ છે. કેમકે, હર્ષ ભાવ રાગ પરિણતિ રહે છે. તથા અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ સયાગને भुनिन्न सहुन उरता रहे है. ये बात "कृत्स्नमध्यासीत" या पह द्वारा सूत्रारे પ્રદર્શિત કરેલ છે. આ પ્રકારની પરિસ્થીતિથી સ‘પન્ન મુનિ ભિક્ષુ કહેવાય છે. । ૩ ।।
"पतं सयणासणं" इत्याहि ! "पंतं सयणासणं" इत्याहि.
अन्वयार्थ - भुनि पंतं सयणासणं - भत्ता - प्रान्तम् शयनासनम् भक्त्वा અસાર શયન-સંસ્તાર આદિ, સન-પીઠ લકાદિકને ઉપયોગમાં લઇને તથા ઉપसक्षायुर्थी असार माहार तथा वस्त्राहिछनु सेवन हीने तेम ४ सीउण्डं विविहं दंसमसगं च भत्ता - शीतोष्णं विविधं दंशमशकं च भत्तवा 'डी भने उष्णुतानी
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १५ गा. ५ भिक्षुगुणप्रतिपादनम् दंशमशकं, उपलक्षणत्वात्-मत्कुणमुलमुलादिकं च प्राप्य एतैर्दष्टे सति अव्यग्रमनाः= स्थिरचित्तो भवेत् , तथा दंशमशकादिरहित स्थानलाभेऽपि असंप्रहृष्टो भवेत, हृष्टचित्तो न भवेत् । एतादृशः समसुखदुःखः सन् यः कृत्स्नं सकलं प्राप्तं सुखदुःखम् अध्यासीत-अधिसहेत, स भिक्षुरुच्यते। अनेन मुनिभिः प्रान्तशयनासनशीतोष्णदंशमशकादिपरीषहः सोढव्य इत्युक्तम् ॥४॥ विविधं दंशमशकं च भक्तवा) तथा शीत उष्णकी वेदना को एवं विविध प्रकार के दंशमशक मत्कुण सुल सुल आदि जीवों द्वारा उत्पन्न हुई वेदना को सहन करके (अव्वग्गमणे-अव्यग्रमनाः) सदा स्थिर चित्त बना रहता है और (असंपहिठे-असंप्रहृष्टाः) दंशमशकादि रहित स्थान के लाभ में हर्षित चित्त नहीं होता है। इस प्रकार दुःख और सुख में समचित्त रहते हुए (कसिणं अहियासए स भिक्खू-कृत्स्नम् अध्यासीत स भिक्षुः) जो प्राप्त हुए सब सुखदुःख को शांतिभाव से सहन करता है वही भिक्षु है।
भावार्थ-प्रान्तशयन आसन आदि को उपयोग में लाते समय 'ये ठीक नहीं हैं नवीन होना चाहिये' तथा “यह आहार आदि भोजन सामग्री सरस नहीं है नीरस है-सरस होती तो अच्छा होता-यह शीत उष्ण वेदना नहीं सही जाती पर क्या करें? सहनी पडती है, कोई इसके लिये गति ही नहीं है" इत्यादि विचारों से रहित जिसकी दृष्टि है ऐसा साधुजन ही भिक्षु हैं। पदार्थों में विषम दृष्टिवाला मुनिजन भिक्षु नहीं है ॥४॥ વેદનાને અને વિવિધ પ્રકારના ડાંસ, મચ્છર, માંકડ, સુલસુલ આદિ જી દ્વારા उत्पन्न थती वहनाने सहन शने अव्वग्गमणे-अव्यग्रमनाः स्थिर चित्त मनी २ छ तथा असंपहिडे-असंपहष्टः iस, भ२०२ माथी २डित स्थानमा सामथी प्रसन्नयित्त थता नथी. या प्रमाणे दुः५ भने सुममा समायत्त सीन कसिणं अहि. यासए स भिक्खू-कृत्स्नम् अध्यासीत सः भिक्षुः प्राप्त यता सुम सने हमने શાંતિથી સહન કરે છે તે જ ભિક્ષુ છે.
ભાવાર્થ–પ્રાન્ત શયન આસન આદિને ઉપયોગમાં લેતી વખતે “આ ઠીક નથી, નવું હોવું જોઈએ” તથા “આ આહાર આદિ ભેજન સામગ્રી નિરસ છે, સરસ હેત તે સારું થાત, આ ઠંડીની અને ઉષ્ણતાની વેદના સહન થતી નથી. પરંતુ શું કરીએ, સહેવી પડે છે. આને માટે બીજો કોઈ ઉપાય નથી” ઈત્યાદિ. વિચારથી રહિત જેમની દષ્ટિ છે એવા સાધુજન જ ભિક્ષુ છે. પદાર્થોમાં વિષમ દષ્ટિવાળા મુનિજન ભિક્ષુ નથી. આ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०
उत्तराध्ययनसूत्रे
तथा च
मूलम् -नो सक्कियमिच्छेई नं पूर्य, णो विर्य वंदणेगं कुओ पससं । से संजय सुब्वैए तस्सी, सहिए आयगवेसए से भिक्खूं ॥५॥ छाया- - न सत्कृतमिच्छति न पूजां नापि च वन्दनकं कुतः प्रशंसाम् ? | स संयतः सुत्रतस्तपस्वी, सहित आत्मगवेषकः स भिक्षुः ||५|| टीका- 'नो सक्किय' इत्यादि ।
( यो मुनिः सत्कृतं = सत्कारम् - अभ्युत्थानादिरूपं न इच्छति = नाभिलपति, पूजां = वखपात्रादिप्राप्तिरूपां नापि च वन्दनकं चन्दनं वाञ्छति । यो मुनिरेताशोऽस्ति स प्रशंसां स्वगुणोत्कीर्त्तनरूपां कुतः कस्मात्कारणादिच्छेत् न कदा चिदपीच्छेदिति भावः । पूर्वोक्तरूपः सहितः = द्वितीयादिमुनिसहितः, यद्वा - सहितः = हितेन सह, सहित: - षट्कायरक्षापरायणः, आत्मगवेषकः = कर्मरजोऽपनयनात् 'नो सक्किय' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - जो मुनि ( सक्कियं - सत्कृतम्) सत्कारको - अभ्युत्थानादिकरूप विशेष प्रतिपत्ति को (न इच्छई-न इच्छति ) नहीं चाहता है ( न पूयं - न पूजाम् ) न पूजा को वस्त्रपात्र आदि की प्राप्तिरूप प्रतिष्ठा को चाहता है ( णो वि वंदणगं - नापि वंदनकम् ) और न " लोग मुझे वंदना करे" इस प्रकार अपने विशेष सत्कार को ही चाहता है वह (पसंसं कुओ - प्रशंशाम् कुतः) अपने गुणोत्कीर्तनरूप प्रशंसा का अभिलाबी कैसे हो सकता है। नहीं हो सकता। ऐसा (से-सः) वह साधु सदा (सहिए - सहित) द्वितीयादि मुनियों के ही साथ रहता है अथवा बह ( सहिए - स-हित) हित सहित अर्थात् षट्काय के जीवों की रक्षारूप हित करने में परायण रहता है (आयगवेसए - आत्मगवेषकः) कर्मरज के
"नो सक्किय" धत्याहि.
अन्वयार्थ - मुनि सक्कियम् - सत्कृतम् सत्हारने - अभ्युत्थानाद्वि४३५ विशेष પ્રતિપત્તિને न इच्छइ - न इच्छति व्याहता नथी, न पूयम्-न पूजाम् न पूलने आाहे छे, न वस्त्रपात्र याहिनी प्राप्ति इस प्रतिष्ठाने याहे छे. णो वि वंदणगंनापि वंदनकम भ न तो बोओ भने बहन रे." या प्रमाणे पोताना विशेष सत्कारने या छे, ते पसंस कुओ-प्रसंशाम् कुतः पोतानी गुणगाननी प्रशंसाना अभिवाषी तो अर्ध रीते मनी राई ? नथी जनता मेवा से सः ते साधु सहा सहिए - सहितः मीन मुनियोनी साथै ४ रहे थे, अथवा ते षट्ायना भवानी २क्षा ३५ हित १२वामां पराय रहे छे. आयगवेसए - आत्मगवेषकः २ ना
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १५ गा. ६ भिक्षुगुणप्रतिपादनम् शुद्धात्मस्वरूपान्वेषको यो मुनिः स संयतः सम्यग्यतनावान , सुव्रतः पञ्चमहाव्रतधारी, तपस्वी प्रशस्ततपः परायणो भवति । स एवं मुनिर्भिक्षुरुच्यते । अनेन मुनिभिः सत्कारपुरस्कारपरीषहः सोढव्य इत्युक्तम् ॥५॥ अपनयन से शुद्ध आत्मा के स्वरूप का गवेषक होता है (संजए-संयतः) सम्यक् यतना संपन्न होता है (सुधए-सुत्रतः) पंचमहाव्रतधारी होता है। (तवस्सी-तपस्वी) प्रशस्त तपकी आराधना में परायण रहता है। (स भिक्खू -स भिक्षुः) वही भिक्षु कहलाता है। इस से सूत्रकारने यह प्रदर्शित किया है कि मुनि को सत्कार पुरस्कार परीषह सहन करना चाहिए ।
भावार्थ-अपनी प्रतिष्ठा में जिसको राग नहीं है और अप्रतिष्ठा में जिसको द्वेष नहीं है-प्रशसा में जिसको हर्ष नहीं और निंदा में जिसको अमर्ष नहीं, वंदना में जिसको मोद नहीं और तिरस्कार में जिसको क्षोभ नहीं, षट्काय के जीवों की रक्षा करने रूप परमकरुणा जिसके अन्तःकरण में सदा वसी रहता है-द्वितीयादि मुनियों सहित जो विचरता है और अकेला नहीं विचरता, शुद्ध आत्मा के स्वरूप की गवेषणा में जो मन बता रहता है, पंच महाव्रतों की आराधना में जो कभी भी दोष नहीं आने देता, अनशन आदि तपों के आचरित करने में जिसको अधिक उल्लास होता है बही भिक्षु है ॥५॥ सयनयनयी शुद्ध मात्भाना स्१३पना गवेष हाय छे. संजए-संयतः सभ्य यतना संपन्न डाय छ, मुम्बए-सुव्रतः पांय भावतधारी डाय छ, तवस्सी-तपस्वी प्रशस्ततपनी माराधनामां परायर २९ छे. स भिक्खु-स भिक्षुः ते भिक्षु કહેવાય છે. આથી સૂત્રકારે એ પ્રદશિત કરેલ છે કે, મુનિએ સત્કાર પુરસ્કારપરીજહ સહન કરવા જોઈએ
ભાવાર્થપિતાની પ્રતિષ્ઠામાં જેને રાગ નથી તેમ અપ્રતિષ્ઠામાં જેને દ્વેષ નથી, પ્રશંસાથી જેને હર્ષ નથી અને નિંદાથી જેને અમર્ષ-દુઃખ નથી, વંદનામાં જેને મેહ નથી અને તિરસ્કારમાં જેને ક્ષોભ નથી. ષટ્કાયના જીની રક્ષા કરનારા પરમ કરૂણ જેને અંતઃકરણમાં સદાએ વસેલી રહે છે. અન્ય મુનિઓની સાથે જે વિચરે છે અને એકલા નથી વિચરતા. શુદ્ધ આત્માના સ્વરૂપની ગષણમાં જે મગ્ન બનીને જ રહે છે. પાંચ મહાવ્રતની આરાધનામાં જે કદી પણ દોષ આવવા દેતા નથી, અનાન આદિ તપનું આચરણ કરવામાં જેમને અધિક ઉહાસ થાય છે તેજ ભિક્ષુ છે. જે પા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे सम्पति स्वीपरीषहसहनमाहमूलम्-जेणे पुणे जहाँइ जीवियं, मोहं वा कर्सिणं णियच्छंइ।
नरनारिं पजेहे सय तवस्सी,ण य कोऊहलं उवेई सँ भिक्खू ॥६॥ छाया-येन पुनर्जहाति जीवितं, मोहं वा कृत्स्नं नियच्छति ।
नरनारि प्रजहाति सदा तपस्वी, न च कौतूहलमुपैति स भिक्षुः ॥६॥ टीका-'जेण' इत्यादि।
येन हेतुभूतेन पुनर्मुनिर्जीवितं संयमजीवीतं जहाति-परित्यजति । पुनः शब्दोऽस्य सर्वथा संयमघातितां सूचयति । वा अथवा येन कृत्स्नं सकलं, मोहं कषाय नो कषायरूपं मोहनीयं कर्म नियच्छतिबध्नाति । तपस्वी-तपःपरायणो मुनिरेवंविधं नरनारिम्नरश्च नारीचेति समाहारः नरं नारी च सदा प्रजहाति परित्यजति । अयं भावः-स्त्री साध्वो चेत् ब्रह्मचर्यरक्षणार्थ त्यजति मुनि पुरुषश्चेत् रना स्त्रियं त्यजति अथवा मुनि स्व ब्रह्मचर्यपरिपालनार्थ नरनारी
'जेण पुण' इत्यादि।
अन्वयार्थ (जेण-येन) जिसके प्रसंग में आने से मुनि (जीवियंजीवितम्) अपने संयमरूपी जीवन को बिलकुल ही (जहाइ-जहाति) छोड देता है अथवा (कसिणं मोहं नियच्छइ-कृत्स्नं मोहं नियच्छति) समस्त कषाय एवं नो कषायरूप मोहनीय कर्म का बंध करता है। इस प्रकार के (नरनारिं-नरनारि) नर और नारियों का परिचय (तवस्सी-तपस्वी) तप में परायण मुनि (पजहे-प्रजहाति) छोड देता है, तात्पर्य यह कि-अगर स्त्री अर्थात् साध्वी हो तो अपने ब्रह्मचर्य की रक्षाके लिये नर-पुरुषो के परिचय को त्याग देती हैं, और अगर नर-मुनि हो तो नारी-अर्थात् स्त्रीके परिचय को छोड देता है।
"जेण पुण" त्या!
मन्वया--जेण-येन ना प्रसमा माथी मुनि जीवियं-जीवितम् पाताना सयभ३पी बनने पास जहाइ-जहाति छोडी है छ. अथवा कसिणं मोहं णियच्छइ-कृत्स्नं मोहं नियच्छति समस्त ४ाय अने नाय३५ माखनीय भाना रे छ. या प्रारना नरनारी-नरनारी न२ मन नाशमान पश्यिय तवस्सी-तपस्वी तपमां परायण भुनि पजहे-प्रजहाति छाडी छ तात्पर्य से छ કે-જે સ્ત્રી સાધ્વી હોય તે પિતાના બ્રહ્મચર્યની રક્ષા માટે ના નામ પુરુષોના પરિચયને છોડી દે છે. અગર “ના” મુની હોય તે નારી અર્થાત્ સ્ત્રીના પરિચયને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १५ गा. ७ भिक्षुगुणप्रतिपादनम्
१३
चद्वयमपि त्यजति एव साध्वी अपि नरं नारी च त्यजति द्वयमपि त्यजति च = पुनः कौतूहलम् = अभूक्ते विषये औत्सुक्यम्, उपलक्षणत्वाद्युक्ते स्मृतिं च न उपैति न प्राप्नोति स भिक्षुरुच्यते || ६ ||
इत्थं सिंहविहारेण परीषहसहनपूर्वकं भिक्षुत्वं समर्थ्य सम्मति पिण्डविशुद्धि द्वारेण भिक्षुत्वं समर्थयति -
मूलम् - छिन्नं संरं भोमं अंतलिक्खं, सुमिणं लक्खण दंडवत्थुविज्जं । अंगवियारं सरस्संविजयं, जे" विज्जाहिं ण जीवई से भिक्खूँ ॥७॥ छाया -- छिन्नं स्वरं भौममान्तरिक्षं, स्वप्नं लक्षणं दण्डवास्तुविद्यम् । अङ्गविकारं स्वरस्य विजयः, यो विद्याभिर्न जीवति स भिक्षुः ॥७॥ टीका- 'छिन्नं' इत्यादि ।
वस्त्रादीनां छेदनम्, तद्विषयकं शुभाशुभनिरूपकं सूत्रमपि छिन्नम् । छेदनं अथवा साध्वी, स्त्री और पुरुष दोनों का परिचय छोड देती है इसी तरह साधु भी स्त्री और पुरुष दोनों का परिचय छोड देता है । तथा अभुक्त विषय में (कोउहलं - कौतूहलम् ) औत्सुक्यभाव का एवं उपलक्षण से भुक्त में स्मृतिरूप भाव का भी (न उवेइ-न उपैति ) परित्याग कर देता है । ( स भिक्खू -स भिक्षुः ) यह भिक्षु है ||६||
इस प्रकार सिंहवृत्तिपूर्वक विहार में परीषह जय करने से मुनि में भिक्षुता का समर्थन करके अब सूत्रकार पिण्ड विशुद्धि द्वारा भिक्षुताका समर्थन करते हैं ।
'छिन्नं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (छिन्नं - छिन्नम् ) वस्त्रादिकों के छेदन से शुभाशुभ के निरूपक सूत्र का नाम छिन्नसूत्र है । इसका ज्ञाता व्यक्ति वस्त्रादिकों को છેડી દે છે, અથવા સાધ્વી સ્ત્રી અને પુરુષ બન્નેના પરિચય છેાડી દે છે એ રીતે સાધુ પણ સ્ત્રી તથા પુરુષ બન્નેના પરિચય છેાડી ફ્રે છે, તથા અભુક્ત વિષયમાં कोउहलं - कौतूहलम् उत्सुताना लावना भने उपलक्षथी भुतां स्मृति३य लावनी पशु नउवेइ - नउपैति परित्याग उरी हे छ तेस भिक्खू-स भिक्षुः भुनिन्न साया भिक्षु है ॥ ॥ આ પ્રમાણે સિંહવૃત્તિપૂર્વક વિહારમા પરીષહ જય કરવાથી મુનિ ભિક્ષુતાનું સમર્થાંન કરીને હવે સૂત્રકાર પિડવિશુદ્ધિદ્વારા ભિક્ષુતાનું સમથન કરે છે.-~~
" छिन्नं " इत्यादि !
अन्वयार्थ – छिन्नं-छिन्नम् वस्त्राद्विहीना छेहनथी शुभाशुभना नि३य सूत्र નામ છિન્ન સૂત્ર છે. એને જાણનાર વ્યક્તિ વઆફ્રિકાન છિન્ન જોઈને અથવા તે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे हि-मूषकादिकृतम्, अग्निना दग्धं कण्टकादि जनितं च । इदमुपलक्षणं कज्जलकदमाधुपलेपस्यापि । उक्तं च--'अंजण-खंजण-कदमलित्ते, मूसगभक्खिय अग्गिविदड्ढे ।
तुनिय-कुटिय-पज्जवलीढे, होइ विवागु सुहो अमुहो वा ॥१॥ छाया-अञ्जन-खञ्जन-कर्दमलिप्ते, मृषकभक्षितेऽग्निविदग्धे ।
तूर्णित-कुट्टित-पर्यवलोढे भति विपाकः शुभाऽशुभो वा ॥१॥ वस्त्रस्य नव भागाः प्रकल्पनीया। तत्र दैविकादिभागव्यवस्थामाह__ "चत्तारि देवयाभागा, दो य भागा य माणुसा।
आसुरा य दुवे भागा, मज्झे वत्थस्स रखसो ॥२।। छाया-चत्वारो देवताभागाः, द्वौ च भागौ च मानुषौ ।
आसुरौ च द्वौ भागौ, मध्ये वस्त्रस्य राक्षसः ॥२॥ फलमाह-'देवेसु उत्तमो लाहो, माणुस्सेसु य मज्झिमो ।
__ आसुरेसु य गेलन्न, मरणं जाण रक्खसे ॥३॥ छिन्न देखकर या चूहों द्वारा उन्हें काटा गया देखकर अथवा अग्नि आदि द्वारा दग्ध देखकर शुभ और अशुभ का निरूपण करता है। 'छिन्नं' यह उपलक्षण है, इस से कजल कर्दम आदि द्वारा उपलिप्त वस्त्रादिक को देखकर भी शुभाशुभ का निरूपण करता है। कहा भी है
"अंजण-खंजण-कद्दमलिते, मूसगभक्खिय अग्गिविदड्ढे । तुन्निय-कुटिय-पज्जवलीढे, होइ विवागु सुहो असुहो वा ॥१॥ चत्तारी देवयाभागा, दो य भागा य माणुसा । आसुरा य दुवे भागा मज्झे वत्थस्स रक्खसो ॥२॥ देवेसु उत्तमो लाहो माणुस्सेसु य मज्झिमो ।
आसुरेसु य गेलन्नं मरणं जाण रक्खसे ॥३॥ ઉંદરથી કાપવામાં આવેલ જેઈને તેમજ અગ્નિ આદિ દ્વારા દગ્ધ થયેલ જોઈને શુભ અને અશુભનું નિરૂપણ કરે છે.
"छिन्न" या पक्ष छ. साथी Horres ४६ मा Gulaa વસ્ત્રાદિકને જોઈને પણ શુભાશુભનું નિરૂપણ કરે છે. કહ્યું પણ છે–
"अंजण-खंजण-कदमलित्ते, मसगभक्खिय अग्नि विदड्ढे। तुन्निय-कुट्टिय-पज्जवलीढे, होइ विवागु महो अहो वा ॥१॥ चत्तारि देवयाभागा, दोय भागाय माणुसा । आसुरा य दुवे भागा, मज्झे वत्थस्स रक्खसो ॥ २ ॥ देवेसु उत्तमो लाहो, माणुस्सेसु य मज्झिमो । आसुरे सु य गेलन्न मरणं जाण रक्खसे ॥ ३ ॥
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १५ गा. ७ भिक्षुगुणप्रतिपादनम् छाया-देवेषु उत्तमो लाभो, मानुषेषु च मध्यमः । __ आसुरेषु च ग्लान्यं, मरणं जानोहि राक्षसे ॥३॥ इति ।
वस्त्र में यदि अञ्जन-काजल लग जाय, खंजन गाडीके पहिये के भीतर का काला कीट लग जाय, या कर्दम अर्थात् कादव लग जाय, अथवा वस्त्र को यदि चूहा काट डाले, या वह आग से जल जाय, अथवा-वह तूर्णित अर्थात् रफू किया हुआ-तुन्ना हुआ हो, कुटित अर्थात् छिद्र युक्त हो, अथवा गौ आदि पशुओं द्वारा चबाया गया हो, तो उसका शुभ और अशुभ फल होता है ॥१॥
वस्त्र के किस भाग में किसका निवास है और किस भाग में अंजन आदि के लगने से या चूहा आदि के द्वारा छिद्र आदि होने से क्या फल होता है सो कहते हैं
वस्त्र में नौ भागों की कल्पना करनी चाहिये, उनमें चार भाग देवों के होते हैं, दो भाग मनुष्यों के, दो भाग असुरों के होते हैं, और वस्त्र का बिचला भाग राक्षसों का होता है ॥२॥
देव के भागो में कजल आदि का चिह्न होने से उत्तम लाभ होता है, मनुष्यों के भागों में मध्यम लाभ होता है, असुरों के भागों में ग्लानि होती है और राक्षसों के भाग में मरण होता है ॥३॥
વસ્ત્રમાં કદાચ આંજણ-કાજળ લાગી જાય, ખંજન ગાડાના પૈડાની મળી લાગી જાય, યા કર્દમ અર્થાત્ કાદવ લાગી જાય, અથવા વસ્ત્રને કદાચ ઉંદર કાપી નાખે, અથવા તે આગથી બળી જાય, અથવા–તે તૂર્ણિત અર્થાત રકું કરવામાં આવેતુણવામાં આવે, કુદિત અર્થાત છિદ્રવાળાં હોય, અથવા ગાય આદિ પશુઓથી ચવાચેલાં હોય, તે એનાં શુભ અને અશુભ ફળ થાય છે. તે ૧ .
વસ્ત્રના ક્યા ભાગમાં કેના નિવાસ છે અને ક્યા ભાગમાં આંજણ આદિ લાગવાથી કે, ઉંદર આદિ દ્વારા છિદ્ર વગેરે થવાથી શું ફળ થાય છે તે કહે છે–
વસ્ત્રમાં નવ ભાગની કલ્પના કરવી જોઈએ તેમાં ચાર ભાગ દેવના હોય છે, બે ભાગ મનુષ્યના, બે ભાગ અસુરોના હોય છે. અને વસ્ત્રને વચલે ભાગ રાક્ષસનો હોય છે. જે ૨ |
દેના ભાગોમાં ઉત્તમ લાભ થાય છે. મનુષ્યના ભાગોમાં મધ્યમ લાભ થાય છે, અસુરોના ભાગોમાં ગ્લાની થાય છે, અને રાક્ષસેના ભાગમાં મરણ થાય છે. મારા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६
वस्त्रशुभाशुभफलयन्त्रम् -
इसका शुभाशुभ सूचक यंत्र इस प्रकार का है
देवभाग:
देव
मनुष्य भागः - मनुष्य
देव
रत्नमालायां त्वेवमुक्तम्
એનુ શુભાશુભ સૂચક યંત્ર આ अठारनु छे
देवभागः
“निवसत्यमरा हि aaकोणे, मनुजाः पार्श्वदशान्तमध्ययोश्च । अपरेsपि च रक्षसां त्रयोंऽशाः, शयने चासनपादुकासु चैवम् ॥१॥
असुर
-देव
मनुष्य
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
મનુષ્ય
ट्रेव
रत्नभाणाभां येवु ४ छे
असुरभागः
देव
मनुष्य
देव
असुर | देव
राक्षस मनुष्य - मनुष्य भागः 1- देवभागः
असुर
देव
असुरभागः
असुर
राक्षस
असुर
असुर
देव
रत्नमाला में तो ऐसा कहा है"निवसन्त्यमरा हि वस्त्र कोणे मनुजाः पार्श्व दशान्तमध्ययोश्च । अपरेऽपि च रक्षसां त्रयोऽशाः शयने चासनपादुकासु चैवम् ॥१॥
અસુર
દેવ
અસુર
મનુષ્ય
રાક્ષસ
દેવ અસુર
उत्तराध्ययसूत्रे
- देवभागः
देव
मनुष्य
देव
અસુર
દેવ
મનુષ્ય
દેવ
-मनुष्य
- देव
देव
-મનુષ્ય
" निवसन्त्यमरा हि काणे, मानुजाः पार्श्वदशान्तमध्ययोश्च । अपरेऽपिच रक्षसां त्रयोऽशाः शयने चासनपादुकासु चैवम् ॥ १ ॥
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १५ गा. ७ भिक्षुगुणप्रतिपादनम्
कज्जल-कर्दम-गोमयलिप्ते, वाससि दग्धवति स्फटिते वा । चिन्त्यमिदं नवधा विहितेऽस्मिन्निष्टमनिष्टफलं च सुधीभिः ॥२।। भोगमाप्तिर्देवतांशे नरांशे, पुत्रप्राप्तो राक्षसांशे च मृत्युः। प्रान्ते सर्वांशेऽप्यनिष्टं फलं स्यात्, प्रोक्तं वस्त्रे नूतने साध्वसाधु ॥३॥ इति कजल-कर्दम गोमयलिप्ते वाससि दग्धवति स्फटिते वा । चिन्त्यमिदं नवधा विहितेऽस्मिन् इष्टमनिष्टफलं च सुधीभिः ॥२॥ भोगप्राप्तिर्देवतांशे नरांशे, पुत्रप्राप्तिः स्याद्राक्षसांशे च मृत्युः ।
प्रान्ते सर्वाशेऽप्यनिष्टं फलं स्यात्, प्रोक्तं वस्त्रे नूतने साध्वसाधु ॥३॥ इस विषय में रत्नमाला में इस प्रकार कहा है
वस्त्र के कोने में देवों का निवास है, दोनों तरफ के दोनों कोने के बीच में मनुष्य का निवास है, बीच के तीनों भागों में राक्षसों का निवास है। इसी प्रकार शव्या, आसन और पादुका के विषय में भी समझना चाहिये ॥१॥
यदि वस्त्र में काजल लग जाय, या कादव लग जाय, अथवा गोबर लग जाय, अथवा वस्त्र यदि जल जाय या फट जाय, तो नव कोष्ठक यंत्र में इसका शुभ और अशुभ फल समझना चाहिये ॥२॥
देवता के अंशो में कजल आदि के लगने से भोगप्राप्ति होती है, मनुष्यो के अंशो में पुत्रप्राप्ति होती है, राक्षस के अंशो में मृत्यु होती है, तथा वस्त्र के प्रान्त भाग में सर्वत्र अनिष्ट फल होता है।
कजल-कर्दम गोमय लिप्ते वाससि दग्धवति स्फटिते वा। चिन्त्यमिदं नवधा विहितेऽस्मिन् इष्टमनिष्टफलं च सुधीभिः ॥ २॥ भोगमाप्तिर्देवतांशे नरांशे, पुत्रप्राप्तिः स्याद्राक्षसांशे च मृत्युः
प्रान्ते सर्वेशेऽप्यनिष्टं फलं स्यात्, प्रोक्तं वस्त्रे नूतने साध्वसाधु ॥३॥ આ વિષયમાં રત્નમાળામાં આ પ્રમાણે કહ્યું છે
વસ્ત્રના ખૂણામાં દેને નિવાસ છે, બન્ને તરફના બને ખૂણાની વચમાં મનુષ્યોને નિવાસ છે, વચ્ચેના ત્રણ ભાગોમાં રાક્ષસેને નિવાસ છે. આજ પ્રમાણે શપ્યા, આસન અને પાદુકાના વિષયમાં પણ સમજવું જોઈએ. જે ૧ છે
કદાચ વસ્ત્રમાં આંજણ લાગી જાય, અથવા કાદવ લાગી જાય, અથવા છાણુ લાગી જાય, અથવા વસ્ત્ર કદાચ બળી જાય કે, ફાટી જાય, તે નવ કોષ્ટક યંત્રમાં એનું શુભ અને અશુભ ફળ સમજી લેવું જોઈએ. મે ૨ છે
દેવતાના અંશમાં આંજણ આદિ લાગવાથી ભોગપ્રાપ્તિ થાય છે, મનુષ્યના અંશમાં પુત્રપ્રાપ્તિ થાય છે, રાક્ષસના અંશેમાં મૃત્યુ થાય છે. તથા વસ્ત્રના પ્રાન્ત
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
एतन्मतानुसारेण
देव
_देवभागः
--देवभागः
राक्षसभागः वस्त्रशुभाशुभफ्लयन्त्रम्--
| देवः ।
राक्षसः देवः मनुष्यभागः- मनुष्यः | राक्षसः | मनुष्यः -मनुष्यभागः
। देवः । राक्षसः देवः देवभागः
राक्षसभागः तथा-स्वरं स्वरशास्त्रम् । तथा-भौम-भूकम्पादिकम् , तस्य शुभाशुभप्रतिपादकं शास्त्रमपि भौमम् । यथा-- इस प्रकार नवीन वस्त्र में कजल आदि के द्वारा शुभ अशुभ फल समझना चाहिये ॥३॥ इस मत के अनुसार वस्त्र के शुभाशुभ सूचकयंत्र इस प्रकार है
राक्षसभाग
देवभाग
देवभाग
देव राक्षस | देव । मनुष्यभाग- मनुष्य | राक्षस | मनुष्य-मनुष्यभाग
देव | राक्षस | देव । देवभाग
-देवभाग
राक्षसभाग छिन्न सूत्र का ज्ञाता इन सब निमित्तों से शुभ और अशुभ का फल ભાગમાં સર્વત્ર અનિષ્ટ ફળ થાય છે. આ પ્રમાણે નવા વસ્ત્રમાં કાજળ આદિના દ્વારા શુભ અશુભ ફળ સમજવું જોઈએ કે ૩ છે
આ મત મુજબ વસ્ત્રનું શુભાશુભ સૂચક યંત્ર આ પ્રમાણે છે.
રાક્ષસ ભાગ
દિવ ભાગ
-
દેવ ભાગ
-
-
व | राक्षस | हेव । મનુષ્ય ભાગ– મનુષ્ય | રાક્ષસ | મનુષ્ય -મનુષ્ય ભાગ
| व | राक्षस हेव ।
1-
देव माग--
भाग
રાક્ષસ ભાગ
છિન્ન સૂત્રને જાણનાર આ સઘળા નિમિત્તોથી શુભ અશુભને બતાવી શકે છે.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १५ गा. ७ भिक्षुगुणप्रतिपादनम्
"शब्देन महता भूमियंदा रसति कम्पते ।
सेनापतिरमात्यश्च, राजा राष्ट्रं च पीड्यते ॥१॥ इत्यादि । तथा-अन्तरिक्षम्-अन्तरिक्षमाकाशम्, तत्र भवमान्तरिक्षं गन्धर्वनगरादिकम् , तस्य शुभाशुभमूचकं शास्त्रमप्यान्तरिक्षम् । यथा--"कपिलं सस्यघाताय, माञ्जिष्ठं हरणं गवाम् ।
अव्यक्तवर्ण कुरुते, बलक्षोभं न संशयः ॥१॥ गन्धर्वनगरं स्निग्धं, सपाकारं सतोरणम् ।
सौम्यां दिशं समाश्रित्य, राज्ञस्तद्विजयं करम् ॥२॥ इत्यादि । तथा-स्वमम् =स्वमशास्त्रम् । यथा-- कहते है। (सरं-स्वरम् ) दूसरा है स्वरशास्त्र तथा (भोम-भौमम् ) तीसरा भौमशास्त्र है। भौमशास्त्र वह दिखलाता है कि भूमि के कंपन से शुभाशुभ कैसे जाना जाता है। कहा है
"शब्देन महता भूमियंदा रसति कम्पते ।।
सेनापतिरमालश्च, राजा राष्ट्रं च पीडयते” ॥१॥ __ अर्थात्-अगर भूमि बडे बडे शब्द के साथ कांपती हो तो सेनापति मंत्री राजा और राष्ट्र को पीडा होती है ॥१॥ चौथा है (अन्तलिक्ख-आन्तरिक्षम् ) आकाशगत गन्धर्वनगर आदि को शुभाशुभ का प्रकट करना आन्तरिक्ष निमित्तज्ञान है, जैसे-“कपिलं सस्यघाताय, मांजिष्ठं हरणं गवाम् ।
अव्यक्तवर्ण कुरुते, बलक्षोभं न संशयः ॥१॥ બીજું જ સ્વરશાસ્ત્ર તથા ત્રીજું છે ભૌમશાસ્ત્ર, ભૌમશાસ્ત્ર એ બતાવે છે કે, ભૂમિના કંપવાથી શુભાશુભ કઈ રીતે જાણી શકાય છે કહ્યું છે–
" शब्देन महता भूमिर्यदा रसति कम्पते । सेनापतिरमात्यश्च, राजा राष्ट्रं च पीड्यते ॥ १॥"
અર્થાત-જે પૃથ્વી મોટા અવાજ સાથે કાંપતી હોય તે સેનાપતિ, મંત્રી રાજા અને રોષ્ટ્રને પીડા કારક છે.
याथु अंतलिक्ख-अन्तरिक्षम् शत नगर पानिधन शुभाશુભને પ્રગટ કરવું તે આન્તરિક્ષ નિમિત્તજ્ઞાન છે. भ- “कपिलं सस्यघाताय, मांजीष्ठं हरणं गवाम् ।
अव्यक्तवर्ण कुरुते, बलक्षोभं न संशयः ॥१॥
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०
" गायने रोदनं विद्यान्नर्तने वधबन्धनम् । हसने शोचनं ब्रूयात्पठने कलहं तथा" || १ || इत्यादि ।
तथा - लक्षणं = स्त्रीपुरुषगजतुरगादीनां लक्षणप्रतिपादकं शास्त्रम् । दण्डवास्तुविद्यम्, तत्र - दण्डविद्या - दण्डस्य शुभाशुभकथनम्, 'एकपव्वं पसंसंति, दुपव्वा कलहकारिया' गन्धर्वनगरं स्निग्धं, प्राकारं सतोरणम् ।
उत्तराध्ययन सूत्रे
सौम्यां दिशं समाश्रित्य राज्ञस्तद् विजकरम् ॥" अर्थात् - अगर गन्धर्वनगर कपिल - ताम्रवर्ण का हो तो घास का नाश होता है । मजीठ-लाल वर्णवाला हो तो गायों का हरण होता है, और अव्यक्त - अस्पष्ट वर्णवाला हो तो सेनाका उपद्रव होता है, इसमें कोई संशय नहीं है ॥ १ ॥
"
अगर गन्धर्वनगर पूर्व दिशा में हो और वह स्निग्ध- चिकणा हो तो वह राजा के लिये विजयप्रद होता है ||२|| पांचवा निमित्तज्ञान है (सुविणं-स्वप्नम् ) स्वप्नशास्त्र -- जैसे -- " गायने रोदनं विद्यान्नर्तने वधबन्धनम् । हसने शोचनं ब्रूयात्, पठने कलहं तथा ॥ १ " अर्थात् - अगर स्वप्न में गाना गावे तो उसका फल रुदन - रोना होता है, नृत्य करे - नाचे तो वध और बन्धन होता है, हसे तो चिन्ता होती है और पढे तो कलह होता है ॥१॥
गंधर्वनगरं स्निग्धं, सप्रकारं सतोरणम्
सोम्यां दिशं समाश्रित्य राज्ञस्तद् विजयं करम् ॥
19
અર્થાત્—જો ગન્ધનગર કપિલ~તામ્ર વધુનું હાય તેા ઘાસનેા નાશ થાય છે. માંજી—લાલ વણુ વાળું હોય તેા ગાયાનું હરણ થાય છે. અક્ત અસ્પષ્ટવ વાળું હાય તેા સેનામાં ઉપદ્રવ થાય છે. એમાં કઇજ સંશય નથી। ૧ ।
જો ગન્ધનગર પૂર્વ દિશામાં હેય અને તે સ્નિગ્ધ-ચીકણુ હાય તે રાજાને વિજય અપાવનાર હાય છે. ॥ ૨ ॥
यांयभु निमित्तज्ञान छे सुविणं-- स्वप्न शास्त्र नेम" गायने रोदनं विद्यान्नर्तने वधबन्धनम् ।
"
हसने शोचन ब्रूयात् पठने कलहं तथा ॥ १ ॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
અર્થાત્—જો સ્વપ્નમાં ગાયન ગાય તે તેનું ફળ રુદન-રડાવનારૂ થાય છે. નૃત્ય-નાચવુ' થાય તા વધે અને અંધન થાય છે. હસે તે ચીંતા કરાવનાર થાય છે. અને ભણે તેા કલહુ કરાવનાર થાય છે. ॥ १ ॥
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १५ गा. ८ भिक्षुगुणप्रतिपादनम् इत्यादि । वास्तुविद्या प्रासादादिनिर्माणे शुभाशुभकथनम् , अङ्गविकारं-शिरःस्फुरणादि-शुभाशुभकथनम्। तथा-स्वरस्य विजयम् -स्वरस्य-पक्ष्यादिशब्दस्य विजयः शुभाशुभकथनम् । एताः विद्याःसन्ति । य एताभिर्विद्याभिन जीवति= जीविकां न करोति, स भिक्षुरुच्यते ॥७||
तथामूलम्-मंतं मूलं विविहं विजेचिंतं, वमण-विरेय॑ण-धूम-नेत्त-सिणाणं।
आउरे सरणं तिर्गिच्छियं च, तै परिन्नाय परिवए से भिक्खू ॥८॥ छाया--मन्त्रं मूलं विविधा वैद्यचिन्तां, वमन-विरेचन-धूम-नेत्र-स्नानम् ।
आतुरे स्मरणं चिकित्सितं च, तत्परिज्ञाय परिव्रजेत् स भिक्षुः ॥८॥
छठवा निमित्तज्ञान है, लक्खणं-लक्षणं, गज, घोडा तथा स्त्री पुरुषो आदि को लक्षणों को देखकर उनका शुभाशुभ कथन करना । सातमा निमित्तज्ञान है (दण्डवत्युविज़-दण्डवास्तुविद्याम् ) दंडके एक पर्व अथवा दो पर्व देखकर उसके भले बुरे का कथन करना एवं प्रासाद आदि की रचना देखकर उसका शुभाशुभ का कथन करना (अंगवयारंअङ्गविकार) अंगो के फरकने आदि से शुभाशुभ का कहना (सरस्त विजयं -स्वरस्य विजयः) पक्षी आदि के शब्दों द्वारा शुभाशुभ जानना ये सब निमित्तज्ञान हैं। इनका नाम निमित्तविद्या भी है (जे विजाहिं ण जीवई स भिक्खु-ये विद्याभिन जीवति स भिक्षुः) इन विद्याओं द्वारा जो मुनिजीविका नहीं करता है उसका नाम भिक्षु है। अर्थात् इन आठो अंग में कहे हुवे निमित्तो को नहीं कहता वही साधु है ॥७॥
छ निमित्तज्ञान के लकवणं-लक्षणं हाथी घोड। मने स्त्री पुरुष! माहिना લક્ષણોને જોઈને એના શુભાશુભનું કથન કરવું સાતમું નિમિત્તજ્ઞાન છે હ વધુ विजं-दंडवास्तुविद्याम् ६४ वास्तुविधा-नां मे ५ अथवा मे ५ धने તેના સારાબુરાનું કથન કરવું તેમ જ મહાન આદિની રચના જોઈને તેના શુભાशुमनु ४थन ४२. अंगवियारं-अङ्गविकारम् गोनु ५२४ मनिथी शुभाशुम
सरस्स विजयं-स्वरस्य विजयः पक्षी माहिना शहीद्वारा शुभाशुभ पु. मा सघणा निमित्तज्ञान छ. मेनु नाम निभित्तविधा ५५ छ जे विजाहि ण जीवई स भिक्खू-ये विद्याभिन जीवति स भिक्षुः ॥ विद्या द्वारा मुनि આજીવિકા ચલાવતા નથી. એનું નામ ભિક્ષુ દે. અર્થાત–આ આઠે અંગેમાં કહેલ નિમિત્તોને કરતા નથી તેજ સાધુ છે. જે ૭
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे टीका--'मंतं' इत्यादि ।
तत्-प्रसिद्ध मन्त्रम्=ओ ही प्रभृतिक स्वाहापर्यन्तम् , मूलम्राजहंसी-शंखपुष्पी-शरपुवादिकम् , तदगुणमूचकं शास्त्रमपि मूलमित्युच्यते, वनस्पति मूलिका कल्पशास्त्रमित्यर्थः, तत् , तथा-विविधाम् अनेकप्रकारां वैद्यचिन्ताम्पथ्यौषधात्मिकां वैधजनोचितां चिन्ताम् , यथा
"वर्जयेद् द्विदलं शूली, क्षती मांसं, ज्वरी घृतम्।
नवमन्नमतीसारी, नेत्ररोगी च मैथुनम्" ॥१॥ इत्यादि । तथा-वमन-विरेचन-धूम-नेत्र-स्नानम्-तत्र-वमनम्-वमनोपायः, अथवा-वमनफलम् -"ज्वरादौ वमनं श्रेष्ठ" मित्यादरूपम्, विरेचनं-कोष्ठशुद्धिस्तदुपायो विरेचनम् , यद्वा-विरेचनं-विरेचनफलम् तथा धूमः मनःशिलासंबन्धी भूतत्रासनोपायः, नेत्रम्-नेत्रसंस्कारकं समीराञ्जनादिकं, स्नानम् अपत्यार्थ मन्त्रौषधिजलैरभिषेचनम् , एषां समाहारस्तत्, तथा-आतुरेरोगपीडिते सति स्मरणम्-हा मातः ! हा पितः। अहं साधुर्जातोऽस्मि, सम्पति को मम शरणम् , इत्यादिरूपम् , यद्वा
तथा--' मंतं ' इत्यादि--
अन्वयार्थ-(मंतं-मंत्रम्) मंत्रोंका तथा (मूलं-मूलम् ) मूल-वनस्पति 'जडी बूटी' के गुणों के प्रतिपादक शास्त्र का (विविहं विजचिंत-विविधां
वैद्यचिन्ताम् ) अनेक प्रकारके वैद्य संबंधी विचारोंका वमण-विरेयणधूम-नेत्त-सिणाणं वमन-विरेचन-धूम-नेत्र-स्नानम् ) वमन-वमन के उपाय अथवा वमन के फल का-विरेचन-कोष्ठ शुद्धि के उपाय अथवा विरेचन के फल का धूम-भूत के डराने के लिये मनःशिला आदि के धूम का तथा नेत्रनेत्र रोग के लिये समीराचनका एवं स्नान-सन्तान के लिये मंत्रौषधिजलसे अभिषेक का तथा (आउरे सरणं-आतुरस्मरणम् ) रोग
तथा-" मंतं" त्याहि !
अन्वयाथ-मंतं-मंत्रम् भत्रोनु मलं-मुलम् भूग-वनस्पति-arsी भूटीन गुणानां प्रति५४५ शाखमा मने प्रारना विविहं विजचितं-विविधां वैद्य चिन्ताम् वध सधी वियानुवमण-विरेयण-धम-नेत्तसिणाणं-वमन-विरेचन -धम-नेत्र-स्नानम् वमन, वमनन। उपाय मथवा मननु ण, विरेयन-शुद्धिना ઉપાય અથવા વિરેચનનાં ફળ ધૂમ-ભૂતને ડરાવવા માટે મનઃશિલા આદિના ફળ, ધૂપ, નેત્ર-નેત્ર રોગને માટે સમરાંજન, અને સ્નાન–સંતાનને માટે મંત્રષધિ જળથી समिषे आउरे सरणं-आतुरे स्मरणम् ॥ ३१२थामा समधियानु २०२५ ४२वानी,
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १५ गा. ९ भिक्षुगुणप्रतिपादनम् सुब्व्यत्ययात्-आतुरस्य-रोगपीडितस्य सांसारिकस्वजनादेः स्मरणम् हा मातः ! हा पितः ! मद्विना तब कीदृशी दशा भविष्यतीत्यादिरूपम् , तथा-चिकित्सितंस्वपररोगप्रतीकारं च परिज्ञायज्ञ परिज्ञयाऽनर्थमूलं परिज्ञाय प्रत्याख्यानपरिज्ञया च परित्यज्य यः परिव्रजेत्-संयममागे विहरेत् स भिक्षुरुच्यते ॥८॥
तथा च-- मूलम्-खत्तिय-गण-उग्ग-रायपुत्ता, माहण भोइय विविहाय सिपिणो।
नों ते सिं वयइ सिलोगप्रयं,'तं परिनीय परिव्वए से भिक्खू ॥९॥ छाया--क्षत्रियगगोग्रराजपुत्राः, ब्राह्मणा भोगिका विविधाश्च शिल्पिनः ।
नो तेषां वदति श्लोकपूजं, तत्परिज्ञाय परिव्रजेत्स भिक्षुः ॥९॥ टीका--'खत्तिय' इत्यादि ।
क्षत्रियगणोग्रराजपुत्राः-तत्र-क्षत्रियः प्रसिद्धाः, गणाः मल्लादि समूहाः, उग्राः उग्रवंशीयाः कोट्टपालादयो वा. राजपुत्राः नृपमृताः, एषामितरेतरयोगस्ते, तथा-ब्राह्मणाः, भोगिका विशिष्टनेपथ्यवन्तोराजमान्या अमात्यादयः, तथाअवस्था में संबंधियों के स्मरण करने की तथा (तिगिच्छियं-विकित्सितम् ) स्व और पर के रोग के प्रतिकार का (परिन्नाय-परिज्ञाय) ज्ञ परिज्ञा से उनको अनर्थ का मूल जानकर एवं प्रत्याख्यान परिज्ञा से परित्याग कर (जो परिव्वए-यः परित्रजेत् ) जो संयममार्ग में विचरता है (स भिख्खू-स भिक्षुः) वह भिक्षु हैं ॥८॥
तथा-खत्तियगण' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(खत्तिय-गण-उग्ग-रायपुत्ताः-क्षत्रियगणोग्रराजपुत्राः) क्षत्रियवंशोद्भव व्यक्तियों की, विशिष्ट शक्तिशाली पहिलवानों की, उग्र वंश में उत्पन्न हुए मनुष्यों की, एवं राजपुत्रों की (माहण-ब्राह्मणाः) तिगिच्छियम्-चिकित्सितम् पोताना अने मीना रोगाने प्रति परिन्नाय-परिज्ञाय જ્ઞપરિજ્ઞાથી એ બધાને અનર્થનું મૂળ જાણીને અને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી પરિત્યાગ કરી जो परिबए-यः परिव्रजेत् २ सयम भाभा वियरे छ, स भिक्खु-स भिक्षुः ते ભિક્ષુ છે. ૮
तथा-"खत्तियगण." त्याह!
मन्वया -खत्तिय-णण-उग्ग- रायपुत्ता- क्षत्रिय-गणोग्रराजपुत्राः क्षत्रिय વંશમાં જન્મેલી વ્યક્તિઓની, વિશિષ્ટ શક્તિશાળી પહેલવાનની ઉગ્ર વંશમાં उत्पन्न ये मनुष्योनी, मने पुरुषानी तथा माहण-ब्राह्मणः प्राह नानी
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययसूत्रे विविधाः नानाविधाः शिल्पिन:-चित्रकाररथकारादयश्च ये सन्ति । तेषां क्षत्रियादिनां-तान् क्षत्रियादीन् यः श्लोकपूज-श्लोक:एते शोभना इत्येवंरूपा पूजा कीर्तिः, पूजा-एतेषां सत्कारपुरस्कारं कुरुतेत्येवं रूपा पूजा, अनयोः समाहारस्तत् , न वदति-न कथयति। किन्तु तत्=श्लोकपूजादिकं परिज्ञाय=ज्ञ परिज्ञया सावद्यरूपं ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यज्य यः परिव्रजेत्-संयममार्गे गच्छेत् स भिक्षुरुच्यते । 'माहण' 'भोइय' इति पदद्वयं लुप्तपथमान्तम् ॥९॥
अपरं च-- मूलम्-गिहिणो जे पव्वइयेण दिडा, अप्पवइएण व संथुया हवेजा।
ते सि इहलोइयफलटा, जो संथवं न करेई से भिक्खू ॥१०॥ छाया--गृहिणो ये प्रजितेन दृष्ट्वा, अप्रबजितेन वा संस्तुता भवेयुः ।
तेषामैहलौकिकफलार्थ, य; संस्तवं न करोति स भिक्षुः ॥१०॥ टोका--'गिहिणो' इत्यादि ।
ये गृहिणो गृहस्थाः प्रत्रजितेन गृहीतदीक्षेण साधुना दृष्टाः अवलोकिता तथा ब्राह्मण जनोंकी (भोइण-भोगिकाः) एवं भोगी जनोकी राज्यमान्य अमात्य आदिकों की तथा (विविहाय सिप्पिणो-विविधाः शिल्पिनः) अनेक प्रकार के शिल्पीजनोंकी-रथकार, चित्रकार आदि, कारीगरों की-(सीलोगपूयं-श्लोकपूजम् ) जो मुनिजन "ये बहुत अच्छे हैं इनका सत्कार पुरस्कार करो" इस प्रकार दूसरों से (नो वयइ-न वदति) नहीं कहता है किन्तु उनकी ( तं-तत् ) उस श्लोक पूजा को (परिन्नायपरिज्ञाय) ज्ञ परिज्ञा से सावधरूप जानकर एवं प्रत्याख्यान परिज्ञा से उसका परित्याग कर (परिव्वए-परिव्रजेत् ) संयममार्ग में विचरता है (सभिक्खू-स भिक्षुः) उसका नाम भिक्षु है ॥९॥ भने भोइण-भोगिकाः नानी, यमान्य मामात्य माहिनी तथा विविहाय सिप्पिणो-विविधाः शिल्पिनः मने प्रारना शिल्पा नानी २१ है२०४२, यि मावि रीगनी सिलोगपूर्य-श्लोकपूजाम् २ भुनिन “से घा०४ सास छ, मेनेस२ पु२०४।२ ४१.” मा प्रमाणे मीलने नो वयइ-नो वदति ४ा नथी परंतु तेभनी तं-तत् मे as onने परिनाय-परिज्ञाय परिशाथी सावध३५ मीन भने प्रत्याश्यान ५२ज्ञाथी परित्याग री परिचएपरिव्रजेत् सयममा भi वियरे छे स भिक्खू-स भिक्षुः तेनु नाम लिनु छ.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १५ गा. ११ भिक्षुगुणप्रतिपादनम् उपलक्षणत्वात् परिचिताश्च भवेयुः, वा=अथवा ये गृहिणः अपवजितेन-गृहस्थावस्थायामवस्थितेन संस्तुताः परिचिताः भवेयुः । तेषां तैरुभयावस्थायां परिचितैगृहस्थैः सह ऐहलौकिकफलार्थम्-इहलोकेभवम्-ऐहलौकिकम्-एतलोकसंबन्धि यत्फलं वस्त्रपात्रादि, तदर्थ-तनिमित्तम्-वस्त्रपात्रादिलाभार्थमित्यर्थः, यः संस्तवं =परिचयं न करोति स भिक्षुरुच्यते ॥१०॥ मूलम् सयणासणपाणभोयणं, विविहं खाइमसाइमं परेंसिं ।
अदए पडिसेहिए नियंठे,जे तत्थ नं पउस्लैंड से भिक्खू ॥११॥ छाया-शयनासनपानभोजने, विविधे खादिमस्वादिमे परैः ।
अदत्ते प्रतिषेधिते निर्ग्रन्थे, यस्तत्र न प्रद्वेष्टि स भिक्षुः ॥११॥ टीका--'सयणासण' इत्यादि । शयनासनपानभोजने = शयनं - शय्यासंस्तारकादि, आसनं - पीठफलकादि, अपरं च-'गिहिणो' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(जे गिहिणो-ये गृहिणः) जो गृहस्थजन (पव्वइएणप्रत्रजितेन) दीक्षित हुए साधु द्वारा (दिवा-दृष्टाः) देखे गये हों और परिचय में भी आये हों (व-वा) अथवा (अप्पव्वइएण-अप्रव्रजितेन) गृहस्थावस्था में रहे हुए उस साधु द्वारा (संथुया हवेज-सस्तुताः भवेयुः) पहिले परिचय में आये हों (तेसिं-तेषाम् ) उन दोनों प्रकार की अवस्थाओं में परिचित हुए गृहस्थोंका (यः) जो साधु (इहलोइयफलट्ठाऐहलौकिकफलार्थम् ) इसलोक संबंधी फल के लिये-वस्त्र पात्रादिक की उनसे प्राप्ति के निमित्त-संथवं न करेइ स भिक्खू-संस्तवम् न करोति स भिक्षुः) संस्तव-परिचय नहीं करता है वह भिक्षु है ॥ १०॥
त-"गिहिणो" त्या ।
मन्या -जे गिहिणो-ये गृहिण' रे ७२५ न पव्वइयेण-प्रव्रजितेन हीक्षित ने साधु द्वारा पूर्व दिहा-दृष्टाः वामां आवे मने तेमनी साथे पस्यिय ५६१ २४ गयेस डाय व-या अथवा अप्पाइएण-अप्रत्रजितेन गृहस्यावस्थामा २९सा से साधुद्वारा संथया हवेज्ज-संस्तुताः भवेयुः ५९मा पश्यियभा मावेस डाय तेसिं-तेषाम मा भन्ने प्रा२नी अवस्थामामा ५२थित सेवा - स्थानु जो-यः साधु इहलोइयप्फलट्टा-इहलौकिकफलार्थम मा यो संधी
जना भाटे-पत्र पात्रहिनी मनी पासेथी प्रातिना निमित्त संथवं न करेइस भिक्खू-संस्तवम् न करोति स भिक्षुः पश्यिय ४२॥ नथी ते भिक्षु छ. ॥ १० ॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६
उत्तराध्ययनसूत्रे पानं-धौतजलादिकम् , भोजनं-विशुद्धाहारः, एषां समाहारस्तस्मिन् , तथा-विविधे =अनेकविधे खादिमस्वादिमे-खादिमम्-अचित्तैषणीयपिण्डखजूरादिकम् , स्वादिमम् , लवङ्गादिकम् , अनयोः समाहारस्तस्मिंश्च स्वगृहे विद्यमानेऽपि परैः= गृहस्थजनेः कृपणत्वादिकारणेन अदत्ते तथा-दुर्लभबोधित्वेन प्रतिषेधिते="रे भिक्षो! न त्वया कदाऽप्यस्मदगृहे आगन्तव्यम् , न कदाचिदपि तुभ्यं किमपि दास्यामी"-त्येवं प्रतिषिद्धे च सति यो निर्ग्रन्थः साधुस्तत्र तेषु गृहस्थजनेषु ने प्रष्टि-प्रद्वेषं न करोति, स भिक्षुरुच्यते। अनेन क्रोधपिण्डपरिहार उक्तः । उपलक्षगत्वादशेषभिक्षादोषपरिहारो बाध्यः । 'परसिं' इति तृतीयाथै षष्ठी ॥११॥
तथा-सयणासण.' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(परसिं-परैः) गृहस्थजनों द्वारा (सयणासणपाणभोय णं-शयनासनपानभोजने) शयन-शय्या संस्तारक आदि-आसन-पीठफलक आदि पान-धोतजलादिक, भोजन-विशुद्ध आहार आदि तथा (विविहं खाइमसाइम-विविधे खादिमस्वादिमे) अनेकविध अचित्तएषणीय पिण्ड खजूर आदि खादिम, तथा लवङ्गादिकरूप स्वादिम वस्तु (अदए-अदत्ते) अपने घरमें विद्यमान होने पर भी कृपणतावश यदि नहीं दी गई हो, तथा दुर्लभबोधि होने के कारण (पडिसेहिए-प्रतिषेधिते) उन्होंने ऐसा भी कह दिया हो कि-रे भिक्षो ! अब तुम हमारे घर पर भूलकर भी पग मत रखना कभी भी मत आना मैं तुमको कुछ भी नहीं दंगा' इस तरह से आने के लिये निषेध भी कर दिया हो तो भी (नियंठे-निग्रन्थः) निन्य-साधु (तत्थ न पउस्सइ-तत्र न प्रद्वेष्टि) उनके ऊपर द्वेषभाव नहीं करता है (स भिक्खू-स भिक्षुः) वही भिक्षु
तथा-" सयणासण " त्या !
सन्क्याथ-एरसिं-परैः गृहस्थ मनो त२५थी सयणासणपाणभोयण-शय. नासनपानभोजने शयन-५च्या सस्तारन माहि, मासनपीठ ४ गालिपान -धौत vale 01-विशुद्ध आहार तथा विविहं खाइमं साइम-विविधे खादिमस्वादिमे अनेवि५ मथित्त-मेषीय 45 म४२ माहि, स्वामि-nि ६३५ स्वाभि वस्तु अदए-अदत्ते पोताना घरमा विद्यमान डावा छतi ५६ पशुताश ने सापामा सास नहाय तथा दुखममाधि हवाना पडिसेहिएप्रतिषेधिते सो मे ५४ डी ही डाय ,मिक्षु ! तमे समा२। घ२ ५२ ભૂલેચુકે પણ આજથી કે દીવસ પગ મુકશે નહીં. હું તમને કાંઈપણું આપનાર नथी. २ प्रमाणे मावानी मना ४२री डाय छतi ५ नियंठे-निग्रेथः निय साधु तत्थ न पउस्सइ-तत्र न प्रद्वेष्टि मना ५२ द्वेषभाव समता नथी. स भिक्खु
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १५ गा. १२ भिक्षुगुणप्रतिपादनम्
____ २७ इदानीं ग्रासैवणादोषपरिहारमाहमूलम्-जंकिंचाहारपाणगं, विविहं खाइमसाइमं परे सि लड़े
जो ततिविहेण णाणुकंपे, मणवयकायसुसंवुडे से भिक्खू ॥१२॥ छाया--यत्किचिदाहारपानकं, विविधं खाद्य-स्वाद्यं परेभ्यो लब्ध्वा ।
यस्तं त्रिविधेन नानुकम्पते, मनोवाकायसुसंटतः स भिक्षुः ॥१२॥ टीका-'जं किंचे' त्यादि ।
यत्किचित् =अल्पमपि आहारपानकम् आहारम् अन्नादिकम् , पानकं-पानीय दुग्धादिका, तथा-विविधम् अनेकप्रकारकं खाद्य-स्वाद्यम् तत्र-खाद्यम् अचितैषणीयपिण्ड खजूरादिकम् , स्वाय लवङ्गादिकम् , अनयोः समाहारस्तच्चपरेभ्यो -गृहस्थेभ्यो लब्ध्वा संप्राप्य यः साधुः तं वचनव्यत्ययात्तेनाहारादिना त्रिविधेनहै। इस प्रकार प्रतिकूल के ऊपर भी क्रोध करने के परिहार के इस कथन से अशेष भिक्षा संबंधी दोनों का भी परिहार साधु को कर देना चाहिये, यह बात जानी जाती है ॥ ११ ॥
अब यहां ग्रासैषणा के दोषों का परिहार कहते हैं'जं किच्चा' इत्यादि !
अन्वयार्थ-(विविहं-विविधम् ) अनेक प्रकार का (खाइमसाइमखाद्यम् स्वाद्यम्) खाद्य अवित्तएषणीय पिण्ड खजूरादिक आहार, खाद्यलवंगादिक आहार, तथा (आहारपाणगं-आहारपानकम् ) अन्नादिक से निष्पन्न रोटी आदिरूप आहार एवं पीने योग्य दुग्धादिकरूप आहार (परेसिं-परेभ्यः) दूसरे दाता गृहस्थों के यहां से (जं किंच-यत् किश्चित्) मात्रा में अल्प भी मिले तो भी (लद्धं-लब्ध्वा ) उसको प्राप्तकर (जो-यः) जो साधुजन (तं-तम्) उस प्राप्त आहार द्वारा (तिविहे ग-त्रिविधेन) -ल भिक्षः ते भिक्षु छे. प्रमाणे प्रति ५२ पाय धन ४२वो આ કથનથી અશેષ ભિક્ષા સંબંધી દોષને પણ પરિહાર સાધુએ કર જોઈ એ. એમ આ વાત જાણી શકાય છે. જે ૧૧ છે
હવે અહીં ગ્રામૈષણાના દેને પરિહાર કહેવામાં આવે છે – ___“जं किच्चा" त्याह!
मन्क्याथ-विविहं-विविधम् मने ५२ना खाइमसाइम-खाद्यम् स्वाधम् ખાદ્ય-અચિત્ત-એષણીય પિંડ. ખજૂર આદિ આહાર, સ્વાદ્ય-લવિંગાદિક આહાર, तथा आहारपाणगं-आहारपानकम् सन्ना४िथी नि०पन्न रोटी माहि३५ मार भने पावा योग्य मा३ि५ माढा परेसिं-परेभ्यः भीon lता त्याने त्यांथी जं किंच-यत किंचित् मात्रामा ५ ५५ भणे तो ५४ लद्ध-लब्ध्वा ने प्रात श जो-यः साधु तं-तम् ये प्रात माडार द्वारा तिविहेण-त्रिविधेन
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उत्तराध्ययनसूत्रे मनोवाकायलक्षणेन प्रकारत्रणेय बालग्लानादीन् , नानुकम्पते न ददाति स न भिक्षुरिति शेषः । उक्तं च
“असंविभागी न हु तस्स मोक्खो" इति । किन्तु यः साधु मनोवाकायसुसंवृतः मनोवाकायैः सुष्टु संवृतः-त्रिविधकारणेन बालग्लानादीननुकम्पते इति शेषः स भिक्षुरुच्यते । यद्वा-तम्-आहारादिकं नानुकम्पते-न प्रशंसति-मनोऽनुकूलस्याहारादेः प्रशंसां न करोति, उपलक्षणात्-मनः पतिकूलस्य निन्दामपि न करोति किन्तु मनोवाकाय सुसंवृतःवशीकृतमनोवाकायो भवति स भिक्षुरुच्यते । अनेनार्थतो गृद्धयभावादङ्गारदोषपरिहार उक्तः ॥१२॥ मन वचन एवं काय से (नाणुकंपे-नानुकम्पते) बाल ग्लान आदि मुनियों पर दया नहीं करता है-अर्थात् उस प्राप्त आहार को जो विभक्त कर उनको प्रदान नहीं करता है-वह भिक्षु नहीं है। क्यों कि "असंविभागी न हु तस्स मोक्खो”। 'जो संभोगी का विभाग नहीं करे उसको मोक्ष नहीं है किन्तु जो साधु (मण-वयण-काय-सुसंवुडे मनोवाकायसुसंवृतः) मन वचन एवं काय से सुसंवृत होकर उन बाल ग्लान आदि साधुजनों पर अनुकंपा करता है-अर्थात् अल्प भी प्राप्त आहार आदि को विभक्तकर उनको देता है (स भिक्खूस भिक्षु) वही भिक्षु है । अथवा उस आहारादि की प्रशंसा नही करता है और उपलक्षण से निन्दा भी कहीं करता है अर्थात् मनके अनुकूल आहार आदि की प्रशंसा जौर मनके प्रतिकूल आहार आदिकी निन्दा नहीं करता है किन्तु मनवचन काया से सुसंवृत होकर रहता है वही भिक्षु कहलाता है। गृद्धि के अभाव से अंगार दोष का परिहार कहा है ॥१२॥ भन, वयन मने आयाथी नाणुकंपे-नानुकम्पते मारी मान माहि भुनिया ५२ દયા કરતા નથી–અર્થાત્ પ્રાપ્ત થયેલા એ આહારને વિભક્ત કરી એને પ્રદાન નથી ७२ता ते भिक्षु नथी. भो, “असंविभागी न हु तस्स मोक्खो" "०२ सामान विमा नयी ४२ता ते भाक्ष भेगवी शता नथी" तेभ ले साधु मण-बयणकाय-सुसंवुडे-मनोवाकायसुसंवृतः मन क्यन मने याथी सुसवृत धन से माल ગ્લાન આદિ સાધુજનો ઉપર અનુકંપા રાખે છે અર્થાત પિતાને પ્રાપ્ત થયેલ શેડા આહાર माहिने पर विमत शन तेमने मापे छ स भिक्ख-स भिक्षुः ते मि छ. અથવા તે આહારાદિકની પ્રશંસા કરતા નથી અને ઉપલક્ષણથી નિંદા પણ કરતા નથી. અર્થાત મનને અનુકૂળ આહાર આદિની પ્રશંસા અને મનના પ્રતિકૂલ-આહાર આદિની નિંદા કરતા નથી. મનવચન અને કાયાથી સુસંવૃત થઈને રહે તેજ ભિક્ષુ કહેવાય છે. ગૃદ્ધિના અભાવમાં અંગાર દોષને પરિહાર કહેલ છે. ૧૨ા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १५ गा० १३ भिक्षुगुणप्रतिपादनम्
सम्पति धूमदोषपरिहारमाह
मूलम् - आयामैगं चैव जवोदणं चं, सीयँ सोवीर जवोदगं च ।
93
'णो हीलए पिंड नीरस तु, पंतंकुलाई परिव्वंए से भिक्यूँ ॥ १३ ॥ छाया - आचामकं चैत्र यवोदनं च, शीतं सौवीरयवोदकं च ।
नो हीलयेत् पिण्डं नीरसं तु, मान्तकुलानि परिव्रजेत् स भिक्षुः || १३|| टीका- 'आयामगं चेव' इत्यादि ।
साधुः मान्तकुलानि दरिद्रकुलानि भिक्षार्थं परिव्रजेत् = गच्छेत् । न तु सर्वदा दानशूराणां धनिनामेव कुलानि गच्छेत् । एवं सति नियतपिण्ड सेवनात् साधोधर्महानिः ः स्यात् । तथा तेषु प्रान्तकुलादिषु आचामकम् = शाकादीनामवस्रावणं वेव चैव 'च' शब्द: पुनरर्थकः, 'एव' शब्द: पूरणार्थकः, च = पुनः यत्रोदनं= यवभक्तं ' जब खोचडा' इति प्रसिद्धं, शीतम् = शीतलं पर्युषितमोदनकरपट्टि कादिकम् उपलक्षणस्वात्पर्युषिततक्रमिश्रित चणकाद्यन्नम्, तथा सौवीरयवोदकं
२९
तथा - ' आयामगं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - साधु (पंतकुलाई परिव्वए - प्रान्तकुलानि परिव्रजेत् ) आहार के लिये दरिद्रकुलों में भी जावें, ऐसा वह न करे कि सदा धनिकों के घर पर भिक्षा के लिये जाय । क्यों कि ऐसा करना नियतपिण्ड की प्राप्ति होते रहने से उस साधु के लिये चारित्र धर्म की हानि का कारण बन जाता है । अतः दरिद्रकुलों में भिक्षा के लिये जाने पर वहां उसको (आयामगं- आचामकम् ) शाकादिकों का अवस्रावण-ओसामण, तथा चुरा हुआ मसालेयुक्त अथवा विना मसाले का नमक मिर्चवाला पानी अथवा ( जवोदणं - यवभक्तम्) जब का खीचडा अथवा ( सीयं सौवीर जवोद्गं च शीतं सौवीरयवोदकं च) पर्युषित - (वासी)
तथा - " आयामगं" इत्याहि !
अन्वयार्थ – साधु पंतकुलाई परिव्वए - प्रान्तकुलानि परिव्रजेत् भाडारने માટે રિદ્ર કુળામાં પણ જાય, એવું ન કરે કે, સદા ધનિકાના ઘેરજ ભિક્ષા માટે જાય. કેમકે, આમ કરવાથી નિયતપિંડની પ્રાપ્તિ થતી હોવાથી એ સાધુના માટે પોતાના ધની હાનિનું કારણ બની જાય છે. આથી દરિદ્રકુળામાં ભિક્ષાને માટે स्वाथी खेभने आयामगं - आचामकं शा माहिनु भवस्त्रावणु-मोसाभणु थोजेसा भसासावाणा अथवा वगर भसासानु भीठा भरयांवाणु पाणी अथवा जवोदणंयवभक्तम् भवनी भीन्थडी अथवा सीयं सौवीर जवोदगं च - शीतं सौवीरयवोदकं च
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे च-तत्र सौपीरंकालिकम् , यवोदकं याधावनजलम् , अनयोः समाहारस्तच्च, समुपलभ्य, तु-पुनस्तत् नीरसं विगतास्वादं पिण्डम् अवस्रावणकादिरूपं पानीयमाहारं च न हीलयेत् कुत्सितमिदमन्नम् , अपेयमिदं पानीयम् , एवं रूपेण न निन्देत् । एतादृशः प्रान्तकुलभिक्षाचारी यः साधुः स भिक्षुरुच्यते ॥१३।।
तथा चमूलम्-सदा विविहाँ भवंति लोएं, दिव्वा माणुस्सया तहा तिरिच्छा।
भीमाभयभेरवा उराली, जो सोचा] विहेजेइ से भिक्खू ॥१४॥ छाया-शब्दा विविधा भवन्ति लोके, दिव्या मानुष्यकास्तथा तैरवाः ।
भीमा भयभैरवा उदारा, यः श्रुत्वा न विभेति स भिक्षुः ॥१॥ ओदन या रोटी आदि उपलक्षण से पर्युषित-वासी तक मिश्रित चणकादि अन्न, सौवीर-कांजिक या जौ के धोने के जल ये ही सबकुछ मिलेगा सो ये (नीरसं पीड-नीरसं पिण्डम्) नीरस आहार है। (समुपलभ्य) इसको पाकर (नो हीलए-नो हीलयेत्) ऐसे विचार से उस साधु को निंदा नहीं करना चाहीये कि 'यह कुसित अन्न है, यह पानी भी पीने योग्य नहीं है। इस प्रकार प्रान्तकुल भिक्षाचारी जो साधु होता है (स भिक्खू-स भिक्षुः) वही भिक्षु है।
भावार्थ-जो साधु अपनी भिक्षावृत्ति का लक्ष्य केवल श्रीमंतो के ही घरां को नहीं बनाता है किन्तु दरिद्रों के घरों को भी बनाता है और वहां पर उसको जो कुछ भी नीरस आहार मिलता है उसको समभाव से करता हैं वही भिक्षु है ॥१३॥ પર્યું ષિત વાસી) ભાત અથવા ટી આદિ ઉપલક્ષણથી પર્યુષિત છાશ મિશ્રિત ચણકાદિ અન્ન, સૌવીર-કાંજી અથવા જવના ધાવણનું પાણી આ બધું મળે છે. नीरसं पौंड-निरस पिण्डम् मा नीरस मा२ छ. मावो नीरस मार भगता नो हीलए-नो होलयेत् मेवा वियाथी से साधु निदान ४२० मे , “241 કુત્સિત અન્ન છે, આ પાણી પીવા યોગ્ય નથ” આ પ્રકારથી પ્રાન્તકુળ ભિક્ષાચારી જે સાધુ હોય છે તેજ ભિક્ષુ છે.
ભાવાર્થ-જે સાધુ પિતાની ભિક્ષાવૃત્તિનું લક્ષ કેવળ શ્રીમંતેનાં જ ઘરેને બનાવતા નથી પરંતુ દરિદ્રીઓના ઘરોમાં પણ ભિક્ષાવૃત્તિ માટે જાય છે અને ત્યાં તેને જે કાંઈ નિરસ આહાર મળે છે એને સમભાવથી ગ્રહણ કરે છે. તેજ ભિક્ષુ છે. ૧૩
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १५ गा. १४ भिक्षुगुणप्रतिपादनम्
टीका-'सद्दा' इत्यादि।
लोके विविधाः परीक्षापद्वेषादिना क्रियमाणत्वादनेकविधाः दिव्याः देवसम्बन्धिनः, मानुष्यका मनुष्यसम्बन्धिनः तथा तैरश्चाः तिर्यक्संबन्धिनश्च शब्दा ध्वनयो भवन्ति । एते शब्दाः भीमाः रौद्राः, भयभैरवाः-भयेन भैरवाःअत्यन्त भयजानकाः, उदारा महाध्वनिमया भवन्ति । यः साधुरेतादृशान् शब्दान् श्रुत्वा न विभेति-धर्मध्यानात् प्रचलितो न भवति, स भिक्षुरुभ्यते । अनेन सिंहविहारितायामुपसर्ग सहिष्णुत्वं निमित्तमुक्तम् ॥१४॥
तथा-'सद्दा' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(लोए-लोके) इस संसार में (विविहं-विविधम् ) परीक्षा करने के निमित्त को लेकर या द्वेष आदि कारण को लेकर विविध प्रकार के (सद्दा-शब्दाः) शब्द (दिव्वा-दिव्याः) देव संबंधी (माणुस्सयामानुष्यकाः) मनुष्यसंबंधी, (तिरिच्छा-तैरश्चाः) तिथंच संबंधी (भवं. ति-भवन्ति) होते है। जो शब्द (भीमा-भीमाः) रौद्र (भयभेरवाभयभैरवाः) एवं अत्यन्त भयजनक होते हैं जो (जो-यः) जो साधु इन शब्दो को (सोच्चा-श्रुत्वा) सुनकर के भी (ण विहेजइ-न बिभेति) नहीं डरता है-धर्मध्यान से विचलित नहीं होता है (स-भिक्खू-स भिक्षुः) वह भिक्षु है। इस कथन से इस बात की पुष्टि सूत्रकारने की है कि सिंहवत्ति से विहार करने में साधु को उपसर्ग सहिष्णु होना चाहिये।
भावार्थ-संसार में भिन्न २ प्राणियों के होने में उनकी विचारधाराए भी भिन्न २ हुआ करती हैं। कोई ऐसे भी भावुक जन होते
तथा "सदा" त्या !
मन्क्या:-लोए-लोक मा संसारमा विवि-विविधां परीक्षा श्वाना निभित्तने साधन मा त द्वेष मारणेने विविध प्रारना सद्दा-शब्दाः शम् दिव्या-दिव्याः हेव समधी, माणुसीया-मानुष्यकाः मनुष्य समाधी, तिरिच्छा-तैरिश्चाः तिय य समधी भवंति-भवन्ति थाय छ. २ ० भीमाभीमाः रौद्र अने भय-भेरवा-भवभैरवाः सत्यत लयान डाय छ जो-यः साधुन मावा शनि सोच्चा-श्रुत्वा साना छतi gण विहेज्जइ-न बिभेति उरता नथी-धम ध्यानथी वियसित यता नथी. स भिक्ख-स भिक्षुः ते लक्षु छे. આ કથનથી એ વાતની પુષ્ટી સૂત્રકારે કરી છે કે, સિંહવૃત્તિથી વિહાર કરવામાં સાધુએ ઉપસર્ગ સહિષ્ણુ બનવું જોઈએ.
ભાવાર્થ-સંસારમાં ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારનાં પ્રાણીઓ હોવાથી એમને વિચાર પણ ભિન્ન ભિન્ન હોય છે કઈ પણ ભાવિકજન હોય છે કે, સાધુને જોતાં જ શ્રદ્ધાથી
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२
उत्तराध्ययनसूत्रे सम्पति समस्तधर्माचारमूलं सम्यक्त्वस्थैर्यमाहमूलम्चायं विविहं समिच्चलोए, सहिए खेयाणुगए ये कोवियप्पा।
पन्ने अभिभूय सव्वदंसी, उवसंते अविहेउए से भिक्खू ॥१५॥ छाया - वादं विविधं समेत्य लोके, सहितः खेदानुगतश्च कोविदात्मा ।
प्राज्ञः अभिभूय सर्वदर्शी, उपशान्तः अविहेठकः स भिक्षुः ॥१५॥ हैं जो साधु को देखते ही श्रद्धा से उनके चरणां पर झुक जाते हैं
और उनके दर्शन से अपना परम अहोभाग्य मानते हैं। कितनेक ऐसे भी होते हैं जो उन साधुओ की परीक्षा कर उन्हें फिर सच्चे साधु समझकर बाद में अपना उपास्य गुरुदेव मानते हैं। कितनेक ऐसे भी होते हैं जिन के हृदय में वीतराग भी गुरुओं के प्रति हृदय में वेषकी अग्नि सिलगती रहती है। कोई देव भी साधुओं की परीक्षा किया करते हैं। विहार करते २ साधुजन भयंकर अटवी में मार्ग विस्मृति के कारण पहुँच जाते हैं, तब उनका साम्हना सिंहो से भी हो गया करता है। अतः साधुओं को चाहे देवसंबंधी भयंकर रौद्र शब्द सुनने को मिले चाहे मनुष्य संबंधी या तिथंच संबंधी। परन्तु फिर भी साधु धन्य है जो इन भयोत्पादक रौद्र शब्दों को सुनकर भी अपने धर्मध्यान से विचलित नहीं होता है। ऐसा साधु ही भिक्षु संज्ञा का अधिकारी होता है ॥१४॥ એમના ચરણોમાં ઝુકી જાય છે અને એમના દર્શનથી પિતાનું પરમ અહોભાગ્ય માને છે. કેટલાક એવા પણ હોય છે કે, તેઓ એ સાધુઓની પરીક્ષા કરીને પછીથી સાચા સાધુ સમજ્યા પછી જ તેમને પોતાના ઉપાસ્ય ગુરુદેવ તરીકે માને છે. કેટલાક એવા હોય છે કે, જેમના હૃદયમાં વીતરાગ તેમજ ગુરુઓના તરફ હદયમાં શ્રેષની અગ્નિ સળગતી રહે છે. કેઈ કઈ દેવ પણ સાધુઓની પરીક્ષા કરતા હોય છે. વિહાર કરતાં કરતાં સાધુજન જ્યારે માર્ગ ભૂલાઈ જતાં ભયંકર જંગલમાં પહોંચી જાય છે. ત્યારે તેમને સિંહને પણ સામનો કરવો પડે છે. આથી સાધુઓને ચાહે દેવ સંબંધી ભયંકર રૌદ્ર શબ્દ સાંભળવા મળે ચાહે મયુષ્ય યા તે તિર્યંચ સંબંધી છતાં પણ એ સાધુ ધન્ય છે કે જે આવા ભત્પાદક રૌદ્ર શબ્દોને સાંભળીને પણ પોતાના ધર્મધ્યાનથી વિચલિત બનતા નથી એવા સાધુ જ ભિક્ષુ સંજ્ઞાના અધિકારી હોય છે. ૧૪
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १५ गा. १५ भिक्षुगुणप्रतिपादनम
टीका-'वायं' इत्यादि।
यः साधुः लोके प्रचलितं विविधम् अनेकप्रकारं वाद-भिन्न भिन्न दर्शनाभिप्रायसूचकं वादं-यथा
सेतुकरणेऽपि धर्मों, भवत्यसेतुकरणेऽपि किल धर्मः । गृहवासेऽपि च धर्मों, बनेऽपि वसतां भवति धर्मः ॥१॥ मुण्डस्य भवति धर्मः, तथा जटाभिः सवाससां धर्मः।
गृहवासेऽपि च धर्मो. चनेऽपि वसतां भवति धर्मः ॥२॥ इति । इत्येवंरूपं दर्शनान्तराभिमतमेकान्तवादं समेत्य-परिज्ञाय=ज्ञ परिज्ञया संयमहानिरूप ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यज्य सहितः ज्ञानक्रियाभ्यां सहितः, यद्वाहितेन-परिणामसुखावहेन जिनवचनेन सहितः, किंवा-द्वितीयादिमुनिसहितः,
खेदानुगतः-खेदर्यात कर्माननेतिखेदः-संयमस्तमनुगतः, संयमयुक्त इत्यर्थः चपुनः कोविदात्मा-कोविदः-लब्धशास्त्रपरमार्थ आत्मा यस्य स तथा प्राज्ञो हेयोपादेयबुद्धिमान् अभिभूय सवदर्शी-परीषहानभिभूय रागद्वषो निराकृत्य च सर्व
तथा-'वायं' इत्यादि।
अन्वयार्थ-जो साधु (लोए विविहं वायं समिच्च-लोके विविधं वाद' समेत्य) लोकमें प्रचलित विविध मान्यताओं को ज्ञ परिज्ञा से संयम की हानिकारक जानकर पश्चात् प्रत्याख्यान परिज्ञा से उनका परित्याग कर देता है और (सहिए-सहितः) ज्ञानक्रिया की दृढता से युक्त, यद्वा परिणाम में सुखावह जिनवचन से युक्त अथवा द्वितीयादि मुनियुक्त बनकर (खेयाणुगए-खेदानुगतः) सयम की आराधना करने में लवलीन रहता है एवं (कोवियप्पा-कोविदात्मा) शास्त्रीय रहस्य ज्ञान से अपने आप को वासितकर (पन्ने-प्राज्ञः) हेय और उपादेय की बुद्धिसंपन्न बन जाता है तथा (अभिभूय-अभिभूय) अनुकूल प्रतिकूल
तथा--'वायं" त्या !
मन्वयार्थ - साधु लोए विविहं वायं समिच्च-लोके विविधं वाद समेत्य बीमा પ્રચલિત વિવિધ માન્યતાઓને જ્ઞ પરિજ્ઞાથી સંયમમાં હાનીકારક જાણીને પછીથી પ્રત્યાध्यान परिज्ञाथी तेना परित्याश छ, भने सहिए-सहितःज्ञानयानी ढाथी યુક્ત યદ્રા પરિણામમાં સુખાવહ છન વચનથી યુક્ત અથવા બીજા મુનિએથી युत मनीन खेयाणुगए-खेदानुगतः स यमनी आराधना ४२वामा सीन हे छे. भने कोवियप्पा-कोविदात्मा शासीय २७स्य ज्ञानयी पोतनी तने पासीत शन पन्ने-प्रज्ञः उय मन चाहेयनी मुद्धि सपन्न मनी काय छ. तमा अभिभूय
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४
उत्तराध्ययनसूत्रे प्राणिजातमात्मसदृशं पश्यन् , अत एव उपशान्तः कषायरहितः सन् अविहेठकः अन्यस्याखेदकः स्यात् , स भिक्षुरुच्यते ॥१५॥
तथामूलम्-असिप्पजीवी अगिहे अमित्ते, जिइंदिओ सवओ विप्पमुक्के। अणुकसाई लहुअप्पभक्खी, चिञ्चागि एगचरे से भित्तिबेमि ॥१६॥ छाया-अशिल्पजीवी अगृहः अमित्रः, जितेन्द्रियः सर्वतो विषमुक्तः ।
अणुकषायी लध्वल्पभक्षी, त्यत्वा गृहमेकचरः स भिक्षुः इति ब्रवीमि ॥१६।। टोका-'असिप्पजीवी' इत्यादि।
अशिल्पजीवी-शिल्पं-चित्रपत्रच्छेदादिविज्ञानं, तेन जीवीतुं शीलमस्येति शिल्पजीवी, न शिल्पजीवी-अशिल्पजीवी, शिल्पजीविकावर्जित इत्यर्थः, तथाअगृहः-नास्ति गृहं यस्य सः-गृहवर्जितः, तथा-अमित्रः-मित्रवर्जितः, उपलक्षणतया शत्रुवर्जितश्च, तथा-जितेन्द्रियः-जितानि स्ववशीकृतानि इन्द्रियाणि श्रोत्रापरीषहों से अचलित होकर (सव्वदंसी-सर्वदर्शी ) समस्त जगत के प्रागीयों को अपने जैसा समझने लगता है और इसी भावना के बल पर वह (उवसंते-उपशान्तः) कषाय से रहित होकर (अविहेउए-अविहेठकः) किसी भी प्राणी को खेदित नहीं करता है (स भिक्खू-स भिक्षुः) उसी का नाम भिक्षु है ॥१५॥
तथा-'असिप्पजीवी' इत्यादि।।
अन्वयार्थ (असिप्पजीवी-अशिल्पजीवी) चित्र काढना पत्र आदि का किसी विशिष्ट आकार से छेदन करना यह शिल्पविद्या है । इस शिल्पविद्या से जो अपनी जीवीका नहीं करता हो अर्थात् शिल्पीजीवी नहीं है (अभिडे-अगृहः) गृहसे जो रहित है (अमित्ते अमित्रः) मित्र अभिभूय अनु। प्रति परिषडाथा अयतित मनाने सचदंसी-सर्वदर्शी समरस જગતના તમામ પ્રાણીઓને પિતાના જેવા સમજવા લાગે છે અને એ બાવનાના ५ ५२ ते उवसंते-उपशान्तः पायथी २६ीत मनीन अविहेउए-अविहेठकः
५९४ प्राधान मे 34mता नथी स भिक्ख-स भिक्षुः तेनु नाम लिनु छ. ॥ १५ ॥ ___ तथा --"असिप्पजी त्या !
मन्या --असिप्पजीवी-अशिल्पजीवी थिa (यतयु, पत्र पाहिन ४ વિશિષ્ટ આકારથી છેદન કરવું, એ શિલ્પ વિદ્યા છે. આવી શિલ્પ વિદ્યાથી જે पोताना वन निals न सावता डाय अर्थात् २ शि५०ी नथी. अगिहेअग्रहः घरथी 2 २डित छ अमित्ते-अमित्रः भित्र तभ शरेने नथी
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १५ गा. १६ भिक्षुगुणप्रतिपादनम् दीनि येन सः, वशीकृत न्द्रिय इत्यर्थः, तथा सर्वतः सर्वप्रकारेण विप्रमुक्तः= बाह्याभ्यन्तरपरिग्रहरहितः, तथा-अणुकषायी-अणवः-स्वाल्पा:-संज्वलननामानइति यावत् , ते च ते कषायाः, ते सन्ति यस्यासौ अणुकषायी, मन्दकषायवानित्यर्थः, प्राकृतत्वात्ककारस्य द्वित्वम् । यद्वा-'अनु कषायी' इतिच्छाया अल्पकपायवानित्यर्थः। तथा-लध्वल्पभक्षी-लघूनि निःसाराणि पर्युषिताम्लतक्रमिश्रित बल्लचणकाधन्नानि अल्पानि स्तोकानि झक्षितुं शीलमस्येति लघ्वल्पभक्षी-अन्त प्रान्तानपानसेवीत्यर्थः, एतादृशः सन् यः साधुः, गृह-द्रव्यभावगृहं त्यक्त्वा एकचरः=रागद्वेषरहितः एवं शत्रु जिसका कोई नहीं है (जिइंदिओ-जितेन्द्रियः) इन्द्रियां जिसकी वश में हैं (सव्वओ विप्पमुक्के-सर्वतःविप्रमुक्तः। सर्व प्रकार से जो बाह्य एवं आभ्यंन्तर परिग्रह से रहित हुआ है तथा (अणुक्कसाईअणुकषायी) मन्दकषायवाला है ( लहु अप्पभक्खी-लध्वल्पभोजी ) लघु-निःसार, पर्युषित आम्ल तक्रमिश्रित बल्लचणक आदि अन्न-को अल्पमात्रा में जो लेता है-अर्थात्-अन्त प्रान्त अन्न पान का जो सेवन करने वाला है, ऐसा साधु गिहं चिच्चा-गृहं त्यक्त्वा) द्रव्य एवं भार गृह का परित्याग करके (एगे-एकः) रागद्वेष से रहित होकर चरेविचरेत्) संयममार्ग में विचरण करता है (स भिक्खू-स भिक्षुः) वही भिक्षु है । (त्ति बेमि-इति ब्रवीमि) इसी प्रकार भगवान के मुख से मैंने सुना है सो तुम से कहा है ।
भावार्थ-जो अशिल्पजीवी है, न जिसको अपना कोइ घर है और न जिसका कोई शत्रु व मित्र है, इन्द्रियों की दासता का जिसने परिहार कर दिया है उनके अनुसार जो नहीं चलता है प्रत्युत इन्द्रियों जिइंदिओ-जितेन्द्रियः ॥ न्द्रियो वशमा छ. सबओ विप्पमुक्ते-सर्वतः विषमुक्तः स प्रारना महा२नमने महिना परियडथी २ हित अनेस छ तथा अणुक्कसाई-अणुकषायी म पायवाणा छे. लह अप्पभक्खी-लध्वल्पभोजी લધુ-નિસાર, પર્યેષિત ખાટી છાશથી મિશ્રિત બલ્લચણક આદિ અન્નને અલ્પ માત્રામાં જે લે છે અર્થાત-અન્ત પ્રાન્ત અન્નપાનનું જે સેવન કરવાવાળા છે એવા સાધુ गृहं चिच्चा-गृहं त्यक्त्वा द्रव्य मन लाडने। परित्याग शन, एगे-एकः राषथी २डित मनीने चरे-विरचेत् सयभमागमा वियर ४२ छ स भिक्खस भिक्षुः तेल निक्षु छ (त्ति बेमि-इतिम म) मारे लगवानना भोथी જે મેં સાંભળેલ છે તે તમને કહેલ છે. - ભાવાર્થ...-જે અશિલ્પજીવી છે, જેને પિતાનું કઈ ઘર નથી તેમજ જેને કઈ મિત્ર કે શત્રુ નથી. ઈન્દ્રિયો ઉપર જેણે કાબુ મેળવેલ છે. પરંતુ એની માફક જે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे सन् विचरेत् . स भिक्षुरुच्यते । ‘इति ब्रवीमि' इत्यस्यार्थः पूर्ववद् बोध्यः ॥१६॥
इतिश्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचकपञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-शाहूछत्रपति-कोल्हापुर-राजप्रदत्त-'जैनशास्त्राचार्य पदभूषित-कोल्हा. पुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य श्री घासीलाल व्रति विचितायामुत्तराध्ययनमत्रस्य प्रियदशिन्या टीकायां स भिक्षुनामः पञ्चदशमध्ययनं समाप्तम्।
॥शुभं भूयात् ।। को ही अपने अनुसार चलाता है, परिग्रह कष्टों को सहनकरने में समर्थ है और जो अपरिग्रह के सिद्धान्त को अपने जीवन में पूर्णरूप से सिद्धान्त मार्ग के अनुसार उतारा है, तथा इसी मार्ग पर चलने के लिये जो दूसरों को भी समझाता है। प्रबल कषाय की मात्रा जिसके भीतर नहीं है अत्यंत मन्द कषाय वाला है, अर्थात्-शरीर निर्वाह के उचित ही जो अन्य प्रान्त अन्न पान का सेवन करता ह ऐसा साधु भिक्षु की कोटि में माना गया है। रागद्वेष से इसका कोई संबंध नहीं रहता है। (इति ब्रवीमि) इस प्रकार इस अध्ययन का उपसंहार करते हुए श्री सुधर्मास्वामी जबूस्वामी से कहते हैं कि-यहां तक इस अध्ययन में जो कुछ भिक्षु के विषय में कहा है वह सब मैंने वीर प्रभु के मुख से जसा सुना ह-वैसा ही तुमको कहा है अपनी निजी कल्पना से इस विषय को मने नहीं कहा है ॥ १६॥
॥ यह पन्द्रहवें अध्ययनका हिन्दी अनुवाद संपूर्ण हुवा ॥१५॥ ચ લતા નથી પરંતુ ઈન્દ્રિયોને જ પોતાની ઈચ્છા પ્રમાણે ચલાવે છે. પરિગ્રહનાં કષ્ટોને સહન કરવામાં જે સમર્થ છે અને અપરિગ્રહના સિદ્ધાંતને જેણે પોતાના જીવનમાં પૂર્ણરૂપથી સિદ્ધાંત માર્ગના અનુસાર ઉતારેલ છે, તેમજ એ માર્ગ ઉપર ચાલવા બીજાને જે સમજાવે છે. પ્રબળ કષાયની માત્રા જેની અંદર નથી, અત્યંત મંદ કષાયવાળા છે. અર્થાત-શરીર નિર્વાહના માટે જ જે અન્તપ્રાન્ત અન્ન પાનનું સેવન કરે છે એવા સાધુજ ભિક્ષુની ટિમાં માનવામાં આવેલ છે રાગદ્વેષ સાથે એમને કઈ समय डात नथी. (इति ब्रवीमि) मा प्ररे अध्ययनन। ७५ डा२ शने श्री સુધર્માસ્વામી જખ્ખસ્વામીને કહે છે કે, આ અધ્યયનમાં અહિં સુધી ભિક્ષુના વિષયમાં જે કાંઈ કહેવાયેલ છે તે બધું શ્રી વીર પ્રભુના મઢેથી જેવું સાંભળ્યું છે તેવું જ તમને કહેલ છે. મારી પિતાની ક૯પનાથી મેં કાંઈ પણ કહેલ નથી. ૧ શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના પંદરમા અધ્યયનને ગુજરાતી ભાષા અનુવાદ સંપૂર્ણ.૧પ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ षोडशमध्ययनम् ॥ व्याख्यातं पञ्चदशमध्ययनम् । अथ षोडशमारभ्यते । अस्य च पूर्वेण सहायमभि सम्बन्धः-अनन्तराध्ययने भिक्षुगुणाः प्रोक्ताः। ते गुणाश्च ब्रह्मचर्ययुक्तस्यैव भवन्ति । ब्रह्मचय तु ब्रह्मचर्यगुप्तिपरिज्ञानतः सुदृढं भवति, इत्यतोऽस्मिन्नध्ययने ब्रह्मचर्यगुप्तयोऽभिधीयन्ते, इत्यनेन संबन्धेनायातस्यास्याध्ययनस्येदमादिमं मूत्रम् -
मूलम् सुयं मे आउसं! तेणं भगवया एवमक्खायं-इह खल्लु थेरेहि भगवन्तेहिं दस बंभचेरसमाहिदाणा पण्णत्ता। जे भिक्खू सोच्चा निसम्म संजमबहुले संवरबहुले समाहिबहुले गुत्त गुत्तिदिए गुत्तबंभयारी सया अप्पमत्ते विहरेज्जा ॥१॥
छाया-श्रुतं मया आयुष्मन् ! तेन भगवता एवमाख्यातम्-इह खलु स्थविरैभगवद्भिर्दश ब्रह्मवर्य पमाधिस्थानानि प्रज्ञप्तानि। यानि भिक्षुः श्रुत्वा निशम्य संयमबहुलः संघरबहुलः समाधिवहुल: गुप्तः गुप्तब्रह्मचारी सदा अप्रमत्तो विहरेत् ॥१॥
॥सोलवां अध्ययन प्रारंभ ॥ पन्द्रहवें अध्ययन का व्याख्यान हुवा, अब सोलहवां अध्ययन प्रारंभ होता है। इस अध्ययन का संबन्ध पन्द्रहवें अध्ययन के साथ इस प्रकार है-पन्द्रहवें अध्ययन में जो भिक्षुगुण वर्णित किये गये हैं वे ब्रह्मचर्य से युक्त भिक्षु के ही हो सकते हैं । तथा ब्रह्मचर्य जब तक ब्रह्मचर्यगुप्ति का परिज्ञान नहीं होता है तबतक सुदृढ नहीं होता है अतः उसकी दृढता निमित्त इस अध्ययन में ब्रह्मचर्यगुप्तियों का कथन किया जायगा। इसी संबंध से आये हुए इस अध्ययन का यह सर्वप्रथम सूत्र है। 'सुयं मे' इत्यादि
सोमा अध्ययनन। प्रारપંદરમું અધ્યયન કહેવાઈ ગયું, હવે સેળમા અધ્યયનને પ્રારંભ થાય છે. આ અધ્યયેનને સંબંધ પંદરમા અધ્યયનની સાથે આ પ્રકારનો છે–પંદરમા અધ્યયનમાં ભિક્ષુના ગુણોનું જે વર્ણન કરવામાં આવેલ છે તે બ્રહ્મચર્યથી યુક્ત એવા ભિક્ષુઓનું જ હોઈ શકે છે. તથા બ્રહ્મચર્યગુપ્તિનું પરિજ્ઞાન જ્યાં સુધી થતું નથીનુ સુધી સુદઢ બ્રહ્મચર્ય પાળી શકાતું નથી. આથી એની દઢતા માટે આ અધ્યયનમાં બ્રહ્મચય તિઓ કથન કરવામાં આવશે. આ સંબંધથી આવેલા मा अध्ययननु मा सर्व प्रथम सूत्र छ. - "सुयं मे" त्या !
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे टीका-'सुयं मे' इत्यादि।
सुधर्मास्वामी जम्बूस्वामिनं प्रत्याह--हे आयुष्मन् ! जम्बूः ! भगवता ज्ञानादिगुणयुक्तेन तेन-लोकत्रयप्रसिद्धेन तीर्थकरेण ज्ञातपुत्रमहावीरेण एवंवक्ष्यमाणप्रकारेण आख्यातम् सकलजीवभाषापरिणामिन्या भाषया कथितम् । तन्मयाश्रुतम् । यद्वा-'आउसंतेणं' इत्येकं पदम् , आवसता इति छाया। 'मया' इत्यस्य विशेषणम् । आ-शास्त्रमर्यादानुसारेण, गुरुकुलवासे वसता मया तत् श्रुतम् । भगवत्कथितमेवार्थ तवाग्रे वर्णयामि, न तु स्वमनीषया परिकल्प्येतिभावः । भगवता यदाख्यातं तदाह-इह-अस्मिन् प्रवचने खलु-निश्चयेन स्थविरै पूर्वकालिकैः भगवद्भिः समग्रेश्वर्यादि गुणयुक्तैस्तीर्थकरैः दश-दशशंख्यकानि ब्रह्मचर्यसमाधिस्थानानि-ब्रह्म-कामसेवनत्यागस्तत्र चरणं ब्रह्मचर्य, तस्मिन् समाधिः सम्यग
सुधर्मास्वामी जंबूस्वामी से कह रहे हैं कि (आउसं-आयुष्मन्) हे आयुष्मन् ! (भगवया-भगवता) ज्ञानादिक गुणों से युक्त (तेणं-तेन) उन लोकत्रय प्रसिद्ध ज्ञातपुत्र तीर्थंकर श्री महावीर प्रभुने (एवमक्खायंएवमाख्यातम्) सकल जीवों की भाषा में परिणमित होनेवाली अपनी दिव्यवाणी द्वारा इस-वक्ष्यमाण-प्रकार से कहा सो वह (मे सुयं-मया श्रुतम्) मैने सुना-अथवा-(आउसंतेणं) यह एक पद भी हो सकता हैं इसकी छाया "आवसता" ऐसी होती है इसका अर्थ "आ-शास्त्रीय मर्यादा के अनुसार-गुरुकुल मैं निवास करनेवाले मैंने" ऐसा होता है। इससे सुधर्मास्वामी का यह अभिप्राय प्रकट होता है कि वे जो कुछ जंबू स्वामी से कह रहे हैं वह अपनी ओर से नहीं कह रहे हैं किन्तु महावीर प्रभु से उन्हों ने जैसा सुना है वैसा ही वे जंबूस्वामी से प्रकट कर कह रहे है । (इह खलु थेरेहि भगवंतेहिं दसबंभचेर समाहिट्ठाणा पण्णत्ता
अन्वयाथ—सुधास्वामी स्वामीन ४ी २ छ , सायुज्मन्! भगक्या-भगवता साना गुण्थी युत तेणं-तेन र सोभा प्रसिद्ध शतपुत्र तीर्थ ४२ श्री महावीर प्रभुणे एवमक्खाय-एवमाख्यातम् स४ वानी ભાષામાં પરિણમિત થનારી પોતાની દિવ્ય વાણી દ્વારા આ વયમાણ પ્રકારથી કહ્યું તે मे सुयं-मया श्रुतम् में सामन्यु. मया-आउसंतेणं-मा ४ ५४ ५ ६ श छ. यानी छाया " आवसता" मेवी याय छे. मानो अर्थ “ मा-शास्त्रीय भांह। અનુસાર ગુરુકુળમાં નિવાસ કરનાર મેં ” એ થાય છે. આથી સુધર્માસ્વામીને એ અભિપ્રાય પ્રગટ થાય છે કે, તેઓ જે કાઈ જબૂસ્વામીને કહી રહ્યા છે તે પિતાના તરફથી ન થીકરતા પરંતુ મહાવીર પ્રભુ પાસેથી તેમણે જે કાંઈ સાંભળેલ છે તેજ प्रमाणे प्र५८ ४२ता भूस्वामीन ४६१ २९४ छ. इह खलु थेरेहिं भगवंतेहिं दसबंभ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १६ दशविधब्रह्मचर्यसमाधिस्थाननिरूपणम् ३९ वस्थानं-त्रिकरणत्रियोगैः प्रशस्तभावेन तत्समाराधनम् , तस्य स्थानानि-कारणानि प्रजातानि-प्ररूपितानि । यानि ब्रह्मचर्यसमाधिस्थानानि श्रुत्वा गुरुमुखादा. कर्ण्य 'निशम्य अर्थतोऽवधार्य भिक्षुः कृतकारितानुमोदितपरिहारेण निर्दोषभिक्षाग्रहगशीलः, यद्वा-अष्टविधकर्मभेदनशीलो मुनिः ‘संजमबहुले' संयमबहुल:-संयमः -सकलसावद्यविरति-लक्षणस्तम् विशुद्ध विशुद्धतरादिपरिणामक्रमेण बहु बहुसंख्यकं यथा स्यात्तथा लाति-गृहातीति सयमबहुलः, यद्वा-बहुल: विशुद्ध विशुद्धतरादिक्रमेण उत्तरोत्तरस्थानप्राप्त्या प्रचुरः संयमः सकलसावधविरतिलक्षणो यस्य स तथा, प्रवर्धमानसंयमपरिणामइत्यर्थः। अत एव-संवरबहुल: संवियते-कर्मकारणं प्राणातिपातादि निरुध्यते येन परिणामेन सः संवरः, बहुल:=प्रचुरः संवरः आश्रवद्वारनिरोधलक्षणो यस्य स तथा, प्रवर्धमानास्रव इह खल स्थविरैः भगवद्भिः दश ब्रह्मचर्यसमाधिस्थानानि प्रज्ञप्तानि) वे कहते हैं कि इस प्रवचन में निश्चय से भूतकाल के तीर्थकर देवांने कि जो समस्त ऐश्वय आदि गुगों से सपन्न थे दश ब्रह्मचर्य के समाधिस्थान प्ररूपित किये है। काम सेवन का त्याग करना इसका नाम ब्रह्म है। इस ब्रह्म में जो लवलीन रहता है उसका नाम ब्रह्मचर्य है। ब्रह्मचर्य का त्रिकरणएवं त्रियोगों द्वारा जो सम्यक प्रकारसे आराधन किया जाता है उसका नाम ब्रह्मचर्य-समाधि है-अर्थात् मन वचन काय एवं कृतकारित अनुमोदना से ब्रह्मचर्य का संरक्षण ही ब्रह्मचर्थ समाधि है । इस ब्रह्मचर्य की समाधि के स्थान दश है। (जे भिक्खू सोच्चा निसम्म संजम बहुले संवरबहुले समाहिबहुले गुत्ते गुत्तिदिए गुत्तबंभयारी सया अप्पमत्त विहरेजा-यानि भिक्षुः श्रुत्वा निशम्य संयमबहुलः संवरबहुलः समाधिचेर समाहिट्ठाणा पण्णात्ता-इह खलु स्थविरैः भगवद्भिः दश ब्रह्मचर्यस्थाननि प्रज શનિ તેઓ કહે છે કે, આ પ્રવચનમાં નિશ્ચયથી ભૂતકાળના તીર્થંકર દેએ કે જે, સમસ્ત આશ્વર્ય આદિ ગુણોથી સંપન્ન હતા તેમણે બ્રહ્મચર્યનાં દશ સમાધીસ્થાન પ્રરૂપિત કરેલ છે. કામ સેવનને પરિત્યાગ કરી તેનું નામ બ્રહ્મ છે. તે બ્રહ્મમાં લવલીન થવું તેનું નામ બ્રહ્મચર્ય છે. બ્રહ્મચર્યનું ત્રણ કરણ અને ત્રણ યોગથી સમ્યક પ્રકારથી આરાધન કરાય છે તેનું નામ બ્રહ્મચર્ય સમાધી છે. અર્થાત- મન, વચન, કાયા તેમજ કરવા કરાવવાની અનુમોદનાથી બ્રહ્મચર્યનું સંરક્ષણ જ બ્રહ્મચર્ય સમાધી __ मन्यय नी समाधान। ४२ स्थान छ. जे भिक्खु सोचा निसम्म संजमबहुले संवरबहुले समाहिबहुले गुत्ते गुतिदिए गुत्तबंभयारि सया अप्पमत्ते विहरेज्जा-यानि भिक्षः श्रुत्वा निशम्य संयमबहुलः संवरवहुलः समाधिबहुलः गुप्तः गुप्तेन्द्रियः
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०
उत्तराध्ययनसूत्रे निरोधपरिणामवानित्यर्थः अत एव-समाधिबहुल:=बहुल: प्रचुरः समाधिश्चित्त स्वास्थ्यं यस्य स तथा प्रवर्धमानचित्तस्वास्थ्यसंपन्नइत्यर्थः । अत्र सर्वत्र 'बहुल' शब्दस्य आर्षत्वात्परनिपातः। तथा-गुप्तः मनोवाकाययोगैरसंयमस्थानेभ्यो रक्षितः, गुप्तित्रययुक्तइत्यर्थः। अतएव-गुप्तेन्द्रियः-गुप्तानि-स्त्र स्त्र विषयप्रवृत्तितो निरुद्धानि इन्द्रयाणि श्रोत्रादीनि येन स तथा-वशीकृतेन्द्रिय इत्यर्थः। अत एव-गुप्तब्रह्मचारी, अखण्डब्रह्मचर्यधारक इत्यर्थः, अप्रमत्तः=प्रमादरहितः सन् बहुलः गुप्तः गुप्तेन्द्रियः गुप्तब्रह्मचारी सदा अप्रमत्तो विहरेत्) इन ब्रह्मचर्य के समाधिस्थानों को निर्दोष भिक्षा ग्रहणशील भिक्षु गुरुमुख से सुनकर और अर्थरूप से उनको हृदय में धारण कर संयमबहुल बनजाता है। सकल सावद्यकर्मोंका त्याग करना इसका नाम संयम है।
इस संयम की उत्तरोत्तर विशुद्ध विशुद्धत्तर आदि परिणाम क्रम से वृद्धि करना संयमबहुलता है । अर्थात् सकलसावद्यविरतिरूप संयमके परिणामों की आगे २ हीनता न होकर प्रत्युत वृद्धि होते रहना सो संयमबहुलता है। वह जिस में हो उसको संयमबहुल कहते हैं। जब आत्मा में संयम की बहुलता होती है तब वह आत्मा संवरबहुल बन जाता है। कर्मों के आगमन के लिये द्वाररूप जो प्राणातिपातादिक पाप है वे जिन परिणामों से रुकजाते हैं उनपरिणामों का नाम संवर है। अर्थात्-नवीन कर्मों के आने के द्वारका ढकना इसका नाम संवर है । जो भिक्षु आत्मा संवर की बहुलता से सदा युक्त होता है वही संवर गुप्तब्रह्मचारि सदा अप्रमत्तो विहरेत् मा ब्रह्मन्य समाधीस्थानान निषि HिAI ગ્રહણ કરવાવાળા ભિક્ષુ ગુરુ મુખથી સાંભળીને અને અર્થરૂપથી તેને હદયમાં ધારણ કરી, સંયમબહુલ બની જાય છે. સઘળા સાવધ કર્મોને ત્યાગ કરવું એનું નામ સંયમ છે. આ સંયમની ઉત્તરોત્તર વિશુદ્ધ-વિશુદ્ધતર આદિ પરિણામ ક્રમથી વૃદ્ધિ કરવી તે સંયમબહુલતા છે. અર્થાત્ સકલસાવધવિરતિરૂપ સંયમના પરિણામોની આગળ જતાં હીનતા ન થવા પામે અને વૃદ્ધિ થતી રહે તેજ સંયમબહુલતા છે. જેનામાં તેજ હોય તેને સંયમબહુલતા કહે છે. જ્યારે આત્મામાં સંયમની બહુલતા આવે છે ત્યારે તે આત્મા સંવરબલ બની જાય છે. કર્મોના આગમનના કારરૂપ જે પ્રાણાતિપાતાદિક પાપ છે તે જે પરિણામેથી શેકાઈ જાય છે એ પરિણામેનું નામ સંવર છે અર્થાત-નવીન કર્મોના દ્વારનું ઢાંકણું એનું નામ સંવર છે. જે ભિક્ષુ આત્મા સંવરની બહુલતાથી સદા યુક્ત હોય છે તે સંવર બહુલ છે. જ્યારે આત્મામાં
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १६ दशविधब्रह्मचर्यसमाधिस्थाननिरूपणम् सदासर्वकालं विहरेत् मोक्षमार्ग विचरेत् । अयं भावः-साधुर्हि पूर्व दश ब्रह्मचर्यसमाधिस्थानानि शृणोति । ततो ब्रह्मचर्यपरिपालने स्थिरो भवति । उक्तं च--
"सोच्चा जाणइ कल्लाणं, सोचा जाणइ पावगं ।
उभयपि जाणइ सोच्चा, जं सेयं तं समायरे ॥१॥ छाया--श्रुत्वा जानाति कल्याणं, श्रुत्वा जानाति पापकम् ।
उभयमपि जानाति श्रुत्वा, यच्छ्यस्तत् समाचरेत् ॥१॥ इति । बहुल है। जब आत्मा में संवर की बहुलता आ जाती है तब वह समाधिबहुल होता है। उस भिक्षुका चित्तबिलकुल स्वस्थ हो जाता है। अशुभ संकल्प विकल्प ही चित्त की अस्वस्थता है। और यह अशुभ संकल्प विकल्प रूप अस्वस्थता आस्रव के निमित्त से होती रहती है। जब आत्मा आस्रव के अभावरूप संवर से सहित हो जाता है तब उस में विचारों द्वारा अस्वस्थता कैसे आ सकती है ? अर्थात् नहीं आ सकती इस लिये व समाधिबहुल होता है, (गुप्तः) गुप्तपद यह प्रकट करता है कि वह भिक्षु आत्मा मन वचन एवं काय इन तीनों को सदा सुरक्षित रखता है-उनकों जरा भी असंयम स्थानों की ओर नहीं जाने देता है। गुप्तब्रह्मचारी जब इन्द्रियों में फंसने की वृत्ति सर्वथा शांत हो जाती है तब वह आत्मा अपने मैथुन विरमणरूप ब्रह्मभाव को नव गुप्तियोंद्वारा सदा सुरक्षित रखता रहता है अर्थात् वह अखण्डब्रह्मचर्यका धारक हो जाता है। इस तरह वह (अप्पमत्ते-अप्रमत्तः) प्रमाद के भय से निर्मुक्त हुवा (सया विहरेजा-सदा विहरेत् ) सर्वकालमुक्ति माग में विचरण करता है। સંવરની બહુલતા આવી જાય છે ત્યારે તે સમાધીબહલ થાય છે. એ ભિક્ષુનું ચિત્ત બીલકુલ સ્વસ્થ બની જાય છે. અશુભ સંકલ્પ વિકલય જ ચિત્તની અસ્વસ્થતા છે અને એ અશુભ સંકલ્પ વિકલ્પરૂપ અસ્વસ્થતા આસવના નિમિત્તથી થતી રહે છે. જ્યારે આત્મા આસવના અભાવરૂપ સંવરથી સહિત થઈ જાય છે ત્યારે તેમાં વિચારે દ્વારા અસ્વસ્થતા કેમ આવી શકે? અર્થાત્ આવી શકતી નથી. આકારણે તે સમાધિબહલ છે ગુપ્તપદ એ પ્રગટ કરે છે કે તે ભિક્ષુ આત્મા મન વચન અને કાયા આ ત્રણેને સદા સુરક્ષિત રાખે છે. એને જરા પણ અસંયમસ્થાનો તરફ જવા દેતા નથી. ઈન્દ્રિમાં ફસાવાની વૃત્તિ જ્યારે સર્વથી શાંત બની જાય છે ત્યારે તે આત્મા પિતાના મૈથુન વિરમણરૂપ બ્રહ્મભાવને નવગુપ્તિઓ દ્વારા સદા સુરક્ષિત રાખતા રહે છે. અર્થાત્ તે અખંડ બ્રહ્મચર્યના ધારક બની જાય છે. આ રીતે અપ્રમત્ત પ્રમાદના ભયથી નિમુક્ત થઈને સર્વકાળ મુક્તિ માર્ગમાં વિચરણ કરે છે.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे एतेन 'संयमबहुलवादि दशविधब्रह्मचर्यस्थानफलम्' इति सूचितम् । तदविनाभावित्वात्तस्य । अविनामावित्वं हि-दभावे तदभावत्वम् । इह दशविध ब्रह्मचर्यस्थान विना संयमबहुलवादेरभावात् तदप्यनेन बोधितम् ॥१॥ ___ एवं सुधर्मस्वामिवचनं श्रुता जम्बूस्वामी परिपृच्छति--
मूलम् कयरे खलु ते थेरेहिं भगवतेहिं दस बंभचेरसम् पण्णता ? जे भिक्खू सोच्चा निसम्म संजमबहुले संवरबहुले समाहिबहुले गुत्ते गुत्तिदिए गुत्त बंभचारी सया अप्पमत्ते विहरेजा ॥२॥
छाया-कतराणि खलु तानि स्थविरैर्भगवद्भि देश ब्रह्मचर्यसमाधिस्थानानि प्रज्ञप्तानि ? यानि भिक्षुः श्रुत्वा निशम्य संयमबहुलः, संवरबहुलः समा. धिबहुलो गुप्तो गुप्तेन्द्रियो गुप्तब्रह्मचारी सदा अप्रमत्तो विहरेत् ॥२॥
भावार्थ-साधु जब सर्व प्रथम ब्रह्मचर्य के दश समाधिस्थानों को सुनता तभी वह सर्व प्रकार से ब्रह्मचर्य के परिपालन करने में स्थिरहोता है। कहा भी है
"सोचा जाणइ कल्लाणं, सोचा जाणइ पावगं । उभयपि जाणइ सोचा, जं सेयं तं समायरे॥"
आत्मा सुनकर ही तो कल्याण-पुण्य को जान सकता है, और सुनकर ही अकल्याण-पाप को जान सकता है । तथा दोनों बातों को भी सुनकर ही जान सकता है । इस लिये जिसमें अपना श्रेय हो उसी में ही प्रवृत्ति करनी चाहिये। दशविध ब्रह्मचर्यस्थान के विना ये संयमबहलता आदि बातें नहींहो सकती है क्यों कि ये उसकी अविनाभाविनी हैं यह बात भी इसी सूत्र से बोधित होती है ॥१॥
ભાવાર્થ–સાધુ જ્યારે સહુ પ્રથમ બ્રહ્મચર્યનાં દશ સમાધિસ્થાનને સાંભળે છે ત્યારે તે સર્વ પ્રકારથી બ્રહ્મચર્યનું પરિપાલન કરવામાં સ્થિર બને છે કહ્યું પણ છે– __“सोच्चा जाणइ कल्लाणं, सोच्चा जाणइ पावगं ।
उभयपि जाणइ सोच्चा, जं सेयं तं समायरे ॥" આત્મા સાંભળીને કલ્યાણ-પુણયને જાણી શકે છે. અને સાંભળીને જ અકલ્યાણ -પાપને જાણી શકે છે. તથા બને વાતને સાંભળીને જ જાણી શકે છે. આથી જેમાં પિતાનું શ્રેય હોય એમાં જ પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ. દશવિધ બ્રહ્મચર્યસ્થાનના વગર સંયમમાં બહુલતા આદિ વાતે આવી શકતી નથી. કારણકે એ તેની અવિના ભાવિની છે. આ વાત પણ આજ સૂત્રથી બેધિત થાય છે. તે ૧
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रिवदर्शिनी टीका अ. १६ दशविधब्रह्मचर्यसमाधिस्थाननिरूपणम्
टीका-'कयरे' इत्यादि।
हे भदन्त ! 'थेरेहि' स्थविरैः 'भगवंतेहि' भगाद्भिः 'पणत्ता' प्रज्ञप्तानि 'तानि' 'दस बंभचेरसमाहिट्ठाणा' दश ब्रह्मवर्यसमाधिस्थानानि खलु ‘कयरे' कतराणि-कानि सन्ति ? भिक्षुचर्यानि श्रुत्वा निशम्य संयमबहुलः संपरब हुलः समाधिबहुलो गुप्तो गुप्तेन्द्रियो गुप्तब्रह्मचारी अप्रमत्तश्च सन् सदा विहरेत् ॥२॥
अब दशविध ब्रह्मचर्यस्थानों को सूत्रकार कहते हैं'कयरे खलु' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-सुधर्मास्वामी के वचनों को सुनकर जंबूस्वामी उनसे पूछते हैं कि-(थेरेहिं-भगवंतेहिं दस बंभचेरसमाहिट्ठाणा पण्णत्ता कयरे खलु ते-स्थविरैः भगवद्भिः दश ब्रह्मचर्य सनाविस्थानानि प्रज्ञप्तानि तानि खल कतराणि) स्थविर भगवंतोंने जो ब्रह्मचर्य के समाधिस्थान दस कहे हैं वे कौन से हैं कि (जे भिक्खू सोचा निसम्म संजमबहुले संघरबहुले समाहिबहुले गुत्ते गुत्तिदिए गुत्त बंभयारी सया अप्पमत्ते विहरेजा-यानि भिक्षुः श्रुत्वा निशम्य सयमबहुलः संवरबहुलः समाधिबहुलः गुप्तः गुप्तेन्द्रियः गुप्तब्रह्मचारी सदा अप्रमत्तः विहरेत् ) जिन को भिक्षु सुनकर तथा हृदय में धारण कर सयमबहुल बन जाता है, संवरबहुल बन जाता है समाधिबहुल बन जाता है, गुप्त बन जाता है, गुप्तेन्द्रिय बन जाता है गुप्तब्रह्मचारी बन जाता है और सदा अप्रमत्त होकर मोक्षमार्ग में विचरण करता रहता है ॥२॥
હવે બ્રહ્મચર્યનાં દશવિધ સ્થાનોને સૂત્રકાર પ્રગટ કરે છે– "कयरे खलु" त्या !
અન્વયાર્થ–સુધર્માસ્વામીનાં વચનેને સાંભળીને જ બૂસ્વામી એમને પૂછે છે કે, थेरेहिं भगवंतेहि दस बंभवेरसमाहिट्ठाणा पण्णता कयरे खलु ते-स्थविरैः भगवद्भिः दश ब्रह्मचर्यसमाधिस्थानानि प्रज्ञप्तानि तानि खलु कतराणि स्थविर ममता से ब्रह्मययन समाधीस्थान उस छ ते या छ , जे भिक्ख सोचा निसम्म संजमबहुले संवरबहुले समाहिबहुले गुत्ते गुत्तेदिए गुत्तभयारिसया अप्पमत्ते विहरेजा-यानि भिक्षुःश्रुत्वा निशम्य संयमबहुलः संवरबहुलः समाधिबहुलः गुप्तः गुप्तेन्द्रियः गुप्तब्रह्मचारी सदा अप्रमत्तः विहरेत् २२ समजाने तथा यमा ધારણ કરીને ભિક્ષુ સંયમબહુલ બને છે. સંવરબહુલ બની જાય છે. સમાધિબહુલ બની જાય છે. ગુપ્ત બને છે. ગુતેન્દ્રિય બની જાય છે. ગુપ્તબ્રહ્મચારી બની જાય છે. તથા સદા અપ્રમત્ત બનીને મોક્ષમાર્ગમાં વિચરણ કરતા રહે છે. પરા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४
उत्तराध्ययन सूत्रे
सुधर्मास्वामी प्राहमूलम् - इमे खलु ते थेरेहिं भगवंतेहिं दस बंभचेरसमाहिदूाणा पण्णता जे भिक्खू सोच्चा निसम्म संजमबहुले संवरबहुले समाबिहुले गुत्ते गुनिंदिए गुत्तरं भयारी सया अप्पमते विहरेजा ॥३॥
छाया - इमानि खलु तानि स्थविरैर्भगपद्धिर्दश ब्रह्मचर्य समाधिस्थानानि प्रज्ञप्तानि यानि भिक्षुः श्रुत्वा निशम्य संयमबहुलः संरबद्दलः समाधिबहुल: गुप्त गुप्तेन्द्रिया गुप्तब्रह्मचारी सदा अप्रमत्तो विहरेत् ||३||
टीका- 'इमे खलु' इत्यादि -
हे जम्बू ! 'थेरेहिं' स्थविरैः भगवद्भिः प्रज्ञप्तानि कथितानि तानि दश प्रवर्य समाधिस्थानानि खलु इमानि वक्ष्यमाणानि सन्ति । शेषं पूर्ववत् ||३|| जंबूस्वामी के प्रश्न का उत्तर सुधर्मास्वामी इस सूत्र द्वारा देते हैंइमे खलु० ' इत्यादि
6
अन्वयार्थ - हे जम्बू ! (थेरेहिं भगवंतेहिं दस बंभचेर समाहिाणा पण्णत्ता - स्थविरैर्भगवद्भिर्दश ब्रह्मचर्य समाधिस्थानानि प्रज्ञप्तानि तानि खलु इमानि ) स्थविर भगवंतो ने जो ब्रह्मवर्य समाधि के दश स्थान प्ररूपित किये हैं वे ये हैं कि (जे भिक्खु सोच्चा० – यानि भिक्षुः श्रुत्वा० ) जिनको भिक्षु गुरुमुख से सुनकर और उनको हृदय में धारणकर संयमीजन अच्छी तरह संयम की आराधना करने वाले हो जाते हैं संवर तत्व से अच्छीतरह सुशोभित होने लगते हैं अच्छी तरह समाधि से संपन्न बन जाते हैं, गुप्त-मन वचन काया को गोपने वाले हो जाते हैं तथा गुप्तेन्द्रिय-इन्द्रियों को वश में कर लिया करते हैं एवं गुप्तજમ્મૂસ્વામીના પ્રશ્નના ઉત્તર સુધર્માસ્વામી આ સૂત્ર દ્વારા આપે છે. “इमे खलु” धत्याहि ! अन्वयार्थ - हे थेरेहिं भगवंतेहिं दस बभचेरसमाहिद्वाणा पण्णत्तास्थविरैर्भगवद्भि देश ब्रह्मच समाधिस्थानानि प्रज्ञप्तानि स्थविर लगवतोये व्यर्थसमाधिना में हरास्थान प्र३चित रेस छे ते मे छे ! जे भिक्खू सोच्चायानि भिक्षुः श्रुत्वा लक्षु गुरुमुभथी सांलजीने याने मेने हृध्यमां धारण अरीने સંયમીન સારી રીતે સંયમની આરાધના કરવાવાળા બની રહે છે. સ’વરતત્વથી સારી રીતે સુગેાભિત બની જાય છે. સમાધિમાં સ ંપૂર્ણપણે તત્પર ખની રહે છે, ગુપ્ત મન, વચન, કાયાને ગેાપવાવાળા થઈ જાય છે. તથા ગુપ્તેન્દ્રિય ઇન્દ્રિયાને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ. १६ दशविधब्रह्मचर्यसमाधिस्थाननिरूपणम्
तानि ब्रह्मचर्यसमाधिस्थानानि निरूपयति-
मूलम् -- तं जहा विवित्ताइं सयणासणाई सेविज्जा से निग्गंथे । नो इत्थी पसुपंडगसत्ताई सयणासणाई सेविता हवइ, से निग्गंथे । तं कहमिति चे आयरियाह - निग्गंथस्स खलु इत्थी पसुपंडगसंसताई सयणासयाई सेवामाणस्स बंभयारिस्स बंभचरे संका वा कंखा वा वितिमिच्छा वा समुप्पजिज्जा, भेयं वा लभेजा, उम्मायं वा पाउणिज्जा, दोहकालियं वा रोगायक हवेजा, केवलिपण्णत्ताओ वा धम्माओ भंसेज्जा, तम्हा नो इत्थीपसुपंडगसंसत्ताई सयणासणाई सेविता हवइ से निग्गंथे ||| ४ ||
४५
छाया तद्यथा- विविक्तानि शयनासनानि सेवेत स निग्रन्थः । नो स्त्री पशुपण्ड संसक्तानि शयनासनानि सेविता भवति, स निर्ग्रन्थः । तत्कथमिति वेदाचार्य आह-निर्ग्रन्थस्य खलु स्त्रीपशुपण्डकसंसक्तानि शयनासनानि सेवमानस्य ब्रह्मचारिणां ब्रह्म शङ्का वा काङ्क्षा वा विचिकित्सा वा समुत्पद्येत्, भेदं बालमेत, उन्मादं वा प्राप्नुयात्, दीर्घकालिकं वा रोगातङ्कं भवेद, केवलिप्रज्ञप्ताद् धर्माद् वा सेत । तस्मात् नो स्त्रीपशुपण्डकसंसक्तानि शयनासनानि सेविता भवति, स निर्ग्रन्थ : ||४||
टीका- 'तं जहा' इत्यादि ।
हे जम्बूः । तद्यथा = तेषु प्रथमं समाधिस्थानमाह - 'विवित्ताई' इत्याहतानि दश ब्रह्मचर्य समाधिस्थानानि यथा सन्ति तथा प्रदर्शयामः - यः साधुः विविब्रह्मचारी होते हुए सदा बिना किसी प्रमाद के मोक्षमार्ग में विचरते हैं ॥३॥ अब उन्ही ब्रह्मचर्य समाधिस्थानो को सूत्रकार इस प्रकार प्रकट करते हैं— 'तं जहा' इत्यादि ।
हे जम्बू ! उन दस ब्रह्मचर्य समाधिस्थानों में से प्रथम समाधिस्थान ( तं जहा - तद्यथा) इस प्रकार है- जो साधु (विवित्ताई सयणाવશમાં કરી લે છે. આ રીતે ગુપ્ત બ્રહ્મચારી બનીને કોઈપણ પ્રકારના પ્રમાદ વગર તેએ સદા મેાક્ષમાગ માં વિચરતા રહે છે. ।। ૩ ।।
હવે એ બ્રહ્મચર્ય સમાધીસ્થાનોને સૂત્રકાર આ પ્રમાણે પ્રગટ કરે છે. "तं जहा " त्याहि ! મન્વયા — હે જમ્મૂ ! એ દશ સમાધિસ્થાનામાંથી પ્રથમ સમાધીસ્થાન तं जहा - तद्यथा । प्रमाणे - साधु विवित्ताई सयणासयाई सेविज्जा से
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६
उत्तराध्ययनसूत्रे तानि-वाशुपण्डकादि वर्जितानि, शयनासनानि, तत्र शयनानि=शय्या संस्तारकादीनि, आसनानि पीठफलकादीनि, उपलक्षणत्वात् स्थानानि अन्यन्यपिवृक्षमूलादीनि रुपणि च सेवेत, स निर्ग्रन्थो भवति । इत्थं विधिमुखेनाभिधाय निषेधमुखेनाह-'नो इत्थी' इत्यादि-यः साधुः स्त्रीपशुपण्डकसंसक्तानि, तत्र-खियः= दिव्या मानुष्यो वा, पशवः अजैडकादयः, पण्डकाः नपुंसकानि एतैः संसक्तानि% सहितानि शयनासनानि सेविता-उपभोक्ता भवति, स नो-न निग्रन्थो भवति । स्त्री पशुपण्डकादि रहितस्थानस्यैव सेवनेन निर्ग्रन्थत्वं भवतीति यदुच्यने-तत्कथम् किमत्र कारणमिति शिष्यजिज्ञासा भवतिचेत्तत्र आचार्य आह-'निग्गंथस्स' इत्यादि-स्वीपशुपण्डकसंसक्तानि शयनासनानि सेवमानस्य ब्रह्मचारिणः निर्ग्रन्थस्य ब्रह्मचर्य खलु-निश्चयेन शङ्का वा स्यादिभिरत्यन्तापहतचित्ततया मिथ्यात्वोदये सति मैथुनसेवने नवलक्षमूक्ष्मजीवानां विराधना भवतीति' जिनोक्तं सत्यं वा मिथ्या सयाइं सेविजा से निग्गंथे-विविक्तानि शयनासनानि सेवेत स निग्रंथः) विविक्त-स्त्री पशु पंडक आदि से वर्जित-शयन-शय्या, संस्तारक आदि तथा आसन-पीठ फलक आदि तथा स्थान-जगह आदि को सेवन करता है वही निप्रंथ कहलाता है। इस प्रकार विधिमुख से कथन कर सूत्रकार अब इसी विषय को निषेधमुख से प्रतिपादित करते हैं-'नो' इत्यादि । (नो इत्थी पसु पंडग संसत्ताई सयणासयाई सेवित्ता हवइ से निग्गंथे-नो स्त्री पशु पंडक संसक्तानि शयनासनानि सेविता भवति स निर्ग्रन्थः) जो साधु शयन और आसन आदिको स्त्री पशुपंडक आदि से संसक्त हुए सेवित करता है-दिव्य स्त्री, मानुष स्त्री, पशु स्त्री, पंडक-नपुंसक इनसे सहित शयनआसन आदि का उपभोग करता हैवह निर्ग्रन्थ नहीं है। स्त्री पशु पंडक आदि से संसक्त पीठ फलक आदि के सेवन करने से निग्रन्थ क्यों नहीं होता है इस बात का समाधान निग्गंथे-विविक्तानि शयनासनानि सेवेत स निग्रन्थः विपित-श्री, पशु, ५७४ આદિથી વઈત-શયન-શયા સંસ્મારક આદિ તથા આસન-પીઠ ફલક આદિ તથા સ્થાન-જગ્યા આદિને સેવન કરે છે તેજ નિગ્રંથ કહેવાય છે. આ પ્રમાણે વિધિ મુખથી કહીને સૂત્રકાર હવે એજ વિષયને નિષેધ મુખથી પ્રતિપાદિત કરે છે “નો ऽत्यादि ! नो इत्थी पसुपंडग संसत्ताई सयणासयाई सेविता हवइ से निग्गंथे-नो स्त्रीषु पशुपंडक संसक्तानि शयनासनानि सेविता भवति स निग्रंथः साधु शयन भने આસન આદિને સ્ત્રી, પશુ, પંડક આદિથી દૂર રહીને સેવન કરે છે. દિવ્ય શ્રી, માનુષ સ્ત્રી, પશુ સ્ત્રી, પંડક-નપુંસક એમનાથી સહિત શયન-આસન આદિને ઉપભોગ કરે છે તે નિગ્રંથ નથી. સ્ત્રી, પશુ, પંડક આદિથી સંસક્ત પીઠ ફલક
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १६ दशविधब्रह्मचर्यसमाधिस्थाननिरूपणम् वेत्यादिरूपा शङ्का समुत्पद्यत । तथा 'कंखा वा' काङमा स्यादिसेवनाभिला रूपा काङ्क्षा वा समुत्पद्यत । विचिकित्सा 'एतावद्धमोचरणकष्टस्य फलं भविष्यति न वा ? इत्येवं स्वर्गापवर्गमुखप्राप्तिसंशयरूपा वा समुत्पद्येत। तथा-भेद-चास्त्रि विनाशं वा लभेत, उन्माद-विषयाभिलाषातिरेकाचित्तविक्षेपं वा 'पाउणिज्जा' सूत्रकार "तं कहमिति चे आयरिआह-तत्कथमितिचेत् आचार्यःप्राह" इस सूत्रांश से करते हैं। इसमें " तत्कथम् ” यह शंका के स्थान में आया है " इति चेत् आवार्य आह” यह उत्तर के स्थान में आया है-(निग्गंथस्स खलु इत्थी पसु पंडग संसत्ताई सयणासणाई सेवमानस्स बंभचेरे संका वा कंखा वा वितिगिच्छा वा समुप्पजिजानिर्ग्रन्थस्य खल स्त्री पशु पंडक संसक्तानि शयनासनानि सेवमानस्य ब्रह्मचारिणो ब्रह्मचर्य शंका वा कांक्षा वा विचिकित्सा वा समुत्पद्येतभेयं वा लभेज्जा उम्मायं वा पाउणिज्जा दीह कालियं वा रोंगायंकं हवेजा केवलिपण्णत्ताओ वा धम्माओ भंसेजा भेदं वा लभेत उन्मादं वा प्राप्नुयात् दीर्घकालिकं वा रोगातंकं भवेत् केवलि प्रज्ञप्तात् वा धर्मात् वा भ्रंसेत ) उत्तर देते हुए आचार्य कहते हैं कि-जो निर्ग्रन्थ स्त्रीपशु पंडक से संसक्त शयन एवं आसन आदि का उपभोग करता है उस निर्ग्रन्थ को अपने ब्रह्मचर्य में निश्चय से शंका उत्पन्न हो सकती है-परस्त्रीद्वारा अपहृत चित्त होने पर मिथ्यात्व के उदय से स्वयं को इस प्रकार की शंका हो सकती है कि-'भगवान् ने जो આદિનું સેવન કરવાથી નિગ્રંથ કેમ નથી બનતા આ વાતનું સમાધાન સૂત્રકાર "त कहमिति चे आयरिआह-तत्कथमिति चेत् आचार्यः प्राह" मा सूत्रांशथी हे छतेमा"तत्कथम्" से शान स्थानमा मा छ. " इतिचेत् आचाय आहे" से उत्तरना स्थानमा मावेस छ. उत्तर भापतi मायाय ४९ छे , निग्गंथस्स खलु इत्थी पसुपंडग संसत्ताई सेवमानस्स बंभचेरे संका वा कंखा वा वितिगिच्छा वा समुप्पजिज्जा-निग्रंथस्य खलु स्त्री पशुपंडक संसक्तानि शयनासनानि सेवमा. नस्य ब्रह्मचारिणो ब्रह्मचर्ये शंका वा कांक्षा वा विचिकित्सा वा समुत्पयेत् । भेयं वा लभेज्जा उम्मायं वा पाउणिज्जा दीहकालियं वा रोगायंकं हवेज-भेदं वा लभेत उन्मादं वा प्राप्नुयात् दीर्घकालिकं वा रोगातंकं भवेत् । ने निथ श्री, पशु, પંડકથી સંસક્ત શયન અને આસન આદિને ઉપભેગ કરે છે એ નિગ્રંથને પોતાના બ્રહ્મચર્યમાં નિશ્ચયથી શંકા ઉત્પન્ન થાય છે પરસ્ત્રી દ્વારા અપહતચિત્ત થવાથી મિથ્યાત્વના ઉદયના કારણે પિતાને આ પ્રકારની શંકા થઈ શકે છે કે, ભગવાને
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सूत्रे
प्राप्नुयात् । तथा स्त्रीपशुपण्डक संसक्तशयनासनानि सेवमानस्य ब्रह्मचारिणः कामाधिक्यात दीर्घकालिकं दीर्घकालभावि रोगातङ्कं वा, तत्र रोगः दाहज्वरजीर्णज्वरादिकः, आतङ्कः = शीघ्रघाती हृदयशूल - मस्तकशूल-कर्णशूलादिकः भवेत् । कामा धिक्यात्कामिनां दश भावाः = अवस्था भवन्ति । दशभावाश्चेत्थम् - प्रथमे जायते चिन्ता, द्वितीये द्रष्टुमिच्छति । तृतिये दीर्घनिःश्वासश्चतुर्थे ज्वर आविशेत् ॥ १ ॥
6
४८
मैथुन सेवन करने में नौलाख सूक्ष्म जीवों की विराधना होना कहा है सो सत्य है अथवा असत्य है । कांक्षा - साधु को स्त्र्यादि सेवन करनेरूप अभिलाषा भी उत्पन्न हो सकती है। विचिकित्सा - साधु को ऐसा संशय हो सकता है कि इतने धर्माचरण करने में जो मैं कष्ट सहन कर रहा हूँ सो उसका फल स्वर्ग अपवर्ग संबन्धी सुख मुझे प्राप्त होगा या नहीं । भेद- चारित्र विनाश का नाम भेद हैस्त्री पशुपंडक आदि से संसक्त शयनासन आदि सेवन करने वाले साधु का चारित्र से पतन भी हो सकता है। इस तरह करनेवाले साधु के चित्त में विषयाभिलाषा के अतिरेक से उन्माद - पागलपना भी हो सकता है तथा दीर्घकालिक रोगों का एवं आतंकों का उपद्रव भी हो सकता है । दाहज्वर जीर्णज्वर आदि का नाम रोग एवं सद्यः प्राणापहारी हृदयशूल, मस्तकशूल कर्णशूल आदि का नाम आतंक है । काम की अधिकता से कामीजनों की दश प्रकार की अवस्थाएं होती हैं- वे इस प्रकार से हैंજે મૈથુન સેવન કરવામાં નવલાખ સૂક્ષ્મ જીવાની વિરાધના થતી હોવાનું કહેલ તે સત્ય છે કે અસત્ય છે? શકા-સાધુને સ્ત્રીઆદિ સેવન કરવારૂપ અભિલાષા પણ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. વિચિકિત્સા-સાધુને એવા સંશય થઇ શકે છે કે, આટલું ધર્મા ચરણુ કરવામાં હું કષ્ટ સહન કરી રહ્યો છુ તે તેનું ફળ સ્વ, અપવર્ગ' સંબ ંધિ સુખ भने प्राप्त थशे हैं नहीं ? लेह-यरित्र विनाशनु नाम लेह छे. स्त्री. पशु, थंड આદિથી સંસકત શયન-આસન આદિ સેવન કરવાવાળા સાધુનું ચારિત્રથી પતન પણ થઈ શકે છે. આ પ્રમાણે કરવાવાળા સાધુના ચિત્તમાં વિષયાભિલાષાના અતિરેકથી ઉન્માદ-પાગલપણું પણ આવી જાય છે. તથા દીર્ધકાલીક રેગાને તેમજ આતકાના ઉપદ્રવ પણ થઈ જાય છે. દાહવર, જીણુ જવર આદિનું નામ રાગ અને सद्यःप्राणापहारी हृदयशूण, भस्त शूज, अयुशूज, आहेिनु नाम खत छ, अमनी અધિકતાથી કામીજનાની ક્રશ પ્રકારની અવસ્થાએ થાય છે તે આ પ્રમાણે છે–
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ. १६ दशविधब्रह्मचर्यसमाधिस्थाननिरूपणम्
पश्चमे दह्यते गात्रं, षष्ठे भक्तं न रोचते।।
सप्तमे च भवेत्कम्पं उन्मादश्चाष्टमे भवेत् ॥२॥ नवमे प्राणसन्देहो, दशमे मरणं भवेत् । इति । तथा-अतिक्लिष्ट कर्मोदयेन के बलिप्रज्ञप्तात सर्वज्ञोपदिष्टात् धर्माद-श्रुतचारित्ररूपाद् वा भंसेत-भ्रष्टो भवेत, यत एवं 'तम्हा' तस्मात्कारणात् यः साधुः श्री पशु पण्डक संसक्तानि शयनासनानि सेविता-उपभोक्ता नो भवति, स निग्रन्थ उच्यते ॥ ४ ॥
॥ इति प्रथमं ब्रह्मचर्यसमाधिस्थानम् ।। "प्रथमे जायते चिन्ता, दितीये द्रष्टुमिच्छति । तृतीये दीघनिश्वास, श्चतुर्थ ज्वर आविशेत् ॥१॥ पंचमे दह्यते गात्रम्, षष्ठे भक्तं न रोचते। सप्तमे च भवेत्कंप, उन्मादश्चाष्टमे भवेत् ॥२॥
नवमे प्राणसंदेहो, दशमे मरणं भवेत् ॥" प्रथम अवस्था में कामिनी विषयक विचार, द्वितीय में उसको देखने की इच्छा, तृतीय में दीर्घनिश्वासों का आना, चतुर्थ में ज्वर का होजाना, पंचम में शरीर में दाह होने लगना, षष्ठ में भोजन में अरूचि हो जाना, सप्तम में शरीर कांपने लगता, अष्टम में उन्माद होना, नवम में प्राणों का संदेह और दशमी अवस्था में मरण होना ये काम की दश अवस्थाएँ हैं। तथा जो साधु स्त्री पशु पंडक संसक्त शयन आसन का सेवन करता हैं वह केवलि प्रज्ञप्त श्रुतचारित्ररूप धर्म से भी भ्रष्ट-पतित हो जाता है । (तम्हा-तस्मात्) इस लिए साधु को चाहिये
" प्रथमे जायते चिन्ता, द्वितीये द्रष्टुमिच्छिति । तृतीये दिर्घनिश्वास, श्चतुथै ज्वरआविशेत् ॥ १ ॥ पंचमे दह्यते गात्रम् पष्ठे भक्तं न रोचते ।। सप्तमे च भवेत्कंप, उन्मादश्चाष्टमे भवेत् ॥ २ ॥ नवमे प्राणसंदेहो, दशमे मरणं भवेत् ॥"
પ્રથમ અવસ્થામાં કામિની વિષયક વિચાર, બીજી અવસ્થામાં એને જોવાની ઇચ્છા ત્રીજી અવસ્થામાં દીર્ઘનિશ્વાસનું આવવું જેથી અવસ્થામાં જવરનું આવવું, પાંચમી અવસ્થામાં શરીરમાં દાહ થવા માંડ, છઠ્ઠી અવસ્થામાં ભોજન અરુચિ થવી, સાતમી અવસ્થામાં શરીરનું કાંપવા માંડવું આઠમી અવસ્થામાં ઉન્માદ થવે, અવરથામાં પ્રાણ માટે સંદેહ છે, અને દશમી અવસ્થામાં મરણ થવું આ પ્રમાણે કામની દશ અવસ્થા છે જે સાધુ સ્ત્રી, પશુ પંડક સંસક્ત શયન આસનનું સેવન કરે છે તે કેવલી પ્રજ્ઞસ શ્રુતચારિત્ર રૂપ ધર્મથી પણ ભ્રષ્ટ-પતિત થઈ જાય છે.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
अथद्वितीयमाहमूलम् --णो इत्थीणं कथं कहेत्ता हवइ से निग्गंथे। तं कहमिति चे आयरियाह-निग्गंथस्स खलु इत्थीणं कहं कहेमाणस्स बंभयारिस्स बंभचेरे संका वा कंखा वा वितिगिच्छा वा समुप्पजिज्जा, भेयंवा लभेजा, उम्मायं पा पाउणिजा दीहकालियं वा रोगायकं हवेज, केवलि पन्नत्ताओधम्माओवाभंसिज्जा तम्हा नो इत्थीणं कहं कहेजा ॥५॥
छाया-नो खीणां कथां कथयिता भवति, स निम्रन्थः । तत्कथमिति चेदाचार्य आह-निर्ग्रन्थस्य खलु स्त्रीणां कथां कथयतो ब्रह्मचारिणो ब्रह्मचर्य शङ्का वा काङ्क्षा वा विचिकित्सा वा समुत्पद्येत, भेदं वा लभेत, उन्मादं वा प्राप्नुयात् , दीर्घकालिकं वा रोगातङ्कं भवेत् , केवलिप्रज्ञप्ताद् धर्माद् वा भ्रंसेत । तस्मात् नो स्वीणां कथां कथयेत् ॥५।।।
टीका-'णो इत्थीणं' इत्यादि ।
यः स्वीणां कर्णाटलाटादि देशोद्भवानां स्त्रीणां कथां='कर्णाटी सुरतोपचार चतुरा, लाटी विदग्धप्रिया' इत्यादि रूपां कथां, यद्वा-'ब्राह्मणक्षत्रियाधुच्चजा
कि वह (इत्थी पसु पंडग संसत्ताई सयणासयणाई सेविता नो हवइ से निग्गंथे-स्त्री पशुपंडक संसक्तानि शयनासनानि सेविता नो भवति स निर्ग्रन्थः) स्त्री पशु पंडक से संसक्त शयन एवं आसन आदि क सेवन नहीं करे। तभी वह वास्तविक निर्ग्रन्थों की संज्ञा में आ सकता है॥४॥
॥ इस प्रकार यह प्रथम ब्रह्मचर्यसमाधिस्थान कहा गया है। अब छितीयस्थान कहा जाता है-'णो इत्थीणं' इत्यादि। __अन्वयार्थ हे जम्बू ! (इत्थीणं कथं कहेत्ता हवइ-स्त्रीणां कथां कथयिता भवति ) जो साधु स्त्रीजनों की कथा करता है-ऐसी बातें करता है कितम्हा-तस्मात् मा माटे साधुये है, इत्थी पसु पंडग संसत्ताई सयणासयाई सेविता नो हवा से निग्गंथे-स्त्री पशुपंडग संसक्तानि शयनासनानि सेविता नो भवति स निग्रेन्थः स्त्री, पशु, ५४थी ससत शयन मने मासन माहिन सेवन ન કરવું. ત્યારે જ તે વાસ્તવિક નિગની સંજ્ઞામાં આવી શકે છે. એ જ છે છે આ પ્રમાણે આ પ્રથમ બ્રહ્મચર્ય સમાધિસ્થાન કહેવામાં આવેલ છે
वे भी स्थान ४ामयावे छ.-"णो इत्थीणं" त्या !
अन्वयाथ-3 यू इत्थीणं कथं हवइ-स्त्रीणां कथां कथयिता भवति साधु स्त्री नानी वात ४२ छ, मेवी वात! ४२ छ, “कर्णाटी सुरतोपचारचतुरा लाटी विद
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टका अ. १६ दशविधब्रह्मचर्यसमाधिस्थाननिरूपणम्
तीयेयम्, उग्रादिकुलोत्पन्नयम्, अहो ! महाराष्ट्रिकाणां रूपम्, पञ्चाम्बूनदायानां नेपथ्यं नयनानन्दजनकम्' इत्येवं रूपां जातिकुलरूपनेपथ्यविषयां, पद्मिनी चि fort हस्तिनी शङ्खिनी मुग्धा मध्याप्रौढादिवर्णनरूपां च कथां नो कथयिता भवति, स निर्ब्रन्थो भवति । स्त्री सम्बन्धिकथां नो न कथयति, स एव निर्ग्रन्थो भवतीति यदुच्यते, तत्कथम् = किमत्र कारणम् ? इति शिष्यजिज्ञासा भर्वाद चेत्र आचार्य आह- 'निग्गंथस्स' इत्यादि-स्त्रीणां कथां कथयतो ब्रह्मचारिणो निर्थन्थस्य ब्रह्मचर्ये खलु निश्वयेन शङ्का वा = एनां सेवे न वेति संशयः समुत्पद्येत. काङ्क्षा वा = मैथुनेच्छा वा समुत्पयेत, विचिकित्सा वा= एतादृशकठिनधर्मा“कर्णाटी सुरतोपचारचतुरा लाटी विदग्धप्रिया” कर्णाटक देश की स्त्री सुरतोपचार में बडी चतुर होती है ! लाइ देश की स्त्री विदग्धप्रिय होती है - अथवा- यह ब्राह्मण जाति की है, यह क्षत्रिय जाति की है यह उग्रवंश में उत्पन्न हुई है । इत्यादि रूप से स्त्री विषयक जाति, कुल, रूप एवं नेपथ्य की चर्चा करना इसका नाम स्त्री कथा है । इसी प्रकार पद्मिनी, चित्रिणी, शंखिनी, हस्तिनी, मुग्धा, प्रौढा आदिरूप से वर्णन करना भी स्त्रीकथा है । निर्ग्रन्थ को इस प्रकार की स्त्रीकथा नहीं कहनी चाहिये । क्यों कि (इत्थीणं कथं कहेत्ता नो हबर से निग्गंथे-त्रीणां कथां कथयिता नो भवति स निर्ग्रन्थः) स्त्रीकी कथा करनेवाला साधु नहीं होता है (तं कहमिति चे आयरिआह-तत्कथमिति चेत् आचार्य आह) साधु को इस प्रकार की कथा क्यों नहीं करनी चाहिये तो इसका उत्तर आचार्य इस प्रकार देते है कि- (निग्गंथस खलु इत्थीणं कह कहेमाणस्स भयारिस्स भरे संकावा कंवा वा वितिमिच्छा वा समुप्पजिज्जाग्धप्रिया" अट देशनी स्त्रीओ सुरतोपयारमां धणा यतुर होय छे, बाट देशनी સ્ત્રી વિદગ્ધ પ્રિય હેાય છે, અથવા આ બ્રાહ્મણ જાતિની છે, આ ક્ષત્રિય જાતિની છે, આ ઉગ્રવ’શમાં ઉત્પન્ન થયેલ છે, ઇત્યાદિરૂપ જે શ્રી વિષયક જાતિ, કુળ, રૂપ બનેનેપથ્યની ચર્ચા કરવી આનું નામ સ્ત્ર કથા છે આજ પ્રમાણે પદ્ધિનિ ચિત્રીણી, શંખણી, હસ્તીની મુગ્ધા, પ્રૌઢા, આદરૂપથી વર્ણન કરવું એ પણ શ્રી કથા છે. નિ થ્રે भाषा प्रारनी स्त्री, नानी बातो ही पशु न रखी हो म है, इत्थीणं कथं heat नो हवाइ से निग्गंथे- स्त्रीणां कथां कथयिता नो भवति स निर्ग्रथः खीयोनी हुथा पुरनार साधु नथी उडवता. तं कहमिति चे आयारियाह- तत्कथमितिचेत् બાષાય ગાદ સાધુએ આવા પ્રકારની કથા કેમ ન કરવો જોઇએ? આના ઉત્તર खान्यार्य मा प्रमाणे या छे. निग्गंथस्स खलु इत्थीणं कहं कहेमाणस्म-निर्ग्रथस्य खलु स्त्रीणां कथां कथयतो ने साधु यावी स्त्रीयोनी बातो औरे छे. बंभयारिस्स बंभ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
५१
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे चरणस्य परलोके फलं भविष्यति न वा ? इत्येवं स्वर्गापर्वर्गसुखप्राप्तिसंशयरूपा वा समुत्पधेत । भेदं वा लभेतेत्यादीन । व्याख्या पूर्ववद् बोध्या। अत एवं तस्मात् खलु-निश्चयेन निग्रन्थः स्त्रीणां कथां नो कथयेत् ॥५॥
॥ इति द्वितीयं ब्रह्मचर्यसमाधिस्थानम् ।। अथ तृतीयमाहमूलम्--णो इत्थीहिं सद्धिं सन्निसिज्जागए विहरित्ता हवइ, से निग्गंथे। तं कहमिति चे आयरियाह-निग्गंथस्स खल्लु इत्थाहिं सद्धिं निर्ग्रन्थस्य खलु स्त्रीणां कयां कथयतो ब्रह्मचारिणो ब्रह्मचर्थे शंका वा कांक्षा वा विचिकित्सा वा समुप्तधेत) जो साधु इस प्रकार की कथा करता है उस ब्रह्मचारी साधु के ब्रह्मचर्य में साधु को स्वयं मैं इसका सेवन करूं या नहीं इस प्रकार का संशय हो सकता हैं । कांक्षा-मैथुन करने की इच्छा उत्पन्न हो सकती है। विचिकित्सा-इस प्रकार के कठिन धर्माचरण का परलोक में फल होता होगा या नहीं इस प्रकार की स्वर्ग और अपवर्ग की सुखप्राप्ति रूप संशय भी उत्पन्न हो सकता है। इसी तरह (भेयं वा लभेजा उम्मायं वा पाउणिज्जा दीह कालियं वा रोगायक हवेज्जा केवलि पण्णत्ताओ धम्माओ वा भंसेज्जा-भेदं वालभेत उन्मादं वा प्राप्नुयात् दीर्घकालिकं रोगातंकं वा भवेत् केवलिप्रज्ञप्तात् धर्मात वा भ्रंसेत ) इन समस्त पदों का अर्थ पीछे जैसा लिखा गया है वैसा ही यहाँ पर लगा लेना चाहिये। (तम्हा नो इत्थीणं कहं कहेज्जा-तस्मात् नो स्त्रीणां कथां कथयेत् ) इसलिये निर्ग्रन्थ साधु को स्त्रीकथा नहीं करनी चाहिये ॥५॥ चेरे संका वा कंखा वा वितिगिच्छा वा समुप्पज्जेजा-ब्रह्मचारिणो ब्रह्मचर्ये शंका वा कांक्षा वा चिकित्सा वा समुत्पधेत से ब्रह्मयारा साधुना ब्रह्मय मां-ई આનું સેવન કરૂં, કે નહીં? આવી જાતને સંશય થઈ જાય છે.
શંકા-મથુન કરવાની ઈચ્છા પણ આથી જાગી જાય છે. ચિકિત્સા આ પ્રકારના કઠણ ધર્માચરણથી પરલોકમાં એનું ફળ મળશે કે નહી? આ પ્રકારની સ્વર્ગ અને ઉપવર્ગની सुभप्राप्ति३५ संशय ५ -25 Mय छ. या रीते भेयं वा लभेजा उम्माय वा पाउगिज्जा दीहकालियं वा रोगायंकं वा हवेज्जा-केवलि पण्णत्ताओ धम्माओ वा भसित्ता-भेदं वा लभेत उन्मादं वा प्राप्नुयात् दीर्घकालिकं रोगातंकं वा भवेत केवलिप्रज्ञप्तात् धर्मात् वा भ्रंसेत मे समस्त होना अथ पाछ प्रमाणे કહેવાયેલ છે એવો જ અહીં પણ સમજી લેવું જોઈએ. આ માટે તિગ્રંથ સાધુએ સ્ત્રી કથા ન કરવી જોઈએ. આપા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रिवदर्शिनी टीका अ. १६ दशविधब्रह्मचर्यसमाधिस्थाननिरूपणम् सन्निसेज्जागयस्स बंभयारिस्स बंभचेरे संका वा कंखा वा वितिगिच्छा वा समुप्पजिजा, भेयं वालभेजा, उम्मायं वा पाउणिज्जा, दीहकालियं वा रोगायंकं हवेजा, केवलिपणत्ताओ वा धम्माओभंसिज्जा, तम्हा खलु नो निग्गंथे इत्थीहिं सद्धिं सन्निसिजाए विहरिजा ॥६॥
छाया--नो स्त्रीभिः सार्द्ध सभिषधागतो विहर्ता भवति, स निर्ग्रन्थः । तत्कथमिति चेदाचार्य आह-निर्ग्रन्थस्य खलु स्त्रीभिः साढे सन्निषद्यागतस्य ब्रह्मचारिणो ब्रह्मचर्ये शङ्का वा काझा वा विचिकित्सा बा समुत्पद्यत, भेदं वा लभेत, उन्मादं वा प्राप्नुयात् , दीर्घकालिकं वा रोगातङ्कं भवेत् । केबलिप्र. ज्ञप्ताद् वा धर्माद् भंसेत । तस्मात्खलु नो निग्रन्थः स्त्रीभिः साई सन्निषद्या. गतो विहरेत् ॥६॥
टीका-'णो इत्थीहिं' इत्यादि।
यः साधुः स्त्रीभिः सार्ध सह सन्निषद्यागतः-संनिषीदन्ति-सम्यगुपविशन्ति जना अस्यामिति सन्निषद्यापट्टिकापीठफलकचतुष्ककाधासनम्, तां गतः तत्रोपविष्टः सन् विहर्ता अवस्थाता नो भवति, स निग्रन्थो भवति । उपलक्षणत्वात् - यत्र स्थाने स्त्री पूर्वमुपविष्टा आसीत्तत्र स्थाने घटिकादयं यावदुपवेष्टा न भगति स निग्रंथो भवति ॥६॥
॥ इति तृतीयं समाधिस्थानम् ॥ तृतीय ब्रह्मचर्यसमाधि स्थान इस प्रकार है-'णो इत्थीहि इत्यादि। ___ अन्वयार्थ---जो साधु (इत्थीहिं सद्धि सन्निसिज्जागए विहरित्ता नो हवइ-स्त्रीभिः सार्ध सन्निषद्यागतो विहर्ता नो भवति) स्त्रीयों के साथ सन्निषद्या-पट्टिका, पीठ, फलक-चौकी आदि आसनों पर नहीं बैठता (से निग्गंथे-स निर्ग्रन्थः) बह निग्रन्थ साधु है । इसी तरह जिस स्थान पर पहिले स्त्री बैठ चुकी हो उस स्थान पर जो दो घडी के बाद बैठता है इसके पहिले नहीं वह निर्ग्रन्थ साधु है। एक आसन
त्री ब्रह्मयय समाधिस्थान 240 ४८२नु छ-- "णो इत्थीहिं" त्या !
रे साधु इत्थीहि सद्धिं सन्निसिजागए विहरित्ता नो हवइ-स्त्रीभिः साधं सन्निपद्या गतो विहती नो भवति सीयानी साथे सन्निषा-पट्टिा, पी8, ३९४, , माहि मासना ५२ असता नथी से निग्गंथे-स निग्रंथः से नि साधु छे. આ પ્રમાણે જે સ્થાન ઉપર પહેલાં સ્ત્રી બેઠેલ હોય, એ સ્થાન ઉપર બે ઘડી પછી જ તેઓ બેસે છે તે પહેલાં નહીં તેજ નિગ્રંથ સાધુ છે. એક આસન ઉપર સ્ત્રીની
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध
चतुर्थमाह-- मूलम्---णो इत्थीणं इंदियाइं मणोहराई मणोरमाइं अलोएत्ता णिज्झाइत्ता हवइ, से निग्गंथे। तं कहमिति चे आयरियाह णिग्गंथस्स खलु इत्थीणं इंदियाई मणोहराई मणोरमाइं आलोयमाणस्स निज्झाएमाणस्स बंभयारिस्स बंभचेरे संका वा कंखा वा वितिगिच्छा वा समुप्पजिजा, भेयं या लेभेज्जा, उम्मायं वा पाउणिज्जा, दीहकालियं वा रोगायकं हवेजा, केवलिपन्नत्ताओ वा धम्माओभंसेजा। तम्हा खलु णो णिग्गंथे इत्थीणं इंदियाइं मणोहराई मणोरमाइं अलोएज्जा णिज्झाइजा ॥७॥
___ छाया--नो स्त्रीणाम् इन्द्रियाणि मनोहराणि मनोरमाणि आलोकयिता निध्याता भवति स निर्ग्रन्थः । तत्कथमिति चेदाचार्य आह निर्ग्रन्थस्य खलु स्त्रीणाम् इन्द्रियाणि मनोहराणि मनोरमाणि आलोकयतो निध्यायतो ब्रह्मचारिणा ब्रह्मचर्ये शङ्का वा काङ्क्षा वा विचिकित्सा वा समुत्पद्यत, भेदं वा लभेत , उन्मादं वा प्राप्नुयात् , दीर्घकालिकं वा रोगातङ्क भवेत् , केलिप्रज्ञप्ताद् वा धर्माद् पर उनके साथ बैठने पर क्या हानि है इसका आचार्य महाराज समाधानरूप उत्तर इस प्रकार देते हैं कि (निग्गंथस्स खल इत्थीहिं सद्धि सन्निसेज्जा गयस्त बंभयारियस्स बंभचेरे संका वा कंग्वा या वितिगिच्छा वा समुप्पजिज्जा-निर्ग्रन्थस्य खलु स्त्रीभिः सार्ध सन्निषद्यागतस्य ब्रह्मचारिणो ब्रह्मचर्ये शंका वा कांक्षावा विचिकित्सा वा समुप्तयेत) उस निर्ग्रन्थ साधु को अपने ब्रह्मचर्य में शंका कांक्षाआदि बातें पैदा हो सकती है। इसी प्रकार (भेयं वा लभेज्जा-भेदं वालभेत) आदि पदोंका भी
अर्थ जैसा पहिले लिखआये है वैसा ही यहां लगा लेना चाहिये ॥६॥ સાથે બેસવાથી શું નુકશાન છે? એનો આચાર્ય મહારાજ સમાધાનરૂપ આ પ્રમાણે उत्तर मा , निग्गंथस्स खलु इत्थिीहिं सन्निसेज्जागयस्स बंभयारियस्प बंभचेरे संका वा कंखा वा वितिगिच्छा वा समुप्पजिज्जा--निग्रंथस्य खलु स्त्रीभिः साधं सन्निषद्या गतस्य ब्रह्मचारिणो ब्रह्मचर्य शंका वा कांक्षा वा विचिकित्सा वा समुत्पद्येत આમ કરવાથી એ નિગ્રંથ સાધુને પિતાના બ્રહ્મચર્યમાં શંકા આશંકા આદિ વાતે घेही थाय छे. माशते भेयं वा लभेजा-भेदं वा लभेत माह पहोनी रे मथ આપવામાં આવેલ છે તે આમાં પણ સમજી લેવો જોઈએ. ૬
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनीटीका अ. १६ दशविधब्रह्मचर्य समाधिस्थाननिरूपणम्
भ्रंसेत । तस्मात्चलु नो निर्ग्रन्थः स्त्रीणाम् इन्द्रियाणि मनोहराणि मनोरमाणि आलोकयेत् निध्यायेत् ॥ ७॥
टोका - 'णो इत्थीणं' इत्यादि ।
५५
मनोहराणि - मनसः = चित्तस्य हराणि = आकर्षकाणि, दृष्टमात्राण्येव चित्तविक्षेपकराणि, तथा-मनोरमाणि - मनसोरमाणि= आह्लादकराणि - दर्शनानन्तरं मनस आह्लादकराणि यानि स्त्रीणाम् इन्द्रियाणि नयनवद्ननासिकादीनि सन्ति यः साधुः तानि इन्द्रियाणी आलोकयिता = आ = समन्ताद् ईषद् वा द्रष्टा तथा-निध्याता =दर्शनानन्तरम् - अहो ! लावण्यं लोचनयो:, चन्द्रविडुम्बकत्वं मुखस्य, ऋजुत्वं नासावंशस्येत्येवं निरन्दरं चिन्तयिता न भवति, स निर्ग्रन्थो भवति । शेषं पूर्ववत् ॥७॥ ॥ इति चतुर्थ समाधिस्थानम् || चतुर्थ ब्रह्मचर्य समाधिस्थान इस प्रकार है'णो इत्थीणं इंदिया' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - जो साबु (इत्थीयाई मनोहराई मनोरमाई इंदियाई आलो ऐता विज्झाइता णो हवइ से निग्गंथे- स्त्रीणां मनोहराणि मनोरमाणि इन्द्रियाणि आलोकथिता निध्याता नो भवति स निर्ग्रन्थः) स्त्रियों की मनोहर - चित्ताकर्षक तथा मनोरम आहादकारक, इन्द्रियों को - नयन, मुख, नासिका आदि को थोडा भी नहीं देखता है तथा देखने के बाद "देखो नेत्रों का लावण्य कितना अच्छा है" 'तथा मुख का सौंदर्य अपूर्व है' जो ऐसा विचार नहीं करता है वही निर्ग्रन्थ साधु है । इससे विपरीत जो होता है वह निर्ग्रन्थ साधु नहीं कहलाता है। यहां से आगे के पदों के अर्थ का खुलाशा पीछे सूत्र में किया जा चुका है सो वैसा ही अर्थ यहां पर लगा लेना चाहिये ॥ ७ ॥
ચેાથું બ્રહ્મચ` સમાધિસ્થાન આ પ્રકારનું છે-"णो इत्थीणं इंदियाई” इत्याहि !
साधु इत्थीयाई मनोहराई मनोरमाई इंदियाई आलोइत्ता णिज्जाइत्ता णो हवाइ से निथे- श्रीणां मनोहराणि मनोरमाणि इन्द्रियाणि आलोकगिता निध्याता नो भवति स निग्रथः स्त्रीयोनी मनोहर - वित्तार्ष तथा मनोरम - आहाहा२४, इन्द्रियाने यांग, भोटु, नाऊ, वगेरेने भरा पर लेता नथी, तेभ लेया पछी "लुग्यो तेनी આંખા કેવી આકર્ષીક છે” તથા “મેાઢાનુ સૌંદય કેવુ અપૂર્વ છે.” જે આવે વિચાર કદી પણ કરતા નથી એજ નિગ્ધ સાધુ છે. આનાથી ઉલટી રીતે વર્તનાર જે હાય છે તે નિગ્રંથ સાધુ નથી કહેવાતા. અહીંથી આગળ પદોના અર્થાંના ખુલાસા પાછલા સૂત્રમાં કરાયેલ છે. આથી એવાજ અથ અહીંયાં સમજી લેવા જોઇએ ાણા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे पश्चममाहमूलम्--नो इत्थीणं कुडतरंसि वा दूसंतरंसि वा भित्तितरंसि वा कूइयसदं वा रुइयसदं वा गीयसदं वा हसियसदं वा थणियसदं वा कंदियसदं वा विलवियसदं वा सुणित्ता भवइ, से निग्गंथे। तं कहमिति चे आयरियाह-निग्गंथस्स खलु इत्थीणं कुडतरंसि वा दूसंतरंसि वा भिर्तितरंसि वा कूइयस वा रुइयसदं वा गीयसदं वा हसियसई वा थणियसई वा कंदियसदं वा विलवियसदं वा सुणमाणस्स बंभयारिस्स बंभचेरे संका वा कंखा वा वितिगिच्छा वा समुप्पजिज्जा, भेयं वा लभेजा, उम्मायं वा पाणिज्जा, दीहकालियं वा रोगायंकं हवेजा, केवलिपन्नत्ताओ वा धम्माओ भंसेजा। तम्हा खलु निग्गंथे नो इत्थीणं कुड्डंतरंसि वा दूसंतरंसि वा भित्र्तितरंसि व कूइयसदं वा रुझ्यसदं वा गीयसदं वा हसियसदं वा थणियसदं वा कंदियसदं वा विलवियसई वा सुणमाणो विहरेज्जा ॥८॥
छाया--नो स्त्रीणां कुड्यान्तरे वा दुष्यान्तरे वा भियन्तरे वा कूजितशब्दं वा रुदितशब्दं वा गीतशब्दं वा हसितशब्दं वा स्तनितशब्दं वा क्रन्दित. शब्दं वा विलपितशब्दं वा श्रोता भवति, स निग्रन्थः। तत्कथमिति चेदाचार्य आह-निर्ग्रन्थस्य खलु स्त्रीणां कुड्यान्तरे वा दृष्यान्तरे वा भित्त्यन्तरे वा कूजितशब्दं वा सहितशब्दं वा गीतशब्द वा हसितशब्द वा स्तनितशब्दं वा क्रन्दितशब्दं वा विलपितशब्दं वा श्रृण्वतो ब्रह्मचारिणो ब्रह्मचर्य शङ्का वा काङ्क्षा वा विचिकित्सा वा समुत्पद्येत, भेदं वा लभेत, उन्मादं वा प्राप्नुयात् . दीर्घकालिक वा रोगातकं भवेत्। केवलिप्रज्ञप्ताद् वा धर्माद् भंसेत । तस्मात्खलु निग्रन्थो नो वीणां कुडयान्तरे वा दृष्यान्तरे वा भित्यन्तरे वा कूजितशब्दं वा रुदितशब्दं वा गीतशब्दं वा हसितशब्दं वा स्तनितशब्दं वा क्रन्दितशब्दं वा विलपितशब्द वा श्रृण्वन् विहरेत् ॥८॥
टीका--'णो इत्थीणं' इत्यादि।
यः साधुः कुडयान्तरे वा-कुडयंपाषाणमयोभित्तिः, तस्य अन्तरं व्यवधानं तस्मिन् , दृष्यान्तरे वा दृष्यं वस्त्रनिर्मिता यवनिका, तस्य अन्तरं
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ. १६ दशविधब्रह्मचर्यसमाधिस्थाननिरूपणम् तस्मिन् , भित्त्यन्तरे वा भित्तिः पक्केष्टकादिविरचिता तस्या अन्तरं तस्मिन् वा, स्थित्वा स्त्रीणां स्त्रीसम्बन्धिकूजितशब्दं वा-सुरतसमये कोकिलादि विविधपक्षि भाषारूपमव्यक्तं शब्दं वा, रुदितशब्दं वा-प्रेम लहजनितं रोदनशब्दं वा, गीत. शब्दं वा-पञ्चमरागादिना प्रारब्धं मनोहरं संगीतं वा, हसितशब्दं वा हास्ययुक्तं शब्दं वा, स्तनितशब्दं वा-भोगसमये मेघगर्जनानुकारिशब्दं वा, क्रन्दितशब्दं वा-पोषितभर्तृकाणां विरहिणीनां पतिविरहजनितमुच्चै रोदनरूपं वा, विलपितशब्दं
पंचम समाधिस्थान इस प्रकार है'णो इत्थीणं कुटुंतरंसि वा इत्यादि ।
अन्वयार्थ-जो साधु (कुइंतरंसि वा दूसंतरंसि वाभित्तितरंसि वाकुड्यान्तरे वा दूष्यान्तरे वा भित्यन्तरे वा "स्थित्वा” कूइयसई वा रुइय सद्द वा कंदियसई वा विलयवियसदं वा सुणित्ता नो हवइ से निग्गंथेकूजितशब्दं वा रुदितशब्दं वा क्रन्दित शब्दं वा विलपित शब्दं वा श्रोता न भवति स निर्ग्रन्थः) पाषाण निर्मित भी के अन्तराल में, वस्त्रनिर्मित यवनिका-के अन्तराल में, पक्की ईट आदि की बनी हुई भित्ति के अन्तराल में ठहर कर स्त्रियों के कूजित शब्द-सुरतकाल के शब्द को, रुदित शब्द का-प्रणयकलह से जनित रोने की आवाज को, गीत शब्द को-पंचम रागआदि द्वारा प्रारंभ किये गये मनोहर संगीत को, हसित शब्द कोहास्ययुक्त वाणी को, स्तनित शब्द को-संभोग समय में मेघ की गर्जना के समान होनेवाली अस्पष्ट ध्वनि को, क्रन्दित शब्द को पोषितभर्तृका
પાંચમું બ્રહ્મચર્ય સમાધિસ્થાન આ પ્રકારનું છે– "णो इत्थीणं कुईतरंसि वा" त्या !
मन्वयाथ- साधु कुइंतरसि वा दृसंतरंसि वा भित्तितरंसि वा-कुड्यान्तरे वा दुष्यान्तरे वा भित्यन्तरे वा स्थित्वा पाशाथी मनावेस मन्तसमi, १७ निभित्ते य५નિકાના અન્તરાલમાં, પાકી ઈટ આદિથી બનાવવામાં આવેલ ભીંતના અન્તરાલમાં રોક - धने लीयोना कूइयसदं वा रुइयसदं वा कंदियसदं वा विलवियसदं वा सुणित्ता नो हवइ से णिग्गंथे-जितशब्दं वा रुदितशब्दै वा क्रन्दितशब्दं वा विलपितशब्दं वा श्रोता न भवति स निग्रंथः ७त शह-सुरत शहोने ३६न शहने-प्रय કલહથી થતા રૂદનના અવાજને ગીત શબ્દને પંચમરાગ આદિ દ્વારા પ્રારંભ કરવામાં આવેલ મનોહર સંગીતને, હાસ્ય શબ્દને હાસ્યયુક્ત વાણીને સ્વનિત શબ્દને-સંગ સમયે મેઘગર્જનાની માફક થનારી અસ્પષ્ટ એવીધ્વનીને, કન્દિત શબ્દને–ભરણ પોષણ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
वा भर्तृगुणं स्मारं स्मारं प्रलापरूपं शब्दं वा श्रोता नो भवति । स निग्रन्थो भवति । शेवं व्याख्यातपायम् ॥८॥
॥इति पश्चमं समाधिस्थानम् ।। षष्ठमाह--
मूलम्-नो इत्थीणं पुव्वरयं वा पुव्वकीलियं वा अणुसरिता हवइ, से निग्गंथे। तं कहमिति चे आयरियाह-निग्गंथस्स खलु इत्थीणं पुव्वरयं पुव्वकीलियं अणुसरमाणस्स बंभयारिस्स बंभचेरे संका वा कंखा वा वितिगिच्छा वा समुप्पजिज्जा, भेयं वा लभेजा, उम्मायं वा पाउणिजा, दीहकालियं वा रोगायकं हवेजा, केवलिपन्नत्ताओ वा धम्माओ वा भंसेज्जा ! तम्हा खलु नो निग्गंथे इत्थीणं पुब्धकीलियं अणुसरेजा ॥९॥
छाया--नो स्त्रीभिः पूर्वरतं पूर्वक्रीडितम् अनुस्मर्त्ता भवति । तत्कथमिति चेदाचार्य आह-निर्ग्रन्थस्य खलु स्त्रीभिः पूर्वरतं पूर्वक्रीडितम् अनुस्मरतो ब्रह्मचारिणो ब्रह्मचर्य शङ्का वा काक्षा वा विचिकित्सा वा समुत्पत, भेदं वा लभेत, उन्मादं वा प्राप्नुयात् , दीर्घकालिकं वा रोगातकं भवेत् , केवलिप्रज्ञप्ताद् धर्माद् भंसेत । तस्मात्खलु निर्ग्रन्थो नो स्त्रीभिः । वरतं पूर्वक्रीडितमनुस्मरेत् ।।९।।
टीका-'नो निग्गंथे' इत्यादि ।
यः स्त्रिभिः सहकृतं पूर्वरतं-पूर्व-दीक्षाग्रणात्माग् गृहस्थावस्थाकालिकं रतं विलासं, तथा-स्त्रीभिः सहकृतं पूर्वक्रीडितं-पूर्व-दीक्षाग्रहणात्मा गृहस्थावस्था
ओं के पति विरहजन्य उच्चस्वर से रोने के शब्द को, विलपित शब्द को-पति के गुणों को बार बार याद कर के प्रलाप शब्द को, सुनता नहीं है वह निर्ग्रन्थ कहलाता है। इससे विपरीत नहीं-इस विषय पर कहे गये अवशिष्ट पदों की व्याख्या पहिले को व्याख्या के समान ही जानना चाहिये ॥ ८ ॥ આદિને ભાર ઉપાડનાર મૃત્યુ પામેલ એવા પતિ વિરહ જન્ય ઉચ્ચસ્વરથી રવાના શબ્દને, વિલાપના શબ્દને- પતિના ગુણોને વારંવાર યાદ કરીને કરતા પ્રલા૫ આદિ શબ્દને, જે સાંભળતા નથી તે નિગ્રંથ કહેવાય છે. પરંતુ એનાથી વિપરીત રીતે વર્તનાર નહીં. આ વિષય ઉપર કહેવામાં આવેલ અવશિષ્ટ પદોની વ્યાખ્યા પહેલાની વ્યાખ્યા પ્રમાણે જ સમજી લેવી જોઈએ. જે ૮.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १६ दशविधब्रह्मचर्यसमाधिस्थाननिरूपणम् कालिकं क्रीहितं द्यूतक्रीडादिकम् अनुस्मर्ता-चिन्तयिता नो भवति, स निर्ग्रन्थ भवति । शेषं व्याख्यातपायम् ॥९॥
॥ इति षष्ठं समाधिस्थानम् ॥ सप्तममाहमूलम् नो पणीयं आहारं आहारेत्ता हवइ से निग्गंथे। तं कहमिति चे आयरियाह-निग्गंथस्स खलु पणीयं पाणभोयणं आहारेमाणस्स बंभयारिस्स बंभचेरे संका वा कंखा वा वितिगिच्छा वा समुप्पजिजा, भयं वा लभेजा, उम्मायं वा पाउणिज्जा, दीहकालियं वा रोगायकं हवेजा, केवलिपन्नत्ताओ वा धम्माओ भंसेजा। तम्हा खलु णो णिग्गंथे पणीयं आहारं आहारेज्जा ॥१०॥
छाया-नो प्रणीतमाहारमाहारयिता भवति, स निर्ग्रन्थः । तत्कथमिति चेदाचार्य आह-निग्रन्थस्य खलु प्रणीतं पानभोजनमाहारयतो ब्रह्मचारिणो ब्रह्मचर्ये शङ्का वा काङ्क्षा वा विचिकित्सा वा समुपद्येत, भेदं वा लभेत,
अब छठवां समाधिस्थान इस प्रकार है‘णो इत्थीणं पुव्वरयं इत्यादि।
अन्वयार्थ-जो साधु (इत्थीणं पुव्वरयं वा पुवकोलिय वा अणुसरित्ता हवइ से निग्गंथे-स्त्रीभिः पूर्वरतं पूर्वक्रीडितं अनुस्मर्त्ता नो भवति स निर्ग्रन्थः) पूर्वकाल में अपनी स्त्री के साथ भोगे हुए भोगों का स्मरण नहीं करता है, उनके साथ कीगई अनेक क्रीडाओं को नहीं विचारता हैं वह निग्रन्थ है। अवशिष्ट पदों का भावार्थ यहां पर पहिले की तरह जानना चाहिये ॥ ९ ॥
હવે છઠ્ઠ બ્રહ્મચર્ય સમાધિસ્થાન કહેવામાં આવે છે તે આ પ્રકારનું છે— “णो इत्थीणं पुवरयं" त्या!
मन्वयार्थ - साधु इत्थीणं पुव्वरयं वा पुवकालीयं वा अणुसरित्ता हवइ से निग्गंथे-स्त्रीभिः पूर्वरतं पूर्वक्रीडितं अनुस्मा नो भवति स निग्रंथः पूणिमा मेटये દીક્ષિત થયા પહેલાં ગૃહસ્થી અવસ્થામાં પિતાની સ્ત્રી સાથે ભોગવેલા ભેગોનું સ્મરણ કરતા નથી, એની સાથે કરવામાં આવેલ અનેકવિધ કીડાઓને વિચારતા નથી, તેજ નિગ્રંથ છે. અવશિષ્ટ પદનો ભાવાર્થ અહીં પહેલાના પદો પ્રમાણે સમજી લેવું જોઈએ. એ ૯ છે.
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०
उत्तराध्ययन सूत्रे
उन्मादं वा प्राप्नुयात्, दीर्घकालिकं चा रोगातङ्कं भवेत् । केवलिप्रज्ञप्ताद् वा धर्मा भ्रंसेत । तस्मात् खलु नो निर्ग्रन्थः प्रणीतमाहारमाहरेत् । ॥ १० ॥
टीका- 'नो पणीयं' इत्यादि ।
यः प्रणीतम् = गलद्घृतबिन्दुकम् आहारम् = अशनादिकम् उपलक्षणत्वादन्यदपि धातुबर्द्धकमाहारम्, आहारयिता =भोक्ता न भवति, स निर्ग्रन्थो भवति । प्रणीतं सरसं पानभोजनं तत्र - पानं दुग्धजलादिकम् भोजनम् = अशनम् । उपलक्षणत्वात्वाद्यं स्वाद्यं च । शेषं व्याख्यातप्रायम् ||१०|| ॥ इति सप्तमं समाधिस्थानम् ||
,
अष्टममाह
मूलम् -- नो अइमायाए पाणभोयणं आहरेत्ता हवइ से निग्गंथे । तं हमिति चे आयरियाह - अइमायाए पाणभोयणं आहारेमासातवां समाधिस्थान इस प्रकार हैनो पणीयं इत्यादि ।
अन्वयार्थ -- जो साधु (पणीयं आहारं आहारेत्ता जो हवा से निग्गंथेप्रणीतम् आहारम् आहारयिता नो भवति स निर्ययः) प्रणीत आहार को-ऐसे आहार को कि जिसमें से घृत की बूंदे टपक रही हों- नहीं खाता है वह साधु निर्ग्रन्थ है । तथा उपलक्षण से यह भी यहां समझ लेना चाहिये कि जो साधु धातु की वृद्धि करनेवाले आहार को नहीं लेता है वह निर्ग्रन्थ है । क्यों कि-प्रणीत पान भोजन तथा लेह्य एवं स्वाद्य को लेने वाले साधु के ब्रह्मचर्य में शंका आदि उत्पन्न हो सकते हैं इत्यादि समस्त पदों का संबंध यहां भी लगा लेना चाहिये । इन पदों की व्याख्या पहिले की जा चुकी हैं ॥ १० ॥
સાતમુ' બ્રહ્મચર્ય સમાધિસ્થાન આ પ્રમાણે છે. "नो पणीयं" इत्यादि !
अन्वयार्थ --? साधु पणीयं आहारं आहारेता नो हवाइ से निग्गंथे-प्रणीतम् आहारम् आहारयिता नो भवति स निर्ग्रन्थः प्रीत भाडारने - भेवे। माहार है, भांथी ઘીનાં ટીપાં પડતાં હોય એ નથી ખાતા તે સાધુ નિગ્ર ંથ છે. ઉપલક્ષણથી અહીં સમજી લેવુ જોઇએ કે, સાધુ સધાતુની વૃદ્ધિ કરવાવાળા આહારને લેતા નથી તે નિગ્ર ંથ છે, કેમકે, પ્રણિત પાન ભોજન તથા લેહ્ય અને સાવદ્યને લેવાવાળા સાધુને બ્રહ્મચયમાં શંકા આદિ ઉત્પન થઈ શકે છે, અવશિષ્ટપદાની વ્યાખ્યા પહેલાના પદોની વ્યાખ્યા પ્રમાણે સમજી લેવી જોઈએ. ! ૧૦ ॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १६ दशविधब्रह्मचर्य समाधिस्थाननिरूपणम्
६१
urस्स बंभयारिस्स बंभचेरे संका वा कंखा वा वितिमिच्छा वा समुप्पजिजा, भेयं वा लभेजा, उम्मायं वा पाउणिजा, दीहकालियं वा रोगायकं हवेज्जा, केवलिपण्णत्ताओ वा धम्माओ भंसेजा । तम्हा खलु णो णिग्गंथे अइमायाए पाणभोयणं भुंजेजा ॥११॥
छाया - नो अतिमात्रया पानभोजनमाहारयिता भवति, स निर्ग्रन्थः । तत् कथमिति चेदाचार्य आह अतिमात्रया पानभोजनमाहारयतो ब्रह्मचारिणो ब्रह्मचर्ये शङ्का वा काङ्क्षा वा विचिकित्सा वा समुत्पद्येत, भेदं वा लभेत, उन्मादं वा प्राप्नुयात्, दीर्घकालिक रोगातङ्कं भवेत्, केवलिप्रज्ञप्ताद् वा धर्माद् भ्रंसेत । तस्मात्खलु नो निर्ग्रन्थोऽतिमात्रया पानभोजनं भुञ्जीत ॥ ११॥ टीका - - 'नो अइमायाए' इत्यादि ।
यः साधुः अतिमात्रया = अतिशयिता मात्रा अतिमात्रा तथा, मात्रामतिक्रम्येत्यर्थः पानभोजनम् उपलक्षणत्वात्वाद्यं स्वाद्यं च आहारयिता=भोक्ता न भवति, स निर्ग्रन्थः । उक्तं च भोजनमात्राविषये --
66
'बत्तीस किर कवला, आहारो कुच्छिपूरओ भणिओ । पुरिसस्स महिलियाए, अट्ठावीसं भवे कवला ॥१॥
अष्टम समाधिस्थान इस प्रकार है'नो अइमायाए' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - जो साधु (अइमायाए पाणभोयणं आहारेत्ता न हवइ सेनिथे-अतिमात्रा पान भोजनम् आहारयिता न भवति स निर्ग्रन्थः) मात्रा को उल्लंघन करके पान, भोजन खाद्य एवं लेह्य पदार्थों को नहीं खाता है वह निर्ग्रन्थ है । भोजन मात्रा के विषय में इस प्रकार कहा गया है" बत्तीस किर कवला, आहारो कुच्छिपूरओ भणिओ । पुरिसस महिलाए, अट्ठावीसं भवे कवला ॥ १ ॥”
66
આઠમુ. બ્રહ્મચર્ય સમાધિસ્થાન આ પ્રમાણે છે.
"नो अइमायाए"
त्याहि !
अन्वयार्थ – साधु अइमायाए पाणभोयणं आहारेत्ता न हवाइ से निग्गंथेअतिमात्रया पानभोजनम् आहारयिता न भवति स निग्रंथः भात्रानु उस धन उरीने पान, लोन, स्वाद्य, भने बेा यहाथेने जाता नथी, ते निर्थथ छे. लोभन मात्राना વિષયમાં આ પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे छाया--द्वात्रिंशत् किल कवला, आहारः कुक्षिपूरको भणितः ।
पुरुषस्य महिलिकाया अष्टाविंशतिर्भवेयु कवलाः ॥१॥ इति । शेष प्रायो व्याख्यातपूर्वम् ॥११॥
॥ इत्यष्टमं समाधिस्थानम् ॥ नवममाह-- मूलम्-नो विभूसाणुवाई हवइ, से निग्गंथे। तं कहमिति चे आयरियाह-विभूसावत्तिए विभसियसरीरे इत्थिजणस्स अभिलसणिजे हवइ। तओणं तस्स इत्थिजणेणं अभिलसिज्जमाणस्स बंभयारिस्स बंभचेरे संका वा कंखा वा वितिगच्छा वा समुप्पजिज्जा, भेयं वा लभेजा, उम्मायं वा पाउणिज्जा, दीहकालियं वा रोगायंक हवेजा, केवलिपण्णत्ताओ वा धम्माओ भंसेज्जा। तम्हा खलु नो निग्गंथे विभूसाणुवाई सिया ॥१२॥
छाया--नो विभूषानुपाती भवति स निग्रन्थः । तत्कथमिति चेदाचार्य आह-विभूषावर्तिकः विभूषितशरीरः स्त्रीजनस्य अभिलषणीयो भवति । ततः खलु तम्य स्त्रीजनेन अभिलष्यमाणस्य ब्रह्मचारिणो ब्रह्मचर्ये शंका वा काङ्क्षा वा विचिकित्सा वा समुत्पद्येत, भेदं वा लभेत, उन्मादं वा प्राप्नुयात् , दीर्घकालिकं वा रोगातङ्कं भवेत् । केवलिप्रज्ञप्ताद् वा धर्माद् भंसेत । तस्मात् खलु नो निग्रन्थो विभूषानुपाती स्यात् ॥१२॥
टीका--'नो विभूमाणुवाई' इत्यादि
यः साधुः विभूषानुपाती-विभूषां शरीरशोभामनुएतितुं विधातुं शीलमस्येति विभूषानुपाती शरीरशोभाकरणोपकरणैः स्नानदन्तधावनादिभिश्च शरीरसंस्कारपुरुषों के बत्तीस ग्रासों का, स्त्री के अठाईस ग्रासों का पेट भर पूरा आहार माना जाता है ॥१॥ शेष पदों की व्याख्या पहिले जैसी ही जाननी चाहिये--॥११॥
“ बत्तीस किर कवला, आहारो कुच्छि पूरओ भणिओ।
पुरिसस्स महिलाए, अट्ठाविसं भबे कवला ॥१॥" પુરુષને માટે બત્રીસ કેળીયા અને સ્ત્રીઓને માટે અઠ્યાવીસ કેળીયાને પિટ પુરો આહાર માનવામાં આવેલ છે. શેષ પદની વ્યાખ્યા પહેલાંના પદની વ્યાખ્યા પ્રમાણે સમજી લેવી જોઈએ. ૧૧ છે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १६ दशविधब्रह्मचर्यसमाधिस्थाननिरूपणम् कर्ता न भवति, स निग्रन्यो भवति । यः साधुः विभूषानुपाती न भवति, स एवं निग्रन्यो भवतीति यदुच्यते, तत्कथम्=किमत्र कारणम् , इति शिष्यजिज्ञासा भवति चेदाचार्य आह-'विभूसावत्तिए' इत्यादि, विभूपावर्तिकः विभूषां-शरीरशोभा वर्तयितुं-विधातुं शीलमस्येति विभूषावर्ती, स एव-विभूषावर्तिकः, अत एव-विभूषितशरीरः भूषितम्-अलङ्कतं शरीरं येन स विभूषितशरीरः स्नानानुलेपनाद्यलङत गात्रो यो भवति, स स्त्रीजनस्य अभिलषणीयः=अभिलाषयोग्यो भवति । उक्तं च-'उज्ज्वलवेषं पुरुषं दृष्ट्वा स्त्री कामयते' इति । ततः तदनन्तरं
नौवां समाधिस्थान इस प्रकार है'नो विभूसाणुवाई-इत्यादि ।
अन्वयार्थ-जो साधु (विभूसाणुयाई नो हवा से निग्गंथे-विभूषानुपाती नो भवति स निर्ग्रन्थः) विभूषानुपाती नहीं होता है-शारीरिक शोभा संपादक स्नान, दन्तधावन आदि उपकरणों द्वारा शरीर का संस्कार नहीं करता है वह निर्ग्रन्थ है। इससे विपरीत करनेवाला अर्थात् स्नान आदि द्वारा शारीरिक संस्कार करनेवाला साधु निर्ग्रन्थ नहीं माना जाता है। क्यों कि इस प्रकार के आचरण से-अर्थात्विभूषावर्ती दोने से तथा स्नान अनुलेपन आदि द्वारा अलंकृत शरीरवाला होने से साधु ( इत्थी जणेणं अभिलसिजमाणस्स बंभयारियस्स बंभचेरे संका वा कंखा वा वितिगिच्छा वा समुप्पजिजा-स्त्री जनेन अभिलष्यमाणस्य ब्रह्मचारिणः ब्रह्मचर्ये शंका वा कांक्षा वा विचिकित्सा वा समुत्पद्येत) स्त्रीजनोंद्वारा अभिलषणीय हो जाता है। क्यों कि
नवभु समाधिस्थान -4। प्रभारी छ- "नो विभूसाणुवाई" त्या ! __मन्वयाथ- साधु विभूसाणुवाई नो हवइ से निग्गंथे-विभूषानुपति नोभवति स निग्रथः विभूषानुपाती नथी थता-शारी२ि४ शमा सपा६४ स्नान, हुत ધાવન, આદિ ઉપકરણ દ્વારા શરીરનો સંસ્કાર કરતા નથી તે નિગ્રંથ છે. આનાથી વિપરીત રીતે વર્તનાર અર્થાત્ સ્નાન આદિકરા શારીરિક સંસ્કાર કરવાવાળા સાધુ નિગ્રંથ કહેવાતા નથી. કેમકે, આ પ્રકારના આચરણથી અર્થાત્ વિભૂષાવતી થવાથી तथा स्नान मनुखेपन माहिद्वा२१ मत शरीरवाणा वाया साधु इत्थी जणेणं अभिलसिज्जमाणस्स बंभयारिस्स बंभचेरे संका वा कंखा वा वितिगिच्छा वा समुप्पजिज्जा-स्त्री जनेन अभिलष्यमाणस्य ब्रह्मचारिणः ब्रह्मचर्ये शंका वा कांक्षा वा विचिकित्सा वा समुत्पद्येत स्त्रीद्वा२१ मलितषणीय 45 onय छ. भिडे, “उज्वल
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
__ उत्तराध्ययनसूत्रे स्त्रीजनेन अभिलष्यमाणस्य-काम्यमानस्य ब्रह्मचारिणो निर्ग्रन्थस्य ब्रह्मचर्ये शङ्का वा "एता मां कामयन्ते किमेता उपभोग्याः ? उत परिणामदारुणत्वादनुपभोग्याः ?" इत्येवंरूपा शङ्का समुत्पद्येत । काङ्क्षा वा=स्वं कामयमानाः स्त्रीरूपभो क्तुमाकाङ्क्षा वा समुत्पद्येत । विचिकित्सा वा जिनमरूपित सिद्धान्ते संशयो वा समुत्पद्येत । शेषं व्याख्यातप्रायम् ॥१२।।
॥ इति नवमं समाधिस्थान समाप्तम् ॥ दशममाहमूलम्-नो सहरूवरसगगंधकासाणुवाई हवइ, से निग्गंथे। त कहमिति चे आयरियाह-निग्गंथस्स खलु सदरूवरसगंधफासाणुवाइस्स बंभयारिस्स बंभचेरे संका वा कंखा वा वितिगिच्छा वा समुप्पजिज्जा मेयं वा लभेजा, उम्मायं वा पाउणिज्जा, दीहकालियं वा रोगायंकं हवेज्जा। केवलिपन्नत्ताओ वा धम्माओ सेजा। तम्हा खलु निग्गंथे नो सदरूवरसगंधफासाणुवाई हवेजा। दसमे बंभचेरसमाहिहाणे हवइ ॥१३॥
'नो सहरूवरस' इत्यादि
छाया-नो शब्दरूपरसगन्धस्पर्शानुपाती भवति, स निर्ग्रन्थः। तत्कथमिति चेदाचार्य आह-निर्ग्रन्थस्य खलु शब्दरूपरसगन्धस्पर्शानुपातिनो ब्रह्मचारिणो ब्रह्म"उज्वलवेषं पुरुषं दृष्ट्वा स्त्री कामयते” ऐसा नीति का वचन है । जो स्त्रियों की अभिलाषा का विषय बन जाता है ऐसे ब्रह्मचारी साधु को ब्रह्मचर्य में " ये मुझे चाहती हैं तो मैं इनको क्यों नहीं चाहूं” अथवा परिणाममें दारुण होने से इनको नहीं इच्छु” इस प्रकार शंका उत्पन्न हो सकती है। अथवा-जिनप्ररूपित सिद्धान्त में उसे संशय भी उत्पन्न हो सकता है। अवशिष्ट भेदादिक पदों की व्याख्या पहिले जैसी यहां पर भी लगा लेना चाहिये ॥१२॥ वेषं पुरुषं दृष्ट्वा स्त्री कामयते” से नातिनु वयन छ, श्रीमानी मलिલાષાને વિષય બની જાય છે, તે આવા બ્રહ્મચારી સાધુને બ્રહ્મચર્યમાં “એ મને ચાહે છે તે હું તેને શા માટે ન ચાહું ?” અથવા પરિણામમાં દારૂણ હેવાથી એની ઈચ્છા ન કરૂં” આ પ્રકારની શંકા આશંકા ઉત્પન્ન થતી રહેવાને સંભવ રહે છે. અથવા–જીન પ્રરૂપિત સિદ્ધાંતમાં તેને સંશય પણ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. અવશિષ્ટ ભેદાદિક પદેની વ્યાખ્યા પહેલાં જેવી અહીં પણ સમજી લેવી જોઈએ. ૧૨
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ. १६ दशविधब्रह्मचर्यसमाधिस्थाननिरूपणम्
६५
चर्ये शङ्का वा काङ्क्षा वा विचिकित्सा वा समुत्पद्येत, भेदं वा लभेत, उन्मादं वा प्राप्नुयात्, दीर्घकालिकं वा रोगातङ्कं भवेत्, केवलिशाद वा धर्माद् *मेत । तस्मात्खलु नो निर्ग्रन्थः शब्दररूपसगन्धस्पर्शानुपाती भवेत् । दशमं ब्रह्मचर्य समाधिस्थानं भवति || १३ ||
टोका - 'नो सहरूवरस' इत्यादि ।
यः साधुः शब्दरूपरसगन्धस्पर्शानुपाती = शब्द = स्त्र्यादीनां मन्मनभाषितादिरूपः, रूप = स्त्रीसम्बन्धिकटाक्षादिकं चित्रगतं स्त्रीरूपं वा, रसः = मधुरादिकः, गन्धः = कोष्ठपुटादिगन्धः, स्पर्शः = कोमलस्पर्शः, एतान् अनुपतितुम् = अनुगन्तुं शीलमस्येति तथा, न भवति, स निर्ग्रन्थो भवति । यो मनोज्ञशब्दादिषु समासक्तो न भवति, स निर्ग्रन्थ इति भावः । शेषं व्याख्यातप्रायम् । उपसंहरन्नाह 'दस मे' इत्यादि - इदं दशमं = दशसंख्यापूरणं ब्रह्मचर्य समाधिस्थानं भवति । प्रत्येक समाधिस्थानस्य तुल्यबलत्वख्यापनार्थमिदमुक्तम् ॥ १३॥
दशमा समाधिस्थान इस प्रकार है'नो सहरू ० ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - जो साधु ( सदरूव रस गंध फासाणुवाई नो हवाइ - शब्द रूप रस गंध स्पर्शानुपाती नो भवति ) स्त्रियों के मन्मनभाषित आदि शब्दों में, उनके कटाक्ष आदि कों में, अथवा चित्रगत स्त्री के रूप में, मधुरादिक रसों में, को पुटादिगंध में, कोमल स्पर्श में अनुपाती - समासक्त नहीं होता है (से निग्गंथे - स निर्ग्रन्थः) वह निग्रंथ साधु है । इस सूत्र में आये हुए शेष पदों का अर्थ प्रथम सूत्र में व्याख्यात हो चुका है । उसी के अनुसार यहां पर भी लगालेना चाहिये । अन्त में जो (दुसमे बंभचेरसमाधिद्वाणे हवइ - दशमं ब्रह्मचर्य समाधिस्थानं भवति) ऐसा कहा है वह प्रत्येक समाधिस्थान में तुल्यबलता
---
दृशभु ं ब्रह्मयर्स समाधिस्थान या प्रमाणे छे - "नो सदरूव" इत्यादि ! अन्वयार्थ –? साधु सद्दरू रस गंध फासाणुवाई नो हवइ - शब्द रूपरस-गंध-स्पर्शानुपाति नो भवति श्रीमना मन्मनभाषित आदि शोभा, તેના કટાક્ષ આફ્રિકામાં, અથવા ચિત્રગત સ્રીના રૂપમાં માધુરિક રસેામાં કાષ્ઠ પુટાદિ ગંધમાં, કામલસ્પશમાં मासक्त थता नथी से निग्गंथेस निर्ग्रथः ते निथ साधु छे. या सूत्रमां आवेला शेष होना अर्थानी प्रथम સૂત્રમાં વ્યાખ્યા કરવામાં આવી ગયેલ છે. તેના અનુસાર અહીં યાં પણ સમજી सेषु लेोमन्तमां ने दसमे बंभचेर समाहिद्वाणे हवइ - दशमं ब्रह्मचर्यसमाधिસ્થાનં મત્તિ એવું કહેલ છે તે પ્રત્યેક સમાધિસ્થાનમાં તુલ્ય અળપણું પ્રદર્શિત
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे मूलम्-भवंति इत्थ सिलोगा। तं जहाछाया-भवन्ति अत्र श्लोका । तद्यथाटीका-'भवंति' इत्यादि।
अत्र ब्रह्मचर्यसमाधिस्थानविषये श्लोकाः पद्यरूपा भवन्ति-सन्ति । तद्यथा =ते श्लोका यथा सन्ति तथोच्यन्ते क्रमश:--'जं विवित्तं' इत्यादि । मूलम्-जं विवित्तमणाइन्न, रहिये थोजणेण यें ।
बंभचेरस्स रतखंदा, आलंयं तु निसेवए ॥१॥ छाया--यो विविक्तः अनाकीर्णः, रहितः स्त्रोजनेन च ।
ब्रह्मचर्यस्य रक्षार्थम् , आलयं तु निषेवते ॥१॥ टीका---'जं विविक्तं' इत्यादि ।
विविक्तः एकान्तभूतः स्त्रीजनादिनिवासाभावात, अनाकीर्णः बीजनाद्यसंकुल:-तत्तत्प्रयोजनेन तेषां तत्रानागमनात , स्त्रीजनेन व्याख्यानवन्दनादि समयं विहाय समागतेन अकालचारिणा स्त्रीजनेन रहितः वर्जितः, प्रक्रमात्-पशुपण्डप्रदर्शित करने के लिये कहा गया है ॥ १३॥
___ अब इसी विषय को पद्यों में कहने के लिये सूत्रकार कहते हैं'भवंति' इत्यादि ।
सूत्रकार ने इन ब्रह्मचर्य के समाधिस्थानो का गद्यरूप में वर्णन करके अब श्लोकों द्वारा भी वर्णन किया है सो वे श्लोक इस प्रकार हैं
'ज' इत्यादि । ___अन्वयार्थ-(ज-यः) जो आलय-बसति (विवित्तम्-विविक्तः) स्त्रीजन आदि के निवास के अभाव से एकान्तरूप हो (अणाइन्नं-अनाकीर्णः) स्त्री जनादिक से अव्याप्त हो ( रहियम्-हितः) व्याख्यान एवं वंदना के समय के सिवाय अकाल में आनेवाले (थीजणेण य-स्त्रीजनेन च) કરવા માટે કહેવાયેલ છે તેવું જાણવું જોઈએ. તે ૧૩ છે
હવે આજ વિષયને પદ્યોમાં કહેવાને માટે સૂત્રકાર કહે છે– __ "भवंति" त्या !
સૂત્રકારે આ બ્રહ્મચર્યના સમાધિસ્થાનનું ગદ્ય રૂપમાં વર્ણન કરીને હવે શ્લોક द्वा२। ४ छ कसे सो २ प्रमाणे छ.-"जं." त्याle!
मन्या-ज-यः सती विवित्त-विविक्तः स्थी - माहिना निवासना समावथी सन्त३५ डाय, अणाइण्णं-अनाकीणः स्त्री माथी मसत राय, रहियम्-रहितः व्याभ्यान मने पहना माहिना समय सिवाय मी समये भावना
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रिवदर्शिनी टीका अ. १६ दशविधब्रह्मचर्यसमाधिस्थाननिरूपणम्
६७ कादि रहितश्च, य आलयो भवति, तम् आलयं-गृहं निर्ग्रन्थो ब्रह्मचर्यस्य रक्षार्थ, 'तु' निश्चयेन निषेवते । एतादृशविशेषणविशिष्टे स्थाने निग्रेन्थस्तिष्ठतीति भावः। 'जं' इत्यादि प्राकृतत्वान्नपुसकत्वेन निर्दिष्टम् ॥१॥
॥ इति प्रथमस्थानम् ।। मूलम्-मणपल्हाय जणणिं, कामरागविवणिं ।
बंभचेरैरओ भिक्खू, थीकहं तु विवजए ॥२॥ छाया-मनः प्रहादजननी कामरागविवर्द्धनीम् ।
ब्रह्मचर्यरतो भिक्षुः, स्त्रीकथां तु विवर्जयेत् ॥२॥ टीका-'मणपहाय' इत्यादि ।
ब्रह्मचर्यरतो भिक्षुः मनः प्रह्लादजननी-चित्ताहादजनिकां, कामरागविवईनी कामेषु-विषयेषु यो रागः आसक्तिस्तस्य विवर्द्धनी वृद्धिकरी स्त्रीकथांस्त्रीपशुपण्डकादिकथां तु-निश्चयेन विवर्जयेत् ॥२॥
॥ इति द्वितीयस्थानम् ॥ स्त्रीजनों से रहित हो तथा पशु पंडक आदि से भी बर्जित हो (तं आलयम्-तम् आलयम् ) उस वसति में ही निर्ग्रन्थ साधु (बंभचेरस्स रक्वट्ठा-ब्रह्मचर्यस्य रक्षार्थम् ) ब्रह्मचर्य की रक्षा निमित्त (निसेवएनिषेवते) निवास करता है। अर्थात् जो वसति पूर्वोक्त विशेषणों से विशिष्ट होती है उसी में निर्ग्रन्थ साधु ठहरते हैं। इससे भिन्न में नहीं ।
॥यह प्रथम स्थान है ॥१॥ 'मणपल्हायजणणि' इत्यादि।।
अन्वयार्थ-(बंभचेररओ भिक्खू-ब्रह्मचर्यरतः भिक्षुः) ब्रह्मचर्य की पालना करने में लवलीन हुआ साधु (मणपल्हायजणणि-मनः प्रल्हाद जननीम् ) चित्ताहादकारक एवं (कामराग विवणिं-कामरागविवद्धनीम्) थीजणेण य-स्त्रीजनेन च श्री नाथी २हित डाय तथा पशु ५७४ माहिया पY १० डायतं आलयं-तम् आलयम ते वस्तीमा नियसाधु बंभचेरस्स रकट्ठाब्रह्मचर्यस्य-रक्षाथम् अभय नी २क्षा निमित्त निसेवए-निषेवते २७ छ. अर्थात् જે વસ્તી પૂર્વોક્ત વિશેષણોથી વિશિષ્ટ હોય છે તેમાં નિગ્રંથ સાધુ શેકાય છે. એનાથી બીજી રીતે નહીં. આ પ્રથમ સ્થાન છે. ૧ |
"मणपल्हायजणगि" त्याह !
wrqयार्थ--बंभचेररओ भिक्खू-ब्रह्मचर्यरतः भिक्षः ब्रह्मययनु पासन ४२वामी aala मनेा सेवा साधु मणपल्हाय जणणि-मनः प्रल्हादजननीम् वित्त प्रसन्न मनावे तेवा भने कामरागविवणिं-कामरागविवर्द्धनीम् विषय
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८
उत्तराध्ययनसूत्रे मूलम्-समं च संथवं थीहि, संकहं च अभिक्खणं ।
बंभचेरंरओ भिक्खे , णिच्चसो परिवजए॥३॥ छाया-समं च संस्तवं ओभिः, संकथां च अभीक्ष्णम् ।
ब्रह्मचर्यरतो भिक्षुः, नित्यशः परिवर्जयेत् ॥३॥ टीका--'समं च' इत्यादि।
च-पुनः ब्रह्मचर्यरतो भिक्षुः स्त्रीभिः समं सह संस्तवं परिचयम् , एकासनोपवेशनं, तथा यत्र स्त्रीपूर्वमुपविष्टा, तत्र स्थाने घटिकाद्वयाभ्यन्तरे उपवेशनं चेत्यर्थः, तथा-नाभिः सह संकथां वार्तालापम् , च अभीक्ष्णं सर्वथा नित्यशः =सततं, परिवर्जयेत् ॥३॥
॥ इति तृतीयस्थानम् ॥ विषयासक्तिवर्द्धक ऐसी (थीकहं-स्त्री कथाम) स्त्री पशु पंडक आदि की कथा (विवजए-विवर्जयेत् ) सर्वथा परित्याग करे।
॥ यह द्वितीय-समाधिस्थान हैं ॥२॥ 'समं च' इत्यादि
अन्वयार्थ-(बंभचेररओ भिक्खू-ब्रह्मचर्यरतः भिक्षुः) ब्रह्मचर्य की सम्यक प्रकार से परिपालना करने में लवलीन बना हुआ निर्ग्रन्थ साधु (थीहि समं-स्त्रीभिः समम् ) स्त्रियों के साथ के (संथवं-संस्तवम्) परिचयका तथा उनके साथ एक आसन पर बैठने का एवं जहां पर स्त्री वैठी हो उस स्थान पर दो घडी के पहिले बैठने का तथा (संकहंसंकथाम् ) उनके साथ रागपूर्वक बातचीत करने का (अभिक्खणंअभीक्षणम् ) सर्वथा ( णिच्च सो-नित्यशः) नित्य ( परिवजए-परिवर्जयेत् ) परित्याग करे । यह तृतीय समाधि स्थान है ॥ ३ ॥ शतिने धारना२ मेवी थीकहं-स्त्राकथां श्री, पशु, ५७४ माहिनी थाना विवजए -विवर्जयेत सवय ५२त्याग ४२. मा भानु समाधिस्थान छ. ॥२॥
"समं च" त्या!ि
अन्वयार्थ --बंभचेररओ भिक्ख-ब्रह्मचर्यरतः भिक्षुः अझयय नी सभ्य प्रारथी परिपालना ४२वामा सवलीन सनेस नि ५ थीहि समं-स्त्रीभिः समम साधु स्त्रीमानी साथेना संथवं-संस्तवम् पस्यियन तथा तना साथे से भासन ઉપર બેસવાને તેમજ જે સ્થળે બ્રીજન બેસી ચુકેલ હોય એ સ્થાન ઉપર બે ઘડી पहेला मेसवानी तथ संक-संकथाम तेना साथे राजपूत वातयित ४२वाना अभिक्खणं-अभिक्षणम् सवथा णिचसो-नित्यशः सतत परिवज्जए-परिवर्जयेत् પરિત્યાગ કરે. આ ત્રીજું સમાધીસ્થાન છે. | ૩ |
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १६ दशविधब्रह्मचर्यसमाधिस्थाननिरूपणम् म्लमू अंगपच्चंगै संठाणं चारुल्लवियंपेहियं ।
बंभचेरेरओ थीणं, चक्खुगेज्झं विवजएँ ॥४॥ छाया--अङ्गप्रत्यङ्गसंस्थानं, चारूल्लपित प्रेक्षितम् ।
ब्रह्मचर्यरतः, स्त्रीणां, चक्षुर्दाडं विवर्जयेत् ॥४॥ टीका-'अंगपचंग' इत्यादि। ब्रह्मचर्यरतः साधुः स्त्रीणां-स्त्रीसंबन्धि चारुशोभनम् अङ्गप्रत्यङ्गसस्थानम् अङ्गं शिरः प्रभृतिकम् , प्रत्यङ्गं वक्षःस्थलादिकम् , संस्थानम् आकारः, एषां समाहारस्तत् , तथा-चारूलपितपेक्षितं च, तत्र-चारू शोभनम् उल्लपितं मन्मनभाषितादि कामचेष्टाविशेषस्तत्साहचर्यान्मुखमप्युल्लपितम् प्रेक्षितंप्रेक्षणं-कटाक्षनिरीक्षणादिरूपं. तत्साहचर्यान्नेत्रमपिपेक्षितम् , अनयोः समाहारस्तत् , चक्षुर्गाद्य-चक्षुर्विषयागतं भवेचेत्तदा सर्वथा तद् विवर्जयेत् । सति
'अंगपच्चंग' इत्यादि
अन्वयार्थ-(बंभचेररओ भिक्खू-ब्रह्मचर्यरतः भिक्षुः) ब्रह्मचर्य के पालन करने में भली प्रकार से उद्यमशील बना हुआ साधु (थीणंस्त्रीणाम् ) स्त्रियों के (चारु-चारु) सुन्दर (अंगपच्चंग संठाण-अंगप्रत्यंगसंस्थानम् ) अंग उपांगों के संस्थान को अर्थात् शिर आदि अंग एवं वक्षःस्थल आदि उपांगों की रचना को-आकार को, तथा (भारु हवियपेरियं-चारूल पितक्षितम् ) सुन्दर उल्लपित-मन्मनभाषित आदि कामचेष्टा विशेष को तथा इसके साहचर्य से उनके मुख को तथा (प्रेक्षितम्) कटाक्षपूर्वक उनके निरीक्षण आदि को एवं इसके साहचर्य से उनके नेत्रो को भी (चक्खुगेझं-चक्षुाह्यम् ) जब यह चीजें अपनी दृष्टि की विषयभूत बने तब (विवजए-विवर्जयेत्) रागपूर्वक देखने का सर्वथा ___ "अंगपञ्चंग" त्यादि !
भन्या ----वंभचेररओ भिक्खू-ब्रह्मचर्यरतः भिक्षुः ब्रह्मययनु पालन ४२वामा साह ते उधमशीa मनेर साधु थीणं-स्त्रीणां स्त्रीयांना चार-चारु सु४२ अंगपञ्चंगसंठाणं-अंगप्रत्यंगसंस्थानम् Sinना स्थानाने अर्थात . માથું આદિ અંગ તેમજ વક્ષસ્થળ આદિ ઉપાંગોની રચનાને-આકારને તથા चारुल्लवियपेहियं-चारूलपितपेक्षितम सुंद२ Scalya-मन्मनलाषित मा म ચેષ્ટા વિશેષને તથા તેના સહવાસથી તેના ચહેરાને તથા મેક્ષિત કટાક્ષપૂર્વક તેના निरीक्षण साहिन तम४ तेना सहवासथी तेना नेत्रीने १९], चक्खुगेज्ज-चक्षुयाह्यम् न्यारे पासणी चा पोतानी दृष्टीनी विषयभूत मने त्यारे विवज्जए-विवर्जयेत તેને રાગપૂર્વક જેવાને સર્વથા પરિત્યાગ કરે. જો કે, જ્યાં સુધી નેત્રોને સદૂભાવ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०
उत्तराध्ययनसूत्रे चक्षुषिरुपदर्शनमवश्यंभावि, परन्तु ब्रह्मचारी स्त्रीणां पूर्वोक्तं रूपम् अकस्माच्चक्षुर्विषयागतं रागपूर्वकं नावलोकयेदितिभावः । उक्तं च-असकं रूबमद्दढे चक्खुगोयरमागयं ।
रागदोसे उ जे तत्थ, ते बुहो परिवज्जए ॥१॥ इति । छाया--अशक्यं रूपमद्रष्टुं, चक्षुर्गोचरमागतम् । रागद्वेषो तु यौ तत्र, तौ बुधः परिवर्जयेत् ॥१॥ इति ।
॥ इति चतुर्थस्थानम् ॥ मूलम्-कूईयं रुइयं गीयं हसिँय थर्णिय कंदियं ।
बंमचेरेरओ थीणं, सोयर्गिज्झं विवजए ॥५॥ छाया--कूजितं रुदितं गीतं, हसितं स्तनितं क्रन्दितम् ।
- ब्रह्मचर्यरतः स्त्रीणां, श्रोत्रग्राह्यं विवजेयत् ॥५॥ परित्याग करे। यद्यपि जबतक नत्रो का सद्भाव है-अर्थात् उनमें अपने विषय को ग्रहण करने की शक्ति है तबतक उनके द्वारा पदार्थों कारूप दर्शन अवश्य होता ही रहेगा तथा साम्हने जो चीज आवेगी वह देखी ही जावेगी-फिर भी जो ब्रह्मचारी साधु हैं ये जब इस प्रकार का रूप अकस्मात् अपनी दृष्टि का विषय बन जाता है तब उसको रागपूर्वक नही देखते हैं। रागपूर्वक अवलोकन करने में पापबंध है। इसी बात को लेकर उसके देखने का परित्याग करनेका कहा गया है।
"असक्कं स्वमद्दढ़, चक्खुगोयरमागयं ।
रागद्दोसे उ जे तत्थ, ते बुहो परिवजए ॥१॥" इसी तरह प्रत्येक इन्द्रियो के विषय में इस नीति को लगा लेना चाहिये।
यह चतुर्थस्थान है ॥४॥ છે અર્થાતુ-પિતાના વિષયને ગ્રહણ કરવાની શક્તિ છે ત્યાં સુધી તેના દ્વારા પદાર્થોનું રૂપ દર્શન જરૂરથી થતું જ રહેવાનું તથા સામે જે ચીજ આવશે તે જોવાઈ જ જશે. છતાં પણ જે બ્રહ્મચારી સાધુ છે તે જ્યારે આ પ્રકારનું રૂપ અકસમાત પિતાની છીનો વિષય બને ત્યારે તેને રાગપૂર્વક જોતા નથી. રાગપૂર્વક અવલોકન કરવામાં પાપને બંધ છે. આ વાતને લઈને તેને જોવાને પરિત્યાગ બતાવવામાં આવેલ છે.
"असक रूवमदटुं चक्खुगोयरमागयं ।
रागदोसे उ जे तत्थ ते बुहो परिवज्जए ॥१॥" આ પ્રમાણે પ્રત્યેક ઈન્દ્રિયોના વિષયમાં આ નીતિને અનુસરવું જોઈએ.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १६ दशविधब्रह्मचर्यसमाधिस्थाननिरूपणम्
टीका--'कूइयं' इत्यादि।
ब्रह्मचर्यरतो भिक्षुः कुडयान्तरादिषु स्थितः सन् श्रोत्रग्राह्य-श्रवणेन्द्रियविषयं स्त्रीणां-घोसम्बन्धि कूजितं रुदितं गीतं हसितं स्तनितं क्रन्दितं च विवर्जयेत् कूजितादयः पूर्व व्याख्याताः ॥५॥
॥ इति पञ्चमंस्थानम् ॥ मूलम्-हाँसं खिड्ड रेइं दंप्पं, सहसापत्तासिंयाणि यँ ।
बंभचेररओ थीणं, कयाँइवि नाणुचिंते ॥६॥ छाया--हासं क्रीडां रतिं दर्प, सहसाऽवत्रासितानि च ।
ब्रह्मचर्यरतः स्त्रीणां, नानुचिन्तयेत्कदाचिदपि ॥६॥ टीका--'हासं' इत्यादि । ब्रह्मचर्यरतः साधुः स्त्रीणां स्त्रीसम्बन्धि हासं-हास्यम् , क्रीडांद्यूतक्रीडाम् , 'कइयं' इत्यादि
अन्वयार्थ-जो साधु (बंभचेररओ-ब्रह्मचर्यरतः) अपने ब्रह्मचर्य व्रत की रक्षा करने में सर्वथा उपयुक्त है उसका कर्तव्य है कि वह भीत आदि की ओट में हो कर (सोयगिज्ज-श्रोत्रग्राह्यम् ) श्रवणेन्द्रिय के विषयभूत होनेवाले (कूइयं रुइयं गीयं हसियं थणियकंदियं विवज्जए-कूजितं रुदितं गीतं हसितं स्तनितं-क्रन्दितं विवर्जयेत् ) स्त्रियों के कूजित शब्द को, रुदित शब्द को, गीत को, हसने को, स्तनित तथा क्रन्दित शब्द को रागपूर्वक सुनने का परित्याग करे कृजित आदि शब्दों का अर्थ पहिले लिखा जा चुका है। यह पंचम स्थान है ॥५॥
"हासं खि९' इत्यादि
अन्वयार्थ (बंभचेररओ भिक्खू-ब्रह्मचर्यरतो भिक्षुः ब्रह्मचर्य के पालन करने में रत बना हुआ साधु (थीणं-स्त्रीणाम्) स्त्रीयों के साथ पहिली
'कुइयं त्याहि.
मन्वयाथ-2 साधु बंभचेररओ-ब्रह्मचर्यरतः पोताना प्रत्यय प्रतनु २क्षण કરવામાં સર્વથા ઉપયુક્ત છે તેનું કર્તવ્ય છે કે, તે ભીંત આદિની એથે રહીને सोयगिज्जं-श्रोत्रग्राह्यम नथी सimmat स्त्रियांना रिस शहोने, ३हित शहाने. ગીતને, હાસ્યને સ્વનિત શબ્દને, તથા આકંદના શબ્દને, રાગ પૂર્વક સાંભળવાને પરિત્યાગ કરે કૃજિત આદિ શબ્દોના અર્થ અગાઉ કહેવાઈગયેલ છે. આ પાંચમું સ્થાન છે. તે પો
'हासं खिई' त्यादि
अन्याय-बंभचेररओ भिक्खू-ब्रह्मचर्यरतः भिक्षुः ब्रह्मययनु पासान ४२पामi aela मनेसा साधु स्त्रीणं-स्त्रीणां स्त्रीनी साथे 4905 ४२वामा मावेस हाय
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसू
रतिप्रीति, दर्पम् अहङ्कारम् , च=पुनः सहसा अबत्रासितानि पराङ्मुख्या दयितायाः सपदि त्रासोत्पादकानि स्वमूविस्थामूचकानि नेत्रगोलकस्थिरीकरणादानी यान्येतानि गृहस्थावस्थायामनुभूतानि न तानि कदाचिदपि अनुचिन्तयेत् अनुस्मरेत् ॥६
॥ इति षष्ठंस्थानम् ॥ मूलम्-पणीय भत्तपाणं तुं, खिप्पं मयविवडणं ।
बंभचेरेरओ भिक्खं, णिच्चसो परिवज्जए ॥७॥ छाया--प्रणीतं भक्तपानं तु, क्षिप्रं मदविवर्धनम् ।
ब्रह्मचर्यरतो भिक्षुः, नित्यशः परिवजयेत् ॥७॥ टीका--'पणीयं' इत्यादि।
ब्रह्मचर्यरतो भिक्षुः प्रणोतं भक्तपानं, तु-पुनः क्षिप्रं शीघ्रं यथास्यात्तथामदविवर्धन-मदः कामोद्रेकः तस्यविवर्धनं-द्धिकरं यद भक्तपानं तत् , उपलक्षणत्वादेवंविधं खाद्यस्वायं च नित्यशःपर्वदा परिवर्जयेत् ।।७।।
॥ इति सप्तमस्थानम् ॥ अवस्था में की गई हँसी मजाक को (खिड्डु-क्रीडाम् ) तथा उनके साथ अनुभूत क्रोडा को (रइम्-रतिम् ) प्रीति को (दप्पम्-दर्पम् ) मान को तथा (सहसायत्ता सियाणि य-सहसा अवत्रासितानि च) पराङ्मुख हुई स्त्री को इकदम त्रासोत्पादक ऐसी अपने द्वारा की गई स्वमुच्छविस्था सूचक नेत्रगोलक आदि को स्थिर करने रूप चेष्टाओं को (कयाइ वि-कदाचिदपि) कभी भी (नाणुचिन्ते-न अनुचिन्तयेत्) याद न करे । यह छठना समाधिस्थान है ॥६॥
'पणीय भत्तपाणंतु' इत्यादि__अन्वयार्थ-(बंभचेररओ भिक्खू-ब्रह्मचर्यरतो भिक्षुः) ब्रह्मचर्य की रक्षा करने में सदा सावधान बने हुए साधु को चाहिये कि वह भने भ२४ विगैरेने खिड़-क्रोडां तथा मेनी साथै अनुमस ने, रइम्-रतिम् प्रीति ने दप्पम्-दर्पम् मानने तथा सहसावत्ता सियाणि य-सहसा अवत्रासितानि च પરાંગભૂત બનેલ સ્ત્રીને ત્રાસ પહોંચાડનાર એવી પિતાના તરફથી આચરાયેલ સ્વभूविस्था सूय मममी यामी माहि३५ येष्टायाने कया इवि-कदाचिदपि ४६५ नाणुचिंते-न अनुचितन्येत् या न ४२. भा छ समाधिस्थान छ. ॥६॥
पणीयं भत्तपाणं तु त्याहा .
अन्वयार्थ-बंभचेररओ भिक्खु-ब्रह्मचर्यरतो भिक्षुः ब्रह्मययतुं २क्षय ४२पामा सहा साधान मनी २७सा साधु भाटे से भत्पनु छ , ते पणीयं भत्त
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १६ दशविधब्रह्मचर्यसमाधिस्थाननिरूपणम् मूलम् - धम्मले द्धं मियं काले, जत्तत्थं पणिहाणवं । नोइमतं तु भंजेजी, बंभचेररओ सया ॥८॥ छाया - धर्मलब्धं मितं काले, यात्रार्थं प्रणिधानवान् । नातिमात्रं तु भुञ्जीत, ब्रह्मचर्यरतः सदा ||८| टीका- 'धम्मल' इत्यादि ।
प्रणिधानवान् = प्रणिधानं - चित्तसमाधिस्तद्वान्, तथा ब्रह्मचर्यरतो भिक्षुः मलब्धं = धर्मेण = मुनिकल्पानुसारेण लब्धं प्राप्तं, न तु प्रतारणादिना, तथा मितम् =परिमितम् -
46
अद्धमसणस सव्वं जणस्स कुज्जा दवस्स दो भाए । वा उपवियारणट्ठा, छन्भागं ऊणयं कुज्जा
99 ॥ १॥
(पणीयं भतपाणं खिष्पं मयविवडणं-प्रणीतं धनम् ) प्रणीत भक्तपान तथा जिससे शीन पान (निच्चसो नित्यशः) सर्वदा (परिक ॥ यह सप्तम समाधिस्थान 'धम्लम' इत्यादि
१०
भक्तपानं क्षिप्रं मदविवकामोद्रेक बढे ऐसे भक्तपरिवर्जयेत्) त्याग करे
11911
-
अन्वयार्थ - (पणिहाणवं - प्रणिधानवान् ) चित्त की समाधि संपन्न तथा बंभचेररओ- ब्रह्मचर्य की रक्षा करने में सदा सावधान साधु (धम्मल - धर्मलब्धम् ) मुनिकल्प के अनुसार प्राप्त हुए तथा (मियं मितम् ) मर्यादायुक्त, जैसे
ভ३
"अद्धमसणस्स सव्वं, जणस्स कुजा दवस्स दो भाए । वाउपवियारणट्ठा, छन्भागं ऊणयं कुज्जा" ॥ १ ॥
पाणं विष्पं मयविवडूणं-प्रणीतं भक्तपानं क्षिप्रं मदविवर्धनम् प्रशीत मोरा४ पाली तथा भेनाथी डाम छत्याहि वासनाओ लगृति थाय सेवा मेरा पाणीना निच्चसो- नित्यशः सही परिवज्जए - परिवर्जयेत् त्याग अरे. ॥ ७ ॥
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
'धम्मलर्द्ध' इत्याहि !
अन्वयार्थ – पणिहाणवं प्रणिधानवान् वित्तनी समाधी संपन्न तथा बंभचेररओ-ब्रह्मचर्यरतः प्रायर्यांनी रक्षा उरवामां सहा सर्वही सावधान मनी रहेता साधु धम्मलद्धं - धर्मलब्धम् मुनि अनुसार प्राप्त थयेस मेयं - मितम् भर्याडायुक्त "अद्धमसणस्स सव्वं, जणस्स कुज्जा दवस्स दो भाए ।
वा उपविचारणट्टा छन्भागं उपाय कुज्जा ॥ १ ॥
99
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
उत्तराध्ययनसूत्रे छाया-अर्धमशनस्य सव्यञ्जनस्य कुर्याद् द्रवस्य द्वौ भागौ।
वायुमविचारणार्थ, पड्भागमून कुयात् ॥१॥ इत्याद्यागमोक्तमानान्वितम् आहारं यात्रार्थ संयमनिहार्थ, काले-शास्त्रविहितकाले सदा भुञ्जीत, न तु रूपलावण्यवृद्धयर्थ भुञ्जीत, नाप्यकाले भुञ्जीत । तु-पुनः कदाचिदपि अतिमात्र मात्रामतिक्रम्य आहारं न भुञ्जीत ॥८॥
॥ इत्यष्टमंस्थानम् ॥ मूलम्-विभूसं परिवेजेजा, सरीरपरिमंडणं ।
बंभचेररओ भिक्खू, सिंगारत्थं न धारए ॥९॥ छाया-विभूषां परिवर्जयेत् , शरोरपरिमण्डनम् ।
ब्रह्मचर्यरतो भिक्षुः, शृङ्गारार्थ न धारयेत् ॥९।। टीका-'विभूसं' इत्यादि। ब्रह्मचर्यरतो भिक्षुः विभूषाम् अत्युत्कृष्टवस्त्रपरिधानात्मिकां परिवर्जयेत् ,
अर्थात्-पेट में छह भागों की कल्पना करे उनमें आधा अर्थात् तीन भांगो को व्यञ्जन सहित आहार से भरे, दो भाग पानी से भरे, और छठा भाग वायु संचरण के लिये खाली रखे !
इस रीति से आगम में प्रतिपादित प्रमाणविधि से संपन्न ऐसे आहार को (जत्त्तथं-यात्रार्थम् ) संयम निर्वाह के लिये ही (कालेकाले) शास्त्रविहित समय में (सया भंजेज्जा-सदा झुंजीत) सदा आहार करे । रूपलावण्य आदि की वृद्धि के लिये नहीं करे और न अकाल में ही आहार करे। तथा (कदाचिदपि) कभी भी ( अइमत्तं-आहारम् न भज्जिज्ज-अतिमात्रं आहारं न भुञ्जीत) मात्रा-से अधिक आहार न लेवे । यह अष्टम स्थाने है ॥८॥
અર્થાત્—પેટના છએ ભાગની કલ્પના કરે એમાં અર્ધા અર્થાત્ ત્રણ ભાગેને વ્યંજન સહિત આહારથી ભરે, બે ભાગ પાણીથી ભરે અને છઠ્ઠો ભાગ વાયુ સંચરણના માટે ખાલી રાખે. આ રીતથી આગમમાં પ્રતિપાદિત પ્રમાણ विधाथी सपन्न सेव। माहारनो जत्तत्थं-यात्रार्थ सयभना निर्वाह भाटे कालेकाले शाख विहित समयमा सया भजेजा-सदा मुंजीत उपयोग ४२. ३५साय मानी वृद्धिना भाटे न ४२, तेम मामा भाडा न ३२. अइमत्तं आहारम् नभज्जिज्ज-अतिमात्रम् आहारम् न भुजित मात्राथी मधि प्रमाणभां हि पण આહાર ન લે. આ આઠમું સ્થાન છે. એ ૮ છે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १६ दशविधब्रह्मचर्यसमाधिस्थाननिरूपणम् तथा-शरीरपरिमण्डनम् शरीर शोभासम्पादक केशश्मवादिसमारचनादिकं श्रृङ्गारार्थ न धारयेत् । बिभूषणप्रियाः खियो भवन्ति, अतस्ता विभूषितं पुरुषं कामयन्ते । स्त्रीभिः काम्यमानाः ब्रह्मचर्याद् भंसन्ते । अतो ब्रह्मचर्यरतो भिक्षु ने कदापि शरीरशोभा परिकल्पयेदिति भावः ॥९॥
॥ इति नरमं ब्रह्मचर्यसमाधिस्थानम् ॥ मूलम्---संदे रुवे ये गंधे य, रसे फासे तहेवं यं ।
पंचविहे कामगुणे, णिचसो परिवजए ॥१०॥ छाया-शब्दान् रूपाणि च गन्धांश्च, रसान स्पशास्तथैव च ।
पञ्चविधान् कामगुणान् , नित्यशः परिवर्जयेत् ॥१०॥ टोका-'सर' इत्यादि। शब्दान्मन्मनभाषितादिरूपान , च-पुन: रूपाणि आकृतिगतान् गौरा'विभूसं परिवज्जेज्जा' इत्यादि
अन्वयार्थ-बंभचेररओ भिक्खू-ब्रह्मचर्यतोमिक्षुः ब्रह्मचर्यव्रत में लवलीन हुआ भिक्षु (विभूसं परिवज्जेज्जा-विभूषाम् परिवर्जयेत् ) अति उत्कृष्ट वस्त्रो द्वारा शरीर की शोभा बडानी छोडे तथा (सिंगारत्थं सरीरपरिमंडणं परिवज्जए-श्रृंगारार्थम् शरीरपरिमंडनं परिवर्जयेत् ) शरीर में शोभा के संपादक जो केश आदि की रचना है उसको श्रृंगार के विचार से धारण न करे। ब्रह्मचर्यरत साधु कभी भी शारीरिक शोभा संपादन करनेवाले पदार्थो का संबन्ध-अपने शरीर से न होने दे। शुश्रूषा विभूषा का सदा ही त्याग करे। यह नवम स्थान है ॥९॥
'सद्दे रुवे य' इत्यादिअन्वयार्थ-(सद्दे-शब्दान् ) मन्मनभाषित स्त्री आदि के शब्दों का "विभूमं परिवज्जेज्जा" त्या !
भन्याय --बंभचेररओ भिक्खू-ब्रह्मचर्यरतो भिक्षुः ब्रह्मस प्रतwi aaeill भने भिक्षु विभूसं परिवज्जेज्जा-विभूषाम् परिवर्जयेत् पति कृष्ट पत्रोने पर २वानु छ।उ तथा सिंगारत्थं सरीरपरिमंडणं परिवज्जए-श्रृगारार्थम् शरीरपरिमण्डनं परिवर्जयेत् शरीरने से ला३५ मे वा माहिनी श्यना छ मेने श्रृगारना વિચારથી ધારણ ન કરે. બ્રહ્મચર્યરત સંધુ કદી પણ શારીરિક શભા સંપાદન કરવાવાળા પદાર્થોને સંબંધ પિતાના શરીર સાથે ન થવા દે. સુશ્રુષા વિભૂષાને સદા સર્વદા ત્યાગ કરે. આ નવમું સ્થાન છે. જે ૯ છે
"सहे रूवे य" त्यादि ! अन्वयाथ-सद्दे-शब्दान् भन्भनषित मा शहीन तथा रूवे-रूपाणि
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६
उत्तराध्ययनसूत्रे दिवर्णान् , च-पुनः गन्धान्ध्राणतृप्तिकरान् सुरभिगन्धान तथैव रसान-उसनेन्द्रियग्राह्यान् मधुरादीन् च=पुनः स्पर्शान्त्वगिन्द्रियविषयान् कोमलादिरूपान् एतान् पञ्चविधान् पश्चमकारान् कामगुणान् कामवर्धकान् , ब्रह्मचर्यरतो भिक्षुः नित्यशः परिवर्जयेत् परित्यजेत् । शब्दादि पश्चविधविषयानुरागी न कदापि भवेदिति भावः ।
॥ इति दशमस्थानम् ॥ यत्माक प्रत्येक ब्रह्मचर्यसमाधिस्थाने 'शङ्का वास्यात्' इत्याधुक्तम् , तत्संप्रति तालपुटविषदृष्टान्तेन स्पष्टपतिपत्तये पुनराहमूलम् --आलंओ थीजणाइण्णो, थीकहा ये मणोरमा ।
संथवो 'चेवं नारीणें, तासिं इंदियदरिसणं ॥११॥ कूइयं रुइयं गीय, हसिँयं भुत्तासियाणि यें । पणीय भत्तपाणं च, अइमायं पाणभोयणं ॥१२॥ गत्तभूसँणमि च कामभोगा ये दुजया।
नरस्सऽत्तगवेसिस्स, विसं तालउडं जहाँ ॥३३॥ तथा (रूवे-रूपाणि) आकृति गत गौर आदि वर्गों का तथा (गंधे-गंधान्) घ्राणतृप्तविधायक रसों का एवं (फासे-स्पर्शान् ) स्पर्शन इन्द्रिय के विषय जो कोमलादि सुखकारी स्पर्श है उनका (पंचविहे कामगुणेपंचविधान् कामगुणान् ) इस प्रकार से इन पांच काम वर्धक गुणों का (बंभचेररओ भिक्खू-ब्रह्मचर्यरतःभिक्षुः) ब्रह्मचर्य में रत भिक्षु (णिचसो परिवज्जए-नित्यशः परिवर्जयेत् ) सदा परित्याग करे। इसका भाव यही है कि-शब्दादिक पांच प्रकार के विषयों में भिक्षु अनुरागी नहीं बने।
यह दशमा स्थान है ॥१०॥ सातिगत Sarorqn Ale पानी, गंधे-गंधान तथा प्रायतृति विधाय: सु२. लिग धनी तथा रसे-रसान् २सना छन्द्रियना विषयभूत मधुरा हिरसाना सने फासेस्पर्शान छन्द्रिय विषय छ मला सुमरी स्पशन सेना पंचविहे कामगुणेपंचविधान् कामगुणान् । ४ारे पांय महा सुम४३॥ २५श छे. तेना बंभचेररओ भिवखू-ब्रह्मचर्यरतो भिक्षुः ब्रह्मय भा २ भिक्षु सहा परित्याग ४३. આને ભાવ એ છે કે, શબ્દાદિક પાંચ પ્રકારના વિષયોમાં ભિક્ષુ અનુરાગી ન બને.
આ દશમું સ્થાન છે. તે ૧૦ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ. १६ दशविधब्रह्मचर्यसमाधिस्थाननिरूपणम् छाया-आलयः स्त्रीजना कीर्णः, स्त्रीकथा च मनोरमा ।
संस्तवश्चैव नारीणां, तासामिन्द्रियदर्शनम् ॥११॥ कूजितं रुदितं गीतं, हसितं भुक्तासितानि च । प्रणीतं भक्तपानं च, अतिमात्रं पानभोजनम् ॥१२॥ गात्रभूषण मिष्टं च, कामभोगाश्च दुर्जयाः ।
नरस्यात्मगवेषिणो, विषं तालपुटं यथा ॥१३॥ टीका-'आलओ' इत्यादि।
खोजनाकीर्णः स्त्रापशुपण्डकादिभिः संकुलः आलयः-स्थानम्, च-पुनः मनोरमा-मनोहरा स्वीकथा, च-पुनः नारीणां संस्तव एव-स्त्रीभिःसह एकासने परिचयकरणम् एकासने समुपवेशनंचापि, एक्कारोऽप्यर्थकः, तथा-तासां= नारीणाम् इन्द्रियदर्शनम्-मुखनेत्रादीनां सानुरागावलोकनम्, तथा स्त्रीणां कूजितं,
प्रत्येक ब्रह्मचर्य समाधिस्थान में जो 'संका वा कंखा वा' इत्यादिपद प्रयुक्त किये गये हैं उनको तालपुट के दृष्टान्त से स्पष्टप्रतिपत्ति के लिये नीचे की तीन गाथाओं से कहते हैं 'आल ओ' इत्यादि, 'कूइयं' इत्यादि, 'गत्तभूसणमिटुं च' इत्यादि ।।
___ अन्वयार्थ-(थीजणा इण्णो आ लओ-स्त्री जनाकीर्णः आलयः) स्त्रीपशु पंडक आदि कों से सहित वसति १ (मणोरमा थीकहा य-मनोरमा स्त्री कथा च) मनोहर स्त्रीकथा २ (नारीणं संथवो चेव-नारीणां संस्तवः चैव) स्त्रियों के साथ परिचय करना-एक आसनपर उनके साथ बैठना ३ (तासिं इंदियदरिसणं-तासाम् इन्द्रियदर्शनम् ) उनकी मुख नेत्र आदि इन्द्रियो को रागभाव से देखना ४ ॥११॥ तथा स्त्रियों के
પ્રત્યેક બ્રહ્મચર્યના સમાધિસ્થાનમાં જે શંકા આશંકા વગેરે પદ પ્રયુક્ત કરવામાં આવેલ છે અને તાલપુટના દૃષ્ટાંતથી સ્પષ્ટ રીતે સમજવા માટે નીચેની ત્રણ ગાથાઓ દ્વારા કહેવામાં આવે છે.
"आलओ" त्यादि !, “कूइयं" त्या !, “गत्तभूसमिटं च" त्याla !
मन्वयार्थ-थीजणाइण्णो आलओ-स्त्रीजनाकीणः आलयः स्त्री, पशु, ५४४, माथी सव सति (१) मनोरमा थीकहा य-मनोरमा स्त्रीकथा च भनाइ२ स्त्री ४था (२) नारीणं संथवी चेव-नारीणां संस्तवः चैव श्रीमानी साथे पश्यिय ४२वीसे भासन 6५२ सेमनी साथे मेस (3) तासिं इंदियदरिसणं-तासां इन्द्रिय दर्शनम् मेना भु५, नेत्र, भन्द्रियाने माथा नेवी (४) ॥११॥ तथा सीमाना
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८
उत्तराध्ययनसूत्रे रूदितं, गीतं तथा हसितम्, कुडयन्तरादिषु स्थितस्य भिक्षोः स्वीकृत-कूजितादि श्रवर्णामत्यर्थः, च-पुनः भुक्तासितानि भुक्तानि च आसितानि च-भुक्तासितानिगृहस्थावस्थायां स्त्रीभिः सहकृतानामुपभोगानां, ताभिः सहैकासने समुपवेशनादीनां च स्मरणम् । च-पुनः प्रणीतं-गलद् घृतबिन्दुकं भक्तपानम् तथाअतिमात्र=मात्रामतिक्रम्य कृतं पानभोजनम्, व= पुनः इष्टम् स्त्रीजनाभिलषितं गात्रविभूषणं शरीरविभूषकरणम, च-पुन:दया:दःखेन जेयाः कामभोगा:तत्र-कामा:-शब्दरूपलक्षणा भोगा:गन्धरसस्पर्शलक्षणाः, आलयमारभ्य कामभोगपर्यन्ता एते सर्वे आत्मगवेषिणः चारित्रात्मगवेषकस्य नरस्य-संयतस्य कृते तालपुटं-तालपुटनाम्ना प्रसिद्धं मुखे निविष्टं सत् करतलध्वनिकाल(कूइयं रूइयं गीयं हसियं भुत्तासियाणि य-यूजितं रुदितं गीतं हसितं भुक्तासितानि च) कुडय आदि की ओट में छिपकर कूजित शब्द को, रुदित शब्द को, गीतों को हँसी मजाक को सुनना ५ एवं गृहस्थावस्था में उनके साथ किये गये भोगों का तथा एक आसनपर बैठने आदिका स्मरण करना ६ (पणीयं भत्तपाणं च अइमायं पाणभोयणं-प्रणीतं भक्तपानं च अतिमात्रं पानभोजनम् ) प्रणीत-सरस ७ तथा प्रमाण से अधिक पानभोजन करना ८॥१२॥ एवं ( इठं-इष्टम् ) स्त्रियों के लिये इष्ट ऐसा (गत्त भूसणम्-गात्रविभूषणम् ) शरीर को विभूषित करना ९ यथा (दुज्जया कामभोगा-दुर्जया कामभोगाः) दुःख से जीतने योग्य काम-शब्द रूप एवं भोग-गंध, रस स्पर्श १० ये सब (अत्त गवेसिस्स नरस्स-आत्मगवेषिणः नरस्य) आत्मा की गवेषणा करनेवाले मोक्षाभिलाषी के लीये (तालउडं विसं जहा-तालपुडं विषं यथा) तालपुट नामक प्रसिद्ध विष कूइयं रुइयं गोयं हसीयं भुत्तासियाणि य-कूजितं रुदितं गीतं हसितं भुक्तासितानि च ફૂજીત શબ્દને, રૂદન શબ્દને. ગીતને હસી મજાકને સાંભળવા (૫) અને ગૃહસ્થાશ્રમમાં એમની સાથે કરવામાં આવેલા ભેગેનું સ્મરણ કરવું તથા એક આસન 6५२ मेस वगेरेनु भ२५ ४२. (६) पणीय भत्तपाणं च अइमायं पाणभोयणंप्रणीतं भक्तपानं च अतिमात्रं पानभोजनम् प्रणीत स२ मतान (७) प्रमाथी वधु प्रभाभा मा २ पाणीनु वे (८) इट्ट-इष्टम् स्त्रीयाने माटे ट स गत्तभूसणं-गात्रभूषणम् शरीरने विभूषित ४२ (6) तामा भूम ४४ सेवा २स, २५शन, श, मने 4 (१०) मा सघा अत्तगवेसिस्स नरस्स-आत्मण वेषिणः नरम्य मात्मानी गवेषाए। ४२वावा भाक्षालाषी भाटे तालउडं विसं जहातालपुटं विषं यथा ताaye नामना प्रसिद्ध अडेर पा छ. मेटa ॐ भौतामा
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १६ दशविधब्रह्मचर्यसमाधिस्थाननिरूपणम् मात्रेण मृत्यु जनयति । यथैतद् विपाकदारुणं तथैव स्त्रीजनाद्याकीर्णालयाद्यपि। इदं हि शङ्कादिकं जनयति, संयमात्मकं भावनावितं शरीरधारणात्मकं द्रव्यजीवितं च पिनाशयतोति ॥११॥१२॥१३॥
उक्तमर्थमुपसंहरन्नाहमूलम्--दुज्जए कामभोगे य, णिचंसो परिवंजए ।
संकटाणाणि सव्वाणि, वजेज्जा पणिहाणवं ॥१४॥ छाया-दुर्जयान कामभोगांश्च, नित्यशः परिवर्जयेत् ।
शङ्कास्थानानि सर्वाणि, वर्जयेत् प्रणिधानवान् ।।१४।। टीका--'दुजए' इत्यादि।
प्रणिधानवान् अनशनादि दुष्करतपश्चर्यावान् मुनिः दुर्जयान् कामभोगान् नित्यशः परिवर्जयेत् । च-पुनः सर्वाणि दशापि शङ्कास्थानानि शङ्काकाङ्क्षादि की तरह हैं। मुख में डाला गया तालपुट विष तालीबजाने में जितना समय लगता है उतने समय में खानेवाले के प्राणों का विनाश कर देता है अतः जैसे यह विपाक दारुण होता है, उसी प्रकार से स्त्री जनादिकों से आकीण आलय आदि भी जानना चाहिये । ये सब शंकादिक को उत्पन्न करते हैं और संयमरूप भावजीवित का तथा शरीर धारणरूप द्रव्यजीवित का विनाश करते है ॥१३॥
उक्त अर्थ का उपसंहार करते हुए सूत्रकार उपदेश कहते हैं'दुजए' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(पणिहाण-प्रणिधानवान ) अनशन आदि दुष्कर तपश्चर्या करनेवाला मुनि (दुजए कामभोगे-दुर्जयान कामभोगान् ) दुर्जय कामभोंगों का (णिच्चसो-नित्यशः) सर्वदा (परिवज्जए-परिનાખવામાં આવેલ નાલપુટ ઝહેર તાળી વગાડતાં જેટલો સમય લાગે છે એટલા સમયમાં ખાનારના પ્રાણુને વિનાશ કરી નાખે છે. આથી એના જેટલું વિપાક દારૂણ હોય છે એ જ રીતે આ સ્ત્રી જન ઈત્યાદિથી આકર્ણ આલાપ આદિને પણ જાણવા જોઈએ. આ સઘળા શંકા આશંકાઓ જન્માવનાર છે અને સંયમરૂપ ભાવ જીવનને તથા શરીર ધારણરૂપ દ્રવ્ય જીવનને વિનાશ કરનાર છે. ૧૩
ઉક્ત અર્થને ઉપસંહાર કરતાં સૂત્રધાર ઉપદેશ આપે છે કે, "दुज्जए" त्या !
अन्याय-मनशन मा हु४२ तपश्चर्या ४२वावागा भुनि दुज्जए कामभोए -दुर्जयान कामभोगान् दुई भने णिचसो-नित्यशः सह। परिव जए
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सूत्रे
जनकानि स्त्रीपशुपण्डकसहितस्थानादानि वर्जयेत् । अन्यथा - जिनाज्ञाभङ्गचारित्र विराधनामिथ्यात्पादयो दोषा भवन्ति ॥ १४॥
एतद्वर्जकः संयतः यत्कुर्यात्तदाह-
८०
मूलम् -- धम्मारामे चरें भिक्खू, धीईमं धम्मसारही । धम्मारीमरए दंते, बंभचेरसभाहिए ॥१५॥
छाया -- धर्मारामे चरेद् भिक्षुः धृतिमान् धर्मसारथिः । धर्मारामरतो दान्तो, ब्रह्मचर्यसमाहितः ॥ १५॥
"
टीका- 'धम्मारामे' इत्यादि ।
धृतिमान् = धृतिः-परीषहोपसर्गसहनक्षमता, तद्वान् धर्मसारथिः = धर्मस्य - धर्मरूपरथस्य सारथिः - वाहक :-' ठिओ उ ठाव पर ' इति वचनादन्यानपि धर्मे वर्त्तयिता व धर्मारामरतः - श्रुतचारित्रधर्मोद्यान विचरणशीलः, दान्तः वर्जयेत् ) परित्याग करे । तथा (सव्वाणि संकाहागाणि सर्वाणि शंकास्थानानि) शंका कांक्षा विचिकित्सा आदि जनक स्त्री पशुपंडक सहित आदि दश स्थानों को भी ( वज्जज्जा-वर्जयेत् ) छोडे । नहीं तो जिनाज्ञाभंग चारित्र विराधना एवं मिथ्यात्व आदिक दोषों का पात्र उस साधु को होना पडेगा || १४ ||
'धम्मारामे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( घीइमं धृतिमान् ) परोषह एवं उपसर्ग के सहन करने में क्षमतावाला तथा ( धम्मसारही - धर्मसारथिः ) धर्मरूप रथ का सारथि - "ठिओ उठावए परम्" इस वचन के अनुसार अन्यजनों को भी धर्म में प्रवृत्ति करनेवाला अतएव ( धम्मारामरए - धर्मारामरतः ) श्रुतचारित्ररूप धर्मोद्यान में विचरण शील तथा (दंते - दान्तः) इन्द्रिय परिवर्जयेत् परित्याग उरे तथा सव्वाणि संकाद्वाणाणि - सर्वाणि शंकास्थानानि तथा શંક —આશંકા, વિચિકિત્સા આદિ જનક સ્ત્રી, પશુ, પંડક સહિત આદિ ઇરા સ્થાનને
वजेज्जा - वर्जयेत् छोड़े नहीं तो न आज्ञा भंग यारित्र विराधना अने મિથ્યાત્વ આદિક દોષોને પાત્ર એ સાધુએ થવું પડશે. ૫૧૪ા
" धम्मारामे" इत्याहि !
अन्वयार्थ - धीइमं - धतिमान् परिषड भने उपसर्गने सहुन उरवामां क्षमतावाणा तथा धम्मसारही धर्मसारथिः धर्मः ३५ २थना सारथी “ठिओ उ ठावए परम्" આ વચન અનુસાર અન્ય જનાને પણ ધર્મમાં પ્રવૃત્તિ કરાવવાવાળા, અતએવ धर्मारामरए - धम्मारामरतः श्रुतयास्त्रिय धर्म ध्यानमा विशरणुशीस तथा दंते - दान्तः
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १६ दशविधब्रह्मचर्यसमाधिस्थाननिरूपणम् =इन्द्रिय नो इन्द्रियनिग्रह वान् , ब्रह्मचर्यसमाहितः ब्रह्मचर्यसमाधियुक्तः भिक्षुः धर्मारामे धर्म-श्रुतचारित्रलक्षणः, स एव सततमानन्दहेतुतया प्रतिपाल्यतया च आरामो, धर्मारामः, यद्वा-धर्म आराम इव कर्मसन्तापसंतप्तानां प्राणिनां शिवमुखहेतुत्वादभिलषितफलदायकत्वाच्च धर्मारामस्तस्मिन् चरेत्-विहरेत् ॥१५॥
ब्रह्मचर्यमाहात्म्यमाह-- मूलम्--देवदानवगंधव्वा, जक्ख रक्खस किनरा ।
बंभयारी नमसंति, दुकरं जे करंति ते ॥१६॥ छाया--देव दानव गन्धर्वाः, यक्षराक्षस किन्नराः ।
ब्रह्मचारिणो नमस्यन्ति, दुष्करं ये कुर्वन्ति तान् ॥१६।। टीका-'देव दानव' इत्यादि।
ये पुरुषाः स्त्रियो वा दुष्करम् कातरजनैर्दुरनुचरं ब्रह्मचर्य कुर्वन्ति अनुतिष्ठन्ति, तान् ब्रह्मचारिणो देवदानवगन्धर्वा:-तत्र-देवा:-विमानवासिनो ज्योतिकाश्च, दानवाः भवनपतयः, गन्धर्वाः देवगायकाः-अष्टमव्यन्तरदेवाः, तथाएवं नो इन्द्रिय का निग्रह करनेवाला तथा (बंभचेरसमाहिए-ब्रह्मचर्य समाहितः) ब्रह्मचर्यमें समाधिसंपन्न ऐसा (भिक्खू-भिक्षुः) मुनि (धम्माराम चरे-धर्माराम चरेत् ) श्रुतचारित्र रूप धर्माराममें-धर्मबगीचे में बिचरे । आराम-जिस प्रकार गर्मी से संतप्त प्राणिगणों के लिये आनंद का हेतु होता है और इसीलिये वह संरक्षणीय होता है इसी प्रकार कर्मों के संतापसे संतप्त प्राणिगणों के लिये शिवसुखका हेतु होने से तथा अभिलषित फल प्रदाता होने से धर्म को आराम की उपमा दी गई है ॥१५॥
'देवदानवगंधव्वा' इत्यादि
अन्वयार्थ-(जे-ये) जो स्त्री अथवा पुरुष (दुक्कर-दुष्करम् ) कायर धन्द्रिय भने नन्द्रियना नि ४२वा तथा बंभचेर समाहिए-ब्रह्मचर्यसमाहितः ब्रह्मययभा समाधिसपन्न मेवा भिक्खू-भिक्षुः मुनि धम्माराम चरे -धर्माराम चरे श्रुत यास्त्रि३५ धाराममा-धर्म मशीयामा वियरे. माराम-? પ્રમાણે ગરમીથી સંતપ્ત પ્રાણીગણીને માટે આનંદને હેતુ હોય છે અને એજ કારણે તે સંરક્ષણીય હોય છે. આ રીતે કર્મોના સંતાપથી સંતપ્ત પ્રાણીગણેને માટે શિવસુખનો હેતુ હોવાથી તથા અભિલષિત ફળ પ્રદાતા હોવાથી ધમને આરામની ઉપમાં આપવામાં આવેલ છે. ૧૫
"देवदानवगंधवा" त्या ! स-याथ-जे-येरे स्त्री अथवा पुरुष दुक्कर-दुष्करम् ४२२०४ने। द्वारा
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तार यर नसूत्रे यक्षराक्षसकिन्नराः-तत्र-यक्षाः तृतीयव्यन्तरदेवाः, राक्षसाः चतुर्थव्यन्तरदेवाः, किन्नराः पञ्चमव्यन्तरदेवाः उफ्लक्षणात्सर्वेऽपिदेवा नमरयन्तिप्रणमन्ति ॥१६॥
सम्प्रत्यध्ययनमुपसंहरनाह-- मूलम्--एस धम्मे धुवे निच्चे, सासए जिणदेसिए । सिद्धा सिज्झति चाणेणं, सिज्झिस्संति तहा वरेति बेमि ॥१७॥ छाया--एवं धर्मों ध्रुवो नित्यः, शाश्वतो जिनदेशितः ।
सिद्धाः सिध्यन्ति चानेन, सेत्स्यन्ति तथाऽपरे इति ब्रवीमि । १५।। टीका--'एस' इत्यादि।
एषः अस्मिन्नध्ययने कथितः-जिनदेशितो धर्मः ब्रह्मचर्यलक्षणो ध्रुवः= स्थिरः परवादिभिरखण्डनीयत्वात , तया-नित्यःद्रव्यार्थिकतयाऽप्रच्युतानुत्पन्नस्थिरैकस्वभावः, शाश्वतः पर्यायार्थितया शाश्वदन्यान्यरूपेणोत्पन्नत्वात् , यद्वानित्यः त्रिकालेऽप्यविनश्वरत्वात् , शाश्वतः त्रिकालफलदायकत्वात्, ध्रुवादिविशे. जनों द्वारा दुष्कर इस ब्रह्मचर्य का (करंति-कुर्वन्ति) पालन करते हैं (तेतान् ) उन ब्रह्मचारियो को (देवदानवगंधव्वा जक्ख रक्खस किनरादेवदानवगंधर्वाः यक्षराक्षसकिन्नराः) देव-विमानवासी तथा ज्योतिषी, दानव भवनपति, गंधर्व-देवगायक, आठवें व्यन्तर देव तथा यक्ष-तृतीयव्यन्तरदेव राक्षस-चतुर्थव्यन्तर देव, किन्नर-पंचमव्यन्तरदेव, इस प्रकार समस्त देव (नमसति-नमस्यन्ति) नमस्कार करते हैं ॥१६॥
अब अध्ययनका उपसंहार करते है-'एस धम्मे' इत्यादि।
अन्वयार्थ- एस-एषः) इस अध्ययन मे कथित यह (जिगदेसिए-जिनदेशितः) जिनेन्द्रद्वारा प्रतिपादित ( धम्मे-धर्मः) ब्रह्मचर्यरूप धर्म (धुवे-ध्रुवः) परवादियों द्वारा अखंडनीय होने से स्थिर तथा (निच्चे दुश्व२ सेवा प्रायनुकरति-कुर्वन्ति पालन् ४३ छे. ते-तान् से प्रझयारीमान देवदानवगंधया जखरवस्वसनिरा-देवदानवगंधाः यक्षराक्षसकिन्नराः देवविमानवासी तथा ज्योतिषी, हान-मनमति, it-देवताय, 218मा ०५न्तरદેવ તથા યક્ષ-ત્રીજા વ્ય તર દેવ, રાક્ષસ-ચોથા વ્યન્તરદેવ કિન્નર-પાંચમાં વ્યત્વર हेव, मा प्रारे सभ.1 व नमसंति-नमस्यन्ति नम४२ ४२ छ. uit
हवे अध्ययननी पडार ४२ -"एस धम्मे" त्या !
अन्वयार्थ-एस-एषः २मा २मध्यनमा वामां भाव मा जिणदेसिएलनेन्द्रद्वारा प्रतिपाहित धम्मे-धर्मः ब्रह्मन्यय ३५ मधुवे-ध्रुवः भागवणामाथी मनीय डावाची स्थ२ तथा निच्चे-नित्यः द्रव्यार्थि नयनी अपेक्षा
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
प्रिवदर्शिनी टीका अ. १६ दशविधब्रह्मचर्यसमाधिस्थाननिरूपणम् ८३ षणैरस्य ब्रह्मचर्यधर्मस्य सप्रमाणता प्रतिपादिता । अस्य त्रिकालगोचरफलमाहअनेन ब्रह्मचर्यलक्षणधर्मेण पुरा अनन्तासु उत्सपिण्यवसर्पिणीसु सिद्धा अभूवन् , सम्प्रति महाविदेहेषु सिन्ति च । तथा-अपरे अनागतायामनन्ताद्धायां सेत्स्यन्ति=सिद्धा भविष्यन्ति । 'इति ब्रवीमि' इत्यस्यार्थः पूर्ववद् बोध्यः ॥१७|| इतिश्री-विश्वविख्यात-जगहल्लभ-प्रसिद्धवाचकपञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापर-वादिमानमर्दक-शाहूछत्रपति-कोल्हापुर-राजप्रदत्त-'जैनशास्त्राचार्य पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य श्री घासीलालव्रतिविरचितायामुत्तराध्ययनसूत्रस्य प्रियदर्शिन्यां
टीकायां ब्रह्मचर्यममाधिनामकं षोडशमध्ययनं संपूर्णम् । -नित्यः) द्रव्यार्थिक नय की अपेक्षा अप्रच्युत अनुत्पन्न एवं स्थिर एक स्वभाववाला है और (सासए-शाश्वतः) पर्यायार्थिकनयकी अपेक्षा से शाश्वत्-निरंतर अन्य अन्य रूपों द्वारा उत्पन्न होने की वजह से शाश्वत है। अथवा त्रिकाल में भी अविनश्वर होने से नित्य, तथा त्रिकाल में फलदायक होने से शाश्वत है। इन ध्रुवादि विशेषणों द्वारा सूत्रकार ने इस ब्रह्मचर्यव्रत में प्रमाणता प्रतिपादित की है। त्रिकाल में इसका क्या फल होता है, इस विषय को सूत्रकार बतलाते हैं (अणेणं-अनेन) इस ब्रह्मचर्यरूप धर्म से (पुरा) अनंत उत्सर्पिणी अवसर्पिणी कालो में (सिद्धा) सिद्ध हुए हैं (सिझंति-सिध्यन्ति) महाविदेहोंमें अभि भी सिद्ध होंगे। (त्तिबेमि-इति ब्रवीमि) ऐसा व्याख्यान मैंने हे जम्बू !
श्री महावीर प्रभु के मुखसे सुना है सो तुमसे भी ऐसा ही कहा है॥१७॥ इस प्रकार यह सोलहवां अध्ययन का हिन्दी अनुवाद संपूर्ण हुआ॥१६॥ अप्रयुत अनुत्पन्न सने स्थीर मे स्वभावामा छ. मने सासए-शाश्वतः પર્યાયાથિક નયની અપેક્ષાથી શાશ્વત-નિરંતર અન્ય અન્ય રૂપ દ્વારા ઉત્પન્ન હોવાને કારણે શાશ્વત છે. અથવા ત્રિકાળમાં પણ અવિનશ્વર હોવાથી નિત્ય, તથા ત્રિકાળમાં ફળદાયક હોવાથી શાશ્વત છે. આ વાદિ વિશેષણે દ્વારા સૂત્રકારે આ બ્રહ્મચર્ય વ્રતમાં પ્રમાણતા પ્રતિપાદિત કરવામાં આવેલ છે. ત્રિકાળમાં આખું શું ફળ મળે छ या विषयने सूत्रा२ मतावे छे अणेणं-अनेन मा ब्रह्मायय ३५ माथी पुरा मनात Gत्सपिणी मसपिणी काम सिद्धा-सिद्धाः सिद्ध थये छ. सिझंति-सिध्यन्ति મહાવિદેહમાં આજે પણ સિદ્ધ થાય છે અને અનાગત અનંતકાળમાં પણ સિદ્ધ થશે. એવું વ્યાખ્યાન હે જબ્બ શ્રી મહાવીર પ્રભુના મુખેથી સાંભળેલ છે. त्तिबेमि-इति ब्रवीमि 22 प्रमाणे १ तमान ४ छ. ॥१७॥ આ પ્રમાણે શ્રી ઉત્તરાધ્યનસૂત્રના સોળમા અધ્યનને ગુજરાતી ભાષા અનુવાદ સંપૂર્ણ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
सप्तदशमध्ययनं प्रारभ्यते
व्याख्यातं षोडशमध्ययनम् । सम्प्रति सप्तदशमारभ्यते । अस्य च पूर्वेण सहायमभिसम्बन्धः- पूर्वाध्ययने ब्रह्मचर्यगुप्तयः प्रोक्ताः, ताः पापस्थानवर्जनादेव भवन्ति । पापस्थान सेवनात पापश्रमणा भवन्ति । ततः पापश्रमणानां स्वरूप प्रतिबोधयितुमिदमध्ययनमारभ्यते । तस्याद्यगाथामाहमूलम् - जे' केई उं पव्वेंइए नियंठे, धम्मं सुणित्ता विर्णयोववण्णे । सुदुर्द्धहं लहिउँ बोहिलाभं, विहरेज पच्छा ये जहांसुहं तु ॥ १ ॥ छाशा - यः कश्चित्तु प्रत्रजितो निर्ग्रन्थो, धर्म श्रुत्वा विनयोपपन्नः । सुदुर्लभं लब्ध्वा बोधिलाभ, विहरेत् पश्चाच्च यथासुखं तु ॥१॥ टीका- 'जे केइ' इत्यादि ।
यः कश्चित् - मोक्षाभिलाषी पुरुषः, ' तु' इति निश्वयेन स्थविरानगारादि ॥ सत्रहवां अध्ययन प्रारंभ ॥
सोलहवां अध्ययनका व्याख्यान हो चुका अब सत्रहवां अध्ययन प्रारंभ होता है । इस अध्ययनका संबंध पहिले अध्ययन के साथअर्थात् सोहलवें अध्ययनके साथ - इस प्रकार से है - वहां पर जो ब्रह्मचर्यकी गुप्तियां कही गई हैं सो वे गुप्तियां पापस्थानोके वर्जनसे ही हो सकती हैं । अन्यथा नहीं । पापस्थानोंके सेवन से तो पात्रमण होते हैं । इसलिये पापश्रमणों के स्वरूपको समझानेके लिये इस अध्ययनका प्रारंभ किया गया है। इसकी यह आद्य गाथा है
'जे इ' इत्यादि । अन्वयार्थ - (जे केइ
-
इ-यः कश्चित् ) जो कोई मोक्षाभिलाषी पुरुष સત્તરમા અધ્યયનના પ્રારમ
સેાળમું અધ્યયન સંપૂરું થયું છે, હવે સત્તરમા અધ્યયનને પ્રારંભ થાય છે. આ અધ્યયનના સંબંધ સેાળમા અધ્યયન સાથે આ પ્રકારના છે—સેાળમા અઘ્યયનમાં બ્રહ્મચર્યની ગુપ્તિએ કહેવામાં આવેલ છે. એ ગુપ્તિએ પાપસ્થાનાના વર્જનથી થઇ શકે છે, એના સિવાય નહીં. પાપસ્થાનેાના સેવનથી તે પાશ્રમણ થાય છે. આ કારણે પાપશ્રમણાના સ્વરૂપને સમજાવવા માટે આ અધ્યયનના પ્રારંભ કરवामां आवे छे. यानी या प्रथम गाथा - " जे केइ " त्याहि.
मन्वयार्थ – जे केइ - यः कश्चित् ने । भोक्षाभिलाषी पुरुष स्थविर माशुगार
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ. १७ पापश्रमणस्वरूपम् समीपे धर्म-श्रुतचारित्ररूपं श्रुत्वा, तथा-सुदुर्लभं अत्यन्तदुष्पापं बोधिलाभसम्यग्दर्शनप्राप्तिरूपं लब्ध्वा प्राप्य विनयोपपन्नः विनयेन-ज्ञानविनयेन, दर्शनविनयेन, चारित्रविनयेन. उपवारविनये सर्वादिशुश्रूषालक्षणेन च उपपन्ना=युक्तो भूत्वा प्रत्रजितः सन् निग्रंन्यः संयतो जातः । सिंहकृत्त्या दीक्षां गृहीतवानिति भावः । च=पुनः पश्चात् दीक्षाग्रहणानन्तर यथासुखं तु-यथासुखमेव-निद्राप्रमादादिपरतया शृगालत्यैव-'तु' शब्द एवकारार्थकः. विहरेत्-विहारं कुर्यात् स 'पापश्रमणः' इत्युच्यते, इत्यग्रेण सम्बन्धः ॥१॥
पूर्वोक्तरूपः प्रमादी मुनिर्गुदिना-'हे शिष्य ! त्वमधीष्व' इत्येवं प्रेरितः सन् ब्रवीति तदाहमूलम् -- सेजा दढा पाउरेणं में अत्थिं, उप्पजइ भोत्तुं तहेवं पाउं। जाणमिवई आउसुत्ति, कि नाम काहामि सुएणभंते !॥२॥ छाया-शय्यादृढा प्रावरणं मे अस्ति, उपपद्यते भोक्तुं तथैव पातुम् ।
जानामि यद्वर्तते, आयुष्मन्निति, कि नाम करिष्यामि श्रुतेन भदन्त ।।२।। टीका--'सेन्जा' इत्यादि ।
हे आयुष्मन् ! गुरो! मे=मम दृढापातातमजलाधु पदनिधारिका शय्या स्थविर अनगार आदिके समीप (धम्मं सुणित्ता-धर्म श्रुत्वा) श्रुतचारित्र रूप धर्मका श्रवण कर तथा (सुदुल्लहं बोहि लाभ लहिउं-सुर्लभं बोधिलाभम् लम्बा) अत्यन्त दुष्प्राप्य सम्यग्दर्शन प्राप्तिरूप बोधिलाभ प्राप्त कर के (विणयोववणे-विनयोपपन्नः) ज्ञानविनय, दर्शनविनय, चारित्रविनय, एवं उपचारविनय, गुर्वादिशुश्रूषारूपसे युक्त बन (पव्वइए नियंठे-प्रत्रजितो निर्ग्रन्थः ) दीक्षित होकर निर्ग्रन्थ साधु हो जाता हैसिंहतिसे दीक्षा धारण कर लेता है, परंतु पीछे से वही व्यक्ति दीक्षा धारण करनेके बाद (जहासुहम्-यथासुखम् ) निद्रा प्रमादिकमें तत्पर हो जानेके कारण श्रृगालवृतिसे (पिरहेज्ज-विहरेत् ) विचरता है ॥१॥ माहिनी सभी५ धम्म सुणित्ता-धर्म श्रुत्वा श्रुत चारित्र३५ धमनु श्रवणु ४0 तथा मुदुलहं बोहिलाभ लहिउं-सुदुलेभंबोधिलाभम् लब्ध्या अत्यंत प्राय सभ्यशन प्राप्ति३५ माथिलाम प्राप्त ने विणयोववणे-विनयोपपन्नः ज्ञानविनय, यारित्रविनय भने ५याविनय-शुरुनी सेवा३५थी युद्धत मनाने पाइए नियंठे-प्रबजितो निन्धः दीक्षित ने निथ-साधु अनी 14 छ. सि वृतिथी दीक्षा पा२३ ४२॥ ३ छ, परंतु पछीक्षा मे०४ ०यत दीक्षा धारण या पछी जहासुहम्-यथासुखम् निद्राप्रमाह मामा तत्पर थाना ४२णे शासवृत्तिथी विहरेज-विहरेत् वियरे छे. ॥१॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे वसतिः, तथा-दृढ=हिमानिलनिवारणसमर्थ 'चादर' इति भाषा प्रसिद्धं प्रावरणं च अस्ति । उपलक्षणत्वात्-रज हरणपात्राद्युपकरणं चापि मम पर्याप्तम् , तथा -मम भोक्तुम् अशन दिकम् , तथव पातुं-जलदुग्धादिकं पानं च उपपद्यते पर्याप्त मिलति । तथा-यद् जीवाजीवादि तत्वं वर्तते, तदप्यहं जानामि । इति= अम्माद् हेतोः हे भदन्त ! श्रुतेनशास्त्राध्ययनेन किं नाम करिष्यामि-नास्ति किमपि शास्त्राध्ययनस्य प्रयोजनमित्यर्थः ? । अयं भावः-'ये भवन्तोऽधीयते,
ऐसे श्रमणको जब गुरु आगम पढनेके लिये कहते हैं, तो वह क्या कहता है-यह बात इस गाथा द्वारा सूत्रकार प्रदर्शित करते हैं
'सेज्जा दढा' इत्यादि
अन्वयार्थ--(आउसु-आयुष्मन् ) हे, आयुष्मन् गुरु महाराज ! (मे-मे) मेरे पास (सजा-शय्या) जो वसति है वह (दढा-दृढा) वात आतप एवं जलादिक के उपद्रवो से सुरक्षित है। तथा (पाउरणं दढंप्रावरणं दृढम् ) जो चादर है वह भी शीत आदि के उपद्रवसे मेरी रक्षा करसके ऐसी है। इसी तरह रजोहरण एवं पात्रादिक उपकरण भी मेरे पास पर्याप्तमात्रामें हैं। तथा (भोत्तं पाउं उप्पज्जइ-भोक्तुं पातुं उपपद्यते एव) खाने पीने को प्रर्याप्त मिल ही जाता है (जं वट्टइ तं जाणमि-यईतते तत् जानामि) शास्त्रमें जीव अजीव आदिक जो तत्त्ववर्णित हुए हैं उनके विषयमें भी मैं जानता हूं। इसलिये (भंते-भदन्त) हे भदन्त ! (सुएण किं नाम काहामि-श्रुतेन किं नाम करिष्यामि) शास्त्र पढकर अब मैं क्या करूंगा।
એવા શ્રમણને જ્યારે ગુરુ આગમ ભણવાનું કહે છે ત્યારે તે શું કહે છે? से वात म. गाथा द्वारा सूत्रा२ प्रशित ४२ छ-"सेज्जा दढा" छत्याहि. ___ अन्वयार्थ -आउसु-आयुष्मन् , आयुष्यमान गुरु महारा ! मे-मे भारी पासे सेज्जा-शय्या २ वसति छ ते दढा-दृढा पात माताप-तड। भने ४ाहिना उपद्रवोथी सुरक्षित छ, तथा पाउरणं दढं-प्रावरणं दृढं या छे ते पण ઠંડી આદિના ઉપદ્રવથી મારી રક્ષા કરી શકે તેમ છે. આ જ પ્રમાણે જોહરણ અને पात्र६४ ५४२९१ ५९ मारी पासे पर्यातमात्रामा छे. तथा भोत्तुं पाउं उप्पज्ज -भोक्तुं पातुं उपपद्यते एवं भावाधावानु पर्याप्त भणी ar anय छ. जं चट्टइ तं जानामियद्वातंते तत् जानामि शाखमा १ स
२ तत्व १४न ४राये छ मेमना विषयमा पर छु. आरणे भंते- भदन्त 3 महन्त ! શાસ્ત્ર ભણીને હવે હું શું કરું?
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १७ पापश्रमणस्वरूपम्
saन्द्रियं किमपि वस्तु न जानन्ति । पञ्चमार के केवलज्ञानाभावात् । तकि प्रयोजनं हृदयगलतालशोणिनाऽध्ययनेन' इत्येवमध्यवसाययुक्तो निर्ग्रन्थ पापश्रम इत्युच्यते, इत्यग्रेण सम्बन्धः ||२||
अथ पापश्रमणलक्षणानि माह----
मूलम् - जे' केई पव्वंइए, निद्दासीले पगामसो ।
भोच्चा पेची सुहं सुअंइ, पाव सेंमणे - त्रिं' बुच्चें ॥३॥
छाया - - यः कश्चित् प्रत्रजितो, निद्राशीलः प्रकामशः | पीत्वा सुखं स्वपिति, पापभ्रमण इत्युच्यते ||३|| टीका -- 'जे के' इत्यादि ।
यः कश्चित् प्रव्रजितो = गृहीतदीक्षः साधुः मनोज्ञमशनादिकं प्रकामशः =
८७
"
भावार्थ - जिनदीक्षा धारण करनेसे मेरी संगम अवस्था की सब कुछ आवश्यकताएं पूर्ण हो ही जाती हैं, कमी तो किसी बातकि रहती नहीं है, अतः आगम पढनेसे मुझे क्या लाभ है ? जो आप लोग पढते हैं वे भी अतीन्द्रिय तत्वों को तो जान नहीं सकते हैं। क्यों कि पंचमकाल में केवल ज्ञानका अभाव बतलाया गया है। तो फिर हृद गला एव तालु को शुष्क बना देने वाले अध्ययनसे क्या प्रयोजन संघ सकता है। अर्थात् कुछ भी नहीं, ऐसे बोलनेवाला पापश्रमण कहलाता है ॥ २ ॥ अब यहां से पापमणके लक्षण कहते हैं- 'जे केइ' इत्यादि । अन्वयार्थ – (जे केइ - यः कश्चित् ) जो कोई (पव्यइए - प्रव्रजितः ) दीक्षित साधु मनोज्ञ अशनादिकको ( पगामसो - प्रकामशः ) अत्यंत
ભાવ -જીન દીક્ષા ધારણ કરવાથી મારી સયત અવસ્થાની સઘળી આવશ્યકતાએ પૂણુ થઈ જાય છે. આમાં કઇ વાતની કમી પણ રહેતી નથી. આથી આગમ ભણવાથી મને શું લાભ છે ? આપ લેાકેા ભણેા છે તેમ છતાં પણ અતીન્દ્રિય તત્વાને તે જાણી શકતા નથી. કેમ કે પચમકાળમાં કેવળ જ્ઞાનના અભાવ બતાવેલ છે, તે પછી હૃદય, ગળું અને તાળવાને શુષ્ક બનાવી દેનારાં અધ્યયનેાથી કયું પ્રયેાજન સાધી શકાવાનું છે? અર્થાત્ કાંઈ પણ નહીં, આવું મેલવાવાળા પાપશ્રમણુ કહેવાય છે. ારા
हुवे अह पापश्रमानां लक्षण आहेवामां मन्वयार्थ - जे केइ - यः कश्चित् ? । मनोज्ञ अशनाहिने पगामसी - प्रकामशः अत्यंत
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
आवे छे - " जे केइ " धन्याहि. पञ्चइए - प्रत्रजितः दीक्षित साधु भोत्रा भुक्तवा माने तथा पेच्चा
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
__ उत्तराध्ययनसूत्रे अत्यन्तं भुक्तवा, दुग्धतक्रादिक च प्रकामशः पीत्वा निद्राशीला=निद्रालुः सन् मुखं यथा स्यात्तथा स्वपिति-शेते, स पापश्रमणः पापिष्ठ साधुरित्युच्यते ॥३॥!
पुनरध्याहमूलम्-आयरियउवज्झाएहिं, सुयं विणयं च गाहिए।
ते चे खिसई बाले , पार्वसमणे-तिं वुच्चइ ॥४॥ छाया-आचार्योपाध्यायैः, श्रुतं विनयं च ग्राहितः ।
तानेव खिसति बालः, पापश्रमण इत्युच्यते ॥४॥ टीका-आयरिय' इत्यादि।
आचार्योपाध्यायैः श्रुतम् आगम शब्दतः अर्थतश्च, विनयं ज्ञानदर्शनचा(भोचा-भुत्तवा) खा करके (पेचा-पीत्वा) तथा दुग्ध तक्र आदि को खूब मनमाना पी करके (निदासीले-निद्राशीलः) निद्रा प्रमादमें पडकर (सुहं सुअइ-सुखं स्वपिति) सुखपूर्वक सोता रहता है (से पावसमणेत्ति वुचइसः पापश्रमणः इत्युच्यते) वह साधु पापश्रमण है-वह पापिष्ठ साधु है ऐसा कहा जाता है।
भावार्थ-यथेच्छ खा पीकर जो निद्राशील बनकर सोता रहता है-धार्मिक क्रियाओमें उपेक्षा रखता है यह साधु नहीं स्वादु पापश्रमण है ऐसा जानना चाहिये ॥३॥
तथा-'आयरिय' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-जो मुनि (आयरिय उवजाएहिं-आचार्योपाध्यायैः) आचार्य एवं उपाध्याय (सुयं विणयं च गाहिए-श्रुतं विनयं च ग्राहितः) शास्त्र पढने की तथा विनयशील-ज्ञान दर्शन चारित्र एवं उपचार विनय पीत्वा इध, छA माहिने मनमानी शत पूमपान निदासीले-निद्राशीलः निद्राप्रभामा ५डी मुहं मुहइ-सुखं स्वपित्ति भुभव ४ सुध २७ छ. से पावसमणेत्ति वुच्चइ-सः पापश्रमण इति उच्यते ते साधु पाश्रमा छ मे ४ामा मावे छ.
ભાવાર્થ–યથેચ્છ ખાઈ પીને જે નિદ્રાશીલ થઈને સૂતા રહે છે–ધાર્મિક ક્રિયાઓમાં ઉપેક્ષાવૃત્તિ રાખે છે તે સાધુ નહીં પરંતુ પાપભ્રમણ છે એવું જાણવું જોઈએ.ua
तथा "आयरिय" त्याह!
मन्वयार्थ:-- मुनि आयरिय उवज्जाएहि-आचार्योपाध्यायः माया भने उपाध्यायने सुयं विणयं च गाहिए-श्रुतं विनयं च ग्राहितः शास्त्र माणुवानी, तथा વિનયશીલ જ્ઞાન દર્શન આદિ અને ઉપચાર વિનયને પાલન કરવાનું શિક્ષણ આપે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रिवदर्शिनी टीका अ. १७ पापश्रमणस्वरूपम् रित्रोपचारात्मकं च ग्राहित: शिक्षितस्तानेव आचार्यादीन् यो बाल: अज्ञानी रिवसति-निन्दति, स पाप श्रमण इत्युच्यते ॥४॥
इत्थं ज्ञानाचारप्रमादिनमुक्त्वा सम्प्रति दर्शनाचारप्रमादिनमाहेमूलम्--आयरियउवायाणं, सम्म नै पडितप्पए ।
अप्पडिप्रयंए थद्धे, पावसमणे-त्ति वुच्चं ॥५॥ छाया-आचार्योपाध्यायानां, सम्यङ् न परितृप्यति ।
___अप्रतिपूजकः स्तब्धः, पापश्रमण इत्युच्यते ॥५॥ टीका--'आयरिय' इत्यादि ।
थः साधुः आचार्योपाध्यायानाम् आचार्योपाध्यायगुर्वादीन् सम्यक् शास्त्रोक्तरीत्या न परितृप्यति-परितर्पयति-सेवाशुश्रूषादिभिर्न प्रसादयति । तथाअप्रतिापूजका केनचिन्मुनिनोपकृतोऽपि न प्रत्युपकारकः, तथा-स्तब्धः अहङ्कारी, स पपश्रमण इत्युच्यते ॥५॥ को पालन करने की-शिक्षा देते हैं तो (बाले-बालः) यह बाल श्रमण (ते चेव खिंसइ-तानेव खिंसति) उन पर भी रुष्ट होता है, उनकी भी निंदा करने लगता है वह पापत्रमण है ॥४॥
इस प्रकार ज्ञानाचार में प्रमादी का स्वरूप कहकर अब सूत्रकार दर्शनाचार के प्रमादी का स्वरूप कहते हैं
"आयरिय०' इत्यादि।
अन्वयार्थ-जो साधु (आयरिय उवज्झायाणं सम्मं न पडितप्पइआचार्योपाध्यायानां सम्यक न परितृप्यति) आचार्य उपाध्याय आदि गुरुजनोंको शास्त्रोक्त पद्धति के अनुसार सेवा शुश्रूषा आदि द्वारा प्रसन्न नहीं करता है तथा (अप्पडिपूयए-अप्रतिपूजकः) अपने ऊपर उपकार करने वाले मुनिजनोंका भी जो प्रत्युपकार नहीं करता है एवं छे त्यारे बाले-बालः मे मा श्रम ते चेव खिसइ-तानेवखिंसति यमना ५२ રૂષ્ટ થાય છે, એમની પણ નિંદા કરવા લાગે છે, તે પાપભ્રમણ છે. ૪
આ પ્રમાણે જ્ઞાન આચારમાં પ્રસાદીનું સ્વરૂપ કહીને હવે સૂત્રકાર દશનાચારના प्रमादीनु २१३५ ४९ छ-"आयरिय" प्रत्याहि!
___ अन्वयार्थ - साधु आयरिय उवजायाणं सम्मं न पडितप्पइ-आचार्यों पाध्यायानां सम्यक न परितप्यति मायाय याय २६ गुरु नानी शास्रोत पद्धतिना अनुसार सेवा शुश्रूषा परीने तमने प्रसन्नता नथी, तथा अप्पडि
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तारध्ययनसूत्रे सम्प्रति चारित्राचार प्रमादिनमाह-- मूलम्--सम्मदमाणे पाणाणि, बीयाणि हरियाणि यं ।
असंजएं संजयमन्नमाणो, पावसंमणे-त्ति वुच्चइ ॥६॥ छाया--संमर्दयन् प्राणान् , बीजानि हरितानि च ।
असंयतः संयतं मन्यमानः, पापश्रमण इत्युच्यते ॥६॥ टीका--'सम्ममाणे' इत्यादि ।
प्राणान्-प्राणिनो-द्वीन्द्रियादीन् , बीजानि-शाल्यादीनि, हरितानि दुर्वादीनि, उपलक्षणत्वात् सर्वाण्यप्ये केन्द्रियाणि च सम्मयन्-चरणादिभिः पीडयन् , अतएव-असंयतः=संयतभाववर्जितः, तथाप्यात्मानं संयतं मन्यमानो योऽस्ति, स पापश्रमण इत्युच्यते ॥६॥ (थद्धे-स्तब्धः) जो अहंकार में ही मस्त बना रहता है वह मुनि पापश्रमण है, अर्थात् दर्शनाचार में शिथिल होने से वह साधुके कर्तव्यसे बहुत दूर है वास्तविक साधु नहीं है ॥६॥
अब चारित्राचार में प्रमाद करनेवाले का स्वरूप कहते हैं'संमद्दमणे' इत्यादि
अन्वयार्थ-जो साधु (पाणाणि बीयाणि सम्ममाणे-प्राणान् बोजानि समईयन ) दोन्द्रियादि जीवोंको, शाली आदि बीजोंकों, दूर्वादिक हरित अंकूरोंको तथा उपलक्षणसे समस्त एकेन्द्रित जीवोको चरण आदि द्वारा पीडित करता हुआ (असंजए-असंयतः) संजमभावसे वर्जित हो रहा है, फिर भी अपने आपको जो संयत (मुनि) मान रहा है ऐसा वह साधु पापश्रमण कहलाता है ॥६॥ प्रयए-अप्रतिपूजकः पाताना ५२ ५४.२ ४२वावा भुनि नानी परे प्रत्यु५४२ ४२ता नथी मने थद्धे-स्तब्धः मरमा ४ भरत मनीने छ ते भुनि पाश्रमण छ. अर्थात-शनायारमा शिथिल पाथी ते साधुना इतन्यथा ખૂબ દૂર છે. વાસ્તવિક સાધુ નથી. આપા
हुवे परित्राया२मा प्रभाह ४२वापामा २१३५४ छ-"संमदमाणे" त्या !
सन्क्याथ- साधु पाणाणि बीयाणि सम्ममाणे-माणान् बीजानि संमर्दयन् બે ઇન્દ્રિયવાળા જીને, ડાંગર આદિ બીજેને, દુર્વાદિક હરિત અંકુરોને તથા ઉપसाथी समरत येन्द्रिय छवाने य२९५ मा २॥ पी31 पहाडीने असंजएअसंयतः सयम माथी त नी २९ डाय तेम छतi ५४ पोते पातानी જાતને સંયત માની રહેલ હોય એવા તે સાધુ પાપભ્રમણ કહેવાય છે. દા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १७ पापश्रमणस्वरूपम्
तथामूलम्--संथारं फलंगं पीढं निसिज पायकंबलं ।
अप्पमंजियमारुहँइ, पावसंमणे-तिं वुच्चइ ॥७॥ छाया--संस्तारं फलकं पठं, निषद्यां पादकम्बलम् ।
अप्रमाज्य अआरोत, पापश्रमण इत्युच्यते ॥७॥ टीका--यः साधुः संस्तारम् शयनासनम् , फलकं-पट्टकादिकम् , पीढं='बाजोठ' इति भाषा प्रसिद्धम् , निषद्याम् स्वाध्यायभूमि, पादकम्बलं पादप्रोच्छ नार्थ कम्बलः कम्बलखण्डः पादकम्बलः तम् ऊमयं वस्त्रं उपलक्षणत्वात् मूत्रमयं वा, अप्रमाय=रजोहरणादिना, उपलक्षणत्वादप्रत्युपेक्ष्य च आरोहति-उपविशति, स पापश्रमण इत्युच्यते ॥७)
तथा-- मूलम्-दवदवंस्स चरेइ, पमत्ते य अभिवणं ।
उलंघणे यं चंडे यं, पावसमणे-ति वुच्चइ ॥८॥ छाया--द्रतं द्रतं चरति, प्रमत्तश्च अभीक्ष्णम् ।
उल्लङ्घनश्च चण्डश्च, पापश्रमण इत्युच्यते ॥८॥ तथा-'संथारं' इत्यादि
अन्वयार्थ-जो साधु (संथारं फलगं पीढं निसिज्जं पायकंबलंसंस्तारम् फलकं पीठं निषिद्यां पादकम्बलम्) संस्तारक-शयनासनको फलक-पटक आदिको, पीठ-बाजोठको, निषद्या स्वाध्ययभूमिको, पादकम्बल-चरणपोंछनेका अथवा ऊर्णामय छोटे वस्त्रको (अप्पमजियअप्रमाय) रजोहरण आदिसे प्रमार्जित न करके तथा न देख करके इनपर (आमहइ-आरोहति) बैठता है वह (पावलयणे त्ति बुच्चइ-पापत्रमण इत्युच्यते) पापश्रमण ऐसा कहा जाता है ॥७॥
तथा "संथारं" त्याह!
स-या - साधु संथारं फलगं पीढं निसिज्जं पायकंबलं-संस्तारम् फलक पिठं निषधां-पादकम्बलम सस्ता२४-शयनासनने, ५८४-५४४ महिन, पी-- બાજોઠને નિષદ્યા–સ્વાધ્યાય ભૂમિને, પાદકમ્બલ-પગલું છવાના ઉણમય નાના વસ્ત્રને, मथवा सुतरना नाना पसने अप्पमज्जिय-अप्रमाज्ये २० २१ २माहिथी प्रभात न शने तथा न त ने सेना ५२ आरुहइ-आरोहति मेसे छे.ते पावसमणेत्ति वुच्चइ-पापश्रमण इत्युच्यते पा५श्रम छ मे ४डेवामां आवे छ. ॥७॥
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे टीका--'दवदवस्स' इत्यादि ।
यो द्रुतं द्रतं शीघं शीघ्रं चरति-भिक्षादौ पर्यटति, च-पुनः अभीक्ष्णं = पुनः पुनः प्रमत्तः-माधुक्रियामु प्रमादकारकः, तथा उल्लङ्घन: साधुमर्यादोलङ्घनकारकः, तथा-चण्ड:-क्रोधाध्मातचित्तश्च भवति, स पापश्रमण इत्युच्यते ।।८।।
तथा-- मूलम्--पडिलेहेई पमत्ते, अवउज्झइ पायकंबलं ।
पडिलेहणा अगाउत्ते, पावसमणे तिं वुच्चंइ ॥९॥ छाया---पतिलेखयति प्रमत्तः. अपोज्जति पात्रकम्बलम् ।
प्रतिलेखनायामनायुक्तः, पापश्रमण इत्युच्यते ॥९॥ टीका-'पडिलेहेइ' इत्यादि । यो वस्त्रपात्र सदोरकमुखवस्त्रिकादिकं प्रमत्तः सन् प्रतिलेखयति=किंचिद् तथा 'दवव्यस्स' इत्यादि
अन्वयार्थ-जो साधु (दवदवस चरइ-द्रुतं दुनं चरति) मिक्षा आदिके समय में जल्दी २ चलता है तथा (अभिक्खणं-अभीक्ष्णम्) बार २ (पमत्ते-प्रमत्तः) साधुक्रियाओंके करने में प्रमादी बनता रहता है। तथा (उल्लंघणे-उल्लंघनः) साधुमर्यादाका उल्लंघन करता है (चंडे-चण्डः) क्रोध न करने के लिये समझाने बुझाने पर भी जो क्रोध करता है (पापसमणेत्ति बुच्चइ-पापश्रमण इत्युच्यते) उसको पापश्रमण कहा गया है।॥८॥
तथा-'पडिलेहेइ' इत्यादि
अन्वयार्थ-जो साधु (पमत्ते-प्रमत्तः) प्रमादी बनकर (पडिलेहेइप्रतिलेखयति) वस्त्र, पात्र, सदोरक-मुखवस्त्रिका आदि की प्रतिलेखना
तथा-"दव दव्वस्स" छत्याहि !
मन्वयार्थ - साधु दव दवस्त चरइ-द्रतं दृतं चरति भिक्षा माहिना सभये सही सही या छ. तथा अभिोक्खणं-अभीक्ष्य पावा२ पमत्ते-प्रमत्तः साधु ज्यामाने ४२वामा प्रमाही मना रहे छ, तथा उलंघणे-उल्लंघनः साधु भानु Seधन ४२ छ, चंडे-चण्डः समन्वतi समलना२ सामे होघ ४२ छे. पावसमणेत्ति वुच्चइ-पापश्रमण इत्युच्यते मावा साधुने शास्त्रीय भाषामा श्रम ४ाમાં આવેલ છે. . ૮
तथा-"पडिलेहेइ" त्या !
मन्वयार्थ - साधु पमत्ते-प्रमत्तः प्रमाही मनीने पडिलेहेइ-प्रतिलेखयति વસ્ત્ર, પાત્ર, સરકમુખવસ્ત્રિકા વગેરેની પ્રતિલેખના કરે છે–કેટલાંક ઉપકરણોનું
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १७ पापश्रमणस्वरूपम् वस्तुं प्रतिलेखयति, किंचिन्न प्रतिलेखयति, अविधिना वा प्रातलेखयतीत्यर्थः। तथा-पात्रकम्बलं पात्रं च कम्बलं च उपलक्षणत्वात् स्वकीयं सर्वमुपधिम् , प्रतिलेखनक्रियायाम् अनायुक्तः अनुपयुक्तो भवति, स पापश्रमण इत्युच्यते ॥९॥
तथा--- मूलम् --पडिलेहेई पमत्ते से, जे किं चि है णिसामियाँ ।
__ गुरु परिवभाए णिच्चं, पावसमणे ति वुच्चइ ॥१०॥ छाया--प्रतिलेखयति प्रमत्तः सः, यत् किंचिद् हु निशम्य ।
गुरुपरिभावको नित्यं, पापश्रमण इत्युच्यते ॥१०॥ टीका--'पडिलेहेइ' इत्यादि ।
यत्किचिद हु 'हु' शब्दोऽप्यर्थे, यत्किचिदपि यां कांचिदपि वाती निशम्य श्रुत्वा तद्व्यग्रचित्ततया प्रमत्तः सन् प्रतिलेखयति वस्त्रपात्रादेः प्रतिकरता है-कितनेक उपकरणों का प्रतिलेखन करता है, कितनेकका नहीं करता है अथवा अविधिपूर्वक प्रतिलेखना करता है, तथा (पायकंबलं अवउज्झइ-पात्रकम्बलम् अपोज्झति) पात्र एवं कम्बल आदि अपनी उपधिकी संभाल नहीं रखता है किसी को कहीं पर किसी को कहीं पर इस तरह से उनको जहां तहां रख देता है एवं (पडिलेहणा अणाउत्ते-प्रतिलेखनायामनुपयुक्तः) प्रतिलेखन क्रियामें जो अनुपयुक्त अर्थात् उपयोगी नहीं रखा-रहता हो-प्रतिलेखन क्रिया करता तो है पर उसमें उसका उपयोग न लगा हो ऐसा साधु (पावसमणेत्ति वुच्चइपापश्रमण इत्युच्यते) पापश्रमण कहा गया है ॥९॥
तथा-पडिलेहेइ” इत्यादि
अन्वयार्थ जो साधु (जं किंचि णिसमिया-यत् किञ्चित् अपि निशम्य) इधर उधर की बातो को सुनता हुआ (पडिलेहेइ-प्रतिलेखयति) પ્રતિલેખન કરે છેકેટલાકનું કરતા નથી અથવા અવિધિપૂર્વક પ્રતિલેખન કરે છે, तथा पायकंबलं अवउज्झइ-प्रात्रकंबलम् अपोज्झति पात्र भने ४२० मा पोतानी સઘળી ઉપધિની સંભાળ રાખતા નથી કેઈને ક્યાં અને કોઈને કયાં એ રીતે એને न्यो त्यो रामी हे छ भने पडिलेहणा अणाउत्ते-प्रतिलेखनायामनुपयुक्तः પ્રતિલેખન ક્રિયા કરે તે છે પરંતુ તેમાં તેને બરાબર ઉપગ કરેલ ન હોય. આવા સાધુને પાપશ્રમણ કહેવામાં આવેલ છે. છેલ્લા
तथा-"पडिलेहेइ" त्यादि !
अन्वयार्थ- साधु जं किंचि णिसामिया-यत्किंचित अपि निशम्य ही नहीनी पाताने सin २डीन पडिलेहेइ-प्रतिलेखयति पत्रो पात्रानी प्रतिमना
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
९४
उत्तराध्ययन सूत्रे
लेखनां करोति । उपलक्षणत्वात् - स्वयं च वार्तालापं कुर्वन् प्रतिलेखयति । तथा -नित्यं = सर्वदा गुरुपरिभावकः = गुरोराशातनाकारको भवति । एतादृशो यः साधुः स पापश्रमण इत्युच्यते ॥ १० ॥
तथा-
मूलम् - - बहुमायी पहरी, थं असंविभागी अचियँत्ते,
द्धे अणिग्गं । पावर्समणे तिं वुच्चइ ॥ ११ ॥
छाया - बहुमायी प्रमुखरः, स्तब्धों लुब्धः अनिग्रहः । संविभाग अप्रतिकरः, पापश्रमण इत्युच्यते ॥ ११ ॥
टीका- 'बहुमायी' इत्यादि ।
बहुमायी = प्रचुरमायायुक्तः प्रमुखरः = प्रकर्षेण वाचालः, स्तब्धः = अ = अहङ्कारी, लुब्ध = लोभी, अनिगृहः = अवशीकृते न्द्रियनोइन्द्रियसमूहः, असंविभागी = ग्लानादिवस्त्र पात्रादिकों की प्रतिलेखना करता है वह (पत्ते - प्रमत्तः) प्रमत्त है। तथा प्रतिलेखन क्रियाके समय में भी जो दूसरोंसे वार्तालाप करता है और प्रतिलेखना करता जाता है वह भी प्रमत्त है तथा ( णिच्चं गुरु परिभावए - नित्यं गुरुपरिभावकः) हमेशा जो गुरुदेवकी आशातना करता रहता है वह भी पमत्त है ऐसा साधु (पावसमणेत्ति वुच्चइपापश्रमण इत्युच्यते) पाप श्रमण कहा गया है ॥१०॥
तथा - 'बहुमायी' इत्यादि -
जो साधु (बहुमायी - बहुमायो ) प्रचुर मायाचार संपन्न हो ( पमुहरीप्रमुखरः) प्रचुर बकवाद करनेवाला हो ( थद्वे - स्तब्धः ) अहंकारी हो (लुब्दे - लुब्धः) लोभी हों (अनिग्गहे - अनिग्रहः) इन्द्रियोंको वशमें करने ४२ छे, ते पत्ते - प्रमत्तः प्रमत्त है तथा प्रतिमनहियाना समयमा पशु ખીજાએથી વાર્તાલાપ કરે છે અને પ્રતિલેખના કરતા જાય છે તે પણ પ્રમત્ત છે તથા વિદ્યું ગુમાવહ્ હંમેશા જે પોતાના ગુરુદેવની આશાતના કરતા રહે છે ते प्रमत्त 9. पावसमणेत्ति वुच्चइ - पापश्रमणइत्युच्यते सेवा साधुने पायश्रभलु કહેવામાં આવેલ છે. ૫૧૦ના
तथा - "बहुमायी"
११ इत्यादि !
अन्वयार्थ — साधु बहुमायी - बहुमायी प्रयुर - अत्यं ंत भायायार सौंपन्न होय पामुहरी - प्रमुखरः प्रयुर- वधारे मवाह पुरनार होय थद्धे - स्तब्धः महुअरी होय, लद्ध - लुब्धः बोली होय, अनिग्गहे - अनिग्रहः इन्द्रियोंने वशमां रामनारन होय.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १७ पापश्रमणस्वरूपम् भ्योऽशनपानादीनामसंविभागकारकः तथा-अप्रीतिकरः गुर्वादिष्यमीतिमांश्च यो भवति, स पापश्रमण इत्युच्यते ॥११॥
तथामूलम् --विवायं चे उदीरेई, अधम्मे अत्तपण्णंहा।
वुग्गहे कलहे, रत्ते, पावसंमणे त्ति वुच्चइ ॥१२॥ छाया--विवादं च उदीरयति, अधर्म आप्तप्रज्ञाहा ।
व्युद्ग्रहे कलहे रक्तः, पापश्रमण इत्युच्यते ॥१२॥ टोका--'विवायं' इत्यादि ।
यो विवादम्-उपशान्तमपि कलहम्, उदीरयति-प्रकटीकरोति, तथा यः अधर्म: दशविधयतिधर्मवर्जितः, तथा आप्तप्रज्ञाहा आप्ता सद्बोधरूपतया इहलोकपरलोकयोहिता या प्रज्ञा आत्मनः परस्य वा सद्बुद्धिस्तां हन्ति=कुतर्कजालैर्नाशयति यः स तथा, इहलोकपरलोक हितावह सद्बुद्धिनाशक इत्यर्थः, वाला न हो (असंविभागी-असंविभागी) ग्लानादिक साधुओं का विभाग नहीं करता हो तथा (अचियत्त-अप्रीतिकरः) अपने गुरुदेवों पर भी जिसकी प्रीति न हो वह साधु (पावसमाणे त्ति वुच्चइ-पापश्रमण इत्युच्चते) साधु पापश्रमण कहा जाता है ॥ ११॥
तथा-'विवायं च' इत्यादि
अन्वयार्थ-जो साधु (विवायं च उदीरेइ-विवादं उदीरयति) शांत हुए झगडेको भी नया नया रूप देकर बढानेकी चेष्टा करता है (अधम्मे अत्तपण्णहा-अधर्म आप्तप्रज्ञाहा) दशविधयतिके धर्मसे रहित होता है । तथा सदबोधरूपकी अपनी तथा परकी प्रज्ञाको कुतर्कों द्वारा नष्ट करता है अथवा आत्मस्वरूपकी प्रदर्शित बुद्धिको जो बगाडता रहता है। असंविभागी-असंविभागी खानाहि साधुना विमान ४२ता डाय, तथा अचियत्तेअप्रीतिकरः पाताना शुरुहे। ७५२ पनी प्रीति न डाय ते साधु पावसमणेत्तिपापश्रमण इत्युच्यते पापश्रम उपाय छ. ॥११॥
तथा--"विवायं च" त्यादि !
सन्क्याथ -- साधु विवाद उदीरेइ-विवद उदीरयति शांत येत ४०याने ५ नन३५ मापाने तेने वधारवानी येष्टा ४२ छ. अधम्मे अत्तपण्णहा अधर्म आप्त પ્રજ્ઞા દશવિધિપતિના ધર્મથી રહિત બને છે, તથા સધરૂપ પિતાની તથા બીજાની પ્રજ્ઞાને કુતરી નષ્ટ કરે છે, અથવા આત્મસ્વરૂપની પ્રદશિત બુદ્ધિને જે બગાડતા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ उत्तराध्ययनस्त्र 'आत्मप्रज्ञाहा' इतिच्छायापक्षे-आत्मनः आत्मस्वरूपस्य दर्शिका या प्रज्ञा तांहन्ति यः स तथा, आत्मस्वरूपप्रदशकबुद्धिप्रणाशक इत्यर्थः, 'आत्मप्रश्नहा' इतिच्छायापक्षे तु-आत्मनः आत्मविषये यः प्रश्नस्तं हन्ति यः स तथा, अयं भावःयदि कश्चित् पृच्छति-किं भवान्तरयायी आत्मा उत नेति ? ततः सोऽतिवाचालतया तं प्रश्नमेव हन्ति, यथा-नास्त्यात्मा प्रत्यक्षादिप्रमाणैरनुपलभ्यमानत्वात् ततोऽयुक्तोऽयं ते प्रश्नः। सति हि धर्मिणि धर्माश्चिन्त्यन्ते इति / तथा -यो व्युग्रहे-हस्ताहस्त्यादियुद्धे, कलहेबाचिकयुद्धे च रतः तत्परो भवति, स पापश्रमण इत्युच्यते // 12 // किंच-- मूलम्--अथिरासणे कुक्कइए, जत्थं तत्थं निसोयइ / आसंणम्मि अणाउत्ते, पावसमणे तिं वुच्चइ // 13 // अथवा “अत्तपण्णहा"की संस्कृतच्छाया “आत्मप्रश्नहा" ऐसी भी हो सकती है इसका अर्थ “यदि कोई-उससे ऐसा प्रश्न करता है कि भवान्तरमें जानेवाली आत्मा है कि नहीं है" सो वह इस प्रश्नको अपने कुतर्कोद्वारा नष्ट कर देता कि प्रत्यक्षादि प्रमाणोंसे अनुपलभ्यमान होनेसे गधेके सींग की तरह जब आत्माका ही अस्तित्व नहीं है तो फिर भवान्तरमें कोन जायगा? इसलिये यह प्रश्न ही अयुक्त है कारण कि धर्मीके होने पर ही उसके धर्मोंका विचार होता है" ऐसा होता है। (बुग्गहे कलहे रत्ते-व्युग्रहे कलहे रक्तः) हस्ति आदि के युद्ध में तथा वाचिक कलहमें तत्पर रहता है वह (पावप्तमगेत्ति वचइ-पापत्रमण इत्युच्यते) पापश्रमण कहलाता है // 12 // 29 छ, अथवा “अत्तपण्णहानी संस्कृत छाया "आत्मप्रश्नहा" मेवी 555 શકે છે. આને અર્થ “જે કે એનાથી એવો પ્રશ્ન કરે કે ભવાન્તરમાં જવાવાળો આત્મા છે કે, નથી?” ત્યારે તે પિતાના કુતર્કો દ્વારા આ પ્રશ્નને નષ્ટ કરી દે છે અને કહે છે કે, પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણોથી અનુપલભ્યમાન હોવાથી ગધેડાના શીંગડાની માફક જ્યારે આત્માનું જ અસ્તિત્વ નથી તે પછી ભવાન્તરમાં કોણ જવાનું છે? આ કારણે એ પ્રશ્ન જ અયુક્ત છે કારણ કે, ધમ હોવાથી જ એના ધર્મનો વિચાર थाय छ." वोथाय छ. वुग्गहे कलहे रत्ते-व्युदगृहे कलहे रक्तः हाथी माहिना युद्धमा तथा क्यनना aswi तत्५२ 2 छे ते पावसमणेत्ति बुच्चइ-पापश्रमणइत्युच्यते પાપશ્રમણ કહેવાય છે. 12aa ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : 3
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २७ पापश्रमस्वरूपम् छाया--अस्थिरासनः कौकुचिकः, यत्र तत्र निषीदति ।
__आसने अनायुक्तः, पापश्रमण इत्युच्यते ॥१३॥ टीका--'अथिरासणे' इत्यादि ।
यः साधुः अस्थिरासनः स्थिरासनवनितो भवति, तथा यः कौकुचिक:= भण्ड वेण्डाकारको भवति । तथा यो यत्र तत्र सरजस्कादिस्थानेऽप्रासुकभूभौ च निषीदति-उपविशति, तथा यः आसने अनायुक्त: अनुपयुक्तो भवति एतादृशः साधुः पापश्रमण इत्युच्यते ॥१३॥
किंच-- मूलम्-ससरक्खेपाओ सुयंइ, सेज ने पडिलेहइ ।
संथारंए अणीउत्तो, पावसंमणे तिं वुच्चइ ॥१४॥ छाया-सरजस्कपादः स्वपिति, शय्यां न प्रतिलेखयति ।
संस्तारके अनायुक्तः, पापश्रमण इत्युच्यते ॥१४॥ टीका-'ससरक्खपाओ' इत्यादि।
यः साधुः सरजस्कपादः सचित्तरजः संलग्नचरणः सन् स्वपिति शेते, तथा-शय्यां वसतिं न प्रतिले खयति, न च प्रमार्जयति । तथा-संस्तारके=
तथा-'अथिरासणे' इत्यादि---
अन्वयार्थ-जो साधु (अथिरासगे अस्थिरासनः) स्थिर आसनसे रहित होता है तथा (कुक्कइए-कौकुचिकः) भाण्ड चेष्टा करनेवाला होता है तथा (जत्थ तत्थ निसीय इ-यत्र तत्र निषीदति) जहीं तही अर्थात् सचित्त रजवाली तथा बीजादियुक्त अप्रासुक भूमिपर बैठता है तथा (आसणम्मि अणाउत्ते-आसने अनायुक्तः) आसन में उपयोग रहित होता है ऐसा साधु (पावसमगेत्ति वुच्चइ-पापश्रमण इत्युच्यते) पापश्रमण कहलाता है ॥१३॥
तथा-"अथिरासणे" त्या !
मन्वयार्थ - साधु अथिरासणे-अस्थिरासनः स्थिर सासनथी हित डाय छ तथा कुकाए-कौकुचिकः मisएड४२वावा डाय छ, तथा जत्थ तत्थ निसीय इ-यत्र तत्र निषीदति या त्या अर्थात् सायत्त २०४१ तथा हियुत २५प्रासु भूमि ५२ मेसे छ, तथा आसणम्मि अगाउत्ते-आसने अनायुक्तः मासनन। अपये ४२ता नथी, मेवा साधु पावसमणेत्ति वुच्चइ-पापश्रमणइ च्यते पाश्रम કહેવાય છે. જે ૧૩ છે
१३
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे दर्भादिसंस्तारके आयुकः अनुपयुक्तो भवति । कारणं विना रात्रेः प्रथमयामे शेते, तश कुक्कुटीवत् पादप्रसारणं कृत्वा च शेते । स पाप श्रमण इत्युच्यते ||१||
उक्तश्चारित्राचारप्रमादी सम्प्रति तप आचारप्रमादी वर्ण्यते-- मूलम्-दुद्धदहा विगईओ, आहोरेइ अभिक्खणं ।
अरएं यं तवोकॅम्मे, पावसमणे तिं वुच्चंइ ॥१५॥ छाधा--दुग्बदधिनी विकृति, आहारयति अभीक्ष्णम् ।
__ अरतश्च तपः कर्मणि, पापश्रमण इत्युच्यते ॥१५॥ टीका--'दुद्धदही' इत्यादि। यः साधुः कारगं विना अभिक्ष्णं-पुनः पुनः दुग्धदधिनी दुग्धदधिरूपे तथा-'ससरक्खपाओ' इत्यादि
अन्वयार्थ-जो साधु ( ससरक्खपाओ-सरजस्कपादः) सचित्त धूलिसे धूसरित पैर होने पर (सुयइ-स्वपिति) सो जाता है तथा (सेज न पडिलेहइ-शय्यां न प्रतिले वयति) अपनी वसतिकी प्रतिलेखना नहीं करता है तथा (संथारए अगाउ तो-संस्तारके अनायुक्तः) दर्भादिकके संस्तारकमें अनुपयुक्त रहता है कारणके विना रात्रिके प्रथम याम (प्रहर) में ही सो जाता है तथा कुकुडी कुकडी-मुर्गीके समान पैर पसार कर सोता है वह (पावप्तम गेत्ति बुच्चइ-पापप्रमण इत्युच्यते) साधु पापश्रमण कहा गया है ॥१४॥
चारित्राचारके प्रमादीका स्वरूप कहकर अब तप आचारके प्रमादी के विषय में कहते हैं-'दुद्धदही' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-जो साधु कारण विना (अभीक्खणं-अभीक्ष्णम्) पुनः तथा-ससरक्खपाओ" त्याह!
अन्वयार्थ- साधु ससरक्खपाओ-सरजस्कपादः पूजयी भरेका पोताना ५॥ डाय छे. छतां सुयइ-स्वपिति अमना सेभ सुनियछ, तथा सेज्जं न पडिलेहइ-शय्यांन प्रतिलेखयति पातानी वसतिनी प्रतिमना ४२॥ नथी, तथा संथारए अणाउत्तो -संस्तारके अनायुक्तः माहिना सस्तारमा अनुपयुक्त २९ छे, हसना प्रथम પ્રહરમાંજ સુઈ જાય છે, તથા કુકુટ્ટીની માફક પગ પસારીને સુવે છે. તે સાધુ पावसमणेत्ति वुच्चह-पापश्रमण इत्युच्यते पाश्रम उपाय छ. ॥१४॥
ચારિત્રાચારના પ્રમદીના સ્વરૂપને કહીને હવે ત૫ આચારના પ્રમાદીના વિષયમાં ४ छ-"दुद्धदही" त्या !
स-याथ- साधु ४।२१।२ अभीक्खणं-अभीक्ष्णम् ५२३२दुद्ध-दही
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ. १७ पापश्रमणस्वरूपम् विकृति, उपलक्षणवाद् घृताधशेष विकृतीश्व आहारयति । तथा-तपः कर्मणि= अनशनादौ अरत: अतत्परश्च भवति, स पापश्रमण इत्युच्यते ॥१५॥
किंचमूलम्-अत्यंतम्मि य सूरैम्मि, आहारेई अभिक्खणं ।
चोईओ पडिचोएइ, पावसमणेत्तिं वुच्चइ ॥१६॥ छाया-अस्तान्ते च मये, आहारयति अभीक्ष्णम् ।
नोदितः प्रति नो दयति, पापश्रमण इत्युच्यते ॥१६॥ टीका-'अत्यंतम्मि' इत्यादि।
यः साधुः अस्तान्ते च सूर्ये-मूर्योदयादारभ्य मूर्यास्तपर्यन्ते काले अ. भीक्ष्णं-तथाविधकारणं विना पुनः पुनः आहारयति-भुङ्क्ते, तथा च-यः श्रुताध्ययनवाचनादिरूपायां ग्रहणशिक्षायां यथावस्थितसाध्वाचारपालनरूप यथाकालप्रतिलेखनाप्रतिक्रमणादिरूपायामासेवनाशिक्षायां च गुर्वादिभिर्नोदितः प्रेरितः पुनः (दुदही-दुग्धदधिनी) दुग्ध दहीरूप (विगइओ-विकृती) विकृतियों को तथा उपलक्षणसे घृतादिक अशेष विकृतियोंको (आहारेइ-आहारयति) आहार करता है तथा (तवोकम्मे अरए-तपःकर्मणि अरतः) अनशन आदिक तपस्यामें लवलीन नहीं रहता है-तपस्याओंको नहीं करता है-वह (पावसमणेत्ति वुचइ-पापश्रमण इत्युच्यते) साधु पापत्रमण हैं ॥१५॥
तथा-'अत्यंतम्मि य' इत्यादि
अन्वयार्थ जो साधु (अत्यंतम्मि य सूरम्मि-अस्तान्ते च सूर्य) सूर्योदयसे लेकर सूर्यास्ततक (अभीक्खणं-अभीक्ष्णम् ) पुनः पुनः विना बिशेष कारणके (आहरेइ-आहारयति) खाता रहता है (चोइओ-नोदितः) श्रुत अध्ययन, वाचन आदिरूप ग्रहणशिक्षामें तथा यथावस्थित साध्याचार पालनरूप तथा यथाकाल प्रतिलेखना प्रतिक्रमण करना आदिरूप -दुग्धदधिनि दुध दुही ३५ विगइओ-विकृति विकृतियाने तथा क्षणथी ता६ मशेष विकृतियाने आहरेइ-आहारयति माय छ, तथा मनशन EN माहि तत्रोकम्मे अरए-तपः कर्मणि अरतः तत्यामेमा लीन रहता नथी--14:य से। ४२ता नथी ते पावसमणेत्ति वुच्चइ-पापश्रमण इति उच्यते साधु ५५श्रमण छ. ॥१५॥
तथा-'अत्थंम्मि य" त्या !
अन्य - साधु अत्थंतम्मिय मृरम्मि-अस्तान्ते च मर्ये सूर्यायथी सूर्यास्त सुधी अभीवरखणं-अभीक्ष्णम् घडी विना विशेष जाणे आहारेइ-आहारयति माया ४२ छ. चोइओ-नोदितः श्रुत अध्ययन, पायन आ३ि५ अडय शिक्षामा તથા યથાવસ્થિત સાધુ આચાર પાલનરૂ૫ તથા યથાકાળ પ્રતિલેખના, પ્રતિક્રમણ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
१००
उत्तराध्ययनसूत्रे सन् गुरु मेव प्रतिनोदयति-प्रेरयति-यथाकुशलो भवानुपदेशदाने न तु क्रियायाम् । भवतैव कथं न क्रियते इत्यादि । एवं विधः पापश्रमण इत्युच्यते ॥१६॥
किंचमूलम्-आयरिय परिच्चाइ, परपासंडेसेवए।
गाणंगणिए दुब्भूएं, पावसमणेति वुच्चइ ॥१७॥ छाया-आचार्यपरित्यागो, परपापण्डसेवकः ।
गाणङ्गणिको दुर्भूतः, पापश्रमण इत्युच्यते ॥१७॥ टीका--'आयरिय' इत्यादि।
यः आचार्यपरित्यागी आचार्य परित्यजतीति आचार्यपरित्यागी भवति । समर्थैरपि द्धादिभिः कार्य न कारयति, मामेव कार्य कर्तुं प्रेरयति । तथाआसेवन शिक्षामें गुर्वादिकोंके द्वारा प्रेरित होने पर (पडिचोइएप्रतिनोदयति) जो स्वयं गुरुओंके साथ बादविवाद करने लग जाता हैजैसे-आप उपदेश देनेमें जितने बडे दक्ष हैं उतने क्रियामें दक्ष नहीं हैं यदि ऐसी ही बात है तो आप ही क्यों नहीं कर लेते इत्यादि। इस प्रकारका साधु (पावसमगेत्ति बुच्चइ-पापश्रमण इत्युच्यते ) पापश्रमण कहा गया है ॥१६॥
तथा-'आयरिय परिच्चाई' इत्यादि
अन्वयार्थ-जो साधु (आयरिय परिच्चाइ-आचार्य परित्यागी) आचार्यका परित्याग कर देता है अर्थात् जब वे कुछ कार्य करनेके लिये कहते हैं तब उनसे ऐसा कहता है कि आप इन समर्थ वृद्धादिक साधुओं द्वारा तो काम कराते नहीं हैं, केवल मुझे ही कार्य करनेके लिये प्रेरित ४२ माहि३५ मासेवन शिक्षामा गुरु साहि ॥ २॥ यता पडिचोइओ-प्रति नोदयति ले शुरुमानी साथे पाहविवाह ४२१॥ all 14-मई २५ 8५દેશ આપવામાં જેટલા ચતુર છો તેટલા ક્રિયામાં નથી. જે એમજ છે તો આપજ
भ नयी ४ी बेता! त्याहि. २0 ४२साधु पावसमणेत्ति बुच्चइ-पापश्रमण इत्युच्यते पाश्रम उपाय छ. ॥१६॥
तथा-"आयरिय परिचाई" त्याह! ___-क्या-२ साधु आयरिय परिचाइ-आचार्य परित्यागी मायाय ने। પરિત્યાગ કરી દે છે, અર્થા-જ્યારે તે કાંઈ કામ કરવાને માટે કહે છે ત્યારે એમને એવું કહે છે કે, આપ આ સમર્થ વૃદ્ધાદિક સાધુઓ પાસે તે કામ કરાવતા નથી
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १७ पापश्रमणस्वरूपम्
१०१
स्वाध्यायकरणसमर्थानपि तत्र स्खलतो वृद्धादीन् न तत्र प्रेरयति, मामेव तत्कर्तुं प्रेरयति । आनी तमन्नादिकं वावरलानादिभ्यो ददाति मां तु 'तपः - कुरु' इति कथयति । इत्यादि दोषं दत्त्वा साध्वाचारपालनासमर्थतयाऽऽहारादि लोलुपतया च आचार्यं परित्यजतीति भावः । तथा - - यः परपाषण्ड सेवकः= जिनोक्तधर्मे विहाय परधर्मस्य सेवकः = आराधको भवति । तथा च यो गाणङ्गणिकः - स्वच्छन्दतया षड्मासाभ्यन्तरं एवं गणाद् गणं स्वगच्छं त्यक्त्वा गच्छान्तरं गच्छति, अत एवं दुर्भूतः = दुराचारतयाऽतिनिन्दनीयो भवति । स पापश्रमण इत्युच्यते ॥ १७ ॥
कीया करते हैं। तथा स्वाध्याय करनेमें समर्थ इन वृद्धादिक मुनियोंको तो आप स्वाध्याय करनेके लिये प्रेरित नहीं करते हैं मुझे ही जो इस काममें समर्थ नहीं हूँ-प्रेरित किया करते हैं । भिक्षा में लभ्य अन्नादिक सामग्री आप बालग्लान मुनियोंको तो देते हैं मुझे नहीं उल्टा मुझ से आप यही कहते रहते हैं कि तपकरो । भला यह भी कोई बात है । इस प्रकार दोष देकर के वह पापश्रमण साध्वाचार- पालन करनेमें साध्वाचार पालनमें असमर्थ होने की वजहसे तथा आहार आदिकमें लोलुपी होने की वजहसे आचार्यका परित्याग कर देता है । तथा (परपासंडसेवए- परपाषण्डसेवकः) जिनोक्त धर्मको छोडकर वह परधर्मका आराधक हो जाता है । ( गाणंगणिए - गाणङ्गणिकः ) तथा स्वच्छन्द होनेसे वह छह माह के भीतर ही अपने गच्छका परित्याग कर दूसरे गच्छ में चला जता है । इसीलिये (दुब्भू ए - दुर्भूतः) दुराचारी होनेके कारण અને મનેજ જ્યારેને ત્યારે કામ ચીધ્યા કરી છે. સ્વાધ્યાય કરવામાં સમર્થ એવા
આ વૃદ્ધાદિક મુનિને તેા આપ સ્વાધ્યાય કરવાનું કહેતાજ નથી અને હું જે એ કામમાં અસમર્થ છુ. તેનેજ કહ્યા કરેા છે ભિક્ષામાં લભ્ય અન્તાદિક સાંમગ્રી આપ બાલગ્લાન મુનિઓને આપે છે અને મને આપતા નથી. ઉલટા મને આપ એમજ કહ્યા કરે. છા કે, તપ કરી. ભલા આ પણ કઈ વાત છે! આ પ્રમાણે દોષ દઈને તે પાપશ્રમણ સાધ્વાચાર પાલન કરવામાં-સાધુઆચાર પાલનમાં અસમથ હોવાના કારણે તથા આહાર આદિકમાં લેાપિ હાવાના કારણે આચાર્ય ના परित्याग उरी हे छे. तथा परपासंड सेवाए- परपा 'डसेवक: नोत धर्मने छोडीने ते जीन धर्मनो आराध मनी लय छे. गाणंगणिए - गाणङ्गणिक तथा स्व२७६ હાવાથી તે છ માસની અંદરજ પેાતાના ગચ્છના પરિત્યાગ કરી બીજા ગચ્છમાં यास्यो भय छे. ग्मा अरो दुब्भूए- दुभूर्त: दुरायारी होवाथी ते अति निधाने
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२
उत्तराध्ययनसूत्रे
सम्पति वीर्याचार प्रमादिनमाह-- मूलम्--संयं गेहें परिच्चज, परगेहँसि वावरे।
निमित्तेण यं ववहर्रई, पावसंमणेति वुच्चइ ॥१८॥ छाया--स्वकं गेहं परित्यज्य, परगेहे व्यापृणोति ।
निमित्तेन च व्यवहरति, पापश्रमण इत्युच्यते ॥१८॥ टीका--'सयं गेहं' इत्यादि।
यः साधुः स्वकं स्वकीयं गेहं परित्यज्य अगारं त्यक्त्वाऽनगारितां प्रतिपद्य परगेहे-गृहस्थगृहे व्याप्रियते-आहारार्थी सन् गृहस्थस्य कार्य करोतीत्यर्थः । च-पुनः निमित्तेन-शुभाशुभकथनेन व्यवहरतिद्रव्यमर्जयति । यद्वा-गृहस्थादिनिमित्तं क्रयविक्रयादिकं कुरुते । स पापश्रमण इत्युच्यते ॥१८॥ अतिनिन्दाका पात्र होता है। ऐसा जो साधु होता है (पावसमणेत्ति बुच्चइ-स पापश्रमण इत्युच्यते) वह पापश्रमण कहलाता है ॥१७॥
अब वीर्याचार में प्रमाद करने वालेका स्वरूप कहते हैं-'सयं' इत्यादि।
अन्वयार्थ-जो साधु ( सयं गेहं-स्वकं गेहम्) अपने घरको छोडकर-मुनिव्रत धारण कर-(परगेहंसि वावरे-परगेहे व्याप्रियते ) गृहस्थ के घरपर आहारार्थी होकर उसका कार्यकरता है और (निमितेण य ववहरइ-निमित्तेन व्यवहरति) शुभ और अशुभ के कथनरूप निमित्त से द्रव्य को एकत्रित करता है अथवा गृहस्थ आदि के निमित्त क्रय विक्रयआदि करता है (से पावसमणेत्ति वुचइ-स पापश्रमण इत्युच्यते) वह साधु पापश्रमण कहलाता है ॥१८॥ पात्र मन छ मेवा रे साधु डाय छ ते पावसमणेत्ति वुच्चइ-स पापश्रमण इत्युच्यते તે પાપશ્રમણ કહેવાય છે. છા
वे वियायामा प्रभा६ ४२वावाजानु २१३५ ४९ छ--"सयं" त्या !
अन्याय:-- साधु सयं गेहं-स्वकं गेहं पोताना धरने छ। भुनिव्रत धारय ४२॥ परगेहंसि वावरे-परगेहे व्याप्रियते स्थना २ माथी यधने मेनु म ४२ छ भने निमित्तण य ववहरइ-निमित्तन नवहरति शुभ तथा पशुस ४थन३५ નિમિત્તથી દ્રવ્યને એકત્રિત કરે છે. અથવા ગૃહસ્થ આદિન નિમિતે વિજય કરે છે से पावसमणेत्ति वुच्चर-सपापश्रमण इत्युच्यते ते साधु पापश्रम उपायछ.॥१८॥
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०३
प्रियदर्शिनी टोका अ. १७ पापश्रमणस्वरूपम्
किंच-- मूलम्--संनाइपिंडं जेमेइ, निच्छेई सामुदाणियं ।
गिहिनिसिज चे वाहे, पावसंमत्तिं वुच्चइ ॥१९॥ छाया--स्वज्ञातिपिण्डं जेमति, नेच्छति सामुदानिकम् ।
गृहिनिषद्यां च वाहयति, पापश्रमण इत्च्य ते ॥१९॥ टीका--'संनाइपिंडं' इत्यादि ।
यः स्वज्ञातिपिण्डं-स्वाः स्वकीया ये ज्ञातयः संसारावस्थाया बान्धवास्तैदत्तं पिण्ड-यथेप्सितस्निग्धमधुराहारं जेमति-भुड़े, किन्तु सामुदानिक-समुदा. नानि-भिक्षास्तेषां समूहः सामुदानिकम् अनेकगृहेभ्य आनीतां भिक्षाम् , न इच्छति नाभिलषति । च-पुनः गृहिनिषधां-गृहिणां या निषद्यापर्यङ्कतूल्यादिका तां वाहयति-आरोहति, गृहस्थस्य पर्यङ्कादौ समुपविशतीत्यर्थः। स पापश्रमण इत्युच्यते ॥१९॥
सम्पत्यध्ययनार्थमुपसहरन् उक्तरूपदोषसेवनस्य फलमाह-- मूलम्--एयारिसे पंचकुसीलऽसंवुडे, रूबंधेरे मुणिवराण हि हिमे। एयर्सिलोएँ विसमेवं गराहिएं, ने से इह ने परत्थ लोएँ ॥२०॥
तया-'संनाइपिंड' इत्यादि।
अन्वयार्थ--जो साधु (सनाइपिंडं-स्वज्ञातिपिण्डम् ) स्वज्ञातिपिण्ड को-संसारावस्था के अपने बंधुओं द्वारा प्रदत्त भिक्षा को (जेमेइजेमति) खाता है और (सामुदाणियं निचइ-सामुदानिकम् नेच्छति) अनेक गृहों से लाई हई भिक्षा की इच्छा नहीं करता है तथा (गिहि निसज्जं च वाहेइ-गृहिनिषद्यां च वाहयति) गृहस्थजनों की शय्या पर बैठता है (से पापसमणेत्ति वुच्चइ-स पापश्रमण इत्युच्यते) वह साधु पापश्रमण कहा जाता है ॥१९॥
तथा-'सनाइपिंडं त्या !
मन्वयार्थ - साधु सनाइपिंडं-स्वज्ञातिपिण्डम् स्वजातिपिउने-स सा२. सवस्थाना पोताना मधुमे। द्वारा प्रति लिक्षाने जेमेइ-जेमति पाय छ भने सामुदाणियं निच्चइ-सामुदाणिकम्-नेच्छति भने गृहस्थाने त्यांथी दावामी सावली मिक्षानी २७। ४२ता नथी. तथा गिहि निसज्जं च वाहेइ-गृहि निषधांच वाहयति ७२०४ नानी शय्या ७५२ मेसे छ. से पावसमणेत्ति वुच्चइ-स पापश्रमण इत्युच्यते ते साधु पाश्रम ४वाय छे. ॥१६॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
उत्तराध्ययन सूत्रे
छाया -- एतादृशः पञ्चकुशीलासंवृत्तः, रूपधरो मुनिवराणामधस्तनः । अस्मिन् लोके विषमित्र गर्हितः, न स इह न परत्रलोके ||२०|| टीका -- 'एयारिसे' इत्यादि ।
एतादृश: =यूर्वोक्तरूपः पञ्चकुशीलासंहृतः = पञ्चकुशीलाः- पार्श्वस्थावसन्नकु शील संसक्तयथाच्छन्दाः - तंत्र - पार्श्वस्थाः - सदनुष्ठानात् पार्श्वे तिष्ठन्तीति पार्श्वस्थाः- शिथिलाचारा इत्यर्थः । अवसन्नाः = साधुक्रियाराधने खेदखिन्ना । कुशीला:= कुत्सितम् = उत्तरगुणप्रतिसेवया दुष्टं शीलमाचारो येषां ते तथा । संसक्ताः= दधिदुग्धादि विकृतिष्वासक्ताः, यद्वा - उत्कृष्टाचारिषु - उत्कृष्टाचारिणः शिथिलाचारिषु शिथिलाचारिग इत्येवं बहुरूपधारिणः । यथाच्छन्दाः = शास्त्रमर्यादां वि
सूत्रकार इस समय अध्ययन का उपसंहार करते हुए उक्त दोनों के सेवन का फल इस गाया द्वारा कहते हैं - 'एयारिसे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - जो (एयारिसे - एतादृशः) ऐसा साधु होता है वह (पंचकुसीलऽसंबुडे - पंचकुशीलासंवृतः) पंचकुशीलों के समान अनिरुद्ध आस्रव द्वारवाला होता हैं । पार्श्वस्थ अवसन्न, कुशील, संसक्त और यथा छन्द ये पंचकुशील साधु हैं। जो अपने आचार में शिथिल होता है वह पार्श्व है १, साधु क्रियाओं के आराधन करने में जो खेदखिन्न होता है वह अवसन्न है २ । उत्तर गुगों की प्रति सेवासे जिसका आवार दुष्ट होता है वह कुशील है ३ । दधिदुग्ध आदि विकृतियों में जो आसकचित्त रहता है अथवा उत्कृष्ट चारित्रियों में जो उत्कृष्ट चारित्रका पालन करता है, एवं शिथिलाचारियोंके बीच जो शिथिलाचारी बन जाता है इस तरह बहुरूपधारी जो साधु होता है
સૂત્રકાર આ સમયે અધ્યયનના ઉપસંહાર કરતાં ઉક્ત દોષોના સેવનનું ફળ मी गाथा द्वारा हे छ - " एयारिसे " छत्याहि !
अन्वयार्थ –? एयरिसे - एतादृशः सेवा साधु होय छे ते पंचकुसीलसंबुडे पंचकुशीलासंवृतः पांशीसनी भाइ अनि३द्ध शास्त्रबद्वारवाणा थाय छे, पार्श्वस्थ, અવસન્ત, કુશીલ, સંસક્ત અને યથાસ્થ્ય આ પાંચ કુશીલ સાધુ છે. જે પેાતાના આચારમાં શિથિલ હોય છે તે પાર્શ્વસ્થ છે. (૧) સાધુ ક્રિયાઓનું આરાધન કરવામાં જે ખેખિન્ન હોય છે તે અવસન્ન છે. (ર) ઉત્તરગુણાની પ્રતિસેવાથી જેનેા આચાર દુષ્ટ હોય છે તે કુશીલ છે. (૩) દૂધ દહીં આદિ વિકૃતિઓમાં જે આસક્ત ચિત્ત રહે
છે. અથવા ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રીઓમાં જે ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રનું પાલન કરે છે અથવા શિથિલાચારિયાની વચમાં જે શિથીલાચારી બની જાય છે આ રીતે બહુરૂપધારી જે સાધુ
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०५
प्रियदर्शिनी टीका अ. ७ पापश्रमणस्वरूपम् हाय स्वाभिप्रायानुकूलवत्तिनः । पञ्चकुशीला हि जिनमते अवन्दनीया भवन्तिउक्तं च--"पासत्थो ओसन्नो होइ कुसीलो तहेव संसत्तो।
___ अहच्छंदो पि य एए अवंदणिज्जा जिगमयम्मि" ॥१॥ छाया--पावस्थः अबसन्नः भवति कुशीलस्तथैव संसक्तः ।
यथाच्छन्दोऽपि च एते अवन्दनीया जिनमते ॥ इति । तेषामित्र असंवृत्तः अनिरुद्धाश्रवद्वारः, तथा-रूपस्य=मुनिवेषस्यैव धरःधारकः-मुनिवेषमात्रधारीत्यर्थः, अतएव मुनिपवराणां प्रधानमुनीनां मध्ये अध. स्तनः अत्यन्तनिकृष्टः अस्मिन् लोके विषमिव गर्हितो-निन्दनीया भवति-तथा-स एतादृशः साधुः इह-अस्मिन् लोके न भवति । चतुर्विधसङ्घ रनादरणी यो भवति वह संसक्त है ४। शास्त्रीय मर्यादाका परिहार कर अपनी इच्छानुसार जो चलता है वह यथाच्छन्द है ५। ये पांच कुशील जिनमत में अवन्दनीय कहे है। उक्तंच-"पासत्थो आसन्नो होइ, कुसीलो तहेव संसत्तो।
अहच्छंदो वियएए, अवंदणिज्जा जिणमयस्मि ॥१॥" (रूवंधरे-तथा रूपधरः) तथा मुनिवेषका ही वह धारक होता है इसलिये (मुणिवरागहिटिमे-मुनिवराणामधस्तनः) सदा वह मुनियों के बीच में अत्यंत निकृष्ट माना जाता है। तथा वह (एयंसि लोएअस्मिन् लोके) इसलोक में (विसमेव गरहिए-विषमिव गर्हितः) विषके समान गर्हित होता है (से-सः) ऐसा वह साधु (इह परत्थलोए नेवइह परलोके न भवति) न तो इसलोकका रहता है और न परलोकका रहता है। अर्थात्-उसके ये दोनों भव बिगड जाते हैं। क्यों कि वह હોય છે તે સંસક્ત છે. (૪) શાસ્ત્રીય મર્યાદાનો ત્યાગ કરી પોતાની ઈચ્છા અનુસાર જે ચાલે છે તે યથારદ છે. આ પાંચ કુશલને જનમતમાં અવંદનિય બતાવેલ છે. G४५-पासत्थो आसन्नो होइ, कुसीलो तहेव संसत्तो।।
अहच्छंदो वियएए, अवंदणिज्जा जीणमयम्मि ॥१॥" रूबंधरे-तथारूपधरः तथा मुनिवेशने से पा९५ ४२नार हाय छ । १२२ मुणिवरागहिडिमे-मुनिवराणामधस्तन: सहा ते प्रधान मुनिमानी क्यमा अत्यंत निट मानवामा आवे छे. तथा ते एयंसे लोए-अस्मिन् लोके बम विसमेव गरहिए-विषमिवगर्हितः ३२नी भा३४ मत डाय छ. से-सः मेवा ते साधु इहं परत्थलोए नेव-इइ परलोके न भवति न तो Plast २९ छ तेमन । પરલોકના રહે છે. અર્થા–એના એ બને ભવ બગડી જાય છે. કેમકે, તે
१४
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०६
उत्तराध्ययन सूत्रे
तृगस्येव तुच्छत्वात् परत्र=परस्मिन् लोकेऽपि नैव भवति स्वर्गमोक्षादिसुखभागी न भवति श्रुतचारित्र विराधकत्वात् । निरर्थकमेव तज्जन्म भवतीति भावः ॥२०॥
"
पूर्वोक्त दोष परिहार फलमाह -
――
मूलम् - - जे' वज्जएं एएं सेवा उ दोसे, से सुव्वए होई' मुनीण मंज्झे । अयंसि लोएँ अयं पूइएँ, आरोइए लोगमिण तहों परं त्ति बेमि ॥ २१ ॥ छाया -- यो वर्जयति एतान् सदा तु दोषान् स सुव्रतो भवति मुनीनां मध्ये । अस्मिल्लोके अमृतमित्र पूजितः, आराधयति लोकमिमं तथा परं इति ब्रवोमि ॥ २१ ॥
,
टीका -- 'जे वज्जए' इत्यादि ।
यः साधुरेतान् पूर्वोक्तान ज्ञानातिचारादिन् दोषान् सदा तु सदैव वर्जयति परिहरति, स मुनीनां मध्ये सुव्रतः = प्रशस्तत्रतधारी भवति । तथा सः अस्मिलोके इस लोक में चतुर्विधसंघ द्वारा अनादरणीय होता है कारण कि तृण के समान वह संघकी दृष्टिसे बिलकुल गिर जाता है । तथा श्रुतचारित्रका बिराधक होने से परलोक में वह स्वर्गमोक्ष आदिके सुखों का भी अधि कारी नहीं रहता है । अतः उसका जन्म निरर्थक ही जाता है ॥२०॥
अब उक्त दोवाके परिहारका फल कहते हैं- 'जे बजए' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (जे - यः) जो साधु ( एतान् दोषान् ) इन ज्ञानाति - चारादिक-ज्ञानाचार आदि संबंधी दोषोंको (सया उ वज्जए सदा तु वर्जयति) सदैव दूर कर देता है उनका सदा के लिये परित्याग कर देता हैं ( से मुणीण मज्झे सुब्वए होइ-सः मुनीनां मध्ये सुत्रतो भवति) આલેાકમાં ચતુર્વિધસંઘ દ્વારા અનાદરણીય અને છે. કારણ કે તણુખલાની માફક તે સંધની દૃષ્ટિથી બિલકુલ નીચે પડી જાય છે. તથા શ્રુતચારિત્રના વિરાધક હોવાથી પરલેાકમાં તે મેક્ષ આદિના સુખાના પણ અધિકારી રહેતા નથી. આથી એને જન્મ નિરક જ જાય છે. ા૨ા
हवेत होषोना परिहार इज उडेवामां आवे छे:- 'जे वज्जइ' ४त्याहि.
अन्वयार्थ - जे - यः ? साधु एए दोसे- एतान् दोषान् भावा ज्ञानातिन याराहि५-ज्ञानायार सौंभधी होषोने स्याउ वज्जए - सदातु वर्जयति सदैव २ री हे छेतेना सहाने भाटे परित्याग श्री हे छे, से मुणीणमज्झे सुव्वए होइ - सः मुनीनां मध्ये सुव्रतो भवति ते भुनियानी वन्यभां प्रशस्त व्रतधारी भनाय है.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १७ पापश्रमणस्वरूपम्
१०७ अमृतमित्र पूजितः चतुर्विधसधैः प्रशंसितः सन् इमं लोकं तथा परं लोकं च आराधयति । 'इति ब्रवीमि' इत्यस्यार्थः पूर्ववद्बोध्यः ॥२१॥ इतिश्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचकपञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-बादिमानमर्दक-शाहूछत्रपति-कोल्हापुर-राजप्रदत्त-'जैनशास्त्राचार्य' पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य श्री घासीलालप्रतिविरचितायामुत्तराध्ययनसूत्रस्य प्रियदर्शिन्यां
टीकायां पापश्रमणीयं नाम सप्तदशमध्ययनं समाप्तम् । वह मुनियों के बीच प्रशस्त-व्रतधारी माना जाता है। तथा वह (अयंसिलोए-अस्मिन् लोके) इसलोकमें (अमयं व-अमृतमिव) अमृत के समान (पूइए-पूजितः) आदरणीय होता है। चतुर्विध संघके द्वारा आदरणीय होकर वह (इणं लोगं तहा परंलोगं आराइए-इमं लोकं तथा परलोकं आराधयति) अपने इसलोक को एवं परलोकको भी सफल बना लेता हैं । (त्तिबेमि-इति ब्रवीमि) ऐसा मैं कहता हूं अर्थात्सुधर्मास्वामी जम्बूस्वामी से कहते कह रहे हैं कि जैसा मैंने श्रीवीरप्रभु से सुना हैं सो तुम से कहा हैं। अपनी तर्क से कुछ नहीं कहाहैं ॥२१॥
पापश्रमणीय नामके इस सत्रह वें अध्ययन का हिन्दी अनुवाद
समाप्त हुआ ॥ १७ ॥ तथा ते अयंसिलोए-अस्मिन्लोके मामा अमयं व-अमृतमिव अभूतनी भा३४ पूइए-पूजितः आ४२७य थाय छ. यतुविध २॥ आ६२ पाभीने ते इणं लोगं तहा परं लोगं आराहए-इमं लोकं तथा परं लोकं आराधयति पाताना मा भने परसाने ५९ सण मनावी से छ. त्ति बेमि-इति ब्रवीमि मे छु .
સુધર્માસ્વામી જબૂસ્વામીને કહે છે કે જેવું મેં મહાવીરપ્રભુ પાસેથી સાંભળેલ છે તે તમને કહ્યું છે. મારા પિતાના તરફથી કાંઈ પણ કહેલ નથી. શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના પાપશ્રમણીય નામના સત્તરમા અધ્યયનને
ગુજરાતી ભાષા અનુવાદ સંપૂર્ણ. ૧ળા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथाष्टादशमध्ययनं प्रारभ्यतेउक्तं सप्तदशमध्ययनम् । सम्प्रति संयतीयाख्यमष्टादशमारभ्यते । अस्य च पूर्वेण सहायमभिसंबन्धः-पूर्वस्मिन्नध्ययने पापस्थानवर्जनमुक्तम् । तच्च संयतस्यैव भवति । स च भोगद्धित्यागादेव भवति । स संजयनृपोदाहरणत इहाध्ययने वक्ष्यते-इत्यनेन संबन्धेनायातस्यास्याध्ययनस्येदमादिमं सूत्रम्मूलम् -कंपिल्ले नगरे राया, उदिन्नबलवाहणो।
णामेण संजए गाम, मिगव्वं उवणिग्गंए ॥१॥ छाया-काम्पिल्ये नगरे राजा, उदीर्ण बलवाहनः ।
नाम्ना संजयो नाम, मृगव्यमुपनिर्गतः ॥१॥ टीका-'कंपिल्ले' इत्यादि। उदीर्णवलबाहनः बलं-शरीरसामर्थ्य चतुरङ्गसैन्यरूपं च, बाहनं गजाश्व
॥ अठारहवां अध्ययन प्रारंभ ॥ सत्रहवां अध्ययन कहा गया है । अब अठारहवां अध्ययन कहा जाता है। इस अध्ययन का सत्रहवें अध्ययन के साथ संबंध इस प्रकार से है-सत्रहवें अध्ययन में पापस्थानों का वर्जन कहा हैं, वह संयत के ही होता है। संयत वही हो सकता है जो भोग और ऋद्धि का त्याग करता है। यह बात हमको संजय राजा के उदाहरण से भलीभांति ज्ञात हो सकती है। अतःइस अध्ययन में संजय राजा का उदाहरण प्रकट किया जाता है। इस अध्ययन का सर्व प्रथम सूत्र इस प्रकार है-'कंपिल्ले' इत्यादि। अन्वयार्थ (उदिन्नबलबाहणो-उदीर्णबलवाहनः) शरीरसामर्थ्य
અઢારમા અધ્યયનને પ્રારંભસત્તરમું અધ્યયન આગળ કહેવાઈ ગયું. હવે અઢારમા અધ્યયનને પ્રારંભ થાય છે. આ અધ્યયનને સત્તરમા અધ્યયન સાથે સંબંધ આ પ્રકારનો છે.– સત્તરમા અધ્યયનમાં પાપસ્થાનેનું વજન કહેલ છે. એ સંયતને જ થાય છે. સંયત એ બની શકે છે કે, જે ભેગ અને રિદ્ધિને ત્યાગ કરે છે. આ વાત સંજ્ય રાજાના ઉદાહરણથી સારી રીતે જાણી શકાય છે. આથી આ અધ્યયનમાં સંજય રાજાનું ઉદાહરણ પ્રગટ કરવામાં આવે છે. આ અઢારમા અધ્યયનનું સહુથી પહેલું सूत्र मा प्रमाणे -"कंपिल्ले" छत्यादि!
सन्क्याथ - उदिन्न बलवाहणो-उदीर्णबलवाहनः शरी२ सामथ्य मथ।
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०९
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ संजयनृपचरितवर्णनम् शिबिकादिरूपम् , उदीर्णम् उदयप्राप्तं बलवाहनं यस्य स तथा, विस्तीर्णबलवाहनसंपन्नइत्यर्थः, संजयो नाम्ना-संजय इति नाम्ना नाम-प्रसिद्धो नाम शब्दोऽत्र प्रसिद्धार्थे, राजा काम्पिल्ये नगरे आसीत् । स राना एकदा काम्पिल्य नगरात् मृगव्यम्=आखेटं कर्तुम् उपनिर्गतः-निर्यातः ॥१॥ ___ स कथं निर्गतः ? इत्याह -- मूलम्- हयाणाए गयाणीए, रहाणीए तहेव य ।
पायताणीए महया, सवओ परिवारिए ॥२॥ छाया--हयानीकेन गजानीकेन, रथानीकेन तथैव च ।
पादातानीकेन महता, सर्वतः परिवारितः ॥२॥ टीका-'हयाणीए' इत्यादि।
स राजा महता विशालेन हयानी केन=अश्वसेनया, गजानीकेन-गजसेनया रथानीकेन रथसेनया तथैव पादातानीकेन-पदातिसेनया व सर्वतः= अथवा चतुरंग सैन्य का नाम बल है, गज, अश्व, शिविका आदि का नाम वाहन है। ये दोनों जिसके विशिष्ट उदयको प्राप्त हो चुके हैं। ऐसा (नामेण संजए-नाम्ना संजयः) संजय नाम का प्रसिद्ध राजा (कंपिल्ले नगरे-काम्पिल्ये नगरे) काम्पिल्य नगर में था । वह राजा एकदिन की बात है कि (मिगव्वं उवणिग्गए-मृगव्यमुपनिर्गतः) शिकार खेलने के लिये नगर से निकला ॥१॥
शिकार के लिये किस प्रकार निकला? सो कहते हैं-'हयाणी' इत्यादि । __ अन्वयार्थ-वह राजा (महया हयाणीए-महता हयानीकेन) विशाल अश्वसेना से, विशाल ( गयागोए-गजानीकेन ) गजसेना से विशाल (रहाणीए-स्थानीकेन) रथसेना से तथैव (पायत्ताणीए-पादातानीकेन) ચતુરંગસૈન્યનું નામ બળ છે. હાથી, ઘડા, પાલખી, આદિનું નામ વાહન છે. આ भन्न देने से प्राप्त थ यूश्या छ मेवा नामेण संजए-नाम्ना संजयः सक्य नाभना प्रसिद्ध २० कंपिल्ले नगरे-काम्पिल्ये नगरे ४iपियनाने विजय रता उता. मे २२ मे हिवस मिगव्वं उवणिग्गए-मृगव्यमुपनिर्गतः शि२ सवा माटे નગર બહાર નીકળ્યા. ૧ शि२ भाट वी शते नान्या ? सने सूत्र४२ ४ छ-"हयाणी" त्याह!
मन्वयार्थ:-तेल पोतानी महया हयाणीए महता हयानीकेन विाण मश्वसेना गयाणीए-गजानीकेन विशा हाथी सेना विरहाणीए-रथानी केन २२ सेना तथा पायत्ताणीए-पादातानीकेन पाय सेना विगेरेथा सबओ-सर्वतः
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे समन्तात् परिवारितः परिवेष्टितः सन् विनिर्गतः। 'हयाणीए' इत्यादौ आपत्वात् तृतीयार्थे प्रथमा ॥२॥
विनिर्गत्य यत्कृतवांस्तदाहमूलम्-मिए छभित्ता हयंगओ, कंपिल्लुजाणकेसरे ।
भीए संते मिएं तत्थे, वहे. रसमुच्छिए ॥३॥ छाया-मृगान् क्षोभयित्वा हयगतः, काम्पिल्योद्यान के शरे ।
भीतान् श्रान्तान् मितांस्तत्र, हन्ति रसमूर्छितः ॥३।। टोका--'मिए' इत्यादि।
हयगतः अश्वारूढः रसमूच्छितः-मृगमांसास्वादलोलुपः स संयतो राजा तत्र काम्पिल्योद्यानके शरे कम्पिल्यनगरस्थे केशरनामकोद्याने मृगान् क्षोभयित्वा =प्रेरितान् कृत्वा भीतान्-मरणभयत्रस्तान् श्रान्तान् इतस्ततः परिधावनेन ग्लानान् , मितान्=कतिपयान् मृगान् हन्ति=हतवान् ॥३॥ पदाति सेना से (सञ्चओ-सर्वतः) समन्ततः (परिवारिए-परिवारितः) परिवृत होता हुआ (विनिग्गए-विनिर्गतः) नगरसे शिकार खेलने के लिये निकला इस प्रकार का संबंध इस श्लोक के साथ लगा लेना चाहिये ॥२॥
निकल कर जो किया सो कहते हैं-'मिए' इत्यादि !
अन्वयार्थ (रसमुच्छिए-रसमूच्छितः) मृग मांस के स्वाद का लोलुपी वह संजय राजा (हयगओ-हयगतः) घोडे पर सवार होकर (कंपिल्लज्जाणकेसरे-काम्पिल्योद्यानकेशरे) काम्पिल्य नगर के केशर नामक उद्यान में पहुँचा और वहां पहुंचकर उसने (भिए छुभित्तामृगान् क्षोभयित्वा) मृगों को प्रेरित किया । जब ये (भीए-भीतान) इसकी मरणभय से भयत्रस्त (संते-श्रान्तान्) श्रान्त, हुए उनमें से इसने (मिए मितान्) कितनेक मृगोंको (वहेइ-हन्ति) मारे ॥३॥ सब रीते परिवरिए-परिवारितः परिवृत थने विनिग्गए-विनिर्गतः नारथी બહાર શિકાર ખેલવા માટે નીકળ્યા. આ પ્રકારનો સંબંધ આ શ્લેકની સાથે છે. રા
सबसे नगर मा२ नीजी शुथु तेने ४ छ-"मिए" त्याहि ! ___ मन्वया--रसमुच्छिए-रसमच्छितः भृग मांसना स्वापि सेवा मे silपयनगरना in हयगओ-हयगतः घोडा५२ स्वा२ धन कंपिल्लजाणकेसरेकम्पिल्योद्यानकेशरे-स२ नामन: धानमा गया, त्यां पडांयीन ते मिए छुभित्ता-मृगान् क्षोभयित्वा भृगाने मारवा माटे प्रेरित ा यारे ते भीएभीतान नी मा प्रा२नी सेना छत्याहन ने धानमांना भृ मयभीत मन्या संते-श्रान्तान् श्रान्त मन्या त्यारे तेमांथा 2 भृगाना । शी२ ४ी. ॥3॥
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ संजयनृपचरितवर्णनम्
अत्रान्तरे यज्जातं तदाह-- मूलम्-अहं केसरंम्मि उज्जाणे, अणंगारे तवोधणे । __ सज्झायझाणसंजुत्ते, धम्मज्झाणं झियायइ ॥४॥ छाया--अथ केशरे उद्याने, अनगारस्तपोधनः ।
स्वाध्यायध्यानसंयुक्तः, धर्मध्यानं ध्यायति ॥४॥ टोका--'अह केसरम्मि' इत्यादि।
अथ अनन्तरम् केशरे उद्याने के शराख्ये उद्याने स्वाध्यायध्यानसंयुक्तः= स्वाध्यायः-आगमाध्ययनम्, ध्यानम्-धर्मध्यानं, ताभ्यां संयुक्तः स्वाध्याय. ध्यानादौ तत्परः तपोधनः तप एव धनं यस्य स तथा-तपोधनसम्पन्नः, एकःअनगारो-मुनिः धर्मध्यानम् आज्ञाविचयापायविचयविपाकविचयसंस्थानविचयरूपं ध्यायति-चिन्तयति ॥४॥
तथा-- मूलम्--अप्फोमंडवम्मि,झायइ खवियासवे ।
तस्सँगएं मिगे पासं, वहेई से णराहिवे ॥५॥ इस समय क्या हुआ यह बात सूत्रकार कहते हैं-'अह' इत्यादि।
अन्वयार्थ (अह-अथ) जब राजा मृगों की शिकार कर रहा था उस समय (केसरम्मि उजाणे-केशरे उद्याने) उस केसर नामके बगीचे में (सज्झायज्झाणसंजुत्ते-स्वाध्यायध्यानसंयुक्तः ) स्वाध्याय-आगमाध्यायन में एवं धर्मध्यान में तत्पर (अणगारे-अनगारः) एक मुनि राज कि (तवोधणे-तपोधनः) तप ही जिनका धन (धम्मज्झाणं शियायइ-- धर्मध्यानं ध्यायति) आज्ञाविचय, १ अपायविचय, २ विपाकविचय ३ एवं धर्म संस्थान विचयरूप ५ धर्मध्यानका चिन्तवन कर रहे थे ॥४॥ - આ પ્રમાણે શિકાર કરતી વખતે શું બન્યું, આ વાતને સૂત્રકાર કહે છે – "अह" त्या !
અન્વયાર્થ–બ-ત્રણ જ્યારે રાજા મૃગેને શિકાર કરી રહ્યા હતા તે સમયે से केसरम्मि उज्जाणे-केशरे उद्याने श२ धानमा स्वाध्यायध्यानसंजुत्ते-स्वाध्याय ध्यानसंयुतः स्वाध्याय-मागम अध्ययनमा तेभर धर्मध्यानमा तत्पर सेवा अणगारे-अनगारः मे मुनिरा तवोधणे-तपोधनः त५ नुधन छ, धम्मज्ज्ञाणं झियायइ-धर्मध्यानं ध्यायति माज्ञा वियय, अपाय वियय, विभा वियय અને સંસ્થાન વિચયરૂપ ધર્મધ્યાનનું ચિંતવન કરી રહ્યા હતા. કા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्र
छाया---अप्फोवमण्डपे ध्यायति, क्षपितास्रवः ।
तस्यागतान् मृगान् पार्व, हन्ति स नराधिपः ॥५॥ टीका--'अप्फोवमंडवम्मि' इत्यादि ।
क्षपितास्त्रवः क्षपिताः-दूरीकृताः आस्रवाःमाणातिपातादयो येन सः तथाभूतः, गर्दभालिग्नगारः अप्फोयमण्डपे-वृक्षाधाकीर्णनागवल्ल्याद्याच्छादित. मण्डपे 'अप्फोव' इतिक्षाद्याकीणेप्रदेशवाचको देशी शब्दः । ध्यायति-धर्मध्यानं करोति । तस्य मुनेः पाचम् आगतान् मृगान् स नगधिप हन्ति-हतवान् ॥५॥
ततो यदभूत्तदाह-- मूलम्-अह आसंगओ राया, खिप्पमागॅम्म सो तहिं ।
हएं मिएं 3 पासित्ता, अणगारं तत्थ पासँई ॥६॥ छाया-अथ अश्वगतो राजा, क्षिप्रमागम्य स तत्र ।
हतान् मृगांस्तु दृष्ट्वा, अनगारं तत्र पश्यति ॥६॥ टीका-'अह' इत्यादि । अथ अनन्तरम् अश्वगतः अश्वारूहः स राना तत्र-तस्मिन् मण्डपे क्षिप्रंतथा--'अप्फोवमंडवम्मि' इत्यादि !
अन्वयार्थ (खवियासवे-क्षपितास्रवः) आस्रवोंको दूर करनेवाले वे गर्दभालि अनगार (अप्फोवमडवंम्मि-अप्फोवमंडपे) वृक्षादिसे व्याप्त तथा नागवल्लि आदिसे आच्छादित मंडपमें (ज्झायइ-ध्यायति) धर्मध्यान कर रहे थे। (तस्स पासं आगए मिगे से णराहिवे वहेइ-तस्य पाच आगतान् मृगान् स नराधिपः हन्ति) उन मुनिराजके पासमें आये हुए उन मृगांको उस राजाने मारा ॥५॥
फिर क्या हुवा ? सो कहते हैं-'अह आसगओ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(अह-अथ) जब मृग मरचुके तब (आसगओतथा-"अप्फोवमंडवम्मि" त्या !
सन्वयार्थ:-खवियासवे-पितास्त्रवः मालवाने २ ४२नार ते नाति मानगार अप्फोवमंडवंम्मि-अप्फोवमंडपे वृक्षा४िथी धेशमेसा तथा नगदित माहिया छपायेद भयमा ज्ञायड-ध्यायति धध्यान री रह्यो डा. तस्स पासं आगए मिगे से णराहवे बहेह-तस्य पाच आगतान् मृगान् स नराधिपः हन्ति मृत्युना था અકળાઈને નાસભાગ કરતા મૃગ એ લતામંડપમાં બેઠેલા મુનિરાજની પાસે દેડી ગયા છતાં પણ રાજાએ ત્યાં જઈ તેમને સંહાર કર્યો. પા
पछी थयु ? ते ४ छ-."अह-आसग' त्या ! सन्वयाथ-अह-अथ यारे भृगलानी सडा२ थ/ गयो त्यारे आसगओ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ संजयनृपमुनिदर्शनम् शीघ्रम् आगत्य हतान् मृगान दृष्ट्वा, तु-पुनः तत्र गर्दभालिम् अनगारं पश्यति ॥६॥
तथामूलम् -अहे राया तत्थे संभंतो, अणगारो मणी हओ"।
मएं उ पुन्नेण, रसगिद्धेणं चित्तुणा ॥७॥ छाया-~-अथ राजा तत्र संभ्रान्तः, अनगारो मनागाहतः
__ मया तु मन्दपुण्येन, रसद्धन घातुकेन ॥७॥ टीका--'अह' इत्यादि ।
अथ अनन्तरं तत्र-तस्मिन् मनौ दृष्टे सति संभ्रान्तो भयत्रस्तः स राजाएवमचिन्तयत्-मन्दपुण्येन-पुण्यहीनेन रसगृद्धेन-रसलोलुपेन घातुकेन-जीवहननशीलेन मनाक-मृगयारूप निरर्थक कार्य कुर्वता मया एष अनगारो हतः मारितस्तदीय मृगहननात् । परमकारुणिकाः साधवो हि परदुःखेन दुःखिता भवन्ति ॥७॥ अश्वगतः) घोडे पर चढा हुआ (सो राया-स राजा) वह राजा (खिप्पम्-क्षिप्रं) शीघ्र ही (तहिं-तत्र) उस स्थान पर (आगम्म-आगम्य) आकर (हए मिएउ पासिता-हतान् मृगात् दृष्ट्वा) मरे हुए मृगोंको देखने लगा। इतने में ही (तत्थ अगगारं पासइ-तत्र अनगारं पश्यति) उसकी दृष्टि एक मुनिराज पर पडी जो वहीं बैठे हुए थे ॥६॥
तथा--'अह राया' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(अह-अथ) इसके बाद (तत्थ-तत्र) उन मुनिराजके दिवने पर (संभंतो-सभ्रान्तः) भयत्रस्त (राया-राजा) राजाने ऐसा विचार किया कि-मुनिराजके मृगोंको मार देनेसे (मंदपुन्नेणं-मंदपुण्येन) पुण्यहीन (रसगिद्धेण-रसगृद्धेन) तथा रसलोलुपी मुझ (घितुणा-घातुअश्वगतः ५२ सवार थयेट सो राया-स राजा ते स खिप्पं-क्षिणम् शीघर तहि-तत्र से स्थान पर आगम्म-आगम्य मा०या मने भावान हिए मिएउ पासित्ता-हतान मृगान् दृष्टा भरे। भृगाने नेवा भांडया मा समये से तत्थ अणगारं पासइ-तत्र अनगारं पश्यति ताम५भा मेडेसा मे मुनिरास ઉપર એની દષ્ટી ગઈ છે
तथा-'अह राया' त्या !
सन्याय-अह-अथ त्यारपछी तत्थ-तत्र सामुनि२००४ ५२ दृष्टि ५४ता संभतोसंभ्रान्त : नयनरत राया-राजा से ना सिमा प्रा२नु
मे न्यु , मंद पुन्नेणं-मंदपुण्येन में पुष्यडिन तथा रसगिद्धेण-रसगृद्धेन समापिवितुणाघातुकेन धात उl 24भृगाने नथी भार्या ५२तु मणा-मनाक व्यय मा
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४
उत्तराध्ययनसूत्रे
ततो राजा यत्कृतवांस्तदाहमूलम्-आसं विसर्जइत्ताणं, अणगारस्स सो निवों।
विणयेणं वंदई पाए, भगवं! एत्थे मे खमे ॥८॥ छाया-अश्वं विसृज्य खलु, अनगारस्य स नृपः।
विनयेन वन्दते पादौ, भगवन् ! अत्र मे क्षमस्व ॥८॥ टीका-'आसं' इत्यादि :
स संजयनामा नृपः अश्वं विसृज्य-विमुच्य गर्दभालेरनगारस्य पादौ विनयेन =सविनयं वन्दते ब्रवीति च-हे भगवन् ! अत्र मृगवधे जातं ममापराधं क्षमस्व ॥८॥
ततः किमभूदित्याहमूलम्--अहं मोणेणे सो भगवं, अणंगारे झाणमस्सिओ।
रायाणं णं पडिमंते, तओ" राया अयदुओ ॥९॥ छाया- अथ मौनेन स भगवान् , अनगारो ध्यानमाश्रितः।
राजानं न प्रतिमन्त्रयति, ततो राजा भयद्रतः ॥९॥ केन) घातकने मृगोंको नहीं मारा है किन्तु (मगा-मनाक) व्यर्थ ही उन (अगगारो-अनगारः) मुनिराजको (आहओ-आहतः) मारा है ॥७॥
फिर राजाने क्या किया सो कहते हैं-'आसं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(सोनिवो-सानृपः) उस राजाने (आसं विसज्जइत्ताणं-अश्वं विमृज्य खल) घोडेको छोडकर (विणयेणं-विनयेन) बडे विनयके साथ (अणगारस्त पाए वंदइ-अनगारस्त पादौ वंदते) उन मुनिराजके दोनों चरणोंमें अपना मस्तक झुका दिया और कहने लगा (भगवंभगवन् ) हे नाथ ! (एत्थ मे खमे-अत्र में क्षमस्व) इस मृगवधसे होनेवाले मेरे अपराधको आप क्षमा करें ॥८॥ Gधानमा मेटेस। अणगारो-अनगारो भुनिराशने आहओ-आहतः भारेस छ. ॥७॥
या पछी रात से शु४यु ते ४ छ.-"आसं" त्या !
अन्वयार्थ --२मा प्रसारनी भनमा पश्चात्ता५४२त। सो निवो-सः नृपः २० आसं विसज्जइत्ताणं-अश्वं विसृज्य खलु धाडाने छोडीन विणएणं-विनयेन १४ विनयनी साथे अणगारस्स पाए वहइ-अनगारस्य पादौ वन्दते थे मुनिराना य२ मा पातानु भरत झुपी ही मने ४ा भांडयु, भगवं-भगवन् नाथ ! एत्थमे खमेअत्र मे क्षमस्व मा भृगसाना थी थये। भा२१ अपराधने आ५ क्षमा ४२ ॥८॥
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ संजयनृप प्रार्थना मुनितः संजयनृपस्य क्षमायाचना ११५
टीका-'अह मोणेण' इत्यादि।
अथ अनन्तरं मौनेन-तूष्णींभावेन ध्यानम्-धर्मध्यानम् आश्रितः स भगवान्-माहात्म्यसम्पन्नो नाम्ना गर्दभालिः, अनगार:-मुनिः यदा राजानं न प्रतिमन्त्रयति-प्रतिवक्ति । ततः स राजा भयगुता भयत्रस्तो जातः ॥९॥
भीतो राजाऽनगारमुवाचमूलम्-संजओ अहंमस्तीति, भगवं वाहराहि में ।
कुंद्धो तेएणं अणगारे, दहेज नरकोडिओ ॥१०॥ छाया--संजयः अहमस्मीति, भगवन् व्याहर माम् ।
क्रुद्धस्तेजसाऽनगारः, दहेत् नरकोटोः ॥१०॥ टीका--'संजओ' इत्यादि । हे भगवन् ! अहं संजयो नाम राजाऽस्मि, नत्वन्यः कश्चित्पामरः, इति
मुनिराज ध्यानस्थ होने से नहीं बोले तब क्या हुआ ? सो सूत्रकार कहते हैं-'अह मोणेण' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-उस समय (मोणेण-मौनेन) मौनसे (भगवं अणगारे-भगवान् अनगारः) वे माहात्म्यसंपन्न मुनिराज (ज्झाणमस्सिओध्यानमाश्रितः) धर्मध्यानमें लवलीन बने हुए थे। इसलिये (रायाणं पडि ण मंतेइ--राजानं प्रति न मंत्रयति) राजाकी बातोंका उन्होंने कोई प्रत्युत्तर नहीं दिया।(तओराया भयदादुओ-ततः राजा भयद्रुतः) इस परिस्थितिको देखकर राजा भयसे विशेष त्रस्त हो गया ॥९॥
भयत्रस्त राजाने क्या कहा ? सो कहते हैं-'संजओ इत्यादि। अन्वयार्थ-पुनः राजाने कहा--हे भगवन् ! (अहं संजओ णाम
મુનિરાજ ધ્યાનસ્થ હોવાથી કાંઈ બોલ્યા નહીં ત્યારે શું થયું ? તેને સૂત્રકાર ४९ छ--"अह मोणेण" त्या !
अन्याय- समये मोणेण-मौनेन भीनना २भगवं अणगारे-भगवान् अणगारः ये माहात्म्य सपन्न २॥ मुनि२।०४ ज्ज्ञाणमस्सिओ-ध्यानमाश्रितः धर्म ध्यानमा बलीन मनेर ता. २मा ७२णे रायाणं पडि ण मंतेइ-राजानं प्रतिन मंत्रर्यात रानी पातनेतभणे ७ प्रत्युत्तर माये नही तओ राया भयदुओ-ततःराजा भयद्रुतः २मा प्रा२नी स्थिति ने रान मनमा ४ सय 4-1 थयो l 'सवत्रस्त २०n-ये शु ? तेने ४ छ.--"संजओ" या! मन्वयाथ-शथी २०० छु, भगवन् ! अहं संजओ णाम राया अस्सि
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे हेतोः मां व्याहर=कथय किमपि । भवादृशः अनगार: साधुः क्रुद्धः सन् तेजसा तेजोलेश्यादिना नरकोटी: अनेककोटीसंख्यकान् नरान् दहेत् भस्मकुर्यात् । ममैकस्य का कथा ? अतोऽहमस्मि भयत्रस्तः। तस्माद् हे भगवन् ! संहसु भवान् कोपम् । दयस्व मयि ॥१०॥
ध्यानपूत्तौँ नरपतिवचनं निशम्य मुनिराह--- मूलम्--अभंओ पत्थिवा! तुझं, अभयदाया भवाहि य ।
अँणिच्चे जीवलोगम्मि, कि हिंसाए पसजेसि ॥११॥ छाया---अभयं पार्थिव ! तव, अभयदाता भव च।
अनित्ये जीवलोके किं, हिंसायां प्रसज्जसि ॥११॥ टीका--'अभओ' इत्यादि ।
हे पार्थिव ! राजन् ! तव अभयमस्तु ! तथा त्वमपि च आत्मौपम्येन राया अस्ति--अहं संजयो नाम राजा अस्मि) में संजय नामका राजा हूं । अत: आपसे प्रार्थना कर रहा हूं कि आप (मे वाहराहि--माम् व्याहर) मुझसे कुछ कहे । क्यों कि (तेएण कुद्धो अणगारो नरकोडिओ दहेज-तेजसा क्रुद्धः अनगारः नरकोटीव्हेत् ) तेजोलेश्या आदि रूप तेजसे क्रुद्ध हुआअनगार अनेक कोटि मनुष्योंको भी भस्म कर सकता है, मुझ एककी तो बात ही क्या है । इसलिये आप जब नहीं बोल रहे है तब मेरे हृदयमे बडा भारी भय जागृत हो रहा है। अतः हे नाथ ! आप क्रोध न करें और मुझ पर दया करें यही प्रार्थना है ॥१०॥
ध्यान पूरा होने पर मुनिराज कहते हैं-'अभओ' इत्यादि।
अन्वयार्थ-राजाकी प्रार्थना सुनकर मुनिराजने कहा (पत्थिवाअहं संजयो नाम राजा अस्मि हु सन्य नामने। २ छु. अने आपने प्रार्थना ४३ छुडे, आपमे वाहराहि-माम व्याहर भने ४is४४ उभ, तेन्नवेश्या माहि३५ तेएण कुद्धो अणगारो नरकोडिओ दहेज-तेजसा क्रुद्धः अनगारः नरकोटीदेहेत તેજથી કોધિત બનેલ અનગાર અનેક કેટી મનુષ્યનો પણ સંહાર કરી શકે છે. મારા જેવા એકની તે વાત જ કયાં રહી? આથી આપ જ્યારે બોલતા નથી ત્યારે મારા હૃદયમાં ખૂબજ ભય વ્યાપી રહ્યો છે. આથી હે નાથ આ૫ ક્રોધ ન કરતાં મારા ઉપર દયા કરો. એવી મારી નમ્ર પ્રાર્થના છે. ૧૦
ध्यान ५३ यतां भुनि४ ४९ छ.---"अभओ" त्यादि ! मक्याथ --२नी प्रार्थना समजीन भुनिसले ४धु, पत्थिवा-पार्थिव
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ संजयनृपाय मुनेः क्षमादानम्
___ ११७ सर्वत्र पश्यन् सर्वेषां प्राणिनामभयदाता भव । यथा तव मरणभयं तथैवान्ये. पामपि । किं च हे राजन् । अनित्ये जलबुद्बुद्वञ्चपले अस्मिन् जीवलोकेसंसारे हिंसायांमाणिवधे किं प्रसन्जसि-कथं प्रसक्तो भवसि । जीवलोकस्या नित्यत्वे त्वमप्यनित्यः । तत्कथं कतिपयदिनस्थायि जीवनस्य कृते त्वं पापमर्जयसीति भावः ॥११॥
किंच-- मूलम्--जया सव्वं परिच्चन, गंतवमवसरसँ ते ।
अनिच्चे जीवलोगम्मि, कि रजम्मि पसजसि ॥१२॥ छाया--यदा सर्व परित्यज्य, गन्तव्यमवशस्य ते ।
अनित्ये जीवलोके. किं राज्ये प्रसजसि ॥१२॥ पार्थिव !) हे राजन् ! (अभओ-अभयम् ) तुम भयमत करो। तथा तुम प्रजापालक हो इस कारणसे समस्त जीवों को अपने जैसा मानकर तथा प्रजा स्वरूप समझकर (अभयदाया भवाहि य-अभयदाता भव च) उनके लिये अभय दाता बनो । जैसे मरण का भय तुमको है वैसे ही सबको है। फिर हे राजन् ! ( अणिच्चे जीवलोगम्मिअनित्ये जीवलोके) यह जीवलोक अनित्य है-जलबुदबुदके समान चपल है तथा फिर तुम (किं-किम् ) क्यों (हिंसाए पसज्जसि-हिंसायां प्रसन्जसि) इस हिंसा कर्म में लवलीन हो रहे हो। तात्पर्य इसका केवल यही है कि जब जीवलोक अनित्य है तो तुम भी अनित्य होयहां शाश्वत इस पर्याय में रहनेवाले नहीं हो तो फिर क्यों कुछेक दिनों तक रहनेवाले इस जीवन के लिये तुम पाप का उपार्जन कररहे हो॥११॥ है सन् ! अभओ-अभयम् तु निमय! तमा३ ४तव्य प्राण तनु છે. આ કારણે સઘળા જીવેને પોતાના જેવા માનીને તથા પ્રજા સ્વરૂપ સમજીને अभयदाया भवाहि य-अभयदाता भव च सेना समय आता मना. म भने। सय तमने छ वा भय मधाने छे. पछी हुन ! अणिच्चे जीवलोगम्मिअनित्ये जीवलोके मा १४ मनित्य छे पाणीना ५२ पोटानी रेभय५ छ, छता ५९ तमे कि हिंसाए पसज्जसि-किम् हिंसायां प्रसज्जसि था भाटे मा हिसा કાર્યમાં લવલીન બની રહ્યા છે ? તાત્પર્ય આનું ફક્ત એ જ છે કે, જ્યારે જીવલોક અનિત્ય છે, તમે પણ અનિત્ય છે, શાશ્વત આ પર્યાયમાં રહેવાવાળા નથી તે પછી શા માટે અલ્પ દિવસો સુધી રહેવાવાળા આ જીવનના માટે પાપનું ઉપાર્જન કરી રહ્યા ? ૧૧૫
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
११८
उत्तराध्ययनसूत्रे टीका-'जया' इत्यादि ।
यदा सर्वम् अन्तः पुरादिकं कोश कोष्ठागारभाण्डागारादिकं च परित्यज्य अवशस्य-परतन्त्रस्य ते-तब भवान्तरमवश्यमेव गन्तव्यम् । तदा हे राजन् । अनित्येऽस्मिन्जीवलोके राज्ये किं प्रसज्जसि-कथं प्रसक्तो भवसि ? ॥१२॥
किंच
मूलम्--जावियं चेर्व सैवं च, विजुसंपायचंचलं।
जत्थे ते मुसि रायं, पेञ्चत्थं जावबुज्.सि ॥१३॥ छाया-जीवितं चैव रूपं च, विद्युत्संपातचञ्चलम् ।
यत्रत्वं मुह्यसि राजन् !, प्रेत्याथै नावबुध्यसे ।।१३।। टीका--'जीवियं' इत्यादि । हे राजन् ! यत्र-जीविते रूपे च त्वं मुह्यसि मोहं प्रामोषि, तज्जीवितं 'जया' इत्यादि !
अन्वयार्थ-(जया-यदा) जब यह बात निश्चित है कि (अवस स्स-अवशस्य) मृत्यु के पंजे द्वारा परोक्षरूप में पराधीन हुए (ते-ते) तुम को (सब्वं प्ररिच्चज्ज-सर्व परित्यज्य) इस अन्तःपुर, कोश, कोष्ठागार, भाण्डागार आदि का परित्याग करके (गंतव्वं-गन्तव्यम् ) भवान्तर में जाता है तो हे राजन् ! फिर (किं-किम् ) क्यों (अनिच्चे जीवलोगम्मिअनित्ये जीवलोके) अनित्य-अनवस्थित इस जीवलोक में वर्तमान (रज्जम्मि-राज्ये) क्षणभंगुर राज्यमें (पसज्जसि-प्रसजसि) फंस रहे हो ॥१२॥
फिर भी-'जीवियं' इत्यादि ! अन्वयार्थ हे राजन् ! (जत्थ तं मुज्झसि-यत्र त्वं मुह्यसि) जिन "जया" त्यहि!
स-क्या--जया-यदा न्यारे से वात निश्चित छ , अवस्सस्स-अवशस्य भृत्युना 4थी पराधीन से न ता ते-ते तमामे सव्वं परिच्चज्ज-सर्व परित्यज्य मा सन्तःपुर, शि 11२, सेना, साहसी, माहिनी परित्याग ने गंतव्यम्-गन्तव्यम् भवा-१२मा पानु छ. तो, सन् ! पछी किं-किम शा भाटे अनिच्चे जीवलोगम्मि-अनित्ये जीवलोके मा भनित्य-मनवस्थित सा मां व भान रजम्मि-राज्ये क्षमा २ सेवा ॥ Norयसभा पसज्जसि-प्रसज्जसि ॥ भाटेसा २ छ। १ ॥१२॥
छतi पशु-"जीवियं" ध्याह! मन्वयार्थ - रान ! जत्थ त्वं मुज्झसि-यत्र त्वं मुह्यसिरे वन मावि
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ. १८ संजयं प्रति मुनेरुपदेशः
चैत्र-जीवनमपि रूपं चापि विद्युत्संपातचञ्चलम् विद्युतो यः संपातः संपतनं तद्वचञ्चलं-चपलम् अस्ति । तत्रासक्तस्त्वं प्रेत्यार्थ परलोकरूपम् अर्थ हितं नावबुध्यसे न जानासि ।।१३।।
तथा-- मूलम्-दाराणि ये सुया चेर्वे, मित्ता यं तह बंधवा ।
जीवंतमणु जीवंति, मयं नाणुव्वयंति ये ॥१४॥ छाया--दाराश्च सुताश्चैव, मित्राणि च तथा बान्धवाः ।
जीवन्तमनुनीबन्ति, मृतं नानुव्रजन्ति च ॥१४॥ टीका--'दाराणि य' इत्यादि।
हे राजन् ! दाराः स्त्रियः, च-पुनः सुताः-पुत्राः च-पुनः, मित्राणि तथा बान्धवाः भ्रातरः, सहायकाश्च जीवन्तं प्राणान् धारयन्तं जनम् अनुजीवित आदि पर्यायों में तुम मोहाधीन बन रहे हो वह (जीवीयं चेव रूव च-जीवित चैव रूप च) जीवित एवं रूप (विज्जुसंपायचंचलंविद्युत् संपातचंचलम् ) सब बिजली की चमक के समान चंचल है। इसमें मोहाधीन होकर ही (पेच्चत्थं णावबुज्झसि-प्रत्यार्थ न अवबुध्यसि) तुम अभीतक परलोकरूप अर्थ को नहीं जान सके हो ॥१३॥
तथा-'दाराणि' इत्यादि ! -
अन्वयार्थ हे राजन् ! देखो संसार कितना स्वार्थी है जो (दाराणि य सुयाचेव मित्ताय तह बधवा-दाराश्च सुताश्चैव मित्राणि-तथा बांधवाश्च) स्त्री, पुत्र एवं मित्र तथा बांधवजन ये सब (जीवन्तमणुजीवंति-जीवन्त मनुव्रजन्ति) जीवीत रहते २के ही साथी हुआ करते हैं-कमाये गये द्रव्य पयायोभा तभी भाराधीन थ/ २ा छ। ये जीवियं चेव रूवं च-जीवितं चेव रूपं च 04 मने ३५ सजा विज्जुसंपाय चंचलं-विद्यत् संपात चंचलम् बिजीनीयम४२i
यण छ. मामा भाडाधीन थईने पेच्चत्थ णावबुज्झसि-प्रेत्यर्थ न अवबुध्यसि તમેએ આજસુધી પરલોકરૂપ અર્થને જાણેલ નથી. ૧૩
त-"दाराणि" त्याह!
अन्या :- सन ! शुमा ससा२ 32 साथी छे, दाराणि य मुयाचेव मित्ताय तह बांधवा-दाराश्च सुताश्चैव मित्राणि तथा बांधवाश्च मामा स्त्री, पुत्र, भित्र तथा मांधने से सघा जीवन्तमणुजीवति-जीवन्तमनुव्रजन्ति पता માનવીનાજ સાથી છે. કમાયેલા દ્રવ્યમાં સંમ્મિલિત થઈને ખૂબ મોજમજા ઉડા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
उत्तराध्ययन सूत्रे
जीवन्ति तदुपार्जित्वत्ताद्युपभोगैरुप जीवन्ति, च= पुनः मृतं नानुव्रजन्ति । मनुयाः अनेकविधोपायैर्वित्तमर्जयन्ति । तद्वित्तमुपभुज्य कलत्रादयो जीवन्ति । परन्तु स वित्तोपार्जको मृतश्रेत्तदा तस्य पृष्ठे न कोऽपि गच्छतीति भावः || १४ ||
तथा-
मूलम् - -नीहरंति मैयं पुत्ता, पियरं परमदुक्खिया । पियरो वि तहां पुंत्ते बंधूं रोयं तवं चरे ॥ १५ ॥ छाया - निर्हरन्ति मृतं पुत्राः पितरं परमदुःखिता ।
पितरोऽपि तथा पुत्रान् बन्धून् राजन् ! तपश्चरे || १५ || टीका--'नीहरंति' इत्यादि ।
परमदुःखिताः = पितृमरणेनातीव दुःखयुक्ताः पुत्रामृतं पितरं निर्हरन्ति = गृहान्निःसारयन्ति । तथा पितरोऽपि पुत्रान् निहरन्ति तथा बान्धवाश्च बन्धून् में सम्मिलित होकर खूब मजा मौज उडाया करते हैं - (मयं नाणुवयंति य-मृतं नानुव्रजन्ति च ) परन्तु जब विचारे इस जीवको परलोक में जानेका समय आ जाता है मृत्यु आकर जब इसके गलेको धर दबाता है तब कोई भी ऐसा नहीं निकलता जो इसकी उससे रक्षा कर सके तथा उसके पीछे २ जा सके। सबके सब एक ओर खड़े हो जाते हैं ॥ १४ ॥ तथा - 'नीहरंति' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - हे राजन् ! इससे अधिक संसार की असारता और क्या होगी जो (परमदुक्खया - परमदुःखिताः) पिताको परलोक में जाते समय (पुत्ता-पुत्राः) पुत्रादिक मिलकर परमदुःखित हुआ करते हैं । तथा (मयं पियरं नीहरंति - मृतं पितरं निर्हरन्ति ) मरे हुए उस बिचारे पत्राओं ०४ मानह भाननारा होय छे. मयं नाणुव्वयंति य-मृतं नानुव्रजंति च પરંતુ જ્યારે આ બીચારા જીવને પરલેાકમાં જવાના સમય આવે છે. મૃત્યુ અ વીને જ્યારે એના ગળાને ટુંપા દે છે. ત્યારે કાઈ પણ એવું નથી, આગળ આવતું કે, જે એ જીવની રક્ષા કરી શકે, અથવા તા એની પાછળ પાછળ જાય એ સઘળા એ સમયે એક બાજુએ ખસીને ઉભા રહી જાય છે. જયારે જીવને એકાક જવુ' પડે છે. ૫૧૪
तथा - "नीहरंति" इत्याहि !
અન્વયા—હે રાજન ! આનાથી વધારે સંસારની અસારતા ખીજી શું હાય ? જે परमदुखिया - परमदुःखिताः पिताना परमां ल्वा अणे पुत्तो - पुत्राः पुत्राि मेऽट्ठा भणेला परभ दुजित थया अरे छे तथा मयं पियरं नीहरंति-मृतं पितरं निर्हरन्ति મરી જનાર બિચારા એ પિતા કે, જેનું ઘરમાં સંપૂર્ણપણે ચલણ ચાલતું હતું
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ संजयं प्रति मुनेरुपदेशः निर्हरन्ति । तस्मादेवं संसारदशां ज्ञात्वा हे राजन् ! तपः-तपस्यां चरे: कुरु ॥१५
किंच--
मूलम्--तओ तेजिए दव्वे:, दारे यं परिरखिए।
कीलंतऽन्ने नरी रायं, हहतुमलंकिया १६॥ छाया--ततस्तेनार्जितानि द्रव्याणि, दारांश्च परिरक्षितान् ।
क्रीडन्त्यन्ये नरा राजन् । हृष्टतुष्टा अलताः ॥१६॥ टीका--'तओ' इत्यादि ।
हे राजन् । ततः तस्य द्रव्योपार्जकजनस्यः मृत्योरनन्तरम् तेन जनेन अर्जितानि द्रव्याणि, तथा तेन परिरक्षितान् दारांश्च गृहीत्वा अन्ये नराः हृष्ट तुष्टाः-तत्र-हष्टा:-बहि पुल कादि मन्तः, तुष्टाः आन्तरप्रीतिसम्पन्नाः, तथापिता को कि जिसका घरमें एकच्छत्र राज्य था उसी घर से बाहर निकाल देते हैं। तथा (पियरो वि पुत्ते बंधू नीहरंति-पितरोऽपि पुत्रान् बन्धून् निर्हरन्ति) पिता भी मरजाने पर प्राणों से भी अधिक प्रिय पुत्रों को तथा अपने बन्धुजनों को बाहर निकाल देता है। अतःसंसारकी (रायं-राजन् ) हे राजन् ! इस प्रकार दशा देखकर (तवं चरे-तपश्चरेः) इस जीवनको सफल करनेके लिये तुम तपस्या करो ॥१५॥
फिर भी-'अतो' इत्यादि ।
अन्वयार्थ (रायं-राजन ) हे राजन् । द्रव्योपार्जक व्यक्तिकी मृत्यु के बाद (तेणजिए दव्वे परिरक्खिए दारे य-तेनार्जितानि द्रव्याणि परिरक्षितान् दारान् च) उसके द्वारा पहिले उपार्जित किये गये द्रव्य को तथा उसकीपरिरक्षित दारा-स्त्रीजन को (अन्ने नरा कीलंति-अन्ये नराःक्रीडतेने (मन) से घरमाथी मा२ छ. तथा पियरोवि पुत्ते बंधू नीहरंतिपितरोऽपि पुत्रान बन्धून निर्हरन्ति मा प्रमाणे पिता ५४ भरी ना२ पोताना પ્રિય પુત્રને તેમજ બંધુ વગેરેને પણ આજ પ્રમાણે ઘરમાંથી બહાર કાઢે છે. આ प्रमाणुनी ससारनी रायं-राजन् २॥ नने तवं चरे-तपश्चरेः २मा बनने સફળ બનાવવા માટે હે રાજન્ ! તમે તપસ્યા કરે. જે ૧૫
५२ प—"तओ" त्याle !
म-क्या-रायं-राजन् है २२४ ! द्रव्यनु SIt'- ४२ना२ व्यतिन! भृत्यु मा तेणज्जिए दब्य परिरक्खिए दारे य-तेनार्जितानि द्रव्याणि परिरक्षितान् તારાન જ તેણે ઉપાર્જન કરેલા દ્રવ્યને તથા તેની આશ્રિત સ્ત્રી જનને પ્રાપ્ત કરીને
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२
उत्तराध्ययनसूत्रे अलङ्कताः-विभूषितशरीराः सन्तः क्रीडन्ति-रमंते । ईदृशी संसारस्थिति स्त. स्मात् तपः संयमाराधनमेव श्रेयस्करमिति ॥१६॥
मरणानन्तरं जीवस्य यद् भवति, तदुच्यते-- मूलम् --तेणावि जै कयं कम्मं, सुहं वा जइ वा दुहं ।
कम्मुणा तेणं संजुत्तो, गच्छंई उ परं भवं ॥१७॥ छाया--तेनाऽपि यत्कृतं कर्म, सुखं वा यदि वा दुःखम् ।
कर्मणा तेन संयुक्तः, गच्छति तु परं भवम् ॥१७॥ टीका--'तेणावि' इत्यादि ।
तेनापि मरणोन्मुखेन जनेन पूर्व सुख-सुख हेतुकं शुभं, यदि वा अथवा दुःख-दुःखहेतुकम् अशुभं यत्कर्म कृतम् , तेन-पूर्वोपार्जितकर्मणा, 'तु' इति निश्चयेन संयुक्तः, एकाकी सन् परं भव-भवान्तरं गच्छति, न चान्यः कोऽपि न्ति) प्राप्तकर दूसरे व्यक्ति आनन्द करते हैं और (हट तुट्ठा हवइ-हृष्टतुष्टाः भवन्ति) हर्षित होते रहते हैं और खूब सन्तुष्ट रहा करते हैं (अलंकिया हवइ-अलंकृताश्च भवन्ति) तथा विभूषित शरीर होकर रहते हैं ॥ १६॥
मरने पर जीवका क्या होता है सो कहते हैं-'तेणावि' इत्यादि !
अन्वयार्थ-(तेणावि जं सुहं दुहं वा-तेनापि यत् पूर्व सुखं दुःखं वा यत्कर्मकृतम् ) मरणोन्मुख उस मनुष्यने पहिले जो सुख हेतुक शुभकर्म अथवा दुःख हेतुक अशुभ कर्म किया है (तेण कम्मुणा संजुत्तो परंभवं उ गच्छई-तेन कर्मणा संयुक्तः परं भवं तु गच्छति) उसी के अनु. सार वह प्राणी उस कर्म से युक्त होकर परभव में अकेला ही जाता अन्ने नरा कोलंति-अन्ये नराः क्रीडन्ति मी० ०4ति मान ४२ छ, भने हट्ट तुट्टा हवा-हृष्टतुष्टा भवन्ति पित थती २९ छे. मने घी संतुष्ट २ह्या छ अलंकिया हवइ-अलंकृत्तश्च भवन्ति अने तेथेशरीर शारीमाथी २९ छे. ॥१६॥
भरी ४ाथी नु शु थाय छ तेने छ.--"तेणावि" त्या! ___ मन्वयाथ---तेणावि जं सह वा-तेनापि यत् पूर्व सुखं दुःखं वा यत्कर्म कृतम् મરણ પથારીમાં પડેલા એ મનુષ્ય પહેલાં જે સુખના હેતુરૂપ જે જે શુભકર્મ अथवा मना तु३५ 22 सशुभ म ४२ छ तेण कम्मुणा संजुत्तो परंभवं उ गच्छई-तेन कर्मणा संयुक्तः परंभवं तु गच्छति तना अनुसार ते प्राणी ते યુક્ત બનીને પરભવમાં એકલેજ જાય છે. કેઈ બીજા જીવ એની સાથે જતા નથી.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२३
प्रियदशिनी टोका अ. १८ उपदेशश्रवणानन्तरं राज्ञः प्रव्रज्या तेन साधं गच्छति । यतश्च शुभाशुभकर्माण्येव जनमनुगच्छन्ति, अतो हे राजन् । शुभहेतुकं तप एव समाचरेति भावः ॥१७॥
मुनिवचनं निशम्य राजा यत्कृतवांस्तदुच्यते-- मूलम्--सोऊण तस्स सो धम्मं, अणगारस्स अंतिए ।
महयासंवेगनिव्वेयं, समावन्तो नराहिवो ॥१८॥ छाया--श्रुत्वा तस्य स धर्मम् , अनगारस्य अन्ति के ।
महासंवेगनिवेदं, समापन्नो नराधिपः ॥१८॥ टाका--'सोऊण' इत्यादि ।
तस्य-अनगारम्य अन्तिके समीपे धर्म-श्रुतचारित्ररूपं श्रुत्वा स नराधिप: =संयतः महासंवेगनिर्वेदं संवेगो मोक्षाभिलाषः, निर्वेदः संसारोद्वेगः, अनयोः समाहारः, महच्च तत् संवेगनिर्वेदं च महासंवेगनिर्वेदम् अत्युत्कृष्टं मोक्षाभिलाषं वैराग्यं च समापनः प्राप्तवान् ॥१८॥ है। कोई दूसरा जन उसके साथ नहीं जाता। जब यह बात है कि जीव के साथ शुभ और अशुभ कर्म जाते हैं, तो हे राजन् ! शुभ कमे हेतुक जो तप है उसको ही तुम करों ॥१७॥
इस प्रकार मुनिराज के वचन सुनकर राजाने क्या किया इस बात को सूत्रकार इस गाथा द्वारा प्रकट करते हैं--'सोऊण' इत्यादि !
__ अन्वयार्थ (तस्स-तस्य) उन (अणगारस्स-अनगारस्य) मुनिराज के (अंतिए-अन्तिके) समीप (धम्मं सोऊण-धर्म श्रुत्वा) श्रुतचारित्र रूप धर्मका उपदेश सुनकर (सो नराहिवो-स नराधिपः) उस संजय राजाको (महया संवेग निब्वेयं समावन्नो-महासंवेगनिवेदं समापन्नः) अत्युत्कृष्टसंवेग-मुक्ति प्राप्तिकी अभिलाषा तथा निर्वेद-संसार से वैराग्य प्राप्त हो गया ॥१८॥ જ્યારે આ વાત છે કે, જીવની સાથે કેવળ શુભ અને અશુભ કર્મ જ જાય છે તે હે રાજન ! શુભકમના હેતુરૂપ જે તપ છે તેને જ તમે આદરે છે ૧૭
આ પ્રકારનાં મુનિરાજનાં વચન સાંભળીને રાજાએ શું કર્યું, એ વાતને सूत्रा२ २मा थाद्वारा प्राट ४२ छ.--"सोऊण" छत्यादि !
मक्याथ ---तस्स-तस्य मे अणगारस्स-अनगारस्य भुनिरानीअंतिए-अंतिके पास थी धम्मं सोऊण-धर्म श्रुत्वा श्रुत यात्रि३५ यमन। पहेश सामान सोनराहिवो-स नराधिपः से सय २तने महया संवेग निव्वेयं समावन्नो-महता संवेगनिर्वेद समापन्नः संसा२ ५२ वैराग्य मा०ये। तेमस मुहित प्रासिनी मनिला પૂર્ણપણે જાગી. મે ૧૮
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४
उत्तराध्ययन सूत्रे
ततः किं कृतवानित्याह-मूलम् - -संजओ चंद्रउं रेज्जं निक्खंतो जिणसासणे । भोलिस भर्गवओ अणगारस्स अंतिऍ ॥१९॥ छाया -- संजयस्त्यक्त्वा राज्यं, निष्क्रान्तो जिनशासने । गर्दभाले भगवतः, अनगारस्य अन्तिके ॥ १९ ॥ टीका -- 'संजओ' इत्यादि ।
संवेग निर्वेदसमापन्नः संजय नामको राजा राज्यं त्यक्त्वा भगवतो गर्दभालेरनगारस्य अन्तिके समीपे जिनशासने निष्क्रान्तः = प्रत्रजितः ||१९|| एवं गृहीतमज्यो गीतार्थो नित्यकर्मरूप दशविधचक्रवालसामाचारीरतः स संजयोऽनगारो गुरोरादेशाद् प्रतिबद्धविहारितया एकाकी विहरन् कञ्चित् संनिवेशं जगाम, तत्र यदभूत्तदुच्यते-
मूलम् -- चिञ्चा रंजं पव्र्वेइए, खत्तिए परिभासँई ।
जहाँ ते दीड रूवं, पसन्नं ते " तहीं मणो ॥२०॥ छाया -- त्यक्त्वा राज्यं प्रव्रजितः, क्षत्रियः परिभाषते । यथा ते दृश्यते रूपं, प्रसन्नं ते तथा मनः ॥२०॥ टीका - - ' चिच्चा' इत्यादि ।
क्षत्रियः राज्यं त्यक्त्वा = परित्यज्य पत्रजितः = पत्रज्यां गृहीतवान् । अयं हि क्षत्रियराजऋषिः पूर्वजन्मनि वैमानिक देव आसीत् । ततश्युतः क्षत्रिय
फिर राजा ने क्या किया सो कहते हैं- 'संजओ' इत्यादि ! अन्वयार्थ - (संजओ - संयतः ) संवेग एवं निर्वेद से युक्त सजय राजा ने (रज्जं चहउं - राज्यं त्यक्त्वा) राज्यका परित्याग करके (अणगारस्स भास्सि भगवओ - अनगारस्य गर्दभालेः भगवतः) मुनिराज गर्दभालि महाराजके (अंतिए - अंन्तिके) पास ( जिणसासणे निक्खतोजिनशासने निष्क्रान्तः) दीक्षा धारण करली ॥१९॥
रमा पछी राज्ये शुं यु तेने हे छे.--"संजओ" इत्यादि !
मन्वयार्थ -- संजओ - संयतः संवेग भने निर्वेध्यी युक्त सभ्य रामो रज्जं चइउं - राज्यं त्यक्त्वा राज्यनी परित्याग अरीने अणगारस्स गद्धभालिस्स भगवओ - अनगारस्य गर्दभालेः भगवतः भुनिशन गर्धभासी महारानी अंतिए - अंतिके पासे जिण मासणे निक्खंतो- जिनशासने निष्क्रान्तः दीक्षा अंजीर ४री ॥१८॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ संजयमुनि प्रति कस्यचिन्मुनेः प्रश्नः १२५ कुलेऽजनि । तत्र च कुतश्चित्तथाविधनिमित्ततः संजातपूर्वजन्मस्मृतिविरतिमापन्नः प्रव्रज्यामङ्गीकृतवान् । ततोऽप्रतिबद्धविहारितया विहरन् क्षत्रियराजर्षिः संजयमुनि विलोक्य तं पृच्छति-हे मुने। यथा ते तव रूपं प्रसन्न-विकारवर्जितं दृश्यते, तथा तदनुरूपमेव ते तव मनोऽपि प्रसन्नं निर्विकारं दृश्यते ॥२०॥
इस प्रकार दीक्षा धारणकर संजयमुनि गीतार्थ बन गये । और दस प्रकार की मुनि सामाचारी का पालन करने में सावधान बनकर उन्हों ने गुरु की आज्ञा से एकाकी होकर विहार करना प्रारंभ किया। विहार करते २ ये एक नगर में आये। वहाँ क्या हुआ सो अब प्रकट किया जाता है-'चिच्चा' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(खत्तिय-क्षत्रियः) किसी क्षत्रिय ने (रजं चिच्चा-राज्यं त्यत्त्वा) राज्य का परित्याग करके (पव्वइए-प्रत्रजितः) दीक्षा धारण की थी। यह क्षत्रिय राजऋषि थे, तथा पूर्वजन्म में वैमानिक देव थे। वहां से चवकर क्षत्रिय कुल में इन्हों ने जन्म धारण किया था । किसी निमित्त को पाकर इनको पूर्वजन्म की स्मृति आजाने के कारण सर्व विरति का उदय आ गया था, सो इन्हों ने शोघ्र ही राज्य का परित्याग कर दीक्षा धारण करली। अप्रतिबद्ध विहारी होने के कारण ये क्षत्रिय राजर्षि विहार करते हुए यहीं पर आ गये थे। सो उन्हों ने संजय मुनि को देखकर यह पूछा-हे मुने!-(जहा ते रूपं दीसह-यथा ते रूपं दृश्यते) जैसा तुम्हारा रूप विकार वर्जित दिख रहा है (तहा
આ પ્રમાણે દીક્ષા ધારણ કરીને સંજય સુનિ ગીતાર્થ બની ગયા અને દસ પ્રકારની મુનિસામાચારીનું પાલન કરવામાં સાવધાન બનીને તેઓએ ગુરુની આજ્ઞાથી એકાકી બની વિહાર કરવાને પ્રારંભ કર્યો. વિહાર કરતાં કરતાં તેઓ એક નગરમાં साव्या त्या शुभन्यु ते। वे प्रगट ४२वामां आवे छे--"चिच्चा" प्रत्या!ि __ अन्याय--खत्तिए-क्षत्रियः क्षत्रिय रजं चिच्चा-राज्यं त्यत्तवा शयन परित्याशन पव्वइए-प्रव्रजितः दीक्षा घा२४ ४२ ती ते क्षत्रिय रात तथा પૂર્વજન્મમાં વૈમાનિક દેવ હતા. ત્યાંથી ચવીને ક્ષત્રિયકુળમાં તેઓએ જન્મ ધારણ કરેલ હતું. કેઈ નિમિત્તને લઈને તેને પૂર્વ જન્મની સ્મૃતિ આવી જવાના કારણે સર્વવિરતિનો ઉદય થઈ ગયો. આથી તેઓએ તરતજ રાજ્યને પરિત્યાગ કરીને દીક્ષા ધારણ કરી લીધી. અપ્રતિબદ્ધ વિહારી હોવાના કારણે એ ક્ષત્રિય રાજર્ષિ વિહાર કરતાં કરતાં અહીં આવી પહોંચ્યા હતા. તેમણે સંજય મુનિને જોઈને ५च्यु, मुनि ! जहा ते रूवं दीसइ-यथा ते रूपं दृश्यते २ रे तमा३ ३५
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६
उत्तराध्ययनसूत्रे तथा-- मूलम्--किं णामे ? किं गोत्ते ? कस्सट्टाएं व माहणे ? ।
_कहं पडियरसी बुद्ध ?, कहं विणीयेत्ति वुच्चसि ॥२१॥ छाया-किं नामा ? किं गोत्रः ? कस्मै अर्थाय वा माहनः ।
कथं प्रतिचरसि बुद्धान् ? कथं विनीत इत्युच्यसे ।२१।। टीका-'किं नाम' इत्यादि।
हे मुनी! त्वं किन्नामा असि-तव नाम किमस्ति ? तथा कि गोत्रोऽसि तर गोत्रं किमस्ति, कस्मै वा अर्थाय किं प्रयोजनमुदिश्य त्वं माहन:-मा हन्ति कमपि प्राणिनं मनोवाकायैर्यः स माहन: प्रव्रजितः। तथा बुद्धान्= आचार्यान् कथं केन प्रकारेण प्रतिचरसि सेवसे, कथं च त्वं विनीतः विनयवान् इत्युच्यसे ॥२१॥ तथा) उसी प्रकार से (ते मणो पसन्नं दीसइ-ते मनः प्रसन्नं दृश्यते) तुम्हारा मन भी विकार वर्जित प्रसन्न मालूम पडता है ॥२०॥
तथा- किं णामे' इत्यादि
अन्वयार्थ-हे मुने (किं णामे-किं नामा) आप का क्या नाम हैं तथा (किं गोत्ते-किं गोत्रः) गोत्र आपका क्या हैं । (कस्सहाए व माहणेकस्मै वा अर्थाय त्वं माहनः) किस प्रयोजन को लेकर आप मन वचन एवं काय से प्राणातिपात आदि से चिरक्त हुए हैं अर्थात् दीक्षित हुए हैं। तथा (बुद्धे कई पडियरसी-बुद्धान् कथं प्रतिचरसि) आचार्यों की किस प्रकार से आप सेवा करते हैं और आप (कई विणीएत्ति बुच्च सि-कथं विनीत इत्युच्यसे) विनयवान हैं यह बात कैसे घटित हुए हैं अर्थात् आप विनयशील कैसे बने ॥२१॥ (१४२ १७ हेपाय छ, तहा-तथा तेवा रे ते मणो पसन्नं दीसइ-ते मनः प्रसन्नं दृश्यते तमा३ भर ५५ वि१२ वर्नु प्रसन्न भायुम ५3 छे. ॥२०॥
तथा---कि णामे" त्याह!
हे भुनि ! किं णामे-किं नामा भानु नाम शुछ, तथा किं गोते-कि गोत्रः या५नु युगात्र छ, कस्सहाए व माहणे-कस्मै वा अथोंय त्वं माहनः च्या प्रयोशनने લઈ આ૫ મન, વચન, અને કાયાથી પ્રાણાતિપાત આદિથી વિરકત બન્યા છે. अर्थात हक्षित यया छ। ? तथ बुद्धे कह परियटसि-बुद्धान् कथं प्रतिचरसि मायायों ની આપ કઈ રીતે સેવા કરી છે, અને આપ વિનયવાન છે એ વાત કઈ રીતે મનાયેલ છે. અર્થાત આપ વિનયશીલ કઈ રીતે બન્યા? મારા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ क्रियावाद्यादिमतप्रतिपादनम्
संजयमुनिराहमूलम्-संजओ नाम नामेणं, तहा गोत्तेण गोयमे ।
गदौली ममायरिया, विजाचरणपारगा ॥२२॥ छाया-संजयो नाम नाम्ना, तथा गोत्रेण गौतमः ।
गर्दभालयो ममाचार्याः, विद्याचरणपारगाः ॥२२॥ टीका-'संजओ' इत्यादि।
हे मुने ! अहं नाम्ना संयतो नाम अस्मि, तथा-गोत्रेग गौतमोऽस्मि । तपा-विद्याचरणपारगाः श्रुतचारित्रपारङ्गताः गर्दभालयो नाम ममाचार्याः सन्ति । अयमाशयः-गईभालेराचार्यस्योपदेशात्प्रागातिपातादेनिहत्तोऽहं मुक्त्यर्थमाहनोऽभवम् । अनेन पञ्चमहाव्रतरूपमूलगुणसमाराधकत्वं ध्वनितम् । तथा-तदुपदेशानुसारेण आचार्यान् सेवे ! अनेन गुरुसेवा-परायणता मूचिता । तदुपदे
इस पर अब संजयमुनि कहते हैं-'संजओ' इत्यादि।
अन्वयार्थ-हे मुने ! (नामेगं संजओ नाम-नाम्ना संजयः नाम) मैं नान से संजय हूं, अर्थात् मेरा नाम संजय है तथा (गोत्तेग गोयमेगोत्रेण गौतमः अस्मि) में गोत्र से गौतन हूं अर्थात् गौतम गोत्री हूं। तथा (विजाचरणपारगा गद्दभाली ममायरिया-विद्याचरणपारगाः गईभालयः मम आचार्याः सन्ति) श्रुतचारित्रपारंगत गर्दभालि नामक आचार्य मेरे आचार्य हैं।
भावार्थ-गर्दभालिआचार्य महाराज के उपदेश से मैंने प्राणातिपातादिक पापों का परित्याग कर यह दोक्षा धारण कि है। वे ही मेरे गुरु हैं। मुक्ति प्राप्त करने की कामना से ही मैं माहन-मुनि बना हूं। आचार्यों की सेवा भी मैं उन्हीं के उपदेशानुसार करता हूं। तथा उन्हीं
थाना प्रत्युत्तरमा सय भुनि ४ छ-"संजओ" त्या ! मक्याथ - मुनि! नामेणं संजओ नाम-नाम्ना संजयः नामनामश्री सत्य छु यात भाई नाम सय छे. तथा डंगोत्तेण गोयमे-गोत्रेण गौतमः अस्मि डंगोत्री ગતમ છું. ગૌતમગૌત્રી છું. તથા શ્રુતચારિત્ર પારંગત ગર્ધભાલી મારા આચાર્ય છે.
ભાવાર્થ--ગઈભાલી આચાર્ય મહારાજના ઉપદેશથી મેં પ્રણાતિપાતાદિક પાપને પરિત્યાય કરી આ દીક્ષા ધારણ કરેલ છે. એઓશ્રી મારા ગુરુ છે મુકિત પ્રાપ્ત કરવાની કામનાથીજ હું મુનિ બન્યો છું. આચાર્યોની સેવા પણ હું તેમના
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८
उत्तराध्ययनसूत्रे शानुसारेण सफलमुनिक्रियां करोमि । मोऽहमस्मि विनीतः। आचार्यानुसे बनेन, तदुपदेशानुसारग्रहणाऽऽसेवना-शिक्षासु प्रवर्तनेन चोत्तरगुणसमाराध. कत्वं मूचितम् ॥२२॥
अथ तद्गुणाकृष्टोऽपृष्टोऽपि क्षत्रियराजऋषिराहमूलम्--किरियं अकिरियं विर्णयं, अन्नाणं च महामुंणी ।
एतेहि चउँहिंठाणेहि, मेयन्ने किं' पभासई ॥२३॥ छाया-क्रिया अक्रिया बिनयः, अज्ञानं च महामुने ? ।
एत्तैश्चतुर्भिः स्थानैः, मेयज्ञाः किं प्रभाषन्ते ॥२३॥ टोका-'किरिय' इत्यादि।
हे महामुने ! क्रिया अस्तीत्येवंरूपा-जीवादिसत्तारूपेत्यर्थः, अक्रिया= तद्विपरीता-जीवादिपदार्थानां नास्तित्वरूपा, विनयः सर्वेभ्यो नमस्कारादिकरणम् , के कथनानुसार सकल मुनिक्रियाओं की आराधना करता हूं। इसीसे मैं विनीत बना हूं। माहन पदसे पंचमहावत रूप मूलगुगोंकी आराधकता, आचार्य सेवा से गुरुसेवा में परायणता एवं आचायकी सेवा से तथा उनके उपदेशानुसार ग्रहणशिक्षा एवं आसेवन शिक्षा में प्रवर्तन करने से उत्तरगुणोंकी समाराधकता उनमें प्रकट की गई जाननीचाहिये ॥२२॥
इस प्रकार सुनकर उनके गुणों से आकृष्ट क्षत्रिय राजऋषिने विना पूछे ही जो कहा सो कहते हैं-'किरियं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ हे महामुने! (किरियं-क्रिया) जीवादिकों की सत्तारूप क्रिया तथा (अकिरियं-अक्रिया ) जीवादिक पदार्थों की नास्तित्वरूप
अक्रिया तथा (विणयं-विनयः) सबको नमस्कार करने रूप विनय एवं ઉપદેશ અનુસાર કરું છું. તથા તેઓના કથન અનુસાર સઘળી મુનિ ક્રિયાઓની આરાધના કરું છું. આ હું વિનીત બનેલ છું. મુનિ પદથી પાંચ મહાવ્રતરૂપ મૂળ ગુણોની આરાધતા આચાર્ય સેવાથી, ગુરુસેવામાં પરાયણતા અને આચાર્યની સેવાથી તથા તેમના ઉપદેશ અનુસાર ગ્રહણ શિક્ષા અને આસેવન શિક્ષામાં પ્રવૃત્તિ કરવાથી ઉત્તર ગુણોની સમારાધકતા એમાં પ્રગટ કરાયેલી જાણવી જોઈએ. રેરા
આ પ્રકારે સાંભળીને તેમના ગુણોથી આકર્ષાઈને ક્ષત્રિય રાજર્ષિએ પૂછયા १२ is :धु तेने छ-"किरियं" त्या !
अन्वयार्थ:-हे भामुनि ! किरियं-क्रिया पानी सत्ता३५ या तथा अकिरियं-अक्रिया वा पार्थानी नस्तत्१३५ मडिया तथा विणयं-विनयः
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ क्रियावाद्यादिमतप्रतिपादनम्
१२९ 'किरिय' इत्यादौ प्राकृतत्वान्नपुंसकत्वम् । तथा-अज्ञानं-वस्तुतत्वानवगमः, इत्येवं रूपैरेतैः स्वस्वाभिप्रायकल्पितैश्चतुर्भिः स्थानः हेतुभिः मेयज्ञाः मीयते इति मेयम् -ज्ञेयं जीवादिवस्तु तजानन्तीति मेयज्ञाः स्वस्वाभिप्रायपरिकल्पितवस्तुस्वरूपाः सर्वज्ञसिद्वान्तबहिर्तिनः कुतीथिका इत्यर्थः। किं-कुत्सितं प्रभाषन्ते कुत्सि. तत्वमेषां सयुक्तिवनितत्वात् । तथाहि-क्रियावादिनो यद्यप्यात्मानः सत्तां पतिपन्नास्तथाऽपि ते आत्मनि एकान्ततो विभुत्वाविभुत्वकर्तृत्वाकर्तृत्वमूर्तत्वामूर्त्तत्वादिकं मन्यन्ते । तत्र आत्मनो विभुत्वं-व्यापकत्वं न संगच्छते, शरीर एव लिङ्ग धूत चैतन्योपलब्धेः। (अन्नाणं-अज्ञानम् ) वस्तुतत्व का अनवगम (एतेहिं चरहिं ठाणेहि-एतैः चतुर्भिः स्थानः) इन चार स्थानों द्वारा अपने २ अभिप्राय से कल्पित इन चार हेतुओं द्वारा (मेयन्ने-मेयज्ञाः ) अपनी २ बुद्धि के अनुसार जिन्हों ने वस्तुका स्वरूप परिकल्पित किया है, सर्वज्ञ के सिद्धान्त के अनुसार जीवादिक पदार्थों के स्वरूप को जो नहीं मानते हैं ऐसे सर्वज्ञ सिद्धान्त से बहिष्कृत कुलौर्थिक जन (किं पभासइ-किं प्रभाषन्ते) कुत्सित ही तत्वों की प्ररूपणा करते हैं। कारण कि उनका जो कुछ भी कथन है वह सत् युक्तियों से सर्वथा वर्जित एवं मनगढन्त है। क्रियावादियों का ऐसा कहना हैं कि आत्मा है तो सही परन्तु एकान्त से विभु भी है अविभु भी है कर्ता भी है अकर्ता भी है, मूर्तिक भी है अमूर्तिक भी है। परन्तु ऐसी ये मान्यताएं ठीक नहीं हैं कारण के शरीर में ही आत्मा के लिङ्गभूत चैतन्य की उपलब्धि होने से आत्मा में व्यापकता घटित नहीं होती है। सघणाने नम२४१२ ४२१॥३५ विनय भने अन्नाणं--अज्ञानम् वस्तुनत्यनुज्ञान एतेहि चउहिं ठाणेहि-एतैः चतुर्भिः स्थानः २१ स्थानाद्वा२। मेयन्ने-मेयज्ञाः પિતપોતાની બુદ્ધિ અનુસાર જેઓએ વસ્તુનું સ્વરૂપ પરિકલ્પિત કરેલ છે. સર્વજ્ઞના સિદ્ધાંત અનુસાર જીવાદિક પદાર્થોના સ્વરૂપને જે નથી માનતા એવા સર્વજ્ઞ સિદ્ધાંત थी मरिष्कृत तियान किं पभासइ-कि प्रभाषन्ते कुत्सित तत्वानी ३५ કરે છે કારણ કે, તેમનું જે કાંઈ પણ કહેવાનું હોય છે તે સતયુક્તિથી સર્વથા વજીત અને મનથી ઉપજાવી કાઢેલું છે. કિયાવાદીઓનું એવું કહેવાનું છે કે, આત્મા છે તે ખરો, પરંતુ તે એકાન્તથી વિભુ પણ છે, અવિભુપણ છે. કર્તા પણ છે, અકર્તા પણ છે, મૂત્તિક પણ છે, અમૂર્તિક પણ છે પરંતુ એવી એ માન્યતાઓ ઠીક નથી. કારણ કે, શરીરમાં આત્માના લિગભૂત ચતન્યની ઉપલબ્ધિ થવાથી આત્મામાં વ્યાપકતા ઘટિત થતી નથી.
१७
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३०
उत्तराध्ययनसूत्रे ननु आत्मनोऽव्यापकत्वे तद्गुणयोधमोधर्मयोरप्यव्यापकत्वं स्यात द्वीपान्तर्गतदेवदत्तादृष्टाकृष्टमणिमुक्तादीनामिहागमनं न स्यादिति चेदुच्यते-यथा. भिन्न देशस्थस्याऽपि लोहचुम्बकस्य लोहाकर्षणशक्तिदृश्यते, तथैव धर्माधर्मयोरपि दूरस्थवस्त्वाकर्षणमुपपद्यत एवेति नास्त्यात्मनोऽव्यापित्वे कश्चिद् विरोध इति नास्ति एकान्ततो विभुरात्मा।
तथाऽविभुत्वमप्यात्मनो न युज्यते, यद्यात्माऽविभुरङ्गुष्ठमात्रप्रमाणः स्या
यदि यहां पर यह कहा जाय कि आत्मा को अव्यापक मान ने पर उसके गुणभूत धम और अधर्म को भी अव्यापक मानना पडेगा। यदि प्रत्युत्तर में ऐसा कहा जाय कि हम धर्माधर्म पुण्यपाप को मी अव्यापक मान लेंगे तो ऐसा कहना उचित नहीं माना जा सकता, कारण कि दीपान्तर्गत जो मणि आदिक पदाथ हैं वे देवदत्त के अदृष्ट से-पुण्य पाप से-आकृष्ट होकर जो उसको प्राप्त हो जाते हैं वे प्राप्त नहीं हो सकेंगे १ कारण कि देवदत्त का अदृष्ट तो अव्यापक है। फिर उनको उसके पास तक कौन खिंचकर लावेगा। सो इस प्रकार अदृष्ट को अव्यापक मान ने पर दोष नहीं दिया जा सकता है कारण हम प्रत्यक्ष से देखते हैं कि चुम्बक पत्थर लोहे को जो कि उससे दूर रखा रहता है भिन्न प्रदेशवर्ती होता है खिंच लेता है। तब यह नियम कसे माना जा सकता है, कि अदृष्ट को व्यापक मानने पर ही भिन्न प्रदेशवर्ती भणि मुक्तादिक खिंच सकते हैं अन्यथा नहीं।
इसी तरह आत्मा को अविभुत्व एकान्ततः मानना ठीक नहीं हैं
જે કદાચ અહીંયાં એવું કહેવામાં આવે કે, આત્માને અવ્યાપક માનવાથી તેના ગુણભૂત ધર્મ અને અધર્મને પણ અવ્યાપક માનવો પડશે. જે પ્રત્યુત્તરમાં એમ કહેવામાં આવે કે, અમે ધર્માધર્મ પૂણ્ય પાપને પણ અવ્યાપકજ માની લઈશું તે આ પ્રકારનું કહેવું ઉચિત માની શકાતું નથી. કારણકે, દિપાન્તર્ગત જે મણી આદિક પદાર્થ છે તે દેવદત્તના અદષ્ટથી-પુણ્યપાપથી આકર્ષાઈને જે તેને પ્રાપ્ત થાય છે તે પ્રાપ્ત થઈ શકશે નહિ ? કારણકે, દેવદત્તનું અષ્ટત્વ તે અવ્યાપક છે. પછી તેને એની પાસે ખેંચીને કણ લઈ આવશે ? તે આ પ્રકારે અદુષ્ટને અવ્યાપક માનવાથી દોષ આપી શકાતું નથી. કારણકે અમે પ્રત્યક્ષથી જોઈએ છીયે કે, ચુંબક લેઢાને જેકે, તેનાથી છેટે હોય છે, જુદા આકારનું હોય છે છતાં તેને પોતાની પાસે ખેંચે છે. ત્યારે આ નિયમ કઈ રીતે માની શકાય કે, અદૃષ્ટને વ્યાપક માનવાથી જ ભિન્ન પ્રદેશવતિ મણ મુકતાદિકને ખેંચી શકે છે. અન્યથા નહીં.
આજ પ્રમાણે આત્માને અવિભૂત્વ એકાન્તતઃ માને એ પણ ઠીક નથી.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ क्रियावाद्यादिमतप्रतिपादनम्
१३१ तर्हि चैतन्यस्य सकलशरीरव्यापिता न स्यात्तदा चैतन्याधिष्ठितशरीरावयवातिरिक्तशरीरावयवेषु आघाते सत्यपि वेदनानुभवो न स्यात् । न चैतदिष्यते, वेदनाया अनुभवसिद्धत्वात् , इति नास्त्यविभुरात्मा । एवं कतृत्वाकर्तृत्वादिकमपि आत्मनि एकान्ततो नास्ति । अक्रिवावादिनस्तु अस्तिक्रियाविशिष्टमात्मानं नेच्छन्ति । एतन्मतमप्यसंगतमेव । 'अहं मुखी' इत्यादि प्रत्ययस्य मानसप्रत्यक्षत्वात् । अर्थात् प्रत्येक जीवात्मा का आत्मा उसके गृहीत शरीर प्रमाण ही है, यदि इसको अविभु-अङ्गुष्टप्रमाण माना जायगा तो चैतन्य में सकल शरीर व्यापकता नहीं आसकने के कारण चैतन्याधिष्ठित शरीरावयचों में ही आयात आदि होने पर वेदना का अनुभव हो सकेगा, जिन प्रदेशों में चैतन्याधिष्ठिता नहीं होगी उन शरीर प्रदेशों में वेदनानुभव नहीं होगा परन्तु ऐसा नहीं होता है और न ऐसा अनुभव में ही आता है। एकत्र व्याघात होने पर शरीर में वेदनाका अनुभव प्रत्येक को होता है अतः आत्मा अङ्गुष्ठ प्रमाण नहीं है किन्तु स्व गृहित शरीर प्रमाण ही है। इसी तरह कर्तृत्व भी आत्मा मे एकान्ततः युक्तिसंगत प्रतीत नहीं होते हैं।
अक्रियावादी आत्मा को अस्ति क्रिया विशिष्ठ नहीं मानते है सो इनका मत भी असंगत ही है। क्यों कि "अहं सुखी” इत्यादि प्रत्यय उसको अस्ति क्रिया विशिष्ट सिद्ध करते हैं । आत्मा के अभाव में "अहं सुखी" इत्यादि प्रत्यय हो ही नहीं सकता है। અર્થાત–પ્રત્યેક જીવાત્માનો આત્મા એણે ગ્રહણ કરેલા શરીર પ્રમાણ જ છે. જે તેને અવિભૂ-અંગુષ્ટ પ્રમાણ માનવામાં આવે તે ચૈતન્યમાં સઘળા શરીરની વ્યાપકતા ન આવી શકવાના કારણે ચૈતન્ય વિષ્ટિત શરીરના અવયવોમાંજ આઘાત આદિ થવાથી વેદનાને અનુભવ થઈ શકશે. જે પ્રદેશમાં ચૈતન્યનું અધિષ્ઠાતાપણું ન હોય એ શરીર પ્રદેશમાં વેદનાને અનુભવ થઈ શકે નહીં. પરંતુ એવું બનતું નથી. તેમજ ન તો તેવું અનુભવમાં પણ આવે છે. એક આઘાત લાગવાથી તેની વેદના સઘળા શરીરમાં લાગે છે. એથી આત્મા અંગુઠ પ્રમાણ નથી. પરંતુ આખા શરીરમાં વ્યાપક છે. આવી રીતે કર્તૃત્વ પણ આત્મામાં એકાન્તતઃ ક્તિગત પ્રતિત થતા નથી.
અકિયાવાદી આત્માને અસ્તિક્રિયા વિશિષ્ટ માની શકાતો નથી. આથી તેને મત ५७ -मसमत / छ. भो, “अहं सुखी" त्यादि ! प्रत्यय मेने मयि विशिष्ट सिद्ध ४२ छ. सामान लामा "अहं सुखी" त्या प्रत्यय दाशु थ६ शतु नथी.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३२
उत्तराध्ययनसूत्रे विनयवादिनन्तु सुरनृपमुनिगजबाजिगोमृगकरभमहिपकुकुरछगलशृगालकाकमकरादि नमस्कारकरगादेव कर्मक्षयं मन्यन्ते । एषां मते विनयादेव श्रेयो नान्य था। एतन्मतमपि न समीचीनम् । शास्त्रे गुणाधिकस्यैव विनयाईतया प्रतीतत्वात् । तदन्यविनयेऽशुभफलमसङ्गाच। अज्ञान वादिनस्तु ज्ञानस्य मोक्षं प्रति कारण त्वं न प्रतिपद्यन्ते । ते वदन्ति-जगदविषये आत्मविषये च विभिन्नाः पन्थानः। तत्र किं सत्यम् ? किं मिथ्या ? इति को वेत्ति ? अतः कष्टं-तप एव कार्यम् ।
विनयवादियों की ऐसी मान्यता है कि सुर, नृपति, गज, वाजी, गाय, मृग, करभ-उष्ट्र, महिष, कुकुर, छगल, काक, मकर आदिको नमस्कार करने से कर्मोंका क्षय होता है। विनय के आश्रय से ही आत्मा का श्रेय है अन्यथा नहीं । यह मान्यता विनयवादियों की है। सो एसी कल्पना भी उचित नहीं है क्यों कि विनय तो गुणाधिक का ही किया जाता है। यद्यपि गुणाधिकता केवल केवलियों में ही उत्कृष्ट रूप से है। फिर भी बीच के जीवों में यथायोग्य से उसका प्रकाश होता है अतः सबको विनय का पात्र न मानकर गुणाधिक को हीविनय का स्थान माना है। अन्य अज्ञानी प्राणियों का विनय उल्टा अशुभ फलमद् कहा गया है।
अज्ञानवादी ज्ञान को मोक्ष के प्रतिकारण रूपसे नहीं मानते, उनका कहना है कि इस संसार में आत्मा के विषय में भिन्न २ मान्यताएँ प्रचलित हैं तब किन २ मान्यताओं में सत्य है किन २ में असत्य है ? इस बातका निर्णय कौन कर सकता है। इसलिये तप
विनयवाहियानी मेवी मान्यता छ, सु२, नृपति, ४, पाल, गाय, भृग, ४२०, ट, मेंस, २, छस, ४, भ४२, २माहिने नभ२४१२ ४२वाथी भेनि। ક્ષય થાય છે. વિનયના આશ્રયથીજ આત્માનું શ્રેય છે એ શીવાય નહીં. આવી માન્યતા વિનયવાદીની છે. તે આવી કલ્પના પણ ઉચિત નથી. કેમકે, વિનય તે ગુણવાળાઓનેજ કરવામાં આવે છે. જો કે, ગુણાધિકતા તે ફક્ત કેવળીઓમાંજ ઉત્કૃષ્ટરૂપથી છે છતાં પણ વચ્ચેના માં ક્રમ અનુસાર તેને પ્રકાશ થાય છે. આથી સઘળાને વિનયના પાત્ર ન માનીને ગુણાધિકને જ વિનયનું સ્થાન માનવામાં આવેલ છે. અન્ય અજ્ઞાની પ્રાણીઓને વિનય ઉલટ અશુભ ફળને આપનાર બતાવવામાં આવેલ છે.
અજ્ઞાનવાદી જ્ઞાનને મોક્ષના પ્રતિકારણરૂપથી માનતા નથી તેમનું કહેવું છે કે, આ સંસારમાં આત્માના વિષયમાં ભિન્ન ભિન્ન માન્યતાઓ પ્રચલિત છે. ત્યારે કઈ કઈ માન્યતાઓમાં સત્યતા છે, કઈ કઈમાં અસત્યતા છે ? આ વાતનો નિર્ણય
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३३
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ स्वकथने प्रमाणप्रतिपादनम् तद्विना नास्तीष्टसिद्धिरिति । इदमप्पयुक्तमेव-ज्ञानमन्तरेण हेयोपादेयनिवृत्तिप्रवृत्त्यसंभवात् । ज्ञानं विना कष्टानुष्ठानं पशुकृतमिव व्यर्थमेव स्यात् । अतोऽज्ञानवादिमतमप्ययुक्तम् । एषां चतुर्णा त्रिषष्टयधिकशतत्रयभेदाः । तत्र क्रियावादिनोऽशीत्यधिकशतसंख्यकाः, अक्रियावादिनः चतुरशीतिसख्यका वैनयिका द्वात्रिशत् । अज्ञानवादिनश्च सनषष्टिसंख्यकाः। एते सर्वे कुत्सितं भाषन्ते । अत एषां मतं सर्वथाऽनुपादेयमेव । 'मेयने 'पभाई' इत्यत्र कवचनमार्फत्वात् ॥२३॥
न चैतत्स्वाभिप्रायेणोच्यते, इत्याहमूलम्-इई पाउकरे बुद्धे, नायए परिनिव्वुडे ।
विज्जाचरणसंपन्ने, सच्चे सच्चपरक्कमे ॥२४॥ छाया-इति प्रादुरकार्षीदबुद्धां, ज्ञातकः परिनिर्वृतः ।
विद्याचरणसंपन्नः सत्यः सत्यपराक्रमः ॥२४॥ टीका--'इइ' इत्यादि।
बुद्धः-ज्ञाततत्वः परिनिर्वृतः कषायानल विध्यापनात्परि समन्तात् शीती. भूतः, विद्याचरणसंपन्नः-विद्याचरणाभ्यां क्षायिकज्ञानचारित्राभ्यां संपन्नः-युक्तः, ही करने में इष्टसिद्धि निहित है, इसके विना नहीं । सो ऐसी मान्यता भी ठीक नहीं है क्यों कि ज्ञान के विना तपरूप कष्टों का अनुष्ठान करना अज्ञानमूलक होने से पशुक्रिया के समान व्यर्थ है । इन क्रिया अक्रिया, वैनयिक तथा अज्ञानी के भेद तीनसौतिरसठ ३६३ हैं। क्रियावादीके भेद एकसौ अस्सी १८०, अक्रियावादी के भेद चोरासी ८४, विनयवादी के भेद बत्तीस ३२, तथा अज्ञानवादी के भेद सडसठ ६७ हैं । इन सबकी मान्यताएँ युक्तियुक्त नहीं हैं, अतः इनका कथन कुत्सित कथन है। इसी लिये इनका मत जीवो को उपादेय नहीं है ॥२३॥ કાણ કરી શકે છે? આ કારણે તપ કરવામાં જ ઈષ્ટસિદ્ધિ નિહિત છે. આના વગર નહીં. તે આવી માન્યતા પણ બરાબર નથી. કેમકે, જ્ઞાન વગર તારૂપ કાનું અનુષ્ઠાન કરવું તે, અજ્ઞાનથી ભરેલું હોવાથી પશુક્રિયા પ્રમાણે વ્યર્થ છે. 241 लिया, महिया, वैनयि तथा अज्ञानाना से (363) सो वेस: छ. डियाવાદીના ભેદ એકસો એસી (૧૮૦) છે. અકિયાવાદીના ભેદ ચોર્યાસી (૮૪) છે, वैनयिन से। (३२) मत्रीस छ. तथा अज्ञानवाहीमाना सस (६७) छ. આ સહુની માન્યતાઓ યુક્તિયુક્ત નથી. આથી એમનું કથન કુત્સિત કથન છે. આ કારણે એમનો મત જીવોને ઉપાદેય નથી. ર૩
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे अत एव-सत्यः सत्यवाक् आप्त इत्यर्थः तथा-सत्यपराक्रमः सत्यवीर्यः ज्ञातक:= ज्ञातपुत्रो महावीर इतिएते क्रियावाद्यादयः कुत्सितं प्रभाषन्ते इति प्रादुरकार्षीत प्रकटितवान् ॥२४॥
तेषां क्रियावाद्यादीनां फलमाहमूलम्-पंडति नरएँ घोरे, जे नरा पावकारिणो।
दिव्यं च गई गच्छंति, चरित्ता धम्ममारियं ॥२५॥ छाया-पतन्ति नरके घोरे, ये नराः पापकारिणः ।
दिव्यां च गतिं गच्छन्ति, चरित्वा धर्ममार्यम् ॥२५॥ टीका--'पडंति' इत्यादि ।
पापकारिणः पापं कर्तुं शीलं येषां ते तथा-क्रियावाद्यादिकृतासत्प्ररूपणा परायणाः ये नरा:-ते घोरे नित्यान्धकारादिना भयानके नरके-सीमन्तकादि
यह अभिप्राय अपने मनसे नहीं कहा गया है सो कहते हैं-'इइ'
इत्यादि
अन्वयार्थ-(बुद्ध-बुद्धः) बुद्ध-तत्व ज्ञाता, (परिनिचुडे-परिनिर्वृतः) कषायरूप अग्नि के सर्वथा शान्त हो जाने से सब तरह से शीतीभूत हुए तथा (विजाचरणसंपन्ने-विद्याचरणसंपन्नः) क्षायिक ज्ञान एवं चारित्र से संपन्न, इसीलिये (सच्चे-सत्यः) सत्यवाणी बोलने वाले आप्त-तथा (सञ्चपरक्कमे-सत्यपराक्रमः) अनंतवीर्यसंपन्न ऐसे (नायएज्ञातकः) ज्ञातपुत्र श्री महावीर प्रभुने ही (इइ पाउकरे-इति प्रादुरकार्षीत्) 'ये क्रियावादी आदिक कुत्सित बोलते हैं' इसका स्वरूप कहा है। हमने अपनी तरफ से ऐसा नहीं कहा है ॥२४॥
આ અભિપ્રાય પિતાના મનથી કહેવામાં આવેલ નથી, તેને કહે છે – "इड" त्याह!
मन्वयाथ-बद्धे-बुद्धः सुद्ध तत्वज्ञाता जी ने परिनिव्वुडे-परिनिवृत्तः કષાયરૂપ અગ્નિના સંપૂર્ણપણે શાન્ત થઈ જવાથી સઘળી બાજુથી શીતળ એવા તથા विजाचरणसंपन्ने-विद्याचरणसंपन्नः क्षायिs शान मने यात्रियी सपन्न मेथी सच्चे-सत्यः सत्यवाणी मालवावा सात तथा सच्चपरक्कमे-सत्यपराक्रमः सनत विपन्न वा नायए-ज्ञातकः ज्ञातपुत्र श्री महावीर प्रभु " इइ पाउकरे-इति प्रादुरकार्षित “24। हियावाद वगेरे मोटु मासे छ.” तेनु સ્વરૂપ બતાવેલ છે. અમે અમારા તરફથી કાંઈ કહેલ નથી. ૨૪
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ क्रियावादिनां पापकारित्ववर्णनम
१३५
नरकावासादो पतन्ति । च पुनः आर्यत् = उत्तमम् धर्म - जिनप्ररूपितं सद्धर्मं चरित्वा = आसेव्य, तु नराः, दिव्यां=देवलोकमम्बन्धिनीं गतिं सर्वगतिप्रधानां सिद्धिरूपां गतिं वा गच्छन्ति । हे संजय मुने ! असत्प्ररूपणापरिहारेण सत्प्ररूपणा परायणेनैव भवता भवितत्यमिति भावः ||२५||
एते क्रियावादिप्रभृतयः पापकारिणः कथम् ? इत्याहमूलम् - - मायाबुइयमेयं तु, मुसा भासा निरट्रिया ।
संजममाणो वि अहं, वसामि इरियांमि ये ॥ २६॥
छाया - मायोक्तमेतत्तु, मृषा भाषा निरर्थिका । संयच्छन्नपि अहं, वसामि ईरे च ||२६||
उन क्रियावादी आदिकों की तथा जिनमणीत सद्धर्मकी आराधना करनेवालों की क्या क्या गति होति है ? सो कहते हैं- 'पडंति' इत्यादि । अन्वयार्थ - (पावकारिणो- पापकारिणः) क्रियावादी आदि व्यक्तियों द्वारा कृत असत्प्ररूपणा के सेवन करने में परायण (जे-ये) जो ( नरा - नराः) मनुष्य हैं वे (घोरे नरए पडंति - घोरे नरके पतन्ति ) मरकर भयंकर सीमन्तक आदि नरकावास में जाते हैं । (च आरियं धम्मं चरिता-च आय धर्म चरित्वा) जिन प्ररूपित धर्मका सेवन करते हैं वे उसके सेवन से (दिव्वं गई गच्छंति-दिव्यां गतिं गच्छन्ति) देवलोक को अथवा समस्त गतियों में प्रधानभूत गति सिद्धिगति को प्राप्त करते हैं । इस लिये हे संयतमुने ! असत्प्ररूणा का परित्याग करके तुमको सत्प्ररूपणा करने में ही परायण बने रहना चाहिये ||२५||
એ ક્રિયાવાદી આદિમાની તથા જીનપ્રણીત સદ્ધર્મની આરાધના કરવાવાળાની शुं शुं गति थाय छे तेने हे छे– “पडंति" इत्यादि !
अन्वयार्थ - पात्रकारिणो- पापकारिण: डियावाही यहि व्यक्तियों द्वारा राती असत् अ३पालु सेवन रवामां परायण जे-ये ? नरा-नराः मनुष्य छे ते घोरे नरए पडंति - घोरे नरके पतन्ति भरीने भयंपुर सीमंत आदि नरडावासभां लय छे तथा ने व्यक्ति च आरियं धर्म चरित्ता - आर्य धर्म चरित्वाः न प्र३चित धर्मनु' सेवन रे छे ते तेना सेवनथी दिव्वं गइ गच्छति - दिव्यां गतिं गच्छन्ति દેવàાકને અથવા સમસ્ત ગતિએમાં પ્રધાનભૂત ગતિ સિદ્ધગતિને પ્રાપ્ત કરે છે. આ કારણે હે સયંત મુનિ ! અસત્ પ્રરૂપણાના પરિત્યાગ કરીને તમારે સત્ય પ્રરૂપશુા કરવામાંજ પરાયણુ ખની રહેવું જોઈ એ. પરષાા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३६
उत्तराध्ययन सूत्रे
टीका -- 'मायाबुइय' इत्यादि ।
हे संजय मुने । क्रियावाद्यादिभिर्यत्मरूपितम् एतत्सर्वं तु मायोक्तम् = मायाभाषितम् । तथा क्रियावादिप्रभृतीनां भाषा = उक्तिः मृषा अलीका, निरर्थिका = शिवसुखवर्जिता चास्ति । तत एवाई संयच्छन्नपि = क्रियावाद्यादिमतश्रवणादिभ्यो निवर्तमान एव, अपिशब्दो निश्वयार्थकः, वसामि - तिष्ठामि स्वात्मनीति शेषः । इदं हि संजयमुनेः स्थिरिकरणार्थमुक्तम् । अयं भाव: यथाऽहं क्रियावाद्याद्यसत्प्ररूपणातो निरृत्तस्तथा त्वयाऽपि निवर्त्तितव्यमिति ।
उक्तंचापि – “ठियो य ठाव परं "
छाया-स्थितच स्थायष्यति परम् इति । च पुनरहम् ईरे = संयममार्गे विचरामि ||२६|| ये क्रियावादी आदि पापकारी कैसे हैं ? इस बातको क्षत्रिय राजऋषि प्रदर्शित करते हैं— 'मायाबुइय' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - हे संजयमुने । क्रियावादी आदि जनों द्वारा जो कुछ भी प्ररूपित किया गया है (एयं - एतत्) यह सब ( माया बुइयम्- -मायोतम् ) माया से ही कहा गया है तथा (मुसा भासा निरन्थिया - मृषा भाषा निरर्थका) इसकी भाषा-वाणी - मृषा - सर्वथा अलीक है और निरर्थक - शिवसुख से जीवों को वर्जित करनेवाली है। इसीलिये (अहं संजममाणोवि अहं संयच्छन्नपि ) मैं क्रियावादी आदि के मतके श्रवण आदि से दूर होकर निश्चय से ( वसामि - वसामि) अपनी आत्मा में वसता हूं, यह बात संजयमुनि की स्थिरता के निमित्त ही क्षत्रिय राजऋषिने कही है। तात्पर्य इसका यह है कि जिस प्रकार मैं क्रियावादी आदि की असत्प्ररूपणा से परे रहता हूं उसी तरह से आपको भी दूर रहना चाहिये । कहा भी है- "ठिओ ये ठावए परं" जो स्वयं स्थित
એ ક્રિયાવાદી આદિ પાપકારી કેવા છે? આ વાતને ક્ષત્રિય રાજષિ પ્રદશિત ५२ छे. - "माया बुझ्य" ४त्याहि !
અન્નયા હૈં સંજય મુનિ ! ક્રિયાવાદી આદિજના દ્વારા જે કઇ પણ પ્રરૂપિત ४२वामां यावेस छे एयं- एतत् ते सणु माया बुइयम् - मायोक्तम् भायार्थी उहेबामां आवे छे. तथा मुसाभासा निरत्थिया - मृषाभाषा निरर्थिका मेनी ભાષા, વાણી, મૃષા, સર્વથા અલૌક છે. અને નિરથ ક શિવસુખથી જીવાને વત ४२वाबाजी छे. या अरखे हुं अहं संजममाणो वि-अहं संयच्छन्नपि डियावाही माहिना भतने सांभणवाथी दूर रहीने निश्चयथी वसामि वसामि पोताना आत्मामां વસું છું. આ વાત સંજય મુનિની સ્થિરતાના માટે જ ક્ષત્રિય રાષિએ કહેલ છે. તાપ' આનું એ છે કે, જે પ્રકારે હું ક્રિયાવાદી આદિની અસત્ પ્રરૂપણાથી દૂર रहुँ छु न प्रमाणे तमारे या दूर रहेवु लेहा उधुपगु छे- “ठीओ य
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ क्रियावादिमतश्रवणनिवर्त्तने कारणकथनम्
'कथं भवान् क्रियावाद्यादिमतश्रवणान्निवृत्तः ? इति संयतमुनिजिज्ञासायां क्षत्रियराजऋषिः माह-
मूलम् - - संव्वे ते' विदिता मंज्झ, मिच्छादिट्टी अणारिया । विजमाणे परे लोएं, संम्मं जाणामि अप्पगं ॥२७॥ छाया -- सर्वे ते विदिता मम, मिथ्यादृष्टयः अनार्याः ।
विद्यमाने परे लोके, सम्यग् जानामि आत्मानम् ||२७|| टीका --- 'सच्चे ते ' इत्यादि ।
हे संजयमुने ! ते पूर्वोक्ताः सर्वे क्रियावादिप्रभृतयो मम=मया विदिताः - ज्ञाताः । एते हि मिथ्यादृष्टयः = मिथ्यादर्शनयुक्ताः सन्ति, अत एव एते अनार्याः=पशुहिंसाद्यनार्य कर्मयुक्ताः सन्ति एते एवंविधाः सन्ति इति भत्र ता कथं ज्ञातम् ? इत्याह- 'विज्जमाणे ' इत्यादि । विद्यमानान् = संप्रति वर्तमानान् कुतीर्थिकान् क्रियावादिप्रभृतीन् कुत्सितमरूपणया, परे लोके - परभवे - नरक होता है वही दूसरों को भी स्थित करता है । तथा मैं ( य इरियामिईरे) संयममार्ग में विचरण करता हूं ||२६||
च
आप क्रियावादी आदिके मतश्रवण से निवृत्त हुए हैं ? इस संजय की जिज्ञासा का समाधान करते हुए क्षत्रिय राजऋषि कहते हैं - 'सव्वे ते' इत्यादि ।
१३७
अन्वयार्थ - हे संजय मुने ! ( ते सच्चे भिच्छादिट्टी अणारिया मज्झ विदिता - ते सर्वे मिथ्यादृष्टयः अनार्याः मम विदिताः) पूर्वोक्त वे सब क्रियावादी आदि मिथ्यादृष्टि हैं तथा अनार्य हैं यह मैं अच्छी तरह से जानता हूं । तथा ये (विजमाणे परे लोए-विद्यमाने परे लोके) सब विद्यमान परलोक में विविध प्रकार की यातनाओं का अनुभव करेंगे ठावए परं" ने स्वयं स्थित होय छे. ते मीलने पशु स्थिर ४२ छे. य इरियामि7 તથા હું સ ંયમમાર્ગીમાં વિચરણ કરૂ છુ. ૫૨૬ા
આપ ક્રિયાવાદી આદિના મત શ્રવણથી કઇ રીતે નિવૃત બન્યા છે ? આવી संभ्यनी लज्ञासानु समाधान करतां क्षत्रियराषि हे छे - " सव्वे ते " ४त्याहि ! अन्वयार्थ-डे संभ्य मुनि ! ते सव्वे मिच्छादिट्ठी अणारिया मज्झं विदिताते सर्वे मिथ्यादृष्टयः अनार्याः मम विदिताः पूर्वोस्त थे सजा दियावाही माहि મિથ્યાછી છે તથા અનાય છે. એ सारी रीते लागू छं. तथा मे विजमाणे परे लोए - विद्यमाने परे लोके सध्या विद्यमान परमां विविध प्रहारनी यातना
૧૮
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८
उत्तराध्ययनसूत्रे निगोदादौ सिविधदुःसहयातना अनुभविष्यतः, अहं सम्यग् जानामि-अतिशयज्ञानेनेत्यर्थः । यद्वा-परोलोकः परभवः, विद्यमानः अस्तीति सम्यग् जानामि । तथा-आत्मानं चापि सम्यग् जानामि, जातिस्मरणलाभेनेत्यर्थः । अतस्तेषां सङ्गं न करोमीति भावः ॥२७॥ ___ उक्तार्थ विशदयति-- मूलम्--अहमौसि महापाणे, जुईमंवरिससँओवमे ।
जा सौ पाली महापाली, दिव्वा वरिससओवमा ॥२८॥ छाया---अहमासं महाप्राणे, द्युत्तिमान् वर्षशतोपमः ।
या सा पालिमहापालिः, दिव्या वर्षशतोपमा ॥२८॥ टीका-'अहमासी' इत्यादि ।
हे मुने ! महाप्राणे-ब्रह्मनामकपञ्चमदेवलोकस्य महामाणनामके विमाने, अहं द्युतिमान् दीप्तिमान् वर्षशतोपमः वर्षशतजीविना उपमा-सादृश्यं यस्य सः, नरक निगोदादिक के भयंकर कष्टों को सहन करेंगे य घात भी (सम्म जाणामि-सम्यक जानामि) अच्छी तरह से जानता हूं । अथवा "परोलोको विद्यमानो" परलोक विद्यमान है यह बात भी मैं अतिशयज्ञान से जानता हूं। तथा जातिस्मरणज्ञान के लाभ से (अप्पगं सम्मं जाणामि आत्मानं सम्यक जानामि) मैं अपनी आत्मा को भी जानता हूं। इसलिये मैं उनकी संगति करने से दूर रहता हूं ॥२७॥
इसी अर्थ को पुनः विशद करते हुए वे कहते हैं-'अहमासि' इत्यादि। ____ अन्वयार्थ-हे मुने ! (महापाणे-महाप्राणे) ब्रह्म नामके पंचम देवलोक के महाप्राण नामक विमान में (अहं-अहम्) मैं (जुइमंद्युतिमान् ) दीप्ति विशिष्ट (वरिससओवमे-वर्षशतोपमः अहम् ) सौ १०० એને અનુભવ કરશે, નરક નિગોદાદિકના ભયંકર કષ્ટોને સહન કરશે, આ વાત પણ सम्मं जाणामि-सम्यक जानामि सारी शत छु. अथवा “परलोको वि मानो" પરલોક વિદ્યમાન છે. આ વાત પણ હું અતિશય જ્ઞાનથી જાણું છું. તથા પતિ २भ२५ शानन सामथी अप्पगं सम्मं जाणामि-आत्मानं सम्यक जाणामि भा२॥ આત્માને પણ જાણું છું. આ માટે હું એમની સંગત કરવાથી દૂર રહું છું. મારા ___सा४ मथन शथी स्पष्ट ४२त तेमा ४९ छ-"अहमासि" त्याहि !
अन्वयार्थ - मुनि! महापाणे-महामाणे प्रझनामना पांयमा हेवना महाभा नाममा विमानमा अहं-अहम् हु जुइम-द्युतिमान् हात विशिष्ट वरिससओवमे-वर्षशतोपमः सो वष ना पूरा मायुपाय ना समान तो. मात
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ क्षत्रियराजर्षेरुपदेश:
वर्षशतपरिपूर्णायुर्जीव सदृशः आसम् = अभूवम् । यथा जीवो यदि मनुष्यलोके शतवर्षपर्यन्तं जीवति, तदा स परिपूर्णायुष्को भवति, तथैव अहं महामाणनाfe ब्रह्मनाम पञ्चदेवलोकविमाने परिपूर्णायुष्कोऽभवम् इति भावः । देवलोके हि या सा पालि:- पालिखि पालि:= जीवितजलधारणाद् भवस्थितिः, सा चेह प्रयोपप्रमाणा । तथा महापालि:- सागरोपमप्रमाणा च भवस्थितिरस्ति । सागरोपमप्रमाणत्वेनास्या महत्त्वम् । एतदेवस्थितिद्वयं देवसम्बन्धि । अनयोर्भवस्थित्योमध्ये महापालिर्नाम भवस्थितिः, दिव्यावर्षशतोपमा=देवभवसम्बन्धि वर्षशततुल्या, सागरोपमप्रमाणा आसीत्, यथा-मृत्युलोके वर्षशतं परमायुस्तथैव तत्र महापालिः परमायुः । तावदायुष्कोऽहमभवम्, अतो मम पञ्चम देवलोके उत्कृष्टतो तोपमदशसागरोपम स्थितिरासीत् ||२८||
तथा—
मूलम् -- से' चुओ बंभलोगाओ, माणुस्सं भवमार्गओ । अर्पणो यँ परेसि चं, आउं जाणे जंहा तहाँ ॥ २९ ॥
१३९
वर्ष की पूर्ण आयुवाले जीव के समान था, अर्थात् मनुष्यलोक में जिस प्रकार कोई जीव सौ १०० वर्ष की आयुतक जीवित रहता है वह जैसे पूर्णायुष्क कहलाता है इसी प्रकार मैं भी उस विमान मैं परिपूर्ण आयुवाला देव था । स्वर्गों में पत्यप्रमाण एवं सागरप्रमाण स्थिति देवोंकी कही गई है । सो यहां पालि शब्द से पल्यप्रमाण एवं महापाली शब्द से सागर प्रमाण स्थिति ग्रहण करना चाहिये । क्षत्रिय राजऋषि कह रहे हैं कि वहां पर मेरी (दिव्वा - दिव्या) देवसंबंधी स्थिति (aftaaओवमा महापाली-वर्षशतोपमा महापालिः) मनुष्य पर्याय की सौ १०० वर्ष प्रमाण आयु भोगनेवाले जीव के समान दस १० सागर की पूर्णस्थिति थी ॥२८॥
મનુષ્યલેાકમાં કોઈ જીવ સેા વષૅની આયુ–સુધી જીવીત રહે છે તે જેમ પૂરું આયુ· ષ્યવાળા કહેવાય છે, એજ પ્રમાણે હુ· પણ તેજ વિમાનમાં પરિપૂર્ણ આયુષ્યવાળે દેવ હતા. સ્વર્ગ માં પલ્ય પ્રમાણ અને સાગર પ્રમાણુ સ્થિતિ દેવાની ખતાવવામાં આવેલ છે તે અહીં પાલી રાખ્તથી પલ્ય પ્રમાણ અને મહાપાલી શબ્દથી સાગર પ્રમાણુ સ્થિતિ ગ્રહણ કરવી જોઈએ. ક્ષત્રિય રાષ કહી રહ્યા છે કે, ત્યાં भारी दिव्वा - दिव्या देव संबंधी स्थिति वरिससओत्रमा महापाली - वर्षशतोपमा માહિ મનુષ્ય પર્યાયની સા વ પ્રમાણ આયુ ભગવનારા જીવના સમાન દસ સાગરની પૂર્ણ સ્થિતિ હતી. ૫૮ાા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४०
उत्तराध्ययनसूत्रे
छाया - अथ च्युतो ब्रह्मलोकात्, मानुष्यं भवमागतः । आत्मनश्च परेषां च, आयुर्जाने यथा तथा ॥ २९ ॥ टीका -- 'से' इत्यादि ।
अथ=आयुः समाप्त्यनन्तरं ब्रह्मलोकात् = पञ्चमकल्पात् च्युतोऽहं मानुष्यं = मनुष्य सम्बन्धिनं भर्व जन्म आगतः = प्राप्तः । इत्थमात्मतो जातिस्मरणात्मकमतिशय मुक्त्वाऽतिशयान्तरमाह - च पुनरहम्, आत्मनः = स्वस्य परेषाम् ः अन्येषां च आयुः = जीवितं यथा येन प्रकारेण अस्ति, तथा तेन प्रकारेणैत्र जाने । इदमुप लक्षणं ततश्च - गतिमपि जानामीत्यर्थः ॥ २९॥
क्षत्रियराजऋषिरित्थं प्रसङ्गतोऽपृष्टमपि स्ववृत्तान्तमावेद्य सम्प्रत्युपदिशन्नाह - मूलम् - - नाणारुडं चं छंद चं, परिवजिज्ज संजएँ । सत्था, इई विजाम संचरे ॥३०॥
अाजे
छाया - नानारुचिं च छन्दं च, परिवर्जयेत्संयतः ।
अनर्था ये च सर्वार्थाः, इति विद्यामनुसंचरेः ॥३०॥
"
तथा - 'से चुओ इत्यादि !
अन्वयार्थ - ( अह - अथ ) देवभव संबंधी आयु के समाप्त होने पर (बंभलोगाओ चुओ- ब्रह्मलोकात् च्युतः) उस पंचम स्वर्ग से चवा हुआ मैं ( माणुस्सं भवमागओ-मानुष्यं भवमागतः) मष्नुय संबंधि भव में आया हूं। इस प्रकार अपना जातिस्मरणात्मक अतिशय कहकर के उन क्षत्रिय राजर्षिने संजयमुनि से यह भी कहा कि मै (अप्पणो परेसिं च जहा आउं तहा जाणे - आत्मनः परेषां च यथा आयुः तथा जाने) अपन तथा परके आयुष्यको भी वह जितना है उसको मैं जानता | उपलक्षण से गतिको भी जानता हूं ॥ २९ ॥
तथा- - " से चुओ" इत्याहि !
अन्वयार्थी— अह-अथ देवलव३यी आयुष्य पूर्ण थवाथी बंभ लोगाओ चुओब्रह्मलोकात् च्युतः ते पांथमा स्वर्गथी आयुबंध युरो थतां त्याची व्यवीने माणुस्सं भवमागओ - मानुष्यं भवमागतः डुं मनष्यलवमां आवे छे. या प्रमाणे પેાતનું જાતિસ્મરણાત્મક વર્ણન કરીને તે ક્ષત્રિય રાજષિએ સંજય મુનિને એ
उछु है, हुं अपणो परेसिं च जहा आउं तहाजाणे - आत्मनः परेषां च यथा आयुः तथा जाने भा३ पोतानु तथा जीन्मनुं आयुष्य डेंटलु छे ते पशु लागु छु ઉપલક્ષણથી ગતિને પણું જાણું છું રા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ क्षत्रियराजःस्वाचारप्रतिपादनम्
___ १४१ टीका-"नाणारुइं' इत्यादि।
हे संजय ! हे साधो ! नाना=अनेकविधां रुचि-प्रक्रमात्क्रियावाद्यादिमतविषयमभिलाषं च-पुनः अनेकविधं छन्द-स्वमतिपरिकल्पितमभिप्रायं च संयतः= साधुः परिवर्जयेत् सर्वथा त्यजेत् । तथा-अनर्थाः अनर्थ हेतवो ये च सर्वाथा:= प्राणातिपातादिदोषास्तानपि सर्वथा वर्जयेत् । इति इत्येवं रूपां विद्यां सम्यग्ज्ञानरूपाम् अनुसंवरे: अनुलक्ष्यीकृत्य संवरः-संयममागे विचर ॥३०॥
सम्प्रति क्षत्रियराजऋषिः स्वाचारं पाहमूलम्--पडिकमामि पासिंणाणं परमंतेहि वा पुणो ।
अंहो उठिए अहोरायं, इई विज्जा तवं चरे ॥३१॥ छाया--प्रतिक्रमामि प्रश्नेभ्यः, परमन्त्रेभ्यो वा पुनः ।
अहो उत्थितः अहोरात्रम्, इति विद्यात् तपश्चरेः ॥३१॥ इस प्रकार नहीं पूछने पर भी अपने वृत्तान्तको क्षत्रिय राजर्षि संजय मुनि से कहकर फिर उपदेश कहते हैं-'नाणारुई' इत्यादि !
अन्वयार्थ-हे संजय ! (संजए-संयतः) साधु का कर्तव्य है कि वह ( नाणारुइं च छंदं च परिवजिज-नानारुचिं छंदं च परिवर्जयेत् ) अनेकविध क्रियावादि आदि मिथ्यादृष्टियों के मत विषयक अभिलाषा का तथा स्वमतिकल्पित अभिप्रायका परित्यागकर देवे । तथा (अणत्था जे य सव्वत्था-अनर्था ये च सर्वार्थाः) समस्त अनों के कारण जो प्राणातिपादिक दोष हैं उनका भी वह परिहार करदेवे । (इइ-इति) इस प्रकारकी यह (विजामणु-विद्यामनु) सम्यग्ज्ञानरूप विद्या को लक्ष्य में रखकर तुम (संचरे-संचरेः) संयममार्ग में रत रहो ॥३०॥ આ પ્રમાણે ન પૂછવા છતાં પણ પિતાના વૃત્તાંતને ક્ષત્રિય રાજર્ષિએ સંજયમુનિને ४ीने ३२Nथी 64हेश मापतi युं 3,-."नाणारुई" त्याहि !
मन्वयार्थ:- सय ! संजए-संयतः साधुनु ४तव्य छ , ते नाणारुई च छंदं च परिवज्जिज्ज-नानारुचिं च छंदं च परिवर्जयेत् मने विध जियावाही આદિ મિથ્યાદિષ્ટીઓના મતવિષયક અભિલાષાનો તથા સ્વમતિકલ્પિત અભિપ્રાયને सथा परीत्या४है. तथा अणत्था जे य सव्वत्था-अनर्थाः ये च सर्वाथाः સઘળા અનર્થોનું કારણ જે પ્રાણાતિપાત દોષ છે તેને પણ તે પરિહાર કરી દે. इइ-इति । प्रा२नी मावी विज्जामणु-विद्यामनु सभ्यज्ञान३५ विधान सभा राभान तमे संचरे-संचरे संयम भागमा २त २.. ॥3॥
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२
उत्तराध्ययन सूत्रे
टीका -- 'पडिक्कमामि' इत्यादि ।
हे संजय मुने! अहं प्रश्रेभ्यः = शुभाशुभसूचकेभ्योऽङ्गुष्ठादिप्रश्नेभ्यः वा= अथवा - पुनः परमन्त्रेभ्यः = परेषां = गृहस्थानां ये मन्त्रास्तत्कार्यालोचनरूपास्तेभ्यः प्रतिक्रमामि = प्रतिनिवृत्तो भवामि । एवं रूपं सावधं कर्म नाहं करोमीति भावः । यः संयत एवं विसावद्यरूपप्रश्नादिव्यापारपरिवर्जनेन संयमं प्रति उत्थितः= उत्थानशी भवति अहो ! तद्विषये किं वक्तव्यम् ? एवं विधस्तु कश्विदेव महात्मा भवति, अत उक्तम् 'अहो' इति । अतो हे संजय मुने ! त्वम् इति= एतदनन्तरोक्तमर्थ विद्यात् = जानीयात्ततः - अहोरात्रम् = अहर्निशं प्रतिक्षणमित्यर्थ, तपः = सावद्यव्यापारविरतिलक्षणम् चरेः = आसेवस्व । न तु प्रश्नादिकम् ॥ ३१ ॥ अब क्षत्रिय राजर्षि अपने आचार को कहते हैं - 'पडिकमामि' इत्यादि !
अन्वयार्थ - हे संजय मुने! मैं ( परिणाण अणो परमंतेहिं वा प्रश्नेभ्यः पुनः परमंत्रेभ्योवा) शुभाशुभ सूचक अङ्गुष्यादि के प्रश्नों से अथवा गृहस्थजनों के तत्तत्कार्यालोचनरूप मंत्र हैं उनसे (डिक्कमामि - प्रतिक्रमामि) प्रतिनिवृत्त हो गया हूं अर्थात् अब में इस प्रकार के सावद्यरूप कर्म नहीं करता हूं, जो संयत इस प्रकार के सावद्यरूप प्रनादिक के व्यापार के परिवर्जन से संयम के प्रति सदा (उट्ठिएउत्थितः ) उत्थानशील बना रहता हैं (अहो - अहो ) उसके विषय में क्या कहना है - ऐसा तो कोई ही महात्मा होता है । इसलिये हे संयतमुने ! तुम इस अनन्तरोक्त अर्थको (विज्जा - विद्यात्) जानो और (अहोरायंअहोरात्रम्) प्रतिक्षण ( तवं चरे - तपश्चरेः) सावद्यव्यापार विरतिरूप तपका अनुष्ठान करो । प्रश्नादिक में समय मत बताओ ॥ ३१ ॥
हवे क्षत्रिय शर्षि पोताना आयारने हे छे - " पडिक मामि" त्याहि !
अन्वयार्थ–डे सभ्यमुनि ! हुं परिणाणं पुणो परमंतेहिं वा - प्रश्नेभ्यः पुनः परमंत्रेभ्यःवा शुभाशुल सूय अगुष्ठाहिना प्रश्नोथी अथवा गृहस्थ नोना तत्तत्कार्या बोयन३थ ने मंत्र है तेनाथी पडिकमामि - प्रतिक्रमामि डुं सर्वही निवृत्त थ ગયા છું. અર્થાત્ હવે હું તેવા પ્રકારના સાવદ્યરૂપ કને કરતા નથી. જે સયત આ अारना सावद्य३च प्रश्नाधिना व्यापारमा परिवर्तनथी संयमना तर सहा उट्ठिएउत्थितः उत्थानशील मनी रहे छे. अहो - अहो सेना विषयमा शु उडेवानु होय ! આવા તા કાઈક જ મહાત્મા હૈાય છે. આથી હું સયત મુનિ ! આ અન તાક્ત अर्थाने विजा-विद्यात् भो भने अहोराये - अहोरात्रम् प्रतिक्षणु तत्र चरे तपश्चरे સાવદ્ય વ્યાપાર વિરતરૂપ તપનું અનુષ્ઠાન કરે. પ્રશ્નાદિકમાં સમય વિતાવેશ નહીં.૩૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ. १८ आयुर्ज्ञाने जिनशासनमहत्वप्रदर्शनम्
१४३ कथं भवानायु नातीति संजयमुनिना प्रष्टोऽसौ क्षत्रियराजऋषिराहमूलम्--जं च मे पुच्छंसी काले, सम्मं सुद्धेण चेयसा ।
ताई पाउकरे बुद्धे, 'तं नाणं जिणसासणे ॥३२॥ छाया-यच्च मां पृच्छसि काले, सम्यक् शुद्धेन चेतसा ।
तत् प्रादुरकाढुद् बुद्धः, तज्ज्ञानं जिनशासने ॥३२॥ टीका--'जं च मे' इत्यादि।
हे संनय ! सम्यक शुद्धनअतिनिर्मलेन चेतसा समुपलक्षितं मां यत् काले-कालविषयम् आयुर्विषयं ज्ञानं पृच्छसि । तत्=ज्ञानम् बुद्धः सर्वज्ञः श्रीमहावीरः प्रादुरका:-प्रकटितवान् , अत एव तज्ज्ञानं जिनशासने जिनमरू. पितसिद्धान्ते एवं वर्तते, नत्वन्यस्मिन् सुगतादिशासने। अतो जिनशासने एव यत्नो विधेयः अहमपीदं परिज्ञाय जिनशासने एव यत्नवानस्मि, न तु सौगतादिशासने। तत्पसादादतिशयज्ञानं प्राप्तोऽस्मि । त्वयाऽपि तत्रैव यतितव्यं नान्यत्रेति भावः । 'तं' इति वाच्ये 'ताइ' इति बहुवचननिर्देशः सौत्रत्वात् ॥३२॥
संयममुनि ने क्षत्रिय राजर्षि से पूछा कि आप आयु को कैसे जानते है ? तब क्षत्रिय राअर्षि कहते हैं 'जंच मे' इत्यादि !
अन्वयार्थ हे संजय ! (सुद्धेण चेयसा-शुद्धेन चेतसा) अति निर्मल चित्त से युक्त तुम (मे-माम्) मुझ से (काले पुच्छसी-काले पृच्छसि) आयुके विषय में जो पूछ रहे हो सो (ताई-तत्) उस विषयक ज्ञान को (बुद्धे-बुद्धः) सर्वज्ञ महावीर प्रभु प्रकट किया है (तं नाणं-तत् ज्ञानम् ) वह ज्ञान (जिणसासणे-जिनशासने ) जिनप्ररूपित सिद्धान्त में ही है। अन्य सुगतादि प्रणीत शास्त्रों में नहीं हैं। इसलिये तुम जिनशासन में इस ज्ञानकी प्राप्ति के निमित्त प्रयत्नशील रहो। मैंने भी यह ज्ञान वहीं से प्राप्त किया है॥३२॥
સંજયમુનિએ ક્ષત્રિય રાજર્ષિને પૂછ્યું કે, આપ આયુને કઈ રીતે જાણે छ। ? त्यारे क्षत्रिय २०४९ छ-"जंच में" त्या ! ___ मन्याय-3 सयत ! सुद्धेण चेयसा-शुद्धेन चेतसा मति निम वित्तवा सेवा तमे मे-माम् भने काले पुच्छसी-काले पृच्छसि आयुना विषयमा रे पछी २४ा छ। तो ताई-तत् २॥ विषयमा जानने बुद्ध-बुद्धः स महावीर प्रभुये प्राट ४२ छ. तं नाणं-तत ज्ञानम् ते ज्ञान जिणसासणे-जिनशासने न प्र३पित सिद्धांतમાંજ છે. અન્ય સુગાદિ પ્રણીત શાસ્ત્રોમાં નથી. આથી તમે જીન શાસનમાં આ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માટે પ્રયત્નશીલ રહે. મેં પણ આ જ્ઞાન એમાંથી જ પ્રાપ્ત કરેલ છે. ૩રા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४४
उत्तराध्ययनसूत्रे पुनरुपदेष्टुमाह-- मूलम्-किरियं च रोयए धीरे', अकिरियं परिवर्जए ।
दिट्रीएँ दिट्रीसंपन्ने, धम्म चर सुदुच्चरं ॥३३॥ छाया--क्रियां च रोचयेद् धीरः, अक्रियां परिवर्जयेत् ।
दृष्टया दृष्टिसम्पन्नो, धमे चर सुदुश्चरम् । ३३॥ टीका--'किरियं च' इत्यादि।
हे संजय मुने ! धीरः संयमधृतिमान् मुनिः क्रियाम्सदनुष्ठानात्मिका उभयकाले प्रतिक्रमणपतिले वनारूपां मोक्षमार्गसाधनभूतां ज्ञानसहितां क्रियां स्वयं रोचयेत् कुर्यात् , चकारस्योपलक्षणत्वादन्यैरपि कारयेत् । यद्वा-क्रियाम् ='अस्ति जीवः, अस्ति अजीवः' इत्यादिरूपां जीवाजीवादिसत्तां स्वयं रोचयेत्=मन्येत, चकारादन्यानपि मानयेत् । तथा-अक्रियाम्-मिथ्यात्विभिः कल्पितामज्ञानरूपां कष्टकियां, यद्वा-प्रक्रियाम'नास्ति जीवः, नास्ति अजीवः' इत्यादिरूपां परिबने येत्=परित्यजेत् । तथा-दृष्टया सम्यग्दर्शनात्मिकया बुद्धया सह दृष्टिसम्पन्नः=
फिर उपदेश कहते हैं 'किरियं च' इत्यादि ।
अन्वयार्थ हे संजय ! (धीरे किरियं रोयए-धीरः क्रियां रोचयेत्) संयम में धृतिसंपन्न मुनि का कर्तव्य है कि वह सदनुष्ठानात्मक प्रतिक्रमण एवं प्रतिलेखनरूप क्रिया को दोनों समय करे। तथा दूसरों से भी करावे । अथवा-“जीव है अजीव है" इत्यादिरूप से जीव और अजीव की सत्ता को वह स्वयं स्वीकार करे और दूसरों को भी इसकी स्वीकृति करावे । तथा (अकिरियं परिवजए-अक्रियां परिवर्जयेत् ) मिथ्यादृष्टियों द्वारा कल्पित अज्ञानरूप कष्ट क्रिया का अथवा जीव नहीं है अजीव नहीं है इत्यादि जीवाजीव विषयक नास्तित्व क्रिया का परित्याग करे। और (दिट्ठीए-दृष्टया) सम्यग्दर्शनरूप बुद्धिके साथ (दिहि संपन्ने
शथी 3५४२ ४ छ-"किरियं च" त्याla !
सन्क्याथ-3 सय धीरे किरियं रोयए-धीरः क्रियां रोचयेत् सयभमा જ્ઞાન સંપન્ન મુનિનું કર્તવ્ય છે કે, તે સદનુષ્ઠાનાત્મક પ્રતિક્રમણ અને પ્રતિલેખન રૂપ ક્રિયાને બન્ને સમય કરે. તથા બીજાઓ પાસે કરાવે. અથવા “જીવ છે. અજીવ છે” ઈત્યાદિરૂપથી જીવ અને અજીવની સત્તાને તે સ્વયં સ્વીકાર કરે અને બીજા પાસે ५ तेन। स्वी४.२ ४२॥वे तथा अकिरियं परिवज्जए-अक्रियां परिवर्जयेत् मिथ्याष्टि। દ્વારા કલ્પિત અજ્ઞાનરૂપ કષ્ટ ક્રિયાનું અથવા જીવનથી અજીવ નથી ઈત્યાદિ જીવા १३५ नास्तित्व (यानी परित्याग ४२ अने दिट्ठीए-दृष्टया सभ्यशन३५ मुद्धिनी
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ संयतमुनिस्थिरीकरणे भरतो दाहरणम् १४५ सम्यग्ज्ञानयुक्तो भवेत् । यस्मादेवं तस्मात्-हे मुने ! त्वमपि सुदुश्चरं-कातरजनैर्दुराराध्यं धर्म-श्रुतचारित्ररूपं चर-समाराधय ॥३३॥ __ पुनः क्षत्रियराजऋषिः संजयमुनि महापुरुषोदाहरणैः स्थिरीकर्नुमाह-- मूलम्--एयं पुण्णपयं सोचा, अत्थधम्मोवसोहियं ।
भरहो वि भारहं वासं, चिच्चा कामाइं पव्वैए ॥३४॥ छाया-एतत्पुण्यपदं श्रुत्वा, अर्थधर्मोपशोभितम् ।
भरतोऽपि भारतं वर्षे, त्यक्त्वा कामान् पत्रजितः ॥३४॥ टीका-'एयं' इत्यादि।
अर्थधर्मोपशोभितम्-अर्थ्यते प्रार्थ्यते इत्यर्थः स्वर्गापवर्गलक्षणः पदार्थः, धर्मः तदुपायभूतः, अर्थश्च धर्मश्च-अर्थधौं, ताभ्यामुपशोभितम् , सहितम् एतत्= पूर्वोक्तं पुण्यपदं-पुण्यहेतुत्वात्पुण्यम् , तच्च तत्पदं चेति तत् , यद्वा-पुण्यं सुकृतं पद्यते गम्यते (ज्ञायते) येन तत् पुण्यपदम्-क्रियावाद्यायभिमतनानारुचिपरिवर्जनाद्या. दृष्टि संपन्नः) सम्यक ज्ञान से संपन्न बने । जब मुनि के लिये इस प्रकारका प्रभुका उपदेश हैं तब तुम भी (सुदुच्चरं धम्मं चर-सुदुश्वरं धर्मः चर) कायर जनों से दुराराध्य इस श्रुतवारित्ररूप धर्म की आराधना करने में सदा सावधान रहो ॥३३॥
इस प्रकार क्षत्रिय राजऋषि संजयमुनि को अपने कर्तव्य में स्थिर रहने के उपदेश के प्रसंग में दृष्टान्त द्वारा उपदेश देते हैं-'एयं' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(अत्थधम्मोवसोहियं-अर्थधर्मोपशोभितम् ) स्वर्ग मोक्षरूप पदार्थ से एवं इस पदार्थ की प्राप्ति में उपायभूत धर्म से शोभित (एयं पुण्णपयं सोचा-एतत्पुण्यपदं श्रुत्वा) इस पूर्वोक्त पुण्यपद को सुनसाथ दिटिसंपन्ने-दृष्टिसंपन्नः सम्यशानी सपन्न मन. न्यारे भुनिना भाट प्रभुने। म प्रा२ने। पहेश छ त्यारे तमे ५ सुदुच्चरं धम्मं चर-सुदुश्चरं धर्मः નર કાયર જનેથી અસાધ્ય એવા આ શ્રત ચારિત્રરૂપ ધર્મની આરાધના કરવામાં સદા સાવધાન રહે. [૩૩ાા
આ પ્રકારે ક્ષત્રિય રાજર્ષિ સંજયમુનિને પિતાના કર્તવ્યમાં સ્થિર રહેवाना पहेशन। असम टांत द्वारा सभी छ--"अयं" त्यादि ! ___मन्वयाय--अत्थधम्मोबसोहियं-अर्थधर्मोपशोभितम् २१ भाक्ष३५ पहायथा मने 20 पानी प्रतिभा उपाय३५ ५ था शामित एयं पुण्णपयं सोच्चा
1८
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४६
उत्तराध्ययनसूत्रे वेदकं जिनपवचनरूपं शब्दसन्दर्भमादीश्वरसमीपे श्रुत्वा भरतोऽपि भरतनामाप्रथमचक्रायपि कदाचिदादर्शभवनेऽनित्यभावनां भावयन् भारत वर्ष-पटखण्डदिसंभ्रतं भरतक्षेत्र तथा कामानशब्दादिरूयान् कामभोगांश्च त्यक्त्वा प्रत्रजित:प्रवज्यां गृहीतवान् । सकलनृपेषु ऋवभपुत्रो भरतः श्रेष्ठः, तेन समाश्रितोऽयं जिनोतमार्गः। अतस्त्वयाऽपि अस्मिन् जिनोक्तमार्ग एवं गन्तव्यमिति भावः । ३४।।
भरतचक्रवर्तिनः कथाअस्ति भारते वर्षे सकलनगरीमुकुटायमाना शक्राज्ञया वैश्रवणदेवेन विनिमिता नगरीनिर्माणकलाऽऽदर्शभूताऽयोध्या नाम नगरी। तत्र पूर्वाचरित मुनिवैयावत्येन भगवतः प्रथमजिनस्य पुत्रत्वेनाजनि भरतो नाम प्रथमश्चक्रवर्ती । करके (भरहोऽवि-भरतोऽपि) भरत नाम के प्रथम चक्रवर्तीने भी (भारहं वासं कामाई चिच्चा-भारत वर्ष कामान् त्यत्तवा) भारतवर्ष के समस्त साम्राज्य का तथा शब्दादिक रूप कामभोगों का परित्याग करके (पव्वइए-प्रत्रजितः) दीक्षा अंगीकार की।
भरतचक्रवर्ती की कथा इस प्रकार है
भारतवर्ष में अयोध्या नामकी एक नगरी थी। वह अपनी रचना से सकलनगरीयों में प्रधान थी। इसको इन्द्रकी आज्ञा से वैश्रवणदेव-कुबेरने रचाया था। इसके शासक प्रथम जिनेन्द्र ऋषभदेव थे। इनके पुत्र का नाम भरत था। भरतने पूर्वभव में मुनियों की वैयावृत्ति की थी। उससे अर्जित पुण्यराशि के प्रभाव से ही उसको ऋषभदेव जैसे तीर्थकर के पुत्र होने का सौभाग्य प्राप्त हुआ था। भगवान के दीक्षित होने के बाद ही भरतको चक्रवर्ती पदकी प्राप्ति एतत्पुण्यपदं श्रत्वा मा पुयोरत पहने सासणीने भरहोऽवि-भरतोऽपि सरत नानना प्रथम यवतीये ५५ भारह वासं कामावई चिच्चा-भारतं वर्ष कामान् ત્ય ભારતવર્ષના સઘળા સામ્રાજ્યને તથા શબ્દદિરૂપ કામગોને પરિત્યાગ रीने पव्यइए-पत्रजितः दीक्षा ४२ ४.
ભારત વર્ષમાં અયોધ્યા નામની એક નગરી હતી. તે પોતાની રચનાથી સઘળી નગરીઓમાં પ્રધાનરૂપે હતી. તેને ઈન્દ્રની આજ્ઞાથી વૈશ્રવણ દેવ કુબેરે રચેલ હતી. તેના શાસક પ્રથમ જીનેન્દ્ર છેષભદેવ હતા. તેમના પુત્રનું નામ ભરત હતું. ભારતે પૂર્વભવમાં મુનિઓની વૈયાવૃત્તિ (સેવા) કરેલ હતી. એનાથી અજીત પુણ્યરાશિના પ્રભાવથી જ તેને રાષભદેવ જેવા તીર્થકરના પુત્ર થવાનું સૌભાગ્ય
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ भरतचक्रवर्तीकथा
१४७ स हि स्वर्गसमृद्धिप्रतिस्पर्धिकायां तस्यामयोध्यायां स्थितो नवनिधानानां चतुदेशरत्नानां द्वात्रिंशत्सहस्रनरपतीनां द्विसप्ततिसहस्रपुरवराणां षण्णवतिकाटिग्रामाणां द्वात्रिंशत्सहस्रदेशानाम् , अष्टचत्वारिंशत् सहस्रपत्तनानामधीश्वरः, नवनवतिसहस्रद्रोणमुखानां परिरक्षकः, चतुरशीतिशतसहस्रहयगजरथानां पण्णवति कोटिपदातोनामधिपतिः, षोडशसहस्रदेवानां पट्ण्ड भरतक्षेत्रस्य चाधिपत्यमनुभवन् , चतुष्यष्टि सहस्रान्तःपुरीभिः सहान्वहं संक्रीडन् , स्वसम्पत्यनुसारेण सार्मिक वात्सल्यं कुर्वन् , जिनशासनं प्रदीपयन् , दीनहीनान् परिरक्षयंश्च कियन्तं कालं व्यतिक्रान्तवान् । हुई थी। चक्रवर्ती पद के उपलक्ष्य में इनको स्वर्गकी समृद्धि को भी मात करने वाली अयोध्या नगरी के शासक होनेका पद प्राप्त हुआ था। नवनिधि और चौदह रत्न के ये अधिपति थे। बत्तीस हजार मुकुटबंध राजा इनकी सेवा में रहते थे। बहत्तर ७२ हजार पुरोंके ये शासक थे। छयानवे ९६ करोड गावों में इनकी अखंड आज्ञा चलती थी। बत्तीस हजार देशों के सौभाग्य का निर्णय इनके हाथमें था। अडतालीस ४८ हजार पत्तनों के ये अधीश्वर थे। निन्नानबे ९९ हजार द्रोणमुखों के ये रक्षक थे। चौरासी ८४ लाख हाथी और इतने ही घोडे इनकी सेवामें थे। छयानवे ९६ करोड सैनिकों के ये स्वामी थे। सोलह १६ हजार देवों का तथा षटखंडमंडित भरतक्षेत्रका एकाधिपत्य इनके हाथ में था। इनके चौसठ ६४ हजार अन्तःपुर थे। ये अपनी विभूति के अनुसार सार्मिक वात्सल्य भी किया करते थे। પ્રાપ્ત થયું હતું. ભગવાને દીક્ષા અંગિકાર કર્યા પછી ભારતને ચક્રવતી પદની પ્રાપ્તિ થઈ હતી ચક્રવતી પદના ઉપલક્ષ્યમાં તેમને સ્વર્ગની સમૃદ્ધિને પણ ઝાંખી પડે. એવી અયોધ્યા નગરીના શાસક થવાને વેગ સાંપડયે હતો. નવનિધિ અને ચૌદ રત્નોના એ અધિપતિ હતા. બત્રીસ હજાર મુગટધારી રાજવીઓ તેમની સેવા માં २ ता. मांतर २ (७२०००) नग२ ५२ समनुशासन हेतु छन्तु रोड (૯૬૦૦૦૦૦૦૦) ગામોમાં તેમની અખંડ આજ્ઞા ચાલતી હતી. બત્રીસ હજાર (3२०००) शाना सौभाग्य निर्णय समना साथमा तl. २मतालीस २ (४८०००) पट्टयाना से अधीश्व२ ता. न०वा M२ (८६०५०) द्रोण भुभाना એ રક્ષક હતા. ચોર્યાશી લાખ (૮૪૦૦૦૦૦) હાથી અને એટલા જ ઘડાઓ એમની सेनामा हुता, छन्नु ४२७ (८१०००००००) सनीना से स्वामी त. सण હજાર (૧૬૦૦૦) દેવના તથા છ ખંડ મંડિત ભરતક્ષેત્રનું એકાધિપત્ય એમના હાથમાં હતું. તેમને ચોસઠ હજાર (૬૪૦૦૦) અન્તઃપુર હતા. તેઓ પોતાની વિભૂતિના અનુસાર સાધર્મિક વાત્સલ્ય પણ કર્યા કરતા હતા. જીનશાસનની પ્રભાવના
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४८
उत्तराध्ययनसूत्रे एकदाऽसौ चक्रवर्ती प्रातरभ्यक्तोद्वतितशरीरः कृतस्नानः सुरभिवासितवसनं परिदधानः सर्वालङ्कारभूषिततनुः स्वादर्शभवने गतः। तत्र स्वशरीरं प्रेक्षमाणस्य तस्यैकाङ्गलित एकाङ्गलिमुद्रा मणिरत्नकुहिमप्रासादभूमौ निपतिता। स्वशरीरशोनानिरीक्षगमग्नमानसेन तेन भरतेन स्वालिविनिर्गताया अङ्गुलि. मुद्राया निपतनं न ज्ञातम् । मुद्रावनिताऽङ्गली आदर्श दृष्टा । सा हि नितरामशोभमाना दृश्यते स्म । चक्रवर्तिना द्वितीयाङ्गलितोऽपि मुद्रा निस्सारिता, साऽप्यशोभमाना दृष्टा । एवं क्रमेण तृतीयचतुर्थपञ्चमाङ्गुलीतोऽपि निस्सारिता, ता अपि जिनशासनकी प्रभावना भी करते थे। दीनहीन जनोंकी रक्षा भी करते थे। इस तरह इनका जीवन आनन्दपूर्वक व्यतीत होता था।
एक समय की बात है कि चक्रवर्ती ने प्रातः अपने शरीर पर मालिश करवाई उसको विविध प्रकार के उवटनोसे उर्तित करवाया। स्नानागार में फिर उन्होंने अच्छी तरह स्नान किया। शरीर को पोंछ पांछकर पश्चत् शरीर को सुरभिवासित वस्त्रों से सुसजित एवं विशिष्ट आभूषणों से अलंकृत कर वे अपने आदर्शभवन में गये । वहां जिस समय ये अपने शरीर की शोभा का निरीक्षण कर रहे थे उस समय इनकी अंगुली से एक अंगूठी निकलकर मणिरत्न निर्मित भूमि के ऊपर जा पडी। 'अंगूठी अंगुली से निकलकर भूमि पर गिर पडी है' इस बात का उस समय इनको पता नहीं पडा । दर्पण में अंगूठी रहित अंगूली देखने पर इनको अंगूली सुहावनी नहीं लगी। चक्रवर्तीने दूसरी अंगुली से भी अंगूठी उतारी तो वह भी सुहावनी नहीं लगी। પણ કરતા હતા. દીનહીનજનની રક્ષા પણ કરતા હતા. આવી રીતે એમનું જીવન આનંદ પૂર્વક વ્યતીત થતું હતું.
એક સમયની વાત છે કે, ચકવતીએ સવારમાં પિતાના શરીરની માલિશ કરાવી અને એને વિવિધ પ્રકારના ઉવટનેથી ઘસાવ્યું. ત્યાર બાદ સ્નાનાગારમાં જઈને સારી રીતે સ્નાન કર્યું. શરીરને લુછયું, લગ્યા પછી શરીરને સુરભિવાસિત વસ્ત્રોથી સુસજજીત અને વિશિષ્ટ આભુષણથી અલંકૃત કરી તે પિતાના આદર્શ ભુવનમાં ગયા ત્યાં જે વખતે તેઓ પોતાના શરીરની શેભાનું નિરીક્ષણ કરી રહ્યા હતા. એ વખતે એમની આંગળીમાંથી એક વીટી નીકળી મણીરત્નવાળી ભૂમિ ઉપર જઈ પડી—“વીંટી આંગળીમાંથી સરી જઈને ભૂમિ ઉપર પડી છે. આ વાતની તેમને એ સમયે ખબર ન પડી. દર્પણમાં વીંટી રહિત એવી બૂચી આંગળી તેમને જોવામાં આવતાં પોતાનીતે આંગળી શોભાયુક્ત ન જણાઈજેથી ચકવતીએ બીજી આંગળીમાંથી પણ વીટી ઉતારી તે તે પણ સુશોભિત ન લાગી. આ પ્રકારે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४९
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ भरतचक्रवर्तीकथा नितरामशोभमाना दृष्टाः । ततः सर्वमाभरणमुत्तारितम् । तदा स्वशरीरमतीवाशोभमानं दृष्ट्वा संवेगमापन्नश्चक्रवर्ती चिन्ताचक्रारूढ एवं व्यचिन्तयत्-अहो ! कीदृशमशोभनमिदं शरीरम् । नास्त्यस्य किमपि स्वाभाविकं सौन्दर्यम्। किन्तु आगन्तुकद्रव्यैरेवेदमङ्गं शोभते । अतो ये शरीरं मुन्दरं मन्यमानास्तत्रासतास्ते हि विवेकविकला एव । अहो ! कीदृशमशोभनमिदं शरीरम् ? यत्सङ्गात किल मनोज्ञान्नपानविविधखाद्यस्वाद्य पुष्पगन्धांशुकादिकं च विनश्यति । उक्तं च- 'मणुन्नं असणं पाणं, विविहं खाइमसाइमं ।
सरीरसंगमावन्नं सव्वं पि असुई भवे ॥१॥ नरं वत्थं वरं पुप्फं, वरं गंधविलेवणं ।
विनस्सए सरीरेण, वरं सयणमासणं ॥२॥ इस प्रकार क्रमशः उन्होंने अपनी पांचों ही अँगुलियों से अंगूठियों उतार डाली तो वे भी देखने पर उनको सुहावनी प्रतीत नहीं हुई। इसी तरह उन्होंने अपने शरीर से भी समस्त आभरण उतार दिये और शरीर को ज्यों ही दर्पण में देखा तो वह भी उनको भद्दा नजर आया। इस प्रकारकी शारीरिक परिस्थिति से उनके चित्त में संवेग भाव जग उठा। उन्होंने विचार किया-देखो कितना यह शरीर अशोभन है। इसमें निजका सौन्दर्यकुछ भी नहीं है । ये तो बाहीरी सुन्दर वस्तुओं के समागमसे ही सुन्दर लगता है। जो प्राणी शरीर को सुन्दर मानकर उसमें रातदिन आसक्त बने हुए हैं वे नियमतः विवेकसे विकल हो रहे हैं। इस अशोभन शरीर के संबंध से मनोज्ञ अन्न, पान, विविध प्रकार का खाद्य, पुष्प, स्वाद्य, गंधवस्त्र आदि ये सब ही वस्तुएँ अपवित्र एवं विनष्ट होजाती है। कहा भी हैતેમણે કમશઃ પાંચે આંગળીઓમાંથી વીંટીઓ ઉતારી નાખી છે તે પણ તેમને સહામણી ન લાગી. આ પ્રમાણે તેમણે પોતાના શરીર ઉપરનાં સઘળાં આભરણે ઉતારી નાખ્યાં અને શરીરને જ્યારે અરિસામાં જોયું તે અલંકાર રહિત એવું શરીર તેમને સાવ બેડોળ દેખાયું. આ પ્રકારની શારીરિક પરિસ્થિતિથી તેના દિલમાં સંવેગભાવ જાગી ઉઠે. તેમણે વિચાર કર્યો કે, જુઓ! આ શરીર કેટલું અશોભિતું છે, તેનું પોતાનું સૌંદર્ય તે કાંઈ પણ નથી. આ તો બહારની સુંદર વસ્તુઓના સમાગમથી જ સુંદર લાગે છે. જે પ્રાણ શરીરને સુંદર માનીને તેમાં રાતદિવસ આસક્ત બની રહે છે તે, નિયમતઃ વિવેકથી વિકળ બની રહેલ છે. આ અશે ભાન એવા શરીરના સંબંધથી મનોજ્ઞ અન્નપાન વિવિધ પ્રકારનાં ખાદ્ય, સ્વાદ્ય, પુષ્પ, ગંધ, વસ્ત્ર આદિ એ સઘળી જ વસ્તુઓ અપવિત્ર અને વિનષ્ટ થઈ જાય છે કહ્યું પણ છે –
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०
निहाणं सव्त्ररोगाणं, कयग्यमथिरं इमं । पंचासुभूयमयं, अथकपरिकम्मणं ||३|| छाया - मनोज्ञमरानं पानं, विविधं खादिमस्त्रादिमम् । शरीरसमापन्नं सर्वमपि अशुचि भवेत् || १ || वरं वस्त्रं वरं पुष्पं, वरं गन्धविलेपनम् । विनश्यति शरीरेण, वरं शयनमासनम् ॥२॥ विधानं सर्वरोगाणां कृतघ्नमस्थिरमिदम् । पञ्चाशुभभूतमनर्थ प्रतिकर्मकम् ||३|| इति ।
तदहो ! निर्विवेकिता विदुषामपि । तेऽपि किल अनित्यस्यास्य शरीरस्य कृते वालपापानि कुर्वन्ति, मोक्षद्वारभूतमिदं मानुषं जन्म व्यर्थं नयन्ति । अतो मोक्षसाधन
" मणुन्नं असणं पाणं विविहं वाइमसाइमं । सरीरसंगमावन्नं, सव्वंपि असुई भवे ॥१॥ वरं वत्थं वरं पुष्कं वरं गंधविलेवणं । विनस्सए सरीरेण, वरं सयणमासणं ||२|| निहाणं सव्त्ररोगाणं कयग्वमधिरं इमं । पंचासहभूयमयं अथक्कपरिकम्मणं ||३||
"3
उत्तराध्ययन सूत्रे
जब इसकी यह स्थिति है तो यह कितने अचरजकी बात है कि विज्ञान भी इसके पीछे बिलकुल अविवेकी बन रहे हैं। मूर्खों के विषय में तो कहा ही क्या जा सकता है । परन्तु अपने आपको विद्वान् माननेवाले प्राणी भी इस अनित्य शरीर के निमित्त मूर्खोकी तरह नाना प्रकार के पापों को करते हुए मोक्ष के द्वारभूत इस मनुव्यभव को व्यर्थ गवा देते हैं। जैसे कोई जुआरी जुआ खेलने के
" मणुन्नं असणं पाणं, विविहं खाइमसाइमं । सरीरसंगमावन्नं, सव्वंपि अई भवे || १ || वरं वत्थं वरं पुप्फं, बरं गंधविलेवणं । निस्सए सरोरेण, वरं सयणमासणं ||२ | निहाणं सव्वरोगाणं, कयग्धमथिरं इमं । पंचासह भूयमयं, अथक्कपरिकम्मणं ||३||
જ્યારે તેની આ સ્થિતિ છે તે એ કેટલી અચરજની વાત છે કે વિદ્વાન પણ તેની પાછળ ખિલકુલ અવિવેકી બની જાય છે, તે પછી મુર્ખાઓના વિષયમાં તે કહેવાતું જ શું હોઈ શકે? પરંતુ પેાતાની જાતને વિદ્વાન માનવાવાળા પ્રાણી પણ અનિત્ય એવા સંસારના અર્થે મૂર્ખાએકની માફક અનેક પ્રકારના પાપે કરીને મેક્ષના દ્વારભૂત આ મનુષ્યભવને વ્યથ ગુમાવી દે છે. જેમ કેાઇ જુગારી જુગાર રમવાની
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रिदर्शिनी टीका अ. १८ भरतचक्रवर्तीकथा भूतमिदं मानुषं जन्मशरीरार्थन पापकर्मणा यतेन सद्रत्नमिव नो विनाशनीयम् । उक्तं च-लोहाय नावं जलधौ भिनत्ति, मूत्राय वैडूर्यमणि दृणाति ।
सञ्चन्दनं त्रोपति भस्महेतो,-यों मानुषत्व नयतीन्द्रियाथै ॥१॥ इत्यादिकं । चिन्तयतस्तस्य मनसि संवेगः समुत्पन्नः। क्रमशो विवर्धमानवैराग्यः स शिवसझनो निश्रेणिं क्षपक श्रेणिं समारूढः। इत्थं घनघातिकर्मक्षयं कृत्वा होंस से सद्रत्न को गवाते हुए आगे पीछे का विचार नहीं करता है इसी तरह मोक्षसाधनभूत इस मनुष्यजन्म को शरीर के निमित्त नष्टभ्रष्ट करते हुए प्राणी जरा भी आगेपीछे का विचार नहीं करते हैं । अतः यह मनुष्यभव इस तरह से नष्ट करने के लायक नहीं है। कहा भी है
"लोहाय नावं जलधौ भिनत्ति, सूत्राय वैडूर्यमणिं दृणाति । सच्चन्दनं लोषति भस्महेतो, यो मानुषत्वं नयतीन्द्रियार्थे ॥१॥ जो प्राणी इन्द्रिय विषयों की पुष्टि निमित्त प्राप्त मनुष्यजन्म को निष्फल करते है वे उस प्राणी के समान हैं, जो समुद्र में पडे हुए जहाज को लोह की प्राप्ति के निमित्त तोड रहा हो, अथवा मलयगिरि चंदन को राख के लिये जला रहा हो। इस प्रकार विचार करते हुए चक्रवर्ती के चित्त में संवेग की तरंङ्गे उठने लगी। जब संवेगभाव अच्छी तरह पुष्ट हो चुका तो चक्रवर्तीने उसी समय मोक्ष प्रासाद पर पहुँचने के लिये निःश्रेणी स्वरूपक्षपकश्रेणी पर आरोहण किया। इस प्रकार હોંશમાં પિતાના સર્વ દ્રવ્યને ગુમાવતાં આગળ પાછળને વિચાર કરતો નથી એવી રીતે મોક્ષસાધનભૂત આ મનુષ્ય જન્મને શરીરના નિમિત્ત નષ્ટભ્રષ્ટ કરીને એ પ્રાણી આગળ પાછળ જરા સરખોએ વિચાર કરતો નથી, આથી આ મનુષભ આવી રાતે નષ્ટભ્રષ્ટ કરવાને યોગ્ય નથી કહ્યું પણ છે–
"लोहाय नावं जलधौ भिन्नत्ति, मूत्राय वैडूर्यमणि दृणाति ।
सञ्चन्दनं लोपति भस्महेतोः, यो मानुषत्वं नयतीन्द्रियार्थे ॥१॥" જે પ્રાણી પ્રાપ્ત મનુષ્ય જન્મને ઈન્દ્રિયોના વિષયની પુષ્ટિ નિમિત્તે નિષ્ફળ કરે છે તે એ મૂર્ખ પ્રાણીના જેવા છે કે જે સમુદ્રમાં પડી રહેલા જહાજને કેવળ લોઢાની પ્રાપ્તિ અર્થે તોડી રહેલ હોય તથા સૂત્રના માટે પોતાના વૈર્યમણીની માળાને તેડી રહેલ હોય, અથવા તે મલયગિરિ ચંદનને કેવળ રાખના માટે બાળી રહેલ હોય. આ પ્રકારનો વિચાર કરી રહેલા ચકવતીના ચિત્તમાં સવેગના તરંગ ઉઠવા લાગ્યા. જ્યારે સંવેગભાવ પૂર્ણ રીતે પુર્ણ થયે ત્યારે ચક્રવર્તીએ એ વખતે મોક્ષપ્રાસાદ ઉપર પહોંચવા માટે નિસરણ સ્વરૂપ ક્ષપકશ્રેણી ઉપર આરોહણ કર્યું.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सूत्रे भाविचारित्रमाश्रितः स चक्रवर्ती अज्ञानतिमिरनाशकं केवलज्ञानं प्राप्तवान् । एवं प्रतिपन्न केवलज्ञानस्य तस्य पुरतो विनयावनतशिराः शक्रः प्रादुरभूत् । स हि बद्धाञ्जलि रेवमुवाच महाराज ! द्रव्यलिङ्ग प्रतिपद्यताम् । येन भवतो दीक्षामहोत्सवं कुर्मः । शक्रवचनं निशम्य भरतः स्वहस्तेन पाञ्चमौष्टिकं लोचं कृतवान्, परिधत्तवांश्च शकदत्तं मुनिवेषं, निर्जगाम च गृहाच्चन्द्र व वारिदाडम्बरात् । एवं गृहीतदीक्षाव्रतं मुवोपरिकर्णावतधृतसदोरकमुखवत्रिकं भरतं मुनिं निरीक्ष्य तत्प्रतिबोधनात् परिक्षीणसंसारवासनाः दशसहस्रभूपा अपि दीक्षां गृहीत्वा जब वे क्षपकश्रेणी पर आरूढ हो चुके तो उसी समय चार घातिक कर्मों के विनाश से भावचारित्रविशिष्ट उनकी आत्मा में अज्ञानतिमिर विनाशक केवलज्ञान हो गया । केवलज्ञान की उत्पत्ति होते ही ठीक उसी समय विनयावनत इन्द्र उनके पास में आकर उपस्थित हो गया। हाथ जोडकर इन्द्र ने कहा- महाराज अब आप द्रव्यलिङ्ग धारण कर लीजिये । जिससे हम लोग दीक्षामहोत्सव कर सकें । इस प्रकार शक्र के वचन सुनकर भरत महाराजने अपने हाथ से उसी समय अपने मस्तक के केशों का पंचमुष्टि लुंचन किया और इन्द्र द्वारा दत्त मुनिवेष धारण किया, चंद्रमा जिस प्रकार मेघके आडम्बर से रहित होकर बाहिर निकलता है उसी प्रकार वे भरत महाराज भी उस आदशभवन से बिलकुल निर्लिप्त होकर बाहर निकले। भरतमहाराज को इस प्रकार मुनिवेष से सज्जित देखकर - अर्थात् मुखपर सदोरकमुखवस्त्रिका बंधी हुई आदि देखकर - दस १० हजार अन्य राजा भी मुनि दीक्षा से दीक्षित
१५२
આ પ્રમાણે જયારે તેઓ ક્ષપકશ્રેણી ઉપર ચઢયા ત્યારે એ સમયે ચાર ઘાતી કર્માના વિનાશથી ભાવચારિત્ર વિશિષ્ટ એવા એમના આત્મામાં અજ્ઞાનતિમિર વિનાશક એવુ` કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થતાં એજ સમયે વિનયાવનત ઇન્દ્ર એમની પાસે આવીને ઉપસ્થિત થયા. બે હાથ જોડીને ઇન્દ્રે કહ્યું— ‘મહારાજ! હવે આપ દ્રવ્યલિંગ ધારણ કરી લ્યા કે જેનાથી અમે લેકે આપના દીક્ષામહેાત્સવ કરી શકીએ.' આ પ્રકારનાં ઇન્દ્રનાં વચન સાંભળીને ભરતમહારાજે પેાતાના માથાના વાળના પેાતાના હાથથી પંચષ્ટિ લોન્ચ કર્યું અને ઇન્દ્રે લેટ ધરેલ મુનિવેશને ધારણ કર્યાં. ચંદ્રમા જે પ્રમાણે મેઘના આડંબરથી રહિત થઇને પૂર્ણ સ્વરૂપે બહાર નીકળે છે એજ પ્રમાણે ભરત મહારાજા પણુ એ આદભવનમાંથી બિલકુલ નિલેપ બનીને બહાર નીકળ્યા. ભરત મહારાજને આ પ્રકારે મુનિવેષમાં અનેલા જોઈને, અર્થાત્ મુખ ઉપર સદરકમુખવસ્ત્રિકા બાંધેલ વગેરે જોઈને દસ હજાર અન્ય રાજાઓએ પણ દીક્ષા અંગીકાર કરી. ભરત મહારાજે એમને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ भरतचक्रवर्तीकथा
१५३
तदनुयायिनो जाताः। शक्रादयो देवा हि तं प्रणम्य स्वस्थानं गताः। भरतमुनिरपि केवलिभूत्वा दशसहस्रानगारपरिवारैः सह भूमण्डले विहरन् भव्यान् प्रतिबोधयति । किचिन्न्यूनलक्षणपूर्वाणि केवलिपर्यायं पालयित्वा सिद्धिगतिं गतः। भरतपट्टे तु शक्रेणादित्ययशा अभिषिक्तः ।
भरतस्य कौमारे सप्तसप्ततिलक्षपूर्वाणि, माण्डलिकत्वे वर्षसहस्रं व्यतीतम् । तदनु चक्ररत्नं समुत्पन्नम्। चक्रवर्तित्वे एकसहस्रवर्षन्यून षडलक्षपूर्वाणि गतानि । इत्थं गृहस्थावासे त्र्यशीतिलक्षपूर्वाणि व्यतीतानि। केवलित्वे किंचिदूनलक्ष. होकर उनके अनुयायी बन गये । भरतमहाराजने इनको प्रतिबोधित किया था। इससे इसकी संसारवासना परिक्षीण हो चुकी थी, तभी जा कर इन्होंने मुनिदीक्षा अंगीकार की। इन्द्रादिक देव इनको नमन कर पीछे अपने २ स्थान पर चले गये। भरत केवली महाराज भी दस हजार साधुओं से परिवृत होकर भूमण्डल में विहार करने लगे
और जगह २ भव्य जीवों को सद्धर्म की देशना के पान कराने से तृप्त करने लगे। कुछ कम एक लाख पूर्वतक केवलीपर्याय में रहकर पश्चात् भरतमहाराजने सिद्धिगति को प्राप्त कर लिया। भरत के पट्टपर इन्द्रने इनके पुत्र आदित्ययश को अभिषिक्त किया।
भरतमहाराज के कौमारकाल में सतहत्तर ७७ लाख पूर्व, तथा मांडलिक पद में एकहजार वर्ष व्यतीत हुए पश्चात् उनको चक्ररत्नकी प्राप्ति हुई। चक्रवर्ती के पद का भोग करते हुए एक हजार वर्ष कम छह लाख पूर्व इनके समाप्त हुए हैं। इसी प्रकार गृहस्थावास में रहते २ इन्होने तयासी ८३ लाख पूर्व व्यतीत किये हैं । संपूर्ण श्रामण्य પ્રતિબંધિત કર્યા. આ કારણે તેમની સંસાર ઉપરની વાચ્છના પરિક્ષણ બની ચૂકી હતી. તેથી જ તેમણે દીક્ષા અંગિકાર કરી લીધી. ઈન્દ્રાદિક દેવ વિગેરે તેમને નમન કરી પછી પોતપોતાના સ્થાન પર ચાલ્યા ગયા. ભરત કેવલી મહારાજ પણ દસ હજાર સાધુઓથી પરિવૃત બનીને ભૂમંડળમાં વિહાર કરવા લાગ્યા અને સ્થળે સ્થળે ભવ્ય છાને દેશનાનું પાન કરાવીને તૃપ્ત કરવા લાગ્યા. એક લાખ પૂર્વથી થોડા ઓછા સમય સુધી કેવળી પર્યાયમાં રહીને પછીથી ભરત મહારાજે સિદ્ધ ગતિને પ્રાપ્ત કરી લીધી. ભરતના સ્થાન ઉપર ઈન્દ્ર તેમના પુત્ર આદિત્યયશને સ્થાપિત કર્યા.
ભરત મહારાજના કુમાર કાળમાં સીત્તોતેર લાખ (૭૭૦૦૦૦૦) પૂર્વ, તથા માંડલિક પદમાં એક હજાર (૧૦૦૦) વર્ષ વ્યતીત કરી પછીથી તેમને ચક્રવતી પદની પ્રાપ્તિ થયેલી. છ લાખ પૂર્વમાં એક હજાર વર્ષ એાછાં એટલે સમય એમણે ચકવર્તી પદને ભોગવ્યુંઆ પ્રમાણે ગૃહસ્થાવસ્થામાં રહીને તેઓએ ત્યાસી લાખ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५४
उत्तराध्ययनसूने पूर्वाणि । संपूर्णश्रामण्यपर्याये लक्षपूर्वाणि । एवं भरतचक्रिणः सर्वमायुश्चतुरशीतिलक्षपूर्वपरिमितमभूत् ॥३४॥
॥ इति भरतचक्रिकथालेशः ॥
तथा
मूलम्-सगरो वि सागैरंतं, भरहवासं नरोहियो।
इस्तैरियं केवलं हिचा, दयाए परिनिखुए ॥३५॥ छाया-सगरोऽपि सागरान्तं, भारतवर्ष नराधिपः ।
ऐश्वर्य केवलं हित्वा, दयया परिनिर्वृतः ॥३५॥ टीका-'सगरो वि' इत्यादि ।
हे मुने ! नराधिपः सगरोऽपि-सगरनामा द्वितीयचकवर्ग्यपि सागरान्तं दिक्त्रये सागरपर्यन्त , उत्तरदिशि चुल्लहिमवत्पर्यन्तं च भारतवर्षम् , तथा केवलम्= अद्वितीयम् ऐश्वर्य च हित्वा परित्यज्य दयया-संयमेन परिनिर्वृतः मुक्तः ॥३५॥ पर्याय में इनका एक लाख पूर्व निकला हैं। इनकी आयु चौरासी ८४ लाख पूर्वकी थी ॥३४॥
॥ भरत चक्रवर्ती कथा संपूर्ण ॥ फिर दृष्टान्त कहते हैं-'सगरो वि' इत्यादि ।
अन्वयार्थ हे संजय मुने ! अब मैं तुमको सगर चक्रवर्तीका भी दृष्टान्त सुनाता हूँ (नराहिवो-नराधिपः) नराधिप (सगरो वि-- सगरोऽपि) सगरचक्रवर्ती भी (सागरंतं-सागरान्तम् ) सागरपर्यन्ततीनदिशाओं में समुद्र पर्यन्त तथा उत्तर दिशा में चुल हिमवत्पर्यन्त (भरहवासं-भारतवर्षम) भारत वर्षका शासन करके पश्चात उसके (केवलं इस्सरियं-केवलं ऐश्वर्यम् ) असाधारण ऐश्वार्यका (हिच्चा-हित्वा) પૂર્વ વ્યતીત કરેલાં. સંપૂર્ણ શ્રમણ્ય (સાધુ) પર્યાયમાં એમણે એક લાખ પૂર્વ વ્યતીત કરેલાં. આ પ્રમાણે તેમનું આયુષ્ય (૮૪૦૦૦૦) ચોર્યાસી લાખ પૂર્વનું હતું. ૩૪
એ રીતે ભરત ચક્રવતીની કથા સંપૂર્ણ થઈ.
शथी दृष्टांत ४ छ-"सगरो वि" छत्यादि.
અન્વયાર્થ–હે સંજયમુનિ ! હવે હું તમને સગરચવતીનું દૃષ્ટાંત પણ સંભमा छुनराहिवो-नराधिपः नराधिप सगरो वि-सगरोऽपि स॥२ यवत: ५५ सागरंतं-सागरान्तम् सागर पय त-त्रणु हिशायामां समुद्र पयत तथा उत्तर हिशामा यूस हिमवत् ५ त भारहवासं-भारतवर्षम् मारतषनुशासन शने पछीथी तभो केवलं इस्सरियं-केवलं ऐश्वम्य असाधारण मैश्वयन हिच्चा-हित्वा
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ सगरचक्रतकथा
अथ सगरचक्रवर्त्तिकथा
१५५
आसीदयोध्या नगर्यामिक्ष्वाकुकुलभूषणो जितशत्रुर्नाम नराधिपः, तस्य लघुभ्राता सुमित्र नामा कुमारश्वासीत् युवराजः । आसीच्च जितशत्रोर्विजया नाम सकलगुणालङ्कृता महिषी, सुमित्रस्य च यशोमती नाम। एकदा सुकोमलशय्यायां शयाने उभे अपि महिष्यौ चतुर्दश स्वमान् दृष्टवत्यौ । जितशत्रु महिष्या विजया नाम्न्या पुत्रः प्रसूत तस्य नाम अजित इति दत्तम् । स हि द्वितीय तीर्थकरो जातः सुमित्र युवराजपत्न्या यशोमत्या सगरनामा द्वितीयचक्रवर्ती प्रसूतः । सितपक्ष चन्द्र इव प्रवर्द्धमानौ तौ युवावस्थां प्राप्तवन्तौ । मातापितृभ्यां तयोर्विवाहः परित्याग करके (दयाए परिनिच्छुए दयया परिनिर्वृत्तः) संयम की आराधना से मुक्तिको प्राप्त किया हैं ।
सगर चक्रवर्ती की कथा इस प्रकार है
1
अयोध्या नामक नगरी में इक्ष्वाकु कुल का भूषण स्वरूप एक जितशत्रु नामका नीतिमान् राजा था। इनका एक छोटा भाई जिसका नाम सुमित्र था राजा जितशत्रुकी रानीका नाम विजया था । यह सकल गुणों से युक्त थी । सुमित्र युवराजकी रानीका नाम यशोमति था । एक समय की बात है कि कोमल शय्यापर सोई हुई इन दोनों रानियों ने रात्रि के पिछले पहर में चौदह १४ स्वप्नोंको देखा । उन दृष्ट उत्तम स्वप्नों के अनुसार जितशत्रु राजाकी रानीके अजित नामका पुत्र तथा सुमित्र युवराजकी रानी के सगर नामना पुत्र हुआ अजित द्वितीय तीर्थकर और सगर द्वितीय चक्रवर्ती हुए । शुक्लपक्षके चंद्रमा के परित्याग उरीने दयाए परिनिव्वुए - दयया परिनिवृत्तः संयमनी आराधनाथी મુક્તિને પ્રાપ્ત કરેલ છે.
સગર ચક્રવર્તી ની કથા આ પ્રકારની છે—
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
અયેાધ્યા નગરીમાં ઇક્ષ્વાકુ કુળના ભૂષણ સ્વરૂપ એવા એક જીતશત્રુ નામે રાજા રાજ્ય કરતા હતા. તેમને એક નાના ભાઈ હતા કે જેમનુ નામ સુમિત્ર હતુ. રાજા છતશત્રુની રાણીનું નામ વિજ્યા હતું. તે સ॰ ગુણેાથી યુક્ત હતી. સુમિત્ર યુવરાજની રાણીનું નામ યશેામતી હતું. એક સમયની વાત છે કે, કામળ થયા ઉપર સુતેલી અને રાણીઓએ રાત્રિના પાછલા પહારમાં ચૌદ સ્વપ્નાં જોયાં. તે જોએલાં સ્વપ્ન અનુસાર જીતશત્રુ રાજાની રાણીએ અજીત નામના પુત્રને, તથા સુમિત્ર યુવરાજની રાણીએ સગર નામના પુત્રને જન્મ આપ્ચા અજીત મીજા તીર્થંકર અને સગર બીજા ચક્રવતી થયા. શુકલપક્ષના ચંદ્રમાની માફ્ક આ બન્ને કુમારા કાળક્રમથી
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
%3
उत्तराध्ययनसूत्रे कारितः ? अनन्तरं जितशत्रुणा सुमित्रेण च एवं परिचिन्तितम्-एतौ हि राज्यधुराधारणे समर्थो जातौ । अतो राज्यभारमनयोरारोप्य प्रत्रजितव्यमावाभ्याम् । एवं विचिन्त्य तौ राज्येऽजितकुमारं युवराजपदे च सगरं संस्थाप्य प्रबजितौ ।
अजितो राज्यधुरामुद्वहन् प्रजाः प्रजा इव परिपालयन् कियत्कालं राज्य कृतवान् । तीर्थप्रवर्तनसमये स्वराज्ये सगरं संस्थाप्य सदीक्षां गृहीतवान् । गृहीतदोक्षोऽजितस्वामी तपस्तप्त्वा तीर्थङ्करपदवीमाश्रित्य धर्मचक्र प्रवर्तयन् भुवि विहरति स्म । समान प्रवर्धमान ये दोनों कालक्रम से जब युवावस्था संपन्न हुए तब माता पिता ने इन दोनोका विवाह कर दिया। जब इन दोनोंका विवाह अच्छीतरह से संपन्न हो गया और ये दोनों आनंदपूर्वक रहेने लगे तब पिताने-जितशत्रु और सुमित्रने मिलकर एकदिन ऐसा विचार किया कि ये दोनों ही अब राज्यकी धुराधारण करने में समर्थ हो चुके हैं इसलिये इस स्थिति में अब हमको यह चाहिये कि हम दोनों इन पर राज्य का भार रखकर दीक्षित हो जावें। जब उन दोनोंका यह विचार निर्णीत हुआ तब उन दोनोंने अजितको राज्यगद्दी पर बैठा कर तथा सगर को युवराजपद प्रदान कर एकही साथ मुनि दीक्षा धारण करली । अजितकुमार ने राज्यशासनका भार बहुत ही बुद्धिमत्तासे संभाला और चलाया। उन्होंने-सन्तानके समान अपनी प्रजा का पालन किया। जब तीर्थ प्रवर्तनका समय आया तब अपने स्थान पर युवराज सगरको स्थापित कर अजितकुमारने भी जिनदीक्षा धारण करली । तपस्या की आराधना करके तथा तीर्थकर पदको आश्रित करके धर्मજ્યારે યુવાવસ્થા સંપન્ન થયા ત્યારે માત પિતાએ એ બન્નેના વિવાહ કરી દીધા. જ્યારે એ બનનેના વિવાહનું કાર્ય સારી રીતે સંપૂર્ણ થયું, અને એ બને આનંદપૂર્વક રહેવા લાગ્યા ત્યારે પિતા છતશત્રુ અને સુમિત્રે મળીને એક દિવસ એ વિચાર કર્યો કે, આ બન્ને જણા હવે રાજ્યધુરાનું વહન કરવામાં સમર્થ છે આથી આપણું બને માટે એ ઈચ્છનીય છે કે, રાજ્યધુરાનો ભાર એ બને ફમારોને સેંપી આપણે દીક્ષિત બની જઈએ. જ્યારે આ બન્ને જણા એ વિચાર પોકે થયા ત્યારે તે બન્ને જણાએ અજીતને રાજગાદી, તથા સગરને યુવરાજ પદ પ્રદાન કરી એકી સાથે મુનિ દીક્ષા ધારણ કરી. અજીત કુમારે રાજ્ય શાસનને ભાર ઘણી જ બુદ્ધિમત્તાથી સંભળેિ અને ચલાવ્યો. તેમણે પોતાની પ્રજાનું પિતાનાં સંતાનની માફક પાલન કર્યું. જ્યારે તીર્થ પ્રવર્તનને સમય આવ્યો ત્યારે પોતાના સ્થાન ઉપર યુવરાજ સગરને સ્થાપિત કરી અજીત કુમારે પણ જીન દીક્ષા ધારણ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ सगरचक्रकथा
१५७ सगर तु समुत्पन्नचतुर्दशरत्नः षट्खण्डं भरतक्षेत्रं विजित्य चक्रवर्ती जातः । प्रजां पालयामास ।
सगरस्य षष्ठिसहस्रसंख्यकाः पुत्रा जाताः। तेषु ज्येष्ठो जह्रकुमार आसीत् । जगना विनयादिना पिता सगरः सन्तोषितः। संतुष्टः सगरः पुत्रमुवाच-याचस्प यत्तव रोचते । जहरुवाच-तात ! यदि भवान् सन्तुष्टस्तदा भवदाज्ञया चतुर्दशरत्नसहितोऽखिलभ्रातृवर्गपरिवृतः ससैन्यःपृथिवीं परिभ्रमामि। तातेनानुज्ञातम् । ततोऽसौ ससैन्यः प्रस्थितः । पृथिव्यां परिभ्रमन् विविधाश्चर्य चक्रको प्रवर्ताते हुए ये अजितकुमार तीर्थकर भूमण्डल में विहार करने लगे।
इधर सगरने १४ चौदह रत्नोंके अधिपति बनकर षटखंडमडित भरतक्षेत्रको अपने आधीन करके चक्रवर्ती पदका उपयोग करते हुए अपनी प्रजाका भलीभांति पालनपोषण करना प्रारंभ किया। सगरचक्रवतीके ६० साठ हजार पुत्र थे। इन सब में जो ज्येष्ठ पुत्र था उसका नाम जह्नकुमार था। इसने विनयादि गुणों से पिता सगरचक्रवर्ती को अपनी तर्फ बहुत आकर्षित कर रखा था। सगरचक्रवर्तीने एक दिन जह्रकुमार से कहा-कि-जो तुमको रुचे वह तुम मुझ से मांग लो। पिताकी इस बातका प्रत्युत्तर देनेके लिये जलकुमारने ऐसा कहा कि-यदि आप मुझको संतुष्ट होकर देनेके लिये जो तैयार हैं तो मैं चाहता हूँ कि मैं चौदह १४ रत्नों से युक्त होकर सब भाइयों को साथमें ले सैन्य सहित इस पृथ्वीमंडल पर चूमूं। जलकुमारकी बातको चक्रवर्तीने "जैसा तुम चाहते हो वैसा કરી. તપસ્યાની આરાધના કરીને તથા તીર્થકર પદને આશ્રિત કરીને ધર્મચકને પ્રવર્તાવતાં એ અજીતકુમાર તીર્થકર ભૂમંડળમાં વિહાર કરવા લાગ્યા.
આ તરફ સગર રાજા ચૌદ રત્નોના અધિપતિ બનીને છ ખંડ ધરતી માંહેના ભરત ક્ષેત્રને પિતાના આધિન કરીને ચક્રવતી પદને ઉપગ કરતા પોતાની પ્રજાનું ભલી રીતે પાલન કરવાનું શરૂ કર્યું. સગર ચક્ર તને સાઠ હજાર પુત્રો હતા આ સઘળામાં જે જયેષ્ઠ પુત્ર હતા તેનું નામ જહ્નકુમાર હતું. તેણે વિનયદિ ગુણોથી પિતા સગર ચક્રવતીને પિતાના તરફ આકર્ષ્યા હતા. સગર ચક્રવતીએ એક દિવસ જકુમારને કહ્યું કે, જે તમને રૂચે તે વરદાન મારી પાસેથી માગી . પિતાની આ વાતને પ્રત્યુત્તર આપવા માટે જહુનુકુમારે એવું કહ્યું કે, કદાચ આપ સંતુષ્ટ થઈને મને આપવા માટે તૈયાર છે તે મારી ઈચ્છા છે કે, હું ચૌદરત્ન થી યુક્ત બની સઘળા ભાઈઓને સાથે લઈ સૈન્ય સહિત આ ભૂમંડળ ઉપર ફરૂં જનું કુમારની આ પ્રકારની વાત સાંભળીને સગરચક્રવર્તીએ કહ્યું કે, “તમારી ઈચ્છા
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे पश्यन्नसौ विशिष्टशोमासम्पन्नस्य हेमशिखरनामकपर्वतस्य समीपे समागतः। सैन्यमधः स्थापयित्वा भ्रातृभिः सह हेमशिखरपर्वतमारूढः। पर्वत शोभां निरीक्षमाणस्य तस्य हृद्येवमभूत् कश्चिदप्यस्य शोभा न नाशयेदतो मया एतद्रक्षणार्थ किमपि कर्तव्यम् ? इति विचार्य पर्वतादवरुह्य तच्चतुर्दिक्षु जहुप्रमुखा दण्डरत्नेन खातुं प्रवृत्ताः। इत्थं खातं कुर्वाणास्ते भूम्यन्तः कृतनिवासं नागराजं ज्वलन करो" इस प्रकार अपनी अनुमति देकर स्वीकृत की। जलकुमार भी सैन्य से परिवृत होकर भाइयों को साथ लेकर घूमने के लिये घर से निकला। घूमते २ इसने भूमि के ऊपर बडे २ आश्चर्य देखे । आगे २ यह ज्यों २ बढने लगा इसको घूमने में बहुत सी बातोंका भी अनुभव होने लगा। चलते २ यह वहाँ जा पहुँचा जहा कि विशिष्ट शोभा संपन्न हैम नामका पर्वत अडिग खडा हुवा था। इसने वहां आते ही तलहटी में अपनी सब सेना ठहरा दी, और भाइयो के साथ पर्वत पर चढना प्रारंभ किया। पर्वतकी शोभा देखते हुए जब यह आगे बढ़ रहा था, तब सहसा इसके मनमें विचार आया कि कहीं किसी समय कोई इसकी शोभा नष्ट न कर दे, इसलिये इस पर्वत की रक्षाके निमित्त कुछ करना चाहिये । ऐसा विचार कर वह भाईयों के साथ पर्वत से नीचे उतर आया और पर्वतकी चारों दिशाओं में दण्डरत्न से उसने सबके साथ खाई खोदना प्रारंभ किया। खोदते २ जब वे विशेष भूमिके नीचे पहुच चुके तब भूमिके नीचे रहा हुआ ज्वलनप्रभ મુજબ વર્તા” આ પ્રમાણે તેની વાતને સ્વીકાર કરી અનુમતી આપી. જહનુકુમાર પણ સન્યને સાથે લઈ પોતાના ભાઈઓની સાથે ભૂમંડળના પરિભ્રમણ માટે નીકળ્યો. ફરતાં ફરતાં તેણે ભૂમિના મેટાં મોટાં આશ્ચર્ય જયાં જેમ જેમ તે આગળ વધવા માંડયા તેમ તેમ તેને ઘણી એવી વાતે અનુભવ થવા લાગ્યા. ચાલતાં ચાલતાં તે એ સ્થળે પહોંચ્યા કે જે જગ્યાએ હૈમ નામને પર્વત અડગપણે ઉભેલ હતે. તેણે ત્યાં પહોંચતાં જ પર્વતની તલેટીમાં પિતાને પડાવ નાખે. અને ભાઈઓ સાથે પર્વત ઉપર ચડવાને પ્રારંભ કર્યો. પર્વતની શોભા જોતાં જોતાં જ્યારે તે આગળ વધી રહેલ હતા ત્યારે સહસા તેના મનમાં વિચાર આવ્યું કે, કદાચ કઈ સમય કઈ આ શોભા નષ્ટ ન કરી દે એટલા માટે આ પર્વતની રક્ષા નિમિત્તે કાંઈક બંબસ્ત કરવું જોઈએ. આ વિચાર કરી તે ભાઈઓની સાથે પર્વત ઉપરથી નીચે ઉતરી આવ્યું. અને પર્વતની ચારે દિશાઓમાં દંડરત્નથી તેણે સઘળાની સાથે ખાઈ ખોદવાને પ્રારંભ કર્યો. બદતાં ખોદતાં વિશેષ ભૂમિની નીચે પહોંચી ચૂકયા ત્યારે ભૂમિની નીચે રહેલા જ્વલનપ્રભ નાગરાજ પિતાના નાગેલેકને ગભરાયેલા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ८ सगरचक्रर्तीकथा प्रभं दृष्टवन्तः । नागराजो हि क्षुब्ध नागलोकं दृष्ट्वा क्रोधाध्मातचित्तोऽब्रवीत्अरे मूर्खाः ! यूयं किं कुरुथ ? किं मृत्युमुखे पतितुमिच्छा वर्तते युष्माकम् ? जहुकुमारप्रमुखा राजकुमारा अत्यन्तक्रोधयुक्तं तं नागराज दृष्ट्वा सविनयमूचुःनागराज! क्षमस्व अस्माकमपराध, कुरु प्रसादम् , उपसंहरक्रोधावेशम् । हेमशि वर पर्वतपरिरक्षणार्थमस्माभिः परिखा कृता, न पुनरेवं करिष्यामः । समुपशान्तक्रोधो नागराज उवाच-गच्छत यूयम् । नाहं युष्माकमनिष्टं करिष्यामि । यतो हि यूयं चक्रवर्तिनः पुत्राः । नागराजवचनं निशम्य ते सर्वे कुमाराः परिखातो नागराज अपने नागलोक को क्षभित हए देखकर उसके क्रोधका आवेग उमड आया। क्रोधाध्मातचित्त (क्रोध से जलते हए) होकर नागराजने कहा-अरे मूर्यो ! तुम सब यह क्या कर रहे हो। क्या मरनेकी इच्छा है। नागराज को जब इस प्रकार क्रोध के आवेश से भरा हुआ देखा तो वे सब के सब उसको शांत करने के विचार से बडे विनय के साथ उससे कहने लगे-हे नागराज ! हमारे इस अपराध को आप क्षमा करें। तथा प्रसन्न होवें और इस क्रोध के आवेश को शांत करनेकी कृपा करें। हमने जो इस कामका आरंभ किया है उसका अभिप्राय केवल हेम पर्वतकी रक्षा करना है। इस में यदि आपकी अप्रसन्नता होती है तो हम इसको बंदकर देते हैं-आगे ऐसा नहीं करेंगे। जल आदि कुमारोंके इस प्रकार वचन सुनकर नागराजका कोप उतर गया, शांत कोप होकर उसने कहा-ठीक है-अब तुम सब यहां से चले जाओ-मैं तुम्हारा अनिष्ट नहीं करना चाहता हूं, क्यों कि तुम सब चक्रवर्तीके આકુળ-વ્યાકુળ જઈને ક્રોધના આવેશમાં આવી ગયા. ધના આવેશમાં આવીને નાગરાજે કહ્યું, અરે મૂર્ખાઓતમે સઘળા આ શું કરી રહ્યા છે ? શું મરવ ની ઈચ્છા છે? નાગરાજને જ્યારે આ પ્રમાણે ક્રોધના આવેશથી ભરેલા જોયા ત્યારે સઘળાઓએ તેને શાન્ત કરવાના આશયથી ઘણું વિનયની સાથે તેને કહેવા લાગ્યા, હે નાગરાજ ! અમારા આ અપરાધને આપ ક્ષમા કરે. તથા પ્રસન્ન થાઓ. અને આપના ધના આવેશને શાંન્ત કરવાની કૃપા કરે. અમે જે આ કામને આરંભ કર્યો છે તેને હેતુ ફક્ત હમપર્વતની રક્ષા કરવી એજ માત્ર છે. આમાં જે આપની અપ્રસન્નતા થાય છે તે અમો આ કામ બંધ કરી દઈએ. આગળ આવું કરીશ નહીં. યુવરાજ આદિ કુમારનું આ પ્રકારનું વચન સાંભળીને નાગરાજને કેપ ઉતરી ગયે. શાંત બનીને તેમણે કહ્યું, ઠીક છે. હવે તમે સઘળા અહીંથી ચાલ્યા જાવ. હું તમારું અનિષ્ટ કરવા ચાહતે નથી. કેમ કે, તમે સઘળા ચક્રવતીના
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे निष्क्रान्ताः। ततो जहुकुमारेण भ्रातरः प्रोक्ताः-एषा परिखा दुर्लध्याऽपि जलविरहिता न शोभते । क्रमेण चैषा पांसुभिः पूरिता भविष्यति । तदाऽस्माकं सकलोऽपि श्रमो निरर्थको भविष्यति । अतो गङ्गोदकैरेषा परिपूरणीया । भवितव्यतावशाजझुकुमारवचनं सर्वैः कुमारैरङ्गीकृतम् । जहुकुमारो दण्डरत्नेन गङ्गातट भित्वा तजलेन परिखां पूरितवान् । पूरितायां परिखायां पुनरपि क्षुब्धं नागलोकं निरीक्ष्य नागराजो बहिरागत्यैवमुक्तवान्-रे मूर्खाः ! बारमेकं युष्माक.मपराधो मया सोढः । पुनरपि मूढतया ममापराधः कृतः। तदनुभ रतास्थापपुत्र हो । नागराजके इस प्रकार के वचन सुनकर वे सबके सब उस परिवा-खाईसे बाहर निकल आये। बाहर आकर जलकुमार ने भारयोंसे कहा कि यद्यपि यह परिखा दुर्लध्य बन चुकी है फिर भी इसकी शोभा बिना जलके नहीं हो सकती है, यदि यह इसी तरहकी रही तो कभी न कभी धूलमिट्टी आदि से भर जावेगी फिर हमलोंगोका इतना यह परिश्रम व्यर्थ ही जावेगा, इसलिये गंगाजल से यदि यह भर दी जावे तो बहुत अच्छा है। जलकुमार ने दंडरत्न से गंगाका तट विदारणकर उससे जल से परिखा-खाई को भर दिया। जब परिखा भर चुकी तब नागराजने फिर नागलोगको उस पानी के वेग से क्षुब्ध हुआ देखा तो नागराज बाहिर आकर इनसे पुनःबोला-रे मूखों ! एकबार तो हमने तुम्हारा अपराध क्षमा कर दिया, पर तुम अपने स्वभावको नहीं छोड़ रहे हो, समझाने पर भी तुम अपराध करनेसे नहीं चूक પુત્ર છે. નાગરાજનું આ પ્રકારનું વચન સાંભળીને એ સઘળાએ પરિખાથી બહાર નીકળી આવ્યા અને બહાર આવીને જહનુકુમારે ભાઈઓને કહ્યું કે, જો કે, આપણે ખેદેલી ખાઈ ઓળંગવી દુલભ બની ગયેલ છે છતાં પણ આની શોભા જળ વગર સુંદર ન દેખાય જે કદ ચ એ ખાઈ આવીને આવી જ રહે તે કદી કદી એ ધૂળ માટી આદિથી ભરાઈ જવાની અને એ કારણે આપણે પરિશ્રમ વ્યથ થઈ જવ ને આથી આને જે ગંગાજળથી ભરવામાં આવે તે ઘણું જ સારું થાય. જકુમારની આ વાત સાથે બધા સહમત થયા. જહુનુકુમારે દંડરનથી ગંગાના એક કિનારાનું ભેદન કરીને એના જળથી એ ખાઈ ભરી દીધી. જયારે એ ખાઈ પાણીથી ભરાઈ ગઈ ત્યારે નાગરાજે એ પાણીના આવેગથી નાગલકને આકુળ વ્યાકુળ બનેલું જોયું અને તુરત જ નાગરાજે બહાર આવીને રાજકુમારે તરફ કાધયુક્ત બનીને કહેવા માંડયું રે મૂર્ખાઓ! એક વખત મેં તમારે અપરાધ ક્ષમા કરી દીધા પરંતુ તમે પોતાના સ્વભાવને છેડતા નથી. સમજાવવા છતાં પણ તમે અપરાધ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ. १८ सगरचक्रवतीकथा राधस्य फलम् । इत्युक्त्वा नागराजो दृष्टिविपान् महोरगान् प्रैषीत् । ते च नयनाग्निज्वालाभिस्तान् भस्मीचक्रुः । भस्मीभूतांस्तान् कुमारान् दृष्ट्वा सैन्ये हा हाकारो जातः। सैनिकैर्विचारितम्-अहो ! हता वयम् । सर्वे कुमारा मृताः। एकोऽपि नावशिष्टः । कथं चक्रवर्तिने वज्रपातसदृशममुं वृत्तान्तं निवेदयामः । अतोऽस्माभिरपि चिताप्रवेशः कर्तव्यः । एवमामन्व्य ते सर्वेऽपि चितानिर्माय तत्र प्रवेष्टुमुद्यताः । एतस्मिन्नेव समयेकश्चिद् द्विजः समागतः। स तान चितासु प्रवेष्टुमुद्यतान् दृष्ट्वा प्रोवाच-कथं यूयं चितासु प्रवेष्टुमुद्यताः ? ते हि तस्मै सर्व रहे हो, अतःअपने कियेका फल भोगो” ऐसा कह कर नागराज ने दृष्टिविष सोंको भेजा। वे उसी समय उन सबकुमारोंको नेत्रकी अग्निज्वाला से भस्मसात् कर दिया। भस्मीभूत हुए कुमारों को देखकर सैन्य में हाहाकार मच गया। सब सैनिकोंने विचार किया "देखो हम लोगों की हतभाग्यता जो सब ही कुमार मर चुके हैं एक भी उनमें से बाकी नहीं बचा। अब चक्रवर्ती के लिये वज्रपात के समान इस वृत्तान्त को कैसे जाकर कहा जायगा। इसलिये सब से अच्छी बात यही है कि हन सब लोग यहां पर चिता निर्मित कर उस में दग्ध-जल जावें !” इस प्रकार विचार कर उन सब लोगोंने चिताको बनाकर उसमें प्रविष्ट होने का उद्यम ही किया था कि इतने में वहाँ एक ब्राह्मण आ पहुँचा। चितामें प्रविष्ट होने के लिये उद्यमशील इन लोगोंको देखकर उस ब्राह्मणने उनसे कहा-कहो क्या बात है आप लोग चिता में प्रविष्ट होनेके लिये तैयारी क्यों कर रहे हो। ब्राह्मકરવાથી રોકાતા નથી. આથી તમારા કરેલાનું ફળ ભોગવે. એવું કહીને નાગરાજે દષ્ટિવિષ સને મેકલ્યા. એ સર્ષોએ એજ વખતે પોતાના નેત્રની અગ્નિજ્વાળાથી બાળીને ખાખ કરી દીધા. ભસિમભૂત થયેલા કુમારેને જોઈને સૈન્યમાં હાહાકાર મચી ગયો. સઘળા સૈનિકે એ વિચાર કર્યો, કે જુએ ! અમારા લોકોની હતભાગ્યતા સઘળા કુમારો મારી ચૂક્યા છે એમાંથી એક પણ બાકી બચેલ નથી. હવે ચકવતીને માટે વજાપતિ સમાન આ વૃત્તાંતને તેમની પાસે જઈને કઈ રીતે કહી શકાય ? આથી સહુથી સારી વાત તે એ છે કે, આપણે સઘળા પણ અહીં જ ચિતા ખડકીને બળી મરીએ. આ પ્રકારને વિચાર કરીને તે સઘળા લોકેએ ચિતા તૈયાર કરી તેમાં પ્રવેશ કરવાની તયારી કરી રહેલ હતા એ સમયે ત્યાં એક બ્રાહ્મણ આવી પહોંચે. તેણે પેલા લોકેને ચિતામાં જીવતા બળી મરવાની તૈયારી કરતા જોઈને તે બ્રાહ્મણે તેમને કહ્યું–કહો શું વાત છે? તમે જીવતા બળા મરવાની તયારી
२१
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६२
उत्तराध्ययन सूत्रे
वृत्तान्तं निवेदितवन्तः । द्विजः प्राह-अये ! मुञ्चत विषादम् । मृत्युर्हि प्राणिनामवश्यंभावी | नास्ति कश्चिद् यो जातो न म्रियते । अतो विषादो न कर्त्तव्यः । संसारे न कस्यचिदात्यन्तिकं दुःखं सुखं वा अस्ति ।
उक्तं चापि — कालम्मि अणाइए, जीवाणं विविहकम्मवसगाणं । तं नत्थि संविहाणं, जं संसारे न संभवइ || १ | छाया - काले अनादिके, जीवानां विविधकर्मवशगानाम् । तन्नास्ति संविधानं, यत्संसारे न सम्भवति ॥ १ ॥ इति । अतो विरमत यूयं चिताप्रवेशतः । अहं सगरचक्रिणे सर्व वृत्तान्तं निवेदयिष्यामि । एवं ब्राह्मणवचनं निशम्य ते सर्वे चितामवेशकर्मतो विनिवृत्ताः ।
की बात सुनकर उन सबने जो कुछ बात घटित हुई थी वह सब यथार्थरूप में उसको कह सुनाई । सुनकर ब्राह्मणने कहा- तुम लोग विषाद मत करो, कारण कि जो संसार में जन्मा है - उसकी मृत्यु तो अवश्यंभावी है - " जातस्य हि ध्रुवो मृत्युः " ऐसा सिद्धान्त है। एकातन्त्रः आत्यन्तिक सुख और दुःख इस प्राणी को संसार में स्थिररूप से नहीं होते हैं, कहा भी है
" कालम्मि अणाइए जीवाणं, विविहकम्मवसगाणं ।
तं नत्थि संविहाणं, जं संसारे न संभवइ || १ || " इसलिये चितामें प्रवेश करने से आप लोग ठहर जावें, मैं जाकर सगर चक्रवर्ती से यह सब समाचार कह देता हूँ । इस प्रकार ब्राह्मण के aar से सब सैनिक चिता में प्रवेश करने से रुक गये ।
શા માટે કરી રહ્યા છે ? બ્રાહ્મણની વાત સાંભળીને સઘળા સૈનિકે એ જે કાંઇ બીના બનેલ હતી તે યથાર્થ રૂપથી તેને કહી સંભળાવી. સાંભળીને બ્રાહ્મણે કહ્યુંતમે લેકે વિષાદ ન કરો. ક રણકે, જે સંસારમાં જન્મ્યા છે તેનું મૃત્યુ તા अवश्य छे “जातस्य हि ध्रुवो मृत्युः" येवो सिद्धांत है. अन्ततः आत्यंति સુખ અને દુઃખ આ પ્રાણીને સંસારમાં સ્થિર રૂપથી હાતાં નથી. કહ્યું પણ છે " कालम्मि अणाइए जीवाणं, विविह्नकम्मवसगाणं ।
"
तं नत्थि संविहाणं, जं संसारे न संभवई ॥ १ ॥
આ કારણે ચીતામાં પ્રવેશ કરવાથી આપ લેાક રોકાઇ જાવ. હું જઇને સગર ચક્રવર્તી ને સઘળા સમાચાર કહી દઉં છું. આ પ્રકારના બ્રાહ્મણના વચનથી તે સઘળા સૈનિક ચીતામાં પ્રવેશ કરતાં રાકાઈ ગય.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १० सगरचक्रवर्तीकथा
ब्राह्मणोऽपि कमप्यनार्थं मृतं बालकं समादाय राजकुलद्वारे गत्वाsतीatra | मुहूर्मुहुः क्रन्दतं तं द्विजं समाहूय सगरः माह-भो ब्राह्मण ! कथं रोदिषि ? ब्राह्मणः प्राह - राजन् ! ममायमेक एव पुत्रः । असौ हि सर्पेण दृष्ट गतचेतनो वर्तते । अती जीत्रयैनम् । नाहमेनं विना जीवितुं शक्नोमि । अतो दयस्त्र, जीवय च मम पुत्रम् । अस्मिन्नेवावसरे राजकुमारानुयायिनः सामन्तादयोऽपि तत्रागत्योपविष्टाः । राज्ञाऽपि स्वभृत्यैः समाहूतो विषवेद्यः । विधवैद्य कृतचिकित्सा विमपुत्रो न जीवितः । तदा विप्रपरितोषार्थं सगरचक्रवतीं वदति
१६३
-
उधर वह ब्राह्मण किसी अनाथ मृतक बालक को लेकर राजद्वार में पहुँचा। और पहुँच कर बडे जोरों से चिल्ला २ कर रोने लगा । वारंवार बुरी तरह आक्रन्द करनेवाले उस ब्राह्मण को पास में बुलाकर सगर चक्रवर्तीने पूछा- ब्रह्मदेव ! कहो, क्यो रो रहे हो ? ब्राह्मणने कहाराजन् । मेरा यह एक ही पुत्र था । इसको सर्पने काट खाया है सौ यह चैतन्य रहित होकर इस अवस्था में पहुँच गया है-कृपा कर आप इसको जिला दीजिये। मैं एक क्षण भी इसके विना जीवित नहीं रह सकता हूं । बडी दया होगी नाथ ! जो आप मेरे इस लालको जिला देंगे तो । ब्राह्मण जब इस प्रकारकी बातें कह रहा था, कि इसी अवसर में राजकुमारानुयायी सामन्त जन आदि वहां आकर बैठ गये । राजाने विषवैद्यकों बुलानेके लिये नौकरों को भेज दिया । वे आये और उन्होंने उसकी चिकित्सा भी करना प्रारंभ किया, परंतु वह मृत पुत्र किसी भी तरह से जीवित नहीं हो सका । चक्रवर्तीने
બીજી બાજુ નિકાને આશ્વાસન આપી નીકળેલ તે બ્રાહ્મણ કેાઈ અનાથ મરેલા બાળકને લઈને રાજદ્વારમાં પહેાગ્યે. અને ત્યાં પહોંચીને રાડા પાડીને જોરજોરથી રાવા લાગ્યા. વારંવાર જોરશેારથી ચિત્કાર કરતા એ બ્રાહ્મણને પેાતાની પાસે ખેાલાવીને સગર ચક્રવતી એ પૂછ્યું. હું બ્રહ્મદેવ ! કહેા કેમ રોઈ રહ્યા છે ? બ્રાહ્મણે કહ્યું, રાજન્ મારો આ એકજ પુત્ર હતા તેને સાપે કરડી ખાધા છે. જેથી તે ચતન્ય સહિત થઈને આ અવસ્થાને પામ્યા છે. કૃપા કરીને તેને આપ જીવતા કરી દો. હું તેના વગર એક ક્ષણ પણ જીવીત રહી શકુ તેમ નથી. જે આપ મારા આ બાળકને જીવાડી દેશેા તે ખૂબજ દયા થશે મહારાજ ! બ્રાહ્મણ જ્યારે આ પ્રકારના વાત કરી રહેલ હતા એજ સમયે રાજકુમારોની સાથે ગયેલા સામંત જન આદિ ત્યાં આવીને બેસી ગયા. રાજાએ વિષવૈદ્યને ખેલાવવા માણસાને દોડાવ્યા વિષવૈદ્યા આવ્યા અને ચિકિત્સાના પ્રારંભ પણ કર્યો પરંતુ તે મરેલ બાળક કૈાઈ પણ રીતે જીવીત થઇ શકયા નહીં. ચક્રવતીએ જ્યારે આ જોયુ' તેા તેણે એ બ્રાહ્મણને
એ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६४
उत्तराध्ययनसूत्रे हे ब्राह्मण ! यस्मिन् गृहे न कश्चिन्मृतस्तस्माद् गृहाद् भस्म समानय, त्वत्पुत्रं जोवयिष्यामि। ततोऽसौ नगरे प्रतिगृहं गत्वा भस्मालाभेन निराशो भूत्वा चक्रवर्तिसमीपे समागतः। तदा सगरो ब्राह्मणमब्रवीत-भो ब्राह्मण । धारय धैर्यम् , दूरीकुरु पुत्रमरण सन्तापम् । नास्तिकश्चिजीचलोके यो जातो न मृतः । जातस्य हि मृत्युध्रुवः । ममापि भूयांसः पूर्वजा मृताः। मृत्यु हि न कमपि मुञ्चति । सर्वसाधारणमिदं मरणम् । उक्तं च--किं अन्थि कोइ भुवणे, जस्स जायाई नेव यायाइं ।
नियकम्मपरिणईए, जम्ममरणाई संमारे ॥१॥ छाया--किमस्ति कोऽपि भुवने, यस्य जाता (पुत्राः) नैव याताः (मृताः) ।
निजकमेपरिणत्या, जन्ममरणानि संसारे ॥१॥ इति । जब देखा तो उसने उस ब्राह्मग से परितोष के निमित्त इस प्रकार कहा-हे ब्राह्मण। जिस घरमें किसीकी भी मृत्यु न हुई हो तुम जाकर उस घर से राख ले आओ, मैं तुम्हारे पुत्र को जीवित कर दूंगा। चक्रवर्ती की बात सुनकर ब्राह्मण नगर में प्रत्येक घर पर जाकर चक्रवर्ती के कहे अनुसार राख मांगने लगा-परंतु किसी भी जगह उसको इस प्रकार की राख उपलब्ध नहीं हुई, अतः वह निराश होकर वापिस चक्रवर्ती के पास लौट आया। सगरने ब्राह्मण को देखकर कहा-हे ब्राह्मण ! धैर्य धारण करो, पुत्र के मरणजन्य संताप को छोडो ऐसा कोई भी प्राणी संसार में नहीं है जो पैदा होकर मरे नहींजो उन्पन्न हुआ है उसका विनाश अवश्यंभावी हैं। मेरे ही बहुत से पूर्वज काल के ग्रास बन चुके हैं। मृत्यु तो किसीको भी नहीं छोडता है। सबको एक दिन मरना ही है, कहा भी है किદીલાસો આપવા નિમિત્તથી આ પ્રમાણે કહ્યું, હે બ્રાહ્મણ ! જે ઘરમાં કેઈનું પણ મૃત્યુ થયેલ ન હોય તેવા ઘેર જઈને રખ લઈ આવે. એટલે હું તમારા પુત્રને જીવતો કરી દઈશ. ચ વતીની વાત સાંભળીને બ્રાહ્મણ નગરમાં પ્રત્યેક ઘર પર જઈને ચક્રવર્તાના કહ્યા અનુસાર રાખની માગણી કરવા લાગ્યું. પરંતુ કેઈ પણ જગ્યાએ તેને આ પ્રકારની રાખ મળી નહીં. આથી તે નિરાશ થઈને ચક્રવતીની પાસે પાછો ફર્યો. સગરે બ્રાહ્મણને જોઈને કહ્યું, હે બ્રાહ્મણ ! ધેય ધારણ કરો. પુત્રના મરણ જન્ય સંતાપ છેડે, એ કોઈ પણ પ્રાણી જગતમાં નથી કે, જે પેદા થઈને મરે નહીં. જે ઉત્પન્ન થાય છે તેનું મૃત્યુ અવશ્ય થાય છે જ. મારા ૫ ઘણુ પૂર્વ જે કાળને કેળીઓ બની ચૂક્યા છે. મૃત્યુ તે કેઈને પણ છોડતું નથી. સઘળાએ કઈ એક દિવસ રવાનું તે છે જ. કહ્યું પણ છે કે –
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ सगरचक्रवर्तीकथा अतो हे ब्राह्मण ! विज्ञोऽपि सन् यत्वं खिद्यसे, तदत्यन्तमनुचितम् । तस्मात् शोकं परित्यज्य किंचिदात्महितं साधय, यावत्त्वं सिंहेन मृग इव मृत्युना न परिगृह्यसे । ब्राह्मणेनोक्तम्-राजन् । भवदुक्तं सर्वमहमपि जानामि । किन्तु किं करोमि ? एक एवायं मम शिशुः । अयमपि मृतः । साम्प्रतं मम कुलक्षयो जातः । कुलक्षयं परिचिन्तयतो मे धैर्य शतधा परिभ्रष्टम् । हृदयं च मे सहस्रधा विदीयते । अतो नाहं शक्नोमि धैर्यमास्थाय हृदयं दृढीकत्तुंम् । तस्माद् हे राजेन्द्र ।
"अस्थि कोई भवणे जस्स, जायाई नेव यायाइं ।
नियकम्मपरिणईए जम्मरणाई संसारे ॥१॥” है कोइ त्रिभुवन में ऐसा कि जिसके जन्मे हए मरे नहीं है ? संसारमें अपनी २ कर्मपरिणति से ही जन्ममरण होते हैं। इसलिये जब ऐसी बात है तो हे ब्राह्मण ! तुम समझदार होकर भी जो दुःखित हो रहे हो यह बात बहुत ही अनुचित है इसलिये अब शोकका परित्याग कर कुछ आत्महित को साधन करने का प्रयत्न करो कि जिस से मृग तुल्य तुम मृत्युरूपी सिंह के द्वारा गृहीत न हो सको।
चक्रवर्ती की इस प्रकार शिक्षाप्रद वाणी सुनकर ब्राह्मणने कहाहे राजन् । आप जो कुछ कह रहे हैं वह मैं सब समझता हूं। परंतु क्या करूं ? यह एक ही तो मेरा पुत्र था, सो यह भी मर गया, अब तो मेरे कुलका ही सर्वथा विनाश हो चुका हैं। कुलक्षय का विचार आते ही मेरा धैर्य टूट जाता है। हृदय भी इस समय इसी विचार से फटा जा रहा है इसलिये मैं किसी भी तरह धैर्यका अव
"अस्थि कोइ भवणे, जस्स जायाइं नेव यायाइं ।
नियकम्म परिणइ ए, जम्म मरणाई संसारे ॥१॥" આ ત્રિભુવનમાં એવું કોઈ પણ નથી કે, જેને જન્મ થયો હોય પરંતુ મૃત્યુ ન થયું હોય. સંસારમાં પિત પિતાના કર્મની પરિણતીથી જ જન્મ મરણ થાય છે. આ કારણે જ્યારે આવી વાત છે તે, હે બ્રાહ્મણ તમે સમજદાર હોવા છતાં પણ કેમ દુઃખીત થઈ રહ્યા છે. આ વાત ખૂબજ અનુચિત છે. આથી હવે શેકને પરિત્યાગ કરી આત્મહીતનું સાધન કરવાનો પ્રયત્ન કરો. કે જેનાથી મૃગતુલ્ય એવા તમે મૃત્યુરૂપી સિંહ વડે ઝડપાઈ ન જાવ.
ચક્રવતીની આ પ્રકારની શિક્ષાપ્રદ વાણીને સાંભળીને બ્રાહ્મણે કહ્યું- હે રાજન ! આપ જે કાંઈ કહી રહ્યા છે તે સઘળું હું સારી રીતે જાણું છું. અને તે હું સમજું છું. પરંતુ શું કરું? આ એકજ મારે પુત્ર હતું અને એ પણ મરી ગયે હવે તે મારા કુળને સર્વથા વિનાશ જ થઇ ચૂકેલ છે. કુળક્ષયને વિચાર આવતાં જ મારૂં હૈયે ખૂટી જાય છે, હદય પણ આ સમયે એવા વિચારથી ફાટી જાય છે, આથી હું
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे येन केनापि प्रकारेण जीवय मम पुत्रम् , देहि मह्यं मनुष्यभिक्षाम्, निवारय मत्कुलक्षयम् । त्वं हि दीनानाथवत्सलोऽप्रतिहतप्रतापश्चासि । अतस्त्वं ममकुलक्षयं निराकृत्तुं समर्थोऽसि । चक्रवर्तिना प्रोक्तम्-ब्राह्मण ! यस्य प्रतीकारो न स्ति, तत्र कोऽपि किमपि कत्तुं न शक्नोति । उक्तं च--"सीयंति सव्व सत्थाई, एत्थ न कमंति मंतताइ ।
अदिदुपहरणम्मि विहिम्मि, कि पोरुसं कुणइ ॥१॥ छाया--सादन्ति सर्वगात्राणि, अत्र न क्रामन्ति मन्त्रतन्त्राणि ।
अदृष्टाहरणे विधौ, किं पौरुषं करोति ॥ इति । तस्माद् हे ब्राह्मण ! मुश्च शोकम् कुरु परलोकहितावहं धर्मम् । मूर्ख एव हृते लम्बन कर हृदय को दृढ करने में समर्थ नहीं हूँ, अतः हे राजेन्द्र । जैसे भी हो सके आप इस मेरे मृत पुत्र को जीवित कर दें। आप बडे दयालु हैं। मुझे मनुष्य की भिक्षा देकर कृतार्थ करो। मेरे कुलका यह क्षय दूर करो। आप दीनहीन अनाथ जनों के रक्षक हो। शक्ति एवं प्रताप भी आपका अप्रतिहत है इसीलिये आप क्षयके गढे में पडे हुए मेरे कुल को उबारने के लिये हाथ बढाओ ।
इस प्रकार इस आर्त ब्राह्मणकी वाणी को सुनकर चक्रवर्तीने कहा-हे ब्राह्मण । अनुपायसिद्ध वस्तु में सहनशीलता रखना यही सबसे अच्छा संतोष प्राप्ति का मार्ग है, सो देखो जिसका कोई प्रतिकार नहीं है वहां कोई कुछ भी नहीं कर सकता है । बस अब जो कुछ हो गया सो हो गया, इस में संतोष करने से ही सब भलाई है। अब मनुष्य पर अदृष्ट प्रहरणवाले विधिका प्रहार होता है, उस समय सब शस्त्र एक કઈ પણ રીતે ધયનું અવલ બન કરી હદયને દૃઢ કરવામાં સમર્થ થઈ શકતું નથી. માટે હે રાજન ! ગમે તેમ કહી આપ મારી આ મરેલા પુત્રને જીવીત કરી દે. આપ ઘણા દયાળુ છે, મને મનુષ્યન ભિક્ષા આપીને કૃતાર્થ કરો. મારા કુળનું નીકંદન દૂર કરે. આપ દીનહીન અનાથ જનના રક્ષક છે. શક્તિ અને પ્રતાપ પણ આપને વિશાળ છે. આ કારણે આપ મારા આ વિલીન થતા ફળને ઉગારવા માટે આપને હાથ લંબાવો.
આ પ્રકારની બ્રાહ્મણની આદ્રતાભરી વાણીને સાંભળીને ચક્રવતીએ કહ્યું- હે બ્રાહ્મણ ! અનુપાયસિદ્ધ વસ્તુમાં સહનશીલતા રાખવી એજ સહુથી સાર સંતોષ પાસિને મા છે તેને જુએ. જેને કઈ રીતથી પ્રતિકાર થઈ શકતું નથી, ત્યાં કેઈ કાંઈ કરી શકતું નથી. જે કાંઈ બની ગયું તે બની ગયું. આમાં સંતોષ કરવા થીજ હવે ભલાઈ છે. જયારે માણસ ઉપર અદૃશ્ય પ્રહારવાળા વિધિનો કપ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रिदर्शिनी टीका अ. १८ सगरचक्रवर्तीकथा
१६७
नष्टे मृते च करोति शोकम् । विज्ञस्तु सर्वमनित्यं मन्यमानस्तत्राऽपि कल्याणकारकं धर्ममेव करोति । एवं राज्ञो वचनं निशम्य विप्रः प्राह - राजन् ! सत्यमेव भवता प्रोक्तम् - पुत्रे मृते पित्रा शोको न कर्तव्यः । ततो भवताऽपि शोको न कर्तव्यः ? असंभावनीयं भवतः शोककारणं समुपस्थितम् । संभ्रान्तेन चक्रवर्तिना प्रोक्तम् - विप्र ! कीदृशं मम शोककारणम् ? तत्स्पष्टं कथय । विप्रेण तरफ रखे रह जाते हैं, मंत्र तंत्र आदि सब उपाय व्यर्थ हो जाते हैं, इस पर किसीका भी पुरुषार्थ नहीं चलता है, इसलिये हे ब्राह्मण ! अब हमारी तुम को यही संमति है कि तुम शोकके स्थान में संतोष एवं परलोक हितावह धर्मको ही स्थान दो । शोक करना बुद्धिमानी का चिह्न नहीं है । किसी वस्तु के हृत होने पर, चुरा जाने पर, नष्ट होने पर, तथा मृत होने पर मूर्खजन ही शोक किया करते हैं । जो बुद्धिमान होते हैं वे ऐसे समय में भी समस्त पदार्थों को अनित्य जानकर उसके वियोग में भी कल्याणकारक धर्म का ही आश्रय ग्रहण करते हैं ।
इस प्रकार चक्रवर्ती के हितविधायक वचन सुनकर ब्राह्मणने कहा- राजन् | आपने जो कुछ कहा है वह सर्वथा सत्य ही कहा है । 'पुत्रके मरजाने पर पिता को शोक नहीं करना चाहिये' आपका यह कथन सर्वथा शास्त्रानुकूल है । इसी तरह आपको भी शोक नहीं करना चाहिये, कारण कि आपको भी शोक करनेका कारण समुपस्थित हो चुका है । ब्राह्मण की अटपटी बात सुनकर चक्रवर्तीने संभ्रान्तचित्त होकर उससे पूछा कि हे ब्राह्मण ! तुम क्या कह रहे हो - मेरे ઉત્તરે છે તેજ સમયે સઘળાં શસ્ત્ર એક ખાજુ પડયાં રહે છે. મંત્રતત્ર આદિ સઘળા ઉપાય ~ જાય છે તેના ઉપર કોઇના પણ પુરુષાર્થી ચાલતા નથી. આથી હું બ્રાહ્મણુદેવ ! મારી તમને એ વિનંતી છે કે, તમે શાકના સ્થાનમાં સતાષ અને પરલાક હિતાવહ ધનેજ સ્થાન આપા, શોક કરવા એ બુદ્ધિમાનનું કામ નથી કેાઈ વસ્તુના નાશ થવાથી, ચારા જવાથી, તેમજ મૃત્યુ થવાથી, મૂર્ખ માણસ જ તેના શાક કરે છે. જે બુદ્ધિમાન હાય છે તે. એવા સમયે સઘળા પદાર્થોને અનિત્ય જાણીને તેના વિચાગમાં પણ કયાણકારક ધર્માંના જ આશ્રય ગ્રહણ કરે છે. આ પ્રકારનાં ચક્રવર્તીના હિતવિધાયક વચનાને સાંભળીને બ્રાહ્મણે કહ્યું કે હું રાજન્! આપે જે કાંઇ કહ્યું છે તે સર્વથા સત્ય જ કહ્યુ છે. “પુત્રના મરી જવાથી પિતાએ શેાક ન કરવા જોઇએ.” આપનું આ કહેવું સ॰થા શાસ્ત્ર અનુકૂળ છે. આવી રીતે આપે પણ શાક ન કરવા જોઇએ. કારણકે, આપને પણ શેક કરવાનુ કારણુ સમુપસ્થિત થયેલ છે. બ્રાહ્મણની અટપટી વાત સાંભળીને ચક્રવર્તીએ સભ્રાત
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६८
उत्तराध्ययन सूत्रे
प्रोक्तम् - नाराज ! तर षष्टिसहस्रसंख्यकाः पुत्राः सममेत्र कालधर्म प्राप्ताः । विमवचनं राजकुमारानुयायिभिः सामन्तादिभिश्च समर्थितम् । इमं वज्राघातसदृशं पुत्ररत्तान्तं श्रुत्वा सगरो वज्राहत इव विनष्टचेतनः सन् सिंहासनान्निपतितो मूच्छितश्च । सेवकैरूपचरितः कथंचिल्लब्धसंज्ञ आर्त्तस्वरेण विलापं कृतवान्-हा पुत्राः ! हा हृदयदयिताः ! हा बन्धुवल्लभाः ! हा शुभस्वभावाः ! हा विनीताः ! हा सकलगुणनिधयः ! कथं मामनाथं मुक्त्वा यूयं गताः ? युष्मद् विरहार्त्तस्य शोक का कारण कैसा उपस्थित हो चुका है ? जल्दी स्पष्टरूप से बतलाओ । चक्रवर्ती की उतावली देखकर ब्राह्मणने कहा- महाराज | आपको पता नहीं, आपके साठ हजार पुत्र एक साथ काल के ग्रास बन चुके हैं । ब्राह्मण के इस आघात जनक समाचार का वहां पर बैठे हुए राजकुमारानुयायी सामन्तजनोंने भी समर्थन किया, अब क्या था - वज्राघातसदृश पुत्रमरण वृत्तान्त सुनकर चक्रवर्ती एकदम सिंहासन से नीचे गिर पडे और मूच्छित हो गये। उस समय ऐसा ज्ञात हो रहा था कि मानों वज्र के प्रहार से ही चक्रवर्ती कि चेतना नष्ट हो गई है । यथाकथंचित् सेवकों द्वारा जब शीतलोपचार से प्रकृतिस्थ किये गये तब आर्तस्वर से विलाप करते हुए उन्होंने इस प्रकार कहना प्रारंभ किया ।
हाय पुत्रवृन्द ! हाय हृदय के एक मात्र अवलम्बन ! हाय बन्धुवल्लभ ! हा शुभस्वभावसंपन्न ! हा विनीत ! हा सकलगुणनिधि ! तुम सब एक ही साथ मुझे. अनाथ करके कहां चले गये हो । क्या तुम को ચિત્ત થઇ પૂછ્યું કે, હે બ્રાહ્મણ ! તમે શું કહી રહ્યા છે ? મારા શેકનુ કારણ કઈ રીતે ઉપસ્થિત થયેલ છે. જલદી સ્પષ્ટરૂપથી આતાવે ! ચકવર્તીનો આતુરતા જોઈને બ્રાહ્મણે કહ્યુ, મહારાજ ! આપને ખખર નથી પણ આપના (૬૦) સાઠ હજાર પુત્રો એકી સાથે કાળના કાળીયા બની ચૂકેલ છે. બ્રાહ્મણનાં આ આધાતા ક સમાચારનું ત્યાં બેઠેલા રાજકુમારની સાથે ગયેલા સામંતાએ પણ સમન કર્યુ. પછી શુ ખાકી રહ્યું ? વજાના આઘાત જેવુ પુત્રોના મરણનું વૃત્તાંત સાંભળીને સગર ચક્રવર્તી એકદમ સિ’હ્રાસનથી નીચે ગબડી પડયા અને મતિ બની ગયા.
આ વખતે એવું દેખાતું હતું કે, ખરેખર વાના આધાતથીજ ચક્રવર્તીની ચેતના નષ્ટ બની ચૂકેલ છે, સેવકાએ જયારે સંપૂર્ણુ શિતળ ઉપચાર કર્યાં અને રાજાને જયારે સ્વસ્થ કરવામાં આવ્યા ત્યારે આ સ્વરથી વિલાપ કરીને તેમણે આ પ્રકારે દ ભર્યાં પ્રલાપ કર્યાં.
હાય પુત્રવૃન્દ ! હૃદયના એકમાત્ર અવલ`ખન, ખ' વલ્લભ, શુભ સ્વભાવ સંપન્ન, વિનીત, સઘળા ગુણવાળા તમેા સઘળા મને એકલા સૂકિને કયાં ચાલ્યા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ सगरचक्रर्तीकथा
मम कीदृशी दशा भविष्यति ? हा पुत्राः ! सकृदपि मम लोचनगोचरतामागच्छत ! हा निर्दय पापिन् ! विधे! एककालेनैव मम सर्वान् सुतान् संहरसस्तव हृदये करुणया पदं कथं नार्पितम् ? अरे विधातः ! कथमिदमकरणीयं त्वया कृतम् । हा हृदय ! कथं न शतधा विदीयंसे ? अरे ! पुत्रमरणं श्रुत्वाऽपि यन्न शतधा विदीर्यसे तन्मन्येऽतिनिष्ठुरमसि । अहो ! सर्वसुखातप्तान परलोकपथश्रितान् मुतान् श्रुन्या यन्न मृतोऽस्मि, तन्मन्ये कृत्रिममेव सुतेषु मत्प्रेम । इत्येवं विलपन्तं चक्रवर्तिनं विप्रः प्राह-महाराज! त्वं तु मां समुपदिशन्नाह-शोको न इस बातकी खबर नहीं थी, कि तुम्हारें विना मेरी क्या दशा होगी। हाय तुमने कुछ भी नहीं विचारा-बेटा! तुम जहां भी होओ वहां से शीघ्र आकर रोती हुई मेरी इन आंखों को पुलकित करो। हा निर्दय ! पापीदैव ! एक साथ ही मेरे हृदय के इन हारों को हरण करनेवाले तुझे मेरे ऊपर जरा भी दया नहीं आई। हे विधाता नहीं करने योग्य काम तूने मेरे साथ क्यों कर दिखाया। हे हृदय ? अब तू पुत्रों के विरह में कैसे उच्छासित होगा? इसलिये अच्छा है कि तू इसी समय फट जा। पुत्रों का मरण सुनकर भी जो नहीं फट रहा हे उस से ज्ञात होता है कि तू अति निष्ठुर है। अरे ! मैं अपने पुत्रोंकी मृत्यु सुनकर भी जो जीवित बना हुआ हूँ उससे यही पता चलता है कि पुत्रों के ऊपर मेरा प्रेम केवल कृत्रिम ही था।
इस प्रकार विलाप करते हए चक्रवती से ब्राह्मणने कहा-हे महाराज ! क्या कर रहे हो, सोचो तो सही, अभी आपने मुझे किस ગયા? શું તમને ખબર ન હતી કે, તમારા વગર મારી શું દશા થશે? હોય! તમેએ કાંઈપણ વિચાર્યું ? બેટા ! તમો જયાં હો ત્યાંથી આવીને રેઈ રહેલી મારી આ આંખેને પુલકિત બનાવે. હાય! નિર્દય પાપી દેવ! એક સાથે જ મારા હૃદયના એ હારને હરણ કરવાવાળા તને મારા ઉપર જરા પણ દયા ને આવી? હે વિધાતા ! ન કરવા ચોગ્ય કામ તે શા માટે કર્યું? હે હદય હવે તે પત્રોના વિરહમાં કઈ રીતે શાંતિ ધારણ કરી શકીશ? આ કારણે સારું છે કે તું આજ વખતે ફાટી જા. પુત્રોનું મરણ સાંભળીને પણ તું ફાટતું નથી. આથી એવું જાણી શકાય છે કે તું અતિ નિષ્ફર છે. અરે ! હું મારા પુત્રોનું મૃત્યુ સાંભળીને પણ જીવતે રહ્યો છું? આનાથી એ જાણી શકાય છે કે પુત્રો ઉપર મારો પ્રેમ કેવળ કૃત્રિમ જ હતો.
આ પ્રમાણે વિલાપ કરતા ચક્રવર્તીને બ્રાહ્મણે કહ્યું- હે મહારાજ ! આપ શું કરી રહ્યા છે ? વિચારે તો ખરા, હમણાં જ આપે મને કેવા સુંદર ઉપદેશથી ૨૨
.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७०
उत्तराध्ययनसूत्रे
कर्तव्यः। परन्तु स्वयं शोकं कथं करोषि । अथवा सर्वत्र एवमेव दृश्यते । उक्तं च "पर बसणंमि सुहेणं, संसारासारनं कहेइ लोओ ।
णियबंधुजणविणासे, सबस्स वि चलइ धीरत्तं ॥१॥ छाया-परव्यसने सुखेन संसारासारतां कथयति लोकः ।
निजबन्धुजनविनाशे, सर्वस्यापि चलति धीरत्वम् ॥ इति । हे राजन् ! जानाम्यहं पुत्रमरणजनितं दुःसहं दुःखम् । मम तु एकस्यैव पुत्रस्य मरणेन दुःसहं दुःखं समुपस्थितम् । तर्हि पष्ठिसहस्रपुत्रविनाशे यद् भवतो दुःखं ललित उपदेशसरणि से समझाया है-फिर उसको एकदम आप स्वयं क्यों भूल रहे हो-आपने अभी तो कहा था कि पुत्र के मरण में शोक बुद्धिमान् को नहीं करना चाहिए, फिर स्वयं अबुद्धिमान क्यों बन रहे हो। क्या यही बात है कि__ "परवसणंमि सुहेणं, संसारासारयं कहेइ लोओ। _णिय बंधुजणविणासे, सव्यस्त विचलइ धीरत्तं ॥”
दूसरों क ही दुःख में संसारकी असारता बताकर धैर्य बंधाया जाता है किन्तु जब अपने में दुःख आ पडता है तब सब का धैर्य विचलित होजाया करता है ॥१॥ दूसरों को ही दुःख में धैर्य बंधाया जाता है किंतु अपने आपको नहीं। यद्यपि यह बात सत्य है कि पुत्रके मरण में सबका धैर्य विचलित हो जाता है। पुत्र का मरणजन्य दुःख प्राणियों को असह्य हो उठता है । एक पुत्रके मरणसे जब मुझे दुःख दुःसह हो रहा है तब साठ ६० हजार पुत्रों के मरण से आपके दुःखका वर्णन होना सर्वथा સમજાવ્યું હતું. પછી તેને આપ એકદમ ભૂલી જાવ છો ? આપે હમણાં તે કહ્યું હતું કે પુત્રના મરણમાં બુદ્ધિમાને શેક કર ન જોઈએ, તે પછી આપ પોતે જ અબુદ્ધિમાન કેમ બની રહ્યા છે ? શું એ જ વાત છે કે –
"परवसणंमि सुहेणं, संसारासारयं कहेइ लोओ ।
णिय बंधुजन विणासे, सबस्स विचलइ धीरत्त" ।। બીજાઓનેજ દુઃખમાં સંસારની અસારતા બતાવીને ધીરજ અપાય છે કિન્ત જ્યારે પિતાના ઉપર દુઃખ આવી પડે છે ત્યારે બધાયનું ધૈર્ય ચલાયમાન થઈ જાય છે. જેના બીજાઓને જ દુઃખમાં ધય બતાવાય છે, પિતાની જાતને નહીં. જો કે એ વાત સત્ય છે કે પુત્રના મરણમાં સહુ કેઈનું ઘર્ય વિચલીત થઈ જાય છે. પુત્રનું મરણજન્ય દુઃખ પ્રાણીઓને અસહ્ય થઈ જાય છે. એક પુત્રના મરણથી મને અસહ્ય દુખ થઈ રહ્યું છે ત્યારે સાઠ હજાર (૬૦૦૦૦) પુત્રોને મરણથી આપના દુઃખનું
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रिगदर्शिनी टीका अ. १८ सगरचक्रवर्तीकथा
१७२
तच अवर्णनीयमेव तथापि हे राजन् । सत्पुरुषा एवं कष्टं सोढुं समर्था भवन्ति, पृथिव्येव वज्रनिपतनं सहते, नापरः। अतोऽवलम्बतां धैर्यम् , सहस्व वडवाग्निमर्णव इव दुःसहं पुत्रमरणजं दुःखम् । धीरा हि यथाऽन्यं शिक्षयन्ति, तथैव स्वयमप्याचरन्ति । अतो विलापेनालम् । उक्तं चापिसोयंताणं वि नो ताणं, कम्मबंधो उ केवलो ।
तो पंडिया न सोयंति, जाणंता भवरूवयं ॥१॥ छाया--शोचतामपि नो त्राणं, कर्मबन्धस्तु केवलः ।।
तस्मात्पण्डिता न शोचन्ति, ज्ञात्वा भवरूपकम् ।। इति ॥ अशक्य है फिर भी हे राजन् । जो सत्पुरुष हुआ करते हैं वें ही ऐसे कष्टोंको सहन करने में शक्तिशाली हुआ करते हैं, वज्रका पात तो पृथिवी ही सहन करती है। और कोई नहीं । इसलिये अब आप धैर्य ही धारण करें। जिस प्रकार समुद्र दुःसह वडवाग्निको सहन करता है इसी तरह आपको भी यह असंभावनीय दुःख सहन करना चाहिये । धीर तो वही हैं जो दूसरोंको समझाकर भी स्वयं समझ जाते हैं। तथा दूसरों को जैसे आचरण करनेकी शिक्षा देते हैं वैसा ही आचरण स्वयं करते हैं। इसलिये अब विलाप करने से कोई लाभ नहीं है, कहा भी है
"सोयंताणं वि नो ताणं, कम्मबंधो उ केवलो ।
तो पंडिया नो सोयंति, जाणंता भवरूवयं ॥१॥"
यद्यपि मरे हुए के पीछे रोनेवाले मनुष्य उस मृत आत्माकी कुछ भी रक्षा नहीं कर सकते हैं केवल कर्मबन्ध ही करते हैं। વર્ણન કરવું અશકય છે. છતાં પણ હે રાજન જે પુરુષ હોય છે તેજ આવા કષ્ટને સહન કરવામાં શક્તિશાળી બને છે. વજન પાત તે પૃથ્વી જ સહન કરે છે, બીજું કોઈ નહીં. આ માટે આપ ધૈર્ય ધારણ કરો. જે પ્રકારે સમુદ્ર દુઃસહ વડવાગ્નિને સહન કરે છે તે રીતે આપે, પણ આ અસંભવનીય દુઃખ સહન કરવું જોઈએ. ધીર પુરુષે તે એજ છે કે બીજાને સમજાવીને પિતે ધર્યને ધારણ કરતા હોય છે. જે રીતે બીજાને સહનશીલ બનવાનું કહે છે એજ આચરણને પિતે આચરતા હોય છે. આમ હવે વિલાપ કરવાથી કોઈ લાભ નથી. કહ્યું છે –
"सोयं ताणं वि नो ताणं, कम्मबंधो उ केवलो ।
तो पंडिया नो सोयंति, जाणंता भवरूवयं ॥१॥ જે કે મરેલાઓની પાછળ રવાવાળા મનુષ્ય તે મૃત આત્માની જરા પણ રક્ષા કરી શકતા નથી. કેવળ કમ બંધ જ કરે છે.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२
उत्तराध्ययनसूत्रे एवं मादिवचनोपन्यासी प्रेण स्वस्थीकृतो राजा। अनन्तरं स विमः सामन्तादीन् सर्व वृत्तं निवेदयितुं कथितवान् । ब्राह्मणेन प्रेरिताः सामन्तादयः सर्व निवेदितवन्तः, अवसरोचितैर्वचनैः समासान्त्वयंश्च । ततो धैर्यमास्थाय चक्रवर्ती सगरः सकलां कालोचितक्रियामकरोत् । क्रमेण निःशीकश्चाभूत् । अनन्तरं चक्रवर्ती सगरः प्रशस्ते मुहूर्ते भगीरथनामकं जलुपुत्र राज्येऽभिषिच्य स्वयं भगवतोऽजितनाथस्य समोपे दीक्षां गृहीत्वा क्रमेण कमक्षयं कृत्वा सिद्धो जातः ।।
अन्यदा राजा भगीरथः कमप्यतिशयज्ञानवन्तमजितनाथशासनस्थं विश्वमित्रनामकं मुनि पुष्टवान्-भगवन् । मम पिता जगुः, तद्भातरश्च सर्वषष्ठिइत्यादि वचनोंद्वारा समझा बुझाकर ब्राह्मणने राजाकों स्वस्थ किया। स्वस्थ होने पर ब्राह्मणने सामन्त आदिका समस्त वृत्तान्त बतलाने के लिये कहा, तब उन लोगोंने यथावत् समस्त साठ ६० हजार पुत्रोंके मरण का वृत्तान्त राजा को सुना दिया। तथा अवसरोचित वचनोंद्वारा राजा को समझा बुझाकर धैर्य बंधाया। इसके बाद धैर्यसे समन्वित होकर चक्रवर्ती सगर ने उनकी कालोचित सकल क्रियाएँ की और धीरे २ पुत्रोंका मरण जन्य दुःख भी बिलकुल भूल गया। कुछ समय बाद सगर चक्रवर्ती ने प्रशस्त मुहूर्त में भगीरथ नामक जह के पुत्र का राज्य-अभिषेक कर भगवान् अजितनाथ के समीप जाकर जिन दिक्षा अंगीकार की और खूब तपश्चर्याकी तथा कर्मक्षय करके सिद्ध पदको प्राप्त किया।
एक दिनकी बात है कि-भगीरथ राजा ने अजित नाथके शासन
ઈત્યાદિ વચનો દ્વારા રાજાને સમજાવી બ્રાહ્મણે સ્વસ્થ કર્યા. રાજાના સ્વસ્થ બન્યાથી બ્રાહ્મણે સામત આદિને સઘળે વૃત્તાંત જણાવવાનું કહ્યું, ત્યારે તે લોકોએ બની ગયેલ સઘળા બનાવની યથાવત વિગત કહી સંભળાવી, તથા અવસરચિત વચનેથી રાજાને સમજાવીને ધૈર્ય ધારણ કરાવ્યું. આ પછી પૈર્યથી સમન્વીત બનીને ચકવતી સગર રાજાએ પોતાના એ મૃત્યુ પામેલા સાઠ હજાર પુત્રોની કાચિત સઘળી ક્રિયાઓ કરી, અને ધીરે ધીરે પુત્રોના મૃત્યુને શેક પણ વિસરી ગયા. થોડા સમય પછી ચકવતી સગર રાજાએ સારા મુહૂર્તમાં યુવરાજ જરૃના ભગિરથ નામના પુત્રનો રાજ્યાભિષેક કરીને પિતે ભગવાન અજીતનાથની પાસે જઈને જીનદીક્ષા અંગિકાર કરી, અને ખૂબ તપસ્યા કરવા માંડી. આ રીતે તપસ્યામાં એકાગ્રચિત્ત બનીને સજા વગરે કર્મક્ષય કરીને સિદ્ધપદને પ્રાપ્ત કર્યું.
એક સમયની વાત છે કે આ તરફ ભગિરથ રાજાએ અજીતનાથના શાસન
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ. १८ सगरचक्रवर्तीकथा सहस्रसंख्यकाः केन पापेन समकालमेव मरणं प्राप्ताः ? मुनिना प्रोक्तन्-राजन् ! एकदा पञ्चमहाव्रतधारिणः षटकायमतिपालनपरायणाः कक्षधृतरजोहरणाः परिधृतपात्रोपकरणाः मुखनिबद्धसदोरकमुखवस्त्रिकाः साधवो ग्रामामुग्रामं विहरमाणा एकस्मिन्ननार्यग्रामे समागताः। तद्ग्रामवासिनः षष्ठिसहस्रसंख्यकाः अनार्यास्तान् साधून हेरिकान् मन्यमाना उपद्रवन्ति स्म । तैः केषाश्चिद्रजोहरणानि दग्धानि, केषाश्चित्सदोरका मुखबद्धा मुखवत्रिका मुखादुत्तार्य दग्धाः केषाश्चिद्वर्ती विश्वमित्र नामके अतिशय ज्ञानवंत मुनिराज से पूछा-भगवन् । यह तो कहो कि मेरे पिता तथा उनके अन्य भाई साठ ६० हजार सगर के पुत्र थे सब किस पापके उदय से एक ही काल में मरणको प्राप्त हुए हैं। भगीरथ के इस प्रश्न को सुनकर ज्ञानी मुनिराज ने कहाहे राजन् सुनो हम तुमको इसका कारण बतलाते हैं वह इस प्रकार है
एक समय पांच महाव्रतों के धारी, षट्कायजीवों के प्रतिपालक, रजाहरण से सुशोभित, पात्रादिक उपकरण धारक एवं मुख पर निबद्ध सदोरकमुखवस्त्रिका संपन्न साधुसंघ ग्रामानुग्राम विहार करते हुए एक अनार्यग्राम में आ पहुँचे। उस ग्राम में अनार्यों की संख्या साठ (६०) हजार की थी। साधुओं को देखकर उन अनार्योंने उनको हेरिक (गुप्तचर) समझा। इस विचार से सबने मिलकर उनके ऊपर अनेक प्रकारके उपद्रव करना प्रारंभ किया। कितनेक मुनिराजों के रजोहरण जला दिये, कितनोकी मुख पर बंधी हुई, दोरासहित मुखवस्त्रिकाવર્તી વિશ્વામિત્ર નામના અતિશય જ્ઞાનસંપન્ન મુનિરાજને પૂછ્યું–ભગવાન! એ તે બત મારા પિતા અને તેમના બીજા ભાઈઓ સગર રાજના (૬૦) સાઠ હજાર પુત્રાએ સઘળાનું કયા પાપના ઉદયથી એક જ કાળમાં મૃત્યુ થયું છે? ભગિરથને આ પ્રશ્ન સાંભળીને જ્ઞાની મુનિરાજે કહ્યું કે હે રાજન ! સાંભળે. હું તમને એનું કારણ બતાવું છું, તે આ પ્રકારે છે–
એક સમય પાંચ મહાવ્રતના ધારક, ષટકાય જીના પ્રતિપાલક, રજોહરણથી સુશોભિત, યાત્રાદિક ઉપકરણને ધારણ કરેલા અને મુખ ઉપર નિબદ્ધ સરમુખવસ્ત્રિકા સંપન્ન સાધુ સ ઘ ગામેગમવિહાર કરતા કરતા એક અનાય ગામમાં ४६ पया. मे भाममा मनायोनी सया साB M२ (६०)नी ती. साधुએને જોઈને તે અનાએ તેમને ગુપ્તચર સમજ્યા. આવા વિચારથી સઘળાએ મળીને તેમના ઉપર અનેક પ્રકારના ઉપદ્રવ કરવાનો પ્રારંભ કર્યો. કેટલાક મુનિરાજેના રજોહરણ બાળી નાખ્યા, કેટલાકના મુખ ઉપરની દેરા સાથેની મુખવર્સિ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४
उत्तराध्ययनसूत्रे
चपात्राद्युपधिः प्रज्वालितः । परं तद्ग्रामनिवासिना केनापि कुम्भकारेण निवाfeared सात्यक्तवन्तः । तत्समये तैः सर्वैस्तत्प्रत्ययिकं निकाचितकर्मबद्धम् । एकदा तत्रत्य एकचौरोऽन्यत्रग्रामे राजभवने चौर्यं कृत्वा तत्रागतवान् । राज्ञा नियुक्तः राजपुरुषैः साधुतया प्रसिद्धं कुम्भकारम् वहिर्निष्कास्य द्वारपिधानपूर्वकं स ग्रामः प्रज्वालितः तत्पापेन ते पष्टिसहस्रसंख्यका अनार्या अग्नौ भस्मीभूताः । उत्पन्नाच विराटविषये अन्तिमग्रामे कोद्रवधान्यत्वेन (पुञ्जीभूतान कोद्रवधान्यरूपाननार्यजीवान कश्चित्करी स्वचरणेन मर्दितवान् । ततोमृतास्ते नानाविधासु ओंको मुख पर से खींचकर जला दीं, कितनोंकी वस्त्र पात्रादिक उपधि जला दी । उस ग्राम में एक कुंभार भी रहता था। जब उसने इन अनार्थीका ऐसा व्यवहार मुनियों के प्रति होते देखा तो उसने उन सब को समझा बुझाकर शांत किया, और साधुओं की रक्षा की। उस समय उन्होंने तत्सम्बन्धी कर्मों का बंध किया। एक दिन की बात है कि उनमें का कोई एक चोरने किसी गाममें जाकर राजभवन में चोरी की, इतनेमें उनके पीछे २ राजपुरुष आये। उन राजपुरुषोंने कुंभकारको सज्जन जानकर बाहर निकाल दिया और उस समस्त ग्रामको सबके घरों के दरवाजे बंद करके और उनमें उन चारों को भीतर करके जला दिया । उस पाप से वे सब के सब साठ (६०) हजार अनार्य अग्नि में भस्मसात् हो गये। मर कर फिर ये सब के सब विराटदेशमें अन्तिनामक ग्राम में कोद्रवधान्य की पर्याय से उत्पन्न हुए । कोद्रवधान्यरूप से पूंजीभूत हुए उन अनार्य जीवोंको किसी हाथीने કાએ ખેચીને માળી નાખી. કેટલાકની વજ્રપાત્ર ક્રિક ઉપધીને બાળી નાખી. એ ગામમાં એક સુશીલ કુંભાર પણ રહેતા હતા. તેણે મુનિયા તરફ આચરવામાં આવતા અનાર્યા તરફ્ના આવે વ્યવહાર જોયા ત્યારે સઘળાને સમજાવી બુઝાવીને શાંત કર્યા અને સાધુઓની રક્ષા કરી. આ સમયે એમણે એ સંબંધી ક્રમ મંધ કર્યાં. એક દિવસની વાત છે કે તેએમાંના કાઈ એક ચારેકોઈ ગામમાં જઈને રાજભવનમાં ચારી કરી. રાજાના માણસોએ ચારને પીછો પકડયા. એ ગામે રાજના સનિ પહોંચી ગયા. ગામમાં એક કુંભારને સાધુપુરુષ સમજીને તેને ગામમાંથી બહાર કાઢીને પછીથી એ ગામના સઘળા ઘરાના દરવાજા બંધ કરી દઈને એ ચારાની સાથે સઘળા ગામને આળી મૂકયું. આથી એ સઘળા સાઠ હજાર (૬૦૦૦૦) અના અગ્નિમાં ભસ્મીભૂત થઈ ગયા. મરીને એ સઘળા વિરાટ દેશમાં અંતિમ ગ્રામમાં કાદ્રવ ધાન્યની પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થયા. ધાન્ય રૂપથી પૂજીત થયેલ એ
કેદ્ર
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका अ. १८ सगरचक्रवर्तीकथा दुःखप्रचुरासु योनिषु परिभ्रम्यानन्तरभवे किंचित्पुण्यमुपार्जितवान् । तत्पुण्य प्रभावेण षष्ठिसहस्रसंख्यकास्ते सगरचक्रवतिसुतत्वेनोत्वन्नाः । अवशिष्टदुष्कर कर्मफलेन नागक्रोधाग्नौ भस्मीभूताः । सोऽपिकुम्भकार : साधुरक्षण पुण्यप्रभावेण म्वायुः क्षये मरणं सम्प्राप्य कस्मिंश्चित्सन्निवेशे धनधान्यादि समृद्ध वणिक्कुले समुत्पन्नः। तत्र दानादि सुकृतं निरन्तरं कुर्वन् साधून सेवमानो धार्मिकत्या स्थितः। ततः कालधर्ममुपागत्य स कस्यापि नरपतेः पुत्रो भूत्वा समुत्पन्नः । नत्र प्रतिपन्नराज्यभारः स शुभानुबन्धेन शुभकर्मोदयेन राज्यं परित्यज्य दीक्षां अपने पैरों तले मसल डाला। उस पर्याय से च्युत होकर फिर ये दुःख प्रचुर नाना प्रकार की योनियों में परिभ्रमण करते रहे। अनन्तर भव में इन्होंने कुछ पुण्य का संचय किया। उसके प्रभाव से ये सगरचक्रवर्तीके यहां पुत्र रूप से उत्पन्न हो गये। परंतु दुष्कर्म इनके उदय में अवशिष्ट था सो ये उसके प्रभाव से ही नागराजने भेजे हुए नागोंकी क्रोधरूपी अग्नि में इस तरह प्रज्वलित हए हैं। वह कुंभारकी जिसने पहिले उन अनार्योंको साधुओं पर उपद्रव नहीं करने के लिये समझाया था उस पुण्य बंध से अपनी आयु के क्षय होने पर मरकर किसी नगर में धनधान्यादि से समृद्ध वणिकूकूल में उत्पन्न हुआ। वहां उसने दानादिक द्वारा सुकृतका खूब संचय किया, साधुओं की अच्छी सेवा की, इस प्रकार धार्मिक वृत्ति से अपना समय निकाला। पश्चात् मरकर वह फिर किसी राजाके वहां पुत्ररूप से उत्पन्न हो गया। वहां इसने अच्छी तरह से राजकाज संभाला। शुभानुबंध वाले शुभकर्म के उदय से અનાર્ય અને કેઈ હાથીએ પિતાના પગ તળે મસળી નાખ્યા. એ પર્યાયથી ચુત થઈને પછીથી તેઓ નાના પ્રકારના દુઃખે ભેગવતા અનેક પેનીઓમાં પરિભ્રમણ કરતા રહ્યા. અનન્તર ભવમાં એમણે કાંઈક પુણ્યને સંચય કર્યો એના પ્રભાવથી તેઓ સગર ચકવતીને ત્યાં પુત્રરૂપે ઉત્પન્ન થયા. પરંતુ દુષ્કર્મ એમના ઉદયમાં અવશિષ્ટ હતાં જેથી કરીને એના પ્રભાવથી જ નાગાના ક્રોધ રૂપી અગ્નિમાં આ રીતે પ્રજવલિત બન્યા છે. એ કુંભાર કે જેણે પહેલાં એ અનાર્યોને સાધુઓ ઉપર ત્રાસ ન ગુજારવા સમજાવેલ. એ પુણ્યબંધથી પિતાનું આયુષ્ય પૂરું થતાં મરીને કેઈ નગરમાં ધનધાન્યાદિક સમૃદ્ધ વણિક કુળમાં ઉત્પન્ન થયો. ત્યાં તેણે દાનાદિક દ્વારા સુકૃત્યને ખૂબ સંચય કર્યો, સાધુઓની સારી રીતે સેવા કરી અને એ રીતે ધાર્મિક વૃત્તિથી પિતાને સમય કાઢયે. એ પછી ત્યાંથી મરીને તે કોઈ રાજાને ત્યાં પુત્રરૂપે ઉત્પન્ન થયે, ત્યાં તેણે સારી રીતે રાજકાર્ય સંભાળ્યું. શુભાનુ બંધવાળા શુભ કર્મોના ઉદયથી તે રાજકુમારે પછીથી રાજ્યને પરિત્યાગ કરી દીક્ષા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
उत्तराध्ययन सूत्रे
गृहवा शुद्धं चारित्रं परिपालयन् स्वायुः समाप्य सुरलोकं गतः । ततश्चयुतः स जह्नुसुतो भूत्वा समुत्पन्नः । हे राजन् । स एवासि त्वम् । भगीरथोऽपि मुनिवचनमार्ण संजातश्रद्धः श्रावकधर्ममङ्गीकृत्य स्वपुरीं जगाम ||३५|| ॥ इति सगरचक्रवर्तिकथालेशः ॥
तथा
मूलम् — चइता भारहं वासं, चकवेंट्टी महिडीओ । पव्र्वज्जमब्भुवगंओ, मधैवं नाम महाजंसो ॥ ३६ ॥
छाया - त्यक्त्वा भारतं वर्ष, चक्रवर्ती महर्द्धिकः । प्रवज्यामभ्युपगतः, मघवा नाम महायशाः || ३६ || टीका - 'चइत्ता' इत्यादि ।
महायशाः = महायशस्त्री महर्द्धिकः = चतुर्दशरत्ननवनिधानयुक्तो वैक्रियलब्धियुक्तो वा मघवानाम तृतीयश्चक्रवर्ती भारतवर्ष त्यक्त्वा = षट्खण्डऋद्धिं परित्यज्य प्रव्रज्यामभ्युवगतः = दीक्षां गृहीतवान् ॥ ३६ ॥
--
इसने पीछे राज्यका परित्याग कर दीक्षा अंगीकार कर ली। शुद्ध चरित्र अच्छी तरह से पालना करते हुए इसने फिर वहां से मरकर देव पर्याय पाई। वहां से चव कर अब यह जहु का पुत्र भगीरथ हुआ है ! हे राजन् वह तुम ही हो । इस प्रकार मुनिराजके वचन सुनकर भगीरथ ने उनसे श्रावक धर्म स्वीकार कर लिया और शुद्ध श्रावक बनकर वह वहां से वापिस अपने नगर को लौट आया ॥ ३५ ॥ तथा - 'चइत्ता' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( महाजसो - महायशाः) महायशस्वी - नवनिधि एवं चौदह रत्नों के अधीश्वर अथवा वैक्रीयलब्धि से युक्त (मघवं नाम चक्कवही - मघवा नाम चक्रवर्ती) मघवा नामके तृतीय चक्रवर्ती ने
અંગિકાર કરી. શુદ્ધ ચારિત્રનું સારી રીતે પાલન કરીને એ ત્યાંથી મરીને દેવ પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થયા ત્યાંથી ચ્યવીને આજે તે યુવરાજ જલ્તુના પુત્ર ભગિરથ નામથી અવતરેલ છે. હે રાજન્ ! એ તમેજ છે. આ પ્રકારનાં મુનિરાજનાં વચન સાંભળીને ભિગથે તેમની પાસે શ્રાવકધમ ના સ્વીકાર કર્યાં. અને શુદ્ધ શ્રાવક ખનીને એ ત્યાંથી પેાતાના નગરમાં પાછા ફર્યાં. ાઉપા
तथा- " चइत्ता " छत्याहि !
अन्वयार्थ - महाजसो - महायशाः महायशस्वी नवनिधि भने यौह रत्नाना अधीश्वर अथवा वैम्यि सम्धिथी युक्ति मघवं नाम चकवट्टी - मघवा नाम चक्रवर्ती भधवा नामना श्रील यवती भारहं वासं भारतं वर्षम् लरतक्षेत्रना षट् उनी
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ मघवचक्रवतीकथा
मघवचक्रवर्तिनःकथाआसीदिह भगवतो धर्मशान्तिनाथयोरन्तरे भारते वर्षे महीमण्डलनामके पुरे नरपतिनामा नृपः। स हि स्व प्रजावत्माजाः परिपालयन् सम्यग्धर्म सर्वत्र प्रसारयन कियन्ति वर्षाणि पृथिवीं पालयामास । अन्यदा तत्पुरोधानसमागतस्य विश्रुतकीर्तिनाम्नः कस्यचिन्मुनेरुपदेशात्संजातसंवेगः स नरपति नृपो राज्यं परित्यज्य दीक्षामङ्गीकृतवान् । मुनिधर्मे प्रमादरहितः स विशुद्धं चारित्रं परि( भारहं वासं-भारतं वर्षम् ) भरतक्षेत्र के षट्खंड की ऋद्धिका (चइत्तात्यत्तवा) त्यागकर (पव्वज्जमन्भुवगओ-प्रत्रज्यांअभ्युपगतः) संयम लिया।
इनकी कथा इस प्रकार है
इस भरतक्षेत्र में धर्मनाथ एवं शान्तिनाथ भगवान् के अन्तर में महीमण्डल नागके पुर में नरपति नामका एक सुप्रसिद्ध राजा था यह अपनी सन्तति के समान प्रजा की अच्छी तरह पालन पोषण करने में लगा रहा था । 'सम्यग्धर्म की छत्रच्छाया में रह कर जनता अपना हितकरे' इस विचार से यह उसके प्रचार के साधनों में कमी नहीं रखता था। धर्मका प्रचार करना एवं प्रजा का अच्छी तरह पालन करना, इन दो कार्यों में इनका समय का अधिक से जधिक भाग व्यतीत होता था। इस प्रकार पृथ्वी का शासन करते २ कितनेक वर्ष निकल गये । एक समय उस पुर के उद्यान में विश्रुतकीर्ति नामके मुनिराज पधारे। राजा धर्मश्रवण के लिये उनके समीप वहां गया। वहां उनके श्रीमुख से सम्यगधर्म का उपदेश सुनकर राजा का वैराग्यभाव जग शिद्धिन! चइत्ता-त्यत्तवा त्यास ४री पवजमभुवगओ-प्रव्रज्यामभ्युपगतः सयभने ધારણ કરેલ. એમની કથા આ પ્રકારની છે.
આ ભરતક્ષેત્રમાં ધર્મનાથ અને શાંતિનાથ ભગવાનના સમય કાળમાં મહામંડળ નામના નગરના નરપતિ નામના એક સુપ્રસિદ્ધ રાજા હતા તે રાજા પ્રજનું પાલન પિતાની સંતતિની માફક કરતા હતા. “સમ્યગધર્મની છત્રછાયામાં રહીને લેકે પિતાનું હિત કરે” આવા વિચારથી એ તેના પ્રચારના સાધનમાં કદી પણ કમીપણું આવવા દેતા નહીં ધમને પ્રચાર કરે અને પ્રજાનું સારી રીતે પાલન કરવું. આ બને કાર્યોમાં એમના સમયને વધુમાં વધુ ભાગ વ્યતીત થતું હતું. આ પ્રમાણે શાસન કરતાં કરતાં કેટલાક વર્ષો વીતી ગયાં. એક સમય એ નગરના ઉદ્યાનમાં વિશ્રત કીતિ નામના મુનિરાજ આવેલા. રાજા ધર્મશ્રવણ માટે એમની પાસે ગયા અને ત્યાં મુનિરાજના શ્રીમુખથી સમ્યધર્મને ઉપદેશ સાંભળી રાજાને વિરાગ્યભાવ
२३
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे पाल्य कालमासे कालं कृत्वा मध्यग्रैवेयके अहमिन्द्रोऽभवत् । स देवस्ततश्च्युतो भरतक्षेत्रस्य श्रावस्त्या नगयो राज्ञः समुद्रविजयस्य दृष्टचतुदेशस्वमाया भद्रा भार्यायाः कुक्षौ समुत्पन्नः। दृष्टचतुर्दशस्वप्ना राज्ञी भद्रा स्वमत्तान्तं पतिसमीपे निवेदितवती। राजा पाह-तव गर्भ चक्रवर्ती समवतीर्णः । नूनं महाभाग्यशालिनी त्वमसि । पतिवचनं निशम्य राज्ञी भद्रा प्रहृष्टा जाता। क्रमेण पुत्रं जनितवती । पितृभ्यां 'मघवा' इति नामकृतम् । स शुक्लपक्षचन्द्रवत् प्रवद्धमानः उठा । शीघ्र ही उन्होने राज्यका परित्याग कर जीनदीक्षा धारण की। मुनिधर्म में प्रमाद रहित होकर राजाने विशुद्धचरित्र का अच्छी तरह परिपालन किया। चारित्र पालते २ ही मृत्यु के अवसर में मर कर ये मध्यम ग्रैवेयक में अहमिंद्र हुए। वहांकी भवस्थिति समाप्त कर ये वहां से चव कर भरतक्षेत्रकी श्रावस्ती नगरी में राजा समुद्रविजयकी रानी भद्राकी कुक्षि में पुत्ररूप से अवतरित हुए। इनके आनेके समय रानीने चौदह स्वप्नों को देखा था। इन दृष्टखामों को इनका क्या फल हैं यह जानने के लिये रानी सुभद्राने अपने पति से कहा-तब उन्होंने प्रत्युत्तर रूप में रानी से यह कहा कि-देवि ! तुम्हारे गर्भ में चक्रवर्ती का आगमन हो चुका है इसी बातकी सूचना इन स्वप्नों से मिलती है । चक्रवर्ती जैसे पुत्र के उद्वहन करने से निश्चय से तुम बडी ही भाग्यशालिनी हो। इस प्रकार दृष्टस्वमो के फलसूचक पतिदेवके बचनां को सुनकर रानी बहुत ही हर्षितचित्त हुइ। क्रमशः गर्भ बढने लगा। जब ठीक नौमास साढेसातदिन का समय पूर्ण हो चुका तब रानीने જાગૃત થયે. આથી તેણે રાજ્યને પરિત્યાગ કરી વૈરાગ્ય ભાવે સંયમ ધારણ કર્યો. મુનિધર્મમાં પ્રમાદ રહિત થઈને રાજાએ વિશુદ્ધ ચારિત્રનું સારી રીતે પાલન કર્યું. ચારિત્રને પાળતાં પાળતાં કાલના અવસરે કોલ કરીને તે મધ્યમ વેયકમાં ગદરમિંદ થયા. ત્યાંની ભવરિથતિ સમાપ્ત કરીને ત્યાંથી ચાવીને ભારતક્ષેત્રની શ્રાવસ્તી નગરીમાં રાજા સમુદ્રવિજયની ભદ્રા નામની રાણીની બે પુત્રરૂપે અવતર્યા. એમના આગમન સમયે રાણીએ ચૌદ સ્વપ્ન જોયાં. પોતે જોયેલાં એ સ્વપ્નનું શુ. ફળ છે એ જાણવા માટે રાણી ભદ્રાએ પોતાના પતિને કહ્યું. ત્યારે તેના પ્રત્યુત્તરમાં રાજા એ રાણીને કહ્યું કે, દેવિ ! તમારા ગર્ભથી ઉત્પન્ન થનાર બાળક ચક્રવતી બનશે. આ વાતની સૂચના આ સ્વપ્નાઓથી મળે છે. ચકવતી જેવા પુત્રની માતા બનનાર તું ખૂબજ ભાગ્યશાળી છે. આ પ્રમાણે જોયેલાં સ્વપ્નનું ફળ પોતાના પતિ પાસેથી જાણીને રાણી ખૂબ જ હર્ષિત બની. પુરા નવ માસ અને સાડાસાત દિવસને સમય પૂર્ણ થયે ત્યારે રાણીએ પુત્રરત્નને જન્મ આપ્યો. માતાપિતાને
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ मघवचक्रवर्तीकथा
तब
क्रमेण यौवनं प्राप्तवान् । राज्यधुराधरणक्षमं पुत्रं विलोक्य समुद्रविजयस्तस्मिन् राज्यभारमारोप्य स्वयं परलोकहितकरीं कृतिं कुर्वाणः समाहितचित्तः क्रमेण स्वकल्याणं साधयामास । पित्राऽर्पितराज्यभारो मघवा समुत्पन्नचतुर्दशरत्नैः षट्खण्डं भरत क्षेत्रं प्रसाध्य चक्रवर्ती भूत्वा चिरकालं चक्रिश्रियं परिभुज्य धर्मघोष मुनेः सदुपदेशात्संजातवैराग्यः प्रव्रज्यां गृहीतवान् । प्रवज्यानन्तरं मघवामुनिः पुत्ररत्न को जन्म दिया। माता पिता को बडा आनंद हुआ । उसका नाम उन्होंने मघवा रक्खा । शुक्लपक्ष के चन्द्रमा की तरह मघवा के शरीरकी वृद्धि होने लगी । जब यह यौवन अवस्था में आये, समुद्रविजय राज्यका भार इनको सौंपकर स्वयं परलोक में हितविधायककार्यों की आराधना करने में सावधान बन गये । इस प्रकार समाहित चित्त बनकर समुद्रविजय ने आत्मकल्याण के मार्गकी साधना करते हुए अपना जीवनका समय व्यतीत किया । मघवा राजा ने भी पिता द्वारा प्रदत्त राज्यका अच्छा तरह पालन करते हुए उसका संचालन बडी ही योग्यता के साथ करना प्रारंभ किया । क्रमशः कालान्तर में इनको चक्रवर्ती पदके सूचक नवनिधि एवं चौदह रत्नों की प्राप्ति हुई। इन्होंने षट्खंड मंडित भरतक्षेत्र को विजितकर उसमें अपना एक छत्रराज्य स्थापित किया । इस प्रकार चक्रवर्ती के वैभव का उपभोग करते हुए इनका बहुत समय निकल गया । एक समय वहां धर्मघोष नामके मुनिराज आये। उनसे श्रुतचारित्ररूप धर्मका उपदेश सुनकर चक्रवर्ती को संसार से वैराग्य हो गया । शीघ्र ही ઘણા આનંદ થયા. એનું નામ તેમણે મઘવા રાખ્યુ. શુકલપક્ષના ચંદ્રમાની માકક મઘવાના શરીરની વૃદ્ધિ થવા લાગી. જ્યારે ને યુવાવસ્થામાં પહોંચ્યા ત્યારે સમુદ્ર વિચે રાજ્યના ભાર તેને સાંપી દઇ પેાતે પરલેાકનાં હિતાવધાયક કાર્યની આરાધના કરવામાં સાવધાન બની ગયા. આ પ્રમાણે સમાહિત ચિત્ત બનીને સમુદ્રવિજયૈ આત્મકલ્યાણના માર્ગની સાધના કરતાં કરતાં પેાતાના જીવનના સમય પુરો કર્યાં. મઘવા રાજાએ પણ પિતાએ સોંપેલા રાજ્યની સારી રીતે દેખભાળ કરવા ઉપરાંત પ્રજાને સંપૂર્ણ પણે સ ંતાષવાનું કાર્યાં કર્યું. સમય વિતતાં તેને ચક્રવતી પદ્મનાં સૂચક ચૌદ રત્નોની પ્રાપ્તિ થઈ તેણે છ ખડથી ભરેલા ભરતક્ષેત્રમાં સત્ર વિજય કરી પેાતાનું એક છત્ર રાજ્ય સ્થાપ્યું આ રીતે ચક્રવતી પદની પ્રાપ્તિ અને તેના વૈભવનો ઉપભેાગ કરતાં તેનો ઘણા સમય વીત્યા. એક વખત ત્યાં ધમ ઘેષ નામના મુનિરાજનું આગમન થતાં એમની પાસેથી શ્રુત ચારિત્રરૂપ ધમનો ઉપદેશ સાભળીને સંસારથી વરાગ્ય ઉત્પન્ન થતાં
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
१७९
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८०
उत्तराध्ययनसूत्रे श्रुतचारित्रधर्म सम्यक परिपाल्य तृतीयदेवलोके गतः। ततश्चयुतो महाविदेहे केवली भूत्वा सिद्धिगति गमिष्यति । मघवचक्रवर्तिनः सर्वमायुः पश्चलक्षवर्षाणि ।
॥ इति मघवचक्रवतीकथा ॥ तथामूलम्-सणंकुंमारो मस्सिदो, चकवट्टी महि ओ।
ए॒त्तं रंजे ठवित्ताणं, सो वि राया तवं चैरे ॥३७॥ छाया-सनत्कुमारो मनुष्येन्द्रः, चक्रवर्ती महर्दिकः ।
पुत्रं राज्ये स्थापयित्वा खलु, सोऽपि राजा तपोऽचरत् ॥३७॥ टीका-'सणंकुमारो' इत्यादि । ।
स प्रसिद्धो महर्द्धिको मनुष्येन्द्रश्चतुर्थश्चक्रवर्ती राजा सनत्कुमारोऽपि पुत्रं राज्ये स्थापयित्वा तपःचारित्रम् अचरत्-समाराधितवान् ॥३७॥ उन्होंने राज्यका परित्याग कर उन्हीं के समीप जिनदीक्षा धारण की। धर्मका परिपालन अच्छी तरह करके फिर वे चक्रवर्ती तृतीय देवलोक में गये । वहां से चवकर महाविदेह में केवली होकर सिद्धि पदको प्राप्त करेंगे। इनकी आयु पांच लाख वर्षकी थी ॥३६॥
फिर भी-'सणंकुमारो' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(सो-साउ स प्रसिद्ध (महिडिओ-महर्दिकः) महाऋद्धि संपन्न (मणुस्सिंदो-मनुष्येन्द्रः) मनुष्यों में इन्द्र जैसे चतुर्थ (चक्कवट्टीचक्रवर्ती) चक्रवर्ती (सणंकुमारोः-सनत्कुमार अपि) सनत्कुमार ने भी (पुत्तं रज्जे ठवित्ताणं-पुत्रं राज्ये स्थापयित्वा) अपने पुत्रको राज्य में स्थापित करके ( तवं चरे-तपः अचरत्) चारित्र की आराधना की। તેણે તુરત જ રાજ્યને પરિત્યાગ કરી તેમની પાસેથી દીક્ષા ધારણ કરી લીધી. ધર્મનું સારી રીતે પરિપાલન કરીને તે ચક્રવર્તી મરીને ત્રીજા દેવલોકમાં ગયા. અને ત્યાંનું આયુષ્ય પુરૂં કરી ત્યાંથી ચવીને મહાવિદેહમાં કેવળી થઈને સિદ્ધિપદને પ્રાપ્ત કર્યું. એમનું આયુષ્ય પાંચ લાખ વર્ષનું હતું. ૩૬૫
पछी -"सणंकमारो" त्यादि !
मन्वयार्थ -सो-सः से प्रसिद्ध महिडिओ-महर्दिकः महा शिद्ध सपन्न मणुस्सिदो-मनुष्येन्द्रः मनुष्योमा चन्द्र रेवा याथा चक्कचट्टी-चक्रवर्ती यवती' सणंकुमारोऽवि-सनत्कुमारोऽपि सनछुमारे ५९ पुत्तं रज्जे ठवित्ताणं-पुत्रं राज्ये स्थाप यित्वा पोताना पुत्रने रायशासननी धुरा सांपी / तवं चरे-तपःअचरत् शास्त्रिना આરાધના કરી.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका अ. १८ सनत्कुमारचक्रर्तीकथा
१८१ अथ सनत्कुमारचक्रवर्तीकथाअत्रव भारते वर्षे कुरुजाङ्गलदेशे हस्तिनापुरे धर्मशान्तिजिनयोरन्तरेऽश्वसेनारव्यस्य भूपतेदृष्ट चतुर्दशस्वप्नायाः सहदेवीनामभार्यायाः कुक्षौ चतुर्थश्चक्रवर्ती समुस्पन्नः। पूर्णे काले राज्ञी जगजनमनोहरं सर्वलक्षणलक्षितं कुमारं जनितवती । राज्ञा महता समुत्सवेन तस्य कुमारस्य सनत्कुमार इति नाम कृतम् । स हि उद्गतः कल्पवृक्ष इव क्रमेण ववृधे । तस्मिन् नगरे सूरनामा क्षत्रिय आसीत् । तत्पत्नी कालिन्दी नाम । तत्पुत्रो महेन्द्रसिंहः। स हि सनत्कुमारस्य मित्र
सनत्कुमार चक्रवर्तीकी कथा
भारतवर्ष में कुरुजांगल नामका एक देश है। उसमें हस्तिनापुर नामका एक नगर है। इसमें धर्मनाथ और कुंथुनाथ हुए हैं । इनके अन्तराल के समय में वहां अश्वसेन राजाका शासन था। उनकी रानी का नाम सहदेवी था। इसकी कुक्षि से ही सनत्कुमार चक्रवर्ती का जन्म हुआ है । जब ये सहदेवी की कुक्षि में अवतरित हुए थे, तब उसने चौदह स्वप्न देखे थे। रानीने जब सर्वलक्षण लक्षित इस जगतमनोहर पुत्रको जन्म दिया था, उस समय राजा ने इसके जन्म का बडा भारी उत्सव किया था । और नाम इसका सनत्कुमार रखा था। जिस प्रकार उगा हुआ कल्लक्ष क्रमशः खूवबढता है उसी प्रकार सनत्कुमार भी दिन प्रतिदिन क्रमशः बढने लगे। सूर नामका एक दूसरा क्षत्रिय हस्तिनापुर में रहता था। कालिन्दी नामकी इसकी स्त्रीथी। इस से सूर को एक पुत्र की प्रासि हुई थी, उसका नाम महेन्द्रसिंह था।
સનકુમાર ચકવતીની કથા–
ભારતવર્ષમાં કુરૂજાંગલ નામને એક દેશ છે, એમાં હસ્તિનાપુર નામના નગરમાં ધર્મનાથ અને કુંથુનાથ પ્રભુ થયા હતા. એમના અંતરાળના સમયમાં ત્યાં અશ્વસેન રાજાનું શાસન હતું. એમની રાણીનું નામ સહદેવી હતું. સહદેવીની કૃખે સનકુમાર ચક્રવતીના જન્મ થયો હતો. જ્યારે સનસ્કુમાર ગર્ભાવાસમાં હતા ત્યારે સહદેવીને ચૌદ સ્વપ્ન આવેલ હતા. રાણીએ જ્યારે સઘળા લક્ષણથી યુક્ત એવા પુત્રને જન્મ આપે ત્યારે રાજાએ તેના જન્મને ભારે ઠાઠમાઠથી ઉત્સવ મનાવ્યો હતો. અને એનું નામ સનકુમાર રાખ્યું. જે પ્રમાણે ઉગેલું કલ્પવૃક્ષ ક્રમશઃ ખૂબ વધે છે. આ પ્રમાણે સનકુમાર પણ દિનપ્રતિદિન ક્રમશઃ વધવા માંડયા સૂર નામનો એક બીજે ક્ષીત્રય પણ હરતનાપુરમાં રહેતે હતો. તેને કાલિન્દી નામની સ્ત્રી હતી. જેનાથી રારને એક પુત્ર પ્રાપ્તિ થયેલ હતી, જેનું નામ મહેન્દ્રસિંહ હતું કે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२
उत्तराध्ययनसूत्रे मासीत् । तेन सह सनत्कुमारः कलाचार्यसन्निधौ सकलामपि कलां लीलया गृहीतवान् । क्रमेण कुमारस्तारुण्य प्राप्तः ।
अन्यदा वसन्तसमये सनत्कुमारः स्वमित्रेण महेन्द्रसिंहेनान्यैश्च राजकुमारैः सह मकरन्दाख्य मुद्यानं क्रीडार्थ गतवान् । तत्र स राजकुमारो मित्रैः सह नानाविधां क्रीडां कृतवान् । तत्राश्चक्रोडां कर्तुं सर्वे कुमारा अश्वारूढाः स्वं स्वमश्वं खेलयन्ति । सनत्कुमारोऽपि जलधिकल्लोलनामकमश्वमारूढः । ततोऽसौ वायुवेगेनधावितुं प्रवृत्तः। सनत्कुमारो वल्गामाकृष्य तुरगं स्तोभयितुं यथा यथा प्रयतते, तथा तथा स तुरगः प्रधावति।। यह सनत्कुमार का मित्र था। मित्र के साथ २ ही सनत्कुमारने कलाचार्य के पास सकल कलाओं का अभ्यास किया। फिर वे कुमार युवान हो गये।
__एक समयकी बात है कि वसन्त के समय सनत्कुमार अपने मित्र महेन्द्रसिंह एवं अन्य राजकुमारों के साथ क्रीडा करने के लिये मकरन्द नामके उद्यान में गये हुए थे। मित्र के साथ उन्होंने विविध प्रकारकी वहां क्रीडाएं की। उन में एक अश्वक्रीडा भी थी। सब साथ के राजकुमारोंने अपने २ घोडों पर चढकर घोडों को नचाना प्रारंभ किया। सनत्कुमार भी जलधिकल्लोल नामक घोडे पर उसी समय चढा । सनत्कुमार के सवार होते ही घोडा पवनवेग से चला। जब सनत्कुमारने घोडेकी वायुके वेगके समान चाल देखी तो उसको थांगने के लिये उसने उसकी जैसे २ लगाम खेचनी प्रारंभ की कि तैसे २ वह घोडा भी अधिकाधिक वेग से आगे २ बढने लगा। इस જે સનસ્કુમારો મિત્ર હતો. મિત્રની સાથે સનસ્કુમારે કળાચાર્યની પાસે સકળ કળાઓને અભ્યાસ કર્યો. અને યુવાવસ્થાએ પહોંચ્યા.
એક સમયની વાત છે કે, વસંતઋતુના સમયે સનકુમાર પોતાના મિત્ર મહેન્દ્રસિંહની સાથે તથા અન્ય રાજકુમારોની સાથે વિવિધ પ્રકારની કીડા કરવા માટે મકરન્દ નામના ઉદ્યાનમાં ગયા હતા. મિત્રની સાથે તેણે એ ઉદ્યાનમાં વિવિધ પ્રકારની ક્રીડાઓ કરી. સાથેના રાજકુમારોએ પણ પિતપતાના ઘોડા ઉપર ચડીને ઘેડાઓને નચાવવાનું શરૂ કર્યું. સનકુમાર પણ જલધિકલેલ નામના ઘડા ઉપર સ્વાર થયેલ હતા. ઘેડો પવનવેગથી દડવા માંડે. સનકુમારે ઘડાની વાયુવેગથી ચાલવાની ચાલ જોઈને તેને રોકવા માટે લગામ ખેંચી. લગામ ખેંચતાં ઘડો વધુ વેગથી દોડવા લાગે. આ પ્રકાર તેજીથી દેડતા ઘોડાને કારણે રાજકુમારના જે સાથીઓ હતા તે સઘળા પાછળ રહી ગયા અને ઘેડો સનકુમારને લઈને એટલી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ सनत्कुमारचक्रर्तीकथा
सनत्कुमारानुयायिनोऽश्वारूढाः । सर्वे कुमाराः पृष्ठतः स्थिताः । स तुरगः सनत्कुमारमादायादृश्यतां गतः । ज्ञातत्तान्तो राजाश्वसेनः कुमारमन्वेषयितुं तदुरगपदचिह्नमनुसृत्य गन्तुं प्रवृत्तः । अस्मिनवसरे प्रचण्डो वायुर्वातुं प्रवृत्तः । तुरगपदचिह्नानि वायुनाऽपनीतानि । निरुपायो भूत्वा तत्पिताऽश्वसेनः सपरिवारः प्रत्यावृत्तः। अस्मिन्नवसरे महेन्द्रसिंहोऽश्वसेनभूपतिं प्रणिपातपुरस्सरं पाह-देव ! देवादिदं सर्वमनिष्टमापतितम् । तथाप्यहं मित्रमन्विष्य तेन सहैव भवच्चरणे समागमिष्यामि। इत्थं राजानं समाश्वास्य दृढं बलसम्पन्नं सैन्यं गृहीत्वा धीरो तेजी में सनत्कुमार के अनुयाथी जितने भी अश्वारूढ राजकुमार थे वे सब के सब उसके पीछे रह गये। घोडा सनत्कुमार को लेकर इतनी तेजी से आगे बढा कि देखते २ वह अदृश्य हो गया। जब यह खबर अश्वसेन को मिली तो वह सनत्कुमार की खोज करनेके लिये घर से चला, पर जाया कहां जाय, इसलिये अश्वसेनने घोडेके पदचिह्नो का अनुसरण करके जाना उचित समझा। ऐसा ही किया गया, परंतु ज्यों ही वह आगे बढ़ने लगा कि इतने में प्रचंड वायुवेगने घोडे के उन पदचिह्नों को भी मिटा दिया। निरुपाय होकर राजा अपने परिवार सहित वापिस घर पर लोट आया। अश्वसेन को वापिस घर पर लौटा हुआ देखकर महेन्द्रसिंहने बडे विनीतभाव से उनसे कहा-हे देव ! दैवदुर्विपाक से ही यह सब अनिष्ट हुआ है, तो भी मैं अपने मित्र की खोज करूगा और उसको साथ लेकर ही आपके चरण में वापिस आकर उपस्थित होऊँगा। इस प्रकार राजाको धैर्य बंधाकर महेन्द्रसिंह बलिष्ट सैन्य को अपने साथ में लेकर सनत्कुमारकी खोजके તેજીથી આગળ વધતે ગયે કે, સાથીદારો દેખાતા પણ બંધ થઈ ગયા. જ્યારે આ ખબર અશ્વસેનને મળ્યા તે તે સનસ્કુમારની શોધ કરવા માટે બહાર નીકળ્યા પરંતુ શોધ કઈ રીતે કરવી આ વિચાર મુંજવનાર હતું. છેવટે ઘડાના પગના ચિન્હો જોઈને તે તરફ તપાસ કરવા જવાનું ઉચિત માન્યું. અને એમ જ કર્યું. પરંતુ એજ સમયે ભયંકર એ વાવંટોળ ઉઠતાં ઘોડાનાં એ પદચિન્હો પણ ભુસાઈ ગયાં. નિરૂપાય બનીને રાજા પોતાના પરિવાર સહિત ઘેર પાછા ફર્યા. અશ્વસેનને ઘેર પાછા ફરેલા જોઈને મહેન્દ્રસિંહે ઘણાજ વિનયભાવથી તેમને કહ્યું- હે દેવ ! દૈવ વિપાકથીજ આ સઘળો અનિષ્ઠ થયેલ છે. તે પણ હું મારા મિત્રની શેધ કરીશ. અને તેને સાથે લઈને આપના ચરણમાં પાછો ઉપસ્થિત થઈશ આ પ્રકારનું રાજાને ધય બંધાવી મહેન્દ્રસિંહ સન્યને પિતાની સાથે લઈ સનસ્કુમારની શોધ કરવા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे महेन्द्रसिंहो महारण्यं प्रविवेश। तत्र महारण्ये सर्वे सैनिकाः कुमारमन्विष्य प्रत्यावृत्ताः । महेन्द्रसिंहस्तु सज्जितधनुनिकुञ्जेषु पर्वतकन्दरासु गिरिनिर्झरिणीतटेषु च सनत्कुमारं समन्वेषयन् परिभ्रमति । ततोऽकस्माद् बन्दिवाचं श्रुतवान।
"कुरुवंशावतंसश्री, अश्वसेननृपात्मज ! । सनत्कुमार ! सौभाग्य !, जितमार ! चिरंजय ॥१॥ जय अश्वसेन नभस्तल-मृगाङ्ग! कुरुभवनलग्नस्तम्भ !।
जय त्रिभुवननाथ ! सनत्कुमार। जय लब्धमाहात्म्य ! ॥२॥ लिये घर से निकला । खोजते २ वह उसी जंगल में जा पहुंचा कि जहा से पहिले समस्त सैनिक जन कुमार की तलाश कर वापिस लौट आये थे। और उसके साथके सैनिक भी इसका साथ नहीं दे रहे थे। अपने धनुष का सज्जित करके एकाकि महेन्द्रसिंहने वहां के निकुंजों में, पर्वतकी कन्दराओं में, गिरिनदियों के तटों पर अपने मित्र सनत्कुमारकी गवेषणा करनी प्रारंभ कर दी। वह जब यहां से वहां उसकीखोज में घूम फिर रहा था तो अकस्मात् उसके कानों में भनक पडी, उसने सुना
“कुरुवंशावतंसश्री-अश्वसेननृपात्मज ! । सनत्कुमार ! सौभाग्य ! जितमार! चिरंजय! ॥१॥ जय अश्वसेन-नभस्तल-मृगाङ्ग! कुरुभवनलग्नस्तंभ।
जय त्रिभुवननाथ ! सनत्कुमार ! जय लब्धमाहात्म्य ॥२॥"
हे कुरुवंश के भूषण श्री अश्वसेन राजाके सुपुत्र सनत्कुमार ! નીકળી પડે. શોધખોળ કરતાં કરતાં તે એ જંગલમાં જઈ પહોંચ્યું કે, જ્યાં અગાઉ રાજકુમારની શોધ કરવા માટે સનિકે જઈ આવ્યા હતા. જંગલ ખૂબજ અટપટું હોવાથી તેની સાથેના સૈનીકેની હિંમત પણ આગળ વધવામાં ચાલતી ન હતી. છેવટે મહેન્દ્રસિંહ એકલે પોતાના ધનુષ્યને સુસજજીત કરીને આગળ વચ્ચે ભારે કષ્ટ સાથે તે ગિરીકંદરાઓમાં, ઘાડા જંગલમાં, નદીઓના તટમાં, રખડતે રખડતે પિતાના મિત્રની શોધ કરતા હતા. જયારે આ પ્રમાણે રાજકુમારની શોધમાં ભટકી રહ્યો હતો ત્યારે અચાનક તેના કાને ઉપર અવાજ અથડાય તેણે સાંભળ્યું–
"कुरुवंशावसंतश्री, अश्वसेननृपात्मज । सनत्कुमार ! सौभाग्य ! जितमार चिरंजय ॥१॥ जय अश्वसेन-नभस्तल-मृगाङ्क ! कुरुभवनलग्नस्तंभ! जय त्रिभुवननाथ ! सनत्कुमार ! जय लब्धमाहात्म्य ॥२॥ હે કુરુવંશના આભૂષણ શ્રી અગ્નિસેન રાજાના સુપુત્ર સનકુમાર હે સૌભાગ્ય
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ सनत्कुमारचक्रवर्तीकथा
१८५
-
इतिवचनं श्रुतवान् । ततो महेन्द्रसिंहो निश्चितवान् अत्रैव सनत्कुमारोऽस्तीति । अथ प्रमुदितमना महेन्द्रसिंहोऽतित्वरया समागत्य सनत्कुमारस्य चरणयोर्निपतितः । हर्षाश्रुपूरितनयनः सनत्कुमारोपि महेन्द्रसिंहं समुत्थाप्य गाढमालिलिङ्ग । ततो विद्याधरानीते सुखासने तौ समुपविष्टौ । विद्याधरास्तत्समीपे समुपविष्टाः । अय सनत्कुमारो महेन्द्रसिंहमब्रवीत् मित्र ! मम वृत्तान्तः कथं भवता ज्ञातः ? | हे सौभाग्यशाली हे जितेन्द्रिय ! आपकी जय हो ! हे अश्वसेनरूपी आकाशमण्डलके चन्द्र ! हे कुरुवंशरूपी भवन में लगे हुए स्तम्भ ! हे त्रिभुवननाथ सनत्कुमार आपकी जय हो। हे पूर्वभवके वैरी देवको जीतकर जयलक्ष्मी को पाये हुए है सनत्कुमार ! आपकी जय हो ।
इस प्रकार सनत्कुमारनी स्तुतिकारक वचनों को सुनकर महेन्द्र सिंहने निश्चित किया कि अवश्य सनत्कुमार यहीं पर है । उसको बडा हर्ष हुआ । वह शीघ्र ही प्रसन्नचित्त होकर वहां से आगे बढा । देखा सनत्कुमार बैठा है। जल्दी उसके पास पहुँचकर महेन्द्रसिंह ने अपना मस्तक उनके चरणों पर रख दिया । महेन्द्र का अवलोकन करते ही सनत्कुमार के भी नयन जलाई हो गये। दोनो हाथों से पकडकर सनत्कुमारने अपने मित्रको उठाया और उसका गाढ आलिङ्गन किया । पश्चात् विद्याधरों के लाये हुए सिंहासन पर दोनों बैठ गये । विद्याघर भी इन्हीं के पास बैठ रहे। फिर सनत्कुमारने महेन्द्रसिंह से कहाहे मित्र ! आपको यह कैसे पता पड़ा कि मैं यहां पर हूँ ।
શાળા હું જીતેન્દ્રિય આપનો જય થાવ હે અશ્વસેન રૂપી આકાશ મડલના ચંદ્ર હે કુરૂવંશરૂપી ભવનમાં લાગેલા સ્તંભ હું ત્રિભુવનનાથ સનત્કુમાર આપના જય થાવ હે પૂભવના વૈરી દેવને જીતી તે જયલક્ષ્મીને મેળવેલા હૈ. સનત્કુમાર આપના જય થાવ.
આ પ્રમાણે સનત્કેમ રનાં સ્તુતિકર વયનાને સાંભળીને મહેન્દ્રસિંહે નિશ્ચય કર્યાં કે, અવશ્ય સનત્કુમાર અહીયાં છે. આથી તેને ઘણેાજ હુ થયે અને તે પ્રસન્નચિત્ત થઈને ઉતાવળે ત્યાંથી આગળ વધ્યા. જોયું તે સનકુમાર બેઠેલ છે. જલદીથી તેની પાસે પહેચીને મહેન્દ્રસિંહે માતાનું મસ્તક એના ચરણે ઉપર રાખી દીધું. મહેન્દ્રને જોતાંજ સનત્કુમારના નયનામાં પણ જળબિંદુ આવી ગયાં. તેને બન્ને હાથેથી પકડીને ઉભેા કર્યાં અને ગાઢ આલિંગન આપ્યું, પછી વિદ્યાધરાએ લાવેલા સિંહાસન ઉપર અને બેઠા. વિદ્યાધર પણ એમની પાસે ત્યાં બેઠા. પછી સનત્કુમારે મહેન્દ્રસિહને કહ્યું કે, હે મિત્ર ! તમને એ કયાંથી ખબર પડી કે, હું અહિં આ સ્થળે છુ?
२४
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सूत्रे
अथैवं पृष्टो महेन्द्रसिंहः कुमारं माह- कुमार ! अश्वकृतापहरणात्प्रभृति स्ववृत्तान्तं प्रथमं निवेदय ?, महेन्द्रसिंहवचनं निशम्य सनत्कुमारो बकुलमतीं स्वचरित्रं कथयितुमादिश्य स्वयं शयितुं गतः । बकुलमती च सनत्कुमारस्य सर्व वृत्तान्तं स्वविद्याबलेन कथयितुं प्रवृत्ता । सा प्राह - भो महेन्द्रसिंह ! - तदानों सुष्मासु पश्यत्सु तुरङ्ग आर्यपुत्रमादाय वनं प्रविष्टः । वने धावतोऽश्वस्यैकाहोरात्र व्यतीतः । द्वितीय दिवसेऽपि तथैव प्रधावतस्तस्य मध्याह्नकालः समुपस्थितः । क्षुधापिपासाकुलितं स्थितं तं तुरङ्गमं दृष्ट्वा कुमारस्ततोऽवतीर्णः । अश्वोऽपि मृतः ।
१८६
महेन्द्रसिंहने प्रत्युत्तरमें सनत्कुमार से कहा-कुमार । पहिले आप ही यह बतलाईये कि जब घोडा आपको हरण कर यहां तक ले आया तब कौन २ सी घटनाएँ आपके साथ घटी। महेन्द्रकी बात सुनकर सनत्कुमारने अपने पास बैठी हुई बकुलमती से कहा कि बकुलमती । इनको हमारा तुम सब वृत्तान्त कह सुनाओ । मुझे इस समय निद्रा आ रही है अतः मैं आराम करने के लिये जाता हूं। ऐसा कहकर वह बकुलमतीको वृत्तान्त सुनानेका आदेश देकर सोनेके लिये चला गया । बकुलमतीने अपनी विद्याके बल से सनत्कुमार से संबंध रखनेवाले सब वृत्तान्त को जानकर इस प्रकार कहना प्रारंभ किया ।
महेन्द्रसिंह ! आप लोगोंके देखते २ जब वह घोडा आर्यपुत्रको लेकर वनमें प्रविष्ट हो गया तब भी उसका दौडना शांत नहीं हुआ इसी तरह एक दिन और एक रात दौड़ता रहा। दूसरा दिन जब प्रारंभ हुआ तब भी वह मध्याह्नकाल तक इसी तरह दौड़ता रहा ।
મહેન્દ્રસિંહે પ્રત્યુત્તરમાં કહ્યું કે, કુમાર ! પહેલા આપ જ બતાવો કે જ્યારે ઘોડા આપને અહી સુધી ખેંચી લાવ્યે. ત્યારે કેવી કેવી મુશ્કેલીએ આપને સહન કરવી પડી. મહેન્દ્રની વાત સાંભળીને રાજકુમાર્ સનકુમારે પેાતાની પાસે બેઠેલી બકુલમતિને કહ્યું કે, અકુલમતિ! આને મારૂં સઘળુ વૃત્તાંત કહી સંભળાવા. અને આ સમય નિદ્રા આવી રહી છે તેથી હું આરામ કરવા માટે જાઉં છું. આ પ્રમાણે કહી બકુલમતિને વૃત્તાંત સંભળાવવાની આદેશ આપીને સુવા માટે સનકુમાર ચાલી ગયા. અકુલમતિએ પાતાની વિદ્યાના બળથી સનત્કુમારથી સંબંધ राजवा વાળા સઘળાં વૃત્તાંતને જાણીને આ પ્રકારે કહેવાનો પ્રારંભ કર્યો.
મહેન્દ્રસિંહ ! આપ લેાકેાના જોતાં જોતાં જ્યારે તે ઘોડા આ પુત્રને લઇને વનમાં ચાલી નીકળેલા ત્યારે વનમાં પ્રવેશ્યા પછી પણ તેનુ દોડવાનું શાંત ન થયુ આવી રીતે એક દિવસ અને એક રાત સતત એ ઘોડા દોડતા રહ્યો. બીજા દિવસના મધ્યાહ્ન કાળ સુધી પણ તેણે પેાતાનુ દોડવાનું ચાલુ રાખેલુ આખરે તે ભૂખ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ सनत्कुमारचक्रवर्तीकथा कुमारः प्रचलितः । स पिपासा कुलो भूत्वा शीतले तरुलते समुपाविशत् । अत्रावसरे आर्यपुत्रपुण्यप्रभावेण तदृक्षवासी यक्षः विमलैः शीतलजलैरायपुत्रमभ्यपिञ्चत् । आर्यपुत्रो यक्षोपनीतं जलं पीत्वा स्वस्थतामुपगतस्तं पृष्टवान्हे उपकारक । कथय कस्त्वम् ? कुतश्च त्वया जलमानीतम् ? स माह-अहमस्मि यक्षोऽसिताक्षनामा एतद्वक्षवासी। हे कृतिन् । तव कृते मया मानसरोवराजलमानीतम् । एवं तेन प्रोक्त आर्यपुत्रः प्राह-हे मित्र ! मानसे मज्जनं विना जब वह दौडते २ क्षुधा एवं पिपासा से आकुलित होकर खडा हो गया, तब कुमार उस से नीचे उतर गये। घोडा उसी समय मर गया। कुमार भी वहां से चल दिये। कुमार उस समय पिपासा से आकुलित हो रहे थे अतः वे किसी शीतल वृक्षके नीचे आकर बैठ गये। इतने में उस वृक्ष पर रहनेवाले किसी एक यक्षने आर्यपुत्र के पुण्यप्रभाव से प्रेरित होकर इनका विमल शीतलजल से अभिषेक किया तथा इनको शीतल जल भी पिलाया। पश्चात् जब आर्यपुत्र स्वस्थ हुए, तब उन्होंने उस यक्ष से पूछा-हे उपकारक ! कहो तुम कोन हो? कहांसे जल लाये हो? कुमार से उसने कहा-मैं इस वृक्ष पर रहनेवाला एक यक्ष हूं, मेरा नाम असिताक्ष है। हे कृतिन् ! आपके लिये मैं यह जल मानसरोवर से लाया हूं। जब इस तरह यक्षने कहा-तब कुमारने फिर उस से कहा-हे मित्र ! तुमने मुझे अभिषिक्त किया सो ठीक-परंतु जबतक मैं स्वयं मानसरोवर અને તરસથી વ્યાકુળ બની ગયે. ત્યારે ઉભો રહી ગયે. કુમાર તેના ઉપરથી નીચે ઉતરી પડયા અને ઘોડે એ પછી તુરતજ ભૂખ તરસની વ્યાકુળતાને લઈને પડીને મરી ગયો. કુમારે તે સમયે ત્યાંથી ચાલવા માંડયું તેને ભૂખ અને તરસ સતાવી રહેલ હતી આથી તે ચાલતાં ચાલતાં એક શીતળ વૃક્ષની છાયા તળે જઈને બેસી ગયા. આ સમયે તે વૃક્ષ ઉપર રહેવાવાળા એક યક્ષે આર્યપુત્રના પુણ્ય પ્રભાવથી પ્રેરીત બની તેનો વિમલ શીતળ જળથી અભિષેક કર્યો અને પાણી પણ પાયું. પછી જ્યારે આર્યપુત્ર સ્વસ્થ બન્યા ત્યારે તેણે તે યક્ષને કહ્યું કે, હે ઉપકારક ! કહો તમે કોણ છો અને આ પાણી કયાંથી લાવ્યા ? કુમારને તેણે કહ્યું કે, હું આ વૃક્ષ ઉપર રહેવાવાળો યક્ષ છું અને મારું નામ અસિતાક્ષ છે. હે પુછ્યુંશાળી ! આપના માટે આ નિર્મળ પાણી હું માનસરોવરમાંથી લાવ્યો છું. યક્ષની આ વાત સાંભળીને કુમારે તેને ફરીથી કહ્યું કે, હે મિત્ર તમે મને અભિષિક્ત સિંચિત કર્યો તે ઠીક, પરંતુ હું પોતે જ્યાં સુધી માન સરોવરમાં સ્નાન ન કરૂં ત્યાં સુધી
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८८
उत्तराध्ययनसूत्रे मम तापो न शममेष्यति । ततो यक्षस्तं मानसे नीतवान् । स तत्र स्नात्वाऽपगतलमो यावज्जलानिंगन्तुमिच्छति, तावदेव स यक्ष:-'मम पूर्वजन्मशत्रुरयम्' इति स्वोपयोगेन विज्ञाय क्रोधारुणलोचनस्तदुपरिवृक्षं निपातितवान् । आर्यपुत्रोऽपि स्त्रोपरि समापतन्तं वृक्षं करतलाघातेन निवारितवान् । ततोऽसौ यक्षोधूलि. पुजैश्चतुर्दिग्विभागं पूरयित्वा ज्वलज्वालाकरालमुखान् विमुक्ताट्टहासान् पिशाचान् विकुर्वितवान् । आर्यपुत्रो भयावहा यक्षमायां विलोक्यापि निर्भीत एव तस्थौ। तता यक्ष आयपुत्र नागाशवेधनातिस्म । परन्तु नागा यथाजीणरज्जुबंधन में स्नान नहीं करूँगा-तबतक मेरा ताप शांत नहीं हो सकेगा। कुमार की बात सुनते ही यक्ष ने उनको मानसरोवर पर पहुंचा दिया । कुमारने वहां जाकर स्नान किया। उससे उनका ताप शांत हो गया। वे उस सरोवर से बाहर निकलने वाले ही थे कि इतने में यक्ष के अन में विचार आया कि यह तो मेरा पूर्वभव का वैरी है। बदला लेने का यह अच्छा मौका है। ऐसा अपने उपयोग से विचारकर उसने कुमार के ऊपर क्रोध से अरुण नेत्र होकर एक वृक्ष उखाडकर पटक दिया। कुमारने जब वृक्षको अपने ऊपर गिरते हए देखा तो शीघ्र ही रसको दोनों हाथों से बीच ही में थाम लिया। पश्चात् यक्षने धूलिपुंज से चारों दिशाओं को धूसरित करते हुए ज्वलज्ज्वाला जैसे कराल मुखवाले तथा भयंकर अट्टहास करनेवाले ऐसे पिशाचों को अपनी चिक्रिया के प्रभाव से निर्मितकर दिखलाया। उस समय भी आर्यपुत्र ? उस भयावह यक्षमाया को देखकर निर्भय ही बने रहे। यक्षने पीछे से आर्यपुत्र को नागपाशों से जकड दिया परंतु हाथी जैसे जीर्ण મા તાપ શાંત થઈ શકશે નહીં. કુમારની વાત સાંભળીને યક્ષ તેને માનસરેવર ઉપર લઈ ગયા. કુમારે ત્યાં પહોંચીને સ્નાન કર્યું જેથી તેનામાં સ્વસ્થતા આવી ગઈ. સ્નાનથી નિવૃત્ત થઈ તે સરોવરમાંથી બહાર નિકળવાની તૈયારીમાં હતા. એ વખતે યક્ષના મનમાં વિચાર આવ્યો કે, આ તો મારે પૂર્વભવનો વેરી છે, જેથી બદલે લેવાનો આ ખરેખરો સમય છે. એ પોતાના મનમાં વિચાર કરી તેણે કુમારની સામે લાલ આંખ કરીને એક વૃક્ષ ઉખાડીને ફેંકયું. કુમારે જ્યારે પિતાના ઉપર વૃક્ષને પડતાં જોયું તે તેણે બન્ને હાથ લાંબા કરીને તેને અદ્ધર જ ઝીલી લીધું. આ જોઈ યક્ષે ચારે દિશાઓને ધૂળના ગેટેગોટાથી ભરી દઇને આગના ભડકા જેવું કરાળમુખ ધરાવતા તથા ભયંકર અટ્ટહાસ્ય કરવાવાળા એવા પિશાચેને પિતાની વૈક્રિયશક્તિના પ્રભાવથી ઉત્પન્ન કરી બતાવ્યા. આ સમયે પણ આર્યપુત્ર એ માયાવી માયાથી ન ડગતાં નિર્ભયતાથી ઉભા રહ્યા. આ પછી યક્ષે આયપુત્રને નાગપાશથી બાંધી લીધા. પરંતુ હાથી જે પ્રમાણે જુના દોરડાઓને તોડીને ફેંકી
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ सनत्कुमारचक्रर्तीकथा
सबोटयति, तथैव त्रोटितवानार्य पुत्रोऽपि नागपाशान् । अनन्तरं यक्षः कराघतिरार्यपुत्रस्योरस्य ताडयत् । आर्यपुत्रोऽपि मुष्टिमुद्यम्य तं यक्षमताडयत् । ताडितो यक्षो लोहमुद्गरेणार्यपुत्रमताडयत् । ततः आर्यपुत्रश्चन्दनतरुमुन्मूल्य तत्प्रहारेण यक्षं निपातितवान् । अथ कियत् कालानन्तरं स्वस्थतामुपगतो यक्षो विशालं गिरिमुत्थाप्य आर्यपुत्रस्योपरिक्षिप्तवान् । तेन गिरिप्रहारेणार्यपुत्रः समाहतः ततः कियत्कालानन्तरं लब्धसंज्ञ आर्यपुत्रस्तेन यक्षेण सह बाहुयुद्धेन योद्धुं प्रवृत्तः । घातप्रतिघातैर्युध्यमानयोस्तयोर्मध्ये न कोऽपि विजयं प्राप्तवान् । ततः कुमारेण करमुद्गराहतो यक्षः प्रचण्डवाताहततरुरिव भूमौ निपतितो मृत इव दृश्यते स्म । रज्जुको तोड फेंकता है उसी तरह उन नागपाशों को आर्यपुत्र ने तोड दिया । यक्ष ने हाथके आघातों द्वारा आर्यपुत्र को ताड़ित किया, परंतु आर्यपुत्रने भी उसको खूब मुठी बांध २कर पीटा। लोहमय मुद्गरा से जब यक्षने इनको मारना प्रारंभ किया तो इनने भी चंदन का वृक्ष उखाडकर उसके ऊपर फेंक दिया। उसके ऊपर गिरते ही वह घाम से नीचे गिर पडा । कुछ काल बाद जब यक्ष सचेत हुआ तो उसने आर्य पुत्र के ऊपर एक विशाल पर्वत उठाकर फेंका, इससे ये दबे जैसे हो गये । पहाड के प्रहार से इनको चोट पहुंची, परंतु स्वस्थ होते ही कुछ कालबाद इन दोनोंका बाहुयुद्ध होना प्रारंभ हुवा । लडते २ जब विजय किसी को नहीं मिला कोई भी हारने में नहीं आया तब कुमार ने हाथ में पकडे हुए मुद्गर से इनको ऐसा मारा कि जिस प्रकार आंधी के वेग से वृक्ष जमीन पर गिर पडता हैं, उसी तरह वह यक्ष गिर पडा और अध मरा हो गया। जब इस प्रकाદે તે તેવી રીતે એ નાગપાશને આ પુત્રે તોડી નાખ્યાં. યક્ષે આ પુત્ર ઉપર હાથથી જુલમ ગુજારવા શરૂ કર્યાં પરંતુ આ પુત્ર પણ તેનો એવાજ સજ્જડ સામનો કર્યા કે જેથી ઉલટ યક્ષનેજ સહન કરવુ પડયુ. તે પછી લેાઢાની ગદાના પ્રહારા તેણે રાજકુમાર ઉપર કરવા માંડયા. જેથી રાજકુમારે પણ એક ચંદન વૃક્ષને ઉખાડીને યક્ષના ઉપર ફેંકયુ.. એ ચત્તુન વૃક્ષના આઘાતથી યક્ષ નીચે પટકાઇ પડયા. ઘેાડા વખત અચેતન હાલતમાં તે જમીન ઉપર પડી રહ્યો આ પછી સચેત બન્યાં અને તેણે
આ પુત્ર ઉપર એક પર્વત ઉપાડીતે ફેંકયો. આ પર્યંતના ભાર તળે તે થોડા દબાયા અને થાડી ચાટ પહોંચી. પરંતુ સ્વસ્થ થઈને પછીથી અને આથમાથી કરવા લાગ્યા. લડતાં લડતાં જ્યારે બન્ને સમાનતાએજ રહ્યા. કાઇ હાર્યું નહીં. ત્યારે કુમારના હાથમાં એક લેાઢાનુ મુગળ (ગઠ્ઠા) આવી જતાં એનાથી યક્ષને એવા માર્યા કે, ભયંકર આંધીના વેગથી જેમ વૃક્ષ ઉખડીતે પડી જાય છે તેવી રીતે તે ચક્ષ પડી ગયે। અને અધમુવા બની ગયે।. જ્યારે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सूत्रे
तदनन्तरमुच्चैराक्रन्दन् यक्षस्ततो निर्गतो न भूयोऽपि दृष्टः । युद्धकौतुकदिदृक्षया नभस्तलसमागतैर्देवैर्विद्याधरैः पुष्टष्टिः कृता, प्रशंसितश्च कुमारः ।
१९०
ततः प्रचलितोऽसौ कुमारः प्रियसंगमानाम्नीं विद्याधरनगरीं गतः । तत्र भानुवेगनाम्ना विद्याधरेण स्वकन्या तस्मै प्रदत्ता । ततः प्रचलितोऽसौ कुमारः कियद दूरं गत्वा पर्वतशिखरे मणिमयस्तम्भप्रतिष्ठितं सुधाधवलं सप्तभूमं दिव्यं प्रासादं दृष्टवान् । तं दृष्ट्वा किमेतत् - इति चिन्तयन् आर्यपुत्रस्तद्भवनसमीपं गतः । तत्र गतः स कस्याश्चिस्त्रिया रोदनशब्दं भवनात्समागच्छन्तमाकर्ण्य भवनमध्ये प्रविष्टः । एकामेकां भूमिकामारुह्य क्रमेण भवनस्य सप्तमभूमिकां गतः । तत्ररकी यक्षकी स्थिति हो गई तब वह यक्ष कुछ समय बाद वहां से उठकर रोता हुआ चला गया और फिर दिखलाई नहीं पडा ।
आर्यपुत्र के ऊपर इस विजय से प्रसन्न होकर पहिले से ही युद्ध को देखनेकी अभिलाषा से उपस्थित हुए देवो ने एवं विद्याधरों ने मिलकर मनमानी पुष्पदृष्टि की और कुमार की खूब प्रशंशा भी की । वहां से विजय लेकर फिर कुमारने प्रियसंगम नाम की विद्याधर नगरी में प्रवेश किया। वहां पहुंचते ही कुमार को भानुवेग नामक किसी विद्याधर ने अपनी कन्यादी । वहां से कुमार फिर चल दिये सो कुछ दूर जाकर इन्होंने पर्वतशिखर पर मणिमय स्तंभों से प्रतिष्ठित तथा सुधा से धवलित हुए सप्तभूमिवाले एक दिव्यप्रासाद को देखा। उसने देखकर ये "यह क्या है" ऐसा विचार कर उसके पास पहुँचे तो वहां इनके कानमें किसी स्त्रीके रोनेकी आवाज पडी जो उस मकान के भीतर से आ रही थी। आवाज के कानमें पडते ही उस मकान के भीतर घुस गये। वहाँ पहुंचकर ये क्रम २ चढकर अन्तिम
આ પ્રકારની ચક્ષની સ્થિતિ થઈ ગઈ ત્યારે તે યક્ષ થાડા સમય પછી ત્યાંથી ઉઠીને રાતા રાતા ચાલતા થઈ ગયા અને પછી પાછા ઢંખાયા નહીં,
આ પુત્રના આ વિજયથી પ્રસન્ન થઈ અગાઉથીજ યુદ્ધને જોવાની અભિલાષાથી ઉપસ્થિત થયેલા દેવાએ અને વિદ્યાધરાએ માળીને એમના ઉપર પુષ્પવૃષ્ટિ કરી અને પ્રશ'સા કરી. ત્યાંથી વિજય મેળવીને કુમાર પ્રિયસંગમ નામની વિદ્યાધરનગરીમાં ગયા. ત્યાં પહેાંચતાંજ કુમારને ભાનુવેગ નામના વિદ્યાધરે પેાતાની કન્યા અર્પણ કરી. ત્યાંથી કુમાર ચાલી નીકળ્યા અને ઘેાડે દૂર જઈને તેઓએ પર્વત શિખર ઉપર મણીમયસ્ત ંભાથી શાભતા અને સુધાથી દૈદિપ્યમાન એવા સાતમાળવાળા એક દિવ્ય ભવનને જોયું. એને જોઇને તે “આ શું છે ?” એવા વિચાર કરીને તેની પાસે પહોંચ્ય તે ત્યાં એક સ્ત્રીના રૂદનનો અવાજ તેના કાને અથડાયા કે જે ઉપરોક્ત ભવનની અ'દરથી આવી રહેલ હતા અવાજ પાતાના કાને અથડાતા જ કુમાર ઘણી ઉતા
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ सनत्कुमारचक्रर्तीकथा
१९१
जगत्त्रयजनोत्कृष्टां ! कुरुवंशनभोरवे ! | सनत्कुमार ! भर्त्तात्वं भूयाज्जन्मान्तरेऽपि मे ||
इति विलपन्तीं नयनानन्दकरी कांचित्कन्यां ददर्श । तां दृष्ट्वाऽऽर्य पुत्रोऽचिन्तयत् - एषा का ? या मां स्मरति ? इति विचिन्त्य करुणस्वरेण विलपन्तीमधोमुखीं तां कन्यां प्राह-भद्रे । त्वं काऽसि । कश्च तत्र सनत्कारेण सह संम्बंन्धः ? तं वारं वारं स्मरन्ती त्वं केन दुःखेन रोदिषि ? एत्रमार्यपुत्रेण पृष्टा सा सुखासनदानेन कुमारं सत्कृत्य सुस्मिता विस्मिता चैवं वदति-कुमार । साकेतपुरेशस्य सुराष्ट्रराजस्य चन्द्रकलानाम भार्यायाः सकाशाद् गृहीतजन्मा सुनन्दनामंजिल पर जा पहुंचे। वहां उन्होंने एक विलक्षण बात देखी, वह यह थी कि वहां एक कोई नयनानन्दकारी कन्या इस प्रकार विलाप करती हुई कह रही थी कि "हे तीनलोक में उत्कृष्ट । कुरुवंश के सूर्य ! सनत्कुमार ! जन्मान्तर में तुम मेरे पति होओ” इस स्थिति को देखकर मारने मनमें विचार किया कि यह कौन है जो मुझे स्मरण कर रही है । इस तरह सोच विचार कर कुमार करुणस्वर से विलाप करती हुइ तथा अधोमुखस्थित उस कन्या के पास जाकर कहने लगाभद्रे ! तुम कौन हो ? तथा सनत्कुमार के साथ तुम्हारा क्या संबंध है। और क्यों उसको बारबार याद करके तुम किस दुःख से पीडित होकर रो रही हो ? | जय कुमारने उस कन्या से इस प्रकार पूछा तो बडी विस्मित हुई और एकदम उठकर उसने कुमारको बैठने के लिये आसन दिया। हँसकर पश्चात् वह कुमार से कहने लगी-कुमार । मेरा नाम सुनन्दा है । मैं साकेतपुर के अधिपति सुराष्ट्रराज की चन्द्रकला વળથી એ ભુવનની અંદર જઇ પહેચ્યા અને એક પછી એક મજલા ચઢીને છેલ્લા મજલા ઉપર જઈ પહાંચ્યા. ત્યાં તેમણે એક વિલક્ષણ ઘટના જોઈ. તે એ હતી કે, ત્યાં એક સુંદર એવી કન્યા વિલાપ કરતાં કરતાં ખેલતી હતી કે, “હું ત્રણ લેાકમાં ઉત્કૃષ્ટ કુશના સૂર્ય સનત્કુમાર જન્માંતરમાં તમે મારા પતિ ખનો” આ સ્થિતિને જોઈને કુમારે મનમાં વિચાર કર્યો કે, આ કાણુ છે કે, જે મારૂ સ્મરણ કરી રહેલ છે ? આ પ્રકારે વિચારીને કુમાર કરૂણ દરથી વિલાપ કરતી એ કન્યાની પાસે જઈને કહેવા લાગ્યા કે, હું ભદ્રે ! તમા કાણુ છે, અને સનકુમારની સાથે તમારું શું સંબંધ છે, તમે કયા દુ:ખથી પીડિત થઈને તેને વારવાર યાદ કરીને રાઇ રહેલ છે ? કુમારે જ્યારે એ કન્યાને આ પ્રમાણે પૂછ્યું તે તે ખૂબજ વિસ્મય પામી અને એકદમ ઉભી થઈ ગઈ અને કુમારને બેસવા માટે આસન આપ્યું. હસીને પછીથી તે તેને કહેવા લાગી. હે કુમાર ! મારૂ' નામ સુનદ્રા છે. હું... સાકેતપુરના અધિપતિ સુરાષ્ટ્ર રાજની ચંદ્રકળા નામની
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९२
उत्तराध्ययनसूत्रे नामाहमस्मि । बाल्यात्प्रभृति मातापित्रोरहमासं नयनानन्दकरी। क्रमेण सकलाः कलाः कलयित्वाऽहं युवावस्थामारूढा । तदा ममानुरूपो वरः कः स्यादिति चिन्तयन् मम पिता राज्ञां चित्राण्यानाय्य मां दर्शयामास । परन्तु मम मनस्तेषु नाभ्यनन्दत् किंशुकपुष्पेषु भ्रमरीव । अन्यदा नैमित्तिकेन मम पितुः समीपे कथितम् अस्या भर्ता सनत्कुमारो भविष्यति । मया सनत्कुमारो मनसा पतितः ।
एकदा रात्रौ स्वशय्यायां शयिताऽहं प्रातरुत्थायात्मानमेतद्भवनगतमपश्यम् । पश्चाच ज्ञातं यत्कोऽपि विद्याधरो मामपहृत्य स्वविद्ययानिर्मितेऽरिमनामकी भार्या से उत्पन्न हुई हूं। बाल्यकाल से ही मैं अपने मातापिताके नयनों को आनंददायिनी रही हूं। उन्होंने मुझे प्रत्येक कला
ओं में निपुण बना दिया है। यहांतक कि कलाओं को सीखते २ ही मैं जुवान हुई हूँ। उन्होंने अब मुझे इस अवस्था में देखा तो मेरे परिणयनकी उनको बडी भारी चिन्ता लग गई-"इसका पति कौन बने” इस विचार से वे मुझे राजाओं के चित्रपट मँगवा २ कर दिखाने लगे। परन्तु जिस प्रकार शुष्क पुष्पो में भमरीका चित्त नहीं रमता है उसी प्रकार मेरा चित्त भी उनमें संतुष्ट नहीं हुआ। एक दिनकी बात है कि किसी नैमित्तिकने मेरे पिता के पास जाकर ऐसा कहा कि'इसका भर्ता सनत्कुमार होगा'। मैंने भी इस प्रकार बात सुनकर सनत्कुमार को अपना पति उसी दिन से बना लिया है।
एक दिन रात्रि में अपनी शय्या पर सोई हुई मैंने प्रातः उठकर अपने आपको इस भवन में पाया। अपनी स्थितिको देखकर मैं પત્નીથી ઉત્પન્ન થયેલ છું. બાલ્યકાળથી હું મારા માતાપિતાના નયનને હર્ષિત બનાવતી રહી છું. તેઓએ મને પ્રત્યેક કળાઓમાં નિપુણ બનાવેલ છે. ત્યાં સુધી કે, કળાઓને શીખતાં શીખતાંજ હું યુવાન બની ગઈ. તેઓએ જ્યારે મને આ અવસ્થામાં જઈ એટલે મારાં લગ્ન માટે તેમને ભારે ચિંતા થવા લાગી. “આને પતિ કોણ બનશે !” આ વિચારથી તેઓ મને રાજાઓની છબીઓ મંગાવીને બતાવવા લાગ્યા. પરંતુ જે પ્રમાણે સુકા ફૂલમાં ભમરીનું ચિત્ત લાગતું નથી, એ પ્રમાણે મારૂં ચિત્ત પણ એ છબી જોતાં સંતુષ્ટ ન થયું. એક દિવસની વાત છે કે, કેઈ જોશીએ મારા પિતાની પાસે આવીને એવું કહ્યું કે, “તમારી પુત્રીને પતિ સનસ્કુમાર થશે” મેં પણ તેની એ વાત સાંભળીને એજ સમયથી સનકુમારને મારા હૃદયના દેવ તરીકે સ્થાપિત કરેલ છે.
એક દિવસ રાત્રે હું મારા શયનભૂવનમાં સૂતેલી હતી. સવારના ઉઠીને જોઉં છું તે આ ભવનમાં હું આવી પડેલી હોવાનું જણાયું. મારી આ સ્થિતિ જોઈને
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ. १८ सनत्कुमारचक्रवर्तीकथा
१९३ भवने विनिक्षिप्य क्वाऽपि गतः। असहायाऽहं तं कुमारं स्मारं स्मारं रोदिमि । हे कुमार ! बालानामबलानां दुखितानां च रोदनमेव बलम् । एवं सुनन्दनाया वचनं श्रुत्वाऽऽर्यपुत्रः प्राह-अये यस्य कृते त्वं रोदिषि स तवाग्रे तिष्ठति । अहमेव सनत्कुमारोऽस्मि ।।
तदा अशनिवेगनाम्नो विद्याधरस्य पुत्रो वज्रवेग नामकः क्रुधा समुपस्थितः। स हि तत्क्षण एव आर्यपुत्रं हस्तेनोत्थाय्य आकाशे प्रक्षिप्तवान । सुनन्दना चेमां घटनां विलोक्यार्यपुत्रानिष्टशङ्कया रुदती मूच्छिता सती भूमौ निपतिता। विद्याधरप्रक्षिप्तआर्यपुत्रोऽपि भूमौ पतितः समुत्थाय वज्रनिभया समझ गई कि किसी विद्याधरने अपनी विद्या के बल से मेरा अपहरण किया है और बनावटी इस घरमें मुझे छिपाकर रखा है। और स्वयं न मालूम कहां चला गया है। सो असहाय बनी हुई मैं अब कुमारको याद कर २ के रो रही हूँ। क्यों कि “बालानां रोदनं बलम्" बालाओं एवं दुःखित अबलाओंका बल एक रोना ही है।
इस प्रकार सुनन्दा के वचन सुनकर सनत्कुमारने कहा-अरे तू जिसके लिये रो रही है वह व्यक्ति तेरे आगे खडा हुआ है। मेरा ही नाम सनत्कुमार है। इतने में ही अशनिवेग विद्याधर का पुत्र वज्रवेग क्रोध से भरा हुआ वहां आ पहुँचा। उसने उसी समय सनकुमार को हाथ से पकडकर आकाशमें उछाल दिया। सुनंदाने जब सनत्कुमारको पकडकर उछालते हुए देखा तो वह इस घटना से अनिप्टकी आशंका करने लगी और रोती २ वह मूञ्छित भी हो गई, હું સમજી ગઈ કે, કઈ વિદ્યારે પિતાની વિદ્યાના બળથી મારું અપહરણ કરેલ છે, અને પિતે પિતાની વિદ્યાના જોરથી બનાવેલા આ ભવનમાં મને રાખેલ છે. અને પોતે ન માલુમ કયાં ચાલી ગયેલ છે. આથી અસહાય બનેલ એવી હું शुभारने या ४ी शन ४ २ . भ?, "बालानां रोदनं बलम्" मायामो અને દુઃખિત અબળાઓનું એક માત્ર બળ રૂદન જ છે.
આ પ્રકારનાં સુનંદાનાં વચનોને સાંભળીને સનસ્કુમારે કહ્યું–તું જેના માટે રેઈ રહેલ છે તે વ્યક્તિ તારી સામેજ ઉભેલ છે, મારું નામ જ સનકુમાર છે. આ સમયે અશનિવેગ વિદ્યાધરનો પુત્ર વજીવેગ ક્રોધથી ભરપૂર છે ત્યાં આવી પહે અને તેણે તે સમયે સનકુમારને પકડીને હાથથી આકાશ તરફ ઉછાળી દીધ. સુનંદાએ સનકુમારને પકડીને ઉછાળતાં જોયો ત્યારે તે આઘાતનાથી અનિષ્ટની આશંકા કરવા લાગી અને રોતાં રેતાં તે મૂછિત બની ગઈ અને એક તરફ પછ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे मुट्या विद्याधरपुत्रोरसि समताडयत। आयपुत्रमुष्टिघातेन शोणितमुद्वमन् स विद्याधरो भूमौ निपतितो मृतश्च । अक्षतांङ्ग आर्यपुत्रः सुनन्दायाः समीपे समागत्य मधुरबचनैः समाश्वास्य विद्याधरमरणेन निर्भयां तां सर्व स्ववृत्तान्तं निवे. दितवान् ! आर्यपुत्रश्च तां गान्धर्वेण विधिना परिगीतवान् ! सा हि आर्यपुत्रस्प स्त्रीरत्नं भविष्यति । ततः किश्चित्कालान्तरं वजवेगविद्याधरस्प भगिनी सन्ध्यावली तत्र समुपागता । सा हि भ्रातरं निहतं दृष्ट्राऽऽपुत्रं प्रति कोपाविष्टमानसा जाता। परन्तु नैमित्तिकवचनं स्मृत्वा सा तस्य समीपमागत्य सविनयमिदमुवाचतथा एक और जमीन पर गिर पडी। सनत्कुमार ज्यों ही आकाश से जमीन ऊपर गिरे त्यों ही उन्होंने वज्रतुल्य अपनी मुष्टि द्वारा विद्याघरकी छाती में एक भयंकर मुक्का मारा-जिस से ताडित होकर वह खूनकी उल्टियां करने लगा। खूनका वमन करते २ वह मर भी गया। सनत्कुमार को कोई भी चोट नहीं आई। मुस्कराते हुए वह सकुशल सुनंदाके पास आये और मधुर वचनों से उस से बोले-तुम चिन्ता मत करो। धैर्य धरो-वह दुष्ट विद्यधर मर गया है । अब भय करनेकी कोई बात नहीं है। इस प्रकार समझाबुझाकर उसको फिर अपना समस्त वृत्तान्त भी सुना दिया। तथा उसके साथ गांधर्व विधि से विवाह भी कर लिया। यही सुनंदा सनत्कुमार चक्रवर्तीका स्त्रीरत्न बनेगी।
कुछ समय बाद वहां पर वज्रवेग विद्याधरकी बहिन जिसका नाम संध्यावली था आगई। अपने भाईको मरा हुआ देखकर वह
आर्यपुत्र के प्रति कुपित चित्त तो हुई, परन्तु नैमित्तिक के वचनकी ડાઈ પડી. સનકુમાર જ્યાં આકાશ તરફથી જમીન ઉપર પડ્યા અને પડતાંની સાથેજ ઉઠીને તેણે વિદ્યાધરની છાતીમાં એક વાતુલ્ય મુકકો લાવ્યો. સનતકુમારના હાથનો વાતુલ્ય મુક્કો પોતાની છાતીમાં પડતાં એ વિદ્યાધર દુઃખથી પિડાવા લાગ્યો અને લોહીની ઉલટીઓના ભારે વાહનથી તેનું ત્યાંજ મૃત્યુ નીપજયું. સનકુમારને કયાંય જરા સરખી પણ ચોટ ન લાગી. હસતાં હસતાં તે સુખરૂપ સુનંદાની પાસે ગયા અને મધુર વચનોથી બેલવા લાગ્યા. “તમે ચિંતા ન કરે, ઘર્ય ધરે, એ દુષ્ટ વિદ્યાધર મરી ગયેલ છે. હવે કઈ રીતે ગભરાવાની જરૂર નથી.” આ પ્રમાણે રાજકુમારી સુનંદાને સમજાવીને તેણે પછી તેને પોતાનું સઘળું વૃત્તાંત પણ સંભળાવી દીધું. અને તેની સાથે ગાંધર્વવિધિથી વિવાહ પણ કરી લીધું. આથી સુનંદા સનમાર ચક્રવતીની પત્ની બની ગઈ
થોડા સમય બાદ ત્યાં વજીવેગ વિદ્યાધરની બહેન છે, જેનું નામ સંધ્યાવલિ હતું તે ત્યાં આવી અને પોતાના ભાઈને મરેલે જોઈને તે આર્યપુત્ર તરફ ક્રોધાય
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ सनत्कुमारचक्रवर्तीकथा
कुमार ! नैमित केनाहमादिष्टा यस्तव भ्रातृघातकः स एव तक पतिर्भविष्यति, अतोभवान् मां पत्नीत्वेनाङ्गीकर्तुमर्हति । सुनन्दनानुमत्या तया सह लग्नं कृतवान !
१९५
अत्रान्तरे मम भ्रातरो हरिश्चन्द्रचन्द्रसेनाभिधानौ आर्यपुत्रसमीपमागत्य कवचं रथं च समर्प्य सविनयमिदमुक्तवन्तौ कुमार | चन्द्रवेगभानुवेगविद्याधरं राजयोः पुत्र हरिश्चन्द्रचन्द्रसेनाभिघांनावावाम् । ताभ्यां भवदर्थे गथः कवचं च प्रेषितम् । गृह्णातु भवानेतद्द्द्वयम् । अस्मत्पितरौ च सेनयाँ सह भवत् साहाय्यं कर्त्तु त्वरितमेवागच्छतः । कुमारेण प्रोक्तम् । को मया सह योद्धमायाति यद् स्मृति आजाने से उसने आर्यपुत्र के समीप आकर बडे विनय से ऐसा कहा कि कुमार ! मुझ से नैमित्तिकने कहा है कि जो तेरे भाईका विघातक होगा वही तेरा पति होगा, इसलिये आप मुझे अपनी पत्नी बनाकर कृतार्थ करें । उसकी जब ऐसी बातें सुनंदाने सुनी तो सनकुमार को उसके साथ विवाह करनेकी उसने अनुमति दे दी। दोनो का विवाह हो गया ।
इसके बाद मेरे दो भाई आर्यपुत्रके पास आये । एकका नाम हरिश्चंद्र एवं दूसरेका नाम चन्द्रसेन था। उन्होंने आर्यपुत्र को कवच और रथ समर्पित करते हुए ऐसा कहा - कुमार ! हम दोनों चन्द्रवेग एवं भानुवेग विद्याधर के पुत्र हैं । उन लोगोंने आपके लिये ये रथ और कवच भेजे हैं। आप उनको लीजिये । वे दोनों आपकी सहायता के लिये ससैन्य त्वरित आ रहे हैं। उनकी इस बात को सुनकर कुमारने कहा- हमारे साथ युद्ध करने के लिये कौन आ रहा हैं जो માન બની પરંતુ જોશ-જોનારના વચનની સ્મૃતિ આવી જવાથી તેણે આ પુત્રની સામે આવીને ઘણા વનયથી એવું કહ્યું કે, કુમાર ! મને જોશ જોનારે કહ્યુ છે કે, જે તારા ભાઈને મારનાર હશે તેજ તારા પતિ થશે. માટે આપ મને પોતાી પત્ની બનાવીને કૃતાથ કરશ.” તેની આવી વાતા સુનંદાએ સાંભળી તે તેણે સનકુમારને તેની સાથે લગ્ન કરવાની અનુમતી આપી. અન્નેના લગ્ન થઈ ગયાં.
આ પછી મારા બે ભાઇ આ પુત્રની પાસે આવ્યા, એકનું નામ હરિશ્ચંદ અને ખીજાનું નાસ ચંદ્રસેન આ બન્ને ભાઈઓએ આ પુત્રને કવચ અને રથ સમર્પિત કરતાં કહ્યુ` કે કુમાર ! અમે બન્ને ચન્દ્રવેગ અને ભાનુવંગ વિદ્યાધરના પુત્ર છીએ, તેમણે આપના માટે કવચ અને રથ મેાકલેલ છે તેા એનો સ્વીકાર કરો.એ બન્ને આપની સહાયતા માટે સૈન્ય સહિત આ તરફ જલદીથી આવી રહ્યા છે. તેની આ વાતને સાંલળીને કુમારે કહ્યુ', મારી સાથે યુદ્ધ કરવા માટે કાણુ આવી રહ્યું છે, જેથી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे भवन्तो मम सहायतां कर्तुं प्रवृत्ताः। ताभ्यामुक्तम्-कुमार ! भवता वज्रवेगो व्यापादितः, इति वृत्तान्तं विद्याबलेनाधिगम्य तत्पिताऽशनिवेगो निनसैन्य सजीकृत्य भवती सह योद्वमागच्छति । अत एव वयं भवत्साहाय्ये समागताः । तस्मिन्नेव काले आर्यपुत्रस्य सहायतां तुं समागतौ चन्द्रवेगभानुवेगौ । सन्ध्यावल्या च भार्यपुत्राय प्रज्ञप्ति विद्या दत्ता । अत्रानन्तरेऽशनिवेगः ससैन्यः समागतः । ससैन्यचन्द्रवेगभानुवेगसहितआर्यपुत्रोऽप्यशनिवेगेन सह योद्धं युद्धभूमौ गतः। पूर्व चन्द्रवेगभानुवेगौ योद्धमुद्यतौ । चिरकालमशनिवेगेन सह आप लोग मेरी सहायता करने में उद्यमशील हो रहे हैं। तब उन दोनोंने कहा-हे कुमार ! आपने जो वज्रवेग को मारडाला है, सो इस समाचार को उसके पिता अशनिवेगने अपनी विद्याके प्रभाव से जान लिया है। अतः वह सैन्य को सजित करके आपके साथ युद्ध करनेके लिये आ रहा है। इसीलिये हमलोग आपकी सहायता करने में उद्यमशील हो रहे हैं। वे जब इस प्रकार कह रहे थे कि इतने में ही चन्द्रवेग और वायुवेग विद्याधर सनत्कुमारकी सहायता के लिये वहां पर आ पहुँचे। संध्यावलीने आर्यपुत्र के लिये उसी समय प्रज्ञप्ति नामकी विद्या दी। ससैन्य अशनिवेग भी आ पहुँचा। दोनों तरफ से युद्ध छिड गया। आर्यपुत्र ससैन्य चन्द्रवेग एवं भानुवेग से युक्त होकर उस अशनिवेग से युद्ध करनेके लिये रणाङ्गण में जा पहुंचे। सब से पहिले चन्द्रवेग एवं भानुवेगने अशनिवेग के साथ युद्ध करना प्रारंभ किया। बहुत देरतक इनका युद्ध होता रहा। अशनिवेग के सामने इनका આપ લેક મને સહાય કરવામાં ઉદ્યમશીલ બની રહ્યા છે? ત્યારે એ બન્નેએ કહ્યું કે આપે વગ વિદ્યાધરને મારી નાખેલ છે. આ સમાચારને તેના પિતા અશનીવેગે પોતાની વિદ્યાના બળથો જાણી લીધેલ છે. જેથી તે સિન્યને સજજ કરીને તમારી સામે લડવા માટે આવી રહેલ છે. આથી અમે લોકો આપને સહાય કરવામાં ઉદ્યમશીલ થઈ રહ્યા છીએ જયારે આ પ્રકારની વાતો થતી હતી એજ સમયે ચંદ્રસેન અને વાયુવેગ વિદ્યાધર પિતાની સેના સાથે સનસ્કુમારની સહાયતા માટે ત્યાં આવી પહોંચ્યા સંધ્યાવલીએ આ સમયે આર્યપુત્રને પ્રજ્ઞપ્તિ નામની વિદ્યા આપી. અશનીવેગ પણ પિતાના લશ્કર સાથે ત્યાં આવી પહોંચે સામસામે યુદ્ધનો માર રચાઈ ગયા. આર્યપુત્ર, ભાનુગ તથા ચંદ્રગની સાથે સૈન્યને લઈને અશનીવેગની સામે યુદ્ધ કરવા રણાંગણમાં જઈ પહોંચ્યા. સહુથી પહેલાં ચંદ્રગ અને ભાતુવેગે અશનીવેગની સાથે યુદ્ધ કરવાના પ્રારંભ કર્યો. ઘણે સમય તેમનું યુદ્ધ ચાલુ રહ્યું
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ सनत्कुमारचक्रवर्तीकथा युद्धमानयोस्तयोः सैन्यं परिभ्रष्टम् । तत आर्यपुत्रः स्वयमेव धनुरादायाशनिवेगेन सह योद्धं प्रवृत्तः । महापराक्रमशालिनोस्तयोरभूतपूर्व युद्धं प्रवृत्तम् । हस्तलाघवं प्रदर्शयता कुमारणाशनिवेगमैन्ये बाणदृष्टिः कृता। बागष्ट या मर्य किरणा आच्छादिताः। ततोऽशनिवेगसैन्येऽन्धकारो जातः। एनं दृष्ट्वाऽशनिवेगः आर्यपुत्रं प्रति नागात्रं प्रहितवान् । तत्पतिकाराय आर्य पुत्रेण गारुडमत्रं संधृतम् । धनुर्निगतगारुडास्त्रेण नागास्त्रं विनिहतम् । ततोऽशनिवेगेनाग्नेयमत्रं महितम् , आर्यपुत्रेण तत्पतिक वारुगास्त्रम् । पुनरशनिवेगेन वायव्यमस्त्रं पहितम् , आर्यपुत्रेण पतास्त्रप्रयोगेग तत्प्रभावः प्रतिरुद्धः। एवमार्यपुत्रेण शत्रोदिब्यान्यस्त्राणि स्वदिव्यास्त्रप्रभावेण विफली कृतानि । इत्थं स्वप्रयत्न निष्फलं सैन्य भाग गया। जब आर्यपुत्रने ऐसी हालत देखी तो वे स्वयं धनुषको लेकर अशनिवेग के साथ युद्ध करने में प्रवृत्त हो गये। अशनिवेग और आर्यपुत्र, इन दोनों का विशेष पराक्रमशाली होने से अभूतपूर्व युद्ध हुवा। हस्तलाघव दिखलाते हुए आर्यपुत्रने अशनिवेगकी सेना में बाणोंकी दृष्टि करना प्रारंभ कर दी। इतने बाणों की वर्षा आर्यपुत्रने उस समयकी कि जिससे सूर्यका बिम्ब भी ढक गया। इस से अशनिवेग की सेना में अंधकार छा गया। अशनिवेगने उसी समय आर्यपुत्रके प्रति नागास्त्र छोडा। उसके प्रतिकार के लिये आयपुत्रने भी गारुडास्त्र छोडा। फिर अशनिवेगने आग्नेय-अस्त्र, आयपुत्रने प्रतिकार के लिये वारुणास्त्र, अशनिवेगने वायव्यास्त्र, आर्यपुत्रने पर्वतास्त्र । इस प्रकार दोनों तरफ दिव्यास्त्रों से संघर्ष चलने लगा। अन्त में आर्यपुत्र के दिव्यास्त्रोंने अशनिवेगके दिव्यास्त्रों को सर्वथा અશનીવેગના જર સામે એમનું સન્ય ટકી શકયું નહીં. આર્યપુત્રે જયારે આ હાલત જોઈ તે તેઓ પિતે હાથમાં ધનુષ્ય લઈને અશનીવેગની સામે યુદ્ધ કરવા તત્પર બન્યા. અશ નીવેગ અને આર્યપુત્ર અને પરાક્ર મશાળી હેવાથી ભયંકર એવું યુદ્ધ ચાલ્યું. પોતાના હાથનું ચાતુર્ય બતાવતાં આર્યપુત્રે શનીવેગની સેના ઉપર બાણની વૃષ્ટિ કરવા માંડી. તેણે અસંખ્ય એવાં બાણેની વર્ષા કરી કે જેને લઈને સૂર્યનું બિંબ પણ હંકાઈ ગયું. આથી અશનીગની સેનામાં અંધકાર છવાઈ ગયે. અશનીવેગે એ સમયે આર્યપુત્ર તરફ નાગાસ્ત્ર છોડયું. એના પ્રતિકાર માટે આર્યપુત્રે ગરૂડાસ છોડયું. પછી અશનીવેગે અગ્નિઅસ્ત્ર છોડયું, તે આર્યપુત્રે વારૂણાસ્ત્ર છોડયું. અનીવેગે વાયવ્યાસ છોડ્યું તે કુમારે પર્વતાસ્ત્ર છેડયું. આ પ્રકારે બન્ને બાજુએથી દ્વિવ્યાથી સંગ્રામ ચાલવા લાગ્યો. અંતમાં આર્યપુત્રે પિતાના દિવ્યાસ્ત્રોથી અશનીવેગના દિવ્યાઓને સર્વથા નિષ્ફળ બનાવી દીધાં. પોતાના પ્રયત્નની
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८
उत्तराध्ययन सूत्रे
दृष्ट्वा ती क्रुद्धीनिवेगः कार्मुकमादायार्यपुत्रोपरि बाणावलि ववर्ष | आर्यपुत्रोऽपि तस्य जयाशया सह धनुर्गुणमर्देन्दुना वाणेन चिच्छेद । एवं छिन्न धनुर्गुणः सोऽशनिवेगो रोषारुणितलोचनः कृपाणमादाय आर्यपुत्रं हन्तुं स्वरथादवतीय प्राधावन् । अत्रानन्तरे आर्यपुत्रो निशितेन शरेण तद्बाहू मृणालच्छेदमिव चिच्छेद । छिन्नयोरपि वाst: कोपपरीतलोचनं स्वं प्रतिधावन्तं तं विलोक्य आर्यपुत्रो विद्यादत्तेन चक्रण तस्य शिरच्छेदितवान् । इत्थमार्यपुत्रेण हतोऽशनिवेगः । तदा सर्वे विद्याधराः 'जय जय' नादं कृतवन्तः । ततः सानन्दाभ्यां सुनन्दा निष्फल बना दिया । अपने प्रयत्नको निष्फल जाता देखकर अशनिवेगका चहेरा क्रोधकी प्रबल ज्वाला से धमधमा उठा। उसने उसी समय धनुषको हाथ में लेकर उससे बाणावली छोडना आर्यपुत्र के ऊपर प्रारंभ कर दी । आर्यपुत्रने उसी समय अर्धेन्दुबाण से उसका धनुष बीच में ही काट डाला । जब अशनिवेगने अपना धनुष कटा हुआ देखा तो क्रोध में भरकर वह आर्यपुत्रको मारने के अभिप्राय से रथ से उतर कर तलवारकी चोट उनपर करनेके लिये दौडा । इसीके बीच आर्यपुत्रने अपने तीखे बाण से उसके दोनों बाहुओं को काट दिया । बाहुओं के काटनेपर भी अशनिवेग को क्रोधाविष्ट होकर अपनी तरफ आते हुए देखा तो आर्यपुत्रने विद्याद्वारा प्रदत्त चक्र से उसका मस्तक काट दिया । इस प्रकार आर्यपुत्र द्वारा अशनिवेग का विनाश हुआ सुनकर विद्याधरों को बडी खुशी हुई। उन्होंने जयजय शब्दों से आकाशतल गुंजा दिया। आनंदित बनी हुइ सुनंदा एवं નિષ્ફળતા જોઈ તે અશનીવેગને ચહેરો ક્રોધની જવાળાથી ધમધમી ઉઠયેા. તેણે એજ સમયે ધનુષ્યને હાથમાં લઈને તેનાથી બાણેા છેડવાનુ ચાલુ કર્યું. આ પુત્રે એ સમયે અપેન્દુ બાણુથી તેનું ધનુષ્ય વચમાંથી કાપી નાખ્યુ. જ્યારે અશનીવેગે પોતાના ધનુષ્યને કપાતું જોયું તે ક્રેધમાં આવીને તે આ પુત્રને મારવાના અભિપ્રાયથી થમાંથી ઉતરીને તરવારની ચાટ લગાવવા દોડયા. આ સમયે આય પુત્રે પોતાના તીક્ષ્ણ એવા ખાણુથી તેના ખન્ને હાથેાને કાપી નાખ્યા. પેાતાની બન્ને ભુજાએ કપાઈ જવા છતાં પણ અશનીવેગને ક્રોધના આવેશમાં પેાતાની તરફ દોડયા આવતા જોયેા ત્યારે આ પુત્રે વિદ્યાદ્વારા પ્રદત્ત ચક્રથી તેનું માથું કાપી નાખ્યુ. આ પ્રકારે આ પુત્રના હાથથી અશનીવેગના વિનાશ થયા હેાવાનું જાણીને વિદ્યાધરાને ઘણીજ ખુશી થઈ, તેમણે જયજય” શબ્દોથી આકાશ અને પૃથ્વીને ગજાવી મૂકી. આન
66
59
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रिगदर्शिनी टीका अ. १८ सनत्कुमारचक्रवर्तीकथा
सन्ध्यावलिभ्यां सहित आर्यपुत्रश्चन्द्रवेगादिभिः सह वैताब्यगिरौ समागतः । तत्र सर्वे विद्याधराः संभूय तमार्यपुत्रं विद्याधरचक्रवर्तित्वे संस्थापितवन्तः।
ततोऽन्यदा मम पिता चन्द्रवेगः समागत्यार्यपुत्रमजिज्ञपत-कुमार ! अर्चिमालिनामा नैमित्तिको मामेवमुक्तवान् , सनत्कुमारो नाम भाविचतुर्थचक्रवर्ती तव शतपुत्रीणां भर्ता भविष्यति । स हि महावाहुर्मासेनात्र मानससरोवरे समागमिष्यति । असिताक्षं यक्षं पराजेष्यति । अतो हे कुमार ! अर्हति भवान् बकुलमतीप्रभृति मम सुताशतं परिणीय मां कृतार्थयितुम् । एवं मम पित्रा विज्ञप्त आर्यपुत्रोम्मान् परिणीतवान् महता महोत्सवेन। ततः प्रभृति विविधकला चतुसन्ध्यावली को साथ लेकर फिर आर्यपुत्र वहां से चंद्रवेग आदि विद्याधरों के साथ २ वैताठ्यगिरि पर आ पहुँचे। वहां सब विद्याधरांने मिलकर आर्यपुत्रको विद्याधरों के चक्रवर्तीपद पर स्थापित कर दिया।
___एक समय की बात है कि मेरे पिता चंद्रवेगने आकर आर्यपुत्र से इस प्रकार कहा-हे कुमार ! अर्चिमाली नैमित्तिकने मुझ से ऐसा कहा है कि भावि चक्रवर्ती सनत्कुमार तुम्हारी सौ पुत्रियों का पति होगा और वह महाबाहु यहां मानसरोवर पर एक महिने में आवेगा, यहां आते ही वह असिताक्ष यक्षको पराजित करेगा। इसलिये हे कुमार ! बकुलमती आदि मेरी सौ पुत्रियों को आप वरणकर मुझे कृतार्थ करने की कृपा करें। ऐसा जब मेरे पिताने आर्यपुत्र से कहा तब आर्यपुत्रने हम सब के साथ बडे उत्सवपूर्वक वैवाहिक संबंध कर દિત થયેલ સુનંદા અને સંધ્યાવલીને સાથે લઈને પછી આર્યપુત્ર ત્યાંથી ચંદ્રગ આદિ વિદ્યાધરોની સાથે વૈતાઢયગિરિ ઉપર પહોંચ્યા. ત્યાં સઘળા વિદ્યાધરોએ મળીને આર્યપુત્રને વિદ્યાધરના ચક્રવર્તી પદ ઉપર સ્થાપિત કર્યા.
એક સમયની વાત છે કે, મારા પિતા ચંદુવેગે આર્યપુત્રની પાસે જઈને કહ્યું કે, હે કુમાર! અમિલી તિષીએ મને એવું કહે છે કે, ભાવી ચક્રવર્તી સનકુમાર તમારી સો પુત્રીઓના પતિ બનશે. જ્યારે એ મહાબાહુ અહીં માનસરવર ઉપર એક મહિનામાં આવશે અને આવીને તે અસિતાક્ષ યક્ષને પરાજીત કરશે. આ કારણે હે કુમાર! બકુલમતિ આદિ મારી સે પુત્રીઓનો આપ સ્વીકાર કરી મને કૃતાર્થ કરો. આ પ્રમાણે મારા પિતાએ જ્યારે આર્યપુત્રને કહ્યું ત્યારે આર્યપુત્રે અમો સઘળી બહેનોની સાથે ઘણા જ ઉત્સાહપૂર્વક વિવાહ કર્યો. જ્યારથી અમારી સાથે આર્યપુત્રને વિવાહ થયેલ છે ત્યારથી આર્યપુત્ર વિવિધ કળાઓમાં
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सूत्रे राभिर्विद्याधरिभिः सह विहरन् विद्याधरेन्द्रसेवितचरणयुगलोऽयं सुखेनात्रास्ते । अद्य तु क्रीडाविहारमनुलक्ष्यार्यपुत्रोऽस्माभिः सहात्र क्रीडावने समागतो भाग्यवशाद्भवानपि अत्र समागतः । एवं ब्रुवत्यां बकुलमत्यां सनत्कुमारः शयनगृहान्निर्गतः । ततो महेन्द्रसिंहेन सह सपरिवारो वैताढ्यं समागतः ।
अथान्यदा प्राप्तावसरो महेन्द्रसिंहः कुमारमुवाच - कुमार ! भवद्वियोगेन भवतः पितरौ नितरां विषीदतः । अतोर्हति भवान स्वसन्दर्शनेन पित्रोर्दुःखमपनीय तौ प्रसादयितुम् । इति महेन्द्रसिंहवचो निशम्य कुमारस्तत्क्षण एवं लिया । जब से हम लोगों के साथ आर्यपुत्र का विवाह हुआ हैं तब से आर्यपुत्र विविध कलाओं में चतुर विद्याधरियों के साथ आनंदपूर्वक अपने समय को अतिवाहित कर रहे हैं । समस्त विद्याधरेन्द्र इनके चरणकमलों की सेवा में उपस्थित रहा करते हैं । आज आर्यपुत्र हम सब के साथ क्रीडा कौतुक करनेकी भावना से क्रीडावन में आये हुए 'थे कि इतने में भाग्यवश आपका भी यहीं पर समागम हो गया ।
२००
इस प्रकार महेन्द्रसिंह को जब बकुलमती - कुमार की कथा सुना रही थी कि इसी समय सनत्कुमार भी शयनगृह से बाहर निकल पडे । और महेन्द्रसिंह को साथ लेकर सपरिवार वे वैताढ्य की तरफ चल दिये । एक दिनकी बात है कि महेन्द्रसिंहने उचित समय पाकर कुमार से कहा -कुमार । आपके मातापिता आपके वियोग से अत्यंत दुःखित हो रहे हैं। इसलिये अब आप ऐसा करें कि घरपर चलकर उनसे मिललें - ताकि उनका विषाद नष्ट हो जाय, और प्रसन्नता उनके ચતુર વિદ્યાધરીએની સાથે આનંદપૂર્વક પેાતાના સમય વિતાવી રહેલ છે. સઘળા વિદ્યાધરેન્દ્ર તેમના ચરણુકમળની સેવા કરવામાં તત્પર રહે છે. આજે અમે સહ્યળાની સાથે વનક્રીડા કરવા માટે આ પુત્ર અહી આવેલ છે અને એજ સમયે ભાગ્યવશાત આપના અહીં પર સમાગમ થઈ ગયા.
આ પ્રકારે મહેન્દ્રસિ’હુને બકુલમતી સનકુમારની કથા સભળાવી રહી હતી હતી તે સમયે સનત્કુમાર પણ આરામ લઈને બહાર આવી પહોંચ્યા, અને પછી મહેન્દ્રસિ'ને સાથે લઈ સપરિવાર તે વૈતાઢયની તક્ ચાલી નીકળ્યા.
એક સમયની વાત છે કે, મહેન્દ્રસિંહે ચેાગ્ય સમય જોઈને કુમારને કહ્યું, હૈ કુમાર ! આપના માતાપિતા આપના વિરહથી દુઃખી થઈ રહ્યાં છે. આ કારણે આપ એવું કરે કે ઘેર ચાને આપ એમને મળેા કે જેનાથી એમને વિષાદ દૂર થાય અને તેમના ચિત્તમાં પ્રસન્નતા આવી જાય, મહેન્દ્રસિંહના આ પ્રકારનાં વચન
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०१
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ सनत्कुमारचक्रवर्तीकथा विमानहयगजवाहनाधारूढविद्याधरवृन्देन सह स्वप्रियाभिः सहितः समित्रा गगनमार्गेण प्रस्थितः स्वल्पेनैव कालेन हस्तिनापुरमागतः । महत्या विद्याधरऋद्धया विद्याधरपरिवारेण पत्नीभिश्च सह समागतं कुमारमालोक्य नागरिका नितरां प्रमोदमापन्नाः । कुमारस्य मातापितरौ कुमारं शिरम्याघ्राय सम्प्राप्तप्राणाविव जातौ । ततः शुभमुहूर्ते कुमारपित्राऽश्वसेनेन महता समारोहेण मह कुमारी राज्येऽभिषिक्तः। महेन्द्रसिंहश्च सेनापतिः कृतः । मातापितृभ्यां धर्मघापस्थविराणां समीपे दोक्षां गृहीत्वा स्वजन्मसाफल्यं सम्पादितम् । चित्त में आ जाय । महेन्द्रसिंह के इस प्रकार वचन सुनकर कुमार उसी क्षण वहां से विमान, हय, गज, वाहन आदि पर आरूढ हुए विद्याधरवृन्द के साथ अपनी प्रियाओं को साथ लेकर गगनमार्ग से हस्तिनापुर की और चल दिया। थोडी देर में वह हस्तिनापुर आ पहुँचा। कुमार के आते ही समस्त नागरिकों में उसकी अपार विभूति से स्त्रियों की प्राप्ति से एवं साथ में रहे हुए विद्यधारों के परिवार से अपार हर्षकी लहर दौड गई। मातापिताने कुमार के मस्तक को बडी समता से मूंघा । उस समय वे ऐसे मालूम पडे कि मानो इनमें नवीन चेतना आ गई है। शुभमुहूर्त में कुमार के पिता अश्वसेनने बडे भारी समारोह के साथ कुमार का राज्य में अभिषेक किया और उसके मित्र महेन्द्रसिंह को उसका सेनापति बनाया। बाद में मातापिता दोनोंने धर्मघोष स्थविर के पास जाकर दीक्षा धारण कर अपने मनुष्यभवको सफल बनाया। સાંભળીને કુમાર એજ સમયે ત્યાંથી વિમાન, હાથી, ઘોડા, વાહન આદિથી સજજ બનીને વિદ્યાધર વૃન્દની સાથે પિતાની પત્નીઓને સાથમાં લઈને ગગન માર્ગથી હસ્તિનાપુરની તરફ ઉપડયા. થોડા જ વખતમાં હસ્તિનાપુર પહોંચી ગયા. કુમારના આગમનથી સઘળા નગરજનોમાં હર્ષની લહેર દેડવા લાગી, એની અપાર વિભૂતિ તેમ જ સ્ત્રીઓની પ્રાપ્તિ અને સાથે આવેલા વિદ્યાધરોના પરિવારને જોઈ સહુ કેઈ વાહવાહ પિકારવા લાગ્યા. માતાપિતાએ ભારે મમતાથી કુમારને છાતી સાથે ચાંપ્યા, આથી તેમનામાં જાણે કેઈ નવીન ચેતના આવી ગયેલ હોય તે ભાસ સહુ કોઈને થવા લાગે. નગરભરમાં ઉલાસ જ ઉલ્લાસ જણાવા લાગે. નગરજનોએ ભારે ઉત્સાહ મનાવ્યા અને રાજા અશ્વસેને ભારે સમારંભની સાથે કુમારનો રાજ્યાભિષેક કર્યો. કુમારના મિત્ર મહેન્દ્રસિંહને સેનાપતિ પદે સ્થાપવામાં આવ્યા બાદમાં રાજા રાણું બનેએ ધર્મ ઘેષ મુનિની પાસે જઈ દીક્ષા ધારણ કરી અને પિતાના મનુષ્યભવને સફળ બનાવ્યું.
२९
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सूत्रे
अथ वर्द्धमानकोशवलादिसारो राजा सनत्कुमारचक्रवर्ती ईत्यादिभयनिवारणपुरस्सरं प्रजाः स्वप्रजावत्परिपालयामास । ततः सनत्कुमारचक्रर्तिभवने नवनिधिसहितानि चतुर्दशरत्नानि समुत्पन्नानि । ततः सनत्कुमारश्चक्रवर्ती चक्ररत्नप्रदर्शित मार्गेण मगध वरदामप्रभास सिन्धुखण्ड प्रपातादिक्रमेण सकलं भरतक्षेत्रं प्रसाध्य चक्रवर्तिपदं प्राप्तवान् ।
२०२
अथान्यदा सुधर्मासभायां सौधर्मेन्द्रोऽनेक देवदेवी समुपसेवितः स्वसिंहासनारूढ आसीत् । तस्मिन् समये कश्चिदीशानकल्पदेवः सौधर्मेन्द्रसमीपे समागतः । तदेहप्रभया सकलदेव देहप्रभाऽऽदित्योदये चन्द्रहादिप्रभेव निष्प्रभी कृता । स देवः सौधर्मेन्द्रं प्रणम्य स्वलोकं गतः । तस्मिन् गते तत्र स्थिता देवाः
सनत्कुमार का राज्य में अभिषेक होने पर कोष (खजाना ) एवं बल आदि समस्त खूब बढ़ने लगा । कुछ समय बाद सनत्कुमार चक्रवर्ती पद से भी अलंकृत हो गये। उन्होंने स्वचक्र परचक्र आदि के भयको हटाते हुए अपनी प्रजा का संतति के समान न्यायनीति के अनुसार पालन करना प्रारंभ किया । नवनिधि चौदह रत्नोंकी प्राप्ति भी इनको हो गई। चरत्न द्वारा प्रदर्शित मार्गके अनुसार उन्होंने भरतक्षेत्रके छह खंडो पर अपनी विजयका झंडा भी फहरा दिया ।
एक समय सुधर्मासभा में सौधर्मेन्द्र अनेक देव एवं देवियों के साथ बातचित करता हुआ अपने सिंहासन पर बैठा हुआ था । इतने में ईशानकल्प का कोई एक देव उसके पास आया, उस आये हुए देवकी देहप्रभा से उपस्थित उन देवोंकी देहप्रभा आदित्य के उदय में चन्द्रग्रह आदिकी प्रभाकी तरह फीकी पड गई । आते ही उसने सौधर्मेन्द्र को नमन किया और अपने स्थान को चल दिया ।
સનકુમારે રાયપુરા ગ્રહણ કર્યાં પછી રાજયના કાષ (ખજાના)માં તેમ જ બળ (સૈન્ય)માં સારી એવી વૃદ્ધિ થવા લાગી, અને ઘેાડા જ સમય પછી સનત્કુમાર ચક્રવર્તી પદથી અલંકૃત બની ગયા. તેમણે સ્વચક્ર અને પરચક્રના ભયને દૂર કરી સઘળા પ્રજાજનાનું ન્યાયનીતિ અનુસાર પાલન કરવાના પ્રારંભ કરી દીધા, નવિધિ ચોદ રત્નાની પ્રાપ્તિ પણ તેને થઇ ગઇ. ચક્રરત્ન દ્વારા પ્રદર્શિત માર્ગ અનુસાર તેમણે ભરતક્ષેત્રના છએ ખડા ઉપર પેાતાના વિજયધ્વજ ફરકાવી દીધા.
એક સમય સુધમાંસભામાં સૌધમેન્દ્ર અનેક દેવ અને દેવીઓની સાથે વાતચીત કરતાં પેાતાના સિંહાસન ઉપર બેઠેલ હતા એટલામાં ઇશાન કલ્પના કોઈ એક દેવ તેમની પાસે આવ્યા. એ આવેલા દેવની દેવપ્રભાથી ત્યાં બેઠેલા દેવાની દેહપ્રભા સૂર્યના પ્રકાશથી ચદ્ર તારા વગેરે જેમ ઝાંખા પડી જાય તેવી દેખાવા લાગી. ત્યાં આવતાં જ તેમણે સૌધમેન્દ્રને નમન કર્યું અને પેાતાના સ્થાન ઉપર ચાલ્યા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ. १८ सनत्कुमारचक्रवर्तीकथा
२०३ सौधर्मेन्द्र पृष्टवन्तः-स्वामिन् ! केन कारणेनास्य देवस्य-देहप्रभेदृशी जाता ? शक्रः पाह-भो देवाः ! अनेन पूर्वभवेऽ वण्डमाचामाम्लतपः कृतम् । तत्मभावादस्य देवस्यैवं समुत्कृष्टा देहप्रभाऽस्ति । देवैः पुनरिन्द्रः पृष्टः-कश्चिदस्ति देहप्रभयेतदेवसदृशः । इन्द्रेणोक्तम् अस्ति हस्तिनापुरे कुरुवंशीयः सनत्कुमारनामा चक्रवर्ती । स हि स्वदेहप्रभया सर्वानपि देवानतिशेते। इदं सक्रवचनमश्रद्दधानौ विजयवैजयन्तनामानौ देवौ ब्राह्मणवेपं कृत्वा हस्तिनापुरमायातौ। तयोविशिष्टं तेजो दृष्ट्वा विशिष्टौ कावप्येताविति निश्चित्य प्रतिहारिभिर्भूपभवनं प्रवेशिता उसके जाते ही बैठे हुए उन देवोंने सौधर्मेन्द्र से पूछा-स्वामिन् ! किस प्रकार से इस देवकी देहप्रभा इतनी उद्दीप्त थी। शक्रने प्रत्युत्तर रूप में कहा-हे देवो! इसने पूर्वभव में अखण्ड आचाम्लबत का आराधन किया है। उसीके प्रभाव से ही इसके देहकी इतनी विशिष्ट दीप्ति हुई है। देवोंने पुनः इन्द्र से पूछा-क्या ऐसी उत्कृष्ट देहप्रभावाला और भी कोई है ? जो इसकी समानता कर सके । इन्द्रने कहा हां है-हस्तिनापुर में कुरुवंशोद्भव सनत्कुमार चक्रवर्ती ऐसा है। वह अपनी देहप्रभा से समस्त देवोंकी देहप्रभाको फीका करता है। इस प्रकारके कहे गये इन्द्रके वचनो पर विश्वास नहीं करनेवाले विजय वैजयंत नामक दो देवोंने ब्राह्मणका वेष लेकर सनत्कुमारकी देहप्रभाको निरीक्षण करनेका विचार किया। वे उस वेषमें हस्तिनापुरमें आये। उन ब्राह्मण देवोंकी विशिष्ट तेजस्विता देखकर 'ये कोई विशिष्ट व्यक्ति हैं' ऐसा विचार कर प्रतिहारजनोंने उनको चक्रवर्ती के ગયા. તેમના જવા પછી ત્યાં બેઠેલા દેવોએ સૌધર્મેન્દ્રને પૂછ્યું, સ્વામિન! કયા કારણથી એ આવેલા દેવની દેહપ્રભા એટલી ઉજજવળ હતી? સૌધર્મેન્દ્ર પ્રત્યુત્તરમાં કહ્યું કે, હે દેવ તેણે પૂર્વભવમાં અખંડ આચાર્લીવ્રતનું આરાધન કરેલ છે. તેના પ્રભાવથી જ એના દેહની આ કાતિ થયેલ છે. દેએ ફરીથી ઈન્દ્રને પૂછયું, શું આવી ઉત્કૃષ્ટ દેહપ્રભાવાળા બીજા પણ કઈ છે? જે એમની સમાનતા કરી શકે ? ઇન્દ્ર કહ્યું, હા છે. હસ્તિનાપુરમાં કુરુવંશમાં જન્મેલ સનકુમાર ચક્રવત એવા છે, તે પોતાની દેહપ્રભાથી સમસ્ત દેવોની દેહપ્રભાને ફિક્કી પાડે છે. આ પ્રણાણે ઇન્દ્ર કહેલ વાત ઉપર વિશ્વાસ ન કરવાવાળા બે દે વિજય અને વિજયંતે બ્રાહ્મણને વેશ લઈને સનકુમારની દેહપ્રભાનું નિરીક્ષણ કરવાનો વિચાર કર્યો. તેઓ બ્રાહ્મણને વેશ લઈ હસ્તિનાપુર આવ્યા. આ બ્રાહ્મણની વિશિષ્ટ તેજસ્વીતા જોઈને “આ કઈ વિશિષ્ટ વ્યક્તિ છે” આ વિચાર કરી પ્રતિહારોએ તેમને ચક્રવર્તીના મહે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
उत्तराध्ययनसूत्रे तौ राज्ञः समीपं गतौ। तत्र ताभ्यां तैलमभ्यङ्गयन् राजा दृष्टः । शक्रवर्णितरूपादपि सातिशयं रूपं विभ्राणं राजानं दृष्ट्वा तौ नितरां विस्मयमागतौ। तो दष्ट्वा राजा प्रावाच-किमर्थं भवतोरागमनं मम गृहे जातमिति कथयतां भवन्तो ? धृतब्राह्मणरूपाभ्यां देवाभ्यामुक्तम्-राजन् ! तब सौन्दर्य त्रिभुवनेऽपि गीयते। अतस्त्वत्सौन्दर्य द्रष्टु कामावावामत्रागतो। तयोर्वचनमाकर्ण्य रूपगवितेन राज्ञा प्रोक्तम्-ब्राह्मणौ ! सम्पति किं भवद्भ्यां मम रूपं दृष्टम् । स्तोकं कालं प्रतीक्षेतां यावदहं विभूषितशरीरः सभामण्डपे समागच्छामि। राज्ञो वचनं निशम्य 'एवंमस्तु' इन्युक्त्वा तौ द्विजो राजनिर्दिष्ट स्थाने राजानं प्रतीक्षमाणौ स्थिती । इतश्च महल में प्रविष्ट कराया और राजाके पास भी उनको पहुँचा दिया। राजाके पास पहुँचकर उन दोनोने उस समय राजाको तेलका मर्दन करते हुए देखा। इन्द्रने चक्रवर्ती के रूपकी जैसी प्रशंसा कीथी उस से भी कहीं अधिक चक्रवर्ती के रूपका निरीक्षण कर ये दोनों देव अधिक विस्मित हुए। देखकर चक्रवर्तीने उन से कहा-कहिये आप लोगोंका यहां तक आगमन किस निमित्त से हुआ है। उन ब्राह्मण वेषधारी देवोंने चक्रवर्ती से कहा-राजन् ! आपका सौन्दर्य सुना है त्रिभुवन में सर्वश्रेष्ट है अतः उसको ही देखने की इच्छा से हमलोग यहां आये हैं। उनके इस वचनको सुनकर रूप से गर्वित हुए चक्रवर्तीने उनसे कहा-ब्राह्मणों ! इस समय मेरा क्या रूप है जिसको आप देख रहे हैं। उस समय देखना जब कि मैं विभूषित शरीर होकर सभामंडप में जाऊँ । चक्रवर्ती के वचन सुनकर "एवमस्तु” कह कर वे दोनों ब्राह्मण राजनिर्दिष्ट स्थान में बुलानेकी प्रतीक्षा करते લમાં પ્રવેશ કરાવ્યો અને ચક્રવર્તીની પાસે પહોંચાડયા. રાજાની પાસે પહોંચીને એ દેવોએ તે સમયે રાજાને તેલનું મર્દન કરતાં જોયાં. ઈન્દ્ર ચક્રવર્તી રૂપની જે પ્રશંસા કરેલ હતી તેથી પણ વધારે રૂપરાશીને જોઈને બન્ને દેવો વિસ્મય થયા. તેમને જોઈને ચક્રવતીએ પૂછયું, કહોઆપનું આગમન ક્યા કારણે થયું છે? બ્રાહ્મણ વેશધારી એ દેવોએ ચકવર્તીને કહ્યું, હે રાજન ! આપના સૌંદર્ય વિશે અમે સાંભળ્યું છે કે ત્રિભુવનમાં તે સર્વશ્રેષ્ઠ છે. જેથી તેને જોવાની ઈચ્છાથી અમે અહીંયા આવેલ છીએ. તેમના આ વચન સાંભળીને રૂપથી ગર્વિત થયેલ ચક્રવતીએ તેમને કહ્યું-બ્રાહ્મણે ! આ સમય મારૂં શું રૂપ છે કે જેને આપ જોઈ રહ્યા છે ? મારૂં રૂપ એ સમયે જેવું કે જે સમયે હું વિભૂષિત શરીરવાળા બનીને સભાभ७५i M. यवती' पयन सामजीन 'एवमस्तु' डीन ते अन्न ग्राम રાજનિર્દિષ્ટ સ્થાનમાં બોલાવવાની પ્રતીક્ષા કરતા જઈને બેસી ગયા, રાજાએ સવિધિ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रिदर्शिनी टीका अ. १८ सनत्कुमारचक्रवर्तीकथा
२०५
राजाऽपि सविधिस्नानमकरोत् । स्नानानन्तरं सर्वमङ्गमाभूषणैराभूषयत् । एवं विभूषितशरीरा राजा सभायामागत्य सिंहासने समुपविष्टः । ततः प्रतिहारिणा स चक्रवर्ती द्विजावाकारयत् । द्विजावपि सभायामागत्य राज्ञो रूपं दृष्ट्वाऽतीव विषण्णौ पोचतु:- अहो ! मनुष्याणां रूपलावण्ययौवनानि क्षणदृष्टनष्टानि भवन्ति । तयोरेवं वचनमाकर्ण्य चक्रवर्तिना प्रोक्तम्- भीः ! किमेवं भवन्तौ मम शरीर निन्दतः ? ताभ्यामुक्तम् - राजन् ! देवानां रूपयौवनलावण्यानि प्रथमवयसः प्रभृति षण्मासशेषायुर्यावद् भवन्ति । यावज्जीवं न हीयन्ते । त्वछरीरे त्वाश्वर्यं दृश्यते । हुए जाकर बैठ गये । इस तरफ राजाने सविधिस्नान किया और उसके बाद समस्त आभूषण पहिरे । सब प्रकार से सुसज्जित होकर पश्चात् वह सभा में आकर सिंहासन पर विराजमान हो गये, बाद में राजाने प्रतिहार से कहा कि उन आये हुए दोनों ब्राह्मणों को बुलाओ । प्रतिहारने उनको बुलाया । वे सभा में आये । सिंहासन पर बैठे हुए राजाको देखा। देखते ही नाक भौं सिकोड़कर उन्होंने कहा - अहो ! मनुष्यों का रूपलावण्य एवं यौवन क्षणभर में देखते २ ही विनष्ट हो जाता हैं । उनके इस प्रकार खेद खिन्न हुए चित्त से कहे गये वचनों को सुनकर चक्रवर्तीने उनसे कहा- कहो, क्या बात है क्यों तुम लोग मेरे शरीरकी निंदा कर रहे हो । उन्होंने चक्रवर्तीके वचनों के प्रत्युउत्तर में कहा राजन् । देवोंका रूप यौवन एवं लावण्य प्रथम अवस्था से लेकर छहमासकी अवशिष्ट आयुके पहिले २ तक स्थिर रहता है वह यावज्जीव हीयमान नहीं है । परन्तु आपका यह शरीर ऐसा नहीं है ।
સ્નાન કર્યું અને ત્યારપછી સઘળાં આભૂષણેા પહેર્યા. સંપૂર્ણ પણે સુસજ્જત બનીને પછીથી તે રાજસભામાં આવી સ`હાસન ઉપર બેસી ગયા. એ પછી તેણે પ્રતિહારને આવેલા તે બન્ને બ્રાહ્મણેાને ખેલાવી લાવવા જણાવ્યું. પ્રતિહારે અનેને મેલાવ્યા તેથી તેએ સામે આવ્યા. અને સિંહાસન ઉપર બેઠેલા રાજાને તેમણે જોયા. જોતાંજ નાક અને માઢું બગાડતાં તેમણે કહ્યુ, અહા મનુષ્યનુ રૂપ, લાવણ્ય અને યૌવન ક્ષણભરમાં જોતજોતામાં વિનિષ્ટ થઈ જાય છે. તેમના આ પ્રકારનાં ખેખિન્ન રીતે કહેવામાં આવેલા વચનાને સાંભળીને ચક્રવતી એ તેમને કહ્યું, કહે શું વાત છે, શ માટે તમે લેાકા મારા શરીરની આ પ્રકારે નિદા કરી રહ્યા છે ? તેમણે ચક વી ના વચનાના પ્રત્યુત્તરમાં કહ્યું, રાજન ! વેનું રૂપ યૌવન અને લાવણ્ય પ્રથમ અવસ્થાથી લઈને ભ૭મિડુનાની છેલ્લી ઘડીએ પહેલાં એકસરખું રહે છે. તે યાવત
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
उत्तराध्ययन सूत्रे
ras रूपलावण्यादीनि किंचित्क्षणपूर्वमासीत्तदधुना विनष्टम् । राज्ञा मोक्तम्कथं भवद्भ्यां ज्ञातम् ? ताभ्यां मोक्तम्- धूत्कृत्य दृश्यताम् । भूपेन धूत्कृतम् । तत्र - थूकारे कृमिपुञ्जो दृष्टः । तदनु तेन केयूरादिविभूषितं स्वबाहुयुगलं हारादिविभूषितं स्ववक्षःस्थलं च विवर्णमुपलक्ष्य चिन्तितवान्- अहो अनित्यता संसारस्य ! असारता शरीरस्य ! यन्मम शरीरं त्रिभुवनसुन्दरमासीत्, तदियताऽल्पकालेनै चैवमुपगतम् । अतोऽस्मिन्संसारे जनानामासक्तिरयुक्ता, शरीरे मोह करणमज्ञानम्, रूपयौवनाभिमानो निर्विवेकिता, भोगासेवनमुन्मादः परिग्रहो अभी पहिले जैसा रूपलावण्य आदि विशिष्ट शरीर आपका था वैसा वह अब नहीं रहा है । राजाने उनकी बात सुनकर कहा- यह बात तुमने कैसे जाना । तब उन्होंने कहा थूक कर आप इसकी परीक्षा कीजिये । राजाने वैसा ही किया । थूककर देखा तो उसमें कृमियोंका पुंज दृष्टिगोचर हुआ। बाद में केयूरादि से विभूषित स्वबाहु युगलको एवं हारादि से विभूषित अपने वक्षःस्थल को विवर्ण देखकर चक्रवर्तीने विचार किया - देखो संसारकी अनित्यता- शरीरकी आसारताजो मेरा शरीर त्रिभुवन में सुंदर था वह इतने थोडे से ही समय में विवर्ण बना हुआ दृष्टिगोचर होने लगा है । अतः इस संसार में मनुष्यकी आसक्ति ही अयुक्त है। शरीर में मोहका कारण अज्ञानभाव है । रूप एवं अज्ञानका अभिमान करना वह मनुष्योंकी बडी भारी निर्विवेकता है, भोगोंका आसेवन एक तरहका उन्माद है, परिग्रह જીવ હિયમાન નથી. પરંતુ આપનું આ શરીર એવું નથી. ઘેાડા વખત ઉપર આપનું રૂપ લાવણ્ય વિશિષ્ટ પ્રકારનુ હતુ. તેવું અત્યારે નથી. રાજાએ તેમની વાત સાંભળીને કહ્યુ, આ વાત કઇ રીતે તમે જાણી ? આના ઉત્તર આપતાં તેમણે કહ્યુ કે, થૂકીને માપ એની પરીક્ષા કરી. રાજાએ એ પ્રમાણે કર્યુ, શૂકીને જોયુ તો એમાં કૃમિ જીવાતા થોકબંધ જેવામાં આવી. બાદમાં કેયૂરાદિથી વિભૂષિત પાતાની અને ભુજાઓને તેમ જ હાર આદિથી વિભૂષિત વક્ષસ્થળને વિવષ્ણુ જોઈને ચક્રવર્તી એ વિચાર કર્યો કે સંસારની કેવી અનિત્યતા છે ? શરીરની પણ અસારતા છે, મારૂં' જે શરીર ત્રિભુવનમાં સુ ંદર હતું તે આટલા થાડા જ સમયમાં વિવણું થયેલુ ષ્ટિએ પડે છે. આથી આ સંસારમાં મનુષ્યની આસક્તિ જ અયુક્ત છે. શરીરના મેહતું કારણુ અજ્ઞાનભાવ છે. રૂપ અને યૌવનનુ અભિમાન કરવું એ મનુષ્યની મેટામાં માટી નિ ળતા છે. લાગેાનું આ સેવન એક પ્રકારના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ सनत्कुमारचक्रवर्तीकथा
૨૦૭ ग्रह इव नितान्तदुःखावहः । अतः एतत्सर्व परित्यज्य परलोकहितसाधकः संयम एव संसेव्यः । एवं विचार्य चक्रवर्ती तस्मिन्मेव काले चन्द्रसेनपुत्रं राज्येऽभिषिच्य प्रव्रज्याग्रहणार्थमुद्यमं चकार। एतदृष्ट्वा धृतविप्रवेषाभ्यां देवाभ्यां गीतम्
अनुचरितं खलु भवता, चरितं निजकस्य पूर्वपुरुषस्य ।
भरतमहानरपतिना, त्रिभुवनविख्यातकीर्तिमता।
एवं चक्रवर्तिनः प्रशंसां कृत्वा देवौ गतौ । चक्रवर्ती च सर्व परित्यज्य विजयधराचार्यसमीपे दीक्षां गृहीतवान् । गृहीतदीक्षस्य चक्रिणः पृष्ठतः स्त्रीरत्नादीनि चतुर्दशरत्नानि, सर्वा रमण्यः, सर्वे सामन्ताः सैन्यानि, नवनिधयो, विद्याधरराजादयश्च पण्मासान यावत् अनुवभ्रमुः। परन्तु संयमिना तेन सिंहावलोकितेनाऽपि ते नावलोकिताः। अनिष्ट ग्रहके समान नितान्त दुखदायक है। अतः इन सबका परित्याग करके परलोक में हितसाधक संयम ही एक मात्र भले प्रकार सेव्य है। ऐसा विचार कर चक्रवतीने उसी समय राज्य में चंद्रसेन पुत्र का अभिषेक कर के प्रव्रज्या ग्रहणके लिये उद्योग प्रारंभ किया। ऐसी बात जब उन ब्राह्मण वेषधारी देवोंने देखी तो वे चक्रवर्तीकी प्रशंसा करते हुए कहने लगे कि धन्य है आपको जो आपने अपने पूर्व पुरुषोंके चरितका अनुकरण किया है। भरतचक्रवर्तीने भी ऐसा ही किया था। उस प्रकार प्रशंसा करके वे देव चले गये। पश्चात चक्रवर्तीने समस्त परिग्रहका परित्याग करके विजयधराचार्य के पास दीक्षा धारण कर ली। मुनि दीक्षा से युक्त हुए चक्रवर्तीके पीछे २ स्त्रीरत्न
आदि चौदह रत्न, समस्त रमणीजन, समस्त सामन्तवर्ग, सैन्यवृन्द, ઉન્માદ છે. પરિગ્રહ ગ્રહની માફક ભયંકર દુઃખને આપનાર છે. આથી એ સંઘળાને પરિત્યાગ કરીને પરલોકમાં હિતસાધક સંયમ જ સર્વ પ્રકારથી સેવન કરવા યોગ્ય છે. આવો વિચાર કરીને ચકવતીએ પોતાના ચંદ્રસેન નામના પુત્રને રાજ્યગાદી ઉપર અભિષેક કરીને પ્રવ્રયા ધારણ કરવાની પ્રવૃત્તિ શરૂ કરી દીધી. આ વાત જ્યારે એ બ્રાહ્મણ વેશધારી દેવોએ જાણી તો તેઓ ચકવતીની પ્રશંસા કરતા કહેવા લાગ્યા કે, ધન્ય છે આપને કે, આપે આપના પૂર્વજોના પગલાનું અનુકરણ કર્યું છે. ભરત ચક્રવતીએ પણ આજ પ્રમાણે કરેલ હતું. આ પ્રકારની પ્રશંસા કરીને તે દેવ ચાલ્યા ગયા. પછીથી ચકવતીએ સઘળા પરિગ્રહને પરિત્યાગ કરીને વિજયધર આચાર્યની પાસે દીક્ષા ધારણ કરી લીધી. મુનિ દીક્ષાથી યુક્ત થયેલા ચક્રવતીની પાછળ સ્ત્રીરત્ન આદિ ચાદ રત્ન, સઘળો સ્ત્રીસમાજ, સઘળા સામંતવર્ગ,
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०८
उत्तराध्ययनसूत्रे
प्रथमं षष्ठभक्तं कृत्वा पारणायां तेन केनाऽपि गृहस्थेन दत्तमजातक्रमुपलब्धम् । ततः प्रभृति षष्ठभक्तमेव तेन कृतम् । पारणायां चान्त प्रान्तनीरसाहारादिकं तेन गृहीतम् । एवमन्तप्रान्तनीरसाहारग्रहणात्तस्य शरीरे-कण्डूः, ज्वरः', कासः', श्वासः, स्वरभङ्गः, अक्षिपीडाः, उदरव्यथा, एते सप्त रोगाः समुत्पन्नाः। एते रोगाः सप्तशतवर्षाणि यावत्तन सोढाः। उग्रं तपः कुर्वतस्तस्य-आमौषधिः, श्लेष्मौषधिः, विभुडापधिः, जल्लौषधिः, सर्वोपधिः, इत्यादिका अनेका लब्धयः संजाताः । लब्धीलब्ध्वाऽपि स स्वशरीरव्याधिप्रतिकारं नाकरोत् । नवनिधियां एवं विद्याधर राजा वगैरह छह महिने तक फिरते रहे परन्तु उस चक्रवर्तीने उनकी तरफ आंख उठाकर भी नहीं देखा।
प्रथम षष्ठभक्त करके जब वे पारणा के लिये किसी गृहस्थ के यहां गये तब वहां उन्होंने अजातक-बकरीको छास से पारणा किया। बाद में इसी तरह वे षष्ठभक्त करते रहे और पारणा अन्त प्रान्त नीरस आहार से करते रहे। इस प्रकार अन्त प्रान्त नीरस आहार के ग्रहण करने से उनके शरीर में कण्डू, ज्वर, कास, श्वास, स्वरभंग, अक्षिपीडा एवं उदरव्यथा इत्यादि अनेक रोग उत्पन्न हो गये। इन सब रोगों को चक्रवर्तीने सातसौ वर्षतक सहन किया। तपस्या की आराधना में किसी भी प्रकारकी त्रुटी नहीं आने दी प्रत्युत अधिक विर्योल्लास से उग्र तपस्याकी आराधना करने में अपने आपको अग्रेसर किया। इस से उनको आमषिधि, श्लेषमौषधि, विपुडोषधि, जल्लोषधि, सर्वोषधि इत्यादि अनेक प्रकारकी लब्धिया प्राप्त हो गई। लब्धियां प्राप्त સૈન્યવૃદ, નવનિધિ અને વિદ્યાધર રાજા વગેરે છ મહિના સુધી ફરતા રહ્યા. પરંતુ તેણે એમનાં તરફ આંખ ઉઠાવીને પણ જોયું નહીં.
પ્રથમ ષષ્ઠભક્ત કરીને જયારે તે પારણા માટે કઈ ગૃહસ્થને ત્યાં ગયા ત્યારે ત્યાં તેમણે અજાતક-બકરીની છાસથી પારણું કર્યું. આ પ્રમાણે તેઓ ષષ્ઠભક્ત કરતાં રહ્યા અને પારણું અન્નપ્રાન્ત નિરસ આહારથી કરતા રહ્યા. આ પ્રકારના અન્તપ્રાન્ત નિસ આહારના કારણે એમના શરીરમાં જીવર, કાસ, શ્વાસ, સ્વરભંગ, અક્ષિપિડા અને ઉદરવ્યથા એવા અનેક રોગો ઉત્પન્ન થયા. આ સઘળા રેગેને ચક્રવતીએ સાતસો (૭૦૦) વર્ષ સુધી સહન કર્યા. તપસ્યાની આરાધનામાં કયાંય કશી પણ ત્રુટી આવવા ન દીધી અને દિન પ્રતિદિન મક્કમતાપૂર્વક તપસ્યાની આરાધના કરવામાં પોતાની જાતને આગ્રહી બનાવી. આથી તેમને આમાઁષધિ, લેખૌષધિ, વિપુઓષધિ, જલ્લૌષધિ, સવજી ઈત્યાદિ અનેક પ્રકારની લબ્ધિઓ પ્રાપ્ત થઈ. લબ્ધિઓ પ્રાપ્ત
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ सनत्कुमारचक्रवर्तीकथा
२०९
एकदा सुधर्मासभायां समुपविष्टः सौधर्मेन्द्रः सनत्कुमारऋषिं प्रशंसन्नेमाह - अहो देवाः ! पश्यन्तु भवन्तः सनत्कुमारऋषेधरताम् । व्याधिभिः कीडय - मानस्तदपाकरणे समर्थोऽपि न तानपाकरोति । एवमिन्द्रवचनं निशम्य तावेव देव शक्रवचनमश्रद्दधानौ सनत्कुमारऋ षेधैर्यं परीक्षितुकामौ वैद्यवेषं कृत्वा ऋषिसमीपमायातौ । प्रोचतुश्च तो ऋषिम् हे ऋषे ! भवच्छरीरं व्याधिभिराक्रान्तम् आवां सौभद्रोगान प्रतिकर्त्तुं समर्थों अत आज्ञापयतु भवान् चिकित्सितुम् । एवं ताभ्यामुक्तः सनत्कुमार ऋषिर्न किञ्चिदप्युवाच । मौनावलम्बिनं करके भी चक्रवर्तीने स्वशरीर में वर्तमान व्याधियों का किसी भी प्रकारका प्रतिकार नहीं चाहा ।
एक समय सुधर्मासभा में समुपविष्ट सौधर्मेन्द्रने सनत्कुमार ऋषिकी प्रशंसा करते हुए ऐसा कहा - अहो देवो ! देखो सनत्कुमार मुनिकी धीरता जो व्याधियों को दूर करनेकी शक्तिवाले होने पर भी व्याधियों को दूर करनेकि इच्छातक भी नहीं करते हैं । इन्द्रके इन प्रशंसाभरे वचनों को सुनकर उन्हीं पहिले देवोंको इन्द्रके वचन पर विश्वास नहीं जगा अतः वे दोनों सनत्कुमार ऋषिके धैर्यकी परीक्षा करने निमित्त वैद्यका वेष लेकर उनके पास आये, कहने लगे हे ऋषि ! आपका शरीर इस समय अनेक व्याधियों से आक्रन्द हो रहा है । अतः हम वैद्य होनेके नाते यह चाहते हैं कि आपका इलाज करें। इसके लिये आप शीघ्र आज्ञा दो। इस प्रकार जब उन दोनों देवोंने कहा तो सनत्कार ऋषिने उनको बातका कोइ भी उत्तर नहीं दीया, થવા છતાં પણ ચક્રવતી એ પેાતાના શરીરમાંના કાઈ પણ રાગના પ્રતિકાર ન કર્યાં. એક સમય સુધસભામાં સઘળાની સામે સૌધર્મેન્દ્રે સનકુમાર ઋષિની પ્રશંસા કરીને એવું કહ્યું કે, હું દેવે ! જીએ સનત્કુમાર મુનિની ધીરતા કે જેએ પોતે વ્યાધિને દૂર કરવાની શક્તિવાળા હેાવા છતાં પણ વ્યાધિને દૂર કરવાની ઈચ્છા પણ કરતા નથી. ઇન્દ્રના આ પ્રશંસા ભરેલાં વચના સાંભળીને પહેલાના એ એ ધ્રુવે ને તેમની વાત ઉપર વિશ્વાસ ન બેઠે. આાથી તેએ સનકુમાર મુનિના ધૈય ની પરીક્ષા કરવા નિમિત્ત વૈદ્યના વૈશ લઇને તેમની પાસે આવ્યા અને કહેવા લાગ્યા કે, હે ઋષિ ! આપનું શરીર અનેક વ્યાધિઓથી આ સમયે વ્યાકુળ જણાય છે. અમે વધ હોવાથી ઇચ્છીએ છીએ કે, આપનાં દર્દીના ઈલાજ કરીએ, તે કૃપા કરી આપ જલ્દીથી આજ્ઞા આપે. આ પ્રકારે જ્યારે બન્ને દવાએ કહ્યું તે સનકુમાર ઋષિએ તેમની વાતનેા કાંઈ પણ ઉત્તર આપ્યા નહીં, પરંતુ માનનું અવલ ન
२७
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१०
उत्तराध्ययनसूत्रे मुनि दृष्ट्वा तौ पुनरपि तदेव प्रोचतुः। मुनिः पुनरपि न किञ्चिदुवाच । ततस्तृतीयं वारं तौ तदेव पोचतुः। तदा मुनिरुवाच-सद्वैयौ । कि युवां शारीरिक व्याधिनिराकरणे समर्थी, किं वा कर्मव्याधिनिराकरणे ? तो पोचतुः-भदन्त ! आवां शारीरिकव्याधिनिराकरणे समो, न तु कर्मव्याधिनिराकरणे । तदा सनत्कुमारमुनिना स्वमुखात् निष्ठीवनमादाय स्वकीयैकाङ्गलिरालेपिता। आलेपसमकालमेव तस्य सर्व शरीरं कनकवणं जातम् । एवं तत्मभावं सहनशक्तिं च विलोक्य विस्मितौ तौ देवौ तं प्रणम्य स्वस्थानं गतौ । सनत्कुमारऋषिस्तु प्रत्युत मौनका अवलम्बन कर स्थित रहे । मौनी हुए मुनिको देखकर फिर वही बात देवोंने कही परन्तु फिर भी ऋषिने उनकी बातका कोइ उत्तर नहीं दिया। जब उन्होने तीसरी बार ऐसा ही कहा, तब मुनिने कहा-हे वैद्यो! हमें पहिले आप यह बतलावें कि आप लोग शारीरिक व्याधि को दूर करने में शक्तिशालि है या कर्मव्याधि को दूर करने में ? मुनिकी बात सुनकर वैद्य वेषधारी देवोंने कहा-महाराज ! हमलोग तो शारीरिक व्याधि को ही दूर करने में शक्तिशाली हैं कर्मव्याधि को नहीं। उनकी ऐसी बात सुनकर ऋषिने अपने मुख से अमी निकाल कर उसको अपनी अंगुली पर लगाया। अंगुली पर अमीको लगाते ही बह कुष्ठपीडित समस्त शरीर सुवर्णमय हो गया
और सब रोग मिट गये। इस प्रकार का प्रभाव जब सनत्कुमार मुनिका प्रभाव उन देवोंने देखा तो उनकी सहनशक्ति से वे बडे ही चकित हुए और इन्द्रके वचनों पर विश्वास करते हुए मुनिराज को नमन कर अपने स्थान पर चले गये। કરીને સ્થિત રહ્યા. મૌન બનેલા મુનિને જાણીને ફરીથી એજ વાત દેવોએ કહી, પરંતુ ત્રાષિએ બીજી વખત કહેવાયેલી વાતને પણ કઈ પ્રત્યુત્તર આપે નહી.
જ્યારે દેવોએ ત્રીજી વખત તેવું જ કહ્યું ત્યારે ત્રાષિએ કહ્યું- હે વૈદ્ય ! મને પહેલાં આપ એ બતાવે કે, આપ શારીરિક વ્યાધિને દૂર કરવામાં શક્તિશાળી છે કે કર્મવ્યાધિને દૂર કરવામાં રાષિની વાતને સાંભળીને વૈદ્ય વેશધારી દેવાએ કહ્યું, મહારાજ ! અમે લોકો તો શારીરિક વ્યાધિને જ દૂર કરવા શક્તિશાળી છીએ, કર્મવ્યાધિને નહીં. તેમની આવી વાત સાંભળીને રષિએ પિતાના મુખમાંથી ચૂંક કાઢીને તેને પોતાની એક આંગળી ઉપર લગાડયું. થેંકને આંગળી ઉપર લગાડતાંજ તે રિગથી પિડાતું સઘળું શરીર સુવર્ણ મય થઈ ગયું અને સઘળા રોગ મટી ગયા. મુનિરાજનો આ પ્રકારને પ્રભાવ જ્યારે દેવોએ જે તે તેમની સહનશક્તિથી તેઓ ઘણુ જ ખુશી થયા, અને ઇન્દ્રના વચને ઉપર વિશ્વાસ કરીને અને મુનિ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ सनत्कुमारचक्रवर्तीकथा कुमारत्वे पञ्चाशद्वर्षसहस्राणि, माण्डलिकत्वे पश्चाशद् वर्षसहस्राणि, चक्रवर्तित्वे लक्षवर्षाणि, श्रामण्ये च लक्षवर्षाणि एवं त्रिलक्षवर्षाणि सर्वमायुः परिपाल्य दोघरेण पर्यायेण सिद्धो भविष्यति, इतस्तृतीयदेवलोके गत्वा ततश्युत्वा महाविदेहे सेत्स्यमानत्वात् । तथा चोक्तम्-स्थानाङ्गमूत्रे चतुर्थस्थानके प्रथमोद्देशे
"अहावरा तचा अंतकिरिया महाकम्मपञ्चायाए यावि भवइ, से णं मुंडे भवित्ता अगाराओ जाव पव्वइए । जहा-दोच्चा णवरं दोहेणं परियारणं सिज्झइ जाव सव्वदुःखाणमंतं करेइ । जहा से सणंकुमारे राया चाउरंतचकवट्टी। तच्चा अंतकिरिया।"
॥ इति सनत्कुमारदृष्टान्तः ॥ सनत्कुमार ऋषिने कुमारकाल में पचास (५०) हजार वर्ष, मांडलिकपद में भी पचास (५०) हजार वर्ष तथा चक्रवर्तीपद में एक लाख वर्ष एवं श्रामण्यपद में भी एक लाख वर्ष निकाले। इस प्रकार इनकी समस्त आयु तीन लाख वर्षकी थी। इस समस्त आयु का इस प्रकार भोग करके फिर वे दीर्धतर काल से सिद्धिपद के भोका बनेंगे। क्यों कि यहां से तृतीय देवलोक में जाकर वहां से चवकर महाविदेह में जन्म लेकर मोक्ष जावेंगे। स्थानाङ्गसूत्र में यही बात कही है"अहावरा तच्च अंतकिरिया महाकम्मपञ्चाया एयावि भवइ । से गं मुंडे भवित्ता अगाराओं जाव पव्वइए। जहा दोचाणवरं दीहेणं परियाएणं सिन्झइ जाव सय दुःखागनंतं करेइ । जहा से सणंकुमारे राया चाउरंतचकवट्टी । तच्चा अंतकिरिया"।
॥ सनत्कुमार चक्रवर्ती की कथा समाप्त ॥ રાજને નમન કરી પિતાને સ્થાને ચાલ્યા ગયા. સનકુમાર ઋષિએ કુમારકાળમાં ५यास १२ (५००००) १५%, भांडी ५६मा पशु पयास २ (५००००) १९ તથા ચક્રવતી પદમાં એક લાખ (૧૦૦૦૦૦) વર્ષ અને મુનિપદમાં પણ એક લાખ (१०००००) १५ अढयां. मा आरे तेमनी संपू मायुष्य ऋarn (3०००००) વર્ષનું હતું. એ સઘળા આયુને આ પ્રકારે ભેગા કરીને પછીથી તેઓ દિધતર કાળને સિદ્ધપદને ભેગવનાર બનશે. કેમ કે, અહીંથી ત્રીજા દેવલોકમાં જઈને ત્યાંથી મહાવિદેહમાં જન્મ લઈને મેક્ષમાં જશે. સ્થાનાકાંગસૂત્રમાં પણ આજ વાત કહેલ છે
___"आहावरा तच्चा, अंतकिरिया महाकम्म पञ्चाया एयावि भवइ । से णं मुंडे भविता आगाराभो जार पव्वइए । जहा दोच्चाण वर दीहेणं परियारणं
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२
तथा-
मूलम् – चइती भारंहं वासं, चक्कही मंहडिओ । संती संतिकॅरे लोएँ, पत्तो" गईमणुत्तरं ॥३८॥ छाया - त्यक्त्वा भारत वर्ष, चक्रवर्ती महर्द्धिकः ।
शान्तिः शान्तिकरो लोके, प्राप्तो गतिमनुत्तराम् ||३८|| टीका - 'चन्ता' इत्यादि ।
7
महर्द्धिकः = चतुर्दशरत्नन वनिधानादियुक्तः चक्रवर्ती= पंचमचक्रवर्त्ती लोके =त्रिभुवने शान्तिकरः =शान्तिकारकः, अनेन तीर्थङ्करत्वं सूचितम् शान्तिः= शान्तिनाथ नामा षाडशस्तीर्थङ्करो भारतं वर्ष यता = षट् खण्ड ऋद्धिं परित्यज्य अनुत्तरां = सर्वोत्कृष्टां सिद्धिरूपां गतिं प्राप्तः ||३८||
तथा - 'चइत्ता' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - - (महडिओ - महर्द्धिक: ) चौदह रत्न एवं नवनिधि आदि ऋद्धियों से युक्त (चकवडी - चक्रवर्ती) पंचमचक्रवर्ती (लोए संतिकरे - लोके शान्तिकरः) तथा त्रिभुवन में सर्वप्रकार से शांतिके कर्त्ता (संति - शान्तिः) ऐसे शांतिनाथ प्रभुने भी जो के सोलहवें तीर्थकर हुए हैं ( भारहं वासं भारतं वर्षम् ) षट्खंड की ऋद्धिका (चइता - त्यक्तवा) परित्याग करके ( अणुत्तरं गई पत्तो - अनुत्तरां गतिं प्राप्तः) सर्वोत्कृष्ट सिद्धिरूप गतिको प्राप्त किया है ।
उत्तराध्ययन सूत्रे
सिज्झइ जात्र सव्व दु:खाणमंत करेइ । जहा से सकुमारे राया चाउरंत चक्कट्टी । तच्चा अंतकिरिया " ।
तथा-
॥ સનકુમાર ચક્રવર્તીની કથા સમાપ્ત !
- " चइत्ता" इत्याहि.
अन्वयार्थ –महडिओ-महर्द्धिकः थोहरत्न भने नवविधि यहि रिद्धियोथी युक्त चक्कट्टी-चक्रवर्ती पायमा यवर्ती लोए संतिकरे - लोके शान्तिकरः तथा त्रिभुवनमां शांतिना कुरता मेवा संति - शान्तिः शांतिनाथ प्रभु य ट्ठे भेयो खोजमा तीर्थ १२ थया छे. तेथे भारहं वासं - भारतं वर्षम् षट्मनी रिद्धिना चइत्ता - त्यक्त्वा परित्याग उरीने अणुत्तरं गई पत्तो - अनुत्तरां गतिं प्राप्तः सर्वोत्दृष्ट સિદ્ધિરૂપ ગતિને પ્રાપ્ત કરેલ છે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ श्री शान्तिनाथकथा
श्री शान्तिनाथकथाआसीजम्बूद्वीपे पूर्वमहाविदेहेषु पुष्कलावती विजये महर्द्धिका पुण्डरीकिणी नाम नगरी। तत्रासीदद्भतपराक्रमी घनरथो नाम राजा। तस्य द्वे राज्यों स्तः पीतिमती मनोरमा च । एकदा प्रीतिमत्या राड्याः कुतो ग्रेवेयकच्युतो बत्रायुधजीवः समवतीर्णः । तदा सा स्वप्ने स्वमुखे प्रविशन्तममृतं, वर्षन्तं गजेन्तं मेघं ददर्श । प्रातः मुप्तोत्थिता स्वप्नात्तान्तं राज्ञे न्यवेदयत् । तया निवेदितो राजा स्वप्नफल मेवमुवाच-देवि । मेव इव भुवः सन्तापहारकस्तव पुत्रो भविष्यति । तदनु सहस्रायुधजीवाऽपि चेयकाच्च्युतो देव्या मनोरमायाः कुक्षौ समव. तोर्णः । तदा तया स्वप्ने रम्यो रथो दृष्टः। साऽपि पत्ये स्वमत्तान्तं न्य.
इनकी कथा इस प्रकार हैइस जंबूद्वीप के अंदर पूर्वमहाविदेह में पुष्पकलावतीविजय हैं, उसमें महाऋद्विसंपन्न पुंडरीक नामकी एक नगरी है। उसका शासक अद्भत पराक्रमशाली धनरथ नामका राजा था। इसकी दो रानियां थी। एकका नाम प्रीतिमती और दूसरीका नाम मनोरमा था। एक समय प्रीतिमती रानीकी कुक्षि में ग्रैवेयक से चव कर वज्रायुध का जीव अवतरित हुआ। उस समय रानीने स्वप्न में अपने मुख में प्रवेश करते हुए गरजते मेघको देखा। जो उस समय अमृतकी झडी लगा रहा था। रानीने प्रातः उठकर इस वृत्तान्त को राजा से जाकर कहा। राजाने उसका उत्तर इस प्रकार दिया। कहा-हे देवि! मेघकी तरह सन्तापका अपहारक पुत्र तुम्हारी कुक्षि से उत्पन्न होगा। इसी समय मनोरमाने भी स्वप्न में एक मनोरम रथ देखा। उसने भी
શ્રી શાંતિનાથ પ્રભુની કથા આ પ્રકારની છે–
આ જ બૂઢિપની અંદર પૂર્વ મહાવિદેહમાં પુષ્કલાવતી વિજય છે. એમાં મહારિદ્ધિસંપન્ન પુંડરીક નામનું એક નગર હતું. એના શાસક અદ્દભૂત પરામશાળી એવા ઘનરથ નામના રાજા હતા. જેમને બે રાણીઓ હતી, એકનું નામ પ્રીતિમતી અને બીજીનું નામ મનોરમા હતું. એક સમય પ્રીતિમતી રાણીની ખેથી યેવક ઍવીને વજાયુધના જીવે અવતાર લીધે. આ સમયે રાણીએ સ્વપ્નામાં પિતાના મોઢામાં ગજેતા મેઘને પ્રવેશ કરતાં જોયો કે જે એ સમયે અમૃતની ઝડીથી વરસી રહેલ હતે. રાણીએ સવારના ઉઠીને રાત્રિના સ્વપ્નાની હકીકત રાજાને સંભળાવી. રાજાએ તેને ઉત્તર આ પ્રમાણે આપતાં કહ્યું કે, હે દેવી! મેઘની માફક સંતાપને દૂર કરનાર એ પુત્ર તમારી કુખેથી અવતરશે. આ સમયે મને રમાએ પણ સ્વપ્નામાં એક મરમ એ રથ જે. તેણે પણ પિતાના સ્વપ્નની વાત રાજાને કહી.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४
उत्तराध्ययनसूत्रे वेदयत् । नृपेणोक्तम्-दाव । तव पुत्रो महारथो भविष्यति । पूर्णे काल उमे अपि राझ्यौ क्रमेण नयनानन्दकरं शुभलक्षणधरं दारकं जनितवत्यो । तत्र प्रीतिमत्याः सुतस्य मेघरथ इति नाम कृतम्, मनोरमायाः सुतस्य तु वज्ररथ इति । क्रमेण तौ यौवनं प्राप्तौ। तदा पित्रा राजकन्यकाभिः सह तयोविवाहः कारितः। तौ मियाभिः सह कामभोगान् भुञ्जानौ मुखेन कालं नयतः स्म । अन्यदा लोकान्तिकदेवैबोधितः श्रीधनरथो निनिदानं वार्षिकं दानं दिनेभ्योऽनाथेभ्यः सामि केभ्यश्च दत्वा ज्येष्ठ पुत्रं मेघरथं राज्ये, यौवराज्ये च बत्ररथं संस्थाप्य इस स्वम को अपने पति से कहा तो इसका उत्तर उसको भी यों मिला कि तुम्हारी कुक्षि से जो पुत्र होगा वह महारथी होगा। यह स्वप्न मनोरमाने उस समय देखा था, कि जब उसके गर्भ में ग्रैवेयक से चव कर सहस्रायुध का जीव अवतरित हुवा था। गर्भका समय जब दोकों रानियों का समाप्त हवा तब दोनोंके यहां नयनानंदकारी एवं शुभ लक्षणों के धारक दो पुत्र उत्पन्न हुए। प्रीतिमती के पुत्र का नाम मेघरथ था। और मनोरमा के पुत्र का नाम वज्ररथ रखा गया। क्रम क्रम से बढकर जब ये दोनों युवा हो गये तब घनरथने इनका विवाह राजकन्याओं के साथ कर दिया। दोनों पुत्र आनंद के साथ कामभोगों को भोगते हुए अपना समय अतिवाहित करने लगे।
एक समयकी बात है कि घनरथ को लोकान्तिक देवोंने आकर प्रतिबोधित किया तब उन्होंने निर्निदान वार्षिक दान दीन अनाथ एवं साधर्मिक जनों के देकर तथा राज्यपद का अधिकारी ज्येष्टपुत्र मेघरथ તેના ઉત્તરમાં પણ રાજાએ આ પ્રમાણે કહ્યું કે તમારી કુખેથી અવતરનાર પુત્ર એક જમ્બર મહારથી થશે. આ સ્વપ્ન મનોરમાએ એવા સમયે જોયેલ હતું કે તેના ગર્ભમાં રૈવેયકથી ચ્યવીને સહસ્ત્રાયુદ્ધના. જીવનો સંચાર થયો હતે. ગર્ભને સમય અને રાણીઓને પૂરું થયું ત્યારે બન્નેને નયનને આનંદ પમાડે તેવા શુભ લક્ષણના ધારક પુત્રોને જન્મ થયે. પ્રીતિમતીના પુત્રનું નામ મેઘરથ અને મનેરમાના પુત્રનું નામ વજીરથ રાખવામાં આવ્યું. ક્રમે ક્રમે વધીને જ્યારે એ બન્ને યુવાવસ્થાએ પહોંચ્યા ત્યારે ઘનરશે તે બન્નેના લગ્ન રાજકન્યાઓની સાથે કરાવ્યાં. અને પુત્રો કામને ભેગાવતા રહીને પિતાને સમય આનંદમાં વ્યતીત કરવા લાગ્યા.
એક સમયની વાત છે કે રાજ ઘનરથને લોકાન્તિક દેએ આવીને પ્રતિબેધિક કર્યા ત્યારે તેણે નિનિંદાન, વાર્ષિકદાન, દીન અનાથ અને સાધર્મિક જનને દઈને રાજપદના અધિકારપદે મોટા પુત્ર મેઘરથને સ્થાપી તેમ જ વાસ્થને યુવ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ श्री शान्तिनाथकथा
प्रबजितः । ततः कियत्कालानन्तरं केवलज्ञान सम्पाप्य स जिनोऽर्हन्केवलो जातः । भगवान् घनरथो हि भव्यान् प्रबोधयन् भूमो विहरति स्म ।
राजा मेघरथोऽपि स्वर्ग शक्र इव समस्तां मेदिनी शासितवान् । एकदा सिंहासने समुपविष्टस्य मेवरथस्याङ्के भयाकुलत्रस्तः कम्पमानो दीनः कोऽपि पारावतः समागत्य निपतितो मनुष्यवाचया वदति-राजन् । शरणं मार्गयन्नई तवाङ्गे निपतितोऽस्मि, अतोऽर्हति भवान् मां परित्रातुम् । राज्ञा प्रोक्तम्-पारावत त्वं निर्भयो भूत्वा ममाङ्के तिष्ठ । को एवं वज्ररथ को बनाकर दीक्षा अंगीकार करली और खूब तपश्चर्या करके घातिया कर्मों को विनाश से वे केवलज्ञान प्राप्त कर अर्हत देवली बन गये। इधर भगवान् घनरथने भव्यजीवों को प्रतिबोधित करने के लिये भूमण्डल पर विहार करना प्रारंभ किया। उधर मेघरथने भी स्वर्गमें शक्रकी तरह समस्त वसुधामंडलका शासन करना प्रारंभ किया।
एक समयकी बात है कि जब मेघरथ सिंहासन पर बैठे थे उनके गोद में भयत्रस्त कोई दीनहीन कबूतर कांपता २ आकर गिर पड़ा। इस से राजाको बडा आश्चर्य हुआ। आश्चर्यचकित राजाको देखकर कबूतरने मनुष्यवाणी द्वारा उनसे ऐसा कहा-हे राजन् । अपनी रक्षाकी याचना करता हुआ ही मैं आपकी गोदी में आकर पडा हूं। अतः आपका कर्तव्य है कि आप मेरी रक्षा करें। कबूतरकी इस प्रकार वाणी सुनकर राजाने उसको धैर्य बंधाते हुए कहाहे कबूतर! तुम घबराओ नहीं-निर्भय होकर मेरी गोदी में रहो। રાજપદ આપી દીક્ષા અંગીકાર કરી. દીક્ષા ગ્રહણ કર્યા પછી તેમણે ખૂબ તપ કર્યું અને ઘાતીયા કર્મોને વિનાશ કરી કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું અને અહંત કેવલી બની ગયા. આ પછી ભગવાન ઘનારથે ભવ્ય જીને પ્રતિબંધિત કરવા માટે ભૂમંડળ ઉપર વિહાર કરવાનો પ્રારંભ કર્યો. આ બાજુ મેઘરથે પણ ઈદ્રની માફક સઘળા વસુધામંડળનું શાસન કરવાને પ્રારંભ કર્યો.
એક સમયની વાત છે કે જ્યારે મેઘરથ સિંહાસન ઉપર બેઠેલા હતા ત્યારે યથી કંપી રહેલું એક કબૂતર તેમના મેળામાં આવી પડયું. આથી રાજાને ઘણું જ આશ્ચર્ય થયું. રાજાને આશ્ચર્યચકિત જાણીને ખોળામાં પડેલા એ કબૂતરે વાણી દ્વારા એવું કહ્યું કે હે રાજન! હું મારી રક્ષાની યાચના માટે જ આપના શરણે આવેલ છું. આથી આપનું કર્તવ્ય છે કે આપ મારી રક્ષા કરો. કબૂતરની આ પ્રકારની વાણી સાંભળીને રાજા એ તેને ધીરજ આપતાં કહ્યું કે, હે કબૂતર ! તું ગભરા નહીં. નિર્ભય થઈને મારા ખોળામાં બેસી રહે. અહીં તને કઈ પ્રકારને
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सूत्रे
नास्त्यत्र तव किमपि भयम् ? राज्ञो वचनं निशम्य पारावतः सुखेन संस्थितः । ततः सर्पमनुगरुड इव तं पारावतमनु परिगृहितधनुर्वाणः कोऽपि लुब्धकः समागत्य राजानमुच्चैः स्वरेण प्रोवाच - राजन्-अयं मम भक्ष्यः । अत एनं विमुञ्चतु भवान् । लुब्धकस्य वचनमाकर्ण्य राजा माह-लुब्धक ! शरणागतममुं न कदापि परित्यक्ष्यामि । क्षत्रिया हि स्वभावत एव शरणागतवत्सला भवन्ति, अतस्ते प्राणानपि दत्वा शरणागतं रक्षन्ति । हे व्याध ! विवेकीनस्तवाऽपि परमाणानपहृत्य स्वमाणपरिपोषणं न युक्तम् । यथा तव स्वमाणाः प्रियाः, तथाऽन्येषामपि स्वमाणाः प्रिया भवन्ति, अतस्त्वं स्वप्राणानि परप्राणानवि
२१६
यहाँ तुमको कुछ भी भय नहीं हो सकता है। इस प्रकार राजाके वचन सुनकर वह कबूतर वहां सुख से ठहर गया । सांप का पीछा जैसा गरुड करता है इसी तरह से उसका पीछा करता हुआ एक लुब्धक- शिकारी इतने में वहां आ पहुंचा और उच्च स्वर से राजासे बोला - राजन् ! यह कबूतर मेरा भक्ष्य है- अतः आप इसको छोड दीजिये । लुब्धक की बात सुनकर मेवस्थ राजने कहा हे लुब्धक ! शरण मैं आये हुए कबूतर को मैं कभी भी नहीं छोड़ सकता हूँ। क्योंकि क्षत्रियों को यह प्राकृतिक देव होती है कि वे अपने प्राणों को भी देकर शरणागत प्राणीकी रक्षा करते हैं। तथा हे व्याध ! तेरे जैसे विवेकी जनको भी परप्रागों का अपहरण करके स्वकीय प्राणों का पोषण करना उचित नहीं है । देखो-तुझे जैसे अपने प्राण प्रिय हैं इसी तरह अन्य प्राणीयों को भी अपने प्राण प्रिय हैं। इसलिये तुझे चाहिये कि तू अपने प्राणों की जैसे रक्षा किया करता है वैसे ही ભય નથી. આ પ્રકારનું રાખનુ અભયવચન સાંભળીને તે કબૂતર ત્યાં સુખપૂર્વક શાંત બન્યુ. સાપની પાછળ જેમ ગરૂડ કરે છે એજ પ્રમાણે કબૂતરની પાછળ પડેલ શિકારી આ સ્થળે આવી પહેાંચ્યું અને ઉચ્ચ વરથી રાખત ઉદ્દેશીને કહેવા લાગ્યુ કે હે રાજન્! આ કબૂતર મારા ભક્ષ છે, આથી આપ તેને છેડી દે. શકરાની વાત સાંભળીને મેઘરથ રાજાએ કહ્યું કે, હે શિકારી! મારા શરણે આવેલ! આ કબૂતરને હું છોડી શકું નહીં. કેમકે ક્ષત્રિયાની એ પ્રકૃતિની ટેવ હાય છે કે તેઓ પેાતાને પ્રાણ આપીને પણ શરણાગત પ્રાણીની રક્ષા કરે છે, તથા હૈ શિકારી તારા જેવા વિવેકી જનને માટે બીજાના પ્રાણના નાશ કરીને પેાતાના પ્રાણનુ રક્ષણ કરવું એ વ્યાજખી નથી. તમે જેમ તારા પ્રાણ પ્રિય છે એવી જ રીતે બીજા પ્રાણીઓને પણ પેાતાના પ્રાણ પ્રિય હોય છે. આથી તારે વિચારવું જોઇએ કે તું તારા પ્રાણની જે રીતે રક્ષા કરે છે એજ રીતે ખીજાએાના પ્રાણાને। પણ રક્ષક
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ श्री शान्तिनाथकथा
२१७ रक्षितुमर्हसि । किंचानेन भुक्तेन तव क्षणमात्रमेव तृप्तिः स्यात् । अस्य तु प्राणानां नाश एवं स्यात् । त्वं द्राक्षा खरादिखायैः क्षुद्व्यथामपनेतुं शक्नोषि । तर्हि किमर्थमिदं तुच्छमुदरं भ नरकनिगोदाधनन्तदुःखजनिकां घोरां प्राणहिंसा करोपि । हे देवानुप्रिय । हिंसां विमुच्य धर्ममाश्रय । येन त्वमस्मिन् लोके परलोके चोत्तमं सुखं पाप्स्यसि । राज्ञो वचनं निशम्य लुब्धकः पाह-राजन् । अयं कपोतो मत्तो भीतस्तव शरणमुपागतः। क्षुत्पीडापीडितोऽहमस्मि । सम्प्रत्यहं कस्य शरणं प्रपद्य इति त्वमेव ब्रूहि । हे भूप ! यथा कपोतमिमं रक्षसि, दूसरों के भी प्राणों की रक्षा कर। दूसरी बात एक यह भी है कि इसके खाने से तुझे तो एक क्षणमात्र को ही तृप्ति होगी-परन्तु इस विचारे के प्राणों का नाश हो जावेगा। संसार में क्षुधाकी निवृत्ति के लिये पदार्थों की कमी नहीं है-द्राक्षा, खजूर आदि अच्छे २ पदार्थ मौजूद हैं। उनको खाकर भी तू अपनी क्षुधा की निवृत्ति जब कर सकता है तो फिर क्यों व्यर्थ में इस तुच्छ उदर को भरने के लिये नरक निगोदादिक के अनंत दुःखों को देनेवाली घोर प्राणिहिंसा करता है। है देवानुप्रिय ! मेरा तो तुझ से यही कहना कि तू इस हिंसाका परित्याग करके अहिंसारूप धर्मका आश्रय कर कि जिसके प्रभाव से त इस लोक में और परलोक में उत्तम सुखों का भोक्ता बन सके। राजाके इस प्रकार वचन सुनकर लुब्धकने कहा-हे राजन् ! यह कपोत मुझ से भयभीत होकर आपकी शरण में आया है और मैं इस समय क्षुधा से पीडित हो रहा हूं तो कहो मैं इस वख्त किसकी शरण में जाऊं ? हे भूप! आप तुम जिस तरह इस कबूतरकी रक्षा करना चाह બન. બીજી એક વાત એ પણ છે કે તેને તે આ કબૂતરને ખાઈ જવાથી એક ક્ષણ પૂરતી તૃપ્તિ થશે. પરંતુ આ બિચારાના પ્રાણને તે નાશ જ થઈ જવાને. સંસારમાં ભૂખની તૃપ્તિ માટે પદાર્થોનો તટે નથી. દ્રાક્ષ, ખજૂર આદિ સારા સારા પદાર્થો પુરતા પ્રમાણમાં છે અને તેને ખાઈને તું જ્યારે તારી ભૂખને સંતોષી શકે તેમ છે તે પછી શા માટે નકામે આ તુચ્છ પેટને ભરવા માટે નરક નિગોદાદિકને આપનાર એવી ઘેર પ્રાણી હિંસા કરે છે ? હે દેવાનુપ્રિય! મારું તો તને એ કહેવાનું છે કે, તું આ હિંસાને પરિત્યાગ કરી અહિંસારૂપ ધર્મને આશ્રય લે કે જેના પ્રભાવથી તું આલોકમાં તેમ જ પરકમાં ઉત્તમ સુખને ભક્તા બની શકે. રાજાનું આ પ્રકારનું વચન સાંભળીને શકરાએ કહ્યું કે, હે રાજન ! આ કબૂતર મારાથી ભયભીત થઈને આપની શરણમાં આવેલ છે અને હું આ સમયે ભૂખથી પિડાઈ રહ્યો છું તે કહે ! અત્યારે હું કે આશ્રય લઉં? હે રાજા ! તમે જે રીતે આ કબૂતરનું રક્ષણ કરવાનું ચાલી રહ્યા છે તે જ રીતે આપ
२४
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१८
उत्तराध्ययनसूत्रे तथैव शरणागतं मामपि रक्षितुमहसि । स्वस्थो जनो हि धर्माधर्मविचारं कर्तुं क्षमो भवति । बुभुक्षितो जनः कि किं न पापं करोति ? इति भवता न श्रुतं किम् । हे नरेन्द्र ! अन्योज्यमम तृप्तिन भवति । अहं हि सधाहतपाणिमांसभोजनशीलो. ऽस्मि । अतः क्षुधया म्रियमाणाय मह्य मम भक्ष्यमिम कपोतं प्रदातुमर्हति भवान् । यदि कपोतं दातुं नेच्छति भवान् , तर्हि कपोतप्रमाणं स्वमांसं प्रयच्छतु। इत्थं लुब्ध. कवचो । निशम्य राजा प्राह-लुब्धक । त्वं क्षुधया मा म्रियस्व । अहं हि कपोतपमितं स्वमांसमुत्कृत्य तुभ्यं ददामि एवं स्वमांसमुत्कृत्य दातुमुयतं भूपति रहे हो उसी तरह शरणागत मेरी भी आप रक्षा करें। मनुष्य जब स्वस्थ होता है तभी तो इसको धर्म अधर्म का विचार आ सकता है। बुभुक्षित अवस्था में मनुष्य सब बातें भूल जाता है। अतः इस अवस्था में पाणी क्या क्या पाप नहीं करता है ? अर्थात् सर्व तरहका पाप करता है।
आप भी तो इस बात से परिचित हैं। अतः हे नरेन्द्र । आप यह निश्चय समझिये कि अन्यवस्तु से मेरी तृप्ति नहीं होनेको-क्यों कि मैं ताजे प्राणी के मांस को खानेके स्वभाववाला हूं। इसलिये जब आप इतने दयालु हैं तो आप क्षुधा से म्रियमाण मेरे इस भक्ष्य को दे देने की कृपा करें। यदी आप ऐसा नहीं करना चाहते हैं तो इसके प्रमाण में जितना मांस आवे उतना मांस आप अपना हमें दे देवें। इस प्रकार लुब्धक के वचन सुनकर राजाने उस से कहा तुम क्षुधा से न मर सको इसलिये मैं इस कपोतप्रमित अपने मांस को काटकरके तुझे देता हूं। इस प्रकार अपने शरीर को काटकर कपोतपमित मांस देनेके મારી પણ શરણાગત જાણીને રક્ષા કરે ! મનુષ્ય જ્યારે સ્વસ્થ હોય છે ત્યારે તેને ધર્મ અધર્મનો વિચાર આવી શકે છે. ભૂખથી પિડાતે મનુષ્ય સઘળી વાતે ભૂલી જાય છે. આથી આ અવસ્થામાં પ્રાણીથી જે પાપ ન થાય તેટલું ઓછું છેઆપ પણ આ વાતને જાણોજ છે. આથી હે રાજેન્દ્ર ! આપ એ વાત નિશ્ચિત માનો કે, બીજી કઈ પણ વસ્તુથી મારી સુધાની તૃપ્તિ થવાની નથી. કેમકે, હું પ્રાણીના તાજા માંસને ખાવાના સ્વભાવવાળે છું. આ કારણે આપ આટલા દયાળુ છે તે સુધાથી વ્યાકુળ બનેલા મારા આ ભક્ષને મને સોંપી દેવાની કૃપા કરે. જે આપ આ પ્રમાણે કરવા ન ઈચ્છતા હે તે તેના વજન જેટલું માંસ આપ આપના દેહથી મને કાઢી આપો. આ પ્રકારનું શકરાનું વચન સાંભળીને તેને રાજાએ કહ્યું, તમે ભૂખથી મરી ન જાવ આ માટે હું આ કબૂતરના વજન જેટલું માંસ મારા શરીરમાંથી તમને આપું છું. આ રીતે પિતાના શરીરને કાપીને કબૂતરના વજન જેટલું માંસ આપવા તત્પર બનેલા રાજાને મંત્રી અ દિકાએ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ श्री शान्तिनाथकथा पति मन्त्रिप्रभृतयः प्राहुः-देव ! अनेन तव शरीरेण समग्रा पृथिवी परिपाल्यते, तच्छरीरमस्य तुच्छपक्षिणः कृते न त्यक्तुमर्हति भवान् । इत्थं मन्त्रिणो वचनं निशम्य राजा तेभ्यो धर्ममाहात्म्यमुपवर्ण्य धर्मार्थ प्राणपरित्यागोऽपि श्रेयसे एव भवतीति तान् बोधितवान् । इत्थमुक्त्या राजा तुलायामेकतः कपोतं संस्थाप्य द्रितीयतश्छुरिकया स्वयं स्वमांसमुन्कृत्योत्कृत्य स्थापयति । राजा यथा यथा स्वमांसमुत्कृत्योत्कृत्य तुलायां स्थापयति तथा तथा कपोतस्यापि भारोऽधिको जायते । इत्थं स्वावयवानुत्कृत्योत्कृत्य तुलायां स्थापयन् राजा क्रमेण स्वशरीरमपि तुलायां धृतवान् । तथापि कपोतस्य भारोऽधिको जातः । तदा भूपतिलिये उद्यत हुए राजा से मंत्री आदिकोंने कहा-देव ! आप यह क्या करन को उद्यत हो रहे हैं-विचारो तो सही, इस आपके शरीर से यह समस्त पृथिवी परिपालित हो रही है इसलिये इस शरीर को इस तुच्छ पक्षीके निमित्त नष्ट करना आपको उचित नहीं है। इस प्रकार मंत्रीजनोंके वचन सुनकर राजाने उनको धर्मका माहात्म्य समझाया
और समझकर यह कहा कि-धर्म के निमित्त किया गया अपने प्राणों का परित्याग भी कल्याण के लिये ही माना गया है। इस प्रकार कह कर राजाने तुला पर एक और तो उस कबूतको रख दिया और दूसरी
ओर अपने शरीर से मांस काट २ कर रखने लगा। ज्यों २ मांस शरीरसे काट २ कर उस तुला के पलडे पर रखा जाने लगा त्यों २ उस कपोत का वजन भी अधिक २ बढने लगा। अन्त में राजाने उस तुला पर अपने समस्त शरीरको रख दिया तो भी कबूतर के भार बराबर उस शरीरका भार नहीं हो सका। ऐसी स्थिति जब કહ્યું, દેવ ! આપ આ શું કરી રહ્યા છે? વિચારો તે ખરા ! આપના આ શરીરથી સઘળી પૃથ્વીનું પાલનપોષણ થઈ રહેલ છે. માટે આપે આપના શરીરને આવા તુચ્છ પક્ષના કારણે નષ્ટ કરવું એ ઉચિત નથી. મંત્રીજનાં આ પ્રકારના વચનેને સાંભળીને રાજાએ તેમને ધર્મનું મહા સમજાવ્યું, સમજાવીને એવું કહ્યું કે, પિતાના ધર્મને માટે સ્વેચ્છાએ કરવામાં આવેલ પ્રાણુને પરિત્યાગ પણ કલ્યાણકારકજ મનાયેલ છે. આ પ્રકારે કહીને રાજાએ ત્રાજવામાં એક તરફ એ કબૂતરને રાખ્યું અને સામાં ત્રાજવામાં પિતાના શરીરમાંનું માંસ કાપી કાપીને રાખવા માંડયું. શરીરથી કાપી કાપીને જેમ જેમ માંસ ત્રાજવામાં મૂકાતું ગયું તેમ તેમ તે કબૂતરનું વજન પણ વધવા માંડયું. છેવટે રાજાએ પોતાના શરીરને ત્રાજવામાં રાખી દીધું. રાજાનું સઘળું શરીર ત્રાજવામાં મુકાઈ જવા છતાં પણ કબૂતરની ભારોભાર
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
२२०
उत्तराध्ययनसूत्रे श्चिन्तयतिधिङ्माम्-स्वल्पभारं शरीरं मया समुपलब्धम् । यदि मम शरीरं महदभविष्यत् , तदा तत्कपोतपरिरक्षणे क्षममभविष्यत् । अहो ! किं करोमि, कथमेले कपोतं रक्षयामि इत्थं तरुणकरुणा ण चित्तेन चिन्तयतस्तस्य राज्ञो मनोगत भावं कृतमयोतव्याघवेषौ तौ देवौ स्वावधिज्ञानेन विज्ञाय प्रकटितस्वस्वरूपौ दिव्यद्धिसंपन्नौ तौ देवौ स्वदिव्यतेजोभिर्दशदिशः समुद्योतयन्तौ राज्ञः सर्वानवयवान् यथास्थानं संयोज्य दिव्यशरीरं दिव्यवर्ण दिव्यरूपं दिव्यलावण्यं च निर्माय राजानं दिव्यसिंहासने संस्थाप्य तच्चरणयोः प्रणिपत्य कृताञ्जली एवमुक्तवन्तौ-राजन् । 'मेघरथं नृपं धर्माच्चालयितुं सुरा अपि न समर्थाः' इति राजाने देखी तो राजा को बडा भारी विचार आया-वे सोचने लगे कि मुझे विकार है, जो मेरा यह शरीर बहुत कम वजनदार निकला है। यदि मेरा यह शरीर विशेष वजनदार होता तो ही इस कबूतर की रक्षा करने में वह समर्थ हो सकता। अब क्या करूँ-कैसे इस कबूतर की रक्षा करूँ? इस प्रकार करुणा से आई हऐ चित्त से विचार करनेवाले राजाके मनोगत भावों को कपोत एवं व्याध के वेषवाले उन दोनों देवों ने अपने २ अवधिज्ञाग द्वारा जानकर अपना असली स्वरूप प्रकट कर दिया। उसी समय वे दिव्यऋद्धि से संपन्न बन गये एवं दिव्यकान्ति द्वारा दश दिशाओं को प्रकाशित करने लगे और वे राजा के कटे हुए शारीरिक अवयवोंको यथास्थान नियोजित करके राजाको दिव्य सिंहासन पर बैठाकर उनके चरणों पर गिर पड़े तथा हाथ जोडकर राजा से कहने लगे-राजन् ! "मेघरथ राजा को धर्म से विचलित करनेके लिये देव भी समर्थ नही है" વજન ન થયું. આ પ્રમાણેની પરિસ્થિતિ જોતાં રાજાને ઘણું જ આશ્ચર્ય થયું અને વિચારવા લાગ્યા કે, મને ધિક્કાર છે કે, મરું આ શરીર ઘણું જ ઓછા વજનનું નિકળ્યું. જે મારૂ આ શરીર વધારે વજનદાર હતા તે આ બિચારા દીન કબૂતરની રક્ષા કરવામાં હું સમર્થ થઈ શકત. હવે શું કરું ? કઈ રીતે આ કબૂતરની રક્ષા કરૂં. ? આ પ્રકારની કરૂણાથી આદ્ર બનેલા ચિત્તથી વિચાર કરતા રાજાના મનેગત ભાવને કબુતર અને શકરાના વેશવાળા એ બને દેએ પિતપતાના અવધી સાનથી જાણીને પિતાનું અસલી સ્વરૂપે પ્રગટ કરી દીધું. આ સમયે તેઓ દિવ્ય ઋધિથી સંપન્ન બની ગયા અને દિવ્ય કાતિ દ્વારા દશે દિશાઓને પ્રકાશિત કરવા લાગ્યા અને તેઓએ રાજાના કપાયેલા અવયને એગ્ય સ્થળે ગોઠવીને તથા તેના શરીરમાં દિવ્ય વર્ણ દિવ્યરૂપ દિવ્યલાવણ્ય, પ્રગટ કરીને, રાજાને દિવ્ય સિંહાસન ઉપર બેસાડી તેના ચરણોમાં નમી પડયા તથા હાથ જોડીને રાજાને કહેવા લાગ્યા રાજન્ ! “મેઘરથ રાજાને ધર્મથી વિચલિત કરવામાં દેવ પણ સમર્થ નથી” આ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ श्री शान्तिनाथकथा
२२१
सौधर्मेन्द्रवचनं निशम्य तदसहमानावश्रद्दधानौ चावां भवद्विरुद्धं समाचरितवन्तौ। तमपराध क्षन्तुमर्हति भवान् । सौधर्मेन्द्रवर्णित्त भवद्धर्मानुरागादपि भवतो धर्मानुरागं विशिष्टतरं पश्यावः। अहो ! भवतो धर्मानुरागः। भवता स्वजन्मना सफलितेयं भूः। एवं मुहुर्मुहुः स्तुत्वा तो देवी स्वस्थानं गतवन्तौ। इत्थं भूपतिना करुणारसवर्षणेन तीर्थङ्करनामगोत्रं समुपार्जितम् । ततो राजा धर्मध्यानादिकं कुवन् न्याय्येन मार्गेण पृथिवीमनुपालयन् कंचित् कालं नीतवान् । इस प्रकार सौधर्मेन्द्र के वचन को सुनकर हम लोगों को इस बात पर श्रद्धा नहीं हुई, अतः हमने वेष परिवर्तित कर आप की परीक्षा की तो आप वास्तव में जैसा सोधर्मेन्द्रने आपके प्रति अपना विचार प्रदर्शित किया था उससे भी विशिष्ट प्रमाणित हुए हैं। इस परीक्षण में हमारे द्वारा जो कुछ विरुद्ध आचरण हुआ है उसकी हम आप से क्षमा मांगते हैं। हमें आशा है कि आप हमारे इस निमित्तके अपराध को क्षमा करेंगे। सौधर्मेन्द्र ने आपका धार्मिक अनुराग जिस रूप में प्रकट किया है उस रूप से अधिक धार्मिक अनुराग हमने आप में पाया है। धन्य है आपके इस विशिष्टतर धर्मानुराग को। आपने अपने जन्म से इस भूमिको वास्तव में सफल किया है इस प्रकार राजाकी पुनः २ स्तुति करके ये दोनों देव अपने स्थान पर गये। इस प्रकार करुणा रस की वर्षा से राजाने तीर्थकर नाम गोत्र का उपाजेन किया। धर्मध्यान से अपने समयका सदुपयोग करने પ્રકારના સૌધર્મેન્દ્રના વચનને સાંભળીને અને તે વાત ઉપર શ્રદ્ધા ન થવાથી અમાએ વેશ પરિવર્તન કરીને આપની પરીક્ષા કરી. આપ વાસ્તવમાં જેવું સૌધર્મેન્દ્ર તરફથી આપના વિષયમાં કહેવામાં આવેલ હતું તેનાથી પણ વધુ પ્રમાણમાં આપની દત્તા પ્રતીતિ થયેલ છે. આ પરીક્ષામાં અમારા તરફથી જે કાંઈ વિરૂદ્ધ આચરણ થવા પામેલ હોય તે તેની આપની પાસે ક્ષમા માગીએ છીએ. અને આશા છે કે, આપ અમારા આ અપરાધની ક્ષમા આપશો. સૌધર્મેન્ટે આપનો ધાર્મિક અનુરાગ જે સ્વરૂપથી કહેલ છે તે રૂપથી વધુ પ્રમાણમાં ધાર્મિક અનુરાગ અમોએ અપનામાં જોયેલ છે. ધન્ય છે આપના આ પ્રખર ધર્માનુરાગને ! આપે આપના જન્મને ખરેખર રીતે આ ભૂમિમાં સફળ બનાવેલ છે. આ પ્રકારે રાજાની વારંવાર સ્તુતિ કરીને એ બન્ને દે પિતાના સ્થાન ઉપર ચાલ્યા ગયા. આ પ્રકારની કરૂણરસની વર્ષોથી રાજાએ તીર્થકર નામ ગોત્રનું ઉપાર્જન કર્યું. ધર્મ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
उत्तराध्ययनसूत्रे अथैकदा तन्नगरोद्याने भगवान् घनरथो जिनः समागतः। तं समागते निशम्य राजा स्वलघुभ्राता वज्ररथेन सह तं वन्दितुं गतः। तर वैराग्य जननी देशनां श्रुत्वा संजातवैराग्यो राजा गृहमागत्य स्वभ्रातरमब्रवीत्-आयुष्मन् ! त्वमेतद्राज्यं गृहाण । अहं प्रव्रज्यां ग्रहीतुमिच्छामि। ज्येष्ठभ्रातुर्वचनं निशम्य स पाहआर्य ! अहमपि भवन्तमनुगन्तुमिच्छामि । नास्ति मम राज्येन प्रयोजनम् । इत्थं भ्रातुर्वचनं निशम्य स्वपुत्रं चन्द्रशेखरं राज्ये संस्थाप्य राजा मेघरथः स्ववाले इस राजाने न्यायमार्गसे पृथिवीका पालन करते हुए जीवन का कुछ भाग आनंद के साथ व्यतीत किया।
एक समय की बात है कि नगर के उद्यान में भगवान् घनरथ का आगमन हुआ। राजा को जब यह समाचार ज्ञात हुआ तब वे अपने छोटे भाई दृढरथ के साथ उनको वंदना करनेके लिये वहां आये। प्रभुकी वैराग्य जनक धार्मिक देशना का पानकर राजाको सांसारिक कार्यों से वैराग्य उद्भूत हो गया। घर आकार उन्होंने अपने छोटे भाई से कहा आयुष्मन् । अब तुम इस राज्यका संचालन करो मैं दीक्षा धारण करना चाहता हूं। इस प्रकार अपने ज्येष्ठ भ्राता के वचन सुनकर लघुभ्राता ने उनसे कहा आर्थ ! मैं भी आप के ही मार्गका अनुसरण करना चाहता हूं। मुझे इस राज्य से कोई जरूरत नहीं है इस प्रकार भाई के वचन सुनकर राजा मेघरथ ने राज्यमें अपने चन्द्रशेखर नाम के पुत्र को स्थापित करके छोटे भाई ધ્યાનથી પિતાના સમયનો સદુઉપયોગ કરવાવાળા આ રાજા એ ન્યાયમાગથી પૃથ્વીનું પાલન કરીને જીવનનો કેટલોકકાળ આનંદમાં વીતાવ્યું.
એક સમયની વાત છે કે નગરના ઉદ્યાનમાં ભગવાન વનરથનું આગમન થયું રાજાને જયારે આ સમાચાર મળ્યા ત્યારે તેઓ પિતાના નાનાભાઈ વજારની સાથે તેમને વંદના કરવા માટે ઉદ્યાનમાં પહેચ્યા. પ્રભુની વૈરાગ્યવાળી ધાર્મિક દેશનાને શ્રવણ કરીને રાજને સાંસારીક કાર્યોથી વિરાગ્ય જગૃત બને. રાજભવનમાં પાછા ફર્યા પછી તેણે પોતાના નાનાભાઈ વજારથને કહ્યું કે, આયુષ્યમાન ! હવે તમે આ રાજ્યનું સંચાલન કરે, હુ દીક્ષા ગ્રહણ કરવા ચાહું છું. પિતાના મોટાભાઈના આ પ્રકારનાં વચનોને સાંભળીને નાનાભાઈએ તેને કહ્યું કે, આર્ય! હું પણ આપના જ માર્ગનું અનુસરણ કરવા ઈચ્છું છું. મને આ રાજયની જરા પણ ઈચ્છા નથી. નાનાભાઈનો આ પ્રકારનો મનોભાવ જાણી લીધા પછી રાજા મેઘરથે પોતાના ચંદ્રશેખર નામના પુત્રને રાજ્યાસને બેસાડીને નાનાભાઈની સાથે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ. १८ श्री शान्तिनाथकथा भ्राता सप्तशतसंख्यकैः पुत्रश्चतुः सहस्रसंख्यकैः पार्थिवैश्च सह तीर्थङ्करस्य भगवतो धनरथस्य समीपे दीक्षां गृहीत्वा एकादशाङ्गान्यधीत्य सपरिवारो भूतले विहरति स्म । स हि विंशतिस्थानकानि पुनः पुनः समाराधयति । इत्थं स्थानकवासित्वं समाराध्य साधुसिंहः स मेघरथमुनिरुण सिंहनिष्क्रीडितं तपः पूर्व लक्षं यावत् तप्त्वा संयमं च पालयित्वाऽनशनं कृत्वा कालमासे कालं कृत्वा सर्वार्थसिद्धे विमाने देवत्वेन समुत्पन्नः। तद् बान्धवोऽपि कियकालानन्तरमनशनं कृत्वा कालधर्ममासाद्य तत्रैव देवत्वेन समुत्पन्नः।। ____ अस्त्यत्रैव भारते वर्षे सर्वद्धिसमन्वितं पुरन्दरपुरोपमं हस्तिनापुरं नाम नगरम् । अलकायां कुबेर इव तत्रासीद् विश्वसेनो नाम नरपतिः । तस्यासीव के साथ तथा सातप्तौ पुत्रों के साथ एवं चार हजार राजाओं के साथ तीर्थकर भगवान घनरथ के समीप दीक्षा धारण करली । तथा द्वादशांग का अध्ययन करके वे अपनी शिष्य मंडली सहित भूमण्डल पर विहार करने लगे।
मेघरथ मुनि ने वीम स्थानों की पुनःपुनः आराधना की। इस प्रकार स्थानक वासित्व की समराधना करके साधुओं में सिंह जैसे मेघरथ मुनिने उग्रसिंह निष्क्रीडित तप पूर्वलक्षतक आचरित किया। इस प्रकार संयम की पालना एवं अनशनका आचरण करते हुए उन्होंने काल अवसर में काल करके सर्वार्थसिद्धि विमान में देव पर्यायको प्राप्त किया। मेघरथ मुनिराज के अन्य बन्युजन भी कितनेक कालका अनशन करके कालकर सर्वार्थसिद्ध में देव हुए।
इस भरतक्षेत्र में समस्त प्रकारकी विभूतिओं ये समन्वित एक પિતાના સાત પુત્ર, અને બીજા ચાર હજાર રાજાઓની સાથે ભગવાન વનરથની પાસેથી દીક્ષા અંગીકાર કરી. આ પછી દ્વાદશાંગનું અધ્યયન કરીને પિતાની શિષ્ય મંડળી સાથે ભૂમંડળમાં વિહાર કરવા લાગ્યા.
મેઘરથ મુનિએ રાત્તિ સ્થાનોની ફરી ફરી આરાધના કરી. આ પ્રમાણે સ્થા નિકવાસિત્વની સમારાધના કરીને સાધુ સિંહ મેઘરથ મુનિએ ઉગ્રવિંદ નિકીત તપ પૂર્વલક્ષ સુધી આચર્યું. આ પ્રમાણે સંયમની પાલન તેમજ અનશનનું આચરણ કરતાં કરતાં તેમણે અંતિમ સમયે કાળ કરીને સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનમાં દેવ પર્યાયને પ્રાપ્ત કરી. મેઘરથ મુનિરાજના અન્ય બંધુજન પણ કેટલાક કાળનું અનશન કરીને કાળ કરીને સર્વાર્થસિદ્ધમાં દેવ થયા.
આ ભરતક્ષેત્રમાં સઘળા પ્રકારની વિભૂતિઓથી સમન્વિત હસ્તિનાપુર નામનું
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
उत्तराध्ययनसूत्रे
D
शीलालङ्कारशालिनी सर्वगुणागाराऽचिरा नाम पट्टराज्ञी। सा हि सदोरकमुखवास्त्रका मुखे बवा त्रिकालं सामायिकं करोति, उभयकालं प्रतिक्रामति । अभयदानं सुपात्रदानं च ददाति । साधर्मिकान् परिपोषयति । दीनहीनानाथान् परिरक्षति केनापि हन्यमानान् जीवान् रक्षति । धर्म प्रभावयति । एकदा पयः फेन निभास्तरणसमलतायां मुकोमलायां शय्यायां शयानानास्तस्याः कुक्षौ हंसः कमलवन इव सर्वार्थसिद्धच्युतो मेघरथजीवः समवतीर्णः। तदा मुखपसुप्ता हस्तिनापुर नामका नगर था जो इन्द्र के पुर जैसा था। अलका में कुबेर के समान वहाँ का शासक विश्वसेन नामका राजा था शील रूपी अलंकारों से विभूषित एवं समस्त गुणोंकी खान अचिरा नामकी रानी राजाकी पट्टरानी थी। यह रानी सदोरकमुखवस्त्रिका को मुख पर बांधकर त्रिकाल सामायिक किया करती थी। तथा दोनों काल प्रतिक्रमण भी करती थी। अभयदान एवं सुपात्रदान भी दिया करता थी । साधर्मी बन्धुजनोंका पोषण, दीन, हीन अनाथ व्यक्तियोंका संरक्षण एवं किसी के द्वारा पीडित हुए प्राणी का भरणपोषण करना भी रानीका दैनिक कर्तव्य था। धर्मकी प्रभावना तो इससे कभी छूटती ही नहीं थी, इतनी तो यह धर्मप्राणा थी। एक समयकी बात है कि जब यह फेन के समान आस्तरण-चादर से अलंकृत सुकोमल शय्यापर शयनकर रही थी तब जैसे कमलवन में हँस अवतरित हाता है उसी प्रकार सर्वार्थसिद्ध से चवकर मेघरथका जीव उस रानीकी कुक्षि में अवतरित हुआ। इसके अवतरित होने पर નગર કે જે, ઈન્દ્રપુરી સમાન હતું. અલકામાં કુબેરની જેમ આ નગરના વિશ્વસેન નામના રાજા હતા. શીલરૂપી અલંકારથી વિભૂષિત અને સઘળાગુણેની ખાણ સમાન અચિરા નામની રાજાની પટ્ટરાણી હતી. આ રાણી સરકમુખવસ્ત્રિકા મોઢા ઉપર બાંધીને ત્રિકાળ સામાયિક કરતી હતી. તથા બને કાળ પ્રતિક્રમણ પણ કરતી હતી. અભયદાન અને સુપાત્રદાન આપતી હતી, સાધર્મી બંધુજનનું પિષણ, દીન, હીન, અનાથ વ્યક્તિઓનું સંરક્ષણ અને કેઈના તરફથી પીડીત કરાયેલા પ્રાણીનું ભરણપોષણ કરવું એ પણ રાણીનું દૈનિક કાર્યું હતું. ધમની પ્રભાવના તે એનાથી કદી પણ છૂટતી ન હતી. એ ખૂબજ ધમપરાયણ હતી.
એક સમયની વાત છે કે, રાણી રાત્રીના સમયે પોતાના શયનભવનમાં કુલ આચ્છાદિત મૃદુ શયા ઉપર સુતેલ હતી એ સમયે તેના ઉદરના ગર્ભમાં સર્વાશ સિદ્ધથી ચ્યવને મેઘરથના જ પ્રવેશ કર્યો. આ સમયે રાણીને એક પછી એક
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ श्री शान्तिनाथकथा सा राज्ञी चतुर्दशमहास्वप्मानपश्यत् । प्रातः सुप्तोत्थिता सा स्वमवृत्तान्तं राज्ञेन्यवेदयत् । राजा माह-देवि! तब गर्भ सर्वज्ञः सार्वभौमो वाऽवतीण इति तब स्वमः सूचयति । गर्भागते भतवती सर्वज्ञे शान्तिकर्मणाऽप्यशान्तं पूर्वागतं महा. मारीरोगादिकं स्वयमेवाशाम्यत् । सर्वज्ञस्य प्रभावात्कुरुदेशे सर्व रोगादिकं प्रशान्तम् । सर्वत्र न्तनं नूतनं मङ्गलं समुत्पन्नम् । एवं क्रमेण पूर्णे गर्भकाले निशीथ-मध्यरात्रौ समयेऽचिरा राज्ञी शशाङ्कमिव मनोहरं स्वर्णवर्ण सुकुमारं कुमारं जनितवती । तदा त्रैलोक्येऽपि महोद्योतोऽभवत् , नारका अपि सुखिनोऽभवन् । रानी ने उसी समय चौदह महास्वप्नोंको देखा। उसने उनस्वप्नों के देखने की बात राजा से कही, राजा ने इन स्वप्नों के फल स्वरूप में ऐसा उससे कहा कि देवि! तुम्हारे गर्भ में या तो सर्वज्ञ अवतीर्ण हुए है या कोई सर्वभौम-सार्वभूमिका अधिपति चक्रवर्तीअवतीर्ण हुए है। यही बात इन स्वप्नों से सूचीत होती है। भगवान सर्वज्ञ के गर्भ में अवतीर्ण होते ही शांति कर्म से भी अशान्त पूर्वागत महामारी रोग आदिक सब अपने आप शांत हो गये। कुरुदेश में सर्वज्ञ के प्रभाव से रोगादिकोंकी शांति होनेके साथ २ ही सर्वत्र नवीन २ मांगालिक कार्य होने लगे। रानीका गर्भ भी क्रमशः बढते २ जब पूर्ण नौमास का हो चुका तब उस अचिरा रानीने निशीथ-अर्धरात्री के समय चंद्रमा जैसे उज्ज्वल वर्णवाले मनोहर एक सुकुमार बालकको जन्मदिया उसके जन्म होते ही लोकभरमें एक विशिष्ट प्रकारका उद्योत हुआ तथा नारकियोंको भी सुख मिल गया। यह એમ ચૌદ મહાસ્વને આવ્યાં. સવારે આ સ્વપ્નની વાત તેણે રાજાને કરી. રાજાએ એ સ્વપ્નાઓનું ફળસ્વરૂપ બતાવતાં કહ્યું કે, હે દેવી! તમારા ગર્ભમાં કાંતે કંઈ સર્વ પ્રવેશ કરેલ છે, અથવા તે કંઈ સાર્વભૌમ-સર્વભૂમિના અધિપતિ ચકવર્તીએ પ્રવેશ કરેલ છે, આથી રાણીને ખૂબજ હર્ષ થયો. આ તરફ જેમ જેમ ગર્ભ પુષ્ટ થઈ રહેલ હતું તેમ તેમ રાજ્યમાં શાંતિનું સામ્રાજ્ય સ્થાપવા લાગ્યું, મહામારી આદિ રેગે પણ શાન્ત થઈ ગયા. કરૂદેશમાં સર્વશના પ્રભાવના કારણે ગાદિકની શાંતિ થવાની સાથે સાથે સારાં માંગલિક કાર્યો ઉત્સાહભેર થવા લાગ્યાઃ ક્રમશઃ વધતાં વધતાં પુરા નવ મહિના વીતી ચૂકયા ત્યારે રાણીએ પુત્રને જન્મ આપ્યો કે જે પૂર્ણ ચંદ્રમાની કાંતિથી શેજિત જણ હતે. ઉજજવળ વર્ણવાળા અને મનમોહક કાંતિવાળા પુત્રને જન્મ થયાના ખબર મળતાં જ લોકોમાં પણ વિશિષ્ટ એવા આનંદની લહેર ઉઠી. ચારે તરફ પ્રકાશ જ પ્રકાશ દેખાવા લાગ્યા. નારકિઓને પણ શાંતિ વળી. આ બધું જ્યારે જ્યારે પ્રભુનો
२४
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
उत्तराध्ययन सूत्रे
इदं सर्वं जिनजन्मनि भवत्येव । अथ स्व स्वासनकम्पेन जिनजन्मपरिज्ञाय षट् पञ्चाशद्दिकुमारिका द्रुतमागत्य सूतिकर्माणि चक्रुः । शक्रोऽपि स्वासनं कम्पमानं egsavara जिनजन्मपरिज्ञायाष्टामिकं महोत्सवं सर्वैः शक्रः सह कृतवान् । भूपतिर्विश्वसेनोऽपि पुत्रजन्मना नितरां सन्तुष्टो दासीदासादिकेभ्यः प्रचुरं धनं दत्तवान्, महामहोत्सवं च कृतवान । गर्भस्थेऽस्मिन् शिशौ मम राज्ये महामारी शान्तिरभूदिति विचार्य पित्रा शान्तिनाथ इति तस्य नाम कृतम् । स शिशुरङ्गुष्ठे शक्रनिहितममृते प्रतिदिनं पिवन् अद्वितीयरूपतेजः श्रीः सन् सितप्रभुके जन्म होने पर होता ही है । अपने २ आसनों के कंपित होने से छप्पन दिक्कुमारिकाएँ जिन भगवान का जन्म जानकर शीघ्र ही आकर प्रसूतिकर्म करने में जुट गई । इन्द्रने भी अपने आसन के कंपन से अवधिज्ञान द्वारा जिनोत्पत्ति जानकर अष्टाह्निक महोत्सव समस्त इन्द्रों के साथ किया । इधर विश्वसेन राजाने भी सन्तुष्ट हाकर दासीदास आदिकों के लिये मनमाना प्रचुर दान दिया तथा पुत्र जन्म की खुशी से और अनेक महोत्सवों का भी ठाठ बांध दिया। प्रभुका नाम शांतिनाथ रक्खा गया इस विचार से कि जब ये अपनी माता के गर्भ में थे तब मेरे राज्य में जो पहिले महामारी की बीमारी थी उसकी इनके पुण्यप्रभाव से शाति हुई थी । भगवान शांतिनाथ अंगुष्ठ में शक्रनिहित अमृत का प्रतिदिन पान करते हुए शुक्लपक्ष के चंद्रमा की तरह बढ़ने लगे । इनके रूप एवं तेजकी शोभा अद्वितीय જન્મ થાય છે ત્યારે બને છે. પેાતપોતાના આસના કપિત થવાથી છપ્પન કિકુ મારીઓ જીનેશ્વર ભગવાનનો જન્મ સમય જાણીને ઉતાવળી ગતોથી પ્રસૂતિ કમ કરવામાં દોડી ગઇ. ઇન્દ્રે પણ પેાતાના આસનના ક‘પવાથી અવધિજ્ઞાન દ્વારા જાણ્યું કે પ્રભુનો જન્મ થઈ રહ્યો છે એમ જાણીને અષ્ટાદ્ઘિક મહાત્સવ બધા દેવાની સાથે મળીને કર્યાં. આ ખાજી વિશ્વસેન રાજાએ પણ સંતુષ્ટ થઈને દાસદાસી આદિકાને સારૂં' એવું દાન આપ્યું. અને પુત્રજન્મની ખુશાલીમાં અનેક રીતે મહાત્સવે ઉજવ્યા. પુત્રનું નામ શાંતિનાથ રાખવામાં આવ્યું. પ્રભુનું નામ શાંતિનાથ રાખવાનું કારણ એજ કે પ્રભુના જન્મ પહેલા રાજયમાં મહામારી-મરકી વગેરે ત્રાસજન્ય જીવલેણ રાગચાળા ચાલતા હતા. પરંતુ પ્રભુનું ગ`માં આગમન થતાં વ્યાપેલા રોગ શાક શાંત થયા. આ કારણે જ પ્રભુનું નામ શાંતિનાથ રાખવામાં આવ્યું. ભગવાન શાંતિનાથ તેમના અચુડામાં ઈંદ્રે મૂકેલા અમૃતનું પાન કરીને શુકલપક્ષના ચંદ્રમાની માફ્ક વધવા-મેટા થવા લાગ્યા તેમનુ રૂપ અને તેજની શ્રી ન વર્ણવી શકાય તેવાં અનુપમ હતાં. માતાપિતા જગતના માણસેામાં અજોડ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ श्री शान्तिनाथकथा
२२७ पक्षचन्द्र इव ववृधे । जगज्जनमनोहरं नयनानन्दकरं कुमारं पश्यतोर्मातापित्रोनिरुपमः सुखानुभवोऽभूत् । जङ्गमः कल्पद्रमइव स शिशुमनोहरैः क्रम चकमणेभूपगृहाङ्गणं समलङ्कतवान् । शिशुरूपमास्थाय समागतैर्देवैः सह चलचूलाञ्चलो विभुमनोहरां शैशवानुरूपां पांशु क्रीडां व्यधात् । इत्थं मुखेन क्रमशो वर्द्धमानः शांतिनाथ प्रभु यौवनं वयः समासादितवान् तदा भगवतः शरीरं चत्वारिंशद् धनुस्तुङ्गम भूव । भगवान् हि समस्तं विश्वमानन्दितवान् , स्वकीयमनोहरैराचारः। ततः पित्रा यशोमत्यादिकाभि राजकन्यकाभिः सह भगवतः शान्तिनाथस्य विवाहः कारितः। एवं क्रमेण भगवान् जन्मतः पञ्चविंशतिसहस्रवर्षाणि नीतवान् । तदा तन्मातापितरौ तं राज्ये संस्थाप्य स्वयं दीक्षां गृहीत्वा स्वजन्मनः साफल्यं नीतवन्तौ । थी। माता पिता जगजनों में मनोहर तथा नयनोंका आनंद विधायक पुत्र शांतिनाथ को देख २ कर निरूपम सुखका अनुभव करते थे। जंगम कल्पवृक्ष के समान बालक प्रभु जब मनोहर बालचाल द्वारा राजमहल के अंगण में चलते तब यह विशेष शोभित होने लगते । बालकका रूप बनाकर आये हुए देवों के साथ प्रभु हिलती हुई शिखावाले होकर मनोहर बालोचित धूलिक्रीडा भी करते थे। इस प्रकार सुखपूर्वक क्रम से बढते हुए प्रभु ने यौवन वय प्राप्त किया। भगवान के ऊँचाई समय चालीस धनुष की थी। प्रभुने अपने सदाचारों से सब के मनको मुग्धकर रक्खा था। पिताने शान्तिनाथका विवाह यशोमती आदि राजकन्याओं के साथ कर दिया। इस प्रकार भगवान के जन्म से लेकर अभीतक जीवन के पच्चीस हजार वर्षे व्यतीत हुए। माता पिताने इनको राज्य में स्थापित करनेके लिये स्वयं दीक्षा धारण करली । और इस प्रकार से अपने जन्मको उन्होंने सफल बना लिया। એવા મનોહર તથા નયન અભિરામ એવા પુત્ર શાંતિનાથને જોઈને નિરૂપમ અનુભવ કરતા હતા. જગમ કલ્પવૃક્ષ પ્રમાણે બાળ પ્રભુ જ્યારે રાજભવનના આંગણામાં પા પગલી કરતા ચાલતા થયા ત્યારે ભારે મનોહર લાગતા હતા. બાળકનાં રૂપ બનાવીને આવેલ દેવની સાથે પ્રભુ હલતી ચોટલીવાળા બનીને બાળ ઉચિત વિવિધ ક્રીડાઓ પણ કરતા હતા. આ પ્રકારથી સુખપૂર્વક કમે કમે વૃદ્ધિ પામતાં પ્રભુ યુવાવસ્થામાં આવ્યા. ભગવાનના શરીરની ઉંચાઈ આ સમયે ચાલીસ ધનુષની હતી. પ્રભુએ પિતાના સદાચારથી સઘળાનું મન જીતી લીધું હતું. પિતાએ શાંતિનાથને વિવાહ યશોમતી આદિ રાજકન્યાઓ સાથે કર્યો. આ પ્રકારે ભગવાનના જન્મથી માંડીને યુવાવસ્થા સુધી જીવનનાં પચીસ હજાર (૨૫૦૦૦) વર્ષ વ્યતીત થયાં. માતાપિતાએ એમને રાજ્યાદિ ઉપર સ્થાપિત કરીને પોતાના જીવનને સફળ કરવા માટે દીક્ષા અંગીકાર કરી અને એ રીતે તેમણે પોતાના જન્મને સફળ બનાવ્યા.
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
%
E
२२८
उत्तराध्ययनसूत्रे शान्तिनाथोऽपि स्वपुत्रवत्प्रजाः परिपालयति स्म। अथ सर्वार्थसिद्धविमानात्मच्युतो भगवतः पूर्वजन्मनो लघुभ्राता वज्ररथजीवो यशोमतीगर्भे समु. स्पन्नः तदा राज्ञी यशोमती स्वप्ने चक्रं ददर्श । साऽपि शान्तिनाथाय स्वमवृत्तान्तं निवेदितवती । तदा जगत्प्रभुभगवान् शान्तिनाथः माह-देवि ! विश्वमण्डनस्वरूपस्तव सुतो भविष्यति । स्वामिनो वचनं निशम्य परितुष्टा यशोमती देवी सुखं सुखेन गर्भ पुपोष। पूर्णे समये सा नयनानन्दकरं सुलक्षणं दारकं मुषुवे । भगवान् शान्तिनाथस्तु स्वमानुसारात्तस्य दारकस्य चक्रायुधः इति नाम कृतवान् । क्रमेण प्रवर्द्धमानः स यौवनं वयः प्राप्तवान् । स हि स्वयंवरा बह्वीपतिपुत्रीः परिणीतवान् ।
शांतिनाथ प्रभु भी इधर अपने पुत्रोंके समान प्रजाको परिपालक करने लगे। एक समयकी बात है कि भगवान से पूर्वजन्म के लघुभ्राता जो वज्ररथ थे और जो सर्वार्थसिद्ध विमान में वर्तमान देव पर्याय से रह रहे थे वे वहां से चवकर इनकी धर्मपत्नी यशोमती के गर्भ में आये। उस समय यशोमती ने स्वप्न में चक्र देखा उसने स्वप्न अपने पतिदेव शान्तिनाथ से कहा-उत्तर में प्रभु ने कहा कि-देवि। विश्व का मण्डन स्वरूप पुत्र तुम्हारी कुक्षि से उत्पन्न होगा। स्वप्नका फलइस प्रकार सुनकर यशोमती बडी प्रसन्न हुई और वह अपने गर्भका शांति और आनंद के साथ पालन करने में सावधान बन गई। जब गर्भका ठीक समय समाप्त हो चुका तब उसने सुलक्षणों से संपन्न एक पुत्र को जन्म दिया। शांतिनाथ प्रभुने बालकका नाम दृष्ट स्वप्न के अनुसार चक्रायुध रक्खा। क्रमशः वृद्धिंगत होते हुए चक्रायुध - શાંતિનાથ પ્રભુ પણ આ તરફ પ્રજાનું પિતાના પુત્રની માફક પાલન કરવા લાગ્યા. એક સમયની વાત છે કે, ભગવાનના પૂર્વજન્મનો નાનો ભાઈ કે જે વજારથ હતો અને જે સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનમાં વર્તમાન દેવ પર્યાયથી રહેલ હિતે તે ત્યાંથી અવીને તે એમની ધર્મપતની યશેમતિના ગર્ભમાં આવ્યું. આ સમયે યશોમતીએ સ્વપ્નમાં ચક્ર જોયું. એ સ્વપ્નની હકીકત તેણે પિતાના પતિ શાંતિનાથને કહી. ઉત્તરમાં પ્રભુએ કહ્યું કે, દેવી ! વિશ્વના મન્ડન સ્વરૂપ પુત્રને તમારી કુખે જન્મ થશે. સ્વપ્નનું આ પ્રમાણે ફળ સાંભળીને ચમતી ઘણી પ્રસન્ન થઈ અને તે પોતાના ગર્ભનું શાંતિ અને આનંદની સાથે પાલન કરવામાં સાવ ધાન બની ગઈ. ગર્ભને સમય જ્યારે પુરો થયે ત્યારે સુલક્ષણોથી સંપન્ન એવા પુત્રને જન્મ આપ્યો. શાંતિતાથ પ્રભુએ પુત્રનું નામ દેખાયેલા સ્વપ્ન અનુસાર
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२९
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ श्री शान्तिनाथकथा ____ इत्थं पञ्चविंशतिसहस्रवर्षाणि गार्हस्थ्ये सुखेन वसतो भगवतः शान्तिनाथस्य शस्त्रागारे चक्ररत्नं प्रादुर्भूतम् । ततश्चक्ररत्नप्रदर्शितमार्गेण भगवान् शान्तिनाथो लीलयैव षटखण्डं भरतक्षेत्रं साधयामास । इत्थं समस्तं भरतक्षेत्रं साधयित्वा द्वात्रिंशत्सहस्र भूपतिसेवितचरणयुगलः कृतारिशान्तिः श्रीशान्तिहस्तिनापुरमागतः । ततो देवैभूपतिभिश्च भगवतः श्रीशान्तिनाथस्य द्वादशाब्दिकश्चक्रवर्तित्वाभिषेकमहोत्सवः कृतः। भगवतः शान्तिनाथस्य चक्रवर्तिश्रियं भुञानस्य पञ्चविंशतिसहस्रवर्षाणि व्यतीतानि । ततस्तीर्थ प्रवर्तयतु इति लोकान्तिकदेवः जब यौवन अवस्था संपन्न बन चुका तब स्वयंवर विधि के अनुसार उसने अनेक राजकन्याओं के साथ विवाह किया।
इस प्रकार पुत्रादिकों से युक्त पच्चीस हजार वर्ष गृहस्थावस्था में सुखपूर्वक रहते २ व्यतीत होचुके तब उन भगवान् शांतिनाथ के शस्त्रागार में चक्ररत्नकी उत्पत्ति हुई। इसके बलपर उन्होंने षडखंड मंडित भरतक्षेत्र की विजयकी और उसमें अपना एक छत्र राज्य स्थापित किया। पश्चात् वे शांतिनाथ चक्रवर्ती कि जिनके चरणोंकी सेवा में बत्तीस हजार मुकुट बंध राजा उपस्थित रहते थे और जिन्होंके बाह्य शत्रु संघ शांत होचुके थे वापिस हस्तिनापुर आ गये। इसके बाद देव एवं भूपतियों ने मिलकर इनका द्वादशवर्षिय चक्रवर्ती पद पर अभिषिक्त होने का महान् उत्सव किया। चक्रवर्ती की अनुपम विभूतिका भोग करते हुए इनके पच्चीस हजार वर्ष व्यतीत हुए। बाद में "तीर्थकी आप प्रवृत्ति करें” इस प्रकार ચકાયુધ સખ્યું. કમશઃ વૃદ્ધિને પામતાં ચક્રો યુધ જ્યારે યૌવન અવસ્થાએ પહોંચ્યા ત્યારે સ્વયંવરવિધિ અનુસાર તેણે અનેક રાજકુમારીઓની સાથે વિવાહ કર્યો.
આ પ્રમાણે પુત્રાદિકેથી યુકત પચીસ હજાર (૨૫૦૦૦) વર્ષ સુખપૂર્વક રહેતાં રહેતાં વ્યતીત થઈ ગયાં. ત્યારે ભગવાન શાંતિનાથના શસ્ત્રાગારમાં ચક્રરત્નની ઉત્પત્તિ થઈ તેના બળ ઉપર તેઓએ છ ખંડ ભરતક્ષેત્રમાં વિજય પ્રાપ્ત કર્યો. અને તેમાં પિતાનું એકછત્ર રાજ્ય સ્થાપિત કર્યું. પછીથી તે શાંતિનાથ ચકવતી કે જેના ચરણોની સેવામાં બત્રીસ હજાર મુગટધારી રાજા હાજર રહેતા હતા તેમજ તેઓને બહારનો શત્રુસંઘ શાંત બની ચૂકેલ હતો. વિજય પ્રાપ્ત કરીને તેઓ હસ્તિનાપુર પાછા ફર્યા. આ પછી દેવ અને રાજવીગણેએ મળીને તેમને દ્વાદશ વષય ચક્રવતી પદ ઉપર અભિષિક્ત થવાને મહાન ઉત્સવ કર્યો ચક્રવતીની અનુપમ વિભૂતિને ભેગવતાં તેમનાં પચીસ હજાર વર્ષ વ્યતીત થયાં. પછીથી “તીર્થની આપ પ્રવૃત્તિ કરે””આ પ્રમાણે કાતિક દેવેએ જ્યારે તેમને કહ્યું
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे पोक्तो भगवान् शान्तिनाथो निनिदानं वार्षिकं दानं दीनेभ्योऽनाथेभ्यः स्व. धामि केभ्यश्च ददौ । ततश्च राज्ये चक्रायुध संस्थाप्य साथी शिविकामारुह्य सुरासुरनराधीशैविहितनिष्क्रमणमहोत्सवो भगवान् शान्तिनाथः सहस्राम्रवणे उद्याने गत्वा तत्र शिबिकातः आतीणवान् । तत्रावतीयें भगवान् श्रीशान्तिनाथ: सहस्रराजभिः सह प्रवजितवान् । भगवांस्तस्मिन्काले मनःपर्ययनामकं चतुर्थ ज्ञानं माप्तवान् । गर्भागमनादारभ्यैव तीर्थकरस्य ज्ञानत्रयं भवति । चतुर्थ ज्ञानं तु दीक्षाग्रहणाव्यपहितानन्तरकाल एव भवति । इत्थं दीक्षां गृहीत्वा वायुरिवा प्रतिबद्धविहारी भगवान् शान्तिनाथो भूमण्डले विहरति । एवं विहरन् स पुन: लौकान्तिक देवो में जब इनसे कहा तब इन्होंने निर्निदान वार्षिक दान, दीन, अनाथ एवं साधर्मिक जनोंको दिया और राज्यमें चक्रायुध को स्थापित किया पवं सर्वार्था नामकी शिबिका पर आरुढ होकर ये सहस्राम्रवन नाम के उद्यानमें जाकर उस पालखी से उतरे। इस समय इनका निष्क्रमण महोत्सव सुरेन्द्र असुरेन्द्र एवं नरेन्द्रों ने बडे ठाटबाट से किया। प्रभुने जब दीक्षा घारणकी तो इनके साथ एक हजार और राजाओंने भी दीक्षा धारणकी। दीक्षा धारण करतेही भगवान् शांतिनाथकों मनःपर्यय नामका चतुर्थज्ञान उत्पन्न हो गया। वैसे तो भगवान् को गर्भ में आने से लेकर जबतक वे दीक्षित नहीं होते तबतक मतिज्ञान, श्रुतज्ञान एवं अवधिज्ञान होता ही है। परन्तु जब ये दीक्षित हो जाता है तब उसी समय चतुर्थ मनापर्यय ज्ञान भी इनको प्राप्त हो जाता है। इस प्रकार शांतिनाथ भगवान दीक्षित होकर वायुकी तरह अप्रतिबद्ध विहारी बनकर भूमण्डलने ત્યારે તેઓએ નિનિદાન, વાર્ષિકદાન દીન, અનાથ અને સાધમીકજનને આપ્યું. અને રાજ્યગાદીએ ચકાયુધ ને સ્થાપિત કર્યો અને સર્વાથ નામની પાલખીમાં બેસીને તેમણે સહસ્રઆમ્રવન નામના ઉદ્યાનમાં જઈને એ પાલખીમાંથી ઉતર્યા. આ સમયે તેમને નિષ્કમણ મહોત્સવ સુરેન્દ્ર અસુરેન્દ્ર અરે નરેન્દ્રોએ ઘણા ઠાઠ માઠથી કર્યો પ્રભુએ જ્યારે દીક્ષા ધારણ કરી તેમની સાથે એક હજાર બીજા રાજાઓએ પણ દીક્ષા ધારણ કરી. દીક્ષા ધારણ કરતાં જ ભગવાન શાંતિનાથને ચડ્યું મન:પર્યય નામનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું. એમ તો ભગવાનને ગર્ભમાં આવવાથી માંડીને જ્યાં સુધી તેઓ દીક્ષિત નહેતા થયા ત્યાં સુધી મતિજ્ઞાન, શ્રતજ્ઞાન અને અવધિજ્ઞાન હોય જ છે. પરંતુ જ્યારે તેઓ દીક્ષા ધારણ કરે છે ત્યારે તે સમયે તેમને ચોથું મન:પર્યય જ્ઞાન પણ પ્રાપ્ત થાય છે. આ પ્રકારે શાંતિનાથ ભગવાન દીક્ષિત બનીને વાયુની માફક અપ્રતિબદ્ધ વિહારી બની ને ભૂમંડળમાં વિહાર
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ श्री शान्तिनाथकथा वषान्ते सहस्राम्रपणे उद्याने समागतः । तत्रागत्य शुक्रध्यानमाश्रितो भगवा नुज्ज्वलं केवलं ज्ञान प्राप्तवान् । भगवता शान्तिनाथेन केवलज्ञाने प्राप्ते सति, सुरासुराः स्वासनकम्पेन तद्वृत्तान्तं ज्ञातवन्तः । ततस्ते सर्व समागत्य प्राकारत्रय मञ्जलं समवसरणं चक्रुः। तत्र भगवान् श्रीशान्तिनाथः सुरासुरनरपरिषदे देशनां दातुमारेभे। तत उद्यानपालकास्त्वरितं गत्वा चक्रायुधमहीभुजे भगवतः केवलज्ञानोपपत्तिं निवेदयामासुः। सोऽप्युद्यानपालकेभ्यः प्रीतिदानं दत्त्वा तं विसृज्य हृष्टस्तुष्टःसंस्तस्मिन्नेवक्षणे सहस्राम्रवणमुद्यानं समागतः। तत्र स भग विहार करने लगे विहार करते २ ये पुनः एक वर्षके बाद उसी सहस्राम्रवन नामके उद्यान में पधारें। वहां इनको शुक्लध्यान के आश्रय से उज्ज्वल केवलज्ञान प्राप्त हो गया। केवलज्ञान उत्पन्न होने पर सर
और असुरोंके आसन कंपायमान हुए तो उन्होंने 'भगवान् को केवलज्ञान प्राप्त हो गया है। यह सब बात जानली इससे वे सबके सब भगवान के समवसरण रचनेके लिये उस उद्यान में उसी समय आ पहुँचे और आकर उन्होंने वहां समवसरणकी रचना की। जब समवसरण रचा गया तब उन प्रभुने उस देवमनुष्यों की परिषदों में उन देव मनुष्योंको देशना देना प्रारंभ किया। उद्यानपालनकी दृष्टि में जब यह सब बातें देखने में आई तो उसने शीघ्र ही जाकर महाराज चक्रायुध से भगवान् शांतिनाथ के केवलज्ञान की उत्पत्ति के होनेके समाचार कहे। भगवान् को केवलज्ञान की उत्पत्ति के समाचार वनपालक के मुख से सुनकर चक्रायुध को अपार हर्ष हुआ। उसने उसी समय उद्यान पालको प्रीतिदान देकर विसर्जित किया। કરતા કરતાં ફરીથી એક વર્ષ પછી તે સહજ આમ્રવન નામના ઉદ્યાનમાં પધાયા તેમને શુકલધ્યાનના આશ્રયથી ઉજજવલ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું. પ્રભુને કેવળજ્ઞાન થવાથી સુર અને અસુરેનું આસન કંપવા લાગ્યું. તેમણે જ્ઞાન મૂકીને જોયું તે જણાયું કે હે ! રમતે ભગવાનને કેવળજ્ઞાન થયું. આથી તેઓ સઘળાં ભગવાનનું સમવસણ રચવા માટે તે ઉદ્યાન માં તાત્કાલિક હાજર થયા. અને ત્યાં જ સમવસણની રચના કરી. જ્યારે સમવસરણ રચાઈ ગયું ત્યારે પ્રભુએ દેવ મનુષ્યની પરિષદામાં એ દેવ મનુષ્યને દેશના આપવાનો આરંભ કર્યો. ઉદ્યાનપાલને જ્યારે આ વાતની નજરોનજર ખબર પડી ત્યારે તેણે ઉતાવળે પગલે જઈને મહારાજ ચક્રાયુધને ભગવાન શાંતિનાથને થયેલા કેવળજ્ઞાનના સમાચાર આપ્યા ભગવાનને કેવળ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થવાના સમાચાર ઉદ્યાનપાલકના મુખેથી સંભળીને ચકાયુધ રાજાને અપાર હર્ષ થયું. એણે એ વખતે વધાઈ પહોંચાડનાર ઉદ્યાનપાલકને પ્રીતિ દાન આપીને વિદાય કર્યો અને પોતે ખુશખુશાલ થતા સહસ્ત્ર આમ્રવનમાં આવ્યા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३२
-
उत्तराध्ययनसूत्रे वन्तं जिनं नत्वा स्तुत्वा च तदुपदिष्टं धर्म श्रुतवान् । देशनान्ते चक्रायुधभूपतिर्भवन्तं जिनं नत्वा प्रोवाच-भगवन् ! कारुण्यामृतसागरो भवान् दिष्ट्या दृष्टः । अहमस्माद् भवसागराद् भीतोऽस्मि । मामपि दीक्षाप्रदानेनानुग्रहीतुमर्हति भवान् । इत्थं राज्ञश्चक्रायुधस्य वचनं निशम्य भगवान् पाह-यथासुखं कुरु । इत्थं भगबताऽनुमतश्चक्रायुधः स्वात्मजे सहस्रायुधे राज्यं न्यस्य एकोननरति संख्यकनृपः सह भगवतोऽन्तिके दीक्षितो जातः । नवतिसंख्यकान् गृहीतदीक्षांस्तान् भगवान् शान्तिनाथः स्वगगधरानकरोत् । अत एव भगवतः शान्तिनाथस्य नवति. गणाः नवतिर्गणधरा बभूवुः । एते हि त्रिपद्या अनुसारेण द्वादशाङ्गी रचितवन्तः। एवं स्वयं हृष्टतुष्ट होकर उसी क्षण सहस्राम्रवन उद्यान में आया। वहां उसने भगवान् के द्वारा प्रदत्त धर्मदेशना का नमस्कार एवं उनकी स्तुति करने के बाद खूब पान किया। जब धार्मिक देशना प्रभुकी समाप्त होचुकी तब चक्रायुध ने नमस्कार करके कहा-भगवन् । यह हमारा परम सौभाग्य है जो करुणारसके एकमात्र सागर आप के दर्शन हमको हुए हैं। में इस भवसागर से अत्यंत डरा हुआ हूं अतःप्रार्थना करता हूं कि-दीक्षा प्रदान करके आप हमे अनुगृहीत करें। इस प्रकार राजा चक्रयुध के वचन सुनकर भगवान्ने उनसे कहा-हे देवानुप्रिय जैसा तुमको रुचे वैसा करो। इस प्रकार प्रभुद्वारा अनुमत होकर चक्रायुध ने अपने सहस्रायुध पुत्रको राज्य देकर नव्यासी ८९ राजाओंके साथ भगवान के पास दीक्षा धारण की। भगवान्ने इन नव्वे ९० मुनियों को अपने गणधर बनाये । इसीलीये शांतिनाथ प्रभुके नव्वे गणधर हुए है। इन गणधरोंने त्रिपदी के ત્યાં તેમણે ભગવાનને વિનયપૂર્વક નમસ્કાર, વંદના સ્તુતિ કરીને પ્રભુની ધર્મદેશનાને સાંભળી. પ્રભુની ધમદેશના જ્યારે પૂરી થઈ ત્યારે ચકયુપે નમસ્કાર કરીને કહ્યું, હે ભગવાન ! આ અમારું પરમ સૌભાગ્ય છે કે, કરૂણારસના સાગર એવા આપનાં દર્શન અમોને થયાં. હું આ ભવસાગરથી અત્યંત ડરી રહ્યો છું આથી પ્રાર્થના કરું છું કે, આપ દીક્ષા પ્રદાન કરીને મને સાથમાં . આ પ્રકારે ચક્રા યુધનું વચન સાંભળીને ભગવાને તેમને કહ્યું, હે દેવાનુપ્રિય ! જેમ તમને ઠીક લાગે તેમ કરે. આ રીતે પ્રભુ પાસેથી અનુમતિ મેળવીને ચક્રાયુધ પિતાના સહસ્ત્રાયુધ નામના પુત્રને રાજ્ય સોંપીને નેવ્યાસી રાજાઓની સાથે ભગવાનની પાસે દીક્ષા અંગીકાર કરી. ભગવાને તેવું મુનિઓને પિતાના ગણધર બનાવ્યા આથી શાંતિનાથ પ્રભુને નેવુ ગણધર થયા છે. એ ગણધરેએ ત્રિપદીના અનુસાર
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ श्री शान्तिनाथकथा
२३३
तदा बहवः पुरुषाः स्त्रियश्च प्रवज्यामङ्गीकृतवन्तः । बहवश्च श्रावका अभवन् । इत्थं भगवांस्तीर्थङ्करः स्वतीर्थं प्रवर्तयामास । भगवतः शान्तिनाथस्य द्वाषष्टिसहस्रसंख्यकाः श्रमणा आसन, षट्शताधिकैकषष्टिसहस्रसंख्यकाः : साध्व्य आसन् । तथा - नवतिसहस्राधिक द्विलक्षसंख्यका श्रावकाः, त्रिनवतिसहस्राधिकलक्षत्रयसंख्यका श्राविकाचासन् । एवं भगवतश्चतुर्विधो गुणोदधिः सङ्घौदानशीलतपोभावात्मकं चतुर्भेदं धर्म प्रभावयन् समुत्पन्नः । भगवान् शान्तिनाथः पञ्चविंशतिहर्षाणि दीक्षां परिपाल्य नवभिः शतैः साधुभिः सह मासिकमनशनं कृत्वा सिद्धिगति प्राप्तवान । भगवतः शान्तिनाथस्य पञ्चविंशतिसहस्र वर्षपरिमितं कौमार्य, पञ्चविंशतिसहस्र वर्ष परिमितं माण्डलिकत्वं पञ्चविंशतिसहस्रवर्षपरिमितं चक्रवर्त्तिअनुसार द्वादशांगीकी रचना की । उस समय अनेक नरनारियोंने भी दीक्षा धारण करके अपने २ जीवनको सफल बनाया। इसप्रकार प्रभु शांतिनाथ धर्मतीर्थ की प्रवृत्ति की । इनके श्रमणों की संख्या बासठ ६२ हजार और साध्वियोंकी संख्या छह सौ अधिक इगसठ ६१ हजार अर्थात् इसठ हजार छहसौ (६१६०० ) थी । श्रावको की संख्या दोलाख नवे ९० हजार तथा श्राविकाओंकी संख्या तीनलाख श्राणवे ९३ हजार थी । इस तरह दान, शील, तप एवं भावनाके भेद से चार भेदवाले धर्मकी प्रभावना करनेवाला यह चतुर्विध संघ प्रभुका बना । यह संघ क्या था मानों सद्गुणरूपी उदधिका एक समुदाय ही था प्रभुने दीक्षापर्याय में भी पच्चीस हजार वर्ष व्यतीत किये । पश्चात् नौसो ९०० साधुओंके साथ के साथ वे एक मास का अनशन कर सिद्विगतिको प्राप्त हुए । દ્વાદશાંગીની રચના કરી. તે સમયે અનેક નરનારીએએ દીક્ષા ધારણ કરીને પાત પેાતાના જીવનને સફળ બનાવ્યું. આ પ્રમાણે ભગવાન શાંતિનાથે ધર્માંતીની પ્રવૃત્તિ કરી. તેમના સાધુએટની સંખ્યા ખાસ' ૬૨હજાર અને સાધ્વીઓની સખ્યા એકસઠ હજાર છસેાની (૬૧૬૦૦) હતી. શ્રાવકેાની સંખ્યા બે લાખ નેવું હજારની હતી. તેમજ શ્રાવિકાએની સંખ્યા ત્રણ લાખ ત્રાણુ હજારની હતી. આ પ્રમાણે દાન, શીલ તપ, અને ભાવનાના ભેદથી ચાર ભેદવાળા એવા ધર્માંની પ્રભાવના કરવાવાળા એવા પ્રભુનો આ ચતુર્વિધ સંઘ બન્યા. આ સંઘ કેવા હતા કે, જે સદગુણરૂપી ઉદધીનો એક સમુદાય હતા. પ્રભુએ દીક્ષા પર્યાયમાં પણ પચ્ચીસ હજાર વર્ષ વ્યતીત કર્યા પછીથી નવસે। સાધુએની સાથે તે એક માસનું અનશન કરી સિતિને પામ્યા.
30
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३४
उत्तराध्ययन सूत्रे
स्वं पञ्चविंशतिसहस्रवर्षपर्यन्तं संयमित्वं चासीत् । एवं भगवतः सर्वमायुर्लक्षवर्षात्मकमभूत् । त्रिलोकसन्तापशान्तिकरस्य भगवतः श्रीशान्तिनाथस्य निर्वाणमहोत्सवः सुरासुरैर्महतोत्साहेन कृतः । ततः कियत्कालानन्तरं मत्युत्पन्न केवलज्ञानो भगवांश्चक्रायुधोऽपि सिद्धिगति प्राप्तवान् ॥ इति श्रीशान्तिनाथकथा ||
तथा
मूलम् - इक्खागुरायवसभो, कुंन्थू नाम नरोहिवो । विक्खायकित्ती भयेवं पत्तो गईमणुत्तरं ॥ ३९॥
छाया - इक्ष्वाकुराजवृषभः कुन्थुर्नाम नराधिपः । विख्यातकीर्त्तिर्भगवान् प्राप्तो गतिमनुत्तराम् ॥३९॥ टीका- 'इक्खागुराय' इत्यादि ।
,
इक्ष्वाकुराजवृषभः = इक्ष्वाकुवंशीयभूपेषु श्रेष्टः कुन्धुर्नाम नराधिपः =पष्ठचक्रवर्ती बभूव । स हि विख्यात कीर्तिः = विख्याता = प्रसिद्धा कीत्तिर्यस्य स तथा,
-
भगवान् का कुमारकाल पच्चीस हजार वर्षका मांडलिकपद पच्चीस हजार वर्षका, चक्रवर्तीकापद पच्चीस हजार वर्षका और दीक्षापर्याय भी पच्चीस हजार वर्षकी थी । इस तरह भगवान् की कुल आयु एक लाख वर्षकी थी। भगवान् का निर्वाण महोत्सव सुर और असुरों में मिलकर बड़े ही उत्साह के साथ मनाया था। इसके द्वारा तीनों लोको में भी जीवोकों हरतरह से शांति प्राप्त हुई उनके संतापोंका शमन हुआ है | भगवानके मोक्ष पधारने पर कुछकालके बाद केवलज्ञान प्रप्त करके चक्रायुध ने भी मुक्ति की प्राप्ति की ॥ ३८ ॥
|| इस प्रकार यह शांतिनाथ प्रभुका चरित्र है ॥
ભગવાનનો કુમાર કાળ પચ્ચીસ હજાર વર્ષનો, માડલીક પદ પચ્ચીસ હજાર વર્ષીનું, ચક્રવર્તીનું પદ પચ્ચીસ હજાર વનું, અને દક્ષા પર્યાય પણ પચ્ચીસ હજાર વર્ષની હતી. આ પ્રમાણે ભગવાનનું સંપૂર્ણ આયુષ્ય એક લાખ વતુ હતું. ભગવાનને નિર્વાણુ મહેાત્સવ સુર અને અસુરાએ મળીને ઘણા ઉત્સાહની સાથે મનાન્યેા. પ્રભુના નિર્વાણુકાળે ત્રણે લાકમાં જીવાને દરેક પ્રકારે શાંતિ પ્રાપ્ત થઈ તેમના સંતાપાનું શમન થયું. ભગવાનના મેાક્ષ પધાર્યાં પછી કેટલાક કાળ પછી સુની ચક્રાયુધ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી મુક્તિપદને પામ્યા. ।।૩ા
ના આ પ્રકારનું શાંતિનાથ પ્રભુનું ચરિત્ર છે. ા
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३५
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ श्री कुन्थुनाथकथा भगवान् केवलज्ञान केवलदर्शनाद्यैश्वर्ययुक्तः सप्तदशस्तीर्थङ्करः अनुत्तरांसोंस्कृष्टां गति मोक्षरूपां प्राप्तः ॥३९॥
अथ श्रीकुन्थुनाथकथाअत्र जम्बूद्वीपे प्राग्-विदेहेषु आवर्तविजये खङ्गिपुया सिंहावहो नाम नृपो बभूव । स हि संसारवैचित्र्यं विलोक्य प्राप्तवैराग्योऽन्यदा विश्रुताचार्य सविधे दीक्षां गृहीतवान् । स हि विंशतिस्थानकानां समाराधनेन स्थानकवासित्वं समाराध्य तीर्थकरनामगोत्रकर्मसमुपार्जितवान् । तथा-पवित्रं चारित्रं
'तथा-'इक्खागु' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(इक्खागुराय वसभो-इक्ष्वाकुराजवृषभः) इक्ष्वाकुवंशीयभूपों में श्रेष्ठ (कुन्थुनाम नराहिवो-कुन्थुर्नाम नराधिपः) कुन्थुनाम के छठवें चक्रवर्ती हुए हैं (विक्खाय कित्ती-विख्यातकीर्तिः) तथा वही प्रसिद्ध कीर्तिसंपन्न (भयवं-भगवान् ) अष्ट महाप्रातिहार्यों से सुशोभित सत्रहवें तीर्थकर हए हैं। इन्होंने (अणुत्तरं गई पत्तो-अनुत्तराम् गति प्राप्तः) सर्वोत्कृष्ट सिद्धगति प्राप्त की है।
इनकी कथा इस प्रकार हैइस जंबुद्धीप के अन्दर पूर्वविदेह में एक आवर्त नामका विजय है उसमें खङ्गिपुरी नामकी एक नगरी थी। वहांका शासक सिंहावह नामका राजा था। इसने संसारकी विचित्रता देखकर वैराग्यकी दृढता से किसी एक समय विश्रुताचार्य के पास दीक्षा धारणकी और बीस स्थानोंकी सम्यक आराधना द्वारा स्थानकवासि पनेकी आराधना कर
तथा-"इक्खागु" ___ मन्वयार्थ ---इक्खागुरायवसभो-इक्ष्वाकुराजवृषभः वा शना २inसामी श्रेष्ठ कुन्थुनाम नराहिवो कुन्थु मनराधिपः हुन्थु नामना छ। यती ये छ. विक्खायकित्ती-विख्यातकीर्तिः तथा से प्रसिद्ध तिस पन्न भयवं-भगवान् सुशामित प्रतिडाराथी सत्तरमा तीथ ४२ थयेस छ. तेभए अणुत्तरं गई पत्तो-अनुत्तरां गतिं प्राप्तः सर्वोत्कृष्ट सिति प्राप्त ४२ख छ.
તેમની આ કથા આ પ્રમાણે છે – આ જમ્બુદ્વીપની અંદર પૂર્વ વિદેહમાં એક આવર્ત નામનું વિજય છે. તેમાં ખડ્રિપુરી નામનું એક નગર હતું ત્યાંનો શાસક સિંહાવહ નામને રાજા હતે. તેમણે સંસારની વિચિત્રતા જાણીને વૈરાગ્યની દૃઢતાથી કોઈ એક સમય વિતાચાર્યની પાસે દીક્ષા ધારણ કરી, અને વીસ સ્થાનોની સમ્યફ આરાધના દ્વારા સ્થાનકવાસીપણાની આરાધના કરી તીર્થકર નામ કમનું ઉપાર્જન કર્યું. પછી પવિત્ર
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३६
उत्तराध्ययनसूत्र चिरं परिपाल्यानशनं कृत्वा स्वायुः क्षयेण सर्वार्थसिद्धे देवो भूत्वा समुत्पन्नः। सतश्चयुतो भारते वर्षे हस्तिनापुरे तत्पुराधीशस्य सूरस्य राज्ञो भार्यायाः श्रीदेव्याः कुक्षौ समवतीर्णः। तदा राज्ञी सुकोमलशय्यायां शयानया श्रीदेव्या चतुर्दश स्थमा दृष्टाः । स्वमवृत्तान्तं सा स्वपतये निवेदितवती । राज्ञा प्रोक्तम् देवि ! तव सुतो महाप्रभावशाली भविष्यति । राज्ञी स्वमफलं श्रुत्वा नितरामानन्दिता सुखं सुखेन गर्भ पालितवती । पूर्ण समये सा सकलजननयनानन्दकरं शुभलक्षणधरं स्वर्णवर्ण कुमारं जनितवती । स्वासनकम्पेन तीर्थकरजन्मवृत्तान्तं परिज्ञाय षट्पश्चाशद्दिकुमारिकाः समागताः । देवेन्द्रा देवैः सहाष्टाह्निकं जन्ममहोतीर्थकर नाम कर्मका उपाजन किया। पश्चात् पवित्र चारित्रकी चिरकालतक आराधना करके उन्होंने अंतमें अनशनपूर्वक देहका विसजन त्याग किया। इसके प्रभावसे वे सर्वार्थसिद्ध विमान में देवकी पर्याय से उत्पन्न हुए। वहां की आयु जब समाप्त होचुकी तब ये वहां से चवकर भारतवर्षान्तगत हस्तिनापुर में वहां के राजा सूरकी धर्मपत्नी श्री देवी की कुक्षि में पुत्ररूप से अवतरित हुए। गर्भ में इनके आतेही कोमल शय्यापर सोई हुई श्री देवी ने चौदह स्वप्नोंका निरीक्षण किया एवं इनका फल अपने पतिसे प्रभावशाली पुत्रकी उत्पत्ति होनेके रूपमें जानकर उसने आनंद मग्न बनकर अपने गर्भकी समुचित रक्षा करने में हरतरह से संभवित उपायोंका ध्यान रखा। जब गर्म ठीक नौमास साढे सातदिनका हो चुका तब शुभलक्षण संपन्न सुकुमार कुमार जन्मे । इनका वर्ण स्वर्णके वर्ण समान था। देखनेवालों के नेत्रोंको ये विशेषरूप से आनंद प्रदान करते थे। इनकी उत्पत्ति होते ही छप्पन ५६ दिक्कुमारियोंके अपने २ आसन कंपायमान हुए, ચારિત્રની ઘણુ સમય સુધી આરાધના કરીને તેમણે અનશનપૂર્વક દેહનું વિસર્જન કર્યું. તેના પ્રભાવથી તેઓ સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનમાં મહારિદ્ધિવંત દેવની પર્યાયથી ઉત્પન્ન થયાં. ત્યાંનું આયુષ્ય જ્યારે પૂર્ણ થયું ત્યારે ત્યાંથી ચ્યવીને ભારતવર્ષમાં આવેલા હસ્તિનાપુરમાં ત્યાંના રાજા સુરની ધર્મપત્ની શ્રીદેવીની કૂખે પુત્રરૂપે અવતર્યા. તેઓ જયારે ગર્ભવાસમાં હતા ત્યારે શ્રીદેવીને રાત્રીના સમયે ચૌદ સ્વપ્ન આવ્યાં. આ સ્વપ્નનું ફળ પિતાની કૂખે પ્રભાવશાળી પુત્ર હોવાનું જાણીને તેણે આનંદમગ્ન બનીને પોતાના ગર્ભની સંપૂર્ણપણે સંભાળ રાખવા માંડી જ્યારે ગર્ભ સમય પુરેપુરા નવ માસ સાડાસાત દિવસને થયો ત્યારે સુલક્ષણ સંપન્ન સુકુમાર પુત્રને. જન્મ થયે. તેમને વર્ણ સેનાના વર્ણ જેવો હતે. એમને જોઈને જેવાવાળાના નેને આનંદ થતો હતો. તેમને જન્મ થતાંજ છપ્પન્ન દિકકુમારીઓનાં આસન
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ श्री कुन्थुन थकथा त्सवं कृतवन्तः । जन्ममहोत्सवानन्तरं जनन्या स्वप्ने कुस्थे-पृथिव्या उपरि स्थिते रत्नस्तूपे मुखनिवद्धसदोरकमुखवस्त्रिको मुनिगणो दृष्टः अपि च गर्भस्थे भगवति शत्रवः कुन्थुभावं गताः, अर्थात्-सर्वे रिपवः समागत्य भगवत्पितुश्चरणे पतिताः। इति हेतोर्मातापितृभ्यां तन्नाम कुन्थुरिति कृतम् । सकलसद्गुणानामाकरः स क्रमेण यौवनं प्राप्तवान् । तदा पित्रा राजकन्याभिः सह तस्य विवाहः कारितः। राज्यधुराधरणक्षमं तं विलोक्य पिता तस्मै राज्यं समय स्वयं दीक्षां गृहीत्वा आत्मकल्याणं साधितवान् । श्रीकुन्थुनाथोऽपि प्राज्यं राज्यं समुपलभ्य राजइससे वे सबकी सब तीर्थकरके जन्मका वृत्तान्त जानकर वहां आ पहुंची। देवेन्द्रोंने भी देवों के साथ २ आठ दिनतक लगातार इनके जन्म का उत्सव मनाया। इनकी माताने पृथिवी पर स्थित रत्नस्तूप के ऊपर मुनिगण को कि जिसने अपने मुखपर सदोरकमुखवस्त्रिका बांध रखी है। जन्ममहोत्सव के बाद स्वप्न में देखा तथा भगवान् जब गर्भ में स्थित थे-उस समय समस्त रिपु आकर भगवान के पिताके चरणों पर झुक गये थे, इस लिये मातापिताने इनका नाम कुन्थु ऐसा रख दिया। सकल गुणोंके सागर वे भगवान् धीरे २ बढते हुए जब यौवन अवस्था को प्राप्त हुए तब पिताने राजकन्याओं के साथ उनका विवाह कर दिया। जब वे राज्यकी धुराको वहन करने में समर्थ बन गये तब पिताने इनको राज्यका अधिपति बनाकर स्वयं दीक्षा धारण करली
और आत्मकल्याण के मार्गकी सिद्धि करने में लवलीन हो गये। કંપાયમાન થયાં આથી તેમણે જ્ઞાન મૂકીને જોયું તે તીર્થંકર પ્રભુનો જન્મકાળ નજરે પડે. આથી તે સર્વ તાબડતોબ એ સ્થળે પહોંચી ગઈ. દેવેન્દ્રોએ પણ દેવેની સાથે આઠ દિવસ સુધી એકધારો જન્મ મહોત્સવ મનાવ્યો. જન્મમહોત્સવ પછી એમની માતાએ સ્વપ્નમાં પૃથ્વી ઉપર ઉભેલા રસ્તૂપના ઉપર મુનિગણે કે જેમણે પોતાના મોઢા ઉપર સદરકમુખવસ્ત્રિકા બાંધી રાખી છે. તેમને જોયા, ભગવાન જ્યારે ગર્ભમાં હતા એ વખતે સઘળા દુશ્મને એમના પિતાના ચરણોમાં આવી શીશ નમાવી ગયા હતા-શરણે આવ્યા હતા આ કારણે તેમના માતાપિતાએ એમનું નામ કુળ્યું રાખ્યું હતું. સકળ ગુણના સાગર એ ભગવાન ધીરે ધીરે વૃદ્ધિ પામતા જ્યારે યુવાવસ્થાને પામ્યા ત્યારે પિતાએ રાજકન્યાઓની સાથે તેમને વિવાહ કરી દીધું. જ્યારે તેઓ રાજ્યધુરાને વહન કરવામાં સમર્થ બન્યા ત્યારે પિતાએ તેમને રાજ્યાભિષેક કરી પોતે દીક્ષા અંગીકાર કરી, આત્મકલ્યાણના માર્ગની સિદ્ધિ કરવામાં લવલીન થઈ ગયા.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३८
उत्तराध्ययनसूत्रे धर्मानुसारेण स्वप्रजा इव प्रजाः परिपालयन् कियन्तं कालं व्यतीतवान् । तत एकदा तस्यास्त्रागारे चक्ररत्नं समुत्पन्नम् । तनिर्दिष्टपथेन स षट्खण्डं भरतक्षेत्रं साधितवान् । ततो दिग्विजयात्पतिनित्तो हस्तिनापुरमागतः। तत्र तस्य देवेचक्रवर्तित्वेऽभिषेकः कृतः। स हि स्त्रीरत्नमिव चक्रवर्तिश्रियमप्युपभुक्तवान् । एवं राज्याधुपभोगं कुर्वतस्तस्य बहूनि वर्षाण्यतीतानि । अथैकदा लोकान्तिकदेवैर्बोधितो भगवान् श्रीकुन्थुनाथो राज्यं विश्वप्रियनामकपुत्रे न्यस्य वर्षावधि निनिंदानं दानं दत्तवानथिभ्योऽनाथेभ्यः साधार्मिकेभ्यश्च ।
कुन्थुनाथने प्राज्य राज्य प्राप्त कर उसका संचालन करते हुए राजधर्म के अनुसार अपनी संतति के समान प्रजाजनों का परिपालन किया। इस कार्य में उनका समय बहुत कुछ व्यतीत हुबा। राज्य करते २ इनके शस्त्रागार में चक्ररत्न की जब उत्पत्ति हुई तब उनके द्वारा निर्दिष्ट मार्ग पर चलकर कुन्थुनाथने षट्खंडमंडित भरतक्षेत्र पर अपना विजय का डंका बजाते हुए एक छत्र राज्य स्थापित किया। इस तरह समस्त पृथिवी के शासक बनकर वे जब हस्तिनापुर वापिस आये तब उनका चक्रवर्तित्वपद पर देवोंने मिलकर अभिषेक किया। इन कुन्थुनाथ चक्रवर्तीने इस पृथिवी पर खूब राज्य किया। जब इस तरह राज्यादिक का पालन करते २ उनके बहुत अधिक वर्ष व्यतीत हो गये तब लोकान्तिक देवोंने आकर इनको बोधित किया। लोकान्तिक देवों द्वारा प्रविबोधित होने पर इन्होंने राज्यका भार अपने विश्वप्रियनामक पुत्र के ऊपर स्थापित करके दीन, अनाथ एवं सार्मिक जनोंको नियाणरहित दान दिया।
કુન્થનાથે રાજયાસને આવતા એનું સારી રીતે સંચાલન કર્યું અને પ્રજાજનોને પિતાના પુત્રવત્ માનીને પાલન પોષણ કર્યું. આ કાર્યમાં તેમને ઘણું કાળ વ્યતીત થયે રાજ્ય કરતાં કરતાં તેમના શસ્ત્રાગારમાં જ્યારે ચરનની ઉત્પત્તિ થઈ ત્યારે તેના સૂચિત માર્ગ ઉપર ચાલીને કુન્થનાથે છ ખંડ ભરતક્ષેત્ર ઉપર પિતાના વિજયને ડંકો વગાડીને એક છત્ર રાજ્યની રથાપના કરી. આ પ્રમાણે સઘળી પૃથ્વીના શાસક બનીને તેઓ જ્યારે હસ્તિનાપુર પાછા ફર્યા ત્યારે ચક્રવતી પદ ઉપર દેએ મળીને તેમને અભિષેક કર્યો. એ કુન્થનાથ ચકવતી એ આ પૃથ્વી ઉપર ખૂબ રાજ્ય કર્યું. જ્યારે આ પ્રમાણે રાજ્યાદિકનું પાલન કરતાં કરતાં એમનાં કેટલાંએ વર્ષે વ્યતીત થયાં ત્યારે લોકાન્તિક દેવોએ આવીને તેમને બેધિત કર્યા ઢેકાન્તિક દેથી પ્રતિબંધિત થવાથી તેઓએ રાજ્યનો ભાર પિતાના વિશ્વપ્રિય નામના પુત્રને સુપ્રદ કરીને દીન, અનાથ, અને ધામિકજનને નિયાણ રહિત દાન કર્યું.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ श्री कुन्थुनाथकथा
२३९
अथ भगवान् कुन्थुनाथः शिविकामारुह्य सहस्राम्रवणं ययौ । भगवतोSetoणमहोत्सवं देवा नरेन्द्राश्च महता महोत्सवेन संपादितवन्तः । सत्रोद्याने भगवान् सहस्रसंख्यकैर्भूपैः सह दीक्षां गृहीतवान् । तस्मिन्नेव समये भगवतों मनःपर्ययनामकं चतुर्थं ज्ञानं समुत्पन्नम् । ततो भगवान् सर्वेर्दीक्षितैः सह भाण्डपक्षीवात विहरन् षोडशवर्षानन्तरं पुनस्तत्रैवोद्याने समागतः । तत्र भगवतः केवलज्ञानमुत्पन्नम् । केवलज्ञानमासादिते भगवति स्वासनचलनेन ज्ञाततद्वृत्ताः सकला अपि देवेन्द्राः समागत्य समवसरणं चक्रुः । तत्र समयसरणे परिषदि सिंहासन स्थितः पञ्चत्रिंशद्धनुः परिमितदेहो भगवान् श्री कुन्थुनाथः
उसके बाद ये शिविका पर आरूढ होकर सहस्राम्रवन की और पधारे। इनका निष्क्रमण महोत्सव देव एवं नरेन्द्रोंने बडे भारी उत्साहके साथ मनाया । सहस्राम्रवन में पहुंचकर इन्होंने एक हजार राजा - ओके साथ दीक्षा ग्रहण की। दीक्षा ग्रहण करने पर इनको मन:पर्यय ज्ञान उत्पन्न हो गया । भारण्डपक्षी की तरह अप्रमत्त होकर प्रभु समस्त साधुओ के साथ इस भूमण्डल पर विहार करने लगे । विहार करते २ ये फिर सोलहवें वर्ष में उसी सहस्राम्रवन में जब पधारे तब इनको वहां पर लोकालोक प्रकाशक केवलज्ञान उत्पन्न हुवा | इस प्रकार जब केवलज्ञानी बने तब अपने २ आसनो के चलायमान होने पर देवेन्द्रोंने भगवान के इस केवलज्ञान की प्राप्ति का महोत्सव खूब मनाया और समवसरणकी रचनाकी । बारह प्रकारकी परिषदा के बीच में पैंतीस धनुषप्रमाण कायवाले प्रभु समवसरण में बिराजमान होकर
ત્યારપછી તેએ પાલખીમાં આરૂઢ થઇને સહજામ્રવનની તરફ ગયા તેમના નિષ્ક્રમણ મહાત્સવ દેવ અને નરેન્દ્રોએ ભારે ઉત્સાહની સાથે મનાવ્યા. સહસ્રઆમ્રવનમાં પહોંચીને તેઆએ એક હજાર રાજાની સાથે દીક્ષા ધારણ કરી દીક્ષા ગ્રહણ કરવાથી તેમને મનઃપય જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયુ, ભારન્ડ પક્ષીના માક અપ્રમત્ત બનીને પ્રભુ સઘળા સાધુએની સાથે આ ભૂમિ મંડળ ઉપર વિહાર કરવા લાગ્યા. વિહાર કરતાં કરતાં પછી સેાળમા વર્ષે એજ સહસ્ર આમ્રવનમાં જ્યારે પધાર્યા ત્યારે તેમને ત્યાં લેાકાલેાકનું પ્રકાશક કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું.
આ પ્રકારે ભગવાન જ્યારે કેવળજ્ઞાની અન્યોત્યારે પાતપાતાનાં આસના ચલાયમાન થવાથી દેવેન્દ્રોએ ભગવાનના આ કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિના મહાત્સવ ખૂબ હુ` પૂર્વક મનાવ્યા-અને સમવસરણની રચના કરી. બાર પ્રકારની પરિષદાની વચમાં પાંત્રીસ ધનુષ પ્રમાણ ફાયાવાળા પ્રભુએ સમવસરણમાં ખીરાજમાન થઈને પાંત્રીસ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४०
उत्तराध्ययनसूत्रे पञ्चत्रिंशद्गुणालङ्कतया वाचा धर्मदेशनां दत्तवान् । भगवतो धर्मदेशनां श्रुत्वा बहवो जनास्तदन्ति के प्रव्रजिताः। भगवतः पञ्चत्रिंशत्संख्यका गणधरास्तावत्संख्यका गच्छाश्च जाताः । भगवतः सङ्के पष्टिसहस्रसंख्यकाः साधवः षट्शताधिकषष्टिसहस्रसंख्यका साध्व्यः, एकोनशीतिसहस्राधिकैकलक्षसंख्यका श्रावकाः, एकाशीतिसहस्राधिकलक्षत्रयसंख्यकाः श्राविकाश्चाभवन् । एवं चतुर्विधं सङ्घ संस्थाप्य भगवान कुन्थुनाथः सहस्रमुनिपरिवारेण मासिकं संस्तारकं कृत्वा सिद्धिपदं प्राप्तवान् । भगवतः पूर्णमायुः पञ्चनवतिसहस्रवर्षपरिमितम् । तत्र कौमार्य सार्द्धसप्तशताधिकत्रयोविंशति सहस्रवर्षपरिमितम् । एवं माण्डलिकत्वं चक्रवर्तित्वं संयमित्वं च विज्ञेयम् ॥ इति श्रीकुन्थुनाथकथा ॥ पेंतीस गुणों से अलंकृत वाणी द्वारा धर्मका उपदेश दिया। भगवान् की इस धार्मिक देशनाका पानकर अनेक भव्य प्राणियों ने उनके समीप दीक्षा लेकर अपने जन्मको सफल बनाया। भगवान के तीस गणधर थे और पेंतीस ही गच्छ थे। प्रभु के संघमें साठ ६० हजार साधु, छासठ ६६ हजार साध्वियां, गुन्नासी ७९ हजार अधिक एकलाख श्रावक तथा इक्यासी ८१ हजार तीन लाख श्राविकाएँ थीं । इस प्रकार चतुर्विध संघकी स्थापना करके इन कुन्थुनाथ प्रभुने एक हजार मुनियों के साथ एक मासका संथाराकर पश्चात् सिद्धिपद को प्राप्त किया। भगवान् की पूर्ण आयु पंचानवे ९५ हजार वर्षकी थी इसमें तेइस हजार सातसौ पचास २३७५० वर्ष कुमार पद पर रहे। उतने ही वर्ष मांडलिक पद पर उतने ही वर्ष चक्रवर्ती पद पर एवं उतने ही वर्ष संयम अवस्था में रहे। इस प्रकार भगवानका पंचानवे हजार वर्ष का सब आयु था ॥३९॥
॥ इस प्रकार कुन्थुनाथ चक्रवर्तीकी यह कथा है। ગુણોથી અલંકૃત વાણી દ્વારા ધર્મનો ઉપદેશ આપે. ભગવાનની આ ધાર્મિકદેશનાનું પાન કરી અનેક ભવ્ય પ્રાણીઓએ એમની પાસેથી દીક્ષા લઈને પિતાના જીવનને સફળ બનાવ્યું. ભગવાનના પ્રાંત્રીસ ગણધર હતા. અને પાંત્રીસ ગચ્છ હતા . પ્રભુની સાથે સાઠ હજાર સાધુ. છાસઠ હજાર સાવિએ. એક લાખ અગણ્યાશી હજાર, શ્રાવક અને ત્રણ લાખ એકાશી હજાર શ્રાવિકા હતી. આ પ્રકારે ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના કરીને કુન્યુનાથ પ્રભુએ એક હજાર મુનિઓની સાથે એક મહિનાનો સંથારે કરી પાછળથી સિદ્ધી પદને પ્રાપ્ત કર્યું. ભગવાન કુન્યનાથનું આયુષ્ય પંચાણું હજાર વર્ષનું હતું. તેમાં ત્રેવીસ હજાર સાતસો પચાસ વર્ષ કુમારપદ ઉપર, અને એટલાજ વર્ષ માંડ લીકપદ ઉપર અને એટલાજ વર્ષ ચકવર્તી પદ ઉપર અને એટલાજ વર્ષ સંયમ અવસ્થામાં રહ્યા. આ પ્રમાણે ભગવાનનું સઘળું આયુષ્ય પંચાણું હજાર વર્ષનું હતું. ૩
છે આ પ્રકારે કુન્ધનાથ ચકવર્તીની આ કથા છે. '
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ श्री श्रीमद-अरमाथकथा
तथामूलम्-सागरंतं चइत्ता णं, भरहं नर वरीसरो।
अरो य अयं पत्तो, पत्तो गईमणुत्तरं ॥४०॥ छाया-सागरान्तं त्यक्त्वा खलु, भारतं नरवरेश्वरः ।
अरश्च अरजः प्राप्तः, प्राप्तो गतिमनुत्तराम् ॥४०॥ टीका-'सागरंतं' इत्यादि ।
नरवरेश्वर: नराधिपः अरः अरनामकः सप्तमश्चक्रवर्ती अरजा वैराग्यं प्राप्तः सागरान्तं भारतं भरतक्षेत्रं च खलु निश्चयेन त्यक्तवा, अष्टादशस्तीर्थङ्करो भूत्वा अनुत्तरांपर्योत्कृष्टां गति-सिद्धिगति प्राप्तः ॥४०॥
श्रीमद-अरनाथकथाआसीदिह-जम्बूद्वीपे पूर्वविदेहे वत्सनामके विजये सीमापुया महापरा. क्रमी धनपति म नरपतिः। स हि कदाचित्संनातवैराग्यः समन्तभद्राचार्य
तथा-'सागरंतं' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(नरवरीसरो-नरवरेश्वरः) नराधिप (अरो-अरः) अर नामक सप्तम चक्रवर्तीने (अरयं पत्तो-अरजः प्राप्तः) वैराग्य प्राप्त करके (सागरंतं भरहं-सागरान्तं भारतम्) इस सागरान्त भरतक्षेत्रका (णं-खलु) निश्चय से (चइत्ता-त्यत्तवा) परित्याग करके (अणुत्तरं गई पत्तो-अनुत्तरां गतिं प्राप्तः) सर्वोत्कृष्ट सिद्धिगति को प्राप्त किया। ये अठारहवें तीर्थकर हुए है। इनकी कथा इस प्रकार है
इस जंबूद्वीप के अन्दर पूर्वविदेह में बत्सनामका एक विजय है। उसमें एक सीमापुरी नामकी नगरी थी। वहां का शासक धनपति नामका महा पराक्रमी राजा था। किसी समय इन्होंने वैराग्यभावकी
तथा--"सागरंत" त्या !
या-क्या-नवरीसरो नावि५ अरो-अर:५२ नामना सातमा यवतमे अरयंपत्तो-अरजः प्राप्तः वेराय प्राप्त ४रीने सागरंतं भरहं-सागरान्तम् भारतम् मा सारान्त सरतक्षेत्र नं-खलुनियबी चइता-स्यक्तवा परित्याग ने अणुतरं गई पचो-अनुत्तरगति प्राप्तः सष्टि सिद्धगतिने प्रत. मा सढारमा તીર્થકર થયા છે. એમની કથા આ પ્રમાણે છે –
આ જખદીપની અંદર પૂર્વ વિદેહમાં વત્સ નામનું એક વિજય છે તેમાં સીમાપુરી નામનું નગર હતું ત્યાંના શાસક ધનપતિ નામના મહાપરાક્રમી રાજા હતા. કઈ સમય એમને વિરાગ્યભાવની પુષ્ટિથી સમન્તભદ્રાચાર્ય નામના એક
31
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४२
उत्तराध्ययनसूत्रे नामकस्य मुनेः सविधे दीक्षां गृहीत्वा एकादशाङ्गान्यधीत्य विंशतिस्थानकसमाराधनेन स्थानकवासित्वं समाराधितवान् । तत्प्रभावेण स तीर्थकरनामगोत्रकर्म समपार्जितवान् । स हि चिरकालं तीव्र तपस्तप्स्वा समुत्कृष्ट चारित्रं परिपाल्यान्तिमे ग्रैवेयके देवत्वेन समुत्पन्नः। ततश्युतो भारते वर्षे हस्तिनापुरा. धीशस्य राज्ञः सुदर्शनस्य देवी नाम्न्याः पट्टराझ्या गर्भे समवतीर्णः। तदा राझ्या चतुर्दशस्वप्ना दृष्टाः। राझ्या स्वमवृत्तान्तः स्वपतये निवेदितः। राज्ञा सोक्तम्-देवि! तव सुतो महाप्रभावशाली भविष्यति । राज्ञी स्वामफलं श्रुत्वा सम्पहृष्टमानसा सुखेन गर्भ पुपोष। पूणे काले सा सकलजननयनानन्दकरं काञ्चनद्युति पुष्टि से समन्तभद्राचार्य नामके किसी मुनीश्वर के पास दीक्षा अंगीकार की तथा एकादशांगीका पूर्णपाठी होकर विंशतिस्थानकों का समाराधना द्वारा स्थानकवासि पनेकी आराधना के प्रभावसे तीर्थकर नाम गोत्रका उपार्जन किया । उत्कृष्ट चारित्रकी आराधना करते २ जब बहुत काल इनका व्यतीत होचुका तब आयुके अंत में देहका परित्याग कर अंतिम ग्रैवेयक में देवकी पर्याय से उत्पत्न हुए। जब वहीं की स्थिति समाप्त हो गई तब ये वहीं से चवकर भारतवर्षान्तर्गत हस्तिनापुर में वहां के शासक श्री सुदर्शन राजाकी देवी नामकी पट्टरानीके गर्भ में पुत्ररूप से अवतरित हुए। इनके अवतरित होते ही रानीने रात्रिके पिछले पहर में चौदह स्वप्नों को देखा। स्वप्नों का वृत्तान्त अपने पति से कहने पर जब उसको यह मालूम हुआ कि मेरे यहां जो पुत्र होगा वह विशिष्ट प्रभावशाली होगा इससे वह बडी हर्षित हुई और बडी प्रसन्नता के साथ अपने गर्भकी पुष्टि एवं મુનીશ્વરની પાસે તેમણે દીક્ષા અંગીકાર કરી. દીક્ષા ધારણ કરી એકાદશાંડિગના પૂર્ણપાઠી થઈને વિંતિસ્થાનની સમારાધના દ્વારા સ્થાનકવાસીપણાની આરાધનાના પ્રભાવથી તીર્થકર નામ ગેત્રનું ઉપાર્જન કર્યું. ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રની આરાધના કરતાં કરતાં જ્યારે તેમને ઘણો કાળ વ્યતીત થયે ત્યારે આયુના અંતમાં દેહને પરિત્યાગ કરીને અંતિમ પ્રવેયકમાં દેવની પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થયા. જયારે ત્યાંની સ્થિતિ સમાપ્ત થઈ ત્યારે ત્યાંથી આવીને ભારતવર્ષના એક ભાગમાં હસ્તિનાપુરમાં ત્યાંના શાસક શ્રી સુદર્શન રાજાની પટ્ટરાણી દેવી નામની રાણીના ગર્ભમાં પુત્રરૂપે ઉત્પન્ન થયા ગર્ભમાં તેમના જીવે પ્રવેશ કરતાં જ રાણીએ રાત્રીના પાછલા પહેરમાં ચૌદ સ્વપ્ન જોયાં. સ્વનેને વૃત્તાંત પોતાના પતિને કહેવાથી જ્યારે તેને એમ લાગ્યું કે, મારી કુખેથી જે પુત્ર અવતરશે તે વિશિષ્ટ પ્રભાવશાળી થશે. આ જાણીને એ ખૂબ જ હર્ષિત બની અને ખૂબજ પ્રસનતાથી પોતાના ગર્ભની સંભાળ રાખવા લાગી. જ્યારે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ श्री श्रीमद् अरनाथकथा ज्ञानत्रयघरं सुकुमारं कुमारं जनितक्ती। स्व स्वासनकम्पेन तीर्थंकरस्य जन्म परिज्ञाय षट्पञ्चाशद् दिक कुमार्यः समागत्य प्रतिकर्माणि कृतवत्यः । स्वासन चलनेन शक्रादय इन्द्रा उपयोगं कृत्वा तीर्थकरस्य जन्म परिज्ञाय तत्रागत्य देवः सहाशनिकं महोत्सवं कृतवान् । राजा सुदर्शनश्च पुत्रजन्मना सम्प्रहृष्टः सर्वे भ्यो दीनेभ्योऽनाथेभ्यश्च दानं ददौ । जननी स्वप्ने रत्नाकरं दृष्टवती। तेन तभ्य 'अर' इति नाम कृतम् । स हि क्रमेण योवन प्राप्तवान् । तम्य शरीरो छाय विशदधनुः परिमितोऽभवत् । मातापितभ्याम् अरनाथस्य नृपकन्यकाभिः सह विवाहः कारितः ततो राजा सुदर्शनस्तं राज्यधुराधरणक्षम दृष्ट्वा तस्मिन परिपालना करने में सावधान रहने लगी। जब गर्भका समय ठीक नौमास साढेसातदिन समाप्त हुआ तब रानीने एक नयनानंदविधायक सुवर्ण की कान्ति जैसे महामनोहर सुकुमारको जन्म दिया। छप्पन कुमारिकाओने अपने २ आसन के कंपन से तीर्थकर प्रभु का जन्म हआ जाना और वहां आकर प्रतिकार्य किया। तथा इसी प्रकार इन्द्र अपने आसन के संचलन से 'तीर्थकर प्रभु का जन्म हो गया है। ऐसा उपयोग के लगाने से जानकर देवों के साथ वह्यं आये, और आठ दिन तक लगातर अच्छी तरह से प्रभुके जन्म का खूब उत्सव मनाया । राजा सुदर्शन भी पुत्र के जन्म की खुशी में इनने हर्षित बन गये कि बडी उदारता के साथ दीन अनाथ व्यक्तियों को दान देने लगे। माताने रत्नों का अर-आरा देखा था इसलिये उसीके अनुसार प्रभुका नाम "अर” ऐसा रखा गया। अरनाथ बढते २ जब यौवन अवस्थावाले हो गये तब मातापिताने इनको वैगहिक संबंध ગર્ભને સમય પુરા નવમાસ અને સાડા સાત દિવસને પૂર્ણ થયું ત્યારે રાણીએ સુવર્ણની કાંતિ જેવા અને આંખોને આનંદ પમાડે તેવા સમનહર સુકુમાર પુત્રને જન્મ આપે. છપ્પન દિગકુમારીએ નાં આસન કંપવાથી તેઓ તીર્થંકર પ્રભુને જન્મ થયે જાગી તાબડતોબ ત્યાં પહોંચી ગઈ અને પ્રતિકાર્યમાં લાગી ગઈ આજ પ્રમાણે ઈન્દ્રનું આસન પણ કંપવાથી તેઓ “તીર્થકર” પ્રભુને જન્મ થઈ રહ્યો છે એવું અવધિજ્ઞાનથી જાણીને દેવોની સાથે ત્યાં પહોંચ્યા અને આઠ દિવસ સુધી બાળકુમારના જનમને ઉત્સવ મનાવ્યું રાજા સુદર્શન પણ પુત્રના જન્મની ખુશીથી એટલા હર્ષિત બની ગયા કે, ઘણીજ ઉદારતાની સાથે દીન, અનાથ જનેને દાન દેવા લાગ્યા માતાએ સ્વપ્નમાં રત્નને અર–આરા જોયા હતા. આથી એજ અનુસાર પુત્રનું અર (નાથ) એવું નામ રાખ્યું. અરનાથ વધતાં વધતાં યૌવન અવરથાએ પહોંચ્યા ત્યારે માતાપિતાએ તેમને વિવાહિક સંબંધ અનેક રાજકન્યાઓની સાથે કર્યો. ત્યારબાદ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩
उत्तराध्ययन सूत्रे
राज्यभारं समारोप्य सपत्नीकः स्वयं सिद्धाचार्यसन्निधौ दाक्षां गृहीत्वा स्वकल्याणं साधितवान् । ईत्यादिभयेभ्यः प्रजाः परिरक्षन भगवानरनाथो बहूनि वर्षाणि पृथिवीं शशास । अथान्यदा तस्य शस्त्रागारे चक्ररत्नं समुत्पन्नम् । निर्दिष्टपथेन भगवानरनाथः समस्तं षट्खण्डं भारतं वर्ष साधितवान् । ततो देवा भगवन्तं चक्रवर्त्तित्वेऽभिषिक्तवन्तः । भगवानरनाथो बहूनि वर्षाणि चक्रवर्त्तिश्रियमुपभुक्तवान । अथान्यदा तीर्थं प्रवर्त्तयितुं लोकान्तिकदवैः प्रार्थितो अनेक राजकन्याओं के साथ कर दिया । पश्चात् अरनाथ को राज्यधुरा के संचालन करने में समर्थ जब सुदर्शन राजाने जाना तो फिर उन्होंने उनके ऊपर राज्यका भार स्थापित किया । और स्वयं रानीके साथ सिद्धाचार्य के पास दीक्षा अंगीकार की। इस प्रकार दोनोंने आत्माकल्याणकी साधना करने में अपने आपको विसर्जित किया ।
इस प्रकार अरनाथ प्रभुने ईति भीति आदि से अपनी प्रजाका संरक्षण करते हुए राज्य का संचालन करने लगे। इसी तरह प्रभुका बहुतसा वर्षों का समय पृथिवी का शासन करते २ अतिवाहित - व्यतीत हुवा। जब इनके शस्त्रागार में चक्ररत्न की उत्पत्ति हुई तब उन्होंने उसके द्वारा प्रदर्शित मार्ग से चलकर समस्त षट्खंडों को अपने वंश में कर लिया । इस प्रकार जब षट्खंडमंडित भारतवर्ष आधीन बन चुका - तब वे वापिस अपने स्थान पर लौट आये। वहां आने पर इनका देवोंने मिलकर चक्रवर्ती पद पर अभिषेक किया। बहुत वर्षोंतक अरनाथ प्रभुने चक्रवर्ती के वैभवका अनुभव किया। जब चक्रवर्तीपदकी અરનાથને રાજ્યરાનું સંચાલન કરવામાં સમથ જાણીને સન રાજાએ તેમના હાથમાં રાજ્યના વહીવટ સાંપી દીધા અને પાતે રાણીની સાથે સિદ્ધાચાય ની પાસે દીક્ષા અંગીકાર કરી. આ પ્રમાણે મન્નેએ . આત્મકલ્યાણુની સાધના કરવામાં પેાતાની જાતને લગાડી દીધી.
આ તરફ અર્નાથ પ્રભુએ પેાતાની પ્રજાનુ યથાયેગ્ય રીતથી પાલન કરીને રાજ્યનું સંચાલન કરવા માંડયું. આ પ્રમાણે પ્રભુનાં વધારે વાં પૃથ્વીનું શાસન કરતાં કરતાં વ્યતીત થયાં અને જ્યારે તેમના શષાગારમાં ચક્રરત્નની ઉત્પત્તિ થઈ ત્યારે તેઓએ તેના દ્વારા પ્રદર્શિત માર્ગનું અનુસરણ કરીને પૃથ્વીના છ ખંડને છતી પેાતાને ાધિન કરી લીધા. આ પ્રકારે જ્યારે છખંડ પૃથ્વીનું સામ્રાજ્ય તેમના હાથમાં આવી ગયું ત્યારે તેઓ હસ્તિનાપુર પાછા પહેાંચી ગયા અને આ પછી દેવાએ મળીને તેમના ચક્ર વતી પદ ઉપર અભિષેક કર્યો. ઘણા વરસો સુધી અરનાથ પ્રભુએ ચક્રવર્તી પદના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ श्रीमद-अरनाथकथा
भगवान् दीनेभ्योऽनायेभ्यः साधर्मिकभ्यश्च वार्विक दानं दत्वा स्वपुत्र सरसेनं राज्ये संस्थाप्य शिविकामारुह्य सहस्राम्रवणमुखानं जगाम । तत्र शिविकातो. ऽवतीये सहस्रनृपः सह दीक्षां गृहीतवान् । सुरासुरनरेश्च भगवतो दीक्षामहोत्सवः कृतः । तदा भगवान् मनःपर्ययनामकं चतुर्थ ज्ञानमासादितवान् । अरनाथो भगवान पृथिव्यां विहरन वर्षत्रयानन्तरं भूयोऽपि तत्रैवोधाने समाजगाम । तत्र भगवना कवल ज्ञान प्राप्तम् । शक्रादय इन्द्राः स्वासनकम्पेन भगवतः कवलज्ञानोत्पत्ति परिज्ञाय समागत्य समवसरणं चक्रुः । तत्र समवसरणे पूर्वश्रीका अनुभव करते २ अधिक समय हो गया तब लोकान्तिक देवोंने एक दिन आकर इन से प्रार्थना की कि-प्रभो ! अब तीर्थप्रवृत्ति करने का समय आ गया है सो आप तीर्थकी प्रवृत्ति करें। इस प्रकार लोकास्तिक देवों द्वारा तीर्थकी प्रवृत्ति करने के लिये प्रार्थित हुए अरनाथ प्रभुने दीन, अनाथ एतं साधर्मिक जनोंके लिये वार्षिक दान देकर अपने पुत्र सूरसेन को राज्य पर स्थापित कर दिया और स्वयं एक शिविका पर आरूढ होकर सहास्त्रानवन की और रवाना हुए। वहाँ पहुँच कर प्रभु पालकी से नीचे उतरे और एक हजार अन्य राजा
ओं के साथ दीक्षित हो गये। दीक्षा लेने पर प्रभुको मनापर्ययज्ञान की प्राप्ति हो गई। पृथ्वी पर विहार करते हुए अरनाथ प्रभु तीन वर्ष के बाद फिर से जब उसी उद्यान में आये तो उनको केवलज्ञानकी प्राप्ति हो गई। इन्द्रोंने अपने २ आसनों के कंपन से प्रभु को केवलज्ञानकी प्राप्ति जानकर समवसरण रचा। उस समवसरण में पूर्वमुखस्थित અનુભવ કર્યો. જ્યારે ચકવતી પદની શીને અનુભવ કરતાં કરતાં ઘણો સમય વીતી ગયો ત્યારે લેકાંતિક દેએ એક દિવસ આવીને તેમને પ્રાર્થના કરી કે, હે પ્રભુ! હવે તી પ્રવૃત્તિ કરવાનો સમય આવી ગયો છે. તે આ૫ તીર્થની પ્રવૃત્તિ કરો. આ પ્રમાણે લોકાંતિક દેવે દ્વારા તીર્થની પ્રવૃત્તિ કરવા માટે પ્રાર્થના કરતાં અરનાથ પ્રભુએ હીન અનાથ અને સાધર્મિકજનેને વાર્ષિક દાન આપીને તથા પિતાના પુત્ર સુરસેનને રાજયગાહી સુપ્રત કરીને પોતે એક પાલખીમાં બેસીને સહસ્ત્ર આમ્રવન તરફ રવાના થયા. ત્યાં પહોંચીને પ્રભુ પાલખીમાંથી નીચે ઉતર્યા અને એક હજાર ખીલ રાજાઓની સાથે દીક્ષા અંગીકાર કરી દીક્ષા ધારણ કર્યા પછી પ્રભુને મન:પર્યય જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ પૃથ્વી ઉપર વિહાર કરતાં કરતાં અરનાથ પ્રભુ ત્રણ વર્ષ પછી ફરીથી તે ઉદ્યાનમાં પાછા ફર્યા ત્યારે તેમને કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ ઈન્દ્રોએ પણ પોતપોતાનાં આસને કંપાયમાન થતાં જોયું કે પ્રભુને કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ છે તેથી તેઓએ સમવસરણતી રચતા કરી એ સમવસરણમાં પૂર્વ તરફ બેઠેલા પ્રભુએ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे मुखस्थितो भगवान् सर्वजीवभाषापरिणामिन्या योजनगामिन्या वाण्या धर्मोपदेशं ददौ । तदन्ति के धर्ममुपश्रुत्य बहवो जनाः प्रजिताः। भगवतस्त्रयस्त्रिंशद् गणधरा अत एवं त्रयस्त्रिंशद् गच्छाश्चाभवन् । भगवतोऽरनाथस्य पञ्चाशत्सहस्राणि श्रमणा आसन् . षष्टिसहस्राणि श्रमण्य आसन , चतुरशीतिसहस्राधिक लक्षकपरिमिताः श्रावका आसन । द्वासप्ततिसहस्राधिक लक्षत्रयपरिमिताः श्राविकाशासन् । इत्थं स्वपरकल्याणं कर्तुं भूमौ विहरन् भगवानरनाथश्चतुर्विधं सङ्घ संस्थापितवान् । भगवान् एकविंशतिसहस्रवर्षाणि कौमार्ये, तथैव माण्डलिकत्वे, संयमित्वे च नीतवान् । भगवतः समग्रमायुश्चतुरशीतिसहस्रवर्षपरिमितमासीत् । निर्वाणकाले समुपस्थिते भगवान् सहस्रसाधुभिः सहानशनं कृत्वा सिद्धिपदं सम्माप्तवान् । निर्वाणपदं प्राप्ते भगवति सेन्द्राः सुरा निर्वाणमहोत्सवं चकुः।
॥ इति अरनाथकथा ॥ प्रभुने सर्व जीवों की भाषा में परिणमित हुई अपनी एक योजनगामिनी वाणी द्वारा धर्म का उपदेश दिया। प्रभुका दिव्य उपदेश सुनकर अनेक व्यक्तियोंने विरक्त होकर वहीं पर दीक्षा धारण की। इन अरनाथ प्रभु के संघ में पचास हजार मुनि, साठ हजार साध्वियां, चौरासी हजार ८४ हजार अधिक एक लाख (१८४०००) श्रावक, एवं बहत्तर हजार अधिक तीन लाख ३७२००० श्राविकाए थीं। इस प्रकार स्व पर कल्याण करने के लिये विहार करते हुए प्रभुने चतुरर्विध संघकी स्थापना की। भगवानकी समस्त आयु चौरासी ८४ हजार वर्षकी थी। इस में कुमारकाल में इक्कीस हजार, मांडलीक अवस्था में इक्कीस हजार, चक्रवर्ती अवस्था में एकीस हजार, और संयम अवस्था में इक्कीस हजार वर्ष व्यतीत हुए । निर्वाण प्राप्त होने का जब समय आया तब प्रभुने एक સવ જીવોને પરિમિત થયેલી પિતાની એક જન સુધી સંભળાતી વાણી દ્વારા ઉપદેશ કર્યો. પ્રભુને દિવ્ય ઉપદેશ સાંભળીને અનેક વ્યક્તિઓએ વિરકત થઈને ત્યાં દીક્ષા ધારણ કરી આ અરનાથ પ્રભુના સંઘમાં પચાસ હજાર મુનિ, સાઠ હજાર સાવિઓ, એક લાખ ચોર્યાસી હજાર શ્રાવકે અને ત્રણ લાખ બેતેર હજાર શ્રાવિકાઓ હતી. આ પ્રમાણે પોતાનું તેમજ બીજાનું કલ્યાણ કરવાને માટે વિહાર કરતાં કરતાં પ્રભુએ ચતુવિધ સંઘની સ્થાપના કરી. ભગવાન અરનાથનું સમગ્ર આયુષ્ય ચોર્યાસી હજાર વર્ષનું હતું. આમાં કુમારકાળમાં એકવીસ હજાર, માડલીકપદમાં એકવીસ હજાર, ચક્રવત અવસ્થામાં એકવીસ હજાર, અને સંયમ અવસ્થામાં એકવીસ હજાર વર્ષ વ્યતીત થયાં. નિર્વાણ પ્રાપ્તિને જ્યારે સમય આવ્યો ત્યારે પ્રભુએ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ महापद्मकथा
२४७ तथामूलम्-चइत्ता भारहं वासं, चकवट्टी महिडिओ।
चइत्ता उत्तमे भोगे, महापंउमो तैवं चरे ॥४१॥ छाया-त्यक्त्वा भारतं वर्ष, चक्रवर्ती महर्दिकः ।
त्यक्त्वा उत्तमान् भोगान, महापद्मस्तपोऽचरत् ॥४१॥ टीका-'चइत्ता' इत्यादि। महर्दिक:-चतुर्दशरत्ननवनिधानादियुक्तो मुनि सुव्रतशाससे महापद्मनामा नवमः चक्रवर्ती भारतं वर्ष त्यक्त्या, तथा-उत्तमान् भोगान् त्यत्वा तपः अचरत ॥४१॥ हजार साधुओं के साथ अनशन करके आयुके अन्त में सिद्धिपद प्राप्त किया ! इन्द्रों एवं देवोंने मिलकर इनका निर्वाणमहोत्सव मनाया ॥४०॥
॥ इस प्रकार यह अरनाथ प्रभुकी कथा है ॥ तथा-'चइत्ता' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(महडिओ-महर्द्धिकः) चौदह रत्न एवं नवनिधि आदि महाऋद्धियों के अधिपति (चक्कवट्टी-चक्रवर्ती) नवमचक्रवर्ती (महापउमों -महापद्मः) महापद्मने जो मुनि सुव्रत स्वामी के शासनकाल में हुए हैं। (भारहं वासं चइत्ता-भारतं वर्षम् त्यत्तवा) इस समस्त भारतवर्ष का परित्याग करके तथा (उत्तमे भोगे चइत्ता-उत्तमान् भोगान् त्यक्त्वा) उत्तम भोगोंका परित्याग करके (तवं चरे-तपः अचरत् ) तपस्याकी आराधना की। और सकल कर्मों का क्षय करके मोक्ष पधारे ॥४१॥ એક હજાર સાધુઓની સાથે અનશન કરીને આયુષ્યના અંતમાં સિદ્ધિપદને પ્રાપ્ત કર્યું. ઈન્દ્ર અને દેવાએ મળીને તેમને નિર્વાણુ મહત્સવ મનાવ્યું. જેના
છે આ પ્રમાણે અરનાથ પ્રભુની આ કથા છે. तथा-"चइत्ता"
भन्याय-महडिओ-महर्दिकः यौहरन भने ननिधी I महा ऋद्धि सोना मधिपति चक्कचट्टी-चक्रवर्ती नभा पता महापउमो-महापनः महा५५ ते। भुनि सुव्रत स्वाभीना शासन सभा या छे. भारहं वासं चइत्ता-भारतं वर्षम स्यत्वा मा सघा सारत ने परित्याग ४शन तथा उत्तमे भोगे चइत्ता-उत्तमान् भोगान त्यक्त्वा उत्तम सोगानी परित्याग ४शन तवं चरे-तपःअचरत તપસ્યાની આરાધના કરી, તથા સકળ કને ક્ષય કરીને મેક્ષમાં પધાર્યા ૪૧
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
उत्तराध्ययनसूत्रे
अथ महापद्मकथा
आसीदिह भरतक्षेत्रे हस्तिनापुरे इक्ष्वाकुवंशीयः पद्मोत्तरनामा नृवः । तस्यास्तां जाला लक्ष्मीति द्वे भायें । कदाचित्सुकोमलशय्यायां शयाना ज्वालादेवी स्वप्ने सिंह वती । रमानुसारेण तस्था एकः पुत्रीजातः । तस्य नाम विष्णुरभूत् । अथान्यदा ज्वालादेवी पुनरपि सुकोमलशय्यायां सुखप्रसुप्ता चतुदेश स्वान् दृष्टवती । ततस्तस्या द्वितीयः पुत्रोजातः । तस्य महापद्म इति नामाभूत् । स हि शुक्रपक्षशशीव वर्द्धमानोऽनुरूपं वयः प्राप्य कलाचार्यसन्निधौं सकलाः कला शिक्षितवान् । पित्रा कनिष्ठोऽपि महापद्मकुमारो गुणैज्र्ज्येष्ठत्वाद्युत्रराजपदे स्थापितः । युज्यते चैतत् - विप्रेषु प्रज्ञावान्, क्षत्रियेषु जत्रश्च शस्यते । इनकी कथा इस प्रकार है
इस भरतक्षेत्र के अन्तर्गत हस्तिनापुर नामका नगर था । वहां इक्ष्वाकुवंशीय पद्मोत्तर नामके राजाका शासन था । ज्वाला एवं लक्ष्मी इस नामकी इनकी दो पहरानियां थी । कोमल शय्या पर सोई हुई ज्वालादेवीने एक दिन स्वप्न में एक सिंह देखा । स्वप्नानुसार इसके यहां एक पुत्र हुआ। इसका नाम विष्णु रखा गया। एक दिन फिर इस तरहकी घटना घटी जब यह अपनी कोमलातिकोमल शय्या पर सुखपूर्वक सो रही थी तब इसको चौदह स्वप्न दिखाई दिये । इन स्वप्नों के अनुसार इसके दूसरा पुत्र हुआ । इनका नाम महापद्म हुआ । महापद्मने क्रमशः द्वितीयाके चन्द्रकी तरह वृद्धिंगत होते हुए अपने अनुरूप वय प्राप्त करली और फिर कलाचार्य के पास जाकर
कल कलाओं का अभ्यास भी कर लिया । यद्यपि ये कनिष्ठ पुत्र थे तो भी इन्होंने अपने गुणों से पिताको अपनी तरफ अधिक आकृष्ट
એમની કથા આ પ્રમાણે છે
આ ભરતક્ષેત્રમાં તમર્યંત હસ્તિનાપુર નામનું નગર હતું. ત્યાં ઈક્ષ્વાકુ વશના પદ્માત્તર રાજાનું શાસન હતુ. વાલા અને લક્ષ્મી નાંમની એ પટરાણીઓ હતી. જવાલા દેવીએ એક દિવસ કેમળ શૈયા પર સતાં સુતાં સ્વપ્નામાં એક સિંહ જોયા સ્વપ્ન અનુસાર તેમની કૂખે એક પુત્ર અવતર્યો, જેનું નામ વિષ્ણુ રાખવામાં આવ્યુ આ પછી એક દ્વિતય એવી ઘટના બની કે, જ્યારે તે પોતાની કામળ શયા ઉપર સૂતી હતી ત્યારે તેણે સ્વપ્નમાં ચૌદ સ્વપ્ન ોયાં. આ સ્વપ્ન અનુસાર તેને એક બીજો પુત્ર થયા. એનું નામ મહાપદ્મ રાખવામાં આવ્યું. મહાપદ્મ ક્રમશઃ બીજના ચંદ્રમાની માફક વૃદ્ધી પામવા લાગ્યા. આ રીતે તે યુવાવસ્થાએ પહોંચ્યા અને કળાચાર્યની પાસે જઈન સધળી કળાઓના અભ્યાસ કર્યો. જો કે તે નાના પુત્ર હતા છતાં પણ તેમણે પેાતાના ગુણેથી પિતાને પોતાના તરફ ખૂબજ ભાષિત
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
यदर्शिनी टीका अ. १८ महापप्रकथा
तस्मिन्नेव काले उज्जयिन्यां नगर्या श्रीवर्मा नाम महीपति रासीत् । तस्य वितण्डावादी नमुचि नामा सचिव आसीत् । एकदा तस्या नगर्या उद्याने ग्रामानुग्राम विहरन्तो मुनिसुव्रतनाथस्य शिष्याः सुव्रताचार्याः समागताः । तान बन्दितुं नगरनिवासिनो जना उद्यानाभिमुवं प्रयान्ति स्म । सौधोपरि स्थिती राजा नागरिकसमुदायं बहिर्गच्छन्तं विलोक्य नमुचिमन्त्रिणं पृष्टवान-किमधकोऽपि महोत्सवी वर्तते, यदेते नागरिकाः समुदिता बहिर्गच्छन्ति ? नमुचिना प्रोक्तम्-देव ! अद्य बहिरुधाते केऽपि श्रमणाः समागताः सन्ति । तानमस्कर्तुमेते तद्भक्ता नागरजना गच्छन्ति । ततो राजा प्राह-मन्त्रिन् ! अस्माभिरपि पर लिया था। इससे पद्मोत्तर राजाने इनको युवराजपद में स्थापित कर दिया। बात भी ठीक है विप्रवर्ण में प्रभाशाली की एवं क्षत्रियों में ज्यशाली की अधिक प्रतिष्ठा होती है। उसी समय उज्जयिनी नगरी में श्री वर्मा नाम का राजा था। इसका नमुचि नामका एक प्रधान था। यह वितण्डावादी था। एक दिनकी बात है कि वहां उद्यान में ग्रामालग्राम विहार करते हुए मुनि मुव्रतनाथ के शिष्य सुव्रताचार्य आये। आचार्यश्रीका आगमन सुनकर नगरनिवासी जन उनको वंदना करनेके लिये उद्यानकी और जाने लगे। महल के ऊपर बैठे हुए राजाने जब इस तरह लोगों का जाना उद्यान की और देखा, तब पास में बैठे हुए नमुचि से पूछा-आज क्या कोई उत्सव है-जो नगरनिवासी समुदायरूप में एकत्रित होकर बाहर जा रहे हैं ? सुनकर नमुचिने कहा-महाराज ! उत्सव तो कोई नहीं है। आज बाहर उद्यान में कितनेक श्रमण બનાવ્યા હતા. આથી પશ્ચીત્તર રાજા એ તેમને યુવરાજ પદ ઉપર સ્થાપિત કર્યા. વાત પણ ઠીક છે. બ્રાહ્મણોમાં પ્રભાશાળીની તેમજ ક્ષત્રિઓમાં જયશાળીની પ્રતિષ્ઠા ઘણી
ગ્ય હોય છે. આ સમયે ઉજજેની નગરીમાં શ્રીવમાં નામના રાજા હતા. તેમને નમચી નામના એક પ્રધાન હતા. તે વિત ડાવાદી હતા. એક દિવસની વાત છે કે, ત્યાં ગ્રામાનુગ્રામ વિહાર કરતાં કરતાં મુનિ વ્રતનાથના શિષ્ય સુવ્રતાચાર્ય પધાર્યા. આ ચાર્યશ્રીનું આગમન સાંભળીને નગરજને એમને વંદના કરવા જવા લાગ્યા. મહેલના ઉપરના ભાગમાં બેઠેલા રાજાએ જ્યારે આ રીતે લોકોને ઉદ્યાનની તરફ જતા જોયા, જેથી પાસે બેઠેલાં નમુખ્ય પ્રધાનને પૂછયું કે આજે શું કઈ ઉત્સવ છે કે જેથી નગર નિવાસીઓ ઉત્સાહથી સમુદાયરૂપમાં એકત્રિત થઈને બહાર જઈ રહ્યા છે? આ સાંભળીને નમુચીએ કહ્યું કે, મહારાજ ઉત્સવતે કેઈ નથી, પરંતુ આજે બહાર ઉદ્યાનમાં કેટલાક શમણ આવેલા છે. તે તેમના આ ભક્તજને તેમને વંદના
3२
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
उत्तराध्ययनसूत्रे तद्वन्दनार्थ गन्तव्यम् । तदा नमुचिरब्रवीत-देव अहं तान् श्रमणान् पराजेष्यामि । भवता तत्र मध्यस्थेन भाव्यम् । राजा तद्ववचनमङ्गोकृत्य तेन सह मुनिवन्दनार्थमुद्याने गतः । तत्र गत्वा नमुचिः प्राह-यदि भवन्तो धर्म जानन्ति तदा तं विवेचयन्तु । श्रमणास्तद्ववनं श्रुत्वा क्षुद्रोऽयमिति मनसि कृत्वा ते मौनमवलम्ब्य तस्थुः। तान् मौनमवलम्ब्य स्थितान् श्रमणान् दृष्ट्वा 'गाव एते' किमेते धर्मतत्वं ज्ञास्यन्तीति तान् सद्गुरुन् बहुशो निन्दितवान् स दुर्मतिः ।
आये हुए हैं सो उनके ये भक्तजन उनको वंदना करने के लिये जा रहे हैं। राजाने कहा-मंत्रिन् । तब तो हम लोगों को भी उनकी वंदना करने के लिये चलना चाहिये । नमुचिने प्रत्युत्तर में कहा-हां महाराज! जैसी आपकी आज्ञा । परन्तु मैं वंदना करने के अभिप्राय से नहीं चलना चाहता हूं। मैं चाहता हूँ कि चलकर उन से आपको मध्यस्थ बनाकर वाद विवाद करू और परास्त करूं। राजाने नमचिकी बात मानली और उसको साथ लेकर मुनि वंदना के लिये चल दिया। वहां पहुंचने ही नमुचिने मुनिराजों से बड़े गर्व से फूलकर कहा कि आप लोग धर्म का वास्तविक स्वरूप जानते हैं या नहीं। यदि जानते हों तो उसका थोडा बहुत विवेचन करो। श्रमणोंने उसकी इस प्रकार की वचन की असंयमितता देखकर चुप रहना ही उचित समझा। वे सब के सब उसकी बातों का कुछ भी उत्तर न देकर एकदम मौनसे बैठे रहे। जब नमुचिने उनके वचनों के उत्तर के प्रति उपेक्षात्ति देखी तो एकदम कषाय के आवेश में आकर कह उठा कि अरे! ये तो कोरे बेल है ये बिचारे धर्मतत्व का स्वरूप क्या जान सकते है। કરવાં માટે ત્યાં જઈ રહ્યા છે. રાજાએ કહ્યું કે, પ્રધાનજી ત્યારે તે આપણે પણ તેમની વંદના કરવા માટે ત્યાં જવું જોઈએ. નમુચીએ પ્રત્યુત્તરમાં કહ્યું, હા, મહારાજ ! જેવી આપની આજ્ઞા પરંતુ હું વંદના કરવાના અભિપ્રાયથી ત્યાં આવવા ઈચ્છતું નથી. હું ચાહું છું કે, ત્યાં જઈને આપને મધ્યસ્થી બનાવી તેમની સાથે વાદવિવાદ કરું, અને એમને પરાસ્ત કરું. રાજાએ નમુચીની વાત માની અને તેને સાથે લઈને મુનિ વંદના માટે ચાલી નીકળ્યા. ત્યાં પહોંચતાંજ નમુચીએ મુનિરાજોને પણ ગર્વથી ફૂલાઈને કહ્યું કે, આપ લોકે ધમનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ જાણે છે કે, નહીં ? જે જાણતા હતા તેનું થોડું ઘણું વિવેચન કરે શ્રમણએ તેની આ પ્રકારના વચનની અસંયમિતતા જોઈને ચૂપ રહેવાનું જ ઉચિત માન્યું તે સઘળાઓ તેની વાતને કશે પ્રત્યુત્તર ન આપતાં મૌન બેસી રહ્યા જ્યારે નમુચીએ તેમની પિતાના વચન તરફ ઉપેક્ષાવૃત્તી જોઇ ત્યારે કષાયના આવેશમાં આવીને કહેવા માંડયું કે, આ કેરા બળદ છે. આ બિચારા ધર્મતત્વનું સ્વરૂપ કયાંથી સમજી શકે ?
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ महापद्मकथा तस्यैवम्बिधमसभ्याचारं दृष्ट्वा श्रमणाः पोचुः- यदि तव मुखं कण्डूयते, तदा वयं तव कण्डूमपनेष्याम एव । एवं वदत्सु गुरुषु तच्छिष्यः कश्चि
क्षुल्लकः प्रोवाच-भदन्त ! तिष्ठन्तु भवन्तः, अहमेवाएं दुर्धिनीतं वादे पराजेष्यामि । वदत्वयं स्वसिद्धान्तम् । क्षुल्लकमुनिवचन निशम्य क्रोधाविष्टो नमुचिः इस प्रकार उस दुर्मतिने उन धर्म गुरुओं की विशेष रूप से निंदा करनी प्रारंभ की उसका इस प्रकार का असभ्य व्यवहार देखकर उन श्रमणोंने इस से कहा कि मनुष्य अपने मुख से कुछ भी कहे इसके लिये वह स्वतंत्र है! पर दूसरों की निष्कारण निंदा करना एवं उनके साथ असभ्य व्यवहार से सामना करना यह उसके लिये बिलकुल भी उचित नहीं है। हम यह नहीं चाहते कि धार्मिक मामले को लेकर उस पर वातावरण गरम किया जाय। परंन्तु आपकी प्रवृत्ति देखकर हमें यह विश्वास हो रहा है कि आप के मुख में विशेष खुजलाहट हो रही है। अत: यदि आप अपनी उस खुजलाहट को दूर ही करवाना चाहते हों तो हम उसको दूर करने के लिये कटिबद्ध हैं। जब इस प्रकार गुरुजन इस से कह रहे थे कि इतने में उन्हीं के किसी एक क्षुल्लक शिष्यने उन से बडे विनय के साथ इस प्रकार कहा कि-महाराज!
आप अभी ठहरें। पहिले इस से हमें ही निपट लेनेकी आज्ञा दीजिये। जब इस दुर्विनीत की बुद्धि को हम ही योग्य मार्ग पर ला सकते हैं तब आप पूज्यों को इसके लिये कष्ट करने की आवश्यकता ही क्या है। આ પ્રકારે એ દુર્મતિએ મુનિરાજેની વિશેષરૂપથી નિંદા કરવાને પ્રારંભ કર્યો. તેની આ પ્રકારની અસભ્ય વર્તણુક જોઈને શ્રમણએ તેને કહ્યું કે મનુષ્ય પોતાના મેઢાથી કાંઈપણ કહે તેને કોઈ રોકી શકતું નથી, પરંતુ બીજાઓન વગર કારણે નીંદા કરવી અને તેમની સામે અસભ્ય વ્યવહારનું વતન ચલાવવું એ તેના માટે જરા પણ ઉચિત નથી. અમે એવું ચાહતા નથી કે, ધાર્મિક પ્રશ્નોના કારણે વાતાવરણને ઉગ્ર બનાવવામાં આવે. પરંતુ આપની પ્રવૃત્તિ જોઈને અમને વિશ્વાસ આવી રહ્યો છે કે, આપના મુખમાં ઉગ્ર પ્રમાણુથી છેટી હઠ જગી રહી છે. આથી આપ જે આપની એ વિનાકારણની હઠને પુરીજ કરવા ચાહતા છે તે અમો એ માટે તૈયારજ છીએ. જયારે આ પ્રકારે ગુરુજન તેને કહી રહ્યાં હતા એટલામાં એમના કેઈ એક નાના શિષ્ય એમને ખૂબજ વિનય કરીને કહ્યું કે, મહારાજ! આપ હમણું રેકાઈ જાવ. પહેલાં અમને જ તેમની સાથે ચર્ચા કરી લેવાની આજ્ઞા આપે. જયારે આ હઠાગ્રહની બુદ્ધિને અમે જ યોગ્ય માર્ગ ઉપર લાવી શકીએ તેમ છીએ ત્યારે આપ પૂજ્યોએ આના માટે કષ્ટ ઉઠાવવાની
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
उत्तराध्ययन सूत्रे
प्रोवाच - अये ! यूयं शौचविवर्जिता वेदबाह्याःस्थ । अतो यूयं देशे वासयितुमनह: : अयमेव मम मनोऽस्ति । उत्तरं देहि । तदा क्षुल्लकः प्रोवाच - श्रुतिषु जलकुम्भः प्रमार्जनी, चुल्ली, कण्डनी, पेपणीचेति पञ्चस्नाः प्रोक्ताः । येहि पञ्चमूना आश्रयन्ति तत्र वेदवाह्याः । एता अनाश्रयतामस्माकं नास्ति वेदबाह्यता तथा शौचविवर्जिता अपि वयं न स्मः । शौचं तु मैथुनं तत्सेवक वाशुचिर्भवति । मैथुनविवर्जका वयं कथमथुनयो भवामः ? अतो न वयं शौच विवर्जिताः । प्रत्युत यूयमेव वेदवाह्याः चौचविवर्जिताच स्थ। एवं क्षुल्लकेन
क्षुल्लक शिष्य के इस प्रकार वचन सुनकर नमुचिका सारा शरीर क्रोध के आवेश से धमधमा उठा और वह बीच ही मैं तमक कर कहने लगा कि आप लोग शौच से रहित एवं वेदों के सिद्धान्त से बहिर्भूत हैं। अतः आप लोगो को यहां ठहरने देना सर्वथा ही अनुचित हैं । कहिये आपके पास इसका क्या उत्तर है । नमुचिकी ऐसी बात सुनकर उत्तर के रूप में क्षुल्लकजीने उस से कहा- सुनो ये पांच सुना है - जलकुंभ, प्रमार्जनी, चुली, कण्डनी और पेषणी । श्रुतियों में ऐसा कहा है कि इन पांच सूनाओं का जो आश्रय करते है वे ही वेदबाह्य हैं । इनका आश्रय हमलोग तो करते नहीं हैं तब हम में वेदबाता कैसे आ सकती है। इसी तरह हम लोग शौचविवर्जित भी नहीं हैं । अशौच नाम मैथुनका है । जो मनुष्य इसका सेवन करते हैं वे ही शौचविवर्जित माने गये है। अतः मैथुन सेवन से रहित हमलोग अशौच कैसे हो सकते हैं । प्रत्युत आप लोग ही જરૂરત નથી. નાના શિષ્યનું આ પ્રકારનું વચન સાંભળીને નમુચિનું સઘળું શરીર ક્રોધના આવેશથી ધમધમી ઉઠયું, અને તે વચમાં જ ટપકીને કહેવા લાગ્યું કે આપ લાક શૌચથી રહિત અને વેદના સિદ્ધાંતથી બહિર્મુ`ખ છે. આથી આપ લે કેને અહીંયા રહેવા દેવા એ સધળી રીતે અનુચિત છે. કહે। આપની પાસે આના જવાબ છે ? નમુચિની આ પ્રકારની વાત સાંભળીને જવાબ આપતાં નાના શિષ્યે
है, सलोखा यांना छेडुल, प्रभानी, युल्सी, उनी मने વૈષણી. શ્રુતિમાં એવુ કહે છે કે આ પાંચ સનાઓને જે આશ્રય કરે છે તેજ વેદબાહ્ય છે. આને આશ્રય અમે લેકે તે કરતા જ નથી. ત્યારે અમારામાં વેદબાહ્યતા કયાંથી આવી શકે ? આજ રીતે અમે લેાકે શૌચ ત્રિવત પણ નથી. અશૌચનુ નામ મૈથુન છે. જે મનુષ્ય આનું સેવન કરે છે તેજ શૌચ વિવર્જીત માનવામાં આવ્યા છે. આથી મૈથુન સેવનથી રહિત અમે લેકા અશૌચ કઇ રીતે રીતે થઈ શકીએ ? પરંતુ આપ લેક જ શાચ રહિત આનાથી સિદ્ધ થાઓ છે.
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ महन्पद्मकथा
२५३
निरुत्तरीकृतः स नमुचिस्तेषु साधुषु महद् वैरं बबन्ध । ततः स नृपेण सह गृहमागतः । अथ मध्यरात्रे समागते क्रोधान्धः स साधून् हन्तुमुद्याने समागतः । तत्र निर्ग्रन्थभक्तया देव्या स स्तम्भितः । प्रातस्तं तथाविधं प्रेक्ष्य सकला नागरिका जनाः परं विस्मयमापन्नाः । नृपश्चापि कर्णोपकर्णिकया इमं वृत्तान्तमुपश्रुत्य तत्र समागतः । सर्वेऽपि मुनिसन्निधौ धर्मदेशनां श्रुत्वा परमपीतिसम्बन्मा वेदबाह्य एवं शौच रहित इस से सिद्ध होते हैं । इस प्रकार क्षुल्लकमे जब नमुचि से कहा तो वह इस के प्रत्युत्तर में उत्तर नहीं दे सकने के कारण चुप तो हो गया परन्तु इन साधुओं के ऊपर उसकी कषाय की प्रबलता पहिले से और अधिक बढ गई। राजा के साथ sarve अपने स्थान पर लज्जित होकर आ गया। राजा के समक्ष उत्तर न दे सकने के कारण उसको अपना अपमान विशेष खटकने लगा । अतः इसका बदला साधुओं से अवश्य २ लेना चाहिये। ऐसा उसने घर पर आते ही निश्चय कर लिया। इसी दृढ निश्चय के अनुसार वह अपने अपमान का बदला लेने के लिये मध्यरात्रि के समय क्रोधसे अंधा होकर उन साधुओं को मारने के लिये उद्यान में आया। उसको आते ही निर्गो की भक्ति से ओतप्रोत हुई वहां की वनदेवीने उसको कील दिया । जब प्रातःकाल का सुनहरा समय हुआ तो सकल नागरिक जनों को, नमुचि को कीलित हुआ देखकर बडा ही अचरज हुआ । राजाके भी कान में यह बात धीरे २ पहुँच गई सो वह भी वहां आ આ પ્રમાણે નાના સિષ્ય તરફથી નમુચિને જ્યારે કહેવામાં આવ્યું' તે તે તેના પ્રત્યુત્તરમાં જવાબ ન આપી શકવાથી નિરૂત્તર બની ગયા. પરંતુ આ સાધુઓની ઉપર તેની કષાયની પ્રબળતા પહેલાંથી પણ અધિક પ્રમાણમાં વધી ગઈ. રાજાની સાથે તે પોતાના સ્થાને પાછા ફર્યાં. રાજાની હાજરીમાં પાતે ઉત્તર ન આપી શક વાના કારણે તેને પાતાનું અપમાન વિશેષ ખટકવા લાગ્યું. આથી સાધુઓની પાસેથી તેના બદલે અવશ્ય લેવા જોઇએ એવા નિશ્ચય તેણે પેાતાને ઘેર આવીને કર્યાં. આ દૃઢ નિશ્ચય અનુસાર પેાતાના અપમાનને બદલે લેવા ગાટે મધ્યરાત્રિના સમયે ક્રોધથી આંધળા ભીંત બનાને તે સાધુઓને મારવા માટે ઉદ્યાનમાં ગયા. તે ત્યાં પહોંચતાં જ તિર્યંન્થાની ભક્તિ થી તપ્રેત થયેલી ત્યાંની વનઢવીએ તેને બાંધી દીધા. જ્યારે પ્રાતઃકાળને સમય થયા ત્યારે નગરજનાની અવરજવર શરૂ થતાં આવતાજતા ઢાકાએ નમુચિ મંત્રીને બધાયેલ હાલતમાં જોતાં આશ્ચય થયું. ધીરે ધીરે આ વાત સઘળા નગરમાં પ્રસરી ગઈ અને છેલ્લે રાજાના કાન
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५४
उत्तराध्ययनसूत्रे जाताः । नमुचिश्च सबै जनैनिन्धमानो देव्या विमुक्तो नितरां लज्जामापन्नो हस्तिनापुरं गतः। तत्र युवराजेन महापद्मन सह संगतः। म पापीयानपि पावपुण्यप्रभावेण महापद्मस्यामात्यो जातः।
महापद्मस्यासीत् शत्रुस्तद्राज्यसीमावतिराज्याधिपतिः सिंह इव प्रबलपरा. क्रमः सिंहबलो नाम भूपतिः। स हि महापद्मराज्ये मुहुर्मुहुः समागत्य तमकर वृच्या प्रजानां धनानि बलात् गृहीत्वा स्व दुर्ग पविशति । महाप मसैनिक स्तं पहुँचा। पहिले तो सबने मिलकर मुनिराजों के निकट बैठकर धार्मिक देशना का श्रवण किया पश्चात् फिर ये वहां आये जहां नमुचि कीला हुआ खडा था। सबने इस स्थिति में खडे हुए नमुचिकी निंदा की। किसी भी तरह जब देवी से वह छोड दिया गया तब वह अतिलजित होकर पीछे अपने स्थान पर चला गया। लोग भी अपने घर पर वापिस आ गये। नमुचि मंत्री उज्जयिनी से चला आया और हस्तिनापुर आकर वह युवराज महापम के पास रहने लगा। यद्यपि यह अतिशय पापी था तो भी पूर्वपुण्य के उदय से युवराज महापभ का प्रधान बन गया।
महापद्म का सिंह के समान प्रबल पराक्रमशाली सिंहवल नामका एक राजा वैरी था। यह महापद्मके राज्यकी सीमा पर रहे हुए रा. ज्यका अधिपति था। महापभके राज्य में बार २ प्रविष्ट होकर चोर वृत्ति द्वारा प्रजाजनों के धन का यह बलात् हरण किया करता था। સુધી આ વાત પહોંચતાં રાજા પણ ત્યાં પહોંચી ગયા. પહેલાં તે સઘળાએ મુનિ
જેની પાસે બેસીને ધાર્મિક દેશનાનું શ્રવણ કર્યું, પછીથી જે સ્થળે નમુચિ મંત્રી બંધાયેલ હતા ત્યાં સા કેઈ આવ્યા. સઘળાએ આ સ્થિતિમાં રહેલા નમુન ચિની નિંદા કરી. આ પ્રમાણે તેને સધળા નગરજનેથી નિંદિત થયેલ જાણીને વનદેવીએ તેને મુક્ત કર્યો. આથી તે લજિત થતો થતે પિત ને ઘેર ચાલ્યો ગયો. લેકે પણ પિતપતાને ઘેર ચાલ્યા ગયા. લજિત બનેલ નમુચિ મંત્રી ઉજજૈન છેડીને હસ્તિનાપુર ચાલ્યો ગયો અને ત્યાં જઈ યુવરાજ મહાપદ્યની પાસે રહેવા લાગે. જો કે તે ઘણે પાપી હતું તે પણ પૂર્વના પુણ્યના પ્રભાવથી યુવરાજ મહાપદ્મ તેને પ્રધાનપદે સ્થાપિત કર્યો.
મહાપદ્મ રાજાનો સિંહના સમાન પ્રબળ પરાક્રમશાળ સિંહબલ નામને એક રાજા વેરી હતે. તે અને રાજયની સીમા એકબીજાને અડીને હતી. મહાપદ્મના રાજ્યમાં વારંવાર પ્રવેશી એ ચેર વૃત્તિથી પ્રજાજનેના ધનનું તે હરણ કરી જતે,
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५५
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ महापद्मकथा
निग्रहीतुं न कदापि शक्ता अभूवन् । सिंहवलस्यानिग्रहणाद् रुष्टो महापद्मो नमुचिमुवाच - अस्य सिंहबलस्य कमपि निग्रहोपायं जानासि ? स उवाच - जानामि निग्रहोपायम् । तदा प्रमुदितेन महापद्मेन समादिष्टः स सैन्यमादाय सिंहबलस्य राज्यं रुद्ध्वा युक्तया तद्दुर्गे भङ्क्तवा तं बद्ध्वा महापद्मसन्निधौ समानीतवान् । संतुष्टो महापद्मो नमुचिं प्राह त्वया मम महात्कार्यमनुष्ठितम्, अतः कमपि वरं वृणुत्र । तदा नमुचिना प्रोक्तम् - तिष्ठतु वरो भवत्कोशे । यदा जब इसको पकडने का मौका आता तो यह अपने दुर्ग में छिप जाता । इस से महापद्म के सैनिकजन इसको पकडने के लिये लालायित होने पर भी पकड़ नहीं सकते थे। महापद्म राजा इस राजा पर विशेष रूप से रुष्ट रहा करता था । वह चाहता था कि किसी भी तरह से यह पकड़ा जाय । एक दिन महापद्मने नमुचि से कहा- कहो सिंहबल को निग्रह करने का भी कोई उपाय जानते हो । हाँ ! क्यों नहीं जानता हूँ - अवश्य जानता हूँ । राजाने प्रसन्न होकर तब इस से कहा तो फिर क्या देर है पकड़ लाओ इसको यहां पर । राजाकी आज्ञा पाते ही नमुचिने सैन्य को साथ लेकर सिंहबल के राज्य में जाकर घेरा डाल दिया और उसको सब तरफ से रोक लिया । पश्चात् किसी युक्ति से उसके दुर्ग को फोडफाडकर उसको बांध लिया और बांधकर वह महापद्म राजाके पास उसको ले आया । इस से राजा नमुचि के ऊपर बडा प्रसन्न हुआ और बोला- नमुचि ! तुमने मेरा बडा भारी असाध्य कार्य साधित कर दिखाया है अतः जो तुम्हारी જ્યારે તેને સામને થતુ અને પકડાઈ જવાતા પ્રસંગ આવતા ત્યારે પેાતાના દુમાં છુપાઈ જતા. મહાપદ્મના સૈનિકાના અનેકવિધ પ્રયાસો છતાં તે પકડી શકાતા નહીં મહાપદ્મ રાજા એ રાજ ઉપર ખૂબ ગુસ્સે રહ્યા કરતા અને ઇચ્છતા હતા કે કેાઈને કાઈ ઉપાયે પશુ અને પકડી લેવા. એક દિવસ મહાપદ્મ રાજાએ આ વાત નમુચિ મત્રીને કહી કે, તમા સિંહુબલને પરાસ્ત કરવાના કાઈ ઉપાય જાણેા છે ? નમુચિએ હુકારમાં જવાખ આપ્યા. આથી રાજાએ પ્રસન્નચિત્ત બનીને કહ્યું કે તે પછી શા માટે વાર કરી છે ? જાએ પકડી લેા. નમ્રુચિને એટલુ જ જોઈતું હતુ તે સૈન્યને સાથે લઈને સિંહબલના રાજ્ય ઉપર ઘેરા ઘાલ્યા. અવરજવરના માગેર્ગ રોકી લીધા. આ પછી યુક્તિથી તેના દુગને તેડીફાડીને તેને પકડીને આંધી લીધા અને મહાપદ્મ રાજાની સામે લાવીને રજુ કરી દીધા. આથી રાજા નમુચિ પ્રધાન ઉપર ખૂબ જ પ્રસન્ન થયા અને કહ્યુ, તમે એક ઘણુ જ મહત્વનુ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे प्रयोजनं भविष्यति तदाऽह ग्रहीष्यामि । महापभेन तद्ववचमगाकृतम् । तती निष्कण्टकं राज्यं बहुवर्षावधिपालितवान् युवराजो महापद्मः। एकदा हस्तिनापुरे मुनि मुव्रतस्य व्रताचार्यशिष्याः परिव्राजकाच समकालमेव समागताः। उभयेऽपि स्वस्वाभिमतां धर्मदेशनां ददाति स्म । पद्मोत्तरस्य ज्येष्ठा पत्नी महापद्ममाता ज्वालादेवी जिनधर्मभक्ताऽसीत , द्वितीया लक्ष्मीस्तु वैदिकधर्मपरायणा। उभे अपि सर्वोत्तमं धार्मिकयानमारुह्य स्वस्वाभिमतं धर्म श्रोतुं साभिलाषे जाते। इच्छा हो सो वर मांगलो। राजाकी इस प्रकार प्रसन्नता अपने ऊपर जानकर नमुचिने राजा से कहा महाराज । अभी यह वरदान आप अपने ही कोश में जमा रखें । जब कोई मेरा प्रयोजनीय अवसर आवेगा तब आप से यह वरदान पीछे लेलूंगा। महापद्मने नमुचि की यह बात मानली और अनेक वर्षांतक निष्कंटक बने हुए राज्य का वे संचालन करने में लग गये।
एक समयकी बात है कि हस्तिनापुर में ही सुब्रताचार्य अपनी शिष्यमंडली सहित विहार करते हुए आ पहुंचे। उसी समय वहां परिव्राजक भी आये हुए थे। अपने २ धार्मिक मन्तव्यो के अनुसार दोनोंने धार्मिक देशना देना प्रारंभ किया। पद्मोत्तर राजाकी ज्येष्ठ पत्नी कि जिसका नाम ज्वालादेवी था और जो महापनकी माता थी जिनधर्म की भक्ता थी तथा दूसरी रानी कि जिसका नाम लक्ष्मीदेवी था वह वैदिक धर्मकी भक्ता थी। दोनों रानियों के हृदय में अपने २ मान्य धर्मोकी देशना सुनने का विचार हुआ। उस समय वहां यान કાય કરેલ છે. આવા મહત્વના કાર્યની સાધકતાના બદલામાં તમારી ઈચ્છા થાય તે માગી લે. રાજાને પિતાના ઉપર આ રીતે પ્રસન્નચિત્ત જાણીને નમુચિએ રાજાને કહ્યુ, મહારાજ ! જયારે જરૂરત જણાશે ત્યારે આપના તરફથી આપવામાં આવેલ વરદાનને હું અવશ્ય માગી લઈશ. મહાપા રાજાએ નમુચિની એ વાતને સ્વીકારી. આ પછી નિષ્કટક બનીને પોતાના રાજ્યના સંચાલન કાર્યમાં તે લાગી રહ્યા.
એક સમયની વાત છે કે સુત્રતાચાર્ય પોતાની શિષ્યમંડળી સાથે વિહાર કરતાં કરતાં હસ્તિનાપુર આવી પહોચ્યા. એ સમયે ત્યાં પરિવ્રાજક પણ આવેલા હતા. પોતપોતાના ધાર્મિક મંતવ્યે અનુસાર બન્નેએ ધાર્મિક દેશના આપવાને પ્રારંભ કર્યો. પક્વોત્તર રાજાની મોટી રાણી કે જેનું નામ વાલાદેવી હતું અને જે મહાપઘની માતા હતી અને જિનધર્મની ભક્ત હતી, તથા બીજી રાણી કે જેનું નામ લહમીદેવી હતું જે વૈદિક ધર્મને માનનાર હતી. અને રાણીઓના હય પિતપિતાના માન્ય એવા ધર્મોની દેશના સાંભળવાને વિચાર આવ્યું. આ સમયેં રાજ્યમાં
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदझिंनी टीका अ. १८ महापनकथा
२५७ यानमेकमेवासीत् । ज्वालादेवी प्रतिज्ञामकरोदहं तद्यानमारुह्य जिनधर्म श्रोतुं गमिष्यामि, नोचेदनशनं करिष्यामि । लक्ष्मीरपि तथैव प्रतिज्ञातवती। उभयो रायो एवं विवादं श्रुत्वा, राजा पोत्तर उभे अपि धार्मिकरथविषये पतिषिद्धवान् । तदा युवराजो महापद्मः स्वमातुरभिलाषमपूरितं दृष्ट्वा तदुःखेन नितरां दुःखित एवमचिन्तयत्-अहो ! मादृशेऽपि सुते मातुः स्पृहा न पूर्णा । प्रत्युत कृपणस्य धनं यथा भूमौ विलीयते, तथैव मनसि विलीना। यो हि एक ही था। ज्वालादेवीने प्रतिज्ञा की कि मैं इसी यान में बैठ कर जिनधर्म की देशना सुनने जाऊँगी, नहीं तो अनशन कर दूंगी इसी तरह लक्ष्मीदेवी के हृदय में भी वैदिक धर्मका देशना सुनने का विचार उत्पन्न हआ तो उसने भी यही चाहा कि मैं इसी यान में सवार होकर वैदिक धर्मकी देशना सुनने जाऊंगी नहीं तो मैं भी अनशन पर उतर जाऊंगी। इस प्रकार दोनों रानियों का परस्पर विवाद सुनकर राजा प्रमोत्तरने यह कह दिया कि इस रथ पर सवार होकर कोई भी धार्मिक देशना सुनने नहीं जायगा। महापद्म पुत्र अपनी माता ज्वालादेवीकी अभिलाषा अपूरित देखकर उसके दुःख से अतिशय दुःखित होकर इस प्रकार विचार करने लगा कि यह बडे आश्चर्यकी बात है कि मेरे जैसे पुत्रके होने पर भी मेरी माताकी अभिलाषा पूर्ण नहीं हो सकी है। जैसे कृपण का धन गडा हुआ ही भूमि में विलीन हो जाता है इसी प्रकार मेरी माताकी भी अभिलाषा भीतर ही भीतर એક જ રથ હતે. જવલાદેવીએ પ્રતિજ્ઞા કરી કે હું આજ રથમાં બેસીને જિનધર્મની દેશના સાંભળવા જઈશ નહીં તો અનશન કરીશ. આવી રીતે લહમીદેવીના દિલમાં પણ વૈદિક ધર્મની દેશના સાંભળવા જવાનો વિચાર થયે અને એણે પણ નક્કી કર્યું કે, આ રથમાં બેસીને જ હું વૈદિક ધર્મની દેશના સાંભળવા જઈશ, નહીંતર અનશન કરીશ. આ પ્રમાણે બન્ને રાણીઓનો પરસ્પર વિવાદ સાંભળીને રાજા ક્વોત્તરે એવું કહી દીધું કે એ રથ ઉપર બેસીને કોઈ પણ ધાર્મિક દેશના સાંભળવા ન જાય. મહાપદ્મ પુત્રે પોતાની માતા જ્વાલાદેવીની અભિલાષા પૂરી ન થતી જોઈને તે દુઃખથી અતિશય દુઃખી થઈને એ વિચાર કરવા લાગ્યું કે એ ઘણું આશ્ચર્યની વાત છે કે મારા જેવો પુત્ર હોવા છતાં પણ મારી માતાની અભિલાષા પૂર્ણ થઈ શકતી નથી. જે રીતે કૃપણનું ધન જમીનમાં દટાયેલું રહીને આખરે અદૃશ્ય બને છે. આ જ પ્રમાણે મારી માતાની અભિલાષા પણ તેના
33
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५८
उत्तराध्ययनसूत्रे
शक्तोऽपि मातुमनोरथान् न पूरयति, स कथङ्कारं सुपुत्रगणनामध्ये स्थानं माप्स्यति ? पित्राऽपि मम मातुर्वैशिष्टयं न रक्षितम् । अतो मयाऽत्र न स्थातव्यम् । इति विचार्य निशि प्रसुप्ते समस्ते लोके एकाकी गृहान्निष्क्रम्य परिभ्रमन्नरण्यान्तर्वति तापसाश्रमं गतः। तत्र तापसः सत्कृतः स मुखेन तत्र स्थितः। __ इतश्च चम्पापुरी कालनाम केन राज्ञाऽवरुद्धा। तदधीशो जनमेजयः स्वसेन्यपरिवृतस्तेन सह युध्यमानः पराभूतः। ततः स पलाय्य कापि गतः । शत्रु सैनिका दुर्गमध्ये प्रविष्टाः । नगरे महान् कोलाहलो जातः । सर्वेऽपि पलाविलीन हो गई है। शक्त होकर भी जो पुत्र अपनी माताके मनोरथों को पूरित नहीं करता है वह कैसे सुपुत्रों की गणना में स्थान प्राप्त कर सकता है। पिताने भी मेरी माता के वैशिष्टय की रक्षा नहीं की। इसलिये अब मुझे यहां नहीं रहना चाहिये । इस प्रकार विचार कर वह जब सब सो गये तब रात्रि में अकेला ही घर से निकलकर इधरउधर घूमता हुआ जंगल में रहे हुए तपस्वियों के आश्रम में पहुँच गया। वहां तपस्वियोंने उसका खूष सत्कार किया। इस प्रकार तपस्वियों से सत्कृत होकर वह वहां ही आनंद के साथ रहने लगा।
इधर चंपापुरी को किसी कालनामके राजाने आकर घेर लिया। जब वहां के अधिपति जनमेजय को यह समाचार मिला तो उसने अपनी सेनाको साथ में लेकर उसके साथ युद्ध किया परन्तु हार गया। इस से वह वहां से पलायन कर किसी अज्ञात स्थान में जाकर छिप गया। शत्रु सैनिक किलेके भीतर प्रविष्ट हो गये। इस से नगरઅંતરમાં દટાયેલી જ રહી છે. શક્તિશાળી હોવા છતાં પણ જે પુત્ર પિતાની માતાના મનેરને પૂરા કરી શકતો નથી, તે સુપુત્રની ગણનામાં પોતાનું સ્થાન કઈ રીતે પ્રાપ્ત કરી શકે ? પિતાએ પણ મારી માતાના મોટાપણાની રક્ષા ન કરી. આ કારણે હવે મારે અહીં ન રહેવું જોઈએ. આ પ્રકારનો વિચાર કરી જ્યારે રાજમહેલમાં સઘળા સૂઈ ગયા ત્યારે રાત્રે એકલે ઘરથી બહાર નીકળીને અહીંતહીં ભટકીને જંગલમાં રહેતા તપસ્વીઓના આશ્રમમાં પહોંચી ગયો. ત્યાં તપસ્વીઓએ તેને સારો સત્કાર કર્યો. આ પ્રકારે તપસ્વીઓને સત્કાર પામીને એ ત્યાં જ આનંદથી રહેવા લાગ્યા. - આ તરફ ચંપાપુરીને કાળ નામના કઇ રાજાએ ઘેરી લીધી. જ્યારે ત્યાંના અધિપતિ જનમેજયને આ સમાચાર મળ્યા ત્યારે તે પિતાની સેનાને સાથમાં લઈને તેની સાથે યુદ્ધ કર્યું. પરંતુ તેઓ હારી ગયા આથી એ પલાયન થઈ કઈ અજ્ઞાત સ્થાને જઈને છુપાઈ ગયે. શત્રુ સાનેકે કિલ્લાની અંદર દાખલ થયા. આથી નગરમાં મહાન
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५९
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ महापन्नकथा यितमितस्ततो धावन्ति स्म । राज्ञोऽन्तः पुरस्थाः सर्वा अपि महिलास्त्रातारमन्तरा व्याकुलतां गता । स्वमाणानादाय सर्वा अपीतस्ततः पलायिताः। राज्ञो जनमेजयस्य महिषी नागवत्यपि स्वपुण्यामदनावल्या सह पलायिता तापसाश्रमे समागतां कुलपतिना समाश्वासिता सा तत्रैव स्थिता। तत्र महापद्ममद. नावल्योः परस्परमनुरागो जातः। उभयोरुभयस्मिन्ननुरागः प्रवृद्धः । इयं वार्ताऽऽश्रमस्थितेजनाता । नागवती स्वपुत्री मदनावलीमुवाच-पुत्रि ! त्वं 'चक्रवर्तिनोऽग्रमहिषी भवित्री' ति नैमित्तिकवचनं कथं विस्मृताऽसि । यत्र कुत्राऽपि त्वयानुरागो न कर्तव्यः । तापसेनापि-परस्परानुरक्तावेतौ कदाचिद् विवाह भर में महान् कोलाहल मच गया । सब लोग इधर से उधर भागने लगे। राजाकी समस्त अन्तःपुरस्थ महिलाएँ त्राता (रक्षक) के विना आकुलव्याकुल होने लगीं। तथा जिन से जहां भागते बना दे वहां अपने २ प्राणों को लेकर भाग गई। राजा जनमेजय की पट्टरानी नागवती भी अपनी पुत्री मदनावली के साथ भागती हुई उन्हीं तापसों के आश्रम में आ पहुँची। कुलपतिने उसको धैर्य बंधाया। सो वह वहीं पर रहने लगी। रहते २ महापद्म और मदनावली में परस्पर अनुराग हो गया। और यह बढ भी गया। जब यह बात आश्रमके जनोंको ज्ञात हो गई तो नागवतीने महापन को सामान्य राजपुत्र समझकर मदनावली से कहा-पुत्रि! तू चक्रवर्ती की पट्टरानी होगी। यह नैमितिक के वचन क्या तुझे याद नहीं है ? इसलिये मैं तुझे समझाती हूं कि तू जहांतहां अनुराग मत कर । कुलपतिने भी महापद्म से ऐसा जानकर कि ये दोनों "परस्पर में अनुरक्त हैं अतः कभी न कभी ये કલાહલ મચી ગયો. સઘળા લેકે અહીંતહીં નાસભાગ કરવા લાગ્યા. રાજાના અંતઃપુરની મહિલાઓ રક્ષણ વગર આકુળવ્યાકુળ થવા લાગી અને જેનાથી ભાગવાનું શકય બન્યું. તેઓ જ્યાં ત્યાં પોતાના પ્રાણની રક્ષા ખાતર ભાગી છૂટી. રાજા જનમેજયની પટ્ટરાણી નાગવતી પણ પોતાની પુત્રી મદનાવલીની સાથે ભાગીને એ તપસ્વીઓના આશ્રમમાં આવી પહોંચી. કુળપતિએ તેમને ધીરજ આપી. આથી તે ત્યાં રહેવા લાગી. રહેતાં રહેતાં મહાપદ્મ અને મદનાવલીમાં પરસ્પર અનુરાગ થઈ ગયા અને તે ખૂબ આગળ વધ્યા. જ્યારે આ વાત આશ્રમવાસીઓની જાણમાં આવી ગઈ ત્યારે નાગવતીએ મહાપદ્મને સામાન્ય રાજપુત્ર સમજીને મદનાવલીને કહ્યું, હે પુત્રી ! તું ચક્રવર્તીની પટ્ટરાણી થઈશ એવું જેશીનું વચન શું તને યાદ નથી ? આ કારણે હું તને સમજાવું છું કે જ્યાં ત્યાં પિતાની વૃત્તિઓને ન જવા દેતાં સ્થિર બનાવ. કુલપતિએ પણ આ વાત જાણીને કે, આ બન્ને પરસ્પરના
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्यय सूत्रे
aftarasa विचिन्त्य महापद्मः प्रोक्तः - कुमार ! त्वयाऽन्यत्र कुत्राऽपि गन्तव्यम् । कुलपतेर्वचन निशम्य महापद्म कुमारस्तस्मिन्नेव समये ततः प्रचलितः । स हि मदनावलिवियोगेन नितरां दुःखितः । सोचिन्तयन् इयं हि भाविचक्रवर्तिनः पत्नी भविष्यतीति नैमित्तिकेनोक्तम् । अत इयं ममैत्र पट्टमहिषा भविष्यति । परन्तु कदा चक्रादिरत्नं समुत्पत्स्यते । अहं हि समुत्पन्नचक्रा दिरत्नः षट्खण्ड भरतक्षेत्रं साधयित्वा कदा मदनावली परिणेष्यामि । इत्येवं विचिन्तयन् महापद्मः क्रमेण सिन्धुनन्दनपुरं नाम नगरं गतः । तंत्र तस्मिन्दिने कोऽपि महोत्सव आसीत् । सर्वा अपि नगरयोषित उद्याने समवेता आसन् । तासां तुमुलं श्रुत्वा महासेननृपस्य मुख्यहस्ती मदोन्मत्तो भूत्वाऽऽलानस्तम्भमुत्पाटय हस्तिपकं व्यापाद्य नगरे परिभ्रमन्नुद्यानसमीपे समाविवाह करेंगे। कहा - " कुमार ! तुम यहां से कहीं अन्यत्र चले जाओ" कुलपति के इस प्रकार वचन सुनकर महापद्म शीघ्र ही उसी समय यहां से चल दिये । परन्तु मदनावली का वियोग इनको अत्यंत दुःखित कर रहा था। चलते २ महापद्मने विचार किया - मदनावली जब भावी पत्नी होनेवाली हैं ऐसा नैमित्तिकने कहा है तो यह निश्चित है कि यह मेरी ही पट्टमहिषी होगी ? परन्तु चक्रादिरत्न कब उत्पन्न होंगे और मैं कब षट्खंड भरतक्षेत्र का साधन करके मदनाबली को परभूंगा । इस प्रकार विचार करते हुए महापद्मकुमार सिन्धुनन्दन नाम के एक नगर में आ पहुँचे। यहां उस दिन कोई विशेष उत्सव था सो नगरकी समस्त महिलाएँ बगीचे में जुडी हुइ थी। इ महिलाओं का तुमुल नाद सुनकर महासेन नृपका प्रधान हाथी मदोन्मत्त होकर आलास्तंभ को उखाड करके एवं महावत को मार कर के
२६०
પ્રેમમાં છે અને એ કારણે કયારેકને કયારેક લગ્ન કરી લેશે. આથી તેમણે કુમારને પેાતાની પાસે ખેલાવીને કહ્યું, કુમાર ! તમે! અહીંથી કેઇ બીજા સ્થળે ચાલ્યા જાવ, કુલપતિનું આ પ્રકારનું વચન સાંભળીને મહાપદ્મ એજ સમયે ત્યાંથી ચાલી નીકળ્યા. પરંતુ મદનાવલીના વિયેાગ તેને બહુ જ દુ.ખી કરી રહેલ હતા. ચાલતાં ચાલતાં મહાપડ્યે વિચાર કર્યાં કે મદનાવલી જ્યારે ભાવી ચક્રવર્તીની પટરાણી થનાર છે એવુ' જોષ જોનારે કહેલ છે તેથી એ નિશ્ચિત છે કે તે મારી પટરાણી થવાની. પરંતુ ચક્રાદિ રત્ન કયારે ઉત્પન્ન થશે અને હુ કયારે છ ખંડ પૃથ્વીને જીતીને મઢનાવલીને પરણવાના ? આ પ્રકારના વિચાર કરીને મહાપદ્મ કુમાર સિંધુન દન નામના એક નગરમાં પહોંચ્યા, ત્યાં તે દિવસે કાઈ વિશેષ ઉત્સવ હતા. સઘળી સ્ત્રીએ બગીચામાં આવેલ હતી. આ મહિલાઓના જમ્મર અવાજ સાંભળીને મહાસેન રાનના ખાસ હાથી માન્મત્ત બનીને, આલાનસ્તંભ ઉખેડીને તથા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदझिंनी टीका अ. १८ महापद्मकथा
गतः। तं हस्तिनं दृष्ट्वा भीतभीताः सर्वा अपि योषितश्चीत्कारं कृत्वाऽत्युश्यैरुक्तवत्यः-यः कश्चित्र वीरो भवेत् सोऽस्मान् रक्षतु । तासां वचनं श्रुत्वा महापद्मकुमारो हस्तिनं तर्जितवान् । ततो हस्ती प्रत्याढन्य महापद्माभिमुखं समायातः । तमायान्नं दृष्ट्वा कुमारः स्वकीयमुत्तरीयं तदभिमुखं प्रक्षिप्तवान् । क्रोधान्धो हस्ती चापि तदुत्तरीयकमेव मयं मन्यमानस्तत्र दन्तैश्चरणैश्च प्राहरत् । कोलाहलं श्रुत्वा सर्वेऽपि पौरजनाः समवेताः। राजा महासेनोऽपि सामन्तमन्त्रिभिः सह समागतः। राजा महासेनो महापद्मकुमारमबोचत्-हे कुमार ! नगर में तोफान मचाता हुआ उसी उद्यान की ओर आ निकला। हस्ति को आया देखकर समस्त महिलामंडल भय से विह्वल हो उठा
और अनिष्ट की आशंका से एकदम घबराकर चिल्लाने लगा। चिल्लाती हुई उन बिचारी महिलाओंने फिर ऐसा भी कहा कि अरे ! यदि कोई यहां पर वीर पुरुष होवे तो हमारी रक्षा करे। इस प्रकार उन स्त्रियों के वचन सुनकर महापमकुमार उस हस्ति को तर्जित करने लगा। हाथी लौटकर महापद्मकुमारके सन्मुख हो गया। अपनी और हाथी को आता हुआ देखकर महापम ने अपने उत्तरीय वस्त्र को उसकी तरफ फेंक दिया। उस फेंके गये उत्तरीय वस्त्र को ही उस क्रोधान्ध गजने मनुष्य जानकर उस पर दन्त एवं चरणों का प्रहार करना प्रारंभ किया। कोलाहल को सुनकर समस्त पुरवासीजन भी वहां एकत्रित हो गये। महाप्लेन राजा भी अपने मंत्रियों सहित वहां आ पहुँचा । મહાવતને મારીને નગરમાં તેફાન મચાવતે તે ઉદ્યાન તરફ પહોંચે. હાથીને પિતાના તરફ આવતે જોઈને સઘળી મહિલાઓ ભયથી વિહવળ બની ગઈ અને અનિષ્ટની આશંકાથી ગભરાઈને ચીસ પાડવા લાગી. ચીસો પાડતી એ બિચારી મહિલાઓએ એવું પણ કહ્યું કે, અરે ! જે કઈ વીર પુરુષ હોય તો તે અમારી રક્ષા કરે. આ પ્રમાણે સ્ત્રીઓનાં વચનને સાંભળીને ત્યાં આવી પહોંચેલ મહાપદ્મ કુમાર એ હાથીને મહાત કરવા દોડી આવ્યો હાથી પાછા ફરીને મહાપદ્મકુમારની સામે થઈ ગયે. પિતાની સામે હાથીને આવતે જોઈને મહાપદ્મકુમારે પોતાનું ઉત્તરીય વસ્ત્ર હાથીની સામે ફેંકયું. કાયેલા એ ઉત્તરીય વસ્ત્રને જ ક્રોધમાં અંધ બનેલા ગજરાજે મનુષ્ય જાણીને એના ઉપર દાંત તેમ જ પગના પ્રહારો કરવા માંડયા. કોલાહલને સાંભળીને સઘળા પુરવાસી જને પણ એકત્રિત થઈ ગયા હતા. મહાસેન રાજા પણ પિતાના મંત્રીની સાથે ત્યાં આવી પહોંચ્યા. આવીને તેમણે મહા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
उत्तराध्ययनसूत्रे क्रुद्धाकालादिवास्माद् गजाद्रक्षरक्षात्मानम् , अपसरापसरशीघ्रम् । महापद्मकुमारो राजानमाह राजन् । पश्यतु भवान् , अहमेनं मदोन्मत्तं गजं सम्मत्येव वशी करोमि। इत्युक्त्वा महापद्मकुमार उत्तरीये प्रहरन्तमधोमुखं तं मजं ताडयामास । ततः स गज उत्तरीयं परित्यज्य पकुमाराभिमुखो जातः । तावत् कुमार उत्प्लुत्य गजस्योपरि समुपविष्टः । ततः कुमारो मुष्टिभिश्चरणैः पादाङ्गष्ठेचोभिरङ्कुशेश्च गजं स्ववशेऽकरोत् , कलभमिव च तं नर्तयति । कुमारस्यैतत्साहसं आते ही उसने महापन से कहा-कुमार । क्रुद्ध हुए काल की तरह इस गज से तुम शीघ्र ही दूर होजाओ और अपने आपको बचाओं नहीं तो यह मार डालेगा। राजा के इस तरह के वचनों को सुनकर महापभने उन से कहा-हे राजन् ! आपका कहना ठीक है परन्तु आप देखे मैं इस गजकी क्या हालत करता हूं। अभी थोडी देर बाद ही मैं उसकी मस्ती उतार देता हूं। ऐसा कह कर महापद्मकुमारने उसी समय नीचा मुख करके उत्तरीय वस्त्र पर प्रहार करते हुए उस गजराजको ताडित किया। ताडित होते ही गज उतरीय वस्त्रको छोडकर कुमारकी तरफ बढा। उसके बढ़ते ही कुमार उछलकर उसके ऊपर बैठ गया। बैठते ही कुमारने उस गजको मुष्टि एवं चरणोंके प्रहारों से पैरोंके अंगूठों से तथा विविध प्रकारके शिष्ट वचनों से एवं अंकुश आदि से अपने वश में कर लिया। तथा हाथीके बच्चेकी तरह उस गजको खूब नचाया। कुमारके इस साहसने महासेन राजाको પદ્મને કહ્યું કે, કુમાર! કોધિષ્ટ થયેલા કાળના જેવા આ હાથીની સામેથી તમે જલદીથી દૂર જાવ અને પિતાની જાતને બચાવે, નહીં તો એ તમને મારી નાખશે. રાજનાં આ પ્રકારનાં વચન સાંભળીને મહાપદ્રકુમારે તેમને કહ્યું કે, હે રાજન તમારૂં કહેવું ઠીક છે, પરંતુ આપ જુઓ કે આ હાથીની હું કેવી હાલત કરૂં છું ? હવે થોડી જ વારમાં હું તને મદ ઉતારી દઉં છું. એમ કહીને મહાપદ્યકુમારે એ વખતે નીચું મોઢું કરીને ઉત્તરીય વસ્ત્ર ઉપર પ્રહાર કરી રહેલા એ ગજરાજને મારવાને પ્રારંભ કર્યો. આથી ગજરાજ ઉત્તરીય વબને છેડીને એના તરફ વળે. હાથી એની તરફ ફરતાં જ કુમાર ઉછળીને તેના ઉપર ચડી બેઠો અને બેસતાંની સાથે જ કુમારે તે ગજરાજને મુઠી અને પાટુથી તથા બીજી રીતે માર મારીને તેમ જ વિવિધ પ્રકારના શિષ્ટ વચનથી તથા અંકુશ વગેરેથી પિતાના વશમાં કરી લીધા તથા હાથીના બચ્ચાની માફક તે હાથીને ખૂબ નચાલે. કમારના આ સાહસે મહાન રાજાને ચકિત બનાવી દીધું. કુમારથી વશ કરવામાં
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका भ. १८ श्री महापनकथा
२६३
विलाक्य महासेननृपतिः परं विस्मयमापन्नः। ततोऽन्ये हस्तिपकेभ्यो विमर्जितगजो महापनकुमारो राज्ञा सबहुमानं स्वभवने नीतः राज्ञा च विनिश्चितम्अयमवश्यमेव महाकुलप्रमृतः । अत एवैतादृशपराक्रमशाली वर्तते । ततो राजा तस्य कुलादिपरिचयं ज्ञात्वा महता पुण्येनैतादृशो जामाता मिलितः इति विचार्य तस्मै स्वकन्याशतं ददौ । अन्यदा रात्रौ कुमारः शय्यायां शयान आसात् । मध्यरात्रे बेगवती नाम काऽपि विद्याधरी तमपहत्य आकाशमार्गेण पस्थिता । कुमारो मध्ये पशिविगतनिन्द्र स्तां विद्याधरी मुष्टिमद्यम्य प्रोक्तवान-कात्वम् ? कथं मामपहरसि ? मुष्टिप्रहारेणाधुनैव त्वां घातयामि । इत्थं वदन्तं कुमारं सा पाह-कुमार ! क्रोधं चरित कर दिया। कुमारने वश में किये गये हाथी को अन्य महावतों के हाथ उसके स्थान पर भिजवा दिया। राजाने कुमारका बहुत सन्मान किया और अपने साथ वह उसको राजमहल में ले गया। वहां जाकर राजाने विचारा कि निश्चय यह कोई महाकुल प्रसूत व्यक्ति है। इसलिये इतना पराक्रमशाली है। ऐसा विचार कर राजाने उसके कुल आदिका परिचय पाकर और साथ में यह सोचकर कि ऐसा जामाता पुण्य से ही प्राप्त होता है, अपनी सो कन्याओं का विवाह उनके साथ कर दिया। एक दिनकी बात है जब कि यह रात्रि में अपनी सुखसेज पर सो रहा था ठीक आधी रात के ऊपर किसी वेगवती नामकी विद्याधरीने इसका अपहरण किया और वह इसको आकाशमार्ग से ले चली। रास्ते में जब इसकी आंख खुली तो उसने उस विद्याधरी को मारने के अभिप्राय से मुट्टि उठाकर उस से कहाबता, तू कौन है और क्यों मुझे इस तरह हरकर लेजा रही है ? આવેલા તે હાથીને બીજા મહાવતેની સાથે તેના સ્થાને મોકલી દીધે. રાજાએ કુમારનું ખૂબ સન્માન કર્યું અને પિતાની સાથે રાજમહેલમાં લઈ ગયા. ત્યાં જઈને રાજાએ વિચાર કર્યો કે આ કોઈ મહાન કુળમાં જન્મેલ વ્યક્તિ છે, આથી જ એ આટલે પ્રભાવશાળી છે. આ વિચાર કરીને રાજાએ તેના કુળ વગેરેને પરિચય મેળવીને વિચાર કર્યો કે પુણ્યથી જ આ જમાઈ મળી શકે. આથી પોતાની એક સે કન્યાઓ તેની સાથે પરણાવી દીધી. એક દિવસની વાત છે કે કુમાર જ્યારે રાત્રિના વખતે સુખશયા ઉપર સૂતા હતા ત્યારે અર્ધી રાત વિત્યા પછી વેગવતી નામની વિદ્યાધરીએ તેનું અપહરણ કરી તેને આકાશમાર્ગે લઈ ચાલી રસ્તામાં જ્યારે તેની આંખ ખુલી ત્યારે તેણે તે વિદ્યાધરીને મારવાનો વિચાર કરીને મુઠી ઉગામીને તેને
, બતાવ તું કોણ છે? અને મને આ રીતે ઉપાડીને અપહરણ કરીને કયાં લઈ જાય છે? જો નહીં બતાવે તે એક જ મુઠીના પ્રહારથી તારો પ્રાણ કાઢી
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
उत्तराध्ययनसूत्रे मा कुरु ! आवेदयामि हरणकारणम् , इत्युक्त्वा सा हरणकारणं कथयितुमारब्धवतीकुमार ! वैताठ्यपर्वते मूरोदयं नामास्ति पुरम् । तत्रेन्द्रधनुः संज्ञको नामास्ति विद्याधराधिपतिः। तस्यास्ति श्रीकान्तानाम सकलगुणसमलङ्कता भार्या । अस्ति तयोः पुत्री जयचन्द्रा नाम । सा हि सम्प्राप्तयौवनाऽपि कमपि पुरुषं नाभिलषति । ततस्तत्पित्रोराज्ञप्ताऽहं भरतक्षत्रवासिनां नृपाणां चित्रं प्रतिलेख्य तस्यै प्रदर्शितवती। सा तेष्वपि न कमपि काङ्क्षति । ततो मया तव चित्रं पटे समालेख्य तस्यै प्रदर्शितम् । तव चित्रं दष्ट्वा सा त्वयि अत्यन्तमनुरक्ता मामुक्तवती-ययं यदि नहीं बतलावेगी तो एक मुष्टि के प्रहार से तेरा प्राण निकाल दूंगा। इस प्रकार जब कुमारने कहा तब विद्याधरी बोली-कुमार। क्रोध करनेकी जरूरत नहीं है। हरण करने का कारण क्या है यह मैं तुम्हे बतलाती हूं सो सुनो, वह इस प्रकार है
वैताख्य पर्वत पर सूरोदय नामका एक पुर है। वहां का अधिपति एक विद्याधर है। इसका नाम इन्द्रधनु है। इसकी भार्या का नाम श्रीकान्ता हे। यह श्रीकान्ता स्त्रियोचित समस्त गुणों से अलंकृत है। इनकी एक पुत्री हैं जिसका नाम जयचन्द्रा हैं। यह इस समय यौवन अवस्था में जा रही है। फिर भी यह किसी भी पुरुष में अभिलाषावाली नहीं बन रही है। इस प्रकार की इसकी परिस्थित देखकर उसके मातापिताने मुझ से कहा कि तुम भरतक्षेत्र के नृपों के चित्रों का आलेखन कर उसको दिखलाओ। सो मैंने ऐसा भी किया परन्तु फिर भी वह किसीकी भी चाहना नहीं करती है अन्त में मैंने ज्यों ही आपका चित्रपट उसको दिखलाया। तो उसको देखकर वह आप में નાખીશ. આ પ્રકારે જ્યારે કુમારે કહ્યું ત્યારે વિદ્યાધરી બેલી, હે કુમાર ! ક્રોધ કરવાની કઈ જરૂરત નથી આપનું હરણ કરવાનું કારણ શું છે તે હું આપને બતાવું છું તે સાંભળ. તે આ પ્રમાણે છે –
વૈતાઢય પર્વત ઉપર સુરોદય નામનું એક નગર છે. તેના અધિપતિ એક વિદ્યાધર છે તેમનું નામ ઈન્દ્રધનું છે. તેમની સ્ત્રીનું નામ શ્રીકાન્તા છે. આ શ્રીકાન્તા બ્રિચિત બધા ગુણોથી અલંકૃત છે. તેને એક પુત્રી છે જેનું નામ ચંદ્રા છે. આ વખતે તે યુવાવસ્થામાં છે છતાં પણ કઈ પુરુષમાં તે અભિલાષાવાળી થઈ નથી. આ પ્રમાણેની તેની પરિસ્થિતિ જોઈને તેમના માતાપિતાએ મને કહ્યું કે, તું ભરતક્ષેત્રના રાજવીઓનાં ચિત્રો દોરીને તેને બતાવ. આથી મેં એ પ્રમાણે કર્યું, છતાં પણ તે પૈકી કેઈની પણ ચાહના કરતી નથી. અંતમાં મેં જ્યારે તેને આપનું ચિત્ર બતાવ્યું તે એને જોઈને તે આપનામાં અત્યંત અનુરક્ત બની
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ महापद्मकथा
२६५ मम भर्ता न भविष्यति, तदाऽहं प्राणान् परित्यक्ष्यामि, इति तदध्यवसितं श्रुत्वा तत्पित्रोरनुज्ञयाऽहं त्वामपहृत्य गच्छामि । अतो न भवान मां हन्तुमहति । दीनायां तस्यामनुकम्पनीयं भवता। इति तस्या वचनमुपश्रुत्य संजातानुरागस्तामुवाच-नय मां त्वरितम् । ततः सा वेगवती विद्याधरी स्वविद्याप्रभावेण तं त्वरितमेव विद्याधरराजसन्निधौ नीतवती। विद्याधरराजोऽपि कमनीअत्यंत अनुरक्त बन गई और कहने लगी कि यदि यह मेरा भर्ता नहीं बनता हैं तो यह निश्चित हैं कि मैं इसके वियोग में प्राणों से भी
थि धो बैलूं । जब उसका यह अध्यवसाय उसके मातापिता को मालूम हुआ तो उन्होंने मुझ से कहा कि तुम से जैसे भी हो सके उस व्यक्ति को यहां पर ले आओ। यदि तुम इसको हरण करके भी ला सकती हो तो ले आओ परन्तु लाने में देरी नहीं करो। इस लिये मैं आपको हरण कर वहां लेजा रही हूं इसलिये मुझे आप न मारें।
इस प्रकार उस विद्याधारी के वचन सुनकर कुमार को भी उस कन्या के ऊपर अतिशय अनुराग जागृत हो गया। पश्चात् विद्याधरी से बोले-तू जितनी जल्दी मुझे लेजा सकती हो उतनी ही जल्दी वहां ले चल । कुमारकी इस प्रकार बात सुनकर वह विद्याधरी अपनी विद्याके प्रभाव से बहुत ही त्वरीत गति से उनको ले चली और शीघ्रातिशीघ्र वह विद्याधराधिपति इन्द्रधनु के समीप पहुँच गई। कुमार को ज्यों ही विद्याधराधिपतिने अपार रूपराशि विशिष्ट देखा ગઈ અને કહેવા લાગી કે, જે આ પુરુષ મારા પતિ નહીં બને તે મારો એ નિશ્ચય છે કે એના વિયોગમાં હું મારા પ્રાણ આપી દઈશ. જ્યારે તેની આ પરિસ્થિતિ તેના માતાપિતાના જાણમાં આવી ત્યારે તેમણે મને કહ્યું કે જે રીતે બની શકે તે રીતે તું તેને અહીં લઈ આવ. જે તું તેનું હરણ કરીને લાવી શકતી હોય તે તે પ્રમાણે લઈ આવ. પરંતુ લાવવામાં ઢીલ ન કર. આ કારણે હું આપનું હરણ કરીને ત્યાં લઈ જાઉં છુ, આ કારણે આપ મને મારો નહીં.
આ પ્રકારનાં એ વિદ્યાધરીનાં વચન સાંભળીને કુમારને પણ તે કન્યા ઉપર અનુરાગ જાગૃત થયે. આ પછી વિદ્યાધરીને તેણે કહ્યું કે, તું જેટલી ઝડપથી મને ત્યાં જઈ શકતી હો એટલી ઝડપથી ત્યાં લઈ જ. કુમારની આ પ્રકારની વાત સાંભળીને એ વિદ્યાધરી. પિતાની વિદ્યાના પ્રભાવથી એકદમ ઝડપી ગતિથી તેને લઈને જલદીથી વિદ્યાધરોના અધિપતિ ઇન્દ્રધનુની પાસે આવી પહોંચી. વિદ્યાધરનાં અધિપતિએ અત્યંત રૂપરાશી વિશિષ્ટ કુમારને જોઈને તેનું મન
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
२६६
उत्तराध्ययनसूत्रे याकृति तं दृष्ट्वा नितरामानन्दितः विद्याधरराजेन शुभे मुहूर्ते कुमारेण सह स्वकन्या जयचन्द्रा विवाहिता । जयचन्द्राया विवाहवृत्तान्तं समुपलभ्य तया सह स्वविवाहमभिलपन्तौ गङ्गाधरमहिधरनामानौ विद्याधरौ युद्धोधमं कृत्वा मूरोदयपुरं परितोऽवरुद्धवन्तौ। ततो विद्याधरचमूटतो महापद्मोऽपि गङ्गाधरमहीधरसैन्येन सह योद्धं नगरान्निर्गतः । रणे युध्यमानस्य महापद्मस्य संमुखे रथी अश्वारोही निषादी (हस्त्यारोही) पदातिर्वा कोऽपि स्थातुं न शक्तः। यथा दक्षिणानिलेन जलदावलिरितस्ततः प्रक्षिप्यते तथैव महापद्मन विरुद्धवितो उसका मन अत्यन्त हर्षित हो गया। शुभ मुहूर्त देखकर कुमारके साथ इन्द्रधनुने अपनी कन्या जयचन्द्रा का विवाह भी आनंद के साथ कर दिया। जब यह समाचार गंगाधर और महीधर नामके दो विद्याधरों को मालूम हुआ तो उन्होंने आकर युद्ध करनेके अभिप्राय से उस सुरोदयपुरको घेर लिया। क्यों कि ये चाहते थे कि जयचन्द्राका विवाह हम लोगोंके साथ हो जाय। परन्तु ऐसा नहीं हुआ-अतः इन लोगोंने ऐसा किया। महापद्म भी विद्याधर सैनिकों से परिवृत होकर युद्धस्थल में आ पहुँचा और गंगाधर एवं महीधर विद्याधरों का सैन्य के साथ युद्ध करने को तैयार हो गया। दोनों तरफ से युद्ध प्रारंभ हुआ। परंतु महापद्म के समक्ष उस समय न रथी ही टिक सके और न अश्वारोही न निषादी (हस्त्यारोही) न पदाति ही। कोई भी प्रतिपक्षी जन जब उसका किसी भी प्रकार से साम्हना नहीं कर सके किन्तु वे ऐसे प्रक्षिप्त हो गये जैसे दक्षिण के पवन के ઘણું જ હર્ષિત થઈ ગયું. શુભ મુહૂર્ત જોઈને કુમારની સાથે પોતાની કન્યા જયચંદ્રાને વિવાહ આનંદની સાથે કરી દીધા. જ્યારે આ સમાચાર ગંગાધર અને મહિધર નામના બે વિદ્યાધરને માલુમ પડયા ત્યારે તેઓએ આવીને યુદ્ધ કરવાની ઇચ્છાથી સુરોદયપુરને ઘેરે ઘાલયે. કારણ કે એ બન્નેની ઈચ્છા એવી હતી કે, જયચંદ્રાને વિવાહ પિતાની સાથે થાય, પરંતુ તેવું બન્યું નહીં. આથી આ લોકેએ યુદ્ધ કરવા માટે સુરેદયપુરને ઘેરી લીધું. મહાપદ્રકુમાર પણ વિદ્યાધર સૈનિકોને સાથે લઈને યુદ્ધસ્થાન ઉપર પહો અને ગંગાધર તથા મહિધર વિદ્યાધરોના સૈન્યની સામે યુદ્ધ કરવા તત્પર બન્યા. બન્ને બાજુથી યુદ્ધનો પ્રારંભ થયો, પરંતુ મહાપદ્મની સામે ન કઈ રથી ટકી શકે કે ન કોઈ અશ્વારેહિ, નિાદિ (હાથીદળ સન્ય) કે પદાતિ. પ્રતિપક્ષનો કોઈ પણ માણસ જ્યારે કેઈ પણ પ્રકારથી તેને સામનો કરી શકે નહી. પરંતુ તે એવા દબાઈ ગયા કે દક્ષિણના પવનને કારણે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका अ. ८ महापद्मकथा । घाघरसैनिका इतस्ततः प्रक्षिप्ताः। महापद्मस्य पराक्रममसहमाना हतावशिष्टा गिपुसैनिका दिक्षु विदिक्षु पलायिताः। स्वसैनिकान् पलायितान दृष्ट्वा गङ्गाधर महीधरौ पलायिती। महापद्मकुमारस्य विजयो जातः। ततोऽसौकुमारः स्वनगरमागतः। ततः समुत्पन्न चक्रादिरत्नो महापद्मकुमारः षटूखण्डं समस्तं भरतखण्डं साधयति स्म। परन्तु मदनावलीं विना सर्वो चक्रिश्रियं निष्फलां मनुते स्म । तत एकदा क्रीडापरवशः स परिभ्रमन् तस्मिन्नेव तापसाश्रमे गतः। तमागतं चौक्ष्य तापसास्तस्य मत्कारं कृतवन्तः। तस्मिन्नेवावसरे राजा जनमेजयोऽपि समागतः स्वपुत्री मदनावली महापाकुमारेण सह विवाहितवान् । ततः परद्वारा जलदावलि-मेघमाला इतस्ततः प्रक्षिप्त हो जाती है तथा हता वशिष्ट जो सैनिक जन थे वे भी जब दिशा एवं विदिशाओं की और भाग चुके तब महापद्म को विशिष्ट पराक्रमशाली जानकर गंगाधर एवं महोधर विद्याधर भी युद्धभूमि से भाग गये। इस प्रकार महापमकुमार जीतकर इन्द्रधनु के पास आ गया। विजयश्रीके लाभ से इन्द्रधनुने खूब विजयोत्सव मनाया। पश्चात् कुछ दिनोंतक कुमार वहीं पर ठहरे । वहीं इनके शस्त्रागार में चक्र आदि रत्नों की उत्पत्ति हो गई-उस से इन्होंने षटखंड भरतक्षेत्र पर अपनी विजयकी ध्वजा फहराई । परन्तु इतना सब कुछ होने पर भी एक मदनावलीके विना कुमारने उस चक्रवर्ती विभूति को निष्फल ही माना। किसी समय ये महापद्म चक्रवर्ती कौतुक वश यों ही घूमते घामते उसी तपस्त्रियों के आश्रम में जा पहुँचे । चक्रवर्ती को आया हुआ जानकर तपस्यिोंने इनका खूब आदरसत्कार किया। इसी समय जनमेजय राजा भी वहां आ पहुंचा। જળવાદળી જેવી રીતે આમતેમ વિખરાઈ જાય છે. તથા જે સૈનિકે તદ્દન હતાશ બની ગયા હતા તેઓ યુદ્ધભૂમિ છેડીને આડાઅવળા ભાગવા માંડયા, ત્યારે મહાપદ્મને ખૂબ જ પરાક્રમી જાણીને ગંગાધર અને મહિધર વિદ્યાધર પણ યુદ્ધભૂમિમાંથી ભાગી છૂટયા. આ પ્રકારે મહાપદ્મકુમાર જીતીને ઈન્દ્રધનુની પાસે જઈ પહે વિજયના લાભથી ઈન્દ્રધનુએ ખૂબ વિજયઉત્સવ મનાવ્યું. પછી કેટલાક સમય કુમાર ત્યાં જ રહ્યો. ત્યાં તેના શસ્ત્રાગારમાં ચક્ર આદિ રત્નની ઉત્પત્તિ થઈ. આથી તેમણે છ ખંડ ભરતક્ષેત્ર ઉપર પોતાના વિજયની ધજા ફરકાવી. આટલું સઘળું હોવા છતાં પણ એક મદનાવલી સિવાય કુમારને તે ચકવતીના વિભવ સાવ ફિક્કો લાગતું હતું. કેઈ સમયે તે મહાપા ચક્રવર્તી કૌતુકવશ આમ તેમ ઘૂમતાં ઘૂમતાં એ તપસ્વીના આશ્રમમાં જઈ પહોંચ્યા. ચક્રવતીને આવેલ જાણીને તપસ્વીઓએ તેમનું ખૂબ સ્વાગત કર્યું. આ સમયે જનમેજય સજા પણ ત્યાં આવી પહોંચ્યા.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८
उत्तराध्ययनसूत्रे कुमारः समप्रचक्रवर्तिश्रिया समन्वितः स्वपुरं गतः। तत्र भून्यस्तशिराः स पितरौ प्रगतवान् । पितरावपि पुत्रं तस्य तादृशों श्रियं च दृष्ट्वा परमानन्द भाजौ संपन्नौ । तस्मिन्नेव काले भगवतो मुनिसुवतस्य शिष्याः सुव्रताचार्याः प्रामानुग्रामं विहरन्तो हस्तिनापुरे समागताः। राजा पद्मोत्तरो मुनीनामागमनं श्रुत्वा स्त्रीपुत्रादिपरिवारसहितो मुनीनां वन्दनार्थ गतः। तत्र मुनीन् वन्दित्वा मोहान्धकारनाशिनी देशनां श्रुतवान् । देशनाश्रणानन्तरं पद्मोत्तरनृपा ज्येष्ठ पुत्रेण विष्णुकुमारेण सह सुव्रताचार्य समीपे प्रबजितः । ततः प्राप्तराज्यो महापद्मश्चक्रवर्ती भूमण्डले सर्वत्र जैनधर्मस्य समुन्नति चकार । चक्रवर्तिमाता ज्वाला देव्यपि जैनधर्मोन्नतिपरायणं स्वपुत्रं दृष्ट्वा परमानन्दं प्राप्तसो उसने भी अपनी पुत्री इस मदनावली का महापद्मकुमार के साथ आनंदपूर्वक विवाह कर दिया। बाद में पद्मकुमार समग्र चक्रवर्तीकी विभूति को साथ में लेकर अपने घर पर वापिस आ गया। आकर इसने अपने मातापिताके चरणों में विनयावनत होकर प्रणाम किया। मातापिता पुत्रकी ऐसी असाधारण विभूति देखकर बहुत ही खुश हुए। बाद में निश्चिन्त होकर पद्मोत्तर राजाने मुनिसुव्रत भगवान के शिष्य सुव्रताचार्य के पास जो उस समय ग्रामानुग्राम विहार करते हुए हस्तिनापुर में आये हुए थे, और ये उनका आगमन सुनकर वंदना करने के लिये स्त्री पुत्र आदि परिवार सहित गये हुए थे। उनकी धर्मदेशना सुनकर अपने ज्येष्ठ पुत्र विष्णुकुमार के साथ दीक्षा अंगीकार करली । इसके पश्चात् महापद्म चक्रवर्तीने इस भूमण्डल पर जैनधर्मकी अच्छी तरह से प्रभावना की। चक्रवर्ती की माता ज्वालाતેમણે પિતાની પુત્રી મદનાવલીનો વિવાહ ઘણો જ આનંદ સાથે મહાપદ્રકુમાર ચકવર્તીની સાથે કરી આપે. આ પછી મહાપદ્મ ચકવર્તી પિતાની સમગ્ર વિભૂતિ સાથે પિતાની હસ્તિનાપુર નગરીમાં જઈ પહોંચ્યા. ત્યાં પહોંચીને તેણે પિતાના માત પિતાના ચરણમાં વિનયપૂર્વક પ્રણામ કર્યા. માતાપિતા પુત્રની આવી અસાધારણ વિભૂતિ જાણીને ઘણા જ ખુશ થયા. આ બાજુ મુનિ સુવ્રત ભગવાનના શિષ્ય સુવ્રતાચાર્યની કે જેઓ આ સમયે ગ્રામાનુગ્રામ વિહાર કરતાં કરતાં હસ્તિનાપુર આવી પહોંચ્યા હતા. તેમનું આગમન જાણીને રાજા પક્વોત્તરના રાણી પુત્રાદિ સહિત વંદના કરવા માટે ગયા હતા. તેમની ધર્મદેશના સાંભળીને પોતાના મોટા પુત્ર વિષ્ણુકુમાર સહિત દીક્ષા અંગીકાર કરી. ત્યારબાદ મહાપદ્મ ચક્રવતીએ આ ભૂમિમંડળ ઉપર જૈનધર્મની સારી રીતે પ્રભાવના કરી. ચક્રવતીની માતા જવાલા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ महापद्मकथा वतो । प्रद्मोत्तर मुनिरपि केवलज्ञानं प्राप्य क्रमेण कैवल्यं प्राप्तवान् । महातपा विष्णुकुमारमुनिरपि स्वतपः प्रभावेणानेका लब्धीलब्धवान् । स हि स्वर्णशल इवोतुङ्गः, सुपर्णवद् व्योमगामी, सुर इव बहुरूपः कन्द इव रूपवान् , इत्याध. नेकावस्थावान् भवितुं शक्तिसंपन्नो जातः। परन्तु स न कदाचिदपि स्वलब्धि प्रयोगमकरोत् । यतो मुनयो हेतुं विना न कदाचिदपि लब्धिप्रयोगं कुर्वन्ति ।
एकदा वर्षाकाले समुपागते संयमातिशयसंयुताः सुव्रताचार्या वर्षाकालं यापयितुं हस्तिनापुरे संस्थिताः तदा नमुचिः स्ववैरं विशोधनार्थ चक्रवत्तिनं देवी भी अपने पुत्र को जैनधर्म की प्रभावना करने में परायण देखकर परम संतुष्ट हुई। पद्मोत्तर मुनिने केवलज्ञान प्राप्त कर मुक्तिका लाभ कर लिया। विष्णुकुमार मुनिको भी तपश्चर्या के प्रभाव से अनेक लब्धियां का लाभ हो गया। लब्धियों की प्राप्ति से वे सुमेरू पर्वत के समान उत्तुङ्ग हो सकते थे। गरुड के समान आकाश में गमन कर सकते थे। देवों के समान विविध रूप बना सकते थे तथा कन्दर्प के समान विशिष्टरूप संपन्न बन सकते थे। इस प्रकार की उन में लब्धियों के प्रभाव से शक्ति आ चुकी थी। परन्तु उनको कभी भी अपनी इन लब्धियों के प्रयोग करने का अवसर ही नहीं मिला था। अतः वे लब्धियां उन में लब्धिरूप से ही विद्यमान थीं। कारण कि जैनमुनि विना कारण के कभी भी लब्धियों का प्रयोग नहीं करते हैं।
एक समयकी बात है-वर्षाकाल आने पर संयमातिशयसंपन्न सुताचार्य वर्षाकाल व्यतीत करने के लिये हस्तिनापुर में पधारे। उस દેવી પણ પોતાના પુત્રને જૈનધર્મની પ્રભાવના કરવામાં પરાયણે જાણીને પરમ સંતોષી બની. પોત્તર મુનિએ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી મુક્તિને લાભ કરી લીધું. વિષ્ણુકુમાર મુનિને પણ તપશ્ચર્યાના પ્રભાવથી અનેક લબ્ધિઓની પ્રાપ્તિથી તેઓ સુમેરૂ પર્વતની સમાન ઉતુ થઈ શકતા હતા, ગરૂડની માફક આકાશમાં ગમન કરી શકતા હતા, દેવની સમાન વિવિધરૂપ બનાવી શકતા હતા તથા કંદર્પના સમાન વિશિષ્ઠ રૂપ સંપન્ન બની શકતા હતા. લબ્ધિઓના પ્રતાપથી તેમનામાં આ પ્રકારની શક્તિ આવી હતી. પરંતુ તેને કદી પણ પિતાની આ લબ્ધિઓને પ્રયોગ કરવાનો અવસર મળ્યો ન હતો. આથી એ લબ્ધિઓ તેમનામાં લબ્ધિ. રૂપથી જ વિદ્યમાન હતી કારણ કે જેનમુનિ વગર કારણે કદી પણ લબ્ધિઓનો પ્રયોગ કરતા નથી.
એક સમયની વાત છે કે વર્ષાકાળ આવવાથી સંયમ અતિશય સંપન્ન સુવ્રતાચાર્ય વર્ષાકાળ વ્યતીત કરવા માટે હસ્તિનાપુરમાં પધાર્યા. આ સમયે નમુચિએ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०
उत्तराध्ययनसूत्रे विज्ञापितवान्-स्वामिन् ! भवता मह्यं यो वरः पूर्व दत्तस्तं वरं ददातु, चक्रवर्ती पाह-हे नमुचे ! यथाकामं वृणुष्व वरम् । इत्थं राज्ञा प्रोक्तो दुराशयः स प्रोवाचस्वामिन् ! अहं यज्ञं कर्तुमिच्छामि । अतः प्रार्थये-यज्ञसमाप्तिं यावदेतद्देशाधिपत्यं मह्यं देहि । सत्यप्रतिज्ञो राजा महापद्मोऽपि नमुचि सिंहासने समुपवेश्य स्वयमन्तःपुरे संस्थितः। राज्याधिपत्यं संपाप्य बक इव कूटधीनमुचिरपि नगराद बहिर्यज्ञपाटके गत्वा मायया यज्ञकर्मणि दीक्षितो जातः । राज्येऽभिषिक्तं तं नमुचिं वर्दापयितुं निखिलाः प्रजा जैनमुनिवर्जाः सकला लिङ्गिनोऽपि समय नमुचिने अपने वैरका बदला लेने के विचार से चक्रवर्ती से निवेदन किया-स्वामीन् ! आपने जो वर मुझे पहिले दिया हुआ है उसकी अब मुझे आवश्यकता है सो आप उसको देने की कृपा कीजिये, नमुचिकी बात सुनकर चक्रवर्तीने कहा-ठीक है, जो तुम्हारी इच्छा हो सो मांगलो-उसकी पूर्ति करदी जावेगी ! तब नमुचिने कहा-महाराज ! मैं यज्ञ करने चाहता हूं। अतः आपले प्रार्थना है कि आप जबतक यज्ञकी समाप्ति न हो जाय तबतक इस देशका आधिपत्य मुझे प्रदान कर दें। सत्यप्रतिज्ञ चक्रवर्तीने नमुचिकी इस बात से सहमत होकर उसको राजसिंहासन पर स्थापित कर दिया और आप स्वयं अन्तःपुर में जाकर रहने लगा। राज्याधिपत्य पाकर बककी तरह कूट नीति संपन्न नमुचि भी नगर से बाहर यक्षशाला में जाकर मायाचारी से यज्ञकर्म में नियुक्त हो गया। नगनिवासियोंने जब यह बात सुनी कि नमुचि राज्य में अभिषिक्त हो गये हैं तब ये सब के सब પિતાના વેરને બદલે લેવાના વિચારથી ચક્રવતીને નિવેદન કર્યું, સ્વામિન! આપે જે વરદાન મને પહેલાં આપેલ છે તેની આજે મારે આવશ્યકતા છે, તે આપ મને તે આપવાની કૃપા કરો. નમુચિની વાત સાંભળીને ચક્રવતીએ કહ્યું. ઠીક છે. જે તમારી ઈચ્છા હોય તે માગી લે. એ વરદાન પૂરું કરવામાં આવશે. ત્યારે નમુચિએ કહ્યું, મહારાજ ! હું યજ્ઞ કરવા ચાહું છું. આથી આપને પ્રાર્થના છે કે આપ જ્યા સુધી યજ્ઞની સમાપ્તિ ન થાય ત્યાં સુધી આ દેશનું આધિપત્ય મને પ્રદાન કરી દે. સત્યપ્રતિજ્ઞ ચક્રવતા એ નમુચિની આ વાતને સ્વીકારી તેને રાજ્ય સિંહાસન ઉપર સ્થાપિત કરી દીધો. અને આપ પોતે અંતપુરમાં ચાલ્યા ગયા. રાજ્યનું આધિપત્ય પામીને બગલાની માફક ફૂટનીતિ સંપન્ન નમુચિ પણ નગરની બહાર યજ્ઞશાળામાં જઈને માયાચારીથી યજ્ઞકર્મમાં નિયુક્ત બની ગયા. નગરનિવાસીઓએ જયારે આ વાત સાંભળી કે નમુચિને રાજ્યગાદી સુપ્રદ કરવામાં આવેલ છે ત્યારે તે સઘળા તેને વધાઈ આપવા માટે આવ્યા, સાધુસંત પણ આવ્યા,
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७१
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ महापद्मकथा समागताः । जैनसाधवो मां वापयितुं न समागता इति मात्सर्यात्मवदन् सो नार्यस्तेषां तदेव छिद्रं पुरस्कृत्य तान् सुत्रताचार्यान् समाहूए प्रोवाच-यो यदा राजा भवति, स तदा लिङ्गिभिरभिगम्यते । यतस्तपोवनानि राजरक्ष्याणि भवन्ति अतो राजा तपस्विभिरभिगम्यते, इत्येषा लोकस्थितिः परन्तु यूयं मर्यादाविकला मम निन्दकाः स्थ, अत एव यूयं न समागताः । अतो युष्माउसे वधाई देने के लिये आये। साधुसंत भी आये। नहीं आये तो एक जैन मुनि ही नहीं आये। जब इस प्रकार की उसने जनमुनियों द्वारा अपनी वर्धापने क्रिया में शुभ संमति नहीं देखी तो वह इस बहाने उनके प्रति अधिक मात्सर्यभाव रखनेवाला बन गया। और जैनसाधुओं का यही एक प्रबल छिद्र-अपराध है जो मेरे लिये इस अवसर पर वे वधाई देने नहीं आये हैं, इस प्रकार जनता में इसका प्रचार कर उसने इसी अपराध से सुव्रताचार्य आदि मुनिजनों को बुलाया और कहने लगा-आप लोग बिलकुल लोक व्यवहार से अनमिज्ञ एवं उदंड हैं-क्या तुमको नहीं मालूम है कि राज्यपद पर मेरा अभिषेक राजाने कर दिया है। यह तुम लोगोंको ध्यान होना चाहिये था कि जब कोई नवीन राजा होता है तो उसको वधाई देने के लिये साधुसंत भी आया करते हैं। क्यों की उनके तपोवनोकी रक्षा का भार राजा पर रहता है। अतः राजा के प्रति सन्मान प्रदर्शित करना यह तपस्वियों का भी एक कर्तव्य है। परन्तु आप लोगोंने इस लौकिक कर्तव्य का पालन नहीं किया अतः हमको यह बात ન આવ્યા તે એક જૈન મુનિજ ન આવ્યા. જયારે આ પ્રકારે જૈનમુનિઓની પોતાના વૃદ્ધિપણાની ક્રિયામાં શુભ સંમતિ ન જોઈ ત્યારે તે આ બહાન થી તેમના તરફ વધારે ઈષાળુ બન્યા. જૈન સાધુઓને આ એક પ્રબળ અપરાધ છે કે આ અવસર ઉપર તેઓ વધાઈ આપવા આવ્યા નથી. આ પ્રકારને જનતામાં પ્રચાર કરી આ અપરાય માટે તેણે સુવતાચાર્ય આદિ મુનિજનેને બોલાવ્યા અને કહેવા લાગે. આય ક વ્યવહારથી બિલકુલ અનભિજ્ઞ અને ઉદંડ છે. તમને શું એ ખબર નથી કે રાજ્યપદ ઉપર રાજાએ મારો અભિષેક કરેલ છે ? તમોએ એ ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ કે જયારે કેઈ ન રાજા થાય છે ત્યારે તેને વધાઈ આપવા માટે સાધુસંતે પણ જાય છે. કેમકે તેમના તપોવનની રક્ષાને ભાર રાજા ઉપર રહે છે, આથી રાજાના તરફ સન્માન પ્રદર્શિત કરવું એ તપસ્વીઓનું પણ કર્તવ્ય છે. પરંતુ આપ લોકેએ એ લૌકિક કર્તવ્યનું પાલન કરેલ નથી. આથી મને એ વાત નિશ્ચિત થઈ ચૂકી છે કે તમે સઘળા મારા એક પ્રકારના નિંદક છે. આ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७२
उत्तराध्ययन सूत्रे
भिर्मम राज्ये न कदाचिदपि स्थेयम् । गच्छत यूयमितोऽन्यत्र ! यदि युष्माकं मध्ये कश्चिदपि मम राज्ये स्थास्यति, स मम वध्यो भवि व्यति । लोकराजविरोधिनो युष्मान् यः संवासयिष्यति, सोऽपि मम वध्यो भविष्यति । तद्वचनं श्रुत्वाऽऽचार्याः प्रोचुः - राजन् ! कस्यापि राज्ञो वर्द्धानां कर्त्तुं न कल्पतेऽस्माकम् । अत एव वयं नागतास्तत्राभिषेके । तत्र निन्दा चाऽपि न क्वापि कृताऽस्माभिः । वयं तु न कस्याऽपि निन्दां कुर्मः । कस्यापि निन्दाकरणं न कल्पते साधूनाम् । सुव्रताचार्य वचनं श्रुत्वा स दुर्बुद्धिर्नर्मुचिः प्रोवाच निश्चित हो जाती हैं कि तुम सब हमारे एक प्रकार से अपराधी हो । इसलिये इस गुरुतर अपराध का दंड तुम्हारे लिये एक ही है कि तुम में से कोई भी हमारे राज्य के भीतर न रहे। यदि कोई इस आज्ञाका भंग करेगा तो वह मृत्युदंड का भोक्ता बनेगा । तथा लोक एवं राजके विरोधी तुम लोगों को जो भी कोई व्यक्ति अपने यहां आश्रय देगा उसको भी मृत्युदंड भुगतना पडेगा । इस प्रकार नमुचिके वचन सुनकर आचार्यदेवने कहा- राजन् ! हम लोगों का यह आचार नहीं है कि हम किसी को बधाई देने जावें । क्यों कि यह बात मुनिमार्ग से बाह्य है । यही कारण है कि हम लोग इस उत्सव पर सम्मिलित नहीं हुए। हम लोग सब जीवों के प्रतिमाध्यस्थ्य भाव रखा करते हैं यही हमारा सनातन सिद्धांत हैं । यदि हमने आपको बधाई नहीं दी है तो आपकी कहीं पर हम लोगोने निन्दा भी नहीं कि है । निन्दा करना तथा स्तुति करना यह जैनसाधुओं के आचार्यमार्ग से
કારણે બે ગુરૂત્તર અપરાધના દંડ તમારા માટે એક જ છે કે તમારામાંથી કાઇ પણ અમારા રાજ્યની અંદર ન રહે. જે કે ઇ તેમ ભંગ કરશે તે તેને મેાતની સા કરવામાં આવશે તથા લેક અરે રાજ્યના વિરોધી એવા તમે લેાકેાને જે કોઈ પણ વ્યક્તિ આશ્રય આપશે તેને પણ માતની સજા કરવામા આવશે, આ પ્રકારનાં નમ્રુચિનાં વચનાને સાંભળીને આચાર્ય દેવે કહ્યુ, રાજન્! અમારા લેાકેા માટે એ ખાખર નથી કે અમે કોઇને પણ વવાઇ દેવા જઈએ કેમકે એ વાત મુનિમાગ થી વિરૂદ્ધની છે, આાજકારણને લઈ અમે લેાકેા આ ઉત્સવમાં સંમિલિત ન થયા. અમે લેાકેા સઘળા જીવાના તરફ સમાન ભાવ રાખીએ છીએ એવા અમારા સના તન સિદ્ધાંત છે. જોકે, અમાએ તમારે વધાઈ નથી આપી તેમ આપની કાઈ જગ્યાએ નિંદા પણ નથી કરી. નિંદા કરવી કે સ્તુતિ કરવી એ જેન સાધુઓના આચાર માગ'થી તદ્દન વિરૂદ્ધના માર્ગો છે. આ પ્રકારનાં સુત્રતાચાર્યનાં વચન સાંભ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ महापद्मकथा
२७३
-बहुजल्पितैरलम् । सप्ताहोपरि मम राज्ये युष्माकं मध्ये यदि कोऽपि स्थास्यति, तदाऽहं चौरमिव तं घातयिष्यामि ततः सर्वे मुनयः स्वस्थानमागत्य परस्परं विचारणां चक्र:-अयं नमचिर्जिन धर्मद्रोही सप्ताहमात्रमेव अत्रोद्याने स्थातुमाशापयति । सम्प्रति वर्षाकालः समागतः । अतोऽत्र कः प्रतीकारः ? इति सर्वैर्विचारणीयम् । तस्मिन् समये एक साधुः प्रोक्तवान्-यो हि सुदुस्तपं तपः षष्टिवर्षश तानि तेपे, स विष्णुकुमारऋषिः सम्पति मेरुतुंग नामक पर्वते वर्तते। स हि सर्वथा बहिष्कृत बात है। इस प्रकार सुव्रताचार्य के वचन सुनकर दुर्बुद्धि नमुचिने उन से कहा-अब न हम अधिक कहना चाहते हैं।
और न तुम से कुछ सुनना ही चाहते हैं। अन्तिम आदेश हमारा अब तुम लोगों के लिये केवल एक यही है कि सात दिन के भीतर २ तुम सब यहां से बाहर चले जाओ-मेरे राज्य में जो कोई तुम में से ठहरेगा तो मैं उसको चोर मानकर फांसी पर लटका दूंगा। नमुचि की इस प्रकार कठोर बातचीत सुनकर सब के सब मुनिराजोंने अपने स्थान पर आकर विचार किया-देखो, यह नमुचि जिनधर्म से द्रोह रखता हे। तथा सात दिन तक ही यहां पर हम लोगों को ठहरने की आज्ञा देता है। ऐसी स्थिति मे जब कि वर्षाकाल
आ चुका है, क्या उपाय करना चाहिये । यह बात सुनकर उन में से एक साधुने कहा-सुनो, मैं इसका उपाय कहता हूं, वह इस प्रकार है
छहसौ (६००) वर्षतक सुदुस्तर तपकी आराधना करनेवाले विष्णुकुमार मुनिराज इस समय मेरुतुंग पर्वत उपर विराजमान है। उनका ળીને દુબુદ્ધિ નમુચિએ કહ્યું કે હવે હું કાંઇ વધારે કહેવા ચાહત નથી તેમ તમારું કાંઈ પણ સાંભળવા ચાહતે નથી. મારે તમારા લોકો માટે અંતિમ આદેશ એકજ છે કે સાત દિવસની અંદર તો સઘળા આ રાજ્યની હદ છોડીને ચાલ્યા જાવ. મારા રાજ્યમાં તમારામાંથી જે કઈ પણ રહેશે તે હું તેને ચેર સમજીને ફાંસી ઉપર લટકાવી દઈશ. નમુચિની આ પ્રકારની કઠોર વાતચીતને સાંભળીને સઘળા મુનિરાજો પિતાના સ્થાને આવીને વિચાર કરવા લાગ્યા કે જુઓ ! આ નમુચિ જૈનધર્મની સામે છેષ રાખે છે તથા સાત દિવસ સુધીની આપણે લોકોને રહેવાની આજ્ઞા આપે છે. આવી સ્થિતિમાં વર્ષાકાળ આવી ચૂકેલ હોવાથી શો ઉપાય કરે? આ વાત સાંભળીને તેમાંના એક સાધુએ કહ્યું સાંભળે, હું એને ઉપાય કહું છું તે આ પ્રકાર છે.
છસો વર્ષ સુધી આકરા તપની આરાધના કરવાવાળા વિષ્ણુકુમાર મુનિરાજ આ સમયે મેરૂતુંગ પર્વત ઉપર બિરાજમાન છે એમનો અને અહીંના મહાપદ્મ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७४
उत्तराध्ययनस
"
पद्मस्याग्रजो वर्त्तते । मन्ये तद्ववचनादेव शान्तिमाप्स्यति । अस्मासु यः कश्चित्तत्र गन्तुं लब्धिमान् भवेत् स तत्र गच्छतु । तदैको मुनिराह अहं तत्र गन्तुं शक्तोऽस्मि, न पुनरागन्तुम् । तद्वचनं श्रुत्वा सुव्रताचार्याः प्राचुः स्वं तत्र गच्छ । विष्णुकुमारमुनिरेव त्वामानेष्यति । इत्थं सुव्रताचार्यवचनं श्रुत्वा स मुनिfor a farmer गन्तुं प्रवृत्तः । स हि क्षणमात्रसमयनैव विष्णुकुमारमुनिसन्निधौ समागतः समागतं तं मुनिं निरोक्ष्य विष्णुकुमारमुनिश्चिन्तितवान्-अबइयमेव महावश्यकं संघकार्यमुपस्थितम् । अत एवायं मुनिः समायातः, अन्यथा और यहां के महापद्म राजाका संबंध है- महापद्म राजा के वे बडे भ्राता हैं । उनके कहने से यह शांत हो जायगा । अब रही वहां तक पहुंचने की बात - सो कोई हम लोगों के बीच में लब्धिसंपन्न हो वह वहां पर जावे । इस विचारधारा को सुनकर उन में एक मुनिराजने कहामुझ में ऐसी लब्धि तो है कि में उसके प्रभाव से वहांतक जा सकता हुं- परन्तु फिर वहां से वापिस आनेकी लब्धि न होने से यहां पीछे वापिस नहीं आ सकता हूं। साधुकी बात सुनकर सुव्रताचार्यने कहा- कोई चिन्ता की बात नहीं है - तुम यहां से चले जाओ-पीछे विष्णुकुमार मुनि राज ही तुमको यहां पर ले आयेंगे। इस प्रकार आचार्य महाराज का आदेश पाकर वह मुनि पक्षी की तरह आकाशमार्गसे उड़ा और उडते २ एक क्षणमात्र मे मेरुतुंग नामक पर्वत के उपर विष्णुकुमार मुनि - राजके पास जा पहुँचा । विष्णुकुमार मुनिराजने इस नवीन आये हुए मुनिको देखकर विचार किया- अवश्य ही कोई संघका आवश्यकीय कार्य રાજાનો સબંધ છે. તે મહાપદ્મ રાજાના મોટાભાઇ છે. તેમના કહેવાથી આ શાંત બની જશે હવે ફક્ત રહી ત્યાં સુધી પહોંચવાની વાત. જે આપણામાથી જે કોઇ લબ્ધિસપન્ન હોય એ ત્યાં જાય. આ વિચારધારાને સાંભળીને એક ખીજા મુનિરાજે કહ્યું, મારામાં એવી લબ્ધિ તે છે કે એના પ્રભાવથી હું ત્યાં પહોંચી શકું છું; પરં તુ ત્યાંથી પાછા આવવાની લબ્ધિ ન હેવાથી અહીં પાળેા કરી શકુ ં તેમ નથી. સાધુની વાત સાંભળીને સુત્રતાચાર્યેક હ્યું, કાઇ ચિંતાની વાત નથી. તમે અહી થી જાઓ. પછી વિષ્ણુકુમાર મુનિરાજ તમેને અહીં લઇ આવશે. આ પ્રમાણે આચાય મહારાજના આદેશ મેળવીને તે મુનિ પક્ષીની માફક આકાશ માર્ગેથી ઉઢયા અને ઉડતાં ઉડતાં એક જ ક્ષણમાં મેરૂતુ ંગ નામના પર્વત ઉપર વિષ્ણુકુમાર સુનિશજ પાસે પહોંચી ગયા, વિષ્ણુકુમાર મુનિરાજે આ નવીન આવેલા મુનિને જોઇને વિચાર કર્યો કે સંઘનું કોઈ આવશ્યક કાર્ય જરૂર ઉપસ્થિત થયુ' છે, નહીં તો વર્ષાકાળમાં આ મુનિને ભાવવાની
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ महापद्मकथा
२७५
वर्षासु कथमेषसमागच्छेत् । एवं विचारयन्तं विष्णुकुमारमुनिं प्रणम्य स मुनिः सर्व वृत्तान्तं न्यवेदयत् । ततो विष्णुमुनिस्तमादाय सत्वरमेव हस्तिनापुरे समा गतः । ततो गुरून् प्रगम्य बहुभिर्मुनिभिः सह स नमुचिसमीपे गतः । सर्वेऽपि नृपा विष्णुमुनिं नमस्कृतवन्तः । नमुचिस्तु तं न नमस्कृतवान् । तत्र विष्णुमुनिना धर्मदेशना प्रारब्धा । धर्मदेशनासमये स नमुचिमुवाच - सम्प्रति वर्षाकालो वर्त्तते, अतो वर्षाकालावधि मुनयोऽत्रैव नगरे तिष्ठन्तु । एते हि स्वत ears स्थाने बहुकालं या न तिष्ठन्ति । वर्षासु भूर्भूरिजन्तु संकुला भवति । उपस्थित हुआ है- नहीं तो वर्षाकाल में इस मुनिके आने की आवश्यकता क्या थी । विष्णुकुमार मुनिराज जब इस प्रकारका विचार कर रहे थे कि इतने में वह मुनि उनके पास जा पहुँचा और उनको प्रणाम कर उसने आद्योपांत समस्त वृत्तान्त कह सुनाया । सुनकर विष्णुकुमार मुनिराज उसी समय उसको साथ लेकर हस्तिनापुर आ गये । आकर उन्होंने सबसे पहिले गुरुओं को नमस्कार किया । पश्चात् वे मुनियोंको साथ में लेकर नमुचि के पास गये। वहां जितने भी राजा उपस्थित थे उन सबने उनको नमस्कार किया। वहां विष्णुकुमार ने धर्मकी देशना दी । धर्मकी देशना जिस समय वहां हो रही थी उस समय वहां नमुचि भी उपस्थित था। मुनिराजने नमुचि से कहा- देखो इस समय वर्षाकाल चल रहा है। अतः वर्षाकाल की समाप्ति तक ये समस्त मुनिमंडली यहीं पर रहे । यह स्वयं भी एक स्थान पर बहुत समय तक नहीं ठहरते हैं। सिर्फ वर्षाकाल में ही चार महीने આવશ્યકતા હોય જ નહીં. વિષ્ણુકુમાર મુનિરાજ આ પ્રકારા વિચાર કરતા હતા એટલામાં મુનિ તેમની પાસે જઈ પહોંચ્યા અને તેમને પ્રણામ કરી, અથથી ઇતી સુધીના સઘળે વૃત્તાંત તેમને કહી સભળાવ્યા. સાંભળીને વિષ્ણુકુમાર મુનિરાજ એ મુનિને સાથે લઇને તુરત જ હસ્તિનાપુર જવા ઉપડયા. હસ્તિનાપુર પહોંચતાની સાથે જ તેમણે સહુ પ્રથમ ગુરૂઓને નમસ્કાર કર્યાં પછીથી તેઓ મુનિઓને સાથે લઈને નમુચિની પાસે ગયા ત્યાં જેટલા રાજાઓ ઉપસ્થિત હતા તે સઘળાએ તેમને નમસ્કાર કર્યાં. એ સ્થળે વિષ્ણુકુમારે ધમની દેશના આપી ધર્માંનો દેશના જે સમયે ત્યાં ચાલી રહેલ હતી એ વખતે ત્યાં નમ્રુચિ પણ હાજર હતા. તેને જોઇને મુનિરાજે નસુચીને કહ્યું, જુઓ ! આ સમયે વર્ષાકાળ ચાલી રહેલ છે. આથી વર્ષાકાળની સમાપ્તિ સુધી આ સઘળી મુનિમંડળી અહીયાં રહે, તેઓ પાતે પણ એક જ સ્થળે ઘણા વખત સુધી રહેતા નથી. ફક્ત વકાળના ચાર મહિના જ એક સ્થાને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७६
उत्तराध्ययनसूत्रे अत एवैते वर्षाकाले विहारं न कुर्वन्ति । अस्मिन् महापुरे वर्षास्वेते वसेयुस्तर्हि तव का हानिः ? कथमेतान् साधन निर्वासयसि ? इति विष्णुमनिवचनं श्रुत्वा क्रुद्धो नमुचिः प्राह-अलं पुनरुक्तिभिः। यदि पश्चदिवसानन्तरं युष्माकं मध्ये कश्चिदपि दृष्टिपथमारोक्ष्यति, स निग्रहणीयो भविष्यति । विष्णुकुमारमुनिः प्रोवाच-एते महर्षयः पुरोधाने वसन्तु । तेन का हानिस्तव ? ततः क्रुद्धो नमुचिः प्रोवाच आस्तामुद्यानं पुरं वा । एतैः पाखण्डिपाशैः श्वेतभिक्षुभिर्मम राज्ये न कुत्रापि स्थातव्यम् । तस्मान्मम राज्यं झटिति मुक्तवाऽन्यत्र एकत्र ठहरने का शास्त्र में आदेश है-अतः उसीके अनुसार ये सब यहां ठहरे हैं, कारण कि इल समय पृथ्वी अनेक सूक्ष्मजन्तुओं से संकुल रहती है। इसी लिये वर्षाकाल में मुनियोंका विहार निषिद्ध हैं। इस आपके नगर में ये वर्षाकाल में रहें तो आपको इसमें क्या आपत्ति है ? आप क्यों इनको यहा नहीं ठहरने देना चाहते हो। इस प्रकार मुनिराज विष्णुकुमार के वचन सुनकर नमुचि ने कुपित होकर इनसे कहा-ज्यादा बार २ कहने की जरूरत नहीं है । यदि पांच दिनोंके बाद आप लोगों में से कोई भी जो मुझे यहां दिखलाई पड जायगा तो वह निग्रहणीय होगा। इस प्रकार नमुचि की बात सुनकर विष्णुकुमार ने पुनः उससे कहा-ये महर्षिजन हैं यदि नगर के उद्यान में ठहरे रहें तो इसमें आपकी क्या हानि हैं ? । सुनते ही इस बातको नमुचि अधिक कुपित होकर कहने लगा। नगर व बगीचा की तो महाराज। बात अभी दूर है-ये तो पाखण्डिपाश श्वेतभिक्षु मेरे राज्यभर में भी कहीं पर नहीं ठहर सकते हैं। अत:तुम सब जल्दी से जल्दी कहीं એકત્ર રહેવાને આદેશ છે. આથી તે અનુસાર આ સઘળા મુનિઓ અહીં રોકાયેલ છે. કારણ કે આ સમયે પૃથ્વી અનેક સુક્ષ્મ જીવજંતુઓથી ઉભરાયેલી રહે છે આ મુનિયો વર્ષાકાળના ચાર મહિના આપના નગરમાં રહે તે એથી આપને શું આપત્તિ છે ? આપ આમને શા માટે અહીં રોકાવા નથી દેતા? આ પ્રકારનું મુનિરાજ વિષ)કુમારનું વચન સાંભળીને નમુચીએ ક્રોધિત બનીને તેમને કહ્યું, વારંવાર વધુ કહેવાની જરૂર રત નથી. જોકે, પાંચ દિવસ પછી આપ લોકોમાંથી કોઈપણ સાધુ અહીં જોવામાં આવશે તે તેને પકડી લેવામાં આવશે. આ પ્રકારની નમુચીની વાત સાંભળીને વિષ્ણુકુમારે ફરીથી તેનેકહ્યું, આ મહર્ષિજન છે. જે તેઓ નગરની બહારના ઉદ્યાનમાં રોકાય તે તેમાં શું હરકત છે ? સાંભળતાંજ આથી વધુ ક્રોધના આવેશમાં આવીને નમુચિ કહેવા લાગ્યો કે, નગર કે, બગીચાની વાત તો દૂર રહી પરંતુ આ પાખંડી સફેદ સાધુઓ મારા રાજ્યભરમાં કયાંય પણ રહી શકતા નથી. આથી તમો સઘળા સાધુ જે તમારી
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ श्री महापद्मकथा
कुत्राऽपिगच्छत यूयम् । यदि वः माणाः प्रियाः । ततो रुष्टो विष्णुमुनिराहपदत्रयमपि स्थानं देहि, तत्रैव सर्वे मुनयो निवासं करिष्यन्ति । ततो नमुचिः प्रोक्तवान् - दत्तं युष्मभ्यं पदत्रयं स्थानम् । किन्तु तस्माद् बहिर्यः स्थास्यति, सोऽवयमेव मृत्युदंड प्राप्स्यति । इत्थं नमुचिवचनं श्रुत्वा कोपाविष्टो विष्णुमुनि वैक्रियलब्ध्या प्रवर्द्धितुमारेभे । मुकुटकुण्डलमालायुक्तः शङ्खचक्रगदापद्मधारी कल्पान्तपवनोपमान् स्फारान् फूत्कारान् मुञ्चन्, स्वचरणाघातैरखिलामपि मेदिनीं कम्पयन्, पयोराशीनुच्छालयन, शैलश्रृंगाणि पातयतन्, धात्रीफलसमूहवन्नक्षत्र चक्रं दूरीदूसरे राज्य में चले जाओ । यदि अपनी कुशलता मनाना चाहते हो तो । नमुचि की बात सुनकर विष्णुकुमार को कुछ क्रोध सा आ गयाउन्होंने उससे कहा ठीक है तुम अब एसा करो कि ३ पैर जमीन दे दो - उसी में सब मुनि ठहर जायेंगे। इस बातको सुनते ही नमुचिने कहा अच्छा दिया तीन पैर स्थान ठहरने को । परन्तु इसके बाहर जो मुनि रहेगा वह मृत्युदंडका पात्र होगा बोलो यह बात मंजूर है। तब उसकी बात प्रमाण करते हुए विष्णुकुमार ने अपने शरीर को विक्रिया ऋद्धि से बढाना प्रारंभ कर दिया । बढते २ इनका शरीर उचुंग पर्वत जैसा उत्तुंग हो गया । उस अवस्था में मुकुट, कुंडल, माला तथा शंख, चक्र, गदा एवं पद्मको धारण किये हुए उन मुनिराज ने कल्पान्तकालकी प्रबल वायुके समाक स्फार फूत्कारों को छोड़ते हुए अपने चरणोंकी आघातों द्वारा समस्त भूमण्डल को कंपित कर दिया । समुद्रो को उछाल दिया । शैलों के शिखरों को निचे गिरा दिया। आंवले પેાતાની કુશળતા ચાહતા હતા વહેલામાં વહેલી તકે મારા રાજ્યની હદમાંથી અન્ય સ્થળે ચાલ્યા જાવ. નસુચિની વાત સાંભળીને વિષ્ણુકુમાર મુનિને ક્રોધના અંશ આવી ગયા. તેઓએ તને કહ્યું, ઠીક છે, તમે હવે એવું કરે કે, ત્રણ પગલાં જમીન આપે! જેમાં સઘળા મુનિ રોકાઇ જશે. આ વાતને સાંભળતાંજ નમુચિએ એના સ્વીકાર કર્યો, અને કહ્યું કે, આ ત્રણ પગલા જમીનની બહાર જે મુનિ રહેશે તેન ઠાર કરવામાં આવશે. કહેા આ વાત તમને મંજુર છે ? નસુચિની એ વાતને મજુર કરીને વિષ્ણુકુમારે પેાતાના શરીરને વિક્રિયા ઋદ્ધિથી વધારવાના પ્રારંભ કરી દીધો. તેમનુ શરીર ઉંચા પર્યંતના જેવુ' ઉત્તુંગ થઈ ગયુ. આ અવસ્થામાં મુગટ, કુંડળ, માળા, તથા શંખ ચક્ર, ગદા અને પદ્મને ધારણ કરેલા એવા એ મુનિરાજે પ્રલયઅળના પ્રબળ વાયુ સમાન સુસવાટા કરતાં પેાતાના ચણાના આધાતા દ્વારા સઘળા મંડળે કંપાયમાન અનાવી દીધુ. સમુદ્રો ઉછળવા લાગ્યા, શિખરે ઉપરનાં પત્થ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
२७७
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८
उत्तराध्ययनसूत्रे कुर्वन् , विविधै रूपैर्दैवदानवान् क्षोभयन् प्रबर्द्धमार्नाऽपरिमितशक्तिः विष्णुमुनि उत्तुङ्ग पर्वत इव उत्तुङ्गो बभूव । ततो निखिलजगज्जये शक्तिमान् विष्णुमुनिः प्रथमचरणं चूलहेमपर्वते द्वितीयं जम्बू द्वीपस्य जगत्युपरिस्थायित्वान् तृतीयं चरणस्थापनाय नमुचि पृच्छति-नमुचे ब्रूहि क्वाऽस्ति तव तृतीयं स्थानं, यत्र चरणं पुनः स्थापयि ष्यामि । ततः प्रवर्धितशरीरं विष्णुमुनि विलोक्य महता भयेन कम्पितगात्रो नमुचिराक्रन्दन् वदति-मुने । मम शिरसि चरणं निधेहि । तदानीमेव महापद्मचक्रवर्ती स्वान्तः-पुरे ज्ञातत्तान्तः शङ्कातङ्काकुलम्तत्र समागत्य भूमितलनिलन्मौलिस्तं प्रणम्यैत्रमब्रवीत्-महात्मन् । अधममंत्रिणाऽनेन मुनीनामाशातना कृता, स्वपरसन्ताके समान नक्षत्रचक्र को दूर कर दिया। अपने विविधरूपों द्वारा देव एवं दानवों को क्षुभित कर दिया । इतनी प्रबल विशिष्टशक्ति का संचय उनके उस शरीर में हो गया। इस तरह समस्त जगत को विजित करने में शक्तिसंपन्न बने हुए उन विष्णुकुमार मुनिराजने तीन पैर जमीन को नांपना जब प्रारंभ किया तो प्रथम चरण चूलहेव पर्वत पर
और द्वितीय चरण जम्बुद्वीप की जगती पर रख रक अब तृतीय स्थान ऐसा नहीं बचा कि जिसमें तृतीय चरण रखा जा सके । तब तृतीय चरण रखने के लिये उन्होंने नमुचि से पूछा-कहो हे-नमुचि ! बतलाओ यह तृतीय चरण अब कहां रखा जांवे । पूछते ही वह हक्का बक्का सा हो गया और सहसा बोल उठा हे मुने ! मेरे मस्तक पर तृतीय चरण आप रखें। इस प्रकार वह कह ही रहा था कि इसी समय महापद्म चक्रवर्ती अन्तःपुर से सब वृत्तांत जानकर वहांपर आ पहूँचे। उन्होंने बडा ही विनय के साथ मुनिराज के चरणों में नमस्कार किया और પડવા લાગ્યા, નક્ષત્ર ચક્રોને આંબળાની માફક દૂર કરી દીધા અને પિતાના વિવિધ રૂપે દ્વારા દેવ દાનાને સુભિત કરી દીધા. આ પ્રકારની પ્રબળ વિશિષ્ટ શક્તિનો સંચય તેમના શરીરમાં થઈ ગયો. આ પ્રમાણે સમસ્ત જગતને વિજય કરવામાં શક્તિ સંપન્ન બનેલ આ વિષ્ણુકુમાર મુનિરાજે ત્રણ પગલામાં જમીનને માપવાને જ્યારે પ્રારંભ કર્યો ત્યારે તેના બે ચરણોમાં જ પૂર્વ સમુદ્ર અને અપૂર્વ સમુદ્ર સમાઈ ગયા હવે ત્રીજું સ્થાન એવું રહ્યું નહીં કે, જ્યાં ત્રીજું પગલું રાખી શકે. ત્યારે ત્રીજું પગલું મૂકવા માટે નમુચિને કહ્યું કે, હે નમુચિ ! હવે બતાવો કે, ત્રીજું પગલું કયાં રાખું ? પૂછતાંજ નમુચિ આકુળવ્યાકુળ બની ગયે અને કહ્યું કે, હે મુનિ! મારા મસ્તક ઉપર ત્રીજો પગ આપ રાખે. આ પ્રમાણે તે કહી રહ્યું હતું ત્યારે એ સમયે મહાપદ્મ ચક્રવતી અંતઃપુરમાં આ સઘળે વૃત્તાંત સાંભળીને ત્યાં આવી પહોંચ્યા. તેઓએ ખૂબ વિનયથી મુનિરાજના ચરણોમાં વંદન કરીને કહ્યું,
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ महापद्मकथा
२७९
पदायकस्य पापिनोऽस्य मन्त्रिणोऽपराधेन प्राणसन्देहमारुढं भुवनत्रयं त्रायस्व । ए मन्येऽपि देवा असुरास्तथाऽखिलः सङ्गोऽपि तं मुनिं विविधैर्वाक्यैरुचैः स्वरेण सान्त्वयितुं प्रवृत्ताः ततो विष्णुमुनिश्वरणपतितान् देवासुरादीन् दृष्ट्वा व्यचिन्तयत्इमे देवासुरादयः सर्वे भीताः अतो मया स्वस्य रूपस्योपसंहारः कर्त्तव्यः । इति विचार्य स्वलब्धिप्रभावेण प्रत्रर्द्धितं स्वशरीरं संहृत्य स पूर्वावस्था जातः । ततः प्रभृति विष्णुमुने त्रिविक्रम इति नाम प्रसिद्धम् । ततो दयासागरेण घड़ा - महात्मन् । यद्यपि इस अधम मंत्री ने ही मुनिराजों की आशातना की है परन्तु इस पापी के इस पापसे आज समस्त संसार को जीने के लाले पड़ रहे हैं । प्रत्येक प्राणी प्राणोंकी रक्षा होने के सन्देह में पड गया है । अत: हे नाथ ! आप त्रिभुवन की रक्षा करें । इसी तरह से उन मुनिराजोंकी अनुनय विनय उस समय उपस्थित सुर और असुरोंने भी की तथा समस्त संघ ने भी की । विविध वाक्योंद्वारा उच्चस्वर से अपने को शांतकरने में प्रवृत्त हुए उन सबको औंधे मुँह चरण पतित देखकर विष्णुकुमार मुनिराजने विचार किया - इस समय ये सब के सब भयभीत हो चुके हैं, अतः मुझे अपने इस विकृत स्वरूप का उपसंहार कर लेना चाहिये। ऐसा विचार करते ही उनका वह शरीर प्रकृतिस्थ हो गया । इसी कारण उस समय से लेकर विष्णुकुमार का दूसरा नाम त्रिविक्रम प्रसिद्ध कोटि में आया है । इसके बाद जब कि वे विष्णुकुमार मुनिराज प्रकृतिस्थ बन चुके और
મહાત્મન ! જો કે, આ અધમ મત્રીએ મુનિજોની અશાતના કરી છે પરંતુ આ પાપીના એ પાપથી આ સંસારમાં વસનારાઓને માટે મહાભય જાગી પડેલ છે. પ્રત્યેક પ્રાણી પાતાના પ્રાણાની રક્ષા કરવાની ીકરમાં પડી ગયેલ છે એથી હે નાથ ! આપ ત્રિભુવનની રક્ષા કરો. આજ પ્રમાણે તે મુનિરાજની ત્યાં ઉભેલા દેવ અને દાનવેાએ પણ વિનંતી કરી તેમ સમસ્ત સઘે પણ વિનંતી કરી. વિવિધ વાકયે દ્વારા ઉચ્ચ સ્વરથી પેાતાને શાંત કરવામાં પ્રવૃત્ત થયેલા આ સઘળાને પેાતાના ચરણામાં ઊંધા પડી નમન કરી રહેલા જોઇને વિષ્ણુકુમાર મુનિરાજે વિચાર કર્યો કે, આ સમયે બધા ભયભીત બની ચૂકેલ છે. જેથી મારે આ વૈક્રિય શરીરને સંકેલી લેવુ જોઈએ. આ પ્રકારના વિચાર કરવાથી તેમનું શરીર હતુ. તેવું ખની ગયું. આ કારણે એ સમયથી લઈને વિષ્ણુકુમારનું બીજું નામ ત્રિવિક્રમ પ્રસિદ્ધ થયેલ છે. આ પછી જ્યારે વિષ્ણુકુમાર મુનિરાજ ક્રીથી મૂળ સ્વરૂપમાં ખાવી ગયા અને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८०
उत्तराध्ययनसूत्रे विष्णुमहामुनिना मुक्तो नमुचिश्चक्रवर्तिना निर्वासितः । इत्थं विष्णुपुनिः सङ्घकार्य विधाय आलोचनां कृत्वा चिरकालपर्यन्तं सुदुश्चरं तपम्तप्तवान् । ततः समुत्पन्न केवलज्ञानः स परमानन्दास्पदं माप्तवान् , इति वृद्धा वदन्ति । ___अथ चक्रवर्ती महापद्मोऽपि चिरं चक्रवत्तिाश्रयं समुपभुज्य पश्चात् सुव्रताचार्यसन्निधौ प्रव्रज्यां गृहीतवान् । गृहीतप्रव्रज्यो महापद्ममुनिर्दशवर्षसहस्राणि तीग्रं तपस्तप्तवान् । विंशतिधनुः समुन्नतः स महापद्मस्त्रिंशत्सहर्षायुष्कोऽभूत् । स महापद्मस्तीत्रैस्तपोभिर्घनघातिकर्माणि विनाश्य केवलज्ञानं संप्राप्य सिद्धिगति प्राप्तवान् ।
॥ इति महापद्मचक्रवर्तिकथा ॥ अत्यंत दया के समुद्र होने से जब उनके द्वारा उस दुष्ट पापी नमुची की भी रक्षा हो गई तब चक्रवर्तीने "ऐसे पापीका राज्य में रहना उचित नहीं है" इस विचार से उसको अपने देश से बाहिर निकाल दिया। इस तरह संघका कार्य सुसंपादित करके एवं आलोचना द्वारा शुद्ध होकर के उन विष्णुकुमार मुनिराजने चिरकाल पर्यत सुदुश्चर तपोंको तपा और केवलज्ञान प्राप्त कर अन्तमें मुक्तिको प्राप्त किया। महापद्म चक्रवर्तीने भी बहुत कालतक चक्रवर्तिपदकी विभूतिका भोग करके पश्चात् सुव्रताचार्य के पास जिनदीक्षा धारण की। दस हजार वर्षतक महान् तपोंकी आराधना की। तथा वे घनघाति कर्मों के नष्ट होजाने पर केवलज्ञानी बने । तदनन्तर वे अघातिक कर्मों के विनाश से मुक्ति प्राप्त किये। इनके शरीर की ऊचाइ बीस धनुष थी तथा समस्त इनकी आयु तीस हजार वर्षकी थी ॥४१॥ અત્યંત દયાના સમુદ્ર હોવાથી ત્યારે તેમના દ્વારા તે દુષ્ટ પાપી નમુચિની પણ રક્ષા થઈ ત્યારે ચકવતીએ “આ પાપીનું રાજ્યમાં રહેવું ઉચિત નથી” આવા વિચારથી તેને દેશનિકાલ કરી દીધું. આ પ્રમાણે સંઘના કાર્યને સુસંપાદિત કરીને અને આલેચના દ્વારા શુદ્ધ થઈને તે વિષ્ણુકુમાર મુનિરાજે ચિરકાળ પર્યત ખૂબજ અઘરાં એવાં તપને તપીને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી અંતે મુકિતને પામ્યા. મહાપદ્મ ચક્રવર્તીએ પણ ખૂબ લાંબા સમય સુધી ચક્રવતી પદની વિભૂતિને ઉપભેગા કરીને પાછળથી સુત્રતાચાર્યની પાસેથી જીન દીક્ષા અંગીકાર કરી દસ હજાર વર્ષ સુધી મહાન તપની આરાધના કરી તથા આથી તેમના ઘનઘાનીયાં કર્મોનો નાશ થઈ જવાથી કેવળજ્ઞાની બન્યા. ત્યાર પછી તે અઘાતીયા કર્મોના વિનાશથી મુક્તિ પ્રાપ્ત કરી. એમના શરીરની ઉંચાઈ વીસ ધનુષની હતી. તથા તેમનું કુલ આયુષ્ય ત્રીસ હજાર વર્ષનું હતું. ૪૧
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ हरिषेणचक्रवर्तीकथा
तथामूलम्-एगच्छेत्तं पसाहित्ता, महीं माणनिसूरणो।
हरिसेणो मस्सिदो, पत्तो गईंमणुत्तरं ॥४२॥ छाया-एकच्छत्रां प्रसाध्य, महीं माननिषूदनः ।
___ हरिषेणो मनुष्येन्द्रः, प्राप्तो गतिमनुत्तराम् ॥४२॥ टीका-माननिषूदनः दृप्तारिदलदर्पमर्दनः मनुष्येन्द्रः एकविंशतितम नमि नामक तीर्थकरे विद्यमाने दशमश्चक्रवतीहरिषेण हरिषेणनामकः, महीं पृथिवीम् , एकच्छत्राम-एक छत्रं राजचिहं यस्यां सा एकच्छत्रा ताम्, अविद्यमानाऽपरनृपामित्यर्थः। प्रसाध्य कृत्वा दीक्षां गृहीत्वा अनुत्तरां-सर्वोत्कृष्टां मोक्षरूपां गतिं प्राप्तः ॥४२॥
अथ हरिषेणकथाआसीद् भरतक्षेत्रे काम्पिल्यपुरे महाहरिनामको नृपः। तस्यासीन्मेरा नाम महिषी। सा हि एकदा कोमलशय्यायां शयाना चतुदर्श स्वमान् दृष्टवती।
तथा-'एगच्छत्तं' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(माणनिसूरणो-माननिषूदनः) मदोन्मत्त शत्रुओंके मान का मर्दन करनेवाला (मणुस्सिदो-मनुष्येन्द्रः) इक्कीसवें-तीर्थकर की मौजूदगी में विद्यमान हरिषेण नामके दश वें चक्रवर्तीने (महींमहीम् ) इस पृथ्वी कों (एगच्छत्तं-एकच्छत्रां कृत्वा) पूर्णरूप से अपने आधीन करके पश्चात् (अणुत्तरं गइम् पत्तो-अनुतराम् गतिं प्राप्तः) सर्वोत्कृष्ट मोक्षरूप गतिको प्राप्त किया
इनकी कथा इस प्रकार है
इस भरत क्षेत्र के अन्दर काम्पित्यपुर में महाहरि नामका राजा था। उसकी मेरा नामकी एक महिषी थी। उसने रात्री में अपनी
तथा-"एगच्छतं" त्याहि.
अन्याय-माननिमरणो-माननिषदनः महामत शत्रुाना सानु भन ४२३मणुस्सिदो-मनुष्येन्द्रः सेवासमा ती ४२ना मतमा थयेला हरिषेण नामाना इसमा यती महीं-महिं पृथ्वीन एगच्छत्तं-एकच्छत्रं पूपले पोताना माधीन ४रीने अणुत्तरं गइम पत्तो-अनुन्तरां गतिं प्राप्तः सत्कृिष्ट મક્ષ ગતિને પ્રાપ્ત કરી.
એમની કથા આ પ્રમાણે છે– આ ભરતક્ષેત્રની અંદર કાંપિપુરમાં મહાહરિ નામના રાજા રાજ્ય કરતા હતા. તેને મેરા નામની પટરાણી હતી. તે રાત્રીના વખતે પિતાની સુકે મળ શૈયા પર
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८२
उत्तराध्ययनसूत्रे स्वप्नदर्शनानन्तरं धृतगर्भा सा साम्प्राप्ते समये सर्वाङ्गमुन्दरं कुमारं जनितक्ती मातापितृभ्यां तन्नाम हरिषेण इति कृतम् । स हि शुक्लपक्ष शशीव प्रवर्द्धमानः सकलकलासु पारङ्गतोऽभूत् । संप्राप्ततारुण्यः पञ्चदशधनुरुच्छ्रितः स पितुः प्राज्यं राज्यं संप्राप्य स्वमजा इव प्रजाः परिपालयन् कतिचिद् वर्षाणि व्यतीतवान् । तत एकदा तस्य शस्त्रागारे चक्ररत्नं समुत्पन्नम् । तदनुगामी भूत्वा हरिषेणो नृपः पटखण्डं भरतक्षेत्रं साधितवान् । एवं क्रमेण समुत्पन्नचतुर्दशरत्नो हरिवेण चक्रवर्ती षट्खण्डां पृथिवीं परिपलायन् बहूनि वर्षाणि व्यतिक्रान्तवान् । एवं सुखेन तिष्ठन् चक्रवर्ती हरिषेणो शारदं निर्मलं पूर्णचन्द्र स्वल्पेनैव कालेन राहूपरागकोमल शव्यापर सोई हुई चौदह स्वप्नों को देखा । बाद में उसके एक सर्वाङ्ग पूर्ण सुकुमार बालकका जन्म हुआ जिनका नाम हरिषेण रखा गया। शुक्लपक्ष में जिस प्रकार चन्द्रमा की वृद्धि होती है उसी तरह प्रतिदिन बढते हुए यह बालक अपने समय पर सकल कलाओं में पारंगत हो गये। जब ये युवावस्था संपन्न हो गये तब पिता द्वारा प्रदत्त प्राज्य का इन्होने बहुत ही बुद्धिमानी एवं न्यायनीति के अनुसार संचालन किया। अपनी संतान के समान प्रजाका हरतरह से इन्होंने लालनपालज एवं संरक्षण करते हुए कितनेक वर्ष व्यतीत किये । इनके शरीरकी ऊंचाई पन्द्रह धनुष्य थी ! एक दिन इनके शस्त्रागार में चक्ररत्न उत्पन्न हुआ। उसके प्रभाव से इन्होंने समस्त छह खंडवाले भरतक्षेत्र पर अपना पूर्ण प्रभुत्व स्थापित किया। चक्रबर्ती पदका भोग करते हुए इनके कितनेक वर्ष व्यतीत हुए। एक दिनकी बात है कि जब चक्रवर्ती आनंद से अपने प्रासाद की छत સુતેલી હતી ત્યારે તેણે ચૌદ સ્વપ્ન જોયાં આ પછી તેને એક સર્વાગ સુંદર કુમારને જન્મ થયો. જેનું નામ હરિષેણ રાખવામાં આવ્યું. શુકલ પક્ષમાં જે રીતે ચંદ્રમાની વૃદ્ધિ થાય છે એવી રીતે પ્રતિદિવસ વધતાં વધતાં એ બાળક પિતાના ચે ગ્ય સમયે સકળ કળાઓમાં પારંગત બની ગયા. જ્યારે તેઓ યુવાવસ્થા સંપન્ન થયા ત્યારે મહાહરિ રાજાએ રાજ્યને સઘળે કારોબાર તેમને સુખદ કરી દઈ રાજ્યાસને બિરાજમનિ કર્યા. પિતાએ તેં પેલા રાજ્યને સુંદરરીતે વહીવટ કરીને તેમજ લે કોનું પિત ના સંતાન સમાન હરેક રીતે પાલન પોષણ કરીને તથા સંરક્ષણ કરીને કેટલાક વર્ષો વ્યતીત કર્યા. તેમના શરીરની ઉંચાઈ પંદર ધનુષ્યની હતી. એક દિવસ તેમના શસ્ત્રાગારમાં ચક્રનની ઉત્પત્તિ થઈ તેના પ્રભાવથી તેમણે છ ખંડ ભારતક્ષેત્ર પર પિતાનું પૂર્ણ પ્રભુત્વ સ્થાપિત કર્યું ચક્રવતી પદને ભગવતાં તેમના કેટલાંક વર્ષ વ્યતીત થયાં. એક દિવસની વાત છે કે, જ્યારે ચક્રવતી આનંદથી
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ. १८ हरिषेणचक्रवर्तीकथा
૨૮૩ युक्तं विलोक्य, लघुकर्मतया संसाराद्विरक्तिमापन्नश्चिन्तितवान-पूर्वभव सुकृत प्रभावेण मयाऽस्मिन् भवे ईदृशी समृद्धिः संप्राप्ता । अत उचितं मम पुनरपि परलोकहितावहं धर्म कचुम् । उक्तं चापि
मासैरष्टभि रहावा, पूर्वेण वयसा तथा ।
__कार्य वर्षासु रात्रौ, वा, वाक्ये स्यात्सुखं यथा ॥१॥ अन्वयः-अष्टभिर्मासैस्तथा कार्य, यथा वर्षासु सुखं स्यात् । अह्ना तथा कार्य यया रात्रौ सुखं स्यात् । पूर्वेग वयसा तथा कार्य, यथा वार्धक्ये सुखं स्यात् इति । पर विराजे हुए थे। तब इन्होने शरत्कालीन निर्मल चन्द्रमा को कुछ ही काल के बाद राहु से ग्रसित देखा। देखते ही लघुकर्मी होने से संसार से इनका चित्त विरक्त हो गया। इन्होंने विचार किया-मुझे पूर्व भव में समुपार्जित पुण्य के प्रभाव से इस भव में इतनी विशिष्ट समृद्धि प्राप्त हुइ है। अतः मेरे लिये अब यही बात उचित है कि मैं परलोक में हितावह धर्मका ही शरण लूं। कहा भी है__ "मासैरष्टभिरह्ना वा, पूर्वेण वयसा तथा।
कार्य वर्षातु रात्रौ वा, वार्द्धक्ये स्यात्सुखं यथा” ॥१॥ आठ महिनों में इस जीवको ऐसा काम करना चाहिये कि जिसके प्रभाव से इसको वर्षाकाल के चार महिनों में सुख मिलता रहे। तथा दिन में ऐसा कर्तव्य करते रहना चाहिये कि जिस से इसको रात्रि में सख मिलता रहे। तथा पूर्ववय में भी ऐसा काम करते रहना चाहिये कि जिस से वृद्धावस्था सुखशांति से व्यतीत होती रहे। तथाપિતાના મહેલની અટારીમાં બેઠેલ હતા ત્યારે તેમણે શરદકાળના નિર્મળ ચંદ્રમાને થોડા સમય પછી રાહુથી ઘેરાયેલ છે. જોતાં જ લઘુકમ હોવાથી સંસારથી તેમનું ચિત્ત વિરક્ત બની ગયું તેઓએ વિચાર કર્યો. મને પૂર્વોપાત વિશિષ્ટ એવા સત્કાર્યોના પ્રભાવથી આ મનુષ્ય જન્મમાં આટલી વિષ્ટિ સમૃદ્ધિ પ્રાપ્ત થયેલ છે. આથી મારા માટે હવે એજ ઉચિત છે કે, હું પરલોકમાં હિતાવહ એવા એક માત્ર ધર્મનું જ શરણ લઉં. કહ્યું પણ છે—
" मासैशष्टभिरता बा, पूर्वेण वयसा तथा ।
कार्य वर्षासु रात्रौ वा, वाद्धक्ये स्यात्सुखं यथा" ॥१॥ આઠ મહિનામાં આ જીવે એવું કામ કરવું જોઈએ કે, જેના પ્રભાવથી તેને વર્ષા કાળના ચાર મહિનામાં સુખ મળતું રહે. તથા દિવસમાં એવું કર્તવ્ય કરતા રહેવું જોઈએ કે, જેનાથી તેને રાત્રીમાં સુખ મળતું રહે. તથા પૂર્વવયમાં પણ એવું કામ કરતા રહેવું જોઈએ કે, જેનાથી વૃદ્ધાવસ્થા સુખશાંતિથી વ્યતીત થતી રહે.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८४
उत्तराध्ययनसूत्रे आजन्म तत्तु कतव्यं, नरैविमलमानसैः।
येन लोके परे नित्यं सुखं स्यात्परमं ध्रुवम् ॥२॥ इति । एवमादिविचार्य चक्रवर्ती हरिषेणो पुत्रं विमलसेनं राज्ये संस्थाप्य सुभद्राचार्य समीपे दीक्षां गृहीत्वा चारित्रं सम्यक् परिपाल्य केवलज्ञानमासाद्य सिद्धिगति प्राप्तः। हरिषेणस्य सर्वमायुर्दशसहस्रवर्षपरिमितमभूत् । ॥ इति हरिषेणकथा ।।
तथामूलम्-अनिओ रायसहस्सेहि, सुपरिच्चाई दमंचरे ।
जयनामो जिणखायं, पत्तो गईमणुतरं ॥४३॥ छाया-अन्वितो राजसहौः, सुपरित्यागी दममचरत् ।
___जयनामा जिनाख्यातं, प्राप्तो गतिमनुत्तराम् ॥४३॥ टीका-'अनिओ' इत्यादि। नमिशासने जयनामा एकादशश्चक्रवर्ती जिनाख्यात-जिनोक्तं श्रुतचारि"आजन्म तत्तु कर्तव्यं नरैः विमलमानसैः ।
येन लोके परे नित्यं, सुखं स्यात्परमं ध्रुवम्" ॥ निर्मल मनवाले मनुष्यों को चाहिये कि वे आजन्म ऐसा कर्तव्य करें कि जिस से परलोक में भि नित्य और ध्रुवसुख मिले। इत्यादि रूप से विचार कर हरिषेण चक्रवर्तीने अपने पुत्र विमलसेन को राज्य में स्थापित कर सुभद्राचार्य के समीप दीक्षा अंगीकार करली । चारित्र की सम्यकरीति से परीपालना करते हुए चक्रवर्तीने केवसज्ञान का लाभ कृर बाद में अवशिष्ट कर्मों का भी विनाश कर मुक्ति प्रात करली। इन हरिषेण की आयु कुल दस हजार वर्ष की थी ॥४२॥ तया
"आजन्म तत्तु कर्तव्यं, नरैः विमलमानसैः ।
येन लोके परे नित्यं, सुखं स्यात्परमं ध्रुवम्" । નિર્મળ મનવાળા મનુષ્ય માટે એ જરૂરી છે કે, તે આ જન્મમાં એવું કર્તવ્ય કરે છે, જેનાથી પરકમાં નિત્ય અને પ્રવસુખ મળે આ પ્રમાણે વિચાર કરી હરિપેણ ચડવતીએ પોતાના પુત્ર વિમળસેનને રાજગાદી સુપ્રત કરીને સુભદ્રાચાર્યની પાસેથી દીક્ષા અંગિકાર કરી ચારિત્રનું સમ્યફ રીતિથી પરિપાલન કરીને ચક્રવતીએ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું. આ પછીથી બાકી રહેલાં કર્મોને પણ વિનાશ કરી મુક્તિપદ મેળવ્યું. આ હરિફેણ ચક્રવતીનું આયુષ્ય એકંદર દસ હજાર વર્ષનું હતું. જે ૪૨ છે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ. १८ श्री जयचक्रवर्तीकथा गात्मकं धर्म श्रुत्वा राजसहस्रैरविन्तः युक्तः सुपरित्यागी राज्यसुतदारादिपरि त्यागशीलः सन् जैनी दीक्षां गृहीत्वाद मम्-इन्द्रियोपशमम् अचरत्=कृतवान् । ततोऽनुत्तरां-सर्वोत्कृष्टां मोक्षाख्यां गतिं प्राप्तः ॥४३ ।
अथ जयचक्रवर्तिकथा आसीदत्र भरतक्षेत्रे सकलसम्पदगृहे राजगृहे नगरे यशः सुधासमुद्रः समुद्रविजयो नाम नृपः । तस्यासील्लावण्य तारुण्यपरिपूर्णा शीलालङ्कारालङ्कता शालिधान्यगुणावलीनां वप्र (क्षेत्र) भूता वप्रा नाम पट्टमहिषी । सा कदाचित्सुको
तथा-'अनिओ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-नमिनाथ के शासन में (जयनामो-जयनामा) जयनामक ग्यारहवें चक्रवर्तीने (जिणक्खायं-जिनाख्यातम् ) जिनेन्द्र प्रतिपादित श्रुतचारित्ररूप धर्मका श्रवणकर (रायसहस्सेहिं अनिओ-राजसहस्र अन्वितः) हजार राजाओं के साथ (सुपरिचाइ-सुपरित्यागी) राज्य, सुत, दारा आदिका परित्याग करके जिनदीक्षा को अंगीकार किया और ( दमं चरे-दमम् अचरत् ) इन्द्रियों को उपशमित किया। इस से (अणुत्तरं गइम् पत्तो-अनुत्तराम गति प्राप्तः) सर्वोत्कृष्ट गति मोक्ष को प्राप्र हुए। इनकी कथा इस प्रकार है
इस भरतक्षेत्र के अन्तर्गत राजगृह नामका नगर था। वहां का वैभव देखकर ऐसा ज्ञात होता था कि मानों सकल संपत्तियों का यह एक घरही है। इसके शासक यशरूपी सुधा का समुद्र समुद्रविजय नामके राजा थे। इनकी वप्रा नामकी पटरानी थी। यह लावण्य
तथा-"अनिओ" त्या!ि
स-या -मीनाथना शासनमा जयनामो-जयनाम भयनामना 40यारमा यवती जिणक्खायं-जिनाख्यातम् नेन्द्र प्रतिपाहित श्रुत यारित्र ३५ धमनु श्रवधु ४२१ रायसहस्सेहिं अन्निओ-राजसहस्त्रैः अन्वितः M२ सयानी साथै सुपरिचाइ-सुपरित्यागी राय, सत हास, माहिनी परित्याग ४शन - दीक्षाने स४ि२ ४श मने दमं चरे-दमम् अचरत धन्द्रिय ९५२ अनुभवी तेनाथी ते अणुत्तरं गइम् पत्तो-अनुत्तराम गति प्राप्तः सत्कृिष्ट अति थेट मोक्ष प्राप्त यु.
તેમની કથા આ પ્રકારની છે
આ ભરતક્ષેત્રમાં રાજગૃહ નામનું એક નગર હતું. ત્યાંને વૈભવ જોતાં એવું જણાતું હતું કે, સઘળી સંપત્તિઓનું એ જાણે ઘર જ હોય. ત્યાંના શાસક યશરૂપી સુધાને સમુદ્ર એવા સમુદ્રવિજય નામના રાજા હતા. તેમને વપ્રા નામની પર ણી
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उत्तराध्ययनसूत्रे मलायां शय्यायां शयाना चतुदेशस्वमान् दृष्टवती। तया स्वमा भत्रे निवेदिताः। राजा समुद्रविजयः प्राह-प्रिये ! तब महाप्रतापी पुत्रो भविष्यति। ततः संप्राप्त काले सा जननयनानन्दकरमेकं पुत्रं प्रमूतवती । पितृभ्यां "जय" इति तन्नाम कृतम् । स हि क्रमेण यौवनमारूढवान् । तस्य शरीरं द्वादशधनुः परिमितमासीत् । राज्यधुराधरणक्षम सुतं विलोक्यं पिता तस्मै राज्यभारं समर्प्य स्वयं सम्भूतिविजयाचार्य समीपे दीक्षां गृहीत्वा स्वकल्याणं साधितवान् । सम्माप्त एवं तारुण्य से परिपूर्ण तथा शीलरूप अलंकारों से अलंकृत थी। गुणावलि रूपशालि धान्यकी उत्पत्ति के लिये यह वप्रक्षेत्र जैसी थी। यह किसी समय अत्यंत कोमल शय्या पर सो रही थी कि रात्रि के पिछले पहर में इसने चौदह स्वप्न देखे । स्वनो का यथावत् वृत्तान्त अपने पति से निवेदित करने के पश्चात् इसको उन्हीं के द्वारा ज्ञात हुआ कि-"मेरे महामतापी पुत्र होगा” इसको सुनकर रानीको अपार हर्ष हुआ। उसने अपने गर्भकी पुष्टि एवं रक्षा करने में कोई कमी नहीं रखी। जब गर्भ ठीक नौ माह साढेसात दिनों का पूर्ण एवं परिपुष्ट हो चुका तब योग्य समय में वप्राने एक पुत्ररत्नको जन्म दिया। मातापिता को इनके जन्म से बहुत ज्यादा हर्ष हुआ। उन्होंने इनका नाम जय रक्खा। जय जब युवा हो गया तब राजकन्याओंके साथ उनका विवाह कर दिया। इनके शरीरकी ऊचाई बारह धनुषकी थी। पिताने इयको राज्य की धुराधारण करने में समर्थ जब देखा હતી. તે લાવણ્ય અને તારૂણ્યથી પરિપૂર્ણ તથા શીલરૂપ અલંકારેથી અલકૃત હતી. ગુણવળીરૂપ શાળીધાન્યની ઉત્પત્તિ માટે તે વપ્રક્ષેત્ર જેવી હતી. તે એક સમય રાત્રીના વખતે પિતાના રાજભવનમાં કેમળ એવી શૈયા ઉપર સૂતેલી હતી. ત્યારે તેણે રાત્રીના પાછલા પહેરમાં ચૌદ સ્વપ્નાં જોયાં. સ્વપ્નનું યથાવત વૃત્તાંત પિતાના પતિને નિવેદન કરીને પછીથી તેમની પાસેથી જાણવા મળ્યું કે, “મને મહાપ્રતાપી પુત્ર થશે” આ સાંભળીને રણને અપાર હર્ષ થયે. તેણે પિતાના ગર્ભની રક્ષા તેમજ પુષ્ટી કરવામાં જરા પણ કચાસ ન રાખી. જ્યારે ગર્ભ પૂરા નવ માસ અને સાડાસાત દિવસને પૂર્ણ અને પરિપક્વ થઈ ચૂક્યો ત્યારે ગ્ય સમયે વખાએ એક પુત્રને જન્મ આપે. માતા પિતાને તેના જન્મથી હર્ષ થશે. તેઓએ તેનું નામ જય રાખ્યું. જય જ્યારે યુવાન થયા ત્યારે રાજકન્યાઓની સાથે એમને વિવાહ કરી આપે. તેના શરીરની ઉંચાઈ બાય ધનુષ્યની હતી. પિતાએ રાજયપુરાનું વહન કરવાની તેનામાં સંપૂર્ણ શક્તિ જાણી ત્યારે તેઓએ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ जयचक्रवर्तीकथा
२८७ राज्यस्य जयस्य चक्रारत्नादीनिचतुर्दशरत्नानि समुत्पन्नानि । ततश्चक्ररत्न प्रदर्शितपथेन षट्खण्डं भरतक्षेत्रं प्रसाध्य जयश्चक्रवर्तित्वं संप्राप्तवान् । चक्रवर्तिश्रियं समुपभुजानस्य चक्रवर्तिनो जयस्य बहूनि वर्षाणि व्यतीतानि । इत्थं चक्रवर्तिश्रियं समुपभुनानो जय चक्रवर्ति कदाचिद् विलोक्य रमणीयं संध्यारागं स्वल्पेनैवकालेन विलीन संसारोद्विग्नो भोगेभ्यो विरक्तमानस एवं चिन्तितवान् ।
(मालिनी छंद) " सुचिरमपि उषित्वा, स्यात्प्रियैर्पिपयोगः,
सुचिरमपि चरित्वा नास्ति भोगेषु तृप्तिः । मुचिरमपि सुपुष्टं याति नाशं शरीरं,
सुचिरमपि विचिन्त्यो धर्म एकः सहायः ॥ इति ॥ तब उन्होंने इनकों राज्य में स्थापित कर आप स्वयं संभूति विजयाचार्य के पास मुनिदीक्षा लेकर आत्मकल्याण करने की सिद्धि में लग गये। जय के शस्त्रागार में राज्यप्राति से बाद चौदह रत्नोंकी उत्पत्ति हुई। चक्ररत्न द्वारा प्रदर्शित मार्गके अनुसार चलकर जय समस्त भरतक्षेत्रको अपने अधीन करके चक्रवर्ती के पद पर विराजमान हो गये। चक्रवर्ती पदकी विभूति भोगते २ जयके जब अनेक वर्ष निकल चुके तब एक समय रमणीय संध्याराग को कुछ क्षणवाद विलीन होते देखकर उनके चित्त में वैराग्य भाव जागृत हो गया। उन्होंने विचारा
"सुचिरमपि उषित्वा स्वात्प्रियैर्विपयोगः,
- सुचिरमपि चरित्वा नास्ति भोगेषु तृप्तिः । सुचिरमपि सुपुष्टं याति नाशं शरीरम् ,
सुचिरमी विचिन्त्यो धर्म एकः सहायः" ॥९॥ इति । તેને રાજગાદી સુપ્રત કરીને પિોતે સંભૂતિ વિજ્યાચાર્યની પાસેથી દીક્ષા લીધી અને આત્મકલ્યાણ કરવાની સિદ્ધિમાં લાગી ગયા. જયના શસ્ત્રાગારમાં રાજ્યની પ્રાપિત પછી ચૌદ રત્નની ઉત્પત્તિ થઈ ચક્રરત્ન દ્વારા પ્રદશિત માર્ગ અનુસાર ચાલીને જયે સઘળા ભરતક્ષેત્રને પિતાના આધિન કરીને ચકવતીના પદ ઉપર બીરાજમાન થયા. ચક્રવતી પદની વિભૂતિ ભેગવતાં ભગવતાં જયનાં જ્યારે અનેક વર્ષ વીતિ ચૂક્યાં ત્યારે એક સમયે રમણીય સંધ્યાકાળના થોડા સમય પછી સંધ્યાના એ રંગોને વિલીન થયેલા જોતાં તેના ચિત્તમાં વૈરાગ્યભાવ જાગૃત થઈ ગયો. તેમણે વિચાર્યું–
"मुचिर मपि उपित्या, स्यात्प्रियैर्विप्रयोगः, सुचिर मपि चरित्वा, नास्ति भोगेषु तृप्तिः । मुचिर मपि सुपुष्ट, याति नाशं शरीरम् , सुचिर मपि विचिन्त्यो, धर्म एक; सहायः" ॥१॥
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
उत्तराध्यनसुत्रे एवं विचार्य वैराग्यमापनो जयश्चक्रवर्ती विजयं पुत्रं राज्ये संस्थाप्य विजयभद्राचार्य समीपे प्रव्रज्यां गृहीत्वाऽत्यन्तमुग्रं तपस्तप्तवान् । एवमुग्रतपोऽनिलैः कर्मन्धनान् भस्मीकृत्य केवलज्ञानं सम्प्राप्य जयमुनिर्मोक्षं प्राप्तवान् । जयमुनेः सर्वमायुविसहस्रवर्षपरिमितमासीत् ।
॥ इति जयचक्रवर्तीकथा ॥ द्वादशसु चक्रत्तिषु मुभूमब्रह्मदत्तौ सप्तमनरके गतो, मघवसनत्कुमारी सनत्कुमारे तृतीयदेवलोके गतौ, शेषा अष्टौ मोक्षं गताः, उक्तश्च
"अटेव गया मुक्खं सुहुमो बंभो य सत्तमि पुढवि ।
मघवं सणंकुमारो, सणंकुमारं गया कप्पं" ॥१॥ इति । तथामूलम्-दसण्णरजं मुइयं, चइत्ता णं मुंणी चरे।।
दसणभद्दो णिक्खंतो, सक्खं सकेणं चोइओ ॥४४॥ छाया-दशाणराज्यं मुदितं, त्यक्त्वा खलु मुनि रचरत् ।
दयार्णभद्रो निष्क्रान्तः, साक्षात् शक्रेण नोदितः ॥४४॥ इस प्रकार विचार कर संसार शरीर एवं भोगों से वैराग्य को प्राप्त हुए जयचक्रवर्तीने पुत्रको राज्य पर स्थापित करके विजयभद्राचार्य के समीप दीक्षा धारण करली और खूब कठिन से कठिन तपस्या का आराधन करना प्रारंभ कर दिया। इस प्रकार उग्र तपस्यारूपी अग्नि द्वारा कालान्तर में घातिया कर्मरूपी ईधन को भस्मसात् करके उन्होंने केवलज्ञानक्री प्राप्ति कर पश्चात् अवशिष्ट अघातिक कर्मों को भी नष्ट कर मुक्ति प्राप्त करली। इनकी समस्त आयुका प्रमाण तीन हजार वर्ष का था ॥४३॥
આ પ્રકારનો વિચાર કરી, સંસાર, શરીર, અને ભેગથી વૈરાગ્ય આવી ક્તા ચકવતાએ પુત્રને રાજગાદી ઉપર સ્થાપિત કરીને વિજયભદ્રાચાર્યની પાસે દીક્ષા અંગીકાર કરી અને ખૂબજ કઠીન એવાં તપનું આરાધન કરવાનો પ્રારંભ કર્યો આ પ્રકારથી ઉગ્ર તપસ્યારૂપ અગ્નિથી કાલાન્તરમાં ઘાતીયા કર્મરૂપી ઈધણને ભસિમજૂત બનાવીને તેઓએ કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરીને પછીથી બાકી રહેલાં અધાતીયા કર્મોને પણ નાશ કરીને મુક્તિ પ્રાપ્ત કરી. તેમના સઘળા આયુષ્યનું પ્રમાણ ત્રણ હજાર વર્ષનું હતું કે ૪૩
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८९
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ दशार्णभद्रकथा
दीका-'दसण्णरज्जं' इत्यादि ।
साक्षात् शक्रेण नोदितः अधिकसंपदर्शनेन धर्म प्रति प्रेरितो दशार्गभद्रो नाम राजा मुदितं-समृद्धिमत् दशार्णराज्यं दशाणदेशराज्यं त्यक्तवा निष्क्रान्तः= प्रत्रज्यां गृहीतवान् । ततो मुनिः स दशार्गभद्रोऽप्रतिबद्धतयाऽचरत् भूमौ व्यहरत् । ‘णं' इति बाक्यालङ्कारे ॥४४||
अथ श्री दशार्णभद्रकथा-- आसीद् दशार्णदेशे दशार्णपुरसंज्ञके पुरे भद्राणाम् ( कल्याणानाम् ) आकरो दशार्णभद्रो नाम राजा । स राजा मानसे राजहंस इव सज्जनमानसे वसतिस्म । स राजा जिनोक्तधर्मपरायण आसीत् । तस्य रूपयौवनलावण्यसम्पन्नाः
नथा 'दसण्णरज्ज' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(सक्खं सक्केण चोइओ-साक्षात् शक्रेण नोदितः ) अधिक संपत्ति के दिखाने से धर्मके प्रति प्रेरित किये गये (दसण्णभहो-दशाणभद्रः) दशार्णभद्र नामके राजा (मुइयं दसण्णरज्ज चइत्तामुदितं दशार्णराज्यं त्यक्तवा) ममृद्धिशाली दशार्णदेश के राज्य का परित्याग करके (णिक्खंतो-निष्क्रान्तः) दीक्ष अंगीकार करते हुए (मुणी चरे-मुनिःअचरत्) मुनि अवस्था में रहकर इस पृथिवीमंडलके अप्रति बद्धे बिहारी बने।
इनकी कथा इस प्रकार से है
दशार्ण देशमें दशार्णपुर नामका एकपुर था। इसका शासक कल्याणों का आश्रयभूत दशाणभद्र राजा था। मानसरोवरमें हँसोकी तरह वे राजा सज्जनोंके मानसमें निवास करते थे। जिनधर्मकी आराधना करने में इनका
तथा-"दसण्णरज्ज" त्याहि.
मन्वयाथ-सवं सक्केण चोइओ-साक्षात शक्रेण नोदितः मधि४ सपत्तिना मतावाथी म त२३ प्रेरित ४२वामा मासा दसण्णभदो-दशाणभद्रः शानद्र नामना लिये मुइयं दसण्णरज्जं चइत्ता-मुदिते दशार्णराज्यं त्यक्तया समृद्धिशाणी सेवा शा देशना शयनी परित्याग ४शन णिक्खंतो-निष्क्रान्तः दीक्षा गि१२ री सने मुणी चरे-मुनिः अचरत मुनि अवस्थामा २४ीन या पृथ्वी મંડળમાં અપ્રતિબદ્ધ વિહારી બન્યા
એમની કથા આ પ્રકારની છે–
દશાર્ણદેશમાં દશાર્ણપુર નામનું એક પુર હતું. એના શાસક કલ્યાણના આશ્રયભૂત દશાર્ણભદ્ર રાજા હતા. માનસરોવરમાં હિંસાની માફક તે રાજા સજજનાના માનસમાં નિવાસ કરતા હતા. જનધર્મની આરાધના કરવામાં એમનું અંતર
3७
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सूत्रे
पञ्चशतसंख्यका राज्य आसन् । वसुन्धरा व्याप्तिसमाऽपि तस्य सेना वारिधेवरीव मर्यादां न लङ्गितवती । स राजाऽन्यान्नृपान् जेतुं शक्तोऽपि नात्ररुरोध । तस्मिन्नेव समये विराटदेशे धनधान्यसंभृतं धान्यपुरं नाम नगरमासीत् । तत्रासीद् धनधान्यसंमृद्वस्य धनमित्रनाम्नो ग्राममुख्यस्य पुत्रो वसुमित्र नामा | तस्यासीद् रूपलाण्यसम्पन्ना कुड्मला नाम कुलटा भार्या । सा स्वामिनि बहिर्गते केनाऽपि नगररक्षकेण सह नित्यं रमते स्म । अथैकदा तस्मिन् नगरे नटाः समागताः । ते हि नाटकं कृतवन्तः । तेषु एकस्तरुणो नटो
२९०
अन्तःकरण अधिक आसक्त रहा करता था। इनके पांचसों रानियां थीं । रूप, यौवन एवं लावण्य से संपन्न थीं । समुद्र के जलकी तरह उनकी सेना यद्यपि समस्त भूमण्डल को व्याप्त करने में समर्थ थी तौ भी मर्यादा का वह कभी भी उल्लंघन नहीं करती थी । यद्यपि राजा में इतनी अधिक सामर्थ्य थी कि वे अन्य राजाओंको आक्रांत कर अपने आधीन बना सकते थे परंतु फिर भी उन्होंने ऐसा कभी नहीं किया ।
इसी समय में विराट देश मे धनधान्य से संभृत धान्यपुर नामका एक नगर था। वहां जन, धन, धान्य से परिपूर्ण धनमित्र नामके एक ग्राम के मुखिया का वसुमित्र नामका पुत्र था । इसकी मार्यांका नाम कुड्मला था । यह रूपलावण्य से भरपूर थी । परंतु चारित्र से बिलकुल पतित- कुलटा थी जब इसका पति वसुमित्र घर से बाहर किसी गाँवको चला जाता तो यहां के किसी नगर रक्षक में अनुरक्त होती थी । किसी एक समय वहां बहुत से नटलोग आये हुए थे । उन्होंने वहां नाटक किया। उसमें एक तरुण नट स्त्रीका वेष लेकर કરણ ઘણુ આસક્ત રહ્યા કરતુ હતુ. તેમને પાંચસેા રાણીએ હતી. રૂપ, યૌવન અને લાવણ્યવાળી હતી. સમુદ્રના જળની માફક તેની સેના સમસ્ત ભૂમંડળને વ્યાપ્ત કરી દેવામાં સમર્થ હતી. તે પણ તે કદી મર્યાદાનું ઉલંઘન કરતી ન હતી. જો કે, રાજામાં એવી અધિક સામર્થ્ય શક્તિ હતી, કે બીજા રાજાઓ ઉપર આક્ર અણુ કરીને તેમને પોતાના આધિન બનાવી શકે. તા પણ તેમણે એવું કદી પણ १ न तु .
આ સમયે વિરાટ દેશમાં ધન ધાન્યથી પરિપૂર્ણ ધનમિત્ર નામના ગામડાના એક મુખીને વસુમિત્ર નામના પુત્ર હતા તેનો પત્નિનું નામ કુમલા હતું, તે રૂપાત્રણ્યથી ભરપૂર હતી. પરંતુ ચાંરિત્રમાં તદ્દન ઉતરતી કૈટીની હતી. જ્યારે તેના પતિ વસુમિત્ર ઘેરથી બહાર કોઇ ગામ જતા ત્યારે તે કઈ નગર રક્ષકમાં અનુરક્ત રહેતી હતી. કેાઈ એક સમયે ત્યાં ઘણાં નટલેક આવ્યા હતા. તેએએ ત્યાં નાટક કર્યું તેની અંદર એક તરૂણ નટ સ્ત્રીના વેશ લઈને નાચ્યા. તેને જોઈને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ दशार्णभद्रकथा
२९१
रम्यं स्त्रीवेषं कृत्वा नृत्यति स्म । अयं पुरुष इति विज्ञाय सा कुलटा तस्मि ननुरक्ता | कुलटाया हि पत्रनस्येव न क्वापि प्रतिबन्धो भवति । तस्मिन्नत्यन्तानुरक्ता सा कुलटा तं नटं स्वगृहे समानीतवती । तदर्थं पायसपाकं कृतवती । यावत् टो भोक्तुं प्रवर्तते तावद् नगररक्षकः ( कोटवाल) समागत्य 'द्वारमुदघाटय' इत्युक्तवान् । ततः सा कुलटा व्याकुलिता शनैस्तं नटमुवाच त् मस्मिस्तिकोष्ठागारे गत्वा कोणे तिष्ठ । इत्थं तथा प्रोक्तो नटस्तत्र गत्वा कोणे स्थितः । ततस्तया द्वारमुद्घाटितम् । द्वारे उद्घाटिते धूलिधूसरिताङ्गो नगररक्षकोऽन्त रागत्य 'कस्य कृते पायसा पूर्णमिदं स्थालमस्ति' इति तामुवाच । साऽपि मायया
नाचा था । उसको देखते ही कुड्मला उसपर अनुरक्त हो गई क्यों कि उसने अनुमान से यह जान लिया था कि यह स्त्री नहीं है किन्तु स्त्री के वेष में यह एक तरूण नट है । कुलटाने उसको अपने घर पर बुलाया और उसके लिये खीर का भोजन बनाया । और उसके सामने थाल में खीर परोसकर रख दी । नट यह खाने की तैयारी कर ही रहा था कि इतने में कोटवालने आकार कहा किवाड खोलो। कोटवाल की आबाज सुनते ही कुड्मला घबडा गई और धीरे से उस नट से कहने लगी-तुम इस तिलके कोष्टागार में जाकर एक तरफ छिप जाओ । नट शीघ्र ही तिलके कोष्ठागार में जाकर एक ओर छिप गया । कुड्मलाने इतने में किवाड खोल दिया । किवाड के खुलते ही नगररक्षक = कोटवाल भीतर आ गया-आते ही उसने वह खीर का परोसा हुआ थाल देखा । देखकर उसने कुड्मला से पूछा यह था किसके लिये परोसा हुआ रखा है उसने शीघ्र ही कुटिलता હૂમલા તેના ઉપર આસક્ત થઈ ગઇ. કારણ કે, તેણીએ અનુમાનથી એવુ' જાણી લીધું કે, આ સ્ત્રી નથી પરંતુ સ્ત્રીના વેશમાં તરુણુ નટ છે. આથી તેણે તેને પેાતાના ઘર ઉપર માલાબ્યા અને તેના માટે ખીરનું લેાજન બનાવ્યું. અને તેની સામે થાળીમાં એ ખીર પીરસીને રાખી દીધી. નટ આ ખાવાની તૈયારી કરી રહ્યો હતે એવામાં કાટવાળે આવીને કહ્યું કે, કમાડ ખેાલા. કાટવાળના અવાજ સાંભળીને કુહૂમલા ગભરાઈ ગઈ અને ધીરેથી તે નટને કહેવા લાગી કે, તુ' તેલના કોઠારમાં જઇને એક તરફ છુપાઈ જા. નટ તરતજ તેલના કાઠારમાં જઈને એક ખાજુ છુપાઇ ગયા. કુમલાએ એ પછી કમાડ ખેાલ્યું. કમાડ ખુલતાં નગરરક્ષક અંદર આવ્યા આવતાં જ તેણે તે ખીરથી પીરસેલા થાળને જોચે, માથી તેણે કુહૂમલાને પૂછ્યું કે, થાળ કેાના માટે પીરસી રાખ્યા છે? એણે
આ
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९२
उत्तराध्ययनसूत्रे ऽब्रवीत्-बुभुक्षिताऽस्मि, अतो भोक्तुमुपविष्टा तावतैव भवत्समागमनमभूत् । स पाह-अयि ! तिष्ठत्वम् , अहमत्यन्तं बुभुक्षितोऽरिम । इत्युक्तबा ग्रामरक्षको बलाद्यावद् भोक्तुमासने समुपविष्टस्तावत्तत्पतिरागत्य ब्रवीति-प्रिये द्वारमुद्घाटयेति । ततो नगररक्षकस्तामुवाच-सम्प्रत्यहं क्वयामि ? ततः स कुलटाऽब्रवीतअस्मिस्तिलकोष्ठागारेऽनाति दुरे गत्वैव तिष्ठ । कोणे न गन्तव्यम् तत्र हि सर्पस्तिष्ठति । सोऽपितिलकोष्ठागारे तथैव स्थितः। ततस्तया द्वारमुद्घाटितम् । सरलाशयस्तस्याः पतिरन्तरागत्य पायसा पूर्ण स्थालं दृष्ट्वाऽब्रवीदिदं पायसं स्थाले किमर्थ संभृतम् । सा माह-अहमत्यन्तं बुभुक्षिता भीक्तुमुपविष्टाऽऽसम् , तावसे उत्तर दिया-कि मैं भूखी थी सो खाने को बैठ ही रही थी कि इतने में आप आ गये-अतःथाल परोसा ही रह गया और आपके लिये किवाड खोलने चली आई। ऐसा सुनकर नगर रक्षकने कहा-तुम पीछे से खा लेना-मैं इस समय अधिक भूखा हो रहा हूं-सो तुमसे पहिले मैं ही इसको खा लेता हूं। ऐसा कहकर जब खाने को बैठ रहा था कि इतने में उसका पति वसुमित्र ने आकर अबाजदी कि किवाड खोला। उसके पति का आगमन जानकर नगररक्षकने कहा कि कहो अब में कहा जाऊं-सुनते ही कुड्मला ने उससे कहा कि आप ईस तिलके कोष्ठागार में दूर न जाकर पास ही एक तरफ छिप जाओ, कोने में मत छिपना। वहां सर्प रहता है। जाते ही कुड्मला ने अपने पतिके लिये किवाड खोल दिये । पति भीतर आ गया। भोले भाले उस बिचारेने खीर के इस परोसे हुए थाल को ज्यों ही देखा तो पूछने लगा कि खीर का थाल किसके लिये परोसा हुआ है ? तब તરત જ કુટીલતાથી જવાબ આપ્યો કે, હું ભૂખી હતી જેથી ખાવા માટે બેસતી હતી ત્યાં આપ આવ્યા જેથી થાળ પીરસે રહેલ છે. અને મારે આપના માટે કમાડ ખોલવા આવવું પડ્યું. આ સાંભળીને નગરરક્ષકે કહ્યું તું પાછળથી ખાઈ લેજે. આ વખતે હું ખૂબ ભૂખે થયો છું જેથી તારી પહેલાં હું ખાઈ લઉં છું આમ કહીને જયારે તે ખાવા બેસવાની તૈયારી કરતે હતું તેવામાં તેને પતિ વસુદેવ આબે અને અવાજ દીધું કે, કમાડ લે. તેના પતિનું અચાનક આગમન જાણીને નગરરક્ષકે કહ્યું કે, કહે હવે કયાં જાઉં? આ સાંભળીને કુમાલાએ કહ્યું કે, આપ તેલના કંઠારમાં દૂર ન જતાં પાસે જ એક તરફ છુપાઈ જાવ. ખૂણામાં છુપાતાં નહીં. કારણ કે, ત્યાં સર્પ રહે છે. ત્યરપછી જઈને કુડુમલાએ પોતાના પતિને માટે કમાડ ખેલ્યું. પતિ અંદર આવ્ય, ભોળા એવા તે બીચારાએ ખીરથી પીરસેલા વાળને જોઇને કહ્યું કે, ખીરને થાળ કોના માટે પીરસ્યો છે? ત્યારે તેણે એ જવાબ દીધે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ दशार्णभद्रकथा
२९३
माणनाथस्य समागमनमभूत् । सोऽब्रवीत-अये। कार्यवशान्ममान्यत्र गन्तव्यमस्ति. अतोऽहमिदं पापसं भोक्ष्ये । सा पाह-अद्याष्टमी वर्तते, अस्नातः कथं भोक्ष्यसे । स माह स्नातायां त्वयि स्नात एवाहम् । साऽब्रवीत्-वयं शैवाः, स्नानमन्तरेण भोजनमस्माकमनुचितम् । एवं तया प्रोक्तोऽपि तत्पतिर्वमुमियो बलाद् भोक्तुं प्रवृत्तः । इतस्तिलकोष्ठागारकोणस्थितोनटोऽपि बुभुक्षितश्चिन्तयतिअहं बुभुक्षितोऽस्मि, अतोऽत्रस्थांस्तिलानेव भुझे। इति विचिन्त्य तिलान हस्ताभ्यां उसने उत्तर दिया मैं भूखी हो रही हूं सो मैने थाल परोस कर ज्यों ही खानेका विचार किया कि इतने में आपने दरवाजा खोलने की आवाज दी सो उसको ज्योंका त्यों छोडकर आपके लिये दरवाजा खोलने चली आई, अतः यह यों ही परोसा हुआ रखा है। पत्नी की बात सुनकर वसुमित्र ने कहा कि-प्रिये। मुझे कार्यवश अभी दूसरी जगह जाना है अतः मैं ही इसको खा लेता हूं। सुनते ही उसकुलटाने कहानाथ ! आज तो अष्टमी है। आप विना स्नान किये कैसे खावोगे। सुनकर वसुमित्र ने कहाकि मुझे स्नान करनेकी क्या आवश्यकता है ? तूने तो स्नान कर लिया है। तूने स्नान कर लिया तो समझले कि मैंने ही स्नान कर लिया है। पतिकी बात सुनकर पश्चात् कुड्मला बोली कि हमलोग शैव हैं। शैवोंको स्नान किये विना भोजन करना उचित नहीं है। इस तरह पत्नी के कहने पर भी वसुमित्र ने कुछ भी ध्यान नहीं दिया और जबर्दस्ती खाने को बैठ गया।।
उधर तिलके कोष्ठागार में एक कोने में छिपे हुए नटने विचार किया कि "मैं इस समय विशेष बुभुक्षित (भूखा) हूं-अतः यहां पर કે, હું ભૂખી હતી અને થાળ પીરસી જયાં જમવાનો વિચાર કર્યો ત્યાં આપે દર વાજો ખેલવાનો અવાજ દીધે જેથી આને જેમની તેમ છોડી ને આપના માટે દરવાજે ખેલવા ચાલી આવી. જેથી આ ખીર પીરસેલી પડી છે. પત્નિની વાત સાંભળીને વસુમિત્રે કહ્યું, પ્રિયે! મારે કાર્યવશાત બીજી જગ્યાએ જવાનું છે જેથી હુંજ તે ખાઈ લઉં છું. આ સાંભળીને તે કુડુમાએ કહ્યું, નાથ ! આજ તે અષ્ટમી છે તે સ્નાન કર્યા વગર આપ કેમ ખાશે. તે સાંભળીને વસુમિત્રે કહ્યું. મારે સ્નાન કરવાની શું આવશ્યકતા છે? તે સ્નાન તે કર્યું છે. તે માની લે કે, મેં સ્નાન કર્યું છે. પતિની વાત સાંભળીને કુર્મલા પછીથી બેલી કે, આપણે તે શૈવધર્મ છીએ શૈવેએ સ્નાન કર્યા વગર ભૂજન કરવું ઉચિત નથી. આ તરફ પત્નિના કહે પર વસુમિત્રે જરાય ધ્યાન આપ્યું નહીં અને જબરજસ્તીથી ખાવા બેસી ગયો.
બીજી તરફ તેલના કોઠારના એક ખુણામાં છુપાયેલા નટે વિચાર કર્યો કે “આ વખતે હું ખૂબ ભૂખે થયો છું જેથી અહીં ભરેલા તલને ખાઈને મારી ભૂખને
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९४
उत्तराध्ययनसूत्रे संघृष्य फूत्कृत्य च भोक्तुं प्रवृत्तः। नटकृत फूत्कारं श्रुत्वा ग्रामरक्षकश्चिन्तितवान् कोणे फणी फूत्कारं कुरुते, अतोऽशनाक्ते गृहपती प्रच्छन्नतया निर्गमिष्यामि । इति विचार्य भोजनासक्ते गृहपतौ नगररक्षकस्तिलकोष्ठागारात् पलायितः। तदनु नटोऽपि 'समयोऽयं पलायनस्य' इति विचार्य पलायितः । गृहपतिः स्त्रीपुरुषौ निन्तिों वीक्ष्य पत्नी पृष्टवान्-कावेतो गच्छतः ? ततः सा कुलटा पति मोक्तवती-निरन्तरसेवया स्वगृहे संवासितौ पार्वतीशङ्करौ । त्वयाऽस्नातेन भुक्तम् । अत एतौ जो तिल भरे हुए रखे हैं उन्हे ही क्यों न खाकर अपनी भूख शांत करूँ" ऐसा विचार कर उसने उन तिलोको मसल २ कर एवं फुक २ कर खाना प्रारंभ कर दिया। उसकी इस फुकारको सुनकर ग्राम रक्षक -कोटवालने विचार किया-कुड्मलाने जो कोने में सर्पके रहेने कि बात कही है वह बिलकुल सत्य है-क्यों कि कोने में सर्पका फूत्कार सुनाई दे रहाहै कहों यह निकलकर जो मुझे काट खावेगा तो मैं अकाल में ही मर जाऊंगा-अतःजब घर का मालिक खाने में तल्लीन हो रहा है तो ऐसी स्थिति में मुझे छिपकर यहां से निकल जाने में ही फायदा है। तो ऐसा विचार करके वह कोटवाल उसतिल के कोष्ठागार से छिपकर भाग गया। नटने भी “यह समय-भागने का है" ऐसा ही विचार किया। सो वह भी छुपकर यहां से भाग गया। पतिने जब स्त्री पुरुषोंको इस तरह घर से बाहिर निकलते हुए देखा तो उसने कुड्मला से पूछा ये दोनों घर से कौन निकले हैं । तब कुडमलाने कहानाथ ! मैंने निरन्तर सेवा करने से घर में पार्वती और शंकर को શા માટે શાન ન કરૂં” આવો વિચાર કરીને તેણે તલને મસળીને તેમજ ફંકીને ખાવાની શરૂઆત કરી તેને આ કુંકાર સાંભળીને ગ્રામરક્ષકે વિચાર કર્યો કે, કમલાએ ખૂણામાં સર્ષ હોવાની જે વાત કરેલ હતી તે ખરેખર સત્ય જ છે. કારણ કે ખૂણામાંથી સસ્પેને કુંકાર સંભળાઈ રહ્યો છે. કદાચ તે નીકળીને જે મને કરડશે તે મારું અકાળ મરણ થશે જેથી જ્યારે ઘરને માલીક ખાવામાં તલ્લીન થઈ ગયો છે એવી સ્થિતિમાં છુપાઈને અહીંથી નીકળી જવામાં હરકત જેવું નથી. આ વિચાર કરીને તે નગરરક્ષક તે તેલના કોઠારમાંથી છુપાઈને નાસી છુટયો. નટે પણ આ સમય ભાગવાને છે” એવો વિચાર કર્યો. જેથી તે પણ છુપાઈને ભાગી ગયે. વસમિત્રે જ્યારે જી પુરૂષને આ પ્રમાણે ઘરમાંથી બહાર નીકળતા જોયા તે તેણે કુમલાને પૂછયું કે ઘરમાંથી આ બે કણ નીકળ્યા ત્યારે કુડુમલાએ કહ્યું, નાથ! મેં નિરંતર સેવા કરવાને માટે ઘરમાં શંકર પાર્વતીને રોકી લીધા હતા પરંતુ આજે આપે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ दशार्णभद्रकथा
२९५
रुष्टो गृहाद् विनिष्क्रान्तौ । तच्छ्रुत्वा सरलमतिः स नितरामनुनय्य पत्नीं पृष्टवान् । rat कथं पुनर्मम गृहे समागमिष्यतः ? तदा सा कुलटा 'यथयं परदेशं गच्छेतदाऽहं स्वेच्छया वर्तिष्ये । इति विचार्य ध्यानं कुर्वन्तीव माह-यदि स्वव्यसायेन प्रचुरं धनमयित्वा पार्वतीशङ्करौ पूजयेस्तदा तौ स्वगृहे पुनरपि नित्रसिष्यतः | पत्न्या वचनं यथार्थ मत्वा स वित्तमुपार्जयितुं दशार्गदेशे गतः । तत्र गत्वा स्याक्षेत्रे कार्य कुर्वन् दश गद्याणकान् स्वर्णमुपार्जितवान् । तद्धनमल्पं मन्यमानः स यद्यपि परितुष्टो न जातः, तथापि गृहगमनोत्कण्ठया गृह प्रति प्रचलितः । मध्याह्न कस्यापि वृक्षस्यास्ताच्छायायां विश्रामं कर्त्तुं ठहरा लिया था सो आज आपने विना स्नान के जो भोजनकर लिया है उससे ये रुष्ट होकर इस घर से भाग गये हैं । इस बातको सुनकर पश्चात्ताप करके उस भोलेभाले वसुमित्र ने कहा- प्रिये ! अब ये पुनः अपने घर में वापिस कैसे आवेंगे ? | पत्नी ने यह विचारकर कि "यदि यह परदेश चला जावेगा तो मैं आनंद के साथ मनमानी करूँगी" पति से कहा यदि तुम व्यवसाय से प्रचुर धन कमाकर पार्वती शंकर की पूजा करो तो हाँ ये दोनों पुनः अपने घर में रहने के लिये वापिस आसकते हैं? पत्नी की ऐसी बात सुनकर वसुमित्र दशार्ण देश में जाकर किसी के क्षेत्र में कार्य करने लग गया। उससे उसने दश गद्याणक प्रमाण सुवर्ण उपार्जित किया - यद्यपि यह धन बहुत ही कम था, इससे उसको संतोष नहीं हुआ तो भी उसको घर पर पहुँचने की उत्कंठा ने आकुलित कर दिया, इससे वह अपने घरकी तरफ चल पडा । मध्याह्नकाल में जब यह किसी वृक्ष की छाया में સ્નાન કર્યાં વગર લેાજન કર્યુ તેથી ખીજાઈને આપણે ત્યાંથી ચાવી ગયેલ છે. આ વાત સાંભળીને પશ્ચાત્તાપ કરતાં તે લેાળા વસુમિત્રે કહ્યું, પ્રિયે! હવે તે ફરીથી આપણા ઘરમાં કેમ પાછા આવે? પત્નિએ એવા વિચાર કર્યો કે જો આ પરદેશ ચાલ્યા જાય તે હું આનંદપૂર્વક મન માન્યુ કરૂ ” આવુ વિચારીને પતિને કહ્યુ કે, તમે બધામાંથી ખૂબ ધન કમાઈને શંકર પાવતીની પૂજા કરેા તે એ બન્ને ફરીથી આપણા ઘરમાં રહેવા માટે આવે. પત્નિની આવી વાત સાંભળીને વસુમિત્ર દશાણુ દેશમાં જઈને કંઇ એક ક્ષેત્રમાં ધંધા કરવા લાગી ગયા. તેમાંથી તેણે દશ ગઢિયાણા પ્રમાણ સેાનુ` પેદા કર્યુ. જો કે, તે ધન ઘણું જ થાડું હતું આથી તેને સતષ ન થયે તા પણ તેને ઘેર પહોંચવાની ભારે ઉત્કંઠાથી વ્યાકુળ બનાવી દીધા. આથી તે પેાતાના ઘરના તરફ નીકળી પડચેા. મધ્યાન્હ કાળમાં જ્યારે તે કાઈ ઝાડની છાયામાં વિશ્રામ
"
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९६
उत्तराध्ययनसूत्रे समुपविष्टः । तस्मिन्नेव समये वक्रशिक्षितेनाश्वेनापहृतस्तृषातॊदर्शाणभूपोऽपि तत्रैव समागतः । अयं रमणीयाकृतिकः कोऽपि सुपुरुष इति विचिन्त्य स वसुमित्र स्तस्मै राज्ञे जलं पातुं ददाति । राजाऽपि पीत्वा तुरगात्पर्याणं समुत्तार्य वृक्षच्छायायां विश्रमितुमुपविष्टः । क्षणं विश्रम्य राजा तं पृच्छति-कस्त्वं कस्मासमागतः' वसुमित्रेण सर्व वृत्तं राज्ञे निवेदितम् । विदिततवृत्तान्तो राजा मनस्येवं चिन्तयति-अवश्यमस्य पत्नी दश्चरित्रा। तयाऽयं सरलाशयो वञ्चितः। तथाऽप्यस्य स्वदेवे स्वधर्मे च दृढां श्रद्धां वीक्ष्य विस्मितोऽस्मि । योऽसावविश्राम करने के लिये बैठ रहा था कि इसी समय वहां पर वक्र शिक्षित अश्व के द्वारा अपहृत होकर तृषार्त दशार्ण राजा भी आ पहुँचे । आकृति से राजा सत्पुरूष जानकर वसुमित्र ने जल लाकर उनको पिलाया। जल पीकर राजा घोडेपर से पर्याण-पलाण वगरहउतारकर उसी वृक्षकी छाया में एक तरफ उनको बिछाकर विश्राम करनेके लिये बैठ गये। क्षणभर विश्राम ले चुकने के बाद राजाने वसुमित्र से पूछा-तुम कौन हो ? कहां से आ रहे हो ? राजा से पूछे जाने पर वसुमित्र ने अपना समस्त वृत्तान्त निवेदित कर दिया। राजा जब उसके वृत्तान्त से परिचित हुए तब सोचने लगे कि अवश्य ही इसकी पत्नी दुश्चरित्रा है। इसीलिये उसने इस सरल परिणामी व्यक्तिको इस रूप ले ठगा है। परंतु यह कितना भला मनुष है जो इसरूप से ठगा जाने पर भी अपने देव एवं धर्मकी श्रद्धा में दृढ बना हुआ है। इसकी यह श्रद्धा तो मुझे आश्चर्यचकित कर रही કરવા માટે બેઠેલ હતો તે સમયે ત્યાં ખૂબજ દોડથી કુદતા ચાલનારા ઘોડાથી અપહત થયેલ અને તૃષાતુર બનેલ એવા દશાર્ણ રાજા પણ આવી પહોંચે. આકતિથી રાજાને પુરૂષ જાણીને વસુમિત્રે પાણી લાવીને તેને પાયું. જળ પીને રાજા ઘડા ઉપરથી પલાણ વગેરે ઉતારી તેને બીછાવીને તે છાયામાં વિશ્રામ કરવા માટે બેઠે ક્ષણભર વિશ્રામ લીધા બાદ રાજાએ વસુમિત્રને પૂછયું, તમે કોણ છે? કયાંથી આવી રહ્યા છે ? રાજાના પૂછવાથી વસુમિત્રે પિતાને સઘળે વૃત્તાંત તેને કહી સંભળાવ્યે રાજા જ્યારે તેના વૃતાંત્તથી પરિચિત થયા ત્યારે તેણે વિચાર્યું કે, અવશ્ય અની પત્નિ દુશ્ચરીત્રવાળી છે. આથી તેણે આ સરળ સ્વભાવવાળા માણસને તેને આ રીતે ઠગેલ છે. પરંતુ આ કેટલો ભલે મનુષ્ય છે કે, તે આ રીતે ઠગાવા છતાં પણ પિતાના દેવ અને ધર્મની શ્રદ્ધામાં દઢ બની રહે છે? તેની આ શ્રદ્ધા મને આશ્ચર્ય ચકિત બનાવી. રહેલ છે. તેનો સ્વધર્મ પ્રત્યે કેટલે અનુરાગ છે જે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ दशार्णभद्रकथा स्त्यपि वित्ते तदुपाज्यं स्वदेवार्चनं कर्तुमिच्छति । दृश्यते बहुधा यत् विद्वानपि व्यसने द्रव्यं व्ययीकरोति । मुग्धोऽप्यसौ धर्मार्थ धनमर्जयितुं क्लिश्यति । अतो दृढ धर्मणोऽस्य कमपि प्रत्युपकारं करोमि। यदि चरमतीर्थकरो भगवान् महावीरोऽत्र समवसरेत , तदाहमप्युत्कृष्ट भावेन तस्यप्रभोः पर्युपासनां कुर्याम् । एवं विचिन्तयति भूपे तदश्वपदचिह्नमनुसृत्य सैनिका अपि तत्र समागताः । ततो है। इसका स्वधर्म के प्रति अनुराग कितना है जो धनके नहीं होने पर भी उसके उपार्जन से अपने देवताकी अर्चना करने के लिये यह लालसावाला बन रहा है। संसार में प्रायःअभीतक ऐसा ही देखने में आता है कि विद्वान् होने पर भी लोंग उपार्जित निज द्रव्यका व्यसन आदि के सेवन करने में अपव्यय कर दिया करते हैं। परंतु यह यद्यपि मुग्ध है तो भी धनका इस प्रकार से दुरुपयोग करने के लिये उपार्जन करनेकी भावनावाला प्रतीत नहीं हो रहा है प्रत्युतधर्म करनेके लिये ही धन कमानेकी भावना रख रहा है । और इस लिये यह उसके उपार्जन करने में क्लेशों का साम्हना कर रहा है। तो ऐसे दृढ धर्मीका मुझ से कुछ प्रत्युपकार हो जाय तो सब से अच्छी बात है। ऐसा भी विचार किया कि जब चरम-तीर्थकर महावीर प्रभु यहां आवेंगे तब मैं भी उनकी उत्कृष्ट भावना से पर्युपासना करूँगा। राजा जब इस प्रकारकी अपनी विचारधारा में एकतान हो रहे थे कि इतने में अश्वके पदचिह्नोका अनुसरण करते २ उनके सैनिकजन भी ધન ન હોવા છતાં તેના ઉપાર્જનથી પિતાના દેવતાની અર્ચના કરવા માટે લાલસા વાળો બની રહેલ છે. સંસારમાં ખરેખર એવું જ જોવામાં આવે છે કે વિદ્વાન હોવા છતાં પણ લેક ઉશજીત કન્યનું વ્યસન આદિના સેવન કરવામાં ખોટી રીતે ઉપયોગ કરે છે. પરંતુ આ જે કે મુગ્ધ છે છતાં પણ ધનનો આ પ્રકારથી ખોટા ઉપગ કરવા માટે ઉપાર્જન કરવાની ભાવના વાળો દેખાતું નથી. ખરેખર ધર્મ કરવાના માટે જ ધન કમાવાની ભાવના આ રાખી રહેલ છે. અને એના માટે જ એનું ઉપાર્જન કરવામાં દુઃખોનો સામનો કરી રહેલ છે. તે આવા દૃઢ ધમીનું મારાથી કાંઈક સારું થાય તો એ ઘણી જ સારી વાત છે. આ વિચાર કરી પછીથી એ વિચાર કર્યો કે, જ્યારે ચરમ તીર્થકર મહાવીર પ્રભુ અહીં આવશે ત્યારે હું પણ તેમની ઉત્કૃષ્ટ ભાવનાથી પર્યપાસના કરીશ. રાજા આ પ્રકારની વિચારધારામાં જ્યારે એકતાન બની રહેલ હતા એટલામાં અશ્વના પગલાને જોતા જે તેમના
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९८
उत्तराध्ययनसूत्रे राजा तं वसुमित्रं सहादाय सैनिकैः सह दशार्णपुरं गतः । तत्र भोजनादिना तं सत्कृतवान् । तदा प्रतिहारिणा निवेदितम्-पुरोधानेऽद्य चरमो जिनः समवमृतः इति । कर्णामृतमिदं वचनमाकर्ण्य समुदञ्चद्रोमाञ्चो राजा आसनं परित्यज्य भगवद्विराजितदिशायां सप्ताष्टपदानि गत्वा भूमौ शिरो निधाय तत्र एव भगवन्तं जिनं प्रणमति । अहंदागमनरूपप्रियसंवाददायिने तस्मै प्रतिहारिणे जीविकायोग्यं प्रीतिदानं ददाति । अथ स स्वकुलावतंसो राजहंसो दशार्णभद्रनृप एवं चिन्तयति-तादृशविवेकविकलोऽप्ययं वैदेशिको नरः सर्वसम्पदा स्वदेवार्चनं वहां आ पहुँचे। राजा उस वसुमित्र को अपने सैनिकों के साथ लेकर दशार्णपुर आ गये। वहां उन्होंने भोजनादिक द्वारा उस वसुमित्र का खूब सत्कार किया। कुछ समय बाद प्रतीहार ने आकर राजा से निवेदन किया कि महाराज । आज पुर के उद्यान में चरम तीर्थकर महावीर प्रभु आये हुए हैं। प्रतीहारोंकी इस कर्णामृतवाणी को सुनकर राजाके हर्षका पार नहीं रहा। समस्त शरीर में उसके रोमांच हों आये । सुनते ही राजाने सिंहासन से उठकर उस दिशा में कि जिसमें प्रभु विराजमान थे सात आठ पैर आगे जाकर भूमि में माथा टेककर नमस्कार किया। पश्चात् प्रभुका आगमन वृत्तान्त कहने वाले प्रतीहार को जीविका योग्य प्रीतिदान दिया। प्रभुका आगमन सुनकर राजा के अन्तःकरण में ऐसा विचार उठा कि जब यह वैदेशिक वसुमित्र जो कि वास्तविक विवेक से विकल एवं निर्धन है अपने देवता की आराधना करनेके लिये अपना सर्वस्व न्योछावर करने સનિકો પણ ત્યાં આવી પહોંચ્યા. રાજા તે વસુમિત્રને પિતાના સૈનિકોની સાથે લઈને દશાર્ણ પુર આવી પહોંચ્યા. ત્યાં તેઓએ ભેજન વગેરેથી તે વસુમિત્રનું ખૂબ સ્વાગત કર્યું. થોડા સમય પછી પ્રતિહારે આવીને રાજાને નિવેદન કર્યું કે, મહારાજ ! આજ પુના ઉદ્ય નમાં ચરમ તીર્થંકર મહાવીર પ્રભુ આવેલ છે પ્રતિહારની આ કણું અમૃત વાણીને સાંભળીને રાજાના હર્ષનો પાર ન રહ્યો. તેના શરીરે રોમાંચ અનુભવ્યું. સાંભળતાં જ તે સિંહાસનથી ઉઠીને તે દિશામાં કે, જ્યાં પ્રભુ બીરાજમાન હતા તે તરફ સાત આઠ પગલાં આગળ જઈને ભૂમિમાં માથું ટેકવીને નમસ્કાર કર્યો. પછી પ્રભુના આગમનનાં ખબર આપનાર પ્રતિહારને જીવીકા યેગ્ય પ્રીતિદાન આપ્યું. પ્રભુનું આગમન સાંભળીને રાજાને અંતઃકરણમાં એ વિચાર ઉઠો કે, જ્યારે આ વિદેશી વસુમિત્ર જો કે, વાસ્તવિક વિવેકથી વિકલ અને નિર્ધન છે અને પોતાના દેવતાની આરાધના કરવા માટે પિતાનું સર્વસ્વ ન્યોછાવર કરવા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ दशार्णभद्रकथा वर्तुमिच्छति, तदा समग्रसामग्रीभृतामस्मादृशां विवे किनां तु भगवन्तमहतः सेवा विशेषेण कर्तुमुचिता एवं विचार्य राजा गजतुरगायधिकृतान् पुरुषान् समाहूय आज्ञापितवान्-प्रातर्भगवन्तं वन्दितुं गमिष्यामः । अतो युष्माभिः सर्वविभूषविभूषणीया गजतुरगादयः। एवं राजपुरुषानाहूय समाज्ञापितवान-यूयं नगरे सर्वत्र घोषयत-प्रातः सर्वज्ञ वन्दितुं सर्वे सचिवसामन्तपौरजनाः श्रेष्ठां सामग्री सज्ज यन्तु इति । ततो नगरे सर्वत्र राजपुरुषै?षणा कृता। ततो राजाज्ञया सर्व नगरं जनैः समलङ्कतं स्वर्ग इच रमणीयमभूत् । ततो द्वितीयदिवसे को तत्पर हो रहा है तो हमारे जैसे धनसंपन्न व्यक्तियोंको कि जिनके पास किसी भी प्रकारकी सामग्रीकी न्यूनता नहीं है सब कुछ है। इससे यही शिक्षा लेना चाहिये कि अहंत देवकी सेवा विशेषरूप से करें।
इस प्रकार विचार कर राजा ने गज, तुरग आदिके रखने के अधिकारी पुरुषों को बुलाकर यह आज्ञादी कि प्रातः अहंत प्रभुको वंदना करनेके लिये हम सब लोग जावेंगे सो आप लोग अपने ३ अधिकार में रहे हुए गज, तुरग आदिको समस्त आभूषणों से सुसजितकर तयार रखें । इसी प्रकार उसने राजपुरुषों को भी आदेश दिया कि आपलोग भी सर्वत्र नगर भर में इस प्रकारकी घोषणा करवादें कि प्रातःकाल सर्वज्ञ वीर प्रभुको वंदना करने के लिये जाना है सो समस्त सचिव सामन्त एवं पुर वासी लोग श्रेष्ट सामग्री को सजा कर रखे । राजाका आदेश पाते ही समस्त पदाधिकारी एवं कर्मचारियोंने अपने २ कर्तव्यका पालन किया। तथा नगर को भी ध्वजापताका आदि द्वारा अलंकृतकर दिया માટે તત્પર થઈ રહેલ છે તે મારા જેવી ધનસંપન્ન વ્યક્તિઓને કે જેની પાસે કોઈપણ પ્રકારની સામગ્રીની ન્યૂનતા નથી સઘળું છે. આથી એ શિક્ષા લેવી જોઈએ 3, ५ म२६ तन सेवा विशेष ३५थी ४३.
આ પ્રકારને વિચાર કરી રાજાએ ગજ, ઘોડા, આદિનું રક્ષણ કરનાર પુરૂષને બેલાવી એવી આજ્ઞા આપી કે, સવારમાં અહંતપ્રભુની વંદના કરવા માટે અમો જવાના છીએ તે તમે પિતા પોતાના અધિકારમાં રહેલા હાથી, ઘોડા, વગેરેને સઘળા આભૂષણોથી સુસજજ કરીને તૈયાર રાખજે. આ પ્રમાણે પિતાના રાજપુરૂષોને પણ આદેશ આપ્યો કે આપ સઘળા નગરભરમાં એવી ઘોષણા કરાવે કે, સવારમાં સર્વજ્ઞ વીર પ્રભુની વંદના કરવા માટે જવાનું છે તે સઘળા સચિવ, સામંત, અને પરિવાસી લોકો શ્રેષ્ઠ સામગ્રીને સજાવી રાખે રાજાનો આદેશ મળતાં જ સઘળા કર્મચારી અને પદાધીકારીએાએ પિતા પોતાના કર્તવ્યનું પાલન કર્યું. તેમજન
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
३००
उत्तराध्ययसूत्रे प्रभातकालकृतनित्यकृत्यश्चन्दनचर्चित देहो देवदृष्यद्वयं दधत् भासुरभूषणभूषिततनुः पूर्णेन्दुनिभेनातपत्रेण विराजमानश्चतुर्भिः श्वेतचामरै:ज्यमानोऽहं तथा जिनं वन्दिध्ये, यथा पूर्व न कोऽपि तं वन्दितवान् । इति मनसि चिन्तयन् नृपो दशार्णभद्रो हागनमारूढवान् । ततो भास्वरभूषणभूषितसर्वाङ्गाः सामन्ता अपि स्वस्वगजमारुह्य सामानिका देवाः शक्रमिव राजानं परितः परिवेष्टय स्थितीः। तदनु राज्ञा पादाङ्गष्ठेन प्रेरितो गजो शनैर्गन्तुं प्रवृत्तः । तदा मणिगया। उस समय नगर स्वर्ग के जैसा सुन्दर प्रतीत होने लगा। दूसरे दिन प्रातःकाल होते ही राजाने अपना समस्त नित्य कृत्य समाप्त कर चन्दन से देहको चर्चित किया एवं देवदृष्य दो वस्त्रों को धारण कर फिर आभूषणों को यथास्थान पहिरा । पश्चात् गजराज पर चढ वह प्रभुको वंदना करने के लिये चले। इसी तरह से प्रभुको वंदना करने के लिये चलने का उसने पहिले से ही संकल्प कर लिया था। राजा जब गज पर चढ कर प्रभुवंदनाके लिये जा रहा था तब उनके माथे पर पूर्णचंद्रमंडल जैसा छत्र धरा हुआ शोभित हो रहा था। तथा श्वेतचारचामर उनकी आजूबाजू ढोरे जा रहे थे। सामन्तजन भी पूर्ण सजधज होकर अपने २ हाथी पर बैठकर राजा के साथ २ चले जा रहे थे। उस समय देखनेवालों को ऐसा ज्ञात होता था कि मानो सामानिक देवों से परिवृत इन्द्र ही जा रहा है। हाथीका संचालन राजा स्वयं कर रहा था। राजा के पादांगुष्ठ के द्वारा प्रेरित होकर રને પણ ધજા પતાકા આદિદ્વારા શણગારાવ્યું. આ સમયે નગર સ્વર્ગ જેવું સુંદર દેખાવા લાગ્યું. બીજા દહાડાને પ્રાતઃકાળ થતાં જ રાજા પિતાનું સમસ્ત પ્રાતઃકર્મ પુરૂં કરી, ચંદનથી દેહને લેપી અને દેવદુષ્ય બે વસ્ત્રોને ધારણ કરી પછી આભૂ ભણેને યથાસ્થાન પહેર્યા ત્યાર બાદ હાથી ઉપર સવારી કરી પ્રભુને વંદના કરવા માટે ચાલ્યા. આ પ્રમાણે પ્રભુને વંદના કરવા જવાને તેણે પહેલેથી જ સંક૯૫ કરેલ હતું. રાજા જ્યારે હાથી ઉપર સવારી કરીને પ્રભુ વંદના માટે જઈ રહ્યા હતા ત્યારે તેના માથા ઉપર પૂર્ણ ચંદ્ર મંડળ જેવું ધરાયેલું શ્વેતછત્ર સુશોભિત લાગતું હતું તથા આજુબાજુથી ચાર ધોળાં અમર ઢળાઈ રહ્યાં હતાં સામંત જન પણું સંપૂર્ણ પણે સજજ થઈને પોતપોતાના હાથી ઉપર બેસીને રાજાની સાથે સાથે જઈ રહ્યા હતા તે સમયે જેવાવાળાને એમ લાગતું હતું કે, જાણે સામાનક દેવોથી પરિવૃત ઈદ્ર જ જઈ રહેલ છે. હાથાનું સ ચાલન રાજા સ્વયં કરી રહેલ હતા. રાજાના પગની આંગળીએથી પ્રેરીત બનીને હાથી તેમની ઈચ્છા પ્રમાણે ધીરેધીરે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०१
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ दशार्णभद्रकथा मंण्डनमण्डिता अष्टादशसहस्रसंख्यका गजाः चलायमानपर्वता इव प्रचलिताः तदनु भूरिभूषणभूषिताश्चतुर्विशतिलक्षसंख्यका स्तुरगास्तथा संयोजितशोभनाश्चाः सूर्यरथसदृशा एकविंशतिसहस्रसंख्यका रथाः, एवं नानाविधशस्त्रधारिणः सकलविपत्तिवारिणः कोटिशः सैनिकाच प्रचलिताः । पञ्चशतराज्ञीभिः समन्विताः पञ्चशतशिबिकाः शिविकावाहकैर्नीयमानाः सदेवीकविमानवत् शोभन्ते स्म । किङ्किणीभिर्मधुरं शब्दायमाना अभ्रंलिहाः पञ्चवर्णाः षोडशसहस्रसंख्यका ध्वजाश्चापि शोभन्ते स्म । तस्मिन् समये वंशीवीणामृदङ्गकांस्यतालादिविविधवाथै उनकी इच्छानुसार धीरे २ चल रहा था। साथ में अठारह हजार हाथी और भी थे। जो मणियों के मंडनो से मंडित थे। इनके चलने से ऐसा प्रतीत होता था कि मानों ये जंगम पर्वत ही चले जा रहे हैं। इनके पीछे भूरिभूषणों से भूषित चौवीस (२४) लाख घोडे तथा सूर्यके रथके समान इक्कीस हजार रथ कि जिन में उत्तमोत्तम शृगांरित घोडे जुते हुए चल रहे थे। इनके पीछे २ नाना शास्त्रों को धारण किये हुए एवं सकल विपत्तियों के निवारक कोटिशः सैनिक जन चले जा रहे थे। साथ में पांचसौ रानियां भी शिविका के आरूढ होकर चल रही थीं। शिविकोए शिबिकावाहकजन अपने २ कंधो पर उठा कर लेजा रहे थे। जैसे देवियों से अधिष्ठित विमान अपनी सुन्दरता से अनुपम लगता है उसी प्रकार ये शिबिकाएँ भी इन रानियों द्वारा अधिष्ठित होनेकी वजह से विशेषरूप से सुन्दरता का घर बनी हुई थीं। किंकिणियों के मधुर शब्दों से वाचालित पंचवर्णवाली सोलह ચાલી રહેલ હતું. સાથે બીજા પણ અઢાર હજાર હાથી હતા. જે મણ વગેરેથી શણગારાયેલ હતા તેમના ચાલવાથી એવું લાગતું હતું કે જાણે જંગમ પર્વત ચાલીને જઈ રહેલ છે એમની પાછળ નાના પ્રકારના શણગારથી સજાયેલા ચોવીસ લાખ ઘોડા તથા સૂર્યના રથની માફક એકવીસ હજાર રથ કે જેમાં ઉત્તમમાં ઉત્તમ શણગારેલા ઘડા જોડવામાં આવેલ હતા. તેમની પાછળ પાછળ અનેક પ્રકારના શસ્ત્રોને ધારણ કરેલા અને સઘળી વિપત્તિઓનું નિવારણ કરવાવાળા એવા કરોડ સૈનિકો ચાલી રહેલ હતા. સાથે પાંચસો રાણીઓ પણ પાલખીમાં આરૂઢ થઇને જઈ રહેલ હતી. પાલખીઓને ઉપાડનારાઓ પિતપોતાની કાંધ ઉપર ઉઠાવીને જઈ રહ્યા હતા. જેમ દેવીઓથી અધિષ્ઠિત વિમાન પિતાની સુંદરતાથી અનુપમ લાગે છે તેવી રીતે આ પાલખીઓ પણ તે રાણીઓના તેમાં બેસવાથી વિશેષ સુંદર દેખાઈ રહી હતી. ઘુઘરીઓના મધુરા શબ્દથી ગુંજતી પાંચવર્ણવાળી સેળ હજાર ધજાએ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०२
उत्तराध्ययनसूत्रे युगपद्वादितैर्भम्भाभेरीनादैश्च सर्व जगत् शब्दमयं जातम् । तदा सहस्रशो मङ्गलपाठका मङ्गलवाक्यानि पठन्ति स्म । गायका मधुरगीतेः श्रोतृणां श्रवणेषु सुधाधारामिव वर्षयन्ति स्म । इत्थं महद्धिभिः सकलजनानां मनांसि मोदयन् भक्तिभावामृतैः सुकृतिनां मनांसि सिञ्चन् , कल्पदुम इव याचकजनेभ्यो दानं ददानः आत्मानमुत्कृष्टसंपदामास्पदं मन्यमानोऽसौ दशार्णभूपतिः स्वपरिवारेण सह, पौरजनेन सह तथा-ग्राममुख्य सुतेन तेन वसुमित्रेण सह समवसरणसमीपे समागतः। ततः स दशार्णभद्रभूपो महामणिमाणिक्यादि विभूषितां चतुरङ्गिणी सेनां सामहजार ध्यजाएँ जो कि आकाश में फहराती हुई साथ में चल रही थी। इस समय वंशी, वीणा, मृदंग, कांस्य, ताल आदि विविध वाद्यो द्वारा तथा एक ही साथ वादित भंभा, भेरी आदि के नादो द्वारा शब्दाद्वैतवादी का सिद्धान्त पुष्ट किया जा रहा था। क्यों कि इस समय शब्दों के सिवाय और कुछ सुनने में नहीं आ रहा था। हजारों मंगलपाठकजन मांगलिक वाक्यों का पठन कर रहे थे। गायकजन मधुर गीनों द्वारा श्रोताओं के कर्णकुहरों में अमृतकी वर्षा जैसी कर रहे थे। इस प्रकार बडे ठाटबाट से समस्तजनों के मन को मुदित करते हुए प्रभु की भक्तिभावरूप अमृत से सुकृतिजनों के मन को सिंचित करते हुए कल्पवृक्ष के समान याचकजनों को दान देते हुए, दशार्ण भूपति अपने को बहुत ही अधिकरूप से उत्कृष्ट पुण्यरूप संपत्ति का आश्रय मानकर पौरजनों के एवं वसुमित्र के साथ चलते २ समवसरण के समीप आ पहुँचे। जब इन्होंने आंख उठाकर वेश कीमती ઉંચે ઉંચે ફરકતી સાથે જઈ રહી હતીઆ સમયે, બંસરી, વીણા, મૃદંગ, ઝાંઝ આદિ વિવિધ વાજીંત્રો દ્વારા તથા એક જ સાથે વાગતા ભંભા, ભેરી, આદિના નાદથી શબ્દાદ્વૈતવાદીને સિદ્ધાંત પુષ્ટ કરાઈ રહેલ હતે. કેમ કે, આ સમયે શબ્દો સિવાય બીજું કાંઈ પણ સાંભળમાં આવતું ન હતું. હજારો મંગળ પાઠક જ માંગલિક વાકયે બેલી રહ્યા હતા. ગાનારાઓ મધુર ગીત દ્વારા શ્રોતાઓના કણમાં અમૃતની વર્ષા જેવું સંભળાવી રહ્યા હતા આ પ્રકારે ઘણુ ઠાઠમાઠ સાથે સઘળા જનોના મનને આનંદિત કરતા પ્રભુની ભકિત ભાવરૂપ અમૃતથી સુકૃતિ જનના મનમાં સંચિત કરતા કરતા, કલ્પવૃક્ષ સમાન યાચક જનેને દાન દેતા દેતા, દશાણભૂપતિ પોતાને ઘણુજ અધિકરૂપથી ઉત્કૃષ્ટ પુણ્યરૂપ સંપત્તિના કતા માનીને પુરજને તેમજ વસુમિત્રની સાથે ચાલતાં ચાલતાં સમવસરણની પાસે આવી પહોચ્યા. જ્યારે તેમણે આંખ ઉઠાવીને પિતાની વેશ ભૂષા તેમ જ કિમતી માણક્ય આદિકેથી વિભૂષિત થયેલ અપાર ચતુરંગીણી સેનાને સામંતચકને તથા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०३
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ दशार्णभद्रकथा न्तचक्रं सर्वोत्कृष्टां स्वसम्पदं च विलोक्य मनस्येवं चिन्तयति-भगवन्तं वन्दितुं मादृशो न कोऽपि समागतः। तदा भगवदर्शनार्थमागतेन शक्रेण राज्ञो मनोगतं भावं स्वावधिज्ञानेन विज्ञाय चिन्तितम्-अहो ! अस्य राज्ञो जिनेश्वरे भूयसी भक्तिरस्ति । जिनेश्वरे एवंविधा भक्तिः कस्यचिदेव पुण्यशालिनो भवति। परन्त्वस्यात्र विषयेऽभिमानो न युक्तः । यतश्चक्रवर्तिबलदेव वासुदेवा अपि तीर्थकरे भक्तिं कुर्वन्ति । तेषां समृद्धेः पुरतोऽस्य राज्ञः समृद्धेः का गणना ? इति विचिन्त्य सम्पदुत्कर्षसम्भवं राज्ञोऽभिमानमपहर्तुं तं प्रतिबोधयितु च शक्रः स्वहस्तिसेनानायकं शुक्लत्वेनोच्चत्वेन च विजितकैलासान चतुष्पष्टिसहस्रमाणिक्य आदिकों से विभूषित हुई अपनी इस अपार चतुरंगिणी सेना को सामन्तचक्र को एवं सर्वोत्कृष्ट विभूतिको देखा तो मन में विचार करने लगे, जिस ठाटबाट से मैं प्रभुको वंदना करने को आया हूं। ऐसे ठाटबाट से कोई भी नहीं आया है। उनके इस मनोगत भाव को प्रभु को वंदना निमित्त आये हुए शक्रने अवधिज्ञान द्वारा जानकर विचार किया-देखो इस राजाकी प्रभु में कितनी बडी भारी भक्ति है। इस तरहकी भक्ति जिनेश्वरके प्रति किसी २ पुण्यशाली की ही होती है। परन्तु इस विषय में इसको अभिमान करना उचित नहीं है। क्यों कि चक्रवर्ती, बलदेव एवं वासुदेव भी तो तीर्थकर प्रभुको वंदन भक्ति आदि करते हैं। तब उनके ऐश्वर्य के सामने इसका यह ऐश्वर्य कितना सा है ? । इस प्रकार विचार कर इन्द्रने राजाके संपत्तिके उत्कृर्ष से उत्पन्न हुए अभिमान को दूर करनेके लिये तथा उसको प्रतिबोधित करने के लिये शुक्लत्वगुण एवं उच्चत्वगुण द्वारा कैलासपर्वतको भी लजित करनेवाले चौसठ हजार गजों को अपनी સર્વોત્કૃષ્ટ વિભૂતિને જોઈ ત્યારે મનમાં વિચાર કરવા માંડે કે, જે ઠાઠમાઠથી હું પ્રભુની વંદના કરવા આવ્યો છું એવા ઠાઠમાઠથી કોઈ પણ આવેલ નથી. તેમના આ મનોગત ભાવને પ્રભુની વંદના માટે આવેલા ઇન્દ્ર અવધિજ્ઞાનથી જાણીને વિચાર કર્યો કે જુઓ ! આ રાજાની પ્રભુમાં કેટલી અડગ શ્રદ્ધા છે. આ પ્રકારની ભક્તિ જીનેશ્વર તરફ કઈ કઈ પુણ્યશાળીને જ થાય છે. પરંતુ આ વિષયમાં તેણે અભિ માન કરવું ઉચિત નથી. કેમકે, ચક્રવત બળદેવ અને વાસુદેવ પણ તીર્થકરને વંદના કરવા આવે છે ત્યારે એમના અશ્વર્યની સામે આ રાજાનું અશ્વ કેટલા પ્રમાણનું છે. આ વિચાર કરી ઈન્ટે રાજાને સંપત્તિના ઉત્કૃષથી ઉત્પન્ન થયેલા અભિમાનને દૂર કરવા માટે તથા તેને પ્રતિ બધિત કરવા માટે શુકલત્વગુણ અને ઉચ્ચત્વગુણ દ્વારા કલા સ પર્વતને ઝાંખો પાડનાર ચોસઠ હજાર હાથીઓને પિતાની
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसत्रे संख्यकान् गजान् विकुर्वितवान् । तेषु प्रत्येकगजस्य द्वादशाधिकपञ्चशतसंख्यकानि मुखानि, मुखं मुखं प्रति अष्टौ अष्टौ दन्तान् प्रतिदन्तमष्टावष्टौ मनोहारिणीः पुष्करिणीश्च विकुर्वितवान् प्रत्येकपुष्करिण्यामष्टौ अष्टौ लक्षपत्रपद्मानि विकुर्वितवान् । तेषु दलेषु प्रत्येकदले द्वात्रिंशद्विधनाटकं कुर्वतो नटान् , प्रत्येक कमलकणिकायां चतुर्मुखं प्रासादं च विकुावतवान् । तत्र प्रत्येक प्रासादेऽष्टमहिषीभिः सह स्थितः शक्रेन्द्रो द्वात्रिंशद्विधं नाटकं पश्यन् आसीत् । एवंविधैश्वर्यसम्पन्नः शक्रेन्द्रः आकाशादवतीर्य भगवन्तं जिनं प्रदक्षिणीकृत्य वन्दित्वा कृताञ्जलिः सन् भगवत्समीपे समुपविष्टः। तदा नृपो दशार्णभद्रस्तादृशैश्वर्यसंयुक्तं कृतभगवद्वन्दनं समुपविष्टं शक्रेन्द्र विलोक्य मनस्येवं चिन्तवैक्रियशक्ति द्वारा उसी समय तयार कर दिया। इन में प्रत्येक गजके पाचसौबारह (५१२) मुख, एक २ मुख में आठ आठ दांत, एक एक दाँत में आठ आठ मनोहर पुष्कर, एवं प्रत्येक पुष्कर में एक एक लाख पत्तेवाले आठ २ कमल इन्द्रने विकुर्वित किये । प्रत्येक पत्तों में बत्तीस प्रकार के नाटक को करनेवाले नटों को, एवं कमलों की प्रत्येक कणिका में चार मुखवाले प्रासाद भी इन्द्रने दिखलाए । तथा प्रत्येक प्रासाद में आठ आठ इन्द्रानियों के साथ बैठकर इन्द्र बत्तीस प्रकार के नाटकों को देख रहे है ऐसा भी इन्द्रने वहां विकुर्वित किया। इस प्रकार के आश्चर्यसे संपन्न होकर वह शक्रेन्द्र आकाश से नीचे उतरे और प्रभु को तीन प्रदिक्षणा देकर पश्चात् वंदना करके हाथ जोडकर उनके समीप बैठ गये। राजा ने जब इस प्रकार की विभूति से विशिष्ट राजेन्द्रको भगवानको वंदना करते हुए देखा तो मनमें विचार किया मैं कितना अज्ञानी વૈકિય શકિત દ્વારા ઉત્પન કર્યા આમાં દરેક હાથીનાં પાંચસે બાર ૫૧૨ મોઢાં, એક એક મોઢાંમાં આઠ આઠ દાંત, એક એક દાંતમાં આઠ આઠ મનહર પુષ્કર અને પ્રત્યેક પુષ્કરમાં એક એક લાખ પત્તાવાળાં આઠ આઠ કમળ ઇન્દ્ર ઉપજાવ્યાં. પ્રત્યેક પત્તામાં બત્રીસ પ્રકારના નાટકને કરવાવાળા નટોને, અને કમળની પ્રત્યેક કર્ણિ કામાં ચાર દરવાજાવાળા પ્રાસાદ પણ ઇન્દ્ર બનાવ્યા તથા પ્રત્યેક પ્રાસાદમાં આઠ આઠ ઈન્દ્રાણીઓની સાથે બેસીને ઇન્દ્ર બત્રીસ પ્રકારનાં નાટકોને જોઈ રહ્યા છે, એવું પણ ઇન્ડે ત્યાં બતાવ્યું. આ પ્રકારનાં ઔશ્વય થી સંપન્ન બનીને તે ઇન્દ્ર આકાશથી નીચે ઉતર્યા અને પ્રભુને ત્રણ પ્રદિક્ષણા કરી પછીથી વંદના કરી હાથ જોડી તેમની સામે બેસી ગયા. રાજાએ જયારે આ પ્રકારની વિભૂતિથી વિશિષ્ટ ઈન્દ્રને ભગવાનને વંદના કરતા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ दशार्णभद्रकथा गति धिङ्माम् । तुच्छतया स्वसंपदो दर्पः कृतः । अस्य सम्पदामग्रे मत सम्पत्तेः का गणना ? सूर्यप्रभायाः पुरतः खद्योतस्य प्रभा कियती ? तुच्छ. स्वभावा एव प्राणिनः पङ्किलजलस्थददुरवत् स्वसम्पद् गर्ने कुर्वन्ति । इयं च श्रीरनेनापि धर्मप्रभावेणैव लब्धा । धर्म विना यदि सम्पतिर्भवेत्तदा सर्वेऽपि सम्पतिभाजो भवेयुः । अतः प्रकृष्टसम्पत्संप्राप्तौ प्रकृष्ट धर्माचरणमेव कारणम् । तस्माद् विषादं परित्यज्य सफलश्रेयोमूलं निर्मलं धर्ममेवाहमाश्रयिष्ये । इत्थं विमृश्य धृतवैराग्यो दशाणेभद्रो राजा भगवत्समीपे समागत्य वन्दित्वा सविनयहूं जो मुजे इस तुच्छ संपत्ति पर अभिमान जगा। मुजे धिक्कार है। इनकी संपत्ति के आगे मेरी इस सम्पत्ति की क्या गणना है। सच है सूर्यकी प्रभा के समक्ष खद्योत (आग्या) की प्रभाकी क्या कीमत है। सकती है । जो प्राणी तुच्छ हुवा करते हैं वेही कीचडवाले जलमें रहे हुए मैंढककी तरह अपनी संपत्तिको ही बहुत भारी समझते हैं
और उसके गर्वसे फूले रहते हैं। धर्मके प्रभावसे ही प्राणियों को संपत्तिकी प्राप्ति होती है मुझे भी जो यह संपत्ति प्राप्त हुई है उसमें भी धर्मका ही कारण है ! विना धर्म के संपत्ति नहीं मिला करती है। यदि मिलती तो फिर संसारमें कोई भी निर्धन नहीं रहता। इससे यह निश्चित बात है कि प्रकृष्ट संपत्तिकी प्राप्ति में प्रकृष्ट धर्माचरण ही कारण है। इसलिये विषाद का परित्याग करके सकल श्रेयोंका मूल कारण एक धर्मका ही मुझे आश्रय ग्रहण करना चाहिये।
___ इस प्रकार अच्छी तरह विचार करने पर राजा को संसार જોયા તે મનમાં વિચાર કર્યો કે, હું કેટલે અજ્ઞાની છું, જે મને આ તુચ્છ સંપત્તિ પર અભિમાન જાગ્યું. મને ધિક્કાર છે. આમની સંપત્તિની સામે મારી આ સંપત્તિની શું ગણના છે? સાચું છે કે, સૂર્યના તેજ પાસે આગીયાનું તેજ શી વિસાતમાં? જે પ્રાણી તુચ્છ હોય છે તે જ ચિડવાળાં પાણીમાં રહેલા દેડકાની માફક પિતાની સંપત્તિને જ ઘણી ભારે સમજે છે, અને તેના ગર્વમાં કુલાઈ રહે છે, ધર્મના પ્રભાવથી જ પ્રાણીઓને સંપત્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે. મને પણ જે આ સંપત્તિ પ્રાપ્ત થઈ છે તેમાં પણ ધમને પ્રભાવ કારણભૂત છે. ધર્મ વગર સંપત્તિ મળી શક્તી નથી, અને જે મળે તે પછી સંસારમાં કેઈ નિર્ધન રહે જ નહીં. આથી એ નિશ્ચિત વાત છે કે, પ્રકૃષ્ટ સંપત્તિની પ્રાપ્તિમાં પ્રકૃષ્ટ ધર્માચરણ કારણ છે. વિષાદને પરિત્યાગ કરી સઘળા શ્રેયનું મૂળ કારણ એક ધર્મને જ મારે આશ્રય કરવું જોઈએ.
આ પ્રકારનો સારી રીતે વિચાર કરવાથી રાજાને સંસાર, શરીર, અને ભેગોથી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
-
मिदमब्रवीत्-भगवन् । भवाद्विग्न मां दाक्षादाननानुगृह्नातु । इत्युक्तवा कृतलाचन व्रतार्थिनं तं पार्थिव विश्वकवत्सलो वीरप्रभुः स्वयं प्रत्रज्यां ग्राहयति स्म । तेन सह नाममुख्यपुत्रो वसुमित्रोऽपि प्रवज्यां गृहीतवान् । युज्यते चैतत्सत्पुरुषाणां सङ्गो हि सकलकल्याणकरो भवति । ततो गृहीतदीक्षं दर्शाणभद्रराजऋषि शक्र एवमब्रवीत्-हे मुने ! धन्योभवान् ! येन भवता ईदृशी समु. स्कृष्टाऽपि सम्पत झटिनि परित्यक्ता । हे सत्यप्रतिज्ञ ! एवं विध प्राज्य साम्राज्यं परित्यज्य संयम स्वीकुर्वता भवता स्वप्रतिज्ञा सत्या कृता । सर्व साम्राज्यं परित्यज्य दीक्षां स्वीकृत्य भवताऽभूतपूर्वाऽर्हतः सेवा कृता। अहंतु द्रव्यत शरीर एवं भोगोंसे वैराग्य भाव जागृत हो गया। उसी वैराग्यभाव में मग्न हुए वह दशार्णभद्र राजा भगवान के समीप पहुंचे और वंदना करके कहने लगे कि-भगवान ! भवोद्विग्न इस प्राणीको दीक्षादान से अनुगृहोत कीजिये। इस प्रकार व्रतार्थी उन राजाको अपने हाथों से केशोंका लुंचन करते देखकर विश्वकवत्सल वीर प्रभुने दीक्षा दे दी। उसीके साथ वसुमित्रने भी दीक्षा अंगीकार करली । सच है सत्पुरुषोंका संग सकल कल्याणों का कारक हुआ करता है । इन्द्रने जब वह देखाकि दशार्णभद्र राजा राजऋषि बन चुके हैं तब राजासे इन्द्रने कहा-हे मुने! आपको धन्य है। कि आपने इतनी उत्कृष्ट विभूति एक ही क्षणमें झटिति परित्यक्त करदी है। हे सत्य प्रतिज्ञ महात्मन् इस प्रकार के प्राज्य राज्यका परित्याग कर के संयमको स्वीकार करने वाले आपने अपनी प्रतिज्ञा सत्य करके दिखला दी है ओर इसीसे आपके हृदयमें વૈરાગ્યભાવ જાગૃત થાય તેવા વેરાગ્યભાવમાં મગ્ન બનેલા એ દશાણુભદ્ર રાજા ભગવાનની પાસે પહોંચ્યા અને વંદના કરીને કહેવા લાગ્યા કે, ભગવાન! ભવ ઉદ્દીગ્ન એવા આ પ્રાણીને દીક્ષા દાન આપીને અનુગ્રહિત કરો. આ પ્રમ ણે વ્રતાથી એ રાજાએ પોતાના હાથથી કેશોનું લેશન કરવા માંડયું. આ પ્રમાણે પિતાના હાથથી કેશનું લોચન કરતા રાજાને વિશ્વના વત્સલ એવા વીર પ્રભુએ તને દીક્ષા આપી. એની સાથે જ વિશ્વામિત્રે પણ દીક્ષા અંગીકાર કરી લીધી. સાચું છે કે, સત્યપુરૂષને સંગ સકલ કલ્યાણને આપનાર બની જાય છે. ઇન્ટે જ્યારે આ જોયું કે દશાર્ણ ભદ્ર રાજ ઋષિ બની ચૂકેલ છે ત્યારે ઇદ્ર રાજાને કહ્યું કે, હે મુનિ ! આપને ધન્ય છે. કે, આપે આટલી ઉત્કૃષ્ટ વિભૂતિને જલદીથી ત્યાગ કરી દીધા છે. હે સત્ય પ્રતિજ્ઞ મહાત્મન ! આ પ્રમાણે મેળવેલા રાજ્યનો પરિત્યાગ કરીને સંયમને સ્વીકાર કરવાળા આપે પોતાની પ્રતિજ્ઞા સાચી કરી બતાવેલ છે. અને
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०७
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ दशार्णभद्रकथा एवाईतः सेवां कर्तुं समर्थो न तु भावतः। भवता तु भावतः सेवा कृता । अतो भवताऽहं पराजितोस्मि । मम भूयसी शक्तिरस्ति, तथाऽपि दीक्षाग्रहणे नास्ति मम शक्तिः। इत्थं दशार्णभद्रमुनि स्तुत्वा भगवन्तं जिनं प्रणम्य शकेन्द्र स्वलों के गतवान् दशार्णभद्रमहामुनिरपि उग्रं तपस्तप्स्वा सकलकर्मक्षयान्मुक्तिपुरीं गतः ।
॥ इति श्रीदशार्णभद्रकथा । अहंत प्रभुकी भक्ति कितनी सुदृढ है, एवं अभूतपूर्व है तथा किस तरहकी अभूतपूर्व सेवा आपने अहंत प्रभुकी की है। यह बात निश्चित हो जाति है मैं तो द्रव्य से ही अहंत प्रभुकी सेवा करने में समर्थ हूं तब कि आपने तो भावसे भी उनकी सेवा करने में समर्थ अपने आपको बनालिया है अतःइस आपकी भाव से गाको सहस्त्रशः धन्य वाद है। इस भाव सेवासे मैं आपके समक्ष कुछ भी शक्ति शाली नहीं सदा आपसे नीचा ही है। अतः आपके सामने अपने आपको मैं पराजित मानता हूं। यद्यपि मुझमें बडी भारी शक्ति रही हुई है परन्तु दीक्षा धारण करने योग्य शक्ति इस पर्याय में नहीं है। इस प्रकार दशार्णभद्र मुनि की स्तुति एवं अहंत वीर-प्रभुको वंदना करके शकेन्द्र अपने स्थान स्वर्गलोक में वापिस चले गये। उधर दशार्णभद्र मुनिने भी उग तपस्या की आराधना करते हुए सकल कर्मों का समूल उन्मूलन कर मुक्तिकी प्राप्ति की ॥४४॥
એથી જ આપના હૃદયમાં અહંત પ્રભુની ભક્તિ કેટલી સુદઢ છે, તથા અભૂતપૂર્વ છે અને કયા પ્રકારની અદભૂત સેવા આપે અહંત પ્રભુની કરી છે એ વાત નિશ્ચિત થાય છે. હું તે દ્રવ્યથી જ અહંત પ્રભુની સેવા કરવામાં સમર્થ છું. જ્યારે આપે તે ભાવથી પણ તેમની સેવા કરવામાં પિતાની જાતને સમર્થ બનાવી છે. આથી આપની એ ભાવસેવાને ધન્યવાદ છે. આ ભાવસેવાથી હું આપની સામે કાંઈ પણ શકિતશાળી નથી, સર આપથી નીચેજ છું , એથી આપની સામે હું મારી જાતને પરાજીત માનું છું. જો કે, મારામાં ઘણી જ વિશાળ શકિત રહેલ છે. પરંતુ દીક્ષા ધારણ કરવાની શક્તિ આ પર્યાયમાં મારામાં નથી, આ પ્રકારે દશાર્ણભદ્ર મુનિની સ્તુતિ અને અહત વીર પ્રભુને વંદના કરીને ઇન્દ્ર પોતાના સ્થાન ઉપર ચાલ્યા ગયાં. આ તરફ દશાર્ણભદ્ર મુનિએ પણ ઉગ્ર તપસ્યા કરી, આરાધના કરતાં કરતાં સઘળા કર્મોનું સમુળું ઉભુલનું કરી મુકિત પદને પામ્યા. છે ૪૪ છે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०८
तथा
मूलम् - नमी नमेई अप्पाणं, सक्खं सक्केर्ण चोईओ ।
चइऊँण गेहं वेदेही, सामपणे पज्जुर्वहिओ ॥४५॥
छाया - नमि नमयति आत्मानं, साक्षात् शक्रेण नोदितः । स्वत्वा गेहं वैदेहः, श्रामध्ये पर्युपस्थितः || ४५ || टीका -- 'नमी' इत्यादि ।
-
उत्तराध्ययन सूत्रे
नमिः =नमि नामा वैदेहो = विदेह देशोत्पन्नो राजा गेहं गृहं त्यक्त्वा श्रामण्ये= साधुधर्मे पर्युपस्थितः, चारित्रानुष्ठानं मत्युद्यतोऽभूदित्यर्थः । स नमि मुनिः साक्षात् ब्राह्मणरूपधरेण शक्रेण नोदितः = प्रेरितः - ज्ञानचर्चायां परीक्षितः सन् आत्मानं नमयति = न्यायमार्गे स्थापयति स्म । ततः कर्मरहितो जात इत्यर्थः ॥४५॥
तथा - ' नमी नमेइ ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( नमी - नमिः) नमि नामके राजाने (वैदेही - वैदेहः) जो विदेह देशमें उत्पन्न हुए थे (गेहं गृहम् ) गृहका (चइउण - त्यक्तवा) त्याग करके (सामण्णे पज्जुवडिओ - श्रामण्ये पर्युपस्थितः) चारित्र धर्म के अनुष्ठान करने में अपने आपको उद्यत कियाथा। यद्यपि उनकी (सक्खं सक्केण चोहओसाक्षात् शक्रेण नोदितः) साक्षात् ब्राह्मण रूपधारी इन्द्रने ज्ञानचर्या में परीक्षाकी थी तो भी उन्हाने (अप्पणं नमेइ - आत्मनि नमयति) न्याय मार्ग में ही अपनी आत्माको झुकायाथा - स्थापित किया था, इसीलिये वह कर्मरज से रहित बन गये। इनकी कथा पीछे नौवे अध्यन में आ चुकी है अतः वहांसे देख लेवें ॥ ४५ ॥
तथा- 66
नमी - नमेइ " इत्याहि !
मन्वयार्थ–नमि-नमिः नभी नामना राज है ? वैदेही - वैदेहः विद्वे देशमां उत्यन्न थयेस हुता. गेहं गृहम् ते गृडनो चइउण- त्यक्त्वा त्याग ने समणे पज्जुवडियो - श्रामण्येपर्यु स्थितः यारित्र धर्मनु अनुष्ठान स्वामां मे४३५ जन्या इता. ले हैं, खेमनी सक्खं सक्केण चोइओ - साक्षात् शक्रेण नोदितः साक्षात श्राह्मशु३पधारी इन्द्रे ज्ञानयर्यामां परीक्षा उरी डती तो पशु तेभले अप्पाणं नमेइआत्मानं नमयति न्यायभार्गभां४ पोताना मात्माने जुडावेस तो स्थापित रेस હતા. આથી તે કરજથી રહિત ખની ગયા- તેની કથા પાછલા નવમા અધ્યયનમાં વર્ણવાઈ ચુકેલ છે. આથી ત્યાંથી જોઈ લેવી ॥ ૪૫
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ चतुणी प्रत्येकबुद्धानां नामानि
___ सम्पति द्वाभ्यां गाथाभ्यां चतुणी प्रत्येकबुद्धानामेक समयेसिद्धानां नामान्याहमूलम्-करकंडू कलिंगेसु, पंचालेसु ये दुम्मुंहो ।
नमी राया विदेहेसुं, गंधारेसु यं नग्गई ॥४६॥ एए नरिंद वैसहा, निखंता जिणसासणे।
पुत्ते रंजे ठवे ऊँणं, सामंण्णे पजुवें टिया ॥४७॥ छाया-करकण्डूः कलिङ्गेषु, पञ्चालेषु च द्विमुखः ।
नमी राजा विदेहेषु, गन्धारेषु च नगगतिः ।।४६॥ एते नरेन्द्रपभा, निष्क्रान्ता जिनशासने ।
पुत्रान् राज्ये स्थापयित्वा, श्रामण्यं पर्युपस्थिताः ॥४॥ टीका-'करकंडू' इत्यादि।
कलिङ्गेषु करकंडू नमि नृप आसीत् । पञ्चालेषु च द्विमुखो विदेहेषु नमिः राजा, गन्धारेषु नगगति म राजा । एते चत्वारोऽपि नरेन्द्रवृषभाः= नरेन्द्र श्रेष्ठाः पुत्रान् विनयवैजयन्त-जयन्ता-ऽपराजित नामकान् राज्ये संस्थाप्य ___ अब दो गाथाओं द्वारा सूत्रकार चार प्रत्येक बुद्धोंके जो कि एक ही समय में सिद्ध हुए हैं उनके नाम प्रदर्शित करते हैं-करकंडू' इत्यादि ।
अन्वयार्थ (कलिंगेसु-कलिङ्गेषु) कलिङ्ग देशमें (करकंडू-करकण्डू-:) करकंडू नामका राजा था (य पंचालेसु दुम्मु हो-च पंचालेषु द्विमुखः) पंचालमें द्विमुख (विदेहेसु नमी विदहेषु-नमिः) विदेह में नमि तथा (गंधारेसु नग्गइ -गन्धारेषु नगगतिः)गंधार देशमें नगगति। (एए नरिंद वसहा-एते नरेन्द्रवृषभाः) इन चारो उत्तम राजाओंने (पुत्ते रजे ठवेउणं-पुत्रान् राज्ये स्थाप यित्वा) अपने २ विजय वैजयन्त जयन्त एवं अपराजित नाम के पुत्रोंको
- હવે બે ગાથાઓ દ્વારા સૂત્રકાર ચાર પ્રત્યેક બુદ્ધોને જેઓ એકજ સમયમાં सिद्ध भनेर छ. समाना नाम प्रहशित ४२ छ.-"करकंड" त्याह.
मन्वया-कलिंगेसु-कलिङ्गेषु ll देशमा करकंडू-करकण्डुः ४२४५ नामना २ion al. य पंचालेसु दुम्मुहो-च पंचालेषु द्विमुखः पयासमा द्विभुम विदेहेसु नमी-विदेहेषु नमीः विहेमा नभी, तथा गंधारेसु नग्गई-गंधारेषु नगगतिः गांधार हेशमा नगपति ए ए नरिंद वसहा--एते नरेन्द्रकृषभा :
मा यारे उत्तम राजमाये पुत्ते रज्जे ठवेउणं-पुत्रान राज्ये स्थापयित्वा पातपाताना वियन्त न्यत मने पलत नामना पुत्रोने रायसाही सोपान जिणसा
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०
उत्तराध्ययन सूत्रे
जिनशासने = जिनेन्द्र प्ररूपितधर्मे निष्क्रान्ताः = प्रत्रजिताः, निष्क्रम्य च श्रामण्ये = वारित्रे पर्युयस्थिताः=प्रोयता अभूवन् । कहकण्डू द्विमुख नमि नगगतिनामान श्वत्वारोऽपि राजानो जिनशासने प्रवज्य चारित्रं सम्यक्परिपालयन्तो भवभ्रमणाद्विरताः सिद्धिगति प्राप्ता इति भावः ||४६ ४७॥
चतुर्षु प्रत्येकबुद्धेषु तृतीयस्य नमिराजर्षेः कथा नवमाध्ययने गता, अन्त्र करकण्डू द्विमुख नभोगतीनां कथा क्रमशो लिख्यते॥ अथ करकण्डूराजकथा ॥
Hites भरतक्षेत्रे कलिङ्गदेशे चम्पानगयीं प्रबलपराक्रमो गुणरत्नानामुदधि दधिवाहनो नाम राजा । तस्य राज्ञः शीलादिगुणसमलङ्कृता चेटकराजदुहिता पद्मावती नामासीत्पट्टमहिषी । सा हि नृपेण सह विविधान् भोगान भुञ्जाना क्रमेण गर्भवती जाता । तदा राज्ञ्या एवं दोहदो जातःयदहं कृत राज्य में स्थापित करके ( जिनशासने- जिनशासने ) जिनेन्द्र प्रभु द्वारा प्ररूपित धर्ममें (निक्खता - निष्क्रान्ताः ) प्रत्रजित हुए - (सामण्णं पज्जुबडिया - श्रामण्यं पर्युपस्थिताः) और चारित्रकी आराधना से मुक्ति प्राप्त की ।
इन चार प्रत्येक बुद्धोंमेंसे तृतीय नमि राजऋषि की कथा तो नवम अध्ययन में कही जा चुकी है। केवल करकण्डू द्विमुख तथा नगगति की कथा कहनी बाकी है सो उनमें प्रथम करकण्डू की कथा इस प्रकार है
इस भरतक्षेत्र के अन्तर्गत कलिङ्ग नामका एक देश हैं । उसमें चंपा नामकी नगरी थी । उसका अधिपति दधिवाहन नामका राजा थे । यह गुणरूपी रत्नों के समुद्र एवं विशिष्ट पराक्रम शाली थे । इनकी पहरानी का नाम पद्मावती था । यह चेटक राजा की पुत्री थी । सने- जिनशासने नेन्द्र अनुद्वारा स्थापित धर्मभां निक्खता- निष्क्रान्तः स्थापित मन्या-द्वीक्षा अरि ४२ भने सामण्णे पज्जुत्रद्विया- श्रामण्यं पर्युपस्थिताः ચારિત્રની આરાધનાથી મુકિત પ્રાપ્ત કરી.
આ ચાર પ્રત્યેક બુદ્ઘોમાંથી ત્રીજા નમિરાજ ઋષિની કથા તા નવમા અધ્યયનમાં કહેવાઈ ગયેલ છે. આમાંના કરકન્તુ, દ્વિમુખ અને નવગતિની યથા કહેવાની બાકી છે. તે આમાં પ્રથમ કરકન્હની કથા આ પ્રકારની છે—
આ ભારતક્ષેત્રનીઅંદર કલિંગ નામને દેશ હૈ. આમાં ચંપા નામની નગરી હતી. એના અધિપતિ દુધિવાહન નામના રાજા હતા તે ગુણુરૂપ રત્નાના સમુદ્ર અને વિશિષ્ઠ પરાક્રમશાળી હતા. તેમની પટ્ટરાણીનું નામ પદ્માવતિ હતુ. તે ચેટક
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ करक्रराजण्ड्रका
भूपवेषा धारितच्छत्रा पट्टहस्तिस्कन्धमाद्वाऽऽरामे विहरामि । परन्तु स लज्जया दोहदं राज्ञे न निवेदितवती । अतोऽपूर्णदोहदा सा कृष्णपक्षेन्दुवत् कृशतामुपगता | राजा दधिवाहनः स्वप्रियां पद्मावतीं दिनानुदिन कृशतामुपगच्छन्तीं विलोक्य तत्कारणं पृष्टवान् । ततः सा स्वदोहदं राजानं कथंकथमपि निवेदितवती । तस्या दोहदं पूरयितुं राजा तया सह जयकुञ्जरमारुह्य स्वयं तदुपरि पूर्णेन्दुसुन्दरं छत्रं दधानः पौरजनैः सानन्दं प्रेक्ष्यमाणः सैनिकैः समनुगम्यपद्मावती शीलादिक सद्गुणों से विभूषित होने के कारण पति दधिवाहन राजा को विशेषरूप सें प्रिय थी। राजा के साथ अपने पुण्यके फल को भोगती हुई पद्मावती सुखपूर्वक काल को व्यतीत करती थी । कालान्तर में इसने गर्भ धारण किया । उस के प्रभाव से रानी के इस प्रकार का दोहला उत्पन्न हुआ कि मैं विविध वेष विभूषणों से अलंकृत होकर पहस्ति के स्कंध पर बैठ छत्र धराती हुई उद्यान में घूमूँ । परन्तु लज्जा के मारे रानी इस अपने दोहले को राजा से नहीं कह सकी, इससे कृष्णपक्ष की चंद्रकला की तरह वह अनिष्पन्न दोहला होने की वजह से धीरे २ कृश होती गई। राजा ने जब रानी को वृश होती हुई देखा तो उन्हों ने 'इस कृशता का कारण क्या है इस बात को जानने के लिये रानी से पूछा । रानी ने जैसे तैसे
,
"
३११
अपना दोहद ही इसका कारण है' यह वात राजा से कही । राजा ने इसके दोहद की पूर्ति के लिये स्वयं राजा अपनी इस रानी के साथ " जयकुंवर" हाथी पर सवार होकर बगीचे में पहुँचे । बगीचे રાજાની પુત્રી હતી. પદ્માવતી ચીલઆદિ સદ્ગુણાથી વિભૂષિત હોવાના કારણે પતિ કીવાહન રાજાને વિશેષ રૂપથી પ્રિય હતી. રાજાની સાથે પેતાના પુણ્ય ફળને ભગવી રહેલી પદ્માવતી સુખપૂર્વક કાળને વ્યતિત કરતી હતી. કાળાન્તરે એને ગભ રહ્યો ગર્ભીના પ્રભાવથી રાણીને એ પ્રકારના ભાવ દોહદ ઉત્પન્ન થયા કે, હું વિવિધ રૂપ વિશેષણાથી અલંકૃત ખની પટ્ટહાીના સ્કંધ ઉપર બેસાને ઉદ્યનમાં ફૂરૂ પરંતુ લજ્જાના કારણે રાણી પેાતાના આ ભાવને રાજાની સમક્ષ પ્રગટ કરી ન શકી. આથી પેાતાનામાં જાગેલા ભાવ પૂરા ન થવાના કારણે કૃષ્ણ પક્ષની ચંદ્ર કળાની માફક તે ધીરે ધીરે સુકાવા લાગી. રાજાએ જયારે રાણીના દેહને આ રીતે સુકાતા ભાગ્યે ત્યારે તેણે “मा पृषतानु अशु शुछे ? " मे लघुवा माटे शामीने पृछ्यु राशी જેમ તેમ “પાતાના ભાવજ એનુ કારણ છે ” આવી વાત રાજાને કહી. રાજાએ એના ભાવની પૂર્તિ માટે રાજા પોતે પેાતાની આ રાણીની સાથે “ જય કુંવર હાથી ઉપર સવાર થઈને બગીચામાં પહેાંચ્યા. અગીચાની શાશા આ સમયે વર્ષા
""
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
मानः वर्षौरागमनेनातिरमणीयमाराममागतः । तदा सद्यः समागत नवीन मेघवर्षितजलसङ्गमसमुत्पन्नं घ्राणेन्द्रिय प्तिकरं भूमेर्गन्धं समाघ्राय विन्ध्याचलाटवीं स्मरन् स गजो भयङ्करकान्तारं प्रत्यधावत । बहुसंख्यकैभटैनिवार्यमाणोऽपि स गजः कदाग्रहात् शठ इत्र गमनानप्रतिनिवृत्तः । एवमसफलगजनिवर्तनोपायेषु राजभटेषु पश्यत्सु स गजो राजानं राज्ञी च समादाय निर्जते बने प्रविष्टः । राजा तत्र बने दरस्थितमेकं वटवृक्षं विलोक्य राज्ञी मोक्तवान्अयं गजो वटवृक्षस्याधःस्थितेन मार्गेण गमिष्यति । समायाते वटवृक्षे त्वया की शोभा इस समय वर्षा ऋतु के आगमन से अति रमणीय हो रही थी। राजा ने चलते समय रानी के ऊपर स्वयं अपने हाथों से पूर्णचन्द्र समान रम्य छत्र धरा था। साथ में सैनिक जन भी चलते थे। पुरवासियों ने भी हर्ष मनाया। बगीचे में पहुँचते ही हाथी वर्षा के नवीन जल से समन्वित भूमि को घ्राणेन्द्रिय के तृप्ति कारक सुगंधी को सूंघते ही विंध्याचल की स्मृति आजाने से उसी तरफ इन दोनों को लेकर भाग गया। अनेक योद्धाओं ने उस हाथी को इस उदंडता से निवारित करने का काफी प्रयत्न भी किया तो भी कदाग्रह से शठ को तरह वह अपनी इस गमनरूप उदंडता में निवृत्त नहीं हुआ। पीछे लौटाने की क्रिया में असफल बने हुए उन योद्धाओं के देखते २ ही वह गजराज राजा रानी को लेकर एक भयंकर अटवी में चला गया। राजा ने वहां दूर से एक वटमक्ष को देखकर रानी से कहा देखो यह गज डस वटवृक्ष के नीचे के मार्ग से जावेगा सो જતુના આગમનથી અતિ રમણીય દીસતી. રાજાએ ચાલતી વખતે રાણીના ઉપર પતે પિતાના હાથેથી પૂર્ણ ચંદ્ર જેવું રમણીય છત્ર ધરી રાખેલ હતું. સાથમાં સૈનિકજને પણ ચાલતા હતા. પુરવાસીઓએ પણ હર્ષ મનાવ્યું. બગીચામાં પહોં ચતાં જ હાથી વર્ષના નવીન જળથી ભીંજાયેલી ભૂમિમાંથી આવતી તૃપ્તિકારક સુગંધને ધ્રાણેન્દ્રિય દ્વારા સુંઘતા જ તેનામાં વિધ્યાચળની સ્મૃતિ જાગી જતાં તે તરફે એ બન્નેને લઈને ભાગ્યે. અનેક દ્ધાઓએ તે હાથીની આ ઉદંડતાનું નિવારણ કરવાને ઘણે પ્રયત્ન કર્યો તે પણ હઠાગ્રહથી શઠની માફક તે પોતાની એ ગમનરૂપ ઉડતાથી અટકે નહીં. પાછા ફેરવવાની ક્રિયામાં અસફળ બનેલા એ યોદ્ધાઓના જોતાં જોતાંમાં જ તે તે ગજરાજ રાજા રાણીને લઈને એક ભયંકર જંગલમાં પહોંચી ગયું. રાજાએ દૂરથી આવી રહેલા એક વટવૃક્ષને જઈને રાણીને કહ્યું, જુઓ ! આ હાથી પિલા સામે દેખાતા વટવૃક્ષની નીચે થઈને
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ करकण्डूराक्षःकथा
३१३
वटशाखाऽवलम्बनीया, अहमप्यवलम्बिष्ये। तत आवां सुखेन स्वपुरीं गमिष्यावः । एवं वदति नृपे हस्ती वटवृक्षस्याधस्तात् समागतः । नृपस्तच्छाखामालम्बितवान् । परन्तु राज्ञी यावद्वटशाखां ग्रहीतुमुधता भवति, तावद् हस्ती निःसृतः। हस्तो तामादायाग्रे प्रचलितः। समवलम्बितवटशाखो नृपस्ततोऽवतीय गजापहृतां स्वप्राणप्रियामपश्यन् तद्विवरहजनितेनदुःखेन प्रपीडितहृदयः एवं विलापमकरोत् अयि कान्ते । तवैकाकिन्या भयङ्करे वने का दशा भविष्यति ? कदा पुनस्त्वं मिलिष्यति ? अहो। अमुना रिपुरूपेण करिणा वश्चितोऽस्मि ! हा प्रिये । दावातुम उसके नीचे पहुँचते ही उसकी शाखा पकड़ लेना मैं भी पकड़ लूंगा। इससे हम तुम दोनों इस हाथो की स्वच्छंद गति से सुरक्षित होकर आनंदपूर्वक अपने नगर में पहुँच जायेंगे। राजा इस प्रकार रानी को समझा रहे थे कि इतने में वह हाथी उस वटवृक्ष के नीचे आ पहुँचा। आते ही राजा ने उसकी शाखा पकड ली परंतु रानी ने ज्यों ही उसके पकड़ने का प्रयास किया कि इतने में ही वह गज वहां से आगे की और निकल गया। रानी अकेली अब गज पर बैठी रह गई। हाथी अब अदृश्य हो गया तब वटवृक्ष से नीचे उतरे हुए राजा ने अपनी रानी के विरह में दुःखित होकर विलाप करना प्रारंभ किया, विलाप करते २ उन्होंने कहा-हे रानी ! भयंकर वन में पहुँचकर अकेली तेरी वहां क्या दशा होगी ? अव तुझ से कैसे मिलना हो सकेगा। हाय २ इस हाथी रूपी वैरी ने तो मुझे ठगकर मेरे घरका ही सत्यानाश कर दिया। हे रानी ! कहो तो सही-मैं પસાર થશે તે તો તેની નીચે લટકતી વટવૃક્ષની ડાળીને પકડી લેજે હું પણ પકડી લઈશ. આથી આપણે આ હાથીની સ્વછંદ ગતિથી સુરક્ષિત બની આનંદ પૂર્વક આપણા નગરમાં પહોંચી જઈશું. રાજા આ પ્રકારે રાણીને સમજાવી રહ્યા હતા કે, એટલામાં જ તે હાથી એ વટવૃક્ષની નીચે આવી પહેઓ પહોંચતા જ રાજાએ તેની ડાળીને પકડી લીધી પરંતુ રાણીએ જ્યાં ડાળીને પકડવાનો પ્રયાસ કર્યો ક, એટલામાં તે ગજરાજ ત્યાંથી આગળ નીકળી ગયે. આથી રાણું એકલી જ હાથી ઉપર રહી ગઈ. હાથી જ્યારે દૂર નીકળી ગયા ત્યારે વટવૃક્ષથી નીચે ઉતરેલા રાજાએ પિતાની રાણીના વિરહમાં દુઃખી બની વિલાપ કરવા માંડ. વિલાપ કરતાં રાજાએ કહ્યું, હે રાણી ! ભયંકર વનમાં પહોંચીને તારી એકલીની ત્યાં શું દશા થશે? હવે હું તને કઈ રીતે મળી શકીશ? હાય હાય ! આ હાથીરૂપી વેરીએ મને ઠગીને મારા ઘરનું સત્યાનાશ વાળી દીધું. હે રાણી ! કહો તે ખરાં કે, હું આ દવાગ્નિને
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१४
उत्तराध्ययनसूत्रे ग्नेरिव दुःसह मसोढपूर्व त्वद्वियोगजनितं दुःखं कथं सहिष्ये । इदं त्वद्वियोगजनितं दुःखं घटे समुद्र इव मम हृदये न माति । सम्प्रत्यहं किं करोमि ! छ गच्छामि ? स्वदुःखं कस्मै निवेदयामि ? इत्यादि विलयन् दुःख समाक्रान्त चित्तो राजा गजचरणन्यासानुसारेण चम्पापुयाँ समागतः ।
___ इतश्च गजः पद्मावतीमादाय सिंहव्याघ्रादिभयङ्करमाणिगणसंकुले महारण्ये समागतः। पिपासाकुलः स करी तत्रैकस्मिन् सरोवरे प्रविष्टः । यथा ऐरावतः समुद्रे क्रीडति, तथैव स तस्मिन् सरोवरे क्रीडति । एवं क्रीडापरे तस्मिन् गजे सा राज्ञी तस्य पृष्ठात् महागिरे मृगीव शनैरवतीर्य हंसीव सरोवरं ती| तटप्रदेशे समागता । तत्र भयप्रदं महारण्यं परितः पश्यन्ती यूथभ्रष्टतेरे इस दवाग्नि के समान दुःसह अभूतपूर्व वियोगजनित दु:ख को कैसे अब सहन कर सकूँगा। घट में जैसे समुद्र नहीं समा सकता हैं उसी प्रकार हे रानी! तेरा यह वियोग दुःख मेरे हृदय में नहीं समा रहा है। अब इस समय मैं क्या करूँ-कहाँ जाऊँ-किससे अपनी इस विपत्ति की कथा बहूं। इस प्रकार विलाप करते २ राजा वहां से हाथी के पदचिह्नों का अनुसरण करते हुए पीछा चंपापुरी ही वापिस लौट आये।
उधर हाथी पद्मावती को लेकर सिंह, व्याघ्र आदि भयंकर प्राणियों से समाकुल महारण्य में जा पहुँचा। वहां एक सरोवर था। उसमें पानी पीने के लिये यह उतरा। जब यह पानी पी चुका तो समुद्र में ऐरावत की तरह वह उसी में क्रीडा करने लग गया। क्रीडा में विशेष मग्न इसके होने पर महापर्वत से मृगी की तरह रानी उसके उपर से धीरे से उतर गई। और सरोवर से तैर कर तट पर आજેવા દુઃસહ અભૂતપૂર્વ તમારા વિયેગના દુઃખને કઈ રીતે સહન કરી શકીશ? ઘટતાં જે રીતે સમુદ્ર સમાઈ શકતું નથી તે પ્રકારથી હે રાણી ! તારૂં આ વિગ : भा। ध्यभा समातु नयी. वे मा समयेशु ४३१४५i 16 ? કોને મારી આવી વિપત્તિની કથા કરૂં? આ પ્રમાણે વિલાપ કરતાં કરતાં તે રાજા ત્યાંથી હાથીના પગલાને જોતાં જોતાં ચંપાપુરીમાં પાછા ફર્યા.
આ તરફ હાથી પદ્માવતીને લઈને સિંહ, વાઘ, આદિ ભયંકર પ્રાણુઓથી ભરેલા મહા અરણ્યમાં પહોંચે. ત્યાં એક સરોવર હતું તેમાં પાણી પીવા માટે તે ઉતર્યો. જ્યારે તે પાણી પી ચુક્યો ત્યારે સમુદ્રમાં રાવતની માફક તે એ સરોવરમાં કીડા કરવા લાગ્યા. ક્રીડામાં વિશેષ મગ્ન થઈ જવાથી, મહાપર્વત ઉપ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ करकण्डराशःकथा मृगीव भयवितला सा राज्ञी उच्चै रुदितवती । राझ्या रुदितशब्दं श्रुत्वा तस्या दुःखेन दुःखिता पक्षिणोऽप्युच्चैरुदितवन्तः । ततः कथंचित् किंचिद् धैर्यमपलम्ब्य पद्मावती एवं चिन्तितवती-स्वकतकर्मवशादेव पाणिनः सुख दःखान्यधिगच्छन्ति। ममापीयमापत्तिः पूर्वकृतदुष्कृतवशादेव समापतिता। अतिचिक्कणोऽयं कर्मनलो रोदनजलैरपनेतुं न शक्यते । अतो मया रोदनं न कर्तव्यम् । इदमरण्यं सिंह व्याघ्रादिश्वापदसमाकुलमस्ति । अत्र मरणाद्यापत्तेराशङ्काऽपि वर्तते । अतः गई। यूथ से भ्रष्ट मृगी की तरह अशरण बनी हुई इसने वहां ज्यों ही चारों ओर अपनी दृष्टि फैलाई कि इसको जंगल के सिवाय और कुच नहीं दिखाई पड़ा। भय से विह्वल होकर यह जोर २ से रोने लगी। वहां के पक्षियों ने ज्यों ही इसका रोना सुना तो वे बिचारे भी इसके दुःख से दुःखित होकर इसी के साथ रोने लग गये । रानी ने विचारा कि-अब यहां रोने से काम नहीं चलेगा। फिर कुछ धैर्य धारण कर उसने विचार किया कि-अपने २ कर्मों के अनुसार ही प्रत्येक प्राणी सुख और दुःख भोगा करता हैं। मुझे भी जो इस आपत्ति का साम्हना करना पड़ा है उसमें भी मेरा पूर्वोपार्जित अशुभ दुष्कर्म ही कारण है। इस रोदनरूप जल के द्वारा अति चिक्कण इस कर्मरूप रजका अपनयन नहीं हो सकता है। अतः यहां रोना व्यर्थ है। यह जंगल सिंह, व्याघ्र आदि श्वापदों से समाकुल है। यहां सुरक्षित होकर ठहरने में भी आशंका है। क्यों कि इन जीवों के રથી ઉતરતી મૃગલાની માફક ધીર ધીર તેના ઉપરથી ઉતરી ગઈ. અને જળમાં તરતી કરતી તે કિનારા ઉપર પહોંચી ગઈ પિતાના જુથથી જૂદી પડેલી મૃગલીની માફક અશરણુ બનેલી રાણીએ જ્યારે ચારે બાજુ પિતાની દષ્ટિ ફેરવી તો તેને જંગલના સિવાય કશું પણ નજરે ન પડયું. આ કારણે ભયથી વિહળ બની તે જોર જોરથી એકદમ રોવા લાગી. ત્યાંના પક્ષીઓએ જ્યારે તેનું આવું રૂદન સાંભળ્યું કે તેઓ બિચારા પણ તેના દુઃખથી દુઃખિત બની તેની સાથે સેવા લાગ્યા. રાણીએ વિચાર્યું કે હવે અહીં રેવાથી કોઈ અર્થ સરવાને નથી. પછી તેણે હૈયે ધારણ કરીને વિચાર્યું કે, પિતપોતાના કર્મ અનુસાર જ પ્રત્યેક પ્રાણી સુખ અને દુઃખને ભોગવે છે. મારે પણ જે આ આપત્તિનો સામનો કરવો પડયે છે. તેમાં મારું પૂર્વોપાત અશુભ દુષ્કર્મ જ કારણરૂપ છે. આ રૂદનરૂપ જળથી અતિ ચીકણા આ કમરૂપ રજનું અપનયન થઈ શકવાનું નથી. આથી અહીં રહેવું વ્યર્થ છે. આ જંગલ સિંહ, વાઘ આદિ હિંસક પશુઓથી ભરેલું છે. અહીં સુરક્ષિત થઈને રહેવાની પણ શક્યતા નથી. કેમકે આ હિંસક વૃત્તિના જીથી
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१६
उत्तराध्ययनसूत्रे प्रमादं परित्यज्य किमपि प्रयतितव्यम् । इति विचार्य कृत चतुःशरणा महाशया सा राज्ञी सकलान् जीवान् क्षमयित्वा, स्वपूर्वकृतपापं, निन्दित्वा. अरण्यनिस्तरणावधिकं साकारानशनं कृत्वा पञ्चपरमेष्टिनो नमस्कृत्य च, दिङ्मूढत्त्वात् स्वनगरस्य मार्गमजानती काश्चिद्दिशमुद्दिश्य सत्वरं गन्तुं प्रवृत्ता। एवमेकाकिनी गच्छन्ती पद्मावती दीर्धमार्गमतिक्रम्य तत्र कंचिदेकं तापसमपश्यत् । तं तापसं दृष्ट्वा पद्मावती महोदधौ भग्नप्रवहणोऽन्यं प्रवहणमागतमुपलभ्य यथानन्दमनुभवति, तथवानन्दमनुभवितवती । कृतप्रणामां तां स द्वारा मरण का भय प्रतिक्षण बना हुआ है। इसलिये बुद्धिमानी से कुछ इस विषय में प्रयत्न करना चाहिये । प्रमाद से काम बिगड़ जाता है। इस प्रकार सोच समझकर रानी समस्त जीवों को क्षमापना कर चार शरणों को अंगीकार करके शुद्ध आशयसंपन्न बन गई
और पूर्वकृत पापों की निंदा करके “अरण्य से जबतक मैं मेरा निस्तरण नहीं होगा तबतक मैं साकार अनशन से रहूंगी” इस प्रकारका नियम लेकर और पंचपरमेष्ठियों को नमस्कार कर वह वहां से दिग्मूढ होने की वजह से अपने नगर के मार्ग को नहीं जानती हुई भी किसी एक दिशाकी और शीघ्र ही चली । चलते २ जब यह जंगल का बहुत कुछ मार्ग तय कर चुकी तब इसको एक तापस दिखलाई पडा, उसको देखते ही जैसे कोई भग्न प्रवहणवाला नाव व्यक्ति अन्य प्रवहण को आता हुआ देखकर आनंद का अनुभव करने लगता है उसी प्रकार इसको भी आनंदका अनुभव होने लगा। प्रणाम करने पर इससे उस तापમરણને ભય પ્રતિક્ષણ રહેલ જ છે. માટે આ બાબતમાં બુદ્ધિથી કામ લેવું જોઈએ. પ્રમાદથી કામ બગડી જાય છે. આ પ્રમાણે ખૂબ વિચાર કરીને રાણીએ સઘળા જીવેની ક્ષમાપના કરી ચાર શરણાનો અંગિકાર કરી, શુદ્ધ આશય સંપન્ન બની ગઈ. અને પૂર્વકૃત પાપની નિંદા કરીને “જંગલમાંથી જ્યાં સુધી મારો છુટકારે નહીં થાય ત્યાં સુધી હું સાકાર અનશનથી રહીશ” આ પ્રકારને નિયમ લઈને અને પંચપરમેષ્ટીને નમસ્કાર કરીને તે ત્યાંથી દિમૂઢ હવાના કારણથી પિતાના નગરના મારગને ન જાણતી હોવા છતાં કે એક દિશાની તરફ ઝડપથી ચાલવા લાગી. ચાલતાં ચાલતાં જ્યારે તે એ જંગલનો ઘણે એ ભાગ ઓળંગી ચૂકી ત્યારે તેને એક તાપસ દષ્ટિએ પડયા. તેને જોતાં જ જેમ કેઈ તુટી પડેલા દિલને માણસ બીજાને પિતાની તરફ આવતા જોઈને આનંદિત બને છે. આ જ પ્રકારે એ રાણીને પણ આનંદને અનુભવ થવા લાગે. પ્રણામ કરવાથી તેને એ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ करकण्इराक्षःकथा तापसः पृष्टवान-पुत्रि ! त्वं काऽसि ? कथमिहैकाकिनी समायाताऽसि ? ततः सा प्राइ-महाभाग ! मां राज्ञश्वेटकस्य पुत्री चयाधीशस्य दाधवाहनस्य वधू पद्मावतीं जानातु। अहं मदोन्मत्तेन गजेनात्रानीताऽस्मि । इत्यादि सकलं स्ववृत्तान्त तापसाय निवेदितवती । तदनु तापसः माह-पुत्रि ! अहं तव पितू राज्ञश्चेटकस्य मित्रमस्मि । अतस्त्वं भयं शोकं च मा कुर्याः। इत्युक्त्वा स तापसश्रेष्ठः पक्रफलादिभिस्तस्या आतिथ्यमकरोत् । ततः स तापसः तां सहादाय बनान्तप्रदेशावधि समागत्य प्रोवाच भद्रे ! इदं पुरोवति दन्तपुरनामकं पुरं विद्यते सघोहलकृष्टायां भूमौ न मे गन्तुं कल्पते । अत इतोऽग्रेत्वं निर्भयागच्छ । सने पूछा कि पुत्रि! तुम कौन हो? और क्यों यहाँ अकेली आई हुई हो? तापसकी इस बातको सुनकर रानीने उस से अपना सब हाल कहा कि-मैं राजा चेटककी पुत्री हूं और चंपापुरी के राजा दधिवाहनकी रानी हूं। मेरा नाम पद्मावती है। मुझे एक मदोन्मत्त गज यहां पर हरकर ले आया है । तापसने जब पद्मावती के मुख से इस प्रकार का हालचाल सुना तब उसने उससे धैर्य बंधाते हुए कहापुत्री ! अब तू चिन्ताभय एवं शोक मत कर । मैं तेरे पिता चेटक का मित्र हूं। इस प्रकार कहकर उस तापसने पद्मावतीका पके फलादिकों द्वारा अतिथि सत्कार किया। पश्चात् वह उसको साथ लेकर आगे चला और चलते २ उस जंगलको पार कराकर उससे बोलाभद्रे ! देखो यह साम्हने भद्रपुर नामका नगर दिखता है सो तुम इस में होकर अब निर्भय रीति से आगे चली जाना । मैं तुम्हारे साथ चलता-परंतु इस समय भूमि हलों से जोती जा रही है अतः તાપસે પૂછ્યું કે, હે પુત્રી ! તમે કોણ છો, અને અહીં એકલી શા માટે આવી છે? તાપસની આ વાતને સાંભળીને રાણી એ તેને પોતાને સઘળો વૃત્તાંત કહી સંભળાવ્યું. કે હું રાજા ચેટકની પુત્રી છું અને ચંપાપુરીના રાજા દધિવાહનની પત્ની છું મારું નામ પદ્માવતી છે. મને એક મદમત્ત હાથી ઉપાડીને અહીં લઈ આવેલ છે. તાપસે જયારે પદ્માવતીના મોઢેથી આ પ્રકારની હકીકત સાંભળી ત્યારે તેને વૈર્ય આપતાં કહ્યું કે, પુત્રી ! હવે તું ચિંતા, ભય અને શેક ન કર. હું તારા પિતા ચેટક મિત્ર છું. આ પ્રમાણે કહીને તે તપસ્વીએ પદ્માવતીને પાકા ફળ આદિથી સત્કાર કર્યો, પછીથી તે તેને સાથે લઈને આગળ ચાલ્યા અને ચાલતાં ચાલતાં જંગલને વટાવ્યા બાદ તે બે લ્યા હે ભદ્રે ! આ સામું દેખાય તે ભદ્રપુર નગર છે. એટલે તેમાં જઈને હવે તું નિર્ભયતાથી રહેજે. હું તારી સાથે આવત પરંતુ આ સમયે જમીનમાં હળ ચાલી હેલ છે–ચાતુર્માસ છે, જેથી તેની
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१८
उत्तराध्य सुत्रे
अनेन पथा गच्छन्तो स्वं दन्तपुरे गमिष्यसि । तत्पुरस्य राजा दन्तवक्रोऽस्ति । ततः स्त्वया चम्पायां गन्तव्यम् । एवं पद्मावतीमुक्त्वा स तापसस्ततो निवृत्तः । पद्मावत्यपि तापसादिष्टपथेन दन्तपुरे समागता । तत्र सा सुगुप्तव्रतायाः प्रवर्तिन्याः समीपे समागता । त्रिकृत्वः कृतवन्दनां पद्मावतीं प्रवर्तिनी पृष्टवती श्राविके ? त्वं कुतः समागताऽसि ? । ततः सा गर्भ विना सर्व स्ववृत्तान्तं निवेदितवती । ततः स्वानुभूतदुःखस्मरणेन संजातमबलदुःखां तां राज्ञीं प्रवतिनी प्रोवाच - राज्ञि ! खेदं मां कृथाः । कर्मणां परिणामो हि सुरैरप्यप्रति उस में होकर चलना मेरे आचार से बाह्य है । इसी मार्ग से जाते २ तुमको एक दन्तपुर नगर मिलेगा, उसका अधिपति दन्तवक है । वहां से तुम फिर चंपापुरी में अच्छी तरह चली जाओगी । फिर आगे कोई भय नहीं है । इस प्रकार पद्मावती को गन्तव्य स्थान का पूरा ठिकाना दिखलाकर वह तापस वहां से लौट गया । पद्मावती इस प्रकार तपस्वी द्वारा निर्दिष्ट मार्ग से चलकर दन्तपुर आ पहुँची। वहां पर उस समय सुगुप्तवृता साध्वी ठहरी हुई थीं । वह उनके पास गई । वहां जाकर उसने उसको तीनवार वंदना की । साध्वीजीने पावती से पूछा -श्राविके ! तुम इस समय कहां से आ रही हो । अपने गर्भकी बात छिपाकर पद्मावती अपना समस्त वृत्तान्त साध्वीजी से कहने लगी। कहते २ उसको पूर्वानुभूत दुःखोका स्मरण हो आता तो वह बीच २ में रोने लग जाती । रानीकी इस प्रकार स्थिति जानकर प्रवर्तिनीजीने उस से कहा- राज्ञि । तुम अब खेद मत करो । અ ંદરથી ચાલવુ. તે મારા આચારથી વિરૂદ્ધનું છે. આ માગે જતાં જતાં તને તપુર નામનું નગર મળશે તેના ઋષિપતિ દંતવક છે ત્યાંથી તું ફરી ચંપા નગરીમાં સારી રીતે પહોંચી શકીશ. ત્યાંથી આગળ કોઈ ભય નથી. આ પ્રમાણે પદ્માવતીને જવાના સ્થાનનાં પુરાં ઠેકાણાં બતાવીને તે ર્પિસ પાછા ફરી ગયા. પદ્માવતી આ પ્રમાણે તપસ્વીએ બતાવવામાં આવેલા માર્ગે ચાલીને દંતપુર પહોંચી. આ સમયે ત્યાં સુશુપ્તતા સાઘ્ધિ પધારેલાં હતાં. તે તેની પાસે ગઇ ત્યાં જઇને તેણે સાધ્વીજીની ત્રણ વાર વંદના કરી. સાધ્વીજીએ પદ્માવતીને પૂછ્યું', હે શ્રાવિક,
આ સમયે કાંચી આવી રહી છે ? પેાતાના ગર્ભની વાત છુપાવીને પદ્માવતીએ પેાતાના સઘળા વૃત્તાંત સાધ્વીજીને કહેવા માંડયા. કહેતાં કહેતાં જ્યારે તેને પૂર્વ અનુભવેલા દુ:ખાનું સ્મરણ થતુ તે વચમાં વચમાં તે રડવા લાગ જતી. રાણીની આ પ્રકારની સ્થિતિ જાણીને પ્રવૃતિ નીજીએ તેને કહ્યુ, રાણી હવે તમે ખેદ ન
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ करकण्ड्रराज्ञ कथा
___३१९ कार्यों भवात । किंच बातोधतध्वजप्रान्तवच्चश्चले धनधान्यादिरूपेश्वर्ये चञ्चले प्रियजनसंगमे च किंचिदपि सुखं नास्ति प्राणिनाम् । जन्ममृत्युज राव्याधिशोक दुःस्थित्यादि संकुलेऽस्मिन् संसारे प्राणिनां पायो दुःखमेष भवति । विषयाधुपभोगजनितं यत्किमपीह सुखं तदपि परिणामविरसत्वाद् दुःखमेव । यतः संमारो निच्छन्नदुःखास्पदमतो विवेकिनो जना मोक्षमागमेव प्रतिपद्यन्ते । इति तस्या देशनां श्रुत्वा सा पद्मावती वैराग्यवासितान्तःकरणा दीक्षां गृहीतुमुद्यता । ततः प्रवर्तिन्या पृष्टाऽपि सा 'एता मां दीक्षां न दास्यन्तीति' कर्मों का विपाक ही ऐसा है। यह देवताओं को भी चक्कर में डालकर उनको मूढ बना देता है। इसका कोई उपाय नहीं है। पवन से प्रेरित ध्वजा के प्रान्तभाग की तरह चंचल यह धन धान्यादि रूप ऐश्वर्य है। प्रियजनोंका संगम भी सदा स्थायी नहीं है। और न इनके समागम मे ही कुछ सुख है। यह संसार जन्मजरा एवं मरण आदि भयं. कर उपद्रवों से संकुल बना हुआ है। फिर भला इस में रहनेवाले प्राणियों को दुःख के सिवाय सुख मिल ही कैसे सकता है। विषया. दिकों के उपभोंग से जिसको संसारियोंने सुख मान रखा हैं वह भी वास्तव में सुख नहीं है-परिणाम में विरस होने से वहतो एक दुःख का ही प्रकार करते हैं। जो निरन्तर दुःखोका स्थान है। उसी का नाम तो संसार है। इसी लिये विवेकी जन मोक्षमार्ग को अपनाते हैं।
और इसको छोड़ने का प्रयास करते है। इस प्रकार उस प्रवर्तिनी की धर्मदेशना का पान कर पद्मावती का मन वैराग्य से वासित हो जाने के कारण दीक्षा ग्रहण करने के लिये उद्यत हो गयी। प्रवर्तिनीने उससे કરે. કર્મોને વિપક જ એવો હોય છે કે, જે દેવતાઓને પણ ચક્કરમાં નાખીને તેમને મૂઢ બનાવી દે છે. તેને કેઈ ઉપાય નથી. પવનથી પ્રેરિત ધજાનો જેમ ઉપલે ભાગ હોય છે તેની માફક આ ધન ધાન્યાદિરૂપ ઐશ્વર્ય ચંચળ છે. પ્રિયજનનો સંગમ પણ સદા સ્થાયી નથી. અને સમાગમમાં કઈ સુખ પણ નથી. આ સંસાર જન્મ, જરા અને મરણ આદિ ભયંકર એવા ઉપદ્રવથી ભરાયેલો છે. તે પછી ભલા, એમાં રહેવાવાળા પ્રાણીઓને દુઃખના સિવાય સુખ ક્યાંથી મળી શકે.? વિષય આદિના ઉપભેગથી જેને સંસારીએ સુખ માની રહ્યા છે. તે વાસ્તવમાં સુખ નથી. પરિણામમાં વિરસ હોવાથી તે તે એક દુઃખને પ્રકાર છે. જે નિરંતર દુઃખનું સ્થાન છે, તેનું નામ જ સંસાર છે. આ માટે વિવેકી જન મેક્ષ માગને અપનાવે છે, અને તેને છોડવાનો પ્રયાસ કરે છે. આ પ્રમાણે સાધ્વીજીની ધર્મદેશનાનું પાન કરીને પદ્મ વતીનું મન વિરાગ્યથી ભરપૂર થઈ જવાના કારણે દીક્ષા ગ્રહણ કરવાને માટે તે તૈયાર થઈ ગઈ. સાધ્વીજીએ તેને ગર્ભ રહેવાની વાત
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०
उत्तराध्ययनस्त्रे भिया गर्भवाती न कथितवती । ततः प्रवर्तिनी तस्यै दीक्षामदात् । दीक्षाग्रहणानन्तरं सा साध्व्याचारं सम्यक् परिपालयन्ती कतिचिन्मासान् व्यतीतबती। तावताकालेन पुष्टो गर्भः साध्वीभिर्विज्ञातः। ततस्तां साध्व्यो गर्भकारणं पृष्टवत्यः । ततः सा सविनयं कथयति-भवत्यो मां दीक्षां न दास्यन्ति' इति भिया गर्भवार्ता मया संगोपिता इति । तदनु सा प्रवर्तिनी शय्यातरं तद्गर्भवत्तं ज्ञापितवती । सम्पाप्ते काले सा साध्वी रोहणाचलभूमिमणिरिव पुत्र रत्न प्रसूता । ततः सा तं बालं स्मशाने मुक्तवती । बालं को गृह्णातीति द्रष्टुम् , गर्भ होनेकी बात पूछी भी परंतु उसने इस भय से कि यदि इनको गर्भकी बात ज्ञात हो जावेगी तो ये मुझे दीक्षा नहीं देगी ऐसा समझकर उसने गर्मकी बात नहीं कही। प्रवर्तिनीने उसीको दीक्षा दे दी। दीक्षा देनेके बाद जब पद्मावती के सम्यक रीति से साव्याचार पालन करते २ दिन व्यतीत होने लगे एवं दिनों के व्यतीत होने के साथ २ गर्भ भी जब बढने लगा तब साध्वियों को इसकी गर्भिणी होनेकी बात मालूम पड़ी। उन्होने उससे गर्भका कारण पूछा। प्रत्युत्तर में उसने विनयपूर्वक साध्वीजी से कह दिया कि-"आप लोग मुझे गर्भसंपन्न जानकर दीक्षा नहीं देंगी" इस भय से मैंने आप से गर्भकी बात छिपाली थी। प्रबर्ति नीने किसी शय्यातर को उसके गभके समाचार अवगत करा दिये। घमृतिका जब ठीक समय आया तब रानीने रोहणाचलकी भूमि जैसे मणि को उत्पन्न करती है, एक पुत्ररत्न को उत्पन्न किया। पुत्र के होते ही उसने उसको श्मशान में छोड दीया। तथा स्वयं बालक को कौन ले जाता है, इस बात को પૂછી પરંતુ તેણીએ એવા ભયથી કે, જે ગર્ભની વાતની તેમને જાણ થઈ જશે તે મને દીક્ષા નહીં આપે એવું સમજીને તેણે ગર્ભની વાત કરી નહીં. સાધ્વીજીએ તેને દીક્ષા આપી દીધી. પછી પદ્માવતીના સમ્યફ રીતિથી સાવી આચાર પાલન કરતાં કરતાં દિવસ જવા લાગ્યાં. અને દિવસેના વ્યતીત થવાથી સાથે સાથે ગર્ભ પણ વધવા લાગે ત્યારે સાધ્વીઓને પદ્માવતિ ગર્ભિણી હોવાની વાત જાણવા મળી. તેમણે તેને ગર્ભનું કારણ પૂછયું. પ્રત્યુતરમાં તેણે વિનય પૂર્વક સાધ્વીજીને કહ્યું કે, “ આપ લેક મને ગર્ભ સંપન્ન જાણીને દીક્ષા નહીં આ પિ” એવા ભયથી મેં આપનાથી મારા ગર્ભની વાત છુપાવી હતી. સાધી એ કે સુયાણીને તેના ગર્ભના સમાચાર કહેવરાવ્યા. પ્રસુતિનો જ્યારે ઠીક સમય આવ્યો ત્યારે રાણેએ રેહણાચળની ભૂમિ જેમ મણીને ઉત્પન્ન કરે છે તેમ એક પુત્ર રત્નને જન્મ આપે. પુત્રને જન્મ થતાંની સાથે જ તેને સ્મશાનમાં છેડી દીધું. અને એ બાળકને કણ લઈ જાય છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ करकण्डराजकथा
३२१
अपद्रव तं त्रातुं च सा प्रेमालोचनेन बालं विलोकयन्ती प्रच्छन्नतया तत्र संस्थिता । तस्मिन्नेव समये कश्विन्निरपत्यः श्वपचस्तत्रागत्य तं गृहीत्वा स्वगृहे नीत्वा पत्न्यै दत्तवान् । स तस्य नाम 'अकर्णकः' इति कृतवान् । साधी पद्मावती उपाश्रये समागता।
बालस्तु तस्य श्वपचस्य गृहे पङ्के पद्ममिव निरन्तरं वर्द्धते स्म। तस्य बालकस्य देहे जन्मत एव रुक्षकण्डरासीत् । अतः स कण्डयन प्रियोऽभूत् । स बालश्चाण्डालवालकैः सह क्रीडन्नेवं ब्रवीति-अहं युष्माकं राजा, अतो यूयं मां करमयत । बालाः कथयन्ति-किते करमपेयामि ? स प्रचण्डकण्डयुक्तो बालः देखने के लिये तथा उपद्रव से उसकी रक्षा करने के लिये वह वहीं पर एक और छिपकर खडी रही और छिपी २ बडे ही प्रेमके साथ उस नवजात शिशु की और देखती रही। इसी बीच में वहां एक संतानरहित चांडाल आया और उसको उठाकर ले गया। घर जाकर उसने उस बच्चे को अपनी स्त्रीको सोंप दिया। चांडालने उसका नाम अवकर्णक रखा। बाद में साध्वी पद्मावती भी उपाश्रय में आ गई।
पङ्क में जिस प्रकार पङ्कज-कमल बढता है उसी प्रकार अवकर्णक भी उस चांडाल के यहां पालित पोषित होता हुआ निरन्तर बढने लगा। बालक के शरीर में जन्म से ही रुक्षकण्डू थी इसलिये उसको कण्डूयन-खुजाना-बहुत ही प्रिय लगता था। जब यह चांडाल बालकों के साथ खेलता तो उनसे यह कहता कि मैं तुम्हारा राजा-हूं तुम सब मुझे कर-टेक्स दो। उसकी इस बात से बालक उससे कहने लगते-कहो हम सब तुमको क्या कर देवे? तब वह उनसे कहता એ વાત જાણવાને માટે તથા ઉપદ્રવથી તેની રક્ષા કરવાના માટે તે પિતે એ સ્થળે એક બાજુ છુપાઈને ઉભી રહી અને છુપાએલી હાલતમાં ખૂબ પ્રેમપૂર્વક નવા જન્મેલા બાળકને જતી રહી એવામાં એક નીવંશી ચાંડાલ ત્યાં આવ્યું અને બાળકને લઈને ચાલ્યા ગયા. ઘેર જઈને તેણે તે બાળક પોતાની સ્ત્રીને સોંપી દીધું આ બધું જોઈને પછીથી સાધ્વી પદ્માવતી પણ ઉપાશ્રયમાં ચાલી ગઈ. ચંડાલે તેનું નામ અવકણુંક રાખ્યું.
કાદવમાં જે પ્રકારે પંકજ-કમળ વધે છે તે પ્રમાણે અવકર્ણક પણ તે ચંડબને ત્યાં પાલણપે પણ પામીને નિરંતર વધવા લાગ્યા. બાળકના શરીરમાં જન્મતાંની સાથે જ રક્ષકનો રોગ હતે આ કારણે તેને ખંજવાળવાનું ઘણું જ પ્રિય લાગતું હતું. જ્યારે તે બાળક ચંડાલ બાળકની સાથે ખેલતા ત્યારે તેમને એ કહેતે કે હું તમારા રાજ છું. તમે સઘળા મને કર આપે એની એ વાત ઉપરથી બાળકો તેને કહેતા કે કહે અમે તમને શું કર આપીએ ? ત્યારે તે તેમને કહેતા કે તમે બધા
४१
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
%3
उत्तराध्ययनसूत्रे पाह-यूयं मां सातिशयं कण्डू यध्वम् , अनेनेव करेण युष्मासु तुष्टो भविष्यामि । नास्त्यन्येन करेण मे प्रयोजनम् । ततः सर्वे चाण्डालवालकास्तं कण्डूयन्ति स्म । बालका हि कण्डूमियत्वात्तस्य करकरिति नाम कृतवन्तः । गुण. क्रियादिभि नवीनमपि नाम जायते । ततः किंचित्प्रौढत्वमापनः करकण्डूपर नामा सोऽवकर्णकः श्मशानरक्षणे तत्परोऽभूत् । चाण्डालकुले हि इदमेव कार्य प्रतिष्ठितं गण्यते । एकदा तस्मिन् श्मशाने ध्यान कत्तुं द्वौ गुरुशिष्यो मुनी समागतौ । तत्रको दण्डलक्षणज्ञो मुनिशमेकं दृष्ट्वा सहवर्तिनं शिष्यं तं दर्शयन्निदमब्रवीत-भूमिष्ठ चतुरङ्गुलभाग सहितस्यास्य वंशस्य दण्डं यो ग्रहीष्यति स राजा भविष्यति । मुनेरिदं वचनं समीपस्थ निकुञ्जान्तर्वर्ती करकण्डूः कश्चिद्कि बस तुम सब मुझे खूब खुजलाते रहो यही तुमारा सुजे टेक्स देना है। मैं इसी टेक्स प्राप्ति से तुम सबों पर तुष्ट हो जाऊँगा। उसकी इस प्रकार बात सुनकर सब बालक मिलकर उसको खुजलाने लगते । इसी लिये बालकोंने कण्डूयन प्रिय होनेसे उसका नाम करकण्डू रख दिया। गुण क्रिया आदिकों के निमित्त से नाम भी परिवर्तित हो जाता है और उसके स्थान में दूसरा नाम पड जाता है। बढते २ जब करकण्डू प्रौढावस्था संपन्न बन गया, तब वह श्मशानकी रखवाली करने में लग गया। क्यों कि चांडालकुल में यही कार्य प्रतिष्ठित गिना माता है। एकदिनकी बात है कि उस श्मशान में दो मुनिराज गुरुशिष्य ध्यान करने के लिये आये। उनमें गुरु दंड लक्षणों के ज्ञाता थे सो उन्होंने एक बांसको देखकर अपने सहवती शिष्य से उसको दिखलाते हुए कहा कि-भूमि में रहे हुए चतुरंगुलभाग सहित इस वंश મને ખૂબ ખજવાળતાં રહે. ફકત આ જ કર તમારે મને આપવાનો છે. અને એથી હું તમારા ઉપર સંતુષ્ટ રહીશ. તેની આ વાત સાંભળીને સઘળા બાળકો મળીને તેને ખજવાળતા. આથી બાળકોમાં અન્ડયન પ્રિય હોવાથી તેનું નામ કરવૂ રાખી દીધું. ગુણ ક્રિયા આદિના નિમિત્તથી નામ પણ કરી જાય છે અને એની જગ્યાએ બીજુ નામ પડે છે. મેટ થતાં થતાં કરકર્ પ્રૌઢ અવસ્થાએ પહોંચે ત્યારે તે સમશાનની રખેવાળી કરવામાં લાગી ગયે. કેમ કે, ચંડાલ કેમમાં આ કામ પ્રતિછિત મનાય છે. એક દિવસની વાત છે કે, જયારે આ સમશાનમાં બે મુનિરાજ ગુરૂશિષ્ય ધ્યાન કરવા માટે આવ્યા. આમાં ગુરૂ દંડના લક્ષણેના જ્ઞાતા હતા. તેમણે એક વાંસને જોઈને પિતાની સાથેના શિષ્યને તે બતાવીને કહ્યું કે, ભૂમિમાં રહેલ આ ચતુર અંગુલ ભાગ સહિત વસિના દંડને જે કઈ ગ્રહણ કરે છે તે રાજા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ करकण्डराजकथा परो द्विजश्च श्रुतवान् । ततोऽसौद्विजः प्रच्छन्नवृत्या भूमौ चतुरङ्गुलप्रमाणे सनित्वा तं वशदण्ड छित्त्वा गृहीतवान् । द्विजेन गृहीतं दण्डं दृष्ट्वा कोपारूण. लोचनः स करकण्डस्तस्य हस्ताद बलादण्डमादत्तवान् । द्विजोऽपि न्यायालये त नीत्वा गतः प्रोक्तवांश्च न्यायाधीशम् -अनेन मम दण्डी बलाद् गृहीतः। करकण्डः प्रोक्तवान्-मम श्मशानेऽयं दण्डः समुत्पनः । अत्र ममाधिकारोऽस्ति । अती मया गृहीतम् । ततो विप्रेण प्रोक्तम्-अनेन दण्डेन मम प्रयोजनमस्ति । के दंडको जो काई ग्रहण करेगा वह राजा होगा। मुनिके इन वचनें। को समीपस्थ निकुंज (बांसके झुंड)के अंतर्वर्ती करकडूने एवं एककिसी ब्राहणने सुन लिया। सुनते ही उस ब्राह्मणने गुप चुप चतुरंगुल प्रणाम भूमि खोदकर उसवंश दंड को निकाल लिया और लेकर चला। ज्यों ही दंड को ले जाते हुए करकंडूकुमारने देखा तो वह उसके ऊपर क्रुद्ध हो गया और जबर्दस्ती उसके हाथमें से वह दंड छुडालिया। द्विजने उस करकंड पर आयोग (मुकद्दमा) कर दिया। कचहरी में जाकर उसने कहाकि-इसने मेरे हाथमें से जबर्दस्ती दंड छीन लिया है। इसके उत्तर में करकंडू ने कहा-कि जिस दंडको मैंने इसके हाथ में से छुडाया है वह दंड मेरे द्वारा सुरक्षित श्मशान में उत्पन्न हुआ है, अतः इस पर मेरा अधिकार है इसका नहीं-अपने अधिकार की वस्तु लेने में दोषित सावित करनेकी क्या इसको आवश्यक्ता है । उल्टा दंडका भागी इसको ही बनना पडता है जो इसने मेरी वस्तुको मुझसे विना पूछे ले लिया है। इसीके बीच ब्राह्मणने उससे कहाकि-मुझे બની જાય. મુનિનાં આ વચનોને પાન નિકુંજમાં ઉભેલા કરકન્ટ્ર અને કઈ એક બ્રાહ્મણે સાંભળી લીધી. સાંભળતાં જ એ બ્રાહ્મણે ગુપચુપ ચાર આંગળ પ્રમાણ ભૂમિ ખોદીને તે વાંસના દંડને કાઢી લીધો અને તેને લઈને ચાલવા લાગ્યા. જ્ય રે એ દંડને લઈ જતા બ્રાહ્મણને કરક—એ જોયે ત્યારે તે તેના ઉપર કોંધાયમાન બની ગયે અને જબરદસ્તીથી તેના હાથમાં થી તે દંડ પડાવી લીધા બ્રાહ્મણે કરકન્તુ ઉપર દાવો કર્યો. કચેરીમાં જઈને તેણે કહ્યું કે, આણે મારા હાથ માંથી જબરદસ્તીથી દંડ છીનવી લીધા છે. તેના ઉત્તરમાં કરકસ્તૂએ કહ્યું. કે જે દંડ મેં તેના હાથમાંથી છોડાવી લીધું છે તે દંડ મારાથી રક્ષણ કરવામાં આવતી સમશાન ભૂમિમાં ઉત્પન્ન થયેલ છે જેથી તેના ઉપર મારો અધિકાર છે, તેને નહી . પિતાના અધિકારની વસ્તુ લેવામાં દોષિત કરવ ને એને શું અધિકાર છે ! ઉલટા દંડના ભેગી તે એણે બનવું પડશે કારણ કે, મારી વસ્તુને મને પૂછળ સિવાય તેણે લઈ લીધી છે. વચ્ચે બેર્લીને બ્રાહ્મણે તેને કહ્યું કે, મને આ દંડનું તાત્પર્યો
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४
उत्तराध्ययनसूत्रे
अस्य स्थानेऽन्यं दण्डं तुभ्यं ददामि। ततः का हानिस्तव । एवं विप्रेणोक्तोऽपि स दण्डं दातुं नोद्यतस्तदा न्यायाधीशः प्रोक्तवान-कथं त्वमस्मै दण्डं न ददासि ? तदा सोऽब्रवीत-अस्य दण्डस्य प्रभावेणारं नृपो भविष्यामि । तर्हि भवन्त एवं कथयन्तु-किमेवंविधो दण्डः कस्मैचिद दीयते । तदा न्यायाधीशो विहस्याब्रवीत्-यदात्वं राजा भवेस्तदैको ग्रामस्त्वयाऽस्मै विप्राय दातव्यः। स न्यायाधीशवचन तथेति प्रतिपद्य दण्डमादाय स्वगृहमागतः। स द्विजोऽपि स्वस्थानमागत्य स्वजातीयानेवमब्रवीत्-चाण्डालबालको बलान्मम दण्ड गृहीतवान । अतः कथंचि तं हत्वा दण्डं वयं गृह्णीमः । ब्राह्मणानामिम विचारं कथंचिदवगम्य करइस दंड से कुछ तात्पर्य है सो मै तुमको इस दंड के स्थान में दूसरा दंड देता हूं यह दंड तुम मुझे देदो-इस में तुम्हारी हानि ही क्या है। जब ब्राह्मणने इस तरह से कहा तो भी करकण्ड्रने उसकी बात नहीं मानी। तब न्यायाधीशने कहा हे करकण्ड ! क्या बात है जो तुम इसको बदले में भी दंड नहीं दे रहे हो? तब करकण्डने न्यायाधीश से कहा-सुनिये मैं इस दंडके प्रभाव से राजा बनूंगा, अतः आप स्वयं विचारे कि फिर मैं ऐसे उपयोगी दंडकों किसी दूसरे को कैसे दे दूं। करकंडूकी बात सुनकर न्यायाधीशको हँसी आ गई, उन्होंने कहा खैर-जब तुम राजा हो जाओगे तब एक ग्राम इस ब्राह्मण को दे देना। इस प्रकार करकण्डू न्यायाधीश के वचनकों प्रमाण मानकर और दंड को साथ में ले कर अपने घर पर आ गया। द्विजने भी घर पर आकर अपने सजातीयों से ऐसा कहा-कि-देखो-चांडाल के बालकने बलपूर्वक मेरा दंड छीन लिया है, अतः मैं उसको जैसे भी बनेगा वैसे मारकर उस दंडको છે માટે આ દંડને બદલે હું તને બીજો દંડ આપું અને આ દંડ તું મને આપી દે આમાં તને કયું નુકશાન છે? જ્યારે બ્રાહ્મણે આ પ્રમાણે કહ્યું ત્યારે કરકએ તેની વાતને માની નહીં ત્યારે ન્યાયાધીશે કહ્યું, કરકન્તુ એવી કઈ વાત છે કે, તું એને બદલીમાં દંડ આપતે નથી? ત્યારે કરકÇએ ન્યાયાધીશને કહ્યું સાંભળો ! હું આ દંડના પ્રભાવથી રાજા બનીશ આચી આપજ વિચારે કે, આ ઉપગી દંડ કઇ બીજાને આપી દે ખરે! કરકન્વની વાત સાંભળીને ન્યાયાધીશને હસવું આવી ગયું અને તેણે કહ્યું. ખેર ! જ્યારે તું રાજા બની જાય ત્યારે આ બ્રાહ્મણને એક ગામ આપી દેજે. આ પ્રમાણે કરકÇ ન્યાયાધીશના વચનને માન્ય કરીને એ દંડ લઈ પિતાને ઘેર પહોંચ્યો. બ્રાહ્મણે પણ પોતાને ઘેર જઈને પિતાના જાતભાઈ એને એવું કહ્યું કે, જુઓ ! ચાંડાલના બાળકે બળપૂર્વક માર દંડ આંચકી લીધે છે. જેથી હું જેમ બનશે તેમ તેને મારીને પણ એ દંડ પાછો લઈ આવીશ. કર
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ८ करकण्डूराजकथा
३२५ कण्डूमातापितरौ करकण्डू गृहीत्वा ग्रामं त्यक्तवाऽन्यत्र गतौ। ते त्रयोऽपि क्रमेण काञ्चनपुरे समागताः। तत्र पुराद् बहिस्ते रात्रौ सुप्ताः। तस्मिन् समये निरपत्यस्तन्नगराधिपतिर्मृतः । निःस्वामिकं राज्यं विलोक्य मन्त्रिणो विचारितवन्तःराजगजः शुण्डया मालामादाय यं कपि गरिधापयेत् , सोऽस्य राज्यस्य राजा भवतु । इत्थं विचार्य शुण्डागृहीतमालं सैनिकैरनुगम्यमानं महागजं विसर्जितवन्तः । स महागजः शुण्डया मालामादाय परिभ्रमन् सुप्तस्य तस्य मातङ्गदारकस्य कण्ठे उससे ले लूगा। ब्राह्मणों के इस विचारको करकडूकी माताने जिस किसी तरह सुन लिया, सो वह और उसके पति ये दोनों करकण्डू को लेकर वहाँ से दूसरे गाव को चल दिये। चलते २ ये तीनों ही कांचनपुर में आ पहूँचे ! रात्रिका समय हो चुका था सो ये गांव के बाहर ही सो गये। इसी बीचमें उस गाँवका राजा विना पुत्र के ही मर गया था। सो मंत्रीयों ने विचार किया कि इस समय राज्य अस्वा. मिक है अतःस्वामी की तलास क लिये राजगजको शुण्ड में माला देकर छोडा जाय-वह जिस के गले में इस मालाको डाल देवे-वही व्यक्ति इस राज्यका राजा बनादिया जायगा। इस प्रकार विचार कर उन लोगोंने पट्टहस्ति को उसकी शुण्ड में माला दे कर छोड़ दिया। साथ में उसके अनेक योद्धों को भी जानेका आदेश दे दिया। यह हस्ती योधो से परिवृत होता हुआ माला कों शुण्डाइण्ड में दबाकर इधरउधर फिरने लगा-फिरते २ वह उसी स्थान पर जा पहुँचा कि जहां पर वह चांडाल बालक सो रहा था। हाथीने माला उस सुस चांडाल કન્વની માતાએ જ્યારે બ્રાહ્મણના આ વિચારને બીજા પાસેથી સાંભળી લીધે ત્યારે તેના પતિની સાથે કરકન્ડ્રન લઈને ત્યાંથી બીજા ગામે ચાલી નીકળ્યા. ચાલતાં ચાલતા તેઓ કાંચનપુરમાં પહોંચ્યા. રાત્રીને સમય હોવાથી તે ગામ બહાર સુઈ રહ્યા. આ સમયે એ ગામનો રાજા અપુત્ર ગુજરી ગયા આથી મંત્રીઓએ વિચાર કર્યો કે, આ વખતે રાજ્યનો કઈ સ્વામી નથી માટે સ્વામીની શોધ માટે રાજયના હાથીની સૂંઢમાં માળા આપીને તેને છુટે મુકે તે જેના ગળામાં માળા નાખે તેને આ રાજયને માલીક બનાવવામાં આવે. આ વિચાર કરીને મુખ્ય હાથીની સૂંઢમાં માળા દઈને તેને છુટ મુકી દીધું. આ હાથીની સાથે યુદ્ધાઓને જવાની આજ્ઞા કરી રાજયને એ મુખ્ય હાથી યોદ્ધાઓની સાથે પિતાની સૂંઢમાં માળા લઈને અહીંતહીં ફરવા માંડે, ફરતાં ફરતાં જ્યાં ચાંડાળ બાળક સૂતે હતું ત્યાં આવી પહોંચ્યા ત્યાં સૂતેલા એ ચાંડાળ બાળકના ગળામાં તેણે માળા પહેરાવી દીધી. સુલક્ષણ એવા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६
उत्तराध्ययनसूत्र मालां निक्षिप्तवान् । सुलक्षणं श्रेष्ठं तं वालं विलोक्य गजानुयायिनो लोकास्तूर्य निर्योपामिश्रितं जयजयेति शब्दं कृतवन्तः। महाघोषापहृतनिद्रास्ते त्रयोऽपि जृम्भां कुर्वन्तः समुत्थिताः। ततस्ते सैनिकास्तं बालं हस्तिनः स्कन्धे समारोप्य तत्पितरौ च रथे संस्थाप्य महता तूर्यघोषेण सह नगरं प्रति प्रस्थिताः । तदा तनगरवासिनो ब्राह्मणाः अयं मातङ्गो राजा भवितुं-नाईतीति वदन्तस्तं मातङ्गदारकं परितोऽवरुद्धवन्तः। तदाऽसौ तं दण्डं गृहीत्वा ब्राह्मणानदर्शयत् । अग्निमिव प्रज्वलन्तं तं दण्डं दृष्ट्वा भीतभीता ब्राह्मणास्तं स्तुत्वाऽऽशीर्वादः संवर्द्धितवन्तः । ततो नगरे प्रविष्टः स करकण्डूः सचिव सामन्तादिभिरभिषिक्तः । अथ बालकके गले में पहिरा दी। सुलक्षण एवं श्रेष्ठ उस बालक को देखकर गजानुयायीजनोंने उसी समय तृर्य निर्घोषमिश्रित जय २ शब्दोंका उच्चारण करना प्रारंभ किया। इस जयकार के हल्ले से वे तीनोंके तीनों जाग गये। और जिंभाई लेते हुए उठे। सैनिकोने उस बालकको हाथीके स्कध पर चढा करके तथा उसके माता पिता को रथ में बैठा करके बाजोंकी गूडगडाहट के साथ वहां से नगरकी तरफ चले। उस समय नगरनिवासी ब्राह्मणोने “वेषादि से यह चांडाल बालक है यह जानकर यह चांडाल का बालक राजा होने के योग्य नहीं है। इस प्रकार कहकर उसका विरोध प्रदर्शित किया और आकर वे सबके सब उसको चारो तरफ से घेरकर खडे हो गये। जब करकण्डूने इस दृश्य को देखा तो उसने उस दंड को उठाकर उनको दिखलाया। ब्राह्मणोंने अग्नि के समान जाज्वल्यमान उस दंडको देखते ही भयभीत होकर उसकी स्तुति की एवं आशीर्वाद देकर उसको वधाई दी। इसके बाद करकण्डू का नगर में गाजेवाजे के साथ प्रवेश कराया गया और सचिव सामन्त શ્રેષ્ઠ બાળકને જોઈને હાથીની સાથેના સૈનિકોએ આ સમયે વાજાઓ વગાડી જયજય કાર કરવાનું શરૂ કરી દીધું. આ જયજયકાર સાંભળીને ત્રણે જણું જાગી ઉઠયા. અને બેબાકળા જેવા બની ગયા. સિનિકોએ તે બાળકને હાથીના ઉપર બેસાડી દીધો તથા તેના માતાપિતાને રથમાં બેસાડીને વાજાઓના ગડગડાટની સાથે નગર તરફ લઈને ચાલ્યા આ સમયેના નિવાસી બ્રાહ્મણોએ વેષ આદિથી આ ચાંડાલ છે તેમ જાણીને
આ ચાંડાલ બાળક રાજા થવાને થોગ્ય નથી” એ પ્રમાણે કહીને તેને વિરોધ પ્રદર્શિત કર્યો અને આવીને બધા તેને ચારે તરફથી ઘેરીને ઉભા રહી ગયા. જ્યારે કરકએ આ દશ્યને જોયું ત્યારે તેણે તે દંડને ઉંચે કરીને ત્યાં દેખાડો બ્રાહ્મણે અગ્નિ સમાન જાજવલ્યમાન એ દંડને જોઈને તેની સ્તુતિ કરી અને આશીર્વાદ
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ. २८ करकण्डूराजकथा
करकण्डूस्तान् ब्राह्मणानुवाच - भो ब्राह्मणाः ! यूयं मां 'मातङ्ग' इति कृत्वाऽधिक्षिप्तवन्तः । अतस्वदपराधविशुद्ध्यर्थं वाटधानकवास्तव्याः सर्वेऽपि चाण्डाला युष्माभिः संस्कृत्य ब्राह्मणाः कार्याः । यतो जातिव्यवस्था संस्काराधीना | इति करकण्डूवचनं श्रुत्वा भीता ब्राह्मणास्तान् चाण्डालान् संस्कृत्य ब्राह्मणान कृतवन्तः । इत्थं करकण्डू : सर्वानपि चाण्डालान् ब्राह्मणानकरोत् । उक्तंच - " दधिवाहन पुत्रण, राज्ञा च करकण्डूना ।
वाटवानकवास्तव्याचाण्डाला ब्राह्मणाः कृताः ॥ इति ॥ तं प्राप्तराज्यं श्रुत्वा स दण्डच्छेदी ब्राह्मणः समागत्य प्रोक्तवान् स्वप्रतिज्ञामनुसृत्य भवता ममेको ग्रामो दातव्यः स प्राह - कं ग्रामं तुभ्यं ददामि । तदा
३२७
आदि जनोंने मिलकर अच्छी तरह से उसका राजाके पद पर अभिषेक किया। तब करकण्डूने उन ब्राह्मणों से कहा- भो ब्राह्मणों ! आप लोगोंने जो मेरा मातंग समझकर तिरस्कार किया है, उसके प्रायश्चित्त रुप में अब आप लोग वाटधानक के रहनेवाले जो मातंग हैं उन सब को शुद्ध कर ब्राह्मणवर्ण में स्थापित कर लें। क्यों कि जातिव्यवस्था संस्काराधीन है । करकण्डू के इस प्रकार वचन सुनकर उन ब्राह्मणोंने राजा के भय से उन चांडालको शुद्धि करके ब्राह्मण बना लिया । यही बात - "दधिवाहनपुत्रेण राज्ञा च करकाडूना ।
"
बाटधानक वास्तव्याश्चाण्डाला ब्राह्मणाः कृताः" इति ॥
इस श्लोक द्वारा कही गई है। जब " करकण्डू राजाके पद पर अभिषित हो चुका है" यह बात उस पहिले के दण्डच्छेदी ब्राह्मणने सुनी तो आकर उसने करकण्डू से कहा- राजन् ! आप अपनी प्रतिज्ञात આપીને તેને વધાઈ આપી. આ પછી કરકન્તુને નગરમાં વાજતે ગાજતે પ્રવેશ કરાવ્યેા. સચિવ સામંત વગેરેએ મળીને સારી રીતે તેને રાજાના પુનૢ ઉપર અભિબ્રેક કર્યા ત્યારે કરકન્હેંએ તે બ્રાહ્મણેાને કહ્યું કે, હે બ્રાહ્મણેા! આપ લોકોએ મારે માતંગ સમજીને જે તિરસ્કાર કરેલ છે તેના પ્રાયશ્ચિત્ત રૂપમાં આપલેક વાટધાનકના રહેવાવાળા જે સઘળા માતંગ છે બધાને શુદ્ધ કરીને બ્રાહ્મણુ વણુ માં સ્થાપિત કરી દે. કારણ કે, જાતિ અવસ્થા સ`સ્કાર આધિન છે કરકન્ડુનાં આ વચનેને સાંભળીને રાજાના ભયથી તે ચાંડાલેાની શુદ્ધિ કરી તેમને બ્રાહ્મણ બનાવી દીધા આ વાત—— " दधिवाहनपुत्रेण राज्ञा च करकण्डूना ।
9
वाटधानक वास्तव्या, वाडाला ब्राह्मणाः कृताः । इति ।
આ શ્લેકથી કહેવામાં આવેલ છે. જ્યારે કરકન્હેં રાજાના પદ ઉપર સ્થાપિત કરાઈ ચૂકેલ છે” આ વાત પહેલાના દડમૃદ્ધિ બ્રાહ્મણે સાંભળી તે આવીને તેણે કરકન્નૂને કહ્યુ', રાજન! આપ માપનો પ્રતિજ્ઞાવાળી વાતને યાદ કરીને મને એક
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२८
उत्तराध्ययनसूत्रे
-
ब्राह्मणेनोक्तम् ।-राजन् ! मम गृहं चम्पायां वत्तते । अतस्तदेशे एव मधं ग्राम दापव । ततः स करक ड नरेश्वरी चम्पाधीश्वरं दधिवाहनभूपालं प्रति पत्र लिखितवान, तद्यथा
"स्वस्ति श्रीकाश्चनपुरात . करकडूमहीपतिः । संभाषते नृपं चम्पाधीशं श्री दधिवाहनम् ॥१॥ श्रीजिनेन्द्रप्रभावण, कल्याणमिह विद्यते । श्रीमद्भिपि तद ज्ञाप्यं, स्वशरीरादि गोचरम् ॥२॥ किं चास्मै ब्राह्मणायैको, ग्रामो देयः समीहितः ।
दास्ये ते रुचितं ग्राम नगरं वा तदास्पदे ॥३॥ बातको याद कर मुझे एक ग्राम देनेकी कृपा करें। ब्राह्मणकी बात सुनकर करकड राजाने उस से कहा-बोलों, तुम कोनसा ग्राम चाहते हो । ब्राह्मणने कहा-राजन् ! आपको तो यह ज्ञात ही कि मेरा घर चंपा में है। इस लिये उसी तरफ ही ग्राम दिला दिया जाय तो अच्छा होगा। ब्राह्मण के इस कथन से सहमत होकर करकण्डने चंपा नरेश दधिवाहन को इस प्रकार एक पत्र लिखा
"स्वस्ति श्री कांचनपुरात्, करका डूमहीपतिः । संभाषते नृपं चंपाधीश, श्री दविवाहनम् ॥१॥ श्री जिनेन्द्रप्रभावेण, कल्याणमिह विद्यते । श्रीमद्भिरपि तज्ञाप्य, स्वशरीरादिगोचरम् ॥२॥ किं चास्मै ब्राह्मणायैको, ग्रामो देवः समीहितः ।
दास्ये ते रुचिरं ग्रामं, नगरं बा तदास्पदे ॥३॥ ગામ આપવાની કૃપા કરો. બ્રાહ્મણની વાત સાંભળીને કરકÇ રાજાએ એને કહ્યું કે, બેલો તમે કયું ગામ ઈચ્છે છે? બ્રાહ્મણે કહ્યું કે રાજન ! આપને ખબર તો છે, કે, મારું ઘર ચંપામાં છે. આથી એ તરફ એક ગામડું આપવામાં આવે તે સારું થાય બ્ર મણનું વચન સાંભળીને કરકન્વેએ ચંપા નરેશ દધિવાહનને આ પ્રમાણે को पत्र सध्ये
"स्वस्तिश्रा कांचन पुरात. करकडूमहीपतिः । संभाषते नृपं चंपा, धीश श्री दधिवाहनम् ॥१॥ श्री जीनेन्द्र प्रभावेण, कल्याण मिह विद्यते । श्रीमन्दिरपि तद् ज्ञाप्य, स्वशरीरादि गोचरम् ॥२॥ किंचास्मै ब्राह्मणायैको, ग्रामो देयः समीहितः । दास्ये ते रुचिरं ग्राम, नगरं वा तदास्पदे ॥३॥
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ करकण्डराजकथा
इदं कार्य ध्रुवं कार्य, नात्र कार्या विचारणा ।
मूल्यावाप्तौ विमर्शो हि, व्यर्थ एवेति मङ्गलम् ॥४॥ इति । इमं लेखं लिखित्वा स तेन पत्रण सह तं ब्राह्मगं दधिवाहननृपसमोपे प्रेषितवान् । विप्रोऽपि लेखमादाय चम्पापुरीं गत्वा दधिवाहनभूपतये प्रदत्तवान् । स तत्पत्रं पठित्वा कोपारुगलोचनो भृकुटाकुटिलाननो दधिवाहन एवमुवाच
इदं कार्य ध्रवं कार्य, नात्र कार्या विचारणा ।
मूल्यावाप्ती विमो हि व्यर्थ एवेति मङ्गलम्" ॥४॥ भावार्थ-इन श्लोकों का अर्थ इस प्रकार है-काश्चनपुर से महीपति करक डूका चम्पापुराधीश श्री दधिवाह के प्रति यह निवेदन है कि यहां श्री जिनेन्द्रदेव के प्रभाव से सर्व प्रकार से कुशलता है। आपअपने शरीरादिककी कुशलता के समाचार दें। विशेष इस ब्राह्मणको आप इसकी इच्छानुसार कोइ एक ग्राम देनेकी कृपा करें। मैं उसके बदले में आपको आप जैसा चाहेंगे वैसा ग्राम व नगर दे दूंगा। मुझे पूर्ण आशा है कि यह कार्य आपके द्वारा विना किसी विचारके शीव ही संपादित होगा। क्यों कि उस गाम के बदले में कोई दूसरा ग्राम अथवा नगर देने रूप मूल्य देने पर विचार किस बातका।
करकण्डने इस प्रकार का पत्र लिखकर उस ब्राह्मण को देकर दधिवाहन के पास भेज दिया। पत्र लेकर जब ब्राह्मण दधिवाहन के पास पहुँचा तो दधिवाहन के उस पत्र को वांचते ही आंखों से खून
इदं कार्य ध्रुवं कार्य नात्र कार्या विचारणा ।
मूल्यावाप्तो विमौहि व्यर्थ एवेति मङ्गलम् ॥४॥ ભાવાર્થ-આ લેકોનો આ પ્રકારનો ભાવાર્થ થાય છે.-કાચનપુરના મહિપતી કરકન્ડનું ચંપાપરાધીશ શ્રી દધિવાહનના તરફ એવું નિવેદન છે કે, અહીંયાં શ્રી જીનેન્દ્ર દેવના પ્રભાવથી બધા પ્રકારની કુશળતા છે, આપ આપના શરીરાદિકની કુશળતાના સમાચાર લખશે. વિશેષમાં અને બ્રાહ્મણને આપ એની ઈચ્છા અનુસાર એક ગામ આપવાની કૃપા કરશે. તેના બદલામાં આપ જેવું ઈચ્છશો તેવું ગામ એક હું આપને આપીશ. મને સંપૂર્ણ આશા છે કે આપ આ કાર્ય કોઈ પણ જાતનેવિચ ર કર્યા સિવાય તુરત જ પુરૂ કરશે, કારણ કે, તે ગામના બદલામાં હું કઈ બીજું ગામ અથવા નગર આપવા રૂપ મૂલ્ય દેવા તત્પર છું.
કરક—એ આ પ્રમાણે પત્ર લખીને તે બ્રાહ્મણને આપીને રાજા દધિવાહન પાસે મેક, પત્ર લઈને તે બ્રાહ્મણ દધિવાહનની પાસે પહોંચે ત્યારે દધિવાહને તે પત્ર વાંચતાં જ તેની આંખ લાલચોળ બની ગઈ, ભ્રકુટી એકદમ વાંકી બની ગઈ, અને
૪૨
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३०
उत्तराध्यन सूत्रे
अरे! तेन मातङ्गेन स्वजातिरपि विस्मृता ? अनात्मज्ञो यो हि ममोपरि लेखं लिखति अस्पृश्येन तेन स्पृष्ट मिमं लेखं स्पृष्ट्वाऽप्यहमशुचितां गतोऽस्मि । अथवा अज्ञानात् किं न जायते ? रे विम ! त्वमितः शीघ्रमपसर । नो चेत्वं मम कोrat शलभो भविष्यसि । इत्थं दधिवाहनेनोक्तः स विप्रः करकण्डूभूपतिसमीपे गत्वा सर्व वृत्तान्तं न्यवेदयत् । दधिवाहनव्यवहारं श्रुत्वा क्रुद्धः करकण्डू राजा स्वसैन्यं सन्न दधिवाहनेन सह संग्रामं कर्त्तुं स्वपुरान्निर्गत्य बरसने लगा । भ्रकुटी एकदम टेढी हो गई । कहने लगा, अरे ! उस मातंग के बच्चेने तो अपनी जाति भी भुला दी है जो उस अपनी जाति को भी नहीं जाननेवालेने मेरे पास इस प्रकार का पत्र लिखकर भेजा है। अस्पृश्य के द्वारा लिखे गये इस अपवित्र पत्र को छूकर मैं स्वयं अपवित्र हो गया हूं । अथवा अज्ञान से ही यह कार्य हुआ है इसलिये इस में अशुचिताजन्य कोई भी दोष मुझे लागू नहीं होता है। एसा विचार कर फिर दधिवाहनने उसी क्रोध के आवेश में उस ब्राह्मण से कहा- विप्र ! तुम यहां से शीघ्र चले जाओ नहीं तो मेरी क्रोधाग्नि में तुझे शलभ (पतंग) सम बन जाना पडेगा । जब इस प्रकार दधिवाहनने कहा तो वह ब्राह्मण वहां से चलकर करकण्डू राजा के पास पहुंचा और दधिवाहनने जो कुछ कहा था । वह सब कह दिया । ब्राह्मण के मुख से दधिवाहन के व्यवहार को सुनकर करकण्डू बहुत अधिक क्रुद्ध हुआ और उसने उसी समय अपनी सेनाको युद्ध के लिये तैयार होने का आदेश दे दिया । जब सेना तैयार हो चुकी तब वा भांडयु रे ! या मातंगना आज तो, पोतानी बतन लूजी गयो छे. આ પ્રકારે પાતાની જાતને ભૂલી જનારા એણે મારી પાસે આ પ્રમાણે પત્ર લખીને મેકલેલ છે. અસ્પૃશ્યના તરફથી લખવામાં આવેલા ખા અપવિત્ર પત્રને હાથમાં લઇને હું પાતે અપવિત્ર બની ગયેલ છેં. અથવા અજ્ઞાનથી જ આમ બનેલ છે, આથી તેમાં અશુચિતા જન્ય કાઇ પણ દોષ મને લામતા નથી. આવા વિચાર કરી કૃષિવાહને એ ક્રોધના આવેશમાં તે બ્રાહ્મણને કહ્યું કે—વિત્ર! તમે અહીંથી સત્વર ચાલ્યા નવ, નહિતર મારા ક્રોધાગ્નિમાં તમારે ભોગ બનવું પડશે. જ્યારે આ પ્રમાણે દધિવાહને કહ્યુ તે બ્રાહ્મણ ત્યાંથી ચાલીને કરકન્હેં રાજાની પાસે પહેાંચ્યા. અને કૃષિવાહને જે કાંઇ કહ્યું હતું તે સઘળું તેને કહી સભળાવ્યુ. બ્રાહ્મણના મુખેથી વિવાહનના વ્યવહારને સાંભળીને કરકન્તુ ઘણા જ ક્રોષિત થયા અને એ સમયે તેણે પાતાની સેનાને યુદ્ધ કરવા તૈયાર ચૈવાના આદેશ આપી દીધા. જ્યારે સેના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ करकण्डराजकथा
३३१
चम्पापुरीसमीपे समागत्य ता समन्तोऽवरुद्धवान । दधिवाहनोऽपि स्वपुरामवरुध्य संस्थितेन करका नृपेण सह योद्धं स्वसैनिकान् सनद्धवान् । तत उभयोः सैनिकाः युद्धाय सजिभूताः। तयोर्युदद्वत्तान्तं साध्वी पद्मावती समुपश्रुत्य एवमचिन्तयत्अज्ञानेन एतो पितापुत्रौ संग्रामं कुरुतः । अत्र संग्रामे बहवः पाणिनो मरिष्यन्ति । तदोषभागिनी एतौ पितापुत्रौ भविष्यतः । अतो हिंसाजनितपापपङ्कादेतो समुद्धारयामि । एवं विचार्य प्रतिनीमापृच्छथमहासती पद्मावती करकण्डसमीपे समुपस्थिता । तां महासतीं समुपस्थितां विलोक्य करकण्डनृपः स्वासना दुत्थाय भक्तया प्रणामं कृतवान । ततो महासती रहसि तमेवमब्रवीत्-अहं तव दधिवाहन के साथ संग्राम करने के लिये करकण्डू राजा अपने नगर से बाहिर निकलकर चंपापुरीकी और चला। चंपापुरी के समीप पहचकर उसने उस नगर को चारों ओर से घेर लिया। जब दधिवाहनने अपनी नगरी की ऐसी स्थिति सुनी तो वह भी अपनी पुरी को घेर ठहरे हुए करकण्डू के साथ युद्ध करने के लिये अपने सैनिकों को तैयार करने लगा। जब सैनिकजन सब तैयार हो चुके तब दोनों तरफ से घमासान युद्ध प्रारंभ होनेकी तयारी हो गयी। जब युद्ध के समाचार पद्मावती साध्वी को मालूम पडे तब उसने विचार किया-देखो ये दानों पितापुत्र अज्ञान से युद्ध करने में लगे हुए हैं-व्यर्थ में इसमें अनेक प्राणी दोनों तरफ से मरेंगे इसका दोष इन दोनों को भोगना पडेगा-इसलिये मैं इन दोनों का इस हिंसाजनित पोपपंक से उद्धार करूं तो अच्छा है। इस प्रकार विचार कर पद्मावती साध्वी अपनी प्रवर्तिनी से आज्ञा लेकर करकण्ड के पास गई। उस महासती साध्वी को देखते ही करकण्डूने अपने सिंहाતૈયાર થઈ ચૂકી ત્યારે દધિવાહનની સામે સંગ્રામ કરવા માટે કરકન્ડ રાજા પોતાના નગરથી બહાર નીકળીને ચંપાનગરની તરક ચાલ્યા. ચંપાપુરીની પાસે પહોંચીને તેણે તે નગરીને ચારે બાજુથી ઘેરો ઘાલ્યું. જયારે દધિવાહને પિતાના નગરની આવી સ્થિતિ જાણી ત્યારે તે પોતાની નગરીને ઘેરીને પડેલા કરકન્ડ્રની સામે યુદ્ધ કરવા માટે પિતાને સેનિ કેને તૈયાર કરવા લાગ્યા. જ્યારે સઘળા સેનિટે તૈયાર થઈ ગયા ત્યારે બને તરફથી યુદ્ધનું ઘમસાણ મચી ગયું. જ્યારે આ યુદ્ધના સમાચાર પદ્માવતી સાધ્વીને મળ્યા ત્યારે તેણે વિચાર કર્યો કે, બને પિઝા પુત્ર અજ્ઞાનથી યુદ્ધ કરવા લાગી ગયા છે આથી વ્યર્થમાં બન્ને તરફથી અનેક પ્રાણી મરશે તેને દોષ એ બને એ ભેગવા પડશે. આથી એ બન્નેનું હું આવું હિંસાજનક પાપ દૂર કરૂં તે સારું થાય. આ પ્રકારને વિચાર કરીને પદ્માવતી સાધ્વી પિતાના ગુરૂણીજીની આજ્ઞા લઈ કરકન્ડ્રની પાસે પહોંચ્યાં આ મહા સતી સાધ્વીજીને જોતાં જ કરકએ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३२
उत्तराध्ययनसूत्रे
माता दfrance तब पिता । पित्रा सह युद्धं न शोभते तत्र । कुलीना हि गुरूणां विनयं क्वचिदपि न लुम्पन्ति ! एवं महासतीवचनं श्रुत्वा म मातापितरौ पृष्टवान् - अहं युवयोरौरसः पुत्रोऽथवा पालितः १ तौ मोचतु:-त्वं स्मशाने मिलित आवयोः पालितः पुत्रोऽसि । ततः पद्मावती वाक्ये समुत्पन्नविश्वासो - ऽपि स दर्पाद युद्धकर्मणो न विरतः । तदा महासती पद्मावती त्वरितया
सन से उठकर प्रणाम किया । साध्वीने एकान्त पाकर उस से कहा मैं तुम्हारी माता और दधिवाहन राजा तुम्हारे पिता हैं । तुम्हारा पिताके साथ युद्ध करना अच्छा नहीं है । जो कुलीन पुरुष होते हैं वे अपने गुरुजकों के सामने अविनीत नहीं होते हैं - उनका वे हस् हालत में विनय ही करते हैं। इस प्रकार इस महासती साध्वी के वचन सुनकर करकण्डू अपने मातंगजातीय मातापिता से पूछने लगा कि यह तो आपलोग बतलावें कि मैं आपका औरस पुत्र हूं कि पालित पुत्र हूं । सुनकर उन लोगोंने कहा बेटा ! हम क्या कहें तुम हमें श्मशान में मिले थे इसलिये इस अवस्था में तुम हमारे पालित ही पुत्र हो, औरस पुत्र नहीं । इस प्रकार अपना वृत्तान्त मातंग जातीयमातापिता से जानकर उसको उस महासती पद्मावती साध्वी के वचनों में यद्यपि विश्वास जम गया तो भी वह अहंकार से युद्धकार्य से विरत नहीं हुआ ।
પેાતાના સિહાસનથી ઉઠીને પ્રણામ કર્યાં. સાધ્વીએ એકાન્ત મેળવીને તેને કહ્યું કે, હું તમારી માતા છું અને દધિવાહન રાજા તમારા પિતા છે. તમારા પિતાની સાથે યુદ્ધ કરવું તમારા માટે ચેગ્ય નથી. જે કુલિન પુરૂષ હોય છે તે, પેાતાના ગુરૂજનાની સામે અવિનીત થતા નથી. એમને તે ગમે તેવી સ્થિતિમાં પણ વન્ય જ કરે છે. આ પ્રકારનું એનું મહાસતી સાર્વી વચન સાંભળીને કરક પેાતાના માતગ જાતિય માતા પિતાને પૂછવા લાગ્યા કે આપ લેાકેા બતાવે! કે હું આપના આરસ પુત્ર છું, કે પાલક પુત્ર છું ? તે સાંભળીને તે લાકાએ કહ્યું, બેટા ! અમે શું કહોય? તુ અમેતે સ્મશાનમાંથી મળેલ હતા. આથી આવી અવસ્થામાં તું અમારા પાલિત પુત્ર જ છે. એરસ પુત્ર નથી. આ પ્રકારનું પેાતાનું વૃત્તાંત માતંગ જાતિય માતા પિતા પાસેથી જાણીને તેને મહાસતી સાધ્વી પદ્માવતી સાધ્વીનાં વચનેમાં જો કે વિશ્વાસ થઈ ગયા હૈાવા છતાં પણ અહંકારને લઈને યુદ્ધ કાથી પાછા ન હટયેા.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ करकण्डूराजकथा
३३३ गत्या चम्पापुरीमध्यमार्गण राजभवनमगात् । तां चेटयः परिचित्य स संभ्रम प्रणम्य प्रोचुः-मातः ! दिष्टयाऽद्य भवत्या दर्शनं जातम् । इयत्कालावधि कुत्र स्थिता ? कथं चिरादर्शनं दत्तम् ? कुतश्च साध्वीनां व्रतमङ्गीकृतम् ? इत्या. द्युक्त्वा ता मुक्तकण्ठं मुहुर्मुहूरोदितस्त्यः । इष्टानांद शने हि जीणमपि दुखं नूतन भवति । ततः कोलाहलं श्रुत्वा राजा दधिवाहनोऽपि तत्रायातः। धृतसाध्वीवेषां स्वप्राणप्रियां दृष्ट्वा राजा तां प्रणम्य पोवाच-कास्ते गर्भ ? ततः सा पाह-राजन् । अयमेव स गर्भः, ये नेयं पुरी परिवेष्टिता। तयैवमुक्तो राजा
जब पद्मावतीने उसकी यह दशा देखी तो वह वहां से शीघ्र ही चंपापुरी के मध्यमार्ग से चलकर राजभवन पहुँची। पहुँचते ही उसको दासियोंने पहिचान लिया। बडे आदर से उन सबने उसको प्रणाम किया और कहने लगी-हे माता। आज तुम्हारे दर्शन हमें बडे भाग्य से हुए हैं। इतने दिनोंतक आप कहां पर रहीं। किस कारणस आपने इस साध्वीओं के व्रत को धारण किया है ? इस प्रकार कहती २ वे सब की सब बार २ रोने लगी। यह बात सच है कि इष्ट व्यक्तियों के दर्शन होने पर पुराना दुःख भी नूतन जैसा हो जाया करता है। जब रोने का कोलाहल राजमहल में इस प्रकार हुआ तो उसको सुनकर दधिवाहन भी वहां आ पहुँचा। आते ही साध्वी के वेष में उसने पद्मावती को देखा-देखकर प्रणाम करके वे बोले हे देवी! तुम्हारा वह गर्भ कहां है ? राजाकी बात सुनकर पद्मावती साध्वीने कहा कि मेरा वह गर्भ यही है जो आज आपकी नगरी को
જ્યારે પદ્માવતીએ તેની આ સ્થિતિ જાણી ત્યારે તે ત્યાંથી ઝડપથી ચંપાપુરીના મધ્ય માર્ગથી ચાલીને રાજભવનમાં પહોંચી ત્યાં પહોંચતાં જ દાસીઓએ તેને ઓળખી લીધી. ઘણાજ આદરથી સહુએ તેમને પ્રણામ કર્યા. અને કહેવા લાગ્યાં કે, હે માતા ! આજે અમે તમારાં દશન ઘણાજ ભાગ્યથી થયાં છે. આટલા સમય સુધી આપ કયાં રહ્યાં હતાં ? કયા કારણથી આપે આ સાધ્વીને વ્રતને ધારણ કરેલ છે. ? આ પ્રમાણે કહેતાં કહેતાં રાજભવનની એ સઘળી દાસી ઓ રેવા લાગી. આ વાત સાચી છે કે, પિતાનું ભલું કરનાર વ્યક્તિનાં દર્શનથી જુનામાં જુનું દુઃખ પણ નવા જેવું બની જાય છે. જ્યારે રેવાને કલાહલ રાજમહેલમાં થવા લાગે ત્યારે રાજા દધિવાહન પણ આ કોલાહલને સાંભળીને ત્યાં આવી પહોંચ્યા, આવતાની સાથે જ તેમણે સાધ્વીના વેશમાં પવવતીને જોઈ જતાંની સાથે જ પ્રણામ કરીને તે બોલ્યા. હે દેવી ! તમારે એ ગર્ભ ક્યાં છે? રાજાની વાતને સાંભળીને પદ્માવતી સાધ્વીએ કહ્યું કે,
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
%
-
--
-
३३४
उत्तराध्ययनसचे वाचामगोचरमानन्दं प्राप्तगन् । पुत्रदर्शनोत्कण्ठां निरोद्धमक्षमस्तस्मिन्नेव क्षणे सचित्रमामन्तादिभिः सह पुत्रं द्रष्टुं प्रचलितः। पितरं समागच्छन्तमुपश्रुत्य करकण्डू पोऽपि स्व सचिवादिभिः सह तस्य स्वागतं कर्तु पादचारेण प्रचलितः । पितुः समीपे समागत्य तस्य चरणयोनिपतितः। पिताऽपि तं नतं पुत्रं भुजाभ्यां समुत्थाप्य हृदयेन समाश्लिष्टवान् । राजा हि पुत्राङ्गसंश्लेषजनितेनानन्दरसेन स्वाङ्गोत्तापं निर्वापयन् परममुखं प्राप्तवान् । प्रथमं नृपो हर्षाश्रुभिः पुत्रमभ्यषिश्चत् , पश्चाच सिंहासनस्थितं तमभिषेकजलैरभ्यषिश्चत् । राज्ये पुत्रमघेरकर रखा है। पभावती के द्वारा पुत्र का परिचय पाकर राजा को अनिर्वचनीय आनंद हुआ और वह उसी समय पुत्र को देखनेकी इच्छा से वहां से सामन्त एवं सचिव आदि को साथ में लेकर चले । उधर जब करकण्डने पिताके आनेका समाचार सुना तो वह भी सचिवादिकों के साथ उनका स्वागत करने को पैदल चला । चलते २ जब पिता के पास वह पहुंचा तो शीघ्र ही उसने उनके चरणों में अपना मस्तक झुका दिया। पिताने भी चरणों में झुके हुए पुत्र को दोनों हाथों से उठाकर हृदय से लगा दिया। इस प्रकार पुत्र के अंग स्पर्श से जनित आनंद रस द्वारा अपने अंग के उत्ताप को शमित करते हुए राजा के लिये उस समय जो परम सुख प्राप्त हुआ सो वह वही जान सकता है या केवली जान सकते हैं। पुत्र को देखते ही राजाकी
आंखोने जो आनंदाश्रुओं की वरसा की थी सो उन्हीं अश्रुओं द्वारा મારે એ ગર્ભ એ જ છે કે, જેણે આપની નગરીને ઘેરે ઘા છે. પદ્માવતીની વાત સાંભળીને તેમ જ પુત્રને પરિચય પામીને દધિવાહન રાજાને અપાર એવો હર્ષ થયો. તેઓ એજ સમયે પુત્રને જોવાની ઈચછાથી સામંતો અને સચિવોને સાથે લઈને ચાલ્યા. આ તરફ જ્યારે કરકડુએ પિતાના આવવાના સમાચાર સાંભળ્યા ત્યારે તે પણ પોતાના સચિવ આદિને સાથે લઈને તેમનું સ્વાગત કરવા માટે ખુલ્લા પગે સામે જવા નીકળે. ચાલતાં ચ લતાં જયારે તે રાજા દધિવાહન પાસે પહોંચ્યા ત્યારે ઝડપથી તેણે પોતાનું માથું પિતાના પગમાં ઝુકાવી દીધું. પિતાએ પણ પોતાના ચરણે માથું નમાવેલા પુત્રને બને હાથોથી ઉઠાડીને હૃદયની સાથે ચાં. આ પ્રમાણે પુત્રના અંગસ્પર્શથી આનંદ અનુભવતા અને એથી પિત ના અંગના સંતાપને શાંત કરતાં રાજાને એ સમયે જે પરમ સુખ પ્રાપ્ત થયું તે તે એ જ સમજી શકે યા તે કેવળી જ જાણી શકે. પુત્રને જોઈને રાજાની આંખમાંથી આનંદાશની ધારાઓ વહેવા માંડી અને એ જ આંસુઓ દ્વારા તેમણે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ करकण्डराजकथा भिषिच्य राजा माह-आयुष्यमान् ! कुलपरम्परागतमेतद्राज्यं त्वया तथा परि. पालनीयम, यथा लोका मां न स्मरेयुः । इत्युक्त्वा राज्यभारं पुत्र न्यस्य राजा दधिवाहनो धर्मशर्माचार्य सविधे दोक्षां गृहीत्वा सद्धर्भमनुष्ठाय स्वकल्याणं साधितवान् । करकण्डू नृपोऽपि स्वप्रतापदावाग्निना वैरिणां यशोदुमान् सन्दछ नीतिपुरस्सरं राज्यद्वयमनुशासितवान् । चम्पायामेव स्वावासं कृतवान् । तम्मै विप्राय चाभिलषितमेकं ग्रामं दत्तवान् । स राजा स्वभावादेव गोपिय आसीत् । स उत्तमोत्तमा गा देशाद् देशात् समानाय्य स्वगोकुले स्थापितवान् । स उन्होंने सर्व प्रथम उसका अभिषेक वहीं पर कर दिया था, परन्तु जब वह सिंहासन पर बैठा तब अभिषेकके जल द्वारा जो उसका अभिषेक किया गया वह केवल एक औपचारिक ही था। इस प्रकार राज्य में पुत्र को अभिषिक्त कर राजाने फिर उस से कहा-हे आयुष्मन् । कुलपरंपरा से आये हुए इस राज्यका तुम्हें इस रूप से परिपालन करना चाहिये कि जिससे प्रजाजन मेरी याद न करें। पुत्रको इस तरह समझाबुझाकर राआने धर्मशमाचार्यके पास दीक्षा धारण कर सद्धर्मके अनुष्ठान से अपना निजका कल्याण साधित कर लिया। करकण्डू राजा भी अपनी प्रतापरूप दावाग्नि द्वारा वैरियों के यशरूप वृक्षों को झुलसाकर नीतिपूर्वक दोनों राज्यो का संचालन बडी योग्यता के साथ करने लगा। उसने अपनी राजधानी चंपाको ही बनाया। वहीं पर उसने उस ब्राह्मण को एक अभिलषित ग्राम दिया। राजा स्वभाव से ही गोप्रिय (गायें हैं प्रिय जिसको ऐसा) था। इसलिये वह देशान्तर સહુથી પ્રથમ એનો અભિષેક ત્યાં જ કરી દીધું હતું. પરંતુ જ્યારે તે સિંહાસન ઉપર બેઠા ત્યારે રાજયાભિષેકની ઔપચારિક વિધિ માત્ર જ એમાં હતી. આ પ્રકારથી રાજા દધિવાહને રાજ્યપદ પુત્રને સોંપીને કહેવા માંડ્યું કે, હે આયુષ્યમન ! કુળ પરંપરાથી ચાલ્યા આવતા આ રાજ્યનું તમારે એ રીતે પરિપાલન કરવું જોઇએ કે જેનાથી પ્રજાજનોને મારી યાદ ન આવે. પુત્રને આવી રીતે યોગ્ય શિક્ષા આપીને રાજાએ ધર્મશર્માચાર્યની પાસેથી દીક્ષા ધારણ કરી. દુધર્મના અનુષ્ઠાનથી પિતાના કલ્યાણના માર્ગને નિષ્ફટક બનાવી દીધું. આ તરફ કરકઙ્ગ રાજ પણ પિતાની તેજસ્વી રાજ પ્રભાથી ભલભલા દુશ્મનને પણ પોતાના ચરણોમાં કાવનારો બન્યો. તેમ પ્રજામાં પણ તેની ભારે ચાહના થવા લાગી. આ પ્રમાણે નીતિપૂર્વક અને રાજ્યનું સંચાલન ભારે યોગ્યતાથી કરવા માંડયું. તેણે પોતાની રાજધાની ચંપામાં જ રાખી અને પેલા બ્રાહ્મણને તેની ઈચ્છા મુજબનું એક સુંદર ગા મ પણ આપ્યું. રાજા કરકÇને સ્વભાવ ગોપ્રિય હતું જેના કારણે તેણે દેશ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३६
उत्तराध्ययन सूत्रे
चैकदा जलाये गा गा वृषभान् वत्सश्च निरीक्षमाण एकं वत्सकं गङ्गाजलाप्लुत हिमगिरेः शृङ्गमित्र शुभ्रं दृष्ट्वा तस्मिन् जातप्रेमा गोपालमेवमुवाच - अस्य मातुः पयोsस्मै व देयम् । अस्य माता न कदाचिदपि दोह्या । किचिद् वृद्धिं गतोऽयमन्यासामपि धेनूनां पयः पाययितव्यः । गोपालोऽपि दुर्विलङ्घ्यया राजाज्ञया तथैवाकरोत् । अथ बर्द्धमानः स वत्सः स्व शुभ्र शरीरशोभया शशिप्रभया सह स्ववर्धमानः मांसोपचयादलक्षितास्थिर्महापराक्रमः समुन्नतस्कन्धस्तीसे उत्तम उत्तम गायें मंगवाकर उनको अपनी गोशाला में रखता था । एक दिन राजा वर्षाकाल के बाद उस गोशाला में गया हुआ था । वहां उसने गायों, वृषभों एवं बच्चों को देखते समय एक ऐसे बच्चे को देखा जो गंगाजल से आप्लुत हिमगिरी के शिखर समान शुभ्र था । देखते ही राजाका उस में विशेष प्रेम हो गया सो गवाल से उन्होंने कहा- देखो इसकी माताका दूध मत निकाला करो, सबका सब इसको ही पीने दिया करो | तथा जब यह कुछ बडा हो जाय तब दूसरी गायोंका भी दूध दुहकर इसको पिलाना शरु कर देना । इस प्रकार राजाकी आज्ञानुसार गवालने वैसा ही किया । इस तरह बढते २ जब यह बच्चा पूर्ण जवान बन चुका तब इसकी शुभ्र शारीरिक शोभा के आगे चन्द्रप्रभा भी फीकी लगने लगी। मांस के उपचय से इनकी एक भी हड्डि देखने में नहीं आती थी । अपार बल ही इस में भरा हुआ प्रतीत होता था । स्कंध भी इसका इतने अधिक उन्नत और पुष्ट ન્તરમાંથી સારી જાતની ગાયે મગાવીને પેાતાની ગૌશાળામાં રાખી અને તેનુ ભલીભાંતિથી પાલન પોષણ કરવામાં આવતુ. અવારનવાર રાષ્ટ્ર ગૌશાળામાં જતા અને ગાયાની દેખરેખ રાખતા. એક સમય વર્ષાકાળની પછી રાજા ગૌશાળામાં ગયેલા ત્યાં તેણે સર્વાંગ સુંદર અને શુભ્ર એવા એક વૃષભને જોઇ તેના તરફ તેને ખૂબ જ વહાલ ઉપયુ'. આથી ગેાપાળન ખેલાવીને તેણે કહ્યું કે આ વાછડાની માનું દૂધ ન કાઢતાં એને જ પીવા દેવું અને એની મા દૂધ આપતી બંધ થાય ત્યારે બીજી ગાયાને દાહીતે તેનું દૂધ અને પાવુ' તથા એની ચેાગ્ય દેખભાળ રાખવી. રાજાના હુકમને અમલ ગેપાળે એજ પ્રમાણે કર્યા. જેથી વધતાં વધતાં એ બચ્ચુ જ્યારે પૂર્ણ જુવાન બન્યું ત્યારે તેની શુભ્ર શારીરિક શાભાની આગળ ચંદ્ર પણ ઝાંખા લાગે તેવું તેનુ રૂપ ખીલી નીકળ્યુ. શરીર ઉપર માંસના ખૂબ જ ભરાવા થઈ ગર્ચા કે જેથી કરીને તેનું એક પણ હાડકું કયાંય દેખાતુ નહી. એનામાં અપાર એવું બળ ભરાયું હતું. તેની કાંધ પણ વિશાળ અને ઉન્નત ગિરીશૃગ જેવી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ करकण्डूराजकथा
३३७
क्ष्णाग्रवर्तुलो तुङ्गशृङ्गस्तारुण्यमासादितवान् । तथाभूतं तं नृपमं नृपोऽन्यैर्नृप भैः सहायोधयत् । परन्तु न कोऽपि तं जेतुं शक्तिमान् जातः । अथ राजा करकण्डू राज्यकर्मव्यापृतोऽवकाशाभावात्कतिचिद् वर्षाणि गोकुले न गतः । एकदा लब्धाक्काशी राजा गोकुले गतवान् । तत्र स जराजीर्णशरीरं पतितदशन हीनबलं काकैः संपीड्यमानं कृशाङ्गमेकं वृषभं विलोकितवान । ततो राजा गोपालं पृष्टवान् स महाबलो बलीवर्द: क्वाssस्ते ? गोपाल: माह-देव ! अयं जरातुरो वृषभः स एव । गोपालवचनं निशम्य शुभाशयमध्यासीनो नृपो विचारमकरोत् था कि कुछ कहते नहीं बनता था। तीक्ष्ण अग्रभागवाले दोनों श्रृंग इसके गोल एवं ऊँचे थे। जब राजा इस बैलको दूसरे बैलोंके साथ लवाता तो इसके सामने एक भी बैल नहीं ठहरता था । राज्यकर्म में व्याप्त होने की वजह से कहते हैं कि राजा को कितनेक वर्षोंतक उस गोशाला का निरीक्षण करने का समय नहीं मिला । एक दिन किसी भी तरह से समय निकालकर जब राजाने उस गोशाला का निरीक्षण किया तो उसकी दृष्टि एक ऐसे बैल पर पडी जो जरा से जर्जरित शरीर होकर दांतो से विहीन मुखवाला बना हुआ था । शक्ति का अंश जिस में लेश भी नहीं था। कौए जिसको परेशान कर रहे थे । शरीर एकदम जिसका कृश हो गया था हड्डियों का ढांचा ही जिस में अवशेष था । इसको देखकर राजा को उस पहिले के बलिष्ठ बैलकी स्मृति हो आई - सो उसने गोवाल से पूछा वह पहिले का बलिष्ठ बैल कहां है । राजाको प्रत्युत्तर देते हुए उसने कहा देव ! यही तो वह बैल है । गवाल के वचन सुनकर शुभाशयवर्ती राजाने विचार જણાતી હતી. તેનાં શીંગ લાંખા ગાળ અને ઉચાં હતાં. જયારે રાજા એ બળદી ખીજા ખળદોની સાથે લડાવતા ત્યારે તેની સામે એક પણ ખળદ ટકી શકતા નહીં. રાજ્યકા'માં ખૂબ જ ગુથાયેલ હાવાના કારણે રાજાતે કેટલાક વર્ષો સુધી ગૌશાળાનુ નિરીક્ષણ કરવાને સમય મળ્યા નહીં. એક દિવસે ગમે તે રીતે સમય મેળવીને જયારે રાજાએ ગૌશાળાનું નિરીક્ષણ કર્યુ' ત્યારે તેની ષ્ટિ એક એવા બળદ ઉપર પડી કે, જે વૃદ્ધાવસ્થાને કારણે જજ્જરિત બની ગયેલ હતા અને તેનાં દાંત પણ પડી ગયા હતા, શક્તિને સમૂળગે અભાવ જણાતા હતા, ખમાઇએ જેના ઉપર થાકખથ જામી પડી હતી, શરીર સાવ કુશ બની ગયું હતું, ફક્ત હાડકાંના માળખા જ ઢેખાતા હતા. તેને જોઇને પહેલાના અલિષ્ટ બળદની સ્મૃતિ રાજાને થઈ આવી. જેથી તેણે ગાવાળતે પૂછ્યું કે, અગાઉના ખલિષ્ટ બળદ્દ કયાં છે ? રાજાતે પ્રત્યુત્તર આપતાં તે ગેાવાળે કહ્યુ કે, દેવ ! આ એજ બળ છે. ગેાવાળનાં આ
४३
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३८
उत्तराध्ययनसूत्रे अहो ? सर्वे भावा अनित्या। नास्तिकिमप्यत्र संसारे नित्यम् । योऽसौ वृषभः स्वपराक्रमेण सर्वानपि वृषभानतिशेतेस्म, यस्य हम्भारवेण धनुष्टङ्कारघोषेण पक्षिण इन बलबन्तोऽपि वृषभा द्रुतमेव पलायिताः स एवायं वृद्धावस्थाजनितश्वासाधिक्येन घर्घाशब्दं कुर्वाणश्चलदोटो गलष्टिनष्टपराक्रमः पदात्पदमपि गन्तुमसमथैः संपति काकचञ्चवेधव्यथामसहायः सहते । यस्य रूपं पश्यतां किया-अहा! यह कितने अचरज की बात है जो इतने बलिष्ठ बेल की भी ऐसी दयनीय दशा बन गई है। सच है-संसार में सभी पदार्थ अनित्य हैं शाश्वत यहां कोई नहीं है। जो अपने पराक्रम से समस्त क्लीवों को जीत लेता था, जिसके बराबरी का यहां एक भी बैल नहीं था। जिसकी आवाज से समस्त बैल धनुष की टंकार से पक्षीकी तरह पूंछ उठाकर भाग जाते थे। आज उसी बैलकी यह क्या दशा हो गई है ? विचारा वृद्धावस्था से अत्यंत जर्जरितकाय बना हुआ है। श्वासकी अधिकता से निकले हुए घघर शब्द से इसके दोनों ओष्ठ कांप रहे हैं। दृष्टि इसकी एक तरह से नष्टसी हो गई है। पराक्रम सर्वथा लुप्त हो गया है। चलनेकी शक्ति तो इतनी क्षीण हो चुकी है जो यह एक पैर भी नहीं भर सकता है। कौए पहिले जिसकी तरफ देखने तक का भी साहस नहीं कर सकते थे वे ही आज इस को ऊपर बैठकर अपनी नुकीली चोंचों द्वारा चॉथकर व्यथित कर रहे हैं। जिसके नेत्र संतर्षक रूपको देखकर देखनेवालों को एकबार चन्द्र. પ્રકારનાં વચન સાંભળીને શુભ આશયવતી રાજાએ વિચાર કર્યો, અહા ! આ કેવી અચરજની વાત છે કે આ બલિષ્ટ બળદની આજે આવી દયાજનક સ્થિતિ બની ગઈ. એ ખરૂં છે કે સંસારમાં બધા પદાર્થ અનિત્ય છે. આ સંસારમાં કંઈ પણ વસ્તુ શાશ્વત નથી જે વૃષભ પોતાના પરાક્રમથી સઘળા બળવાન બળદને હરાવતો હતો. તેની બરોબરીને અહીં એક પણ બળદ ન હતો. જેને અવાજ સાંભળીને ધનુષ્યને ટંકાર સાંભળીને જેમ પક્ષીઓ ફફડી ઉઠે તે પ્રમાણે સઘળા બળદે પૂછડું ઉચું કરીને ભાગવા માંડતા હતા. આજે તે બળદની આવી કરૂણાજનક હાલત થઈ ગયેલ છે. બિચારે વૃદ્ધાવસ્થાથી જર્જરિત કાયાવાળો બની ગયેલ છે, શ્વાસની અધિકતાથી ઘરઘર શબ્દના કારણે તેના બંને હોઠ કાંપી રહ્યા છે. તેની એક તરફની દષ્ટિ પણ નારા પામેલ છે. પરાકમ તે સંપૂર્ણપણે લુપ્ત બની ગયેલ છે. ચાલવાની શક્તિ એટલી બધી ક્ષીણ થઈ ગયેલ છે કે એક ડગલું પણ તે ભરી શકતું નથી. પહેલાં આની સામે કાગડા જેવાની પણ હિંમત કરતા ન હતા તે આજે તેના ઉપર બેસીને તેને ફેલીને તેના માંસને ચુંથી રહ્યા છે જેના નેત્રને ઠારે તેવા રૂપને
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ करकण्डूराजकथा जनानां चन्द्रदर्शनेऽप्यादरो नासीत् , तस्य दर्शनमशुचिदर्शनवजुगुप्सामुत्यादयति। पाणिनां हि वयोरूप बलविभुत्वविभवादिकं सर्व पताकाञ्चलबच्चञ्चलम् । इदं यद्यपि प्रत्यक्षमेव, तथापि मोहवशाल्लोका विवेकं न प्राप्नुवन्ति । तस्मान्मोहमपनीय स्वजन्मनः साफल्यं सम्पादनीयम् । इदं च वीतरागधर्मादेव संभवति, तस्मात्स एव धर्मों मया सम्यगाराधनीयः एवं विचार्य परं वैराग्यमापन्नः प्राग्भवसंस्कारोदयात्स्त्रयमेव प्रतिबुद्धो राजा राज्यं तृणवत्परित्यज्य स्वयं लोचं कृत्वा शासनदर्शन में भी अरुचि हो जाया करती थी, आज उसी को देखना जी को नहीं भाता है। अशुचि पदार्थ के दर्शनकी तरह इसको देखने में घृणा उत्पन्न करता है। इससे यह बात ध्रुव सत्य है कि प्राणियों का वय, रूप, बल, विभुत्व एवं विभव आदि सब पताका के समान चंचल हैं। यह सब बातें प्रतिदिन लोगों के साम्हने यद्यपि होती रहती हैं फिर भी मोह के वश से लोगो को विवेक जागृत नहीं होता है इसी से वे इन से कुछ भी शिक्षा प्राप्त नहीं कर सकते है। इसलिये मोह को हटाकर इस नर जन्मकी सफलता संपादन करने में ही श्रेय रहा हुआ है । अतः वही कर्तव्य है । यह सब वीतराग प्रभु के धर्म से ही जीव को प्राप्त हो सकता है। इसलिये उसकी ही हमें आराधना करनी चाहिये ।
इस प्रकार के विचार से राजा को परम वैराग्यभाव जागृत हो गया। परभव के संस्कारों के उदय से अपने आप प्रतिबुद्ध बने हुए इस राजाने राज्य का तृण के समान परित्याग करके और स्वयं केशજોઈને જેવાવાળાને એકવાર ચંદ્રમાને જોવાની પણ અરૂચી થતી આજ એને જોવાનું પણ કેઈને સારું લાગતું નથી. અશુચિ પદાર્થના દર્શનની માફક તેને જોવામાં ઘણું થાય છે. આથી આ વાત ધ્રુવ સત્ય છે કે, પ્રાણીઓનું વય રૂપ, બળ, વિભૂત્વ, આદિ સઘળું પત ગની માફક ચંચળ છે. આ સઘળી વાતો દરરોજ લોકોની સામે જે કે બન્યા જ કરે છે તે પણ મેહથી વશ બનેલા લેકેમાં વિવેક જાગૃત થતું નથી જેથી તેનાથી તે કોઈ પણ જાતની શિક્ષા પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. આથી મેહને હટાવીને આ માનવજન્મની સફળતા કરવામાં જ શ્રેય સમાયેલું છે એજ એક માત્ર કર્તવ્ય છે, આ સઘળું વીતરાગ પ્રભુના ધર્મની જીવને પ્રાપ્ત થઈ શકે છે જેથી તેમની મારે આરાધના કરવી જોઈએ.
આ પ્રકારના વિચારથી પરમ વરાગ્યભાવ ઉત્પન્ન થયા. પરભવના સંસ્કારના ઉદયથી પિતે પિતાની મેળે જ પ્રતિબદ્ધ થયેલા આ રાજએ રાજ્યને તણખલાની જેમ યા વગ કરી દઈને પિતાની મેળે જ કેશોનું લોચન કરીને શાશનદેવ તરફથી
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४०
उत्तराध्ययनसूत्रे देवसमर्पितं सदोरकमुखवत्रिका रजोहरणादिकं साधूपकरणं परिधाय प्रबजितः । पत्रज्यामादाय प्रतिबुद्धजीवी प्रत्येकबुद्धः करकण्डूपतिबद्धविहारेण भूमण्डले विहरन् उग्र तपश्चरन् अन्तेऽनशनं कृत्वा सिद्धि गतः । उक्तं च करकण्डूनृपविषयेऽन्यत्रापि
"वेतं सुजातं सुविभक्तश्रृङ्ग, गोष्ठाङ्गणे वीक्ष्य वृषं जरातम् । ऋद्धिं च वृद्धिं च समीक्ष्य बोधात्कलिङ्गराजर्षिरवाप धर्मम् ॥१॥
॥ इति करकण्डूनृपकथा ॥
अथ द्विमुखराजकथाआसीत्पश्चालदेशे काम्पिल्यपुरे जयवर्माभिधो राजा। तस्यासीद् गुणमाला नाम महिषी । नृपस्तया सह विविधान् भोगान् भुञ्जानो विहरति । लुचन करके शासनदेव द्वारा समर्पित सदोकरमुखवस्त्रिका एवं रजोहरण आदि को ग्रहण कर मुनिवेष धारण कर लिया। दीक्षा लेकर प्रतिबद्धजीवी प्रत्येक प्रतिवुद्ध करकडू राजाने अप्रतिबद्ध विहारी बन कर उग्र तपस्या की आराधना से अन्त में समाधिमरण कर सिद्धिगति को प्राप्त कर लिया। इनके विषय में कही गई यही बात अन्यत्र इस प्रकार कही गई है। "श्वेतं सुजातं सुविभक्तश्रृंगं, गोष्ठाङ्गणे वीक्ष्य वृष जरातम् । ऋद्धिं च वृद्धिं च समीक्ष्य बोवात्, कलिङ्गराजर्षिरबाप धर्मम्" ॥१॥
॥ यह करकडूराजाकी कथा हुई ॥ द्विमुख राजकथा इस प्रकार है
पांचालदेश में काम्पिल्यपुर में जयवर्मा नामका राजा था। इनकी पट्टरानीका नाम गुणमाला था। राजा और रानी अपने पुण्पफल को આપવામાં આવેલ સદેરક મુખત્રિકા અને રજોહરણ વગેરેને ગ્રહણ કરીને મુનિવેશ ધારણ કર્યો. દીક્ષા લઈને પ્રતિબદ્ધ છવી પ્રત્યેક પ્રતિબદ્ધ કકન્દુ રાજાએ અપ્રતિબદ્ધ વિહારી બનીને ઉગ્ર તપસ્યાની આરાધનાથી અંતમાં સમાધિમરણ કરીને સિદ્ધ ગતિને પામ્યા. એમ ન વિષયમાં કહેવાયેલી આ વાત બીજા સ્થળે આ પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે.
"श्वेतं सुजातं सुविभक्तश्रृंगं गोष्टाङ्गणे वीक्ष्य वृषं जरार्तम् । ऋद्धिं च वृद्धिं च समीक्ष्य बोधात् कलिङ्गराजविरवाप धर्मम्" ॥१॥
છે આ કરકÇ રાજાની કથા થઈ છે દ્વિમુખ રાજાની કથા આ પ્રમાણે છે–
પાંચાલ દેશમાં કામ્પિત્યપુરમાં જયવર્મા નામે એક રાજા હતા. તેની પટ્ટરાણીનું નામ ગુણમાલા હતું. રાજા અને રાણી પિતાના પુણ્યફળને ભેળવીને પિતાને સમય
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ द्विमुखराजकथा
३४१ एकदाऽऽस्थानमण्डपे सिंहासनस्थितो राजा देशान्तरादागतं दृतं कौतुकात् पृष्टवान्-त्वयाऽनेकराज्यानि दृष्टानि । कथय, तेषु किं वैशिष्टयमस्ति, यन्मम राज्ये नास्ति । दूतेनोक्तम्-राजन् । भवद्राज्ये चित्रशाला नास्ति । तद्ववचनं श्रुत्वा राजा गृहनिर्माण कलाभिज्ञान् शिल्पिन: समाहूय प्रोवाच युष्माभिर्ममार्थेऽभूतपूर्ण चित्रशाला करणीया ? तेऽपि 'आदेश प्रमाणम्' इत्युक्तवा शुभे दिने चित्रशालानिर्माणेच्छया भुवः खातं कर्तुं प्रारेभिरे। खातं खनद्भिस्तैः पञ्चमदिवसे तस्माद् भूतलात् ते'नसा भासमान रत्नमयं मुकुटं लब्धम् । ततः शिल्पिनस्तवृत्तान्तं राज्ञे निवेदितवन्तः। राजाऽपि परिवारेण सह सहर्षस्तभोगते हुए अपना समय आनंद के साथ व्यतीत करते थे। एक समय की बात है कि आस्थानमंडप में बैठे हुए राजाने देशान्तर से आये हुए पक दत से कौतुक के साथ पूछा-तुमने तो अनेक राज्य देखे हैं कहो उनमें ऐसी क्या विशिष्टता देखी हैं जो मेरे राज्य में तुमको दिखलाई न पड़ती हो। राजाकी बात सुनकर दूतने कहा-महाराज ! आपके राज्य में चित्रशाला नहीं है। दूतकी बात सुनकर राजाने गृह निर्माण में विशेष अभिज्ञ शिल्पियों को बुलवाकर उन से कहा-आपलोग मेरे लिये एक अभूतपूर्व चित्रशाला निर्मित करें। शिल्पियोंने राजाकी आज्ञा प्रमाण कर चित्रशाला बनाने का कार्य प्रारंभ किया। सब से पहिले उन्होंने नीव खोदी । पांचवे दिन उन लोगों को तेज से चमकता हुआ एक रत्नमय मुकुट वहां मिला। यह बात शिल्पियोंने राजा से प्रकट की। राजाने भी बडे આનંદ થી વિતાવતાં હતાં. એક સમયની વાત છે કે, જ્યારે આસ્થાનમંડપમાં બેઠેલા રાજાએ દેશાંતરથી આવેલા એક દૂતને કૌતુકની સાથે પૂછયું, તમોએ તે અનેક રાજ્ય જોયાં છે તો કહા ! એમાં કઈ વિશિષ્ટતા જોઈ કે, જે મારા રાજ્યમાં તમારા જોવામાં આવતી ન હોય. રાજાની વાત સાંભળીને દૂતે કહ્યું, મહારાજ ! આપના રાજ્યમાં ચિત્રશાળા નથી. દૂતની વાત સાંભળીને રાજાએ ગૃહનિર્માણમાં અત્યંત જાણકાર એવા શિલ્પિઓને બોલાવીને તેમને કહ્યું, તમે લેકે મારા માટે એક સર્વાગ સુંદર એવી ચિત્રશાળા તૈિયાર કરે. રાજાની આજ્ઞાને માનીને શિલિપઓએ ચિત્રશાળા બનાવવાનો પ્રારંભ કર્યો. સહુથી પહેલાં તેમણે પાયે એવો આ કામ પાંચ દિવસ સુધી ચાલ્યું. પાંચમા દિવસે તેમને ત્યાંથી તેજથી ચમકતો રત્નમય મુગટ ખોદકામમાં મળ્યો. આ વાત શિપિઓએ રાજાની પાસે જઈને કહી. રાજાએ અત્યંત હર્ષથી સપરિવાર આવીને તે મુગટને લીધે અને શિકિપ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४२
उत्तराध्ययनसूत्रे त्रागत्य तन्मुकुटं गृहीतवान् । तांश्च वसनादिप्रदानेन सत्कृतवान् । ततः किय. कालानन्तरं चित्रशाला निष्पन्ना । सा चित्रशालाभित्तिन्यस्तैर्मणिगणैनित्यालोकादेवीभिरिव विविधमाणिक्यपुत्तलिकाभिरधिष्ठितादेव विमानवत् सर्वशोभा सम्पन्ना जाता। इन्द्रधनुः सदृशमाणिक्यतोरणैर्विराजमाना पञ्चवर्णमणि चितकुटिम तला सा चित्रशाला " मत्तोऽपि सुधर्मासमा रम्याकिम् ? " इति वीक्षितुमित्र रत्ननेत्रैः स्वशिखरशिरः समुत्थापयन्तीव प्रतिभाति । सा पुनश्चलायमान_जैहर्ष से सपरिवार आकर उस मुकुट को ले लिया। शिल्पियों का राजाने वस्त्रादिक द्वारा खूब सत्कार किया। धीरे २ चित्रशाला भी निर्मित हो चूकी। भित्ति में जडे हुए मणिगणों से वह चित्रशाला प्रकाशित होने लगी। देवी जैसि विविध माणिक्य पुत्तलिकाओं से अधिष्ठित हुई वह देवविमान की तरह सर्व प्रकारकी शोभा का अनुपम धाम बन गई ! इस में जो तोरण लगाये गये थे वे माणिक्यों से निर्मित हुए थे, अतः उनकी कान्ति से ऐसा ज्ञात होता कि मानों इन्द्रधनुष से ही यह शोभित हो रही है। इसका कुटिमतल-आंगण पंचवर्ण के मणियों से बनाया गया था। इसके ऊपर जो शिखर बनाये गये थे वे बहत ही ऊँचे थे। उनमें रत्न जड़े हुए थे। सो ऐसा ज्ञात होता था कि "सुधर्मासभा क्या मुझ से भी अधिक रम्य है" मानों इस बातकी जांच करने के ही लिये उसने अपने मस्तक को ऊँची किया है। यहां मस्तक के स्थानापन्न शिखर और उन में लगे हुए रत्न नेत्र के स्थानापन्न जानना चाहिये। शिखरों पर जो ध्वजाएँ लगाई गई थीं वे जब એને વસ્ત્રાદિક વગેરેથી સત્કાર્યો. ધીરે ધીરે ચિત્રશાળા તૈયાર થઈ ગઈ. ભીંતમાં જડેલા મણીગણેથી એ ચિત્રશાળા ખૂબ પ્રકાશિત દેખાવા લાગી. દેવી જેવી વિવિધ માણકય પુતળીઓથી અધિષ્ટિત કરવામાં આવેલી એ ચિત્રશાળા દેવવિમાનના અનુપમ ધામ સરખી બની ગઈ. તેમાં જે તેરણ લગાડવામાં આવેલ હતાં તે મણીઓનાં હતાં. આથી તેના પ્રકાશને કારણે તે ઈન્દ્રધનુષથી પણ તે અતિ શોભાયમાન લાગતી હતી. તેનું કુદિમ તળ-આંગણું પાંચ વર્ણના મણિએથી બનાવવામાં આવેલ હતું. તેના ઉપર જે શિખર બનાવવામાં આવેલાં તે ખૂબ ઉચાં હતાં તેમાં રત્નો જડેલાં હતાં. તેનાથી એમ લાગતું હતું કે “સુધર્માસભા શું મારાથી પણ અધિક સુંદર છે ?” માને કે આ વાતની તપાસ કરવા માટે તેણે પિતાના મસ્તકને ઉન્નત બનાવેલ છે. ત્યાં મસ્તકના સ્થાવાપન્નરૂપ શિખર અને તેમાં લાગેલા રને નેત્રના સ્થાનાપન્નરૂપ જાણવાં જોઈએ. શિખર ઉપર જે ધજાઓ લગાવવામાં આવી હતી
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४३
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ द्विमुखराजकथा विचित्र चित्राचना चित्रीयित जगत्त्रयीं स्वां दर्शयितुं देवानाहूयन्तीव दृश्यते स्म। अथ शुभदिवसे स भूपालस्तस्यां विवशालायां प्रविश्य शिरसि धृतपुकुटः सिंहासने समुपविष्टः । मुकुटे शिरसिधृते राजा तत्मभावेण द्विमुखो दृश्यते । अतः स द्विमुख इति नाम्ना जगति प्रसिद्धिं गतः। अथ तस्य द्विमुखस्य राज्ञः पुत्रवत्प्रजाः परिपालयतो बहूनि वर्षाणि व्यतीतानि । अत्रान्तरे तस्य सप्त पुत्रा जाताः । ततो राज्ञी गुणमाला चिन्तीतवतो-सुतेष्वेतेषु सत्स्वपि कुलद्वयकीर्तिकरीमेकां पुत्रीं विना मम जन्म निरर्थकमिव प्रतिभाति । एवं पुत्रीनिपवनद्वारा चलायमान होती तो उस समय यही बात मन में आती थी कि मानों यह चित्रशाला की जिसने अपनी विचित्र चित्ररचनासे जगत्त्रय को भी विस्मित कर दिया है अपने को दिखाने के लिये देवों को ही बुला रही है। इस प्रकार सर्वाङ्गरूप से पूर्ण सुशोभित उस चित्रशाला में राजाका सिंहासन स्थापित किया। राजा उस मिले हुए मुकुट को माथे पर बांधकर वहां उस पर बैठते थे। उस मुकुट का यह प्रभाव था कि उससे देखनेवालोंकी नजर में वे राजा दो मुखवाले दिखलाई पडते थे। इसलिये लोगों में "द्विमुख" इस नाम से उनकी प्रसिद्धि हो गई। द्विमुख राजा अपनी प्रजाका पालनपोषण अपने पुत्र के समान ही किया करते थे। इस तरह आनन्द के साथ प्रजाका संरक्षण करते २ इन राजा का अनेक वर्षों का समय निकाला। इनके सात पुत्र थे। परंतु पुत्री एक भी नहीं थी। इस स्थिति से राजाकी रानी गुगमाला विशेष चिन्तित रहती थी। उसने विचार किया कि-इन सात पुत्रों के होने पर भी कुलद्वय की कीर्ति को अखंड रखने તે પવનથી ઉડતી હતી ત્યારે એવી વાત મનમાં આવતી હતી કે આ ચિત્રશાળાની રચના જોવાથી જગતભરને વિમય બનાવી દીધેલ છે તેને જોવા માટે તે દેવને બેલાવી રહેલ છે. આ પ્રમાણે સર્વાગ રૂપથી પૂર્ણ સુશે ભિત એવી એ ચિત્રશાળામાં રાજા નું સિંહાસન ગોઠવવામાં આવ્યું. રાજા ખોદકામમાં મળેલા મુગટને પહેરીને તેની ઉપર બેસતા હતા. આ મુગટના પ્રભાવથી તેને જોવાવાળાની નજરમાં તે રાજા બે મોઢાવાળો-દ્વિમુખી દેખાતો હતો. આ કારણે લોકમાં “દ્વિમુખ આ નામથી એની પ્રસિદ્ધિ થઈ. દ્વિમુખ રાજા પોતાની પ્રજાનું પાલણપોષણ પુત્રવત્ કરતા હતા. આ પ્રમાણે આનંદની સાથે પ્રજાનું સંરક્ષણ કરતાં કરતાં એ રાજાને અનેક વર્ષોનો સમય નીકળી ગયા. તેમને સાત પુત્રો હતા, પરંતુ એક પણ પુત્રી ન હતી. આથી રાજાની રાણી ગુણમાલા વિશેષ ચિંતિત રહેતી હતી. એણે વિચાર કર્યો કે, પિતાને સાત પુત્ર હોવા છતાં પણ કુળદ્રયની કીર્તિને અખંડ રાખવા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
मित्तं चिन्तयन्ती राज्ञी मनोहसमेकां पुत्री प्रमतवती। राजा द्विमुखस्तजन्ममहोत्सवं महता समारोहेण कृतवान् । राज्ञा मदनमञ्जरीति तन्नामकृतम् । नन्दने कल्पलतेव पितुनिकेतने वर्द्धमाना सा क्रमेण जगन्मनोहरं रूपलावण्य सुशीलतादिगुणसमलंकृत यौवनं प्रीप्तवती। आदर्शादिषु संक्रान्तात्तदीयप्रतिविम्वादन्यत्र तद्रूपस्य तुलना कुत्रापि नासीत् ।
तस्मिन्नैव समये उज्जयिन्यां चण्डप्रद्योतो नामासीद राजा। तस्य दत: केनापिकार्येण काम्पिल्यनगरं समागतः। तत्र तेन जयवर्मलब्धमुकुटमभावः श्रुतः । वाली पुत्री तो मेरे यहां एक भी नहीं हुई है। पुत्रीके विना मेरे इन पुत्रों की एवं मेरी कोई शोभा नहीं हुई है। इस प्रकार का उसका विचार हुआ ही था कि कालान्तर में रानी के एक सर्वाग सुन्दरी पुत्री भी हुई। राजाने पुत्रीके जन्म का महोत्सव बडे समारोह के साथ मनाया। मदनमंजरी पुत्री का नाम रखा गया। नन्दनवन में कल्पलता के समान पिता के घर में क्रमशः वृद्धिंगत होती हुई मदनमंजरीने जगत के मन को हरण करनेवाली रूप, लावण्य, सुशीलता आदि गुणसंपत्ति से अलंकृत युवावस्था को प्राप्त किया। उसके रूपकी तुलना दर्पण आदि में संक्रान्त उसके प्रतिबिम्ब के सिवाय अन्यत्र कहीं पर भी देखने में नहीं आती थी, इतनी तो वह सुन्दर थी।
. जिस समयकी यह बात है उस समय उज्जयिनी नगर में चण्डप्रद्योतन नामका राजा राज्य करता था। किसी कार्यवश उसका एक दूत काम्पिल्यमगर में आया हुआ था। उसको वहां पर लोगों के मुख से जयवर्मा (द्विमुख) राजाके उस मिले हुए मुकुट का प्रभाव વાળી પુત્રી તે મારે ત્યાં નથી. પુત્રીની વિના મારા આ પુત્રની અને મારી કઈ શોભા નથી. આ પ્રકારનો એના મનમાં વિચાર હતે જ ત્યારે સમય જતાં તેને એક સર્વાગ સુંદર પુત્રીને જન્મ થયે. રાજાએ પુત્રીના જન્મને મહોત્સવ ખૂબ ધામધુમથી મનાવ્યા. પુત્રીનું નામ મદનમંજરી રાખવામાં આવ્યું. નંદનવનમાં કપ લતાની માફક તે પિતાના ઘરમાં ક્રમશઃ મટી થવા લાગી, અને વધતાં વધતાં મનને હરણ કરે તેવા રૂપલાવશ્યવાળી, સુશીલતા આદિ ગુણસંપત્તિથી અલંકૃત યુવાવસ્થાને પ્રાપ્ત બની. એના રૂપની બબરી કરી શકે તેવી કોઈ સુદંરી દેખાતી ન હતી, આટલી તે એ સુંદર લાગતી હતી.
જે સમયની આ વાત છે. એ સમયે ઉજજયની નગરીમાં ચંડઅદ્યતન નામના રાજા રાજ્ય કરતા હતા કેાઈ કામને લઈને તેમનો દૂત કાશ્યિલ્યનગરમાં આવ્યું હતે. એને ત્યાંના લોકોના મોઢેથી જયવર્મા રાજાને દ્વિમુખ રાજાને મળેલા એ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४५
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ द्विमुखराजकथा स ततः प्रत्यागतः स्वस्वामिनं चण्डप्रद्योतं मोक्तवान्-देव ! काम्पिल्यनाथेन जयवर्मणा मुकुटम् समुपलब्धम् । यत्प्रभावात्स द्विमुख इव दृश्यते । अतस्तत्मजाभिः स सम्प्रति द्विमुख इति नाम्ना व्यपदिश्यते । दृतवचनं श्रुत्वा तस्मिन् मुकुटे जातलोभश्चण्डप्रयोतः कंचित् वाक्चतुरं दूतं द्विमुखनृपसमीपे प्रषितवान् । स दूतः काम्पिल्यपुरे समागत्य चित्रशालायां सिंहासने समुपविष्टं मस्तके स्थित मुकुटप्रभावेण द्विमुखतां गतं तं द्विमुखं राजानं प्रणिपत्य प्राह-राजन् । उज्जयिनीनाथः प्रचण्डप्रतापः श्रीमान् चण्डप्रद्योतो भवन्तं ब्रवीति-त्वत्समीपे मुखसुनने में आया। जब वह अपना कार्य समाप्त कर वापिस उज्जयिनी में गया तब उसने वहां अपने स्वामी से इस जयवर्मा राजा के मिले मुकुट के प्रभाव की बात कही-इतने कहा देव ! काम्पिल्य राजा जयवर्मा को एक मुकुट मिला है सो वह उसके प्रभाव से दो मुखवाले लोगों को दिखलाई पडते हैं। इसीलिये उनके प्रजाजनोंने उसका 'द्विमुख' ऐसा नाम प्रसिद्ध कर रखा है। दूत के द्वारा इस समाचार को सुनकर चण्डप्रद्योतन के मन में उस मुकुट को लेनेका लोभ जागृत हुआ। उसने उसी समय एक चतुर दूतको बुलवाया और उसको अपना हार्दिक अभिप्राय समझाकर जयवर्मा के पास भेजा। वहां से चलकर वह दूत काम्पिल्य नगर में आकर चित्रशाला में सिंहासन पर बैठे हुए राजा के पास पहुँचा। उसने वहां रानाको मस्तक पर रखे हुए मुकुट के प्रभाव से दो मुखवाला देखा । देखते ही झुककर प्रणाम करते हुए उसने जयवर्मा राजा से कहा-राजन् ! उज्जयिनी के नाथ श्रीमान् चण्डમુગટના પ્રભાવની વાત સાંભળવામાં આવી. જ્યારે તે પિતાનું કામ પૂરું કરીને પાછો ઉજ્જયિની ગયો ત્યારે તેણે ત્યાં પોતાના રાજાને જયવર્મા રાજાને મળેલા મુગટના પ્રભાવની વાત કરી. દૂતે કહ્યું, હે દેવ કમ્પિત્યનગરના રાજા જયવર્માને એક મુગટ મળેલ છે, આ મુગટને ધારણ કરવા થી તે લેકની નજરમાં બે મોઢાવળે દેખાય છે. આ કારણે તેના પ્રજાજનોમાં તે દ્વિમુખ એ નામે જાહેર છે. ફતની પાસેથી આ સમાચારને સાંભળીને ચંડપ્રદ્યોતનના મનમાં એ મુગટને હું થ કરવ ને લેભ જાગ્યું. તેણે એ વખતે એક ચતુર દૂતને બે લાભે અને તેને પિતાના હૃદયની વાત સમજાવીને તેને જયવર્માની પાસે મોકલ્યો. ત્યાંથી ચાલીને તે દ્રત કોમ્પિલ્યનગરમાં આવીને ચિત્રશાળામાં સિંહાસન ઉપર બેઠેલા રાજાની પાસે પહોંચે. તેણે ત્યાં રાજને મસ્તક ઉપર રાખેલા મુગટના પ્રભાવથી બે મુખવાળા જોયા. જોતાં જ તેણે પ્રણામ કરીને જયવર્મા રાજાને કહ્યું, રાજન ! ઉજજયીનીના રાજા ચંડઅદ્યતન રાજા એ આપતી પાસે એવા પ્રકારનો સંદેશ મોકલ્યો છે કે, જે આપની
४४
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे द्वयकरं मुकुटरत्नमस्ति, तन्मह्यमर्पय । नो चेद् युद्धाय सनद्धो भव इति । दृतमुखादितं चण्डप्रद्योतसन्देशं श्रुत्वा द्विमुख नृपोब्रवीति-तव राजा मत्समीहित यदि मह्यमर्पयेत् , तदाऽहमपि मुकुटरत्नं तव भूपाय समर्पयिष्यामि । दूतः प्राह-- राजन् ! कथयन्तु स्वसमीहितम् ? राजा प्राह-तत्र स्वामी स्वराज्यसारभूतमनलगिरिनामकं गत्वहस्तिनम् १, अग्निभोरूनामकं थोत्तमं २, शिवाभिधां राज्ञी ३, सन्देशहारकं लोहजथं ४ च ददातु । अहमपि स्वराज्यसारं मुकुटं तब राज्ञे प्रदास्यामि। ततो दूत उज्जयिनीं गत्वा द्विमुखोनं सर्व चण्डप्रद्योताय निवेप्रद्योतन राजाने आपके पास इस प्रकारका संदेश भेजा है कि जो तुम्हारे पास दो मुख प्रहर्शित करनेवाला मुकुट है वह तुम मुझे दे दो। यदि इस में जरा भी आनाकानी करोगे तो फिर युद्धके सिवाय और कोई उपाय नहीं रहेगा। दूत के मुख से चण्डप्रद्योतन के इस सन्देश को सुनकर द्विमुख राजाने उस से कहा कि-यदि तुम्हारा राजा मुझे मेरी अभिलषित वस्तु देने को तैयार हो जाय तो मैं उसको इस मुकुट रत्नको दे सकता हूं। द्विमुखकी बात सुनकर दुतने कहा-राजन् ! आप कहें वह अभिलषित वस्तु क्या है ? राजाने कहा सुनो-१ उसके राज्य का सारभूत अनलगिरि नामका गन्ध हाथी, २ अग्निभीरु नामक उत्तम रथ, ३ शिवा नामकी रानी, और ४ लोहजंघात । ये चार बातें उसके राज्यकी मुझे अभिलषित हैं । सो वह यदि इन चारों को मुझे दे सकता हो तो मैं भी अपने राज्य के सारभूत इस मुकुट को उसको दे खकता हूं। द्विमुख राजाकी ऐसी अटपटी बात सुनकर इतने जाकर પાસે બે મુખપ્રદશિત કરવાવાળે જે મુગટ છે તે મને આપે. જો તેમાં જરા પણ આનાકાની કરશો તે તેમાં યુદ્ધના સિવાય બીજો કેઈ ઉપાય નથી. દૂતના મોઢેથી ચંડપ્રદ્યોતનના આ સંદેશાને સાંભળીને દ્વિમુખ રાજાએ તેને કહ્યું કે, જે તમારે રાજા હું ઈચ્છું તે વસ્તુ મને આપવા તૈયાર થાય તે હું તેને આ મુગટરત્ન આપી શકું છું. દ્વિમુખની વાત સાંભળીને દૂતે કહ્યું, રાજન ! આપ કહે, તે ઈચ્છિત વસ્તુ કઈ છે? રાજાએ કહ્યું, સાંભળે, ૧ તેના રાજયના સ્તંભરૂપ અનલગિરિ નામને ગબ્ધ હાથી, ૨ અગ્નિભિરૂ નામને ઉત્તમ રથ, ૩ શિવા નામની રાણી, ૪ લેહજંબા દૂત. આ ચારે ચીજો તેના રાજયની મને ખૂબ પસંદ છે. જે તે આ ચારે ચીજો મને આપી શકે તે હું પણ મારા રાજ્યના સારભૂત એવા આ મુગટને તેને આપી શકું છું. દ્વિમુખ રાજાની આવી અટપટી વાત સાંભળીને તે દૂતે પાછા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ द्विमुखराजकथा
३४७ दितवान् । ततः स कोपाविष्टश्चन्डप्रद्योतो द्विमुखेन सह योद्ध गन्तुकामो भेरी वादितवान् । तदनु स स्वबरचलां चालयन्निव पश्चालं पति प्रस्थितः । तत्सैन्ये मेघगर्जितैरिव बंहिते सर्वा दिशः पूरयन्तो, धारासारैरिव मदवारिभिर्महीतलं सिश्चन्तो, विद्युल्लताभिरिव स्वर्णादिभूषणैविराजिता लक्षद्वयसंख्यका गजा अम्बरेऽम्बुदा इव घिरेजुः । स्वर्गाततिरस्कृतवायुवेगाः पञ्चाशत्सहस्रसंख्य कास्तुरगाः तत्सेनां व्यभूषयन् । नानाविधशस्त्रास्त्रसंभृताः सुजातीयर श्वैरुह्यमाना विंशतिशतयह सब बात चण्डप्रद्योतन से कह दी । सुनते हि चंडप्रद्योतन क्रोध के आवेश में आ गया और शीघ्र ही उसने छिमुखके साथ युद्ध करने की भावना से भेरी बजबादी। भेरीका शब्द सुनकर सैन्य एकत्रित हो गये। चण्डप्रद्योतन सैन्यको लेकर पृथ्वी को कंपित करता हुआ पाश्चाल देशकी ओर चला। उसकी सेनामें २ लाख हाथी थे। वे मेघगर्जना के समान गुलगुलाहट शब्दो द्वारा समस्त दिशाओं को व्याप्त करते हुए चल रहे थे। उस समय उनके मेघधाराके समान बरसनेवाले मदजलोंसे महीतल कीचडमय बन गया था। ये सबके सब गज विद्युलनाके समान स्वर्ण आदिके विभूषणों से चमकतेथे। सो देखने वालोंको ऐसा प्रतीत हे।ने लगताथा, कि मानो आकाशमें मेघ ही मेघ एकत्रित हुए हैं। सेनामे अपनी गतिसे वायुकी गतिको तिरस्कृत करने वाला पचास हजार घोडों का समूह था ।अनेक प्रकारके शस्त्रोंसे भरे हुए बीस हजार रथ थे। जिनके जातिमान् अश्व जुडे ઉજીની પહોંચીને સઘળી વાત ચંડપ્રદ્યોતનને કહી સંભળાવી. સાંભળતાં જ ચંડઅદ્યતન કોધના આવેશમાં આવી ગયો અને તરત જ તેણે દ્વિમુખની સામે યુદ્ધ કરવા માટેનું રણશીંગું કુંકાવ્યું. રણશીંગ ને શબ્દ સાંભળીને સન્ય એકત્રિત થઈ ગયુ. રાજા ચંડપ્રદ્યાતન સૈન્ય લઈને પૃથ્વીને કંપાવતે કંપાવતો પાંચાલ દેશની તરફ ચાલ્યું. તેની સાથે બે લાખ હાથી હતા તે સઘળા મેઘગર્જનાની માફક ગડગડાટના શબ્દો દ્વારા સઘળી દિશાઓને વ્યાપ્ત કરતા ચાલી રહેલ હતા. તે સમયે તેના મેઘધારા સમાન વરસતા મદજળથી પૃથ્વી કિચડમય બની ગયેલ હતી. એ સઘળા હાથીઓ વિદ્યુતવતા સમન સેનાના આભૂષણથી ચમકતા હતા. એ જોનારને એવું પ્રતીત થતું હતું કે, જાણે આકાશમાં મેઘાનું એક સાથે મિલન થયેલ છે. સેનામાં પિતાની ગતિથી વાયુની ગતિને પણ નબળી કરવાવાળો પચાસ હજાર ઘોડેસ્વારેનો સમૂહ હતો અનેક પ્રકારનાં શસ્ત્ર અસ્ત્રોથી ભરેલા વીસ હજાર રથ હતા જેને જાતિમાન અશ્વ જોડેલ હતા. સાત કરોડ મહાનશક્તિશાળી એવા પાયદળ સનિક હતા. આવી વિશાળ સેનાથી સજજ થઈને ચંડ અદ્યતન રાજા છેડા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
उत्तराध्ययन सूत्रे
संख्यका रथाः, प्रबलाः सप्तकोटिपदातयश्च आसन् । एवंविधसेनया सन्नद्धrussia नृपः सततप्रयाणैः पञ्चालदेशसमीपे समागतः । दूतैस्तमायान्तं श्रुत्वा द्विमुखनृपोऽपि तदद्विगुण बलैः सह स्वसप्तपुत्रैरन्त्रितश्चडमद्योतेन सह योद्धं स्त्र नगरान्निर्गतः । पञ्चालदेशसीमायां तयोर्भयंकरं युद्धमभूत् । तत्र युद्धे चण्डद्योतस्य सर्वे सैनिक विनष्टाः । ततः स रणक्षेत्रात्पलायितः । पलायमानं तं द्विमुखः शशकग्राहं गृहीत्वाक्रोञ्श्वबन्धं बबन्ध तं गृहीत्वा द्विमुखी नृप ऊर्ध्वपताकं निजं पुरं प्राविशत् । तत्र वन्दिभिः पौरैश्च तुतः स स्वभवनमागतः । हुए थे। सात करोड विशिष्ट बलशाली पदाति थे। इतनी विशाल सेना से सज्जित होकर चण्डप्रद्योतन राजा चलते २ कुछेक दिनोंमें पांचाल देशके समीप आ पहुँचा।
द्विमुख राजाको दूतोंसे जब इसके आनेका समाचार मालूम हुआ तब वे भी द्विगुणित सेनासे सजधजकर अपने सात पुत्रोंके साथ चण्डप्रद्योतन से युद्ध करने के लिये अपने नगरसे निकले। दोनोंका पांचालकी सीमा में जमकर भयंकर युद्ध प्रारंभ है। गया । द्विमुख के सैनिकोंने अंत में चण्डप्रद्योतन के समस्त सैनिकों को अस्त व्यस्तकर दिये इससे वे युद्धभूमिको छोडकर भाग गये। कितनेक नष्ट हो गये । जब चण्डप्रद्योतनने अपनेको असहाय देखा तो वह भी अंतमें अपने प्राणों को लेकर वहांसे भाग गया। परन्तु द्विमुखने उसका पीछा नहीं छोडा । ससले की तरह भागते हुए उसको पकड कर द्विमुख राजाने उसको क्रोञ्चबन्धनसे बांध दिया। इस तरह चंडमधोतनको बांध कर और अपनेही साथ में लेकर द्विमुख राजा पताकाओंसे सुसज्जित સમયમાં પાંચાલ દેશની પાસે આવી પહાંચ્યા. દ્વિમુખ રાજાને દ્દા દ્વારા એમના આવવાના સમાચાર મળ્યા ત્યારે તે પશુ ખમણી સેનાથી સજ્જ થઈને પોતાના ચાર પુત્રાની સાથે ચંડપ્રદ્યોતન સાથે યુદ્ધ કરવા માટે પેાતાના નગરથી નીકળ્યે. અન્ને સેનાએ પાંચાલની સરહદ ઉપર સામસામે આવી ગઇ. પ્રચંડ યુદ્ધ જામી પડયુ. દ્વિમુખના સૈનિકાએ અંતે ચપ્રદ્યોતના સઘળા સૈનિકોને અસ્તવ્યસ્ત બનાવી દીધા. આથી તેઓ યુદ્ધભૂમિને છેડીને ભાગી ગયા. કેટલાકના નાશ થયેા. જ્યારે ચડપ્રદ્યોતે પેાતાને અસહાય જોયા ત્યારે તે પણ અંતે પેાતાના પ્રાણને બચાવવા ત્યાંથી નાસી છૂટયા. પરંતુ દ્વિમુખે તેના પિછે છેડયા નહીં સસલાની માફક ભાગી રહેલા તે રાજાને દ્વિમુખ રાજુએ પકડી લીધા અને તેને ખ'દીવાન બનાવી દીધા. આ પ્રમાણે ચડપ્રવાતનને આંધીને એને પોતાની સાથે લઇને દ્વિમુખ રાજા વિજય
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ द्विमुखराजकथा ततश्चण्डपद्योतस्य चरणद्वये निगडं निधाप्य तं कारागारे न्यवासयत् । ततः समुपशान्तकोपो द्विमुखभूपो विचारितवान्-अयं नृपो देवाददुर्दशां प्राप्तोऽपि दुखं मा प्रामोतु इति विचार्य निर्बन्धनं कृत्वा कारागारान्निःसार्य विविध भोजनादिना तं सत्कृतगन् । यदा द्विमुखो भूपतिः सभायां सिहासनस्योपरि समुपविशति, तदा स्वसिंहासनस्यार्द्धभागे चण्डप्रयोतमपि सादरमुपवेशयति । । अथैकदा चण्डमयोतो द्विमुखस्य मुतां मदनमञ्जरी विलोक्य तस्यां समुत्पन्नगाढानुरागः सृष्टेः सारं तां सारङ्गलोचनां चिन्तयन् रात्रौ निद्रां न प्राप्तवान् । किये गये अपने नगरमें प्रविष्ट हुए। उस समय बन्दी एवं पुरवासियोंने इनकी खूब स्तुतिकी सबके द्वरा प्रशंसित होते हुए वे द्विमुख राजा पीछे महलमें आये। वहां उन्होंने चण्डप्रद्योतन के दोनो पैरो में बेडियां पहिरा दि और कारागार में बन्ध करवा दिया ! जैसा २ धीरे २ जब द्विमुख राजाका कोप शांत होने लगा तब उसको विचार आने लगा कि यद्यपि चंडप्रद्योतन राजा दैवदुर्विपाकसे ही इस दुर्दशाको प्राप्त हुआ है परन्तु फिर भी मेरी तर्फसे अब इसको कष्ट नहीं होना चाहिये, इस प्रकार के सुन्दर विचारों से द्विमुख राजाने उसको बंधन रहित करके कारागार से भी मुक्त कर दिया और विविध प्रकारकी भोजनादि सामग्री से उसका यथेष्ट सत्कार भी करने लगा, तथा जिस समय वह अपनी सभामें सिंहासन पर बैठता उस समय भी वह अपकोअपने साथ ही आधे सिंहामन पर बडे आदर से बैठा लेता।
एक दिन चंडप्रद्योतनने द्विमुख राजाकी सृष्टिकी सारभूतपुत्री મેળવીને પિતાના નગરમાં પ્રવેશ્યા. આ સમયે શહેરને શણગારમાં આવેલ હતું. આ યુદ્ધમાં મળેલા વિજયને કારણે પુરવાસીઓએ તેમજ બંદીજનેએ તેમની ખૂબ સ્તુતિ કરી. સઘળા તરફથી પ્રશંસા મેળવેલ એ દ્વિમુખ રાજા પછી મહેલમાં ગયા. ત્યાં તેઓએ ચંડપ્રદ્યોતના બન્ને પગોમાં બેડીઓ પહેરાવી દીધી, અને કારાગારમાં પૂરી દીધું. ધીરે ધીરે જયારે દ્વિમુખ રાજાને કેપ શાંત થવા લાગ્યો ત્યારે તેને વિચાર આવવા લાગ્યું કે ભલે આ ચંડપ્રદ્યોતન રાજા દૈવવિપાકથી જ આ દુશાને પામ્યો છે, પરંતુ મારા તરફથી હવે તેને કોઈ પ્રકારનું દુઃખ થવું ન જોઈએ. આ પ્રકારના સુંદર વિચારથી દ્વિમુખ રાજાએ તેને બંધનરહિત કરીને કારાગારમાથી મુક્ત કરી દીધા, અને વિવિધ પ્રકારની ભજન સામગ્રીથી તેને સાકાર કરવા લાગે, તથા જે સમયે તે પિતાની સભામાં સિંહાસન ઉપર બેસતે ત્યારે પણ તે તેને પોતાની સાથે જ અર્ધા સિંહાસન ઉપર ઘણું જ આદરની સાથે બેસાડતા.
એક દિવરા ચંડપ્રદ્યોતનને દ્વિમુખ રાજાની પુત્રી મદનમંજરી કે જેનાં નેત્રો
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५०
उत्तराध्ययन सूत्रे
प्रातः सभायामागतं विषण्णमानसं चण्डप्रद्योतं दृष्ट्वा द्विमुखोऽब्रवीत् - राजन् ! aff raat रोगजा काऽपि पीडा वर्तते ? अन्यथा हेमन्तेऽब्जमिव तवाननं कथं म्लानं भवेत् । एवं द्विमुखेन पृष्टोऽपि चण्डप्रद्योतो यदा न किमपि वदति, तदा राजा द्विमुखो व्याकुलो भूत्वा सशपथमिदमब्रवीत् - राजन । प्रत्युत्तर देहि, निवेदय निजां व्यथाम् | अब्रुवाणे त्वयि कथं तत्र व्याधेः प्रतीकारो भवि व्यति । ततः स दीर्घ निःश्वस्य लज्जां विहाय एवमुक्तवान्- राजन् ? न मां मदनमंजरी को कि जिसके नेत्र मृगी के नेत्र जैसे थे देखा और देखते ही उसमें इसका अनुराग जागृत हुआ कि उसके आवेश से उसको रात्री में निद्रातक भी नहीं आई । उसकी वह रात्रि मदनमंजरीके विषय में विचार करते २ ही समाप्त हो गई जब प्रातःकाल हुआ और चंडप्रद्योतन राजसभा में उपस्थित हुआ तब द्विमुख राजाने दुःखितचित्त इसको देखकर पूछा- हे राजन् ! क्या बात है क्या आज आपका स्वास्थ्य ठीक नहीं है ? जो आज आपका हेमंत में कमल की तरह मुखम्लान मालूम पड रहा है ? । द्विमुख की इस बात का जब
प्रद्योतने कोई उत्तर नहीं दीया तब व्याकुल होकर दिखने उससे शपथपूर्वक इस प्रकार कहा- हे राजन् ! जो हमने पूछा है उसका उत्तर दो जो भी कोई कष्ट आपको हो रहा हों वह साफ २ कहो - संकोच करने की जरूरत नहीं है। क्यो कि जबतक हमको आपकी चिन्ताका कारण ज्ञात नहीं होगा -- - तबतक हम उसका प्रतीकार भी कैसे कर सकेंगे । द्विनुख की इस प्रकार की प्रेमभरी सी बात को सुनकर चंडમા લીનાં નેત્રે જેવાં હતાં. એને જોતાં જ તેના એનામાં એવે અનુરાગ જાગૃત થયા કે, તેના આવેશથી રાત્રિમાં તેને નિદ્રા પણ ન આવી. એની એ રાત્રિ દનમંજરીના વિષયમાં વિચાર કરતાં કરતાં જ પૂરી થઇ જ્યારે સવાર થયું અને ચંડપ્રદ્યોતન રાજસભામાં ઉપસ્થિત થયે ત્યારે દ્વિમુખ રાજાએ એના ચહેરા ઉપરનાં દુઃખનાં ચિન્હો જોવાથી પૂછ્યું, હે રાજન ! શું વાત છે, શુ આજે આપનું સ્વા સ્થ્ય ખરાબર નથી ? આપનું મુખ હેમંતમાં કમળની માફક મ્લાન માલુમ પડી રહ્યું છે, દ્વિમુખની આ વાતને ચંડપ્રદ્યોતને કાંઈ ઉત્તર ન આપ્યા ત્યારે વ્યાકુળ અનીને દ્વિમુખે તેને સાગન દઇને કહ્યું, હે રાજન ! મેં જે પૂછેલ છે તે ઉત્તર આપે। આપને જે કાંઈ કષ્ટ થઇ રહેલ હાય તે સાફ સાફ કહા, સકોચ પામવાની કાંઇ જરૂર નથી કેમકે, જ્યાં સુધી અમને આપની ચિંતાનું કારણ જાણવા નહીં મળે ત્યાં સુધી અમે તેને ઉપાય પણ કઇ રીતે કરી શકીએ ? દ્વિમુખની આ પ્રકારની પ્રેમપૂર્ણાંકની વાતને સાંભળીને ચંડપ્રધાતને ‘હાય' આ પ્રકારે ખેાલીને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ द्विमुखराजकथा कोऽपि व्याधिर्वाधते । तर्हि ममेयं दशा कथं संजाता ? इति भवता हृदये कौतूहलं भविष्यति ? अतोऽहं लज्जां विहाय ब्रवीमि । व्यतीते दिवसे भवत्क. न्यां मदनमञ्जरीं दृष्ट्वा तस्यां संजातढानुरागोऽहमे तादृशोमस्थां प्राप्तोऽस्मि । अतोऽवति भवान् मदनमञ्जरीमदानेन मम मानसीं व्यथां शमयितुम् । तद्वचनं श्रुत्वा राजा द्विमुखो मनसि चिन्तित गन्-अयं हि मम कन्यायाः सर्वथा योग्योवरोऽस्ति, अतो मत्कन्याभिलाषिणेऽस्मै यदि मया कन्या दोयेत, तर्हि का हानिः ? इति विचिन्त्य राजा द्विमुखः शुभे दिवसे महता महोत्सवेन चण्ड प्रद्योताय स्वां कन्यां मदनमञ्जरी दत्तवान् । योतुके च प्रचुरहयगजाप्रद्योतनने 'हाय' ऐसा बोलकर तथा लज्जाको छोडकर इस प्रकार कहाराजन् ! मुझे कोई कष्ट नहीं है। फिर भी मेरी इस दशाका कारण क्या है यह जो आपको जानने का कौतुहल हो रहा है उसको मैं विना किसि संकोच के आपके सामने कह देता हूं सो आप सुनेंकल दिन मैंने आपकी पुत्री मदनमंजरी को देखा-सो देखते ही मेरा उसमें अनुराग दृढ बन गया है। इसी कारण से मेरी बह दशा हुई है। इसलिये आपसे निवेदन है कि आप मदनमंजरी के प्रदान से मेरी इस मानसिक चिन्ता को शांत करने की कृपा करें। चंडप्रयोतन के इस कथन को सुनकर द्विमुखने विचार किया कि क्या हर्ज है यह मदनमंजरी के योग्य वर है ही अतः जब यह मदनमंजरी को चाह रहा है तब इसको मदनमंजरी देने में मुझे कोई बाधा नही है। इस प्रकार शोच विचार कर राजा द्विमुखने शुभ मुहूर्त में अपनी कन्या मदनमंजरी का बडे उत्सव से चंडप्रद्योतन के साथ विवाह कर दीया। તથા લજજાને છોડીને આ પ્રકારે કહ્યું, રાજન્ ! મને કઈ કઈ નથી, છતાં પણ મારી આ દશાનું કારણ શું છે એ જાણવાનું આપને કુતુહલ થઈ રહેલ છે. જે હું કોઈ પણ પ્રકારને મનમાં સંકેચ ન રાખતાં આપની સમક્ષ જાહેર કરું છું તેને આપ સાંભળો. ગઈ કાલે મેં આપની પુત્રી મદનમંજરીને જોઈ, તેને જોતાં જ મારે તેનામાં અનુરાગ દઢ બની ગયેલ છે. આ કારણથી મારી આ દશા થયેલ છે. આથી આપને નિવેદન કરું છું કે, આપ મદનમંજરી મને આપીને મારી આ માનસિક ચિંતાને દૂર કરવાની કૃપા કરો. ચંડપ્રદ્યોતનના આ વાકયોને સાંભળીને દ્વિમુખે વિચાર કર્યો કે, શું હરકત છે? મદનમંજરીને ગ્ય વર આ છે જ. આથી
જ્યારે તે મદનમંજરીને ચાહે છે ત્યારે તેને મદનમંજરી આપવામાં મને કઈ વાંધ નથી. આ પ્રકારને મનમાં વિચાર કરીને રાજા દ્વિમુખે શુભ મુહૂર્તમાં પિતાની કન્યા મદનમંજરીનું ઘણું જ ઉત્સવની સાથે ચંડપ્રદ્યોતનની સાથે લગ્ન કરી દીધું. દહે.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५२
उत्तराध्यन सूत्रे
दिकं मणिमाणिक्यादि विविधरत्नं विजितं तद्राज्यं च तस्मै दत्तवान् । राजा चण्डद्यतोऽपि तां प्राप्य आत्मानं धन्यं मन्यमानो द्विमुखेन विसृष्टः स्वप्रिया मदनमञ्जर्या सह सहर्ष स्वपुरीमुज्जयिनीं गतः ।
अथैकदा इन्द्रमहोत्सवे समुपस्थिते राजा द्विमुखो नागरिकान् जनान् इन्द्रध्वज संस्थापनाय समादिष्टवान् । राज्ञ आदेशं प्राप्य पौरजनाः बद्धकिङ्किणीमाल मालाबलिसमलंकृतं मणिमाणिक्यादिविभूषितं चीवरवरैर्वेष्टितदण्डं प्रशस्तध्वजपटयुक्तम् इन्द्रध्वजं मङ्गलपाठपूर्वकं द्रुतमृदूध्वकृतवन्तः । तत्र केचिद् मधुरस्वरेण तस्य पुरतो गायन्ति केचिद्वाद्यानि वादयन्तो नृत्यन्ति । केचिद्दहेज में प्रचुर मात्रा में हाथी, घोडा आदि तथा मणिमाणिक्य आदि विविध रत्न एवं लिया हुआ उसका ही राज्य विमुखने उसको दे दीया | इस प्रकार चंडप्रद्योतन राजा द्विमुख राजा द्वारा दी गई मदनमंजरी की प्राप्ति से अपने आपको विशेष भाग्यशाली समझते हुए वहां से विदा होकर और इस नई वधू को साथ में लेकर आनन्दपूर्वक उज्जयिनी में आ गये ।
एक समय इन्द्रमहोत्सव के उपस्थित होने पर राजा द्विमुखने नगरनिवासियों को इन्द्रध्वज के संस्थापन के लिये आदेश दिया । राजाका आदेश पाकर मागरिकोंने शीघ्र ही मंगल पाठपूर्वक इन्द्रध्वजकों ऊपर तान दिया । उस में नागरिकोंने किंकिणियों की माला बांधी थी । पुष्पों की माला से उसको खूब सजाया था । मणिमाणिक्य आदि से उसको अच्छी तरह विभूषित किया था । ध्वज के दंडको सुन्दर २ वस्त्रों से वेष्टित कर उस में वह इन्द्रध्वज पिरोया गया था । ध्वजका જમાં મોટા પ્રમાણમાં હાથી, ઘેાડા આદિ તથા મણી માણેક આદિ રત્ન અને તેનુ મેળવેલ રાજ્ય પણ દ્વિમુખે તેને આપી દીધુ. આ પ્રકારે ચડપ્રદ્યોતન રાજા દ્વિમુખ રાજા તરફથી આપવામાં આવેલ મદનમાંજરીની પ્રાપ્તિથી પોતાની જાતને વિશેષ ભાગ્યશાળી માનીતે ત્યાંથી વિદાય થઇને નવી રાણીની સાથે આન ંદપૂર્વક ઉજ્જયીનમાં જઈ પહોંચ્યા.
એક સમય ઇન્દ્ર મહેાત્સવના પ્રસંગે રાજા દ્વિમુખે નગરના નિવાસીએને ઈન્દ્રધ્વજના સ`સ્થાપન અર્થે આદેશ આપ્યા. રાજાના આદેશ મળતાં નાગરીકાએ ઝડપથી મગળપાઠ સાથે ઇન્દ્રધ્વજને હવામાં લહેરાવ્યા. એ ધ્વજમાં નાગરીકે એ ઘુઘરીઓની માળા બાંધી હતી, પુષ્પોની માળાએથી તેની સજાવટ કરી હતી. મણિમાણેક આદિથી તેને સુંદર રીતે શણગારેલ હતા ધ્વજવંદનના ક્રૂડને સુંદર વસ્ત્રોથી આચ્છાદિત કરીને તેના ઉપર ઇન્દ્રધ્વજ ફરકાવવામાં આવ્યેા હતેા ધ્વજનુ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५३
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ द्विमुखराजकथा दीनेभ्योऽनाथेभ्यश्च दानं प्रयच्छति । केचित् कर्पूरमिश्रकुङ्कुमजलाच्छोटनपूर्वकं परस्परं सुरभीणि चूर्णानि निक्षिपन्ति । एवं महोत्सवैः दिवसा व्यतीताः । सप्तमे दिवसे पूर्णिमा तिथिः समागता। तरिमन्दिवसे राजा द्विमुखोऽपि समागत्य तमिन्द्रध्वजं विलोक्य हर्षितो जातः । ततः पूर्ण महोत्सवे नागरिका जना निजं निजं वस्त्राभूषणादिकमादाय काठशेषं तमिन्द्रध्वजं भूमौ निपात्य स्वगृहं गताः। अथ द्वितीये दिवसे द्विमुखनृपः केनापि कार्येण बहिर्गतो धूलिधूसरं वस्त्र भी बहुमूल्य था। जब इस तरह का इन्द्रध्वज खडा कर दिया गया तब कितनेक नगरनिवासियोंने उसके नीचे बडे ही रसीले स्वरों से हर्षोत्फुल्ल होकर गानेनाचने एवं बजाने का कार्यक्रम चालू कर दिया। कितनेकोंने दीन, अनाथों को दान निवारण करना प्रारंभ किया तथा कितनेक जनोंने कर्पूरमिश्रित कुंकुमजल को छिडकते हुए परस्पर में सुगंधी चूों की मुठी भर २ ऊपर डालना शुरु किया। इस प्रकार आनंदमय उत्सव से छह दिन लोगों के बडे हर्ष के साथ समाप्त हो गये। परन्तु जब सातवां दिन प्रारंभ हुआ तो इस दिन पूर्णिमा थी। इसलिये इस दिन बिमुख राजाने भी आ कर इस उत्सवकी शोभा में वृद्धि की। इन्द्रध्वज को देखकर राजाको भी अपार हर्ष हुआ। उत्सव की समाप्ति होने पर समस्त नागरिक जन अपने २ वस्त्राभूषणादिकों को ले ले कर तथा काष्ठशेष उस इन्द्रध्वज को भूमि में डालकर अपने २ घर पर आ गये । दूसरे दिन द्विमुख राजा किसी कार्यवश बाहर વએ પણ બહુ મુલ્યવાન હતું. આ પ્રકારે જ્યારે વજનું રોપણ કરવામાં આવ્યું ત્યારે કેટલાક નગરનિવાસીઓએ એ દરજની નીચે ઘણા જ રસીલા સ્વરોથી હર્ષાવેશમાં આવી જઈ ગાવા નાચવા માંડયું. કેટલાકે એ દીન અનાને દાન આપવા માંડયું. કેટલાક જન એ કપુર મિશ્રિત કુમકુમ જળને છાંટીને તેમ જ પરસ્પરમાં સુગંધી ચુણેની મુઠીઓ ભરીને છાંટવા માંડયું. આ પ્રકારને આનંદમય છ દિવસ લોએ ઘણું હર્ષથી ઉજવ્યે; પરંતુ જ્યારે સાતમા દિવસનો પ્રારંભ થયો ત્યારે આ દિવસે પૂર્ણિમા હોવાથી દ્વિમુખ રાજાએ પણ તે ઉત્સવમાં ભાગ લઈને ઉત્સવને ખૂબ જ દેપિમાન બનાવ્યા. ઇન્દ્રધ્વજને જોઈને રાજાને પણ અપાર હર્ષ થયા. ઉસવની સમાપ્તિ થતાં સઘળા નાગરિક જો પોતપોતાનાં વસ્ત્રાદિકને લઈને તથા દંડ સહિત એ ઈન્દ્રધ્વજને ભૂમિમાં પધરાવીને પિતાપિતાના ઘેર પહોંચી ગયા. બીજા દિવસે દ્વિમુખ રાજા કેઈ કારણવશાત્ બહાર ગયા ત્યારે તેમણે એ ઈન્દ્રધ્વજને ધુળમાં
४५
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५४
उत्तराध्ययनसूत्रे
-
कुस्थानसंस्थितं बालकैराक्रम्यमाणं तं ध्वजं दृष्ट्वा मनस्यचिन्तयत्-यो गतेऽहनि सर्वलोकाहादक आसीत्, स एव इन्द्रध्वजोऽधुना एवं विधां विडम्बनां प्राप्नोति । अहो श्रियः क्षणिकत्वम् । श्रीहि सिन्धुपूरवदायाति याति च अतोऽस्यां विद्यु. चश्चलायां श्रियां समासक्तिने शोभते मुधियाम् । तस्मादहमपि विडम्बनापायामिमां राज्यसम्पदं परित्यज्य निःश्रेयसकरी शिवसाम्राज्यसम्पदं श्रयिष्ये इति विचार्य ममत्वबुद्धिं दूरीकृत्य स्वहस्तेन लोचं कृत्वा देवसमर्पित सदोरकगया तो उसने उस इन्द्रध्वज को धूलि से धूसरित एवं कुस्थान में पडा हुआ देखा तथा ऐसा भी देखा कि उसको बालकन्द इधरउधर घसीट रहे हैं। इन्द्रध्वजकी इस प्रकारकी स्थिति देखकर राजा के मन में विचार आया कि देखो तो सही जो कल समस्त मनुष्यो के मन के आनंद का कारण बना हुआ था बही इन्द्रध्वज इस समय इस प्रकारकी विडम्वना को प्राप्त हो रहा है। देखो भाग्योदय की क्षणिकता। यह नदीके पूरकी तरह आती है और चली जाती है। अथवा लक्ष्मीका भी विश्वास नहीं है कि यह सदा स्थायी ही बनी रहेगी। यह तो विजली के समान चंचल है। इसलिये विजली के समान चंचल इस लक्ष्मी में आसक्ति बुद्धिमानों को शोभा नहीं देती है। जब यह बात हैं फिर मैं क्यों विडम्बनाप्राय इस राज्य सम्पत्ति की आसक्ति में पडा रहूं, क्यों न इसका परित्याग करके एकान्ततः श्रेयस्कारिणी शिवसाम्राज्य लक्ष्मी का आश्रय करूँ। ऐसा विचार करके राजाने परपदार्थों में जो ममत्व बुद्धिथी उसका परित्याग कर दिया और वैराરદે બાતે તેમ જ ખરાબ સ્થાનમાં પડેલ છે અને નાના નાના બાળકે તેને જમીન ઉપર આમતેમ ઘસડી રહ્યાં હતા. ઈન્દ્રધ્વજની આ પ્રકારની સ્થિતિ જોઈને રાજાના મનમાં વિચાર આવ્યું કે, ગઈ કાલ સુધી મનુષ્યના મનના ઉત્સાહનું કારણ હતું એજ ઇન્દ્રધ્વજ આજે આ પ્રકારની વિટંબણાને પ્રાપ્ત કરી રહેલ છે. જુઓ ! અભ્યદયની ક્ષણિકતા. એ અભ્યદય નદીના પૂરની માફક આવે છે અને ચાલી જાય છે. આવી જ રીતે લક્ષમીન પણ કઈ વિશ્વાસ નથી કે તે સદાને માટે સ્થાયી બની રહે. એ તે વિજળીના સમાન ચંચળ છે, આથી વિજળીના જેવી ચંચળ એ લમીમાં આસક્તિ રાખવી એ બુદ્ધિમાન માટે બરાબર નથી. જ્યારે આમ વાત છે તો પછી હું વિટંબનાવાળી આ રાજ્યસંપત્તિની આસક્તિમાં શા માટે પડ રહે? એને પરિત્યાગ કરીને હું એક ત્તતઃ શ્રેયસ્કારીણી શિવસામ્રાજ્ય લક્ષમીનો આશ્રય કેમ ન કરૂં? અને વિચાર કરીને રાજાએ પરપદાર્થોમાં જે મમવબુદ્ધિ હતી તેને પરિત્યાગ કરી દીધો. આ પ્રમાણે તેને વરાગ્યની જાગૃતિ થવાથી પિતાના હાથેથી પોતાના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ नगतिराजकथा
मुखवस्त्रिका रजोहरणादिरूपं साधुवेषं परिधाय प्रत्येकबुद्धो द्विमुखमुनि म्याम पतिवद्धविहारेण विहरन् वीतरागधर्म प्रचारयन्नन्ते सिद्धिगति प्राप्तवान् ।
उक्तं चवीक्ष्यातं पौरजनैः सुरेशं, धनं च लुप्तं पतितं परेऽति । भूति त्वभूति द्विमुखो निरीक्ष्य, बुद्धः प्रपेदे जिनराजनधर्मम् ।। इति ॥
॥ द्वितीयप्रत्येक बुद्धकथा ।।
अथ नगगतिराजकथा आसीदत्र भरतक्षेत्र गान्धारदेशे पुष्डवर्धनं नगरम् । तत्रासीत् सिंहस्थो नाम राजा। एकदा तस्मै राज्ञे उत्तरापथात् कोऽपि शोभनौ द्वौ तुरगौ माभृतीकृतवान् । तयोः परीक्षार्थमेकोपरि राजा स्त्रयमारूढोऽपरोपरि अन्यो जनोऽधिग्यभाव की जागृति होजाने से अपने ही हाथो द्वारा केशों का लुचन कर डाला तथा देवों द्वारा दी गई सदोरकमुखवस्त्रिका रजोहरण आदि रूप साधुका वेष धारण कर प्रत्येक बुद्ध बने हुए द्विमुख मुनिराजने अप्रतिबद्ध विहार करते हुए वीतराग धर्म का प्रचार किया। बाद में अन्त में सिद्धिगति की प्राप्ति की। कहा भी है-- "वीक्ष्यातं पौरजनैः सुरेशंः, ध्वजं च लुप्तं पतितं परेऽह्नि । भूत त्वभूति दिमुखो निरीक्ष्य, बुद्धः प्रपेदे जिनराजधर्मम्" ॥१॥ नगगति राजाकी कथा इस प्रकार है
भरतक्षेत्र के गान्धार देश में एक पुंडूवर्धन नामका नगर था। वहां सिंहरथ नाम के राजा का राज्य था। एक समय की बात हैं कि उस राजा को उत्तरापथ (उत्तर भारत) से किसी व्यक्तिने दो सुन्दर घोडे भेटरूप में प्रदान किये। उनकी परीक्षा करने के लिये एक घोडे કેશનું લોચન કરીને તથા દે તરફથી આપવામાં આવેલી સરકમુખવસ્ત્રિકા અને રજોહરણું આદિરૂપ સાધુનો વેશ ધારણ કરીને પ્રત્યેક બુધ બનેલા દ્વિમુખ મુનિરાજે અપ્રતિબદ્ધ વિહાર કરતાં કરતાં વીતરાગ ધર્મને પ્રચાર કર્યો અને અંતકાળે સિદ્ધિआतिन पाभ्या. हुप छ"कीक्ष्याहतं पौरजनैः सुरेशः, ध्वजं च लुप्तं पतितं परेऽदि ।
भूतिं त्वभूतिं द्विमुखो निरीक्ष्य, बुद्धः प्रपेदे जीनराजधर्मम्" ॥१॥ નાગતિ રાજાની કથા આ પ્રકારની છે—
ભરતક્ષેત્રના ગાંધાર દેશમાં એક પંડ્રવર્ધન નામનું નગર હતું. ત્યાં સિંહસ્થ નામના રાજા • રાજ્ય કરતા હતા. એક સમયની વાત છે કે, તે રાજાને ઉત્તરભાર તથી. કોઈ એક વ્યક્તિએ બે સુંદર એવા ઘોડા ભેટ તરીકે આપ્યા. તે ઘોડાઓની
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे रूहः। राजा तेन सहाऽन्यैरश्वारोहिभिः परिवृतो नगराद् बहिर्गतः । यस्मिन्नश्वे राजा समारूढः स वक्रशिक्षित आसीत् । गतिपरीक्षणार्थ राज्ञा कशाघातेन सोऽश्वः प्रेरितः। ततः स पवनवेगवदतित्वस्या गत्या प्रचलितः। राजा तं स्तम्भ यितुं यथा यथा वल्गामाकर्षति, तथा तथा सोऽश्वः पवनादपि वेगवत्तरो भवति । एवं महावेगेन गच्छन् सोऽश्वो द्वादशयोजनानि गतः। यथा नदीपूरस्तरं नीत्वा महोदधौ नयति, एवमेव सोऽश्वो नृपं महारण्ये नीतवान । मुहुर्मुहुर्वल्गाऽऽकर्षणेनाऽप्ययं तुरगो न स्थातुमिच्छति, इति विचार्य खिनः क्षितिपतिवल्गां पर राजा तथा दूसरे घोडे पर अन्य कोई दूसरा व्यक्ति सवार हुआ। राजा उस से तथा अन्य अवरोहियों से परिवृत होकर नगर से बाहिर गया। जिसपर राजा चढे हुए थे वह घोडा वक्रशिक्षित था। इसकी चाल कैसी है इस बात की परीक्षा के लिये राजाने उसको एक चावुक मार दिया-वह चाबुक के लगते ही पवनवेग से दौडने लगा। थांभने के लिये राना ज्यों २ इसकी लगाम खिंचता त्यों २ वह घोडा और अधिक वेगशाली बनकर पवन के जैसी तीव्रतर गति से चलने लगता। इस तरह महावेगवती गति से चलते २ वह बारह योजन निकल गया। जिस प्रकार नदी का वेग अपने में बहाकर वृक्ष को महासागर में पहँचा देता है उसी प्रकार अश्वने राजा को भी एक महाभयंकर अरण्य में पहुँचा दिया। जब राजाने यह देखा कि लगाम खेंचने पर भी घोडा ठहरने का नाम नहीं लेता हैं, प्रत्युत अधिक वेगशाली बन जाता है પરીક્ષા કરવા માટે એક ઘેડા ઉપર રાજા પોતે તેમ જ બીજા ઘડા ઉપર એક બીજી વ્યક્તિ બેઠી. રાજા તથા તેમના સાથીદાર આ પ્રમાણે એ બન્ને ઘડાઓ ઉપર સવારી કરીને બીજા ઘડેસ્વારો સાથે નગરની બહાર નીકળ્યા. જે ઘડા ઉપર રાજાએ સ્વારી કરેલ હતી તે ઘડો ખૂબ તોફાની હતો. તેની ચાલ કેવી છે તે જોવાના ઉદ્દેશથી રાજાએ એ ઘેડાને એક ચાબુક લગાવ્ય. ચાબુક લાગતાં જ એ ઘડે પવનવેગથી દોડવા લાગ્યું. એને રોકવા માટે તેની લગામને રાજા જેમ જેમ ખેંચતા તેમ તેમ તે ઘડે ખૂબ જ વેગથી દોડવા માંડે. આ પ્રમાણે મહાવેગવતી ગતિથી ચાલતાં ચાલતાં તે બાર જોજન નીકળી ગયે. જે પ્રમાણે નદીને વેગ કિનારા ઉપરના વૃક્ષને પિતાના પ્રવાહમાં ખેંચીને મહાસાગરમાં પહોંચાડી દે છે એ જ રીતે આ ઘોડાએ પણ રાજાને એક મહાભયંકર એવા અરણ્યમાં પહોંચાડી દીધા. જ્યારે રાજાએ જોયું કે, ઘોડો લગામ ખેંચવાથી રોકાતો નથી અને વધુ વેગવાળે બની
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ नगगतिराजकथा मुक्तवान् । ततस्तत्क्षणमेव स तत्रैव संस्थितः। अयमश्वो वक्रशिक्षित इति मनसि निश्चित्य तत्पृष्ठादवतीर्य तं क्यापि द्रुमे वद्ध्वा वन्यफलेन क्षुधामपनीय रात्रिवासार्थ निराबाधं स्थानं द्रष्टुं गिरिशिखरमारूढवान् । स तत्रकं दर्शनीयं सप्तभूमं प्रामादं ददर्श। तदभ्यन्तरे प्रविश्य रूपलावण्यतारुण्यरतिशोभा तिरस्कुर्वती हरिणेक्षणां कामपि कन्यां दृष्टवान् । साऽपि तं दृष्ट्वा ससम्भ्रममुत्थाय स्वजनागमनेन प्रहृष्टवदना तरमै वरासनं ददौ । तां दृष्ट्वा तस्यां संजातानुरागो राजाऽपि तन्मुखे निबद्धदृष्टिरासने समुपविष्टः। तो उसने खेदभरे मन से उसकी लगाम बिलकुल ढीली कर दी। लगाम ढीली करते ही वह वहीं पर ठहर गया। उसके ठहरते ही राजा "यह वक्र शिक्षित है" ऐसा मन में निश्चित कर उसके ऊपर से उतर गया और एक वृक्ष के नीचे उसको बांधकर क्षधाकी निवृत्ति के लिये वन्यफलों की तलाश में इधर उधर देखने लगा-वन्यफल मिलते ही उनसे उसने अपनी क्षुधाकी शान्ति की। तथा रात्रिवास के लिये निराबाध स्थान की तलाश करने को वह वहीं के गिरिशिखर पर चढा तो क्या देखता है कि साम्हने एक सात खंड का मकान खडा हुआ है। उसको देखते ही वह उसके भीतर प्रविष्ट हुआ। वहां उसने एक कन्याका जो रूप, लावण्य एवं तारुप्य से रति की शोभा को भी तिरस्कृत करती थी तथा मृगी की चितवन के समान जिसकी चितवन थी देखा। कन्याने भी इसको देखा। देखते ही कन्याने प्रसन्न होकर बैठने के लिये एक उत्तम आसन दिया। राजा वहीं पर उसीके साम्हने उस में अनुराग विशिष्ट होकर उस आसन पर बैठ गये । જાય છે આથી તેણે ખેદ ભરેલા મનથી તેની લગામ બીલકુલ ઢીલી મૂકી દીધી. લગામ હીલ થતાં જ ઘેઠે એકદમ ઉભું રહી ગયે. ઘોડો રોકાઈ જતાં રાજા
આ ઘોડે વકગતિવાળે છે” એ મનથી નિશ્ચય કરી તેના ઉપરથી ઉતરી ગયે અને એક વૃક્ષની નીચે તેને બાંધીને પિતાને કકડીને લાગેલી ભૂખને સંતોષવા વનફળની શોધમાં અહીંતહીં જેવા લાગે. વનફળ મળતાં જ તેણે પિતાની સુધાની શાંતિ કરી તથા રાત્રી નિવાસ માટે ભયરહિત સ્થાનની તપાસ માટે તે તેના ગિરિ. શિખર ઉપર ચડયો. ત્યાં તેણે જોયું તે એક સાત માળનું મકાન તેના જોવામાં આવ્યું. એને જોતાં જ તેણે એની અંદર પ્રવેશ કર્યો. ત્યાં એક કન્યા કે જે રૂપ, લાવણ્ય અને તારૂણ્યથી રતિની શેભાને પણ ઝાંખી પાડે તેવી દેખાતી હતી, તથા મૃગલીની આંખે જેવી ચપળ જેની આંખો હતી તેને જોઈ કન્યાએ પણ રાજાને જે રાજાને જેતા જ તે કન્યાએ તેને બેસવા માટે એક ઉત્તમ આસન આપ્યું. રાજા ત્યાં તેની સામે તેનામા અનુરાગ વિશિષ્ટ બનીને એ આસન ઉપર બેસી ગયે. થેડી વિશ્રાંતિ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे ततः क्रियत्कालानन्तरं राजा पाह-सुभगे ! का स्वम् ? कथं चास्मिन् निर्जने वने एकाकिनी तिष्ठासि ? एवं राज्ञा पृष्टा सा सोत्कण्ठमेवमबवीत-सुभग ! त्वं पूर्व भवनस्थवेदिकायां मया विवाहं कुरु। तदनु स्वस्थतामुपगताऽहमारमनः सर्व वृत्तान्तं कथयिष्ये । कर्णरसायनं तद्वचनमाकर्ण्य सरसं भोजनमुपलभ्य बुभुक्षुरिव धराधिपो नितरां प्रमोदमुपगतः। ततस्तत्कथनानुसारेण राजा सन्ध्यासमये वेदिकायां तया सह गान्धर्वविवाहमकरोत् । निशाऽवसाने पातकालिकंकृत्यं विधाय सुखोपविष्टं राजान सा स्ववृत्तान्तं कथयितुं प्रवृत्ता। सा माह
आसीदत्र भरतक्षेत्रे धनधान्यादि समृद्ध क्षितिप्रतिष्ठितपुरं नामकं नगरम् । तत्रासीद् जितशत्रु म राजा । स चैकदा चित्रशालां कारयित्वा सर्वान् चित्र कुछेक क्षणों बाद राजाने उस से कहा-हे सुभगे। तुम कौन हो और क्यों इस निर्जन वन में अकेली रह रही हो । राजाने जब ऐसा पूछा तो उसने बडी उत्कंठा से युक्त होकर ऐसा कहा-हे सुभग ! पहिले तुम इस भवन की वेदिका में मेरे साथ विवाह कर लो, पश्चात् स्वस्थ होकर मैं अपना समस्त वृत्तान्त तुम से कहूंगी। कर्णरसायनरूप उसके इस प्रकार वचन सुनकर राजा सरस भोजन की प्राप्ति से बुभुक्षुकी तरह अत्यंत पुलकित हुआ। संध्या के समय उसीके कहने के अनुसार राजाने वेदिका में उसके साथ गान्धर्व विधि से विवाह कर लिया। फिर रात्रि के अबसान होने पर प्राभातिक कृत्यों से निवट कर सुखोपविष्ट राजा से उस कन्याने अपना वृत्तान्त इस प्रकार कहना प्रारंभ किया
इस भरतक्षेत्र में धनधान्यादि से समृद्ध क्षितिमतिष्ठित नामका एक नगर था। वहां जितशत्रु नामका राजा था। उन्होंने एक दिन પછી રાજાએ તેને પૂછ્યું, હે સુભગે ! તમે કેણ છે, અને આ નિર્જન વનમાં એકલી શા માટે રહો છે? રાજાએ જ્યારે આ પ્રકારથી પૂછયું, ત્યારે તેણે ઘણી જ ઉકંઠાથી એવું કહ્યું કે, હે સુભગ ! પહેલા તમે આ ભવનની વેદિકામાં મારી સાથે લગ્ન કરી લે, પછી સ્વસ્થ ચિતે હું મારું સઘળું વૃત્તાંત તમને કહી સંભળાવીશ. કર્ણપ્રિય એવાં એનાં આ પ્રકારનાં વચન સાંભળીને રાજાએ સુંદર ભોજનની પ્રાપ્તિથી બુભક્ષુની માફક અત્યંત હર્ષિત થઈને સંધ્યા સમયે તેના કહેવા પ્રમાણે તે કન્યા સાથે ગાંધર્વ વિધિથી લગ્ન કરી લીધું ત્યારબાદ રાત્રીને સમય વીત્યા પછી પ્રાતઃ કાળના કામોથી નિવૃત્ત થઈને રાજાની સાથે અને ઉપભોગ પામેલી એ કન્યાએ પિતાનું વૃત્તાંત આ પ્રમાણે કહેવાની શરૂઆત કરી.
આ ભરતક્ષેત્રમાં ધનધાન્યદિકથી સમૃદ્ધ એવું ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠિત નામનું એક નગર હતું. એ નગરનું આધિપત્ય જીતશત્રુ નામના રાજવીનું હતું. તેમણે એક દિવસ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ नगगतिराजकथा
३५९ करानाहूय प्रोवाव-युष्माकं यावन्ति गृहाणि सन्ति, तारद्भिर्भागैः समं विभज्यास्याचित्रशालाया भित्तिः शोभनैश्वित्रैश्चित्रणीया । राज्ञो वचनं श्रुत्वा सर्वे चित्र करा: "आदेशः प्रमाणम्" इत्युक्त्वा तेषां यावन्तो गृहाः आसन् तावद्भिर्भागश्चित्रशालाभित्तीविभज्य चित्राणी रचयितुं प्रवृत्ताः। तेषां राजदेयः करश्चित्रनिर्माणमेवामीत् । तेषु चित्रांगदो नामैको निष्पुत्रश्चित्रकर आमीत् । स एकाकी एव स्वविभागपामां चित्रशालाभित्ति चित्रयति । प्रतिदिवसं भोजनसमये रूपयौवन चातुर्यकलासमन्विता कनकमञ्जरी नाम तत्पुत्री तदर्थ भक्तमादाय चित्रशालायाचित्रशाला बनवाकर उन समस्त शिल्पियों को अपने पास बुलवाकर ऐसा कहा कि देखो तुल लोगों के जितने घर हैं उतने ही विभाग इस चित्रशाला की भिति के करलो फिर एक एक भाग बाटकर शोभन चित्रों से आप लोग चित्रित करो। राजा के इस प्रकार वचन सुनकर उन समस्त चित्रकारोंने कहा हि-राजन् ! जैसी आपकी आज्ञा है उसी प्रकार काम हो जायेगा। ऐसा कहकर उन लोगोंने जितने उनके घर थे उतने ही भागों से चित्रशाला की भित्ति को विभक्तकर उन में चित्ररचना करना प्रारंभ किया। इन चित्र बनाना ही राजा का कर था। इन चित्रकारों में चित्राङ्गद नामका एक चित्रकार था उसके कोई पुत्र नहीं था। उसके हिस्से में भित्तिका जितना भी विभाग चित्रित करने में आया था वह अकेला ही उसको चित्रित करने में लगा रहता था। उसकी एक लउकी थी जिसका नाम कनकमजरी था यह रूप, यौवन, कला एवं चातुर्य से युक्त थी। वह प्रतिदिन इसके लिये भोजन ચિત્રશાળા બનાવે છે અને એ ચિત્રશાળાને બનાવનારા સઘળા શિલ્પીઓને પિતાની પાસે બેલાવ કહ્યું કે, જુઓ ! તમારા લે કેનાં જેટલાં ઘર છે એટલે જ વિભાગ આ ચિત્રશાળાની ભીંતે ઉપર આલેખ પછી એકએક ભાગ વહેંચી લઈને તેને શોભાયુકત ચિત્રથી તેને શણગાર. રજાનાં આ પ્રકારનાં વચનને સાંભળીને એ સધળા ચિત્રકારેએ કહ્યું કે, મહારાજ ! આપની આજ્ઞા પ્રમાણે સઘળું કાર્ય યથાચોગ્ય રૂપમાં થઈ જશે. એવું કહીને એ લોકોએ પોતાનાં જેટલા ઘરો હતાં એટલા ભાગોથી ચિત્રશાળાની ભીંતને વિભક્ત કરી અને તેમાં ચિત્ર રચવાનો પ્રારંભ કર્યો. આ ચિત્રકારોના ઉપર ચિત્ર બનાવવાં એ રાજાને કર હતું. એ ચિત્રકારોમાં ચિત્રાંગદ નામનો એક ચિત્રકાર હતો જેને કોઈ પુત્ર ન હતું, તેના ભાગે ભીંત ઉપર ચિત્રકામને જેટલે ભાગ આવેલ હતું તે ભાગ ચિત્રિત કરવામાં તે એક જ લાગી રહેલે હતો. તેને એક પુત્રી હતી જેનું નામ કનકમંજરી હતું. તે રૂપ, યૌવન, કળા અને ચાતુર્યથી યુક્ત હતી તે રોજ ભેજન લઈને પોતાના પિતા માટે ચિત્ર
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६०
उत्तराध्ययन सूत्रे
मायाति । तदागमनान्तरं स चित्रकरः शौचाद्यर्थं बर्हियति । एकदा पितुर्थे भक्तमादाय राजमार्गेण समागच्छन्ती सा गिरिवाहिनीनदीपूरजिष्णुना वेगेनावं वायन्तं राजानं दृष्टवती । सा तं कमपि साधारणं पुरुषं मन्यमाना तुरगखुराघातभयेन राजपथपार्श्वप्रदेशेन द्रुतगत्या चित्रशालायामागता । भक्तहस्तां स्वपुत्रीमागतां विलोक्य स चित्रकरः शौचार्थ बहिर्गतः । ततस्तत्र स्थिता सा चित्रकारपुत्री कूर्चिकामादाय विविधैर्वर्णकः कुट्टिमतले यथास्थितमेकं मयूरपिच्छं लिखितaat | अत्रान्तरे राजा जितशत्रुश्चित्रशालां द्रष्टुं समागतः । स हि कुट्टि - लेकर चित्रशाला में आती थी। इसके आने के बाद ही वह चित्रकार शौचक्रिया आदि के लिये बाहर जाता । एक दिनकी बात है कि जब कनकमंजरी भोजन लेकर राजमार्ग से होकर आ रही थी तब उसने बड़े ही वेग से घोडे को दौड़ाते हुए राजा को देखा । घोडा इतने वेग से दौड रहा था कि वह उस समय गिरिनदी के पूर को भी परास्त कर देता था । घोडे को दोडानेवाले उन व्यक्ति को उस कन्याने कोई साधारण व्यक्ति समझा था । 'मैं घोडेकी फेंट में न आजाऊँ' इस भय से राजपथ के पासवाले प्रदेश से जल्दी २ चलकर चित्रशाला में आगई । भोजन लाकर आई हुई अपनी पुत्री को देखकर चित्रकार उसी समय शौच के लिये बाहर चला गया। उसके बाहर जाते ही कनकमंजरीने कूर्चिका लेकर अनेक वर्णों से उस कुट्टिमतल पर यथास्थित-हूबहूएक मयूरपिच्छको अंकित किया। उसी अवसर में वहां पर जितशत्रु राजा भी उस चित्रशाला को देखने के लिये आ पहुँचे । उन्होंने ज्यों શાળામાં જતી તેના આવ્યા પછી જ તે ચિત્રકાર શૌચક્રિયા આદિના માટે બહાર જતા. એક દિવસની વાત છે કે જ્યારે કનકમાંજરી ભોજન લઇને રસ્તેથી આવતી હતી ત્યારે તેણે ઘણા વેગથી ઘેાડાને દોડાવી રહેલા એક રાજાને જોયા. ઘોડા એટલા વેગથી દોડી રહ્યો હતા કે, ડુગરાળ નદીના પુરને વેગ પણ તેનાથી ઓછા જણાતા હતા. ઘોડાને દોડાવી રહેલ વ્યક્તિને પેલી કન્યાએ કાઇ સાધારણ વ્યક્તિ માનેલ હતી. “ હું ઘોડાની અડફેટમાં ન આવી જાઉં...” આવે! વિચાર કરીને તે રાજમાના રસ્તા છે।ડી દઈને એક ગલીમાં થઈને ચિત્રશાળામાં પહોંચી ગઇ. ભાજન લઈને આવેલી પેાતાની પુત્રીને જોઈને ચિત્રકાર શૌચ આદિ કાય` માટે બહાર ચાલ્યા ગયા. એના મહાર જવા પછી કનકમાંજરીએ હાથમાં પીછી લઇને અનેક પ્રશ્નારે એ ભીત ઉપર હુબહુ એક મેરલેાના ચિત્રને અંકિત કર્યું" આ ચિત્રશાળામાં ચિત્રાને જોવા માટે આવી પહોંચ્યા. તેણે
સમયે જીતશત્રુ રાજા પણ આવતાંની સાથેજ એ ભીંત
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ नगगतिराजकथा
३६१ मतले कनकमञ्जर्या चित्रितं मयूरपिच्छं वास्तविकं मन्वानस्तदादातुं वरं निक्षिप्तवान् । परन्तु अयथार्थत्वात्तस्य तद्राज्ञः करे नागतं, प्रत्युत तस्य नखभङ्गो जातः। उचितमेवैतत् तत्वमजानतां प्रवृत्तिर्हि निष्फलैव भवति । राजा जितशत्रुरविदग्धजनोचितस्त्रचेष्टया लजित इतस्तो वीक्षते स्म । तदा चित्रकरपुत्री कनकमञ्जरी राजानमजानती सविलासं विहस्येदमाह मञ्चको हि त्रिभिश्चरणैः सुस्थितो न भवति । तस्य चतुर्थ चरणमन्वेषयन्त्या मम भवान् चतुर्थो मूखों मिलितः । चतुरतासंवलितं तद्वचनं श्रुत्वा राजा प्राह-ते त्रयो मूर्खाः के ? ही उस कुहिमतल पर अंकित उस मयूरपिच्छ को देखा तो उसको वहां सच्चा मयूरपिच्छ पड़ा हुआ जानकर उसको उठाने के लिये जोर से हाथ बढाया। परन्तु चित्ररूप होने से वह राजा के हाथ में नहीं आया। प्रत्युत (उल्टा) राजा का नख टूट गया। ठीक बात भी हैं-तत्त्व को नहीं जाननेवालों की प्रवृत्ति निष्फल ही हुआ करती हैं। राजा को अपनी इस अल्पज्ञ जनोचित चेष्टा से बडी लज्जा आई। तथा इस चेष्टा में लगे हुए मुझ को किसीने देख तो नहीं लिया है इस अभिप्राय से प्रेरित होकर उसने इधर उधर देखा। उस समय इस चेन्टा में लगे हए राजा को कनकमंजरीने देख लिया था सो वह चकित हए राजा से इस अभिप्राय से कि यह राजा नहीं है कोई साधारण व्यक्ति है हसकर कहने लगी-पलंग तीन पायों से टिक नहीं सकता है अतः उसके चतुर्थ पायेकी खोज करनेवाली मुझे आप चौथे मूर्ख मिल गये हैं। इस प्रकार चतुराई युक्त उसके वचन सुनकर राजा ઉપર ચિતરવા માં આવેલ મે રના ચિત્રને જોયું તો તેણે ખરેખર મયુર (મોર)ને જાણીને તેને ઉપાડવા માટે પિત ના હાથને આગળ લંબ બે. પરંતુ તે ચિત્રરૂપ હોવાથી રાજાના હાથમાં કશું આવ્યું નહીં અને રાજ ની આંગળીના નખને ઈજા પહોંચી. વાત પણ બરાબર હતી. તત્વને ન જાણવાવાળી વ્યકિતની પ્રવૃત્તિની નિષ્ફળ જ જાય છે. રાજાને પોતાની આ પ્રકારની ચેષ્ટાને કારણે ભારે લજા ઉત્પન્ન થઈ તથા આ ચેષ્ટાથી મને કોઈએ જે તે નહીં હોય ? આવા અભિપ્રાયથી તે ભયભીંત બનીને ચારે તરફ જોવા લ તે સમયે આ પ્રકાની ચેષ્ટામાં ગુંથાયેલા રાજાને કનકમંજરી એ જોઈ લીધું હતું. આથી તે ચકિત થઈને એવા અભિપ્રાય ઉપર આવી ગઈ કે, આ કેઈ રાજા નથી પરંતુ સાધારણ વ્યક્તિ છે, એથી હસીને કહેવા લાગી કે, પલંગ ત્રણ પાયાથી કદી બરોબર ટકી શકતો નથી. આથી તેને ચોથા પાયાને શોધ કરવાવાળી મને આપ ચેથા મુરખ મળી ગયા છે. આ પ્રકા. રના ચતુરાઈ ભરેલાં એનાં વચનો સાંભળીને રાજાએ કહ્યું કે, ત્રણ મુરખ કેશુ છે?
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे कथं चाहं चतुर्थों मूर्खः ? मा पाह-अहं वृद्धचित्रकारस्य चित्राङ्गदस्य दुहिता कनकमञ्जरी अद्य पितुरर्थे भक्तमानयन्ती राजमार्गे कमप्यश्ववाहकं महतावेगेनाश्व वाहयन्तमपश्यम् । स मूखों मम मते प्रथमश्चरणः। यतो राजमार्गों बालस्त्रीवृद्धादिसंकुलो भवति । तत्र बुद्धिमन्तो जना वेगेनाश्वं न वाहयन्ति । स निर्दयम्तु तत्रायि वेगेनाश्वं वाहयति। अतः स मूखों मश्चकस्य प्रथमश्चरणः । द्वितीयश्चरणस्तु परवेदनानभिज्ञो राजा जितशत्रुः । यो हि चित्रकरगृहानुसारेण चित्रशालाभित्तीविभज्य चित्रशालां चित्रयितुं चित्रकरानादिष्टवान् । अन्यचित्रकरकहने लगा वे तीन मूर्ख कौन हैं और मैं चौथा मूर्ख कैसे हूं । कनकमंजरीने इस के प्रत्युत्तर में कहा-सुनो मै चित्रकार वृद्ध चित्रांगद की पुत्री हूं मेरा नाम कनकमंजरी है। आज पिताके लिये जब मैं भोजन लेकर आ रही थी, तब मैंने राजमार्गमें एक अश्ववाहक को बडे वेगसे घोडा दौडाते हुए देखा उसको मैं प्रथम नंबरका मूर्ख मानती हूं। क्यों कि राजमार्ग बाल, स्त्री, वृद्ध आदिसे संकुल बना रहता है। बुद्धिमान् जन उसमें वेगपूर्वक घोडे को नहीं दौडाते हैं। क्यों की इस स्थितिमें दुर्धटना घटित होनेकी संभावना रहा करती है। जो निर्दय एवं मूर्ख होते हैं वे ही ऐसे मार्गमें वेगसे घोडेको दौडाते हैं। इसलिये मैंने ऐसे व्यक्तिको पलंगका प्रथम चरण मानाहै। तथा दितीय चरण यहांका राजा जितशत्रु है जो दूसरेकी वेदनाको बिलकुल नहीं समजता है। अरे! देखो तो सही चित्रकारों के गृह के अनुसार चित्रशाला की भित्तिको विभक्त करके उसने उस चित्रशालाको चित्रित करने के અને એથે મુરખ હું કઈ રીતે? કનકમંજરીએ તેના પ્રત્યુત્તરમાં કહ્યું સાંભળો! હું વૃદ્ધ ચિત્રકાર ચિત્રાંગદની પુત્રી છું. મારું નામ કનકમંજરી છે. આજ પિતાના માટે ભોજન લઈને હું અહીં આવી રહી હતી ત્યારે મેં રાજમાર્ગ ઉપર એક ડેસ્વારને ઘણા વેગથી ઘેડાને દોડાવતાં જે, તેને હું પહેલા નંબરને મૂર્ખ માનું છું. કેમકે, રાજમાર્ગ સ્ત્રીઓ, બાળકે, વૃદ્ધો વગેરેથી ઉભરાયેલે જ હોય છે. બુદ્ધિમાન માણસ આવા રાહદારીના જાહેર રસ્તા ઉપર ઘોડાને કદી વેગથી દેડાવતાં નથી. કેમકે, આવી સ્થિતિમાં અકસ્માત થવાને ભય રહે છે. જે નિર્દય અને મુરખ હોય છે તે જ આવા રાજમાર્ગ ઉપર ઘોડાને વેગથી દેડાવે છે. આ કારણે મેં આવા માણસને પલંગને પ્રથમ પાયે માનેલ છે. અને બીજે પાયે અહીંને રાજા જીતશત્રુ છે. જે બીજાઓની વેદનાને બીલકુલ સમજતે નથી. જુઓ તે ખરા ! ચિત્રકારના ઘરની માફક આ ચિત્રશાળાની ભીંતને શેભિત બનાવવાને તેણે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ नगगतिराजकथा गृहेषु प्रत्येकगृहेऽने के चित्रकराः सन्ति । मम तातस्तु निष्पुत्रो दुःस्थो वृद्धश्च वर्तते । तस्याप्यन्यैः सह समं भागं प्रकल्प यन् मूढो राना मम मते मञ्चकस्य द्वितीयश्चरणः। तृतीयस्तु मम पिता वर्तते । स हि वेतनं विना चित्रशालां चित्रयन् पूर्वोपाजितं सर्वे भुक्तवान् । अनजेयतो भुज्यमानं वित्तं क्रियांचर स्था. स्यति । अथ च यत्किचिदपि भोजनमादायागतायां मयि स शौचादिक्रियां कर्तुं गच्छति न तु पूर्वम्। ततश्च तद्भोजन शीतलं विरस च भवति । सान्न लिये चित्रकारों को आदेश दिया है। सो उसका यह आदेश समझदारी से सर्वथा रिक्त है, कारण कि अन्य चित्रकारोंके घरमें तो प्रत्येक घरमें अनेक चित्रकार है परन्तु मेरा पिता जो कि अपुत्र एवं निर्धन है इस समय इस काम के योग्य नहीं है। कारण कि उसकी अवस्था जरा से जर्जरित बनी हुई है-फिर भी इस बात का विचार न करके राजाने अन्य चित्रकारों के साथ कल्पित सम भाग को चित्रित करने का उसको काम सोंपा है ! इसलिये मैं राजा को पलंग का दूसरा पाया मानती हूं। तीसरा पाया मेरी दृष्टि में मेरा पिता है, जो वेतन के विना चित्रशाला को चित्रित करते २ पूर्वोपार्जित समस्त द्रव्य को खाये जाता है। नहीं उपार्जन करनेवाले का द्रव्य कहां तक काम देगा? दूसरे जो कुछ भी रूखा सुखा भोजन घर पर होता है उसको ही मैं लेकर जब यहां आ जाती हूं तब तो यह शौचादिक से निवृत्त होने के लिये खडा होता है इसके पहिले नहीं। अतः जबतक यह शौचादि से निवृत हो कर आता है तबतक लाया गया वह भोजन भी सर्वथा આદેશ આપેલ છે. તેને એ આદેશ સમજદારીથી તદન ઉલ્યો છે. કારણ કે, બીજા ચિત્રકારોના ઘરમાં તે ઘણા ચિત્રકામ કરનારા માણસો છે. પરંતુ મારા પિતા કે, જે અપુત્ર અને નિધન છે, વૃદ્ધાવસ્થાને લઈ આ કામને માટે યોગ્ય નથી કારણ કે, વૃદ્ધાવસ્થાથી તેમનું શરીર તદ્દન નબળું બની ગયેલ છે. છતાં પણ આ વાતને વિચાર ન કરીને રાજાએ બીજા ચિત્રકારની સાથે તેને તેના ભાગે આવતા ભાગને ચિતરવાનું કામ સોંપેલ છે. આ માટે રાજાને પલંગને બીજે પાયે માનું છું. ત્રીજે પાયે મારી દૃષ્ટિમાં મારા પિતા છે જે વગર વેતને ચિત્રશાળાને ચિતરતાં ચિતરતાં પૂર્વોપાજીત જે કાઈ દ્રવ્ય છે તેને ખાઈ રહેલ છે. ઉપાર્જન કરી ન શકનારનું દ્રવ્ય કયાં સુધી કામ આપવાનું છે ? લખું સુકું જે કાંઈ ખાવાનું ઘરમાં હોય છે તે લઈને જ્યારે હું અહીં આવું છું ત્યારે જ તે ચિત્રનું કામ મૂકીને શૌચાદિ માટે ઉઠે છે. જ્યાં સુધી તે શૌચાદિથી નિવૃત્ત થઈને આવે છે ત્યાં સુધીમાં લાવવામાં આવેલું ભેજન પણ ઠંડુ થઈ જાય છે. ઠંડુ ભજન રસ વગરનું બની
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्यनसूत्रे मपि शीतलं सद् विरसं भवति, तर्हि कदन्नस्य कथैव का ? अतो भोजनं शीतलीकृत्य भुञ्जानो मूखों मम पिता मम मते मश्चकस्य तृतीयश्चरणः। चतुर्थस्तु भवानेव । यतोऽत्र मयूराणां कदाऽप्यागमनं न भवति । तदा तपिच्छपातस्य संभावनैव नास्ति । अथचेदत्र केनाप्यानीतं भवेत्तथापि तद्रोमस्फुरणादिना पूर्व सन्निर्णयः कर्त्तव्यः । पश्चात्तद्ग्रहार्थ प्रयतितव्यम् । तन्निर्णयमकुर्वन भवान् ठंडा हो जाता है। ठंड़ा भोजन विरस बन जाता है-चाहे वह उत्तम भी भोजन क्यों न हो। फिरते। यह रूखा सूखां ठहरा-इसको ठंडा होने पर विरस होने में देर हि कितनी लगती है। अतः गर्म भोजन को भी ठंडा करके खाने वाले मेरा पिता भी दृष्टिमें पलंग का तीसरा पाया है। तथा उस पलंग के चौथा पाया आप है। कारण कि चित्रित मयूर पिच्छ का सच्चा समझकर जो आपने उठानेकी क्रिया की उस समय आपने इतना तकभी विचार नहीं किया कि यहां पर जब मयूर ही नहीं आ सकता है तो उसका पिच्छ सच्चे रूपमें यहां कैसे संभवित हो सकता है। कारण कि जब वह यहां आवे तब उसका पिच्छ यहां गिरे। यदि यहां संभावना की जावे कि वह मयूर-यहाँ नहीं आवेभले ना आवे-परन्तु उसके पिच्छकों कोई दूसरा भी तो यहां लाकर रख सकता है-सो यह बात मानी जा सकती है-परन्तु जिस चित्रित मयूर पिच्छको आपने सच्चा समझकर उठानेकी-चेष्टाकी उस समय यह तो आपको देखलेना चाहिये था कि क्या उसके रोम स्फुरित हो रहे है ?। જાય છે. એ ભલેને ઉત્તમ ભોજન હોય છતાં પણ તે સ્વાદ વગરનું અને રૂક્ષ બની જાય છે. ઠંડું બનેલું એ ભજન પણ વિરસ જ બની જાય તેમાં નવાઈ શી? આથી ગરમ ભજનને ઠંડુ કરીને ખાનાર એવા મારા પિતા પણ પલંગને ત્રીજે પાયે છે. એ પલંગને ચોથે પાયે આપે છે. કારણ કે, ચિતરેલા મયુરનાં પીંછાંને સાચા માનીને ઉપાડવાની ક્રિયા કરી તે સમયે આપે એટલે પણ વિચાર ન કર્યો કે માર અહિં આવી શકતો નથી. તે તેનાં પીંછાં સાચારૂપમાં અહીં કઈ રીતે આવી શકે? કારણ કે, જ્યારે મેર આવે તે જ એનાં પીંછ અહીં પડે. જે એવી સંભાવના કરવામાં આવે કે, મેર અહીં ન આવે–ભલે ન આવે પરંતુ તેના પીંછાને તે કઈ આ સ્થળે જરૂરથી લાવી શકે છે. આથી એ વાત માની શકાય છે. પરંતુ જે ચિત્રાયેલા મયુર પીંછાને સાચું માની આપે ઉપાડવાની ચેષ્ટા કરી એ વખતે આપે એટલું તે જોવું જોઈતું હતું કે, તેનાં રૂવાડાં ફરકે છે કે નહીં? આ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ नगगतिराजकथा
मम मते मकस्य चतुर्थश्चरणः। तदवचनं श्रुत्वा राजा पाह-वस्तुतोऽहं मञ्च. कस्य चतुर्थश्वरणः । तता भूपतिस्तस्या वचनचातुरी बुद्धिं रूपं लावण्यं च सर्वो स्कृष्टं दृष्ट्वा मनसि चिन्तितवान्-अस्याः पाणिग्रहणं करिष्यामि, इति । इत्थं तामेव चिन्तयन् राजा स्वगृहं गतः । साऽपि पितरं भोजयित्वा स्वगृहं गता । सस्यां गतायां राजा जितशत्रुः श्रीगुप्ताभिधं स्वसचिवं स्वार्थ कनकमञ्जरी प्रार्थयत्तुं चित्रकारचित्राङ्गदस्य समोपे प्रेषितवान् । स हि चित्राङ्गदसमीपे समागत्य राज्ञोऽर्थे तत्पुत्री कनकमञ्जरी प्रार्थितवान् । ततः स पाह-मन्त्रिन् । मम पुत्रीं नृपः मार्थयते इति ममाहोभाग्यम् । किन्तु निर्धनोऽहं कथं विवाहोत्सवं राज्ञः समुचितं अतः इस प्रकार का कुछ भी निर्णय न करके आपने इसको उठानेकी चेष्टा की है इसलिये मेरी दृष्टिमें आप पलंगके चौथे पाये के मूरख साबित हुए हैं। इस प्रकार राजाने उसकी बातका ढंग देखकर विचार करते हुए आपको उसके सामने पलंगका चौथा पाया मानना पड़ा। इसके बाद राजाने पुनः विचार किया कि जब वह इतनी चतुर रूपवती एवं विदुषी है तथा लावण्य से भरी हुई देहवाली है तो इसके साथ वैवाहिक संबंध अवश्य करना चाहिये। इस तरह सब प्रकार से विचार करता हुआ राजा ज्यों ही घर पहुँचा कि इतने में वह भी पिता को भोजन कराकर अपने घर वापिस चली गई। घर पहुँच कर राजाने श्री गुप्त नामके अपने मंत्री को अपने लिये उसकी कन्या कनकमंजरी की याचना निमित्त चित्रकार चित्राङ्गद के समिप भेजा। सचिवने चित्रकार के पास आ कर राजा के लिये उसकी कन्या कनकमंजरी की याचना की। मंत्री की बात सुनकर चित्रकारने कहा मंत्रीन् ! मेरी पुत्री के साथ राजा वैवाहिक संबंध करना चाहता है यह मेरा सौभाग्य है किन्तु કોઈ પણ નિર્ણય ન કરતાં તેને ઉઠાવવાની આપે ચેષ્ટા કરી. આ દૃષ્ટિએ મારી નજરમાં આપ પલંગના ચેથા પાયા છે. આ પ્રકારની એની વાત સાંભળીને રાજાએ એની વાતને સ્વીકાર કરે પડયે. આ પછી રાજાએ એ વિચાર કર્યો કે, જ્યારે આ એટલી ચતુર અને લાવણ્યથી યુકત વિદુષિ છે તો તેની સાથે વૈવાહીક સંબંધ જરૂરથી કરવું જોઈએ. આ પ્રમાણે સઘળી રીતે વિચાર કરીને રાજા પિતાના મહેલે ગયા અને આ તરફ કનકમંજરી પણ એના પિતાને ભેજન કરાવીને પિતાને ઘેર પહોંચી ગઈ. પોતાના મહેલમાં પહોંચીને રાજાએ પિતાના સચિવ કે જેનું નામ શ્રી ગુપ્ત હતું તેને ચિત્રાંગદ ચિત્રકારની પાસે તેની કન્યા માટે માગું લઈને મોકલ્યા. સચિવે ચિત્રકાર પાસે જઈને રાજાના માટે તેની કન્યા કનકમંજરીની યાચના કરી. મંત્રીની માગણી સાંભળીને ચિત્રકારે કહ્યું, હે મંત્રિવર ! મારી પુત્રીની સાથે રાજા વિવાહીક સંબંધ કરવા માગે છે. એ મારું સૌભાગ્ય છે. પરંતુ આપે એ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६६
उत्तराध्ययन सूत्रे
सत्कारं च करिष्यामि ? निर्धनानामुदरपूर्तिरपि कष्टेन भवति, सचिवाऽपि तद्वाक्यमाकर्ण्य राज्ञे सर्व न्यवेदयत् । राजा तस्य चित्रकारस्य गृहं धनधान्यहिरण्यादिभिः पूरितवान् । शुभे दिवसे महता महोत्सवेन तया सह विवाहमकरोत् । स्त्रगृहागतायै तस्यै प्रासादं दासोदासादि परिवारं च ददौ । तस्य राज्ञो बहव्यो राज्ञ्य आसन् । स्त्र स्ववारानुसारेण एकैका राज्ञी राज्ञः शयनगृहे गच्छति । तस्मिन् दिने राज्ञा स्वशयनगृहे शयनार्थं कनकमञ्जरी समादिष्टा । सा मदनिकामिधानां स्वदासीं प्राह-हले ! यदा राजा प्रस्वध्यात्, तदा त्वं मां कथां आपको मालुम होना चाहिये कि मैं एक निर्धन व्यक्ति हूँ सो विवाह का उत्सव तथा राजाके समुचित सत्कार कैसे कर सकूंगा । आजकल तो प्रायः निर्धनों की उदरपूर्ति भी बडी कठिनता से होती है। सुनकर सचिव ने इन तमाम बातोंको आकर राजा से कहा । राजाने चित्रकार का घर धनधान्य एवं सुवर्ण आदि से भर दिया - जिसकी उसके यहां कमी थी राजाने उसकी सबकी सब तरह से पूर्ति कर दी। किसी भी वस्तु की उसके यहां कमी नहीं रहने दी । अब क्या था चित्रकार ने इस परिस्थिति से प्रसन्न होकर कनकमंजरी का विवाह राजाके साथ बडे ही उत्सवपूर्वक शुभवेला में कर दिया। उसके घर आते ही राजाने उसके लिये प्रासाद और दासी दास आदि सबका समुचित प्रबंध कर दिया। जिस दीन जितशत्रु कनकमंजरीको विवाहित करके घर पर लाया था उस दिन राजाके शयनगृह में जानेका उसी का बारा था । अपनी मदनिका दासी से उसने पहिले ही ऐसा कह दिया था कि- हे सखि ! जिस समय राजा सो जावें उस समय तुम मुझे कथा कहने
નણુવુ જોઈએ કે, હું એક નિધન વ્યક્તિ છું. આ કારણે હું વિવાહના ઉત્સવ અને રાજાના સત્કાર કઈ રીતે કરી શકું ? આજકાલ તે નિ નાની ઉદરપૂતિ પણ ઘણી કઠિનતાથી થાય છે. આ સાંભળીને મંત્રીએ તમામ વાત આવીને રાજાને કહી. રાજાએ ચિત્રકારનુ ઘર ધન ધાન્ય અને સુવર્ણ આદથી ભરાવી દીધું જેની તેને ત્યાં કમીના હતી તે સઘળી વસ્તુઓ રાજાએ તેને ત્યાં પહેાંચાડી દીધી. કાઈ પણ વસ્તુની તેને ત્યાં કમીના ન રહી. પછી બાકી શું હતું? ચિત્રકારે આથી પ્રસન્ન બનીને કનકમ’જરીની સાથે વિવાહ કરીને રાજાએ તેના માટે અલગ મહેલ તથા દાસ દાસી
આદિને પ્રબંધ કરી દીધા. જે દિવસે રાા જીતશત્રુ કનકમ જવીને પરણીને પેાતાને ત્યાં લઇ આવેલ એ દિવસે રાખના શયનગૃહમાં જવાને તેને વારા હતા. પેાતાની મદનિકા નામની દાસીને તેણે પહેલેથીજ કહીં રાખેલ હતું કે હું સખી ! જે સમયે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ नगातिराजकथा
कथायितु प्रेरयः। साऽपि 'तथेति' स्वा कृतवती । ततः सा तया दाम्या सह राज्ञः शयनगृहे समागता। राजा तदनु तत्र समागतः । कनकमञ्जरी अभ्युत्थानादिना तं सत्कृतवतो। राजा च स्वशयने प्रसुतः। तदा मदनिका कनकमञ्जरों प्रोवाच-स्वामिनि ! कौतुककारिणी कापि कथां कथय । सा पाह-राज्ञि निद्रां गते कथयिष्यामि । तद् राजा चिन्तयति-अस्यावचनचातुरी समुत्कृष्टा । अस्याबचने श्रयमाणे द्राक्षाप्यमधुरायते। तस्मादनया वक्ष्यमाणमाख्यानमहमपि श्रोष्यामि, इति विचिन्त्य राजाऽलीकनिद्रया सुप्तः । अथ मदनिका तां पाह-देवि! सुप्तो राजा, सम्पति कथयाख्यानम् । ततः कनकमञ्जरी माह-मदनिके ! 'सावके लिये प्रेरित करना। दासीने कहा ठीक है जैसा आप कहती हैं वैसा ही करूगी। कनकमंजरि के पहुंचने के बाद ही राजा भी आगये। आते ही राजा का कनकमंजरीने उठकर खूब सत्कार किया। आते ही जब वह अपने पलंग पर सो गये । उस समय मदनिकाने कनकमंजरी से कहा स्वामिनी ! कौतुक कारिणी काई कथा कहो। उसकी बात सुनकर कनकमंजरी बोली-राजा को सो जाने दो तब कहूँगी। राजाने जैसे ही बात सुनी तो विचार किया, कनकमंजरी की वचनचातुरी तो बड़ी ही भली मालूम देती है-जो इसके वचनको एक बार भी सुन लेता है उसके लिये द्राक्षा भी मीठी नहीं जचती। इसलिये यह जो कुछ भी आख्यान करना चाहती है उसको अवश्य सुनना चाहिये। ऐसा विचार कर राजा उस समय सोनेका बहाना करके सो गये। जब मदनिकाने देखा कि राजा सो गये हैं तो उसने कनकमंजरी से कहाરાજ સુઈ જાય તે સમયે તે કથા કહેવા માટે મને ઉત્સાહિત બનાવજે. દાસીએ એની વાતનો સ્વીકાર કર્યો. કનનમંજરીના પહોંચતાં રાજા પણ શયનગૃહમાં પહોંચી ગયે, કનકમંજરીએ ઉઠીને રાજાને સત્કાર કર્યો. રાજા આવીને જ્યારે તે પોતાનાં પલંગ ઉપર સુઈ ગયા તે વખતે મદનિકાએ કનકમંજરીને કહ્યું, સવામિની ! કૌતુક ઉપજાવે તેવી કેઈ કથા કહે. તેની વાત સાંભળીને કનકમંજરી બેલી, રાજાને સુઈ જવાદે, એ પછી કહીશ. રાજાએ આ વાત સાંભળી એટલે વિચાર કર્યો કનકમંજરીની વચન ચાતુરી તે ઘણીજ સારી માલુમ પડે છે. જે એનાં વચનને એક વખત સાંભળી લે છે એને દ્રાક્ષ પણ મીઠી લાગતી નથી. આ કારણે એ જે વાત કહેવા માગે છે તેને જરૂર થી સાંભળવા જોઈએ. આ વિચ ર કરી રાજા સુવાનું બહાનું કરીને ગુપચુપ પલંગમાં પડી રહ્યા. જ્યારે મદનિકાએ રાજા સુઇ ગયા છે તેવું જાણ્યું ત્યારે કનકમંજરીને કહ્યું. દેવી ! રાજાજી સુઈ ગયા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६८
उत्तराध्ययनसूत्रे धाना भूत्वा शृणु, कथां कथयामि । इत्युक्त्वा कनकमञ्जरी कथां कथयितुमारेभे'आसीद वसन्तपुरे वरुणो नाम श्रेणी। स हि एकहस्तीच्छायमेकं पाषाणमयं देवमन्दिर निर्मापितवान् । तत्र चतुर्हस्तं देवं स्थापितवान् । इति ।' इदमाख्यानं श्रुत्वा मदनिका पाह-देवि । एकहस्ते देवमन्दिरे चतु हे स्तो देवः कथं माया दिति संशयो मम हृदये वर्तते । अतस्तं छिन्धि । सा पाह-अहमधुना श्रान्ता. ऽस्मि । निद्रा मां वाधते। आगामिन्यां रात्रौ कथयिष्यामि । एवं तस्यावचनं श्रुत्वा मदनिका स्वगृहं गता। अथ कनकमञ्जरी यथोचितस्थाने प्रमुप्ता । इतश्च राजा मनस्यचिन्तयत्-इयं वार्ता कथं संगच्छते ? इति तु न बुद्धिपथमारोहति । देवि! राजाजी सो चुके हैं अब आप अपनी कथा प्रारंभ कीजिये। कनकमंजरी ने कहा-अच्छा सावधान हो कर सुनो मैं कहती हूं
कथा इस प्रकारकी है
वसन्तपुरमें वरुण नामका एक शेठ रहताया। उसने एक हाथ ऊँचा पत्थर का देवमंदिर बनवाया। उसमें उसने चार हाथ की देवमूर्ति रखी। बीचमें मदनिका उसकी इस बातको सुनकर कह उठी देवि ! एक हाथ प्रमाण वाले मंदिर में चार हाथकी देवमति कैसे समा सकति है? आप मेरे इस संशयको पहले दूर करदें बाद में आगे कथा चलावें। मदनिकाकी बात सुनकर कनकमंजरी ने कहा एकतो मैं इस समय थकी हुई हूँ दूसरे निद्रा भी मुझे सता रही है-अतः अवशिष्ट कथा अब कल समाप्त करूंगी-आज यहीं तक रहने दो। मदनिका कनकमंजरीकी बात मानकर सोने के लीये अपने यथोचित स्थान पर चली गई। इधर राजाने विचार किया-मदनिका की बात ठीक है कि एक हाथ के હવે આપ આપની વાતને પ્રારંભ કરો. કનકમંજરીએ કહ્યું, સારૂ સાવધાન થઈને સાંભળ હું કહું છું. એ કથા આ પ્રકારની છે–
વસંતપુન્યાં વરૂણ નામને એક શેડ રહેતું હતું. તેણે એક હાથ ઉંચા પંથ૨નું દેવમદિર બનાવ્યું. તેમાં તેણે ચાર હાથની દેવમૂર્તિ રાખી. એની આ વાતને સાંભળીને મદનિકા વચ્ચે જ બેલી ઉઠી. દેવી ! એક હાથે પ્રમાણવાળા મંદિરમાં ચાર હાથની દેવમૂર્તિ કઈ રીતે સમાઈ શકે? આપ મારા આ સંશયનનું પહેલાં સમાધાન કરીને પછીથી વાર્તાને આગળ વધારે. મદનિકાની એ વાતને સાંભળીને કનકમંજરીએ કહ્યું. એક તે હું આ સમયે થાકેલી છું. બીજું મને નિદ્રા પણ સતાવી રહેલ છે. આથી બાકીની કથા હવે કાલે સમાપ્ત કરીશ. આજ અહીં સુધી રહેવા દે. મદનિકા મદનમંજરીની વાત સાંભળીને સુવા માટે પોતાના સ્થાન ઉપર ચાલી ગઈ આ તરફ રાજાએ વિચાર કર્યો કે, મદનિકાની વાત તો ઠીક છે. કારણ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ नगगतिर राजकथा
३६९
तस्मादधुनैवास्या रहस्यमेनां पृच्छामि । तिष्ठतु तावत् । यद्यहं रहस्यं पृच्छामि तदेयं मां मूर्खः कथयिष्यति । अर्धकथिता कथा तु वल्लभतरा भवति । अतः आगामिनी दिवसेऽप्यस्या एवं वारकं दास्यामि । येनार्द्धश्रुता वार्ता स्वयमेव पूर्णा भविष्यति, कौतूहलं च पूर्ण भविष्यति । तत आगामिनि दिवसेऽपि तस्या एवं वारं ददौ भूपतिः । तस्यामपि रात्रावलीकनिद्रां गते भूपती मदनिका माहस्वामिनि ! गतरायुक्तायाः शेषभागमापूर्य पुनरन्यां कामपि कथां कथय । सा माह - चतुर्हस्तो देवो हस्तचतुष्टययुक्तो नारायणो ज्ञेयः । न तु मानेन चतुर्हस्तः । मंदिर में चार हाथकी मूर्ति कैसे समा सकती है । अतः अभी ही इसका रहस्य जान लेना चाहिये । परन्तु मैं जो इससे इसबात को पूछता हूं तो यह मुझे मूर्ख समझेगी । इस लिये क्या जरूरत है पूछनेकी । यह स्वतः ही कल इसको अपने आप स्पष्ट कर देगी। जबतक कथा अधूरी रहा करती है तबतक वह बडी ही प्रिय लगती रहती है। इसलिये इस कथाकी समाप्ति निमित्त कल भी मैं इसको ही यहां पर आनेका अवसर दूंगा । इस प्रकार के विचार से राजाने दूसरे दिन भी उसको वहीं पर आने का आदेश दे दिया। रात्रि होने पर मदनिका सहित कनक मंजरी वहां पर पहिले से आ गई बादमें राजा भी आया । कथा सुनने के अभिप्राय से राजा निद्रा का मिस बनाकर सो गया। जब वह हालत मदनिकाने देखी तो उसने कनककमंजरी से कहा-देवि ! राजाजी सो चुके हैं अब आप अपनी कलकी कथा समाप्त कर और कोई दूसरी कथा सुनायें। कनकमंजरीने कहा ठीक है-कलजो तुमने यह शंका की थी कि કે, એક હાથના મંદિરમાં ચાર હાથની મૂર્તિ કઈ રીતે સમાઇ શકે ? આથી અત્યારે જ અનુ હુરય જાણી લેવુ જોઇએ. પરંતુ હું જો તેને આ વાત પૂછીશ તે તે મને મૂ માનશે, આથી એ પૂછવું' બરાબર નથી. આથી એ સ્વય' પાતે જ અને સ્પષ્ટ કરશે. જ્યાં સુધી વાર્તા અધુરી હાય છે ત્યાં સુધી તે પ્રિય લાગે છે. આ કારણે એ કથાની સમાપ્તિ નિમિત્તે હુ કાલે પણ તેને અહીં આવવાને અવસર આપીશ. આ પ્રકારના વિચારથી રાજાએ બીજે દિવસે પણ પાતાના શયન ભુવનમાં એને ખાવવા આદેશ આપ્યું. ર ત થતાં મદનમાંજરી પેાતાની દાસી મદનિક.ની સાથે પહેલાંથી જ ત્યાં આવી પહોંચી. આ પછી રાજા આવ્યા પરંતુ વાર્તા સાંભળવાની અભિલાષાથી સુઇ જવાનું બહાનુ કરીને તે પોતાના પલ ગમાં ગુપચુ પે પડી ગયા. જ્યારે આ સ્થિતિ મદનિકાએ જોઇ ત્યારે તેણે કહ્યું કે, દેવી! રાજ સુઈ ગયા છે. માટે હુયે આપ ગઈ કાલની અધુરી વાર્તા આજે ચાલુ કરી. અને બીજી પણ કથા સંભળાવા કનકમ'જરીએ કહ્યું ડીડ છે. કાલે તે જે શંકા કરેલ હતી કે,
Ο
४७
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७०
उत्तराध्ययन सूत्रे
अथान्यां कथां कथयामि, सावधानतया शृणु - 'आसीत् कस्मिंश्चिन्महावने महानेको रक्ताशोकद्रुमः । तस्य शतशाखा आरन् । परन्तु तस्य च्छाया नासीत् इति ।' मदनिका प्राह- शतशाखान्वितस्य वृक्षस्यापिच्छाया नाभूदिति तु महदाश्वर्यम् । अतोऽस्याः कथायास्तत्त्वं कथय । सा माह- अधुना निद्रा आयाति । आगामि दिवसे कथयिष्यामि । राजाऽपि कथावशेषं श्रोतुकामस्तृतीयेऽप्यहि तस्या एवं वारकं ददौ । तस्यामपि रात्रौ राज्ञी कनकमञ्जरी दास्या मदनिकया एक हाथ मंदिर में चार हाथ वाली देव मूर्ति कैसे समा गई सो उसका तात्पर्य यह है कि उस मंदिर में चार हाथों वाला देव जो नारायण है वह रक्खा गया ऐसा जानना चाहिये। अब मै दूसरी कथा कहती हूं सुनोंकिसी एक महावनमें एक महान् लाल अशोकका पेड था । उसकी सौ शाखाएँ थीं । परंतु उसकी छाया नहीं थी । मदनिकाने फिर बीच में टेककर पूछा स्वामिन् ! यह बाततो समझ में नहीं आती है कि सौ शाखाएँ से युक्त होने पर भी उस अशोक वृक्ष की छाया नहीं पडती थी । आप तो वडे अचरज की बात सुनाती हैं। कृपाकर इस बात को भी स्पष्ट करदें तभी आगे कथा चलावे- कनकमंजरीने इसके समाधान निमित्त केवल इतना ही कहा कि मदनिके ! मुझे अब निद्रा आ रही है सो कल इसका समाधान करूंगी आज नहीं- आज तो यह कथा यहीं पर रहने दो । कथा को सुनकर राजा को भी मदनिका की तरह कुतुहल बना रहा - अतः कथावशेषको सुननेकी अभिलाषा से राजाने तृतीय दिवस એક હાથના મંદિરમાં ચાર હાથની મૂર્તિ કઇ રીતે સમાઈ તે તેનું તાત્પ એ છે કે, આ મંદિરમાં ચાર હાથવાળા જે નારાયણ છે. તેનું સ્થાપન કરવામાં આવ્યું હતુ તેમ જાણવુ જોઈએ. હવે હું બીજી કથા કહુ છું તેને સાંભળા—
ફાઇ એક મહાવનમાં લાલ અશોકનુ મેટુ એવુ વૃક્ષ હતુ અને સેા ડાળીએ હતી. પરંતુ એને છાયા ન હતી. મદનિકાએ ફરીથી વચમાં ખેલતાં કહ્યુ, સ્વામિની ! એતે સમજમાં નથી આવતું. કેમકે સેા જેટલી ડાળીચા હૈાવા છતાં પણુ એ અશેક વૃક્ષની છાયાં ન પડે એ કેમ બની શકે ? આપતા ઘણાજ અચરજની વાત સભળાવેા છે. કૃપા કરીને આ વાતને પણ સ્પષ્ટ કરી દે અને પછીજ કથાને આગળ વધારે. આથી મદનમ ́જરીએ કહ્યું, મદનિકા હવે મને નિદ્રા આવી રહી છે જેથી કાલે તારા સ ંશયનુ` સમાધાન કરીશ. આજે તેા આ કથા અહીંજ પૂરી કરીએ. આ પ્રમાણે કનકમ જરીએ વાતને અધુરી રાખતાં રાજાના મનમાં પણ ભારે કુતુહલ રહ્યુ. અને એ રીતે ત્રીજા દિવસે પણ પાતાના શયનભુવનના કનકમંજરીના વારા રાખવામ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ८ नगगतिराजकथा
३७१ सह राज्ञः शयनगृहे समागता । राजा तथैव प्रसुप्तः । तदा मदनिका पाहस्वामिनि ! अवशिष्टां कथां कथयित्वा पुनरन्यां कामपि कथां कथन ! ततः सा प्राह तस्व वृक्षास्यास्ताच्छायाऽऽसीत् , नतूपरि । अथान्यां कथां कथयामि सावधानतया श्रृणु, 'आसीत् कस्मिंश्चिंद् ग्रामे कोऽप्युष्ट्रपालकः । तस्य चैको महाकाय उष्टश्चरन् वनस्याभ्यन्तरे गतः । स प्रचुरफलपुष्पसमन्वित. मेकं बब्बूलपक्षमद्राक्षीत् । तं दृष्ट्वा तत्पत्रभक्षणेच्छया स मुहुर्मुहुग्रीवां प्रसारभी ऐसा ही किया। जब तृतीय रात्रिमें मदनिका सहित कनकमंजरी और बाद में राजा महल में आ पहुंचे। उस समय भी राजा अपने पलंग पर उसी कपट निद्रा में सो गये, तब मदनिकाने राजा के सोते ही कनकमंजरी को कथा कहने के लिये प्रेरित किया सबसे पहिले कनकमंजरीने कल की कथा में उठाई गई मदनिकाके संदेह की निवृत्ति इस प्रकारकी-कल जो शत शाखा संपन्न अशोकवृक्ष को छाया विहीन बतलाया गया था सो उसका तात्पर्य इस प्रकारका जानना चाहिये कि उस वृक्ष के नीचे ही छायाथी उसके ऊपर नहीं। अब मैं तीसरी कथा कहती हैं सो सावधान होकर सुन
विसी एक ग्राम में कोई एक उष्ट्रपालक-(रबारी) रहता था। एक उसका ऊंट चरते २ वनमें पहुंच गया। वहां उसकी इष्टिमें प्रचुर फल पुष्प से समन्वित एक बबूल का वृक्ष दिखलाई पडा। उसके देखते ही ऊंटकी इच्छा उसको खाने की हो गई। वह वहां पहुंचा और उसके पत्रादिकों को खाने के लिये उसने बार २ अपनी गर्दक ऊँची की આવ્યો. ત્રીજા દિવસે રાત્રીના સમયે પ્રથમ કનકમંજરી અને મદનિકા રાજાના શય ગૃહમાં પહોંચ્યાં ત્યારપછી થોડીવારે રાજા પણ પહોંચી ગયા, પરંતુ વાર્તા અને તેને ભેદને જાણવાની અભિલાષાથી રાજાએ આગલા દિવસોની જેમ નિદ્રાનું બેટું બહાનું કરી પલંગમાં લંબાવ્યું રાજાને સુઈ ગયેલા, જાણીને મદનિકાએ બતાવેલા સંદેહનો ખુલાસે આ પ્રમાણે કર્યો. કાલે જે અશોક વૃક્ષની છાયા વગરની છે ડાળીઓ બતા. વેલ હતી તે તેનું તાત્પર્ય આ પ્રકારે જાણવું કે વૃક્ષની નીચેજ છાયા હતી તેની ઉપર નહીં. હવે હું ત્રીજી કથા કહું છું તેને સાવધાનીથી સાંભળ.
કેઈ એક ગામમાં એક રબારી રહેતું હતું. તેનું એક ઉંટ ચરતાં ચરતાં વનમાં પહોંચી ગયું. ત્યાં તેની દૃષ્ટિમાં ફળફૂલથી લચી પચી રહેલ એક બાવળનું ઝાડ દેખાયું એને જોતાં જ ઉંટની ઈછા તેને ખાવાની થઈ તે ત્યાં પડયું અને તેના ફળકુવને ખાવા માટે તેણે વારંવાર પિતાની ગરદન ઉંચી કરી પરંતુ તે તેને
1211
.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७२
उत्तराध्ययनसूत्रे यति। परन्तु तस्य तरोरेकमपि पत्रं तस्य मुखे नायातम् । ततो जातकोपः स उष्ट्रस्तस्य तरोरुपरि लिण्मत्रं कृतवान् । युज्यते चैतत् कृपणं पति को न कोपं करोति । इति । ततो मदनिका तां प्राह-स्वामिनि ! उष्ट्रो महता प्रयत्ने नापि यस्य पत्रं स्पष्टुं समर्थों नाभवत् । स तदुपरि लिण्मूत्रं पारत्यजेदिति कथं संगच्छते । इति मम मनसि महान् सन्देहः। अतो ममामु सन्देहं दूरीकुरु । कनकमञ्जरी प्राह सम्मति मां निद्रा बाधते । आगामिनि दिवसे एतदुत्तरं दास्यामि । इति तद्ववचनं श्रुत्वा मदनिका स्वगृहं गता। राजा च तदुत्तरश्रवणेच्छया चतुर्थेऽपि दिने तस्या एव वारकं ददौ । तस्यामपि रात्रौ पूर्वव. परन्तु उसका एक पत्ता भी उसके मुंह में नहीं आया। इससे उस ऊँटको बडा क्रोध आया और उसने उस वृक्षके उपर लिंडे और मूत्र कर दिया! ठीक ही है कि कृपण पर कौन नहीं अप्रसन्न होता है ? अर्थात् सबकोई अप्रसन्न ही रहते हैं । इस कथा को सुनकर मदनिकाके आश्चर्य का ठिकाना नहीं रहा-उसने कहा स्वामिनि ! जब अति परिश्रम करने पर भी ऊँटको उस बबूल वृक्षका एक पत्र मि मुँहमें नहीं आया तब उसने क्रोध में आ कर उसपर लिंडे औरमूत्र करदिया यह बात कैसे मानी जा सकती है ? जरा इसको समझा दीजिये। कनकमंजरीने प्रतिदिनकी भांति उसने यही कह दिया कि इसका उत्तर कल दूंगी-आज अभी आराम करने को जी चाह रहा है। इस प्रकार कनकमंजरी के वचन सुनकर मदनिका अपने स्थान पर आकर सो गई। रानाने इस मदनिका के प्रश्नका उत्तर सुनने की अभिलाषा से कनकमंजरी को चतुर्थ दिन भी उसी महलमें रहने के लिये कह दिया। चौथे दिनપહેંચી શકયું નહીં આથી તે ઉંટ ઘણુંજ ફોધે ભરાયું અને તેણે તે વૃક્ષની ઉપર લીંડાને મૂત્ર કરી દીધું. વાત તો ખરી છે કે, કૃપણ ઉપર કેણુ અપ્રસન્ન ન થાય ? ખરેખર બધાં જ અપ્રસન્ન જ રહે છે. આ કથા સાંભળીને મદનિકાના આશ્ચર્યનું ઠેકાણું ન રહ્યું. તેણે કહ્યું સ્વામીની! જ્યારે અતિ પરિશ્રમ કરવા છતાં પણ ઉંટને તે બાવળના વૃક્ષનું એક પણ પાંદડું ખાવા ન મળ્યું ત્યારે તેણે કોધમાં આવીને તેના ઉપર લીડાને મૂત્ર કરી દીધું. આ વાતને કઈ રીતે માની શકાય ? આ વાતને સ્પષ્ટતાથી સમજાવી દે. કનકમ જરીએ દજની માફક આવતી કાલે ઉત્તર આપીશ તેવું કહી દીધું અને આરામ કરવાની ઈચ્છા છે તેવું જણાવ્યું. કનકમંજરીના આ પ્રમાણેના કહેવાથી મદનિકા પિતાના સ્થાને જઈને સુઈ ગઈ. રાજાએ પણ મદનિકાના પ્રશ્નને ઉત્તર સાંભળવાના આશયથી કનકમંજરીને પિતાના શયનાગાર માટે જેથી
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७३
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ नगगतिराजकथा त्यमुप्ते राज्ञि मदनिकया पूर्वनस्पृष्टा कनकमञ्जरी पाह-स हि बब्बूलकः कूपेऽभवत् । अत उष्ट्र स्तत्पत्रं भोक्तुं समर्थों नाभूत , तदुपरि लिण्मूत्रं च सुखेना करोत् । अथापरां कथां कथयामि सावधानतया श्रृणु-'आसीन्मगध देशे पाटलि. पुत्र के नाम्नि नगरेऽरिमर्दनो नाम राजा। तेन स्वराज्योपद्रवकारिणौ द्वौ चौरौ निगृहीतो । राजा दयालुरासीत् । अतो वध्यावपि तौ न मारितवान् । किन्तु तौ मञ्जूषायां निधाय नद्यां प्रवाहितवान् । नद्यां प्रवहन्तीं तां मजप फिर मदनिकाको साथ लेकर कनकमंजरी वहां आगई। और राजा भी आकर कपट नींद से सो गये, राजा के सो जाने पर कनकमंजरी से मदनिकाने कथा कहने के लिये कहा-कल की शंकाका उत्तर देते हुए कनकमंजरीने कथा कहना प्रारंभ किया-पहिले उसने मदनिका की शंका का उत्तर इस प्रकार दिया कि उसके मुंह में उस बल वृक्षका एक भी पत्ता जो नहीं आ सका इसका कारण केवल यही था कि वह बबूल कुए में उत्पन्न हुआ था-वहांतक परिश्रम करने पर भी उँटकी गरदन नहीं पहुँच सकी। नीचा होने से उस पर मलमूत्र किया जा सकता है दूसरी कथा जो उसने कही वह इस प्रकार है
मगधदेश के अन्तर्गत पाटलीपुत्र नामका एक नगर था वहां अरिमर्दन नामका राजा राज्य करता था। उन्होंने अपने राज्य में उपद्रव करनेवाले दो चोरों को पकडा। राजा दयालु था इसलिये मारने योग्य होने पर भी राजाने उन दोनों चोरों को नहीं मारा। किन्तु पेटीमें बंद करके દિવસ પણ આપ્યો ચોથે દિવસે મદનિકાને સાથે લઈને રાત્રીને સમય થતાં કનકમંજરી શયન ભવનમાં પહોંચી ગઈ અને રાજા પણ ત્યાં આવીને હંમેશની માફક કપટ નિદ્રા ધારણ કરીને સુઈ ગયો. રાજાના સુવા પછી મદનિકાએ કનકમંજરીને કથા કહેવા માટે કહ્યું. આગલા દહાડાની શંકાને ઉત્તર આપતાં કનકમંજરીએ કથાની શરૂઆત કરતાં કહ્યું કે, ઉંટના મોઢામાં તે બાવળનું ઝાડનું એક પણ પાદડું ન આવ્યું તેનું કારણ એ હતું કે તે બાવળનું ઝાડ કુવામાં ઉગેલું હતું તેથી પરિશ્રમ કરવા છતાં પણ ઉંટની ગરદન ત્યાં પહોંચી શકી નહીં. નીચું હોવાથી તેના ઉપર મળમૂત્રની ક્રિયા થઈ શકી હતી. આ પછી તેણે બીજી કથા કહેવાનું શરૂ કર્યું જે આ પ્રમાણે છે–
મગધની અંદર પાટલીપુત્ર નામનું નગર હતું, ત્યાં અરિમર્દન નામનો રાજા રાજ્ય કરતું હતું, તેણે પિતાના રાજ્યમાં ઉપદ્રવ કરવાવાળા બે ચોરોને પકડ્યા. રાજા દયાળુ હતું એટલે મારવાને યોગ્ય હોવા છતાં એ ને ચોરેને માર્યા નહીં
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
tate
३७४
____ उत्तराध्ययनसूत्रे वीक्ष्य नरास्तां तटप्रदेशे समानीय समुद्घाटितवन्तः। ते तत्र स्थितं चौर. द्वयं निष्कास्य पृष्टवन्तः-अत्र स्थितयोयुवयोः कति दिवसा व्यतीताः ? तयोरेकस्तानब्रवीत्-अद्य चतुर्थ दिनमस्ति । इति ।' तच्छ्रुत्वा मदनिका पाह-स्वामिनि ! मञ्जुषा स्थितेन तेन चतुर्थ दिनं कथं ज्ञातम् ? सा माह-अधुना मां निद्रा समायाति, आगामिनी दिवसे कथयिष्यामि । ततो मदनिका स्वगृहं गता। कथां श्रोतुकामो राजा पञ्चमे दिवसेऽपि तस्या एव वारकं ददौ । तद्रात्रावपि कपटनिद्रया प्रमुप्ते नृपे मदनिकया पृष्टा सा प्राह-'स तृतीयारउनको उसने नदी में बहा दिया । अन्य गाममें नदी के तटपर खडे हुए मनुष्योंने जब बहती हुई पेटीको देखा तो उन्होंने उसको नदी में बाहर निकाल कर ज्यों ही खोला कि उसमें उनको दो चोर दिखलाई दिये । चोरोंको पेटीसे बहार करके उन्होंने उनसे पूछा तुम लोगों को इसमें बंद हुए कितने दिन गये गये है ? यह सुनकर एक चोर ने कहाहमको इसमें बंध हुए आज चौथा दिन है । इस घातको सुनकर मदनिका ने कनकमंजरी से कहा-स्वामिनि ! जब वे चोर पेटी में बंद थे तो उनको यह बात कैसे मालूम पडी कि हमको इस में बंद हुए आज चार दिन हो चुके हैं। कनकमंजरीने इसका उत्तर कलके उपर छोड दिया है और जाकर सो गई-मदनिका भी चली गई। राजाने इस कथा का उत्तर सुनने के अभिप्राय से कनकमंजरी को पांचवे दिनभी इसी महल में रहने के लिये कहा। रात्री होने पर मदनिका सहित कनकमंजरी महल में आयी और राजा भी आया । रामातो प्रतिदिनकी भांतिપરંતુ એક પેટીમાં બંધ કરીને નદીમાં તે પેટી વહેતી મૂકી દીધી. બીજા ગામમાં નદીના કિનારે ઉભેલા માણસોએ નદીમાં તરતી આવતી પેટીને જોઈ ત્યારે તેને નદીમાંથી બહાર કાઢીને ખોલી તે બન્ને ચેર દેખાયા ચારાને પેટીમાંથી બહાર કાઢીને તેમને પૂછયું કે, તેમને આ પેટીમાં પુર્યાને કેટલા દિવસ થયા. આ સાભળીને એક રે જવાબ દીધે આજે ચોથો દિવસ છે. આ વાત સાંભળીને માનિકાએ કનકમંજરીએ પૂછયું, સ્વામીની ! જયારે બને ચાર પેટીમાં બંધ હતા તે એમને એ વાત કેમ માલુમ પડી કે, પેટીમાં પુરાયાને ચાર નિવસ થઈ ચૂક્યા છે? કનકમંજરીએ તેને ઉત્તર બીજે દિવસે આપવાનું કહીને પછીથી જઈને સુઈ ગઈ. આથી મદનિકા પણ પિતાના સ્થાને જઈને સુઈ ગઈ. રાજાએ પણ આ કથાને ઉત્તર સાંભળવા માટે પાંચમા દિવસે પણ કનકમ જારીને પિતાના શયનભવનમાં આવવાનું કહ્યું. રાત્રીના સમયે મદીનકા સાથે કનકમંજરી શયનભવનમાં પહેાંચી. રાજા પણ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ नगगतिराजकथा
वानासीदतस्तेन चतुर्थदिनं ज्ञातम् । अथान्यां कथां कथयामि - 'आसीत्कलिङ्गदेशे चम्पापुर्थी बलवानो नाम राजा । तस्यानेकाः पत्न्य आसन् । तासु एका तस्यासीत्परमवल्लभा । यथाऽन्या राइयो न जानीयुस्तथा स भूमिगृहस्थितैः स्वर्णकारैस्तदर्थमाभूषणानि अकारयत् । एकदा भूमिगृहस्थितान् स्वर्णकारान् कौतुकात् कोऽपि पृष्टवान् - सम्प्रति कः कालः ? तेष्वेकः प्राह-सम्मति रात्रिकपट निद्रा से अपने पलंग पर सो गये, और मदनिकाने कनकमंजरी से कथा कहने के लिये कहा - कलकी कही गई कथा का उत्तर देते हुए कनकमंजरीने अपनी कथा प्रारंभ की - उत्तर उसने इस प्रकारका दिया कि जिस मनुष्यने यह जाना था, कि मुझे इसमें बंद हुए आज चौथा दिन है सो उसको तिजारी आती थी - इससे उसने जान लिया कि मुझे आज तृतीय कज्वर नहीं आया है कल आकर उत्तर गया है अतः आज चतुर्थ दिन है फिर आगे कथा उसने इस प्रकार कही
कलिङ्ग देशमें चंपापुरी के अंदर बलवाहन नामका एक राजा रहते थे। उनके अनेक रानियांथी । उनमें एक रानी उन राजाको अधिक प्रिय थी । राजाने उसके लिये इस प्रकार गुप्तरूप से सुवर्ण के आभूषण बनवाना प्रारंभ किये कि जिससे अन्यरानियों को बनानेकी खबर न लग सके। वास्तविक बात यह थी कि राजाने भूमिगृहमें सुवर्णकारों को बैठा दिये थे । एकदिनकी बात कि भूमिगृह में बैठे हुए स्वर्णकारों से कौतुकवश किसी ने पूछा कि इस समय दिन है या रात्रि પાછળથી પહેાંચ્યા અને વાતના ભેદ સાંભળવાની અભિલાષાથી રાજની પ્રમાણે સુવાને ઢોંગ કરીને પલંગમાં પડી રહ્યા. આ પછી રાજાને સુઈ ગયેલા જાણને મદનિકાએ કનકમ જરીતે વાત આગળ ચલાવવા કહ્યુ. ગઈ કાલની અધુરી વાતને પ્રત્યુત્તર આપવાની નેમથી મદનમ જરીએ શરૂઆત કરી. અને ઉત્તર આ પ્રમાણે આપ્યા કે, જે માણસે આ જાણ્યું હતુ` કે પેટીમાં બંધ થયાને આજે ચેાથેાં દિવસે છે. એને તરીકે તાવ આવતા હતા આનાથી તેણે જાણી લીધું કે, મને આજે તરીયા તાવ આવેલ નથી કાલે આવીને ઉતરી ગયેલ છે. આથી આજે ચેાથેા દિવસ છે. આ પછી તેણે ખીજી કથા કહેવાના પ્રારંભ કર્યો. જે આ પ્રમાણે છે,—
३७५
કલીંગ દેશમાં ચંપાપુરી નગરીમાં ખળવાહન નામના એક રાજા રહેતા હતા તેને અનેક રાણીઓ હતી. આમાંની એક રાણી રાજાને ખૂબજ પ્રિય હતી. રાજાએ તેના માટે ખાનગી રીતેથી સુવરનાં આભૂષણે અનાવરાવ્યાં કે જેથી જેની બીજી . રાણીઓને ખબર ન પડે. વાસ્તવિક વાત એ હતી કે, રાજાએ જમીનની અંદરના ભાંયરામાં સેાનીઓને ખસાડયા હતા. એક દિવસની વાત છે કે જ્યારે સેાનીને કૌતુકવશાત
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्र स्तीति।' इदं श्रुत्वा मदनिका प्राह-भूमिगृहाभ्यन्तरस्थितेन तेन कथं ज्ञातं यदधुना रात्रिरस्तीति ? ततः कनकमञ्जरी तां प्राह-अधुना निद्रा समाकुलाऽस्मि, आगामिनि दिवसे कथयिष्यामि। कथावशिष्टभागं श्रीतुकामेन राज्ञा षष्ठे दिवसे. ऽपि तस्या एवावसरो दत्तः। ततस्तस्यां रात्रावपि निद्राव्याजमुपागते राज्ञि मदनिकया प्रेरिता राज्ञी कनकमञ्जरी प्राह-'तेषु स्वर्णकारेषु स राज्यन्ध आसीदतस्तेन रात्रिोता। ____ अथापरां कथां कथयामि, श्रृणु-'आसीत्सौवीरदेशे सिन्धुपुरं नामकं नगरम् । तत्रासीत् मुद्युम्नो नाम राजा। तस्मै कोऽपि भूषणसम्भृतां निश्छिद्रां पेटिकाहै ? उनमें से एक ने कहा इस समय रात्रि है। इस बात को सुन-- कर मदनिकाने कहा कि भूमिगृह के भीतर रहे हुए उस सुवर्णकारने यह बात कैसे जानली कि इस समय रात्रि है। पूछी हुई बातका कलके उपर उत्ता देना कहकर कनकमंजरी निद्रावश सो गई। मदनिका भी अपने स्थान पर आकर सो गई । इसका उत्तर सुनने की इच्छा से राजाने कनकमंजरी को छठवें दिन भी उसी महल में सोंनेका अवसर दिया। रात्रि होते ही कनकमंजरी मदनिका सहित महल में आगई और राजा भी आकर सो गया। कलकी शकाका उत्तर देनेके लिये उसने मननिकासे कहा कि जिस व्यक्तिने भूमिगृह में रहेते हुए भी " रात्री है" ऐसा जाना वह राति अंधा था। कनकमंजरीने इसके बाद एक दूसरी कथा कही जो इस प्रकार है--
सौवीर देश में सिन्धुपुर नामका एक नगर था। वहां सुद्युम्न કે ઈને પૂછયું કે અત્યારે દિવસ છે કે રાત છે? આમાંથી એકે કહ્યું કે રાત્રી છે. આ વાત સાંભળીને મદનિકાએ કહ્યું કે, ભૂમિની અંદર રહેલ આ સેનીએ કઈ રીતે જાણ્યું કે, આ સમય દિવસને બદલે રાત્રીને છે? પૂછવામાં અાવેલ એ વાતનો કાલે ઉત્તર આપવાનું કહીને કનકમંજરી સુવા ચાલી ગઈ અને મદનિકા પણ પિતાના સ્થાને જઇને સુઈ ગઈ. આને ઉત્તર સાંભળવાની ઈચ્છાથી રાજાએ કનકમંજરીને છઠે દિવસે પણ પોતાના શયનગૃહમાં આવવાને અવસર આપ્યો. રાત્રી થતાં જ કનકમંજરી મદનિકા સાથે પહોંચી ગઈ રાજા પણ આવીને સુઈ ગયા. આગલા દિવસની શંકાને ઉત્તર મદનિકાને આપતાં કનકમંજરીએ કહ્યું કે, જે માણસે ભૂમિગૃહમાં રહેતા હોવા છતાં પણ “રાત્રી છે ” એમ જાણ્યું તે રતાંધળો હતા, કનકમંજરીએ આ પછી એક બીજી કથા કહી તે આ પ્રમાણે છે –
સૌવીર દેશમાં સિંધુપુર નામનું એક નગર હતું જ્યાં સુધુમ્બ નામના એક
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ नगगतिराजकथा
३७७
मु तवान् । राजाऽपि तस्यामनुद्घाटितामेव तन्मध्यस्थान् सर्वानलङ्कारानपश्यत् । इति । ततो मदनिका माह-अनुघाटितायां पेटिकायां राजाऽलङ्कारान् कथमपश्यत ? राज्ञी प्राह-आगामिनी दिवसे कथयिष्यामि । अधुना तु मां निद्रा बाधते । ततो मदनिका स्वगृहं गता। राज्ञा सप्तमेऽपि दिवसे तस्या एवावसरो दत्तः। रात्रौ पूर्ववद् व्याजेन निद्रामुपगते नरनाथे मदनिकया पृष्टा राज्ञी कनकमञ्जरी प्राह-'पेटिका हि स्वच्छस्फटिकनिर्मिताऽसीदतः पिहितामपि तस्यां नामका राजा था। राजाको किसीने नजराने में भूषण से भरी हुई एक विना छेदकी पेटी भेट की। राजाने उस पेटीको बिना खोले ही उसमें रक्खे हुए समस्त अलंकारों को देखलिया। कनकमंजरी के द्वारा कही गई इस आश्चर्य कारक बातको सुनकर मदनिकाने कहा-स्वामिनि ! बिना पेटी को खोले राजाने उसमें रखे हुए आभूषणों को कैसे देख लिया ? कनकमंजरीने कहा-तेरी शंकाका उत्तर कल दंगी-अभी मुझे निद्रा सता रही है। ऐसा कह कर कनकमंजरी तो सो गई और मदनिका भी अपने स्थान पर चली गई। राजाने उसको सातवें दिन भी वहीं रहनेको कहा। फिर सातवें दिन भी कनकमंजरी मदनिका के साथ वहां आगई और राजाभी आकर कपट-नींद में सो गया। पहेले दिनकी शंका का समाधान मदनिका ने पूछा, तब कनकमंजरीने इस प्रकार समाधान किया-राजाने जो पेटी खोले विना ही उसके भीतर रहे हुए आभूषणों को अच्छी तरह देखलिया-इससे यही ज्ञात होता है कि वह पेटी स्फटिकमणी की बनी-हुईथी-अतः स्वच्छ होने રાજા હતા. રાજાને કેઈએ નજરાણામાં આભૂષણેથી ભરેલી એક પિકબંધ પેટી ભેટ કરી રાજાએ તે પેટીને ખોલ્યા વિના જ તેમાં રહેલ દરેક અલંકારોને જોઈ લીધા. કનકમંજરીએ કહેલી આ આશ્ચર્યજનક વાતને સાંભળીને મદનિકાએ કહ્યું, સ્વામીનિ! પેટી ખોલ્યા વિના તેની અંદર રખાયેલા આભૂષણોને રાજાએ કઈ રીતે જોઈ લીધા? કનકમંજરીએ કહ્યું તારી આ વાતને ઉત્તર કાલે આપીશ અત્યારે તો મને ઊંઘ આવે છે, એમ કહીને કનકમંજરી સૂઈ ગઈ. અને મદનિકા પણ પોતાના સૂવાના સ્થાને ચાલી ગઈ. રાજાએ ફરીથી સાતમે દિવસે પણ તેને પિતાના શયનગૃહમાં આવવાનું કહ્યું. સાતમા દિવસે રાત્રીને સમય થતાં કનકમંજરી મદનિકાની સાથે શયનગૃહમાં પહોંચી, રાજ પણ વાતને જાણવાના આશયથી આવીને કપટનિદ્રાથી સૂઈ ગયે, ગઈ કાલની શંકાના સમાધાન માટે મદનિકાએ પૂછયું, ત્યારે કનકમંજરીએ. કહ્યું, રાજાએ પિટીને ખેલ્યા વગર જ અંદર રહેલા આભૂષણોને સારી રીતે જોઈ લીધાં એથી એમ જણાય છે કે, તે પિટી ફાટિક મીની બનેલી હતી જેથી સ્વચ્છ
४८
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७८
___ उत्तराध्ययनसत्रे राना तत्स्थानलङ्कारान् द्रष्टुं समर्थोऽभूत् । इति ।' एवं विचित्राख्यानैः सा पण्मासान् यावद्राजानं व्यामोह्य अन्यासां सुकुलोत्पन्नानां राजीनां वारकं स्वयं गृहीतवती। राजाऽपि तस्यामेव भृशमनुरक्तः स नृपाङ्कजाता अप्यन्या राणी कुशलमपि नो पृच्छति । ततस्ताः कुपितास्तस्याश्छिद्रान्वेषणपरायणा जाताः । ता हि परस्परमेवमूचुः-नूनं भूपस्तया वशीकृतः । अतः कुलीना अप्यस्मान परिहाय स तस्यामेवानुरक्तोऽस्ति । अस्माभिः सह विस्मृत्यापि भाषणं न करोति। इति । सा चित्रकारपुत्री प्रतिदिवसं मध्याह्नकाले भूमिगृहे स्थित्वा पितृदत्तानि वस्त्राभरणानि परिधाय एकाकिनी स्वमात्मानमुच्चरेवमबोधयत्-रे जीव ! मदं से उसके भीतर के समस्त आभूषण राजाको स्पष्ट दिखलाई दिये होंगे। इस प्रकार के विचित्र आख्यानों से उसने छह महीने का समय व्यतीत कर दिया। राजा उसके इन आख्यानों से बडे प्रसन्न होते हुए अन्य रानियों की कुशलता भी नहीं पूछते थे। इससे वे सब की सब रानियां अप्रसन्न होती हुई राजाकी अत्यंत प्रिय बनी हुई इस कनकमंजरी के छिद्रान्वेषण करनेका अवसर देखने लगीं। सबने एकमत हो कर इस प्रकार का बदला लेना ही अच्छा समझा। सबने मिलकर विचार किया कि निश्चय से इसने राजाको वशमें कर लिया है, इसी लिये हमारी जैसी कुलीन नारीयों का परित्याग कर राजा उसी एफ चित्रकार की पुत्री में अनुरक्त हो गया है, और हमसे भूलकर के भी वांत चीत नहीं करना चाहता है।
उधर चित्रकारकी पुत्री कनकमंजरी भूमिगृह में बैठकर मध्याह्न काल के समय प्रतिदिन पिता द्वारा प्रदत्त वस्त्र एवं आभरणोंको पहिહોવાને કારણે તેની અંદર રહેલાં આભૂષણે રાજને સ્પષ્ટ દેખાતાં હતાં. આ પ્રમાણે વિચિત્ર આખ્યાને દ્વારા તેણે છ મહિનાને સમય વ્યતીત કરી દીધું. રાજા તેની આ પ્રકારની વાતેથી ખૂબજ પ્રસન્ન થયે. બીજી રાણુઓની કુશળતા પણ રાજાએ આ સમય દરમ્યાન ન પૂછી. આથી રાજાને અપ્રિય બનેલી એવી બધી રાણીઓ મદનમંજરીની કુથલી કરવામાં તેમજ તેની ઝીણામાં ઝીણું નબળી કડી શેધવાના કામમાં લાગી ગઈ. સઘળી રાણીઓએ એક સાથે મળીને એનો બદલે લેવાનો નિશ્ચય કર્યો. એકઠી મળીને બધી રાણીઓએ વિચાર કર્યો કે, ચેકસ આણે રાજાને વશ કરી લીધા છે. આથી અમારા જેવી કુલીન સ્ત્રીઓને ત્યાગ કરીને રાજા એક ચિત્રકારની પુત્રીમાં અનુરક્ત થઈ ગયેલ છે, અને અમારી સાથે વાતચીત પણ કરતો નથી.
આ તરફ ચિત્રકારની પુત્રી કનકમંજરી ભૂમિગૃહમાં બેસીને મધ્યાહ્ન કાળના સમયે પિતા તરફથી આપવામાં આવેલાં આભૂષણેને પહેરીને જ પિતાનીજા તને
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७९
प्रियदर्शिनी टीका अ. ८ नगगतिराजकथा मा कुरु, ऋद्धिगौरवं मा कदापि विधेहि, सम्पदं प्राप्तोऽपि निजां पूर्वामवस्था मा विस्मर। एते त्रपुमया अलङ्कारा जीर्णानि वसनानि चे तव सन्ति । अन्यत् सर्व तु नृपस्य वर्तते । अतो रे जीव ! गर्वमपहाय शान्तमना भव। यथा एतासां संपदा सुचिरं भोक्ता भविष्यसि । अन्यथा तु राजा गले हस्तं दत्वा कुथिताङ्गी शुनीमिव त्वां निष्कासयिष्यतीति । तस्यास्तच्चेष्टितं दृष्ट्वा तवेषिण्योऽपरा राझ्य एकदा रहसि स्थितं राजानमुक्तवत्यः-नाथ ! यद्यपि भवानम्मास निःस्नेहो जातः, तथापि पति देवता वयं त्वां विघ्नाद रक्षामः । त्वत्प्रिया सा हि प्रत्यहं किश्चिदं नकर अकेले अपने आपको उच्चस्वर से इस प्रकार समझाने लगीरे जीव ! तृ अभिमान मतकर । ऋद्धि का गौरव भूलकर भी कभी मतकर संपत्तिको पाकरके भी अपनी पहीलेकी अवस्था मत भूल । ये कथीर के आभरण एवं जीर्णवस्त्र ही तेरे हैं। इनके सिवाय और सब राजा का है। इसलिये हे आत्मन् ! गर्वका परित्याग कर शांतचित्त हो कि जिससे इन सम्पत्तियों का तूं सुचिर काल तक भोक्ता बना रहे । नहीं तो राजा गला पकडकर गलितांङ्गी कुत्ती के समान तुझे यहां से बाहर निकाल देगा। इस प्रकारकी कनकमंजरी की चेष्टा देखकर उससे विद्वेष रखनेवाली रानियों ने एक समय एकान्त में रहे हुए राजा से कहा-नाथ ? यद्यपि आपका हमलोगों के प्रति स्नेह नहीं रहा है तो भी हमारे देवता लो आपही हैं, पतिको हम देवता का स्थान प्रदान करने वाली हैं, अतः हम लोगों का कर्तव्य है कि हम आपकी विघ्र से ઉચ્ચસ્વરથી આ પ્રકારે સમજાવતી હતી. રે જીવ! તું અભિમાન ન કર. કદી પણ ભૂલીને સિદ્ધિનું અભિમાન ન કરી શ. સંપત્તિને મેળવવા છતાં પણ તું તારી પહેલાંની અવસ્થાને કદી ને ભૂલ. આ કથીરનાં આભરણ અને જીર્ણ એવાં વસ્ત્રો જ તારાં છે. આ સિવાયનું બીજું બધું રાજાનું છે માટે હે આત્મા ! ગર્વને પરિયોગ કરી શાંત ચિત્તવાળો થા, કે જેથી તું આ સંપત્તિને લાંબા કાળ સુધી ભોગવી શકે. નહિંતર રાજા તને ગળેલા અંગવાળા કુતરાની માફક તારૂં ગળું પકડીને બહાર કાઢી મૂકશે. આ પ્રકારની મદનમંજરીની ચેષ્ટા જોઈને એના તરફ છેષ રાખવાવાળી રાણીઓએ એક સમય એકાન્તમાં બેઠેલા રાજાને કહ્યું,-નાથ ! જો કે, હવે આપને અમારા તરફ પ્રેમ રહ્યો નથી, છતા આપ અમારા દેવજ છે. આથી દેવના સ્થાને પતિને માનનારી એવી અમે સર્વનું કર્તવ્ય છે કે, અમે આપનું વિઘ સમયે રક્ષણ કરીએ. આપે જેને સહુથી પ્રિયમાતી રાખેલ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८०
उत्तराध्ययनसूत्रे वशीकरणं कुरुते । अहो ! तया वशीकृतो भवान् न तत् कश्चिदपि जानाति । 'सा किं करोति' इति राज्ञा पृष्टास्ताः प्राहुः-सा हि प्रतिदिवसं मध्याह्ने भूमिगृहे स्थित्ता द्वारं पिधाय मलिनवस्त्राणि त्रपुमयाभरणानि च परिधाय किमपि मुणमुणायते । तासां वचनं श्रुत्वा नृपः प्रच्छन्नो भूत्वा तस्याश्चेष्टितं वीक्षितुं तद् गृहे स्थितः। तत्र तां पूर्ववत्स्वमात्मानं प्रबोधयन्तीं दृष्ट्वा नितरां तुष्टो भूफो मनस्यचिन्तयत्-अहो। अस्याः कीदृक् शुभामतिर्वर्तते। अस्या विवेकित्वं छेकत्वं रक्षा करती रहें। आप जिसको सब से प्यारी मान रहे हो वह कनकमंजरी प्रतिदिन आपको वशमें करने के लिये कुछ न कुछ किया ही करती है । आपको इस बात का पता नहीं है। कारण कि उसने आपको अपने वशमें कर लिया है। उनकी इस प्रकार बात सुनकर " वह क्या करती है" इस तरह से राजाने उनसे ज्यों ही पूछा तो वे कहने लगी-वह प्रतिदिन मध्याह्नकाल में भूमिगृह के भीतर छुपकर और उसका दरवाजा बंद करके पहिले तो मलिन वस्त्रों को पहिरती है, पश्चात् कथीर के आभूषणों को धारण कर न मालूम क्या २ मुणमुण करती रहती है। इस प्रकार उन रानियों के वचन सुनकर राजाने उसकी जांच करनी प्रारंभ की। राजा भूमिगृह में जाकर छिप गया और इसी अवस्था में वह उनकी सभी चेष्टाएँ देखने लगा। उसने देखा कि कनकमंजरी पहिले की तरह अपने आपको प्रतिबोधित करती है। ऐसा देखकर राजा उसपर और अधिक प्रसन्न हुआ। मन में इसने विचार किया-अहो ! છે તે કનકમંજરી આપને વશ કરવા માટે જ કાંઈકને કંઈક કર્યા જ કરે છે. આપને એ વાતનો ખ્યાલ પણ નથી. કારણ કે, તેણીએ આપને પિતાના વશમાં કરી રાખેલ છે. રાણીઓની આ જાતની વાત સાંભળીને રાજાએ એ શું કરે છે?” આ પ્રમાણે રાણીઓને પૂછયું ત્યારે તે કહેવા લાગી કે, તે રોજ બપોરના સમયે ભૂમિગૃહની અંદર છૂપાઈને એને દરવાજો બંધ કરીને પહેલાં તે મેલાં કપડાં પહેરે છે, પછી તે કથીરનાં આભૂષણો પહેરીને મનમાં કાંઈક ગણગણાટ કરતી રહે છે. આ પ્રકારનાં રાણીઓનાં ઇર્ષાળુ વચન સાંભળીને રાજાએ એ વાતની તપાસ કરવાનું શરૂ કર્યું. તે ભૂમિગૃહની અંદર જઈને છૂપાઈ ગયો, અને કનકમંજરીની સર્વે ચેષ્ટાએને ધ્યાન પૂર્વક જોવા લાગ્યું. તેણે જોયું તે કનકમંજરી પહેલાંની માફક પોતાની જાતને પ્રતિબંધિત કરી રહેલ હોવાનું તેને જણાયું. આથી રાજાનો તેના ઉપર ખૂબજ વધુ પ્રમાણમાં સ્નેહ વધે. અને મનમાં ને મનમાં તે વિચારવા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ नगगतिगजकथा मानापमानसमत्वं च दृष्ट्वा मम मनोऽस्यां सातिशयं प्रसीदति। साधारणा हि स्वल्पमपि सम्पदं प्राप्य मदोन्मत्ता भवन्ति। अहो! इयं तु महत्तां राज्यसम्पदं प्राप्यापि मदं न करोति । अस्यास्तु सर्वे गुणा एव सन्ति । तथाप्येताः सपत्न्यो मात्सर्यादस्या दोषमेव पश्यन्ति । उक्तंचापि -
"जाइयं हीमति गण्यते व्रतरुचौ दम्भः शुचौ कैतवम् । शूरे निघृणता ऋजो विमतिता दैन्यं प्रियालापिनि । तेजस्विन्यवलिप्तता मुबरता वक्तर्यशक्तिः स्थिरे ।
तत्को नाम गुणो भवेत्स गुणिनां यो दुर्जनैर्नाङ्कितः ॥ इति । देखो तो सही इसकी बुद्धि केसी शुभ है ? इसका विवेक एवं निपुणता तथा मान और अपमान में समता देखकर मेरा मन इस में बहुत अधिक अनुरागयुक्त बनकर प्रसन्न हो जाता है। जब कि साधारण जन स्वल्प भी विभूति को पाकर मदोन्मत्त हो जाया करते हैं तब यह मेरे द्वारा प्रदत्त राज्यविभूति को प्राप्त करके भी आश्चर्य है थोडा सा भी अभिमान नहीं करती है। इस में तो जितनी भी बातें हैं वे सब गुणरूप ही हैं। परन्तु दुःख है उन इसकी सपत्नियों की बुद्धि पर जो मात्सर्य से इस में दोष ही देखती हैं। कहा भी है
जाडयं हू मति गण्यते व्रतरुची दम्भः शुचौ कैतवम् , शूरे निघृगता ऋजो विमतिता दैन्यं प्रियालापिनि । तेजस्विन्यवलिप्तता मुखरता वक्तर्यशक्तिः स्थिरे,
तत्को नाम गुणो भवेत्स गुणिनां यो दुर्जनैर्नाङ्कितः ॥१॥ લાગ્યા કે, જુઓ તો ખરા ! આની બુદ્ધિ કેવી શુભ છે, આને વિવેક અને નિપુણતા તથા માન અને અપમાનમાં સમતા જોઈને મારું મન એનામાં અધિક અનુરાગયુક્ત બની જાય છે. જ્યારે સાધારણ માનવી થોડી પણ વિભૂતિ મળતાં મદેન્મા બની જાય છે. ત્યારે આતો મારા તરફથી આપવામાં આવેલ રાજય સંપત્તિ ને પ્રાપ્ત કરવા છતાં પણ આશ્ચર્ય છે કે, જરા સરખું ય અભિમાન કરતી નથી. આ તે સંપૂર્ણ ગુણની ખાણ જ છે. પરંતુ દુઃખની વાત છે કે, આ બધી રાણીઓ આના તરફ વિના કારણ જ ઈર્ષા કર્યા કરે છે. અને એનામાં દેષજ જોયા अरे छ. ४ ५५ छ
जाडयं हीमति गण्यते व्रतरुची दम्भः शुचौ कैतवम् , शूरे निधेषता ऋजो विमतिता दैन्यं प्रियालापिनि । तेजस्विन्यवलिप्तता मुखरता वक्तर्यशक्तिः स्थिरे, तत्को नाम गुणो भवेत्स गुणिनां यो दुर्जर्नाङ्कितः ॥१॥
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८२
उत्तराध्ययनसूत्रे एवं विचार्य भूपतिस्तां पट्टराझी चकार । युक्तमेतत्-जनो हि गुणैर्महत्वमामोति न तु कुलादिभिः । एकदा भूपतिमिलचन्द्राचार्यसमीपे कनकमञ्जर्या सह श्रावकधर्म स्वीकृतवान् एवं भूपतिना सह बहुतरं कालं क्रमात्परिसमाप्य चित्रकारपुत्री कनकमञ्जरी मृत्वा देवलोकं गता। धर्माराधका हि स्वर्गे एवं गच्छन्ति । ततः सा ततश्चयुता वैताढ्यतोरणपुरे दृढशक्तिनाम्नो महिपतेर्गुण
दुर्जनों का तो यह स्वभाव ही होता है कि वे जो लज्जाशील व्यक्ति होता है उसको मूर्ख, तशा व्रत में रुचि रखनेवाले को कपटी, शुचि व्यक्ति को धूर्त, शूरवीर को निर्दय, सरल को बुद्ध, ।१५ बोलने वाले को दीन, तेजस्वी को अभिमानी, वक्ताको बावदूक (बकवादी) एवं स्थिर को अशक्त मानते है। भला ! ऐसा कौनसा गुणिजनों का गुण अछूता बचा है जो इन दुर्जन लोगोंने कलङ्कित नहीं किया हो ।
ऐसा विचार कर राजाने उस कनकमंजरीको पटरानी बना दिया। सच है गुणोंकी ही प्रतिष्टा होती है कुलादिक की नहीं । एक दिनकी बात है राजा और कनकमंजरी विमलचन्द्राचार्य को वंदना करने के लिये गये। वहां दोनोंने श्रावकधर्म को स्वीकार किया। दोनोंने श्रावकधर्म को बहुत कालतक सम्यक् रीति से पाला। अन्त मे चित्रकार की पुत्री कनकमंजरी इसके प्रभाव से मरकर देवलोक में उत्पन्न हुई। धर्मके आराधक वैमानिक देव ही होते हैं। वहां से चवकर फिर वह वैताढय
દુર્જનને તે એ સ્વભાવ જ હોય છે કે તેઓ જે લજજાવાન વ્યક્તિ હોય છે એને મૂખ, તથા વ્રતમાં રૂચિ રાખનાર વ્યક્તિને કપટી, નિષ્કપટ વ્યક્તિને પૂર્વ, શૂરવીરને નિર્દય, સીધી સાદી વ્યકિતને કમ અક્કલ, સદા કિય બોલનાર વ્યકિતને પામર, તેજસ્વીને અભિમાની, વકતાને બકવાદ કરનાર તેમજ સ્થિરને અશકત માને છે. ભલા ગુ જનનો એ ક ગુણ છે કે જેને દુર્જન લકે એ કલંક્તિ ન કર્યો હોય.
આ રીતે વિચારીને રાજાએ કનકમંજરીને પટ્ટરાણી બનાવી દીધી. એ વાત સત્ય જ છે કે, ગુણીની જ પ્રતિષ્ઠા થાય છે, કુળાદિકની નહીં. એક દિવસની વાત છે કે, રાજા અને કનકમંજરી મુનિ વિમલચન્દ્રાચાર્યને વંદના કરવા માટે ગયાં. ત્યાં તેમણે બન્નેએ શ્રાવક ધમને સ્વીકાર કર્યો. આ પછી તેમણે શ્રાવક ધર્મને ઘણા કાળ સુધી સારી રીતે પાળે. અંતે ચિત્રકારની પુત્રી કનકમંજરી ધર્મ ના પ્રભાવથી મરીને દેવલેકમાં ઉત્પન્ન થઈ. ધર્મનું આરાધન કરનાર વૈમાનિક દેવ જ થાય છે. ત્યાંનું આયુષ્ય પૂરું કરીને ત્યાંથી ચવીને તે બતાઢય તેરણપુરમાં
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८३
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ नगतिराजकथा माला राजी कुक्षौ पुत्रीत्वेन समुत्पन्ना। तस्या कनकमाला इति नाम कृतम् । रूपान्यां प्राप्तयौवनां तां विलोक्य मोहितो वासवनामा विद्याधरस्तां हृत्वाऽ. स्मिन् पर्वते समानीतवान् । विद्यया सद्योनिर्मितेऽस्मिन् मासादे तां विमुच्य विवाहार्थ वेदिकां विधाय यावत्तया सह विवाहं कर्तुमिच्छति, तावत्तस्याः कनकतेजोनामा ज्येष्ठ भ्राता तो गवेषयन क्रुधा बलन् अत्रागत्य युद्धार्थ तं विद्याधरमाहूतवान् । ततो विद्याबलसम्पन्नौ तुल्य पगक्रमौ तौ युद्धं कत्तुं प्रत्तौ । अन्योऽन्य शस्त्रास्त्र पहारेण जजेरितशरीरौ तावुभावपि मरणं प्राप्तौ। ततो भ्रातृमरणशोकन परमाकुला कनकमाला भृशं रुरोद । सा हि तयोर्मरणनिमित्तं स्त्रमातोरणपुर में दृढशक्ति नाम राजा की गुणमाला रानी से पुत्रीरूप में अवतरित हुई। माता पिताने इसका नाम कनकमाला रखा। यह विशिष्ट रुपराशि संपन्न थी। जब यह युवावस्थाको प्राप्त हुई तो इसको सर्वाङ्गसुन्दर देख कर वासव नामक कोई विद्याधर हरण करके इस पर्वत पर ले आया। उसने विद्याके प्रभाव से यहीं पर एक बडा ही सुन्दर महल बनाकर ज्यों ही विवाह के निमित्त वेदिका तयार की इतने में ही उसका कनक तेज नामका ज्येष्ठ भ्राता उसकी खोज करता हुआ क्रुद्ध हो कर यहां आ पहुँचा। उसने उस विद्याधर को युद्ध के लिये आमंत्रित किया। दोनों ही परस्पर में युद्ध करने लगे। विद्या एवं बल में कोई कम न था, इसलिये लडते २ दोनो ही मर गये। इन दोनों का शरीर शस्त्र एवं अस्त्रों के प्रहारों से बिलकुल क्षत विक्षत बनचुका था। जब कनकमाला को यह खबर मिली कि मेरा भाइ मर गया દઢ શકિત નામના રાજાની ગુણમાળા રેણીની બે પુત્રી રૂપે અવતરી. માતા પિતાએ એનું નામ કનકમળ રાખ્યું, એ ખૂબજ સ્વરૂપવાન હતી. જ્યારે તે યુવાવસ્થાને પ્રાપ્ત થઈ ત્યારે એ સર્વાંગસુંદર રૂપસુંદરીને જોઈને વાવ નામને વિદ્યાધર તેનું હરણ કરી ગયે. હરણ કરીને તેને આ પર્વત ઉપર લઈ આવ્યો. તેણે વિદ્યાના પ્રભાવથી આ સ્થળે એક સુંદર મહેલ બનાળે. આ પછી એ વિદ્યાધરે કનકમાળા સાથે લગ્ન કરવા વેદિકા બનાવી પરંતુ એટલામાં એ કનકમાળાને કનકતેજ નામને મોટાભાઈ તેને શેધતો શોધતે ત્યાં આવી પહોંચે, તેઓ બંનેએ સામ સામે યુદ્ધ કર્યું, વિદ્યા અને બળમાં બનેમાંથી કોઈ ઓછું ન હતું. આથી લડતાં લડતાં બન્નેનું મૃત્યુ થયું. એ બન્નેનાં શરીર શસ્ત્ર અને અસ્ત્રોના પ્રહારથી તદ્દન ચારણ જેવાં બની ગયાં હતાં. કનકમાળાને પિતાના ભાઇના મૃત્યુની જાણ થઈ ત્યારે તે ખૂબ વિલાપ કરવા લાગી અને એ બન્નેના મૃત્યુનું કારણ પોતે જ છે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८४
उत्तराध्ययनसूत्रे स्मान बहुशा निनिन्द । तस्मिन्नेवायसरे कश्चिद् व्यन्तरो देवः समागत्य तां प्रेम्णा प्राह-वत्से ! त्वं मम पुव्यसि । खेदं मा कुरु । तत्समकालमेव तत्र तत्तातस्तामन्वेषयन् समागतः। तमायातं दृष्ट्वा स व्यन्तरो देवः स्वमभा. वेग तां कनकमालां मृतामिवाकरोत । अथ दृढशक्तिः पुत्रीं पुत्रं च मृतं दृष्टा मनस्यविन्तयत्-वनं परस्परप्रहारेणैती कनकतेजोवासको मृतो, म्रियमाणेन वासवेन कनक्रमाला मारितेति । ततो मृतांस्तान् । निरीक्षमाणस्य तस्य हृदये संसारानित्यत्व विषये विचारः समुत्पन्नः । अहो! संसारस्यानित्यता । अस्मिन् है तब उसने बहुत अधिक विलाप किया। इन दोनोंको मृत्युका कारण अपने को माननर कनकमाला ने अपनी बहुत अधिक निंदा की इसी समय कहते हैं कि वहां पर एक व्यन्तर देव आया और उसने कनकमाला से बडे ही प्रेम के साथ कहा-वत्से तुम मेरी पुत्री हो । वह समय तुम्हारे खेद करने का नहीं है। जब व्यन्तरदेव इस तरह से कनकमाला को समझा रहाथा कि इतने में ही उसका पिताभी उसकी तलाश करता हुआ वहां आ पहुँचा। पिताको देखते ही व्यन्तर देवने अपने प्रभावसे कनकमाला को मृततुल्य बना दिया। दृढशक्तिने ज्यों ही यह सब देखा अर्थात् पुत्र को वासवको एवं कनकमाला पुत्रीको मरे हए देखे तो उसके मन में विचार
आया कि निश्चय से वासव और कनकतेज परस्पर के प्रहार से ही परलोक पहुवे हैं। तथा मालूम पडता है कनकमालाको वासवने पहिले से मार दिया। इस प्रकार की विचारधारा में प्रवाहित हुए दृढशक्तिको उसी क्षणसंसार की अनित्यता के विषय में विचार जागृत हो गयावह सोचने लगा-'देखो संसार की अनित्यता इस में कोई भी पदार्थ એમ માનીને કનકમાળા પિતાની જાતને ખૂબજ નિ દવા લાગી એજ સમયે એક વ્યંતરદેવ એ સ્થળે આવી પહોંચ્યું અને તેણે કનકમા ને ઘણુંજ પ્રેમથી કહ્યું કે, તું મારી પુત્રી છે. બનવા કાળ બની ને જ રહે છે. એને ખેદ કરો વૃથા છે, વ્યંતરદેવ આ પ્રકારે તેને સાંત્વન આપી રહ્યા હતા એ જ સમયે તેની શોધ ખેળ માટે નિકબેલ તેના પિતા પણ ત્યાં આવી પહોંચ્યા, આથી વ્યંતરદેવે પિતાની શકિતના પ્રભાવથી કનકમાળાને મરી ગઈ હે ય તેમ બનાવી દીધી. દદશકિત રાજાએ આ બધું જોયું, પિતાના પુત્ર અને પુત્રીને તેમજ વિદ્યાધરને મરેલી હાલતમાં જોયા ત્યારે તેણે મનમાં વિચાર કર્યો કે, ખરેખર વાસવ અને કનકતેજ પરસ્પરના પ્રહારોથી જ પરલોકમાં પહોંચેલ છે, પરંતુ વાસવે કનરમાળાને તે પહેલેથી જ તેણે મારી નાખેલ છે આ પ્રકારનો વિચાર ધારાથી રાજા દશકિતના દિલમાં એકાએક આ સંસાર પ્રત્યે વૈરાગ્ય જાગી ઉઠયે. આથી તે વિચારવા લાગ્યા કે, જુઓ ? આ સંસારની અનિત્યતા આમાં કોઈ પણ પદાર્થ નિત્ય નથી. જે દેખાય છે એ બધું
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ नगगतिराजकथा
संसारे नास्ति किमपि स्थिरं वस्तु ! सर्वे हि क्षणभङ्गुरम् । अतो दुःखादयेऽत्र संसारे fadari at रागः ? सर्व परित्यज्य धर्म एवाश्रयणीयः । स एवं जन्मान्तरेऽपि सहगामी । दारपुत्रादयस्तु न सहगामिनः । इत्येवं विचार्य वैराग्यमापन्नो विद्याधरराजो दृहशक्तिः स्वयं लोचं कृत्वा शासनदेवताप्रदत्तं सदोरकमुखविकारजोहरणादिकं मुनिवेषं धृत्वा प्रत्रजितः । ततो मायां परिहृत्य स देवः कनकमालया सह तं मुनिं वन्दितवान् । कनकमाला च भ्रातुर्वधवृत्तान्तं नित्य नहीं है । जो कुछ भी हमें दिखता है वह सब अस्थिर एवं क्षणभंगुर है । इसलिये जब दुःखाकीर्ण इस संसार में विवेकियों को अनुराग करने जैसी कोई बात नहीं है तब भलाई जीव की इसी में है कि वह इस समस्त क्षणभंगुर पदार्थों का परित्याग कर एक मात्र धर्मका आश्रय करें कारण कि चलाचल इस संसार में एक धर्म ही स्थिर है। जीवके साथ ये कोई भी संयोगी पदार्थ परभव में जानेवाले नहीं हैं । यदि साथ जानेवाला है तो वह एक धर्म ही है" । इस प्रकार के विचार में एकतान बने हुए विद्याधराधीश दृढशक्तिने अपना लोच स्वयं ही करके एवं शासनदेवता द्वारा प्रदत्त सदोरकमुखवस्त्रिका एवं रजोहरण आदि मुनिका वेष लेकर दीक्षा धारण करली। इस प्रकार
शक्ति के मुनि होते ही उस देवने अपनी देवशक्ति को समेटकर कनकमाला के साथ उसमुनि को वंदना की । कनकमालाने भी मुनिको अपने भाईके मरण का समस्त वृत्तान्त यथावत् कह सुनाया । सुनकर અનિત્ય અને ક્ષણભંગુર છે. આ કારણે દુઃખથી ભરેલા આ સંસારમાં વિવેકીજાએ અનુરાગ કરવા ન જોઇએ. એમાંજ જીવની ભલાઈ છે. આથી આ સઘળા ક્ષણભ ંગુર પદાર્થોને પરિત્યાગ કરી એક માત્ર ધર્માંના જ આશ્રય કરવા જોઈએ. કારણ કે, “ ચવિચલ એવા આ સંસારમાં જો કેઇ સ્થિર હાય તા તે એક માત્ર ધર્મ જ છે. જીવની સાથે કાઈ પણ સંયોગી પદાર્થ પરભવમાં જઇ શકતા નથી પરંતુ જો સાથે જઇ શકે તેવુ કાઇ હેાય તે તે એક માત્ર ધર્મ જ છે.'' આ પ્રકારના વિચારમાં એકરૂપ બની ગયેલા વિદ્યાધરાધીશ દ્દઢશકિત રાજાએ પેાતાના હાથથી જ પેાતાના વાળાનુ સુચન કર્યું. અને શાસન દેવતા તરફથી આપવામાં આવેલ દ્વારાવાળી સુખ વસ્ત્રિકા અને રજોહરણુ આદિ મુનિના વેશ લઇને દીક્ષા ધારણ કરી. આ પ્રકારે દૃઢશક્તિએ મુનિવેશના અંગિકાર કરતાં જ એ દેવે પેતાનો દેવશક્તિને સમેટી લીધી. આથી કનકમાળા જાગૃત ખની, જાગૃત થઇને તેણે મુનિને વંદના કરી ઉપરાંત ભાઇના મૃત્યુની સઘળી હકીક્ત કહી સંભળાવીઃ આ વાત સાંભળીને મુનિરાજે કહ્યું કે,
xe
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
३८५
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८६
उत्तराध्ययनसूत्रे तस्मै निवेदितवती । ततो मुनिः प्राह-मयातु शवत्रयं दृष्टम् । ततो व्यन्तरो देवः प्राह-मुने ! मया मायाप्रभावेण तव शवत्रयं दर्शितम् । तदनु मुनिः माहकथं त्वया दर्शितम् । अथ देवः प्राह-मुने ! श्रृणु तत्कारणम् । इयं कनकमाला प्राग्भवे क्षितिप्रतिष्ठितपुरवासिनश्चित्राङ्गदनाम्नश्चित्रकारस्य कनकमञ्जरी नाम दुहिताऽऽसीत्। तां तत्पुराधिपतिर्जितशत्रुनौम राजा परिणीतवान् । सा. ऽन्यदा परमश्राविका जाता। मरणसमये पश्चनमस्कारादिकं कृत्वा मृता सा देवलोके समुत्पन्ना। ततश्चयुता तव पुत्री जाता। स दृचित्रकरो मृत्वा व्यन्तरदेवो जातः। सोऽहमेवास्मि । अहमधुनाऽत्रागत इमां दृष्ट्वा सइ'जस्ने हेनास्यामाईचित्तो जातः। तत उपयोगं दया मया ज्ञातं-यदियं मम जन्मान्तरीया मुनिराजने कहा-मैने तो यहां अभी २ तीन मुर्दे देखे हैं। यह मुनिराज की बात सुनकर व्यन्तरदेवने कहा-हे मुने। मैने देवशक्ति के प्रभाव से आपको तीन मुर्दे दिखलाये है। 'तुमने कैसे दिखलाये' इस प्रकार मुनिके पूछने पर व्यन्तरदेवने कहा-हे मुनिराज। इसका कारण मैं तुम से कहता हूं सो सुनो-यह कनकमाला पहिले भव में क्षितिप्रतिष्ठितपुर के निवासी चित्राङ्गद नामक चित्रकार की लडकी थी। इसका नाम कनकमंजरी था। इसका विवाह वहां के राजा जितशत्रु के साथ हुआ था। इसने वहां श्रावक के व्रतों का अच्छी तरह से पालन किया था इसलिये परमश्राविका बन गई थी। मरण समय में पंचनमस्कार मंत्रकी प्राप्ति से यह देवलोक में उन्पन्न हुई। फिर वहां से चवकर अब आपकी पुत्री हुई है। इसका पूर्वभव का पिता वृद्ध चित्रकार भी मरकर व्यन्तरदेव हुआ है और वह मैं हूं। इस समय वह समझकर મેં તે હમણું જ ત્રણ મડદાં જોયાં હતાં. મુનીરાજની આ વાત સાંભળીને તે વ્યંતર દેવે કહ્યું કે, હે મુનિ ! દેવી શક્તિના પ્રભાવથી આપને મેં ત્રણ મડદાં બતાવેલ છે. “તમોએ કઈ રીતે બતાવ્યાં” આ પ્રકારે મુનિના પૂછવાથી વ્યંતરદેવે કહ્યું કે, હે મુનિ ! આનું કારણ હું તમને કહું છું તે સાંભળો આ કનકમાળા પહેલા ભવમાં ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠિતપુરના રહેવાસી ચિત્રાંગદ નામના ચિત્રકારની પુત્રી હતી. એનું નામ કનકમંજરી હતું. એને વિવાહ ત્યાંના રાજા જીતશત્રુની સાથે થયા હતા, ત્યાં તેણે શ્રાવકના વ્રતનું સારી રીતે પાલન કર્યું જેથી તે પરમ શ્રાવિકા બની ગઈ. મરણ સમયે પાંચ નમસ્કાર મંત્રની આરાધનથી એ દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થઈ અને ત્યાંથી ચૂવીન તે ઓપને ત્યાં પુત્રી રૂપે અવતરેલ છે. એને પૂર્વભવને પિતા કે, જે વૃદ્ધ ચિત્રકાર હતું તે મરીને વ્યક્તરદેવ થયેલ છે. અને તે હું છું.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ नगगतिराजकथा
३८७ पुत्री । तस्मिन्नेव क्षणे भवन्तमागतं वीक्ष्य मथा चिन्तितं यद्-भवानिमां गृहीत्वा गमिष्यति। तदा ममानया सह वियोगो भविष्यतीति । ततोऽहमिमां मायया शवरूपां कृत्वा त्वां दर्शितवान् । अतो हे मुने। क्षन्तव्यो ममापराधः। इति व्यन्तरवचनं श्रुत्वा मुनिः माह-भो देव! मम पत्रज्याग्रहणे साहाय्यमेव त्वया कृतम् । अतस्त्वमुपकारकोऽसि । त्वत्प्रसादादेव संसारपङ्कादुद्धृतोऽस्मि । एवमभिधाय दृढशक्तिविद्याधरमुनिर्विहारं कृतवान् । तदा कनकमालाऽप्यात्मनो जन्मामैंने ज्यों ही इसको दुःखित देखा तो समझाया और धैर्य बंधायाइसको देखते ही जब मेरा चित्त सहजस्नेह से इस में करुणासे आई हो गया तो मैंने इसका उपयोग देकर विचार किया-उस से मुझे पता पडा कि यह तो मेरी पूर्वभवकी पुत्री है। इसी समय आप भी यहां आ पहुँचे अतः आपको देखते ही मैंने इसको आपनी देवशत्ति द्वारा इस विचार से कि आप इसको लेकर अपने स्थान पर चले जावेंगे, तब मुझे इसका वियोग सह्य नहीं होगा इस लिये इसको मैंने मृततुल्य बनाकर आपको दिखलाया। अतः हे मुनिराज ! आप मेरे इस अपराध को क्षमा करें। इस प्रकार व्यन्तरदेव के वचन सुनकर मुनिने कहा-हे देव ! मुझे तो आपने दीक्षा ग्रहण में सहायता ही की है, इसलिये आप मेरे उपकारी हैं। आपके प्रसाद से ही मैं इस संसार कीचड से पार हो सका हूं ! इस प्रकार कहकर दृढशक्ति विद्याधर मुनिराज वहां से विहार कर गये। कनकमालाने भी देव के मुख से આ સમયે મેં જ્યારે તેને દુઃખી હાલતમાં જોઈ ત્યારે તેની પાસે આવીને તેને ધીરજ આપી વધી આને જોતાં જ જ્યારે મારા ચિત્તમાં સ્નેહ જાગૃત બન્યા ત્યારે મેં જ્ઞાનના ઉપયોગથી વિચાર કર્યો ત્યારે મને જણાવ્યું કે, આ મારી પૂર્વ ભવની પુત્રી છે. આ સમયે આપ પણ અહીં આવી પહોંચ્યા. આપને આવતાં જોઈને મને મનમાં વિચાર આવ્યો કે, આ૫ આને લઈને અહીંથી ચાલ્યા જશો. આથી મારાથી એને વિયોગ સહી શકાશે નહીં. આવું વિચારીને મેં મારી દૈવીશકિતથી તેણીને મરણ પામેલી હાલતમાં તમને બતાવી હતી. માટે હે મુનિરાજ ! આપ મારા એ અપરાધની મને ક્ષમા આપે. આ પ્રકારનાં વ્યંતરદેવનાં વચન સાંભળીને મુનિરાજે કહ્યું- હે દેવ! મને તો આપે દીક્ષા ગ્રહણ કરવામાં સહાયતા કરેલ છે. આ કારણે આપે તે મારા ઉપર ભારે ઉપકાર કર્યો છે આપનાથી જ તે હું આ અપાર સંસારસાગરના કાદવથી પાર થઈ શક્યો છું. આ પ્રમાણે કહીને દઢશકિત વિદ્યાધર મુનિરાજ ત્યાંથી વિહાર કરી ગયા. કનકમાળાએ પણ દેવના મુખેથી પૂર્વભવને વૃત્તાંત સાંભ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८८
उत्तराध्ययनसूत्र
न्तरीयं वृत्तान्तं श्रुत्वा सद्यः संजातजातिस्मृतिनिज प्राग्भवं दृष्टवती । सा तस्मिन् देवे-अयं मम पिता' इति बुद्धयाऽत्यन्तस्नेहवती जाता। एकदा सा तं देवं पृष्टवती-तात! मम पतिः को भविष्यति ? ततः सोऽवधिज्ञानेन ज्ञात्वा ताम: ब्रवीत्-पुत्रि । तवजन्मान्तरीयः पतिर्जितशत्रुर्देवलोकाच्च्युतो दृढसिंहनाम्नो राज्ञः पुत्रत्वेन समुत्पन्नः। तस्य 'सिंहरथेति' नाम अस्ति । तद्ववचनं श्रुत्वा कनकमाला तं देवं प्राह-तात! तेन जन्मान्तरीयपतिना सह मम मिलने कदा भविष्यति ? तदा स देवस्तामेवमुवाच-'पुत्रि ! अश्वापहृतः स ते प्रियोऽत्र समागमिष्यति । अतस्त्वमुद्वेगं विहाय इह यथासुखं तिष्ठ। अहं च त्वदादेश. पूर्वभवका वृत्तान्त सुनकर जातिस्मृति हो जाने से अपने पूर्वभव स्पष्टरूप से देख लिये। और “ यह मेरा पूर्वभवका पिता है" इस विचार से वह उस देव में अत्यन्त स्नेहवती बन गई। एक समय उसने उस देव से पूछा तात ! मेरा पति कौन होगा। अवधिज्ञान से विचार कर देवने उससे कहा पुत्रि! तुम्हारे जन्मान्तर का पति जितशत्रु ही तुम्हारा पति होगा। वह नितशत्रु मरकर देवलांग में रहा, फिर वहां से आकर अब दृढसिंह राजा के वहां पुत्र हुआ है
और उसका वहां नाम सिंहरथ पडा है। इस प्रकार देव के वचन सुनकर कनकमालाने पुनः देव से पूछा कि तात ! उसके साथ मेरा मिलाप कब होगा? तब देवने कहा-बेटी ! वह तेरा जन्मान्तरीय पति यहां घोडे द्वारा अपहृत होकर आनेवाला ही है अतः उद्वेग का परित्याग कर तू आनंदपूर्वक यहां ही रह। मैं भी आज्ञावशवर्ती होकर ળીને જાતિસ્મૃતિ થઈ આવવાથી પિતાના પૂર્વભવને સ્પષ્ટરૂપથી જોઈ લીધું. અને “આ મારા પૂર્વભવના પિતા છે” આ વિચારથી તે એ દેવમાં અત્યંત સ્નેહ ધરાવનાર બની ગઈ. એક સમય તેણે દેવને પૂછયું તાત ! મારા પતિ કેણ બનશે? અવધિજ્ઞાનથી વિચાર કરીને દેવે તેને કહ્યું કે, પુત્રિ ! તમારા પૂર્વભવના પતિ જીતશત્રુ જ તમારા પતિ થશે. તે જીતશત્રુ રાજા મરીને દેવલોકમાં ગયા. ત્યાંથી ચવીને હવે તે દઢસિંહ રાજાને ત્યાં પુત્રરૂપે અવતરેલ છે. અને તેનું નામ ત્યાં સિંહરથ રાખવામાં આવેલ છે. આ પ્રકારનાં દેવનાં વચન સાંભળી કનકમાળાએ ફરીથી દેવને પૂછયું કે, હે તાત! તેમની સાથે મારે મેળાપ ક્યારે થશે? ત્યારે દેવે કહ્યું કે, પુત્રિ! એ તારા પૂર્વભવના પતિ અહીં ઘડાથી અપહૃત થઈને આવવાના છે. આથી તું ઉદ્વેગને તજી દઈને અહીં આનંદપૂર્વક રહે અને હું પણ આજ્ઞા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ नगगतिराजकथा
३८९ कारी भूत्वा तव सान्नधौ स्थास्यामि' । इत्युक्त्वा स देवः सपरिवारः कनकमालासमीपे स्थितवान् । हे स्वामिन् । सा कनकमालाऽहमेवास्मि । स मम पिता देवस्तु किंचित्कार्यवशाद गतदिवसे मेरुं गतः ततो मरपुण्याकृष्टोमन्मनो नयनाम्भोजविभासनविभाकरस्त्वमपराहे इह समायातः । त्वां वीक्ष्य तातागमनं प्रतीक्षितुमप्यसमर्थया मयाऽऽत्मा त्वदधीनीकृतः। स्ववृत्तान्तो मया तुभ्यं निवेदितः।
__इत्थं तद्ववचनं श्रुत्वा सिंहस्थनृपोऽपि जातिस्मरण ज्ञानवान् जातः । अत्रान्तरे सुरवधूभिः संयुतः स सुरोऽपि तत्रागतः । राजा सिंहरथस्तमुच्चैरभितेरे पास तबतक यहीं ठहरूंगा। इस तरह कहकर वह देव परिवार सहित यहिं पर ठहरा हुआ है। इस तरह-हे नाथ ! जिस कनकमालाके विषय में मैंने आपसे कहा है वह कनकमाला मैं ही हूं तथा वह पिता का जीव देव कल ही यहां से कुछ कार्यवश सुमेरु पर्वत पर गया हुआ है उधर उसका जाना हुआ कि अपराह्न काल में मेरे पुण्य द्वारा आकृष्ट होकर मन और नयनरूपी कमल को विकसित करनेवाले आपका इधर आना हो गया। अब तो आपके दर्शन करके तातके आगमनकी प्रतीक्षा करने में भी असमर्थ बनी हुई मैने अपने आपको आपके आधीन कर दिया है। यही मेरा वृत्तान्त है जो मैंने आपसे निवेदित किया है।
इस प्रकार कन कमालाके वचन सुनकर के सिंहस्थको भी जातिस्मरण हो गया तथा इसी समय देवियों से समन्वित वह देव भी वहां आ पहुँचा। उसके आते ही सिंहरथने उसका खूब अच्छी तरह
आदरसत्कार किया। વશ વતી થઈને તારી પાસે ત્યાં સુધી રહીશ. આ પ્રમાણે કહીને તે દેવ પરિવાર સાથે અહીં રોકાયેલ છે. આ પ્રમાણે હે નાથ ! જે કનકમાળાના વિષયમાં મેં આપને કહ્યું, તે કનકમાળા હું જ છું. અને એ પિતાને જીવ ગઈ કાલે જ અહીંથી કોઈ કારણ વશાત્ સુમેરૂ પર્વત ઉપર ગયેલ છે. એક તરફથી એમનું જવાનું થયું ત્યારે બીજી તરફથી મારા પૂર્વ પુણ્યના ઉદયથી આપનું અહીં આગમન થયેલ છે. આથી આપનાં દર્શન કરીને હું મારા એ દેવ પિતાના આગમનની પ્રતીક્ષા કરવાનું પણ ભૂલી ગઈ છું. મેં મારી જાતને આપના ચરણમાં અર્પણ કરી દીધી છેઆ મારૂં વૃત્તાંત છે. જેનું મેં આપની સમક્ષ નિવેદન કર્યું છે.
આ પ્રકારનાં કનકમાળાનાં વચન સાંભળીને સિંહરથને પણ જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થઈ આવ્યું. અને એ જ સમયે દેવીઓને સાથે લઈને એ દેવ પણ એ સ્થળે આવી પહોંચ્યા. એમના આવતાં જ સિંહરથે ભારે વિનય પૂર્વક તેમને અભિવંદન કર્યું.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०
उत्तराध्ययनसूत्रे नन्दितवान् । ततः कनकमालया निवेदितविवाहवृत्तान्तः स देवोऽतिशयमसनः। सिंहस्थभूपेन सह चिरं वार्तालापमकरोत् । राजा सिंहस्थस्तस्मिन्नेव पर्वते मासावधि स्थित्वाऽन्यदा कनकमालामेवमवदत्-प्रिये ! यथा अरक्षितं भोज्यं काकैरुप भुज्यते तथैव शत्रुभिर्मम राज्यमुपद्रुतं भविष्यति । अतो मां गन्तुमनुमन्यस्व । ततः साऽवदत-स्वामिन् ! इतस्त्वद्राज्यमतिदरे वर्तते । अतः पादचारेण कथं त्वं तत्र गमिष्यसि ? तत्र गतो वा कथम्पुनरत्रागमिष्यसि ? तस्मादहं प्रज्ञप्ती नाम विद्यां ददामि, तां गृहाण । तत्प्रभावेण नभोगमनशक्तिः प्रादुर्भविष्यति । क्षणमात्रेजैव भवान् गमनागमनकर्तुं शक्नोति । एवं तस्या वचन श्रुत्वा राजा तस्याः
कनकमालाने भी अपने विवाह होजाने के समाचार सुनाकर देव को खूब प्रसन्न कर दिया। देव भी कुछ दिनोतक और वहीं सिंहरथ के साथ मनोविनोद करता हुआ ठहरा। सिंहरथ को जब पर्वत पर ठहरे २ एक मास समाप्त हो चुका तब उसने कनकमाला से कहा-प्रिये ! जिस प्रकार अरक्षित भोज्य काकों द्वारा उपभुक्त होता है, उसी तरह मेरा रज्य भी मेरे विना शत्रुओं द्वारा उपभुक्त हो रहा होगा, इसलिये तुम अब हमको जानेकी संमति दो। सिंहरथकी बात सुनकर कनकमालाने कहा स्वामिन् ! आपका राज्य यहां से बहुत दूर है, अतः वहांतक आफ पैदल कैसे पहुंच सकेंगे तथा जाने पर वहां से यहां कैसे आ सकेंगे? इसलिये आपकी सुविधा निमित्त मैं आपको प्रज्ञप्ति नामक विद्या देती है, आप उसको स्वीकार करें। उसका यह प्रभाव है कि आप में उसके संबंध में आकाश में जाने की शक्ति प्रकट हो जावेगी। इस से आप एक क्षण में यहां आ जायेंगे
કનકમાળાએ પણ પિતાને વિવાહ થઈ જવાના શુભ સમાચાર પ્રસન્ન ચિત્તથી દેવને કહ્યા. દેવ પણ ત્યાં એ બધાની સાથે થોડા દિવસ આનંદપૂર્વક રહ્યા. સિંહરથને જ્યારે ત્યાં એ પર્વત ઉપર એક મહિનાનો સમય પૂરો થયો ત્યારે તેણે કનકમાળાને કહ્યું, પ્રિયે! જે પ્રમાણે રક્ષણ વગરનું ભોજન કાગડાઓ ઉડાવી જાય છે અજ પ્રમાણે મારું રાજય પણ મારા વગર મારા શત્રુઓ તરફથી ભયભીત બની રહેલ હશે આ કારણે તું હવે મને જવાની પરવાનગી આપ. સિંહરથની વાત સાંભળીને કનકમાળા એ કહ્યું, સ્વામિન્ ! આપનું રાજય અહીંથી ઘણું જ દૂર છે. જેથી આપ પગ રસ્તે ત્યાં કઈ રીતે પહેચી શકશે, અને જવા પછીથી અહીં પાછા કઈ રીતે આવી શકશે? આથી આપની સુરક્ષા નિમિત્તે હું આપને પ્રજ્ઞપ્તિ નામની વિદ્યા આપું છું આપ એનો સ્વીકાર કરે. આ વિદ્યાને એ પ્રભાવ છે કે, આપનામાં એના પ્રભાવથી આકાશમાં જવાની શકિત
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ नगगतिराजकथा
३९१
सकाशात्तां विद्यां गृहीत्वा सविधि साधितवान् । साधितविद्यः स स्वमियां कनक मालां पृष्ट्वा नभोमार्गेण स्वल्पेनैव कालेन स्त्रपुरं गतवान् । तत्र लोकैः पृष्टः स सर्व स्वकीयं वृत्तान्तं कथितवान् । ततो भूपसमागमननिमित्तं लोका महोत्सवं कृतवन्तः । राज्ञो वृत्तान्तं श्रुत्वा परं विस्मितास्ते परस्परमेवमूचुः - अहो ! अस्य नृपस्य भारयम् । अन्ये हि सम्पदामास्पदेऽपि विपदं लभन्ते, अयं तु विपदामध्यास्पदे सम्पदमेवालभत । एवं पौरजनैः प्रसंशितो राजा राज्यकार्याणि कुर्वन् चतुरो दिवसान् व्यतीतवान् । स हि चतुरो दिवसान् प्रियारहितत्वाच्चऔर द्वितीय क्षण में अपने वहां स्थानपर पहुँच जायेंगे । इस प्रकार कनकमाला की बात सुनकर सिंहरथने उस से उस विद्याको ले लिया और सविधि उसका साधन कर उसको सिद्ध भी कर लिया । जब विद्या सिद्ध हो चुकी तब सिंहस्थ कनकमाला से संमति लेकर बहुत ही जल्दी अपने नगर में आगया । लोकों से पूछने पर उसने अपना यहांतक का समस्त वृत्तान्त कह सुनाया । "राजा सकुशल अपने नगर में वापिस आ गये हैं" इस निमित्त लोगोंने इनके आगमनोत्सव को खूब ठाटबाट से मनाया । राजाके वृत्तान्त से परिचित लोग आश्चर्यचकित होकर परस्पर इस प्रकार कहने लगे - " अहो ! देखो तो सही इन राजाका भाग्य कैसा सराहनीय है जो विपदाओं के स्थान में भी इनको सम्पत्ति का लाभ कराता है । दूसरे जन तो सम्पत्ति के स्थान में भी विपत्तियों को ही पातें हैं"। इस प्रकार नगरजनों की वार्ता का विषय बने हुए सिंहरथने यथाकथंचित् राज्यकाज करते हुए यहां चार પ્રગટ થશે. જેનાથી એક ક્ષણમાં આપ આપના રાજયમાંથી અહીં આવી શકશે અને બીજી ક્ષણે રાજ્યમાં પહેાંચી શકશે. કનકમાળાની વાત સાંભળીને સિંહસ્થે તેની પાસેથી એ વિદ્યા લીધી. અને સવિધિ એને સાધ્ય કરી લીધી, જયારે વિદ્યા સાધ્ય થઇ ચૂકી એટલે કનકમાળ ની સંમતિ લઇને સિ ંહસ્થ ઘણી જ ઉતાવળથી પેાતાના નગરમાં પહોંચી ગયા. લાકે એ પૂછવાથી તેણે પેતાના સઘળા વૃત્તાંત કહી સભળાવ્યે. ‘રાજા સકુશળ પોતાના નગરમાં પાછા આવી ગયેલ છે २५ નિમિત્ત લેાકેાએ ભારે ઠાઠ માઠથી તેના આગમનના મહેાત્સવ ઉજજ્ગ્યા. રાજાના વૃત્તાંતથી પરિચિત થયેલા લેકે આશ્ચર્ય ચક્તિ બનીને પરસ્પરમાં આ પ્રકારની વાતા કરવા લાગ્યા--- “અહા ! જુએ તે ખરા, આ રાજાનું ભાગ્ય કેટલુ ઉજ્જવળ છે કે, જે મુસી. ખતાના સ્થાનમાં પણ તેને સ'પત્તિના લાભ કરાવે છે. જયારે બીજા લેકે તેાસ પત્તિના સ્થાનમાં પણ વિતિએને ભાગવતા હોય છે” આ પ્રમાણે નગર જાની વાતેના વિષય અનેલા સિદ્ધરથ રાજાએ રાજ્યની બધી વાતાના ચેાગ્ય પરિચય મેળવી લીધા,
"
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसत्रे तुयुगवत् कथंचिदतिवाह्य, पञ्चमे दिवसे तद्वियोगव्यथामसहमानो नभोमार्गेण तस्मिन्नेव पर्वते प्रियासमीपे समागतः। तत्र कतिचिद् दिनानि स्थित्वा पुनः स्वपुरे समागतः। एवं पुनः पुनर्नगे गतिं कुर्वाणं राजानं लोका 'नगगति' इतिनाम्ना व्यपदिष्टवन्तः।। __अथान्यदा कनकमालया सविधे गतं राजानं स व्यन्तरदेवः प्रोवाचराजन् । स्वस्वामिसुरपतेरादेशादहमधुनाऽस्मात्स्थानादन्यत्र गमिष्यामि । यद्यप्येनां विहाय नाहं गन्तुमुत्सहे। तथापि प्रभोरादेशस्य दुर्लध्यत्वान्नाहमत्र स्थातुं शक्तोऽस्मि । तत्र मम बहुकालक्षेपों भविष्यति । अस्मात्स्थानादन्यत्र मम दिन समाप्त किये । उनको ये चार दिन यहां कनकमाला के विना चार युग जैसे लगते रहे । ज्यों ही पंचम दिन प्रारंभ हुआ कि राजा कनकमाला की याद से आकृष्ट होकर वह शीघ्र ही आकाश मार्ग से चलकर उसी पर्वत पर उसके पास जा पहूँचे। वियोग की व्यथा शांत कर वह वहां कुछ दिनों और रहे। पश्चात् अपने नगर वापिस आ गये । इस प्रकार वे बार २ उस पर्वत पर आते जाते रहे। अतः पर्वत पर बार २ आने जाने के कारण लोगोंने उनका नाम नगगति रख लिया और इसी नाम से वह प्रसिद्ध हो गये।
एक दिन उस व्यन्तरदेवने कनकमाला के पास आये हुए राजा से कहा-राजन् ! अपने स्वामी इन्द्र के आदेश से अब मैं इस समय यहां से जाना चाहता , यद्यपि मेरा जी कनकमाला को नहीं छोडना चाहता है तो भी स्वामी का आदेश दुर्लध्य होने से मैं अब नहीं रह सकंगा। जहां मैं जाऊंगा वहां मुझे बहुत समयतक ठहरना સતત ચાર દિવસ સુધી તેણે એકધારું રાજકાર્યમાં જ ચિત્તને પરોવી રાખ્યું. પાંચમાં દિવસે રાજને કનકમાળાની યાદી આવી ગઈ અને તે આથી વ્યાકુળ બનીને તુરતજ આકાશ માર્ગેથી ચાલીને એ પર્વતની પાસે પહોંચ્યા. અને કનનમાળાને મળ્યા તેમજ વિયેગની વ્યથાને શાંત કરવા ડા દિવસ તે ત્યાં રહ્યા. એ પછી પાછા પોતાના નગરમાં આવી ગયા. આ પ્રમાણે અવાર નવાર એ પર્વત ઉપર અવર જવર થતી રહી. તેના આ પ્રકારના અવરજવરના કારણે લેકેએ તેનું નામ નાગતિ રાખી દીધું. અને એજ નામથી પ્રસિદ્ધ થયા.
એક દિવસ એ વ્યન્તર દેવે કનકમાળાની પાસે આવેલા એ રાજાને કહ્યું-રાજન ! મારા સ્વામી ઈન્દ્રની આદેશથી હવે હું અહીંથી જવા ચાહું છું, જો કે, મારો જીવ કનકમાળાને છોડવા ચાહત નથી તે પણ સ્વામીના આદેશથી હું બંધાયેલો છું જેથી હવે હું અહીં રહી શકું તેમ નથી. જ્યાં હું જઈશ ત્યાં મારે ઘણું
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ नगगतिराजकथा
सुता मनः प्रसादं नो प्राप्स्यति । अतस्त्वया तथा कार्य यथेयं मम मुता एकाकिनी नो भवेत् । अन्यथा मम वियोगेनेयं प्रचुरं कष्टमनुभविष्यति । एवमुक्त्वा सपरिवारः स देवो गतः । ततो राजा नगगतिस्तस्या धृति हेतोस्तस्मिन्नगे नव्य नगरं निर्मापयति । लोकांश्च प्रलोभ्य तत्र निवासयति। तदनु तस्य गिरेरधस्ताद बहून् ग्रामान् निवासयति । स राजा न्यायेन राज्यं पालयन मानुष्यकान् कामभोगान् भुञ्जानः श्रावकधर्ममनुपालयन् त्रिवर्ग साधितवान् । ___अथान्यदा कार्तिकमासस्य पूर्णिमाया तिथौ राजा राजपाटिकाथ चतुविधसैन्येः सह नगराद् बहिनिर्गतः । तदा स ताम्रवर्णैः पल्लवैः सुशोभितं पडेगा। इसलिये आप से मेरा एक मात्र यही कहना है कि आप इस मेरी पुत्री को यहां अकेली नहीं छोड़ना । यह आपके साथ यद्यपि आना चाहे तो आ सकती है, परन्तु इस स्थान के सिवाय अन्यत्र इसका मन मुदित नहीं रह सकेगा, इसलिये इसका रहना यहीं श्रेयस्कर है। अतः आप से ऐसा मुझे कहना पडा है। यदि आप इसको यहां अकेली छोड देगें तो यह मेरे विना प्रचुर कष्टों को भोगेगी। इस प्रकार कहकर वह देव अपने निज परिपार को साथ लेकर वहां से चला गया।
"कनकमाला को पिता के वियोग से दुःखका अनुभव न हो” इस विचार से नगगतिने वहीं पर उसकी प्रसन्नता निमित्त एक नवीन नगर वसाया, और उस में लोगों को नाना प्रकार के प्रलोभन दिये। नगगतिने न्याय नीति से राज्य का परिपालन करते हुए धर्म, अर्थ, काम के साधन में नीतियुक्त रहे । एक दिन राजा कार्तिक मास की સમય સુધી રહેવું પડશે. આથી આપને મારૂં એ કહેવાનું છે કે, આપ મારી આ પુત્રીને અહીં એકલી મુકીને ન જાવ. એ આપની સાથે આવવા ચાહે તે આજે જ આવી શકે છે, પરંતુ આ સ્થાન સિવાય તેનું મન કેઈ પણ સ્થળે આનંદમાં રહી શકે તેમ નથી. આ કારણે તેનું આ સ્થળે જ રહેવું ઠીક છે. પરંતુ જે આપ તેને આ સ્થળે એકલીજ છોડી જશે તો એને મારા વગર ભારે આઘાત પહોંચશે. આ પ્રમાણે કહીને તે દેવ પોતાના પરિવારને સાથે લઈને ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા.
કનકમાળાને પિતાના વિયેગથી દુઃખનો આઘાત ન લાગે” આ વિચારથી નગગતિ રાજાએ ત્યાં તેની પ્રસન્નતા માટે એક નવું નગર વસાવ્યું. લેકેને અનેક પ્રકારનાં પ્રલોભન આપીને તેણે ત્યાં વસાવ્યા નગગતિ રાજાએ રાજ્યનું સારી રીતે પરિપાલન કરતાં કરતાં ત્રિવર્ગના સાધનમાં કોઈ પ્રકારની કમીના ન રાખી. એક દિવસ રાજ પિતાની સેનાને સાથે લઈ કાર્તિક મહીનાની પુનમના દિવસે નગરની
५०
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९४
उत्तराध्ययनसूत्रे मञ्जरीपुञ्जेन पिञ्जरितं सदाफलं छत्राकारमेकं सहकारतरं ददर्श । तदनु राजा नगगतिमङ्गलार्थ मनोहरस्य तस्याम्रक्षस्यैकां मञ्जरी गृहीतवान् । ततः सर्वे सैनिकास्तस्य पत्रपल्लवमञ्जरीगृहीत्वा तं कहकारं द रुशेष कृतवन्तः । राना च उद्यानं गत्वा कियत्क्षणानन्तरं ततः प्रतिनित्तो मन्त्रिणं पृष्टवान्-मन्त्रिन् । स कमनीयः सहकारतरुः कास्ते ? ततो मन्त्री काष्ठशेषं तं सहकारतरुं राजानं दर्शयति । राजा पृच्छति-अयमेतादृशः कथं संजातः ? मन्त्री माह-स्वामिन् ! पूर्व भवताऽस्य तरोरेका मञ्जरी गृहीता । तदनु सर्वैः सैनिकैर्भवन्तमनुकृत्य पूर्णिमा के दिन चतुर्विध सैन्य को साथ में लेकर नगर से बाहर गये हुए थे। उन्होने वहां एक आम्रवृक्ष देखा जो ताम्रवर्ण जैसे पल्लवों से सुशोभित एवं मंजरीपुत्र से पीला हो रहा था। यह देखने में छत्ता जैसा गोलाकार लगता था। राजाने मंगलार्थ मनोहर उस आम्रवृक्ष की एक मंजरी तोडली । इसको देखकर साथ के समस्त सैनिकोंने भी मंजरी पत्ते आदि तोड २ कर उस वृक्षको बिलकुल निखन्ना-ठ्ठा बना दिया। राजा जब बगीचे से वापिस लौटे और उस हरेभरे आम्रवृक्ष को निखन्ना-ठू डेरूप में देखा तो उन्होने उसी समय मंत्री से पूछाहे मंत्रिन् । बह कमनीय आम्रक। वृक्ष यहां इस समय नहीं दिखता है कहां गया। पहिले यहीं तो उसको देखा था। राजा की बात सुनकर मंत्रीने कहा-महाराज ! देखिये वही आम्ररक्ष यह है। इस समय यह खाली ठंठरूप ही रह गया है। राजाने पुनः मंत्री से पूछा-इसकी यह दुर्दशा कैसे हो गई है ? उत्तर देते हुए मंत्रीने कहा-स्वामिन् । पहिले બહાર ગયેલ હતા. ત્યાં તેમણે એક આબ નું વૃક્ષ જોયું જે ત્રાંબાના રંગના પાંદડાંથી શેભાયમાન અને મેરના આવવાથી પીળું દેખાઈ રહ્યું હતું. એ જોવામાં છત્રી જેવા ગોળાકારનું દેખાતું હતુંરાજાએ ઉલ્લાસિત મનથી એ વૃક્ષના મોરની એક શાખા તોડી. રાજાએ મેરની શાખા તેડી. એ જોઈને સાથેના સૈનિકોએ પણ તેનું અનુકરણ કરવા માંડયું તે ત્યાં સુધી કે, તેને મેર અને પાંદડાં બધું ય તોડાઈ ગયું. અને ઝાડને દૂઠું બનાવી દીધું. રાજા જ્યારે બગીચામાં જઈને પાછા ફર્યા ત્યારે તેણે તે આમ્રવૃક્ષના ટૂંઠાને જોયું. ત્યારે તેણે મંત્રીને પૂછ્યું કે, હે રાજન! એ ખીલેલું આંબાનું વૃક્ષ જે અહીં હતું તે ક્યાં ગયું? રાજાની વાત સાંભળીને મંત્રીએ કહ્યું–મહારાજ ! જુઓ આ સામે દેખાય છે એજ એ આંબાનું ઝાડ છે. રાજાએ ફરીથી મંત્રીને પૂછ્યું-આની આવી દુર્દશા કઈ રીતે થઈ? ઉત્તર આપતાં મંત્રીએ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. ८ नगगतिराजकथा
३२५
?
सहकारतरोग्य सर्व पत्रपुष्पादिकं गृहीतम् । अत एवायं तरुनिःश्रीको जातः । यथा तस्करैर्गृहीत सर्वस्व धनिको निःश्रीको भवति । तद्वचनमाकर्ण्य राजा चिन्तितवान्- अहो । श्रियञ्चत्वम् । योऽयं सहकारतरुः स्वशोभया जनानां मनांसि समाकृष्टवान् स एवायं क्षणान्निःश्रीको जातः । यदेव पूर्वं तोषं जनयति, तदेव क्षणान्तरे तद्विपरीतं भावं जनयति, यथा वान्तिसमये भोजनम् । यथा हि बुदबुदाटोपः सन्ध्यारागश्च स्थिरो न भवति, तथैव सर्वा अपि सम्पदो न स्थिरा इति तु निश्चितम् । यो मूढधीर्मोन सम्पदं स्थिरां जानाति, मन्ये स मन्दः विद्युल्लतामपि शाश्वती जानाति । अतः क्षणभङ्गुरयाऽनया राजसम्पत्या आपने ज्यों ही इसकी मंजरी तोडी सो तोडते हुए आपको देखकर समस्त सैनिकोंने आपका अनुकरण किया, और सबने एक ही साथ इसके पत्र पुष्पादिकों को तोड २ कर इसको इस स्थिति में पहुँचा दिया । यह अब चोरों द्वारा लूटे गये धनवाले की तरह बिलकुल श्री - शोभा विहीन बन गया है । इस तरह मंत्रीके वचन सुनकर राजाने विचार किया देखो श्री - शोभा की चंचलता । जो आम्रवृक्ष कुछ समय पहिले अपनी शोभा से जनों के मनका आकर्षक बना हुआ था, वही इस समय निःश्रीक- शोभा रहित होने से लोगों के मनकी विरक्तिका कारण बन रहा है। जिस प्रकार पानीका बुदबुद अथवा संध्याराग स्थिर नहीं होता है, उसी प्रकार संसार के समस्त पदार्थ एवं सम्पत्तियाँ स्थिर नहीं हैं । जो इनको स्थिर मानता है वह अज्ञानी है । यदि सम्पत्तियां आदि पदार्थ स्थिर मानी जावे तो फिर बिजली के चमकार को भी स्थिर मानने में कोई आपत्ति नहीं होनी चाहिये । परन्तु ऐसा नही है । अतः समस्त ही जगत के पदार्थ अस्थिर एवं बिनाश शील हैं तब इनसे या राज्य संपत्ति से मुझे अब कोई काम नहीं है। કહ્યુ–સ્વામિન્! આપે પ્રથમ વૃક્ષના મેરને તાડયા આથી આપને આ રીતે તેડતાં જોઇને સૈનિકોએ પણ આપનું અનુકરણ કયુ", સઘળાએ મળીને તેનાં પુષ્પ પત્ર આદિ તેડીને તેને આ સ્થિતિએ પહોંચાડેલ છે. ચારા દ્વારા લુટાયેલા ધનની માફક એ ખિલકુલ શ્રી શેભા વગરનું ત્રની ગયેલ છે. આ પ્રકારનાં મંત્રીનાં વચન સાંભળીને રાજાએ વિચાર કર્યા કે, જુઓ ! શ્રી-શાભાની ચચળતા. જે આમ્રવૃક્ષ થાડાજ સમય પહેલાં પેાતાની શૈાભાથી માણસેાના મનને આકર્ષી રહેલ હતું. તેજ વૃક્ષ અત્યારે શાલા વગરનું ખની જવાથી લેાકેાને એના તરફ જોવાનું મન પણ થતું નથી. જેમ પાણીના પરપાટા અને સધ્યાને! રંગ સ્થિર હોતાં નથી, આજ પ્રમાણે સંસા૨ના સઘળાં પદાર્થો અસ્થિર અને વિનશશીલ છે આથી આવી વિનાશશીલ રાજય સંપત્તિનું હૅવે મારે કંઇ કામ નથી, અસ્થિરની સાથે કરવામાં આવેલી પ્રીતિ સ્વય
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९६
उत्तराध्ययन सूत्रे
नास्ति मे प्रयोजनम् । एवं विमृश्य संजातवैराग्यश्वतुरश्चतुर्थः प्रत्येकबुद्धो नगगतिः स्वहस्तेन लोचं कृत्वा शासनदेवतादत्तं सदोरक मुखवखिकारजोहरणादिकं साधुवेषं परिवृत्य पृथिव्यामप्रतिबद्धविहारेण विहरमाणोऽन्ते सिद्धिगति प्राप्तः । ॥ इति नगगतिराजकथा ॥
करकण्डू - द्विमुख-नमि- नगगति नामानश्वत्वारोऽपि प्रत्येक बुद्धाः महाशुक्रनाम के सप्तम देवलोके पुष्पोत्तर विमाने उत्कृष्ट - सप्तदशसागरोपमाणि सहैवोपित्वा ततः सहैवच्युताः सहैव गृहीतदीक्षाः क्रमेण सत्र मोक्षं समासादयन् । || इति चतुः प्रत्येकबुद्धकथा समाप्ता ॥
अस्थिर से की गई प्रीति स्वयं अस्थिरता का कारण होती है । इसलिये इन सब से ममत्व का परिहार करने में ही आत्मा का श्रेय है । ऐसा विचार कर राजा को अपने आप वैराग्यभाव जागृत हो गया । और उसी समय उन्होंने अपने हाथोंसे शिर के बालोंका लोच करके शाशनदेवता द्वारा दिये गये सदोरक मुख वस्त्रिका एवं रजोहरण आदि रूप मुनिका वेष धारण कर अप्रतिबद्ध विहार करना प्रारंभ किया। अन्त में समाधि मरण से प्राणोंका परित्याग कर नगगति मुनिराज ने सिद्धिगति को भी प्राप्त कर लिया। इस प्रकार यह चतुर्थ प्रत्येक बुद्ध नगगति की कथा है। करकण्डू, द्विमुख, नमि और नगगति ये चारों ही प्रत्येक बुद्ध महाशुक्र नामके सप्तम देव लोक में पुष्पोत्तर विमान में उत्कृष्ट सतरह सागरकी स्थिति लेकर साथ २ ही उत्पन्न हुए साथ २ ही वहांसे चले और साथ २ ही मुनि दिक्षा लेकर एक साथ ही मोक्ष गये ॥ ४७ ॥ અસ્થિરતાનુ કારણ હાય છે. આથી એ સઘળાના પરિત્યાગ કરવા તેમાં જ આત્માનુ શ્રેય છે. આવા વિચાર કરવાથી રાજાતે પેાતાના મનથીજ વૈરાગ્ય જાગી ગયા. અને એજ વખતે એમણે પેાતાના હાથથી માથાના વાળનેા લેચ કરીને શાસન દેવે આપેલ દોરાવાળી મુખવસ્ત્રિકા અને રજોહરણ આદિ મુનિવેષ ધારણ કરી અપ્રતિબદ્ધ વિહાર કરવાનો પ્રારંભ કર્યો. અ ંતે તેમણે સમાધિમરણથી દેહના પરિત્યાગ કરી નગગતિ મુનિરાજે સિદ્ધ ગતિને પ્રાપ્ત કરી આ પ્રમાણે આ ચેાથા પ્રત્યેક બુદ્ધ નગતિની કથા છે.
કરકણૢ દ્વિમુખ, નમિ અને નગગતિ એ ચારેય પ્રત્યેક યુદ્ધ મહાશુક્ર નામના સાતમા દેવલેાકમાં પુષ્પાત્તર વિમાનમાં ઉત્કૃષ્ટ સત્તર સાગરનીસ્થિતિવાળા બનીને સાથે સાથેજ ત્યાં ઉત્પન્ન થયા અને સાથે સાથે જ ત્યાંથી ચવીને સાથે સાથે જ દીક્ષા सने साथै भोक्षमां गया. ॥ ४७ ॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ उदायनराजर्षिकथा
तथामूलम् -सोवीररायवसहो, चइताणं मुणी चरे।
उद्दायणो पव्वईओ, पत्तो गईमणुत्तरं ॥४८॥ छाया-सौवीरराजवृषभः त्यक्त्वा खलु मुनिश्चरन् ।
उदायनः प्रत्रजितः, प्राप्तो गतिमनुत्तराम् ॥४८॥ टीका-'सोवीर' इत्यादि।
सौवीरराजवृषभः-सौवीरस्य सौवीरदेशस्य राजा-सौवीरराजः, स चासो वृषभ इव इति समासः, सौवीरराज्यधुराधरणसमर्थ इत्यर्थः। एतादृशो वीतभयपत्तनाधीशो राजा उदायनः सर्व राज्यं त्यक्तवा प्रवनितो मुनिरुदायनः उग्रं तपश्चरन् अनुत्तरां-सर्वोत्कृष्टां मोक्षरुपां गति प्राप्तः ॥४८।।
॥अथ उदायनराजर्षिकथा ॥ आसीदत्र भरतक्षेत्रे सिन्धुसौवीर देशे वीतभयनामकं पत्तनम् । तत्रासी दुदायननामा पुण्यशाली राजा । स हि शौर्योदार्यधैर्यादिभिः सहजैर्गुणैः सम
तथा-'सोवीररायवमहो' इत्यादि ।
अन्वयार्थ--(सोवीररायवसहो-सौवीरराजवृषभः) सौवीरदेश के सर्वोत्तम राजा (उद्दायणो-उदायनः) उदायनने (चईत्ताण-त्यत्तवा) समस्त राज्य का परित्याग करके (पब्वइओ-प्रवजितः) मुनिदीक्षा अंगीकार की
और उसी (मुणीचरे-मुनिः चरत्) मुनि अवस्था में रहते हुए उन्होंने (अणुत्तरांगई पत्तो-अनुत्तराम् गति प्राप्तः) सवात्कष्ट गति मुक्ति को प्राप्त किया।
उदायन राजर्षि की कथा इस प्रकार है
इस भरतक्षेत्र में सिन्धु सौवीर नामका एक देश है, उस में वीतभय नामका एक पत्तन था। उसका राजा उदायन थे। ये राजा ___तथा-"सोवीररायरसहो" त्या !
स-क्याथ-सोवीरराय वसहो-सौवीरराजवृषभः सौवी२ देशना सत्तिम २०॥ उदायणो-उदायन: मायने चइत्तणं-त्यत्तवा सघणायने। परित्याग शन ४ीने पबइओ-प्रवजित: मुनिहीक्षा २५२ ४१ अने मुणीचरे-मुनिःअचरत એજ મુનિ અવસ્થામાં રહેતાં રહેતાં તેમણે સર્વાત્કૃષ્ટ એવી ગતિ મુકિતને પ્રાપ્ત કરી.
ઉદાયન રાજર્ષિની કથા આ કારનો છે –
આ ભરત ક્ષેત્રમાં સિંધુ સૌવિર નામનો એક દેશ છે તેમાં વીતભય નામનું એક પટ્ટણ હતું. તેના ઉદાયન નામે રાજા હતા. એ રાજ ખૂબ જ પુણ્યશાળી હતા.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९८
उत्तराध्ययनसूत्रे वितो वीतभयादीनि त्रिपश्यधिक त्रिशतसंख्यकानि पुराणि, सिन्धुसौवोरमुख्यांश्च षोडशदेशान् पालयन् , महासेनादिभिर्बद्धमुकुटैर्दशभिर्वीरनृपैः सेवितः स्वराज्यश्रियाऽपरः शक्र इव शुशुभे। तस्य राज्ञः पट्टमहिषीजैनधर्मपरायणा चेटकराज दुहिता प्रभावती नाम आसीत् । नृपस्य प्रभावती कुक्षिजातोऽभीचि नामा पुत्र आसीत् । उदायननृपस्य भगिनीसुतं केशी आसीत्। अभीचिस्तु युवराजोऽभूत् । __आसीत् तस्मिन्नेव समये चम्पापुर्या धनधान्यादिसमृद्धो रमणीजनासक्तचित्तः कुमारनन्दी नाम सुवर्णकारः। स यत्र कुत्राऽपि सुरूपां कन्यां पश्यति, वहुत ही पुण्यशाली थे। शौर्य औदार्य एवं धैर्य आदि स्वाभाविक गुणों से युक्त थे उदायन राजा वीतभय आदि तीनसौ तिसठ (३६३) पुरों का तथा सिन्धु सौवीर जैसे मुख्य सोलह १६ देशों के पालक थे। महासेन आदि दस मुकुट बंध वीर राजाओ द्वारा सदा सेवित हुए थे राजा अपनी राज्यश्री से ऐसे शोभित होते थे कि मानों दूसरा इन्द्र ही है। इनकी पटरानीका नाम प्रभावती था। यह जैनधर्मकी उपासिका थी। चेडाराजा की यह पुत्री थी। इसकी कुक्षिसे एक पुत्र उत्पन्न हुआ था जिसका नाम अभीचि था। उदायन का एक भानजा था जिसका नाम केशी था। राजाने अभीचिको युवराज बना दिया था। उसी समय में चंपापुरी में धनधान्यादिक से समृद्ध एक सुवर्णकार रहता था। इसका नाम कुमार नंदी था। स्त्रीयों में यह सदा आसक्त चित्त बना रहता था। जहां कहां भी इसको अच्छी रूपवाली कन्या दिखलाई देती कि वह उसी-समय उसके साथ શૌર્ય, ઔદાર્ય અને ધર્મ આદિ સ્વભાવિક ગુણોથી સમન્વિત એ રાજા વીતભય આદિ ત્રણ ત્રેસઠ ૩૬૩ પેરેના તથા સિંધુ સૌવીર જેવા મુખ્ય સેળ ૧૬ દેશના અધિપતિ હતા. મહાસેન આદિ દસ મુગટબંધ વીર રાજાઓ ઉપર એમનું આધિપત્ય હતું. એવા એ ઉદાયન રાજા પોતાની રાજ્યશ્રીથી એવા શોભતા હતા કે, જાણે બીજા ઈન્દ્ર જ કેમ ન હોય ! એમની પટ્ટરાણીનું નામ પ્રભાવતી હતું. જે જૈનધર્મની ઉપાસક હતી અને ચેટક રાજાની એ પુત્રી હતી. પ્રભાવતી રાણીના ઉદરથી એક પુત્ર ઉત્પન્ન થયે જેનું નામ અભીચિ હતું. રાજા ઉદાયનને એક ભાણેજ હતો જેનું નામ કેશી હતું. રાજાએ અભીચિને યુવરાજ પદે સ્થાપિત કર્યો હતે.
એ સમયે ચંપાપુરીમાં ધન ધાન્યાદિકથી સમૃદ્ધ એ એક સોની રહેતે હતે. જેનું નામ કુમારનંદી હતું. સ્ત્રિમાં એને ખૂબ જ આસકિત હતી. જ્યાં જ્યાં એની નજરે સારી રૂપવતી કન્યા જોવામાં આવતી કે તે એની સાથે વૈવાહિક સંબંધ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ उदायनराजर्षिकथा तत्पित्रादिभ्यः पञ्चशतसुवर्णमुद्रा दया तां परिणति । इत्थं स पञ्चशतकन्याः परिणीतवान् । तथापि स तृप्ति न प्रयाति । स्त्रीधनायुष्कभोज्येषु जनाः पायस्तृप्तिं न यन्ति । एताः स्त्रियः केनापि सह मा गच्छन्तु इति विचार्य एकस्तम्भे गृहे ताःसर्वाअपि संस्थापितवान् ।
तस्मिन्नेव काले समुद्रमध्यस्थिते पञ्चशैलाख्यद्वीपे विद्युन्मालिनामको महदिको व्यन्तरदेव आसीत् । तस्यास्तां हासापहासाभिधेये द्वे देव्यौ । एकदा ताभ्यां सह कुत्रापि व्रजन स्वायुः क्षयान्मार्ग प्रच्युतः । ततस्ते उभे अपि देव्यौ वैवाहिक संबंध करने को इच्छा कर लेता और उसके पिता आदि को पांच सौ ५०० सुवर्ण मुद्राएं प्रदान कर उसको परण लेता था। इस प्रकार उसने पांचसौ ५०० कन्याओं के साथ अपना विवाह कर लिया। परन्तु फिरभी कामभोगों से उसको तृप्ति नही हुई। सच है इस संसार में स्त्री, धन, भोजन एवं जीवन से प्राय : किसी भी प्राणी को तृप्ति नहीं होती है। उसने उन समस्त स्त्रियों को एक ही घरमें इस अभिप्राय से " कि ये कहीं किसी के साथ चली न जावें" रखा था।
जिस समय की यह कथा है उसी समय में समुद्र के मध्य में रहे हुए पंचशैल नाम के द्वीप में विद्युन्माली नामका कोई एक विशिष्ट ऋद्धि का धारी व्यन्तरदेव रहता था। हासा एवं प्रहासा नाम की इसकी दो देवियां थी। एक दिन यह इन्हीं देवियों के साथ कहींजा रहा था सो मार्ग में ही अपनी आयु के क्षय हो जाने से मरકરવાની ઇચ્છા કરી લતે. અને એ કન્યાના પિતા વગેરેને ૫૦૦ સુવર્ણમુદ્રાઓ આપીને એ તેની સાથે લગ્ન કરી લે છે. આ પ્રમાણે એણે ૫૦૦ પાંચસો કન્યાઓ સાથે પોતાનાં લગ્ન કરેલ હતાં છતાં તેની કામ ભેગોથી તૃપ્તી થઈ ન હતી. ખરૂં જ છે. આ સંસારમાં સ્ત્રી, ધન, ભજન અને જીવન આ સઘળાથી કોઈ પણ પ્રાણીને તૃપ્તી થતી નથી. તેણે એ સઘળી સ્ત્રીઓને એક સ્તંભવાળા એક જ ઘરમાં રાખેલ હતી આનું કારણ એ હતું કે “એ કેઈની સાથે રખેને કર્યા ય ચાલી ન જાય” આવા અભિપ્રાયથી આ વ્યવસ્થા તેણે કરેલ હતી.
જે સમયની આ વાત છે એ સમયે સમુદ્રની મધ્યમાં આવેલા પંચૌલ નામના દ્વિપમાં વિન્માલી નામના કોઈ એક વિશિષ્ટ રિદ્ધિવાળા વ્યન્તરદેવ રહેતા હતા હાસા અને પ્રવાસા નામની એને બે દેવીઓ હતી. એક દિવસ એ આ બને દેવીઓની સાથે કંઈ સ્થળે જઈ રહેલ હતા ત્યારે માર્ગમાં જ એનું આયુષ્ય પૂરું
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
४००
उत्तराध्ययनसूत्रे चिन्तातुरे एवं चिन्तितवत्यो-कमपि स्त्रीलोलं जनं प्रलोभयावो य आवयोः पतिभवेत् । इति विचिन्त्य भूमण्डले भ्रमन्तीभ्यां ताभ्यां चम्पायां स सुवर्णकारो दृष्टः । अयमात्रयोर्योग्योऽस्तीत्यवधार्य तस्मै परममनोहरं स्वरूपं दर्शितवत्यौ। तयोः परममनोहरं रूपं पश्यंस्तत्रासक्तचित्तः स सुवर्णकारः 'के युवाम् ' इति ते देव्यौ पृष्टवान् । ततस्ते विलासिन्यौ सविलासं प्रोक्तवत्यौ-आवां हासा. प्रहासाख्ये महर्दिके देव्यौ। तव चेदस्माभिः सह मिलनेच्छा भवेत्तदा त्वया पञ्चशैलपर्वते समागन्तव्यम् , इत्युक्त्वा ते विद्युल्लतावत्तिरोहिते जाते । स गया। यह देखकर उन देवियों ने चिन्तातुर होकर ऐसा विचार किया कि-चलो अब किसी स्त्री लोलुप मनुष्य को अपने वश में करें जो हम लोगों का पति बन सके। इस प्रकार के विचार से उन-दोनों देवियोंने भूमण्डल भर में भ्रमण करना प्रारंभ किया। घूमती २ वे चंपापुरी नगरी में आई, और आते ही उन्होने उस कामी सुवर्णकार को देखा। देखते ही उन्होंने यह निश्चय कर लिया कि यह हमारा पति होने के लायक है। इस प्रकार के निश्चय से उन दोनों ने ही उसको अपना परम मनोहर रूप दिखलाया। सुवर्णकार भी उस परम मनोहर रूपको देखकर उस तरफ मुग्ध बन गया और उनसे कहने लगा कि-कहों आप लोग कौन हैं ? सुवर्णकार के इस प्रश्न को सुनकर उन दोनों विलासिनी देवियोंने विलास पूर्वक कहा कि हम लोग हासा और प्रहासा नामकी दो महर्द्धिक देवियां हैं। यदि आपकी हमसे मिलने की इच्छा होवे तो आप हमारे निवासस्थान पर થઈ જવાથી તેનું મૃત્યુ થયું. આથી એ બન્ને દેવીએ ખૂબજ ચિંતાતુર બની અને પછીથી એવો વિચાર કર્યો કે, ચાલો હવે કેઈ વિષયલે લુપી મનુષ્યને આપણા વશમાં કરીએ કે જે આપણે પતિ બની શકે. આ પ્રકારનો વિચાર કરીને એ બને દેવીઓએ ભૂમંડળ ઉપર ભ્રમણ કરવાને પ્રારંભ કર્યો. ફરતાં ફરતાં તે ચંપાપુરી નગરીમાં પહોંચી અને ત્યાં પહોંચતાજ તેમણે એ કામી સનીને જે તેને જોતાં જ એણે વિચાર કર્યો કે, આ અમારે પતિ થવા લાયક છે. આ પ્રકારને નિશ્ચય કરીને તે બનેએ તેને પિતાનું પરમ મનહર રૂપ બતાવ્યું. સોનીએ મનોહર રૂપને જોઈને એના તરફ મુગ્ધ બની ગયે, અને તે એને કહેવા લાગ્યો કે–કહે ! તમે કેમ છો ? સોનીને એ પ્રશ્નને સાંભળીને એ બન્ને વિલાસિની દેવીઓએ કહ્યું કે, અમે બન્ને હાસા અને પ્રવાસ નામની બે મહદ્ધિક દેવીઓ છીએ, જે તમારી અમને મળવાની ઈચ્છા હોય તે તમે અમારા નિવાસસ્થાન ઉપર કે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ उदायनराजकथा
४०१
सुवर्णकारोऽपि तदासकचित्ततया तामेव दिशं पे मागविरकालं स्थाणुवर्त्तत्रैव संस्थितः । ततस्तद्गतचित्तश्चिन्तयति -हासाप्रहासे विना ममेदं विश्वं दृष्टि हीनस्येव शून्यमिवाभाति । रत्नाभं तद्रूपं वीक्ष्य काचमणि तुल्यास्वेतासु रमणीषु को नाम निपुणो रमेत । तस्मान्मया तदर्थं यतितव्यम् । एवं विचार्य स सुत्रकारी राजकुले गत्वा प्रचुरं धनं दत्त्वा एवं डिण्डिममघोषयत् यः कश्चित्कु जो पंचशैल पर्वत पर है वहां आयें। इस तरह उसको अपना पता देकर वे दोनों देवियां बिजली की तरह वहीं पर अद्रश्य हो गई। सुवर्णकार इस दृश्य को देखकर उनमें आसक्त चित होने की वजह से बहुत समय तक वहीं पर स्थाणु की तरह निश्चल खडा २ जिस दिशा में ये अद्रश्य हुई थीं उसी दिशा की और देखता रहा । फिर बाद में इसको विचार आया कि अब मुझे यह संसार हासा प्रहासा देवियों के विना अन्धे को तरह शून्य जैसा ही नजर आ रहा है । अहा ! कितना आनंदमंद उनका रूपथा, इस रूपरासिके आगे तो इन रमणियों की कोई कीमत नहीं है । रत्नके सामने जिस प्रकार काच मणियों में निपुग जनको संतोष नहीं होता है, उसी प्रकार इस अनुपम रूप राशी के सामने मुझे इन रमणियों में संतोष होनेका नहीं है । इसलिये इस रूप के नये मार्ग में मुझे भ्रमण करने का सौभाग्य जैसे भी प्राप्त हो सके उस प्रकारका प्रयत्न करना चाहिये । इस तरह विचार कर उस सुवर्णकार ने शीघ्र ही राजकुल में जा कर वहां प्रचुर धन दिया और कहा कि आप इस प्रकार की घोषणा જે સમુદ્રની વચમાં આવેલા પચશૈલ પર્વત ઉપર છે, ત્યાં આવે, આ પ્રમાણે કહીને એ બન્ને દેવીએ વિજળીની માફક ત્યાંથી અંતર્ધ્યાન ખની ગઇ, સોની એ બન્નેમાં ખૂબજ આસકત બની ગયેલ હાવાથી ઘણા સમય સુધી એ જે દિશા તરફ અંતર્ધ્યાન થઈ હતી તે તરફ લાકડાના ફૂંઠાની જેમ હલ્યા ચલ્યા વગર ઉભે ઉભેા જોતા રહ્યો, આ પછી તેને વિચાર થયો કે, હવે મને આ સંસાર એ હાસા અને પ્રહાસા દેવીએના વગર આંધળાની માફક શૂન્ય જેવાજ દેખાય છે અહા ! કેવુ' આનંદપ્રદ એનુ રૂપ હતું! એ રૂપરાશીની સામે તે આ રમણીઓની કાઇ કિંમત નથી, રત્નની સામે જે રીતે કાચના ટુકડાથી સમજદાર મનુષ્યને સ ંતેષ થતા નથી એજ પ્રમાણે એ અનુપમ રૂપ વિતાની સામે મને આ રમણીઓની જરા સરખી પણ કિંમત લાગતી નથી. આ કારણે રૂપના નવા માર્ગમાં મારે માટે ભ્રમણ કરવાનું સૌભાગ્ય જે રીતે પ્રાપ્ત થઇ શકે એ પ્રકારે પ્રયત્ન કરવા જોઇએ. આ પ્રકારના વિચાર કરીને તે સેાની રાજ દરખારમાં પહેાંચ્યા. રાજાની સામે તેણે ઘણી સુવર્ણ મુદ્રાએ ભેટ મૂકી અને કહ્યું કે, આપ નગરભરનાં એવી ઘષણા કરાવી યા કે, “ જે કાઇ
૧૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे मारनन्दिनं सुवर्णकारं द्रुतं पञ्चशैलद्वीपे नेष्यति । तस्मै स सुवर्णकारः कोटि सुवर्णमुद्रादास्यतीति । डिण्डिमघोषं श्रुत्वा कश्चिद् वृद्धो नाविको जीवित निःस्पृहः समुद्यतस्तं पञ्चशैलद्वीपं नेतुम् । सुवर्णकारस्तस्मै कोटिसुवर्णमुद्रा ददौ । नाविकस्ता मुद्राः स्वपुत्रेभ्यो दया नावं सजीकृत्य परिपूर्ण शम्बलमादाय सुवर्णकारेण सह नौकायां समुपविष्टः। स नावं क्षेपयन् कियद्भिदिनैः समुद्रे विप्रकृष्टं पन्थानं समतिक्रम्य कष्टजनके समुद्रप्रदेशे समागतः। ततः स नाविकः कुमारनन्दिनं पृष्टवान् किमपि पश्यसि पुरस्तात् ? स पाह-पश्यामि श्यामं किमपि ! ततः नगर भरमें करवा कि “जो कोइ व्यक्ति कुमार नंदी सुवर्णकार को शिघ्र ही पंचशैल पर्वत पर पहूँवा देगा, उसके लिये वह एक कोटि सुवर्णमुद्रा प्रदान करेगा"। इस प्रकारकी जब घोषणा नगर में करवाई जा रही थी तब इसको सुनकर एक वृद्ध नाविक ने अपने जीवन से निस्पृह बनकर उसको पंचशैल पर पहुंचाने का वचन दिया, सुवर्णकार ने भी उसको घोषणा के अनुसार एक कोटी सुवर्ण मुद्राएँ प्रदान करदी। नाविक ने अब अपनी नाकाको सन्जित करना प्रारंभ किया। जब नौका अच्छी तरह सुसजित हो चुकी तब नाविक ने उन एक कोटी सुवर्णमुद्राओं को अपने पुत्रों को दे कर उनके रास्ते के योग्य शम्बल-भाते की तैयारी करवाई । जब परिपूर्ण पाथेय-भाता तैयार हो चुका तब सुवर्णकार को नौका में बैठा, कर वह नाविक वहांसे चला। चलते २ यह कितनेक दिनोंमें बहत दर तक पहुँच गया। जब ये दोनों चलते २ समुद्र के ऐसे प्रदेश में जा पहूँचे जो विशेष विकट था तब नाविक ने सुवर्णकार से कहा-क्या कुछ आगे दिखाता है । सुवर्णकारने વ્યક્તિ કુમારનદી સેનીને ઝડપથો પંચશૈલ પર્વત ઉપર પહોંચાડશે તેને એ એક કરોડ સુવર્ણમુદ્રાઓ આપશે ? રાજાએ આ પ્રકારની ઘોષણા કરવાને આદેશ આપે. એ ઘેષણ નગરમાં થઈ રહી હતી ત્યારે તેને એક વૃદ્ધ નાવિકે પિતાના જીવનના ભોગે પણ તેને પચલ પર્વત ઉપર પહોંચાડવાનું વચન આપ્યું, જેનોએ પણ તેને ઘેષણ અનુસાર એક કરોડ સુવર્ણમુદ્રાઓ આપી. નાવિકે આ પછી પિતાની નૌકાને તૈયાર કરવાનું શરૂ કર્યું. જ્યારે નૌકા સંપૂર્ણપણે તૈયાર થઈ ચૂકી ત્યારે એ નાવિક પોતાના પુત્રોને એ સુવર્ણ મુદ્રાઓ આપીને રસ્તાના ભાતા માટેની યોગ્ય વ્યવસ્થા કરવાનું સૂચવ્યું. જ્યારે ભાતા વગેરેની સંપૂર્ણ તૈયારી થઈ ગઈ ત્યારે સેનીને નકામાં બેસાડીને એ નાવિક ચાલી નીકળ્યા. ચાલતાં ચાલતાં કેટલાક દિવસે તે ઘણે દૂર નીકળી ગયા. અને આગળ વધવાનો રિતે જ્યારે વિકટ આવ્યું ત્યારે તે નાવિકે સનીને કહ્યું-શું આગળ કાંઇ દેખાય છે? સેનીયે કહ્યું,
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०३
प्रियदर्शिनी टीका अ १४ उदायनराजकथा स नाविकः प्राह-अयं तटस्थगिरिमूलपदेशजो वटः श्यामः इव दृश्यते। तत्रे. दमावयोर्यानमधोगत्याऽऽवत निमङ् क्षति । अतो यदा नौका वटवृक्षस्यायो गच्छे तदात्वया समुत्प्लुत्य वटवृक्षशाखा समवलम्बनीया। अन्यमार्गाभावादनेनैव मार्गेण समागतोस्मि । तम्मिन् गिरौ रात्री भारण्डपक्षिणः समागत्य निवसन्ति । दिवसे ते आहारार्थ पञ्चशैलद्वीपं गच्छन्ति । ते हि द्विमुखा. श्चरणत्रया भवन्ति । लं तेषु कस्यचिदेकस्य भारण्ड पक्षिणो मध्यमचरणे वस्त्रेण स्वशरीरमावध्य गच्छेः वृद्धत्वाद् वृक्षशाखां ग्रहीतुमक्षमस्य मम तु नाशो. कहा हां कुछ काली सी चीज दिखती है। तब नाविक ने कहा-देखो यह तट पर रहे हुए गिरि के मूल प्रदेश में उगा हुआ वटका वृक्ष (बडका पेड) है, जो दूरी की वजह से काला सा दिखलाई पड़ता है। सो ध्यान रखना जब हमारी यह नौका इससे नीचे जावेगी तब आवर्त (जल के भवर) में फेंक जावेगी, अतः नौका ज्यों ही इसके नीचे पहूँचे कि तुम उछलकर बक्षकी शाखा पकड लेना। पकड ते ही तुम उसपर लटक जाओगे-यहीं से तुम को पंचशैल का मार्ग हाथ आवेगा। कारण कि रात्रि में यहां पर्वतपर भारण्डपक्षी आते हैं, और यहीं पर निवास करते हैं। प्रातः होते ही वे आहार के अन्वेषण में पंचशैल द्वीप में चले जाते है। भारण्डपक्षियों की पहिचान यह है कि उनके मुख तो दो होते हैं तथा चरण तीन । तुम उन भारण्डपक्षियों में से किसी एक भारण्डपक्षी के चरण में वस्त्र से अपने शरीर को जकड देना इस तरह उनके साथ उठकर तुम पंचशैल द्वीप में पहुँच जाओगे। હાં કાંઈક કાળી ચીજ દેખાય છે. ત્યારે નાવિકે, આ સમુદ્રના કિનારા ઉપર પર્વતના મૂળ પ્રદેશમાં ઉગેલું એ વડનું વૃક્ષ છે. જે છેટેથી કાળું દેખાય છે. તો હવે એ ધ્યાનમાં રાખજે કે, જ્યારે આ નાકા એ ઝાડની નીચેથી પસાર થઈને આગળ વધશે એટલે આવર્તમાં ફસાઈ જશે. આથી નિકા જ્યારે ઝાડની નીચે પહોંચે કે, તરતજ તમો ઠેકડો મારીને એ વડલાની ડાળને પકડી લેજે. અને એ ઝાડ ઉપર ચડી જજે. અહીંથી તમને પંચશિલ પર્વતને માગ હાથ લાગી જશે. રાત્રીના વખતે અહીં પર્વત ઉપર ભારંડ પક્ષી આવે છે અને રાતના રહે છે. સવાર થતાં જ તે આહારની શોધમાં પંચશૈલ પર્વત ઉપર પહોંચે છે. ભારંડ પક્ષીઓની ઓળખાણ એ પ્રકારની છે કે, એને બે મોઢાં હોય છે. અને ત્રણ પગ હોય છે. તમે એ ભારંડપક્ષીઓમાંથી કોઈ એક ભારંડપક્ષીના પગને વસ્ત્રથી તમારા શરીર સાથે બાંધી લેશે. આ પ્રમાણે કરવાથી એ પક્ષીની સાથે ઉડીને તમે પંચશૈલ દ્વિપમાં પહોંચી જશે. હું પણ તમારી સાથે ચાલત. પરંતુ મારી વૃદ્ધાવસ્થા હેવાથી મારામાં
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०४
उत्तराध्ययनसूत्रे ऽवश्यंभावी। यतो वटवृक्षात् पुरत इयं नौका महावर्ते पतिष्यति । तत्र नौकया सह जले निमग्नोऽहं मरिष्याम्येव । एवं वदति वृद्धे स वक्षः समागतः । स्वर्णकार उत्प्लुत्य वटवृक्षशाखामवलम्बितवान् । वृद्धस्तु आवत निमग्नो मृतः। नाविकोक्तप्रकारेण स स्वर्णकारः पञ्चशैलद्वीपं गतः। भोगोत्सुकं स्वसमीपसमागतं तं स्वर्णकारं हासापहासे प्रोक्तवत्यौ-न शक्नोषि त्वम नेन मानुषशरीरेण अस्माभिः सह निवासं कर्तुम् । अतोऽस्मदर्थं कुरु किचित्कष्टम । छेददःखमनभूयैव कर्णोऽपि भूषां लभते, सुवर्णमपि दाहादिकष्टं प्राप्य मणिभिः संयुज्यते । मैं भी तुम्हारे साथ चलता परंतु मेरी अवस्था इस समय वृद्ध है अतः इतनी शक्ति नहीं है कि उछलकर वटवृक्षकी डाल पकडकर लटक सकूँ। मैं तो इसी नौका के साथ २ ही यहां पर नष्ट हो जऊँगाक्यों कि इसके आगे मेरी नौका गई कि वह नियम से महावर्त में फंसी और मैं मरा। इस प्रकार वृद्ध नाविक उससे इस प्रकार की बातपीत करता २ आगे बढ ही रहा था कि इतने में वह वटवृक्ष आ गया। स्वर्णकार ने शीघ्र ही उछलकर उसकी शाखा पकडली। वृद्ध ज्यों ही आगे बढा कि वह भँवर में फँसकर मर गया। और स्वर्णकार नाविक के द्वारा बतलाए गये मार्ग पर चलकर अपने यथेच्छ स्थान पंचशैल द्वीप में जा पहुंचा। भोग में उत्सुक हो कर अपने समीप आये हुए स्वर्णकार को देखकर हासा और प्रहासा ने उससे कहा-तुम इस मानुष शरीर से तो हमारे साथ रह नहीं सकते हो इसलिये ऐसा करो कि यहां से तुम अब फिर अपने घर पर वापिस जाओ, वहां पर એટલી શકિત રહેલ નથી કે હું કૂદકો મારીને વડલાની ડાળને પકડી શકું. હું તો આ નૌકાની સાથે અહીં જ ખેલ સ થઈ જવાન કેમકે, એ વડલાનાં વૃક્ષથી
જ્યાં નૌકા આગળ વધશે કે તે નિયમથી મહાવમાં ફસાઈ જવાની અને મારૂં મૃત્યુ થવાનું જ આ પ્રમાણે વૃદ્ધ નાવિક તેની સાથે વાતચીત કરી રહેલ હતા અને નૌકા આગળ વધી રહેલ હતી ત્યાં વડલાનું વૃક્ષ આવી ગયું. સનીએ ઝડપથી કૂદીને એની ડાળને પકડી લીધી. આ તરફ નૌકા જ્યારે શેડી આગળ વધી કે, તે સમુદ્રના વમળમાં સપડાઈ ગઈ નાવિક અને નૌકા બને એથી નષ્ટ થયાં વડલાની ડાળને પકડીને ઉપર ચડી ગયેલ સની વૃદ્ધનાવિકે બતાવેલા રસ્તે ચાલી નીકળ્યો અને એની સૂચના પ્રમાણે વર્તવાથી પિતાના ઇચ્છિત સ્થાન પંચશલ દ્વિપમાં પહોંચી ગયો. ભે ગમાં ઉત્સુકતા ધરાવતા એ સનીને પોતાની પાસે આવી પહોંચેલા જોઈને હસા અને પ્રવાસાએ તેને કહ્યું-તમો આ મનુષ્યના શરીરથી તે અમારી સાથે રહી શકો તેવું નથી આથી એવું કરે કે, અહીંથી તમે પિતાના ઘેર પાછા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ उदायनराजकथा
४०५ तस्मात्त्वं स्वगृहं गत्वा स्वकीयं धनं दीनादिभ्यो दत्वा वहिप्रवेशादिकष्टं कृत्वाऽस्य द्वीपस्य श्रिया सहावयोः पतिर्भव। तयोर्वचनं निशम्य स सुवर्णकारः पाह-अहं तत्र कथं गमिष्यामीति । तदा ते स्मरपरवशं तं सुवर्णकारं चम्पापा नीतवत्यौ । तं दृष्टा नागरिकजनाः पृष्टवन्त:-त्वं पञ्चशैलद्वीपात कथमा. गतः ? किंच तत्र चित्रम् ? तदा “कहासापहासे ?" इत्येव पुनः पुनः स अपने समस्त द्रव्य को दीनादिक जनों को देकर अग्नि में प्रवेश करो-तब कहीं तुम इस द्वीप की श्री के साथ २ हमारे पति बन सकते हो । देखो कान जबतक वेधजन्य दुःखका अनुभव नहीं करता तबतक वह सोने की संगति प्राप्त नहीं कर सकता है। तथा सुवर्ण भी जबतक दाहादिक के कष्ट को प्राप्त नहीं हो लेता है तबतक वह भी मणि के साथ संयुक्त नहीं होता है। इसलिये आप को जो हमारे साथ संयोग करनेकी अभिलाषा हो तो आप हमारे निमित्त इतना कष्ट अवश्य सहन करो। तभी जाकर हमारा आपका संयोग हो सकता है। अन्यथा नहीं। देवियोंके इस प्रकार वचन सुनकर स्वर्णकार ने उनसे कहा कि अब मै वापिस घर पर कैसे जा सकता हूं। तब इस प्रकार स्वर्णकार को परवशता का ध्यानकर कामाधीन बनी हई उन दोनो देवियों ने उसको अपने घर पर वापिस पहुँचा दिया। चंपापुरी में जब स्वर्णकार पहुँचा तो वहां के लोगोंने उसको देखकर उससे पूछा कि तुम पंचशैल द्वीप से वापिस कैसे आ गये। वहां के समाचार सुनाओ। वहां क्या विचित्रता देखी ? जब नागरिकोंने ऐसा कहा तब उनसे જાવ અને ત્યાં જઈ પિતાનું સઘળું દ્રવ્ય દીન અનાથને વહેંચી દઈને અગ્નિમાં પ્રવેશ કરે. આમ કરવાથી તમે આ દ્વીપની શ્રીની સાથે સાથે અમારાં પતિ બની શકશે. જુઓ કાન જ્યાં સુધી વિંધાવાની વેદનાને સહન નથી કરતા ત્યાં સુધી તેને સોનાની સંગત પ્રાપ્ત થતી નથી. તથા સેનું પણ જ્યાં સુધી અગ્નિના કષ્ટને સહન કરતું નથી ત્યાં સુધી તેને મણીની સંગત મળી શકતી નથી. આ માટે આપને જે અમારી સાથે સંગત કરવાની અભિલાષા હોય તે આપ અમારા નિમિત્તે આટલું કષ્ટ અવશ્ય સહન કરે. ત્યારે જ તમારો અને અમારો સંયોગ બની શકે તેમ છે. એ સિવાય નહીં. દેવીઓનાં આ પ્રકારનાં વચન સાંભળીને સે નીએ કહ્યું કે, હવે હું ઘેર પાછો કઈ રીતે જઈ શકું? આથી સનીની પરવંશતાનું ધ્યાન કરીને કામધીન બનેલી એ બને દેવીઓએ તે સેનીને એના ઘેર પહોંચતા કરી દીધા. સનીને ચંપાપુરીમાં પાછો આવેલો જોઈ લે કે તેને પૂછયું કે, પંચશલ દ્વિપથી તમે પાછા કેમ આવી ગયા ? ત્યાના સમાચાર સંભળાવે. ત્યાં શું વિચિત્રતા જોઈ?
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०६
उत्तराध्ययनसूत्रे पाह-अग्नी प्रविश्य म्रियमाणं तं सुवर्णकारं दृष्ट्वा तस्य मित्रः नागिल नामकः श्रावकः प्राह-भो मित्र ! त्वं परमबुद्धिमानसि । तथापि किं कुपुरुषोचितं कर्म कर्तुमुधुक्तोऽसि । यथा सिंहस्य तृणाशनं कर्तुं न युज्यते, तथैव भवतोऽप्येवं मरणं न युज्यते मिकिं च इमं मानुषं भवं सुदुर्लभं प्राप्य यः कश्चित् तुच्छ. भोगसुखाथमिमं हारयति, मन्ये स वैडूर्यमणिमूल्येन काचं क्रीणाति। यदि च स्वं कामसुखमेव वाञ्छसि, तथापि त्वं कल्पवृक्षवत्सकलाभीष्टदायिनं जिनं धर्म प्रतिपद्यस्व । एष धर्मों धनार्थिने धनं, कामार्थिने कामं, स्वर्गाथिने स्वर्ग, मोक्षा. वह "हासा प्रहासा" कहां है इस प्रकार ही बार २ कहने लगा। और अग्नि में प्रविष्ट होकर मरने तक को भी तैयार हो गया। जब इस प्रकार की उसकी स्थिति उसके मित्र नागिल नामके श्रावक ने देखी तो वह उससे कहने लगा कि मित्र । तुम तो स्वयं परम बुद्धिमान् हो फिर यह कुपुरुषोचित कर्मकरने के लिये क्यों तयार हो रहे हो ? जिस प्रकार सिंह के लिये तृण का भक्षण करना उचित नहीं माना जाता है उसी प्रकार आप जैसे बुद्धिमान् व्यक्ति का इस प्रकार का मरण अच्छा नहीं होता है। देखो मित्र ! यह मनुष्यभव वडे पुण्य के उदय से प्राप्त होता है। इसको पाकर भी जो प्राणी तुच्छ भोग सुखों के निमित्त इसको गँवा देता है, मैं मानता हूं वह वैडूर्यमणि को वेंचकर काचको खरीदता है। तुमको यदि कामसुख कि ही वाछ। होवे तो तुम कल्पक्ष की तरह सकल अभीष्टदायक जिनधर्म की शरण क्यों नहीं अंगीकार करते। यह धर्म धनार्थी के लिये धन कामार्थी જ્યારે લોકોએ આ પ્રમાણે પૂછ્યું ત્યારે તે એમને “હાસા પ્રહાસા ” કયાં છે ? આ પ્રમાણે વારંવાર કહેવા લાગ્યો. અને અગ્નિમાં પ્રવેશ કરીને મરવા માટે પણ તૈયાર થઈ ગયે. જ્યારે આ પ્રકારની એની સ્થિતિ એના નાગિલ નામના શ્રાવક મિત્રે જોઈ ત્યારે એ તેને કહેવા લાગ્યું કે, મિત્ર! તમે પોતે જ બુદ્ધિમાન છે તો પછી આવું કુપુરૂષોચિતા કામ કરવા કેમ તૈયાર થયા છે? જેમ સિંહના માટે ઘાસનું ભક્ષણ કરવું ઉચિત નથી મનાતું એ જ પ્રમાણે આપના જેવી બુદ્ધિમાન વ્યકિતનું આ પ્રકારનું મરણ બરાબર નથી. જુઓ મિત્ર! આ મનુષ્યભવ પુન્યના ભારે ઉદયથી મળે છે. આને મેળવીને પણ જે મનુષ્ય તુચ્છ ગ સુખોના નિમિત્તે આને ખોઈ બેસે છે તે વૈડૂર્ય મણને વેચીને કાચને ખરીદે છે. તમને જે કામ સુખની જ ઈચ્છા હોય તે તમે કલ્પવૃક્ષની માફક સઘળા સુખને આપનાર છન ધર્મનું શરણું કેમ નથી સ્વીકારતા ? આ ધર્મ ધનની ઈચ્છા કરનારને ધન, કામની ઈચ્છા કરનારને
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदिशनी टीका अ. १८ उदाजनराजकथा
४०७ यिने मोक्षं ददाति । एवं मित्रेणोपदिष्टोऽपि स मोहात्तद्वाक्यं नामन्यत । ततः स स्वदेहं छागगोमयपुञ्जराच्छाद्य वह्नि संधुक्ष्य मृतः । अकामनिर्जरया स विधुन्मालिनामा व्यन्तरदेवो जातः। एवमिङ्गिनीमरणेन मृतं कुमारनन्दिनं दृष्ट्वा वैराग्यं प्राप्तो नागिल एवं चिन्तितवान् अहो ! मुलभेनोपायेन प्राप्येऽपि भोगादौ मूढा व्यर्थमेव क्लिश्यन्ति, चतुर्वर्गदायिनं जिनधर्म नो प्रपद्यन्ते । अहो मूढता जानानाम् एवं विचिन्त्य स श्रावकः सुभद्राचार्यसमीपे दीक्षां गृहीत्वा साधुधर्म सम्यगनुपाल्य मृत्यु के लिये काम, स्वर्गार्थी के लिये स्वर्ग एवं मोक्षार्थी के लिये मोक्ष देने वाला है। इस तरह मित्र के समझाने पर भी मोह से उसने उसकी बात नहीं मानी और वह बकरी की लींडियोंका तथा छाणोंकंडोका पुंज बनाकर उसको जलाकर उस अग्नि में कूद पडा। अग्नि ने उसको देखते २ भस्मसात् कर दिया ? इस तरह अकाम निर्जरा के प्रभाव से वह मरकर विद्युन्माली नामका व्यन्तरदेव हो गया। इगिनी मरण से मरे हुए अपने मित्र कुमार नंदी को देखकर नागिल के चित्त में संसार से उदासीनता जागृत हो उठी-उसने विचार किया-देखो यह कितने आश्चर्यकी बात है जो सुलभ उपायों द्वारा प्राप्य भी भोगादिककी प्राप्ति निमित्त तो मूढ जन रातदिन दुःखी होते रहते हैं परंतु चतुर्वर्ग प्रदायी जिनधर्मकी शरण अंगीकार करने तैयार नहीं होते हैं। इस मूढता का भी कहीं कोई ठीकाना है। इस प्रकार विचारकर नागिल श्रावकने सुभद्राचार्य के पास जाकर दीक्षा કામ, સ્વર્ગાથના માટે સ્વર્ગ અને મોક્ષાથીને માટે મોક્ષને આપનાર છે. આ પ્રકારે મિત્રના સમજાવવા છતાં પણ મોહથી તેણે એની વાતને ન માની અને આખરે બકરીની લીંડીઓને તથા છાણને ઢગલો કરી તેને સળગાવીને એ અગ્નિમાં એ કદી પડશે. અગ્નિએ તેને જોત જોતામાં બાળીને ખાખ કરી નાખ્યા. આ રીતે એ અકામ નિર્જરાના પ્રભાવથી મરીને વિદ્યુમ્માલી નામને વ્યંતર દેવ થઈ ગયો. અગ્નિ મરણથી મરેલા પિતાના મિત્ર કુમારનદીને જોઈને નાગિલના ચિત્તમાં સંસાર પ્રત્યે ઉદાસિનતા આવી ગઈ અને તેણે વિચાર કર્યો કે, જુઓ કેટલા આશ્ચર્યની વાત છે કે, જે સુલભ ઉપાસેથી મળી શકે છે તેવા ભેગાદિકની પ્રાપ્તિના અર્થે મૂઢ માણસો રાત દિવસ દુઃખી થયા કરે છે. પરંતુ ચતુર્વગ પ્રદાયી જનધર્મનું શરણ અંગિકાર કરવા તૈયાર થતા નથી ! આવા સૂનું પણ ક્યાંય કોઈ ઠેકાણું છે? આવા પ્રકારને વિચાર કરીને નાગિલ શ્રાવક, સુભદ્રાચાર્યની પાસે જઈને દીક્ષા અંગીકાર કરી લીધો.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सूत्रे प्राप्तोऽच्युतदेवलोके देवत्वेन समुत्पन्नः । तत्र सोऽवधिज्ञानेन पूर्वजन्मः स्त्रमिनं दृष्टवान् । ततः स तं पूर्वभवमित्रं प्रतिबोधयितुकामः परमभास्वरं रूपं दधानस्तदन्तिके समागतः । तं समागतं वीक्ष्य तत्तेजोऽसहमानोऽसौ विद्युन्माली देवः पलायितः । ततः श्रावकदेवः स्वतेजः संहृत्य तं प्रोक्तवान् किं मां जानासि ? ततो विद्यु न्माली देवः प्राह - शक्रादिकान् देवान् को न जानाति ! तद्ववचनं श्रुत्वा स rasदेवः स्वं भवस्वरूपं प्रदर्श्य तमेवमवादीत् अहं तत्र पूर्वजन्मसुत् नागधारण करली । साधुधर्मकी सम्यग् परिपालना के प्रभाव से जब वह अन्त में समाधिमरणपूर्वक मरा तो बारह वें देवलोक अच्युतस्वर्ग में देव हो गया। वहां उत्पन्न होकर उसने अवधिज्ञान द्वारा अपने मित्र की परिस्थिति जानकर उसको संबोधित करनेका विचार किया । वह परम देदीप्यमान रूपको लेकर मित्र के पास आया । मित्र ने ज्यों ही इस नवीन व्यक्ति को अपने पास आया हुआ देखा तो बडे अचंभे में पड़ा और उसके तेज को नहीं सह सकने के कारण वह विद्युन्माली देव वहां से भागने लगा। जब इस देवने उसको भागते हुए देखा तो शीघ्र ही अपने तेजको संकुचित कर लिया और उससे कहने लगाअरे तुम कहाँ भगे जा रहे हो क्या मुझे नहीं जानते हो ? तब विधुमाली ने उसकी बात सुनकर कहा-शक्रादिक देवों को कौन नहीं जानता है | श्रावक के जीव देव ने जब यह देखा कि यह आश्वस्त बन चुका तब अपने भूर्वभव का स्वरूप प्रकट कर वह उससे कहने लगा
-
४०८
સાધુ ધના સમ્યક્ પરિપાલનના પ્રભાવથી જ્યારે તે અંતકાળે સમાધીમરણ પૂર્ણાંક મર્યા ત્યારે બારમા દેવલેક અચ્યુત સ્વર્ગમાં દેવ થયા. ત્યાં ઉત્પન્ન થઈને અવધિજ્ઞાનથી પેાતાના મિત્રની પરિસ્થિતિ જાણીને તેને સ'એધિત કરવાના વિચાર કર્યો. તે પરમ દૈદિપ્યમાન રૂપ લઇને તેના મિત્રની પાસે પહોંચ્યા. મિત્રે જ્યારે આ નવીન વ્યકિતને પેાતાની પાસે આવેલ જોઇ ત્યારે અત્યંત અચંબામાં પડી ગયા. તેના તેજને સહન નહીં કરી શકવાથી તે વિદ્યુમાલી દેવ ત્યાંથી ભાગવા લાગ્યા. જ્યારે તે દેવે તેને ભાગતા જોયા કે તરતજ પેાતાના તેજને સંકુચિત કરી લીધું અને તેમ કહેવા લાગ્યા કે, અરે! તુ કયાં ભાગે છે ? શું મને નથી ઓળખતા ? ત્યારે વિદ્યન્માલીએ તેની વાત સાંભળીને કહ્યું-શક્રાદિક દેવાને કોણ નથી જાણુતુ. શ્રાવકના જીવ દેવે જ્યારે એ જોયુ' કે, તે અસ્વસ્થ બની ચૂકયા છે ત્યારે પેાતાના આગલા ભવનું સ્વરૂપ પ્રગટ કરીને તેને કહેવા માંડયું કે, હું તારા પૂર્વભવના મિત્ર નાઝિલ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ उदायतराजकथा
४०९
लोऽस्मि । तदा भोगकामनया बालमृत्युना म्रियमाणं त्वां विलोक्य वैराग्यमापन्नोऽहं तस्मिन्नेवकाले प्रत्रज्यां गृहीतवान् । मया निषिद्धोऽपि बालमृत्युना यच्चे मृतः, अतो दुर्गतिदेवो भूत्वा समुत्पन्नः । यदि त्वमपि जिनमोक्तं धर्ममाश्रयि. व्यस्तदाऽहमिव देवलोकलक्ष्मीमभोक्ष्यथाः। इत्थं तद्ववचनं श्रुत्वा प्रबुद्धो विद्यु. न्माली देव पाह-गतस्यानुशौचनैः किम् ? सम्पति किमप्येवं कथय, येनाहं परलोके शुभं लभेय ! ततः श्रावक देवः पाह-लोके यथा जिनधर्मप्रचारो भवे. मैं तुम्हारा पूर्वभव का मित्र नागिल श्रावक हुँ । भोगोंकी कामना के वश होकर जब तुम को बालमरण से मरता हुआ मैने देखा तो मुझे इस स्थितिने एकदम परिवर्तित कर दिया। मैंने उसी समय संसार से विरक्त बनकर दीक्षा धारण करली । और व्रतों के विशुद्ध पालन करनेसे अन्त में समाविमरण द्वारा प्राणोंका विसर्जन कर मैं अच्युत स्वर्गका देव हुआ हूं। तुमको याद होना चाहिये के मैंने उस समय जब कि तुम बालमरण द्वारा अपने प्राणोंकी आहुति दे रहे थे, कितना समझाया था। परन्तु तुमने मेरी एक बात भी नहीं मानी थी। इसी का यह प्रभाव हैं कि तुम मर कर व्यन्तरदेव हुए हो । यदि तुम भी जिनेन्द्रोक्त धर्मका आश्रय करते तो मेरी जैसी स्थिति के भोक्ता बन जाते । इस प्रकार अच्युत स्वर्गीय देव के वचन सुन प्रबुद्ध हुए विद्युन्माली देवने उनसे कहा कि अब जो कुछ हो गया सो हो गया-उसका विचार करने से क्या लाभ, अब तो आप हमकों कुछ ऐसा मार्ग बताओ कि जिसपर चलने से परलोग में मेरा कल्याण होवे । विद्युन्माली की इस શ્રાવક છું. ભોગાની કામનાને વશ થઈને જ્યારે તને બાળમરણથી મરતે જે ત્યારે એ સ્થિતિએ મારામાં એકદમ પરિવર્તન આપ્યું. મેં તેજ સમયે સંસારથી વિરકત થઈએ દીક્ષા અંગીકાર કરી, અને વ્રતનું વિશુદ્ધ પાલન કરવાથી અંતકાળે સમાધી મરણદ્વારા દેહનો ત્યાગ કરીને હું અચુત સ્વર્ગને દેવ બનેલ છું. તને યાદ હોવું જોઈએ કે, જ્યારે બાળમરણ દ્વારા તારા પ્રાણોની તું આહુતી આપી રહ્યો હતો ત્યારે મેં તને કેટલે સમજાવ્યો હતો પર તુ તે મારી એક વાત પણ માનેલ ન હતી. એનેજ આ પ્રભાવ છે કે, તું મરીને વ્યંતરદેવ બનેલ છે, જે તે જીને કહેલ ધર્મને આશ્રય સ્વીકાર્યો હોત તે મારા જેવી સ્થિતિને ભે ગવનાર બની જાત. અયુત સ્વગીય દેવનાં આ પ્રકારનાં વચન સાંભળીને પ્રબુદ્ધ થયેલા વિમાલી દેવે કહ્યું કે, હવે જે થયું તે થયું. તેને વિચાર કરવાથી શું લાભ! હવે તે આપ મને એ રસ્તે બતાવે છે, જેના ઉપર ચાલવાથી પહેલેકમાં મારૂં કલ્યાણ થાય. વિદ્યન્માલીની આ પ્રકારની વાત સાંભળીને નામિલ શ્રાવકના જીવ દેવે
૫૨
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे तथा कुरु । तव कल्याणं भविष्यति । इत्युक्त्वा स श्रावकदेवस्ततोऽन्तर्हितः । ततो विद्युन्माली देवश्चिन्तयति-कथं मया जैनधर्मप्रचारः कर्तव्यः ? अत्र क उपाय: समवलम्बनीयः ? एवं चिन्तयतस्तन्मनसि एवमभूत् यद् राजा हि कालस्य कारणमुच्यते, प्रजास्तु राजानमनुवर्तन्ते, यथा राजा भवति तथैव प्रजा अपि भवन्ति । अतः कोऽपि प्रभावशाली राजाधिराजः श्रावकधर्मे समानेतव्यः, यं दृष्ट्वाऽपरे. ऽपि राजानः श्रावका भवेयुस्तदनु तत्तद्राजजना अपि श्रावका भवेयुः। परन्तु एतादृशः को वर्तते ? इति विचिन्त्य उपयोगं दत्वा तयोग्यं वीतभयपत्तनाधिपति तापसभक्तमुदायनं ददर्श । ततः स चन्दनकाष्ठनिर्मितायामेकस्यां मञ्जूषायां प्रकार बात सुनकर नागिल श्रावक के जीव देवने उससे कहा-सुनो तुम ऐसा उपाय करो कि जिससे जिन धर्मका प्रचार होवे । इसीसे तुम्हारा परलोक में कल्याण होगा। इस प्रकार समझा बुझा कर वह देव अन्तर्हित हो गया। ___उसके अन्तर्हित होने पर विद्युन्माली ने विचार किया-मैं किन उपायोंद्वारा जिनधर्मका प्रचार करूँ-कौनसा ऐसा उपाय है कि जिसके अवलम्बन करने से जैनधर्मका प्रचार हो सकता है। इस प्रकार विचार करते २ उसके मन में आया कि इसका कारण राजा हो सकता है। क्यों कि 'जैसा राजा होता है वैसी ही उसकी प्रजा बन जाती है यह नीति है। इसलिये इसके लिये किसी प्रभावशाली राजा को श्रावक बनाना चाहिये कि जिसको देखकर अन्य राजाजन एवं उनके प्रजाजन भी श्रावक हो सकें । ऐसा विचार कर उसने अपने उपयोग के प्रभाव से वीतभय पट्टणके अधिपति तापसभक्त उदायन को जाना। उसको તેને કહ્યું—સાંભળે તો એવો ઉપાય કરે કે જેનાથી જન ધર્મ પ્રચાર થાય. આનાથી તમારૂ પલે કમાં કલ્યાણ થશે. આ પ્રમાણે સમજાવીને તે દેવ અતર્ધાન થઈ ગયા,
એ. દેવના અંતર્ધાન થંયા પછી વિઘન્માલીએ વિચાર કર્યો કે, હું કયા ઉપાએથી જીન ધર્મને પ્રચાર કરૂં ? એ ક ઉપાય છે કે, જેનું અવલ બન કરવાથી જૈનધર્મનો પ્રચાર થઈ શકે ? આ પ્રમાણે વિચાર કરતાં કરતાં તેના મનમાં આવ્યું કે. તેનું કારણ રાજા હોઈ શકે છે. કારણ કે, “જેવા રાજા હોય છે તેવી તેની પ્રજા બની જાય છે” આ નીતિ છે. આ કારણે કોઈ પ્રભાવશાળી રાજાને શ્રાવક બનાવવો જોઈએ. કે તેને જોઈને બીજા રાજાઓ અને તેના પ્રજાજને ૫ શ્રાવક બની જાય એ વિચાર કરીને તેણે પોતાની ઉપયોગના પ્રભાવથી વીતભય પાટના અધિપતિ તાપસ ભકત ઉદાયનને જાણ્યા, તેને શ્રાવક બનાવવા માટે તેણે આ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ उदयनराजकथा
४११
सदोरक मुखवस्त्रिका रजाहरणादिकं साधुवेषं निधाय तां समन्तात्सम्पुटितवान् । ततः स उत्पातवशान समुद्रे षण्मासं यावदितस्ततो भ्राम्यत् परित्यक्तजी. विताशः सांयात्रिकजनाधिष्ठितमेकं प्रवहणमपश्यत् । तद्दष्ट्वा स स्वमभावेण तमुत्पातं प्रशमग्य प्रत्यक्षो भूत्वा तां दारुपेटिकां सांयात्रिकेभ्यो दत्वा एव. मवदत्-इयं दारुपेटिका युष्याभिवतिभयपत्तनाधीशाय राज्ञ उदायनाय देया। श्रावक बनाने के लिये उसने इस प्रकार उपाय किया-पहिले चन्दनकाष्ट की उसने एक मंजूषा बनाई उसमें सदोरकमुखवस्त्रिका एवं रजोहरण आदिरूप मुनि के वेष को स्थापित किया पश्चात् उसको सब तरफ से बंद कर दिया। इतने में एक घटना इस प्रकार इसके देखने में आई कि समुद्र में छहमास तक उत्पात के वश से एक यान इधर उधर चक्कर काट रहा है उसमें बैठे हुए सब लोगोंने अपने २ जीवन की आशा भी छोड दी है। सब के सब उसमें जितने भी यात्रीजन थे वे अपने जीवन की घडियां ही गिन रहे हैं। किस समय यान उलट जाय और जीवन समाप्त हो जाय यह नहीं कहा जा सकता था । इस घटना को देखकर विद्युन्माली ने उसी समय अपने प्रभाव से उत्पातको शांत कर दिया । उत्पात शांत हो जाने से सबको अपार हर्ष हुआ। व्यन्तरदेवने उत्पात-शांत होते ही आप प्रत्यक्ष प्रकट हो गया। उन लोंगोने उसकी खूब स्तुति की। अन्त में विद्युन्माली ने इस अपनी पेटी को देकर ऐसा उनसे कहा कि देखो मेरी यह दारु पेटी है-सो तुम लोग इसको ले जाकर वीतभय पट्टण के अधीश પ્રમાણે ઉપાય કર્યો–પહેલાં ચંદનના લાકડાની એક પેટી બનાવી અને તેની અંદર સદે રકમુખવસ્ત્રિકા અને જેહરણ આદિરૂપ મુનિના વેશને તેમાં રાખી દીધે. પછી તેને બધી બાજુથી બંધ કરી દીધી. એવામાં એક ઘટના તેના જવામાં આવી કે સમુદ્રમાં છ મહિનાથી ઉત્પાતના કારણે એક વહાણ આમ તેમ ચક્રાવ લઈ રહ્યું છે. તેની અંદર બેઠેલા સઘળા એ પિતાના જીવનની આશા છોડી દીધી છે. તેની અંદર જેટલા યાત્રીઓ હતા તે સઘળા પિતાના જીવનની ઘડિઓ ગણી રહ્યા હતા. જ્યારે તે વહાણ ઉંધુ વળી જાય અને જીવન સમાપ્ત થઈ જાય તે કોઈ જાણતું ન હતું. આ ઘટનાને જોઈને વિઘન્માલીએ પિતાના પ્રભાવથી ઉત્પાતને શાંત કરી દીધા. ઉત્પાત શાંત થવાથી બધાને ખૂબ હર્ષ થયો. વ્યંતરદેવે ઉત્પાત શાંત થતાં જ પિતાની જાતને પ્રત્યક્ષ પ્રગટ કરી દીધી. તે લોકોએ તેની ખૂબ સ્તુતી કરી. અંતમાં વિધુમાલીએ પિતાની પેટી તેમને દઈને તેમને કહ્યું કે, જુઓ આ મારી લાકડાની પેટી છે તેથી તમે લેકો તેને લઈ જઈને વીતભય પાટણના રાજા ઉદાયનને તે આપજે, અને
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક
उत्तराध्ययन सूत्रे
,
त्रिकैः
वक्तव्यश्च स मद्वाक्यात् यदत्र दारुपेटिकायां प्रव्रज्योपकरणमस्ति । यस्य सम्प्रदायस्य ज्योपकरणमिदं तत्सम्प्रदायप्रवर्तक नामग्रहणपूर्वकं चेत् कुठाराघातोऽत्र भवेत्तदैवेयं दारुपेटिका प्रस्फुटिष्यति । अन्यथा कुठारः कुण्ठो भविष्यति । यन्नामप्रभावेण पेटिकाभेदो भवेत् स एव श्रेष्टो देवः, तदुपदिष्टो धर्मएव सम्यग्धर्मः स एव भवता चरितव्यः इति । भोः सांयात्रिकाः युष्मत - पाण्मासिकोस्पातहर्तुमेतावत्कार्यं युष्माभिः कर्तव्यम् । इदं विद्युन्मालीवचनं तैः सांया: प्रसन्नतया प्रतिपन्नम् । स व्यन्तरदेवस्ततोऽन्तर्हितः । ते सांयात्रिका अपि उदायन राजा को दे देना । और मेरी तर्फसे ऐसा कहना कि इसमें प्रव्रज्या के उपकरण हैं सो ये जिस संप्रदाय के हैं उस संप्रदाय के प्रवर्तक का नाम लेकर यदि इस पर कुठार का आघात किया जायगा तो ही यह खुलेगी नहीं तो इस पर पडते ही कुठार स्वयं कुंठित हो जायगा । अतः जिसके नामके प्रभाव से यह पेटी खुल जाय उसको ही सच्चा श्रेष्ठ देव जानना चाहिये । और उसके द्वारा प्ररूपित धर्म ही सच्चा धर्म है और वही तुम्हारे द्वारा पालन करने योग्य है । इस प्रकार उस विद्युन्माली ने राजा को अपना संदेश दिया और साथ में यह भी कह दिया कि मुझे पूर्ण आशा है कि आप लोग अवश्य छ मास के इस उपद्रव को शांत करने के उपलक्ष्य मेरे इस संदेश को राजातक पहुँचाने में प्रमाद नहीं करेंगे। इस विद्युन्माली के संदेश को सुनकर उनलोगो ने पेटीको राजातक पहुँचाने में उस देवको विश्वास दिलाया और कहा कि आप विश्वास रखे हम इस आपके दिये हुए મારાવતા તેને એ કહેજો કે તેમાં પ્રત્રજ્યાનાં ઉપકરણ છે. એ જે સંપ્રદાયનાં છે એ સપ્રદાયના પ્રત્ર કનુ નામ લઇને જો આના ઉપર કુહાડાના આધાત કરવામાં આવશે તે પણ એ ખુલશે નહી. અને તેના ઉપર પડનાર કુહાડા પાતેજ બૂઠો થઈ જશે. જેથી જેના નામના પ્રભાવર્ચી આ પેટી ખૂલી જાય. તેને સાચા શ્રેષ્ઠ દેવ માનવા અને એમને પ્રવર્તાવેલા ધર્મો જ સાચા ધર્મ છે. અને તે તમારે પાલન કરવા યોગ્ય છે. આ પ્રકારે તે વિદ્યુમ્માલી દેવે રાજાને પેાતાના સ ંદેશા મેાકલાળ્યેા. સાથમાં એવું પણ કહ્યું કે, મને પૂરેપૂરી આશા છે કે, છ મહિનાના આ ઉપદ્રવને શાંત કરવાના ઉપલક્ષ્યમાં મારે આ સંદેશા રાજાને પહોંચાડવામાં તમે પ્રમાદ નહી' કરે. વિદ્યુન્માલીના આ સ ંદેશે સાંભળીને તે સઘળા લાકોએ પેટીને રાજા સુધી પહોંચાડવાના તે દેવને વિશ્વાસ ઊંધા અને કહ્યું કે, આપ વિશ્વાસ રાખા કે આપે દીધેલા આ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
ܕ
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ उदायनराजकथा
४१३ समुद्रतटमासाध वीतभयपत्तने समागत्य विद्युन्मालिदेवसन्देशकथनपूर्वकं तां दारुपेटिकां राज्ञ उदायनाय दत्तवन्तः । ततस्तं वृत्तान्तं श्रुत्वा ब्राह्मणास्तत्र समागताः । तेष्वे के एवमब्रुवन्-यो हि संसारं सृजति, स्वसृष्टान् सर्वप्रथमोत्पन्नान् ऋषीन् वेदानुपदिशति । एतादृशस्य देवस्वामिनो ब्रह्मणः सम्प्रदायानुगतो वेषोऽत्रास्ति । तस्मादियं दारुपेटिका भेद मुपयातु इत्युक्तवा ते तत्र दारुपेटिकोपरि कुठाराघातं कृतवन्तः । परन्तु विस्म ते शास्त्रे यथा पण्डितस्य बुद्धिः कुण्ठिता भवति, तथैव कुठारोऽपि कुण्ठितो जातः । ततः केऽपि एममुक्तवन्त:यो युगान्ते निजोदरे समग्रं जगद् धत्ते, विश्वद्रुहो दैत्यांश्च हन्ति, तस्य ब्रह्मासंदेशको रानातक अवश्य पहुँचा देवेंगे। उन लोगों द्वारा इस प्रकार स्वीकृत किये जाने पर वह देव वहां से अन्तर्हित हो गया।
वे नौका जन समुद्र तटपर निर्विघ्नरूप में आ पहुँचे। और वहां से चलकर वीतभय पट्टन में जाकर विद्युन्माली देव द्वारा कहे गये संदेशको कहते हुए उस दारुपेटी को उनलोगोंने महाराजा उदायन को दे दिया। आज यह पेटी खोली जायगी इस वृत्तान्त को सुनकर वहां बहुत से ब्राह्मण आकर उपस्थित हो गये। और उनमें से कितनेक ऐसा कहने लगे "जो इस संसार का स्रष्टा हैं तथा स्वसष्ट वेदों का जो सर्व प्रथम ऋषियों को उपदेश देता है, ऐसे उस देवाधिदेव ब्रह्मा का संप्रदायानुगत वेष इस पेटी में है। उसीके नाम लेने से यह पेटी खुलजायें" ऐसा कह कर ज्यों ही उन लोगोंने उस पर कुठार की आघात किया कि उसी समय वह कुठार विस्मृतशास्त्र में जैसे पडित की बुद्धि कुंठित हो जाती है उसी तरह कुंठित हो गया। कितनेक ऐसा कहने लगे-"जो સંદેશે રાજા સુધી અવશ્ય પહોંચાડીશું. તે તેની તરફથી આ પ્રમાણે રવીકાર કરાયા પછી એ દેવ ત્યાંથી અંતર્ધાન થઈ ગયા.
એ નૌકાના પ્રવાસીઓ એ પછી સમુદ્રના કિનારે નિધિને પહોંચી ગયા અને ત્યાંથી ચાલીને વીતભય પાટણ માં જઈને વિદ્યુમ્માલીદેવે આપેલા સંદેશાને કહીને તે દારૂ–પેટીને તે લેકેએ રાજા ઉદાયનને આપી. આજે આ પેટીને ખેલવામાં આવશે. આ વૃત્તાંતને સાંભળીને ત્યાં ઘણું બ્રાહ્મણો આવી પહોંચ્યા અને તેમાંથી કેટલાક એમ કહેવા લાગ્યા “જે આ સંસારના સૃષ્ટા છે તથા સ્વસૃષ્ટ વેદેને જે સર્વ પ્રથમ ઋષઓને ઉપદેશ આપે છે એવા તે દેવાધિદેવ બ્રહ્માના સંપ્રદાયાનુગત વેશ આ પેટીમાં છે. તેમનું નામ લેવાથી આ પેટી ખૂલી જાય.” એવું કહીને
જ્યારે તે લોકોએ તેના ઉપર કુહાડાને ઘાત કર્યો કે તે સમયે તે કુહાડે શાસ્ત્રના ભૂલી જવાથી જેમ પંડિતની બુદ્ધિ કુંઠિત બની જાય તે પ્રમાણે બદ્રો થઈ ગયે, કેટલીક એમ કહેવા લાગ્યા “જે યુગના અંતમાં પેટની અંદર સઘળા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्र ण्डरक्षकस्य विष्णोः सम्प्रदायानुगतो वेषोऽत्राऽस्ति । तस्मादियं दारुपेटिका भेदमुपयातु, इत्युक्त्वा ते तत्र कुठाराघातं कुर्वन्ति । किन्तु यथा नदी प्रवाहे वह्नः शक्तिविनाशमुपयाति तथैव तस्य कुठास्य शक्तिस्तत्र विनष्टा । ततोऽपरे निशितं कुठारमादायैवमूचुः-यो देवदेवो विश्वयोनिरयोनिजो महादेवोऽस्ति यस्यांशी विधिविष्णुस्तः, तस्य सकलकारणभूतस्य भगवतः शिवस्य सम्प्रदायानुगतो वेषो. ऽत्रास्ति, तस्मादिय दारुपेटिका भेदमुपयातु, इत्युत्तवा तत्र कुठाराघातं कृतवन्तः। परन्तु यथा सिंहपुच्छेन गिरितटो न भियते, तथैव सा पेटिकाऽपि नाभिद्यत । युगान्त में अपने उदर के भीतर समग्र विश्वको धारण करता है तथा विश्वद्रोही राक्षसों का जो नाश करता है उस ब्रह्माण्डरक्षक विष्णु का संप्रदायानुगत वेष इस में है, अतः उन्हीं के नाम लेने से यह पेटी खुल जावेगी” ऐसा कहकर ज्यों ही उन लोगोंने विष्णु का नाम लेकर उस पेटी पर कुठार ना आघात किया तो उस पर उसकी शक्ति ऐसी कुंठित हो गई कि जिस प्रकार नदी के प्रवाह में अग्नि की शक्ति कुंठित हो जाती है। पश्चात् कितनेक जन तीक्ष्ण कुठार को लेकर ऐसा कहने लगे कि “जो देवों का भी देव है तथा विश्वयोनि एवं अयोनिज है ऐसे सकल कारणभूत महादेव का संप्रदायानुगत वेष इस में है, इन्ही महादेव के अंशभूत ब्रह्मा और विष्णु हैं, अतः इनके नामके प्रभाव से यह पेटी उघड जाओ" ऐसा कहकर ज्यों ही उस पर उन लोगोंने कुठार का आघात किया तो जिस प्रकार सिंह की पूंछ से गिरितट
भेदित नहीं होता है उसी तरह वह पेटी भी उस से भेदित नहीं हुई। વિશ્વને ધારણ કરે છે તથા વિશ્વદ્રોહી રાક્ષસને જે નાશ કરે છે તે બ્રહ્માંડ રક્ષક વિષ્ણુ સંપ્રદાય અનુગત વેશ આમાં છે. માટે તેમનું નામ લેવાથી આ પેટી ખૂલી જશે. આવું કહીને જ્યારે તે લેકે એ વિષ્ણુનું નામ લઈને તે ઉપર કુહાડાનો ઘા કર્યો ત્યારે તેની શકિત એવી બુદ્ધિ થઈ ગઈ કે જે પ્રકારે નદીના પ્રવાહમાં અગ્નિની શકિત હરાઈ જાય તે પછીથી કેટલાક માણસેએ તીક્ષણ કુહાડાને લઈને એ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા કે, “જે દેના પણ દેવ છે તથા વિશ્વની અને અનીજ છે એવા સકળ કારણભૂત મહાદેવના સંપ્રદાય અનુગત વેશ આમાં છે. તેથી એ મહાદેવના. અંશભૂત બ્રાહ્મા અને વિષ્ણુ છે. જેથી તેમના નામના પ્રભાવથી આ પેટી ઉઘડી જાવ.” એવું કહીને જ્યારે તેના પર તે લોકેએ કુહાડાને આઘાત કર્યો ત્યારે જે પ્રકારે સિંહની પુંછડીથી ગિરિતટ મેદાને નથી તે પ્રમાણે તે પિટી પણ તેનાથી
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ. १८ उदायनराजकथा ततः सर्वे परमविस्मयं गताः। तस्मिन् समये इमं वृत्तान्तं श्रुत्वा राजी प्रभावत्यपि तत्र समागता। साऽपि कुठारं स्वहस्ते समादाय सुधोपमामिमां रम्यां वाणीमुगव-गतरागद्वेषमोहविकारः प्राप्तसंसारपारावारपारः सकलभव्याधारः सर्वदेवाधिदेवः सर्वज्ञो यो जिनोऽस्ति, तस्मै नमोऽस्तु, अत्र तत्सम्प्रदायानुगतोवेषोऽस्ति । तस्मादियं मत्कुठाराघातेन भेदमुपयातु। इत्युक्त्वा सा परशुना तां दारुपेटिकां यावत्स्पृशति, तावत्तत्कुठारस्पर्शमात्रेणैव सा पेटिका सहस्रकिरण किरणसंस्पर्शन कमलमिव स्वयमेव विकसिता। ततः सर्वे तदभ्यन्तरे सदोरकमुखवस्त्रिका रजोहरणादिकं साधुवेषं दृष्ट्वा परमविस्मयमापन्नः । राज्ञी प्रभावती इस से लोगों को बडा भारी आश्चर्य हुआ। इस वृत्तान्त को ज्यों ही रानी प्रभावतीने सुना तो वह भी वहां आ पहुँची। उसने अपने हाथ में कुठार लेकर ऐसी अमृतोपम वाणी से कहा कि-"जो राग द्वेष एवं मोह आदि विकारों से सर्वथा रहित है तथा इस संसाररूप समुद्र का पार जिन्होंने प्राप्त कर लिया है, जो सकलभव्य प्राणियों के एकमात्र आधारभूत हैं तथा सर्व देवों के भी जो अधिक देव हैं सर्वज्ञ एवं जिन हैं उनको मेरा नमस्कार है और उन्हीं का सम्प्रदायानुगत वेष इस में है। उन्हीं के पुण्य नामस्मरण से यह पेटी सुल जावे" ऐसा कहकर ज्यों ही उसने परशु से उस दारुपेटी का स्पर्श किया तो इतने में ही उस कुठार के स्पर्शमात्र से ही वह दारुपेटी सूर्य की किरणों के स्पर्श से जैसे कमल खिल जाता है उसी प्रकार खुल गई। उसके खुलते ही सबने यह देखकर परम आश्चर्य किया कि-इसके भीतर तो सदोरक मुखवस्त्रिका एवं रजोहरण आदि मुनिवेष हैं। रानी प्रभावती को તૂટી નહીં. આથી લેકમાં ભારે આશ્ચર્ય થયું. આ વૃત્તાંતને જ્યારે રાણી પ્રભા વતીએ સાંભળ્યું ત્યારે તે ત્યાં આવી પહોંચી તેણે પોતાના હાથમાં કુહાડાને લઈને એવી અમૃતપમ વાણીથી કહ્યું કે, “ જે રાગ દ્વેષ અને મેહ આદિ વિકારે થી સર્વથા રહિત છે તથા આ સંસારરૂપ સમુદ્રને જેઓ પાર કરી ગયા છે, જે સઘળા ભવ્ય પ્રાણીઓના એક માત્ર આધારભૂત છે તથા સર્વ દેવના પણ અભિદેવ છે. સર્વજ્ઞ અને જીન છે તેમને મારા નમસ્કાર એમના જ સંપ્રદાય અનુગત વેશ આમાં છે. તેમના પુણ્ય નામ મરણથી આ પેટી ઉઘડી જાય ” એમ કહીને જ્યારે તેણે કુહાડીને એ દારૂ પેટીને સ્પર્શ કરાવ્યું એટલામાં જ તે કુહાડોને સ્પર્શ માત્રથી સૂર્યના કિરણના સ્પર્શ માત્રથી જેમ કમળ ખૂલી જાય છે તેમ તે ઉઘડી ગઈ. તે ખૂલતાં જે સધળાને ઘણુંજ આશ્ચર્ય થયું કે, તેની અંદર તે દરકમુખ વસ્ત્રિકા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१६
उत्तराध्ययन सूत्रे
तु कमप्यनिर्वचनीयमानन्दं प्राप्तवती । उदायननृपस्तु सरागदवेभ्यो जिनदेवं महान्तममन्यत । तस्य जिनदेवे दृढतरा भक्तिः संजाता । स जैनधर्मप्रचाराय कृतोद्यमोऽभूत् । पत्युरिमा जैनधर्मानुकूलतां दृष्ट्वा प्रभावती नितरामानन्दं प्राप्तवती । एकदा राज्ञी प्रभावती सामायिकं कर्तुमुद्यता । सा स्त्र सदोरकमुत्रिकां जीर्णशीणा निरीक्ष्य चेटीं प्राह- दासि मम सदोरकमुखवखिका जीर्णशीर्णा संजाता, अतो नूतनां निर्माय मह्य देहि । ततो दासी रक्तां सदो
मुखखिकां राज्यै ददौ । रक्तवर्णी मुखवत्रिकां दृष्ट्वा राज्ञी माह- 'दासि ! सामायिके धर्मकार्ये रक्तवस्त्रस्योपयोगो न भवति, तथापि त्वमेवं कृतवती' गच्छापरां इस समय जो अपूर्व आनंद हुआ वह वचनातीत है । उदायन राजाने उसी समय से जिनदेव को सच्चा देव मानना प्रारंभ किया । और उसी में उनकी दृढतर भक्ति जागृत हो गई। राजाने हरतरह से जिनधर्मके प्रचार करने में ही अपना समस्त पुरुषार्थ लगाया । इस तरह पति को जिनधर्म की आराधना करने एवं उसके प्रचार करने में तत्पर देखकर रानी प्रभावती को अपार आनंद होने लगा ।
एक दिन जब कि रानी प्रभावती सामायिक करने को उद्यत हो रही थीं अपनी जीर्ण शीर्ण सदोरक मुँहपत्ति को देखकर दासीसे कहने लगी - दासि ! मेरी यह सदोरक मुहपत्ति जूनी पुरानी हो गई है इस लिये आज नवीन लाकर मुझे दो । दासीने यह बात सुनकर रानी को रक्त सदोरक मुँहपत्ति लाकर दे दी । रानीने जब यह देखा तो वह उससे बोली - दासी ! सामायिक जैसे धर्मकार्य में लाल वस्त्रका उपयोग नहीं किया जाता है फिर भी तूने ऐसा किया। जा, दूसरी અને રજોહરણ આદિ મુનિવેશ છે. રાણી પ્રભાવતીને એ સમયે જે અપૂ આનદ થયા જે વચન તીત છે. ઉદાયન રાજાએ તે સમયથી જીનદેવને સાચા દેવ માનવાની શરૂઆત કરી દીધી અને તેમાં દૃઢતર ભક્તિ જાગૃત થઈ રાખએ દરેક રીતે જીન ધર્મના પ્રચાર કરવામાં પેાતાની સઘળી શક્તિએ ખ વા માંડી. આ પ્રમાણે પતિને જીનધમની આરાધના કરવામાં અને તેને પ્રચાર કરવામાં તત્પર જોઈને રાણી પ્રભાવતીને અપાર આનંદ થવા લાગ્યા.
એક દિવસ જ્યારે રાણી પ્રભાવતી સામાયિક કરવાને તૈયાર થઇ રહેલ હતી ત્યારે પેાતાની જીણુશી સદારક મુહપત્તિને જોઇને દાસીને કહેવા લાગી–દાસી ! મારી આ સદારક મુહપત્તિ અણુશી થઈ ગયેલ છે. આથી આજે નવી મુહપત્તિ લાવીને મને આપે. દાસીએ એ વાત સાંભળીને રાણીને રક્ત સદારક મુહપત્તિ લાવીને આપી. રાણીએ જયારે તેન જોઇ ત્યારે તેણે એને કહ્યું–દાસી ! સામાયિક જેવા ધમ કા માં રકત વસ્ત્રને ઉપયાગ કરવામાં આવતા નથી. છતાં પણ તે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१७
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ उदायनराजकथा शुक्लां मुखवत्रिकामानय' इत्यभिदधाना करेण तां संघट्टितवती। भवितव्यता. वशात् प्रभावत्याः करसंघट्टनक्षणे एवं सा भूमों पतिता मृता च । तां मृतां दृष्ट्वा राज्ञी प्रभावती सातिशयखेदखिन्ना जाता । सा मनस्येवं चिन्तितवतीनिरपराधैवा दासी मद्धस्तसंघटनेन पतिता मृता च । अतो मम व्रतं खण्डित जातम् । खण्डितव्रताया मम जीवितेनालम् ? विवेकिनो हि व्रतभ जीवित. मपि भञ्जन्ति, अतोऽनशनं कृत्वा स्वरापप्रायश्चितं करिष्ये । इति विचिन्त्य राजी वाभिप्रायं स्वपतये राज्ञ उदायनाय विज्ञापीतवती । राजा प्राह-देवि ! मम जीवितं त्वद्वशम् ! त्वां विनाऽहं क्षणमपि जीवितुं नोत्सहे ! अतोऽस्माद. मुखवस्त्रिका ला। ऐसा कहकर रानी प्रभावतीने दासी को हाथ से धक्का दिया। भवितव्यतावश रानी के हाथ लगते ही वह गिर पडी और उसके प्राणपखेरू उड गये। दासी की यह दशा देखकर प्रभावती बहुत दुःखित हुई। उसके मन में उस समय ऐसा विचार आया कि इस निरपराध दाली की विराधना मेरे द्वारा हुई है, इस से मैंने अपने व्रत को खंडित किया है। संसार में व्रतखंडित व्यक्तियों को जीवन किसी कामका नहीं रहता है अतः मुझे अब जीने से क्या लाभ ? क्यों कि जो विवेकी होते हैं वे तभंग होने पर अपने जीवन का भी परित्याग कर दिया करते हैं। इसलिये मैं अनशन करके अपने इस पाप का प्रायश्चित्त करूं इसी में अब मेरी भलाई है। इस प्रकार विचार कर रानीने अपने इस अभिप्राय को राजा उदायन से कहा-सुन कर राजाने कहा-देवि! यह तो तुम जानती हो कि मेरा जीवन तुम्हारे ही आधीन है, तुम नहीं हो तो में एक क्षण भी जीवित नहीं रह આમ કર્યું. જા, બીજી મુખવસ્ત્રિકા લઈ આવ. આવું કહીને રાણી પ્રભાવતીએ દાસીને હાથથી ધક્કો માર્યો. બનવા કાળે રાણીના હાથનો ધક્કો લાગવાથી તે પડી ગઈ અને તેનું પ્રાણ પંખેરૂ ઉડી ગયું. દાસીની આ દશા જોઈને રાણી પ્રભાવતી ખૂબજ દુઃખી થઈ આ સમયે તેના મનમાં એવો વિચાર આવ્યો કે, આ નિરપરાધી દાસીની હત્યા મારાથી થઈ છે તેથી મેં મારા વ્રતને ખંડિત કર્યું છે. સંસારમાં વ્રત ખંડિત વ્યકિતઓનું જીવન કેઈ કામનું રહેતું નથી. જેથી હવે મારે જીવવાથી શું લાભ? કારણ કે, જે વિવેકીહોય છે તે વ્રતભંગ થવાથી પિતાના જીવનને પરિ. ત્યાગ કરી દે છે. આથી હું અનશન કરીને મારા પાપનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરું એમાં જ મારી ભલાઈ છે. આ પ્રમાણે વિચાર કરીને રાણીએ પોતાને અભિપ્રાય રાજા ઉદાયનને કહ્યો. આ સાંભળીને રાજાએ કહ્યું દેવી ! એ તે તું જાણે છે કે, મારું જીવન તારે આધીન છે. તું નહછે તે હું એક ક્ષણ પણ જીવિત રહી શકું નહી. એવી
५३
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सूत्रे नशनत्रताद् विरम । ततो राज्ञी संसारानित्यत्वादिपरिंबोधनेन राजानं कथमपि स्वाभिप्रायानुकूलं कृतवती । ततो राजा प्राह-देवि ! त्वं देवत्वं प्राप्ता मां वेदातं धर्म प्रतिबोधयेस्तदाऽहं त्वामनशनं कर्तुमनुमोदयामि । राज्ञी राज्ञो वचनं प्रतिपद्य भक्तं प्रत्याख्याय स्वर्लोकं गता । स्वर्गप्राप्तिस्तु जैनधर्मस्यानुषङ्गिकं फलम् । देवलोकगता राज्ञी देवत्वं प्राप्ता । ततः सा देवी स्वप्ने राजानं जैनधर्मस्य विशिष्टतां वारं वारं बोधयति । तथापि राजा तापसभक्तिं न परित्यजति । दृष्टिरागस्तु नीलीराग इव प्राणिनां दुर्मोचो भवति । ततो राज्ञी देवी तापसकता हूं, ऐसी स्थिति में इस अनशनत्रत से तुम को कोई लाभ नहीं है । रानीने जब राजा को अपने प्रतिकूल देखा तो उसने राजा के लिये संसार की अनित्यता समझाबुझाकर अपने अनुकूल बना लिया । राजा जब अनुकूल बन गया तब रानीने अनशनत्रत प्रारंभ करना चाहा । परंतु राजाने उस रानी से पुनः ऐसा कहा - मैं तुम्हारे इस व्रत की अनुमोदना तभी कर सकूंगा कि जब तुम देवपर्याय प्राप्त कर मुझे आर्हत धर्म में प्रतिबोधित करने की प्रतिज्ञा करोगी। रानीने राजा के वचन मान लिये और चतुर्विध आहार का प्रत्याख्यान किया । उस अनशन व्रतकी आराधना के प्रभाव से मरकर वह देवलोक में पहुंच गई । देवलोक की प्राप्ति जीवोकों जैनधर्म की आराधना का आनुषंगिक फल जानना चाहिये । रानी जब स्वर्गलोक में जाकर देवी की पर्याय से उत्पन्न हो गई तब उसने राजाको स्वप्न में जैनधर्मकी विशिष्टता बार २ समझाई - परंतु राजाके हृदय में जो तापसों के प्रति भक्तिथी સ્થિતિમાં આ અનશન વ્રતથી તને કાઈ લાભ નથી. રાણીએ જયારે રાજાને પાતાનાથી પ્રતિકૂળ જોયા ત્યારે રાજાને અનેક રીતે સંસારની અનિત્યતા સમજાવી પેને અનુકૂળ બનાવી લીધા. રાજા જ્યારે અનુકૂળ ખનો ગયા ત્યારે રાણીએ અનશનવ્રત ધારણ કરવાના વિચાર કર્યાં. પરંતુ રાજાએ ફરીથી રાણીને એ પ્રમાણે કહ્યું–દેવી હું'. તમારા આ વ્રતની અનુમેદના ત્યારે કરી શકું કે, જ્યારે તું દેવ પર્યાય પ્રાપ્ત કરીને મને આત ધમમાં પ્રતિપ્રેષિત કરવાની પ્રતિજ્ઞા કરે. રાણીએ રાખનું વચન માની લીધું. અને ચોંધ આહારનું પ્રત્યાખ્યાન કર્યું. એ અનશન વ્રતની આરાધનાના પ્રભાવથી મરીતે તે સ્વર્ગમાં પહોંચી ગઈ. સ્વર્ગની પ્રાપ્તિ છવા માટે જૈનધમ ની આશધનના આનુષંગિક ફળરૂપ માનવી જોઈએ. રાણી જ્યારે સ્વર્ગ લોકમાં જઈને દેવીના પર્યાયથી ઉત્પન્ન થઈ ત્યારે તેજ઼ીએ રાજાને સ્વપ્નમાં જૈનધર્માંની વિશિષ્ટતા વારંવાર સમજાવી. પરંતુ રાજાના હૃદયમાં તપસ્વીઓ
४१८
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ उदायनराजकथा
सेभ्यो राज्ञोऽनुरागं परिहर्त्तुमन्यदा तापसरूपेण समागत्य राज्ञे बहून्यमृतमयफलानि ददौ । राजा तान्यास्वाद्य जातानन्दस्तं प्राह-वापस ! ईशानि फलानि कुत्रोत्पद्यते ? तापस प्राह - राजन् ! इतोऽतिदूरेऽस्माकमाश्रमे जनदुर्लमानि बहूति फलानि सन्ति । राजाऽपि फलास्वादनलोलुपस्तेन सह तस्याश्रमे गन्तुमुद्यतः । ततः सा देवी स्वमायाप्रभावेण तापसाश्रमं तापसांश्च परिकल्प्य राज्ञा सह तत्राऽऽगता । ते देवीकल्पिततापसाः माहुः - अरे ! कस्त्वम् । कथमिहाऽऽयातः ?' इत्येवं कुधा वदन्तो राजान हन्तुमुद्यताः । एते सर्वेऽवि तापसावह कम नहीं हुई। सच है प्राणियोंका दृष्टिराग नीलीराग के समान दुर्मोच हुआ करता है । इस देवीने एक समय तपस्वियों से राजाका अनुराग हटाने के निमित्त स्वयं तापसका रूप लेकर राजाके लिये बहुत से अमृतमय फलों को ला कर दिया । राजाने उनको ज्योंही चखा तो उनको बहुत ही उनका स्वाद आनन्दप्रद प्रतीत हुआ उनको खा कर वह बहुत अधिक हर्षित होकर उस आये हुये तापस से कहने लगे - तपस्विन् । कहो तो सही ऐसे फल कहाँ उत्पन्न होते हैं । सुनकर तापस ने कहा राजन् । यहां से थोडी ही दूर पर हमारे आश्रममें ये जन दुर्लभ फल बहुत से हैं । राजानें ज्यों ही यह बात सुनी तो वह उन फलों की चाहना से आकृष्ट हो कर उस तापस के साथ २ उसके आश्रम पहुँचे । उसके पहिले उस देवीरूप तापसने अपनी देवशक्ति के प्रभाव से तापसाश्रम एवं तपस्वियों को वहां बनाया था। सो वे राजा उसके साथ ज्यों ही आश्रम में पहुँचे कि उन देवी कल्पित तापसोने उससे कहा - " अरे ! तुम कौन हो और क्यों यहां पर आये
४१९
તમ્ જે ભિકત હતી તે આછી ન થઈ ખરૂં છે કે, પ્રાણીઓના ષ્ઠિર ગની નીલેશરાગની માફક દુમેચ હાય છે. આ દેવીએ એક સમય તપસ્વીઓમાંથી રાજાને અનુરાગ દૂર કરવા માટે પેતે જ તાપસનુ` રૂપ લઇને રાજાને માટે ઘણુાંજ અમૃ તમય ફળે લાવીને આપ્યાં. રાજાએ જ્યારે તેને ચાખ્યાં તે તેને તેના સ્વાદ એકદમ આનંદપ્રદ લાગ્યે. અને ખાઇને તે ઘણા જ ખુશી થઇને તે આવેલા તપરવીને કહેવા લાગ્યા. તપસ્વીન ! કહે તો ખરા, આવાં ફળ કયાં ઉત્પન્ન થાય છે, સાંભળીને તાપસે કહ્યુ’-રાજન ! અહિંથી થોડે દૂર અમારા આશ્રમમાં આવાં જન દુર્લભ ફળ ઘણાંજ છે. રાજાએ જયારે આ વાત સાંભળી ત્યારે એ ફળાની ચાહનાથી આકૃષ્ટ થઈને તે તાપસના આશ્રમે ગયા. આના પહેલાં મે દેવીરૂપ તાપસે પેાતાની દૈવીશક્તિના પ્રભાવથી તાપસ આશ્રમ અને તપસ્વીઓનેત્યાં બનાવ્યા હતા. જ્યારે તે રાજાની સાથે આશ્રમે પહેાંચ્યા ત્યારે તે દેવી કલ્પિત તાપરાએ તેને કહ્યુ-“ અરે! તમે કૈાણુ છે, અને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२०
उत्तराध्ययन सूत्रे
दुष्टा भवन्ति, नैते संस्तवस्यापि योग्याः सन्ति' इति विचारयन् राजा तेषां भयात्ततो द्रुत पलायितः । ते तापसा अपि तत्पृष्ठतोऽन्वधावन् । पलायमानः स राजा बने मुनीन् दृष्ट्वा महता स्वरेण प्रोवाच- पूज्याः ! एभ्यः पापकारिभ्यस्तापसेभ्यो मां रक्षन्तु शरणागतम् । ततो मुनयः प्रोचुः - राजन् ! मा भैषीः ! नास्ति तेऽत्र किमपि भयम् । ततस्ते देवी - मायाकल्पित तापसास्ततो निवृत्ताः । ते मुनयो विगतभयं तं वीतभयपत्तनाधीशं कर्णप्रियैरमृतमयैर्वाक्यजैन धर्ममुपदिष्टहुए हो ? " इस प्रकार क्रोधावेश से बोलते हुए वे लोग राजाको मारनें के लिये तैयार हो गये । राजाने ज्यों ही उनका ऐसा व्यवहार देखा तो सोचने लगा कि ये सब तापस दुष्ट लोग हैं। इनका संस्तव-परिचय करना योग्य नहीं है इस प्रकार के विचार से वह वहाँसे शीघ्र ही भय त्रस्त हो कर अपने नगरकी तरफ भाग गये । उनको भागते हुए देखकर तापस भी उसके पीछे २ दौडे । भागते हुए राजाको उस बनमें कितनेक मुनि दिखलाई पड़े सो राजाने बडे जोर से चिल्लाकर उनसे कहा कि महाराज ! आप लोग इन पापकारी तापसों से मुझे बचाइये - मैं आपकी शरण में आया हूं । राजाकी बात सुनकर मुनियोंने कहा राजन् ! डरोमत। अब जब तुम हमारी शरण में आचुके हों तो किसी भी प्रकार का तुमकों यहां भय नहीं हैं। इस प्रकार जब उनमुनियोंने कहा तो वे देवी कल्पित समस्त तापसजन उसका पीछा करने से वहीं से लौट गये । मुनियों ने शरण में आये हुवे इस वीतभय पत्तनाधीशको कर्णप्रिय एवं अमृतोपम वचनों
અહીં શા માટે આવ્યા છે ? ” આ પ્રમાણે ક્રોધાવેશથી ખેલતાં ખેલતાં તે લેક રાજાને મારવા માટે તૈયાર થઇ ગયા. રાજાએ જ્યારે તેમના આવા વહેવાર જોયા ત્યારે મનમાં વિચાર્યુ કે, સઘળા તાપસ લેાકો દુષ્ટ છે. એમની સાથે પરિચય રાખવા ચેાગ્ય નથી. આ પ્રકારના વિચારથી ભયભીત બનીને તે પેાતાના નગરની તરફ ભાગવા માંડયા, તેને ભાગતા જોઈને તાપસા પણ તેની પાછળ પાછળ દોડયા. દોડતા એ રાજાને તે જંગલમાં કેટલાક મુનિ નજરે પડયા. જેથી રાજાએ ઘણા જોરથી રાડે પાડીને કહ્યું, મહારાજ! આપ લોકો મને આ પાપકારી તાપસેથી બચાવેા. હું આપની શરણમાં આવેલ છું. રાજાની વાત સાંભળીને મુનિઓએ કહ્યું-રાજન ! ગભરાવ નહી. હવે જ્યારે તમે અમારી શરણમાં આવી ચૂકયા છે તા, કાઇ પણ પ્રકારના તમારા માટે ભય નથી. આ પ્રમાણે જ્યારે તે મુનિઓએ રાજાને કહ્યુ તા, એ દેવીએ પેાતાના પ્રભાવથી ઉત્પન્ન કરેલા તાપસે ત્યાંથી પાછા વળી ગયા. મુનિએના શરણમાં આવેલા આ વીતભય પાટણના અધીશ્વરને કણે)ને પ્રિય લાગે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ उदायनराजकथा
४२९ वन्तः । ततः प्रतिबुद्धो राजा श्रावकधर्म प्रतिपन्नः । प्रभाते मेघगनितवद् देवानामुपायो निष्फलो न भवति । ततो देवी स्वरूपेण प्रादुर्भुय राजानं धर्मे स्थिरी कृत्य स्वर्ग गता। भूपे श्रावकधर्मे सम्यक स्वीकृते तद्वशगा राजानस्तदनु सर्वेऽपि जनाः श्रावका जाताः ।
एकदा विद्याधरः कश्चित् श्रावको वैराग्यं प्राप्तो भगवन्तं महावीरं वन्दि तुं समागच्छन् वीतभयपत्तने राज्ञो गृहे समागतः। स तत्र रोगग्रस्तो जातः। राज्ञ आसीदेका कुब्जा दासी । सा तं श्रावकं स्वपितरमिव शुश्रूषितवती । तस्याः से जैनधर्मका उपदेश सुनाया। उपदेश सुनकर राजा प्रतिबुद्ध हो गया और उसने वहीं पर श्रावक धर्म अंगीकार कर लिया। सच है प्रभात में मेघकी गर्जना के समान देवोंका उपाय निष्फल नहीं होता है इसके बाद वह देवी राजा को इस प्रकार जैनधर्म में स्थिरकर एवं अपना स्वरूप प्रकट कर अपने स्थान पर चली गई। इस प्रकार राजा के श्रावक धर्म में दृढ हो जाने पर उसके अनुयायी राजा तथा समस्त प्रजाने श्रावक धर्मको स्वीकार कर लिया।
एक समय की बात है कि कोई विद्याधर श्रावक वैराग्य-भावना से वासितान्त : करण हो कर भगवान महावीर प्रभु को वन्दना निमित्त आ रहा था। सो उसको रास्ते में वीतभयपत्तन भी आया। वह वहां आकर राजा के घर उतर गया। कर्म संयोग की बात है कि वह वहां आते ही बीमार पड गया। राजाकी एक दासी थी जिसका नाम कुब्जा था। उसने उस श्रावक की सेवा अपने पिता के जैसी की। તેવાં અમૃતતુલ્ય વચનોથી જૈનધર્મને ઉપદેશ સંભળાવ્યો. ઉપદેશ સાંભળીને રાજા પ્રતિબુદ્ધ થઈ ગયા તેમણે ત્યાંને ત્યાંજ શ્રાવક ધર્મને અંગિકાર કરી લીધું. પ્રભાતમાં મેઘની ગર્જના જે દેવેનો ઉપાય નિષ્ફળ થતો નથી. આ પછી એ દેવી રાજાને જૈનધર્મમાં સ્થિર કરીને અને પિતાનું સ્વરૂપ પ્રગટ કરીને પોતાના સ્થાને ચાલી ગયાં. આ પ્રકારે રાજા શ્રાવક ધર્મમાં દઢ થઈ જવાથી તેમના અનુયાયી બીજા રાજા તથા તેમની સઘળી પ્રજાએ શ્રાવક ધર્મને સ્વીકાર કરી લીધા.
એક સમયની વાત છે કે, કઈ વિદ્યાધર શ્રાવક વૈરાગ્ય ભાવનાથી વાસિત અંત:કરણવાળો બનીને ભગવાન મહાવીર પ્રભુની વંદના કરવા માટે આવી રહેલા હતે ચાલતાં ચાલતાં રસ્તામાં તેને વીતભય પાટણ આવ્યું. તે ત્યાં આવીને રાજાને મહેમાન થયો, કમ સંજોગે તે ત્યાં પહોંચતાંજ માંદા પડે. રાજાની એક દાસી હતી જેનું નામ કુજા હતું. તેણે એ શ્રાવકની સેવા પોતાના પિતાની માફક
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२२
उत्तराध्ययनसूत्र शुश्रूषया स श्रावकः स्वास्थ्यमुपागतः। तस्य विद्याधरश्रावकम्य समीपे सकलाभीष्ट प्रदायि गुटिकाशतमासीत् । स तस्य सर्वा गुटिका ददौ । स्वयं च प्रव्रज्यां ग्रहीतुकामो भगवतोऽन्ति के प्रचलितः । सा कुब्जा दासी तामु गुटिकास्वेका गुटिकां गृहित्वा 'अहंस्वर्णवणा भवेयम्' इति ध्यायन्ती तां गुटिकां भुक्तवती । तत्समकाल मेव सा सुवर्णवणो जाता। तस्याः 'मुवर्णगुलिका' इति नाम जातम् । ततः सर्वत्र प्रस्तामिमां बानी श्रुत्वा चण्डप्रद्योतभूपस्तामानेतुं स्वदृतं प्रेषितवान् । दृतो वीतभयपत्तने समागत्य सुवर्णगुलिकामेवमवदत्-अहमदन्तीशेन चण्डप्रद्योतेन वत्समीपे प्रेषितः । त्वं मया सहावन्तामागच्छ । दूतवचनं श्रुत्वा मुवणेगुलिका माह-कामिनी हि अदृष्टपूर्व पुरुषं न स्वयमभ्येति । अतो यदि चण्ड प्रद्योत इहाइससे वह श्रावक स्वस्थ हो गया। इस विद्याधर श्रावक के पास सौ गोलियां थी जिनसे सकल अभीष्ट की सिद्धि होतीथी। सो इस श्रावक ने ये समस्त ही गोलियां उस कुब्जा दासीको दे दी। और प्रव्रज्या ग्रहण करने के लिये स्वयं भगवान के पास चला गया। कुब्जा दासीने इन गोलियों में से एक गोली " मैं स्वर्णवर्ण जैसी हो जाऊँ” इस मनोरथ से खा ली-सो वह उसी समय सुवर्ण जैसी हो गई। सुवर्णगुलिका इसका नाम भी पड गया। कुछकाल निकलने पर सर्वत्र फैली हुई इस बातको सुनकर चण्डप्रद्योतनने उसको लाने के लिये अपना एक दूत भेजा। दूतने वीतभय पत्तन मे आकर सुवर्णगुलिका से कहा मैं अवन्तीश चण्डमद्योतन के द्वारा भेजा हुआ तुम्हारे पास आया हूं-सो तुम मेरे साथ अवन्ती पधारो। इस प्रकार दूत के वचन सुनकर सुवर्ण गुलिका ने कहा-यह नीति है कि कामिनी अदृष्ट पूर्व કરી. આથી એની માંદગી ચાલી ગઇ આ વિદ્યાધર શ્રાવકની પાસે એક ગોળીઓ હતી જેનાથી સધળા અભીષ્ટની સિદ્ધિઓ થતી હતી. એ શ્રાવકેએ સઘળી ગાળિયો એ કુજા દાસીને આપી દીધી. અને પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરવા માટે તે પોતે ભગવાનની પાસે ચાલ્યા ગયા. કુબજા દાસીએ એ ગેળીમાથી એક ગેબી “હે સોનાના વર્ણ જેવી બની જાઉં” એવા અભિપ્રાયથી ખાધી તે તે એજ વખતે સેનાના જેવા રંગવાળી બની ગઈ. અને તેથી સુવર્ણગુલીકા એવું એનું નામ પણ પડી ગયું. થોડાક કાળ વીત્યા પછી ચારે બાજુએ ફેલાયેલી એ વાતને સાંભળીને ચંડપ્રોદ્યતને તેને બેલાવવા માટે પિતાના દૂતને મોકલ્યા. એ દતે વીતભય પાટણમાં આવીને સુવર્ણ ગુલીકાને કહ્યું કે હું અવંતિ નરેશ ચંડ પ્રદ્યતન તરફથી તમારી પાસે આવેલ છું. જેથી તમે મારી સાથે અવંતિ ચાલે. આ પ્રકારનું દૂતનું વચન સાંભળીને સુવર્ણ ગુલીકાએ કહ્યું કે આ નીતિ છે કે, કોઈ સ્ત્રી પહેલાં નહીં જોયેલ પુરૂષની પાસે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ. १८ उदायनराजकथा गच्छे तदाऽहं तेन सहैवाऽऽगमिष्यामि, नान्यथा। तद्वचनं श्रुत्वा दूतोऽवन्ती. मागत्य राज्ञे चण्डप्रद्योताय सर्व न्यवेदयत् । सोऽप्यनलगिरि हस्तिनमारुह्य रात्रौ चीतभयपत्तने समागत्य गुप्तरूपेण सुवर्णगुलिकया सह मिलितः । सुवर्णगुलि. काऽप्यनलगिरिमारुह्य गुप्तरीत्या चण्डप्रद्योतेन सहोजयिनीं गता। स गन्ध द्विपोऽनलगिरिनिशायां वीतभयपत्तने विण्मूत्रमकरोत् । तद्गन्धप्रभावेण तत्रत्याः सर्वे गजा निर्मदा जाताः । स गन्धद्वियो यस्यां दिशि गतस्तां दिशं पति ते सर्वे गजा उत्तब्धशुण्डा व्यात्तमुखा स्तब्धकर्णा विलोकयन्तः संस्थिताः । पुरुषके पास पहिले से अपने आप नहीं जाती है-अतः यदि चण्डप्रद्योतन राजा यहां आवे तो मैं उनके साथ आजाऊँगी अन्यथा नहीं। इस प्रकार सुवर्णगुलिका के बचन सुनकर दूत पीछा अवन्ति लौट आया-और चण्डप्रद्योतन राजा से सुवर्णगुलिका ने जो कुछ कहा था सब कह दिया। चण्डप्रद्योतन दूत के द्वारा सुवर्णगुलिका का अभिप्राय जानकर अवन्ति से चला । वह अपने गंधहस्ती अनलगिरि हाथी पर सवार हो कर अवन्ति से चला था। सो चलते २ वह रात्रि में गुप्तरीति से वीतभय पत्तन आ पहुँचा। वही आते ही वह सुवर्णगुलिका से गुप्त रूप से मिला। राजा उसको हाथी पर बैठा कर उज्जयिनी ले आया। अनलगिरि हाथी वीतभय पत्तन में आया था तब वहां उसने मलमूत्र भी किया। सो उसकी गन्ध को संघते ही वहां के समस्त हाथी मदरहित हो गये। तथा यह गंधहस्ती जिस दिशा की ओर गया था उसी ही दिशा की और वे सब हाथी शुंडा दंड को ऊँचे कर मुंह फाडપિતાની મેળે જતી નથી. આથી જે ચંડ પ્રદ્યતન રાજ અહીં આવે તે હું તેની સાથે આવું. એ સીવાય નહીં. આ પ્રકારનું સુવર્ણગુલીકાનું કહેવાનું સાંભળીને દૂત પાછા અવંતી ચાલી ગયે. અને ચંડઅદ્યતન રાજાને સુવર્ણયુલીકાએ જે કાંઈ કહ્યું હતું તે સઘળું કહ્યું. ચંડપ્રદ્યોતના દૂત સાથે આવેલા સુવર્ણગુલીકાના પ્રત્યુત્તરને સાંભળીને અવંતિથી તે પોતાના ગંધ હસ્તી અનલગિરી હાથી ઉપર સવાર થઈને ચા. ચાલતાં ચાલતાં રાત્રીના સમને ગુપ્ત રીતે તે વિતભય પાટણ પહોંચ્યા. ત્યાં આવતાં જ તે સુવર્ણયુલીકાને ગુપ્ત રીતે મળે. રાજા તેને હાથી ઉપર બેસાડીને ઉજવીની લઈ ગયે. અનલગિરી હાથી વીતભય પાટણમાં આવેલ હતું ત્યારે તેણે ત્યાં મળમૂત્ર કરેલું ગંધને સુંઘતાંજ ત્યાંના સઘળા હાથીઓ મદ વગરના થઈ ગયા અને ગંધ હસ્તી જે દિશામાં ગયે જ દિશા તરફ સઘળા હાથી સુંઢને ઉંચી કરીને મોઢું ફાડી રાખીને જોતા જોતા ઉભા હતા.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे प्रभाते हस्तिपका वीतमदान् तान् गजान अनानिव पौरुषहीनान् दृष्ट्वा ससंभ्रान्ता राज्ञः समीपे समागत्य सर्व वृत्तान्तं निवेदितवन्तः। ततस्त्वरितमेव राजा हस्तिवैद्यान् हस्तिनां चिकित्सार्थ हस्तिशालायां प्रेषितवान् । हस्तिवेद्याश्चिरित्सां कृत्वा तान् गजान् नीरोगान् कृतवन्तः। ततस्ते हस्तिवैद्या राज्ञः समोपे समागत्यैवमुक्तवन्तः-स्वामिन् ! गन्धद्विपविष्मूत्रगन्धमाघ्राय स्वकीया गजा निर्मदा जाताः । अन्यथा तु एवंविधरोगस्य संभावनैव नास्ति । गन्ध द्विपस्तु चण्डप्रद्योतस्यैवास्ति, मन्ये स रात्रौ समागतः। राजाज्ञया लोका अनल गिरिकर देखते हुए खडे थे। प्रात: काल होते ही जब महारतोंने इस दृश्य को देखा अर्थात् हाथियों को निर्मद बकरों के समान पौषहीन देखा तो संभ्राना हो कर वे राजा के पास दौडे गये और यह मय समाचार उन्होने राजा से सुनाया। राजाने ज्यों ही हाथियों की इस प्रकारकी दयाजनक स्थिति सुनी तो उसने शीघ्र ही हस्तिीशाला में हाथियों की चिकित्सा करने वाले वैद्योंको उन हाथीयों की चिकित्सा करने के निमित्त भेज दिया। उन्होंने जाकर बड़ी सावधानी से चिकित्सा करके उनको नीरोग बना दिया। पश्चात् राजा के पास जाकर उन्होंने इस प्रकार कहा-महाराज! ये सब आपके हाथी गंध हाथी के मलमत्र की गंधको सूंघने से हो निर्मद हुए हैं। नहीं तो इस प्रकार के रोग से ग्रसित हो जानेकी तो इनमें संभावना ही नहीं हो सकती है। गंधहस्तीका अधिपति इस समय यदि कोई है तो वह एक चण्डप्रद्योतन राजाही हैं। मालूम पडता है वह हस्ती यहां रात्रि में आया है। સવાર થતાંજ મહાવતેએ જયારે આ દેખાવને જોયે. અને હાથીને મદવગરના બકરીના જેવા જોયા ત્યારે સબ્રાંત બનીને રાજાની પાસે દેડી ગયા. અને આ સઘળા સમાચાર તેમણે રાજાને સંભળાવ્યા. રાજાએ જ્યારે હાથીઓની આવા પ્રકારની દયામય સ્થિતિ સાંભળી તે તેમણે તુરત જ હાથીઓની ચિકિત્સા કરવાવાળા વદોને હાથીઓની ચિકિત્સા કરવા માટે મોકલી આપ્યા. તેઓએ ત્યાં પહોંચીને ઘણી જ સાવધાનીથી ચિકિત્સા કરીને તે હાથીને મૂળ સ્થિતિમાં લાવી દીધા. પછીથી રાજા પાસે જઈને તેમણે એ પ્રમાણે કહ્યું-મહારાજ ! આપના આ સઘળા હાથી ગંધહાથીના મળમૂત્રની ગંધને સુંઘવાથીજ નિર્માદ થયા છે. આ સિવાય આવા રેગથી સપડાઈ જવાની કેાઈ પણ સંભાવના રહેતી નથી. ગંધહસ્તીના અધિપતિ જે આ સમયે કોઈ પણ હોય તો તે એક એડપ્રદ્યોત રાજાજ છે ખબર પડે છે કે, તેમને એ હાથી રાત્રીના વખતે અહીંયા આવેલ છે. જ્યારે આવી વાત તે વૈદરાજે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ उदायनराजकथा
४२५
चरणविनानि स्वनगरस्थितान्यवलोक्य राज्ञः समीपे समागत्य तवृत्तान्तं निवेदितवन्तः। ततो राजा उदायनो राजपुरुषानाज्ञापितवान्-प्रक्षध्वं यूयं, कथं चण्डप्रद्योतोऽत्र समागतः। तस्मिन् समये कञ्चकी समागत्य माह-स्वामिन् ! सुवर्णगुलिका न दृश्यते। ततो राजा निश्चयमकरोत-नूनं सुवर्णगुलिकामप. हत्तुमेव चण्डप्रद्योतोऽत्र समागतः। ततस्तद्गतिकर्मणा तस्मिन् संजातकोपो राजा चण्डप्रद्योतस्यान्तिके दूतं प्रेषितवान् , उक्तवांश्च तं दृतं स्व सन्देश कथयितुम् । दृतोऽपि अवन्तीनगरे चण्ड प्रद्योतसन्निधौ गत्वा पाह-राजन् ! यस्य पराक्रमाग्नौ शत्रवः शलभतामापन्नाः स उदायनभूपो भवन्तं मम मुखेन वदति-'त्वं चौर इव समागत्य मम दासीमफ्हत्य पलायितः । चौरो हि नृपस्य जब यह बात वे वैद्य राजा से कह रहे थे कि इतने में ही नगरनिवासिजनोंने अपने नगर में उसके चरण चिह्नो को देखकर उसका आना राजा से जाहिर किया। राजा इस बात से परिचित हो कर राजपुरुषों से कहने लगे-देखो-चण्डप्रद्योतन यहां कैसे आया। उसी समय कंचुकी ने आ कर राजा को खबर दी कि महाराज! सुवर्णगुलिका नहीं दिखती है। यह समाचार सुनते ही राजको निश्चय हो गया कि अवश्य ही सुवर्णगुलिका को हरण करने के लिये चण्डप्रद्योतन यहां आया होगा। इस प्रकार विचार कर और उसके इसगर्हित कृत्य से कुपित हो कर राजाने उसी समय चण्डप्रद्योतन के पास समाचार दे कर अपना एक दूत भेजा। दूतने वहां जाकर चण्डप्रद्योतन से कहा-राजन् । जिसकी पराक्रमाग्नि में शत्रुजन शलभ (पतंग)की दशाको प्राप्त हो जाते हैं उस उदायन राजाने मेरे द्वारा आप के पास यह संदेश भेजा है-कि तुमने તે રાજાને કહી રહ્યા હતા કે, એટલામાંજ નગર નિવાસીઓએ પિતાના નગરમાં તેના પગલાને જોઈને તે હાથીનું આવવું રાજા પાસે જાહેર કર્યું. રાજા આ વાતથી જાણકાર બનીને પિતાના રાજપુરૂષોને કહેવા માંડયે-જુઓ ચંડપ્રદ્યોતન અહીં કેવી રીતે આવ્યા ? આ સમયે રાજમહેલની એક દાસીએ આવીને રાજાને ખબર આપી કે મહારાજ ! સુવર્ણ ગુલીકા દેખાતી નથી. એ સમાચાર સાંભળતાંજ રાજાના દિલમાં નકકી થઈ ગયું કે, અવશ્ય સુવર્ણગુલીકાનું હરણ કરવા માટેજ ચંડપ્રદ્યતન અહીં આવેલ હશે. આ પ્રકારને વિચાર કરીને તેના આવા નિંદિત કૃત્યથી ક્રોધિત બનીને રાજાએ તે સમયે પિતાના એક દૂતને સમાચાર પહોંચાડવા ચંડપ્રદ્યોતન પાસે મોકલ્યા. દૂતે ત્યાં જઈને ચંડપ્રદ્યોતનને કહ્યું–રાજન ! જેના પરાક્રમથી ભલભલા શત્રુઓ તેનાથી દબાઈને શરણાધીન બનેલ છે તેવા મહાપ્રતિભાશાળી ઉદાયન રાજાએ મને સંદેશ પહોંચાડવા આપની પાસે મેકલેલ છે કે, તમે અમારા નગરમાં ચારની
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे दण्डनीयो भवति । निर्लज्जस्त्वमपि मम दण्डनीयोऽसि । अतस्त्वां निग्रहीतुमहं तव नगरमवरोधयिष्यामि । त्वं योद्धं सन्नद्धो भव । इति दृतमुखादुदायनभूपस्य सन्देशं श्रुत्वा परमक्रुद्धश्चण्ड प्रद्योतः प्राह-दूत ! राजा हि यस्य कस्य चिदपि रत्नं हरति । तस्मादायनभूपस्य दासीरत्नं हरतो मम नास्ति काऽपि लज्जा। उदायनो राजा मया सह योद्धं वृथैव यन्ते । स मां जेतुं नास्ति समर्थः। मम गन्धद्विपस्य पुरतः पर्वतोऽपि स्थातुं न शक्तः। किं पुनर्वराक उदायनः । तथापि यहां चोर की तरह आकर जो मेरी सुवर्णगुलिका दासीका हरण किया है वह ठीक नहीं किया है। इसका परिणाम बहुत बुरा आवेगा। जो चोर हुआ करते है नीति के अनुसार वे दण्डनीय होते हैं। तुमभी इसी तरह के चोर हो। अतः जब तुम निर्लज्ज बनकर इस कृत्य में प्रवृत्त हुए हो तो फिर क्यों नहीं तुमको दंडित किया जाय। इन्हीं सब विचारों से मैं तुम्हारा निग्रह करने के लिये तुम्हारे नगर का अवरोध करूंगा। इसलिये तुम लडाई के लिये तयार हो जाओ। इस प्रकार दूत के मुखसे उदायन राजा के समाचार सुनकर चण्ड५द्योतनने क्रोध में आकर दूत से कहा-दूत ! क्यातुम नहीं जानते हो कि जो समर्थ राजा हुआ करते हैं वे चाहे जिस किसी का भी रत्न हरण कर साते हैं। इसमें लज्जाकी कौन सी बात है। मैंने भी ऐसा ही किया है। अतः उदायन राजा के दासी रत्न को हरण करने वाले मेरे को निर्लज बताना यह उचित नहीं है। रही युद्ध करने की बात-सो जाकर उनसे कह दो कि पर्वत से माथा मारने वालेका ही माथा फटता है पर्वत का कुछ नहीं बिगडता। विचारे उदायन में कहां ऐसी शक्ति है जो માફક આવીને મારી સુવર્ણકુલીકા દાસીનું હરણ કરી ગયેલ છે. તે કામ સારૂં નથી કર્યું, એનું પરિણામ ખૂબજ ખરાબ આવશે. જે ચાર હોય છે તે નીતિ અનુસાર દંડને પાત્ર જ હોય છે. તમે નિર્લજજ બનીને આવા કૃત્યમાં પ્રવૃત્ત થયા છે તે પછી તમને દંડ શા માટે આપવામાં ન આવે ? આ સઘળા વિચારોથી હું તમને શિક્ષા આપવા માટે તમારા નગર ઉપર ચડાઈ કરીશ. આથી તમે લડાઈ માટે તૈયાર રહેશે. આ પ્રકારના ઉદાયન રાજા એ મોકલેલા સમાચાર દૂતના મોઢેથી સાંભળીને ચંડપ્રદ્યતન રાજાએ ધમાં આવીને દૂતને કહ્યું દૂત ! શું તમો જાણતા નથી કે, જે રાજા સમર્થ હોય છે તે, ચાહે તેના રત્નનું હરણ કરી શકે છે. તેમાં લજજાની કોઈ વાત નથી. મેં એવું જ કરેલ છે. આથી ઉદાયન રાજાના દાસી રત્નને હરણ કરવાવાળા મને નિર્લજજ બતાવો એ ઉચિત નથી. હવે રહી યુદ્ધ કરવાની વાત તે જઈને તેમને કહી દે કે, પર્વત સાથે માથું ટકરાવનારનું જ માથું ફૂટે છે. પર્વતનું કાંઈ બગડતું નથી. બિચારા ઉદાયનમાં એવી કઈ શકિત
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ उदायनराजकथा
are युद्धाय सन्नद्धो भूत्वा समागमिष्यति, तर्हि मृत्युमाप्स्यति । चण्डप्रद्योतस्य सन्देशमादाय स दूतो वीतभयपत्तने समागत्य उदायननृपं प्राह-स्वामि ! चण्डप्रद्यतोऽपि भवता सहयोद्धुमुद्यतोस्ति । सस्त्रकृतमन्यायं न्यायमेव मनुते । अतः स्वामिना तस्य दर्पोsपहरणीय एव । दुतवचनं श्रुत्वा राजा सद्य एव युद्धभेरीं वादयितुं सेनापतिमाज्ञाप्य स्वानुयायिनों दश राज्ञः स्व स्वसैन्यं सन्नद्धं समादिष्टवान् । ततो राजा उदायनो ज्येष्ठे मासि ससैन्यैर्बद्धमुकुटैर्दशभी राजभिः वह मेरा साम्हना कर सके। क्या उसको नहीं मालुम है कि मेरे गंधहाथी के सामने पर्वत भी नहीं ठहर सकता है तो फिर उदायन के मामूली हाथियों का तो क्या सामर्थ्य है, जो उसके सामने ठहर सकें । फिर भी यदि उसको युद्ध करने की खुजलाहट हो रही है तो इसके लिये सादर आमत्रण है। याद रखना वह यहां से जीता नहीं जा सकेगा - नियम से मरेगा । इस प्रकार चण्डप्रद्योतन के संदेश को सुनकर दूत बापिस वीतभयपत्तन आया और उदायननृप से जो कुछ चण्डप्रद्योतनने कहा था अक्षरशः सब कह दिया । तथा यह भी उसने कहा- महाराज । चण्डप्रद्योतन तो आप के साथ युद्ध करने को तैयार हो रहा है - वह अपने न्याय को भी अन्याय की ही तुला पर तौल रहा है । अतः ऐसे अन्यायी व्यक्ति का निग्रह अवश्य करना चाहिये । दूत की बात सुनकर राजाने शीघ्रही युद्धकी घोषणा करवा दी । तथा यह भी सेनापति को आदेश दे दिया कि हमारे अनुयायी जो दश राजा हैं उनको भी यह सन्देश पहुंचा दो ताकि वे भो अपनी सेना सहित संनद्ध होकर हमारी सहायता के लिये तयार रहें । છે કે, તે મારેા સામના કરી શકે ? શુ તેને ખખર નથી કે, મારા ગધહાથીની સામે પંત પણ ટકી શકતા નથી. તો પછી ઉદ્યાયનના મામુલી હાથીએનું તે શુ સામર્થ્ય છે કે, જે એની સામે ટકકર લઇ શકે, ? છતાં પણ જો તેને યુદ્ધ કરવાની ઉમ્મીદ થઇ રહી હોય તે તેને માટે મારૂં” આમત્રણુ છે. યાદ રાખજો કે, તે અહીથી જીવતા જઈ શકશે નહીં'. નિયમથી મૃત્યુના અતિથિ ખનીને જ પાછા જશે. આ પ્રકારના ચડપ્રદ્યોતનના સ ંદેશાને આંભળીને દૂત વીતભય પાટણ પાછા કર્યાં અને ઉદાયન રાજાને અક્ષરશઃ જે કાંઇ ચડપ્રદ્યોતને કહ્યું હતું તે કહી સંભળાવ્યું. તથા એ પણ કહી દીધું કે, મહારાજ ચંપ્રદ્યોતન આપની સાથે યુદ્ધ કરવા માટે તૈયાર થઇ રહેલ છે. તે પેાતાના અન્યાયને પણ ન્યાયનીજ તુલા ઉપર તેાળી રહેલ છે. આથી એવી અન્યાયી વ્યકિતને મદ અવશ્ય ઉતારવા જોઇએ. દૂતની વાત સાંભળીને તુરતજ રાજાએ યુદ્ધની ઘેાષણા કરાવી દીધી. સેનાપતિને એવા પણ આદેશ આપ્યા કે, આપણા અનુયાયી જે દસ રાજા છે તેને પણ આ સંદેશા પહાંચાડી દો. જેથી તેએ પણ પેાતાની સેનાને સાથે લઇને આપણી સહાયતા માટે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
४२७
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર૮
उत्तराध्ययनसूत्रे स्वसैन्यैश्च सहावन्ती प्रति प्रचलितः। प्रस्थितैः सैन्यैः समस्ता भूस्तदुद्धतै रजी. भिश्च सकला दिशा व्याप्ताः। एवं सैनिकैः सह गच्छन् उदायनो मरुभूमौ समागतः। तत्र दुर्लभजलप्रदेशे राज्ञः सैनिका जलममाप्य मच्छिता बभूवुः । तदा राजा प्रभावतीदेवीं स्मृतवान् । सा देवीतत्क्षण एवं समागता। ज्ञातवृत्तान्ता मा देवी अगाधजलपूरितं पुष्करैः सुशोभितं पुष्करत्रयं निर्मितवती। राज्ञः सैनिकाः शीतलं जलं पीत्वा स्वस्थाः संजाताः। अन्नं विना कथंचित्प्राणा धारयितुं शक्याः, जलं विना तु न कदाचिदपि शक्याः। ततो देवी राजानमाइस प्रकार सब उचित व्यवस्था कर के राजा उदायन ज्येष्ठ के महीने में ससैन्य मुकुटबद्ध उन दश राजाओं को तथा अपनी सैन्य को साथ लेकर अवन्ती (उज्जैन) की और चल दिया। उदायन के प्रस्थित इस सैन्य से एवं इनके चलने से उडी हुई धूलि से उस समय समस्त दिशाएँ व्याप्त बन गई थीं। इस प्रकार आडंबर के साथ चल कर उदायन राजा कितनेक पड़ावों के बाद मरुभूमि में आ पहुँचे। वहां पानी की कमी होने से दुर्लभ जलप्रदेश में राजा के कितनेक सैनिक जलके नहीं मिलने से जब मूच्छित हो गये तब राजाने उसी समय प्रभावती देवीका स्मरण किया। उसने आकर बहा अगाध जल से लबालब भरे तथा कमलों से सुशोभित तीन जलाशयों की रचना कर दी। राजाके सैनिकोंने खूब इन में मनमाना शीतल जल का पान किया ! और स्वस्थ होकर फिर व आगे चले। अन्नके विना तो किसी तरह प्राणी झीवित रह सकता है परन्तु पानी के विना नहीं। जब राजाकी यह चिन्ता शांत हो गई તૈયાર રહે. આ પ્રકારની સઘળી ઉચિત વ્યવસ્થા કરીને રાજા ઉદાયન જેઠ મહીનામાં સિન્ય સહિત મુગટ બંધ તે દસ રાજાઓને તથા પોતાના સૈન્યને સાથે લઈ અવંતીની તરફ ચાલી નીકળ્યા. ઉદાયનના ચાલતા એ સૈન્યથી ઉડેલી ધૂળથી ચારે દિશાઓ ધૂળથી ઘેરાઈ ગઈ હતી આ પ્રમાણે ભારે આડંબર સાથે ચાલીને ઉદાયન રાજા કેટલેક સ્થળે દરમજલ મુકામ કરીને મરૂભૂમિમાં જઈ પહોંચ્યા. ત્યાં પાણીની ખેંચ હોવાને કારણે એ પ્રદેશમાં પાણી મળવું દુર્લભ હોવાથી રાજાના કેટલાક સૈનિકો પાણી ન મળવાથી જ્યારે મુચ્છિત બની ગયા ત્યારે રાજાએ તે સમયે પ્રભાવતી દેવીનું સ્મરણ કર્યું. આથી તેણે ત્યાં આવીને અગાધ જળથી છછલ ભરેલા તથા કમળથી સુશોભિત ત્રણ જળાશની રચના કરી દીધી, રાજાના સૈનિકે એ જળાશયમાં મન માન્યું જળપાન કર્યું અને સ્વસ્થ થઈને પછી તે આગળ ચાલ્યા. અન્નના વગર તે પ્રાણી કઈરીતે જીવી શકે છે પરંતુ પાણી વગર જીવી શકાતું નથી. જ્યારે રાજાની એ ચિંતા શાંત થઈ ત્યારે દેવી રાજાને પૂછીને
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ उदायनराजकथा
४२९ पृच्छय स्वस्थानं गता। राजा तु क्रमेणोजयिनीसमीपे समागत्य सीमाप्रदेशे शिविरनिवेशं कृतवान् । ततो राजा मनस्येवं विचारयति-अस्मिन् संग्रामे उभयपक्षीयाः सेनिका व्यर्थमेव मरिष्यन्ति । अतश्चण्ड प्रद्योतस्य मम च युद्धं भवतु । इति विचार्य राजा उदायनो दूतमुखेन चण्डप्रद्योतं संदिष्टवान्-राजन् ! निरपराधानां सैनिकानां विनाशोऽनुचित्तः। अत आवयोरेव युद्धं भवतु । रथं तुरगं हो तनं वाऽऽस्थाय पदातिर्वा भूत्वा यथा युद्धं तब रोचेत, तथा मामपि सन्दिश । तब देवी राजा से पूछ कर अपने स्थान पर चली गई । चलते २ राजा उज्जयिनी के पास आ पहँचा। उसने बाहिर ही अपने तम्बू खडे करवा दिये । राजाने उस समय विचार किया-इस संग्राम में दोनों तरफ से योद्धाओं का व्यर्थ में ही विध्वंस होगा अतः उचित तो यही है कि मेरा और चंडप्रद्योतन का ही युद्ध क्यों न हो जाय ? इस प्रकार के विचार से राजा उदायनने चंडप्रद्योतन के पास अपना एक दूत यह संदेश देकर भेज लिया। दूतने चण्डप्रद्योतन के पास पहुँचकर उदायन का यह संदेश कि-"निरपराध सैनिकों का विनाश सर्वथा अनुचित है अतः हम तुम दोनों का ही युद्ध हो जाय तो ठीक है" सुना दिया। तथा साथ में यह भी कहा कि-महाराज ! उदायन राजाने यह भी पूछवाया है कि-आप रण पर, घोडे पर, या हाथी पर चढ कर युद्ध करना चाहते हैं या पैदल ही रह कर ? जैसा आपको रुचे
वैसा ही आप करें। परन्तु इसकी खबर हमको अवश्य पहुंचा देवें ताकि પિતાના સ્થાન ઉપર ચાલી ગઈ. ચાલતાં ચાલતાં રાજા ઉજજીની પાસે પહે ચી ગયા અને પિતાના તંબુ ત્યાં ઉભા કરાવી દીધા. રાજાએ એ સમયે વિચાર કર્યો કે આ સંગ્રામમાં બને તરફના દ્ધાઓનો વ્યર્થમાં જ વિધ્વંસ થશે. આથી ઉચિત તે એ છે કે, મારૂં અને ચંડપ્રદ્યોતનનું જ સામ સામું યુદ્ધ શા માટે ન થાય? આ પ્રકારના વિચ રથી રાજા ઉદાયને પિતાના એક દૂતને રાજા ચંડપ્રદ્યોતનની પાસે સંદેશ લઈને મક, દૂત રાજા ઉદાયનને સંદેશ લઈને રાજા ચંડપ્રદ્યતન પાસે પહોંચ્યા અને રાજા ઉદાયનનો સંદેશો સંભળાવ્યો કે “નિરપરાધી સૈનિકોને વિનાશ સર્વથા અનુચિત છે. આથી હું અને તમે બનેનું જ યુદ્ધ થાય તે ઠીક છે” આમ કહી દીધું. તથા સાથે એવું પણ કહ્યું કે, મહારાજ ઉદાયન રાજાએ એવું પણ પૂછાવ્યું છે કે, આપ રથ ઉપર, ઘોડા ઉપર કે હાથી ઉપર ચડીને યુદ્ધ કરવા ચાહે છો અથવા તે ભૂમિ ઉપર રહીને ? જેવું આપને ઠીક લાગે તેવું આપ કરે પરંતુ આના ખબર અમને અવશ્ય અવશ્ય મોકલાવજે. જેથી અમે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
उत्तराध्ययन सूत्रे उदायनवचनं दूतमुखान्निशम्य चण्डप्रद्योतः सन्दिष्टवान् अहं रथमास्थाय युद्धं करिव्यामि । ततो द्वितीयदिवसे राजा उदायनो युद्धसज्जो रथमास्थाय युद्धक्षेत्रे समागतः । परन्तु कुटिलमतिश्चण्ड प्रद्योतो मनस्यचिन्तयत्-रथमास्थाय उदायनेन सह युद्धं कुर्वतो नास्ति मम जयाशा, इति विचार्य स कपटी चण्डप्रद्योतोStafगरिं हस्तिमारुह्य युद्धक्षेत्रे समागतः । तथाविधं तं युद्धक्षेत्रे समागतं विलोक्य राजा उदायनः प्राह - अरे मृषावादिन् ! प्रतिज्ञाभ्रष्टोऽसि, यतस्त्वं रथं विमुच्य हस्तिमारुह्य समागतोऽसि, तथापि तव नास्ति कुशलम् इत्युक्तवा राजा मैं भी उसी रूप में युद्धस्थल में उपस्थित हो जाऊं। इस प्रकार दूत के मुख से उदायन राजाका अभिप्राय जानकर चण्डप्रद्योतनने कहा- हे दूत ! तुम जाकर अपने राजा से कह दो कि मैं रथ पर बैठकर ही युद्ध करूंगा । दूतने आकर चण्डमद्योतन के इस समाचारको उदायन से कहा । दूसरे दिन राजा उदायन युद्ध के लिये तैयार हो गया और रथ पर बैठकर युद्धक्षेत्र में उपस्थित हो गये । परन्तु कुटिलमति चण्डप्रद्योतनने विचार किया कि यदि मैं रथ पर बैठकर जो उदायन के साथ युद्ध करने जाता हूं तो मुझे जय प्राप्त होना सर्वथा असंभव है । अतः अनलगिरि हाथी पर चढकर ही युद्ध करना उचित होगा, इस प्रकार विचार कर चण्डप्रद्योतन अनिलगिरि हाथी पर चढकर रणांगण में आ पहुंचा। इस प्रकार युद्धस्थल में चण्डप्रयोतन को आया हुआ देखकर उदाय ने कहा- अरे मृषावादिन् ! तुम प्रतिज्ञाभ्रष्ट क्यों हो रहे हो ? जो रथको छोडकर हाथी पर आये हो ? फिर भी याद रखो, तुम्हारी
४३०
પણુ એ પ્રમાણે યુદ્ધ સ્થાન ઉપર પહોંચીએ ઉષાયન રાજાના દૂતના મેઢેથી આવા પ્રકારના સ ંદેશ સાંભળીને ચંડપ્રદ્યોતને કહ્યું-હું ક્રૂત! તમા જઇને તમારા રાજાને કહી દો કે હું... રથમાં બેસીને જ યુદ્ધ કરીશ. તે ચ'ડપ્રદ્યોતનના આ સમાચાર રાજા ઉદાયનને કહી સંભળાવ્યા. બીજે દિવસે રાજા ઉદ્યાયન યુદ્ધ માટે તૈયાર થયા અને રથ ઉપર બેસીને યુદ્ધ ભૂમિ ઉપર જઇ પહેાંચ્યા પરંતુ કુટિલમતિ ચંડપ્રદ્યોતને વિચાર કર્યો કે. જો હું રાજા દાયનની સામે રથમાં બેસી યુદ્ધ કરવા જાઉં તે મારે વિજય થવા અસભવ છે. આથી અનલિઝિર હાથી ઉપર ચઢીને જ યુદ્ધ કરવુ' ઉચિત છે. આવા પ્રકારના વિચાર કરી ચડપ્રદ્યોતન અનિલગિરિ હાથી ઉપર બેસીને યુદ્ધ ભૂમી ઉપર પહેાંચ્યા. આ પ્રમાણે ચંડપ્રદ્યોતનને યુદ્ધ ભૂમી ઉપર આવેલ જોઈને ઉદાયને કહ્યું-અરે હું ખેલનારા ! તમેા પ્રતિજ્ઞા ભ્રષ્ટ કેમ થઈ રહ્યા છે!! જે રથને છાડીને હાથી ઉપર ચડીને આવ્યા છે. છતાં પણુ યાદ રાખેા કે તમારી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदिशनी टीका अ. १८ उदाजनराजकथा
स्वरथं मण्डलाकारेण पर्यभ्रामयत् । चण्डप्रद्योतस्तु स्वहस्तिनं तमनु धावयति । चण्डप्रद्योतस्य गन्धहस्ती यं यं चरणं समुत्थापयति, राजा उदायनः स्वनिशितैः शरैः तं तं विध्यति । एवं राजा उदायनेन विद्धचरणः स हस्ती व्याकुलो भूत्वा पलायितः। ततो राजा उदायनो हस्तिपृष्टस्थितं चण्डप्रद्योतं युक्तया पाशेन गृहीत्वा भूमौ निपात्य प्रतप्तलोहशलाकया तन्मस्तके 'अयं दासीपतिः' इत्यक्षराणि लेखितवान् । ततस्तं गृहीत्वा काष्ठपिञ्जरे निधाय स्वदेशं प्रति प्रच. लितः। तदा वर्षाकालः समागतः। मार्गः सर्वतो जलपूरैरापूरितः। ततो राजा कुशलता नहीं है। इस प्रकार कहते हुए उदायन राजाने अपने रथ को मंडलाकार घुमाया। चण्डप्रद्योतनने भी अपने हाथी को उसके पीछे २ दौडाया। जैसे २ हाथी दौडने के लिये पैरों को उठाने लगा-तैसे २ ही उदायनने अपने तीक्ष्ण शरों द्वारा उसके उन २ चरणों को वेधना प्रारंभ किया। इस प्रकार चरणों में विद्ध होकर वह गजराज आकुल व्याकुल बनकर युद्धस्थल से भाग गया। हाथी को भागते हुए देखकर उदायन ने हाथी की पीठपर बैठे हुए चंडप्रद्योतन को युक्ति द्वारा पाश डालकर नीचे गिरा लिया और प्रतप्तलोह की शलाका से उसके मस्तक पर यह दासीपति है" इस प्रकार के अक्षरो को अंकन कर दिया। बाद में काष्ठ निर्मित पिंजरे में उसको बंद कर और साथ में लेकर वे अपने देश को रवाना हो गये । चलते २ बीच ही में वर्षांकाल लग गया और मार्ग चारों तरफ से जल से व्याप्त बन गया। राजा उदायनने जब इस प्रकार की मार्ग की स्थिति देखी तो उन्होंने एक जगह કુશળતા નથી. આ પ્રમાણે કહીને ઉદાયન રાજાએ પિતાના રથને મંડલાકાર ફેર. ચંડપ્રદ્યોતને પણ પિતાના હાથીને એની પાછળ પાછળ દોડાવ્યું. જેમ જેમ હાથી દોડવા માટે પગને ઉપાડવા લાગ્યો તેમ તેમ ઉદાયને પોતાના તીક્ષણ તીર દ્વારા એના એ પગલાનું વેધન કરવાનું શરૂ કર્યું. આ પ્રમાણે ચરણોથી ઘાયલ બનેલ એ ગજરાજ આકુળ વ્યાકુળ થઈને યુદ્ધ ભૂમીને છોડીને ભાગવા માંડે. હાથીને ભાગતે જોઈને ઉદાયને હાથીની પીઠ ઉપર બેઠેલા ચંડપ્રદ્યોતનને યુકિતથી પાશ નાખીને નીચે પછાડી દીધા. અને પછી અગ્નિમાં તપાવેલા લેઢાનાસળીયાથી તેના મસ્તક ઉપર “આ દાસી પતિ છે” આ પ્રકારના અક્ષરેને અંકિત કરાવી દીધા. પછીથી લાકડાના એક પાંજરામાં તેને બંધ કરીને તેને સાથે લઈને પિતાના દેશ તરફ રવાના થઈ ગયા ચાલતાં ચાલતાં રસ્તામાં વર્ષાઋતુને પ્રારંભ થઈ ગયો અને રસ્તાઓ ચારે તરફથી જળથી ભરાઈ ગયા હતા. રાજા ઉદાયને જ્યારે આ પ્રકારની સ્થિતિ જોઈ ત્યારે તેણે પિતાના સિન્યને નગરના એક ભાગમાં સ્થાપિત કરી દીધું.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३२
उत्तराध्ययनसूत्रे उदायनो नगराकारं स्कन्धावारं न्यवेशयत् , धूलिप्राकारं निर्माप्य स्वानुयायिनो दशभूपान् रक्षायै नियुक्तवान् । तत्र वाणिज्यार्थ बहवो वणिजोऽपि न्यबसन् । दशभी राजभी रक्षितत्वाल्लीकास्तच्छिविरं दशपुरमितिनाम्ना व्यपदिष्टवन्तः । राजा उदायनो भोजनादिना चण्डप्रद्योतं स्वतुल्यमरक्षत ।
___अथान्यदा पर्युषणपर्वमु साम्वत्सरिको दिवसः समागतः । राजा उदायनः पौषधमकरोत् । भूपकारस्तदाज्ञया चण्डप्रद्योत पृष्टान्-राजन् । किमद्य भोक्ष्य ते भवान् ? सोचिन्तयत्-नूनमद्य मां विषदानेन मारयिष्यति । नोचेदकृतपूर्वोऽयं प्रश्नोऽद्य कथं क्रियते ? इति चिन्तयित्वा स सूपकारमुवाच-अकृतपूर्वोऽयं प्रश्नो. अपने सैनिक को नगर के आकार में स्थापित कर दिया, अर्थात् सैन्य को विभक्त कर नगर के आकार में बसा दिया। तथा वहीं पर धूलि का प्राकार खडा करवाकर दश राजाओं को रक्षा के लिये नियुक्त कर दिया। बहुत से वणिकजन भी व्यापार के निमित्त इस में आकर बस गये । इस नगर का नाम दश राजाओं द्वारा रक्षित होने की वजह से दशपुर पड गया। राजा उदायनने साथ में लाये हुए चण्डप्रद्योतन का आदरसत्कार करने में कोई कमी नहीं रखी, अपने तुल्य ही उसकी रक्षा की।
एक दिन पर्युषणपर्व में संवत्सरी के दिन राजा उदायनने पौषध किया। तब रसोइयेने उदायन की आज्ञा से चण्डप्रद्योतन से पूछाराजन् । आज आप क्या खावेंगे? रसोइयेके इस प्रश्न को सुनकर चण्डप्रद्योतनने मन में विचार किया-आज निश्चय से ये लोग मुझे विष देकर मार डालना चाहते हैं। नहीं तो इस प्रश्न के करने की आज क्या અર્થાત સિન્યને અલગ અલગ સ્થળેએ નગરમાં વસાવી દીધું. અને એ સ્થળે માટીથી એક મકાન તૈયાર કરાવીને દસ રાજાઓને એના રક્ષણ માટે નિયુકત કર્યા. આ પ્રકારે સિન્યના વસવાટથી વેપાર માટે કેટલાક વેપારીઓ પણ ત્યાં આવીને વસ્યા. આ નગરનું નામ દસ રાજાઓના રક્ષણ તળે રખાયેલ હોવાથી દસપુર એવું પડયું. રાજા ઉદાયને પિતાની સાથે પકડીને લાવેલા ચંડપ્રદ્યોતનને આદર સત્કાર સારી રીતે કરવામાં કોઈ જાતની ઉણપ ન રાખી, તેમ જ પિતાની માફક તેની રક્ષા કરી.
એક દિવસે પર્યુષણ પર્વથા સંતત્સરીના દિવસે રાજા ઉદાયને પિષધ કર્યું. ત્યારે રસોયાએ ઉદાયનની આજ્ઞાથી ચંડપ્રદ્યોતનને પૂછયું-રાજન ! આજે આપ શું જમશે? રસોયાને આવો પ્રશ્ન સાંભળીને ચંડપ્રદ્યોતને મનમાં વિચાર કર્યો, આજે નિશ્ચયથી ઝેર આપીને આ લેકે મને મારી નાખવા ચાહે છે. નહીંતર આ પ્રશ્ન
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३३
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ उदायनराजकथा ऽद्य क्रियते । अन्यस्मिन् दिने तु सरसं भोजनं मामपृष्ट्वैवात्रानैषीः, कथमद्य पृच्छसि । मूपकारः प्राह-राजन् ! अद्यास्ति सांवत्सरिको दिवसः ! तस्मात्सपरिवारो राजा उदायनः पौषधं करोति । अत एव पृच्छामि। ततो राजा चण्डमयोतः प्राह-देवानुपिय ! शोभनं त्वया कृतम् , यदहं सांवत्सरिकपर्व विज्ञापितः। अहमपि श्रावकपुत्रोऽस्मि । अतोऽध पौषधं करिष्ये । मुपकारस्तद्वचनं राजा उदायनाय न्यवेदयत् । राजा प्राह-अयं यादृशः श्रावकस्तमहं जानामि । जरूरत थी। अभीतक तो मुझे विना पूछे ही सरस भोजन इन लोगोंने खानेको दिया है। फिर आज ये " आप क्या खावेंगे” इस प्रश्न के पूछने का कारण कैसा ? चण्डपद्योतन जब इस प्रकार के विचार में मग्न हो रहा था-तब उसी समय रसोइयेने इस प्रश्न करनेका स्पष्टीकरण करते हुए कहा-आज आप से इस लिये पूछा जा रहा है कि आज संवत्सरी का दिन है इस लिये राजाने सपरिवार पौषध किया है। राजा चण्डप्रद्योतनने ज्यों ही यह बात सुनी तो उसको बडी प्रसन्नता हुई, कहने लगा-देवानुप्रिय ! तुमने आज अच्छा किया जो मुझे सांवत्सरिक पर्व होने के समाचार दिये । मैं भी श्रावक का पुत्र हूं इस लिये आज पौषध करूंगा। रसोइयेने चण्डप्रद्योतन के इस कथन को सुनकर उदायन राजा से निवेदन किया कि महाराज! आज चण्डप्रद्योतनने भी पौषध किया है। क्यों कि उनका एसा कहना है कि मै भी श्रावक हूं। रसोइये की इस बात को सुनकर उदायनने कहाકરવાની આજે શું જરૂર હતી? આજ સુધી તે મને પૂછયા વગર આ લેકે મને ખાવા માટે સારામાં સારૂં ભેજન આપતા હતા. તે પછી આજે “આપ શુખાશે?” આ પ્રશ્ન પૂછવાનું કારણ શું ? ચંડપ્રદ્યોતન જ્યારે આ પ્રકારના વિચારમાં મગ્ન હતા ત્યારે તે સમયે આ પ્રશ્નનું સ્પષ્ટીકરણ કરતાં રાઈયાએ કહ્યું-આજે આપને એ ખાતર પૂછવામાં આવે છે કે આજે સંવત્સરીનો દિવસ છે. એટલા માટે રાજાને સપરિવાર પિષધ કરેલ છે. રાજા ચંડપ્રદ્યોતને આ વાત સાંભળી ત્યારે તેને ઘણી જ પ્રસન્નતા થઈ અને કહેવા લાગ્યા કે, દેવાનુપ્રિય! આજે તેં ઘણું જ સારું કર્યું છે કે, આજે સંવત્સરી પર્વ હોવાના સમાચાર મને આપ્યા. હું પણ શ્રાવકને પુત્ર છું, જેથી હું પણ આજે પિષધ કરીશ. રઈયાયે ચંડપ્રદ્યોતનનું આમ કહેવું સાંભળીને ઉદાયને રાજાને નિવેદન કરતાં કહ્યું કે, મહારાજ ! આજે ચંડપ્રદ્યોતને પણ પિષધ કરેલ છે. કારણમાં તેમનું એવું કહેવાનું છે કે, હું પણ શ્રાવક છું. રસેઇયાની વાત સાંભળીને ઉદાયને કહ્યું, હું જાણું છું, કે એ શ્રાવક છે. પરંતુ માયારૂપ આ
५५
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३४
उत्तराध्ययनसूत्रे परन्तु मायाश्रावकेऽप्यस्मिन् बद्धे मम पर्युषणा शुद्धा न भविष्यति । अतोऽस्य बन्धनं मोचनीयम् । इति विचार्य राजा उदायनश्चण्डप्रद्योतं बन्धनान्मुक्तवान् । तेन सह सपरिवारः पौषधं कृतवान् । तस्मिन् दिने रहसि कोऽपि चण्डप्रद्योतमेवमब्रवीत-अद्य भवतो बन्धनमोचनस्यावसरोऽस्ति । सायंकाले राजा भवन्तं क्षमयितुं यदाऽऽगच्छेत्तदा भवतेवं वाच्यम्-यदि भवान् मा स्वतन्त्र कुर्यात्, तदाऽहं भवन्तं क्षमयामि इति । चण्डप्रद्योतोऽपि तथैव कृतवान् । राजा उदायन: साम्वत्सरिकप्रतिक्रमणं कृत्वा क्षमापणावसरे चण्डप्रद्योतं क्षमापयति । तदा चण्डप्रद्योतः कथयति-यदि भवान् मां मोचयेत्तदाऽहं भवन्तं क्षमेय । उदायनेन तथैव कृतम् । द्वितीय दिवसे उदायनश्चण्डपद्योतेन सह पारणां कृतवान् । मैं जानता हूं जैसा यह श्रावक है। परंतु मायारूप इस श्रावक के बंधे रहेने पर मेरा पर्युषण शुद्ध नहीं होगा इसलिये इसको बंधन से मुक्त कर देना चाहिये। ऐसा सोचकर उदायनने चण्डप्रद्योतन को बंधन से मुक्त कर दिया। और उसी के साथ सपरिवार पौषध किया। चण्डप्रद्योतन से उसी दिन किसीने एकान्त में ऐसा कहा कि देखों आज संवत्सरी का दिन है इसलिये ही आपकी बंधन से मुक्ति हुई है, अतः राजा जब आपके पास सायंकाल में क्षमापना करने के लिये आवे तब आप उस से ऐसा कहना कि-"यदि तुम मुझे सर्वथा बंधनरहित कर दो तब ही मैं आप से क्षमापना कर सकता हैं"। चण्डप्रद्योतनने ऐसा ही किया। राजा जब सांवत्सरीक प्रतिक्रमण करके चण्डप्रद्योतन से क्षमापना करने लगा, तब चण्डप्रद्योतनने कहा कि यदि आप मुझे सर्वथा बंधनरहित कर दें तो ही मै क्षमापना कर सकता हैं। उदायनने चण्डप्रद्योतन के प्रस्ताव को बडे हर्ष के साथ स्वीकार कर આ શ્રાવક બંધાયેલ રહેવાથી મારું આજનું પર્યુષણ શુદ્ધ નહીં રહે જેથી એને બંધનમુક્ત કરી દેવો જોઈએ. એ વિચાર કરીને ઉદાયને ચંડપ્રદ્યોતનને બંધન મુકત કરી દીધે, અને તેની સાથે સપરિવાર પિષધ કર્યું. ચંડપ્રોદ્યતનને કેઈએ કહી દીધું કે, જુઓ આજે સંવત્સરીને દિવસ છે જેથી આપને બંધન મુકત કરવામાં આવેલ છે. જેથી જયારે રાજા આપની પાસે સાંજના વખતે ક્ષમાપના કરવા આવે ત્યારે તેને આ પ્રમાણે કહેજે કે, “જે તમે મને સંપૂર્ણ પણે મુક્ત કરી દે તો હું આપની સાથે ક્ષમાપના કરી શકું” ચંડતેદ્યોતને આ પ્રમાણે કર્યું. રાજા જ્યારે સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ કરીને ચંડપ્રદ્યોતનની ક્ષમાપના કરવા લાગ્યા ત્યારે ચંડપ્રદ્યોતને કહ્યું કે, જે આપ મને સંપૂર્ણ બંધાને મુક્ત કરી દેતા હે તે ક્ષમાપના કરી શકું. ઉદાયને ચંડપ્રઘાતનના આ પ્રસ્તાવને ઘણુજ હર્ષ સાથે સ્વીકાર કરી
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ उदायनराजकथा वर्षासु व्यतीतासु स चण्ड प्रद्योतेन सह सपरिवारो वीतभयपत्तने समागतः। राजा तस्मै स्वकन्यां दत्तवान् , यौतुके विजितं तद्राज्यं च तस्मै समर्पितवान् । तप्तशलाकालिखिताक्षराणि समाच्छादयितुं पट्टं च दत्तवान् । तत आरभ्य राजानः शिरसि पट्टमपि बद्धमारब्धाः । ततः पूर्व तु मुकुटधारणस्यैव प्रथाऽऽसीत् । राज्ञा उदायनेनानुमतश्चण्डप्रद्योत उदायन पुत्र्या सह स्वराजधान्यामुज्जयिन्यां गतः।
अथान्यदा राजा उदायनः पौषधं कृत्वा पौषधशालायां स्थितः। तस्यां रात्रौ धर्मजागरिकां जाग्रदेवमचिन्तयत्-ते नगर ग्रामाकर द्रोणमुखादयो धन्याः, लिया। दूसरे दिन उदायनने चण्डप्रद्योतन के साथ पारणा किया। जब वर्षाकाल व्यतीत हो गया तब उदायन राजा प्रद्योतन के साथ २ ही सपरिवार वीतभयपत्तन में आये और अपनी कन्याका विवाह चण्डप्रद्योतन के साथ करदिया। दहेजमें उदायनने उसको उसका जीता हुजा राज्य दे दिया और भाल पर तप्तशालामा से अंकित किये गये अक्षरों को अच्छादित करने के निमित्त पट्ट-पगडी भी-दिया। इसीसे राजा लोग मस्तकर पर-पगडी बांधने लग गये। इसके पहिले तो मुकुट ही ये लोक बांधा करते थे। कुछदिनों के बाद चण्डप्रद्योतनने उज्जयिनी जानेके लिये राजा उदायन से कहा तब उदायनने जाने के लिये उसको आज्ञा देदी । अतः वह उदायनकी पुत्री के साथ आनंद पूर्वक अपनी राजधानी उज्जयिनी वापिस आ गया।
एक दिन राजा उदायन पौषध करके पौषधशाला में ही रहे। वहाँ रात्रीमें धर्म जागरणा से जगते हुए उन्होने ऐसा विचार किया वे नगर, ग्राम, आकर एवं द्रौणमुख आदिवाले जनपद धन्य है कि લીધો. બીજે દિવસે ઉદાયને ચંડપ્રદ્યોતનની સાથે પારણું કર્યું. જયારે વર્ષાકાળ પુર થઈ ગયા ત્યારે ઉદાયન ચંડપ્રદ્યોતનની સાથે વીતભય પાટણમાં આવ્યા અને પિતાની કન્યાને વિવાહ ચંડપ્રદ્યોતનની સાથે કરી દીધો. દહેજમાં ઉદાયને તેનું જીતેલું રાજ્ય આપી દીધું. અને કપાળ ઉપર લેઢાની સળીથી અંકિત કરેલ અક્ષરોને ઢાકી રાખવા નિમિત્તે પાઘડી બંધાવી. આથી રાજાઓ માથા ઉપર પાઘડી બાંધવા લાગ્યા. આના પહેલાં તો રાજાએ માથા ઉપર મુકટ ધારણ કરતા હતા. કેટલાક દિવસ પછી ચંડપ્રદ્યોતને ઉજજયની જવા માટે ઉદાપનને કહ્યું, ત્યારે ઉદા થને તેને જવાની આજ્ઞા આપી આથી રાજ ઉદાયનની પુત્રીની સાથે પોતાની રાજધાનીમાં પાછા આવી ગયા.
એક દિવસ રાજા ઉદાયન પોષધ કરવા માટે પિષધશાળામાં રહ્યા ત્યાં રાત્રીના વખતે ધર્મ જાગરણથી જાગતા રહીને એ વિચાર કર્યો કે, જે નગર, ગ્રામ, આકર
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे यत्र जगद्गुरुभंगवान् वर्द्धमानस्वामी विहरति । ते च नृपादयोऽपि धन्या ये भगवतोऽमृतमयीं वाणीं श्रुत्वा पवजन्ति, श्रावकधर्म वा स्वीकुर्वन्ति। तच्चेद् वीरप्रभुः स्वचरणकमलाभ्यामिदं वीतभयपुरं पवित्र येत्तदाऽहं तदन्तिके दीक्षां गृहीत्वा स्वजन्मनः साफल्यं कुर्याम् । भगवान् महावीरोऽपि तचिन्तितं ज्ञात्वा चम्पापुरीतः प्रचलितो वीतमयपत्तनोद्याने समवसृतः। भगवन्तं समागतं श्रुत्वा राजा उदायनो भगवतः समीप समागत्य तं प्रणम् तदुपदिष्टं धर्म च श्रुत्वा न्यवेदयत-भदन्त । राज्यं पुत्राय दत्वा भवदन्तिके प्रवजितुं यावदागच्छामि, कृपापरायणर्भवद्भिस्तावदिहैव स्थातव्यम् । भगवानाह-देवानमिय ! अस्मिन् शुभे कमगि विलम्ब मा कृथाः। ततो राजा उदायनो भगवन्तं जिनं नत्वा स्वगृहं जिनमें जगदरु वर्धमान स्वामी विहार करते हैं। तथा वे नृपादिक भी धन्य हैं जो प्रभुकी अमृतमयी वाणी सुनकर दीक्षा ग्रहण कर लेते हैं। अथवा श्रावकके व्रत लेते हैं। यदि वीर प्रभुका आगमन इस वीतभय-पत्तन नगर में हो जाय तो मैं भी उनसे दीक्षा ग्रहण कर अपने जन्मको सफल बनालूं। भगवान् महावीर प्रभुने उदायन के इस विचार को अपने ज्ञान द्वारा जानकर चम्पापुरी से विहार कर ग्रामानुग्राम विचरते हुए वे वीतभयपत्तन के उद्यानमें आ पहुँचे। जब उदायन को प्रभुका आगमन ज्ञात हुआ तो वे भगवान के समीप आये और वंदना एवं पयंपासना कर बैठ गये। प्रभुने धर्मका उपदेश दिया-उसको सुनकर उदायनने प्रभु से निवेदन किया-भदन्त ! जबतक मैं पुत्रको राज्य देकर आपके पास दीक्षित होने के लिये आता हूं तबतक दयाकर आप यहीं पर विराजें रहें। उदायन की बात सुनकर प्रभुने कहा અને દ્રોણ આદિવાળા માણસો ધન્ય છે કે, જ્યાં જગતગુરૂ વર્ધમાન સ્વામી વિહાર કરે છે. તથા એ નૃપાદિકને પણ ધન્ય છે કે, જે પ્રભુની અમૃતમય વાણી સાંભળીને દીક્ષા ગ્રહણ કરે છે. અગર તો શ્રાવકનું વ્રત ચે છે. જે વીર પ્રભુનું આગમન આ વીતભય પાટણમાં થઈ જાય તે હું પણ તેમની પાસેથી દીક્ષા ગ્રહણ કરીને મારૂં જીવન સફળ કરી લઉં. ભગવાન મહાવીર પ્રભુએ ઉદાયનના આ વિચારને પિતાના જ્ઞાન દ્વારા જાણીને ચંપાપુરીથી વિહાર કરી. ગ્રામનુગ્રામ વિચરણ કરતાં કરતાં વીતભય પાટણના ઉદ્યાનમાં આવી પહોંચ્યા. જ્યારે ઉદાયનને પ્રભુના આગમનને ખબર મળ્યા ત્યારે તે ભગવાનની પાસે આવીને વંદના અને પર્ય પાસના કરીને બેસી ગયા પ્રભુએ ધર્મને ઉપદેશ આપ્યા. આ સાંભળીને ઉદાયને ભગવાનને નિવેદન કર્યું - ભગવાન ! જ્યાં સુધી હું મારા પુત્રને રાજ્યસન સુપ્રદ કરીને દીક્ષા લેવા માટે આપની પાસે આવું ત્યાંસુધી આપ અહીં જ બીરાજમાન રહે. ઉદાયનની વાત સાંભળીને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ उदायनराजकथा गत्वैवमचिन्तयत्-यदि स्वपुत्रायाभिजिते राज्यं ददामि, तदाऽसौ तत्र मूच्छितो न शक्ष्यत्यात्मकल्याणं साधयितुम् । ततः स जन्मपरम्पराभिर्बद्धो बहुकालपर्यन्तं भवे भ्रमिष्यति । तस्मादिदं राज्यं पुत्राय नो दास्यामि ! इति स्वपुत्राय निवेद्य राजा केशिनामकं स्वभागिनेयं राज्ये संस्थाप्य केशिना कृतदीक्षोत्सवो राजा उदायनो भगवतोऽन्ति के प्रवज्यां गृहीतवान् । गृहीतप्रवज्यो मुनिरुदायनोऽतिदुष्करैर्मासोपवासरूपैस्तपोभिः कर्मणां कायस्य च शोषणं कुर्वन् विहरतिस्म । पारणास्वन्तपान्ताहारमाहरतस्तस्य शरीरे रोगः समुद्भुतः। तं रोगं उदायन ! शुभकार्य में विलम्ब नहीं करना चाहिये । प्रभुके इस आदेशको पा कर उदायन घर पर आये और विचार करने लगे कि-यदि मैं पुत्र अभिजित को राज्य देता हूं तो वह इसमें मूञ्छित हो जावेगा -अतः आत्मकल्याण से विमुख बनकर वह इस संसार में बहुत कालतक जन्म मरण ही करता रहेगा-इसलिये पुत्रको न देकर यह राज्य भागिनेय-भानेज को देना चाहिये। इस प्रकार के विचार को अपने पुत्र अभिजित के समक्ष प्रकट करते हुए उदायनने राज्य पर केशी नामके भागिनेय-भानेजको स्थापित कर दिया। और स्वयं जाकर वीर प्रभुके पास दीक्षा धारण करली । उदायन का दीक्षा महोत्सव केशी ने किया। राजा उदायनने मुनि हो कर अतिदुष्कर मासोपवासरूप तपों द्वारा कर्मों का एवं शरीरका शोषण करते हुए विचरने लगे। जिन दिन पारणा का दिन होता था उस दिन के अंत प्रान्त आहार ले ते थे। इसलिये उनके शरीरको रोगोंने घेर लिया। પ્રભુએ કહ્યું-ઉદાયન ! શુભકાર્યમાં વિલંબ કરવો ન જોઈએ. પ્રભુને એ આદેશ મળતાં ઉદાયન પિતાના મહેલમાં આવ્યું અને વિચારવા લાગ્યું કે, જે હું પુત્ર અભિજીતને રાજ્ય સેંપું તે તે તેમાં આસક્ત બની જશે. અને એ કારણે આત્મકલ્યાણથી વિમુખ બની તે આ સંસારમાં ઘણા કાળ સુધી જન્મ મરણના ચકકરમાં ફસાયેલા રહેશે.
આ કારણે પુત્રને રાજ્ય ન આપતાં આ રાજ્ય ભાણેજને આપી દેવું જોઈએ. આ પ્રકારને વિચાર પિતાના પુત્ર અભિજીત સમક્ષ પ્રગટ કરીને ઉદાયને રાજ્યગાદી પોતાના કેશી નામના ભાણેજને સુપ્રત્ કરી. અને પિતે વીર પ્રભુની પાસે જઈને દીક્ષા અંગીકાર કરી ઉદાયનને દીક્ષા મહોત્સવ કેશીએ કર્યું. રાજા ઉદાયને મુની બનીને અતિ દુષ્કર એવા માસ ઉપવાસરૂપ તપેદ્રારા કર્મોનું અને શરીરનું શોષણ કરતાં કરતાં વિચરવા માંડયું. જે દિવસે પારણાનો દિવસ થતો હતો તે દિવસે તેઓ અન્નપ્રાન્ત આહાર લેતા હતા. આથી એમનાં શરીરને રોગોએ ઘેરી લીધું. રોગને શાન્ત કરવા માટે ગ્રામાનુગ્રામ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३८
उत्तराध्ययनसूत्रे प्रशमयितुम् उदायनमुनि मानुग्राम विहरन वीतभयपत्तनं प्रचलितः। उदायनमुनिर्वीतभयपत्तने समायातीति वृत्तान्तं श्रुत्वा निष्कारणवैरिणो दुष्टामात्याः के शिनृपमेवमूचुः-स्वामिन् । भवन्मातुलः परिषहान् सोढुमशक्तो राज्यं लिप्सुरत्र समागतः। तस्माद् भवान् तस्य विश्वासं कर्तुं नाहति । केशीमाह-राज्यं तु तस्यैवास्ति । स चेत्तद् गृह्णाति, गृह्णातु, किं तेन मम ! धनस्वामी चेत् स्थापित धनं गृह्णाति, तत्र वणिक् पुत्रस्य कोपो वृथैव । दुष्टमन्त्रिणः प्रोचुः-स्वामिन् ! नायं क्षत्रियाणां धर्मः ! क्षत्रिया हि जनकादपि प्रसह्य राज्यं गृह्णान्ति। अतो रोगोंको शांत करने के लिय ग्रामानुग्राम विहार करने वाले मुनिराज उदायनने वीतभयपत्तन की और विहार किया जब लोगों को यह खबर हुई कि उदायन मुनि वीतभयपत्तन पधार रहे हैं तो निष्कारण वैरी दुष्ट मंत्रियोंने केशी नृप से ऐसा कहा कि-महाराज ! आपके मामाजी उदायन मुनि परोषहों को सहन करने में असमर्थ होकर अब राज्यकी लालसा से यहां पधार रहे हैं। इसलिये उनके यहां आने पर आप उनका विश्वास नहीं करना। मंत्रियोंकी यह बात सुनकर केशी राजाने कहा-भाई ! राज्य तो उन्हीका है यदि वे इसको लेना चाहते हैं तो ले ले। इसमें मुझे कोई हानि नहीं है। धन स्वामी यदि अपने स्थापित धनको पीछा वापिस मांगता है, तो इसमें वणिग पुत्र का कुपित होना मूर्खता है। सुनकर दुष्ट-मंत्रियोंने कहा स्वामिन् ! यह वणिक जनोंके बात तो है नहीं-यह तो क्षत्रियों की है-क्षत्रियोंका यह धर्म नहीं है कि वे प्राप्त राज्य को वापिस पुनः लौटादें । क्षत्रिय तो अपने पितासे વિહાર કરવાવાળા મુનિરાજ ઉદાયને વીતભય પાટણ તરફ વિહાર કર્યો જ્યારે લોકોને આ ખબર મળ્યા કે ઉદાયન મુનિ વીતભય પધારી રહ્યા છે તો કારણ વગરના વેરી દુષ્ટ મંત્રીઓએ કેશી રાજાને એવું કહ્યું કે, મહારાજ ! આપના મામા ઉદાયન મુની પરીકહને સહન કરવામાં અસમર્થ બનવાથી તેઓ હવે રાજ્યની લાલસાથી અહીં પધારી રહ્યા છે. આથી એમના અહીં આવવાથી આપ તેમને વિશ્વાવ કરશે નહીં મંત્રીઓની આ વાતને સાંભળીને કેશી રાજાએ કહ્યું, ભાઈ! રાજ્ય તે એમનું જ છે જે તેઓ લેવા ઈછે તે લઈ લે. આમાં મને કઈ વાંધો નથી. ધન સ્વામી પિતાના મૂકેલાસેપેલા ધનને જે પાછું માગે તે વણિક પુત્રને ક્રોધ કરે તે મૂર્ખતા છે. આવું સાંભ
ને દુષ્ટ મંત્રીઓએ કહ્યું, સ્વામીન ! આ વણિક જનેની વાત નથી. આ વાત તે ક્ષત્રિની છે. ક્ષત્રિનો એ ધર્મ નથી કે, પિતાને મળેલા રાજ્યને તે પાછું આપી દે. ક્ષત્રિય તે પોતાના પિતાની પાસેથી પણ બળાત્કારે રાજ્ય આંચકી લે છે. આથી
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ उदायनराजकथा भवांस्तस्मै राज्यं मा ददातु। प्राप्तं राज्यं न हि कोऽपि राज्यदायकाय पुनरर्पयति । केशीप्राह-किमत्र कर्तव्यम् ? ते प्रोचुः-एवं राजाज्ञा घोषणीया-यः कश्चिदुदायनमुनये आवासं दास्यति स दण्डनीयो भविष्यति । इमां राजाज्ञां च य उदायनमुनये निवेदयिष्यति, सोऽपि दण्डनीयो भविष्यति । तथापि चेत्तस्मै कोऽपि निर्भीक आवासं दद्यात्तदाऽसौ मुनिः ससम्मानं स्त्रोद्याने भवता समानेतव्यः, विषमिश्रौषधिदानेन मारणीयश्च । भवतो राज्यं निष्कण्टकं भविष्यति । भी बलात् राज्य छीन लिया करते हैं। इसलिये पीछे राज्य देना इसमें आपकी शोभा नहीं है। भला संसार में भी ऐसा कोई है कि जो प्राप्त राज्यको पीछे दे देता हो! केशीने कहा-तो बताओ इस विषय में क्या करना चाहिये। अपना मंत्र फलित देख कर (अपनी विचारधारा राजाने स्वीकृत कर ली ऐसा जानकर) उन दुष्टोंने कहा-आज ही इस प्रकार-की राज घोषणा करवा दिजिये कि-जो कोई भी उदायन मुनिको रहने को स्थान देगा वह राजाका अपराधी माना जायेगा और दण्डनीय होगा। तथा इस राजाज्ञा को जो व्यक्ति मुनि तक पहुँचायगा वह भी दण्डका भागी होगा। यदि मान लिया जाय कि कोई निर्भीक व्यक्ति इस राजाज्ञा की पर्वाह न करके उनको स्थान दे भी दे तो ऐसी स्थिति में आपको चाहिये कि आप उनको सन्मान सहित अपने उद्यानमें ले जावें। और वहां विषमिश्रित आहार के दान से वहीं पर मार डालें। રાજ્ય પાછું આપવું તેમાં આપની શોભા નથી. ભલા સંસારમાં એ કઈ છે કે, જે પિતાને મળેલું રાજ્ય પાછું આપી દે? કેશીએ કહ્યું કે, તે બતાવે આ વિષયમાં શું કરવું જોઈએ? દુષ્ટોએ પિતાને પાસે બરાબર પડેલો જોઈને એટલે કે પિતાની વિચારધારા રાજાએ સ્વીકારી લીધી છે તેમ જાણીને કહ્યું કે, આજે જ એવા પ્રકારની રાજઘાષણ કરાવી દે કે, જે કઈ ઉદાયન મુનિને રહેવા માટે સ્થાન આપશે તે રાજાને અપરાધી ગણાશે અને દંડને પાત્ર બનશે. તેમજ આ રાજઆજ્ઞા જે મુનિ સુધી પહોંચાડશે તે પણ દંડને પાત્ર થશે. જે માની લેવામાં આવે કે કોઈ નિર્ભય વ્યક્તિ આ રાજઆજ્ઞાની પરવા ન કરતાં તેમને સ્થાન આપી પણ દે તે તેવી સ્થિતિમાં આપે એવું કરવું જોઈએ કે, આપ તેમને સન્માન સાથે આપના ઉદ્યાનમાં લઈ આવે અને ત્યાં વિષ મેળવેલા આહારના દાનથી તેમને મારી નાખવા.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे ततो मुनिरुदायनो वीतभयपत्तने समवसृतः। न कोऽपि तुम्मै आवासमदात् । एको निर्भीकः कुम्भकारस्तस्मै कुम्भनिर्माणशालामावासार्थ ददो। स तत्र स्थितः ततः केशी दष्टामात्यैः सह तत्र समागतः। मुनि प्रणम्यैवमुक्तवान्भदन्त ! भवान् रुग्गोऽस्ति । इयं कुम्भनिर्माणशाला नास्ति भव द्योग्या । अतो भवान् उद्याने समवसरतु । रोगविनाशार्थ राजवैद्यस्यौषधिमासेवतु । शाघ्रमेव. रोगशान्तिर्भविष्यति । तत्प्रार्थनां स्वीकृत्य मुनिरुदायन उद्याने समवसृतः। केशी च राजवैद्येन तस्मै विषमिश्रौषधि दापितवान् । मुनिरुदायनस्तामोषधि पीतवान् । ओषधिपानानन्तरं शरीरे विषव्याप्त्या व्याकुलः स उदायनमुनिरेवं चिन्तितवान्___ इधर विहार करते २ मुनिराज उदायन वीतभयपत्तन में आ पहुँचे। परन्तु किसीने भी उनको स्थान नहीं दिया। एक वहां कुंभार था-जिसने उनको अपनी कुंभ निर्माणशालामें ठहरने को स्थान दिया था। केशी को जब यह बात मालूम पडी तब वह दुष्ट अमात्यों के साथ वहां आया और मुनिराज को नमस्कार कर इस प्रकार कहने लगा-भदन्त ! आप रुग्ण हैं यह कुंभनिर्माणशाला आपके ठहरने के योग्य नहीं है इसलिये अच्छा हो आप जो उद्यान में पधारें तो। वहीं पर रोग का निदान करवा कर उसकी राज्य वैद्यों द्वारा औषधि भी हो जावेगी। इससे रोग भी आपका शांत हो जावेगा। केशीकी इस प्रार्थनाको सुनकर मुनिराज उदायन उद्यान में जा कर ठहर गये । केशी ने उनके इलाज में विषमिश्रित औषधि वैद्यों द्वारा दिलवाई मुनि उदायन ने उस औषधिको पी लिया। परंतु उसके पीते ही उनके शरीर भर में विषकी व्याप्ति से अधिक आकुलता बढगई-इससे आकुल व्याकुल
આ તરફ વિહાર કરતાં કરતાં મુનિરાજ ઉદાયન પણ વીતભય પાટણમાં આવી પહોંચ્યા. પરંતુ કેઈએ પણ તેમને સ્થાન ન આપ્યું. ત્યાં એક કુંભાર હતા તેણે તેમને પિતાની વાસણ બનાવવાની ર્કોઢમાં સ્થાન આપ્યું કેશીને જ્યારે આ વાતની ખબર પડી ત્યારે તે દુષ્ટ મંત્રીઓ સાથે ત્યાં આવ્યો અને નમસ્કાર કરીને કહેવા લાગે. ભદન્ત! આપ રેમી છો, આ કુંભારની કેડ આપને રહેવા ગ્ય નથી. આથી આપ ઉદ્યાનમાં પધારીને ત્યાં નિવાસ કરે તે સારૂ થાય. ત્યાં આપના રેગનું નિદાન કરાવીને રાજવૈદ્યો દ્વારા ઔષધિ વગેરેની વ્યવસ્થા પણ કરવામાં આવશે. આનાથી આપને રેગ પણ શાન્ત થઈ જશે કેશીની આ પ્રાર્થનાને સાંભ ળીને મુનિરાજ ઉદાયન ઉદ્યાન માં જઈને રોકાયા. કેશીએ તેમના રોગના ઈલાજ માં વૈદ્ય મારફત વિષભેળવેલી ઔષધીઓ અપાવી. મુનિ ઊદાયને એ ઔષધીઓને પી લીધી. પરંતુ તે પીતાંની સાથે જ વિષથી તેમના શરીરમાં ભારે આકુળ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ उदायनराजकथा
ननं केशी मद्यं विपमिश्रौषधिं दापितवान् । अस्तु ! इदं शरीरं तु विनश्वरमेव । एतदर्थ का चिन्ता ? इति चिन्तयित्वा समतारससागरः स मुनिः क्षषकरेगीमारुह्य शुभेन परिणामेन प्रशस्ताध्यवसायेन. केवलज्ञानमासाद्य मोक्षं गतः । तस्मिन् मुक्तिं गते तस्य भक्ता काऽपि देवी तन्मृत्युकारणं विज्ञाय तस्य शय्यातरं कुम्भकारं सिनपल्ली ग्रामे स्थापयित्वा रोषेण पांशून् वर्षयित्वा तस्य नगरस्य विध्वंसमकरोत् । देवीकृतपांशुवृष्टया केशिभूपो दुष्टामात्याः सर्वे पुरवासिनो लोकाश्च मृताः। सा देवी सिनपल्लीग्राम स्वदिव्या शत्तया कुम्भकारस्य नाम्ना कुम्भकारपुरं निर्मितवती। हुए मुनिराजने विचार किया कि-निश्चय से मुझे केशी राजाने विषमिश्रित
औषधि वैद्यों द्वारा दिलवाई है । अस्तु भले दिलवाई हो इसकी क्या चिन्ता है, कारण कि यह शरीर तो विनश्वर ही है। इस से आत्माका कुछ बिगाड नही हो सकता। इसप्रकारकी पवित्र विचार धारा से उदायन मुनि क्षपक श्रेणी पर अरूढ हो गये। उन्होंने उसी समय शुभ परिणाम रूप प्रशस्त अध्यवसाय के प्रभावसे केवलज्ञान अवस्था प्राप्त कर मुक्ति को प्राप्त कर ली। उदायन मुनिराज के मोक्ष चले जाने पर उनकी भक्ता किसीदेवीने उनकी मृत्यु का कारण जानकर उस शय्यातर कुंभकार को उस नगर से हटाकर एक सिनपल्लीग्राम में वसादिया। पश्चात् उसनगर को धूलिकी वर्षा करके विध्वस्त कर दिया। केशी राजा उसके दुष्ट अमात्य तथा समस्त पुरवासियों में से कोई भी जीवित नहीं बचा । देवीने अपनी शक्ति द्वारा कुंभकार के नाम से सिनपल्ली ग्राम को कुंभकारपुर के नाम से बसादिया।
વ્યાકુળતા જાગી પડી. આથી તેમના મનમાં નિશ્ચય થયો કે, મને વૈદે દ્વારા વિષ મિશ્રિત ઔષધીઓ આપવામાં આવેલ છે. ભલે અપાવેલ હોય એની શી ચિંતા છે. આ શરીર તે વિનધર જ છે. આથી મારું કાંઈ બગડવાનું નથી. આવા પ્રકારની પવિત્ર વિચારધારાથી ઉદાયનમુનિ ક્ષેપક ઉપર આરૂઢ થયા. તેમણે તે સમયે સુપરિણામરૂપ પ્રશસ્ત અધ્યવસાયના પ્રભાવથી કેવળ અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરી મુક્તિપદને પામ્યા. ઉદાયન મુનિના મોક્ષ ચાલ્યા જવાથી તેમની ભક્ત એવી કઈ દેવીએ તેમના મૃત્યુનું કારણ જાણીને એ આશ્રય આપનાર કુંભારને એ નગરથી બહાર કરીને સીનપલી નામના એક ગામમાં વસાવી દીધા. પછીથી એ નગરને ધૂળને વરસાદ કરીને તેને નાશ કરી દીધો, કેશી રાજા કે તેના દુષ્ટ મંત્રીઓ તથા સઘળા પુરવાસીઓમાંથી કઈ પણ જીવતું ન બચ્યું. પછીથી દેવીએ પિતાની શક્તિ દ્વારા કુંભારના નામથી સીન પલી ગામને કુંભકારપુરના નામથી વસાવી દીધું.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे ___ उदायनपुत्रोऽभिजित्तु पित्रा राज्ये केशिनि स्थापिते नितान्तदून एवं व्यचिन्तयत्-प्रभावतीकुक्षिसंभवे सनये भक्तिमत्यपि मथि तनये स्थिते विवेकानपि मम पिता स्वभागिनेयाय केशिने मद्राज्यं ददौ, तत्तद्योग्यं नाभूत् । भागिने यो हि स्वगृहे स्वामित्वेन न स्थापयितव्यः इति तु जडा अपि जानन्ति । निजाङ्गज मां परित्यज्य भागिनेयाय राज्यमर्पयतो ममपितुः किं कोऽपि निवारको नाभूत् । अस्तु ! मम पिता प्रभुस्ति, स यथाकामं प्रवर्तताम् । परन्तु उदायनमूनोमम केशिनः सेवनमत्यन्तानुचितम् । इत्थमनुतप्य दुःखाभि
इधर उदायन पुत्र अभिजित ने जब यह देखा कि पिताने राज्य में केशी को स्थापित कर दिया है तो उसने नितान्त चिन्तित हो कर इस प्रकार विचार किया-मैं प्रभावती की कुक्षि से उत्पन्न हुआ हूं, उदायन का नीतिमार्गी तथा विवेकशाली एवं उनकी भक्ति करनेवाला पुत्र हूं। फिर भी मेरे रहते हुए जो पिता ने भागिनेय-भानेज केशी को राज्य दिया है वह उन्हों ने अच्छा नहीं किया। जडपुरुष भी यह बात जानते हैं कि भागिनेय-भानेज को अपने घर का अधिकारी नहीं बनाया जाता है। जब मेरे पिता ने ऐसा काम किया तो क्या उस समय उनको इस बात से निवारण करनेवाला कोई नहीं हुआ होगा। अस्तुमुझे अब इस विचार से क्या काम-क्यों कि वे अधिकारी हैं जैसी भी वे प्रवृत्ति करना चाहें कर सकते हैं। परन्तु उदायन का पुत्र हूं अतः केशी राजाकी सेवा करना मेरे लिये अत्यन्त अनुचित है। इस प्रकार के अनेक संकल्प विकल्पों से अभिजित का चित्त उत्तप्त बन गया
આ તરફ ઉદાયન પુત્ર અભિજીતે જ્યારે જાણ્યું કે પિતાએ રાજગાદી ઉપર કેશીને સ્થાપિત કરી દીધેલ છે ત્યારે તેણે ભારે ચિંતાગ્રસ્ત બનીને એવા પ્રકારનો વિચાર કર્યો કે, હું પ્રભાવતીના ઉદરથી ઉત્પન્ન થયેલ છું. ઉદાયનને નીતિમાગી અને વિવેકશાળી તથા તેમની ભક્તિ કરવાવાળો પુત્ર છુ છતાં પણ મારી હયાતિ હોવા છતાં જે પિતાએ ભાણેજ કેશીને રાજ્ય આપ્યું તે તેમણે ઠીક કર્યું નથી. જડ પુરુષ પણ એ વાત જાણે છે કે, ભાણેજને પિતાના ઘરનો અધિકારી બનાવવામાં આવતું નથી. જ્યારે મારા પિતાએ આવું કામ કર્યું તે શું તેમને આથીઅટકાવનાર–રેકનાર કોઈ નહીં હોય ? જે થયું તે થયું, હવે મારે આ વિચાર કરે નકામે છે. કેમકે તેઓ અધિકારી છે, જે પ્રમાણે કરવા ચાહે તે પ્રમાણે તેઓ કરી શકે છે. પરંતુ હું ઉદાયનને પુત્ર છું જેથી કેશી રાજાની સેવા કરવી એ મારે માટે ઉચિત નથી. આ પ્રકારના અનેક સંકલ્પ વિકલથી અભિજીતનું ચિત્ત વ્યગ્ર
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ उदायनराजकथा
___४४३ भूतः सोऽभीचिकुमारः स्वपुराद्रुत निर्गत्य चम्पापुर्या स्वमातृष्वस्त्रीयस्य कूणिकस्य समीपे समागतः। कूणिकोऽपि भ्रातरमागतं वीक्ष्य ससम्मानं तं स्व. गृहेऽरक्षत् । स तस्मै विपुलां लक्ष्मी प्रदत्तवान् । अभिजित् सुखेन तत्रातिष्ठत् । स श्रावधर्म सुचिरं यथावत्परिपालितवान् । परन्तु पितृकृतं स्वापमान स्परन् तस्मिन् वैरं त्यक्तुं समर्थों नाभूत् । सोऽभिजित्कुमारः श्रावकधर्म बहूनि वर्षाणि परिपाल्य पितृवैरमनालोच्य पाक्षिकमनशनं कृत्वा मृतः पल्योपमायुर्महद्धिकोऽसुरदेवो भूत्वा समुत्पन्नः। ततश्युतोऽयं महाविदेहक्षेत्रे समुत्पद्य सिद्धि प्राप्स्यति ।
॥ इति श्रीमदुदायनराजर्षिकथा॥ और वहां से शीघ्र ही निकलकर वह अपनी मौसी के पुत्र कूणिक के पास चंपापुरी आ गया। कूणिक ने ज्यों ही अपने भाईको आया हुआ देखा तो उसने उसका खूब आदर सत्कार किया और हरतरह से उसकी सहायता करनेका दृढ संकल्प भी किया। कूणिक ने अभिजित को विपुल सम्पत्ति देते हुए श्रावक धर्म की आराधना करने में उसको खूब मदद पहुँचाई। अभिजित भी सुखपूर्वक वहाँ रहकर श्रावक धर्मकी यथावत् आराधना करने लगा। बहुत कालतक श्रावक धमकी आराधना करने पर भी अभिजितके हृदयसे पितकृत अपमानका दुःख नहीं निकला। बार २ उसको अपने पिता द्वारा हए अपमान की ही विशेष याद आती रही । इसलिये श्रावक धर्मकीसुचिर कालतक आराधना करने पर भी राज न मिलने से पिताके साथ वैर की आलोचना न करने के कारण से जब वह पाक्षिक अनशन करके मरा तो स्वर्ग में प्रल्योपम आयुका धारक महर्द्धिक देव हुआ। वहां से चवकर फिर यह मोक्ष जायगा ॥४८॥ બની ગયું. તે ત્યાંથી ઝડપથી નીકળીને પિતાની માસીના પુત્ર કૃણીકની પાસે ચંપાપૂરી પહોંચી ગયો. કૃણીને તેને પિતાને ત્યાં આવેલ જોઈને તેને ભારે આદરસત્કાર કર્યો, અને દરેક રીતે તેને સહાયતા કરવાને પણ દૃઢ નિશ્ચય કર્યો. કૃણકે અભિછતને વિપુલ સંપત્તિ આપીને શ્રાવક ધર્મની આરાધના કરવામાં તેને ખૂબ મદદ પહોંચાડી. અભિજીત પણ ત્યાં સુખપૂર્વક રહીને શ્રાવક ધર્મની યથાવત્ આર ધના કરવા લાગ્યા. ઘણું સમય સુધી શ્રાવક ધમની આરાધના કરવા છતાં અભિજીતના દિલમાંથી પિતાએ આચરણમાં મુકેલ વાતનું દુઃખ ન મટયું. વારંવાર તેને પિતા તરફથી કરાયેલા અપમાનની યાદ આવતી હતી. આથી શ્રાવક ધર્મની લાંબા સમય સુધી આરાધના કરવા છતાં પણ પિતાના કૃત્ય અંગેના વેરની આલેચના ન કરવાના કારણે જ્યારે તે પાક્ષિક અનશન કરીને મર્યો ત્યારે સ્વર્ગમાં પલ્યોપમ આયુષ્યવાળા મહર્થિક દેવ થયા ત્યા થી આવીને તે મેક્ષમાં જશે. કે ૪૮ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४४
उत्तराध्ययनसूत्रे तथामूलम्-तहेवं कासीराया, सेओसञ्चपरकमे।
कामभोगे परिचज, पहणे कम्ममहावणं ॥४९॥ छाया-तथैव काशीराजः, श्रेयः सत्यपराक्रमः ।
कामभोगान् परित्यज्य, पाहन कर्ममहावनम् ॥४९॥ टीका-'तहेव' इत्यादि।
हे संयतमुने ! तथैव तेन प्रकारेणैव पूर्वोक्त भरतादिनृपतिवदेवेत्यर्थः, श्रेयः सन्यपराक्रमः-प्रयसि प्रशस्ये-कल्याणकारके सत्ये=संयमे पराक्रमः सामर्थ्य यस्यासौ तथा काशीराजः काशीमण्डलाधिपतिः नन्दनो नाम सप्तमो बलदेवः कामभोगान-कामौ-शब्दरूपलक्षणौ, भोगाः गन्धरसस्पर्शलक्षणास्तान परित्यज्य= विहाय कर्ममहावनम् कर्मैव अतिगहनतया महावनं तत् पाहन्-उन्मूलितवान् ॥४९ ।
तथा-'तहेव कासी राया' इत्यादि ।
अन्वयार्थ हे संयतमुने ! (तहेव-तथैव) पूर्वोक्त इन भरत आदि राजाओं की तरह ( सेओ सच्च परक्कमे-श्रेयः सत्यपराक्रमः) कल्याण कारक संयम में पराक्रमशाली (कासीराया-काशीराजः) काशी राजाने कि जिनका नाम नंदन था और जो सातवें बलदेव थे (कामभोगे परिच्चज-कामभोगान्-परित्यज्य) काम शब्द रूप भोगों-गंध रस स्पर्श -का परित्याग करके (कम्म महावणं पहणे-कर्ममहावनम् प्राहन ) कर्म रूप महावन को उन्मूलित किया है। इनकी कथा उस प्रकार है
बनारस नगरी में अढारहवें तीर्थकर अरनाथ के शासन में अग्नि शिख नामका एक राजा था। जयन्ती और शेषवती नामकी इनकी दो
तथा-"तहेव कासी राया" त्याहि. ___म-क्याथ-३ सयत मुनि! तहेव-तथैव माना मे सरत २० वगैरे राजमानी भा५४ सेओ सच्चपरक्कमे श्रेयः सत्यपराक्रमः ४८याणुने ४२१/ ११ सयभमा पराभणी कासीराया-काशीराजः अशी राय ,सभनु नाम नहन मन ? सातभा महेव ता. कामभोगे परिच्चज्ज-कामभोगान् परित्यज्य म श६, ३५, सोसमध, २स, २५ नो परित्याशने कम्ममहावणं पहणे-कर्ममहावनम् माहन् रेमणे ४३५ महानननाश ४२० छ. तेनी ४था २मा प्रा२नी छ
બનારસ નગરીમાં અઢારમા તીર્થકર અરનાથના શાસનમાં અગ્નિશિખ નામના એક રાજા હતા. જયંતિ અને શેષવતી નામની એમને બે પટ્ટરાણીઓ હતી.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदिशना टीका अ. ८ काशीराजनन्दनबलदेवकथा
॥ अथ काशीराजनन्दनबलदेवकथा ॥ आसीद् वाराणस्याम नगर्या अष्टादशतीर्थकारारनाथशासनेऽग्निशिरवो नाम राजा। आस्तां तस्य जयन्ती शेषवती नाम्न्यौ द्वे महिष्यौ । तत्र जयन्ती देवी नन्दनं नाम सप्तमं बलदेवममूत, शेषवती च दत्ताख्यं सप्तमं वासुदेवम् । क्रमेण प्रवर्द्धमानौ तौ तारुण्यमुपागतौ। अनयोः शरीरोच्छ्रायः षड्विशति धनुः प्रमाणो बभूव । पित्रा दत्तराज्यो दत्तो नन्दनानुगतोऽभरतं साधितवान् । अर्द्धभरतसाम्राज्यश्रियमुपभुञ्जानो दत्तः षट्पञ्चाशत्सहस्रवर्षाण्यायुः परिसमाप्य पञ्च. मनरकपृथिव्यां समुत्पन्नः। नन्दनस्तु प्रत्रज्यां गृहीत्वा क्रमेण समुत्पन्न केवलज्ञानः पञ्चषष्टिसहस्रर्धागि आयुः परिसमाप्य मोक्षं गतः ।
॥ इति काशोराजनन्दनबलदेवकथा ॥
पट्टरानियां थीं। जयन्ती से नंदन नामके सप्तम बलदेव एवं शेषवती से दत्त नामके सप्तम वासुदेव इस प्रकार दो पुत्र हुए । क्रम क्रम से वृद्धिगत होते हुए ये दोनों तरुण अवस्था को प्राप्त हुए। इन दोनों के शरीर की ऊँचाई छाईस छाईस २६ धनुषथी। पिता से राज्य प्राप्त कर दत्तने अपने छोटे भाइ नन्दन को साथ लेकर भरतखंड के तीन वनखंडोंको अपने आधीन कर लिया। छप्पन ५६ हजार वर्षको अपनी आयु दत्तने अर्धचक्रवर्ती की लक्ष्मी को भोगने भोगने में ही समाप्त की । अन्त में वह तो मर कर पंचम नरक में पहुंचा तथा नंदनने दीक्षा लेकर केवलज्ञान प्राप्त करके पेंसठ ६५ हजार वर्षकी अपनी आयु समाप्त हो जाने पर मुक्ति श्री के लाभ से अपने जीवन को सफल बनाया ॥४९॥
જયંતિથી નંદન નામના સાતમા બળદેવ અને શેષવતીથી સાતમા દત્ત નામના વાસુદેવ આ પ્રમાણે બે પુત્રો થયા. ક્રમે કમે વધીને એ બન્ને તરૂણ અવસ્થાએ પહોંચવા એ બન્નેના શરીરની ઉંચાઈ છવ્વીસ ધનુષની હતી. પિતાના રાજ્યની પ્રાપ્તિ કરી દતે પોતાના નાનાભાઈ નંદનને સાથે લઈને ભરતખંડના ત્રણ ખંડેને પોતાના કબજે કરી લીધા છ૫ન હજાર વર્ષનું આયુષ્ય દત્તે અર્ધ ચક્રવતીની લહમીને ભગવવામાં જ પૂર્ણ કર્યું. અંતે તે મરીને પાંચમી નર્કમાં પહોંચ્યો. જ્યારે નંદને દીક્ષા લઈને કેવળ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું. પાંસઠ હજાર વર્ષનું આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં મુક્તિ શ્રીના લાભથી પિતાના જીવનને સફળ બનાવ્યું. જે ૪૯ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
४४६
उत्तराध्ययनसूत्रे तथामूलम् -तहे। विजेओ राया, आणेढाकित्ति पव्वए ।
रजं तु गुणंसमिद्धं पयहित्तु महायसो ॥५०॥ छाया-तथैव विजयो राजा, आनष्टाकीतिः प्रात्राजीत् ।
राज्यं तु गुणसमृद्ध, प्रहाय महायशाः ॥५०॥ टीका-'तहेव' इत्यादि।
तथैव तेन प्रकारेणैव आनष्टाकीति: आ-समन्तानष्टा अकीर्तिः यस्य स तथा, अत एव महायशाः विस्तृतकीर्तिः विजयो राजा=विजयो नाम द्वितीयो बलदेवो गुणसमृद्धं गुणैः स्वाम्यमात्यमुहकोश राष्ट्रदुर्गवलैः सप्तभी राज्याङ्गैः समृद्धं तु-अपि राज्यं प्रहाय-परित्यज्य प्रावाजीत-पत्रज्यां गृहीतवान् 'आणढाकित्ति' इति लुमप्रथमान्तं पदम् ॥५०॥
अथ विजयराजकथा आसीत् द्वारावत्यां नगया द्वादशतीर्थकरवासुपूज्यशासने ब्रह्मराजनामको नृपः। तस्यासीत् सुभद्राभिधेया महिषी । तस्याः कुक्षिसंभवो द्विपृष्ठवासुदेवा
तथा 'तहेव विजओ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(तहेव-तथैव) इसी प्रकार से (आनट्ठा कित्ति-आनटाकीर्तिः) अकीर्ति से रहित अतएव (महायसो-महायशाः) महायशसंपन्न (विजओराया-विजयो राजा) विजय नामके द्वितीय बलदेवने (गुणसमिद्धं रज्जं पहाय-गुणसमृद्धम् राज्यं प्रहाय) स्वामी, अमात्य, सुहृत, कोष, राष्ट्र, दुर्ग एवं बल इन सात राज्यांगों से समृद्ध राज्यका परित्याग करके (पव्वए-पावाजीत् ) दीक्षा अंगीकार की।
विजय राजकी कथा इस प्रकारकी हैद्वारकानगरी में बारह वें तीर्थकर वासुपूज्य के शासन में ब्रह्मतथा-"तहेब विजओ" त्या.
भ-क्याथ-तहेव-तथैव 24 ॥२ आनट्ठा कित्ति-आनष्टाकीर्तिः ॥५४ाती थी रहित मने महाजसो-महायशाः भाशय संपन्न विजयो राया-विजओ राया विश्य नामना भी वे गुणसमिद्धं रजं पहाय-गुणसमृद्धं राज्यं प्रहाय સ્વામી, આમાય, સુહતું, કેષ, રાષ્ટ્ર, દુર્ગ અને બળ આ સાત રાજ્યગથી સમૃદ્ધ शयनी परित्याग ४ीन पचए-प्रात्राजीव दीक्षा 1ि२ ४२री.
વિજય રાજાની કથા આ પ્રકારની છે – દ્વારકા નગરીમાં બારમાં તીકર વાસુપૂજ્યના શાસનમાં બ્રહ્મરાજ નામના
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ विजयराजकथा
ग्रजा विजयनामा द्वितीयो बठदेश आसीत् । स द्विसमतिलक्षवर्षाण्यायुः परिसमाप्य मृते स्वल बुभ्रातरि द्विपृष्ठामुदेवे प्रवज्यां गृहीतवान् । गृहीतपत्रज्य: र श्रामण्यं सम्यक परिपाल्य सम्प्राप्तकेबल: पश्चसप्ततिलक्षवर्षाणि सर्वमायुः परिसमाप्य मुक्तिं गतः। विजयद्विपृष्ठयोः सप्तति धनूंषि शरीरमानमासीत् ।
॥ इति विजयराजकथा ॥ तथामूलम्-तहेवुग्गं तवं किच्चा, अव्वक्खित्तेण चेय॑सा ।
महब्बलो रायरिसी, आदीय सिरसा सिरिं ॥५१॥ छाया-तथैवोग्रं तपः कृत्वा, अव्यक्षिप्तेन चेतसा।
महाबलो राजऋषिः, आदाय शिरसा श्रियम् ॥५१॥ टीका-'तहेवुग्गं' इत्यादि ।
तथैव महाबलो नाम राजऋषिः श्रियं संयमरूपां भावश्रियं शिरसा राज नाम के राजा था। इनकी पट्टरानी का नाम सुभद्रा था। इसकी कुक्षि से छिपृष्ट और विजय दो पुत्र उत्पन्न हुए थे। उनमें द्विपृष्ठ वासुदेव थे और विजय बलदेव थे। विजय बलदेव की आयु पचह त्तर ७५ लाख वर्षकी थी। द्विपृष्ठ वास देव की जब मृत्यु हो गई-तब विजय बलदेव ने दीक्षा धारण करली और श्रामण्यपर्याय की सम्यक पालना से केवलज्ञान प्राप्त कर पचहत्तर ७२ लाख वर्ष प्रमाण अपनी समस्त आयु समाप्त करके अन्त में मोक्ष प्राप्त किया। द्विपृष्ठ की आयु बहत्तर ७२ लाख वर्ष की थी। इन दोनों के शरीर की ऊंचाई सात धनुष थी ।। ५०॥
तथा-'तहेबुग्गं' इत्यादि ___ अन्वयार्थ-(तहेव-तथैव) इसी तरह (महब्बलो रायरिसी-महा એક રાજા હતા. એની પટરાણીનું નામ સુભદ્રા હતું. તેમની કૂખેથી દ્વિપૃષ્ટ અને વિજય નામના બે પુત્રો થયા, તેમાં દ્વિપૃષ્ણ વાસુદેવ હતા. અને વિજય બળદેવ હતા. વિજય બળદેવનું આયુષ્ય પંચોતેરલાખ વર્ષનું હતું. દ્વિપૃષ્ટ વાસુદેવ જ્યારે મૃત્યુ પામ્યા ત્યારે વિજય બળદેવે દીક્ષા ધારણ કરી. અને શ્રમણ્ય પર્યાયની સમ્યક પાલનાથી કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી પંચોતેર લાખ વર્ષ પ્રમાણ પિતાનું સઘળું આયુષ્ય પૂર્ણ કરીને અંતે મોક્ષની પ્રાપ્તિ કરી. દ્વિપૃષ્ટનું આયુષ્ય પંચોતેર લાખ વર્ષનું હતું. એ બન્નેના શરીરની ઉંચાઈ સાત સાત ધનુષ્યની હતી. જે ૫૦
तथा--"तहेवुग्गं" त्या . स-या-तहेव-तथैव मा प्रमाणे महब्बलो रायरिसी-महाबलः राज
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४८
उत्तराध्ययनसूत्रे आदाय अत्यादरेण गृहीत्वेत्यर्थः, अथवा शिरसा-शिरः प्रदानेन-जीवितनैरपेक्ष्येण आदाय अव्याक्षिप्तेन-चावल्यवर्जितेन चेतसा उग्रं तपः कृत्वा तृतीयभवे मुक्ति गतः ॥५१॥
अथ महाबलकथा आसीदत्र भरतक्षेत्रे हस्तिनापुरे नगरेऽतुलबलयुक्तो बलो नाम राजा । तस्यासीत्प्रभावती नाम महिषी । एकदा सा सुकोमलायां शय्यायां शयाना स्वप्ने सिंह दृष्टवती। तया निवेदितस्वमवृत्तान्तो भूपतिस्तां प्रोवाच-देवि ! यथा सिंहो वने स्वपराक्रमेण मृगादिपशून् पराजित्य वनराज्यं करोति तथैव त्वत्संबलः राजऋषिः) महाबल नामके राजऋषि ने (सिरिं सिरसा आदायश्रियं शिरसा आदाय) संयम रूप भाव श्री को शिर से-बडे आदर भाव से-धारण करके (अव्वक्खित्तेण चेयसा-अव्याक्षिप्तेन चेतसा) चंचलतावर्जित एकाग्रता से (उग्गं तवं किच्चा-उग्रं तपःकृत्वा) उग्रतपस्या करके तृतीयभव में मुक्ति लाभ किया है।।
महाबल की कथा इस प्रकार है
भरत क्षेत्र के अन्तर्गत हस्तिनापुर नगर में पहिले अतुलबलसंपन्न एक बल नामके राजा रहते थे। इनकी पटरानी का नाम प्रभावती था। एक दिन रानी ने सुकोमल शय्यापर सोती हुई स्वप्न में सिंह को देखा। प्राभातिक क्रियाओं से निवृत्ति पाकर वह अपने पति के पास पहुँची और रात्रि में देखे हुए इस स्वप्न को कह कर इसका क्या फल है ऐसा उनसे पूछा। राजा ने स्वप्नफल इस प्रकार कहा-देवि ! जिस प्रकार सिंह वन में मृग आदि पशुओं को जीतकर वन ऋषिः म नामाना राषिसे सिरि सिरसा आदाय-श्रीयं शिरसा आदाय श्री पोताना भरत४ ७५२ ५४ मा६२ भाव साथै धा२९५ ४२री अमक्खित्तेण चेयसा-अध्याक्षिप्तेन चेतसा यसता त थित्तनी सेयताथी उग्गं तवं किच्चा-उग्रं तपः कृत्वा तपस्या ४शन श्री समi मुस्तिनासाम ४२ छ. મહાબલની કથા આ પ્રકારની છે- ભરત ક્ષેત્રની અંદર આવેલા હસ્તિનાપુરનગરમાં આગળ અતુલ એવા બળશાળી એક બલ નામના રાજા હતા તેની સ્ત્રીનું નામ પ્રભાવતી હતું. તે એક દિવસ પિતાની સુકેમળ શિયા ઉપર રાત્રે સૂતી હતી ત્યારે તેણે સ્વપ્નામાં એક સિંહને જોયો. સવારની ક્રિયાઓથી નિવૃત્ત થઈને તે પિતાના પતિની પાસે પહોંચી અને રાત્રીમાં જોયેલા સ્વપ્નની વાત કહીને તે સ્વપ્નના ફળને પૂછ્યું. રાજાએ સ્વપ્નના ફળને એ પ્રમાણે કહ્યું, દેવી ! જે પ્રમાણે સિંહ મૃગ આદિ પશુઓને જીતીને વનનું રાજ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ. १८ महाबलकथा
४४९
भवोऽयं शत्रून् पराजित्य निष्कंटकं राज्यं करिष्यति । राज्ञो वचनं श्रुत्वा राज्ञी प्रभावती महता हर्षेण गर्भ सयत्नं पुपोष । अथ संप्राप्ते काले सा शुभलक्षणलक्षितमेकं दारकं प्रमूतवती । राजा च महता समारोहेण तजन्महोत्सकं कृतवान् । तस्य शिशोः 'महाबलः' इति नाम कृतवान् । स शिशुः पश्चाभिर्धात्रीभिाल्यमानः शिशुत्वमपनीय क्रमेण तारुण्ये पदं निहितवान् । एतदभ्यन्तरे सकलाचार्यात्सकलाः कलाः स्वायत्तीकृतवान् । तदनु तन्मातापितरौ महता महोत्सवे नैकस्मिन्नेव दिवसे समाहता दिशा श्रिय इवाष्टौ राजकन्यास्तं परिका राज्य करता है उसी प्रकार तुम से उत्पन्न होने वाला पुत्र भी शत्रुओं को परास्त कर सर्वोपरि होकर निष्कंटक राज्य करेगा । इस प्रकार पति के मीठे वचनों को सुनकर प्रभावती रानी अपने गर्भ की बडे ही आनंद के साथ प्रयत्नपूर्वक रक्षा करने लगी। गर्भ की पुष्टि होते २ जब नौ माह साढे सात दिन व्यतीत हो चुके तब प्रभावती ने प्रसूति के समय शुभ लक्षण युक्त एक पुत्ररत्नको जन्म दिया, राजाने बडे ही समारोह के साथ पुत्ररत्नका उत्सव मनाया। पुत्र का नाम महाबल रखा गया। लालनपालन के लिये राजाने पांच धायोंकी देखरेख में महाबल को रख दिया। धायमाताओं के द्वारा बडे ही प्रेम से लालित पालित होता हुआ महावल क्रमशःयुवा हुवा। इस अवस्था में उसने कलाचार्य से समस्त कलाओंका अभ्यास कर लिया। जब महाबल सब प्रकार से योग्य बन गया तब माता पिता ने भिन्न २ दिशाओं से आई हुई उनकी श्री जैसी आठ कन्याओं કરે છે. આ પ્રમાણે તમારી કૂખે ઉત્પન્ન થનાર પુત્ર પણ શત્રુઓને પરાસ્ત કરી સર્વોપરી બનીને નિષ્કટ રાજ કરશે. આ પ્રકારનાં પતિના મીઠા વચનોને સાંભળીને પ્રભાવતી રાણું પિતાના ગર્ભનું ઘણાજ આનંદની સાથે રક્ષણ કરવા લાગી. ગર્ભની પુષ્ટી થતાં થતાં જ્યારે નવ માસ સાડા સાત દિવસ પૂરા થયા ત્યારે પ્રભાવતીએ પ્રસૂતિના સમયે શુભ લક્ષણ યુકત એવા એક પુત્રને જન્મ આપ્યો. રાજાએ ઘણાજ સમારેહ સાથે પુત્ર જન્મને ઉત્સવ ઉજવ્યો. પુત્રનું નામ મહાબલ રાખવામાં આવ્યું. લાલન પાલન માટે રાજાએ પાંચ ધાવની દેખરેખ નીચે મહાબળને રાખે. ધાવ માતાઓ તરફથી ઘણુંજ પ્રેમપૂર્વક તેનું લાલન પાલન કરવામાં આવ્યું, વધતાં વધતાં મહાબલ ક્રમશઃ યુવાવસ્થાએ પહોંચ્યો. એ સમય દરમ્યાન તેણે કલાચાય પાસેથી વિવિધ પ્રકારની કળાઓ શીખી લીધી. આ રીતે જ્યારે મહાબલ સઘળી રીતે એગ્ય થયો ત્યારે માતા પિતાએ જુદા જુદા રાજાની આઠ કન્યાઓ સાથે તેનું
૫૭
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५०
उत्तराध्ययनस्त्रे णायितवन्तौ । नृपश्च वधूवरेभ्यस्तावद्यौतुकं ददौ, यत्तेषां सप्तमवंश्यपर्यन्तं दातुं भोक्तुं च पर्याप्तं भवेत् । महाबलश्च ताभिः सह सुखेन कालं यापयति । तस्मिन्नवसरे पश्चाशतसाधुभियुक्तो विमलनाथ प्रभोरहतो वंशोत्पन्नो धर्मघोषाचार्यस्तस्मिन्नगरे समवसृतः । तमागतं श्रुत्वाऽतिशयप्रसन्नः श्रीमान् महाबल. स्तत्समीपे गत्वा तं प्रणम्य कर्ममलविशुद्धिकरं तदुपदिष्टं धर्म श्रुत्वा मन्दभाग्यैः सुदुर्लभं वैराग्यं प्राप्तवान् । ततो महाबलः श्री धर्मघोषाचार्य प्रणम्य विज्ञापितवान्-भदन्त ! भवदुपदिष्टो धर्मों मह्यं रोचते । अतोऽहं मातापितरौ पृष्ट्वा दीक्षां के साथ उस के विवाह कर दिया। लड़कियों के माबापोंने महाबल को इतना दहेज दिया कि जो सात पीडी तक भी समाप्त नहीं हो सके। इन स्त्रियों के साथ महाबल सांसारिक सुखों को भोगता हुआ अपना समय व्यतीत करने लगा। एक समय नगर में पांचसो मुनियों से युक्त धर्मघोष नामके आचार्य महाराज पधारे । ये विमलनाथ प्रभुके वंशज थे। आचार्य महाराज का आगमन सुनकर प्रसन्नवदन महाबल उनको वंदना करने के लिये जहाँ वे ठहरे हुए थे वहां पहुँचा । उनको वंदन कर महाबल ने उनके मुखारविन्द से धर्म देशना का ज्यों ही पान किया कि कर्मबल से विशुद्धि करनेवाले इस धर्मश्रवण के प्रभाव से उसको मन्दभाग्य प्राणियों को दुर्लभ ऐसा वैराग्यभाव जागृत हो गया। वैराग्यभाव की जागृति होने पर महाबलने आचार्य महाराज से नमस्कार कर निवेदन किया-प्रभो ! आप के द्वारा उपदिष्ट धर्म मुझे रुचा है अतः मैं मातापिता से पूछकर दीक्षा ग्रहण करने के लिये લગ્ન કર્યા. કન્યાઓના માતાપિતાએ તેમને એટલું દહેજ આપ્યું કે જે તેની સાત પેઢી સુધી પહોંચી શકે. પોતાની એ આઠ સ્ત્રિઓ સાથે મહાબલ સાંસારિક સુખને ભેગવી પિતાને સમય વ્યતીત કરવા લાગ્યો. એક સમયે નગરમાં પાંચ મુનિએની સાથે ધર્મશેષ નામના આચાર્ય મહારાજ પધાર્યા. જેઓ વિમલનાથ પ્રભુના વંશજ હતા. આચાર્ય મહારાજનું આગમન સાંભળીને પ્રસન્ન ચિત્તથી મહાબલ તેમને વંદના કરવા ગયે. આચાર્યશ્રી પાંચસો મુનિઓની સાથે જ્યાં રોકાયેલ હતા એ સ્થળે પહોંચીને મહાબલે તેમને વંદના કરી, તેમ જ તેમના મુખારવિંદથી ધમશનાનું જ્યારે પાન કર્યું કે કર્મબળની વિશુદ્ધિ કરવાવાળા આ ધર્મદેશનાના પ્રભાવથી મદભાગ્ય પ્રાણીઓને દુર્લભ એવે વૈરાગ્યભાવ તેનામાં જાગૃત થયો. વૈરાગ્યભાવ જાગૃત થવાથી મહાબલે આચાર્ય મહારાજને નમસ્કાર કરી નિવેદન કર્યું કે પ્રભુ! આપે આપેલો ધર્મને ઉપદેશ મને રૂચે છે. આથી હું મારા માતાપિતાની આજ્ઞા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ महाबलकथा ग्रहीतुं यावदागच्छामि तावत् कृपापरायणेन भवताऽत्रैव स्थेयम् । तद्वचनं श्रुत्वा धर्मघोषाचार्यः प्राह-युक्तमेतत् स्वादशस्य । परमत्र कर्मणि कालक्षेपो न कर्तव्यः। ततः स गृहं गत्वा मातापितरौ नत्वा पाह-हे तात ! हे मातः ! अद्याहं धर्मघोषाचार्यसन्निधौ धर्म श्रुत्वा तत्रानुरक्तो भवदाज्ञया तदन्ति के दीक्षा ग्रहीतुमिच्छामि । युक्तमेव ममैतत् प्रतिभाति । यतः को ह्येतादृशो भविष्यति, यो जलधौ ब्रुडन् प्रवहणं संपाप्यापि नाधिरोहेत् । इत्थं महाबलवचनं निशम्य तन्माता जितने समय में वापिस आता हूं उतने समय तक कृपाकर आप यही पर विराजे रहें। इस प्रकार महाबल की बात को सुनकर प्रत्युत्तर में आचार्य महाराजने कहा ठीक है-तुम्हारे जैसे भाग्य शालियों के लिये यह उचित ही है-परन्तु वत्स ! इस शुभ कार्य में कालक्षेप नहीं करना चाहिये । इस प्रकार आचार्य महाराज की उक्ति सुनकर महाबल घर पर आया और वहां माता पिता से नमस्कार कर कहने लगा-हे तात! हे मात ! आज मैंने श्री धर्मघोष आचार्य के पास धार्मिक देशना का पान किया है, सो सुनकर मेरा अन्तःकरण इस संसार से भयभीत बन गया है। मैं चाहता हूं कि आप की आज्ञा से मैं उनके पास दीक्षा धारण करूँ। इसी लिये मैं पूछने आया हूं आप मुझे इस विषय में आज्ञा प्रदान कर कृतार्थ करेंगे ऐसी पूर्ण आशा है। भला संसार में ऐसा कौन प्राज्ञ प्राणी होगा जो संसार समुद्रमें डूबता हुआ भी प्रवहण-नावको पाकर उसका आश्रय ग्रहण न करेगा। इस प्रकार महाबल के वचन લઈને પાછો ફરું ત્યાં સુધી આપ કૃપા કરી અહીંયાં બિરાજી રહે. મહાબલની આ પ્રકારની વાત સાંભળીને આચાર્ય મહારાજે કહ્યું-ઠીક છે. તમારા જેવા ભાગ્યશાળીઓ માટે એ ઉચિત જ છે. પરંતુ વત્સ! આવા શુભ કાર્યમાં કાળક્ષેપ ન કરે જોઈએ. આ પ્રકારની આચાર્ય મહારાજની અનુમતી મળતાં મહાબળ પોતાના નિવાસ સ્થાને ગયે અને ત્યાં પહોંચીને માતાપિતાને નમસ્કાર કરી કહેવા લાગ્યું- હે તાત! હે માતા ! આજે મેં શ્રી ધર્મઘોષ આચાર્યની પાસેથી ધર્મદેશનાનું પાન કરેલ છે. અને સાંભળતાંજ મારૂં અંતકરણ આ સંસારથી ભયભીત બની ગયેલ છે. મારી ઇચ્છા છે કે હું આપની આજ્ઞાથી તેમની પાસે દીક્ષા અંગીકાર કરૂં. એ પૂછવા માટે જ હું આપની પાસે આવેલ છું. આપ મને આ વિષયમાં આજ્ઞા આપીને કૃતાર્થ કરો એવી સંપૂર્ણ આશા છે, ભલા સંસારમ એ કર્યો પ્રાણી હશે કે જે સંસારસમુદ્રમાં ડૂબતે હોય ત્યારે નાવ મળી જતાં તેને અશ્રય ગ્રહણ ન કરે ? આ પ્રકારનાં પુત્રનાં વચન સાંભળીને તેની માતા પ્રભાવતી એ સમયે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्र प्रभावती मूच्छिता भूमौ निपतिता । अथ शीतलोपचारैः कथञ्चिल्लब्धसंज्ञा सा रुदती पुत्रमेवमवदत्-वत्स ! त्वद्वियोगं सोढुं न शक्नोमि । अतो यावद्वयं जीवामस्तावदत्रैव तिष्ठ, पश्चात्परिव्रजेः। मातुर्वचनं श्रुत्वा महाबलः प्राह-मातः । सर्व संयोगाः स्वप्नसन्निभाः, प्राणश्च तृणाग्रजलबिन्दुचञ्चलाः । तन्न जानामि कः पूर्व गमिष्यति, कश्च पश्चात् । तस्मादद्यैवानुज्ञां कुरुत प्रव्रज्यागृहणार्थम् । माता प्राह-वत्स ! तवायं कायः सुकुमारः, परीषहान् सोढुमसमर्थः। तस्मात्वं सुनकर माता प्रभावती उसी समय मूञ्छित हो कर जमीन पर गिर पडी शीतलोपचार से जब वह स्वस्थ हुई तो रोती हुई पुत्रसे इस प्रकार बोली-बेटा! मैं तुम्हारे वियोगको कभी भी सहन नहीं कर सकती हूं अतः जबतक हमलोग जीवित हैं तबतक तुम घर में ही रहो, पश्चात् दिक्षित हो जाना। माता के इस प्रकार प्रेम भरे वचनों को सुनकर महाबलने उससे कहा हे जननी! क्या तुम नहीं जानती हो कि संसार के ये जितने भी संयोग हैं वे सब स्वप्न के जैसे हैं तथा जीवन भी तृणाग्रपतित जल बिन्दु के समान चंचल है जब इस प्रकार की यहां की स्थिति है तो फिर यह कौन जान सकता है कि पहिले कौन मरेगा और पश्चात् कौन । इसलिये ममता का परित्याग कर आज ही आज्ञा दो ताकि मैं दीक्षा धारण कर इस अवशिष्ट जीवन को सफल कर सकूँ। महाबल की इस प्रकार की बात सुनकर माता ने पुनः उससे कहा-वत्स! यह तेरा शरीर विशेष सुकुमार है और दीक्षा में अनेक प्रकार के परीषह और उपसर्गो का साम्हना करना पडता है सो यह મૂચ્છિત થઈને પડી ગઈ. શીતલપચારથી જ્યારે તે સ્વસ્થ થઈ ત્યારે રોતાં રોતા પુત્રને આ પ્રમાણે કહેવા લાગી,-બેટા ! હું તમારા વિયેગને જરા સરખેએ સહન કરી શકીશ નહીં. આથી જ્યાં સુધી અમે જીવીત છીએ ત્યાં સુધી તમે અમારી આંખ સામે રહે. પછીથી દીક્ષા અંગીકાર કરે છે. માતાનાં આવાં પ્રેમભર્યા વચનોને સાંભળીને મહાબળે તેમને કહ્યું- હે જનની ! શું તમે જાણતાં નથી કે, આ સંસારના જેટલા પણ સંગ છે એ સઘળા સ્વપ્ન જેવા છે, તથા જીવન પણ ઘાસ ઉપર ચોંટેલા ઝાકળના બિંદુની માફક ચંચલ છે. જ્યારે આ પ્રકારની અહીં સ્થિતિ છે ત્યારે પછી એ કોણ જાણી શકે કે, પહેલાં કોણ મરી જવાનું છે, અને પછીથી કેણ મરવાનું છે. આ કારણે મમતાને પરિત્યાગ કરી આજે જ આજ્ઞા આપો કે જેથી હું દીક્ષા ધારણ કરી મારા બાકીના જીવનને સફળ બનાવી શકું મહાબળની આ પ્રકારની વાત સાંભળીને તેની માતાએ ફરીથી તેને કહ્યું-વત્સ! આ તારું શરીર ખૂબ જ સુકુમાર છે. અને દીક્ષામાં તે અનેક પ્રકારના પરીષહ તથા ઉપસર્ગોને સામને કરવો પડે છે. આવી સુકુમાર કાયાથી
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ महाबलकथा
४५३ सौख्यानि भुक्तवा वार्द्ध के प्रवज्यां गृह्नियाः । कुमारः प्राह-मातः ! अशुचिपूर्णे मलाविले रोगाढये कारागारे इव असारेऽस्मिन्-शरीरे नृणां किं सुखमस्ति ? किं च-अङ्गसामर्थ्य सत्येव व्रतं युक्तम् , वार्द्धके तु शरीरे शक्तिरादि. त्येनानिच्छयाऽपि व्रतं भवति । माता पाह-पुत्र रमणीगुणभूषिताभिरामिरष्टाभिधृभिः सह भोगान् भुझ्न ! साम्प्रतं दीक्षायाः किं प्रयोजनम् ? कुमारः पाह-मातः ! क्लेशसाध्यैर्वालिशजनसेवितैर्दुःखानुबन्धिभिषिफलोपमै गर्नास्ति सुकुमार काय उनको सहन कैसे कर सकेगा इसलिये उचित यही है कि अभी तो तुम घर में ही रह कर सुख भोगो पश्चात् वृद्धावस्था में दीक्षा ले लेना। माताकी इस बात को सुनकर कुमार ने उससे कहा-हे माता! यह शरीर अशुचि स्वरूप हैं अशुचि से भरा हुआ तथा मल से मलिन है। रोगों का यह घर है। अतः कारागार (जेलखाना) के समान असार इस शरीर में मनुष्यों को सुखदायी वस्तु ही कौन सी है। ज्ञानियों का तो यही आदेश है कि जबतक शरीरमें सामर्थ्य बना हुआ है, तभीतक व्रतोंकी आराधना होती है। वुढापे में ऐसी आराधना नहीं होती है, क्यों कि उस अवस्था में जब शरोर सामर्थ्य रहित हो जाता है तब मुश्किल से व्रत पाले जाते हैं। इस प्रकार महाबल का कथन सुनकर माताने भोगों को भोगने का प्रलोभन प्रकट कर कहा-पुत्र ! रमणीगुणों से विभूषित इन आठ वधूओं के साथ अभी तो तुम भोगों को भोगो-इस समय तुमको दीक्षा से क्या काम है। તુ. એને કઈ રીતે સહન કરી શકીશ? આ કારણે એજ ઉચિત છે કે, હમણાં તે તું ઘરમાં રહીને સુખને ભેગવ. પછી વૃદ્ધાવસ્થામાં દીક્ષા લઈ લેજે. માતાની આવા પ્રકારની વાતને સાંભળીને કુમારે કહ્યું–હે માતા ! આ શરીર અશુચિથી ભરેલું તથા મળથી મલીન છે. રોગોનું આ ઘર છે. એથી કારાગારના જેવા અસાર આ શરીરમાં મનુષ્યને સુખદાયી એવી કઈ વસ્તુ છે? જ્ઞાનીઓને તે એજ આદેશ છે કે,
જ્યાં સુધી શરીરમાં સામર્થ્ય હોય છે ત્યાં સુધી જ વતની આરાધના થઈ શકે છે. બુઢાપામાં એવી આરાધના થઈ શકતી નથી. કારણ કે, એવી અવસ્થામાં જ્યારે શરીર સામર્થ્ય વગરનું બની જાય છે. આથી એ અવસ્થામાં વ્રતનું પાલન મહામુશ્કેલીથી થાય છે. આ પ્રકારનું કહેવાનું સાંભળીને માતાએ તેની સામે ભેગને ભેગવવાનું પ્રલેભન રજુ કરતાં કહ્યું-પુત્ર! રમણી ગુણોથી વિભૂષિત એવી એ આઠ કુળવધૂઓની સાથે હમણાં તે તમે ભેગોને ભેગ. આ સમયે તમારે દીક્ષાથી શું કામ છે?
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५४
उत्तराध्ययनसूत्र मे प्रयोजनम् । किञ्च-मोक्षपदमिदं मानुषं जन्म वराटिकाकृते रत्नमिव भोगकृते कः सुकृती हारयेत् ? मातामाह-वत्स ! क्रमागतमिदं द्रव्यजातं त्वत्पुण्यफलं तवाग्र समुपस्थितम् । एतदुपभुक्ष्व । अलं प्रव्रजितेन । कुमार प्राह-मात ! धनं तु गोत्रिभिश्चौरैरग्निना राज्ञा च क्षणेनैवापहियते । एवं विधेन क्षणस्था. यिना धनेन मां किं प्रलोभयसि ? किं च यो धर्मः परलोकेऽपि सहगामी
कुमार ने इसके प्रत्युत्तर में कहा-माता इन विष जैसे विषयों से मुझे कब कोई काम नहीं रहा है तो मुझे इस समय-क्लेशसाध्य एवं बाल अज्ञानी जनों के योग्य ही प्रतीत हो रहे हैं। तथा इनसे दुःखानुबन्ध के सिवाय और कुछ जीवों के पल्ले नहीं पड़ता है। कौन ऐसा भाग्य हीन होगा-जो इन मनुष्य जन्मको वराटिका-कोंडी की प्राप्ति के लिये रत्न की तरह भोगींकी प्राप्ति निमित्त नष्ट भ्रष्ट कर देगा। हे माता! यदि तुम ऐसा कहो कि दीक्षा से क्या लाभ है ? क्रमागत यह द्रव्य समूह तुम्हारे पुण्य का फल है जो तुम्हारे सामने उपस्थित है उसको बताने की जरूरत नहीं है अतः इसको भोगकर आनन्द करोव्यर्थ तपस्या के चक्कर में क्यों पडते हो ? सो हे माता! ऐसा कहना
भी उचित नहीं मालूम पडता है। क्यों कि जो धन हमको पुण्य के फल रूपमें मिला है-वह इसी रूप में सदा कायम बना रहेगा-यह नहीं माना जा सकता है, क्यो की द्रव्य के नष्ट होने के कई मागे होते हैं-चौर इसको चुरा सकते हैं। संबंधीजन इसका बटवारा करा सकते हैं। राजा उसको अपहृत (छीन सकता) कर सकता है। तथा अग्नि
કુમારે એના પ્રત્યુત્તરમાં કહ્યું–માતા ! આ વિષ જેવા વિષયોથી મને હવે કાંઈ કામ રહ્યું નથી. એ તે મને આ સમયે દુઃખને આપનાર અને બાલ અજ્ઞા નીના જેવા જ દેખાઈ રહેલ છે. એમાં દુઃખના બંધન સીવાય બીજું કાંઈ જીવોના ફાળે આવતું નથી. કે એ ભાગ્યહીન હશે કે, જે આ મનુષ્ય જન્મને કડીની પ્રાપ્તિના માટે રત્નની માફક ભોગોની પ્રાપ્તિના નિમિત્ત નષ્ટ-ભ્રષ્ટ બનાવી દેશે? હે માતા ! કદાચ તમે એવું કહે કે, દીક્ષાથી શું લાભ છે? કમાગત આ દ્રવ્ય સમૂહ તમારા પુણ્યનું ફળ છે, જે તમારી સામે ઉપરિત છે. એને બતાવવાની જરૂરત નથી. આથી એને ભેળવીને આનંદ કરે. વ્યથ તપસ્યાના ચક્કરમાં શા માટે પડે છે? તો હે માતા ! એમ કહેવું પણ ઉચિત નથી. કેમકે, જે ધન આપણને પુણ્યના ફળ રૂપમાં મળેલ છે તે આજ રૂપમાં સદા કાયમને માટે બન્યું રહેશે એ માની શકાતું નથી. કેમકે, દ્રવ્યને નાશ. થવાના ઘણું રસ્તા છે. ચાર લોકે એને ચોરી જાય છે, કુટુંબીજનેમાં એના ભાગ પડી જાય છે, રાજા એને આંચકી લે છે, તથા અગ્નિથી એને ક્ષણભરમાં વિનાશ પણ થઈ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ महाबलकथा
भवति, अनन्दशिवसुखदः स धर्म एवं वास्तविकं धनम् । तद्विपरीतं तु विडम्बनाप्रायमेव । तथाविधे धने को विवेकवाननुरज्येत ? माता पाह-वत्स ! व्रतं हि वह्निशिखापानवद् दुष्करम् । सुकुमारस्त्वं कथं तदाचरिष्यसि ? कुमारः सस्मितं प्राह-मातः ! किमिदमुच्यते ? कातरा नरा हि व्रतं दुष्करं मन्यन्ते । धीरास्तु प्राणा नरिव्ययी कृत्य व्रतं पालयन्ति । परलोकार्थिनां द्वारा इसका एक क्षणभर में विनाश भी हो सकता है । अतः इस क्षण स्थायी (अस्थीर) द्रव्य के भोगने का प्रलोभन दिखलाना हे माता ! किसी तरह भी उचित नहीं माना जा सकता है। धर्म के सेवन से जिस प्रकार जीव को परलोक में सुखकी प्राप्ति होती है तथा धर्म जीव के साथ परलोक में जैसे जाता है उस प्रकार धन से कुछ नहीं होता है। अतः धर्म के सामने धनकी कोई कीमत नहीं है और न धन से जीवका अनंत शिवसुख प्राप्त होता है, यह तो धर्म के सेवन से ही मिलता है, अतः यदि विचार कर देखा जाय तो धर्मही सर्वोत्तम धन है-यह अचेतन द्रव्य नहीं है। यह तो सब एक प्रकार की विडम्बना ही है।
पुत्रकी ऐसी बातें सुनकर माताने कहा-बेटा! जिस व्रतों की आराधना के निमित्त तुम यह सब कुछ छोड रहे हो उन व्रतों की आराधना सुलभ नहीं है वह तो अग्नि शिखा के पान की तरह दुष्कर है। ऐसे दुष्कर व्रतों को बेटा! इस सुकुमार शरीर से तुम कैसे आचरित कर सकोगे। જાય છે. આથી આ ક્ષણભંગુર એવા દ્રવ્યને ભેગવવાનું પ્રલોભન બનાવવું એ હે માતા! કોઈ રીતે ઉચિત માની શકાતું નથી. ધર્મના સેવનથી જે પ્રકારની જીવને પરલોકમાં સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે. તથા ધર્મ જીવની સાથે જે રીતે પરલોકમાં જઈ શકે છે. એ રીતે ધન કાંઈ પણ ઉપયોગી બનતું નથી. આથી ધર્મની સામે ધનની કાંઈ પણ કીંમત નથી. તેમ નથી જીવને અનંત શિવસુખ પણ મળતું નથી એતે ધર્મના સેવનથી જ મળે છે. આથી જે વિચાર કરીને જોવામાં આવે તે ધર્મ એજ સર્વોત્તમ ધન છે. આ અચેતન દ્રવ્ય ધન નથી. એ તે એક પ્રકારની વિટંબણું જ છે.
પુત્રની આવી વાતો સાંભળીને માતાએ કહ્યું–બેટા ! જીન વ્રતની આરાધના સુલભ નથી. એ અગ્નિની જવાળાઓના આસ્વાદ જેવી દુષ્કર છે. એવા દુષ્કર ઘતેને બેટા આ સુકુમાર શરીરથી કઈ રીતે તમો પાળી શકશે?
માતાની આ પ્રકારની વાતને સાંભળીને કુમારને થોડું હસવું આવ્યું. તેણે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५६
उत्तराध्ययन सूत्रे
प्राणों
तेषां व्रतं नास्ति दुष्करम् ! तस्मात् हे पूज्याः ! यूयं मां व्रताय विसृजत । सज्जना हि धर्मं कर्तुमुद्यतं परमपि जनं समुत्साहयन्ति, आत्मजं तु सुतरामेव । अतो मां तार्थमादिशत ! तस्यैवं दृढनिश्वयं दृष्ट्रा तव तं वैरायाप्रकम्पयतुमक्षम पितरौ कथंचिद् व्रतार्थमन्वमन्येताम् । ततो राजा शुचि माताकी इस प्रकारकी बात सुनकर कुमार को कुछ हंसी सी आगई, उसने कहा हे माता ! यह तुम क्या कह रही हो। तों को दुष्कर जो कायर जन होते हैं वे हो मानते हैं, - धीरतो को भी अर्पण कर व्रतोंकी पालना किया करते हैं । जो इस वात को चाहते हैं कि हमारा परलोक सुन्दर एवं मौलिक बने वे व्रतों कोदुष्कर ही नहीं समजते हैं। इसलिये हे पूज्य माता जी ! आप मुझे व्रतों की आराधना करने के लिये छोडदो । सज्जनों का यह काम है कि वे धर्म करने में उद्यत दूसरे जनको भी जब सहायता पहुँचाते हैं तो फिर हम तो तुम्हारे पुत्र हैं, हम को इस विषय में सहायता करना आपका स्वाभाविक कर्तव्य है । इसलिये आप हमें प्रेम से व्रतों के पालन करने की संमति प्रदान करो यहीं हमारा आपसे अनुरोध है ।
पुत्र का इस प्रकार दृढ निश्चय जानकर तथा वैराग्य से उस को मोडने में अपने आपको असर्थ देखकर माता पिता ने उस तत्त्वज्ञ के लिये बडी मुश्किल से व्रतों की आराधना करने की शुभ संमति दे दी ।
કહ્યું હે માતા ! આ તમે! શું કહી રહ્યાં છે ? ત્રતાને દુષ્કર તે ક્રાયર જના જ માને છે. ધીર મનુષ્ય તા પ્રાણાને પણ અણુ કરીને તેાનુ પાલન કરતા હોય છે. જેએ એ વાતને ચાહતા હોય, છે કે, અમારો પરલેાક સુંદર તેમજ મૌલિક અને તે વ્રતાને દુષ્કર સમજતા નથી. આ માટે હું પૂય માતાજી! આપ મને તાથી આરાધના કરવા માટે છૂટા મૂકી દે. સજ્જનાનું એ કામ છે કે, તેએ ધમ કરવામાં ઉત્સાહિત બનેલા એવા બીજા માણસને પણ સહાયતા પહાંચાડે છે, તે પછી હું તા તમારા પુત્ર છું. મને આ વિષયમાં સહાયતા કરવી એ આપનું સ્વા ભાવિક કન્ય છે. આ માટે આપ મને પ્રેમથી ત્રતાનું પાલન કરવાની સંમતિ પ્રદાન કરી. આવી આપને મારી પ્રાર્થના છે.
પુત્રના આ પ્રકારને દૃઢ નિશ્ચય જાણીને તથા વૈરાગ્યથી તેને પાછે વાળવાનુ પેાતાનામાં અસામર્થ્ય જોઇને માતાપિતાએ એ તત્વજ્ઞને ઘણી મુશ્કેલીથી વ્રતાની આરાધના કરવાની શુભ સંમતિ આપી:
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ महाबलकथा वारिभिस्तमभिषिक्तवान् । ततो ज्योत्स्नावच्छभ्रः श्रीचन्दनद्रवैः संलिप्तगात्रः पयः फेनोपमे अदृष्ये द्वे देवदुष्ये परिदधानः, देदीप्यमानैर्माणिक्यमण्डनैः शुभ्रणच्छत्रेण च राजमानः वेल्लकल्लोललोलाभ्यां चामराभ्यां च वीज्यमानः स सहसजनवाह्यां शिविकामारुह्य धर्मघोषाचार्यसविधे प्रचलितः। तदनु चतुरङ्गबलान्वितः प्रभावतीसहितो राजा बलः प्रचलितः। तदा भेरीमभृतितूर्याणां घन. गर्जितानुकारी नादः केलिके किनामकाण्डताण्डवारभ्भमजनयत् । पौरजनाः-'अहो।
जब यह दीक्षा लेने के लिये घर से निकल कर धर्मघोष आचार्य के पास जाने को उद्यत हुवा। तब राजाने बडे ठाटबाट से उसको बिदा करने का समारंभ रचा। उसमें सर्व प्रथम राजाने स्वयं अपने हाथों से पवित्र जल द्वारा इस को स्नान कराया और चंद्र चांदनी के समान चंदनपंक से उसके शरीर को अच्छी तरह लिप्त किया। पश्चात् दूध के फेन समान उज्ज्वल दो देवदूष्य वस्त्रों को धारण करने वाले महायल कुमार के शरीर पर उन्हों ने देदीप्यमान माणिक्य के आभूषण पहिराये। इस प्रकार कुमार को तयार कर सहस्रजन बाह्य शिबिका-पालखी में उसको ला कर उन्होंने बैठा दिया। उस समय नौकरों ने उसके ऊपर सफेद छत्र ताना और चामर ढोलने वालोंने उसके ऊपर कल्लोल (पानी के तरंग) जैसे चंचल चामरों को ढोलना प्रारंभ किया। कुमार उस शिविका में बैठकर आगे बढ़ने लगा और पीछे से चतुरंग बल सहित बल राजा प्रभावती सहित चलने लगा। कहते है कि इस समय जो भेरी आदि तूयों का शब्द हुआ था वह घनकी गर्जना को अनुकरण करता था. अतः જ્યારે તે દીક્ષા લેવા માટે ઘેરથી નીકળીને ધમષ આચાર્ય પાસે જવા તૈયાર થયા ત્યારે રાજાએ ઘણું જ ઠાઠથી તેને વિદાય આપવાનો સમારંભ ર. આમાં સહુ પ્રથમ રાજાએ પોતાના હાથે પવિત્ર જળથી તેને સ્નાન કરાવ્યું, અને ચંદ્રની ચાંદ નીની માફક ચંદનપંકથી એના શરીરને સારી રીતે લેપન કર્યું. પછીથી દૂધના ફીણ જેવાં ઉજળાં બે વસ્ત્ર ધારણ કરવાવાળા મહાબલ કુમારના શરીર ઉપર તેમણે દેદીપ્યમાન માણેકનાં આભૂષણો પહેરાવ્યાં આ પ્રમાણે કુમારને તૈયાર કરી પાલખીમાં તેને લાવીને બેસાડી દીધા. તે સમયે નેકરેએ તેના ઉપર સફેદ છત્ર ધર્યું. ચામર ઢળવાવાળાઓએ તેના ઉપર કોલ જેવા ચંચળ ચામરોને ઢળવાને પ્રારંભ કર્યો. કુમાર એ શિબિકાપાલખીમાં બેસીને આગળ વધવા લાગ્યાં પાછળ ચતુરંગ બળ સાથે બળરાજા પ્રભાવતી સાથે ચાલવા લાગ્યા. કહે છે કે, એ સમયે ભેરીના તથા વાદ્યોના જે શબ્દ નીકળતા હતા તે મેઘ ગર્જનાનું અનુકરણ કરતા હતા. આથી એને સાંભળીને ક્રીડા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सूत्रे अयं यौवनेऽपि राज्यलक्ष्मी त्यक्त्वा दीक्षामादत्ते, अतोऽयं धन्यः कृतार्थश्वास्ति' इत्येवमुच्चैस्संस्तुतवन्तः। शिविकारोहणानन्तरं कुमारश्चिन्तामणिरिवार्थिभ्योऽभीप्पित दानं ददानः पुरानिर्गत्य धर्मघोषाचार्यचरणपरिपूतोद्याने समागतः। ततः स शिविकाया अवतीर्थ, मातापितरौ च पुरस्कृत्य धर्मघोषाचार्यसमीपे समु. पस्थिताः। ततस्त-मातापितरौ धर्मघोषाचार्य प्रणम्ये दमुक्तवन्तौ-भदन्त ! अयमरमाकं मियः पुत्रो विरक्तो भवदन्ति के दीक्षां गृह्णाति, आवाभ्यां तच्छिष्यमिक्षा भवते दीयते। ततः आचार्यण तद्वचनं स्वीकृतम् । तदनु महावल उनको सुनकर क्रीडामयूरों ने अकाल में ही नृत्य करना आरंभ कर दिया था। तथा "धन्य है इसको जो यौवन अवस्था में भी राज्य लक्ष्मी का परित्याग कर यह दीक्षा लेने जा रहा है-बडा भाग्यशाली है यह" इस प्रकार पुरवासीजन उसकी स्तुति करने में लगे हुए थे। कुमारने शिबिका पर आरोहण करने के अनन्तर ही याचक जनों को चिन्तामणि जैसे बनकर खुब यथेच्छ दान देना प्रारंभ किया इस प्रकार ठाटबाट के साथ-कुमार धर्मघोषाचार्य के चरणों से पवित्रित उद्यान में जा पहुँचा। उद्यान में आते ही वह पालखी पर से नीचे उतरा और मातापिता को आगे कर के वह धर्मघोष आचार्य के पास आया। आचार्य महाराज को वंदना करके बलराजा और प्रभावती रानी ने उनसे इस प्रकार कहा-भदन्त ! यह हमारा प्रिय पुत्र महाबल कुमार विरक्त होकर आप के पास दीक्षा धारण करना चाहता है इस लिये हम इसको आज्ञा दे चुके है इसलिये इसको आपदीक्षा दीजिये। राजा और रानी की इस बात को सुनकर आचार्य श्री ने उसको मान लिया। पश्चात् મયુરોએ અકાળે જ નૃત્ય કરવાનો આરંભ કરી દીધો હતો. તથા “ધન્ય છે તેને કે જેણે યુવાવસ્થામાં પણ રાય લક્ષમીને પરિત્યાગ કરી આ દીક્ષા લેવા જઈ રહેલ છે ઘણે જ એ ભાગ્યશાળી છે” આ પ્રકારની પુરવાસી અને એની સ્તુતિ કરવા લાગી ગયા કુમારે પાલખીમાં બેસતાં પહેલાં યાચક જનેને ચિંતામણુ જેવા બનીને ખૂબ દાન આપવા માંડયું આ પ્રમાણે ઠાઠમાઠની સ થે ધર્મઘોષ આચાર્યના ચરણોથી પવિત્ર થયેલા એ ઉદ્યાનમાં આવી પહોંચતાં જ તે પાલખીમાંથી નીચે ઉતર્યા અને માતા પિતાને આગળ કરીને તે ધર્મ ઘેષ આચાર્યની પાસે પહોંચ્યા. આચાર્ય મહારાજને વંદના કરીને બલરાજા અને પ્રભાવતી રાણીએ આ પ્રમાણે કહ્યું- ભદન્ત ! આ અમારે પ્રિય પુત્ર મહાબલ કુમાર વિશ્કત બનીને આપની પાસે દીક્ષા લેવા ચાહે છે. આ માટે અમો એને આજ્ઞા આપી ચૂક્યાં છીએ. આથી આપ એને દીક્ષા આપો. રાજા અને રાણીની આ વાતને સાંભળીને આચાર્યશ્રીએ એને સ્વીકાર કર્યો.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ महाबलकथा ऐशानी दिशं गत्वा विकारानिव सर्वानलङ्कारान् मुक्तवान् । ततस्तन्माता प्रमावती छिन्नमुक्तामालानि पतन्मुक्तातुल्यान्यश्रूणि मुश्चती तानलङ्कारान्गृह्णती तमेव मुक्तवती-वत्स ! त्वं कदाचिदपि धर्मकृत्ये प्रमादी मा भूः, गुरुवचः सन्मन्त्रः मिव सर्वदा समाराधयेः। इत्थं राज्ञी प्रभावती पुत्रं सन्दिष्टवती। ततो राना तया सह धर्मघोपाचार्य प्रणम्य चतुरङ्गसैन्यैः सह प्रतिनिवृत्तः। ततः कुमारः स्वहस्तेन पञ्चमुष्टिकं लोचं कृत्वा धर्मघोषाचार्यान् भत्तया प्रणम्य चेत्यं विज्ञापितवान्-भदन्त ! भवार्णवे मज्जतो ममोत्तरणाय दीक्षारूपां नावं ददातु । ततो महाबल कुमारने ईशान दिशा की तरफ जाकर विकारों की तरह समस्त अलंकारों को शरीर पर से उतार दिया। महाबल के द्वारा उतारे गये इन आभूषणों को जब महाबल की माता प्रभावती ने अपने खोले में लिये तो उसकी आंखो से सहसा छिन्न-टूटी हुई मुक्ता की माला से गिरने वाले मोतियों के जैसे आंसू गिरने लगे। धैर्य बांधकर उस माताने महाबल से कहा-वत्स ! तुम कभी भी धर्मकृत्य में प्रमादी मत होना। सच्चे मित्र के वचनों की तरह सर्वदा गुरुदेव के वचनोंका आदर करना और उन्हीं के अनुसार चलते रहना। इस प्रकार महाबल को समजा कर रानी प्रभावती अपने पति के साथ आचार्य को नमन कर वहां से वापिस लौट आई। महाबल ने पंचमुष्टि लोंच करके आचार्य महाराज से नमन पूर्वक इस प्रकार निवेदन किया भदन्त ! संसार सागर में डूबने वाले मेरे लिये आप पार होने के निमित्त दीक्षारूप नाव का सहारा प्रदान करें। इस प्रकार महाबल के निवेदन करने पर પછીથી મહાબલ કુમારે ઈશાન દિશા તરફ જઈને વિકારની માફક સઘળા અલગ કારેને શરીર ઉપરથી ઉતારી નાખ્યા. મહાબલે ઉતારેલા એ આભૂષણેને તેની માતા પ્રભાવતીએ જ્યારે પિતાના ખોળામાં લીધાં ત્યારે તેની આંખોમાંથી એકદમ મોતીની તૂટેલી માળાથી વિખરેલાં મેતીઓની જેમ ટપક ટ૫ક આંસુ પડવા લાગ્યાં. ધય ધારણ કરીને તેણે મહાબલને કહ્યું કે, હે વત્સ! તમે ધર્મકાર્યમાં કદી પણ પ્રમાદી બનશો નહીં. સાચા મિત્રનાં વચનોની માફક ગુરૂદેવનાં વચનોને સદા સર્વદા આદર કરજે અને એમના કહ્યા મુજબ ચાલજે. આ પ્રકારે મહાબલને સમજાવીને રાણી પ્રભાવતી પિતાના પતિની સાથે આચાર્યશ્રીને વંદન કરીને રાજભવન તરફ પાછી વળી. મહાબેલે પંચમુષ્ટિ લેચ કર્યા પછી આચાર્ય મહારાજને નમન કરીને આ પ્રમાણે નિવેદન કર્યું. ભદન્ત! સંસાર સાગરમાં ડૂબવાવાળા મને તેમાંથી પાર ઉતરવા માટે દીક્ષારૂપી નાવને સહારો આપે. આ પ્રકારે મહાબલે નિવેદન કર
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे धर्मघोषाचार्यस्तं दीक्षितवान्। दीक्षितस्तीक्ष्णबुद्धिः स महाबलमुनिस्तोत्रं व्रतं पालयन् चतुर्दशापि पूर्वाण्यधीतवान् । अत्युग्रं तपस्तपन् स द्वादशवर्षाणि साध्याचारं सम्यक् परिपाल्य मासिकमनशनं कृत्वा केवली भूत्वा सिद्धिगत इति ।
॥ इति महाबलकथा ॥ इत्थं क्षत्रिय राजपिमहापुरुषदृष्टान्तैनिपूर्वकं क्रियाफलमुपदर्य साम्प्रतमुपदेष्टुमाइमूलम्-कह धीरे' अहे ऊहि, उम्मत्तो महिं चॅरे ।
एए विसेसमादाय, सूरी दढपरकमा ॥५२॥ छाया-कथं धीरोऽहेतुभिरुन्मत्त इव महीं चरेत् ।
एते विशेषमादाय, शूरा दृढपराक्रमाः ॥५२॥ टीका-'कह' इत्यादि।
धीरः प्रज्ञावान् अहेतुभिः मिथ्यात्वकारणभूतैः क्रियावाद्यादिकल्पित कुहे. आचार्य महाराजने उसको दीक्षा देदी । दीक्षित हो कर महाबल मुनिराजने तीत्र तपों को तपते हुए चौदह १४ पूर्वो का अध्ययन कर लिया। इस प्रकार अत्युग्र तपस्या करते हुए महाबल मुनिराजने बारह वर्ष तक निर्विघ्न रीति से साधु के आचार का पालन किया। पश्चात् अन्त में एक मास का अनशन कर के इन्होंने केवली होकर सिद्धिगति को प्राप्त किया ॥५॥
इस प्रकार क्षत्रिय राजऋषि ने महापुरुषों के दृष्टान्तो द्वारा ज्ञानपूर्वक क्रिया के फल को प्रकट कर फिर क्या कहा सो इस गाथा द्वारा कहा जाता है
'कहं धीरे' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(धीरे-धीरः) प्रज्ञासंपन्न होकर भी जो (उम्मत्तोव्वવ થી આચાર્ય મહારાજે તેને દીક્ષા આપી દીક્ષિત થઈને મહાબલ મુનીરાજે ઘોર એવું તપ તપીને ચૌદ પૂર્વોને અભ્યાસ કર્યો. આ પ્રમાણે અતિ ઉગ્ર એવી તપસ્યા કરતાં કરતાં મહાબલ મુનિરાજે બાર વર્ષ સુધી નિવિન રીતે સાધુના આચારનું પાલન કર્યું. પછીથી અંતમાં એક માસનું અનશન કરીને તેઓએ કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને સિદ્ધગતિને પ્રાપ્ત કરી. છે ૫૧ છે
આ પ્રમાણે ક્ષત્રિય રાજર્ષિએ મહાપુરૂષના દૃષ્ટાંતો દ્વારા જ્ઞાનપૂર્વક કિયાના ફળને પ્રગટ કરીને પછી શું કહ્યું, તે આ ગાથા દ્વારા કહેવામાં આવે છે – "कह धीरे" त्या !
शवया-धीरे-धीरः प्रज्ञा स५-न थने ५ उम्मत्तोव-उन्मत्तइव
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ १८ महाबलकथा तुभिः उन्मत्त इव ग्रहगृहीत इव तत्वापलपनेनालजालभाषितया महीं भुवं कथं =केन प्रकारेण चरे-विहरेत् , नेव विहरेदित्यर्थः। कुत इत्याह-यस्माकारणात एते पूर्वोक्ताः शूराः संयमग्रहणे शूराः, तत्परिपालने च दृढपराक्रमाः भरतादयो विशेष-मिथ्यादर्शनेभ्यो जैनदर्शनस्य वैशिष्टयम् आदाय= गृहीत्वा ज्ञात्वेति यावत् एतजिनशासनमेवाश्रितवन्तः। तस्माद् धीरेण सज्जनेन च त्वयाऽप्यत्रै मनोयोगो देय इति ॥५२॥
किं चमूलम् -अच्चंतनियाणखमा, सच्ची में भासिया वैई।
अतंरिंसु तरंतेगे, तरिम संति अणांगया ॥५३॥ छाया-- अत्यन्त निदानक्षमा, सत्या मया भाषिता वाक ।
अतरन् तरन्त्येके, तरिष्यन्ति अनागताः ॥५३॥ टीका-'अच्चंत' इत्यादि ।
अत्यन्तनिदानक्षमा निदाने कर्ममलशोधने अत्यन्तम्=अतिशयेन क्षमा उन्मत्त इव) उन्मत्त की तरह (अहेहि-अहेतुभिः) खोटी २ युक्तियों द्वारा तत्त्वों का अपलाप करता है एवं निरर्थक बकता रहता है वह साधु (महीं कहं चरे-महीं कथं चरेत्) पृथिवी पर निर्विघ्नरीति से कैसे विहार कर सकता है। अर्थात् नहीं कर सकता है। (ए ए-एते) ये पूर्वोक्त भरत आदि (विसेसमादाय-विशेषम् आदाय) मिथ्यादर्शन से जैनदर्शन की विशिष्टता झान कर ही तो (सूरा-सूराः) संयम के ग्रहण करने में शूरवीर होते हुए उसके परिपालन करने में (दढपरकमादृढपराक्रमाः) दृढपराक्रमशाली बने है ॥ ५२ ॥
और भी-'अच्चंत०' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(अच्चंत नियाणखमा-अत्यंत निदान क्षमाः) कर्ममल के भत्तनी भा५४ अहेऊहिं-अहेतुभिः मोटी मोटी युतिमा ६२॥ तत्वोन। १५सा५ ४२ छ भने निरथ माता २४ छ ते साधु महिं कहंचरे-महीं कथं चरेत् पृथ्वी ७५२ नदिने ४७ विहा२ ४१ श ? -मर्थात् ४२१ शता नथी ए ए-एते से पूर्वरित १२1 माहिये विसेसमादाय-विशेषम् आदाय मिथ्या ४शनने त्याग ४२ न शननी विशिष्टता angीने सुरा-शूराः सयभने ७५ ४२५ मा ५२१२ता पा२६ ४१ने तनु परियार ४२वामां दढ परकमा-दृढ पराक्रमाः १८ ५२।४मશાળી બનેલ છે. જે પ૨ |
वणी ५४- "अच्चंत" त्याहि. मन्वया - अच्चंत नियाणक्खमा-अत्यंत निदानक्षमाः ४भमनु शाधन
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
કદ્દર
उत्तराध्ययनसूत्रे
समर्था, यद्वा-निदानैः कारणैः =सद्धेतुभिः अत्यन्तं क्षमायुक्ता 'जिनशासनमेवा श्रयणीयमित्येवं रूपा सत्यावान् मया भाषिता = उक्ता । इमां वाचमङ्गीकृत्य बहवः अतरन् = संसारसागरं तीर्णवन्तः, एके - अपरे केचित् महापुरुषा संप्रत्यपि तरन्ति संसारसागरम् । तथा - अनागताः = भाविनोऽपि संसारसागरं तरिष्यन्ति || ५३ |
यतश्चैवमतः
मूलम् — कहं धीरे अहेऊंहिं अत्ताणं परियावसे । सर्व्वसंगविणिम्मुको, सिंद्धे भवंइ नीरेंए त्ति बेमि ५४ ॥ इति संजइज्जं समत्तं ||१८||
छाया -- कथं धीरः अहेतुभिः, आत्मानं पर्यावासयेत् ।
सर्वसङ्गविनिर्मुक्तः सिद्धो भवति नीरजा इति ब्रवीमि ॥ ५४|| टीका - 'कहं' इत्यादि ।
धीरः=प्रज्ञावान् अहेतुभिः = मिध्यात्वकारणभूतैः क्रियादिवादिकाल्पितकुहेशोधन करने में अत्यंत समर्थ - अथवा- समीचीन हेतुओं से युक्त "जिन शासन ही आश्रयणीय है" ऐसी यह ( सच्चावई - सत्यावाग् ) सत्यवाणी ही ( मे भासिया मया भाषिता ) मैं ने कही है। सो इस वाणी को स्वीकार कर के ही बहुत से प्राणी ( अतरिंसु - अतरन) पहिले इस संसारसागर से पार हुए हैं (एगे - एके) कितनेक अभी भी (तरंति तरन्ति) पार हो रहे हैं और (अणागया - अनागताः) कितनेक भाग्यशाली महापुरुष (तरिस्संति- तरिष्यन्ति ) भविष्य में पार होंगे ॥ ५६ ॥
अतः - 'कहं धीरे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( धीरे - धीरः) जो प्रज्ञाशाली आत्मा है वह (अहेऊहिं કરવામાં ઘણા જ સમ અથવા મિચીન હેતુઓથી યુક્ત “ જીન શાસન જ આશ્રય ४२वा योग्य छे” खेवी आ सच्चावाई - सत्यावान् सत्य वाशी ४ मे भासिया-मया માનિતા મે કહેલ છે. તે આ વાણીના સ્વીકાર કરીને જ પહેલાં આ સંસાર सागरथी धथा आशीओ। अतरिंसु - अतरन् पार थया छ. एगे - एके उटा साने
तरंति - तरन्ति यार यह रह्या छे, मने अणागया- अनाताः डेटलाई लाग्य शाजी ५३५ तरिस्संति- तरिष्यन्ति भविष्यभां चार थशे. ॥ ५३ ॥
मतः-- " कहं धीरे" इत्यादि.
मन्वयार्थ – धीरे - धीरः के प्रज्ञाशाणी आत्मा छे ते अहे ऊहिं - अहेतुभिः
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १८ महाबलकथा तुभिः आत्मानं स्वं कथं पर्यावासयेत्-आत्मानं कथमहेत्वादिभावितं कुर्यान्न कदापि कुर्यादित्यर्थः । कुहेत्ववासितस्यात्मनः किं फलम् ? इत्याह 'सव्वसंग' इत्यादि कुहेत्ववासितात्मा हि सर्वसङ्गविनिर्मुक्तः सजन्ति कर्मणा संश्लिष्टा भवन्ति जन्ता एभिरिति सङ्गाः-द्रव्यतो धनादयः भावतो मिथ्यात्वरूपा एत एवं क्रियादिवादाः, सर्वे च ते सङ्गाः सर्वसङ्गास्तेभ्यो विनिर्मुक्तो रहितः सन् नीरजा = कर्मरजोरहितो भूत्वा सिद्धो भवति । अनेन अहेतुपरिहारस्य कर्मादिमलराहित्यपूर्वकं सिद्धत्वरूपं फलमुक्तम् । इति ब्रवीमि' अम्यार्थः पूर्ववद्बोध्यः ॥५४॥
इतिश्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचकपञ्चदशभाषाकलित-ललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-शाहूछत्रपति-कोल्हापुरराजप्रदत्त-'जैनशास्त्राचार्य' पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य श्री घासीलालबतिविर चितायामुत्तराध्ययनमूत्रस्य प्रियदर्शि. न्याख्यायां व्याख्यायां संयतीया. ख्यमाष्टादशमध्ययनं सम्पूर्णम् ।
अहेतुभिः) मिथ्यात्व के कारणभूत क्रियावादी आदि द्वारा कल्पित कुहेतुओं द्वारा ( अत्ताणं कहं परियावसे-आत्मानं कथं पर्यावासयेत् ) अपने आपको कैसे भावित कर सकता है किन्तु नहीं। इसी लिये ऐसी आत्मा ( सव्वसंगविणिम्मुक्को-सर्वसंगविनिर्मुक्तः) सर्वसंग सेद्रव्य के अपेक्षा धनादिक परिग्रह से तथा भाव की आपेक्षा मिथ्यात्वरूप इन क्रियावाद आदिकों से-रहित होता हुआ (नीरए-नीरजा) कर्मरज
मिथ्यात्वना भूत यावाही माही द्वारा दियत हुतुमाथी अत्ताणं कह परियावसे-आत्मानं कथं पर्यावासयेत् पोते पाताने ४४ शते नावित ४ श छ १-४६ी नडी. 240 ४२णे माथी येवो मामासव्यसंगविणिम्मुक्को-सर्वसंगविनिर्मुक्तः સર્વ સંગથી દ્રવ્યની અપેક્ષા ધનાદિકના પરિગ્રહથી તથા ભાવની અપેક્ષા મિથ્યા(१३५ मा याबाई माथी २डीत मनीन नीरए-नीरजा भ२०४थी २जीत
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬૪
उत्तराध्ययन सूत्रे
से रहित बन जाता है और (सिद्धे भवइ - सिद्धो भवति) वह सिद्ध हो जाता है । इस गाथा द्वारा सूत्रकार ने अहेतु परिहार का फल आदि से रहित हो कर आत्मा को सिद्धत्वरूप फल की प्राप्ति होना है । त्ति बेमि इति ब्रवीमि " इन पदों का अर्थ पहिले
66
अध्ययनों में कहा जा चुका है ॥ ५४ ॥
॥ यह अठारहवें अध्यायन का हिन्दि अनुवाद संपूर्ण हुआ ||
जनी लय छे. मने सिद्धे भवइ - सिद्धो भवति अते ते सिद्ध मनी लय है. मा ગાથા દ્વારા સૂત્રકારે અહેતુ પરિહારનુ ફળ ક્રમ મળ આદિથી રહિત થઈને આત્માને सिद्धत्व३५ ३जनी प्राप्ति थवानुं मतावेल छे. त्ति बेमि - इति ब्रवीमि ॥ यहोना અથ આગળના અધ્યયનમાં કહેવાઇ ગયેલ છે. ! ૫૫ ॥
શ્રી ઉત્તરાધ્યન સૂત્રના અઢારમા અધ્યયનના આ ગુજરાતી ભાષા અનુવાદ સંપૂણુ થયા. ॥ ૧૮ ૫
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ एकोनविंशतितममध्ययनं प्रारभ्यते ॥ व्याख्यातमष्टादशमध्ययनम्, सम्प्रत्येकोनविंशतितमं मृगापुत्रकाख्यमारभ्यते । अस्य च पूर्वेण सहायमभिसम्बन्धः। पूर्वस्मिन्नध्ययने भोगदित्यागः प्रोक्तः। भोगदित्यागादेव श्रामण्यमुपजायते। श्रामण्यं चापतिकर्मतया प्रशस्यतरं भवतीत्यप्रतिकर्मता इहाध्ययने वक्ष्यते, इत्यनेन सम्बन्धेनायातस्य अ. स्याध्ययनस्येदमादिमे मूत्रम्मूलम्-सुग्गीवे नयेरे रम्मे, काणणुजाणसोहिए।
राया य बलभद्देत्ति, मिया तस्सग्गमाहिंसी ॥१॥ छाया-मुग्रीवे नगरे रम्ये, काननोद्यानशोभिते । राजा च बलभद्र इति, मृगा तस्याग्रमहिषी ॥१॥
उन्नीसवां अध्ययन का प्रारंभ अठारवें अध्ययन का व्याख्यान हो चुका, अब उन्नीसवें अध्ययन का व्याख्यान प्रारंभ होता है। इस अध्ययनका नाम मृगापुत्रक है। इसका संबंध गत अठारहवें अध्ययन के साथ है, और वह इस प्रकार से है-वहां भोगद्धि का त्याग कहते हुए यह प्रकट किया है कि श्रामण्य इस भोग ऋद्धि के त्याग से ही होता है। तथा इस में जो प्रशस्यता अति प्रशस्तपना आता है वह रोगादि अवस्था में चिकित्सा नहीं करने रूप अप्रतिकर्मता से आता है। इसलिये इस अध्ययन में उसी अप्रति कर्मता का कथन मृगापुत्र को ले कर किया जायगा। इसलिये यहां मृगापुत्र के चरित्र को कहते हैं-'सुग्गीवे' इत्यादि.
ઓગણીસમા અધ્યયનનો પ્રારંભઅઢારમું અધ્યયન આગળ કહેવાઈ ગયું, હવે ઓગણીસમા અધ્યયનને પ્રારંભ થાય છે. આ ઓગણીસમા અધ્યયનનું નામ મૃગાપુત્રક છે. આ અધ્યયનને સંબંધ આગલા અઢારમા અધ્યયનની સાથે આ પ્રકાર છે.-ત્યાં ભોગ ઋદ્ધિને ત્યાગ બતાવતાં એવું કહેવામાં આવેલ છે કે, શ્રમણ્ય આ ભોગ ઋદ્ધિના ત્યાગથી જ મેળવી શકાય છે, વળી આ ત્યાગમાં જે પ્રશસ્યતા-અતિપ્રશસ્તપણું આવે છે તે રોગાદિ અવસ્થામાં ચિકિત્સા ન કરાવવા રૂપ અપ્રતિકમતાથી આવે છે, માટે જ આ અધ્યથનમાં એ જ અપ્રતિકમતાનું કથન મૃગાપુત્રને અધિકાર લઈને કરવામાં આવે છે मारणे ही Fuपुत्रन यात्रिने ४ छ-"मुग्गिवे" त्यादि !
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६६
टीका - 'सुग्गीवे' इत्यादि ।
9
काननोद्यानशोभिते - काननानि = बृहद्वृक्षाश्रयाणि वनानि, तथा उद्यानानि= क्रीडावनानि, तैरुपशोभितं तस्मिन् अत एवं रम्ये = मनोरमे सुग्रीवे नाम्नि नगरे बलभद्र इति नाम राजाऽऽसीत्, तस्य मृगा नाम अग्रमहिषी = पट्टराज्ञी आसीत् ॥ १ ॥ मूलम् - तैसि पुंत्ते बलैसिरी, मियार्पुत्तेत्तिं विस्सुंए ।
अम्मौपिऊण दईए, जुवरांया दमीसेंरे ||२||
छाया - तयोः पुत्रो बलश्री मृगापुत्र इति विश्रुतः । अम्बापित्रोर्दयितो, युवराजो दमीश्वरः ||२||
उत्तराध्ययन सूत्रे
टीका--'तेसिं पुत्ते' इत्यादि ।
तयोः = मृगावलभद्रयोः पुत्रो दल श्रीः = माताप्तिकृत् नाम्ना बलश्रीः, लोके तु - मृगापुत्र इति नाम्ना विश्रुतः = प्रसिद्धः, अम्बा पित्रोर्दयित = प्रियः, युवराजः = यौवराज्यपदेऽभिषिक्तः दमीश्वरः - जन्मतो हि वशीकृतेन्द्रियत्वेन 'दमीश्वरः ' इति लोके प्रसिद्धश्वासीत् ||२||
अन्वयार्थ - (काणणुजाण सोहिये - काननोद्यानशोभिते) वन एवं उद्यान से सुशोभित (सुग्गीवे-सुग्रीवे) सुग्रीव नाम के (रम्मे नयरे रम्ये नगरे) मनोरम नगर में ( बलभद्देतिराया - बलभद्र इतिराजा ) बलभद्र इस नामके एक राजा थे । (तस्सग्गमाहिसी - तस्य अग्रमहिषी) उनकी पहरानी का नाम (मिया - मृगा) मृगा था ॥ १ ॥
'तेसिं' इत्यादि.
अन्वयार्थ -- (तेस तयोः) इन के (पुते - पुत्रः) पुत्र (बलसिरी - बलश्रीः) बलश्री नाम के थे। जो लोक में (मियापुत्तेत्ति विस्सुए - मृगापुत्र इति विश्रुतः) मृगापुत्र इसनाम से प्रसिद्ध थे । यह ( अम्मा पिऊण - अम्बापित्रोः) माता पिताको (दइए - दयितः) अत्यंत प्रिय - लाडले थे । उन्होंने इनकों
अन्वयार्थ - काणणुज्जाण सोहिये - काननोद्यानशोभिते १८ मने उद्यानथी सुशोभित सुग्गीवे - सुग्रीवे सुग्रीव नाभना रम्मे नयरे रम्ये नगरे भनारम्य नगरमा बलभदेत्तिराया - बलभद्र इतिराजा मसलद्र नाभा मे राम ते। तस्सग्गमहसी - तस्य अग्रमहिषी तेनी पटराशीनु नाम मिया - मृगा भृगा तु ॥ १॥
"तेसिं" इत्याहि !
अन्वयार्थ - तेर्सि - तयोः तेने। पुत्ते - पुत्रः पुत्र बलसिरि-बलश्री असश्री नामनो हता है? मां मियापुत्तेत्ति विस्सुए - मृगा पुत्र इति विश्रुतः । पुत्रना नामथी भगीतोडतो. थे भृगापुत्र अम्मा पिऊण-अम्बापित्रोः भाता पिताने दबिए
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६७
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम् मूलम्--नंदणे सो उ पोसाए, कीलेए संह इथिंहि ।
देवे दोगुंदंगे चे, निच्चं मुइयंमाणसे ॥३॥ छाया-नन्दने स तु प्रासादे, क्रीडति सह स्त्रीभिः ।
देवो दौगुन्दुक इव, नित्यं मुदितमानसः ॥३॥ टीका--'नंदणे' इत्यादि।
मुदितमानसः हृष्टचित्तः स मृगापुत्रो नन्दने नन्दननामके वास्तुशास्त्रोक्त विशिष्टलक्षणीपेते प्रासादे दौगुन्दुकः त्रायस्त्रिंशो देव इव स्त्रीभिः सह नित्य क्रीडति । 'तु' शब्दः पूरणे ॥३॥ मूलम्- मणिरयणंकुहिमतले, पासायोलोयणे ठिओ।
आलोएंइ नयरस्स, चउक्क तिगचच्चरे ॥४॥ छापा--मणिरत्नकुटिमतले, प्रासादालोकने स्थितः ।
__ आलोकयति नगरस्य, चतुष्क त्रिक चत्वराणि ॥४॥ (जुवराया-युवराजः) युवराज बना दिया था। (दमीसरे-दमीश्वरः) जन्म से ही वह इन्द्रियों को अत्यन्त दमन करने वाले होने से लोग इनको दमीश्वर कहते थे ॥ २ ॥
'नंदणे' इत्यादि.
अन्वयार्थ—(मुइयमाणसे-मुदितमानसः) प्रसन्नचित्त हो कर यह युवराज (नंदणे पासाए-नन्दने प्रासादे) नन्दन नाम के राजमहल में (दोगुंदगे देवेव्य-दोगुन्दुक देव इव) त्रायस्त्रिंश देव की तरह (इत्थि हिं सह कीलए-स्त्रीभिः सह नित्यं क्रीडति) स्त्रियों के साथ नित्य क्रीडा किया करते थे ॥ ३ ॥ -दयितः सत्यत प्रिय eusna sतो. भाता पिता सेन जुवराया-युवराजः युवराप? स्थापित ध्या. दमीसरे-दमीश्वरः मधील से छन्द्रियान भूमकर દમન કરનાર હોવાથી લોકો તેને દમીશ્વર પણ કહેતા હતા. ૨
"नंदणे" त्याह!
मन्क्या -मुइयमाणसे-मुदितमानसः प्रसन्नचित्त मनार थे यु१२००४ नंदणे पासाए-नन्दने प्रासादे नन्दन नामना भाउमा दोगुंदगे देवेव-दोगु. न्दक देवइव प्रायविंश हवनी भा३४ इथिहिं सह कीलए-स्त्रिभिः सह नित्यं क्रीडति खिमानी साथै नित्य ४ीडा ४२तो तो. ॥ ३ ॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्सराध्ययनसूत्रे टीका--'मणिरयण' इत्यादि । ___ अन्यदा स मृगापुत्रो मणिरत्नकुहिमतले मणिभिश्चन्द्रकान्तादिभिः रत्नैः= कर्कतनादिभिश्च निर्मित कुट्टिमतलं-भूमितलं यत्र तत्तथा तस्मिन् , चन्द्रकान्तादिमणि कर्केतनादिरत्ननिबद्धभूमिके, प्रासादालोकने-आलोक्यन्ते दिशोऽस्मिन् स्थितैरित्यालोकन गधाक्षः प्रासादस्यालोकनं प्रासादालोकनं, तस्मिन् प्रासादगवाक्षे स्थितो नगरस्य चतुष्क त्रिक चत्वराणि मार्गरूप स्थानानि आलोकयति पश्यति॥४॥
ततो यदभूतदाह-- मूलम्--अहं तत्थं अइच्छंतं, पासई समणसंजयं ।
तवनियमसंजमधरं, सोलडं गुणऑगरं ॥५॥ छाया-अथ तत्रातिक्रामन्त, पश्यति श्रमणसंयतम् ।
तपो नियमसंयमधरं, शीलाढयं गुणाकरम् ॥५॥ टीका--'अह' इत्यादि। अथ अनन्तरं स मृगापुत्रो युवराजः तपोनियमसंयमधरं-तपोऽनशनादि 'मणिरयण' इत्यादि
अन्वयार्थ एक दिन की बात है कि मृगापुत्र (मणिरयण कुहिमतले-मणिरत्न कुटिमतले) चंद्रकान्त आदि मणियों एवं कर्केतन आदि रत्नों से निबद्ध भूमिवाले (पासायालोयणे-प्रासादालोकने ) महल के गोखमें (
ठिओ-स्थितः) बैठे हुए (नयरस्स चउक्कतिगचच्चरे-नगरस्य चतुष्क त्रिकचत्वराणि) अपने नगर के चतुष्क-चोहट्टों,-तिगहों-जहां तीन रास्ते मिलते हों एवं चत्वरों-जहां अनेक रास्ते मिलते हों उनको (आलोएइ-आलोकयति) देख रहे थे ॥ ४ ॥
उस समय क्या हुआ सो कहते में-'अह' इत्यादि।। अन्वयार्थे—(अह-अथ) इसके बाद उन्होंने (तवनियमसंजमघरं "मणिरयण" त्याह!
अन्वयाथ-से हिवसनी वात छ, भृगापुत्र मणिरयणकुहिमतले-मणिरत्नकुहिमतले बान्त माह मशीसाथी मने मने तन माह रत्नाथी भढवामा मावेस भूमिका पासायालोयणे-प्रासादालोकने भडेसनी मारीमा ठिो-स्थितः मेसीने पाताना नयरस्स चउक्कतिगचच्चरे-नगरस्य चतुष्कत्रिक चत्वરા િનગરના જુદા જુદા ચેક તેમ જ બજારેને, ચાર રસ્તા, ત્રણ રસ્તા જ્યાં મળતા 6ता मेवा स्थानु आलोएइ-आलोकयति मन री २९ ता. ॥ ४ ॥
के समये शुमन्यु तेने ४ छ-"अह" त्यादि ! मन्वयार्थ-अह-अथ मा सघणु या पछी तेथे तवनियमसंजमधरं
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम् द्वादशविधम् , नियमो द्रव्याघभिग्रहलक्षणः, संयम: सावधविरमणलक्षणः सप्तदशविधस्तेषां धरंधारकम् , अत एव शीलाव्यम्-शीलेन-अष्टादशशीलाङ्गसहस्रलक्षणेन आन्यं परिपूर्णम् , तत एव च-गुणाकरम्-गुणानां ज्ञानादीनामाकर इव आकरस्तं, ज्ञानादिगुणरत्नाकरमित्यर्थः, एतादृशं सदोरकमुखवस्त्रनिबद्धमुख श्रमणसंयतं श्रमणश्चासौ संयतश्चेति श्रमणसंयतस्तं, निरतिचारचारित्रवन्तं मुनि, तत्र-चतुष्कत्रिक चत्वरेषु अतिक्रामन्तम् आगच्छन्तं पश्यति । श्रमणमात्रोक्तौ शाक्यादिसाधूनां ग्रहणं स्यात् , अतस्तन्निवृत्यर्थ श्रमणसंयत इत्युक्तम् ।।५।। मूलम्--तें पासइ मियोपुत्ते, दिट्रीए अणिमेसाए ।
कहिं मन्नेरिसं रूवं, दिटपुटवंमएं पुरा ॥६॥ छाया--तं पश्यति मृगापुत्रो, दृष्टया अनिमेषया ।
____ क्व मन्ये ईदृशं रूपं, दृष्टपूर्व मया पुरा ॥६॥ -तपो नियमसंयमधरम्) अनशन आदि बारह प्रकार के तपों को तपने वाले, अभिग्रह रूप नियम को पालन करने वाले तथा सावद्य विरमणरूप सत्रह प्रकार के संयम को धारण करने वाले तथा (सीलडंशीलाढयम्) अठारह हजार शीलांग रथको धारण करने वाले इसीलिये (गुण आगरम्-गुणाकरम्) ज्ञानादिक गुणों के आकर-खान स्वरूप ऐसे (समणसंजयं-श्रमणसंयतम्) श्रमणसंयत को अर्थात् परीषह उपसर्गोको सहन करने वाले होने से श्रमण, वायुकाय की यतना के लिये मुख पर दोरा सहित मुखवस्त्रिका बांधे हुए होने से संयत एसे मुनि को (तत्थ-तत्र) चतुष्क, (चार पार्श्ववाले) त्रिक, (तीन रस्ते) एवं चत्वर (चार रस्ते पर (अइच्छंतं-अतिक्रामन्तम्) आते हुए (पासइ-पश्यति) देखा ॥६॥ तपो नियमसंजमधरम् मनशन माहि मार प्रा२ना तपाने मायरवावाणा तथा सावधविरमा ३५ सत्त२ ५४२ना संयमने धार ४२वा, तथा सीलडे-शीलाढयम मनार १२ शीलाग रथने धारण ४२वावाणा, मेक थी गुणआगरमगणाकरम ज्ञान गुणेनी 631 मा ५१३५ मा समणसंजयं-श्रमणसंयतम् શ્રમણ સંયતને અર્થાત્ પરીષહ ઉપસર્ગોને સહન કરવાવાળા હોવાથી શ્રમણ, વાયુને કાયના રક્ષણ માટે મોઢા ઉપર દોર સહિત મુખવસ્ત્રિકા બાંધેલ હોવાથી સંયત मेवा भुनिन तत्थ-तत्र चतुष्क, त्रिक, मने चत्वर ५२ आइच्छंते-अतिक्रामन्तम् मावतi तेणे पासइ-पश्यति नेया. ॥ ५॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७०
उत्तराध्ययनसूत्रे टीका--'तं पासइ' इत्यादि ।
स मृगापुत्रो युवराजः अनिमेषया-निमेषरहितया दृष्टया तं संयतं पश्यति । स चिन्तयति-मन्ये ईदृशं रूपं मया पुरा-पूर्वस्मिन् काले कापि दृष्टपूर्वमिति ॥६॥ मूलम्-साहुस्स दरिसणे तस्स, अज्झर्वसाणम्मि सोहणे ।
मोह गयस्स संतस्स, जाई सरणं समुप्पैन्नं ॥७॥ छाया-साधोर्दर्शने तस्य, अध्यवपाने शोभने ।
मोहं गतस्य सतो, जातिस्मरणं समुत्पन्नम् ॥७॥ टीका-'साहुस्स' इत्यादि।
साधोः संयतस्य, दर्शने सति मोह=' कुत्रेदृशं रूपं दृष्टम् ' इतिचिन्तनेन मृोगतस्य प्राप्तस्य सतस्तस्य मृगापुत्रस्य शोभनेक्षायोपशमिकाभाववर्तिनि
'तं पासइ' इत्यादि !
अन्वयार्थ-(मियापुत्त-मृगापुत्रः) मृगापुत्रने (अणिमेसाए दिट्ठीए-अनिमेषया दृष्टया) निमेष रहित दृष्टि से (तं पासइ-तं पश्यति) उस संयत को देखा और विचार किया कि (मन्ने-मन्ये) म मानता हूं (मए-मया) मैंने (इरिसं रूव-ईदृशं रूपम्) ऐसा रूप (पुरा-पुरा) पहिले (दिट्टपुव्वं-दृष्टपूर्वम्) कहीं देखा है ॥ ६ ॥
'साहुस्स' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(साहस्स दरिसणे-साधो दर्शने सति) साधके दर्शन होते ही (मोहं गयस्स-मोहं गतस्य) "कहां पर-ऐसा रूप देखा है" इस प्रकार के विचार से मूर्छा को प्राप्त हुए (संतस्स-सतः) सज्जन उन (मिया पुत्तस्स-मृगापुत्रस्य) मृगापुत्र को (साहणे अज्झवसाणम्मि-शोभने अध्य
"तं पासई" त्या !
अन्वयाथ-मियापुत्ते-भूगापुत्रः भृ॥ पुत्रे अनिमेसाए दिट्टीए-अनिमेषया दृष्ट्या अनिमेष ष्टिी तपासह-तं पश्यति मे सयतने नया अने वियर ध्यो , मन्ने-मन्ये भने am छ , मए-मया में इरिसं रूवं-इदृशं रूपम् भास्१३५--वेष पुरा-पुरा ५i दिट्टपूव्वं-दृष्टपूर्वम् । २५ यु छ. ॥ ६ ॥ ___ “साहुस्स" त्याह!
भन्षयाथ-साहुस्स दरिसणे-साधोर्दर्शने साधुने anti मोहंगयस्स-मोहंगतस्य "मायु ३५-३५ में ४यां नये छ." AL AIR क्यिा२ ४२i ४२di तेने भूछी मावी 5 संतस्स-सतः Horor सेवा से मियापुत्तस्स-मृगापुत्रस्य भृ॥ पुत्रने सोहणे अज्झवसाणम्मि-शोभने अध्यवस्तने क्षाय माता
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम्
४७१ अध्यवसाने अन्तःकरणपरिणामे जाते जातिस्मरणं समुत्पन्नम् । अयं भावःपूर्व सम्मुखं समागच्छतः सदोरकमुखवस्त्रिकानिषद्धमुखम् साधोदर्शनं जातम्, साधुदर्शनादात्मनः सम्यक्परिणामो जातः। ततो मया क्वापोदृशं रूप मिति चिन्तनेन मूछो संजाता। मृगयां च जातिस्मरणमभूदिति ।।७।। मूलम् - जाइसरणे समुप्पण्णे, मियापुत्ते महिडिएँ ।
सरइ पोराणियं जाइं, सामण्णं च पुराकयं ॥८॥ छाया-जातिस्मरणे समुत्पन्ने, मृगापुत्रो महद्धिकः ।
स्मरति पौराणिकी जाति, श्रामण्यं च पुराकृतम् ॥८॥ टीका--'जाइसरणे' इत्यादि।
जातिस्मरणे समुत्पन्ने महर्दिको राजलक्ष्मीयुक्तो मृगापुत्रः पौराणिकी= वस्तने) क्षायोपशमिक भाववर्ती अन्तःकरण परिणाम होने पर (जाइसरणं समुप्पन्नं-जातिस्मरणं समुत्पन्नम्) जातिस्मरण ज्ञान उत्पन्न हो गया। इसका भाव इस प्रकार है-सर्व प्रथम मृगापुत्र ने आते हुए मुख पर सदोरकमुखवस्त्रिका बांधे हए मुनिको देखा। उनको देखते ही आत्मा में सम्यक परिणाम उदभूत् हुआ और उससे "मैंने ऐसा रूप कहीं पर पहिले देखा है" इस प्रकार से मूर्छा परिणति हुई, पश्चात् उसी मूच्छों में जातिस्मरण ज्ञान हो गया ॥ ७ ॥ ‘जाइसरणे' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(जाइसरणे समुप्पन्ने-जातिस्मरणे समुत्पन्ने) जाति स्मरण नामक मतिज्ञान के उत्पन्न होने पर (महडिए मिया पुत्ते-महद्धिकः मृगापुत्रः) राज्य लक्ष्मी रूप महती ऋद्धि से संपन्न मृगापुत्र को
त:४२९५ परिणाम पाथी तेने जाइसरणं समुप्पन्न-जातिस्मरणं समुत्पन्नं ति મરણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. તેને ભાવ આ પ્રકાર છે સહુ પ્રથમ મૃગાપુત્રે મોઢા ઉપર સદે રકમુખલસિકા ધારણ કરેલા મુનિને આવતા જોયા તેમને જોતાં જ તેના આમામાં સમ્યફ પરિણામ ઉદ્ભવ્યું. એનાથી “મેં આવું રૂપ કયાંક પહેલા જોયેલ છે” એવી વિચારસરણ એ ચઢયે વિચારે ચઢતાં મૂરછની પરિણતિ થઈ અને પરિણ મે તેને જાતિ સ્મરણ જ્ઞાન થયું. | ૭ |
"जाइ सरणे" त्या,
मन्या-जाइसरणे समुप्पन्ने-जातिस्मरणे समुत्पन्ने जति २०२९५ नामर्नु भतिज्ञान थवाथी महडिए मियापुत्ते-महर्दिकः मृगापुत्रः राज्य सभी३५ मोटी ३द्धि सपन्न भृ॥पुत्रने पोराणिय जाई-पौराणिक जाति पाताना 'म
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७२
उत्तराध्ययन सूत्रे
पुरातनीं जाति-जन्म च पुनः पुराकृतं = पूर्वभव विदितं श्रामण्यं =संयमं च स्मरति ॥ ८॥ समुत्पन्नजातिस्मरणो मृगापुत्रो यत्कृतवांस्तदुच्यते-मूलम् - विससु अरजंतो, रजतो संजमम्मि यं ।
अम्मीपियरं उवागैम्म, ईमं वयंणमब्बेवी ॥९॥ छाया -- विषयेषु अरज्यन्, रज्यन् संयमे च । अम्बा पितरावुपागम्य, इदं वचनमब्रवीत् ॥९॥ टीका - 'विसएसु' इत्यादि ।
स मृगापुत्रो युवराजी विषयेषु = मनोज्ञशब्दादिषु अरज्यन्=आत्मपरिणतिमकुर्वन् च पुनः संयमे सप्तदशविधे रज्यन्=आत्मपरिणति संयोजयन् अम्बापितरौ उपागम्य = मातापित्रोः समीपे समागत्य इदं वक्ष्यमाणं वचनमब्रवीत् । 'अम्मापियरं ' इत्यत्र प्राकृतत्वादेकवचनम् ॥९॥
( पोराणियं जाई - पौराणिकीं जातिं ) अपने पूर्वजन्म की स्मृति हो आई । अर्थात् जातिस्मरण ज्ञान से पूर्व जन्म को देखा तथा ( पुराकथं सामण्णं च - पुराकृतम् श्रामण्यं च ) पूर्वभव में पालित चारित्र की (सरइस्मरति ) स्मृति हा आई ॥ ८ ॥
जातिस्मरण ज्ञान होने पर मृगा पुत्रने जो किया सो कहते हैं'विस' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (विसएसु - विषयेषु) विषयों से ( अरजंतो- अरज्यन्) विरक्त होकर एवं (संजमम्मिय रज्जंतो-संयमे च रज्यन्) सत्रह प्रकार के संजम में आत्म परिणति को अनुरक्त कर मृगापुत्रने ( अम्मापियरं उवागम्म - अम्बापितरौ उपागम्य) माता पिता के पास आकर ( इमं वयण
मम्बवी - इदं वचनं अब्रवीत् ) इस प्रकार कहा ।
भावार्थ -- पूर्वभव की याद आने से मृगापुत्र को मनोज्ञ शब्दादिक नी स्मृति थह तथा पुराकयं सामण्णं च पुराकृतं श्रमण्यं च पूर्वभवमा पोते पाणेला यास्त्रिनी सरइ - स्मरति तेने स्मृति यह मानी ॥ ८ ॥
लतिस्भरषु ज्ञानर्थवाथी भृगापुत्रे ने यु" तेने अहे छे - " विसएस " इत्यादि. अन्वयार्थ - विसएस - विषयेषु विषयाथी अरज्जतो - श्ररज्यन् विरक्त मनीने ते संजमम्मिय रज्जंतो-संयमे च रज्यन् सत्तर प्रहारना संयममा आत्म परिबुतीने अनुरक्त मेरी भृगपुत्रे अम्मापियरं उत्रागम्म - अम्बापितरौ उपगम्य भाता यितानी पासे आवीने इमं वयणमब्बवी - इदं वचलं अब्रवीत् मा अस्थी - ભાવા—પૂર્વ ભવની યાદ આવવાથી મૃગાપુત્રને મનેોશ શબ્દાદિક વિષયાની
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७३
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम्
यदब्रवीत्तद् दर्शयति--
सुयाणि में पंच महव्वाणि, नरएंसु दुक्खं च तिरिक्खं जोणिसु । निविणकामोम्हि महण्णवाओ, अणुजाणह पवइस्सामि अम्मो! १० छाया--श्रुतानि मया पश्च महाव्रतानि, नरकेषु दुःखं च तिर्यग्योनिषु ।
निर्विणकामोऽस्मि महार्णवात् , अनुजानीत प्रव्रजिष्यामि अम्ब ॥१०॥ टीका--'सुयाणी' त्यादि ।
हे अम्ब-हे मातः! मया जन्मान्तरे पश्च-पञ्चसंख्यकानि महाव्रतानिप्राणातिपातविरमणादीनि श्रुतानि । तथा नरकेषु तिर्यग्योनिषु उपलक्षणत्वाद्देवमनुष्यभवयोश्च यद् दुःखं तदपि श्रुतम् । अतोऽहं महार्णवात् महार्णवो महासमुद्र इव महार्णवः संसारस्तस्मात् , निर्विणकामा प्रतिनिवृत्ताभिलाषोऽस्मि । अतोऽहं प्रव्रजिष्यामि । तस्मान्मां प्रव्रज्याथै यूयमनुजानीत अनुज्ञापयत । यद्वाविषयों की ओरसे चित्त में विरक्ति छागई और संजम के पति अनुराग भाव बढ़ गया तब वे माता पिता के पास जा कर कहने लगे ॥ ९॥ 'सुयाणिमे' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(-अम्मो-अम्ब) हे माता (मे-मया) मैंने जन्मान्तर में (पंचमहब्वयाणि-पञ्चमहावृतानि) पांच प्राणतिपात विरमण आदिक महावत सुने हैं। तथा (नरएसु तिरिक्ख जोणिसु दुक्ख-नरकेषु तिर्यग्योनिषुदुःखम्) नरक गति एवं तिर्यग्गति में-उपलक्षण से देव एवं मनुष्यगति में जो दुःख हैं वे भी सुने हैं। इसलिये (महण्णवा सो निविण्ण का मोम्हि-महार्णवात् निर्विण्णकाम:-अस्मि) इस संसार रूपी महा समुद्र से मैं विरक्त हो गया है। सो (पव्वइस्सामि-प्रजिष्यामि) दीक्षा-लेना તરફ ચિત્તમાં વિરકતી આવી ગઈ. અને સંયમના તરફ અનુરાગભાવ વધી ગયે આથી તે માતાપિતાની પાસે જઈને કહેવા લાગ્યા છે. હું છે
भृगपुत्रे पाताना मातापिताने २ युतेने ४ छ-"सुयाणिमे" त्या !
अन्वयार्थ:- अम्मो-अम्ब माता ! मे-मया मेन्मान्तरमा पंचमहन्ययाणि-पञ्चमहाव्रतानि पाय प्रातिपात वि२भ मा िभारताने सामगे छे. तथा नरएसु तिरिक्खजोणिसु दुक्खं-नरकेषु तिर्यग्यौनिषु दुक्खं न२४ गत मने તિયચ ગતિમાં-ઉપલક્ષણથી દેવ અને મનુષ્ય ગતિમાં જે દુખ છે તેને પણ સાંભ मेत छ. या भाटे महण्णवाओ निविणकामोम्हि-महार्णवात् निर्विणकामः अस्मि मा ससारथी वि२४त थ गयो छु भने से सरले पव्वजिस्सामि-पत्र
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७४
उत्तराध्ययनसूत्रे निर्विणं कामः कामेभ्यो मनोज्ञशब्दादिभ्यो निर्विणो विरक्तोऽहं महार्णवात् महार्णवं संसारं परित्यज्य, 'ल्यब्लोपेऽत्र पञ्चमी' प्रजिष्यामि मोक्षपदायिनी जैनदीक्षा ग्रहीष्यामि । अतो मां प्रवज्यां ग्रहीतुं यूयमनुमन्यध्वम् । यो हि भविष्यद् दुःखं न जानाति, ज्ञात्वा वा तत्पतीकारं न जानाति, स कदाचिदित्थमेवासीत् । अहं तूभयवाऽपि विज्ञ इति कथं न दुःखप्रतीकारोपायभूतां महावतात्मिकां प्रवज्यां स्वीकरिष्ये इति सूत्राशयः ॥१०॥
यदि मातापितरौ भोगरुपनिमन्त्रयेतामतस्तनिषेधार्थमाह--- मूलम्--अम्मताय! मए भोगा, भुत्ती विसंफलोवमा।
पच्छा कडुर्यविवागा, अणुबन्धंदुहावहा ॥११॥ छाया--अम्बातातौ । मया भोगा, मुक्ताविषफलोएमाः ।
पश्चात्कटुकविपाका, अनुबन्धदुःखावहाः ॥११॥ टीका-'अम्मताय' इत्यादि ।
हे अम्बापितरौ ! विषफलोपमाः-विष-विषवृक्षस्तस्य फलेन उपमा सादृश्यं येषां ते तथा, आपातमधुरविषफलतुल्याः, पश्चात् अनन्तरं कटुकविपाका:चाहताहूं। इसलिये आप लोग मुझे (अणुजाणह-अनुजानीत) इसके लिये आज्ञा प्रदान करें।
भावार्थ-मृगापुत्रने कहा हे माता मैं चतुर्गति रूप इस संसार समुद्र के दुःखो से भी परिचित हूं तथा उनकी निवृत्ति के उपाय से भी। अतः मेरी इच्छा इस संसार में अब रहने की नहीं होती है। मैं इस से निकलना चाहता हूं। अतः मैं चाहता हूं कि आप लोग इस के लिये मुझे आज्ञा प्रदान करें ॥१०॥
मातापिता के भोगों के लिये उप निमंत्रण करने पर भोगों का जिष्यामि दीक्षा सेवा न्याई छ. भारे मा५ सौ भने अणुनाणह-अनुजानीत मे માટે આજ્ઞા અ પો.
ભાવાર્થ–મૃગાપુત્રે કહ્યું કે, હે માતા ! ચતુતિરૂપ આ સંસારના દુખે થી હું સારી રીતે પરિચિત છું. તથા તેની નિવૃત્તિના ઉપાયથી પણ પરિચિત છું. આથી મારી ઈચ્છા હવે આ સંસારમાં રહેવાની નથી. હું એમાંથી નીકળવા ઈચ્છું છું. આથી હું વિનંતી કરું છું કે, આપ લેકે આ માટે મને આજ્ઞા આપ જે ૧૫
માતા પિતાએ ભેગેના માટે આગ્રહ કરવાથી ભેગોને નિષેધ કરીને મૃગાपुत्र ४ छ-"अम्मताय" त्या !
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम् कटुकोऽनिष्टो विपाका परिणामो येषां ते तथा, परिणामेऽनिष्टदायकाः, तथाअनुबन्धदुःखावहा:-अनुबन्ध-सातत्येन संलग्नं यद् दुःखं तदावहन्ति प्रापयन्ति ये ते तथा, निरन्तरनरकनिगोधादनन्तदुःखदायकाः, एवंरूपा भोगा: कामभोगा मया भुक्ताः । अयं भावः-विषफलं हि उपभोगसमये मधुरं भवति, परिणामे कहकविपाकं जनयति, मारणान्तिकं दुःखमुत्पादयति । भोगा अप्येवंविधाः । ते भोगा मया भुक्ताः अत एव तान् परित्यक्तुमिच्छामीति ॥११॥ निषेध करते हुए मृगापुत्र कहते हैं-'अम्मताय' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(अम्मताय-अम्बा तातो) हे माता पिताजी ! (विसफलोवमा-विषफलोपमाः) विषवृक्ष के फल समान आपातरमणीय अर्थात् भोगते समय अच्छे लगने वाले (पच्छा-पश्चात्) पीछे (कडुगविवागा-कटुकविपाकाः) अनिष्ट फल को देने वाले ऐसे ये (अणुबन्धदुहावहा-अनुबंधदुःखावहाः) अर्थात् परंपरासे नरक निगोद आदि के दुःख दाता (भोगा-भोगाः) काम भोग (मए-मया) मैंने (भुत्ता-भुक्ताः) खूब भोग लिये हैं। अब इनके भोगने की इच्छा ही नहीं हाती है।
भावार्थ-विषफल-किम्पाकफल जैसे खाते समय मधुर लगता है परन्तु परिणाम में कटुक फल का दाता होता है उसी प्रकार भोगते समय आनंद प्रदान करने वाले ये कामभोग भी विपाक में कडवा फल देने वाले हैं। अतः उनके परित्याग करने को ही मेरा जी चाह रहा है ॥ ११ ॥ ___ मन्वयार्थ -अम्मताय-अम्बातातौ के माता पिता ! विसफलोवमा-विष. फलोपमाः (१५ जना -प्रथम दृष्टि में PAषात २मणीय मत लागवती मते सारा सामना२ ५२तु पच्छा-पश्चात् पाथी कडुग विवागा-कटुकविपाकाः मनिष्ट
ने आपावाणी सेवा मे अणुबंधदुहावहा-अनुबंधदुःखावहा निरंतर न२४ निगोड मानिस माने आपनार भोगा-भोगाः मेवा मला मए-मया में धूम भुत्ता-भुक्ता साम०॥ छ. 6वे से गाने मोमवानी भारी १२५ ઈચ્છા થતી જ નથી.
ભાવાર્થ-વિષફળ-કિંપક ફળ, કે જે ખાતી વખતે ખૂબ જ સ્વાદિષ્ટ લાગે છે પરંતુ પરિણામે એ મીઠા ફળને આપનાર જ હોય છે. આ જ પ્રમાણે ભોગવતી વખતે આનંદપ્રદ લાગનારા આ કામભોગ પણ વિપાકમાં માઠાં ફળને આપવાવાળા છે. આથી એને પરિત્યાગ કરવાની જ મારી ઈચ્છા છે. જે ૧૧
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७६
किञ्च --
मूलम् -- इमं संरीरं अणिचं, असुंई असुईसंभवं । असासयावासर्मिणं, दुक्खकेसाणभार्याणं ||१२|| छाया -- इदं शरीरमनित्यम्, अशुचि अशुचिसम्भवम् । अशाश्वतावासमिदं दुःखक्लेशानां भाजनम् ॥ १२ ॥ टीका- 'इम' इत्यादि ।
हे अम्ब ! हे तात ! इदं शरीरम् अनित्यम् = अशाश्वतम् अशुचि= स्वभावा देवापवित्रम्, तथा अशुचिसम्भवम्=अनुचिभ्यां=शुक्रशोणिताभ्यां संभव उत्पत्तिर्यस्य तत्तादृशं चास्ति । तथा इदं शरोरम् अशाश्वतात्रासम् = अशाश्वतः = अनित्यः आवासः = स्थितिर्जीवस्य यस्मिंस्तत्तथा, जीवस्यानित्यनिवासस्थानं, दुःखक्लेशानाम् दुःखानि =जन्मजरामृत्युप्रभृतीनि, क्लेशाः = धनहानि स्वजनवियोगादयस्तेषाम्, यद्वा - दुःखम् = अशातं तद्धेतवो ये क्लेशाः = रोगादयस्तेषां भोजनं = स्थानं चास्ति । पुनः 'इदम्' इत्युपादानं शरीरस्यातीवासारत्वप्रदर्शनार्थम् ||१२||
-
उत्तराध्ययन सूत्रे
फिरभी - 'इ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ (इमं सरीरं अणिच्चं इदं शरीरं अनित्यम्) यह शरीर अनित्य (असुई - अशुचि) स्वभावतः अपवित्र एवं (असुइसंभवं - अशुचि संभवम्) अशुचि - मलमूत्र आदि पदार्थों से उत्पन्न हुआ है। तथा इसमें जीव की स्थिति अल्पकाल तक ही रहने वाली है इसलिये यह (असासया वासम् - अशाश्वतावासम् ) अशाश्वतावास - अल्पकाल तक ही टिकनेवाले हैं । एवं (दुक्ख के साण भायणम् - दुःख क्लेशानाम् भाजनम्) जन्म - जरा - मरण आदि दुःखों का तथा धनहानि स्वजन वियोग आदि केशों का स्थान हैं ।
छतां पशु – "डमं " इत्यादि ।
-
अन्वयार्थ – इमं सरीरं अणिच्चं - इदं शरीरं अनित्यम् मा शरीर अनित्य, अमुईअशुचि स्वलापथी मयवित्र भने असुइसंभवं - अशुचिसंभवम् भणभूत्र माहिथी उत्पन्न થયેલ છે. આમાં જીવની સ્થિતિ અલ્પકાળ સુધી જ રહેવાવાળી હાય છે આ કારણે असासयावासम् - अशाश्वतावासम् या अशाश्वतावास - अहाण सुधीन टडवावाणो
वजी भन्म, ४२रा, भर, आहि दुःख के साण भायणम् - दुःखक्लेशानाम् भाजनम् ખાનું તથા ધન હાની, સ્વજન વિચેગ, આદિ કલેશાનુ સ્થાન છે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७७
__
_४७७
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम्
तस्मात-- मूलम्-असासंए सरीरंमि, रई नोवलभामहं ।
पच्छा पुरा ये चइयव्वे, फेणबुब्बुंयसन्निभे ॥१३॥ छाया--अशाश्वते शरीरे, रतिं नोपलभेऽहम् ।
पश्चात्पुरा च त्यक्तव्ये, फेनबुबुदसन्निभे ॥१३॥ टीका--'असासए' इत्यादि ।
अशाश्वते अनित्ये, अतएव-पश्चात् भुक्तभोगावस्थायां वार्द्धकादौ, पुरा च-अभुक्तभोगावस्थायां बाल्यादौ वा, यद्वा-पश्चात् यथास्थित्यायु:-क्षयोत्तर कालम्,
भावार्थ-विषयभोग तो तब ही अच्छे एवं सुहावने लगते हैं कि जब शरीर में शांति एवं आनंद हो। परंतु विचार करने पर हे माता! वह पता चलता है कि इस शरीर में ऐसा कुछ भी नहीं है। यह तो स्वभावतः जम्म जरा एवं मरण के दुःखों से तथा धनहानि, अनिष्ट संयोग, इष्ट वियोग से सदा व्यथित (दुखित) बना हु जीव का इसमें शाश्वतिक अवस्था भी नहीं है। स्वतः यह शरीर भी अपवित्र एवं शुक्र शोणितरूप अपवित्र कारणों से उत्पन्न हुवा है। इस तरह निःसार इस शरीर में विषयभोग अपनी सारता कैसे प्रर्थित (प्राप्त कर सकते है ॥ १२ ॥
इसलीये-'असासए' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(असासए-अशाश्वते) अनित्य अतएव (पच्छा पुरा य चइयव्वं-पश्चात् पुराच त्यक्तव्ये) भुक्तभोगावस्था में वृद्ध अवस्था
ભાવાર્થ_વિષયભોગ તે ત્યારે જ સારા અને સુંદર લાગે છે કે, જ્યારે શરીરમાં શાંતિ અને આનંદ હોય પરંતુ વિચાર કરવાથી હે માતા! એવું જાણી શકાયું -छ, मा शरीरमा मे ५ नथी. मग तो स्वभावथीभ, ४२१. અને મરણના દુઃખોથી તથા ધનહાની, અનિષ્ટ સંચાગ તેમજ ઈષ્ટ વિયોગથી સદા વ્યથિત છે જીવન તેમ શાધતિક અવસ્થા પણ નથી. આ શરીર જાતે પણ અપવિત્ર અને શુક્ર તથા લોહીરૂપ અપવિત્ર કારણથી જ ઉત્પન્ન થયેલ છે. આ પ્રમાણે નિઃસાર એવા આ શરીરમાં વિષયભોગ પોતાની સારતા કઈ રીતે પ્રાપ્ત रीश छ ? ॥ १२ ॥
मा भाटे-"असासए" त्याह! ___ मन्वयाय-असासए-अशाश्वते नित्य अने पच्छा पुराय चइयव्वे-पश्चात् पुरा च त्यक्तव्ये लागाने नागवानी अस्थामा वृद्धावस्थामा तथा मसुत मा.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७८
उत्तराध्ययनसूत्रे पुरा च=वर्षशतजीवीतप्रमाणात् पूर्व वा त्यक्तव्ये अवश्यत्याज्ये, फेनबुबुदसन्निभे =फेनबुद्बुदतुल्ये, अस्मिन् शरीरे अहं रतिम्=आनन्दं नोपलभे=न प्राप्नोमि । “फेनबुबुदसंनिभे" इत्यनेन बाल्यादिसर्वावस्थायां मरणं भवत्येवेति मूचितम् ॥१३।।
एवं भोगनिमन्त्रणपरिहारमभिधाय सम्पति प्रस्तुतस्यैव संसारनिर्वेदस्य हेतुमाहमूलम्-माणुसत्ते असारम्मि, वाहीरोगाण आलए।
जरामरणपत्थम्मि, खणं पिं नं रमामहं ॥१४॥ में तथा अभुक्तभोगावस्था में-बाल्य आदि अवस्था में अथवा पश्चात् -यथास्थिति वाली आयुकी समाप्ति के बाद में तथा पुरा-सौ वर्ष से पहिले भी (चइयव्वे-त्यक्तव्ये) अवश्य त्याज्य तथा (फेणबुब्बुयसन्निभेफेन बुद्बुदसन्निभे) पानी के बुद्बुद के समान इस (सरीरंमि-शरीरे) शरीर में (अहं रई नोवलभाम-अहं रतिं न उपलभे) मुझे कोइ आनंद उपलब्ध नहीं होता है।
भावार्थ-मृगापुत्र ने मातापिता से यह भी कहा कि जब यह शरीर अनित्य एवं पानी के बुंधूद् समान शीघ्र ही विनष्ट हो जाने वाला है । तथा यह भी कोई निश्चय नहीं है कि जीव को जितनी आयु का बंध हुआ है वह उसको उतनी ही भोगकर समाप्त करेगा इस के पहिले वह शरीर का परित्याग नहीं करेगा। अथवा भुक्तभोगावस्था के बाद ही हसका मरण होगा अभुक्त भोगावस्था में नहीं, तब ऐसी स्थिति में
आप ही कहो आनंद मानने के लिये यहां जगह ही कहाँ है ॥ १३ ॥ વસ્થામાં, બાય આદિ અવસ્થામાં અથવા પછીથી આયુષ્યના પૂરા થયા પછીથી, तथा पू२॥ स न पडेला पY परे२ चइयत्वे-त्यक्तव्ये त्यायोग्य तेभस फेणबुब्बुय सन्निभे-फेनबुदबुदसन्निभे पाणीना ५२पोटा 24 मा सरीरंमि शरीरे शरीरमा अहं रई नोक्लभाम-अहं रतिं न उपलमे भने तने। भान माता नथी.
ભાવાર્થ–મૃગાપુત્રે માતા પિતાને એ પણ કહ્યું કે, જ્યારે આ શરીર પાણીના પરપોટાની જેમ જલદીથી નાશ થઈ જનાર એવું અનિત્ય છે. વળી એ પણ કઈ નિશ્ચય નથી કે, જીવને જેટલા આયુષ્યને બંધ થયેલ છે તે એટલું ભેળવીને સમાપ્ત કરશે. તેના પહેલાં આ શરીરને પરિત્યાગ કરશે નહીં. અથવા ભુકત ભેગાવસ્થા પછી જ તેનું મરણ થશે-અભુત ભોગાવસ્થામાં નહીં. એવી સ્થિતિમાં આપજ કહે કે, આનંદ માનવા માટે અહીં જગ્યાજ કયાં છે ? ? !
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७९
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम् छाया--मानुषत्वे असारे, व्याधिरोगाणामालये ।
जरामरणग्रस्ते, क्षणमपि न रमेऽहम् ॥१४॥ टीका--'माणुसत्ते' इत्यादि।
असारे सारवर्जिते व्याधिरोगाणाम्-व्याधयः कुष्ठशूलादयः, रोगाः= ज्वरादयस्तेषामालये-गृहे जरामरणग्रस्ते जरसा-वार्द्ध के न मरणेन-मृत्युना च ग्रस्ते-गृहितेऽस्मिन् मानुषत्वे-मनुष्यभवे क्षणमपि नाहं रमे मुखं न प्रामोमि ॥१४॥
इत्थं मनुष्यभवस्यानुभूयमानत्वेन निर्वेद हेतुत्वमभिधाय सम्पति चतुर्गतिकस्यापि संसारस्य निर्वेदहेतुत्वमाह-- मूलम्---जम्मं दुक्खं जरा दुखं, रोगी यं मरणाणि यं ।
अंहो दुखो हुँ संसारो, जत्थ की सति जंतुणो ॥१५॥ छाया--जन्म दुःखं जरा दुःखं, रोगाश्च मरणानि च ।
अहो दुःखो हु संसारो, यत्र क्लिश्यन्ति जन्तवः ।।१५।। इस प्रकार भोग निमंत्रणा के परिहार को कहकर अब समुप्य व को वैराग्य का कारण कहते हैं-माणुसत्ते' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(असारम्मि-असारे) कदली वृक्ष के समान निःसार तथा (वाहीरोगाणआलए-व्याधिरोगाणामालये) कुष्ठ, शूल आदि व्याधियों एवं ज्वर आदि रोगों के घररूप तथा (जरामरणवत्थम्भिजरामरणग्रस्ते) जरा एवं मरण से ग्रस्त हुए (माणुसत्ते-मानुष्यत्वे) इस मनुष्यभव में (खणेपि अहं न रमाम-क्षणम् अपि अहं न रमे) मुझे तो एक क्षण मात्र भी सुख नहीं दिखता है ॥ १४ ॥
इस प्रकार मनुष्यभव के अनुभव से मनुष्यत्व को वैराग्य का कारण कहकर अब संसार को वैराग्य का कारण कहते हैं- આ પ્રકારે ભોગ નિયંત્રણના પરિહાજને કહીને હવે મનુષ્યત્વના વૈરાગ્યના २शुने ४ छ-"माणुसते" त्या !
अन्वयार्थ - असारम्मि-असारे 30 वृक्षनो भा३४ निःसार तथा वाहीरोगाण आलए-व्यधिरोगाणामालिये ढ, शूण माहि व्याधियो भने १२ महि शाना घर३५ तथा जरामरणपत्थम्मि-जरामरणस्तेग्र ४२। सने भी प्रस्त भनेता माणुसत्ते-मानुषत्वे 24॥ मनुष्य सभा खणंपि अहं न रमाम-क्षणं अपि अहं न रमे भने तो क्षण मात्र ५९] सुभ मातु नथी. ॥ १४ ॥
આ પ્રકારે મનુષ્ય ભવના અનુભવથી મનુષ્યત્વના વૈરાગ્યનું કારણ કહીને હવે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८०
उत्तराध्ययनसूत्रे टीका---'जम्म' इत्यादि।
जन्म दुःखं दुःखहेतुर्वतते, जन्मकालेऽपरिमितदुःखस्यानुभवात् , तथा जरा-वार्धक्यं च दुःख-दुख हेतुः । उक्तं च--
गात्रं संकुचितं गतिविगलिता भ्रष्टा च दन्तावलिः, दृष्टिोम्यति रूपमप्युपहतं वक्त्रं च लालायते । वाक्यं नैव करोति बान्धवजनः पत्नी न शुश्रूषते,
धिक्कष्टं जरयाभिभूतपुरुषं पुत्रोऽप्यवज्ञायते ॥ इति । 'जम्म' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(जम्मं दुक्खं-जन्म दुःखम्) जन्म, दुःख का कारण हाने से स्वयं दुःखरूप है (जरा दुक्ख-जरा दुःखम्) जराभी दुःख का कारण होने से दुःखस्वरूप है, कहा भी है
"गात्रं संकुचितं गतिविगलिता भ्रष्टा च दन्तावलिः, दृष्टि भ्यिति रूपमप्युपहतं वक्त्रं च लालायते । वाक्यं नैव करोति बान्धवजनः पत्नी न शुश्रषते, धिकष्टं जरयाऽभिभूतपुरुषं पुत्रोऽप्यवज्ञायते ॥१॥
देखो जब वृद्धावस्था का समय आ जाता है तब जब शरीर में झिल्लियां पड़ जाती हैं, चाल बढंगी हो जाती है, दांत गिर जाते हैं आँखों की ज्योति बहुत कम हो जाती है, रूप विरूप हो जाता है मुँह से लार बहने लगती है, स्वजन भी उस समय ठीक तरह बातससारना वैराश्यनु १२५ ४ छ.-"जम्म" त्यादि !
मन्वयार्थ:-जम्मं दुखं-जन्म दुःखम् समये हुमनु २ डावाथी स्वय:३५ छे. जरादुक्खं-जरा दुःखम् १/२॥ ५ मा ४१२६१ डावाया त ५४ ६५ २१३५ छ. ४यु ५५ छ
" गात्रं संकुचितं गतिविंगलिता भ्रष्टा च दन्तावलिः । दृष्टिीम्यति रूपमप्युपहतं वक्रं च लालायते । वाक्यं नैव करोति बान्धवजनः पत्नी न शुश्रूषते,
धिकष्टं जरयाऽभिभूतपुरुषं पुत्रोप्यवज्ञायते ॥१॥" જુઓ જ્યારે વૃદ્ધાવસ્થાનો સમય આવે છે ત્યારે શરીરમાં કરચલીઓ પડી જાય છે. ચાલવાની સ્થિતિ બે ઢગી બની જાય છે, દાંત પડી જાય છે, આંખની ચમક ઘણું જ ઓછી થઈ જાય છે, રૂ૫ વિરૂપ થઈ જાય છે, મોઢામાંથી લાળ પડવા માંડે છે. સ્વજનો પણ આવા સમયે પાસે બેસીને સારી રીતે વાતચિત કરતા નથી.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम्
तथा-रोगाश्च-अरादयोऽपि दुःखं-तथा-मरणानि च दुःखं । अहो ! इति खेदे, अहो ! यत्र-गतिचतुष्टयात्मके यस्मिन् संसारे जन्तव एवं क्लिश्यन्ते-क्लेशं प्राप्नुवन्ति, स संसारो हु=निश्चयेन दुःख नितान्त दुःखावहः ॥१५॥
किं च--
मूलम्--खित्तं वत्थं हिरण्णं च, पुतदारं च बंधवे ।
चइता ण इमं दें हैं, गंतव्वेमवसैस्स मे ॥१६॥ छाया--क्षेत्रं वास्तु हिरण्यं च, पुत्रदारं च बान्धवान् ।
। त्यक्त्वा खलु इमं देहं, गन्तव्यमवशस्य मे ॥१६॥ टीका--'खित्तं' इत्यादि।
हे मातापितरौ ! क्षेत्रं वास्तु-गृहाहादिकम् , च-पुनः हिरण्यं =सुवर्ण, तथा-पुत्रदारं-पुत्राश्च दाराश्चेति समाहारद्वन्द्वः । च-पुनः बान्धवान् भ्रातृन् चीत नहीं करते हैं अधिक क्या कहा जाय-अपने जीवन के सुख दुःखकी साथी अपनी पत्नी भी सेवा शुश्रूषा करना छोड देती है । अरे !
और तो क्या औरस-सगा-पुत्र भी अपमान करने लग जाता है। इन दुःखों के अतिरिक्त (रोगा-रोगाः) रोग भी इस अवस्था में ज्यादा सताया करते हैं अतः ये भी दुःख ही है। (मरणाणि-मरणानि) मरण भी एक दुःख है । इस से यह निश्चित है कि (संसारो हु दुक्खं-संसारो हु दुःखम् ) यह चतुर्गति रूप संसारसर्वथा दुःख ही हैं। (जत्थ-यत्र) जिस में (जंतुणो कीसंति-जन्तवः क्लिश्यन्ति) प्रत्येक जीव दुःख ही पाते रहते है। अर्थात यह चतुर्गतिरूप संसार स्वयं एक दुःख है। इसमे रहने वाला कोई भी प्राणी सुख नहीं पाता है। इसमें जन्म, जरा मरण एवं रोग ये सब दुःख हि दुःख हैं ॥ १५ ॥ વધારે શું કહેવામાં આવે, પોતાના જીવનની સુખદુઃખની સાથી એવી પિતાની પત્ની પણ સેવા સુશ્રષા કરવાનું છેડી દે છે. અરે ! વધારે તે શું પિતાને રસ -सगेपुत्र ५५५ मपमान ४२व। दाजी लय छे. मापात रोगा-रोगाः રોગ પણ આવી અવસ્થામાં વધારે સતાવ્યા કરે છે. આથી એ પણ દુઃખ જ છે. मरणाणि-मरणानि भ२ ५७ मे हु५ छ. माथी से बात तो निश्चित छ । यतुति३५ ससार
स मय ४ छ. जत्थ-यत्र मा जंतुणो कीसंति-जन्तवः રિતિ પ્રત્યેક જીવ દુઃખજ ભેગવ્યા કરે છે. અર્થાત્—આ ચતુર્ગતિરૂપ સંસાર પોતે જ એક દુઃખ છે. આમાં રહેનાર કોઈ પણ પ્રાણી સુખને પામતા નથી. આમાં भन्भ, ४२, भ२९१, सने रास, २मा साहु: ५ छ. ॥ १५ ॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८२
उत्तराध्ययन सूत्रे
पितृव्यांश्च तथा इमं देहं च त्यक्त्वा अवशस्य = परवशस्य मे = मम खलु = अवश्यं गन्तव्यम् । ' खेतं ' इत्यादिना इष्टवियोग उक्तः, ' अवसरस' इत्येन अशरस्वंय प्रोक्तम् || १६ ।। भोगपरिणाममाह
मूलम् - - जंहा किंपागफैलाणं, परिणामो नं सुंदरी ।
एवं भुत्ताण भोगणं, परिणामो ने सुंदंरो ॥१७॥
छाया -- यथा किम्पाकफलानां, परिणामो न सुन्दरः । एवं भुक्तानां भोगानां परिणामो न सुन्दरः ||१७|| टीका --- 'जहा' इत्यादि ।
यथा येन प्रकारेण किम्पाकफलानां = किम्पाकनामकापातमधुर विषफलानां फीर भी -- 'खित्तं' - इत्यादि ।
अन्वयार्थ - - ( खितं वत्थु हिरण्णं च पुत्तदारं च बंधवे इमं देहं णं चइता - क्षेत्रं वास्तु हिरण्यं च पुत्रदारं च बान्धवान् इमं देहं खलु त्यक्त्वा) क्षेत्र, वास्तु-गृह - महल आदि, हिरण्य-सुवर्ण, पुत्र, दारा बान्धव, इन सब को तथा इस शरीर को छोडकर ( अवसस्स में गन्तव्यम्अवशस्य मे गन्तव्यम्) कर्माधीन बने हुए मुझे यहां से अवश्य जाना है रहना नहीं है । " जातस्य हि ध्रुवो मृत्युः " यह सिद्धान्त है । अत: है, मात तात ! तुम क्यों मुझे इस संसार में फँसाने की चेष्टा करते हो । मेरा उद्धार जैसे भी हो सके ऐसा प्रयत्न करो ॥ १६ ॥
अब दृष्टान्त के साथ भोगों के परिणाम को कहते हैं-
छतां चालु — "खित्तं" इत्यादि !
આ
अन्वयार्थ - - खित्तं वत्युं हिरण्णं च पुत्तदारं च बन्धवे इमं देहं णं चइता - क्षेत्रं वास्तु हिरण्यं च पुत्रदारं च बान्धवान् इमं देहं खलु त्यत्तत्रा क्षेत्र, वास्तुगृह, भड़ेस आदि डिरएय- सुवर्श, पुत्र, द्वारा, माधव, मा सघण शरीरने छोडीने अवसरस मे गन्तव्यम् - अवशस्य मे गन्तव्यम् उर्भाधीन जनेस से बो सडींबी न्नार छु, रहेनार नथी. जातस्य हि ध्रुवो मृत्युः " बन्स्यो તેનુ' ચાકકસ મૃત્યુ છે આ સિદ્ધાન્ત છે. માટે હે માતા પિતા !તમે મને શા માટે આ સંસારમાં ફસાવવાની ચેષ્ટા કરી છે. મારેા ઉદ્ધાર જે રીતે થઇ શકે, તેવે
प्रयत्न पुरे ॥ १६ ॥
66
હવે દૃષ્ટાંતની સાથે ભેગેાના પરિણામને કડે છે- "जहा" इत्यहि !
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८३
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम् परिणामः सुन्दरः-शोभनो न भवति । एवमेव भुक्तानां भोगानां मनोज्ञशब्दादीनां परिणामः सुन्दरो न भवति ॥१७॥
एवं भोगादीनामसारतामुक्तवा दृष्टान्तेन स्वाशयं प्रकाशयन्नाह-- मूलम्--अद्धाणं जों' महंतं तु, अपाहेओ पवर्जई।
गच्छंतो सो दुही होई, छहातण्हाहि पीडिओ ॥१८॥ छाया---अध्वानं यो महान्तं तु, अपाथेयः प्रपद्यते ।।
गच्छन् स दुःखी भवति, क्षुत्तृष्णाभ्यां पीडितः ॥१८॥ टीका--'अद्धार्ण' इत्यादि--
यस्तु पुरुषः आथेयःमाथेयवर्जितः शम्बलरहितः सन् महान्तमध्वानंदीर्घमार्ग प्रपद्यते गच्छति । तत्र दीर्घ मार्गे गच्छन् स क्षुत्तृष्णाभ्यां क्षुद्= बुभुक्षा, तृष्णा-पिपासा ताभ्यां पीडिता व्यथितः सन् दुःखी भवति ॥१८॥
'जहा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ--( जहा किंपागफलाणं-यथा किम्पाकफलानां) जिस प्रकार मुक्त किंपाक फलोंका (परिणामो न सुंदरो-परिणामो न सुन्दरः) -परिणाम सुन्दर नहीं होता है-किन्तु प्राण हारी ही होता है (एवं भुत्तापभोगाणं परिणामो न सुंदरो-एवं भुक्तानां भोगानां परिणामो न सुन्दरः) उसी प्रकार मुक्त भोगोंका परिणाम भी नरक निगोदादिक दुःखों का देनेवाला होने से सुन्दर नहीं होता है ॥ १७ ॥
भोगादिकों की असारता कहकर अब दृष्टान्त से अपना आशय प्रकट करते है--'अद्धाणं' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(जो-यः) जो पुरुष (अपाहेओ-अपाथेयः) विना कलेवा -भाता के (महंतं अद्वाणं पवजइ-महान्तं अध्वान-प्रपद्यते) बहुत लम्बे
भन्वया जहा किपागफलाणं-यथा किंपाकफलानां रे रे रीणानु परिणामो न सुंदरो-परिणामो न सुन्दरः परिणाम हर नयी सातु, परंतु प्रायन नाश ४२ना२०४ डेय छ एवं भुत्ताणभोगाणं परिणामो न सुंदरो-एवं भुक्तानां भोगानां परिणामो न सुन्दरः ये प्रमाणे सागवे लागानु परिणाम पर न२४ નિગદ આદિ દુખેને દેવાવાળું હોવાથી સુંદર નથી હેતું છે ૧૭ છે
ભોગ આદિકની અસારતાને કહીને હવે દૃષ્ટાંતથી પિતાના આશયને પ્રગટ ४२ छ--"अद्धाणं" त्यादि !
सन्या --जो-यो ५३५ पोतानी साथै अपाहेओ-अपाथेयः लातु ली। 4 महंतं अद्धाणं पवज्जइ-महान्तं अध्वानं प्रपद्यते ! ain भागे भाटे
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे दृष्टान्तमुक्तवा दार्टान्तिकमाह-- मूलम्-एवं धम्मं अकाऊणं, जो गच्छं। परं भवं ।
___ गच्छंतो सो दुही होई, वाहिरोगेहिं पीडिऐ ॥१९॥ छाया--एवं धर्ममकृत्वा, यो गच्छति परं भवम् ।
गच्छन् स दुःखी भवति, व्याधिरोगैः पीडितः ।।१९।। टीका--'एवं' इत्यादि ।
एवंम् अपाथेयपुरुषवद् यो जीवो धर्मम् अकृत्वा परं भवं-परलोकं गच्छति । गच्छन् स व्याधिरागैः-व्याधयः-कुष्ठादयः, रोगा: ज्वरादयस्तैः पीडितो व्यथितः सन् दुःखी भवति ॥१९॥ मार्ग को पार करने के लिये घरसे निकलता है वह (गच्छंतो-गच्छन्) जबतक अपने गन्तव्य स्थान पर नहीं पहुँच जाता तबतक चलते २ बीच में ही (छहा तण्णाहि पीडिओ-क्षुत्तृष्णाभ्यां पीडितः) भूख और प्यास से व्यथित होकर (दुही होइ-दुःखी भवति) दुःखी होतारहता है ॥१८॥
अब इसी को दार्टान्तिक से घटाते है--'एवं धम्म' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(एवं-एवं) इसी प्रकार जो प्राणी (धम्म अकाऊणंधर्म अकृत्वा) धर्मको नहीं करके (परं भवं गच्छई-परं भवं गच्छति) परभव की और प्रयाण करताहै वह जबतक मुक्ति अवस्था को प्राप्त नहीं कर लेता है तबतक (गच्छंतो सो दुही-गच्छन् स दुःखीं भवति) इस संसार में भ्रमण करते २ हरएक गति में दुःखित ही होता रहता है। वह कहीं ( वाहिरोगेहिं पीडिए-व्याधिरोगैः पीडितः ) व्याधि से दुःखित होता है तो कहीं आधि (मानसिक चिन्ता ) से और कहीं धेरथी महा२ नीले छ ते गच्छंतो-गच्छन् पाताना याना स्थान ५२ यांसुधी पन्यता नथी. त्या सुधी याdi यासता वयमा छुहा तण्हाहि पीडिओ-क्षुत्त. ष्णाभ्यां पीडितः भूम अने तरसथी पीडित थ दुही होइ-दुःखी भवति हुयी વ્યથિત થાય છે. ૧૮
वेतन तिथी समवे छ --"एवं धम्म त्यहि !
अन्याय-एवं-एवं मा प्रारे प्राणी धम्म अकाऊणं-धर्म अकृत्वा धमने नही मायरता परं भवं गच्छई-परं भवं गच्छति न्यारे ५२१ त२५ प्रयाए। ४२ छ. ते या सुधी भुक्षित अवस्थाने नथी यामत त्यां सुधी गच्छंतो सो दुही होइगच्छन् स दुःखी भवति २॥ संसारमा भ्रमण ४२ai ४२तां हरे गतिमा हुमित रहा ४२ छ. ते ४॥२४ वाहिरोगेहि पीडिए-व्याधिरांगैः पीडितः ०याधिथी દુખિત થાય છે, તે કયારેક માનસિક ચિંતા અદિથી, અને ક્યારેક રોગ આદિથી,
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम्
पुनर्दृष्टान्तमाह-
मूलम् - अद्धाणं जो महंतं तुं, सपाहिज्जो पर्वजई । ही होई, छुहात हांविवजिओ ||२०||
गच्छते से
छाया -- अध्वानं यो महान्तं तु, सपाथेयः प्रपद्यते । गच्छन् स सुखी भवति, क्षुत्तृष्णाविवर्जितः ॥ २० ॥ टीका--'अद्वाण' इत्यादि ।
४८५
यस्तु पुरुषः सपाथेयः = पाथेयसहितः स शम्बलः सन् महान्तम् = अध्वानं प्रपद्यते = गच्छति । गच्छन् स क्षुत्तृष्णाविवर्जितः सन् सुखी भवति || २० || रोगादिकों से । यद्यपि देवगति में रोग नहीं हैं फिर भी मानसिक दुःखों से भी दुःखित बने रहते है । तिर्यञ्चगति में तथा मनुष्यगति में व्याधि और रोग प्रत्यक्ष प्रतीत होते हैं। नरकों में दस प्रकार की वेदना जन्य दुःख शास्त्रों में वर्णित हैं ही ॥ १९ ॥
फिर दृष्टान्त कहते हैं-- 'अद्वाणं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - - (जो - यः) जो प्राणी (सपाहिज्जो - सपाथेयः) पाथेयफलेवा - सहित होकर (अदाणं पवज्जइ-अध्वानं प्रपद्यते) लम्बे मार्ग को पार करता है (से- सः) वह गच्छं ते-गच्छन्) चलते २ कभी भी ( छुहा तन्हा विवज्जिओ-क्षुत्तृष्णा विवर्जितः) क्षुधा एवं तृष्णाकी पीडा को प्राप्त नहीं होता है । इस तरह (सुही होइ-सुखी भवति) वह सुखपूर्वक इष्ट स्थान पर पहुँच कर आनंदित होता है।
भावार्थ - " पास मे तोसा तो मंजिल का भरोसा" इस कहावत के अनुसार जो मनुष्य घर से कलेवा-भाता बांधकर दूसरी जगह દુ:ખી રહ્યા કરે છે. દેવગતિમાં રાગ નથી તે પણ માનસિક દુઃખાથી તે દુઃખિત અનેલા રહે છે, તિર્યંચ ગતિમાં તથા મનુષ્ય ગતિમાં, વ્યાધિ અને રોગપ્રત્યક્ષ દેખાવ છે. નરકામાં દસ પ્રકારનાં વેદનાજન્ય દુઃખા શાસ્ત્રોમાં વર્ણવેલ છે! ૧૯ ।।
च्छी दृष्टांत हे छे--"अद्धा" त्याहि !
अन्ययार्थ--जो-यः ? प्राणी सपाहिजो- सपाथेयः लाताने साथै सह अद्वाणं पवज्जइ - अध्वानं प्रपद्यते सांगा भागने चार उरे छे से सः ते गच्छंते-गच्छन् यासतां यासतां हैं। या स्थणे छुहा तण्हा वि वज्जिओ-क्षु ष्णाविवर्जितः लूम ने तरसनी चिडाने लोगवतो नथी. या प्रमाणे ते मुही होड़-सुखी भवति સુખ પૂર્વક પેાતાના ધારેલા સ્થળે પહોંચીને આનંદ પામે છે.
ભાવાથ ~~ પાસે જો હાય ભાતુ તે સફરમાં જાય ગાતું' આ કહેવત અનુસાર
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८६
उत्तराध्ययनसूत्रे
दृष्टान्तमुक्तवा दार्शन्तिकमाह-- मूलम्-एवं धम्मपि कॉऊणं, जो गच्छंइ परं भवं ।
गच्छंतो सो" मुंही होई, अप्पकम्मे अवेयणे ॥२१॥ छाया--एवं धर्ममपि कृत्वा, यो गच्छति परं भवम् ।
गच्छन् स सुखी भवति. अल्पकर्मा अवेदनः ॥२१॥ टीका--'एवं' इत्यादि।
एवम् सपाथेयपुरुषवत् यो जीवो धर्म-सावधव्यापारवर्जनरूपम् कृत्वाचरित्वा परं भवं गच्छति । 'अपि' शब्दापूरणे परभवं गच्छन् अल्पकर्मा पापकर्मरहितः, 'अल्प' शब्दोऽत्राभावार्थकः, 'कर्म' शब्दः पापकर्मपरः, अवेदन: जाने को निकलता है तो पास में स्त्राने पीने की यथोचित सामग्री की वजह से उसको किसी प्रकार की चिन्ता नहीं रहती है और अपने इष्ट स्थान पर आनंद से मार्ग को पार करता हुआ पहुँच जाता है। यह व्यवहार में स्पष्टरीति से देखा जाता है॥ २० ॥
अब इसी पर दार्दान्तिक कहते हैं-'एवं धम्मपि' इत्यादि !
अन्वयार्थ--(एवं-एवम्) इसी तरह (जो-यः) जो प्राणी (धम्मधर्मम्) सावधव्यापार परिवर्जनरूप धर्म (काऊणं-कृत्वा) पास में करके (परंभवं गच्छइ-परं भवं गच्छति) परलोक जाता है (सो सः) यह पर भव को जाने वाला जीव (अप्प कम्मे-अल्पकर्मा) पाप कर्म रहित हो कर (अवेयणे-अवेदनः)असातवेदनरूप दुःख से रहित हो जाता है
और इस तरह वह (सुही होइ-सुखी भवति) सुखी बन जाता हैજે માણસ ઘેરથી ભાતું બાંધીને બીજે ગામ જવા માટે નીકળે છે તે સાથે ખાવા પીવાની જરૂરત પુરતી સાધન સામગ્રી હોવાના કારણથી તેને ખાવા પીવાની કઈ પણ જાતની ચિંતા થતી નથી. અને પિતાના વાઘેલા સ્થળે-આનંદથી માર્ગને પૂરો કરીને પહોંચી જાય છે. આ વાત તે વ્યવહારમાં સ્પષ્ટ રીતે દેખાય છે કે ૨૦ |
व माना ५२ ६.टाति ४ छ--"एवं धम्मपि': ऽत्या!
मन्वयार्थ:--एवं-एवम् मा शते जो-यः रे प्राणी धम्म-धर्मम् सावध व्यापारना परिव ३५ धर्म काऊणं-कृत्वा साथे धन परंभवं गच्छइ-परंभवं गच्छति ५२i Mय छ सो-सः ५२मा २७१ अप्पकम्मे-अल्पकर्मा पा५४ २हित थन अवेयणे-अवेदनः असाता-वहन३५ दुमयी २डित भने छ. थे शत ते मुही होइ-सुखी भवति अभी मन छ. सात वेहन३५ सुमन नार
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १२ मृगापुचरितवर्णनम्
४८७ नास्तिवेदना=असातरूपा यस्य स तथा, असातवेदनारहितः स जीवः सुखी भवति। आभिर्गाथाभिर्धर्मकरणाकरणयोर्गुणदोषदर्शनाद् धर्मकरणाभिप्रायः प्रकटितः ।।२१।।
सुखकारितया धर्म एवं कर्तव्य इति पूर्वो तमाशयं द्रढीकर्तुं पुनदृष्टान्त माह-- मूलम् -जंहा गेहे पलितंमि, तस्तं गेहस्सं जो प ।
सारभंडाइं नीणेई, असारं अवउज्झइ ॥२२॥ छाया-- यथा गेहे प्रदीप्ते, तम्य गेहस्य यः प्रभुः ।
सारभाण्डानि निष्कासयति, असारम् अपोज्झति ॥२२॥ टीका--'जहा' इत्यादि।
हे पितरौ ! यथा मेहे प्रदीप्ते प्रज्वलिते.--तस्य गृहस्य यः प्रभुः= सात वेदनरूप सुख का भोगने वाला होता है। इन गाथाओं द्वारा सूत्रकार मे धर्मकरने में तथा धर्म नहीं करने में गुण और दोषों के प्रदर्शन से यह बात पुष्ट की है कि धर्म करना ही श्रेयस्कर है।
भावार्थ--सातावेदनी का नाम दुःख और सातावेदनी का नाम सुख है। जीव जब धर्म की शीतल छत्रच्छाया का सहारा पा लेता है तब वह सावध व्यापारों के करने से रहित हो जाता है। इस तरह पापम से रहित होता हुआ वह नीव जब परलोक जाता है तब उसको परलोक में सातवेदन रूप सुखका ही अनुभव होता है। इस तरह वह सुखी बन जाता है ॥ २१ ॥
इसी आशय को सूत्रकार दृष्टान्त द्वारा दृढ करते हैं--'जहा' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(जहा-यथा) जैसे (गेहे पलित्त-गेहे प्रदीप्ते) घर में आग થાય છે. આ ગાથાઓ દ્વારા સૂત્રકારે ધર્મ કરવાના તથા ધર્મ ન કરવાના ગુણ અને દેશોના પ્રદર્શનથી એ વાતને પુષ્ટ કરી છે કે, ધર્મ કરે એજ શ્રેયસ્કર છે.
ભાવાર્થ- અસાતા વેદનનું નામ દુઃખ અને સાતા વેદનનું નામ સુખ છે. ૧ જ્યારે ધમની શીતલ છત્ર છાયાને આશરો મેળવી લે છે ત્યારે તે સાવવા વ્યાપાર કરવાથી હિત થઈ જાય છે. આ રીતે પાપકર્મથી રહિત બનેલો એ જીવ જ્યારે પરેડમાં જાય છે ત્યારે તેને પરલોકમાં સાતા વેદનરૂપ સુખનો જ અનુભવ થાય છે. આ રીતે એ સુખી બની જાય છે. તે ૨૧ છે
मेरी माशयने सूत्रक दृष्टांत द्वारा १८ ४२ छ--"जहा" या! सन्यया --जहा-यथा भ गेहे पलितमि-गेहे प्रदीप्ते घरभा 24/01 खाणे
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सूत्रे
स्वामी
प्रज्वलिताद गृहात् सारभाण्डानि = महामूल्य वस्त्राभरणादीनि निष्कासयति, तथा असारं जीर्णवस्त्रादिकम् अपोज्झति = परित्यजति ||२२|| दृष्टान्तमुक्ता दाष्टन्तिकमाह
मूलम् - एवं लोएं पलित्तंमि, जरीए मरणेणं यॅ ।
अप्पीणं तारइस्सामि, तुम्भेहिं अणुर्मन्निओ ॥२३॥ छाया -- एवं लोकं प्रदीप्ते, जरया मरणेन च । आत्मानं तारयिष्यामि, युष्माभिरनुमतः ||२३||
एवम् = उपर्युक्तदृष्टान्तवत् जरया=बार्द्धकेन मरणेन = मृत्युना च प्रदीप्ते - प्रदीप्तः प्रज्वलित इव प्रदीप्तस्तस्मिंस्तथा अत्यन्तव्याकुलीभूतेऽस्मिन लोके= संसारेऽहमपि युष्माभिरनुमतः = आज्ञापितः सन् आत्मानं तारयिष्यामि । लगजाने पर (तस्स गेहस्स जो पहू-तस्य गेहस्य यः प्रभुः) उस घरका जो स्वामी होता है वह ( सार भंडाई नीणेइ - सारभाण्डानि निष्कासयति) महामूल्य वस्त्रादिक तथा आभरणादिक कीमती चीजोंको निकाल लेता हैतथा (असारं अवज्झइ - असारं अपोज्झति) असार वस्तुओंका परित्याग कर देता है || २२ ॥
1
४८८
अब इसी का दान्तिक कहते हैं--एवं लोए' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - - ( एवं - एवं ) इसी तरह (जराए मरणेण - जरया मरणेन ) जरा एवं मरण से लोए पलित्तमि - लोके प्रदीप्ते ) यह सारा संसार जल रहा है सो ऐसी स्थिति वाले इस लोक में से ( अप्पाण - आत्मानम् ) मैं भी अपने आपको (तुमेहिं अणुमनिओ तारइस्सामि - युष्माभि अनुमतः तारयिष्यामि) आपके द्वारा आज्ञापित होकर बाहर निकाल लूंगा । छत्यारे तस्स गेहस्स जो पह-तस्य गेहस्य यः प्रभुः मे धरना ने स्वामी हाय छते सारभंडाई नीणेs - सारभाण्डानि निष्कासयति श्रीमती वस्त्राहिङ तथा मालशु स्याहि श्रीमती थीलेने सौ प्रथम डाढी से छे तथा असारं अवज्झइ - असारं अपोज्झति અસાર વસ્તુઓને પરિત્યાગ કરી દે છે. ! ૨૨ ॥
वे नुहाष्टति उहे छे." एवं लोए "
इत्यादि !
अन्वयार्थ--एवं-एवम् ४ रीते जराए मरणेण - जरया मरणेन ४२ भने भरणुथी लोए पलित्तंमि - लोके प्रदीप्ते या सघणो संसार सजगी रह्यो छे, तो मेवा स्थितिवाजा या बेोभांडुप अप्पा - आत्मानम् भारी लतने तुन्भेहिं अणुमन्निओ तारइस्सामि - युष्माभि अनुमतः तारयिष्यामि यापनी आज्ञा भजतां બહાર કાઢવા માંગુ છુ.
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्र वरितवर्णनम्
४८९
अयं भावः यथा प्रज्वलितगृहाद् गृहपतिरसारं तृणादिकं वस्तु परित्यज्य, सारभाण्डं रत्नादिवस्तुजातं निष्कासयति । तथैवाहमपि धर्मसाहाय्येन जरामरणव्याकुलितादस्मात् संसारादसाररूपकामभोगादीन् परित्यज्य सारभाण्डरूपमात्मानमुद्धरिष्यामीति ||२३||
एवं तेनोक्ते पितरौ यदुक्तवन्तौ तद् विंशत्या गाथाभिः प्रोच्यते-मूलम् - - तं वितं अम्मापियरो, सामन्नं पुते ! दुच्चरं ।
गुणणं तुं सहस्सा, धारेर्यव्वाइं भिक्खुणा ||२४|| छाया -- तमब्रूनामम्बापितरौ, श्रामण्यं पुत्र ! दुश्वरम् । गुणानां तु सहस्राणि, धारयितव्यानि भिक्षुणा ||२४|| टीका--'सं तिं' इत्यादि ।
तं = मृगापुत्रम् अम्बापितरौ अब्रूताम् उक्तवन्तौ किमब्रूताम् ? हे पुत्र !
भावार्थ - - बुद्धिमान घरका स्वामी वही प्रशंसा योग्य माना गया है जो घर में काबू से बाहिर आग लगने पर उसमें से अपनी कीमती art को बाहर निकाल लेता है और असार का परित्याग कर देता है इसी तरह जब इस सारे संसार में हे मात तात ! जरा और मरणकी आग लग रही है - तब मोक्षाभिलाषी का भी यही कर्तव्य है कि वह अपने शरीर से आपका उद्धार कर लेवे । अतः मैं आपसे आज्ञा चाहता हूं कि आप लोग मुझे इस लिये आज्ञा प्रदान करें। मैं भी असार कामभोगादिकों का परित्याग कर धर्मकी सहायता से सारभूत आत्मा का उद्धार करना चाहता हूं || २३ ||
इस प्रकार मृगापुत्र के वचन सुनकर मातापिता ने जो कुछ कहा
ભાવા—બુદ્ધિમાન ઘરના સ્વામી પ્રશંસા ચાગ્ય તા એજ મનાય છે કે, જે ઘરમાં એ કાણુ આગ લાગવાથી એમાંથી પેાતાની કીમતી ચીજોને બહાર કાઢી લ્યે છે અને અસાર વસ્તુઓના પરિત્યાગ કરી દે છે. આજ પ્રમાણે આ સઘળા સંસારમાં હું માતા પિતા !વૃદ્ધાવસ્થા અને મરણુની આગ લાગી રહી છે ત્યારે મેાક્ષના અભિલાષીનું એજ કતવ્ય છે કે, તે પેાતાના શરીરથી પાતાના ઉદ્ધાર કરી લ્યે. આથી હું આપની પાસેથી આજ્ઞા માગુ' છું કે, આપ લેાક મને આના માટે આજ્ઞા પ્રદાન કરો. હું' પણ અસાર કામ ભેગાદિકાને પરિત્યાગ કરી ધમની સહાયતાથી સારભૂત આત્માના ઉદ્ધાર કરવા ચાહું છું. ॥ ૨૩ ૫
આ પ્રકારનું મૃગાપુત્રનું વચન સાંભળી માતા પિતાએ જે કાંઇ કહ્યું તે બીસ
}R
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९०
उत्तराध्ययनस्त्र
भिक्षुणा साधुना गुणानां श्रामण्योपकारक शीलाङ्गानां सहस्राणि धारयितव्यानि आत्मानि स्थापयितव्यानि तु एव भवन्ति । श्रमणो हि शीलाङ्गरूप सहस्रगुणाम् आत्मनि स्थापयत्येव । अन्यथा श्रामण्यमेव न संभवति । यत एवमतः श्रामण्यं साधुत्वं दुश्वरम्=दुःखेनाचरणीयम् ॥२४॥
साम्प्रतं प्रथममहाव्रतस्य दुष्करतामाहमूलम्--समया सबभूएसु, सत्तुमित्तेहुँ वा जगे'
पाणाइवायविरई, जावजीवाइ दुकरं ॥२५॥ वह बीस गाथाओं द्वारा यहां प्रकट किया जाता है-'ज' इत्यादि । ___ अन्वयार्थ-(अम्मापियरो-अम्बा पितरौ) मातापिताने (तं-तम्)-मृगा पुत्र से (वितं-अब्रूताम्) कहा (पुत्त-पुत्र) हे पुत्र (सामन्नं दुच्चरम्श्रामण्यं दुश्वरम्) यह श्रामाण्य-साधुपना दुश्वर है, क्यों की (भिक्खुणा गुणाणं सहस्साई धारेयव्वाई-भिक्षुणा गुणानां सहस्राणि धारयितव्यानि) साधु को इस अवस्था में इस श्रामण्य के उपकारक शीलाङ्गो के सहस्रों को धारण करना पडता है। इनके विना श्रामाण्य बन नहीं सकता है।
भावार्थ- मृगापुत्र को श्रामण्य की दुश्वरता बतलाने के निमित्त उसके माताने कहा कि बेटा! जबतक अठार हजार शील के भेद नहीं पाले जाते हैं तबतक श्रामण्य नहीं पल सकता है। तुम इनको पाल सकोगें कि नहीं इसमें हमको संदेह है, अतः घर पर ही रहो और कामभोगों को भोगो-इस श्रामण्य-साधुपने के चक्कर में मत पडो॥ २४ ॥ गाथाच्या द्वारा मी प्रगट ४२वामा माछ-"ज"त्याह!
मन्वयार्थ - अम्मापियरो-अम्बापितरौ माता पिताये तं-तम् ते भृगापुत्रने वितं-अब्रूतम् ४थु-पुत्त-पुत्र के पुत्र! सामण्णं दुच्चरम्-श्रमण्यं दुश्चरम् मे श्रामध्य -साधुपाया हु४२ छ. भ, भिक्खुणा गुणाणं सहस्साइं धारेयवाई-भिक्षुणा गुणानां सहस्राणि धारथितव्यानि साधुसे थे अवस्थामा श्रामएयना 641२४ શીલાંગોના સહસ્થોને ધારણ કરવાં પડે છે. એના સીવાય શામય બની શકાતું નથી.
ભાવાર્થ–મૃગાપુત્રને શ્રમણ્યની દુશ્ચરતા બતાવવાના નિમિત્તે માતા પિતાએ કહ્યું, કે બેટા ! જ્યાં સુધી અઢાર હજાર શલના ભેદ નથી પળાતા ત્યાં સુધી શ્રામણ્યને પાળી શકાતું નથી. તો એને પાળી શકશે કે કેમ. એમાં અમોને પૂરે સંદેહ છે માટે તમે ઘેર જ રહો. અને કામભોગોને ભોગવે. આ શ્રમણ્ય - साधुपणना २४२मा न ५.. 11 २४ ।।
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
:09
प्रियदिशनी टीका अ. १९ मृ पुत्रचरितवर्णनम् छाया--समता सर्वभूतेषु, शत्रुमित्रेषु वा जगति ।
प्राणातिपातविरतिः, यावजीवं दुष्करम् ॥२५।। टीका-'समया' इत्यादि।
भिक्षुणा जगति-संसारे सर्वभूतेषु एकेन्द्रियादिसर्वप्राणिषु, वा-पुनः शत्रुमित्रेषु अपकार्युपकारिषु च समता रागद्वेषाविधानतस्तुल्यता कर्तव्या। अनेन सामायिकमुक्तम् । तथा प्राणातिपातविरतिः प्रथममहाव्रतरूपा च कर्तव्या। एतत्सर्व यावजी दुष्करम् । अनेन प्रथममहाव्रतस्य दुष्करत्वं मूचितम् ॥२५॥
'समया' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(भिक्खुणा-भिक्षुणा) भिक्षु का कर्तव्य है कि वह (जगे -जगति) जबतक इस संसार में विचरण करता है अर्थात्-भिक्षु पर्याय में रहता है तबतक उसको (सब्वभूएसु सत्तुमिरोसु य-सर्वभूतेषु शत्रुमित्रेषु च) एकेंद्रियादिक समस्त जीवों पर तथा शत्रुमित्र पर समता भाव रखना पड़ता है-रागद्वेष नहीं करना पड़ता है, तथा उसको पाणाइवायविरई-प्राणातिपातविरतिः) प्रथम महाव्रतरूप जो प्राणातिपात विरमण है उसका पूरा पालन करना पड़ता है। (जावजीवाइ दुक्करयावजीवं दुष्करम्) यह सब तुमसे जाव जीव दुष्कर है।
भावार्थ-आगे चलकर मातापिता ने भृगापुत्र को यह भी समझाया कि देखो श्रामण्य-चारित्रकी शोभा समस्त संसारी जीवों पर चाहे वे अपने शत्रु हों चाहे मित्र हो समता भाव रखने से ही है तथा प्राणाति
"समया" त्याह!
मन्क्या-qणी भिक्खुणा-भिक्षुणा भिक्षुनु तव्य छ , ते जगे-जगति જ્યાં સુધી આ સંસારમાં વિચરણ કરે છે, અર્થાત ભિક્ષુ પર્યાયમાં રહે છે ત્યાં सुधी तेणे सयभूएसु सतुमित्तेसु य-सर्वभूतेषु शत्रुमित्रेषु च मेन्द्रिय मा ! ઉપર તેમજ સઘળા જીવે ઉપર તથા શત્રુ મિત્ર ઉપર સમતા ભાવ રાખવો પડે છે रागद्वेष न शमन त त पाणाइवायविरई-प्राणातिपातविरतिः પ્રથમ મહાવ્રતરૂપ જે પ્રાણુતિપાત વિરમણ છે તેનું પુરેપુરું પાલન કરવું પડે छ. जावज्जीवाइ दुक्करं-यावज्जीवं दुष्करम् मे सघणु तमाथी मानलर પાલન કરવું ઘણું જ દુષ્કર છે.
ભાવાર્થ–આગળ ચાલીને માતા પિતાએ મૃગાપુત્રને એ પણ સમજાવ્યું કે, જે શાણ્ય-ચારિત્રની શોભા તે સઘળા સંસારી જી ઉપર ચાહે તે તે શત્રુ હોય કે મિત્ર હોય એ દરેકના ઉપર સમતાભાવ રાખવામાં જ વળી પ્રાણાતિપાત
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९२
उत्तराध्ययनसूत्रे द्वितीयममहाव्रतस्य दुष्करतामाहमूलम्---निच्चकालऽल्पमत्तेणं, मुसावायविवजणं ।
भासियव्वं हियं संचं, निच्चाउत्तेण दुकरम् ॥२६॥ छाया-नित्यकालाप्रमत्तेन, मृषावादविवर्जनम् ।
भाषितव्यं हितं सत्यं, नित्यायुक्तेन दुष्करम् ॥२६।। टीका-'निच्चकाल' इस्यादि।
नित्यकालाप्रमत्तेन-नित्यकालम्-अप्रमत्तः प्रमादवर्जितो नित्यकालाप्रमत्तस्तेन तथा, सर्वदा निद्रादिप्रमादरहितेन, तथा नित्यायुक्केन=सर्वदोपयोगवता भिक्षुणा मृषावादविवर्जनं-मृषाभाषणपरित्यागो यावज्जीवं कर्तव्यम् , हितं सत्यं च यावज्जीवं भाषितव्यम् । एतत् दुष्करम्=दुःखेनाचरणीयम् । पात विरमण भी श्रामण्य का एक मनोहर सर्व श्रेष्ठ भूषण है, सो तुम से उसका यावजीव पालन होना मुश्किल है, इसलिये इस श्रामण्य के फेर में मत पडो ॥ २५ ॥
'निच्चकाल.' इत्यादि।
अन्वयार्थ--तथा-भिक्षुको (निच्चकालाप्पमनणं निच्चाउत्तेण-नित्यकालाप्रमत्तेन नित्यायुक्तन) नित्यकाल-सदा-निद्रा आदि प्रमाद से रहित एवं उपयोग सहित होना चाहिये, तभी जाकर वह (मुसावाय विवजणं हियं सव्वं भासियव्यं-मृषावादविवर्जनम् हितं सत्यं भाषितव्यम्) मृषावादका त्याग और हितकारक सत्य भाषा बोल सकता है। यह सब कर्तव्य उसका याव जीवतक का है । क्यों कि जो साधु निद्रा आदि प्रमाद पतित होता है वह मृषावाद का परिवर्जन करने में सर्वथा વિરમણ-પણ શ્રમણ્યનું એક સર્વશ્રેષ્ઠ એવું મનેહર ભૂષણ છે. એનું તમ સાથી જંદગી સુધી પાલન થવું મુશ્કેલ છે. એથી આ શ્રામણ્યના ચક્કરમાં ન પડે. જે ૨૫ છે
"निच्चकाल' त्याह! ___ मन्वयार्थ - भिक्षुम्मे निच्चकालाप्पमत्तेगं निच्चाउत्तंग-नित्यकाला प्रमत्तेन नित्यायुक्तेन नित्य:109-सहानिद्रा मा प्रभावी क्षित माने ५यो सात २९ नये त्यारे ते मुसावायविवजणं हियं सचं भसियवं-मृषावादविवजैनम हितं सत्यं भासितव्यम भूषावाहन त्या मने ति।२४ सत्यने साली २ છે. આ સઘળું કર્તવ્ય જીવનભર માટેનું છે. જે સાધુ નિદ્રા આદિ પ્રમાદોથી પતિત થાય છે. તે મૃષાવ દનું પરિવર્જન કરવામાં સદા અસમર્થ રહે છે. વળી પ્રમાદ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम्
अयं भावः-निद्रादिप्रमादयुक्तो मृपावादं विवर्जयितुं न शक्नोति, अतः साधुना सईदा निद्रादिप्रमादो वर्जनोयः। प्रमादरहितोऽपि अनुपयुक्तो हितं सत्यं वक्तुं न शक्नोति, अतः साधुना सर्वदा उपयोगवताचाऽपि भवितव्यम् । सर्वदा प्रमादराहित्यमुपयुक्तत्व च परमदुष्करम् । अनेन द्वितीयप्रव्रतस्य दुष्करत्वं मूचितम् ।।२६।।
तृतीयमहाव्रतस्य दुष्करतामाह-- मूलम्--दंतसोहणमाइस्स, अदिन्नस्ल विवजणम् ।
अगवजे सणिजस्त, गेहुणा अवि दुक्करम् ॥२७॥ छाय!--दन्तशोधनादेरदत्तस्य विवर्जनम् ।
अनवद्यैषणीयस्य, ग्रहणमपि दुष्करम् ॥२७॥ टीका--'दंतसोहण' इत्यादि ।
हे पुत्र ! साधवोऽदत्तस्य दन्तशोधनादेरपि वस्तुनो यावजीवं विवर्जनं कुर्वन्ति । अदत्तं शलाकामात्रमपि साधुभिर्ने ग्राह्य मिति भावः। अपि-पुनः दत्तस्यापि अनवद्यैषणीयस्यैव-अवनद्य-निर्देषणम् अचित्तं प्रामुकं वेति, एषणीयं= असमर्थ रहता है तथा प्रमाद रहित होने पर भी यदि अनुपयुक्त उपयोग से शून्य है-तो ऐसी स्थिति में वह हित सत्य नहीं बोल सकता है। इसलिये उसको प्रमाद का परिवर्जन की जीवनपर्यन्त खाश आवश्यकता है। परन्तु ये सब नियम यावज्जीव (दुक्करम्-दुष्करम्) दुष्करकठिन है। इससे महावत की दुश्चरता प्रकट की है ॥ २६ ॥
फिर-'दंतसोहणमाइस्स' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-हे पुत्र ! अदिन्नरस दंतसोहणमाइस्स विवजणंअदत्तस्य दन्तशोधनादेः विवर्जनम्) मुनिराज कभी भी विना दिये दांत कुचरने की सली भी नहीं लेते हैं। तथा दिये हुए भी (अणवजेરહિત હોવા છતાં પણ જે-અનુપયુકત ઉપરથી શૂન્ય છે–તે આવી સ્થિતિમાં પણ સત્ય બોલી શકતા નથી. આ માટે તેને પ્રમાદના પરિવર્જનની એને ઉપયુકત રહેવાની જીવન પર્યત ખાસ જરૂરત છે. પરંતુ આ સઘળા નિયમ જ દગી सुधी पा ! ४ दृक्करम्-दुष्करम् हीन छ. आथी ilon महाबतनी दुश्च ता પ્રગટ કરવામાં આવી છે. ૨૬
पछी-"दंतसोहणमाइस्स" त्या !
स-क्याथ -- पुत्र! अदिनस्स दंतमोहणमाइस्स विवजणम्-अदत्त य दन्तशोधनादेः विवजनम् मुनिरा ही ५२ माया २ ६iत मोत२। माटे सी
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९४
उत्तराध्ययनसूत्रे द्विचत्वारिंशदोषरहिनम् , अनयोः समाहारद्वन्द्वः, तस्य तथोक्तस्यैव पिण्डस्य साधवो यावजीवं ग्रहणं कुर्वन्ति । एतदाचरणं तव दुष्करं दुरनुचरम् । अनेन तृतीयमहाव्रतस्य दुष्करत्वं मूचितम् ॥२७॥
चतुर्थमहाव्रतस्य दुष्करतामाह-- मूलम्-विरई अबंभचेरेस्स, कामभोगरसन्नुणा ।
उग्ग महव्वयं बंभ, धारेयव्वं सुदुंकरम् ॥२८॥ छाया-विरतिरब्रह्मचयेस्य, कामभोगरसज्ञेन ।
उग्रं महाव्रतं ब्रह्म, धारयितव्यं सुदुष्करम् ॥२८॥ टीका--विरई' इत्यादि ।
हे पुत्र ! साधुना अब्रह्मचर्यस्य मैथुनस्य यावज्जीवं विरतिः कर्तव्या, सणिजस्स गेलणा-अनवद्यैषणीयस्य ग्रहणम्) अनवद्य-निर्दोष अचित्त मासुक तथा बयालीस दोषों से रहित एषणीय पिण्ड को ही वे ग्रहण करते है सो हे बेटा! (दुक्करम्-दुष्करम् ) यह भी तुम से यावजीव निभना दुष्कर-मुश्किल है।
भावार्थ--साधु की जितनी भी महाव्रतादि रूप क्रियाएँ हैं, वे सब उनकी यावज्जीव हैं : जब वे अदत्त एक शलाका तकभी नहीं ले सकते हैं तथा दत्त भी अनवद्य एवं एषणीय ही ग्रहण करते हैं तब यह सब तुम से दुष्कर है। इससे तृतीय महाव्रत में दुष्करता कही गई है ॥ २७ ।।
'विरई' इत्यादि।
अन्वयार्थ-हे पुत्र ! साधु को यावजीव (अबंभचेरस्स विरई५ नथी. जी पाये छत पY अणवज्जेसणिज्जस्स गेलणा-अनवद्यैषणीयस्य गृहणम् मानवध-निर्दोष मथित प्रासु तथा मेतालीस होषाथी २डित ओषधीय પીંડને જ તેઓ ગ્રહણ કરે છે. તે કહે બેટા ! આ પણ તમારાથી જીંદગીભર નીભાવવું दुकरम्-दुष्करम् हु४२-भुश्य छे.
ભાવાર્થ સાધુની જેટલી પણ મહાવ્રતાદિપ ક્રિયાઓ છે તે સઘળી તેના માટે જીવનભર માટેની છે. આથી જ્યારે તે અદત્ત એક સળીને પણ લઈ શકતા નથી તથા અપાયેલ પણ અનવદ્ય અને એષણીય જ ગ્રહણ કરે છે. ત્યારે આ સઘળું તમારા માટે દુષ્કર છે આથી ત્રીજા મહાવ્રતની દુષ્કરતા બતાવવામાં આવેલ છે. જે ૨૭
"विरई" त्याल! भ-पया - पुत्र! साधुये Gil२ अबंभचेरस्स विरई-अब्रह्मदर्यस्य
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम्
४९५ तथा-उग्रं घोरं ब्रह्म-नववाटिकाविशुद्धं ब्रह्मचर्यनाम महावतं च यावज्जीवं धारयितव्यम् । एतत् कामभोगरसंज्ञेन कामौशब्दरूपलक्षणो, भोगा: गन्धरसस्पर्शलक्षणास्तेषां रसज्ञेन-तत्सु वानुभविना त्वया सुदुष्करम्-दुराराध्यम् । यो हि कामभोगासानभिज्ञः सोऽनुभवाभावादेतदनायासेन यावज्जीवं पालयितुं शक्नोति । परन्तु तदभिज्ञेन त्वयैतत्सुदुष्करमिति भावः । अनेन चतुर्थमहाव्रतस्य दुष्करत्वं मूचितम् ॥२८॥
पश्चममहाव्रतस्य दुष्करतामाह-- मूलम्-धणधन्नपेसवग्गेसु, परिग्गहविवजणं ।
सव्वारंभपरिचाओ, निम॑मत्तं सुदुकरम् ॥२९॥ छाया--धनधान्यप्रेष्यवर्गेषु, परिग्रह विवर्जनम् ।।
सर्वारम्भपरित्यागो, निर्ममत्वं सुदुष्करम् ॥२९।। टीका--'धणधन्न' इत्यादि ।
हे पुत्र ! साधुना धनधान्यप्रेष्यवर्गेपु-धनं-हिरण्यसुवर्णादि, धान्यं-शालि. अब्रह्मचर्यस्य विरतिः) अब्रह्म का त्याग करना होता है तथा (उग्गं महव्वयं बंभ धारेयव्वं-उग्र महावतं ब्रह्मधारयितव्यम्) घोर-नववाड से विशुद्ध ब्रह्मचर्य का पालन करना होता है। यह व्रत (कामभोगरसन्नुणा सुदुक्करंकामभोगरसज्ञेन दुष्करम्) काम-शब्दरूप तथा भोग-गंधरस एवं स्पर्श के रस से परिचित हुए तुम्हारे द्वारा दुराराध्य है। जो काम भोग रस से अनभिज्ञ है वह भले ही इसको अनायास यावज्जीव पाल सकता है परंतु जो इस रसका रसिया बन चुका है उस से इस का सब बाड से पालन होना दुष्कर है। इस से बेटा इस व्यर्थ के चक्कर में तुम मत फँसो इस में चौथे महावत की दुष्करता कही है। ॥ २८ ॥ विरतिः अब्रह्मायया या ४२वान। डाय छे. वणी, उग्गं महव्वयं बंभं धारेयव्वंउग्रं महावतं ब्रह्मधारयितव्यम् घर-नाथी विशुद्ध ब्रह्मययनुपालन ४२वानु हाय छ २१ त कामभोगरसन्नुणा सुदुकरं-कामभोगरसज्ञेन दुष्करम् ४ाभ- શબ્દરૂપ તથા ભોગ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શના રસથી પરિચિત બનેલ તમારાથી થઈ શકશે નહીં. જે કામભોગ રસથી અજાણ છે તે તે ભલી ભાતિથી એને અનાયાસે જીંદગીભર પાળી શકે પરંતુ જે આ રસના રસિયા બની ચૂક્યા છે. તેનાથી તેનું સઘળી રીતે પાલન કરવું મુશ્કેલ છે. માટે હે બેટા ! વ્યર્થમાં એ ચક્કરમાં તું ન ફસાઈશ. આમાં ચોથા મહાવ્રતની દુષ્કરતા બતાવવામાં આવેલ છે. જે ૨૮ /
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९६
उत्तराध्ययनसृत्रे
गोधूमादि, प्रेष्यवर्गः=दासीदासवर्ग:, तेषु धनधान्यमेष्यवर्गविषये इत्यर्थः परिग्रह त्रिवर्जनम् - परिग्रहस्य= संग्रहस्य विवर्जनं यावज्जीवं कर्तव्यम् | साधवो धनधान्यप्रेष्यवर्गाणां संग्रहं यावज्जीवं नैव कुर्वन्तीति भावः । तथा - सर्वारम्भपरित्यागः सर्वे ये आरम्भाः = द्रव्याद्युपार्जनरूपाः सावद्यव्यापारास्तेषां परिस्यागश्च यावज्जीवं कर्तव्यः । अनेन निराकाङ्क्षत्वमुक्तम् । तथा सर्वत्र निर्ममत्वम् = ममेति भावराहित्यं च यावज्जीवं धारयितव्यम् । एतत्सर्वं सुदुष्करम् = आचरितुमशक्यम् । अनेन पञ्चममहाव्रतस्य सुदुष्करत्वं सूचितम् ||२९||
किं च - 'धणधन्न०' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - हे पुत्र ! साधु (धणधन्न पेसवग्गेसु- धनधान्यप्रेष्यवर्गेषु) धन, धान्य एवं प्रेष्य- दासी, दास आदिके विषय में (परिग्गहविवअणं - परिग्रहविवर्जनम् ) संग्रह करनेका परित्याग यावज्जीव कर देता है । तथा (सव्वारंभपरिच्चाओ - सर्वारंभपरित्यागः ) द्रव्यादिक की उपाजनरूप आरंभ का भी वह त्यागी होता है एवं (निम्ममत्तं - निर्ममत्वम् ) उसको किसी भी वस्तु में कहीं पर भी ' यह मेरी है' इस प्रकार का भाव नहीं करना चाहिये । सो यह सब (मुदकरम् - मुदष्करम् ) तुम्हारे से बेटा ! यावज्जीव नहीं सघ सकता है । यह मार्ग बहुत ही कठीनतम है । इस गाथा द्वारा पंचममहात्रत की दुष्करता प्रकट की है ।
भावार्थ - मातापिताने मृगापुत्र को यह भी समझाया कि बेटा ! साधु अवस्था में साधुको यावज्जीव धन, धान्य, दासी, दास आदिका एवं समस्त आरंभ का परित्याग करदेना पडता है । तथा किसी भी ठिकाने उसको 'यह मेरा है' इस प्रकार का भाव को छोड देना पडता - " घणधन्ना" धत्यहि.
वणी
अन्वयार्थ — डे पुत्र ! साधु धणधन्न पेसवग्गे सु- धनधान्यप्रेष्यवर्गेषु धन, धान्य भने हासी, हास माहिना विषयमा परिग्गहविवज्जणा - परिग्रहविवर्जनम् संग्र उखाना त्यात्र इंगीभर ४री देवे। पडे छे. वणी सव्वारंभपरिचाओ - सर्वारंभपरित्यागः द्रव्याहिना (पान ३५ आर लनो पशु ते त्यागी होय छे, तेभ । निम्ममत्तंનિમમત્વે કાઈ પણ વસ્તુમાં “આ મારી છે” આ પ્રકારને ભાવ કરાતા નથી. માટે हे पुत्र ! माघ सुदुक्करम् - सुदुष्करम् तभाराथी धगीपर्यंत साधी शावानुं નથી. આ માગ ઘણા જ કઠીન છે. આ ગાથા દ્વારા પાંચમા મહાવ્રતની દુષ્કરતા પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે.
ભાવા—માતાપિતાએ મૃગાપુત્રને એ પણ સમજાવ્યુ કે, હું એટા ! સાધુ અવસ્થામાં સાધુએ જીંદગીભર ધન, ધાન્ય, દાસ, દાસી આદિને તેમ જ સઘળા પ્રારંભને પરિત્યાગ કરી દેવા પડે છે. વળી કાઈ પણ ઠેકાણે “આ મારૂ છે” આ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९७
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम्
रात्रिभोजनपरिहारस्य दुष्करतामाह-- मूलम्-चउँविहे वि आहारे, राईभोर्यणवजणा ।
संनिहींसंचओ चे, वजेयव्वे सुदुंकरं ॥३०॥ छाया--चतुर्विधेऽपि आहारे, रात्रिभोजनवर्जनम्
संनिधि संचयश्चैव, वयितव्यः सुदुष्करम् ॥३०॥ टीका--'चउन्विहे वि' इत्यादि।
हे पुत्र ! साधुना अशनपानखाद्यस्वाधरूपे चतुर्विधेऽपि आहारे रात्रिभोजनवर्जनं कर्तव्यम् । साधवो रात्रौ चतुर्विधमप्याहारं न भुञ्जते इति भावः । च-पुनः साधुना संनिधिसंचयः-संनिधीयते नरकादिषु स्थाप्यते आत्माऽनेनेति संनिधिः धृतगुडादेरुचितकालातिक्रमणेन स्थापनम् , स चासौ संचयश्चेति, सोऽपि यावज्जीवं वर्जयितव्य एवं । एतत्सुदुष्करं त्वादृशेन । अनेन षष्ठव्रतस्य दुष्करत्वं मूचितम् ॥३०॥ है। परन्तु तुम राजपुत्र हो-सो यह सब तुम से यावज्जीव कैसे निभ सकेगा? अतः इस चारित्र पद के चाकचिक्य में न पडकर मेरी बात मानो अपने घर पर ही रहो ॥२९॥
छठे रात्रिभोजन के विषय में कहते हैं-'चउब्विहे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ हे पुत्र ! साधु अवस्था में साधु के लिये (चउविहे वि आहारे राईभोयणवजणा-चतुर्विधेऽपि आहारे रात्रिभोजनवर्जनम) चतुर्विध आहार के विषय में रात्रिभोजन का यावजीव त्याग करदेना पडता है। तथा (संनिहीसंचओ चेव वजेयत्वे सुदुक्करम्-संनिधि संचयश्चैव वर्जयितव्यः सुदुष्करम्) घृत, गुड आदिका संग्रह करना यह भी यावजीव छोड दिया जाता है। यह सब बातें मुझे बेटा! પ્રકારની ભાવના છેડી દેવી પડે છે. પરંતુ તમે તે રાજપુત્ર છે. તે પછી આ સઘળી વાતે તમારાથી કઈ રીતે પાળી શકાશે ? માટે ગ્રામ પદના ચક્રાવામાં ન પડતાં અમારી વાતને માનીને આપણે ઘેર જ રહે. ૨૯
छ! रात्री मानना विषयमा ४ छ-"चउबिहे" त्याल.
मन्वयार्थ - पुत्र! साधु २५वस्थामा साधु भाटे चउन्धिहे वि आहारे राईभोयणवज्जणा-चतुर्विधेऽपि आहारे रात्रिभोजनवर्जनम् यतुविध माना वि५. યમાં રાત્રિભેજનને અંદગીપર્યત ત્યાગ કર પડે છે. તથા સંનિસંવ જેવ बजेयवे सुदक्करम्-संनिधिसंचयश्चैव वर्जयितव्यः सुष्करम् घी, गोण माहिने સંઘરી રાખવું એ પણ તેમને અંદગીભરની મનાઈ છે. આ સઘળી વાતોથી અને
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१
४९८
उत्तराध्ययनसूत्रे एवं षण्णामपि व्रतानां दुष्करतामभिधाय सम्पति परीषह सहन दुष्करता गाथाद्वयेन प्रोच्यते-- मूलम्-छहा तण्हा य सीण्हं, दंसमसंगवेयणा ।
अकोसा दुकवसेज्जा यं, तणफासा जलमेव ये ॥३१॥ तालणी तज्जणा चेवें, वहबंधपरीसंहा।
दुक्ख भिक्खायरिया, जायणा यं अलांभया ॥३२॥ छाया--क्षुधा तृष्णा च शीतोष्णं, दंशमशकवेदना ।
आक्रोशा दुःखशय्या च, तृणस्पर्शा जल्लमेव च ।३१।। ताडना तर्जना चैव, वधबन्धपरीपहौ ।
दुःखं भिक्षाचर्या, याचना च अलाभता । ३२॥ टोका-'छुहा' इत्यादि।
क्षुधा तृष्णा च, शीतोष्णं, तथा-दंशमशकवेदना दंशमशककृतदंशन संजात दुःखानुभवरूपा । आक्रोशाः=दुर्वचनादिरूपाः । दुःखशय्या विषमोन्नतत्वाद् दुःखा तुम से पालना कठीन लगता है। इस से षष्टव्रत में दुष्करता कही है।
भावार्थ-रात्रिभोजन त्यागरूप जो छठा व्रत है वह भी बेटा! तुम से नहीं सध सकता है। क्यों कि इस में चारों प्रकार के आहार का जीवनपर्यन्त साधु को त्याग करदेना होता है। तथा वह रात्रि में घृत गुडादिक का भी संचय नहीं कर सकता है । यावजीव इसका भी उसको त्याग करदेना होता है। अतः तुम से यह व्रत कैसे पालित होगा, अर्थात् पालित होना अत्यंत मुष्किल है। हे बेटा ! मुझे बडा संदेह है ॥३०॥ લાગે છે કે, હે બેટા ! તમારાથી આમાનું કશું પણ પાળી શકાશે નહીં. આમાં છઠ્ઠી વ્રતની દુષ્કરતા બતાવવામાં આવેલ છે.
ભાવાર્થરાત્રિભોજનના ત્યાગરૂપ જે છઠું વ્રત છે તે પણ બેટા! તમારાથી પાળી શકાય તેમ નથી. કારણ કે તેમાં ચાર પ્રકારના આહારનો સાધુએ જીવનપર્યંત ત્યાગ કરી દેવાનું હોય છે. વળી તે રાત્રિના સમયમાં ઘી, દિ વસ્તુઓ રાખી શકતા નથી અંદગીપર્યત તેને પણ ત્યાગ કરી દેવો પડે છે. આથી હે બેટા! આ વ્રત તમારાથી કઈ રીતે પાળી શકાશે તેને અને ભારે સંદેહ છે. | ૩૦ |
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम् =दुःख हेतुः शय्या वसतिश्च । तृणस्पर्शाः संस्तारके तृणस्पर्शजनितपरीषहाः । तथा-जल्लमेव च-मलपरीषहश्च ॥३१॥
छहों व्रतों की दुष्करता कह कर अब परीषहों के सहन करने की दुष्करता को कहते हैं-'छुहा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(छुहा तण्हा य सीउण्हं दंसमसगवेयणा अकोसा दुवखसेजाय तणफासा जल्लमेव य-क्षुधा तृष्णा शीतोष्णं दंशमशकवेदना आक्रोशा दुःखशय्या तृणस्पर्शा जल्लं एव च) क्षुधा परीषह, तृषापरीषह,शीतोष्ण परिषह देशमशकपरीषह, आक्रोशपरीषह, दुःखशव्यापरीषह, तृणस्पर्शपरीषह, तथा मलपरीषह, । क्षुधा के दुःखको सहन करना क्षुधापरीषह है। प्यास के दुःखको समता से सहन करना तृषापरीषह है । शर्दी गर्मी की पीडा को सहन करना शीतोष्ण परीषह है। दंशमशक जीवो के काटने आदि से होनेवाले दुःखको सहन करना दंशमशकवेदनापरीषह है। दुर्वचनों को शांति से सहन करना आक्रोश परोषह है। नीची उंची जमीन में उठने बैठने आदि के दुःख को सहन करना दुःखशय्या परीषह है। संस्तारक (शय्या) में तृण. स्पर्श जनित दुःख को सहन करना तृणस्पर्शपरीषह है। शरीर पर जमे हुए मैल के दुःखको सहन करना जल्लपरीषह है ॥३१॥
છએ વ્રતની દુષ્કરતા કહીને હવે પરીષહેને સહન કરવાની દુષ્કતાને કહે छ-"छुहा" त्याह
भन्या छुहा तण्हाय सीउण्हं दंसमसगवेयणा-क्षुधा तृष्णा शीतोष्णं दंशमशकवेदना क्षुधा परीष, तृप परीषड, श-म२७२ परीष, अकोसा दक्खसेज्जा य तणफासा जल्लमेव य-आक्रोशा दुःखशय्या तृणस्पर्शा जलं एव महश પરીષહ, દુ:ખશય્યા પરીષહ, તૃણસ્પર્શ પરીષહ તથા મળ પરીષહ. ભૂખના દુઃખને સહન કરવું તે ક્ષુધા પરીષહ છે. તરસના દુઃખને સમતાપૂર્વક સહન કરવું તે તૃષા પરીષહ શરદી અને ગરમીની પીડાને સહન કરવી તે શીતોષ્ણ પરીષહ છે. ડાંસમચ્છર વગેરે જેના કરડવાથી જે દુઃખ સહન કરવું પડે છે તેને દંશમશકવેદના પરીષહ કહે છે. દુર્વચનને શાંતિપૂર્વક સહન કરવાં તે આક્રોશ પરીષહ છે. નીચી ઊંચી જમીનમાં બેસવું, ઉઠવું આદિ દુઃખને સહન કરવું તે દુઃખશય્યા પરીષહ છે. સંસ્તારકમાં તૃણસ્પર્શથી ઉત્પન્ન થનારા દુઃખને સહન કરવું તે તૃણસ્પર્શ પરીષહ છે. શરીર ઉપર જામેલા મેલના દુઃખને સહન કરવું તે જલ્લ પરીષહ છે. ૩૧
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे तथा—'तालणा' इत्यादि ।
ताडना=चपेटाद्याघातरूपा, तर्जना अङ्गुलिभ्रमणभूत्क्षेपादिरूपा । तथावधवन्धपरीषहौ वधो लकुटादिप्रहारः, बन्धः रज्ज्वादिभिहस्तादीनां वन्धनं, तावेव परिषही, वधबन्धपरीषहौ। तथा-भिक्षाचर्या भिक्षार्थपरिभ्रमणरूपा। तथा-याचना, च-पुनः याचनायां कृतायामपि अलाभता-अप्राप्तिरूपा। उपलक्षणत्वादन्यसकलपरीषहाश्च । एते सर्व दुःख' मिति दुःखरूपा भवन्ति । आवृत्त्या दुःखशब्दस्य सर्वत्रान्वयः कर्तव्याः। 'अलाभता' इत्यत्र स्वार्थिकस्तल् । यद्वा-कृतबहुब्रीहेरलाभशब्दात्तल ॥३२॥
तथा-'तालणा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(तालणा तज्जणा चेव वहबंध परीसहा-ताडना तर्जनाथैव वधबंध परीषहौ) ताडना-तजना, वध, बंध (भिक्खायरिया जायणा अलाभता दुक्खं-भिक्षाचर्या याचना अलाभता) भिक्षाचर्या, याचना एवं अलाभता ये सब दुःखरूप है। थप्पड आदि मारने का नाम ताडना है। अंगुलि द्वारा संकेत करते हुए कुत्सित वचनों द्वारा अपमानित करना तर्जना है। लकडी आदि द्वारा आघात करने का नाम बध है। रज्जु आदि द्वारा हाथ आदि के बांधने का नाम बंध है।
भावार्थ-मृगापुत्र से मातापिता यह कह रहे हैं कि बेटा ! साधुचर्या इसलिये भी कठिन है कि उस में साधु ताडित होने पर कभी भी उसका प्रतिकार नहीं कर सकता है। उसको चाहे भी कोई जैसे चाहे वैसे मार सकता है। हरएक कोई डाट डपट कर सकता है। रस्सी आदि द्वारा उसके हाथ पैर भी बांध सकता है। ये सब दुःख
तथा-"तालणा" त्यादि
अन्वयार्थ:-भिक्खायरिया जायणा अलाभता दुक्खं-भिक्षाचर्या याचना अलामता दुःखं भिक्षायर्या, यायना अने माता से सण हु:५३५ छे. तालणा तज्जणा चेव वहबंध परीसहा-ताडना तर्जश्चैव वधवन्ध परीषहौ થપ્પડ વગેરેનું મારવું એનું નામ તાડના છે. આંગળીથી સંકેત કરીને કુત્સિત વચનેથી અપમાનિત કરવું તે તર્જના છે, લાકડી વગેરેથી આઘાત પહોંચાડે તેનું નામ વધે છે, દોરી વગેરેથી હાથ વગેરેને બાંધવા તેનું નામ બંધ છે.
ભાવાર્થ–મૃગાપુત્રને માતાપિતા આમ કહી રહ્યાં હતાં કે બેટા ! સાધુચર્યા એટલા માટે કઠણ છે કે જેમાં સાધુ મારવા છતાં પણ તેને પ્રતિકાર કરી શકતા નથી. તેમને કઈ પણ ચાહે તે પ્રકારે મારી શકે છે. હરકેઈ એને ધાકધમકી આપી શકે છે. દોરડાથી તેના હાથપગ બાંધી શકે છે. આ સઘળાં દુઃખ આવી પડતાં સાધુએ સમતાપૂર્વક સહન કરવાં જોઈએ, નહીં તે તે સાધુ નથી. જે થોડી
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०१
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम्
पुनरपि श्रामण्यदुष्करतां प्रदर्शयतिमूलम्-कावोया जो इमा वित्ती, केसलोओ यं दारुणो।
दुकवं बंॐव्वयं घोरं, धीरेउं अमहर्पणा ॥३३॥ छायाकापोती या इयं वृत्तिः, केशलोचश्च दारुणः ।
दुःखं ब्रह्मत्रतं घोरं, धारयितुममहात्मना ॥३३॥ टीका-'कावोया' इत्यादि।
साधूनां या इयं वृत्तिः संयम यात्रा निर्वहणोपायरूपा सा कापोती-कपोताः-पक्षि विशेषास्तेषामियं कापोती, कापोती-इव कापोती, कपोतवृत्तितुल्या। यथा कपोता नित्यशङ्किताः स्वाहारग्रहणे प्रवत्तेन्ते, कृताहारास्ते द्वितीय दिव. सार्थ न किमपि संगृह्णन्ति । यावतोदरपूर्तिभवति, तावदेव गृहन्ति । एवंमेव साधवोऽप्येवणादोषेभ्यो नित्यं शङ्कमाना आहारग्रहणे प्रवर्तन्ते । आहारं हैं। इनको समतापूर्वक साधु को सहन करना चाहिये । नहीं तो वह साधु नहीं है। यदि थोडी देरके लिये मान लिया जाय कि ये बातें साधुअवस्था में सब के साथ घटित नहीं हो सकती हैं तो भी भिक्षाचर्या तो सबको करनी ही पड़ती है। यह क्या कम दुःखकी बात है? इसी तरह याचना करना तथा याचना करने पर भी मांगी हई वस्तु नहीं मिलना यह तो और भी अधिक कष्ट है। अतः बेटा। इस साधु बनने के आग्रह को छोड दो। इसके होने में बडे दुःख हैं ॥३२॥
फिर भी श्रामण्य की दुष्करता दिखलाते हैं-'कावोया' इत्यादि ।
अन्वयार्थ- साधुजनों की (जा-या) जो (इमा-इयम्) यह संयमयात्रा के निर्वहन के उपायरूप (कावोया-कापोती) कापोती (वित्ती-वृत्तिः) वृत्ति है यह बडी दारुण है। तथा (केसलोओय दारुणो केशलोचश्च दारुणः) વાર માટે એમ માની લેવામાં આવે કે આવી બધી વાતો સાધુ અવસ્થામાં સઘળાને બનતી નથી, પરંતુ ભિક્ષાચર્યા તે બધાએ કરવી જ પડે છે એ શું ઓછા દુઃખની વાત છે ? આ પ્રમાણે યાચના કરવી અને યાચના કરવા છતાં પણ માંગેલી વસ્તુ ન મળે તે અતિ દુઃખદ છે, માટે હે બેટા ! આ સાધુ બનવાના આગ્રહને છોડી દે કારણ કે સાધુ બનવામાં ભારે દુઃખ છે. એ ૩૨ છે
छतi ५ श्राभएयनी हु४२ता मताव छ-"कावोया" त्याहि.
या-क्याथ-साधुजनानी जा-या इमा-इयम् । सयभयात्राना निर्वाहुना पाय३५ कावोयावित्ती-कापोतीवृत्तिः पति वृत्ति छे ते भूम डीन छ. तथा केसलोओय दारुणो केशलोचश्च दारुणः पायान-शने मे
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०२
उत्तराध्ययनसत्रे
कृत्वा किमपि संग्रहं न कुर्वन्ति । सा वृत्तिदुरनुचरत्वेन दारुणा, दाग्यति विदा. स्यति कातरमनांसि या सा दारुणा भयङ्करा । च-पुन: केशलोच: केशोत्पाटनं दारुणः भयङ्करः। उपलक्षणं चैतत्-उचितसमयप्रतिलेखना स्वाध्यायध्याना नियतवासादि समस्तोत्तरगणानाम् । च-पुनः अमहात्मना=अस्थिरात्मना कातरेण घोरं ब्रह्मव्रतं ब्रह्मचर्यत्रतं धारयितुं पालयितुं दुःखम् =दुष्करम् । पूर्वमुक्तस्य ब्रह्मचर्यस्य पुनरभिधानमति दुष्करत्वख्यापनार्थम् । 'दारुण' शब्दमावर्त्यलिङ्गविपर्यासेनात्रान्वयः ।।३३।। केशों का उखाडना यह भी बहुत दारुण है । इसी तरह उभयकाल भण्डोपकरण की प्रतिलेखना करना, स्वाध्याय करना, ध्यान करना, अनियतवास होना यह सब दारुण-कठिन हैं। तथा (अमहप्पणा घोरं बंभव्वयं धारेउ दुक्खं-अमहात्मना घोरं ब्रह्मव्रतं धारयितुं दुःखम् ) कायरजन द्वारा घोर ब्रह्मचर्यव्रत का आराधन करना भी बड़ा ही कठिन है।
भावार्थ-जिस प्रकार कबूतर शंकितचित्त होकर अपने आहार की खोज में निकलते हैं और जब उनको जितना भी आहार मिल जाता है उसको खा पीकर कलकी चिन्ता से रहित हो जाते हैं तथा दूसरे दिन के लिये उसका संग्रह नहीं करते हैं। जितनी आवश्यकता होती है उसी प्रमाण ग्रहण करते हैं। इसी प्रकार साधु भी एषणा दोषों से शंकितचित्त होकर आहार के ग्रहण में प्रवृत्त होते हैं। जितना भी जो अपने उदरपूर्ति के निमित्त मिल जाता है उसको खा पीकर अपने कर्तव्य में लग जाते हैं। कलकी चिन्ता नहीं रखते और न उसका संग्रह भी कलके लिये करते हैं। तथा इस अवस्था में साधुको એ પણ ખૂબ જ કઠણ છે. આ પ્રમાણે યોગ્ય સમયે પ્રતિલેખન કરવું, स्वाध्याय ४२वु, यान ४२७, मनियतवास ४२। ये सघणु ४४५५ छ. अमहप्पणा घोरं बंभव्ययं धारेउं दुख-अमहात्मना घोरं ब्रह्मव्रतं धारयितुं दुःखम् ४१०२ જન માટે ઘર બ્રહ્મચર્યવ્રતનું આરાધન કરવું એ પણ ખૂબ જ કઠણ છે.
ભાવાર્થ-જે પ્રમાણે કબૂતર શકિત મનથી પિતાના આહારની શે ધમાં નીકળે છે અને જ્યારે તેને થોડેઘણે આહાર મળે છે તે ખાઈ પીઈને કાલની ચિંતાથી એ મુક્ત બની જાય છે તથા બીજા દિવસના આહાર માટે પણ તેને સંગ્રહ કરતા નથી. જેટલી આવશ્યકતા હોય છે એટલા જ પ્રમાણમાં તે ખાય છે. આ પ્રમાણે એષણ દેથી શંકિત ચિત્ત થઈને આહાર ગ્રહણ કરવામાં સાધુ પ્રવૃત્ત થાય છે. પિતાના ઉદરની પૂતિના નિમિત્તે જેટલું પણ મળે છે એને ખાઈપીને તે પિતાના કર્તવ્યમાં લાગી જાય છે, કાલની ચિંતા રાખતા નથી તેમ જ કાલ માટે સંગ્રહ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०३
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुश्चरितवर्णनम्
एवं षण्णां व्रतानां दुष्करतां परीषहसहनदुष्करतां चाभिधाय स्ववक्तव्यमुपसंहर्तुमाहमूलम्--सुहो इओ तुमं पुत्ता, सुकुमालो सुमॅजिओ।
ने हसि पहुं तुमं पुत्ता !, सामण्णमणुपालिउं ॥३४॥ छाया-सुवोचितस्त्वं पुत्र !, सुकुमारः सुजितः।।
न भवसि प्रभुस्त्वं पुत्र !, श्रामण्यमनुपालयितुम् ॥३४॥ टीका--'सुहो इओ' इत्यादि।
हे पुत्र ! त्वं सुरखोचितः-सुख-सातं तस्य उचितोयोग्योऽसि, सुकुमारः सुकोमलः, सुमज्जित सुस्नपितः, उपलक्षणत्वात्-सकलनेपथ्यभूषितश्चासि । अतो हे पुत्र ! त्वं श्रामण्यं पूर्वोक्तगुणरूपं चारित्रमनुपालयितुं प्रभुः समर्थो न भवसिअपने केशों का लोच भी करना पड़ता है। ब्रह्मचर्यव्रत की आराधना करनी पड़ती है। बेटा! ये सब वृत्तियां तुम से आचरित जन्मभर नहीं हो सकती हैं। क्यों कि ये सब बडी दारुण हैं । अतः घर पर ही रहो ॥३३॥
छह व्रतोंकी तथा परीषह सहन करने की दुष्करता को दिखलाकर उपसंहार करते हुए मृगापुत्र के मातापिता अपना कर्तव्य कहते हैं
'सुहाइओ' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(पुत्ता-हे पुत्र !) हे पुत्र ! (तुमं सुहोइओ-त्वं सुखोचितः) तुम तो सुख भोगने के लायक हो। कारण कि (सुकुमालोसुकुमारः) तुम सुकुमार हो। (सुमजिगो-सुमजितः) तुमको मैंने अच्छी तरह से स्नान, गंध, लेपन एवं आभूषण आदि से सुसंस्कृत कर पाला पोसा है। (पुत्ता तुमं सामण्णमणुपालिउं पहु न हुसिપણ કરતા નથી. આ અવસ્થામાં સાધુએ પિતાના વાળને લેચ કરે છે, બ્રહ્મચર્ય વ્રતની આરાધના કરવી પડે છે. બેટા! આ સઘળી વૃત્તિઓ તારાથી જન્મભર આચરી શકાશે નહીં. કારણ કે, તે ખૂબ જ કઠણ છે, માટે ઘેર જ રહે. ૩૩ છે
છએ વ્રતને તથા પરીષહ સહન કરવાની દુષ્કરતા બતાવીને ઉપસંહાર કરતાં भृगापुत्रना मातापिता पाताना अभिप्रायने ४३ छ-"सुहाइओ" त्याह.
मन्या -पुरे-पुत्र पुत्र ! तुमं महोइओ-त्वं सुखोचितः तारी भ२ सुम Anाने साय: छे, ।२९५ , तु सुकमालो-मुकुमारः सुमार छ. तने में सुमजिणो-सुमजितः सारी रात स्नान, य, वेपन पोथी तथा माभूषण पोथी सुAnd ४१२ पाणे पोषेत छ. पुत्ता तुमं समण्णमणुपालिउं पहु न
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०४
उत्तराध्ययनसूत्रे नासि ! यो हि सुखोचितः सुकुमारः सुखोचितत्वादियुक्तस्त्वं श्रामण्यमनुपाल. यितुं समर्थों भवितुं नाहेसीति भावः ।३४॥ ___ असमर्थतामेव दष्टान्तैः समर्थयन्नाहमूलम्-जावजीवमविस्सामो, गुणाणं तु महभंगे।
गईओ लोहभारोव, जो पुत्तो! होई दुव्वहो ॥३५॥ छाया--यावज्जीवमविश्रामो, गुणानां तु महाभरः ।
गुरुको लौहभार इव, यः पुत्र ! भवति दुवेहः ॥३५॥ टीका--'जावजीव' इत्यादि।
हे पुत्र । चारित्रसम्बन्धिनां गुणानां मूलोत्तरगुणानां तु यो महाभर:= महाभारः स लोहमार इव गुरुको गरिष्ठः, तथा-यावज्जीवम् अविश्रामः नास्ति विश्रामो यस्मिन् स तथा, अत एव दुर्वहा=दुःखेन बोहव्यो भवति ।
भो पुत्र ! त्वं श्रामण्यमनुपालयितुम् प्रभुः न भवसि) अतः तुम पूर्वोक्तगुणवाले इस श्रामण्य पद को पालन करने के लिये समर्थ नहीं हो सकते हो। जो सुखोचित सुकुमार एवं सुमजित नहीं होता, हे पुत्र ! वही इस श्रामण्यपदको कदाचित् पाल सकता है। तुम्हारे जैसे लाडले राजकुमार नहीं ॥३४॥
अब चारित्र पालनेकि असमर्थता को दृष्टान्तों से कहते हैं'जावजीव' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(पुत्ता-पुत्र) हे पुत्र ! (गुणाणं-गुणानाम्) चारित्र संबंधी मूलगुणों एवं उत्तरगुणों का भार कोई मामूली भार नहीं है यह तो (महन्भरो-महाभारः) बहुत भारी भार है। (लोहभारोव्च गरुओ-लोहभार इव गुरुकः) लोहेका जैसा भार बहुत भारी होता है ऐसा हुसी-हे पुत्र त्वं श्रमण्यमनुपालयितुं प्रभुः न भवसि २ाथी तु 24111 ४९सा ગુણવાવાળા આ શ્રમણ્ય પદનું પાલન કરવાને માટે સમર્થ થઈ શકીશ નહીં. જે સુખમાં ઉછરેલ સુકુમાર અને સમજ છત નથી હોતા તે શ્રમણ્યપદને કદાચિત પાળી શકે છે. પરંતુ હે બેટા ! તારા જેવો લાડીલે રાજકુમાર ન પાળી શકે. ૩૪
वे यास्त्रिपासननी असमय ताने दृष्टांतथी ४३ छ-"जावज्जीव" त्यilt.
मन्वयाथ-पुत्ते-पुत्र पुत्र ! गुणाणं-गुणानाम् यात्रिसंधी भूण गुणे। भने उत्तर गुना ना ते भामुखी मार नथी. महब्भरो-महाभारः घणे।४ सारे भार थे. लोहमारोव्व गरुओ-लौहभार इव गुरुकः बढाना मार म भूम
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम्
५०५ अयं भावः-अन्यो गुरुभारो यदा वोढुं न शक्यते, तदा तं भारं कचित् प्रदेशे विमुच्य विश्रामो गृह्यते । किन्तु चारित्रगुणभारमेकवारं गृहीत्वा न कदापि मोचनीयो भवति । स तु यावज्जीवं धारणियो भवति । त्वं तु सुखोचितः सुकुमारः सुमज्जितश्चासि । अत एव त्वं चारित्रसम्बन्धिमूलोत्तरगुणमहाभारं नैव वोढुं शक्नोषीति ।३५।।
कि च--- मूलम्--आगासे गंगसोओर्व, पडिसोओव्व दुत्तरो।
वाहाहि सागरो चे, तरियव्वो गुणोदही ॥३६॥ छाया--आकाशे गङ्गास्रोत इव, प्रतिस्रोत इच दुस्तरः ।
बाहुभ्यां सागर इव, तरीतव्यो गुणोदधि ॥३६॥ भारी है। इसीलिये (दुव्वहो होइ-दुर्वहः भवति) यह दुर्वइ है। इसको उठानेवाले व्यक्ति के लिये कभी भी (अविस्सामो-अविश्रामः) विश्राम नहीं मिल सकता है, अर्थात् इस भारको जावज्जीव उठाना पडता है।
भावार्थ-लोहेका जैसा भार बहुत भारी होता है उसी प्रकार इस चारित्र का भार है। इसको उठानेवाले व्यक्ति को कभी भी विश्रान्ति नहीं मिलती है। तथा लौकिक भार सब उठानेवाले को व्यथित कर देता हैं तब वह उसको उतार कर विश्राम भी ले सकता है। किन्तु इस चारित्र गुणके लोकोत्तर भार को एक बार अंगीकार किया कि फिर इसको उतारा नहीं जाता है। यावजीव ही यह धारण करने योग्य होता है। अतः जब तुम सुखोचित सुकुमार एवं सुमजित हो तब कहो तो सही बेटा! तुम इसको यावजीव कैसे उठा सकोगे? ॥३॥ भारे हाय जे ते प्रमाणेन। २L मार मारे छ. माथी ते दृव्यहो होइ-दुर्वहः भवति વહન ન થઈ શકે તેવું છે. તેને ઉપાડવાવાળી વ્યક્તિના માટે કદી પણ વિસ્તાર -अविश्रामः विश्राम भजी तो नथी. अर्थात् २ मारने ५ १ ५ छ.
ભાવાર્થ-લોઢાને ભાર જેમ ઘણે જ ભારે હોય છે. તે જ પ્રકારનો ચારિત્રને ભાર છે. તેને ઉપાડવાવાળી વ્યક્તિને કયારેય પણ વિશ્રતિ મળતી નથી. લૌકિક ભાર જ્યારે ઉડાવવાવાળાને વ્યથિત કરી દે છે ત્યારે તે તેને ઉતારીને વિશ્રામ પણ લઈ શકે છે. પરંતુ આ ચારિત્રગુણના લેકેત્તર ભારને એક વખત અંગિકાર કર્યા પછી તેને પાછો ઉતારી શકાતું નથી. તે જીવનપર્યત ધારણ કરવાને માટે જ હોય છે. માટે જયારે તું સુખોચિત સુકુમાર અને સમજ છત છે ત્યારે કહો તે બેટા ! તમો એ ભારને જીદગીપર્વત કઈ રીતે ઉઠાવી શકશે? ૩૫ છે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०६
उत्तराध्ययन सूत्रे
टीका--' आगासे' इत्यादि ।
हे पुत्र ! अयं गुणोदधिः - गुणाः = ज्ञानादयस्त एवं उदधिः = समुद्रो दुस्तरत्वाद् गुणोदधिः = गुणसमुद्र आकाशे गङ्गास्रोत इव = आकाशगामिन्या गङ्गायाः स्रोत इव दुस्तरः । लोकरूढचेदमुक्तम् । तथा अन्यनदीनां प्रतिस्रोत इव = प्रतिकूलधारेव दुस्तरः । तथा बाहुभ्यां सागर इव तरीतव्योऽयं गुणमहोदधिः । यथा-बाहुभ्यां समुद्रो दुस्तरः, तथा गुणोदधिरपि दुस्तरः । वाङ्मनः कायनियन्त्रणस्य दुःशक्यत्वाद् गुणोदधितरणं दुष्करमिति सुत्राशयः ||३६||
किंच - 'आगासे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - हे पुत्र ! (गुणोदही-गुणोद्धिः) गुणोदधि - ज्ञानादिक गुणरूप समुद्र (आगासे गंगसोओव्व-आकाशे गंगास्रोत इव) आकाशगामी गंगा के प्रवाह समान दुस्तर है । अथवा (पुडिसोओच्वदुत्तरोप्रतिस्रोत इव दुस्तर :) प्रतिकूल स्रोत के समान तैरना अशक्य है । अथवा (बाहाहिं सागरो चेव तरियव्वो- बाहुभ्यां सागर इव तरीतव्यः) बाहुओं द्वारा जैसे सागर पार करना सर्वथा अशक्य है उसी प्रकार मनवचन एवं काय का नियंत्रण दुःशक्य होने से गुणोदधि का तरण भी तुम्हारे द्वारा सर्वथा असंभव है ।
भावार्थ - मातापिता समझाते हुए मृगापुत्र से कह रहे हैं कि बेटा ! जिस प्रकार आकाशगामी गंगाका प्रवाह अथवा प्रतिकूल नदी का प्रबल प्रवाह तरा नहीं जा सकता है, और न समुद्र ही बाहुओं द्वारा पार किया जा सकता है उसी प्रकार यह गुणोदधि भी तुम्हारे द्वारा पूर्णरूप से पालित नहीं हो सकता है - पार नहीं किया जा सकता है ( आकाश गंगा लौकिक उदाहरण है ) ||३६||
प्रिय – “आगासे" इत्यादि.
अन्वयार्थ–डे पुत्र ! ॥ गुणोदही-गुणोदधिः गुणविधि - ज्ञानाहि गु३५ समुद्र आगासे गंगसोओन्त्र - आकाशे गंगास्रोत इव महाशगामी गंगाना प्रवाडनी भाई हुस्तर छे. अथवा पडिसोओव्व दुत्तरो - प्रतिस्रोत इव दुस्तरः प्रतिडुण खोतनी भाइ तरवु अशम्य छे. आ प्रमाणे बाहुहिं सागरो चेत्र तरियन्त्रोबाहुभ्यां सागर इत्र तरीतव्यः बाहुयोथी यावा समुद्रने पार ४२वानुं स ंपूर्णुतः અશકય છે. આ પ્રમાણે મનવચન અને કાયાનું નિય ́ત્રણ કરવું સર્વથા અશકય છે. આ ગુણ્ણાધિને તરવું પણ તમારા માટે સથા અસંભવ છે.
ભાવા—માતાપિતા સમજાવતાં મૃગાપુત્રને કહી રહેલ છે કે, બેટા ! જે પ્રમાણે આકાશગામી ગંગાના પ્રવાહ અથવા પ્રતિકુળ નદીના પ્રમળ પ્રવાહ તરી શકાતા નથી અને ન તા સમુદ્ર પણ બાજુએથી પાર કરી શકાય છે. આ પ્રમાણે આ ગુણાધિ પણ તારાથી પૂર્ણ પણે પાળી શકાય તેમ નથી-પાર કરી શકાય તેમ નથી. ।૩૬।।
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम्
५०७
तथामूलम्--वालयाकवले चेर्व, निरस्साए उ संजमे ।
असिधारीगमणं चे, दुकरं चरिउं तंवो ॥३७॥ छाया- वालुका कवल इव, निरास्वादस्तु संयमः ।
___ असिधारागमनमिव दुष्करं चरितुं तपः ।।३७|| टीका-- वालयाकवले' इत्यादि।
हे पुत्र । संयमः पाणातिपातग्रिमणादिरूपः सप्तदविधः संयमस्तु वालुकाकवल इव निरास्वादः स्वादवर्जिता=नीरसोऽस्ति । तथा-प्रसिधारागमनमिव असिः खङ्गस्तस्य धारा-निशिताग्रभागस्तदुपरि गमनं यथा दुष्करं तथैव-तपः अनशनादिद्वादशविधं चरितुं दुष्करम् ॥३७।।
तथा-'वालया कवले' इत्यादि।
अन्वयार्थ-हे पुत्र ! (संजमे-संयमः) संयम माणातिपात विरमण आदिरूप सत्रह प्रकार का संयम (वालुआकवले चेव निरस्साएबालकाकवल इव निरास्वादः) बालुका के कवल की तरह स्वादवर्जित है-सर्वथा नीरस है। तथा (अप्तिधारागमणं चेव तवो चरिउं करंअसिधागगमनमिव तपः चरितं दृष्करम् ) तलवार की तीक्ष्ण धार पर चलना जैसे दुष्कर है वैसे ही अनशन आदि बारह प्रकार के तपों का तपना भी दुष्कर है।
भावार्थ--वाल का कवल सर्वथा जैसे स्वादरहित होता है वैसे ही यह संयम है। एवं अनशन आदि बारह प्रकार के तपोका तपना ऐसा दुष्कर है जैसा दुष्कर तलवार की तीक्ष्ण धार पर चलना होता है। अतः हे बेटा ! संयम मत लो ॥३७॥
तथा-"वालुया कवले" [46. _____-५याय-3 पुत्र ! संजमे-संममः सयभ-प्रातिपात (१२भा मा३ि५ सत्त२ प्रा२ना संयम वालुआ कवले चे निरस्साए-वालुका कवल इव निरास्वादः રેતીના કળીયાની માફક સ્વાદવજીત છે–સર્વથા નીરસ છે તથા તલવારની તી ક્ષણ धा२ ५२ यास असिधारागमणं चेव तवो चरिउ दुकरं-असिधारागमनमित्र तपः चरितुं दुष्करम् हु४२ छ, मेवी रीते मनशन माहि पार प्रान તપોને તપવાં એ પણ દુષ્કર છે.
ભાવાર્થ...રેતીને કેળીઓ સર્વથા જેમ સ્વાદરહિત હોય છે તે જ આ સંયમ છે અને અનશન આદિ બાર પ્રકારનાં તપાને તપવા એવા દુષ્કર છે, જાણે કે તલવારની દુષ્કર તીક્ષણ ધાર ઉપર ચાલવાનું હોય છે આથી હે બેટા ! સાધુ થવાનું છોડી દે છે ક૭ છે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
-
तथा-- मूलम्--अहिवेगंतर्दिट्रीए, चरित्ते पुत्तं ! दुच्चरे ।
जवा लोहमया चेर्व, चावेयव्वा सुदुक्करं ॥३८॥ छाया-अहिरिवैकान्तदृष्टया, चारित्रं पुत्र ! दुश्चरम् ।
यवा लोहमया इव, चर्वितव्याः सुदुष्करम् ॥३८॥ टीका--'अहि' इत्यादि।
हे पुत्र ! साधुः अहिरिव-सर्प इव एकान्तदृष्टया चरेत् । अयं भावःयथा सर्प एकान्तदृष्टया अनन्याक्षिप्तया दृशा मार्गे चरति, तथैव साधुरपि एकान्तदृष्टया अनन्याक्षिप्तया बुद्धया चारित्रमार्ग चरेदिति । परन्तु विषयेभ्यो मनसो दुर्निवारत्वादिदं चारित्रं दुश्चरम् दुःखेनाचरणीयम् । किं च-इव-यथा लौहमया =लौहनिर्मिता यवाचयितव्या दुष्कराः, तथैवेदं चारित्रं सुदष्करम् सुदुश्वरम् । लोहमययवचर्वणवत् चारित्रं मुदुष्करमिति भावः ॥३८॥
फिर सुनो-'अहिवेतदिट्ठीए' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-हे पुत्र ! (अहिवेगंतदिट्ठीए-अहिरिव एकान्त दृष्ट्या साधुः मार्गे चरेत्) सर्प जिस प्रकार अपने चलने योग्य मार्ग पर इधर उधर दृष्टि डालकर नहीं चलता है किन्तु उसी एक अपने उसी मार्ग पर दृष्टि जमा कर चलता है उसी तरह साधुका भी यही मार्ग है कि वह भी चारित्र मार्ग पर चलता हुआ इधर उधर न देखकर उसी
और लक्ष्य लगाकर चलता रहे परन्तु यह चलना रूप (चरित्ते-चारित्रम्) चारित्र (दकरं-दष्करम् ) दुष्कर है। क्योंकि मन का विषयों से हटाना बहुत कठिन काम है । तथा (चेव-इव) जैसे (लोहमया जवा-लौहमया यवाः) लौहमय यवा (चावेयव्वा-चर्वितब्याः) चबाना दुष्कर है उसी प्रकार चारित्र भी दुष्कर है।
५ -“अहिवेगंतदिट्ठीए" त्याह.
अन्वयार्थ-पुत्र! अहिवेगंतदिहीए-अहिरिव एकान्त दृष्टया सप रे પિતાના ચાલવાના માર્ગથી આડીઅવળી દષ્ટિ ફેરવીને ચાલતું નથી, પરંતુ પોતે જે તરફ જાય છે એ તરફ જ સીધી દષ્ટિ રાખીને જ ચાલે છે આજ પ્રમાણે સાધુને પણ એજ માર્ગ છે કે, તે પણ ચારિત્ર માર્ગ ઉપર ચાલતાં આડું અવળું ન જોતાં से त२६ स राभान यासता २ छ. ५ मा यसपा ३५ चरित्ते-चारित्रम् यारित्र दुकरं-दुष्करम् हु४२ छ. म भननु विषयोथी टायु घ ४४६५ आम छ. १जी मेम लोहमया जवा-लौहमया यवा सोढाना याने चावेयव्वाचर्वितव्या या११॥ से हु०४२ छ. मेरी प्रमाणे यारित्र पाण ५४ हु०४२ छ.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०९
प्रियदिशनी टीका अ. ९ मृगापुत्रचरितवर्णनम्
किं च-- मूलम्-जहा अग्गिसिहा दित्ती, पाउं होई सुदुक्करा ।
तह दुक्करं करेउं जे, तारुण्णे समर्णतणं ॥३९॥ छाया--यथा अग्निशिखा दीप्ता, पातुं भवति सुदुष्करा ।
तथा दुष्करं कत्तुं यत्, तारुण्ये श्रमणत्वम् ॥३९॥ टीका--'जहा' इत्यादि।
हे पुत्र । यथा दीप्ता-प्रज्वलिता अग्निशिखाः अग्निज्वाला पातु-पानं कर्नु सुदुष्कराः भवति । तथैव तारुण्ये यौवने श्रमणत्वं चारित्रं कत्तु पालयितुं
भावार्थ-चारित्र आराधक पुरुष का यही एक कर्तव्य है कि वह अपने चारित्र की संभाल में ही अपने जीवन को खपा देवे । इसी लक्ष्य की सिद्धि में वह अपने को विसर्जित कर देवे। व्यर्थके झंझटों में न पडे । उसकी दृष्टि सर्पकी दृष्टि के समान ही अपने लक्ष्य पर स्थिर-अटूट रहनी चाहिये । क्यों कि चारित्र लोहे के चने हैं। इनका मोमके दांतो से चबाना जैसे आसान काम नहीं है उसी प्रकार चारित्र का पालना भी आसान काम नहीं है। अतः बेटा! हमारी बात मानो-और घर पर ही आनंद से रहो ॥३८॥
और भी-'जहा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ हे पुत्र ! (जहा-यथा) जैसे (दित्ता-दीप्ता) प्रज्वलित (अग्गिसिहा-अग्निशिखा) अग्नि की ज्वाला (पाउं सुदुक्करा होइ-पातं सुदुष्करा भवति) पीना अत्यन्त दुष्कर है (तह-तथा) उसी प्रकार (तारुण्णे
ભાવાર્થ–ચારિત્ર આરાધક પુરુષનું એ જ કર્તવ્ય છે કે તે પોતાના ચારિત્રની સંભાળમાં જ પોતાના જીવનને ખપાવી દે. આજ લક્ષ્યની સિદ્ધિમાં તે પિતાને વિસર્જીત કરી દે. વ્યર્થ વાતમાં એ પડતા નથી. એમની દૃષ્ટિ સર્ષની દૃષ્ટિની જેમ પિતાના લક્ષ્ય ઉપર સ્થિર–અતૂટ રહેવી જોઈએ, કેમકે ચારિત્ર એ લોઢાના ચણા ચાવવા જેવું છે. એને ચાવવાનું કામ જેમ સરળ કામ નથી એ જ પ્રમાણે ચારિત્રનું પાલન કરવું એ પણ સરળ કામ નથી. માટે બેટા ! અમારી વાત સમજે, માને અને ઘેર રહીને આનંદ કરો. . ૩૮ છે
वजी पy-"जहा" त्याहि. मन्वयार्थ - पुत्र! जहा-यथा रेम दित्ता-दीप्ता Horलित अग्गिसिहा-अग्निशिखा मनीनी जान पाउं सुदुक्करा होइ-पातुं सुदुष्करा भवति पीवी से
उत्तराध्ययन सूत्र: 3
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे दुष्करं भवति । अग्निशिखापानवत्. तारुण्ये चारित्रपरिपालनं कत्तु दुष्करमिति भावः । 'जे' शब्दः पूरणे ॥३९।।
किं चमूलम्---जहा दुक्खं भरेउँ जे, होई वायस्स कुत्थलो।
तही दुक्खं करेउं जे, कीवेणं समर्णत्तणं ॥४०॥ छाया-यथा दुःखं भर्तुं यद् , भवति वातेन कुत्थलः ।
तथा दुःखं कर्नु यत्, क्लीबेन श्रमणत्वम् ।।१०॥ टीका-'जहा' इत्यादि ।
हे पुत्र ! यथा कुत्थलो-वस्त्रादिमयः 'कोथला' इति प्रसिद्धो वातेन= बायुना भर्नु दुःख-दुःशकम् असाध्यं भवति । तथा-क्लीबेन कातरेण-निःसत्त्वेन -तारुण्ये) यौवन में (समणत्तणं करेउं दुक्कर-श्रमणत्वं कर्तुं दुष्करम्) चारित्र का पालन भी बहुत ही कठिन है।
भावार्थ-चाहे जितना भी समझदार एवं शक्तिशाली मनुष्य क्यों न हो वह दीप्त अग्निशिखा का पान नहीं कर सकता है। इसी तरह पुत्र ! जवानी अवस्था में भी चारित्रका निर्दोष पालन नहीं हो सकता है। अतः इस चारित्र पालन के बखेडे छोडो इसी में भलाई है ॥३९॥
फिर भी'जहादुक्खं' इत्यादि।
अन्वयार्थ-हे पुत्र ! (जहा-यथा) जैसे (कुत्थलो-कुत्थलः) कोथला को (वायस्स भरेउ दुक्खं-वातेन भर्नु दुःक्वम्) वायु से भरना असाध्य है-अशक्य है (तहा-तथा) उसी तरह (कीवेण समणतणं करे दुक्खं-क्लीवेन श्रमणत्वं कर्तुं दुःखम् ) कायर मनुष्य द्वारा चारित्र पालन सत्यत हु४२ छे. तह-तथा से प्रमाणे तारुण्णे-तारुण्ये यौवनमा समणत्तणं करेउ दुक्करं-श्रमणत्वं कर्तुं दुष्करम् शास्त्रिनु पासन ५६५ भूम ४४९५ छ.
ભાવાર્થ–ચાહે ગમે તેવે સમજદાર તેમ જ શક્તિશાળી માણસ કેમ ન હોય, પરંતુ તે જે રીતે પ્રજવલિત અગ્નિશિખાનું પાન કરી શકતા નથી એજ પ્રમાણે હે પુત્ર ! યૌવન અવસ્થામાં ચારિત્રનું નિર્દોષ પાલન પણ થઈ શકતું નથી. માટે ડાહ્યો થા અને આ ચારિત્રપાલનનાં સ્વપ્ન સેવવાનું છોડ એમાં જ તારી ભલાઈ છે. ૩લા
qणी ५-"जहा दक्खं" छत्याल.
सन्याय-3 पुत्र जहा-यथा की रीते कुत्थलो-कुत्थलः जाने वायस्स भरेउ दुक्ख-वातेन भर्नु दुःक्खं वायुथी १२व। असाध्य छ-म४य छ. तहा-तथा का प्रमाणे कीवेण समणतणं करेउ दुख-क्लीबेन श्रमणत्वं कर्तृ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम् श्रमणत्वंचारित्रं कर्तु-पालयितुं दुःखम् दुःशकम्-अशक्यं भवति । सुकुमारत्वात् सुखोपचितत्वाच्च त्वया निःसत्वेन चारित्र पालयितुमशक्यमिति भावः । 'कुत्थलोऽत्र वस्त्रमय एव ग्राह्यः । चर्ममयम्य तु वायुना सुखेन पूरयितुं शक्यत्वात् । अत्र 'जे' द्वयं पूरणार्थकम् ॥४०॥
किं च-- मूलम्--जहा तुलाए तोले , दुक्करो मंद गिरी।
तही निहुंय निस्तकं, दुक्करं समणतणं ॥४१॥ छाया--यथा तुलया तोलयितुं दुष्करो मन्दरो गिरिः ।
तथा निभृतं निःशङ्क, दुष्करं श्रमणत्वम् ॥४१॥ टीका--'जहा' इत्यादि।
हे पुत्र ! यथा मन्दरो गिरिः मन्दरः पर्वतः तुलया तोलयितुं दुष्करः । करना भी अशक्य है। यहाँ कोथला वस्त्रमय ही ग्रहण किया गया है चर्ममय नहीं। क्यों कि वह तो वायु से पूरित हो जाता है।
भावार्थ-जिस प्रकार वस्त्र का कोथला वायु से पूरित नहीं होता है उसी तरह निःसत्व व्यक्ति द्वारा चारित्र भी पालित नहीं हो सकता है। अतः बेटा ! जब तुम सुखोचित, सुकुमार एवं सुमजित हो तो इस से तुम में इतनी शक्ति कहां जो चारित्र का आजीवन पालन कर सको। इसलिये संजम मत लो ॥४०॥
फिर भी-'जहा तुलाए' इत्यादि।
अन्वयार्थ-हे पुत्र ! (जहा-यथा) जैसे (तुलाए-तुलया) तराजू दुःखम् ४५२ मनुष्य भाटे यात्रिनु पासन ४२७ ५४ अश४५ छ. मी थो વસ્ત્રમય જ ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. ચામડાન કે અન્યને નહીં, કેમકે તેનામાં તે વાયુ ભરી શકાય છે.
ભાવાર્થ-જે પ્રમાણે વસ્ત્રના કોથળામાં વ યુને પૂરી શકાતું નથી એ જ પ્રમાણે નિઃસત્વ વ્યક્તિથી પણું ચારિત્રનું પાલન થઈ શકતું નથી. આથી હે બેટા ! જ્યારે તમે સુચિત, સુકુમાર અને સુમછત છે તે તમારામાં એટલી શક્તિ ક્યાંથી હોઈ શકે છે, જેથી તમો ચારિત્રનું આ જીવન પાલન કરી શકે? આ માટે સંયમ લેવાનું માંડી વાળા. . ૪૦ |
वणी ५--"जहा तुलाए" त्याहि. मन्वयार्थ -- पुत्र! जहा-यथा रे शते तुलाए-तुलया नावाथी मंदरो
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१२
उत्तराध्ययनसूत्र तथा-निभृत-निश्चलं विषयाभिलाषादिभिरक्षोभ्यं, निःशङ्क=शरीरादिनिरपेक्षं शकाख्यसम्यक्तवातिचाररहितं वा श्रमणत्वं साधुत्वं दुष्करम् । 'निहुय' इति लुप्तपथमान्तं पदम् ॥४१॥
अपरं च-- मूलम्---जंहा भुजाहि तरिउं, दुक्रो रयणायरो ।
तहा अणुंवसंतेणं, दुक्करो दमसागरो ॥४२॥ छाया--यथा भुजाभ्यां तरितुं, दुष्करो रत्नाकरः ।
तथा अनुपशान्तेन, दुष्करी दमसागरः ॥४२॥ टीका--'जहा' इत्यादि।
हे पुत्र ! यथा रत्नाकरः समुद्रो भुजाभ्यां तरीतुं दुष्करः। तथाअनुपशान्तेन-उत्कटकषाययुक्तेन पुरुषेण दमसागरः=उपशमसमुद्रस्तरितुं दुष्करः। इह उपशमः प्राधान्यख्यापनार्थ समुद्रेणोपमीयते । पूर्वत्र तु गुणोदधिरित्यनेन सकलगुणानां ग्रहणम् । अतो न पौनरुक्त्यम् ॥४२॥ द्वारा (मंदरो गिरि तोलेउं दुक्करो-मन्दरः गिरिः तोलयितुं दुष्करः) मेरु पर्वत का तोलना अशक्य है (तहा-तथा) उसी प्रकार (नियंनिभृतम्) निश्चल-विषयाभिलाषा से अक्षोभ्य तथा (निस्संकं-निःशंक) शरीरादिक निरपेक्ष अथवा शंका नाम के अतिचार से रहित (समणत्तणं-श्रमणत्वम् ) साधुपना भी (दुक्कर-दुष्करम् ) दुष्कर है ॥४१॥
तथा-'जहा भुजाहिं' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(जहा रयणायरो भुजाहिं तरिउं दुक्करो-यथा रत्नाकरः भुजाभ्यां तरितुं दुष्करः) जिस तरह समुद्र का भुजाओं द्वारा पार करना अशक्य है। (तहा अणुवसंतेणं दमसागरो दुक्करो-तथा अनुपशान्तेन दमसागरः दुष्करः) उसी तरह उत्कट कषाययुक्त प्राणी द्वारा गिरि तोलेउं दुक्करो-मन्दरः गिरिः तोलयितुं दुष्करः भे३ ५'तने तोगयो से म४य छ तहा-तथा से प्रभाए नियं-निभृतम् निश्चम-विषयनिहाथी माल्य तथा निस्संकं-निःशंकं शरीश िनिरपेक्ष मयानामना मतियारको राहत समणत्तणं-श्रमणत्वं साधुपा ५ भूम। दुक्कर-दुष्करम् १०४२ छ. ॥४१॥
तथा--"जहा भुजाहि" त्याहि.
भ-या--जहा रयणायरो भुजाहि तरिउं दुक्करो-यथा रत्नाकरः भुजाभ्यां तरितं दष्करः श भुनाथी समुद्रने ५०२ ४२३। मश:य छ तहा अणुवसंतेणं दमसागरो दुक्करो-तथा अनुपशान्तेन दमसागरः दुष्करः से शत Gष्ट पाय
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम्
यत एवं तस्मात् --
मूलम् - भुंजे माणुस्सैए भोऍ, पंचलक्खणए तुमं । भुक्तभोगी तओ जाया ! पच्छा धम्मं चरिस्संसि ॥४३॥ छाया -- भुङ्क्ष्व मानुष्यकान् भोगान्, पञ्चलक्षणकान् त्वम् । भुक्तभोगी ततो जात !, पश्चाद् धर्मं चरिष्यति ||४३|| टीका--'भुंज' इत्यादि ।
हे जात ! हे पुत्र ! त्वं पञ्चलक्षणकान् = शब्दरूपघ्राणरसस्पर्शरूपान् मानुव्यकान् - मनुष्यसम्बधिनो भोगान् भुङ्क्ष्व । ततः = तदनन्तरं भुक्तभोगी = भुक्ताभोगा भुक्तभोगास्ते सन्त्यस्येति तथा भुक्तसमस्तभोगस्त्वं पश्चाद् = वार्द्ध के धर्म = चारित्रं चरिष्यसि = पालयिष्यसि ||४३||
५१३
उपशमरूप समुद्र पार करना मुश्किल है । पहिले गुणोदधिपद द्वारा समस्त गुणों ग्रहण किया गया है यहां सिर्फ एक उपशम गुणका ही ग्रहण किया है, सो यह सब में प्रधान है, इस बात को प्रगट करने के लिये ग्रहण किया है ॥४२॥
इस प्रकार दृष्टान्त देकर चारित्र की दुष्करता कहकर अब भोगों के लिये निमंत्रित करते हैं-'भुंज' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - - इस लिये जब यह बात है तो (जाया ! - जात !) हे पुत्र ! (तुमं त्वम्) तुम ( पंचलक्खणए माणुस्सए भोए भुंज- पंचलक्षणकान् मानुष्यकान् भोगान भुंक्ष्व) शब्द, रूप, गंध, रस एवं स्पर्शरूप मनुष्य संबंधी भोगों को भोगो ( तओ भुक्तभोगी- - ततः भुक्तभोगी ) बाद में भुक्तभोगी होकर (पच्छा-पश्चात ) वृद्धावस्था में (धम्मं चरिस्ससि -धर्म चरिष्यसि) चारित्र की आराधना करना ||४३||
યુક્ત પ્રાણી દ્વારા ઉપશમરૂપ સમુદ્રને પાર કરવા મુશ્કેલ છે. પહેલાં ગુણેાદપિધદ દ્વારા સઘળા ગુણોનું ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. અહીં ફકત એક ઉપશમ ગુણુનુ કે જે સહુમાં પ્રધાન છે. આ વાતને પ્રગટ કરવા માટે ગ્રહણ કરાયેલ છે. ાજરા આ પ્રકારે દૃષ્ટાંત આપીને ચારિત્રની દુષ્કરતા બનાવીને હુવે ભેગાના ઉપलोग भाटे आग्रह ४रे छे -- "भुंज" त्याहि.
अन्वयार्थ--न्यारे साभ वात त्यारे जाया जातः हे पुत्र ! तुमं श्वम् तभे पंचलक्खणए माणुस्सए भोए भुंज- पंचलक्षणकान् मानुष्यकान् भोगान् सुंत्र શબ્દ, રૂપ; ગંધ, ૨સ અને સ્પરૂપ મનુષ્ય સંબંધી ભાગેને ભાગવે તો સુત્ત भोगी - ततः भुक्तभोगी भने पछीथी बुतिलेोगी थाने पच्छा-पश्चात् वृद्धावस्थाभां धम्मं चरिस्समि- धर्म चरिष्यसि यस्त्रिनी आराधना उरले. ॥ ४३ ॥
૬૫
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे ___ एवं मातापित्रोर्वचनं निशम्य मृगापुत्रेण इन आरभ्य 'सब्बभवेनु अस्साया' इति चतुः सप्ततितमगाथापर्यन्ताभिरेकत्रिशद्गाथाभिर्यदुक्तं तदाह-.. मूलम्--सो' बिंत अम्मापियरो, एवमेयं जहाफुडं।
इह लोगे निप्पिवासंस्स, नंत्थि कि, वि दुक्करं ॥४४॥ छाया---सब्रूते अम्बापितरौ, एवमेतद् यथास्फुटम् ।
इह लोके निष्पिपासस्य, नास्ति किंचिदपि दुष्करम् ॥४४॥ टीका---'सो चिंत' इत्यादि ।
स मृगापुत्रः अम्बापितरौ ब्रूते-हे मातपितरौ ! यद् भवद्भ्याम् एवं पूर्वोक्तप्रकारेण चारित्रपरिपालनस्य दुष्करत्वमुक्तम् । एतद्-भवदुक्तं यथास्फुटम्स्फु टं सत्यमनतिक्रम्य स्थितम् । भवदुक्तं सत्यमित्यर्थः । किन्तु इह लोके निष्पिपासस्य=निःस्पृहस्य किंचिदी कार्य दुष्करं नास्ति ॥४४॥
मातापिता के इस प्रकार कथन को सुनकर मृगापुत्रने प्रत्युत्तर रूप में क्या कहा-यह बात अब यहां (४४ वीं गाथा से लेकर चोहत्तर ७४ वीं गाथा 'सव्वभवेसु' तक इकतीस गाथाओं से स्पष्ट की जाती है
'सोबिंत' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(सोअम्मापियरो बित-सः अम्बापितरौ ब्रूते) मृगापुत्रने मातापिता से कहा कि-हे मातापिता ! जो आप लोगोंने (एवं-एवम्) पूर्वोक्त प्रकार से चारित्र का पालन दुष्कर कहा है सो (एयं जहाफुडं-एतत् यथा स्फुटम् ) यह आपका कथन सत्य है। परन्तु (निप्पिवासस्स-निष्पिपासस्य) जो निस्पृह हैं उनको (इहलोगे-इहलोके) इस लोक में (किंचिवि दुक्करं नस्थि-किञ्चिदपि दुष्करं नास्ति) कुछ भी दुष्कर नहीं हैं ॥४४॥
માતાપિતાના આ પ્રકારના વચનને સાંભળીને મૃગાપુત્રે પ્રત્યુત્તર રૂપે શું ४? म बातने मही यूवाणीसभी पायाथी यूवातेरभी आया 'सबभवेस' સુધી એકત્રીસ ગાથાઓથી સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે–
"सोवित" त्यादि.
मन्या-सोअम्मापियरो बित-अम्बापितरौ व्रते भृ॥पुत्रे मातापिताने धु है, भाताच! मापसी एवं-एवम् पूर्वात प्राथी यात्रिनु पालन हु४२ मता छ. तो एयं जहाडम-एतत यथास्फटम से आपनु सत्य छे. ५२तु निष्पिवासस्स-निष्पिपासस्य रस निस्ड छ. सन. भाट इहलोगेइहलोके An alswi किंचिवि दुक्करंनत्थि-किश्चिदपि दुष्करम् नास्ति मा alti કાઈ પણ દુષ્કર નથી. તે ૪૪
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रियदिशनी टीका अ. ९ मृगापुत्रश्चरितवर्णनम्
निःस्पृहताहेतुमाहमूलम्--सारीरमाणसो चे, वेयणाओ अणंतसो ।
मएं सोढाओ भीमाओ, असंइं दुक्खंभयाणि यं ॥४५॥ छाया--शारीरमानस्यश्चैव, वेदना अनन्तशः ।
मया सोढा भीमाः असकृद् दुःखभवानि च ॥४५॥ टीका-'सारीरमाणसा' इत्यादि।
हे अम्बापितरौ ! भया च पूर्वभवेषु शारीरमानस्यः शरीरमानसयोर्भवाः शारीरमानस्यः शरीरमन सम्बन्धिन्यो भीमाः रौद्रा वेदना: असातरूपा अनन्तशः अनन्तवारं सोढाः अनुभूताः। च-पुनः असकृद् अनेकवारं दुःखभयानि -दुःखोत्पादकानि राजादिजनितानि भयानि सोढानि-अनुभूतानि ॥४५।।
किं च-- मूलम्-जरामरणकंतारे, चाउरते भयागरे ।
मएँ सोढाणि भीमाणि, जम्माणि मरणाणि यं ॥४६॥ छाया--मरामरणकान्तारे, चातुरन्ते भयाकरे ।।
मया सोढानि भीमानि, जन्मानि मरणानि च ॥४६॥ निःस्पृहताका हेतु कहते हैं-'सारीरमाणसा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ--हे मातापिता ! पुनर्भव के सिद्धान्तानुसार (मए-मया) मैंने पूर्वभवों में (सारीरमाणसा-शारीरमानसाः) शारीरिक एवं मानसिक (अणंतसो-अनन्तशः) अनन्त प्रकार की (भीमाओ-भीमाः भयंकर रौद्र (वेयणाओ-वेदनाः) वेदनाएँ (सोढाओ-सोढाः) सही हैं, तथा (असई-असकृत्) अनेकबार (दुक्खभयाणि-दुःखभयानि) दुःखोत्पादक राजादिक द्वारा दिये गये भयों को भी सहन किया है ॥४॥
नि:५७ताना हेतु अपामा माछे--"सारीरमाणसा" त्यादि.
म-क्या--- मातापित ! नवना सिद्धांत मनुसार मए-मया में yami सारीरमाणसा-शारीरमानसः शारी२ि४ भने मानसि: अणंतसो-अनन्तशः मत प्रा२नी भीमाओ-भीमाः मय ४२ रौद्र वेयणाओ-वेदनाः वेदनाये। मोढाओ-सोढाः सही छ. तथा असई-असकृत् मने १२ रा त२३थी 24144thi भावेला दुक्ख भयाणि-दुःख भयानि : पालयोने ५९] सहन ४२८ छ. ॥४५॥
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१६
उत्तराध्ययन सूत्रे
टीका - - हे अम्वापितरौ ! जरामरणकान्तारे = जरामरणरूपं कान्तारं दुर्गममार्गों यस्मिन् स जरामरणकान्तारस्तस्मिन् जरामरणरूप दुर्गममार्गयुक्ते अत एव भयाकरे = भयखनिरूपे चातुरन्ते=चत्वारो देव मनुष्यतिर्यङ्नरकरूपा भवा अन्ता अत्रयवा यस्य च चतुरन्तः, स एव चातुरन्तस्तस्मिन् संसारे मया भीमानि = अतिदुःखजनकत्वेन भयङ्कराणि जन्मानि मरणानि च सोहानि ॥४६॥
यत्र प्रौढाः शारीरिक वेदना मानसिक वेदनाः सोढाः सम्प्रतितदुच्यते-मूलम् -- जंहा इंहं अगणी उण्हो, इत्तो अनंतगुणो तहिं ।
नरएंस वेयणी उन्हा, असाया बेइयाँ मए ॥४७॥ छाया -- यथा इहाग्निरुष्णः, इतोऽनन्तगुणस्तत्र ।
नरकेषु वेदना उष्णा, असाता वेदिता मया ॥४७ | यथा इह =अस्मिन् संसारे अग्निरुष्णोऽस्ति इतोऽस्मादपि अनन्तगुण उष्णोऽग्निस्तत्र = नरकेषु अस्ति, येषु नरकेष्वहमुत्पन्नः । तेषु नरकेषु मया
और भी - - ' जरामरणकंतारे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ -- तथा हे माततात ! (जरामरण कंतारे- जरामरण कान्तारे) जरा एवं मरणरूप कान्तार - अटवी युक्त तथा (भयागरे - भयाकरे) भयकी खानरूप विशिष्ट ऐसे (चाउरंते चातुरन्ते) चतुर्गतिरूप संसार में (मए-मया) मैंने (भीमाणि - भीमानि) अति दुःखजनक होने से भयंकर ( जम्माणि मरणाणि य- जम्माणि मरणानि च ) अनेक जन्म एवं मरणों को (सोढाणि - सोढानि ) सहन किया है ॥४६॥
फिर भी -- 'जहा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - - ( जहा- यथा) जैसे (इहं - इह) इस संसार में (अगणीअग्नि) अग्नि (उन्हो - उष्णः) उष्णगुण संपन्न है (इतो अनंतगुणों तहिंवधुभां - - " जरामरणकंतारे " इत्यादि.
अन्वयार्थ -- डे भाततात ! जरामरणकंतारे - जरामरणकान्तारे वृद्धावस्था तथा भर३य लय ५२ सेवा सभां तथा भयागरे - भयाकरे लय३५ मा श्री विशिष्ट वा चाउरंते - चातुरन्ते यतुर्गति३ संसारभां मए-मया में अति हुःअ४ भीमाणि - भीमानि अयं ४२ जम्माणि मरणाणि य-जन्मानि मरणानि च जन्म ने भरो। सोढाणि - सोढानि सहुन उरेल छे, ॥४६॥
वधुमां - "जहो " छत्याहि.
मन्वयार्थ -- जहा- यथा ने रीते इहं-इह मा संसारमा अगणि-अग्निः अनि उण्हो - उष्णः उष्ण गुणसंपन्न छे. इत्तो अनंतगुणो तर्हि - इतः अनन्तगुणः तत्र
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम् असाता=दुःखरूपा उष्णा वेदना वेदिताः अनुभूताः। नरकेषु बादराग्नेरभावात् पृथिव्या एवं तादृशः स्पों ज्ञेयः ॥४७॥
किं च--- मूलम्-जहा इहं इमं सीये, एत्तोऽणतंगुणे तहि ।
नरएंसु वेयणा सीया, असाया वेइया मए ॥४८॥ छाया--यथा इह इदं शीतम् , इतोऽनन्तगुणं तत्र ।
नरकेषु वेदना: शांता, असाता वेदिता मया ॥४८॥ टीका--'जहा' इत्यादि।
यथा इह-अस्मिन् संसारे इदम् अनुभूयमानं पौषमाघमासादिसंभवं शीतं भवति । इतोऽपि अनन्तेगुणं शीतं तत्र नरकेषु भवति । येषु नरके वहमुत्पन्नः। तेषु नरकेषु मया असाता: दुःखरूपाः शीता वेदना वेदिताः अनुभूताः ॥४८॥ इतः अनन्तगुणः तत्र) इस से भी अनन्त उष्णगुणवाली अग्नि उन नरकों में है कि जिन में मैं उत्पन्न हो चुका हूं। उन नरकों में (मएमया) मैंने (असाया-असाताः) दुःखरूप (उष्हा वेयणा वेइया-उष्णाः वेदनाः वेदिताः) इन उष्ण वेदनाओं को भोगा है। नरकों में बादर अग्नि नहीं है किन्तु वहांकी पृथिवी का ही ऐसा स्पर्श हे ॥४७॥
तथा--'जहा' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(जहा-यथा) जैसा (इहं-इह) इस संसार में (इमंइदम्) यह अनुभूयमान पौष माघ मास की ठंडी पडती है (एत्तोऽणंतगुणे तहि-इतः अनंतगुणं तत्र) इस से भी अनंतगुणी ठंड उन नरकों में है कि जिन में मैं उत्पन्न हो चुका हूं। (नरएसु-नरकेषु) उन नरकों में એનાથી પણ અનન્તરાણ ઉષ્ણ ગુણવાળી અગ્નિ નરકમાં છે. કે જ્યાં હું અગGitarमामा त्पन्न यूथ्यो छु.. मान२मा मए-मया में असाया-असाता: हु:५३५ उण्हा वेयणा वेइया-उष्णा वेदना वेदिताः ये 5 बेहनामाने सागपीछ. નરકમાં બાદર અગ્નિ નથી હોતું પરંતુ તેની પૃથ્વીને સ્પર્શ જ ઉષ્ણ હોય છે. પાછલા
तया--"जहा" त्याहि.
सन्याय--जहा-यथा रीते इहं-इह - संसारमा इमं-इदम् अनुभवी शाय तवी पाष मने मा भडिनानी 30 ५ छ. एसोणंतगुणे तहि-इतः अनन्तगुणः तत्र मानाथी ५५४ सनत
न२मा छ या हु 2018 Sपन्न यूटये। छु. नरएसु-नरकेषु ये ना असाया सीया वेयणा
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१८
उत्तराध्ययनसूत्रे किं च-- मूलम् कदंतो कंदुकुंमीसु, उ पाओ अहोसिरो।
हुआसिणे जलंतम्मि, पक्कऍव्वो अणंतसो ॥४९॥ छाया--क्रन्दन् कन्दुकुम्भीषु, ऊर्ध्वपादः अधः शिराः ।
हुताशने ज्वलति, पक्कपूर्वः अनन्तशः ||४९॥ टीका--'कंदतो' इत्यादि।
हे मातपितरौ ! ऊर्ध्वपाद: ऊर्ध्वचरणः, अधः शिरा: अधोमस्तकः प्रलम्बमानोऽहं क्रन्दन्-रुदन् कन्दुकुम्भीषु कन्दवः='कराही' इति ख्याता भाजन(असाया सीया वेयणा मए वेड्या-असाताः शीताः वेदनाः मया वेदिताः) यह शीत वेदना मैने सहन की है।
इन ४४, ४५. ४६, ४७.४८ नं.की गाथाओं का भाव केवल इतना ही है कि जो सस्पृह हैं-उनको ही सब कुछ कठिन है तथा दुःख हैं। निस्पृहों को न कुछ कठिन है और दुःख ही हैं । शारीरिक एवं मानसिक वेदनाओं का अनुभव इस ही पर्याय में नवीनरूप से करने में नहीं आयगा-यह तो कईबार किया जा चुका है। नरको में यहां से भी अनंत गुणित उष्ण वेदनाओं का तथा शीत वेदनाओं का अनुभव किया है। फिर आप लोग हमको भय किस बात का प्रदशित करते हैं ॥४८॥
फिर भी-'कंदतो' इत्यादि ।
अन्वयार्थ--हे मातातात ! (उड़पाओ अहो सिरो-उर्ध्वपादः अधः शिराः) ऊंचे पैर एवं नीचे शिर होकर मैंने (कंदतो-क्रन्दन् ) रोता मए वेइया-असाताः शीताः वेदनाः मया वेदिताः मावी असहर मेवी शीत વેદનાને પણ મેં સહન કરી છે.
આ ૪૪, ૪૫, ૪૬, ૪૭ અને ૪૮ મી ગાથાઓને ભાવ કેવળ એટલે જ છે કે, જે સસ્પૃહ છે તેને જ બધું કઠણ છે તથા દુઃખરૂપ છે. નિસ્પૃહિને ન કાંઈ કઠણ છે, ન કાંઈ દુઃખરૂપ છે. શારીરિક અને માનસિક વેદનાઓને અનુભવ આ પર્યાયમાં નવીનરૂપથી કરવામાં નથી આવતું. એ તે કંઈકવાર કરી ચૂક્યો છે. નરકમાં અહીંના કરતાં અનંતગણી ઉષ્ણ વેદનાઓને તથા ઠંડીની વેદનાઓને અનુભવ કરેલ છે તે પછી આપલેકે કઈ વાતને ભય મને કહી બતાવે છે ? ૪૮ ___ छत -"कंदतो" त्याह.
सन्या:- भापित ! उडुपाओ अहोसिरा-उर्ध्वपादः अधः शिराः Gथे ५५ भने नाय माथु ।मान में कंदतो-क्रन्दन् शत शतi कंदुकुंभीसु
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम् विशेषाः कुम्भ्यः पात्राविशेषाः, अनयोः कर्मधारयः, तासु तथोक्तासु, लोहादिमयीषु पाकभाजनविशेषासु ज्वलतिदेदीप्यमाने हुताशने देवमायाकृते वह्मो च अनन्तशोऽन्तवारं पक्कपूर्वः पूर्वपक्कः पूर्वभवेषु पक्कः ॥४९॥
अन्यच्च-- मूलम् -महादवम्गिसंकासे, मरुम्मि वइरवालुए।
कलंबवालुयाए ये, दडुव्वो अणंतसो ॥५०॥ छाया--महादवाग्निसंकाशे, मरौ बज्रवालुके ।
कदम्बवालुकायां च. दग्धपूर्वोऽनन्तशः ॥५०॥ टीका--'महादवग्गि' इत्यादि ।
हे मातापितरौ ! अहं महादवाग्निसंकाशे अतिदाहकत्वेन महादवाग्नितुल्ये मरौ-मरुप्रदेशस्थितवालुकापुञ्जसदृश इत्यर्थः । इह तात्स्थ्यात् तद्व्यपदेशहुआ (कंदुकुंभीसु-कंदुकुंभीषु) लौहमय बडे २ कडाहों में तथा कुम्भियों में (हुआसिणे जलंतम्मि-हुताशने ज्वलति) अग्नि के प्रज्वलित होने पर (अणंतसो-अनन्तशः) अनंतवार (पक्कपुव्वो-पक्वपूर्वः) पूर्वभवों में जल चुका हूं। पक चुका हूं।
भावार्थ--वर्तमान की वेदनाओं को कहकर हे माततात ! आप मुझे क्यों भयभीत कर रहे हैं। पहिले भवों में इस मेरे जीवने अनन्तवार कुम्भियों एवं कुंदुओं में जाज्वल्यमान अग्नेि के होने पर पकनेकी अपार वेदनाओं का अनुभव किया है ॥४९॥
फिर भी--'महादवग्गि संकासे' इत्यादि।
अन्वयार्थ-हे माततात ! मैं (महादवग्गिसंकासे-महादवाग्नि संकाशे) महादवाग्नि तुल्य तथा मरुप्रदेश स्थित बालुका के पुंज के सदृश कंदकुंभीषु बढानी मोटी मोटी ४७यामा तथा भीमामा हासणे जलंतम्मिहताशने ज्वलति मनिथी alaत ने अणंतसो-अनन्तशः मनतवार पकपुयो-पकपूर्वः पुसवमा मणी यूश्या छु'-- यूथे। छु.
ભાવાર્થ–-વર્તમાનની વેદનાઓને બતાવીને હે માતાપિતા! મને શા માટે ભયભીત કરી રહ્યા છો ? આગલા ભવમાં મારા આ જીવે અનંતવાર કુંભિયો અને કડાઈઓમાં ભડકે બળતા અગ્નિમાં શેકાવાની અપાર વેદનાઓને અનુભવ કર્યો છે. જલા
छतi --"महादवग्गिसंकासे" त्याहि. ___ मन्वयाय-- भातापिता! में महादवग्गिसंकासे-महादवाग्निसंकाशे भड़ा४५ PASA तुक्ष्य तथा भ३ प्रदेशमा २८ २तीन सनी नेवी वइरवालुए-बन
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सूत्रे
संभवादन्तर्भूतोपमार्थत्वाच्च । वज्रवालुके = वज्र वालुकानदीपुलिने, तथा-कदम्बवालुकायां = अतिप्रतप्तायां कदम्बवालुकानद्यामतिप्रतप्ते तत्पुलिने च अनन्तवारं दग्धपूर्वः = पूर्वदग्धो दग्धपूर्वः- पूर्वभवेषु दग्धः । अयं भावः - यथा चणकादि धान्यानि 'भाड' इति भाषापसिद्धे भ्राष्ट्रे भृज्यन्ते, तथा -ऽहमपि प्रतप्ते नरकान्तर्वर्त्तिनि मरुप्रदेशस्थित वालुकापुज्जतुल्ये वज्रवालुका नदीपुलिने, प्रतप्तायां कदम्बवालुकायां नद्यां प्रतप्ते तत्पुलिने च पूर्वभवेषु अनन्तवारं भृष्ट इति ॥ ५० ॥ अपरं च --
५२०
मूलम् - रसंतो कंदुकुंभीसु, उडूं बद्धो अबंधुवो । करवर्त्तकरकयाईहिं, छिन्नपुव्वो अनंतसो ॥५१॥
छाया - रसन कन्दुकुम्भीषु, ऊर्ध्वं बद्धः अबान्धवः । करपत्रक्रकचादिभिः, छिन्नपूर्व ः अनन्तशः ॥ ५१ ॥ टीका -- 'रसंतो' इत्यादि ।
हे मातापितरौ ! अधः स्थितासु कदुन्कुम्भीसु = प्रतप्यमानतैलादिसंभृतासु ऐसे ( वइरवालए - वज्रवालुके) वज्रवालुका नामकी नदी के ( कलंबवालुयाए-कदम्बवालुकायाम् ) तथा प्रतप्त कबवालुका नदीमें (अनंतसो - अनन्तशः) अनंतवार (दडुपुच्वो - दग्धपूर्वः) पहिले भवों में जल चुका हूं ।
भावार्थ - मृगापुत्र वर्तमानकाल के प्रदर्शित भयों से अपने को निर्भय बतलाते हुए यह प्रकट कर रहा है कि हे माततात । मुझे आपके द्वारा प्रदर्शित भयों की इस लिये पर्वाह नहीं है कि मैंने इस से भी अधिक कष्ट नरकों में सहन किये हैं । वहां की अत्यंत जाज्वल्यमान वज्रवाल का नदी में तथा कदम्बवालुकानदी में अनंतबार मै पहिले भवों में जलता हुआ ही यहां आया हूं ॥५०॥
वालुके व वासु नामनी नहीना तथा कलंबवालुयाए -कदम्बवालुकायाम् भूम तथैक्ष ४६'अवायुठा नद्वीभां अणंतसो - अनन्तशः मनतवार दडपुत्रो - दग्धपूर्वः भागला ભવમાં શેકાઈ ચૂકયા છે.
ભાવા --પાતે અગાઉ ભાગવી ચૂોલી નરકની યાતનાની અપેક્ષાએ મૃગાપુત્ર વર્તમાનકાળમાં સાધુજીવનમાં અનુભવવા પડતા ભચાથી પેાતાને નિર્ભય બતાવીને કહેછે કે, હે માતાપિતા ! આપે મને અતાવેલ સાધુજીવન દરમ્યાન સહન કરવા પડતા લયાની એટલા માટે પરવા નથી કે મે' આનાથી પણ અધિક કષ્ટ નરકેટમાં સહુન કર્યા છે. ત્યાંની અત્યંત જાજવલ્યમાન વાવાલુકા નદીમાં તથા કદ ખવાલુકા નદીમાં અન"તવાર આગલા ભવમાં શેકાઇને અહીં આવ્યા છું. ૫ ૫૦ા
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम् पामाधार्मिकैर्देवैः ऊर्ध्व वृक्षशाखायां 'माऽयं पलायताम्' इति बुद्धया बद्धः, अबान्धवः बन्धुमित्रादिरहितो रसन्क्रन्दन् अहं करपत्रं क्रकचादिभिः शस्त्रैरनन्तश: छिन्नपूर्वः पूर्वभवेषु छिन्नः । अयं भावः-परमाधार्मिका देवाः पूर्वभवेषु क्रन्दन्तमबान्धवं मां वृक्षशाखायां बद्ध्वा करपत्रक्रकचादिभिर्ममाङ्गोपाङ्गानि अनन्तवारं छित्त्वा वृक्षशाखाऽधःस्थितामु कन्दुकुम्भीषु पचन्तिस्म । लघुकाष्ठविदारणोपकरणं 'क्रकच' इत्युच्यते । तदेव बृहत् 'करपत्रम्' इत्युच्यते । ५१॥
तथा-'रसंतो' इत्यादि।
अन्वयार्थ-हे माततात ! अत्यंत तपे हुए तैल से भरी हुई अधः स्थित (कुंदु कुंभीसु-कन्दुकुंभीषु) कंदु कुंभियों में परमाधार्मिक देवों द्वारा (उडुयद्वो-उर्व बद्धः) “यह भग न जाय” इस अभिप्राय से ऊँचे वृक्ष की शाखा पर मैं वांधकर (करवत्तकरकयाईहिँ छिन्नपुग्योकरपत्रक्रकचादिभिः छिन्नपूर्वः) करपत्र एवं क्रकच-करोंत-आदि शस्त्रों से पहिले भवों में छिन्नभिन्न किया हूं। (रसंतो-रसन् ) मैं उस समय दुःख के मारे बहुत रोया परंन्तु (अबंधुवो-अबान्धवः) वहां मेरी किसी भी बंधुने सहायता नहीं की।
भावार्थ--नरकों में परमाधार्मिक देव पहिले तो नवीन नैरयिक को वृक्ष के शाखा में बांधकर करपत्र एवं क्रकच से चीरते हैं और फिर उसको तप्त तैल से संभृत कंदुकुंभियों में जो उसी वृक्षके नीचे रहती हैं पकाते हैं। नैरयिक जीव उस समय बुरी तरह चिल्लाता है ऐसी स्थिति में वहां कोई भी बांधव उसकी सहायता करने को नहीं तथा--"रसंतो" त्यादि.
मन्वयाय-- गातापिता मत्यत ततस्थी सरेसी कुंद कुंभीसु-कन्दु कुंभीषु अ५ स्थित दुनियामा ५२माधामि देव द्वारा उबद्धो-उर्ध्व बद्धः “એને આ ભાગી ન જાય” એ આશયથી ઉંચા વૃક્ષની ડાળી ઉપર મને બાંધીને करवत करकयाईहिं-करपत्र क्रकचादिभिः छिन्नपूर्वो ४२५ भने ३४२५ ४२वत PARE शोथी भा। मामा मामा छिनमिन ४२॥ो तो. रसंतो-रसन् हुमथाई भूम रोय!. परंतु अंबंधवो-अबांधवः त्यां मधु मारी सहायता માટે ન આવ્ય-તે દુઃખ મેં એકલાએ જ ભેગવ્યું.
ભાવાર્થ-નરકમાં પરમધામિક દેવ પહેલાં તે નવીન નરયિકને-નરકમાં આવનાર જીવને વૃક્ષની ડાળીએ બાંધીને કરવતથી વહેરે છે અને પછી ઉકળતા તેલથી ભરેલ કંદુકુંમિએ કે જે વૃક્ષની નીચે હોય છે તેમાં તળે છે. નિરયિક જીવ એ સમયે ચીસાચીસ કરતી રાડો પાડે છે. પરંતુ એવી કરૂણ સ્થિતિમાં ત્યાં કોઇ પણ બાંધવ તેની
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२२
उत्तराध्ययनसूत्रे किं च-- मूलम्-अइतिखकंटयाइण्णे, तुंगे सिंबलिपायवे ।
खेवियों पार्स बद्धेणं, कडोकडाहिं दुक्करं ॥५२॥ छाया--अतितीक्ष्णकण्टकाकीर्णे, तुङ्गे शाल्मलिपादपे ।
क्षेपितः पाशबद्धः खलु, कृष्टावकृष्टैर्दुष्करम् ॥५२॥ टीका--'अइतिक्ख' इत्यादि।
हे मातापितरौ ! पूर्वभवेषु अतितीक्ष्णकण्टकाकीर्णे अतितीक्ष्णानि यानि कण्टकानि तैराकीर्ण-व्याप्ते तुङ्गे अत्युच्चे, शाल्मलिपादपेशाल्मलिवृक्षे पाशपहुँचता है। बिचारा अकेला ही दुःख भोगा करता है। मेरी भी हे माततात । यह हालत पूर्वभवों में अनंतवार हुई है। फिर इन वर्तमान के दुःखों से डरने की कौनसी चिन्ता है ? ॥५१॥ ___ और भी-'अइतिक्ख०' इत्यादि ।
अन्वयार्थ हे माततात ! पूर्वभवों में (अतिक्खकंटयाइण्णे तुंगे सिंबलिपाय-अतितीक्षणकंटकाकी, तुंगे शाल्मलिपादपे) अति तीक्ष्ण कंटकों से आकीर्ण तथा अत्यंत ऊंचे शाल्मलि वृक्ष पर मुझे (पासबद्धे-पाशबद्धः) पाश द्वारा जकडकर परमाधार्मिक देवोने (दुक्करम्दुःसहम्) बडी बुरी तरह (कडोकडाहि-कृष्टावकृष्टै) खींचातानी करके (खेविओ-क्षेपितः) फेंका है। __ भावार्थ-नरकों में उन परमाधार्मिक देवोंने मेरी हे माततात ! पूर्वभवों में बडी दुर्दशा की है। नुकीले कांटोवाले ऊंचे २ शाल्मलि સહાયતા કરવા પહોંચતો નથી. બિચારો એકલે જ દુખ ભગવ્યા જ કરે છે. મારી પણ હે માત પિતા ! પૂર્વભવમાં આવી હાલત અનેક વખત થયેલ છે, તો પછી વર્તમાન કાળમાં સાધુજીવનનાં આવાં મામુલી દુઃખથી ડરવાની ચિંતા શા માટે કરવી? ૫૧
भने ५-'अइ तिक्ख" त्याह.
अन्वयार्थ - मातापिता! सत्यत पूर्व मोम अइतिखकंटयाइण्णे तुंगे सिंबलिपायवे-अतितीक्ष्णकंटकाकीर्णे तुंगे शाल्मलि पादपे तीक्षy sierमाथी मारेला तथा सत्यतया शामली वृक्ष ७५२ मने पासबद्धे-पाशबद्धः शिथी मधील ५२माधामि हेवाये दुक्करम्-दुःसहम् भून भुरी शेते कडोकड़ाहिकृष्टावक्रष्टैः जेयाय सन३: हीस तो.
* ભાવાર્થ–નરકમાં આ પરમધામિક દેએ હે માતાપિતા ! મારા પૂર્વ ભવમાં ખબ જ દુર્દશા કરેલ છે. ખૂબ જ ધારવાળા કાંટાથી ભરેલા ઉંચામાં ઉંચા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम्
५२३ बद्धोऽहं परमाधार्मिककृतैः कृष्यवकृष्टैः कर्षणाकर्षणैः दुष्कर-दुःसहं यथा स्यात्तथा क्षेपितः खलु ॥५२॥
कि च-- मूलम्-'महाजंतेसु उच्छ्र वा, आरसंतो सुभेरेवं ।
पीलिओम्मि सम्मेहि, पार्वकम्मो अणंतसो ॥५३॥ छाया--महायन्त्रेषु इक्षुरिव, आरसन् सुभैरवम् ।
पीडितोऽस्मि स्वकर्मभिः, पापकर्मा अनन्तशः ॥५३।। टीका--'महाजंतुसु' इत्यादि ।
हे मातापितरौ ! पूर्वभवेषु पापकर्मा पापकर्मानुष्ठानकारी सुभैरवम् = अत्यन्तभयङ्करं यथा स्यात्तथा-आरसन्=आक्रन्दं कुर्ववह महायन्त्रेमु-पापिनां वृक्ष पर मुझे उन लोगोंने बडी ही निर्दयता से पाशों में बांधकर खींचातानी करते हुए फेंका है ॥५२॥
और भी-'महाजंतेसु' इत्यादि ।
अन्वयार्थ हे मातातात । पूर्वभवों में (पावकम्मा-पापकर्मा) कृत पापकर्म के उदयाधीन मैं (अणंतसो-अनन्तशः) अनंतबार (उच्छवाइक्षुरिव) गन्ने के समान (महाजंतेसु-महायंत्रेषु) पापियों को निष्पिीडित करने के लिये निर्मित यंत्रो में (सुभेरवं आरसंतो-मुभैरवं आरसन्) बडी बुरी तरह से चिल्लाते चिल्लाते हुए 'सफम्मेहि-स्वकर्मभिः) पूर्वोपार्जित दुष्कर्मों के निमित्त से (पीलिओम्मि-पीडितोऽस्मि) पीड़ित किया गया हूं।
भावार्थ-हे माततात ! जिस प्रकार महायंत्रों में इक्ष पेले जाते हैं उसी प्रकार में उन यंत्रों में एक बार नहीं अनंतबार पेला गया है। શામલી વૃક્ષ ઉપર મને એ લોકેએ ખબ નિયતાથી દોરડાથી બાંધીને મેં ચાખેંચ કરીને ફેંકયે હતે. છે પર છે
वजी पशु-"महाजंतेमु" त्याहि.
म-क्याथ -- मातापिता! पावकम्मो-पापकर्मा पूममा ४२॥ माना यथा ई अगंतसो-अनन्तशः मनेवार उच्छ्वा -इक्षुरिव शेरीनी भा३४ महाजंतेसु-महायंत्रेषु पापीयाने निधीत ४२वाने भाटे तैयार ४३८ यत्रोमा सुभेरवं आरसंतो-सुभैरवं आरसन् ५५ ५२ रीते।। पाउत पाउतांसकम्मेहि-स्वकर्मभिः पूर्वापाहुना निमित्तथी पीलिओम्मि-पीडितोऽस्मि पीयेस छु.
ભાવાર્થ—- હે માતાપિતા ! જે પ્રમાણે મેટા યંત્રોમાં શેરડીને પીલવામાં આવે છે તે પ્રકારે નરકમાં હું આવી જાતના યંત્રોમાં એકવાર નહિ પણ અનેકવાર
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२४
उत्तराध्ययनसत्रे निष्पीडनार्थ निर्मितेषु महायन्त्रेषु इक्षुरिव स्वकर्मभिः स्वकृतकर्मणां फलेन अनन्तशः अनन्तवारं पीडितो-निष्पीडितोऽस्मि । 'वा' शब्दश्वार्थकः !॥५३॥
कि च-- मूलम्-कूयंतो कोलसुणयेहि, सौमेहि सबैलेहि यं ।
पाडिओ फोलिओ छिन्नो, विप्फु तो अणेगसो ॥५४॥ छाया-क्रूजन कोलशुनकैः, श्यामैः शवलैंश्च ।।
पातितः स्फाटितश्छिन्नो, विस्फुरन्ननेकशः ॥५४॥ टीका--'कूयंतो' इत्यादि।
हे मातापितरौ । पूर्वभवेषु कोलशुनकैः-शूकरश्वानरूपधरैः श्यामैः इयामाभिधानः, शवलैः शबलाभिधानश्च परमाधार्मिकदेवैः कूजन्=भयवशादाक्रन्दन , मैं उनके समक्ष रोया भी चिल्लाया भी परन्तु मुझ पर वहां दया करनेवाला कोई नहीं था। पूर्वोपार्जित अशुभ कर्मों के निमित्त मेरी ऐसी दुर्दशा हुई थी ॥५३॥
तथा-'कूयंतो' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-हे माततात! पूर्वभवों में (कोल सुणयेहि-कौलशुनकैः) शूकर तथा श्वान के रूपों को धारण करनेवाले (सामेहि-श्यामैः) श्याम तथा (शबले हि-शबले)शबल नामके परमाधार्मिक देवाने (कूयंतो-कूजन्) भयवश रोते हुए तथा (विस्फुरंतो-विस्फुरन् ) इधर उधर भागते हुए मुझे (अणेगसो-अनेकशः) अनेकबार (भुवि पाडिओ-भुवि पातितः) जमीन पर पटका (फालिओ-स्फाटितः) जीर्णवस्त्र की तरह फाडा तथा (छिन्नो-छिन्नः) वृक्ष की तरह काटा है। પિલવામાં આવેલ છું. હું તેમની સમક્ષ રે છું, રાડો પાડી છે, પરંતુ મારા ઉપર ત્યાં દયા કરવાવાળું કઈ ન હતું. પૂર્વોપાજીત અશુભ કર્મોના નિમિત્તથી મારી એવી દશા ત્યાં થઈ હતી ૫૩
तथा-"कृयंतो" त्याहि.
अन्वयार्थ-डे मातापिता ! आमा कोलसुणयेहि-कोलशूनकैः सूवर तथा तराना ३५ धा२४ ४२वावाणा सामेहि-श्यामैः श्याम तथा शबलेहि-शबलैः समनामना ५२भाधामि वाये कूयंतो-कूनन् भयथी रोता मने विस्फरतोविस्फरन् ममतेम मागता मेवा भने अणेगसो-अनेकशः मने भुविपाडिओभ्रषिपातितः भान ५२ पछाडीने फालिओ-स्फाटितः वखनी भा३४ माघा छ तथा छिन्नो-छिन्नः क्षनी भाई अपेस छे.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रश्चरितवर्णनम्
विस्फुरन्-इतस्ततश्चलन् अहम् अनेकशः बहुवारं भुवि पातितः, जोर्णवस्त्रवत् पाटितः, वृक्षवत् छिन्नः छेदितश्च ॥५४॥
किं च-- मूलम्--असीहि अयसीबण्णाहिं, भल्लीहिं पटिसेहि यं ।
छिन्नो भिन्नो विभिन्नो ये, उववण्णो पावकम्मुणा ॥५५॥ छाया-असिभिरतसीवर्णैः, भल्लीभिः पटिशैश्च ।
छिनो भिन्नो विभिन्नश्च, उपपन्नः पापकर्मणा ॥५५।। टोका--'असीहिं' इत्यादि।
हे मातापितरौ ! नरके पापकर्मणा पापकर्मप्रभावेण उपपन्ना उत्पन्नोऽहम् परमाधार्मिकैः अनसीवर्णैः अतसीवत्कृष्णवर्णैरसिभिः खङ्गैः, छिन्ना छेदितः,
भावार्थ - मृगापुत्रने मातापिता से दुःखों को भोगने के सिलसिले में यह कहा कि मैं पूर्वभवों में भोगे गये दुःखों को और कहातक सुनाऊं। नरकों में श्याम और शबल जाति के परमाधार्मिक देवोंने जो मेरी दुर्दशा की वह मैं ही जानता हूं। उन लोगोंने भय से कांपते हुए मुझे अनेकवार तो जमीन पर पटका तथा पटककर मेरे शरीर के जीर्णवस्त्र की तरह दो टुकड़े किये और फिर वृक्ष की तरह मुझे काटा ॥५४॥
फिर भी-'असीहिं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ--हे माततात ! नरक में (पावकम्मुणा-पापकर्मणा) पापकर्म के उदय से (उववण्णो-उपपन्नः) उत्पन्न हुआ मैं परमाधार्मिक देवों द्वारा (अयसी वण्णाहिं असिहि-अतसीवर्णैः असिभिः) अलसी के पुष्प समान कृष्णवर्णवाली तलवारों से ( छिन्नो-छिन्नः ) छेदित किया गया हूं-तथा (भल्लिहि-भल्लीभिः) भालाओं से (भिन्नो-भिन्न:) - ભાવાર્થ – મૃગાપુત્રે માતાપિતાને દુઃખ ભોગવવાની બાબતમાં આમ કહ્યું કે, મેં પૂર્વભવમાં ભગવેલ દુઃખને વધારે કયાં સુધી સંભળાવું ? નરકમાં શ્યામ અને સબળ જાતિના પરમાધામિક દેવોએ જે મારી દુર્દશા કરી છે તેને હું જાણું છું. તે લેકાએ ભયથી કાંપી રહેલા એવા મને અનેક વખત જમીન ઉપર પછાડીને તથા જમીન ઉપર પછડાયેલા મારા શરીરને જુના વસ્ત્રની માફક ચીરી નાખ્યું અને ઝાડની માફક મને છેદી નાખે. પકા
qणी ५-"असीहिं" त्याle.
मा-क्याथ --डे मातापिता ! १२४भा पांवकम्मुगा-पापकर्मणा पा५४मना यथी उववण्णो-उपपन्नः उत्पन्न थये हुयभारामि हेवा व २. अयसीवण्णाहिं असिहि-अतसीवणः असिभिः मशीना सना वीणा गवाजी साया छिन्नो-छिन्नः छायो छु तथा भल्लेहि-भल्लैः मासासाथी भिन्नो-भिन्न :
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनस्त्रे भल्लीभिः 'भाला' इति प्रसिद्धैः शस्त्रैः भिन्ना दारितः। च-पुनः पदिशै वश : विशेषैः विभिन्न:-मूक्ष्मखण्डीकृतश्च ॥५५॥
तथा चमूलम्--अवंसो लोहरहे जुत्तो, जलंते समिलाजुए।
चोइओ तोतंजोत्तेहि, रोज्झो वा जंह पौडिओ ॥५६॥ छाया--अवशो लौहरथे युक्तो, ज्वलति शम्यायुते ।
नोदितस्तोत्रयोक्त्रः, रोज्झ इव पातितः ॥५६।। टीका-'अवसो' इत्यादि।
हे अम्बा पितरौ ! नरकेषु अवशः पराधीनोऽहं परमाधार्मिकदेवैः शम्या. युते शम्या युगरन्ध्रक्षेपणीयकीलिका तया युते युक्त अलति-अग्निवद् देदीप्यमाने प्रतप्ते लौहरथे लोहमयदुर्वहरथे युक्तः योजितः, ततः परमाधार्मिकदेवैः स्थकर्षणार्थतोत्र योक्त्रैः-तोत्राणि-पाजनानिवृषभादिप्रेरणदण्डाः, योक्त्राणि नासापोतगलबद्धरज्ज्वादीनि तैनोंदितः प्रेरितः, वा-पुनरहं तैर्देवैरोज्झो यथा-गवय विदारित किया गया हूं तथा (पट्टिसेहिय-पटिशैश्च) शस्त्रविशेषों से (बिभिन्नो-विभिन्नः) सूक्ष्म टुकडे २ रूप में किया गया हूं ॥५५॥
तथा--'अवसो' इत्यादि।
अन्वयार्थ--हे माततात ! नरकों में (अवसो-अवशः) सर्वथा पराधीन बना हुआ मैं परमाधार्मिक देवों द्वारा (समिलाजुए जलते लोहरहे जुत्तो-शम्यायुते ज्वलति लौहरथे युक्तः) युगरन्ध्र में क्षेपणीय कीलिका से युक्त तथा अग्नि के समान देदीप्यमान ऐसे प्रतप्त लोहरथ में जोता गया है। तथा (तोत्त जोत्तेहि-तोत्र योक्त्रैः) उस रथ को खंचने के लिये उन लोगोंने मुझे तोत्र-चाबुकों से खूब पीटा एवं मेरी विधाये छु तथा पट्टिसेहिय-पटिशैश्च अपना लोधी भा२१ विभिन्नोविभिन्न: नाना नाना दु४१ ४२राया ता. ॥ ५५॥
तथा--"अबसो" छत्यादि.
मन्वयाथ- मातापिता! नरमा अवसो-अवशः सथा पराधीन मनेस सो ५२माधामि देवी द्वारा समिलाजुए जलंते लोहरहे जुत्तो-श्यामायुते ज्वलति लोहरथे युक्तः युगमा क्षेपणीय युवा तथा मनिीनी भा३४ દેદિપ્યમાન અને ખૂબ તપેલા એવા લેઢાના રથમાં જોતરવામાં આવ્યું હતું તથા तोत्तमोत्तेहि-तोत्रयोक्त्रैः स २थने याने माटे से साये भने यामुढाथी
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम्
५२७
व मर्मस्थाने यष्टिष्टाद्याघातैः पातितः । अयं भावः परमधार्मिका देवा 'अयं मा पलायताम्' इति धिया युगकीलकयुक्ते प्रतप्ते लौहमये दुर्वहे रथे मामायोज्य तोत्रयोक्त्रः तं दुर्वहं लौहरथं कर्षयितुं प्रेरयन । पुनश्च मर्मस्थाने यष्टाद्याघातम गवयमित्रपातितवन्त इति ॥ ५६ ॥
किं च-
मूलम् - - हुयासंगे जलतैम्मि, चियासु महिसो विर्व । दंडो पक्की ये असो, पार्वकम्मेहि पाविओ ॥५७॥ छाया -- हुताशने ज्वलति चितासु महिष इव ।
दग्धः पक्वश्च अत्रशः, पापकर्मभिः प्रवृत्तः ॥५७॥
नाथको खेंचा । तथा जब इतने पर भी मैं नहीं चला तो उन्होंने यष्टि एवं मुष्टि से मुझे खूब पीटा और (रोज्झो वा पाडिओ - रोज्झ इव पातितः) मार २ कर रोझ जानवर की तरह मुझे जमीन पर पटक दिया। भावार्थ- नरकों में प्राप्त होकर सर्वथा पराधीन बने हुए मुझको परमाधार्मिक देवोंने लोह के गुरुत्तर रथ को खेंचने के लिये उस में पहिले तो जोत दिया पर जब वह रथ मुझ से नहीं खिंचा गया तो उन लोगोंने मुझे उसको खेंचने के निमित्त चाबुक से खूब पीटा और मेरी नाथको भरसक ताना । इतने पर भी जब मैं नहीं चल सका तो उन्होंने यष्टिमुष्टि आदि द्वारा मुझे मर्मस्थानों में खूब मारा और मारपीट कर फिर मुझे उन लोगोंने रोझकी तरह जमीन पर पटक दिया || ५६॥
ખૂબ ફટકાર્યા હતા અને મારી નાથને ખૂબ ખેંચેલ હતી. એમ છતાં પણ જ્યારે હુ એ રથને ખેંચી ન શકતા તે તેઓએ ગડદાપાટુથી મને ખૂબ માર્યા હતા. વળી सूम रोज्झोना पाडिओ - रोज्झइव पातितः भारी भारीने रोज लनवरनी भाइ જમીન પર ફેંકી દીધા હતા.
ભાવાથ ---નરકાને પ્રાપ્ત કરીને સપૂર્ણપણે પરાધીન અનેલા એવા મને પરમાધાર્મિ`ક દેવેએ લેઢાના ખૂબ ભારે રથને ખેંચવાને માટે પહેલાં તે મને એમાં જોતરી દીધેલ પરંતુ જ્યારે રથ મારાથી ન ખેંચાયા ત્યારે તે લેાકાએ મને તે રથ ખેરંચવા માટે તે ચાબુકથી ખૂબ ફટકાર્યાં હતા અને મારી નાથને ખૂબ ખેચી હતી. એમ છતાં પણ જયારે હું ન ચલો શકયા ત્યારે ગડદાપ ટુથી તે લેાકાએ મને મારા મમ સ્થાનામાં ખૂબ માર માર્યા અને મારીપીટીને પછી તે લેાકાએ રઝની માફક જમીન ઉપર ફેકી દીધા. ૫ ૫૬ ॥
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२८
उत्तराध्ययन सूत्रे
टीका - - 'हुयासणे' इत्यादि ।
हे अम्वापितरौ ! नरके पापकर्मभिः प्रवृतः = परिवेष्टितोऽवशः परतन्त्रोऽहं परमधार्मिकदेवैवै क्रियशक्त्या रचितासु चितासु ज्वलति हुताशने = वह्नौ महिष इत्र दग्धः=भस्मसात्कृतः, पक्वः =न्तावद् भवित्रीकृतश्च । अयं भावः - यथाऽत्र पापिनो जना महिषं बन्धनादिनाऽवशंकृत्वा वहाँ भस्मसात्कुर्वन्ति, वृन्तावद् भटित्रीकुर्वन्ति च । तथैव पापकर्मप्रावृतमवशं मां परमधार्मिकदेवा नरके वैक्रियशत्तया विरचितप्रज्वलितचिताग्नौ दग्धवन्तः पक्वन्तति ॥५७॥
किं च - 'हुयासणे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - हे माततात ! नरक में (पावकम्मेहि पाविओ-पापकर्मभिः प्रवृत्तः) पापकर्मों द्वारा धिरकर ( अवसो - अवशः) परतन्त्र हुए मुझको परमाधार्मिक देवोंने (चियासु - चितासु) अपनी वैक्रियशक्ति से रचित चिताओं में ( जलंतम्मि हुयासणे- ज्वलति हुताशने) प्रदीप्त अग्नि में (महिसो विव-महिष इव) भैंसे की तरह ( दड्डी पक्को - दग्धः पक्वः) पहिले तो खूब सेंका और बाद में बेंगनकी तरह मेरा भर्त्ता बनाया ।
भावार्थ - जैसे पापीजन महिषको बंधन आदि द्वारा परतंत्र कर अग्नि में डाल देते हैं और पीछे उसको वृन्ताक की तरह सेंकते हैं उसी तरह पूर्वोपार्जित पापकर्म द्वारा जकडा जाकर नरक में प्राप्त हुए मेरे जीवको भी पहिले परमाधार्मिक देवोंने अपनी शक्ति से रचित चिताओं में डालकर खूब भूंजा है। खूब उसका भर्त्ता बनाया है ||२७||
परंतु "हुयासणे" इत्याहि
अन्वयार्थ - हे भात चिता ! नरम्भां पावकम्मेहिं पाविओ - पापकर्मभिः प्रवृत्तः भने पाथम्भेथी घेरायेसा मेवा असो- अवशः परतंत्र अनेसा मेवा भने परमाधार्मि हेवेामे पोतानी वैडिथ शतिथी मनावेसी घियासु - चितासु यिताभां ज्वलंत मि हुयासणे- ज्वलति हुताशने लडलर भजता अग्निमां महिसोत्रिव - महिषइव लेसनी भाइ दुड्डो पक्को - दग्धः पकः चडेसां तो भूल शेयो भने पछी रंगांनी भाइ મારૂં ભડથું બનાવ્યું.
ભાગા —જે પ્રમાણે પાપી લેાકેા પાડાને બંધન વગેરેથી પરતંત્ર બનાવીને અગ્નિમાં ફેંકી ઢે છે અને પછી તેને રીંગણાની માફક શેકે છે. એજ પ્રમાણે પૂર્વપાત કરેલાં પાપકર્મો દ્વારા ઝકડાઈને નરકને પ્રાપ્ત કરેલા એવા મારા શરીરને પહેલાં તે પરમાધામ ક દેવાએ પેાતાની વૈક્રિય શક્તિથી અનાવેલી ચિતાઓમાં અખ શેકા અને તેનું ભડથુ બનાવ્યું. ॥ ૫૭ ॥
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम्
अपरं च-- मूलम्-बला संडासंतुंडेहि, लोहतुण्डेहि पक्चिभिः ।
विलंत्तो विलवंतोऽहं, ढंकगिद्धेहिणंतसो ॥५०॥ छाया--बलात् सन्दंशतुण्डैः, लौहतुण्डैः पक्षिभिः ।
विलुप्तो विलपन्नई, ढङ्कगृद्धैरनन्तशः ॥५८।। टीका--'बला' इत्यादि।
हे अम्बापितरौ ! नरके सन्दंशतण्डै सन्दंशाकारं तुण्डं-मुखं येषां ते तथा तैः, सन्दंशाकारमुखैः, लोहतुण्डे: लौहवत्कठोरमुखैः ढङ्कद्वैः दङ्कगृद्धनामकैः पक्षिभिविलपन्-विलापं कुर्वन्नहं बलाद-हठात् अनन्तशः अनन्तवारं विलुप्तः= विच्छिन्नः। नरकेषु पक्षिणो वैक्रियाएव । तत्र पक्षिणामभावात् ॥५८॥
एवं कदीमानस्य पिपासायां संजातायां यदभूत्तदुच्यते-- मूलम्--तण्हा किलंतो धावतो, पत्तो वेयरणिं नइं।
जैलं पाहंति चिंतंतो, खुरधाराहि विवाइओ ॥५९॥ अपरं च-'बला' इत्यादि।
हे माततात ! नरक में (संडासतुंडेहि-सन्दशतुण्डैः) संडासीके आकार समान मुखवाले तथा (लोहतुण्डेहि-लौहतुण्डैः) लोह के समान कठोर मुखवाले ऐसे (ढंकगिद्धेहि-ढङ्कगृद्धैः ) ढंकगृद्ध नामक पक्षियों द्वारा (विलवंतोऽहं-विलपन अहम् ) विलाप करता हुआ मैं (अणंतसोअनन्तश:) अनंतबार (विलुत्तो-विलुप्तः) छिन्नभिन्न किया गया हूं। नरकों में पक्षी नहीं होते हैं। नारकी ही वयं वैक्रियशक्ति से पक्षी जैसे बन जाते हैं ॥५८॥
मान्नु पY-"बला" त्यादि
मन्वया -मातापिता ! संडास तुंडेहि-सन्देश तुण्डैः सायसीना मा२ २५॥ भाटापार तथा लोहतुण्डेहिं-लौहतुष्डैः बढाना 240 ४१२ भाटावा मे। ढंक गिद्धेहि-ढङ्क गृद्धैः ४२] नामना पक्षी वा विलबंतोऽहं-विलपन् अहम् (१५ ४री २९ वा अणंतसी-अनंतशः मता विलुत्तो-विलुप्तः छिन्नભિન્ન કરાયેલ છું. નરકમાં પક્ષી હોતા નથી. નારકી જ સ્વયં વૈક્રિય શકિતથી પક્ષી જેવા બની જાય છે. એ ૫૮ છે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३०
उत्तराध्ययनसूत्रे
छाया--तृष्णा या क्लाम्यन् धावन् प्राहो वैतरणी नदीम् ।
जलं पिबामीति चिन्तयन् , क्षुरधाराभिर्व्यापादितः ॥५९।। टीका--'तण्हा' इत्यादि ।
हे मातपितरौ ! नरके तृष्णया पिपासया क्लाम्यन्-खिद्यमानो धावमानः इतस्ततो भ्राम्यन्नहं चैतरणीं वैतरणी नाम्नी नदी प्राप्त: बैतरणी नदी तटे समागतः। तत्र जलं पियामीति चिन्तयन्-ध्यायनहं क्षुरधाराभिःक्षुरधारा तुल्याभिर्वैतरणीजलोमिभिर्व्यापादितः हतः। अयं भावः-नरके कथितोऽहं पिपासाकुलितस्तदुपशमनार्थ जलं गवेषयन् वैतरणीनदीतटे समागतः। तत्र यापज्जलं पातुं प्रवृत्तस्तावत्क्षुरधारातुल्यैर्वैतरणोजलकल्लोलैरहं हत इति । वैतरणीनद्याजलं हि क्षुरधारापायं गलच्छेदकमस्तीति विज्ञेयम् ॥५९।।।
इस प्रकार कदर्थित होने से प्यास लगने पर जो हुवा सो कहते हैं-- 'तण्हा किलंतो इत्यादि।
अन्वयार्थ--हे माततात ! इस प्रकार कर्थित होने पर मुझे प्यास सताती थी तब (तण्हा किलंतो-तृष्णया क्लाम्यन् ) उस प्यास से खेदखिन्न हुआ मैं (धावंतो-धाबन्) पानी की तलाश में इतस्ततः दोडता
और (वेयरणिं नई पत्तो-वैतरणी नदी प्राप्तः) वैतरणी नामकी नदी को देखकर उस पर प्यास बुझाने के लिये जा पहुंचता। वहां पहुंचते ही ज्यों ही मैं (जलं पाहंति चिंतंतो-जलं पियामीति चिन्तयन् ) पानी पीने की चाहना करता कि इतने में ही (खुर धाराहि विवाइओक्षुरधाराभिः व्यापादितः) क्षुरा की धारा समान तीक्ष्ण उसकी लहरों द्वारा मेरा चूर चूर कर दिया जाता था। इस नदीका जल क्षुराको धाराके समान गले को फाडनेवाला है ॥५॥
આ પ્રમાણે કદર્શિત થવાથી તરસ લાગવાથી શું થયું તેને કહે છે– "तण्हा किलंतो" त्याहि.
અન્વયા–હે માતાપિતા ! આ પ્રકારે કદર્શિત થવાથી જ્યારે મને ખૂબ જ त२ साली त्यारे तण्हा किलंतो-तृष्णया क्लाम्यन् तरसयी भिन्न यहाई धावंतो-धावन् पाणी वा माटे माहीतही हात भने वैयरणि नई पत्तोवैतरणि नदों प्राप्तः वैतरणी नामनी नहीन नहुने तरस शान्त ४२१। त्यो ४४ पश्यो. जलं पाहंति चिंततो-जलं पिवामीति चिन्तयन् पा पानी तैयारी ४२तेतो थेटवामा खुर धाराहि विवाइओ-क्षुरधाराभिः व्यापादितः ७२रानी ધાર જેવી એની તીક્ષ્ણ લહેરાથી મારે ચૂરેચૂરે કરી નાખવામાં આવતો. આ નદીનું પાણી છરાની ધારના જેવું ગળાને ચીરી નાખે તેવું હોય છે. એ ૫૯ છે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम्
किं च
मूलम् -- उण्हाभितत्तो संपत्तो, असिपत्तं महावैणं । असिर्पन्ते हि पंडतेहि, छिन्नपुव्वो अगँसो ॥ ६० ॥ छाया - उष्णाभितप्तः सम्प्राप्तः, असिपत्रं महावनम् । असिपत्रैः पतद्भि-छिनपूर्वः अनेकशः || ६०|| टीका- 'उण्हाभित्ततो' इत्यादि ।
हे मातापितरौ ! नरके उष्णाभितप्तः - उष्णेन = वज्र वालुकादि सम्बन्धिना तापेन अभि= अभितः - समन्तात्तप्तोऽहं छायार्थी असिपत्रम् - असि = खङ्गः, भेदकतया तत्सदृशानि पत्राणि यस्मिंस्तत्तथाभूतं महावनम् सम्प्राप्तः । तत्रासिपत्र महावने पतद्भिरसिपत्रैः खङ्गबत्तीक्ष्णैः पत्रैरनेकशः = अनन्तवारं छिन्नपूर्वः = पूर्वछिन्नः - छेदितः ॥ ६० ॥
किं च
-
मुंसंढीहिं, सुलेहिं मुसलेहि ये । गयासं भग्गगंत्तेहि, पत्तं दुर्खमतं ॥ ६१ ॥
मूलम् - - मुग्गेरेहिं
५३१
किं च - 'उण्हा भितत्तो' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - हे माततात ! नरक में जब मैं (उपहाभितत्तो- उष्णाभितप्त:) गर्मी से अत्यंत संतप्त हो जाता तब छाया का अभिलाषी होकर (असिपत्त महावणं संपत्ती - असिपत्रं महावनं सम्प्राप्तः) असिके समान तीक्ष्ण नूकीले पत्ते वाले महावन में जाकर ज्योंही पहुँचता कि वहां (पतेहिं - पतद्भिः) गिरते हुए उन (असिपत्ते हिं-असिपत्रैः ) असिपत्रों द्वारा (अगसो - अनेकशः) अनेक प्रकार से (छिन्नपुच्चो - छिन्नपूर्व:) मैं पहिले भवों में छेदित कर दिया जाता था ||३०||
प्रिय - ' उण्हाभितत्तो" इत्यादि ।
अन्वयार्थ-डे भाता पिता ! नरम्भ न्यारे हु उहाभितत्तो - उष्णाभितप्तः गरभीथी अत्यंत सहजा गयो त्यारे छायानी शोधभां असिपत्तं महावण संपत्ती - असिपत्रं महावनं सम्प्रातः તલવારની ધાર જેવા તીક્ષ્ણ પદડવાળ वृक्षाना भहावनभां च॑ षडेंग्यो, न्यारे हु· त्यां चडोयतो त्यां पडतेर्हि पतद्भिः आउ परथी भरता तीक्ष्णु असिपत्तेर्हि-असिपत्रैः चांडाोथी अणेगसो अनेकशः सारे छिन्नपुत्रो - छिन्नपूर्वः भागला लवोभां हु' छायो तो ॥ ६० ॥
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३२
छाया - मुद्गरैर्मुसण्डीभिः शूलैर्मुसलैव ।
उत्तराध्ययन सूत्रे
गताशं भग्नगात्रेण, प्राप्तं दुःखमनन्तशः || ६१॥
टीका - 'मुग्गरेहिं' इत्यादि ।
हे मातापितरौ ! नरके मुद्गरैः = लोहमयैर्मुद्गरैः, मुण्डोभिः = लपेटाभि धानैः शस्त्रविशेषैः शूलैः, मुसलैश्च कृत्वा परमधार्मिकैर्भग्नगात्रेण= मुद्गरादि प्रहारेण भग्नम् = आमर्दितं गात्रं यस्य स भग्नगात्रस्तेन मया गताश=गता= नष्टा आशा परित्राणविषया यस्मिंस्तत्तथाभूतं दुःखम् अनन्तशः = अनन्तवारं प्राप्तम् । 'भग्गगत्तेहिं' इत्यत्रार्षत्वादेकत्वे बहुत्वम् ||६१ ॥
तथा च
मूलम् -- खुरेहिं तिक्खधाराहिं, छुरियांहिं कप्पणीहि य ।
कप्पिओ फालिओ छिन्नो, उक्कितो ये अणेगंसो || ६ || छाया -- क्षुरैस्तीक्ष्णधाराभिः क्षुरिकाभिः कल्पनीभिश्च । कल्पितः पातिच्छिन्नः, उत्कीर्णश्च अनेकशः ||६२ ||
किंच- 'मुग्गरेहिं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - हे तात ! नरक में (मुग्गरेहिं मुसंढीहिं सुलेहिं मुसलेहियमुगदूरैः मुसदिभिः शूलैः मुसलैश्च) लोहमय मुद्गरों द्वारा, मुसंढियोंलपेटा नामक शस्त्र विशेषों द्वारा शूलों एवं मुसलों द्वारा जब परमाधार्मिक देव मुझ पर प्रहार करते थे तब मैं ( भग्गगत्ते हि - भग्नगात्रेण) भग्न शरीर होकर ( गयासं - गताशम्) अपने जीवन की - अथवा परित्राणकी आशा छोड देता था और (अनंतसो दुक्खम् पत्तं - अन्नन्तशः दुक्खम् प्राप्तम्) अनंत दुःखों को प्राप्त होता था । वहाँ इस अवस्था में मेरा कोई भी सहायक नहीं था ॥ ६१ ॥
प्रिय - “मुग्गरेहिं” छत्यहि ।
अन्वयार्थ –डे माता पिता ! नर मां मुग्गरेहिं मुसंडेहिं मूलेहिं मुसले हियमुद्गरैः मुसंडीभिः शूलैः मुसलैश्च बढाना भुञ्हणोथी अपडाउथी विशेषथ - શૂળ અને મુશળાથી જયારે પરમાધાર્મિક દેવા મારા ઉપર પ્રહાર કરતા હતા ત્યારે भग्गगतेहि - भग्नगात्रेण भग्न शरीर मनीने गयासं गताशम् पोताना लवननी अथवा परित्राणुनी खाशा छोडी हेतेो हतो. भने अनंतसो दुक्खम् पत्तं - अनन्तशः તુરવમ્ માતમ્ ચ્યુન તે દુઃખાને પ્રાપ્ત કરતા હતા ત્યાં એવી અવસ્થામાં મારા કોઈ સદ્ભાયક ન હતા, ૫ ૬૧ ॥
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम्
टीका--'खुरेहिं' इत्यादि ।
हे मातापितरौ ! नरके ऽहम् अनेकशः अनन्तवारं कल्पनीभिः कर्तरीभिः कल्पितः वस्त्रवत्खण्डितः, पाटितः ऊध्वं द्विधा कृतः तीक्ष्णधाराभिः क्षुरिकाभिः छिन्न: =त्तरीव तिर्यक् खण्डितः, च-पुनः क्षुरैः उत्कृत्तः अपनीतचर्माचाभूवम् ।।६।।
किं च-- मूलम्-पासेहिं कूडजालेहि, मिओ वा अवसो अहं । ___ बाहिओ बद्धरुद्धो यं बसो चैव विवाईओ॥६३॥ छाया--पाशै कूटजालैः, मृग इवावशोऽहम् ।
वाहितो बद्धरुद्धश्च, बहुशचव विपादितः ॥६३। टीका--'पासेहिं' इत्यादि ।
हे मातापितरौ ! नरकेऽहं परमाधार्मिक वैः पाशैः बन्धनैः कूटजालैश्च-मृगप्रवञ्चनार्थ निर्मितर्जालैः मृग इव वाहिता विपलब्धः, तथा-बद्धरुद्धश्च बद्धो-तथा-'खुरेहि' इत्यादि ॥
अन्वयार्थ-हे माततात ! नरकमें मैं (अणेगसो-अनेकशः) अनन्तवार (कप्पणीहिय-कल्पनीभिः) कैचियों से (कप्पिओ-कल्पितः) काटा गया है। (फालिओ-पाटितः) वस्त्र की तरह फाडा गया हैं। (तिक्वधाराहिं खुरेहि-तीक्ष्णधाराभिः क्षुरैः) तीक्ष्णधार वालीः छुरियों द्वारा (छिन्नो:-छिन्नः) छिन्नभिन्न किया गया हूं तथा और तो क्या (छुरियाहिछुरिकाभिः) क्षुरों उस्तरो द्वारा ( उकित्तो-उत्कृतः ) मेरा चमडा भी मुझ से काट२ कर अलग किया गया था ॥ ६२ ॥
फिरभी- 'पासे हिं' इत्यादि। अन्वयार्थ--हे माततात ! नरकमें (अहं-अहम् ) मुझे परमाधार्मिक तथा- "खुरेहि" त्यादि।
सन्या:- माता पिता ! १२४भा हु अणेगसो-अनेकशः मने पार कप्पणीहिय-कल्एनीमिः तरथी कप्पिओ-कल्पितः ४ाये। छु भने फासिओ -पाटितः स्त्रनी भा६४ यिराये छु. तिक्खधाराहि खुरेहि-तीक्ष्णधाराभिः क्षरैः तीधारवाजी रीमाथी छिन्नो-छिन्नः छिन्न भिन्न शये छु'. तथा पधारे तो शु. परतु छुरियाहि-क्षुरिकाभिः छ।मे। अ२ मादा । उकित्तो-उत्कृतः भारी यामडी पी पीन भाराथी ही रा छ. ॥ १२ ॥
छतों पY-. "पासेहि" त्याह! सन्याय-3 माता पिता ! १२४मा अहं-अहम् ५२मायामि वाय
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे बन्धनेन रुद्रो-बहिः प्रचारनिषेधनेन, च-पुनः अवशः पराधीनोऽहं तैः परमाधार्मिकदेवैः बहुश एव-बहुवारमेव विपादितः विनाशितः ॥६३॥ देवोंने (पासेहिं कूडजालेहि-पाशःकूटजालेः) उस समय बन्धन एवं कूटजालों से (वाहिओं-बाहितः) खूब ठगा था। तथा बंधन से बांध कर (बद्धरुद्धो-बद्धरुद्धः) उन्होंने मुझे एक तरफ डाल दिया था, और इस तरह मेरा हलना चलना भी रोक दिया गया था। ऐसी स्थिति में मैं (मिओ वा अवसो-मृग इव अवशः) मृगकी तरह सर्वधा पराधीन हो कर (बहुसो चेव- बहुशः एवं) बहुतवार ही उन देवों द्वारा (विवाइओ-विपादितः) विनष्ट किया गया था।
भावार्थ-माता पिता को अपने दुःख की कथा सुनाने के सिलसिले में मृगापुत्र उनसे कह रहा है कि हे माततात! उनपरमा धार्मिक देवोंने मेरी नरक में पूर्वभवों में बडी दुर्दशा की थी-जिस प्रकार मृगको कोई व्याध पहिले पास एवं कूटबंधनों से ठग लेता है, पश्चात वह उसको उनके द्वारा जकड कर फिर उसके साथ अपनी मनमानी करता हैं ठीक यही हालत मेरी उन दुष्ट देवोंने की है। उन्होंने पहिले तो मुझे बंधनों से ठगा, पश्चात् जब मैं निर्भय बन चुका तब उन्होंने मुझे जाल में फंसा लिया। इस तरह मेरी इस स्थिति से उन्होंने खूब अपनी मनमानी मेरे साथ वर्ती। यहां तक कि अनेक बार उन देवों ने से समय पासेहिं कूटजालेहि-पाशैः कूटजालैः भने धन भने छूट गोथी वाहिओ-वाहितः भूम मध्ये तो तथा धन मांधीन बद्ध रूद्धो-बद्ध रुद्धः તેઓએ એક તરફ ફેંકી દીધું હતું. અને આ રીતે મારું હલનચલન પણ અટसपी हीद मेवी स्थितिमा मिओवा अवसो-मृग इवअवशः भृशतानी भा३४ साव ५२राधान मनान बहुसो वेव-बहुशः एव २ हवान घjीवार वानवता तो.
ભાવાર્થ–માતાપિતાને પોતાના દુઃખની કથા સંભળાવવાના ઉદ્દેશથી મૃગાપુત્ર એમને કહે છે કે હે માતાપિતા ! એ પરમધામિક દેએ પૂર્વભવમાં નરકમાં મારી ખૂબ જ દુર્દશા કરી હતી. જે પ્રમાણે મૃગને કઈ પારધી પહેલાં પાશ તેમ જ ફૂટબંધનથી ઠગી લે છે પછીથી તે તેને તે દ્વારા જકડીને તેની સાથે પિતાનું મનમાન્યું કરે છે. એ જ પ્રમાણે આ દુષ્ટ દેએ મારી હાલત કરી હતી. તેઓએ પહેલાં તે મને બંધનથી ઠગ્યા. પછી જ્યારે હું નિર્ભય બની ચૂકે ત્યારે તેમણે મને જાળમાં ફસાવી દીધું અને એ રીતે મારી એવી સ્થિતિમાં તેઓએ પિતાને મન ફાવ્યું તે રીતે મારી સાથે વર્તન કર્યું. તે એટલે સુધી કે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३५
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रश्चरितवर्णनम्
अपरं च-- मूलम्-गलेहिं मगरजालेहिं, मच्छो वा अवसो अहं ।
उल्लिओ फोलिओ गहिओ, मारिओ ये अणंतसो ॥६४॥ छाया---गलैर्मकरजालैः मत्स्य इवावशोऽहम् ।
उल्लिखितः पाटितो गृहितो, मारितश्च अनन्तशः ॥६४॥ ठीका--'गलेहिं' इत्यादि।
हे मातापितरौ ! नरके गलैः परधार्मिकविरचितैर्बडिशैः मकरजालैःमकरा: मकररूपधारिणः परमाथामिकाः, जालानि तेविरचितानि तैः, अवशो. ऽहं मत्स्य इव अनन्तशः अनन्तवारम् उलिखितः पाटितः गृहीतः, मारितश्च । अयं भावः-नरके परमाधार्मिका देवा अवशं मां मत्स्यमित्र अनन्तवारं बडिशैभैदितवन्तः, मकररूपधरास्ते मां पाटितवन्तः स्वनिर्मितर्जालै मांः गृहीतवन्तः, भेदन पाटन ग्रहणै मा मारितवन्तश्च ॥ ६४ ।। मेरे शरीर के टुकड़े कर दिये फिर भी इस अभागे की अकाल मृत्यु वहां न होने से मौत नहीं हुई ॥ ६३ ॥
फिर-गलेहि' इत्यादि ।
अन्वयार्थ हे मात तात ! नरकमें (गलेहिं मगरजालेहि-गलैः मकरजालैः) गलों-बडिशों से-मछलियों को पकडने के लिये एक प्रकार के कांटों से-मकररूप धारक परमाधार्मिक देवों द्वारा विरचित जालों से (मच्छोवा अवसो-मत्स्य इवावशः) मत्स्यकी तरह पराधीन हुआ मैं (अणंतसो-अनंतश:) अनंतवार (उल्लिहिओ-उल्लिखितः) भेदित किया गया हूं (फालिओ-पाटितः) फाडा गया हू(गहिओ-गृहीतः) पकडा गया हू तथा (मारिओ-मारितः) मारा गया हूं। અનેકવાર તે દેવોએ મારા શરીરના ટુકડે ટુકડા કરી નાખ્યા છતાં પણ આ અભાગિનું मा मृत्यु ५५ न थथु-भात न माव्युः ॥ १३ ॥ ___ वणी--"गलेहि त्याह.
मन्वयार्थ --डे मातापिता! न२४मां गलेहिं मगरजालेहि-गलैः मकरजाले: ગલથી–માછલીને પકડવાને માટેના એક પ્રકારના કાંટાથી માછલીનું રૂપ ધારણ કરવા - पणा ५२माधामि ४ हवा मनावर साथी मच्छो वा अवसो-मत्स्य इवावशः भा७सानी भा५४ ५२राधीन मनेसा सवा अणंतसो-अनन्तशः मनेवार उल्लिहिओ -उल्लिखितः महायेको छु. फालिओ-पाटितः ५४.यस ', गृहीओ-गृहीतः ५४.ये छ, भने मारिओ-मारितः भराये छु:
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३६
उत्तराध्ययन सूत्रे
पुनश्च --
मूलम् - विदंसएहिं जालेहि, लिप्पांहिं संउणो विवँ । गहियो लैग्गो यं बद्धो ये मारिओ ये अनंतंसो ॥ ६५ ॥ छाया - विदेशकैः जालैः, लेप्यैः शकुन इव ।
गृहीतो लग्नच वद्धव, मारितश्च अनन्तशः || ६५॥
टीका - - 'विदंसएहिं' इत्यादि ।
हे मातापितरौ ! अहं नरके अनन्तशः = अनन्तवारं शकुनइव = पक्षीव विदंशकैः -वीन = पक्षिणो दशन्तीति विदेशकाः श्येनादयस्तैः परमाधार्मिकैर्वै क्रियशक्तया विरचितैः श्येनादिभिर्गृहीतः च पुनः जालैः = तैर्वैविक्रियशक्त्या निर्मि तैर्जालैर्बद्धः, (, च = पुनः लेप्यैः = लेपद्रव्यैः लग्नः = श्लेषितः । ततस्तैः परमधार्मिकदेवैर्मारितश्च । अयं भावः - यथा लोके लुब्धकाः श्येनादिपक्षिसाहाय्येन पक्षिणं
भावार्थ - जिस प्रकार मच्छीमार यहां जाल एवं बंसी से मछलियां पकड़ लेते हैं और उनको मारकर खा जाते हैं, इसी प्रकार परमाधार्मिक देवोंने भी नरक में मेरी इसी प्रकार की दुर्दशा की है। मुझे उन्होंने पकड कर काटा है चीरा हैं और मारा है ॥ ६४
और भी - 'विदंस एहिं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - हे मात तात ! मैं (अनंतसो-अनंतशः) अनंतबार नरक में (उणो विव-शकुनइव) पक्षी की तरह (विदंसएहिं जाले हिं लिप्पाहिंविदंशकैः जालैः लेप्यैः) विदेशकों से - पक्षीयोंको पकडनेवाले श्येन - बाजपक्षियों से तथा लेप्यों से (गहिओ बद्धो य लग्गो य-गृहितः बद्धः लग्नश्च )
ભાવાથ—જે પ્રકારે માછીમાર અહીંયાં જાળ અને વાંસથી માછલીઓને પકડી લે છે ત્યારબાદ તેને મારીને ખાઇ જાય છે એ પ્રમાણે પરમાધાર્મિક દેવાએ પશુ નરકમાં મારી એવી દુર્દશા કરી હતી. મને તેઓએ પકડીને કાપેલ છે, ચીરેલ છે, અને મારેલ છે. ૫૬૪ા
वणी पशु - "विदंसहिं" इत्याहि !
अन्वयार्थ --डे भाता पिता ! हुं अगंतसो - अनन्तशः अनेवमत नरहीमां सउणोवि - शकुन इव पक्षीयोनी भाइ विदंयएहिं जालेहिं लिप्पाहि - विदेश केः जालैः लेप्यैः विद्यशेोथी, पक्षीखोने पडवावाजा शिडारी। मान पक्षीगोनी, भदृढथी चकुडे छे अथवा भजद्वारा तेने गहियो बद्धोय लग्गोय- गृहितः बद्धः लग्नश्व
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम्
५३७
गृहन्ति, जातिं बध्नन्ति, शिरीष निर्यासलेपनैर्वा इलेपयन्ति, ततो मारयन्ति । तथैव परमधार्मिका नरके मामनन्तवारवै क्रियविरचितैः श्येनादि - पक्षिभिरगृह्णन् जालैरवध्नन्, लेप्यद्रव्यैश्व समश्लेषयन् । पुनर्मारितवन्तचेति ॥ ६५ ॥
किं च-
मूलम् - कुहाउ 'रसुमाईहिं, वहिं दुमो विवें ।
कुहिओ फालिओ डिंनो, अच्छिंओ यं अनंतंसो ॥६६॥ छाया -- कुठारपरश्वादिभिः वर्द्धभिर्द्धम इव ।
कुट्टितः पाटित छिन्नः, तक्षितच अनन्तराः ॥ ६६ ॥ ग्रहण किया गया हूं बांधा गया हूं तथा चिपकाया गया हूं (मारिओमारितः) तथा मारा भी गया हूं
भावार्थ - जिस प्रकार लुब्धक इसलोक में श्येन - बाज आदि पक्षियों की सहायता से पक्षियों को पकड लिया करते हैं-अथवा जाल द्वारा उनको बांध लिया करते है तथा चिपकाने वाले लेपद्वारा उनको जोड दिया करते है और पश्चात् मार देते है, उसी तरह परमाधार्मिक- देव अपनी वैक्रिय शक्ति से नरक में इस जीवको श्येन - बाज आदि का रूप बनाकर पकड़ लेते है, तथा उसको जाल में बांध लेते है एवं लेप्यद्रव्य से उसको चिपका देते हैं और पीछे से फिर उसको मार देते हैं । सो हे मात तात ! मेरी भी वहां इन देवोंने यही दशा की है । सो एक बार नहीं किन्तु अनंतबार की है ॥ ६५ ॥
આંધે છે અને ચોટાડવાના ગુંદર જેવા ચીકણા લેપથી मारिओ - मारितः पछी भारी नाचे छे खेल प्रमाणे हु છું ચાંટાડાયા છું અને મરાયે છુ,
ભાષા --જે પ્રકારે લુબ્ધક (શિકારી) આ લેાકમાં શિકારીએ ખાજ પક્ષીયાની સહાયતાથી પક્ષીઓને પકડી લે છે અથવા જાળથી તેને બાંધી લે છે, તથા ચેટાડવાવાળે લેપ ચેપડીને તેને ચટાડી દે છે અને પાછળથી મારી નાખે છે એજ પ્રમાણે પરમાધાર્મિ ક દેવ પેાતાની વૈક્રિય શક્તિથી નરકમાં આ જીવને ખાજ વગેરેનાં રૂપ બનાવીને પકડી લે છે તથા તેને જાળમાં બાંધી લે છે અને લેપ્ટ દ્રવ્યથી તેને ચાટાડી દે છે અને પછીથી તેને મારી નાખે છે. જેથી હું માતા પિતા ! મારી પણ એ દેવાએ ત્યાં એવી હાલત કરી હતી અને તે એકવાર નહીં પશુ અનેકવાર કરી હતી. "કૃપા
१८
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
એને ચટાડી દે છે, उडायो छु, अंधाया
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३८
टोका - - 'कुहाउ' इत्यादि ।
हे मातापितरौ ! वर्द्धकिभिः = कुठारपरश्वादिभिः शत्रुर्दुम इव वृक्ष इव नरके परमधार्मिके देवेंः कुठारपरश्वादिभिः शस्त्रैरहम् अनन्तशः = अनन्तवारं कुट्टितः सूक्ष्मं सूक्ष्मं खण्डितः, पाटितः = द्विधा कृतः = छेदितः, तक्षितः = छोलित ||६६॥
अन्यच्च -
मूलम् - चवेडमुट्टिमाईहिं कुमारेहिं अयं पिवं ।
उत्तराध्ययन सूत्रे
तीडिओ कुट्टिओ भिन्नो, चुणिंओ यें अनंतसो ॥६७॥ छाया - चपेटामुष्टयादिभिः कुमारैरय इव ।
ताडितः कुट्टितो भिन्न चूर्णितच अनन्तशः ||६७||
टीका -- 'चवेड' इत्यादि ।
हे मातापितरौ ! कुमारैः = लोहाकारैर्घनादिना अयः = लोह इव नरकेऽहम् तथा - 'कुहाउ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ -- जिस प्रकार इस लोक में (बढाईहिं कुहाउपरखुमाई हिं दुमोविव बर्द्धकिभिः कुठारपरश्वादिभिः द्रुमइव) बढई (सुतार) कुठार आदि शस्त्रों द्वारा वृक्ष आदिकाष्ठो को (अणतसो कुहिओ फालिओ छिन्नो तच्छिओय-कुद्वितः पाटितः छिन्नः तक्षितच) सूक्ष्म ३ टुकडे रूप में कर देता है-चीर देताहै छेद देता है और छोल देना है इसी प्रकार नरकों में उन पर माधार्मिक देवोंने मेरी भी यही दशा अनन्त बार कि है ॥ ६६॥
फिर -- 'चवेड' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - हे माततात ! जिस प्रकार (कुमारेहिं अयं पिव चवेड मुट्टिमाईहिं- कुमारैर्हय इव चपेटा मुष्टयादिभिः) कुमार-लुहार घन तथा - "कुहाउ" इत्यादि !
अन्वयार्थ–? प्रमाणे मा नोभां डू ईहि कुहाउपरसुमाईहिं द्रुमविव- वर्द्धकिभिः कुठारपरश्चादिभिः द्रुमइव सुतार भोटो डुडाडा याहि शस्त्रोथी वृक्ष भने साउने airat कुट्टिओ फालिओ छिनो तच्छिओ य-कुट्टितः पाटितः छिन्नः तक्षितश्च નાના ટુકડ ના રૂપમાં કરી નાખે છે. ચીરિ નાખે છે, છેદી નાખે છે, અને છાલી નાખે છે. આજ પ્રમાણે નરકમાં પણ એ પરમાધાર્મિક દેવેએ મારી એવી દશા અન’તવાર કરેલ છે. ૬૬ા
श्री - " च वेड" छत्यादि !
अन्वयार्थ – हे भाता पिता ! देवी रीते कुमारेहिं अयं माईहिं- कुमारैरयइव चपेटामुष्टयादिभिः सार, बुहार
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
पित्र चवेड मुट्ठि सहने झोढ़ाने टीचे
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम् अनन्तशः अनन्तवारम् परमाधार्मिकैश्चपेटामुष्टयादिभिः ताडितः आहतः, कुट्टितः= छिन्न:, भिन्न खण्डीकृतः, चूर्णितः संपिष्टश्च ॥६७॥
किं च-- मूलम्--तत्ताइं तंबलोहाइं, तउँआणि सीसँगाणि यं ।
पाइंओ कलंकलंताई, आरसंतो सुभेरवंम् ॥६॥ छाया--तप्तानि ताम्रलोहानि, पुकाणि सीसकानि च ।
पायितः कलकलायमानानि, आरसन् सुभैरवम् ॥६८॥ टीका--'तत्ताई' इत्यादि।
हे मातापितरौ ! नरके परमाधार्मिकैः तप्तानि कलकलायमानानि-अतिक्वाथतः कलकलशब्दं कुर्वन्ति, ताम्रलोहानि-ताम्रलोहद्रवान् , त्रपुकाणि-त्रपुद्रवान् सीसकानि=सीसकद्रवान् , सुभैरवम् अत्यन्त भयङ्करम् आरसन-आक्रन्दन अहं पायितः तप्तताम्रादीनी बैक्रियाणि पृथिव्यनुभावभूतानि वा विज्ञेयानि ॥६८॥ आदिकी चोट द्वारा लोहे को पीटता है उसी प्रकार (अनंतसो ताडिओ कुटिओ भिन्नो चुन्निओय-अनंतशः ताडितः कुट्टितः भिन्नश्चूर्णितश्च) परमा धार्मिक देवो ने भी मेरी इस प्रकार की दुर्दशा नरको में अनंतवार की है। उन्होने वहां मुझे ताडित किया कूटा-पीटा-खंड २ किया तथा मेरा चूर्ण भी किया ॥ ६७॥
किंव-- 'तत्ताई इत्यादि ।
अन्वयार्थ- हे माततात (त्तत्ताई कलकलंताइ तंबलोहाई-तपानि कलकलायमानानि ताम्रलोहानि) नरकमें परमाधार्मिक देवोंने तप्त तथा कलकलायमान उकलते हुए ताम्र तथा लोहे के द्रव-पानी को (तउआणि सीसगणि य-त्रपुकानि सीसकनि च) त्रपु-रांग के पानी को सीसे के पानी छ ते प्रमाणे अनंतसो ताडिओ कुट्टिी भिन्नो चुन्निओ य-अनंतशः ताडितःकुट्टितः भिन्नश्चणितश्च ५२माधाभि हेवाये ५५] भारी । प्रमाणेनी हुशा નરકમાં અનેકવાર કરી છે. તેઓએ મને ત્યાં માર્યો છે, ટીપ્યો છે, મારા ટુકડે ટુકડા કર્યા છે, અને મારો ચૂરો પણ કર્યો છે. ૬ના
यि-"तत्ताड त्यादि।
मन्वयार्थ-डे माता पिता ! तत्ताई कलकलंताई तंबलोहाइ-तप्तानि कलकलायमानानि ताम्रलोहानि न२४मा ५२माधाम वो तपेक्षा तथा ता मेवा dil भने सोढाना पाणीन, तउआणि सीसगाणि य-त्रपुकानि सीसकानि च पु रांगना पाणीन, सीसाना पाणीन, सुभेरवं-सुभैरवम् मय ४२ आरसंतो-आरसन्
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४०
उत्तराध्ययन सूत्रे
किं च-मूलम् - तुहं पियाई मंसाई, खंडाई सोहंगाणि यँ । खाइओमि' समसाई, अग्गिर्वण्णाऽगंसो ॥६९॥ छाया -- तत्र प्रियाणि मांसानि खण्डानि शूलाकृतानि च । खादितोऽस्मि स्वमांसानि अग्निवर्णान्यनेकशः ॥६९॥ टीका -- 'तु' इत्यादि ।
हे मातापितरौ ! परमधार्मिकैः 'रे नारक ! तत्र प्राग्भवे खण्डानि = खण्डरूपाणि शूलाकृतानि = शूले समाविध्य पक्कानि च मांसाणि प्रियाणि आसन' इति स्मयित्वा मम शरीरान्मासान्युत्कृत्य खण्डरूपाणि शूलाकृतानि च तानि को (सुभेरवम- सुभैरवम् ) भयकर (आरसंतो- आरसन्) रुदन करनेवाले मुझे (पायिओ - पतिः) पिलाया है। नरको में नारकियों को पानी की जगह लौहा तथा रांगा एवं शीशा आदि पिघलाकर परमाधार्मिक देव पिलाते हैं । यही दशा मृगापुत्र कहता है कि मेरी भी बहां हुई है ॥ ६८ ॥
तथा - 'तुहं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - हे मात तात । उन परमाधार्मिक देवोंने ऐसा कह कर मुझे मांस खिलाया है कि हे नारक तुझे पहिले भव में (खंडाई - खण्डानि) खंडरूप तथा (सोल्लाणि य-शूलाकृतानि च) शूलपर पिरोकर पकाया गया ( मंसाइ - मासानि ) मांस ( पियाई - प्रियाणं ) बहुत प्रिय था सो अब यहां पर भी उसी तरहका मांस तूखा, इस तरह स्मरण करवा कर उन लोगो ने (समसाई - स्वमांसानि ) मेरे शरीर से मांस को काट कर और उसको टुकडे रूप में कर पश्चात् शूल पर पिरोकर ३४न उरनारा मेवा भने पाइओ - पायितः पीवराज्य है. नरम्भां नारडीओने પાણીની જગાએ ઉકળતુ લેતું, રાંગા, અને સીસું પીવરાવીને પરમધામિક ધ્રુવા પીડે છે. મૃગા પુત્ર કહે છે કે આ દશા મારી ત્યાં થયેલ હતી. ૫૬૮ા
तथा - "तुहं" त्याहि !
અન્વયા—હૈ માતા પિતા ! એ પરમાધાર્મિક દેવાએ મને એવુ' કહીને भांस वडाव्यु छे हे नार ! तने पडेला लवभां खंडाई - खण्डानि खंड ३५ तथा सोल्लाणि य-शुलाकृतानि च शूज पर पशवीने यावे मंसाई - मांसानि भांस पिया - प्रियागि धान प्रिय हुतु मेथी हुवे यांन अारनु भांस मा. आ प्रभाणे स्मरण ४शवीने ते सोये समसाई - स्वमांसानि भारा शरीरभानुं भांस अधीने अने तेना टुकडा मनावीने शूज उपर थडावी पछी तेने अग्गित्रष्णाइ=
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ गापुत्रचरितवर्णनम्
मांसानि पक्वा अग्निवर्णानि=उष्णतयाऽग्निवत्तप्तानि तानि स्वमांसान्यहम् अनेकशः = अनेकवारम् खादितोऽस्मि ॥ ६९ ॥
किच-
मूलम् - तुहं पिया सुरां सी, मेरेओ यं महणि ये ।
पाईओ मिं जलतीओ, वसीओ रुहिराणि यें ॥७०॥ छाया -- तत्र प्रिया सुरा सीधुः, मैरेयश्च मधूनि च । पायिओऽस्मि ज्वलन्तीः, वसा रूधराणि च ॥७०॥ टीका -- 'तुहं' इत्यादि ।
हे मातापितरौ ! परमधार्मिकः 'तव प्राग्भवे सुरा= चन्द्रहासाभिधानं मद्यं प्रियाssसीत्, सीधुः = तालवृक्ष निर्यासः (ताडी) भिय आसीत्, मैरेय:= पिष्ठोद्भवं मद्यं च प्रियमासीत्, मधूनि= पुष्पोद्भवानि मद्यानि च प्रियाणि आसन' इति स्मारयित्वाऽहम् अत्युष्णतया ज्वलन्ती: वसा: = मेदांसि ज्वलन्ति रुधिराणि च पारितोऽस्मि । 'जयंतीओ' इत्यस्यावृत्तिं कृत्वा लिङ्गविपरिणामेन 'रुहिराणि ' इत्यस्यापि विशेषणत्वम् ॥ ७० ॥
I
५४१
(अग्गिवण्णाइ - अग्निवर्णानि ) पका करके खूब गरमा गरम (अणेगसो खाइओमि - अनेकशः खादितोस्मि ) मुझे खिलाया है। सो एक बार नहीं किन्तु अनेक बार ॥ ६९ ॥
किंच - 'तुहं' इत्यादि !
अन्वयार्थ - हे मान तात ! उन परमाधार्मिक देवोंने नरक में मुझे (तुहं सुरा मेरओय महणिय पिया- तव सुरा सीधुः मैरेयश्च मधूनिच मिया) इस बातकी स्मृति करवा कर खूब गरम् २ सुरा चन्द्रहास नामका मद्य-सीधु- तालवृक्षकी ताडी, मैरेय - पिष्टोद्भव मद्य, मधुपुष्पोद्भव मद्य ये अनेक प्रकार की शराब अनेक बार (पाइओ - पायितः) अग्निवर्णानि पापी भने भूम गरमा गरम अणेगसो खाइओमि-अनेकशः खादिસોમ્નિ ખવરાવ્યું હતુ. અને તે એક વખત નહીં પરંતુ અનેક વખત. દા प्रिय- "तुहुं" इत्यादि
51
અન્ત્યાથ - हे भाता पिता ! परमाद्यामि देवी नरम्भ भने तुहं सुरा मेरओ य महूणि य पिया - तव सुरा सीधुः मैरेयश्च प्रिया मे वातनी स्मृतिपुरा વીને ખૂબ ગરમાગરમ સુરા ચંદ્રહાસ નામનું મદ્ય, તાડ વૃક્ષની તાડી, મેરેચ,-પિષ્ટાક્ ભવ મદ્ય, મધુ-પુષ્પામાંથી તૈયાર કરવામાં આવેલું મઘ, એવી અનેકપ્રકારની શરાબ भने नेवार पाइओ - पायितः पीवरावेस छे तथा जलंतीओ बसाओ रुहिराणि य
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
%3
-
नरकवक्तव्यतामुपसंहरन् गाथाद्वयमाह-- मूलम्-निच्चं भीएण तत्थेण, दुहिएणं वहिएंण यं ।
परमा दुहसंबद्धा, वेयणा वेइया मए ॥७१॥ छाया--नित्यं भीतेन त्रस्तेन, दुःखितेन व्यथितेन च ।
परमा दुःखसंबद्धाः, वेदना वेदिता मया ॥७१॥ टीका--'निचं' इत्यादि।
हे मातापितरौ ! नरके नित्यं सर्वदा भीतेन-भययुक्तेन त्रस्तेन-उद्विग्नेन अतएव दुःखितेन-संजातविविधदुःखेन च-पुनः व्यथितेन कम्पमान सकलाङ्गोपाङ्गतया चलितेन च मया दुःखसंबद्धाः परमाः उत्कृष्टा वेदना अनन्तवारं वेदिता-अनुभूताः । वेदना सुखसंबद्धाऽपि भवति, तनिराकरणाथै 'दुहसंबद्धा' इति विशेषणमुक्तम् ॥७१॥ पिलाई है तथा (जलंतीभोवसाओ रुहिराणि य-ज्वलन्तीः वसारुधिराणि च) गरम २ वसा-चर्बी एवं रुधिर भी अनेकवार (पाइओ-पायितः) पिलाया है कि हे नारक ! तुझे ये सब चीजें पूर्वभव में बडी प्रिय थीं ॥७०॥
अब नरक के दुःखोंका उपसंहार करते हैं-'निचं' इत्यादि __ अन्वयार्थ हे माततात ! नरकमें (नित्यम्-निच्च) सर्वदा (भीएणभीतेन) भययुक्त तथा (तत्थेणं-स्तेन) उद्विग्न इसी लिये (दुहिएणंदुःखितेन) दुखित एवं (वहिएण-व्यथितेन) व्यथित हुए (मए-मया) मैंने (दुहसंबद्धा-दुःख सबद्धाः) दुःखों से संबद्ध (परमा-परमाः) उत्कृष्ट (वेयणा-वेदनाः) वेदनाएँ अनंतबार (वेड्या-वेदिताः) अनुभवित की हैं। ज्वलन्ती वसा रुधिराणि च १२मा ॥२म १२मी भने सोही पy मने पार पाइओ-पायितः पावरावेस छ. र ना२४ ! तने पूर्व सभा २ मधी ચીજે ઘણી પ્રિય હતી. જે ૭૦ છે
वे न२४ना माने। S५ ४.२ ४२त ४ छ-"निच्चं" त्या !
सन्क्याथ:--माता पिता ! न२४मा निच्चं-नित्यं मे भीएण-भीतेन अयवाणा तथा तत्थेणं-त्रस्तेन लान से रथी दाहिएणं-दुःखितेन जित मने व्यथित मनेा मए-मया मेवा में दुहसंबद्धा-दुक्खसंवद्धाः माना समय३५ परमा-परमाः अनेप्रानी वेयणा-वेदनाः वहनामा भनेवार वेइयावेदिताः अनुभव ४२ छ.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम्
किंच-- मूलम्-तिव्वचंडप्पगाढाओ, घोराओ अइदुस्सहा ।
महाभयाओ भीमाओ, नरएसु वेइया मया ॥७२॥ छाया--तीव्रचण्डमग ढाः, घोरा अतिदुःसहा ।
महाभया भीमा, नरकेषु वेदिता मया ॥७२॥ टोका--'तिव्य' इत्यादि।
हे मातापितरौं ! तीव्रचण्डप्रगाढा:-तीवाः-रसानुभावाधिक्यात् , चण्डाः= उत्कटाः-वक्तुमशक्यत्वात् , प्रगाढा:-गुरुस्थितिकाः, एषां कर्मधारयः, अतएव घोराः रौद्राः-श्रूयमाणा अपि शरीर कम्पकारिण्यः, अतएव-अति दुःसहा= अत्यन्त दुःसहाः, तथा-महाभयाः-महाभयस्थानरूपाः, अतएव-भीमाः शूयमाणा अपि भयप्रदाः वेदना नरकेषु मया अनुभूताः। यद्वा-तीवादयः एकार्थका एव शब्दा अत्यन्तभयोत्पादनाय पृथक पृथगुक्ताः । प्रस्तागद् वेदना शब्दस्याध्याहारः ॥७२॥
भावार्थ--नरककी वक्तव्यता का उपसंहार करता हुआ मृगापुत्र कह रहा है कि है मात तात! इस प्रकार मैं ने वेदनाओं को अनंतबार मेगा है ॥ ७१ ॥
तथा--'तिव्वचंडप्प गाढाओ' इत्यादि !
अन्वयार्थ-- हे मात तात ! (तिब्वचंडप्पगाढाओ-तीव्रचण्डप्रगाढाः) रसानुभाव की अधिकता वाली होने से तीव्र, वक्तुं अशक्य होने से चण्ड, एवं गुरु स्थिति वाली होने से प्रगाढ इसीलिये (घोराओ-घोराः) रौद्र-जिनको सुनते ही शरीर में कंपी छूटती है ऐसी, तथा (अइ. दुस्सहा-अतिदुःसहाः) अत्यन्त दुःसह एवं (महाभयाओ भीमाओ-महाभया भीमाः) महाभयोत्पदक-अथवा महाभयकी स्थान रूप तथा भीम| ભાવાર્થ-નરકની વકતવ્યતાને ઉપસંહાર કરી રહેલા મૃગાપુત્ર કહે છે કે, હે માતા પિતા ! આ પ્રમાણે મેં નરકની વેદનાઓને અનેકવાર ભોગવી છે. આ૭૧
तथा- "तिवचंडप्पगाढाओ" त्या !
मन्वयार्थ - माता पिता! तिव्वचंडप्पगाहाओ-तीव्रचंड प्रगाढाः २सानु - ભાવની અધિકતા વાળી હોવાથી તીવ્ર, વકતુમ અશકય હોવ થી ચંડ, અને ભારે
वाना ॥२७थी प्रसाद सवा घोराओ-बोराः शैद्र ने सालणतi शरीरमाथी पारी छुट छ मेवी तथा अइदस्सहा-अतिदुस्सहा सत्यत:स मने महाभयाश्री भीमाओ-महाभयाभीमाः मा भयोत्पा६४ २५थवा भडान भयना स्थान ३५ तथा
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४४
उत्तराध्ययनसूत्र
कीदृशं पुनस्तासां तीव्रादिरूपत्वमित्यादिमूलम्--जारिसा माणुसे लोए, ताया दीसंति वेयणा ।
ऍतो अणंतगुणिआ, नरएसु दुक्खवेयणा ॥७३॥ छाया--यादृश्या मानुषे लोके, तात दृश्यन्ते वेदना।
इतोऽनन्तगुणिताः, नरकेषु दुःखवेदनाः ॥७३।। टीका--'जारिसा' इत्यादि ।
हे तात ! मानुषे लोके यादृश्यो वेदना दृश्यन्ते, इतोऽपि एताभ्यो वेदनाभ्योऽपि अनन्तगुणिताः दुःख वेदना नरकेषु भवन्ति ॥७३॥
न च नरकेष्वेय वेदना मयाऽनुभूताः, अपि तु सर्वास्वपि गतिष्वनु भूताः ! इत्याहमूलम् सव्वभवेसु असाया, वेयणा वेइया मए ।
निमेसंतरमित्तंपि, जं साया नत्थं वेयणा ॥७॥ छाया--सर्वभवेषु असाता, वेदना वेदिता मया ।
निमेषान्तरमात्रमपि, यत् साता नास्ति वेदना ॥७४॥ जिनके सुनने से भय लगता है ऐसी वेदनाओं को (मया-मया) मैं ने (नरएसु-नरकेषु) नरकों में (वेश्या-वेदिता) भोगा है ॥ ७२ ॥
उन वेदनाओंकी तीव्रताका वर्णन करते हैं--'जारिसो' इत्यादि ! __ अन्वयार्थ--(ताया-तात) हे मात तात!) (माणुसे लोए-मानुषे लोके) मनुष्यलोक में (जारिसा-याद्रश्या) जिस प्रकारकी (वेयणा-वेदना) वेदनाएँ देखने में या भोगने में आती हैं (एत्तो-इतः) इनसे भी (अणंतगुणिया-अनंतगुणिताः) अनंतगुणित (दुक्ख वेयणा नरएसु-दुःखवेदनाः नरकेषु) दुःखवेदनाएँ मैंने नरको में भोगी हैं ॥ ७३ ॥ भीम ने साथी लय am छ. मेवी वहना। मए-मया में नरएम नरकेषु न२४मा वेइया-वेदिताः सोमबी छ. ॥ ७२ ॥
मा वेहनामानी तीब्रतानु शुन ३२ छ-"जारिसो" त्यात! ___या-ताया-तात हे माता पिता ! माणुसे लोए-मानुषे लोके मनुष्य सोम जारिसा-याश्या प्रा२नी वेयणा-वेदनाः वहनासानेपामा भने लोगपामा मावेछ एत्तो-इतः तेनाथी ५ अणंत गुणिया-अनंत गुणिताः मनेगी दुक्खवेयणा नरएम-दुःख वेदना नरकेषुः५ वेहनामी में न२।म मेगवी छ. ॥ ७ ॥
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम्
टीका--'सव्वन्भवेसु'
हे मातापितरौ ! मया सर्वभवेषु देवादिसर्वगतिषु असाता-दुखरूपा वेदना वेदिता अनुभूता। यत् यस्मात्कारणात् देवादिसर्वगतिषु निमेपान्तरमात्रमपि निमेषः अक्षिमीलनं तस्य अन्तरं व्यवधानं-यावता कालेनासौ भूत्वा पुनर्भवति -तन्मात्रमपि कालं साता-सुखरूपा वेदना नास्ति । वस्तुतो वैषयिकसुखं दुःखमेव, ईयाद्यनेकदुःखानुविधत्वात् परिणामदारुणत्वाच्च । अयमाशयः-अहं कस्यामपि गनौ कदाचिदपि सुखीनाभूवम् , अतः स्वात्मानं सुखोपचितं सुकुमारं कथ
ये वेदनाए सबगति में भोगी है सो कहते हैं-'सव्वभवेसु' इत्यादि !
अन्वयार्थ--हे मात तात (मए-मया) मैंने इन दुःख रूप (वेयणावेदना) वेदनाओं को नरक में ही भोगा हो सो बात नहीं है किन्तु (सबभवेसु-सर्वभवेषु) प्रत्येक गतिमें इन (असाया-असाता) दुःखरूप (वेयणा वेइया-वेदना वेदिताः) वेदनाओं को भोगा है । क्यों कि देवादिक गतिओ मे (निमेसंतर मित्तंपि-निमेषान्तरमात्रमपि ) एक निमेष मात्र भी (साता वेयणा नत्थि-साता वेदना नोस्ति) सुख का वेदन नहीं है । यद्यपि इन गतियों में-देवादिक गतियों में वैषयिक मुख है परन्तु विचार करने पर यह निश्चित हो जाता है कि वह सुख नहीं है किन्तु वह तो एक दुःखका ही प्रकार है। क्यों कि उसमें ईर्ष्याआदि अनेक दुःखों को अनुविद्धता है। तथा वह परिणाम में दारुण हैं। कहने का तात्पर्य केवल इतना ही है कि हे माततात ! मैंने किसी गति में कभीभी सुख के दर्शन नहीं किये है। इसलिये मैं अपनी आत्मा को सुकुमारसे वेनामी सबमी गतीमा माग छ ते२४ छ-" सबभवेसु" त्या !
स-या - माता पिता ! में आ मए-मया हुम३५ वेयणा-वेदनाः बेनामा न२४i anी छ नथी परंतु सव्वभवेसु-सर्वभवेषु प्रत्ये: गतिभा मा असाया-असाता म३५ वेयणा वेइया-वेदना वेदिताः वेहनामाने लागवत छ. भ, Rules गतिमामा निमेसंतरमित्तंपि-निमेषान्तरमात्रमपि
ॐ निमेष मात्र ५५५ साया वेयणा नत्थि-शाता वेदना नास्ति सुमनु वहन નથી. જોકે આગતિ માં-દેવાદિક ગતિઓમાં વૈષયિક સુખ છે. પરંતુ વિચાર કરવાથી એ નિશ્ચિત થાય છે કે, એ સુખ નથી પરંતુ તે તે દુઃખને એક પ્રકાર જ છે. કેમ કે, તેમાં ઈર્ષ્યા આદિ અનેક દુઃખોની ખાણ છે તથા તે પરિણામમા દારૂણ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય ફક્ત એટલું જ છે કે, હે માતા પિતા ! મેં કઈ ગતિમાં કદી પણ સુખનું દર્શન કરેલ નથી. આથી હું મારા આત્માને સુકુમાર અને સુખપચિત
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उत्तराध्ययनसूत्रे महं मन्येय । येन मया नरकेष्वत्युष्णशीतादयो महावेदना अनन्तबारमनुभूताः, तस्य मम महाव्रतपालनं क्षुदादि सहनं वा कथं दुष्करम् ? किंतु नैव दुष्करम् । तस्मात्प्रव्रज्यैव मया ग्रहीतव्येति ॥७४॥
एवमुक्त्वा विरते मृगापुत्रे मातापितरौं यदुक्तवन्तौ तदाहमूलम्---तं बिंत अम्मापिअरो, छंदेणं ऍत ! पर्वया ।
नवरं पुण सामण्णे, दुकवं निप्पडिकम्मया ॥७५॥ छाया-तं ब्रूतोऽम्बापितरौ, छन्देन पुत्र ! प्रव्रज !
नवरं पुनः श्रामण्ये, दुःखं निष्पतिकर्मता ।।७५ । टीका-तं बित' इत्यादि ।।
अम्बापितरौ तं मृगापुत्रं कुमारं ब्रूतः-हे पुत्र ! छन्देन यथारुचि प्रवन पत्रज्यां गृहाण | नवरं-विशेषस्तु पुनरयमस्ति यत् श्रामण्ये चारित्रे निष्पतिएवं सुखोपचित कैसे मानूं। जब मैंने अनंतबार नरकों में अति उष्णशीतादिक की दुःख वेदनाओं को भोगा है तब उनके आगे महाव्रतों का पालन करना और क्षुधादिक की वेदनाओं को सहना कौनसी गिनती है। इनके पालन में उनकी अपेक्षा कोई दुष्करता नहीं है। इसलिये मैं दीक्षा अवश्य २ धारण करूँगा ॥७४॥
एसा कहने पर मातापिताने क्या कहा सो कहते हैं-'तं वित' इत्यादि
अन्वयार्थ--मृगापुत्र के इस प्रकार कथन को सुनकर तथा उसकी हार्दिक दृढता जानकर (अम्मापिअरो-अम्बापितरौ) मातापिता ने (तंतम्) उससे (बिंत ब्रूतः) कहा (पुत्त-पुत्र) हे बेटा ! (छंदेण पत्रयाछन्देन प्रव्रज) तुम रुचि के अनुसार दीक्षा ले सकते हो। हमको इसमें कोई बाधा नहीं है । (नवरं-नवरम्) परन्तु एक बात है कि (सामण्णेકઈ રીતે માનું? જ્યારે મેં અનંતવાર નરકમાં અતિ ઉષ્ણ શીતાદિકની દુઃખ વેદનાઓને ભેગવેલ છે ત્યારે એની આગળ મહાવ્રતોની હાલના કરવી અને ક્ષુધાદિકની વેદનાઓને સહેવી કંઈજ હીસાબમાં નથી એના પાલનમાં તેની અપેક્ષાએ કઈ દુષ્કરતા નથી. આ કારણે હું દીક્ષા અવશ્ય અવશ્ય ધારણ કરીશ. એ ૭૪ છે
मा ४वाथी माता पिताम्ये शुथु तेन ४ छ-"तं बित" त्या !
અન્વયાર્થ–મૃગાપુત્રનાં આ પ્રકારનાં વચનને સાંભળીને તથા એની હાર્દિક दृढताने onीन अम्मापिअरो-मातापितरौ माता पिताम्ये तं-तम् तेने वित-ब्रूत ४-पुत्त-पुत्र छदेमं पदया-छन्देन प्रव्रज भारी ३थी अनुसार हीal as at छ।. सभा मेमा प्राप्नो वाधा नथी. नवरं-नवरम् परतु मे पात छे ,
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम्
५४७
कर्मता - प्रतिकर्म = रोगप्रतीकारः, निर्गतं प्रतिकर्म यस्मात्स निष्पतिकर्मा = जिनकल्पीश्रमणः, स्थविरकल्पिकस्य तु निरवयं प्रतिकर्मविहितमेव, तस्य भावस्तत्ता, रोगप्रतीकाराभाव इत्यर्थः दुःखम् = दुःखहेतुः ॥ ७५ ॥
"
इत्थं मातापितृभ्यामुक्ते मृगापुत्रः प्राह
मूलम् - - सो' बिंत अम्मापियेरो, एर्वमेयें जहा फुडं । परिकम्मं को कुणेड़, अरण्णे मियर्पक्खिणं ? ७६ ॥
छाया - सत्रतेऽम्वापितरौ एवमेतत् यथास्फुटम् । परिकर्मकः करोति, अरण्ये मृगपक्षिणाम् ॥ ७६ ॥ टीका - 'स बिंत' इत्यादि ।
स मृगापुत्रोऽम्बापितरौ ब्रूते = कथयनि - हे मातापितरौ ! यद् भवद्भ्याम् एवं = पूर्वोक्तप्रकारेण निष्प्रतिकर्मताया दुःखरूपत्वमुक्तम् एतद् = भवदुक्तं यथास्फुटं = सत्यम् ! परन्तु भवद्भ्यामिदं विचारणीयं यद् अरण्ये=अटव्यां मृगपक्षिणां श्रामण्ये) इस चारित्र में (निष्पडिकम्मया दुक्खं निष्प्रतिकर्मता दुःखम् ) निष्प्रतिकर्मता दुःख है । अर्थात् जिन कल्पी श्रमण रोग का प्रतीकारदवा आदिका उपयोग नहीं कर सकता है । स्थविरकल्पी तो निरबध प्रतिकर्म कर सकता है अतः जिनकल्प अवस्था में निष्प्रतिकर्मता - रोगप्रतिकाराभाव - यह दुःखका हेतु है ॥ ७५ ॥
मातापिता के ऐसा कहने पर मृगापुत्र कहते हैं-- ' सो बित' इत्यादि ! अन्वयार्थ -- मातापिताकी इस बातको सुनकर (सो अम्मा पियरो बितसः अम्बापितरौ ब्रूते ) मृगापुत्र ने उनसे कहा की जो आपने ( एवं - एवम् ) पूर्वोक्त प्रकार से निष्प्रतिकर्मता में दुःखरूपता प्रदर्शित की है सो (एयं - एतत् ) यह आपका कहना (जहाफुडं - यथास्फुरम् ) बिलकुल मामण्णे - श्रामण्ये या यास्त्रिमां निप्पडिकम्मया दुक्खं निष्प्रतिकर्मता दुःखम् નિપ્રતિકતા દુઃખ છે...અર્થાત્ જીનકલ્પીશ્રમણ રોગના પ્રતિકાર માટે-ઢવા આદિના ઉપયાગ કરી શકતા નથી. સ્થવિરકલ્પી તે નિરવદ્ય પ્રતિકમ કરી શકે છે. આથી જીનકલ્પ અવસ્થામાં નિષ્પતિક્રમ તા-રેગ પ્રતિકારાભાવ-એ દુઃખના હેતુ છે. ૫ ૭૫
भाता पितानु या प्रकार हे सांलजीने भृगापुत्र डे - "सो चिंत" इत्यादि अन्वयार्थ – भाता पितानी या वातने सांलजीने सो अम्मापियरोतिसः अम्बापितरौ ब्रूते भृगापुत्रे खेभने छु', माये ? एवं - एवम् पूर्वोत अहारथी निष्प्रतिम्र्मातामां मइया प्रगट उरी छे तो आप एयं एतत् मे डेवु जहा फुडम्-यथा स्फुटम् मील सत्य छे. परंतु या मे वातने । पशु विद्यार
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
-
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४८
उत्तराध्ययनसूत्रे पक्षिणां च परिकर्म रोगोत्पत्तौ तस्मतीकारं कः करोति ? न कोऽपि करोतीत्यर्थः। यथाऽरण्ये मृगपक्षिणां न कोऽपि परिकर्म करोति, तथापि ते जीवन्ति च विचरन्ति च । अतो नास्ति निष्पतिकर्मताया दुःवहेतुत्वम् ॥७६।।
यस्मादेवं तस्मात्मूलम्-एगभूएं अरंण्णे वा, जंहा उ चरई मिगे । __ एवं, धम्म चरिस्सामि, संजमेण तवेण यें ॥७७॥ छाया--एकभूतः अरण्ये वा, यथा तु चरति मृगः ।
एवं धर्म चरिष्यामि, संयमेन तपसा च । ७७॥ टोका-'एगभूए' इत्यादि।
हे मातापितरौ ! अरण्ये अटव्यां यथा तु-यथैव मृगः एकभूतः एकाकी सन् चरति, एवम् =अनेन प्रकारेणैव अहमपि संयमेन पृथ्वीकायादि सप्तदशविधसंयमेन, तपसा=अनशनादिना द्वादशविधेन च धर्म-श्रुतचारित्रलक्षणं चरिसत्य है। परन्तु आप इस बात का भी तो विचार करे कि-(अरण्णे मियपक्खिणं को परिकभ्मं कुणइ-अरण्ये मृगपक्षिणां कः परिकर्म करोति) अटवी में रहने वाले मृग और पक्षिओंका प्रतिकर्म-रोगकी उत्पत्ति में दवा का उपचार कौन करता है अर्थात् कोई नहीं करता है ॥ ७६ ॥
जब ऐसा है तो-'एग भूए' इत्यादि !
अन्वयार्थ (जहा-यथा) जिस प्रकार (अरण्णे-अरण्ये) जंगलमें मिगे-मृगः) एकाकी (एगभूए-एकभूतः) एकाकी स्वतंत्र-निरपेक्ष होकर (चरई-चरति) विचरण करता है, (एवं-एवम्) ईसी प्रकार हे मात तात ! मैं भी सत्रह प्रकार (संजमेण तवेण य-संयमेन तपसा च) अनशन
आदि बारह प्रकार के तप से अपने आत्मा को भावित करता हुआ ४३॥ है, अरण्णे मियपक्खिणं को परिकम्मं कुणइ-अरण्ये मृगपक्षिणां कः परिकर्म
ત્તિ અટવીમાં રહેવાવાળા મૃગ અને પક્ષીઓના પ્રતિકમ-રોગની ઉત્પત્તિમાં દવાને ઉપચાર કેણ કરે છે? અર્થાત્ કઈ કરતા નથી. જે ૭૬ છે ___ न्यारे मेछे ता-“एगभूए" त्याहि !
सन्याय-जहा-यथारे रीते अरण्णे-अरण्ये समा मिगे-मगः भृग एगभए-एकभूतः ४ी स्वतत्र-निरपेक्ष बने चरई-चरति वियर रे . एवं-एवम् मा प्रभाये के माता पिता ! पशु सत्तर प्रजानां संजमेण-तवेण यसंयमेन तपसा च सयमन तथा मनयन मा मा२ ॥२॥ तथा पोताना
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगकुञ्चरितवर्णनम् ष्यामि श्रुतचारित्रलक्षणधर्मे विचरिष्यामीत्यर्थः । 'वा' शब्दः, पूरणे । 'तु' शब्दोऽवधारणे ॥७७॥
किं चमूलम्-जया मियस्स आयंको, महारणम्मि जायई।
अच्छंतं रुकावमूलम्मि कोणं ताहे तिगिच्छई ७८॥ छाया--यदा भृगस्य आतङ्को, महारण्ये जायते ।
आसीनं वृक्षमूले, कस्तं तदा चिकित्सते ॥७८।। टीका--'जया' इत्यादि।
यदा महारण्ये महाटव्यां मृगस्य आतङ्को रोगो जायते, तदा वृक्षमूले आसोनं तं मृगं कश्चिकित्सते औषधोपदेशेन नीरोगं कः करोति, न कोऽपीत्यर्थः। ७८॥
किं च-- मूलम्-को वा से ओसंहं देई, को वा से पुच्छई सुहं ।
को"वों से भत्तँपाणं वाँ, आहरितु पणामए ७९॥ (धम्म चरिस्सामि-धर्म चरिष्यामि) श्रुतचारित्ररूप धर्म का आचरण करूंगा। मुझे इस धर्मके सेवन में किसी सहायककी अपेक्षा नहीं है ॥७॥
इस पर दृष्टान्त कहते हैं-'जया' इत्यादि !
अन्वयार्थ हे माततात ! मैं आपसे पूछताहूं कि (जया-यदा) जिस समय महारण्य में विचरने वाले (मियस्स-मृगस्य) मृग को कोई (आयंको-आतङ्को) रोग हो जाता है उस समय (रुक्खमूलम्मि-वृक्षमूले) वृक्षके मूल में (अच्छंत-आसीनं) एक और पडे हुए (कोणं ताहे तिगिच्छइ-कस्तं तदा चिकित्सते) उस भृगकी चिकित्मा कौन करता है ? अर्थात् कोई नहीं करता है ॥७८॥ आत्माने भावित न धम्म चरिस्सामि-धर्म चरिष्यामि श्रुत यारित्र३५ मनु આચરણ કરીશ. મને આ ધર્મના સેવનમાં કઈ સહાયકની અપેક્ષા નથી. જે ૭૭
मान ५२ टान्त ४ छ--"जया" त्या !
भ-क्याथ:-- माता पिता हु आपने ५छुछु., जया-यदा २ समये भड़ा ५२९यमा वियवावामा मियस्स-मृगस्य भृगन । आयको-आतङ्को शप थ, नय छ यो समये रुक्खमूलम्मि-वृक्षमूले वृक्षना उनी पासे अच्छंत-आसीनं ५3॥ कोणं ताहे तिपिच्छई-कस्तं तदा चिकित्सति ये भृगनी Alsत्सा । ४२ छ ? अर्थात ४ ४२तु नथी. ॥ ७८ ॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे छाया--को वा तस्नै औषधं ददाति, को वा तस्य पृच्छति सुखम् ।
को वा तस्मै भत्तपानं वा, आहृत्य प्रणामयति । ७९॥ । टीका--'को वा' इत्यादि।
हे मातापितरौ ! तस्मै रोगग्रस्ताय मृगाय को औषधं ददाति ? न कोऽपि ददातीत्यर्थः। क स्तस्य मृगस्य समोपे समागत्य सुखम्-पृच्छति, न कोऽपि पृच्छतीत्यर्थः। को भक्तपानम् आहृत्य-समादाय तस्मै प्रणामयति अर्पयति, न कोप्यर्पयतीत्यर्थः । वा शब्दाः समुच्चयार्थकाः ॥७९।।
__ कथं तर्हि तस्य निर्वाहो भवति ? इत्याह---- मूलम्ज या ये से मुंही होई, तया गच्छइ गोयरं ।
भत्तपाणस्स अट्टाए, वल्लराणि संराणि ये ॥८॥ छाया-यदा च स सुखी भवति, तदा गच्छति गोचरम् ।
भक्तपानस्य अर्थाय, वल्लराणि सरांसि च ॥८॥ टीका--'जया य' इत्यादि। यदा च स मृगः सुखी-नीरोगो भवति, तदा स वृक्षतलानिर्गत्य गोचरं फिर-'को वा से' इत्यादि ! अन्वयार्थ-हे माततात ! (से-तस्मै) रोगग्रस्त मृगको (को वा ओसंह देइ-को वा औषधं ददाति) कौन तो औषधि लाकर देता है और (को वा से पुच्छई सुह-को वा तस्य पृच्छति सुखम्) कौन उसके सुख दुःख की बात पूछता है। तथा (को वा से भत्तपाणं वा आहरित्तु पणमए-को वा तस्मै भक्तपानं वा आहृत्य प्रणामयति) कौन उसके पास जाकर उसको भक्त पान लाकर देता है अर्थात् कोई नहीं देता है ॥७९॥
फिर उसका निर्वाह कैसे होता है ?सोकहते हैं-'जया य' इत्यादि ! अन्वयार्थ (जया-यदा) जिस समय (से-सः) वह विचारा मृग ५छ-"को वा से" त्यादि
मन्वयार्थ:-माता पिता ! से-तस्मै मे शस्त भृगने को वा ओसहं देइकोवा औषधं ददाति औषधि वीने साये छ, भने कोवा से पुच्छइ सुहंको वा तस्य पृच्छति सुखम् और सेना सुमदुमनी पात पूछ छ, तथा को वा से भत्तपाणं वा आहरित पणामए-को वा तस्मै भक्तपानं वा आहृत्य प्रणामयति । એની પાસે જઈને એને આહારપાણી પહોંચાડે છે ? અર્થાત્ કોઈ આપતું નથી. ૭૯
पछी मेनानिवड ४शत यश छ? मान छ-"जया य" त्याल! अन्वयार्थ:--जया-यदा १५ से-सः ते मिया। भृ सुही होइ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदिशनी टीका अ. ९ मृगापुत्रचरितवर्णनम् चरणभूमि गच्छति । तदेव कथयति-'भक्तपाणस्स' इत्यादि । स मृगः भक्तपानम्य-तृणस्य जलस्य च अर्थाय हेतोः वल्लराणि-सघनवनानि, संरांसिसरोवराणि च गच्छति । ॥८॥
ततः-- मूलम्--खाइत्ता पाणियं पाउ, वल्लरे हिं संरेहि य ।
मिगचारियं चरित्ता णं, गच्छई मिगचारियं ॥१॥ छाया--खादित्वा पानीयं पीत्वा, वल्लरेषु सरस्सु च ।
मृगचर्या चरित्वा खलु, गच्छति मृगचर्याम् ।।८१।। टीका---'खाइत्ता' इत्यादि ।
मृगी वल्लरेषु सघन वनेषु खादित्वा-तृणादिकं चरित्वा सरर सु च पानीयं पीत्वा, तथा-मृगचर्याचरणं-चर्या-इतश्वेतश्चोत्प्लवन-मृगाणां चर्या मृगचर्या ताम्, चरित्वा-कृत्वा मृगस्वभावोचितमुत्प्लवनादिकं कृत्वेत्यर्थः, खलु-निश्चयेन मृगचा मृगाणां चर्या चेष्टा-स्वातन्त्र्योपवेशनाद्यात्मिका यस्यां सा मृगचर्या तां गच्छति । अयं भावः-मृगो वनेषु तृणं चरित्वा सरस्सु पानीयं पीत्वा च स्वस्वाभाविक गत्या उत्प्लुत्योत्प्लुत्व स्ववासोचितस्थाने समागच्छतीति । 'वल्लरेहि सरेहिं' इत्युभयत्र साम्यर्थे तृतीया ॥८॥ (सुही होइ-सुखी भवंति) नीरोग हो जाता है (तया-तदा) उस समय वह भक्तपान के निमित्त (गोयरं-गोचरम्) चरने की भूमि की तर्फ (गच्छइ-गच्छति) निकल जाता है। वहां वह सघन वनों में एवं तालावों पर जाकर खाता है और पानी पीता है ॥८॥
फिर क्या करता है सो कहते हैं- 'खाइत्ता' इत्यादि ! अन्वयार्थ-इसलिये जिस वह मृग(वल्लरेहि-वल्लरेषु) सघनवन एवं (सरेहिं य-सरस्सु च) तालाबों पर जाकर (खाइत्ता-खादित्वा) खा कर (पाणियं सुखी भवति ना२०il ५४ लय छे. तया-तदा मे १५ ते पाताना पोराने भाटे गोयर-गोचरं १२वा भाट गाय२ भूमीमा गच्छा-गच्छति नीजी जय छ त्यो એ ગાઢ વનમાં જઈને ખાય છે અને તળાવમાં જઈ પાણી પીવે છે કે ૮૦ છે
पछी शुरे छ त यता छ-"खाइत्ता" त्याह..
सन्याय-मा भाटे २ रे से भृश वल्लरेहि-वल्लरेषु गाढा बन भने सरेहिं य-सरस्सु च तो ५२ ४४न खाइत्ता-खादित्वा पाई पाणीयं पाउ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सूत्रे
'एगभूए' इत्यारभ्य 'खाइता पानीयं पाउँ' इत्येतद्गायापर्यन्तेन गायापञ्चकेन दृष्टान्तमुक्तवा दार्शन्तिकरूपे स्वात्मनि एतदुपसंह गाथाद्वयमाह-मूलम् - - एवं समुटिओ भिक्खू, एवमेव अणेगंगो ।
५५२
मिगचारियं चरिता णं, उडुं पक्के मई दिसं ॥८२॥
छाया -- एवं समुत्थितो भिक्षुः एवमेव अनेकगः ।
मृगाच चरित्वा खलु, उध्वी प्रक्रामति दिशम् ||८२|| टीका - - ' एवं ' इत्यादि ।
एवं मृगवत् समुत्थितः = संगमानुष्ठाने समुद्यत इति भावः, एवमेव = मृगवदेव अनेक : = अनियतस्थानेषु गमनशीलः - यथा मृगो नैकत्र वृक्षतले आस्ते, किन्तु कदाचित् क्वचिद वृक्षतले अन्यत्र वा निवसति, तथैव साधुरप्यनियतवासिता कदाचित् क्वचित्स्थानेऽन्यदा ऽन्य स्मिन् स्थाने निवसतीति भाव: । एतादृशो भिक्षुः- मुनिः मृगचर्यो चरित्वा = मृगवद्रोगाभावे गोचरं गत्वा तत्र लब्धेन भक्तपानेन शरीरधारणं कृत्वा विशिष्ट सम्यग्ज्ञानादि भावतः शुक्लध्यानापाउं - पानीयं पीत्वा) पानी पीकर और खा कर पीकर अपनी स्वाभाविक गति से इधर फिरता हुआ अपने स्थान पर आ जाता है ॥ ८१ ॥ अब इसका दाष्टन्तिक कहते हैं - ' एवं ' इत्यादि !
अन्वयार्थ - ( एवं - एवम्) इसी प्रकार (संमुट्ठिओ-समुत्थितो) समय के अनुष्ठान करने में तत्पर अथवा समुद्यत - उद्यम करनेवाला ( भिक्खू - भिक्षुः) भिक्षु रोगादिक आतंकों की उत्पत्ति के समय चिकित्सा के प्रति निरपेक्ष रहा करता है और (एवमेव) मृग की तरह ही (अनेकगोअकगः) अनियत स्थानों में फिरता रहता है। और जब वह नीरोग हो जाता है तब (मिगचारियं चारित्ताणं - मृगचर्या चारित्वा) वह गोचरी के लिये निकल कर उसमें लब्ध भक्त पान से अपना निर्वाह करता है । तथा पानी यं पीत्वा पाथी पीछे छे माने जा पीने पोतानी स्वाभावि गतिथी त्यां ત્યાં ખેલતા કૂદતા પેાતાના સ્થાન ઉપર પોંચી જાય છે. ૮૧૫
वे मानु दृष्टति छ - " एवं " त्याहि !
अन्वयार्थ - एवं - एवम् आ ते संमुद्वि-समुत्थितो संयमनु अनुष्ठान ४२वामां सबसीन अथवा समुद्यत भिक्खू - भिक्षुः लिक्षु रोजाहिङ यात डीनी उत्पति बाते थिङित्सा तर निरपेक्ष रह्या छे भने एवमेव - एवमेव भृगनी भाइ अणेगी - अनेकशः अनियत स्थानमां इश्ता रहे है. न्यारे ते निरोगी मनी लय छत्यारे ते मिगचारियं चारित्ताणं - मृगचर्यं चरित्वा गोयरी भाटे निपुणीने ते भां મળતા ભક્તપાનથી-આહાર પાણીથી પાતાના નિર્વાહ કરતા રહે છે, તથા વિશિષ્ટ
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५३
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम् रोहणात्कमरहितः सन् खलु-तिश्चयेन ऊया दिशं प्रकामति प्रकर्षण गच्छति सर्वोपरिस्थाने स्थितीभवति मुक्तो भवतीति यावत् । रोगाभावे भिक्षार्थ गमनं जिनकल्पिकापेक्षया प्रोक्तम् ।।८।।
मृगचर्या मेव स्पष्टयति-- मूलम्--जहा मिएं एग अणेगचारी, अणेगवासे धुर्वगोयरे य।। एवं मुणी गोयरियं पविटे, नो हीलेए नो वि ये खिसइजा ॥३॥ छाया--यथा मृगाः एकः अनेकचारी, अनेकवासो ध्रुवगोचरश्च ।
एवं मुनिर्गांचा प्रविष्टो, नो हीलयति नोऽपिच खिसयति ॥८३॥ टीका--'जहा' इत्यादि ।
यथा मृगः एका-एकाकी अद्वितीयः, अनेकचारी-अनियतेषु अनेकेषु स्थानेषु भक्तपानार्थ चरितुं शीलमस्येति, तथा, अनेकवन सरस्सु च भक्तपानाथं संचरणशीलः, अनेकवासः, अनेकत्रवासो निवासो यस्येति तथा, अनि विशिष्ट सम्यग्ज्ञान-आदि भावसे शुक्लध्यान पर आरूढ हो जाता है और इस तरह वह कर्ममल रहित होता हुआ (उइंदिसं पक्कमई-उवा दिशम् प्रक्रामति) उर्ध्वदिश-मुक्तिस्थान- में जाकर विराजमान हो जाता है। रोग के अभाव में भिक्षा के लिये गमन जिनकल्पी को अपेक्षा से कहा गया जानना चाहिये ॥८॥
अब मृग चर्या को स्पष्ट करते हुए कहते हैं-'जहा मिगे' इत्यादि !
अन्वयार्थ (जहा-यथा) जिस प्रकार (एणमिए-एकः मृगः) अकेला मृग (अणेगयारी-अनेकचारी) अनियत अनेक स्थानों में भक्तपान के निमित्त फिरा करता है और (अणेगवासो-अनेकवासः) अनियत अनेक સમ્યજ્ઞાન આદિ ભાવથી શુકલધ્યાન ઉપર આરૂઢ થઈ જાય છે અને આ રીતે એ शुभ भ ॥ ५/ने उद्देदिसं पक्कमई-उची दिशम् प्रक्रामति भुत स्थानमा જઈને બિરાજમાન થાય છે. રેગના અભાવમાં ભિક્ષા માટે ગમન જી કલપીની અપેક્ષાથી કહેવાએલ છે એમ જાણવું જોઈએ. ૮૨
वे भृगययान २५७८ ४२तi ४ छ-"जहा मिगे" त्यादि !
अन्वयार्थ--जहा-यथा २ प्रमाणे एग मिये-एकः मगः । भृग अणेगचारी-अनेकचारी नियत स्थानमा मातपान-माहारा भाटेश्या ४२ छे. म अणेगनासे-अणेगवास: मनियत भने स्थानोभा २। ४२ छ. तथा
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सूत्रे
यतानेकस्थानवासशीलः - मृगो हि कदाचित्तरुतले तिष्ठति, तथा ध्रुवगोचरः =धुत्र निश्चितो गोरिव चरश्चरणं यस्य स तथा सर्वदा गोचरलब्धाहाराहरणशीलव भवति । एवं मुनिरपि भवति । एकः द्रव्यतो मुनिगगसमन्वितत्वादनेकोऽपि सन् भावतो रागद्वेषरहितत्वादेक एव, अनेकचारी = भिक्षार्थमुच्चनीचमध्यमा नेकानियतगृहेषु भ्रमणशीलः, अनेकवासः = अनियतस्थानेषु वासकारी, तथा-ध्रुवगोवरच = सर्वदा भिक्षालब्धाहारग्रहणशीलच । एतादृशो मुनिर्गीचयो प्रविष्टः नो हीलयति = अन्तमान्तेऽशनादिके प्राप्ते सति दातारं नापमानयति । अपि च तथाविधाहारामाप्तौ नो खिसयति=स्वं परं वा न निन्दति || ८३ ||
५५४
एवं मृगचर्या स्वरूपं निरूप्य यन्मगापुत्रेणोक्तं यच्च तन्मातापितृभ्यामुक्तम्, ततो यच्चायं कृतवांस्तदुच्यते-
मूलम् - मिगचारियं चरिस्सामि एवं पुत्ती जहासुहं । अम्मापिईहिऽणुंपणाओ, जहींइ उहिं तओ ॥ ८४ ॥
स्थानों में रहा करता है तथा (धुवगोयरेय-ध्रुवगोचरश्च) निश्चय से गोचर भूमि में लब्ध आहार को खाता पीता है ( एवं - एवम् ) इसी तरह (मुणीमुनिः) मुनि भी (एग - एकः) रागद्वेष से रहित होने के कारण अकेला होता हुआ (अगयारी - अनेकचारी) भिक्षा के निमित्त उच्च, नीच, एवं मध्यम अनेक अनियत गृहों में भ्रमण करता है और निश्चित घास विना का हो जाता है । तथा सर्वदा भिक्षा लब्ध आहार का करने वाला होता है । ऐसा मुनि जब (गोयरियं पविट्ठ हवइ-गोचर्या प्रविष्टो भवति) गोचरी के लिये निकलता है तब अंत प्रांत आहार के मिलने पर दातारकी (नो हीलए -नो हीलयति) हीलना नहीं करता है अथवा(नो विय खिसहज्जा - नो ऽपिच खिंसयति) नहीं मिलने पर अपनी और पर की निंदा भी नहीं करता है || ८३ ॥
धुवगोयरेय - ध्रुवगोचरश्च निश्चयथी गोयर भूमिमां ने भणी शड़े ते आहारने माय पी . एवं - एवम् तेवी रीते मुणी-मुनिः भुनियो एग- एकः रागद्वेषथी રહિત હાવાના કારણે એકલા હોવા છતાં ભિક્ષા નિમિત્ત ઉંચ નીચ અને મધ્યમ અનેક અનિયત ગૃહમાં ભિક્ષા નિમિત્તે ભ્રમણ કરે છે અને નિશ્ચિતવસ રહીત હાય છે. તથા સદાને માટે ભિક્ષા આહારને કરવાવાળા હાય છે. એવા મુની જ્યારે गोयरीयं पविट्टे हवs - गोचय प्रविष्ठो भवति गोयरी भाटे महार निपुणे छे त्यारे अन्तप्रान्त आहार भगवा छतां पशु आापनार हातानी नो हीलये-नो हीलयति निहा उरता नथी. अथवा नो विय खिंसइज्जा - नोऽपिच खिंसयति न भणवाथी પેાતાની તેમજ બીજાની નિંદા પણ કરતા નથી. ॥ ૮૩ ૫
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम् छाया--मृगाचा धरिष्यामि, एवं पुत्र ! यथासुखम् ।
अम्बापितृभ्यामनुज्ञातो, जहाति उपधि ततः ।।८४ टीका--'मिगचारियं' इत्यादि।
इत्थं मृगाचर्यास्वरूपमुक्तवा मृगापुत्रः प्राह-हे अम्बापितरौ ! अहमपि मृगाचया चरिष्यामि । यथा भवतोरने मगाचर्या प्रोक्ता, तामङ्गीकरिष्यामि । इत्थं तेनोक्तेऽम्बापितरौ प्रोक्तवन्तौ-हे पुत्र ! यद्येवं तदा यथासुखं कुरुयथा तव सुखं स्यात्तथा कुरु । अत्रास्माकमाज्ञाऽस्ति । ततो मातापितृभ्यामनुज्ञातो मृगापुत्र उपधिम् उपधीयते नरके आत्माऽनेत्युपधिः द्रव्यतो धनधान्यादिकं, भावतः-कषायादिकं तं जहाति-परित्यजति ॥८४॥
मृगचर्या का वर्णन करने पर मृगापुत्र ने जो कहा, तथा मातापिता ने जो कहा तथा उसके बाद मृगापुत्रने जो किया सो कहते हैं'मिगचारियं' इत्यादि !
___ अन्वयार्थ-इस प्रकार मृगचर्याका स्वरूप कह कर मृगापुत्र में कहा हे माततात! मैं भी (मिगचारियं चरिस्तामि-मृगचा चरिष्यामि) इसी मृगचर्या का सेवन करूंगा। पुत्र की यह विचारधारा सुनकर मातापिता ने कहा (पुत्ता-हे पुत्र) पुत्र! (जहासुहं एवं-यथा सुखं एवम्) अच्छी तरह से आनंद के साथ तुम ऐसा करो। अब हम इसमें तुम्हारे प्रतिबंधक नहीं होते हैं। हम तुमको अपनी संमति देते हैं कि तम संसारसमुद्र से पार करने वाली दीक्षा अंगीकार करो (अम्मापिईहिऽण्णुण्णाओ-अम्बपितृभ्यामनुज्ञातो) मातापिता की इस प्रकार आज्ञा प्राप्त कर मृगापुत्र ने (तओ उपहिं जहाइ-ततः उपधिं जहाति) धन
મૃગચર્યાનું વર્ણન કરીને મૃગાપુત્રે જે કહ્યું તથા માતાપિતાએ જે કહ્યું ते तया त्या२॥ भृगाथुत्रे २ यु तेने छ--"मिगचारिय" यह !
અન્વયાર્થ–આ પ્રકારથી મૃગચર્યાના સ્વરૂપને કહીને મૃગાપુત્રે કહ્યું કે, હે भाता पिता! ५ मिगचारियं चरिस्सामि-मृगचर्या चरिष्यामि मावी मृत ચર્થોનું સેવન કરીશ. પુત્રની આવી વિચારધારાને સાંભળીને આનંદપૂર્વક તેમણે કહ્યું કે, पुत्ता-पुत्र पुत्र जहा मुहं एवं-यथा सुखम् एवम् घणा मानना साथे सारी રતે એવું તમે કરે. હવે અમે આ વિષયમાં તમારે અવરોધ કરવા ઈચ્છતા નથી. અમે તમને અમારી સંમતિ આપીએ છીએ કે, તમે સંસાર સમુદ્રને પાર કરવાपाणी साक्षाने शिर ४२॥ ! अम्मापिईहिऽण्णुण्णाओ-अम्बापितृभ्यामनुज्ञातो भाता पितानी सेवा प्रा२नी माझा प्राप्त ४२री भृात्रे तओ उवहिं जहाइ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे उक्तमेवार्थ सविस्तरमाह-- मूलम्-मिगचारियं चरिस्सामि, सव्वदुक्रव विमोक्खणिं ।
तुब्भेहि अब्भर्गुण्णाओ, गच्छ पुत्तं! जहासुहं ॥८५॥ छाया--मृगचर्या चारिष्यामि, सर्वदुःखविमोक्षणीम् ।
युष्माभिरभ्यनुज्ञातो, गच्छ पुत्र ! यथासुखम् ॥८५॥ टीका--'मिगचारियं' इत्यादि।
हे मातापितरौ ! युष्माभिः अभ्युनुज्ञातः आज्ञापितोऽहं सर्वदुःखविमो. क्षणी-सकलासातविमुक्तिहेतुं मृगचया-निष्पतिकर्मतारूपां चरिष्यामि-आसेविष्ये । ततो मातापितरौ प्रोक्तवन्तौ-हे पुत्र ! यथासुखं गच्छ यथा ते सुखं भवे. तथा-कुरु, प्रव्रज्यां गृहाणेति यावत् ॥८५॥ धान्य आदिक द्रव्य परिग्रह का तथा कषाय आदि अभ्यंतर परिग्रह का त्याग कर दिया ॥८४॥
इस बात को फिर कहते हैं--'मिगचारियं' इत्यादि ! ____ अन्वयार्थ--हे माततात ! (तुन्भेहिं अन्भणुण्णाओ-युष्माभिरभ्यनु ज्ञातो) आपसे आज्ञा प्राप्त कर मैं (सव्वदुक्खविमोक्खणि-सर्व दुःख विमोक्षणीम्) सर्व दुःखों को ध्वंसकरने वाली (मिगचारियं-मृगचर्या ) मृगचर्या-निष्पति कर्मरूपता-का (चरिस्सामि-चरिष्यामि) सेवन करूँगा। इस प्रकार जब मृगापुत्र ने उनसे कहा-तब बे बोले-(पुत्त-पुत्र) हे पुत्र ! जिसमें तुमको (जहा सुहं गच्छ-यथा सुखं गच्छ) सुख मालुम पडे वैसा काम करो-हमारी चिन्ता जरा भी न करो। हम तुम को आज्ञा देते हैं कि तुम प्रव्रज्या अंगीकार करो ॥८॥ ततः उपधिं जहाति धनधान्य मा४ि ०५ परिसना तथा पाय मा आस्यतर પરિગ્રહને ત્યાગ કરી દીધા. ૮૪ છે
मा पातन पछीथी । छ-"मिगचारिय" त्यात!
मन्वयार्थ-डे माता पिता ! तुब्भेहि अष्मणुण्णाओ-युष्माभिरभ्यनु ज्ञातो आपनी माज्ञा प्राप्त ४शन सबदुकवविमोक्रवणि-सर्वदुक्खविमोक्षणीम् स मान नाथ ४२वावाजी मिगचारियं-मगचयों भृगया-निपत्ति ४३५तानु चरिस्सामि-चरिष्यामि सेवन ४२२२. मा प्रमाणे न्यारे भृात्र तेभने छु त्यारे तेना मातापिता ४ ३, पुत्त-हे पुत्र पुत्र ! सभा तभाने जहासुहं गच्छ-यथासुखं गच्छ सुभ भजीतम ४२१. मभारी १२१५ ન કરે. અમો તમેને આજ્ઞા આપીએ છીએ કે, તમો પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરો. ૮પા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम्
५५७
मातापित्रोरनुमतिमादाय किं कृतवानित्याह-
-
मूलम् – ऐवं से अम्मॉपियरो, अणुंमाणित्ताण बहुविहं ।
मत्तं छिन्देई ताहे, महानागोर्व्व कंचुयं ॥ ८६ ॥ छाया -- एवं सोऽम्बापितरौ, अनुमान्य बहुविधम् ।
ममलं छिनत्ति तदा, महानाग इव कञ्चुकम् ॥ ८६ ॥ टीका- ' एवं ' इत्यादि ।
तदा तस्मिनकाले एवं पूर्वोक्तप्रकारेण स मृगापुत्रोऽम्बापितरौ अनुमान्य= दीक्षादानाज्ञायाम् अनुमतौ कृत्वा, कञ्चुकं महानागः = महासर्प इव बहुविधम् ममत्वम् = अशनं मे, बसनं मे, जाया मे, बन्धु वर्गो मे इत्यादि रूपं बहुविधं भाव ममत्वं छिन्नत्ति = परित्यजति । अयं भावः - यथा महानागश्विरप्ररूढमपि कञ्चुकं त्यजति, एवं मृगापुत्रोऽपि अनादिभवाभ्यस्तं ममत्वं परित्यक्तवान् ||८६||
अनेन आन्तरोपधिपरित्याग उक्तः, सम्प्रति बहिरुपधिपरित्यागमाह - मूलम् - इड्डी वित्तं चं मिंत्ते ये पुत्तदारं च नायओ ।
रेण्यं व पंडे लग्गं, निद्धणित्ताण निगओ ॥८७॥
मातापिता की आज्ञा मिलने पर मृगापुत्रने क्या किया सो कहते हैं -- ' एवं से' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - - इस प्रकार (ताहे - तदा) उस समय (सो- सः) मृगा पुत्रने ( अम्मापय अणुमा णित्ताणं - अम्बापितरौ अनुमान्य ) अपने मातापिता को दिक्षा लेने की आज्ञा में अनुमत करके ( महानागो व - महानाग इव ) जिस प्रकार महा सर्प (कंचुयं - कच्चुकमइव) काचुलीका परित्याग कर देता है उसी तरह ( ताहे - तदा) बहु विध (ममत्तं छिन्दई - ममत्वं छिनत्ति) ममत्वका परित्याग कर दिया ॥८६॥
भाता पितानी आज्ञा भणवाथी भृगापुत्रेशु भ्यु . ते वातने हे छे-“ए वं से" त्याहि ! અન્વયા९-२मारे ताहे - तदा ते समये भृगापुत्रे अम्मपियरो अणुमणिताणं - अम्बापितरौ अनुमान्य पोताना भातापिताने हीक्षा सेवानी आज्ञामां अनुभत अने महानागो - महानागः ? अरे महासर्प पोतानी कंचुर्य-कञ्चुकम् इव यजीनो परित्याग हुरी हे छे. खेवी शेते तेथे तहो- तदा महु विध भभत्वना પરિત્યાગ કરી દીધા. ॥ ૮૬ ૫
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५८
उत्तराध्ययनसूत्र
छाया-ऋद्धि वित्त च मित्राणि च, पुत्रदारं च ज्ञातीन् ।
रेणुकमिव पटे लग्नं, निर्द्धय निर्गतः ॥८७|| टीका-'इड्डी' इत्यादि।
स मृगापुत्रः कुमारः ऋद्धि-करितुरगादि सम्पदं च-पुनः वित्तं-हिरण्यसुवर्णादि रूपम्, च-पुनः मित्राणि, तथा पुत्रदारं= पुत्रान् दारांश्च, ज्ञातीन्सोदरादींश्च पटे लाने रेणुकमिव धूलिमिव निर्धूय त्यक्त्वा निर्गत: गृहाद् निष्कान्तः प्रवजितः इति यावत् ॥८७।
ततोऽसौ कीदृक् संजात इत्याह-- मूलम्-पंचमहव्वयजुत्तो पंचसमिओ तिगुत्तिगुत्तो यं ।
सभितर बाहिरए, तओ कम्मंसि उजुओ ॥८॥ छाया--पञ्चमहाव्रतयुक्तः, पश्चसमितस्त्रिगुनिगुप्तश्च ।
साभ्यन्तरबाह्ये, तपः कर्मणि उद्युक्तः । ८८।। इस गाथा द्वारा सूत्रकार ने 'अन्तरंग परिग्रह का त्याग मृगापुत्र ने किया' यह बात प्रदर्शित की है। अब बाह्य परिग्रह का भी त्याग उन्होंने कर दिया-यह बात वे इस गाथा द्वारा कहते हैं
'इड्री वित्तं च' इत्यादि।
अन्वयार्थ-वस्त्र में लग्न धूली कि तरह मृगापुत्रने (इडी-ऋद्धि) करी तरग आदि सम्पत्ति का (वित्तं-वित्तं) हिरण्य सुवर्ण आदि वित्त का, (मित्तेय-मित्राणि च) मित्र जनोंका (पुत्तदारं च नायओ-पुत्रदारं च ज्ञातिः ?) पुत्र का, स्त्री का, तथा अपने ज्ञातिजनों का (पडे लग्गं रेणुयं वपटे लग्नं रेणुकमिव) वस्त्र में लगी हुइ धूलकी तरह (निद्धणित्ताण निग्गओ-निर्दूय निर्गतः) परित्याग कर दिया और घरसे निकल गया अर्थात् दीक्षा लेकर मुनि बन गया ॥८७॥
આ ગાથા દ્વારા સૂત્રકારે “અંતરંગ પરિગ્રહને ત્યાગ મૃગાપુત્રે કર્યો” એ વાત પ્રદર્શિત કરેલ છે. હવે બાહ્ય પરિગ્રહને પણ તેણે ત્યાગ કરી દીધા એ વાતને मा माया द्वारा ४३ छ-"इङ्की वित्तं च" छत्याह!
अन्वयार्थ:--पलने बोटी धूनी भा४ भृगापुत्र इड्डी-ऋद्धिं थी घोड। मा सपतिना विनं-वित्तं सि९५ सुवष्णु मा वित्ती, मित्तेय-मित्राणि च भित्र नाना, पुत्तदार च नायओ-पुत्रदारंच ज्ञातिन् पुत्रना, स्त्रीना, तथा पोताना ज्ञातिनानी पडेलग्गं रेणुयव-पटे लग्नं रेणुकमिव दुभम लागेस धूमनी भाइ પરિત્યાગ કરી દીધો અને ઘેરથી નીકળી ગયા. અર્થાત દીક્ષા લઈને મુનિ બની ગયા. ૮૭
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम्
टीका--'पंचमहन्वयजुत्तो' इत्यादि--
प्रवज्याग्रहणानन्तरं मृगापुत्रो मुनिः पञ्चमहाव्रतयुक्त आणातिपातविरमणादिरूपे पञ्चमहावतैर्युक्तः, पञ्चसमितः पञ्चमिः-ईर्याभाषेवणादाननिक्षेपणो चारप्रस्रवणखेलजल्लसंघाणपरिष्ठापनिकाभिः समितिभिः सहितः, त्रिगप्तिगुप्तः तिमृभिः-मनोवाकायरूपाभिगुप्ता-रक्षितश्वसन साभ्यन्तर बाह्य-आभ्यन्तरी: पायश्चित्तादिभिः बाथै अनशनादिभिश्च सह वर्तते यत्तस्मिस्तथोक्ते तपः कर्मणि उद्युक्तः समुद्यतोऽभूत् । आभ्यन्तरबाह्यतपोलक्षणं चैतत्--
... 'पाच्छित्तं शिणओ वेयावच्चं तहेव सज्झाओ। झाणं उत्सग्गो विनय, अर्भितरओ तवो होइ । १॥
अगसणमूगोयरिया, वित्ती संखेवणं रसञ्चाओ। कायकिलेसो संल्ली णया य बज्झो तवो होइ २|
छाया--प्रायश्चित्तं विनयो वैयावृत्त्यं तथैव स्वाध्यायः। ध्यानम् उपसमाँ दीक्षा लेकर वे कैसे बने सो कहते हैं-'पंचमहन्वयजुत्तो' इत्यादि।
अन्वयार्थ-वस्त्र में लग्न धूलि की तरह मापुत्रने (पंचमहन्ययजुत्तो -पञ्चमहात्रतयुक्तः) पंचमहाव्रतों की (पंचसमियो तिगुत्ति गुत्तो य-पश्च समितस्त्रिगुप्तिगुप्तश्च) पांच समितिओं की एवं तीन गुप्तिओं से रक्षित हो कर के चारित्र की आराधना की, तथा (सम्भितर बाहिरए-साभ्यन्तर बा) बाह्य और आभ्यन्तर के भेद से बारह प्रकार के (तओ कम्मसि उज्जुओ-तपः कर्मणि उद्युक्तः) तपों का भी पालन करना प्रारंभ किया। प्राणातिपात विरमण आदि पांच महावत हैं। ईर्या समिति, भाषासमिति, आदाननिक्षेपण समिति, उच्चार प्रस्रवणसमिति, जल्लसंघाणपरिष्ठापनसमिति, ५ समिति हैं । मनगुप्ति वचनगुप्ति और कायगुप्ति ये
Elan avने ते 31 मन्या, तेन डे छ—पंचमहब्बयजुतो त्या !
मन्वयाथ-भृगापुत्र पंचमहव्ययजुत्तो-पञ्चमहाव्रतयुक्तः पांय महावतानी पंचसमियो तिगुत्तिगुत्तो य-पश्चसमितस्त्रिगुप्तिगुप्तश्च पांय समितिमानी भने ३५ ગુપ્તિઓની, આ પ્રમાણે તેર પ્રકારના ચારિત્રની આરાધના કરી. તથા હિંમત बाहिरए-साभ्यन्तर बाह्य माह्य समस्यतरना सेहथी मार प्रा२ना तवो कम्मसि उज्जओ-तपाकर्मणि उद्युक्तः तप पर पासन ४२वान। प्रा यो. प्रातिपात વિરમણ આદિ પાંચ મહાવ્રત છે, છર્યા સમિતિ, ભાષાસમિતિ, આદાન નિક્ષેપણ સમિતિ, ઉચ્ચાર પ્રસ્ત્રવણ સમિતિ, જલ સંઘાણ પરિષ્ઠાપન સમિતિ આ પાંચ સમિતિ છે. મનગુણિ, વચનગુપ્તિ, અને કાયગુપ્તિ, આ ત્રણ ગુણિએ છે. પ્રાયશ્ચિત્ત, વિનય,
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६०
उत्तराध्ययनसत्रे ऽपि च, आभ्यन्तरिकं तपो भवति ॥१॥ अनशनमूनोदरिता, वृत्तिसंक्षेपणं रसत्यागः। कायक्लेशः संल्लीनता च वाद्यं तपो भवति ॥२॥ इति ॥८८॥
तथा च-- मूलम्--निम्मेमो निरहंकारो, निस्संगो चत्तगारवो।
समो यं सव्वभूएसु, तसेसु थावरेसु यं ॥८९॥ छाया-निर्ममो निरहङ्कारो, निःसङ्गस्त्यक्तगौरवः ।
समश्च सर्वभूतेषु, त्रसेषु स्थावरेषु च ॥८९।। टीका 'निम्ममो' इत्यादि--
स मृगापुत्रो मुनिः निर्ममा वस्त्रपात्रादिषु ममत्वरहितः निरहङ्कारः अह. कार रहितः, निःसङ्गः बाह्याभ्यन्तरसङ्गरहितः, त्यक्तगौरवः ऋद्धिगौरव रस गौरव सातगौरवेति गौरवत्रयरहितः, च-पुनः त्रसेषु स्थावरेषु च सर्वभूतेषु त्रस स्थावरात्मक सकलभूतेषु समा गगद्वेषाभावात्तुल्योऽभूत् ।।८९॥ ३ तीनगुप्तियां हैं। प्रायश्चित्त विनय, वैयावृत्य, स्वाध्याय, ध्यान व्युत्सर्ग ये छह प्रकार के आभ्यन्तरतप हैं। अनशन, ऊनोदर वृत्ति संक्षेपण, रसपरित्याग, कायक्लेश, संल्लीनता, ये छह बायतप हैं ॥८८॥
फिर कैसे बने सो कहते हैं-'निम्ममो' इत्यादि।
अन्वयार्थ- तप करते २ मृगा पुत्र की परिणति इतनी निर्मल बन गई कि वे (निम्ममो-निर्ममो) वस्त्रपात्र आदि में भी ममत्व रहित हो गये। (निरहंकारो-निरहङ्कारो) अहंकारभाव आत्मा से बिलकुल चला गया। याह्य और अभ्यन्तर परिग्रह के त्याग से (निस्संगो-निःसङ्ग) उनमें निःसंगता आगई। इनकी परिणति (चत्तगारवो-त्यक्तगौरवः) ऋद्धिगौरव, रसगौरव, सातगौरव से रहित हो गई। (तसेसु थावरेसु य सव्वभूएसु વૈયાવૃત્ય, સ્વાધ્યાય, ધ્યાન અને વ્યુત્સગ એ છ પ્રકારનાં અત્યંતર તપ છે. અનશન, ઉણે દરવૃત્તિ સંક્ષેપણ, રસ પરિત્યાગ, કાયાકલેશ, સંબલીનતા આ છ બાહા તપ છે. ૮૮
पछी ३१ मन्या ते 2-"निम्ममो" त्यादि !
અન્વયાર્થ--તપ કરતાં કરતાં મૃગાપુત્રની પરિણતી એટલી નિર્મળ બની ગઈકે, निम्ममो-निर्ममो वस्त्र, पात्र माहिमा पर तेमने ममत्व न २धुं. निरहंकारोनिरहङ्कारो स२ साप मामाभाथी भी यात्यो गयो. मा भने अन्य तर परिसना त्यागयी मेमनामा निस्संगो-निःसङ्गः नि:सता यावी ॥४. मेमनी परिणती चत्त गारवो-त्यक्तगौरवः गौरव, २४ गौरव, सात गौरवथी २हित मनी
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम्
समत्वमेव प्रकारान्तरेणाह-
मूलम् - लाभालाभे सुंहे दुक्खे, जीविए मरणे तहा । समो निन्दापसंसासु, तहा माणवमाणओ ॥ ९० ॥ छाया - लाभालाभे सुखे दुःखे, जीविते मरणे तथा । समो निन्दाप्रशंसासु तथा मानापमानतः ॥ ९०॥
"
टीका--'लाभालाभे' इत्यादि ।
स मृगापुत्रो मुनिः लामालामे - लाभ वालाभश्च लाभालाभं तस्मिन् आहापानीयपात्रादीनां प्राप्तावमाप्तौ वा इत्यर्थ । तथा-मुखे दुःखे, तथाजीविते मरणे, तथा - निन्दाप्रशंसासु तथा - मानापमानतः = मानापमानयो:= माने - आदरे, अपमाने - अनादरे च समस्तुल्यः । मानापमानत इत्यत्र सार्व विभक्ति स्तसिः ॥ ९०॥
समो - त्रसेषु स्थावरेषु च सर्वभूतेषु समः) रागद्वेष के अभाव से त्रस एवं स्थावर जीवों के ऊपर इनके चित्त में समता वृत्ति आ गई ॥ ८९ ॥
इसी बात को पुनः सूत्रकार पुष्ट करते है - 'लाभालाभे' इत्यादि । अन्वयार्थ - मगापुत्र की चित्तवृत्ति (लाभालाभे - लाभालाभे) लाभ और अलाभ में - वस्त्रपात्रादिक तथा भक्त पानादिक की प्राप्ति में तथा अप्राप्ति में समभाववाली बन गई इसी तरह (सुहे दुक्खे-सुखे दुःखे) सुखदुःख (जीविए मरणे तहा - जीविते मरणे तथा) जीवित, मरण तथा (निंदापसंसासु-निंदाप्रशंसासु) निंदा प्रशंसा और (माणावमाणओ - मानापमानतः) मान एवं अपमान में भी (समो - समो) समभाव वाले हो गये ॥२०॥
५६१
४. तसे थावरे य सव्वभूएस समो- त्रसेषु स्थावरेषु च सर्वभूतेषु समः रागद्वेषना અભાવથી ત્રસ અને સ્થાવર જીવેાની ઉપર તેમના ચિત્તમાં સમતા વૃત્તિ આવી ગઈ. ૫૮૯ના या वातने इरीधी सूत्रार पुष्ट १रे छे - " लाभालाभे त्याहि !
मन्वयार्थ--भृणायुत्रनी चित्तवृत्ती लाभालाभे-लाभालाभे साल भने असालमां વસ્ત્ર પાત્રાદિક તથા ભકત પાનાદિકની- આહારપાણીની પ્રાપ્તિમાં તથા અપ્રાપ્તિમાં सभभाववाणी मनी गई मान प्रमाणे सुहे दुक्खे - सुखे दुःखे सुभ : जीविए मरणे तहा- जीविते मरणे तथा भवित, भरशु तथा निन्दापसंसासु - निन्दा प्रशंसासु निधा प्रशंसा सने माणा वमाणओ - मानापमानतः भान तथा अयभानभां समो - समो सभलाववाणा जनी गया. ॥ ८० ॥
૭૧
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६२
उत्तराध्य
तथा च-- मूलम्-गारवेसु कसाएसु, दंडसल्लभएसु ये ।
नियंत्तो हाससोगाओ, अणियाणो अबंधणो ॥९१॥ छाया--गौरवेभ्यः कषायेभ्यो, दण्डशल्यभयेभ्यश्च ।
निरत्तो हासशोकात् , अनिदानः अबन्धनः ।।९१॥ टीका--'गारवेसु', इत्यादि।
गौरवेभ्यः ऋद्धि गौरवादिभ्यः, कषायेभ्यः क्रोधादिकपायेभ्यः, दण्डशल्यभयेभ्यः दण्ड:-मनोवाकायानां सावधव्यापाररूपः, मायाशल्यं निदानशल्यं मिथ्या दर्शनशल्यं चैतच्छल्यत्रयं, भयानि इहलोकभयं परलोकभयम् श्रादानभयम् अकस्माद्भयं मरणभयम् , अयशोभयम्, श्राजीविकाभयं चेति सप्तभयानि, दण्डादीनामितरेतरयोगद्वन्द्वः, तेभ्यः, तथा-हासशोकात्म्हासश्च शोकश्चेति हासशोकं तस्माच निवृत्तः सन् अनिदान:-मायादि-निदानवर्जितः, अबन्धनः रागद्वेषबन्धन रहितो जातः । 'गारवेसु कसाएस दंडसल्लभएमु' इत्यत्र पञ्चम्यर्थे सप्तमी।९१॥
फिर--'गारवेसु' इत्यादि।
अन्वयार्थ--तप करते २ ऋद्धि आदि तीन प्रकार के (गारवे-गौरवेभ्यः) गौरवों से क्रोधादिक चार प्रकार की (कसापसु-कषाएभ्यो) कषायों से. मन, वचन एवं काय के सावद्य व्यापार रूप (दंडसल्लभएसु य-दण्डशल्यभयेषु च) मनोदण्ड, वचनदण्ड, कायदण्ड तीन दंडों से, मायाशल्य. निदानशल्य, एवं मिथ्यादर्शनशल्य इन झल्यों से, इह लोकभय, परलोकभय, आदानभय अकस्मातभय, मरणभय, अयशोभय, एवं आजीविकाभय, इन सात भयों से तथा (हाससोगाओ नियत्तो-हासशोकात् निवृत्तः) हास, शोक से निवृत्त हो कर वे मृगापुत्र मुनिराज (अणियाणो अबंधणो-अनिदान: अबन्धनः) अनिदान और अबन्धनरूप बन गये ॥९॥
पछी--"यारवेसु" त्या !
मन्या-तप २०i ४२di शिद्ध मात्र प्रश्नां गारवेसु-गौरवेभ्यः गौरवोथी, ओघानि यार ना कसाएम-काषायेभ्यः पायोथी मन क्यन भने
याना सावध व्यापार ३५ दंडसल्लभएमु य-दण्डशल्यभयेषु च भनाही. वयन, કાયદંડ એ ત્રણ દંડાથી, માયાશલ્ય, નિદાનશલ્ય અને મિથ્યાદર્શન શલ્ય, આ શાથી, આલાક ભય પરલોક ભય, આદાન ભય, અકસ્માત ભય, મરણ ભય, अयश लय, भने मावि लय, मा सात सयोथी तथा हाससोगाश्री नियत्तोहासशोकात निवृत्तः स्य. शाथी निवृत्तथईन ते मुनिराश-मृगार अणियाणो अबंधणो-अनिदान: अबन्धनः मनिहान भने म धन३५ मनी 14. ॥१
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम्
%
तथा-- मूलम् -अणिस्सिओ इहं लोए, परलोएं अणिस्सिओ।
वासीचंदणकप्पो य, असंणेऽणसणे तहा ॥९२॥ छाया--अनिश्रित इह लोके, परलोके अनिषितः ।
वासीचन्दनकल्पच, अशनेऽनशने तथा ॥९२॥ टीका--'अणिस्सिओ' इत्यादि ।
स मृगापुत्र मुनिः इहलोके-ऐहलौकिके राजादिसम्माने अनिश्रितः निश्रारहितः, परलोके देवलोक सम्बन्धिसुखोपभोगादौ च अनिश्रित:-निश्रारहितो जातः।
उक्तं चापि-- 'णो इह लोगट्टयाए तवमहिडिज्जा नो परलोगट्टयाए तवमहिडिजा।' इति ।
च-पुन:वासीचन्दनकल्पो जात-वासीव घासी तम्, अपकारिणमित्यर्थः' चन्दनमिव उपकारकत्वेन कल्पयति मन्यते इति वासीचन्दनकल्पः
तथा--'अणिस्सिओ' इत्यादि।
अन्वयार्थ-वे मृगापुत्र मुनिराज तपस्याकी आराधना से (इहलोएइहलोके) इहलोक संबंधी राजादिक द्वारा प्राप्त सन्मान आदिके विषय में जिस तरह ( अणिस्सिो -अनिश्रितः) निश्रारहित बन चुके थे उसी तरह वे (परलोए अणिस्सिओ-परलोके अनिश्रितः) देवलोक संबंधी सुख के उपभोग आदि में भी निश्रा रहित बने। इह लोक के लिये तप नहीं करना चाहिये इस पर कहा भी है_ 'णो इह लोगट्टयाए तवमहिडिजा नो परलोगट्टयाए तवमहिडिजा' इसी तरह उनकी चित्तवृत्ति भी (वासीचंदणकप्पो य-वासीचन्दनकल्पश्च)
तथा- "अणिस्सिओ" त्या !
स-क्या-ये भृगाधुन मुनिशन तपस्याना माराधनाथी इहलोए-इहलोके આ લોક સંબધી રાજાદિક દ્વારા પ્રાપ્ત સન્માન આદિના વિષયમાં જે રીતે अणिस्सिओ-अनिश्रितः निश्री रडित मनी गया हता. मी ते परलोए अणिस्सिओ-परलोके अनिश्रितः ५२४-३४ सेवि सुमन BAnाहिमा પણ નિશ્રા રહિત બન્યા. આ લેક અને પરલોકના માટે તપ ન કરવું જોઈએ. આના ઉપર કહ્યું પણ છે –
" णो इह लोगट्टयाए तब महिटिजानो परलोगट्टयाए तवमहि द्विजा" मा शते मेमनी चित्तवृत्ति पषु वासीचंदणकप्पो य-वासीचन्दनकल्पश्च
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६४
उत्तराध्ययनसूत्रे यो मामपकरोत्येष, तत्त्वेनोपकरोत्यसौ। शिरामोक्षायुपायेन, कुर्वाण इत्र नीरुजम् ॥' अथवा-वास्यामपकारिण्यां चन्दनस्य कल्प इव छेद इव य उपकारित्वेन वर्तते स वासीचन्दनकल्पः । 'अपकारपरेऽपि परे, कुर्वन्त्युपकारमेव हि महान्तः। सुरभी करोति वासी मलयजमपि तक्षमाणमपि इति मुनिगापुत्र एतादृशो जातः। तथा स मृगापुत्रमुनिः अशने आहार करणे अनशने अनाहारे अथवानञ् शब्दः कुत्सिते, कुत्सिताहारे अन्तप्रान्ताहारे चापितुल्यो जातः । द्वितीयः 'अणिस्सिओ' इति सर्वथा निधारहितत्वं द्योतयति ॥९२॥
तथा च-- मूलम्-अप्पसत्थेहि दारेहि, सव्वओ पिहियासवे ।
अज्झप्पज्झाणजोगेहि, पसत्थदर्मसासणे ॥९३॥ छाया--अप्रशस्तेभ्यो द्वारेभ्यः, सर्वतः पिहितास्रवः । ____ अध्यात्मध्यानयोगः, प्रशस्तदमशासनः ।।९३॥ टीका--अप्पसत्थेहिं' इत्यादि । स मृगापुत्रमुनिः अध्यात्मध्यानयोगः-आत्मनीति-अध्यात्म, अध्यात्म ये ध्यानवासीचन्दन कल्प बन गई। जिस प्रकार चंदन अपने काटने वाले कुल्हाडे को सुगंधित कर देता है उसी प्रकार मृगापुत्र भी अपने अपकारी के प्रति भी द्वेष भावना से रहित बने । अथवा-वासी-वसुला के समान अपने अपकारी को भी चंदन के तुल्य मानने लग गये थे । (तहा असणेऽण. सणे-तथा अशने अनशने) तथा अशन में एवं अनशन मे भी वे मृगा. पुत्र मुनिराज समचित्त बन गये। कुत्सित अर्थ में न शब्द के प्रयोग से अन्त प्रान्त आहार यहां अनशन शब्द से गृहीत हुआ है। अथवाआहार नहीं करना यह भी अनशन शब्दका अर्थ होता है ॥१२॥ સુગંધિત ઘસાયેલા ચંદન જેવી બની ગઈ. જે પ્રમાણે ચંદન પિતાને કાપવા વાળા કુહાડાને પણ સુગંધિત બનાવી દે છે, તે પ્રમાણે મૃગાપુત્ર પણ પિતાના અપકારી त२६ ५५ द्वेषमाथी हित मन्या तथा वासी-वसुलानी भा४ पोताना परीने પણ ચંદનના જેવા માનવા લાગી ગયા હતા.તથા અશનમાં અને અનશનમાં પણ તે મૃગાપુત્ર મુનિરાજ સમચિત્ત બની ગયા. કુત્સિત અર્થમાં નબ શબ્દના પ્રયોગથી અન્ત પ્રાન્ત આહાર અહીં અનશન શબ્દથી ગ્રહણ કરાયેલ છે. અથવા આહાર ન કરો એ પણ અનશન શબ્દને અર્થ થાય છે. કેરા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम् योगाः शुभध्यानव्यापारास्तैः सर्वेभ्यः अप्रशस्तेभ्यः प्रशंसाऽनास्पदेभ्यः, द्वारेभ्यः कर्मोपार्जनोपायेभ्यो हिंसादिभ्यः पिहिताः -आस्रवः-कर्मागमः पिहितो येन स तथा जातः । बहुब्रीहित्वान्निष्ठान्तस्य पूर्वनिपातः, सापेक्षस्यापि गमकत्वात् समासः। तथा-प्रशस्तदमशासन:-प्रशस्तः दमः उपशमः शासन-जिनागमात्मकं च यस्य स तथा जातः । यद्वा-स मगापुत्रो मुनिः अध्यात्मयोगैः सर्वेभ्योऽप्रशस्तेभ्यो द्वारेभ्यो निवृत्तः अत एव पिहिताः अबरुद्धकर्मागमनावकाशस्तथा प्रशस्तदमशासनश्च जात; । अत्र ‘निवृत्तः' इत्यस्याध्याहारः कर्तव्यः । 'सबओ' इत्यत्र सार्वविभक्तिकस्तसिः ॥१३॥
सम्प्रति तत्फलोपदर्शनाय प्राह-- मूलम् - एवं नाणेण चरणेणं, दंसणेण तवेण ये ।
भावंणाहिं ये सुद्धाह, सम्मं भावितु अप्पयं ॥९४॥ बहुयाँणि 3 वासाणि, सामण्णमणुपालिया ।
मासिएण उ भत्तेणं, सिद्धि पत्तो अणुत्तरं ॥१५॥ छाया---एवं ज्ञानेन चरणेन, दर्शनेन तपसा च ।
भावनाभिश्च शुद्धाभिः, सम्यग् भावयित्वाऽऽत्मानम् ॥१४॥ बहु कानि तु वर्षाणि, श्राण्यमनुपाल्य ।
मासिकेन तु भक्तेन, सिद्धि प्राप्तः अनुत्तराम् ।।९५॥ तथा 'अप्पसत्थेहि' इसणादि ।
अन्वयार्थ-उन मृगापुत्र मुनिराजने (अज्झप्पजाणजोगेहि-अध्यात्मध्यानयोगः) अध्यात्म संबंधी शुभ ध्यान के संबंध से (अपसत्थेहि दारेहि-अप्रशस्तेभ्यो द्वारेभ्यो) अप्रशस्त द्वारों से आनेवाले (सबओ पिहियासवे-सर्वतः पिहितात्रवः) आस्रव को बिलकुल रोक दियाथा (पसत्थ दमसासणे-प्रशस्तदमशासनः) दम-उपशम-एवं-शासन-जिनागम के अनुसार प्रवृत्ति में अपने आपको विसर्जित कर दिया था ॥९॥
तथा-"अप्पसत्थेहिं" त्यादि ।
मन्वयाय -- भृ॥पुत्र मुनिराले अज्झप्पज्जाणजोगेहि-अध्यात्मध्यानयोगः मध्यात्म समधी शुभ यानना सधथी अपसत्थेहिं दारेहि-अप्रशस्तेभ्यो द्वारेभ्यः प्रशस्त द्वाराधी भाववााा सबओ पिहियासवे-सर्वतः पिहितास्रवः 40 सन भीसी ही मने पसत्थदमसासणे-प्रशस्तदमशासनः प्रशस्त म उपशम भने શાસન જીન આગમ અનુસાર પ્રવૃત્તિમાં પિતાની જાતને વિસર્જીત કરી દીધી. ૯૩
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे टीका-'एवं' इत्यादि।
स मृगापुत्र मुनिः एवम् अमुना प्रकरेण ज्ञानेन-मतिश्रुतादिकेन, चरणेन शास्त्रोक्ताचरणेन, दर्शनेन शुद्धसम्यक्त्वश्रद्धारूपेण, च-पुनः तपसा-द्वादशविधेन, च-पुनः शुद्धाभिः-निदानादिदोषरहिताभिः भाभिनि: महाव्रतसम्बधिनीभिः पञ्चविंशतिसंख्याभिरनित्यत्वादिभिर्वादश विधाभिर्वा आत्मानं भावयित्वा-तन्मयतां नीत्वा, तु-पुन: बहुकानि-बहूनि वर्षाणि श्रामण्यं साधुत्वम् अनुपाल्य, तु-पुनः मासीकेन भक्तेन-मासावध्यनशनं कृत्वा सकलकर्मक्षयेण अनुत्तरां-सर्वोकृष्टां सिद्धि मोक्षरूपां सिद्धि प्राप्तः ।।९४-९५।। ___अथाध्ययनोपसंहारपूर्वकमुपदिशन्नाह ।। मूलम्-एवं करंति संबुद्धा, पंडिया पवियखणा ।
विणियति भोगेसु, मियापुत्ते जहाँ मिसी ॥१६॥
अन्वयार्थ-(एवं-एवम्) इस प्रकार (नाणेण-ज्ञानेन) मतिश्रुत आदि ज्ञान से (चरणेणं-चरणेन) शास्त्रोक्त पाचरण से (दंसणेण-दर्शनेन) और शुद्ध सम्यक् श्रद्वारूप दर्शन से (तवेण य सुद्धाहिं भावणाहि-तपसा च शुद्धाभिः भावनाभिः) तथा निदान आदि दोषों से मुक्त महावत संबंधी पच्चीस भावनाओं से अथवा-बारह भावनाओं से (अप्पयं भावित्तु -आत्मानं भावयित्वा) अपनी आत्मा को भावित तथा (बहुयाणि वासाणि सामण्णमनुपालिया-बहकानि वर्षाणि श्रामण्यं अनुपाल्य) बहत वर्षोंतक मुनि अवस्था का पालन करके मृगापुत्र मुनिराज ने (मासिएण भत्तेन अणुसरं सिद्धिं पत्तो-मासिकेन भक्तेन अनुत्तराम् सिद्धि प्राप्तः) एक मास का संथारा धारण करके अनुत्तर सिद्धिको-मुक्तिस्थान को प्राप्त किया ॥९४-९५॥
मा०४ पातने सूत्रा२ मायामाथी शर प्रशित ४२ छ-"एवं" त्यादि !
सन्याय-एवं-एबम् २ रे नाणेण-ज्ञानेन भातश्रुत मा हानथी चरणेणं-चरणेन शास्त्रोत मायरथी मने दंसणेणं-दर्शनेन शुद्ध सभ्य श्रद्धा३५ दृशनी तथा तवेण य सुद्धाहिं भावणाहि-तपसा च शुद्धाभिः भावनाभिः निहान આદિ દેથી મુકત મહાવત સંબંધી પચીસ ભાવનાઓથી અથવા બાર ભાવનાઓથી अप्पयं भावितं-आत्मोनं भावयित्वा पाताना मामाने सावित ४शने तथा बहुयाणि वासाणि सामण्णमनुपालिया-बहुकानि वर्षाणि श्रामण्यं अनुपाल्य ५४ा | सुपी भुनि स्थानु पासन रीने भृगापुत्र मुनिरा मासियेण भत्तेन अणुत्तरं सिद्धिं पत्तो-मासिकेन भक्तेन अनुत्तरां सिद्धि प्राप्तः से भासना सया। ધારણ કરીને અનુત્તર સિદ્ધિને એટલે મુકિત સ્થાનને પ્રાપ્ત કર્યું. ૯૪ો | ૯૫
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६७
प्रियदर्शिनी टीका अ. १६ मृगापुत्रचरितवर्णनम् छाया-एवं कुर्वन्ति संधुद्धाः, पण्डिताः पविचक्षणाः।
विनिवर्तन्ते भोगेभ्यो, मृगापुत्रो यथा ऋषिः ॥९६।। टीका--' एवं इत्यादि'
सुधर्मा स्वामि पाह-हेजम्बूः । मृगापुत्र ऋषि यथाऽकरोत् यथा च स भोगेभ्यो विनिवृत्तः, एवम् अनेन प्रकारेणैव संबुद्धाः सम्यग्ज्ञाततत्त्वाः, पण्डिताःहेयोपादेयविवेकयुक्ताः, प्रविचक्षणा: अवसरज्ञाः कुर्वन्ति, एवमेव भोगेभ्यो विनिवर्तन्ते । 'जहामिसी' इत्यत्रमकारः आषैत्वात् 'भोगेसु' इति पञ्चम्यर्थे सप्तमी ॥९६॥
पुनः प्रकारान्तरेणोपदिशन्नाहमूलम्--महप्पभावस्स महाजसंस्त, मियाइ पुर्तस्स निसम्मभासियं।
तवप्पहाणं चरियं च उत्तम, गइप्पहाणं च तिलोयविस्सुयं ॥२७॥ वियाणियों दुक्खविवडेणं घेणं, ममतबंधं च महाभयावहं । सुहावहं धम्मधुरं अणुत्तरं, धारेहे निव्वाणगुणावहं महं, तिबेमि॥९८॥ छाया-- महाप्रमावस्य महायश्सः, मृगाया. पुत्रस्य निशम्य भाषितम् ।
तपः प्रधानं चरित च उत्तम गति प्रधानं च त्रिलोकविश्रुतम् ॥९७१ विज्ञाय दुःखाववर्घनं धनं ममत्वबन्धं च महाभयावहम् । सुख बहा धर्मधुरामनुत्तरां, धारयत निर्वाणगुणावहां महतीम्,
इति ब्रवीमि ।।९८॥ अब अध्ययन का उपसंहार करते हुए उपदेश कहते हैं-'एवं' इत्यादि
अन्वयार्थ-अब श्री सुधर्मा स्वामी जम्बू स्वामी से कहते है-(जहायथा जैसे (मियापुत्तो मिसी-मृगापुत्रः ऋषिः) मृगापुत्र ऋषिने (भोगेलु विणियटुंति-भोगेभ्यो विनिवर्तन्ते) भोगोका परित्याग किया है (एवंएवम्) इसी तरह से (संयुद्धा-संधुद्धाः) सबुद्ध-तत्वों के सम्यक्रज्ञाता (पंडिया -पण्डिताः) पंडित जन भी अवसर आने पर ऐसा ही करते हैं ॥२६॥
वे अध्ययन ५.२ ४२di पढेश ४६ छ ---"एवं" त्या !
અન્વયાથ–-શ્રી સુધર્મા સ્વ મી શ્રી જખ્ખ સ્વામીને કહે છે કે હે જંબૂ ! जहा-यथा म मियापुर्ता मिसी-मृगानः ऋषि: भृगापुत्र ऋषिये भोगेम विणिय दृति-मोगेभ्यो विनितर्तन्ते भागना परित्याग ४२a छे एवं-एवम् वी तथा संबुद्धा-सबुद्धाः तत्वाना सभ्यशाता पंडिया-पण्डिताः पतन ५५ अवसर આવવાથી એવું જ કરે છે. ૯૬ છે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
3
टीका-'महप्पभावस्स' इत्यादि।
हे मुनयः ! महाप्रभावस्य-महान् अत्युकृष्टः प्रभाव: महात्म्यं यस्य स तथोक्तस्य, दुष्करप्रतिज्ञापालनादतिशयमाहात्म्ययुक्तस्य, महायशस:-दिगन्तव्याप्तयशस:, मृगायाः राझ्याः पुत्रस्य मुनेः भाषितं संसारासारत्वदुःखप्रचुरत्वावे दकं वचनं निशम्य-श्रुत्वा, तपः प्रधानम् उपसा द्वादशविधेन प्रधान श्रेष्ठम्, अत एव उत्तमम् उत्कृष्टतम चरित-चारित्रं च निशम्य% श्रुत्वा, तथा-तस्य त्रिलोकविश्रुतं लोकत्रयप्रसिद्धं गतिप्रधान-गतिषु प्रधान गतिप्रधानम्, गतिषु प्रधानभूतां मोक्षरूपां गतिं च निशम्य श्रुत्वा, तथा-धनं च दुःखविवर्धनं दुःख वृद्धिकरं विज्ञाय, सनि धने चौराग्निनुपादिभ्यो भयस्य सर्वदा सद्भावाद् धनस्य दाखविवर्धकत्वं विज्ञेयम्। तथा ममत्वबन्धं मातापित स्त्रीपुत्रादिषु ममत्वबन्धनं च महाभयावह-महाभयजनक विज्ञाय, स्वजनादि ममत्वबन्धो हि प्राणिनं नरके . इसी बात को पुनः प्रकारान्तर से उपदेश के रूप में दो गाथाओं से कहते हैं-'महप्पभावस्स' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-हे मुनिजनो! तुम (महप्पभावस्स महाजसस्स मियाइ पुत्तस्स भासियं निसम्म तवप्पहाणं उत्तमं चरिय तिलोयविस्मयं गइप्पहाणं च निसम्म-महाप्रभावस्य महायशसः मृगापुत्रस्य भाषितं, निशम्य तपः प्रधानं उत्तमं चरितं, त्रिलोकविश्रुतम् गत्तिप्रधानं च निशम्य) दुष्कर प्रतिज्ञा के पालन करने से महाप्रभावक तथा दिगन्त में व्याप्त यशशाली होने से महायशस्वी ऐसे मृगापुत्र के, संसार की असारता तथा दुःख प्रचुरता के आवेदक वचनों को, तथा तपः प्रधान उत्तम चारित्र को तथा त्रिलाक प्रसिद्ध मोक्ष प्रतिरूप गति को सुनकर तथा (धणं दुक्खविवडणं ममत्तबंधं च महाभयावहं वियाणिया-धनं दुःखविवर्धनं ममत्व
આ વાતને ફરીથી પ્રકારાન્તરથી ઉપદેશના રૂપમાં બે ગાથાઓથી કહે છે-- "महप्पभावस्स" त्याहि !
___ अन्याय-हे मुनिन ! तभे महप्यभावस्स महाजसस्स मियाइपुत्तस्स भासियं निसम्म तवप्पहाणं उत्तमं चरिय तिलोयविस्मयं गइप्पहाणं च निसम्म-महाप्रभावस्य महायशसः मंगापुत्रस्य भाषितं निशम्य तपः प्रधानं उत्तम चरितं त्रिलोकविश्रुतं गतिप्रधानं च निशम्य हु०४२ प्रतिज्ञानु पालन કરવાથી મહાપ્રભાવક તથા દિગંતમાં વ્યાપ્ત યશશાળી હોવાથી મહાયશસ્વી એવા મૃગાપુત્રનાં, સંસારની અસારતા તથા દુખ પ્રચુરતાનાં આવેદક વચનને તથા તપ પ્રધાન ઉત્તમ ચારિત્રને તથા ત્રણલેકમાં પ્રસિદ્ધ મોક્ષપ્રાપ્તિરૂપ ગતિને સાંભળીને તથા धणं दुक्ख विवडणं ममत्तबंधं च महाभयावहं वियाणिया-धनं दुःखविवर्धनं
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. १९ मृगापुत्रचरितवर्णनम् नीत्वा महाभयं ददाति, निर्वाणगुणावहां निर्वाणगुणाः-अनन्तज्ञानदर्शनवीर्यमुखा दयस्तानावहति प्रापयति या सा तां तथा, निर्वाणगुणमापिका, अतएव-सुखावहां =अक्षयसुखप्रापिकाम् अनुत्तरां-सर्वोत्कृष्टां महतीम् अपरिमितमाहात्म्ययुक्तां धर्मधुरां-धर्मोधुरिव महासत्त्वरुह्यमानतया, धर्मधुरा तां तथा, पञ्चमहावत्तरूपां धर्मरूपां धारयत । ' इति ब्रवीमि' इत्यस्यार्थः पूर्ववद् बोध्यः ॥९७-९८॥ इतिश्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-शाहूछत्रपति-कोल्हा पुर-राजप्रदत्त-'जैनशास्त्राचार्य' पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि -जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य श्री घासीलालबतिविरचितायामुत्तराध्ययनमूत्रस्य प्रियदर्शिन्याख्यायां व्याख्यायां मृगापुरकाख्यं
एकोनविंशतितममध्ययनं सम्पूर्णम्।। बन्धंच महाभयावहम् विज्ञाय) धनको दुःखका विशेषरूप से वर्धक एवं मातापिता स्त्री पुत्र आदिकों में ममत्व का बंध महाभय का जनक जानकर (निव्वाणगुणावह-निर्वाणगुणावहाम् ) अनंतज्ञान, अनंतदर्शन, अनंतवीर्य, अनंतसुख, इनको प्राप्त करानेवाली तथा (सुहावह-सुखावहाम्) अक्षय सुख स्वरूप ऐसी (अणुत्तरं-अनुत्तराम्) सर्वोत्कृष्ट एवं (महतीम्) अपरिमित माहात्म्ययुक्त ऐसी (धम्मधुराम्-धर्मधुराम् ) पंच महात्रतरूप धर्मकी धुराको (धारेह-धारयत) धारण करो । (त्ति बेमि-इतिब्रवीमि) ऐसा महावीर प्रभु के उपदेशानुसार मैं कहता हूं ॥९७-९८॥
॥ इस उन्नीसवे अध्ययन का हिन्दी अनुवाद संपूर्ण हुवा ॥ ममत्वबन्धं च महाभयावहं विज्ञाय धनने मना विशेष ३५ने धाना२ भने માતા પિતા સ્ત્રી પુત્ર આદિકા માં મમત્વને બંધ મહાભયને જન્માવનાર જાણીને निवाणगुणावहं निर्वाणगुणावहाम् मनतज्ञान, मन तन, मनातवीय, मनसुम, येने त बना२ तथा सुहावह-सुखावहाम् अक्षय सुभ २५३५ मेवी सर्वोत्कृष्ट भने अपरिमित महान्य युत येवी धम्मधुरं-धर्मधुराम् पांय मात्रत३५ यमनी धुराने धारेह-धारयत पा२५ ४२॥ त्ति बेमि-इति ब्रवीमि मे मडावीर प्रमुना ઉપદેશ અનુસાર હું કહું છું. ૯૭ ૫૯૮
શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના ઓગણીસમા અધ્યયનનો
ગુજરાતી ભાષા અનુવાદ સમાપ્ત થયે.
ર
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ विंशतितममध्ययनं प्रारभ्यते ॥
उक्तं मृगापुत्रकारव्यं नामैकोनविंशतितममध्ययनम् । सम्मति महानिर्गन्धीयं नाम विंशतितममध्ययनं प्रारभ्यते । अस्य च पूर्वेण सहायमभिसम्बन्धः पूर्वस्मि arrer निष्प्रतिकर्मता प्रोक्ता, सा च अनाथस्वभावनयैव पालयितुं शक्यते, अतोऽस्मिन्नध्ययनेऽनेकविधमनाथत्वं प्रोच्यते । इत्यनेन सम्बन्धेनायातस्यैदतस्याध्ययनस्येदमादिमं सूत्रम् -
मूलम् -- सिद्धीणं नमो किंच्चा, संजयाणं चं भावओ । अत्थधम्मंग तच्चं, असिद्धिं सुणेह मे ॥१॥
छाया -- सिद्धान् नमस्कृत्य, संयतांश्च भावतः । अर्थधर्मगति तथ्याम्, अनुशिष्टिं शृणुत मे ॥ १॥ टीका - सिद्धाणं' इत्यादि ।
सुधर्मास्वामी जम्बूस्वामीप्रभृतीन् शिष्यान् संबोध्य प्राह-भो शिष्याः । सिद्धान् सितं= बद्धमष्टविध कर्म, तद्ध्मात= भस्मसाद्भूतमेषामिति सिद्धा:बीसवां अध्ययन का प्रारंभ
मृगापुत्रक नाम का उन्नीसवां अध्यन का व्याख्यान हो गया । अब वह बीसवां अध्यन विवेचन के लिये प्रारंभ होता है। इसका नाम महानिर्ग्रन्थीय अध्ययन है। इसका संबंध उन्नीसवें अध्ययन के साथ है । और वह इस प्रकार से है - उन्नीसवें अध्ययनों मे जो निष्प्रतिकर्मता प्रकट करने में आई हैं सो उसका पालन अनाथपने की भावना से ही हो सकता है। अनाथपना भी अनेक प्रकार है । यही बात इस अध्ययन में कही जावेगी । इस अध्ययन की यह आदि गाथा है- 'सिद्धाणं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - सुधर्मास्वामी जंबूस्वामी अदि शिष्यों को संबोधित करके વીસમા અધ્યયનના પ્રારંભ—
મૃગાપુત્રક નામનુ એગણીસમું અધ્યયન આગળ કહેવાઇ ગયું હવે આ વીસમું અધ્યયન વિવેચનનના માટે પ્રારંભ થાય છે. આનુ' નામ મહાનિન્ગ્રન્થીય અધ્યયન છે. આ અધ્યયનના સંબંધ એગણીસમા અધ્યયનની સાથે છે, અને તે આ પ્રમાણે છે. આગણીસમા અધ્યયનમાં નિપ્રતિકતા પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે. પરંતુ એનુ પ્લન તે અનાથપણાની ભાવનાથી જ થઇ શકે છે. અનાપણાના પણ અનેક પ્રકાર છે. એ વાત આ અધ્યયનમાં કહેવામાં આવશે. આ અધ્યયનની આ પ્રથમ ગાથા छे - " सिद्धाणं" त्याहि !
અન્વયાય—સુધર્મા સ્વામી જમ્મૂ સ્વામી વગેરે શિષ્યાને સ ંબોધન કરતાં કહે
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
-
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७१
प्रियदर्शिनी टीका अ. २० मृगापुत्रचरितवर्णनम् ध्यानानलनिर्दग्धाष्टकमेन्धनाः। उक्तं हि--
"सियं धंतंति सिद्धस्स, सिद्धत्तमुवजायई" इति ।
तान् तीर्थङ्करादिसिद्धान्, इह तीर्थकरा भाविसिदत्वात् सिद्धा इत्युच्यते । तथा संयतान्सकलसावधव्यापारविरतान् आचार्योपाध्यायसर्वसाधुश्च भावतो भावपूर्वकं नमस्कृतस्य, अर्थधर्मगतिम्-अर्थ्यते-मोक्षार्थिभिरभिलष्य ते इत्यर्थः रत्नत्रयलक्षणः, स चासौ धर्मश्चेत्यर्थधर्मस्तस्य गतिः स्वरूपज्ञानं यया सा तां तथो. क्ताम्, तथ्याम् अविपरीतार्थाम् 'अनुशिष्टिं हितोपदेशरूपां शिक्षा मे=मया कथ्यमानां श्रृणुत। यद्वा मे=मम अनुशिष्टि-शिक्षां यूयं श्रृणुत। कि-कृत्वा-सिद्धान्पञ्चदशप्रकारान , तथा संयतान-साधन-आचार्योपाध्यायादिसर्वसाधूंश्च भावतःनमस्कृत्य, कीदृशीं मे अनुशिष्टिम् ?, अर्थधर्मगति दुष्पाप्यधर्मप्राप्तिकारीकाम् , कहते हैं-हे शिष्य ! मैं (सिद्धाणंच-सिद्धानांच) सिद्धों को एवं (संजयाणंचसंयतानां च) संयतों को (भावओ-भावतः) भावपूर्वक (नमोकिच्चानमस्कृत्वा) नमस्कार करके (अत्यधम्मगइं-अर्थधर्मगति) अर्थ-रत्नत्रय, धर्म-तद्रूपधर्म-उस के गति स्वरूप को प्रतिपादन करने वाली (तच्चंतथ्यां) वास्तविक (अणुसिर्टि-अनुशिष्टि) अनुशिष्टि को-हितोपदेशरूप शिक्षा को अथवा दुष्माप्य धर्म की प्राप्ति करने वाली शिक्षा को मै कहता हूं सो (सुणेह-श्रृणुत) सुनो। “सितं-अष्टविधं कम-मातं भस्मसाभृतं येषां ते सिद्धाः” इस व्युत्पत्ति के अनुसार ज्ञानावरणीय आद्रिक आठ प्रकार के कर्म जिन के भस्म हो चुके हैं वे सिद्ध है। आचार्य, उपाध्याय एवं सर्वसाधु ये संयत हैं क्यों कि ये सकल सावध व्यापारों से सर्वथा विरत होते हैं। मोक्षार्थी प्राणियों द्वारा जो अभिलषित होता छ , शिष्य ! हुँ "सिद्धाणं च"-सिद्धानां च सिद्धाने भने संजयाणं च-- संयतानां च सयताने भावओ-भावतः बापू'४ नमोकिच्चा-नमस्कृत्वा नमार १२ अत्थधम्मगई-अर्थधर्मगति मथ-२लत्रय धर्म-त५५-ना गतिः१३५न प्रतिपान ४२वापानी तचं-तथ्यां वास्तवि४ अणुसिटि-अणुशिष्टि अनुशिष्टહિતોપદેશરૂપ ફ્રિક્ષાને અથવા દુપ્રાપ્ય ધમની પ્રાપ્તિ કરાવવાવાળી શિક્ષાને હું छु, तेने तमा सुणेह-श्रृणुत सinी .
"सियं धंतंति सिद्धस्स, सिद्धत्तमुवजायइ
सितं अष्टविधं कम-ध्मातं भस्मसाद्भूतं येषां ते सिद्धाः" આ અનુસાર જ્ઞાનાવરણીય આદિક આઠ પ્રકારનાં કર્મ જેનાં નષ્ટ થઈ ચૂક્યાં છે તે સિદ્ધ છે. આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સઘળા સાધુ એ સંયત છે, કેમકે તેઓ સઘળા સાવદ્ય વ્યાપારોથી સંપૂર્ણપણે વિરત હોય છે. મેક્ષના અભિલાષી પ્રાણીઓ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
उत्तराध्ययनसूत्रे यया मम शिक्षया दुर्लभधर्मस्य प्राप्तिः स्यादिति भावः । पुनः कीदृशीं मेऽनुशिष्टिम् ?, तथ्यां सत्याम् ! यद्वा=अहं सिद्धान् संयताश्च भावतो नमस्कृत्य, अर्थधर्मगति तथ्याम् अनुशिष्टिं करोमि, यूयं मे मम समीपे शृणुत इत्यन्वयः। इह चानुशिष्टिरभिधेया, अर्थे धर्मगतिः प्रयोजनम् । अनयोश्च परस्परमुपायोपेयभाब सम्बन्धः सामर्थ्यादुक्तः मुमुक्षुरधिकारीत्यपिमूचित 'सिद्धाण संजयाण' इत्यत्र द्वितीयार्थ षष्ठी । यद्वाऽत्र सम्बन्धसामान्ये षष्ठी बोध्या ॥१॥
धर्मकथानुयोगत्वादस्य धर्मकथाऽभिधानमिषेण सम्प्रति शिक्षामाह-- मूलम्--पभूयरयणो राया, सेणिओ मगहीहियो ।
विहारंजत्तं निजाओ, मंडिकुच्छिसि चेईए ॥२॥ छाया--प्रभूतरत्नो राजा, श्रेणिको मगधाधिपः।
विहारयानं निर्यातः, मण्डिकुक्षौ चैत्ये ॥२॥ टीका--'पभूयरयणो' इत्यादि।
प्रभूतरत्नः-मधूतानि-प्रचुराणि रत्नानि कर्कतनादीनि-प्रवरगजाश्चादि रू. पाणि वा यस्य स तथाभूतो मगधाधिपः श्रेणिको राजा सान्तःपुरः सपरिहै वह यहां अर्थरूप से ग्रहण किया गया है। ऐसा वह अर्थ रत्नत्रयसम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान एवं सम्यक चारित्र है। क्यों कि वही मोक्षार्थियों द्वारा अभिलमिस होता है । यहां अनुशिष्टि, अभिधेय है और अर्थ धर्मगति प्रयोजन है। तथा इन दोनों का परस्पर में जो उपाय उपेयभाव है वही यहां संबंध है। मोक्षाभिलाषी अधिकारी है ॥१॥
यह धर्मकथानुयोग है इसलिये धर्म कथा को लेकर शिक्षा कहते हैं--'पभूयरयणो' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(पभूयरयणो-प्रभूतरत्नः) ककेतन आदि रत्नों के अथवा अपनी २ जाति में उत्तम गज, अश्व आदि रूप रत्नों के अधिपति દ્વારા જે અભિલષિત થાય છે તેનું અહીં અર્થ રૂપથી ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. એ તે અર્થ રત્નત્રય-સમ્યગ્દશન, સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યક ચારિત્ર છે. કેમકે, તે મોક્ષાર્થીઓ દ્વારા અભિષિત થાય છે. અહીં અનુશિષ્ટિ, અભિધેય છે. અને અધર્મગતિ પ્રયોજન છે. તથા એ બન્નેને પરસ્પરમાં જે ઉપાય ઉપેયભાવ છે એજ અહીં સંબંધ છે. મેક્ષાભિલાષી અધિકારી છે. ૧૫
આ ધર્મકથાનુગ છે આ કારણે ધર્મકથાને લઈને શિક્ષા કહેવામાં આવે छ.-"पभूयरयणो" त्याह!
अन्वयार्थ -पभूयरयणो-प्रभूतरत्नः तन मा रत्नाने अथवा पातपातानी तिम उत्तम हाथी घोडा माEि३५ २त्नाना भविपति भने मगहाहिवो-मग
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २० मृगापुत्रचरितवर्णनम्
५७३ जनः स बान्धवो विहारयात्रया-क्रीडार्थमश्ववाहनिकादिरूपम् उदिस्य निर्यातः= नगरानिर्गतः सन् मण्डि कुक्षौ-मण्डिकुक्षिनामके चैत्ये-उद्याने समागतः। 'विहारजतं' इत्यत्र तृतीयाथै द्वितीया ॥२॥
तदुद्यानं कीदृशमित्याह-- मूलम्-नाणादुमलयाइपणं, नाणापक्खिनिसेवियं ।
नाणाकुसुमसंछन्नं, उजाणं नंदणोवमं ॥३॥ छाया--नानादुमलताकीर्ण, नानापक्षिनिषेवितम् ।
नानाकुसुमसंछन्नम् , उद्यानं नन्दनोपमम् ॥३॥ टीका- 'नाणादुम' इत्यादि ।
तदुद्यानं नानाद्रुमलताकीर्ण-नाना-अनेकविधा ये द्रुमाः वृक्षाः लताश्च ताभिराकीर्ण व्याप्तम् , तथा नानापक्षिसमाकुलं नाना-अनेक जातीया ये पक्षिणस्तनिषेवितं संश्रितम् , तथा-नानाकुसुमसंछन्नम्-नाना अनेक जातीयानि यानि कुसुमानि-पुष्पाणि तैः संछन्नम् आच्छादितम् , तथा-नन्दनोपमं चासीत् ॥३॥ एवं (मगहाहियो-मगधाधिपः) मगधदेश का स्वामी (सेणियो रायाश्रेणिकोराजा) श्रेणिक राजा किसी समय (विहारजत्त-विहारयात्रां) विहार यात्रा क्रीडा के लिये (निज्जाओ-निर्यातः) नगर से प्रस्थित हो कर (मंडिकुच्छिसि चेइए-मण्डिकुक्षौ चैत्ये) मंडि कुक्षि नामक उद्यान में आये ॥२॥
वह उद्यान कैसा है सो कहते हैं-'नाणादुम०' इत्यादि। ___अन्वयार्थ--(नाणादुमलयाइपणं-नानाद्रुमलताकीण) नाना प्रकार के वृक्षो एवं लताओं से व्याप्त तथा (नाणापक्खिनिसेवियं-नाना पक्षि निषेवितम्) नाना प्रकार के पक्षिों से युक्त एवं (नाणा कसुमसंछन्न-- नानाकुसुमसंच्छन्नम्) अनेक प्रकार के पुष्पों से युक्त (उज्जाणं नंदणोवम-उद्यानं नन्दनोपमम् ) नन्दनवन के जैसा था ॥३॥ धाधिपः भने भग५ शिना स्वामी सेणियो राया-श्रेणिको राजा श्रेणिs PM । समय विहारजत्तं-बिहार यात्रां विहार यात्रा डाना भाटे निजाओनिर्यातः ना२यी मडा नीजीन मंडिकुच्छिसि चेइए-मण्डिकुक्षौ चैत्ये भक्षि નામના ઉદ્યાનમાં પહોંચ્યા. | ૨ |
ये Gधान तु तेनु qणुन ४डे छ.-"नाणादुम" त्या ! ___मन्याथ-नाणादुमलयाइण्णं-नानागुमलताकीर्ण मने ४ प्रा२न! वृक्षा मने मने सतासाथी म२५२ मे तेम नाणापक्खि निसेवियं-नानापक्षि निषेवितम् विविध प्रश्नां ५क्षीय। भने नाणाकुसुमसंच्छन्नं-नानाकुसुमसंच्छन्नम् मने - २ना सुधी भना२ ५०पाथी लरेस में उजाणं नंदणोवम-उद्यानं नंदनोपमम् धान નન્દનવન જેવું હતું. આ ૩ |
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उत्तराध्ययनसूत्रे ततो यदभूत्तदुच्यते-- मूलम्-तत्थे सो पासँई साहुं, संजयं सुसमाहियं ।
निर्सन्नं रुक्खमूलम्मि, सुकुमालं सुहोइयं ॥४॥ छाया--तत्र स पश्यति साधु, संयतं मुसमाहितम् ।
निषण्णं वृक्षामूले, सुकुमारं सुखोचितम् ॥४॥ टीका--'तत्थ' इत्यादि।
तत्र उद्याने सः श्रेणिको राजा वृक्षमूले निषण्णं-समासीम सुकुमारंकोमलं सुखोक्ति-मुखयोग्यं मुसमाहितं-चित्तसमाधियुक्तं संयत-संयमवन्तं साधु-मुनि पश्यति । सर्वोऽपि शिष्टः साधुरित्यच्युते, अतः 'संयतः' इत्युक्तम् । निवादिरपि बहि; संयमवान् भवतीति 'सुसमाहितम्' इत्युक्तम् ॥४॥
ततः-- मूलम्-तस्स रूवं तु पासित्ता, राईणो तम्मि संजए।
अञ्चंत परमो आसी, अतुलो रूवविम्हओ ॥५|| छाया--तस्य रूपं तु दृष्ट्वा, राजस्तस्मिन् संयते ।
अत्यन्तपरम आसीत्, अतुलो रूपविस्मयः ॥५॥ टीका-तस्स' इत्यादि। तस्य साधोः रूपं दृष्ट्वा, राज्ञ श्रेणिकस्य तस्मिन् संयते तस्य साधोफिर जो हुआ सो कहते हैं-'तत्थ' इत्यादि।
अन्वयार्थ (तत्थ-तत्र) उस उद्यानमें (सो-स.) राजाने (रुक्खमूलम्मिनिसन्न-वृक्षमूले निषण्णं) वृक्ष के नीचे बैठे हुए (सुकुमालं-सुकुमारं) सुकुमार सुसमाहियं-सुसमाहितम्) सुखोचित चित्तकी समाधिसंपन्न तथा (संजयं-संयतं) संयमशाली एक मुनिराज को देखा ॥४॥
किर-'तस्स' इत्यादि। अन्वयार्थ--(तस्स रूवंतु पासित्ता-तस्य रूपंतु दुष्टा) मुनिराज
मे धानमा ४ पडायला ये त्यांशु नयु तन "तत्थ" ४त्याह!
-क्या-ये Gधानमा सो-सः ४ रुक्खमूलम्मि निसन्नं-क्षमूले निषण्णं वृक्षनी नीय मेला मे सुकुमालं-मुकुमारंभार सुहोचियं-सुखोचितम् सुमोयित थित्तनी समाधिया पन्न तथा संजयं-संयतं यमाजी मेवा मुनिरासन या. ॥४॥
पछी--"तस्स" त्याव! सन्क्या-तस्स रूबंतु पासित्ता-तस्य रूपंतु दृष्ट्वा ते भुनीशन३५ने बने
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २० मृगापुत्रचरितवर्णनम् विषये अत्यन्तपरमः सर्वोत्कृष्टः अतुल निरूपमः, रूपविस्मया रूपविषयमाश्चर्यम् आसीत् अभवत् । 'तु' शब्दः पूरणे ॥५॥
विस्मयस्वरूपमेवाह-- मूलम्--अहो वाणो अहो रूवं, अहो अजस्स सोमया।
अहो खंति अहो मुँत्ती, अहो भोगे ' असंगया ॥६॥ छाया--अहो वर्णः अहो रूपम् , अहो आर्यस्य सौम्यता ।
अहो शान्तिः अहो मुक्तिः, अहो भोगे असंगता ॥६॥ टीका-'अहो' इत्यादि।
अस्य आर्यस्य-साधोः अहो ! वर्ण:-सुस्निग्धो गौरादिः, अहो ! अस्य रूपम आकार:. उपलक्षणत्वात् लावण्यं च । मुक्ताफलबच्चाकचिक्ययुक्तमस्य रूपमाश्चर्यजनकम् । उक्तं च-- के रूप को देखकर (राइणो तम्मि संजए-राजस्तस्मिन् संयते) राजा को उस संयत के विषय में बहुत (अच्चतपरमो-अत्यंतपरमो) अधिक तथा ( अतुले स्वविम्हिओ अतुलो रूपविस्मयः ) अतुलरूप विषयक आश्चर्य हुआ ॥५॥
आश्चर्य का कारण कहते हैं--'अहो' इत्यादि । __ अन्वयार्थ--राजाने विचार किया कि-देखो इन (अजस्स-आर्यस्य) मुनिराज का अहो वण्णो-अहो वर्ण:) वर्ण कितना अच्छा सुस्निग्ध एवं गौर है अहो रूवं अहो रूपं रूप एवं लावण्य कितना अच्छा मनमोहक है मुक्त फल । चाकचिक्य के समान इनका रूप वास्तव में आश्चर्यजनक मे कहा भी हैरायणो तम्मिं संजए-राज्ञस्तस्मिन् संयते २०ने संयतना विषयमा भूम अञ्चंत परमो-अत्यंत परमो मधि तथा अतुलो स्वविम्हओ-अतुलो रूपविस्मयः અતુલ રૂપવિષયક આશ્ચર્ય થયું. તે ૫ છે
माश्य यवाना २४ने छ.-"हो" त्याह!
स-क्याथ-सलमे पिया यो गरे वा ? मा अन्जस्स-आर्यस्य मुनिस. ना अहो कणो-अहो वर्ण: । सुर स्नि५ मने गौरव . तभर बहो रूअहो रूपम् दावष्य ३ मनमा छ ? भुताना यायियती मा भनु રૂપવિ સ્તવમાં આશ્ચર્ય જનક છે. કહ્યું પણ છે કે--
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७६
मुक्ताफलेषु छायायास्तरत्वमित्रान्तरा । प्रतिभाति यदङ्गेषु, तल्लावण्यमिहोच्यते || १ ||
उत्तराध्ययन सूत्रे
अहो ! अस्य सौम्यता = विशुद्वाध्यवसायशीलत्वादस्य सुखे शारदनिर्मलाऽखण्डचन्द्रमण्डलादप्यधिका दर्शकनयनानन्ददायिता प्रतिभाति । अहो ! अस्य क्षान्तिः क्षमा, अस्य सद्यः मत्रजितस्य शरीरसम्बन्धिसुगन्धलोभाकृष्टषट्पदनिकरैस्तुद्यमानस्यापि निश्चलतयाऽऽश्वर्यकारिणी क्षान्तिः प्रतिभाति । अहो ! अस्य मुक्तिः = निर्लोभता, अस्याश्चर्यकारिण्या क्षान्त्या निर्लोभताऽपि प्रकट्टी भवति यदपूर्वरूपलावण्य संपन्नस्यापि शरीरस्यानपेक्षणादस्य निर्ममत्वमपि महाश्चर्यजनकम् ।
"मोती के अंदर जो तरल (चंचल कांति) छाया होती है उसी प्रकार जिसके शरीर की कांति चमकार करती हो उसको लावण्य कहते हैं ।" ( अहो सोमया - अहो सौम्यता) अहो ! विशुद्ध अध्यवसायवाले होने से इनके मुख पर जो शरत्कालीन निर्मल पूर्ण चन्द्रमण्डल से भी अधिक कान्ति है वह दर्शक जनों के नयनों को कितनी आनंद दायिनी हो रही है । (अहोखंति - अहो क्षांतिः) इनकी क्षमा तो विशेष विस्मयकारक बन रही है । यद्यपि ये महात्मा अभी नवीन दीक्षित ही ज्ञात हो रहे हैं फिर भी इनकी शारीरिक चन्दनादि सुगंध से अकृष्ट हुआ जो यह भ्रमर निकर में वह इनको व्यथित करता हुआ विचलित नहीं कर सकता है ये बिलकुल निश्चल बने हुए बैठे हैं यह कितने आश्चर्य की बात है। (अहो मुक्ती - अहो मुक्तिः) लोभरहित जो इनकी वृत्ति है वह भी बडी विलक्षण ज्ञात होती है। अपूर्व लावण्य से अलंकृत जो इन की यह
“માતીની અંદર જે તલ છાયા હાય છે, એજ પ્રમાણે અગેામાં જે પ્રતિ ભાસ હાય છે તેને લાવણ્ય કહે છે.”
अहो सोमया - अहो सौम्यता भु। ! विशुद्ध अध्यवसायवाणा होवाथी भना સુખારિવંદ ઉપર જે શદૂકાળના નિળ પૂણું ચદ્રમડળથી પણ અધિક કાન્તિ છે थे नेनारायाना नयनाने डेंटला आनंद आायी रही छे ! अहो खंति - अहो क्षांतिः એમની ક્ષમા તા ખરેખર વિશેષ વિસ્મયકારક જ છે. જો કે આ મહાત્મા હમણાં નવાજ દીક્ષિત થયેલા લાગે છે છતાં પણ, એમની શારિરિક સુગધથી આકર્ષાઈને જે આ ભમરા ફરી રહ્યા છે તે એમને વ્યથા પહોંચાડી રહ્યા હાવા છતાં તેમને ધ્યાનમાંથી ચલાયમાન કરી શકતા નથી. એ એ બિલકુલ નિશ્ચલ मनीने ४ मेठा छे. ये टला आश्चर्यानी वात छे ? अहो मुत्ती - अहो मुक्ति: बोल રહિત જે એમની વૃત્તિ છે એ પણ ખૂબ વિલક્ષણ જણાય છે. અપૂર્વ લાવણ્યથી અલ'કૃત એવી એમની જે આ શારિરીક. અનપેક્ષા વૃત્તિ છે એનાથી
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदिशनी टीका अ. २० मृगापुत्रचरितवर्णनम् अहो ! अस्य साधोः-भोगे-भोगविषये असंगता=निस्पृहता । सदोरकमुखवस्त्रिका रजोहरणादि तथारूपनिर्ग्रन्थवेषधारित्वादस्य भोगविषयेऽप्य नासक्तिराश्चर्य जनयति । अस्य पायो : वर्णादिकं सर्वमाश्चर्यकारीति राजा श्रेणिको मनस्यचिन्तयदिति भावः ॥६॥
ततो राजा यदकरोत्तदुच्यते-- मूलम्-तस्तं पाए उ वंदित्ता, काऊंण यं पयाहिणं ।
नाइंदूरमणासन्ने, पंजली पडिपुच्छंइ ॥७॥ छाया--तस्य पादौ तु वन्दित्वा, कृत्वा च प्रदक्षिणाम् ।
नातिरेऽनासन्ने, प्राञ्जलिः प्रतिपृच्छति ॥७।। टीका--'तस्स' इत्यादि।
तस्य साधोः पादौ-चरणौ वन्दित्वा-प्रणम्य, प्रदक्षिणां च कृत्वा नातिदूरे-नातिविप्रकृष्ट, अनासन्ने नातिसमीपे स्थितो राजा प्राञ्जलिः करबद्धः सन् शारीरिक विषयक अनपेक्षा वृत्ति है उससे प्रकट होने वाला निर्मल भाव महान् आश्चर्य जनक बन रहा है। (अहो भोगे असंगया-अहोभोगे असंगता) स्पृहता तो इनकी अत्यन्त आश्चर्य उत्पन्न करती है। इस प्रकार राजा के मनमें मुनिराज को सब ही बातें आश्चर्य जनक प्रतीत हो रही थीं ॥६॥
इनको देखकर राजाने जो किया सो कहते है-'तस्स' इत्यादि ।
अन्वयार्थ--इस प्रकार आश्चर्यभाव में मग्न हुए उन राजाने उनके पास पहुँचकर (तस्य पाएउ वंदित्ता-तस्य पादौ वन्दित्वा) उनके चरणों में वंदना की, पश्चात् (पयाहिणं काऊण नाइदरमणासन्ने पंजली पडिपुच्छइ-प्रदक्षिणां कृत्वा नातिदूरे अनासन्ने प्रान्जलिः प्रतिपृच्छती) प्र४८ थरहसो निभला महान माश्वयन नी २७स छ. अहो भोगेअसंगया-अहो भोगे असंगता मागविषयमा मनी नि:२५डता तो सत्यत આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન કરે છે. આ પ્રકારે રાજાના મનમાં મુનીરાજની સઘળી બિના આશ્ચયજનક જ દેખાઈ રહી હતી. તે ૬
अमन ने सन शुयु ते छ.-"तस्स" त्याह !
અન્વયાર્થ—આ પ્રકારના આશ્ચર્યભાવમાં મગ્ન બનેલા એ રાજાએ તેમની पासे पांयीन तस्स पाएउ वंदित्ता-तस्य पादौ वन्दित्वा तमना यरमा ४ यु पछी पायाहिणं काऊण नाईदरमणासन्ने पंजली पडिपुच्छइ-प्रदक्षिणां कृत्वा नातिदूरे
७३
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७८
उत्तराध्ययनसूत्रे
प्रति पृच्छतिप्रश्नं करोति । 'तु' शब्दः पादपूरणे। वन्दनानन्तरं प्रदक्षिणाभिधानं महापुरुषेषु दृष्टिपथे समागतेष्वेव तेषां प्रणामः कर्तव्य,, इति मूचनार्थम् ।।७।।
प्रश्नस्वरूपमाह-- मूलम्-तरुणोऽर्सि अंजो ! पव्वईओ, भोगकालम्मि संजया।
उर्वडिओऽसिं सामन्ने, एयम सुणामि ता ॥८॥ छाया--तरुणोऽसि आर्य ! प्रवजिो, भोगकाले संयतः !।
उपास्थितोऽसि श्रामण्ये, एतमथे श्रृणोमि तावत् ॥८॥ टीका--'तरुणोसि' इत्यादि ।
हे आर्य ! हे संयत ! त्वं तरुणः युवाऽसि, अत एव अस्मिन् भोगकाले =भोगयोग्यवयसि, त्वं कथं प्रत्रजितः ? कथं च श्रामण्ये असिधारा तुल्य साधु धर्मपालने उपस्थितोऽसि उद्युक्तोऽसि । तावत्-प्रथमम् एतमर्थ तव पनज्याया हेतु श्रुणोमि श्रोतुकामोऽस्मि । पश्चानु यत्वं कथयिष्यसि तदापि श्रोष्यामीति भावः ।।८।। प्रदक्षिणा पूर्वक उनके न अतिसमीप और न अतिदूर हाथ जोडकर बैठ गये और इस प्रकार पूछने लगे ॥७॥
क्या पूछा ? सो कहते हैं--'तरुणोसि' इत्यादि ।
अन्वयार्थ--(अजो-आर्य) हे आर्य ! (संजया-संयत) हे संयत ! आप इस समय (तरुणोऽसि-तरुणोऽसि) भर जवानी में हैं अतः यह समय तो महाराज (भोगकालम्मि पव्वइओ-भोगकाले प्रत्रजितःअसि) भोग भोगने का है-फिर आप इस समय कैसे दीक्षित हो गये हैं और (सामन्ने उवडिओऽसि-श्रामण्ये उपस्थितःअसि) असिधारा तुल्य जो यह श्रामण्य-साधुपना है उसके पालन करने में कैसे उधुक्त बने हैं। मैं (ता-तावत्) सर्व प्रथम (एयमढे सुणामि-एतमर्थ श्रृणोमि) आपके अनासन्ने प्राञ्जलिः प्रतिपृच्छति प्रतिक्ष! ४0 तमनाथी २ ५९ नही तम मान પણ નહીં એ રીતે હાથ જોડીને બેસી ગયા અને આ પ્રકારે પૂછવા લાગ્યા. ૭
ये भुनिराशने शु पूछयु १ ते ४ छ-"तरुणोसि" छत्याह!
अन्वयार्थ-अजो-आर्य आय ! संजया-संयत संयत ! २मा ५ 241 समये तरुणोऽसि-तरुणोऽसि १२ नुवानीमा छ।, साथी सा समय तो महा२।०४ भोगकालम्मि पव्वइओ-भोगकाले प्रव्रजितः सागवानो छ त्यारे मावा समये आप या पारणे दीक्षित मनी या छ। अनेसामण्णे उवडिओऽसि-श्रामण्ये उपस्थितः असि तरवारनी घा२ समान मा श्रामएय-साधुपाछ मेनु पालन ४२पामा भ धुत. मन्या छ। ? हुँ ता-तावत् साथी प्रथम एयमदं सुणामि
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २० मृगापुत्रचरितवर्णनम्
इत्थं श्रेणिभूपस्य वचनं श्रुत्वा मुनिराह-मूलम् -- अणाहो मिं महारीय ! नाहो मज्झ नं विजइ ।
अणुकंपगं सुंहिं वावि, कंची नामि समेमहं ॥९॥
छाया -- अनाथोऽस्मि महाराज, नाथो मम न विद्यते । अनुकम्पर्क सुहृदं वाऽपि, कंचिन्नाभिसमेम्यहम् ||९|| टीका - 'अणाहो' इत्यादि ।
हे महाराज ! अहम् अनाथोऽस्मि, अतो मम नाथः = योगक्षेमकारी = अलब्धस्य लाभो योगः, लब्धस्य परिपालनं क्षेमः, तत्कारी न कविद् विद्यते । अहं कचिदपि अनुकम्पकम् = अनुकम्पाकारकं जनं सुहृदं = मित्रं वाऽपि न अभिसमेमि=नाभिसंगच्छामि न प्राप्नोमि । मम योगक्षेमकारी कश्चिदप्यनुकम्पकः सुहृद् वा नाभूदतोऽहं प्रत्रजित इति भावः ॥ ९ ॥
५७९
०
मुख से यह सब बाते सुनना चाहता हूं ॥ ८ ॥
श्रेणिकराजा के वचन सुनकर मुनिराज कहते हैं--'अणाहोमि' इत्यादि । अन्वयार्थ - - (महाराय महाराज !) हे राजा मैं (अणाहोमि-अनाथः अस्मि) अनाथ हूं- मेरा योग क्षेमकारी कोई नहीं है इसी लिये (मज्झ नाहो न विज्जइ-मम नाथः न विद्यते) मेरा कोई नाथ नही है । अलब्ध के लाभ का नाम योग तथा लब्ध के परिपालन करने का नाम क्षेम है । ( अहं कंचि अणुकंपगं सुहिं वावि नाभिसमेम् अहं कंचित् अनुकंपकं सुहृदं वापि न अभिसमे मि) मैं किसी भी दयालु तथा मित्रजन के समीप नहीं गया हूं । अर्थात् मुझे ऐसा कोई भी दयालु तथा मित्रजन नहीं दिखा कि जो मेरे लिये योग क्षेमकारी हुआ हो-अतः अपने को अनाथ समझकर में दीक्षित हो गया हूं ॥ ९ ॥
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
एतमर्थं शृणोमि सपना भुमेथी से बात सांभणवानी २छा शत्रु श्रेथिं रामनां वयन सांभणीने भुनिरान आहे - " अणाहोमि" अन्वयार्थ - महाराय - महाराज ! हे राम ! हुं अणाहोमि-अनाथः अस्मि અનાથ છુ, મારા ઉપર ફ્રેમ કરનાર એવું કાઈ નથી આ કારણે મન્ન નાદો ન विज्जइ - मम नाथः न विद्यते भारे। डीई नाथ नथी. असम्पना सालनु नाम योग तथा सम्धनुं परियासन पुरवावाणानु नाम क्षेत्र छे. हुं अहं कंचिअणुकंपगं सुहि वावि नाभिसमेम् - अहं कंचित् अनुकंपकं सुहृदं वापि न अभिसमेमि । पशु हयालु તથા મિત્ર જનની પાસે ગયા નથી. અર્થાત્ મને એવા કાઇ પણ દયાળુ મિત્રજન મળેલ નથી કે જે મારા માટે ચે!ગ ક્ષેમકારી થયેલ હોય. આથી મારી જાતને અનાથ સમજીને મે દીક્ષા અંગીકાર કરી છે. ॥ ૯॥
॥८॥
त्याहि !
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८०
उत्तराध्ययनसूत्रे एवं मुनिनोक्ते राजा माहमूलम्-तओ सो पहसिओ, राया सेणिओ मगहाहियो ।
एवं ते इडिमंतस्स, कह णाहो ने विजेइ ॥१०॥ छाया-ततः स प्रहसितो राजा, श्रेणिको मगधाधिपः
एवं ते ऋद्धिमतः, कथं नाथो न विद्यते ॥१०॥ टीका-'तओ सो' इत्यादि ।
ततो मुनिवचन श्रवणानन्तरं प्रहसितः प्रहसन् स मगधाधिपः श्रेणिको राजाऽब्रवीत्-हे महाभाग! एवम् दृश्यमानप्रकारेण ऋद्धिमतः विस्मयकारक वर्णादि सम्पत्तिमतः, ते तव नाथ: योगक्षेमकारी कथं न विद्य इति महदाचर्यम्। आश्चर्यहेतुः-यत्राकृतिस्तत्र गुणा वसन्ति' इति 'गुणवति धनं ततः श्री; श्रीमत्याज्ञा ततो राज्यम्' इतिच लोकप्रवादस्य विरुद्धता ॥१०॥
मुनिराज के वचन को सुनकर राजा जो कहता है उसी को प्रकट करते है--'तओ सो' इत्यादि ।
अन्वयार्थ---इस प्रकार मुनिराज के वचन सुनकर (तओ सो मगहाडिवो सेणियो राया पहसियो-ततः सः मगधाधिपः श्रेणिकः राजा प्रहसितः) मगध के अधिपति श्रेणिक राजा को हँसी आगई और हँसते २ ही उन्होंने मुनिराज से कहा-महाराज ! (एवं इड्रिमंतस्स ते कहं णाहो न विजइ-एवं ऋद्धिमतः ते कथं नाथो न विद्यते) विस्मयकारक रूप आदि संपत्ति संपन्न आपका कोई नाथ नहीं है यह एक भारी आश्चर्य की बात है ॥ १० ॥ | મુનિરાજનાં વચનને સાંભળીને રાજા જે કહે છે. એને પ્રગટ કરવામાં આવે છે. "तओ सो"-त्या ! ___ मन्वयाथ----मुनिनi qयन समजान तओ सो मगहाहिवो सेणियोराया पहसिओ-ततः सः मगधाधिपः श्रेणिकः राजा प्रहसितः भराधना अधिपति श्रेणि રાજાને હસવું આવી ગયું અને હસતાં હસતાં જ તેમણે મુનિરાજને કહ્યું મહરાજ ! एवं इडि मंतस्स ते कई नाहो न विजइ-एवं ऋद्धिमतः ते कथं नाथो न विद्यते વિસ્મયકારક એવું આપનું રૂપ, આવી સંપત્તિ સંપન્ન હોવા છતાં પણ આપને કેઈ નાથ નથી આ એક ભારે આશ્ચર્યની વાત છે. ૧૦
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २० मृगापुत्रचरितवर्णनम्
यदि चानाथतैव व्रताङ्गीकारहेतुस्तर्हि-- मूलम्-होमि नाहो भयंताणं, भोगे भुंजाहि संजया !।
मित्तनाइपरिवुडो, माणुस्सं सुदुल्लहं ॥११॥ छाया--भवामि नाथो भदन्तानां, भोगान् भुक्ष्व संयत !।
मित्रज्ञातिपरिवृतो, मानुष्यं खलु सुदुले मम् ॥११॥ टीका--होमि' इत्यादि।
हे संयत ! अहं भदन्तानां पूज्यानां युष्माकं नाथो भवामि । त्वं मित्रज्ञातिपरितः मित्रै तिभिश्च युक्तो भोगान् मनोज्ञशब्दादीन् भुक्ष्व । मयि नाथे सति तत्र मित्राणि ज्ञात यो भोगाश्च मुलभा इति भावः। यतो मानुष्यं = मनुष्यजन्म खलु-निश्चयेन सुदुर्लभम् ॥११॥
'यदि आप के साधु बनने में अनाथता ही कारण है तो मैं आपका नाथ हो जाऊँ' इस प्रकार के अभिप्राय को लेकर राजा कहते हैं-- 'होमि' इत्यादि। ___अन्वयार्थ--(संजया!-हेसंयत्) हे संयत ! (भयंताणं नाहो होमिभदन्तानां नाथो भवामि) आप का मै नाथ होताहूं। (मित्त नाइ परिबुडो भोगे भुंजाहि-मित्रज्ञाति परिवृतः भोगान् भुङ्श्व) अतः आप मित्र एवं ज्ञातिजनों से युक्त होकर मनोज्ञ शब्दादिक भोगों को भोगें। अपने को अनाथ न समझें। मेरे जैसे व्यक्ति के नाथ होने पर आप के क्या कमी रह सकती है। क्या मित्रजन क्या ज्ञातिजन क्या भोग ये सभी सुलभ हैं। क्यों व्यर्थ के इस त्याग की अवस्था में पड गये हो। (माणुस्सं खु सुदुल्लहं-मानुष्यं खल सुदुर्लभम् ) यह मनुष्य पर्याय
આપના સાધુ બનવામાં જે અનાથતા જ કારણભૂત છે તે હું આપને નાથ 515" 21 प्रारना अभिप्रायने साधने ना ४ छ-"होमी" त्या !
अन्वाथ-संजय-संयत उसयत ! भयंताणं नाहो होमि-भदन्तानां नाथोभवामि आपनो दुनाथ था छु. मित्तनाइ परिवुडो भोगे मुंजाहि-मित्रज्ञाति परिवृत्तः भोगान भुक्ष्व माथी मा५ भित्र भने ज्ञातिनाथी युत पनीने भने શબ્દાદિ ભેગોને ભેગે પિતાને અનાથ સમજે. મારા જેવી વ્યક્તિ નાથ થવાથી આપને હવે શાની કમી રહેવાની છે? મિત્રજન, જ્ઞાતિજન, તેમ જ ભેગ એ બધું सुसम छ. ॥ माटे ०५ मा म त्यागनी अवस्थामा ५ गया छ। ? माणुस्सं खु सुदुल्लहं-मानुष्यं खलु सुदुर्लभम् ॥ मनुष्य पर्याय घडी 4 भगत नथी. આ મનુષ્યભવની પ્રાપ્તિ મહાદુર્લભ જાણીને એને ભેગો ભેગવીને સફળ કરો ૧૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे मुनिराह-- मूलम्--अप्पणा वि अणाहो सि, सेणिया! मगहाहिवा!
अप्पणा अगाहो सेतो, कहं णाहो भविस्सैसि ? ॥१२॥ छाया-आत्मनाऽपि अनाथोऽसि, श्रेणिक ! मगधाधिप । !
आत्मना अनाथः सन्, कथं नाथो भविष्यसि ? ॥१२॥ टीका--'अप्पणावि' इत्यादि ।
हे मगधाधिप! श्रेणिक ! त्वम् आत्मनाऽपि स्वयमपि अनाथोऽसि, स्वयमपि स्वस्य योगक्षेमकरणेऽसमर्थोऽसीतिभावः । आत्मनाऽनाथ: स्वयं स्वस्य योगक्षेमकरणेऽसमर्थः सन् त्वं कथं मम नाथो भविष्यसि ? न केनापि प्रकारेण नाथो भवितुमर्हसीति भावः ॥१२॥ ___ ततो यदभूत्तदुच्यतेमूलम्-एवं वुत्तो नैरिंदो सो, सुसंभंतो सुविम्हिी ।
वयणं अस्सुयपुव्वं, साहुणी विम्हयनिओ ॥१३॥ बार २ नहीं मिलती है। अतः इसकी प्राप्ति महा दुर्लभ जानकर इस भोगों को भोगने द्वारा सफल करों ॥ ११ ॥
राजा के पूर्वोक्त वचन सुनकर अनाथी मुनि कहते हैं-'अप्पणावि' इत्यादि। ____ अन्वयार्थ (मगहाहिवा सेणिया-मगधाधिप श्रेणिक !) हे मगधाधिपति श्रेणिक ! (अप्पणा वि अणाहोसि-आत्मनाऽपि अनाथोऽसि) तुम स्वयं अपने आप जब अनाथ हो-तो (अप्पणां अणाहो संतो कह णाहो भविस्ससि-आत्मना अनाथः सन् कथं नाथो भविष्यसि) तुम मेरे नाथ कैसे बन सकते हो ! जो स्वयं का नाथ होता है वही पर का नाथ होता है ॥ १२ ॥ समानi RL Ri क्यनने सामनीने मनाथी भुनि छ-"अप्पणावि" छत्यादि
मक्याथ-मगहाहिवा सेणिया-मगधाधिप श्रेणिक ? 3 भाषाधिपति श्रेणि ? अप्पणावि अणाहोसि-आत्मनाऽपिअनाथोऽसि तभी पाते या पोताना भाट मनाथ छ। त्यारे अप्पणा अणाहो संतो कहं नाहो भविस्ससि-आत्मना अनाथः सन् कथं नाथो भविष्यसि तमे भा२॥ नाथ ४४शते मनी शबाना छ। १ २ २१ નાથ હોય છે તેજ બીજાના નાથ બની શકે છે. ૧ર
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २० मृगापुत्रचरितवर्णनम् छाया--एवमुक्तो नरेन्द्रःस, सुसम्भ्रान्तः सुविस्मितः ।
वचनम् अश्रुतपूर्व, साधुना विस्मयान्वितः ॥१३॥ 'एवंवुत्तो' इत्यादि।
विस्मयान्वितः पूर्वमपि साधो रूपलावण्यादि दर्शनेन विस्मयं प्राप्तः स नरेन्द्रः साधुना एवं पूर्वोक्तगाथानुसारेण अश्रुतपूर्वम् पूर्व न कदापि श्रुतं, वचनम् उक्तः अभिहितः, अतएव-सुसंभ्रान्तः अत्यन्तं व्याकुलितः, मुविस्मितः== अतिशयाश्चर्यसम्पन्नश्च जातः ॥१३॥
ततो राजा प्राह-- मूलम्--आसा हत्थी मर्गुस्सा मे, पुरं अंतेउरं च मे ॥
भुंजामि माणुसे भो", आणा ईस्तरियं च मे ॥१४॥ ऐरिसे संपर्यग्गम्मि, सबकामसमप्पिए। कह अणाहो भवंइ, मा हुँ भंते ! मुंसंवएँ ! ॥१५॥ छाया--अश्वा हस्तिनो मनुष्या मे, पुरमन्तःपुरंच मे।
भुञ्जे मानुषान्, भोगान् आज्ञा ऐश्वर्य च मे ॥१४॥ ईदृशे सम्पदग्रे, सर्वकाम समर्पिते ।
कथम् अनाथो भवति, मा हु भदन्त ! मृषा बादीः ।।१५।। फिर जो हुआ सो कहते हैं-'एवं' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(विम्हयन्निओसो नरिंदो-विस्मयान्वितः स नरेन्द्रः) पहिले से हि साधु के रूप लावण्य आदि के देखने से विस्मय को प्राप्त राजा जब (साहुणा एवं अस्सुयपुव्वं वयणं बुत्तो-साधुना एवम् अश्रुतपूर्व वचनम् उक्तो) मुनिराजने ऐसा अश्रुतपूर्व वचन कहा तो उनके चित्तमें एक प्रकार की (सुसंभंतो सुविम्हिओ-सुसंभ्रान्तः सुविस्मितः) व्याकुलता जग जाने से बडा भारी अचरज हुआ ॥ १३ ॥
पछी २ मन्यु तेरे ४ छ-"एवं" याह. ___ मन्या-विम्हयन्निओ सो नरिंदो-विस्मयान्वितः सः नरेन्द्रः प्रथम નજરે જ સાધુના રૂપ-લાવણ્યને જોઈને વિસ્મય પામેલા રાજાને જ્યારે સારૂT एवं अस्सुयपुव्वं वयणं वुत्तो-साधुना एवम् अश्रुपूर्व वचनं उक्तो भुनिराकरे या प्रमाणे सश्रत पयन युत्यारे तमना वित्तमा मे ना सुसंभंतो सुविम्हिओसुसंभ्रान्तः मुविस्मितः व्याज onी वाथी ५५०४ मारे भय थयु: ।।१।।
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८४
उत्तराध्ययनसूत्रे टीका--'आसा' इत्यादि--'एरिसे' इत्यादि ।
हे महाभाग ! मे मम अश्वाःतुरगाः सन्ति, हस्तिनः सन्ति, पुरम् = नगरम् अन्तःपुरम्राज्ञीवृन्दं च मेऽस्ति । तथा चाहम् मानुपान्मनुष्यसम्ब न्धिनो भोगान् मनोज्ञशब्दादींश्च भुर्छ। तथा-मे-मम आज्ञा=अस्खलितशासनरूपा, ऐश्वर्य-समृद्धिः प्रभुत्वं चास्ति । ईदृशेएवंविधे सर्वकामसमर्पिते सर्वेषां कामानां मनोज्ञशब्दादीनां समर्पितम्-समर्पणं पूरणं यस्मात्तथाविधे सम्पदग्रेसम्पत्प्रकर्ष सति अयं मादृशो जनः कथम् अनाथो भवति ? न कदाचिदप्यनाथ इतिभावः। हुभ्यस्मादेवं तस्माद् ! हे भदन्त ! मा मृषावादी एवं भाषणे मृषावादः स्यात्, तस्मादेवं मा वद ॥१४-१५॥
फिर राजा कहता है--'आसा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ--हे मुनिराज ! (मे आसा हत्थी मणुस्सा-मे अश्वाः हस्तिनः मनुष्याः) मेरे पास अनेक घोडे हैं अनेक हाथी हैं अनेक मनुष्य हैं। (पुरं-पुरम्) कई नगर भी मेरे पास है। (अंतेउरं च-अन्तःपुरंच मे) अन्तःपुर मेरे पास है। (माणुसे भोए भुंजमि-मानुषान् भोगान् भुंजे) मनुष्य संबंधि-विविध भोगों को मैं वहां आनंद के साथ भोगता हूं। (आणा इस्सरियं च मे-आज्ञा ऐश्वर्य च मे) आज्ञा एवं ऐश्वर्य में मुझे किसी भी प्रकार के संकट का साम्हना नहीं करना पडता है॥ १४ ॥
"एरिसे' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(एरिसे-ईदृशे) इस प्रकार (सव्वकामसमप्पिए संपयग्ग म्मि-सर्वकामसमर्पिते सम्पदग्रे) समस्त इच्छाओं की पूर्ति करने वाली प्रकृष्ट संपत्ति के होते हुए (कहं अणाहो भवइ-कथं अनाथा भवति) मैं
५७ २०१ ४ छ-"आसा" त्याहि,
अन्वयार्थ-डे भुनिराश ! मे आसा हत्थी मणुस्सा-मे अश्वाः हस्तिनः मनुष्याः मारी पासे भने । छ, भने हाथी छ, भने मनुष्य छ, पुरं-पुरम् धक्षा नगर भारे आधीन छ, अंतेउरं च-अन्तःपुरम् च मन्तःपुर भारी पासे छे. माणुसे भोए भुंजामि-मानुषान् भोगान् मुंजे मनुष्य समधी विविध लगाने
त्यो माननी माग छु. आणा इस्सरियं च मे-आज्ञा ऐश्वयं च मे माज्ञा मने ઐશ્વર્યમાં મારે કોઈ પણ પ્રકારની બધાને સામનો કરવો પડતો નથી. ૧૪
"एरिसे" त्याल
अन्वयार्थ - एरिसे-ईदृशे ॥ १२ सम्बकामसमप्पिए संपयग्गम्मि-सर्वकामसमर्पिते संपदग्रे सघणी ४२छामानी पूति ४२११जी प्रकृष्ट सपत्ति भारी पासे खावा छतां कहं अणाहो भवइ-कथं अनाथो भवति मनाथ ४४ रीत डाई
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ० २० मृगापुत्रचरितवर्णनम्
राज्ञो वचनं श्रुत्वा मुनिरराह-
मूलम् - नं तुमं जाणे अणीहस्स, अत्थं पोत्थं चं पत्थिवा ! | जंहा अणीहो हवेंइ, सोहो वा नरांहि वा ! ॥१६॥
५८५
छाया -- नत्वं जानासि अनाथस्य, अर्थ प्रोत्थं च पार्थिव ! । यथा अनाथो भवति, सनाथो वा नराधिप ।। १६ ।। टीका--' न तुमं' इत्यादि ।
हे पार्थिव = हे पृथिवीपते ! त्वम् अनाथस्य = अनाथ शब्दस्य अथ न जानासि तथा - प्रोस्थां= प्रकर्षेण उत्थानं मूलकारणं - केनाभिप्रायेण मया त्वमनाथ उक्त इत्वेवं रूपां न जानासि । एतदेव स्पष्टयति- हे नराधिप = हे नरेश्वर ! यथा येन प्रकारेण पुरुषः - अनाथः सनाथो वा भवति, तथा त्वं न जनासि || १६ || अनाथ कैसे हो सकता हूँ। (हु-हु) इस लिये ( मते ! - भदन्त ) हे भदन्त मुझे अनाथ कहना सर्वथा असत्प्रलाप है । ऐसे प्रलाप में मृषावाद का दोष आता है । (मा मुसं वए-मा मृषावादी:) अतः आपको ऐसा (असत्य) नही कहना चाहिये ॥ १५ ॥
इस पर मुनिराज कहते हैं- 'न तुमं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - - ( पत्थिवा- पार्थिव) हे राजन् ! (तुमं अणाहह्स अत्यं पोत्थं च नजाणे-त्व अनायस्य अर्थ प्रोत्थं च न जानासि ) तुम अनाथ के अर्थ को एवं मैंने तुमको अनाथ कैसे कहा है इस मेरे अभिप्राय की उत्पत्ति के मूलकारण को नहीं जानते हो तथा (नराहिवा जहा अणाहो हवइ साहो वा नराधिप यथा अनायो भवति सनाथो वा) हे नराधिप ! पुरुष अनाथ व सनाथ कैसे होता है यह भी तुम नहीं जानते हो इसी लिये तुमको मेरे कथन में मृषावाद प्रतीत होता है ॥ १६ ॥
शङ्कु ? हु-हुआ आ भंते ! - भदन्त हे लहन्त ! भने अनाथ डेवे। ये सर्वथा असत्य बात छे. भाषा प्रसाथमा भृषावाहना होष यावेछे मा सुसं वए-मा मृषावादी साथी मापे मावु असत्य न मोसवु लेहये ॥१५॥
खाना उपर मुनिराज हे छे -- "न तुमं" इत्याहि. अन्वयार्थ -- पत्थिवा- पार्थिव डे ! तुमं अणाहस्स अत्थं पोत्थ च न जाणे-वं अनाथस्य अर्थ प्रोत्थं च न जानासि तभी अनायता अर्थाने, तेभ મેં તમને અનાથ કેમ કહ્યા, એ મારા અભિપ્ર યની ઉત્પત્તિના મૂળ કારણને જાણતા नथी. तथा नराहिवा जहा अणाहो हवइ सणाहो वा नराधिप यथा अनाथ भवति સનાથો ના પુરુષ અનાથ તેમ જ સનાથ કઈ રીતે થાય છે એ પણ તમે જાણતા નથી. આથી મારા કહેવામાં તમેને મૃષાવાદ પ્રતીત થાય છે. ॥ ૧૬ ૫
७४
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे अथ मुनि रनाथत्वमेव विवृणोति--- मूलम् -सुणेहि में महाराय !, अव्वक्खित्तेन चेयसा ।
जहा अणाहो हर्वइ, जहां में" य पत्तिये ॥१७॥ छाया--श्रृणु मे महाराज !, अव्याक्षिप्तेन चेतसा ।
___ यथा अनाथो भवति, यथा मया च प्रवर्तितम् ॥१७॥ टीका--'मुणेहि' इत्यादि।
हे महाराज ! त्वं मे मम सकाशात् अव्याक्षिप्तेन-स्थिरेण चेतसा श्रृणु यथा पुरुष:--अनाथ: अनाथ शब्द वाच्यो भवति । यथा च-येनाशयेन च मया 'अनाथ' इति पदं प्रवर्तितं कथितम् । तदहं कथयामि एकाग्रचित्तो भूत्वा शृणु, इत्यर्थः ॥१७॥
स्वपूर्वा वस्थानिवेदनपुरस्सरमनाथत्वं प्ररूपयति-- मूलम्- कोसंबी नाम नयेरी, पुराणपुरभेयणी।
तत्थ आसी पिया मज्झं, पभूयधर्ण संचओ ॥१८॥ छाया--कौशाम्बी नाम नगरी, पुराणपुरभेदनी ।
तत्र आसीद् पिता मम, प्रभूतधनसंचयः ॥१८॥ अब मुनिराज अनाथ के अर्थ को समझाते हैं-'सुणेहि' इत्यादि ।
अन्वयार्थ--मनुष्य (जहा-यथा) जैसे (सणाहो-सनाथः) सनाय एवं (अणाहो-अनाथः भवति) अनाथ होता है, तथा (जहा मे य पवत्तियंयथा मे च प्रवर्तितम्) मैंने किस अभिप्राय से तुमको अनाथ कहा है यह सब मैं तुमको समझाता हूं (महाराय अब्वक्खित्तेन चेयसा सुणेहि-हे महारान अव्याक्षिप्तेन चेतसा श्रृणुत) तुम एकाग्रचित्त हो कर सुनो॥१७॥
मुनिराज अपनी पूर्व अवस्था का परिचय देते हुए अनाथ का स्वव मुनिरा मनायना मन सभव छ-"सुणेहि" त्या€.
अन्वयार्थ --मनुष्य जहा-यथा रे शत सनाय तेभ अणाहो हबइ-अनाथ: भवति मनाय थाय छे तथा में जहा मे य पवत्तियं-यथा मे च प्रवर्तितम् तमन ४या भभिप्रायथा मनाथ ४ छ थे सघतभने समापुछु. महाराय अव्यक्खिनेन चेयसा मुणेहि-महाराज अव्याक्षिप्तेन चेतसा श्रृणुत रासन ! એકાગ્ર ચિત્ત બનીને એ તમે સાંભળે છે ૧૭
મુનિરાજ પિતાની પૂર્વ અવસ્થાને પરિચય આપતાં અનાથનું સ્વરૂપ સમ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २० मृगपुत्रचरितवर्णनम्
टीका- 'कोसंबी' इत्यादि। हे राजन् ! पुराणपुरभेदनी-पुराणानिमाचीनानि अति-समृद्धानि यानि पुराणि= नगराणि तानि भिनत्ति-स्वासाधारणगुणैः पृथग् व्यवस्थापति-स्वापेक्षया न्यू. नानि प्रदर्शयति या सा तथा, सकलपुरोपमानभूतेत्यर्थः, कौशाम्बी नाम नगरी अस्ति । तत्र-धनसंचयः धनसंचयो नाम मम पिता आसीत् । स कथंभूतः ? प्रभूतः प्रचुरधनवान् । 'पभूअ' इति लुप्तप्रथमान्तम् । मुनेः पितु म धनसंचय ति वृद्धाः! तदानीं धनसंचये जीविते सत्यपि 'आसी पिया' इति भूतकालनिर्देशः, पिता इतिकथनं च संसारावस्थापेक्षया एवमग्रेऽपि विज्ञेयम् ॥१८।। ___ सम्पति स्वस्यानाथत्वं निवेदयतिमूलम्-पढमे वएँ महाराय !, अउला में अच्छिवेयणा ।
अहोत्था विउँलो दाहो, सव्वगत्तेसु पत्थिवा ! ॥१९॥ छाया-प्रथमे वयसि महाराज!, अतुला मे अक्षिवेदना।
अभवद् विपुलो दाहः, सर्वगात्रेषु पार्थिव ! !॥१९॥ टीका-'पढमे' इत्यादि।
हे महाराज! प्रथमे वयसि यौवनकाले मे-मम अतुला अनुपमा अक्षिवेदना नेत्रपीडा अभवत् । तथा-हे पार्थिव ! सर्वगापु=अङ्गप्रत्यङ्गषु विपुल:= महान् दाहान्दाहज्वरश्चाभवत् ॥१९॥ रूप समझाते है--'कोसंबी' इत्यादि।
अन्वयार्थ हे राजन् ! (पुराणपुरभेयणी-पुराणपुरभेदनी) अतिसमृद्धनगरों को भी अपने असाधारणगुणों द्वारा न्यून प्रकट करनेवाली ऐसी एक (कोसंबीनाम नयरी-कौशांबी नाम नगरी) कौशांबो नामकी नगरी है। उसमें (पभुय धणसंचओ-प्रभूत धनसंचयः) प्रचुर धन संपत्ति का मालिक 'घनसंचय' नाम का (मज्झं पिया आसी-मम पिता आसीत्) मेरे गृहस्थावस्था के पिता थे ॥१८॥
2-"कोसंबी" त्याहि.
म-क्या--- In! पुराणपुरभेयणी-पुराणपरभेदनी अति समृद्ध नाश सोने ५६५ पोताना मसाधारण तेथी inो वडावे मेवी ये कोसंबी नाम नयरी-कौशांबी नाम नगरी शमी नामनी नगरी छ. तेभi पभूयधणसंचओप्रभूतधनसंचयः प्रयु२ धनसंपत्तिना मावि 'धनसयय' नामना भागृहस्थ . વસ્થાના પિતા હતા. તે ૧૮ છે
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उत्तराध्ययनसत्रे अक्षिवेदना यथाऽ भूत्तथोच्यतेमूलम्--संत्थं जहाँ परमतिक्खं, सरीरविवरंतरे ।
आवीलिज अंरी कुंद्धो, एवं में अच्छिवेयणा ॥२०॥ छाया-शस्त्रंयथा परमतीक्ष्णं, शरीरविवरान्तरे।
आपीडयेदरिः क्रद्धः, एवं मे अक्षिवेदना ॥२०॥ टीका--'सत्थं' इत्यादि।
क्रुद्धः क्रोधयुक्तः अरिः शत्रुः शरोरविवरान्तरे शरीरविवराणिकर्णनासिकादीनि तेषामन्तरे मध्ये यथा परमतीक्ष्णं शस्त्रम् आपीडये=निर्दयं संनिवे. शयेत्, एवं=एवमेव मम अक्षिवेदना समुत्पन्ना ॥२०॥
'पढमे' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(महाराय ?-महाराज) हे राजन् ! (पढमे वये-प्रथमेवयसि) यौवन काल में (मे-मे) मुझे (अउला अच्छि वेयणा आहोत्थाअतुला अक्षिवेदना अभवत्) बहुत ही अधिक नेत्रपीडा हुईथी। तथा मेरे (सव्वगत्तेसु-सर्वगात्रषु) समस्त शरीर में (पत्थवा-पार्थिव !) हे राजन् ! विउलो दाहो-विपुलः दाहः) बहुतभारी दाहज्वर उत्पन्न हो गया था ॥१९॥
वह अक्षि वेदना किस प्रकार की हुई सो कहते हैं-'सत्थं' इत्यादि। __ अन्वयार्थ-(जहा-यथा) जिस प्रकार (कुद्धो अरी-क्रुद्धः अरिः) क्रुद्धवैरि (सरीरविवरंतरे-शरीरविवरान्तरे) कर्णनासिका आदि इन्द्रियों में (परमतिक्ख सत्थं आविलिज-परमतीक्ष्णम् शस्त्रम् आपीडयेत्) अत्यन्ततीक्ष्ण शस्त्र को घोंसता है और उस समय जो वेदना
"पढमे" त्या !
म-qयार्थ:---महाराय-महाराज है ! पढमे वये-प्रथमे वयसि यौन४।मा भने अउला अच्छि वेयणा आहोत्था-अतुला अक्षिवेदना अभवत् ५५ भावना२ वी मामानी पी २७ तथा सव्वगत्तेसु-सर्वगात्रेषु भा। सपा शरीरमा पत्थिवा-पार्थिव ३ २०४न् ! घणे विउलो दाहो-विपुलः दाहः तीन એ દાહ ઉત્પન્ન થયા. ૧૯
मे मामानी वेहना | जानी ७ ते ४ छ--"सत्य" त्याह. ___ मन्वयाथ--जहा-यथा २ रे कुद्धो अरी-क्रुद्धः अरिः अधना यावे. शमा भावी गये। वैश सरीरविवरंतरे-शरीरविरान्तरे ४ान, ना मेरे छन्द्रिसोमा परमतिक्खं सत्थं आवीलिज्ज-परमतीक्ष्णम् शस्त्रम् आपीडयेत् मत ती!
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २० मृगापुत्रचरितवर्णनम्
किंच-- मूलम्--तियं मे अन्तरिच्छं चं, उत्तिमंगं च पीडयेइ ।
इंदासणि समाघोरा, वेयी परमदारुणा ॥२१॥ छाथा--त्रिकं मे अन्तरिक्षं च, उत्तमाङ्ग च पीडयति ।
इन्द्राशनिसमा घोरा, वेदना परमदारुणा ॥२१॥ टीका--'तियंमे' इत्यादि।
हे राजन् ! इन्द्राशनिसमा इन्द्रस्य अशनिवज्रं तेन समा=तुल्या, अतिदाहोत्पादकत्वात् घोरा-परेषामपि दृश्यमाना सती भयोत्पादिका, तथा-परमदारुणा अतीवदुःखोत्पादिका वेदना असातरूपा मे-ममत्रिकं कटिप्रदेशम्, अन्तरि क्ष-शरीरमध्यभाग-हृदयोदरादिरूपं तथा-उत्तमा-शिरश्च पीडयति ॥२१॥ होती है (एवं-एवम्) इसी तरह की (मे-मे) मेरे (अच्छि वेयणाअक्षिवेदना) नेत्रपीडा हुईथी ॥२०॥ 'तियं' इत्यादि।
अन्वयार्थ--हे राजन् ! (इंदासणि समा-इन्द्राशनिसमा) अतिदाहोत्पादक होने से इन्द्र के वज्र के समान घोर-देखी जाने पर दूसरों को भी भय उत्पन्न करने वाला तथा (परसदारुणा-परमदारुणा) अत्यंत प्राणान्तक दुःख दायक एसी (वेयणा-वेदना) उस असाता रूप वेदनाने (मे तियं अन्तरिच्छं च उत्तिमंगं च पीडयई-मे त्रिकं अन्तरिक्ष उत्तमाझंच पीडयति) मेरी कमर को तथा शरीर के मध्यभाग-हृदय उदर आदिको तथा उत्तमाङ्ग-शिर को विशेष व्यथित किया ॥२१॥ सेवा शसने घांची मने थे सभये २ वेदना धाय छ, एवं-एवम् सवा ४२नी मे-मे भने अक्खियणा-अक्षिवेदना मांगनी पीst यती ii. ॥२०॥ __ "तियं" त्याह.
अन्याय-- रान् ! इंदासणिसमो-इन्द्राशनिसमः अति ७ ना२ . વાથી ઈન્દ્રના વજી જેવી ઘર-જેવાથી બીજાને પણ ભય ઉત્પન્ન કરે એવી તથા परमदारुणा-परमदारुणा अत्यंत प्रान्त हु:महा५४ मेवी वेयणा-वेदना ते भसाता वहनाये मे तियं अंतरिच्छं च उत्तिमंगं च पीडयइ-मे त्रिकं अन्तरिक्षं उत्तमाकं च पीडयति भारी भरने तथा शरीरना मध्यभाग-४६५, पेट पोरेने તેમ જ ઉત્તમાંગ-માથાને વધારે વ્યથિત કર્યું. ૨૧
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे तदामूलम्-उवड़िया मे' आयरिया, विजामंतंतिगिच्छगा।
अबीया सत्थकुसला, मंतमूलविसारया ॥२२॥ छाया--उपस्थिता में आचार्याः, विद्यामन्त्रचिकित्सकाः ।
अद्वितीयाः शास्त्रकुशलाः, मन्त्रमूलविशारदाः ॥२२॥ टीका-- 'उवट्ठिया' इत्यादि।
एवं रूपायां वेदनायां सत्यां मे=मम अक्षिवेदनादि-रोगानपनेतुं विद्यामन्त्रचिकित्सकाः, तत्र-विद्या=देव्यधिष्ठिता, मन्त्र:=देवाधिष्ठितः, तभ्यां चिकित्सकाः व्याधिप्रतीकारकारिणः, अद्वितीयाः अनन्यसमानाः-तत्सदृशानामन्येषा. मभावात, शास्त्रकुशलाः चिकित्साशास्त्रेषु निपुणाः, मन्त्रमूलविशारदाः मन्त्रेषु मूलेषु-ओषधीषु च विशारदाः पारङ्गता आचार्याः पाणाचार्याः वैद्या उपस्थिताः ॥२२॥ मूलम्--ते में तिर्गिच्छं कुव्वंति, चाउँप्पायं जहाहिये ।
नं यं दुक्खा विमायति, एसा मज्झै अणाहया ॥२३॥ छाया--ते मे चिकित्सां कुर्वन्ति, चतुष्पादों यथाहितम् ।
न च दुःखाद् विमोचयंति, एषा मम अनाथता ॥२३॥ उस समय-'उवट्ठिया' इत्यादि।
अन्वयार्थ-इस प्रकार की उस वेदना के होने पर (मे-मे) मेरे पास उस वेदना का उपचार करने के लिये (विजामंततिगिच्छगा-विद्यामंत्रचिकित्सका:) विद्या एवं मंत्र से व्याधिका प्रतीकार करनेवाले (अबीयाअद्वितीयाः) अद्वितीयः (आयरिया-आचार्याः) प्राणाचार्यवैद्यजन जो (सत्य कुसला-शास्त्रकुशलाः) चिकित्साशास्त्र में अतिशयरूप से पटु थे और (मंतमूलविसारया-मंत्रमूलविशारदाः) मंत्रों एवं औषधि के विज्ञान में पारंगत थे वे (उवट्टिया-उपस्थिताः) उपस्थित हुए अर्थात् आये ॥२२॥
से सभये-"उवट्टीया" त्याहि.
અવયાર્થ–આવા પ્રકારની એ વેદના થવાથી જે-જે મારી પાસે એ વેદનાના Sपयार ४२५। भाटे विजामंततिगिच्छगा--विद्यामन्त्रचिकित्सका विधा भने माथी व्याधिना प्रतिहार ४२वावा अबीया-अद्वितीयाः द्वितीय आयरिया-आचार्याः प्रायायाय धन सत्थकुसला-शास्त्रकुशलाः भित्सिा शामा अतिशय शीयार हताबने मंतमूलपिसारया-मंत्रमूलविशारदाः मात्रा मन मोपधिना विज्ञानमा पारश sत. तमा उवटिया-उपस्थिताः अस्थत थया, अर्थात् मा०या. ॥२२॥
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २० मृगापुत्रचरितवर्णनम्
टीका -- 'ते' इत्यादि ।
ते = वैद्याः मे= मम चतुष्पादां = चत्वारः भिषग्भैषज - रोगिपरिचारिकाः पादाः= भागा यस्याः सा तां तथा, भिषग्भैषज - रोगिपरिचर्याकाररूप चतुर्भागात्मिकाम्, यद्वा-वमनविरेचन-मर्दनस्वेदनरूपचतुर्भागात्मिकाम्, अथवा अञ्जनबन्धनलेपनमर्दनरूप चतुर्भागात्मिकां चिकित्सां यथहितं यथा मम हितं स्यात्तजा कुर्वन्ति = कृतवन्तः । 'जहाहिये' इत्यस्य - यथाऽधीतामिति च्छायापक्षे-यथाधीतां = वैद्यगुरुसम्प्रदायानुसारेणाधीतां चतुष्पादां चिकित्सां मे मम कृतवन्तः । परन्तु ते मां दुःखात् = अक्षिवेदनादि दुःखात् च न विमोचयन्ति = विमुक्तं न कृतवन्तः । एषा= दुःखाद् अविमोचनात्मिका मम अनाथता ||२३||
५९१
तथा
मूलम् - - पियो
में सव्वसारं पि, दिजाहि मम कारणा । नं यं दुक्खा विमति, एसी मज्झें अणीया ||२४|| फिर - 'तेमे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (ते-ते) उन वैद्योंने (मे-मे) मेरी (चउप्पायं चतुष्पादाम्) भिषक्र, भैषज, रोगी एवं परिचारक रूप चतुर्भागात्मक, अथवावमन, विरेचन, मर्दन एवं स्वेदन रूप चतुर्भागात्मक, अथवा अंजन, बंधन लेपन तथा मर्दन रूप चतुर्भागात्मक (तिमिच्छं- चिकित्साम्) चिकित्सा को (जयाहियं - यथाहितम् ) जैसे मुझे आराम होसके इसरूप से (कुत्र्वंति - कुर्वन्ति) करना आरंभ किया परन्तु वे मुझे (दुक्खा न य विमोयंतित-दुःखात् न च विमोचयंति) उस दुःख से नहीं छुडासके ( एसा मज्झ - एषा मम्) यही मेरी दुःख से नहीं छुडाने रूप ( अणाहयाअनायता ) अनायता है ||२३||
पछी - "ते - मे" इत्यादि.
अन्वयार्थ --ते-ते थे वैद्यो मे - मे भारी चउप्पार्थ-चतुष्पादाम् लिषे, ભૈષજ, રાગી અને પરિચારકરૂપ ચતુર્ભાગાત્મક અથવા-વમન, વિરેચન, મદન મને સ્વેદનરૂપ ચતુર્ભાગાત્મક અથવા-અંજન, બંધન, લેપન તથા મનરૂપ ચતુર્ભાગાત્મક तिमिच्छं- चिकित्सां चिकित्सा भने जहाहियं यथाहितम् ? रीते याराम थ श मे रीते कुब्वंति - कुर्वन्ति वा प्रारंभ यो परंतु तेथे भने दुक्खा न य विमोयन्ति-दुःखात् न च विमोचयन्ति मे हुः मथी छोडावी शम्या नहीं, एसा मज्झ अणाहया - एषा मम अनाथता या भारी हुः अथी नहीं छोडावना ३५ अनाथता छे ॥ २३ ॥
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९२
उत्तराध्ययन सूत्रे
छाया - पिता मे सर्वसारमपि दद्यात् मन कारणात् ।
न च दुःखाद् विमोचयन्ति, एषा मम अनाथता ||२४|| टीका - - 'पिया' इत्यादि ।
हे राजन् ! मे मम पिता मम कारणात् स्वकोयं सर्वसारमपि = रत्नादिकं सकलप्रधानवस्तु जातमपि दद्यात् = दातुमुद्यतोऽभूत् । तथापि च न केऽपि मां दुःखाद् विमोचयन्ति स्म, विमुक्तं कृतवन्तः । अयं भावः - मम पित्रा घोषणा कारितायद्यस्य मदीयपुत्रस्यैकमपि रोगं कश्चिद् वैद्यो निवर्तयेत् तदा तस्मै सर्वसारं धनमर्पयामि' इति । तथापि केऽपि मम दुःखविमोचका नाभूवन् इति । एषा
मम अनाथता ||२४||
तथा - - 'पियामे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - - इस समय ( मे पिया - मे पिता) मेरा पिता ( मम कारणा सवसारंपि दिजाहि-मम कारणात् सर्वसारमपि दद्यात्) मेरे निमित्त से समस्त रत्नादिक वस्तुओं को भी देने के लिये तैयार हो गया तौ भी ( न य दुक्खा विमोयंति - न च दुःखात् विमोचयंति) वे मेरे दुःख को दूर करने के लिये समर्थ नहीं हो सके । ( एसा मज्झ अणाहया - एषा मम अनाथता) यही मेरी अनाथता है ।
अनाथी मुनि के संसारी पिता ने ऐसी घोषणा करवा दी थी की "जो कोई वैद्य मेरे पुत्र की एक भी वेदना को दूर कर देगा उसको मैं अपना सर्वस्व अर्पित कर दूंगा" परंतु एक भी बैद्य उसके रोग कि निवृत्ति के लिये समर्थ नहीं हो सका । यही मेरी अनाथता है ||२४||
तथा- "पियामे" इत्यादि,
अन्वयार्थ -- यो समये मे पिया मे पिता भाग पिता मम कारणा सव्वसारंपि दिजाहि-मम कारणात् सर्वसारंपि दद्यात् भारा निमित्तथी सघणी रत्नाક્રિક વસ્તુઓને પણુ આપવા માટે તત્પર થઇ ગયા હતા તે પણ મારા પિતા 7 T दुक्खा विमोयंति-न व दुःखात् विमोचयति भारा दुःमने दूर ४२ भाटे समर्थ मनी शहयां नहीं. एसा मज्झ अणाहया - एषा मम अनाथता या भारी अनाथत छे. આથી મુનિના સંસારી પિતાએ એવી ઘાષણા કરાવેલ હતી કે, “ જે કાઇ વદ્ય માશ પુત્રની એક પશુ વેદનાને દૂર કરી આપશે તેને હું મારૂં સ`સ્વ આપી દઈશ.” પરંતુ એક પણ વધુ મારા એ રાગની નિવૃત્તિ કરવામાં સમથ ન થઈ શક્યા એ મારી અનાથતા છે. ા૨૪ા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शनी टीका अ. २० महानिर्ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
तथा-
मूलम् -- माया वि में महाराय !, पुरासोगर्दुहट्टिया । नं यं दुक्ख । विमति, एसी मझे अणाया ॥२५॥ छाया - माताऽपि मे महाराज !, पुत्रशोकदुःखार्दिता ।
५९३
न च दुःखाद् विमोचयति, एषा मम अनाथता ||२५|| टीका- 'मायावि' इत्यादि ।
हे महाराज ! मे= मम माताऽपि पुत्रशोकदुःखार्दिता = पुत्रविषयः शोक:पुत्रशोकः = हा कथमित्थं मम पुत्री रोगग्रस्तो जात इत्यादिरूपस्ततो यद् दुःखं तेनार्दिता = पीडिता जाता । तथापि च सा मां दुःखाद् न विमोचयति = न विमोचिती । एषा मम अनाथता । अत्रार्षत्वादेकत्वे हुम् ||२५||
तथा---
मूलम् ---भायंगे में महाराय !, सँगा जेट्टकनिहंगा ।
न यं दुक्खा विमोयंति, एसी मज्झे अणाया ॥२६॥ छाया -- भ्रातरो मे महाराज !, स्वका ज्येष्ठकनिष्ठकाः ।
न च दुःखाद् विमोचयन्ति एषा मम अनाथता ||२६|| 'माया वि मे महाराय' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( महाराय मे माया वि पुत्तसोग दुहट्टिया - महाराज मे माता अपि पुत्रशोकदुःखार्दिता जाता ) हे राजन् मेरी माता भी "हा मेरा यह पुत्र इस प्रकार से रोगग्रस्त कैसे हो गया है" इत्यादिरूप पुत्रसंबंधी दुःख से पीडित होने लगी। परंतु फिर मुझे (दुक्खा न य विमोयंति-दुःखात् न च विमोचयति) दुःख से नहीं छुडा सकी । ( एसा मज्झ प्रणाया - एषा मम अनाथता) यही मेरी अनाथता है || २५॥
" माया वि मे महाराय " इत्यादि.
66
अन्वयार्थ – महाराय मे मायावि पुत्तसोगदुहट्टिया - महाराज ! मे माताऽपि पुत्रशोक दुःखार्दिता जाता है ! भारी भाता प હાય! મારા આ પુત્ર આ પ્રકારના રેણના ભાગ કઇ રીતે થયા ? ' ઇત્યાદિ રૂપ પુત્ર સંબંધી દુઃખથી પીડા लोगववा सागी. परंतु ते पशु भने दुक्खा न य निमोयंति-दुःखात् न च विमोचयन्ति दुःअथी छोडावी शडेस नहीं एसा मज्झ अणाहया - एषां मम अनाथता આ મારી અનાથતા છે. ! ૨૫ ॥
૭૫
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९४
उत्तराध्ययनसूत्रे टीका--'भायरो' इत्यादि--
हे महाराज ! मे-मम स्वकासोदराः, ज्येष्ठकनिष्ठका अग्रजा अनुजा भ्रातरोऽपि च मां दुःखाद् न विमोचयन्तिस्म=न विमोचितवन्तः । एपा मम अनाथता ॥२६॥ मूलम्--भइणीओ में महाराय !, सँगा जेट्टकनिहगा।
नं यं दुक्खा विमोयंति, एसा मझं अणाहया ॥२७॥ छाया--भगिन्यो मे महाराज !, स्वका ज्येष्ठकनिष्ठिका ।
न च दुःखाद् विमोचयन्ति, एषा मम अनाथता ॥२७॥ टीका--'भइणीओ' इत्यादि।
हे महाराज ! मे-मम ज्येष्ठकनिष्ठिकाः ज्येष्ठाः कनिष्ठाः स्वकाः= सोदरा भगिन्यश्च मां दुःश्वाद् न विमोचयन्ति स्म । एषा मम अनाथता ॥२७॥
"भायरो मे महाराय' इत्यादि।
अन्वयार्थ (महाराय-महाराज !) हे राजन् ! (मे-मे) मेरे (सगास्वकाः) सोदर-सगे जो (जेट्टकनिहगा भायरो-ज्येष्ठकनिष्ठकाः-भ्रातरः) बडे छोटे भाई हैं वे भी मुझे (दुक्खा-दुखात् ) इस दुःख से (न य विमोयंति-न च विमोचयन्ति) नहीं छुडासके (एसा मज्झ अणहयाएषा मे अनाथता) यह मेरी अनाथता है ॥२६॥
"भइणीओ' इत्यादि।
अन्वयार्थ-इसी तरह (महाराय-महाराज) हे राजन् ! जो (मे-मे) मेरी (सका जेट्टकनिहगा भइणीओ-स्वकाः ज्येष्ठकनिष्ठकाः भगिन्यः) उस समय सोदर-सगी वडी छोटी बहिनें थीं वे भी मुझे इस (दुक्खा
"भायरो मे महाराय" त्याह.
सन्या --महाराय-महाराज रासन् ! मे-मे भा२। सगा-स्वका स॥ जेटकनिहगा भायरो-ज्येष्ठकनिष्ठकाः भ्रातरः २ नानाभाट मा छ ते ५७४ भने दुकवा-दुःखात् माथी न य विमोयंति-न च विमोचयन्ति छावी २४या नही. एसा मज्झ अणाहया-एषा मम अनाथता मा भारी मनाथता छ. ॥२६॥
"भइणीओ" त्याहि.
मन्वयार्थ --मावी रीते महाराय-महाराज सन् ! मे-मे भारी सगा जेटकनिहगा भइणीओ-स्वका ज्येष्ठकनिष्ठकाः भगिन्यः सभी नानीमाटी महेन। ती ते ५५ भने दुक्खा न य विमोयंति- दुःखात् न च विमोचयन्ति मा
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २० महानिर्ग्रन्थस्वरुपनिरुपणम्
साम्प्रतं भार्यामाश्रित्य तिभिर्गाथाभिरनाथतामाह-- मूलम्-भारिया में महाराय !, अणुरता अणुव्वया।
असुपुंण्णेहि नयणेहि, उरं में परिसिचंइ ॥२८॥ अन्नं पाणं चं होणं चं, गंधमल्लविलेवणं । मएं णायमणीयं वो, सो बाला नोवभुंजह ॥२९॥ खैणं पि में महाराय !, पासंओ वि न फिट्टइ । नं यं दुक्खा विमोएँइ, एस मज्झै अाहया ॥३०॥ छाया--भार्या मे महारान !, अनुरक्ता अनुव्रता ।
अश्रुपूर्णने यनैः, उरो मे परिषिञ्चति ॥२८ । अन्नं पानं च स्नानं च, गन्धमाल्यविलेपनम् । मया-ज्ञातमज्ञातं वा, सा बाला नोपभुङ्क्त ।।२९।। क्षणमपि मे महारान ! पावतोऽपि न भ्रंशते ।
न च दुःखाद् विमोचयति, एषा मम अनाथता ॥३०॥ टीका--'भारिया' इत्यादि ।
हे महाराज ! अनुरक्ता अनुरागवती, अनुव्रता पतिव्रता, मेमम भार्याऽपि अश्रुपूर्णः नयनैः मे-मम उरः परिषिञ्चति स्म ॥२८॥ न य विमोयंति-दुःखात् न विमोचयंति) दुःख से नहीं बचा सकी। (एसा मज्झ अणाया-एषा मे अनाथता) यह मेरी अनाथता है ॥२७॥
“भारिया में' इत्यादि। अन्वयार्थ—(महाराय-महाराज) हे राजन् ! जो (मे-मे) मेरी (भारियाभार्या) भार्या थी कि जो मुझ में (अणुरत्ता-अनुरक्ता) विशेष अनुरक्त एवं (अणुव्वया-अनुव्रता) पतिव्रताथी वह (अंसुपुण्णेहिं नयणेहि-अश्रुपूर्णैः नयनः) अश्रुपूर्ण नयनों से मेरे वक्षः स्थल को सींचती थी ॥२८॥ हुथी छ।वी स न ती. एसा मज्झ अणाहया-एषा मम अनाथता આ મારી અનાથતા છે. ૨૭
"भारिया में" त्याहि.
सन्याय-महाराय-महाराज IN ! रेमे में भारी भारिया-भार्या स्त्री ती भाशा अनुरत्ता-अनुरक्ता भूभन मनु२४त सने अणुव्वया-अणुव्रता पतित्रता ती ते अंसुपुण्णेहि नयणेहि-अश्रुपूर्णैः नयनः मश्रुपू नयनाथी भा। વક્ષ:સ્થળને ભિંજવતી હતી. ૨૮ છે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९६
उत्तराध्ययनसूत्रे 'अन्नं' इत्यादि--
सा वाला=नव यौवना मम भार्या अन्नम् अशनं पानं-पानीयम्, च-पुनः स्नानं स्नात्यनेनेति स्नानम्, गन्धोदकादिकम्, तथा-गन्धमाल्यविलेपनगन्धःकोष्ठपुटादिकः, माल्यं चम्पकपाटलजातीयुथिकादिमाला, विलेपनम् = गोशीपचन्दनानुलेपनम् एषां समाहारद्वन्द्वः तत् मया ज्ञातम् अज्ञातं वा मम सन्निधावसन्निधौ वेति भाव-, नोपभुङ्क्ते-नासेवते ॥२९॥
'खणंपि' इत्यादि
हे महाराज। छायेवानुगामिनी सा मम भार्या क्षणमपि मे=मम पार्श्वतोऽपि पार्थप्रदेशादपि न भ्रंश तेनापयाति स्म । तथापि च सा मां दुःखाद्न विमोचयतिस्म। एषा मम अनाथता ॥३०॥
'अन्नं पाणंच' इत्यादि । 'खणं पि मे' इत्यादि।
अन्वयार्थ तथा (अन्नं पाणं न्हाणं च गंधमल्लविलेवणं मए णाय मणायं वा सा बाला नावसुंजह-अन्नं पानं च स्नानं च गंधमाल्यविलेपनं मया ज्ञातं अज्ञातं वा सा बाला न उपभुक्ते) मेरे सामने अथवा परोक्ष में न वह खाती थी न पीती थी न धोती थी न गंध सूंघती थी न माला धारण करती थी और न चन्दनादि का विलेपन करती थी, अधिक क्या कहा जाय-(महाराय-महाराज) हे महाराज (खणंपि मे पासोवि न फिइ-क्षणमपि मे पार्श्वतोऽपि न भ्रंशते) वह एक क्षण भी मेरे पास से दूर नहीं हटती थी ऐसी होती हुई भी मेरी संसारावस्था की भार्या भी मुझे (न य दुक्खा विमोएइ-न च दुक्खात् विमोचयति-)उस दुःखसे नही छुडा सकी (एसा मज्झ अणाहया-एषा मम अनाथता) यह मेरी अनाथता है ॥२९॥३०॥
"अन्नं पाणंच" त्याहि ! "खणं पि में" त्याहि !
सन्याय-तय! अण्णपाणं च पहाणं च गंधमल्लविलेवणं मए णायमणायं वा सा बाला नोब जइ-अन्नं पानं च स्नानं च गंधमाल्यविलेपनं मया ज्ञातं अज्ञातं वा सा बाला न उपभुंक्त भारी साभे अथवा पाथी ते माती न हुती, પીતી ન હતી, નહાતી ન હતી, છેતી ન હતી, કે ન તે ગંધને સંઘની હતી. ન માળા ધારણ કરતી, તેમજ ચંદન આદિનું વિલેપન પણ કરતી ન હતી. વધુ શું
वामां मावे ! महाराय !-भो महाराज हे मा२४ खणंपि मे पासओ वि न फिइ-क्षणमपि मे पर्वतोऽपि न भ्रंशते ते भारी पासेथी मे क्षण या माधी ખસતી ન હતી એવી હોવા છતાં પણ સંસાર અવસ્થાની મારી એ સ્ત્રી પણ મને न य दुक्खा विमोएइ-न च दुक्खात् विमोचयति मा हुमथी छोडावी नशी. एसा मज्झ अणाया-एषा मम अनाथता २मा भारी मनायता छ. ॥२८-३०॥
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २० महानिर्ग्रन्थस्वरुपनिरुपणम्
मूलम्--तओ हं एवमाहसुं, दुक्खमा हूँ पुगो पुणो ।
वेयणा अणुभविउं जे, संसारम्मि अणतए ॥३१॥ छाया -ततोऽहमेवमब्रुवं, दुःक्षमाः खलु पुनः पुनः।
वेदना अनुभवितुं यत् , संसारे अनन्तके ॥३१॥ टीका--'तओ हं' इत्यादि ।
ततः तदनन्तरं-रोगपतीकारेषु विफलेष्विति भावः, अहमेवं दक्ष्यमाण प्रकारेण अब्रुवम्, यत् वेदनाः= अक्षिवेदनादिकाः खलु-निश्चयेन अनुभवितुं= वेदयितुं दुःक्षमाः दुशकाः। एवं विधा वेदना अनन्तके संसारे मया पुनः पुनः= वारं वारम् अनुभूताः ॥३१।।
यतश्चैवमत:-- मूलम्--संइं चं जैइ मुच्चेजा, वेर्यणा विउला इओ।
खंतो दंतो निरंभो, पव्वए अणगारियं ॥३२॥ छाया--सकृच्च यदि मुश्चेयं, वेदनाया विपुलाया इतः ।
क्षान्तो दान्तो निरारम्भः, प्रव्रजे यमनगारिताम् ॥३२॥ 'तओ हं' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(तओ-ततः) रोग का प्रतीकार जब विफल हो गया तब (अहं एवमाहंतु-अहम् एवं अब्रुवम् ) मैंने ऐसा कहा कि (वेयणा अणुभविउंजे दुक्खमा-वेदना अनुभवितुं अक्षमाः) ये आंख आदि की वेदनाएँ यद्यपि अनुभवन करने के लिये अशक्य हैं (अणंत ए-संसारम्मि पुणो पुणो-अनन्तके संसारे पुनःपुनः) परन्तु क्या किया जायमैंने तो इस अनंत संसार में ऐसी वेदनाएँ बारंबार भोगी हैं ॥३१॥
इस प्रकार की अनाथता का अनुभव होने पर उन्हों ने क्या विचार "तओ ह" त्यादि !
-क्या-तो-ततः शान। प्रति२ या न निल्यो त्यारे अहं. एवमाहंसु-अहं एवमब्रूवम् में मे ४घु वेयणा अणुभविउंजे दरवमा-वेदना अनुभवितुं अक्षमाः सा मां माहिनी वहनामा भनुभव ४२वामां मशय छ. अणतए संसारम्मि पुगोपुणो-अनन्तके संसारे पुनःपुनः परतु उपाय शु? में તો આ અનંત સંસારમાં આવી વેદનાએ વારંવાર ભેગવી છે. ૨૧
આ પ્રકારની અનાથતાને અનુભવ થવાથી મેં શું વિચાર કર્યો તે કહે છે –
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे टीका--'सई च' इत्यादि।
यद्यहम् इतः अस्या विपुलायाः विस्तीर्णाया वेदनायाः सकृञ्च सदपि मुच्येयम्-विमुक्तो भवेयम् । तदाऽहं क्षान्तः क्षमायुक्तः, दान्तः इन्द्रिय नो इन्द्रिय दमने तत्परः-जितेन्द्रियो भूत्वा निरारम्भः आरम्भवर्जितः सन् अनगारितांसाधुत्वं प्रबजे यम्, प्रतिपद्येयम्--अङ्गोकुर्यामिति यावत् । येन संसारोच्छेदान्मूलत एव वेदना न स्यादिति भावः ॥३२॥ मूलम्--एवं च चिंतईत्ताणं, पसुत्तो मि नरोहिवा!।
परियत्तीएं राईएं, वेयणा में खेयं गया ॥३३॥ छाया---एवंच चिन्तयित्वा खलु, प्रसुप्तोऽस्मि नराधिपः !।
परिवत्तेमानायां रात्रौ, वेदना मे क्षयं गता ॥३३॥ टीका--'एवं च' इत्यादि।
हे नराधिप ! एवं पूर्वोक्तप्रकारेण च चिन्तयित्वा-विचार्य खलु यावत् प्रसुप्तोऽस्मि-निद्रां गतोऽस्मि। तावत् परिवर्तमानायांव्यतिगच्छन्त्यां रात्रौ मे= मम वेदया क्षय गता ॥३३॥ किया सो कहते हैं-'सइंच' इत्यादि । _ अन्वयार्थ (जइ-यदि) यदि मैं (इओ-इतः) इस (विउला वेयणा विपुलायाः वेदनायाः) अत्यन्त कष्ट देने वाली वेदना से (सइंच मुच्चेजासकृत् अपि मुच्येयं) एक बार भी रहित हो जाऊँ (तया-तदा) तो मैं (खंतो दंतो निरारंभो अणगारियं पव्वए-क्षान्तः दान्तः निरारम्भःअनगारितां प्रजेयम् ) क्षमायुक्त होकर इन्द्रिय एवं नोइन्द्रिय के दमन करने में तत्पर होऊँगा और आरंभ से रहित हो जाने से साधुपना अंगीकार करूंगा कि जिससे पुनः संसार के उच्छेद हो जाने से इन वेदनाओं का मूल से ही विनाश हो जाय ॥३२॥ "सइंच" त्या ! ___मन्वयार्थ:-जइ-यदि ने इओ-इतः से विउला वेयणा विपुलायाः वेदनायाः सत्यंत ४ष्ट मा५पापाणी वहनाथी सयं च मुच्चेजा-सकृत् अपि मुच्येयम् मेवार ५६४ मची ons तया-तदा तो हुँ खंतो दंतो निरारंभो अणगारियं पन्धए-क्षान्तः-दान्तः निरारभ्भः अनगारितां प्रवजेयम्-क्षभायुत मनी, छन्द्रिय તથા ઇન્દ્રિયનું દમન કરવામાં તત્પર બની જઈશ અને આર ભથી રહિત બનીને સાધુપણું અંગિકાર કરીશ. કે જેનાથી ફરી સંસારનો ઉચ્છેદ થઈ જવાથી આ વેદનાઓને મૂળમાંથી જ વિનાશ થઈ જાય. ૩રા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २० महानिर्ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
मूलम् -- तः कंल्ल पभायँम्मि, आपुच्छिताण बंधवे । खंतो दंतो निरंभी, पव्वेंइओ अणगांरियं ॥३४॥ छायां -- ततः कल्ये प्रभाते, आपृच्छय बान्धवान् ।
क्षान्तो दान्तो निरारम्भः, प्रत्रजितोऽनगारिताम् ||३४|| टीका--'तओ' इत्यादि ।
५९९
हे राजन् ! ततः तदनन्तरं वेदनाक्षये सति कल्ये द्वितीयदिने प्रभाते = प्रातः काले बान्धवान् आपृच्छय क्षान्तो दान्तो निरारम्भोऽनगरितां पत्रजितः = प्राप्तः ||३४|
'एच' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( नराहिवा ? - नराधिप ) हे राजन ! एवं चितत्ताणंएवं चिन्तयित्वा ) ऐसा विचार कर (पत्तोमि - प्रसुप्तोऽस्मि ) मैं सो गया (राईए परियततीए वेयणा खयं गया - रात्रौ परिवर्तमानायां में वेदना क्षयं गता) ज्यों ही रात्रि व्यतीत हुई कि मेरी वह वेदना बिलकुल शांत हो गई ||३३||
'तओ कल्ले' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - - फिर बाद में हे राजन् ! मैंने ( कल्ले - कल्ये) दूसरे दिन ( पभामि प्रभाते) प्रातः काल मे ( बंधवे - बान्धवान् ) बंधुओ से (आपुच्छित्ताणं - आपृच्छय) पूछकर (खंतो दंतो निरारम्भो अणगारियं पवइओ - क्षान्तः दान्तः निरारम्भः अनगारिताम् प्रत्रजित) क्षान्त दान्त एवं परिग्रह से सर्वथा रहित होकर मुनिदीक्षा धारण करली ||३४|| "एवंच" इत्यादि !
अन्वयर्थ - नराहिवा - नराधिप हेरान् एवंचितइत्ताणं - एवं चिन्तयित्वा भावो विचार हरी पत्तोमि प्रसुप्तोऽस्मि सुध गयो, राईए परियनंतीए मे वेणा खयं गया - रात्रौ परिवर्तमानायां मे वेदना क्षयं गता रात पुरी थ है, મારી એ વેદનાએ બિલકુલ શાંત થઈ ગઈ. ૫૩૩ા
"तओ कल्ले" धत्याहि !
अन्वयार्थ — मा पछीथी हे शन्। में कल्ले - कल्ये जीन हिवसे पभायम्मि - प्रभाते सवार बांधवे - बान्धवान् लामो आयुच्छित्ताणं- अपृच्छय पूछीने (तो दंतो निरंम्भो अणगारियं पव्त्रइओ - क्षान्तः दान्तः निरारम्भः अनगारिताम् प्रवजितः क्षात, हान्त, अने परिश्रयो सर्वथा रहित थर्धने मुनिदीक्षा ધારણ કરી લીધી. ૫૩૪ા
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
मूलम्-तओ हं नाहो जाओ, अप्पंणो य परस्स थे ।
संवेसिं चे भूयाणं, तसाणं थावराण ये ॥३५॥ छाया-ततोऽहं नाथो जातः, आत्मनश्च परस्य च ।
सर्वेषां चैव भूताना, त्रसाणां स्थावराणां च ।३५ टीका--'तओ हं' इत्यादि ।
हे राजन् ! अतः दीक्षाग्रहणानन्तरमहम् आत्मन:स्वस्य च तथा-परस्य% अन्यस्य नाथ:-योगक्षेमकारको जात:। अलब्धलाभो योगः, लब्धस्य च रक्षणं क्षेमः। अलब्धस्य लाभेन, लब्धस्य च तस्य प्रमाद परित्यागपूर्वकं परिरक्ष. णेन स्वस्य नाथः।धर्मदानस्थैर्यकरणाभ्यामन्येषां च नाथः। तथा-सर्वेषां भूतानां= जीवानां चैव-चापि नाथो जातः। कीदृशानां नाथो जात इत्याह-'तसाणं' इत्यादि-त्रसाणां स्थावराणां च । त्रसस्थावरभूतानां रक्षणोपायपरिज्ञानेन तत्करणेन च तेषां नाथोऽस्मि । ॥३५॥
'तओ हं' इत्यादि।
अन्वयार्थ हे राजन् ! (तओ हं-ततःअहम् ) जब मैंने दीक्षा धोरण करली तब उसके बाद मैं (अप्पणो परस्स य नाहो जाओ-आत्मनः परस्य च नाथः जातः) अपना एवं परका नाथ-योगक्षेमकारी हो गया। अलब्ध रत्नत्रय के लाभ से एवं लब्ध रत्नत्रय के प्रमाद परिहार पूर्वक परिरक्षण से जीव अपना नाथ बन जाता है-मैं भी इसी तरह का नाथ बन गया हूं। धर्मका दान देने से तथा उसमें स्थिरता करवाने से प्राणी दूसरों का नाथ बन जाता है। इसी तरह मैं भी दूसरे-(सव्वेसिं भूयाणं तसाणं थावराण य नाहो जाओ-सर्वेषां भूतानां त्रसाणां स्थावराणां च नाथः जातः) समस्त भूतों का त्रस स्थावर जीवों का-उनकी रक्षा करने
"तो " छत्याह! ___ मन्वयाथ---3 रात् ! तओहं-ततः अहम् ४यारे में दीक्षा घा२६१ ४२१ सीधी ते पछी अप्पणो परस्स य नाहो जाओ-आत्मनः परस्य च नाथो जातः પિતાના અને બીજાના નાથ–ચોગક્ષેમકારી બની ગયો. અલબ્ધ રત્નત્રયના લાભથી અને લબ્ધ રત્નત્રયના પ્રમાદ પરિવાર પૂર્વક પરિરક્ષણથી જીવ પિતાને નાથ બની જાય છે. હું પણ એ પ્રકારને નાથ બની ગયું છું. ધર્મનું દાન દેવાથી તથા તેમાં રિથરતા કરાવવાથી પ્રાણી બીજાઓને નાથ બની જાય છે. આવી રીતે हुँ ५ माग सम्वेसि भूयाणं तसाणं थावराण य नाहो जायो-सर्वेषां भूतानां त्रसाणां थावराणां च नाथः जातः सा भूनानी-नस भने स्था१२ वान।
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २० महानिर्ग्रन्थस्वरुपनिरुपणम्
कुतो दीक्षाग्रहणानन्तरं त्वं नाथों जातः, न ततः पूर्वम् ? इत्याह--- मूलम्-अप्पा नेई वेयरणी, अप्पा में कूडसामली।
अप्पा कामहा घेणूं, अप्पा मे" नन्दंणं वैणं ॥३६॥ छाया--आत्मा नदी वैतरणी, आत्मा मे कूटशाल्मलिः ।
__आत्मा कामदुघा धेनुः, आत्मा मे नन्दनं वनम् ॥३६।। टीका--'अप्पा' इत्यादि--
हे राजन् ! आत्मा आत्मैव नरक सम्बन्धिनी वैतरिणी नदी। उद्धतस्यात्मनो नरकहेतुत्वात् । अतएव मे मम आत्मैव कुटमित्र-पीडाजनकस्थानमिव यातना हेतृत्वात, शाल्मलि:=नरकस्थो वैक्रियः शाल्मलि क्षोऽस्ति । तथा-आत्मैव के उपाय का परिज्ञान वाला होने से तथा उनका संरक्षण करने वाला होने से मैं नाथ बन गया हूं ॥३५॥
दीक्षाग्रहण करने पर आप नाथ बने और उसके पहले नाथ नहीं थे सो क्या कारण ? इसी को कहते हैं - 'अप्पा' इत्यादि ।
दीक्षा ग्रहण के पहिले मैं नाथ क्यों नहीं हुआ और अब नाथ कैसे बन गया हूं-सो हे राजन् ! मैं तुम्हारे इस संदेह को निवृत्ति निमित्त यह कहता हूं कि यह (अप्पा वेयरणी नई-आत्मा वैतरणी नदी) आत्माउद्धत आत्मा ही नरक की वैतरणी नदी है-क्यों कि ऐसी आत्मा ही नरक की हेतु होती है इसी लीये (अप्पा मे कूडसामली-आत्मा मे कूट शाल्मलिः) ऐसी आत्मा मुझे कूट की तरह-पीडाजनक स्थान की तरह-यातना की हेतु होने से-नरक में रहे हुए वैक्रिय शाल्मली वृक्ष તેમની રક્ષા કરવાના ઉપાયના જ્ઞાનવાળે હેવાથી તથા એમનું સંરક્ષણ કરવાવાળા હેવાથી હું નાથ બની ગયે છું રૂપ
દીક્ષા લીધા પછી આપ નાથ બન્યા અને એની પહેલાં આપ નાથ ન હતા मेनु शु ४२९१ छ ? माने ४ छ.-"अप्पा" त्या !
અવયાર્થ–-દીક્ષા લીધા પહેલાં હું નાથ કેમ ન બન્યો, અને હવે નાથ કેમ બની ગયે છું. તે હે રાજન ! તમારા આ સંદેહની નિવૃત્તિ નિમિતે જણपवानु अप्पा वेयरणी नई-आत्मा वैतरणी नदी मामा मद्धत मामा જ નરકની વૈતરણું નદી છે. કેમકે, એ આત્માએ નરકના હેતુરૂપ હોય છે. આ ४॥२२ अप्पा मे कूट सामली-आत्मा मे कूट शाल्मलिः मेवी मामा भनटनी भाई –પીડાજનક સ્થાનની માફક-યાતનાના હેતુરૂપ હોવાથી-નરકમાં રહેલાં વૈકિય શાલમલી
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०२
उत्तराध्ययन सूत्र
कामदुघा = कामान्-अभिलषित स्वर्गापवर्गसुखरूपान दोग्धि = प्रपूरयति या सा तथा, धेनुः कामधेनुरस्ति । तथा - मे= मम आत्मैव नन्दनं वनं - चित्ताहादकत्वान्न दनबनसदृशमस्ति । ३६॥
मूलम् - अप्पा कत्ता विकता येँ, दुहाणं यं सुहाणं यं ।
अप्पा मित्तममितं च, दुप्पट्ठियं सुपटिओ ॥३७॥
छाया - आत्म कर्त्ता विकर्त्ता च दुःखानां च सुखनां च । आत्मा मित्रममित्रं च दुष्प्रस्थित सुपस्थितः ||३७|| टीका- 'अप्पा' इत्यादि --
हे राजन् ! दुःखानां च सुखानां च कर्त्ता आत्मैव च पुनस्तेषां विकर्ता = विक्षेपक::- निवारकः, आत्मैव । यत एवम् अतः - दुष्प्रस्थितसुप्रस्थितः दुष्मस्थितः - दुष्टं प्रस्थितः - प्रवृत्तो दुराचरणकारकः, सुप्रस्थितः = सुष्ठुपस्थितः =सदनुष्ठान कारकः, अनयोः कर्मधारयः, आत्मैव मित्रं च अमित्रं च भवति । दुष्मजैसी है । तथा (अप्पा कामदुहा घेणु-आत्मा कामदुघा धेनुः) यह आत्मा ही अभिलषित स्वर्ग एवं अपवर्ग के सुखों को देनेवाली होने से कामधेनु है । तथा यह ( अप्पा मे नन्दणं वणं - मे आत्मा नंदनं वनम् ) आत्मा ही चित्ताल्हादक होने से मेरे लिये नंदन वन के समान है || ३६ | 'अप्पा कत्ता' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - हे राजन् ! ( दुहाण सुहाण य कत्ता अप्पा - दुःखानां सुखानां च कर्ता आत्मा) दुःख एवं सुखों का कर्त्ता यह आत्मा ही है, तथा ( विकत्ता - विकर्त्ता) उनका निवारण करने वाला भी यही आत्मा है। जब यह आत्मा (दुपट्टिय सुपडिओ - दुष्प्रस्थित सुप्रस्थिताः ) दूराचरणों में फँस जाता है अथवा सदाचरणों में लवलीन हो जाता है
वृक्ष नेवी छे. तथा अप्पा कामदुहा घेणुः - आत्मा कामदुधा धेनुः - અભિલષિત સ્વર્ગ અપવર્ગના સુખાને આપવાવાળા હાવાથી કામધેનુ अप्पा मे नन्दणं वर्ण - मे आत्मा नंदनं वनम् ॥ आत्मान वित्तने मान હાવાથી મારા માટે નંદનવન સમાન છે. શા૩૬)
आत्मान છે, તથા आपन र
"अप्पा कत्ता" इत्याहि !
अन्वयार्थ -- हे शन् ! दुहाणसुहाण य कत्ता अप्पा - दुःखानां सुखानां च कर्ता आत्मा हुम भने सुमोना र्ता या आत्मा छे तथा विकत्ता - विकर्ता तेनुं निवारण ४२नार पशु या आत्माक छे. न्यारे या आत्मा दुपट्टिय सुषट्टिओदुष्प्रस्थित सुप्रस्थिताः दुरायरशुभां ईसाई लय है अथवा सहायरशुभां सवसीन
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २० महानिर्ग्रन्थस्वरुपनिरुपणम्
६०३ स्थितस्य आत्मनो वैतरण्यादि रूपत्वेन सकलदुःखहेतुतयाऽमित्ररूपत्वम्, सुप्रस्थितस्य आत्मनः कामधेन्वादि-रूपत्वेन सकलमुखहेतुतया मित्रत्वम् । सुपस्थि. तत्वं चात्मनः प्रवज्यायामेव संभवति । अतः प्रवज्या ग्रहणानन्तरमेवाहं योगक्षेमकरणे सामर्थ्ययुक्तत्वान्नाथो जातः । न तु ततः पूर्वमिति भावः ॥३७॥ पुनरपि प्रकारान्तरेणानाथत्वमाह--
मूलम्इमा है अन्ना वि अणाहया निवा!, तमेगचिंत्तो निहुँओ सुणोहिमे। नियंठधम्मलहियाणवी" जैहा, सीयंति एगे" बहुकायरा न॥३८॥ छाया--इयं खलु अन्याऽपि अनाथता नृप!, तामेकचित्तो निभृतः श्रृणुमे ।
निग्रन्थधर्म लब्ध्वाऽपि यथा, सीदन्ति एके बहुकातरानराः ॥३८॥ टीका--'इमा हु' इत्यादि ।
हे नृप ! इयं वक्ष्यमाणा खलु-निश्चयेन अन्याऽपि अपराऽपि अनाथतातब वह आत्मा आत्मा का (मित्तममित्तं हवइ-मित्रममित्रं भवति) मित्र एवं अमित्र माना जाता है। दुराचरणों मे निमग्न आत्मा वैतरणी का रूपक होने से सकल दुःखों का हेतु हो जाता है इसलिये वह अपने आपका अमित्र बन जाता है। तथा जब यही आत्मा सदाचरणों का सेवन करने लग जाता है, तब कामधेनु और नन्दनवन जैसा अभिलषित पदार्थ की प्राप्ति का हेतु होने से अपने आपका मित्र बन जाता है। आत्मा में सदाचरण तल्लीनता प्रव्रज्या को अंगीकार करने पर ही आती है इसी लिये हे राजन् मैं प्रव्रज्या ग्रहण के बाद ही योग क्षेम करण में सामर्थ्ययुक्त हो सकने के कारण नाथ बन सका है। इसके पहिले नहीं ॥३७॥ थ य छे त्यारे मात्मा मित्तममित्तं हवइ-मित्रममित्रं भवति सामान भित्र અને અમિત્ર માનવામાં આવે છે. દુરાચરણમાં નિમગ્ન આત્મા વિતરણને રૂપક હોવાથી સઘળા દુઃખેને હેતુ થઈ જાય છે. આ કારણે તે પોતે પોતાને દુશ્મન બની જાય છે. તથા જ્યારે આ આત્મા સદાચરણનું સેવન કરવા લાગી જાય છે ત્યારે કામધેનુ અને નંદનવન જેવા અભિલષિત પદાર્થની પ્રાપ્તિ હેતુ હોવાથી પિતે પિતાને મિત્ર બની જાય છે. આત્મામાં સદાચરણ, તલ્લીનતા પ્રવજ્યાને અંગિકાર કરવાથી જ આવે છે. આથી હે રાજન ! હું પ્રવજ્યા લીધા પછી જ યોગ ક્ષેમકરણમાં સામર્થ્યવાળે થઈ જવાને કારણે નાથ બની શકો છું. તે પહેલાં નહીં. ૩છા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
ऽस्ति । ताम्-अनाथताम् मे=मम सकाशात् एकचित्तः एकाग्रमनाः, अतएव निभूतः स्थिरश्च भूत्वा श्रृणुष्व । यादृशी साऽनाथता तथाह----'नियठधम्म' इत्या दिना-निर्ग्रन्थानां धर्म:-आचारस्तं लब्ध्वापि-पाप्यापि यथा एक केचित् बहुकातराः-निःसत्त्वा नराः पुरुषाः सीदन्ति चारित्राराधने शिथिली भवन्ति । सीदनलक्षणेयमपराऽनाथ तेति भावः ।। ॥३८॥ तामनाथनामेव दर्शयति--
मूलम्जो' पव्वइत्ताण महव्वयाइं, संम्मं च नों फासयई पाया। अणिग्गंहप्पा ये रसेसु गिद्धे, ने मूलओ छिदैइ बंधणं से" ॥३९॥
छाया--प्रवज्य महावतानि, सम्यक च नो स्पृशति प्रमादात ।
___ अनिग्रहात्मा च रसेषु गृद्धो, मूलतश्छिनत्ति बन्धनं सः ॥३९।। फिर दूसरे प्रकार से भी अनाथता कहते हैं-'इमा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(निवा?-तृप) हे राजन् ! (इमा अण्णावि अणायाइयं अपि अन्या अनाथता) यह एक दूसरी प्रकार की भी अनाथता है। (मे तमेगचित्तो निहुओ सुणेहि-मे ताम् एकचितः निभृतः श्रृणु) मैं उसको तुम से कहता हूं। तुम उसको एकाग्रचित्त एवं स्थिर होकर सुनो। वह अनाथता यह है-(नियंठ धम्म लहियाणवि एगे बहु कायरा नरा सीयन्ति-निर्ग्रन्थधर्म लब्ध्वाऽपि एके बहुकातराः नराः सीदन्ति) निर्ग्रन्थ धर्म अर्थात चारित्र को प्राप्त करके भी कितनेक ऐसे कायर नर हुआ करतेहैं जो उस चारित्र की आराधना करने में शिथिल हो जाते हैं। इस प्रकार यह चारित्राराधन की शिथिलता दूसरे प्रकार की अनाथता कही गई है ॥३८॥
पछी मी माथी ५५ अनायतान. ४ छ -- "इमा" त्याहि !
सन्ययाथ --निवा-नृप शन् ! इमा अण्णा वि अणाहया-इयं अपि अन्या अनाथता ॥ ४ मा सरनी ५५ मनायता छ, रेहु तभने छु मे तमेगचित्तो निहओ सुणेहि-मे ताम् एकचित्तः निभृतःश्रृणु तभी तेन स्थिरताथी मेयित्त मनीन सालणे!! ते मनायता मा छ. नियंटधम्म लहियाण वि एगे बहकायरा नरा सीयन्ति-निग्रेन्थधर्म लब्ध्वाऽपि एके बहुकातराः सीदन्ती નિગ્રન્થ ધર્મ અર્થાત્ ચારિત્રને પ્રાપ્ત કરીને પણ કેટલાક એવા કાયર મનુષ્ય થાય છે કે, જે તેઓ ચારિત્રની આરાધના કરવામાં શિથિલ થઈ જાય છેઆ પ્રકારની અનાથતા કહેવામાં આવેલ છે. ૩૮
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २० महानिर्ग्रन्थस्वरुपनिरुपणम्
टीका-'जो' इत्यादि।
यः प्रव्रज्य-दीक्षां गृहीत्वा महाव्रतानि-प्राणातिपातविरमणादि रूपाणि पञ्च महाव्रतानि प्रमादान हेतोश्च सम्यक् नो स्पृशनिम्न पालयति । अनिग्रहात्मा= अनिग्रहः निग्रहरहितः आत्मा यस्य स तथा,-अजितेन्द्रियः, अत एव-रसेषु-मधुरादिषु गृद्धः गृद्धिमान् स मोघप्रवजितः बन्धन-वध्यतेऽनेनेति बन्धनं रागद्ववात्मकं बन्धनं मूलतो न छिनत्ति ।।३९।।
मूलम्-- आउत्तया जस्स य नेत्थि कोइ, इरियाइ भासाइ तहेसणाएं । आयाणनिक्खेव दुगुंछणाए, ने वीरजायं अणुजाइ मैं गं ॥४०॥
इसी बात को इस गाथा द्वारा प्रकट करते हैं-'जो' इत्यादि ।
अन्वयार्थ (जो पव्वइत्ताण-यः प्रवज्य) जो मनुष्य मुनिदीक्षा धारण करके (महव्वयाइं सम्मं च नो फासयइ-महाव्रतानि सग्या नो स्पृ.) शति प्राणातिपातविरमण आदिरूप महावतों का अच्छी तरह पालन नहीं करता है (से-सः) वह (अणिग्गइप्पा-अनिग्रहात्मा) अजितेन्द्रिय व्यक्ति (रसेसु गिद्ध-रसेषु गृद्धः) मधुर आदि रसों में गृद्धि वाला होता हुआ (मूलओ बंधणं न छिदइ-मूलतः बन्धनं न छिनत्ति) समूल रागद्वेष रूपी बंधन का छेदन करनेवाला नहीं हो सकता है। अर्थात्-जो मनुष्य मुनिदीक्षा धारण करके भी इन्द्रियों का दास बना रहता है और इसी कारण महावतों का सम्यक्रराति से परिपालन नहीं करता है ऐसा व्यक्ति रसों की गृद्धता से रागद्वेष पर विजय नहीं पाता है ॥३९॥
या पातने मा या द्वारा प्रगट ४२१ मां आवे छे---"जो" त्याहि !
मन्वयार्थ - जो पव्वइत्ताण-यः प्रवज्य रे मनुष्य भुनिहीक्षा पार पाने महत्ययाइं सम्मं च नो फासय इ-महाव्रतानि सम्यक् नो स्पृशति प्रातिपात विरभक्ष्य मा६३५ महानानुसारीरीत पासन ४२ता नथी, से-सः ते अनिग्गहप्पा
अनिग्रहात्मा मद्रिय व्यति रसेसु गिद्धे-रसेषु गृद्धः मधुर माहि सोमा द्धिपाणी मनीने मूलओ बंधणं न छिदइ-मूलतो बंधनं न छिनत्ति रागद्वेष३५ी ५ धननु છેદન કરવાવાળે બની શકતો નથી. અર્થાતુ-જે મનુષ્ય મુનિદીક્ષા ધારણ કરીને પણ ઈન્દ્રિયોને દાસ બની રહે છે અને એ જ કારણથી મહાવ્રતનું સમ્યફ રીતિથી પરિપાલન કરતું નથી. એવી વ્યક્તિ રસોની ગૃઢતાથી રાગદ્વેષ ઉપર વિજય મેળવી શકતી નથી. ૩લા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे छाया--आयुक्तता यस्य च नास्ति काचित्, ईर्यायां भाषायां तथैषणायाम् ।
आदाननिक्षेप योजुगुप्सनाया, न वीर यातमनुयाति मागेम् ॥४०॥ टीका--'आउत्तया' इत्यादि ।
ईर्यायाम् ईर्यासमिती भाषायां भाषासमितौ, तथा एषणाम् एषणास. मितौ, आदाननिक्षेपयोः साधुपकरण-ग्रहणन्यासरूपसमिती, जुगुप्सनायां परिष्ठापनासमितौ च-उच्चारादीनां संयमानुपयोगितया जुगुप्सनीयत्त्वेनैव परिष्ठापनात् जुगुप्सनाऽत्र परिष्ठापनैव ग्रह्या, यस्य काचित् स्वल्पाऽ पि आयुक्तता-सावधानता नास्ति, वीरयातम्-धीरैस्तीर्थकर गणधरादिभिर्यातं गतं मार्ग-रत्नत्रयरूपं मोक्ष. पथं नानुयातिन गच्छति । 'आयाणनिक्खेव' इतिलुप्तसप्तम्यन्तम् । ॥४०॥
मूलम्-- चिरंपि से मुंडरई भवित्ता, अथिर्रव्वए तवनियमेहि भो । चिरं पि" अप्पाण किलेसँइत्ता, ने परिये होई हूँ संपरोंए ॥४१॥
'आउत्तया' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(इरियाइ भासाइ तहेसणाए आयाणनिक्खेव दुगुं छणाए जस्स काइ आउत्तया नस्थि-ईर्यायां भाषायां तथा एषणायां आदाननिक्षेपयोः जुगुप्सनायां यस्य काचित् आयुक्तता नास्ति) ईयासमिति में, भाषासमिति में तथा एषणासमिति में, आदाननिक्षेपणसमिति में एवं परिष्ठापनसमिति में जिस साधु को स्वल्प भी सावधानता नहीं है वह (वीरजायं मग्गं न अणुजाइ-वीरयातं मार्ग न अनुयाति) तीर्थकर एवं गणधरों से सेवित मार्गका-रत्नत्रय रूप मोक्षमार्ग का-अनुयायी नहीं होता है। अर्थात्-पांच समितियों के पालन करने में जिसका उपयोग नहीं है वह मोक्ष मार्ग का अनुयायी भी नहीं है ॥४०॥
"आ उत्तया" त्या !
मन्वयार्थ:-इरियाइ भासाइ तहेसणाए आयाणनिक्खेव दुगुंछणाए जस्सकाइ अउत्तया नत्थि-ईर्यायां भाषायां तथा एषणायां आदाननिक्षेपयोः जुगुप्सनायां यस्य काचित् आयुक्तता नास्ति ध्यासमितिमा, भाषा समितिमा, तथा એષણા સમિતિમાં આદાને નિક્ષેપણ સમિતિમાં અને પરિષ્ઠાપન સમિતિમાં જે સાધુને थाडी ५९ सावधानता नथी ते वीरजायं मग्गं न अणुजाइ-वीरयातं मार्ग न अनुयाति તીર્થકર અને ગણધરેથી એવીત માર્ગનાં-રત્નત્રયરૂપ મોક્ષ માર્ગના અનુયાયી બનતા નથી. અર્થાત પાંચ સમિતિઓનું પાલન કરવામાં જેને ઉપયોગ નથી તે મોક્ષ માર્ગના અનુયાયી પણ નથી ૪૦
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०७
प्रियदर्शिनी टीका अ. २० महानिर्गन्थस्वरुपनिरुपणम् छाया-चिरमपि स मुण्डरुचिर्भूत्वा, अस्थिरतरतपो नियमेभ्यो भ्रष्टः।
चिरमपि आत्मानं क्ले शयित्वा, पारगो भवति खलु सम्परायस्य ॥४१।। 'चिरं पि' इत्यादि।
हे राजन् ! चिरमपि-प्रभूतकालमपि मुण्डरुचिः मुण्डे केशापनयनरूपे मुण्डन एव शेषानुष्ठानपराङ्मुखतया रुचिः-अभिलाषो यस्य स तथा, भूत्वा अस्थिरवतः अस्थिराणि--चलानि ब्रतानि-प्राणातिपातविरमणादीनि यस्य स तथा, अतएव-तपोनियमेभ्यो-तपांसि-अनशनादिद्वादशावधानि, नियमा:-अभि. ग्रादिकास्तेभ्यो भ्रष्टः चलित-सा द्रव्यमुनिः चिरमपि प्रभूतकालमपि, आत्मानं लुश्चनादिना क्लेशयित्वा-लेशभाजं कृत्वाऽपि सम्परास्य-संपरायन्ति-सम्यक् पय
'विरंपि' इत्यादि।
अन्वयार्थ-हे राजन् ! जो साधु (चिरंपि मुंडई भवित्ता अथिरब्धए तवनियमेहिं भट्टे-चिरमपि मुण्डरुचिः भूत्वा अस्थिस्वतः तपोनियमेभ्यःभ्रष्टः) चिरकालतक भी केशापनयनरूप मुंडन में ही अभिलाषी बनकर (अथिरब्बए-अस्थिावतः) शेषवतों में अस्थिरभाव रखता है (से-सः) वह (तवनियमेहि भट्ठ-तपो नियमेभ्यः भ्रष्टः) अनशन आदि बारह प्रकार के तप एवं अभिग्रह आदिक नियमों से चलिन हुआ द्रव्यमुनि कहलाता है । वह (चिरंपि अप्पाण किलेसइत्ता-चिरमपि आत्मानं क्लेशयित्वा) चिर कालतक भी अपने आपको लंचन आदि द्वारा क्लेशित करके भि (हु-खल) नियम से (सम्परए पारए न होइ-सम्परायस्य पारगोन भवति) संसार का पारगामी नही होता है। अर्थात्-जो साधु केवल भुंडन में ही रुचि रख कर शेष प्राणातिपात विरमणादिक ब्रतों में
"चिरंपि" त्या !
हे २४ ! रे साधु चिरंपि मुंडरुई भवित्ता अत्थिरब्बए तबनियमेहिं भवेचिरमपि मुण्डरुचिः भूत्वा अस्थिरवतः तपो नियमेभ्यो भ्रष्टः सा समय सुधा ५ शा५नयन ३५ भुनमा ४ अमिताषी मनीने अथिरव्वए-अस्थिरव्रतः lon प्रतीमा अस्थिराव रामे छ. से-सः ते तवनियमेहि भट्रे-तपोनियमेभ्यः भ्रष्टः અનશન આદિ બાર પ્રકારનાં તપ અને અભિડ આદિ નિયમેથી ચલિત થયેલ द्र०यमुनि ४३वाय छ. ते चिरंपि अप्पाम किलेसइत्ता-चिरमपि आत्मान क्लशयित्वा લાંબા સમય સુધી પોતે પોતાને લયન આદિ દ્વારા દુઃખિત વેદના ભોગવીને પણ દૂ-નવજું नियमयी सम्पराए पारए न होइ-सम्परायस्य पागो न भवति ससारना पगामी બનતું નથી. અર્થાત જે સાધુ કેવળ મુંડનમાં જ રૂચિ રાખીને બીજા પ્રાણાતિ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०८
उत्तराध्ययन सूत्रे
टन्ति जन्तत्रो ऽस्मिन्निति सम्परायः संसारस्तस्य पारगः = पारगामी खलु निश्वयेन न भवति । 'संपराए' इति षष्ठयर्थे सप्तमी ॥ ४१ ॥
मूलम् --
पोल्लेव मुट्टी जह से असारे, अयंतिए कूडकहावणेवा राढामणी वेरुलियप्पगासे, अमहग्गए होइ हु जाणएसु ॥ ४२ ॥ छाया -- पोल्लैव मुष्टिर्यथा सोऽसारः, अयन्त्रितः कूटकार्षापण इव । रामणिर्वैडूर्यप्रकाशः, अमहार्धको भवति खलु ज्ञायकेषु ॥ ४२ ॥ टीका--'पोल्लेव' इत्यादि ।
पोल्लेत्र = अन्तः सुपिरैव एत्रकारोऽवधारणे, या कदाचिदपि निविडा नैव भवति, एवंविधा मुष्टिर्यथा = मुष्टिरि स द्रव्यमुनिः असारः = साररहितो भवति, सदर्थ शून्यत्वात; तथा कूटकार्षापण इव = कूटकार्षापणवत् अयन्त्रितः =अनियमितो भवति, यथा कूटकार्षापणः कूटतया न केनापि नियन्त्रयते अर्थात् क्रयविक्र यादौ न व्यवहियते, एवमेव असौ संयताभासो निर्गुगत्वेन न केनाप्याद्रियते उपेक्षा भाव रखता है वह अस्थिर व्रती होकर अपने तप एवं नियमों से भ्रष्ट ही माना गया है । ऐसा व्यक्ति चाहे जितना भी अपने आपको लेशित करे तो भी संसार से पार नहीं हो सकता है ॥४१॥
'पोल्लेव' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( जहा पोल्ला मुट्ठी असारे एवं यथा पोल्ला मुष्टि: असारा एव भवति) जैसे पोली मुट्ठी सार रहित ही होती है उसी तरह (से असारे - सः असारः) वह द्रव्यमुनि रत्नत्रय से शून्य होने से सार रहित होता है। (इव) तथा जैसे ( कूटकहावणे अयंतिए - कूटकार्षापणः अयन्त्रितः भवति) तथा अयमपि अयन्त्रित, भवति) खोटा पैसा - रूपया - सिक्का - क्रयविक्रय आदि में व्यवहार योग्य नहीं होता है उसी तरह यह संयताપાતાદિક વિરમણ વ્રતામાં ઉપેક્ષાભાવ રાખે છે. સ્થિવ્રુતિ થઈને પેાતાના તપ અને નિયમેાથી ભ્રષ્ટજ માનવામાં આવેલ છે. એવી વ્યકિત પાતે પેાતાની જાતને લેશિત કરે તે પણ તે સંસારથી પાર થઇ શકતા નથી. ૫૪૧૫
"पोल्लेन " - छत्याहि !
अन्वयार्थ - जहा पोल्ला मुट्टी असारे एक्-यथा पोल्ला मुष्टिः असारा एव भवति ने प्रमाणे पोसी भुट्ठी सार वगरनी होय छे. मासे असारे- सः असारः તે દ્રવ્ય મુનિ રત્નત્રયથી શૂન્ય હોવાથી સાર રહિત અને છે. તથા જેમ ફૂટ 1 वणे अयंतिए -कूट कार्षापणः अयन्त्रितः भवति मोटा पैसा-३पीया सीछा - हुय
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०९
प्रियदर्शिनी टीका अ. २० महानिर्ग्रन्थस्वरुपनिरुपणम् इति भावः। अत्र हेतुमाह-यतो वैडूर्यप्रकाशः चैडूर्यमणिवत्प्रकाशमानो राढामणिः =काचमणिः ज्ञायकेषु परिक्षकेषु खलु-निश्चयेन अमहाघ का अबहुमूल्यो भवति, मुग्धजनविप्रतारकत्वात्तस्य । एवमेव मुनिवद्भायमानो द्रव्यमुनिस्तत्वज्ञेषु निश्चयेन सम्मानानों भवति, अज्ञजनविप्रतारकत्वात्तस्य ।।४२॥ तथा च--
मूलम्-- कुसीलिंग इह धारइत्ता, इसिझंयं जीविर्य वूहईत्ता । असंजए संजय लप्पमाने, विणिधायमागच्छेइ से" चिरैपि ॥४३॥ भास भी निर्गुण होने से आदर के योग्य नहीं होता है। (वेरुलियप्पगासे राढामणी-वैडूर्यप्रकाशः राढामणि) वैडूर्यमणि के समान प्रकाशवाली काचकी मणि (हु-खल) निश्चयसे (जाणएसु अमहग्गए होइ-ज्ञायकेषु अमहाघको भवति) परीक्षकजनोंकी दृष्टि में बहुमूल्यवाली नहीं होती है। अर्थात्-जैसे पोली मुट्ठी की कोई कीमत नहीं होती है और न झूठा सिका ही चलन योग्य होता है वैसे ही जो साध्वाभास हैं-द्रव्यलिङ्गी मुनि हैं-उनकी भी तत्वज्ञों की दृष्टि में कोई कीमत नहीं होती है। वे ज्ञानीजनों में कभी भी आदर पाने योग्य नहीं बन सकते है भले ही भोले भाले मनुष्य इनका आदर करें इससे वे सच्चे मुनि नहीं हो सकते हैं। काचका मणि कभी वैडूर्यमणि का स्थान प्राप्त नहीं कर सकता है। भले ही इसकी चमक दमक वैडूर्य के समान हो तो क्या ॥४२॥ વિક્રય આદિમાં વહેવાર ઉપયોગી નથી થતા એજ પ્રમાણે આ સંયતાભાસ પણ ( न वाथी मारने योग्य तो नथी. वेरुलियप्पगासे राहामणी-वडयं प्रकाशः
राढामणिः वैडूय मानी मा प्राशवाणे ४ायना भी ह-खलनिश्चयी जाणएमु अमहग्गए होइ-ज्ञायकेषु अमहाघको भवति ५शक्षा ४२नार भासानी દૃષ્ટીમાં બહુમૂલ્યવાળો હોતો નથી. અર્થાત્ જેમ પોલી મુઠીની કાંઈ કિંમત નથી હતી અને જેમ ખાટે સિકકે ચલણ યોગ્ય હેતે નથી એમજ જે સાધ્વાભાસ છે દ્રવ્યલિંગી મુનિ છે તેમની પણ તત્વોની દષ્ટીમાં કોઈ કિંમત નથી જ્ઞાનીજનોમાં તે કદી પણ આદર પામવા યોગ્ય બની શકતા નથી. ભલે ભેળા ભલા માણસો એને આદર કરે. પરંતુ એથી તે સાચે મુનિ થઈ શકતું નથી. કાચને મણી કદી વૈડૂર્યમણીનું સ્થાન મેળવી શકતું નથી ભલે તેની ચમક વૈર્યમણીના જેવી હોય તે પણ શું ? જરા
७७
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१०
उत्तराध्ययनसुत्रे छाया--कुशीललिङ्गम् इह धारयित्वा, ऋषिध्वजं जीविकायै बृहयित्वा।
___ असंयतः संयतं लपन, विनिघातमागच्छति स चिरमपि ॥४३।। टीका- 'कुसीललिंगं' इत्यादि ।।
यो द्रव्यमुनिरिहजन्मनि कुशोललिङ्ग-पार्श्वस्थादिवेषं धारयित्वा तथाजीविकायै उदरभरणार्थम् ऋषिध्वज पदोरकमुखवस्त्रिकारजोहरणादिकं साधु चिह्न, बृंहयित्वा परिधाय अतएर-असंयतः भारसंयमरहितं सन् आत्मानं संयतं साधु लपन्=शब्दयन् 'अहं संयतोऽस्मि' इतिवदन , स द्रव्यमुनिः विनि घातं भवभ्रमणरूपां विविधां पीडां चिरमपि-प्रभासकालमपि आगच्छति-पामोति। सजयलप्पा माने' इत्यत्र 'संजय' इतिलप्तद्वितीयान्तम् ॥ ॥४३॥
'कुसीललिंग' इत्यादि।
अन्वयार्थ--जो द्रव्यमुनि (कुसीललिंगं धारइत्ता इह कुशीललिङ्गं धारयित्वा) इस जन्म में पार्श्वस्थ आदि के वेष को धारण कर के तथा (जीविय इसिज्झयं बूहइत्ता-जीविकायै ऋषिध्वज बृंहयित्वा) उदर-पोषण के निमित्त ऋषिध्वज को-सदोरकमुखवस्त्रिका तथा रजोहरण आदि साधुचिह्न को-लेकर के (असंयए-असंयतः) संयम से रहित होता हुआ भी (अप्पाणं संजयं लप्पमाणे-आत्मानं संयत लपत) अपने आपको संयमी प्रकट करता है (से-सः) वह (विनिघातं चिरंप्ति आगच्छइविनिघातं चिरमपि आगच्छति) भवभ्रमणरूप विविध पीडाको बहुत कालतक प्राप्त करता रहता है।
भावार्थ-भाव संयम से रहित होने पर भी जो द्रव्यलिङ्गी अपने आपको भाव संयमीरूप से प्रकट करता है एवं पार्श्वस्थ आदि के लिङ्ग
"कुसीललिंगं-त्याह!
मन्वयार्थ - ०५ मुनि कूसीललिंगं धारइत्ता-इह कुशीललिङ्गं धारयित्वा An Hi पाय माहिनादेशने धारण ४शन तथा जीविय इसिज्झायं वहइत्ताजीवीकायै ऋषिध्वजं बृंहयित्वा २ पाप निमित्त ऋषि ने-सहा२४ भुम. पति तथा डरय माहि साधु यिने ने असंयए-असंयतः सयमयी २डित होवा छतi अप्पाणं संजय लप्पमाणे-आत्मानं संयतं लपत पाते घोतानी जतने सभी तरी माणभाव छ. से-स: विणिघायं पिरंषि आगच्छइ-विनिघातं चिरमपि आगच्छति लम ३५ विविध पीडान घाण सुधा सागपत२ छ.
ભાવાર્થ ભાવ સંયમથી રહિત હોવા છતાં પણ જે દ્રવ્યલિંગી પિતાને ભાવ સંયમી રૂપથી પ્રગટ કરે છે અને પાર્શ્વસ્થ આદિના લિંગને લઈને પણ જે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका २० महानिर्ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
इह हेतुमाह
६११
मूलम् -
विसं तु पीयें जंह कालंकूड, हणाइ संत्थं जह कुहीयं । ऐसो विधम्मो विसवण्णो, हणाइ वेयाल इवाविवण्णो ॥४४॥ छाया - विषं तु पीतं यथा कालकूट, हन्ति शस्त्रं यथा कुगृहीतम् । raise विषयोपपन्नो, हन्ति वेताल इवाविपन्नः ||४३|| टीका- 'विसं तु' इत्यादि । यथा तु का
विष=कालकूटारव्य विषं पीतं सन् पानकर्तारं हन्ति, यथाच कुगृहीतं = विपरीततया गृहीतं शस्त्र धारणकर्तारं हन्ति इव यथा अविपनः = मन्त्रादिभिरवशीकृतो वेतालः साधकं इन्ति तथैत्र - विषयोपपन्नः शब्दादि को लेकर भी जो ऋषिचिह्नों को सिर्फ पेट भरने के ख्याल से ही धारण करता है वह असंयमी ही है और वह बहुत कालतक भी इस भवभ्रमणरूप पीडा से छुटकारा नहीं पा सकता है ||४३||
इसमें हेतु कहते हैं - 'विसंतु' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( जहा पीयं कालकूडं विसं हणाइ - यथा पीतं कालकूटं विषं हन्ति) जिस प्रकार पिया हुआ कालकूट विष पीने व ले के प्राणों का अपहारक होता है अथवा ( जहा- यथा) जैसे (कुग्गहीयं सत्थं हणाइकुगृहीतं शस्त्र हन्ति) विपरीतपने से ग्रहण किया हुआ शस्त्र धारण करनेवाले का विनाश कर देता है अथवा (इव) जैसे (अपिवण्णो वेयाल हणाइ - अविपन्नः वेतालः हन्ति) मन्त्रादिकों द्वारा वश में नहीं किया गया वेताल वशमें करने वाले साधक का ध्वस कर देता है उसी तरह (विसवण्णो-विषयोपपन्नः) शब्दादिविषयरूप भोगा की लोलुपता ઋષિચિન્હાને કુકત પેટ ભરવાના ખ્યાલથી જ ધારણ કરે છે તે અસયમી છે અને તે ધણા કાળ સુધી પણ આ ભત્ર ભ્રમરૂપ પીડાથી છુટકારો મેળવી શકતે નથી. ૫૪૩૫ यामां हेतु हे छे– “बिसंतु" त्यिाहि !
सान्वयार्थ - जहा पीयं कालकूडक्सिं हणाइ यथा पीतं कालकूटं विषं हन्ति જેવી રીતે કાળફૂટ વિષ પીનારા પ્રાણીના પ્રણાનેા નાશ કરનાર બને છે અથવા जहा - यथा प्रेम कुग्गहीयं सत्थं हणाइ-कुगृहीतं शस्त्रं हन्ति षी रीते धारण ४२वामां आवेल शस्त्र धारण १२ रनो विनाश पुरी हे छे. अथवा प्रेम अविव वेयाल हणाइ - अत्रिपन्नः वेतालः हन्ति मंत्राहि अधी वशमांन ४२वामां मावेस वैता
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनस
विषयरूपभोगलोलुपतायुक्तः एष धर्मोऽपि द्रव्यमुनिं हन्ति = दुर्गतौ पातयति । सम्यग्रूपेण मुनिं समाराधितो धर्म एवं ऊर्ध्वं नयति, अनाराधितस्तु भवभ्रमणमेव कारयतीति भावः ॥ ४४ ॥
किं च-
६१२
मूलम् ---
जो' लवणं सुविण पउंजमाणे, निमित्तकोउ हल संपगाढे । कुहेडविज्जीसवदारजीवी, नं गच्छेई सरंणं तम्मिँकाले ॥४५॥
छाया -- यो लक्षणं स्वप्नं प्रयुञ्जानो, निमित्तकौतूहलसंप्रगाढः । कुहेट विद्यास्रवद्वारजीवी, न गच्छति शरणं तस्मिन् काले || ४५|| से युक्त हुआ (एसो धम्मो वि - एषः धर्मः आपि) यह धर्म भी द्रव्यलिङ्गी का नाशकर देता है । उसको दुर्गति में डाल देता है ।
भावार्थ - आराधित धर्म ही भवभ्रमण का अंतक - नाशक होता है अनाराधित नहीं । द्रव्यलिङ्गी मुनि धर्म का वास्तविक रूप से आराधन नहीं करता हैं वह उस धर्म को अपनी आजीविका का साधन बनाता है इसीलिये जिस प्रकार कालकूट विष है वह पीने वाले का नाश कर देता है और अच्छे से अच्छा शस्त्र होता है वह अपनेको अच्छी तरह से नहीं पकडनेवाले को काट गिराता है एवं अवशीभूत वेताल जिस प्रकार साधक का नाश कर देता है उसी प्रकार अनाराति धर्म भी भवभ्रमणरूप पीडाजनक होता है तथा आराधित किया गया वही धर्म जीव की उन्नतिका - उर्ध्वगति प्राप्ति का - धारक होता है ॥४४॥ बशमां हुश्वावाणा साधना ध्वस री हे छे तेवी शेते विसओववण्णो-विषयोपपन्नः शहा४ि४ विषय३य लोगोनी बोलुपताथी युक्त मनेव एसो धम्मो वि - एषः धर्मः રવિ દ્રવ્ય લિંગીના એ ધમ પણુ નાશ કરી દે છે. એને દુગ′તિમાં ફેંકી દે છે.
ભાવા—આરાધિત ધમજ ભવેાભવના ફેરાનાનાશ કરનાર છે. અનઆરાધિત નહીં. દ્રવ્યલિંગી મુનિ ધમનું વાસ્તવિકરૂપથી આરાધન કરતા નથી. તે ધમને પેાતાની આજીવીકાનું સાધન બનાવે છે. આથી જે પ્રકારે કાળકૂટ ઝેર તેના પીનારના નાશ કરે છે અને સારામાં સારૂં' શસ્ત્ર હાય છે તે તેને સારી રીતથી ન પકડનારને જ સારે છે, આવીજ રીતે અવશીત વૈતાલ સાધકના નાશ કરી નાખે છે. એજ પ્રમાણે અનારાધિત ક્રમ પણ ભવ ભ્રમણુરૂપ પીડાનેઆપનાર બને છે. તથા આરાધિત કરાયેલ એવા ધમ જીવની ઉન્નતિના ઉધ્વ ગતિ પ્રાપ્તિના ધારક બનેછે. ૫૪૪ા
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २० महानिर्ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
'जो' इत्यादि ।
यो द्रव्यमुनिः लक्षणं = सामुद्रोक्तं शुभाशुमसूचकं स्त्रीपुरुषचिहं तथास्वप्न शास्त्रोक्तं स्वप्नानां शुभाशुभलक्षणं फलं प्रयुञ्जानो - गृहस्थानां पुरतो निवेदको भवति, तथा यो निमित्त कौतूहलसंप्रगाढः - निमित्तं = भूकम्पादिकं कौतूह लम् = अपत्याद्यर्थ स्नपनादिकं, तयोः सम्प्रगाढः = सम्प्रसक्तःश्च भवति, तथा च यः कुट विद्यावद्वारजीवी- कुहेट विद्याः = अली कार्यविधापि मन्त्र तन्त्र ज्ञानात्मिका विद्यास्ता एवं कर्मबन्धहेतुतयाऽऽत्रद्वाराणि तैर्जीवितुं शीलमस्येति तथा मन्त्रतन्त्रादि - कुत्सित विद्याद्वारा यो जीविकां निवहति एवंविधः स द्रव्यमुनिः तस्मिन काले=लक्षणस्वप्ननिमित्त कौतूहलकुहेट विद्याजनितपातकफलोपभोगकाले शरणं=त्राणं न गच्छति =न प्राप्नोति । तं द्रव्यसाधुं न कोऽपि नरकतिर्यग्यो न्यादिभवाद् दुःखाद् रक्षतीति भावः ॥ ४५ ॥
६१३
'जो' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (जो - यः) जो द्रव्यमुनि (लक्खणं सुविण परंजमाणेलक्षणं स्वयं प्रयुञ्जानः) सामुद्रिक शास्त्रोक्त एवं शुभाशुभ के सूचक स्त्री पुरुषों के चिह्नों को तथा स्वशास्त्रोक्त शुभाशुभ स्वप्नों के फलको कहता है (निमित्त कोऊहल संपगाढे- निमित्तकौतूहलसंप्रगाढः) तथा जो भूकम्प आदि निमित्त को, पुत्र आदिकी प्राप्ति के निमित्त स्वप्न आदि कौतूहल को जो अन्यजनों के लिये कहता है तथा (कुहेड विजासवदारजीवी - कुहेट विद्यावद्वारजीवी) तथा जो कुहेटविद्याओं द्वारा मंत्र तंत्र आदि कुत्सित विद्याओं द्वारा जीविका का निर्वाह करता है वह (तम्मिकाले सरणं न गच्छई-तस्मिन् काले शरणं न गच्छति) उस काल में उन २ अपने कर्तव्यो द्वारा नरकादिक में पतन होते समय सुरक्षित नहीं हो सकता है।
"जो" इत्याहि !
मन्वयार्थ – जो - यः ने द्रव्य मुनि लक्खणं सुविण पउंजमाणे- लक्षणं स्वप्नं प्रयुञ्जानः सामुद्रिक शास्त्रोत भने शुभाशुलने म्हनार तेभन स्त्री पुरषोना सिन्होने तथा स्वप्न शास्त्रोत शुलाशुल स्वप्नाना इण गृहस्थाने आहे छे, निमित्तकोउहल संपगाढे - निमित्तकौतूहलसंमगाढः तथा ने उंच याहि निमित्तने, पुत्र આદિની પ્રાપ્તિ નિમિત્ત સ્વપ્ન આદિના કુતૂહલને જે અન્ય જને માટે કહે છે. તથા कुहेड विजासवदारजीवी - कुहेट विद्यास्रवद्वारजीवी ने भेसी विधाय द्वारा मंत्रतंत्र આદિ મેલી વિદ્યાએ દ્વારા-જીવીકાને નિર્વાહ કરે છે તે એ કાળમાં જે તે પેાતાનાં કબ્યા દ્વારા નર્કાદિકમાં પતન થતી વખતે સુરક્ષિત ખની શકતા નથી.
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१४
उत्तराध्ययनसूत्रे अमुमेवार्थ विशेषतः प्राह--
मूलम्-- तमंतमेणेव उ से असीले, सया दुही विष्पस्यिासुवेई । संघावइ नरगतिरिक्खजोणी, मोणं विरहित्तु असाहुरूपे ॥४६॥ छाया--तमम्तमसैव तु सोऽशीलः, सदा दुःखी विपर्यासमुपैति ।
सन्धावति नरकतियग्योनी:, मौने विराध्य असाधुरूपः ॥४६॥ टीका--'तमंतमे' इत्यादि ।
अशील:-शीलवर्जितः अतएव असाधुरूप तत्वतोऽस्यतस्वभावः स द्रव्यमुनिः तमस्तमैव-प्रगाढमिथ्यात्वेनैव हेतुना मोनं-चारित्रं विराध्य दृषयित्वा
भावार्थ-जो मुनिजन अपने निर्वाह के लिए स्त्री पुरुषों के शुभाशुभ चिह्नो का फल उनको कहते हैं तथा स्वप्नों का इष्टानिष्ट फल प्रदर्शित करते हैं, पुत्र आदि की प्राप्ति निमित्त जो गंडा तावाज देते है-अमुक स्थान पर स्नान करना कहते है, मंत्र तंत्र आदि विद्याओं से जो कि ज्ञानावरणीयादि कर्मासव के कारण हैं अन्यजनों को विमोहित कर अपना निर्वाह करते हैं वे सब द्रव्यमुनि हैं। इनके ये कर्तव्य नरक तिर्यञ्च आदि योनियों के दुःखों से इनको बचा नहीं सकते हैं ॥४५॥
इसी अर्थ को विशेष रूप से कहते हैं--'तमं तमेणेब' इत्यादि।
अन्वयार्थ-( असीले-अशीलः ) शीलवर्जित होने की वजह से (असाहुरूवे-असाधुरूपः) तत्वतः असंयत स्वभाव का (से-सः) वह द्रव्यमुनि (तमं तमेणेव-तमस्तमसा एवं ) प्रगाढ मिथ्यात्व से युक्त होने के कारण (मोणं-मौनम् ) चारित्र की (विराहित्तु-विराध्य विरा
ભાવાર્થ.... જે મુનિજન પિતાના નિર્વાહ માટે સ્ત્રી પુરૂષના શુભશુભ ચિહોના ફળને કહે છે, તથા સ્વપ્નનાં સારાં મીઠાં ફળને સંભળાવે છે, તથા પુત્ર આદિની પ્રાપ્તિ નિમિત્તે જે તાવીજ વિગેરે બનાવી આપે છે, અમુક સ્થાન ઉપર સ્નાન કરવાનું કહે છે, મંત્રતંત્ર આદિ વિદ્યાઓથી કે જે જ્ઞાનાવરણીયાદી આસવનું કારણ છે. અન્ય જનોને વિમોહિત કરી પિતાનો નિર્વાહ કરે છે તે સઘળા દ્રવ્ય મુનિ છે. તેમના એ કત નરક તીય આદિ યોનીઓનાં દુખેથી તેમને બચાવી શકતાં નથી. I૪પા
मे मथने विशेष ३५श्री छ-"तमं तमेणेव" या !
सन्याय-असीले अशील: शासने पाणना। नवाना ॥२९थी त असाहुरूवे-आसाधुरूपः द्रव्यमुनि तमं तमेणे-तमस्तमसा एवं प्रसाद मिथ्यापथा मरेसा पाना २0 मोणं-मौनम् यात्रिनी विराहि-विराध्य विराधना परीने
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २० महानिर्ग्रन्थस्वरुपनिरुपणम्
६१५
सदा दुक्खी सन् विपर्यासं तत्तत्वेषु वैपरीत्यम् उपैति = प्राप्नोति । एवं विपर्यासमुपगतः स नरकतिर्यग्योनीः = नरकतिर्यग्रूपान् भवान् सन्धावति । केषु तिर्यक्षु च समुत्पद्यते इत्यर्थः । 'तु' शब्दः पूरण | 'विप्परियास' इति लुप्त द्वितीयान्तम् | ॥४६॥
नर
कथ चारित्र विराध्य नरकतिर्यग्गतिः प्राप्नोतीत्याह-
मूलम् -
उद्देसियं कीयंगडं निऔगं, नं मुंचई किंचि अणेर्सेणिजं । अग्गी विवा सव्वक्खी भवित्ता, ईओ चुओ गच्छेइ केहु पाँव ॥४७॥ छाया -- औद्देशिकं क्रीतकृतं नियागं, न मुञ्चति किंचिदनेषणीयम् । अग्निरिव सर्वभक्षी भूत्वा इतश्युतो गच्छति कृत्वा पाम् ||४७|| धना करके (सया दुही - सदा दुःखी) सदा दुःखी होता हुआ (विप्परियासुवेइ - विपर्यासम् उपैति ) तत्त्वों के विषय में विपरीत भाव को प्राप्त होता है । इस प्रकार विपरीत भाव से वह ( नरगतिरिक्खजोणी - नकरक तिर्यग्योनिः ) नरक एवं तिर्यञ्चरूप भवों को (संधावह - सन्धावति) प्राप्त करता है ।
भावार्थ- द्रव्यलिङ्गी साधु तत्त्वतः शीलवर्जित होने के कारण असंयमी ही माना गया है। यह चारित्र की विराधना इसलिये करता है कि इसके प्रबलमिथ्यात्व का उदय है । और इसीसे यह दु:खी होता रहता है । मिथ्यात्व का ही यह प्रभाव है जो इसके हृदय में तत्वों के प्रति यथार्थ श्रद्धान नहीं हो सकता है । नरक तिर्यञ्चगति में उत्पन्न होने के लिये इसको यही मिथ्यात्व प्रधान कारण बनता है ||४६ ||
सया दुही - सदा दुःखी सहा दुःख लोगवतां लोगवतां विष्परियासुवेइ - विपर्यासम्
પતિ તત્વાના વિષયમાં વિપરીત ભાવને પ્રાપ્ત કરનાર બને છે. આ પ્રકારના विपरीत लावधी ते नरगति रिक्खजोणी-नरकतिर्यग्योतिः नर अने तिथ३५ लवाने संघावर - सन्धावति आप्त रे छे.
ભાવાથ—દ્રવ્યલિ`ગી સાધુ તત્વત શીલવર્જીત હાવાના કારણે અસંયમી માનવામાં આવેલ છે. તે ચારિત્રની વિધના એ માટે કરે છે કે, તેમને પ્રમળ મિથ્યા ત્વના ઉદય હાય છે. અને તેનાથી એ દુઃખિત થતા રહે છે. મિથ્યાત્વના જ એ પ્રભાવ છે જે તેના હૃદયમાં તાના તરફ યથા શ્રદ્ધા રાખી શકતા નથી. નરક તીયચ ગતિમાં ઉત્પન્ન થવા માટે એમને આમ થ્ય ત્વ પ્રધાન કારણુ મનેછે ૫૪૬૫
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
उत्तराध्ययनसूत्रे टीका--'उद्देोसयं' इत्यादि ।
स द्रव्यमुनिः, औद्देशिकम् उद्देशेन कमप्येकं साधुमुद्दिश्य, निवृत्तम्-औद्देशिकं-तथा-क्रीतकृतं साध्वर्थ क्रीतं नियागं-नित्यपिण्डम्-आमन्त्रणपूर्वकं दत्तमशनादिकं का, तथा अन्यदपि अनेपणीयम् साधुभिग्ग्राह्य किंचिदप्यशनादिकं न मुश्चति-न परित्यजति सर्व गृह्णातीति भावः । एवंविधः स द्रव्यमुनिः अग्निरिव सर्वभक्षी सर्वम् अपासुकादिकं सर्व भक्षयितुं शीलमस्येति तथा, भूत्वा, पापं: साध्वाचारपरित्यागरूपं 'कट्ट' कृत्वा. इतः अस्माद् भवाच्चुतो मृतः सन् नरकगति तिबंगति च गच्छति ॥४७)
चारित्र की विराधना से नरक तिर्यश्चगति कैसे प्राप्त होती है ? सो कहते हैं--'उद्देसियं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ--वह द्रव्यमुनि (उद्देसियं-औद्देशिकम्) कभि भी एक साधु के उद्देश से तैयार किये गये तथा (कीयगडं-क्रीतकृतम् ) साधु के लिये खरीदे गये (निआग-नियागम् ) नित्यपिण्ड-आमन्त्रपूर्वक दिये गये अशनादिक पिण्डको तथा (किंचि अणेसणिज-किश्चिद् अनेषणीयम्) अन्य कोई भी अनेषणीय-साधु के लिये अकल्प्य अशनादिकपिंड-को (न मुंचई-न मुंचति) नहीं छोडता है। किन्तु (अग्गिविवासव्व भक्खी भवित्ता-अग्निरिव सर्वभक्षी भूत्वा) अग्नि के समान सर्वभक्षी होकर वह (पावंक-पापं कृत्वा) साधु आचार का परित्याग रूप पाप करके (इओ चुओ-इतः च्युतः) इस भव से च्युत होने पर (गच्छइ-गच्छति) नरकगति एवं तियश्चगति में जाता है।
भावार्थ-द्रव्यमुनि अग्नि के समान सर्वभक्षी रहा करता हैं।
ચારિત્રની વિરાધનાથી નરક તીય ચગતિ કેમ પ્રાપ્ત થાય છે તેને કહે છે "उद्देसिय" त्या ! ___ मन्पयाथ-से द्रव्यमुनि उद्देसियं-औदेशिकम् ५५ मे साधुना देशथी તૈયાર કરવામાં આવેલ તથા શ્રીહં તત્તમ સાધુ માટે ખરીદવામાં આવેલ निआगं-नियागं नित्यपि भाभयपू४ सापामा मावस मना पिने तथा किवि अणेसणिज्ज-किश्चित् अनेषणीयम् lon ५९ मनेषणीयसाधु भाट मप्य मनाहि पिउने न मुंचई-न प्रचति छ।उता नथी परंतु अग्गीविवासव्यभक्खी भवित्ता-अग्निरिव सर्वभक्षि भूत्वा भनिनी भा३४ सवलक्षी मनीन ते पावकटु-पपं कृत्वा साधु मायना परित्या३५ पा५४शन इओ चुओ-इतः च्युतः मा सपथी ट थवाथी गच्छइ-गच्छति न२४ाति मने तीय' अतिम य छे.
ભાવાર્થ-દ્રવ્યમુનિ અગ્નિ સમાન સર્વભક્ષી રહ્યા કરે છે. તેને ક૫નીય
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २० महानिर्ग्रन्थस्वरुप निरुपणम्
तवं दुवतैिरेव दुर्गतिप्राप्ति रत आह-
मूलम् -
७
नं तं अंरी कंठेछित्ता करेई, जं से करे अप्पणिया दुरंया | से" नाहिई मच्चुमुहं तु पत्ते, पच्छातावेण दयाविणो ॥ ४८ ॥ छाया--न तमरिः कण्ठच्छेत्ता करोति, यं तस्य करोत्यात्मीया दुरात्मता । स ज्ञास्यति मृत्युमुखं तु प्राप्तः पश्चादनुतापेन दयाविहीनः || ४८ || टीका--' न तं इत्यादि ।
कण्ठच्छेत्ता=कण्ठच्छेदनकारकः अरिः =शत्रुः न तमनर्थ करोति, यम् अनर्थ तस्य आत्मीया= स्वकीया दुरात्मता = दुष्टाचार प्रवृत्तिरूपा करोति । दयाविहीनः = संयमानुष्ठानवर्जितः स द्रव्यमुनिस्तु मृत्युमुखं प्राप्तः = मरणाभिमुखं गतः पश्चादनुउसको कल्पनीय अकल्पनीय अशनादिक का कोई भी ध्यान नहीं होता है। चाहे वह औदेशिक हो चाहे क्रीत कृत हो । जब यह पर गति में जाने लगता है तो नरक एवं तिर्यञ्च गति में जाकर अनंत दुःखो को भोगा करता है ||४७||
अन्वयार्थ - 'दुश्चरित से ही दुर्गति प्राप्त होती है' इसलिये कहते हैं--'न तं' इत्यादि। (कंछित-कंठच्छेत्ता) कंठ को छेदन करनेवाला (अरी - अरिः) शत्रु (तं न करेइ-तं न करोति) उस अनर्थ को नहीं करता है कि (जं से अप्पणिया दुरप्पया करेइ-यं तस्य आत्मीया दुरात्मा करोति) जिस अनर्थ को इसकी यह आत्मीय दुष्टाचाररूप प्रवृत्ति करती है । यह (से- सः) वह उस समय ( नाहिई - ज्ञास्यति) जान सकेगा कि जब वह (दयाविणो - दयाविहीनः) संयमानुष्ठान वर्जित द्रव्यमुनि ( मच्चुઅકલ્પનીય અશનાદિકનું કેઇ પણ પ્રકારનું ધ્યાન હેાતું નથી. ચાહે તે ઔદ્દેશીક હોય, ચાહે કીતકૃત હાય જ્યારે તે પરગતિમાં જાય છે તેાનરક અને તીય "ચગતિમાં જઈને અનંત દુઃખને ભાગવતે રહે છે. ૪૭૨
“हुश्चस्त्रिथी ४ दुर्गति प्राप्त थाय छे” तेना भाटे उडे छे - "न तं" इत्यादि ! मन्वयार्थ — कंठ छित्ता-कंठच्छेत्ता गणाने अपना अरी-अरि: शत्रु तं न करेइ-तं न करोति से अनर्थ नथी पुरतो है, जं से अप्पणिया दुरुप्पया करेइयं तस्य आत्मना दुरात्मता करोति वा अनर्थने तेवी या आत्मीय दुष्टाया२३५ प्रवृत्ति रे, भावात से सः ते मे समये नाहिई - ज्ञास्यति लाएगी शमशे ! यारे ते दयाविहूणो - दयाविहीन संयम अनुष्टान तद्रव्यमुनि मुच्चुमुहं तु
७८
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
६१७
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१८
उत्तराध्ययनसूत्रे तापेन=हा ! मया दुष्ठुकृतम् इत्येवं रूपेण पश्चात्तापेन युक्तः सन् स्वदौरात्म्यफलं ज्ञास्यति अनुभविष्यति । मरणसमयेऽतिमन्दधर्मस्यापि धर्माभिप्रायोत्पत्ति दर्शनादेवं कथनम् । यतश्च दुगन्मा अनर्थहेतुः, पश्चात्तापहेतुश्च, तस्मात् पूर्वमेव सा त्याज्येति भावः ॥४८॥ मुहंतु पत्ते-मृत्युमुखं तु प्राप्तः) मृत्यु के मुख मे प्राप्त होगा। मरण समय में अतिमंद धर्मवाले पाणी के लिये भी धर्म के अभिप्राय की उत्पत्ति देखी जाती है ! इसलिये एसा वहा गया है कि (पच्छाणु तावेण नाहिईपश्चात् अनुतापेन ज्ञास्यति) वह द्रव्यमुनि 'मैं ने बहुत बुरा किया' इस प्रकार के पश्चात्ताप से युक्त होकर मृत्यु के समय अपने दौरात्म्य के फल को जान सकेगा।
भावार्थ-यह द्रव्यलिङ्ग रूप दुरात्मा शत्रु से भी अधिक भयंकर काम करती है। कंठच्छेद करने वाला शत्रु एक ही भव में पर्यायका विघातक होने से दुःखदायी होता है परन्तु यह दुरात्मा तो इस जीवको भव २ में दुःख देनेवाली होती है। यह बात यह द्रव्यलिङ्गी मुनि उस समय जान सकेगा कि जब इसकी मृत्यु का अवसर उपस्थित होगा तभी यह "मैंने अच्छी बात नहीं की-बहुतबुरा किया जा इस दुरात्मता के पल्ल पडा रहा' इस प्रकार पश्चात्ताप करेगा। तात्पर्य यह है कि इस दुरात्मता का परिहार मोक्षार्थियों को सब से पहिले ही करदेना चाहिये । क्यों कि यह अनर्थ की हेतु एवं पश्चात्ताप की कारण है ॥४८॥ पत्ते-मृत्युमुखं तु प्राप्तः भृत्युना भुपमा भ२६४ समये गति में घमाणा પ્રાણી માટે પણ ધર્મના અભિપ્રાયની ઉત્પત્તિ જોવાય છે. આ કારણે એવું કહેવામાં माम छ , पच्छाणुतावेण नाहिई-पश्चात् अनुतापेन ज्ञास्यति ते द्र०यमुनि "भ' ઘણું જ ખરાબ કર્યું છે,” આ પ્રકારને પશ્ચાત્તાપ કરી મૃત્યુ સમયે પોતાના દુરાચારી કર્મના ફળને જાણી શકશે.
ભાવાર્થ-એ દ્રવ્યલિંગી દુરાત્મા શત્રુથી પણ અધિક ભયંકર કામ કરે છે. ગળું કાપનાર શત્રુ એકજ ભવમાં પર્યાયને વિઘાતક હોવાથી દુ:ખદાયી બને છે. પરંતુ આ દુરાત્મા તે આ જીવને ભવભવમાં દુઃખ આપનાર બને છે. આ વાત એ દ્રવ્યલિંગ મુનિ એ સમયે જાણી શકશે કે, જ્યારે એના મૃત્યુને સમય આવી લાગશે. ત્યારે તે “મેં આ સારૂં કામ નથી કર્યું ઘણું જ ખરાબ કર્યું કે આ દુરાત્મતાની જાળમાં પડી રહ્યો” આ પ્રકારને પશ્ચાત્તાપ કરશે. તાત્પર્ય એ છે કે, આ દુરાત્માને પરિવાર મેક્ષાથીઓએ સૌથી પહેલાં જ કરી લેવો જોઈએ. કેમકે, તે અનાથના હેતુ અને પશ્ચાત્તાપનું કારણ છે, ૪૮
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २० महानिर्ग्रन्थस्वरुपनिरुपणम्
यस्तु मरणसमयेऽपि स्वदुरात्मतां न जानाति तस्य का गतिर्भवतीत्याह--
निरहिया णग्गरूई उँ तस्तं, जे उत्तमहे विवज्जासमेई । इमे वि" से नेत्थि परे विलोएँ, दुहेओ वि से झिज्झंड
तत्) लोएँ ॥४९॥ छाया--निरथिका नाग्न्यरुचिस्तु तस्य, य उत्तमार्थे विपर्यासमेति।। अयमपि तस्य नास्ति परोऽपि लोकः, द्विधाऽपि स क्षीयते तत्र
लोके ॥४९॥ टीका-'निरट्ठिया' इत्यादि।
हे राजन् ! य उत्तमार्थे उत्तमः-उत्कृष्टतमः अर्थः मोक्षरूपो यस्मात्स तस्मिन् श्रुतचारित्रलक्षणे धर्मे विपर्यासं-मोहवशेन विपरीतभावम् एति पामोति, तस्य व्यलिङ्गिनो नाग्न्यरुचिः= नाग्न्ये= श्रामण्ये रुचिरमिलाषो निरथिकैव व्यथैव । निरर्थकत्वमेव दर्शयति-'इमे वि' इत्यादि-तस्य द्रव्यलिगिनोऽयमपि प्रत्यक्षो लोको नास्ति-मोहममादादिपारवश्येन शरीरलेशहेतुके शलुश्चनादि सेवनस्यापि निरर्थकत्वात् । न केवलमयमेव, लोको नास्ति, किन्तु तस्य परोऽपि
जो मरण समय में भी अपनी दुरात्मा को नहीं जानता है उसकी क्यागति होती है ? सो कहते है- 'निरट्टिया' इत्यादि। ___ अन्वयार्थ--हे राजन् ! (जे-यः) जो मुनि (उत्तमंटे विवज्जासं एइउत्तमार्थे विपर्यासं एति) उत्तमार्थ में श्रुतचारित्ररूप धर्म में-मोह के वश से विपरीत भावको प्राप्त होता है (तस्स णग्गई निरट्टिया-तस्य नान्य रूचिः निरर्थिका) उसमुनि की-द्रव्यलिंगी साधुकी-नान्य-श्रामण्य में रुचिअभिलाषा व्यर्थ ही जाननी चाहिये। (इमेवि से नत्थि-अयमपि तस्य नास्ति) तथा यह प्रत्यक्षीभूत लोक भी उसका नहीं सधता है केवल
જે મરણ સમયે પણ પોતાના દુરાત્માને જાણતા નથી તેની શું ગતિ થાય छ. ते ४ छ.-निरहिया" न्या!
सन्याय-3 सन् ! जे-ये रे भुनि उत्तमढे विवज्जासं एइ'-उत्तमाथे વિષ પતિ ઉત્તમ અર્થ માં શ્રુત ચારિત્રરૂપ ધર્મમાં-મોહના વશથી વિપરીત भावने त रै छ. तस्स णग्गरूई निरहिया-तस्य नाग्न्यरूचिः निरथिका द्रव्यलिसी साधुनी-मान्य-श्रामएयभा ३थी-मलिया। व्यor any नये इमे वि से नत्थि-अयमपि तस्य नास्ति तया । प्रत्यक्षभूत ५५ तेनु सधातु नयी ५४त
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२०
उत्तराध्ययनसूत्रे लोको नास्ति-कुगतिगमनात् । इत्थं स धर्मभ्रष्टो द्रव्यलिङ्गी तत्र=उभयलोकाभावे सति लोकेजगति द्विधाऽपि ऐहिकपारलौकिकार्थाभावेन 'झिज्झई' क्षीयते= ऐहिकगरलौलिकार्थे समाराधकान् संयतान् विलोक्य धिङ् मामुभयभ्रष्टमिति चिन्तयाऽनुतापमनुभवतीति भावः ॥४९ । यही बात नहीं है किन्तु (परे वि लोए तस्स नस्थि-परेऽपि लोकः तस्य नास्ति) परभव भी उसका विगाइ जाता है। कारण कि ऐसे जीव का कुगति में पतन होता है इसलिये । मोहप्रमाद आदि की परवशता से केशलुंचन आदि का करना केवल शारीरिक क्लेशस्वरूप होने से यह लोक उसका बिगडा हुआ ही जानना चाहिये । (दुहओ वि से झिज्झइ तत्थलोए-द्विधाऽपि स क्षीयते तत्र लोके) इस प्रकार धर्मभ्रष्ट वह द्रव्यलिङ्गी मुनि इस संसार में ऐहिक एवं पारलौकिक दोनों प्रकार के अर्थ के अभाव से अपने आप पश्चात्ताप का पात्र बन जाता है।
भावार्थ-जो मुनि श्रुतचारित्र रूप धर्म में विपरीत भाव धारण करता है उसका साधु होना व्यर्थ है। क्योंकि इस स्थिति में उसके दोनों लोक बिगड जाते हैं। जब यह ऐहिक एवं पारलौकिक अर्थ के समाराधक अन्य साधुजनों को देखता है तो इस प्रकार की चिन्ता से कि-"मुझे धिक्कार है मेरे तो दोनों ही लोक बिगड चुके हैं" रातदिन पश्चात्ताप करता है ॥४९॥ से वात नो परतु परलोए तस्स नत्थि-परलोको तस्य नास्ति तेनो ५२०५ પણું બગડી જાય છે. કારણ કે, એવા જીવનું કુગતિમાં પતન થાય છે. કારણ કે મેહ પ્રમાદ આદિની પરવશત.થી કેશ લેચન આદિનું કરવું કેવળ શારીરિક કલેશ कोपायी मा यो तेना 3 my नये. दहश्रो वि से झिज्झइ तत्थ लोए-द्विधाऽपि स क्षीयते तत्र लोके मा प्रा२नी भनष्ट से द्रव्याली मुनि આ સંસારમાં એહિક અને પારલૌકિક અને પ્રકારના અર્થના અભાવથી તેિજ પિતાની જાતે પશ્ચાત્તાપને પાત્ર બની જાય છે.
ભાવાર્થ-જે મુનિ શ્રત ચારિત્રરૂપ ધર્મમાં વિપરીત ભાવ ધારણ કરે છે તેમનું સાધુ થવું વ્યર્થ છે કેમકે આવી સ્થિતીમાં તેમના બન્ને લેક બગડી જાય છે. જ્યારે આ અહિક પારલૌકિક અર્થના સમારાધક અન્ય સાધુજનેને જુએ છે તે એવા પ્રકારની ચિંતાથી કે, “મને તે ધિકકાર છે મારા તે બન્ને લોક બગડી ચુકેલ છે” રાત દિવસ પશ્ચાત્તાપ કરે છે. હાલ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________
___
६२१
प्रियदर्शिनी टोका अ. २० महानिग्रन्थस्वरुपनिरुपणम्
कथमनुतापमनुभवत्यसौ इति सदृष्टान्तमाह--
एमेवं जहाछंदकुंसीलरूवे, मॅग्गं विराहित्तु जिणुत्तैमाणं । कुरैरी विवा भोगरसाणुगिद्धा, निरंट्सोया परितावमेई ॥५०॥ छाया-एवमेव यथाच्छन्दकुशीलरूपो, मार्ग विराध्य जिनोत्तमानाम् ।
कुररीव भोगरसानुगृद्धा, निरर्थशोका परितापमेति ॥५०॥ टीका-'एमेव' इत्यादि ।
एवमेव-उत्तरूपेणैव महाव्रतास्पर्शादिना प्रकारेण यथाच्छन्दकुशीलरूपःयथाच्छन्दाः स्वरुचिकल्पिताचाराः, कुशीला:-कुत्सितशीलाः पावस्थाः परती. तीथिकादयो वा, तेषां रूपमिव स्वभाव इव रूपं स्वभावो यस्य स तथा, जिनो. तमानां तीर्थकराणां मार्ग-श्रुतचारित्रलक्षणं मार्ग विराध्य खण्डयित्वा भोगरसानु गृद्धा भोगानां जिह्वास्वाददायकानां मांसानां रसे अस्वादे अनुगृद्धाम्लोलुपाः, तथा हृते भोगे-निरर्थशोका-निरर्थः निष्पयोजनः शोको यस्याः सा तथा, कुरराव-कुररीपक्षिणीव परितापं सन्तापम् एति मानोति । अयं भावः-यथाऽऽ
वह किस प्रकार पश्चात्ताप का अनुभव करता है सो दृष्टान्त द्वारा कहते हैं-'एमेव' इत्यादि ।
अन्वयार्थ- ( एमेव-एवमेव ) इस पूर्वोक्त प्रकार से ही-महाव्रतों के नहीं पालने आदि प्रकार से ही ( जहाछंदकुसीलस्वे-यथाच्छन्दकुशीलरूपः) स्वरुचिकल्पित आचार वालों के तथा कुत्सितशीलवालोंपार्श्वस्थ अथवा परतीर्थिक आदिजनों के स्वभाव जैसे स्वभाववाला यह द्रव्यलिङ्गी (जिणुत्तमाणं मग्गं विराहित्तु-जिनोत्तमानां मार्ग विराध्य) तीर्थंकरों के श्रुतचारित्ररूप मार्ग का विराधना करके (भोगरसाणुगिद्धा कुररीविवानिरट्ठसोया परितावमेइ-भोगरसानुगृद्धा कुररीव निरर्थशोका परितापम् एति) जिह्वा के लिये आस्वाद दायक मांस के आस्वाद में गृद्ध मे या प्रा२नेपश्चाता५ ४२ छ मेने दृष्टांत द्वारा समग छ.---" एमेव" त्या !
अन्वयार्थ-एमेव-एवमेव मा पूर्वरित प्रारथी -महाताने न पाया मा प्रारथी जहांछंद कुसीलरूवे-यथाच्छन्दकुशीलरूपः २१३५४६५ माया२. વાળાના તથા કુત્સિત શીલવાળ'–પાશ્વસ્થ અથવા પરતીથિક આદિજનના સ્વભાવ रेवा समापवाणामे द्रव्यविमा जिणुत्तमाणं मग्गं विरात्तुि-निनोत्तमानां मार्ग विराध्य ती ४३।ना श्रुत यात्रि३५ थाना विराधना ने भोगरसाणुगिद्धा कुररीविवा निरहसोया परितावमेइ-भोगरसानुगृद्धा कुररीव निरर्थशोका परितापमेति
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२२
उत्तराध्ययन सूत्रे
मिष लुब्धा कुररी स्वमुखगृहीतं मांसखण्डं बलवदन्यपक्षिणा प्रसह्य गृहीत विलाक्य आमिषास्वादलोलुपतया सन्तापं करोति, न च तत्मतोकारं कर्तुं समर्था भवति, न चान्यः कश्चित्तद्विपत्तित्प्रतीकारं करोति, एवमेवासौ द्रव्यलिङ्गी ऐहलौfeaturemat सन्तापं करोति, न च तत्प्रतीकारं क, समर्थो भवति, न चान्यः कश्चित्तद्विपत्प्रतीकारकरणे समर्थों भवति । एतादृशस्य द्रव्यलिङ्गिनः स्त्रपरपरित्राण करणासमर्थतयाऽनाथवं विज्ञेयमिति ॥५०॥
बनी हुई पश्चात् छीने जाने पर व्यर्थ शोक करने वाली कुररी पक्षिणी की तरह परिताप को प्राप्त करता रहता है।
भावार्थ - महाव्रतों के पालन करने के स्वाद से सर्वथा वंचित वह द्रव्यलिङ्गी मुनियथाच्छंद एवं कुशीलों की तरह जिनमार्ग की विराधना करता है । पश्चात् जब ऐहलौकिक एवं पारलौकिक अर्थ की आपत्ति उपस्थित होती है तब प्रतीकार करने के लिये समर्थ न हो सकने के कारण केवल पश्चात्ताप ही किया करता है। इस परिस्थिति में और कोई ऐसा नहीं होता है जो इसको सहायता प्रदान करसके जिस प्रकार कुररी पक्षिणी मांस रस के आस्वाद करने में गृद्ध बनकर जब मांस का टुकडा को मुंह में दबाकर चलती है तब उसका वह टुकडा दूसरे पक्षी छीन लेते हैं तब यह स्वाद की लोलुपता से केवल दुःख का ही अनुभव करती है उसका प्रतीकार नहीं कर सकती है और न कोई और दूसरा उसकी इस विपत्ति में सहायक ही होता है । इस प्रकार स्व જીભના આસ્વાદ લેવા માટે માંસના આસ્વાદમાં ગૃદ્ધ બનેલ અને પછીથી ખુંચવી લેવાથી વ્યથ' શાક કરવાવાળી કુરરી પક્ષિણીની માફક પરિતાપને પામે છે.
ભાવા મહાત્રતાના પાલન કરવાના માર્ગથી સવ થા વંચિત એવા એ યુલિંગી મુનિ યથાસ્થ્ય અથવા કુશીલાની માફક જીન ભાગની વિરાધના કરે છે. પછીથી જ્યારે ઇહુલૌકિક અને પારલૌકિક અની આપત્તિ ઉપસ્થિત થાય છે ત્યારે પ્રતીકાર કરવા માટે સમથ ન થઈ શકવાના કારણે કેવળ પશ્ચાત્તાપ જ કર્યા કરે છે, આવી પરિસ્થિતિમાં તેને કાઇ એવીઁ સહાયક હાતા નથી કે, જે તેને સહાયતા આપી શકે. જે પ્રમાણે કુરી પક્ષિણી માંસ રસને આસ્વાદ કરવામાં શુદ્ધ ખની જ્યારે માંસના ટુકડાને માઢામાં દુખાવીને ચાલે છે અને તેને તે ટુકડા ખીજુ` પક્ષી તેની પાસેથી ઝુંટવી લે છે ત્યારે તે સ્વાદની લેાલુપતાથી ફક્ત દુઃખના અનુભવજ કશ્તી રહે છે. તેના પ્રતીકાર કરી શકતી નથી અને ખીજુ કાઈ તેની એ આપત્તિમાં
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२३
प्रियदर्शिनी टीका अ. २० महानिर्ग्रन्थस्वरुपनिरुपणम् अथ यत्कतव्यं तदुपदिशति
मूलम्सुच्चाण मेहोवि सुभासियं ईमं, अणुसोसणं णाणगुणोववेयं । मंग्गं कुसीलाण जंहाय सव्वं, महानियंठाण वएँ पहेण ॥५१॥ छाया-श्रुत्वा मेधाविन् ! सुभापितमिदम् अनुशासनं ज्ञानगुणोपपेतम् ।
मार्ग कुशीलानां हित्वा सर्व, महानिर्ग्रन्थानां बजेः पथा ॥५१॥ टीका--'सुच्चाण' इत्यादि।
हे मेधाविन्-धारणावधीयुक्ता, राजन् ! वीतरागेण सुभाषितं सुष्ठतया याथातथ्येन भांषितंज्ञानगुणोपपेतं-ज्ञानस्य यो मुणो विरतिलक्षणस्तेन उपपेतं= युक्तम्, यद्वा-ज्ञानेन-पञ्चविधेन गुणेनकामगुणेन-विरतिलक्षणेन च उपपेतंयुक्तम् , इदम् अनन्तरोक्तम् अनुशासनं श्रुत्वा, कुशीलानां च सर्व मार्ग हित्वा त्यक्तवा, महानिर्ग्रन्थानां महासाधूनां पथा मार्गण व्रजे: गच्छेः ॥५१॥ पर के परित्राण करने में असमर्थ होने की वजह से यह द्रव्य लिंगी का अनाथपना जानना चाहिये ॥५०॥
अब कर्तव्य कहते हैं-'सुच्चाण' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(मेहावि-मेधाविन्) हे धारणा बुद्धि संपन्न राजा वीतराग द्वारा (सुभासियं-सुभाषितम्) यथातथ्यरूप कथित तथा (णाणगुणोववेयं-ज्ञानगुणोपपेतम्) ज्ञान के विरति लक्षणरूप गुण से अथवा पंचविध विरति लक्षण गुण से युक्त (इमं-इदम् ) यह-अनन्तरोक्त (अणुसासणं-अनुशासनम्) अनुशासनको (सुच्चाण-श्रुत्वा) सुन करके तथा (कुसीलाण सव्वं मग्गं जहाय-कुशीलानां सर्व मार्ग हित्वा) कुशीलों
के समस्त मार्ग का परित्याग कर के तुम (महानियंठाणपहेण वहेતેને સહાય કરનાર બનતું નથી આ પ્રકારથી સ્વપરનું પરિત્રાણ કરવામાં અસમર્થ હેવાના કારણે તે દ્રવ્યલિંગીનું અનાથપણું જાણવું જોઈએ, ૫૦
हवे तव्याने ४३ छ-"सुच्चाण" धन्याह!
अन्वयार्थ-मेहावि-मेधाविन था२४ा मुद्धि सपन्न २In ! वीत। २३थी सुभसियं-सुभाषितम् यथातथ्य ३५ ४ाये तथा णाणगुणोववेयम-ज्ञानगुणोઉત્તમ જ્ઞાનના વિરતિ લક્ષણ રૂપ ગુણથી અથવ પંચવિધ વિરતિલક્ષણ ગુણથી યુક્ત इदं-इदम् A मनन्तत अणुसासणं-अनुशासनम् मनुशासनाने सुच्चाण-श्रुत्वा सामनी या कुशीलाण सव्वं मगं जहाय-कुशीलानां सर्व मार्ग हित्वा अशीबाना सधा भागीना परित्यागीन तभी महावियंठाण पहेण वहे महानिर्ग्रन्थानां पथा बजे:
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२४
उत्तराध्ययनसूत्रे महानिर्ग्रन्थमार्गगमनस्य यत्फलं तदुच्यते
मूलम् - चरित्तमायारगुणन्निए तओ, अणुत्तरं संजम पालियोण । निरासवे संखवियाण कम्मं, उवेई ठाणं विउलुत्तमं धुंवं ॥५२॥ छाया-चारित्राचारगुणान्वितस्ततः, अनुत्तरं संयम पालयित्वा।
निरास्त्रवः संक्षपय्य कर्म, उपैति स्थानं विपुलोत्तमं ध्रुवम् ॥५२।। टोका--'चरित्तं' इत्यादि ।
चारित्राचारगुणान्वितः चारित्रस्य आचार:आचरणम्-आसेवनं स एव गुणस्तेन अन्वितो-युक्तः, यद्वा-चारित्राचारः चारित्रासेवनं, गुणो=ज्ञानं, ताभ्यामन्वितो युक्तः साधुः ततः महानिर्ग्रन्थमार्गगमनात्-अनुत्तरं प्रधानं संयम= यथाख्यातचारित्रात्मकं पालयित्वा= आसेव्य, निरासवः पाणातिपाताधारकमहानिर्ग्रन्थानां पथा व्रजेः) महानिर्ग्रन्थों के मार्ग से चलो इस गाथा द्वारा यह प्रकट किया गया है कि इस सब कथन को सुनकर हे राजन् ! तुम्हारा अब क्या कर्तव्य है-अनाथीमुनिराज श्रेणिक महाराज से कह रहे हैं कि-वीतराग प्रभु द्वारा निर्दोषरीति से कथित इस ज्ञानगुणोपपेत अनुशासन को सुनकर तुम अब कुशीलों के मार्ग का परित्याग करते हुए महानिर्ग्रन्थों के मार्गका अनुसरण करो। इसी में तुम्हारी भलाई है ॥५१॥
महानिर्ग्रन्थ के मार्ग में चलने का फल कहते हैं—'चारित्तं' इत्यादि। _अन्वयार्थ-(चारित्तमायारगुगनिए-बारित्राचारगुणान्वितः) चरि
के आचरणरूप गुण से संपन्न अथवा चारित्र सेवन एवं ज्ञान रूपगुण से अन्वित साधु (तओ-ततः) महानिर्गन्थ के मार्ग पर चलने से (अणुत्तरं संजमं पालियाण-अनुत्तरं संयम पालयित्वा) प्रधान संयमમહ નિગ્રન્થના માગથી ચાલ આ ગાથા દ્વારા એ પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે કે, આ સઘળી વાત સાંભળીને હે રાજન ! તમારું હવે શું કર્તવ્ય છે–અનાથી મુનિરાજ શ્રેણીક મહારાજને કહી રહેલ છે કે વીતરાગ પ્રભુદ્વારા કહેવાયેલા આ જ્ઞાન ગુપપેત અનુશાસનને સાંભળીને તમે હવે કુશીના માર્ગને પરિત્યાગ કરીને મહાનિન્થના માર્ગનું અનુસરણ કરે એમાં જ તમારી ભલાઈ છે. પ૧
महानि-थाना भाभा यासवाना ने ४९ छ-"चरितं" त्याह.
मन्या-चरित्तमायारगुणन्निए-चारित्रमाचारगुणान्वितः यात्रिना मा. ચરણ રૂપગુણથી સંપન્ન અથવા ચારિત્રસેવન અને જ્ઞાનરૂપ ગુણથી અન્વિત સાધુ तओ-ततः महानि-यना भाग ५२ यासाथी अणुत्तरं संजमे पालियाण-अनु
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२५
प्रियदर्शिनी टीका अ. २० महानिर्ग्रन्थस्वरुपनिरुपणम् रहितः सन कर्म-ज्ञानावरणीयादिकं संक्षपय्य क्षयं नात्वा विपुलोत्तमं विपुलम्अनन्तानामपि तत्रावस्थितेः, उत्तमम् उत्कृष्टतम प्रधानत्वात्, उभयोः कर्मधारयः, ध्रुवं नित्यं स्थानं-मुक्तिपदाख्यं स्थानम् उपैति-प्रामाति। 'चारित्तमायार' इत्यत्र मकारी प्राकृतत्वात् ॥५२॥ अथोपदेशमुपसंहरन्नाह--
मूलम्एवुग्गंदंते वि महातवोधणे, महामुंणी महापडणे महाज॑से । महानियंठिामणं महासुंअं, से काहएँ महया वित्थरेणं ॥५३॥ छाया--एवमुग्रदान्तो ऽपि महातपोधनो, महामुनि महाप्रतिज्ञो महायशाः।
महानिग्रेन्थीयमिदं महाश्रुत, स कथयति महता विस्तरेण ।।५३।। टीका--'एबुग्गदंते' इत्यादि ।
उग्रदान्तः उग्रश्चासौ दान्तश्चेति कर्मधारयः, उग्रः कर्मशत्रु प्रत्युग्ररूपत्वात्, यथाख्यात चारित्र-का पालन करके (निरासवे-निरासवः) प्रागातिपात आदि द्वारा होने वाले आस्रव से रहित होता हुआ (कम्मं संखवियाण-कर्म संक्षपय्य) ज्ञानावरणीयादिक कमों को क्षपित करके (विउलुत्तमं धुवं ठाणं उवेइ-विपुलोत्तम ध्रुव स्थानं-उपैति) विस्तृत-अनन्तसिद्धों का भी उसमें अवस्थान होने से विशाल-तथा प्रधान होने से सर्वोत्कृष्ट ऐसे नित्य -अविचलित मुक्तिपद नामक स्थान को प्राप्त कर लेता है।
भावार्थ-जो मुनि चारित्राचार गुणान्वित होकर यथाख्यात चारित्र का पालन करता है वह निरानव हो कर ज्ञानावरणीयादिक कर्मों का विनाश कर विपुल, उत्तम एवं ध्रुव मुक्तिस्थानमें जाकर वियजमान हो जाता है ॥५२॥ त्तरं संयम पालयित्वा प्रधान सभ-याच्यत यात्रिनु पासन ने निवनिराम्राः प्रातिपात माहि माथी २डित मनाने कम्भ संखबियाण-कम संक्षपय्य ज्ञानाgles भनि क्षपित ४ीने विउलुत्तमं धुवं ठाणं उवेइ-निपुलात्तम ध्र स्थानं उपैति विस्तृत-मनन्त सिद्धोनु ५ तम अवस्य न डावाशी विशाणતથા પ્રધાન હેવાથી સર્વોત્કૃષ્ટ એવા નિત્ય અવિચલિત મુક્તિ પદ નામના સ્થાનને પ્રાપ્ત કરી લે છે.
ભાવાર્થ-જે મુનિ ચારિત્રાચાર ગુણ વિત બનીને યથાખ્યાત ચારિત્રનું પાલન કરે છે તે નિરસવ બનીને જ્ઞાનાવરણયાદિક કર્મોને વિનાશ કરીને વિપુલ, ઉત્તમ અને ધ્રુવ મુક્તિ સ્થાન ઉપર જઈને બીરાજમાન થઈ જાય છે. પરા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे दान्तः इन्द्रिय नो इन्द्रियदमनात् महातपोधनः-तपांसि-अनशनादि द्वादशविधानि, तान्येव उत्कृष्टत्वान्महान्ति, महान्ति यानि तपांसि तान्येव धनानि यस्य स तथा, पुनः--महाप्रतिज्ञः महती प्रतिज्ञा यस्य स तथा, स्वीकृतस्य संयमस्य याथातथ्येन परिपालनात् महाप्रतिज्ञत्वम्, अतिदृढव्रत इत्यर्थः, अत एव-महायशाःमहद् यशो स तथा-उत्कृष्टज्ञान-क्रियाराधनेन दिगन्त विश्रान्तकीर्तिरित्यर्थः, एतादृशः स महामुनिः इदम् अव्यवहितोक्तम्-महानिग्रन्थीयं-महानिग्रेन्थेभ्यो हितं महाश्रुतं महता विस्तरेण सुविस्तृतं यथा स्यात्तथा श्रेणिकं प्रति कथयति= अबोचत् । वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवद्भावः। अपिः पादपूरणे ॥५३।।।
अब अध्ययन का उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते हैं--'एबुग्गदंते' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(उग्गदंते--उग्रदान्तः) कर्म शत्रु के प्रति उग्र रूप होने से स्वयं उग्र तथा इन्द्रिय एवं मन के दमन करने से दान्त (महातवो धणे-महातपोधनः) अनशन आदि बारह प्रकार के महान् तपों के आराधक होने से महान तपस्वी (महापइण्णे-महाप्रतिज्ञः) स्वीकृत संयम के यथावत् परिपालन से महाप्रतिज्ञ (महाजसे-महायशाः) इसी लिये महान यशस्वी-उत्कृष्ट रूप से ज्ञान एवं क्रिया की आराधना करने वाले होने की वजह से दिगन्त में विस्तारित कीर्ति संपन्न ऐसे (से महामुणीसः महामुनिः) उन महामुनिराजने (इणं महानियंठिजमहासुयं-इदं महानिग्रन्थीयं महाश्रुतम्) यह महानिर्ग्रन्थीय-महानिर्ग्रन्थों के लिये हितविधायक-महाश्रुत (वित्थरेणं काहए-विस्तरेण-कथयति) श्रेणिक राजाके प्रति विस्तारसे कहा ॥५३॥
वे अध्यननी सहा२ ४२ता १२ ४३ छे-"एवुग्ग दंते" त्याहि.
मन्वयार्थ -उग्ग दंते-उग्रदान्तः भशत्रुना त२३ ५३५ वायी स्वयं उ तथा धन्द्रिय अने मननु मन ४२वाथी हान्त महातवोधणे-महातपोधनः અનશન આદિ બાર પ્રકારના મહાન તપના આરાધક હોવાથી મહાન તપસ્વી महापइन्ने-महामतिज्ञः स्वीकृत सयभना यथावत् परिपालनथी भाप्रतिश या કારણે મહાન યશસ્વી ઉત્કૃષ્ટ રૂપથી જ્ઞાન અને ક્રિયાની આરાધના કરવાવાળા હોવાના
२0 तभi विस्तारित तिपन्न सेवा से महामुणी-सः महामुनि श्ये भुनिशरे इणं महानियंटिज महासुयं-इदं महानिर्ग्रन्थीयं महाश्रुतम् २ महानिधीय -महानिन्थी भाटे हितविधाय महाश्रुत वित्थरेणं काहए-विस्तरेण कथयति શ્રેણિક રાજાને વિસ્તારથી કહી સંભળાવ્યું. ૫૩
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २० महानिर्ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
ततच-
मूलम् - - तुट्टो' यं सेणिंओ राया, इर्णमा कथंजली । अणाहंत्तं जहाभूयं, सुडु मे" उवदंसिये ॥ ५४ ॥
छाया - तुष्टश्च श्रेणिको राजा, इदमाह कृताञ्जलिः । अनाथत्वं यथाभूतं, सुड मे उपदर्शितम् ||५४ | टीका -- 'तुट्टी' इत्यादि । महामुनेर्वचनं श्रुत्वा तुष्टः श्रेणिको राजा कृताञ्जलिः सन् इदं = त्रक्ष्यमाणम् आह-उक्तवान् यदुक्तवांस्तदुच्यते- 'अणाहतं' इत्यादिना । हे महामुने ! भवता यथाभूतं = वास्तविकम् अनाथत्वं मे मम सहु सम्यक्प्रकारेण उपदर्शितं= प्रोक्तम् च शब्दः पूरणे ॥५४॥
किं च
६२७
मूलम् -
तुब्भं सुलैद्धं खुं मणुसंजम्मं, लाभी सुलंद्धा यं तुब्भे महेसी । तुन्भे साहा में सबंधंवा थें, जं" भे" ठियां मग्गिं जित्तमाणं ॥५५॥ छाया - - युष्माभिः सुलब्धं खलु मनुष्यजन्म, लामाः सुलब्धाश्च युष्माभि मवर्षे । यूयं सनाथाच सबान्धवाश्च यद्ययं स्थिता मार्गे जिनोत्तमानाम् ||५५||
9
इसके बाद - 'तुझे य' इत्यादि ।
अन्वयार्थ -- इस प्रकार अनाथिमुनिराज द्वारा अनाथपद की व्याख्या सुनकर ( तुट्ठो - तुष्टः) प्रसन्न एवं संतुष्ट हुए (सेणिओ राया- श्रेणिकः राजा) श्रेणिक राजा ते ( कयंजली - कृताञ्जलिः) हाथ जोडकर उन अनाथो मुनि से ( इणमाह- इदमाह) इस प्रकार कहा कि आपने (मे) मुझे ( जहाभूयं अणाहत्तं यथाभूतं अनाथत्वम् ) वास्तविक अनाथपना (सुठु-मुष्ठु ) अच्छी तरह से (उवदंसियं - उपदर्शितम्) खुलाशा कर के समझाया है ॥ ५४ ॥
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
त्यारजाह - " "तुट्टोय" धत्याहि
અન્નયા ——આ પ્રકારે અનાથ મુનિરાજ દ્વારા અનાથપદની વ્યાખ્યાને સાંભजीने तुट्टी - तुष्टः प्रसन्न मने संतुष्ट मनेा वा सेणिओ राया- श्रेणिकः राजा ये श्रेराम कयंजली - कृताञ्जलिः हाथ लेडीने से अनाथ भुनिने इणमाहुइदमाह । प्रमारथी उधु !माये मे मे भने जहाभूयं अणाहतं यथाभूतं अनाथस्वम् वास्तविमनाथपाशु मुहु-मुष्ठु सारी रीते उत्रदंसियं - उपदर्शितम् ખુલાસા કરીને સમજાવેલ છે. ૫૫૪૫
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२८
टीका--'तुम्भे' इत्यादि ।
हे महर्षे ! युष्माभिः खलु = निश्चयेन मनुष्यजन्म सुलब्धम् । मनुष्यजraat यत्फलं संसारनिस्तरणरूपं तद् भवद्भिः समुपलब्धमिति भावः । च=पुनः युष्माभिः लाभाः वर्णरूपादि प्राप्तिरूपा धर्मविशेषप्राप्तिरूपा वा सुलब्धा:=सुष्ठुत्या प्राप्ताः । लब्धत्वे हेतुरुत्तरोत्तरगुण प्रकर्षता । च पुनः हे महर्षे ! ततो यूयमेव सनाथाः संबन्धवाश्च स्थ, यद् = कारणात् यूयं जिनोत्तमानां मार्गे =पथि स्थिता: = सुश्रामण्यमुपगता इत्यर्थः । सुलब्धजन्मत्वादौ जिनमार्गस्थिति हेतुः || ५५ ॥ किंच
मूलम् - तें सिं ाहो अणाहाणं, सव्वभूयाण संजया ! |
खामि ते महाभाग !, इच्छामु अणुसांसिउं ॥५६॥
---
उत्तराध्ययन सूत्रे
फिर राजा कहता है- 'तुमं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (महेसी - महर्षे) हे महाऋषि ! (तुब्भं माणुस जम्मं सुल - युष्माभिः खलु मनुष्यं जन्म सुलब्धम् ) आपने इस मनुष्य जन्म की अच्छा जाना है अर्थात् मनुष्य जन्म का जो फल होना चाहीये वह आपने प्राप्त कर लिया इसलिये आपका मनुष्यजन्म जाना सफल हो गया है तथा (तुभे- युष्माभिः) आपने (लाभा सुलद्वा-लाभाः सुधाः ) वर्ण रूपादि पाप्ति रूप अथवा धर्मविशेष प्राप्ति रूप लाभों की सफलता प्राप्त कर उनको सुलब्ध बनाया है। तथा हे महामुनि (तुभे सणाहा सबंधवा यूयम् - सनाथाः सबान्धवाः) आप ही वास्तविक रूप में सनाथ एवं बान्धव - सहित हैं (जं तुग्भे - यद् यूयम् ) क्यों कि जो आप (जिणु समाणं मग्गठिया जिनोत्तमानां मार्गे स्थिताः) जिनोत्तमों के मार्ग में स्थिर हो रहे हैं ॥५५ ॥
पछी राल हे छे--"तुब्भं" धत्याहि.
स्मन्वयार्थ--महेसी - महर्षे डे महर्षि ! तुब्भं माणुस जम्मं सुलद्धं - युष्माभिः खलु मानुष्यं जन्मं लब्धम् आये आ मनुष्य कन्भने सारी रीते लगे है. अर्थात् મનુષ્ય જન્મનું જે મૂળ થવુ જોઇએ તે આપે પ્રાપ્ત કરી લીધું છે, આ કારણે आपनो भनुष्य जन्म स थ गयेस छे. तुम्भे- युष्माभिः आये लाभा मुलद्धालाभाः सुलब्धाः व ३पाहि प्राप्ति अथवा धर्म विशेष प्राप्तिश्य बालोनी सहजता प्राप्त कुरी तेने सुसन्ध मनावे छे तथा हे महामुनि ! तुन्भे समाहा सबंधवा - यूयम् सनाथाः सबांधवाः आप वास्तविक इमां सनाथ भने पांधव सहित छो. जंतुभे यत् यूयम् भ है, आप जिणुत्तमाणं मग्गठिया - जिनोतमानां मार्गे स्थिताः नना उत्तममां उत्तम मार्ग भां स्थित थह गयेस छो. या
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २० महानिग्रन्थम्वरुपनिरुपणम्
छाया-स्वमसि नाथः अनाथानां, सर्वभूतानां संयतः।
क्षमयामि त्वया महाभाग !, इच्छामि अनुशासितुम् । ५६।। टीका--'तंसी' इत्यादि।
हे संयत हे मुने! त्वम् अनाथानां-स्त्र स्व योगक्षेमकारिरहितानां सर्वभूतानां सर्वजीवानां नाथायोगक्षेमकारकोऽसि, षट्कायजीवरक्षणे गृहीतव्रतस्वात् । हे महाभाग ! त्वयाऽहं स्वापराध क्षमयामि । तथा-हे मुने! भवतोऽ हमात्मानमनुशासितुं-शिक्षयितुमिच्छामि ।।५६॥
पुनः क्षमापणामेव विशेषेणाह-- मूलम्--पुच्छिंऊण मंए तुझे, झाणविग्यो उ जो कओ।
निमंतियों यं भोगेहि, तं सव्वं मरिसेह में" ॥५७॥ छाया--पृष्ट्वा मया युष्माकं, ध्यानविघ्नस्तु यः कृतः।
निमन्त्रिताश्च भोगैः, त्तत्सवे मृष्यत मे ॥५॥ टीका-पुच्छिऊण' इत्यादि । हे मुने ! पृष्ट्वा प्रश्नं कृत्वा मया युष्माकं ध्यानविघ्नः ध्यानान्तरायस्तु
अब राजा महामुनि से खमाता है-'तंसि' इत्यादि । अन्वयार्थ-(संजया ?-संयत) हे मुनिराज ! (तं अहाणं सव्व भूयाणणाहोसि -त्वं अनाथानां सर्वभूतानां नाथः असि) अपने २ क्षेम योग से रहित अनाथों-सर्वभूतों के योग क्षेम कारक होने से आप एकमात्र नाथ हैं। (महाभाग ! खामेमि-महाभाग!-क्षमयामि) हे महाभाग ! मैं अपने अपराधों की क्षमा चाहता हूं। तथा (अणुसासिउं इच्छोमु-अनुशासितुं इच्छामि) आप से अपने आप को अनुशासित होने की प्रार्थना करता हूं ॥५६॥
फिरक्षमापनाको विशेष रूपसे कहते हैं-'पुच्छिऊण' इत्यादि। मैंने
अन्वयार्थ-हे मुने! (पुच्छिऊण-पृष्ठा) प्रश्न करके (मए-मया) ४२ २० मानिने पभाव छ--"तसि" त्या.
सन्क्याथ -संजया-संयत! भामुनि! तं अहाणं सर्वभूयाणमाहोसि-स्वं अनाथानां सर्वभूतानां नाथ: असि पातपाताना भयोगथी सहित अनाथा-स भूतोना योग४२ डापाथी मा५ मे मात्र नाथ छी. महाभाग खामेमि-महाभाग
માધિ હે મહાભાગ હું મારા અપરાધોની આપની પાસે ક્ષમા માગું છું તથા सापनाथी अणुसासिउं इच्छाम-अनुशासितुं इच्छामि भने अनुशासित पानी प्रार्थना ४३ छु.॥५६॥
पछी क्षमापनाने विशेष ३५थी ४ छ--"पुच्छिऊण" इत्या. मन्वयार्थ -- मुनि ! पुच्छिउण-पृष्ट्वा प्रश्न शन मए -मया में तुज्झो
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसत्रे यःकृतः। च-पुनः भोगैर्यद्यूयं निमन्त्रिताः। हे भदन्त ! मे=मम तं सर्वमपराधे मृष्यत-क्षमध्वम् ॥५७|
सम्प्रत्यध्ययनार्थोपसंहारमाहमूलम्--एवं थुणित्ताण से रायसीहो,-णगारंसीहं परमाइ भैत्तिए । सओरोहो सपरियणो सबंधवो, धम्माणुरत्तो विमलेण चेयसा ॥५८॥ ऊससियरोमकूवो काऊण ये पयोहिणं । अभिवंदिऊण सिरसा, अहयाओ नराहिवो ॥५९॥ छाया-एवंस्तुत्वा स राजसिंहः, अनगारसिंह परमया भक्त्या।
सावरोध:सपरिजनः सबान्धवो, धर्मानुरक्तो विमलेन चेतसा।।५८|| उच्चसितरोमकूपः, कृत्वा च प्रदक्षिणाम् ।
अभिवन्ध शिरसा, अतियातो नराधिपः ॥५९।। टीका--'एवं थुणित्ताण' इत्यादि ।
सावरोध: सान्तःपुरः सपरिजन: दासीदासादिवर्गसहितः सबान्धवः = बन्धुवर्गसहितो राजसिंह:-राजा सिहइव राजसिहो मृगतुल्यापरनृपेषु तस्य सिंह तुज्झे-युष्माकम् ) आपके (जो-यः) जो (ज्झाणविग्यो कओ-ध्यानविघ्नः कृतः)ध्यान में विघ्न किया है तथा (भोगेहिं निमंतिया-भोगैःनिमंत्रिताः) भोगों द्वारा आपको आमंत्रित किया है, हे भदन्त ! (मे-मे) मेरा (तं सव्वं-तत्त्सर्वम्) यह सब अपराध (मरिसेह-मृष्यत) आप क्षमा करें॥२७॥
अब अध्ययन का उपसंहार करते हैं-'एवं' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(सओराहो-सावरोधः) अन्तःपुर सहित (सपरियणोसपरिजनः) दामीदास आदि परिजन सहित तथा (सबंधवो-सबान्धवः) बन्धुवर्ग सहित (स-सः) वे (रायसीहो-राजसिंहः) राजाओं में सिंह जैसे (नराहिवो-नराधिपः) श्रेणिक राजा (परमाए भत्तिए-परमया भत्तया) अति उत्कृष्ट भक्ति से (अणगारसीहं-अनगारसिंहम्) अनगारों मे सिंह युष्माकम् आपना जा-यः ध्यानमा ज्झाणविघ्नो कओ-ध्यानावघ्नः कृतः विन नामेल छ तथा भोगेहिं निमंतिया-भोगैः निमंत्रिताः सागो सागवाना भाटे मापन समत्रित ४२० . ! मे-मे मा। तं सव्वं-तत्सर्वम् से सपा अपराधानी मरिसेह-मृष्यत क्षमा ४२. ॥५॥
हवे अध्ययनन। यस २ ४२ --"एवं" त्याहि.
अन्वयार्थ --सओरोहो-सावरोधः अन्तःपुर सहित सपरियणो-सपरिजनः हासीमास माहि परिमन सहित तथा सबंधवो-सबान्धवः मधु सहित स-स: ते रायसीहो-राजसिंहः २०nममा वि श्रेलिs रात परमाए भत्तिए
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २० महानिर्ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
६३१
तुल्यपराक्रमवत्त्वात् स नराधिपः श्रेणिकः परमया = अत्युत्कृष्टया भक्त्या अनगारसिंहम् = अनगारः सिंह इव तं तथा, कर्ममृगान् प्रति उग्रस्वादनगारस्य सिंहोपत्त्रम् एवं = पूर्वोक्तप्रकारेण स्तुत्वा विमलेन= मिथ्यात्वमलरहितेन चेतसा सता धर्मानुरक्तः = धर्मानुरागयुक्तः श्रत एवं उच्चसित रोमकूपः - उच् सिताः = उद्भिन्नाः रोमकूपा रोमरन्ध्राणि यस्य स तथा, - रोमाञ्चितच सन् प्रदक्षिणां कूत्वा, शिरसा अभिवन्द्य च स्वस्थानम् अतियातः = गतः ||५८-५९॥
अथ महामुनिर्यत्कृतवांस्तदुच्यते-
१४
मूलम् - इयरो वि गुणसंमिद्धो, तिगुतिंगुत्तो तिदंडेंविरओयं । विग इव विप्पक्को, विहरइ वसुंहं विगयेंमोहो ति बेमि ॥ ६० ॥ छाया - इतरोऽपि गुणसमृद्धः, त्रिगुप्तिगुप्तस्त्रिदण्ड चिरतश्च ।
विहग इव विमुक्त, विहरति वसुधां विगत मोह इतिब्रवीमि ॥ ६० ॥ टीका --' इयरो वि' इत्यादि ।
अथ इतरोऽपिः = अनाथि मुनिरपि गुणसमृद्ध : = सप्तविंशतिसाधुगुणयुक्तः, जैसे उन अनाथी मुनि की ( एवं - एवम् ) इस पूर्वोक्त प्रकार से (थुणिताण- स्तुत्वा स्तुति करके (विमलेण चेयसा धम्मापुरतो - विमलेन चेतसा धर्मानुरक्तः) मिध्यात्वमल से रहित होने से निर्मल चित्त द्वारा धर्मानुराग से युक्त हो गये । और उसी समय उन्होंने (ऊससि य रोमकूवो - उच्च सितरोमकूपः) रोमाञ्चित शरीरवाले होते हुए बड़े आदर के साथ (पयाहिणं काऊण- प्रदक्षिणां कृत्वा) उनकी प्रदक्षिणा पूर्वक एवं प्रदक्षिणा करने के पश्चात् (सिरसा अभिवंदिऊण-शिरसा अभिवंद्य) मस्तक झुकाकर वंदना करके (अइयाओ - अतियातः) अपनेपर वापिस गये || ५८-५९॥
अब राजा के जाने पर अनाथी मुनिने क्या किया सो कहते हैंपरमया भतया अति उत्कृष्ट खेवी अतिथी अणगारसीहं- अनगार सिंहम् अनगारसिंह भेदा मे रमनाथी भुनिनी एवं एवम् भावी पूर्वोक्त प्रारथी थुणिताणस्तुत्वा स्तुति ने विमलेण चेयसा धम्माणरत्तो - त्रिमलेन चेतसा धर्मानुरक्तः મિથ્યાત્વના મળથી રહિત મનવાથી નિ`ળ ચિત્તદ્વારા ધર્માનુરાગથી યુક્ત બની गया मने ते समये ते ऊससियरोमकूत्रो - उच्छ्वसित रोमकूपः शमयित शरीरवाला थर्धने घाला माहरनी साथै पयाहिणं काऊण- प्रदक्षिणां कृत्वा तेभनी प्रक्षिणा कुरी भने प्रदक्षिणा वीने पछीथी सिरसा अभिनन्दिऊण - शिरसा - अभिवन्द्य भस्त नभावीने वढना कुरीने अइयाओ - अतियातः पोताना स्थान उधर पाछा गया.
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३२
उत्तराध्ययन सूत्रे
त्रिगुप्तः = मनोवाक्कायरूपगुप्तित्रयगुप्तः, त्रिदण्डविरतः = त्रिदण्डेभ्यो=मनोवाकायानामशुभ व्यापारेभ्यो विरतः =दूरीभूतः, च =पुनः विहग इवपक्षीय विषमुक्तः= कचिदपि प्रतिबन्धरहितः - अप्रतिबद्धविहार इति यावत् तथा-विगतमोहः = रागद्वेषरहितः सन् वसुधां =पृथिवीं विहरति = विचरतिस्म 'इति ब्रवीमि इत्यस्यार्थः पूर्ववद् बोध्यः ||६०||
इतिश्री - विश्वविख्यात - जुगद्वल्लभ - प्रसिद्धवाचक - पञ्चदश भाषाकलितललितकलापा'लापक- प्रविशुद्ध गद्यपद्यनेकग्रन्थनिर्मापक - बादिमानमर्दक- शाहू छत्रपति - कोल्हापुर- राजप्रदत्त - 'जैनशास्त्राचार्य' पदभूषित - कोल्हापुर राजगुरु - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर-पूज्य श्री घासीलालव्रतिविरचितायामुत्तरासूत्रस्य प्रियदर्शिन्याख्यायां व्याख्यायां महानिर्ग्रन्थीयं नाम विंशतितममध्ययनं सम्पूर्णम् ।
'इरो वि' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - - इधर ( इयरो वि- इतरोऽपि ) अनाथी मुनि भी ( गुणसमिद्धो- गुणसमृद्धः) साधु के सत्ताईस गुणों से युक्त तथा तिगुत्तिगुप्तोत्रिगुप्तिगुप्तः) मन, वचन एवं कायरूप गुप्तित्रय से गुप्त - सहित और (तिदंड विरओ - त्रिदंडविरतः) मन, वचन, काय के अशुभ व्यापाररूप दंडों से रहित ( विहग इव - विहग इव ) पक्षी की तरह ( विप्प मुक्कोविप्रमुक्तः) प्रतिबन्ध से रहित विगयमोहो- विगत मोहः) रागद्वेष से रहितशान्तचित्त होकर (वसुहं विहरइ - वसुधां विहरति ) इस भूमण्डलपर विचरने लगे । (तिबेमि - इतिब्रवीमि ) जैसा भगवान से सुना वैसा मैं कहता हूं ॥६०॥
इस प्रकार यह बीसवाँ अध्ययन समाप्त हुआ ||२०||
रामना गया पछी रमनाथी मुनि शुं यु तेने हे छे - "इयरो वि" ४त्यादि अन्वयार्थ —हवे मा त२३ इयरोवि- इतरोऽपि सनाथी भुनि गुणसमिद्धोसाधुना सत्तावीस गुणेोथी युक्त तथा तिगुत्तिगुत्तो- त्रिगुप्तिगुप्तः भन, वयन, मने प्राय३य गुप्तित्रयथी गुप्त सहित अने त्रिदंड विरओ - त्रिदंडविरतः भन, वयन, ने भयाना अशुल व्यापार ३५ ४थी रहित विहगइव - विहगइव पक्षीनी भाई विषमुको - विमुक्तः प्रतिषधाथी रहीत विगयमोहो- विगतमोहः रागद्वेषथी रहित शांत चित्त मनीने वसुहं विहरs - वसुधां विहरति आलूभउज उपर वियारवा साग्या. तिमि - इति ब्रत्रिम नेवु भगवाननी चासेथी सांभज्यु तेहु उहु छु, આ ઉત્તરાધ્યન સૂત્રનું વીસમું અધ્યયન સંપૂરું થયું. ઘરના
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ एकविंशतितममध्ययनं प्रारभ्यते ॥ उक्तं महानिर्ग्रन्थी यं नाम विंशतितममध्ययनम् । सम्पति समुद्रपालीयं नाम एकविंशतितममारभ्यते । अस्य च पूर्वेण सहायमभिसम्बन्धः-पूर्वस्मिन्नध्ययनेऽनेकविधमनाथत्वमुक्तम् । तच्च परिचिन्त्य एकान्तचर्यया चरितव्यम् । सा एकान्नचर्येह समुद्रपालदृष्टान्तेन प्रोच्यते, इत्यनेन सम्बन्धेनायातस्यैतस्याध्ययनस्येदमादिमं मूत्रम्मूलम्--चंपाए पालिए नाम, सावंए आसिवाणिए।
महावीरस्त भगवंओ, सीसे सो उ महप्पणो ॥१॥ छाया-चम्पायां पालितों नाम, श्रावक आसीद वाणिजः ।
___ महावीरस्य भगवतः, शिष्यः स तु महात्मनः ॥१॥ टीका--'चंपाए' इत्यादि । अङ्गदेशे, चम्पायां नगया पालितो नाम वाणिजः वणिरु श्रावको देश
इक्कीसवां अध्ययन प्रारंभबीसवां अध्ययन कहा गया है। अब यह इक्कीसवां समुद्रपालीय नामका आध्ययन प्रारंभ होता है। इसका संबंध बीसवे अध्ययन के साथ इस प्रकार से है, पूर्व अध्ययन में जो अनेक प्रकार की अनाथता कहने में आई है सो साधु का कर्तव्य है कि वह इस अनाथता का अच्छी तरह विचार कर एकान्तचर्या से विहार करे। वही एकान्तचर्या इस अध्ययन में समुद्रपाल के दृष्टान्त द्वारा स्पष्ट की गई है। अतः इस संबंध से ही इस अध्ययन का प्रारंभ हुआ है। उसका यह सर्वप्रथम सूत्र है-'चंपाए' इत्यादि।
अन्वयार्थ--अंगदेश में (चंपाए-चंपायाम) चंपानाम की नगरी में (पालिए नाम-पालितः नाम) पालित इस नाम का एक (वाणिए सावए
येवीसमा अध्ययन प्रारमવીસમું અધ્યયન કહેવાઈ ગયું. હવે આ એકવીસમાં સમુદ્રપાલીય નામના અધ્યયનને પ્રારંભ થાય છે. આ અધ્યયનને વીસમા અધ્યયનની સાથેનો સંબંધ આ પ્રકારે છે–પૂર્વ અધ્યયનમાં જે અનેક પ્રકારની અનાથતા કહેવામાં આવેલ છે તે સાધુનું કર્તવ્ય છે કે, તેમણે આ અનાથાનો સારી રીતે વિચાર કરીને એકાન્તચર્યાથી વિહાર કરવો જોઈએ એ એકાન્તચર્યા આ અધ્યયનના સમુદ્રપાલના દષ્ટાંતથી સ્પષ્ટ કરવામાં આવેલ છે. આથી એ સંબંધથી જ આ અધ્યયનને प्रारम थाय छ मेनु या सर्व प्रथम सूत्र छ-"चंपाए" त्यादि.
मन्या-गशम चंपाए-चंपायाम या नामनी नगरीमा पालिए नाम
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३४
उत्तराध्ययन सूत्रे
विरत आसीत् । तु= पुनः स महात्मनः = प्रशस्तात्मवतो भगवतो महावीरस्य शिष्य आसीत् । भगवच्छिष्यतात्वस्य तेन प्रतिबोधितत्वात् ||१|| मूलम् --निग्गंथे पावयणे, सावए से विकोविए ।
पोएण ववहरते, पिहुडं नंगरमार्गे ॥२॥ छाया - - नैग्रन्थे प्रवचने, श्रावकः स विकोविदः । पोतेन व्यवहरन्, पिण्डं नगरमागतः ||२|| टीका - 'निरगंथे' इत्यादि ।
ग्रन्थे= निर्ग्रन्थसम्बन्धिनि प्रवचने विकोविदः = विशिष्टः कोविदः = विदित जीवादिपदार्थः स पालितो नाम - श्रावकः पोतेन = प्रवहणेन व्यवहरन् = व्यापारं कुर्वन् पिण्डं नाम नगरम् आगतः || २ ||
मूलम् - -पिहुंडे ववहरंतस्स, वाणिओ देई धूरं ।
'तं सन्तं पइगिंज्झ, सदेसमहं पर्थिओ ||३||
आसि - वणिजः श्रावकः आसीत् ) वणिक श्रावक था (सो-सः) वह (महप्पणी - महात्मनः) महात्मा (भगवओ - भगवतः) भगवान (महावीरस्स - महावीरस्य) महावीर प्रभुका (सीसे - शिष्यः) शिष्य था ॥ १ ॥
'निग्गंथे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ -- (निग्गंथे पावयणे - नैर्ग्रन्थे प्रवचने) निर्ग्रन्थ संबंधी प्रवचन में (विकोविए - विकोविदः) विशिष्ट - विद्वान (से सावए - सः श्रावकः) वह श्रावक ( पोएण यवहरते-पोतेन व्यवहरन्) जहाज से व्यापार करता हुआ (पिहुडं नगरमा गए - पिहुण्डम् नगरम् आगतः) पिण्ड नामके नगर में आया ॥ २ ॥
पालितः नाम पालित से नागने मे वाजिए सावए आसि-वाणिजः श्रावकः आसीत् वणि श्राव हुता. सो महप्पणी - सः महात्मा से महात्मा भगवओ - भगवतः भगवान महावीरना सीसे - शिष्यः शिष्य हता. ॥१॥ “निग्गंथे” धत्याहि.
अन्वयार्थ - निमांथे पावयणे - नैग्रंथे प्रवचने निग्रन्थ संबंधी अवयनमां विकोचिए - विकोविदः विशिष्ट - विद्वान से सावऐ - सः श्रावकः से श्राव पोएण ववहरंतो- पोतेन व्यहरन् भानथी व्यापार ४२ता पुरता पिहुडं नगरमा गए - पिहुण्डम् नगरम् आगतः चिहुए नामना नगरभां चांन्या ॥२॥
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २१ एकान्तचर्यायां समुद्रपालदृष्टान्तः छाया-पिहुण्डे व्यवहरते, वाणिजो ददाति दुहितरम् ।
तां संसवां प्रतिगृह्य, स्वदेशमथ प्रस्थितः ॥३॥ टीका-'पिहुंडे' इत्यादि।।
पिहुण्डे-पिहुण्डनगरे व्यवहरते व्यापारं कुर्वते तस्मै पालिताय श्रावक वणिजे तद्गुणाकृष्टः कश्चिद् वाणिजो दुहितरं-पुत्रीं ददाति अदात् । अथ कृतदारपरिग्रहः स पालितः कियत्कालानन्तर ससत्त्वा-सगी तां वणिक्पुत्री प्रतिगृह्य-आदाय स्वदेशम् अङ्गदेशं चम्पानगरी प्रति प्रस्थित प्रचलितः ॥३॥ मूलम्--अहं पालियस्स घरैणी, समुम्मि पसंवइ ।
अहं दारए तहिं जाए, समुदँपालित्ति नामए ॥४॥ छाथा--अथ पालितस्य गृहिणी, समुद्रे प्रसूते ।
अथ दारकस्तत्र जातः, समुद्रपालेति नामकः ॥४॥ टीका-'अह' इत्यादि। अथ अनन्तरं पालितस्य गृहिणी-भार्या समु प्रसूते-प्रमूतवती। अथ तत्र 'पिहुंडे' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(पिहुंडे ववहरंतस्स वाणिओ धूयरंदेइ-पिहुण्डे व्यवहरते वाणिजः दुहितरं ददाति) पिहुण्ड नगर में व्यापार करने वाले उस वणिक श्रावक को किसी वणिक व्यापारी ने अपनी पुत्री दी अर्थात-किसी वहां के वणिक्ने अपनी लडकी का विवाह उस पालित श्रावक के साथ कर दिया। वह पालित श्रावक कितनेक काल के बाद वहां से (मसत्तं त पइगिज्झ-ससत्वां तां प्रतिगृह्य) सगर्भा उस अपनी भार्या को साथ लेकर (सदेसं पत्थिओ-स्वदेशम् प्रस्थितः) चंपानगरी की ओर चला ॥३॥
"अह पालियस्स' इत्यादि । अन्वयार्थ--(अह-अथ) इसके बाद (पालियस्स घरणी समुद्दम्मि "पिहंडे" त्यादि.
अन्वयार्थ-पिहुंडे ववहरंतस्स वाणिओ धूयरं देइ-पिहुण्डे व्यवहरते वाणिजः दुहितरं ददाति पिहुए नगरमा व्यापार ४२वावा . पण श्रावने । पशु વ્યાપારીએ પિતાની પુત્રી આપી. અર્થાત ત્યાંના કેઈ વણિકે પિતાની પુત્રીને વિવાહ એ પાલિત શ્રાવકની સાથે કરી દીધું. એ પાલિત શ્રાવક કેટલાક કાળ પછી त्यांथा ससनं तं पइगिज-स सत्वां तां प्रतिगृह्य पोतानी सपा मेवी को पत्नीन साथे सध्ने सदेसं पत्थिओ-स्वदेशं प्रस्थितः य पानमरी त२६ माया नीज्यो. ॥3॥
"अह पालियस्स" त्याहि. गयाथ:--अह-अथ पछी पालियस्स घरणी समुदम्मि पसवइ-पालितस्य
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे समुद्रे तस्या दारको जातः। यो हि समुद्रपालेति नामकोऽभूत् । समुद्रे जातत्वात्तस्य समुद्रपाल इति नाम मातापितृभ्यां कृतमिति भावः ॥४॥ मूलम्-खेमेणं औगए चंपं, सावए वाणिए घरं ।
संवडुइ घरे तस्स, दौरए से सुहोईए ॥५॥ छाया-क्षेमेण आगतश्चम्पा, श्रावको वाणिजो गृहम् ।
संवद्धते गृहे तस्य, दारकः स सुखोचितः ॥५॥ टीका---'खेमेण' इत्यादि।
पलितनामा स श्रावको वाणिजः क्षेमेण कुशलेन चम्पां, तत्र चम्पायां गृह स्वगृहं च आगतः अथ तस्य-पालितस्य गृहे सुखोचितः सुखयोग्य:सुकुमारः स दारकः संबद्धते ॥५॥ पसवइ-पालितस्य गृहिणी समुद्रे प्रसूते) पालित की उस पत्नी ने चलते २ समुद्र में ही पुत्रको जन्म दिया। पालित ने समुद्र में उत्पन्न होने के कारण (अह समुद्दपालित्ति नामए दारए तहिं जाए-अथ समुद्रपाल इति नामकः दारकः तत्र जातः) बच्चे का नाम वहीं पर समुद्रपाल ऐसा रख दिया ॥४॥
खमेण आगए' इत्यादि । __ अन्वयार्थ-वह पालित (सावए वाणिए-श्रावकः वणिजः) श्रावक वणिक (खेमेण-क्षेमेण) कुशलपूर्वक (चंपं घरं आगए-चम्पाम् गृहम् आगतः) चम्पा नगरी में अपने घर आ गया (तस्स घरे-तस्य गृहे) उस पालित श्रावक के घर पर (से दारए-सः दारकः) वह समुद्रपाल बालक (सुहोइए संवडूइ-सुखोचित्तः संवद्धते) आनंद के साथ बढ़ने लगा ॥६॥ गृहिणी समुद्र प्रसते १७४मा भुसारी ४२ यान पालितनी पत्नी से पुत्रन
म माया. समुद्रमा म थवाना धारणे अह समुदपालित्तिनामए दारए तहिं जाए-अथ समुद्रपाल इति नामकः दारकः जातः पासिते मे मा पुत्रनु नाम તેજ વખતે સમુદ્રપાલ એવું રાખ્યું. પ્રજા
"खेमेण आगए" छत्या. मन्या-ते पालित सावए वाणिए-श्रावकः वाणिजः श्रा१४ १४ खेमेणक्षेमेण शण रीते चंपं घरं आगए-चम्पाम् गृहम् आगतः पानगरीमा पोताने धेर पायी गया. तस्स घरे-तस्य गृहे पालित श्रा१४ने त्यi Grपन्न येत से दारए-सः दारकः मे समुद्रपाल नामना मा पशु त्यो सुहोइए संबड्डमुखोचितः संवर्धते माननी साये १५ मांडयो. ॥५॥
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________
_
६३७
प्रियदर्शिनी टीका अ. २ एकान्तचर्यायां समुद्रपालदृष्टान्तः मूलम्--बावत्तरि कलाओ ये, सिर्खिए नीइकोविए।
जोवणेण यं संपन्ने, सुरुवे पियदंसणे ॥६॥ छाया--द्वासप्तति कलाश्च, शिक्षितो नीतिकोविदः ।
___ यौवनेन च सम्पन्नः, सुरूपः प्रियदर्शनः । ६।। टीका--'बावत्तरि' इत्यादि।
च-पुनः वद्धिं गतः स समुद्रपालो द्वासप्ततिं कलाः शिक्षितः कलाचार्य समीपे अभ्यस्तवान् । तथा-नीतिकोविदः लोकनीतिधर्मनीतिनिपुणश्चाभूत् तथायौवनेन सम्पन्नश्च स सुरूप: सुन्दररूपवान् प्रियदर्शनःप्रेक्षकाणां नयनानन्दकरश्वाभूत् ॥६॥ मृलम्--तस्त रूववइं भंज, पिया आणेई रूविणि ।
पासाए कीलए रंम्मे, देवों दोगुंदंगो जंहा ॥७॥ छाया--तस्य रूपवती भार्या, पिता आनयति रूपिणीम् ।
प्रासादे क्रीडति रम्ये, देवो दोगुन्दुको यथा ॥७॥ 'वावत्तरि कलाओ' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(बावत्तरि कलानो सिक्खिए-सः द्वासप्ततिकलाः शिक्षितः) जैसे २ वह समुद्रपाल बढने लगा तैसे २ वह कलाचार्य के पास बहत्तर ७२ कलांओंका अभ्यास करने लगा। इस तरह वह क्रमशः (नीइकोविए-नीतिकोविदः) लोक निति में निपुण हो गया। (जौवणेण संपन्ने सुरुवे पियदंसणे-यौवनेन-संपन्नः सुरूपः प्रियदर्शनः) जब यह यौवन अवस्था से युक्त हुआ तो बहुत ही सुन्दर इसका रूप होने से प्रेक्षक जनों के नयनों को इसको देखते समय अनुपम आनंद मिलने लगा ॥६॥
"बावत्तरि कलाओ" त्याहि.
मन्वयार्थ-बावत्तरि कलाओ सिक्खिए-स द्वासप्तति कलाः शिक्षितः म જેમ એ સમુદ્રપાળ મોટે થવા માંડ્યો. તેમ તેમ તે કલાચાર્યની પાસે જઈને मात२ (७२) सामान। मल्यास ४२१॥ दायो. मा ४ारे मशः नीइ कोविएनीति कोविदः नीतिमा ते निपुण मानी गये। जौवणेण संपन्ने सुरूवे पियदंसणे यौवनेन संपन्न: सुरूपः प्रियदर्शन: यारे यौवन अवस्थामे पडांच्या त्यारे तेनु રૂપ ઘણું જ સુંદર હોવાના કારણે એને જોતાં જ તેના તરફ જેનારની આંખે આનંદરૂપી અમૃતથી ઠરતી. ૬
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३८
उत्तराध्ययनसूत्रे टीका--'तस्स' इत्यादि।
पिता-पालितः तस्य समुद्रपालस्य कृते रूपिणी रूपिणीत्यभिधेयां रूपवतीं सुन्दरी भार्याम् आनयति आनीतवान् । पालितः सर्वाङ्गसुन्दरों रूपिणीत्यभिधेयां कन्यां समुद्रपालितेन विवाहं कारितवान् इति भावः । स समुद्रपालो दोगुन्दको देवो यथा-दौगुन्दकदेव इव रम्ये प्रासादे तया सह क्रीडति-शब्दादिकामभोगान् उपभुङ्क्ते इत्यर्थः। ॥७॥ मूलम् -अहं अन्नंया कयाइ, पासायालोयणे ठिओ।
वज्झमंडणसोभागं, वझं पासंइ वझगं ॥८॥ छाया--अथ अन्यदा कदाचित्, प्रासादालोकने स्थितः।
___वध्यमण्डनशोभाकं, वध्यं पश्यति वध्यगम् ॥८॥ टीका-'अहं' इत्यादि। अथ अनन्तरम् अन्यदा कदाचित् प्रासादालोकने प्रासादगवाक्षे स्थितः 'तस्स रूपवई' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(पिया-पिता) पिता पालितने (तस्स-तस्य) समुद्रपाल का (रूविणि-रूपिणिम्) रूपिणी इस नाम की (रूववइं-रूपवतीम् ) अनुपम सुन्दर रूपवाली कन्या के साथ (आणेइ-आनयति) विवाह कर दिया। (रम्मे पासाए-रम्ये प्रासादे ) समुद्रपाल अपनीभार्या के साथ अपने सुरम्य महल में (दोगुंदगो जहा-दौगुन्दकः यथा) दौगुन्दक देव की तरह (कीलए-क्रीडति) शब्दादिक कामभोगों को भोगने लगा ॥७॥ 'अह अन्नया' इत्यादि। __ अन्वयार्थ (अह-अथ) एक दीन की बात है कि (अन्नया कयाइ
"तस्म रूबवई" त्याह
सन्क्याथ-समुद्रपा उभर साय थतi तेना पिया-पिता पिता पासित अवि तस्स-तस्य तेनुरूविणीं-रूपिणीम् ३पिणी नामनी रूववइं-रूपमतीम् मनुपम सुंदर ३५वाजी न्यानी साथे आणेइ-आनयति सस ४२री हीधु: रम्मे पासाए -रम्ये प्रासादे समुद्रपाणपोतानी स्त्रीनी साथे पोताना सुरभ्य भडसम दोगुन्दको जहा-दोगुन्दकः यथा शुन्६४ हेवनी भा३४ कीलए-क्रीडति शहा मભેગોને ભેગવવા લાગ્યા. છા
"अह अन्नया" त्याहि. मन्वयार्थ-अह-अथ मे हिसनी बात छे अन्नयाकयाई-अयदा कदाचित्
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २१ एकान्तचर्यायां समुद्रपालदृष्टान्तः ६३९ समुद्रपालः वध्यग-वध्यं स्वस्थानं गच्छतीति वध्यगस्तं वधस्थाने नीयमानमित्यर्थः। वध्यमण्डनशोभाक-वध्यस्यबधार्हस्य यानि मण्डनानी-रक्तचन्दन करवारादीनि तैः शोभाकान्ति बस्य स वध्यमण्डनशोमाकस्तं, वध्यं प्रधाई कमपि चौरं पश्यति ॥८॥ मूलम्--तं पासिंऊण संवेगं, समुदपालो इणमब्बवी ।
अहो असुंहाण कम्माणं, निजाणं पावगं इंमं ॥९॥ छाया--1 दृष्ट्वा संवेग, समुद्रपाल इदमब्रवीत् ।
___अहो अशुभानां कर्म गां, निर्याणं प पकमिदम् ॥९॥ टीका--'तं' इत्यादि
समुद्रपालः तम्-तथाविधाकार्यकारिणं वधाई चौरं दृष्ट्वा संवेग-संवेगकारणम् इदं वक्ष्यमाणं वचनमब्रवीत् उक्तवान् । यदब्रवीत्तदुच्यते-'अहो' इत्यादिनाअहो ! इदं-पुरो दृश्यमानम् अशुभानां कर्मणां पापकम् =अशुभं निर्याणं फलम्, यदयं वराको वधार्थ नीयते ।९।। अन्यदा कदाचित्) किसी समय समुद्र पाल (पासाए लोयणे ठीओप्रासादालोकने स्थितः) अपने प्रासाद के गोख में बैठा हुआ था उसने (वज्झ वज्झमंडणसोभागं वज्झं पासइ-वध्यगम् वध्यमंडनशोभाकं वध्यं पश्यति) वधस्थान की ओर ले जाते हुए तथा बध्य व्यक्ति के योग्य वेष से सजित किये गये एक वध्यको-किसी चोर को देखा ॥८॥
'तं पासिऊण' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(तं पासिउण-तम् दृष्ट्वा) उस चोर को देखकर (समुद्दपालो-समुद्रपालः) समुद्रपालने (संवेगं-संवेगम् ) संवेग के कारणभूत (इणमब्बवी-इदं अब्रवीत्) इन वचनो को कहा-कि-(अहो अमुम्हाण कम्माणं इमं पारगं निजाणं-अहो अशुभानां कर्मणां इदं पापकं निर्याणम्) કોઈ સમય સમુદ્રપાળ પિતાના મહેલના જરૂખામાં બેઠેલ હતું ત્યારે તેણે વાં वज्झमंडणसोभागं वज्झं पासइ-वध्यगम् वध्यमंडनशोभाकं वज्झं पश्यति ४ थे २ने વધસ્થાન તરફ લઈ જતે જે તથા તેને વધ કરનાર જલાદને જે. ૮
"तं पासिउण" त्यादि.
मन्वयाथ--तं पासिउण-तम् दृष्टा से यारने ने समुदपालो-समुदपाल: समुद्रपाले संवेग-संवेगं सवेगना २९ भूत सवा इणमब्बी -इदं अब्रवीत क्यने ह्या गुमा! अहो असुभाण कम्माणं इमं पावगं निजाणं-अहो अशुभानां कर्मणां इदं
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४०
उत्तराध्ययन सूत्रे
व्रतः
मूलम् संबुद्धो सो तहिं भयवं, परंमं संवेगमागओ । आपुच्छंऽम्मापियरो, पए अगारियं ॥ १० ॥
छाया -- संबुद्धः स तत्र भगवान्, परमं संवेगमागतः । आपृच्छयाम्वापितरौ पत्रजत्यनगारिताम् ॥१०॥
टीका--'बुद्ध' इत्यादि ।
तत्र=मासादालोकने स्थितः स समुद्रपालः परमम् = अत्युत्कृष्टं संवेगं - वैराग्यम् आगातः=प्राप्तः संबुद्धो जातः - स्वयं बोधं प्राप्तवान् । भगवान् = वैराग्यवान् स समुद्रपालः अम्बापितरौ आपृच्छ य= पृष्ट्वा अनगारितां प्रव्रजति अनगारो जात इत्यर्थः ॥ १० ॥ प्रवज्यानन्तरं स समुद्रपाल मुनिर्यथा वा प्रवृत्तिं कृतवान्, मनुशासित वास्तथैवोच्यते
यथावाऽऽत्मान
-
मूलम् -- हित्तु संगं च महाकिलेसं, महंत मोहं कसिणं भयावहं । परियायंधम्मं अभिरोर्य इज्जा, वर्याणि सीलाणि परीसंहे ये ॥ ११ ॥
अहो अशुभ कभी का यह अशुभ फल है जो यह विचारा बधस्थान और मारने के लिये ले जाया जा रहा है ॥ ९ ॥
ततः-- 'बुद्ध' इत्यादि ।
अन्वयार्थ -- ( सो तहिं - स तत्र ) समुद्रपाल को गोख में बैठे २ ही (परमं संवेगमागओ - परमं संवेगं आगतः) सर्वोत्कृष्ट वैराग्य प्राप्त हो गया । (संबुद्धी - संबुद्धः) स्वयं प्रतिबुद्ध हो कर ( भयवं - भगवान् ) वैराग्यसंपन्न बने हुए उस समुद्रपालने ( अम्मापियरो आपुच्छ-अम्यापितरौ आपृच्छय) मातापिता से पूछकर (अणगारियं पत्रए - अनगारिताम प्रत्रजितः) दीक्षा धारण करली ||१०||
पापकं निर्याणम् अशुभ भेना आ अशुभ इज है, भेथी या मियाराने वधસ્થાન ઉપર મારવા માટે લઈ જવામાં આવે છે. પ્રા
aa:-“dge)” Sculle.
मन्वयार्थ -- सो तर्हि - स तत्र समुद्रयासने इमामां हां हां परमं संवेग मागओ - परमं संवेगं आगतः सर्वोत्कृष्ट वैराग्य प्राप्त था गयो, मने संबुद्धोसंबुद्धः पोते लते प्रतियुद्ध थाने भयवं भगवान् वैराग्य संपन्न भनेसा सेवा ये समुद्रपाले अम्मापियरो अपुच्छ-अम्बापितरौ - आपृच्छय भातापितानी आज्ञा भेवीने अणगारियं पव्वए - अनगारिताम् प्रव्रजति दीक्षा अंजीर १२२ ॥१०॥
જ
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २१ एकान्तचर्यायां समुदपालदृष्टान्तः
छाया-हित्वा संगं च महाक्लेशं महामाहं, कृष्णं भयावहम् ।
पर्यायधर्मम् अभ्यरोचत, व्रतानि शीलानि परीपाश्च ॥१५॥ टीका-'जहि नु' इत्यादि।
स समुद्रपालमुनिः महाक्लेश-महान् क्लेशः चतुर्गतिसंसारभ्रमणलक्षणं दुःखं यस्माद् यस्मिन्वा स महाक्ले शस्तं, महामोहं=महान् मोहः स्यादिविषयः, अज्ञानं वा यस्मात्स महामोहस्तं. कृष्णं कृष्णलेश्या हेतुत्वात्कृष्णम्, अत एव भया. वह-प्राणिनां भयजनकं संग-स्वजनादिसम्बन्धं हित्वा त्यत्तवा पर्यायधर्म-पर्यायः -प्रव्रज्यापर्यायस्तत्र यो धर्मः महावतादिस्तम् अभ्यरोचत-अभिरोचितवानतदनुष्ठानविषयां रुचि कृतवान्। पर्यायधर्ममेव विशेषादाह-व्रतानि-महावतानि,
दीक्षित होने के बाद समुद्रपाल मुनि ने जिस प्रकार से अपनी प्रवृत्ति की तथा जिस तरह से अपनी आत्मा को अनुशासित किया वह बात सूत्रकार अब इन गाथाओं द्वारा प्रगट करते हैं--
'जहितु इत्यादि।
अन्वयार्थ--समुद्रपाल मुनिने (महाकिलेसम्-महाक्लेशम् ) इस चतुगतिरूप संसार में भ्रमणरूप महान कष्ट के दायक (महंतमोह-महामोहम्) अतिमोह एवं अज्ञान के वर्धक (कसिणं-कृष्णम्) कृष्णलेश्या के हेतु होने से स्वयं कृष्णरूप तथा (भयावहं-भयावहम्) प्राणियों को विविध प्रकार के भयों का जनक होने से भयावह ऐसे (संग-संगम्) स्वजनादि संबंधरूप परिग्रहका (जहित्तु-हित्वा) परित्यागकर (परियायधम्म-पर्यायधर्मम् ) प्रव्रज्यापर्याय के महावतादि रूप धर्मको अंगीकार किया। उसके पालन में उनकी विशेष अभिरुचि जगी। इसी बात को सूत्रकार
દીક્ષિત થયા પછી એ સમુદ્રપલ મુનિએ જે પ્રકારની પિતાની પ્રવૃત્તિ કરી તથા જે પ્રકારથી પિતાના આત્માને અનુશાસિત બનાવ્યો છે એ વાત સૂત્રકાર હવે मा थामे द्वारा प्रगट ४२ छ-"जहित्त" ईत्याहि.
मन्वयार्थ -समुद्रपाल मुनिम्मे महाकिलेसम्-महाक्लेशम् । यतुगत३५ संसारमा भ्रम ३५ महान ४०ने मापना२ महंतमोह-महामोहम् अति भोर मने सज्ञानने वधारना२ कसिणं-कृष्णम् कृणवेश्याने हेतु वाथी पोते १५७३५ तथा भयावहं-भयावहम प्राणीयाने विविध प्रा२ना भयाने मापना२ डावाश्री भयावह सेवा संग-संगम् वन माहिस ३५ परिवहनी जहित्त-हित्वा परित्याग ४२री परियायधम्म-पर्यायधर्मम् प्रवन्या पर्यायना महानताहि३५ भने मजीआर કર્યો. એના પાલનમાં એની વિશેષ અભિરૂચી જાગી. આ વાતને સૂત્રકાર વચાળ
८.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
शीलानि=उत्तरगुणरूपाणि, परीषहान परीषद सहनानि च अभिरोचितवान् । यद्वासुनिः स्वास्मानमेवानुशास्ति हे आत्मन् । भवान् महाकलेशादिविशेषणविशिष्टं पर्यायधर्मम् अभिरोचयेत् चारित्रं समाराधयतु ॥११॥
ફ્ર
मूलम् -
"
अहिंस सच्चं च अतेणेंगं चं, तेसो य भ अपरिग्रहं । पडिवज्जिया पंच महत्वयाई, चरेज धम्मं जिणंदेसिय बिऊ ||१२|| छाया - अहिंसां सत्यं च अस्तैन्यकं च ततr a अपरिग्रह च ।
मपि पञ्च महाव्रतानि, अचरद् धर्म जिनदेशित चित् | १२ || टीका--'अहिंस' इत्यादि ।
वित-विद्वान स समुद्रपालमुनिः अहिंसां प्राणातिपातविरमणं, सत्यंक मृषावादविरमणं च तथा - अस्तैन्यकम् =अदत्तादानविरमणं च तत स ब्रह्मचर्य, तथा अपरिग्रह - परिग्रहविरमणं चेत्येवं पश्च महाव्रतान प्रतिपद्य= "वाणी सीलाणि चतानि शीलानि" इत्यादिपदों द्वारा प्रकट करते हैंमहावती (वाणी - तानि) व्रत, (सीलाणि - शीलानी) उत्तरगुणरूप शील एवं ( परिसहे - परोषहान) क्षुधा तृषा आदि परीपरों का जीतना इन सबका पालन करना ही उनको रुचा ॥ ११ ॥
उसके बाद इन्होंने जो क्रिया तथा जो इनका कर्तव्य होता है वह कहते हैं - 'अहिंस' इत्यादि ।
अन्वयार्थ उन (त्रिक- वित्त ) विद्वान समुद्रपाल सुनिने (अहिंस स च अतेगं ततो य बंभ अपरिहं पंच महलाई पडिमज्जियाअहिंसां सत्यं अस्तैम्यकं ततश्च ब्रह्म अपरिग्रह पंचमहाव्रतानि प्रतिपद्य) अहिंसा महाव्रत, यदत्तादान विरमण महाव्रत, ब्रह्मचर्य महाव्रत परिग्रष्ट सीलाणि-व्रतानि शिलानि प्रत्यादि यही द्वारा अगर हरे गाती वयाणि-तानि उत्तम शु३५ शी अने परिस-परिषहान भूष्म तरस आदि परीपहीने જીતવા એ સઘળાનું પાલન કરવું' જ એને ફ્રસુ છે. ૧૧
આના પછી એમણે જે કર્યું' તથા જે એમનુ કન્ય હોય છે તેને કહે છે. "अहिंस" धत्पाहि
अन्वयार्थ - त्रिक- विद विद्वान समुद्रात भुनिये अहिंस सच्चं च असेगं ततो यबंभ अपरिगई पंच महत्वयई पडिवज्जिया -अहिंसां सत्यं अस्तैन्यकं ततश्च ब्रह्म अपरिग्रहं पंच महाव्रतानि प्रतिपद्य व्यड़िसा महामत, सत्य महानत, અદત્તાદ્વાન વિરમણ મહાવ્રત, બ્રહ્મચર્ય' મહાવ્રત, પરિગ્રહ ત્યાગ મહાનત. આ પાંચ મહા
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २१ एकान्तचर्यायों समुद्रपालदृष्टान्तः स्वीकृत्य जिनदेशितं धर्म-श्रुतचारित्ररूपम् अचरत्=आसेवितवान् । आत्मनोऽनु शासनपक्षे 'चरेत् । इतिच्छाया। हे वित-विद्वन्-आत्मन् ! अहिंसादीनि पञ्च महावतानि स्वीकृत्य भवान् जिनदेशितं श्रुतचारित्ररूपं धर्म चरेत् प्रासेवेत ॥१२॥
संव्वेहि भूएहिं दयाणुकंपी, खंतिक्खमे संजय बंभयारी । सावजजोगं परिवंजयंतो, चरेज भिक्खू सुसमाहिइंदिए ॥१३॥ छाया--सर्वेषु भूतेषु दयानुकम्पी, शान्तिक्षमः संयतब्रह्मचारी ।
___ सावधयोगं परिवर्जयन् अचरद् भिक्षुः सुसमाहितेन्द्रियः ॥१३॥ टीका--'सव्वेहिं' इत्यादि।
म भिक्षुः साधुः समुद्रपालः सर्वेषु भूतेषु-ए केन्द्रियाद्यारभ्य पञ्चेन्द्रिय पर्यन्तसमस्तपाणिषु दयानुकम्पी-दयया-रक्षणरूपया अनुकम्पनशीलः, शान्ति त्याग महावत इन पांच महाव्रतों स्वीकार करके (जिणदेसियं धम्म चरिन्ज-जिनदेशितं धर्म अचरत् ) जिनदेव द्वारा प्रतिपादित श्रुत चारित्र रूप धर्मका पालन किया। आत्मा के अनुशासन पक्षमें “चरेज" की "चरेत्" ऐसी छाया समझनी चाहिये-अर्थात्-“हे विछन् ! आत्मन् ! अहिंसा आदिक पंच महावतों को स्वीकार कर तू अब जिनदेशित श्रुत चारित्र रूप धर्मका सेवन कर” जब ऐसा आत्मानुशासन करने रूप अर्थ विवक्षित हो तब “वित्” को संबोधन रूपमें एवं “चरेज” को "चरेत्” के रूपमें जानना चाहिये ॥१२॥
'सव्वेहिं भूएहिं' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(भिक्खू-भिक्षुः) वे समुद्रपालमुनि (सव्वेहिं भूएहिं दयाणुकंपी-सर्वेषु भूतेषु दयानुकंपी) समस्त एकेन्द्रिय से लेकर पचेप्रताना स्वी४।२ ४शन जिणदेसियं धम्म चरिज-जिनदेशितं धर्म अचरत नहेर દ્વારા પ્રતિપાદિત કૃત ચારિત્રરૂપ ધર્મનું પાલન કર્યું. આમાના અનુશાસન પક્ષમાં "अचरत'ने "चरेत" या५४ समान मे. अर्थात्-विद्वान् मात्मन् ! અહિંસા આદિ પાંચ મહાવ્રતને સ્વીકાર કરી તું હવે જીદેશિત શતચારિત્રરૂપ ધર્મનું સેવન કર.” જ્યારે એવું આત્માનું શાસન કરવારૂપ અર્થ વિવક્ષિત થાય ત્યારે "वित" समाधन ३५मा मने "चरेज"ने "चरेत्"। ३५थी युवा नये ॥१२॥ ' "सव्वेहिं भूएहिं" त्या.
अन्वयार्थ -भिक्खू-भिक्षुः ये समुद्रास मुनि सव्वेहि भूएहिं दयाणुकंपीसर्वेषु भूतेषु दयानुकंपी सधणी मेहुन्द्रियथी छने पथेन्द्रिय सुधीन o ५२
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४४
उत्तराध्ययनसूत्रे क्षमः क्षान्त्या क्षमागुणेन नत्वशत्या क्षमते-दुर्जनानां दुर्भावितादिकं सहते यः स तथा, स शक्तोऽपि क्षमागुणेन परोपद्रवसहनशीलः, संयतःसं-सम्यग यतः प्रयतः-जिनाज्ञाराधने तत्परः लुप्तपथमान्तं पदम् ब्रह्मचारी-नववाटिका विशुद्धब्रह्मचर्यसेवनशीलः, महाव्रतप्रतिपच्या स्वतः सिद्धस्य ब्रह्मचर्यस्य पुनब्रह्मचारीति कथनेन तस्य दुरनुचरत्वं सूचितम् तथा-सुसमाहितेन्द्रियः वशीकृतेन्द्रियश्च भूत्वा सावद्ययोगंवाङ्मनः काययोगानां सावधव्यापारं परिवर्जयन्= परित्यजन् अवरत-विहरतिस्म । आत्मनोऽनुशासनपक्षे चरेदिति च्छाया-हे आस्मन् ! भिक्षुः सर्वेषु भूतेषु दयानुकम्पी क्षान्तिक्षमः संयतब्रह्मचारी सुसमाहिन्द्रियतक के जीवों पर दयानुकंपी बने-दया से रक्षा करने रूप परिणति से-अनुकंपन शील बने (खंतिक्खमे-क्षान्तिक्षमः) क्षान्तिगुण से-क्षमा रूप आत्मिकगुण से-अशक्ति से नहीं-दुर्जनों के दुर्वचनोंको सहन करने वाले बने (संजयवंभयारी-संयतब्रह्मचारी) संयतभाव से ब्रह्मचारी बने नववाड से विशुद्ध ब्रह्मचर्य के सेवनमें लवलीन रहे-तथा (सुसमाहि इंदिए-सुसमाहितेन्द्रियः) पंच इन्द्रियों को वश में करके (सावजजोगं -सावद्ययोगम् ) वे मन, वचन एवं काय इन तीन योगों के सावध व्यापारों का (परिवजयंतो-परिवर्जन्) परित्याग करते हुए ही (चरेजअचरत् ) श्रुतचारित्ररूप धर्म के पालन करने में अथवा विहार करने में निरत हुए। आत्मानुशासनपक्षमें “चरेज” की संस्कृतछाया “चरेत्” ऐसी कर लेनी चाहिये। उसका भाव तब इस प्रकार हो जायगाअर्थात् समुद्रपाल मुनि ने अपनी आत्मा को इस प्रकार समझाया-कि हे आत्मन् ! भिक्षु समस्त जीवों पर दयावान् क्षान्तिक्षम, संयतब्रह्मध्यानु पी मन्या-याथी २क्षा ४२१॥ ३५ परिणतिथी-मनुपन ela मन्या. खंतिकखमे शान्तिक्षमः क्षान्ति गुणथी-क्षमा३५, मामिगुथी-पति ना-नाना हुपश्यना सहन ४२१।१७मन्या. संजयवंभयारी-संयतब्रह्मचारी संयतमाथी બ્રહ્મચારી બન્યા, નવાવાડથી વિશુદ્ધ બ્રહ્મચર્યના સેવનમાં લવલીન રહ્યા તથા सुसमाहिइंदिए-मुसमाहितेन्द्रियः पांयन्द्रियाने वशमा परीने ते सावज्जजोगंसावधयोगम् मन, वयन भने आया ३ योगाना सावध व्यापाशनु परिवजयंतो-परिवर्जन परित्याग ४शन चरेज-अचरत श्रुत यरित्र३५ भनुपालन ४२१मा अथवा विहार ४२वामा निरत थया. मात्मानुशासन पक्षमा "चरेज"नी संस्कृत छाया "चरेत" की श देवी ये. माने। भाव त्यारे मा ४२ने। થઈ જશે. અર્થાત્ સમુદ્રપાલ મુનિએ પોતાના આત્માને આ પ્રકારે સમજાવ્યો કે હે આત્મન ! ભિક્ષુ સઘળા જી તરફ દયાવાન, ક્ષાતિક્ષમ, સંયત બ્રહ્મચારી અને
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २१ एकान्तचर्यायां समुद्रपा दृष्टान्तः तेन्द्रियश्च भूत्वा सावद्ययोगं परिवजयन् चरेत् । त्वमपि भिक्षुरसि, अतस्त्वमपि तथैव चरेरिति । 'सव्वेहिं भूएहि' इत्यत्र सप्तम्यर्थे तृतीया ।।१३।।
मूलम्कालेणं कालं विहरिज रट्टे, बलाबलं जाणियं अप्पणो यं । सीहों व सर्वेण न संतसिज, वयजोगें सुच्चा ण असब्भमाहूँ ॥१४॥ छाया--कालेन कालं व्यहरद राष्टे, बलाबलं ज्ञात्वा आत्मनश्च । सिंह इव शब्देन न समत्रस्यत्, वचोयोगं श्रूत्वा न असभ्यम
ब्रवीत् ॥१४॥ टीका-'कालेण' इत्यादि ।
कालेन-पादोनपौरुष्यादिना कालम् कालोचितम् उभयकाले प्रतिलेखनम् द्वितीयपौरुष्यादौ ध्यानं चतुष्कालं स्वाध्यायं, तथा यथाशक्तितपश्चरणं च कुर्वन चारी एवं सुसमाहितेन्द्रिय होकर सावद्ययोगका परिहार कर विहार करता है-सो तुम भी भिक्षु हो अत: तुम भी इसी तरह से बनकर विचरण करो । यद्यपि पंचमहावतों के पालन करने से समुद्रपालमुनि में ब्रह्मचर्य का पालन स्वतः सिद्ध हो जाता है। फिर स्वतन्त्र रूप से जो इस गाथा में ब्रह्मचारी पद रखा गया है उसका तात्पर्य यह है कि ब्रह्मचर्य दुरनुचर है। इसी बात को सूचित करने के लिये उसका यहां ग्रहण हुआ है ॥१६॥
'कालेण कालं' इत्यादि।
अन्वयार्थ - मुनि समुद्रपाल ने (कालेण कालं-कालेन कालम् ) पादोनपौरुषी आदि समय के अनुसार उभयकाल में प्रतिलेखन करना, સુસમાહિતેન્દ્રિય થઈને સાવદ્ય ગેને પરિહાર કરીને વિહાર કરે છે તે તમો પણ ભિક્ષુ છે, આથી તમો પણ આવી જ રીતના બનીને વિચરણ કરે. જો કે પાંચ મહાવ્રતનું પાલન કરવાથી સમુદ્રપાલ મુનિમાં બ્રહ્મચર્યનું પાલન સ્વયં સિદ્ધ થઈ જાય છે છતાં સ્વતંત્ર રૂપથી જે આ ગાથામાં બ્રહ્મચારી પર રાખવામાં આવેલ છે એનું તાત્પર્ય એ છે કે, બ્રહ્મચર્યનું પાલન એ ઘણું જ કઠણ છે. આથી આ વાતને સૂચિત કરવા માટે એનું આ સ્થળે ગ્રહણ થયેલ છે. ૧૩
"कालेण कालं" छत्यादि।
म-क्या-समुपास भुनिये कालेण कालं-कालेन कालम् पाहोनी३५ આદિ સમયના અનુસાર ઉભય કાળમાં પ્રતિલેખન કરવું, બીજી પૌરૂષી આદિમાં
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे आत्मन् स्वस्य च बलाबलं सहिष्णुत्वासहिष्णुरूपं ज्ञात्वा-यथात्मनः संयमयोगहानि न स्यात्तथा ज्ञात्वा राष्ट्रमण्डले उपलक्षणत्वाद् ग्रामादौ च व्यहरद-विहारं कृतवान् । तथा च-सिंह इव शब्देन भयोत्पादकेन शब्देन न समत्रस्यत् सन्त्रस्तो नाभत-सत्वान्नैव चलितवानिति भावः, सिंहदृष्टान्ताभिधानं च तस्य सात्विकत्वे नातिस्थिरत्वात् । तथा-बचोयोगं वाग्योगं दुःखोल्पादकं वचनं श्रुत्वाऽपि सः असभ्यम् अश्लीलवाक्यम्-न अब्रवीत् नोक्तवान्। आत्मनोऽनुशासनपक्षे-विहरेत्, सन्त्रस्येत, ब्रयादिति बोध्यम् । 'वयजोग' इति आषेत्वाद् लुप्तानुस्वारो निर्दिष्टः ।।१४।। पुनरप्याह-
मूलम्-- उवेहमाणो उ परिवएज्जा, पियमप्पियं सव्वं तितिखएज्जा । नं सब्य सव्वत्थऽभिरोय इज्जा, ने यावि पूयं गैरहं च संजए ॥१५॥ द्वितीयपौरुषी आदि में ध्यान करना, चतुष्काल स्वाध्याय करना तथा अपनी शक्ति के अनुसार तपश्चरण करना यह सब यथाविधि (कुर्वन् ) करते हुए (अप्पणीय बलाबलं जाणिय-आत्मनः-बलाबलं ज्ञात्वा) अपना सहिष्णुत्व एवं असहिष्णुत्वरूप बलाबल को जानकर (रहे विहरिज-राष्टेव्यवहरत्) देश में तथा उपलक्षण से ग्राम आदि में विचरे । तथा (सरण सीहोव न संतसिजा-शब्देन सिंह इव न समत्रस्यत्) भयोत्पादक शब्द से वे सिंह की तरह कभी भी अपने धैर्य से विचलित नहीं होते।
और न कभी (वयजोगं सुच्चा-बचोयोगं श्रुत्वा) दूसरों के असभ्य वचनों को सुनकर भी (असम्भं ण आहु-असभ्यं न अब्रवीत्) वे असभ्य वचन न बोले। आत्मानुशासनपक्षमें "विहरिज” की संस्कृत छाया "विहरेत्" "संतसिज्जा" की "संत्रस्येत्” “आहु" की "ब्रयात्” जाननी चाहिये ॥१४॥ ધ્યાન કરવું, અથવા ચોથા કાળમાં સ્વાધ્યાય કરે તથા પિતાની શકિત અનુસાર तपश्च२५ ४२. मा सघणु यथाविधि ४२i ४२तi अप्पणो बलाबलं जाणियआत्मनः बलाबलं ज्ञात्वा पोताना साहित्य मने मसडिपशुत्व३५ सामने गणीन रहे विहरिज्ज-राष्ट्रव्यवहरत देशमा तथा सक्षथी ॥भेगम वियर ४यु तथा सद्देण सीहोव न संतसिज्जा-शब्देन सिंहइव न समत्रस्यत् मयोत्पा શબ્દથી તે સિંહની માફક કદી પણ પિતે પૈયેથી વિચલિત ન થતા અને વચનો सुच्चा-बचोयोगं श्रुत्वा मीना मसक्ष्य क्यनाने सामणीने ती ५५असभण आहु-असभ्यंन अब्रवीत् मसल्य पयन माझ्या नथी. आत्मानुशासन पक्षमा "विहरिज"ी संस्कृत छाया "विहरेत्" "संतसिज्जा"नी "संत्रस्येत्” “आहु" नी "ब्रूयात्" वो नये. ॥१४॥
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४७
प्रियदर्शिनी टीका अ. २१ एकान्तचर्यायां समुद्रपालदृष्टान्तः छाया-उपेक्षमाणम्तु पर्यव्रजत्, प्रियमप्रियं सर्वमतितिक्षत ।
न सर्व सर्वत्राभ्यरोचत, न चापि पूजां गहों च संयतः ॥१५॥ टोका-'उवेहमाणो' इत्यादि।
संयतः स समुद्रपालमुनिस्तु परस्य कटु भाषितम् उपेक्षमाणः अवगणयन् पर्यवनत्व्य हरत् । तथा-प्रियमप्रियं च सर्वम् अतितिक्षत-सोढवान् । तथान सर्वत्र स्थाने सर्व वस्तु अभ्यरोचत यथादृष्टाभिलाषुको नाभूदितिभावः। अपिच-आत्मनः पूजां सम्मानादिरूपां गह-निन्दा च नाभ्यरोचत समभावेना ऽमन्यतेत्यर्थः । आत्मनोऽनुशानपक्षे-हे-आत्मन् ! संयतः साधुस्तु परोक्तं दुरुक्तम्
'उवेहमाणो' इत्यादि।
अन्वयार्थ-वे समुद्रपाल मुनि (उवेहमाणो-उपेक्षमाणः) परोक्त कटु भाषणों को सुनकर भी उसकी उपेक्षा करते थे । तथा (पियमप्पियं सव्व तितिक्ख एजा-प्रियं अप्रियं सर्व अतितिक्षत) प्रिय एवं अप्रिय व्यवहार को भी वे एकरूप में समझ कर सहन करते थे और इस प्रकार वे (परिवएज्जा-पर्यव्रजत्) आनंद के साथ विचरते थे (सव्वत्थ सव्व न अभिरोयइजा-सर्वत्र सर्व नाभ्यरोचत) जहां २ ये विहार करते वहां की किसी भी दृष्ट वस्तु में इनकी अभिलाषा नहीं जगती-उसमें ममत्वभाव जागृत नहीं होता। तथा इनको (न यावि पूयं गरहं च-न चापि पूजां गहींच) वे न अपनी प्रशंसा से प्रसन्न होते थे और न निन्दा से अप्रसन्न,अर्थात्- प्रशंसा और निन्दा में समभाव रखते थे। आत्मानुशासनके पक्ष में वे इस प्रकार कहते-कि हे आत्मन् ! साधु का कर्तव्य
"उवे हपाणो" या अन्वयार्थ से समुद्रपालमुलि उवेहमाणो-उपेक्षमाणः मोसोथी वाया ४i भाषणे। सामजीने ५५ तनी त२६ ध्यान मतानता, तथा पियमप्रिय सव्वं तितिक्खएज्जा-पियं अभियं सर्व अतितिक्षत प्रिय मने प्रिय व्यवहारने ५९४ ते। मे४ ३५मा भने सहन ४२ता उता, २मा प्रमाणे तेस परित्रएज्जा-पर्यत्रजत माननी साथे वियरता ता. सवत्थ सव्व न अभिरोयइज्जा-सर्वत्र सर्व नाभ्यરાત જયાં જ્યાં તેઓ વિહાર કરતા ત્યાંની પોતે જોયેલી કે ઈ પણ વસ્તુમાં તેમની અભિલાષા જાગતી ન હતી. તેમાં મમત્વભાવ જાગૃત થતું ન હતું. એને નાવિ पूयं गरहं च-न चापि पूजां गहां च तेथे। न तो पातानी प्रशसाथी प्रसन्न 21॥ અને નિંદાથી અવસાન પણ થતા ન હતા. અર્થા-પ્રશંસા અને નિંદામાં સમભાવ રાખતા હતા. આત્માનુશાસનના પક્ષમાં તેઓ આ પ્રકારથી કહેતા હતા કે હે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪૮
उत्तराध्ययनसत्रे
उपेक्षमाणः परिव्रजेत् = विहरेत् तथा प्रियमप्रियं च सर्वे तितिक्षेत=सहेत, न सर्वत्र सर्वत्रस्तु अभिरोचेत = नाभिलषेत न चापि पूजां गहीं च अभिरोचेत । एवं संयताचारः, अतस्तमपि तथैव कर्तुं प्रयतस्वेति भावः ॥ १५॥
1
ननु भिक्षोरपि किमन्ययाभावः सभवति येनैवं तद्गुणाः प्रोच्यन्ते ? यद्वा - एवमात्मानुशास्यते इत्याह-
मूलम्-
१४
अगं छंदा इह माणबेहिं, जे भावओ संपर्करेइ भिक्खूं | भयभेवा तत्थे उइंति भीमा, दिव्वों मस्सा अदुवा तिरिच्छा ॥ १५ ॥ परी सहा दुव्विसंहा अंगेगे, सीयंति जत्था बैहु कायरा नंरा । से' तत्थे पत्ते " नैं वहि भिक्खूं, संगामसीसे इवें नागर्तया ॥ १७ ॥ है कि वह परोक्त कुवचनों की तरफ जरा भि ध्यान नहीं दे सदा उस तरफ उपेक्षावृत्ति ही धारण करता रहे । तथा विहार आदि के अवसर में चाहे तो कोई मीठी वाणी बोले चाहे कोई कड़वी वाणी बोलेसाधु को चाहिये कि वह उसको शांति और आनंद के साथ सहन करे । अनेक जगह जाने पर भी किसी भी वस्तु के ममत्व से वह बंधे नही । अपनी प्रशंसा एवं निंदा में समभाव रखना चाहिये । यह संयत जन का आचार है। तू भी संयत है अतः तू भी इसी रूप से होने का प्रयत्न कर ॥१५॥
1
शंका- क्या भिक्षुजन में भी अन्यथाभाव की संभावना रहती है कि - जिससे इस प्रकार के उसके गुण कहे जा रहे हैं अथवा वह आत्मा को अनुशासित करें यह भी कहा जा रहा है। इस प्रकार इस शंका આત્મન્ સાધુનું ક`ન્ય છે કે તે પરોકત કુવચનેાની તરફ જરા પણ લક્ષ ન આપે. એના તરફ સદાને માટે ઉપેક્ષા વૃત્તિ જ ધારણ કરતા રહે, તથા વિહાર આદિના અવસરમાં ચાહે તે કાઈ મીઠી વાણી ખેલે, ચાહે કૈાઇ કડવી વાણી એલે. સાધુને માટે તે તે શાંતિથી અને આન ંદથી સહન કરવાનુ જ હાય છે. અનેક જગ્યાએ જવાનુ થતાં પણ કાઈ વસ્તુથી મમત્વભાવ ખાંધે નહિ, પેાતાની નિંદા અને પ્રશ'સામાં સાધુએ સમભાવ રાખવા જોઇએ. આ સાધુના આચાર છે કે તું પણ સાધુ છે. આથી તું પશુ એવા જ રૂપના થવાના પ્રયત્ન કર. ૫૧પા
શંકા—શુ' ભિક્ષુજનમાં પણ અન્યથી સભાવના રહે છે કે, જેનાથી આ પ્રકારના તેના ગુણુ કહેવામાં આવે છે, અથવા તે આત્માને અનુશાસિત કરે એ પણ
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २१ एकान्तचर्यायां समुद्रपालदृष्टान्तः
६४९
छाया -- अनेके छन्दा इठ मानवेषु, यान् भावतः सम्प्रकरोति भिक्षुः ॥ भयभैरवास्तत्र उद्यन्ति भीमा, दिव्या मानुषा अथवा तैरथाः ॥ १६ ॥ परीपहा दुर्विषा अनेके, सीदन्ति यत्र बहुकातरा नराः । तत्र प्राप्तो नान्यथत भिक्षुः, संग्राम शीर्षे इव नागराजः ॥ १७ ॥ टीका- 'अणेणछंदा' इत्यादि ।
इह = जगति मानवेषु = मनुष्येषु अने के बहवः छन्दाः = अभिप्राया भवन्ति । यान् अविमायान् भिक्षुरपि = अनगारोऽपि भावतः = तत्त्ववृत्त्या श्रदयिकादि भावतो वा सम्प्रकरोति = करोत्येव । अत एवं तद्गुणाः प्रोक्ताः । यद्वा-अत एवमात्मानुशास्यते इति भावः । किंच तत्र = व्रतपतिपत्तौ भयभैरवाः=भयेन= भयजनकत्वेन भैरवा=भीषणाः भीमाः = रौद्राः दिव्याः - दिवि भवा दिव्याः, के समाधान निमित्त सूत्रकार कहते हैं- 'अणेग छंदा' इत्यादि 'परीसहा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( इह - इह ) इस संसार में (माणवेहिं - मानवेषु) मनुष्यों में (अगछंदा - अनेके छंदाः) अनेक अभिप्राय होते हैं । कि (जे - यान्) जिन अभिप्रायों को (भावओ-भावतः) तत्त्ववृत्ति से अथवा औदयिक भावों की अपेक्षा से (भिक्खू - भिक्षुः ) भिक्षु भी ( संपकरेइ- सम्प्रकरोति) कर सकता है । इसलिये वह ऐसे भावों के करने में व्यर्थ समय नष्ट न करे इस विचार से इन गुणों का प्रतिपादन किया गया है अथवा वह स्वयं इनमें पडकर आत्माको स्वच्छद न बनालें इसलिये आत्मापर अनुशासन रखने की बात कही गई है। तथा ( तत्थ - तत्र ) महाव्रतों को अंगीकार करने पर ( भयभेरवा भीमा दिव्वा मणुस्सा अदुवा तिरिકહેવામાં આવ્યુ છે. આ પ્રકારની શંકાના સમાધાન માટે સૂત્રકાર કહે છે— " अणेग छंदा" इत्याहि. " परीपहा" इत्याहि.
अन्वयार्थ—इह–इह आ संसारमा माणवेहिं- मानवेषु मनुष्योना अगछंदा - अनेकछदाः भने अलिप्राय होय है है ने अभिप्रायाने भावओ-भावतः तत्ववृत्तियी अथवा मोहयिङ लावोना अपेक्षाथी भिक्खू - भिक्षुः भिक्षु पशु संपकरेइ સમ્બજરોતિ કરી શકે છે. આ માટે તે આવા ભાવા રાખવામાં પેતાના સમયના વ્ય માં દુરૂપયાગ ન કરે. આ વિચારથી એ ગુણ્ણાનું પ્રતિપાદન કરેલ છે અથવા તે સ્વય' તેમાં પડીને આત્માને સ્વચ્છંદી ન બનાવે. આથી આત્મા ઉપર અનુशासन राजवानी बात् उडेवामां आवे छे तथा तत्थ तत्र महाव्रतोना मांगीर ४२वाथी भयभेरवा भीमादिव्वा मणुस्सा अदुवा तिरच्छा उइंति - भयभैरवाः भीमाः
૮૨
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सूत्रे देवसम्बान्धनः, मनुषा:-मनुष्यसम्बन्धिनः, तैरश्चाः तिर्यक्सम्बन्धिनश्च उपसर्गा उद्यन्ति-उदिता भवन्ति । 'उपसर्गा' इत्याक्षिप्यते । 'अणेग' इति लुप्तप्रथमान्तं पदम् । 'माणवे हिं' इत्यत्र सप्तम्यर्थ ततीया । तथा-पिहा:-सुदुस्सहा अनेके अनेकसंख्यकाः परीषहाः दिव्यमानुषतरश्चाः परीषहाश्व उग्रन्ति-उदिता भवन्ति । यत्र येषु उपसर्गेषु परीषहेषु च कातराः अधीरा नरा बहु-भृशं सीदन्ति संयम प्रति शिथिला भवन्ति । से-अथ स समुद्रपालो भिक्षुः तत्र तेषु उपसर्गेषु परीपहेषु च प्राप्तः समापन्नः, संग्रामशीर्ष-युद्धमूर्द्धनि नागराज इव महागज इव= नाव्यथत-पोडां नानुभूतवान् । आत्मनोऽनुशासनपक्षे-हे आत्मन् । दुर्विषहा च्छा उइंति-भय भैरवाः भीमाः दिव्याः मनुषाः अथवा तैरश्चाः “उपसर्गाःउद्यन्ति) साधु के ऊपर, भयोत्पादक होने से भीषण, भीम-रौद्रऐसे देवकृत मनुष्यकृत अथवा तिर्यञ्चकृत उपद्रव भी आते हैं। तथा दुव्विसहा अणेगे परिसहा-दुर्विषहाः अनेके परीषहाः) सुदुस्सह अनेक परिषह भी उदित होते हैं कि (जत्था-यत्र) जिन उपसर्ग एवं परीषहों के आने पर (कायरा नरा-कातराः नराः) कायर जन (बहुसीयंति-बहुसीदन्ति) सर्वथा संयम से शिथिल हो जाते हैं। परन्तु (से भिक्खू तत्थ पत्ते संगामसीसे नागराया इव न वहिज-स भिक्षुः तत्र प्राप्तः संग्रामशीर्षे नागराज इव न अव्यथत) वे समुद्रपाल मुनि उपसर्ग एवं परीषहों के आने पर भी युद्ध के बीच में गये हुए नागराज-महागज की तरह जरा भी व्यथित नहीं हुए। आत्मा के अनुशासन पक्षमें आत्मा को उन्हों ने ऐसी स्थिति में इस प्रकार समझाया-कि हे आत्मन् ! इस स्थिति में तो दुर्विषह अनेक उपसर्ग-और परीषद आते हैं एवं जो नर दिव्याः मानपाः अथवा तैरश्चाः उपसर्गाः उद्यन्ति साधुन। ५२ अयोपा हापाथी ભિષણ રૌદ્ર એવા દેવકૃત મનુષ્યકૃત અથવા તીર્થંચ કૃત ઉપદ્રવ પણ આવે છે તથા दुव्विसहा अणेगे परिसहा-दुर्विषया अनेके परिषहाः । ॥ २॥४२॥ मने पश५ ५५ मा छ जत्थ-यत्र २ ५सग मने पशषडान। वाथी मावा कायरा नरा-कातरानराः ४५२ न बहसीयन्ति-बहसीदन्ति सयमयी सत्या शिथिल य . परंतु स भिक्खू तत्थ पत्ते संगामसीसे नागराया इव न वहिज्ज-स भिक्षुः तत्र प्राप्तः संग्रामशीर्ष नागराज इच न अव्यथत थे. समुद्रપાલ મુનિ ઉપસર્ગ અને પરીષહના આવવા છતાં પણ યુદ્ધની વચમાં ગયેલા મહાગજની માફક જરા પણ ખિન ન બન્યા. આત્માના અનુશાસનપક્ષમાં આત્માને તેઓએ એવી સ્થિતિમાં આ પ્રકારથી સમજાવ્યું કે હે આત્મન ! આ સ્થિતિમાં તે દુર્વિષહ અનેક ઉપસર્ગ અને પરીષહ આવ્યા જ કરે છે. અને જે નર કાયર
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २१ एकान्तचर्यायां समुद्रपालदृष्टान्तः
६५१
अनेके पाच उद्यन्ति । येषु उपसर्गेषु परीषहेषु च सत्सु कातरा नरा बहु सीदन्ति । अथ तत्र तेषु प्राप्तो भिक्षुः संग्रामशीर्षे नागराज इत्र न व्यथेत । अतस्त्वयाऽपि न व्यथितव्यमिति ।।१६ - १७॥
किंच.-
मूलम् --
सीओसिणा दंससा ये फासी, आर्यका विविहा फुंसति देहें । अकुंकुओ तत्थं हिया से एज्जा, रयाइं खेवेज पुरेकडाई ॥१८॥
छाया -- शीतोष्णानि दंशमशकाश्च स्पर्शाः, आतङ्का विविधाः स्पृशन्ति देहम् । अक्कुकूजस्तत्राध्यसहत, रजांसि अक्षिपत् पुराकृतानि ॥ १८ ॥ टीका--'सीओसिणा' इत्यादि ।
शीतोष्णानि = शीतपरीषहाः, दंशमशकाः = दंशमशकापरीषहाः, स्पर्शाः = तृणस्पर्शरूपाः परीषहाच, तथा - विविधाः = अनेकप्रकारा आतङ्काः = रोगाश्र देहं कायर होते हैं वे ही संयमसे पतित होते हैं । परन्तु जो वास्तविक भिक्षु है वह इनको सहन करता हुआ अडोल एवं अकंप बना रह कर संयम को और अधिक मजबूती के साथ थामे रहता है । संग्राम के बीच में उपस्थित हुए गजराज की तरह वह इन शत्रुरूपी उपसर्ग परीषहादिक के आघातों की जरा भी पर्वाह नहीं करता है । और उनको सहता है । अतः तू भी भिक्षु है । इसलिये तुझे भी इनसे व्यथित नहीं होना चाहिये ||१६|| १७ |
और भी - 'सीओसिणा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (सीओक्षिणा - शीतोष्णानि ) शीतपरीषह, उष्णपरीषह (दंसमसा - दंशमशकाः) दंशमशकपरीषह ( फासा - स्पर्शाः) तृणस्पर्शरूप હોય છે તે સંયમથી પતિત થાય છે. પરંતુ જે વાસ્તવિક ભિક્ષુ છે તે તેને સહન કરીને અડાળ અને મક્કમ બની રહીને સયમને ખૂબજ મજ તાઈથી વળગી રહે છે. સ`ગ્રામની વચમાં ગયેલા ગજરાજની માફક તે આ શત્રુરૂપી ઉપસગ, પરીષહ આદિકના આધાતેાની જરા સરખીએ પરવા કરતા નથી અને તેને સહે છે આથી તું પણ ભિક્ષુ છે, આ કારણે તારે પણ એનાથી અકળાવુ... ન જોઇએ. ૫૧૬-૧૭ણા
वजी पशु-- "सीओ सिणा " इत्यादि.
अन्वयार्थ - सीओसिणा - शीतोष्णाणि शीत परीषड, उष्णु परीषड, दंतमसा दंतमशकः शमशः परीषड, फासा - स्पर्शाः तृणु स्पर्श ३५ परीषड, तथा विविहा
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५२
उत्तराध्ययन सूत्रे
स्पृशन्ति = उपतापयन्ति । तत्र तेषु परीषहेषु आतङ्केषु च समुपस्थितेषु समुद्रपालमुनि: अकुकून :- [: कुत्सितं कूजतीति कुकूजः - न कुकूजः - अकुकूजः = हा मातः, हा तात !, इत्यादिकं कुत्सितं शब्दमकुर्वन् तान् अध्यसहत = सोढवान् । अनेन पूर्वगाथार्थ एवं स्पष्टप्रतिपत्यर्थमुक्तः । ईदृशश्च सन स मुनिः पुराकृतानि= पूर्वेभवोत्पादितानि रजांसि=रजांसीव रजांसि जीवमालिन्यहेतुत्वात् कर्माणि अक्षिपत् = परिषहसनादिभिरपनीतवान् । आत्मनोऽनुशासनपक्षे हे आत्मन् ! शीतोष्णदंशमशकतृणस्पर्शरूपाः परिषहाः विविधा आतङ्काश्च देहं स्पृशन्ति ।
परीषद तथा ( विवहा आयंका देहं फुसंति- विविधाः आतङ्काः देहम् - स्पृशन्ति) और भी अनेक प्रकार के रोग शरीर को व्यथित करते रहते हैं इनसे कायरजन घबराकर 'हे मात ! हे तात !" इत्यादि शब्द करते हुए संयम से सर्वथा शिथिल बन जाते हैं, परंतु (तत्थ - तत्र) उन परीषहों एवं उपसर्गो तथा रोगों के आने पर भी वे समुद्रपाल मुनि (अकुकुओ - अकुकूजः ) ' हा मात ! हा तात !' इत्यादि कुत्सित शब्दों को न करते हुए ( अहियासहेजा - अध्यसहत) उन सबको शांतिभाव से सहन करते थे। इस प्रकार अपने आचार और विचार में दृढ बने हुए समुद्रपाल मुनि ने (पुराकडाई राई खेवेज - पुराकृतानि रजांसि - अक्षिपत्) पूर्वभवों में उपार्जित रजों को मलीन करने के हेतु होने से रज जैसे ज्ञानावरणीय parकर्मो एवं भावकर्मों को आत्मासे पृथक् कर दिया। जब इस गाथा का अर्थ इस आत्मानुशासनपक्ष में लगाया जावेगा तब इसका अर्थ इस प्रकार घटित होगा कि - हेआत्मन् ! शीत, उष्ण दंश मशक एवं तृणस्पर्श रूप आतंका देहं संति- विविधाः आतङ्काः देहम् स्पृशन्ति मील पण भने प्रकारना રાગ શરીરને વ્યથિતકરતા રહે છે. તેનાથી કાયજન ગભરાઇને હું માત ! હું તાત ! इत्यादि मोटा मोलीने संयमथी संपूर्ण पणे शिथिल मनी लय छे. परंतु तत्थ - तत्र એ પરીષહ અને ઉપસર્ગાના તથા રાગોના આવવા છતાં પણ એ સમુદ્રપાલ મુનિ अकुक्कुओ - अकुकूजः हे भात હું તાત ! ઈત્યાદિ કુત્સિત શબ્દો ન કરતા अहिया सहेज्ज -अध्य सहत ते सघणु शांत लावथी सडन पुरता इता. आा अारथी पोताना आयार भने विचारमा दृढ नेता समुद्रयास भुनिये पुराकडाई राई खेवेज्ज - पुराकृतानि रजांसि अक्षिपत् पूर्व लाभां उतारने मे જીવને મલીન કરવાના હેતુવાળા હૈ।વાથી રજ જેવા જ્ઞાનાવરણીય આદિક દ્રવ્યકર્મો અને ભાવકર્માને આત્માથી જુદાં કરી દીધાં. જ્યારે આ ગાથાના અર્થ આત્માનુશાસન પક્ષમાં લગાડવામાં આવશે ત્યારે તેના અર્થ આ પ્રમાણે થશે કે હું
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २९ एकान्तचर्यायां समुद्रपालदृष्टान्तः
६५३
हेआत्मन् ! तेषु समुपस्थितेषु मुनिः अकुकूजः सन् तानधिसहेट, अपि च- पुराकृतानि रजांसि कर्माणि क्षिपेत् = परीषहसनादिभिरपनयेत्, 'अतस्त्वमति तथैव कुरु' इति भावः ॥ १८ ॥ किंच
मूलम् --
पहायें रागं चं तहेवं दोस, मोहें च भिक्खूं संययं वियखणो । मेरुव्व वाण अकंपैमाणो, परीसंहे आयगुंते सहेजा ॥१९॥
छाया -- प्रहाय रागं च तथैव द्वेषं, मोहं च भिक्षुः सततं विचक्षणः । मेरुरिव वातेनाकम्पमानः परीषहानात्मगुप्तोऽसहत ||१९|| टीका- 'पहाय' इत्यादि ।
सततं निरन्तरं विचक्षणः =तत्वविचारपरायणो भिक्षुः समुद्रपालमुनिः रागम्-अभिमतेषु तथैव च द्वेषम् - अनभिमतेषु च पुनः - मोहं - मिध्यात्व हास्यादि रूपमज्ञानं प्रहाय = परित्यज्य वातेन मेरुरिव परीषहादिना अकम्पमानः=अ -अविचलन् परोषह तथा विविध प्रकार के आतंक इस शरीरको व्यथित करेंगे ही परन्तु इस स्थिति में कायरता सूचक 'हा मात हा तात !' इत्यादि शब्दों का प्रयोग न करते हुए तू उनको सहन कर इससे तुझको यह लाभ होगा कि तू पूर्वोपार्जित कर्मों का क्षपक वन जावेगा ॥ १८॥
फिर भी - 'पहाय' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( सययं - सततम् ) निरन्तर ( विक्खणो- विचक्षणः) तत्वों की विचारणा करने में तत्पर बने हुए (भिक्खू - भिक्षुः) उन समुद्रपाल मुनिने (रागं दोसं तहेव मोहम् पहाय - रागं द्वेषं तथैव मोहम् प्रहाय ) अभिमत विषयों में राग, अनभिमत विषयों में द्वेष तथा मिथ्यात्व हास्य
આત્મન્ ! શીત, ઉષ્ણ, દશમથક અને તૃણસ્પરૂપ પરીષહ તથા વિવિધ પ્રકારના આતંક આ શરીરને વ્યથિત કરે છે જ, પણ આ સ્થિતિમાં કાયરતાસૂચક હે માત ! હું તાત ! ઇત્યાદિ શબ્દોનો પ્રયોગ ન કરતાં તું એને સહન કર. આથી તને એ લાભ થશે કે તુ પૂર્વાપાત કર્મોના ક્ષય કરનાર બની જઈશુ. ૧૮૫
छतां पशु - "पहाय" इत्याहि.
२मन्वयार्थी— सययं-सततम् निरंतर वियक्खणे - विचक्षणः तत्वानी विद्यावा वामां तत्पर अनेसा मे समुद्रयास भुनिये रागं दोसं तहेत्र मोह पहाय - राग द्वेषं तथैव मोहं महाय अभिमत विषयामां राग, अनभिमत विषयोभां द्वेष तथा मिथ्यात्व हास्य याहि३य ज्ञानना परीत्याग उरी वारण मेरुव्व अकंपमाणो
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
=आत्मगुप्त:-आत्मना गुप्त:-कच्छपकत्संकुचितसर्वाङ्गः परीषहान्-शीतोष्णादिपरी. पहान् असहत सोढवान्। आत्मनोऽनुशासनपक्षे-हे आत्मन् ! सततं विचक्षणो भिक्षुरित्युपक्रम्य परीपहान सहेत-परीषहाणां सहनं कुर्यात् अतस्त्वमपि तथैव कुरु। इत्येवं व्याख्या कार्या। अनेन परीषहसहनोपाय उक्तः ॥१९॥ किंच---
मूलम्-- अणुण्णए नावणए महेसी, न यावि घूयं गरिहं च संजये।। से उजुभावं पडिवज संजए, निव्वाणमग्गं विरए उवेई ॥२०॥ छाया--अनुन्नतो नावनतो महर्षिः, न चापि पूजां गहां च असजत् ।
स ऋजुभावं प्रतिपद्य संयतः, निर्वाणमागे विरत उपैति ॥२०॥ टीका--'अणुण्णए' इत्यादि । महर्षिः समुद्रपालः पूजां प्रशंसां प्रति अनुन्नतोऽभवत् सम्मानितोऽपि गर्व नाकआदिरूप अज्ञान का परित्याग कर (वारण मेरुब्व अकंपमाणो-चातेन मेरुः इव अकंपमानः) झंझावात से मेरु की तरह परीषह आदि से अकंप बनकर (आयगुत्ते-आत्मगुप्तः) तथा कच्छप की तरह इन्द्रियों को गोप कर (परीसहे सहेजा-परीषहान असहत्) शीत उष्ण आदिपरीषहों को सहन किया। आत्मा के अनुशासन पक्षमें-हे आत्मन् ! निरन्तर तत्वों को विचारणा करने में तल्लीन बना हुआ भिक्षु परीषह आदि को सहन करने में कसर नहीं रखता है। अतः तुम भी अकंपबनकर इनको सहन करो ॥१९॥
और भी-'अणुण्णए' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(महेसी-महर्षिः) वे समुद्रपाल (मुनि पूयं अणुण्णएपूजां अनुन्नतः) अपनी प्रशंसा में गर्व से रहित थे-संमानित होने पर वातेन मेरुः इव अकम्पमान: आपातथी भे३नी भा६४ परिष साहिथी सा सनी तथा आयगुत्तो-आत्मगुप्तः आयमानी मा४ धन्द्रियोन समान परीसहे सहेजा-परीषहान् असहत् शीत, SY Bl६ परीषडाने सहन . मात्भाना અનુશાસન પક્ષમાં હે આત્મન ! નિરંતર તત્વોની વિચારણા કરવામાં તલ્લીન બની રહેલ ભિક્ષ પરીષહ આદિને સહન કરવામાં કસર રાખતા નથી. આથી તું પણ અકંપ બનીને એને સહન કર. ૧લા
qणी पशु-"अण्णुणए" त्यादि
मन्वयाथ-महेसी-महर्षिः ये समुद्रपास मुनि पूयं अणुण्णए-पूजां अनुन्नतः પિતાની પ્રશંસામાં ગર્વથી રહિત હતા. સન્માનિત થવા છતાં પણ તેમનામાં જરા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५५
!
शेत्, तथा - गहाँ = निन्दां प्रति नावनतो ऽभवत् अपमानिताऽपि खेदं ना करोत् । न चापि पूजां गहीं च प्रति असजन् - 'मम सम्मानो भवतु, अपमानो मा भवतु' इत्येवं विचारासक्तोऽपि न जातः । एवं भूतः स संयतः = मुनिः ऋजुभावम् =आर्जवं प्रतिपद्य = अङ्गीकृत्य विरतः = पापान्निवृत्तः सन् निर्वाणमार्ग= पम्यग्ज्ञानादिरूपम् उपैति = प्राप्नोति । आत्मनोऽनुशासनपक्षे हे आत्मन ! महर्षिः पूजां प्रति अनुन्नतो भवेत् त नावनतो भवेत् । न चापि पूजां ग च प्रतिसजेत् = सक्तो भवेत्। त्वमपि तथैव भव एवं समुद्रपालमुनिरात्मानमनुशासितवान । भी उनको जरा सा भी गर्व का लेश नहीं था तथा ( गरिहं नावणएगही नावनतः) गर्दा - निन्दा होने पर भी उनको थोडा सा भी खेद नहीं होता था (नयाविपूयं गरिहं संजए - नचापि पूजां गर्हा असजत्) और न उनको ऐसा विचार ही होता था कि कोई मेरी प्रशंसा करे या निन्दा करे अर्थात् - 'मेरा सन्मान हो' ऐसा उनको विचार नहीं आता था और 'मेरा कभी अपमान न हो' ऐसी चिन्ता नहीं होती थी । इस प्रकार की स्थिति संपन्न वे मुनिराज (उज्ज भावं परिवज - ऋजुभावं प्रतिपद्य) आर्जव भाव को अगीकार करके (विरए - विरतः) पापों से विरक्त होते हुए (निव्वाणमगं उवेइ - निर्वाणमार्ग उपैति ) सम्यग्ज्ञानादिरूप निर्वाणमार्ग को प्राप्त करने में सावधान रहते थे । आत्मानुशासनपक्ष में- हे आत्मन् ! महर्षिजन अपनी प्रशंसा होने पर भी गर्व नहीं करते हैं तथा अपमान होने पर खेद नहीं करते हैं । और न उनके चित्त में प्रशंसा की चाहना जगती है और न अपमान होने पर खेदभाव की जाग्रति है । उनके परिसरभोो गर्वनो भाव न हतो. तथा गरिहं नावणए-गह नावनतः निहा थवाथी पशु तेभने ४२ सरो भेट थनो न हुतो. न यात्रि पूयं गरिह संजए न चापि पूजां ग असहत् તેમને કદી એવા વિચાર પણ થતે ન હતા કે, કે ઇ મારી પ્રશંસા કરે અથવા નિર્દેદા કરે. અર્થાત્—“ મારૂં સન્મ ન થાય. ” આવે વિચાર તેમને આવતા ન હતા. “મારૂં કદી અપમાન ન થાય” એવી ચિંતા તેમને થતી ન हुती. या प्रारनी स्थिति संपन्न मे मुनिरान उज्जुभावं पडिवज्ज - ऋजुभावं प्रतिपद्य मानव लावने सौंगीर ने विरए- विरतः पापोथी वितथता उता निव्वाण मग्गं उवे - निर्वाणमार्ग उपैति सम्यई ज्ञान माहि३५ निर्वाणुभागने प्राप्त વામાં સાવધાન રહેતા હતા. આત્માનુશાસનપક્ષમાં હે આત્મન્ ! મહર્ષી જન પેાતાની પ્રશંસા થવા છતાં પણ ગર્વ કરતા નથી, તથા અપમાન કરવાથી ખેદ કરતા નથી તેમ ન તા તેમના ચિત્તમાં પ્રશ'સાની ચાહના જાગે છે અને ન અપ
1
प्रियदर्शिनी टीका अ. २१ एकान्तचर्यायां समुद्रपालदृष्टान्त
"
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५६
उत्तराध्ययनसूत्रे
एवम् अनेन प्रकारेण आत्मानुशासकः स संयतः ऋजुभावम् प्रतिपद्य रितः सन् निर्वाणमार्गम् उपैति प्राप्नोति। तत्कालापेक्षया वर्तमाननिर्देशः ॥२०॥
ततः स कीदृशः सन् किं करोतीत्याह-- मूलम्--अरइरइसहे पहीणसंथवे, विरए आयहिए पहाणेवं ।
परमपंएहिं चिट्ठई, छिन्नसोए अममे अकिंचणे ॥२१॥ छाया--अरतिरतिसहः प्रहीणसंस्तवः, विरत आत्महितः प्रधानवा ।
परमार्थपदेषु तिष्ठति, छिन्नशोकः अममः अकिञ्चनः ।।२१।। टीका--'अरइरइसहे'। अरतिरतिसहः अरतिः संयमविषया, रतिः असंयमविषया, ते सहते-ताभ्यां न बाध्यते-यः स तथा, संयमे रतिमान् असंयमेऽरतिमानित्यर्थः, तथा-प्रहोणसंस्तवः-प्रहीण: पक्षीणः संस्तवो परिचयो यस्य स तथा, त्यक्तसङ्ग इत्यर्थः संस्तवः णाम सदा एकसे रहा करते हैं-प्रशंसा, निंदा में पक्षपात की गंध भी वहां नहीं रहती है। अतः अब त मुनि है तो तेरे भी ऐसा ही बनना चाहिये। ऐसा बनेगा तभी जोकर निर्वाणमार्ग की प्राप्ति हो सकेगी ॥२०॥
फिर वे समुद्रपालमुनि कैसे होते हुए क्या किया सो कहते हैं'अरइरइसहे' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(अरइरइसहे-अरतिरतिसहः) उन समुद्रपाल मुनिराज को कभी भी संयम में अरति एवं असंयम में रति भाव नहीं हुआअर्थात्-वे इस प्रकार के भाव से बाधित नहीं हुए-न भावों को उन्हों ने किया। (पहीणसंथवे-पहीणसंस्तवः) माता पिता आदि के साथका परिचय पूर्वसंस्तव तथा श्वशुर-आदि का संबंध पश्चात् संस्तव है सो માન થવાથી ખેદ ભાવની જાગૃતિ થાય છે તેમનું પરિણામ સદા એકસરખું રહ્યા કરે છે. પ્રશંસા-નિંદામાં પક્ષપાતની ગંધ પણ ત્યાં રહેતી નથી. આથી જ્યારે તું મુનિ છે તે તારે પણ એવા બનવું જોઈએ. એ બનીશ ત્યારે જ નિર્વાણ માગની પ્રાપ્તિ થઈ શકશે. પારો
પછી તે સમુદ્રપાલ મુનિએ કેવા બનીને શું કર્યું તેને કહે છે – "अरइरइसहे त्यादि
अन्याय-अरइरइसहे-अरतिरतिसहः से समुद्रपाल मुनिराने ही पान સંયમમાં અરતી અને અસંયમમાં રતીભાવ ન થયે. અર્થા–તેઓ આ પ્રકારના माथी माधित न या सेवा भावाने तेभरे सडन या. पहीणसंथवे-पहीणसंस्तवः मातापिता माहिनी सानी पश्यिय, पूसस्तव तथा श्वसुर माहिनी સંબંધ એ પછીને સંબંધ છે તે એ મુનિરાજે આ બન્ને પ્રકારના સંબંધને
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २१ एकान्तचर्यायां समुद्रपालदृष्टान्तः पूर्व-पश्चाद् भेदेन द्विविधः। तत्र पूर्वसंस्तवो मातापित्रादीनाम्, पश्चात्-संस्तवः श्वशुरादीनाम् । पुनःविरता-पापक्रियाभ्यो निवृत्तः, आत्महितः आत्मनां जीवानां हिता हिताभिलाषुकः, प्रधानवान्-प्रधान-संयमो मुक्तिहेतुत्वात् तद् यस्यास्ति स तथा, संयमगनिन्यर्थः, तथा-छिन्नशोकः-शोकरहितः, छिन्नस्रोताः' इतिच्छाया पक्षे-छिन्नानि स्रोतांसि-मिथ्यादर्शनादीनि येन स तथा, अत एव-अममःममत्वरहितः, तत एव अकिञ्चनः द्रव्यादिपरिग्रहरहितः स समुद्रपालमुनिः परमार्थपदेषु-परमार्थों मोक्षः पद्यते-प्राप्यते यैस्तानि परमार्थपदानि=सम्यग्दशनादीनि तेषु तिष्ठति=स्थितोऽभवत् । 'परमपरहि' इत्यत्र सप्तम्यर्थे तृतीया ॥२१॥ मूलम्--विवित्तलयणाणि भईज ताई, निरोवलेवाई असंथडाइं। इसीहिं चिण्णाइं महार्यसेहि, कायेणं फासेज परीसंहाई ॥२२॥ किंच-- छाया--विविक्तलयनानि अभनत्त्रायी, निरुपलेपानि असंस्तृतानि ।
__ ऋचिभिश्चीर्णानि महायशोभिः, कायेनास्पृशत्परीषहान् ॥२२॥ इन मुनिराज ने इन दोनों प्रकार का संस्तव परित्यक्त कर दिया । (विरएविरतः) पापक्रियाओं से निवृत्त हो कर (आयहिए-आत्महितः) ये जीवों के अभिलाषी बने। इसीलिये ये (पहाणवं-प्रधान वत् ) मुक्ति के प्रधान हेतु होने से संयमधारी हुए (छिन्नसाए-छिन्नशोकः) शोक को इन्हों ने अपनी विचार धारा से बाहर कर दिया। अथवा ये छिन्नस्रोत-मिथ्यादर्शन आदि से रहित होकर (अममे-अममः) परपदार्थों में ममताभा से विहीन बने (अकिंचणे-अकिंचनः (द्रव्यादि परिग्रह से वर्जित होकर (परमपएहिं चिट्ठइ-परमार्थपदेषु तिष्ठति) वे परमार्थ के साधन भूत एक मात्र सम्यग्दर्शन आदि के परिपालन में ही सावधान हुए ॥२१॥ परित्याशी , विरए-विरतः पाठिया माथी निवृत्त मनी आयहिए-आत्महितः ते। याना हित साधवाना मानाषी मन्या माणे ते पहाणवंप्रधानवत भुखितना प्रधान तुडवाथी संयमधारी मन्या. छिन्नसोए-छिन्नशोकः શેકને તેઓએ પિતાની વિચારધારાથી બહાર કરી દીધું અથવા તેઓ છિન્નસ્રોત भिथ्याशन माहिथी हित मनी, अममे-अममः ५२५हाथ wi ममतामाथी विहीन मन्या. मने अकिंचणे-अकिञ्चनः द्रव्याहि पश्थिी पळत सनीन परमट्टपएहि चिट्ठइ-परमार्थपदेषु तिष्ठति ते ५२भा साधनभूत मे मात्र सन्यशन माहिनु પરિપાલન કરવામા જ સાવધાન બન્યા. ૨૧
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५८
उत्तराध्ययन सूत्रे
'विवित्तलयणाणि' इत्यादि ।
त्रायी = त्राता - षट् कायजीवरक्षणपरायणः स समुद्रपालमुनिः निरुपलेपानि= द्रव्यतो भावतच लेपरहितानि - द्रव्यतः सञ्चर्थ न लिप्तानि अपि तु गृहस्थेन स्वार्थ लिप्तानि भावतो 'मदीयानीमानि स्थानानी' त्यभिष्वङ्गरूपले परहितानि, तथा - असंस्तुतानि, = शाल्यन्नबीजादिभिरव्याप्तानि अत एव महायशोभिः =मख्यातकीर्तिभिः ऋषिभिः=मुनिभिः चीर्णानि=आसेवितानि विविक्तलयनानि= स्त्रीपशुपण्डकवर्जितानि उपाश्रयरूपस्थानानि भजत् = आसेवितवान् - तत्र निवासं कृतवान । तथा-कायेन = शरीरेण परीषहान् = शीतोष्णादिपरीषहान् अस्पृशत् = सोढवान् । पुनः परीषहस्पर्शनाभिधानमतिशयख्यापनार्थम् ॥२२॥
फिर भी - 'विवित्त लयणाणि' इत्यादि ।
WH
अत्वयार्थ - ( ताई - त्रायी) षट्काय के जीवों की रक्षा करने में तत्पर समुद्रपालमुनिराज (निरोवलेबाई - निरुपलेपानि) द्रव्य एवं भाव से लेप रहित - द्रव्य से साधु के लिये नहीं लीपे गये परन्तु गृहस्थों द्वारा अपने लिये लिपे गये, भाव से- "ये स्थान मेरे हैं" इस प्रकार से अभिवंगरूप से रहित तथा (असंथडाई - असंस्तुतानि) शालि अन्न आदि बीजों से अव्याप्त इसी से ( महायसेहिं असिहि चिण्णाई - महायशोभिः ऋषिभिः चीर्णानि ) महायशस्वी ऋषियों द्वारा-मुनियों द्वारा - सेवित किये गये ऐसे (विवित्तलयणाणि - विविक्तलयनानि) स्त्री, पशु, पंडक से रहित उपाश्रय रू स्थानों में ( भइज्ज - अभजत्) रहते थे । तथा (कायेण परिसहाई फासेज - कायेन परिषहान् श्रस्पृशत् ) शरीर से शीत उष्ण आदि परीषहों को सहते थे। परिषहों के सहन करने का पुनः यह कथन उनमें अतिशय ख्यापन करने के लिये जानना चाहिये ||२२||
छतां पष्- “विवित्तलयणाणि " धत्याहि.
अन्ववार्थ - ताई - त्रायी षट्ायनः लवोनी रक्षा अश्वामां तत्थर समुद्रपास भुनिराज निरोवलेवाई - निरुपलेपानि द्रव्य भने भावथी होय रहित-द्रव्यथी साधुने માટે ન લીધેલા, પરંતુ ગૃહસ્થા તરફથી પેાતાના માટે લેપાયેલા ભાવથી “આ स्थान भाई छे.” था अारना अभिष्वंग३य बेच्थी रहित तथा असंथाडाई - असंस्तुतानि शासि अन्न याहि मीलेथी अव्याप्त साथी ४ महायसेहिं इसिहिं चिष्णाईमहायशोभिः ऋषिभिः चीर्णानि महायशस्वी ऋषियो द्वारा-मुनियों द्वारा सेवाभां यावेस वा विवित्तलयणाणि - विविक्तलयनानि स्त्री पशुपंउथी रहित उपाश्रय३५ स्थानोभां भइज्ज-अभजत् रहेता हता, तथा कारण परिसहाई फासेज्ज - कायेन परिषहान् अस्पृशत् शरीरश्री शीत, उष्णु आदि परीषहोने सडता बता. परीषहोने સહન કરવાનું કરી આ કથન તેમાં અતિશય ખ્યાપન કરવા માટે જાણવું જોઇએ. રા
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५९
प्रियदर्शिनी टीका अ. २१ एकान्तचर्यायां समुद्रपालदृष्टान्तः
ततः स कीदृशो जातः! इत्याह-- मूलम् -स नाणनाणोवगए महेसी, अर्गुत्तरं चरिउं धम्मसंचयं । अ[त्तरे नार्णधरे जंसंसी, ओभासँइ सूरिए वतैलिक्खे ॥२३॥ छाया--स ज्ञानज्ञानोपगतो महर्षिः, अनुत्तरं चरित्वा धर्मसंचयम् । __अनुत्तरज्ञानधरो यशस्वी, अवभासते सूर्यइवान्तरिक्षे ॥२३॥ टीका--'से' इत्यादि।
ज्ञानज्ञानोपगतः-ज्ञानं तेन यद् ज्ञानम् साध्वाचारस्यावबोधस्तमुपगतः प्राप्तः स समुद्रपालो महर्षिः-मुनिः अनुत्तरं सर्वोत्कृष्टं धर्मसंचयं क्षान्त्यादि धर्मसमूहं चरित्वा-श्रासेव्य अनुत्तरज्ञानधरः अनुत्तरं सर्वोत्कृष्टं यत् ज्ञानं= केवलाख्यं तस्य धरो धारकः, अत एव यशस्वी प्रशस्तयशाः अन्तरिक्षे=आकाशे मूर्य इव जगति अवभासते। 'अणुत्तरे णाणधरे' इत्यत्र एकार आर्षत्वात् ॥२३॥
फिर वे समुद्रपालमुनि किस प्रकार के बने ? सो कहते हैं'से' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(नाणझाणोवगए महेसी-ज्ञानध्यानोपगतः स महर्षिः) श्रुतज्ञान से साधु के आचार विषयक ज्ञान से युक्त वे समुद्रपाल महर्षि (अणुत्तरं धम्मसंचयं चरिउं-अनुत्तरं धर्मसंचयं चरित्वा) सर्वोत्कृष्ट क्षान्त्यादिक धर्म का संचय करके (अणुत्तरे नाणधरे-अनुत्तरज्ञानधरः) सोंस्कृष्ट केवलज्ञान के धारी बन गये। अत-एव (जसंसो-यशस्वी) प्रशस्तयश संपन्न होकर वे (अंतलिक्खे सूरिएव ओभासइ-अन्तिरिक्षे सूर्य इव अवभासते) आकाश में सूर्य की तरह इस जगत में चमकने लगे ॥२३॥
अब अध्ययन का उपसंहार करते हुए सूत्रकार समुद्रपालमुनि के પછી એ સમુદ્રપાલ મુનિ કેવા પ્રકારના બન્યા? એ કહે છે—“ ઈત્યાદિ
मन्वयार्थ-नाणझाणोवगए महेसी-ज्ञानध्यानोपगतः महर्षिः श्रुतज्ञानपी साधुन। मायार विषय ज्ञानथी युक्त से समुद्र पास मुनि अणुत्तरं धम्मचयं चरिउंअनुत्तरं धर्मचयं चरित्वा सर्वोत्कृष्ट क्षात्याहि मन। संयय ४शन अणुत्तरेणाणधरेअनुत्तरे ज्ञानधरे सवोत्कृष्ट विज्ञानना था२४ मनी गया. जसंसी-यशस्वी प्रशस्त यश संपन्न मनीन ते अंतलिक्खे मूरिएक ओभासइ-अन्तरिक्षे सूर्य इव अवभासते આકાશમાં સૂર્યની જેમ આ જગતમાં ચમકવા લાગ્યા. ૨૩
હવે અધ્યયનને ઉપસંહાર કરતાં સૂત્રકાર સમુદ્રપાલ મુનિ દ્વારા આ ચરિત
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उत्तराध्ययनसत्रे सम्मति अध्ययनार्थमुपसंहरन समुद्रपालमुनिनाऽऽचरितस्य साधुधर्मस्य फलमाह--
दुविहं खवेऊण ये पुन्नपावं, निरंगणे सव्वओ विप्पमुंके । तरित्तो समुंदं व महाभंवोहं, समुदपाले अपुणागमं गएँ,
ति बेमि ॥२४॥ ॥ इइ समुद्दपालीयं एगवीसइमं अज्झयणं समत्तं ॥२१॥ छाया--द्विविधं क्षपयित्वा च पुण्यपापं, निरङ्गणः सर्वतो विप्रमुक्तः। तरित्वा समुद्रमिव महाभवौघं, समुद्रपालः अपुनरागमं गत इति
ब्रवीमि ॥२४॥ टीका-'दुविहं' इत्यादि।
समुद्रपालो महर्षिः द्विविधंघातिकं भवोपग्राहिकं चेति द्विप्रकारं पुण्यपाप-शुभाशुभप्रक्रतिरूपं कर्म च क्षपयित्वा-निरङ्गगणःसंयम प्रति निश्चलः, शैलेश्यवस्था प्राप्त इति यावत्, अत एव-सर्वतः बाह्यादाभ्यन्तराच परिग्रहाद् विप्रमुक्त:-रहितः महाभवौघ-अतिदुस्तरतया महान् यो भवौध: देवादिभवसमूहस्तं द्वारा आचरित धर्म का फल कहते हैं-'दुविहं' इत्यादि ।
___ अन्वयार्थ-(समुद्दपाले-समुद्रपालः) समुद्रपालमुनिराजने (दुविहं पुन्नपावं खवेउण-द्विविधं पुण्यपापं क्षपयित्वा) घातिक एवं भवोपग्राहिक शुभाशुभ प्रकृतिरूप कर्म का क्षपण करके (निरंगणे-निरङ्गणः) शैलेशी अवस्था संपन्न होकर (सव्वओ विप्पमुक्के-सर्वतः विषमुक्तः) बाह्य और आभ्यन्तर परिग्रह त्याग से (समुदं व महाभवोहं त्तरित्ता-समुद्र मिव धम ना ५०ने ४ छ–'दुविह" त्या.
मन्वयाय -समुद्दपाले-समुद्रपालः समुद्रपाल मुनिराले दुविहं पुण्णपाखवेऊण -द्विविधं पुण्यपापं क्षपयित्वा धाति भने भोपाड शुभाशुल प्रकृति३५ मनाने। क्षय ४शन निरंगणे-निरङ्गणः वषी अवस्था सपन्न ४शन सयओ विप्पमुक्केसर्वतः विप्रमुक्तः मा अभ्यत२ परिसना त्याची समुदं व महाभवोहं तरित्ता
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २१ एकान्तचर्यायां समुद्रपालदृष्टान्तः
६६१
दुस्तरं समुद्रभित्र तरित्वा = उत्तीर्थ अपुनरागमं नास्ति पुनरागमः = आवर्त्तनं यस्मात्तन्मोक्षरूपं स्थानं गतः= सिद्धिं प्राप्त इत्यर्थः । ' इति ब्रवीमि' इत्यस्यार्थः पूर्ववद् बोध्यः ||२४||
इतिश्री - विश्वविख्यात - जगद्वल्लभ - प्रसिद्धवाचक- पञ्चदशभाषाकलितललितकलाषालापक- प्रविशुद्ध गद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक - वादिमानमर्दक- शाहू छत्रपति - कोल्हापुर-राजप्रदत्त - 'जैनशास्त्राचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्य श्री घासीलालवतिविरचितायामुत्तराध्ययनसूत्रस्य प्रियदर्शिन्याख्यायां व्याख्यायां महानिर्ग्रन्थीयं नामैकविंशतितममध्ययनं सम्पूर्णम् ।
महाभवौघं तरित्वा) दुस्तर समुद्र के समान इस महान संसारसमुद्र को पार करके ( अपुणागमं गए- अपुनरागमं गतः ) मुक्तिस्थान रूप अपुनरागमस्थान को प्राप्त कर लिया । हे जम्बू ! (त्ति बेमि - इति ब्रवीमि ) जैसा मैंने वीर प्रभु के मुख से सुना है वैसा ही तुमसे कहता हूं ॥ २४॥ || इस प्रकार इक्कीसवां अध्ययन संपूर्ण हुआ २१ ॥
समुद्रमित्र महाभवौघं तरित्वा दुस्तर समुद्र समान मा महान संसारसमुद्रने यार ने अपुणागमं गए- अपुनरागमं गतः भुक्तिस्थान भूत अधुनरागम स्थानने प्राप्त सीधु हे भ्यू ! त्ति बेमि - इति ब्रवीमि भेवु में वीरप्रभुना भुमेथी सांलज्यु छे એવું જ હું તમને કહું છું રજા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રનુ એકવીસમું અધ્યયન સંપૂર્ણ ॥૨૧॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
卐
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ द्वाविंशतितममध्ययनं प्रारभ्यते ॥ उक्तं समुद्रपालिय नाम एकविंशतितममध्ययनम् । सम्पति स्थनेमीयं नाम द्वाविंशतितममध्ययनं प्रारभ्यते । अस्य च पूर्वेण सहायमभिसम्बन्धःपूर्वस्मिन्नध्ययने विविक्तचर्या प्रोक्ता सा च चरणे तिमतैव शक्यते कर्तुम् । यदि च चरणे कथंचिद् विस्रोतः समुत्पद्येत, तदा रथनेमिवद् धृतिराधेया, इत्यनेन सम्बन्धेनायातस्यैतस्याध्ययनस्येदमादिमं सूत्रम्मृलम्-सोरियपुरम्मि नयरे, आसि राया महडिएँ ।
वसुदेवेत्तिं नामेणं, रायलक्खणसंजुए ॥१॥ छाया-शैर्यपुरे नगरे, आसीद्राजा महर्दिकः।
वसुदेव इति नाम्ना, राजलक्षणसंयुतः ॥१॥ टीका--'सोरियपुरम्मि' इत्यादि । शैयपुरे नगरे राजलक्षणसंयुतः-राज्ञां यानि लक्षणानिचक्रस्वस्तिकाङ्कु
बाईसवां अध्ययन प्रारंभइक्कीसवें अध्ययन के कह देने के बाद अब यह बाईसवां अध्ययन कहा जाता है। उसके साथ इसका संबंध इस प्रकार है-इक्कीसवें अध्ययन में जो विविक्तचर्या कही गई है वह वही साधु कर सकता है जो चारित्र में धैर्य शाली होता है। यदि चारित्र में कथंचित्-विस्रोतअधैर्य आ जाता है तो उस समय रथनेमी की तरह साधुको धैर्य धारण करना चाहिये । यही बात उनके दृष्टान्त से इसमें पुष्ट की जायगी, इसी संबंध से इस अध्ययन का प्रारंभ किया गया है। उसका सर्व प्रथम सूत्र यह है-'सोरियपुरम्मि' इत्यादि। अन्वयार्थ--(सोरियपुरम्मि नयरे रायलक्खणसंजुए वसुदेवेत्ति
सावीसमा अध्ययन प्रारमએકવીસમું અધ્યયન કહેવાઈ ગયું છે, હવે આ બાવીસમા અધ્યયનની શરૂઆત થાય છે. આને સંબંધ એકવીસમા અધ્યયનની સાથે આ પ્રકારનો છે–એકવીસમાં અધ્યયનમાં જે વિવિક્તચર્યા કહેવામાં આવેલ છે. તે એજ સાધુ કહે છે કે, જે ચારિત્રમાં ધર્યશાળી હોય છે. જો કે ચારિત્રમાં કહેવાયેલ વિસ્ત્રોત-અધેય આવી જાય છે તે એ સમયે રથનેમીની માફક સાધુએ હૈયે ધારણ કરવું જોઈએ. આ વાતને એમના દૃષ્ટાંતથી આમાં પુષ્ટ કરવામાં આવશે. આ સંબંધથી આ અધ્યયનનો પ્રારંભ ४२वाम मावेस छ. मेनु सव प्रथम सूत्र ॥ छ-"सोरियपुरम्मि" त्याह.
मन्वयार्थ–सोरियपुरम्मि नयरे रायलक्खण संजुए वसुदेवेत्ति नामेणं महडिए
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरित्रनिरूपणम्
६६३
शादीनि दानसत्यशैर्यादीनि वा तैः संयुक्तःयुक्तो वासुदेवः इति नाम्ना प्रसिद्धो महर्द्धिकः=छत्रचामरादिविभूतियुक्तो राजाऽऽसीत् ॥१॥
मूलम् --तस्तं भजी दुवे आसि, रोहिणी देवई तहा ।
तासि दोहं पि" दो" पुत्ता, इट्ठी य राम-केसवा ॥२॥ छाया -- तस्य भार्ये द्वे आस्तां रोहिणी देवकी तथा । तयो द्वयोरपि द्वौ इष्टौ च रामकेशवौ ॥२
ܕ
टीका- 'तस्स' इत्यादि ।
------
तस्य वसुदेवस्य रोहिणी तथा देवकी द्वे भार्ये आस्ताम् । तयोर्द्वयोरपि इष्टौ = समजावल्लभौ रामकेशवौ = वलभद्र - कृष्णाभिधानौ द्वौ पुत्रौ आस्ताम् । नामेगं महड्डिए राया आसि - शौर्यपुरे नगरे राजलक्षणसंयुतः वसुदेव इति नाम्ना महर्द्धिकः राजा आसीत् ) रैयिपुर नाम के नगर में राजचिह्नो से - चक्र, स्वस्तिक, अङ्कुश आदि अथवा दान सत्य, शौर्य आदि लक्षणों से युक्त वसुदेव इस नामका एक राजा थे जो छत्र चमर आदि महान विभूति का अधिपति थे ॥१॥
'तस्य भज्जा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - - (तस्स रोहिणी तहा देवई दुवे भज्जा आसि-तस्य रोहिणी तथा देवकी द्वे भायें आस्ताम् ) वसुदेव की देवकी तथा रोहिणी नामकी दो स्त्रियां थीं । (तासिं दोन्हंपि दो पुत्ता इट्टा - तयोः द्वयो अपि द्रौ पुत्रौ इष्यै) इन दोनों के दो पुत्र थे जो प्रजाजनों को विशेष प्रिय थे (रामकेसवा - रामकेशवौ) इनमें एक का नाम राम और दूसरे का केशव था । राया आसि - शौर्यपुरे नगरे राजसक्षणसंयुतः वसुदेव इति नाम्ना महर्द्धिकः राजाત્રાસૌર્ શૌયપુર નામના નગરમાં રાજચિન્હાથી-ચક્ર, સ્વસ્તિક, અંકુશ આદિ અથવા દાન, સત્ય, શૌય આદિ લક્ષણાથી યુક્ત વસુદેવ આ નામના એક રાજા હતા. જે છત્ર ચમર આદિ મહાન વિભૂતિના અધિપતિ હતા. ૫૧૫
" तस्स भज्जा" इत्यादि.
अन्वयार्थ – तस्स रोहिणी तहा देवई दुवे भज्जा आसी - तस्य रोहिणी तथा देवी द्वे भार्ये आस्ताम् असुदेवने हेवडी तथा रोहिणी नामनी मे स्त्रियो हुती. तासिंदोहं पि दो पुत्ता इट्ठा - तयोः द्वयोः अपि द्वौ पुत्रौ इष्टौ मे मन्नेने मे पुत्रो हता. ने अनोमा भूज प्रिय हुता रामकेसवौ - रामकेशवौ तेमां नु નામ રામ અને બીજાનું નામ કેશવ હતું.
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६४
उत्तराध्ययन सूत्रे
इह च रथनेमिवक्तव्यतायां कस्येदं तीर्थम् इति प्रसङ्गेन भगवन्नेमिनाथचरितेऽ भित्स तद्विवाहादिषूपयोगिनः केशवस्य प्रथममभिधानम् । तत्सहचरितत्वाद्रामस्यापि । वसुदेवस्य यद्यपि द्वासप्ततिसहस्राणि दारा आरुन, तथापि प्रकरणवशादुभयोरेवाभिधानं कृतमिति बोध्यम् ||२||
तथा-
मूलम् —– सोरियंपुरम्मि नयंरे, आंसि रायाँ महिडिएं । समुद्दविर्जए नामं, रायल संजु ॥३॥
छाया -- शौर्यपुरे नगरे, आसीद् राजा महर्द्धिकः । समुद्रविजयो नाम, गजलक्षणसंयुतः ||३|| टीका -- 'सोरियपुरम्मि' इत्यादि ।
व्याख्या सरला । इह पुनः शौर्यपुराभिधानं समुद्रविजयवसुदेवयो
शंका- यहाँ पर तो रथनेमि का चरित्र कहना है ?- फिर यह राम और केशव की बात बीचमें कहने का क्या प्रसंग है ? इसका उत्तर इस प्रकार है - यहां रथनेमि का ही चरित वक्तव्य है फिर भी इन के विवाह आदि में उपयोगी केशव थे इस अपेक्षा उनका पहिले नाम कहा गया है और केशव के संबंध से उनके सहचारी राम का भी वर्णन कर दिया है । तथा वसुदेव की यद्यपि बहत्तर ७२ हजार स्त्रियां थीं तौ भी प्रकरण वश उनकी तथा रोहिणी इन दो ही स्त्रियों का यहां कथन किया है ||२||
'सोरियपुरम्मि' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (सोरिय पुरम्मि नयरे - शैयपुरे नगरे) उसी शौर्य नगर में
શકા—અહીંયાં તે રથનેમીનું ચરિત્ર કહેવાનુ છે, પછી આ
રામ અને કેશવની વાત વચમાં કહેવાનું શું કારણ છે ? તેના ઉત્તર આ પ્રકારે છે. અહીં રથનેમીનું જ ચિત્ર કહેવાનુ છે, તે પણ એના વિવાહ આદિમાં ઉપયેગી કેશવ હતા. આ અપેક્ષાથી તેમનુ નામ પહેલાં કહેવામાં આવેલ છે અને કેશવના સંબધથી એમના સહચરી રામનું નામ પણ કહેવાયેલ છે. વસુદેવને જો કે, અંતેર હજાર સ્ત્રિઓ હતી તેા પણ પ્રકરણ વશ તેમની દેવકી અને શહિણી આ સ્ત્રિઓનુ કથન અહીં કહેવામાં આવ્યું છે. પ્રા
“सोरियपुरम्मि” धत्याहि.
अन्वयार्थी – सोरियपुरम्मि नयरे - शौर्यपुरे नगरे मे शौर्य पुर नगरभां समुह
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरित्रनिरूपणम्
६६५
रेकत्रात्रस्थितिसूचनार्थम् । समुद्रविजयः प्रमुखा दश दशाही भ्रातर आसन् । तेषु वसुदेव लघुभ्राताऽऽसोत् । तथापि वसुदेवस्य पूर्ववर्णनं विष्णुपितृत्वेनेति बोध्यम् ||३||
मूलम् — तस्से भजा सिवा नाम, तीसे पुंत्ते महाजैसे ।
भयंवं अरिनेमित्ति, लोगनाहे दमीसरे ॥४॥
छाया -- तस्य भार्या शिवा नाम, तस्याः पुत्रो महायशाः । भगवानरिष्टनेमिरिति, लोकनाथो दमीश्वरः |४|
टीका - - ' तस्स' इत्यादि ।
तस्य समुद्रविजयस्य शिवा नाम भार्याऽऽसीत् । तस्याः शिवायाः पुत्रो महायशाः =लोकत्रयमसिद्धकीर्तिमान्, लोकनाथः- त्रिलोकीनाथः, दमीश्वरः =दमिनांजितेन्द्रियाणामोश्वरः = स्वामी कौमार्य एव मारविजयाद्दमीश्वरत्वं विज्ञेयम् भगवान् = ऐश्वर्यधारी अरिष्टनेमिरिति = अरिष्टनेमीति नाम्ना प्रसिद्ध आसीत् ||४॥ ( समुदविजए नाम - समुहविजयो नाम ) समुद्रविजय नाम का राजा थे जो ( रायलक्खणसंजुए महडिए राया आसी - राजलक्षणसंयुतः महद्विकः राजा आसीत् ) राजलक्षणों से युक्त तथा छत्र, चमर आदि विभूति से विशिष्ट थे । यह वसुदेव के बडे भाई थे। केशव विष्णु का पिता होने से वह वसुदेव का पहिले जो वर्णन किया गया है ॥ ३ ॥
'तस्स भज्जा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (तस्स सिवा नाम भजा आसि तस्य शिवा नाम भार्या आसीत् ) समुद्रविजय की पत्नी का नाम शिवादेवी था । (तीसे पुते भयवं अरिनेमि तस्याः पुत्रः भगवान् अरिष्टनेमिः) शिवादेवी के पुत्रका नाम भगवान् अरिष्टनेमि था । ( महाजसे - महायशाः ) महायविजये नाम - समुद्रविजयो नाम समुद्रविन्य नामना शब्न उता रायलक्खण संजुए महडिए राया आसि - राजलक्षणसंयुतः महर्द्धिकः राजा आसीत् ने राज्य सक्षा थी યુક્ત તથા છત્ર, ચમર આદિ વિભૂતિથી વિશિષ્ટ હતા તે વસુદેવના મેાટાભાઇ કેશવ હતા. કેશવ વિષ્ણુના પિતા હોવાથી વસુદેવનુ પહેલાં વર્ણન કરવામાં આવેલ છે. ગા
" तस्स भज्जा" इत्याहि.
अन्वयार्थ - तस्स सिवानाम भज्जा आसी-तस्य शिवानाम भार्या आसीत् समुद्रविजयनी पत्नी नाम शिवादेवी तु तीसे पुत्ते भयवं अरिनेमि - तस्याः पुत्रः भगवान् अरिष्टनेमिः शिवाहेवीना पुत्र नाम अरिष्टनेमि तु ते महाजसे
८४
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
अत्र प्रसङ्गादागतं श्रीमद्भगवन्नेमीश्वरचरितं प्रोच्यते । तथाहि - (मनुसुररूपौ प्रथमद्वितीयभत्रौ )
६६६
आसीदत्र भरत क्षेत्रेऽचलपुरनाम्नि नगरे स्वपराक्रमाधरीकृतसकलनृपपराक्रमः श्रीविक्रमो नाम राजा । आसीत्तस्य सकलर मणीगुणधारिणी धारिणी नामदेवी | एकदा तयाऽऽस्त्रमो दृष्टः । ततस्तस्या धननामक एकः पुत्रः समुत्पन्नः । स हि समये द्विसप्ततिकलाकलापमासाद्य क्रमेण यौवनमनुगतोऽ प्रतिरूपेण स्वकीयरूपेण देवानपि विजितवान् । स हि कुसुमपुराधीशस्य सिंहाभिस्य राज्ञो रूपलावण्यसम्पन्नां शीलौदार्यादिगुणयुक्त्तां नयनानन्दकरीं स्व सौन्दशस्वी थे (लोगनाहे - लोकनाथः) तीनलोक के नाथ थे। तथा (दमीसरेदुमीश्वरः) कुमार अवस्था में ही इन्द्रियों के विजयी होने से जितेन्द्रियों के ये स्वामी थे ।
भगवान नेमीश्वर के सर्व प्रथम मनुष्य और देव इन दो भवों का यहां वर्णन किया जाता है - इस भरतक्षेत्र में अचलपुर नामका नगर था। वहां के अधिपति का नाम श्री विक्रम था। इसने अपने विशिष्ट पराक्रम से सकल राजाओं को जीतलियाथा । इनकी धारिणी नामकी रानी थी। जो स्त्रियों के सकल गुणों से विभूषित थी । एक समय रानीने स्वप्न में आम्रवृक्ष को देखा। इससे धन नामका एक पुत्र उत्पन्न हुआ। धीरे २ बढते हुए धनने बहत्तरकलाओं में पारंगत होकर यौवन अवस्था प्राप्त की। इस अवस्था में इसकी यौवन श्री खिल उठी । अप्रतिम अपने रूप से धनने देवों को लज्जित कर दिया । पिता ने इसका वैवाहिक संबंध कुसुमपुर के अधिपति सिंह राजा की रूप लावण्य संपन्न महायशा: महायशस्वी हृता लोगना हे लोकनाथः त्रशु बीना नाथ हृता तथा दमीसरेदमीश्वरः कुमार अवस्थामा इन्द्रियोना विजयी होवाथी लतेन्द्रियोना स्वाभी हता
ભગવાન નેમીશ્વરનું સહુથી પહેલાં મનુષ્ય અને દેવ આ એ ભવાનું અહીંયાં વર્ણન કરવામાં આવે છે. આ ભરત ક્ષેત્રમાં અચલપુર નામનું એક નગર હતું ત્યાંના અધિપતિનું નામ વિક્રમ હતું. તેણે પોતાના ખૂબ પરાક્રમથી સઘળા રાજાએને જીતી લીધા હતા. તેને ધારિણી નામની રાણી હતી. જે સ્ત્રીચેાના સઘળા ગુણાથી વિભૂષિત હતી. એક સમય રાણીયે સ્વપ્નામાં આંબાના વૃક્ષને જોયુ. તેનાથી તેને ધન નામના એક પુત્ર ઉત્પન્ન થયા. ધીરેધીરે વધતાં ધનકુમારે તેર કળાઆમાં પારંગત બની યૌવન અવસ્થ પ્રાપ્ત કરી. આ અવસ્થામાં તેની યૌવનશ્રી ખીલી ઉઠી. પેાતાના અપ્રતિમ રૂપથી ધને દેવાને પણ લજ્જીત કરી દીધા. પિતાએ તેના વૈવાહિક સબંધ કુસુમપુરના અધિપતિ સિ`હુ રાજાની રૂપ લાવણ્ય સપન્ન
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरित्र निरूपणम्
૬૭
धरीकृतविद्याधरीं स्वानुरक्तां धनवतों नामकन्यां परिणीतवाम् । स तया सह विविधान कामभोगान भुञ्जानोऽन्यदा निदाघकाले वनविहारेच्छया नन्दनवनसमंसर्वर्तुपुष्पफलसमन्वितं वनं गतवान् । तत्र तौ तृषाशुष्यद्मनाऽघर तालुकं धर्मश्रमातिशयेन मूच्छितं क्षितौ पतितं तपः कृशाङ्गं गुणैरकृशं शान्तरसोदद्धि कमपि सदोरकमुखवासुशोभितमुखं मुनिं दृष्टवन्तौ । तं तथाविधं दृष्ट्वा तौ दम्पति ससम्भ्रमं त्वरितं तत्समीपे समागतवन्तौ । वहमानेन शीतलेन पवनेन धनवती कन्या के साथ कर दिया। यह कन्या शील औदार्य आदि प्रशस्त गुणों से विभूषित थी तथा अपने रूप लावण्य से विद्याधर कन्याओं को भी तिरस्कृत करतीथी । इसको देखने वाले के नयनों को अपार आनंद प्राप्त होता था । धनकुमार धनवती के साथ विविध कामभोगों को भोगता हुआ अपने समय को व्यतीत करने लगा। एक समय की बात है कि - ग्रीष्मऋतु धनकुमार इस धनवती को साथ लेकर वन क्रीडा की इच्छा से सर्वर्तुपुष्पफलवाले वन में जो कि नंदनवन के समान विशेष शोभा का धाम बना हुआ था गया। वहां इन दोनों ने गर्मी की अतिशयता से पीडित होने के कारण एक मुनिराज का जो कि मुख पर निबद्ध सदोरकमुख वस्त्रिका से सुशोभित थे जमीन पर मूर्छित अवस्था में पडे हुए देखा। तृषा से इनका मुख, कंठ तथा तालू सूख रहा था। तपस्या से इनका शारीरिक एक २ अवयव कृश हो रहा था । सम्यदर्शन आदि गुणों से उनका चित्त किसी भी तरह शिथिल नहीं बन पाया था । उस समय भी वे शान्तધનવતી કન્યાની સાથે કરી દીધા. તે કન્યા શીલ ઔદાય આદિ પ્રશસ્ત ગુણાથી વિભૂષિત હતી. તથા પેાતાના રૂપ લાવણ્યથી વિદ્યાધર કન્યાઓને પણ ઝાંખી પાડતી હતી. તેને જોનારની આંખોને અપાર આનંદ પ્રાપ્ત થતા હતા. ધનકુમાર ધનવતીની સાથે વિવિધ કામભાગે ભાગવતા ભાગવતા. પેાતાના સમયને વ્યતીત કરતા હતા. એક સમયની વાત છે કે, ગ્રીષ્મરૂતુમાં ધનકુમાર આ ધનવતીને સાથે લઈને વનીડાની ઈચ્છાથી સર્વ પ્રકારના કુળ પુષ્પાથી સુÀાભિત એવા નન્દનવન સમા ઉદ્યાનમાં ગયા. ત્યાં એ બન્નેએ ઘણી જ ગરમીની અતિશયતાથી પીડિત થવાના કારણે એક મુનિરાજને જેના મુખ ઉપર સદારકમુખવસ્ત્રિકા હતી તેમને જમીન ઉપર મૂ િત અવસ્થામાં પડેલા જોયા. તરસથી તેમનુ ગળુ, મેહું અને તાળવું સુકાઈ રહ્યુ હતુ. તપસ્યાના કારણે તેમના શારીરિક દરેક અવયય કૃષ ખની ગયેલ હતા. સમ્યગ્દર્શન આદિ ગુણાથી તેમનુ ચિત્ત કાઈ પણ રીતે શિથિલ બનેલ
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६८
उत्तराध्ययनसूत्रे तन्मूर्छा निवृत्ता। प्राप्तस्वास्थ्य तं मुनि विनयावनतो धनःप्रणम्य 'भदन्तानां कथमेवमवस्थाऽभूदिति पृष्ठवान् । ततो गुणनिधि निरब्रवीत्-अहमस्मि मुनिचन्द्रनामा। पुरा स्वगुरुणा मित्राचार्येण सह ग्रामानुग्रामं विहरन्न हमेकदाऽरण्ये सार्थाद् वियुक्तो दिगभ्रमेणेतस्ततः परिभ्रमन् श्रान्तः क्षुधापिपासासंकुलोऽत्र मूच्छितो जातोऽहम् । अनन्तरं युष्मत्कृतोपचारैः पुनर्लब्धसंज्ञोऽस्मि, यथाऽहं शीतलेन पवनेन स्वस्थो जातः, तथैव युवाभ्यामपि शान्तभावेन षट्काय रस के समुद्र स्वरूप ज्ञात होते थे। मुनीराजको इस परिस्थिति में देखकर ये दोनों दम्पति शीघ्र ही उन के समीप जा पहुंचे। कुछसमय बाद वहतेहुए शीतल पवन से उनकी मूर्छा दूर हुई। अब वे अच्छी तरह स्वस्थ हुए तब धनकुमारने हाथ जोडकर बडी विनय के साथ उनसे मूछित होने का कारण पूछा। धनकुमार की जिज्ञासा का समाधान करते हुए गुणनिधि उन मुनीराज ने कहा कि-हे धनकुमार! मेरा नाम मुनिचंद्र है। मैं इस अवस्था में इसलिये आगया हूं कि मैं अपने गुरुदेव मित्राचार्य के साथ ग्रामानुग्राम विहार करता हुआ एक समय उनसे जंगलमें छूटा पड गया। दिग्भ्रम से इतस्तः परिभ्रमण करने पर भी मुझे उनका साथ नहीं मिला-अतः एकाकी होकर मैं इधर उधर उनकी तलाश करने लगा परन्तु वे मुझे नहीं मिल सके-और मैं श्रान्त एवं क्षुधा तृषा से अत्यंत व्यथित होकर मूञ्छित हो गया और इस स्थिति में आपहुँचा। शीतल पवन से मैं स्वस्थ हुआ हूं। उसी तरह ન હતું. આ સમયે પણ તેઓ શાંતરસના સમુદ્ર સ્વરૂપ દેખાતા હતા. મુનિરાજને આવી સ્થિતિમાં જોઈને એ બન્ને દંપતિ તરત જ તેમની પાસે જઈ પહોંચ્યાં. થોડા સમય બાદ ફેંકાતા શીતળ પવનનના કારણે તેમની મૂછ દૂર થઈ. જ્યારે તેઓ સારી રીતે સ્વસ્થ થયા ત્યારે ધનકુમારે હાથ જોડીને ઘણા વિનયની સાથે તેમને મૂચ્છિત થવાનું કારણ પૂછ્યું. ધનકુમારની જીજ્ઞાસાનું સમાધાન કરતાં એ ગુણનિધિ મુનીરાજે કહ્યું કે, હું ધનકુમાર ! મારું નામ મુનીચંદ્ર છે. હું આવી અવસ્થામાં એ કારણથી આવી ગયેલ છું કે, હું મારા ગુરૂદેવ મિત્રાચાર્યની સાથે ગ્રામાનુગ્રામ વિહાર કરતાં કરતાં એક સમય જંગલમાં તેમનાથી વિખુટા પડી ગયે દિશાના ભ્રમથી અહીં તહીં ભટકવા છતાં પણ મને તેમને સાથ ન મળ્યો. આથી એકાકિ થઈને હું અહીંતહીં તેની તપાસ કરવા લાગ્યો. પરંતુ તેઓ મને મળી ન શક્યા. અને હું પ્રાન્ત અને ભૂખ તરસથી અત્યંત વ્યથિત બનીને મૂચ્છિત બની ગયે. અને આ સ્થિતિમાં આવી પહોંચ્યા. શીતળ પવનથી હું સ્વસ્થ થયે છું.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरित्रनिरूपणम् जीवेषु अहेतुकी दया कर्तव्या। दयापरिज्ञानं च जिनप्रोक्तधर्मपरिज्ञानेन विना न संभवति। अतो पुवाभ्यां मया वक्ष्यमाणो जिनप्रोक्तधर्मः श्रद्धापुरस्सरं श्रोतव्यः, इत्युक्या मुनिस्ताभ्यां सम्यतवाणुव्रतादिकं जिनपोक्तं श्रावकधर्म प्रोक्तवान् । ततस्तौ तदन्तिके श्रावकधर्म प्रतिपन्नौ । ताभ्यां पार्थितो मुनिचन्द्रो मुनिरचलपुरोपाश्रये समवसृतः। धनवतीधनाभ्यां च स चतुर्विधाहारं प्रतिलम्भितः। ताभ्यां मुनिसमीपे प्रतिदिवसं धर्मशिक्षा श्रुता । तदनु ताभ्यामनुज्ञातः स मुनिस्ततो तुम भी अपने शांतभाव से षट्काय जीवों के ऊपर विना किसी निमित्त के सदा दया का भाव रखो। दया का परिज्ञान, विना जिनधर्म के अनुशीलन के संभक्ति नहीं हो सकता है-अतः मैं सब से पहिले उसी जिनधर्म का स्वरूप आप लोगो को समझाता हूं, आप लोग उसको सावधान होकर श्रद्धापूर्वक सुने इस प्रकार कहकर मुनिराज ने उनको श्रावक धर्म का उपदेश दिया। सम्यक्त्व तथा जिनमोक्त अनुव्रत आदि का स्वरूप उनको अच्छी तरह समझाया। मुनिराज के श्रीमुख से इस प्रकार धार्मिक देशना सुनकर उन दोनोंने श्रावक के व्रत अंगीकार किये। धनकुमार और धनवतीने मुनिराज से अचलपुर पधारने की विनन्ती की। उस विनन्ती को स्वीकार कर मुनिराज अचलपुर पधारे वहां के उपाश्रय में उतरे। धनवती और धनकुमारने विपुल अशनपानादि से मुनिराज को प्रतिलंभित किया तथा प्रतिदिन उनके पास जा कर उनसे धर्म का उपदेश भी सुना। मुनिराज कुछ काल बाद वहां से बिहार कर આ જ પ્રમાણે તમે પણ પિતાના શાન્તભાવથી શકાય જેના ઉપર કોઈ નિમિત્ત વગર સદા દયાનો ભાવ રાખે. દયાનું પરિજ્ઞાન જનધર્મના અનુસરણ સીવાય સંભવિત બનતું નથી. આથી હું સહુથી પહેલાં એ જૈનધર્મનું સ્વરૂપ આપ લેકને સમજાવું છું. આપ લેક સાવધાન બનીને તેને શ્રદ્ધાપૂર્વક સ ભળે આ પ્રકારે કહીને મુનિરાજે તેમને શ્રાવકધર્મને ઉપદેશ આપ્યો સમ્યકત્વ તથા જીનપ્રોકત અનુવ્રત આદિનું સ્વરૂપ તેમને સારી રીતે સમજાવ્યું. મુનિરાજના શ્રીમુખથી આ પ્રકારે ધાર્મિક દેશના સાંભળીને એ બન્નેએ શ્રાવકના વ્રત અંગીકાર કર્યો ધનકુમાર અને ધનવતીએ મુનિરાજને અચલપુર પધારવાની વિનંતી કરી તે વિનંતિને સ્વીકાર કરીને મુનીરાજ અચલપુર પહોંચ્યા અને ઉપાશ્રયમાં ઉતર્યા. ધનવતી અને ધનકુમારે વિપુલ અશનપાનાદિકથી મુનિરાજને પ્રતિબંભિત કર્યા. તથા પ્રતિદિન એમની પાસે જઈને તેમની પાસેથી ધમને ઉપદેશ પણ સાંભળે. મુનીરાજ થડા સમય બાદ ત્યાંથી વિહાર કરી ગયા. ધનકુમારે વિશેષ રીતિથી ધનવતીની સાથે શ્રાવક ધર્મનું
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७०
उत्तराध्ययनसत्रे विहृतवान् । धनवती सहितो धनोऽपि विशुद्धं श्रावधर्म पालयन् पित्रा दत्तराज्यो नौतिपुरस्सर प्रजाः परिपालयन बहूनि वर्षाणि ससुखं नीतवान्।
अथान्यदाऽचलपुरे बसुन्धर नामा मुनिः समवसनः। तत्समवसरण वृत्तान्तं श्रुत्वा धनवती सहितो धननृपोऽपि धर्मदेशनां श्रोतुं तदन्तिके गत्वा तं प्रणम्य भवपाथोधितरणिभूतां धर्मदेशनां श्रुतवान् । धर्मदेशनाश्रवणेन संजातवैराग्यः पुत्र राज्यभारं समारोप्य धनवतीसहितो महता समारोहेण वसुन्धराचार्यसमीपे दीक्षां गृहीतवान् । क्रमेण गीतार्थः सन् स धनमुनिराचार्यपद प्राप्य जिनोक्तविशुद्धधर्मोपदेशदानेन बहून् भविजनान् अनुगृह्णन् भूमण्डले विहारं कृतगये। धनकुमारने धनवती सहित श्रावक धर्मका विशुद्धरीति से परिपालन करते हुए अनेक वर्ष निकाले और पिता द्वारा प्रदत्त राज्य का सम्यकूरीति से परिपाल करते हुए आनंद से अपना समय व्यतीत किया।
एक समयकी बात है की अचलपुर में वसुन्धर नामके एक मुनिराज आये हुए थे राजाकों जब उनके आगमन के समाचार ज्ञात हुए तब वे अपनी धनवती रानी के साथ उनको वंदना करने के लिये उनके पास गये। वहां संसारसमुद्र से पार उतारने के लिये नौका जैसी धर्मदेशना सुनी, उन्होंने जब धर्मदेशना सुनी तब उसके प्रभावसे उनको वहीं पर वैराग्यभाव जागृत हो गया। घर पर आकर राजाने अपने पुत्र को उसी समय बुलाकर उसको राज्यतिलक कर दिया। और धनवती सहित स्वयं बडे समारोह के साथ उन्हीं वसुन्धराचार्य के पास जाकर संयम अंगीकार किया। क्रमशः गीतार्थ बनकर धनमुनि ने आचार्यपद प्राप्त करके जिनोक्त विशुद्ध धर्म का भव्य जीवों को उपવિશદ્ધ રીતિથી પરિપાલન કરીને અનેક વર્ષ વીતાવ્યાં અને પિતા તરફથી મળેલા ૨ાજ્યનું સમ્યક રીતથી પરિપાલન કરીને આનંદથી પોતાને સમય વ્યતીત કર્યો.
એક સમયની વાત છે કે, અચલપુરમાં વસુન્ધર નામના એક બીજા મુનિરાજ આવેલ હતા. રાજાને જ્યારે એમના આગમનના સમાચાર મળ્યા ત્યારે તે પિતાની ધનવતી રાણીની સાથે તેમને વંદના કરવા માટે તેમની પાસે ગયા. ત્યાં સંસાર સમુદ્રથી પાર ઉતરવા માટે તૈકા જેવી ધર્મદેશના સાંભળો. એમણે જ્યારે ધર્મદેશના સાંભળી ત્યારે તેના પ્રભાવથી તેમને ત્યાં જ વૈરાગ્યભાવ જાગૃત થઈ ગયા ઘેર પહોંચીને રાજાએ પોતાના પુત્રને એ જ સમયે બોલાવીને રાજતિલક કરી દીધું. અને ધન વતીની સાથે પોતે ભારે સમારેહથી એ વસુધરાચાર્યની પાસે જઈને સંયમ અંગીકાર કર્યો. ક્રમશઃ ગીતાર્થ બનીને ધનમુનિએ આચાર્યપદ પદ પ્રાપ્ત કર્યું. અને છોક્ત વિશુદ્ધ ધર્મનો ભવ્યજીને ઉપદેશ દેવાને પ્રારંભ કર્યો. એમનાથી અનેક
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २१ नेमिनाथचरित्रनिरूपणम्
६७१
वान् । अन्ते च धनवतीयुक्तः स धनमुनिरनशनं कृत्वा कालधर्ममनुप्राप्तः । ततस्तौ धर्मे देवलोके शक्रसमौ सुरौ भूत्वा समुत्पन्नौ । इति प्रथमद्वितीयभव ॥ ( अथ मनुष्य सुररूपौ - तृतीयचतुर्थभवौ)
इतश्चच्युतो धनजीवोऽत्र भरतक्षेत्रे वैताढ्योत्तर श्रेण्यां मरतेजः पूरे सुरनाम्नः खेचरचक्रवर्त्तिनो विद्युन्मत्या भार्यायाः कुक्षौ समुत्पनः । पूर्णे समये सा पुण्यलक्षणं सुतं जनितवती । मातापितरौ महता समुत्सवेन 'चित्रगति: ' इति तस्य नामकृतवन्तौ । क्रमेण प्रवर्द्धमानः स कलाचार्यात् सकलाः कलाः स्वायत्तीकृतवान् तदनन्तरमसौ तारुण्यं प्राप्तवान् ।
"
देश देना प्रारंभ किया। इससे अनेक भव्यजीवों का परम उपकार हुवा | इस प्रकार विचरते हुए अन्त में धनवती और धनमुनिने अनशन करके काल के अवसर काल करके वे दोनों सौधर्मस्वर्ग में शक्रसम देव उत्पन्न हुए। ये इनके प्रथम एवं द्वितीय भव हैं।
मनुष्य एवं देवरूप तृतीय और चतुर्थ भव इनके इस प्रकार हैं। जब इन दोनों की देवपर्याय के भव और स्थिति के समाप्त होने पर वे दोनों वहां से चवे । सो धन का जीव तो इसी भरतक्षेत्र में पर्वत की उत्तर श्रेणी में जो सूरतेज पुर था, वहां के विद्याधराधिपति सूर को धर्मपत्नी विद्युन्माला की कुक्षि में पुत्ररूप से अवतरित हुआ । तथा धनवती का जीव वैताढ्य पर्वत की दक्षिण श्रेणी में वर्त मान शिवसद्म नाम के नगर में अनङ्गसिंह राजा की रानी शशिप्रभाकी कुक्षि में पुत्रीरूप से उत्पन्न हुवा। उनके माता पिताने धन के जीव का नाम चित्रगति और धनवती के जीव का नाम रत्नवती रखा। चित्रगति
ભવ્ય જીવા ઉપર ઉપકાર થયા. આ આપ્રમાણે વિચરતાં વિચરતાં અંતે ધનવતી અને ધનમુનિએ અનશન કરીને કાળના અસરે કાળ કરીતે તે બન્ને સાધમ વગ માં શક્રસમ દેવઉત્પન્ન થયા. એ એમનેા પ્રથમ અને બીજો ભવ છે.
મનુષ્ય અને દેવરૂપ તેમના ત્રીજો અને ચેાથે! ભવ આ પ્રકારે છે.
જ્યારે ધ્રુવ પર્યાયનો ભવ અને સ્થિતિ સમાપ્ત થવાથી એ બન્ને ત્યાંથી ચળ્યા ત્યારે ધનને જીવ આ ભરતક્ષેત્રમાં વૈતાઢય પર્યંતની ઉત્તર શ્રેણીમાં જે સૂરતેજપુર હતું ત્યાંના વિદ્યાધરાધિપતિ સુરની ધ`પત્ની વિદ્યન્માળના ઉદરથી પુત્રરૂપથી અવતરીત થયા તથા ધનવતાના જીવ વૈતાઢય પર્યંતની દક્ષિણ શ્રેણીમાં વર્તમાન શિવસા નામના નગરમાં અનંગસિંહ રાાની રાણી શશીપ્રભાના ઉદરથી પુત્રીરૂપે ઉત્પન્ન થયે. એમના માતા પિતાએ ધનના જીવતું નામ ચિત્રગતિ અને ધનવતીના છત્રનુ નામ રત્નવતી રાખ્યું. ચિત્રગતિ ખેતેર ૭૨ વિદ્યાઓમાં નિપુણ
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७२
उत्तराध्ययनसूत्रे मौधर्मदेवलोकाच्च्युनो धनवती जीवो वैताठ्यदक्षिणश्रेणिस्थिते शिवसमनामके नगरेऽनङ्गसिंहस्य राज्ञः शशिप्रभाया राज्याः कुक्षौ समुत्पन्नः । पूर्णे समये शशिप्रभा पुण्यरूपां पुत्री जनीतवती। मातापितृभ्यां महता महोत्सवेन रत्नवतीति तन्नाम कृतम् । क्रमेण प्रवर्धमाना सा सकलाः कला अधीतवती। प्राप्तयौवनां तां दृष्ट्वा तत्पिता 'कोऽस्याः पतिर्भविष्यती' ति कमपि नैमित्तिकं पृष्टवान् । ततो नैमित्तिकस्तं प्रोक्तवान्-यस्तवकराद दिव्यं खड्गंबलाद ग्रहोष्यति, तदा च तदुपरि दिव्यपुष्पवृष्टि भविष्यति, स एव तव जामाता भविष्यति' । एवं नैमित्तिकवचनं निशम्य तत्पिताऽनङ्गसिंहः परमप्रमुदितो जातः ।
आसीत्तस्मिन्नेव कालेऽस्मिन् भरतक्षेत्रे चक्रपुरे नगरे मुग्रिवो नाम राजा। तस्यास्तां द्वे राज्यौ यशस्विनी भद्रेति च । आसीत् तयोर्मध्ये ज्येष्ठाया यशबहत्तर ७२ कलाओं में निपुण हो गया और तारुण्यवय को प्राप्त किया। रत्नवती भी सकल कलाओं में अभ्यस्त बनकर युवावस्था को पाई। मातापिताने जब इसको तरुणावस्था संपन्न देखा तो उनके चित्तमें इसके परणाने की चिन्ता लगी। उन्होंने 'कौन इसका पति होगा' इस बात को किसी नैमित्तिक से पूछा। नैमित्तिक ने वर होने की निशानीरूप में अनंगसिंह से कहा कि- देखो-जो-व्यक्ति तुम्हारे हाथ में से बलात्कार से तलबार खींच लेगा और ऐसा करने पर जिसके ऊपर दिव्य पुष्पवृष्टि होगी वही तुम्हारा जामाता बनेगा। इस प्रकार नैमित्तिक के वचनों से विश्वस्त होकर अनंगसिंह निश्चिन्त बनकर आनंदित हुआ।
जिस समय की यह बात है उस समय इसी भरतक्षेत्र में चक्रपुर नाम के नगर में एक सुग्रीव नामके राजा थे। उनकी यशस्विनी और भद्रा नामकी दो रानियां थी। बडी यशस्विनी के एक पुत्र था जिसका થઈ ગયા. અને તરુણવયને પ્રાપ્ત કરી રત્નવતી પણ બધી કળામાં નિપુણ બનીને યુવાવસ્થાએ પહોંચી માતા પિતાએ જ્યારે તેને તરૂણ અવસ્થા સંપન્ન જોઈ ત્યારે તેને પરણાવવાની ચિંતા થવા લાગી. તેઓએ “આને પતિ કણ થશે આ વાત કોઈ જ્યોતિષીને પછી જ્યોતિષીએ એના પતિ અંગેની નીશાનીમાં અનંગસિંહને કહ્યું કે, જુઓ જે વ્યકિત તમારા હાથમાંથી બળાત્કારે તરવાર ખેંચી લેશે અને એવું થવા છતાં પણ દિવ્ય પુષ્પવૃષ્ટિ થશે તેજ તમારે જમાઈ બનશે. આ પ્રકા૨નાં તિષીનાં વચનોથી વિશ્વાસ બનીને અનંગસિંહશ્ચિત બની આનંદિત બન્યા.
- જે સમયની આ વાત છે એ સમયે આ ભરતક્ષેત્રમાં ચક્રપુર નામના નગરમાં એક સુગ્રીવ નામને રાજા હતા. તેને યશસ્વિની અને ભદ્રા નામની બે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरित्रनिरूपणम्
६७३
"
स्विन्याः राज्ञ्याः पुत्रो जैनधर्मरतो गुणवान् सुमित्रो नाम, एका पुत्री च कुसुमश्रीर्नाम या कलिङ्गदेशाधिपतये कनकसिंहाय दत्ता अपराया भद्रा राज्याः पुत्रच्छद्मपरायणो दुर्गुणानामाकरो विनयवर्जितो धर्मरुचिरहितः पद्मनामाऽऽसीत् । स्वपुत्रसपत्नीपुत्रयोरेवं महदन्तरं दृष्ट्वा भद्रा मनस्यचिन्तयत् - सतिसुमित्रे मम पुत्रो न कदापि राज्यं प्राप्स्यति, अतो मया कोऽपि यत्नः कर्तव्यो येन मम पुत्रस्य राज्यप्राप्तिर्भवेत् इति चिन्तयित्वा साऽन्यदा सुमित्राय राजकुमाराय विषमं मिदात् । विषपानानन्तरं सुमित्रो मूच्छितोऽभवत् । तन्मूच्छवृत्तान्तं समुपलभ्य भृशमाकुलस्तत्पिता सुग्रोवभूपो वैद्यैः सह तत्रागतः । मन्त्रादिभिर्बहुधोपनाम सुमित्र था सुमित्र गुणवान एवं जिनधर्मका भक्त था सुमित्र की एक बहिन थी जिसका नाम कुसुमश्री था । राजा सुग्रीव ने इसको कलिङ्ग देश के अधिपति कनकसिंह को दी थीं । भद्रा नाम की जो दूसरी सुग्रीव की धर्मपत्नी थी उसके भी एक पुत्र था इसका नाम पद्म था । यह महा छलकपटी तथा दुर्गुणों की खान था । अविनयी एवं धर्मरुचि से सर्वथा रहित था । भद्राने अपने पुत्र पद्म और सपत्नी के पुत्र सुमित्र में इस तरह बडा भारी अन्तर देखकर विचार किया - सुमित्र के रहने पर मेरे पुत्र को राज्य का अधिपति होना सर्वथा असंभव है । अतः इस शल्य को जैसे बने शीघ्र ही मार देना चाहिये- इसी में पद्म का हित है। ऐसा विचार कर उसने सुमित्र राजकुमार को विषम विष दे दिया । विषपान करते ही सुमित्र मूच्छित हो गया । सुग्रीव को जब यह खबर लगी तो वह वैद्यों को साथ में लेकर अत्यंत आकुलित वन घटना स्थल રાણીયા હતી. મેાટી યશસ્વનીને એક પુત્ર હતા જેનુ નામ સુમિત્ર હતુ. સુમિત્ર ગુણવાન અને જૈનધર્માંના ભક્ત હતા. સુમિત્રને એક બહેન હતી તેનું નામ કુસુમશ્રી હતું. રાજા સુગ્રીવે તેને કલીગ દેશના અધિપતિ કલિંગસિંહને આપેલ હતી. ભદ્રા નામની સુગ્રીવની જે બીજી પત્ની હતી તેને પણ એક પુત્ર હતે તેનું નામ પદ્મ હતું. તે મહા છળકપટી અને દુર્ગુણની ખાણ હતા. અવિનયી અને ધર્માંચીથી સંથા રહિત હતા. ભદ્રાએ પોતાના પુત્ર પદ્મ અને યશસ્વિનીના પુત્ર સુમિત્રમાં આ પ્રમાણેના ભારે અંતર જોઇને વિચાર કર્યો કે, સુમિત્રના રહેવાથી મારા પુત્રનું રાજ્યના અધિપતિ થવું સર્વથા અસભવ છે. આથી આ સુમિત્રને જેમ ખને તેમ દૂર કરી દેવા જોઇએ. આમાં જ મારા પુત્ર પદ્મનુ' હિત છે. આવા વિચાર કરી તેણે સુમિત્ર રાજકુમારને વિષમ વ્હેર આપી દીધું. ઝહેર અપાતાં જ સુમિત્ર મૂતિ બની ગયા. સુગ્રીવને જ્યારે આ વાતની ખબર પડી ત્યારે તે વૈદ્યોને સાથે લઈને અત્યંત વ્યાકુળચિત્તવાળા બનીને જ્યાં સુમિત્ર મૂઐિત
૮૫
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७४
उत्तराध्ययनसूत्रे चरितोऽपि स मूर्छारहितो नाभूत् । ततः पोरैः सह राजा सुग्रीवस्तस्य गुणान् संस्मृत्य २ बहुशः क्रन्दितवान् । भद्रा राज्ञी तस्मीन्नेव काले ततः प्रपलाय्य क्वापि गता। तामपश्यन्तो जना एवं निश्चितवन्तो यद्राजकुमाराय भदैव विषमदात । अत एवास्मिन् विषमेऽपि समये सा न दृश्यते। पापात्मनां पापकृत्य लशुनगन्धवत्प्रकाशितं भवत्येव । सुमित्रकुमारविपत्तिशोकेन व्याकुलिते सान्तःपुरे सपरिजने सपोरे सुग्रीवनृपे देवादाकाशमार्गेण गच्छन् चित्रगतिः करुणं विलापशब्दं श्रुत्वा तत्रैवावतीर्णः । सर्व वृत्तान्तं ज्ञात्वा स मन्त्रापर आकर उपस्थित हुवा। मंत्र आदि द्वारा विविध चिकित्सा करने पर भी वह जब मूर्छा विहीन नहीं हुआ-तब सुग्रीव को बड़ी भारी चिन्ता हुई वह इसी अवस्था में उसके गुणों को याद कर २ के विलाप करने लगा। भद्रा रानी उस समय न मालूम भागकर कहां चली गई थी ! लोगों ने उस को घटना (विषदियाहुवा) स्थल पर नहीं देखा तो यह निश्चय कर लिया कि इसको उसने ही विषदिया है, इसी कारण वह इस आपत्ति के समय में भी यहां उपस्थित नहीं हुई है ! जैसे लहशुन की गंध छुपाने पर भी प्रकट हो जाती है उसी तरह पापियों का पापकृत्य भी छिपाने पर भी नहीं छिपता है वह तो सर्व समक्ष प्रकट होकर बोलता ही है। इसी समय भाग्यवशात् धन का जीव चित्रगति नाम का विद्याधर आकाशमार्ग से होकर कहीं जा रहा था। उसने ज्यों ही सुमित्रकुमार विपत्ति के शोक से व्याकुल होकर अन्तःपुर सहित, पुरवासी सहित, परिजन सहित करुण विलाप करते हुए सुग्रीव राजा के रोने के शब्द को सुना तो वह उसी समय आकाशमार्ग से वहीं पर उतरा। और रोने का હતે તે સ્થળે આવી પહોંચ્યા. મંત્ર આદિ દ્વારા દરેક પ્રકારની ચિકિત્સા કરવા છતાં પણ તેની મૂછ ન વળી ત્યારે સુગ્રીવને ઘણું ભારે ચિંતા થઈ અને તે આવી અવસ્થામાં એના ગુણોને યાદ કરી કરીને વિલાપ કરવા લાગ્યો. ભદ્રા રાણું એ સમયે ભાગીને કયાં ચાલી ગઈ હતી તેની કેઈને ખબર ન હતી. લોકોએ જ્યારે તેને આ સ્થળે ન જોઈ ત્યારે એ નિશ્ચય કરી લીધું કે, કુમારને એ ભદ્રા રાણીએ ઝહેર આપેલ છે. આ કારણથી જ તે આવા આપત્તિના સમયે પણ દેખાતી નથી. જેમ લસણની ગંધ છુપાવવા છતાં પણ છુપાવી શકાતી નથી તેવી રીતે પાપનાં પાપ કર્મો પણ છુપાવવા છતાં છુપાતાં નથી. એ તે બધાની સામે પ્રગટ થઈને બેલેજ છે. આ સમયે ભાગ્યવશાત ધનને જીવ ચિત્રગતિ નામને વિદ્યાધર આકાશ માથી કઈ જગ્યાએ જઈ રહેલ હતું. તેણે જ્યારે સુમિત્રકુમારની વિપત્તિના શેકથી વ્યાકુળ બનીને અન્તઃપુર તેમજ પુરવાસી તેમજ પરિજન સાથે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरित्रनिरूपणम्
६७५
भिमन्त्रिताम्भोभिः सुमित्रमभ्यषिञ्चत् । अभिषेक समनन्तरमेव स प्राप्तचैतन्यः 'कथमत्र एते जना समागताः' इति पृष्टवान् । ततः सुग्रीवः प्रोक्तवान्- पुत्र तत्र विमाता तुभ्यं विषमदात् । तत्प्रभावेण त्वं मूच्छितो जातः । अत एव एते पौरजना अस्मदादिभिः सहात्र शोकाकुलिताः समागताः । बहुधा समुपचरितोऽपि त्वं विषमुक्तो न जातः । परन्तु दैववशादयमस्माकं निष्कारणवन्धुरत्र समागतः । अनेन त्वं मन्त्राम्भसाऽभिषिच्य निर्विषः कृतः । पितुर्वचनं निशम्य सुमित्रः कृतज्ञतां प्रदर्शयन कृताञ्जलिः सन् प्राह - भ्रातः स्वनामवंशासमस्त कारण जानकर उसने उसी समय मंत्रों से जल को मंत्रित - कर उस कुमार के ऊपर छिड़का । जलके छिड़कते ही कुमार की बेहोशी दूर हो गई । तब सचेत होकर "वह जनमेदनी यहां एकत्र क्यों हुई है" ऐसा कुमारने पूछा । पिता सुग्रीवने कुमार से कहा बेटा ! तुम्हारी विमाताने तुमको विषपान करा दिया था सो उसके प्रभावसे तुम मूच्छित हो गये थे । पुरवासियों को जब तुम्हारे मूच्छित होने की बात ज्ञात हुई तो सब के सब शोक से आकुलित होकर यहां पर आये हैं । विविध उपचार करने पर भी जब तुम निर्विष नहीं हो सके तो सबको बेहद चिन्ता बढ़ने लगी । इतने में हो भाग्यवशात् निष्कारणबंधु ये महाशय भी यहां आ पहुँचे । इन्होंने तुम्हा इस परिस्थिति को देखकर मंत्रों से जलको मंत्रित किया और फिर उसको ज्यों ही तुम्हारे ऊपर छांटा तो बेटा ! देखते २ तुम बिलकुल स्वस्थ हो गये हो । पिता के इस प्रकार के वचन सुनकर कृतज्ञता કરૂણ વિલાપ કરી રહેલા સુગ્રીવ રાજાને સાંભળ્યા ત્યારે તે આકાશ માથી ત્યાં ઉતર્યો. અને રાવાનું સઘળુ કારણ જાણીને તેણે એ સમયે માથી પાણ ને મંત્રીને તે કુમારની ઉપર છાંટયું. એ પાણીના છાંટવાથી કુમારની બેહોશી દૂર થઈ ગઈ ત્યારે સચેત બનીને “આ જનમેદની અહીં કેમ એકત્રિત થયેલ છે” એવુ કુમારે પૂછ્યું. પિતા સુગ્રીવે કુમારને કહ્યું-બેટા ! તમારી આરમાન માતાએ તમને ઝહેર આપેલ હતુ. જેના પ્રભાવથી તમા મૂતિ અની ગયેલ હતા. પુરવાસીઓએ તમારા મૂતિ થવાની વાત જ્યારે જાણી ત્યારે સઘળા શાકથી વ્યાકુળ બનીને અહીં આવેલ છે. અનેક પ્રકારના ઉપચાર કરવા છતાં પણ તમે જ્યારે નિર્વિષ ન બની શકયા ત્યારે સઘળાને બેહુદ ચિંતા થવા લાગી. આ સમયે ભાગ્યવશાત નિષ્કારણમ`ધુ આ મહાશય પણ અહીં આવી પહોંચ્યા. તેએએ તમારી આ પરિસ્થિતિને જોઈને તેમણે માથી પાણીને મંત્રીને અને મંત્રાયેલા પાણીને જ્યારે તમારા ઉપર છાંટયું ત્યાં તા જોતજોતામાંજ તમા એકદમ સ્વસ્થ અની ગયા. પિતાનાં આ પ્રકારનાં વચનાને
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७६
उत्तराध्ययनसूत्रे ख्यानेन मम कौँ पुनोहि । भवादृशानामुपकारिणां नामगोत्रादिश्रवणं सुखाय भवति । ततश्चित्रगतिः सर्व स्वपरिचयं याथातथ्येनोक्तवान् । तच्छ्रुत्वा मुमित्रः पाह-विषेण विषदात्रा च मम बहुपकृतम् , यदनभ्रामृतष्टितुल्यं भवदर्शनं जातम् । अन्यथा तु भवदर्शनं दुर्लभमेवासीत् । जीवितदातुर्बालमृत्युजनितदुर्गतेश्च परिरक्षितुर्भवतः किं प्रत्युपकुर्वे ? एवं वदन्तं मित्रता प्राप्तं सुमित्रं पृष्ट्वा चित्रगतिः स्वपुरं प्रति प्रस्थातुमुद्यतः। तदा सुमित्र: प्राह-मित्र ! सुयशाः केवली प्रदर्शित करते हुए सुमित्रने हाथ जोड़कर कहा-भाई ! आप कृपाकर अपना नाम एवं वंश का परिचय देकर मेरे कानों को पवित्र कीजिये । आप जैसे अकारण उपकारी बन्धुओं का नाम एवं गोत्रादि का सुनना भी सुख के लिये होता है। कुमार का आग्रह देखकर चित्रगतिने उसको अपना यथावत् समस्त परिचय दिया। परिचय पाकर कुमारने अपने अहोभाग्यकी सराहना करते हुए कहा-विष और विषदाताने मेरा बड़ा भारी उपकार किया जो विना बद्दल अमृतवृष्टि तुल्य आपका दर्शन हमको हो गया। नहीं तो आपके दर्शन का अवसर ही हमको कैसे प्राप्त होता। वह तो बिलकुल दुर्लभ था। अब कहिये बालमृत्यु जनित दुर्गति से मेरी रक्षा करने वाले तथा जीवनदान देनेवाले आपका हम क्या प्रत्युपकार करें। जब सुमित्रने ऐसा कहा तो चित्रगतिने मुस्कराकर कुमार से कहा कि कर्तव्य प्रत्युपकार की भावनावाला नहीं होता है। मनुष्य मात्र का आपत्ति में एक दूसरे की सहायता करना यह સાંભળીને કૃતજ્ઞતા પ્રદાર્શત કરતાં કરતાં સુમિત્રે હાથ જોડીને કહ્યું-ભાઈ! આપ ઉપકારી આપનું નામ તથા વંશનો પરિચય આપીને મારા કાનને પવિત્ર કરો આપ જેવા બીન સ્વાર્થે ઉપકાર કરનાર બંધુઓનું નામ તેમજ ગોત્રને જાણવું એ સુખકારક હોય છે. કુમારને આગ્રહ જાણીને ચિત્રગતિએ પિતાનો યથાવત સઘળો પરિચય આપી દીધો. પરિચય પામીને કુમારે પિતાના અહોભાગ્યને જણાવતાં કહ્યું-ઝહેર અને ઝહેરના આપનારે મારા ઉપર એ મહાન ઉપકાર કર્યો કે, કોઈ પણ જાતના આંતરિક પરિચય સિવાય અમૃત વૃષ્ટિની માફક આપના દર્શનનો લાભ અમને મળી ગયો. નહીં તે આપના દર્શનનો લાભ અમને કઈ રીતે મળવાનો હતે. એ કેવળ દુર્લભજ હતું. હવે કહે બાલ મૃત્યુ જેવા દુર્ગતિથી મારી રક્ષા કરવાવાળા તથા જીવતદાન આપવાવાળા એવા આપના ઉપર અમે કે પ્રતિ ઉપકાર કરી શકીયે. જ્યારે સુમિત્રે આવું કહ્યું તે ચિત્રગતિએ હસીને કુમારને કહ્યું કે, કર્તવ્ય પ્રતિ ઊપકારની ભાવનાવાળું હોતું નથી. મનુષ્ય માત્રને આપત્તિમાં એક બીજાની સહાયતા કરવી એ સ્વાભાવિક ધમ છે. આથી આ૫ પ્રાત ઊપકારની ચિંતા ન કરે. આપ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरित्रनिरूपणम्
६७७ अद्य वा श्वोवा इहाऽऽगामति, तं वन्दित्वा भवान् गन्त महति ! तेनैवमुक्तश्चित्रगतिः सुमित्रभवने स्थितवान ! सुयशाः केवली समागत उद्याने । ज्ञातत्तान्तौ सुमित्रचित्रगती दर्शनार्थमुद्याने गतौ। तत्र तौ देवैः परिवृतं तं मुनि नत्वा नितरां प्रमुदितमानसौ परिषदि समुपविष्टौ। केवलिन आगमनवृत्तान्तं श्रुत्वा सुग्रावभूपोऽपि समागतः । केवलिनं प्रणम्य सोऽपि परिषदि समु. पविष्टः । सकलकल्याणतत्परः केवली तेभ्यो धर्ममुपादिशत्। धर्मदेशना. स्वाभाविक धर्म है। अतः आप प्रत्युपकार की चिन्ता न करें। आप स्वस्थ हो गये हमको यही एक बडा भारी हर्ष है। इस प्रकार के पारस्परिक वार्तालाप से उन दोनों में आपसमें गाढ़ प्रीति हो गई। चित्रगतिने जब वहां से जानेका विचार किया तो सुमित्रने उससे कहा कि मित्र ! यहां पर आजकल में सुयशकेवली भगवान् आनेवाले हैं अतः उनको वंदना कर आप यहां से जावे-हम नहीं रोकेंगे । सुमित्र की इस बात को सुनकर चित्रगति वहां ठहर गया। इतने मे सुयश केवली भगवान् भी वहां के उद्यान में पधारे । जब इन दोनों मित्रों को केवली भगवान के आगमन का वृत्तान्त मिला तब ये दोनों साथ साथ उनको वदना करने के निमित्त उद्यान में गये। वहां देवों से परित मुनिराज को देखकर उन्होंने बडी ही भक्तिसे नमस्कार किया और आनदित होकर परिषदा में बैठ गये। सुग्रीवराजा भी केवलि भगवान् का आगमन सुनकर उनको वंदना करने के लिये वहां आये। तथा धर्मोपदेश सुनने की अभिलाषा से केवलि को नमन कर वे भी उसी परिषदा में गये। सकल जीवों के कल्याण करने में तत्पर केवली भगवान्ने आये સ્વસ્થ બની ગયા એજ એક ભારે હર્ષની વાત છે. આ પ્રકારના પરસ્પરના વાર્તા લાપથી એ બન્નેમાં ગાઢ મૈત્રી થઈ ગઈ. ચિત્રગતિએ જ્યારે ત્યાંથી જવાને વિચાર કર્યો ત્યારે સુમિત્રે તેને કહ્યું કે, મિત્ર! અહીંયા આજક લમાં સુયસ કેવળી ભગવાન આવવાના છે. આથી એમને વંદના કર્યા પછી આપ અહીંથી જાવ. અમે તમોને રેકશું નહીં. સુમિત્રની આ વાતને સાંભળીને ચિત્રગતિ ત્યાં રોકાઈ ગયા. એટલામાં સુયશ કેવળી ભગવાન પણ ત્યાંના ઉદ્યાનમાં પહોંચ્યા. ત્યાં દેથી પરિ. વૃત મુનિરાજને જોઈને તેઓએ ઘણી જ ભકિતથી નમસ્કાર કર્યા અને આનંદિત બનીને પરિષદામાં બેસી ગયા. સુગ્રીવ રાજા પણ કેવળી ભગવાનનું આગમન સાંભળીને તેમને વંદના કરવા માટે ત્યાં આવ્યા. તથા ધર્મઉપદેશ સાંભળવાની અભિલાષાથી કેવળીને નમન કરી તે પણ એ પરિષદામાં પહોંચ્યા. સકળ જીવેનું કલ્યાણ કરવામાં તત્પર કેવળી ભગવાને આવેલા એ સઘળાઓને ધર્મને ઊપદેશ આ. ધર્મશ્રવણ કર્યા બાદ ચિત્રગતિએ નમસ્કાર કરી કેવળી ભગવાનને કહ્યું –
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे श्रवणानन्तरं चित्रगतिर्मुनि प्रणम्य पाह-भदन्त ! मित्रस्यास्य प्रसादेन भवदर्शनं मया समुपलब्धम् । अहमधप्रभृति सम्यक्त्वपूर्वकं श्रावकधर्म स्वीकुर्वे । इत्युक्त्वा धर्मकार्ये समुल्लसत्पराक्रमः पापकर्मतो विरतः स चित्रगतिर्देशविरतिं केवलि समीपे स्वीकृतवान् ।
__ अथ सुमित्रपिता सुग्रीवः कृताञ्जलिस्तं केवलिनं पृष्टवान्-हे भदन्त ! ममासु पुत्रं विषदानेन मृत्युमुखे प्रक्षिप्य पलायिता मम द्वितीया राज्ञी भद्रा क्व गता? एवं पृष्टो मुनिः प्राह:-राजन् ! भवद्भवनात्पलायिता साऽरण्ये गता। हुए उन सबको धर्मका उपदेश दिया। धर्मश्रवण के बाद चित्रगतिने नमस्कार कर केवली भगवान से कहा-भदन्त ! आज आपके पवित्र दर्शनकर मैं अपने आपको बहुत ही अधिक भाग्यशाली मान रहा हूँ। इसका श्रेय सुमित्र मित्र को है, क्योंकि उन्हीं के प्रसाद से मुझे आज आपके दर्शन हुए हैं। मैं आज से सम्यक्त्वपूर्वक श्रावक के व्रत अंगीकार करता हूँ। इस प्रकार श्रावक के व्रत ग्रहण करने से जन्म सफल होता है, एसा जानकर चित्रगतिने केवली भगवान् के पास श्रावव्रत लिये। इन से जीवन धर्मकार्य करने में अधिक अग्रेसर बनता है और पापकर्मो की तरफ से विरत होता है।
सुमित्र के पिता सुग्रीवने जो कि वहीं पर उपस्थित थे उसी समय दोनों हाथ जोड़कर केवलिप्रभु से पूछा-भदन्त ! मेरे इस पुत्रसुमित्र को विषप्रदान करके मारने की भावनावाली वह मेरी रानी कि जिसका नाम भद्रा है यहाँ से भागकर कहां गई है ? कृपाकर यह बात आप मुझे कहिये। सुग्रीव राजा के इस प्रश्न ભદન્ત ! આજે આપનાં પવિત્ર દર્શન કરી હું મને પિતાને ઘણો અધિક ભાગ્યશાળી માની રહ્યો છું. આને યશ સુમિત્ર મિત્રને છે. કેમકે, તેમનાજ આગ્રહથી મને આજે આપના દર્શન થયાં છે. હું આજથી સમ્યકત્વપૂર્વક શ્રાવકનું વ્રત ચગીકાર કરું છું. શ્રાવકનું વ્રત ગ્રહણ કરવાથી પિતાનું જીવન સફળ થાય છે. જાણીને ચિત્રગતિએ કેવળી પ્રભુની પાસેથી શ્રાવક વ્રત લીધું. આનાથી જીવન ધમકાર્ય કરવામાં અગ્રેસર બને છે. અને પાપ કર્મોની તરફથી વિરત થાય છે.
સુમિત્રના પિતા સુગ્રીવે કે જેઓ ત્યાં ઉપસ્થિત હતા. તેમણે તે સમયે બને હાથ જોડીને કેવળી પ્રભુને પૂછયું કે હે ભદન્ત ! મારા આ પુત્ર સુમિત્રને વિષપ્રદાન કરીને મૃત્યુના મહામાં હોમી દેવાની ભાવનાવાળી એ મારી રાણી કે, જેનું નામ ભદ્રા છે તે અહીંથી ભાગીને કયાં ગઈ છે ? કૃપા કરીને એ વાત આપ મને કહે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरित्रनिरूपणम्
६७९
तत्र चरितभूषणा सा पल्लीपतये समर्पिता, पल्लीपतिनाऽपि कस्मैचिद वाणिजे प्रदत्ता । ततोऽपि पलायिता साटव्यां दवाग्निना दग्धा मरिष्यति, ततः प्रथमं नरकं प्राप्स्यति । ततो निर्गता सा चाण्डालभार्यात्वं प्राप्य कलहे सपत्न्याहता तृतीयां पृथिवीं प्राप्स्यति । ततो निस्सृत्य सा तिर्यगादिगतिषु भवभ्रमण करिष्यति । इत्थं केवलिनो वचनं निशम्य विरक्तः स सुग्रीव नृपो मुनिवरमवोचद- मदन्त ! यत्कृतेऽनया दुश्चरितं कृतं स तस्याः पुत्रस्तु अत्रैवास्ति । का समाधान करते हुए केवलीने उनसे कहा- राजन् ! वह भद्रा आपके मकान से भागकर जंगल में गई थी वहां उस बिचारी के समस्त आभूषणों को चोरोंने चुरालिया और उसको पल्लीपति के आधीन कर दिया । पल्लीपतिने भी उसको किसी व्यापारी को बेच दिया । परंतु उसको इस स्थिति से भी जब संतोष नही हुआ तो वह वहां से भागकर फिर जंगल में जा छिपी। वहां वह अब दावाग्नि से दग्ध होकर मरेगी और वह मरकर प्रथम नरक में जायेगी। वहां की आयु समाप्तकर जब यह वहां से निकलेगी तो किसी चांडाल की पत्नी होगी । उसको उसकी सौत वहाँ मार डालेगी । मर कर फिर वह तीसरे नरक में जायेगी। वहां से भी आयु की समाप्ति के बाद निकल कर तिर्यग आदि गतियों में भ्रमण करेगी ।
इस प्रकार केवली के मुख से संसार की असारता तथा भद्रा की दुर्गति का हाल सुनकर सुग्रीव राजा को जीवन सफल बनाने के भाव जग उठे । संसार, शरीर एवं भोगों से विरक्त होकर उन्होंने સુગ્રીવરાજાના આ પ્રશ્નનું સમાધાન કરતાં કેવળીએ સુગ્રીવ રાજાને કહ્યુ–રાજન ! એ ભદ્રા આપના રાજભવનમાંથી ભાગીને વનમાં ગઇ હતી. ત્યાં તે ખીચારીના સઘળાં આભૂષણા ચારાએ ચારી લીધા અને તેને પલ્લીપતિને આધીન કરી દીધી. પલ્લી પતિએ તેને કોઇ વેપારીને ત્યાં વેચી નાખી. પરંતુ તેને જ્યારે એસ્થિતિથી પણ સ ંતાષ ન થયા ત્યારે તે ત્યાંથી ભાગીને જંગલમાં જઈને છૂપાઇ ગઇ. ત્યાં હવે તે દાવાગ્નિમાં દુગ્ધ થતી મરી જશે. અને તે મરીને પ્રથમ નમાં જશે. ત્યાંની આયુ સમાપ્ત કરીને એ જ્યારે ત્યાંથી નીકળશે ત્યારે કાઇ ચાંડાલની પત્ની થશે તેને તેની શાકય ત્યાં મારી નાખશે, મરીને પછી તે ત્રીજા નરકમાં જશે. ત્યાંથી પણુ આયુની સમાપ્તિના પછી નીકળીને તિયાઁચ આદિ ગતિયામાં ભ્રમણ કરશે
આ પ્રકારની કૅવળીના મેઢેથી સંસારની અસારતા તથા ભદ્રાની દુર્ગતિના ચિતાર સાંભળીને સુગ્રીવ રાજાને પેાતાનું જીવન સફળ બનાવવાના ભાવ જાગી ઉડયેા. સંસાર, શરીર અને ભાગાથી વિરકત થઇને એમણે મુનિરાજને નિવેદન કર્યું...
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८०
उत्तराध्ययनसूत्रे
अहो ! ईदृशममुं संसारं धिक् ! एवमुक्त्वा स स्वसुताय सुमित्राय राज्यं दत्वा दीक्षां गृहीतवान् । मुमित्रोऽपि मित्रेण सह नगरमागत्य कतिचिद् ग्रामान् लघुभ्रात्रे पद्माय ददौ । परन्तु दुबुद्धिः स पद्मस्ततो निर्गत्य कापि गतः । चित्रगतिरप्यन्यदा सुमित्रमापृच्छय स्वनगरं गतः। मुनिराज से निवेदन किया कि महाराज ! सुभद्राने जिस अपने पुत्रकी तरक्को के निमित्त इतना भयंकर अनर्थ किया उसका वह पुत्र तो इस समय यहीं पर है। बड़े दुःखकी बात है कि जीव अन्य के लिये इतना भयंकर अनर्थ करते हुए अपने भविष्यका कुछ भी ध्यान नहीं रखता है। और जिसके लिये इतना अनर्थ किया जाता है वह भी उसका कुछ साथ नहीं देता है। इस स्वार्थी एवं सारहीन संसार को धिक्कार है। इस प्रकार अपना हार्दिक मनोरथ केवली भगवान से प्रकट कर सुग्रीवने वहीं पर अपने सुमित्र पुत्र को राज्य का अधिपति घोषित कर स्वयंसंयम अंगीकार करलिया। सुमित्रने चित्रगति मित्र के साथ वहां से वापिस नगर में आकर अपने भाइ पद्म के लिये कितनेक ग्राम दिये, परन्तु दुर्बुद्धि पद्म लजित होकर वहां नहीं रहा-और छिपकर न मालूम कहां भागकर चला गया। चित्रगति भी कितनेक दिन अपने मित्र के पास रहकर फिर वहां से अपने नगर में मित्र से पूछकर आ गया। કે, મહારાજ ! ભદ્રાએ પોતાના પુત્રની તરકકીના નિમિત્તે આટલો ભયંકર અનર્થ કર્યો એનો એ પુત્ર તે આ સમયે અહીંયાં જ છે. ઘણું જ દુખની વાત છે કે, જીવ બીજાના માટે આ ભયંકર અનર્થ ઉભું કરીને પિતાના ભવિષ્યને કોઈ પણ વિચાર કરતા નથી–ધ્યાન રાખતા નથી. અને જેના માટે આવે અનર્થ કરવામાં આવે છે તે પણ તેને એવા સમયે કાંઈ પણ સાથ આપતું નથી. આવા સાર વગરના અને સ્વાથી સંસારને ધિક્કાર છે. આ પ્રકારનો પિતાનો હાર્દિક મનોરથ કેવળી ભગવાનની સમક્ષ પ્રગટ કરોને સુગ્રીવ રાજાએ ત્યાંજ પિતાના પુત્ર સુમિત્રને રાજ્યના અધિપતિ તરીકે જાહેર કરી પિતે દીક્ષિત થઇ ગયા. સુમિત્ર પોતાના મિત્ર ચિત્રગતિની સાથે ત્યાંથી નગરમાં પાછા ફરીને પિતાના ભાઈ પદ્મના માટે કેટલાક ગામ આપ્યાં. પરંતુ દુબુદ્ધિ પદ્મ લજજીત થવાથી ત્યાં ન રહ્યો. અને કોઈને કાંઈ કહ્યા સિવાય ગુપચુપ ક્યાંક ચાલ્યા ગયે. ચિત્રગતિ પણ કેટલાક દિવસ ત્યાં પિતાના મિત્ર બની ગયેલ સુમિત્ર રાજની સાથે રહીને પછીથી તેની રજા મેળવીને પિતાના નગરમાં પહોંચી ગયા.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरित्रनिरूपणम्
६८१
अथान्यदा कलिङ्गदेशाधिपतेः राज्ञीं सुमित्रभगिनामनङ्गसिंहभूपपुत्रो रत्नती भ्राता कमलः कामवशेन हृतवान् । सुमित्रभगिनीहरणवृत्तान्तं कस्यापि विद्याधरस्यापत्य विद्याभावेण कमलेन हृतां तां परिशाय सुमित्रभगिfierमानेष्ये इति विनिश्चित्य चित्रगतिः सैन्यं सज्जीकृत्य शिवसनगराभिसुखं प्रचलितः तत्र गत्वा कमलविद्याधरेण सह युद्ध्वा तं निगृहीतवान् । पुत्रनिग्रहान्तं श्रुत्वाऽनङ्गसिंहः सिंहवत्कुधाऽभ्यधावत् । ततस्तयोः परमदारुणं युद्धमभूत् । चित्रगतिं च दुर्जयं ज्ञात्वाऽनङ्गसिंहस्तं दिव्यं खङ्गं स्मृतवान् । स्मृत
यह बात अनंगसिंह राजा जो वैताव्यगिरि की दक्षिणश्रेणी में स्थित शिवसद्म नाम के नगर का अधिपति था उसके पुत्र कमल को पहुँची । यह कमल रत्नवती का (पूर्वभव के धनवती के जीवका ) भ्राता था । इसने काम के वश होकर कलिङ्ग देश के अधिपति कनकसिंह की रानी को जो सुमित्र की बहिन कुसुमश्री थी हरण कर लिया था । सुमित्र के मित्र चित्रगति को जब अपने मित्रकी बहिन के हरण हो जानजाने के समाचार किसी विद्यावर के मुख से ज्ञात हुए तब वह यह कर के कमलने विद्या के प्रभाव से ही मेरे मित्रकी बहिन को हरण किया है अपनी सैन्य को सज्जित कर उसको पीछे वापिस लाने के अभिप्राय से शिवसनगर पर चढाई की। और वहां पहुंचकर उसने कमल को युद्ध में परास्त कर दिया । जब अपने बेटेका युद्ध में परास्त होना अनंगसिंहने सुना तो वह क्रोधित होकर चित्रगति के ऊपर सिंह की तरह एकदम झपटा। चित्रगतिने अपने सन्मुख आते हुए जब
આ વાત અન સિંહ રાજા કે જે વૈતાઢયગિરિન દક્ષિણ શ્રેણીમાં આવેલા શીવસદ્મ નામના નગરના અધિપતિ હતા તેના પુત્ર કમળના કાને પહોંચી આ કમળ રત્નથતી (પૂ`ભત્રની ધનવતીને જીવ)ના ભાઈ હતા. તેણે કામના વશમાં બનીને કલિંગ દેશના અધિપતિ કનકિસ ની રાણી કે જે ચક્રપુર નગરના રાજા સુમિત્રની મહેન કુસુમશ્રી હતી તેનું હરણ કર્યુ. કુસુમશ્રીનુ હરણુ થવાના સમાચાર સુમિત્રના મિત્ર ચિત્રગતિને કાઇ વિદ્યાધરના માઢેથી મળ્યા. ત્યારે તેણે આ સમાચાર સાંભળીને કમળે પેાતાની વિદ્યાના પ્રભાવથી પોતાના મિત્ર સુમિત્રની ખહેનનું હરણ કરેલ છે તે જાણી લેતાં શિવસદ્મ નગર ઉપર ચડાઈ કરી. અને ત્યાં પહાંચીને તેણે યુદ્ધમાં કમળને પરાસ્ત કરી દીધા. જ્યારે પેાતાના પુત્રને યુદ્ધમાં પરાસ્ત થયાનું... અનગસિ ંહે સાંભળ્યું ત્યારે તે ક્રોધિત થઇને ચિત્રગતિની ઉપર સિંહની માફક એકદમ ધસી આવ્યા. ચિત્રગતિએ આ પ્રમાણે પેાતાના ઉપર ધસી આવતાં અનંગસહુને જોયે
e;
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮૨
उत्तराध्ययनस्त्रे
मात्रमेव ज्वालामालाकुलं शत्रुमदापहं दिव्य खगरन तस्य हम्त समायातम् । ततोऽनङ्गसिहश्चित्रगतिमेवमब्रवीद-रेमूर्ख! कथंकारं मर्तुमिच्छसि, जीवितेच्छा चेदस्ति, तर्हि त्वरितमितोऽपसर, नो चेदेकोऽपि त्वमनेनासिना पश्चत्वं गमिध्यसि । एवमनङ्गसिंहवचनं निशम्य चित्रगतिरवोचत्-अये शूरम्मन्य ! अनेन लोहखण्डेन यस्तव मदः, स तत्र निर्वीर्यतामेव मूचयति, इत्युक्त्वा विद्यया सर्वत्र तमः प्रसार्य तस्य हस्तात्तत्वङ्गरत्न जग्राह । ततस्तमो विनिवृत्तम् । अनङ्गअनंगसिंह को देखा तो परस्पर में इन दोनों का तुमुल युद्ध हुआ। अनंगसिंहने युद्ध में चित्रगति को जब अजेय देखा तो उसने उसी समय दिव्य खग की स्मृति की। स्मरण करते ही वह दिव्य तलवार ज्वालामाला से आकुलित बना हुआ शत्रु के मदको दूर करने के लिये उसके हाथ में आ गया। तलवार के हाथ में आते ही अनंगसिंहने दर्प के आवेश में चूर होकर चित्रगति से कहा रे मूख ! तु व्यर्थ कयों मरना चाहता है। यदि जीवित रहने की इच्छा है तो शीघ्र ही यहां से वापिस चला जा। यदि यहां से नहीं गया तो याद रख इस तलवार के द्वारा तेरा विध्वंस कर दिया जायगा। इस प्रकार अनंगसिंह के गर्वीले वचन सुनकर चित्रगतिने निडर होकर प्रत्युत्तर के रूप मे उससे कहा-अरे ओ शरंमन्य ! तु इस लोह के टुकडे का क्या अभिमान करता है, इस से तो तेरी केवल निर्वीर्यता ही झलकती है। ऐसा कहते हुए चित्रगतिने विद्या के प्रभाव से युद्धस्थल में अंधेरा करके ત્યારે બન્નેનું પરસ્પરમાં તુમુલ યુદ્ધ જામી પડ્યું અનંગસિંહે યુદ્ધમાં ચિત્રગતિને
જ્યારે અજેય જાયે ત્યારે એણે તે સમયે દિવ્ય ખડગને યાદ કર્યું. ખડગનું સ્મરણ કરતાં જ એ દિવ્ય ખડગ જવાલામાલાથી આકુલિત થઈને શત્રુના મદને દૂર કરવા માટે એના હાથમાં આવ્યું. દિવ્ય ખડગ હાથમાં આવતાં જ અસંગસિ હ એકદમ ભારે એવા મધના આવેશમાં આવી જઈને ચિત્રગતિને કહ્યું-રે મૂખ! તું વ્યર્થમાં શા માટે મરવા ચાહે છે. જે જીવતા રહેવાની ઈચ્છા હોય તે અહીંથી જલદી નાસી છુટ. જે તું અહીંથી ચાલ્યું નહીં જાય તે યાદ રાખકે. આ ખડગથી તારા વિધ્વંસ કરી નાખવામાં આવશે. અનંગસિંહનાં આ પ્રકારનાં ગર્વભરેલાં વચનેને સાંભળીને ચિત્રગતિએ નિડર થઈને પ્રત્યુત્તરમાં કહ્યું કે–પિતાની જાતને શુરવીર માનીને નકામા ગર્વમાં ફૂલાતા હે માનવિ ! તું આ લેઢાના ટુકડાનું શું અભિમાન કરે છે. આનાથી તે તારી નિર્વિતાજ દેખાઈ આવે છે. આ પ્રમાણે કહીને ચિત્રગતિએ વિદ્યાના પ્રભાવથી યુદ્ધ સ્થળમાં અંધારું કરી દઈને અસંગસિંહના
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरित्रनिरूपणम्
६८३ सिंहः म्वहस्त खड्गरहितमपश्यत् । तस्मिन्नेव समये दवैः पुष्पवृष्टिः कृता । अनङ्गसिंहो नैमित्तिकवचनमनुसृत्य प्रहृष्टचित्तस्तं स्वपुरं नीत्वा तस्मै स्वपुत्री रत्नवती दत्तवान् । एवं कृतविवाहश्चित्रगतिः सपत्नीकोऽरवण्डशीलां सुमित्र भगिनी समादाय चक्रपुरे समागत्य सुमित्रायाऽर्पितवान् । सुमित्रेण सत्कृतः सपत्नीकश्चित्रगतिस्ततः स्वनगरं गतः। सुमित्रस्तु भगिनीहरणवृत्तान्तेन सांसा. रिकव्यवहारकर्मणि विरुचिमापन्नः पुत्र राज्यं न्यस्य मुनिवरस्य सुयशसः उसके हाथ से वह खगपरत्न झपट लिया। खड्ग के हाथ में आते ही वहां एकदम प्रकाश हो गया। इस प्रकाश में अनंगसिंहने अपने हाथको खड्गरहित देखा तो अचंभे में पड़ गया। इसी समय आकाश से देवताओंने वहां पुष्पों की वर्षा की। अचंभे में पडे हुए अनंगसिंह को उस समय नैमित्तिक के वचनों की याद आने से अपार हर्ष होने लगा। और युद्ध का स्थान अब शान्त वातावरण के रूप में परिवर्तित हो गया। प्रसन्न होकर अनंगसिंह ने चित्रगति को अपने नगर में ले जाकर उसके साथ अपनी पुत्री रत्नवती का विवाह कर दिया। विवाहविधि समाप्त हो जाने के बाद चित्रगति ने अखण्डशील सुमित्र भगिनी को साथ लेकर भार्यासहित चक्रपुर में प्रवेश किया और अपने मित्रसुमित्र को उसकी बहिन सोंप दिया। सुमित्र ने भी अपने मित्र का खूब आदर सत्कार किया। इस प्रकार मित्र से सत्कृत होकर चित्रगति कुछ दिनों बाद अपने स्थान पर आगया। सुमित्र के इस भगिनी हरण वृत्तान्त ने चित्त पर वैराग्य की छाप अंकित હાથમાંથી એ ખરત્નને આંચકી લીધું. ખળું ચિત્રગતિના હાથમાં આવી જતાં ત્યાં પાછો એકદમ પ્રકાશ થઈ ગયે. આ પ્રકાશમાં અને ગસિંહે પિતાના હાને ખગ રહિત છે ત્યારે તે ભારે અચંબામાં પડી ગયે. આજ સમયે આકાશમાંથી દેવતાઓએ ત્યાં પુષ્પવૃષ્ટિ કરી અચંબામાં પડેલા અનંગસેનને એજ વખતે - તિષીએ કહેલા વચનો યાદ આવી જવાથી તેને અપાર હર્ષ થયો. અને યુદ્ધનું સ્થળ શાંન્ત વાતાવરણના રૂપમાં ફેરવાઈ ગયું. પ્રસન્ન થઈને અસંગસિંહ ચિત્ર ગતિને પિતાના નગરમાં લઈ ગયો અને તેની સાથે પોતાની પુત્રી રત્ન વતીના વિવાહ કરી દીધા વિવાહવિધિ સમાપ્ત થઈ ગયા પછી ચિત્રગતિએ અખંડશીલ સુમિત્રની
બહેનને સાથે લઈને પિતાની પત્ની સાથે ચકપુરમાં પ્રવેશ કર્યો. અને પિતાના મિત્ર મિત્રને તેની બહેન સોંપી દીધી સુમિત્રે પણ પિતાના મિત્રને ઘણોજ આદર સત્કાર કર્યો. આ પ્રમાણે મિત્રથી આદરમાન પામીને ચિત્રગતિ થડા દિવસ ત્યાં રોકાઈને પિતાના સ્થાને પાછા ફર્યા. સુમિત્રની ભગિનીના હરણના વૃત્તાંતથી
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८४
उत्तराध्ययनसू समीपे दीक्षां गृहीतवान् । स किश्चिदनानि नव पूर्वाणि समधीत्य गुरोरनुज्ञया एकाकी विहरन् एकदा मगधदेशे गतः। तत्र ग्रामाद् बहिः कापि कायोत्सग कृत्वा स्थितः। तस्मिन्नेव समये संयोगवशाल्लघुभ्राता पद्मोऽपि भ्रमंस्तत्रागतः। स कायोत्सर्गेण संस्थितं सुमित्रमुनि दृष्ट्वा समुत्पन्नशत्रुभावो वाणमाकणेमाकृष्य मुनिमुरसि जघान । मम कर्मण एवेदं फलम् , यदि मया तदेवास्भ राज्यं दत्तमभविष्यत्तदाऽयं नैवंविधमकृत्यमकरिष्यत्। इति हेतोरयं पूर्वमेनं क्षमयामि, कर दी। उससे उसका चित्त सांसारिक व्यवहार कार्य में अरुचि संपन्न बन गया। कुछ दिनों बाद सुमित्र ने अपने पुत्र को राज्य पर स्थापित कर सुयश मुनिराज के पास दीक्षा धारण करली। सुमित्र मुनि कुछ कम नौ पूर्व का अध्ययन करके गुरु की आज्ञा से एकाकी विचरने लगे। विचरते २ वे एक समय मगधदेश मे आये। वहां ग्राम से बाहर किसी एकान्त स्थान में जब ये कायोत्सर्ग में स्थित थे तब वहीं पर घूमता घामता इनका संसारी अवस्था का छोटा भाई पद्म भी आपहुँचा। उसने कायोत्सर्ग में स्थित सुमित्रमुनिराज को देखकर उत्पन्न हुए क्रोध के आवेग से आकर्णबाण खेंचकर उनकी छाती में मारा । बाण से छातीमें विद्ध होने पर भी मुनिराज ने उस पर क्रोध भाव नहीं किया प्रत्युत अपने मन में इस प्रकार विचार किया कि इस बाण के द्वारा विद्ध होने में मेरा ही कर्म का उदय कारण हैउसी का यह फल है। यदि मैंने इसको उसी समय राज्य दे दिया તેના મનમાં વિરાગ્યની ભાવના જાગૃત બની ગઈ. આથી તેનું ચિત્ત સંસારી વ્યવહાર કાર્યમાં અરૂચિ સંપન્ન બની ગયું. થોડા દિવસો પછી પોતાના પુત્રને રાજ્યગાદી સંપીને સુયશ મુનિરાજની પાસે દીક્ષા ધારણ કરી લીધી. આ રીતે સંસારથી વિર કત બની મુનિ બની ગયેલા સુમિત્ર મુનિ નવ પૂર્વથી થોડાં ઓછાં એવાં પૂર્વનું અધ્યયન કરીને ગુરૂની આજ્ઞાથી એકાકી વિચારવા લાગ્યા. વિહાર કરતાં કરતાં તેઓ એક સમય મગધ દેશમાં આવ્યા, ત્યાં ગામથી બહાર કેઈ એક એકાંત સ્થાનમાં જ્યારે તેઓ કાયોત્સર્ગમાં સ્થિત હતા. ત્યારે ત્યાં ઘમ ઘમતે તેનો સંસાર અવસ્થાનો નાનો ભાઈ પ ત્યાં આવી પહોંચ્યો. તેણે કાયોત્સર્ગમાં લાગેલા મુનિરાજ સુમિત્રને જોઈને ઉત્પન્ન થયેલા કોધના આવેશથી પિતાની પાસેના બાણમાંથી આકરૂં એવું એક બાણ તેની છાતીમાં માર્યું. બાણ લાગતાં તેની છાતીમાં વધ પડી જવા છતાં મુનિરાજે તેના ઉપર ક્રોધભાવ ન કર્યો. પરંતુ પિતાના મનમાં એવો વિચાર કર્યો કે, આ બાણથી વીંધાવામાં મારાજ કર્મના ઉદયનું કારણ છે. અને એનું જ આ ફળ છે, જે મેં આને એજ સમયે રાજ આપી દીધું હોત તો આ મારી સાથે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरित्रनिरूपणम् पश्चादखिलान् पाणिनः, एवं ध्यायन् स मुनिरनशनं कृत्वा मृतो ब्रह्मलोके वासवतुल्यो देवोऽभवत् । पद्मस्तु मुनि हत्वा परापत्तो मार्गे कृष्णभुजङ्गेन दष्टो मृतस्तमस्तमायां सप्तम्यां पृथिव्यां गतः। सुमित्रमुनि मृतं श्रुत्वा चित्रगति नितरामन्वतप्यत ।
_इतः खेचराधिपतिः मूरभूपः कृतदारपरिग्रहं स्वसुतं चित्रगति राज्यधुराधरणक्षमं विलोक्य तस्मै राज्यं दत्वा स्वयं सुदर्शनाचार्यसमीपे दीक्षां गृहीत्व्ता क्रमात्परमं पदं प्राप्तवान् । ततो विद्याबलोनितः स चित्रगतिश्चिरं होता तो यह मेरे साथ इस प्रकार का आज व्यवहार नहीं करता । अतः मेरा कर्तव्य है कि मैं सब से पहिले इस के साथ क्षमापना करूँ पश्चात् शेष अन्य प्राणियों के साथ । इस प्रकार ध्यान करते हुए वे मुनिराज अन्त में अनशन करके देवलोक गये । और पांचवें ब्रह्म देवलोक में इन्द्रतुल्य देव की पर्याय से उत्पन्न हुवे। मुनि को याण से घायल कर ज्यों ही प वापिस लौट रहा था कि उसको अचानक ही मार्ग में कृष्ण सर्पने काट खाया, इससे वह वहीं पर मर गया और तमस्तमा नामकी सप्तम पृथिवी में जाकर नारकी की पर्याय से उत्पन्न हुवा चित्रगति को सुमित्र मुनिराज की मृत्यु सुनकर विशेष दुःख हुआ।
इधर खेचराधिपति सूर नाम के राजाने अपने पुत्र चित्रगति को विवाहित करके राजधुरा के धारण करने में समर्थ देखकर दीक्षा लेने का विचार किया। अवसर पाकर सूरभूप ने अपनी विचारधारा को આજે આવા પ્રકારનો વહેવાર કરતા નહીં. આથી મારૂં કર્તવ્ય છે કે, સૌથીપહેલાં હું તેની સાથે ક્ષમાપના કરૂં. પછી બાકીના બીજા પ્રાણીની સાથે આ પ્રકારનું ધ્યાન કરતાં કરતાં તે મુનિરાજ અંતમાં અનશન કરીને દેવલોકમાં ગયા. અને પાંચમા દેવલોક બ્રહ્મસ્વર્ગમાં ઈન્દ્રની માફક દેવ પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થયા મુનિને બાણથી ઘાયલ કરીને પ જ્યારે પાછો ફરી રહેલ હતું ત્યારે રસ્તામાં અચાનક જ કાળા સર્ષે તેને કરડી ખાધે. આથી તે ત્યાંજ મરી ગયો. અને તમસ્તમાં નામની સાતમી પૃથ્વીમાં જઈને નારકીય પર્યાયથી ઉત્પન્ન થયે. ચિત્રગતિને સુમિત્ર મુનિરાજના મૃત્યુના સમાચાર મળતાં તેને એથી ભારે દુઃખ થયું. - આ તરફ ખેચર અધિપતિ સૂર નામના રાજાએ પોતાના પુત્ર ચિત્રગતિને વિવાહિત કરીને રાજ્યધુરાને ધારણ કરવામાં સમર્થ જાણીને દીક્ષા લેવાનો વિચાર કર્યો. અવસર મેળવીને સૂર રાજાએ પોતાની વિચારધારાને કાર્યરૂપમાં મૂકવા માટે
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे खचरचक्रवत्तित्वमन्वभूत् । स राज्यसंरक्षणार्थ युध्यमानयोः राज्यधुराधरणसहा. यकयोः प्रभावशालिनोद्वयोः सामन्तमुतयोमरणसमाचारं श्रुत्वा संजातरार: स्वपुत्र विक्रम सेननामानं राज्ये संस्थाप्य रत्नवत्या सह स्वयं दमनाचार्यसमीप दीक्षां गृहीतवान् । आचार्येण सा रत्नवती साध्वी सुव्रता प्रवर्तिन्यै शिष्यात्वेन समर्पिता। गृहीतदीक्षश्चित्रगतिर्मुनिविंशतिस्थानकै; स्थानकवासित्वं पुनः पुनः समाराध्य चिरं विहृत्य चान्तेऽनशन कृत्वा मृतः। रत्नवती साध्वो कार्यरूप में परिणत करने के लिये चित्रगति को राज्य देकर सुदर्शनाचार्य के पास जाकर दीक्षा अंगीकार करली और क्रमशः मुक्तिपद का भी लाभ कर लिया। पिता द्वारा प्रदत्त राज्य का चित्रगति ने अच्छी तरह न्याय नीति के अनुसार संचालन किया। इस प्रकार विद्याबल से बलिष्ठ होते हुए उन्होंने बहुत समय तक विद्याधरों का चक्रवर्तिपन भोगते हुए आनन्द के साथ अपना समय सुचारुरूप से व्यतीत किया। जब राज्यधुरा धारण करने में सहायकभूत प्रभावशाली ऐसे दो सामन्तपुत्रों का मरण सुनकर चित्रगति के अन्तःकरण में वैराग्य की भावना जाग्रत हो गई। इससे उसी समय उन्हों ने राज्य में अपने पुत्र विक्रमसेन को स्थापित कर रत्नवती के साथ दमनाचार्य के पास मुनि दीक्षा धारण करली। आचार्थमहाराज ने रत्नवती साध्वी को सुव्रता प्रवर्तिनी को उसकी शिष्या के रूप में समर्पित कर दी। चित्रगतिने अच्छी तरह बीस स्थानों का वारंवार सेवन द्वारा स्थानकवासीपन का आराधन करते हुए बहुतकालतक बिचरे और ચિત્રગતિને રાજધુરા સંપીને સુદર્શનાચાર્યની પાસે જઈને દક્ષા અંગીકાર કરી લીધી. અને કમશઃ મુકિત પદને લાભ પણ કરી લીધું. પિતાએ સુપ્રત કરેલા રાજ્યનું ચિત્રગતતિએ સારી રીતે સંચાલન કર્યું. આ પ્રકારે વિદ્યાબળથી બલિષ્ટ બનીને આ રીતે તેણે લાંબા સમય સુધી વિદ્યાધરના ચક્રવતી પણાને ભેળવીને આનંદની સાથે પોતાના સમયને સુંદર રીતે વ્યતીત કર્યો. જ્યારે રાયધુરા ધારણ કરવામાં સહાય ભૂત એવા પ્રભાવશાળી બે સામંત પુત્રના મરણના સમાચાર તેણે સાંભળ્યા. ત્યારે ચિત્રગતિના અંતઃકરણમાં વૈરાગ્યની ભાવના જાગૃત થઈ આથી તે સમયે પોતાના પુત્ર વિક્રમસેનને રાજગાદી સંપીને પોતે રનવતીની સાથે દમનાચાર્યની પાસેથી મુનિદીક્ષા ધારણ કરી આચાર્ય મહારાજે રનવતીને સાધ્વી સુવ્રતા પ્રવતીની તેની શિષ્યાના રૂપથી સંપી દીધી. ચિત્રગતિએ સારી રીતે વીસ સ્થાનોના વારંવાર સેવનથી સ્થાનકવાસીપણાની આરાધના કરતાં લાંબે કાળ વિચરણ કર્યું અને અંતમાં
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरित्रनिरूपणम्
६८७
चापि अनशन कृत्वा मृता । ततश्चित्रगति-त्नवतीजीवों चतुर्थे देवलोके dari marat || || इति तृतीयचतुर्थभव || ॥ मनुष्यसुर
पञ्चमषष्ठभवौ ॥
अथ ततयुतश्चित्रगतिजीवः पश्चिममहाविदेहक्षेत्रे पद्मसंज्ञके विजये सिंहपुरे नगरे राज्ञो हरिनन्दिनः प्रियदर्शनाख्याया भार्यायाः कुक्षौ समुत्पन्नः । ततः सम्प्राप्ते काले सा पुत्ररत्नं जनितवती । मातापितृभ्यां महता महोत्सवेन 'अपराजित' इति तन्नाम कृतम् । क्रमेण शुक्लपक्षचन्द्रवत् प्रवर्द्धमानः स सकलाः अंत में अनशन पूर्वक प्राणों का विसर्जन कर वे चतुर्थ देवलोक गये । इसी रीति से रत्नावती साध्वी भी अनशन करके चतुर्थ देवलोक में देवकी पर्याय से उत्पन्न हुई । इस प्रकार ये इनके धनराजा और धनवती रानी का मनुष्य और देवरूप तृतीय और चतुर्थभव है ॥ अब मनुष्य एव देवरूप पंचम और छट्ठे भव का वर्णन इस प्रकार है
पश्चिम महाविदेह में पद्मसंज्ञक नाम के विजय में सिंहपुर नामका एक नगर था। वहां के राजा का नाम हरिनंदो और रानी का नाम प्रियदर्शना था । चित्रगति का जीव चतुर्थ देवलोक की अपनी स्थिति समाप्त कर इसी प्रियदर्शना की कुक्षि में पुत्ररूप से अवतरित हुआ । जब गर्भ का पूर्ण समय व्यतीत हुवा तब प्रियदर्शनाने पुत्ररत्न को जन्म दिया। मातापिता के चित्त में बड़ा भारी हर्ष हुआ। दोनों ने मिलकर पुत्र के जन्म का बडाभारी उत्सव मनाया। बडे ही उल्लास के साथ पुत्र का नाम अपराजित रक्खा । अपराजित ने क्रमशः बढ़ते અનશનથી પ્રાણેાનુ વિસર્જન કરીને ચેાથા દેવલેાકમા દેવની પર્યાયમાં ઉત્ત્પન્ન થયા આ પ્રકારે આ દેવલેાકમાં ગયા. આજ પ્રકારે રત્નવતી સાધ્વી પણ અનશન કરીને ચેાથા દેવલાકમાં દેવનો પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થયા આ પ્રકારે આ ધનરાજા અને ધનવતી રાણીના મનુષ્ય અને દેવરૂપ ત્રીજો અને ચાથા ભવ છે.
હવે મનુષ્ય અને દેવરૂપ પાચમા અને છઠા ભવનું વર્ણન આ પ્રકારનુ’ છે—— પશ્ચિમ મહાવિદેહમાં પદ્મસંજ્ઞક નામના વિજયમાં સિહપુર નામનું એક નગર હતું. ત્યાંના રાજાનું નામ હરનદી અને રાણીનું નામ પ્રિયદર્શના હતુ'ચિત્રગતિને જીવ ચાથા દેવલેાકની પાતાની સ્થિતિને સમાપ્ત કરીને આ પ્રિયદર્શીનાની કુંખે પુત્રરૂપથી અવતરિત થયા. જયારે ગર્ભના પણ સમય થઈ ગયા ત્યારે પ્રિયર્શનાએ પુત્રરત્નને જન્મ આપ્યા. માતપિતાના ચિત્તમાં ભારે હષ થયા. બન્નેએ મળીને પુત્રના જન્મના ભારે ઉત્સવ મનાવ્યેા. ભારે ઉલ્હાસની સાથે પુત્રનું નામ પરા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८८
उत्तराध्ययन सूत्रे
sd
कलाः समुपलभ्य पूर्णत्वमिव तारुण्यं प्राप्तः । तस्य सचिवपुत्रा विमलबोधाख्यो मित्रमासीत् । एकदा तौ कुमारी हयारूहौ नगरान्तप्रदेशे भ्रमणार्थे गतौ । तस्मिन् समयेऽश्वापहृतौ तौ वनं प्राप्तौ तदाऽपराजितो मित्रं विमलबोधमेववीद-आवां देवादश्वापहृतौ वने समागतौ नोचेत पित्राज्ञावशयोरावयो रम्यं देशान्तरविलोकनं कथं स्यात् ? मातापितृभ्यामावयोविरहः सोढव्य एव, अतः सम्प्रत्यावाभ्यां गृहे न गन्तव्यम् प्रत्युत विविधदेशा विलोकनीयाः । 'एकमस्तु' इति यावद्विमबोधो वदति, तावदेव 'रक्ष रक्ष' इति वदन् कोऽपि पुरुषहुए सकल कलाओं में निपुणता प्राप्त करली । क्रमशः वह तरुणावस्था को पाये। अपराजित की मित्रता मंत्रीपुत्र विमलबोध के साथ घनिष्ठ हुई । जब ये दोनों कुमार अपने घोड़ों पर बैठकर नगर के बाहिर घूमने गये हुए थे तब उन घोड़ों से अपहृत होकर वे दोनों जंगल में पहुँच गये। उस समय राजकुमार अपराजित ने मंत्रीपुत्र विमलबोध से कहा कि - देखो अपन लोग इससमय अश्व से अपहृत होकर इस अरण्य में आ पहुँचे हैं, नहीं तो माता पिता की आज्ञा के वशवर्ती अपन लोगों को ऐसे सुरम्यस्थान का अवलोकन ही कैसे होता । मातापिता का इतने समयतक तो हम लोगों के इस विरहजन्य दुःख को सहन करना ही पडेगा । अतः सब से अच्छी बात तो यही है कि अपन लोग इस समय घर पर न जाकर विविधदेशों को देखने के लिये यहाँ से चले चलें । विमलबोधने अपराजित के इस बात को ज्यों ही स्वीकृत किया कि इतने में ही वहां "रक्षा करो रक्षा करो" इस प्रकार જીત રાખ્યું. અપરાજીતે ક્રમશઃ આગળ વધતાં બધી કળાઓમાં નિપુણતા પ્રાપ્ત કરી લીધી અને તેણે ક્રમશઃ તરૂણ અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરી અપરાજીતની મિત્રતા મંત્રી પુત્ર વિમળષેાધની સાથે ઘણીજ ગાઢ રીતે ખંધાઇ. જ્યારે આ બે કુમાર પોતપાતાના ઘેાડા ઉપર બેસીન નગરની બહાર ફરવા ગયા ત્યારે આ ઘેાડાએથી અપહૃત મનીને તે મને જંગલમાં પહોંચી ગયા. એ સમયે રાજકુમાર અપરાજીતે મંત્રા પુત્ર વિમળ ખાધને કહ્યું કે, આ સમયે અશ્વોથી અપહૃત થઇને આપણે આ જંગલમાં આવી પહાંચ્યા છીયે. આવું ન ખનત તેા માતાપિતાની આજ્ઞાને વશવતી એવા આપણને આવું સુરમ્ય સ્થાન જોવાનુ ભાગ્ય કઈ રીતે મળી શકત, માતાપિતા આટલા સમય સુધી તેા આપણા વિરહના દુ:ખને સહન કરવું પડશે. આથી સહુથી સારી વાત એ છે કે, આપણે આ સમયે ઘેર પાછા ન ફરતાં જુદા જુદા દેશેાને જોવા માટે અહીંથી ચાલ્યા જઇએ. વિમળએધે અપરાજીતની આ વાતના જ્યારે સ્વીકાર કર્યાં એ સમયે રક્ષા કરી, રક્ષા કરા”
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् स्तत्रागतः। तं भीतं पुरुषं 'मा भैषी'-रिति यावत्कुमारो वदति, तावत्कृपाणपाणय उद्भटा भटास्तत्र समागताः। ते च तो कुमारौ वदन्ति-अनेनाऽस्मत्पुरे चौयं कृतम् , अतो वयमेनं हनिष्यामः, युगमत्रान्तरायं मा कुरुतम् , गच्छतं स्वाभिलषितेन पथा। तेषां वचनं निशम्य अपराजितकुमारः प्राह-अरे! शरणागतममुं मत्पुरतः शक्रोऽपि हन्तुं न समर्थः, किं पुनराका यूयम् ? इत्थं तेनोक्ते ते भटाः कुमारं हन्तुं प्रधाविताः। कुमारोऽपि कोशात् कृपाणमाकृष्य तान् पराजितवान् । स्वसैनिकरराजयवृत्तान्तं श्रुत्वा कोसलेशः कुमारं निग्रहीतुं कहता हुआ कोई एक पुरुष आया । उस भयभीत पुरुष को जितने में राजकुमारने "भय मत करो" ऐसा आश्वासन दिया कि इतने में ही वहां तलवारों को हाथों में लिये हुए अनेक उद्भटभट वहां आ पहुँचे । आते ही दोनों कुमारों से उन्होंने कहा-इस पुरुषने हमारे नगर में चौरी की है। इसलिये हम इस को मार डालना चाहते हैं। आप हमारे इस काममें अन्तरायभूत न बने और जहां आपलोग जा रहे हों वहां शांति के साथ अपने रास्ते चले जावें । उनका इस बात को सुनकर अपराजित कुमारने कहा-अरे ! तुम क्या कह रहे होदेखो शरणागत इस व्यक्ति को मेरे समक्ष इन्द्र भी नहीं मार सकता है तो फिर तुम विचारों की तो बात ही क्या है। जब कुमारने ऐसा कहा तो वे सब के सब सुभट कुमार को मारने के लिये तत्पर हो गये। जब कुमार अपराजितने उनकी इस दुष्पत्ति को देखा तो उसने उसी समय तलवार को म्यान से बाहर निकाल ली और उनको એવું કહે છે કેઈ એક માણસ ત્યાં આવી પહોંચ્યો. એ ભયભીત માણસને જ્યારે રાજકુમારે “ભયથી મુકત થાવ” એવું આશ્વાસન આપ્યું ત્યાં તે તરવારોને હાથમાં ધારણ કરેલ એવા અનેક સશસ્ત્ર સુભટે ત્યાં આવી પહોંચ્યા અને આવતાંની સાથેજ એ બને કુમારને જોઈને તેમણે કહ્યું કે, આ માણસે અમારા શહેરમાં ચેરી કરી છે જેથી અત્રે તેને મારી નાખવા ઈચ્છીએ છીએ. આપ અમારા કામમાં અંતરીય ભૂત ન બને અને જ્યાં જતા હો ત્યા તમારે રસ્તે ચાલ્યા જાવ. તેમની આ પ્રકારની વાત સાંભળીને અપરાજીત કુમારે કહ્યું-અરે તમે શું કહી રહ્યા છો ? શરણે આવેલી આ વ્યક્તિને મારવાનું ઈન્દ્રનું પણ ગજું નથી તે તમે બીચારાઓનું શું મળ્યું છે. જ્યારે કુમારે આમ કહ્યું. ત્યારે તે સઘળા સુભટે કુમારને મારવા માટે તત્પર બની ગયા જયારે કુમાર અપરાજીતે તેમની આવી દુપ્રવૃત્તિને જોઈ ત્યારે તેણે એજ સમયે તરવારને મ્યાન થી બહાર કાઢીને અને તેમને નિરૂત્સાહી કરીને પરાજીત બનાવી દીધા. કૌશલેશે જ્યારે
८७
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे प्रचुरसैन्यं प्रेषितवान् । ते सैनिका अध्यपराजितकुमारेण पराजिताः। ततो विदितवृत्तान्तः कोसलाधोशः स्वयमेव सज्जीभूय मन्त्रिसामन्तसेनापतिभिः सह ससैनिको योद्धं समागतः। तं सुसन्नद्धं युद्धार्थ समागतं वीक्ष्य कुमारस्त नस्कर विमलबोधसमीपे संस्थाप्य युद्धार्थ समुद्यतः। स हि वेगेन समुत्प्लुत्य कस्यापि हस्तिनो दन्ते चरणं निधाय हस्तिपकं चाधोऽवतार्थ स्वयं हस्तिनं समारूढः सन् रणं कर्तुमारेभे । कुमारस्य स्थैर्य शौर्य बलं युद्धनैपुण्यं च दृष्ट्वा राजा परमविस्मय प्राप्तवान् । तस्मिन्नेव समये मन्त्री स्वस्वामिनं कोसलाधीश्वरमुवाचनिरुत्साहित कर पराजित कर दिया। कौसलेशने जब अपनी सेना का इस प्रकार पराजय सुना तो वह कुमार को निग्रहीत-(पकड़ने के लिये बहुत से सैनिकों को भेजा। आये हुए उन सैनिकों को भी कुमारने पराजित कर पीछे हटा दिये । कौसलेश को जब इस भेजी हुई सैना के पराजित होने की बात मालूम हुई तो वे स्वयं सजित होकर मंत्री सामन्त एवं सेनापति के साथ सेना को लेकर युद्ध करने के लिये वहां आये । जब अपराजित कुमार को यह बात मालूम हुई कि स्वयं कोसलेश संनद्ध होकर युद्ध के लिये आये हैं तो उसने उस तस्कर को अपने मित्र विमलबोध के पास स्थापित कर कोसलेश के साथ युद्ध करने के लिये तत्पर हो गया। कुमार फौरन ही उछलकर किसी हाथी के दांतपर खड़ा होकर उसने महावत को नीचे उतार कर स्वयं उस हाथी पर बैठकर युद्ध करने लगा। कुमार की इस प्रकार स्थिरता, शूरवीरता, बलिष्ठता एवं युद्धकरने की निपुणता देखकर राजा को भारी आश्चर्य हुआ। इसी समय कोसलाधिपति પિતાની સેનાને આ પ્રકારને પરાજ્ય સાંભળ્યો ત્યારે તેણે કુમારને પકડવા માટે ઘણું સિનિકને મોકલ્યા. આવેલા સિનિકને પણ કુમારે પરાજીત કરીને પાછા હઠાવી દીધા. કેશલેશને જ્યારે મેકલેલી સેનને પણ પરાજીત થયાના ખબર મળ્યા ત્યારે પિતે જાતે સજજીત બનીને મંત્રી સામંત અને સૈન્યની સાથે સેનાપતિની સાથે સેનાને લઈને યુદ્ધ કરવા માટે ત્યાં પહોંચ્યા. જયારે અપરાજીત કુમારને એ વાત ખબર પડી કે, કેશલેશ પોતેજ યુદ્ધ માટે તયાર થઈને આવે છે ત્યારે તેણે તે ચેરને પિતાના મિત્ર વિમલબોધને સેંપીને કેશલેશની સામે યુદ્ધ કરવા તત્પર બની ગયા. કુમારે એકદમ ઉછળીને કેઈ હાથીના દાંત ઉપર ચડી જઈને માવતને નીચે પછાડી દઈને પિતે તે હાથી ઉપર બેસીને યુદ્ધ કરવા લાગ્યો. કુમારની આ પ્રકારની સ્થિરતા, શૂરવીરતા તથા યુદ્ધ કરવાની નિપુણતા જોઈને રાજાને ઘણું જ આશ્ચર્ય થયું. આ વખતે કોશલ અધિપતિને મંત્રીએ કહ્યું–મહારાજ ! આ આપના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम
महाराज ! एष भवत्सुहृदो हरिनन्दिनः पुत्रोऽस्ति। तच्छ्रुत्वा राजा स्वसैनिकान् युद्धाद् विरन्तुमादिश्य कुमारमब्रवीत्-वत्स! त्वं मम सुहृदो हरिनन्दिनः पुत्रोऽसि । हे वीर ! अनेन पराक्रमेण त्वया पितुयशो धवलितम् । भाग्यादद्य त्वं मन नेत्रगोचरतां गतः। त्वादशं मित्रपुत्रं समुपलक्ष्य मम चेतो नितरां प्रसीदति । इत्युत्तवा समित्रं तं स्वहस्तिनः पृष्ठे समारोप्य स्वराजभवनमनैपीत् । ततः कोसलाधीश: स्वपुत्र्या कनकमालया सह तं विवाहितवान् । कृतविवाहोऽपराजितकुमारो विमलबोधेन मित्रेण सह काश्चिदिवसांस्तत्र थित्वा. ऽन्यदा एकस्यां रात्रौ प्रयाणे विघ्ने माभूदिति हेतोः कमप्यनुक्त्वा मित्रेण सह ततो निर्गतः। गच्छन् स एकदा एकस्मिन् महारण्ये कस्याश्चिस्त्रियाः से मंत्रीने कहा-महाराज ! यह आपके मित्र हरिनंदी का पुत्र है। इस बात को सुनकर राजाने उसी समय सैनिकों को युद्ध बंद करने का आदेश दिया। युद्ध बंदकर के फिर राजाने कुमार से कहा-वीर ! इस परम पराक्रम से तुमने अपने पिता के यश को उज्ज्वल कर दिया है। भाग्य से ही मुझे आज तुमको देखने का लाभ हुआ है। तुम्हारे जैसे योग्य मि पुत्र को देखकर मेरा अन्तःकरण आज विशेष आनंद का अनुभव करने लगा है। इस प्रकार अपराजित से कहकर राजा उसका मित्र सहित अपने हाथीपर बैठाकर अपने राजभवन में ले आया। वहां आकर राजा ने अपनी पुत्री कनकमाला के साथ उसका विवाह कर दिया। इस प्रकार विवाहित होकर कुमार कुछ दिनों तक वहीं पर विमलबोध मित्र के साथ रहे। यहां से जाने में विघ्न न हो इस ख्याल से वे एकदिन मित्र के साथ रात्रि के समय किसी से विना कहे सुने ही वहां से अपने घर को चल दिये। મિત્ર હરનદીનો પુત્ર છે. આ વાતને સાંભળીને રાજાએ તે સમયે સનિકોને યુદ્ધ બંધ કરવા આદેશ આપ્યો. યુદ્ધ બંધ કરીને પછીથી રાજાએ કુમારને કહ્યું–વીર ! આ અજોડ એવા પ્રરાકમથી તમોએ તમારા પિતાના યશને ઉજવળ બનાવેલ છે. ભાગ્યથી જ આજે મને તમને જેવાને અવસર પ્રાપ્ત થયેલ છે. તમારા જેવા ગ્ય ત્રિપુત્રને જોઈને મારું અંતઃકરણ આજે વિશેષ આનંદ અનુભવી રહ્યું છે આ પ્રકારે અપરાજીતને કહીને રાજા તેને તેના મિત્ર સાથે હાથી ઉપર બેસાડીને પોતાના રાજભવનમાં લઈ ગયા. ત્યાં પહોંચીને રાજાએ તેનો વિવાહ પિતાની પુત્રી કનકમાળા સાથે કરી દીધા. આમ વિવાહિત થઈને કુમાર ત્યાં પોતાના મિત્ર વિમળ બધની સાથે ત્યાં રહ્યો. અહીંથી જવામાં વિઘ્ન ન આવે એવા ખ્યાલથી તે એક દિવસ પોતાના મિત્રની સાથે રાત્રીના સમયે કેઈને કહ્યા વગર ત્યાંથી પોતાના ઘેર
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
:
६९२
उत्तराध्ययनसूत्रे 'हा ! हा! इयमुर्वी निर्वीरा जाता, नो चेदवश्यं मां कश्विदस्माद् दुष्टात्परित्रायेत' इति करुण विलापमाकार्य ध्वनिमनुसृत्य गन्तुं प्रवृत्तः। किंचिद्रं गतः स प्रज्ज्वलज्ज्वालामालाकुलितस्य ज्वलनस्य समीपे स्थितामेकां स्त्रियं समा. कृष्टकरवालमेकं पुरुषं च दृष्टवान् । पुनः सा वाला करुणमाक्रन्दन्ती एवमुवाचयोऽत्र वीरो भवेत्स मामस्माद विद्याधरादरक्षतु। ततोऽपराजितः कुमारोऽग्रे गत्वा तं विद्याधरमेवमवाच-रे विद्याधर ! अममबलां कथं कदर्थयसि ? यदि ते बलमदस्तदा मया सह युद्धा तं सार्थकं कुरु। इत्थं कुमारस्य वचन चलते २ जब किसी जंगल में आये तो वहां पर इन्हों ने इस प्रकार किसी स्त्री की करुण चिल्लाहट सुनी कि-"हा हा ! यह पृथ्वी निर्वीर हो गई, नहीं तो अवश्य ही कोई मुझे इस दुष्ट के पंजे से छुड़ा लेता और मेरी रक्षा करता।" ज्यों ही कुमार के कान में इस प्रकार की ध्वनि पड़ी तो वे उसी ध्वनि का अनुसरण कर वहां से चले। कुमार कुछ दूर चलकर पहूँचे ही थे कि उनकी दृष्टि में प्रज्वलित ज्वालामाला से आकुलित अग्नि के पास एक स्त्री बैठी हुई दिखलाई पड़ी और उसके पास तलवार खींचे हुए एक पुरुष । स्त्री रोरो कर इस प्रकार कह रही थी कि जो कोई यहां वीरपुरुष हो वह मेरी इस दुष्ट विद्याधर खे रक्षा करे। इस परिस्थिति को देखकर मित्रसहित अपराजित कुमार शीघ्र हो आगे और जाकर उस विद्याधर से कहने लगा रे विद्याधर ! क्यों व्यर्थ में इस अवला को तू दुःख दे रहा है ? क्यों इसके ऊपर अपने बल की छाप जमा रहा है ? यदि वास्तव में तुझ में बल हो तो आजा मेरे साथ युद्ध करले-तब तुझे मालूम हो जावेगा कि दूसरों को જવા ચાલી નીકળ્યા. ચાલતાં ચાલતાં જ્યારે તેઓ એક જંગલમાં પહોચ્યા તે ત્યાં તેઓએ કોઈ સ્ત્રીનું કરૂણ રૂદન સાંભળ્યું કે, “હાય હાય આ પૃથ્વી નિવર થઈ ગઈ નહીં તે મને આ દુષ્ટના પંજામાંથી કઈ છોડાવી લેત. અને મારું રક્ષણ કરત” જ્યારે કુમારના કાને આ પ્રકારનો અવાજ અથડાય ત્યારે તે એ અવાજ તરફ ચાલ્યા. કુમાર થોડે દૂર જતાં ત્યાં પહોંચવામાં હતા ત્યાં તેમની દૃષ્ટિએ પ્રજવલિત જ્વાળાઓવાળી અગ્નિ સામે એક ખ્રિને બેઠેલી દેખાઈ અને તેની પાસે તરવાર ખેંચીને ઉભેલા એક પુરૂષને જોયો. સ્ત્રી રોઈ રોઈને આ પ્રમાણે કહી રહી હતી કે, અહીંયાં જે કંઈ વીરપુરૂષ હોય તે તે મારી આ દુષ્ટ વિદ્યાધરથી રક્ષા કરે આ પરિસ્થિતિને જોઈને મિત્ર સાથે અપરાજીત કુમાર જલદીથી આગળ જઈને તે વિદ્યાધરને કહેવા લાગ્યો કે, વિધાધર ! શા માટે આ અબળાનો તું વ્યર્થમાં દુઃખ આપી રહેલ છો ? શા માટે આના ઉપર પોતાના બળની છાપ જમાવી રહેલ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् निशम्य जातामर्षः स विद्याधरः पाह-रे दुरात्मन् ! तिष्ठ, त्वमपि परलोके अस्याः सार्थों भव, इत्युक्त्वा स करधृतकरवालः कुमारं युद्धाय न्यमन्त्रयत् । सतस्तावुभावपि चिरकालं खड्गानि युद्धं कृत्वा पश्चाद् बाहुयुद्धेन योद्धं प्रवृत्तौ। सदा स विद्याधरो नागपाशे पराजितं कुमारं बबन्ध। कुमारोऽपि तं नागपाशं यथा गजो जीर्णरजबन्धनं त्रोटयति तथैव सद्यस्रोटितवान् । ततः स विद्याधरो विद्यास्त्रैः कुमारमपराजितं प्राहरत् , परन्तु अपराजित कुमारस्य स्वपुण्यप्रभावेण सर्वाणि विद्यास्त्राणि निष्फलानि जातानि। अथ कुमारः समुत्प्लुत्य विद्याधरस्य पीडित करने में कितना अनर्थ होता है। इस प्रकार कुमार के वचनों से उत्तेजित हुआ वह विद्याधर अपराजित कुमार से कहने लगा रे दुरात्मन् ! ठहर जा तुझे भी इसी के साथ परलोक को यात्रा कराता हूं। इस प्रकार बात बात में ही उनका परस्पर में युद्ध छिड़ गया। पहिले वे दोनों तलवारों से बहुत देरतक लडे । पीछे मल्लयुद्ध करने लगे। विद्याधरने इस समय नागपाश से अपराजित कुमार को जकड दिया, परंतु गज जिस प्रकार जीर्ण रस्सी के बंधन को तोडताडकर एक तरफ फेंक देता है उसी प्रकार कुमार ने भी उस नागपाश को तोडकर एक तरफ फेंक दिया। विद्याधर ने जब अपने प्रयुक्त नागपाश की ऐसी दुर्दशा देखी तो शीत्र उसने विद्यास्त्रों से कुमार के ऊपर प्रहार करना प्रारंभ किया। परंतु अपराजित कुमार के पुण्यप्रभाव से वे सबके सब प्रयुक्त अस्त्र निष्फल हो गये । कुमार ने उसी समय उछलकर उस विद्याधर के मस्तक पर છે? જો તારામાં ખરેખર બળ હોય તે તું આવી જા અને મારી સામે યુદ્ધ કર. અને ત્યારે જ તને ખબર પડશે કે બીજાને પીડા આપવામાં કેટલો અનર્થ સમાયેલ હોય છે. કુમારની આ પ્રકારનાં વચનોને સાંભળીને ઉત્તેજીત બનેલ એ વિધાધર અપરાજીત કુમારને કહેવા લાગ્યો કે, હે દુરાત્મન ! ઉભે રે તને પણ આની જ સાથે પરલોકની યાત્રા કરાવું છું. આ પ્રકારે વાત વાતમાં જ તેમનું પરસ્પરમાં યુદ્ધ જામી પડયું. પહેલાં તેઓ તરવારથી ઘણુ સમય સુધી લડ્યા. પછી મલયુદ્ધ કરવા લાગ્યા વિદ્યારે આ સમય નાગપાશથી અપરાજીત કમારને જકડી લીધે પરંતુ હાથી જેમ જુની રસીના બંધનને તેડી ફાડીને એક બાજુ ફેંકી દે છે એજ પ્રકારે કુમારે એ નાગપાશને તેડી ફેડીને એક બાજુ ફેંકી દીધાં. વિદ્યારે જ્યારે પિતાના પ્રયુક્ત નાગપાશની આવી દુર્દશા જોઈ ત્યારે તેણે તરતજ વિદ્યાથી કુમારના ઉપર પ્રહાર કરવાનો પ્રારંભ કર્યો. પરંતુ અપરાજીત કુમારે પુર્વ પ્રભાવથી એ સઘળા પ્રયુક્ત અને નિષ્ફળ બનાવ્યાં કુમારે એજ સમયે ઉછળીને તે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९४
उत्तराध्ययन सूत्रे
शिरसि करवालप्रहारं कृतशन् । महारवेदनया मूर्च्छितः स विद्याधरनिमूलदुम इव भूमौ निपतितः । तदा कुमारस्तमुवाच - भो विद्याधर ! स्वस्थीभूय पुनर्मया सह युध्यस्व । ततः स विद्याधरः प्राह - महाबाहो ! युद्धे मां यज्जितवान् भवान्, तत् शोभनं जातम् । हे मित्र ! मम वस्त्रान्तग्रन्थौ द्वे मणिमूलिके विद्यते, ते घृष्ट्रा करवालविते मम मूर्ध्नि लेपय अपराजितकुमारेण तथैव कृतम् । शिरसि लेपेन स विद्याधरः स एव स्वस्थो जातः । ततः कुमारेण पृष्टः स विद्याधरः स्ववृत्तान्तं कथयितुमारेभे इयं विद्याधराधिपस्यामृत सेनस्य गुणगणातलवार से प्रहार किया । प्रहार के लगते ही विद्याधर उसकी वेदना से उसी समय वहीं पर मूच्छित हो गया और ऐसे गिरा कि जैसे कोई छिन्नमूल वाला वृक्ष गिर पडता है । उसके गिरते कुमारने उससे कहा- विद्याधर - मैं तुमको आमन्त्रित करता हूँ कि जब तुम स्वस्थ हो जाओ तब फिर मेरे साथ युद्ध करना । कुमार की इस प्रकार बात सुनकर विद्याधर ने कहा महाबाहो ! युद्ध में आपने मुझे परास्तरकर अच्छा ही किया है। मित्र ! देखो मेरे वस्त्र के आंचल में इस समय दो मणि मूलिकाएँ बंधी हुई हैं सो आप उनको घिसकर मेरे इस मस्तक के घाव पर लगा दें। विद्याधर की इस बात से प्रसन्न होकर कुमार ने वैसा ही किया । शिरपर लेप लगने से वह विद्याधर उसी समय स्वस्थ हो गया । कुमार मे विद्याधर से इस वृत्तान्त को पूछा तब विद्याधरने कुमार से अपना वृत्तान्त इस प्रकार कहाવિદ્યાધરના મસ્તક ઉપર તરવારના પ્રહાર કર્યો. એ પ્રહાર પડતાંજ વિદ્યાધર એ સમયે ત્યાંજ સૂચ્છિત થઈને પડી ગયા. તે એવી રીતે પચેા કે, ભયંકર વાવાઝોડાથી મૂળ સાથે ઉખડીને વૃક્ષ જમીન ઉપર પટકાઇ જાય એ રીતે વિદ્યાધરનાં પડતાંજ તેને કુમારે *-વિધાધર હું... તમને આમત્રણ આપું છું કે, જ્યારે તમે સ્વસ્થ થઈ જાવ ત્યારે ફી મારી સાથે યુદ્ધમ ઉત્તરો. કુમારની આવી વાત સાંભળીને વિદ્યાધરે કહ્યું-મહાબાહુ ! યુદ્ધમાં આપે મને પરાસ્ત કરીને ઘણુંજ સારૂ કામ કર્યું છે, મિત્ર ! મારા વસ્ત્રના છેડે આ સમયે એ મણી મૂલિકાએ બાંધેલ છે. તે આપ એને ઘસીને તે મારા મસ્તક ઉપર લગાડા, વિદ્યાધરની આ વાત સાંભળીને પ્રસન્ન થઇને કુમારે એ પ્રમાણે કયું... માથા ઉપર લેપ લાગવાથી એ વિધાધર એજ વખતે સ્વસ્થ બની ગયા. કુમારે વિદ્યાધરને આ વૃત્તાંતને પૂછ્યું ત્યારે વિદ્યાધરે કુમારને પેાતાનુ વૃત્તાંત આ પ્રકારથી કહ્યુ~~
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् लता रत्नमालाभिधा सुता। इयं हि केनचिद नैमित्तिकेनोक्ते भाविभतरि अपराजितेऽनुरक्ताऽऽन्येधुर्मया बहुशो विवाहायाभ्यर्थिताऽपि मम वचनं नानुमन्यत । ततो मया श्रीषेणमूनुना सुरकान्तनाम्ना इमां वशीकर्नु बद्दयो विद्याः साधिताः । पुनरेनामहं बहुशः माथितवान् । तदेयं मामेवमुक्तातो-मम मनो यत्राऽनुरक्त,
हे कुमार देखो यह जो लडकी है वह विद्याधराधिपति अमृतसेन की है। इसका नाम रत्नमाला है। यह गुणगण से अलंकृत है। जब यह युवावस्था में आई तो इसके पिता ने किसी निमित्तज्ञ से इसका भावि पति होने के विषय में पूछा तब उसने उससे कहा कि इसका पति अपराजित कुमार होगा। जब इसको यह बात मालूम पडी तो यह भी उसी में अपने चित्त को आसक्त कर रहने लगी। मैंने ज्यों ही इसको देखा तो मेरा मन भी इसके साथ विवाह करने को ललचा गया। मैं ने इसको विवाह करने के लिये बहुत कुछ समझाया-प्रार्थनाएँ भी अनेक बार कई प्रकार से की-परंतु यह अपने ध्येय से जरा भी विचलित नहीं हुई। जब मैंने इसकी यह हठाग्रहिता देखी तो मैं ने इसको अपने में अनुरक्त करने के लिये अनेक विद्याओं की सिद्धि करना प्रारंभ किया। मैं श्रीषेण विद्याधर का पुत्र हूं मेरा नाम सूरकान्त है। विद्या साधकर जब में निश्चित बन गया तब पुनः मै ने इससे अपने साथ संबंध करने के लिये कहा-तब उस समय इसने ऐसा कहा
હે કુમાર! જુએ આ જે છોકરી છે તે, વિદ્યાધરના અધિપતિ અમૃતસેનની પ્રિય પુત્રી છે. તેનું નામ રત્નમાલા છે. એ ખૂબજ ગુણવતા છે. જ્યારે આ યુવાવસ્થાએ પહોંચી ત્યારે તેના પિતાએ તેના ભાવિ પતિ માટે કેઈ જેવીને પૂછયું, ત્યારે તે તિષીએ કહેલું કે, તેનો પતિ અપરાજીત કુમાર થશે. જ્યારે તેને આ વાતની ખબર પડી ત્યારે તે પણ પિતાના ચિત્તને તેનામાં આસકત કરીને રહેવા લાગી. મેં જયારે એને જોઈ ત્યારે મારું મન એની સાથે વિવાહ કરવા માટે લલચાઈ ગયું. મેં તેને મારી સાથે વિવાહ કરવા ખૂબ લલચાવી ઉપરાંતમાં ઘણી વખતે તેને વિનંતી પણ કરી પરંતુ તે પિતાના ધ્યેયથી જરા પણ વિચલિત ન બની જયારે મેં તેની આ હઠાગ્રહત જોઈ ત્યારે મેં તેને મારા વશમાં કરવા માટે અનેક વિદ્યાઓની સિદ્ધિ કરવાનો પ્રારંભ કર્યો. હું શ્રીણ વિધાધરને પુત્ર છું. મારું નામ સુરકાન્ત છે. વિદ્યા સાધીને જ્યારે હું નિશ્ચીન્ત બની ગયે ત્યારે ફરીથી મેં એને મારી સાથે સંબંધ કરવા કહ્યું, ત્યારે એ સમયે તેણે મને એવું કહ્યું કે, જુએ જયાં મારું મન આસકત બની રહેલ છે એવા તે અ પરાજીત
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९६
उत्तराध्ययनसूत्रे सोपराजितो मम भर्ता स्यादथवाऽग्निता दहेत, तो नास्ति तव प्रार्थनाया मम हृदयेऽवकाशः । एवमस्या वचनं निशम्य कोपाक्रान्तहृदयोऽहमेनामपहृत्य 'अग्निरे वैनां दहतु' इति विचारेणात्र समायातः । यावदेनां हत्वा बौ प्रक्षिपामि, तावदस्या आक्रन्द श्रुत्वाऽस्या मम च पुण्योपैस्त्वमिहागतः। स्त्रं पुनर्मम हस्तादेनां, स्त्रीहत्याजनितदुर्गतेश्च मां रक्षितवान् । हे परमोपकारिन ! त्वं कोऽसि ? कि-देखो जहां मेरा मन अनुरक्त हो रहा है ऐसा वह अपराजित कुमार या तो मेरा पति होगा-या अग्नि ही मेरी शरण होगी इसके सिवाय और कोई तीसरा व्यक्ति इस शरीर का रक्षक नहीं हो सकता है अतः जब मेरा ऐसा दृढसंकल्प है तब तुम्हारे जैसे व्यक्ति के लिये मेरे हृदय में अवकाश मिल जाय यह बात सर्वथा असंभव है। इस प्रकार हे मार ! जब मैं ने इसकी ऐसी बात सुनी तो मुझे बडा भारी क्रोध हुआ। उससे मेरा हृदय सहसा आक्रान्त बन गया तब उसके आवेश से आकर मैं ने इसका यह हरण किया है। और हरण कर यहां इसको ले आया हूं और इससे कह रहा था कि बश अब तेरा रक्षक एक यह अग्नि ही है । इसको मार कर मै अग्नि में डालना ही चाहता था कि इतने में इसके करुण मदन को सुनकर आप इसके मेरे पुण्योदय से यहां पर आ पहुंचे।
___ आप के इस समागमन से मैं स्त्री हत्या जनित पाप से प्राप्त होनेवाली दुर्गति के पतन से बच गया है तथा यह स्त्रो भी जीवित बच गई है। आपने हम दोनों का परम उपकार किया है। अतः हम "आप कौन કુમાર કાંતે મારા પતિ બનશે અથવા તે અગ્નિ જ મારો આશ્રય બનશે. તેના સિવાય ત્રીજી કઈ વ્યકિત આ મારા શરીરનું રક્ષણ કરનાર બની શકશે નહી. આથી જયારે મારે એ દઢ સંકલ્પ છે ત્યારે તમારા જેવી વ્યકિત માટે મારા હદયમાં અવકાશ મળી જાય એ વાત સર્વથા અસંભવ છે આ પ્રમાણે હે કુમાર મેં તેની વાત સાંભળી ત્યારે મને હૃદયમાં ઘણા જ ભારે ક્રોધ ચડો. એનાથી મારૂં હૃદય સહસા ક્રોધિત બની ગયું અને એ ક્રોધના આવેશમાં આવીને મેં તેનું હરણ કરેલ છે. અને હરણ કરીને તેને અહીં લઈ આવેલ છું. અને તેને કહી રહ્યો હતું કે, હવે તારૂં રક્ષણ કરનાર આ એક અગ્નિ જ છે. આને મારીને હું અગ્નિમાં નાખી દેવાનું ચાહતે હતું કે, એટલામાં એના કરૂણ રૂદનને સાંભળીને આપ એના અને મારા પુણ્ય ઉદયથી અહીં આવી પહોંચ્યા.
આપના આ પ્રકારના આગમનથી હું સ્ત્રી હત્યાના પાપથી પ્રાપ્ત થનારી દુર્ગતિના પતનથી બચી ગયે છું તથા આ સ્ત્રો પણ બચી ગયેલ છે. આપે અમારા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९७
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् ततो विमलयोधांऽपराजित कुमारस्य परिचयमुक्तवान् । कुमारस्य परिचयं विज्ञाय रत्नमालाऽन्तर्नितरां पमुदिता । तस्मिन्नेव समये रत्नमालाया मातापित” तां गवेयन्तो तत्रायातौ । विमलबोधमुवात्सर्व वृत्तान्तं श्रुत्वा तो परमं मोदमापन्नौ । ततस्तौ कुमाराय निजां कन्यां, मरकान्तायाभयं च दत्तवन्तौ। सूरकान्तश्च ते मणिमूलिके वेवान्तरोत्पादिका गुटिकाव कुमाराय दातुमिच्छति परन्तु कुमा. रेण तत्र औदासीन्यं दर्शितम् । तदा सूरकान्तस्तन्मित्राय विमलबोधाय मणिमूलिकाद्वयं वेषान्तरोत्पादिका गुटिकाश्च दत्तवान् । अपराजितकुमारो रत्नहैं" यह जानना चाहते हैं । अपराजित कुमार ने इस पर उस विद्याधर से कुछ नहीं कहा-केवल विमलबोध ने ही विद्याधर के लिये अपराजित कुमार का परिचय दिया। कुमार का परिचय पाकर रत्नमाला को अपार आनंद हुआ। इतने में ही रत्नमाला के पिता रत्नमाला की खोज करते २ वहां आपहुँचे । उन्हों ने विमलबोध के मुख से समस्त वृत्तान्त यथावत् जानकर प्रमुदित होते हुए रत्नमाला का विवाह वहीं पर अपराजित कुमार के साथ कर दिया । तथा सूरकांत को अभयदान देकर आत्मग्लानि से रहित कर दिया। प्रत्युपकार के रूप में अथवा अपनी भक्ति प्रदर्शित करने के अभिप्राय से सूरकांत ने उन दोनों मणिमलिकाओं को तथा वेषातरोत्पादक गुटिका को कुमार को देने का विचार किया और ज्यों ही वह इस विचार से प्रेरित होकर उनको-कुमार को देने लगा तो कुमार ने उनको लेने में अपनी अनिच्छा प्रदर्शित की। जब सूरकांत ने उन चीजों को लेने में कुमार की अनिच्छा देखी तो उसने उनको अपराजित के मित्र બને ઉપર પરમ ઉપકાર કરેલ છે. આથી “આપ કોણ છે એ જાણવા ચાહે છું. અપરાજીત કુમારે એના પ્રત્યુત્તરમાં કાંઈ ન કહ્યું. પરંતુ વિમલધેજ અપરાજીત કુમારનો પરિચય વિદ્યાધરને કહી સંભળાવ્યા. કુમારને તેના મિત્રના મુખેથી પરિચય સાંભળીને રત્નમાળાને અપાર હર્ષ થયો. આ સમયે રત્નમાળાના માતાપિતા પણ તેની શોધખોળ કરતાં કસ્તાં ત્યાં આવી પહોંચ્યાં. તેમણે વિમળબંધના મુખેથી સંપૂર્ણ વૃત્તાંત યથાવત જાણીને આનંદની સાથે રત્નમાળાને વિવાહ ત્યાંજ કુમારની સાથે કરી દીધું. તથા સૂરકાન્તને અભયદાન આપી કલેશમુક્ત બનાવ્યું. પ્રત્યુપકારના રૂપમાં અથવા પોતાની ભકિત પ્રદર્શિત કરવાના અભિપ્રાયથી સૂરકાન્ત તે બન્ને મણિમૂલિકાઓને તથા વેશાન્ત
ત્પાદક ગુટીકાઓ કુમારને આપવાનો વિચાર કર્યો અને જયારે તે આવો વિચાર કરીને તે ગુટીકાઓ કુમારને આપવા લાગ્યો ત્યારે કુમારે તે ગુટીકાઓ લેવ માં પિતાની અનિચ્છા બતાવી. જ્યારે સૂરકાન્ત એ ગુટીકાઓ લેવાની કુમારની અનિચ્છા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनस्त्रे मालायाः पितरमेवमुक्तवान्-यदाऽहं स्वनगरे गमिष्यामि, तदैषा तव पुत्री मम समीपे प्रापणीया। एवमुक्तवा विमलबोधेन सह कुमारोऽग्रे प्रस्थितः ।
तदनन्तरं कियहूरं गतः स तृषातुरो जातः । ततो बिमलबोधः कुमारं कस्यचिदाम्रवृक्षस्य मूले निवेश्य स्वयं जलमानेतुं गतः। जलमादाय प्रतिनिवृत्तः स तत्र कुमारमदृष्ट्वाऽत्यन्तमखिद्यत । अथ शोकसंचलितस्वान्तः स कुमार गवेषयनितस्ततः परिवभ्राम, परन्तु तेन न क्यापि कुमारस्य वार्ता समुपलब्धा । ततोऽनिष्टमाशङ्कमानः स शोकावेगेन मच्छितो भूमौ पतितवान् , लब्धसंज्ञरतु भृशं व्यलपत् । अथ कथंश्चिद् धैर्यमालम्ब्य स पुनः कुमारमन्वयितुं पर्यटन नन्दिविमलयोध को दे दिया। अपराजित कुमार तथा विमलबोध ने वहां से जाने का विचार किया-तब रत्नमाला के पिता से अपराजित कुमार ने ऐसा कहा कि जब मैं घर पहँच जाऊँ तब आप अपनी पुत्री को मेरे पास भेज देना। ऐसा कह कर कुमार वहाँ से विमलबोध के साथ चल दिया।
चलते २ कुछ दूर जाने पर अपराजित कुमार को प्यास ने सताया तब विमलबोध अपराजित कुमार को एक आम्रवृक्ष की छाया में बैठा कर उसके लिये पानी लेने को गया। पानी लेकर ज्यों ही वह वापिस लौटा तो उसने वहां कुमार को नहीं देखा । इस कारण वह दुखित होकर कुमार की गवेषणा निमित्त इधर उधर घूमने लगा। परन्तु उसको कुमार का किसी भी प्रकार से पता नहीं मिल सका। तब वह कुमार के अनिष्ट होने की आशंका से मच्छित होकर जमीन पर गिर पडा। कुछ देर बाद जब इसको चेतना आई तो वह खूब रोया। रोते २ जब इसका हृदय ભાળી ત્યારે તેણે તે ગુટિકાઓ અપરાજીત કુમારના મિત્ર વિમળબોધને આપી. અપરાજીત કુમાર અને વિમળબોધ બને એ ત્યાંથી ચાલવાનો વિચાર કર્યો. અને રત્નમાળાના પિતાને અપરાજીત કુમારે એવું કહ્યું કે, જયારે હું મારા ઘેર પહોંચી જાઉં ત્યારે આપ આપની પુત્રીને મોકલી આપશે. આ પ્રમાણે કહીંને કુમાર વિમળબંધની સાથે ચાલી નીકળ્યા.
ચાલતાં ચાલતાં થોડે દૂર જવા પછી અપરાજીતકુમારને ખૂબ તરસ લાગી. એટલે અપરાજીતકુમારને આંબાના વૃક્ષની છાપામાં બેસાડીને વિમળાબાધ એમને માટે પાણી લેવા ગયે. પાણી લઈને જ્યારે તે પાછો ફર્યો ત્યારે તેણે કુમારને ત્યાં ન જેવાથી કુમારની શોધખોળ કરવા નિમિત્તે અહીંતહીં ઘૂમવા લાગ્યો પરંતુ એને કુમારને કયાંય પણ પત્તો ન મળે. આથી એના મનમાં કુમારનું અનિષ્ટ થયાની શંકા જાગી આથી તે મૂચ્છિત થઈને જમીન ઉપર પડી ગયે. કેટલીકવાર પછી જ્યારે તેનામાં ચેતન આવ્યું ત્યારે તે ખૂબ રે. રોતાં રેતાં એનું હૃદય શેકના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टोका अ २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
६९९
:
पुरोधाने समागतः । तंत्र यावदसा उन्मनस्को विश्रमितुं यतते तावद् द्वौ विद्या समुपेत्य तं कथितवन्तौः अस्ति सुन भानुनामाविश्रतो विद्याधरेन्द्रः । asard कमलिनी - कुमुदिनीत्यभिधेये द्वे कन्ये । अनयोः पतिरपराजितो भविष्यतीति केनचिद् नैमित्तिकेनोक्ते भुवनभानुना तमानेतुमात्रामाज्ञौ । ततु आवां विद्याभावे तंत्र कानने युवामपश्यावः, परन्तु यावदावां तत्र गतौ तावद् भवान् जलमानेतुं गतः । कुमारमपहृत्यात्रां भुवनभानवे समर्पितवन्तौ वनमानुरभ्युत्थानादिना कुमारं सत्कृत्य स्वते समुद्रोढुं तं प्रार्थितवान् । शोक के आवेग से कुछ हल्का बन गया तब फिर इस ने कुमार की तलाश करना प्रारंभ किया। ढूंढते २ यह नंदिपुर के उद्यान में आ पहुँचा। वहाँ ज्यों ही यह विमनस्क बनकर विश्राम करने की चेष्टा करने लगा कि इतने में दो विद्याधर आये और बोले
भुवन में प्रसिद्ध भुवनभानु नाम का एक विद्याधरों का अधिपति है। उसकी कमलिनी और कुमुदिनी नामकी दो कन्याए हैं। निमित्तज्ञ ने इनका पति होना अपराजित कुमार को कहा है। हमलोग पत्ता लगाते २ विद्या के प्रभाव से उस जंगल में गये कि जहां कुमार को व्यास ने सताया था। कुमार को प्यास शांत करने के लिये ज्यों हो आप जल लाने के लिये उसको एक वृक्ष के नीचे बैठा कर गये कि हम लोग उसको उसी समय वहां से हरकर भुवनमानु के पास ले आये हैं। भुवनभानु को कुमार के आगमन से बड़ा भारी हर्ष हुआ है। उसने कुमार का खूब सत्कार किया और अपनी दोनों लड
આવેગથી કાંઇક હલકું થયું ત્યારે ફરીથી તેણે કુમારની તપાશ કરવાને પ્રારંભ કરવા વિચાર કર્યા. અને શે ધખાળ કરતાં કરતાં તે નદિપુરના ઉદ્યાનમા પહેચે. ત્યાં પહેાંચીને જ્યારે તે શુનમુન બનીને વિશ્રામ કરવાની ચેષ્ટા કરવા લાગ્યા કે, એટલામાં તેની પાસે એ વિદ્યાધર આવ્યા ને મેલ્યા
ભુવનમાં પ્રસિદ્ધ ભુવનભાનુ નામના વિદ્યાધરના અધિપતિ છે. એની કમલિની અને કુમુદિની નામની એ કન્યાએ છે. જ્યાતિષીએ એ બન્ને કન્યાએના પિત તરીકેનું અપરાજીતનું નામ પતાવેલ છે એ કારણે વિદ્યાધાધિપતિ ભુવનભાનુએ અમેતે એમને લેવા માટે મેકલેલ છે. અમે લેકે એની શેષખાળ કરતાં કરતાં વિદ્યાના પ્રભાવથી એ 'ગલમાં ગયા કે જ્યાં કુમાર તરસથી પીડાઈ રહ્યા હતા તેમને આંખાના વૃક્ષ નીચે બેસાડી આપ પાણી લેવા ગયા ત્યારે અમેાએ ત્યાંથી તેમનું હરણ કર્યુ. અને અહીં ભુવનભ તુની પાસે લઈ આવેલ છીએ. ભુવનભાનુને કુમારના આગમનથી ઘણાજ હર્ષ થયો છે. એણે કુમારને ખૂબ સત્કાર કયો અને
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
परन्तु कुमारो भवद्वियोगव्ययाकुलस्तूष्णीकतामाललम्बे । ततः प्रभुणा भवदन्वेपणाय पुनराज्ञप्तावावां भवन्तं सर्वतः समन्वेपयन्तौ शन्नष्टं धनमित्र भवन्तमद्य समुपलब्धवन्तौ अतो भवान् आवाभ्यां सह त्वरितं मचलतु, कुमारस्यान्तिके नयावो भवन्तम् । तयोर्वचनं निशम्य कुमारदर्शनात्कण्ठाविवशो विमलबोध स्वाभ्यां सह कुमारसमीपे समागतः । ततः कुमारो विद्याधरकुमारिकाद्वयं परिकियों के साथ विवाह करने का विचार भी उसके समक्ष कह दिया है । परन्तु स्वीकृति का रूप अभीतक इसलिये नहीं मिल रहा है कि कुमार इस समय आपके वियोग से विशेष दुःखित हो रहे हैं । आपके विना वे अभी इस विषय में बिलकुल मौन है। जब भुवनभानु को यह पता पड़ा कि ये मित्र के विना दुःखित एवं अपनो संमति देने में असमर्थ हैं तो उन्होंने आपकी तपास करने के लिये हम दोनों को आज्ञा दी और कहा कि जहां भी विमलबोध मिलजावें शीघ्र उनको वहां से यहां ले आवो । स्वामी की आज्ञा प्राप्तकर हमलोग आपकी तलाश में वहां से चले- तलाश करते २ हमको आज बडे भाग्य से खोया हुआ धन की प्राप्ति के समान आ । की प्राप्ति हो पाई है। अतः आप हम लोगों के साथ २ ही यहां से शीघ्र चलने की कृपा करें। इस प्रकार उनके वचनों को सुनकर विमलबोध अपराजित कुमार के दर्शनों की उत्कंठा से उत्कंठित होकर उनके साथ वहां से चला और પાતાની બન્ને પુત્રીએાના વિવાહ તેની સાથે કરવાના વિચાર પણ જાહેર કરી દીધા પરંતુ કુમાર તરફથી તે વાતની સ્વીકૃતીને અભિપ્રાય હજી સુધી એ કાણે નથી મળ્યા કે, તેએ આપના વિયોગથી ખૂબજ દુ:ખી બની રહ્યા છે. આપના વગર તેઓ આ વિષયમાં બિલકુલ મૌન છે. જયારે ભુવનભાનુને આ વાત જાણવામાં આવી કે, મિત્ર વગર તેઆ દુઃખિત છે, અને પેાતાની સંમતિ આપવામાં તે અસમય છે ત્યારે તેમણે આપની તપાસ કરવા માટે અમે બન્નેને ફરીથી આજ્ઞા કરી અને કહ્યું કે, તમાને યાંથી વિમળાધ મળે તેને તુંજ અહીં લઈ આવે. સ્વમીની આજ્ઞા મેળવીને અમે બન્ને આપની તપાસ કરવા માટે ચાલ્યા અને તપાસ કરતાં કરતાં જેમ નાશ પામેલ ધનની પ્રાપ્તિ થાય તેમ ખૂબ સૌભાગ્યથી આપની પ્રાપ્તી થયેલ છે જેથી આપ અમારી સાથે ઉતાવળથી ચાલવાની કૃપા કરી.
આ પ્રકારનાં તે બન્ને વિધાધરાનાં વચને ને સાંભળીને વિમળઐાધ અપરાજીત કુમારનાં દૃર્શીનની ઉત્કંઠાથી ઉત્ક હિત થઇને તેમની સાથે ચાલી નીકળ્યો અને કુમ રની પાસે આવી પહેચ્યા. આ પ્રમાણે છુટા પડેલા મિત્રના મળવાથી કુમારે તે બન્ને
७००
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०१
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् णीतवान् । कतिचिद् दिवमांस्तत्र स्थित्वा तो ततोऽपि पूर्ववत्पचलितौ। तदनन्तरं तौ क्रमेण श्रीसद्मपुरे समागतौ। मूरकान्तविद्याधरप्रदत्तमणिप्रभावेण पूर्णेच्छौ तौ सुखेन तत्र स्थितवन्तौ। अथान्यदा तस्मिन् पुरेऽत्युच्चैः कोलाहलो जातः तनिशम्य अपराजितकुमारो विमलबोधं पृष्टवान्-अयं महाकोलाहलः कुतो जायते ? सोऽपि जनमुखात् सर्वत्तान्तं समुपलभ्य समागत्यापराजितं कुमारमब्रवीत-अस्त्यत्र नगरे सुप्रभो नाम राजा। तं कोऽपि छलेन छरिकयाऽऽहतवान् । अस्य राज्ञो राज्ययोग्यः कोऽपि पुत्रादिर्नास्ति. अतो नागरिकाः कुमार के पास आ पहुँचा । इस प्रकार वियुक्त मित्र के मिलने पर कुमार ने उन दोनों विद्याधर कन्याओं के साथ अपना विवाह कर लिया। विवाह हो जाने के बाद कुमार समित्र कितनेक दिनों तक वहां रहा।
पश्चात वहां से भी चलकर मित्रके साथ फिर वह चलते २ श्री सद्मपुर आ पहुंचा। सूरकांत विद्याधर के द्वारा प्रदत्त मणिमूलिकाओं के प्रभाव से वहां उनकी प्रत्येक इच्छा सफल होने लगी-किसी भी ठाटबाट की इनके पास कमी नहीं रहो।
___ एक दिन की बात है कि उस पुर में अचानक ही बहुत बडाभारी कोलाहल मचा। इसको सुनकर अपराजित कुमार ने विमलबोध से पूछा-यह महाकोलाहल क्यों हो रहा है ? विमलबोध ने अपराजित की इस जिज्ञासा के समाधान निमित्त जनमुख से समस्तकृत्तान्त जानकर अपराजित कुमार से इस प्रकार कहा-इस नगर में सुप्रभ नामका एक राजा रहता है। उसको छलसे किसीने छुरी से घायल कर दिया है-इस बात से समस्त नागरिक जन करुणक्रन्दन कर रहे વિધાધર કન્યાઓ સાથે પિતાનાં લગ્ન કરી લીધાં. વિંવાહ થઈ ગયા બાદ કુમાર કેટલાક દિવસ સુધી ત્યાં રોકાયો
પિતાના મિત્રની સાથે પછીથી ચાલીને તે શ્રીસદ્ધપુર આવી પહએ. સૂ કાન્ત વિઘાધર દ્વારા અપાયેલ મણી મૂવીકાઓના પ્રભાવથી તેની ત્યાં દરેક ઈચ્છાઓ સફળ થવા લાગી કેાઈ પણ જાતના ઠાઠ માઠની તેને કમી રહી નહીં.
એક દિવસની વાત છે કે, જ્યારે એ નગરમાં એકદમ કોલાહલ મચી ગયો તેને સાંભળીને અપરાજીત કુમારે વિમળબોધને પૂછયું–આ મહા કેલપહલ શા માટે થઈ રહેવ છે? વિમળબેધે અપરાજીતના એ પ્રશ્નના સમાધાન નિમિત્તે જનતાના મુખેથી સઘળે વૃત્તાંત જાણીને અપરાજીત કુમારને આ પ્રમાણે કહ્યું- આ નગરમાં સુપ્રભ નામના એક રાજા રહે છે તેને છળકપટથી કેઈએ છરી મારીને ઘાયલ કરી દિધેલ છે. આ વાતથી સઘળા નાગરીકે કરૂણ આકંદ કરી રહેલ છે. જેને આ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उत्तराध्ययनसत्र करुणं क्रन्दन्ति । स एव क्रन्दनरवः कोलाहलरूपेश श्रयते । तच्छुत्वाऽपराजितः कुमारोऽनीव विषण्णो जातः । युज्यते चैतत् सन्तो हि परदुःखेन भृशं दुःखिता भवन्ति। अब बहुपपचारेषु कृतेष्वपि सुप्रभो राजा स्वास्थ्यं नो लब्धवान् , तदा तत्सचिवान् कामलता नाम दासी पाह-सद्गणः कोऽपि वैदेशिकः पुरुषः समित्रोऽत्र निवसति । स हि कमपि व्यापारमकुर्वाणोऽपि सुखेन तिष्ठति । मन्येऽवश्यमेव तत्सन्निधौ किमप्यौषधं भविष्यति ! तया वचनं श्रुत्वा मन्त्रिगणाहैं उसी का यह कोलाहल सुनने में आरहा है। इस बात से परिचित होकर अपराजित कुमार को एकप्रकार को भीतर चौट सी पहुँची, बात भी ठीक है जो सजन होते हैं वे पर को दुःखित देखकर स्वयं दुःखित हो जाते हैं। राजाका अनेक प्रकार से उपचार किया गया-परन्तु सुनते हैं कि उनको इससे अभीतक कोई भी लाभ नहीं पहुंचा है। राजा के ऐसा कोई योग्यपुत्र भी नहीं है जो राज्य के भार को संभाल सके। अतः सब को इस बात से बडी चिन्ता लग रही है। इस प्रकार कहकर उसने अपराजित कुमार से यह भी कहा कि जब मंत्रिगण इस चिन्ता से व्यथित हो रहे थे-तब कामलता नाम की किसी एक दासी ने उनसे ऐसा कहा है कि यहां पर कोई एक विदेशी पुरुष अपने मित्र के साथ आया हुआ है। वह व्यापार धन्दा कुछ भी नहीं करता है फिर भी आनंद के साथ अपना समय व्यतीत कर रहा है इससे ज्ञात होता है कि उसके पास कोई ऐसी औषधि होनी चाहिये जो इसका हरएक आवश्यकताओं की पूर्ति करती है। इस प्रकार उस કોલાહલ સંભળાઈ રહેલ છે. આ વાત સાંભળીને અપરાજીત કુમારના મનમાં એક પ્રકારની ચોટ લાગી ગઈ કે, વાત તે ઠીક છે, જે સજજન હોય છે તે પારકાનું દુઃખ જોઈને સ્વયં દુખિત થાય છે રાજાને અનેક પ્રકારથી ઉપચાર કરવામાં આવ્યો, પરંતુ સંભળાય છે કે, તેને હજુ સુધી કાંઈ લાભ થયેલ નથી. રાજાને એ કઈ મેંગ્ય પુત્ર પણ નથી કે, જે રાજ્યભાર સંભાળી શકે. આ કારણને લઈને સઘળાને ભારે ચિંતા થઈ રહેલ છે. આ પ્રમાણે કહીને તેણે અપરાજીત કુમારને એ પણ કહ્યું કે, જ્યારે મંત્રીગણ આ ચિંતાથી વ્યથિત થઈ રહેલ છે ત્યારે કામલતા નામની કંઈ એક દાસીએ કહ્યું કે, કેઈ એક વિદેશી પુરૂષ પોતાના મિત્ર સાથે અહીં આવેલ છે તે વેપાર ધંધા કાંઈ કરતા નથી તે પણ આનંદની સાથે પિતાને સમય વિતાવે છે. આથી એવું જાણવા મળે છે કે, તેની પાસે એવી કોઈ ઔષધી હેવી જોઈએ કે, જે તેની દરેક આવશ્યકતાને પુરી કરે છે. આ પ્રકારના
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् ऽपराजितं कुमारं बहुमानपुरस्सरं मूच्छितस्य राज्ञःसमीपे आनीतवान् । कृपा द्रहृदयःकुमारो विमलबोधसकाशाद् मणिमूलिकाद्वयं गृहीत्वा नीरेण तत् संघृष्य सुप्रभनृपस्य छुरिकाक्षतस्थाने लिप्तवान् ! अनुलेपनसमकालमेव राजाऽपगतमर्छः स्वस्थो जातः । सोऽपराजितं कुमारमेवमब्रवीत्-अये ! निष्कारण बन्धो ! त्वं मम भाग्येनैवात्राऽगतोऽसि । त्वया स्वजन्मना कस्य कुलं समलंङ्कतम्, कश्च जनपदस्त्वया धन्यतमः कृतः ? का नगरी सम्पति त्वद् विरहेण क्लेशिता ? कस्याङ्कस्त्वया बालोचितचापल्येन धूसरीकृतः ? एतत्सर्वश्रोतुं मम चेतश्चञ्चलायते कामलता के वचनों को सुनकर मंत्रिगण अपराजित कुमार के पास आये और बहुमानपुरस्सर उसको मूछित राजा के पास लेकर उपर पहूँचे । जाते ही कुमारने राजा की ज्यों ही स्थिति देखी तो उनको उसके उपर बडी दया आई। उसी समय अपने मित्र विमलबोध के पास से दोनों मणिमूलिकाओं को लेकर तथा उनको पानी में घिसकर उन्होने सुप्रभ नृप के घाव के स्थान में उसका लेप कर दिया। लेप होते ही राजा की मूर्छा दूर हो गई-और अपनी तबियत उसको हल्की -स्वस्थ-मालूम पड़ने लगी। राजाने तबियत स्वस्थ होते हि अपराजित कुमार से पूछा अकरण बन्धो ! आप हमारे शुभोदय से ही यहां पधारे हैं अतः हमको “आपने किस कुल को आपने जन्म से अलंकृत किया है" यह बताकर अनुग्रहीत करें। तथा ऐसा वह कोनसा देश है जो आप के जन्म से धन्यतम बना है। तथा ऐसी वह कौनसी अभागिनी नगरी है जिसको आपके विरहजन्य दुःख का अनुभव કામલતાનાં વચન સાંધીને મંત્રીગણ અપરાજીત કુમાર પાસે આવ્યા અને તેને ઘણાજ સન્માનની સાથે મૂછિત બનેલા રાજાની પાસે લઈ ગયા. જઈને કુમારે જયારે રાજાની આ સ્થિતિ જોઈ ત્યારે તેના ઉપર તેને ખૂબ દયા આવી ગઈ. એ સમયે પિતાના મિત્ર વિમળબે ધની પાસેથી તે બને મણીમૂલિકાઓને લઈને તથા તેને પાણીમાં ઘસીને તે સુપ્રભ રાજાના ઘાવ ઉપર તેને લેપ. કરી દીધા. લેપ થતાં જ રાજાની મૂછ દૂર થઈ ગઈ. અને તેને પિતાની તબીયત સ્વસ્થ લાગવા માંડી. ૨૧જાની તબીયત સ્વસ્થ થતાં જ અપરાજીત કુમારને પૂછયું.-અકારણ બંધુ! આપ અમારા શુભઉદયથી અહીં આવ્યા છે જેથી અમને “કયા કુળને આપે આપના જન્મથી અલંકૃત કરેલ છે. આ વાત બતાવીને અમારાપર અનુગ્રહ કરે. તથા એ કયો દેશ છે કે, જે આપના જન્મથી ધન્ય બનેલ છે, તથા એવી કઈ અભાગિણી નગરી છે કે, જેને આપના વિરહથી ઉત્પન્ન થતા દુઃખને અનુભવ કરે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०४
उत्तराध्ययनसने अता निवेदय सर्वम् । ततस्तमिग विमलबोधेन कुमारस्य सर्ववत्तं सुप्रभपाय निवेदितम् । कुमारस्य परिचयं श्रुत्वा हृष्टमानसःसुप्रभो राजा एवमुवाच-अहो ! त्वं तु मम मित्रपुत्रोऽसि! शोभनं जातं यत्वमत्रागतः, इत्युक्त्वा बहुमानेन सह समित्रं तं स्वभवने न्यवासयत् । सम्प्राप्ते शुभमुहूर्ते रम्भानाम्नी स्वकन्यां कुमारेग विवाहितवान् । कुमरो मित्रेण सह चिरं तत्र स्थित्वा पुनः प्राग्वत्तेन सह तस्मात्पुरान्निर्गतः। करना पड़ा है। कौनसा एसा वह पिता भाग्यशाली है कि जिसकी गोदको अपने बालोचित क्रीडाओं से अलंकृत किया है। तथा ऐसी वह कौनसी माता है कि जिसने आप जैसे भाग्यशाली पुत्र को जन्म देकर पुत्रवती स्त्रियों के बीच में अपना मुख्य आसन जमाया है। यह समस्त वृत्तान्त हमको कहकर लालायित हुए इस मेरे अन्तःकरण को आप हर्षित करें। राजा का इस प्रकार अपने परिचय पानेकी उत्कंठावाला देखकर कुमारने तो कुछ नहीं कहा। केवल कुमार के मित्र विमलबोधने ही राजाकी उत्कंठा शांत करने के लिये कुमार का सर्व वृत्तान्त सहित परिचय दिया। कुमार का परिचय पाकर सुप्रभ राजा बहुत ही मुदित हुआ, तथा कहने लगा-अरे ! तब तो तुम मेरे मित्र के पुत्र होते ही अच्छा हुआ जो तुम यहां आये। ऐसा कहकर उस राजाने कुमार को बहुमान पुरस्सर मित्रसहित अपने यहां ही रख लिया तथा कोई शुभ मुहूर्त देखकर अपनी रम्भा नामकी कन्या का विवाह भी उसके साथ कर दिया। विवाहित होने के बाद પડે છે? કયા એવા ભાગ્યશાળી પિતા છે કે, જેમની ગોદને આપની બાલચિત કીડાઓથી અલંકૃત કરી છે? એવી કઈ પવિત્ર માતા છે, કે, જેણે આપના જેવા ભાગ્યશાળી પુત્રને જન્મ આપીને પુત્રવાળી સ્ત્રિયોની વચ્ચે પિતાનું મુખ્ય આસન જમાવ્યું છે ? આ સઘળે વૃત્તાંત અમને બતાવીને ઈંતેજાર બનેલ મારા અંતઃકરણને હર્ષિત કરે. રાજાને આ પ્રકારે પિતાને પરિચય જાણવાની ઇચ્છાવાળા જોઈને કુમારે તે કાંઈ કહ્યું નહીં પરંતુ કુમારના મિત્ર વિમળધે રાજાની ઉત્કંઠા શાંત કરવા માટે કુમારના સઘળા વૃત્તાંત સહિત પરિચય આપે. કુમારનો પરિચય પામીને સુપ્રભ રાજા ખૂબ આનંદિત થયા તથા કહેવા લાગ્યા કે, અરે ! તમે તે મારા મિત્રના પુત્ર છે, ઠીક થયું કે તમે અહીં આવ્યા. આવું કહીને તે રાજાએ બહુ માન સાથે તેના મિત્ર સહિત રાજભવનમાં લઈ ગયા અને કોઈ શુભ મુહૂર્ત જોઈને પિતાની રંભા નામની પુત્રી સાથે તેનાં લગ્ન કરી દીધાં વિવાહિત થયા બાદ કુમાર
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०५
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिन थचरितनिरूपणम्
अथासौ मित्रसहितकुमारो मार्गे गच्छन् क्रमेण कुण्डपुरोद्याने समागतः। दृष्ट्वा भत्तया तं प्रणम्य तद्देशनां श्रुतवान । धर्मदेशनाश्रवणानन्तरं कुमार: केवलिनः प्रणभ्यैवं पृच्छति । भदन्त ! अहं भव्योऽस्मि, किंवा-अभव्यः ? इति कथयतु भवान् । एवमपराजितेन पृष्टो भगवान के वली तमेवं कथितवान हे देवानुपिय । स्वं भव्योऽसि । इतः पञ्चमे भवे भरतक्षेत्र त्वं द्वाविंशतितमो जिनो भविष्यसि, अय तत्र सरखा तव गणधनो भविष्यति । इदं कैलिनो वचः श्रत्वा संजातहपः स तस्मिन्नेबनगरे मित्रो विशति स्थानकानि पुनःपुनराराधयन् न्यवसत् । कुमार कुछ दिनों तक वहीं रहा। कुछ समय बाद मित्र को साथ लेकर वहां से चल दिया।
चलते २ कुण्डनपुर के बगीचे में ज्यों ही पहुँचे कि वहां उनको केवली भगवान के दर्शन हुए। अब क्या था-दर्शन कर कुमार बहुत आनंदित हुआ। उनके श्रीमुख से धर्म की देशना सुनकर उसके आनंद की सीमा ही नहीं रही। जब केवली भगवान् की धर्मदेशना समाप्त हुई तब कुमार ने बडे विनय के साथ हाथ जोडकर उनसे प्रश्न किया-हे भदन्त ! मैं भव्य है अथवा अभव्य हूं ? कुमार के इस प्रश्न को सुनकर केवली ने उनसे कहा देवानुप्रिय ! तुम भव्य हो! आनसे पंचम भव में तुम बासस्थानकों का आराधन करके इसी भरतक्षेत्र में २२ वें तीर्थकर होगे। तथा यह विमलबोध मित्र तुम्हारा गणधर होगा। इस प्रकार केवलि प्रभु के आनंद प्रदान करने वाले वचनों को सुन कर कुमार मित्र सहित वीस स्थानकों की आराधनाकरतेहुए उसी नगर में रहे । एकदिन की बात है થોડા દિવસે ત્યાં રહ્યા કેટલાક સમય વીત્યા પછી તેઓ પોતાના મિત્ર સાથે ત્યાંથી ચાલી નીકળ્યાં.
ચાલતાં ચાલતાં કુંદનપુરના બગીચામાં આવી પહોંચ્યા ત્યાં તેમને કેવળી ભગવાનનાં દર્શન થયાં, પછી શું હતું—દર્શન કરીને કુમારને ઘણો આનંદ થયો. એમના શ્રીમુખથી ધર્મની દેશના સાંભળીને એમના આનંદની સીમા ન રહી. જ્યારે કેવળી ભગવાનની ધર્મદેશના સમાપ્ત થઈ ત્યારે ઘણા જ વિનયની સાથે હાથ જેડીને તેમને પ્રશ્ન કર્યો–હે ભદન્ત! હે ભવ્ય છું અથવા અભવ્ય શું? કુમારના આ પ્રશ્નને સાંભળીને ભગવાને કહ્યું કે, હે દેવાનુપ્રિય ! તમો ભવ્ય છે. આજથી પાંચમા ભાવમાં તો વીસ સ્થાનનું આરાધન કરીને આ ભરતક્ષેત્રમાં બાવીસમાં તીર્થકર થશે. તથા આ વિમળબોધ મિત્ર તમારે ગણધર થશે. આ પ્રકારનાં કેવળ ભગવાનનાં આનંદ પ્રદાન કરવાવાળાં વચનોને સાંભળીને કુમાર મિત્ર સહિત વીસ સ્થાનોની આરાધના કરતાં કરતાં એજ નગરમાં રહ્યા. એક દિવસની વાત છે કે,
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सूत्रे
अथान्यदास मित्रेण सह परिभ्रमन दर्शनीयान् पदार्थान् पश्यन देशान्तरं भ्रमितुमारेभे ।
COR
आसीत्तस्मिन्नेव काले जनानन्दकरे जनानन्द नामके पुरे जितशत्रुर्नाम राजा । तस्यासीद् धारिणी नाम राज्ञी । देवलोकाश्युतो रत्नवती जीवो धारिण्याः कुक्षौ समुत्पन्नः । सा च काले कन्या रत्नमेकं जनितवती । मातापितृभ्यां प्रीतिमतीति तन्नाम कृतम् । सा प्रवर्द्धमाना क्रमेण सकलाः कलाः अधीतवती सः एतादृशी विदुषी समभूद्यत्तस्याः पुरतः पण्डिता अपि हतप्रभा अभवन । water स्वपुत्रों विलोक्य नृपोऽन्यदा चतुरचित्रकरचित्रितं चारुमञ्चाञ्चितं स्वयंवरमण्डपं कारितवान् । तत्र मण्डपे पुत्रवियोगार्त्तमपराजितस्य पितरं हरिकि वहांसे मित्रसहित कुमार घूमने की भावना से प्रेरित होकर दर्शनीय पदार्थों को देखता हुआ देश देश फिरने लगा ।
उस समय में एक जनानन्द नामका नगर था। नगर का जैसा नाम था वैसा ही इसका काम था। यहां का प्रत्येक व्यक्ति आनंद ही आनंद में मग्न रहता था। वहां के राजा का नाम था जितशत्रु । इनकी रानी का नाम धारिणी था । देवलोकसे चवकर रत्नवती का जीव इसी धारिणी रानी के कुक्षिमें पुत्री के रूप में अवतरित हुआ। तब ठीक नौ महीने साढेसातरात्रि के व्यतीत होने पर धारिणी के पुत्री हुई। माता पिता ने इस का नाम प्रीतिमती रखा । प्रोतिमती धीरे २ बढती हुई सकलकलाओं में ऐसी कुशल बनी कि इसके आगे पंडितजन भी कोई गणना में नहीं थे । इस प्रकार अपनी कन्या को देखकर जितशत्रु राजा ने शीघ्र ही एक स्वयंवरमंडप तैयार करवाया - जिसको चतुर ત્યાંથી મિત્રની સાથે કુમાર ઘૂમવાના ઈરાદાથી પ્રેરાઇને દનીય પદાર્થાન જોત જોતા દેશ દેશમાં કરવા લાગ્યા.
એ સમયે એક જનાનંદ નામનું નગર હતુ નગરનું જેવું નામ હતું એવું એનું કામ હતું. ત્યાંની દરેક વ્યકિત આનંદ આન ંદમાં મગ્ન રહેતી હતી ત્યાંના રાજાનું નામ જીતશત્રુ હતુ. જેની રાણીતું નામ ધારિણી હતુ. દેવલેકથી ચીત રત્નવીના જીવ એ ધારણી રાણીની કૂખેથી પુત્રી રૂપે અવતરિત થયા. જ્યારે નવ મહીના અને સાડા સાત દિવસ પૂરા થયા ત્યારે ધારિણીએ પુત્રી રત્નને જન્મ આપ્યા. માતા પિતાએ તેનું નામ પ્રોતિમતી રાખ્યું. પ્રીતિમતી ધીરે ધીરે મેટી થતાં સર્વ કળાઓમાં એવી કુશળ થઇ ગઈ કે, તેની આગળ પડિત જનાની કોઇ ગણના રહી નહીં. આ પ્રકાર પાતાની કન્યાને જોઇને જીતશત્રુ રાજાએ એક સ્વયંવર મંડપ તુત જ તૈયાર કરાવ્યા. જેને ચતુર ચિતારાએએ ખુબ સુદર રીતે ચિત્રિત કર્યાં હતા. ખૂબ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरित्रनिरूपणम्
७०७ नन्दिनं विना दूत समाहताः सर्वे नृपा नृपकुमाराश्च समागताः। मञ्चाधिष्ठितेषु तेषु नृपेषु नृपकुमारेषु दैवात्परिभ्रमन् अपराजितकुमारो मित्रेण सह तत्रागतः । अपराजितकुमारश्चिन्तयति-अनेन वेषेण मां राजानो ज्ञास्यंति, अतो वेषान्तरं निर्माय समित्रेण मयाऽत्र मण्डपे प्रवेष्टव्यम् । इति विचार्यगुटिका प्रभावेग रूपान्तरं कल्पयित्वा मित्रेण सह मण्डपे प्रविष्टः। ततः परिधतभूषा सुवेषा राजपुत्री प्रीतिमती सखीदासीप्रभृतिभिः सह साक्षाल्ल. चितारों ने बहुत ही सुन्दर ढंग से चित्रित किया था। सुन्दर २ सुहावने मंचों से जो मंडित हो रहा था। आमंत्रण पाकर इस मंडप में समस्त नृप एवं उनके कुमार यथायोग्य समय पर आकर उपस्थित हुए। एक यदि कोई नहीं आया था तो वह था अपराजितकुमार का पिता हरिनंदी। क्यों कि इनको अपने पुत्रका वियोग विशेष दुःखदायी हो रहा था उससे ये विचारे बहुत ही अधिक दुःखित हो रहे थे। अतः इन्हों ने बाहर आना जाना ही छोड दिया था। जब सब राजा और राजकुमार अपने २ स्थानों पर अच्छी तरह बैठे थे उसी समय अपराजित कुमार अपने मित्र के साथ इधर उधर घूमता हुआ भाग्यवशात् वहां आ पहुँचे। आकर कुमार ने विचार किया कि इस वेष से तो राजा लोग मुझे पहिचान लेंगे। अतः दूसरा वेष धारण कर लेना चाहिये जिससे राजा लोग मुझे पहिचान नहीं सके। ऐसा विचार कर राज कुमार ने गुटिका के प्रभाव से अपना वेव बदल लिया और मित्र को साथ में लेकर फिर वे उस स्वयंवर मंडप में प्रविष्ट हो गये। इतने ही में वहां साक्षात् સુંદર એવા મંચથી તેને સુશોભિત કર્યો. આમંત્રણ મળતાં આ મંડપમાં સઘળા રાજાઓ અને એમના કુમારો યથાયોગ્ય સમયે આવી પહોચ્યા જે કોઈ ન આવ્યું હોય તો તે આ અપરાજીત કુમારના પિતા હરીનંદી હતા. કારણ કે, તેમને પિતાના પુત્રના વિયેગનું દુઃખ ખૂબ હતું અને એ વિચારથી તેઓ ખૂબ દુઃખિત રહેતા હતા. આથી તેઓએ બહાર આવવા જવાનું પણ છોડી દીધું હતું. જ્યારે સઘળા રાજાઓ અને રાજકુમારો પિતાપિતાના સ્થાને ઉપર સારી રીતે બેઠેલ હતા એ સમયે અપરાજીત કુમાર પિતાના મિત્રની સાથે આમ તેમ ઘમ ઘમતે ભાગ્યવશાત ત્યાં આવી પહોંચે. આવીને તેણે વિચાર કર્યો કે, આ વેશમાં તે બધા રાજાઓ મને ઓળખી જશે જેથી બીજો વેશ ધારણ કરી લેવો જોઈએ કે. જેનાથી રાજા લેક મને ઓળખી ન શકે. એવો વિચાર કરીને રાજકુમારે ગુટકિાના પ્રભાવથી પોતાનો વેશ બદલીને પોતાના મિત્રને સાથે લઇને તે એ સ્વયંવર મંડપમાં જઈ પહોંચ્યા.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०८
उत्तराध्ययनसूत्र क्ष्मारि व तत्र समागता। तदा तस्याः सखी मालती अङ्गल्या सर्वान् भूपान् दर्शयन्ती तामुवाच-सखि ! एने भूचराः खेचराः सर्वेऽपि राजानो भवतीं वरीतुं समुपागताः। तदेषां वैदग्ध्यं वीक्ष्य समीहितं वृणोत्। ततः सा राजन्यकाभिमुखी भूत्वा सर्वान् प्रति मधुरेण स्वरेण सरस्वतीय प्रश्न कृतवती । तस्याः प्रथ श्रुत्वा सर्वेऽपि नृपा नृपपुत्राश्च प्रश्नोत्तरं दातुमसमर्था लज्जया नतशिरसो भुवं विलोकयन्तो मौनमालम्ब्य संस्थिताः । केचिदेवं परस्परं प्रोचुः-इयमप्रतिमरूपेणास्माकं मनो हृतवती । हृते मनसि कथं सक्ता भवेमोत्तरप्रदाने। ततो जितलक्ष्मी की तरह प्रीतिमती राजकुमारी विभूषित होकर अपनी दासी एवं ससियों से घिरी हुई होकर आ पहुंची। साथ में रही हुई उसकी सखी मालती ने आये हुए उन समस्त राजाओं को अपनी अंगुली के इशारे से बताती हुई पीतमती से कहा-सखि ! देखो ये जितने भी राजा राजकुमार एवं विद्याधर यहां उपस्थित हुए हैं वे सब आपको वरण करने की अभिलाषा से ही यहां आये हुए हैं इसलिये इन में से जो आपको योग्यरुचे उसको ही आप वरण कर कृतार्थ करें। इसप्रकार मालती ने ज्यों ही राजकुमारी से कहा-कि वह उसीसमय उन राजाओं के समक्ष खडी उनसे सरस्वती के समान मधुरस्वर से प्रश्न करने लगी। उसके प्रश्न को सुनकर समस्त नृप एवं उनके पुत्र प्रश्नों के उत्तर देने में अपनी २ असमर्थता जानकर लज्जा के मारे शिर नीचा करके जमीन की तरफ देखने लगे और चुप रहे। कितनेक जन परस्पर इस प्रकार कहने लगे-भाई देखो तो सही इसने जब अपने असाधारण रूप से એટલામાં જ ત્યા સાક્ષાત લક્ષમીની માફક પ્રીતિમતી રાજકુમારી વિભૂષિત બનીને પોતાની ઘાસીઓ અને સખીથી ઘેરાયેલી ત્યાં આવી પહોંચી. સાથમાં રહેલી તેની સખી માલતીએ આવેલા સઘળા રાઓને પોતાની આંગળીના ઇશારાથી બતાવીને પ્રીતિમતીને કહ્યું- સખી! જુઓ ! આ જેટલા પણ રાજા રાજકુમાર અને વિદ્ય ધર અહીં આવ્યા છે તે સઘળા આપની સાથે પોતાના લગ્નની અભિલાષાથી અહીં આવેલ છે. આ કારણે આમનામાંથી જે આપને યોગ્ય લાગે એના ગળામાં વરમાળા આરોપિ. આ પ્રમાણે જયારે માલતીએ રાજકુમારીને કહ્યું એટલે તે એજ સમયે એ રાજાઓની સામે ઉભી રહીને એમને સરસ્વતીની માફક મધુર સ્વથી પ્રસન્ન કરવા લાગી. એના એ પ્રશ્નને સાંભળીને સઘળા રાજાએ તથા એમના પુત્ર પ્રશ્નનો ઉત્તર આપવામાં પિતાની અસમર્થતા જાણીને લજજાના માર્યા મેટું નીચું કરીને જમીનની તરફ જેવા લાગ્યા અને ચુપ રહ્યા. કેટલાક તે અંદરે અંદર આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
७०९ शत्रुर्नृपः सर्वान् मौनम पलम्ब्य संस्थितान् विलोक्य चिन्तानिमग्नः सन् विचिन्तयति-एते सर्वेऽपि नृपाः सङ्गताः। परमेतेषु कोऽपि योग्यो रास्ति मत्पुयाः। आधुना कि भावष्यति ? कि मत्सुता यावजीवमपरिणीतैव स्थास्यति। एवं चिन्नयन्तं राजान तन्मनोभावज्ञः कोऽपि निज सचिवः प्रोवाच-देव ! विषादेनालम् ! इयं भूमि बेहुरत्ना। अत एव मुद्घोप्यताम्-यः कश्चिद्राजावा राजपुत्रो वाऽन्यो वा कश्चित् कुलीनो वादे मम पुत्री निर्जयेत्स्तेऽस्याः पतिर्भ विष्यति । सचिवस्य वचनं प्रतिपय राजा जितशत्रुस्तथैवोद्घोषयत् । अपराजितः हमलोगों के मन को ही हरण कर लिया है तो फिर इस स्थिति में हम लोग इसके प्रश्नों का उत्तर कैले दे सकते हैं। जितशत्रु ने इन सबको जब इस प्रकार मौन लेकर बैठे हुए देखे तो उसने चिन्ता निमग्न बनकर-मन ही मन ऐसा बिचारा कि देखो ये समस्त नृप कन्या को वरण करने के लिये तो आये हैं, पर इनमें कोइ एसा नहीं है जो मेरी पुत्री के प्रश्न का उत्तर देकर उसके पति होने के योग्य बन सके तो अब मेरी पुत्री का क्या होगा? क्या यह जीवनभर विना विवाहित ही रहेगी? इस प्रकार विचारमग्न हुए उस राजा के अभिप्राय को पास में बैटे हुए राजा के किसी प्रधानने जानलिया और राजा से कहा-महाराज! आप चिन्ता न करें। इस भूमि पर अनेक नररत्न हैं। अतः अब आप इस प्रकार की घोषणा करावे कि जो कोई राजा या राजपुत्र या कोई और दूसरा कुलीन व्यक्ति मेरी पुत्री को वाद में पराजित करेगा वही इसका पति होगा। प्रधान की इस કે, ભાઈ! જુઓ તે ખરા કે, તેણાંયે જ્યારે પિતાના અસાધારણ રૂપથી આપણા લોકેના મનને હરણ કરી લીધેલ છે ત્યારે પછી આવી સ્થિતિમાં આપણે તેના પ્રશ્નને ઉત્તર કેવી રીતે આપી શકાય? જીતશત્રએ જ્યારે આ બધાને આ પ્રકારે મૌન બેઠેલા જોયા ત્યારે તેણે ચિંતા નિમગ્ન બનીને મનેમન એ વિચાર કર્યો કે, જુઓ આ સઘળા રાજા કન્યાને વવાને માટે આવ્યા છે પરંતુ તેમાં એવા કોઈ પણ નથી જે મારી પુત્રીના પ્રશ્નનો ઉત્તર દઈને તેને પતિ થવાને એગ્ય બની શકે. તે હવે મારી પુત્રીનું શું થશે? શું તે જીવનભર અવિવાહિત રહેશે ? આ પ્રકારના વિચારમાં મગ્ન બનેલ રાજાના વિચારને તેમની પાસે બેઠેલા રાજાના કોઈ મંત્રી જાણી લીધા અને રાજાને કહ્યું. મહારાજ આપ ચિંતા ન કરો. આ ભૂમિ ઉપર અનેક નર રત્ન છે. અ થી આપ એવા પ્રકારની ઘોષણા કરી છે કે, જે કંઈ રાજા અથવા રાજપુત્ર અથવા કોઈ કુલિન ૦કિત મારી પુત્રીને હવે પછી પરાજીત કરશે તે તેને પતિ થશે પ્રધાનના આ પ્રકારની વાતને સ્વીકાર કરીને જીતશત્ર
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१०
उत्तराध्ययन सूत्रे
कुमारस्तामुद्वापगांश्रुत्वा मीतिमतीसम्मुखे समागतः। दुर्वेषमपि तं प्रेक्ष्य मीतिमती पूर्वभवमीत्या नितरामन्तर्मुमुदे । युज्यते चैतत् - अभ्रच्छन्नोऽपिभानुः पद्मिना मुल्लासयत्येव । ततः प्रीतिमती पूर्ववदेव पशं कृतवती । अपराजितकुमारस्तदुत्तरं दवा तां निरुत्तरां कृतवान् । एवमपराजितकुमारेण पराजिता सा राजपुत्री प्रीतिमती वरमालामपराजितकुमारस्य कण्ठेऽर्पितन्ती । ततः सर्वे नृपाः परस्परमेवमब्रुवन् अहो ! विद्यमानेष्वस्मासु वाक्शूरो वराकोऽयं कथमिमां परिणेतुं समर्थो प्रकार की संमति को अंगीकार कर जितशत्रु राजाने उसी समय पूर्वोक्त रूप से घोषणा करवादी । इस घोषणा को सुनते ही अपराजितकुमार सन्मुख आकर प्रीतिमति से कहने लगा । पूछो जो तुमको पूछना हो । अपराजित कुमार को दुर्वेष में देखकर भी प्रीतिमती का मन पूर्वभव की प्रीति के कारण उसमें अनुरक्त हो गया। आनंदित होकर उसने अपराजित से प्रश्न किये। अपराजित ने प्रत्येक उसके प्रश्न का यथावत् उत्तर देकर उस कन्या को चकित करते हुए सर्वथा निरुत्तर कर दिया । इस प्रकार अपराजितकुमार द्वारा पराजित होकर प्रीतिमतीने बडे ही आनंद के साथ अपराजित कुमार के गले में वरमाला डाल दी । अपराजित कुमार के गले में वरमाला डाली हुई देखकर समस्त उपस्थित राजागण इस प्रकार आपस में बातचीत करने लग गये - देखो यह कितने आश्चर्य की बात है जो हम क्षत्रियों के होने पर भी इस कन्याने इसके गले में वरमाला डाली है। खैर इसकी चिन्ता नहीं । अब देखना यह है कि हम लोकों की इस उपस्थिति में यह इस कन्या રાજાએ તેજ સમયે ઉપર કહેલી ઘોષણા કરાવી દીધી. આ ઘોષણાને સાંભળતાં જ અપરાજીન કુમાર આગળ આવીને પ્રીતિમતીને કહેવા લાગ્યા-તમારે જે પૂછવું હોય તે પૂછે।. અપરાજીત કુમારને બીજા વેષમાં જોઇને પણ પ્રીતિમતીનું મન પૂર્વભવની પ્રીતિના કારણથી તેમનામાં અનુરકત થઇ ગયું. આન ંદિત બનીને તેણે અપરાજીતને પ્રશ્ન કર્યો. અપરાજીતે એના પ્રત્યેક પ્રશ્નોના યથાવત્ ઉત્તર આપીને એ કન્યાને ચકિત કરીને સથા નિરૂત્તર બનાવી દીધી. આ પ્રકારે અપરાજીત કુમારથી પરાજીત થઈને પ્રીતિમતીએ ઘણાજ આનંદની સાથે અપરાજીત કુમારના ગળામાં વરમાળા નાખી દીધી. અપરાજીત કુમારના ગળામાં વરમાળા નખાયેલી જોઈને ત્યાં આવેલા સઘળાં રાજાએ આ પ્રમાણે અંદરા અંદર વાતચીત કરવા લાગ્યા. જીએ આ કેટલા આર્ટ્સની વાત છે કે, આપણે ક્ષત્રિયા હોવા છતાં પણ આ કન્યાએ તેના ગળામાં વરમાળા નાખી છે. ખેર એની ચિંતા નથી. હવે જોવું છે કે માપણી હજરીમાં
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
७११
भवेत् । तस्मादेनं हत्वा राजकुमारी प्रीतिमती बलाद् स्माभिहरणीया । एवमुत्वा ते कुमारं हन्तुमनसः स्वसैनिकान् सज्जितवन्तः । ततः कुमारः स्वविक्रमेण सर्वान् पराजितवन्तः । युद्धे कुमारस्यापरिमेयं विक्रमं दृष्ट्वा तद्विक्रमाकृष्टचित्तरतन्मातुलः सोममभस्तिलकादिना तं परिचित्य - 'अये भागिनेय ! बहुदिवसानन्तरं मिलितोऽमि' इत्युक्त्वा गाढमालिलिङ्गे । सोमप्रभमुखात्कुमारस्य परिचयं सर्वेऽपि नृपा युद्धात्मतिनिवृत्ता वादे मीतिमन्या युद्धे चापराजितकुमा रेण पराजितालज्जावशानतमस्तकाः स्व स्व राजधानीं प्रति प्रस्थिताः । ततः को कैसे परण सकता है। ऐसा विचार कर उन्होंने ऐसा एक निश्चय करलिया कि पहिले इस व्यक्ति को मार दिया जाय पश्चात् राजकुमारी प्रीतिमती को बलात् हरण कर लिया जाय । जब यह विचार लोगों के आपस में एकमत से निश्चित हो गया तब सबके सब राजाओं ने कुमार को मारने के लिये अपने २ सैनिकों को सज्जित होने का आदेश दे दिया। जब सैनिकजन सज्जित होचुके और युद्ध करने के लिये कुमार के समक्ष आकर खडे हो गये तब कुमारने उन सबको क्षणमात्र में परास्त कर दिया। कुमार का इस तरह अजेय एवं अतुल पराक्रम देखकर कुमार के मातुल (मामा) सोमप्रभ ने तिलक आदि द्वारा उसका परिचय पाकर के कहा- हे भानेज ! बहुत दिनों के बाद तुम आज मिले हो । सोमप्रभ के मुख से कुमार का परिचय सुनवर समस्त नृप युद्ध से निवृत्त हो गये । इस प्रकार बादमें प्रीतिमती से एवं युद्ध में अपराजित कुमार से परास्त हुए वे सब के सब आये આ કન્યા તેને કેમ પરણે છે? આવે! વિચાર કરીને તેમણે એવે નિશ્ચય કરી લીધે કે, પહેલાં આ વ્યકિતને મારી નાખવામાં આવે અને પછીથી રાજકુમારી પ્રીતિમતીનુ બળપૂર્વક હરણ કરી લેવામાં આવે. જ્યારે આ વિચાર તે લેકાએ આપસ આપમાં એક મતથી નિશ્ચિત કર્યા ત્યારે સઘળા રાજાઆએ કુમારને મારવાના માટે પેાતાત્તાન સનિકાને સજ્જીત થઇ જવાના આદેશ આપ્યા જયારે સૈનિકા સજ્જ થઇને યુદ્ધ કરવાને માટે અપરાજીત રાજકુમારની સમક્ષ ખડા થઇ ગયા ત્યારે કુમારે તે સઘળાને ક્ષણમાત્રમાં હરાવી દીધા. કુમારનું આ પ્રકારનું અજેય અને અતુલ પરાક્રમ જોઇને કુમારના મામા સેમપ્રલે તિલક વગેરેથી તેના પરિચય પામીને કહ્યું– હે ભાણેજ! ઘણા દિવસે બાદ તુ આજે મળ્યા છે. સેમપ્રભા મુખથી કુમારને પરિચય પામીને રાજાએ યુદ્ધથી નિવૃત્ત અની ગયા. આ પ્રમાણે વાદમાં પ્રીતિમતીથી અને યુદ્ધમાં અપરાજીત કુમારથી હાર પામેલા એ સઘળા રાજાએ લજ્જીત થઈને
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१२
उत्तराध्ययनसत्रे कमारो मुटिकाप्रभावेण तिरोहितं स्वकीयरूपं प्रकटि वान् शुभमुहर्त प्रीतिमती परिणीय म स्वभार्यया प्रीतिमत्या सह विंशतिस्थानकानि पुनः पुनः समाराधयन समित्रस्तत्र बहून दिवसान् स्थितवान । अथापराजितकुमारस्य ज्ञातममस्तत्तान्ती राजा हरिनन्दी तत्समीपे दृतं प्रेपितवान् । दूतोऽपराजितकुमारसमीपे समागतः। कुमारेण मातापित्रोः कुशलं पृष्टम् । ततो दृतः प्राह-कुमार ! भवन्मातापित्रोः कुशलं देहधारणमात्रमस्ति । भवद्गमनानन्तरं तयोर्दृशो भव हागमनमार्गपक्ता निनिमिपा हुए राजा लोक लजित होते हुए अपनी २ राजधानी की ओर चलदिये। जब सब चले गये तब कुमार ने गुटिका के प्रभाव से परिवर्तित अपनास्वरूप यथार्थरूपमें प्रकट कर सबको पुलकित किया। शुभमुहूर्त के आनेपर प्रीतिमती के मातापिता ने प्रतिमती का विवाह अपराजित कुमार के साथ करके लडकी के साथ का अपना उत्तरदायित्व पूर्ण रूप से शांति के साथ निभाया। विवाहित होनेपर कुमार और प्रीतिमती ये दोनों बीस स्थान को की पुनःपुनः आराधना करते हुए अपने मित्र के साथ वहां रहे । हरिनंदी को जब अपराजित कुमार के समस्त वृत्तान्त यथावत् ज्ञात हुए तब उन्हों ने अपराजितकुमार के पास अपना एक दूत भेजा। अपराजित कुमार के पास आकर दूत ने उनके पूछने पर मातापिता के कुशल समाचार प्रकट करते हुए कहा कुमार ! क्या कहें देह धारण मात्र से ही आपके मातापिता कुशल हैं। जब से आप वहां से आये हैं-तब से उनकी आंखे रातदिन आपके आगमन की प्रतीक्षा में एकटक बनी हुई हैं। आपका वृत्तान्त सुनकर उन्होंने मुझे પિતપોતાની રાજધાની તરફ ચાલી નીકળ્યા. જ્યારે બધા ચાલ્યા ગયા ત્યારે ગુટીકાના પ્રભાવથી પિતાના મૂળ સ્વરૂપને પ્રગટ કરીને બધાને હર્ષિત કરી દીધા શુભ મુહૂર્ત આવતાં પ્રીતિમતીના માતા પિતાએ પ્રતિમતીને વિવાહ અપરાજીત કુમારની સાથે કરીને પુત્રીની સાથેનું પિતાનું ઉત્તરદાયિત્વ સંપૂર્ણ રીતે શાંતિની સાથે નિભાવ્યું. લગ્નથી જોડાયા પછી કુમાર અને પ્રીતિમતી બનેએ વીસ સ્થાનની ફરી ફરીથી આરાધના કરતાં કરતાં પિતાના મિત્રની સાથે ત્યાં રહ્યા. હરીનંદી રાજાને જ્યારે અપરાજીત કુમારનું સઘળું વૃત્તાંત યથાવત જાણવા મળ્યું ત્યારે અપરાજીત કુમારની પાસે પોતાના એક દૂતને મોકલ્યો. અપરાજીત કુમારની પાસે આવીને તે રાજકુમારે પૂછતાં માતા પિતાના કુશળ સમાચાર પ્રગટ કરતાં કહ્યું–કુમાર! શું કહું દેહ ધારણ પુરતાં આપનાં માતા પિતા કુશળ છે. જ્યારથી આપ ઘેરથી નિકળી ગયા છે ત્યારથી તેમની આંખો રાત દિવસ આપના આગમનની પ્રતીક્ષામાં એકટક બની રહેલ છે આપને
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
७१३
सन्ति । भववृत्तान्तमिमं श्रुत्वा तदाज्ञया भवन्तं नेतुमहं समागतोऽस्मि । अतो भवता गन्तव्यम् । दृतवचनं श्रुत्वा मातापित्रो दर्शनायोत्कण्ठितोऽपराजितकुमारः श्वशुरमापृच्छय प्रीतिमत्या भार्यया सह समित्रोऽतित्वरितगत्या स्वनगरं प्रति प्रचलितः। प्रीतिमत्या भायया सह समित्रोऽपराजितकुमारः स्वनगरं सिंहपुरं समागतः। तदागमनवृत्तान्तं श्रुत्वा तन्मातापितरौ नितरां प्रमोदमापन्नौ । कुमारोऽपि समागत्य पितुश्चरणयोः स्वमस्तकं निहितवान्। एवं प्रणमन्तं विनीत तं समुत्थाप्य गाढमालिजय शिरसि समाघ्राय प्रेमाश्रुणा तन्मस्तकमभ्यषिञ्चत | ततः कमारो मातुश्चरणावभ्यवन्दत । नमन्तं समुत्थाप्य सा मुहुर्मुहुः पाणिभ्यां इसलिये आपके पास भेजा है कि मैं आपको यहां से घर ले जाऊँ। अतः आप घर शीघ्र चलें । दूत के द्वारा मातापिता की इस परिस्थिति से, परिचित होकर कुमार के चित्त में उनके दर्शन करने की उत्कंठा तीत्ररूप से बढी । कुमार ने समय पाकर अपने घर जाने के लिये श्वशर से आज्ञा मांगी। श्वशर ने प्रसन्न होकर जब उनको घर जाने की आज्ञा दी-तब वे साथ में प्रीतिमती को लेकर वहां से मित्र सहित चले और शीघ्र वे अपने नगर में आये। कुमार के आगमन के वृत्तान्त ने मातापिता के हृदय को आनंद से फुला दिया। आते ही कुमारने मातापिता के चरणों में अपना मस्तक टेक दिया। चरणों में पडे हुए अपने प्राणप्रिय पुत्र को दोनों हाथों से उठाकर पहिले पिताने छाती से लगाकर और खूब गाढ आलिंगन कर उसके मस्तक पर हाथ फिराया और हर्षाश्रुओं से उसको अभिषिक्त किया। जब कुमारने माता के पवित्र चरणों को नमन किया तब माताने भी इसी तरह से उसको વૃત્તાંત સાંભળીને તેમણે મને એ માટે આપની પાસે મોકલેલ છે કે, હું આપને અહીંથી તેમની પાસે લઈ જાઉં. આથી આપ શીધ્ર આપની રાજધાનીમાં મારી સાથે પાછા ફરો. તેની પાસેથી માતા પિતાની આવી પરિસ્થિતિથી પરિચિત બનતાં કુમારના ચિત્તમાં તેમનાં દર્શન કરવાની ઉત્કંઠા તીવ્ર બની. કુમારે સમય લઈને પોતાના વતનમાં જવાની ધશુર પાસેથી આજ્ઞા માગી. સસરાએ પ્રસન્ન થઈને તેને જવાની આજ્ઞા આપી ત્યારે તે પ્રીતિમતીને સાથે લઈને પિતાના મિત્રની સાથે ચાલ્યા અને ઝડપથી પિતાના નગરમાં પહોંચ્યા કુમારના આગમનના સમાચારે માતા પિતાના હદયને આનંદમાં ફુલાવી દીધું. આવતાં જ કુમારે માતાના ચરણોમાં પિતાનું મસ્તક નમાવ્યું. ચરણોમાં પડેલા પોતાના પ્રાણપ્રિય પુત્રને બને હાથોથી ઉઠાવીને પિતાએ છાતીએ લગાડીને ગાઢ આલીંગન આપી તેના મસ્તક ઉપર હાથ ફેરવ્યું અને આસુથી તેને અભિષેક કર્યો જ્યારે કુમારે માન ના પવિત્ર ચરણમાં નમન કર્યું.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१४
उत्तराध्ययनसूत्रे तमस्पृशत् । पीतिमती स्नुषा चापि श्वश्रूश्वशुरौ क्रमेण वन्दितवती । विमलबोधमुखादपराजितकुमारस्य समग्रं वृत्तान्तं श्रुत्वा मातापितरौ नितरां प्रमुदिती। पूर्व या या राजकन्याः परिणीतास्तासां मातापितरः स्वकन्यामादाय महता महोत्सवेन सिंहपुरे हरिनन्दिनो राज्ञः समीपे, तस्मिन्नेव दिबसे क्रमेण समागताः। ततोऽन्यदा हरिनन्दिनृपः सर्वान् भूचरान् खेचरांश्च स्वसम्बन्धिनः सत्कृत्य बहुमानपुरःसरं विसर्जितवान् । अथान्यदा राजा हरिनन्दी कुमारमपराजितं राज्ये संस्थाप्य स्वयं प्रियदर्शनया सह मुव्रताचार्यसविधे दीक्षां गृहीत्वा गीतार्थः सन् अन्ते प्रियदर्शनया सहानशनं कृत्वा सिद्धिगति प्राप्तः। उठाकर अपनी छाती से लगा लिया और मस्तक पर हाथ फिराया प्रीतिमतीने भी अपने श्वशुर और सासुजी का अभिवादन किया। पश्चात् मातापिताने विमलबोध के मुख से कुमार का समग्र वृत्तान्त मुना। सुनते समय उनकी छाती भारे आनंद से फूली नहीं समाई। जिन २ लडकियों के साथ अपराजित कुमार का वैवाहिक संबंध हुवा था उन २ लडकियों के मातापिता अपनी २ लडकियों को लेकर बडे ठाटबाट के साथ सिंहपुर नगर में हरिनंदी नृप के घर में क्रमशः आकर एक ही दिन में उपस्थित हुए। कुछ दिनों तक ये सब संबंधी समुदायरूप में ठहरे। हरिनंदीने सबका यथोचित आदर सत्कार किया। पश्चात् सविधि बहुमान पुरस्सर उन सबको विदा किया।
एकदिन हरिनंदीराजा को अपना निजके कल्याण करने की भावना उदित हुई और जब वह दृढतर बनगई तब उन्होंने राज्य में अपने पुत्र अपराजित को स्थापित कर प्रियदर्शना पत्नी के साथ ત્યારે માતાએ પણ તેને એજ પ્રમાણે ઉઠાડીને પિતાની છાતી સાથે લગાડી લીધા. અને મસ્તક ઉપર હાથ ફેરવ્યો. પ્રીતિમતીએ પણ પિતાના સાસુ સસરાને વંદન કર્યું પછી માતા પિતાએ વિમળા પાસેથી કુમારને સઘળો વૃત્તાંત સાંભળ્યો. આ સાંભળીને તેમની છાતી ભારે આનંદથી ફૂલાઈ. એટલામાં જે જે રાજની પુત્રી સાથે કુમારના લગ્ન થયેલ હતા તે બધા રાજાએ પિતાની પુત્રીઓને લઈને ઠાઠમાઠથી સિંહપુર આવી પહોંચ્યા. કેટલાક દિવસ સુધી એ સઘળા સબંધીજને સમુદાય રૂપમાં રોકાયા. રાજા હરીનંદીએ સઘળાને યાચિત આદર સત્કાર કર્યો. આ પછી સઘળા રાજાઓ પોતપોતાના નગરની તરફ વીદાય થયા.
એક દિવસ હરીનંદી રાજાના દિલમાં પિતાનું કલ્યાણ કરવાની ભાવના જાગૃત થઇ અને જ્યારે એ દઢતર બની ગઈ ત્યારે તેમણે અપરાજીત કુમાર રાજ્યગાદિ ઉપર સ્થાપિત કરીને પ્રીયદર્શના પત્નિની સાથે સુવ્રતાચાર્યની પાસે દીક્ષા અંગિકાર
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
अथापराजितनृणेऽखिलान् प्रजाजनान् सुष्टु परिपालयन बहूनि वर्षाण्य. तिक्रान्तवान्। एकदोद्याने गतः स स्वसौन्दर्येण जितस्मरं मित्रवधुभिश्च वृतं कंचिदिभ्यश्रेष्ठिपुत्रं दृष्टवान् । स हि मुललिते गाने समासक्तचेता अर्थिभ्योऽत्यर्थ दानं ददानश्च आसीत् । तादृशं तं दृष्ट्वाऽपराजितभूपः सेवकान् पृष्टवान्-अयं कोऽस्ति ? ततः सेवकाः पोचुः-असौ समुद्रपालस्य सार्थवाहस्य पुत्रो नाम्नाऽनङ्गदेवोऽस्ति । सुनताचार्य के पास दीक्षा अंगीकार करली और गीतार्थ होकर अन्त में वे तथा प्रियदर्शना अनशन कर सिद्धिगति को पाये।
अपराजित कुमार राजा बनकर अब अपनी पत्नी के साथ बासस्थानको की आराधना करते हुए अपना प्रजा का अच्छी तरह से पालन करते हुए रहने लगे। इस प्रकार प्रजापालन की व्यवस्था करते २ उनके अनेक वर्ष व्यतीत हुए।
एक दिन की बात है कि जब ये उद्यान में गये हुए थे तब बहां इनकी दृष्टि एक इभ्यष्ठिपुत्र के ऊपर पडी। अष्ठिपत्र का सौन्दर्य इतना अधिक था कि उसके समक्ष कामदेव का भी सौन्दर्य फीका लगता था। इसके साथ इसके अनेक मित्र एवं इसकी अनेक वधुएँ थीं। गानतान में मस्त होकर यह उस समय वहां अनेक अर्थीजनों को दान दे रहा था। इस प्रकार उसको देखकर अपराजित कुमारने अपने सेवकों से पूछा-यह कौन है? सेवकोंने कहा-महागज ! यह अपने नगर के सेठ समुद्रपाल का पुत्र है। इसका नाम अनंगदेव है। કરી લીધી અને ગીતાર્થ થઈને તેઓ અંતમા પ્રિયદર્શન સાથે અનશન કરીને સિદ્ધ ગતિને પામ્યા
અપરાજીત કુમાર રાજા બનીને પિતાની પત્નીની સાથે વીસ સ્થાનની આરાધના કરતા કરતાં પોતાની પ્રજાનું સારી રીતે પાલન કરવા લાગ્યા. આ પ્રમાણે પ્રજા પાલનની વ્યવસ્થા કરતાં કરતાં તેમનાં ઘણું વર્ષો વ્યતીત થયાં.
એક દિવસની વાત છે કે, જ્યારે તેઓ ઉધાનમાં ગયેલ હતા ત્યારે તેમની દષ્ટિ એક ઇભ્ય-શ્રેષ્ટિ પુત્રના ઉપર પડી. શ્રેષ્ટિપુત્રનું સૌંદર્ય એટલું અધિક હતું કે, તેની સામે કામદેવનું સૌંદર્ય પણ ફીકું લાગે. એની સાથે એના ઘણા મિત્રે અને પત્નીઓ હતી. ગાનતાનમાં મસ્ત બનીને એ આ સમયે ત્યાં કેટલાએ માગ નારાઓને દાન આપી રહેલ હતો. આ પ્રમાણે એને જોઈને અપરાજીત કુમ રે પિતાના સેવકને પૂછયું–આ કોણ છે? સેવકએ કહ્યુ-મહારાજ આ આપણા નગ રના શેઠ સમુદ્રપાળને પુત્ર છે અને એનું નામ અનંગદેવ છે. સેવકે તરફથી
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१६
उत्तराध्ययनसत्रे
ततो नृपो मनस्येवमचिन्तयत्-यस्य मम राज्ये वाणिजा अपि परमोदाराः परमद्धिसम्पन्नाः सन्ति, सोऽहंधन्यः। एवं विचिन्तयन् राजा स्वभवनं गतः ।
___ अथ द्वितीयदिनेऽपराजितो राजा जनैरुह्यमान कमपि शवं दृष्ट्वा सेवकान् पृष्टवान्-कोऽसौ मृतः ? ततः सेवका : पोचुः-स्वामिन् ! व्यतोतेऽहि योऽनङ्ग देव उद्याने भवता दृष्टः, स एवं मरकीरोगेण सहसा मृतः। इमं वृत्तान्तं श्रुत्वा नृपएवमचिन्तयत्-अहो ! इदं विश्वमशाश्वतमस्ति ! अस्मिन् सर्व सन्ध्यारागवत् क्षणभङ्गुरमस्ति । एवं ध्यायन्नृपः परमं वैराग्यमाश्रितः। तस्मिन्नेव समये, सेवकों द्वारा परिचय पाकर अपराजितने विचार किया-धन्य है इस मेरे राज्य को कि जिस में ऐसे परमधनिक उदार वणिक्जन वसते हैं । इस प्रकार विचार करके अपराजित राजा वहां से अपने महल में वापिस लौट आया। दूसरे दिन की बात है कि अपराजित राजाने मनुष्यों द्वारा कंधे पर ले जाते हुए एक मुर्दे को देखा। देखकर सेवकों से पूछा-यह कौन आज मर गया है। सेवकोंने कहा स्वामिन् ! कल जिस अनङ्गदेव को आपने बगीचे में देखा था वही आज मिरगी रोग के दौरे से मर गया है। इस वृत्तान्त को सुनकर अपराजित राजाने विचार किया-अहो ! संसार कितना आशाश्वत है। जिसको कल वगीचे में मोजमजा से इठलाते हुए देखा था। वहीं आज काल का ग्रास बनकर इस संसार से कूच कर गया है । सच है इस संसार में जो कुछ भी है संध्याराग के समान क्षणभंगुर है। इस प्रकार विचारमग्न हुए अपराजित को संसार से परम वैराग्यभाव હકીક્ત મેળવીને અપરાજીતે વિચાર કર્યો-ધન્ય છે મારા આ રાજ્યને કે જેની અંદર ખૂબજ ધનવાન ઉદાર વણિકજને વસે છે. આ પ્રકારને વિચાર કરીને અપરાજીત રજા ત્યાંથી પાછા ફરી પિતાના મહેલમાં પહોંચ્યા. બીજા દિવસની વાત છે કે, અપરાજીત રાજાએ મનુષ્યના ખભા ઉપર ઉપાડીને લઈ જવાતા એક મુરદને જોયું. તે જોઈને સેવકેને પૂછયું- આજે આ કોણ મરી ગયું છે? સેવકોએ કહ્યું–સ્વામિન્ ! કાલે આપે બગીચામાં જે અનંગદેવને જોયેલ હતો તે શેઠના પુત્ર મુગિના રોગથી આજે મરી ગયેલ છે. આ વૃત્તાંતને સાંભળી અપરાજીત રાજાએ વિચાર કર્યો કે, અહે! સંસાર કેટલે અસ્થિર છે. જેને કાલે બગીચામાં મેજમજા ઉડાવતાં જોયેલ હતું તે આજે કાળને કોળી બની આ સંસારથી કુચ કરી ગયેલ છે. સાચું છે, આ સંસારમાં જે કાંઈ છે તે સંધ્યાના રંગની માફક ક્ષણભંગુર છે. આ પ્રકારના વિચારમાં મગ્ન બનેલા અપરછત રાખના દિલમાં સંસારથી પરમ વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१७
प्रियदर्शिनी टीका अ २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् कुण्डपुरे दृष्टपूर्वः केवली ज्ञानेन तं दीक्षाभिलाषिणं विज्ञाय सिंहपुरे समवसृतः। तस्य समवसरणवृत्तान्तमुपलभ्य नृपोऽपराजितो विमलबाधेन प्रीतिमत्या च सह तं केवलिन वन्दितं गतः। तत्र केवलिना दीयमानां धर्मदेशनां श्रुत्वा राज्ये विश्वमित्रं पुत्रं संस्थाप्य प्रीतिमत्या विमलबोधेन च सह तस्यान्ति के प्रवजितः। ततस्ते त्रयोऽपि मुचिरं तीनं तपस्तप्त्वाऽन्तेऽनशनं कृत्वा विपधैकादशे कल्पे इन्द्रसमाः सुरा अभवन् । ।। इति पञ्चमषष्ठभवौ ॥ जाग्रत हो गया। इसी सनय कुण्डपुर में पूर्वदृष्ट कोई एक केवली भगवान् कि जिनके ज्ञान में अपराजित राजा दीक्षाभिलाषी हो रहे हैं ऐसी पर्याय झलक रही थी सिंहपुर में वहां से आये । अपराजित राजाने ज्यों ही उनके आगमन का वृत्तान्त सुना तो वे प्रीतिमती एवं विमलबोध मित्र के साथ उनको वंदना करने के लिये गये। वहां उन्होंने केवली द्वारा दी गई धर्मदेशना का पान किया। वैराग्यभाव पहिले से जाग्रत तो था ही-अब वह केवली की समीपता में और अधिक बढ गया। अपराजित राजाने उसी समय अपने विश्वमित्र पुत्र को राज्य में स्थापित कर प्रीतिमती एवं विमलयोधमित्र के साथ केवली भगवान के पास दीक्षा धारण करली । दीर्घकाल तक इन तीनों ने खूब तपस्या की। और वीस स्थानक को सेवन करके स्थानकवासीपन को आराधन किया। अन्त में अनशन करके-प्राणों का परित्याग कर वे तीनों ही ग्यारहवें देवलोक में इन्द्र के समान देव पर्याय में उत्पन्न हुए ।
॥ यह पंचम और छठवां भव है ॥ થઈ ગયો. આ સમયે કુડપુરમાં પહેલાં જોયેલા કોઈ એક કેવલીભગવાનની દ્રષ્ટિમાં અપરાછત રાજાને સંસારથી પરમ વૈરાગ્ય જાગેલ છે તેવું જણાયું આથી તેઓ ત્યાંથી સિંહપુર અ વ્યા. અપરાજીત રાજાએ જ્યારે તેમના આગમનના સમાચાર સાંભળ્યા તે તે પ્રીતિમતી અને વિમળબંધ મિત્રની સાથે તેમને વંદના કરવા માટે ગયા. ત્યાં તેમણે કેવળી ભગવાન તરફથી અપાયેલ ધર્મદેશનાનું પાન કર્યું વૈરાગ્ય તે પહેલાંથી જાગૃત થઈ ગયેલ હતો જ. એ કેવળીની સામીપ્યમાં વધી ગયે. આથી અપરાજીત રાજાએ પોતાના વિધમિત્ર પુત્રને રાજગાદી સુપ્રત કરી પ્રીતિમતી અને વિમળબંધ મિત્રની સાથે કેવળી ભગવાનની પાસે દીક્ષા ધારણ કરી લીધી. ઘણા કાળ સુધી એ ત્રણેએ ખૂબ તપસ્યા કરી અને સ્થાનકવાસીપણાના વીસ બેલાનું આરાધન કર્યું. અંતમાં અનશન કરીને પ્રાણોને પરિત્યાગ કરી એ ત્રણે અગ્યારમા દેવલોકમાં ઈન્દ્રના સમાન દેવપર્યાયમાં ઉત્પન થયા.
॥"AL पायमे। अने छ। सव छ. ।
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१८
उत्तराध्ययनसत्रे मनुष्यसुररूपौ सप्तमाष्टमभवौ वर्णयति आसीदत्र भरतक्षेत्रे हस्तिनापुरे पुरे श्रीषेणनामा राजा। तस्यासीद् राज्ञी श्रीमती नाम । सा एकदा पयःफेननिभायां सुकोमलायां शय्यायां शयाना म्वप्ने शङ्खदुज्ज्वलं पूर्ण चन्द्रं दृष्टवतो। ततस्तम्याः कुक्षी एकादशक ल्पादायुर्भपस्थितिक्ष येण च्युतोऽपराजितजीवः समवतीर्णः। सम्प्राप्ते समये सा पूर्णिमा पूर्णेन्दुमिवैकं पुत्रं जनितवती । स्वप्ने शङ्खयदुज्ज्लवचन्द्रदर्शनात मातापितृभ्यां महता समारोहेण तस्य शङ्खइति नामकृतम्। धात्रीभिाल्यमानः स क्रमात् प्रवर्द्धमानः पयोधेः पयांसि पयोद इव गुरोः सकलाः कलाः स्वायत्ती
अब इनका मनुष्य एवं देवरूप सातवां और आठवां भव इस प्रकार है
इस भरतक्षेत्र के अन्तर्गत एक हस्तिनापुर नामका नगर है इसमें श्रीषेण राजाका राज्य था। इसकी रानी का नाम श्रीमती था। एक समय जब कि यह दूध के फेन के समान सुकोमलशया पर सो रही थी तो इसने स्वप्न में शंख के समान उज्ज्वल पूर्णचंद्र मंडल देखा। उसी समय ग्यारहवें देवलोक से चवकर अपराजित कुमार का जीव इसके गर्भ का समय जब परिपूर्ण व्यतीत हुआ तब श्रीमतीने पूर्णिमा के पूर्ण इन्दुमंण्डल जैसे पुत्र को जन्म दिया। स्वप्न में शंख के समान उज्ज्वल चंद्रमंडल के देखने से मातापिताने बडे समारोह के साथ बालक का नाम शंख रखा। शंखकुमार पांच धाय द्वारा लालित पालित होता हुआ क्रमशः बढने लगा। जिस प्रकार बादल समुद्र से जल को ग्रहण करता है उसी प्रकार शंखकुमारने भी गुरुजनों से अनेक कलाओं को ग्रहण कर लिया। विमलबोध का जीव भी स्वर्ग
હવે તેમને મનુષ્ય અને દેવરૂપનો સાતમો અને આઠમો ભવ આ પ્રમાણે છે –
આ ભારતક્ષેત્રની અંદર હસ્તિનાપુર નામનું એક નગર છે તેમાં શ્રીષેણ નામના રાજાનું રાજ્ય હતું તેમની રાણીનું નામ શ્રીમતિ હતું, એક સમયે જ્યારે દૂધના ફિણના જેવી સુકોમળ શૈયા ઉપર એ રાણી સૂતેલ હતી ત્યારે તેણીએ સ્વપ્નામાં શંખના જેવું ઉજવળ પૂર્ણ ચંદ્રમંડળ જોયું. એવે વખતે અગ્યારમા દેવલોકમાથી ચવીને અપરાજીત કુમારનો જીવ તેના ગર્ભમાં અવતરિત થયા. ગર્ભને સમય જ્યારે પરિપૂર્ણ થયો ત્યારે પૂર્ણિમાના પૂર્ણ ચંદ્રના જેવા પુત્રને તેણે જન્મ આપે. સ્વપ્નમાં ઉજજવળ ચંદ્રમંડળને જેવાથી માતાપિતાએ બાળકનું નામ શું રાખ્યું. શંખકુમાર પાંચ ધાત્રીથી લાલન પાલન થતાં વધવા લાગ્યા. જે પ્રકારે વાદળ સમુદ્રના જળને ગ્રહણ કરે છે તેજ પ્રમાણે શંખકુમારે ગુરૂજનેની પાસેથી અનેક કળાઓને ગ્રહણ કરી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
७१९ कृतवान् । शङ्खस्य पूर्वभवमित्र विमलबोधजीवोऽपि स्वर्गाच्च्युतः श्रोषणस्य राज्ञो मन्त्रिणो गुणनिधेर्मतिप्रभ इति नाम्ना पुत्रो जातः । एष हि शङ्खकुमारस्य परम मित्रमभूत । एतौ सहैव नवं यौवनमधिगतवन्तौ । अथान्यदा देशवासिनो जनाः श्रीषेणनृपसमीपे समागत्य नमस्कारपूर्वकमेवमूचुः-स्वामिन् ! भवद्राज्यसीमासमीपर्तिनि गिराबतिदुर्गमो दुर्गोऽस्ति । तत्र समरकेतुर्नाम पल्लीपतिः परिवसति । सोऽस्मान पुनः पुनलुण्टति । अतो भवानस्मान् रक्षतु । तेषां वचनं श्रुन्वा महीपतिः श्रीषेणः स्वयमेव तं निग्रहीतुं सैनिकान् सज्जीकृत्य प्रचलितः । तस्मिन समये समवगत समस्त वत्तान्तः शङ्ककुमारः पितरन्ति के समागत्यैवं विज्ञप्तवान्-तात ! सर्प शिशौ गरुडस्येव तुच्छे तस्मिन् शत्री भवतः प्रयाणं से चलकर श्रीषेण राजा के मंत्री गुणनिधि के यहाँ मतिप्रभ नामका पुत्र हुआ। पूर्वभव के संस्कार वश इस भव में भी इन दोनों में परम मित्रता हो गई। ये दोनों साथ ही साथ तरुणवय को प्राप्त हुए। एक समय की बात है कि श्रीषेण राजा के पास देशनिवासियोंने आकर ऐसी प्रार्थना की कि स्वामिन् ! आपके राज्य की सीमा के समीपवर्ती गिरि पर एक महान दुर्गम दुग है। उसमें समरकेतु नामका एक पल्लीपति रहता है। वह हम लोगों को रातदिन दुःखित करता रहता है। लूटता है मारता है और जिस तरह से उसके जीमें आता उसी तरह से वह हमलोगों को दुःरबी करने में कसर नहीं रखता है अतः प्रार्थना है कि आप इससे हम लोगों की रक्षा करें। उनकी इस प्रकार दुःखभरी कथा सुनकर श्रीषेण राजा सैनिकों को सजित कर उसको निग्रहीत करने के लिये स्वयंचलने को तैयार हुए। पिता की इस प्रकार की तैयारी सुनकर अपराजित का जीप शंखकुमारने લીધી. વિમળબંધનો જીવ પણ સ્વર્ગથી ચવીને શ્રાણ રાજાના મંત્રી ગુણનિધિને ત્યાં મતિપ્રમ નામના પુત્રરૂપે અવતરિત થયે. પૂર્વભવના સંસ્કારના કારણે એ બનેને મિત્રાચારી થઈ આ બંનેએ સાથે સાથે તરૂણ વયને પ્રાપ્ત કરી. એક સમય યની વાત છે કે, શ્રીષેણ રાજાની પાસે આવીને દેશ નિવાસીએ એ પ્રાર્થના કરી કે, હે સ્વામિન! આપના રાજયની સીમાની પાસે રહેલા પર્વત ઉપર એક મહાન દુર્ગમ દુર્ગ છે તેની અંદર સમરકેતુ નામનો એક પહેલીપતિ રહે છે. તે અમને રાત દિવસ દુઃખી કરે છે, લુંટે છે. મારે છે. અને તેના મનમાં આવે તે રીતે અમને દુઃખી કરવામાં કસર રાખતું નથી. જેથી અમારી પ્રાર્થના છે કે, તેનાથી અમારૂં રક્ષણ કરે. પ્રજાજનોની આવી દુઃખભરી કથા સાંભળીને શ્રીષેણ રાજા સૈનિકે ને સજજીત કરીને તેને હાથ કરવા માટે પોતે જ જવા માટે તૈયાર થયા. પિતાની આ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२०
उत्तराध्ययनसूत्रे न युक्तम् । अहमेवास्मि तदर्पमुन्मूलयितुं समर्थः, एवं शङ्ककुमारस्य विनयसमन्वित वचनं निशम्य राजा श्रीषेणस्तमेवादिदेश शत्रु प्रत्यभिगन्तुम् । ततः पितुराज्ञया सन्नद्धः शङ्खकुमारः ससैन्यः पल्लीशं पराजेतुं प्रस्थितः क्रमेण पल्लीसमीपे समागतः । पल्लोशः कुमारस्यागमनवृत्तान्तं श्रुत्वा स्वानुवरैः सह दुर्ग परित्यज्य काऽपि गिरिगहरे निलीनः । युद्धकलाभिज्ञः शङ्ककुमारः कमपि सामन्तं कियत्-सैन्यैः सह दुर्ग संनिवेश्य स्वयमवशिष्टैः सैन्यैः सह कुजे निलीनः ।
आकर उनसे प्रार्थना की-तात ! सर्प के बच्चे को निगृहीत करनेके लिये जिस प्रकार गरुड़ का प्रयाण शोभा नहीं देता है उसी प्रकार उस तुच्छ पल्लीपति को निगृहीत करने के लिये आपका यह प्रयाण उचीत प्रतीत नहीं होता है, अतः आप मुझे आज्ञा दीजिये मैं जाऊँ। इस प्रकार शंखकुमार के विनयान्वित वचन सुनकर श्रीषेणराजाने अपना जाना बन्द कर दिया। और कुमार को ही जाने की आज्ञा दी। पिता की आज्ञा प्राप्त कर शंख कुमारने सैन्य को सज्जित कर पल्लीपति को पराजित करने के लिये प्रस्थान किया। इधर पल्लीपतिने ज्यों ही कुमार की अपने ऊपर आक्रमण करने को आने की बात सुनी तो वह शीघ्र ही वहां से निकल कर अपने अनुचरों के साथ किसी पर्वत की गुफा में जाकर छिप गया। युद्धकला कुशल कुमार भी जब दुर्ग में पल्लीपति के साथ मुकाबला नहीं हुआ तब किसी सामन्त को कितनेक सैन्यजनों के साथ उस दुर्ग में स्थापित कर अवशिष्ट सैन्य के साथ किसी पास के ही निकुंज આ પ્રમાણેની તૈયારીને સાંભળીને અપરાજીત કુમારના જીવ શંખે આવીને તેમને પ્રાર્થના કરી તાત! સપના બચ્ચાને હાથ કરવા માટે જેમ ગરૂડનું પ્રયાણ ભારૂપ નથી તેજ પ્રમાણે પલ્લી પતિને હાથ કરવા માટે આપનું પ્રયાણ ઉચિત લાગતું નથી જેથી આપ મને આજ્ઞા કરો તે હું જાઉં. આ પ્રકારનાં શંખકુમારનાં વિનય ભરેલાં વચનેને સાંભળીને શ્રીષેણ રાજાએ પોતાનું જવાનું બંધ કરી દીધું, અને કુમારને જવાની આજ્ઞા આપી. પિતાની આજ્ઞા પ્રાપ્ત કરીને શંખકુમારે સૈન્યને સજજીત કરીને પહેલી પતિને પરાજ્ય કરવા માટે પ્રસ્થાન કર્યું. આ બાજુ પલ્લીપતિએ જ્યારે પિતાના ઉપર કુમાર આક્રમણ કરવા આવી રહેલ લેવાની વાતને સાંભળી તે તરતજ તે ત્યાંથી નીકળીને પિતાના અનુચરોની સાથે કઈ પર્વતની ગુફામાં જઈને છુપાઈ ગયે, યુદ્ધ કળામાં કુશળ કુમાર પણ જયારે દુગમાં પલ્લી પતિની સાથે મુકાબલો ન થયો ત્યારે કોઈ સામંતને કેટલાક સૈનિકો સાથે તે દુર્ગમાં રાખીને બાકીના સૈન્યની સાથે નજીકની નીકુંજમાં છુપાઈ ગો. છલ વિદ્યામાં ચતુર ૫૯લી
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
७२१ छलचतुरः सपरिजनः पल्लोशो यावदुर्ग रुरोध तावत्-प्रबलैः स्वबलै सह कुमारोऽपि तमवेष्टयत् । ततः सामन्तसैन्यै रेकतः शङ्खकुमारसैन्यैरपरत आहनः सपरिजनः पल्लीशः स्वपराजयमूचनार्थ कुठारं कण्ठे समवलम्ब्य कुमारस्य शरणं समागतः प्राञ्जलिः सन्नेवमब्रवीत्-हे कुमार ! भवान् स्वबुद्धिप्रभावेण मम मायिकतां व्या कृतवान् । धन्यो भवान् ! अहं भवतो दासोऽस्मि । मम सर्वस्वं समादाय मम जीवितं रक्षतु, पसीदतु मयि कुमारः। ततः कुमारस्तेन पल्लीस्वामिना लुण्टाककृत्या यस्य यस्य द्रव्यं गृहीतं तेभ्यः सर्वेभ्यः मत्यर्य तं पल्लोस्वामिनं सहादाय स्वपुरं प्रति प्रचलितः । रात्रौ मार्गे शिविरं निवेश्य में छिप गया। छलविद्या में चतुर पल्लोपतिने ज्यों ही परिजनों को साथ लेकर दुर्ग को रोकने का प्रयास किया कि इतने में ही कुमारने प्रबल अपने सैन्य के साथ पीछे से आकर उसको घेर लिया। एक तरफ सामन्त के सैन्य से तथा दूसरी तरफ कुमार के सैन्य से आहत किया गया पल्लीपतिने अपने साथियों के साथ अपने पराजय को सूचना निमित्त कंठ में कुठार को धारणकर कुमार की शरण में आगया और हाथजोडकर उनसे कहने लगा-हे कुमार ! आपने अपनी बुद्धि की चतुराई से मेरा मायावीपन सर्वथा व्यर्थकर दिया है, आपको इसके लिये धन्यवाद है। मैं आपका आज से दासभाव अंगीकार करता हूं। मेरे पास जो कुछ भी चर अचर संपत्ति है वह सब आपकी है-आप इसको स्वीकार करें, और मुझे जीवनदान देकर अनुगृहीत करें। आपकी बडी दया होगी। पल्लीपति की इस प्रकार दीनता देखकर कुमारने उसके द्वारा जिनजिन का द्रव्य हरण किया था उसको उन उनको પતિએ જ્યાર પરિજનોને સાથે લઈને દર્શને રોકવા પ્રયાસ કર્યો છે, એટલામાં કુમારે પાછળથી પોતાના પ્રબળ રૌન્યની સાથે આવીને તેને ઘેરી લીધા એક તરફ સામંતના સૈન્યથી તથા બીજી તરફથી કુમારના સૈન્યથી ઘેરાઈ ગયેલ પલ્લી પતિ પિતાના સાથીની સાથે પિતાના પરાજ્યની સૂચના નિમિત્ત ગળામાં કુવાને ધારણ કરી કુમારના શરણે આવી ગયે. અને હાથ જોડીને તેમને કહેવા લાગ્યો કે, હે કુમાર ! આપે આપની બુદ્ધિની ચતુરાઈથી મારું માયાવી પણું સર્વથા વ્યર્થ બનાવી દીધેલ છે. આપને તેના માટે ધન્યવાદ છે. આજથી હું આપને દાસભાવ અંગીકાર દરૂં છું. મારી પાસે જે કાંઇ ચર અચર સંપત્તિ છે તે આપની છે. આપ તેને સ્વીકાર કરે અને મને જીવતદાન આપી ઉપકાર કરે. અપની આથી મારા ઉપર મહાન કૃપા થશે. પલ્લી પતિની આ પ્રકારની દીનતા જોઈને કુમારે એના હાથે જેના
१
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सूत्रे
यावत्प्रस्वपिति तावत्करुणं रुदितशब्दं श्रुतवान् । ततः सहसा प्रचलितः स रुदितशब्दमनुसृत्य कियद्दूरं गतोऽर्द्धवृद्धा कामपि स्त्रियं रुदतीं विलोक्य पृष्टवान्- अम्ब ! कथं रोदिषि ? साऽब्रवीत
૭૨
असत्यङ्गदेशे चम्पायां जितारिर्नाम भूपतिः । तस्य कीर्तिमतीराज्ञ्यां यशोमती नाम पुत्री समुत्पन्ना । सा हि प्रवर्द्धमानवयसा सह सकलाः कलाः समभ्यस्य यौवनं वयः प्राप्ता । सा हि स्वानुरूपं वरमपश्यन्ती न कुत्राऽप्यन्नरज्यत । अन्यदा सा कस्याऽपिमुखात् सकलगुणानामाकरं श्राषेणपुत्रं शङ्खमुपदिलाकर उस पल्लीपति को अपने साथ ले लिया, और अपने नगर की तर्फ प्रस्थान किया । रात्रि में जब इन्होंका किसी एक स्थान पर पडाव पडा तो कुमारने जैसे ही सोने का विचार किया कि इतने में उनके कान में किसी के दयाजनक रोने की ध्वनि पडी । ध्वनि का अनुसरण कर ज्यों ही कुमार वहां से निकलकर आगे चला तो क्या देखता है कि एक अर्द्धवृद्ध स्त्री रो रही है । उसके पास जाकर कुमार ने पूछा- माता ! तुन क्यों रो रही हो कुमार की बात सुनकर उसने कहा
हे पुत्र ! अङ्गदेश में चंपा नामकी एक नगरी है। वहां जितारी नामका राजा रहता है। उसकी रानी का नाम कीर्तिमती है। इससे एक पुत्री उत्पन्न हुई जिसका नाम यशोमती है । उसने क्रमशः सकल कलाओं का अभ्यास कर लिया । और जब यह तरुण अवस्था को प्राप्त हुई तब माता पिताने इसका विवाह करने का विचार किया परन्तु इसके योग्य वर नहीं मिला। एक दिन अचानक यशोमतिने किसी જેના દ્રવ્યનુ હરણુ કરવામાં આવેલ હતુ તે બધાને એ અપાવી દઈ ને પલ્લીપતિને પેાતાની સાથે લઈને પોતાના નગર તરફ્ પ્રસ્થાન કર્યું. રાત્રિ થતાં કાઈ એક સ્થાન ઉપર તેઓએ પડાવ રાખેલ હતા. અને રાત્રે કુમાર જયાં સુવાને વિચાર કરે એટલામાં તેના કાને કાઇના રાવાને દયાજનક અવાજ અથડાયો. આવી રહેલા અવાજ તરફ લક્ષ રાખીને કુમાર ત્યાંથી નીકળીને આગળ વધ્યા ત્યારે તેણે ત્યાં એવું જોયુ કે, એક અવૃદ્ધ સ્ત્રી રેતી હતી. તેની પાસે જઇને કુમારે પૂછ્યુ કે, માતા તમે શા માટે રૂએ છે. ? કુમારની વાત સાંભળીને તેણે કહ્યુ..—
હે પુત્ર! અંગદેશમાં ચંપા નામની એક નગરી છે ત્યાં જીતારી નામના એક રાજા રહે છે. તેની રાણીનુ નામ કીતિમતી છે. તેનાથી ઉત્પન્ન થયેલી એક પુત્રી છે જેનું નામ યશેામતી છે. તેણીએ ક્રમશઃ બધી કળાઓના અભ્યાસ કરી લીધા છે. અને જ્યારે તેણે યુવાવસ્થાને પ્રાપ્ત કરી ત્યારે તેના માતાપિતાએ તેના વિવાહ કરવાના વિચાર કર્યાં પરંતુ તેને ચાગ્ય વર ન મળ્યા. એક દિવસ અચાનક યશે
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
७२३ श्रुत्य 'शङ्ख एव मम योग्योऽस्ति' अतः स मम भर्ता इति प्रतिज्ञातवती। ततो नृपः 'एषा योग्ये जनेऽनुरक्ता' इति मनसि विचिन्त्य परमानन्दं प्राप्तवान् । अथान्यदा मणिशेखरो विद्याधरो जितारिं नृपति तामयाचत । ततो जितारी. नृपस्तमेवं प्राह-मम कन्या शङ्खादन्यं न कमपि पति वरीतुमिच्छति । तर्हि कथं तवेच्छापूर्तिः स्यात् ? नृपस्य वचनं श्रुत्वा स तस्मिन् काले ततः प्रतिनिवृत्तो. ऽन्यदा धान्या मया सह तां हृतवान् । रागिणामाग्रहो हि कुग्रह इव नितरा. मसाध्यो भवति । मां तु रुदतीमत्र विहाय तां गृहीत्वा स कुत्राऽपि पर्वते के मुख से यह बात सुनी कि 'शंख ही इस समय सकल गुणोंका निधान है' उसी दिन से उसका चित्त शंखके गुणों से आकृष्ट हो गया और यह निश्चय करलिया है कि शंख ही मेरे योग्य पति है। इसलिये वह ही मेरे जीवन का एकमात्र आधार होसकेगा। जब यशोमती के मातापिता को इस के इस प्रकार के निश्चय का पता चला तो वे बडे ही प्रसन्न हुए। एक दिन की बात है कि मणिशेखर नामके किसी विद्याधरने जितारि नृप से यशोमती की याचना की, तब जितारि राजाने उससे कहा-कि कन्या का मन शंखकुमार के सिवाय अन्य किसी में भी अनुरक्त नहीं है। नृप के इसप्रकार वचन सुनकर मणिशेखर उस समय वापस लौट गया। मौका पाकर उसने मेरे सहित उसका हरण कर लिया। और मैं उस यशोमती की धायमाता हूं। क्या कहा जाय रागि व्यक्तियों का आग्रह कुग्रह की तरह नितरां असाध्य ही हुआ करता है। वह रोती हुई मुझको छोडकर पता नहीं वह उसको लेकर મતીએ કેઈના મઢેથી આ વાત સાંભળી કે, “શંખ આ સમયે સઘળા ગુણોની ખાણ છે” તે દિવસથી તેનું ચિત્ત શંખના ગુણોથી ભરાઈ ગયું છે. અને તેણીએ મનથી એ નિશ્ચય કરી લીધું છે કે, શંખજ મારા ગ્ય પતિ છે. જેથી તે માના જીવનના એક માત્ર આધારરૂપ બની શકશે. જ્યારે યશોમતીના માતાપિતાએ તેના આ પ્રકારના નિશ્ચયને જાણ્યા ત્યારે તે ઘણાં જ ખુશી થયાં. એક દિવસની વાત છે કે, મણિશેખર નામના કોઈ વિદ્યાધરે છતારી રાજા પાસે યશોમતીની યાચના કરી ત્યારે તારી રાજાએ તેને કહ્યું કે, કન્યાનું મન શંખકુમાર સિવાય કોઈનામાં નથી. રાજાનું આ પ્રકારનું વચન સાંભળીને મણિશેખર એ સમયે પાછો ચાલ્યા ગયે. તેણે તક મેળવીને મારી સાથે યશોમતીનું હરણ કર્યું અને હું તે યમનીની ધાવ માતા છું. શું કહી શકાય. રાગી વ્યક્તિઓને આગ્રહ કુગ્રહની માફક ખરેખર અસાધ્ય થતું હોય છે. એ મને અહીં રેતી મૂકીને ન માલુમ તેણીને લઈને કયાં
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे गतः। 'सम्पति तस्याः का वर्तते' इति पिचिन्न्य मम चेतो नितरां खिद्यते। अतोऽहमसहाया रोदिमि । कुमार उक्तवान-धेयमवलम्बस्व ! अहं शीघ्रमेव तां कन्यामानयामि, इत्युक्त्वा कुमारी रात्रावरण्ये परिभ्रमन प्रभाते तत्र पर्वते समागतः। तदास दूरादेवं शब्दं श्रुतवान्-अये ! शङ्ख एव मया पतित्वेन वृतः । अतस्तवक्लेशेनालम् । ततः कुमारः शब्दमनुसृत्य तत्र गतः । ताभ्यां कुमारी दृष्टः। ततो मणिशेखरविद्याधरः प्रहस्याह-अयि ! त्वं यं वरीतुमिच्छसि, कहां चला गया है। परंतु मुझे ऐसा ख्याल आता है कि वह किसी पर्वतपर ही गया होगा। मैं जो रो रही हूं सो उसका कारण केवल इतना ही है कि वह बिचारी यशोमती इस समय न मालूम किस दशा का अनुभव कर रही होगी। और मैं असहाय होकर रो रही हूँ। इस प्रकार उस धायमाता के वचनों को सुनकर कुमारने उससे कहा-कि तुम घबराओ मत-धैर्य धारण करो-मैं शीघ्र ही उस कन्या को यहां ले आता हूं। ऐसा कहकर कुमार वहां से चल दिया और रातभर चलकर जब उसको प्रभात हुआ तो वह उस पर्वत पर आ पहुंचा जहां विद्याधर उस कन्या को लेकर आया था। कुमारने वहां आते ही यह शब्द दूर से सुना कि-"अरे ! मैं ने तो अपना पति शंख को ही निश्चित किया है। व्यर्थ में तू मुझे यहां क्यों लाया है। कुमारने ज्यों ही इन शब्दों को सुना कि वह शीघ्र ही इन शब्दों के आने के मार्ग का अनुसरण कर वहाँ जा पहुँचा। उन दोनोंने कुमार को देखा। देखकर विद्याधरने हँसकर यशोमती से कहा-अयि ! तुम जिसको ચાલી ગયેલ છે. પરંતુ મને લાગે છે કે, તે કોઈ પર્વત ઉપર જ લઈ ગયેલ હશે. હું જે રેઈ રહી છું તેનું કારણ એટલું જ છે કે, એ બિચારી યશોમતી આ સમયે કેવી દશામાં મૂકાયેલ હશે. આ જ કારણથી હું અસહાય બનીને રોઈ રહી છું. આ પ્રકારનાં એ પાયમાતાનાં વચનેને સાંભળીને કુમારે કહ્યું કે તમો ગભરાઓ નહીં. ધર્યો ધારણ કરે હું જલદીથી તે કન્યાને અહીં લઈ આવું છું. એવું કહીને કુમાર ત્યાંથી ચાલી નીકળે અને રાતભર ચાલીને સવાર થતાં જ તે એક પર્વત પર પહોંચ્યા. એ પર્વત એ હતું કે જ્યાં પેલે વિદ્યાધર યશામતીને લઈને ત્યાં ગયેલ હતું. કુમારે ત્યાં પહોંચતાં જ દૂરથી એ પ્રકારને શબ્દ સાંભળ્યું કે, “મેં તે મારા પતિ તરીકે શંખને જ મારા હૃદયમાં સ્થાપિત કરેલ છે. તું વ્યર્થમાં મને અહીં શા માટે લઈ આવેલ છે” કુમારે જ્યારે એ શબ્દને સાંભળ્યા કે, તરત જ તે એ શબ્દ જે બાજુથી આવતા હતા તે તરફ ચાલીને એ સ્થળે જઈ પહોંચે, એ બન્નેએ કુમારને જે. જોતાં જ હસીને વિદ્યારે યમતીને કહ્યું
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् सोऽयं भाग्यात्स्वयमेव ममुपस्थितः। अहममुमद्य त्वदाशया सह हनिष्यामि । ततस्त्वां स्वगृहे नीत्वा परमोत्सवेन परिणेष्यामि। तवचनं श्रुत्वा शङ्खकुपारः प्राहअरे ! अज्ञ ! आत्मश्लाघया अलम् । यदिशक्तिरस्ति, तर्हि युद्धाय सन्नद्धो भव । ततस्तयोर्युद्ध प्रवृत्तम् । मणिशेखरः शङ्ख दुर्जयं ज्ञात्वा विद्यास्त्रैस्तस्मिन् कुमारे प्रहृतवान् । परन्तु तत्पुण्यप्रभावेण सर्वाणि विद्यास्त्राणि विफलानि जातानि ततस्तदुक्खेन मणिशेखरो मूञ्छितो भूमौ निपतितः। कुमारेण शीतलोपचारैः वरण करना चाहती हो वह कुमार तुम्हारे भाग्य से यहां स्वयं ही आगया है। देख मैं इसको आज ही तेरी आशा के साथ २ ही मार दंगा। फिर निष्कंटक होकर मैं तुझे अपने घर ले जाकर तेरे साथ विवाह करूँगा। इस प्रकार विद्याधर के वचनों को सुनकर शंखकुमारने उससे कहा-अरे मृढ ! अपने मुँह अपनी प्रशंसा करना अच्छा नहीं है। यदि शक्ति है तो आजा युद्ध करले। इस प्रकार परस्पर बातचीत होते २ ही उन दोनों का युद्ध प्रारंभ हो गया। मणिशेखरने जब यह देखा कि शंखकुमार सामान्य योद्धा नहीं है और न इसका जीतना ही कोई साधारण बात है तब उसने ऊपर उसके विद्याधर संबंधी अस्त्रों का प्रयोग करना प्रारंभ किया। परन्तु कुमार के पुण्यप्रभावने उसके उन समस्त अस्त्रों को विफल बना दिया। इस दुःख से मणिशेखर विद्याधर मूञ्छित होकर धडाम से जमीन पर गिरपडा । कुमारने ज्यों ही मूच्छित होकर जमीन पर पडे हुए विद्याधर को देखा तो उसने उसी समय शीतઅરે! તું જેને વરવા માગે છે તે કુમાર તારા ભાગ્યથી અહીં આવી પહોંચેલ છે. જે હું તેને અહીંયાં જ તારી આશાની સાથે સાથે જ મારી નાખીશ. પછી નિષ્ફટક બનીને હું તને લઈ જઈને તારી સાથે વિવાહ કરીશ. આ પ્રકારનાં વિદ્યાધરનાં વચનેને સાંભળીને શંખકુમારે તેને કહ્યું–અરે મૂઢ! પોતાના મઢેથી પે તાની પ્રશંસા કરવી એ બરાબર નથી. જે તારામાં શકિત હોય તે સામે આવી જા અને મારી સાથે યુદ્ધ કર. આ પ્રકારની પરસ્પર વાતચિત થતાં એ બંનેનું યુદ્ધ શરૂ થઈ ગયું, મણિશેખરે જ્યારે એવું જાણ્યું કે, શંખકુમાર સામાન્ય દ્ધો નથી તેમ એને જીત એ સાધારણ વાત નથી. આવો વિચાર કરીને તેણે શંખકુમાર ઉપર વિદ્યાધર સંબંધી અસ્ત્રો ફેંકવાનો પ્રારંભ કર્યો પરંતુ કુમારના પુણ્ય પ્રભાવે વિદ્યાધરનાં એ સઘળાં અસ્ત્રો વિફલ બન્યાં. આ દુઃખથી મણીશેખર વિદ્યાધર મૂછિત થઈને જમીન ઉપર પટકાઈ પડ, કુમારે જ્યારે મૂછિત થઈને જમીન ઉપર પડતા વિદ્યાધરને જે ત્યારે તેણે તે સમયે શીત ઉપચારથી તેને સ્વસ્થ કરી
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२६
उत्सराध्ययनसूत्रे स्वस्थीकृतः पुनयुद्धाय प्रेरितः स प्रणिपातपुरस्सरमाह-महामाहो। इतः पूर्व केनाऽप्यनिर्जितोऽहं त्वया सुष्ठु जितः । अतोऽहं तव पराक्रमक्रीतो दासोऽस्मि। ततः कुमारः प्राह-महामपित्वयि परं तुष्टोऽस्मि । ततः स पाहमहाभाग ! वैताढयेऽधुना सुशर्माचार्यनामा खेचरमुनिः सपरिवारो विहरति । अतस्तं वन्दितुमावाभ्यां गन्तव्यम् । कुमारः शङ्खोऽपि तद्ववचनमन्व मन्यत । यशोमती च सकलगुणैरलङ्कतं शङ्खकुमारं दृष्ट्वा ‘मया मनसा सर्वश्रेष्ठो वरो वृतः' इति चिन्तयन्ती परमं मनस्तोपं प्राप्तवती। तस्मिन्नेव समये मणिलोपचार से उसको स्वस्थ कर युद्ध करने के लिये प्रेरित किया, परन्तु कुमार को दुर्जेय एवं बलिष्ट जानकर मणिशेखरने पुनः युद्ध करना उचित नहीं समझा, उसने उसी समय कुमार को नमनकर विनय के साथ कहा-महाबाहो! आजतक में किसी से परास्त नहीं हुआ हूं, परंतु यह जीवन में पहिला मौका है जो आपसे मुझे हार खानी पड़ी है अतः अब तो आपने विजित कर मुझे अपने पराक्रम से अपना दास बना लिया है। कुमारने विद्याधर की इस प्रकार बात सुनकर उससे कहा तुम घबराओ नहीं, मैं भी तुम पर बहुत संतुष्ट हूं। कुमार की इस प्रकार से अपने ऊपर ममता जानकर विद्याधरने कहा महाभाग ! वैताढ्य पर्वत पर इस समय सुशोचाये नामके खेचामुनि सपरिवार विचर रहे हैं सो अपन दोनों उनको वंदना करने के लिये चले । कुमारने विद्याधर के इन वचनों का बहुमान किया। तथा सकलगुणों से अलंकृत शंखकुमार को देखकर-"मैं ने अपने मनसे सर्वश्रेष्ठ वर को वरा है" ऐसे विचारों से यशोमती को अपार संतोष हुआ। યુદ્ધ કરવા માટે તૈયાર થવા જણાવ્યું. પરંતુ કુમારને ન જીતી શકાય તે બલિષ્ઠ જાણીને મણશેખરે ફરીથી યુદ્ધ કરવાનું ઉચિત ન માન્યું. આથી તેણે એ સમયે કુમારને નમન કરી વિનયની સાથે કહ્યું –મહાબાહ! આજ સુધી હું કોઈનાથી પરાસ્ત થયું નથી. પરંતુ આ જીવનમાં મારા માટે આ પ્રથમ જ પ્રસંગ છે કે, આપનાથી મારે હાર ખાવા પડી છે આથી આપે મારા ઉપર વિજય મેળવીને મને દાસ બનાવી લીધેલ છે. કુમારે વિદ્યાધરની આ વાત સાંભળીને તેને કહ્યું–તમે ગભરાવ નહીં હું પણ તમારા ઉપર ખૂબ પ્રસન્ન છું. કુમારની પિતાના ઉપર આ પ્રકારની મમતા જાણીને વિદ્યાધરે કહ્યું -મહાભાગ વૈતાઢય પર્વત ઉપર આ સમયે સુશર્માચાર્ય નામના ખેચર મુનિ સપરિવાર વિચરી રહ્યા છે આથી આપણે તેમને વંદના કરવા માટે જઈએ. કુમારે વિદ્યાધરનાં એ વચનેનું બહુમાન કર્યું. તથા સઘળા ગુણેથી અલંકૃત એવા શંખકુમારને જોઈને “મેં મારા મનથી સર્વશ્રેષ્ઠ વરને વરેલ છે” આવા વિચારોથી યમતાને પણ ઘણું જ સંતોષ થયો.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
७२७
शेखर विद्याधरस्य सेवकाः समागताः। तदा शङ्खकुमारस्तेषु द्वो विद्याधरों शिबिरे सप्रेष्य तन्मुखात्स्वसैनिकान हस्तिनापुरं गन्तुं समादिष्टवान् , सैनिकमुखात् मातापितरौ च विज्ञापितवान् अहमिदानी मित्रेण सह मणिशेखरविद्याधरस्य पुरं गच्छामीति। अन्यै विद्याधरैश्च बनेस्थितां यशोमत्या धात्रीमानापितवान् । ततो धाच्या यशोमत्या च सह कुमारः शङ्खो मणिशेखर विद्याधरेण युक्तौ वैताढथे गतः। तत्र कुमारः सुशर्माचार्यमुनिं प्रणम्य तदत्तां धर्मदेशनां श्रुतवान् । ततो मणिशेखरः शङ्खकुमारेण सह स्वपुरे समागतः। तत्र कुमारः सुचिरं निवसतिस्म । ततो विद्याधराः कुमारस्य कुलशीलौदर्यादिगुणान् दृष्ट्वा स्वां स्वां पुत्री
इसी समय वहां मणिशेखर विद्याधर के सेवक भी आ पहँचे। शंखकुमारने उनमें से दो विद्याधरों को शिबिर (सेना के निवासस्थान) में भेजकर अपने सनिकों को हस्तिनापुर जाने के लिये सूचना भिजवा दी। तथा अपने मातापिता को यह समाचार भी भिजवा दिया कि मैं अपने मित्र के साथ इस समय मणिशेखर विद्याधर के पुर जा रहा हूं। तथा कितनेक विद्याधरों को भेजकर वनमें स्थित यशोमती की धाय को भी कुमारने बुलवा लिया। इस प्रकार धायमाता, यशोमती एवं मणिशेखर विद्याधर इनके साथ २ शंखकुमार वहां से चलकर वैताढ्य पर्वत पर आ पहुँचा। वहां आकर कुमारने सब के साथ सुशर्माचार्य को वंदना करके धर्मदेशना मुनी। वहां से मणिशेखर शंखकुमार के साथ अपने पुर में आया। कुमार वहां बहुत दिनों तक रहा। वहां के विद्याधरोंने इस अवसर में कुमार के कुल शील संतोष एवं औदार्य आदि महान् गुणों को अच्छी तरह देख लिया। जब वे कुमार के हरएक प्रकार
આ સમયે ત્યાં મણિશેખર વિદ્ય ધરના સેવકે પણ આવી પહોંચ્યા. શંખ મારે એમાંના બે સેવકોને શિબિર (પિતાની સેનાના પડાવ) ઉપર મોકલીને પિતાના સનિકોને હસ્તિનાપુર પહોંચી જવાની સૂચના મોકલી દીધી. તથા પિતાના માતાપિતાને એવા સમાચાર મોકલી આપ્યા કે, હું મારા મિત્રની સાથે આ સમયે મણિશેખર વિદ્યાધરના નગરમાં જઈ રહ્યો છું તથા કેટલાક વિઘાઘરાને મોકલને યશોમતીની ધાવ માતાને પણ કુમારે બેલાવી લીધી. આ પ્રકારે ધાવમાતા, યશોમતી અને મણીશેખર વઘાધર એમની સાથે સાથે શંખકુમાર ત્યાંથી ચાલીને વૈતાઢય પર્વત ઉપર જઈ પહોંચ્યા. ત્યાં પહોંચીને કુમારે સહુની સાથે સુશર્માચાર્યની વંદના કરી તેમની પાસેથી ધર્મદેશના સાંભળી ત્યાંથી મણિશેખર શંખકુમારની સાથે પિતાના નગરમાં પહોંચે. આ સ્થળે કુમાર ઘણા દિવસ સુધી રહ્યા. ત્યાંના વિદ્યાધરોએ એ અવસરમાં કુમારનાં કુળ. શીલ, વગેરે ઔદાર્ય ગુણેને સારી રીતે જાણી લીધાં જ્યારે બધા વિદ્યાધર કુમારના હરેક પ્રકારના વ્યવહારથી ખૂબ પરિચિત બન્યા ત્યારે તેમણે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२८
उत्तराध्ययनसूत्रे परिणेतुं प्रार्थितवन्तः। कुमारः प्राह-यशोमत्या सह विवाहं कृत्वैव भवतां कन्याः परिणेष्यामि । अथान्यदा ते विद्याधराः स्त्र स्त्र कन्यया सह धात्री यशोमती शङ्खकुमारसहिता अङ्ग देशे चम्पापुरी समागताः। जितारिः शङ्खकुमारेण सह समागतां स्वपुत्रीं तद्धात्री स्व स्वपुत्रीसहितान् विद्याधरांश्च विलोक्यामन्दानन्दसन्दोहसमन्वितो जातः। ततः शुभमुहूर्ते शङ्खकुमारो यशोमतों विद्या धरकन्याश्च परिणीय ताभिः सह कियत्कालं चम्पायां स्थित्वाऽन्यदा ताभिः के व्यवहार से खूब परिचित एवं सन्तुष्ट बने-तब उनलोगोंने कुमार के साथ अपनी २ पुत्रियों का विवाह कर देने का विचार किया। जब विचार दृढ हो चुका तब सबने कुमार से अपनी २ लडकियों के साथ विवाह करने की प्रार्थना की। सब के हृदयंगम विचारों को स्फुट रूपसे सुनकर कुमारने उनसे कहा ठीक है-परंतु मैं पहिले यशोमती के साथ विवाह करूँगा-पश्चात्-आप लोगों की लडकियों के साथ। किसी एक समय वे समस्त विद्याधर अपनी २ कन्याओं को साथ लेकर धात्री, यशोमती तथा शंखकुमार के साथ २ अंगदेशान्तर्गत चंपापुरी में आये। जितारि राजाने जब यह देखा कि मेरी पुत्री यशोमती शंखकुमार के साथ तथा अपनी धात्री एवं अन्य विद्याधरों के साथ २ आई है तो उसको बडा आनंद हुआ। उसने शीघ्र ही शुभ मुहूर्त में यशोमती का संबंध शंखकुमार के साथ कर दिया । पश्चात् अन्यविद्याधरोंने भी अपनी २ पुत्रियों को कुमार के साथ विवाहित कर दिया। विवाह हो जाने के बाद कुछदिनों तक कुमार वहीं पर रहा। पश्चात् घरकी याद आने પિોતાની બે પુત્રીને તેમની સાથે વિવાહ કરવાનો વિચાર કર્યો. જ્યારે વિંચાર દઢ બની ચૂકે ત્યારે સઘળાએ કુમારને તેમની બે પુત્રીયોની સાથે વિવાહ કરવાની વિનંતી કરી. બધાના આગ્રહને વશ બનીને કુમારે તેમને કહ્યું ઠીક છે પરંતુ હું પહેલાં યશોમતીની સાથે વિવાહ કરીશ અને પછીથી આપ લેકની કન્યાઓ સાથે. કોઈ એક સમયે સઘળા વિદ્યારે પોતાની બે કન્યાઓને સાથે લઈને ધાત્રી, યશોમતી તથા શંખકુમારની સાથે સાથે અંગદેશમાં આવેલ ચંપાપુરીમાં પહોંચ્યા. છતારી રાજાએ જ્યારે એ જાણ્યું કે મારી પુત્રી યશોમતી શંખકુમારની સાથે તેમજ પિતાની ધાત્રી અને અન્ય વિદ્યાધરની સાથે આવેલ છે ત્યારે તેને ઘણો જ આનંદ થયે. તેણે શુભ મુહૂર્ત જોઈને યશોમતીને સંબંધ શંખકુમારની સાથે કરી દીધે. એ પછી વિઘારોએ પણ પિતાની બે પુત્રીઓનો વિવાહ શંખકુમારની સાથે કર્યો. વિવાહ થઈ જવા પછી કુમાર કેટલાક સમય ત્યાં રહ્યો. પછી ઘરની યાદ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् सह स्वपुरं हस्तिनापुरं समागतः । कुमारस्य मातापितरौ वधूभिः सह समागतं स्वसुतं विलोक्य परं प्रमोदमापन्नौ । स्वपन्नीभिः सह शङ्खकुमारी मातापितरौ प्रगम्य तदत्ताः शुभाशिषः प्रतिपद्य स्वभवने समागतः। अथाऽन्यदा श्रीषेण नृपतिः पुत्र राज्यधुराधरणक्षमं विलोक्य तस्मिन् राज्यभार समारोप्य स्वयं श्रीमती देव्या सह सुकीर्ति नाम्न आचार्यस्य समीपे दीक्षां गृहीत्वा तीव्र तपः कृत्वा केवलज्ञानसम्पन्नो जातः।
अथ-गृहीतराज्यभारः शङ्खः सकलां प्रजां पालयन् विंशतिस्थानकानि समाराधयंश्च बहूनि वर्षाणि नीतवान् । अथैकदा निदाघमध्याह्नकाले सम्यग: ज्ञानदर्शनचारित्रधरं, प्रकृत्योदारं, गुणगणगभ्भीर प्राप्तभवजलनिधितीरं जङ्गमसे वह सबको साथ लेकर हस्तिनापुर आया। मातापिताने जब अपने पुत्र की इस प्रकार की विशिष्ट संपत्ति और शोभा देखी तो बडे अधिक हर्षित हुए। कुमारने अपनी पत्नियों के साथ मातापिता के चरणों का स्पर्श किया। मातापिताने इनको खूब हार्दिक आशीर्वाद दिया। इस प्रकार रहते २ कुमार का कालक्षेप आनंद के साथ होने लगा। जब श्रीषेण राजाने पुत्रको राज्यधुरा के धारण करने में समर्थ देखा तो एक दिन उन्होंने उसको राज्यतिलक कर स्वयं श्रीमती देवी के साथ सुकीर्ति नामक आचार्य के पास दीक्षा धारण की। दीर्घ काल तक तपस्या करने के बाद उनको केवलज्ञान प्राप्त हो गया।
इधर राज्य प्राप्त करके कुमारने अपनी प्रजा का लालन पालन अच्छी तरह बहुत कालतक किया। एक दिन की बात है यशोमती जो उस समय अपने महल की खिडकी में बैठी हुई बाहरी दृश्य के निरीक्षण આવવાથી તે સઘળાને સાથે લઈને હસ્તિનાપુર પહોંચ્યા. માતાપિતાએ પિત ના પુત્રની આ પ્રકારની વિશિષ્ટ સંપત્તિ અને શભા જોઈ એથી ઘણેજ સંતેષ થયો. કુમારે પિતાની પત્નીની સાથે માતાપિતાના ચરણોમાં વંદન કર્યા. માતાપિતાએ તૈમને હાર્દિક આશીર્વાદ આપ્યા. આ પ્રકારે રહેતાં રહેતાં કુમારને સમય ઘણાજ હર્ષની સાથે વીતવા લાગે ત્યારે શ્રી રાજાએ પુત્રને રાજધુરા સંભાળવામાં સમર્થ જે ત્યારે એક દિવસ તેમને રાજતિલક કરી તે શ્રીમતી દેવીની સાથે સુકીતિ નામના આચાર્યની પાસે દીક્ષા ધારણ કરી લીધી. ઘણા કાળ સુધી તપસ્યા કર્યા પછી તેમને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ ગયું.
આ તરફ રાજ્ય પ્રાપ્ત કરીને કુમારે પિતાની પ્રજાનું પાલન ઘણા કાળ સુધી સારી રીતે કર્યું. એક દિવસની વાત છે કે યશેમતી પિતાના મહેલની બારીમાં બેસીને બહારનું દૃષ્ય જોઈ રહી હતી એ સમયે તેણે એક મુનિરાજને પિતાના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
७३०
उत्तराध्ययनस्त्रे कल्पतरूं लोकोत्तरगुरुं, षट्कायमतिपालकं मुखबद्धसदोरकमुखवस्त्रिकं क्षान्त्यादि. गुणालवालकं प्रचण्डमाण्ड किरणाभितापात्प्रवृद्धतृष्णं विशुष्ककण्ठोष्ठमीया विशोधयन्तं राजभवनाभिमुखं समायान्तं कमपि मुनिं गवाक्षस्थिता यशोमती दृष्टवती। अथ सा प्रासादोपरितलाचरितमवतीय राज्ञा शवेन सह तस्य मुने. रभिमुखं सप्ताष्टपदानि गतवती। मुनि सविधि वन्दित्वा तौ एवमूचतुः-अद्या. स्मद्गृहे यद् भवतः शुभागमनं जातं तन्मन्येऽस्मद्गृहेऽपुष्पित एवं कल्पवृक्षः करने में तत्पर हो रही थी एक ऐसे मुनिराज को अपने भवन की ओर ईर्यापथ शोधन करते हुए आते देखा जो सम्यग्ज्ञान एवं चारित्र के धारक थे, प्रकृति से उदार थे, गुणों से विशिष्ट गंभीर थे। संसाररूपी समुद्र का पार जिन्होंने प्राप्त कर लिया था, जो जंगमकल्पवृक्ष के सामने थे, लोको. तर गुरु थे, षटकाय के प्रतिपालक थे, अतः वायुकाय की रक्षा के लिये उनके मुख पर दोरासहित मुखवस्त्रिका बाँधी हुई क्षान्त्यादिक गुणों के आलबाल-क्यारी स्वरूप थे, तथा गर्मी का समय होने से मध्याह्न काल के प्रचण्डमार्तण्ड की किरणों के संताप से जो तप्त शरीर थे और इसीलिये प्यास से जिनके कंठ और ओष्ठ शुष्क हो रहे थे। मुनिराज को महल की तरफ आते हुए देखकर यशोमती इसी समय वहां से नीचे उतरी और अपने पतिदेव शंखराजा को साथ लेकर सात आठ पैर मुनि के सामने आकर उन दोनोंने सविधि मुनिराज को वंदना की। पश्चात् वे दोनों मुनिराज की भक्ति से ओतप्रोत होकर उनसे कहने लगे-नाथ! हमारे घर में जो आज आपका आगमन हुआ है इससे में मानता हूं कि हमलोगों के परम सौभाग्य से विना पुष्प ભુવનની પાસેથી ચાલી જતા જોયા. તે મુનિરાજ સમ્યજ્ઞાન અને ચારિત્રના ધારક હતા પ્રકૃતિથી ઉદાર હતા, ગુણોથી ખૂબજ ગંભીર હતા, સંસારરૂપી સમુદ્રને જેમણે પાર કરી લીધેલ હતું, જેઓ જંગમ કલ્પવૃક્ષના જેવા હતા, લોકોત્તર ગુરૂ હતા, ષકાયના પ્રતિપાલક હતા, આથી વાયુકાયની રક્ષા માટે તેમના મુખ ઉપર સદરકમુખવસ્ત્રિકા બાંધેલી હતી. ક્ષાત્યાદિક ગુણાના મહાસાગર હતા. તથા ગરમીને સમય હેવાથી સૂર્યના પ્રચંડ કિરણેના સંતાપથી જેમનું શરીર તપી રહ્યું હતું અને એ કારણે તરસથી જેમને કંઠ તથા હોઠ સુકાઈ રહ્યા હતા. આવા મુનિરાજને મહેલની તરફ ચાલ્યા આવતા જોઈને યમતિ એજ સમયે મહેલથી નીચે ઉતરી અને પિતાના પતિદેવ શંખરાજાને સાથે લઈને મુનિની સામે સાત આઠ પગલાં ચાલીને એ બન્નેએ સવિધિ મુનિરાજને વંદના કરી. પછીથી તે બન્નેએ મુનિરાજની ભકિતથી ઓત પ્રોત બનીને કહેવા લાગ્યા. નાથ ! આજે આપનું અમારે ત્યા શુભાગમન થયેલ છે આથી અમે માનીયે છીયે કે, અમારા લેકેના પરમ સૌભાગ્યથી પુષ્પ વગરનું કલ્પવૃક્ષ જ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
७३१
पलितः जलदावलि त्रिनेत्र पर्याप्ता जलवृष्टिर्जाता, मरुस्थलयां कल्पलता प्रादर्भता, दरिद्रगृहे निधानं प्रकटितम् । हे भदन्त । भवद्दर्शनेनाहं तथा प्रसन्नोऽस्मि, यथा कोऽप्यमृतपानेन प्रसन्नो भवेत् । हे परोपकारिन् ! Heaterर्थनां स्वीकृत्थ स्वचरणरजसा पुनात्वस्मद्गृहम् । एवं स्तुत्वा नमस्कृत्य तो हुनिं प्रतिलम्भयितुकामौ तं स्वमहानसे समानीतवन्तौ । तत्र समानपरमोत्कृष्ट भावर म्पन्नौ तौ दम्पती शुद्धमेषणीयं द्राक्षाजलं ( द्राक्षाघावनजलं) सहैव गृहीत्वा मुनिं प्रतिलम्भयितुमुद्यतौ । तस्मिन् समये तयोः परमोत्कृष्ट रसायनतीर्थङ्कर नामगोत्रकर्म 'अनयोः कतरमाश्रयै' इति चिन्तयद् गतागतकल्पवृक्ष ही आज फला है । विना ही मेघ के जलवृष्टि हुई है, मरुस्थल में मानो आज कल्पवृक्ष का प्रादुर्भाव हुआ है, दरिद्र के घर में मानों आज अनुपम निधान प्रकट हुआ है । हे भदंत ! आपके पुनीत दर्शन कर हमलोग जैसे कोई अमृत के पान से प्रसन्न होता है वैसे प्रसन्न हुए हैं । हे परोपकारोन् ! हमारी प्रार्थना को स्वीकार कर आप अपने चरणों की पवित्र धूलि से इस घर को पवित्र कीजिये । इस प्रकार मुनिराज की स्तुति करके वे दोनों आहारपानी देने की इच्छा से मुनिराज को अपने रसोईघर में ले गये। वहां ले जाकर संमान परम उत्कृष्ट भावों से युक्त उन दोनोंने एक ही साथ शुद्ध एषणीय द्राक्षाजल उन मुनिराज को देने को तैयार हुए। इतने में उसी समय परमोत्कृष्ट रसायन संपन्न होने से उन दोनों से तीर्थंकर नामकर्म ऐसा विचार करने लगा कि “मैं इस समय किसका आश्रय लू" जिसपात्र में द्राक्षाजल था उसपात्र આજે ક્ળેલ છે. મેઘ વગરતા વરસાદ વરસ્યું છે. મરૂભૂમિ ઉપર જાણે આજે કલ્પવૃક્ષ ઉગેલ છે, દરદ્રના ધરમાં આજે ઘણી એવી લક્ષ્મી આવી પડે છે. હે ભદન્ત! આપનાં પુનિત દન કરી અમે લોકો જેમ કેાઈ અમૃત પાનથી પ્રસન્ન થાય છે. એવી રીતે પ્રસન્ન થયેલ છીયે.
હે પરોપકારન્ ! અમારી પ્રાથનાના સ્વીકાર કરી આપ આપના ચરણેાની પવિત્ર મૂળથી અમારા આ ઘરને પવિત્ર કરા. આ પ્રકારે મુનિરાજની સ્તુતિ કરીને તે બન્નેએ આહાર પાણી આપવાની ઇચ્છાથી મુનિરાજને પોતાના રસાઇ ઘર તરફ લઈ ગયા અને ત્યાં લઇ જઇને પરમ ઉત્કૃષ્ટભાવથી એ બન્નેએ એકી સાથે શુદ્ધ એષણીય દ્રાક્ષજળ એ મુનિરાજને આપવા તૈયાર થયા. એટલામાં એજ સમયે પરમાત્કૃષ્ટ રસાયણુ સપન્ન હાવાથી એ બન્નેમાં તી કર નામ કમ એવા વિચાર કરવા લાગ્યા કે, “હું આ સમયે કોના આશ્રય લ” જે પાત્રમાં દ્રાક્ષાજળ હતુ
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३२
उत्तराध्ययनसूत्रे मकरोत् । तदा राज्ञी यशोमती मनस्येवमचिन्तयत्-यद्यहं मुनि राज्ञोऽपेक्षयाऽधिकं प्रतिलम्भयामि तदा मे महाफलं स्यात् । इति विचिन्त्य राज्ञी स्वहस्तमसमंकृतवती । ततो राझ्याऽधिकं प्रतिलम्भितो मुनिः। नृपस्तु न तथाऽचिन्तयत् । ततो राज्ञी मायाभावसमाश्रितां वीक्ष्यापरिवर्तितभावं नृपं समाश्रयत्तीर्थकर नामगोत्रकर्म । यशोमती शङ्खाभ्यामेवं प्रतिलम्भितस्ततः प्रतिनिवृत्तः । तत एकदा केवली श्रीषणराजर्षिविहरन् हस्तिनापुरे समवसृतः । शङ्खनृएस्तमभिवन्दितुं गतः। तत्र तं नत्वा मोहपङ्कप्रक्षालिनी धर्मदेशनां श्रुत्वा मुक्तिकल्पलता बीजवैराग्यं सम्पाप्तवान् । ततश्चन्द्राबिम्बनामकपुत्रं राज्ये संस्थाप्य स्वमित्रेण मतिप्रभेण को दोनोंने एक साथ उठाया और मुनिराज को बहराने लगे तो रानी यशोमतीने विचार किया कि-मैं यदि राजा की अपेक्षा मुनिराज को अधिक लाभान्वित करूँ तो मुझे बडे पुण्य का बंध होगा। इस प्रकार विचार कर रानीने अपने हाथों को ढीला करके अधिक बहराया। राजाने ऐसा विचार नहीं किया था इसलिये रानी को मायाचारी संपन्न तथा राजा को अपरिवर्तित भाव वाला देखकर तीर्थकर नामकर्मने राजा का ही आश्रय लिया। अर्थात् राजाने उम समय तीर्थकर गोत्र बाँध लिया, मुनिराज वहां से यशोमती एवं शंखराजा द्वारा प्रतिलंभित होकर चले गये। इसके बाद श्रीषेणकेवली विहार करते हुए हस्तिनापुर में पधारे। शंखराजा उनको बंदना करने के लिये गया । वंदना करके शंखराजाने उनसे मोहरूपी कीचड को धोनेवाली धर्मदेशना सुनी, सुनकर मुक्तिकल्पलता का बीजभूत परम वैराग्य को पाया। इससे शंख राजाने राज्य में अपने चन्द्रविम्ब नामके अपने पुत्र को स्थापितकर તે પાત્રને બન્નેએ ઉઠાવ્યું અને મુનિરાજને વહોરાવવા લાગ્યા. આ વખતે રાણી યશામતિએ વિચાર કર્યો કે, હું રાજા કરતાં મુનિરાજને વધારે લાભ આપું તે મને પુણ્યને માટે બંધ થશે. આ પ્રકારનો વિચાર કરીને રાણીએ પિતાના હાથને ઢીલ કરીને અધિક રાવ્યું. રાજાએ એ વિચાર કરેલ ન હતું. આથી રાણીને માયાચારી સંપન્ન તથા રાજાને અપરિવર્તિત ભાવવાળા જેઈને તીર્થકર નામકર્મએ રાજાનો જ આશ્રય લીધો. અર્થાત રાજાએ એ સમયે તીર્થકર ગોત્ર બાંધી લીધું, મુનિરાજ ત્યાંથી યશોમતી અને શંખરાજાથી પ્રતિબંભિત બનીને ચાલ્યા ગયા. આ પછી શ્રીષેણ કેવળી વિહાર કરતાં કરતાં હસ્તિનાપુરમાં પધાર્યા. શંખરાજા તેમને વંદના કરવા માટે ગયા વંદના કરીને શંખરાજાએ તેમની પાસેથી મોહરૂપી કીચડને વાવાળી ધમ દેશના સાંભળી તે સાંભળીને મુકિતકલ્પલતાના બીજભૂત પમ વૈરાગ્ય જાગ્યે. આથી શંખરાજાએ પોતાના ચંદ્રબિમ્બ નામના પુત્રને રાજ્યગાદિ ઉપર સ્થાપિત કરીને દક્ષિા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
__७३३ सह तत्समीपे प्रव्रजितवान् । यशोमती राज्ञीच सुव्रतापवर्तिनी समीपे प्रजिता जाता । क्रमाच शङ्खमुनि गीतार्थः सन् विंशतिस्थानकानां पुनः पुनः सेवनेन स्थानकवासित्वं समाराध्याभिग्रहादिकं सुदुष्करं तपःकुर्वाणा मतिप्रभेण च सह मासिकमनशनं कृत्वा मृत्वा अपराजिते विमाने समुत्पन्नः । यशोमत्यपि तथैवानशनं कृत्वा, मृता तत्रैवापराजिते विमाने समुत्पन्ना ।।
(अथः नवमस्तीर्थङ्करभवः) तत्र त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमस्थितिमनुभूयाऽन्यदाऽऽयुभवस्थितिक्षयेणापराजितविमानात्मत्च्युतः शङ्खजीवोऽत्रैव भरतक्षेत्रे शौर्यपुरे नाम्नि पुरे दशार्हाणां दीक्षाधारण करली । शंख राजा को दीक्षित जानकर इसके मित्र मतिप्रभ ने भी दीक्षा अंगीकार करली । यशोमती रानीने सुव्रता प्रवर्तिनी के पास दीक्षा ली। शंखमुनिने क्रमशः गीतार्थ बनकर विंशतिस्थानको का पुनः पुनः सेवन करके स्थानकवासीपन की आराधना करके एवं अभिग्रहादि दुष्कर तप करके मतिप्रभ के साथ अन्तसमय में एकमास का अनशन किया और मरकर ये दोनों अपराजित विमान में जाकर उत्पन्न हुए। तथा यशोमतीने भी इसी तरह से एकमास का अनशन कर मरण किया सो वह भी उसी विमान में उत्पन्न हुई।
यह देवभव आठवाँ हुआ ॥८॥ नवमा तीर्थकर भव इस प्रकार है
शंख के जीवने अपराजित विमान में रहने की अपनी तेतीस सागर की स्थिति को भोगते २ जब समाप्त करदिया तब वह उस अपराजित विमान से चवकर इसी भरतक्षेत्र के अन्तर्गत शौर्यपुर ધારણ કરી લીધી. શંખરાજાનેદ ક્ષિત જાણીને તેના મિત્ર મતિપ્રભ પણ દીક્ષા પાસ કરી લીધી, યશોમતીયે પણ સુત્રતા પ્રવતિની પાસે દીક્ષા લઈ લીધી. શંખમુનિએ ક્રમશ: ગીતાર્થ બનીને વીસ સ્થાનેનું ફરી ફરીથી સેવન કરી સ્થાનકવાસીપણાની આરાધના કરીને, તથા અભિગ્રહ આદિ દુષ્કર તપ કરીને મતિપ્રભની સાથે અંત સમયમાં એક માસનું અનશન કર્યું. અને મરીને એ બને અપરાજીત વિમાનમાં જઈને ઉત્પન્ન થયા. તથા યશોમતીએ પણ એક માસનું અનશન કરીને મરણ કર્યું. તે પણ એ વિમાનમાં ઉત્પન્ન થઈ. આ દેવભવ આઠમ થયો. ૫૮
છે નવમો તીર્થકરભવ આ પ્રકારનો છે. –
શંખના જીવે અપરાજીત વિમાનમાં રહેવાની પિતાની તેત્રીસ સાગરની સ્થિતિને ભોગવીને સમાપ્ત કરી ત્યારે તે ત્યાંથી અપરાજીત વિમાનથી આવીને ભરતક્ષેત્રને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३४
उत्तराध्ययन सूत्रे
ज्येष्ठभ्रातुः समुद्रविजयस्य राज्ञो दृष्टचतुर्दशमहास्वप्नायाः सकलशिवास्पदाया: शिवादेव्याः कुक्षौ समवतीर्णः । पूर्णे समये सा सकलमङ्गलाकरं सुकुमारं कुमारं जनितवती । तदा दिकुमार्योऽभ्येत्य तस्य सूतिकर्मणि कृतवत्यः । तस्य भगवतस्तीर्थं कृतः सर्वे इन्द्रा अष्टदिवसावधि जन्ममहोत्सवं कृतवन्तः । समुद्रविजयभूपोऽपि स्वपुरे महतोत्साहेन पुत्रजन्ममहोत्सवं कृतवान् । गर्भमागते भगवति जनन्या स्वप्नेऽरिष्टरत्नमयनेमिर्दृष्टः, अथवा गर्भमागते तीर्थकरे सर्वे विपक्ष नरपतयो नम्रीभृताः, अतो मातापितृभ्यामरिष्टनेमिरिति भगवतो नाम कृतम् । इन्द्रादिष्टधात्रीभिर्लाल्यमानो जगत्पतिः क्रमणाष्टवर्षवयस्को जातः । नामके पुर में, दशार्हो के ज्येष्ठ भ्राता समुद्रविजय राजा की मंगलस्वरूप रानी शिवादेवी की कुक्षि में अवतीर्ण हुआ। जब यह अवतीर्ण हुआ था तब शिवादेवीने चौदह १४ महास्वप्नों को देखा । गर्भावस्था के ठीक नौ महीने साढेसात रात्रि सानंद व्यतीत होनेपर शिवादेवीने एक सुकुमार कुमार को जो सकलमंगलों की खान थे जन्म दिया। जब कुमार का जन्म हुआ तब उस समय दिकुमारियोंने आकर प्रसूतिकर्म किया। इन तीर्थंकर प्रभु के जन्म महोत्सव को समस्त इन्द्रोंने आठ दिनतक मनाया। समुद्रविजय राजाने भी अपने नगर में महान् समारोह के साथ पुत्र जन्म का उत्सव किया । प्रभु जब गर्भ मै आये थे तब माता शिवादेवीने स्वप्न में अरिष्ट रत्नमय नेमि का निरीक्षण किया था, अथवा प्रभु के गर्भ में आते ही समस्त रिपुगण के राजा नम्र बन चुके थे इस कारण मातापिताने भगवान का नाम 'अरिष्टनेमि' ऐसा रख लिया ।
અંદર આવેલા શૈય પુર નામના નગરમાં દશાોના મોટાભાઇ સમુદ્રવિજય રાજાની મંગળ સ્વરૂપ રાણી શિવાદેવીની કુક્ષીથી અવતરિત થયા. જ્યારે તે અવતર્યા ત્યારે શિવા દેવીએ ચૌદ સ્વપ્ના જોયાં. ગર્ભાવસ્થાના સમય આનંદ પૂર્ણાંક પૂર્ણ થશે. ત્યારે શીયાદેવીએ એક સુકુમાર પુત્રને જન્મ આપ્યા, જયારે કુમારના જન્મ થયે। ત્યારે તે સમયે દીકકુમારીઓએ આવીને પ્રસૂતિ કર્મો કર્યું. આ તીથ કર પ્રભુના જન્મ મહાત્સવને સધળા ઇન્દ્રોએ આઠ દિવસ સુધી મનાન્યેા. સમુદ્રવિજય રાએ પણ પેાતાના નગરમાં મહાન સમારોહની સાથે પુત્ર જન્મનેા ઉત્સવ ઉજવ્યા. પ્રભુ જ્યારે ગમાં આવેલ હતા ત્યારે માતા શિવાદેવીએ સ્વપ્નમાં અરિષ્ટ રત્નમય નેમિનુ નિરીક્ષણ કરેલ હતુ અથવા પ્રભુના ગમાં આવતાં જ સઘળા વિરોધી રાજાએ નમ્ર બની ગયા હતા. આ કારણે માતાપિતાએ ભગવાનનું નામ "अरिष्टनेमी " खेवु
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३५
-
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् अथ यशोमती जीवोऽपराजितविमानात्मच्युत उग्रसेनस्य राज्ञो धारिण्या देव्याः कुक्षौ समवतीर्णः। पूर्ण समये धारिणी देवी सुतां जनितवती। मातापितम्यां राजीमतीति तन्नामकृतम् । सा क्रमेण प्रवर्द्धमाना सकलकलाकलापं समासाध तारुण्यं वयःप्राप्ता । भगवानपि सकलकलापारङ्गतोऽभिनवं यौवनं प्राप्तवान् । मथुरा पुर्या वसुदेव मनुना क्रष्णेन जरासन्धसुतापतौ कंसे निहते क्रुद्धो जरासन्धो यदवंशीयान् विनाशयितुं समुद्यतः। अमुं समाचारमवगत्य भीता यादवाः क्रोष्टुकिनैमित्तिकवचनानुसारेण पश्चिमममुद्रतीरं समागताः । तत्र श्री कृष्णो वैश्रवणं देवं समाराध्य तेन द्वादशयोजनायामां नवयोजनविस्तीर्ण ___जब प्रभु धायमाताओं द्वारा लालितपालित होकर क्रमशः आठ वर्ष के हो गये तब यशोमती का जीव अपराजित विमान से चवकर उग्रसेन राजा की रानी धारिणीदेवी की कुक्षि में अवतरित हुआ। धारिणीने गर्भ का समय समाप्त होने पर पुत्री को जन्म दिया। मातापिताने इसका नाम राजीमती रखा। कन्याने क्रमशः बढकर सकल कलाओं में विशेष निपुणता प्राप्त करती हुई तारुण्यश्य प्राप्त किया। इधर नेमिप्रभु भी सकल कलाओं में निपुण होकर तरुणावस्था को प्राम किया। जिस समय की यह बात है उस समय मथुरानगरी में वसुदेव के पुत्र कृष्ण ने जरासन्ध की पुत्री जीवयशा के पति कंस को मार दिया था सो वह क्रुद्ध होकर यदुवंशियों को नष्ट करने के लिये तत्पर हो रहा था। जब यह समाचार यदुवंशियों को मालूम हुआ तो वे भयभीत होकर क्रोष्टुकिनैमित्तिक के वचनानुसार पश्चिमसमुद्र के तीर पर आये। वहां રાખ્યું. જ્યારે પ્રભુ ધાવમાતાઓ થી લાલનપાલન થઈને ક્રમશઃ આઠ વર્ષના થયા ત્યારે યશોમતીને જીવ અપરાજીત વિમાનથી ચવીને ઉગ્રસેન રાજાની રાણું ધારિણી દેવીની કુંખેથી અવતરિત થયે. ગર્ભને સમય પૂરો થતાં ધરિણદેવીએ પુત્રીને જન્મ આ. માતાપિતાએ તેનું નામ રામતી રાખ્યું કન્યાએ કમશઃ વધતાં વધતાં સઘળી કળાઓમાં વિશેષ નિપુણતા પ્રાપ્ત કરી લીધી. અને તારૂણ્ય વયને પ્રાપ્ત કરી. આ તરફ નેમીપ્રભુ પણ સઘળી કળાઓમાં નિપુણતા પ્રાપ્ત કરીને તરૂણ અવ સ્થાએ પહોંચ્યા. જે સમયની આ વાત છે. એ સમયે મથુરા નગરીમાં વસુદેવના પુત્ર કૃણે જરાસંધની પુત્રી જીવયશાના પતિ કંસને મારી નાખ્યું હતું. કારણ કે, તે કોધિત બનીને યદુવંશીને નાશ કરવામાં તત્પર બનેલ હતું. જ્યારે એ સમાચાર યદુવંશીયોને મળ્યા ત્યારે તેઓ ભયભીત થઈને પોતાના કુટુંબના તિ પીના કહેવા પ્રમાણે પશ્ચિમ સમુદ્રના ઉપર પહોંચ્યા. ત્યાં શ્રી કૃષ્ણ વૈષ્ણવ દેવની
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३६
उत्तरास
जात्यस्वर्णमदीं लंकाशंकाविधायिनीं द्वारकापुरीं नाम पुरीं निरमापयत् । तत्र रामकृष्णाद्याः सर्वेऽपि यदुवंशजाः सुखेन न्यवसन् । क्रमेण कृष्णः प्रतिवासुदेवं जरासन्धं हत्वा भरतार्द्ध साधयित्वा त्रिखण्ड राज्यं बुभुजे । भगवानरिष्ट नेमस्तत्र यथासुखं क्रीडन् समधिगततारुण्योऽपि भोगपराङ्मुख एव तस्थौ । सम्पति सूत्रकारः सार्धैकगाथया भगवती रूपादिकं वर्णयतिमूलम् - सोऽरिनेमिं नामो उं, लक्खर्णस्सरसंजुओ । अट्टसहसॅलक्खणधरो, गोयंमो कालगच्छंवी ॥५॥ वज्जरिसहसंघयणो, समचंउरंसो झसोयेंगे । तस्स राईमैई कणं, भजं जाएइ केर्सेवो ॥६॥ छाया - सोऽरिष्टनेमिनामा तु लक्षणस्वरसंयुतः । अष्टसहस्रलक्षणधरी, गौतमः कालकच्छविः ||५|| वज्रऋषभसंहननः, समचतुरस्रः झषोदरः । । तस्मै राजीमतीं कन्यां, भाय याचते केशवः | ६ ||
श्रीकृष्णने वैश्रवणदेव की आराधना करके उसकी सहायता से बाहर योजन लंबी तथा नवयोजन चौडी एक पुरी की रचना करवाई। इसका नाम द्वारका रक्खा गया । जात्यस्वर्णमयी होने से यह देखने वालों के लिये लंका की शंका उत्पन्न कर देती थी । इसमें बलदेव एवं कृष्ण आदि यादवगण निर्भय होकर रहने लगे। यहीं से कृष्णने प्रतिवासुदेव जरासन्ध को मारने की योजना तैयार की । जरासन्ध को मारकर कृष्णने भरतक्षेत्र के तीन खंडों पर अपना राज्य स्थापित किया । भगवान् अरिष्टनेमि जो कि तरुणवय में थे वे आनंदपूर्वक अपना समय व्यतीत करते हुए भी भोगों से पराङ्मुख बन रहे थे ||४||
આરાધના કરીને એમની સહાયતાથી ખાર ચેાજન લાંબીઅને નવ નવયેાજન પહાળી એક પુરીની રચના કરાવી અને તેનું નામ દ્વારકા રાખમાં આવ્યું. દ્વારકાપુરી જાત્યસ્વ`મયી હાવાના કારણે એ જોવાવાળાને લંકાની શંકા ઉત્પન્ન કરી દેતી હતી. એમાં ખલદેવ અને કૃષ્ણ આદિ યાદવગણુ નિશ્વય થઈને રહેવા લાગ્યા. અહીંથી કૃષ્ણે પ્રતિ વાસુદેવ જરાસંધને મારવાની ચેાજના તૈયાર કરી. જરાસંધને મારી કૃષ્ણે ભરતક્ષેત્રના ત્રણ ખડા ઉપર પેાતાનુ રાજ્ય સ્થાપિત કર્યું. ભગવાન અરિષ્ટનેમિ જે તરૂણુ વયવાળા હતા તે આન ંદપૂર્ણાંક સમય વ્યતીત કરતા હતા છતાં તેઓ લાગાથી પરાંગમુખ બની રહેલ હતા. ૫૪૫
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
टीका-'सोऽरिटनेमि नामो' इत्यादि
अरिष्टनेमि नामा स भगवान् लक्षणस्वरसंयुतः-तत्र लक्षणानि औदार्यगाम्भीर्यादीनि तैः सहितो यः स्वर: वनिस्तेन संयुतो युक्तः-माधुर्यादिगुणसंपन्नस्वरवान्, तथा-अष्टसहस्रलक्षणधर:-अष्टाधिक सहस्रम्-अष्टसहस्रम्, तत्संरव्य. कानि यानि शुभमचकानि लक्षणानि-हम्तपादादौ स्वस्तिकवृषभसिंह श्रीवत्सशङ्खचक्रगजाश्वच्छत्राब्धिप्रमुखाणि तार्थकृतां चितानि तेषां धरः धारकःतीर्थङ्करतानचक स्वस्तिकाद्यष्टोत्तरसहस्रलक्षणयुक्तः, गौतमः गौतमगोत्रोत्पन्नः, कालकच्छवि: श्यामकान्ति सुशोभितः, तु-पुनः-वज्रऋषभनाराचसहनन:-वज्रकीलकाकारमम्थि, ऋषभः पट्टाकृतिकोऽस्थिविशेषः, नाराचम्-उभयतो मर्कट बन्धः, एभिः संहननं शरीररचना यस्य स तथा, वज्रऋषभनाराचसंहननावानि
सूत्रकार भगवान के रूप आदि का वर्णन करते हुए कहते हैं'सोरिट्ट' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(अरिट्टनेमि नामो सो-अरिष्टनेमिनामा सः) अरिष्ट नेमि नामवाले वे भगवान् ( लक्खणस्सरसंजुओ-लक्षणस्वरसंयुतः) माधुर्य गांभीर्य आदि लक्षणों से समन्वित स्वर वाले थे। (अट्ठसहस्स लक्खणधरो-अष्टसहस्रलक्षणधरः) हस्तपाद आदिकों में स्वस्तिक, वृषभ, सिंह, श्रीवत्स, शंख, चक्र, गज, अश्व, छत्र, समुद्र आदि शुभ सूचक एक हजार आठ १००८ लक्षणों को धारण किये हुए थे। (गोयमोगौतमः) गौतमगोत्र में उत्पन्न हुए थे। (काल गच्छवी-कालकच्छविः) कान्ति इनकी श्याम थी। (वजरिसहसंघयणो-वज्रऋषभसंहननः) वज्रऋषभनाराच संहनन वाले थे। कीलक के आकारवाली हड्डि का नाम वज्र है, पट्टाकार हड्डी का नाम ऋषभ है। उभयतः मर्कटबंध का नाम नाराच है। इनसे जो शरीर की रचना होती है उसका नाम वज्र
सूत्रा२ भगवानना ३५ माहिनु वन ४२i ४छ, “सोरिद्व" त्यादि
सन्वयाथ-अरिट्टनेमिनामो सो-अरिष्टनेमिनामा सः मरिष्टनेमि नामवाणा ते भावान माधुयशनीय Aणयुक्त स्व२वा ॥ ता. अट्ठसहस्सलकालणधरो -अष्टसहस्रलक्षणधरः बाथ ५मा साथिया, वृषभ, सिड, श्रीवास, शम, य, ગજ, અશ્વ, છત્ર, સમુદ્ર, વગેરે શુભસૂચક એક હજાર આઠ ૧૦૦૮ લક્ષણોને ધારણ ४२ तi.गोयमो-गौतम गोतम भात्यन्न याडता कालगच्छवी-काल कच्छविः तेमनी xi-ती श्याम ती. बजरिसहसंघयणो-वनऋषभसंहननः अपन, નારા, સંહનનવાળા હતા. ખીલ આકારના હાડકાનું નામ વા છે. પટ્ટાકાર હાડ કાનું નામ સાષભ છે. ઉભયતઃ મર્કટબંધનું નામ નારી છે. તેનાથી શરીરની જે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨૮
उत्तराध्ययनसूत्रे
त्यर्थः, समचतुरस्रसमंचतचतुरस्रं च समचतुरस्रं तदस्यास्तीति समचतुरस: समचतुरस्रसंस्थानवानित्यर्थः। तथा-झपोदर:-अषस्य-मत्स्यस्य उदमिव उदरं यस्य स तथा, यथा मत्स्यस्योदरं समं कोमलं च भवति तथैव समकोमलोदरवान् भगवानासीत् । तस्मै भगवतेऽरिष्टनेमये भार्या भार्यात्वेनेत्यर्थः राजोमती नाम कन्यां केशवः कृष्णो याचते-उग्रसेनाद् याचितवानितिभावः ॥ ६॥
सा च कीदृशी? इत्याहमूलम्--अहं सो रायवरकण्णा, सुसीला चारुपहिणी।
सव्वलक्खणसंपन्ना, विजुसोया मणिप्पभा ॥७॥ छाया--अथ सा राजवरकन्या, सुशीला चारुपेक्षिणी ।
__ सवेलक्षणसंपन्ना, विद्युत् सौदामिनी प्रभा ॥७॥ टीका-'अहसा' इत्यादि
अथ सा राजवरकन्या-राज्ञां मध्ये वरस्य श्रेष्ठस्य उग्रसेनस्य कन्या-पुत्री रानीमती सुशीला शोभनाचारयुक्ता चारुपेक्षिणी-चारु-मुष्ठु प्रेक्षितुं शीलं यस्याः षभनाराच संहनन है। प्रभु का संहनन यही वऋषभनाराच था। तथा (समचउरंसो-समचतुरस्त्रः) संस्थान समचतुत्र था। (शसोयरो-झषोदरः) उदर उनका मछली के उदर समान अति कोमल था। इन प्रभु के लिये (उसबो-केशवः) कृष्णने (राइमई कण्णं भजं जाएइ-राजीमती कन्यां भायों याचते) इनकी भार्या होने के लिये राजीमती कन्या की उग्रसेन से याचना की ॥५॥६॥
वह राजीमती कैसी थी सो सूत्रकार उसका वर्णन करते हैं'अहसा' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(सा रायवरकण्णा-सा राजवरकन्या) वह राजाओं में श्रेष्ठ उग्रसेन की कन्या (सुसीला-सुशीला) सुन्दर आचारवाली थी રચના થાય છે તેનું નામ વજઋષભ નારાચ સંહનન છે પ્રભુનું સંહનન આ વા ऋषभ नाराय तु तथा समचउरंसो-समचतुरस्त्रः संस्थान समयतु२३ तु. असोयरो-झषोदरः तेनु पेट मादीना पेटनी म अति महतु. २मा प्रभुना विवाह मार केसवो-केशवः कृष्णे असेन पासे राइमई कण्णं भज्जंजाएइ-राजीमती कन्यां याचते तेनी शलभती न्यानी मागणी ४२. ॥ तेरामतीवी ती तेनुपएन ४२ता सूत्रा२४ छ-"अहसा" त्या!ि
सन्याथ-सा रायवरकण्णा-सा राजवरकन्या मामा श्रेष्ठ वा से असेन रानी न्या, सुसीला-मुशीला सु४२ माया२णी ती. चारु पेहिणी
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
७३९
सा तथा, शोभननेत्रवतीत्यर्थः, तथा - सर्वलक्षणसम्पन्ना तथा - विद्युत् सौदामिनीप्रभा - विशेषेण द्योतते प्रकाशते इति विद्युत् = विशेषेण प्रकाशमानेत्यर्थः, सा चासौ सौदामिनी = विद्युल्लताः तस्याः प्रभा = कान्तिरिव प्रभा यस्याः सा तथा विद्युत्प्रभावद्रूपलावण्य संपन्नाचासीत् । 'अथ' शब्दो वाक्योपन्यासार्थकः ॥७॥
haat यथाऽरिष्टनेम्यर्थे राजीमतीमयाचत, तथोच्यते
यथान्यदा भगवान रिष्टनेमिः क्रीडन् कृष्णस्य शस्त्रशालां गतः । तत्र कृष्णस्य शार्ङ्ग धनुर्गृह्णन्तं भगवन्तं प्रति शस्त्रशालारक्षक: मवक्ति - महाभाग ! कमठपृष्ठकठोरमिदं धनुरधिज्यं कर्त्तुं विष्णुं विना न कोऽपि समर्थः । अतोऽस्य धनुषोऽधिज्यीकरणाग्रहं विमुञ्च । नास्ति तव शक्तिरस्य धनुषः प्रत्यश्चामुन्न (चारु पेहिणी - चार प्रेक्षिणी) सुन्दर नेत्रवाली थी (सव्व लक्खणसंपन्ना सर्वलक्षणसंपन्ना) स्त्रियों के समस्त उचित लक्षणों से युक्त थी एवं (विज्जसोया मणिप्पा - विद्युत् - सौदामिनीप्रभा) विशेष रूप से चमकने वाली बिजली के समान प्रभावाली थी ॥७॥
केशवने अरिष्टनेमि के लिये राजीमती की याचना जिसरूप से की थी वह वहां कथारूप से कही जाती है
एक दिन की बात है भगवान् अरिष्टनेमि क्रीडा करते हुए कृष्ण की शस्त्रशाला में जा पहुँचे। वहां उन्होंने कृष्ण के शार्ङ्ग धनुष को ज्यों ही अपने हाथ से उठाया कि इतने में उस शस्त्रशाला के रक्षक ने उनसे कहा महाभाग ! इस धनुष को जो कि कमठ-कच्छप की पृष्ठ की अस्थि (हड्डि) के समान कठोर है कृष्ण के सिवाय और कोई नहीं चढ़ा सकता है। अतः आप इसको चढाने का आग्रह न करें। क्यों कि चारु पेक्षिणी सुंदर नेत्रवाणी हुती, सन्चलक खण संपन्ना - सर्वलक्षणसंपन्ना स्त्रियोना सघृणा उत्तम सक्षोथी युक्त हती. मने विज्जुसोयामणिष्पभा - विद्युत् सौदामिनी ત્રા વિશેષ રૂપથી ચમકવાવાળી વિજળીની માફ્ક સમાન પ્રભાવાળી હતી. મછા કેશવે અરિષ્ટનેમિના માટે રાષ્ટ્રમતિની યાચના જે રૂપથી કરેલ હતી તે અહીંયા કથરૂપે કહેવામાં આવે છે
એક દિવસની વાત છે કે, ભગવાન અષ્ટિનેમી રમતાં રમતાં કૃષ્ણની શસ્ર શાળામાં જઇ પહોંચ્યા. ત્યાં તેમણે કૃષ્ણનાં શા ધનુષ્યને પોતાના હાથથી જ્યારે ઉઠાવ્યું ત્યારે એ સમયે શસ્ત્રશાળાના રક્ષકે એમને કહ્યું-મહાભાગ ! આ ધનુષ્ય કે જે કાચબાની પીઠના અસ્થિના જેવુ કઠોર છે જેને કૃષ્ણના સિવાય કોઈ ચડાવી શકતુ નથી. આથી આપ એને ચઢાવવાના આગ્રહ ન કર, કેમકે, આપનામાં એટલી શકિત
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सूत्रे
मयितुम् । शस्त्रशालारक्षकस्य एवं तदवचनं निशम्य सम्मितो भगवानरिष्टने मिस्तद्धनुः सत्वरमादाय वेत्रवन्नमयित्वा लीलयैवाधिज्यमकरोत् । इन्द्रधनुस्तुल्येन तेन धनुषा नीरद इव शोभितो भगवानरिष्टनेमिष्टङ्कारध्वनिभिर्विश्वं विश्वमपूरयत् । ततो धनुस्त्यत्वा धर्मचक्री भाचक्रभास्वरं चक्रं गृहीत्वाऽङ्गल्याऽभ्रामयत् । ततस्तत्परित्यज्य लीलयैव यष्टिमिव कौमोदकीं गदामुत्थापितवान्, यद्ग्रहणे विष्णुरख्यायासवान् भवति । गदां भ्रमयित्वा विभुः पाञ्चजन्यं शङ्खं गृहीतवान् । स शङ्खो भगवता स्त्रमुखे संयोजितो विकसन्नीलारविन्दस्थराजहंस इव शुशुभे । आप में तो इतनी भी शक्ति नहीं है जो आप इसकी प्रत्यञ्चा (पणच ) तक को भी झुका सकें। अरिष्टनेमिने जब शस्त्रशाला रक्षक के इस प्रकार वचन सुनें तो उनको बडा अचरज हुआ। उन्होंने उसी समय उस कठोर धनुष को उठाकर देखते २ ही वेत्र की तरह नमा दिया और चढा दिया। उस इन्द्रधनुष के तुल्य धनुष से मेघ की तरह प्रतीत होनेवाले प्रभुने टंकार की ध्वनी से समग्र विश्व को पूरितकर दिया। इसके बाद उन धर्मचक्र प्रभुने प्रभामंडल से परिपूरित चक्र को उठाकर उसको अपनी अंगुली से घुमाया, बाद में उसको छोडकर कौतुकवश उन्होंने यष्टि के समान कौमुदी गदा को भी बिना किसी आयास के उठा लिया
७४०
जिसके उठाने में त्रिखंडाधिपति विष्णु को भी परिश्रम पडता था । प्रभुने गदाको घुमाकर बाद में पांचजन्य शंख को बजाने के लिये उठा लिया। जब उसको वे बजाने लगे तो प्रभु के मुख पर लगा हुआ यह शंख ऐसा मालूम देता था जैसे विकसित नीलकमल पर राजहंस નથી કે જેથી આપ એની પ્રત્યંચાને પણ ઝુકાવી શકે અરિષ્ટનેમિએ શસ્ત્રશાળાના રક્ષકનાં આ પ્રકારનાં વચન જ્ય રે સાંભળ્યાં ત્યારે તેમને ભારે અચરજ થઈ. એમણે એજ વખતે એ કઠેર ધનુષ્યને ઉપાડીને જોતજોતામાં જ વેત્રની માફક નમાવી દીધું, અને ચડાવી દીધુ. એ ઇન્દ્ર ધનુષના તુલ્ય ધનુષથી મેઘી માફક પ્રતીત થઈ રહેલા પ્રભુએ ટંકારની ધ્વનીથી સઘળા વિશ્વને પૂરિત કરી દીધું, એના પછી એ ધમ' ચક્રી પ્રભુએ પ્રભા મંડળથી શૈાભાયમાન એવા ચક્રને ઉઠાવીને તેને પેાતાની
આં ળી ઉપર ધૂમાવ્યું. તે પછી તેને છેડીને કૌતુકવશ તેઓએ લાકડીની માફક કૌમુદી ગદાને પણ કાઈ પણ પ્રકારનો મહેનત વગર ઉપાડી લીધી કે જેને ઉપાડવામાં ત્રણ ખંડના અધિપતિ વિષ્ણુને પણ પશ્ચિમ પડતા હતે. પ્રભુએ ગદાને ધૂમાવીને પછીથી પાંચ જન્ય શખને વગાડવા માટે ઉપડયા. જ્યારે તે તેને વગાડવા લાગ્યા ત્યારે પ્રભુના માઢા ઉપર લાગેલા તે શખ જાણે એવા દેખાતા હતા કે, વિકસિત નીલ કમળ ઉપર રાહુ ́સ એડેલ હોય. ભગવાને જ્યારે તેને વગાડયા ત્યારે તેના
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
७४१ भगवतामाते तस्मिन् शङ्के तद्ध्वनिना विश्वं बधिरीकृतम् , पर्वताः प्रकम्पिताः, अचलाऽपि चलिता सागराः सीमानमतिक्रामिताः, धीरा अप्यधीरिताः वीरा अपि भयननितमूर्च्छया भूमौ पातिताः। किमधिकम् ? तस्य शङ्खस्य ध्वनिना त्रिदशा अपि त्रासिताः । श्रीकृष्णोऽपि सिंहनादेन गज इव तेन ध्वनिना नितरां क्षभितो जातः। ततः स इत्थं चिन्तितवान्-अहो ! केन महौजसा शङ्को ध्मातः। मया ध्माते शङ्ख सामान्यभूभृतां क्षोभो भवति । परमनेन शङ्खध्वनिना ममापि क्षोभो जायते । मन्ये शक्रो वा चक्रवती वाऽन्यः कश्चिद् विष्णुवा समागतः। तत्कथं मयेदं राज्य रक्षणीयम् । इत्येवं यावत्स विचारयति, तावदायुधशालारक्षकाः बैठा हो । भगवानने जब उसको पूरा तो उसकी ध्वनि से समस्त विश्व बधिर जैसा बन गया। पर्वत प्रकंपित हो उठे, अचल (पर्वत) चलायमान होने लगे। समुद्रोंने अपनी २ सीमा को छोड दी, धीर भी अधीरित हो गये, तथा वीर भी भयजनित मी से भूमि पर गिर पडे। ज्यादा और क्या कहा जाय उस शंख की ध्वनि से देव भी त्रस्त हो उठे। श्रीकृष्णने जब इसकी ध्वनि सुनी तो वे भी सिंहनाद से गज की तरह उस शंख की ध्वनि से अत्यंत क्षुभित बन गये। उन्होंने विचार किया-अरे! यह शंख किस बलिष्ठने बजाया है। मैं जब इसशंख को बजाता हूं तो सामान्य राजाओं को क्षोभ होता है परंतु आज इसकी ध्वनि से तो मुझे भी क्षोभ हो रहा है। मालूम पडता है आज या तो कोई इन्द्र आया है या कोई चक्रवर्ती आया है या कोई दूसरा विष्णु आया है। अब मेरे राज्य की रक्षा होना बडी मुश्किल है। वे जब इस प्रकार विचार कर रहे थे कि इतने में અવાજથી સારૂંએ વિAવ બહેરા જેવું બની ગયું. પર્વત કંપાયમાન થયા, અચળ ચલાયમાન બન્યા, સમુદ્રોએ પોતપોતાની સીમા છેડી દીધી. ધીર પણ અધીરતાવાળા થઈ ગયા. વીર પણ ભયજનિત મૂર્છાથી જમીન ઉપર પડી ગયા વધારે તો શું કહેવું. તેને શંખના પ્રભાવથી દેવ પણ ત્રાસી ઉઠયા શ્રી કૃષ્ણ જ્યારે તેને અવાજ સાંભળ્યો ત્યારે તે પણ સિંહનાદથી ગજની માફક તે શંખના ધ્વનીથી અત્યંત શોભિત બની ગયા. તેમણે વિચાર કર્યો કે, અરે ! આ શંખ ક્યા બળવાને વગાડશે છે.? હું જ્યારે આ શંખને વગાડું છું ત્યારે સામાન્ય ર જાઓને ક્ષેભ થાય છે. પરંતુ આજે તે તેના અવાજથી મને પણ ક્ષે ભ થઈ રહેલ છે. જણાય છે કે, આજ તે કઈ ઈન્દ્ર આવેલ લાગે છે, અથવા તે કઈ ચક્રવતી આવેલ જણાય છે, અથવા તે કઈ બીજા વિષ્ણુ આવેલ લાગે છે. હવે તે મારા રાજ્યની રક્ષા કરવી ખૂબ મુશ્કેલ પડશે. તેઓ જ્યારે આવા પ્રકાને વિચાર કરી રહેલ હતા એટલામાં આયુધ શાળાના
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४२
उत्तराध्ययन सूत्रे
समागत्य स वृत्त निवेदितवन्तः । ततः शङ्कातङ्काकुल: श्रीकृष्णो बलदेवमेवमुक्ता यस्यैकडया जगत्त्रयस्यापि क्षोभो भवति, स नेमिर्यद्यात्रयो राज्यं गृहीयात्तदा कस्तं निषेद्धं समर्थो भवेत् ? श्रीकृष्णस्यैवं वचनं निशम्य बलभद्रः माह-अरिष्टनेमिविषये तवैवंविधः सन्देहो निर्मूल एवं यतोऽयमस्मद्भ्राता यदुवंशाब्धिचन्द्रोऽरिष्टनेमिरभुक्तराज्य लक्ष्मीकोऽपरिणीत एव प्रव्रज्यां प्रतिपद्य द्वाविंशतितमोऽर्हन् भविष्यति । यो हि समुद्रविजयादिभिर्बहुशः प्रार्थ्यमानोऽपि न वाञ्छति विवाह, स एवंविधो महापुरुषः नेमिः कथमस्माकं राज्यं गृह्णीयात् । अतस्त्वया नेमित्रिपये न कोऽपि सन्देहः कार्यः । बलभद्रेणैवमुक्तोऽपि वासुदेवो हृद्गतां नेमिविषयां शङ्कां त्यक्तुं प्रभुर्नाभूत् ।
उस आयुधशाला के रक्षकजनोंने आकर उनसे सब वृत्तान्त कहा । सुनकर शंका रूप आतंक से आकुलित होकर कृष्णने बलदेव से इस प्रकार कहा- देखो जिसकी इस प्रकार की क्रीडा से जगत्त्रय में भी क्षोभ मच जाता है ऐसा वे नेमि यदि हमारे तुम्हारे राज्य को ले लेवें तो उनको कौन निषेध करने में समर्थ हो सकता है। श्रीकृष्ण के इस प्रकार वचन सुनकर बलभद्रने उनसे कहा- भाई ! नेमिनाथ के विषय में इस प्रकार का सन्देह करना बिलकुल निर्मूल है। कारण कि ये बाईसवें तीर्थंकर हैं और हमारे भाई हैं। तथा यादववंशरूपी समुद्र के ये चंद्रमा हैं। ये तो विना राज्यभोगे ही तथा विना विवाह किये ही दीक्षा धारण करेंगे। भला सोचने की बात है कि जो समुद्र विजय आदि द्वारा बहुत २ प्रार्थित होने पर भी विवाह नहीं करना चाहते हैं ऐसे महापुरुष नेमिनाथ हमारे राज्य को छीन लेंगे यह सर्वथा असंभव है । अतः तुमको नेमिनाथ के विषय में किसी भी प्रकार का રક્ષકાએ તેમની સમક્ષ આવીને સઘળે! વૃત્તાંત કહી સભળાવ્યેા. સાંભળીને શકિત મનથી વ્યાકુળ થઈને કૃષ્ણે બળદેવને મા પ્રમાણે કહ્યું-જીએ જેની આ પ્રકારની ક્રીડાથી ત્રણે જગતમાં ક્ષાભ મચી રહેલ છે એવા તે નૈમિ જો મારાં અને તમારાં રાજ્યને લઇ લે. તે તેને અટકાવવામાં કાણુ સમય છે? શ્રી કૃષ્ણનાં આ પ્રકારનાં વચનને સાંભળીને ખળભદ્રે તેને કહ્યું-ભાઇ! નેમિનાથના વિષયમાં આવા પ્રકારને સદેહ કરવા તે બિલકુલ ચિત નથી કારણકે તે બાવીસમા તીર્થંકર છે, અને આપણા ભાઈ છે. તથા યાદવ વંશરૂપી સમુદ્રની એ ચંદ્રમા છે. એ તે રાજ્યને ભાગવ્યા સિવાય તેમજ વિવાહ પણ કર્યા સિવાય દીક્ષા ધારણ કરશે એ વિચારવાની વાત છે કે, સમુદ્રવિજય આદિ દ્વારા ખૂબ ખૂબ સમજાવવા છતાં પણ તે વિવાહ કરવા ઇચ્છતા નથી તેવા મહાપુરુષ નેમિનાથ આપણા રાજ્યને છીનવી લ્યે તે સાવ અસભવ વાત છે. આથી તમારે નેમિનાથના વિષયમાં કૈઇ પણ પ્રકારના સ ંદેહ
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
७४३ एकदा भगवानरिष्टनेमिरुद्याने गतः । तस्मिन्नेव समये कृष्णोऽपि तत्र गतः। तत्र कृष्णोऽरिष्टनेमिमेवमुक्तवान भ्रातः ! एहि शौर्य परीक्षितुमावां युद्ध कुर्वहे। ततो भगवानरिष्टनेमिर्वासुदेवमेवमुवाच-वलपरीक्षणं तु बाहुयुद्ध नापि भवितुं शक्नोति, अतः साधारणजनोचितं युद्धं नाक्योयुज्यते। कृष्णेनारिष्टनेमिवचनं स्वीकृत्य भरतार्द्रजयश्रीसमभूतः परिघतुल्यः स्वबाहुः प्रसारितः। ततो भगवानरिष्टनेमिः कृष्णस्य बाई बाहुमदेन सह नमयामास । अथ भगवानरिष्टनेमिः वज्रदण्डवढं स्वभुजदण्डं प्रसारयामास । ततः कृष्णस्तस्य बाहुं नमयितुं सर्व स्वसामर्थ्य प्रादर्शयत् । परन्तु भगवतो बाहुः किंचिदपि नो संदेह नहीं करना चाहिये। इस प्रकार बलभद्र के कहने पर भी श्रीकृष्ण अपनी हृदयगत शंका को दूर करने में समर्थ नहीं हो सके।
एक दिन की बात है कि भगवान् उद्यान में गये। वहां उसी. समय कृष्ण भी आ पहुँचे। आते ही कृष्णने नेमिप्रभु से कहा-भाई! आओ शौर्य के परीक्षण के लिये हमदोनों युद्ध करें। कृष्ण की इस बात को सुनकर प्रभुने कहा-युद्ध करने की क्या आवश्यकता है - बल का परीक्षण तो बाहुयुद्ध से भी हो सकता है। अतः साधारण ननो. चित युद्ध करने में हमारी तुम्हारी शोभा नहीं है। प्रभु के इन वचनों को सन्मान देकर कृष्णने आधे भरत की जयश्री के एक गृह स्वरूप अपने वाहु को जो परिधा के समान थी फैला दिया । प्रभुने उनके इस बाहु को बाहुमद के साथ २ नमा दिया। अब प्रभुने अपने बाहु को जो वज्रदंड के समान दृढ था पसारा। कृष्णने इसको नमाने की खूब ન કર જોઈએ. આ પ્રકારના બળભદ્રના કહેવા છતાં પણ શ્રી કૃષ્ણ પિતાની હૃદયની શંકાને દૂર કરવામાં સમર્થ ન થઈ શક્યા,
એક દિવસની વાત છે કે, ભગવાન બગીચામાં ગયા, ત્યાં એ વખતે કૃપણ પણ આવી પહોંચ્યા. આવતાં જ કૃષ્ણ નેમિ પ્રભુને કહ્યું-ભાઈ આ શૌયની પરીક્ષા કરવા માટે આપણું બન્ને યુદ્ધ કરીએ. કૃષ્ણની આ વાતને સાંભળીને પ્રભુએ કહ્યુંયુદ્ધ કરવાની શું આવશ્યકતા છે? બળની પરીક્ષા તો બ હ યુદ્ધથી થઈ શકે છે. આથી સાધારણ માણસોના જેવું યુદ્ધ કરવામાં અમારી તમારી શોભા નથી. પ્રભુનાં આ વચનને સન્માન આપીને કૃષ્ણ અર્ધા ભરતની યશ્રીના એક ગૃહ સ્વરૂપ પિતાના હાથને કે જે પરિઘા સમાન હતા તેને ફેલાવી દીધું. પ્રભુએ તેમના એ હાથને પોતાના હાથના જોરથી નમાવી દીધે હવે પ્રભુએ પિતાને હાથ કે જે વજ દંડની માફક દઢ હતો તેને લાંબે કર્યો, કૃષ્ણ તેને નમાવવાની ખૂબ ખૂબ કોશિશ કરી પિતાનામાં
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सूत्रे
नतः । भगवतो बाहौ विलग्नः केशवः शाखाविलग्नशिशुवद् बभौ । तदा केशवः स्वमनस्येवमचिन्तयत् यद्ययं मम राज्यमादातुकामः स्यात्तदा प्रकृष्टवलवताऽनेन पूर्वमेव तद् गृहीतं स्यात् अतोऽनुमन्ये नायं राज्याकाङ्क्षी, इति विचिन्त्य राज्यापहारचिन्तया निर्मुक्तो मनःस्वास्थ्यमापन्नवान् । एकदा समुद्रविजयः श्रीकृष्ण मेवमुवाच - हे केशव ! नेमिमविवाहितं विलोक्य मम चेतो नितरां खिद्यते, अतस्तथामयतस्त्र, यथा नेमिर्विवाहं कुर्यात् । कृष्णस्तस्य वचनं स्त्रीकृत्य तस्मिन् २ चेष्टा की - अपना जितना बल था सब उसके नमाने में लगा दियातौ भी वे उस बाहु को जरा भी नहीं नमा सके। यहांतक कि वे प्रभु के भुजदण्डपर लटक भी गये तौ भी वह उनसे किंचित भी नमित नहीं हुई । जैसे कोई बालक वृक्ष की डाल पकड कर उसपर लटक जाता है कृष्ण भी इसी तरह उस पर लटके रहे। प्रभु की इस प्रकार श्रचित्यशक्ति देखकर कृष्णने विचार किया कि यदि ये राज्य को लेने के अभिलाषी होते तो पहिले से ही मेरा राज्य इनके द्वारा ले लिया गया होता परन्तु ऐसा तो इन्होंने किया नहीं है अतः यह बात तो सत्य है कि ये राज्य के आकांक्षी नहीं है । इस प्रकार कृष्ण इस चिन्ता से निर्मुक्त बन गये ।
७४४
एक दिन की बात है - समुद्रविजयने श्रीकृष्ण से ऐसा कहा किहे केशव ! मैं नेमिकुमार को अविवाहित देखता हूं तो मेरा चित्त खिन्न हो जाता है - अतः तुम ऐसा प्रयत्न करो कि जिससे नेमिकुमार विवाह करने के लिये राजी हो जावें । कृष्णने जब समुद्रविजय के इन
જેટલું ખળ હતુ તેટલુ તેને નમાવવામાં લગાવી દીધુ તે પશુ તે હાથને નમાવો શકયા નહીં ત્યાં સુધી જોર કર્યુ કે, તે પ્રભુના હાથ ઉપર લટકી ગયા તા પણુ તેને જરા પણ નમાવી શકયા નહીં, જે પ્રમાણે કાઈ બાળક વૃક્ષની ડાળને પકડીને લટકી રહે તે પ્રમાણે કૃષ્ણ પણ લટકી રહ્યા. પ્રભુની આ પ્રકારની અચિત્ત્વ શકિતને જોઈને કૃષ્ણે વિચાર કર્યો કે, જો તે રાજ્ય લેવાની જ અભિલાષાવાળા હત તા પહેલાંથી જ મારા રાજ્યને તેણે લઈ લીધુ હેત પરતુ એવુ તે તેણે કર્યું નથી. આથી એ વાત તે સત્ય છે કે તેને રાયની આકાંક્ષા નથી. આ પ્રકારે કૃષ્ણ એ ચિ'તાથી સુક્ત બની ગયા.
એક દિવસની વાત છે કે, સમુદ્ર વિજયે શ્રી કૃષ્ણને એવુ કહ્યુ કે, હે કેશવ! હું નેમિકુમારને અવિવાહિત ોઉં છું તે મારા ચિત્તમાં ભારે ખેદ થાય છે. આથી તમે એવા પ્રયત્ન કરે કે, નૈમિકુમાર વિવાહ કરવા માટે રાજી થઇ જાય. કૃષ્ણે સમદ્રવિજયના અંતરવ્યથાયુકત શબ્દને જ્યારે સાંભળ્યા ત્યારે તેમણે નેમિનાથને
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् कृत्ये सत्यभामारुक्मिण्याचा निजागनाः नियुक्त पान् । अथ कामिजनान् कामशासने प्रकामं प्रवर्तयन् , कारस्करवृक्षाणामपि कामविकारकारितां शिक्षयन, उत्फु. लुप्रसूनस्तरकरसास्वादपरायणैर्मधुकरैर्मधुरं रवं कारयन् , पिकान् पश्चमस्वरं शिक्षयन् , मन्दैमलयानिरहिणां मानसानि सोत्कण्ठानि कुर्वन् जगज्जन विनिर्जयेऽनङ्गवीर समुत्साहयन् वसन्तः समागतः । वसन्तसाहाय्येन समीरः सर्वेषां मुखकरो जातः । अन्तव्यथा सूचक शब्दों को सुना तो उन्होंने नेमिनाथ को विवाह करने के लिये राजी करने की एक इस प्रकार की युक्ति सोची उन्होंने सत्यभामा, रुक्मिणी आदि अपनी पत्नियों से कहा कि तुम सब जैसे बो वैसे नेमिकुमार को विवाह करने के लिये विवश करो। इतने में सब ऋतुओं के राजा वसन्त का मनोमोहक समय आ गया-इसमें वसन्त राजाने समस्त कामिजनों को काम के शासन मानने में परवश-विवश कर दिया। कारस्कर जाति के वृक्षों को भी इसने कामजन्य विकार कारिता की शिक्षा दे डाली। मधुकरोंने जो उत्फुल्लपुष्प के स्तबकों के रसास्वादन में तत्पर बने हुए थे, मधुरस्वर करना प्रारंभ कर दिया। पिकों (कोकिलों)ने अपने पंचमस्वर में मधुरगीतो को गाना प्रारंभ कर दिया।मन्द २ मलयानिलों (मलय के पवन) के झोकोंने भी विरहिजनों के मन को उत्कंठित बनाने में कसर नहीं रखी। इस प्रकार इस वसन्तने जगजन के विनिजय करने में कामरूपी वीर को उत्साहित करने में किसी प्रकार की श्रुटि नहो भाने दी। इस वसन्तमास की सहायता पाकर पवन भी વિવાહ કરવા માટે રાજી કરવાની એક એવા પ્રકારની યુકિત વિચારી. અને તેમણે પિતાની રૂક્ષમણ. સત્યભામા, આદિ સિને કહ્યું કે, તમે સઘળી મળીને નેમિકુમારને વિવાહ કરવા માટે વિવશ કરે. આટલ માં વસંતને મનમોહક સમય આવી ગયે. તેમાં વસંત રાજાએ સઘળા કામી જનને કામનું શાસન માનવામાં વિવશ બનાવી દીધાં કારસ્કર જાતિનાં વૃક્ષોને પણ તેમણે કામજન્ય વિકાર થાય તેવા પ્રકારથી પ્રકુલિત બનાવી દિધાં. જમરાઓ કે જેઓ સુંદર એવાં રસદાયક પુપેનો રસાસ્વાદ ચૂસવામાં તત્પર બનેલ હતા તેમણે મધુરસ્વાર કરવાનો પ્રારંભ કરી દીધું. કોયલેએ પિતાના પાંચેય સ્વરથી ગીતને ગાવાને પ્રારંભ કરી દીધું. મલયાગિરી તરફથી ફૂંકાતા મંદ મંદ પવનની લહેરેએ વિરહી જનેના મનને પણ ઉત્કંઠિત બનાવવા માં કસર રાખી નહીં. આ પ્રકારે આ વસંતે જગતના માણસોને વિનિજય કરવામાં કામરૂપી વીરને ઉત્સાહિત કરવામાં કઈ પણ પ્રકારની તૃટિ આવવા દીધી નહીં. આ વસંત માસની
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्र उक्तं च--
लताकुचं गुञ्जन्मदवदलिपुजं चपलयन् , समालिङ्गन्ना द्रुततरमनङ्गं प्रबलयन् । मरुन्मन्दं मन्दं दलितमरविंदं तरलयन् ,
रजोरन्दं चिन्दन किरति मकरन्दं दिशि दिशि ॥ व्याख्या--(गुञ्जन् मदवान् अलिपुञ्जः-भ्रमरसमूहो यत्र तत् लताकुलं चपलयन , अङ्गं समालिङ्गन्माणिनां मुखस्पर्श कुर्वन् , अनङ्गकाम, द्रुततरंत्वरितगत्या, प्रबलयन-संवर्द्रयन् , दलितं-विकसितम् , अरविन्दं-कमलं मन्दं मन्दं तरलय-चपलयन् रजोद्वन्दपुष्पपरागसमूह, विन्दनगृह्णन् , मरुद् दिशि दिशि मकरन्दं-पुष्परसं, किरति-विक्षिपति । समस्त जनता के लिये विशेष सुखकर प्रतीत होने लगा। इस विषय में कहा भी है
लताकुजं गुञ्जन्मदवदलिपुञ्ज चपलयन , समालिंगन्नंग द्रततरमनङ्गं प्रबलयन् । मरुन्मंदं मंदं दलितमरविन्दं तरलयन , रजोवृन्दं विन्दन किरति मकरन्दं दिशि दिशि ।।
भिन्न २ शब्द करता हुआऐसा मदोन्मन्तभ्रमर समूह है जिसमें ऐसे लताकुंज को चंचल बनाने वाला तथा प्राणियों के अंगको सुखस्पर्श प्रदान करने वाला, काम को त्वरितगनि से वेग देने वाला, विकसित कमल को धीरे २ तरलित करने वाला, एवं पुष्पराग को ग्रहण करने वाला पवन इस समय में प्रत्येक दिशा में मकरन्द की वर्षा करने लगा! સહાયતા મેળવીને પવન પણ સઘળી જનતાને વિશેષ સુખકર દેખાવા લાગે. આ વિષયમાં કહ્યું છે કે,
लत्ताकुजं गुञ्जन्मदवदलिपुझं चपलयन, समालिंगन्नंगं द्रततरमनङ्गं प्रवलयन् । मरुन्मंदं मंदं दलितमरविन्दं तरलयन,
रजोवृन्दं विन्दन् किरति मकरन्दं दिशि दिशि ॥ ભિન્ન ભિન્ન શબ્દ કરી રહેલ એવા મદોન્મત ભ્રમર સમૂહ છે, જેમાં એવા લતાકુંજને ચંચલ બનાવનાર તથા પ્રાણીના અંબને સુખસ્પર્શ પ્રદાન કરવાવાળા, કામને ત્વરિત ગતિથી વેગ આપનાર, વિકસી રહેલા કમળને ધીરે ધીરે પ્રફુલ બનાવનાર, તથા પુષ્પ પરાગને ગ્રહણ કરવાવાળે પવન આ સમયે પ્રત્યેક દિશામાં મકરન્દની વર્ષા કરવા લાગ્યા.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
७४७
तदा सर्वत्र सफलोत्साश्रेष्ठो वसन्तोत्सवः प्रवृत्तः। भगवानरिष्टनेमिस्तदा कृष्णानुरोधेन तस्यान्तःपुरखने समागतोऽपि निर्विकार एव क्रीडां पश्यन् स्थितः। बसन्तऋतौ व्यतीते ग्रीष्मतं राज्ञस्तेजोऽभिवर्द्धयन् समागतः । तस्मिनापि ऋतौ भगवानरिष्टनेमिः सान्तःपुरेण कृष्णेन सह तदनुरोधात क्रीडागिरो रै वतके निर्विकार एवं स्थितः । अथारसरं प्राप्य कृष्णस्य भार्याः पट्टमहिष्यो रुक्मिणी-सत्यभामा-प्रभृतयो भगवन्तं समेत्येवमूचुः ।।
इस वसन्त के समय सर्वत्र सकल उत्सवों में श्रेष्ठ वसन्त का उत्सव मनाया जाने लगा। कृष्णने अपने अपने अन्तःपुर के बगीचे में भी इस उत्सव को मनाने का आदेश दे दिया। जब वहां बडे ठाठबाट से यह उत्सब मनाया जा रहा था उस समय कृष्ण ने प्रभु से अपने अन्त:पुर के बगीचे में चलने की प्रेरणा की। वे उनके अनुरोध से वहां गये भी परन्तु निर्विकार रूप में बैठे २ ही वे वहां की सब लीला देखते रहे। कृष्णने इस स्थिति में भी उनके मन को निर्विकार देखकर बडा
आश्चर्य किया। उत्सव समाप्त होते ही प्रभु वहां से अपने स्थान पर वापिस आ गये। जब वसन्त ऋतुका समय व्यतीत हो चुका एवं राजा के तेज को बढ़ाने वाले प्राज्ञ अमात्य की तरह सूर्य के तेजको बढाता हुआ ग्रीष्म ऋतु का समय लग गया-तब भगवान् अरिष्ट नेमि कृष्ण के प्राग्रह से उनके साथ क्रीडागिरि रैवतक पर्वत पर वन क्रीडा एवं जलक्रीडा देखने के लिये गये। वहाँ पर भी प्रभु विकार विवर्जित हो रहे। अवसर पाकर कृष्ण की सक्मिणी तथा सत्यभामा आदि आठ पटरानियों ने मिलकर भगवानसे कहने लगीं। जिन में
આ વસન્તના સમયે સર્વત્ર સઘળા ઉત્સવમાં શ્રેષ્ઠ વસંતનો ઉત્સવ માનવામાં આવ્યો કૃષ્ણ પિતાના અંતઃપુરના બગીચામાં જ આ ઉત્સવને મનાવાને આદેશ આપી દીધે જ્યારેત્યાં ઠાઠમાઠથી એ ઉત્સવ મનાવવામાં આવી રહેલ હતું તે સમયે કૃષ્ણ પ્રભુને પિતાના અંત:પુરના બગીચામાં ચાલવા માટે કહ્યું તેમાં કૃષ્ણના આગ્રહથી ત્યાં ગયા પરંતુનિર્વિકાર રૂપથી બેઠાં બેઠાં ત્યાંની સઘળી લીલા જેવા લાગ્યા. કૃષ્ણને આવી સ્થિતિમાં પણ તેના મનને નિર્વિકાર જોઈને ઘણું આશ્ચર્ય થયું. ઉત્સવ પૂરો થતાં પ્રભુ પિતાના સ્થાને પાછા ફર્યા ત્યારે વસંતરૂતુને સમય પૂરો થઈ ચૂક્યો અને રાજાના તેજને વધારનાર બુદ્ધિશાળી મંત્રીના માફક સૂર્યના તેજને વધારનાર ગ્રીષ્મરૂતુને સમય આવી ગયો. ત્યારે ભગવાન અરિષ્ટનેમિ કૃષ્ણન આગ્રહથી ક્રીડાગિરી રૈવતક પર્વત ઉપર વનકીડા અને જળક્રીડા જેવાને માટે ગયા. ત્યાં પણ પ્રભુ વિકાર વિવજીતજ થઈ રહ્યા. અવસર જોઈને કૃષ્ણની રૂક્ષમણ તથા સત્યભામાં આદિ આઠ પટરાણીયા મળીને ભગવાનને કહેવા લાગી જેમાં સર્વ પ્રથમ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४८
उत्सराध्ययनसूत्रे तत्र प्रथमं (१) रुक्मिणी प्राह
(इन्द्रवज्रा-छन्दः) निर्वाहकातरतयोद्वहसे न यत्त्वं, कन्यां तदेतदविचारितमेव नेमे ! ।
भ्राता तवास्ति विदितः सुतरां समर्थों. द्वात्रिंशदुन्मितसहस्रवधर्विवाहा ।। (२) सत्यभामा प्राह- (द्रुतविलम्बितम्)
ऋषभमुख्यजिनाः करपीडनं, विदधिरे दधिरे च महीशताम् । घुभुजिरे विषयानुदभावयन् , सुतनयान शिवमप्यथ लेोभरे । सर्व प्रथम रुक्मिणी जी बोले
इन्द्रवज्रा छन्द निर्वाहकातरतयोद्वहसे न यत्त्वं, कन्यां तदेतदविचारितमेव नेमे । भ्राता तवास्ति विदितः सुतरां समर्थों द्वात्रिंशदुना मितसहस्रवधूर्विवोढा ॥१॥
हे नेमे ! आनेवाली नववधू के निर्वाह की चिन्ता से ही मालूम होता है तुम विवाह चाहते हो । सो यह मुझे तुम्हारा विचार ठीक नहीं प्रतीत होता है। कारण कि तुम्हारे भ्राता से समर्थ पुरुष है जो वे इस नववधू का निर्वाह करते रहेंगे। वे बत्तीस हजार ३२००० स्त्रियों को निभाते हैं। फिर आप नववधू के निर्वाह की चिन्ता किस लिये करते हैं ? ॥१॥ अब दूसरी सत्यभामा कहती है
(द्रतविलम्बितछन्द) ऋषभमुख्यजिनाः करपीडन, विदधिरे दधिरे च महीशताम् ।
बुभुजिरे विषयानुदवभायन्, मुतनयान् शिवमप्यथ लेभिरे ॥१॥ રૂકમણ છ બેલ્યાં–
( 4 ) निर्वाहकारततयोद्वहसे न यत्वं, कन्यां तदेतदविचारितमेव नेमे । भ्राता तवास्ति विदितः सुतरां समयों द्वात्रिशदुन्मितसहस्रवधूर्विवोढा ॥१॥
હે નેમિ! આવનાર નવવધૂના નિર્વાહની ચિંતાથીજ લાગે છે કે, તમે વિવાહ કરવા ચાહતા નથી, તમારે આ વિચાર મને વ્યાજબી જણ તો નથી કારણ કે, તમારા ભાઈ એવા સમર્થ પુરૂષ છે કે જેઓ, તમારી નવવધૂને નિર્વાહ કરતા રહેશે. તે બત્રીસ હજાર સ્ત્રીઓને નીભાવે છે તે તમારી નવવધૂના નિર્વાહની ચિતા શા માટે કરો છો. ૧૫ હવે બીજી સત્યભામા કહે છે –
(इप विनिमत छ) ऋषम मुख्य जीनाः करपीडन, विदघिरे दधिरे च महीयताम् । बुभुजीरे विषयानुदभावयन, सुतनान् शिवमप्यथलेभिरे ॥१॥
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ मेमिनाथचरितनिरूपणम्
किंतु नवोद्य शिवं गमी, भृशमरिष्टकुमार विचारय । कलय देवर ! चारु गृहस्थतां, रचय बन्धुमनस्सु च सुस्थताम् ॥ (३) जाम्बवती - (दुतविलम्बितम् )
अथ जगाद च जाम्बवती जवात् श्रृणु पुरा हरिवंशत्रिभूषण ! । सुमुनि सुव्रत तीर्थ मुनिर्गृही, शिवमगादिह जातमृतोऽपि हि ।।
त्वमसि किंतु- नवोऽद्य शिवं गमी, भृशमरिष्टकुमार विचारय । कलय देवर! चारुगृहस्थतां, रचय बन्धु मनस्सु च सुस्थताम् ॥ २ ॥ सत्यभामा ने ताना मारते हुए नेमिकुमार से कहा देवरजी ! तुम्हीं एक नये मोक्षगामी नहीं हुए हो जो इस प्रकार से अपने बन्धुजनों के चित्त में अस्वस्थता उत्पन्न कर रहे हो। तुम्हे मालूम होना चाहिये कि तुम्हारे पहिले भी ऋषभ आदि जिनेन्द्र हो चुके हैं। उन्होंने भी तो विवाह किया है और इस पृथ्वीका एक छत्र राज्य भी भोगा है। न्यायानुकूल विषयों का सेवन करते हुए उनको अनेक पुत्रों की प्राप्ति भी हुई हैं। बाद में भुक्तभोगी बनकर उन्हों ने संसार से विरक्ति धारण कर मुक्ति को प्राप्त किया है अतः हे अरिष्ट कुमार ! तुम कुछ सोचो और समझो। विना गृहस्थ हुए जीवन सुन्दर नहीं बन सकता है । व्यर्थ में क्यों अपने बन्धुजनों को चिन्ता में डालते हो || १ || २ || फिर तीसरी जाम्बती कहती है-
( तविलाम्बत छन्द)
"
अथ जगाद च जाम्बवती जवात् शृणु पुरा हरिवंशविभूषण ! | सुमुनिसुव्रततीर्थमुनिगृही, शिवमगादिह जातसुतोऽह ॥
७४९
aafe किंतु नवtsa शिवंगमी, भृशमरिष्टकुमार विचाराय । कलय देवर ! चारुगृहस्थतां, रचय बन्धु मनस्सु च सुस्थताम् ॥ २ ॥
સત્યભામાએ ટાણે માતાં નૈમિકુમને કહ્યુ` કે, દેવજી ! તમે જ એક નવા મોક્ષગામી નથી થયા કે, જે આ પ્રકારથી પેાતાના બધુજનેાના ચિત્તમાં અસ્વસ્થતા ઉત્પન્ન કરી રહ્યા છે તમારે સમજવું જોઈએ કે, તમારી અગાઉ ઋષભ આદિ જીનેદ્ર થઈ ગયા છે તેમણે પણ વિવાહ કરેલ છે, તેમજ આ પૃથ્વીનું એક છત્ર રાજ્ય પણ ભાગળ્યુ છે. ન્યાયાનુકૂળ વિષયાનુ સેવન કરીને તેમને અનેક પુત્રાની પ્રપ્તિ પણ થઇ છે. અંતમાં ભુત ભેગી બનીને તેઓએ સ’સારથી વિકૃત બનીને મુકિતને પ્રાપ્ત કરેલ છે. માથી અે અરિષ્ટકમ ૨ ! તમે કાંઈક વિચાગ અને સમજો. ગૃહસ્થ થયા સિવાય જીવન સુંદર બની શકતું નથી. શા માટે બધુજનોને ચિંતામાં નાખા છે. ૫ારા
(द्रुतवित्र स्थित 18)
अथ जगाद च जाम्बती जवात. श्रुणु पुरा हरिवंशविभूषण | सुमुनि सुव्रत तीर्थ मुनिगृही, शिवमगादिह जातमृतोऽ
॥
હવે ત્રીજી જામ્બુવતી કહે છે-
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५०
उत्तराध्ययनमः (४) पद्मावती
(वसन्ततिलकात्तम् ) पद्मावतीति समुवाच विनावधूटी, शोभा न काचन नरस्य भवत्यवश्यम् । नो केवलस्य पुरुषस्य करोति कोऽपि, विश्वासमेष विट एवं भवेदभार्यः ।। - देवरजी! तुम यह क्या नवीन रीत चला रहे हो। तुम तो हरिवंश के एक विभूषण हो, अतः जबतक अपना एक उत्तराधिकारी तुम उत्पन्न नहीं कर देते हो तबतक यह हरिवंशविभूणता कैसी । मुनिसुव्रतनाथ भी तो इसी वंश के विभूषण हुवे हैं । उन्होंने अपना विवाह करके ही पश्चात् मुनि दीक्षा धारण की है। वे गृहस्थ थे और उनके अनेक पुत्र भी थे । पश्चात् दीक्षित होकर मुक्ति प्राप्त की है ॥१॥ चौथी पद्मावती कहती है--
( वसन्ततिलका) पद्मावतीति समुवाच विनावधूटी, शोभा न काचन नरस्य भवत्यवश्यम् नो केवलस्य पुरुषस्य करोति कोजप, विश्वासमेष विट एव भवेदभार्यः॥१॥
पद्मावती कहती है कि हे देवर । स्त्री के विना मनुष्य की कोई शोभा नहीं है और स्त्री रहित-पुरुष का कोई विश्वास भी नहीं करता है। तथा विना स्त्री का पुरुष विट (नपुसक) ही कहलाता है ॥१॥
દેવરજી ! તમે આ તે કેવી નવી રીત ચલાવી રહ્યા છે, તો તે હરિવંશના એક વિભૂષણ છે. આથી જ્યાં સુધી તમો તમારે એક ઉત્તરા ધિકારી ઉત્પન્ન નહિ કરો ત્યાં સુધી આ હરિવંશની વિભૂષતા કેવી? મુનિ સુવ્રતનાથ પણ આજ વંશના એક વિભૂષણ થયા છે. તેઓએ પિતાનો વિવાહ કરીને પાછળથી મુનિ દીક્ષા ધારણ કરેલ છે. તેઓ ગૃહસ્થ હતા અને તેમને અનેક પુત્ર પણ હતા. પછીથી દીક્ષિત થઈને તેમણે મુકિત પ્રાપ્ત કરેલ છે. તેના ચાથી પાવતી કહે છે
__ (वसन्ततिast) पद्मावतीति समुवाच विना वधूटी, शोभा न काचन नरस्य भवत्यवश्यम् । नो केवलस्य पुरुषस्य करोति कोऽपि, विश्वासमेष विटएव भवेदभार्यः ।।
પદ્માવતી કહે છે કે, હે દેવરજી! સ્ત્રીના વગર મનુષ્યની કઈ શેભા નથી. અને સ્ત્રી વગરના પુરૂષને કેઈ વિશ્વાસ પણ કરતું નથી. તથા સ્ત્રીના વગરને પુરૂષ વિટ (નપુંસક) જ કહેવાય છે. આવા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
(५) गान्धारी-
(इन्द्रवज्रा छन्दः )
संसारयात्रा शुभसंघार्थ - पर्वोत्सवा वेश्म विवाहकृत्यम् । उद्यानलीका कमलाविलासः, शोभन्त एतानि विनाऽङ्गनां नो || पांचवी गान्धारी कहती है-
(इन्द्र वज्रा छन्द) संसार यात्रा शुभशंसार्थ, - पर्वोत्सवावेश्म विवाह कृत्यम् । उद्यानलीला कमलाविलासः, शोभन्त एतानि विनाऽङ्गनां नो ॥१॥
७५१
देवरजी ! तुम तो हमे बडे भोले मालूम पडते हो। परंतु संसार का काम इस भोलेपन से नहीं चलता है । संसारयात्रा - जीवनयात्रा, दयादान आदि शुभ कार्यों का करना, संघ में रहना, पर्वो (तहेवारों) का मनाना, उत्सवों का करना, आदि समस्त कार्य विना स्त्री के सुन्दर नहीं लगते हैं । अतः जीवन में घर की शोभारूप नारी का होना आवश्यक है। इसके विना न मकान ही सुहावना लगता है और न विवाहकृत्य ही मन को रुचता है । उपवन क्रीडा भी नारी के बिना के नहीं होती है। तथा लक्ष्मी का विलास -आनन्द तो विनास्त्री के हो ही नहीं सकता है अर्थात् विना स्त्री के लक्ष्मी भी फिकी लगती है ॥ १ ॥ પાંચમી ગાન્ધારી કહે છે.
न्द्रा छंह)
संसारयात्रा शुभ संघ सार्थ, पर्वोत्सवा वेश्म विवाह कृत्यम् । उद्यानलीला कमला विलासहः, शोभन्त एतानि विनाऽङ्गनां नो ॥१॥
દેવરજી ! તમે! તે અમેને સાવ ભેળા માલુમ પડે છે. પરંતુ સ ંસારનું કામ આવા ભેાળા પણાથી ચાલતું નથી. સંસાર યાત્રા-જીવન યાત્રા, દયા દાન વગેરે શુભ કાર્યોનું કરવું', સંગમાં રહેવુ', પર્ધા તહેવારને મનાવવા, ઉત્સવને કરવા, વગેરે સઘળાં કામે સ્ત્રીના વગર સુંદર લાગતાં નથી. આથી જીવનમાં ઘરની શે।ભારૂપ એવી સ્ત્રીનું હેવું આવશ્યક છે. તેના વગર ઘર્શાલતુ ં નથી તેમ વિવાહુ વગેરે ના પ્રસંગે પણ મનને રૂચી આપવાવાળા બને છે. ઉપવનની ક્રીડા પણ સ્ત્રીના વગર શાલતી નથી. તથા લક્ષ્મીના વિલાસ આનંદ સ્ત્રીના વગર મળી શકતા જ નથી. અર્થાત સ્ત્રીના વગર લક્ષ્મી પણ ફીકી લાગે છે. ! ૧૫
તે
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५२
(६) गौरी-
उत्तराध्ययनसूत्रे
( इन्द्रवचाछन्दः )
अज्ञानभाजः किल पक्षिणोपि, क्षितौ परिभ्रम्य वसन्ति सायम् । नीडे स्वकान्तासहिताः सुखेन ततोऽपि किं देवर ! मूढत्वम् ? ||
(७) लक्ष्मणा
( इन्द्रवज्रा छन्दः )
स्नानादि सर्वाङ्गपरिष्क्रियायां विचक्षणः प्रीतिरसाभिरामः । विश्रम्भपात्रं विधुरे सहायः कोऽन्यो भवेदत्र विना प्रियायाः ||
छडी गौरीने कहा
(इन्द्रवज्रा )
अज्ञान भाजः किल पक्षिणोऽपि, क्षितौ परिभ्रम्य वसन्ति साथम् | नीडे स्वकान्ता सहिताः सुखेन, ततोऽपि किं देवर ! मूढ दक्त्वम् ? ॥ १ ॥
हे देवरजी ! हमें तो तुम्हारी यह उदासीनता देखकर अपार दुःख होता है कारण कि देखो तो सही अज्ञानी पक्षी भी इधर उधर से घूम घाम कर जब सायंकाल को अपने स्थान पर आते हैं तो वे भी अपनी कान्ता के साथ आनंद से मनो विनोद किया करते हैं । परंतु पता नहीं तुम्हारी बुद्धि क्यों ऐसी विपरीत हो रही है जो तुम इनसे भी अधिक अज्ञानी बन रहे हो ॥१॥
છઠ્ઠી ગૌરીએ કહ્યુ
(J-Boyl)
अज्ञानभाजः किल पक्षिणोऽपि, क्षितौ परिभ्रम्य वसन्ति सायम् । नीडे स्वकान्तासहिताः सुखेन, ततोऽपि किं देवर ! मूढ दृक्त्वम् ! ॥ १ ॥
હે દેવજી! અમાને તેા તમારૂં' આ ઉદાસિનપશુ. જોઇને અપારદુઃખ થાય છે. કારણકે, જુએ તે ખરા અજ્ઞાની પક્ષી પશુ અહીંતહીં રખડી રઝળીને જ્યારે સધ્યાકાળે પેાતાના સ્થાન ઉપર આવે છે ત્યારે તે પણ પાતાની પત્નીની સાથે આનંદથી મનેરંજન કરે છે. પરંતુ સમજાતું નથી કે, તમારી બુદ્ધિ કેમ એવી વિપરીત થઈ રહી છે કે, જેથી તમા તેનાથી પણ વધારે અજ્ઞાની અની રહ્યા છે. હા
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
(८) सुसीमा--
(इन्द्रवत्राभेदरू ऋद्विच्छन्दः) विना प्रियां को गृहमागतानां, प्राघूर्णकानां मुनिसत्तमानाम् । कराति भोज्यप्रतिपत्तिमन्यः, कथं च शोभां लभते मनुष्यः ॥ सातवी लक्ष्मणाने कहा
(इन्द्रवज्रा) स्नानादि सर्वाङ्गपरिष्क्रियायां, विचक्षणः प्रीतिरसाभिरामः। विश्रम्भपात्रं विधुरे सहायः, काऽन्योभवेत्र विना प्रियायाः ॥१॥
हे देवरजी ! स्नान आदि क्रियाओं में तथा समस्त शारीरिक सेवा शुश्रूषा करने में विचक्षण एवं प्रेमपात्र तथा विश्वस्तजन यदि कोई है तो वह एक अपनो अर्धाङ्गिनी ही है । आपत्ति में फंसे हुए व्यक्ति के लिये हर एक प्रकार से सहायता प्रदान कर प्रसन्न रखनेवाली अपनी स्त्री ही होति है। दूसरा और कोई नहीं होता है ॥१॥ आठवीं सुसीमाने कहा
(इन्द्रवज्राभेदरूप ऋद्धिच्छन्द) विना प्रियां को गृहमागतानां, प्राघूर्णकानां मुनिसत्तमानाम् । करोति भोज्यप्रतिपत्तिमन्यः, कथं च शोभां लभते मनुष्यः ॥१॥
हम आपसे यह पूछती हैं, कि जब आपके घर कोई महिमान या मुनिराज पधारेंगे तो उनका आहारपानी आदिक से आदर सत्कार कौन સાતમી લમણાએ કહ્યું –
(इन्द्रा ) स्नानादिसागपरिष्क्रियायां, विचक्षणः मीतिरसाभिरामः । विश्रम्भपात्रं विधुरे सहायः, कोन्यो भवेदत्र विना स्त्रियायाः ॥१॥
હે દેવરજી! સ્નાન આદિ ક્રિયાઓમાં અને સઘળી શારીરિક સેવા સુશ્રષા કરવામાં વિચક્ષણ અને પ્રેમપાત્ર તથા વિશ્વસ્ત જન જે કઈ હેય તે તે એક પિતાની અર્ધાગિની જ છે. આપત્તિમાં ફસાયેલ વ્યકિતના માટે દરેક પ્રકારની સહાયતા આપવામાં પ્રસન્નતા આપનાર પિતાની સ્ત્રી જ હોય છે. બીજું કંઈ પણ હોતું નથી. ૧ આઠમી સુસીમાએ કહ્યું–
(5न्द्रय ६३५ ऋद्धि) विना पियां को गृहमागतानां, प्राघूर्णकानां मुनिसत्तमानाम् । करोति भोज्यप्रतिपत्तिमन्यः, कथं च शोभां लभते मनुष्यः ॥१॥
હું આપને પૂછું છું કે, જ્યારે આપના ઘેર કોઈ મહેમાન અથવા મુનિરાજ પધારશે ત્યારે એમને આહાર પાણી વગેરેથી સત્કાર કોણ કરશે? સમર્થ હોવા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सूत्रे
इत्येवं ताभिः कृष्णभार्याभिरनुरुध्यमानं भगवन्तमरिष्टनेमिं रामकृष्णादयोऽप्यागत्य तथैवान्त्ररुन्धन् । इत्थं बन्धुभिस्तद्वघुमिव बन्धुरैर्वाक्यैस्स निर्बन्धमुको भगगनरिष्टनेमिः 'अहो ! संसारस्य मोहदशा' इति विचिन्त्य सस्मितो जातः । तेन स्मितेन कृष्णादयोऽन्वमन्यन्त - यद् भगवता विवाहः स्वीकृतइति । ततः सहर्षः श्रीकृष्णः समुद्रविजयसमीपे गत्वा तस्मै सुखजनकं । समाचारं न्यवेदयत् । परमानन्दितहृदयः समुद्रविजयः कृष्णमवोचत् वत्स ! करेगा । समर्थ होकर भी मनुष्य जबतक ऐसा नहीं करता है तबतक उसकी कोई शोभा भी नहीं होती है । अतः मानो और जीवन साथिनी कन्या के साथ विवाह करलो । विना प्रिया के ये सब काम अकेले तुमसे नहीं बन सकेंगे ॥१॥
७५४
इस प्रकार इन कृष्ण की आठपटरानियों द्वारा अनुरोधित किये गये उन अरिष्टनेमिकुमार के पास आकर बलदेव तथा कृष्ण आदि महानुभावोंने भी इसी तरह का अनुरोधकरना प्रारंभ किया। सब का इस प्रकार का आग्रह देखकर भगवान् अरिष्टनेमि कुमार को "देखो तो सही संसारिजनों की कैसी यह मोहदशा है" इस प्रकार के विचार से कुछ हँसी सी आगई। उनका मन्दहास्य देखकर कृष्ण आदि जनोंने ऐसा विचार किया कि प्रभुने विवाह करने की अपनी शुभसंमति दे दी है। इस प्रकार के विचार से उस समय कृष्ण आदिकों को बडा हर्ष हुआ । उसी हालत में वे श्रीकृष्ण महाराजा समुद्रविजय के पास पहुँच कर कहने लगे कि - प्रभुने विवाह करना स्वीकार कर लिया है। इस समाचार છતાં પણ જયારે મનુષ્ય આ પ્રમાણે કરતા નથી તેા એથી એની કેઇ શાભા નથી. આથી માની જાવ અને જીવન સાથીની કન્યાની સાથે વિવાહ કરી લ્યા.પ્રિયા વગર આ સઘળું કામ તમારાથી ચાલશે નહીં. ૫૧૫
આ પ્રમાણે કૃષ્ણની આઠેય પટરાણીયાથી અનુરોધિત બનેલ આ આરિષ્ટનેમિ કુમારની પાસે આવીને બળદેવ અને કૃષ્ણ આદિ મહાનુભાવાએ પણ એજ પ્રમાણે અનુરાધ કરવા શરૂ કર્યાં. બધાના આ પ્રમાણે આગ્રહ જોઇને ભગવાન અષ્ટિનેમિ કુમારને “જીએ તેા ખરા સંસારી જનેાની કેવી આ મેહ દશા છે” આ પ્રકારના વિચારથી ચાડુંક હસવું આવી ગયું. તેમનું મંદ હાંસ્ય જોઇને કૃષ્ણ વગેરે બધાએ એવું માની લો કે પ્રભુએ વિવાહ કરવામાં પેાતાની શુભ સંમતિ આપી દીધી છે. મા પ્રકારના વિચારથી કૃષ્ણ વગેરે ખધાને ઘણાજ હ થયા. એ હુ ના ઉત્સાહમાં શ્રી કૃષ્ણ મહારાજા સમુદ્રવિજયની પાસે જઇને કહેવા લાગ્યા કે, પ્રભુએ વિવાહ કરવાના સ્વીકાર કરી લીધા છે. આ સમાચાર સાંભળવાથી મહારાા સમુદ્રવિજયનું
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् नेमियोग्यां कामपि कन्याम् अन्वेष य । ततः कृष्णो नेमियोग्यां कन्यां सर्वतो ऽन्वैपयत् । परन्तु तद्योग्या न काचिदति कन्या समुपलब्धा । अथान्यदा कृष्ण चिन्ताकुलितं दृष्ट्वा सत्यभामा तन्मनोगतं भावं विज्ञायैवमभाषत-स्वामिन् । नमिविषये चिन्ता परित्यज । राजीवनयना सद्गुणराजिनी शुद्धमति नाम्ना राजीमती मम भगिनी नेमेरनुरूपाऽस्ति । सत्यभामाया वचनं निशम्य तामभिनन्दयन् कृष्णःमाह-स्वयैवं मृचयन्त्या मम चिन्ताऽपहृता। ततः कृष्णस्त्वरितमे योग्रेसेन-नरेन्द्रस्य गृहं गतः । उग्रसेनोऽपि गोविन्दं समागतं दृष्ट्रा सत्कारको सुनकर महाराजा समुद्रविजय का मनमयूर आनंद से नाच उठा। उन्होंने उसी समय कृष्ण से कहा-वत्स ! तुम अब देरी न करो और नेमि के योग्य किसी योग्य कन्या की तलास करो। महाराजा समुद्रविजय के इस प्रकार के आदेश से प्रेरित होकर श्रीकृष्णजीने नेमिप्रभु के योग्य कन्या की चारों तरफ तपास करना प्रारंभ कर दिया परंतु उनकी दृष्टि में प्रभु के योग्य कोइ नहीं जची । कृष्ण को एक दिन चिन्ता से विशेष आकुलित देखकर सत्यभामाने उनके हार्दिक अभिप्राय का पता लगा लिया-तब उसने उनसे इसप्रकार कहा-स्वापिन् ! आप जो नेमि के विषय की चिन्ता से आकुलित हो रहे हैं सो चिन्ता को दूर कर दें। कारण कि मेरी बहिन जिसका नाम राजीमती है और सङ्गणराजी से जो विराजित है तथा कमल के समान जिसके दोनों नेत्र हैं वह नेमि के योग्य है । यह बडी शुद्धमती संपन्न है । सत्यभामा के इस प्रकार वचन सुनकर कृष्णने उसको विशेष धन्यवाद दिया
और फिर वे उससे कहने लगे-प्रिये ! तुमने अच्छा कहा जो इस મન મયૂર નાચી ઉઠયું. તેઓ એ એ સમયે કૃષ્ણને કહ્યું કે વત્સહવે તમે વાર ન લગાડો અને નેમિના માટે કંઈ યોગ્ય કન્યાની તપાસ કરો. મહારાજા સમુદ્ર વિજયના આ પ્રમાણેના આદેશને મેળવીને શ્રી કૃષ્ણજીએ નેમિ પ્રભુના યોગ્ય કન્યાની તપાસ કરવાને ચારે તરફ પ્રારંભ કરી દીધા પરંતુ તેમની દષ્ટીમાં પ્રભુને યોગ્ય કોઈ કન્યા દેખાઈ નહીં. કૃષ્ણને આ પ્રકારની ચિંતાથી વ્યાકુળતાવાળા જોઈને સત્યભામાએ તેમના હાર્દિક વિચારેને પત્તો મેળવીને તેમને આ પ્રમાણે કહ્યું-સ્વામિના આપ નેમિના વિષયની ચિંતાથી જે રીતે વ્યાકુળ બની રહ્યા છે તે ચિંતાને આપ દૂર કરી દે. કારણકે, મારી બહેન જેનું નામ રામતી છે અને તે સદગુણની ખાણ જેવી છે, તથા કમળ જેવાં જેનાં બે નેત્રે છે. તે નેમિને એગ્ય છે. તે ઘણીજ શુદ્ધમતિ સંપન્ન છે. સત્યભામાનું આ પ્રકારનું વચન સાંભળીને કૃષ્ણ તેને ઘણજ ધન્યવાદ આપ્યો. અને પછી તેઓ કહેવા લાગ્યા--પ્રિયે ! તમે ઘણું જ સારું કહ્યું છે, આથી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे पुरस्सरमुवाच अहो ! भवता कथमेतावानायासः कृतः। उग्रसेनवचनं निशम्य कुन्दाभरदच्छटया रदच्छदं स्वच्छयन् कृष्णः प्राह-राजन् । इमां भवत्पुत्रीं राजीमतों नेम्यर्थ भवन्तं याचे । इत्थं हरिणा नेभ्यर्थ याचित्तायां राजीमत्या आत्मानं कृतकृत्यं मन्यमानः प्रकृष्टानन्दवश-समुच्चासितरोमराजिरुग्रसेनः कृष्ण प्रति यदुक्तवान्. तदुच्यतेमूलम्--अहाह जणओ तीसे वासुदेवं महिडियं ।
इहागच्छउ कुमारो, जा से कण्णं दलोमि हैं ॥८॥ छाया-अथाह जनकस्तस्या, वासुदेवं महर्दिकम् ।
इहागच्छतु कुमारः, यतस्तस्मै कन्यां ददाम्यहम् ॥ ८॥ संवाद से मेरी चिन्ता को दूर किया। इसके बाद तुरन्त ही कृष्ण उग्रसेन राजा के पास गये ! उग्रसेनने कृष्णजी को अपने घर पर आये हुए देखकर उनका अच्छा उचित सत्कार किया। पश्चात् बोलेकहिये आपने कैसे इतना यहां तक आनेका कष्ट किया है ? इस प्रकार प्रेमभरे उग्रसेन राजा के वचन सुनकर कृष्णजोने कुन्दपुष्प की आभा के समान आभावाली अपनी दंतक की कांति से ओष्ठ को स्वच्छ करते हुए कहा राजन् ! आपकी जो यह राजीमती नाम की पुत्री है वह आप नेमिकुमार के लिये प्रदान करें इसके लिये मैं आपके पास आया ॥७॥
इस प्रकार कृष्ण द्वारा नेमि के निमित्त राजीमती के मांगे जाने पर अपने आपको कृतकृत्य मानते हुए प्रकृष्ट आनंद के वश से समुच्चसितरोमराजिवाले होते हए उग्रसेन राजाने श्रीकृष्ण के प्रति क्या कहा वह इस गाथा द्वारा प्रगट किया जाता हैમારી ચિંતાને તમોએ દુર કરી છે. આ પછીથી તુરતજ કૃષ્ણ ઉગ્રસેન જાની પાસે ગયા, ઉગ્રસેને કૃષ્ણને પિતાને ત્યાં આવેલા જોતાં તેમને સારી રીતે સત્કાર કર્યો. પછી બોલવા કહો-અહી સુધી આવવાનું આપે શા કારણે કષ્ટ ઉઠાવ્યું છે? આ પ્રમાણે ઉગ્રસેન રાજાના પ્રેમભર્યા વચનને સાંભળીને કૃષ્ણ જીએ કુન્દપુષ્પની આભા સમાન ભાવાળી પિતાની દાંત પંકિતની કાંતિથી હોઠને સ્વચ્છ કરતાં કહ્યું–રાજન ! આપની જે રામતી નામની પુત્રી છે, તે આપ નેમિકુમાર માટે પ્રદાન કરે. આને માટે હું આપની પાસે આવેલ છું.
આ પ્રકારે કૃષ્ણ દ્વારા નેમિના નિમિત્તે રાજીમતિની માગણી થવાથી પિતાની જાતને એથી ધન્ય માનીને ઘણાજ આનંદની સાથે એકદમ ઉલાસિત બનીને ઉગ્ર સેન રાજાએ શ્રી કૃષ્ણને શું કહ્યું કે આ ગાથાદ્વારા પ્રગટ કરવામાં આવે છે—
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५७
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
टीका 'अहाह' इत्यादि
अथ बासुदेवकृतराजीमतीयाचनानन्तरं तस्याः जीमत्या जनकःपिता उग्रसेनो महर्षिकं भरतार्द्रऋद्धियुक्तं वासुदेवं कृष्णम् एवमाह-हे वासुदेव ! कुमारः अरिष्टनेमिः इह-मम भवने आगच्छ , यत तस्मैकुमाराया कन्यां ददामि-विवाहविधिना समर्पयामि ॥८॥
इत्थं विवाहस्वीकृतौ सत्यां क्रौष्टुकि नैमित्तिकादिष्टविवाहलग्ने प्रत्यासन्ने यदभूत्तदुच्यते
'अहाह' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(अह-अथ) वासुदेवने जब राजीनती की याचना करी तब उसके बाद (तीसे जणओ-तस्याः जनकः) राजीमती के पिताने (महड्रियं वासुदेवं-महर्द्धिकं वासुदेवम्) आधे भरत खंड की ऋद्धि से संपन्न वासुदेव से (आह-आह) ऐसा कहा-(कुमारो इहागच्छ उ-कुमारः इह आगच्छतु) हे वासुदेव ! अरिष्टनेमिकुमार यहां मेरे घर पधारें (जा-यतः) क्यों कि (से हं कण्णं दलामि-तस्मै अहं कन्या ददामि) उनके लिये मुझे कन्या देना है।
भावार्थ-कृष्ण का वचन सुनकर हर्षित हुए उग्रसेन ने उनसे कहावासुदेवजी-हमें आपका विचार स्वीकृत है । आप कुमार को यहां ही भेज दीजिये । मैं उनके साथ विधिपूर्वक अपनी कन्या का विवाह कर दूगां ॥८॥
इस प्रकार उग्रसेन द्वारा कहे जाने पर कृष्णने क्रोष्टुकि नमत्तिक द्वारा विवाह लग्न का संशोधन करवाया। विवाह का समय जब नजदीक "अहाह" त्या! ___ मन्वयाय--अह-अथ पासवे न्यारे २१७मती यायना री त्यारे तीसे जणी-तस्याः जनकः २०००मताना पिता महड़ियं वासुदेवं-महर्दिकं वासुदेवम् अथवा सतनी द्धिपणा वा पासुहेबने आह-आह यु, कुमारी इहागच्छउ-कुमारः इहागच्छतु वासुदेव ! मटनाममा२ ही मारे धेर ५५३ કેમકે, મારે તેમને કન્યા આપવી છે.
ભાવાર્થ--કૃષ્ણનું વચન સાંભળીને હર્ષિત બનેલા ઉગ્રસેન રાજાએ શ્રી કૃષ્ણને કહયું–વાસુદેવજી ! અમને તમારો વિચાર સ્વીકાર્ય છે. આપ કુમારને અહીં એકલી દે. હું તેની સાથે મારી કન્યાને વિધિપૂર્વક વિવાહ કરી દઈશ મેરા
આ પ્રમાણે ઉગ્રસેન તરફથી સ્વીકાર કરાતાં કૃગશે કેજ્કી નામના તિથી પાસે વિવાહ લગ્નનું મુહૂર્ત જેવડાવ્યું. વિવાહને સમય જ્યારે નજીક આવ્યું
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५८
उत्तराध्ययनासो मूलम्-सव्वोसंहीहि ण्हविओ, कयकोउयमंगलो।
दिव्वजुयगॅपरिहिओ, भूसंणेहि विभूसिओ॥९॥ छाया-सौंविधिभिः स्नपितः, कृतकौतुकमङ्गलः ।
दिव्ययुगलपरिहितः, भूरभूषितः ।।९।। टीका-'सवोसहीहिं' इत्यादि
अथरिष्टनेमिः सौंपधिभिः-सर्वा ओषधयःसौंषधयः जया, विजया, ऋद्धिः, वृद्धिः, इत्यादि नामभिः प्रसिद्धास्ताभिःस्नपितः कृतकौतुकमङ्गल:कृतानि कौतुकानि-ललाटे मुशलादिरूपाणि मङ्गलानिदध्यक्षतादीनि च यस्य स तथा, पुन:-दिव्य युगलविभूषितः-दिव्यम्=प्रशस्तं युगलं-देवदृष्यवस्त्रद्वयं परिहितं परिधृतं येन स तथा, परिधृतप्रशस्तदेवष्यवस्त्रयुगल इत्यर्थः तथाभूषणैः-मुकुटकुण्डलादिभिरलङ्कारः, विभूषिता-मुशोभितः ॥९॥ आया तब उस समय क्या हुआ-यह यात प्रकट की जाती है
'सव्वोसहीहिं' इत्यादि। ___अन्वयार्थ-अरिष्ट नेमिप्रभुको (सयोसहिहिं पहविओ-सर्वोपधिभिः स्नपितः) जया, विजया, ऋद्धि, वृद्धि इत्यादि नामवाली प्रसिद्ध औषधि द्वारा स्नान कराया गया। (कयकोउयमंगलो-कृतकौतुकमंगलः) उनके मस्तक से मुशल का स्पर्श कराने रूप कौतुक एवं दधि अक्षत आदि रूप मांगलिक पदार्थों के वारणरूप मंगलकार्य किये गये। उनको (दिव्य जुयगपरिहिओ-दिव्ययुगलपरिहितः) प्रशस्त देवदृष्य दो वस्त्र पहिराये गये। (भूसणेहिं विभूसिओ-भूषणैर्विभूषितः) तथा मुकुट, कुंडल आदि आभूषणों से वे सुशोभित किये गये। ત્યારે તે સમયે શું વાત બની તેને હવે પ્રગટ કરવામાં આવે છે.--- "सवोसहीहि" त्याह! ___ अन्वयार्थ --अरिष्टनेमि प्रभुने सम्बोसहीहि हविओ-सर्वौषधिभिः स्नपितः જયા, વિજ્યા, ઋદ્ધિ, વૃદ્ધિ, ઈત્યાદિ નામવાળી પ્રસિદ્ધ ઔષધિ દ્વારા સ્નાન કરાवामां माव्यु: कयकोउयमंगलो-कृतकौतुकमंगलः तमना भाका साथै सामान
કરાવવારૂપ કૌતુક અને દૂધ, દહીં, ચેખા અદિરૂપ માંગલિક પદાર્થોથી એવા२५। ३५ म य ४२पामा माव्यु: मेमने दिनजुयग परिहियो-दिव्ययुगल परिहितः प्रशस्त हुने ५ मेवा मे सो पशवपामा मान्य भसणेडि विभूसिओ-भूषणैर्विभूषितः तम भुगुट, 3m Raile ! माभूपोथी भने सुशी ભિત કરવામાં આવ્યા.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #771
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
G७२
ततःमूलम्--मत्तं च गंधहत्थि च, वासुदेवस्त जिगं ।
आरूंढो सोहई अहियं, सिरे" चूडामणी जहा ॥१०॥ छाया--मत्तं च गन्धहस्तिनं च, वामु देवस्य ज्येष्ठकम् ।
___ आरूढः शोभतेऽधिकं, शिरसि चूडामणिर्यथा ॥१०॥ टीका--'मत्तं च' इत्यादि---
च-पुनः वासुदेवस्य श्रीकृष्णस्य ज्येष्ठकं-प्रधानं पट्टहस्तिनमित्यर्थः, मत्तं== दृतं, गन्धहस्तिनं-गजविशेपम्, आरूढः-सन् अधिकं शोभते, यथा शिरसि चूडामणिः । यथा मस्तके चूडामणिः-शोभते, तथैव गजारूढो भगवानरिष्ट नेमिः परमशोभां प्राप्तवानिति भावः ॥१०॥
भावार्थ-अब नेमिकुमार को वरराजा बनाने के लिये वर का वेष उनपर सुसज्जित किया जा रहा है। यही बात इस गाथा द्वारा प्रकट की गई है। सब से पहिले उनको सब प्रकार की औषधियों से मिश्रित जल द्वारा स्नान कराया गया। कौतुक मंगल कार्य किये गये। दिव्ययुगलवस्त्रों का उन्होने परिधान किया। और समस्त आभूषगों से फिर वे खुब सुसज्जित होकर सुशोभित होने लगे॥९॥
इसके बाद-'मत्तं च' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(च-च) बाद में नेमिकुमार को (वासुदेवस्स जिट्टगं मतं गंधहत्थिं आरूढो-वासुदेवस्य ज्येष्ठकम् मत्तं गन्धहस्तिनं अरूढः) कृष्ण महाराज के प्रधान मदोन्मत्त गन्धहस्ती पर आरूढ किया गया। (अहियं सोहई जहा सिहे चूडामणी-अधिकं शोभते यथा शिरसि चूडामणी)
ભાવાર્થ–જ્યારે નેમિકુમારને વરરાજા બનાવવાને માટે રાજાના વેશથી તેમને સુસજજીત કરવામાં આવેલ હતા. ત્યારે સહુથી પહેલાં તેમને સઘળા પ્રકારની ઔષધી ચુકત જળથી સ્નાન કરાવવામાં આવ્યું અને કૌતુક મંગળ કાર્ય કરવામાં આવ્યાં આ પછી તેમને દિવ્ય એવાં બે વસ્ત્રો પહેરાવવામાં આવ્યાં અને પછી સઘળા આભૂષથી તેમને શણગારવામાં આવ્યા જેથી તેઓ ઘણાજ સુરોભિત લાગવા માંડયા. લાલા त्या२ पछी--"मत्तंच" त्यादि।
मन्वयाथ-च-च त्या२ पछी भिमारने वासुदेवस्स जिट्टगं मत्तं गंधहतिथं आरूढो-चासुदेवस्य ज्येष्ठकम् मत्तं गंधहन्तिनं आरूढः कृष्ण माना प्रधान सेवा महान्मत्त हाथी ७५२ मेसामा साव्या. अहियं सोहई जहा सिरे चूडामणी- अधिकं शोभते यथा शिरासि चूडामणी ते समय से तेमना ५२
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #772
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे गजेन्द्रमारूढो भगवानरिष्टनेमिः कथं स्वभवनानिर्यात इत्याह-- मूलम्-अह ऊसिण्ण छत्तेण, चामराहि य सोहिओ।
दसारचक्केण य सो, सव्वओ परिवारिओ ॥११॥ चउरंगिणीए सेणाए, रइयाएं जहक्कम । तुरियाणं संनिनाएणं, दिव्वेणं गयणं फुसे ॥१२॥ एयारिसाए इडीए, जुत्तीए उत्तमाए य । नियगाओ भवणाओ, निजाओ बहि पुंगवो ॥१३॥ छाया--अथ उच्छ्रितेन छत्रेण, चामराभ्यां च शोभितः ।
दशाहचक्रेण च स, सर्वतः परिवारितः ॥ ११॥ चतुर्राङ्गण्या सेनया, रचितया यथाक्रमम् । तूर्याणां संनिनादेन, दिव्येन गगनस्पृशा ॥ १३ ॥ एतादृश्या ऋदया, द्युत्या उत्तमया च ।
निजकाद् भवनाद्, निर्यातो वृष्णिपुङ्गवः ॥ १३ ॥ टीका--'अह' इत्यादि--
अथ=गजोपरि समारोहणानन्तरम् उच्छ्रितेन-भृत्यरुपरिधृतेन छत्रेण, चामराभ्यां वीज्यमानाभ्यां च शोभितः, दशाईचक्रेग दशौंः-समुद्रविजयाक्षोभस्तिमित उस समय वे उसके ऊपर बैठे हुए ऐसा सुहावने लगते थे कि जिस प्रकार मस्तक पर धारण किया गया चूडामणि सुहावना लगता है ॥१०॥
गजउपर विराजमान भगवान् अरिष्टनेमि किस प्रकार भवन से निकले ? सो विशेषक अर्थात् तीन गाथाओं से कहते हैं--'अह' इत्यादि, 'चउरंगिपीए' इत्यादि, एपारिसाए' इत्यादि च।। ___अन्वयार्थ-(अह-अथ) गज के ऊपर बैठने के बाद (ऊसिण्ण छत्तेण चामराहिय सोहिओ-उच्छ्रितेन छत्रेण चामराभ्यां च शोभितः) नेमिकुमार બેઠેલા એવા સુંદર દેખાતા હતા કે જે રીતે માથા ઉપર ધારણ કરવામાં આવેલ ચૂડામણ શોભા આપે છે /૧૦
હાથી ઉપર બેઠેલા ભગવાન અરિષ્ટનેમિ કેવા પ્રકારે ભવનથી નીકળ્યા? ते विशेष कर जाया साथी छ-"अह" त्यादि। "चउरंगिणीए त्याला "एयारिसाए" त्या। __ अन्वयार्थ- अह-अथ साथीना ५२ मे पछी उसिण्ण छत्तेण चामराहिय सोहिओउछ्तेिन छत्रेण चामराभ्या च शोभितः भिमा२नी ७५२ सेवा में छत्र यु. अने
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #773
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
७६१
सागरहिमवदवलय रणपू णामिचन्द्र वसुदेवा दशभ्रातरस्तेषां चक्रेण समूहेन, यद्वा-दशाईचक्रेण= यादवसमूहेन सर्वतः = चतुर्दिक्षु परिवारितः = परिवेष्टितः ॥ ११॥ यथाक्रम= परिपाट्या रचितया=निवेशितया चतुरङ्गिण्या=हस्त्यश्वरथपदातिरूपयासेनवा, गगनस्पृशा - गगनं स्पृशतीति गगनस्पृक् तेन नभोगणव्यापिना दिव्येन ==मनोहरेण तूर्याणां=मृदङ्गषणवादिनां संनिनादेन गाढध्वनिना. एतादृश्या= उपरिनिर्दिष्टरूपया ऋद्धया=विभूत्या, उत्तमया = उत्कृष्टतमया युत्यान्दीप्त्या च उपलक्षितः स वृष्णिपुङ्गवः ष्णिकुलश्रेष्ठो भगवानरिष्टनेमिर्विवाहार्थं निजकाद= स्वकीयाद्भवनाद् निर्यातः = निर्गतो मण्डपासन्नप्रदेशे समागतः । इदं वर्णनं
के ऊपर सेवकों ने छत्र धरा तथा चमर ढोरने वाले उनपर चमर ढोरने लगे । (दसारच केण य सो सवओ परिवारिओ-दशाहचक्रेण च स सर्वतः परिवारितः) समुद्रविजय, अक्षोभ, स्तिमित, सागर, हिमवत, अचल, धरण, पूरण, अभिचंद तथा वसुदेव इन दशों दशाहों से परिवृत (वह्नि पुंगवो - वृष्णि पंगवः) वे नेमिकुमार (जहकमं रहयाए चउरंगिणीए संणाए गणं फुसे दिव्वेणं तुरियाणं संनिन एवं एयरिहाए इट्टीए उत्तमाए यजुतीए - यथाक्रमं रचितया चतुरंगिण्या सेनया गगस्पृशा दिव्येन सूर्याणां संनिनादेन एतादृशा ऋद्धया उत्तमया च द्युत्या) यथाक्रम स्थापित चतुरंगिणीहस्ति, अश्व, रथ एवं पदातिरूप सेना से तथा गगन को स्पर्श करने वाले दिव्यवादियों के तुल नाद से इस प्रकार पूर्वोक ऋद्धि से एवं उत्तर दीप्ति से युक्त होकर विवाह के लिये (नियमओ भवणाओ निजाओनिजकात् भवनात् निर्यातः) अपने भवन से निकले । और चलकर मंडप के समीप आये ।
अमर होवाच णा तेभना उपर अमर डोणवा बाग्बा दसारचक्रेण यसो सन्त्र परि वारिओ - दशाईचकेण च स सर्वतः परिवारितः समुद्रविन्य व्योम, स्तिमित, सागर, હિમવત, અચલ, ધરણ, પૂરણ, અભિચંદ તથા વસુદેવ આ દસે દશ હેાંથી પરિવૃત अनेसा वन्हिपुंगव - ष्णिपुंगवः मे नेमिमार जक्कमं रइयाए चउरंगिणीए सेणाए गयणं फुसे दिव्वेणं तुरियाणं संनिनाएणं एयच्छिए इडीए उत्तमाए यजुत्तीएयथाक्रमं रचितया चतुरंगिण्या सेनया गगनस्पृशा दिव्येन तुर्याणां संनिनादेन एतादृशा उत्तमया त्या यथा स्थापित चतुरंगिणी - हाथी, अश्व, २थ अने પાયદળરૂપ સેનાથી તથા ગગનભેદી એવા દિવ્ય વાજીંત્રોના તુમુલ નાદથી આ પ્રકારની સ`પૂર્ણ ઋદ્ધિ સાથે તેમજ ઉત્તમ દીપ્તિથી યુક્ત અનને વિવાહ માટે नियग्गओ भवणाओ निज्जाओ - निजकात् भवनात् निर्यातः पोतानी लवनथी નીકળ્યા. અને ચાલીને મ`ડપ સમીપ પહોંચ્યા.
F
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #774
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सूत्रे विशेष केग कृतम् । तल्लक्षणं हि--
द्वाभ्यां युग्ममिति प्रोकं, त्रिभिश्च स्याद् विशेषकम् । कलापकं चतुर्भिः स्यात्ता कुलकं स्मृमिति ॥१॥
तदा राजीमत्या दक्षिणनेत्रस्फुरणादिरूपमशुभमभूत् । अत्रैवं वृद्धसम्प्रदायः--
यदा भगवानरिष्टनेमिः स्वभवनानिर्गतः, तदा राजपुरी राजीमती स्वभबनोपरि गवाक्षे स्थिताऽऽसोत् । सा भगवन्तमरिष्टनेमिमागच्छन्तं विलोक्य वचनातीतमानन्दमनुभवन्त्येवमचिन्तयत्-अहो ! किमयं सूर्यो वा स्मरो वा मघवा वा समागच्छति, किंचा मम पावण्यसंचय एव मर्त्यरूपधरः समागच्छति,
भावार्थ-कृष्णने नेमिकुमार को वरराजा के वेष में सजित कर और उनको अपने पट्टहस्ती पर बैठाकर वे उनकी बरात को लेकर अपने घर से उग्रसेन के यहां चले। बरात की शोभा अपूर्व थी। जब बरात मंडप के समीप पहुँची तब राजीमती का दाहिना नेत्र स्फुरित हुआ जो उसके अमंगल का सूचक था। इस विषय में वृद्धसंप्रदाय ऐसा है--
जिस समय भगवान् अरिष्टनेमि अपने भवन से निकले उस समय राजपुत्री राजीमती अपने भवन के ऊपर गवाक्ष में बैठी हुई थी। उसने जब भगवान अरिष्टनेमि को आते हुए देखा तो उसके आनंद का पार नहीं रहा। उसके हृदय में उनको देखते ही अनेक प्रकार के तर्क वितर्क उठने लगे-उसने सोचा क्या यह कोई सूर्य है या कामदेव है या इन्द्र है जो इस तरफ आ रहा है। अथवा क्या
ભાવથ––કૃષ્ણ નેમિકમાંરને વરરાજાના વેશમાં સજજીત કરીને અને પોતાના પટ્ટ હાથી ઉપર બેસાડીને તેઓ પિતાના ઘેરથી જાનને લઈને ઉગ્રસેન રાજાને ત્યાં ચાલ્યા. જાનની શોભા અપૂર્વ હતી. જ્યારે જન મંડપની પાસે પહોંચી ત્યારે રાજીમતિનું જમણું નેત્ર ફરકયું. જે તેને અમંગળનું સૂચન કરી રહેલ હતું.
આ વિષયમાં વૃદ્ધ સંપ્રદાય એવો છે –
જે સમયે ભગવાન અરિષ્ટનેમિ પિતાના ભવનથી નીકળ્યા તેજ સમયે રાજપુત્રી જીમતી પિતાના ભવનની બારીમાં બેઠેલ હતી તેણે જ્યારે ભગવાન અરિષ્ટનેમિને આવતાં જોયા ત્યારે તેના આનંદનો પાર ન રહ્યો. એને જોતા જ તેના હૃદયમાં અનેક પ્રકારના તર્કવિતર્કો ઉઠવા લાગ્યા. તેણે વિચાર કર્યો કે આતે શું કોઈ ઈન્દ્ર છે, સૂર્ય છે, કે કામદેવ છે કે, જે આ તરફ આવી રહેલ છે. અથવા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #775
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ..२२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
७६३ येन मम भाग्येनाऽसौ मम भत्तो विदधे, तस्मै कां प्रत्युपक्रियामहं करिष्ये ! एवं विचिन्तयन्ती नेमिदर्शनजनितापूर्वानन्दमनुभवन्ती-'काऽहं, किंजायते, कोऽसौ कालः, काऽहं तिष्ठामि' इत्यादिकं किमपि न ज्ञातवती । अस्मिन्नवसरे तस्याः दक्षिणमीक्षणं प्रस्फुरितम् । ततः सानिष्टाशङ्काकुलितहृदया सखीभ्यो दक्षिणनेत्रस्फुरणवृत्तान्तं न्यवेदयत्। ततस्तामाश्वासयितुं सख्योऽब्रुवन्-महाभागे! तव शुभं भवन, खेदं मा कुरु । किमत्र समागतोऽपि श्रीमानरिष्टनेमिनिवत्तिष्यते ? इदमसंभाव्यम् ! अतश्चिन्तामपहाय प्रसन्नमानसा भव । ततो राजीमती सखीसमुदायमेवमब्रवीत-सख्यः ! स्ववितव्यतामहं जाने, अतो मम हृदयं विश्व सिति, यदयमत्र समागतोऽपि प्रतियास्यति, न तु मां परिणेप्यति ॥११-१३॥ मेरा ही कोई पूर्वभव का पुण्यसमूह मनुष्य के रूप में इधर आ रहा है। धन्य है मेरे उस पुण्य को जिसने मुझे ऐसा सर्वोत्तम पति दिया है। मैं इस उपलक्ष्य (भेट) में उसकी क्या प्रत्युपक्रिया करूँ । इस प्रकार विचा. रमग्न उस राजुल को नेमिप्रभु के दर्शन से अपूर्व आनन्द का अनुभव हुआ-अतः वह यह सब भूल गई कि मैं कौन है, यह सब क्या हो रहा है, यह समय कौनसा है, मैं कहाँ हूँ। इसी समय उसका दाहिना नेत्र फरकने लगा। उसने उसी समय पास में रही हुई अपनी सखियों से इस दाहिने नेत्र के फरकने के समाचार कहे-सो उन्होंने उसको आश्वसित करने के लिये कहा-महाभागे! तेरा कल्याण हो-तू खेद मत कर । क्या यहां आये हुए अरिष्टनेमिकुमार वापिस लौट कर चले थोडे ही जावेंगे। इसलिये चिन्ता को दूर कर तुम प्रसन्न चित्त होओ। सखियों से इस प्रकार सुनकर राजुलने उसी समय उनसे ऐसा कहाમારા કોઈ પૂર્વભવના પુણ્ય સમૂહ મનુષ્યના રૂપમાં અહીં આવી રહેલ છે. ધન્ય છે મારા એ પુણ્યને કે જેણે મને આ સર્વોત્તમ પતિ આપેલ છે. હું તે ઉપલક્ષમાં એની કઈ રીતની પ્રયુક્રિયા કરૂં. આ પ્રકારના વિચારમાં નિમગ્ન એવી રાજુલને નેમિપ્રભુના દર્શનથી અપૂર્વ આનંદનો અનુભવ થયે આથી તે એ સઘળું ભૂલી ગઈ કે, હું કેણું . આ સઘળું શું થઈ રહ્યું છે. આ સમય કળે છે? હું કયાં છું? એજ વખતે તેનું જમણું નેત્ર ફરકવા લાગ્યું એમણે એજ વખતે પિતાની પાસે ઉભેલી સખીઓને પિતાનું જમણું નેવ ફરકવાની વાત કહી. આથી એ સખીઓએ તેને આશ્વાસન આપતા કહ્યું કે, હે મહાભાગે ! તારું કલ્યાણ થાઓ. તું ખેદ ન કર. શું અહીં આવેલા અરિષ્ટનેમિકુમાર પાછા થોડા જ ચાલ્યા જવાના હતા ? માટે ચિંતા છોડી દઈને તમે પ્રસન્ન ચિત્ત થાઓ. આ પ્રકારનું સખીઓનું કહેવાનું સાંભળીને રાજુલે એ સમયે તેમને એવું કહ્યું- સખીઓ હું મારી ભવિતવ્યતાને જાણું છું.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #776
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६४
उत्तराध्ययनम्।
अत्रान्तरे यदभूत्तदुच्यतेमूलम्-अहं सो तत्थ निजतो, दिस्त पाणे भयदए।
वाडे हि पंजरेहि, य, संनिरुद्ध सुदुक्खिए ॥१४॥ णीवि यंतं तु संपत्ते, मसहा भक्खियव्वए।
पासित्ता से महापण्णे, सारहिं इणमब्बवी ॥१५॥ छाया-अथ स तत्र निर्यन् , दृष्ट्वा प्राणान् भयद्रतान् ।
वाटेषु पञ्जरेषु च, सन्निरुद्धान् सुदुःखितान् ॥१४ जीवितान्तं तु सम्प्राप्तान , मांसाथै भक्षयितव्यान्।
दृष्ट्वाऽथ महापाज्ञः, सारथिम् इदमब्रवीत् ॥१५।। टीका-'अहसो' इत्यादि। __ अथ अनन्तरं स भगवानरिष्टनेमिः निर्यन=निर्गच्छन् विवाहमन्डपप्रत्यासन्नप्र. देशे वाटेपुवंशशलाकादिभिर्निमितेषु पंजरेयु-पक्ष्यादिवन्धनगृहेषु च सन्निरुद्धान्= गाढनियन्त्रितान् अत एव सुदुःवितान्-दुःखं प्राप्तान , भयद्रतान-भयत्रस्तान प्राणान्पाणिनो जीवान-गत्तित्तिरलावकादीनं दृष्ट्वा, तु-पुनःजीवितान्त जोविसखियों ! में अपनी भवितव्यता जानती हूं अतः मेरा हृदय एमा विश्वास नहीं करता है कि ये मेरे साथ विवाह करेंगे। मुझे तो ऐसा हा मालूम देता है किवे मुझे छोडकर ही चले जावेंगे ॥११।१२।१३॥
___ इसके बाद या हआ सो मूत्रकार कहते हैं-'अहतो' इत्यादि 'जीवियतुं' इत्यादिक
अन्वयार्थ--(अह-अथ) जब नेमिकुमार चले आरहे थे तब (सो सः) उन्होंने (तत्य-तत्र) उस मंडप के समीप (वाडेहि-वाटेषु) बाडों में तथा (पंजरेहि-पजरेषु) पिंजरों में (संनिमद्धे-संनिरुद्धान) बन्द किये गये अत एव (सुदक्खिए-सुदुःखितोन्) अत्यंत दुःखित ऐसे (भय हुए -भयद्रुतान्) भयत्रस्त (पाणे-प्राणान्) जीवों को-मृग त्तित्तिर चिडिया આથી મારૂં હશે એ વિશ્વાસ નથી કરતું કે, તેઓ મારી સાથે વિવાહ કરશે. મને તે એવું જ માલુમ પડે છે કે, મને છોડીને તેઓ ચાલ્યા જશે.૧૧૧૨૧૩ सा पछी शुयुतेने सूत्रधार ४ छ.--"अहसो" त्या ! "जीवियंतु त्यादि !
___-क्याथ:--अह-अथ ल्यारे नेभिभा२ वी २हा तो त्यारे सो-सः तमा तत्थ-तत्र त भनी सा वाडेहि-वाटेषु वाम तथा पंजरेहि-पंजरेषु पामा संनिरुद्ध-संनिरुद्धान् पुरवामां माता तमा सुदुखिए-सुदुःखितान अत्यंत हुभी गा त्रासथी भयाए-भयगुतान् नयनात अनेता पाणे-प्राणान्
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #777
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
तस्य-पाणधारणव्यापारस्य अन्त मृत्योरासन्नत्वादवसानं संप्राप्तासमधिगतान, यद्वा-जीवितस्य अन्नापर्यन्तवर्ती भागस्त सम्प्राप्तान , मृत्युमुखप्राप्तप्रायानित्यर्थः मांसार्थ-मांसाशनलोलुपैरविवेकिभिमासोद्देशेन भक्षयितव्यान्-भक्षितुमानीतान जीवान पासित्ता' प्रेक्ष्य-विचार्य अथ तदनन्तरं महाप्राज्ञः-महती प्रज्ञा प्रतिवतावधिज्ञानत्रयात्मिका यस्य स तथा, तीर्थङ्करा हि जन्मत एव मत्यादिज्ञानत्रययुक्ता भवन्ति । एतादृशः स भगवानरिष्टनेमिः सायं जाननपि, जीवरक्षाकरण-- कारणानुमोदनम्वरूपाया अहिंसाया विशिष्टमाहात्म्यं बोधयितुं सारथि प्रक्रमाद हस्तिपकम् इदं वक्ष्यमाणं वचनम अब्रवीत् उक्तवान् । १४-१५।। मूलम् - कस्स अट्टा इमे पाणा, एए संव्वे सुहेसिणो।
वाडेहिं पंजरेहिं च, संनिरुद्धा य अच्छई ॥१६॥ छाया-कस्यार्थम इमे प्राणाः, एते सर्वे मुखैषिणः ।
वाटेषु पञ्जरेषु च, सन्निरुद्धाच आसते ॥१६। आदि जानवरों को (दिस्स-दृष्ट्वा) दे वकर ऐसा विचार किया कि ये सब (जीवियंतं तु संपत्ते मंसहा भक्खियव्वए-जीवितानां संप्राप्तान मांमार्थ भक्षयितव्यान ) मारे जाने वाले हैं-क्यों कि मांसाहार के लोलपी अविवेकी व्यक्तियोंने इनको मांसके निमित्त ही यहां लाकर बंद किया है। अतः (से
महापण्णे-स महाप्राज्ञः) जन्म से ही मतिश्रुत एवं अवधिज्ञानरूप प्रज्ञा से समन्वित होने से सब जानते हुए भी जीवरक्षा करणकारणानुमोदन स्वरूप अहिंसा का विशिष्ट महात्म्य बतलाने के लिये उन प्रभुने (सारहि-सारथिम् ) सारथि-अर्थात् महावत से ( इण मव्यवी-इदम् अब्रवीन ) ऐसा कहा-॥१४॥१५॥ वाने , तित्तिया वगेरेने दिस्स-दृष्ट्वान ने येवोनिया२ यो है, मासा जोवियतु संपत्त मंसट्ठा भक्विवयवए-जीवितानां संप्राप्तान मांमार्थ भक्षयितव्यान માામાં આવનાર છે કેમકે, માંસાહારના લપિ અવિવેકી વ્યક્તિએ તેમને मांसना निभाते ही पापा थे। सभ९०) ४२ छ. माथी से महापण्णे -स महाप्रज्ञः भन्मयी ४ मतिश्रुत ता अवधिज्ञान ३५ प्रशाथी समन्वित होपाधी સઘળું જાણતા હોવા છતાં પણ અહિંસાનું ( શિષ્ટ મહાસ્ય બતાવવા માટે તે પ્રભુએ सारहि-सारथिम् सारथी-मर्थात भावतने इणमब्बदम् वी-इअब्रवीत् मे धुं. ॥ १४॥ १२५!
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #778
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसत्रे
टीका-'कस्स' इत्यादि।
एते सर्वे प्राणाः मृगलावकादयो जीवाः सुपिणः-सुखाभिलापिणः सन्ति । जीवानां सुषित्वं स्वाभाविकम् । इमे प्राणिनः कस्वार्थ-कस्य हेतोः वाटेषु पञ्जरेषु च सभिरुद्धा आसते। द्वितीयश्चकार पूरणार्थः ॥१६॥
एवं भगवतोक्तेमूलम्--अहं सारंही तओ भर्णइ, एए भद्दा उ पाणिणो।
तुब्भे विवाहकजम्मि, भुंजावेउं बहुं जणं ॥१७॥ छाया-अथ सारथिस्तं भणति, एते भद्रास्तु पाणिनः ।
युष्माकं विवाहकार्य, भोजयितुं बहुं जनम् ॥१७॥ टीका-'अह' इत्यादि। अथ भगवद्वचनश्रवणानन्तरं सारथिः हस्तिपकः तं भगवन्तं भणति-ब्रवीतिहे कुमार ! एते भद्राः सरला:-क्ररस्वभाववर्जिताः प्राणिनः मृगत्तित्तिरलावक्या कहा सो कहते हैं-'कस्स अट्ठा' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(एए सव्वे सुहेसिणो-एते सर्वे सुखेषिणः) ये सब मृगत्तित्तिर लावक आदि जानवर सुखाभिलाषी हैं (इमे पाणा कस्स अट्ठावाडेहिं पंजरे हिंच संनिरूद्धाय अच्छई-इमे प्राणाः कस्यार्थ वाटेषु पारेषु च संनिरुद्धाः आसते) फिर ये प्राणी यहां बाडों में तथा पंजरों में किसकारण से बंद किये हुए हैं ॥१६॥
अब सारथि कहता है--'अह सारही' इत्यादि । ___ अन्वयार्थ--(अह-अथ) नेमिकुमारने अब पशुओं के बंद होने का कारण सारथि से पूछा-तब (सारही-सारथिः) उस सारथिने (तोभणइ-तं भणति) प्रभुको उत्तर दिया कि-हे कुमार ! (एए भद्दा
शुयुते ४९ छ.-"कस्स अट्ठा" त्याहि !
अन्वयार्थ - एए सव्वे सुहेसिणो-एते सर्वे मुखैषिणः ॥ सपणां भृत माहि न, सुमना मलिहाबी छ, छत ५५ इमे पाणा कस्स अट्ठा वाडेहि पंजरेहिं च संनिरुद्धा य अच्छई-इमे प्राणाः कस्यार्थ वाटेषु पंजरेषु च संनिरुद्धा आसते આ પ્રાણીઓને અહીં વાડામાં તથા પાંજરામાં શા માટે પુરવામાં આવ્યાં છે. ૧૬
वे सारथी ४७ छ--"अह सारही" छत्याह!
मन्वयार्थ:--अह-अथ नभिभारे यारे ५शुमान मांघेत होवानुसार सारथीन ५७यु त्यारे सारही-सारथिः ते सारथी तओ भणइ-तं भणति प्रभुने उत्तर भाये , मार ! एए भद्दा पाणिणो-एते भद्राः पाणिनः २ माथा
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #779
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
७६७
कादयो युष्माकं विवाहकार्ये बहुं जनं=समागतान् बहून् यादवान् भाजयितु सान्नरुद्धाः सन्ति । 'तभ' इत्यत्र सार्वविभक्तिस्तसिः । 'तु' शब्द ः पूरणे ॥१७॥ इत्थं सारथिनोक्ते यत्प्रभुश्चक्रे तदाहमूलम् -- सोऊँण तस्स वयणं, बहुपाणिविणासणं ।
चिते से महापन्ने, साकोसे जिएँहि ऊं ॥१८॥
छाया -- श्रुत्वा तस्य वचनं, बहुप्राणिविनाशनम् । चिन्तयति स महाप्राज्ञः, सानुक्रोशो जीवेषु तु ||१८|| टीका - - ' सोऊण' इत्यादि ।
तस्य हस्तिपकस्य बहुप्राणिविनाशनं बहुमाणि विनाशसूचकं वचनं श्रुत्वा जीवेषु = प्राणिषु सानुक्रोशो = दयावान् महाप्राज्ञो =मत्यादिज्ञानत्रयसहितः स भग वानरिष्टनेमिः, तु= निश्चयेन चिन्तयति ||१८||
--
पाणिणो - एते भद्राः प्राणिनः ) ये क्रूर स्वभाव से रहित होने के कारण भोले प्राणी - मृग तित्तिर लावक आदि जानवर हैं इनको मारकर (तुभे विवाह कज्जम्मि बहु जणं भुजावे :- युष्माकं विवाहकार्ये बहुजनं भोजयितुम् ) आपके इस विवाहकार्य में आये हुए बहुत यादवों को जो कि मांसाहारी है उनको खिलाने के लिये बंद किये गये हैं ||१७||
इस प्रकार सारथि के वचन सुनकर भगवानने क्या किया सो कहते हैं-- 'सोऊण' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( तस्स बहुपाणिविणासणं वयणं सोऊण-तस्य बहुप्राणिविनाशनं वचनं श्रुत्वा ) इस प्रकार अनेक प्राणियों के विनाश सूचक सारथि के वचन सुनकर (जिएहिं साणुकोसे- जीवेषु सानुक्रोशः ) समस्त प्राणियों में अनुकम्पा के भाव रखने वाले तथा ( महापन्ने - महाप्राज्ञः रहित हवाना ारले लोणां प्राणी-भृण, तित्तिर, साव, वगेरे अनवर छे. तेभने भारीने तुब्भे विवाहकर्ज मि- युष्माकं विवाहकार्ये सपना मा विवाह कार्यभां आवेला बह जणं भुंजावेउं - बहुजनं भोजयितुम् धला यादवा है, ने मांसाहारी है तेभने ખવરાવવાને માટે અધ કરવામાં આવેલ છે. ૫૧૭ણા
આ પ્રમાણે સારથિનું વચન સાંભળીને ભગવાને જે કહ્યુ' તે કહે છે.-“सोऊण" त्याहि !
अन्वयार्थ - - तस्स बहुपाणिविणासणं वयणं सोऊण-तस्य बहुप्राणिविनाशनं वचनं श्रुत्वा मा प्रहारना भने प्राणीयोना विनाश सुया शेत्रां सारधिन वयन सांगणीने जिएहिं साणुकोसो - जीवेषु सानुक्रोशः सा प्रयोभां अनु
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #780
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसत्रे भगवान् यथा चिन्तितवास्त देव वार्यते-- मूलम्--जइ मझे कारणों एए, हम्मति सुबह जियाँ ।
ने मे" एयं तु निस्सेसं,परलोए भविस्तइ ॥१९॥ छाया--यदि मम कारणादेते, हन्यन्ते सुबहवो जीयाः ।
न मे एतत्तु निःश्रेयसं, परलोके भविष्यति ॥१९॥ टीका--'जइ' इत्यादि।
यदि एते मन्निरुद्धाः सुबहवः प्राणिनो मम कारणाद् हन्यते । तदा तु एतद्-हननं परलोके मोक्षगमने मे-मम निश्रेयस कल्याणकारकं न भवि. प्यति । हिंसया माक्षो न भवतीति भावः ॥१९॥
एतेषां पाणिनां बन्धमोचनपुरस्सरं रक्षणमेव श्रेयस्करमिति भगवदभिप्राय ज्ञात्वा साथिना वाटकानां पञ्जराणां च द्वाराणि समुद्घाटितानि, तेषां मृगमति-आदिक तीन ज्ञान संपन्न (से-स) उन नेमि प्रभुने (चिंतेह-चिन्तयति) विचार किया ॥१८॥
भगवान् ने जो विचार किया सो बताते हैं--'जह' इत्यादि ।
अन्वयार्थ--यदि (मज्झ-मम) मेरे (कारणा-कारणात् ) निमित्त से (एए सुबहू जीया-एते सुबहवो जीवाः) ये सब रोके गये जीव (हम्मंतिहन्यन्ते) मारे जाते हैं तो (एयं-एतत्) यह हिंसा (मे-मे) मेरे लिये (परलोए निस्सेसं न भविस्सइ-परलोके निःश्रेयसं न भविष्यति) मोक्षगामन में कल्याणप्रद नहीं होगी अर्थात्-हिंसा से मोक्ष नहीं होता है ॥१९॥
सारथिने जब यह देखा कि इन प्राणियों का बंधन मोचन पूर्वक संरक्षण ही श्रेयस्कर है, ऐसा विचार प्रभु का है तो उसने प्रभु के इस पाना मात्र पावाणा तथा महापन्ने-महाप्रज्ञः भत्याहि त्र ज्ञान था सपन्न से-स ते नभिप्रभुसे चिंतेइ-चिन्तयति विया ४यो. ॥१८॥
भगवाने २ विया२ यो त सतावे "ज" त्याल!
सन्या-ने मज्झमम भा२कारणा-कारणात निमित्तथी एए सुबहू जोया-एते सुबहवो जीवाः । सधमा ५४येसा हम्मंति-हन्यन्ते भावामा भाव छ तो एयं-एतत् माहिसा मे मे भारा भाट परलोए निस्सेसं न भविस्सइ -परलोके निश्रेयसं न भविष्यति भीक्षामनमा ४८या थरी नही अर्थात् હિંસાથી મેક્ષ થતું નથી. ૧લા
સારથિએ જ્યારે એ જોયું કે, આ પ્રાણીયે ને છોડી મૂકીને તેનું સંરક્ષ કરવું એ શ્રેયસ્કર છે. એ પ્રભુનો વિચાર છે તેમ સમજીને તેણે પ્રભુના એ વિચાર અનુસાર પાંજ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #781
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् त्तित्तिरलाबकादीनां वन्धनानि च छिन्नानि । ततस्ते सर्वे जीवाः सुखमनुभवन्तो वनं गताः । इत्थं सारथिकृतदयाकार्येण संतुष्टो भगवान् यत्कृतवास्तदाह-- मूलम्-सो' कुंडलाण जुर्यलं, सुत्तंग चे महाजंसो।
आभरणाणि ये सवाणि, सारहिस्सं पणाम ॥२०॥ छाया--स कुण्डलानां युगलं, सूत्रकं च महायशाः ।
___ आभरणानि च सर्वाणि, सारथये अपयति ॥२०॥ टोका--'सो' इत्यादि।
महायशाः-महत सर्वातिशायि यशः कीर्तिर्यस्य स तथा. स भगवानरिष्टनेमिः कुण्डलानां युगलं, च=पुनः मूत्रकं-कटिसूत्रकम् , केयूरकादीनि अन्यानि च सर्वाणि आभरणानि केयूरादिकानि सर्वाण्याभरणानि सारथये अपयति । वाटकेषु स्थिताः-पञ्जरेषु च स्थिता हनिष्यमाणा मृगत्तित्तिरलायकादयोऽनेन माथिना रक्षिताः, इति हेतोः परितुष्य भगवानरिष्टनेमिस्तस्मै पारितोषिकं कुण्डलादिकं ददातीति सूत्रार्थः ॥२०॥ विचार के अनुसार ही पंजर एवं बाडे में बंद किये हुए उन समस्त पशुओं को छोडने के अभिप्राय से उनका द्वार उघाड दिया और उनके सब बंधन काट दिये। इससे सब के सब वे जीव वहां से आनंदपूर्वक सुखि होते हुए वन को चले गये। इस प्रकार सारथि कृत इस दयामय कार्य से संतुष्ट भगवान् ने उस समय क्या किया सो कहते हैं--'सो' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(महाजसोसो महायशाः सः) महाकीर्ति संपन्न उन प्रभुने उसी समय (कुंडलाण जुयलं सुत्तगंच-कुंडलानां युगल सूत्रकं च) दोनों कानों के कुंडलों को और कटिमेखला का तथा अन्य (सवाणि રામાં અને વાડામાં બંધ કરેલા એ સઘળા પશુઓને છોડવાના અભિપ્રાયથી તેનું દ્વાર ઉઘાડી નાખ્યું અને એમનાં બંધન કાપી નાખ્યાં. આથી તે સઘળા જીવે આનંદ પૂર્વક સુખી બનીને ત્યાંથી નિર્ભય થઈ વનમાં ચાલી ગયાં. આ પ્રકારના સારથથી કરાયેલા આ દયામય કાર્યથી સંતુષ્ટ ભગવાને તે સમયે શું કર્યું તેને ४ छ---"सो" त्यादि !
सन्याय--महाजसो-महायशाः महाती पन ते प्रभुणे ये समय कुंडलाण जुयलं सुत्तगं च-कुंडलानां युगलं मूत्रकं च भन्ने नाना । भने टि
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #782
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७०
-
उत्सराध्ययनसूत्रे ततो यदभूत्तदुच्यते--
अथ करुणारससागरः सकलजन्तुरक्षणपरायणो भगवानरिष्टनेमिस्ततो हस्तिनं निवर्तयितुं हस्तिपकमादिष्टवान् । अनतिक्रमणीयादेशस्य तस्य भगवतो निदेशानुसारेण हस्तिपको हस्तिनं निवर्तितवान् । निवत्तमानं भगवन्तमरिष्टनेमि विलोक्य तन्मातापितरौ शिवासमुद्रविजयौ तत्पुरतः समागत्य प्रपतदश्रुविन्दुमेघायितेक्षणौ एवमुक्तवन्तौ-वत्स । कथमस्मत्प्रमोदद्रुमं मूलत उन्मूलयितुं प्रयतसे ? विवाहं स्वीकृत्य सम्पति तच्यागतः कृष्णादिन् यदन कथं खेदयसि ? त्वद्वि. भाभरणाणि-सर्वाणि आभरणानि) समस्त केयूर आदि आभरणों को उतार कर (सारहिस्स पणामए-सारथये अर्पयति) सारथि को दे दिये ॥२०॥ इसके बाद क्या हुआ सो कथा रूपसे कहते हैं--
दयालु प्रभुने प्रसन्न होकर जब अपने समस्त आभूषणों को शरीर पर से उतार कर उस सारथि को दे दिया तब करुणारस के सागर तथा समस्त प्राणियों की रक्षाकरने में तत्पर उन भगवान् अरिष्टनेमि ने सारथि से अपने हाथी को वापिस लौटाने के लिये आदेश दिया। सारथिने भी अनतिक्रमणीय आदेशवाले उन प्रभु की आज्ञानुसार हाथी को पीछे वहां से वापिस लौटा लिया। हाथी को वापिस लौटा हुआ देखकर प्रभु के मातापिताने उसी समय उनके पास आकर आंखों से अश्रु की चौधार बहाते हुए कहा-वत्स ! यह क्या कर रहे हो क्यों हम लोगों के प्रमोदरूपी वृक्ष को जडमूल से उखाडने के लिये तत्पर हो रहे हो । यदि विवाह नहीं ही करना था तो क्यों वह सब समारंभ सजवाया। भेमा तथा सम्माणि आभरणाणि-सर्वाणि आभरणानि स यू२ वगैरे मामू. ५0 तारीने सारहिस्स पणामये-सारथये अपैयति सारथीने यापी घi ॥२०॥
આના પછી શું બન્યું તે કથા રૂપથી કહે છે--
દયાળુ પ્રભુએ પ્રસન્ન બનીને જયારે પિતાનાં સઘળાં આભૂષને શરીર પરથી ઉતારી તે સારથીને આપી દીધા ત્યારે કરૂણારસના સાગર તથા સઘળા જીની રક્ષા કરવામાં તત્પર એ ભગવાન અરિષ્ટ નેમીએ તે સારથીને પિતાના હાથીને પાછો ફેરવવા માટે આદેશ આપ્યો. સારથીએ પણ અનતિકમણીય આદેશવાળા પ્રભુની આજ્ઞા અનુસાર હાથીને ત્યાંથી પાછો ફેર. હાથીને પાછા ફરતે જોઈને પ્રભુનાં માતા પિતાએ એ સમયે તેમની પાસે પહોંચી આંખેથી આંસુ સારતાં કહ્યું, હે વત્સ! આ શું કરી રહ્યા છે? અમારા ઉત્સાહથી પ્રમુદિત બનેલા વૃક્ષને જડમૂળથી ઉખેડવા માટે કેમ તત્પર બન્યા છે ? જે વિવાહ કરજ નહેાતે તે પછી આ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #783
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिकाणम्
वाहार्य कृष्णः स्वपमेमोग्रसेनसमीपे गला तत्पुनीं राजीमतीं याचितवान, अधना स कथं स्बमुलमुप्रसेनं दशयिष्यति ? कथं वा वराकी सा राजीमती स्थास्यति ? सा तु जीवनपर्यन्तं जीवन्मृतैः स्थास्यति । न हि कुलीना कन्या मनसाऽपि स्वीकृतं पति परित्यजति । भर्तृहीना भामिनी चन्द्रहीना रजनीव न शोमते। अतो विवाहं कृत्वा स्ववधुमुखमस्मान् दर्शय । अस्माकमिमां प्रथ पहिले विवाह की अनुमति देकर अब इस समय उसके परित्याग से कृष्णादिक यादवों को दुःखित करना तुमको योग्य नहीं है । देखो बेटा! तुम्हारे निमित्त श्री कृष्ण उग्रसेन के पास गये और उनसे तुम्हारे लिये राजीमती की याचना की। परंतु अब बतलाओ जब तुम्हारी तर्फ से यह परिस्थिति उत्पन्न की जा रही है तो कृष्ण की क्या कीमत उनके समक्ष रहेगी। इससे तो उनको अपना मुह दिखाने में भी शरम आवेगी। तथा यह भी तुम्हारे जैसे ज्ञानियों को सोचने की बात है कि इस हालत में उस बिचारी राजुल की क्या दशा होगा। वह तो अब विना विवाही ही जीवन पर्यंत जीती हुई मरी के समान ही रहेगी। कारण कि कुलीन कन्याए मनसा स्वीकृत पति के सिवाय अन्य पुरुषों की स्वप्न में भी चाहना नहीं करती हैं। राजुलने जय आपको अपना पति मान लिया है तो वह अब दूसरे की कैसे होगी। जिस प्रकार रजनी, चंद्र बिना शोभारहिन लगती है उसी प्रकार स्त्री भी पति विहीन शोभारहित लगती है। इसलिये विवाह करो और अपनी બધી ધમાલ શા માટે ઉભી કરાવી? પ્રથમ વિવાહની અનુમતી આપીને હવે તેને પરિત્યાગ કરવાથી, કૃમ્ વગેરે યાદવોને દુઃખી કરવા એ તમારા માટે યોગ્ય નથી. જુઓ પુત્ર! તમારા નિમિ-તે જ કૃષ્ણ ઉગ્રસેન રાજા પાસે ગયા અને તમારા માટે રાજીમતિની માણી કરી. પરંતુ આ સમયે તમારા તરફથી આવા પ્રકારની પરિ. સ્થિતિ ઉભી કરવામાં આવી રહી છે તે આથી એમની પાસે કૃષ્ણની કિંમત શું રહેશે? આવા પ્રકાર બનતાં તેમને માટે તે મોટું દેખાડવું પણ ભારે શરમ જનક બની જવાનું.તેમજ વિચારશીલ એવા તમારે એ પણ વિચારવું જરૂરી છે કે, જેની સાથે તમારે વિવાહ નક્કી થયેલ છે એ બિચારી રાજુલની શું હાલત થશે એ તે હવે અવિવા હિત એવી જીવંત છતાં માર્યા જેવીજ રહેવાની. કારણ કે, કુલીન કન્યાઓ મનથી
સ્વીકારેલા પતિ સિવાય બીજા કોઈ પુરૂષની સ્વપ્નામાં પણ ચાહના કરતી નથી રાજુલે જ્યારે તમને પિતાના પતિ માની લીધેલ છે ત્યારે તે હવે બીજાની કઈ રીતે બની શકે? જે પ્રમ ણે રાત ચંદ્ર વગરની સારી નથી લાગતી તે જ પ્રમાણે સ્ત્રી પણ પતિ વગર શેભતી નથી. આ કારણે વિવાહ કરે અને તમારી પત્નીના મેઢાનાં
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #784
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध
-
७१२
उत्तराध्ययनसूत्रे मप्रार्थनां सफलीकुरु । पित्रोर्वचनं निशम्य भगवानाह-पूज्याः ! भान्तो विवाहाग्रहं मा कुर्वन्तु । सर्वो हि प्रियो जनो हितैपिभिर्हितेऽर्थे प्रवर्तितो भवति, नाहिते। यस्य विवाहकर्मणः प्रारम्भ एवैतावतां माणिनां हिंसा भवति । सा व मम इहलोकपरलोके कल्याणाय न भविष्यति ।
सुकृतिनो हि पारलौकिके कृत्ये कृतप्रयत्ना भवन्ति, नत्वापातरमणीये भोगादौ। यदा भगवानेवं स्वमातापितात्रादीनब्रवीत , तदा लोकान्तिकानां देवानामासनानि प्रकम्धितानि। ततस्ते स्वावधिज्ञानेन भगवतस्तीर्थप्रवर्तनसमयं परिज्ञाय त्वरितं भगवतोऽन्तिके समागता भगवन्तमेवमब्रुवन्-भगवन् ! तीर्थ पत्नी के मुख के दर्शन हम सब लोगों को कराओ यही तुमसे हमारी प्रार्थना है। हमारी इस प्रार्थना को बेटा ! सफल करो। इस प्रकार प्रेमभरे पिता के वचन सुनकर भगवान् ने कहा-पूज्य ! आप लोग अब विवाह करने के लिये मुझसे आग्रह न करें। क्यों कि जो हितैषीजन होते हैं वे अपने प्रियजन को हितकारी मार्ग में ही प्रवर्तित कराते हैं अहितकारी मार्ग में नहीं। जिसका प्रारंभकाल ही इतने प्राणियों की हिंसा का विधायक है तो वह विवाह कृत्य मेरे कल्याण के लिये कैसे हो सकता है। सुकृतीजनों का प्रयत्न इहलोक परलोक के सुधारने में ही सफल होता है, आपातरमणीय भोगादिक में नहीं। भगवान् के इस प्रकार वचनों को सुनकर ज्यों ही मातापिताने उनसे कुछ और कहने का उपक्रम किया कि इतने में ही लोकान्तिक देवों के आसन कम्पायमान हुए और वे अपने अवधिज्ञान से भगवान् के हीर्थ प्रवसन का समय जानकर शीघ्र ही प्रभु के समीप आकर उपस्थित हो દશન અમે સઘળાને કરવો. અમારી તમોને આ પ્રાર્થના છે. અમારી આ પ્રાર્થનાને હે પુત્ર તમે સફળ કરો. આ પ્રકારનાં માતા પિતાનાં પ્રેમભર્યા વચનોને સાંભળીને ભગવાને કહ્યું, પૂજ્ય ! આપ લોકે વિવાહ કરવા માટે હવે મને આગ્રહ ન કરો. કેમકે, હિતેચ્છુ જ હોય છે તેઓ પિતાના પ્રિયજનને હિતકારી માર્ગમાં જ પ્રવતિત કરાવે છે. અહિતકારી માર્ગમાં નહીં. જેને પ્રારંભ કાળજ આટલાં પ્રાણીઓના નાશનું કારણ બને છે તે તે વિવાહ કૃત્ય મારા કલ્યાણ માટે કઈ રીતે બની શકે? સુકૃત્ય કરનારા મનુષ્યનું કૃત્ય પર સુધારવામાં જ સફળ બને છે. આ પાત રમણીય ભોગાદિકમાં નહીં. ભગવાનનાં આ પ્રકારનાં વચનેને સાંભળીને માતાપિતાએ તેમને કાંઈક વધુ કહેવા સમજાવવા પ્રારંભ કર્યો એ સમયે લોકાતિક દેવનાં આસન
પાયમાન બન્યાં અને એથી તેમણે પિતાના અવધિજ્ઞાનથી ભગવાનના તીર્થ પ્રવર્તનને સમયને જાણીને તુરતજ પ્રભુની પાસે આવી પહોંચ્યાં અને કહેવા લાગ્યા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #785
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
७०३
प्रवर्त्तयतु । पुनस्ते देवाः समुद्रविजयादीन् यादवानेवमब्रुवन्भन्तः शुभवन्तः सन्ति येषां भवतां कुले स्वयं भगवांस्तीर्थेङ्करः प्रादुर्भूतः । अतो भवद्भिः प्रमोदस्थाने विषादो न कर्तव्यः ! अयं हि भगवान् दीक्षामादाय समुत्पन्न - केवलज्ञानस्तीर्थं यन् विश्वत्रयमानन्दयिष्यति । तेवां देवानामिदं वचनं निशम्य समुद्रविजयादयः परं प्रमोदमापन्नाः । ततो भगवान् स्वगृहं समागत्य वार्षिकं दानं दातुं प्रवृत्तः ।
इत भगवन्तमरिष्टनेमिं प्रतिनिवर्तमानं दृष्ट्वा शोकभरातुरा राजीमती वज्राहतेव विगतचेतना भूमौ निपतिता । ततः सखीभिर्वितैः शीतलोपचारैः गये । और कहने लगे-प्रभो ! आप तीर्थ की प्रवृत्ति करो । पञ्चात् समुद्रविजय आदि के समीप जाकर उन्होंने ऐसा कहा - आप लोग बहुत अधिक पुण्यशाली हैं, जो आपके कुल में स्वयं भगवान् तीर्थकर का जन्म हुआ है। इसलिये प्रमोद के स्थान में विषाद करना आपकी उचित नहीं है। ये तो भगवान हैं। दीक्षा लेकर केवलज्ञान की प्राप्ति से इनके द्वारा धर्मतीर्थ की प्रवृत्ति होना है । इसीसे विश्वत्रय आनंदित होगा। इस प्रकार देवों के इन वचनों को सुनकर उन समुद्रविजयादिक यादवों को अपार हर्ष हुआ। इसके बाद भगवान् ने अपने घर पर वापिस लौटकर वार्षिक दान देना प्रारंभ किया ।
उधर जब राजुलने अरिष्टनेमिकुमार को लौटते हुए देखा तो उसके शोक का समुद्र उमड पडा । उसने वज्राहत के समान उस बिचारी राजुल को सर्वथा निश्रेष्ठ बना दिया । बिचारी राजुल जमीन पर गिर पडी । सखियोंने जिस किसी भी तरह शीतलोपचार करके उसको પ્રભુ ! આપ તીથ ની પ્રવૃત્તિ કરેા પછીથી સમુદ્રવિજય વગેરેની પાસે જઈને તેએમે કહ્યું, આપ લેાક ઘણાજ પુન્યશાળી છે કારણ કે આપના કુળમાં સ્વયં ભગવાન તી કરના જન્મ થયેલ છે, આથી અત્યારના પ્રસ ંગે વિષાદ કરવા આપના માટે ઉચિત નથી. એ તા ભગવાન છે દીક્ષા લઈને કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિથી તેમના દ્વારા ધર્માંતીયની પ્રવૃત્તિ થવાની છે. સઘળુ વિશ્વ આનંદિત થશે. આ પ્રકારનાં વચનેને સાંભળીને સમુદ્રવિજય તથા ખીન્દ્ર યાદવને અપાર હષ થયે આ પછી ભગવાને પેતાના રાજ્યમાં પાછા ફરીને વાર્ષિક દાન દેવાના પ્રારંભ કરી દીધા,
બીજી તરફ જ્યારે રાજુલે અરિષ્ટનેમિકુમારને પાછા ફરતા જોયા ત્યારે એના દિલમાં શાકને સમુદ્ર ઉમટી પડયા, જેમ માથે વ પડયુ હોય તેવી દશ એ બિચારી રાજુલની થઈ ગઈ. અને તે જમીન ઉપર પછડાઈ પડી સખીઓએ તાત્કાલીક શીતળ ઉપચારો કરીને તેને શુદ્ધિમાં આણી શુદ્ધિમાં આવતાં જ તે દુઃખથી વ્યાકુળ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #786
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे समधिगतचैतन्या सा दुःश्रवान् दुःखोद्गारोपमान विलापानकरोद-हे नाथ ! अनुरक्तां मां परित्यज्य कथं प्रतिनिवृत्तोऽसि ? त्वादृशो जनो यदि स्वगतमाणामनुरक्तां परित्यजेत् , तदा नु मन्ये महाननर्थः स्यात । यतो लोकव्यवहारो महान्तं जनमनुकृत्य प्रवर्तते । भवन्तमनुप्रत्याऽन्येऽप्येवं करिष्यन्ति । ततो नाम का दशा स्यात्कन्यकाजनानाम । अतोन युज्यते भवतो मत्परित्यागः। महान्तो हि सदोषमप्याश्रितं न त्यजन्ति । अरत्येवात्र निदर्शनं मृगाङ्कः समुद्रश्च । पश्य, स्वस्थ किया। स्वस्थ सी बनकर राजुलने दुःख के उद्गार के समान दुःश्रव विलापों को करना प्रारभ किया-बोली नाथ। अनुरक्त मुझे अचानक ही छोडकर आप क्यों चले गये हैं। यदि आप जैसे समझदार प्राणी भी अपने में अनुरक्तजन का परित्याग कर देते हैं तो यह बडे अनर्थ की बात हो सकती है क्यों कि संसार में बडे लोगों को ही अधिकतर अनुसरण किया जाता है। जब आपने ऐसा किया है तो अन्य जन भी इस तरह करने से अब कब रुक सकेंगे। फिर इस तरह की हालत में कन्याओं की दशा कैसी क्या होगी यह स्वयं समझने की बात है। आप स्वयं अपने मन से पूछिये क्या आपने मुझे छोडकर यह काम अच्छा किया है ? कभी नहीं। आप जैसे विशिष्ट व्यक्तियों को यह कहां तक उचित माना जा सकता है। जिनको स्नके भाग्यने बड़ा बनाया है उनका तो यह कर्तव्य होता है कि वे सदोष भी अपने आश्रितजन का परित्याग नहीं करते हैं। फिर आपने ऐसा क्या समझकर किया है। देखो चन्द्रमा कभी ચિત્તવાળી બનીને દુઃખ ભરેલો વિલાપ કરવા લાગી. તે બેલવા માંડી કે, હે નાથ ! આપ ! કાંઈ પણ કહ્યા સિવાય અચાનક મને છોડીને કેમ ચાલ્યા ગયા? આપના જેવા સમજદાર માણસ પણ પિતાનામાં અનુરકત એવા જનને પરિત્યાગ કરી દે છે તે ઘણાજ આશ્ચર્યની વાત છે કેમકે, આ સંસારમાં ખાસ કરીને મેટા લોકેનું જ બીજા માણસે અનુસરણ કરતા હોય છે. જયારે આપે આવું કર્યું છે તે બીજા લોકો પણ આ પ્રકારનું વર્તન કરવાથી હવે કઈ રીતે રોક ઈ શકે ? પછી આ પ્રકારની હાલતમાં કન્યાઓની કેવી હાલત થશે એને આપે કેમ વિચાર ન કર્યો? આપ પિતેજ આપના મનને પૂછીને વિચારજો કે, આપે છોડીને પાછા ચાલ્યા જવાનું જે કામ કરેલ છે તે વ્યાજબી કરેલ છે? કદી નહીં. આપના જેવી વિશિષ્ઠ વ્યકિતઓ માટે એ કઈ રીતે ઉચિત માની શકાય તેમ છે. જેમને એના ભાગે મોટાઈ આપેલ છે એમનું તે એ કર્તવ્ય થઈ પડે છે કે, તેઓ ભૂલથી પણ પિતાના આશ્રિત જનનો પરિત્યાગ નથી કરતા. તે પછી આપે શું સમજીને આવું કરેલ છે ?
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #787
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नमिनाथचरितनिरुपणम् मृगाङ्कःन कदाप्यङ्कमृगं परित्यजति, नचापि समुद्रो वडवानलम् । एवं सत्यपि सुभग ! यदि मां परित्याज्यामेष मन्यसे, तह विवाहस्वीकारविडम्बनया मां कथं विडम्बितवानसि । यद्वा नास्त्यत्र तत्र मनागपि दोषः । अयं ममेव दोषो यसुदुर्लभे भवत्यनुरक्तहृदया जाता । वायसी यदि हंसेऽनुरक्ता भवति, तत् तस्या एवं दोषः । अये भुगनसुन्दर ! त्वया परिवक्ताया मम रूपं कलाकौलं लावण्यं यौवन कुलं सर्व विफलमेव । हे प्राणप्रिय ! तव वियोगव्यथाभिर्मम प्राणा उत्क्रामन्तीव, हृदयं निश्चयवतीच, वक्षः स्थलं स्फुटतोव, वपुश्चेदं ज्वलतीव । हे करुणाकर ! मयि कथमकरुणोऽसि, रक्ष मां स्ववियोगजनितापद्भ्यः । अये ! भी अपने आश्रित हुए मृगका परित्याग नहीं करता है और न समुद्रने आजतक वडवानल का परित्याग ही किया है। यदि आपकी दृष्टि में मैं परित्याग करने के योग्य ही थी तो फिर आपने विवाह की स्वीकृति रूप विडम्बना से मेरी विडम्बना क्यों की । अथवा और अधिक क्या कहूं आपका तो इसमें थोडा सा भी दोष नहीं है। दोष तो मेरा ही है जो मैं आप जैसे अत्यंत दुष्प्राप्य व्यक्ति में अनुरक्त बनी। कागली यदि हँस में अनुरक्त होती है तो यह दोष हंस को न देकर कागली को ही दिया जाता है। हे त्रिभुवन सुन्दर ! आपने जब मेरा परित्याग ही कर दिया है तो अब मेरा रूप, कलाकोशल, लावण्य, यौवन एवं कुल ये सब ही विफल हैं। हे प्राणप्रिय ! अब कहो क्या करूँ आपकी वियोग व्यथा से मेरे प्राण निकल रहे हैं, हृदय फटता है, वक्षःस्थल फट रहा है और यह शरीर जल रहा है। हे-करुणाकर ! जब तुमने पशुओं पर इतनी ऊँची दया दिखलाई है तो फिर मेरे ऊपर જુઓ ! ચંદ્રમા કદી પણ પિતાના આશ્રિત જન મૃગનો પરિત્યાગ કરતા નથી. તેમ સમુદ્ર પણ આજ સુધી વડવાનલને પણ ત્યાગ કરેલ નથી. જે આપની દૃષ્ટીમાં હું પરિત્યાગ કરવા યોગ્ય જ હતી તે પછી આપે શા માટે વિવ હું કરવાનું સ્વીકારીને મારી વિટંબના કરી. આથી વધુ શું કહું? આપને તે આમાં થડે પણ દોષ નથી. દેશ તે માટે જ છે કે, આ પના જેવા પ્રાપ્ત ન કરી શકાય તેવી વ્યકિતમાં અનુરકત બની. કાગડી જે હંસમાં અનુરકત બને તે તેમાં હંસને દોષ નથી પરંતુ કાગડીને જ દેશ છે. હે ત્રિભુવન સુંદર! આપે જયારે મ રે પરિત્યાગ જ કરી દીધા છે તે, હવે મારૂં રૂપ, કલા કૌશલ્ય, લાવણ્ય. યૌવન અને કુળ એ સઘળુ નકામું છે હે પ્રાણપ્રિય! હવે હું શું કરું? આપના વિયોગની વ્યથાથી મારો પ્રાણ નીકળી રહ્યો છે. હદય ફાટે છે, વક્ષઃ સ્થળ ફાટે છે, અને મારું આ શરીર બળી રહ્યું છે. હે કરૂણાક ! જયારે તમેએ પશુએ ઉપર આટલી અગાધ દયા બતાવી તો પછી
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #788
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे यथा त्वं पशुषु कृपालुरभूस्तथा मय्यपि भव ! त्वादृशां महात्मनां पङिभेद: किमुचितः ? हे प्रभो ! मां दृशा मिग चैकवारमपि समाश्वासय । मम परिचयं विनैव यन्मां परित्यजसि, तन्नास्ति तबोचितम् । फलमनास्वाद्यैव किं कश्चिस्फलस्य कटुकत्वं मधुरत्वं वा ज्ञातुम् इति ? अथवा सिद्धिवधूत्कण्ठितस्य तव इतने अकरुण क्यों बन गये हो । अपनी वियोगजनित इस आपत्ति से जैसे भी हो सके मेरी रक्षा करो। क्या मैं उन पशुओं से भी हीन हूं कि जिनपर आपको दया का प्रवाह वरसा है और मेरे पर नहीं ? आप जैसे महात्माओं की दृष्टि में ऐसा पतिभेद तो नहीं होना चाहिये। प्रभो ! कमसे कम आप एक बार भी मेरी तरफ निहार लेते तो भी संतोष हो जाता । अथवा मुझे अब क्या करना चाहिये यह बात भी अपनी वाणी द्वारा कह जाते तो भी मैं अपने जीवन को सफल मान लेती, परन्तु ऐसा तो आपने किया ही नहीं । विना परिचय हुए ही आपने मुझे छोडा है जो इस प्रकार का परित्याग आपका उचित नहीं माना जाता । आपने क्या समझ कर मेरा त्याग किया है, कमसे कम यह बात भी हमको मालूम हो जाती तो भी में मन मारकर अपने घर बैठ जाती। अहो ! क्या कभी ऐसा भी हुआ है कि विना फल का स्वाद लिये ही उसकी मधुरता और कटुकता जानली गई हो। अथवा सुना है कि आप तो सिद्धिरूपी वधू में उत्कंठित बने મારા ઉપર આટલા અકરૂણ કેમ બની ગયા? આપના વિગથી ઉભી થયેલ આ આપત્તિથી જે રીતે થઈ શકે તે રીતે મારું રક્ષણ કરો. શું હું એ પશુઓથી પણ હીન છું કે, તેના ઉપર આપની દયાને પ્રભાવ વરસ્યો છે અને મારા ઉપર નહી. આપના જેવા મહાપુરૂષની દષ્ટીમાં એ પંકિતભેદ ન હોવું જોઈએ. ઓછામાં ઓછું આપ એક વખત મારી સામે જોઈ લેત તે પણ મારા દિલમા એથી સંતોષ થાત. અથવા હવે મારે શું કરવું જોઈએ તે વાત પણ જે આપ મને આપના મુખેથી કહી જાત તે પણ હું એથી મારા જીવનને સફળ માની લેત. પરંતુ આપે એવું કર્યું જ નહીં. કોઈ પણ પ્રકારનો પરિચય મેળવ્યા સિવાય જ આ પે મને છોડી દીધી છે. જેથી આ પ્રકારને પરિત્યાગ આપને ઉચિત મનાતું નથી. આપે શું સમજીને મારો ત્યાગ કરેલ છે એ વાત તે ઓછામાં ઓછી હું જાણી શકત તે પણ હું મન મારીને ઘરમાં બેઠી રહેત. કહે ! કયાંય એવું પણ બન્યું છે કે ફળને સ્વાદ લીધા વગરજ તેની મધુરતા અથવા તે કડવાશ જાણી શકાઈ હોય. સાંભળેલ છે કે આપ તે સિદ્ધિરૂપ વધુમાં ઉત્કંઠિત બન્યા છે. આ સ્થિતિમાં જ્યારે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #789
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
७७७ इन्द्राण्यपि मनो हन्तुं न समर्था, तर्हि मानुषकोटिकाया मम का कथा ? एव विलपन्तीं तां राजीमती सख्यएवमवदन-सब्धि ! मा रोदीः ! निष्ठुराग्रणीरेष नीरसोऽरिष्टनेमिस्त्वां परित्यज्य गतः, गच्छतु सः, अन्येऽपि बहवो यदुकुमारकास्त्वद्योग्याः सन्ति ! तेषु कमपि स्वानुरूपं मनोहरं वरं वृणीष्व ! निरर्थकं विलापं परित्यज । सखीनामेवं वचनं निशम्य सा चारुमती राजीमती कोपिधायैवमब्रवीत्-अये सरव्य यूयमपि मामेवं प्राकृतोचितं वचनमबोचत ! अये ! हुए हैं तब इस स्थिति में जब आपके मन को इन्द्राणी जैसी सर्वश्रेष्ठ नारी भी मोहित करने में समर्थ नहीं हो सकती हैं तो फिर मेरी जैसी मनुष्य रूपी चिउंटी-कीडी तो क्या कर सकती है। वह तो है ही किस गिनती में ।
इस प्रकार जब राजीमती विलाप कर रही थी तब उसकी सखियोंने उससे ऐसा कहा-सखि ! तुम मत रोओ-रोना तो उस के लिये चाहिये कि जिसके चित्त में रोने का कुछ प्रभाव हो सके-यह नेमिकुमार तो कोरा निष्ठुर है। नारी के समागमजन्य रति रस को यह क्या जाने । यही कारण है जो उसने आपका इस तरह परित्याग कर दिया है। अस्तु कोई चिन्ता की बात नहीं। और भी बहुत से इससे बढ़कर राजकुमार हैं जो तुम्हारे योग्य हैं। इनमें जिनको तुम वरना चाहो वर सकती हो। अकेले नेमिकुमार से ही क्या अटकी है। क्यों व्यर्थ प्रलापकर चित्त को दुःखित करती हो । निरर्थक इस विलाप को छोडो।
इस प्रकार सखिजनों के वचनों को सुनकर राजीमतीने उसी समय अपने दोनों कानों पर हाथ रखकर कानों को बंद कर लिया और આપના મનને ઈ દ્રાણી જેવી સ્ત્રી પણ માહિત કરવામાં સમર્થ થઈ શકે તેવું નથી તા પછી મારા જેવી મનુષ્યરૂપી કીડી તો શું જ કરી શકે? હું તે પછી કઈ ગણત્રીમાં ?
આ પ્રમાણે જ્યારે રામતી વિલાપ કરી રહેલ હતી ત્યારે તેની સખીઓએ તેને એવું કહ્યું કે, સખી ! તમે વિલાપ ન કરે. રોવું તે એને માટે જોઈએ કે, જેના ચિત્તમાં રેવાને પ્રભાવ પડી શકે. આ ને મકુમાર તે તદ્દન નિષ્ફર છે. નારીના સમાગમ જન્ય રસને તે શું જાણે. એજ કારણ છે કે, જેથી તેમણે આપને આ પ્રકારથી પરિત્યાગ કરી દીધેલ છે ભલે કોઈ ચિંતાની વાત નથી. એમનાથી પ્રભાવશાળી એવા બીજા પણ ઘણું રાજકુમારો છે કે, જે તમારા ગ્ય છે એમાં જેને ચાહો તેને વરી શકે છે. એકલા નેમિકમારથી જ કયાં અટકયું છે વ્યર્થમાં વિલાપ કરીને ચિત્તને શા માટે દુઃખ પહોચાડે છે. આ માટે વ્યર્થના આ વિલાપને છોડી દે.
આ પ્રકારનાં સખીજનોનાં વચનોને સાંભળીને રાજમાતાએ પિતાના બન્ને હાથોને કાનની આડા રાખીને કાનને બંધ કરી દીધા. અને કહ્યું–હે સખીએ તમે
te
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #790
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७८
उत्तराध्ययनसूत्रे निशां निशानाथं परित्यज्य पद्मिनोनाथं कामयताम् , शीतलता मूर्ये समासजताम् , किन्तु राजीमती नेमि त्यत्तवाऽपरं पुरुपं न कदापि कामयिष्यते । यदि नेमिः स्व पापि ना मम पाणिं न हिप्यति, तर्हि तस्य स भावपाणि व्रतग्रहणकाले मम मानि भविष्यत्येव । तस्या एवं कुल कन्यकोचितं वचनं निशम्य तत्सख्यः ! 'सत्यं ! सत्यं ! तोचितमेतद् व्यवसितम्' इत्युक्त्वा महायशायास्तस्या वचनमनुमोदितवत्यः । ततः सा राजीमती पुनः स्वसखीन्दमब्रवीत्अध स्वप्ने मया ऐरावतारूढः कश्चित्पुरुषो दृष्टः। स मम गृहमागत्य त्वरितमेव ततः प्रतिनिवृत्तो मन्दरशिखरं समारोहत् । ततस्थः सोऽमृतमयानि चत्वारि कहा-अये सखिजनो ! तुम तो मूखों जैसी बातें करती हो भले रात्रि अपने स्वामी चन्द्र का परित्याग कर पद्मिनीनाथ- सूर्य के साथ रह जावे, शीतलता चन्द्रमा को छोडकर चाहे सूर्य में अनुरक्त हो जावे किन्तु याद रखो यह राजीमती नेमिकुमार को छोडकर और किसी दूसरे पुरुष की कभी कामना नहीं करेगी। कोई चिन्ता नहीं यदि नेमिकुमारने अपने हाथ से मेरा हाथ नहीं पकडा है, परन्तु व्रतग्रहण काल में मेरे माथे पर उनका भाव हाथ अवश्य होगा। इस प्रकार कुलीन कन्या के उचित राजुल के वचन सुनकर उन सखियोंने उसके अध्यवसाय की खूब प्रशंसा की और कहने लगी-ठीक है ठीक है तुम्हारा यह वचन बहुत ही उत्तम है। सत्य है। राजीमतीने सखियों की इस प्रकार जब बात सुनी तो पुनः वह उनसे कहने लगी-सखियों ! आज मैंने स्वप्न में ऐरावत पर आरूढ कोई एक पुरुष देखा है। और यह भी देखा कि वह मेरे घर पर आकर शीघ्र वहाँ से लौट गया તે મરખ જેવી વાત કરે છે. ભલે રાત્રી પિતાના સ્વામી ચંદ્રનો પરિત્યાગ કરીને પવિનિનાથ સૂર્યની સાથે રહેવા જાય. શીતળતા ચંદ્રમાથી હઠીને ભલે સૂર્યમા અનુ રકત બને પરંતુ યાદ રાખો કે, આ રાજમતી નેમિકુમારને છોડીને બીજા કોઈ પણ પુરૂષનો વિચાર કદી પણ કરનાર નથી કોઈ ચિંતા નથી. જો કે, નેમિકુમારે પિતાના હાથથી મારો હાથ પકડેલ નથી પરંતુ વ્રત ગ્રહણ કાળમાં મારા માથા ઉપર એમનો ભાવ હાથ અવશ્ય મૂકાશે. આ પ્રકારનાંકુલીન કન્યાને યોગ્ય એવાં રાજુલનાં વચન સાંભળીને તે સખીઓ એ તેની મક્કમતાની ખૂબ પ્રશંસા કરી અને કહેવા લાગી કે, બરોબર છે બરાબર છે. તમારું આ વચન ઘણું જ ઉત્તમ છે. સત્ય છે. રાજીમતીએ સખીઓની જ્યારે આ પ્રકારની વાત સાંભળી તે ફરીથી તે તેમને કહેવા લાગી કે, હે સખીઓ! આજ મેં સ્વપ્નમાં ઐરાવત ઉપર આરૂઢ એવા કોઈ એક પુરૂષને જોયેલ છે. અને એ પણ જોયું કે, મારા ઘર ઉપર આવીને એ તુરતજ પાછા ફરી ગયા અને જઈને મેરૂના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #791
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७९
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् फलानि प्रजाभ्यो ददानो मयाऽपि याचितो मह्यमपि तानि फलानि दत्तवान् । ततः सरव्य एवमत्रुवन्-अनघे ! मा विषादं कुरु, क्षीणास्ते विघ्नाः, आपातकटुकोऽप्येष विघ्नः परिणामसुन्दरः । अतस्त्वया नेमिविरहजनितः शोकः सर्वथा निवारणीयः। ततो नेमिचरणार्पितमतो राजीमती कथंचिद् धैर्यमास्थाय गृहे स्थितवती । अथान्यदा भगवानरिष्टनेमिव्रतमादातुमुद्यतोऽभूत् । ॥२०॥
___ यथा भगवान् प्रवज्यां गृहीतवान् , तथा दर्शयति मूत्रकारःमूलम्-मणपरिणामो ये कैओ, देवा ये जहोइयं समाइण्णा।
सचिडीए सपरिसा, निक्खमणं तस्स काउंजे ॥२१॥ छाया-मनः परिणामश्चकृतो, देवाश्च यथोचितं समवतीर्णाः ।
सर्वद्धर्था सपर्षदो, निष्क्रमणं तस्य कर्तुं यत् ॥२१॥ और जाकर मेरु के शिखर पर चढ गया। वहां ठहरकर उसने प्रजाजनों को चार अमृतफल देते समय मांगने पर मुझे भी उन फलों को दिया है । कहो इसका क्या होना चाहिये-सखियोंने इस स्वम को सुनकर प्रत्युत्तर में कहा-अनधे ! इसका फल बहुत अच्छा है तुम विषाद मतकरो । अब समझो तुम्हारे सब विघ्न दूर हो चुके हैं। यह नेमि का विछोहरूप विघ्न यद्यपि आपातकटुक है तो भी इसका परिणाम बहन मुन्दर है। अतः तुम अब नेमि का विरहजनित शोक सर्वथा दूर कर
दो। इस तरह सखियों के समझाने घुझाने पर राजीमतीने जिस किसी भी प्रकार से धैर्य को धारण कर गृह में रहना कबूल कर लिया ॥२०॥
___ अब कुछ काल व्यतीत होने पर नेमिकुमारने जिस प्रकार संयम શિખર ઉપર ચડી ગયા. ત્યાં જઈને પ્રજાજનોને ચાર અમૃતફળ આપવા માંડવાં એ સમયે માગવાથી મને પણ તેમણે એ ફળ આપ્યાં છે. કહે! આથી શું થવું જોઈએ. સખીઓએ એ સ્વપ્નની વાતને સાંભળીને પ્રત્યુત્તરમાં કહ્યું કુમારીજી ! તમારા એ સ્વપ્નનું ફળ તે ઘણું જ સારું છે. તમે મનમાં જરા સરખે પણ વિવાદ ન કરો. સમજો કે, તમારાં સઘળાં વિદન દૂર થઈ ચૂક્યાં છે. આ નેમિકુમારનું ચાલ્યા જવારૂપ વિદ્ધ જે કે, આઘાત પહોંચાડનાર તે પણ એનું પરિણામ તે ઘણું જ સુંદર આવવાનું છે. આથી તમો નેમિકુમારના વિરહથી ઉદભવેલા શાકને સર્વદા તજી દે. આ પ્રકારે સખીઓએ સમજાવવાથી રોજીમતીએ મનમાં ડું સાંત્વન અનુભવ્યું. અને ઘરમાં સ્વસ્થ બનીને રહેવાનું કબૂલ કર્યું. એક
આ પછી થોડા સમયે નેમિકુમારે જે રીતે સંયમને ધારણ કર્યો એ વ તને
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #792
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८०
उत्तराध्ययनसूत्रे टीका-'मणपरिणामो य” इत्यादि---
भगवता निष्क्रमणं प्रति मनःपरिणामः मनसोऽभिप्रायश्च कृतः। तदा भगवतं निष्क्रमणं प्रत्युधतं स्वासनकम्पतोऽवधिज्ञानेन परिज्ञाय तस्य भगवतो ऽरिष्टने मेः निष्क्रमणं-दीक्षामहोत्सवं कर्तुं सर्वदर्या सर्वप्रकारया ऋद्धया युक्ताः सपर्षदः स्व स्वपरिवारपरिवृताः देवाः चतुर्विधा देवाश्च यथोचितक्रमेण समवतीर्णाः समागताः । 'जे' इति निपातः पादपूतो ॥२१॥ मूलम्--देवमणुसँपरिवुडो, सीयारयणं तओ समारूढो ।
निक्समिय वारगाओ, रेवयंयम्मि ठिओ भयवं ॥२२॥ छाया-देवमनुष्यपरिवृतः शिविकारत्नं ततः समारूढः ।
निष्क्रम्य द्वारकातो, रैवतके स्थितो भगवान् ।।२२।। टीका-'देवमणुस्सपरिवुडो' इत्यादि--
ततः चतुर्विधदेवागमनानन्तरम् शिविकारत्न-सुरनिर्मितमुत्तरकुरुनामकं ग्रहण किया यही बात सूत्रकार प्रदर्शित करते हैं'मणपरिणामो' इत्यादि।
अन्वयार्थ-भगवान् नेमिकुमारने निष्क्रमण के प्रति (मणपरिणामो य कओ-मनः परिणामश्च कृतः) मानसिक परिणाम किया उस समय अपने २ आसनों के कम्पित होने से अवधिज्ञान द्वारा भगवान को निष्क्रमण के प्रति उद्यत हुए जानकर (तस्म निक्खमणं काऊंजे-तस्य निष्क्रमण कत) उनका दीक्षामहोत्सव करने के लिये (देवाय जहाइयं सचडीए सपरिसा समोइण्णा-देवाश्च यथोचितं सर्वर्था सपर्षदः समवतीर्णाः) समस्त ऋदियों से एवं अपने परिवार से युक्त होकर चारो निझार्यों के देव क्रमशः आकर उपस्थित हो गये ॥२१॥ सूत्रमार प्रहशित ४२ छ.-"मणपरिणामो" त्या !
अन्याय-सवान भिमारे निभाना त२५ मणपरिणामो य कओमनपरिणामश्च कृतः मानसि परिणाम यु. २मा समये पातपाताना भासन કંપિત થવાથી અવધિજ્ઞાન દ્વારા ભગવાનને નિષ્ક્રમણના તરફ ઉઘત થયેલા જાણીને तस्स निक्खमणं काउंजे-तस्य नष्क्रमणं कर्तुं अमनो खामोत्सव ४२वाने भाटे देवाय जहोइयं सबट्टाए सपरिसा समोइण्णा-देवाश्च यथोचितं सर्वद्धर्या सपर्षदः समवतीर्णाः सधणी ऋद्धियो साये तेम पातपाताना परिवारका युत બનીને ચારે નિકાના દેવ એક પછી એક આવીને હાજર થઈ ગયા. પાર
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #793
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
७८१
शिवरत्नं समारुदो देवमनुष्यपरिवृतो भगवान अरिष्टनेमि द्वारकातः = द्वारकापुर्याः निष्क्रम्य = निर्गत्य क्रमेण रैवतके रैवतकपर्वते समागत्य स्थितः ||२२|| मूलम् - उज्जाणं संपत्तो, ओइण्णो उत्तिमांओ सीयाओ ।
साहस्सीइ परिवुडो, अभिनिक्खमई उ चित्ताहिं ॥ २३ ॥ छाया - उद्यानं सम्मतः, अवतीर्णः उत्तमायाः शिविकायाः । साहस्त्र्याः परिवृतः, अभिनिष्क्रिामति तु चित्रा ||२३|| टीका -- " उज्जाणं" इत्यादि-
तदनु भगवानरिष्टनेमिः रैवतकपर्वतस्य उद्यानं सहस्राम्रणनामक मुद्यानं सम्प्राप्तः= समागतः तत्र उत्तमायाः उत्कृष्टतमायाः शिविकातोऽवतीर्णः तु पुनः 'देवमणुस्स परिबुडो' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - - (तओ - ततः) जब चतुर्विधनिकाय के देव आकर उपस्थित हुए उसके बाद (सीयारयणं समारूटो - शिबिकारत्नं समारूढः ) देवों द्वारा निर्मित उत्तरकुरु नामक श्रेष्ठ पालखी में विराजकर (देव मगुस्तपरित्रुडो - देवमनुष्यपरिवृतः) देव एवं मनुष्यों से परिवृत हुए (भ - भगवान्) भगवान् अरिष्टनेमि (वारगाओ निक्वमिय- द्वारकातः निष्क्रम्य) द्वारकापुरी से निकलकर (रेवयम्मि ठिओ-रैवतके स्थितः ) क्रमशः रैवतक पर्वत पर पधारे ||२२||
'उज्जाणं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ -- उसके बाद वे (उज्जाणं संपत्ती - उद्यानं सम्प्राप्तः ) Tags पर्वत के सहस्राम्र नामके उद्यान में पहुँचे। वहां पर (उतिमाओ सीयाओ ओइण्णे - उत्तमायाः शिविकायाः अवतीर्णः) उस सर्वो
“Zangen afget” vala!
मन्त्रार्थ - तओ - ततः न्यारे यारे नियोना हेव खापीने हायर थ गया त्याच्छी सीयारयणं समारूढो-शित्रिकारत्नं समारूढः देवो तैयार उरेल उत्तर ५३ न मनी श्रेष्ट यासजीमा मेसीने देवमणुस्स परिवुडो - देवमनुष्यपरिवृतः देव मने मनुष्योथी घेरायेा मेवा भयवं- भगवान् भगवान अरिष्टनेमि वारगाओ निक्aमिय द्वारकातः निष्क्रम्य द्वारकापुरीथी नीउणीने यासतां यावतां रेवयम्मि ठिओ - रैवतके स्थितः दैवत पर्वत उपर पधार्या ॥२२॥
"उज्जाणं" त्यहि !
पर्तना
अन्वयार्थ - या च्छी तेथे उज्जाणं संपत्ती-उद्यानं सम्प्राप्तः सहस्रात्र नाभना उद्यानां योग्य त्यां यहथीने उत्तमाओ सीआओ ओइण्णे
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #794
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮૨
उत्तराध्ययनसूत्रे साहरूयाः प्रधानपुरुषाणां सहस्रेण परिवृतः=युक्तो भगवान चित्रामु-चित्रान क्षत्रे अभिनिष्क्रामति श्रामण्यं प्रतिपद्यते स्म-पहस्रपुरुषैः सह दीक्षितो जातः । मगवतोऽरिष्टने मेः पश्चाऽपि कल्याणकानि चित्रानक्षत्र एव संपन्नानि । भगवान् वर्षशतत्रयं गृहस्थावासे कौमार्यमनुपाल्य प्रव्रज्यां गृहीतवान् । 'चित्ताहिं' इत्यत्र सप्तम्यर्थे तृतीया । बहुत्वमार्फत्वात् ।।२३॥
कथं श्रामण्यं प्रतिपन्न इत्याहमूलम्--अहे सो सुगंधंगंधिए, तुरियं मउर्यकुंचिए ।
सर्यमेव लुचई केसे, पंचमुंट्टीहि समाहिए २४॥ छाया-अथ स सुगन्धगन्धितान् , त्वरितं मृदुककुञ्चितान् । . स्वयमेव लुश्चति केशान् , पञ्चमुष्टिभिः ममाहितः ॥२४॥ टीका-'अह' इत्यादि।
अथ पश्चमहाव्रतग्रहणानन्तरं समाहितः सर्वसावयत्यागेन ज्ञानदर्शनचारित्ररूपसमाधियुक्तः स भगवानरिष्टनेमिः स्वयमेव सुगन्धगन्धितान-सुगन्धो कृष्ट शिविका (पालखी) से वे उतरे । पश्चात् (साहस्सीइ परिवुडो चित्ताहि अभिनिक्खमई-साहस्त्र्याः परिवृतः-चित्रासु अभिनिष्क्रामति) हजार प्रधान पुरुषों से युक्त होकर उनमभुने चित्रा नक्षत्र में दीक्षा धारण की। भगवान् अरिष्टनेमि के पांचों ही कल्याण इसी चित्रा नक्षत्र में हुए हैं। भगवान्ने तीनसौ वर्षतक गृहस्थावस्था में कुमारपने व्यतीत कर प्रव्रज्या ग्रहण की है ॥२३॥
दीक्षा कैसे ली? सो कहते हैं-'अहसो' इत्यादि। __अन्वयार्थ-(अह-अथ) महाव्रतों को ग्रहण करने के बाद (समाहिए-समाहितः) सर्वसावद्ययोगों के परित्याग से ज्ञान, दर्शन एवं चारित्र रूप समाधिभाव से संपन्न (सो-सः) उन नेमिनाथ भगउत्तमायाः शिविकयाः अवतीर्णः भगवान से सो पानीमाथी नाय तया पछी साहस्सीइ परिवुडो चित्ताहिं आभिविक्खमई-साहस्थ्याः परिवृत्तः चित्रामु अभिनिष्क्रामति र प्रधान ५३षानी साथे प्रभुणे यित्रा नक्षत्रमा दीक्षा धारण કરી ભગવાન અરિષ્ટનેમિનાં પાંચેય કલ્યાણ એ ચિત્રા નક્ષત્રમાં થયેલ છે. ભગવાને ત્રણ વર્ષ સુધી ગૃહસ્થાવસ્થામાં કુમારપણામાં વ્યતીત કરી પ્રત્રજ્યા ગ્રહણ કરી છે. પારકા
हीक्षा ४४ रीत सीधी १ मे ४३ छ--"अहसो" त्याls !
भन्याय-अह-अथ पाय माताने अख ४ा पछी समाहिए-समाहितः સર્વ સાવધ યોગોના પરિત્યાગથી જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રરૂપ સમાધીભાવથી સંપન્ન
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #795
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरित निरूपणम्
मृदुककुञ्चि
गन्धः, स संजाता येषां ताँस्तथा, स्वभावत एव सुरभिगन्धीन्, तान् = कोनलकुटिलान् केशान पञ्चमुष्टिभिः कृत्वा त्वरितं यथास्यात्तथा लुञ्चति ॥ २४ ॥ दीक्षाग्रहणानन्तरं भगवान मनः पर्ययज्ञानं प्राप्तवान् । ततो यदभूत्तदुच्यतेमूलम् - - वासुंदेवो यं णं भइ, लुत्तेकेसं जिंइंदियं ।
इच्छेयं मणोरहं तुरियं, पांवेसुंत्तं दमीसरा ॥२५॥ छाया---- वासुदेवश्व तं भणति, लुप्तकेशं जितेन्द्रियम् । ईप्सितमनोरथं स्वरितं मामहि त्वं दमीश्वर ! ||२५|| टीका--'वासुदेवो य' इत्यादि ।
ततो लुप्तकेश= लुञ्चितकेशं जितेन्द्रियं = वशीकृतेन्द्रियसमूहं तं भगवन्तमरिष्टनेमिं वासुदेवः = श्रीकृष्णो भणति=कथयति, चकारस्योपलक्षणत्वाद् बलभद्रसमुद्रविजयादयोऽपि भणन्ति - ' हे दमीश्वर ! = हे संयमिश्रेष्ठ ! त्वम् ईप्सितमनोरथं= स्वाभिलषितमोक्षरूपं मनोरथं स्वरितं शीघ्रं प्राप्नुहि ||२५||
७८३
वानने (सुगंधगंधिए - सुगन्धगन्धितान्) स्वभावतः सुगन्धित तथा (मज्य कुंचिए - मृदुककुञ्चितान् ) कोमल कुटिल ( केसे-केशान् ) केशों का (पंचमुट्ठीहिं पंचमुष्टिभिः) पंचमुष्टियों से (सयमेव लुंबइ-स्वयं एव लुञ्चति) स्वयं लोच किया ||२४||
दीक्षा ग्रहण करते ही भगवान् को मनः
पर्यवज्ञान हुआ बाद
क्या हुवा सो कहते हैं- 'वासुदेवो' इत्यादि ।
अन्वयार्थ (लुत्त केसं जिइंदियं ण वासुदेवो भणइ - लुप्तकेश जितेन्द्रियं तं वासुदेवो भणति ) इसके बाद लुश्चित केश वाले तथा जितेन्द्रिय उन अरिष्टनेमि से वासुदेवने कहा (दमीसरा - इमीश्वर) हे संयमश्रेष्ठ (त्वम्) तुम (तुरियं - त्वरितम् ) शीघ्र (इच्छियं मणोरहं पावसुतंसो-सः थे नेभिनाथ लगवाने सुगंधगंधिए-सुगन्धगन्धितान् स्वलवतः सुगंधित तथा मउयकुंचिए - मृदुककुञ्चितान् अभ टिस शानु पंचमुट्ठिहिं पंचमुष्टिभिः मुष्टियोथी सयमेव लुंचइ-स्वयं लुञ्चति बोन ४. ॥२४॥ દીક્ષા ગ્રહણ કરતાંજ ભગવાનને મન:પર્યાયજ્ઞાન થયું. એ પછી શું બન્યુ ते छे.--" वासुदेवो” धत्याहि !
अन्वयार्थ -- लुत्तकेसे जिइदियं णं वासुदेवो भणइ लुप्तकेशं जितेन्द्रियं तं वासुदेवो મળત્તિ આ પછી લુંચિત કેશવાળા તથા જીતેન્દ્રિય એ અરિષ્ટનેમીને વાસુદેવે धुं, दमीसरा-दमीश्वर हे संयमश्रेष्ट ! तभे तुरिय- त्वरितम् शीघ्र इच्छि
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #796
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
उत्तराध्ययनसूत्रे किंचमूलम्-नाणेणें दंसंणेणं च, चरित्तेण तवेणं यं ।
खंतीएँ मुत्तीए, वडमाणो भवाहि यं ॥२६॥ छाया-ज्ञानेन दर्शनेन च, चारित्रेण तपसा च ।
क्षान्त्या मुक्त्या, बर्द्धमानी भव च ।।२६।। टीका--'नाणेणं' इत्यादि ।
ज्ञानेन दर्शनेन च चारित्रण तपसा च क्षान्त्या-क्षमया मुत्त या निलो. भतया च बर्धमानो भव-वर्द्धस्व ॥२६॥ मूलम्-एवं ते रामकेसंवा, दसौरी ये बहुज॑णा ।
अरिष्टनेमि वंदित्ता, अइगया बारगाउरि ॥२७॥ छाया-एवं तौ रामकेशवी, दशार्दाश्च बहुजनाः ।
__अरिष्टनेमि वन्दित्वा, अतिगता द्वारकापुरीम् ॥२७॥ टीका-'एवं ते' इत्यादि।
तौ प्रसिद्धौ रामकेशवौ तथा समुद्रविजयादयो दशार्हाः, तथा-बहुजनाः= ईप्सितं मनोरथं प्राप्नुहि) ईप्सित मनोरथ को प्राप्त करो। सूत्रस्थ चकार यह कहता है कि बलभद्र समुद्रविजय आदिने भी ऐसा ही कहा ॥२५॥
फिर भी कहा-'नाणेणं' इत्यादि । ___ अन्वयार्थ-(नाणेणं-ज्ञानेन) ज्ञान (दसणेणं-दर्शनेन ) दर्शन, (चरि ण-चरित्रेण) चारित्र, (तवेण-तपसा) तप, (खंतीए-क्षान्त्या) क्षमा एवं (मुत्तीए बड्डमाणे भवाडिया-मुत्तया वर्धमानो भवच) मुक्तनिर्लोभता-इन सब से आप बढते रहो ॥२६॥ __ 'एवं ते रामकेसवा' इत्यादि।
__ अन्वयार्थ-(ते राम केसवा-तौ रामकेशवी) वे रामकेशव तथा मणोरहं पावसुत्तं-इप्सितं मनोरथं प्राप्नुहि ४२७ मना२यने प्राप्त ४३. सूत्रस्थ ચકાર એ બતાવે છે કે બલભદ્ર સમુદ્રવિજય વગેરેએ પણ એવું જ કહ્યું. ૨૫
पछी ५ धु--"नाणणं" त्यादि !
मन्वयाय-नाणेण-ज्ञानेन शान, देसणे णं-दर्शनेन ४ न, चारित्तेण-चारित्रेण यारित्र तवेण-तपसा तप, खंतीए-क्षान्त्या क्षमा भने मुत्तीए वड्डमाणे भवाहियामुक्तया वर्धमानो भवच भुलित-निमिता मा माथी मा५ यता २७ ॥२६॥
"एवं ते रामकेसवा" त्याह! मन्या --ते रामकसवा-तौ रामकेशवौ में राम श५ तथा दसाराय
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #797
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८५
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् अन्ये बहवो यादवाश्च एवम्="ईपितमनोरथं त्वरितं प्रामुहि, दर्शनादिना च वर्धमानो भवे"ति पूर्ण केनाशीर्वचसा भगवन्तमरिष्टनेमि वन्दित्वा स्तुत्वा नत्वा च द्वारकापुरीम् अतिगताः गतवन्तः। गुणोत्कर्षसूचकानामाशीर्वचनानां स्तुतिरूपत्वं प्रसिद्धम् । अतः ‘एवं....वंदित्ता' इत्युक्तम् ।। २७
भगवद्दीक्षाग्रहणानन्तरं त्रुटित तत्संगमाशा राजीमती कीदृशी बभूव, तदाहमूलम्-सोऊण रायवरकन्ना, पव्वज सा जिणर्स उ ।
नीहासा उ निरानंदा, सोगेण उ समुच्छिया ॥२८॥ छाया--श्रुत्वा राजवरकन्या, प्रव्रज्यां सा जिनस्य तु ।
निर्हासा तु निरानन्दा, शोकेन तु संमृच्छिता ॥२८॥ टीका--'सोऊण' इत्यादि।
राजयरकन्या-राजसु-राज्ञां मध्ये वरः श्रेष्ठः-उग्रसेनः, तस्य कन्या, सा राजीमती तु जिनस्य भगवतोऽरिष्टनेमेः प्रव्रज्यां दीक्षा-दीक्षासमाचार (दसाराय-दशार्हाः) समुद्रविजय आदि यादव एवं (बहुजणा-बहुजनाः)
और भी अन्य बहत से जन (एवम) हे नेमिकुमार ! "आप शीघ्र ही अपने मनोभिलषित अर्थ की प्राप्ति करो तथा दर्शन आदि से बढते रहो” इस प्रकार आशीर्वादात्मक वचन कहते हुए (अरिष्टनेमि वदित्ताअरिष्टनेमि वंदित्वा) भगवान् को वन्दना करके एवं उनकी स्तुति करके (वारगाउरि अइगया-द्वारकापुरी अतिगताः) द्वारकापुरी गये ॥२७॥
__अब जब राजीमती की नेमिकुमार के मिलने की आशा बिलकुल टूट गई तब उसकी क्या दशा हुई सो सूत्रकार प्रकट करते हैं"सोऊण' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(रायवरकन्ना-राजवरकन्या) राजाओं में श्रेष्ठ उग्रसेन की वह कन्या राजीमती (जिणस्स-जिनस्य) नेमिनाथ भगवान् की दशार्हाः समुद्रविनय कोरे या५ भने यी ५४ बजणा-बहुजनाः ३ मा
એ હે નેમિકુમાર! “આપ જલદીથી તમારા મનની અભિલાષાને પૂર્ણ કરે. અને દર્શન આદિથી વધતા રહો” આ પ્રકારના આશીર્વાદાત્મક વચન કહેતાં કહેતાં अरिटनेमि वंदित्ता-अरिष्टनेमि वंदित्वा भरिटनम मानने ना ४२री, सभा स्तुति ४१२ वारगाउरि अइ गया-द्वारकापुरी अतिगताः द्वा२४॥पुरी या. ॥२७॥
રાજીમતીની નેમિકુમારને મળવાની આશા જ્યારે બિલકુલ તુટી ગઈ ત્યારે सेनी शुशा तन सूत्रधार शाट ४२ छ.--"सोऊग" त्याle!
सन्क्याथ - रायवरकन्ना-गजवरकन्या राजयोमा सवश्रेष्ट सेवा असेन सतनी से न्यारामती ये जिणस्स-जिनस्य नभिनाय मसवान ने पव्वज सोऊण
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #798
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८६
उत्तराध्ययनसने
श्रृत्वा कर्णाकणि समाकर्ण्य निर्वाता-निर्गतो हासो यस्याः सा तथा-हास्यरहिता तु-पुन:-निरानन्दा-निर्गत आनन्दो यस्याः सा तथा आनन्दरहिताच जाता। तु-पुनः शोकेन संमृच्छिता जाता ॥२८॥
सखीभिः शीतलोपचारादिना लब्धसंज्ञा सा यत्कृतवती, तदच्यते-- मूलम्-राईमई विचिंतेई, धिरत्थु ! मम जीवियं ।
जाहं तेणं परिच्चत्ता, सेयं पव्वइउं मम ॥२९॥ छाया--राजीमती विचिन्तयति, धिगस्तु मम जीवितम् ।
यद्यहं तेन परित्यक्ता, श्रेयः प्रत्रजितुं मम ॥२९॥ टीका-'राईमई' इत्यादि ।।
सम्प्राप्तचैतन्या राजीमती विचिन्तयति-मम जीवितं धिगस्तु। यद्यहं तेन भगवता परित्यक्ता तर्हि मम प्रजितुं प्रव्रज्या ग्रहणं श्रेयः कल्याणकरम् , नतु गृहेऽवस्थानम् । येनान्यजन्मन्यपि दुःखभागिनी न भवेयम् ।।२९॥ (पब्वज्जं सोऊण-प्रव्रज्या श्रुत्वा) दीक्षा ग्रहण करने की सुनकर (निहासा निरानंदा-निर्हासा निरानंदा) हास्यभाव से एवं आनंदभाव से राहत होकर (सोगेण समुच्छिया-शोकेन संमूञ्छिता) शोक से संतप्त होकर मच्छित हो गई ॥२८॥
सखियों के द्वारा शीतलोपचारों से स्वस्थ होने पर राजीमतीने जो किया सो कहते है-'राईमई' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-जब सखियोंने शीतलोपचार द्वारा उसको सचेत किया तब वह (राईमई-राजीमती) राजीमती (विचिंतेइ-विचिन्तयति) विचार करने लगी कि-(मम जीवियं धिगत्थु-मम जीवितं धिक अस्तु) मेरे इस जोवन को धिक्कार है क्योंकि-(जाहं तेण परिच्चत्ता मम पव्वउं प्रवज्यां वाहीमा ७ ४ानु सामजीन निहासा निरानंदा-निर्हासा निरानंदा सायमा भने मान माथी २क्षित मानी सोगेण समुच्छिया-शोकेन संमूच्छिताः શેકથી સંતપ્ત થઈને મૂચ્છિત બની ગઈ. પ૨૮
સખીઓએ શીતલ ઉપચાર કરીને શુદ્ધિમાં લાવ્યા પછી રાજીમતીએ શું કર્યું ते --"राईमइ” त्यात!
જ્યારે સખિઓએ મૂર્ણિત બનેલ રામતીને શીતળ એવા ઉપચાર કરીને शुधिमा माली त्यारे ते राई मई-रानीमतो २०मती स्वतः विचिंतेइ-विचिन्तयति वियार ४२वासामा मम जीवियं धिगत्थु-मम जोवितं धिकस्तु भार माननधि॥२छे. भो, जाई तेण परिचत्ता मम पवइयं सेयं-यदि अहं तेन परित्यक्ता
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #799
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
इत्थं व्रतग्रहणकृतमती राजीमती व्रतग्रहणकालं प्रतीक्षमाणा पितुगृहे स्थिता । तदा भगवतोऽरिष्टनेमेर्लघुभ्राता रथनेमिस्तस्यामनुरक्तः पुष्प फल विभूषणादिकं तस्यै प्रेषयति सती राजीमती तु तं न गृह्णाति स्म । उपपद्यते चैतत् - कामी डि का च कामलिवदन्यथा - भावमेव सर्वत्र पश्यति । ततोऽन्यदा स रथनेमि स्वस्या राजोमत्याः समीपमागत्य वदति - सुलोचने । नेमिकृतपरित्यागतो मा विषाद ! सेवपदि अहं तेन परित्यक्ता मम प्रव्रजितुं श्रेयः) यदि नेमिकुमार ने मुझे छोड़ ही दिया है, तो अब मेरी भलाई इसीमें है कि मैं दीक्षा धारण कर लूं घर में रहने में मेरी भलाई नहीं है। कारण एसा करने (अर्थात् संसार में रहने) से तो मुझे अन्यभव में भी दुःख भोगने पडेंगें ॥ २९॥
इस प्रकार राजीमती दीक्षा ग्रहण करने में अभिलाषा संपन्न बनी हुई थी कि इतने में भगवान् अरिष्टनेमि के एक छोटे भाई रथनेमी राजीमती पर अनुरक्त हो गये । उन्होंने उसको अपनी और आकृष्ट करने के लिये उसके पास फल पुष्प एवं विभूषण आदि भेजना प्रारंभ किये । राजीमती निष्पाप हृदयवाली थी अतः उसने इनको स्वीकार नहीं किया। ठीक बात है कामीजन पीलिया रोग वाले की तरह सर्वत्र अन्यथाभाव को ही देखा करता है। एक दिन की बात है कि रथनेमिने राजीमती के पास आकर कहा सुलोचने ! नेमिकुमारने जो आपका परित्याग कर दिया है उससे आप जरा भी खेदखिन्न न होवें । मम प्रवृजितुं श्रेयः भिमारे भने तरछे डी हीधी हे त्यारे हुवे भारी लसाधतो એમાંજ છે કે, હું રીક્ષા ધારણ કરી લઉ. ઘરમાં રહેવાથી હવે મારી ભલાઇ નથી. કારણકે, એવું કરવાથી અથવા તો સંસારમાં રહેવાથી તેા અન્ય ભવમાં પણ મારે દુઃખ લેગવવુ પડશે. રા
७८७
આ પ્રકારના દીક્ષા ધારણ કરવાને મનેગત નિશ્ચય જીમતી કરી રહેલ હતી એ સમયે ભગવાન અરિષ્ટનેમિના એક નાના ભાઈ રાજીમતીમાં અનુરકત થઇ ગયા. તેણે રાજીમતીને પોતાના તરફ આકર્ષીવા માટે તેની પાસે ફળ, પુષ્પ અને આભૂષણ આફ્રિ મેકલવાના પ્રારંભ કર્યો. રાજીમતી નિષ્પાપ હૃદયવાળી હતી. આથી તેણે એ વસ્તુઓના સ્વીકાર ન કર્યાં. એ વાત સાચી છે કે, કામી માણસા, કમળાને રાગી જેમ ચારે બાજુ પીળુજ ભાળે છે તે રીતે જોતા હોય છે. એક દિવસની વાત છે કે, રથનેમિએ રાજીમતીની પાસે આવીને કહ્યુ, સુલેાચના ! નૈમિકુમારે આપને પરિત્યાગ કરી દીધે છે. આથી આપ જરા પણ પોતાના દિલમાં શોક ન કરો. ભલે
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #800
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनस्त्र
-
-
-
-
७८८ मत्वां परित्यक्तवान् , तेन किम् ? त्वं मां भर्तारं स्वीकृत्य स्वकं वयः सफसीकर। अहं त्वां प्रकामं कामये, यथा भ्रमरो मालतीम् । तस्यैदं वचनं श्रुत्वा राजीमती प्राह-यद्यप्यहं तेन प्रभुणा परित्यक्ता, तथापि तहतमानसैवास्मि । स मां पत्नीत्वेन नो गृहीतवान , शिप्यात्वेन तु ग्रहीष्यत्येव । अतस्ते प्रार्थना व्यर्था! मुञ्च मद्विषयामनुरक्तिम् । एवं तया प्रोक्तः स तस्मिन्नहनि ततो निर्गतः। पत तद्वतां स्पहां परित्यक्तुं ममर्थों नाभूत । अथापरेधुः स पुनरपि रहसि राजीमतों प्रेम्णा प्रोक्तवान्-अयि मृगाक्षि ! विरक्तेऽरिष्टने मौ शुष्के काष्ठेऽलि. उन्होंने यदि आपको छोड दिया तो इससे क्या ! हम तो मौजूद हैं-अतः तुम मुझे अपना पति समझकर मेरे साथ अपने इस देवदर्लभ वय को सफलित करो। मैं जिस प्रकार भ्रमर मालती को चाहता है उसी प्रकार तुमको अत्यंत चाह रहा हूं। रथनेमि के इस प्रकार असभ्य वचनों को सुनकर राजीमतोने बडी ही शांति के साथ सभ्यभाषा में उनको उत्तर दिया-यद्यपि मैं अरिष्टनेमिद्वारा छोड दी गई है तो भी मेरे द्वारा वे नहीं छोडे गये हैं। मेरा मन तो उन्हीं में लीन बना हुआ है। माना उन्होंने मुझे पत्नीरूप से स्वीकार नहीं किया है तो क्या हुआ शिष्यारूप से तो स्वीकार करेंगे ही। इसलिये
आपका इस प्रकार कहना सवथा व्यर्थ है। आप मेरी आशा न करें। इस प्रकार जब राजीमतीने उनसे कहा तो वह उस दिन तो वहां से चले गये-परंतु राजीमती की प्राप्ति की आशा उनकी गई नहीं। दूसरे दिन फिर मौका पाकर उनने राजीमती से बड़ी आजीजी के તેમણે તમને છોડી દીધાં છે પરંતુ અમે લોકે તે છીયેજને. આથી તમે મને પિતાના પતિ તરીકે માનીને મારી સાથે તમારી આ દેવદુર્લભ વયને સફળ કરો. જે પ્રમાણે ભ્રમર માલતીને ચાહે છે આજ પ્રમાણે હું તમને ચાહી રહ્યો છું. રથનેમિનાં આ પ્રકારનાં અસત્ય વચનોને સાંભળીને રાજમાતાએ ખૂબજ શાંતિપૂર્વક સભ્ય એવી ભાષામાં તેને ઉત્તર આપ્યો કે, હું જે કે અરિષ્ટનેમથી તરછોડાયેલી છું તે પણ મેં મારા હૃદયમાંથી તેમને દૂર કરેલ નથી. મારું મન તે એમનામાં જ લોન બનેલ છે. તેમણે ભલે મને પત્ની રૂપે સ્વીકારેલ નથી તો શું થયું ? શિખ્યારૂપે તો તેઓ મારે સ્વીકાર અવશ્ય કરશે જ. આ કારણે આપનું આ પ્રકારનું કહેવું સર્વથા વ્યર્થ છે. આપ મારી આશા ન કરે. આ પ્રમાણે રાજી મતીએ જ્યારે તેને કહ્યું એટલે તે દિવસે તે એ ત્યાંથી ચાલ્યા ગયે પરંતુ રામતીની પ્રાપ્તિની આશા તે છેડી શકે નહીં. બીજે દિવસે સમય મળતાં ફરી તે રામતીની પાસે પહોંચે અને ઘણીજ આજીજીની સાથે કહેવા લાગ્યું કે, હે મૃગાલિ! જે પ્રકારે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #801
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८९
प्रियदर्शिनी टीकः अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् नीवानुरक्ता त्वं दक्षाऽपि कथमात्मानं मुधा संतापयसि ? हन्त ! स्वगतजावितं मां चेत्स्योकुर्यास्तर्हि जन्मावधि ते दासः स्याम् ! अयि मुग्वे ! भोगान् भुव ! तान् विना जीवनं निरर्थकमिति सर्वोऽपि जानाति। अतो मुश्च कदाग्रह, स्वीकुरु मां वद्वियोगसंशयितजीवितम् । इत्थं तद्वचनं श्रुत्वा समयज्ञा सा राजीमती तथ्य पश्यत एव पायसं भूक्तवा मदनफलं भक्षित्वा कटोरके वमनं कृत्वा रथनेमि पाह-पिवेदम् ! तस्या इदं वचनं श्रुत्वा रथनेमिः किंचिद्विरक्त साथ कहा अयि मृगनयने ! जिस प्रकार शुष्क काष्ठ में अनुरक्त बनकर भमरी व्यर्थ ही अपने आपको संतापित करती है उसी प्रकार चतर भी तुम क्यों व्यर्थ में उन विरक्त हए नेमिकुमार में अनरक्त बनकर अपने आपको संतापित कर रही हो । तुम्हारी प्राप्ति की आशा से जोनेवाले मुझे स्वीकार कर तुम देखो कि मैं किस प्रकार तुम्हारा जीवनभर दास बनकर रहता हूं। अयि मुग्धे ! भोगों को भोगने में ही संसार का मजा है। क्यों कि उनके विना जैसे सु दर पकवान भी लवण के विना व्यर्थ हो जाता है जीवन भी व्यर्थ है। यह बात सर्व ही जानते हैं। इसलिये कदाग्रह का परित्याग कर मुझे भर्ताररूप से तुम स्वीकार को। नहीं तो यह निश्चित समझो कि मैं इस संसार में नामशेष होजाऊँगां। इस प्रकार स्थनेमि की अटपटी बातें सुनकर उस राजीमतीने उसके देखते २ ही खीर को खाकर मदनफल खा लिया। उसके प्रभाव से उसको उसी समय वमन हो गया। उस वमनको वह कटोरे में ले आई और रथनेमि से कहने लगी अच्छा तम સુકા લાકડામાં અનુરકત બનેલ ભમરી વ્યર્થમાં પિત ની જાતને સાવિત કરે છે. એજ રીતે ચતુર હોવા છતાં પણ તમે વ્યર્થ માં શા માટે વિરકત થયેલા તેમકુમારમાં અનુરકત થઈને પિતાની જાતને સંતાપિત કરી રહ્યા છો. તમોને પ્રાત કરવાની અશામાં જીવી રહેલા એવા મારો સ્વીકાર કરે અને જુઓ કે, હું કઈ રીતે જીવનભર તમારા દાસ બનીને રહું છું. હે મુગ્ધ ! ભોગો ભોગવવામાં જ સંસારની મજા છે. કેમકે એના વગર જેમ ભાતભાતનાં સ્વાદિષ્ટ ભજન પણ મીઠા વગર સ્વાદિષ્ટ નથી લાગતાં એ જ પ્રકારથી જીવન પણ વ્યર્થ છે. આ વાતને સહુ કોઈ જાણે છે. આ કારણે હઠાગ્રહને પરિત્યાગ કરી મને તમારા ભરથર રૂપે
સ્વીકાર કરો. એમ નહીં થાય તો નિશ્ચય માને કે હું આ સંસારમાંથી નામશેષ બની જવાને. રથનેમીની આ પ્રકારની અટપટી વાતને સાંભળીને રામતીએ એના જોતાં જોતાંજ ખીર ખાધી અને ઉપરથી મદન ફળને ખાઈ લીધું જેના પ્રભાવથી તેને એજ વખતે ઉલટી થઈ એને એક કટોરામાં લઈને રથનેમિની સામે આવી
उत्तराध्ययन सूत्र: 3
Page #802
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९०
उत्तराध्ययनसूत्रे एवमलोचत्-किमहं शुनकोऽस्मि, यदिदं वमन पिवामि ! सस्मिता राजीमती पाह-किं भवानपीदं जानाति ? स प्राह-बालोऽप्येतज्जानाति, तर्हि नाहं वेनीति शङ्काया अवकाश एव कुतो भवत्या हृदि जातः १ ततः कोपहासाश्लिष्टबदना राजीमती पाह-अये मूढ ! नेमिकृतपरित्यागेन वमनतुल्यां मां भोक्तमिच्छन् भवान् यदि कुक्कुरो न भवसि, तर्हि कोऽसि ? इति भवानेव कथयतु ! एवं तम्या वचनं श्रुत्वा तद्विषयामाशां परित्यज्य स्थनेमिः स्वगृहं गतवान् । ततः सती सा राजीमती विशुद्धं तपस्तप्यमाना सुखेन स्वगृहे स्थिता। इसको पीओ। राजुल की इस बात को सुनकर रथनेमिने कुछ घृणितभाव से ऐसा कहा क्या मैं श्वान हूं जो वमन को चाट्रं-या पीऊँ ? तब सस्मित होकर राजीमतीने उनसे कहा अरे ! क्या आप भी इस बातको जानते हैं ? उसने कहा इसमें जानने की कौनसी बड़ी भारी बात है यह तो एक बाल जन भी जानता है। फिर मैं कैसे न जानूं इस प्रकार के संदेह कोआपके हृदय में स्थान ही कैसे हुआ। रथनेमि के इस प्रकार वचन सुनकर राजीमती को पहिले तो उन पर कोप आया पश्चात् उसको दबाकर वह कुछ हँसकर उनसे कहने लगी-अये मुग्ध ! जब नेमिने मुझे छोड दिया है तो मैं तो वमन तुल्य ही हूं फिर भी आप मुझ वमन को भोगने के अभिलाषी बन रहे हो तब कहो तुम श्वान नहीं हो तो कौन हो । इस प्रकार राजीमती की इस प्रयुक्त युक्ति से सचेत होकर रथनेमिने उसकी प्राप्ति की आशा का परित्याग कर दिया। तथा निश्चिन्त અને કહેવા લાગી કે, તમો આને પી જાઓ. રાજુલથી આ વાતને સાંભળીને રથમિએ કાંઈક ઘણાયુકત ભાવથી કહ્યું કે, શું હું કુતરો છું કે, ઉલટીને ચાટુંપીઈ જાઉં? આથી રાજુલે હસતાં હસતાં કહ્યું કે, શું આપ એ વાતને જાણે છે? રથનેમિએ કહ્યું એમાં જાણવાની શું વાત છે અને તે નાનામાં નાનું બાળક પણ સમજે છે. તે પછી હું કેમ ન જાણતો હોઉં. આ પ્રકારના સંદેહને આપના હદયમાં સ્થાન કેમ મળ્યું ? રથનેમિના આ વચનને સાંભળીને રાજીમતીના દિલમાં પ્રથમ તે તેના પ્રત્યે ક્રોધ ઉત્પન્ન થયે પરંતુ ક્રોધને દબાવીને હસતાં હસતાં એ કહેવા લાગી કે, અરે મૂઢ. જ્યારે નેમિકુમારે મને છોડી દીધેલ છે ત્યારે એ દૃષ્ટીએ હું ઉલટીના જેવી જ છું. છતાં પણ ઉલટીના જેવી મને આ૫ પિતાની જોગવવાની સામગ્રી જેવી માની અભિલાષા કરી રહેલ છે તે તમે કુતરા જેવા નહીં તે કેવા છો? આ પ્રકારની રામતીની યુકિતયુકત સમજાવટથી રથનેમિના મનમાં લજજા ઉત્પન્ન થઇ અને એ આશાનો તેણે પરિત્યાગ કરી દીધું. અને નિશ્ચિત્ત થઈને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #803
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२१
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
इतश्च भगवानरिष्टनेमिच्छमस्थावस्थायां ग्रामादिषु विहरमाणश्चतुष्पञ्चाशत दिनान्यतिवाह्य पश्चपञ्चाशत्तमे दिवसे पुनरपिरैवतकपर्वतमारुह्याष्टमतपः कृत्वा ध्यानस्थः केवलज्ञानमानपान् । तदा कम्पितासनाः सर्वे देवेन्द्रा देवैः सह तत्र समागताः । ममागतेस्तैर्देवैर्निर्मिते सुशोभिने समवसरणे समुपविश्य भगवानरिष्टनेमिर्देशनां दातुमारेभे। वनपाल मुखात्मभोर्ज्ञानोत्पत्तिसमाचारं श्रुत्वा बल. राम-श्रीकृष्णौ समुद्रविजयादयो दशास्तिथाऽन्येपि बहवो यादवाः, रैवतक होकर वह वापिस अपने घर पर लौट आया। इस प्रकार विशुद्धभावना संपन्न बनी हुई राजीमतीने घर में रहने तक का अपना समय विविध प्रकार की तपस्याओं की आराधना करने में हो व्यतीत किया। विशुद्ध तपस्याओं के अनुष्ठान से उसका समय भी घर में रहते हुए मुखपूर्वक व्यतीत होने लगा।
उधर भगवान् अरिष्टनेमि छद्मस्थावस्था में चौपन ५४ दिन तक रहे और इसी अवस्था में उन्होंने ग्रामानुग्राम विहार किया। परन्तु पचपन २५ वें दिन वे पुनः रैवतक पर्वत पर आये और वहां उन्होंने अट्ठमतप करके ध्यानस्थ होकर केवलज्ञान प्राप्त किया। भगवान् को केवलज्ञान होते हो इन्द्रों के आसन कम्पायमान हुए, सो भगवान् को केवलज्ञान की प्राप्ति जानकर समस्त इन्द्र देवों के साथ २ वहांपर आकर एकत्रित हो गये। देवोंने यहां भगवान के समवसरण की रचना की। भगवान्ने धार्मिकदेशमा देना प्रारंभ किया। वनपाल के मुख से प्रभु को केवलज्ञान उत्पन्न हुआ जानकर बलराम श्रीकृष्ण एवं समुद्र विजय आदि यादव तथा और તે પિતાના ઘેર ચાલી ગયે. આ પ્રકારની વિશુદ્ધ ભાવનાવાળી બનેલ રાજમતી જ્યાં સુધી ઘરમાં રહી ત્યાં સુધી વિવિધ પ્રકારની તપસ્યાઓથી તેણે પોતાનો સમય વ્યતીત કર્યો. વિશુદ્ધ તપસ્યાઓના અનુષ્ઠાનથી અને સમય ઘરમાં રહેવા છતા સુખપૂર્વક વ્યતીત થવા લાગ્યા..
આ તરફ નગવાન અરિષ્ટનેમિ છદ્મસ્થાવસ્થામાં ચેપન દિવસ સુધી રહ્યા અને એ અવસ્થામાં તેમણે ગ્રામાનુગ્રામ વિહાર કર્યો. પંચાવનમા દિવસે તે ફરીથી રૈવતક પર્વત ઉપર પાછા ક્યો અને ત્યાં તેમણે અઠ્ઠમતપ કરીને ધ્યાનસ્થ બનીને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું. ભગવાનને કેવળજ્ઞાન થતાંજ ઈન્દ્રોના આસન કંપ યમાન બન્યાં. આથી ભગવાનને કેવળની પ્રાપ્તિ જાણીને સઘળા ઈન્દ્ર દેવની સાથે રૈવતક પર્વત ઉપર આવી પહોંચ્યા. દેએ ભગવાનના સમવસરણની રચના કરી. ભગવાને ધાર્મિક દેશના આપવાનો પ્રારંભ કર્યો. વનપળના મુખેથી પ્રભુને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયાનું જાણુને બલરામ, શ્રીકૃષ્ણ અને સમુદ્રવિજય વગેરે યાદવે તથા બીજા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #804
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
उत्तराध्ययन सूत्रे
पर्वते समागत्य यथास्थानं समुपविश्य प्रमोदवारिधितरङ्गाप्यायितहृदया जिनप्रदत्तां देशनां तवन्तः । तथा-प्रसङ्गवशाद्राजीमत्यपि सखीभिः सह समागताः । भगवद्दत्तां देशनां श्रुत्वा बहवो राजानोऽन्ये च बहवो मनुष्याः प्रचुरानार्यश्च प्रतिबुद्धा भगवतः समीपे पत्रजिताः । केचित्तु श्रावकधर्म स्वीकृतवन्तः । तेषु मत्रजितेषु वरदत्ताद्या अष्टादशगणधरा अभवत् । ते भगवदत्तया त्रिपद्या द्वादशाङ्गी कृतवन्तः । रथनेमिरपि भगवतोऽन्तिके प्रत्रजितः । रामकृष्णौ समुद्रविजयादयो दशाह उग्रसेनादयो यादवा राजी मत्यादयो यदुकन्यकाच द्वारकापुरीं प्रतिगताः । प्राप्त केवलज्ञानो भगवानरिष्टनेमिग्रमानुग्रामं विहरन्नन्यदा द्वारकायां समवसृतः । तदा सुमती राजीमती भगवतो देशनां श्रुत्वा सप्तशत संख्यकाभिः सखीभिः सह भगवतोऽन्तिके दीक्षां गृहीतवती ।
भी अन्य यादवगण रैवतक पर्वतपर आ पहुँचे । तथा प्रसंगवश सखियों के साथ राजीमती भी आई। वे सब हर्षित हृदय होकर प्रभु की देशना सुनने में दत्तचित्त हो गये । प्रभुद्वारा दीगई धर्मदेशना सुनकर अनेक राजा अनेक मनुष्य तथा प्रचुर अनार्य उस समय प्रतिबुद्ध होकर उनके समीप दीक्षा धारण की । कितनेक व्यक्तियोंने प्रभु से श्रावकत्रत अंगीकार किये । जितने प्रत्रजित हुए थे उन्हीं में से वरदत्त आदिक अठारह गणधर हुए । उन्होंने भगवान् की दी हुई त्रिपदो द्वारा द्वादशाङ्गी की रचना की । रथनेमिने भी भगवान् के समीप मुनिदीक्षा स्वीकार की । राम, कृष्ण एवं समुद्रविजय आदि दशाह तथा उग्रसेन आदि यादव एवं राजीमती आदि
दुकन्याएँ प्रभु की धर्मदेशना सुनकर वापिस द्वारका आ गई । विहार करते २ केवली नेमिनाथ भगवान् जब फिर द्वारका पधारे उस समय उनकी યાદવગણા રૈવતક પર્વત ઉપર આવી પહોંચ્યા. પ્રસ`ગવશ માજીમતી પણ પેાતાન સખીયેાની સાથે આવેલ હતી. પ્રભુની ધમ દેશનાને હૃષિ ત હૃદયથી સહુ કોઇ સાંભળી રહ્યા હતા. પ્રભુ તરફથી દેવાયેલી ધ દેશના સાંભળીને અનેક રાજાઓ અનેક મનુષ્ય તથા પ્રચુર અનાર્યોએ એ સમયે પ્રતિબુદ્ધ ખનીને તેમની સામે દીક્ષા ધારણ કરી લીધી. કેટલીક વ્યકિતઓએ પ્રભુની સામે શ્રાવક વ્રતનેા અંગીકાર કર્યો, જેટલા પ્રત્રજીત થયા હતા એમનામાંથી વરદત્ત આદિ અઢાર ગણધર થયા. એમણે ભગવાને આપેલ ત્રિપદી દ્વારા દ્વાદશાંગીની રચના કરી. રથનેમિએ પણુ ભગવાનન પાસેથી મુનિદીક્ષા ધારણ કરી. રામ, કૃષ્ણુ અને સમુદ્રવિજય આદિ શાહ તથા ઉગ્રસેન આદિ યાદવ અને રાજીમતી વગેરે યાદવ કન્યાએ પ્રભુની ધમ દેશના સાંભળીને દ્વારકા પાછા ફરી ગયા. વિહાર કરતાં કરતાં ભગવાન નેમિનાથ જયારે દ્વારકાં પહેચ્યા
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #805
--------------------------------------------------------------------------
________________
21
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
एतश्च मूत्रकारोऽपि वर्णयतिमूलम्-अहं सा भमरसंनिभे, कुच्चफंणगपसाहिए।
सयमेवं लंचंइ केसे, विईमंता क्वस्सिया ॥३०॥ छाया-अथ सा भ्रमरसन्निभान् , कूर्चफणकसभिभान् । . स्वयमेव लुश्चति केशान , धृतिमती व्यवसिता ॥३०॥ टीका 'अह' इत्यादि।
अथ धर्मदेशनाश्रवणानन्तरं धृतिमतीधैर्ययुक्ता व्यवसिता-धर्माङ्गी करणे. ऽध्यवसाययुक्ता सा राजीमती भ्रमरसनिभान्=कृष्णतयाऽऽकुश्चिततया च भ्रमर तुल्यान्, कूर्च कण प्रसाधितान्-कूर्चेन-मशलाकानिर्मितेन 'वो' इति प्रसिट्रेन, फगकेन-तकन च प्रसाधितान्-संस्कृतान् केशान् भगवदनुज्ञया स्वयमेव लुश्चति अपनयति ॥३०॥ धार्मिक देशना सुनकर राजीमतीने सातसौ सखियों के साथ भगवान् के समीप दीक्षा धारण की ॥
सूत्रकार अब इसीवात का वर्णन करते है-'अहसा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(अह-अय) प्रभु नेमिनाथ भगवानकी धर्मदेशना सुनने के बाद (बिहमंता-धृतिमति) धैर्ययुक्त तथा (ववस्पिया-व्यवसिता) धर्म अंगीकार करने के अध्यवसायवाली (सा-सा) उस राजीमतीने (भमरसंनिभे-भ्रमरसन्निभान्) भ्रमर के समान काले तथा (कुच्चकणकपसाहिए-कूर्चफणकसन्निभान्) कुंची एवं फगक-कङ्कतक-से समारे हए अपने (केसे-केशान्) केशो का (सयमेर हुँचइ-स्वयमेव लुश्चति) अपने हाथों से ही लुश्चन किया ॥३०॥ સમયે એમનો ધર્મદેશના સાંભળીને રાજીમતીએ સાતસો સખીની સાથે ભગવા નન સમક્ષ દીક્ષા ધારણ કરી લીધી.
सूत्रा२ वे थे पातनु न ४३ छे. "अहसा" छत्यादि !
मन्याय-अह-अथ प्रभु नेमिनाथ माननी शनाने समय पछी धिइमंता-धतिमति धने पा२५ ४२नार तथा ववस्सिया-व्यवसिता भने मी. ४४२ ४२वाना मध्यवसायी सा सा ये समतीय भमरसंनिभे-भ्रमरसंनिभान समान ४ तथा कुच्चफणकपसाहिए-कूर्चफणकसन्निभान् ४२ शेते साया airt केसे-केशान् शानु सयमेव लुंचइ-स्वयमेव लुञ्चति पोताना पाययी तयन यु ॥30॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #806
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९४
उत्तराध्ययनसूत्रे ततश्च यदभूनदुच्यतेमूलम् वासुदेवो यं ण भण, लुत्तेकेसं जिंइंदियं ।
संसारसायरं घोरं', तर कण्णे ! लैंडं लहुं ॥३१॥ छाया-वासुदेवश्च ता भणति, लुप्त के शां जितेन्द्रियाम् ।
संसारसागरं घोरं, तर कन्ये ! लघु लघु ॥३१॥ टीका-'वासुदेवो' इत्यादि।
लुप्तकेशां-लुञ्चित केशां जितेन्द्रियां वशीकृतेन्द्रियां तां साध्वीं राजीमती वासुदेव कृष्णो भणति, चकारस्योपलक्षणत्वात् , उग्रसेनादयोऽपि भणन्ति । किं भणन्ति-हे कन्ये ! घोरं भयङ्करं संसारसागरं चतुर्गतिकसंसाररूपं सागरं लघु लघु-शीघ्रं शीघ्रं-तर-उत्तीर्णा भा, मुक्तिं लभस्वेति भावः ॥३१॥ ____एवं गृहीतप्रव्रज्या वासुदेवादिभिराशीर्भिस्तुता सा राजोमती साध्वी यदकरोत्तदुच्यतेमूलम्--सा पवइया संती, पवावेसी तहिं बहुं।
सर्यणं परियंणं चेवें, सीलवंता बहुस्सुया ॥३२॥ उसके बाद जो हुआ सो कहते हैं-'वासुदेवो' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(लुत्तकेसं जिइंदियं-लुप्तकेशां जितेन्द्रियाम् ) केशों का जिसने अपने हाथों से लोच किया है तथा अपनी इन्द्रियों को जिसने वश में कर लिया है ऐसी (णं-ताम् ) उस साध्वी राजीमती से (वासुदेवो य भणइ-वासुदेवश्च भणति) वासुदेव तथा उग्रसेन आदिकोंने कहा कि-(कण्णे-कन्ये) हे कन्ये ! तुम (घोरं संसारसायरंघोरम् संसारसागरम् ) भयंकर इस चतुर्गति रूप संसार समुद्र को (लहु लहुं तर-लघु लघु तर) अति शीघ्र पार करो अर्थात् मुक्ति प्राप्त करो॥३१॥
माना पछी २ यु तेने हवामा सावे छ.--"वासुदेवो' या !
मन्वया-लुत्त केसं जिइंदियं-लुप्तकेशं जितेन्द्रियम् पोताना ॥ यथा પિતાના કેશનું લંચન કરનાર તથા પોતાની ઇન્દ્રિયોને જેણે વશમાં કરી લીધેલ छ मेवी णं-ताम् २ सावी २७मतीने वासुदेवा य भणइ-वासुदेवश्च भणति वासुदेव तथा असेन पोरे ४, कण्णे-कन्ये के पुत्री ! घोरं संसारसायरंघोरं संसारसागरम् सय ४२ मेवा मा चतुति३५ संसार समुद्रने तमो लहलह. तरं-लघुलघु तर ५ पा२ ४२।-मर्थात भुमित मास ४२। ॥३१॥
उत्तराध्ययन सूत्र: 3
Page #807
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
छाया-सा पत्रजिता सती, पावाजयत्तत्र बहुम् ।
स्वजनं परिजनं चैव, शीलवती बहुश्रुता ॥३२॥ टीका---'सा पच्वइया' इत्यादि।
प्रत्रजिता सती-प्रवज्याग्रहणानन्तरं शीलवती-मूलोत्तरगुणयुक्ता बहुश्रुता अधीतसकलाङ्गोपाङ्गा सा राजीमती साधी तत्र-द्वारकायां बह स्वजनंभगिन्यादिवर्ग परिजनंसख्यादिवर्ग चैत्र मात्राज यत्-दीक्षामग्राहयत् । राजीमती भगिन्यादीनां सख्यादीनां च सप्तशती पात्राजयदिति-संप्रदायः ।।३२।।
अथ तदनन्तर वक्तव्यतामाहमूलम्--गिरिं च रेवयं जंती, वासेणोला उ अंतरा ।
वैसिंते अंधयारम्मि, अंतो लयणस्स सा ठियाँ ॥३३॥ छाया-गिरिं च रैवतकं यान्ति, वर्षेणार्दा तु अन्तरा ।
वर्षति अन्धकारे, अन्तलयनस्य सा स्थिता ॥३३॥ टीका--'गिरि च' इत्यादि। च-पुनरन्थदा भगवदरिष्टनेमि बन्दनाथ रैवतकं गिरिं यान्ती गच्छन्ती फिर राजीमतीने क्या किया ? सो कहते हैं-'सो' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(पव्वइया संती-प्रजिता सती) दीक्षित होकर मुलोत्तर गुणों के परिपालन करने में अतिशय सावधान एवं (बहुस्सुयाबहुश्रुता) उपांगसहित सकल अंगों के अभ्यास से विशिष्टज्ञान संपन्न (सा-सा) उस साध्वी राजीमतीने (तहिं-तत्र) द्वारिका में (बहुं सयण परियणं चेव-बहुं स्वजनं परिजनं चैव) अपनी बहिनों आदिकों को एवं सखिजनों को (पव्वावेसी-प्रावाजयत्) दीक्षाग्रहण करवाई। इन सबकी संख्या सातसौ ७०० थी ॥३२॥
पछी २००७मतीय शु ४यु ? माने ४ छ--"सो" त्या ! ___ मन्वयाथ:--पवइया सती-प्रवजिता सती दीक्षा सपने मुसोत्तर गुणानु परि. पासन ४२वामा भतिशय सावधान भने बहस्सुया-बहता 64in सडित सघणा भानु मल्यासही विशिष्ट ज्ञान प्राप्त ४२ना२ सा-सा ये स तहि-तत्र द्वा२४१मा बहुं सयणं परियणं चेव-बहु स्वननं परिजनं चैव पोतानी मडने। तेभ०४ मन्य सानाने पवावेसी-प्रात्राजयत् हीमा पार ४२३ जेनी सय સાતસો ૭૦૦ની હતી. ૩રા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #808
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९६
उत्तराध्ययन सूत्रे
अन्तरा=मध्ये वर्षेण = ष्टया आर्द्रा=क्लिन्नगात्रा सा राजीमती साध्वी वर्षति जलदे अन्धकारे लयनस्य= रैवतकगिरिगुहाया अन्तः=मध्ये स्थिता | 'तु' शब्द पूरणे ||३३||
तत्र च-
मूलम् - चीवरे। इं विसारंती, जहाजायत्ति पार्सिया
I
39
रहने मी भग्गचिंत्तो, पच्छा दिट्टो" यं तीई वि" ॥ ३४ ॥ छाया -- चोत्रराणि विसारयन्ती, यथाजातेति दृष्ट्वा ।
रथनेमिर्भग्नचित्तः, पश्चाद् दृष्टश्च तयाऽपि ॥ ३४॥ टीका --- 'चीवराई' इत्यादि ।
चीवराणि= शाटिकादीनि वस्त्राणि विसारयन्ती = विस्तारयन्ती सा राजीमती साध्वी यथाजाता = जन्मकालिकाऽवस्थाऽऽपन्ना जाता । इति इत्थम् - असंवृताङ्गी फिर क्या हुआ सो कहते हैं- 'गिरिं च' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - एक समय राजीमती भगवान अरिष्टनेमि को वंदना करने के लिये (गिरिं च रेवयं जंती-गिरिं रैवतकं यान्ती) रैवतक पर्वत पर जा रही थी तब (अंतरा - अन्तरा) बीच ही में उसको (वासेपोल्ला वर्षेण आर्द्रा) वरसाद आ गया सो वह भीगगई । इस तरह ( वासंते - पर्षति ) वरसा होने पर (सा-सा) वह (लयणस्स अंतो अंधयारम्मिठिया-लयनस्य अंतः अन्धकारे स्थिता) रैवतक गिरि की गुफा के भीतर अंधेरे में जाकर ठहर गई ||३३||
वहां वह - 'चीवराई' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (चीवराई - चीत्रराणि) शाटिका आदि वस्त्रों को (विसारंती - विसारयन्ती) फैलाती हुई (जहा जाय - यथा जाता) बिलकुल नग्नपछी शु थयुं तेने हे छे. “गिरिच" त्याहि !
અન્વયા ....એક સમયની વાત છે કે, રાજીમતી ભગવાન અરિષ્ટનેમિને વંદના ४२वा भाटे गिरिंच रेत्रयं जंती - गिरिं रैवतकं यान्ती पर्वत पर कई रहेस छती. मे समये अंतरा - अन्तरा रस्तासां ते वासेणोला- वर्षेण आर्द्रा वरसाह આવવાથી તેનાં સઘળાં કવડાં ભીંજાઇ ગયાં. આથી वासेण-प्रति વરસાદમાં सा-सा તે लयणस्स अंता अधवारम्मि ठिया-लयनस्य अंतः अन्धकरे स्थिता - રૈવતક પતમાં પહેાંચીને એક ગુફાની અંદર જઇ અંધારામાં રોકાઈ ગઈ ૫૩૩ા
थे गुदामां न्हानं रानुमती शु यु ? तेने आहे -- " चीत्रराई" ४त्या ! अन्वयार्थ --गुशमां पडोयीने अंधारांभां राक्रमती पोतानां चीत्रराईचीवराणि शाटिश आदि वस्त्रोने विसारंति - त्रिसारयन्ति अढी सुभवावा सागी.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #809
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
७९७
तां गुहायां प्रथमत एव कायोत्सर्गेग स्थितो रथनेमिः = गृहीत संयमः प्रभोर्लघुभ्राता दृष्ट्वा भग्नचित्तः = संगमाञ्चलितचित्तो जातः । उदाररूपां तामवलोक्य तस्यां समुत्पन्नाभिलाषः स कामपरवशो जात इति भावः । पश्चाच तया राजीमत्याऽपि स दृष्टः । अन्धकारमयपदेशे समागतो जनः प्रथमं न किमप्यवलोकयति, कियत्कालानन्तरमेव तदृष्टिरन्धकारम देशस्थितं वस्तुं त्रिलोकयितुं समर्था भवति । अत एव गुहारिष्टया तथा पूर्व रथनेमिर्न दृष्टः । पूर्व प्रविष्टेन रथनेमिना तु अवस्था वाली हो गई । ( इति - इति) राजुल को इस हालत में (पासियादृष्ट्वा ) देखकर वहां गुफा में पहले से ही कायोत्सर्ग में बैठे हुए ( रहनेमी - रथनेमिः ) रथनेमि का ( भग्गचितो :- भग्नचित्तोः) चित्तः संयम से चलित हो गया । (पच्छा-पश्चात् ) कुछदेर बाद (तीवि दिट्टो - तयाऽपि दृष्टः) राजुलने भी उसको देखा ||
भावार्थ राजुलने उस गुफा में प्रविष्ट होकर अपने शादिकादिक समस्त वस्त्रों को नग्न होकर सुखाया। वहां पहले से ही रथनेमि कायोत्सर्ग में बैठे थे। अंधकार होने के कारण राजुल की दृष्टि में 'यहां रथनेमि ठहरे हुए हैं। यह बात देखने में नहीं आ सकी । प्रायः ऐसा ही होता है कि जब अंधकारमय प्रदेश में पहिले पहिल जाया जाता है तब कुछ तक वहां पर का कोई पदार्थ नजर नहीं आता है । बाद में सब दिखने लगता है। इसीलिये राजुल को वहां ठहरने
जहा जाया यथा जाता या समये ते मिस नग्न अवस्थावाणी मनी गयेस हुती. इति - इति शब्नुस पोतानां लीलयेसां बस्त्रोने सुम्वा थाने स्वस्थ थवा में गुड़ामां गा हुती ये समय खेन गुझनी संहरता येऊ लागमां यत्समां रथनेमीरथनेमिः रथनेमि मेठेस तो तेथे २ सने तदन नग्न अवस्थामा पासियादृष्ट्वा लेने भग्गचित्तो:- भग्न चित्तः अनु थित संयभथी वियसित जनी ग पच्छा-पश्चात् पछी ० रा स्वस्थ थतां ते प रथनेभिनेत्यां लेये.
ભાવા --રાજુલે એ ગુફામાં પ્રવેશ કરીને પેાતાના શાટિકાદિક ભીન્નયેલાં સઘળાં વસ્ત્રો મુકાવ્યાં. શરીર ઉપરનાં ભીજાયેલાં એ વસ્ત્રોને સુકવવા નિમિત્ત અલગ કરતાં રાજુલનુ શરીર તદન નગ્ન બની ગયું. આ ગુફામા યાત્સગ માટે પહેલાંથીજ રથનેમિ બેઠેલ હતા. અ ંધકાર હાવાથી રાજુલની દૃષ્ટિમાં આ સ્થળે થમિ બેઠેલ છે” એ દેખી શકયું નહી. કા, અજવાસમાંથી અંધકારવાળા સ્થળમાં જતાં ત્યાં કાઈ વસ્તુ પડેલી હાય તે તે જોઈ શકાતી નથી. થોડા સ્વસ્થ થયા પછી ધીરે ધીરે અજવાસના આભાસ દૂર થતાં દેખાવ લાગે છે. આવીજ સ્થિતિ રાજુલા
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #810
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९८
उत्तराध्ययनसूत्रे सा दृष्टा । ततः कियकालानन्तरं साऽपि स्यनेमि ददर्श । यदीयं पूर्वमेच तं पश्येत्तदा तु तत्र न प्रविशेत् । अपि तु वृष्टिसम्भ्रमादपराः साध्व्यो यं यमाश्रयमाश्रितवत्यस्तेषु कमपि इयमप्याश्रयेदिति भावः ॥३४॥
तं दष्ट्वा सा यदकरोत्तदुच्यतेमूलम्--भीया ये सी तहिं दँटु, एंगते संजयं तय ।
बाहाहि कोउं संगोफ, वेवमाणी निसीयइ ॥३५॥ छाया-भीता च सा तत्र दृष्ट्वा, एकान्ते संयतं तकम् ।
बाहुभ्यां कृत्वा संगोफं, वेपमाना निषीदति ॥३५।। टीका--'भीया य' इत्यादि।
सा राजीमती च एकान्ते तत्र गुहायां तकं तं संयतः रथनेमिसाधुं दृष्ट्वा -अयं कदाचिन्मम शोलभङ्गं कुर्यादिति हेतोः भीता त्रस्ता सती बाहुभ्यां पर पीछे से रथनेमि दिखलाई पडे। यदि पहिले से उसको वहां रथनेमि को ठहरनो ज्ञात होता-अथवा भीतर जाते राजुल की दृष्टि उन पर पडती तो वह वहां कभी नहीं ठहरती। जिस प्रकार वृष्टि के संभ्रमसे इतर साध्विया भिन्न २ प्रदेशों में जाकर ठहर गई थीं उसी तरह यह भी उनमें से ही किसी एक स्थानपर जाकर ठहरजाती ॥३४॥
रथनेमि के दृष्टि गोचर होने पर राजीमतीने क्या किया सो कहते हैं-'भीयाय' इत्यादि।
अन्वयार्थ (सा-सा) वह राजीमती (तहि एगते-तत्र एकोन्ते) उस गुफा रूप एकान्त स्थान में (तयं संजयं-तकं संयतम् ) उन रथनेमि संयत को (दटुं-दृष्ट्वा) देखकर 'भीया-भीता) डरगई । तथा वह उसी માટે પણ બનેલી. ત્યાં થડે સમય વ્યતીત થતાં રથનેમિ ઉપર તેની દૃષ્ટિ પડી. પહેલાં રાજુલને એ સ્થળે રથનેમિ રેકાયેલ છે એવી જે ખબર હોત તો અથવા તે ગુફામાં ગયા પછી પણ તેની દષ્ટિ રથનેમિ ઉપર પડી હેત તે એ ગુફામાં ઉભત પણ નહીં. જે પ્રમાણે વરસાદના સંભ્રમથી બીજી સાધ્વીએ અલગ અલગ સ્થળમાં જઈને રોકાઈ ગયેલ હતી એ જ પ્રમાણે રાજુલ પણ એમની માફક એવા એકાદા સ્થાનમાં જઈને રોકાઈ જાત. ૩૪ २थनेमि माया पछी रामती शुयु तेने हे छ-"भीयाय" त्या !
___ मन्वयाथ-सा-सा मे रामती तहिं एगंते-तंत्र एकान्ते गु१३पी सन्त स्थानमा तयं संजयं-तकं संयतम् ते २थनेमि संयतने दृटुंदृष्ट्रा मेBal. as
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #811
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् भुजाभ्यां संगोफं कृत्वा शरीरावरणं यथा स्यात्तथा शरीरसंकोचनं कृत्वा वेपमाना कम्पमाना निपीदति-उपविष्टा । 'तकम् ' इत्यत्र 'अव्ययसर्वनाम्नामक प्राक्टेः' इति स्वाथिकोऽच्चत्ययः ॥३५।।
ततो यज्जातं तदुच्यते-- मूलम्--अहं सो वि रायपुत्तो, समुद्दविजयंगओ।
भीयं पवेइयं दंदें, इमं वकमुदाहरे ॥३६॥ छाया--अथ सोऽपि राजपुत्रः, समुद्रविजयाङ्गनः।
भीतां प्रवेषितां दष्ट्वा, इदं वाक्यमुदाहरत् ॥३६। टीका--'अह' इत्यादि।
अथ अनन्तरं समुद्रविजयाङ्गजा समुद्रविजयपुत्रो राजपुत्रः स रथनेमिरपि भीतां त्रस्तां प्रवेपिता-प्रकम्पमानाङ्गीं तां राजीमतों दृष्ट्वा इदं परमाणं वाक्यमुदाहरत् उक्तवान् ॥३६॥ समय (बाहाहिं संगोफ काउं-भुजाभ्यां संगोपं कृत्वा) अपने दोनों हाथों से शरीर को आवृत करके (वेवमाणी-वेपमाना) भय से कंपित होती हुई (निसीयइ-निषीदति) बैठ गई ॥३६॥
उसके बाद जो हुआ सो कहते हैं-'अहसो' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(अह-अथ) इसके बाद (समुद्दविजयंगओ-समुद्रविजयाङ्गजः) समुद्रविजय के अङ्ग जान उन (रायपुत्तो-राजपुत्रः) राजपुत्र रथनेमि संयतने भी (भीयं-भाताम् ) त्रस्त एवं (पवेइयं-प्रवेपिताम् ) कम्पायमान साध्वी राजीमती को (दढे-दृष्ट्रा) देखकर (इमं वकमुदाहरेइदम् वाक्यम् उदाहरत् ) उससे इस प्रकार बोले ॥३६॥ भीया-भीता रामति भूम 31 15 मने तेणे ते मत बाहाहिं संगोफ काउबाहभ्यां संगोपं कृत्वा पाताना मन्ने हाथी पाताना श६२ने दी भूम४ सय मनुभवती वेवमाणी-वेपमाना ४ा सी सन १७ ने निसीयई-निपीडति બેસી ગઈ .રૂપા
२मा पछी मन्यु तेने ४ छ..." सो" त्या !
सन्याय-अह-अथ मे पछी समुहविजरंगओ-समुद्रविजयाङ्गजः २ मुद्र विrit BAM मे राजपुने-राजपुत्रः २४पुत्र २थनेभि सयते ५५५ भौयंभीताम् अस्त अने षवेइयं-प्रवेपिताम् मान स५ ।मती इटुं-दृवा मेने इमं वकमुदाहरे-इदम् वाक्यमुदाहरत् मेमने २मा १२ ४यु.. ॥३६॥
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #812
--------------------------------------------------------------------------
________________
८००
उत्तराध्ययन स
तेन यदुक्तं तदुच्यते-मूलम् - - रहने मी अहं भइ ! सुरूवे ! चारु भासिणि ।
ममं भयाहि सुतणू !, न ते पीला भविस्सइ ॥३७॥ छाया - रथनेमिरहं भद्रे ! सुरूपे चारुभाषिणि ।
मां भजस्व सुतनु !, न ते पीडा भविष्यति ||३७|| टीका -- 'रहनेमि' इत्यादि ।
हे भद्रे ! अहं रथनेमिः = रथनेमिनामाऽस्मि । हे सुरूपे=मुन्दरि, हे चारुभाषिणि मधुर वचने ! मां भजस्व भर्तृत्वेनाङ्गीकुरु येन हे सुतनु =शोभ नाङ्गि ! ते= तत्र पीडा = जीवननिर्वाहकष्टं न भविष्यति ||३७|| मूलम् -- ऐहि तां भुंजिंमो भोएं, माणुस्तं खुं सुदुलहं ।
भुक्तभोगी त पच्छा, जिणमैग्गं चरिस्समो ॥३८॥ छाया -- एहि तावद् भुञ्जीवहि भोगान्, मानुष्यं खलु सुदुर्लभम् । भुक्तभोगिनी ततः पचा, -जिनमार्ग चरिष्यावः । ३८ || टीका -- 'एहि ता' इत्यादि ।
हे सुन्दरि ! एहि = आगच्छ मम समोपे । आवां तावत् = प्रथमं भोगान्= शब्दादि कामभोगान् भुञ्जीवहि = अनुभवेव । खलु = यतो मानुष्यं = मनुष्यजन्म
'रहनेम' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( भद्दे - भद्रे) हे भद्रे ! ( अहं रहनेमो - मैं रथनेमि हूं । (सुरुवे चारुभासिणि मुरूपे चारुभाषिणि) हे सुन्दर रूपवाली एवं मधुर बोलनेवाली (ममं भयस्त्र - मां भजस्व) मुझे अब तुम अपना पतिस्वरूप समझकर अंगीकार करो। जिससे ( सुतणू - सुतनु ! ) हे शोभनाङ्गी ! (ते-ते) तुझे (पीला पीडा) जीवन निर्वाह सम्बन्धी किसी प्रकार का कष्ट ( न भविस्सइ - न भविष्यति ) नहीं होगा ||३७||
"रहनेमि” “त्याहि ।
अन्वयार्थ -- भद्दे - भद्रे हे भद्रे ! अहं रहनेमी- अहं रथनेमी हुं स्थनेभी छु सुरूवे चारुभासिणि- सुरूपे चारूभाषिणि डे सुंदर उपवाजी भने मधुर मालवा बाजी ममं भयस्व मां भजस्व भने हवेत पतिस्व३प समलने मांगीर कु. मेथी सुतणू - सुतनू डे शोभनांगी ते-ते तभने पीला-पीडा भवन निर्वाह संबंधी अर्ध प्रातु पुष्ट न भविस्सइन भविष्यति थशे नहीं. ॥३७॥
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #813
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
सुदुर्लभ = सुदुष्प्रापम् । ततः पश्चात् भुक्तभोगिनौ-भुक्ता भोगाः भुक्तभोगास्ते सन्ति ययोस्तौ तथा - आसे वितशब्दादिकामभोगौ आवां जिनमार्ग=जिनोक्तं चारित्रलक्षणं मोक्षमार्ग चरिष्यावः = सेविध्याव हे ||३८||
एवं रथनेमिना प्राक्ता सा राजीमती साध्वी यदकरोत्तदुच्यते-मूलम् -- दट्टूण रहने मिं तैं, भग्गुज्जोयपरांइयं ।
८०१
राई मेई असंभंती, अपणं संवेरे तहिं ॥ ३९ ॥ छाया -- दृष्ट्वा रथनेमिं तं भग्नोधोगपराजितम् ।
राजीमती असंभ्रान्ता, आत्मानं संवृणोति तत्र ||३९|| टीका -- 'हूण' इत्यादि । राजीमती साध्वी भग्नोद्योगपराजितं =भग्नोद्योगः - भग्नः = नष्टः उद्योगः=
'एहि' इत्यादि । ।
अन्वयार्थ - हे सुन्दरि ! (एहि एहि ) आओ (भोए भुंजिमो - भोगान् भुञ्जीवहि ) हम तुम दोनों विषय भोगों को भोगें । देखो (खु - खलु) निश्रय से ( माणुस्सं सुदुलहं - मानुष्यं सुदुर्लभम् ) यह मनुष्यभव अत्यंत दुर्लभ है । (तओ पच्छा - ततः पश्चात् ) इसके बाद (भुक्तभोगी - भुक्तभोगिनी) भुक्तभोगी होकर हम तुम दोनों (जिनमगं चरिस्सामोजिनमार्ग चरिष्यावः ) जिनोक्त मार्ग चारित्रलक्षणरूप मोक्षमार्ग का सेवन करेंगे ||३८||
रथनेमि के इस प्रकार के वचन सुनकर राजीमतीने जो किया सो कहते हैं-- 'दट्ठण इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (राईमई - राजीमती) राजीमती साध्वीने (भग्गुजोय
૧૦૧
" एहि " इत्यादि !
अन्वयार्थ ---डे सुदृरि ! एहि - एहि । भोए भुंजिमो-भोगान् भुंञ्जीवही आयो भन्ने विषय लोगोने लोगवीथे । खु - खलु निश्चयथी माणुस्सं सुदुलहं - मानुष्यं सुदुर्लभम् मा मनुष्यलव अत्यंत दुर्लभ छ तओ पच्छा - ततः पश्चात् तेपछी आप भुत्तभोगी - भुक्तभोगी आयो भन्ने जिणमग्गं चरिस्सामो- जिनमार्ग चरिष्यावः नोत भार्ग-यारित्र सक्ष३५ भोक्षमार्ग सेवन शु . ॥३८॥ રથનેમિનાં પ્રકારના વચન સાભળીને રાજીમતીએ જે કહ્યુ તેને કહે છે."ET" Sale!
अन्वयार्थ' - -राईमई - राजीमती शलभती साध्वी भग्गुज्जोय पराइयं भग्नो
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #814
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०२
उत्तराध्ययनसूत्र उत्साहः संयमं प्रति यस्य स तथा, विनष्टसंयमोत्साह इत्यर्थः स चासो पराजित: स्त्रीपरीष हेण पराजितः, स भग्नोधोगपराजितस्तं स्थनेमिरथनेमिमुनि दृष्ट्वा असंभ्रान्ता भयरहितास्वात्मवीर्योल्लासेन शीलभङ्गात् स्वात्मानं परि. त्रातुं दृढमतिः सा राजीमती सती तत्र गुहायाम् आत्मानं संवृणोति वस्त्रैरा. च्छादयति ॥३९॥
ततः किम् ? इत्याह । मूलम्--अहे सौ रायवरकन्ना, सुड़िया नियमव्वए ।
जाइं कुलं च सीलच, रक्खमाणी तयं वएँ ॥४०॥ छाया--अथ सा राजवरकन्या, मुस्थिता नियमव्रते ।
जाति कुलं च, शीलं च, रक्षन्ती तकं वदति ॥४०॥ टीका--'अह सा' इत्यादि।
अथ स्वात्मसंवरणानन्तरं, नियमत्रते-नियमाव्यक्षेत्रकालभावेनाभिग्रहग्रहणं व्रतानि-माणातिपातादिविरमणलक्षणानि पञ्चमहाव्रतानि, उभयोः समापराइय-भग्नोद्योगपराजितम् ) जब यह देखा कि स्त्री परीषह से पराजित होकर रथनेमि का उत्साह संयम के प्रति नष्ट हो गया है तब वह संयमभ्रष्ट (तं रहनेमि-तं रथनेमिं) उस रथनेमि को (दट्टण-दादा) देखकर (असंभता-असंभ्रान्ता) भयरहित हो गई अर्थात् स्वात्मवीयों ल्लास से शील रक्षा के लिये दृढमति बन गई। उसी समय उसने (तत्थ-तत्र) उस गुफा में (अप्पाण संवरे-आत्मानं संवृणोति) अपने शरीर को घस्त्र से ढक लिया ॥३९॥
उसके बाद क्या हुवा सा कहते हैं- "अहसा' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(अह-अथ) इसके बाद-अपने शरीर के आच्छादन के बाद (नियमव्वए सुट्टिया-नियमव्रते सुस्थिता) द्रव्य, क्षेत्र, काल और योग पराजितम् न्यारे को लयु, श्री परीषयी ५०त न २यनेमिना Sसा संयम त२३थी री गये छे त्याचे ते सयमनट त रहनेमि-तं रथनेमि देवनेभिन दिट्टण-दृष्ट्रा धन असंभंता-असंभ्रान्ता सयडित मनी म. અર્થાત પિતાના આત્માના વિલાસથી શીલનું રક્ષણ કરવા માટે દઢ મનવાળી બની १४. ते समये तेरे तत्थ-तत्र में शुमा अप्पाणं संवरे-बात्मानं संतृणोति पोताना શરીરને વસ્ત્રથી ઢાંકી હોઉં. ૩લા
थे पछी शुमन्यु ते -५ "असा त्या!
अन्वयार्थ ---अह-अथ तेना पछी पोताना शरीरने श्री dist all पछी नियमव्वए सुडिया-नियमव्रते मुस्थिता द्रव्य, क्षेत्र, भने सानो मनुसार
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #815
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् हारे नियमत्रतं तस्मिन् सुस्थिता-सुस्थिरा सा राजवरकन्या राजीमती साध्वी जाति मातुर्वेशं, कुलं-पितुर्वशं च, शीलं चारित्रं च रक्षन्ती तक=तं संयमाच्चलायमानं रथनेमि वदति-वक्ष्यमाणपकारेण कथयति । शीलध्वंसेऽपि जातिकुले रक्षिते एव भवतः इति मा कश्चिन्मन्यतामिति 'जाइंकुलंच' इत्युक्तम् । ४०॥
सा यदुक्तवती तदुच्यतेमूलम्-जेइर्सि रूवेण वेसमणो, ललिएंण नलकूबरो।
तहाँवि ते ने इच्छामि, जइसिं सर्वखं पुरदंरो ॥४१॥ छाया-यद्यसि रूपेण वैश्रवणो, ललितेन नलकूबरः।
तथापि त्वां न इच्छीमि, यद्यसि साक्षात्पुरन्दरः॥४१॥ टीका-'जइसि' इत्यादि
हे रथनेमे । यदि त्वं रूपेण वैश्रवणः कुबेरःअसि भवसि, यदि च ललितेन ललितकलया सविलासचेष्टितेनेति यावत् नलकूबर:-नलकूबर नामादेव भाव के अनुसार अभिग्रह ग्रहण करने रूप नियम में तथा प्राणातिपात आदि विरमण रूप व्रतों में अच्छी तरह स्थिर बनी हुई (सा-सा) उस साध्वी राजीमतीने (जाई कुलं शीलं रक्खमाणी तकं नए-जाति कुलं शीलं च रक्षन्ती तकं वदति) अपने मातृपक्षरूप जाति की पितृपक्षरूप कुल की एवं चारित्ररूप शील की रक्षा करतो हुई संयम से चलायमान हुए रथनेमि से इस प्रकार कहा--॥४०॥
क्या कहा सो कहते हैं ? 'जइसि' इत्यादि। .
अन्वयार्थ--हे रथनेमि ! (जई रूवेण वेसवणो असि-यदि रूपेण वैश्रवणः असि) यदि तुम रूप से कुबेर तुल्य भी हो (ललिएण नलकूबरो-ललितेन नलकूबरः) ललित कलाओं से नलकूबर जैसे અભિગ્રહ ગ્રહણ કરવા રૂપ નિયમમાં તથા પ્રાણાતિપાત આદિ વિરમણરૂપ તેમાં सारी रात थी२ अनेस सा-सा ते सावी समताये जाइं कुलं शीलं रक्खमाणी तकं वए-जाति कुलं शीलं च रक्षन्ति तकं वदति पाताना भातृ५३३षी तिनी, પિતૃપક્ષરૂપ કુળની અને ચારિત્રરૂપ શીલની રક્ષા કરતાં કરતાં સંયમથી ચલાયમાન બનેલ રથનેમિને આ પ્રકારે કહ્યું. ૪૦
समतीये ४९५ ते ४ छ.--"जइसि" त्या !
अन्वयार्थ --डे २यनेमि !जइ रूवेण वेसमणो असि-यदि रूपेण वैश्रमण:असि म तमे ३५मा मेरना 41 , ललिएण नलकूबरो ललितेन नलकूबरौ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #816
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०४
उत्तराध्ययन सूत्रे
विशेष भवसि अधिकं किम् ! यदिचापि त्वं साक्षात् पुरन्दरः = इन्द्रः असि=भवसि, तथापि ते त्वां न इच्छामि = अभिलषामि मम मनस्त्वयि साभिलाषं न भवेदिति भावः । अयं रूपायभिमानी, अतएवमुक्तः ॥ ४१ ॥
किंच
मूलम् - पकखंदे जलिय जोईं, धूमकेडें दुरास्यं ।
नेच्छति वतयं भोतुं कुले जाया अगं ॥४२॥।।।
"
छाया - प्रस्कन्दन्ति ज्वलितं ज्योतिषं, धूमकेतुं दुरासदम् ।
नेच्छन्ति वान्तकं भोक्तुं कुले जाता अगन्धने ॥ ४२ ॥ टीका- 'पक्खंदे' इत्यादि
-
गन्धनागन्धनभेदेन भुजगा द्विविधाः, तत्र गन्धनास्ते ये मन्त्रप्रयोगादिवसा दृष्टदेशे वान्तं विषं पुनश्चपन्ति, तद्भिन्ना अगन्धनास्तत्कुलमगन्धनं, तस्मिन कुले जाताः = समुत्पन्नाः सर्पाः ज्वलितं =प्रदीनं धमकेतुं धूमः केतुचिह्नं यस्य स - धूमकेतुस्तं धूमध्वजमित्यर्थः, अत एव - दुरासदं = दुष्प्रवेशं ज्योतिषम्, अग्नि प्रस्कन्दन्ति = पविशन्ति, किन्तु वान्तम् = उद्गीर्ण- सन्त्यक्तं विषं भोक्तुं नेच्छन्तिनाभिभी हो तथा (सक्खं पुरंदरो- साक्षात् पुरंदरः) और तो क्या तुम साक्षात् इन्द्र भी हो ( तहावि- तथापि ) तो भी (ते न इच्छामि ते न इच्छामि) मैं तुमको नहीं चाहती हूं ||४१ ||
और भी - 'पक्खंदे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ -- ( अगंधणे कुले जाया-अगन्धने कुले जाता) अगन्धन कुल में उत्पन्न हुए नाग ( जलियम्-ज्वलितम् ) जाज्वल्यमान (धूम कठं धूमकेतुम् ) धूमरूप ध्वजावाली ऐसी (दुरासयं दुरासदम् ) दुष्प्रवेश ( जोड़ - ज्योतिषम् ) अग्नि में (पवखंदे - प्रस्कंदन्ति) प्रवेश कर जाते हैं લલિતકળાઓથી નળકૂમર વા पाशु हो तथा रघु तो शुंसक पुरंदर - साक्षात् पुरंदरः साक्षात ईन्द्र वाडे तहावि- तथापि तो पशु ते न इच्छामि ते न इच्छामि हुँ तुमने भाड़ती थी. ॥४॥
वधुभां च - "पवखंदे" ४त्याहि !
अन्वयार्थ -- अगंधणे कूले जाया - अगन्धन कूले जाता भगन्धन पुणमां उत्पन्न थयेस नाग जलियम्-ज्वलितम् mळवल्यमान धूमकेउं - धूमकेतुम् धूभ३५ ध्वन्नपाणी श्रेवी दुरासियं दुरासदम् दुष्प्रवेश जोड़ें- ज्योतिषम् तिमा पक्रंवंदे
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #817
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् लषन्ति । तिश्चःसर्या अपि वह्निमवेशापेक्षया दुःसहमनुचितं वान्ताशनमेव मन्यन्ते तस्मात् हे रथनेमे ! प्रवचनतत्त्वाभिज्ञेन त्वया निःसारतया परित्यक्तस्य विषयस्य पुनःस्वीकारणं न विधेयमिति भावः ॥४२॥
किश्चमूलम्-वित्थु ते जसोकामी, जो तं जीवियकारणा।
वंत इच्छंसि आवेडं, से यं ते मरणं भवे ॥४३॥ परन्तु (वंतयं भोनं नेच्छंति-वान्तकं भोनुं न इच्छन्ति) उगले हुए जहर को नहीं चूसते हैं।
भावार्थ--नाग दो प्रकार के होते हैं ? एक गन्धन और दूसरे अगन्धन । जो मंत्रादिक के प्रयोग से डंक प्रदेश में रहे हुए अग्ने उगले हुए जहर को चूम लेते हैं वे गंधन हैं। तथा अगन्धन वे नाग होते हैं जो अपने द्वारा काटे गये प्रदेश से जहर को नहीं चूमते हैं, चाहे ये अग्नि में जलकर भले मर जावें परन्तु उगला हुआ जहर पुनः चूसना इनको सर्वथा अनुचित होता है। अतः राजुल इस दृष्टान्त द्वारा स्थनेमि से कह रही है कि जब तिर्यश्चों की ऐसी हालत है तो तुम क्यों उगले हुए विषयों को पुनः चूसने के संकल्प से उनसे भी नीचे बनना चाहते हो । तुमने पहिले प्रवचन के तत्त्वों को भलीभांति जानकर निःसार समझकर ही तो इन विषयों का परित्याग करदिया है-अब पुनः वान्त को चाटने की क्यों अभिलाषा करते हो ॥४२॥ प्रस्कंदन्ति प्रवेश ४२री तय ६. ५२ तु बतयं भोत्तुं नेच्छन्ति-धान्तकं भोक्तुं न इच्छन्नि ઓકેલા ઝહેરને ચૂકતા નથી.
ભાવાર્થ-નાગ બે પ્રકારના હોય છે એક ગધન અને બીજા અગધન જે મંત્ર દિકના પ્રયોગથી પતે એકલા ઝહેરને ચૂસી લે છે તે ગંધન છે. તથા અગત્ત્વની એ નાગ હોય છે જે તે ઓકેલા ઝહેરને પાછું ચૂસતા નથી. ચાહે તે અગ્નિમાં બળીને ભલે મરી જાય પરંતુ એકલું ઝહેર પાછું ચૂસવું એ એમને માટે શકય નથી હોતું આ પ્રકારના દૃષ્ટાંત દ્વારા રાજુલ મિને કહી રહી છે કે, તિયાની એવી હાલત છે તે તમે શા માટે આ કેલા વિષયને ફરીથી ચૂસવાના સંકલ્પથી એનાથી પણ નીચે ઉતરવા ચાહે છે. તમે પહેલાં પ્રવચનના તને સારી રીતે સમજીને નિઃસાર જાણ્યા પછી આ વિષયેનો પરિયાગ કરી દીધું છે. હવે પાછું ઓકેલું ચાટવાની અભિલાષા શા માટે કરી રહ્યા છે ? i૪રા
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #818
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे छाया-धिगस्तु त्वां (ते) यशस्कामिन् !, यस्त्वं जीवितकारणात् ।
वान्तमिच्छसि आपातुं, यस्ते मरणं भवेत् ॥४३॥ टीका-'धिरत्थु' इत्यादि--
कामयतेबाच्छति तच्छील कामी, यशसः संयमस्य कीर्तेकामी यशस्कामी, तत्संबुद्धौ हे यशस्कामिन् ! यद्वा-अकारच्छेदात् हे अयशस्कामिन् हे असंयमापयशोऽर्थिन् ! त्वां धिगस्तु, निन्द्योऽसि त्वमित्यर्थः । 'ते' इति द्वितीयार्थ पष्ठी। यद्वा-'ते' इति षष्ठयन्तमेव, तत्र “पौरुषम्" इत्यस्य शेषः, धिनित्यने
और भो--'धिरत्थु' इत्यादि ।
अन्वयार्थे--(जसोकामी-यशस्कामिन् ) संयम अथवा कीर्ति की कामनावाले हे रथनेमे ! ते (घिरत्यु-ते धिकअस्तु) तुमको धिक्कार हो। (जो तं-यस्त्वम् ) जो तुम (जीविय कारणा-जीवितकारणात ) असंयमित जीवित के सुख के निमित्त (वतं-वान्तम्) भगवान् नेमिनाथ द्वारा परित्यक्त होने की वजह से वान्त जैसी मुझे (आवेडे-आपातुम् ) सेवित करने की (इच्छसि-इच्छसि) चाहना कर रहे हो । इसकी अपेक्षा तो (ते-ते) तुम्हारा (मरणं सेयं-मरणं श्रयः) मरना ही अच्छा है।
"ते जसो कामो” यहाँ अकार का प्रश्लेष करने से "तेऽयशस्का. मिन्" ऐसा पद बन जाता है। तब असंयम एवं अपयश की कामना करने वाले तेरे लिये धिक्कार हो ऐसा अर्थ हो जाता है। अथवा "ते" इसको द्वितीया विभक्ति के स्थान पर न मानकर षष्ठी विभक्ति के स्थानपर ही रक्खा जाय तय "ते पौरुषम्" ऐसा संबंध लगाना
३२ ५५--"धिरत्यु" त्या
भन्या-जसा कामी यशस्कामिन् सम अथ अतिनी आमनाin २थमि! ते घिरत्यु-ते घिअस्तु म वि२ छ. जो तं-यस्त्वम् २ तु जीविय कारणा-जीवित कारणात् असायभित पनना सुमना निमित्त वंत-गान्तम् जापान नभिनाय साभा माल वायी टी वी भने आवे-आपातुम् सेवन ४२वानी तभी इच्छिसि-इच्छसि ॥ ४॥ २॥ छ। माश लव ४२ता ते-ते तमा३ मरणं सेय-मरणं श्रेय: भरी उत्तम छे.
"तेजसो कामी" मी २४२ ५ ४२पाथी "तेऽयशस्कामिन्" मेयु પદ બની જાય છે. ત્યારે અસંયમ અને અપયશની કામના કરવાવાળા એવા તને ધિકાર . એ અર્થ થઇ જાય છે. અથવા “તે આને બીજી વિભક્તિના સ્થાન 3५२ भानता छी विनतना स्थान ७५२ ०४ २रामपामा मावत "ते पौरुषम्"
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #819
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिती टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् न सम्बन्धः, ते-तष पौरुषं धिगित्यर्थः । यद्वा-हे कामिन् । ते तव यशः= 'अहो धन्योऽयं तीव्र तपः संयमत्रतपरिपालको महात्मेत्येवं लोकप्रतीतां कीर्तिम्, अथवा-अयशः मां दृष्ट्वं र प्टन रूपं पापं धिगस्त्वित्यर्थः । यस्त्वं जीवितकारणात असंयमजीवित सुरार्थ वान्तं भगवता परित्यक्तत्वाद् वान्तसदृशीं माम्, यद्वा-संयमसेवित्वेन परित्यक्तस्य विषयस्यैवमभिलाषोदयाद् वान्ततुल्यं विषयम् आपातुम् =उपभोक्तम्, इच्छसि कामयसे। एतादृशस्य ते तव मरणं-मृत्युः श्रेयः= प्रशस्तं श्रष्ठं भवेत् । न पुनरित्थमनाचरणीयाचरणमिति ॥४३।। मूलम्-अहं च भोगरायस्स, ते ऽसि अंधगर्वण्हिणो।
माकुले गंधणा होमो, संजमं निहओ च ॥४४॥ छाया--हंच मोगराजस्य, स्वं चामि अन्धककृष्णेः।
माकुले गन्धनौ भूव, संयम निभृतश्वर ॥४॥ चाहिये। यहां “पौरुष" का अध्याहार होने से तेरे इस पुरुषार्थ को धिक्कार है" "ऐसा अर्थ संगत होगा। अथवा “कामिन्” हे कार्मा 'यह महात्मा धन्य है जो तीव्र तप एवं संयम व्रत का परिपालक है' तेरे इस यश को धिक्कार है । अथवा-मुझे देखकर जो इस प्रकार की दुश्चेष्टा की उस तेरे पाप को धिक्कार है।
भावार्थ-राजुल अधिक कुछ न कहकर रथनेमि से सिर्फ इतना ही कह रही है तुम कुछ तो ख्याल करो किस पद में वर्तमान हो
और क्या करने की अभिलाषा कर रहे हो । इससे तुम्हारी व साधु समाज की कितनी बदनामी होगी। वान्त को भोगने की अपेक्षा तो मरण ही कहीं अच्छा है ॥४३॥ सेवा अ व न सही पौरुष" याला पाथी तभी ५३पायन (१४१२ ” वो म संगत थशे. अथवा "कामिन" है भी थे મહાત્મા ધન્ય છે જે તીવ્ર તપ અને સંયમ વ્રતના પરિપાલક છે તારા આ યશને ધિકાર છે. અથવા-મને જોઈને તારામાં આ પ્રકારની દૃષ્ટા જાગી એ તારા પાપને ધિકકાર છે.
ભાવાર્થ–રાજુલે વધારે કાંઈ પણ ન કહેતાં રથનેમિને ફકત એટલું જ કહ્યું કે, તમે કાંઈક તે ખ્યાલ કરે. કયા પદ ઉપર તમે બિરાજી રહ્યા છે અને શું કરવાની અભિલાષા કરી રહ્યા છે. આથી તમારી અને સાધુ સમાજની કેટલી બદ. નામી થશે. ઉલટીને ચાટવાની અપેક્ષા કરતાં તે મરણુજ ઘણું ઉત્તમ છે. ૪૩
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #820
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्र टीका--'अहंच' इत्यादि
हे रथनेमे ! अहंच भोगराजस्य तन्नाम्ना प्रमिद्धस्य पौत्री, उग्रसेनस्य च पुत्री अस्मि, स्वंच अन्धककृष्णे: अन्धकष्णिनाम्ना प्रसिद्ध स्थ पोत्र: समुद्र विजयस्य च पुत्रोऽसि । एवमावां महाकुलसंभूतौ स्वः। तस्मादावां महोचे कुले-स्व-स्ववंशे-गन्धनौगन्धनसर्पवद् वान्तभोजिनौ मा भूवम्मा भवेव । गन्धनसर्पा हि मन्त्राकष्टा ज्वलदनलपातभीरुतया वान्तमपि विषं पिबन्ति, तथा आवाभ्यां परित्यक्ता वान्तसद्रशाः कामभोगा न पुनरासेव्या इति भावः । तर्हि किं कार्यम् ? इत्याह-संजमं इत्यादि-तस्मात् हे रथनेमे ! त्वं निभृता= निश्चलः विषयादिभिरक्षोभ्यःसन् संयमम्=अनश्वर सुखसाधनभूतं निरवधक्रियानुष्ठानं चर-पालय ॥४४॥
'अहं च भोगरायस्स' इत्यादि। अन्वयार्थ-हे रथने मे ! (अहं-अहं) मैं भोगरायस्स-भोगराजस्य) भोगराज की पौत्री तथा उग्रसेन की पुत्री हूं और (तं-त्वम् ) तुम (अंधगवहिणो असि-अन्धकष्णेरसि) अंधष्णि के पौत्र एवं समुद्रविजय के पुत्र हो। इस तरह हम तुम दोनों महाकुलीन हैं। अतः (गंधणा-गन्धनौ) गन्धनसर्प की तरह हम वान्तभोगी (मा होमो-मा भूर) नहीं नरें। किन्तु हे रथनेमे ! (निहुओ-निभृतः) विषयादिकों से अक्षोभ्य होकर (संजमं-संयमम्) अनश्वर सुख के साधनभूत ऐसे निरवद्य क्रियानुष्ठानरूप संयम का (चर-वर) पालन करो।
भावार्थ-राजुल कहती है कि हम तुम कुलीन व्यक्ति हैं। गन्धन सर्व की तरह वान्त को पुनः अंगीकार करने वाले नहीं हैं।
"अहं च भोगरायस्स" त्यादि ! ____मन्वयार्थ -- २थनेमि अहं-अहं हुँ भोगरायस्स भोगराजस्य सागरानी पौत्री तथा असेननी पुत्री छु. अने तुमं-वम् तमे अंधगहिणो असि-अंधकsmરિ અંધક વૃષ્ણિના પૌત્ર અને સમુદ્રવિજયના પુત્ર છે. આ રીતે હું અને તમે भन्ने सीन छीये. माथी गंधणा-गंधनौ गन्धन सपनी मा सो याटनार मा होमो-मा भूवन मननये. परंतु २थनाम! निहओ-निभृतःविषयाथी
५ नि ५ मनी संजमम्-संयमम् अनवर सेवा सुमना साधनभूतोवानिरवध जियानुठान३५ सयभनुचर-चर सन ४२.
ભાવાર્થ-રાજુલે કહ્યું કે, હે રથનેમિ ! હું અને તમે બને કુલીન છીયે. ગન્ધન સપની માફક કેલાને ફરીથી અંગીકાર કરવાવાળા નથી. આ માટે હું
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #821
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् मूलम्--जई तं काहिसिं भावं, जो जो दिच्छसि नारिओ।
वायांविद्धोव्व हडो, अट्टियप्पा भविस्ससि ॥४५॥ छाया--यदि त्वं करिष्यसि भावं, या या द्रक्ष्यसि नारीः।
वाताविद्ध इव हडः, अस्थितात्मा भविष्यसि ॥४५॥ टीका---'जइ तं' इत्यादि--
हे रथ नेमे ! यदि त्वं या या नारी क्षणसि, तासु तासु भाभोगाभिलाषं करिष्यसि । ततस्त्वं वाताविद्धः वायुकम्पितः हडइव-हड नामक निर्मूल वनस्पतिविशेष इव शैवाल इव वा अस्थितात्मा अस्थितः अस्थिरः अात्मायस्य स तथा, चञ्चलचित्ततयाऽस्थिरस्वभावो भविष्यसि । अयं भाव:-जन्म जरामरणजन्य जगदटवीपर्यटनदुःखपरम्परानिराकरणकारणेभ्यः संयमगुणेभ्यः प्रस्वल्या. इसलिये हे रथनेमे ! मैं तुमसे यही बात कहती हूं कि तुम गन्धन सर्प की तरह न बनकर अगन्धन सर्प की तरह बनो और संयम को प्राणपण (प्राणरूपि मूल्य) से निभाने के लिये तत्पर रहो॥४४॥
'जइ तं काहिसि' इत्यादि। अन्वयार्थ-हे रथनेमे ! (जइ तं जा जा नारिओ दिच्छसि-यदि त्वं याः याः नारीः द्रक्ष्यसि) यदि तुम जिन २ नारियों को देखोगे और उनमें (भावं काहिसि-भावं करिष्यसि) भोग की अभिलाषा करोगे तो (वायाविद्धो हडोव्य अट्ठियप्पा भविस्ससि-वाताविद्ध हड इव अस्थितात्मा भविष्यास) वायु से कंपित हड नाम के निर्मूल वनस्पति की तरह अथवा शैवाल की तरह चंचल स्वभाव के हो जाओगे । तात्पर्य इसका यह है कि जन्म, जरा, एवं मरणजन्य इस जगतरूपी कान्तार में તમને આ વાત કહું છું કે, તમો ગધન સપના જેવા ન બનતાં અગધન સર્ષના જેવા બને. અને સંયમને પ્રાણના ભોગે નિભાવવા માટે તત્પર રહે એકઠા
"जइ तं काहिसि" छत्यादि
मन्वयार्थ --डे २थनेमि ! जइ तं जा जा नारिओ दिच्छसि-यदि त्वं याः याः नारीः द्रक्षसि से तभी तेरे नारीयाने ने मने तेनामा भावं काहिइ-भावं करिष्यसि लगनी मनिसार ४२।। तो वायाविद्धो हडोव्न अटियप्पा भविस्ससिवाताविद्ध हडइव अस्थितात्मा भविष्यसि वायुथी सहा पायभान मेवी ९ नमन નિમૂળ વનસ્પતિની માફક અથવા શેવાળની માફક ચંચળ સ્વભાવના બની જશે. તાત્પર્ય આનું એ છે કે, જન્મ, જરા અને મરણ જન્ય આ જગતરૂપી ખાડામાં ૧૦૨
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #822
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१०
उत्तराध्ययनसूत्रे ऽपारसंसारपारावारे विषयवासनावातविकम्पितचेताः शान्ति न गमिष्यसीति ॥४५॥
ततः कि स्यात् ? इत्याह-- मूलम्-गोवालो भंडवालो वा, जहा तदव्वणिस्सरो।
एवं अणिस्सरो तं वि , सामणस्स भविस्सैसि ॥४६॥ छाया--गोपालो भाण्डपालो वा, यथा तद् द्रव्यानीश्वरः ।
एवमनीश्वर स्त्वमपि, श्रामण्यस्य भविष्यसि ॥४६॥ टीका--'गोवालो' इत्यादि--
हे रथनेमे ! यथा गोपाल: वेतनेन परगवां पालकः, वा=अथवा भाण्डपाल: वेतनेन् परभाण्डानां रक्षको जनः तद्रव्यानीश्वरः गोरूपमाण्डरूपद्रव्याणामनीश्वरः अस्वामी भवति । एवम् अनेन प्रकारेण त्वमपि श्रामण्यस्य सोधुधर्मस्य अनीश्वरो भविष्यसि । अयं भाव:-यथा वेतनादिना गाः भाण्डानि च रक्षन पर्यटनरूप दुःखपरम्परा के विनाशक संयमगुणों से प्रस्खलित होकर तुम अपार संसाररूप पारावार में विषयवासनारूप वात से विकम्पित चित्त होने से शांति को प्राप्त नहीं कर सकोगे ॥४५।।
इसलिये-'गोवालो' इत्यादि। __ अन्वयार्थ हे रथनेमे ! (जहा-यथा) जैसे (गोवालो भंडवालो वा-गोपालः भाण्डपाल: वा) वेतन लेकर दूसरों की गायों का पालक गोपाल अथवा वेतन लेकर दूसरों के भाण्डों की रक्षा करनेवाला भाण्डपाल (तद्दव्वणिस्सरो-तद द्रव्यानीश्वरः) गाय और भाण्डों का अधिकारी नहीं होता है। (एवं-एवम् ) इसी तरह (तं वि-त्वमपि) तुम પર્યટનરૂપ દુઃખપરમ્પરાના વિનાશક, સંયમગુણથી વચલિત બની તમે આ અપાર સંસારરૂપ પરિભ્રમણમાં વિષયવાસનારૂપ વાયુથી કંપાયમાન ચિત્તવાળા થવાથી શાંતિને પ્રાપ્ત કરી શકવાના નથી. જપા
24 भा2--"गोवालो" त्या !
अन्वयार्थ --- २यनेमि ! जहा-यथा रेभ गोवालो भंडवालो वा-गोपाल: भाण्डपालः वा वेतन न orlan-1 आयोk पासन ४२४२ सेवा मेवाण वेतन धन भीमान लाउनी २क्षा ४२ना२ लन्डा तहव्याणिस्सरो-तद् द्रव्यानीवरः आय तेभ माना अ४िin मनो यता नयी एवं-एवम् तेवी
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #823
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
८११
गोपालो भाण्डपालो वा दानाद्यधिकाररहितत्वात्तेषामनीश्वर एव भवति । एवमेव श्रमण वेषं परिधरन्नपि त्वं भोगाभिलाषितया श्रामण्यफलस्यामाप्तेः श्रामण्यस्थानी श्वर एव भविष्यसीति ॥ ४६ ॥
एवं तयोक्तो रथनेमि यत्कृवांस्तदुच्यते-
मूलम् - तीसे' सो' वर्येणं सोच्चा, संजयाए सुभासिय ।
अंकुसेण जही नागो, धम्मे संपडिवाइओ ॥४७॥ छाया - तस्याः स वचनं श्रुत्वा संयतायाः सुभाषितम् । अङ्कुशेन यथा नागो, धर्मे सम्प्रतिपातितः ॥४७॥ टीका- 'ती से सो' इत्यादि ।
स रथनेमिमुनिः संयतायाः=साध्याःतस्याः = राजीमत्याः सुभाषितं= सारगर्भितत्वात् सुष्ठु वचनं श्रुत्वा अङ्कुशेन नागो यथा = गज इव, तद्वचसा भी (सामण्णस्स अणिस्सरो भविस्ससि-श्रामण्यस्य अनीश्वरः भविष्यसि ) श्रामण्य के अधिकारी नहीं रहोगे ।
भावार्थ - - वेतनभोगी व्यक्ति जिस प्रकार मालिक के द्रव्य का अधिकारी नहीं होता है उसी प्रकार श्रमणवेष को धारण करने पर भी तुम भोगाभिलाषी होने की वजह से श्रामण्यफल की अप्राप्ति से उसके अधिकारी नहीं बन सकोगे || ४६ ॥
इस प्रकार राजीमती के वचन सुनकर रथनेमिने जो किया सो कहते हैं-- 'ती से' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( सो - सः) वह रथनेमि (तीसे संजयाए-तस्या संयतायाः) उस राजीमती साध्वी के (सुभासियं वयणं सोच्चा - सुभाषितं शते तंत्र-स्त्रमपि तप सामण्णस्स अणिस्सरो भविस्ससि - श्रामण्यस्य अनीश्वरः भविष्यसि साधुपलाना अधिकारी रही शम्शो नहीं .
ભાવા--વેતનથી કામ કરનાર વ્યકિત જે પ્રકારે માલિકના દ્રવ્યના અધિકારી બની શકતા ની. તેજ પ્રમાણે શ્રમણ વેશને ધારણ કરવા છતાં પણ તમે ાગના અભિલાષી હાવાના કારણે શ્રામણ્ય ફળની અપ્રાપ્તિથી તેના અધિકારી ખની શકવાના નથી. જા
આ પ્રકારનાં રાજીમતીનાં વચનાને સાંભળીને થનેમિએ જે કર્યુ તેને કહે છે"ती से" त्याहि ।
मन्वयार्थ ---सो-सः मे २थनेभि ती से संजयाए-तस्याः संयतायाः शमती साध्वीना सुभासियं वयणं सोचा - सुभाषितं वचनं श्रुत्वा वैराग्यप सारथी अर्जित
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #824
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१२
____ उत्तराध्ययनसूत्रे धर्म-वारित्ररूपे धर्म सम्प्रतिपातितः संस्थितः। सम्प्रतिपातितः' इत्यत्र णिजोंऽवि. वक्षितः । अत्र नाग विषये एवं वृद्धसम्प्रदायः आसीत्कोऽपि राजा । सहि नपुरपण्डि. ताख्यानकं पठित्वा रुष्टो राजी हस्तिपकं हस्तिनं च मारयितुमुद्यतः। स हि राज्ञोंहस्तिपकं हस्तिनं च गिरिश्रङ्गाने समारोहयत् । ततः स हस्तिपकमुक्तवान्-पातय हस्तिन गिरिश्रृङ्गात् । ततो हस्तिपकरितो हस्ती क्रमशः स्वकीय पदत्रयं समुत्थाप्य एकेन पदेन स्थितः । ततो नागरिकजनै राजा एवं विज्ञप्तः कथं चिन्तामणिरिवदुष्पापो हस्तिचूडामणिप्पाधते ? ततो राज्ञा हस्तिपकः समादिष्टो हस्तिनं वचनं श्रुत्वा) वैराग्यरूप सार से गर्मित होने के कारण सुन्दर इस प्रकार के वचनों को सुनकर (अंकुसेण-अंकुशेन) अंकुश से (नागो जहा-नागः यथा) हाथी की तरह (धम्मे संपडिवाइओ-धर्म सम्प्रतिपातितः) चारित्ररूप धर्म में संस्थित हो गया।
हस्ती की कथा इस प्रकार है
एक कोई राजा था। उसने किसी नूपुर पंडित का वृत्तान्त पढा । पढ कर वह रुष्ट हो गया । रुष्ट होते ही उसने रानी, महावत तथा हाथी को मारने का विचार कर लिया। हाथी, रानी तथा महावत को गिरिशिखर के अग्रभाग पर चढाकर उसने महावत से ऐसा कहा इस हाथी को यहां से धकेल दो-गिरा दो- महावतने उसको वहां से गिराने की ज्यों ही प्रेरणा की कि वह हाथी तीन पैर उठा कर अपने एक पैर से खडा हो गया। नगरजनों को जब राजा के इस अकृत्य का पता चला तो उन्होंने आकर उससे कहा-महाराज यह क्या करवा रहे हो। चिन्तामणि थवाना २ मा प्रनि सुद२ सेवा वयनाने सामान अंकुसेण-अंकुशेन . शथी नागो जहा-नागःयथा हाथीनी भा३४ धम्मे संपडिवाइओ-धर्म संप्रतिपातित: ચારિત્ર ધર્મ માં સંસ્થિત થઈ ગયા.
હાથીની કથા આ પ્રકારની છે--
કઈ એક રાજા હતો, તેણે કઈ નૂપુર પંડિતનું વૃત્તાંત વાંચું વાંચીને તે કોધિત બની ગયો. કોધિત બનતાં જ તેણે રાણી, મહાવત તથા હાથીને મારવાનો વિચાર કરી લીધો. હાથી, રાણી તથા મહાવતને એક ગિરિશ્ચંગ એટલે કે, પહાડના શિખર ઉપર ચડાવીને મહાવતને હુકમ કર્યો કે, આ હાથીને અહીંથી ધકેલી દે. મહાવતે હાથીને ત્યાંથી ધકેલવાની ચેષ્ટા કરી ત્યારે હાથી પિતાના ત્રણ પગોને ઉંચા કરી. એક પગથી ઉભો થઇ ગયો. ન રજનોએ રાજાના આ પ્રકારના અકૃત્યને જાણ્યું ત્યારે તેમણે આવીને રાજાને કહ્યું- મહારાજ આ શું કરાવી રહ્યા છે ? ચિતામણું
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #825
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् निवर्तयितुम् । हस्तिपकः प्राह-यदि राज्ये मद्य चायं दद्यात् भवान् तदाऽt हस्तिनं प्रतिनिवर्तयामि । राज्ञा चाभयं दत्तम् । ततो हस्तिपकोऽङ्कुशेन शनैः शनैर्हस्तिनं निवर्तितवान् । तदनु हस्ति मार्गे संस्थितः। एवं राजीमत्यपि समुत्पन्नविश्रोतसिकं रथनेमिम् अहितप्रतिनिवर्तकतयाऽङ्कुशतुल्येन स्त्रवचनेन असंयमगर्तपतनात्पति निवर्तितवती । ततः स चारित्ररूपधर्ममार्गे संस्थितः ॥४७॥
ततो रथनेमियत्कृतवांस्तदुच्यतेमूलम्--मणगुंत्तो वयंगुत्तो, काय[त्तो जिइंदिओ।
सामणं निचलं फासे, जावंजीवं दढव्वओ ॥४८॥ छाया--मनोगुप्तो वचोगुप्तः, कायगुप्तो जितेन्द्रियः ।
श्रामण्यं निश्चलमस्पाक्षीत, यावज्जीवं दृढव्रतः ॥४८॥ टीका-'मणगुत्तो' इत्यादि--
मनोगुप्तः-मनसा गुप्तः, वचोगुप्तः वचसा गुप्तः, कायगुप्तः-कायेन गुप्तः-गुप्तके समान दुष्पाप हाथी को क्यों मरवा रहे हो । नगरजनों की इस बात से राजाने महावत से कहा-हाथी को वापिस लौटा लो। महावत ने तब राजा से कहा कि यदि आप रानी तथा मेरे लिये जो अभय देखें तो मैं हाथी को लौटा लेता है। राजाने उसको तथा रानी को अभय दे दिया। तब महावतने अंकुश से धीरे २ हाथी को लौटा लिया। इस तरह हाथी अपने मार्ग पर आ गया। इसी तरह राजीमतीने भी चारित्र से पतित होने की भावनाबाले रथनेमि को अहितकारक मार्ग से धीरे २ अपने वचनरूपी अंकुश से लौटाकर उनको चारित्ररूप धर्म मार्ग पर लगा दिया ॥१७॥
इसके बाद रथनेमिने क्या किया सो कहते हैं-'मणगुतो' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(मणगुत्तो वयगुत्तो कायगुत्तो-मनोगुप्तः वचोगुप्तः જેવા ન મળી શકે તેવા હાથીને શા માટે મનાવી રહ્યા છે? નગરજનોની વાત સાંભળીને રાજાએ મહાવતને કહ્યું કે, હાથીને પાછા ફેરવી લે. રાજાના આ પ્રકારનાં વચન સાંભળીને મહાવતે કહ્યું કે, જો આપ રાણીને અને મને અભય વચન આપો તે હું હાથીને પાછા ફેરવી લઉં રાજાએ અભયનું વચન આપ્યું. એટલે મહાવતે ધીરે ધીરે અંકુશથી હાથીને પાછા ફેરવી લીધે. આથી હાથી ઠીક માર્ગ ઉપર આવી ગયે. આવી રીતે રાજીમતિએ ચારિત્રથી પતિત થવાની ભાવનાવાળા રથનેમિને અહિતકારક માર્ગથી ધીરે ધીરે પિતાના વચનરૂપી અંકુશથી ફેરવીને તેને ચારિત્રરૂપ ધર્મ માગ ઉપર લગાવી દીધું. જલા
मा पछी २थनेभिगे शु यु ते ४ छ -"मणगुत्तो" त्या ! मन्वया --मणगुनो वयगुत्तो कायगुत्तो-मनोगुप्तः वचोगुप्तः कायगुप्तः
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #826
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१४
उत्तराध्ययन सूत्रे
त्रयसहितः इत्यर्थः, तथा जितेन्द्रियः = वशीकृतेन्द्रियगणः स रथनेमिः दृढव्रतः सन् यावज्जीवं=जीवनपर्यन्तं श्रामण्यं = चारित्रं निश्लं यथा यात्तथा श्रर मार्क्ष द= परिपालितवान् ||४८ ॥ |
अथ द्वयोरपि वक्तव्यतामाह
मूलम् - उग्गं तंवं चरिता णं, जाया दुणिं वि केवली । सव्वं कम्मं खवित्ताणं', सिद्धिं पत्ता अणुत्तरं ॥४९॥ छाया -- उग्र तपश्चरित्वा खलु, जातौ द्वावपि केवलनौ । सर्व कर्म क्षपयत्वा खलु, सिद्धि प्राप्तौ अनुत्तराम् ||४९ ॥ टीका--' उग्गं' इत्यादि
उग्रम्= कातरैः कतुमशक्यं तपः चरित्वा तौ राजीमती रथनेमी द्वावपि क्रमेण केवलिनौ = केवलज्ञानसम्पन्नौ स्खलु जातौ । एवं तौ सर्व= निरवशेषं कायगुप्तः) मन से गुप्त वचन से गुम एवं काय से गुप्त- अर्थात् तीन गुप्तियों से सहित (जइंदिओ - जितेन्द्रियः) जितेन्द्रिय रथनेमिने (दृढब्बओear) व्रतों में दृढ होकर (जावज्जीवे - यावजीनम् ) जीवन पर्यन्त (सामण्णंश्रामण्यम्) चारित्र का (निच्चलं - निश्चलम् ) निश्चल रीति से (फासेअस्प्राक्षीत् ) पालन किया ॥ ४८ ॥
अब सूत्रकार रथनेनि तथा राजीमती इन दोनों के विषय में कहते हैं - 'उगं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( उग्गं - उग्रम्) कातर जनों द्वारा करने के लिये अशक्य ( त - तपः ) तप को (चरित्ता - चरित्वा) सेवित करके वे (दुष्ण-द्वौ अनि राजीमती और रथनेमि दोनों जने क्रम से (केवली जाया केवलिनौ जातो) केवली हो गये । पश्चात् (सव्वं कम्मं खवित्ता- सर्व कर्म क्षपयित्वा ) નથી ગુપ્ત વચનથી ગુપ્ત અને કાયાથી ગુપ્ત અર્થાત્ ત્રણ ગુપ્તિયે સર્હુિત जिइदिओ - जितेन्द्रियः तेन्द्रिय स्थनेभिथे दढव्त्रओ-दृढव्रतः मतोमा दृढ णनीने आवज्जीवं - यावज्जीवम् वन पर्यत सामण्णं श्रामण्यम् न्यास्त्रिनु निञ्चलम् -निश्वलम् निश्वव भनथी फासे- अस्माक्षीत् पालन यु ४८॥ हवे सूत्रद्वार रथनेभि तथा रामती मे मन्नेना विषयभांडे -- "उग्गं" इत्यादि ! अन्वयार्थ -- उग्गं-उग्रम् नमणा भनना भालुसोथी श्वासां यशस्य तवं तपः तपने चरित्ता - चरित्वा सेवन अरीने से दुण्णिवि-द्वापि शमती भने रथनेभि या भन्ने भाषा डुभृशः केवली जाया- केवलिनौ जातौ ठेवसज्ञानने प्राप्त थया. पछीथी सत्र कम्मं खवित्ता- सर्वे कर्म क्षपयित्वा अधातिया बेहनीय न्यायु नाभ
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #827
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम् भावेदनीयायुष्यनामगोत्रात्मकं भवोपग्राहिककर्मचतुष्टयं खलु-निश्चयेन क्षपयित्वा अनुत्तरां-सर्वोत्कृष्टां-मुक्तिरूपां सिद्धि प्राप्तौ। राजीमती रथनेमी चत्वारि वर्षशतानि गृहस्थपर्यायं, वर्षमकं छद्मस्थपर्यायं पञ्चवर्षशतानि केवलिपर्याय पालितवन्तौ । इत्थं तयोः सर्वमायुर्वर्षाधिकनववर्षशतपरिमितमभूत् ।।४९।।
___ सम्पत्यध्ययनार्थमुपसंहरन्नाह-- मूलम्-एवं करंति संबुद्ध', पंडिया पवियक्खणा।
विनियति भोगेसुं, जहाँ सो पुरिसुत्तमोति बेमि ॥५०॥ छाया--एवं कुर्वन्ति संबुद्धाः, पण्डिताः प्रविचक्षणाः ।
विनिवर्तन्ते भोगेभ्यो यथा स पुरुषोत्तम इति ब्रवीमि ॥५०॥ टीका-'एवं' इत्यादि--
संबुद्धाः सम्यग्बोधिमन्तः हेयोपादेयज्ञानसम्पन्नाः, पण्डिताः विषय. प्रवृत्तिदोषज्ञाः प्रविचक्षणा: विचक्षणश्रेष्ठाः आगममर्मवेदिनः प्राप्तचारित्रपरिअघातिकावेदनीय, आयु, नाम एवं गोत्र इन चार अवशिष्ट कर्मों को खपाकर (अणुत्तरं सिद्धिं पत्ता-अनुत्तराम् सिद्धिं प्राप्तौ) सर्वोत्कृष्ट मुक्तिरूप सिद्धिगति को पाये । राजीमती और रथनेमि की कुल आयु नौसी एक ९०१ वर्ष की थी। इस में इन दोनोने चारसो ४०० वर्ष तो गृहस्थपर्याय में व्यतीत किये । एक वर्ष छद्मस्थावस्था में निकला। तथा पांचसौ ५०० वर्ष के वलिपर्याय में समाप्त किये ॥४९॥
अब अध्ययन का उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते हैं-- 'एवं' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(संयुद्धा-संबुद्धाः) सम्यग्बोधि विशिष्ट-हेयोपादेयज्ञानसंपन्न तथा (पंडिया-पंडिताः) विषयों में मत्तिकरने के दोषों के ज्ञाता तथा (पवियकवणा-प्रविचक्षणाः) आगम के मर्म के वेत्ता अथवा सन गोत्र मा यार अपशिष्ट भनि भावीन अणुत्तरां सिद्धि पत्ता-अनुत्तराम्सिद्धि प्राप्तौ सर्वोत्कृष्ट भुहित ३५ सिद्धि तिने प्राप्त यां. सलमता ने २५ નેમિની કુલ આયુ નવસોને એક વરસની હતી. આમાં આ બને એ જ ચાર વર્ષ તે ગૃહસ્થ પર્યાયમાં વ્યતીત કર્યા. એક વર્ષ છદ્મસ્થ અવસ્થામાં ગયું તથા ૫૦૦ પાંચસો વર્ષ કેવળી પર્યાયમાં સમાપ્ત કર્યા. મઝા
मध्ययनने ५ २ ४२त सूत्र४२ ४ छ- "एवं" त्या ! सन्या--संबुद्धा-संबद्धा सभ्यम्माधिश-योपाय ज्ञान सपन्न तय पडिया-पंडिताः विषयोमा प्रवृत्ति ४२वाना होने लशुनार तथा पवियकवणा
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #828
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे णामा वा साधव एवम् अनेन प्रकारेणैव कुर्वन्ति । किं कुर्वन्ति ? इत्याह'विनियटृति' इत्यादिना-'ते संबुद्धादिविशेषणविशिष्टाः साधवः कथंचिद् विस्रो तसिकोत्पत्तावपि (अस्थिरावस्था प्राप्तावपि) विशेषेण तन्निरोधं कृत्वा भोगेभ्यः= मनोज्ञशब्दादिरूपेभ्यो विनिवर्तन्ते विनिवृत्ता भवन्ति । यथा स पुरुषोत्तमो रयनेमि गेभ्या विनिहत्तः। संबुद्धादिविशेषणविशिष्टा एवं साधन एकदा भग्नपरिणामा अपि पुनः संयमं प्रतिपक्षमाः, नत्वनेवंविधाः इति संबुद्धादि विशेषणपदैः सूचितम् । 'भोगेसु' इत्यत्र पञ्चम्यर्थे सप्तमी, आपत्वात् । इति ब्रवीमि' इत्यस्यार्थः पूर्ववद् बोध्यः ॥५०॥
पूर्वावशिष्टं भगवतोऽरिष्टनेमेश्चरितमुच्यते
भगवानरिष्टनेमिरवनीतले विहरन सहस्रांशुरिव कमलोपमान् भव्यजनान् चारित्रपरिणामों के आराधक साधुजन (एवं-एवम्) इस प्रकार से (करंति-कुर्वन्ति) करते हैं । (जहा-यथा) जैसे (सो पुरिसत्तमो-स पुरुषोत्तमः) उन पुरुषोत्तम रथनेमिने किया है अर्थात् जिस प्रकार रथनेमि भोगों से विरक्त हुए उसी प्रकार संबुद्ध आदि विशेषणों से विशिष्ट साधुजन भी किसी भी तरह भोगों की तरफ चलितचित्त होने पर भी (भोगेसु विनियटंति-भोगेभ्यः विनिवर्तन्ते) उन भोगों से-मनोज्ञ शब्दादिक विषयों से विनिवृत्त होते हैं। इन संबुद्ध आदि विशेषणों से मूत्रकारने यह सूचित किया है कि जो संबुद्धविशेषण विशिष्ट साधुजन होते हैं वे ही अपने भग्नपरिणामों को पुनः संयम में स्थिर कर सकते हैं। जो ऐसे नही है वे नहीं। “ति बेमि-इति ब्रवीमि" इन पदों को अर्थ पहिले कर दिया गया है ॥५०॥ पविचक्षणाः सामना मभने Megना२ तथा या(रत्र पाराभाना मारा५४ साधुसन एवं-एवम या प्रारथी करंति-कुर्वन्ति ४२ छ, जहा-यथा म सो पुरि सोत्तमो-स पुरुषोत्तमो मे ५३षोत्तम २थनाभन्ये ४२० छ. मोत- ४ारे २५ નેમિ ભેગોથી વિરક્ત બન્યા એજ પ્રકારે સંબદ્ધ આદિ વિશેષણોથી વિશિષ્ટ સાધુજન ५५ १४ ५२थी सोगानी त२३ ३योग छ। ५६५ भोगेसु विनियतिभोगेभ्यः विनिवर्तन्ते ते सांगायी, मनोज्ञ शह विषयोथी अमिता २ छः मा સંબુદ્ધ આદિ વિશેષણોથી સૂત્રકારે એવું સૂચિત કરેલ છે કે, જે સંબુદ્ધ આદિ વિશેષણ વિશિષ્ટ સાધુજન હોય છે તે જ પોતાના ભગ્ન પરિણામોને ફરીથી સંયમ भमा स्थिर ४२ श छ. २ मेवा नथी त ते ४ यता नथी. "त्ति बेमि इति ब्रवीमि" भा पहना मथ ४३ हेवायेद छ, ॥५॥
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #829
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २२ नेमिनाथचरितनिरूपणम्
८१७ विकासयन् , दशविधं धर्म समादिशन् दशाऽपि दिशः पुनातिम्म । शंखचक्रा. दिलक्षणस्याम्मोदप्रभस्य दशचापोच्छ्रितस्य तस्य भगवतोऽष्टादशसहस्रसंख्यकाः साधवश्चत्वारिंशत्सहस्रसंख्यकाः साध्व्यः, एकोनसप्ततिसहस्राधिकैकलक्षसंख्यकाः श्रीवकाः षटत्रिंशत्सहस्राधिकलक्षत्रयसंख्यकाः श्राविकाचासन् । केवलज्ञान मासाद्य चतु पञ्चशदिनोनानि सप्तशतवर्षाणि प्रभु वि व्यहरत् । अन्ते च भगवान् रैवत के गिरौ समवसृत्य पञ्चशतसाधुभिः सह मासिकमनशनं कृत्वा विनश्वरमिदं शरीरं परिहाय सिद्धिपदमाप्तवान् । तदा सर्वैः सुरेन्द्र जय जयेति ___अब यहां अवशिष्ट नेमिनाथ प्रभु का चारित्र कहा जाता है, वह इस प्रकार है--
प्रभु नेमिनाथने भूमण्डल पर विहार करते हुए भव्यरूप कमलों को सूर्य की तरह खूब विकसित किया। उत्तम क्षमा आदि दस १० प्रकार के धर्म का उपदेश दिया। अपने विहार से दस दिशाओं को पवित्र किया। प्रभु शंख चक्र आदि लक्षणों के धारक थे। इनके शरीर की कांति मेघ की प्रभा के समान नील थी । शरीर की ऊँचाई दस धनुष की थी। भगवान् के अठारह हजार साधु थे। चालीस हजार साध्वियां थीं। एक कम सित्तर (७०) हजार अधिक एक लाख श्रावक थें। छत्तीस हजार अधिक तीनलाख श्राविकाएँ थीं। केवलज्ञान प्राप्त करके प्रभुने इस भूमण्डलपर चौपन ५४ दिन कम सात सौ ७०० वर्षतक विहार किया। अन्त में रैवतक गिरि पर पधार कर पांच सा साधुओं के साथ एक मास का अनशन करके विनश्वर इस હવે અહીં નેમિનાથ પ્રભુના બાકીના ચરિત્રને કહેવામાં આવે છે તે આ પ્રકારનું છે--
પ્રભુ નેમિનાથ ભૂમંડળ ઉપર વિહાર કરતાં કરતાં ભવ્યરૂપ કમળને સૂર્યના માફક ખૂબ વિકસિત કર્યા. ઉત્તમ ક્ષમા આદિ દસ પ્રકારના ધર્મનો ઉપદેશ આપે. પિતાના વિહારથી દસ દિશાઓને પવિત્ર કરી. પ્રભુ શંખ, ચક્ર, આદિ લ ક્ષણના ધારણ કરનાર હતા. તેમના શરીરની કાંતિ મેઘની પ્રભાના જેવી નમ્બરંગી હતી. શરીરની ઉંચાઈ દસ ધનુષની હતી. ભગવાનને અઢાર હજાર સાધુ હતા. ચ લીસ હજાર સાધ્વીઓ હતી. એક લાખ અને ઓગણોતેર હજાર નવસો ને નવાણુ શ્રાવક હતા. ત્રણ લાખ અને છત્રી સ હજાર શ્રાવિકાઓ હતી. કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને પ્રભુએ આ ભૂમંડળ ઉપર સાત વર્ષમાં ફક્ત ચોપન દિવસ ઓછા વિહાર કર્યો. અંતમાં રૈવતક પર્વત ઉપર પધારીને પાંચસે ૫૦૦ સાધુઓની સાથે એક માસનું અનશન १०७
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #830
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१८
___उत्तरध्यायनसूत्र कृतम् । इत्थं भगवान् सहस्रवर्ष परिमितं स्वकीयमायुः प्रपूर्य सिद्धिपदमाप्तवान् । भगवतो द्वितीयो भ्राता रथनेमिरासीत् , तृतीयः सत्यनेमिश्चतुर्थों दृढनेमिः। एते त्रयोऽपि मुक्तिं गताः ॥ इति भगवदरिष्टनामचरितम् ।। इतिश्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-शाहूछत्रपति-कोल्हा. पुर-रानप्रदत्त-'जैनशास्त्राचार्य' पदभूपित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मादेवाकर-पूज्यश्री घासीलालबतिविरचितायामुत्तराध्ययनमूत्रस्य प्रियदर्शिन्याख्यायां व्याख्यायां रथनेमीयं नाम
द्वाविंशतितममध्ययनं सम्पूर्णम्। शरीर का परित्याग किया और सिद्धि पद को प्राप्त किया। भगवान् जब मोक्ष पधारे थे तब समस्त इन्द्रों ने जय जय शब्द किया। इस प्रकार प्रभुने एक हजार वर्ष की अपनी समस्त आयु समाप्त कर सिद्धि पद का लाभ किया। भगवान् के द्वितीय भाई का नाम रथनेमि, तृतीय भाईका सत्यनेमि और चौथे भाईका नाम दृढनेमि था। ये तीनों ही मुक्ति गये हैं। इस प्रकार भगवान् अरिष्टनेमि का चरित्र है॥
यह उत्तराध्ययन के बाईसवें अध्ययन समाप्त हुआ॥२२॥ કરીને આ વિનશ્વર શરીરનો પરિત્યાગ કર્યો અને સિદ્ધિપદને પ્રાપ્ત કર્યું. ભગવાન જ્યારે મેક્ષમાં પધાર્યા ત્યારે સઘળા ઈન્દ્રોએ જયજય શબ્દ કર્યો. આ પ્રમાણે પ્રભુએ એક હજાર વર્ષની પોતાની સઘળી આયુને સમાપ્ત કરીને સિદ્ધિપદને લાભ કર્યો. ભગવાનના બીજા ભાઈનું નામ રથનેમિ ત્રીજા ભાઈનું નામ સત્યનેમિ અને ચોથા ભાઈનું નામ દેટનેમિ હતું. એ ત્રણે ભાઈઓ પણ મુકિતને પામ્યા છે. આ પ્રમાણે ભગવાન અરિષ્ટનેમિનું ચરિત્ર છે.
આ ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના બાવીસમા અધ્યયનને
અનુવાદ સંપૂર્ણ થયો. ૨૨ .
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #831
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ त्रयोविंशतितममध्ययनम् ॥
उक्तं रथनेमिीयं नाम द्वात्रिंशतितममध्ययनम् । सम्पति के रिगौतमीय नाम त्रयोविंशतितममारभ्यते । अस्य च पूर्वेण सहायमभिसम्बन्धः - पूर्वमिन् अध्ययने कथञ्चिदुत्पन्नविस्रोत सिकेनापि रथनेमिवद् धर्मे धृतिः कार्यइत्यु क्तम् । अस्मिन्नध्ययने तु परेषामपि धर्मे समुत्पन्नो मनोविप्लवः केशिगौतमवदपने इत्युच्यते । अनेन सम्बन्धेनायातस्यैतस्याध्ययनस्येदमादिमं मूत्रम्मूलम् -- जिणे पांसेत्ति नामेणं, अरहाँ लोग पूँइए ।
nice
संबुद्धप्पा यँ सर्व्वष्णू, धम्मंतित्थयरे जिंणे ॥ १ ॥ छाया - जिनः पार्श्व इति नाम्ना, अर्हन् लोकपूजितः । संबुद्धात्मा च सर्वज्ञ, धर्मतीर्थकरों जिनः ॥ १ ॥ टीका- 'जिणे' इत्यादि ।
पार्श्व इति नाम्ना प्रसिद्धो जिनः = रागद्वेषविजेता, आसीत् । एतादृशीतेईसवां अध्ययन प्रारंभ
रथनेमि नामका बाईसवां अध्ययन संपूर्ण हुआ । अब केशिगौतमी नामका तेईसवां अध्ययन कहा जाता है। इसके साथ इसका संबंध इस प्रकार है - पूर्व अध्ययन में जो यह बात कही गई है कियदि किसी तरह से साधु को अपने चारित्र से अरुचि मानसिक अस्थिरता उत्पन्न हो जाय तो भी उसको रथनेमि की तरह धर्म में धृति धारण करनी चाहिये। अब इस अध्ययन में यह कहा जायगा कि दूसरों का भी धर्म में उत्पन्न मनोविप्लव केशि गौतम की तरह दूर करना चाहिये । इस संबंध को लेकर प्रारंभ किये गये इस अध्ययन का यह प्रथम सूत्र है - 'जिणे' इत्यादि ।
તેવીસમા અધ્યયનના પ્રારંભ
રથનેમિ નામનુ ખવીસમું અધ્યયન સંપૂર્ણ થયુ છે. હવે કેશીગૌતમીય નામના આ તેવીસમા અધ્યયનની શરૂઆત થાય છે. બાવીસમા અધ્યયનની સાથે આ અધ્યયનના સ ંબંધ આ પ્રકારથી છે-પૂર્વ અધ્યયનમાં એ વ ત કહેવામાં આવેલ છે કે, જો કોઇ પ્રકારે સાધુને પેાતાના ચારિત્રથી અરૂચી, માનસિક વિપ્લવ થઇ જાય તા પણ તેણે રથનેમિની માફક ધર્મોમાં શ્રદ્ધા ધારણ કરવી જોઇએ. હવે આ અધ્યયનમા એ બતાવવામા આવશે કે, બીજાઓના મનમાં પણ ઉદભવેલ મના વિપ્લવ કેશી ગૌતમની માફક દૂર કરવા જોઇએ. આ સબધને લઇને પ્રારંભ કર वामां खावेत या ध्ययननु मा प्रथम सूत्र छे. "जीणे" त्याहि।
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #832
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे ऽन्योऽपि कश्चित्संभवेदत आह-'अरहा' इत्यादि-स हि पाश्चःअर्हन् अर्हति देवेन्द्रादि नि हतानि बन्दन नमस्कारणादीनि यः स तथा, तीर्थकृदित्यर्थः, अतएव-लोकपूजितः लोकत्रयसेवितः, संबुद्धामा=संबुद्धः तत्वावबोधवान् आत्मा यस्य स तथा, तत्त्वज्ञानवांश्च आसीत् , एवं विधच्छद्मस्थोऽपि स्यात् , अत आह-'सवण्णू' इत्यादि-स पार्श्वप्रध्रुः सर्वज्ञः सकललोकालोकस्वरूपज्ञान सम्पन्नः, तथा-धर्मतीर्थकरः धर्म एव भवाब्धितरण हेतुत्वात्तीर्थ-धर्मतीर्थ तस्य करः कारकः प्रवर्तक इति यावत् , तथा-स जिनः सकलकर्मजेता चासित् । अयं द्वितीयो जिन शब्दो मुत्तयवस्थाऽपेक्षया प्रोक्तः ॥१॥ अत्र पसङ्गप्राप्तं श्रीपार्श्वनाथप्रभुचरितं भव्यजनपरिज्ञानाय संक्षेपतो लिख्यते
(प्रथमो मरुभूति भवः) आसीदत्रैव भरतक्षेत्रे सकलत्रियां कलागृहं पोतन नामकं पत्तनम् । तत्रा
अन्वयार्थ-(जिणे-जिनः) रागद्वेष के विजेता (पासेत्ति नामेणंपाचे इति नाम्ना) पार्श्वनाथ इस नाम से प्रसिद्ध (जिणे-जिन:) जिन भगवान् थे। ये (अरहा-अहेन्) तीर्थकर पद धारक थे। (लोगपूइए लोकत्रयपूजितः) तीन लोक द्वारा पूजित थे। (संबुद्धप्पा-संबुद्धात्मा) स्वयं बुद्ध थे। (सव्वण्णू-सर्वज्ञः) सकल त्रिकालवर्ती पदार्थों को एक साथ जानते थे। तथा (धम्मतित्थयरी-धर्मतीर्थकरः) भवाब्धि से तरण का हेतु होने से धर्मरूप तीर्थ के प्रवर्तक थे।
इन पाश्वनाथ प्रभु के दस भवों में से प्रथमभव मरुभूति का इस प्रकार है
इसी भरतक्षेत्र में सकल शोभा का धाम तथा लक्ष्मीरूपी ललना का ललाम कलागृह एक पोतनपुर नामका पत्तन था। यहां
मन्या-जिणे-जिनः रागद्वेष ७५२ वि०४५ प्रात ४२ना२ पासेत्ति नामेणंपार्श्व इति नाम्ना पाव नाय के नामथी प्रसिद्ध जिणे-जिनः न मान ता. ते। अरहा-श्रहन् तीथ ४२ पहना था२४ ता. लोग पूइए-लोकत्रयपूजितः ऋणु माथा ता ता, संबुद्धप्पा-संबुद्धात्मा २वय सुद्धता सघणा सव्वष्णू -सर्वज्ञः त्रिशी पहानि मे साथे तना हुता. तथा धम्पतित्थयरोधर्मतीर्थकरः सवधियी तवाना हेतु पाथी ३५ तीन प्रयत४ ता.
એ પાર્શ્વનાથ પ્રભુના દસ ભવમાંથી પ્રથમ ભાવ મરૂભૂતિનો વૃત્તાંત આ प्रारना छ
આ ભરતક્ષેત્રમાં સઘળી શોભાના ધામ તથા લક્ષ્મીરૂપી લલનાના લલામ કલાગ્રહ એક પિતનપુર નામનું ગામ હતું. ત્યાં અરવિંદ નામના રાજા રાજય કરતા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #833
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् सोत्सकलगुणालङ्कृतश्चतुविधसेन्यसंभृतः सर्वज्ञधमोरिविन्दरसास्वादभ्रमरोऽरविन्दो नाम नृपः । तस्यासीत्सकलशास्त्रपारङ्गनो जिनधर्मनिरतो विश्वभूतिर्नामपुरोहितः । तस्यासीत्पतिसेवापरायणाऽनुद्धरा नाम भार्या । विश्वभूतेः पुरोहितस्य कमठ-मरुभूति नामानौ द्वौ सुतौ जातौ। तत्रासीत् कमठस्य पत्नी वरुणा, मरुभूतेश्च वसुन्धरा । विश्वभूति पुरोहितो गृहमारोद्धरणक्षमौ पुत्री विलोक्य तयोहमारमारोप्य स्वयं पुण्यकार्य कुर्वन् कालावसरे कालं कृत्वा देवलोकं गतः । तद्भार्याऽनुद्धराऽपि पुण्यकार्य कृत्वा मृता स्वर्ग गता । अथ ज्येष्ठभ्रातअरविन्द नामके राजा राज्य करते थे। ये बडे ही धर्मात्मा थे। इनका मन सदा मिलिन्द (भ्रमर) की तरह सर्वज्ञ द्वारा प्रतिपादित धर्मरूपी अरविन्द के मकरन्द का पान करने की और अधिक लालायित रहा करता था। सकल गुणों से ये अलंकृत थे। चतुर्विध सैन्य से ये सदा युक्त थे। इनका एक पुरोहित था जिसका नाम विश्वभूति था। यह सकल शास्त्रों का वेत्ता एवं जिन धर्म में निरत था। पुरोहित की धर्मपत्नी का नाम अनुद्धरा था। यह पति सेवा करने में बडी चतुर थी। इसके कमठ और मरुभूति नामके दो पुत्र थे । कमठ की पत्नी का नाम वरुणा और मरुभूति की पत्नी का नाम वसुन्धरा थो । विश्वभूतिने जब अपने इन दोनों पुत्रों को गार्हस्थिक भार के वहन करने लायक देखा तो उसने अपने ऊपर का समस्त भार इन दोनों कुमारों के कंधे पर रखकर आप पुण्यकार्य में लवलीन हो गया। कितनेक समय के बाद पुरोहित मरकर देवलोक में देवपने उत्पन्न हुआ। तथा इसकी जो अनुद्धरा भार्या थी वह भी पुण्यकार्य करने હતા. જે ઘણા જ ધર્માત્મા હતા એમનું મન સદાના માટે ભ્રમરાની માફક સર્વજ્ઞ દ્વારા પ્રતિપાદિત ધમરૂપી અરવિંદના મકરંદનું પાન કરવા તરફ ઘણું જ ખેંચાયેલું રહ્યા કરતું હતું. સઘળા ગુણોથી એ અલંકૃત હતા ચતુર્વિધ સૈન્ય જેમની સેવામાં હતું. એમને એક પુરોહિત હતો. જેનું નામ વિશ્વભૂતિ હતું. તે સઘળા શાને જાણનાર તથા જનધર્મમાં શ્રદ્ધાવાળે હતે. પુરહિતની ધર્મપત્નીનું નામ અનુદ્ધરા હતું. તે પતિ સેવા કરવામાં ચતુર હતી. તેને કમઠ અને મરૂભૂતિ નામના બે પુત્ર હતા. કમઠની પત્નીનું નામ વરૂણ હતું અને મરભૂતિની પત્નીનું નામ વસુંધરા હતું. વિશ્વભૂતીએ જ્યારે પિતાના બન્ને પુત્રને ગૃહસ્થાશ્રમને બે ઉઠાવવામાં યોગ્ય જાણ્યા ત્યારે તેણે પોતાના ઉપરનો ગૃહસ્થાશ્રમને સઘળો ભાર પોતાના બન્ને પુત્રના કાંધ ઉપર નાખીને પોતે પૂર્ણ કાર્યમાં લવલીન બની ગયા. કેટલાક સમય બાદ પુરોહિત મરીને દેવલોકમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયા. તથા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #834
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
८२२
उत्तराध्ययनसूत्रे त्वात कमठः पुरोहितपद प्राप्तवान् । मरुभूतिन्तु हृद्गतसंयमग्रहणाभिलाषा विषयानभिलाषो निरन्तरं धर्मकमरत एव तस्थौ।
__ अथान्यदा कमठो लघुभ्रातृपत्नी रमणीयाकृति नवयौवना वसुन्धरां दृष्ट्वा नितरां मन:क्षाभ प्राप्तवान् । कामवशविलुप्तलजः प्रकृत्या परस्त्रीलम्पटः कमठस्तस्यामासक्तो जातः । तयोरिदं दुष्कृत्यं वरुणा विज्ञाय देवराय मरुभूतये सर्व निवेदितवती । तस्या वचनं श्रुत्वा मरुभूतिः स्वयं प्रत्यक्षीकर्तु ज्येष्ठभ्रातः की वजह से माकर स्वर्गलोक में गई । राजाने विश्वभूति का पुरोहितपद मरु से बड़ा होने के कारण कमठ को दिया । छोटाभाई जो मरुभूति कुमार था वह संयमग्रहण की अभिलाषा मन में धारण करता हुआ निरन्तर धर्मकर्म में लवलीन बनकर अपने समय को व्यतीत करने लगा। इसका चित्त विषयसेवन की ओर नहीं था।
एक दिन की बात है कि कमठ अपने लघुभ्राता की पत्नी वसुन्धरा को जो अपने रूपराशि से रति को भी लज्जित करती थी तथा युवती थी देखकर चलित चित्त हो गया। वसुन्धरा में आसक्तचित्त होकर इसने अपनी लन्ना के बाने को उतारकर फेंक दिया । परस्त्री लंपटों के लिये स्वभावतः यह रोग होता है जो लज्जा जैसी सुन्दर चीज उनके पास देखने को नहीं मिलती है । वसुन्धरा एवं अपने पति के दुष्कृत्य का प्रामाणिक पता प्राप्तकर कमठ की स्त्री वरुणाने उन दोनों के इस गुप्तप्रेम की कहानी को अपने देवर मरुभूति से कह दिया । अपनी भाभी એમની પત્ની કે જેનું નામ અનુદ્ધર હતું તે પણ પૂણ્યકાર્ય કરવાના કારણે મરીને સ્વર્ગલોકમાં ગઈ રાજાએ વિશ્વભૂતિનું પુરેહિત પદ તેના મોટા પુત્ર કમઠને આપ્યું. એનો નાનો ભાઈ જે મરૂભૂતિકુમાર હતું તે મનમાં સંયમની અભિલાષા ધારણ કરીને નિરંતર ધર્મકર્મમાં લવલીન બની સમય વિતાવતો હતે. તેનું ચિત્ત વિષય સેવનના તરફ ન હતું.
એક દિવસની વાત છે કે, કમઠ પિતાના નાના ભાઈની પત્ની વસુન્ધરા કે જે પિતાના સુંદર એવા રૂપને કારણે રતિને પણ લજજીત કરતી હતી તે સર્વાગ સુંદર યુવતી હતી તેને જોઈને કમઠ ચલિતચિત્ત બની ગયે. વસુંધરામાં આસMચિત્ત થઈને તેણે પિતાની લજજાના બાનાને ઉતારીને ફેંકી દીધું. પરસ્ત્રી લંપટોમાં સ્વભાવતઃ આ રોગ હોય છે. કે લજજા જેવી સુંદર ચીજ એમની પાસે જોવામાં આવતી નથી. વસુંધરા અને પિતાના પતિના દુષ્કૃત્યની પૂરેપૂરી હકીકત કમઠની સ્ત્રી વરૂણને મળતાં તેણે એ બન્નેના ગુપ્તપ્રેમની કહાણને પિતાના દેર મરૂભૂતિ પાસે રજુ કરી દીધી. પિતાની ભાભીનાં વચનને સાંભળીને મરૂભૂતિએ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #835
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२३
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् समीपे समागत्यैवमुक्तवान्-भ्रातः! अहं ग्राभान्तरं गच्छामि ! ततस्तेनानुज्ञप्तः स मरुभूतिस्तत्समक्ष एवं ग्रामान्तरं प्रचलितः । कियदरं गत्वा स कापेटिकवेषं कृत्वा रात्रौ समागत्य विकृतस्वरेण कमठमुगच भो गृहपते ! दुरादायातः शीतातः पथिकोऽस्मि । अतो निवासार्थ स्थानं देहि, यत्र मां शीतं न बाधेत ! अज्ञा. तवस्तुस्वरूपः कमठोऽपि तमेवमाह-भोः कार्पटिक ! त्वमिहेव पाचवर्ति गृहे तिष्ठ । मरुभूतिस्तत्राऽलीकनिद्रया सुप्तः । कमठो वसुन्धरा च मरुभूतिमाके वचनों को सुनकर मरुभूति स्वयं इस बात को प्रत्यक्ष अपनी आंखों से देखने के लिये कमठ के पास पहुंचा। जाकर मरुभूतिने कहाभाई सा मैं दूसरे गांव को जाना चाहता हूं-अतः आपसे आज्ञा लेने के लिये आया हूं-आप आज्ञा दें। कमठने मरुभूति को जाने की आज्ञा देदी। मरुभूति कमठ के समक्ष ही वहां से ग्रामान्तर चला गया। कुछ दूर जाकर वह भिखारी के वेष में आकर रात्रि में स्वर परिवर्तित करके कमळ से बोला-भो गृहपते ! शीत से आक्रान्त मैं पथिक जो कि इस समय बहुत दूर से आने के कारण थक गया हूं यहाँ ठहरना चाहता हूं क्या आप मुझे ठहरने के लिये जगह दे सकते हैं। तथा जगह भी कृपाकर ऐसी दें कि जहां मुझे शीत न सतावे । भिखारी की बात सुनकर कमठने कहा-हे भिक्षुक ! तुम यहीं मेरे पास के घर में ठहर जाओ! मरुभूति आज्ञा पाकर वहीं पर ठहर गया और निद्रा का बहाना करके सो गया। पहिले की अपेक्षा कमठ और वसुઆ વાતને પિતાની સગી આંખથી જોવાના અભિપ્રાયથી કમઠની પાસે પહોંચે. અને જઈને કહેવા લાગ્યું કે, મોટાભાઈ હું બીજે ગામ જવા ઈચ્છું છું જેથી તમારી પાસે આજ્ઞા લેવા આવ્યો છું જેથી આપ આજ્ઞા આપે કર્મઠે મરૂભુતિને જવાની આજ્ઞા આપી. મરૂભૂતિ કમઠની રજા મળતાં જ ત્યાંથી બહારગામ જવા ચાલી નીકળ્યા. થોડે દૂર જઈને તે ભીખારીનો વેશ ધારણ કરીને તેમજ પોતાના અવાજને પણ ફેરવીને રાત્રીના સમયે પિતાને ઘેર આવી સાવ અણજાણ એવી રીતે કમઠને કહ્યું કે ગૃહપતિ ! ઠંડીથી ખૂબજ અકળાયેલે એ હું વટેમાર્ગુ છું અને ઘણે દૂરથી આવતું હોવાથી ઘણે જ થાકી ગયે છું જેથી અહીં કરવા માગું છું તે આપ મને આપને ત્યા રેકાઈ શકુ એ ખાતર સ્થળ આપી શકે છે ? અને જગ્યા પણ એવી આપો કે, જ્યાં મને ઠંડીનો ત્રાસ ભોગવ ન પડે. ભીખારીની વાત સાંભળીને કમઠે કહ્યું કે, હે ભિક્ષુક તમે અહીં મારી પાસે આ ઘરમાં રોકાવ. મરૂભૂતિ તેની આજ્ઞા મેળવીને ત્યાં રોકાઈ ગયો અને ઉંઘવાનું બહાનું કરીને ત્યાં સુઈ ગયો. પહેલાની માફક કમઠ અને વસુન્ધરા મરૂભૂતિ બહા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #836
--------------------------------------------------------------------------
________________
%3
उत्तराध्ययनसूत्रे न्तरं गत इति निःशङ्को दुराचरणे प्रवृत्तौ। तयो रिमं दुष्टाचारं विलोक्य रात्रि निर्याप्य प्रभाते गृहान्निर्गत्य राज्ञोऽरविन्दस्य समीपे समागत्य स्वपत्न्या: स्वज्येष्टभ्रातुश्च सर्व दुश्चरित तस्मै न्यवेदयत् । ततो राजा राजपुरुषैः कृत दुष्कृतस्य तस्य कमठस्य शिरो मुण्डयित्वा चर्मसूत्रग्रंथिताम् एकैकसच्छिद्रशराव. समन्वितपादत्राणमयीं मालां तत्कण्ठे परिधाग्य मलमूत्रभस्मादिभिर्देहं लेपयित्वा गर्दभे तं समारोप्य डिण्डिमवादनपुरस्सरं तदनाचारं घोषयित्वा नगरे न्धरा 'मरुभूति ग्रामान्तर गया हुआ है' इस ख्याल से और अधिक निःशङ्क होकर दुराचार सेवन करने में प्रत्त हो गये। उन दोनों के इस दुष्टाचार को अपनी आंखों से देखकर मरुभूति प्रातःकाल होते हो वहां से निकलकर राजा अरविन्द के पास पहुँचा और पहुंचकर उसने उनसे अपनी पत्नी एवं अपने बड़े भाई कमठ के दुराचार को कह दिया। राजाने दुराचार की बात सुनकर बडा अफसोस जाहिर किया-और फौरन ही राजपुरुषों को बुलाकर यह आज्ञा दी कि शीघ्र ही अपराधी कमठ का शिर मुंडवाकर तथा उसके गले में चर्मसूत्र से ग्रंथित जूतों की माला पहिनाकर मलमूत्र एवं भस्म से उसका समस्त शरीर लिंपित कर उसका नगर से बाहिर निकाल दो। निकालते समय उसको गधे पर बैठा कर ही निकालना। जूतों की जो उसके गले में माला पहिराई जावे वह बीच २ में मिट्टी के सच्छिद्र शरावों में पिरोई गई होनी चाहिये। तथा डिंडिमवादन पूर्वक उसी के साथ ૨ગામ ગયેલ છે આ ખ્યાલથી તદ્દન બેફીકર બનીને દુરાચારનું સેવન કરવામાં પ્રવૃત્ત બની ગયાં એ બનેના દુષ્ટાચારને પિતાની આ ખેથી જોઈને મરૂભૂતિ પ્રાતઃકાળ થતાં જ ત્યાંથી નીકળીને રાજા અરવિંદની પાસે પહોંચ્યા અને ત્યાં જઈને તેણે પિતાની પત્ની તથા પિતાના મોટાભાઈ કમઠના દુરાચારની સઘળી વાત તેને કહી સંભળાવી. રાજાએ દુરાચારની વાત સાંભળીને ઘણું જ અફસેસ જાહેર કર્યો અને તુરતજ રાજાએ રાજ પુરૂષને બે લાવીને એવી આજ્ઞા આપી કે, તાત્કાલીક અપરાધી કમઠનું માથું મુંડાવી તથા તેના ગળામાં ચામડાના જેડાની માળા પહેરાવીને મળમૂત્રથી તેના શરીરને લીંપાવીને તેને નગરથી બહાર કાઢી મૂકો. આ પ્રકારે જ્યારે તેને નગરથી બહાર કાઢી મુકવામાં આવે ત્યારે તેને ગધેડા ઉપર બેસાડીને ગામ વચ્ચેથી બહાર કાઢો. તેના ગળામાં જોડાઓની જે માળા પહેરાવવામાં આવે તેની વચમાં વચમાં માટીના શરીર પરોવવા તેમજ તેને શહેરની બહાર આ રીતે ગધેડા ઉપર બેસાડીને કાઢવામાં આવે ત્યારે ડીમડીમ વાજા વગાડીને તેના અનાચારને લોકો સમક્ષ જાહેર કર
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #837
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
८२५
सर्वत्र भ्रमयित्वा निर्वासितवान् । एवं मरणादप्यधिकमपमानं प्राप्तः कमठः जातवैराग्यां वनं गतः । तत्र स तापसो भूत्वा बालतपस्ततुमारब्धवान् । इतश्च मरुमृति: कमठस्यातीदुःसह विडम्वनां वक्ष्य पश्चात्तापसमन्वित एवमचिन्तयत् - अहो ! धिङ् माम् ! येन मया गृहच्छिद्रं राज्ञे निवेद्य ज्येष्ठभ्रातुदेशाकारिता । अहो ! "गृहदश्वरितं लोके प्रकाश्यं नैव कस्यचित्" इति नीतिवचोऽपि रोपाक्रान्तेन मया विस्मृतम् । अतोऽहं भ्रातुः समीपे गत्वा उसका अनाचार भी जनता के सामने घोषित किया जावे। इस तरह समस्त नगर भर में उसको चारों और फिराया जावे। राजाकी इस प्रकार आज्ञा प्राप्त कर राजपुरुषोंने उसको उसी प्रकार का परिस्थिति से युक्त कर नगर से बाहिर निकाल दिया । इस प्रकार मरण से अधिक दुःखाई अपमानकों पाया जिससे कमठ के चित्त में वैराग्य का भाव जागृत हो उठा। वह वनमें चला गया। वहां उसने तापस के वेषमें रह कर अज्ञान तप तपना प्रारंभ कर दिया। इधर जब मरुभूति ने कमठ की इस प्रकार दुतः डिम्बना देवी तो उसका अन्तःकरण पश्चात्ताप से उत्तम होकर विचारने लगा- - अहो मुझे धिकार है मैंने व्यर्थ में ही राजा से गृहच्छिद्र कहकर इस आपत्ति को मोल लिया है। ज्येष्ठ भ्राता की इस दुर्दशा का कारण मैं ही हुआ हूं, इस मेरी मूर्खता ने ही आज मेरे घर को उजाड़ दिया है। सछ है नीतिकारों का ऐसा कहना की - " ग्रह के दुखरित को कहाँ पर भी प्रकट नहीं करना चाहिये” । વામા આવે. આ પ્રમાણે આખા નગરમાં ચારે તરફ તેને ફેરવવામાં આવે. રાળની આ પ્રકારની આજ્ઞા મળતાં રાજપુરૂષાએ રાજઆજ્ઞા અનુસાર કરીને એ દુખારી કમઠ પુરોહિતને નગરથી બહાર કરી દીધો. આ પ્રમાણે મરણી પણ અતિ ભયંકર એવા અપમાન પામવાથી એ કમાના મનમાં તીવ્ર વૈરાગ્યભાવ જાગૃત થઇ ગયા. આથી તે વનમાં ચાલ્યા ગયા ત્યાં તેણૢ તાપસના વેશમાં રહીને ખૂબ જ શ્રદ્ધાપૂર્વક તપ તપવાના પ્રારંભ કરી દીધો આ તરફ મરૂભૂતિએ જ્યારે કમઢના આવા પ્રકારની દુઃસહ વિટ'બના જોઇ ત્યારે તેનું અંતઃકરણ પદ્મ ત્ત પી ઉકળી ઉઠયું અને તે મનેામન વિચારવા લાગ્યા કે, મને ધિક્કાર છે, બ્લમાં મે મારૂં ગૃહછિદ્ર રાજા પાસે જાહેર કરીને આ પ્રકારની આર્પાત્ત ઉભી કરેલ છે. મેાટાભાઇની આવી દુર્દશાનું કારણ હું જ છું. મારી આ પ્રકારની મૂર્ખતાના કારણે આજે મારા હાથે મારૂ ઘર ઉજડ બનેલ છે. સાચુ છે નીતિારાનું એ કહવું છે કૅ, “પોતાના ઘરનું છિદ્ર કાઇ પણ ભાગે કાંચ પ્રગટ ન કરવુ જોઈએ
૧૦૪
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #838
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२६
उत्तराध्ययनसूत्रे प्राणपातपुरकस वाधं तन समापयामि । एव । मरुभूननं गत्वा भ्रातुश्च ण यो र्यपतत् । तस्मिन् समये दुर्धियामेकमठः कुकर्मकर्मठः कमठस्त. न्मूला मृत्योरप्यधिको विडम्बनां स्मरन् चरणयोः प्रयितता भ्रातः सर से शिलां प्रक्षिप्तवान् । एवं कमटकृतशिलामहारणितमस्तको मतिरातध्यानयोगात्प्राणांम्त्यक्तवान् ।
॥ इति प्रथमो मरुभूतिभवः ॥१॥ हाय- मैंने इस नीति के वचन को क्यों उल्लंघन किया। रोपाक्रान्त होकर मैंने अपने पर का ख्याल नहीं रखा। अतः अब मेरी भलाई इसी में है कि मैं बडे भाई के पार पडकर अपने इस अपराध की क्षमा याचना करूं। उनके चरणों में पडकर कहूं-मेरे भाई ! मेरे इस अपराध की क्षमा दो। उठो और घर पर चलो। इस प्रकार विचार कर मरुभूति उसी समय घर से निकल कर वनमें गया। वहां पहुंच कर उसने बडे प्रेम के साथ भाई के चरणों में नमन किया। नमन करते ही मरूभूति के मस्तक ऊपर दुर्बुद्धि के एक मठ स्वरूप उस कुकर्म कर्मठ ने अपनी मृत्यु से भी भयंकर दुर्दशा को याद कर शिला पटक दी। इस प्रकार कमठकृत शिला के प्रभारसे चूर्णित मस्तक होकर मरूभूति आर्तध्यान से मरकर विंध्याचल पर्वत पर हाथी की पर्याय में उत्पन्न हुआ ॥
। यह मरूभूति का प्रथम भव है ॥ મેં આ નીતિ વચનનું શા માટે દિલંઘન કર્યું ? રેપના આવેષમાં આવી જઈને મેં ઘર અને બહારને કાંઈ પણ વિચાર ન કર્યો, આથી મારી ભલાઈ તે હવે એમાં જ રહી છે કે, હું મોટાભાઈના પગમાં પડીને મારા આ અપરાધની ક્ષમા યાચના કરૂં. એમના ચરણોમાં પડીને મારા અપરાધની ક્ષમા માગું અને તેમને ફરી પાછા ઘરમાં લઈ આવું. આ પ્રકારનાં વિચાર કરીને મરૂભૂતિ તે સમયે ઘરથી નીકળીને વનમાં ગયે. ત્યાં પહોંચીને તેણે ઘણું જ પ્રેમથી ભાઈના ચરણોમાં નમન કર્યું નમન કરતાં જ દુબુદ્ધિથી ભરેલા એવા એ કમઠના વિત્તમાં પિતાની થયેલ દુર્દશાને ચિતાર જાગૃત બને અને આથી કઈ પ્રકારને વિચાર ન કરતાં એક પત્થરની શીલા ઉપાડીને તેના માથા ઉપર ઝીંકી. કમઠ દ્વારા મસ્તક ઉપર થયેલા શીલાના પ્રહારથી મરૂભૂતિનું મસ્તક છુંદાઈ ગયું અને એ પ્રહારના કારણે આ ધ્યાનથી મારીને વિંધ્યાચળ પર્વત ઉપર હાથીની પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થયા.
આ મરભૂતિને પ્રથમ ભવ થયે,
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #839
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
(अथ द्वितीयो गजभत्रः )
इत्थः ध्यानयोगान्मृतः विन्ध्याचले यूथाधिपो गजो जातः । इतश्वारदो नृपः शरौ त्रीभिः सह गृहोपरितनभागे क्रीडन् क्षणाद्धोदयमिन्द्रधनुः शोभितं विद्युद्युक्तं गर्जन्तं मेघ दृष्टवान् । तं दृष्ट्वा राजा सहसैवम्ब्रवोत् अहो ! कीशोऽयं मनोहरो मेघः । ततः क्षणादेव स मेघो जले तैलमित्र निविस्तृतः । पुनः क्षणादेव स मेघो बातो तो भाग्यहीनवाच्छाद् द्वितीय भव हाथी का इस प्रकार है
-
८२७
जय मरुभूति आर्तध्यान के प्रभाव से विंध्याचल पर्वत पर यूथापति हाथी की पर्याय से उत्पन्न हुवा उसी समय की यह घटना है की अरविन्द राजा को वैराग्य का रंग जम रहा था। बात इस प्रकार हैजब शरत् ऋतु में अरविन्द राजा स्त्रियों के साथ गृह के उपरितन भागपर क्रीडाकर रहे थे उस समय उन्होंने विद्युत् युक्त गर्जना करता हुआ एक मेघ देखा । परंतु थोडी हो देर बाद जब उन्होंने पुनः उसको देखा तो वह इन्द्रधनुष से शोभित मेघ उनको देखने में नहीं आया।
अब क्या था - सहसा उनके चित्त में यह बात जम गई कि देखो तो सही - जो मेघ पहिले देखा गया था वह कितना चित्ताकर्षक था जल में जिस तरह तैल बिन्दु फैल जाती है उसी तरह वह भी आकाश में विस्तृत हो रहा था - परंतु वायु के झकोरे को उसका इस प्रकार फैलाना બીજો ભવ હાથીના આ પ્રમાણે છે.
મરૂભૂતિ આન્તધ્યાનના પ્રભાવથી વિધ્યાચળ પર્વત ઉપર યૂથ અધિપતિ હાથીની પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થયે આ સમયની જ આ વાત છે કે, અરવિંદ રાજાને બૈરાગ્યના રંગ લાગી રહ્યો હતા એ વાત આ પ્રકારની છે—
શક્ર રૂતુમાં અરિવંદ રાજા પાતાની શ્રિયાની સાથે પેાતાના રાજભગનના ઉપરની અગાસી ઉપર બેસીને આનંદના અનુભવ કરી રહેલ હતા તે સમયે તેણે વીજળીના ચમકારા સથે ગજના કરતા મેધને ચડો આવતા જોયા. થાડી જ વાર પછી જયારે તેમણે ફરી આકાશ તરફ જોયુ તા ઈન્દ્રધનુષ્યથી દેદીપ્યમાન એવુ` મેઘનુ આગમન તેમની દૃષ્ટિએ ન પડયું. આ પ્રમાણે જોયા પછી એના દિલમાં એકાએક પ્રકાશ જાગી ઉઠયા. અને તે મને ગત વિચારવા લાગ્યા કે, મેં થોડી જ વારમાં પહેલાં મેઘની જે ઘટા ચઢેલી જોયેલ હતી તે કેટલી ચિત્તને આકષ ણુ કરનાર હતી. જળમાં જે પ્રમાણે તેલનુ' નાનું સરખું ટીપુ ફેલાઇને માઢુ દેખાય છે. આ પ્રમાણે મેઘ પણ આકાશમાં ફેલાઇને કેવુ આકર્ષણ જમાવી રહેલ હતા. પરંતુ વાયુથી એનું આ પ્રકારનુ' સુંદર રૂપ સહન ન થયું જેથી પાતાના ઝપાટાથી
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #840
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तरध्यायनमूत्र
८२८
व्यायन्
विनष्टः । ततो राजा मनस्येवमचिन्तयत्-यथाऽसौ मेघो दृष्टः एवमेव संसारे सर्वेऽपि भावाः सन्ति । अतस्तेषु स्नात्माहतैषिणः का रतिः ? एवं समुत्पन्नसमुत्कृष्टवैराग्योऽरविन्दनृपस्तरिक्षणे जातिस्मरणमाप्तवान् । ततः पुत्रं राज्ये संस्थाप्य स प्रसन्नगुप्ताचार्य सन्निधौ दीक्षां ग्रहीतवान । तत्पश्चादरविन्दमुनिः क्रमेण गीतार्थः सन्नवधिज्ञानमाप्तवान । एकदाsरविन्दमुनिर्गुरोरनुज्ञया एकाकी ग्रामानुग्रामं विहरन् मध्याह्नकाले मरुभूतिगजाश्रितामटवीं प्राप्तवान् । तत्रासौ मुनिभ्छायाशीतले तरुतले समुपविष्टः ।
सह्य नहीं हुआ। उसने अकाल में ही उस बिचारे को भाग्यहीन पुरुष की इच्छा की तरह ध्वस्त कर दिया। तब इससे यही बात साबित होती है कि जिस प्रकार यह मेघ देखते २ विलीन हो गया इसी तरह से संसार के समस्त पदार्थ भी देखते २ नष्ट हो जाने वाले है। अतः मोक्षाभिलाषियों के लिये इनमें अनुराग करने को स्थान ही कहां है अज्ञानी हैं वे जो इनमें अनुराग करते हैं। इस प्रकार को विचारधाराने अरविन्द राजा का जीवन बदल दिया उन्हों ने अपने पुत्र को राज्य दे कर वैराग्यभाव की जागृति से एवं जातिस्मरण ज्ञान से प्रसन्नगुहाचार्य के समीप जाकर भागवती दीक्षा धारण करली । दीक्षा धारण करने के बाद क्रमशः वे गीतार्थ भी बन गये और अवधिज्ञान को पाये। एक समय की बात है कि जब वे गुरु महाराज की आज्ञा ले कर एकी ग्रामानुग्राम विचरते २ मरुभूति का जीव वह हाथी जिस वनमें रहता है वहां पधारे और आकर मध्याह्न काल में एक वृक्ष की शीतल छाया ભાગ્યહીન પુરૂષની ઇચ્છા જે પ્રમાણે છિન્નભિન્ન જ થવા સરાય છે તે પ્રમાણે અકાળે જ તેને છિન્નભિન્ન કરી દીધા. આથી એ વાત સિદ્ધ થાય છે કે, જે પ્રકારે જોતજોતામાં એ મેઘ વિલીન થઇ ગયેા. એજ રીતે સંસારના સઘળા પદા પણ જોતજોતામાં નમ્ર થઈ જનારા છે. આથી માસના અભિલાષીચે એ એનામાં જરાપણ અનુરાગ રાખવા ન જોઇએ એમાં અનુરાગ રાખનારા અજ્ઞાની छ. મા પ્રકારની વિચારધારાએ અરવિઢ રાજાના જીવનને તાત્કાલ જ બદલી નાખ્યું. તેણે પેાતાના પુત્રને રાજ્યગાદી ઉપર સ્થાપિત કરી વૈરાગ્ય ભાવની જાગ્રતિથી અને જાતિસ્મરણુ જ્ઞાનથી પ્રસન્નગુપ્તાચાર્યની પાસે જઈને ભગવતી દીક્ષા ધારણ કરી લીધી. દીક્ષા ધારણ કર્યો પછી ક્રમશઃ તે ગીતા પણ અની ગયા અને અવધિજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કર્યું. એક સમયની વાત છે કે, જ્યારે તે ગુરૂ મહારાજની આજ્ઞા લઇને એકાકી ગ્રામાનુગ્રામ વિચરતાં વિચશ્માં મરૂભૂતિના જીવ એ હાથી જે વનમાં રહેતા હતા ત્યાં પહોંચ્યા. મધ્યાકાળ હેવાને કારણે
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #841
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीगर्श्वनाथचरितनिरूपणम् तस्मिन्नेव समये कोऽपि सार्थस्तत्र समागतः। तस्य सार्थस्याधिपतिरासीत्सागरदत्तनामा श्रेष्ठा । तेन सार्थवाहेन सह स सार्थों मुनिसमीपे समागत्य तं नत्वा तत्समीपे स्थितः। दस्मिन्नेव सारे करेणुकाभिः सहिती मरुभूतिगजो जलविहारार्थ सरसस्तीरे समागतः। स तत्र सरसि जलविहारं कृत्वा जलं पीत्वा करेणुभिः परिवृतः उपरि समागत्य यावदिशः पश्यति, तावत्तरुतले स्थितः स सार्थस्तेनावलोकितः। तं सार्थ दृष्टा क्रोधाध्यातचित्तः स करी त्वरितं यम इव समागतः । कालरूपिणं तं गजे समापतन्तं प्रविलोक्य सर्वेऽपि सार्थस्थिता मनुष्याः स्वप्राणान् रक्षितुमितस्ततः पलायिताः। अरविन्दमुनिस्तु तं बोधाई में विराजे। तब उसी समय एक सार्थ वहां उनके पास आया, इसका अधिपति था सागरदत्त सेठ वह सार्थ मुनिराज को नमन कर एक और बैठ गया। इतने में ही हथिनियों से सहित वह मरुभूति का जीव हाथी भी वहां जल क्रोडा के लिये तालाब के पास आया। वहां उसने स्वेच्छानुसार जल क्रोडा किया तथा मनमाना जल भी पीया। पश्चात हनियों से परिवृत हो कर वह पानी में से निकल कर तट पर आया। आते ही उसने ज्यों ही अपनी दृष्टि ऊँची कर और दृष्टि को इधर उधर दिशाओं की और डाली-तब उसकी निगाह में वृक्ष के नीचे बैठा हुआ सार्थ दिखलाई पड़ा। सार्थ को देखकर क्रोध से अंधा होकर वह हाथी यमराज की तरह इकदम उसपर टूट पडने के लिये उसकी और बडे वेग से बढ गया। अपनी तरफ हाथी को विकरालरूप में आता हुआ देखकर सार्थ के लोग अपना प्राण बचाने के लिये इधर એક વૃક્ષની શીતળ છાયા નીચે બીરાજમાન થયા. આ સમયે એક સાથે ત્યાં તેમની પાસે આવ્યો. એને અધિપતિ હતે સાગરદત્ત શેઠ. એ સાથે મુનિરાજને નમન કરી એક બાજુ બેસી ગયે. એ સમયે હાથણીઓના વૃંદ સાથે મરૂભૂતિને જીવ એ હાથી પણ ત્યાં જળક્રીડા કરવા માટે તળાવની પાસે આવી પહોંચ્યા, ત્યાં તેણે પોતાની ઈચ્છા અનુસાર જળક્રીડા કરી અને મનમાન્યું જળ પણ પીધું. પછી હાથણીથી ઘેરાયેલ એ હાથી પાણીમાંથી નીકળીને બહાર આવ્યું. બહાર નીક ળતાં તેણે પોતાની દૃષ્ટિ ઉંચી કરી અને ચારે તરફ જોવા માંડયું ત્યારે તેની નજર વૃક્ષની નીચે બેઠેલા સાથે ઉપર પડી. સાર્થને જોતાં જ એકાએક તેનામાં ક્રોધ ઉત્પન્ન થયો અને ક્રોધથી આંધળો બનેલ એ હાથી યમરાજની માફક એકદમ એના ઉપર તૂટી પડવા ઘણા જ વેગથી તેના તરફ દેડ. હાથીને વિકરાળરૂપ કરી પોતાના તરફ દેડો આવતે જોઈને સાર્થના માણસે પોતાના જીવને બચાવવા અહીંતહીં નાસી છૂટયા. જ્યારે અર
उत्तराध्ययन सूत्र: 3
Page #842
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे स्वावधिज्ञानेनावलोक्य कायोत्सर्ग कृत्वाऽचल इत्र तत्रैव तस्थौ । अथ ऋद्धः स करी तत्पाश्चमागतः। तं तथा सुस्थिरं विलोक्य समुपशान्तकोपः स गजस्त. त्परत: स्थिरतया संस्थितः। अथ सोऽरविन्दमुनिः कायोत्सर्ग पारयित्वा तस्य गजम्योपकृतये इदमाह-भोः ! स्वं मरुभूतिभवं किं नं स्मरसि ? अरविन्दनृपं मामपि किं न जानासि ? अये कृतिन ! पूर्वभवे पतिपन्नं श्रावकधर्म कि विस्मृतोऽसि ? इत्थं तेनोक्तः स गजो जातिस्मृतिमाप्तवान् । ततः स स्वशुण्डादण्डमू:कृत्य तं मुनि नमति स्म । तदनु स गजस्तेन मुनिनोपदिष्टं उधर भाग गये। वे अरविंद मुनिराज तो कार्योत्सर्ग धारण कर बैठ गये। मुनिराजने अवधिज्ञान द्वारा यह जान लिया था कि यह मरुभूति का जीव है और बोधके योग्य है। हाथी दोडता हुआ मुनिराज के बिलकुल समीप आ गया। मुनिराज को स्थिर देखकर हाथी का क्रोध उपशान्त हो गया और वह स्थिर भाव से उनके ही सामने स्थिर होकर खड़ा रहा। हाथी को उपशान्त देखकर मुनिराज ने कार्योत्सर्ग को पार कर उस हाथी की भलाई के निमित्त इस प्रकार कहा-भो गजराज! क्या तुम अपने मरुभूति के भवको और मुझ अरविन्द राजा को भूल गये हो ?। तथा पूर्वभा में ग्रहण किये गये श्रावक धर्म को भी भूल गये हो ?। तुम्हें क्या याद नहीं है कि तुम इससे पहिले भव में मरुभूति थे और मैं तुम्हारा राजा अरविन्द हूं। तथा तुमने श्रावक धर्म अंगीकार किया था। इस प्रकार मुनिराज ने जब कहा तो उस हाथी को जातिस्मरण ज्ञान उत्पन्न हो गया। इससे उसने उसी समय अपने सुण्डाइण्ड को ऊँचा करके मुनिराज को नमन किया। વિદ મુનીરાજ તે કાત્સગ ધારણ કરીને બેસી ગયા. મુનિરાજે અવધિજ્ઞાન દ્વારા એ જાણી લીધું હતું કે, આ મરૂભુતિનો જીવ છે અને બધાને ગ્ય છે. હાથી દોડતો દેડતે મુનિરાજની પાસે આવી પહોચ્યા ત્યારે મુનિરાજને સ્થિર જોઈને તેને ક્રોધ શાંન્ત થઈ ગયો અને તે સ્થિરભાવથી મુનિરાજની સામે આવી ઉભું રહી ગયે, હાથીએ ક્રોધને ત્યાગી દીધા છે અને સ્થિર થઈને ઉભેલ છે તે જાણીને મુનિરાજે કાયોત્સર્ગને પાર કરી એ હાથીની ભલાઈના માટે આ પ્રમાણે કહ્યું- હે ગજરાજ ! શું તમે તમારા મરૂભૂતિના ભવને અને મને અરવિંદ રાજાને ભૂલી ગયા છે ? તેમજ પૂર્વભવમાં ગ્રહણ કરેલ શ્રાવક ધર્મને પણ ભૂલી ગયા છો? તમને એ ધ્યાનમાં નથી કે, પૂર્વભવમાં તમે મરૂભૂતિ હતા અને હું તમારે રાજા અરવિંદ હતું. આ પ્રકારે મુનીરાજે જ્યારે કહ્યું ત્યારે એ હાથીને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ ગયું. આથી તેણે એજ સમયે પિતાની સૂંઢને ઉંચી કરી મુનિરાજને નમન
उत्तराध्ययन सूत्र: 3
Page #843
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
८३१
न
जैनन्द्रधर्म प्रतिपद्य गुणाकरं तं मुनिवरं स्वस्थानं गतः । अथ ते सार्थिकास्तमद्भुतं दृश्यं दृष्ट्वा तस्य मुनिवरस्य समीपे समागत्य तं भक्तिबहुमानपुरस्सरं प्रणतवन्तः । अथ ते मुनिवरं मच्छुः - भगवन् ! को भवान् ? कश्च भवतो धर्मः ? ततो मुनिः स्वकीयं नाम धर्म च उक्तत्वा तेभ्यो जिनभोक्तं सर्वतो विशुद्ध धर्म प्रोक्तवान् । ते सर्वेऽपि मुनेरुपदेशं श्रुत्वा श्रावकधर्ममय जिनेन्द्रक्तमार्गानुयायिनी जाताः । मुनेरुपदेशान्मरुभूतिजीवः स हस्ती मुनि वदीर्यया चरन षष्ठादिकं तपः कुर्वन् पारणायां शुष्कपर्णादिकम् अभ्यवहरन, वन्यमहिपद्यालोडितं प्रासुकं पललजलं विन परित्यक्त सकलभोगः शुभाशयो जातः इसके बाद मुनिराज ने उसे जैनेन्द्रधर्म का उपदेश दिया। धर्मका उपदेश सुनकर हाथी ने उसको अंगीकार कर लिया और गुणों के सागर मुनिराज को नमन कर फिर वह अपने स्थानपर चला गया। जब सार्थजनों ने इस तरह का यह अदभूत दृश्य देखा तो देखकर वे सब के सब पास में आकर भक्ति बहुमान पुरस्पर मुनिराज को वन्दन किया । पश्चात् उनसे पूछने लगे-भगवन् ! आप कौन है ? क्या आप का धर्म है ? नाम भी आपका क्या है ? मुनिराज ने इसके उत्तर में अपना नाम एवं धर्म आदि सब कहा । पश्चात् जिनेन्द्र का धर्म क्या हैं वह भी उनको कहा और वह भी फरमाया कि यही धर्म सर्वतो विशुद्ध है । इस प्रकार मुनिवर का धार्मिक उपदेश सुनकर वे सब के सब सार्थजन आवक धर्म को अंगीकार कर जिनेन्द्र मार्ग के अनुयायी बन गये । मुनिराज के उपदेश से मरुभूति का जीव भी मुनि की तरह ईर्यापथ से चलने लगा तथा छठ आदिक की तपस्या भी करने लगा કર્યુ. આ પછી મુનિરાજે તેને જીનેન્દ્ર ધમના ઉપદેશ આપ્યા. ધર્માંના ઉપદેશ સાંભળીને હાથીએ તેના અંગીકાર કરી લીધા. અને ગુણાના સાગર મુનિરાજને નમન કરીને પછી તે પેાતાના સ્થાન ઉપર ચાલી ગયા. જ્યારે સાજનાએ આ પ્રકારનુ અદ્ભૂત દ્રશ્ય જોયુ ત્યારે તેમના હૃદયમાં પણ ધર્મભાવની જાગૃતિ થઇ આવી અને હાથીના ચાલી ગય! પછી તેઓ મુનિરાજની પાસે આવી પાચ્યા અને ખૂબજ ભકિતભાવ પૂર્વક મુનિરાજના ચરણમાં વ ંદન કરીને તેમને પૂછ્યું–ભગવાન ! આપ કેણુ છા? આપના શું ધમ છે? આપનું નામ શું છે ? મુનિરાજે ઉત્તરમાં પેાતાનું નામ તથા ધમ આદિ સઘળે વૃત્તાંત કરી સંભળાવ્યેા. પછીથી જીનેન્દ્રના ભ્રમ કેવા છે એ પણ એમને સમજાવ્યું. અને કહ્યુ કે, આ ધમાઁ સંપૂર્ણ વિશુદ્ધ છે. આ પ્રકારના મુનિરાજના ધાર્મિક ઉપદેશ સાંભળીને એ સઘળા સાજાએ શ્રાવક ધર્મોના અંગીકાર કર્યાં. અને જીનેન્દ્ર માના અનુયાયી એની ગયા. મુનિરાજના ઉપદેશથી મરૂભૂતિને જીવ હાર્થી પણ મુનિની માફક ઈર્ષ્યાપથથી ચાલવા લાગ્યે તથા છઠ
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #844
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३२
उत्तराध्ययनसूत्रे
% 3D
इतश्च कमठतापसः सोदरं हत्वाऽप्यनुपशान्तकोपः कालसमयं प्राप्य मृत्वा विन्ध्याटव्यामत्युत्कटः कुक्कुरजातीय उर:परिसॉं जातः । स एकदा तत्रैव विन्ध्याटव्यां परिभ्रमन् प्रचण्डमार्तण्डकिरणसंतप्तं पयः पातुं सरसि प्रविशन्तं मरुभूतिमतगजमपश्यत् । अथ स गजो दैवयोगतः पङ्के निमग्नः । तदाऽसौ कमठजीवः कुकुटजातीयः सर्पः समुद्दीझवैरभावः समुड्डीय तन्मस्तके दृष्टवान्। एवं पारणा के दिन शुष्क पर्णादिक का आहार करने लगा। जब इसको प्यास लगती तो यह वन्यमहिष आदि जानवरों द्वारा आलोडित प्रासुक पल्बल-छोटे खड़े के जल को पी लेता! इस तरह सकलभोगों का परिस्याग कर यह सर्व प्रकार से शुभाशय वाला बन गया।
उधर मरुभूति भाई को मारकर भी जब कमठ का क्रोध उपशांत नहीं हुआ वह उसी क्रोध से जलता हुवा काल समय पाकर मरा
और विन्ध्याटवी में अत्युत्कट कुकुट जाति का उरःपरिसर्प-सर्पपने उत्पन्न हुआ। एक दिनकी बात है कि जब मरुभूति का जीव वह हाथी उसी विन्ध्याटवो में घूमता हुवा प्रचण्डमाण्ड की किरणों से संतप्त होकर पानी पीने के लिये तालाब में घुस रहा था तब घुसते हुए इसको उस सपने देख लिया। गर्मी की अधिकता से तालाब का पानी बहुत कुछ सूख गया था। अतः इसके तटपर कादव जमा हुआ था। हाथी प्रविष्ट होते ही कर्मवश उस कादव में बुरी तरह फंस गया। जब उस सर्पने આદિકન તપસ્યા પણ કરવા લાગ્યા. અને પારણાના દિવસે સૂકાં પાંદડાં વગેરેને આહાર કરવા માંડે. જયારે તેને તરસ લાગતી ત્યારે તે વનભેંસ આદી જનાવરે જેમાં આળોટતાં એવા પાણીના ખાડાઓમાંથી પાણી પીઈ લે. આ પ્રમાણે સઘળા ભેગોને પરિત્યાગ કરીને તે સર્વ પ્રકારના શુભાશયવાળો બની ગયે.
બીજી બાજુ પોતાના ભાઈ મરૂભૂતિને મારી નાખવા છતા પણ કમઠને ક્રોધ શાન્ત ન થશે. અને એ ક્રોધથી બળી રહેલ એ એ કમઠ રખડી રજળીને મર્યો ત્યારે તેને જીવ વિધ્યાટવીમાં કુકકુટ જતીના સર્પરૂપે સર્પ પણાથી ઉત્પન્ન થયા. એક દિવસની વાત છે કે, મારૂભૂતિને જીવ હાથી એજ વિધ્ય અટવીમાં ફરતે ફરતે સૂર્યના પ્રખર તાપથી ત્રાસ પામતે પાણી પીવા માટે તળાવની પાસે પહોંચ્યો. હાથીને પાણી પીવા તળાવમાં જતાં સાપે જોઈ લીધા. આ સમયે પ્રખર એવા તાપને લઈ તળાવનું મોટા ભાગનું પાણી સૂકાઈ ગયું હતું અને ચારે બાજુ કાદવના થર જામી પડેલ હતા. પાણીની તરસથી અકળાઈ રહેલ એ હાથીએ કાદવમાં થઈને પાર્થ તરફ જવા માંડયું પરંતુ વચ્ચે જ તે કાદવમાં ઉડે પૂતી ગયે. આ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #845
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
८३३
ततो विषव्याप्तशरीरः स गजः स्वावसानंसमीपस्थ विज्ञायाऽनशनं कृत्वा दुःसहां विषवेदनां सहमानः पञ्चनमस्क्रियाः स्मरन् प्राणांस्त्यक्तवान् ॥
॥ इति द्वितीयो गजभवः ॥ || अथ देवभवस्तृतीयः ॥
इथं प्राणान् परित्यज्य स सहस्रारनामकेऽष्टमे देवलोके सप्तदशसागराgost देवो जातः । कुक्कटनागश्चाऽप्यन्यदा मृत्वा पश्चमपृथिव्यां सप्तदशसागरायुको नारको जातः 1
हाथी को कादव में फँसा हुआ देखा तो वह उड़कर वहां आया-अ -और आते ही उसने उसके मस्तक पर डंक लगा दिया। डंक लगते ही हाथी के समस्त शरीर में विष फैल गया। हाथीने अपने अवसान का समय समीपस्थ जानकर समाधि मरण धारण कर लिया और आहार पानी का सर्वथा परित्याग कर उस दुःसह विष वेदना को समता भाव से सहन किया। इस तरह पंच नमस्कार मंत्र का जाप करते हुए उसने अपने प्राणों का विसर्जन किया इससे वह इस तृतीय भव में देवकी पर्याय में जाकर उत्पन्न हो गया। सहस्रार नामक अष्टम देवलोक का यह देव हुआ वहां इसकी आयु सत्रह सागर की हुई । कुक्कुट नाग का जीव भी अपनी पर्याय को छोडकर पंचम पृथिवी में सहसागर की आयु का धारक नारक हुआ ।
यह मरुभूति का द्वितीय और तृतीय भव है।
તર્કના લાભ લઈ કમઠના જીવ એ સર્પ તેના ઉપર તરાપ મારીને તેના માથા ઉપર ડંખ માર્યાં. સર્પના કરડવાથી તેનું અહેર હાથીના સારાએ શરીરમાં પ્રસરી ગયુ. હાથીએ પાતાના મરણુ કાળ નજીક જાણુ)ને સમાધી મરણુ ધારણુ કરી લીધુ. અને આહાર પાણીના પરિત્યાગ કરી સર્પના અહેરની દુઃસહ વેદનાને સમતા ભાવથી સહન કરી અને પંચ નમસ્કાર મંત્રના જાપ કરતાં કરતાં તેણે પેાતાના પ્રાણાનું વિસર્જન કર્યું. આથી તે ત્રીજા ભવમાં ધ્રુવ પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થયા અને સહાર નામના આઠમા દેવલાકમાં તે દેવ થયા ત્યાં એમની આયુ સત્તર સાગરની હતી. કુફ્રુટ નાગને જીવ પણ પાતાની પર્યાયને છોડીને પાંચમી પૃથ્વીમાં સત્તર સાગની આયુષ્યવાળા નારક થયા.
આ મરૂભૂતિના બીજો અને ત્રીજો ભવ થયો.
૧૦૫
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #846
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३४
उत्तराध्ययनसूत्रे । अथ किरणवेगभवश्चतुर्थः ॥ अथ स मरुभूति गजजीवः स्वायुःस्थितिभवक्षयेण तस्माद् देवलोका. कच्युतोऽस्मिन् जम्बूद्वीपे पूर्वमहाविदेहे सुकच्छरिजये वैताब्यपर्वते स्वशोभया विजितालकाया तिलकानामनगर्याः स्वामिनो विद्युद्गति नामकस्य विद्याधरस्य कनकतिलका नाम्न्या राज्याः कुक्षौ समवतीर्णः । ततः सा कनकतिलका गर्भसमयेऽतिक्रान्ते जनमनोनयनानन्दकरं सुकुमारं कुमार जनितवती। मातापितृभ्यां तस्य महता महोत्सवेन 'किरण वेग' इति नाम कृतम् । क्रमेण प्रवर्द्धमानवयसा सह तेन कलाचार्यसमीपे सकलाकलाऽधीता। एवं प्रतिपन्नसकलकलः
मरुभूति का किरण वेग नाम का चोथा भवजव सत्रहसागर प्रमाण आयुवाले सहस्रार देवलोक में रहते २ मरुभूति के जीव की पर्याय समाप्त हो चुकी तब वह वहां से चवा।
और चवते ही इस जंबूद्वीप में पूर्व महाविदेहस्थ सुकच्छ विजयान्तर्गत वैताठ्य पर्वत पर वर्तमान तिलक नाम की नगरी जो अपनी शोभा से अलकापुरी को भी पुरी तरह से तिरस्कृत करती थी। उस में उसके स्वामी विधुद्गति विद्याधर की कनकतिलका पत्नी की कुक्षि में अवतरित हुआ। गर्भ का समय जब समाप्त हो चुका तब कनकतिलकाने जनमनोनयनानंदकारी एक सुकुमार कुमार को जन्म दिया। मातापिता को इसके जन्म से अपार हर्ष हुआ। उन दोनोंने इसका नाम 'किरणवेग' रखा। फिरणवेग द्वितीया के चन्द्रमा की तरह क्रमशः वृद्धिंगत होने लगा और उमर की वृद्धि के साथ २ कलाओं का अभ्यास भी करने लगा। जब वह सकल कलाओं की प्राप्ति से विशेष निष्णात
મરૂભૂતિનો કિરવેગ નામને ચોથે ભવ:– સતર સાગર પ્રમાણ આયુવાળા સહસાર દેવલોકમાં રહેતાં રહેતાં મરૂભૂતિ જીવની દેવલોકની આ યુ પૂરી થઈ ત્યારે તે દેવલથી ચવીને જંબુદ્વીપમાં પૂર્વ મહાવિદેહ સુક૭ વિજ્યાન્તરગત વૈતાઢય પર્વત ઉપર આવેલી તિલક નામની નગરી કે જે પિતાની શેભથી આલકાપુરીના જેવી શોભાયમાન હતી તેમાં ત્યાંના સ્વામી વિવતિ વિદ્યાધરની કનક તિલકા પત્નીની કુખેથી અવતર્યો. ગર્ભનો સમય પૂરા થયા ત્યારે કનકતિલકાએ જેનારના મનને અતિ આનંદ પમાડે તેવા સુકુમાર પુત્રને જન્મ આપે. માતાપિતાને પુત્રના જન્મથી ઘણોજ હર્ષ છે. આ બન્નેએ પુત્રનું નામ “કિરણગ” રાખ્યું. બીજના ચંદ્રમાની માફક કિરણગ કમશઃ વધવા લા. ઉમરના વધવાની સાથોસાથ કળાઓને અભ્યાસ પૂર્ણ કરવા માંડયો. જ્યારે તેણે યુવાવસ્થા પ્રાપ્ત કરી ત્યારે સઘળી કળાએણે પણ ભારે નિપુણતા મેળવી
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #847
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
स यौवनं वयः प्राप्य रूपचातुर्यौदार्यादिगुणगणालङ्कता अनेका राजकन्याः परिणीतवान् । तं राज्यभारोद्वहनक्षमं विलोक्य विद्युद्गतिर्विद्याधरस्त मै राज्यं समय स्वयं गुरुगुप्ताचार्यसमीपे मत्रजितः । गृहीतराज्यभारः किरण वेगो न्यायेन प्रजाः परिपालयन् बहूनि वर्षाण्यतिक्रान्तवान् । एकदा स सुरगुरुनाम्नो धर्मदेशनां श्रुत्वा संजाततीव्रवैराग्यो राज्यभारं पुत्रे न्यस्य स्वयं तत्सविधे पवजितः । क्रमेण गीतार्थः स किरणवेगमुनिरेका किविहाराभिग्रहं गृहीत्वा नभोएवं औदार्य आदि गुणगणों से अलंकृत अनेक राजकन्याओं के साथ इसका विवाह भी कर दिया । धारे २ जब कुमार राज्यसंचालन के योग्य बन गया तब विद्युद्गति विद्याधरने उसको राज्यभार समर्पित कर स्वयं गुप्ताचार्य गुरु महाराज के समीप भागवती दीक्षा धारण करली । किरणवेगने बडी बुद्धिमत्ता के साथ न्यायनीतिपूर्वक राज्य का संचालन करते हुए प्रजाजनों को खूब आनंद से रखा । इम प्रकार राज्य का भार संभालते २ किरणवेग के कितनेक वर्ष व्यतीत हो चुके । एक समय की बात है कि किरणवेग के सुरगुरु नामके किसी मुनिराज के मुख से धार्मिक देशना का ज्ञान प्राप्त करके उसके प्रभाव से चित्त में वैराग्य का तीव्र रंग जम गया । इसलिये उसने अपने पुत्र पर राज्य का भार स्थापित कर स्वयं उन मुनिराज के पास भागवती दीक्षा धारण करली । दीक्षा लेकर उन्होंने क्रमशः आगमों का गुरु के समीप खूब अध्ययन किया इस से वे गीतार्थ हो गये। वे एकाको विहार લીધી હતી. રૂપ, ચરિત્ર અને ઔદાય આદિ ગુણેથી શાભાયમાન એવા એ કુમારનાં અનેક રાજકન્યાએની સાથે લગ્ન પણ કરી દેવામાં આવ્યાં. ધીરે ધીરે કુમાર જ્યારે રાજ્યના કારાબાર ચલાવવામાં કુશળ ખની ગયા ત્યારે વિદ્રગતિ વિદ્યાધરે એને રાજયગાદિ ઉપર બેસાડીને ગુપ્તાચાર્ય મહારાજની પાસે જઈ ને ભાગવતી દીક્ષા ધારણ કરી લીધી. કિરણવેગે ઘણીજ બુધ્ધિમત્તાનો સાથે ન્યાયનીતિ પૂર્વક રાજ્યનું સંચાલન કરી પ્રજાને ખૂબ આનંદમાં રાખી. આપ્રમાણે રાજ્યને ભાર સંભાળતાં સભાળતાં કિરણવેગનાં કેટલાંક વરસા વ્યતીત થઈ ગયાં. એક સમયની વાત છે કે, કિરણુવેગે સુરગુરૂ નામના કાઇ એક મુનિરાજના મુખેથી ધામિક દેશનાનુ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું એના પ્રભાવથી તેના ચિત્તમાં વૈરાગ્યને તીવ્ર રંગ જામી ગયા. આથી તેણે પોતાના પુત્રને રાજ્યગાદી સુપ્રદ કરી દઇત પાતે મુનિરાજની પાસેથી ભાગવતી દીક્ષા ધારણ કરી લીધી. દીક્ષા લીધા પછી તેમણે ગુરૂની પાસેથી આાગમેનુ ખૂખ જ્ઞાન મેળવ્યું. આગમાના અધ્યયનથી તેએ ગીતા બની ગયા. અને
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
८३५
Page #848
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३६
उत्तराध्ययनसूत्रे गत्या विहरन् पुष्करद्वीपमायातः। स तत्र कनकगिरिनाम्नो गिरेरन्तिके कायोत्सर्गपुरस्सरं विविधं तपोऽतप्यत ।
पञ्चमनरकात्स्वायुःस्थितिभवक्षयेण निर्गतः कमठजीवस्तस्यैव गिरेगहरे महाविषः सों जातः। स चैकदा गिरिसमीपे परिभ्रमन कायोत्सर्गेण संस्थितं ध्यानस्थं तं मुनिवरं ददर्श । ततः पूर्वभववैरेण क्रुद्धः स सर्पस्तस्य मुनिवरस्य प्रत्यङ्ग ददंशं । इत्थ सर्पदष्टः किरण वेगऋषिरना न कृत्वाऽचिन्तत्-सर्पोऽसौ मम सुहृत् , कर्म निर्जरणे सहायकारी ! अतोऽसौ प्रशंसनीय एव न तु निन्द्यः। इत्थं विचिन्तयन् ससुधीः प्राणान् परित्यक्तवान् ।। करते हुए आकाशमार्ग से पुष्करद्वीप में आये। वहां पर उन्होंने कनकगिरि नामक पर्वत के पास कायोत्सर्गपूर्वक अनेक प्रकार के तपों का सपना प्रारंभ कर दिया।
इधर पंचम नरक से अपनी आयु की समाप्ति के बाद कमठ का जीव वहां से निकला और निकल कर उसी गिरि की गुफा में महाविषैला सर्प हो गया। एक दिन की बात है कि जब वह गिरि के समीप घूम रहा था तब उसने कायोत्सर्ग में स्थित ध्यानस्थ उन किरणवेग मुनिराज को देखा। देखते ही उसके क्रोध का ठिकाना नहीं रहा-पूर्वभव के बद्धवर से क्रुद्ध होकर उसने मुनिवर के प्रत्येय अंग पर डंक मारा। इस प्रकार सर्प से दृष्ट होकर वे किरणवेग मुनि अनशन करके विचार करने लगे कि यह सर्प मेरा मित्र है क्यों कि कर्मों की निर्जरा करने में એકાકી વિહાર કરતાં કરતાં આકાશ માથી ૫ કર દ્વીપમાં પહોંચ્યા. ત્યાં તેમણે કનકગિરી નામના પર્વતની પાસે કાચોત્સર્ગ પૂર્વક અનેક પ્રકારના તપને તપવાને પ્રારંભ કર્યો
બીજી બાજુ પાંચમા નરકમાંથી પિતાની આયુની સમાપ્તિ પછી કમડને જીવ ત્યાંથી નીકળીને કનકગિરિ પર્વતની ગુફામાં મહાવિષવાળા સર્ષન પર્યાયમાં અવતર્યો. એક દિવસની વાત છે કે, જ્યારે તે ગિરિની પાસે ઘૂમી રહેલ છે ત્યારે તેણે કાત્સર્ગમાં સ્થિત ધ્યાનસ્થ એવા કિરણગ મુનિરાજને જોયા. જોતાં જ તેના કોપનું ઠેકાણું ન રહ્યું. પૂર્વભવના બંધાયેલ વેરથી ક્રોધિત બનીને તેણે મુનિવરના પ્રત્યેક અંગ ઉપર ડંખ માર્યો. આ પ્રકારે સપના હસવાથી તે કિરણ વેગ મુનિરાજ અનશન કરીને વિચારવા લાગ્યા કે, આ સર્પ મારો મિત્ર છે. કેમકે, કર્મોની નીર્જ કરવામાં તે મને સહાયક બનેલ છે. આથી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #849
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
(अथ देवभवः पञ्चमः) ततः मोऽच्युतनामके द्वादशे देवलोके जम्बूरमावर्ते नाम्नि विमाने द्वाविंशतिसागरोपमायुः प्रभाभासुरः सुरो जातः। स सर्पस्तु वने परिभ्रमन्नेकदा दवाग्निना दग्धो मृतो भूयः षष्ठपृथिव्यामुत्कृष्टस्थितिको नारको जातः ।।
(अथ वज्रनाभभवः षष्ठः) ततः स किरणवेगर्षिनोवः स्वायुःस्थितिभवक्षयेणाऽच्युतकल्पाच्च्युतोऽत्र जम्बूद्वीपे पश्चिमविदेहक्षेत्रे सुगन्धिविजये रम्यायाः शुभङ्करापुर्या अधिपस्य यह मेरा सहायक बना है । इसलिये यह प्रशंशनीय ही है निन्द्य नहीं। इस प्रकार को उज्ज्वल विचारधारा से ओतप्रोत होकर किरणवेग मुनिराजने अपने प्राणों का परित्याग करदिया। यह मरुभूति का किरणवेग नामक चौथा भव है।
॥ मरुभूति का पांचवा देवभव ॥ प्रागों का परित्याग करके वे अच्युत नामके बारहवें देवलोक में जम्बूद्रमावर्तनामक विमान में बाईससागर की स्थितिवाले देव हुए। इनका शरीर वहां प्रभा से भासुर होने से इनका नाम प्रभा. भासुर हुआ। सर्पने भी भ्रमण करते हुए एक दिन उसी वन में दावाग्नि से जलकर अपने प्राणों का परित्याग कर छठी नरक का वह उत्कृष्ट स्थिति का धारक नारकी बना।
॥ यह पाँचवाँ भव हैं॥ मरुभूति का छठा वज्रनाभकाभव
किरणवेग मुनि का जीव अपने जीवन का समय समाप्त कर उस તે પ્રસંશનીય છે, નિંદનીય નહીં. આ પ્રકારની ઉજવળ વિચારધારાથી ઓતપ્રેત બનીન કિરણ વેગ મુનિરાજે પિતાના પ્રાણોને પરિત્યાગ કરી દીધું.
આ મરૂ તને કિરણગ નામક ચોથે ભવ થયો.
- પાચમે દેવ ભવ પ્રાણને પરિત્યાગ કરીને તે અશ્રુત નામના બારમા દેવલેકમાં જમ્બુદ્રમાવર્ત નામના વિમાનમાં બાવીસ સાગરની સ્થિતિવાળા દેવ થયા. તેમનું શરીર ત્યાં પ્રભાથી ભાસુર હોવાથી તેમનું નામ પ્રભાભાસુર થયું. સપ પણ ભ્રમણ કરતાં કરતાં એક સમયે તે વનમાં દાવાનળથી બળીને પિતાના પ્રાણ ત્યાગ કરીને છઠા નરકમાં નારકી બને.
આ પાંચમે ભવ થયો
મરૂભૂતિનો છઠ્ઠો વજીનામનો ભવઃકિરણગ મુનિને જીવ પિતાને જીવનને સમય સમાપ્ત કરી તે અયુત
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #850
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३८
उत्तराध्ययनसूत्रे महावीर्यस्य वनवीर्यनाम्नो नृपस्यापरलक्ष्म्या इव लक्ष्मीवन्या भार्यायाः कुक्षौ समवतीणः । अथ व्यतीते गर्भसमये लक्ष्मीवती राज्ञी मूर्ये प्राचीव तेजस्विनं सुतं जनितवती। ततो द्वादशेऽहनि मातापितृभ्यां तस्य दारकस्य महता महोत्सवेन वज्रनाम इति नामकृतम् । क्रमेण प्रवर्द्धमानः स वज्रनाभकुमारः कला. चार्यात सकलाः कलाः कलयित्वा यौवनं वयः प्राप्तवान् । अथान्यदा राजा वज्रवीर्यों राज्यभारोद्वहनक्षम स्वसुतं वज्रनाभं विलोक्य तम्मिन् राज्यभारं समय स्वयं प्रबजितो जातः । वज्रनाभोऽपि प्रजां परिपालयन बहूनि वर्षाणि अच्युत स्वर्ग से च्यव कर वह इस जंबूद्वीप के पश्चिम विदेहक्षेत्र में सुगन्धिविजय में रमणीय जो शुभंकरपुरी थी उसके अधिपति महापराक्रमशाली वज्रवीर्य राजा थे। उनकी साक्षात् लक्ष्मी जैसी लक्ष्मीवती रानी थी। उसकी कुक्षि में अवतीर्ण हुआ। लक्ष्मीवतीने गर्भा समय व्यतीत होने पर पूर्व दिशा जैसे तेजस्वी सूर्य को जन्म देती है उसी तरह से तेजस्वी पुत्र को जन्म दिया। मातापिताने पुत्र के प्रसव की प्रकृष्ट रीति से प्रमोद पुलकित होकर पुत्रोत्सव ग्यारह दिनतक मनाया। पश्चात् बारहवें दिन बडे उत्सव के साथ उन्होंने उसका 'वज्रनाभ' नाम रखा। वज्रनाभ क्रमशः वृद्धिंगत होने लगा। उमर की वृद्धि के साथ२ उसने कलाचाये के पास से समस्त कलाओं का अभ्यास भी कर लिया। जब यह यौवन के रंग से खिल चुका तो पिताने इसको तरुण देखकर अनेक राजकन्याओं के साथ इसका विवाह संबंध भी कर दिया। वज्रनाभकुमार जब राजकाज के संभालने योग्य बन गया तो पिताने उसको राज्य का भार सोंपकर दीक्षा धारण સ્વગથી ચવીને જીપના પશ્ચિમ વિદેહ ક્ષેત્રમાં સુગંધિ વિજયમાં રમણીય એવી જે શુભંકર પુરી હતી તેના અધિપતિ મહાપરાક્રમશાળી વાવીય રાજાની સાક્ષાત લક્ષમી જેવી લક્ષમીવતી રાણી હતી તેની કુખેથી અવતર્યો ગભીને સમય પૂરો થતાં લક્ષમીવતીએ પૂર્વ દિશા જે રીતે સૂર્યને જન્મ આપે છે તે રીતે તેજસ્વી પુત્રને જન્મ આપે. માતાપિતાએ પુત્રના જન્મથી ઉત્સાહિત બનીને અગ્યાર દિવસ સુધી પુત્ર જન્મને ઉત્સવ મનાવ્યું. પછી બારમા દિવસે ઘણાજ ઉત્સાહથી પુત્રનું નામ વ્રજનાભ રાખ્યું. વનાભ કમશઃ વધવા લાગ્યા. ઉમરની વૃદ્ધિ થતાં તેણે કલાચાર્યની પાસેથી સઘળી કળાઓનો અભ્યાસ પણ કરી લીધા. જ્યારે તે યુવાવસ્થાએ પહોંચ્યા ત્યારે પિતાએ તેને તરૂણ જાઈને અનેક રાજકન્યાએની સાથે તેને વિવાહ સંબંધ પણ કરી દીધુ વજનાભકુમાર જ્યારે રાજ કાર્યને સંભાળવામાં ગ્ય બની ગયા ત્યારે પિતાએ રાજ્યને ભાર તેને સુપ્રદ કરી દીક્ષા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #851
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
८३९ राज्यं कृत्वा विरक्तिमापन्नो राज्ये स्वसुतं चक्रायुधं संस्थाप्य स्वयं क्षेमङ्कर नाम्न आचार्यस्य समीपे प्रबजितवान् । गृहीतदीक्षः स वज्रनाभमुनिस्तोत्रं तपस्तपन् परीषहान् सहमानः क्रमेणाकाशगमनादिकाः लब्धीराप्तवान् । अथान्यदा गुरोरज्ञया एकाकी विहरन् स वज्रनाभऋपिराकाशमार्गेग सुकच्छविजयेऽगच्छत् । अन्येधुः स विहरन् भीमकान्तारमध्यग ज्वलन गरिं गतः, तावासर्योऽप्यस्ताचले करली । वज्रनाभ कुमारने न्यायनीति के अनुसार राज्यका संचालन करते हए प्रजाजनों को खूब संतुष्ट रखा। इस तरह राज्य करते २ जब अपनो आयुका अधिक समय व्यतीत हो चुका, तब वजनाम राजाने भी चक्रायुध पुत्र को राज्य संचालन के योग्य देखकर उस पर राज्य का भार स्थापित कर क्षेमंकर नाम के आचार्य के पास मुनिदीक्षा धारण करली । दीक्षित होते ही वज्रनाभ मुनिराजने तीव्रतपों का तपना एवं परीषहों का शांतिभाव से सहन करना, इस ओर ही अपना समस्त समय व्यतीत करना प्रारंभ कर दिया। इस तरह उनको क्रमशः आकाश गमनादिक अनेक लब्धियां प्राप्त हो गई। एक दिन बज्रनाभ मुनिराजने अपने गुरुदेव से एकाकी विहार करने की आज्ञा प्राप्त करली-सो वे एकाकी विहार करते हुए आकाशमार्ग से सुकच्छविजय में आ पहुँचे। वहां आकर किसी एक समय वे विहार करते २ भयंकर जंगल के बीच में स्थित ज्वलनगिरि पर्वत पर आये। जिस समय ये मुनिराज इस पर्वत पर आये थे उस समय सूर्य अस्ताધારણ કરી લીધી. વજનાભકુમારે ન્યાયનાતિ અનુસાર રાજયનું સંચાલન કરીને પ્રજાને ખૂબજ સંતોષ આપે. આ પ્રમાણે રાજ્ય કરતાં કરતાં જયારે તેમની આયુને ઘણે સમય વ્યતીત થઈ ચૂક્યો ત્યારે વજાનાભ રાજાએ પણ પોતાના ચક્ર યુધ નામના પુત્રને રાજ્ય સંચાલન કરવા માં યોગ્ય જાણીને તેને રાજ્યગાદી
પ્રદ કરો ક્ષે મકર ના મના આચાર્યની પાસે તેમણે મુનિદીક્ષા ધા રહ્યા કરી લીધી દીક્ષિત થતાજ વનાભ મુનિરાજે અત્યંત કઠણું એવા તીવ્રતાપે તપવાનો પ્રારંભ કરી દીધા અને પરીષહેને શાંતિભા વથી સહન કરવા એ તરફ જ પોતાનો સઘળો સમય વ્યતીત કરવાનો પ્રારંભ કરી દે છે. આ પ્રકારે તેમને ક્રમશઃ આકાશ ગમન આદિ અનેક લબ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ ગઈ. એક દિવસ વજીનાભ મુનિરાજે પોતાના ગુરૂદેવ પાસેથી એકાકી વિહાર કરવાની આજ્ઞા પ્રાપ્ત કરી લીધી. આ પછી તેઓ એકાકી વિહાર કરતા આકાશ માર્ગથી સુકછ વિજયમાં પહોંચ્યા. ત્યાં પહોંચીને વિહાર કરતાં કરતાં તેઓ ભયંકર જંગલની અંદરના જવલનગિરિ પર્વત ઉપર પહોંચ્યા. જે સમયે મુનિરાજ આ પર્વત ઉપર પહોંચ્યા એ સમયે સૂર્ય અસ્તાચળ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #852
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे गतः। ततः सत्त्वशाली स महामुनिस्तस्य पर्वतस्य कस्मिंश्चिद् गहरे निसर्गेण कायोत्सर्गेण स्थितवान् ।
अथ प्रातः काले समुदिते सूर्ये जीवरक्षापरायणः स मुनिर्गहरा निर्गत्य विहारं कृतवान् । तस्मिन्नेव समये कुरङ्गकनामा एको भिल्लोऽपि मृगयार्थ निर्गतः। स भिल्लः कृतानेकभवभ्रमणो नरकनिर्गतः सर्पजीव आसीत् । पापात्मा स मृगयार्थ प्रचलितः प्रथममेव तं मुनि दृष्टवान् । तं मुनिं दृष्ट्वाऽसावमङ्गलमिति मत्वा पूर्वमवरतश्च स कुरङ्गकभिल्लो धनुराकर्णमाकृष्य निशितेन बाणेन तस्य मुनेहृदि प्राहरत् । चल की और प्रस्थित हो रहा था। अतः सत्त्वशाली वे मुनिराज उसी पर्वत के किसी एक गुफा में कायोत्सर्ग कर ठहर गये।
जब प्रातःकाल का समय हुआ और सूर्य उदित हो चुका तषजीवों की रक्षा में परायण मुनिराजने वहां से निकलकर विहार कर दिया। इसी समय एक कुरङ्गक नाम का एक भील भी शिकार के लिये अपनी पल्ली से निकलकर इधर उधर भटक रहा था। यह भील का जीव और कोई नहीं था नरक से निकला हुमा सर्पका जीव था जो अनेक पर्यायों में भ्रमण करता हुआ इस भिल्ल की पर्याय से पैदा हो गया था। जब वह शिकार के लिये अपने स्थान से चला तो सर्व प्रथम उसकी दृष्टि इन्हीं मुनिराज पर पडी। उनको देखते ही पूर्वभव के वैर से इसका स्वभाव गरम हो गया। उसने विचार किया कि देखो तो सही यह घर से निकलते ही मुझे अमंगल हुआ है। अतः उसने धनुष पर तीक्ष्ण वाण आरोपित कर मुनिराज के हृदय पर मारा। તરફ જઈ રહેલ હતા. આથી સત્વશાળી એ મુનીરાજ એ પર્વતની એક ગુફામાં કાર્યોત્સર્ગ કરીને રોકાઈ ગયા.
- જ્યારે પ્રાતઃકાળનો સમય થયો ત્યારે અને સૂર્ય ઉદય થયો ત્યારે બની રક્ષામાં પરાયણ એવા મુનિરાજે ત્યાંથી નીકળીને વિહાર કરી દીધું. આ સમયે એક ફરગઠક નામને ભીલ પણ પોતાના સ્થાનમાંથી શિકાર કરવા માટે નિકળી પડેલ હતું. આ ભીલને જીવ તે બીજે કઈ નહીં પરંતુ નરકમાંથી નીકળેલ સર્ષને જીવ હતું. જે અનેક પર્યાયમાં ભ્રમણ કરીને આ ભીલની પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થયેલ હતે જયારે તે શિકાર માટે નીકળ્યો ત્યારે તેની દૃષ્ટિ સથી પ્રથમ મુનિરાજ ઉપર પડી. એમને જોતાં જ પૂર્વભવના વેરના કારણે તેને સ્વભાવ ગરમ થઈ ગયે. તેણે વિચાર કર્યો કે, ઘેરથ નીકળતાંજ મને આ અપશુકન થયેલ છે. આથી તેણે ધનુષ ઉપર તીક્ષણ બાણ ચડાવીને મુનિરાજના હૃદય ઉપર માર્યું. તેનાથી વીંધાઈને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #853
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
८४१
ततः प्रहारव्यथितः स मुनिः, 'नमो अरिहंताणं' इत्युच्चार्य भुवि समुपविश्य कृत्वाऽखिलान् जीवान् क्षामयित्वा शुभध्यानपूर्वकं प्राणान
भक्तप्रत्याख्यानं परित्यक्तवान ।
ततः स मध्यग्रैवेयके ललिताङ्गनामक देवत्वेन समुत्पन्नः । निसर्गदुष्टः स भिल्लस्तु कालान्तरे मृत्वा रौरवे नाम्नि सप्तमपृथिव्यां नारको जातः ॥ ॥ इति सप्तमो भवः || (अथाष्टमः सुवर्णवाभवः)
॥ इति षष्ठो भवः || ( अथ ललिताङ्गदेव भवः सप्तमः)
आसीदत्र जम्बूद्वीपे पूर्वमहाविदेहे तत्क्षेत्रविभूषणमित्र धनधान्यहिरण्यउस से विद्ध होकर मुनिराजने " नमो अरिहंताणं" कहते हुए जमीन पर बैठ कर और भक्त प्रत्याख्यान करके तथा समस्त जीवों का क्षमा करके और उनसे अपने दोषों की क्षमा कराकर शुभ ध्यानपूर्वक प्राणों का परित्याग कर दिया ।
यह छठा भव है
सातवाँ ललितांगदेवका भव
ये मुनिराज इस प्रकार मरकर मध्यम ग्रैवेयक में ललितागनामक देव हुए। तथा स्वभावतः दुष्ट वह भिल्ल मरकर रौरव नामक सप्तम पृथिवी में नारक हुआ ।
१०६
यह सातवा भव है
आठवाँ सुवर्णबाहुका भव
वज्रनाभ का जीव मध्यम ग्रैवेयक की स्थिति भोगते २ जब समाप्त
મુનિરાજ “નમેા અરિહંતાણુ” કહેતાં કહેતાં જમીન ઉપર બેસી ગયા, અને ભક્ત પ્રત્યાખ્યાન કરીને તેમજ સઘળાં જીવને ક્ષમા આપીને અને તેમની પાસેથી પેાતાના દોષાની ક્ષમા માગીને શુભધ્યાન પૂર્વક પ્રાણેાતા પરિત્યાગ કરી દીધા. આ છઠ્ઠો ભવ થયો.
સાતમે લલિતાંગ દેવના ભવઃ—
એ મુનિરાજ આ પ્રકારે મરીને મધ્યમ જૈવેયકમાં લલિતાંગ નામના દેવ થયા. તથા સ્વભાવત: દુષ્ટ એવા એ ભીલ્લા મરીને રૌરવ નામના સાતમા નરકમાં નારકી થયે
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
આ સાતમે ભવ થયેા
આઠમા
સુવણુ ખાડુનેા ભવ આ પ્રકારના છે—
વજ્રનાભતા જીવ મધ્યમ ત્રૈવેયકની સ્થિતિ ભાગવતાં ભાગવતાં એ આયુને
Page #854
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४२
उत्तराध्ययनसत्रे
सुवर्णमाणिक्यादिप्रचुर पुराणपुरं नाम पुरम् । तत्र कुलिशवाहुनामा महाबला भूप आसीत् । तस्यासीत् सुदर्शना नाम प्रियदर्शना पिया। सा हि एकदा चतुर्दश महास्वमान् दृष्टरती। अथ वज्रनाभजीवो मध्यग्रेवेयकादायुःस्थितिभवक्षयेण परिच्युतस्तस्या गर्भे समुत्पन्नः । बहुप्रतिपूर्णेषु नवसु मासेमु सा सुदर्शना राज्ञी सकलजनमनोनयनानन्दनं नन्दनं जनितवती। ततो मातापितृभ्यां महता महोत्सवेन सुवर्णबाहुरिति तस्य नाम कृतम्। धात्रीभिरङ्कादकं नीयमानो लाल्यमानः क्रमेण प्रवर्द्धमानः स सुवर्णवाहुकुमारः कलाचार्यात्सकलाः कलाः समधिगत्यु तारुण्यं प्राप्तवान् । ततः कुलिशबाहुभूपो रूपशीलौदार्यादिगुणयुक्ताभिकर चुका तब वह जम्बूद्वीप के पूर्वमहाविदेह में वर्तमान उस क्षेत्र के विभूषण स्वरूप तथा धनधान्य, हिरण्य, सुवर्ण एवं माणिक्य आदि से भरपूर पुराणपुर में महाबलिष्ठ कुशिलबाहु नामक राजा के यहां सुदर्शना प्रिया की कुक्षि में अवतरित हुआ। यह सुदर्शना रानी प्रियदर्शनवाली थी। जब यह उसकी कुक्षि में अवतरित हुआ तब सुदर्शना रानीने रात्रि में चौदह महास्वमों को देखा था। गर्भकाल के नौ मास साढे सात रात्रि के पूर्ण होने पर सुदर्शनाने सकलजन के मन और नयनों को आनन्द करने वाला पुत्र को जन्म दिया। मातापिता को इस पुत्र की प्राप्ति से हर्ष का पार नहीं रहा। मातापिताने बडे ठाटबाट के साथ इस का नाम सुवर्णबाहु रखा। इसके लालन पालन की व्यवस्था धायमाताओं द्वारा हाती थी। उन्होंने इसको प्रेम से पालित पोषित किया। सुवर्णयाहु क्रमशः वृद्धिंगत होने लगा। साथ २ में उसने कलाचार्य के पास सकलकलाओं का अभ्यास भी कर लिया। इस સમાપ્ત કરી ત્યાંથી ચવીને જમ્બુદ્વીપમાં પૂર્વ મહાવિદેહમાં આવેલ એ ક્ષેત્રના વિભૂષણ સ્વરૂપ તથા ધન ધાન્ય હિરણ્ય, સુવર્ણ અને માણિક્ય આદિથી ભરપૂર પુરાણપુરમાં મહાબલિષ્ટ કુલિશબાહૂ નામના રાજાને ત્યાં તેમની સુદર્શન નામની રાણીની કૂખેથી અવતર્યો. એ સુદર્શના રાણી ઘણી જ સુંદર હતી. રાણી સુદર્શનાના ગર્ભમાં જ્યારે તે પ્રવિષ્ટ થયા ત્યારે રાણીએ નિદ્રામાં ચૌદ સ્વપ્નને જોયાં હતાં. ગર્ભકાળ નવ મહિના અને સાડાસાત રાત્રી પૂરો થવાથી સુદર્શનાએ સઘળા લોકેના મનને આનંદ પમાડે તેવા એક સુંદર પુત્રને જન્મ આપ્યો. માતા પિતાને આ પુત્રની પ્રાપ્તિથી હર્ષને પાર ન રહ્યો. માતાપિતાએ ઘણાજ ઠાઠમાઠ સાથે તેનું નામ સુવર્ણબાહ રાખ્યું. તેના લાલન પાલનની વ્યવસ્થા થાઈ માતાઓ દ્વારા થતી હતી. એમણે ઘણાજ પ્રેમથી કુમારનું લાલન પાલન કર્યું. સુવર્ણ બહુ ધીરે ધીરે વધવા લાગ્યા. સાથે સાથે તેણે કળાચાર્યોની પાસેથી સઘળી કળાઓને અભ્યાસ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #855
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
रनेकाभी राजकन्याभिः सह सुवर्णवाहो विवाहमकारयत् तदनु तं राज्यभरोद्वहनाय राजपदे संस्थाप्य स्वयं प्रव्रज्यामग्रहीत् । गृहीतराज्यभार: सुवर्णबाहुर्नीतिपुरस्सरं प्रजाः पालयति स्म । अथान्यदाऽश्ववाक्रीडां कर्त्तुं सैनिकैः सह अश्वान् वान् राजा सुवर्णबाहुः स्वनगरान्निर्गतः । तदा स वक्रशिक्षितेनाश्वनापहृतो हरिणशरण्येऽरण्ये नीतः । तत्रैकं सरोवरं दृष्ट्वा तृषार्त्तोऽश्वः स्वयमेव तस्थौ । ततो राजाऽश्वादवतीर्य तं सरसि नीत्वा जलान्यपाययत् । स्वयमपि जलं पीत्वा सरस्तीरे प्रकार जब बढते २ वह युवावस्था संपन्न हुआ, तब कुलिशबाहु राजाने रूप, शील एवं औदार्य आदि गुणों से युक्त अनेक राजकन्याओं के साथ उसका विवाह कर दिया। पश्चात् राजाने राज्यभार को उद्वहन करने के लायक उसको देखकर अपने समस्त राज्य का भार उसको सोंप दिया और स्वयं मुनि दीक्षा से दीक्षित हो गया। राज्यपद पर प्रतिष्ठित होकर सुवर्णवाहने नीतिपुरस्सर प्रजा का परिपालन अच्छी तरह से किया। एक दिन को बात है कि सुवर्णबाहु राजा अभ्वक्रीडा करने के लिये सैनिकों के साथ घोडे को कूदाता हुआ नगर से बाहिर निकला। उन में एक घोडा ऐसा था जो वक्रशिक्षित था सो उसने इसको हरण कर एक जंगल में लाकर रख दिया । जंगल में मृगों का झुण्ड का झुण्ड फिर रहा था । घोडा चलते २ थक गया था तथा तृषा से भी व्याकुल हो चुका था अतः उस जंगल में आते ही ज्यों ही एक सरोवर देखा तो वह वहां रुक गया । घोडा के रुकते ही राजा उस पर से नीचे उतर गया । और उस घोडा को सरोवर पर ले जाकर पानी પણ કરી લીધા. આ પ્રકારે વધતાં વધતાં તે જ્યારે યુવાવસ્થાએ પહાચ્યા ત્યારે કુલિશબાહુ રાજાએ તેને રૂપગુણથી સપન્ન એવી ઘણી રાજકન્યાએ વિવાહ કરી દોધા. આ પછી રાજ્ય કારેાખાર સભાળવામાં કુશળ જાણીને રાજાએ તેને રાજ્યગાદી સુપ્રદ કરીને પોતે મુનિ દક્ષા ધારણ કરી લીધી. રાજ્યપુરા પોતાના હસ્તક આવતાં સુવર્ણ'બાહુએ ન્યાય નીતિ અનુસારજ પ્રાતું સારી રીતે પાલન કર્યું. એક દિવસની વાત છે કે, સુવણ ખડુ રાજા અધક્રીડા કરવા માટે સૈનિકાની સાથે ઘેાડા ઉપર બેસી નગરની બહાર નીકળ્યા. આમા એક ઘેાડા વક્રશિક્ષિત હતા તેના ઉપર સ્વાર થઈ તેને ફેરવવા લાગતાં ઘેાડે તેને અવળી દિશા તરફ એક ઘાર લઇ ગયા. એ જંગલમાં મૃગેાનાં ઝુંડનાંઝુડ ક્રૂરતાં हता. ઘોડો ચાલતાં ચાલતાં થાકી ગયા હતા અને તરસથી પણ વ્યાકૂળ બની ગયેલા હતા. જ ગલેમાં ચાલતાં ચાલતાં તેણે એક સરેાવર ભાળ્યું જેથી તે ત્યાં ઉભેા રહી ગયા. ઘેાડા ઉભે રહેતાં જ રાજા તેના ઉપરથી નીચે ઉતરી ગયો અને તેને સરાવર પાસે
સાથે
જંગલમાં
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
८४३
Page #856
--------------------------------------------------------------------------
________________
____ उत्तराध्ययनसूत्रे क्षणं विश्रम्य हयं गृहीत्वा यावदने गच्छति, तावदेकं तापसाश्रममश्यत् । तत्र प्रविशतो राज्ञो दक्षिणं नेत्रं परिस्फुरति स्म। ततो राज्ञा चिन्तितम्अवश्यमेव ममात्र श्रेयो भविष्यति? इति विचिन्तयन यावत्सोऽग्रे गच्छति, तावत्सख्या सह वृक्षमूले जलं सिञ्चन्तीमेकां तापसकन्यामपश्यत् । तावद्राज्ञोऽनुचरा अपि समागताः। ततोऽनुचरैः सह राजा अाश्रमे प्रविष्टः। सानुचरं राजानं दृष्ट्वा ते उभे तापसकन्ये सम्भ्रान्ते जाते । राजा च सखों पृष्टवान्अस्याश्रमस्य कः कुलपतिः ? का भवती ? इयं भवत्सवी च का ? ततः सा पिलाया। तथा स्वयं भी जल पिया। इसके बाद उस सरोवर के तट पर कुछ क्षण तक विश्राम कर ज्यों ही राजा घोडे को लेकर आगे बढा कि इतने में उसको एक तापसाश्रम दिखलाई पडा। वहां जाकर ज्यों ही यह उस में प्रविष्ट होने वाला था, कि इसी समय इसका दाहिना नेत्र फड़कने लगा। नेत्र के फडकते ही राजाने विचार किया कि नियमतः यहां मुझे श्रेय की प्राप्ति होनेवाली है। इस प्रकार विचार करते २ जैसे ही वह आगे बढ़ रहा था कि इतने में उसको सखीयों के साथ वृक्षोंकी क्यारिओं में जल सींचती हुई एक तापस कन्या दिखलाई दी। इसी समय वहां राजा के अनुचर भी आ पहुंचे। अनुचरों के साथ राजा उस आश्रम में प्रविष्ट हुआ। अनुचरों सहित राजा को देखकर वे दोनों तापस कुमारियां संभ्रान्त जैसी हो गई। राजाने धैर्य बंधाते हुए उसकी सखी से पूछा-इस आश्रम का कुलपति कौन है ? तथा आप लोग कौन है ? यदि गोपनीय जैसी बात न हो तो यह बतलावें कि यह લઈ જઈને પાણી પાયું. અને પોતે પણ પીધું. આ પછી એ સરોવરને કાંઠ થોડા સમય સુધી વિશ્રામ કર્યો. આ પછી રાજા ઘડાને લઈને આગળ વધ્યા ત્યારે તેમની દષ્ટિએ તાપસને એક આશ્રમ પડયો ત્યાં પહોંચીને જ્યારે એણે આશ્રમમાં પ્રવેશ કરવા પગ ઉપાડયો એ સમયે તેનુ ડાબું નેત્ર ફડકવા લાગ્યું. નેત્ર ફડકતાં જ રાજાએ વિચાર કર્યો કે, અહીં મને શ્રેયની પ્રાપ્તિ જરૂર થનાર છે. આ પ્રકારના વિચાર કરતાં કરતાં તે આગળ વધી રહેલ હતે એ સમયે પિતાની સખીઓની સાથે પુષ્પવૃક્ષોની યારીયોને જળ સીંચી રહેલ એક તાપસ કન્યા નજરે પડી. આ સમયે રાજાના સૈનિકે પણ ત્યાં આવી પહેચ્યાં. અનુચરોની સાથે રાજાએ આશ્રમમાં પ્રવેશ કર્યો. અનુચર સહિત રાજાને જોઈને એ બન્ને તાપસ કુમારિકાએને ગભરામણ થઈ રાજાએ તેમને ધય બંધાવતાં એની સખીને પૂછ્યું કે, આ આશ્રમના કુળપતિ કોણ છે તથા આપ લોક કેણ છે ? જે કહેવામાં કાંઈ હરકત
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #857
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् प्राह अहमस्मि आश्रमवासिनस्तापसस्य कन्या नन्दा नाम इयं मम सखी पद्मपुराधीश्वरस्य विद्याधरेश्वरस्य सुता रत्नावली कुक्षिजाता पद्मा नाम । उत्पन्नायामस्यां पिता मृतः। भ्रातरश्च राज्यार्थ मिथोऽयुध्यन्त । महद् युद्धं जातम् । ततोऽस्यो माता रत्नावली देवी इमामादायास्मिन् आश्रमे स्वतः कुलपतेर्गालवस्य समीप समायाता। तापसाल्यमानाऽसौ क्रमेण बाल्यावस्थामपनीय युवती जाता। अत एवेयं तापसकन्योचितं कर्मकुरुते । युज्यते चैतत् , यतो यादृशः संवासो भवति, तादृश एवाभ्यासोऽपि भवति। अत्र हि कश्चिन्नैमित्तिकः ममागतः । नैमित्तिकं गालवः पृष्टवान-मत्तिक ! अस्याः पद्मायाः पतिः को भविष्यति ? ततो नैमित्तिकः प्राह:-वज्रबाहुसुतः सुवर्णवाहु हयेनापहृतोऽत्राश्रमे समागमिष्यति, आपकी सखी कौन है ?। राजा का प्रश्न सुनकर उसने कहा कि में आश्रमवासी तापस की कन्या हूं। मेरा नाम नंदा है। तथा मेरे साथ जो यह मेरी सखी है इसका नाम पद्मा हैं । यह विद्याधराधिपति पद्मपुर के राजा की रानी रत्नावली की कुक्षि से उत्पन्न हुई है। इस के उत्पन्न होते ही इसका पिता मर गया । भाइयों में राज्य के निमित्त परम्पर खय युद्ध होने लगा। तब इसकी माता रत्नावलीरानी इस कन्या का रक्षण निमित्त इसको लेकर अपने भाई गालवपति के पास आई है । यह तपस्वियों द्वारा पालित पोषित होकर क्रमशः यहीं पर यौवन अवस्था को प्राप्त हुई है, इस लिये यह तापस कन्याओं के उचित जलसींचनादि यह कार्य करती है। जैसी संगति मिलती है, मनुष्य वैसा ही बन जाया करता है। यहां कुछदिन पहिले एक नैमित्तिक आया था। गालवने उससे ऐसा पूछा था कि हे नमत्तिक कहो तो सही इस विद्याधर.कन्या का पति कौन होगा ? જેવું ન હોય તે એ પણ બતાવે કે, આ આપની સખી કેણ છે? રાજાને પ્રશ્ન સાંભળીને તેણે કહ્યું કે, હું આશ્રમવાસી તાપસની કન્યા છું મારું નામ નંદા છે તથા મારી સાથે જે સખી છે એનું નામ પડ્યા છે. એ વિદ્યાધરાધિપતિ પદ્મપુરના રાજાની રાણી રત્નાવલીની કુખેથી ઉત્પન્ન થયેલ છે. અને જન્મ થતાંજ આના પિતાં મરી ગયા. ભાઈઓમાં રાજયના કારણે પરસ્પરમાં યુદ્ધ થયું. ત્યારે આ ઠન્યાના રક્ષણ માટે એની માતા રત્નાવલી રાણી આને લઇને પોતાના ભાઈ ગાલવ કુળપતિની પાસે આવેલ છે. આને તપસ્વીથી પાળી પિષિને મેટી કરવામાં આવેલ છે. આથી એ તાપસ કન્યાઓને ઉચિત એવાં જળસિંચન આદિ કાર્ય કરે છે. જેવી સંગત મળે છે તે મનુષ્ય બની જાય છે. અહીં ડા દિવસો ઉપર એક જોતિષી આવેલ હતા. ગાલવે એમને એવું પૂછયું કે, હે જતિષી કહો તો ખર આ વિદ્યાધર
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #858
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे स एवास्याः पतिर्भविष्यति । इत्थं तापसकन्यकाया नन्दाया वचनं निशम्य सुवर्णबाहुनृपः परमानन्दं प्राप्तो मनस्येव मचिन्तयत्-अहो ! उपकृतमनेन वाजिना। यदहमनेनापहृतोऽत्र तापसाश्रमे समागतोऽग्मि । एवं विचिन्त्य राजा तां पर्यपृच्छत्-कुलपतिः वाऽस्ते ? चक्रवाको भास्करमिवाहं तं द्रष्टुमुत्सुकोऽस्मि । सा पाह-कुलपतिरधुना कार्यान्तरेण वाऽपि गतः। शीघ्रमेव समागमिष्यति । ततः सा राजानमपृच्छत् महाभाग ! स्फुटराज्यलक्ष्मधारी भवान् कः ? ततो राज्ञोऽनुचरास्तामब्रुवन्-अयमेव महाराजः सुवर्णबाहुः । ततः तब नैमित्तिकने कहा था कि वज्रबाहु का सुत सुवर्णबाहु इसका पति होगा और वह यहां अश्व द्वारा अपहृत होकर आवेगा। इस प्रकार उस तापस कन्या नंदा के मुख से समाचार सुनकर सुवर्णबाहु राजाको अपार हर्ष हुआ। उसने मन में विचार किया कि घोडेने हरण कर मेरा बडा उपकार किया है, क्यों कि अगर यह मुझे नहीं हरण करता तो मैं इस आश्रम में कैसे आ सकता? इस प्रकार विचार कर राजाने उससे पूछा-इस समय कुलपतिजी कहाँ है। सूर्यके लिये चक्रवाक की तरह मैं उनके दर्शन के लिये उत्कंठित हो रहा हूं। मंदाने प्रत्युत्तर में राजा से कहा-महाराज ! कुलपति तो इस समय कार्यान्तर से कहीं गये हुए है। वे शीघ्र ही आनेवाले हैं। इस प्रकार नंदाने कह कर राजा से भी यह पूछ लिया कि हे महाभाग ! प्रकट रूप में राज्य चिह्नों को धारण करनेवाले आप कौन हैं ? इस प्रश्न का राजाने कुछ
भी नंदा को उत्तर नहीं दिया परंतु राजा के अनुचरोंने उत्तर देते हुए કન્યાનો પતિ કે શું થશે? ત્યારે જતિષીએ કહ્યું કે, વજીબાહ આને પતી થશે અને તે અશ્વથી અપહૃત થઈને અહીં આવશે. આ પ્રકારની એ તાપસ કન્યાની વાતને સાંભળીને સુવણુબાહુ રાજાને ઘણા જ હર્ષ થયે. એણે મનમાં વિચાર કર્યો કે, જે આ શેડો મને ઉપાડીને અહીં લઈ આવ્યો ન હેત તે આ આશ્રમમાં હું કઈ રીતે આવી શકત. આ પ્રકારનો વિચાર કરીને સજાએ ફરીથી એ તાપસ કન્યાને પૂછ્યું કે, આ સમયે કુળપતિજી કયાં છે? સૂર્યના માટે ચક્રવાકની માફક હું એમના દર્શનને માટે ઉત્કંઠિત થઈ રહ્યો છું. નંદાએ પ્રત્યુત્તરમાં રાજાને કહ્યું – મહારાજ ! કુળપતિજી તે આ સમયે કઈ કામના માટે કયાંક ગયા છે. અને તુરતમાંજ આવી જનાર છે. આ પ્રમાણે કહ્યા પછી નંદાએ શજાને પૂછયું કે, હું મહાભાગ! પ્રગટરૂપમાં રાજ્યચિહેને ધારણ કરવાવાળા આપ કોણ છે ? એ પ્રશ્નને રાજાએ નંદાને કાંઈ ઉત્તર ન આપે પરંતુ રાજાના અનુચરોએ ઉત્તર આપતાં
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #859
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् कुलपतेरागमने विलम्ब सम्भाव्य नन्दा नाम सा सखी सुवर्णवाहुमेकस्यां पर्णकुट यां संस्थाप्य स्वयं तदागमनवृत्तान्तं रत्नावल्यै निवेदयितुं पद्मया सह गता। तस्मिन्नेव समये गालवोऽरि समागतः। नन्दा च सुवर्णबाहु समागमनवृत्तान्तं गालवाय रत्नावल्यै च न्यवेदयत् । अथ हृष्टो गालवः रत्नावली पद्मां नन्दां च सहादाय सुवर्णबाहुनृपस्यान्ति के समायातः। तमागतं दृष्ट्रा सुवर्णबाहुरभ्युत्थानेन तं तापसं सत्कृतवान् । गालवस्तं समभिनन्द्यैवमुवाच -राजन् ! इयं मम भागिनेयी पद्मा। इमां भार्यात्वेन स्वीकरोतु। इयं तब भार्या भविष्यतीति नैमित्तिकेन सन्दिष्टम् । इत्थं गालववचन श्रुत्वा दृष्ःसुम्बन कहा-यही महाराज सुवर्णबाहु हैं। मुनकर नंदा का हृदय अत्यन्त हर्षित हो गया। वह कुलपति के आने की प्रतीक्षा करने लगा-परंतु जब उनके आने में उसको विलम्ब दिखलाई दिया, तो वह सुवर्णबाहु राजा को एक पर्णकुटी में ठहराकर स्वयं उनके आनेकी खबर देने के लिये रत्नावली के पास पनाको लेकर चली गई। इसी समय कुलपति गालव भी
आ गये। नंदाने सुवर्णबाहु के आने के समाचार इन दोनों को मुना दिये । कुलपति प्रसन्न होकर रत्नावली रानी, पद्मा एवं नंदा को साथ लेकर सुवर्णबाहु राजाके पास चले आये। जब राजाने कुलपति कों आते हुए देखा तो वह उनके सत्कार के निमित्त उठकर उनको अपने पास ले आया, सत्कृत होकर कुलपतिने भी राजाका अभिनंदन करते हुए कहा-राजन् ! यह पद्मा मेरि भानजी है। अतः आप इसको अपनी भार्या बनाने के लिये स्वीकार करें। यह आपकी भार्या होगीકહ્યું કે, આજ મહારાજ સુવર્ણબાહુ છે. સાંભળીને નંદાનું હૃદય અત્યંત હર્ષિત બની ગયું. રાજા કુળપતિના આવવાની પ્રતીક્ષા કરવા લાગ્યા. પરંતુ જ્યારે એમના આવવામાં એને વિલંબ જણાયો ત્યારે નંદાએ સુવર્ણબાહુ રાજાને એક પર્ણકુટીમાં બેસાડીને તે તેના આવવાની ખબર આપવા માટે પદ્માને પિતાની સાથે લઈને રત્નાવલીની પાસે પહોંચી ગઈ. આ સમયે કુળપતિ ગાલવ પણ આવી પહોંચ્યા. નંદાએ સુવર્ણ બાહુના આવવાના સમાચાર એ બન્નેને આપ્યા. કુળપતિ આથી પ્રસન્ન બન્યા અને રત્નાવલી રાણી, પન્ના અને નંદાને સાથે લઈને સુવર્ણ બાહુ રાજાની પાસે પહોંચ્યા. જ્યારે રાજાએ કુળપતિને આવતાં જોયા તે તે તેમને સત્કાર કરવા ઉભા થઈને સામે આવ્યા. રાજાએ કુળ પતિને વંદન કર્યું. આ પછી પર્ણકુટીમાં આવી કુશળ વર્તમાન પૂછયા પછી કુળપતિએ કહ્યું કે રાજન! આ પદ્મા મારી ભાણેજ છે. આપને હું તે સોંપું છું તે આપ એને પત્ની તરીકે સ્વીકાર કરે. આ આપની પત્ની થશે એ થોડા દિવસ ઉપર એક જ્યોતિષીએ પૂછવાથી
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #860
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४८
उत्तरध्यायन सूत्र
इव परमप्रमुदितो राजा गान्धर्वेण विधिना तया सह विवाहं कृतवान् । पद्माया त्रैमात्रेयो भ्राता पद्मोत्तरः सपरिवारो विमानैराकाशादवातरत् । ततो रत्नावल्या सकाशाद् ज्ञातसकलवृत्तान्तो हृष्टतुष्टः स सुवर्णबाहु नृप समीपे समागत्य साञ्जल्येवमब्रवीत् - देव ! मम भगिन्याः पद्माया भवान् पतिरिति विज्ञाय भवत्वायै समुपस्थितोऽस्मि । अतो भवान् स्वचरणरजसा वैताढ्यशिखरसंस्थितं रत्नपुरं नाम मम पुरं पुनातु । ततः कुलपतिं रत्नावलीं च पृष्ट्वा पद्मया सह सानुचरो राजा विमानमारुह्य पद्मपुरं समागतः । ततः पद्मोत्तरस्तस्मै निवासार्थं यह बात हमको एक नैमित्तिक से पूछने पर ज्ञात हुई है । इस प्रकार गालव कुलपति के वचन सुनकर राजा उस समय इतना अधिक प्रसन्न हुआ कि जैसे अच्छा स्वप्न देखनेवाला व्यक्ति प्रसन्न होता है । राजाने वहीं पर पद्मा के साथ गांधर्व विधि से विवाह कर लिया पद्मा का एक पद्मात्तर नाम का दूसरी माता का भाई और था । सा वह सपरिवार विमानों द्वारा इन दोनों के विवाह की वार्ता सुनकर वहां पर आ गया । उसने आते ही बडी प्रसन्नता के साथ राजा से हाथ जोड कर प्रार्थना की- देव ! आप मेरी बहिन पद्मा के पति है इस बातको जानकर मैं आप की सेवा में उपस्थित हुआ हूं-आप से अब मेरी यह प्रार्थना है कि आप अपने चरणों की धूलि से वैताढ्य शिखर पर संस्थित मेरे रत्नपुर नगर को पवित्र करें । पद्मोत्तर की प्रार्थना स्वीकृत कर सुवर्णबाहु राजा वहां से कुलपति एवं रत्नावली रानी की संमति लेकर विमानो द्वारा पद्मपुर आ गये। साथ में नववधू पद्मा एवं अनुचरों को भी लेते आये । पद्मोत्तर नरेशने इनके निवास के लिये अपना અમને કહેલ છે. ગાલવ કુળપતિનાં આ પ્રકારનાં વચન સાંભળીને રાજા એ સમયે ખૂબજ પ્રસન્ન થયા જે રીતે સ્વપ્ન જોનાર વ્યક્તિ પ્રસન્ન થાય છે. રાજાએ આ પછી એજ સ્થળે ગાંધવ વિધિ અનુસાર પદ્માની સાથે વિવાહ કર્યા. પદ્માને પદ્મોત્તર નામના એક ખીજી માતાના ભાઈ હતા. તેણે આ વિવાહની વાત જાણતાં તે સપરિવાર વિમાનમાં ત્યાં આવી પહોંચ્યો. તેણે આવતાંજ ઘણી પ્રસન્નતાથી રાજાને હાથ જોડીને પ્રાથૅના કરી કે, દેવ ! આપ મારી બહેન પદ્માના પતિ છે. આ વાતને જાણીને હું આપની સેવામાં ઉપસ્થિત થયા છું. આપને હવે મારી એ પ્રાના છે કે, આપ આપના ચરણેાની પવિત્ર ધૂળથી વૈતાઢયગિરિ ઉપર આવેલા મારા રત્નપુર નગરને પાવન કરો. પદ્મોત્તરની પ્રાર્થીના સ્વીકારી સુવ`બાહુ રાન્ન કુળપતિ અને રત્નાવલી રાણીની આજ્ઞા લઈને રત્નપુર જવા વિમાનામાં રવાના થયા. તેની સાથે પેાતાના અનુચરો અને નવવધૂ પદ્મા પણ હતાં. પદ્મોત્તરે રાજાના નિવાસને
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #861
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
दिव्यं रत्नप्रासाई दत्त्वा स्वयं तस्य समुचितां शुश्रूषां कृतवान्। तत्र सुवर्णबाहुः स्वभुजबलेन वैताब्यगिरदक्षिणोत्तर श्रेणिद्वयस्य राज्यं प्राप्तवान् । तत्र च तेन सुवर्णवाहुनाऽनेकाविद्याधरकन्याः परिणीताः । अथान्यदा पद्माद्याभिस्ताभी राजीभिः सह वैताढयपर्वतश्रेणीतः पुराणपुरनाम के स्वपुरे ममागतः । ततो गतवति किति काले समुत्पन्नचक्रादिरत्नः सुवर्णबाहु पालः षट् वण्डं क्षतिमण्डलं प्रसाध्य भुवं विरमनुशापितवान् । अथेकदा प्रासादोपरिभागेऽन्तःपुरकामिः सह क्रीडामु वमनु भवन् चक्राी सुवर्णवाहुर्गगने विमानैर्गमनागमनं कुवेतो देवानपश्यत् । ततः स्वपुरे जगन्नाथनामक तीर्थङ्करागमनं ज्ञात्वा सपरिवारः सुवर्णबाहुचक्रवर्ती तदन्ति के गत्वा तत्र तं प्रणम्य तदत्ता मोहमलापहां दिव्य रत्नों का महल दिया और स्वयं उनकी उचित सेवा करने में लग गया। सुवर्णयाइने भी रहते २ वहां दोनों श्रेणियों में अपना राज्य स्थापित कर लिया। तथा अनेक विद्याधर कन्याओं के साथ वैवाहिक संबंध भी कर लिया। रहते २ इनको जब अपने पुराणपुर नगर की याद आई तो ये सब स्त्रियों को साथ लेकर उस वैताट्य पर्वत की श्रेणी से चलकर अपने नगर में वापिस आ गये। समय निकलते २ इनके शस्त्रागार में चक्रवर्ती पदका सूचक चक्ररत्न उत्पन्न हुआ। उस से उन्होंने छह खंड पृथिवी को साधकर चिरकाल तक राज्य किया। एक दिन जब ये अपने प्रासाद के उपरितन भाग में अन्नःपुर की स्त्रियो के साथ विविध प्रकार की रागकोडाओं का सुखानुभवन कर रहे थे, तब उन्होंने आकाश में विमानो द्वारा गमनागमन करते हुए देवों को देखा। उस से अपने नगर में जगन्नाथ नामके માટે પિતાને દિવ્ય રત્નોથી સુશોભિત મહેલ કાઢી આપે અને પિતે તેમની સેવાના કામમાં લાગી ગયો. સુવબાહુએ પણ ત્યાં રહેતાં રહેતાં અને શ્રેણીમાં પિતાનું રાજ્ય સ્થાપિત કરી દીધું. તથા અનેક વિદ્યાધર કન્યાઓ સાથે વૈવાહિક સંબંધ પણ કરી લીધું. રહેતાં રહેતાં તેને જ્યારે પોતાના પુરાણપુર નગરની યાદ આવી ત્યારે તે ત્યાંથી પિતાની સઘળી સ્ત્રિઓને સાથે લઈને તે વિતાય પર્વતની શ્રેણથી પિતાના નગરમાં પહોંચી ગયા. સમયના વહેતાં વહેતાં તેના શસ્ત્રાગારમાં ચક્રવતી પદનું સૂચક ચરન ઉત્પન્ન થયું. આનાથી તેણે છ ખંડ પૃથ્વી ઉપર પિતાનું આધિપત્ય જમાવ્યું અને ઘણા સમય સુધી રાજ્ય કર્યું. એક દિવસ જ્યારે તે પોતાના મહેલના ઉપરના ભાગમાં અંતઃપુરની સ્ત્રિ સાથે વિવિધ પ્રકારને આનંદ અનુભવી રહેલ હતા ત્યારે તેણે આકાશમાં વિમાનો દ્વારા ગમન-આગમન કરતા દેને જોયા. આથી તેમણે નગરમ જગન્નાથ નામના તીર્થ
८०७
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #862
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे धर्मदेशनां श्रुतवान् । अथ स चक्री तं धर्मचक्रिणं नत्वा स्वभवनं गतः। भगवाँस्तीर्थङ्करोऽपि भव्यान् प्रबोध्य ततोऽन्यत्र विहारं कृतवान् । स चक्रवर्ती मुवर्णबाहुस्तीर्थकरान्ति के धर्मदेशनाश्रवणार्थमागतानां सुराणां विषये एवमन्वचिन्तयत्-एवंविधा सदेवमानुषापरिषद् मया काऽपि दृष्टा, इत्येवं विचिन्तयतस्तस्य जातिस्मृतिरुत्पन्ना । ततः स सर्वान् निजान् प्राग्भवान् दृष्टवान , महानन्दमहीरु. हबीजं वैराग्यं चाप्तवान् । अथ कियत्कालानन्तरं दीक्षामादातुमिच्छुः सुवर्णवाहुश्चक्रवर्ती राज्यभारं पुत्र संस्थाप्य स्वयं दीक्षाग्रहणायोद्यतोऽभूत् । तस्मिन् समये तीर्थकर का आगमन जानकर सुवर्णबाहु चक्रवर्ती वंदना के निमित्त सपरिवार उनके पास जा पहुँचे। वंदना कर वे सभा में बैठ गये। प्रभुने मोहमल को दूर करनेवाली धर्मदेशना दी। देशना सुनकर चक्रवर्ती धर्मचक्री को नमन कर वापिस अपने महल में आ गये। भगवान् तीर्थकरने भि वहां से विहार कर भव्यों को प्रतिबोध देकर अन्यत्र विहार किया। घर आकर चक्रवर्ती सुवर्णवाहुने तीर्थकर के पास में धर्मदेशना श्रवण करने के लिये आये हुए देवताओं के विषय में ऐसा विचार किया कि इस प्रकार की देव मनुष्यों की सभा मैंने कहीं पर देखी है। इस प्रकार विचार करते २ चक्रवर्ती को जातिस्मरण नामका ज्ञान उत्पन्न हो गया, इस से उन्होंने अपने समस्त पूर्वभव जान लिये। उनके जानने से उनको महानन्दरूप वृक्ष का बीज स्वरूप वैराग्य उत्पन्न हो गया। कुछ काल व्यतीत होने के बाद दीक्षा धारण करने की अभिलाषा संपन्न बनकर सुवर्णबाहु चक्रवर्ती राज्य કરનું આગમન જાણીને પિતાના પરિવાર સાથે વંદના માટે તેમની પાસે જઈ પહોંચ્યાં. વંદના કરીને સભામાં બેઠા. પ્રભુએ મેહમળને દૂર કરવાવાળી દેશના આપી દેશનાં સાંભળીને ચક્રવતી ધર્મ ચકીને નમન કરી પોતાના મહેલમાં પાછા ફર્યા. ભગવાન તીર્થકરે પણ ભવ્યોને પ્રતિબંધ કરીને ત્યાંથી અન્યત્ર વિહાર કર્યો. તીર્થકર ભગવાનને વંદના કરી પાછા ફર્યા પછી ચક્રવતી સુવર્ણ બાહુએ તીર્થ". કરની પાસે ધર્મદેશના સાંભળવા આવેલા દેવના વિષયમાં એ વિચાર કર્યો કે, આ પ્રકારની દેવ-મનુષ્યોની સભા મેં કયાંક જોઈ છે. આ પ્રકારનો વિચાર કરતાં કરતાં ચક્રવતીને જાતીમરણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ ગયું. આથી તેઓએ પિતાના સઘળા પૂર્વભવેનું વૃત્તાંત જાણી લીધું. આ જાણી લેતાં તેમને મહા આનંદરૂપ વૃક્ષના બીજ સ્વરૂપ વૈરાગ્યની ઉત્પત્તિ થઈ આવી. કેટલાક કાળવ્યતીત થયા પછી દક્ષા ધારણ કરવાની અભિલાષાવાળા બનીને સુવર્ણ બહુ ચક્રવતીએ રાજ્યને ભાર
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #863
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् जगन्नाथ जिनः केवलज्ञानेन प्रव्रज्याग्रहणायोद्यतं सुवर्णवाहुचक्रिणं विज्ञाय ग्रामानुग्राम विहरमाणः पुराणपुरे समवसृतः । तीर्थकृतःसम पसरणसमाचारं श्रुत्वा सुवर्णवाहुम्तदन्तिके समागत्य तं प्रणम्यैवमब्रवीत्-भदन्त ! जन्मजरामरण भयोद्विग्नचित्ताऽहं संसारसागरं तरीतुकामो भवतां मविधे दीक्षा ग्रहीतुमिच्छामि । अनो मां दीक्षित्वा करोतु मम जीवनं सफलम् । ततस्तेन भगवता तीथङ्करेणाभ्यनुज्ञातोऽसौ तत्सविधे दीक्षां गृहीतवान् । ततः विशति स्थानकानि समाराधयन् , स क्रमेण गीतार्थः सन् सुदुश्चरं तपस्तप्त्वा तीर्थङ्करनामगोत्रकर्म समुपार्जितवान् । का भार अपने पुत्र पर स्थापित कर संयम धारण करने को उद्यत हुए । सुवर्णबाहु की दीक्षा धारण करने की यह पर्याय भगवान जगन्नाथ तीर्थकर के ज्ञान में झलकी सो वे ग्रामानुग्राम विहार करते हुए पुरणपुर में पधारे । तीर्थकर के समवसरण का वृत्तान्त सुनकर सुवर्णबाहु चक्रवर्ती उनके पास गये, और उनको वन्दना करके कहने लगे कि हे भदन्त । मैं जन्मजरा एवं मरण के भय से उद्विग्नचित्त बन रहा हूं और इस संसारसागर से पार होने की इच्छा कर रहा हूं, इसीलिये आपके पास दीक्षा धारण करने का अभिलाषी हो कर आया हूं। अतः आप मुझे दीक्षा प्रदान कर मेरे जीवन को सफल बनाने की कृपा करें। चक्रवर्ती के इस प्रकार निवेदन को सुनकर जगन्नाथ तीर्थकरने उनको दीक्षित होने की स्वीकृति प्रदान कर दी। चक्रवर्तीने उसी समय उनके पास दीक्षा धारण करली । मुनि होकर वीसस्थानो की उन्होने आराधना की, इस से क्रमशः गीतार्थ बनकर वे सुदुश्चर तप तपने लगे। तपस्या के प्रभाव से उनको तीर्थकर नामकर्मका बंध हो गया। પિતાના પુત્રને સોંપી દીધું અને સંયમ ધારણ કરવામાં ઉત્સાહિત બન્યા. સુવર્ણ બાહુની દીક્ષા ધારણ કરવાની આ પર્યાય ભગવાન જગન્નાથ તીર્થકરના જ્ઞાનમાં ઝળકી. આથી તેઓ ગ્રામાનુગ્રામ વિહાર કરતાં કરતાં પુરાણપુરમાં પધાર્યા તીર્થકરના સમવસરણને વૃત્તાંત સાંભળીને સુવર્ણ બાહુ ચક્રવતી તેમની સમક્ષ ગયા અને તેમને વંદના કરી કહેવા લાગ્યા કે, હે ભદન્ત ! હું જન્મ, જરા, અને મરણના ભયથી વ્યાકુળ ચિત્તવાળ બની રહેલ છે. આથી આપ મને દીક્ષા આપે. ચક્રવર્તીનાં આ પ્રકારના નિવેદનને સાંભળીને જગન્નાથ તીર્થ કરે તેમને દીક્ષિત કરવાનું સ્વીકાર્યું અને દીક્ષા આપી. મુનિ થઈને વીસ સ્થાનોની તેમણે આરાધના કરી. એથી ક્રમશઃ તેઓ ગીતાર્થ બની ગયા અને અતિ દુષ્કર એવુ તપ તપવા માંડયા તપસ્યાના પ્રભાવથી તેમને તીર્થંકર નામ ધર્મને બંધ થઈ ગયા.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #864
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे स चान्यदा गुरोराज्ञया एकाकी अपतिबन्धविहारेण भूमौ विहरन् क्षीरवणाटव्यां क्षीरमहागिरिसमीपे समागतः । तत्र गिरौ भानोरभिमुख कायोत्सर्गेण स शुद्धधीः संस्थितः ।।
___ अथ कुरङ्गकभिल्लजीवोऽपि नरकादुद्वृत्तस्तरिमन्नेव बने सिंहो भूत्वा समु. त्पन्नः । स परिभ्रमन् अकस्मात्कायोत्सर्गेण संस्थितं तं मुनि दृष्टवान् । तं दृष्टैव स सिंहः पूर्वभववैरानुबन्धात्तस्मिन् मुनी समुत्पन्नवैरभावः कोपरशादारक्तनयनो राक्षस इव तं मुनि प्रत्यधावत् । अथ स मुनिराजः सुवर्णवाहुरन्तकमिवापतन्तं त सिंहं दृष्ट्वाऽनशनमकरोत् । सिंहः समुत्प्लत्य प्रहारेणैकेन तस्य मुनेः शरीरा न्मांसानि समाकृष्टवान् । प्रक्षरटुधिरः स मुनिराजः शुभध्यानं कुर्वन् विनश्वरं शरीरं त्यक्तवान् ।।
|| इत्यष्टमः सुवर्णबाहुभवः ।। एक दिन जब वे गुरुकी आज्ञा लेकर एकाकी अप्रतिबद्धविहार से विहार करते हुए क्षीरवणा नामको अटवी में क्षीरमहागिरि के समीप
आ पहुँचे और वहीं पर सूर्य के सामने ध्यान लगाकर कायोत्सर्ग से खडे हुए तब उसी समय कुरङ्गक भिल्लका जीव भी जो नरक से निकल उसी वन में सिंहकी पर्याय से उत्पन्न हवा था, वह चूमता घामता अकस्मात् वहीं पर आ पहुंचा। आते ही उसकी दृष्टि सर्व प्रथम कायोत्सर्ग में स्थित उन मुनिराज पर पडी। दृष्टि पडते ही पूर्वभव के वैर के अनुबंध से उस सिंहने उन मुनि पर आघात करनेका विचार किया। विचार आते ही वह कोपातुर होकर राक्षस की तरह उनकी तरफ दौडा। मुनिराजने यमराज के समान आते हुए उस सिंह को देखा तो उन्होंने उसी समय चार प्रकार के आहार का परित्याग कर अनशन कर लिया।
એક દિવસ જ્યારે તેઓ ગુરૂની આજ્ઞા લઈને એકાકી અપ્રતિબદ્ધ વિહારથી વિહાર કરતાં કરતાં ક્ષીરવણા નામની અટવીમાં ક્ષીર મહાગિરિની સમીપમાં પહોંચ્યાં. અને ત્યાં સૂર્યની સામે ધ્યાન લગાવીને કાયોત્સર્ગથી ઉભા રહ્યા હતા ત્યારે કુર, ભીલને જીવ જે નરકમાં નીકળીને એજ વનમાં સિંહની પર્યાયથી ઉત્પન્ન થયેલ હતે. તે રખડતે રખડતે એ સમયે ત્યાં આવી પહોંચ્યો. અને તેની દૃષ્ટિ કાર્યોત્સર્ગમાં સ્થિત એવા મુનિરાજ ઉપર પડી. દષ્ટિ પડતાં જ પૂર્વભવના વેરના સંબંધને લઈ મુનિરાજ ઉપર આક્રમણ કરવાને તેણે વિચાર કર્યો. અને વિચાર આવતાં જ તેનામાં ક્રોધનાં અંકુરો ઉપસી આવ્યાં અને એકદમ ધાતુર બનીને રાક્ષસની જેમ મુનિરાજની તરફ દોટ દીધી. મુનિરાજે યમરાજની જેમ આવતા એ સિંહને જે. એટલે એ સમયે તેમણે ચારે પ્રકારનાં આહારને પરિત્યાગ કરી અનશન કરી લીધું.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #865
--------------------------------------------------------------------------
________________
८५३
%
D
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
(अथ नवमो देवभवः) ततः स दशमे प्राणते स्वर्गे महामभबिमाने विंशतिसागरोपमायुष्कोदेवो भूत्वा समुत्पन्नः। स सिंहः कालान्तरे मृतश्चतुर्थनरके दशसागरोपमाघुष्को नारको भूत्वाऽत्यन्तासह्ययातनामनुभूतवान् । तत उद्वृत्तस्तिर्यग्योनिषु भूरिशो भ्रमन् कापि ग्रामे द्विजपुत्रत्वेन समुत्पन्नः । तस्य जन्मानन्तरं तन्मातापित्राद्याः सर्वेऽपि स्वजना मृताः। ततस्तद् ग्रामवासिनो लोकाः कृपयाऽन्नादिदानस्तं जीवयसिंहने उछलकर उन पर प्रहार किया। उनके शरीर से उसने मांस नोंच लिया अतः उनका समस्त शरीर खून से लथपथ हो गया । ऐसी अवस्था में भी मुनिराजने अपना शुभ ध्यान नहीं छोडा ओर विनश्वर इस शरीर का परित्याग किया।
॥ यह आठवां भव है। नववां देवभव
वह सुवर्णबाहु मुनिराज का जीव दशवें स्वर्ग में महाप्रभविमान में वीससागर की आयुवाले देव की पर्याय में उत्पन्न हुवा। तथा वह सिंह भी कालान्तर में मरकर चौथे नरक में दससागर की आयुका धारक नारको हुआ। वहां वह नरक की असह्य यातनाओं का भोगता रहा । जब इसकी वहाँकी आयु समाप्त हो चुकी तब वह वहां से निकलकर तिर्यच योनि में बार २ जन्म मरण करता हुआ अन्त में किसी ग्राम में ब्राह्मण के पुत्रपने उत्पन्न हुआ। इसके उत्पन्न होते ही मातापिता आदि समस्त स्वजन मर गये । पालक के अभाव में ग्रामवासियोंने अन्नादिक देकर સિંહે ઉછળીને તેમના ઉપર પ્રહાર કર્યો. અને તેમના શરીરમાંના માંસને લચી લીધું. આથી તેમનું સઘળું શરીર લોહીથી લથબથ થઈ ગયું. આવી અવસ્થામાં પણ મુનિરાજે પિતાનું શુભધ્યાન છેડયું નહીં. અને વિનશ્વર એવા શરીરને પરિત્યાગ કરી દીધે.
આ આઠમે ભવ થયે નવમે દેવભવ આ પ્રકારનો છે–
એ સુવર્ણબાહુ મુનિરાજને જીવ દસમા સ્વર્ગમાં મહાપ્રભ વિમાનમાં વીસ સાગરની આયુવાળા દેવની પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થયે. તથા એ સિંહ પણ કાળાન્તરમાં મરીને ચોથા નરકમાં દસ સાગરની આયુ ધારક નારકી બન્યું. અને ત્યાં તે નરકની અસહ્ય યાતનાઓ ભગવતે રહ્યો જ્યારે તેની આયુ સમાપ્ત થઈ ચૂકી ત્યારે તે ત્યાંથી નીકળીને તીર્થં ચ યોનીમાં વારંવાર જન્મ મરણ કરતાં કરતાં અંતમાં કઈ ગામમાં એક બ્રાહ્મણને ત્યાં પુત્રરૂપે ઉત્પન થયે. એના ઉત્પન્ન થતાંની સાથે જમાતા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #866
--------------------------------------------------------------------------
________________
८५४
न्तस्तस्य कमठ इति नाम कृतवन्तः । एवं परकृपानिर्भरजीवनोऽसौ कमठः क्रमेण बाल्यमुल्लङ्घ्य तारुण्यं वयः प्राप्तवान् । तदाऽत्यन्तदरिद्रो लोकैर्निन्द्यमानः स स्वोदरपूर्त्तयेऽपि समर्थो न जातः । स हि द्वित्रि दिवसव्यवधानतः कष्टेन भोजनं लभते स्म । म दान भोगप्रयुक्तार्थान् कृतार्थान् धनिनो लोकान् दृष्ट्वा मनस्येवमचिन्तयत्-एतैः पुरा जन्मनि प्रभूतं तपस्तप्तम् । अत एवैते श्रीमन्तः सन्ति । यथा बीजं विना कृषि र्न सम्भवति, तथैव तपो विना श्रियः प्राप्तेः संभावना नास्ति । अतोऽहं तपसि तथा यतिष्ये यथा वाणिजो वाणिज्ये यतते । इत्थं विचिन्त्य इसको जिलाया । यह पालित पाषित होकर बडा हुआ । सबने इसका कमठ नाम रख दिया । कमठ क्रमशः बाल्य अवस्थाका उल्लंघन कर युवावस्था को प्राप्त हुआ । अत्यंत दरिद्र होने से लोक उसकी हंसी मजाक तथा निंदा करते रहते थे । इस में इतनी शक्ति नहीं थी कि वह अपनी उदर की भी पूर्ति कर सके । बिचारा दो तीन दिन बाद सो भी बडी मुश्किल से भोजन पाता था, इतना तो यह अभागा था। वह जब दान एवं भोग में अपने अर्थ को प्रत्युक्त करने वाले धनवानों को देखता था तो मन में ऐसा विचार करने लगता कि इन लोगोंने पूर्वजन्म में प्रभूत तप तपा है इसी कारण ये प्रचुर धनशाली हुए हैं। जिस प्रकार बीजकी पुष्टि के विना कृषी नहीं होती उसी प्रकार तप के विना लक्ष्मीकी भी प्राप्ती जीवों को नहीं होती है इसलिये मैं तपकी आराधना में इस प्रकार प्रयत्न करूं कि जिस प्रकार व्यापारीलोग व्यापार में प्रयत्न करते हैं । इस प्रकार सोच समझकर वह પિતા તેમજ બીજા સ્વજના પણ મૃત્યુ પામ્યાં, તે બાળકને પાળકના અભાવ હાવાથી ગામ લેાકાએ એને પાળી પેાશીને જીવાડયા. ગામ લેાકાના પાલન પેષણથી તે મેાટા થયા અને લેાકાએ તેનુ કમઠ એવું નામ રાખ્યું. કમઠે ક્રમશ: બાલ્યવય વટાવીને યુવાવસ્થાએ પહોંચ્યો. અતિ દરિદ્રી હોવાના કારણે લેાકેા તેની હાંસી મજાક કરીને નિ'દા કરતા હતા. એનામાં પેાતાને ઉદર નિર્વાહું કરવાની પણ શક્તિ ન હતી. ખીચારાને અબ્બે ત્રણ ત્રણ દિવસે મહામુસીબતે ખાવાનુ મળતુ એટલે તે એ અભાગી હતા. જ્યારે તે સારૂ એવુ અશ્વય ભાગવતા અને દાનપુણ્ય કરતા ધનવાનાને જોતા ત્યારે મનમાંને મનમાંજ વિચાર કરવા લાગતા કે આ લાકએ પૂ જન્મમાં ઘણું એવું તપ કર્યું હશે અને એજ કારણે તે આ જન્મમાં પ્રચુર ધનવાન અનેલા છે. જે પ્રમાણે બીજની પુષ્ટીના વગર ખેતી થતી નથી એજ પ્રમાણે તપના વગર લક્ષ્મીની પ્રાપ્તિ પણ જીવાને થતી નથી. આ માટે હું પણ તપની આરાધનામાં આ પ્રકારના પ્રયત્ન કરૂં. અને એ રીતે કે જેમ વેપારીએ
उत्तराध्ययनस
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #867
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिना टीका अ. २श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् जातसंवेगः स कमठः कन्दादि भुञ्जानः पश्चाग्न्यादि कृच्छू तपः कुर्वन् तापसो जातः॥
अथ दशमो भव उच्यते___ आसीदत्र भरतक्षेत्रे वाराणसी नाम नगरी। यस्याः सन्निधौ गङ्गा नदी वहति । यत्पुरी परितो मनोरमाण्युधानानि नन्दनवनमिव जनानां मनांसि मुखयन्ति । यस्याः प्रचुरमणिमाणिक्यमयकपिशीर्षकसुशोभितः प्राकारोऽतिरमणीय आसीत् । यत्र प्रासादानां सौवर्णकलशेषु मणिमयभित्तिषु च प्रति बिम्बितः मूर्यः सहस्रधा प्रतिभासते स्म । यस्यां धनिनां महार्हाणि रम्याणि हाणि पुण्याऽभ्युदयलभ्यानि स्वर्गिणां विमानानीव शोभन्ते स्म। यस्यामगण्यपण्यै कमठ कन्दमूल आदि का आहार करता हुआ पंचाग्नितपस्या आदि में अपने को लगाकर तापस बन गया ।
दसवाँ भव श्रीपाचप्रभुका
इसी भरतक्षेत्र में वाराणसी नामकी नगरी थी। इसके बिलकुल पास गंगा नदी बहती थी। इस पुरी के चारों ओर नंदनवन जैसे मनोरम उपवन थे जो जनों के मनो को प्रफुल्लित करते थे। इसके चारों तरफ एक अतिरमणीय प्राकार था जो प्रचुर मणि, माणिक्य निर्मित कपिशीर्षकों-कंगूरों से सुशोभित था। जहां के प्रासादों के सुवर्ण कलशों में तथा मणिमयभित्तियों में प्रतिबिम्बित सूर्य हजारों प्रकार से प्रतिभासित होता था। जहां धनिकजनों के मकान जो कि महामूल्य एवं सुरम्य थे। तथा देखने वालों को जो अपनी मूकभाषा से मानों यही कहते थे कि यदि तुम ऐसे मकानों को चाहते हो तो વ્યાપારમાં પ્રયત્નશીલ બને છે. આ પ્રકારને પિતાના મન સાથે નિશ્ચય કરી કમઠ કંદમૂળ આદિને આહાર કરતે રહીને પંચાગ્નિ તપસ્યા આદિમાં પિતાના ચિત્તને સ્થિર કરીને તાપસ બની ગયો.
શ્રી પાર્શ્વપ્રભુને દસમભવ આ પ્રમાણે છે–
આ ભરત ક્ષેત્રમાં વારાણસી નામની નગરી હતી. એની તદન નજીકમાં ગંગા નદી વહેતી હતી. આ નગરીની ચારે તરફ નંદનવન જેવાં ઉપવન હતાં. જે લેકેના દિલને પ્રફુલ્લિત કરતાં હતા એની ચારે બાજુ અતિ રમણીય પ્રાકાર (મહેલે) હતાં. જે મણિ-માણિજ્ય આદિથી ચળકતા તેમજ જેના કાંગરાઓ વિ ખૂબજ શોભાયમાન હતા જેના ઉપરના સુવર્ણ કળશે તેમજ મણિ–માણિક્યમય ભીં તેનું પ્રતિબિંબ સૂર્યના હજારો કિરણોની માફક પ્રકાશમાન થતું હતું. ત્યાના ધનિક લોકોનાં મકાને પણ ખૂબજ શુભિત અને સુરમ્યા હતાં. આને જોનારને મને મનજ એ વિચાર ઉઠતે કે જે આવા ઐશ્વર્યાની ચાહના હોય તે પુણ્ય કાર્ય કરવું જોઈએ. આ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #868
--------------------------------------------------------------------------
________________
८५६
उत्तराध्ययनसूत्रे रापणावली कुत्रिकापणराजीव राजते स्म । यस्या विश्वातिशायिनी प्रत्यक्षां लक्ष्मी निरीक्ष्य निपुणा जनारोहणाचलं पाषाणशेषं पयोनिधिं च जलशेषमेव मन्यन्ते । एवं विधायामस्यां वाराणस्यां सकलगुणगणालङ्कतः प्रजानां परिपालने दत्तावधानोदिश्वजनीनोऽश्वसेनो नाम नरपतिरासीत् । यो हि विक्रमेण विष्वक्सेन (वासुदेव) इव देवोपमजनसेवितस्वादिन्द्र इव राजते स्म । यस्य प्रतापादरयः पलायिता अर. ण्यशरणं प्रपेदिरे। यस्मिन् पार्थिवे पृथिवीं शासति प्रजा इति भीतिरहिताः प्रसन्नास्तिष्ठन्ति । आसीत् तस्य राज्ञः शीलौदार्यादिगुणाभिरामा मनोरमा वामा नाम्नी पट्टराज्ञी । एकस्यां रात्रौ सुकोमलशय्यायां शयाना वामादेवी हस्त्यादीन पुण्यकर्म करो। देवों के विमानों जैसे भले मालूम पडते थे। जहां पर वणिक वीथी से सुशोभित दुकानें कुत्रिकापण की श्रेणिके समान अरण्यपण्यों से सदा भरी रहती थीं। जिसकी संसार में आश्चर्यजनक प्रत्यक्ष लक्ष्मी को देखकर निपुणजन रोहणाचल को पाषाणशेष एवं पयोनिधि को जलशेष ही मानते थे। इस प्रचुर सौभाग्यशालिनी नगरी का शासक सकलगुणगणों से अलंकृत तथा प्रजा के परिपालन करने में सावधान अश्वसेन नामके राजा थे। ये विश्वजनों का हित विधायक थे। पराक्रम में वासुदेव के समान तथा देवों के समान मनुष्यों द्वारा सेवित होने से इन्द्र के जैसे शोभित होते थे। इनके प्रताप से भगकर शत्रुओंने केवल अरण्य की ही शरण स्वीकृत की थी। इनके शासनकाल में ईति भीति से रहित होकर प्रजाजन प्रसन्नचित्त बनकर सुख और
आनंदपूर्वक रहते थे। इन राजा की पट्टरानी का नाम वामादेवी था। નગરીમાં વેપાર-વાણિજ્ય કરનારાઓની દુકાને પણ અનેક પ્રકારના દ્રવ્યોથી ભરેલી રહેતી તેમજ ખરીદનારાઓની હાર કતારોથી બજારે ભાયમાન પ્રવૃત્તિમય દેખાતી હતી. એકંદરે સારાયે ભરતક્ષેત્રમાં આ વારાણસી નગરી ખૂબજ દેદિપ્યમાન તેમજ સઘળી સિરિયાથી ભરેલી એવી નગરી હતી. આ પ્રચુર સૌભાગ્યશાળી નગરીના શાસક સઘળા ગુણોથી અલંકૃત એવા પ્રજાનું પરિપાલન કરવામાં સાવધાન અશ્વસેન નામના રાજા હતા. તેઓ વિશ્વજનોના હિતવિધાયક હતા. પરાક્રમમાં વાસુદેવના જેવા તથા મનુષ્યમાં દેવની જેમ પૂજાતા હતા. આથી ઈન્દ્ર જેવા શોભાયમાન લાગતા હતા. એના પ્રતાપથી ભલભલા શત્રુઓ કંપાયમાન બન્યા હતા અને પિતાના સ્થા નેને છેડીને અરણ્યનું શરણ સ્વીકારેલ હતું. એમના શાસનના સમયમાં પ્રજાજનોને કોઈ પણ પ્રકારની ભીતિ ન હતી કોઈ પણ પ્રકારના ડર રહિત સાળા પ્રસન્નચિત્ત બનીને સુખપૂર્વક રહેતા હતા. એ રાજાની પટરાણીનું નામ વામાદેવી
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #869
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् चतुर्दशमहास्वप्नान् दृष्टवती । प्रातः शयनोत्थिता राजी स्वप्नत्तान्तं राजे निवे दितवती । ततो राजा रायै यवेदयत-मिः स्वप्नैः मुच्य ते. तव पुत्रा जगत्पति भविष्यति । स्वमफलं श्रुत्वा वामादेवी परं प्रमोदमापन्ना। त चैत्र कृष्ण चतुर्थी रात्री वामा देव्याः कुक्षौ प्राणतकल्पाच्युतो ज्ञानत्रय युक्तः सुव.
बाहुजीयः समवतो। साईमतरावाधिकेषु नवसु मासषु व्यतीतेषु वामा देवी नीला तिमहिध्वज पुत्र प्रमूतवती । तदा स्वस्वासनकम्प प्रभाजन्मपरिज्ञायषट्पश्चा शदिकमायः समागत्य तिकर्माणि कृतवत्यः । देवेन्द्रा अप्यवधिज्ञानेन प्रभोजन्म ये स्त्रीजनोचित शील, औदार्य आदि सदगुणों से अभिराम एवं बडी ही मनोहर थी। एकदिन कोमलशय्या पर सोई हुई रानीने रात्रि में चौदह महास्वप्नों को देखा। जब प्रातःकाल का समय हुआ तो वह शय्या से उठकर उन सपनों को राजा से कहने के लिये उनके पास पहुँची। वहां जाकर रानीने उन चौदह महास्वप्नों को राजा से कहा। महास्वनों को सुनकर राजाने रानी से कहा-हे देवो ! इन स्वप्नों के देखने से तो यह मूचित होता है कि तुम्हारे यहां जगत्पति पुत्र होगा। इस प्रकार स्वप्न के फल को सुनकर वामादेवी अत्यंत प्रसन्न हई। चैत्रकृष्ण चतुर्थी की रात्रि में वामादेवी की कुक्षि में दसवां प्राणत कल्प से च्यव कर सुवर्णबाहु का जीव तीन ज्ञान युक्त अवतीर्ण हुआ। जब नौ मास साठे सात दिन व्यतीत हो चुके तब वामादेवी ने पाचप्रभु को जन्म दिया। भगवान की कांति नीली थी तथा सर्प के चिह्न से ये युक्त थे। प्रभु के जन्म लेते ही अपने २ आसन के कंपन से प्रभु का जन्म होना जानकर छप्पन दिशाकुमारियों ने आकर प्रसूति क्रिया की। देवेन्द्रों ने भी હતું. એ સ્ત્રીજનોમાં ઉત્તમ એવા શીલ, ઔદાર્ય આદિ સદગુણોથી યુકત અને ખૂબજ મનહર હતી એ વામાદેવીએ એક દિવસ રાત્રિના સમયે ચૌદ મહાસ્વપ્ન જોયાં. પ્રાતઃકાળે શયામાંથી ઉઠીને રાત્રે જોયેલ સ્વપ્નાની વાત રાજાને કહેવા માટે તેમની પાસે ગઈ. રાજા પાસે જઈને ચૌદ સ્વપનાની વાત તેણે રાજાને કહી, રાણીના મુખેથી ચાંદ મહાસ્વપ્નની વાત સાંભળીને રાજાએ કહ્યું દેવી! આ સ્વપને જોવાથી એવું જાણી શકાય છે કે, તમારા ઉદરથી જગત્પતિ એ પુત્ર અવતરશે. આ પ્રકારના સ્વપ્નના ફળને જાણીને વામાદેવી અત્યંત પ્રસન્ન થઈ ચૌત્ર મહિનાની કૃષ્ણ ચતુથીની રાત્રે વરમાદેવીની કુખેથી દસમા પ્રાણુતકલ્પથી આવીને મુબાહુને જીવ લકત્રયમાં અપ્રાય એવા ત્રણ જ્ઞાન સાથે અવતરીત થયે. નવમાસ અને સાડા સાત દિવસ ગર્ભના પૂરા થયા ત્યારે વામદેવએિ પ્રાર્વપ્રભુને જન્મ આપે. ભગવાનની કાન્તી નીલા રંગની હતી તથા સપના ચિહ્નથી તેઓ ચુકત હતા. પ્રભુને જન્મ થતાં જ પિતાનાં આસન કંપાયમાન બનતાં પ્રભુને જન્મ થયાનું જાણીને છપન १०८
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #870
--------------------------------------------------------------------------
________________
८५८
उत्तराध्ययन सूत्र
विज्ञायाष्टाह्निकं महोत्सवं कृतवन्तः । अश्वसेननृपोऽप्यानन्दातिरेकात् कारागारवासदण्डप्राप्तान् मुक्तवान् । गर्भस्थे भगवति तन्माता कृष्णरात्रावपि स्वपार्श्वतः सर्पन्त सर्प दृष्टवती । सा तं वृत्तान्तं भर्त्रे निवेदितवती । तदा राजा तां प्रोक्तवान्तत्र गर्भस्यायं प्रभावो यदन्धकारेऽपिसर्पन सर्पस्त्वया पार्श्वे दृष्ट इति । तस्यामुं प्रभावं संस्मृत्य मातापितृभ्यां पार्श्व इति तन्नाम कृतम् । पञ्चभिर्धात्रीभिलल्यमानः, अङ्गष्ठे शक्रेण निहितां सुधां नित्यमापिवन जगज्जलधिचन्द्रमाः स जगत्प्रभुः क्रमेण
9
अवधिज्ञान से प्रभु का जन्म जानकर आष्टाहिक महोत्सव किया । अश्वसेन राजा को उस समय में अपार आनंद हुआ। उन्होंने कारागार में से आजन्म कैद हुए कैदियों तक को भी मुक्त कर दिया। जिस समय प्रभु माता के गर्भ में आये थे उस समय कृष्णरात्रि में भी माता वामादेवी ने अपने पास से जाते हुए सर्प को देखा था । जब यह बातवामा देवी ने अपने पति से कही तो उन्होंने कहा कि हे देवी! यह तुम्हारे गर्भस्थ बालक का प्रभाव है जो अंधकार में भी अपने पास से जाता हुआ सर्व दिखलाई पडा । गर्भस्थ बालक के इस प्रकार का प्रभाव को जानकर हो माता पिता ने उनका नाम पार्श्व रख लिया । पिताने पार्श्व कुमार के लालन पालन के लिये पांच धाइयां नियुक्त की थीं । उन्होंने इनको बडे प्रेम साथ पालन पोषण किया । इन्द्र ने भगवान् के अंगूठे में अमृत रखा सो वे उसका ही नित्य पान किया करते थे। इस प्रकार जगतरूप जलधि के चन्द्रमा स्वरूप वे भगवान् મિરીઓએ આવીને પ્રસૂતિ ક્રિયા કરી. દેવાએ પણ અવધિજ્ઞાનથી પ્રભુને જન્મ થયાનું જાણીને આષ્ટાદ્દિક મહાત્સવ કર્યો, અશ્વસેન રાજાને આ સમયે અપાર આનંદ થયેા. તેમણે આ આનંદના પ્રસંગે કારાગારમાં આજન્મ મહાન ભયંકર રીતે કેદ ભાગવતા કેદીઓને પણ છેડી દીધા. જે સમયે પ્રભુ માતાના ગર્ભામાં આવ્યા હતા એ કૃષ્ણ રાત્રીના સમયે માતા વામાદેવીએ એક ફણીધર ભયંકર સપ'ને પેતાની પર્સિથી જતા જોયેલ હતા. જ્યારે આ વાત વામાદેવીએ પેાતાના પતિને કહી ત્યારે તેમણે કહ્યું કે, હે દેવી! આ તમારા ગર્ભમાંના ખાળકના જ મહાન્ પ્રભાવ છે અને એજ કારણે અંધકારમાં પણ તમારી પાસેથી જઈ રહેલા સ`ને તમે જોઇ શકયાં ગસ્થ બાળકના આ પ્રકારના પ્રભાવને જાણીને માતાપિતાએ તેમનું નામ પાકુમાર રાખ્યુ પિતાએ પાકુમારના લાલન પાલન માટે પાંચ ધાઇ નિયુકત કરી જેમણે ઘણા જ પ્રેમ પૂર્વક તેમનુ' લાલન પાલન કર્યુ. ઇન્દ્રે ભગવાનના અંગૂઠામાં અમૃત રાખ્યુ. જેથી તેઓ નિત્ય એનું પાન કર્યા કરતા હતા. આ પ્રમાંણે જગતરૂપી સમુદ્રનાં
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #871
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
८५९
बर्द्धमाना यानावस्थां प्राप्तः । नवहस्तभमाग शरीरः सवाङ्गसुन्दरः स प्रभुः शावेज रूपेण शीलौदार्यादिगुणेन सदाचारेण च जगज्जनमनासि मोदयात स्म ।
अन्येद्युः सिंहासन स्थितमश्वसेननरपति द्वारपालः समागत्य निपात पुरस्सर सायमिदमुवाच देव ! कश्वित्पुरुप भवन्तं किमप्यवेदयितुमिच्छन द्वारे प्रतीक्षते । तता राज्ञाऽनुज्ञातेन तेन द्वारपालेन प्रवेशितः स पुरुष एवमूचे"देव ! अस्त्यत्र भरते कुशस्थलपुरं नामपुरम् । तत्रास्ति सुकीर्तिभूमिः प्रसेनजिननाम राजा । तस्यास्ति सौन्दर्यसारमपकृष्येव रचिता प्रभावती नाम दुहिता । तस्याः सौन्दर्यं त्रिलोक्यामनुपमेययेव । तादृशीं तां विलोक्य योग्यक्रमशः वृद्धिंगत होते हुए युवावस्था को प्राप्त हुए । इनके शरीर का मान नौ हाथ का था । इनका समस्त सर्वाङ्ग सुन्दर था । शौर्य और रूप से तथा शील सदाचरण एवं औदार्य आदि गुणों से जनता के मन को प्रभु विशेषरूप से हर्षित करते थे
किसी एक दिनकी बात है कि जब अश्वसेन राजा राज्यसिंहासन पर विराजमान थे। तब उनको द्वारपाल ने आकर नमस्कार करके बडे विनय के साथ यह कहा कि हे नाथ ! कोई एक पुरुष आपसे कुछ कहने के लिये द्वार पर खडा हुआ है, आज्ञा हो तो भीतर ले आऊँ ? राजाने सुनकर उसको उस के आने की संमति दी । द्वारपाल ने उस को राजाके पास पहुँचा दिया । उसने राजासे कहा - हे देव ! इस भरत क्षेत्र में कुशस्थल पुर नामका एक नगर है। उसके राजाका नाम प्रसेनजित है । प्रसेनजित सुकीर्ति का स्थान है । इनके एक प्रभावती नाम की पुत्री है। जो त्रिभुवन के सौंदर्य सारको लेकर के ही मानो
ચંદ્રમા સ્વરૂપ એ ભગવાન પાકુમાર ક્રમશ: વધતાં વધતાં યુવાવસ્થાએ પહોંચ્યા. એમના શરીરની ઉંચાઇ નવ હાથની હતી. અને સઘળું શરીર સર્વાંગ સુંદર હતુ... શૌ` અને રૂપથી તથા. સત્ય શીલ સદાચરણુ અને ઔદાય આદિ ગુણાથી જનતાના મનને પ્રભુ વિશેષરૂપથી હર્ષિત કરતા હતા.
કોઇ એક દિવસના વાત છે કે જ્યારે અશ્વસેન રાજા રાજ્યાસન ઉપર બિરાજમાન હતા ત્યારે દ્વારપાળે આવીને નમન કરી ઘણા જ વિનયની સાથે કહ્યું કે, હે નાથ ! કાઈ એક પુરૂષ આપને કાંઇક કહેવા માટે આવેલ છે અને દ્વાર ઉપર ઉભેલ છે. જો આપની આજ્ઞા હોય તે અંદર લઈ લાવુ. રાજાએ દ્વારપાલની વાત સાંભળીને તે પુરૂષને અંદર લઇ આવવાનુ કહ્યુ. આથો નમન કરી દ્વારપાલ જઇને તે પુરૂષને અંદર લઈ આવ્યા. એ પુરૂષે આવતાં જ રાજાને નમ્રતાપૂર્વક કહ્યું હે દેવ ! આ ભારતક્ષેત્રમાં કુશસ્થળપુર નામનું એક નગર છે. ત્યાંના રાજાનું નામ પ્રસેનજીત છે. પ્રસેનજીત રાજાએ સારી સુકીતિ મેળવી છે. એને એક પ્રભાવતી નામની પુત્રી છે. જે રૂપગુણુને
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #872
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६०
उत्तराध्ययनसूत्रे जामातृप्राप्तये पिता बहून् राजकुमारानवलोकितवान् । परन्तु न कोऽपि तद्योग्यो वरो मिलितः। ततो राजा चिन्तितो जातः । अथान्यदा सखीभिः सहोद्यानं गता प्रभावती किन्नरीभिर्गीयमानं स्फीतमदो गीतमश्रृणोत् तद्यथा-सुतोऽश्वसेन भूभ: श्रीपार्थो जयताचिरम् । रूपलावण्यतेजोभिर्निजयनिर्जरानपि ।। इति ।
इदं गोतं निशम्य प्रभावती पार्श्वकुमारे संजातानुरागा क्रीडां ब्रीडां च सन्त्यज्य मुहुर्भुहुर्गीतश्रवणेऽभिलाषयुक्ता किन्नरीगणाभिमुखी स्थिता । बनाई गई है। इसीलिये उसका सौन्दर्य तीन लोक में अनुपम माना जाता है। उनके पिता नजित राजाने जब अपनी पुत्री को इस अनुपम रूप सौन्दर्य राशि का भंडार देखा तब देखकर उन्हों ने अनुरूप जामाता की तलाश के लिये अनेक राजकुमारों को देखा परंतु उसके योग्य वर कोई भी उनकी दृष्टि में नहीं जचा ! वर की अमाप्ति से राजा के चित्त में बड़ी चिंता लगी है। एक दिन की बात है कि प्रभावती सखियों के साथ उद्यान में गई थीं सो वहां उसने किन्नरियों द्वारा गाये गये गीत में ऐसा सुना कि "अश्वसेन भूपति का पुत्र श्री पार्श्वकुमार चिरकालतक जयवंता वर्ता जो अपने रूप, लावण्य एवं तेज से देवताओं को भी जीतता है”।
इस गीत को सुनकर प्रभावती का आकर्षण पार्श्वकुमार की और हो गया। उस ने क्रीडा एवं ब्रीडा (लज्जा) का परित्याग कर उसगीत के श्रवण करने में बार बार अपने मन का उपयोग लगाया और इसीलिये वह किन्नरियों के सन्मुख बैठ गई। जब गीत गाकर वे सब અવતાર છે. ત્રણ ભુવનમાં એના જેવી બીજી કઈ રૂપસુંદરી નથી. રાજા પ્રસેનજીતે પોતાની એ ઉત્તમ ગુણશીલવાળી પુત્રીને માટે એગ્ય વરની ખૂબ શેાધ કરી પરંતુ તે પ્રભાવતી કુંવરીના એગ્ય કે રાજકુમાર તેને મળેલ નથી. પિતાની વિવાહ યોગ્ય પુત્રી માટે યોગ્ય વર ન મળવાના કારણે રાજાના મનમાં ભારે ચિંતા વસી રહી છે એક દિવસની વાત છે કે કુમારી પ્રભાવતી પિતાની સખીની સાથે ઉધાનમાં ગઈ હતી. એ સમયે ત્યાં તેણે કિન્નરીયા દ્વારા ગાવામાં આવેલ ગીતને સાંભળ્યું. એ ગીતમાં તેણે એવું સાંભળ્યું કે, અશ્વસેન ભૂપતિનો પુત્ર શ્રી પાર્શ્વકુમાર ચિરકાળી સુધી જયવંતા વાર્તા જે પોતાના રૂ૫ લાવણ્ય અને તેજથી દેવતાઓને પણ જીતે છે
આ ગીતને સાંભળીને પ્રભાવતીનું આકર્ષણ પાકુમારની તરફ થઈ ગયું. જેથી તેણે ક્રીડા તેમજ લજજાનો ત્યાગ કરી એ ગીતને સાભળવામાં જ વારંવાર પિતાના મનને ઉપયોગમાં લગાડયું અને એના માટે તે કિન્નરિઓની સામે બેસી ગઈ.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #873
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
८६१
गतासु किन्नरीषु तन्मार्गदत्तदृष्टिः प्रभावती विमनस्का जाता । पार्श्वकुमारे समनुरक्तेयमिति सखीभिरालक्षितम् । ततः सखीभिगृहमानीतेयं पार्श्वकुमारगतहृदया न किमपि जानाति का काऽहं का इमा इति । ततस्तस्या मातापितरौ तत्सखीमुखात्पार्श्वकुमारानुरक्तेयमिति श्रत्वा परं प्रमोदमापन्नौ । ततस्तावेवं प्रोक्तवन्तौ - इमां प्राणसमां सुतां पाश्वन परिणाय्य द्रुतमानन्दयिष्यावः । ततः कुशस्थ - लपुरे प्रसिद्ध प्रभावती पार्श्वकुमारेऽनुरक्तेति ।
की सब चली गई तो प्रभावती जिस ओर वे गई हुई थीं उसी ओर निहारती रही। जब वे अदृश्य हो गई तो वह विमनस्क बन गई । सखियों ने उसकी इस परिस्थिति से यह जान लिया कि यह पार्श्वकुमार में अच्छी तरह अनुरक्त हो गई है । बाद में सखियां जब उसको घर पर ले आई तौ भी पार्श्वकुमार में अनुरक्त हृदयवाली होने से उसको यह भान नहीं रहा कि मैं कहां पर हूं और कौन हूं तथा ये कौन हैं । जब माता पिता ने उसकी इस तरह की हालत देखी तो उन्होंने सखियों से इसका कारण पूछा, जब उनको यह पता सखियों द्वारा पड गया की यह पार्श्वकुमार में अनुरक्त हुई है तो वे बडे प्रसन्न हुए, और कहने लगे कि प्राणों से भी अधिक प्रिय इस पुत्री को पार्श्वकुमार के साथ परणा कर हमलोग अब शीघ्र ही निश्चिन्त हो जावेंगे । कुशस्थलपुर में भी यह बात प्रसिद्ध हो गई कि प्रभावती पार्श्वकुमार में अनुरक्त हो गई है।
જ્યારે ગીત ગાઇને એ સઘળી ચાલતી થઇ ત્યારે પ્રભાવતી, એ જે તરફ જઇ રહી હતી એ તરફ જોતી જ રહી.જ્યારે તે દેખાતી અધ થઈ ત્યારે તે સાવ સુન્નમુન્ન જેવી બની ગઇ. સખીઓએ આ ઉપરથી એ જાણી લીધુ કે, એ મ્હેન પાર્શ્વ કુમારમાં સંપૂર્ણ પણે અનુરક્ત ખની ગઈ છે. આ પછી જ્યારે સખીએ તેને રાજભવનમાં લઈ આવી ત્યારે પણ તે પાકુમારમાં અનુરક્ત હૃદય વાળી હાવાથી અને એ પણ ભાન ન રહ્યુ કે, હું કર્યા છું, અને કાણુ છુ. તથા મારી પાસે ક્રાણુ કાણુ છે. જ્યારે માતા પિતાએ તેની આ હાલત જોઇ ત્યારે તેમણે સખીઓને કારણ પૂછ્યું. ત્યારે સખીયા તરફથી સમગ્ર વાત તેમને કહેવામાં આવી ત્યારે તેમને સાંતવન મળ્યુ અને પાર્શ્વ કુમારના ગુણામાં અનુરકત બન્યાની વાતે માતા પિતા ઘણાં જ પ્રસન્ન ખન્યાં અને કહેવા લાગ્યાં કે, પ્રાણાથી પણ અધિક પ્યારી એવી આ પુત્રીને પાર્શ્વ કુમારની સાથે પરણાવીને અમે ખરેખર એક પ્રકારની મહાન ચિંતાથી મુકત ખની જઇશું. કુશસ્થલપુરમાં પણ આ વાત જાહેર થઇ ચૂકેલ છે કે પ્રભાવતી પાર્શ્વ કુમારમાં અનુરકત થઇ ગઇ છે.
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #874
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६२
उत्तराध्ययनसत्रे स्त्र दत वादिदं वृत्तं निशम्यानेकदेशाधीशो महाबली य ननृपः स्वसभायामेत्रमब्रवीत्-मयि विद्यमाने कोऽपरोऽहति प्रभावती परिणेतुम् । मां परित्यज्य कथं पावकुमाराय ददाति प्रभावती प्रसेनजिद् भूप इत्यहमपि द्रक्ष्यामि । यदि स प्रभावती स्वयमेव मह्य न प्रदास्यति, तर्हि बलादपि तां परिणेष्यामि । एवं निश्चित्य प्रभुतबलप्तमन्वितः स यवनभूपः कुशस्थलपुरं रुरोध। तत्पभृति तन्नगरप्रवेशनिगमो न कोऽपि क, शनोति । पुरुषोत्तमनामा प्रसेनजिद्भपस्य दृतोऽहं तेन प्रेषितो रात्रौ कुशस्थलपुरात सुरङ्गामार्गेण निर्गत्य भंवत्समीपे समागतोऽग्मि। हे नाथ ! यदतः परं भवान्
अपने दूत के मुख से इस पार्श्वकुमार और प्रभावती के भावी परिणयन के समाचार सुनकर अनेकदेशो के अधिपति महापराक्रम शाली यवन राजाने अपने दरबार में ऐसा कहा-हे दरबारियों !सुनो-मेरे विद्यमान रहने पर कौन और दूसरा ऐसा है जो प्रभावती को परण सके । देखू प्रसेनजित मुझे छोडकर प्रभावती को पावकुमार को कैसे देता है। सब से उत्तम बाततो यही है कि प्रसनजित् सीधे साधेरूप से प्रभावती हमको दे देवे। नहीं तो बलात्कार से हम उसके साथ विवाह कर लेगें। इस प्रकार निश्चित कर यवनराजा ने सैन्य को साथ लेकर कुशस्थल पुर पर आकर धेरा डाल दिया है। उस दिन से लेकर हे महाराज ! न तो कोई नगर में जा सकता है और न कोई वहां से बाहिर ही निकल सकता है। मै प्रसेनजित् का दूत हूं। मेरा नाम पुरुषोत्तम है। रात्रि में कुशस्थलपुर से सुरंगमार्ग द्वारा निकल कर आपके पास आया हूं।
અનેક દેશના અધિપતી અને મહા પરાકમશાળી એવા યવન રાજાએ પિતાના દૂતના મુખેથી પ્રભાવતીનું પાવકુમારમાં અનુરક્ત થવાનું અને એમના વિવાહ અંગેની માતા પિતાની અનુમતી મળી ગયાનું જાણ્યું ત્યારે તે યવન રાજાએ પોતાના દરબારમાં એવું કહ્યું કે, હે બહાદુર દરબારીઓ ! સાંભળે હું વિદ્યમાન હોવા છતાં બીજો એ ક વીરપુત્ર છે કે, જે પ્રભાવતીને પરણી શકે જોઉં તે ખરે કે, પ્રસેનજીત મને છેડીને પાર્શ્વકુમારની સાથે પ્રભાવતીને કઈ રીતે પરણાવે છે. સરલ વાત તે એ છે કે, પ્રસેનજીત પ્રભાવતીને લાવી મને સેંપી દે નહીંતર બળાત્કારથી હું તેની સાથે મારે વિવાહ કરીશ. આ પ્રકારને દઢ નિશ્ચય કરીને યવનરાજા પિતાના વીર સૈન્યને સાથે લઈને કુશસ્થલપુર ઉપર ચડી આવેલ છે. અને ચારેતરફ ઘેરો ઘાલેલ છે. એ દિવસથી હે મહારાજ! ન તે કઈ નગરમાં જઈ શકે કે, ન તો કોઈ નગરની બહાર નીકળી શકે છે, હું પ્રસેનજીતને દૂત છું. મારું નામ પુરૂષોત્તમ છે. રાત્રે સુરંગના માર્ગેથી કુશસ્થલપુરથી નીકળીને આપની પાસે આવ્યો છું.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #875
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् स्वकत्तव्यं मन्यते, तत्करोतु । यवनावरुद्धनगरस्थितः प्रसेनजित् तत्रस्थ एव भवतः शरणं समुपागतः। अतो हे शरणागतवत्सल ! अर्हति भवान् शरणागतं परित्रातुम् । एवं दुतमुखात्कुशस्थलपुरनिरोधं श्रुधा वाराणसीपतिरश्वसेनभूपः कोपारुणेक्षणो यवनं प्रात यात्रां कतुं रणभेरीमवादयत् । भेरारवमाकर्ण्य किमेतदिति चिन्तयन् श्रीपार्श्वकुमारः पितुः पार्थे समागत्य सविनयमेवमुक्तवान् । हे तात ! देवेष्वसुरेषु वा क एवं बालिशो यस्तातमपराध्यति । येनेदं सैन्यं सज्जीक्रियते ? ततस्तातमुखात संक्षेपतः सर्व समानारमुपश्रुत्यं यदनं प्रति प्रस्थाहे नाथ ! मैंने जो कुछ कहना था आप से कह दिया है, अब आपकी जो कुछ इच्छा हो सो करें। इतना तो आप अवश्य ही समझे कि यवन राजा से अवरुद्व नगर में स्थित होने पर भी प्रसेनजित आप की ही शरण में आया हुआ है। अतः हे शरणागतवत्सल ! आप का यह कर्तव्य है कि आप शरण में आये हुए की रक्षा करें।
इस प्रकार दूत के मुख से कुशस्थलपुर का अवरोध सुनकर बाणारसी पति अश्वसेन ने क्रोध से आविष्ट हो कर यवन राजा के सनमुख जाने के लिये रणभेी बजया दी। मेरा के शब्दयो सुनकर "यह क्या है। इस प्रकार विचार करते हुए पार्श्वकुमार ने पिता के समीप आ कर बडे विनय के साथ इस प्रकार कहा-हे तात! देवों में अथवा असुरों में ऐसा मृख कौन है जो आपका अपराध कर सके। फिर भी आप ने सैन्य को सजित क्यों किया है, क्या बात है? । पावकुमार के मुख से इस तरह सुनकर अश्वसेन ने सैन्य सज्जित करने હે નાથ! મારે જે કંઈ કહેવાનું હતું એ આપને વિદિત કરેલ છે. હવે આપની ઈચછા હોય તે કરે. આપ એટલું ચોકકસ માને કે, યવનરાજાથી ઘેરાયેલ અને આપત્તિમાં મુકાયેલ એવા પ્રસેનજીત રાજા પિતે જ આપના શરણમાં આવેલ છે આથી હે શરણાગત વત્સલ આપનું એ કર્તવ્ય છે કે, આપ શરણમાં આવેલાની રક્ષા કરે.
આ પ્રકારનાં દૂતના મુખેથી વચન સાંભળીને તેમજ યવનરાજાએ કુશસ્થલપુરને ઘેરી લીધાની વાત સાંભળીને એકદમ વારાણસીના અધિપતિ અશ્વસેન મહારાજા ક્રોધમાં આવી ગયા અને યવનરાજાની સામે જવા માટે રણભેરી બજાવી દીધી, ભેરીને અવાજ સાંભળીને “ આ શું છે ?” આવા પ્રકારનો વિચાર કરતાં શ્રી પાકુમાર પિતાજીની પાસે આવી પહોંચ્યા અને ઘણા જ વિનય પૂર્વક કહેવા લાગ્યા કે, હે, તાત! દેવામાં અથવા અસરમાં એ કણ મૂખ છે કે જે આપનો અપરાધ કરી શકે ? છતાં પણ આપે તૈન્યને સજજીત શા માટે કરેલ છે? શું વાત છે ? પાર્ધકુમારના મુખેથી આ વાતને સાંભળીને અશ્વસેને સિન્યને સુસજજ કરવાની વાત
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #876
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪
उत्तराध्ययन सूत्रे
तुमुद्यतं पितरं प्रति पाश्वकुमार: साञ्जलिरेवमुवाच - तात ! तृणतुल्ये तस्मिन यवनराजे सुरासुरविजयिनामार्याणामुद्यमोऽनावश्यकः । भवदाज्ञानुसारेण तन्निartणं भविष्यति । ततो विश्वत्रयाधिकबलस्य तस्य पार्श्वप्रभोः पराक्रमं जानानो राजाऽश्वसेनस्तद्वचनं स्वीकृत्य यवनं प्रत्यभिगन्तुं सैन्यैः सह तं समादिदेश । पित्रा समादिष्टो भगवान् पार्श्वनाथ यवनं प्रत्यभिगन्तुं यावदुद्यतो भवति, तावत् शक्रसारथिः सरथः समागत्य रथादवतीर्य भगवन्तं प्रणम्य ब्रवीति - भगवन् ! का कारण उनको समझा दिया। तात के मुख से संक्षेप से सब समाचार सुनकर तथा यवनराजा के प्रति प्रस्थित होने में उद्यत अपने पिता को देखकर पार्श्वकुमार ने विनय के साथ पिता से कहा- हे तात ! तृणतुल्य उस यवन राजा के ऊपर चढाई करने का उद्यम आप जैसे सुरासुर विजयी शूरवीरों के लिये अनावश्यक है। आप की आज्ञानुसार उसका निवारण हो जायगा । अतः आप मुझे आज्ञा दिजिये । पार्श्वकुमार के इस प्रकार वचन सुनकर "विश्वत्रय के प्राणियों से भी अधिक बलशाली ये पार्श्वकुमार हैं अतः इसके बल पराक्रम की बात ही क्या कहनी है" ऐसा विचार कर अश्वसेन ने सैन्य के साथ उनको यवनराज के साम्हने जाने की आज्ञा दे दी । पिताकी आज्ञा पाते ही पार्श्वकुमार जैसे ही यवन राज के सन्मुख जाने को तैयार हुए कि वैसे ही शकेन्द्र का सारथि रथ लेकर उनके पास आ पहुंचा और रथ से उतर कर नमस्कार करके उनसे कहने लगा भगवन् ! क्रीडारूप से તેને સમજાવી. પિતાના મુખેથી સક્ષેપમાં સઘળી વાત સાંભળીને તથા યવનરાજાની સામે લડવા જવા તત્પર બનેલા પેાતાના પિતાને જોઈને પાશ્વકુમારે વિનયની સાથે કહ્યું કે, હું તાત! તૃણુતુલ્ય એ યવનરાજાની ઉપર ચડાઇ કરવા ઉદ્યમ આપના જેવા સુરાસુર વિજયી શૂરવીર માટે ખરાખર નથી આપની અનુસાર એનું નિવારણ થઈ જશે. આથી આપ મને આજ્ઞા આપેા. પાર્શ્વ કુમારનાં આ પ્રકારનાં વચન સાંભળીને “ વિશ્વત્રયના પ્રાણીઓથી પણ અધિક બળવાળા આ પાર્શ્વ કુમાર છે, આથી એમના બળ પરાક્રમની વાત જ શું કરવી ” એવા વિચાર કરીને અશ્વસેન મહારાજા એ યવનરાજાની સામે સૈન્યની સાથે લડવા જવાની તેમને આજ્ઞા આપી. પિતાની આજ્ઞા મળતાં જ પાકુમારી યવનરાજાની સામે લડવા જવા તૈયાર થયા, તે સમયે શકેન્દ્રને સારથી રથ લઈને તેમની પાસે આવી પહેાંચ્યા. અને રથથી ઉતરીને નમસ્કાર કરીને તેમને કહેવા લાગ્યા કે, ભગવાન ! આપ યવન
આજ્ઞા
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #877
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् शक्रो भवन्तं क्रीडयाऽपि रणोद्यतं ज्ञात्वा भक्तिवशात् सरथ मां भवत्सेवायां प्रेषितवान् । अतो भवान् नानाविधशस्त्रास्त्रसमन्वितमस्पृष्टभूपृष्ठममुं रथमधिरोहतु । ततो भगवांस्तेजसामास्पदं तं रथमारुह्य नभसा कुशस्थलं प्रति प्रचलितः। सैनिकास्तु यथायोग्यं भूमिमार्गेण प्रचलिताः। ततो वैः स्ववैक्रियशक्तिप्रभावेण कुशस्थलपुरसमीपे सोद्यान: प्रासादो निर्मितः । सैनिकाननुगृह्णन् भगवान् तद्गत्यनुसारेणेव शक्रसारथिना रथं चालयन सैनिकैः सहैव तत्र समागतः । देवनिर्मिते उद्याने प्रासादे च भगवान् यथायोग्यं सर्वान् संवासितवान् । ततो ही रण में उद्यत आप को जब इन्द्र ने जाना तो भक्तिवश उन्होंने मुझे रथ लेकर आप की सेवा में भेजा है अतः आप शस्त्र एवं अस्त्रों से सुसज्जित इस रथ में सवार हो जाइये।
यह रथ जमीन पर नहीं चलता है। इन्द्र के सारथी की इस बातको सुनकर प्रभु अपूर्वतेज के धाम उस रथ पर सवार हो गये। और आकाश मार्ग से होकर कुशस्थलपुर की तरफ रवाना हुए। साथ के सैनिक लोक भमि मार्ग से चले। वहां कुशम्थलपुर के समीप आये, इतने में देवों ने अपनी वक्रियशक्ति से उद्यानसहित प्रासाद बना दिया। भगवान्ने सारथि को यह आदेश दे दिया था कि जैसे २ ये सैनिक चले वैसे २तुम स्थ चलाना सो वह सारथी इसी प्रकार से रथ चलाता था अतः प्रभु अपने सैन्य के साथ २ ही कुशस्थलपुर के समीप आ पहुँचे। आते ही प्रभु देवनिर्मित उस उद्यानवाले प्रासाद में ठहर गये, और सैन्यजनों को भी રાજાની સામે લવા જઈ રહ્યા છે એવું જ્યારે ઈન્દ્ર જાણ્યું એટલે ભકિતવશ તેમણે રથ લઇને અને આપની સેવામાં મે કુલેલ છે આથી આપ શસ્ત્ર અને અસ્ત્રોથી સુસજજીત આ રથ ઉપર સ્વ.ર થઈ જાવ રથ જમીન ઉપર ચાલતે નથી. ઈન્દ્રના સારથીની આ વાત સાંભળીને પાર્વપ્રભુ અપૂર્વ તેજના ધામ એવા એ રથ ઉપર સ્વાર થઈ ગયા ને આકાશ મા કશસ્થલપુરની તરફ રવાના થયા. એમના સૈનિકે ભૂમિ માર્ગેથી ચાલવા લાગ્યા. તેઓ કુશસ્થલપુરની પાસે આવ્યા એટલામાં દેએ પિતાની વૈકિય શક્તિથી ઉદ્યાન સાથે એક મહેલ તૈયાર કરી દીધા. ભગવાને સારથીને એ આદેશ આપેલ હતું કે, જેમ જેમ મારા આ સિનિકો ચાલે તેમ તેમ તમારે આ રથને ચલાવવો. આથી એ સારથી એ પ્રમાણે રથને ચલાવતું હતું. આ રીતે પ્રભુ પિતાના સિન્યની સાથે જ કુશસ્થલપુરની પાસે આવી પહોંચ્યા ત્યાં પહોંચતાં જ પ્રભુ પાર્શ્વનાથ દેએ તૈયાર કરેલા એ દિવ્ય પ્રાસાદમાં રોકાયા. અને સૈનિકને પણ ત્યાં યથાયોગ્ય સ્થાને ઉતાર્યા જ્યારે સઘળા ૧૦૯
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #878
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तरध्यायन भगवान् मनस्येवमचिन्तयन-प्रथमं दूतमुवाद, सन्दिशामि प्रतिनिवर्तयितुम् । यद्यसौ न निवतिष्यते, तदैवान्योपायालम्बनं करिष्यामि । एवं विचिन्त्य स भगवान् तत्समीपे दूतं प्रेषितवान् । दूतोऽपि यवनराट् समीपे गत्वा दुर्मदं तं यवनराजमेवमब्रवीत्-राजन् ! श्री पार्श्वनाथो मम मुखाद् भवन्तमेवमादिशति'अयं प्रसेनजिद्राजा मम तातचरणानां शरणागतः। अतस्त्वया कुशस्थलपुरावरोधनं परित्यज्य स्वराज्यं प्रति प्रस्थातव्यं, यदि वाञ्छसि कल्याणम्। वां प्रत्यभ्युद्यतं तातं विनयादिना सान्त्वयित्वाऽहं त्वां रक्षितुमनाः स्वयमागतः । अतो भूयोभूयस्त्वां शिक्षयामि-यदि वाञ्छसि कल्याणं, तर्हि मम सन्देशश्रवणयथायोग्य स्थान में वहां पर ठहरा दिया। जब सब व्यवस्थितरूप से ठहर गये तब प्रभु ने मनमें ऐसा विचार किया कि सर्वप्रथम दत भेजकर यवनराज को यह संदेश भिजवाना चाहिय कि तुम यहां से वापिस अपने घर पर लौट जाओ। जब वह यह नहीं मानेगा तब अन्य उपाय का मुझे अवलम्बन करना योग्य होगा। ऐसा विचार कर प्रभु ने उसके पास अपना एक दूत भेजा। इतने जाकर उस दुर्मद यवनराज से कहा-हे राजन् श्री पार्श्वनाथ ने मेरे मुख द्वारा आपको यह संदेश दिया है-कि राह प्रसेनजित राजा मेरे पिता की शरण में आया हुआ है-अतः तुम कुशस्थलपुर को छोड़कर अपने राज्य में वापिस लौट जाओ इसी में तुम्हारा भला है । पिताजी स्वयं तुम्हारा साम्हना करने के लिये आरहे थे, परंतु मैं ने अनुनय-विनय करके उनको शांत कर दिया है
और तुम्हारी रक्षा करने के अभिप्राय से मैं स्वयं आया हूं। मैं बार २ तुम को समझाता हूं कि यदि अपनी भलाई चाहते हो तो मेरे વ્યવસ્થિત રૂપથી ગોઠવાઈ ગયા ત્યારે પ્રભુએ મનમાં એ વિચાર કર્યો કે, સહા પહેલાં દૂતને મોકલીને યવનરાજાને એ સંદેશ મોકલે કે, તમે અહીંથી તમારા સ્થાન ઉપર પાછા ચાલ્યા જાવ જે એ આરીતે ન માને તો મારે બીજા ઉપાયનું અવલંબન કરવું જોઈએ. આ વિચાર કરીને પ્રભુએ યવનરાજની પાસે પિતાના એક દૂતને મોકલ્યા. દૂતે જઈને એ મદમાં છેકેલા એવા યવનરાજને કહ્યું કે, હે રાજન! શ્રી પાર્શ્વકુમારે મારી સાથે એવું કહેવડાવ્યું છે કે, આ પ્રસેનજીત રાજા મારા પિતાના શરણે આવેલ છે આથી તમારે કુશસ્થલપુર ઘેરે ઉઠાવીને પિતાના સ્થાને પાછા ચાલ્યા જવું જોઈએ એમાં જ તમારૂ ભલું છે રાજા પિતે જ તમારે સામને કરવા આવી રહેલ હતા પરંતુ મેં ઘણું જ વિનયની સાથે તેમને શાંત કરી દીધા છે. અને તમારું રક્ષણ કરવાના અભિપ્રાયે હું આવ્યો છું અને તમને એવી સમજણ આપું છું કે જે તમે તમારી ભલાઈ ચાહતા હો તે મારા આ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #879
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
८६७
9
समकालमेव ससैन्येन त्वया प्रस्थातव्यमिति । " इमं सन्देशं श्रुत्वा क्रुद्धो यवनराडेवमब्रवीत्-रे दूत ! यत्त्वमेवं ब्रवीषि तदसमीचीनमेव । मम पुरतोऽश्वसेनो वा पार्श्वनाथ वाकियन्मात्रम् । अहमेव तत्र मुखेन तव स्वामिनं सन्दिशामि । गच्छ त्वं सन्दिश स्वस्वामिनम्। यदि जीवितुकामोऽसि, तर्हि प्रयाहि स्वरितम् । नो चेत्ससैन्यो विनाशं प्राप्स्यसि । तद्वचनं श्रुत्वा दृतः पुनरप्यवोचत् - राजन् ! मम स्वामी प्रसेनजितमित्र त्वामपि रक्षितुमिच्छति । अत एव त्वां बोधयितुं मां प्रेषयत् । शकैरप्यविजेयस्य मम स्वा (मनः पराक्रमं बुध्द्धा त्वरितमितोऽइस संदेश को सुनते ही तुम अपनी सेना को लेकर वापिस लौट जाओ। दूत के मुख से इस संदेश को सुनकर यवनराज ने क्रुद्ध होकर उससे कहा रे दूत ! जो तू ऐसा कह रहा है सो तेरा वह कथन सर्वथा अनुचित ही है। मेरे समक्ष अश्वसेन तथा पार्श्वनाथ की क्या गिनती है । जा और तू उनसे ऐसा मेरी तर्फ से कहदे कि यहां अब तुमको ज्यादा देर तक ठहरने की आवश्यकता नहीं है । यदि अब और अधिक समय तक यहां ठहरे रहोगे तो याद रखो तुम्हारे जीवन की कुशलता नहीं है । अतः यटि जीवित रहने की अभिलाषा हो शीघ्र ही यहाँ से वापिस अपने स्थान पर भाग जाओ नहीं तो यहीं पर ससैन्य नष्ट कर दिये जाओगे। इस प्रकार यवन राज के असभ्यवचन सुनकर दूत ने पुनः उससे कहा, हे राजन् ! मेरे स्वामी तो इतने भले है कि वे यहां का राजा प्रसेनजित की तरह आप की भी रक्षा करना चाहते हैं इसी लिये उन्होंने मुझे आप को समझाने के लिये भेजा है। आप को यह अपने हृदय में अच्छी तरह समझ लेना चाहिये कि मेरे स्वामी સંદેશાને સ ભળતાં જ તમારી સેના સાથે પાછા ચાલ્યા જાવ. દૂતના મુખેથી આ સ ંદેશા સાંભળીને યવનરાજાએ ક્રોધિત બનીને તેને કહ્યુ, અરે દૂત તું જે કહી રહેલ છે. એ તારૂ' કહેવાનું સઘળું નિર ́ક છે. મારી સામે અશ્વસેન તથા પાર્શ્વ કુમારની શુ' ગણત્રી છે. જા અને મારા તરફથી તું તેમને કહી દે કે, અહીંયાં તેમને વધુ સમય રાકાવુ' નહીં. જો તે મારા કહેવા પછી વધુ સમય રોકાશે તે યાદ રાખજો કે, તમારા જીવનનીકુશળતા નથી. આથી જો જીવતા રહેવાની અભિલાષા હેય તા જલદીથી અહી થી ભાગી જાવ નહીતર સસૈન્ય અહીં જ તમારા નાશ કરવામાં આવશે. યવનરાજાનાં આ પ્રકારનાં અસભ્ય વચન સાંભળીને તે ફરીથી તેમને કહ્યુ કે, હે રાજન ! મારા સ્વામી તે એટલા ભલા છે કે તેએ અહીના રાજા પ્રસેનજીત મા આપનું પણ રક્ષણ કરવા ચાહે છે. આ કારણે તેઓએ આપને સમજાવવા માટે મને માકલેલ છે. આપે આપના હૃદયમાં એ સારી રીતે સમજી લેવુ જોઇએ
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #880
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६८
उत्तराध्ययन सूत्र
पसर | नोवेदविनयस्य फलं प्राप्स्यसि । यथा हरिणः सिहेन, तिमिरं भास्करेण शलभाना, पिपीलिका समुद्रेण, नागो गरुडेन, पर्वतः पविना, मेषः कुञ्जरेण चयं द्रुमसमर्थस्तथैव मरि पार्श्वेन सह योद्धुसमर्थोऽसि । अतो हितबुद्धया त्वामुपदिशामि विरम युद्धव्यवसायात् । गच्छ गृहम् एवं ब्रुवन्तं तं दूतं यवनराजानुचरा हन्तुमुद्यताः । तदा तस्य नीतिकुशलो मन्त्रौ तानेत्रं प्राह- अरे मूढाः ! पार्श्वमभोतं हन्तुमुद्यता यूयम् मन्ये स्वप्रभुं कण्ठे धृत्वाऽनर्थकृपे प्रक्षिपथ ।
2
"
इन्द्रों से भी अजेय हैं अतः आपकी इन थोथी बातों में कुछ भी सार नहीं है। इस तरह तुम उनके पराक्रम को जानकर निज की भलाई के लिये यहां से वापिस हो जाओ, नहीं तो अपने किये का फल पाओगे ? देखो - जैसे- सिंह के साथ हरिण, सूर्य के साथ अंधकार अग्नि के साथ पतंग, समुद्र के साथ पिपीलिका (कीडी), गरुड के साथ नाग, वज्र के साथ पर्वत, हाथी के साथ मेष, युद्ध करने में असमर्थ हैं वैसे तुम भी पार्श्वप्रभु के साथ युद्ध करने में असमर्थ हो, इसलिये मैं हित बुद्धि से तुमको समझाता हूं कि तुम इस व्यर्थ के युद्ध व्यव साय से दूर रहो और जैसे घर से आये हो वैसे ही चले जाओ । इस प्रकार दूत जब यवनराज से कह रहा था कि इतने में ही उसके अनुचर उसको मारने को तैयार हो गये । अनुचरों को मारने के लिये उद्यत हुए देखकर यवनराज के नीतिकुशल मंत्री ने उनसे कहा अरे ! मूर्खो ! तुम्हारा यह व्यवसाय योग्य नहीं है जो तुम इस तरह से पार्श्वप्रभु કે, મારા સ્વામી. ઇન્દ્રોથી પણ અજેય છે. આથી આપની આ ખડાઇ વાળી વાતામાં કાંઇ સ ર નથી. આ પ્રકારે તમે તેમના પરાક્રમને જાણીને તમારી પેાતાની ભલાઈ માટે અહીં થી પાછા ફરી જાવ નહીતર તમારે તમારા કરેલા કૃત્યાનું ફળ અવશ્ય ભાગવવું પડશે. જેમ સિહની સામે હરણુ, સૂર્યની સામે અંધકાર, અગ્નિની સામે પતંગ, સમુદ્રની સામે કીડી, ગરૂડની સામે નાગ, વજ્રની સામે પવ'ત, હાથીની સામે ભેંસ યુદ્ધ કરવામા અસમર્થાં છે. તેવી જ રીતે તમેા પણ પાવ'કુમારની સામે યુદ્ધ કરવામાં અસમર્થ છે. આ કારણે હું તમારા જ હિતને માટે સમજાવુ છું કે, તમા આ નકામા યુદ્ધના વ્યવસાયથી શાંત રહેા અને જે રીતે આવ્યા છે એ જ રીતે પેાતાના સ્થળે પાછા ચાલ્યા જાવ આ પ્રમાણે દૂત જ્યારે યવનરાજને કહી રહ્યા હતા એ વખતે તેના અનુચર તેને મારવા માટે તૈયાર થઇ ગયા. અનુચરેશને આ રીતે તૈયાર થયેલા જોઇને યવનરાજાના નીતિકુશળ મંત્રીએ તેમને અટકાવતાં કહ્યુંં કે, અરે મૂર્ખાઓ ! તમારા આ વ્યવસાય ચૈગ્ય નથી. કેમકે સદેશે!
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #881
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
८६९
यस्याज्ञां शक्रादयः सर्वे इन्द्रा अपि शिरसा मुकुटमिवसमुद्वहन्ति, तस्य पार्श्वप्रभो तस्य हननं दूरेऽस्तु तदपमानोऽपि सकलापदां पदम् । तस्माद्यूयं निवत्तध्वमस्मादर्थव्यवसायत् । एवं स्वभटान निवार्य मन्त्री पार्श्वप्रभुद्भूतं सामनीत्येदमब्रवीत् - महाभाग ! एषामविचार्यकारिणामिममपराधं क्षमस्व । त्वयि योऽसद्व्यवहार एभिः कृतः स त्वया न कथमपि पार्श्वप्रभवे निवेदनीयः । वयमधुनैव पार्श्वमभुं प्रणन्तुं समागच्छामः । इत्थं सामवचनैः सान्त्वयित्वा तं दूतं विससर्ज । ततः स मन्त्री स्वमभुं यवनराजमेवमब्रवीत् - स्वामिन्! सिंहसटाकर्षणवद् दुरन्तं के दूतक को मारने के लिये उद्यत हो रहे हो। तुम्हारी यह अविचारित क्रिया अपने प्रभु को कंठ पकडकर कूप में पटकने जैसी है। जिस प्रभु की आज्ञा शक्रादिक देव भी मुकुट की तरह शिर पर धारण करते हैं भला उनके दूतको मारना तो बहुत दूर की बात है, उनका अपमान करना भी सकल आपत्तियों को आमन्त्रित करना हैं । अतः भलाई आप लोगों की इसी में है कि आप लोग ईस अनर्थकारी व्यवसाय से निवृत्त हो जावें । इस प्रकार अपने भटों को हटा कर मंत्री ने पार्श्वमभु के दूत से सामनीति का आश्रय करके इस प्रकार कहा - हे महाभाग ! आप इन विना विचारे काम करने वाले भटों के इस अपराध को क्षमा करें। इन लोगों ने जो आप के साथ असद्व्यवहार किया है वह आप लोग पार्श्वप्रभु से प्रकट न करें। हम लोग अभी पार्श्वप्रभु को नमन करने के लिये आते हैं । इस प्रकार साम वचनों से दूत को शांत करके मंत्री ने उसको विसर्जित किया। बाद में यवनराज के पास पहुँच कर उनसे इस प्रकार कहा - हे स्वामिन्! सिंह की सटा के आकर्षण की तरह आपने લઇને આવેલા દૂતને મારવા એ નીતિ વિરૂદ્ધનું છે. તમારી આ અવિચારી ન શું ક પેાતાના પ્રભુને ગળેથી પકડીને કુવામાં નાખી દેવા જેવી છે. જે પ્રભુની આજ્ઞા ઈન્દ્રાદિક દેવા પણ શીરાધા માને છે ભલા એના તને મારવા એ તા ઘણી દૂરની વાત છે. પર તુ એનું અપમાન કરવું એ પણ સઘળી આપત્તીયાને આમંત્રણ આપવા ખરાખર છે. આપ લેાકેાની ભલાઈ તે એમા છે કે, આપ ઢાકા આ અનથ કારી વ્યવસાયથી અલગ અનેા. આ પ્રકારે પેાતાના અનુચરાને દૂર હટાવીને પછીથી મ`ત્રીએ પ્રાર્શ્વકુમારના દૂતને સામનીતિના આશ્રય લઇને કહેવા માંડ્યુ. હું મહાભાગ! અમારા અવિચારી કામ કરવા વાળા અનુચરાના અપરાધને આપ ક્ષમા કર. એ લેાકાએ આપના તરફ જે પ્રકારના વ્યવહારનું આચરણ કર્યું છે તેને આપ પાર્શ્વપ્રભુની આગળ પ્રગટ ન કરતા. અમે પણ પાર્શ્વપ્રભુને નમન કરવા માટે આવીએ છીએ
આ પ્રકારનાં સામ વચનાથી તને શાંત કરી મ`ત્રીએ તેને રવાના કર્યો. પછી યવનરાજાની પાસે જઈને મત્રીએ તેને કહ્યુ . હું સ્વામીન ! સિંહની સટા (કેશવાળી) ખેંચવા જેવા દુરન્ત અકતન્ય કાર્ય ને કરવાના આપે આ પ્રારંભ કરેલ છે. જેમની
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #882
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे
स्वया कथमिदमविचारितकृत्यं कृतम् ? यस्य सेनायां स्वयमिन्द्राद्या देवाः सैनिका भूत्वा समुपस्थितास्तेन पार्श्वप्रभ्रुणा सह तत्र सङ्कामस्तृणाग्निसामसमः । परमद्यापि नो किमपि गतम् ! कण्ठे कुठारं न्यस्य पार्श्वभुमाश्रय, स्वापराधं क्षमय, तदाज्ञावशवर्त्ती भव । यदि स्वमैहिकामुष्मिक कुशलं वाञ्छसि, तदा मम वचनमङ्गी कुरु । इत्थं मन्त्रिणो वचन निशम्य यवनः माह - मन्त्रिन् ! भवताऽहं सुष्ठु बोधितः । यथा भवतोच्यते, तथैवाहं करिष्यामि । एवमुक्त्वा स यवनराजः स्वग्रीवायां कुठारं बद्धा मन्त्रिणा सह पार्श्वप्रभोरन्तिके समुपागतः । द्वारपालेन निर्दिष्टमार्गः स सभामध्ये गत्वा प्रभोश्चरणयोरुपरि स्वमस्तकं
૮૭૦
1
यह क्या दुरन्त अकर्तव्य कार्य विना विचारे करना प्ररंभ किया है ? जिनकी सेवा में स्वयं इन्द्रादिक देव सैनिक होकर उपस्थित हुए हैं, उन प्रार्श्वमभु के साथ आपका संग्राम करना तृणाग्निसंग्राम के समान है परन्तु अब भी कुछ नहीं बिगडा है । कंठ में कुठार को धारण कर आप पार्श्वप्रभुकी शरण में जाओ, और अपने अपराध की उनसे क्षमा मांगो। उनकी आज्ञा के वशवर्ती हो कर रहो, यदि आप इस लोक पर लोक सबंधी कुशल चाहते होओ तो । मैं आपसे सर्वथा सत्य कहता हूं । मेरे इन वचनों को आप अंगीकार करें इसी में आपको भलाई है। इस प्रकार मंत्री - के वचन सुनकर यवनराजने कहा- हे मंत्रिन् ! आपने हमें अच्छा समझाया। आपकी जैसी सलाह है हम वैसा ही करने को तैयार हैं। इस तरह कह कर यवनराज अपनी ग्रीव में कुठार धारण कर के मंत्री के साथ पार्श्वप्रभु के पास पहुंचा । द्वारपालने उसको प्रभु के समीप जाने का मार्ग સેવામાં ઈન્દ્રાદિક દેવ પેાતે જ સનિક બનીને ઉપસ્થિત થયા છે એવા પાશ્ર્વ પ્રભુની સામે સંગ્રામ કરવા આપને માટે તૃણુ અને અગ્નિના સ`ગ્રામ જેવુ' છે છતાં હજી કાંઇ બગડયું નથી. આપ પેાતાના ગળામાં કુહાડાને ધારણ કરીને પાપ્રભુની શરણમાં જાવ અને પેાતાના અપરધની માફી માગેા. એમની આજ્ઞા પ્રમાણે વનાર અને. જો આપ આ લેક અને પરલેાક સબધી કુશળતા ચાહતા હૈ। તેા સત્વર તમારા અકર્તવ્યને તજી દો. હું આપને સંપૂર્ણ સત્ય કહું છું. મારા આ વચનાને આપ અંગીકાર કરા, એમાં જ આપની ભલાઇ છે. આ પ્રકારે મંત્રીનાં વચન સાંભળીને યવનરાજે કહ્યુ` મ`ત્રમ્ ! આપે મને ઘણું જ ઉત્તમ મા સમજાવેલ છે. આપની જેવી સલાહ છે એ પ્રમાણે હું કરવા તૈયાર છું. આ પ્રમાણે કહીને ચવનરાજે પેાતાના ગળામાં કુહાડા ધારણ કરી મંત્રીની સાથે દ્વારપાળે પ્રભુની પાસે જવાના રસ્તા બતાવ્યા. એ
પાર્શ્વ પ્રભુની પાસે પહેાંચ્યા મા`થી જઇને સભામાં બેઠેલા
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #883
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
धृतवान्। ततो भगवदाज्ञया स्वकण्ठात्कुठारमुन्मुच्य भूयः प्रणम्यैवमब्रवीत्हे नाथ! भवान् सर्वेसहोऽसि, अतो ममापराधः क्षम्यताम् , दीयतामभयम् । मम समग्रां श्रियं गृह्णातु, प्रसीदतु भवान्। तद्वचनं श्रुत्वा पार्श्वप्रभुराह-राजन् ! तव कल्याणं भवतु । त्वं निज राज्य भुक्ष्व । परमन्यदा त्वया एवं न कर्तव्यम् । सपरिवारो निर्भयं गच्छ स्वनगरम । एवं प्रभुणाऽऽदिष्टः स म्वनगरं प्रति प्रस्थितः।
ततः प्रभोराज्ञया पुरषोनमनामा दूतः प्रसेनजित्समीपे गत्वा सर्व वृत्तं न्यवेदयत् । तच्छ्रुत्वाऽतीव प्रसन्नः स राजा प्रसेनजिदुपायनमिव स्वपुत्रीं प्रभावतीं बतलाया सो उसी मार्ग से जाकर उसने सभा के बीच में बैठे हुए पाश्वप्रभु के चरणों पर मस्तक रख दिया। पश्चात् पार्श्वप्रभु की आज्ञा से फिर अपने कंठ से कुठार उतार कर और पुनः उन्हे नमन कर इस प्रकार कहा-हे नाथ ! आप सर्वसह है इसलिये मेरे अपराध को क्षमा करें और मुझे अभय प्रदान करें। आप प्रसन्न हों और मेरी इस समग्र लक्ष्मी को स्वीकारें। इस रूपसे यवनराज के वचनों को सुनकर प्रभुने उससे कहा-हे राजन् ! तुम्हारा कल्याण हो तुम अपने राज्य को आनंद के साथ भोगों। परंतु अब आगे ऐसा नहीं करना। निर्भय होकर तुम यहां से सपरिवार खुशी से अपने नगर को जाओ। इस प्रकर प्रभु द्वारा आदिष्ट होकर यवनराज अपने नगर को चला गया।
इसके बाद प्रभु की आज्ञा से पुरुषोत्तम दूतने प्रसेनजित् के पास जाकर समस्त वृत्तान्त कह दिया। दूत के मुख से सब बातें सुनकर प्रसेनजित् अतीव प्रसन्न हुआ और भेट-यानेनजराने के रूप में अपनी प्रभावती પાર્વપ્રભુના ચરણે ઉપર પિતાનું મસ્તક યવનરાજે નમાવ્યું. પછી પાર્વપ્રભુની આજ્ઞાથી પોતે ગળામાં ધારણ કરેલ કુહાડો કાઢી નાખીને ફરીથી નમન કર્યું અને કહ્યું કે, હે નાથ ! આપ સર્વજ્ઞ છે. આ કારણે મારા અપરાધની ક્ષમા કરે અને મને અભયપ્રદાન કરે. આપ પ્રસન્ન થાવ અને મારી આ સઘળી લક્ષ્મીને સ્વીકાર કરે. આ પ્રમાણેના વિનયયુક્ત યવનરાજનાં વથનેને સાંભળીને પ્રભુએ તેમને કહ્યું હે રાજન! તમારૂ કલ્યાણ થાવ. તમે તમારા રાજ્યને આનંદથી ભોગ. પરંતુ હવે પછી આવું કર્તવ્ય કદી પણ ન કરતા. નિભય બનીને તમે અહીંથી સપરિવાર ખુશીથી પોતાના નગરમાં જાઓ. આ પ્રકારને પ્રભુને અદેશ મેળવીને યવનરાજ પિતાના સૈન્ય સાથે પોતાના નગર તરફ ચાલી ગયે.
આ પછી પ્રભુની આજ્ઞાથી પુરૂષેત્તમ તે પ્રસેનજીતની પાસે જઈને સઘળે વૃત્તાંત તેને કહી સંભળાવ્યો દૂતના મુખેથી સઘળી વાત સાંભળીને પ્રસેનજીત ખૂબ પ્રસન્ન , અને ભેટયાને નજરાણાના રૂપમાં પિતાની પુત્રી પ્રભાવતીને સાથે લઈને પાપ્રભુની
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #884
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७२
उत्तराध्ययनसूत्रे सहादाय पार्श्वप्रभोः समीपे गत्वा नमस्कारपूर्वकमिदमब्रवीत्-प्रभो ! भवान् स्वयमिहागत्य मय्यनुग्रहमकरोत् । इच्छाम्यहं यद् भवान् इमां ममपुत्रीं स्वीकरोस्विति । प्रसेनजितो वचनं निशम्य भगवानाह-राजन् ! पितुराज्ञया भवन्तं परित्रातुमहमिहागतो, न तु भवत्सुतां परिणेतुम् । इत्थं प्रभोर्वचनं श्रुत्वा प्रसेनजिन्मनस्यचिन्तयत् -नायं मम वचनात्स्वीकरिष्यति । अतोऽस्य पितुर्वचनात् स्वीकारयिष्यामि । इत्थं विचिन्त्य स पार्श्वप्रभुमेवमुक्तवान-स्वामिन् ! भवपित्रा उपकृतोऽस्मि, अतोऽहं सपरिवारो भवता सह तं प्रणन्तुं गमिष्यामि । ततः पार्श्वप्रभुणा पुत्री को साथ लेकर पार्श्वप्रभु के समीप आकर नमस्कार पूर्वक इस प्रकार कहने लगा-प्रभो! आपने मेरे ऊपर बडी भारी कृपा की जो स्वयं पधारे। मैं चाहता हूं कि आप मेरी इस पुत्री को स्वीकार कर मुझे अनुगृहीत करें। प्रसेनजित् के इस प्रकार वचन सुनकर प्रभुने उनसे कहा-हे राजन् ! पिताकी आज्ञा से आप की रक्षा करने के लिये ही मैं यहां आया हूं, आपकी पुत्री को विवाहने के लिये नहीं आया हूं। पावकुमार के ऐसे वचन सुनकर प्रसेनजित् ने मन में ऐसा विचार किया कि ये कुमार मेरे कहने से मेरी पुत्री को स्वीकार नहीं करेंगे-अतः इनके पिता से इस विष में कहना चाहिये तभी मेरी पुत्री को स्वीकार कर सकेंगे। इस प्रकार सोच समझ का प्रसेनजित् ने पार्श्वर कुमार से कहाहे स्वामिन् आप के पिता ने मेग बहुत उपकार किया है, इसलिये मैं उनके दर्शन के लिये परिवार महित आप के साथ चलना चाहता हूं। प्रसेनजित् का ऐसा आग्रह देख कर पावरकुमार ने उनको अपने साथ પાસે પહોંચી નમસ્કાર પૂર્વક કહેવા લગ્ય પ્રભુ! આપ મારા ઉપર ઘણી જ કૃપા કરીને સ્વયં અત્રે પધાર્યા છે. હું ચ હું છું કે, આપ મારી આ પુત્રીનો સ્વીકાર કરી મને અનુગ્રહીત કરો. પ્રસેનજીતનાં આ પ્રકારનાં વચનને સાંભળીને પ્રભુએ તેમને કહ્યું હે રાજન ! પિતાની આજ્ઞાથી આપની રક્ષા કરવા માટે જ હું અહી આવેલ છું આપની પુત્રીની સાથે વિવાહ કરવા માટે આ વેલ નથી. પાર્શ્વ કુમારના આવાં વચન સાંભળીને પ્રસેનજીતે મનમાં એ વિચાર કર્યો કે, આ કુમાર મારા કહેવાથી મારી પુત્રીને સ્વીકાર કરશે નહીં. આથી એના પિતાને આ વિષયમાં કહેવું જોઈએ. આમ થવાથી તેઓ મારી પુત્રીને સ્વીકાર કરી શકશે આ પ્રમાણે વિચાર કરીને પ્રસેનજીતે પાકુમારને કહ્યું હે સ્વામીન! આપના પિતાએ મારા ઉપર ભારે ઉપકાર કર્યો છે. એ કારણે હું એમના દર્શન માટે સપરિવાર આપની સાથે આવવા ચાહું છું. પ્રસેનજીતના આ પ્રકારના આગ્રહથી પ્રાર્ધ કુમારે તેમને પોતાની
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #885
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
८७३
समनुज्ञातः प्रसेनजित्स्वपुत्रीं प्रभावतीं सहादाय तेन सह वाराणसीं पुरीं गतः । तत्र गत्वा भगवान पार्श्वनाथः पितरं प्रणस्य स्वभवनं गतः । स्वपुत्र्या प्रभावत्या सहितो राजा प्रसेनजदपि राज्ञोऽश्वसेनस्य समीपे गत्वा तं प्रणतवान् । अश्वसेनोऽप्यासनात्समुत्थाय तं सादरं समालिङ्ग्य स्वासने समुपवेश्य कुशलमागमनकारणं च पृष्टवान् । ततः प्रसेनजिदाह - राजन् । यस्य भवान् रक्षकोऽस्ति, तस्य सर्व कुशलमेव ! तथापि भवत्समीपे समागतोऽस्मि किमपि कारणमुद्दिश्य ! इयं मम पुत्री प्रभावती पार्श्वकुमारेऽनुरक्ताऽस्ति ? अतो भवानिमां कन्यां पार्श्वकुमाराय गृह्णातु । राज्ञः प्रसेनजितो वचनं निशम्य राजाऽश्व सेनस्तमेवमब्रवीत् - राजन् ! चलने की आज्ञा दी । प्रभु से आज्ञा पाकर प्रसेनजित् साथ में अपनी पुत्री प्रभावती को लेकर उनके साथ बनारस गये। प्रभु पिता को प्रणाम कर अपने भवन पर चले गये और राजा प्रसेनजित् अश्वसेन राजा के पास जाकर उन से मिले। और नमस्कार किया । अश्वसेन गजा ने भी अपने आसन से उठकर उनसे भेट की एवं आधे सिंहासन पर बैठा कर कुशल समाचार पूछते हुए आने का कारण पूछा। प्रसेनजित् ने कुशल समाचार के विषय में निवेदन करते हुए कहा कि महाराज ! जिसके आप जैसे सामर्थ्यशाली राजा रक्षक हैं, भला उसमें अकुशलता कैसे हो सकती है ? आपकी कृपा से सर्वप्रकार से सर्वकुशलता है परंतु आपकी सेवा में आने का कारण निज का कुछ उद्देश्य है, और वह यह है - यह मेरी प्रभावती पुत्री पार्श्वकुमार में अनुरक्त हो रही है सो आप इस पुत्री को पार्श्वकुमार के निमित्त स्वीकार करें। प्रसेनजित् के इस प्रकार वचन सुनकर अश्वसेन राजा ने उनसे ऐसा कहा है
સાથે ચાલવાની આજ્ઞા આપી. પ્રશ્રુની આજ્ઞા મળતાં પ્રસેનજીત પેાતાની પુત્રી વગેરેને સાથે લઈ તેમની સાથે વારાણસી પહેાંચ્યા. પ્રભુ પિતાને પ્રણામ કરી પોતાના સ્થાને ચાલ્યા ગયા. આ પછી રાજા પ્રસેનજીત અશ્વસેન રાજાને જઈ ને મળ્યા. અને નમસ્કાર કર્યાં. અશ્વસેન રાજા પણ ઉભા થઈને તેમને ભેટયા, અને પોતાના અરધા આસન ઉપર બેસાડીને કુશળ સમાચાર પૂછયા અને પછીથી આવવાનું કારણુ પૂછ્યુ પ્રસેનજીતે કુશળસમાચાર જણાવતાં કહ્યું કે, મહારાજ ! જેના આપ જેવા સાય શકિતશાળી રાજા રક્ષક છે તેની અકુશળતા કઇ રીતે હોઇ શકે ? આપની કૃપાથી સ` પ્રકારની કુશળતા છે. પરંતુ આપની સેવામાં આવવાનું કારણ મારા પોતાના એમાં એક અગત્યના સ્વા છે અને તે એ છે કે, આપ મારી પુત્રી પ્રભાવતી પાર્શ્વનાથ કુમારમાં અનુરકત થઈ રહી છે. તે આપ મારી આ પુત્રીનેા પાર્શ્વનાથ કુમારના માટે સ્વીકાર કરે, પ્રસેનજીતનાં અ પ્રકારનાં વચન સાંભળીને અશ્વસેન રાજાએ
૧૧૦
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #886
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७४
उत्तराध्ययनसूत्रे कुमारोऽयं संसारात्सर्वदव विरक्तस्तिष्ठति । तथाऽप्यहं तव तुष्टये तं परिणाययिष्यामि । इत्युक्तवाऽश्वसेननृपः पार्श्वकुमारं समाहूयेदमब्रवोत्-वत्स ! अस्य राज्ञः सुतां परिणय। यद्यपि त्वं बाल्यादेव भववासाद् विरक्तोऽसि, तथाऽप्येतन्मम वचनं दाक्षिण्यवता त्वया मान्य मे इत्थे पित्रा साग्रहं प्रोक्तः पार्श्वप्रभुमौनमवलम्ब्य स्थितः। ततः प्रभावत्या सह भगवतो विवाहः संजातः ।
___अथैकदा गवाक्षस्थितो भगवान् पाश्वनाथः पुष्यहस्तान् नगराद् बहिगच्छतो बहून् जनानपश्यत् । ततः स पार्थस्थिताननुचरान् पृष्टवान्-किमद्य राजन् ! देखो यह पार्श्वकुमार संसार से सर्वदा विरक्त बना रहता है, परन्तु फिर भी मैं आप के संतोष के लिये उसको परणाऊँगा। ऐसा कह अश्वसेन राजा ने उसी समय अपने पास पार्श्वकुमार को बुलाकर ऐसा कहा-हे वत्स ! इस राजा की पुत्री के साथ तुम विवाह करो। यद्यपि तुम बाल्यकाल से ही इस गृहावास से विरक्त बने हुए हो तो भी मेरे इन वचनों को तुम जैसे विवेकी को मानना ही चाहिये । इस प्रकार पिता के द्वारा आग्रह पूर्वक कहे जाने पर पार्श्वकुमार उनके समक्ष कुछ भी नहीं बोले अतः प्रभु की संमति जान कर पिताने प्रभावती के साथ उनका विवाह कर दिया।
एक दिनकी बात है कि भगवान् ने जो उस समय अपने महल की खिडकी में बैठे हुएथे पुष्पों को हाथों में लेकर नगर से बाहिर जाते हुए अनेक मनुष्यों को देखा। देखते ही प्रभु ने अपने पास में खडे हुए તેમને એવું કહ્યું કે, હે રાજન સાંભળે પાર્શ્વકુમાર સંસારથી સર્વદા વિરકતા બનીને રહે છે. છતાં પણ આપના સંતેષને માટે આપની પુત્રીની સાથે તેને પરણાવીરા. આવું કહીને અશ્વસેન રાજાએ પર્વ કુમારને પોતાની પાસે બોલાવીને એવું કહ્યું કે, હે વત્સ! આ રાજાની પુત્રી સાથે તમે વિવાહ કરો. જે કે તમે બાલ્યકાળથી જ સંસારિક વ્યવહારથી અલિપ્ત રહ્યા છે. તો પણ મારાં આ વચનેને તમારા જેવા વિવેકીએ માનવા જ જોઈએ. આ પ્રકારે પિતા તરફથી આગ્રહ પૂર્વક કહેવામાં આવવાથી પાકુમાર તેમની સામે કાંઈ પણ ના બોલ્યા આથી પ્રભુની સંમતિ જાણીને પ્રભાવતીને પાશ્વપ્રભુની સાથે વિવાહ કરી દીધા.
એક દિવસની વાત છે કે, ભગવાન પોતાના મહેલના ઝરૂખામાં બેઠેલ હતા. ત્યારે તેમણે હાથમાં ફૂલેને લઈને નગરની બહાર જતા ઘણા મનુષ્યને જોયા એ જોતા જ પ્રભુએ પોતાની પાસે ઉભેલા અનુચરને પૂછ્યું શું આજ કેઈ મહત્સવ છે
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #887
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७५
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् कश्चिन्महोत्सवोऽस्ति, विशालजनसमूहः सपुष्पापणिनगराद् बहिर्गच्छति ? एवं पृच्छन्तं भगवन्तं कश्चिदनुचरः प्राह-स्वामिन् । नास्ति कश्चिदुत्सवः ! किन्तु वहिरुद्याने कमठो नाम तापसाग्रणीः समागतोऽस्ति। सदर्चनायैते लोका गच्छन्ति । इत्थं तद्वचनमाकर्ण्य तत्कौतुकं द्रष्टुकामो भगवान् पार्श्वनाथोऽपि जनन्या सह सपरिजनस्तत्र गतः । तत्र पश्चाग्निसाधकं तं कमळं पश्यन्नवधिज्ञानेन वह्निकुण्ड क्षिप्तकाष्ठे दह्यमानं नागनागिनीयुगलमपश्यत् । तत् प्रेक्ष्य कपातरङ्गसमुद्वेल्लितस्वान्तो भगवान् पार्श्वप्रभुरेवमब्रवीत्-'अहो ! तपस्यां कुर्वतोऽप्यस्य ज्ञानं न नातं, यतोऽस्य दयागुणो नास्ति ! चक्षुर्विना यथा मुखं न शोभते, तथैव अनुचरों से पूछा क्या आज कोई महोत्सव है, जो मनुष्यों के यह विशाल समूह के समूह हाथों में पुष्पों को लेकर नगर बाहर जा रहा है। भगवान् के इस प्रकार पूछने पर अनुचर ने कहा-स्वामिन् ! उत्सव तो कोई नहीं है किन्तु नगर के बाहर उद्यान में कमठ नाम का बडा तापस आया हुआ है। अतः उनके दर्शन के निमित्त ये सब लोग जा रहे हैं। इस प्रकार अनुचर के वचन सुनकर पार्श्वकुमार इस को देखने के लिये माता एवं परिजनों के साथ वहां गये। उस समय कमठ वहां पंचाग्नि तपस्या कर रहा था। उसमें बडे २ काष्ट जल रहे थे। अवधिज्ञान से एक काष्ट के भीतर जो अग्निकुण्ड में रखा हआ जल रहा था नागनागिनी युगल को जलता हुआ देख कर प्रभुका हृदय करुणा से भर आया। उन्हों ने उसी समय ऐसा कहा-देखो यह कितने आश्चर्य की बात है, जो तपस्या करते हुए भी यह ज्ञान से विहीन बना हमा हैं। इस का कारण इसमें दयागुण का अभाव है। जैसे चक्ष के विना કે, જેથી નગરજનો હાથમાં ફુલોને લઈને નગરની બહાર જઈ રહ્યાં છે. ભગવાનના આ પ્રમાણે પૂછવાથી અનુચરે કહ્યું સ્વામિન્ ! ઉત્સવ તે કઈ નથી પરંતુ નગરની બહાર ઉદ્યાનમાં કમઠ નામના એક મોટા તપસ્વી આવેલ છે. આથી તેના દર્શન માટે આ સઘળા લકે જઈ રહ્યા છે. આ પ્રકારનાં અનુચરનાં વચન સાંભળીને પાર્શ્વકુમાર પોતાનાં માતા અને પરિવારના બીજા માણસો સાથે ત્યાં ગયા આ સમયે કમઠ ત્યાં પંચાગ્નિ તપસ્યા કરી રહેલ હતા. ત્યાં મેટાં મોટાં લાકડાં બળી રહ્યાં હતાં, અવધિજ્ઞાનથી બળી રહેલા એ લાકડામાં નાગ અને નાગણીનું એક જે ડું હોવાનું પાર્વપ્રભુએ જાણ્યું આથી પ્રભુનું હદય કરૂણાથી ભરાઈ આવ્યું. અને આથી તેમણે એ સમયે એવું કહ્યું કે, જુઓ! આ કેટલા આશ્ચર્યની વાત છે કે, તપસ્યા કરવા છતા પણ આ તાપસ જ્ઞાનથી વિહીન બની રહેલ છે. તેનું કારણ તેનામાં દયા ગુણને અભાવ છે, જે રીતે આંખે વગર
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #888
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७६
उत्तराध्ययन सूत्रे
दयां विना धर्मोऽपि न शोभते । दयारहितो धर्मस्तु धर्माभास एव । निष्कृपस्यास्य कायक्लेशः पशोरिव विफलः । पार्श्वप्रभोर्वचनमाकर्ण्य कमठतापस एवमब्रवीत् - राजपुत्र ! भवादृशा जना गजशिक्षादौ दृक्षाः स्युः, धर्मे तु वयं मुनय एव दक्षाः वयं हि सर्वज्ञाः स्मः । ततः पार्श्वप्रभुरग्निकुण्डे प्रज्वलत्काष्ठं प्रदर्श्य तं पृष्टवान् किमस्त्यस्मिन् काष्ठे ? स प्राह--नास्ति किमपीति ! ततः पार्श्वप्रभुरग्निकुडात्तत्काष्ठं सेवके निष्कास्य यत्नेनाभेदयत् । तस्माज्ज्वलनज्वाला समाकुलं म्रियमाणं नागनागिनी युगलं निर्गतम् । तदा भगवान् नमस्कारमन्त्रस्य शरणं तस्मै दत्तवान् । तथा प्रत्याख्यानादिकं चापि परलोकप्रस्थिताय मुख की शोभा नहीं होती है उसी प्रकार दया के विना धर्म की भी शोभा नहीं होती है । ऐसा धर्म वास्तविक धर्म नहीं है किन्तु वह तो धर्माभास है। पशु की तरह दया रहित का थोथा यह कायक्लेश बिल्कुल निष्फल है । इस तरहू प्रभु का कथन सुनकर कमल तापस ने उनसे कहा - राजपुत्र ! आप जैसे मनुष्य तो गज की शिक्षा आदि में ही निपुण हो सकते हैं धर्म में नहीं । धर्म में तो हम मुनिजन ही दक्ष हुआ करते हैं। क्यों कि हम सर्वज्ञ हैं । इस प्रकार कमठ तापस के वचनों को सुनकर प्रभु अग्निकुण्ड से प्रज्वलत्काष्ठ को उसे दिखलाकर कहने लगे- बोलो इसमें क्या है? तापस ने कहा इसमें कुछ भी नहीं है । पश्चात पार्श्वप्रभु ने अग्नि कुण्ड से उस काष्ठ को सेवकों द्वारा निकलवा कर उसको बडी सावधानी से चिरवाया। चिरवाते ही उस में अग्नि की ज्वाला से मरता हुआ नागनागिनी युगल निकला। प्रभुने उन दोनों को पंच नमस्कार मंत्र सुनाया । तथा परलोक में प्रस्थान करने वाले માઢાની શાલા નથી હાતી તે પ્રમાણે દયા વગર ધર્મની શાભા હેાતી નથી. એવા ધમ વાસ્તવિક ધમ નથી પરતુ માત્ર ધર્માભાસ છે. પશુની માફક દયા રહિત એવા આ કાયાને કલેશ બિલકુલ નિષ્ફળ છે. આ પ્રમાણે પ્રભુનું કથન સાંભળીને કમઠ તાપસે તેમને કહ્યું રાજપુત્ર! આપ જેવા મનુષ્ય તે હાથીને શિક્ષણ આપવા વિ. કામમાં જ નિપુણ હાય છે, ધમ માં નહી. ધમ'માં તે અમે મુનિજને જ જાણતા હાઇએ છીયે. કેમકે અમે સધળુ જાણનારા હાઈએ છીયે આ પ્રકારનાં કમઠ તાપસનાં વચનાને સાંભળીને એ અગ્નિકુંડમાં મળી રહેલા લાકડાને તેને બતાવીને उधु--उडो खाभांशु छे ? तापसे उछु है, भांड या नथी. पछीथी पाव કુમારે સેવક પાસે અગ્નિકુંડમાં મળી રહેલ લાકડાને બહાર કઢાવી ઘણી જ સાવધાનીથી તેને ડાબું ફડાવતાં જ અગ્નિથી મૃત્યુના આરે ઉભેલ એવુ નાગ નાગણીનું યુગલ નીકળ્યુ' પ્રભુએ એ બન્નેને નમસ્કાર મંત્ર સંભળાવ્યા તથા પરલેાકમાં પ્રસ્થાન કરી રહેલા એમને માટે ભાતા સ્વરૂપ પ્રત્યાઘાન આફ્રિક પણ
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #889
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् तस्मै नागनागिनीयुगलाय सम्बलरूपेण दत्तवान् । भगवद्वचनं श्रद्दधानः स नागो मृत्वा नागकुमारदेवेषु धरणाभिधो नागेन्द्रो जातः । नागिनी च तस्य धरणेन्द्रस्य पट्टमहिषीत्वेन पद्मावती नाम देवी जाता। तदनु "अहो ! अस्य कुमारस्य विज्ञानम्' इति वादिभिः सकललोकैः स्तूयमानो भगवान् स्वानुवरैः सह स्वभवनं समागतः। ततोऽत्यन्तलजितोऽन्तःशठः स कमठः प्रभूतं बालतपः कृतवान्। इत्थं बालतपः कुर्वन् मिथ्यात्वमोहितः स मृत्वा भवनपतिषु मेवमालीति नामको देवो जातः ।
___ अथान्यदा भगवान पार्श्वनाथ उद्यान गतः। तत्रकान्ते स्थितस्य तस्य भगवतः स्मृतिपथे भगवतो नेमिनाथस्य चरितं समागतम् । तदास एवमचि. उनके लिये कलेवा (भाता) स्वरूप प्रत्याख्यान आदिक भी दिया। भगवान् के वचनों पर विश्वास करनेवाले उन दोनों में से नाग का जीव तो मर कर नागकुमार देवों में धरणेन्द्र नामका इन्द्र हुआ। तथा नागिनी भी मर कर इस नाग प्रधान कुमार की पद्मावती देवी हुई। इसके बाद "देखो इस कुमार का विज्ञान कितना आश्चर्यकारी है" ऐमावहां पर उपस्थित हुए लोगों ने कहना प्ररंभ किण। प्रभु भी वहाँ से अपने अनु. चरों को साथ लेकर मकानपर आगये। कमठ तापम विशेषलजित हआ। तो भी उसने बालतप तपना नहीं छोडा प्रत्युत पहिले की अपेक्षा भी वह अधिक तप तपने लगा। इस बालतप को तपता हुआ मिथ्यात्व मोहित वह कमठ तापस बालतप करते २ मर गया। और मर कर भवनपतियों में जाकर असुरकुमार जाति का देव हुवा। वहां उसका नाम मेघमाली पडा।
एक समय की बात है कि भगवान पार्श्वनाथ अपने उद्यान में गये આપ્યું. ભગવાનના વચનોમાં પણ વિશ્વાસ કરવા વાળા એ બંનેમાંથી નાગને જીવ મરીને નાગકુમાર દેવોને જાતીમાં ધરણેન્દ્ર નામનો ઈન્દ્ર થ તથા નાગણ પણ મરીને એ નાગકુમાર ઇ-ની પ્રધાન દેવી પદ્માવતી થઈ. આ પછી જુઓ ! “આ કુમારનું વિજ્ઞાન કેટલું આશ્ચર્યકારક છે” એવું ત્યાં ઉપસ્થિત થયેલા લોકેએ કહેવા માંડયું. પ્રભુ પણ પિતાના અનુચરોની સાથે ત્યાંથી નીકળી પોતાના નિવાસ સ્થાને પહોંચી ગયા. કમઠ તાપસ આથી ખૂબ શરમાયે. તો પણ તેણે બાળતપ તપવાનું છોડયું નહીં અને પ્રથમથી પણ વધુ કડક એવું તપ એ તપવા માંડયો. આ બાબતને તપ મિથ્યાત્વમેહિ એ કમઠ બાળતપ કરતાં કરતાં મૃત્યુ પામ્યા, અને મરીને ભવનપતિઓમાં જઈને અસુરકુમાર જાતિનો દેવ છે. ત્યાં તેનું નામ મેઘમાલી પડયું.
એક સમયની વાત છે કે, ભગવાન પાર્શ્વનાથ પિતાના ઉધાનમાં ગયા હતા ત્યાં એકાન્તમાં બેસીને તેઓ નેમિનાથ ભગવાનના ચારિત્રને વિચાર કરવા લાગ્યા.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #890
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७८
उत्तराध्ययनसूत्रे न्तयत्-धन्योऽहन्नरिष्टनेमियों गाढानुरक्तामपि राजीमती परिहाय कौमार्य एव व्रतमग्रहीत् । तस्मान्ममाप्युचितं यदहं निःसङ्गो भवामि। इत्थं विचिन्तयतो भगवतोऽन्तिके लोकान्तिका देवाः समागत्य प्रणम्य तीर्थप्रवर्तनाय भगवन्तमभ्यथितषन्तः। ततो भगवान् धनदपूरितैर्धनैर्वार्षिक दानं दत्वा व्रतग्रहणाय मातापित्रोराज्ञां गृहीतवान् । ततोऽश्व सेनादिभिर्नरेन्द्रः शक्रादिक देवेन्द्रैश्च श्रीपार्श्व प्रभोर्दीक्षाऽभिषेको महता महोत्सवेन कृतः। अथ भगवान् दवैरुह्य मानां शिबिकामारुह्य आश्रमपदनामकोद्यानाभिमुख प्रस्थितः । तदा दवैर्देवदुन्दुभिनादै द्यावापृथिव्यापूरिते ! भगवानपि तदुद्यानं गत्वा शिविकायास्तथाऽवतरत् , यथा हुए थे। वहां एकान्त में बैठ कर वे नेमिनाथ भगवान के चारित्र का विचार करने लगे-प्रभुने विचारा धन्य है, उन अरिष्टनेमिनाथ को जिन्हों ने कुमार अवस्था में ही अपने गाढानुरक्त राजीमती का परित्याग कर व्रत ग्रहण किया। मैं भी इसी तरह नि:संग होता हूं प्रभु के उस प्रकार के विचार करते ही उसी समय उनके समीप लोकान्तिक देवों ने आकर उनको प्रणाम किया और तीर्थप्रवर्तन के लिये उनसे प्रार्थना की। प्रभु ने कुबेर द्वारा भरे गये भंडार से बार्षिक दान देकार माता पिता से व्रत ग्रहण करने की आज्ञा मांगी। उनकी आज्ञा प्राप्त कर भगवान ने सर्व विरति को धारण किया। इस समय अश्वसेन आदि नरेन्द्रों ने तथा शक्र आदि देवेन्द्रोंने पार्श्वप्रभु की दीक्षा का महोत्सव खूब ठाट बाट से मनाया। प्रभु की शिबिका को सर्व प्रथम देवोंने कंधो पर उठाया।
और उसकों वे आश्रमपद नामक उद्यान के सन्मुख ले गये। देवों ने उस समय दुन्दुभि के नादों से. आकाश और भूमि को गुंजित कर પ્રભુએ વિચાર્યું કે ધન્ય છે એ અરિષ્ટ નેમિનાથને કે, જેઓ એ કુમાર અવસ્થામાં જ પોતાનામાં ગઢ અનુરકત એવી રાજુમતીનો પરિત્યાગ કરીને વ્રત ગ્રહણ કર્યું. હું પણ આવી જ રીતે નિઃસંગ બની શકું છું. પ્રભુ એ આ પ્રકારને વિચાર કરતાં જ તે સમયે તેમની સામે લોકાતિક દેવેએ આવીને તેમને પ્રણામ કર્યા અને તીર્થ પ્રવર્તન માટે તેમને પ્રાર્થના કરી. પ્રભુએ કુબેર દ્વારા ભરાયેલા ભંડારથી વાર્ષિક દાન દઈને માતા પિતા પાસે વ્રત ગ્રહણ કરવાની આજ્ઞા માગી. માતા પિત ની આજ્ઞા મેળવીને ભગવાને સર્વ વિરતીને ધારણ કરી. આ સમયે અશ્વસેન આદિ નરેન્દ્રો તથા શકે આદિ દેવેન્દ્રોએ પાર્વપ્રભુની દીક્ષા મહોત્સવ ખૂબ ઠાઠમાઠથી મનાવ્યો. પ્રભુની પાલખીને સહુથી પ્રથમ દેએ પોતાના ખંભા ઉપર ઉપાડી અને તેને આશ્રમપદ ઉદ્યાનની પાસે લઈ ગયા. દેવોએ એ સમયે દુર્દશીના નાદોથી આકાશ અને પૃથ્વીને ગુંજીત બનાવી દીધાં. ભગવાન જ્યારે ઉદ્યાનમાં
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #891
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरित निरूपणम्
८७९
ममत्वात्तन्मनोऽवतीर्णम् । तत्र त्रिंशद्वर्षवयस्को भगवान् भूषणादिकमुत्तार्य लोचं कृत्वा शक्रेण दत्तं देवदृष्यं दधानो नृणां त्रिभिः शतैः सह कृताष्टमतपाः सर्वविरति प्रतिपन्नः । तस्मिन् समये जिनो मन:पर्ययनामकं चतुर्थज्ञानं प्राप्तत्रान् । दीक्षां गृहीत्वा भगवान् भारण्डपक्षीवाप्रमत्तो भुवि विहरति स्म ।
अथान्यदा भगवान् विहरन् नगरसमीपे देशस्थं तापसाश्रमं समागतः । तस्मिन्नेव काले सूर्योऽप्यस्ताचलमुपसंक्रान्तः । ततो भगवान् कस्यचिद् गर्लस्य तटस्थ वटवृक्षच्छायायां निषण्णः । तत्र भगवान् नासाग्रन्यस्तनेत्रः प्रतिमया स्थितः दिया । भगवान् जब उद्यान में पहुंचे तो वे शिविका से ऐसे उत्तरेक जैसे उनका मन ममत्व से उतरा था भगवान् की अवस्था इस समय सिर्फ तीस वर्ष की थी । इस अवस्था में भी प्रभुने अपने शरीर से समस्त आभूषणों को उतार दिये और केशों का अपने हाथों से पंचमुष्टि लोच करके शक्रेन्द्र द्वारा प्रदत्त देवदृष्य वस्त्र को धारण किया । भगवान् के साथ तीनसौ राजाओं ने दीक्षा अंगीकार की । दीक्षा धारण करते ही प्रभु को चतुर्थ मन:पर्ययज्ञान की प्राप्ति हो गई। दीक्षा ग्रहण करके भगवान् भारण्डपक्षी की तरह अप्रमत्त होकर पृथ्वीमंडलपर विहार करने लगे ।
एक समय प्रभु बिहार करते २ नगर के समीप में रहे हुए तापसां के आश्रम में आये । इस समय सायंकाल का समय था । प्रभु वहां पधार कर एक खडे पर खडे हुए वटवृक्ष के नीचे प्रतिमा प्रतिपन्न होकर खड़े रहे । પહોંચ્યા ત્યારે તે પાલખીમાંથો એવી રીતે ઉતર્યા કે, તેમનું મન મમત્વથી જે રીતે ઉતર્યું હતું. ભગવાનની અવસ્થા આ સમયે ફકત ત્રીસ વર્ષની હતી. આ અવસ્થામાં પગું પ્રભુએ પોતાના શરીર ઉપરનાં સધળાં આભૂષણાને ઉતારી નાખ્યા અને કેશને પોતાના જ હાથથી પંચમુષ્ટી લેાંચન કરીને શકેન્દ્રે આપેલ દેવદુલભ વસ્રને ધારણ કર્યો. ભગ્રવાનની સાથે ત્રણસે રાખએએ દીક્ષા ધારણ કરી દીક્ષા ઘારણ કરતાં જ પ્રભુને ચેાથા મન:પર્યં યજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ ગઈ. દીક્ષા ગ્રહણ કરીને ભગવાન ભારડ પક્ષીની માફક અપ્રમત્ત બનીને પૃથ્વી મંડળ ઉપર વિહાર કરવા લાગ્યા.
એક સમય પ્રભુ વિહાર કરતાં કરતાં નગરની નજીકમાં આવેલા એવા એક તાપસેના આશ્રમમાં પહેચ્યિા. આ વખતે સાયંકાળના સમય હતા પ્રભુ ત્યાં પહે ચીતે એક ટેકરા ઉપરના વટ વૃક્ષની નીચે પ્રતિમાની માફક નિશ્ચેષ્ટપણે ઉભા રહી ગયા.
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #892
--------------------------------------------------------------------------
________________
८००
उत्तराध्ययनम तेन यदुक्तं तदुच्यते-- मूलम्-रहनेनी अहं भद ! सुरूवे ! चारु भासिणि ।
ममं भयाहि सुतणू !, न ते पीला भविस्सइ ॥३७॥ छाया-रथनेमिरहं भद्रे ! मुरूपे चारुभाषिणि ।
मां भजस्व सुतनु !, न ते पीडा भविष्यति ।।३७।। टीका--'रहनेमि' इत्यादि।
हे भद्रे ! अहं रथनेमिः=रथनेमिनामाऽस्मि । हे मुरूपे-मुन्दरि, हे चारुभापिणि-मधुर वचने ! मां भजस्व-भर्तृत्वेनाङ्गीकुरु येन हे सुतनु-शोभनाङ्गि ! ते-तब पीडा-जीवननिर्वाश्कष्टं न भविष्यति ॥३७॥ मूलम्-एहि तो भुजिमो भोएं, माणुस्सं खं सुदुल्लहं ।
भुत्तभोगी तओ पच्छा, जिणमैग्गं चरिस्सैमो ॥३८॥ छाया-एहि तावद्. भुञ्जीवहि भोगान् , मानुष्यं खलु सुदुर्लभम् ।
भुक्तभोगिनौ ततः पश्चा,-जिनमार्ग चरिष्यावः । ३८॥ टीका-.'एहि ता' इत्यादि।
हे मुन्दरि ! एहि आगच्छ मम समोपे । आवां तावत्-प्रथमं भोगान्= शब्दादि कामभोगान् भुञ्जीवहि अनुभवेव । खलु यतो मानुष्यं मनुष्यजन्म
'रहनेमि' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(भद्दे-भद्रे) हे भद्रे ! (अहं रहनेमो-मैं रथनेमि हैं। (सुरूवे चारुभासिणि-सुरूपे चारुभाषिणि) हे सुन्दर रूपवाली एवं मधुर बोलनेवाली (ममं भयस्व-मां भजस्व) मुझे अब तुम अपना पतिस्वरूप समझकर अंगीकार करो। जिससे (सुतणू-सुतनु !) हे शोभनाङ्गी ! (ते-ते) तुझे (पीला-पीडा) जीवन निर्वाह सम्बन्धी किसी प्रकार का कष्ट (न भविस्सइ-न भविष्यति) नहीं होगा ॥३७॥
रहने
मित्यादि। मन्वयार्थ --भद्दे-भद्रे उ भने ! अहं रहनेमी-अहं रथनेमी थने भी छु सुरूवे चारुभासिणि-मुरूपे चारूभाषिणि हे सु२ ३५वाजी भने मधु२ मालवा पाणी ममं भयस्व-मां भजस्व भने हवेतमे पति २१३५ समलने 24111२ ४२१. २था सुतणू-सुतन् शासनांगी ते-ते तभने पीला-पीडा न निls Aधी | Rनु ४०८ न भविस्सइ-न भविष्यति ये नही. ॥३७
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #893
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
८८१
यमबाहुदण्डवचण्डानने कान् नेत्रविषान् सर्पान, उत्कटकण्टकितान् श्विकान् , भल्लूकान् शूकरादीवानेकान् श्वापदान् , ज्यालामालाभोषणमुखान् मुण्डमालाऽऽकीर्णकन्धरान् भयङ्करान भूतान् प्रेताश्च विकुर्वितवान् । ते सर्वेऽपि पहुं ध्यानाद् विचालयितुं न समर्था बभूवुः, यथा कीटमत्कुणादयः क्षुद्रजीवा वज्रं भेत्तुं न समर्था भवन्ति। ततोऽतितरां क्रुद्धः स मेघमाली व्योम्नि विद्युद्व्याप्तदिगन्तरां भीषणां मेघमालां विकुर्वित्वा मनस्येवमचिन्तयत्-अहमद्य पूर्वभवपरभवपरमशत्रुमेनम् अगाधे सलिले निमग्नं कृत्वा मारयिष्यामि । इत्थं विचिन्त्य स मुष्टिमुशफल हुआ तो उसका एकदम क्रोध आया। क्रुद्ध होकर उसने ऐसे अनेक सों को विकुर्वित किया कि जिनकी दृष्टि में विष भरा था। जो फूत्कार को कर रहे थे। जो यमके बाहु दण्ड समान लंबे एवं प्रचंड थे। ऐसे वृश्चिकों को विकुर्वित किया जो उत्कट कांटो से युक्त थे। इसी तरह भल्लूक शकर आदि जानवरोको, ज्वालामाला से भीषण मुखवाले मुण्डों की मालाको गले में धारण करने वाले भयङ्कर भूतों को, प्रेतों को भी उसने विकुर्वित किया। परंतु ये सब भी प्रभु को ध्यान से चलायमान करने के लिये समर्थ नहीं हुए। जैसे मच्छर वज्र को भेदने में अससर्थ होता है उसी तरह ये सभी भगवान को चलायमान करने में असमर्थ हुए। अन्त में हर तरह पराजित होकर कमठ के जीव इस असुर ने मेघमाला को विकुर्वित किया। विजलीयों को उसमें चमकाया। उनकी चमक से समस्त दिशाएँ प्रकाशित हो उठी थीं। साथ २ में इस असुर ने ऐसा भी विचार किया कि मैं आज इस पूर्वभव के परम शत्रु को अगाध जल ક્રોધના આવેશમાં આવીને મહા વિષિલા એવા સર્પોને ઉત્પન્ન કર્યા કે જેમની દષ્ટિમાં વિષ ભર્યું હતું. જે ભયંકર એવા કુત્કાર કરી રહ્યા હતા જે યમના બાહ દંડના જેવા લાંબા અને પ્રચંડ હતા. ઉપરાંત ખૂબ જ ઝેરીલા એવા વીછીંન્ને પણ તેણે પિતાની વૈકિય શક્તિથી ઉત્પન્ન કર્યા. આજ પ્રમાણે ભુંડ, ડુક્કર આદિ જાનવરોને, તેમજ ભયંકર એવા મુડમાળાને ગ્રહણ કરેલ એવા ભૂતને, પ્રેતેને પણ તેણે ઉત્પન્ન કર્યા છતાં આ સઘળા પ્રભુને ધ્યાનમાંથી ચલિત કરવામાં સફળ ન બન્યા. જેમ મચ્છર વજને ભેદવામાં અસમર્થ હોય છે એ જ રીતે એ સઘળા ભગવાનને ચલાયમાન કરવામાં અસમર્થ થયા. અંતે દરેક પ્રકારે પરાજીત બનીને કમઠના જીવ એ અસુરે મેઘને ઉત્પન્ન કર્યા, વિજળીને ચમકાવી, કે જેનાથી સઘળી દિશાઓ પ્રકાશિત થઈ જતી હતી. સાથે સાથે એ અસુરે એ પણ વિચાર કર્યો કે, મારા પૂર્વભવના આ શત્રુને અગાધ જળમાં ડૂબાડીને મારી નાખું.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #894
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२
उत्तराध्ययनसूत्रे लस्तम्भाकाराभिर्धाराभिवृष्टिं कुर्वन् वसुन्धरामेकार्णवामिवाकरोत् । तदा दृष्टिजलं पार्श्वप्रभोराकण्ठमभूत् । तस्मिन् समये तन्मुखं पद्महूदे पद्मामेव शुशुभे । तदा नागेशस्य धरणेन्द्रस्यासनं प्रकम्पितम् । सोऽवधिज्ञानेन पार्श्वभोत्तान्तं विज्ञाय पद्मावत्यादिभिः स्वदेवीभिः सह त्वरितं तत्रागत्य प्रभुं प्रणतवान् । ततः स वैक्रियशक्त्या उन्नालं कमलं पार्श्वप्रभोश्चरणतले निधाय स्वयं तत्पृष्ठतः स्थित्वा तन्मस्तकोपरि सप्तभिः फणैश्छत्रमकरोत् । ध्यानमग्नमनाः प्रभुरपि तत्र सुखेन संस्थितः । तस्मिन समये वेणुवीणामृदङ्गादिध्वनिभिदिगन्तरं व्याप्तम् । समतोनिधिः पाचप्रभुस्तु भक्ते नागकुमारे द्वेषिणि तस्मिन् कमठासुरे च सम एव स्थितः । में डुबोकर मार डालूं। इस प्रकार के दुष्ट विचार से ओतप्रोत होकर उसने मुसलधार पानी बरसाया। इस दृष्टि से पृथ्वी समुद्रमय हो गई। पाश्वप्रभु उसमें आकंठ डूब गये। पद्महृद में जिस प्रकार कमल शोभायमान होता है उसी प्रकार उस समय प्रभु का मुख उस जल में डूबा हुआ मालूम देता था। इस स्थिति से नागराज धरणेन्द्र का आसन कम्पायमान हुआ। वह शीघ्रही अवधिज्ञान द्वारा पाश्वप्रभु का समस्त वृत्तान्त जानकर पद्मावती आदि अपनी देवियों के साथ वहां आया और आकर उनको नमन करते हए उसने प्रभु के पीछे खडे होकर उनके मस्तक ऊपर अपने सात फणाओं को छत्र के रूप में विस्तारित कर दिया तथा अपनी वैक्रियिक शक्ति द्वारा लंबी नाल वाले कमल की रचना कर उसको उनके चरणतल में सिंहासन के समान रख दिया। इसके उपलक्ष्य में देवताओं ने वीणामृदङ्ग आदि ध्वनिजों से समस्न दिगन्तरालों को व्याप्त कर दिया। ऐसी स्थिति में भी समतानिधि वे प्रभु राग द्वेष से रहीत ही આ પ્રકારના દુષ્ટ વિચારથી ઓતપ્રેત બનીને તેણે મુસળધાર પાણી વરસાવ્યું આ વરસાદથી પૃથવી સમુદ્રમય બની ગઈ. પાર્વપ્રભુ એ પાણીમાં ડૂબી ગયા. પદ્મ હદમાં જે રીતે કમળ શાભે છે. એ જ રીતે એ સમયે પ્રભુનું સુખ એ પાણીમાં ડૂબેલું દેખાતું હતું. આ સ્થિતિમાં નાગરાજ ધરણેન્દ્રનું આસન કંપાયમાન થયું એણે એ જ વખતે અવધિજ્ઞાનથી પ્રાર્થપ્રભુની સઘળી હકીકત જાણીને પદ્માવતી અને બીજી પિતાની દેવી સાથે ત્યાં આવ્યું અને આવીને તેમને નમન કરીને તેણે પ્રભુની પાછળ ઉભા રહીને તેમનાં મસ્તક ઉપર પિતાની સાત ફેણોને છત્ર રૂપ ધરી દીધી તથા પિતાની વિક્રય શકિત દ્વારા લાંબી ડાંડીવાળા કમળની રચના કરી તેને પ્રભુના ચરણ નીચે સિંહાસન રૂપે રાખી દીધું. આથી દેવતાઓએ વીણા મૃદંગ આદિ વાજીંત્રની વનીથી દિગંતને વ્યાપ્ત કરી દીધી. આવી સ્થિતિમાં સમતાના ભંડાર એવા એ પ્રભુ રાગદ્વેષથી રહિત જ રહ્યા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #895
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
I
तथाsयमर्षेण सह वर्षन्तं तं वीक्ष्य जातकोषः स नागराजः साक्षेपमिदमत्र:रे दुष्ट ! त्वया कथमिदमकार्य क्रियते ? अहमस्य दयालो: प्रभोदसोऽस्मि । नामतः परं सहिष्ये । अरे मूर्ख ! त्वां पापान्निषेद्धममुना स्वामिना जलन्महोरेगो दर्शितः, न तु द्वेषधिया ! श्रतोऽनेन स्वदपकारो न कृतः, प्रत्युत पापनिवारणरूप उपकार एव कृतः । तथापि निष्कारणजगन्मित्रमेनमुलूकः सूर्यमित्र निष्कारणं रहे । उनको न तो कमठ पर द्वेष हुआ और न धरणेन्द्र पर राग । परन्तु अमर्ष के साथ मुसलधार पानी बरसाने वाले उस असुर को देखकर धरणेन्द्र को उसपर क्रोध हुआ । इसी आवेश में उसने उससे कहा - रे दुष्ट ! क्यों तू इस प्रकार अकार्य करने के लिये उतारू हो रहा हैदेख मैं इस दयासागर प्रभुका एक दास हूं। भले ही ये प्रभु तेरे इस अकार्य को सहन कर लें परन्तु मैं नहीं सहन कर सकूंगा । अरे मूर्ख ! प्रभु ने क्या बुरा किया जो तुझे तेरे पंचाग्नि में तपस्या करते समय जलाये हुए काष्ठ में जलता नागनागिनी का युगल दिखलाया। प्रभु ने यह काम तुझे पाप से बचाने के लिये ही केवल करुणाबुद्धि से किया था द्वेषबुद्धि से नहीं फिर भी देख तू कितना कृतघ्न है जो अपने उपकारा पर भी इतना अपकार करने वाला बन रहा है । धिक्कार है इस तेरी बुद्धि को जो तुझे पाप से निवारणरूप उपकार करने वाले पर भी इस प्रकार अपकार करने की सूझी है । प्रभु ने तो तेरा कोई अपकार किया ही नहीं है केवल पाप निवारणरूप उपकार ही किया है। सच है उल्लू जिस प्रकार जगએમને ન તા કમઠ ઉપર ક્રોધ થયો કે, ન તો ધરણેન્દ્ર તરફ રાગ ઉત્પન્ન થયા. પર તુ અહંકારની સાથે મુસળધાર પાણીને વરસ વવા વાળા એ અસુરને જોઇને ધરણેન્દ્રને ક્રોધ આવ્યો અને ધના એ આવેશમાં તેણે તેને કહ્યુ કે, હે દુષ્ટ ! શા માટે તું આ પ્રકારનું અકાય કરવા માટે તત્પર બની રહ્યો ! જે હું આ દયાસાગર પ્રભુને એક દાસ છું. ભલે પ્રભુ તારા આ અકાને સહન કરી લે, પર ંતુ હુ સહન કરીશ નહીં'. અરે મૂખ' ! પ્રભુએ કૃપાના ભંડાર એવા આ તારૂ શું બગાડ્યુ છે. તું જ્યારે પ`ચાગ્નિ તપ કરી રહ્યો હતા. ત્યારે એક લાકડામાં બળતું નાગ નાગણીનું એક યુગલ તને બતાવ્યું એ કામ પ્રભુએ તને પાપથી બચાવવા માટે ફકત કરૂણા બુદ્ધિથીજ કરેલ હતુ, દ્વેષ બુદ્ધિથી નહીં. છતાં પણ જો તુ' કેટલા કૃતઘ્ની છે કે, પેાતાના ઉપકાર કરવાવાળા ઉપર પણ આટલા અપકાર કરી રહ્યો છે. ધિકકાર છે તારી આ બુદ્ધિને કે, જે તને તારા ઉપર ઉપકાર કરનાર ઉપર પણ અપકાર કરવાનું સુજારે છે. પ્રભુએ તેા તારા કોઇ અપકાર કરેલ નથી. કેવળ પાપના નિવારણુ રૂપ ઉપકાર જ કરેલ છે. સાચુ છે કે ઘુવડ જે પ્રમાણે જગતને પ્રકાશ આપનાર એવા સૂર્યના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
८८३
Page #896
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८४
उत्तराध्ययनसूत्रे
द्विषन्नय न भविष्यसि ! अतो निवर्तस्वास्मात्पापाव्यवसायात् । नागराजस्येत्थं वचनं निशम्य असावसुरः स्वदृष्टिमधो न्यधात् । तदा स नागराजसेवितं भगवन्तं पार्श्वनाथमपश्यत् । ततः सोऽतीवाश्चर्ययुक्तोऽचिन्तयन् मम तु एतावत्येव शक्तिरस्ति । सा तु शैले शशकस्येव भगवति पार्श्वे निष्फला जाता । अपिचायं भगवान् स्त्रमुष्ट्या वज्रमपि पेष्टुं समर्थस्तथापि क्षमया सर्व क्षमते । परन्त्वयं नागदेवस्तु न क्षमिष्यते । अस्मात मे भयमस्त्येव । संसारेऽस्मिन् करुणा सागरादस्माद् विना न कोऽप्यप्रकाशक सूर्य के साथ द्वेष करता है वैसाही इस समय तेरी यह हालत हो रही है । अतः याद रख यदि अब इस जगत् के निष्कारणमित्र प्रभुपर जो तूने द्वेष किया तो तेरी किसी प्रकार से भी रक्षा नहीं हो सकेगी। इसीलिये अब तुझे यही उचित है कि तू शीघ्र इस पापाध्यवसाय से हट जा । धरणेन्द्र के इस प्रकार वचन सुनकर इस असुर ने ज्यों ही अपनी दृष्टि नीचे की कि उसको धरणेन्द्र से सेवित प्रभु दिखलाई दिये । धरणेन्द्र से सेवित प्रभु को देखते ही उसको महान् आश्चर्य हुआ। वह विचारने लगा - मेरी तो इतनी ही शक्ति थी अब मैं क्या करूँ। मेरी वह शक्ति तो इस समय पर्वत के साथ खरगोश की तरह इन पाश्वप्र के साथ निष्फल बन गई है। दूसरे यह प्रभु तो अपनो मुट्ठि से वज्र को भो चूर-चूर करने की शक्ति धारण करते हैं । फिर भी क्षमा से सबको क्षमाप्रदान ही करते हैं परन्तु मेरे जैसे दुष्ट को तो ये नागदेव क्षमा करने वाले नहीं हैं। मुझे तो इनसे भय है ही । तथा दुसरा દ્વેષ કરે છે એ જ પ્રકારની આ સમયે તારી હાલત બની રહી છે. આથી યાદ રાખ કે, જો તુ હવે આ જગતના ઉપકારક એવા પ્રભુ ઉપર નિષ્કારણુ દ્વેષ કરીશ તેા તારી કાઇ પણ રીતે રક્ષા થઈ શકવાની નથી. આથી તારા માટે એજ ઉચિત છે કે, તું તુરત જ આ તારા પાપના અધ્યવસાયને છેડી દે. ધરણેન્દ્રનાં આ પ્રકા ૨નાં વચન સાંભળીને એ અસુરે યાં પોતાની નજર નિચે કરી કે, તેને ધરણેન્દ્રથી સેવાય રહેલા પ્રભુ ઉપર તેની દૃષ્ટિ ગઇ. આ પ્રકાર જોઈને તેને મહાન આશ્ચય થયું. અને તે મનમાં વિચારવા લાગ્યા કે, મારી તેા આટલી જ શકિત હતી હવે હું શુ કરૂ. મારી એ શિત આ સમયે શૈલની સામે ખરગેશની માફક આ પાર્શ્વપ્રભુની સામે નિષ્ફળ બની ગઈ છે. બીજું આ પ્રભુ તા પેાતાની એક જ મુઠીના પ્રહારથી ભારેમાં ભારે વજ્રને પણ ચૂરા કરી નાખવાની શકિતવાળા છે. છતાં પણ ક્ષમાના ધારક એવા પ્રભુ દરેકના ઉપર ક્ષમા દૃષ્ટિવાળા છે પરંતુ મારા જેવા દુષ્ટને તે આ નાગદેવ ક્ષમા કરનાર નથી. મને તે એને ભય લાગી રહ્યો છે પરંતુ આ કડ્ડાના
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #897
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् स्त्यपरो यो मां रक्षितुं समर्थः । अतोऽहमेनमेव करुणासागरं शरणीकुर्याम् । इत्थं विचिन्त्य कमठासुरो मेघं संहृत्य पार्श्वप्रमोश्चरणयोः प्रपतितः सन् वदति-- हे भगवन् ! ममामुमपराध क्षमस्वे' त्युक्तवा स्वकीयं स्थानं गतः। नागेन्द्रोऽपि भगवन्तमुपसर्गरहितं ज्ञात्वा तं प्रणम्य स्वस्थानं गतः। प्रातःकाले भगवानपि तता विहारं कृतवान् । इत्थं विहरमाणो भगवान् सप्ताशीति ८७ तमे दिवसे पुनर्वाराणसीनगरीसमीपस्थबहिरुधाने समागतः। तत्राष्टाशीतितमे ८८ दिवसे ध्यानस्थितस्य भगवतः मूर्योद्गमनकाले केवलज्ञानं संजातम् । तदा सर्वेषामिन्द्राणामासनानि चलितानि । ततोऽवधिज्ञानेन सर्व देवेन्द्राः प्रभोः केवलज्ञानप्राप्ति विज्ञाय स्वस्वानुचरैः सह तत्र समागताः । तत्र ते समवसरणं कृतवन्तः । तत्र अब इस संसार में करुणा के सागर इन प्रभु के अतिरिक्त ऐसा है भी नहीं जो मेरी रक्षा करने में समर्थ हो । अतः मेरी भलाइ इसी में है कि मैं इनकी ही शरण अंगीकार करूँ। इस प्रकार विचार कर उस असुर ने विकुर्वित उन मेघों को संहृत कर लिया और पार्श्व प्रभु के चरणों में जाकर पड गया। प्रभु के चरणों में पड कर उसने उनसे इस अपराध की क्षम याचना की पश्चात् वह वहां से अपने स्थान पर चला गया।
प्रातःकाल जब हुआ तब प्रभु भी वहाँ से विहार कर गये। विचरते २ भगवान् सत्तासी ८७ वें दिन पुनः वाणारसी नगरी के समीप बाहिर उद्यान में आकर विराजे। अठासी ८८ वें दिन उनको ध्यानावस्था में बैठे हुए सूर्योदय के समय में केवलज्ञान प्राप्त हुआ। उस समय समस्त इन्द्रो के आसन कंपायमान हुए इससे उन्हों ने अवधिज्ञान द्वारा प्रभुको केवल ज्ञान उत्पन्न हुआ जानकर बडा आनंद मनाया। तथा સાગર પ્રભુના અપરાધથી મને બચાવી શકે તેવું આ જગતમાં બીજું કોઈ પણ નથી. આથી મારું ભલું તે એમાંજ છે કે, હું એમના શરણે જાઉં. આ પ્રકારનો વિચાર કરીને એ અસુરે મેઘોને પોતપોતાના સ્થાને મોકલી દીધા. અને પાર્શ્વનાથ પ્રભુના ચરણમાં જઈને પડી ગયે. પ્રભુના ચરણમાં પડીને તે અસુરે પોતાના અપરાધની ક્ષમા માગી. અને પછી તે ત્યાંથી પોતાના સ્થાને ચાલ્યા ગયે.
સવાર થયું એટલે પ્રભુ પણ ત્યાંથી વિહાર કરી ગયા. વિચરતાં વિચરતાં ભગવાન સત્યાસીમા ૮૭ દિવસે વારાણસી નગરીની પાસે બહારના ઉદ્યાનમાં પહોંચ્યા. અઠયાશીમાં ૮૮ દિવસે ધ્યાનાવસ્થામાં બેઠેલા એ પ્રભુ પાર્શ્વનાથને સૂર્યોદયના સમયે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું. આ સમયે સઘળા ઇન્દ્રોનાં સ્થાન કંપાયમાન બન્યાં આથી તેમણે અવધિજ્ઞાન દ્વારા પ્રભુને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયાનું જાણીને ઘણે જ આનંદ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #898
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसुत्रे
समवसरणे स्वातिशयाजाते सिंहासने प्रभुः समुपविष्टः । ततः सुरासुरनरेषु यथास्थानं निषण्णेषु भगवान् योजनगामिन्याः गिरा देशनां दातुं प्रवृत्तः । तत उद्यानपालकमुखात् पार्श्वप्रभोर्ज्ञानोदयं ज्ञात्वा तद् दर्शनोत्सुकमनाः प्रमुदितान्तहृदयः श्रीमदश्वसेननृपो वामादेव्या सह तत्र गत्वा भगवन्तं स्तुत्वा नत्वा च धर्म श्रोतुं समुपविष्टः। भगवदत्तां देशनां श्रुत्वा बोधि प्राप्ता बहवो नरा नार्यश्च दीक्षा गृहीतवन्तः, बहवश्च श्रावकधर्म प्रत्यपद्यन्त । प्रत्रजितेषु तेषु आर्यदत्तादयो दश गणधरा जाताः। ते भगवत्प्रदत्त या त्रिपद्या सद्य एव द्वादशाङ्गीं कृ विन्तः उसी समय वे सब देवेन्द्र अपने २ अनुचरों को साथ लेकर वहां आये। आकर उन्हों ने वहां प्रभु के समवसरण की रचना की। अपने अतिशय से संजात आसन पर समवसरण में प्रभु विराजित हुए। वहां विराजमान होकर प्रभुने सुरासुर के बैठ जाने पर योजनगामिनी वाणी द्वारा देशना देना प्रारंभ कियो। उद्यान पालक के मुख से पाचप्रभु को केवलज्ञान की उत्पत्ति जानकर उनके दर्शनों की उत्कंठा से हर्षित चित्त बने हुए अश्वसेन राजा वामादेवी को साथ लेकर वहां भगवान के पास आये और उनको स्तुतिपूर्वक नमन करके धर्मश्रवण करने की भावना से बैठ गये। भगवान् ने जो उस समय धर्म देशना दी उसको सुनकर वहां बैठे हुए अनेक पुरुषों ने तथा स्त्रियों ने प्रतिबोधित होकर दीक्षा धारण की-कितनेक स्त्री पुरुषों ने श्रावक धर्म स्वीकार किया। जितने उस समय प्रत्रजित हुवे थे उनमें से आर्यदत्त आदि दश मुनि भगवान् के गणधर हुए। इन गणधरों ने प्रभु की दी हुई त्रिपदि द्वारा द्वादशांग की મનાવ્યું અને એજ સમયે એ સઘળા દેવેન્દ્ર પિતપોતાના અનુચરોને સાથે લઈને ત્યાં પ્રભુની પાસે પહોંચ્યા આવીને તેમણે ત્યાં પ્રભુના સમવસરણની રચના કરી. પિતાના અતિશય સે સંભાત આસન ઉપર સમવસરણમાં પ્રભુ બિરાજમાન થયા આ પ્રકારે બિરાજમાન થઈને પ્રભુએ સુર અસુરના બેસી ગયા પછી જન સુધી જેને પડશે પડે એવી વાણી દ્વારા દેશના દેવાને પ્રારંભ કર્યો. ઉદ્યાન પાલકના મુખેથી પ્રભુને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયેલ છે તેવી જાણ થતાં એમના દર્શન માટે ઉત્કંઠિત બનેલા અશ્વસેન રાજા વામાદેવીને સાથે લઈને ત્યાં ભગવાનની પાસે આવ્યા અને તેમને સ્તુતિ પૂર્વક નમન કરીને ધર્મશ્રવણ કરવાની ભાવનાથી બેસી ગયા ભગવાને એ સમયે જે ધર્મદેશના આપી. એને સાંભળીને ત્યાં બેઠેલા અનેક સ્ત્રી પુરૂષોએ પ્રતિબધિત બનીને દીક્ષા ધારણ કરી લીધી. કેટલાક સ્ત્રી પુરૂએ શ્રાવક ધર્મને સ્વીકાર કર્યો. એ સમયે જેટલાએ દીક્ષા લીધેલ હતી. એમાંથી આર્યદત્ત આદિ દસમુનિ ભગવાનના ગણધર બન્યા. આ ગણધરોએ પ્રભુએ કહેલ ત્રિપદિ દ્વારા દ્વાદશાંગની રચના કરી.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #899
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् अश्वसेनभूपोऽपि हस्ति सेननामकं द्वितीयं पुत्रं राज्ये न्यस्य स्वयं पत्न्या वामादेव्या पुत्रवध्वा प्रभावत्या च सह पाचप्रभोरन्तिके प्रव्रज्यां गृहीतवान् । ततः प्रभृति भगवान् पाश्वनाथो धरणेन्द्र पद्मावती-पाचयक्षैः सततं संरक्षितपार्थों धरण्यां व्यहरत् । पाश्वप्रभोः समग्रगुणशालिनः षोडशसहस्र मुनयोऽष्टात्रिशत्सहस्रसंख्यका: साध्व्यः, चतुष्षष्टिसहस्राधिकैकलक्षसंख्यकाः श्रावकाः सप्तविंशतसहस्राधिक त्रिलक्षसंख्यकाः श्राविकाश्चासन् । इत्थं भगवान् चतुरशीतिदिनोनानि सप्ततिवर्षाणि विहृत्य चतुर्विधसंघ संस्थापितवान् । अन्ते च भगवान् गिरिशिखरे गत्वा त्रयस्त्रिंशन्मुनिवरैः सहानशनं विधाय कायोत्सर्गेण संस्थितः। एवं भगवान् वर्षशतमायुः परिपाल्य तैस्त्रयस्त्रिंशन्मुनिभिः सह मासिकमनशनं कृत्वा भवोपग्राहिकर्मक्षयात् सिद्धिप्रदं प्राप्तवान् । तस्मिन्समये शक्रादिभिः सुरैर्भगवतो निर्वाणमहोत्सवः कृतः। रचना की, अश्वसेन भूपति ने भी हस्तिसेन नामक अपने द्वितीय पुत्रको राज्य में स्थापित करके स्वयं वामादेवी के साथ तथा प्रभावती पुत्रवधू के साथ पाचप्रभु के समीप दीक्षा अंगीकार की। जिनकी रक्षा करने में धरणन्द्र
और पद्मावती सदा सावधान रहा करते थे वे भगवान् पार्श्वनाथ इस प्रथ्वी मंडल पर विचरने लगे। भगवान् के संघ में सोलह हजार मनि थे। ये मुनिराज समग्र गुणों से सुशोभित थे। अडतीस ३८ हजार साध्वियाँ थीं। एक लाख चौसठ हजार श्रावक थे तथा तीन लाख सत्ताईस हजार श्राविकाएँ थीं। भगवान् ने चौरासी ८४ दिन कम सत्ताईस वर्षतक विहार करके चतुर्विध संघ की स्थापना की। अंत में भगवान् ने गिरिशिखर जाकर तेतीस मुनिवरों के साथ अनशन करके कायोत्सर्ग धारण किया और एकमास के अनशन से इन्हीं मनियों के साथ २ भनोपग्राहि कर्मों के क्षण हो जाने से सिद्धिपद को प्राप्त किया। भगवान् અશ્વસેન ભૂપતિએ પણ હસ્તિસેન નામના પોતાના બીજા પુત્રને રાજ્યગાદીએ બેસાડી પિતે વામદેવી અને પુત્રવધુ પ્રભાવતીની સાથે પાર્વપ્રભુની પાસેથી દીક્ષા અંગીકાર કરી. જેમની રક્ષા કરવામાં ધરણેન્દ્ર અને પદ્માવતિ સદા સાવધાન રહેતાં હતાં એવા એ પીધું નાથ એ પૃથ્વી મંડળ ઉપર વિચારવા લાગ્યા. ભગવાનના સંઘમાં સેળહજાર મુનિ હતા. મુનિરાજ સઘળા ગુણોથી સુશોભિત હતા. આડત્રીસ હજાર સાધ્વીઓ હતી. એક લાખ ચેસડ હજાર શ્રાવક હતા. અને ત્રણ લાખ સત્તાવીસ હજાર શ્રાવિકાઓ હતી. ભગવાને ૨૭ સત્તાવીસ વર્ષમાં ચેર્યાસી દિવસ એાછા વિહાર કરીને ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના કરી અંતમાં ભગવાન ગિરી શિખર ઉપર જઈને તેત્રીસ મુનિવરોની સાથે અનશન કરીને કાયોત્સર્ગ ધારણ કર્યો અને એક મહીનાના અનશનથી તે મુનિની સાથે સાથે ભવેપગ્રાહી કર્મોને ક્ષય થવાથી સિદ્ધિપદને પ્રાપ્ત કર્યું
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #900
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८८
उत्तरध्यायनसूत्रे त्रिंशद् वर्षाणि गार्हस्थ्ये, सप्ताशीति ८७ दिनानि छाझस्थ्ये, एतावदिनोनानि सप्ततिवर्षाणि केवलित्वे, इत्थं शतवर्षाणि भगवतः सर्वमायुरभूत् ।।
॥ इति भगवत्पावनाथप्रभुचरितम् ॥ इत्थं प्रसङ्गतः पार्श्वप्रभुचरितमभिधाय सम्पति प्रस्तुतमूत्रव्याख्या प्रारभ्यतेमूलम्--तस्स लोगप्पईवस्स, ऑसि सी से महाँजसे ।
केसी कुमारसमणे, विजाचरणपारगे ॥२॥ छाया-तस्य लोकप्रदीपस्य, आसीत् शिष्यो महायशाः ।
केशी कुमारश्रमणो, विद्याचरणपारगः ।३।। टीका-'तस्स' इत्यादि ।
लोकप्रदीपस्य-लोके तद्गतसमस्तवस्तुप्रकाशतया प्रदीप इच लोकप्रदीपस्तस्य तथाभूतस्य तस्य भगवतः पार्श्वनाथस्य विद्याचरणपारगः-विद्या=ज्ञान चरणं तयोः के निर्वाण कल्याण को इस समय इन्द्रों ने देवों के साथ बडा उत्सव मनाया। भगवान् की सौ वर्ष की आयु में से तीस वर्षतक की तो उनकी आयु गृहस्थावस्था में व्यतीत हुई, सत्तासी ८७ दिन छद्मस्थावस्था में निकले । तथा सत्तासी ८७दिन कम सीत्तर ७० वर्ष केवलीपर्याय में व्यतीत हुए। इस प्रकार सौ वर्ष की आयु का हिसाब है।
इस प्रकार प्रसंगतः पार्थप्रभु का चरित्र प्रकाशित कर अब प्रस्तुत सूत्रकी व्याख्या की जाती है-'तस्स' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(लोगप्पइवस्स-लोक प्रदीपस्य तस्य) लोकान्तर्गत लोक के अन्दरकी समस्त वस्तुओं को प्रकाशित करने वाले होने से प्रदीप के समान उन पाश्वनाथ प्रभु के (विजाचरणपारगे-विद्याचरणपारगः) सम्यग्ज्ञान एवं चारित्र से संपन्न अत एव (महाजसे-महायशाः) दिगन्त. ભગવાનના નિર્વાણ કલ્યાણના આ સમયે ઈન્દ્રોએ, દેવની સાથે માટે ઉત્સવ મનાવ્યું. ભગવાનની સો વર્ષની આયુમાં ત્રીસ વર્ષની આયુ તે ગૃહસ્થાવસ્થામાં વ્યતીત થઈ. સિત્યાસી દિવસ છદ્મસ્થાવસ્થામાં રહ્યા, અને સીત્તેર વર્ષમાં સિત્યાસી દીવસ ઓછા કેવળી પર્યાયમાં વ્યતીત થયા. આ પ્રમાણે પ્રભુની સો વરસની આયુ આ હિસાબ છે. ૧ાા
આ પ્રમાણે પ્રસંગતઃ પ્રાપ્રભુનું ચરિત્ર પ્રકાશિત કરીને હવે પ્રસ્તુત સૂત્રની व्याच्या ४२वामां आवे छ-"तस्स" छत्या
___ मन्वयार्थ-लोगप्पईवस्स तस्स-लोकप्रदीपस्स तस्य खोsianत सघn વસ્તુઓને પ્રકાશિત કરવા વાળા હોવાથી દિવાની માફક તે પાર્શ્વનાથ પ્રભુના વિજ્ઞાનरणपारगे-विद्याचरणपारगः सन्यज्ञान अने यात्रियी सपन्न भने महाजसे
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #901
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
८८९
पारगः-ज्ञानचारित्रसंपन्न इत्यर्थः, अत एव महायशाः दिगन्तविश्रुतकीर्तिः कशी='केशी' इति नाम्ना प्रसिद्धः, कुमारश्रमणः-कुमारोऽपरिणीततया, श्रमणश्च तपस्वितया, बालब्रह्मचारी ,अत्युग्रतपस्वी चेत्यर्थः, शिष्या पार्श्वनाथसन्तानीयतया प्रसिद्धः, आसीत् ।।२।।
अथ तद्वक्तव्यतामाहमूलम्-ओहिनाणसुए बुद्धे, सीससंघसमाउले ।
गामाणुगामं रीयंते, सार्वत्थिं पुरिमार्गए ॥३॥ छाया-अवधिज्ञानश्रुतो बुद्धः, शिष्यसङ्घसमाकुलः ।
ग्रामानुग्रामं रीयमाण:, श्रावस्ति पुरीमागतः ॥३॥ टीका-'ओहिनाणसुए' इत्यादि ।
अवधिज्ञानश्रुतः-अवधिज्ञानं, श्रृंत-श्रुतज्ञान, श्रुतज्ञानस्य मतिज्ञानसहचरितस्वान्मतिज्ञानं च यस्य स तथा, मतिश्रुतावधिज्ञानत्रयसंपन्न इत्यर्थः, बुद्धः ज्ञाततत्वः, स केशीकुमारश्रमणः शिष्यसङ्घसमाकुल:-शिष्यसमुदायपरिवृतः सन् ग्रामानुग्राम रीयमाणः-विहरन् श्रावस्ती नाम पुरीम् आगतः । ३।। व्यापी यशवाले (केसी-केशी) केशी नामके (कुमारसमणे-कुमारश्रवणः) कुमारश्रमण-अपरिणीत अवस्था में ही मुनि बन जाने के कारण बाल ब्रह्मचारी- (सीसे आसि-शिष्यः आसीत्) शिष्य थे ॥२॥
अब केशिश्रमण के विषय में कहते हैं-'ओहिनाणसुए' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(ओहिनाणसुए-अवधिज्ञानश्रुतः) इस समय मतिज्ञान, श्रुतज्ञान एवं अवधिज्ञान से युक्त तथा (सीससंघसमाउले-शिष्यसंघसमाकुलः) शिष्यसमूह से संपन्न एव (बद्ध-बुद्धः) तत्त्वज्ञ वे केशीकुमार श्रमण (गामाणुगामं रीयंते-ग्रामानुग्रामं रीयमाणः) ग्रामानुग्राम विहार करते हुए (सावत्थिं पुरिमागए-श्रावस्ती पुरोम् आगतः) श्रावस्ती नगरी में आये ॥३॥ महायशा: ६०याची यशव केसी-केशी सी नामना कुमारसमणे-कुमारश्रमणः भार श्रवण मपरिक्षीत अवस्थामा भुनि मनी सवाना १२ मा ब्रह्मचारी सीसे-आसी-शिष्यः आमीत शिष्य ता ॥२॥
वे शीश्रमाना विषयमा ४९ छ “ओहिनाणसुए" त्या !
सन्याय----ओहिनाणसए-अवधिज्ञानश्रुतः भतिज्ञान श्रुतज्ञान अने अवधि ज्ञानथी युत तथा सीससंघसमाउले शिष्यसंघसमाकुल: शिष्य समूथी सपन्न मने बुद्धे-बुद्धः तत्व मेवा तशीमा अव गामाणुगामं रीयंते-ग्रामानुग्रामं रीयमाणः ૧૧૨
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #902
--------------------------------------------------------------------------
________________
८९०
उत्तरध्यायनसूत्रे ततःमूलम्-तिदुयं नाम उजाणं, तम्मिं नयरमंडले ।
फासुंए सिज्जसंथारे, तत्थं समुवागए ॥४॥ छाया-तिन्दुकं नाम उद्यानं, तस्या नगरमण्डले ।
मासुकशय्यासंस्तारे, तर वासमुरागतः ॥४॥ टीका--'तिंदुयं' इत्यादि ।
तस्याः श्रावस्त्या नगर्या नगरमण्डले-पुरपरिसरे नगरसमीपे इत्यर्थः, तिन्दुकं नाम उद्यानम् आसीत् । तत्र-उने उद्यानतिनि इत्यर्थः । प्रामुके एषणीये, शय्यासंस्तारके-शय्या वशतिः संरतारकः शिलापट्टकादिः अनयोः समाहारः शय्यासंस्तारक, तस्मिन् स केशीकुमारश्रमणः शिष्यपरिवारसहितः वासम्= अवस्थानम् उपागतः प्राप्तः कृतवानित्यर्थः । 'तम्मि' इत्यत्र षष्ठयर्थे सप्तमी ॥४॥
ततो यदभूत्तदुच्यते-- मूलम्--अहं तेणेवे कॉलेणं, धम्मतित्थयरे जिणे ।
भगवं वद्धमाणित्ति, सबलोगम्मि विस्सुए ॥५॥ छाया-अथ तस्मिन्नेव काले, धर्मतीर्थकरो जिनः ।
___ भगवान् वर्द्धमान इति, सर्वलोके विश्रुतः ॥५॥ 'तिदुयं' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(तम्मि नयरमंडले-तस्या नगरमंडले) उस नगरी के समीप (तिंदुयं नाम उज्जाणं-तिन्दुकं नाम उद्यानम्) तिन्दुक नामका एक उद्यान था। (तत्य-तत्र) उस उद्यान में फासुए सिजसंथारे-प्रासुकशय्यासंस्तारे) एषणीय वसति एवं संस्तारक-शिलापट्टक आदि के ऊपर वे केशिकुमार श्रमण (वासमुवागए-वासम् उपागतः) आकर रहे ॥४॥ 2. मथी मारे गाम (48२ ४२०i ४२ता सावत्थि पुरिमागए-श्रावस्ति पुरिमागतः શ્રાવસ્તી નગરીમાં આવ્યા. એક
"तिदुयं" त्या !
भन्या-तम्मि नयरमंडले-तस्याः नगरमंडले ते नानी पासे तिदुय नाम उजाणं-तिन्दुकं नाम उद्यानम् ति नामनु मे धान तु तत्थ-तत्र ते Sधानमा फासुए सिज्जसंथारे-प्रासुके शय्यासंस्तारे अपक्षीय वसती मने सस्ता२४ शिक्षा५४४ माहिना ५२ ते शीशुमार श्र१४ वासमुवागए-वासमुपागत: यावीन रहा ॥४॥
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #903
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
__ ८९१ टीका--'अह' इत्यादि।
'अथ' इति वक्तव्यान्तरोपन्यासे । तस्मिन्नेवकाले धर्मतीर्थकरः=धर्म एव भवाब्धितरणहेतुत्वात् तीर्थ, तस्य कर:-कारकः प्रवर्तकः जिन:-अहेन् , भगवान सकलैश्वर्ययुक्तः, वर्द्धमान इति नाम्ना सर्वलोके-लोकत्रये विश्रुतः विख्यातः, आसीत् ॥५॥ मूलम्-तस्स लोगपईवस्त, आंसि सीसे महायसे ।
भयेवं गोयमे नाम, विज्जाचरणपारगे ॥६॥ छाया · तस्य लोकपदीपस्य, आसीत् शिष्यो महायशाः ।
भगवान गौतमो नाम, विद्याचरणपारगः ॥६॥ टीका--'तस्स' इत्यादि ।
लोकपदीपस्य तस्य भगवतो महावीरस्य विद्याचरणपारगः ज्ञानचारित्रसम्पन्नो महायशाः दिग्दिगन्तव्याप्तकीर्तिः, भगवान् मतिश्रुतावधिमनःपर्य: येति चतुर्मानधरो गौतमो नाम शिष्यआसीत् ॥६॥
फिर क्या हुआ ? सो कहते हैं-- अह' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(अह-अथ) इसके बाद (तेणेव कालेणं-तस्मिन् एव काले) उसी कालमें (सव्वलोगम्मि विस्सुए-सर्वलोके विश्रुतः) तीन लोक में प्रसिद्ध धम्मतित्थयरे जिणे भगवं वद्धमाणित्ति-धर्मतीर्थकरः जिनः भगवान् वर्द्धमान ) धर्मरूपी तिर्थ के कर्ता अहंत भगवान् वर्द्धमान स्वामी थे॥५॥
'तस्स' इत्यादि।
अन्वयार्थ (लोगपईवस्स तस्स सीसे विजाचरणपारगे महायसे भयवं गायमे नामं आसि-लोकप्रदीपस्य तस्य शिष्यः विद्याचरणपारगः महायशा भगवान् गौतमः नाम आसीत् ) लोक के प्रदीप स्वरूप उन वर्द्धमान स्वामी के सम्यकज्ञान एवं सम्यक चारित्र शाली भगवान् गौतम नामके
___ पछी शु थयु? तर ४ छ. "अ" त्याह!
अन्वयार्थ-अह-अथ माना पछी तेणेव कालेणं-तस्मिन् एव काले से ४७मा सबलोगम्मि विस्सुए-सर्वलोके विश्रुतः aaswi प्रसिद्ध मेवा धम्मतित्थयरे जिणे भगवं वद्धमाणित्ति-धर्मतीर्थकरः जिनः भगवान् बर्द्धमान इति ધર્મરૂપી તીર્થનાકર્તા અહંત ભગવાન વર્ધમાન સ્વામી હતા પાપા
"तस्स" छत्यादि !
अन्याय-लोगपइवस्स तस्स सीसे विजाचरणपारगे महाजसे भयवं गोयमे नामं आसि-लोकप्रदीपस्य तस्य शिष्यः विद्याचरणपारगः महायशाः भगवान् गौतमः नाम आसीत् थे भगवान मान स्वामीना गौतम नामन
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #904
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन
८९२ मूलम्-बारसंगविऊ बुद्धे, सीससंघसमाउले।
गामाणुगामं रीयंते, से वि साँवत्थिमार्गए ॥७॥ छाया--द्वादशाङ्गविद् बुद्धः, शिष्यसंघसमाकुलः ।
ग्रामनुग्राम रीयमाणः, सोऽपि श्रावस्तीमागतः ॥७॥ टीका--'बारसंगविऊ' इत्यादि ।
द्वादशाङ्गवित्-आचाराङ्गादिद्वादशाङ्गज्ञानसम्पन्नो बुद्धो-जीवाजीवसकलपदार्थज्ञः स गौतमोऽपि ग्रामानुग्राम रीयमाणो विहरन् श्रावस्ती नगरीमागतः ।।७।। मूलम्-कुटुंगं नाम उजाणं, तम्मि नगरमंडले।
फासुए सिजसंथारे, तत्थं वाँसमुवागंए ॥८॥ छाया--कोष्टकं नाम उद्यान, तस्या नगरमण्डले ।
पासुकशय्यासंस्तारे, तत्र वासमुपागतः ॥८ टीका--'कुटुगं' इत्यादि।
चतुर्थगाथावदस्या व्याख्या बोध्या ॥८॥ शिष्य थे जो महायशस्वी थे ॥३॥
'बारसंगविऊ' इत्यादि।
अन्वयार्थ-ये गौतम स्वामी (बारसंगविऊ-द्वादशाङ्गवित्) द्वादशांगी के वेत्ता एवं (बुद्ध-बुद्धः) जीव अजीव आदि सर्व पदार्थो के ज्ञाता थे। (गामाणुगामं रीयंते-ग्रामानुग्रामं रीयमाणः-ग्रामानुग्राम विहार करते हुए (से-सः) ये गौतम स्वामी भी अपनी (सीससंघसमाउले-शिष्यसंघसमाकुल:)-शिष्यमंडली सहित उसी (सावत्थिमागए-श्रावस्ती मागतः-श्रावस्ती नगरी मे आये) ॥७॥ મહાન યસસ્વી અને લોકોને અંધારામાંથી ઉજાસમાં લઈ જનાર એવા મહાકાતિવત मेवा शिष्य ता. ॥६॥
"बारसंगविऊ" छत्याह! ___ या - गौतम स्वामी वारसंगविऊ-द्वारशाङ्गवित् ४inना वेत्त! भने बुद्ध-बुद्धः ७३ 4992 मा सघा पहायाना ज्ञात हता. गामाणुगामंरीयंतेग्रांमानुग्रामं रीयमाणः प्रामानुग्राम विडार ४२ता ४२ai से-सः २२ गौतमस्वामी ५५ सीससंघसमाउले-शिष्यसंघसमाकुलः चातानी शिष्य भी साथे सावस्थिमागए-श्रावस्तीमागतः से श्रावस्ती नारीमा गावी ५i-या ॥७॥
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #905
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
ततो यदभूत्तदुच्यते-- मूलम्- केसीकुमारसमणे, गोयमे ये महायसे।
उभंओ वि तत्थं विहरिसु, अल्लीणा सुसमाहिया ॥९॥ छाया--केशिकुमारश्रमणो, गौतमश्च महायशाः ।।
उभावपि तत्र व्यहार्टाम् , आलीनौ सुसमाहितौ ॥९॥ टीका--'केसीकुमारसमणे' इत्यादि।
महायशाः केशिकुमारश्रमणो महायशा गौतमश्च उभावपि आलीनौ= मनोवाकायरूपगुप्तित्रययुक्तौ सुसमाहितौ सुष्ठु समाधिमन्तौ सन्तौ तत्र श्रावस्त्यां नगयी व्यहार्टाम्-संयमेन तपसाऽऽत्मानं भावयन्तौ विहरतः स्म । 'महायसे' इति आवृत्त्या उभयोरपि विशेषणम् ।।९।।
'कुट्टगं' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(तम्मि नगरमंडले कुट्टगं नाम उज्जाणं तत्थ फासुए सिजसंथारे वासमुवागए-तस्या नगरमंडले कोष्ठकं नाम उद्यानं तत्र प्रासुकशय्यासंस्तारे वासमुपागतः) उस श्रावस्ती नगरी के बाहर कोष्ठक नामका उद्यान था। वहां मुनिजनों के योग्य शय्या संस्तारक को ग्रहण करके गौतम स्वामी वहां विराजे ॥८॥ फिर क्या हुवा? सो कहते हैं- केसी इत्यादि।।
अन्वयार्थ-(महायसे केसीकुमारसमणे गोयमे य उभओ वि अल्लिणा सुसमाहिया तत्थ विहरिसु-महायशाः केशिकुमारश्रमणो गौतमश्च उभौ अपि आलीनौ सुसमाहितौ तत्र व्यहार्टाम् ) महायशस्वी केशिकुमारश्रमण तथागौतम ये दोनों मन, वचन एवं काय की गुप्ति से
"कुटुगं" त्याह!
अन्वयार्थ:-तम्मि नगरमंडले कुट्टगं नाम उजाणं तत्थ फासुए सिज्ज संथारे वासमुवागए-तस्याः नगरमंडले कोष्टकं नाम उद्यानं तत्र मासुकशय्यासंस्थारे वासमुपागतः स श्रावस्ती नगशनी महार tष्ट नामनु धान र त्यो મુનિજનોને શયા સંસ્મારકને ગ્રહણ કરીને ગૌતમસ્વામી પણ એ સ્થળે બિરાજમાન થયા. ૧૮
पछी शु थयु ? तेन ४९ छ- "केसी" त्यादि।
मन्वयाथ–महायसे कोसीकुमारसमणे गोयमे य उभयो वि अल्लिणा सुसमाहिया तत्थ विहरिसु-महायशाः केशिकुमारश्रमणो गौतमश्च उभौ अपि आलीनौ सुसमाहितौ तत्र व्यहार्टाम् महायशवी अशीभार श्रम तथा गौतम
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #906
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उत्तराध्ययनसूत्रे मूलम्--उभेओ सीसँसघाणं संजयांणं तवस्तिणं ।
तत्थं चिंता समुप्पन्ना, गुणवंतांणं ताइणं ॥१०॥ छाया-उभयोः शिष्यसंघानां, संयतानां तपस्विनाम् ।
तत्र चिन्ता समुत्पन्ना, गुणवतां त्रायिणाम् ॥१०॥ टीका-'उभओ' इत्यादि ।
तत्र-श्रावस्त्याम् उभयोः केशिकुमारश्रमणगौतमयोः गुणवतां=ज्ञानदशनचारित्रत्रतां त्रायिणाम् पङ्कायजीवरक्षकाणां संयतानां संयमवतां तपस्विनां= तपोनिष्ठानां भिक्षाचर्यादौ गमनागमनं कुर्वतां शिष्यसंघानां परस्परावलोकनात् चिन्ता समुत्पन्ना-विचारः समुत्पन्नः ॥१०॥
चिन्तास्वरूपमाह-- मूलम्--केरिसो वो इमो' धम्मो, इमों धम्मों वं केरिसों ।
__ आयारधम्मैपणिही, इमां वा सौ वें केरि सी ॥११॥ गुप्त तथा सुसमाहित-सुष्टु रीति से समाधिसंपन्न थे। ये दोनों श्रावस्ती नगरी में संयम एवं तपसे आत्माको भावित करते हुए विचरने लगे ॥९॥
'उभओ सीससंघाणं' इत्यादि।
अन्वयार्थ -(तत्थ-तत्र) उस श्रावस्ती में (उभओ-उभयोः) उन केशी कुमार तथा गौतम के (गुणवंतोणं-गुणवताम् ) ज्ञान, दर्शन एवं चारित्रशाली तथा (ताइणं-त्रायिणाम् ) षट्रायजीवों के रक्षक तथा (संजयाण-संयतानाम्) संयमशाली(तवस्सिणं-तपस्विनाम्) तपोनिष्ठ (सीससंधाणं-शिष्यसंघानाम् ) शिष्यवृन्द का भिक्षा चर्या आदि में गमनागमन करते समय परस्पर देखने से (चिंता समुप्पन्ना-चिन्ता समुत्पन्ना) विचार उत्पन्न, हुआ ॥१०॥ સ્વામી એ બને મન, વચન અને કાયની ગુપ્તિથી ગુપ્ત તથા સુસમાહિતસુહુરીતીથી સમાધી સંપન્ન હતા. એ બને શ્રાવસ્તી નગરીમાં સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરતાં કરતાં વિચારવા લાગ્યા. પેલા
"उभी सीससंघाणं" त्याह!
अन्वयार्थ-तत्थ-तत्र मे श्रावस्तीमा उभओ-उभयोः से शीशुमार तथा गौतमना गुणवंताणं-गुणवतान ज्ञान, ४शन भने चारित्राणी तथा ताइणं-त्रायिणाम पदय वोना २क्ष तथा संजयाणं-संयतानाम् सयभाजी तवस्सिणं-तपस्विनाम् तपनि० सीससंघाणं-शिष्यसंघानाम् शिष्यवृहने लक्षायर्या माहिम माना समान समये ५२२५२ नेवाथी चिंता समुप्पन्ना-चिन्ता समुत्पन्नाविया ५-नये.. ॥१०॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #907
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
८९५
छाया - कीदृशो वा अयं धर्मः, अयं धर्मो वा कीदृशः । आचारधर्मप्राणिधिः, अयं वा स वा कीदृशः ॥ ११ ॥ टीका -- 'केरिसो वा' इत्यादि ।
अयम्=अस्मत्सम्बन्धी वा धर्मो = महाव्रतरूपः कीदृश: ? अयं = तत्सम्बन्धी वा धर्मो = महाव्रतरूपः कीदृश: ? अयम् = अस्मत्सम्बन्धी वा, स= तत्सम्बन्धी पा आचारधर्मप्रणिधिः=आचारः = वेषधारणादिको बाह्य क्रियाकलापः स एव धर्मो धर्महेतुत्वात् तस्य प्रणिधिः व्यवस्था कीदृश: ? पार्श्वमहावीरयोरुभयोरपि सर्वेशत्वं निर्विवादम् । तर्हि तत्मणीतधर्मयोर्धर्मसाधनानां च कथं भेदः ? इति बोधुमिच्छामो वयमिति भावः । 'इमा वा सा व केरिसी' इति षत्वात् स्त्रीत्वेन निर्दिष्टम् | 'वा' शब्दौ वितर्के || ११||
,
विचारका स्वरूप कहते हैं - 'केरिसो' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( इमो धम्मो केरिसो-अयं धर्मः कीदृश:) हमारे द्वारा पालित यह महाव्रत रूप धर्म कैसा है ? तथा (इमो वा धम्मो के रिसो-अयं धर्मः कीदृशः ) इन के द्वारा पालित महाव्रत रूप धर्म कैसा है । (इमो आयारधम्मपणही सा वा केरिसी-अयं आचार धर्मप्रणिधिः सवा कीदृशः) तथा हम लोग जिस बाह्य क्रियाकलापरूप धर्म को धारण करते हैं उसकी व्यवस्था तथा ये लोग जिस बाह्य क्रियाकलापरूप धर्म को धारण करते हैं उसकी व्यवस्था कैसी है । यद्यपि पार्श्वप्रभु एवं महावीर ये दोनों ही सर्वज्ञ हैं। तो भी तत्प्रणीत धर्मों में तथा धर्म के साधनों में यह भेद कैसे हुआ । इस बात को हम जानना चाहते हैं ॥ ११ ॥
विचारता स्वश्यते आहे छे - " के रिसो" इत्यादि !
अन्वयार्थ - इमो धम्मो के रिसो-अयं धर्मः कीदृशः सभारा तरी पाणवाभां आवती आ भह्नाव्रत३५ भ वे छे तथा इमो वा धम्मो केरिसो-अयं वा धर्मः कीदृशः म मेमना द्वारा भाणवामां भावतो धर्म व छे तथा इमा आयार
पण सा वा केरिसी - अयं आचारधर्मप्रणिधिः स वा कीदृशः अभी ले બાઘકિયા કલાપરૂપ ધર્મને ધારણ કરીએ છીએ તેની વ્યવસ્થા તથા આ લેકે જે બાહ્યક્રિયા કલાપરૂપ ધર્મને ધારણ કરે છે તેની વ્યવસ્થા કેવી છે, જો કે, પાર્શ્વપ્રભુ અને મહાવીર એ બન્ને સજ્ઞ છે તે પણ તેઓએ પ્રરૂપેલ ધર્મમાં તથા ધમનાં સાધનામાં આ ભેદ કઇ રીતે થયા આ વાતને અમે જાણવા ચાહીએ છીએ. ૧૧૫
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #908
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे उक्तामेव चिन्तां प्रकटयितुमाह---- मूलम्-चाउजामो ये जो' धम्मो, जो इमों पंचसिंक्खिओ ।
देसिओ वर्द्धमाणेणं, पासेणं य महामुणी ॥१२॥ छाया--चातुर्यामश्च यो धर्मो, योऽयं पञ्चशिक्षितः।
देशितो बर्द्धमानेन, पार्श्वन च महामुनिना ।।१२।। टीका--'चाउज्जामो य' इत्यादि।
यश्च चातुर्यामो-यमा एव यामाः, चत्वारो यामाश्चतुर्यामम् , तदस्त्यस्येति चतुर्यामः, स एव चातुर्यामः-मैथुनविरमणस्य परिग्रहविरमणेऽन्तर्भावात प्राणातिपातविरमणमृषावादविरमणादत्तादानविरमणपरिग्रहविरमणात्मको महाव्रतचतुष्को धर्मों महामुनिना तीर्थकरेण पार्श्वन देशितः उपदिष्टः । यश्चायं पश्चशिक्षितःपञ्च च ताः शिक्षाः पञ्चशिक्षास्ताः संजाता अस्येति पञ्चशिक्षितः-प्राणातिपातविरमणमृषावादविरमणादत्तादानविरमणमैथुनविरमणपरिग्रहविरमणस्वरूपपश्चशिक्षायुक्तो धर्मों महामुनिना तीर्थङ्करेण वर्द्धमानेन देशितः-उपदिष्टः । अनयोधर्मयो विशेषे किं नु कारणम् ? इत्युत्तरेण सम्बन्धः। अनेन धर्मविषयः संशयः प्रकटीकृतः । 'महामुणी' इत्यत्र तृतीयार्थे प्रथमा । अस्य आवृत्या पार्श्वन वर्द्धमानेन चोभयत्रेदं सम्बध्यते ॥१२॥
फिर उसी बात को कहते हैं-'चाउजामो' इत्यादि।
अन्वयाथे-(पासेण य महामुणी-पाश्चन महामुनिना) पार्श्वनाथ महामुनि-तीर्थकर ने (जो य चाउज्जामो धम्मो देसियो-योऽयं चातुर्यामःधर्मः देशितः) जो यह चातुर्याम-प्राणातिपातविरमण, मृषावाद विरमण, अदत्तादान विरमण तथा मैथुन विरमण को परिग्रहविरमण में अन्तर्भूत होंने से परिग्रहविरमण यह चार प्रकार का मुनिधर्म कहा है-तथा (वद्ध माणेणं महामुणी-बर्द्धमानेन महामुनिना) वर्द्धमान तीर्थकर ने प्राणातिपातविरमण, मृषावाद विरमण, अदत्तादानविरमण, मैथुनविरमण एवं
पछीथा मे ४ वातने ४ -"चाउज्जामो" त्या !
भन्याय-पासेण य महामुणी-पाश्चन महामुनिना पाश्वनाथ महामुनि तीय ४२ जो य चाउज्जामो धम्मो देसिओ-योऽयं चातुर्यामः धर्मः देशितः 7 24 यातुर्याम -પ્રાણાતિપાત વિરમણ, મૃષાવાદ વિરમણ, અદત્તાદાન વિરમણ, તથા મયુન વિરમણ ને પરિગ્રહ વિરમણમાં અંતર્ભત હોવાના કારણે પરિગ્રહ વિરમણ આ ચાર પ્રકારને भुनियम ४ छ. तथा वद्धमाणेणं महामुणी-वर्धमानेन महामुनिना मानता ४२ પ્રાણાતિપાત વિરમણ, મૃષાવાદ વિરમણ, અદત્તાદાન વિરમણ, મિથુન વિરમણ અને
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #909
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
अथाचारमाणिधिविषयं संशयं स्पष्टपतिमूलम्-अचेलंगो ये जो धम्मों, जो इमों' संतरुत्तरो।
एगकज्जपवन्नाणं, विसे से किं नु कारणं ? ॥१३॥ छाया--अचेलकश्च यो धर्मो, योऽयं सान्तरोत्तरः ।
एककार्यप्रपन्नयोः, विशेषे किं नु कारणं ? ॥१३॥ टीका--'अचेलगो य' इत्यादि ।। यश्चायम् अवेलकः-अचेलं मानोपेतं श्वेतं जीर्णप्रायमल्पमूल्यं वस्त्रम् ,अर्थात्अप्तदिव चेलं, तदस्यास्तीति-अचेलः, स एवाचेलकः-परिमितजीर्णपायाल्पमूल्यश्वेतवस्त्रपरिधानलक्षणो धर्मो भगवता वर्धमानेन देशितः । यश्चायं सान्तरोत्तरःसान्तराणि-मानतो वर्णतश्च विशिष्टानि, उत्तराणि बहुमूल्यानि च सान्तरोत्तराणि तानि सन्त्यस्मिन्निति सान्तरोत्तरः-अनेक वर्ण बहुमूल्य वस्त्रपरिधानलक्षणो धर्मों भगवता पार्श्वनाथेन देशितः। एककार्यप्रयन्नयोः-एककार्य-मुक्तिरूपफलं, तदर्थ परिग्रह विरमण इस प्रकार से पांच प्रकाररूप मुनिधर्म कहा है सो इसका क्या कारण है। इस प्रकार का उन दोनों तीर्थंकरों के शिष्यों को संदेह हुआ।।१२।।
अब मूत्रकार आचारप्रणिधि विषयक संदेह को प्रगट करते हैं'अचेलगो' इत्यादि। ___ अन्वयार्थ-(जो अचेलगो य धम्मो-यः अचेलकः धर्मः) प्रभु श्रीवर्द्धमान स्वामी ने जो यह अचेलक-परिमित, जीर्णप्राय तथा अल्पमूल्यवाले श्वेतवस्त्रों का परिधान करनारूप मुनिधर्म बतलाया है तथा (जो संतरुत्तरो-यः अयं सान्तरोत्तरः) पार्श्वनाथ स्वामी ने जो अपने शिष्यों को प्रमाण से एवं वर्ण से विशिष्ट तथा उत्तर- बहमूल्य वस्त्रों का परिधान करनारूप मुनिधर्म कहा है सो (एकक जपवन्नाणं विसेसे किंनु પરિગ્રહ વિરમણ આ પ્રમાણે પાંચ પ્રકારનો મુનિધર્મ કહેલ છે. તો તેનું શું કારણ છે? આ પ્રકારને એ બને તીર્થકરોના શિષ્યોને સંદેહ થયે. ૧રા वे सूत्र४२ माया२ प्रविधि विषय सडने प्रगट ४२ थे- "अचेलगो" त्यादि !
अन्वयार्थ:--जो अचेलगो य धम्मो-यः अचेलकः धमः प्रभु श्रीमान સ્વામીએ જે આ અચલક-પરિમિત જીર્ણપ્રાય તથા અ૫ મૂલ્યવાળા સફેદ વસ્ત્રોને ५२थान ४२१॥ ३५ मुनियम याद छ. तथा जो संतरुत्तरो-यः अयं सान्तरोत्तरः પાર્શ્વનાથ સ્વામીએ પિતાના શિષ્યોને પ્રમાણથી અને વર્ણથી વિશિષ્ટ અને બહુમૂલ્ય पसीने परिधान ४२११३५ मुनियम तावेद छ. ते एककज्जपवन्नाणं विसेसे ૧૧૨
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #910
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२८
उत्तराध्ययन सूत्रे
पनयत्तयोर्भगवतोः पार्श्ववर्द्धमानयोः विशेषेधस्याचरणव्यवस्थायाश्च भेदे किंतु कारणम् ! को हेतुरित्यर्थः, 'नु' शब्दो वितर्के। कारणभेदेन कार्यभेदः । मोक्षरूपं कार्य तूभयोरेकमेव । कथं तर्हि कारणभेदः ? इति तेषां चिन्ताकारणम् || १३|| एवं शिष्यन्तिोत्पत्तौ केशिगौतमौ यस्कृतवन्तौ तदुच्यतेमूलम् - अहे ते तत्थं सीसाणं, विष्णाय पविर्यक्कियं ।
७
छाया
समागमे कर्यमई, उभंओ के सिगोर्यमा ॥ १४ ॥ -- अथ तौ तत्र शिष्याणां विज्ञाय पवितर्कितम् । समागमे कृतमती, उभौ के शिगौतमौ ॥ १४ ॥ टीका --- 'अह ते' इत्यादि ।
अथ=अनन्तरं तत्र=श्रावस्त्यां शिष्याणां प्रवितर्कितं संशयं विज्ञाय उभौ कारणम् - एककार्यप्रपन्नयोः विशेषे किं नु कारणम् ) मुक्तिरूप एक कार्य में प्रवृत्त इन दोनों तीर्थकरों को धर्माचरण की व्यवस्था में ऐसे भेदका क्या कारण है। जब कारण में भेद होता है तब कार्य में भी भेद हो जाता है । परंतु यहां तो ऐसा नहीं है । कारण कि मुक्तिरूप कार्य में किसी भी तीर्थकर को भेद इष्ट नहीं है । फिर कारण में भेद क्यों ? ॥१३॥
इस प्रकार अपने २ शिष्यों को जब इस का संदेह उत्पन्न हो गयातब केशिकुमार एवं गौतमने इस विषय में क्या किया यह अब यहां से प्रकट किया जाता है - 'अह ते इत्यादि ।
अर्थभां प्रवृत्त
अन्वयार्थ - ( अह - अथ) अपने२ शिष्यों के संदेह उत्पन्न होने पर ( तत्थ - तत्र ) वहीं पर श्रावस्ती में (उभओ केसि गोयमा - तौ उभौ किंतु कारणम् - एककार्यप्रपन्नयो: विशेषे किं तु कारणम् भुस्ति३५ એ બન્ને તાકરોની ધર્માચરણની વ્યવસ્થામાં આવા ભેદનુ શું કારણ છે. જ્યારે કરણમા ભેદ છે તે કાય માં પણ ભેદ થાય છે. પરંતુ અહીં તેા એવું છે નહીં. કારણ કે, મુકિત રૂપી કાર્યોંમાં કોઇ પણ તીથ કરને ભેદ ઇષ્ટ રૂપ નથી તેા પછી કારણમાં ભેદ કેમ ? ૫૧૩!!
આ પ્રકારે પોત પોતાના શિષ્યાને જ્યારે આવા સંદેહ ઉત્પન્ન થઈ ગયા ત્યારે કૅશિકુમાર અને ગૌતમે આ વિષય માં શુ કર્યુ એ હવે અહિથી प्रगट १२वामां आवे छे.- " अह ते " धत्याही !
मन्वयार्थ - अह - अथ पोतेयोताना शिष्यांना मनमां सहेड उत्पन्न थवाथी तत्थ - तत्र त्यां श्रावस्तीभां उभओ केसिगोयमा तौ उभौ केशिगौतमौ मे मन्ने
-
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #911
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् तौ केशिगौतमौ शिष्यशङ्कानिवारणार्थ समागमे सम्मिलननिमित्तं कृतमती कृतनिश्चयो जातौ ॥१४॥
ततश्च कः कस्य स्थाने गच्छतीत्याह-- मूलम्-गोयमो पडिरूंवण्णू, सीससंघसमाउले ।
जिह्र कुलमविक्खंतो, तिढुंअं वर्णमार्गओ ॥१५॥ छाया--गौतमः प्रतिरूपज्ञः, शिष्यसंघसमाकुलः ।
ज्येष्ठं कुलमपेक्षमाणः, तिन्दुकं वनमागतः ।।१५।। टीका--'गोयमो' इत्यादि ।
प्रतिरूपज्ञः-प्रतिरूपं यथोचितं शास्त्रोक्तविनयं जानातीति तथा, स भगवान् गौतमो भगवतः पार्श्वस्य सन्तानम् ज्येष्ठं प्राग्भावित्वेन ज्येष्ठं कुलं अपेक्षमाणः= मन्यमानः-संमानयन्नित्यर्थः। शिष्यसंघसमाकुला-शिष्यसमुदायपरितः सन् तिन्दुकं वनम्-तिन्दुकमुद्यानम् आगतः प्राप्तः ।।१५।। केशिगौतमौ) उन दोनों केशिकुमार और गौतमने (सीसाणं पवियकियं विन्नाय-शिष्याणां प्रवितर्वितं विज्ञाय) शिष्यों के इस पूक्ति संदेह को जानकर (समागमे कयमई-समागमे कृतमती) परस्पर में मिलने का विचार निश्चित किया ॥१४॥
कौन किस के स्थानपर जावे सो कहते है--'गोयमो' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(पडिरूवण्णू गोयमो-प्रतिरूपज्ञः गौतमः) यथोचित शास्त्रोक्त विनय के ज्ञाता गौतम स्वामी (जिलै कुलमविकवतो-ज्येष्ठं कुलं अपेक्षमाणः) केशिकुमार को ज्येष्ठ कुलवाले मानकर (सीससंघसमा. उलो-शिष्यसंघसमाकुलः) शिष्यसमूह को साथ लेकर (तिंदुअं वणमागओ-तिन्दुकं वनं आगतः) तिन्दुक वनमें आये ॥१५॥ शिभार भने गौतमै सिसाणं पवियक्कियं विण्णाय-शिष्याणां प्रविम्तिं विज्ञाय शिल्याना 20 पूर्वात महेने याने समागमे कयमई-समागमे कृतवती ५२२५२मां મળવાને વિચાર કર્યો. ૧૪ __ो जाना स्थान ५२०य ते गे हे छ-"गोयमोत्या !
मन्वयाथ-पडिरूवण्णू गोयमो-प्रतिरूपज्ञः गौतमः ५थायित शालोना विनयना शाता गौतम स्वामी जिठं कुलमविक्रखंतो-ज्येष्टं कुलमपेक्षमाणः शोभा२ने मोटा वाणा भानीने सीससंघसमाउले-शिष्यसंघसमाकुलः शिष्यसमूह ने साथे લઈને તિન્દુવનમાં આવ્યા. ૧૫
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #912
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे मूलम्--केसि कुमारसमणे, गोयमं दिसमागयं ।
पडिरूवं पडिवत्ति, सँम्मं संपडिजइ ॥१६॥ छाया--के शिकुमार श्रमणो, गौतमं दृष्ट्वाऽऽगतम् ।
प्रतिरूपां प्रतिपत्ति, सम्यक् सम्प्रतिपद्यते ॥१६।। टीका--'केसिकुमारसमणे' इत्यादि ।
केशिकुमारश्रमणो गौतमम् समागतं दृष्ट्वा प्रतिरूपाम=उचितां प्रतिपत्तिम्= आगन्तुकं प्रतिकर्तव्यरूपां सम्यक् सम्प्रतिपद्यते सम्यकप्रकारेण करोति ॥१६॥
प्रतिपत्तिमेवाह-- मूलम्-पलालं फांसुयं तत्थ, पंचमं कुसतणाणि यं ।
गोयमेस्स निसंज्जाए, खिप्पं संपणामए ॥१७॥ छाया--पलालं प्रासकं तत्र, पश्चमानि कुशतृणानि च ।
गौतमस्य निषद्याय, क्षिप्रं समर्पयति ॥१७॥ टीका--'पलालं' इत्यादि ।
तत्र-तिन्दुकोद्याने केशिकुमारश्रमणो गौतमस्य निषद्यायै-उपवेशनार्थ 'केसिकुमारसमणे' इत्यादि।
अन्वयार्थ - (केसिकुमारसमणे-केशिकुमारश्रमणः) केशिकुमार श्रमणने (गोयमं आगयं दिस्स-गौतमं आगतं दृष्ट्वा) गौतम स्वामी को आये हुए देखकर (पडिरूवं पडिवीति-प्रतिरूपां प्रतिपत्तिम् ) उनके योग्य सत्कार सम्मानरूप प्रतिपत्ति (सम्मं संपडिवज्जइ-सम्यक सम्प्रतिपद्यते) अच्छी तरह से की ॥१६॥
अब उसी प्रतिपत्तिको कहते हैं-'पलालं' इत्यादि । अन्वयार्थ- (तत्थ-तत्र) उस तिन्दुक नामके उद्यान में श्री केशिकुमार “केसिकुमारसमणे" त्या !
मन्क्या-केसिकुमारसमणे-केशिकुमारश्रमणः शिमा२श्रम गोयमं आगयं दिस्स-गौतमं आगतं दृष्ट्वा गौतम स्वामीने पावसान पडिरूपं पडिवत्ति -प्रतिरूपां पतिपत्तिम् तेभने योग्य सा२ स-भान३५ प्रतिपत्ति सम्मं संपडिवज्जइसम्यक सम्पतिपद्यते सारी रात ४३. ॥१६॥
वे थे प्रतिपत्तिने ४ छे. "पलालं. त्या ! अ.क्याथ-तत्थ-तत्र से तिन्हु नामना Gधानमा उशिशुमार श्रम गोयमस्स
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #913
--------------------------------------------------------------------------
________________
९०१
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् स्वशिष्यैः प्रामुकम् अचित्त-शुष्कं कणवर्जितमेषणीयं पालालं-शालि ब्रीहि कोद्ररालकपलालचतुष्टयं च=पुनः पञ्चमानि-पलालचतुष्कापेक्षया पश्चमानि कुशतणानि-मासुकान् दोश्च क्षिप्रं-शीघ्रं समागमनकालएव समपर्यति । उक्तं च-- ___ “तिणपणगं पुण भणियं, जिणेहि कम्मट्टगंठिमहणेहि ।
साली बीही कोदव रालय,-रण्णेतणाइं च ॥" छाया--तृणपञ्चकं पुनर्भणितं, जिनैः कर्माष्टग्रन्थिमथनैः ।
शालिर्जीहिः कोद्रवो रालकोऽरण्यतृणानि च ।। इति ॥ (कर्मग्रन्थिमथनैजिनः, शालीनाम्-मार्गशीर्षमासे परिपकधान्यानां, ब्रीहीणां'साठी' इति प्रसिद्धधान्यानां,-कोद्रवाणां- 'कोदो' इति प्रसिद्धधान्यानां, रालकानांश्रमणने (गोयमस्स निसज्जाए-गौतमस्य निषद्यायै) गौतमस्वामी के बैठने के लिये (फासुयं पलालं-मासुकं पलालम् ) अपने शिष्यों से प्रासुकअचित्त-शुष्क-कणवर्जित-एषणीय-शालि, ब्रीहि, कोद्रव तथा चौथे रालक के पलाल को तथा पांचवें प्रासुक-दर्भ-डाभ के तृणोंको (खिप्पं संपणामये-क्षिप्रं समर्पयति) शीघ्र बिछवाया। कहा भी है
तिणपणगं पुण भणियं जिणेहि कम्मट्टगंठिमहणेहि।
साली वीही कोद्दव रालय रणे तणाइंच ॥ छाया--तृणपंचकं पुनर्भणितं जिनैः कर्माष्टग्रन्थिमथनैः।
शालि/हिः कोद्रवो रालको ऽरण्यतृणानि च ॥ कर्मों की गांठों को फोड देने वाले तीर्थंकरों ने ये पांच प्रकार के पलाल इस प्रकार कहे हैं--साठी का पलाल, कोदों का पलाल, धान्य निसजाए-गौतमस्य निषधायै गौतम स्वामीन मेसपा माटे फासुयं पलालं-मासर्फ पलालम पोताना शिष्योथी प्रासु-मथित्त-शु- त-मेषणीय, शाली, नाही કદ્રવ તથા ચોથા રાલકના પાલાલને તથા પાંચમા પ્રાક-દર્ભ-ડાભના તૃણોને विप्पं संपणामये-क्षिप्रं समर्पयति distles AWI०यI. ४ प छे.
तिणपणगं पुण भणियं जिणेहिं कम्मट्टगंठिमहणेहिं ।
साली बीहीकोद्दवरालय रण्णे तणाइं च ॥ . छाया-तृण पंचकं पुनर्भिणितं जिनैः कर्माष्टप्रन्थिमयनैः ।
शालीब्रीहिः कोद्रवो रालकोऽरण्यतृणानि च ॥ કર્મોની ગાંઠને ફાડી નાખનારા તીર્થકરોએ પાંચ પ્રકારના પરાલ આ પ્રકારના मता छ --सहानु परास, रानु परास, धान्यनु परास, राक्ष-शुनु परास,
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #914
--------------------------------------------------------------------------
________________
९०२
उत्तराध्ययनसूत्र 'कङ्ग' इति प्रसिद्धधान्यानां च पलालाश्चत्वारस्तृणभेदाः, पञ्चमो दर्भः, इति तृणपञ्चकं प्रोक्तम् ।) 'पंचम' इत्यत्रापत्वाद् बहुवचनस्थाने एकवचनम् ।।१७।।
तत्रासने समुपविष्टौ तौ यथा शोभमानौस्तस्तथाह--- मूलम्- केसिकुमारसमणे, गोयमे ये महायसे ।
उभओ निसंन्ना सहिंति, चंदसूरसमप्पहा ॥१८॥ छाया-केशिकुमारश्रमणो, गौतमश्च महायशाः ।
उभौ निषण्णौ शोभेते, चन्द्रमर्यसमप्रभौ । १८॥ टीका--'केसिकुमार' इत्यादि।
महायशाः केशिकुमारश्रमणो महायशा गौतमश्च उभावपि निपण्णौ समुपविष्टौ चन्द्रसूर्यसमप्रभौ चन्द्रमूर्यसमानकान्तिमन्तौ शोभेते स्म ।।१८।।
श्रावस्त्यामुभयोः समागमवृत्तान्ते प्रसते यदभूत्तदुच्यते-- मूलम्--समागंया बहू तत्थ, पासंडॉ कोउंगा मियाँ ।
गिहत्थानामणेगाओ, साहस्सीओ समाँगया ॥१९॥ का पलाल, रालक-कंगू का पलाल। सब धान्य मार्ग शीर्ष मास में परिपक्व होकर तयार हो जाते हैं। पांचमा पलाल दर्भ-डाभ माना है ॥१७॥ ____ आसन पर बैठे हुए केशिश्रमण और गौतम स्वामी किस प्रकार सोभते थे ? सो कहते हैं--'केसि कुमारसमणे' इत्यादि । __अन्वयार्थ--(महायसे-महायशाः) महायशस्वी (केसिकुमारसमणे गोयमे य-केशिकुमार श्रमणः गौतमश्च) केशिकुमार श्रमण तथा गौतम (उभओ निसण्णा-उभौ निषण्णौ) ये दोनों बैठे हुए (चंदसूरसमप्पहा सोहंति-चन्द्रसूर्यसमप्रभौ शोभेते) चन्द्र सूर्य के समान शोभित होने लगे १८ આ બધા ધાન્ય માગશર માસમાં પરિપકવ થઈને તૈયાર થઈ જાય છે. પાંચમું પરાલ દ–દાભ મનાયેલ છે ૧ળા
આસન ઉપર બેઠેલા કશિશ્રમણ અને ગૌતમ સ્વામી કેવા શોભતા હતા ? तेने छ-"केसिकमारसमणे" त्यादि।
मन्वयाथ-महायसे-महायशाः भडायशस्वी केसिकुमारसमणे गोयमे य -केशिकुमार श्रमण: गौतमश्च शी भार श्रम तय गौतमस्वामी उभओ निसन्नाउभौ निषण्णौ से मन्ने मेरी चंदसरसमप्पहा सोहंति-चन्द्रसूर्यसमप्रभौ शोभेते ચંદ્રસૂર્યના સમાન શોભતા હતા ૧૮
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #915
--------------------------------------------------------------------------
________________
९०३
-
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् छाया--समागता बहवस्तत्र, पाषण्डा: कौतुकान्मृगाः ।
गृहस्थानामनेकाः, साहस्यः समागताः ॥१९॥ टीका--'समागया' इत्यादि ।
तत्र-तिन्दुकोद्याने कौतुकात्-कोतूहलात् मृगाः मृगा इव मृगाः-अज्ञानिनो बहवः-अनेके पाषण्डाः अन्यतीथिकाः परिव्राजकादयः समागताः। तथागृहस्थानाम् अनेकाः साहस यः अनेकसहस्रसख्यका गृहस्था अपि समागताः॥१९॥
किच-- मूलम्--देवदाणवगंधव्वा, जक्खरक्खेसकिन्नरा ।
अदिसौण यं भृयाणं, आँसि तत्थ समागमो ॥२०॥ छाया-देवदानवगन्धर्वा, यक्षराक्षसकिन्नराः ।
___ अदृश्यानां च भूतानाम् , आसीत्तत्र समागमः ॥२०॥ टीका-'देवदाणव' इत्यादि।
तत्र तिन्दुकोद्याने देवदानग्गन्धर्वाः, तत्र-देवाः वैमानिकाः, दानवाःभवनपतयः, गन्धर्वाः व्यन्तरदेवविशेषाः, समागताः, च-पुनः यक्षराक्षस
श्रावस्ती में दोनों के समागम का वृत्तान्त फैलने पर जो हुवा सो कहते हैं--समागया' इत्यादि।
__ अन्वयार्थ--(तत्थ-तत्र) उस तिन्दुक उद्यान में (कोउगा-कौतुकात् ) कौतृहल से (मया-मृगाः) अनेक अज्ञानी जन (बहू-बहवः) अनेक(पासंडा -पाषण्डाः) अन्यतीर्थिक परिव्राजक जन (समागया-समागताः) आये। तथा (गिहत्थाण मणेगाओ साहस्सीओ समागया-गृहस्थानाम् अनेकाः साहम्रयः समागताः) हजारों गृहस्थजन भी आकर एकत्रित हो गये ॥१९॥
फिर भी--'देवदाणव'० इत्यादि ।
अन्वयार्थ--(तत्थ-तत्र) उस तिन्दुक उद्यान में (देवदानव गंधवादेवदानवगंधर्वा,) देव-वैमानिक देव दानव-भवनपति देव गन्धर्व
શ્રાવસ્તીમાં બન્નેના સમાગમને વૃત્તાંત ફેલાઈ જતાં જે બન્યું તેને કહે છે. --"समागया" त्यादि !
मक्याथ तत्थ-तत्रये तिन्दु धानमा कोउगा-कौतुकात् तुलसी भने मज्ञानी न बहू-बहवः मने पासंडा-पापण्डाः भी धमना परिवार
न समागया-समागताः पापी पांच्या तथा ७०१२। स्थान ५ मावान એકત્રિત થઈ ગયા. ૧૯ पछी ५-"देवदानव" त्या !
___ अन्वयार्थ -तत्थ-तत्र से तिन् धानमा देवदानवगंधव्वा-देवदानवगंधर्वाः ५-वैमानि हेव, हान-मनपति हेव, ग, व्यन्त२१ वगेरे माव्या
उत्तराध्ययन सूत्र: 3
Page #916
--------------------------------------------------------------------------
________________
९०४
उत्तराध्ययनसूत्रे किन्नराः समागताः । यक्षादयस्त्रयोऽपि व्यन्तरदेव विशेषाः । तथा तत्र उद्याने अदृश्यानां-चक्षुषोऽविषयाणां भूतानां व्यन्तरविशेषाणां च समागम आसीत् ।।२०।।
सम्पति तयोः परस्परसंभाषणमाह-- मूलम्-पुच्छामि ते महाभाग !, केसी गोयममबंवी ।
तँओ के सिं बुवंतं तु, गोयमो इणमब्बंधी ॥२१॥ छाया--पृच्छामि ते महाभाग !, केशी गौतममब्रवीत् ।
ततः केशिनं ब्रुवन्तं तु, गौतम इदमब्रवीत् ॥२१॥ टीका--'पुच्छामि' इत्यादि । .
'हे महाभाग ! गौतम ! ते त्वां पृच्छामि' इत्थं केशीमुनिरौतमं गणधरमब्रवीत् । ततः इत्थं ब्रुवन्तं-पृच्छन्तं केशिनं तु गौतम इदं वक्ष्यमाणमब्रवीत्।।२१।।
गौतमो यथाह-तदुच्यते-- मूलम्-पुछे भंते ! जहेच्छं ते, केसि गोयममब्बवी।
तओ के सी अणुण्णाए, गोयम इणमब्बवी ॥२२॥ व्यन्तरदेवविशेष आये तथा (जक्खरकखसकिन्नरा-यक्षराक्षसकिन्नराः) यक्ष, राक्षस, किन्नर तथा (अदिस्साण य-अद्रश्यानां च) अदृश्य और भी व्यन्तर देव के भेदरूप भूत देवका (समागमो आसी-समागमः आसीत्) समागम हुवा ॥२०॥
अब इन दोनों का संभाषण कहते है 'पुच्छामि' इत्यादि ।
अन्वयार्थ--(महाभाग-महाभाग) हे महाभाग गौतम ! मैं (ते पुच्छामि-ते-पृच्छामि) आप से पूछता हूं" जब इस प्रकार (केशी गोयममब्बवी केशी गौतममब्रवीत्) केशीश्रमण ने गौतम से कहा (तओ बुवंतं केसिं गोयमो इणमव्ववी-ततः ब्रुवंतं केशिनं गौतम इदमब्रवीत् ) तब गौतमस्वामी ने केशिश्रमणसे इस प्रकार कहा ॥२१॥ तथा जक्खरक्खसकिन्नरा-यक्षराक्षसकिन्नराः यक्ष, राक्षस, नि२ तथा अदि. म्साण य-अदृश्यानां च अश्य मी पण व्यन्त२३वना से:३५ वने। समागओ आसि-समागमः आसीत् समागम थयो. ॥२०॥ ___ वे थे मन्नेना समापने ४ छ-"पुच्छामि" छत्याहि !
सन्क्याथ---महाभाग-महाभाग " महात्मा गौतम ! हु ते पुच्छामि-ते पृच्छामि आपने छुछु" यारे २ रे केसी गोयममब्बवी-के शी गौतममब्रवीत् हैशी श्रमणे गौतमने ४ा. तओ बुवंतं केसिं गोयमो इणमव्यवी-ततः ब्रुवंत केशिनं गौतम इदमब्रवीत् त्यारे गात अशी अवशुने २मा ४ारे अयु. ॥२१॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #917
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
छाया - पृच्छ भदन्त ! यथेच्छं ते, केशिनं गौतमोऽब्रवीत् । ततः केशी अनुज्ञातः, गौतमम् इदमब्रवोत् ॥ २२॥ टीका - 'पुच्छ' इत्यादि ।
२०५
'हे भदन्त ! ते = तत्र यत्पृष्टव्यं भवेत्, तत् यथेच्छं मां पृच्छ' इत्थं भगवान् गौतमः केशिनं मुनिम अब्रवीत् । ततइत्थं गौतमेनानुज्ञातः = अनुमोदितः केशी भगवन्तं गौतमम् इदं वक्ष्यमाणमब्रवीत् = पृष्टवान् । द्वितीयचरणे 'गोयमं' इत्यत्रार्षत्वात् प्रथमास्थाने द्वितीया २२ ||
4
सम्प्रति केशीमुनिगैतमं यत् पृष्टवांस्तदुच्यते-
मूलम् - चाउंजामो यं जो' धम्मो, जो इमो पंचसिक्खिओ । देसिओ वद्धमणेणं, पासेण ये महामुनी ॥ २३ ॥
छाया - चातुर्यामश्च यो धर्मो, योऽयं पञ्चशिक्षितः । देशितो वर्द्धमानेन, पार्श्वेन च महामुनिना || २३ | टीका--'चाउज्जामो' इत्यादि । हे गौतम ! अस्या व्याख्या द्वादशगाथावद् बोध्या ||२३|| मूलम् - - एगकज्जप्पवन्नाण, विसेसे किं नुं कारणं ।
धम्मे दुविहे मेहावी ! कहं विप्पेच्चओ ने ते ? ॥२४॥ गौतमस्वामीने जो कहा सो कहते है- 'पुच्छ भंते' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - - गौतमस्वामी कहते हैं कि - (भंते - भदन्त ) हे भदन्त ! केशी श्रमण ! (ते जहेच्छं पुच्छ ते यथेच्छं पृच्छ ) जो आपको पूछना हो वह आप यथेच्छ पूछें। इस प्रकार (गोयमं केसि अब्बवी-गौतमो केशिनं अब्रवीत् ) जब गौतमस्वामी ने केशिश्रमण से कहा (तत्र केसी अणुष्णाएततः केशी अनुज्ञातः) तब के शिश्रमण ने गौतम स्वामी से अनुमोदित - प्रेरित होता हुवा (गोयमं इणमब्बवी - गौतमम् इद मब्रवीत् ) गौतम स्वामी को इस प्रकार कहा -- ॥२२॥
गौतम स्वाभीयो ने इह्यु ं तेने हे छे. "पुच्छ भंते " धत्याहि ! अन्वयार्थ — गौतमस्वाभी, भंते - भदन्त हे लहन्त ! शीश्रमश ते जहेच्छं पुच्छ ते यथेच्छं पृच्छ ? पूछवानी च्छा होय ते खुशीथी पूछो. मारे गोयमं केसि अन्ववी-गौतमो केशिनं अब्रवीत् गौतमस्वाभीमे क्यारे ऐशी श्रभाणुने उद्धुं तओ केसी अणुष्णाए - ततः केशी अनुज्ञातः त्यारे देशी श्रम गौतभस्वाभीथी अनुभेोहित भने प्रेरित थने गोयमं इणमब्बवी - गौतमं इदं अनરીત્ ગૌતમસ્વામીને આ પ્રકારે પૂછ્યું રા
૧૧૪
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #918
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे छाया-- एर कार्यप्रपन्नयोः, विशेषे किं नु कारणम् ।
धर्म द्विविधे मेधाविन् ! कथं विप्रत्ययो न ते ? ॥२४॥ टोका--'एगकन्ज' इत्यादि ।
हे गौतन ! एककार्यप्रपन्नयो:-एककायमोक्षफलरूपसमानकार्य तत्र प्रपन्नयोःप्रवृत्तयोः पार्श्ववद्धमानयोः विशेषे-धर्मस्याचरणव्यवस्थायाश्च भेदे कि नु कारणम् को हेतुः? हे मेधाविन् ! हे विशिष्टधारणाशक्तिसमन्वित! महाभाग ! अस्मिन् द्विविधे धर्मेचातुर्यामपञ्चयामलक्षणे द्विप्रकारके धर्मे ते तव विप्रत्ययः= संशयः कथं न भवति ? तुल्ये सर्वज्ञत्वे कि कृतोऽसौ भेदः ? इत्यभिप्रायः ॥२४॥
केशीश्रमण ने गौतमस्वामी से जो पूछा सो कहते हैं--'चाउजामो' इत्यादि।
अन्वयार्थ--इस गाथा की व्याख्या बारहवीं गाथा की तरह समझ लेवें अर्थात् (जो धम्मो चाउजामो-योधर्मो चातुर्यामश्च) चारमहाव्रतरूप मुनिधर्म (वद्धमाणेणं पासेण य-वर्धमानेन पार्श्वन च) श्री पार्श्वनाथस्वामी ने (देसिओ-देशितः) कहा और पांच महाव्रतरूप मुनि धर्म श्री वर्धमान स्वामी ने कहा है सो इन दोनों के भेद में क्या कारण है ॥२३॥
'एगकजप्पवन्नाणं' इत्यादि।
अन्वयार्थ-केशिकुमारश्रमण ने गौतम से यह भी पूछा कि महावीर प्रभु तथा पार्श्वप्रभु का (एककजप्परन्नाणं-एककार्यप्रपन्नयोः) एकरूप मोक्षकार्य में समानरूप से प्रवृत्त हैं तो फिर (विसेसे किं नु कारणम्-विशेषे किं नु कारणम्) धर्म के आचरण करने की व्यवस्था में इस भेद का क्या कारण है? (मेहावी-मेधाविन् ) हे श्रेष्ठबुद्विमान् (दुविहे धम्मे ते विप्पच्चओ कहं नविविधे धर्मे ते विप्रत्ययो कथं न ?) क्या आप को इस चातुर्याम तथा पंचयाशी श्रभरे गौतम स्वभीनो पूछ्यु नेने ४हेछ-"चाउज्जामो" त्याह!
અન્વયાર્થ- ગાથાની વ્યાખ્યા બારમી ગાથાની માફક સમજી લેવી અર્થાત जो धम्मो चाउज्जामो-यो धर्मश्चातुर्यामश्च यार भाबत३५ मुनियम वद्धमाणेणं पासेण य-वर्द्धमानेन पाश्वन च श्री पाश्वनाथ स्वामी देसिओ-देशितः छ અને પાંચ મહાવ્રતરૂપી મુનિધર્મ શ્રી વર્ધમાન સ્વામીએ કહ્યા છે તે આ બન્નેના કહેવાના ભેદનું કારણ શું છે રિયા
"एगाजपवन्नाणं" इत्यादि !
અન્વયાર્થ–-કેશીકુમાર શ્રમણે ગૌતમસ્વામીને એ પણ પૂછયું કે, જ્યારે मडावीर प्रभु तथा ५॥ प्रभु एककजप्पचन्नाणं-एककार्यप्रपन्नयो; भाक्ष३५ ४य मां समान३५थी प्रवृत्त छ त। ५७ विसे से किं नु कारणम् विशेषे किन कारणम् मनु माय२६ ४२वानी व्यवस्थामा मावा लेनु शु।२९५ छ ? मेहावी-मेधाविन श्रेष्ठ मुद्धिभान दुविहे धम्मे ते विप्पञ्चयो कहं न-द्विविधे धर्मे ते विप्रत्ययो कथं न ? शु मापने
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #919
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०७
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
एवं केशिना प्रोक्ते गौतमः प्राहमूलम्--तंओ के सिं बुवैतं तुं, गोयमो इणमब्बवी ।
पण्णा समिक्खए धम्म, तत्तं तत्तविणिच्छयं ॥२५॥ छाया--ततः केशिनं ब्रुवन्तं तु, गौतम इदमब्रवीत् ।
प्रज्ञा समीक्षते धर्म,-तत्त्वं तत्त्व विनिश्चयम् ॥२५॥ टीका--'तओ' इत्यादि।
ततः तदनन्तरं गौतमस्वामी पूर्वरीत्या ब्रुवन्तं पृच्छन्तं के शिनं के शिस्वामिनम् , इदं वक्ष्यमाणमुत्तरम् अब्रवीत् उक्तवान् । गौतमो यदुनरं दत्तवाँस्तदुच्यते 'पण्णा' इत्यादिना-हे भदन्त ! तत्त्वविनिश्चयं-तत्त्वानां जीवादीनां वीनिश्चयो= निर्णयो यस्मात्तत्तयाभूतं, धर्मतत्त्वं प्रज्ञा=बुद्धिः समीक्षते-पश्यति । अयं भावःन वाक्यश्रवणादेवार्थनिर्णयो भवति, किन्तु प्रज्ञावशादेव भवतीति । २५॥ मरूप दो प्रकार के धर्म में संशय नहीं होता है ?। जब दोनों की सर्वज्ञता में कोई भेद नहीं है तो फिर इस प्रकार से मुनिजन के चारित्र रूप धर्म में भेद का क्या कारण है ? ॥२४॥
___ इस प्रकार केशिश्रमण के कहने पर गौतमस्वामी कहते है'तओ' इत्यादि। ___अन्वयार्थ-(तओ-ततः) इसके बाद (गोयमो-गौतमः) गौतम स्वामी ने (बुवंतं केसिं-ब्रुवन्तं केशिन) पूछते हुए केशिश्रमण कुमार से (इगमब्बवी-इदमब्रवीत् ) इस प्रकार कहा-हे भदन्त ! (तत्तविणिच्छयं-तत्त्व विनिश्चयम् ) तत्त्वों के विनिश्चायक (तत्तं-तत्व) धर्मतत्त्व को (पण्णा सामि क्खए- प्रज्ञा समीक्षते) बुद्धि देखती है-अर्थात् वाक्यश्रवण से अर्थ निर्णय नहीं होता है किन्तु प्रज्ञावश से ही होता है ॥२६॥ આ ચાતુર્યામ તથા પંચયામરૂપ બે પ્રકારના ધર્મમાં સંશય નથી આવ? જ્યારે બન્નેની સર્વજ્ઞતામાં કોઈ ભેદ નથી તો પછી આ પ્રકારથી મુનિજનના ચારિત્ર રૂપ ધર્મમાં ભેદનું કયું કારણ છે? રજા
२मा प्रारना शीश्रमाना ४ाथी गौतमस्वामी ४३ छ--"तओं" त्याह!
मन्वयार्थ --तओ-ततः माना पछी गोयमो-गौतमः गोतमामी बुवंत केसि-ब्रवन्तं केशिनम पछतां शोभा२ श्रमाने इणमब्बवी-इदमब्रवीत मा प्रमाणे ४यु, महन्त ! तत्तविणिच्छयं--तत्वविनिश्चयम् तत्वाना विनिश्वाय तत्त-तत्वं यतवन पण्णा समिक्खए-प्रज्ञा समीक्षते मुद्धि से छे. अर्थात वाय શ્રવણથી અર્થ નિર્ણય થતું નથી પરંતુ પ્રજ્ઞા વશથી જ થાય છે. રપા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #920
--------------------------------------------------------------------------
________________
९०८
उत्तराध्ययनसूत्रे मुनिधन्य द्वैविध्ये कारणमाह-- मूलम्-'पुरिमा उजी जडा उ, वर्कजडा ये पच्छिमा ।
मज्झिमा उजुंपन्ना ई, तेण धम्मे" दुहीं कएँ ॥२२॥ छाया--पौरस्त्या ऋजुजडास्तु, वक्रजडाश्च पश्चिमाः । . मध्यमा जुमज्ञास्तु, तेन धर्मों द्विधा कृतः ॥२६॥ टीका--'पुरिमा' इत्यादि।
हे भदन्त ! पौरस्याः प्रथमजिनेश्वरशिष्यास्तु ऋजुजडा आसन् । ऋजवश्च ते जडाश्चेति ऋजुजडाः । आचार्यों यथा शिक्षां दद्यात्, तथैव ग्रहीतुमनसः नि.प्याः सरलभावसम्पन्नतया ऋजवः । दुप्यतया जडा इति भावः । च= पुनः पश्चिमा अन्तिमतीर्थकरशिष्याः वक्रजडाः सन्ति । वक्राश्च ते जडाश्च । विरुद्धार्थग्राहित्वात् वक्राः, स्वकीयानेककुतर्कवशेन विवक्षिताथज्ञातुमसमर्थत्वाजडा इति भावः । मध्यमाः मध्यवर्तिनां द्वाविंशतेस्तीर्थकराणां शिष्यास्तु ऋजुप्रज्ञा आसन् । ऋजवश्वते प्रज्ञाश्चेति । ऋजवः सरलभावसम्पन्नत्वात् । प्रज्ञा: सुखेन शिक्षा ग्राहकत्वात् इति भावः । तेन हेतुना एककार्यप्रतिपन्नत्वेऽपि धर्मों द्विधा कृतः चातुर्याम-पञ्चयामभेदेन द्विविध उपदिष्ट इत्यर्थः ।।२६।। मुनिधर्म के दो प्रकार से कहने में कारण कहते हैं-'पुरिमा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ--हे भदन्त (पुरिमा-पौरसया) प्रथम जिनेश्वर के शिष्य (उज्जनडा उ-ऋझजडास्तु) ऋजु और जड़ थे। आचार्य उनको जैसी शिक्षा देते थे वैसी ही वे सरल स्वभावाले होने से मान लेते थे। परन्तु समजाना उनको बडा मुश्किल था। (पच्छिमा वक्कजडा य-पश्चिमाः वक्रजडाश्च) अन्तिम-तीर्थकर के शिष्य वक्रजड हैं। (मज्झिमा-मध्यमा) तथा बीच के बाईस तीर्थकरों के शिष्य (उज्जुपन्ना उ-ऋजुप्रज्ञास्तु) ऋजु प्रज्ञ है। सरलस्वभाव संपन्न होने से ऋजु है तथा सुख से शिक्षा ग्राहक
भुनि यमन में प्राथी ४ानु ४१२९४ ४ छ - "पुरिमा" त्या !
अन्वयार्थ-3 महन्त! पुरिमा-पौरस्त्या प्रथम वरना शिष्य उज्जु. जडाउ-ऋजुजडास्तु तुमने ता, यायाय मेमन ने शीक्षा मापता હતા તેવું તેઓ સરલસ્વભાવવાળા હોવાથી માની લેતા હતા. પરંતુ તેમને समावध भु१३० तु. पच्छिमा बक्कजडा य-पश्चिमाः वक्रजडाश्च मतिम तीय ४२ना शिष्य १३४४ छ तथा मज्झिमा-मध्यमाः १२येना मावीस तीय ना शष्य उन्नन्ना उ-ऋजुपज्ञास्तु *प्रज्ञ छे. स्वभाव संपन्न पाधी छे तथा
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #921
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
उक्तमेवार्थ स्पष्टयति-- मूलम्-पुरिमाणं दुविसोझो हुँ, चरिमाणं दुरणुपालओ।
कैप्पो मज्झिमँगाणं तुं, सुविसोझो सुप लओ ॥२७॥ छाया--पौरस्त्यानां दुर्विशोध्यस्तु, चरमाणां दुरनुपालकः ।
कल्पो मध्यमकानां तु, मुविशोध्यः सुपालकः ॥२७॥ टीका--'पुरिमाणं' इत्यादि ।
पौरस्त्यानांप्रथमतीर्थङ्करशिष्याणां कल्पः साध्वाचारः दुर्विशोध्यः दुःखेन निर्मलतां नेतुं शक्यः। ते हि ऋजुजडत्वेन गुरुणाऽनुशिष्यमाणा अपि तवाक्यं सम्यग् ज्ञातुं न समर्थों भवन्तीतिभावः। चरमाणाम् अन्तिमतीर्थङ्करशिष्याणां कल्पः साध्याचारः दुरनुपालकः-दुःखेनानुपाल्यते, दुरनुपालः स एव दुरनुपालक:दुःखेनानुपालनीयः। भगवतो वर्द्धमानस्य साधवो गुरुवाक्यं कथंचिज्जानन्तोऽपि होने के कारण प्रज्ञ हैं (तेण धम्मे दुहा कए-तेन धर्मों द्विधा कृतः) इस कारण एक कार्य मानने पर भी धर्म को द्विविधरूप से कहा है ॥२६॥
उक्त अर्थ को स्पष्ट करते है--'पुरिमाणं' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(पुरिमाणं-पौरस्त्यानाम् ) प्रथम तीर्थकर के शिष्यों का (कप्पो-कल्पः) साध्वाचार (दुन्विसोज्झो-दुर्विशोध्यः) दुर्विशोध्य था बडी कठिनता से निर्मल किया जाता था। क्यों कि वे मजुजड थे-इसलिये गुरु महाराज द्वारा सिखलाये जाने पर भी उन के वाक्य को सम्यक रीति से समझ सकने में असमर्थ थे। तथा (चरिमाणं-चरमाणाम) अन्तिम-तीर्थकर श्री महोवीर के शिष्यों का साध्वाचार (दुरणुपालओ-दुरनुपालकः) दुरनुपाल्य है। क्यों कि इनके शिष्य गुरु के वाक्य को कथंचित् जानते हुए सुमयी शिक्षा ९ ४२२। पान ४२ प्राज्ञ छ. तेण धम्मे-दुहा कडे-तेन धर्मों द्विधा कतः मा हारको सजाय भानवा छत पर धमविविध३५थी इस छ.॥२६॥
से मन स्पष्ट ४२ छ-"पुरिमाणं" त्याला
मन्वयाय--पुरिमाणं-पौरस्त्यानां प्रथम ती ४२ना शिष्यानो कप्पो-कल्पः सापाया२ दुचिसोझो-दुर्विशोध्यः हुविशाध्य तो भू ४ laail निभा બનાવવામાં આવતું હતું. કેમ કે, તેઓ જુ જડ હતા. આ કારણે ગુરૂ મહારાજ તરફથી સીખવાડવા છતાં પણ એમના વાકયને સમ્યકરીતિથી સમજી શકવામાં तमा ससमय ता. तथा चरिमाण-चरमाणम् मतिम तीथ ४२ श्री महावीरना शिष्यानो सवायार दुरणुपालओ-दुरनुपालकः रनुपात्य छ. म मेमना शिष्य ગુરૂના વાક્યને જે કે, જાણતા હોવા છતાં પણ વકજડ હોવાના કારણે સાધ્વાચારને
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #922
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सूत्रे वक्रजडत्वेन न यथावदनुष्ठातुं शक्रुवन्तीतिभावः । मध्यमकानां = मध्यवर्त्ति द्वात्रिंशतितीर्थकर शिष्याणां कल्पः = साध्वाचारः, सुविशोध्यः = सुखेन निर्मलीकरणीयः, सुपालक: = सुखेन पालनीयश्च भवति । एते हि ऋजुप्रज्ञत्वेन साधुक्रियाकलापं सुखेनैव यथावज्जानन्ति पालयन्ति च । अत एते मध्यमतीर्थकराणां शिष्या उपदिष्टे चातुर्यामधर्मे मैथुनविरमणमपि यथावज्ज्ञातुं पालयितुं च शक्नुवन्ति । अतो भगवता पार्श्वेन चातुर्यामो धर्मः प्रोक्तः । प्रथमान्तिमजिनशिष्यास्तु न तथा । अतः प्रथमान्तिमतीर्थङ्कराभ्यां श्री ऋषभ - श्रीवीरस्वामिभ्यां पञ्चमहाव्रतरूपो धर्मः उक्तः । तदेवं विचित्रमज्ञविनेयानुग्रहाय धर्मस्य द्वैविध्यं, न तु तात्त्विकं द्वविध्यम् ||२७|| भी वक्रजड होने के कारण से साध्वाचार को यथावत् अनुष्ठित करने के लिये शक्तिशाली नहीं होते हैं । तथा ( मज्झिमगाणं तु कप्पोमध्यमकानां तु कल्पः) मध्यवर्ती बाईस तीथकरों के शिष्यों का साध्वाचार (सुविसोझो सुपालओ-सुविशोध्यः सुपालकः) सुविशोध्य एवं सुपाल्य कहा है । कारण कि इन के शिष्यजन ऋजुपज्ञ होने के कारण साधु संबंधी क्रियाकलाप को अच्छी तरह तो जानते हैं और उसे अच्छी तरह से पालते हैं । इसलिये मध्यम तीर्थकरों के शिष्यजन उपदिष्ट चातुर्यामरूप धर्म में मैथुन विरमण व्रत को भी अच्छी तरह जान लेते हैं और अच्छी तरह उसको पालते भी हैं । इसीलिये भगवान् पार्श्वनाथ ने 'चातुयम धर्म कहा है। तथा प्रथम एवं अन्तिम तीर्थकरों के शिष्य एसे तो होते नहीं हैं अतः उनके लिये पंचमहात्रतरूप धर्म कहा । इस तरह विचित्रप्रज्ञ विनेयजनों के अनुग्रह के लिये धर्म की भिन्नता जाननी चाहिये । वास्तव में धर्म की भिन्नता नहीं है ||२७||
९१०
यथावत् पाणवामा शक्तिशाणी मनता नथी तथा मज्झिमाणं तु कप्पो - मध्यमकानां तु कल्पः वरना मावीस तीर्थ रोना शिष्यांना साध्धायार सुविसोज्जो सुपालओ - सुविशोध्यः सुपालकः सुविशोध्य मने सुधास्य अताववामां आवे छे. अरण એમના શિષ્યજન ઋૠપ્રજ્ઞ હોવાના કારણે સાધુ સંબંધી ક્રિયાકલાપને સારી રીતે જાણે છે અને એનું સારી રીતે પાલન પણ ५२ छे. આ માટે વચ્ચેના તીર્થંકરના શિષ્યજન ઉપદેશવામાં આવેલ ચાતુર્યમરૂપ ધર્માંમાં મૈથુન વિરમણ વ્રતને પણ સારી રીતે જાણી લે છે અને સારી રીતે તેને પાળે પણ છે આથી ભગવાન પાર્શ્વનાથે ચાતુમ ધમ કહેલ છે. તથા પ્રથમ અને છેલ્લા તીર્થંકરાના શિષ્ય એવા હતા નથી. આથી એમના માટે પચમહાવ્રતરૂપ ધર્મ કહ્યો. આ પ્રમાણે વિચિત્ર પ્રજ્ઞ વિનેય જનેાના અનુગ્રહને માટે ધર્મની ભિન્નતા જાણવી જોઈ એ. વાસ્તવમાં ધમમાં ભિન્નતા છે જ નહીં. મારા
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #923
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
इत्थं गौतमेनोक्ते केशी प्राह
દ
मूलम् - साहु गोयंम ! पण्णा ते, छिन्नो में संसयो इमों ।
_________
९११
५०
अन्नो वि" संसओ मैज्झं, तं' मे" कहंसु गोयँमा ! ॥२८॥ छाया - साधुगातम ! प्रज्ञा ते, छिन्नो मे संशयोऽयम् ।
अन्योऽपि संशयो मम, तं मे कथय गौतम ! ॥ २८॥ टीका - 'साहु' इत्यादि ।
हे गौतम! ते तव प्रज्ञा = बुद्धिः साधुः -शोभनाऽस्ति । मे मम अयं संशयस्त्वया छिन्नः । अन्योऽपि मम संशयोऽस्ति । हे गौतम । तं मे कथय = तस्योत्तरं मह्यं देहि । केशिन इयमुक्तिः शिष्यापेक्षया विज्ञेया । अस्मिन् समये ज्ञानत्रयान्वितस्य तस्येदृशसंशयासम्भवात् ||२८||
मूलम् - अचलगो ये जो' धम्मो, जो इमो संतरुत्तरो ।
देसि वद्धमाणेणं, पासेणं ये महाजसा ॥२९॥
इस प्रकार जब गौतमस्वामी ने कहा तब केशीकुमार श्रमण ने उनसे कहा--'साहु' इत्यादि ।
अन्वयाथ -- (गोयम - गौतम) हे गौतम ! (ते पण्णा - ते प्रज्ञा :) आपकी बुद्धि बहुत ही (साहु-साधु) अच्छी है । (मे इमो संशयो छिन्नो मे अयम् संशयो छिन्नो) आपने मेरे संशय को दूर कर दिया है । (मज्झं अन्नो वि संसओमम अन्योऽपि संशयो) मुझे और भी संशय है । (तं मे कहसु गोयमातं मे कथय गौतम) अतः आप उसको भी दूर करें। इस प्रकार का यह केशी श्रमण का कथन शिष्यों की अपेक्षा जानना चाहिये। कारण कि केशी श्रमण स्वमं ज्ञानत्रय से युक्त थे अतः उनको ऐसे संशयों का होना असंभव है ॥२८॥
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
આ પ્રમાણે જ્યારે ગૌતમસ્વામીએ કહ્યુ ત્યારે કેશીકુમાર શ્રમણે તેમને उछु – “साहु" इत्यादि !
अन्वयार्थ -- गोयम - गौतम हे गौतम! ते पण्णा - ते प्रज्ञा: आपनी बुद्धि धीर साहु - साधु सारी छ मे इमो संसयो छिन्नो मे अयम् संशयो छिन्नो आपे भारा मा सशयने दूर उरी हीघे छे मज्झं अन्नोवि संसओ-मम अन्योऽपि संशयो जीले पशु स ंशय छे. आथी तं कहंसु गोयमा-तम् कथय गौतम આપ એને દૂ કરી. આ પ્રકારનું કેશી શ્રમનુ કથન શષ્યાની અપેક્ષાએ જાણવુ જોઇએ. કાર કેશી શ્રમણ પાતે જ્ઞાનમયથી યુકત હતા. આથી તેમને એવે સંશય થવા અસભવ છે. રા
Page #924
--------------------------------------------------------------------------
________________
% 3D
९१२
उत्तरध्यायनसत्रे एगकज्जैप्पवन्नाणं, विसेसे" किं नु कारण !। लिंगे दुविहे मेहावी!, केहं विप्पचओ ने ते"?॥३०॥ छाया--अचेलकश्च यो धर्मों. योऽयं सान्तरोत्तरः ।
देशितो वर्तमानेन, पाचन च महायशसा ॥२९॥ एककार्यमपन्नयोः, विशेषे किं नु कारणम् ? ।
लिङ्गे द्विविधे मेधाविन् !, कथं विप्रत्ययो न ते ॥३०॥ टीका--'अचेलगो य' इत्यादि।
महायशसा लोकत्रयव्याप्तकीर्तिना। द्विविधलिङ्गे अचेलकतया विविधवस्त्रधारितया च द्विभेदे साधुवेषे । ते-भवतः विप्रत्ययः-संशयः कथं न ?। इदं गाथाद्वयं व्याख्यातप्रायम् ॥२९॥३०॥
'अचेलगो' इत्यादि, 'एगकजप्पवन्नाणं' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(जो अचेलगो धम्मो-यः अचेलकः धर्मः) महायशस्वी प्रभुवर्धमान स्वामी ने जो वह अचेलक-परिमित, जीर्णपाय तथा अल्पमूल्य वाले श्वेतवस्त्रों का परिधान करना रूप मुनिधर्म कहा है, तथा (जो इमो संतरुत्तरो-यः अयं सान्तरोत्तरः) महायशस्वी पार्श्वनाथ स्वामी ने जो प्रमाण से एवं वर्ण से विशिष्ट तथा उत्तर-बहुमूल्य वस्त्रों का परिधान करनारूप मुनिधर्म कहा है। सो (एगकजप्पवन्नाण विसेसे किं नु कारणं-एककार्यपपन्नयोः विशेषे किं नु कारणम्:) मुक्तिरूप एक कार्यमें प्रत्त इन दोनों तीर्थंकरों को धर्माचरण की व्यवस्था में ऐसे भेद का क्या कारण है ? जब कारण में भेद होता है तब कार्य में भी भेद हो जाता है परंतु यहां तो ऐसा है नहीं कारणकी मुक्तिरूप कार्य में किसी
"अचेलगो" या! “एककजप्पबन्नाणे" त्यादि !
सन्या---जो अचेलगोधम्मो-यः अचेलकः धर्मः महायशस्वी प्रभु १ भान સ્વામીએ જે એ અંચેલક-પરિમિત, જણાય તથા અલ્પ મૂલ્યવાળા શ્વેતવસ્ત્રને परिधान ४२१॥३५ मुनियम मा छे तथा जो इमो संतरुत्तरो-यः अयं सान्तरोत्तरः મહાયશવી પાર્શ્વનાથ સ્વામીએ જે પ્રમાણથી અને વર્ણથી વિશિષ્ટ તથા ઉત્તરमभूस्य सोन परिधान ४२१६३५ मुनियम मतावे छे. ते पछी एककज्जपवन्नाणं विसे से किनु कारणं-एगकार्यप्रपन्नयोः विशेषे किनु कारणम् भुति३५ में કાર્યમાં પ્રવૃત્ત આ બને તીર્થકરોના ધર્માચરણની વ્યવસ્થામાં આવા ભેદનું કારણ શું છે? જયારે કારણમાં ભેદ હોય છે ત્યારે કાર્યમાં પણ ભેદ બની જાય છે. પરંતુ આમાં તે એવું કાંઈ નહીં. કારણ કે, મુકિતરૂપ કાર્યમાં કઈ પણ તીર્થકરને
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #925
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
एवं के शिना पृष्टे गौतमो यदुक्तबाँस्तदुच्यते-- मूलम् के सिमेवे बुवाणं तु, गोयमो इणमब्बवी !
विन्नाणेण समागम्म, धम्म साहणमिच्छियं ॥३१॥ छाया---केशिनमेवं ब्रुवाणं तु, गौतम इदमब्रवीत् ।
विज्ञानेन समागम्य, धर्मसाधनमिष्टम् ॥३१॥ टीका--'केसिमेव' इत्यादि।
एवं पूर्वोक्तरीत्या ब्रुवाण-पृच्छन्तं केशिनं तु गौतम इदं वक्ष्यमानमुत्तरम् अब्रवीत् उक्तशन् । यदुक्तवास्तदुच्यते-'विन्नाणेण' इत्यादिना-हे. भदन्त ! विज्ञानेन=केवलज्ञानेन समागम्यम्यस्य यदुचितं तथैव ज्ञात्वा धर्मसाधनम् धर्मोपकरणं वर्षाकल्पादिकं पार्श्वनाथवर्द्धमानस्वामिभ्याम् इष्टम् अनुमतम्-अनुभी तीर्थकर को भेद इष्ट नहीं है फिर कारण में भेद क्यों ? (मेहावामेधावी) हे मेधाविन् (दुविहे लिङ्गे-द्विविधे लिङ्गे) अचेलक रूप तथा विविधवर्ण बहुमूल्य वस्त्ररूप, इन दो लिङ्गो में (ते विप्पच्चओ कहं न-ते विप्रत्ययः कथं न) आपको संदेह क्यों नहीं होता है ॥२९॥३०॥
केशी श्रमण के पूछने पर गौतम स्वामी ने क्या कहा? सो कहते हैं.---'केसिमेवं' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(एवं-एवम् ) इस पूर्वोक्त रूप से (बुवाणं-ब्रुवाणम्) (केसिं-केशिनम् ) केशी श्रमणकुमार से (गोयमो इणमब्बवो-गौतम इदम् अब्रवीतः) गौतम स्वामी ने इस प्रकार कहा-हे भदन्त ! (विन्नाणेण समागम्म-विज्ञानेन समागम्य) विज्ञान-केवलज्ञान से जिस को जो उचित था उस को उसी रूप से जानकर (धम्मसाहणम्-धर्मसाधनम् ) वह धर्मसाधन लेह साय नथी तो ४२५ मा ले शा भाटे १ मेहावी-मेधावी भेधाविन् ! दुबिहे लिङ्ग-द्विविधे लिङ्गे गये।४३५ तथा-विविध १९ भूक्ष्य १२७३५ २0 मे लिगामा ते विप्पच्चयो कहन-ते विप्रत्ययः कथं न मापने सड भाट नथी यता ? ॥२६॥३०॥
शी श्रमाना पूछपाथी गौतम स्वाभीसे शुधु ? तेने ४.--"केसीमेव" छत्याही ___ मन्याय --एवं-एवम् । पूर्वरित३५थी बुवाणं-ब्रुवाणम् पूछावण के सिंकेशिनम् शोभा२ श्रमाने गोयमो इणमब्बवी-गौतमः इदमब्रवीत् गोतमामीले An E२ ४यु-3 महन्त विन्नाणेण समागम्म-विज्ञानेन समागम्य विज्ञान
ज्ञानयी ने रे अयित तु मेने मे४ ३५थी नवीन धम्मसाहणम्-धर्म
૧૧૫
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #926
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१४
उत्तराध्ययन सूत्रे
ज्ञातम् । अयं भावः - पूर्वान्तिमतीर्थकर शिष्या ऋजुजडा वक्रजडाश्च भवन्ति । तेभ्यो रक्तखादीनामनुज्ञा यदि दीयते, तदा ते ऋजुजडत्वेन वक्रजडत्वेन च वस्त्ररञ्जनादावर प्रति कुर्युतः प्रथमान्तिमतीर्थङ्कराभ्यां तेभ्यो रक्तवस्त्रादीनामनुज्ञा न दत्ता । मध्यवर्त्तितीर्थकराणां शिष्यास्तु न तथा, किं तु ऋजुप्रज्ञा भवन्ति । अतस्तेषां रक्तादिवत्रमप्यनुज्ञातम् ||३१||
किच-
मूलम् - पञ्चैत्थयं चं लोगंस्स, नाणा विविकप्पणं ।
जत्तत्थं गहणत्थं च, लोगे लिंगपंओयणं ॥३॥
छाया -- प्रत्ययार्थं च लोकस्य नानाविधविकल्पनम् । यात्रार्थं ग्रहणार्थं च लोके लिङ्गप्रयोजनम् ||३२|| टीका--' पञ्चत्थयं' इत्यादि ।
हे भदन्त ! लोकस्य प्रत्ययार्थम् = एते जैनसाधवः सन्तीतिजनानां ज्ञानार्थ (इच्छियं - इष्टम्, पार्श्वनाथ एवं कमान प्रभुने कहा है । इसका तात्पर्य - इस प्रकार है पूर्व एवं अन्तिम तीर्थकर के शिष्य ऋजुजड एव वक्रजड होते हैं। यदि उनके लिये रक्त वस्त्र आदि के धारण करने की आज्ञा दे दी जाती तो वे ऋजुजड एवं वक्रजड होने की वजह से वस्त्रों को रंगने लग जाते। इसलिये प्रथम तथा अन्तिम तीर्थकरों ने रक्तवस्त्र आदि धारण करने की आज्ञा प्रदान नहीं की है। मध्यवर्ति तीर्थकरों के शिष्य ऐसे नहीं हैं किन्तु ऋजु प्रज्ञ हैं । इसलिये उन्हों ने उनको पांचवर्ण के वस्त्र आदि धारण करने की आज्ञा दी है ॥ ३१ ॥
और -- ' पच्चत्थयं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - - हे भदन्त ! (लोगस्स पञ्चस्थयं - लोकस्य प्रत्ययार्थम)
નુજ ડે
साधनम् मे धर्म साधन इच्छियं इष्टम् पाश्र्वनाथ सने वर्धमान प्रमुखे तावेस छे. मेनुं तात्पर्य या प्रारथी छे. -> -પ્રથમ અને છેલ્લા તીર્થંકરના શિષ્ય ( स स छतां माणुसमनु) भने बडबडवाडी मने (आशुसमन) हे यछे, ले ओभने भटे લાલ વસ્ત્રનાં ધારણ કરવાની આજ્ઞા આપી દેવામાં આવત તે જુડવર્કેજડ હાવાના કારણે વસ્ત્રોને રંગવા આદિમાં પણ પ્રવૃત્તિ કરવા લાગી જાત આજ કારણે પ્રથમ તથા છેલ્લા તીથ કરેએ લાલ વસ્ત્ર આદિના ધારણ કરવાની આજ્ઞા આપેલ નથી. વચ્ચેના તીર્થંકરાના શિષ્ય એવાનથી. કિંતુ ઋજુ પ્રણ છે આ કારણે એમણે તેમને પાંચવા ના વસ્ત્ર આદિ ધારણ કરવાની આજ્ઞા આપેલ છે. ૫૩૧૫
वणी -- " पच्चत्थयं" इत्याहि !
अन्वयार्थ --हे लहन्त ! लोगस्स पच्चत्थयं - लोकस्य प्रत्ययार्थम् " या नैन
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #927
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
९१५
नानाविधविकल्पनम् = नानाप्रकारोस्करणविधानं तार्थंकरैः कृतम् । अयं भावः -' जैनसाधवः सन्तीति प्रतीति लोका झटिति समायान्तु' इति हेतोः सदोरक
- ' एते
वस्त्रकार जोहरणादिकं नानाविधरकरणं साधूनां कृते निर्दिष्टम् । एतान्युपकरणानि यतिष्वेव प्रतिनियतानि नान्येषु । यदि साधूनां लिङ्गमनियतं भवेत्, तदा धूर्त्ता अपि आत्मानं साधवो वदेयुः । ततश्र साधुष्वपि लोकानां विश्वासो न स्यात् । अत एव भगवता सदोरक मुखवस्त्रिका रजोहरणादिकम् उपकरणं साधूनां कृने निर्दिष्टमिति । तथा यात्रार्थम् - यात्रा = संयम निर्वाहस्तदर्थ - उपकरणं विना वर्षादौ संयमवाधैव स्यात्, ग्रहणार्थम् - ग्रहणं = स्वस्य ज्ञानं तदर्थं कथंचिच्चि तविप्लवोत्पत्तावपि मुनिरहमस्मीति ज्ञानार्थं लोके लिङ्गस्य साधुवेपस्य प्रयोजनमस्ति ||३२||
'ये जैन साधु है' इस प्रकार से लौकिकजनों को समजाने के लिये (नाणाविह विकष्पर्ण - नानाविधविकल्पनम्) नाना प्रकार के उपकरणों का विधान तीर्थकरों ने किया है । 'ये जैनसाधु है' इस बात को लोक जल्दी समझ जावें इसलिये सदोरकमुखवस्त्रिका, रजोहरण आदि नाना प्रकार के उपकरण साधुओं के लिये निर्दिष्ट किये गये हैं । ये सब उपकरण यतिजनों में ही प्रतिनियत हैं अन्य में नहीं। यदि साधुजनों का चिह्न अनियत होता तो धूर्तजन भी अपने को साधु कहने लग जाते तो इस तरह लोगों का विश्वास यतिजनों में नहीं होता, इसीलिये भगवान् ने यह पूर्वोक्त यतिचिह्न नियमित किया है । तथा (जत्तत्थं गहणत्थं च लोगे लिंग पओयणं - यात्रार्थ ग्रहणार्थं च लोके लिङ्गप्रयोजनम् ) यात्रा के लिये - संयम निर्वाह के लिये एवं कथंचित् चित्तमें विप्लव उत्पन्न होने पर भी 'मैं मुनि हूं' इस प्रकार अपने ज्ञान के लिये इस लोक में साधुचिह्न को प्रयोजन है ॥ ३२ ॥ साधु छे" या प्रारथी दौडिए नोने समन्वाने भाटे नाणाविहविकप्पणनानाविधविकल्पनम् भने प्रानां परोनु विधान तीर्थ पुरो रेल हे "मा જૈનસાધુ છે” આ વાતને લેકે જલદીથી સમજી જાય આ માટે સદેરકમુખવસ્તિકા, રજોહરણ, આદિ નાના પ્રકારના ઉપકરણ સાધુઓને માટે નિર્દિષ્ટ કરવામાં આવેલ છે. આ સઘળા ઉપકરણ યતિજનામાં પણ પ્રતિનિયત છે. અન્યમાં નહી જો સાધુજનાનુ ચિન્હ અયિત હાત તા ધૃત માણસેા પણ પાતાની જાતને સાધુ કહેવા લાગી જાત. આથી લેાકેાના વિશ્વાસ યતિજનેમાં ન રહેત આ કારણે ભગવાને આ पूर्वोति यतिथिन्हु नियमित उरेस छे तथा जत्तत्थं गहणत्थं च लोगे लिंगपओयणंयात्रार्थ ग्रहणार्थं लोके लिङ्गप्रयोजनम् यात्राना भाटे संयमनिर्वाहना भाटे भने કદાચિત ચિત્તમાં વિપ્લવ ઉત્પન્ન થવા છતા પણ હું મુનિ છુ” આ પ્રકારે પેાતાના જ્ઞાનના માટે આ લેાકમાં સાધુચિન્હનુ' પ્રયેાજન છે. ાકરા
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #928
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
उत्तराध्ययनसूत्रे किं च-- पूलम्--अहं भवे" पइण्णा उ, मोक्खसम्भूयसाहणे ।
नाणं च दंसणं चेव, चरितं चैव निच्छये ॥३३॥ छाया--अथ भवति प्रतिज्ञा तु, मोक्षसद्भूतसाधनम् ।
ज्ञानं च दर्शन चैव, चारित्रं चैव निश्चये ॥३३॥ टीका-'अह' इत्यादि ।
'अथ' शब्दो विशेषार्थद्योतकः । तं विशेषार्थमेवाह-हे भदन्त ! निश्चये=3 निश्चयनये ज्ञानं च, दर्शन चैव, चारित्र चैत्र-ज्ञानदर्शनचारित्राणि मोक्षसद्भूत. साधनम्-मोक्षस्य सद्भूतं चारतविकं साधनं कारणम् , अस्ति. इति प्रतिज्ञाप्रतिज्ञान प्रतिज्ञा-अभ्युपगमः सिद्धान्त इति यावद् भवति तु भवत्येव-अस्त्येव पाचवर्द्धमानतीर्थङ्करयोः। अयं भावः-निश्चयनये तु ज्ञानदर्शनचारित्राण्येव मोक्षसाधनम् । तत्र नास्ति लिङ्ग प्रत्यादरः। श्रयते हि-भरतादीनां लिङ्गं विनाऽपि केवलोत्पत्तिरिति । अतोऽत्रनये लिङ्गमकिंचित्करमेवेति भगवतोः पार्श्ववर्द्धमान
फिर भी--'अहं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ--हे भदन्त ! (निच्छये-निश्चये) निश्चयनय की अपेक्षा से (नाणं च दंसणं चेव चरित्तं चेव-ज्ञानं च दर्शनं चैव चारित्रं चैव) ज्ञान, दर्शन एवं चारित्र यही (मोक्ख सब्भूय साहणे-मोक्षसद्भूतसाधनम्) मोक्ष का वास्तविक साधन है। इस प्रकार का (पइण्णा भवे-प्रतिज्ञा भवति) सिद्धान्त दोनों तीर्थंकरों का है। तात्पर्य इस का यह है कि निश्चयनय के अनुसार जब मोक्ष के वास्तविक साधन का विचार किया जाता है तो सम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान एवं सम्यक्चारित्र की एकता ही मोक्ष की एक वास्तविक अबाध हेतु है। इसमें लिङ्ग के प्रति आ ह नहीं है। क्यों कि शास्त्रों में ऐसी कई कथाएँ हैं-जैसे भरतचक्रवर्ती को मुनिलिङ्ग छतi vey--"अह" त्या !
3 महन्त ! निच्छये-निश्चये निश्चय नयनी अपेक्षाथी नाणं च दंसणं चेव चारित्रं चेव-ज्ञानं च दर्शनं चैव चारित्रं चैव शान न मने यात्रि थे २४ मोक्खसब्भूयसाहणे-मोक्षसद्भूतसाधनम् मोक्षनु वास्ता साधन छ. २५ ५२ने। पइण्णा भवे-प्रतिज्ञा भवति सिद्धांत पन्ने तीथ ने छे. तात्यय भानु એ છે કે, નિશ્ચયનયના અનુસાર જ્યારે મોક્ષના વાસ્તિવિક સાધનનો વિચાર કરવામાં આવે છે તે સમ્યગદર્શન, સમ્યગૂજ્ઞાન અને સમ્યફ ચારિત્રની એકતાજ મેક્ષનું એક
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #929
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
९१७
योरस्त्येवैकमत्यम् । व्यवहारनये तु लिङ्गस्यापि मोक्षसाधनतेध्यते एव । अतो व्यवहारrये मोक्षसाधनभूतस्य लिङ्गस्य भेदेऽपि निश्चयनये ज्ञानदर्शनचारित्ररूप मोक्षसदभूत साधनस्याभेदेन न लिङ्गभेदो विदुषां विप्रत्ययहेतुरिति ॥ ३३ ॥ गौतमस्योत्तरं त्वा केशीमुनिः प्राह-
मूलम् - साहुँ गोयंम ! पण्णा ते!, छिण्णो में संसओ इमो । अन्नो वि" संसओ भेज्झं, तं मे " कहंसु गोयँमा ! ||३४||
१०
छाया - साधु गौतम ! प्रज्ञा ते, छिन्नो मे संशयोऽयम् । अन्योऽपि संशयो मम, तं मे कथय गौतम ! ॥३४॥ | टीका--'साह गोयम' इत्यादि ।
हे गौतम ! ते= तव प्रज्ञाः = बुद्धिः साधुः = शोभना अस्ति | मे= मम संशय: = के बिना भी केवलज्ञान की उत्पत्ति हुई कही गई है। इसलिये इस नयकी दृष्टि में लिङ्ग अकिंचित्कर है। इस विषय में न तो श्री भगवान् पार्श्वनाथ प्रभु को कोई विवाद है और न प्रभु महावीर स्वामी को ही । जब व्यवहारनय की दृष्टि से विचार किया जाता है, तो लिङ्ग में भी मोक्षसाधनता मानी गई है । इसीलिये व्यवहार की अपेक्षा मोक्ष का साधनभूत लिङ्ग भिन्न होने पर भी निश्चय की अपेक्षा से उसमें कोई भेद नहीं है | अतः अपेक्षा लिङ्ग भेद विप्रत्यय-सन्देह का कारणभूत विद्वानों की दृष्टि में नहीं हो सकता है ||३३||
taarat के उत्तर को सुनकर केशी श्रमण कहते हैं-- 'साहु' इत्यादि ।
अन्वयार्थ -- ( गोयम - गौतम) हे गौतम! (ते-ते) आपकी (पण्णाવાસ્તવિક અખાધ હેતુ છે. આમા લિંગના તરફ આગ્રહ નથી. કેમકે શાસ્ત્રોમાં એવી કેટલીએ કથાએ છે —જેમ ભરત-ચક્રવર્તી ને મુનિલિ`ગના વગર પણ કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થયેલ હાવાનું ખતાવાયેલ છે. આથી આ નયની દૃષ્ટીમાં લિંગ અકિચિકર છે. આ વિષયમાં ન તે ભગવાન પાર્શ્વનાથને કાઇ વિવાદ છે અને ન તા પ્રભુ મહાવીરના પણ જ્યારે વ્યવહાર નયની દૃષ્ટીથી વિચાર કરવામાં આવે છે તેલિંગમાં પણ મેાક્ષ સાધના માનવામાં આવી છે. આ કારણે વ્યવહારની અપેક્ષા મેાક્ષના સાધનભૂત લિંગ ભિન્ન હાવા છતાં પણ નિશ્ચયના અપેક્ષાથી એનામાં કેાઇ ભેદ નથી. આથી એ અપેક્ષા લિ’ગભેદ્ય વિપ્રત્યય-સ દેહનુ કારણભૂત વિદ્વાનેાની દૃષ્ટીમાં થઈ શકતું નથી. ૫૩૩ા गौतम स्वामीना उत्तरने सांलजीने शीश्रमले अधु तेने उहे छे -- “साहु" इत्याहि ! अन्वयार्थ - - गोयम - गौतम डे गौतम! ते-ते व्यापनी पण्णा-मज्ञा युद्धि
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #930
--------------------------------------------------------------------------
________________
-::
-
-
९१८
उत्तराध्ययनसूत्रे लिङ्गविषयः सन्देहः छिन्नः आगतः। अथाऽन्योऽपि मम संशयोऽस्ति । हे महाभाग गौतम ! तं मे कथय-तस्य संशयस्य उत्तरं मह्य देहि ॥३४॥
अथान्यदपि वस्तुतत्त्वं स्वयं जानन्नाप केशिमुनिः शिष्यसंशयापनोदनाय गौतमं यथा पृष्टवाँस्तथोच्यतेमूलम्--अणेगाण सहस्साणं, मज्झे चिट्ठसि गोयमा!।
ते य ते अभिगच्छंति, केहं ते निजिया तुमे ॥३५॥ छाया--अनेकेषां सहस्राणां, मध्ये तिष्ठसि गौतम ! ।
ते च त्वामभिगच्छन्ति, कथं ते निर्जितास्त्वया । ३५॥ टीका--'अणेगाण' इत्यादि।
हे गौतम ! त्वम् अनेकेषाम्बहूनां सहस्राणाम्-बहुसहस्रसंख्यकानां प्रक्रमात्-शत्रूणांमध्ये तिष्टसि । ते बहुसहस्रसंख्यकाः शत्रवश्च त्वाम् अभिगच्छंति= प्रज्ञा) बुद्धि (साहु-साधु) बहुत अच्छी है जो (मे-मे) मेरा (इमो-संसओछिण्णोअयं संशयः छिन्नः) यह लिङ्गविषक संशय आपने दूर कर दिया है । (मज्झं अन्नो वि संसओ-मम अन्योऽपि संशयः) मुझे कुछ और भी संदेह है सो (गोयमा-गौतम)हे गौतम! आप (तंकहसु-तं कथय) उसको भी कहिये ॥३४॥
फिर वस्तु तत्त्वको स्वयं जानते हुए भी केशी श्रमण शिष्यों के संशय को दूर करने के लिये गौतमस्वामी से पूछा सो कहते हैं-'अणेगाण' इत्यादि।
अन्वयार्थ--(गोयम-गौतम) हे गौतम! आप (अणेगाणसहस्साणं मज्झे चिट्ठसि-अनेकेषां सहस्राणां मध्ये तिष्ठसि) अनेक हजारों शत्रुओं के बीच में ठहरे हए हो (ते य ते अभिगच्छति-ते च त्वां अभिगच्छंति) वे सब शत्रु आप पर आक्रमण करते है। अतः मैं आप से यह पूछ रहा साहु-साधु ला ४ उत्तम छ. मापे मे-मे भा२। २। इमो संसओ छिण्णो-अयं संशयः छिन्नः ला विषय संशय (२४ सीधा छे. मज्झं अन्नो विसंसओ मम अन्योऽपि संशयः भा२भनमा ४ जीने पर सह छ तो गोयमा-गौतम गौतम ! माय तं कहसु-तं कथय मेनु ५४ निवा२६५ ४२॥ ॥३४॥
પછી વસ્તુ તત્વને પિતે જાણતા હોવા છતાં પણ કેશી શ્રમણે શિષ્યના સંશयने २ ४२१॥ भाट गौतम स्वामीन पूछयु तेरे ४ छ.- "अणेगाण" त्या !
मन्या---गोयम-गौतम गौतम! अणेगाणसहस्साणं-मज्ये चिट्ठसि -अनेकेषां सहस्राणां मध्ये तिष्ठसि मने ॥ शत्रुमानी १यमा २९सा छ।. ते य ते अभिगच्छंन्ति-ते च त्वां अभिगच्छंति सना शत्रु मापन 3५२ म
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #931
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् तवाभिमुखं धावन्ति । त्वां पराभवितुमिच्छया। हे महाभाग ! ते शत्रवस्त्वया कथं निर्जिताः ? अयं भावः-हे गौतम ! तव केवलज्ञानानुत्पादात् कषायादयोऽनेकसहस्रसंख्यकाः शत्रवस्त्वां जेतुं त्वदभिमुखं धावन्ति । ते दुर्जयाः शत्रवस्त्वया पराजिताः। दृश्यते च तत्पराजयफलं तव प्रशमादिकम् । अतो हे गौतम ! त्वां पृच्छामि, एते शत्रवस्त्वया कथं निर्जिताः ? इति। तृतीयचरणे यद्वितीयं 'ते' इति पदं, तत्र द्वितीयार्थे षष्ठी बोध्या ॥३५॥
गौतमः प्राह-- मूलम्--एंगे जिए जिया पंच, पंचें जिए जिया दस ।
दसँहा उ जिणि त्ता , सव्वसत्तू जिंणामिहं ॥३६॥ छाया--एकस्मिन् जिते जिताः पञ्च, पञ्चसु जितेषु जिता दश।
दशधा तू जित्वा खलु, सवेशत्रून् जयाम्यहम् ॥३६॥ टीका-'एगे जिए' इत्यादि । एकस्मिन् सकलभावशत्रुप्रधाने आत्मनि जिते सति पश्चजिताः । इहात्मशब्देन हूं कि (तु मे-त्वया) आपने (ते-ते) उन सब को (कहं निज्जिया-कथंनिजिताः) कैसे जीतलिया।
भावार्थ--केवलज्ञान उत्पन्न नहीं होने से अभीतक आन्तरिक शत्र परास्त नहीं हो सके हैं, इसीलिये केशी श्रमण गौतम से यह पूछ रहा हैं कि इस अवस्था में आप के ऊपर हजारो शत्रु आक्रमण करने के लिये खडे हैं फिर भी आप पराजय जन्य फल प्रशमादिक देखने में जो आ रहे हैं उससे पता पडता है कि उन शत्रुओं पर आपने विजय पाली है-अतः आपने वेश, जिस प्रकार जीत लिये हैं यह मैं आपसे जानना चाहता हूं ॥३५॥ ७३ . माथी हु मापने ये पूछी रह्यो , तुमे-स्वया आये ते-ते थे सपणाने कह निज्जिया-कथं निर्जिताः ४४ शते ती साधा.
ભાવાર્થ –કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયેલ ન હોવાથી હજુ સુધી આંતરિક શત્રુને પરાસ્તા કરી શકાયા નથી. આ કારણે કેશી શ્રમણ તમને એ પૂછી રહ્યા છે કે, આ અવસ્થામાં આપના ઉપર હજારે શત્રુઓ આક્રમણ કરવા માટે ઉભા છે. છતાં પણ આપને એ લેકે પરાજ્ય કરી શક્યા નથી આથી એવું જાણવામાં આવે છે કે એ શત્રુઓ ઉપર આપે વિજય મેળવી લીધો છે. આથી આપે એ શત્રુઓને કયા પ્રકારથી જીતી લીધા છે એ હું આપની પાસેથી જાણવા માગું છું.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #932
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२०
___ उत्तराध्ययनसूत्रे जीवो मनोगृह्यते । एक आत्मा, चत्वारः कषाया इत्येते पञ्चशत्रयो मया जिता इत्यर्थः। जीवस्य कषायरूपाः शत्रवो द्विशताधिकपश्चसहस्रसंख्यकाः ५२०० सन्ति । भेदोपभेदसहिताः क्रोधादयश्चत्वारः कषायाः आत्माचेतिपञ्च जिता इतिभावः । तथा-पश्चसु शत्रुषु जितेषु दश-दशसंख्यकाः शत्रवो जिताः। पूर्वोक्ताः पञ्च, पञ्चेन्द्रियाणि चेति दश शत्रवो मया जिता इत्यर्थः । तु=पुन:, दशधा दशप्रकारान् शत्रुन् जित्वा, अहं सर्वशत्रून् पूर्वोक्तान् दशविधान् नोकषायादींश्च, खलु= निश्चयेन जयामि ।
"अणेगाणसहस्साणं, मज्झे चिट्ठसि गोयमा !” इति केशिस्वामिकृत प्रश्नस्योत्तरप्रदानार्थ प्रवृत्तस्य गौतममहामुनेः 'दसहा उ जिणित्ताणं, सव्यसन
प्रत्युत्तर में गौतमस्वामी ने इस प्रकार कहा--'एगे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-- (एगे-एकस्मिन्) समस्तभाव शत्रुओं में प्रधानभूत आत्मा के (जिए-जिते) जीत लेने पर (पंच जिए-पञ्च जिताः) मैंने एक आत्मा और चार कषाय ये पांच शत्रु जीत लिये हैं। जीव के कषायरूप शत्र पांचहजार दो सौ ५२०० हैं। भेद प्रभेद सहित क्रोधादिक चार कपायों को तथा एक आत्मा को इस प्रकार इन पांच को जीत लिया है (पंच जिए दस जिया-पञ्चसु जितेषु दश जिताः) तथा इन पांचों के जीत लेने पर दश शत्रु विजित हो जाते हैं-अर्थात पांच ये पूर्वोक्त तथा पांच इद्रियां ये दस शत्रु जीत लिये जाते हैं। (दसहा उ जिणित्ता सव्यसत्तू अहं जिणामि-दशधा तु जित्वा सर्व शत्रुन् - अहं जितामि) इन दस शत्रुओं को जीत लेने पर ही मैं ने समस्त शत्रओं को निश्चय से जीत लिया है।
प्रत्युत्तरमा गौतमस्वामी २मा प्रशारे ४यु.-"एगे" छत्याह!
२सन्वयार्थ---एगे-एकस्मिन् साभावशामा प्रधानभूत मामाने जियेजिते-ती देवाथी पंचजिए-पञ्चजिता: में से मात्मा मने या२ ४पाय साम પાંચ શત્રુઓને જીતી લીધા છે. જીવના કષાયરૂપ શત્રુ પાંચહજારને બસે (પ૨૦૦ છે. ભેદ પ્રભેદ સહિત ક્રોધાદિક ચાર કષાયોને તથા એક આત્માને આ પ્રમાણે पायन ती सील छे. पंचजिए दसजिया-पञ्चसु जितेसु दश जिताः तथा मा પાંચને જીતી લેવાથી દશ શત્રુ જીતાઈ જાય છે. અર્થાત એ પૂર્વોક્ત પાંચ તથા પાંચ ઈન્દ્રીય माम ४१ शत्रुमे। सती सेवाय छ. दसहा उ जिणित्ता सव्वसत्त अहं जिणामिदशधा तु जित्वा सर्वशत्रून् अहं जितामि ४२ शत्रुमाने तीन में से सपणा शत्रु माने નિશ્ચયથી જીતી લીધા છે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #933
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् जिणामिहं' इति कथनं भेदोपभेदसहिताः कषायादयो निता इति तदाशयं बोधति। अन्यथा दशसंख्यकशत्रुविजयेऽनेकसास्रशत्रुविजयः कथं संपद्येत ? ।
शत्रवोऽनेकानि सहस्राणि यथा सन्ति तथा प्रदश्यन्ते
तत्र कषायाणां द्विशताधिकपञ्चसहस्राणि भेदाः सन्ति । क्रोध-मान-मायालोभाश्चत्वारः कपायाः।
(१) एषां प्रत्येकमनन्तानुबन्ध्यादि भेदाचत्वारो भेदाः। तत्र चतुर्विधस्य क्रोधस्यैकसंख्यकसमुच्चयजीवेन चतुर्विशत्या दण्डकैश्च मिलित्वा पञ्चविंशत्या
जब केशिश्रमण कुमार ने गौतम महामुनि से इससे पूर्व की गाथा में ऐसा पूछा था कि "अणेगाणसहस्साणं मझे चिट्ठसि गोयमा" तब उनके इस प्रश्न का उत्तर जो गौतम स्वामी ने ऐसा दिया है कि 'दसहा उ विजित्ता णं सव्वसन जिणामिह" सो इस से उनका ऐसा आशय ज्ञात होता है कि उन्हों ने मे प्रभेद सहित कषायों का जीतना ही प्रकट किया है। अन्यथा- जो ऐसा उनका अभिप्राय यहीं होता तो “दश शत्रुओं को मैंने जीत लिया है" यह कथन उन का कैसे संगत माना जा सकता। शत्रु अनेक हजार जिस प्रकार से हैं वह प्रकारता इस प्रकार है
- (१) मूल में क्रोध, मान, माया एवं लोभ ये चार कषाय है-इन क्रोधादिक चार कषायों का सामान्य जीव सहित चौवीस दण्डकों के साथ अर्थात् इन पच्चीस के साथ गुणा करने पर १००--१०० सौ सौ भेद हो जाते है । अर्था । ये क्रोधादिक चार कषाय प्रत्येक अनंतानुबंधी अप्रत्याख्यान प्रत्या यान तथा संज्वलन के भेद से ४-४-४-४ रूप हैं-अनंतानुबंधी क्रोध, ' જયારે કેશી શ્રમણ કુમારે ગામ મહામુનીને આનાથી પહેલાની ગાથામાં એ प्रा२नु पूछे। तु, "अणेगाए सहस्साणं मझे चिट्टसि गोयमा" त्यारे सेमना से प्रश्न उत्तर गोतमस्वामीण सेवमापस छ है, "दसहा उ विजित्ताणं सबसत्तू जिणामिह" मानाथो मेमनी सेव। माशय मी शय छ ३. सभणे ભેદ પ્રભેદ સહિત કષાયે ને જીતવાનું જ પ્રગટ કરેલ છે. અન્યથા-જે એમને એ અભિપ્રાય ન થાત તે “દસ શત્રુઓને જીતી લેવાથી સઘળા શત્રુઓને મેં જીતી લીધા છે આ પ્રકારનું કહેવુ તેમનું કઈ રીતે સંગત માની શકાય. શત્રુ અનેક હજાર જેપ્રકારના છે. તેની પ્રકારના આ પ્રમાણે છે.---
(૧) મૂળમાં ક્રોધ, માન, માયાને લેભ આ ચાર કષાય છે. આ ક્રોધાદિક ચાર કષાયેનું સામાન્ય જીવ સહિત ચોવીસ દંડની સાથે અર્થાત્ આ પચીસની સાથે ગુણાકાર કરવાથી ૧૦૦-૧૦૦ ભેદ થઈ જાય છે. અર્થાત્ આ કોધાદિક ચાર કષાચ प्रत्ये: मनतानु धी प्रत्याभ्यान, प्रत्याध्यान,तथा ससनना नेहथी ४-४-४-४ ૧૧૬.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #934
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
९२२
उत्तराध्ययनसूत्रे गुणितेन शतं भेदा भवन्ति । एवं मानादीनां त्रयाणामपि प्रत्येकं शतं भेदाः । ततश्च कषायाणां चत्वारि शतानि ४०० भेदा भवन्ति ।
(२) अन्य प्रकारेणापि क्रोधादीनां चतुर्णा कषायाणां प्रत्येकं चत्वारो भेदा भवन्ति । तद् यथा-आभोगनिवर्तितः १. अनाभोगनिवर्तितः २, उपशान्तः (अनुदयावस्थः) ३, अनुपशान्तः (उदयावलिकाप्रविष्टः) ४। आभोगनिर्वतितादि भेदाच्चतुधिस्य क्रोधस्य एकसंख्यकसमुच्चयजीवेन, चतुर्विशत्या दण्डकैश्च मिलित्वा पञ्चविंशत्या गुणितेन शतं भेदा भवन्ति । एवं मानादीनामपि शतं शतं भेदा भवन्ति । ततश्च कपायाणां चत्वारि शतानि ४०० भेदाः भवन्ति । अप्रत्याख्यान क्रोध, प्रत्याख्यान क्रोध, संज्वलन क्रोध इस प्रकार ये चार क्रोध हो जाते हैं। इसी प्रकार मान, माया, लोभ भी ४-४ चार २ जानना चाहिये। इन ४-४ का पूर्वोक्त पच्चीस के साथ गुणा करने से १००, १००, १००, १०० इस प्रकार ४०० भेद क्रोधादिकों के हो जाते हैं।
(२) अन्य प्रकार से भी इन क्रोधादिक चार कषायों के प्रत्येक के चार चार भेद होते है-वे ये हैं-१ आभोगनिवर्तित, अनाभोगनिवर्तित, उपशान्त (अनुदयावस्थ) अनुपशांत (उदयावलिकाप्रविष्ट)। इन अभोगनिवर्तित आदि के भेद से चतुर्विध क्रोध का सामान्य जीव सहित चौवीस दंडकों के साथ अर्थात् इन पच्चीस के साथ गुणा करने से इस क्रोध का सौ १०० भेद हो जाते हैं । उसी तरह मानादिक कषायों के भी सौ-सौ-१००-१०० भेद जानना चाहिये। इस तरह इस द्वितीय प्रकार से भी इन क्रोधादिकों के चार सौ ४०० भेद हो जाते हैं। રૂપ છે. અનંતાનુબંધી કોધ, અપ્રત્યાખ્યાનક્રોધ, પ્રત્યાખ્યાનક્રોધ, સંજવલનોધ. આ પ્રકારે એ ચાર ક્રોધ થઈ જાય છે. આ જ પ્રકારે માન, માયા, લોભ પણ ચાર ચાર જાણવું જોઈએ આ ચાર ચારનું પોંકત પચ્ચીસની સાથે ગુણવાથી ૧૦૦, ૧૦૦, ૧૦૦, ૧૦૦ આ પ્રકારના ૪૦૦, ચાર ભેદ કે ધાદિકના થઇ જાય છે.
(૨) અન્ય પ્રકારથી પણ આ કેધાદિક ચાર કષાયોના પ્રત્યેકના ચાર ચાર ભેદ હોય છે.–તે આ પ્રમાણે છે ૧ આભેગનિવર્તિત અનાગનિવર્તિત, ઉપશાંત, અનુશાંત આ આગ નિવર્તિત આદિના ભેદથી ચતુર્વિધ ક્ષેધના સામાન્ય જીવ સહિત
વીસ દંડકની સાથે અર્થાત્ આ પચીસની સાથે ગુણાકાર કરવાથી આ ક્રોધના ૧૦૦, ભેદ થઈ જાય છે. આ જ પ્રકારે માનાદિક કષાયેના પણ સો-સો ૧૦૦, ૧૦૦, ભેદ જાણવા જોઈએ. આવી રીતે આ બીજા પ્રકારથી પણ આ ક્રોધાદિકના ચારસો ભેદ થઈ જાય છે.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #935
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम
९२३
(३) पुन न्यमकारेणापि कषायाणां चहारो भेदाः । तद् यथा-आत्म पतिष्ठितः- स्वनिमित्तम् ) १, परमतिष्ठितः-(परनिमित्तम् ) २, तदुभयप्रतिष्ठितः(स्वपरनिमित्तम्) ३, अप्रतिष्ठितः-(निरर्थकम् ) ४। तत्रात्मप्रतिष्ठितादिभेदाच. तुर्विधस्य क्रोधस्य पूर्वोक्तरीत्या पञ्चविंशत्यागुणितेन शतं भेदा भवन्ति । एवमेव मानादीनां त्रयाणामपि । सर्वसंकलनया चत्वारिशतानि भेदाः कपायाणां भवन्ति ।
[४) पुनरन्यप्रकारेण कषायाणां चत्वारो भेदाः तद् यथा क्षेत्रम्, वातु, शरीरम्, उपधिश्च । तत्र क्षेत्रादिभेदाच्चतुविधस्य क्रोधस्य पूर्ववत् शतं भेदाः। एवं मानादीनामपि । सर्वसकलन या चत्वारि शतानि भेदा भवन्ति । इत्थं षोडश शतानि भेदा भवन्ति ।
(५) कार्ये कारणोपचारात् कषायाणां षड्भेदा अन्येऽपि भवन्ति । तद्
(३) तीसरे प्रकार से भी क्रोधादिक कषायों के चार भेद इस तरह से होते हैं--(१) आत्मप्रतिष्ठित (स्वनिमित्त) २ परप्रतिष्ठित (पर निमित्त) तदुभय प्रतिष्ठित (सपा निमित्त) ४ अप्रतिष्ठित (निरर्थक) इस चार प्रकार के क्रोधका पूर्वोक्त पच्चीस के साथ गुणा करने से क्रोध सौ १०० प्रकार का हो जाता है। इसी तरह मानादिकों के भी भेद जानना चाहिये।
. (४) चौथा प्रकार यह है-क्षेत्र, वास्तु, शरीर, उपधि ! क्षेत्रादिक के भेद से चार प्रकार के क्रोध का पूर्वोक्त पच्चीस के साथ गुणा करने पर क्रोध के सौ १०० भेद जानने चाहिये । इसी तरह मानादिक कषायों के भी। इस प्रकार इस चारों प्रकारों के चारसौ चारसौ ४००-४०० भेदों को जोड देने पर कषायों के सोलसौ १६०० भेद हो जाते हैं।
(५) कार्य में कारण के उपचार से कषायों के छह भेद और भी
(3) aln t२थी पy still पायाना या२ २६ मा शत थाय छे.૧ આત્મપ્રતિષ્ઠિત ૨ પરપ્રતિષ્ઠિત ૩ તદુભયપ્રાંતષ્ઠિત, ૪ અપ્રતિષ્ઠિત, આ ચાર પ્રકારના ક્રોધને પૂર્વોકત પચીસની સાથે ગુણાકાર કરવાથી ધ ૧૦૦ પ્રકારના થઈ જાય છે. આજ પ્રમાણે માનાદિકના ભેદને પણ જાણવા જોઈએ.
(४) याथा ॥२ मा प्रमाणे -क्षेत्र, पास्तु, शरी२, ५धि क्षेत्राहिना थी ચાર પ્રકારના ક્રોધના આગલા પચીસની સાથે ગુણાકાર કરવાથી ક્રોધના સો ભેદ જાણવા જોઈએ. આવી રીતે માનાદિક કષાયને પણ જાણવા જોઈએ. આ પ્રમાણે એ ચારે પ્રકારના ચાર ભેદને જોડી દેવાથી કષાયન ૧૬૦૦ સોળસો ભેદ થઈ જાય છે.
(૫) કર્યામાં કારણના ઉપચારથી કપાના બીજા પણ છ ભેદ થાય છે. તે
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #936
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२४
उत्तराध्ययनसूत्रे यथा-चयः १, उपचयः २, बन्धनम् ३, वेदना ४, उदीरणा ५, निर्जरा ६, चेति । तेषां पण्णां भूतभविष्यद्वर्तमानकालत्रयभेदेन अष्टादशभंदा भवन्ति । तेषामष्टादशानामपि द्वौ भेदौ स्तः, एकजीवापेक्षया. अनेकजीवापेक्षया च । इत्थं
ट्त्रिंशत्प्रकारकस्य क्रोधस्य पूर्वोक्त पञ्चविंशत्या गुणितेन नवशतानि भेदा भवन्ति । एवं मानादीनां त्रयाणामपि। एवं चतुर्णा कपायाणां पट्त्रिंशत् शतानि ३६०० भेदा भवन्ति । पूर्वोक्त पोडषशतसंख्यकभेदैः सह योजनया ५२०० द्विशताधिक पञ्चसहस्राणि भेदाः कषायाणां भवन्ति । तथा पञ्चानामिन्द्रियाणां विषयास्त्रयो. विंशतिसंख्यकाः, तथा विकाराश्चत्वारिंशदधिकं शतद्वयम् । तथाहिहोते हैं-वे ये हैं- (१) चय (२) उपचय (३) बन्धन, (४) वेदना, (५) उदीरणा, (६) निर्जरा। इन छह भेदों को भूत भविष्यत् तथा वर्तमान काल के साथ अर्थात् इन तीन काल के साथ गुणा करने पर अठारह १८ भेद हो जाते हैं। इन अठारह भेदों के एक जीव और अनेक जीवों की अपेक्षा दो के साथ गुणा करने से छत्तीस ३६ भेद होते हैं। इस तरह इन छत्तीस ३६ प्रकार के क्रोध के पूर्वोक्त पच्चीस २५ के साथ गुणा करने पर नौ सौ ९०० भेद हो जाते हैं। इसी तरह मानादिक कषायों के भी ९००-९०० नौ सौ-नौ सौ भेद कर लेना चाहिये। चारो कषायों के ये नौ सौ-नौ सौ ९००-२०० भेद जोडने पर छत्तीस सौ ३६०० भेद बन जाते हैं। इन तीन हजार छह सौ में पूर्वोक्त १६०० भेदों को और मिलाने पर इन कपायों के कुछ भेद पांच हजार दो सौ ५२०० हो जाते हैं।
फिर भी पांच इन्द्रियों के विषय तेईस २३ प्रकार के तथा विकार આ છે-૧ ચય, ૨ ઉપચવ, ૩ બંધન. ૪ વેદના, ૫ ઉદીરણ ૬ નિર્જરા આ છે ભેદને ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાનની સાથે અર્થાત્ આ ત્રણ કાળની સાથે ગુણાકાર કરવ થી અઢાર ૧૮ ભેદેના એક જીવ અને અનેક જીની અપેક્ષા બેની સાથે ગુણાકાર કરવાથી છત્રી જ ભેદ થઈ જાય છે. આવી રીતે આ છત્રીસ પ્રકારના છેવને પૂર્વોકત પચીસની સાથે ગુણાકાર કરવાથી નવસો ૯૦૦ ભેદ થઈ જાય છે. આજ પ્રમાણે માનારિક કષાયેના પણ નવસે ૯૦૦-૯૦૦ સભેદ કરી લેવા જોઈએ. ચારે કષાયેના ૯૦૦ ૯૦૦, ભેદ જોડવાથી છત્રીસ ૩૬૦૦ ભેદ બની જાય છે. આ ત્રણ હજાર છસમાં અગાઉના ૧૬૦૦ ભેદે વધુ મેળવવાથી આ કષાયોના કુલ પાંચ હજાર બસે ૫૨૦૦ ભેદ થઈ જાય છે.
છતાં પણ પાંચ ઇન્દ્રિયોના વિષય તેવીસ પ્રકારના તથા વિકાર બસ ચાળીસ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #937
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२५
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
(१) श्रोत्रेन्द्रियस्य विषयस्त्रिविधस्तद् यथा-जीवशब्दः अजीवशब्दः, मिश्रशब्दश्चति । विकारास्तु श्रोत्रेन्द्रियस्य द्वादशसंख्यका भवन्ति । शुभाशुभभेदद्वयेन त्रयाणां विषयाणां षड्भेदा भवन्तिः तेषां पण्णां रागद्वेषभेदाद् द्वैविध्ये १२ द्वादशभेदा भवन्ति ।
(२) चक्षुरिन्द्रियस्य विषयः पञ्चविधो वर्णः। तेषां पञ्चानां सचित्ताचि. तमिश्रभेदात् त्रैविध्ये पञ्चदशविकारास्तेषां पुनः शुभाशुभभेदेन द्वैविध्ये त्रिंशद् भेदाः भवन्ति । तेषां त्रिंशत्संख्यकानां विकाराणां रागद्वषभेदाद् द्वैविध्ये षष्टि ६० संख्यका विकाराचक्षुरिन्द्रियस्य भवन्ति । दोसौ चालीस २४० है। वे इस प्रकार से हैं
श्रोत्रेन्द्रिय का विषय जोशब्द है, वह जीवशब्द, अजीवशब्द तथा मिश्रशब्द के भेद से तीन प्रकार है। तथा इस इन्द्रिय का विकार बारह १२ प्रकार है । इन तीनों के शुभ और अशुभ के भेद से छह ६ भेद हो जाते हैं। इन छहों के साथ राग और द्वेष इन दो को गुणित करने से बारह १२ भेद हो जाते हैं ।।१।
चक्षु इन्द्रिय का विषय वर्ण है वह पांच प्रकार का है। तथा इस इन्द्रिय के विषय का विकार साठ ६० प्रकार का है। चक्षु इन्द्रिय का विषय जो पाँच प्रकार का कहा गया है वह सचित्त, अचित्त एवं मिश्र के भेद से तीन-तीन ३-३ भेद वाला हो जाता है। इस तरह विकार के पन्द्रह १५ भेद हो जाते हैं। अब पन्द्रह १५ भेदों के शभ
और अशुभ के साथ गुणित करने पर ३० भेद और हो जाते हैं इन तीस भेदों को भी राग और द्वेष से गुणित करने पर चक्षु इन्द्रिय के विकार के साठ भेद निष्पन्न होते हैं ।२। २४० छे. ते मा प्रारना छ. --
શ્રવણેન્દ્રિયને વિષય જે શબ્દ છે તેના જીવ શબ્દ, અજીવ ગાબ્દ તથા મિશ્ર શબ્દના ભેદથી ત્રણ પ્રકાર છે. તથા આ ઈન્દ્રને વિકાર બાર પ્રકારનો છે. આ ત્રણેના શુભ અને અશુભના ભેદથી છ છ ભેદ થઈ જાય છે. આ છની સાથે રાગ અને દ્વેષ એ બન્નેને ગુણવાથી બાર ભેદ થઈ જાય છે. ૧
ચ ઇન્દ્રિયને વિષય વણું છે તે પાંચ પ્રકારનો છે. તથા આ ઈન્દ્રિયના વિષયને વિકાર સાઠ પ્રકારનો છે. ચક્ષુ ઈન્દ્રિયને વિષય જે પાંચ પ્રકારને બતાવવામાં આવેલ છે તે સચિત્ત અચિત્ત અને વર્ણના ભેદથી ત્રણ ત્રણ ભેદ થઈ જાય છે. આ પ્રકારે વિકારના ૧૫ પંદર ભેદ થઈ જાય છે. હવે એ પંદર ૧૫ ભેદે ને શુભ અને અશુભની
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #938
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सूत्रे
(३) घ्राणेन्द्रियस्य त्रिषयो द्विविधः सुरभिगन्धो दुरभिगन्धश्चेति । तयोः सचित्तादिभेदेन प्रत्येकं त्रैविध्ये पटसंख्यका विकाराः, तेषां रागद्वेषभेदाद द्वैविध्ये द्वादशसंख्यका प्राणेद्रियस्य विकारा भवन्ति ।
९२६
(४) रसनेन्द्रियस्य विषयः पञ्चविधस्तिक्तादिरसरूपः । पञ्चानां सचित्तादिभेदेन प्रत्येकं त्रैविध्ये पञ्चदश १५ संख्या विकारा भवन्ति । तेषां पुनः शुभाशुभेदेन द्वैविध्ये त्रिशद् भेदाः पुनस्तेषां त्रिंशत्संख्यकानां रागद्वेषभेदाद् द्वैविध्ये ६० षष्टि भेदा भवन्ति ।
,
(५) स्पर्शनेन्द्रियस्य विषयोऽष्टविधः कर्कशादि स्पर्शरूपः । तेषामष्टानां प्रत्येकं सचित्तादिभेदेन त्रैविध्ये चतुर्विंशतिसंख्यका विकाराः पुनस्तेषां शुभाघ्राणेन्द्रिय का सुगंध और दुर्गध के भेद से दो प्रकार का विषय है। तथा इनका बिकार बारह १२ प्रकार का है। सुगंध और दुर्गंध रूप विषय सचित्त, अचित्त एवं मिश्र के भेद से छह ६ प्रकारका है । तथा ये छहों ही प्रकार राग और द्वेष के भेद से बारह १२ प्रकार के हो जाते हैं | ३ |
रसना इन्द्रिय का विषय रस है । यह पांच प्रकार का है। तीखा कडुआ आदि । ये इसके भेद हैं । विकार साठ ६० हैं । ये पांचों ही विषय सचित्त, अचित्त एवं मिश्र के भेद से पन्द्रह १५ भेदवाले हो जाते हैं । तथा शुभ और अशुभ इन तीस भेदों को राग और द्वेष से गुणित करने पर रसनेन्द्रिय के विकार साठ ६० होते हैं | ४ |
स्पर्शन इन्द्रिय का विषय आठ प्रकार का स्पर्श है । इस शीत आदि સાથે ગુણ્યાથી ત્રીસ ભેદ ખીજા પણ થઈ જાય છે. આ ત્રીસ ભેદને પણ રાગ અને દ્વેષથી ગુણવાથી ચક્ષુન્દ્રિના વિકારના સાઠ ભેદ નિષ્પન્ન થઈ જાય છે. રા
ઘ્રાણેન્દ્રિયના સુગંધ અને દુગંધ એ એ પ્રકારના વિષય છે. તથા એના વિકાર ખાર ૧૨ પ્રકારના છે. સુગંધ અને દુગ ધ રૂપ વિષય સચિત્ત, અચિત્ત અને મિશ્રના ભેદથી છ પ્રકારના છે તથા એ છે એ પ્રકાર રાગ અને દ્વેષના ભેદથી ખાર ૧૨ પ્રકારના થઇ જાય છે. શા
રસના ઇન્દ્રિયના વિષય રસ છે. એ પાંચ પ્રકારના છે. તીખા, કડવા આદિ! એ એના ભેદ છે. વિકાર ૬૦ સાઠ છે. આ પાંચેય વિષય સચિત્ત, અચિત્ત, અને મિશ્રના ભેદથી પંદર ૧૫ ભેદ વાળા થઇ જાય છે તથા શુભ અને અશુભના ભેદથી એ પર ૧૫ પ્રકાર ત્રીસ ૩૦ ભેદવાળા થઈ જાય છે. અને આ ત્રીસ ભેદાને રાગ અને દ્વેષની સાથે જીણુવાથી રસનેન્દ્રિયના વિકાર ૬૦ સાઠ થઈ સ્પન ઈન્દ્રિયને વિષય આઠ પ્રકારના
સ્પર્શ છે. એ ઠંડી,
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
જાય છે. જા આદિ આઠ
Page #939
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
९२७ शुनभेदेन द्वैविध्येऽष्टचत्वारिंशद्भेदा भवन्ति । पुनरष्टचत्वारिंशत्संख्यकानां रागद्वेषभेदाद द्वैविध्ये पणनवति ९६ संख्यका विकारा भवन्ति ।
संकलनया सर्वे विकाराश्चत्वारिंशदधिकद्विशतसंख्यका २४० भवन्ति ।
ततश्चेन्द्रियाणि पञ्च, तेषां विषयास्त्रयोविंशतिः, विकाराश्चत्वारिंशदधिके द्वे शते, इति मिलित्वाऽष्टषष्टयधिके द्वे शते २६८ रिपवः सन्ति । तत्रापि सर्वप्रधानशत्रणा मनसा सह योजिता: एकोनसप्तत्यधिकानि चतुःपञ्चाशत् शतानि ५४६९ शत्रवो भवन्ति । तथा-भेदसहिता नोकषायाः सप्तविंशतिसंख्यकाः भवन्ति। आठ स्पर्टी के सचित्त आदि भेद से चौईस २४ तथा इन चोईस २४ को शुभ और अशुभ से गुणा करने पर अडतालीस ४८। तथा इन अडतालीस ४८ को राग और द्वेष से गुणित करने पर इस स्पर्शन इन्द्रिय के विकार छियानवे ९६ होते हैं ।।
इस तरह पांच इन्द्रियों के सब विकार दोसौ चालीस २४० हो जाते हैं। इन्द्रियों के विषय तेईस २३ और विकार ये दो सौ चालीस २४० तथा इन्द्रियों के भेद पांच ५, इन सबको परस्पर जोड देने से दो सौ अडसठ २६८ भेद शत्रुओं के हो जाते है। इनमें सर्व प्रधान शत्रु मन को भी जोड लेना चाहिये, सब भेद परस्पर जोडने पर पांच हजार चारसो उनहत्तर ५४६९ भेद शत्रुओं के होते है। तथा हास्यादिक छह (हास्य, रती, अरती, शोक, भय, जुगुप्सा) के प्रत्येक के चार चार भेद होने से इन सब के चोईस २४ भेद हो जाते हैं। इनमें तीन वेद स्त्री बेद पुं वेद तथा नपुंसक वेद मिलाने से नो कषायों के ये सत्ताईस २७ भेद होते हैं। इन ससाईस को पिछले भेदों में मिलाने से पांच हजार चार સ્પર્શીના સચિત્ત આદિ ભેદથી વીસ ૨૪ તથા એ ચાવીસને શુભ અને અશુભથી ગુણવાથી અડતાલીસ ૪૮. તથા અડતાલીસને રાગ અને દ્વેષની સાથે ગુણવાથી આ સ્પશન ઈન્દ્રિયના વિકાર છ– ૯૬ થઈ જાય છે. આપા
આ પ્રકારથી પાંચ ઈન્દ્રિઓના સઘળા વિકાર બને ચાલીસ થઈ જાય છે. પાંચ ઈન્દ્રિયોના વિષય તેવીસ ૨૩ અને તેના વિકાર ૨૪૦ થયા ઈન્દ્રિયના ભેદ પાંચ ૫ આ સઘળાને પરસ્પરમાં જોડી દેવાથી બસને અડસઠ ૨૬૮ ભેદ શત્રુઓના થઈ જાય છે. આમાં સહુથી મોટા શત્રુ મનને પણ જોડી દેવું જોઈએ. સઘળા ભેદ પરસ્પર જોડવાથી પાંચ હજાર ચાર ઓગણેતર પ૪૬૯ ભેદ શત્રુઓના થઈ જાય છે. તથા હાસ્યાદિક છ ના પ્રત્યેકના ચાર ચાર ભેદ હોવાથી આ સઘળાના વીસ ભેદ થઈ જાય છે. એમાં ત્રણ વેદ સ્ત્રી વેદ, પુંવેદ તથા નપુંસક વેદ મેળવવાથી નોકષાયોના સત્તાવીસ ભેદ થાય છે. આ સત્તાવીસને પાછલા ભદમાં મેળવવાથી પાંચ હજાર
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #940
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२८
उत्तरध्यायनसत्रे तत्र हास्यादीना पप्णां प्रत्येकं चातुर्विध्ये चतुर्विशतिः, स्त्री नपुंसकवेदैः सह सप्तविंश तिभेदा नो कषायाणां भवन्ति ।
इत्थं षण्णवत्यधिकानि चतुः पञ्चाशत् शतानि शत्रवो भवन्ति । अन्येऽपि मिथ्यात्वादयः शत्रवः सर्वशत्रुशब्देन ग्राह्याः ।
यत्तु-"यद्यपि चतुणों कषायाणामैवान्तरभेदेन षोडश संख्या भवन्ति । नोकषाणां नवानां मीलनात् पञ्चविंशतिर्भेदा भवन्ति, तथापि सहस्रसंख्या न भवति, परन्तु तेषां दुर्जयत्वात् सहस्रसंख्या भोक्ता" इति टीकान्तरे व्याख्यातम् , तत् प्रामादिकं पूर्वोक्तरीत्याऽनेकसंहस्रसख्यक शत्रु सद्भावात् ॥३६॥
अथ केशीमुनिः माहमूलम्-सतूं इई के वुत्ते, ? केसी गोयममबवी।
तंओ के सिं बुवंतं तु, गोमो इणमबवी ॥३७॥ सौ छियानवे (५४९६) भेद शत्रुओं के होते हैं । तथा सूत्रस्थ सर्व शत्रु शब्द से अन्य भी शत्रुस्वरूप जो मिथ्यात्व आदि हैं वे भी गृहीत कर लेना चाहिये।
किसी टीका में यहां ऐसी व्याख्या की गई है कि-"यद्यपि चार कषायों क अवान्तर भेदों की अपेक्षा सोलह भेद होते है तथा-नव नो कषायों के संमिलन से पच्चीस २५ भेद होते हैं। फिर भी सहस्र भेद तो होते नहीं है, अतः “ अणेगाणसहस्साणं मज्झे चिट्ठसि-गोयमा" ऐसा जो कहा गया है उसका निर्वाह इसरूप से कर लेना चाहिये-कि -ये कषाय दुर्जय हैं। दुर्जय होने से इनकी सहस्रसंख्या कही गई है।" यह टीकाकार का कहना असंगत है, क्यों कि पूर्वाक्त प्रकार से अनेक सहस्र संख्या शत्रुओं की हो जाती है। वह संख्या उपर बता चुके हैं ॥३६॥ ચારસે છ— ૫૪૯૬ ભેદ શત્રઓના થાય છે. તથા સૂત્રસ્થ સર્વત્ર શબ્દથી બીજા પણ શત્રુ સ્વરૂપ જે મિથ્યાત્વ આદિ છે એને પણ ગ્રહણ કરી લેવા જોઈએ.
કોઈ ટીકામાં અહીં એવી વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે કે “જેકે ચાર કષાના અવાન્તર ભેદની અપેક્ષા સોળ ભેદ થાય છે તથા નવ નોકષાયેના સંમિલનથી ૨૫ પચીસ ભેદ થાય છે. પછી તે સહસ્ત્ર ભેદ તે થતા નથી. એટલે આથી "अणेगाण सहस्साणं मज्झे चिसि गोयमा" से उवामां आवे छे. तेनानिवड આ રીતથી કરી લેવો જોઈએ. કે, એ કષાય દુર્જાય છે. દુર્જય હેવાથી તેની સહસ્ત્ર સંખ્યા કહેવામાં આવે છે. ટીકાકારનું આ કહેવું અસંગત છે કેમકે, પૂર્વોકત પ્રકારથી અનેક સહસ્ત્ર સંખ્યા શત્રુઓની થઈ જાય છે. એ સંખ્યા ઉપર બતાવવામાં આવેલ છે. ૩૬
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #941
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् ___ ९२९ छाया-शत्रुधति क उक्तः ?, केशा गौतममब्रवीत् ।
ततः केशिनं अवन्तं तु, गौतम इदमब्रवीत् ॥३७ । टीका-'सन्य' इत्यादि । ____ गाथेयं सुगमा! नवरम्-शत्रुश्चेति-शत्रुरिवशत्रु: आत्मापकारित्वात् , इति यः पूर्व प्रोक्तः-शत्रुत्वेनाभिहितः स क उक्त इति । कि केशीश्रमणः शत्रून् न नानाति येन 'सत्त य इइ के वुत्ते' इति पृच्छति,-यदि शत्रूनपि न जानीया "अणेगाणसहस्साणं मज्झे चिट्ठसि गोयमा !” इत्यादिकं कथमनेन प्रागुक्तम् ? उच्यते-अज्ञजनविशेषप्रतिबोधार्थ सर्वा अपि ज्ञ पृच्छा एवैताः, उक्तमेव पूर्व यत् 'ज्ञानत्रयान्वितोऽसौ' इति, कथं ज्ञानत्रयवतोऽयै विधवस्त्वपरिज्ञानसंभव इति । शेषं स्पष्टम् ।।३७।।
केशी श्रमण पूछते हैं-'सत्तू य इइ के वुत्ते' इत्यादि।
आत्मा का अपकारी होने से शत्रु अर्थात् जो पहिले शत्रुशब्द से कहा गया है वह शत्रु कौन है।
__ यहां यह शंका होती है कि क्या केशी श्रमण शत्रु को नहीं जानते थे। यदि नहीं जानते तो पहले जो "अणेगाणसहस्साणं" इत्यादि कहा है कि 'अनेक हजारों शत्रुओं के बीच में आप रहते हो' सो यह कहना कैसे संगत होवे, अर्थात् केशी श्रमण शत्रु को जानते तो थे ही किन्तु जानते हुए जो फिर प्रश्न किया है वह अल्पज्ञशिष्यों को विशेष रूपसे समझाने के लिये किया है, केशो श्रमण तिन ज्ञान के धारी थे यह पहेले कह चुके हैं और तीन ज्ञान के धारी को इस शंका का होना डी असंभव है ॥३७॥
हैशी श्रवण पूछे छ-" सत्त य इह के वुत्ते " छत्यादि !
આત્માના અપકારી હોવાથી શત્રુના સમાન શત્રુ અર્થાત્ જે પહેલાં શત્રુ શદથી કહેવામાં આવેલ છે એ શત્રુ કોણ છે ?
અહીં એ શંકા થાય છે કે, શુ કેશી શ્રમણ શત્રુઓને જાણતા ન હતા તે पडला "अणेगाणसहस्साणं” इत्यादि डस छ, भने । शानी વચમાં આપ રહે છે તે તેમનું આ પ્રકારનું કહેવું કઈ રીતે સુસંગત બની શકે. અર્થાત્ કેશી શ્રમણ શત્રુઓને જાણતા તે હતા જ પરંતુ જાણવા છતાં પણ જે પ્રશ્ન તેમણે કરેલ છે તે અપજ્ઞ શિષ્યોને વિશેષ રૂપથી સમજાવવા માટે જ કરેલ છે. કેશી શ્રમણ ત્રણ જ્ઞાનના ધારક હતા એ પહેલાં કેહેવાઈ ગયેલ છે. અને ત્રણું જ્ઞાનના ધારકને આવી શંકા ઉત્પન્ન થવી જ અસંભવિત છે. એ૩૭ ૧૧૬
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #942
--------------------------------------------------------------------------
________________
९३०
गौतमो यदुक्तस्तदुच्यतेमूलम् - एंगप्पा अजिऍ सत्तू, कसया इंदियाणि र्य । ते जिणि जहांणायं, विहरामि अहं मुंणी ॥३८॥
१२
उत्तराध्ययन सूत्रे
छाया - एक आत्मा अजितः शत्रुः कषाया इन्द्रियाणि च । तान् जिल्ला यथा न्याय, विहरामि अहं मुने ! ||३८|| टीका- 'एगप्पा' इत्यादि ।
हेमुने ! एक: आत्मा-अतति = गच्छति ताँस्तान् भावानिति आत्मा - जीत्रःआत्मचित्तयोरभेदोपचाराचित्तं वा अजितः = अवशीतः सन् शत्रुः =अनेकानर्थावाप्तिहेतुत्वात् शत्रुरि भवति । तथा - कषायाः - क्रोध-मान- माया लोभाः अजिताः सन्तः शत्रवो भवन्ति । इन्द्रियाणि = श्रोत्रादीनि पञ्चेन्द्रियाणि अजितानि शत्रवो भवन्ति । चकारस्योपलक्षणत्वात् - नव नोकषायाः कषाया- धुत्तरोत्तरभेदाश्चाऽपि अजिताः शत्रवो भवन्ति । तेषु शत्रुषु आत्मादि पञ्चेन्द्रियान्ता जिताश्चेव नोकपाया अपि सर्वे शो जिता भवन्ति । अथोपसंहारमिषेण तेषां जये फलमाह'ते जिजित्तु' इत्यादि, तान् उक्तरूपान शत्रुन् जित्वा अहं यथान्यायं भगवदाज्ञाऽनुसारेण, विहरामि = तन्मध्ये स्थितोऽप्यप्रतिबद्ध विहारितया विरामि । 'ए' इति षत्वात् लुप्तविभक्तिको निर्दिष्टः ||३८||
गौतमस्वामी ने जो कहा सो कहते हैं- 'एगप्पा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - - ( एगप्पा अजिए सत्तू - एक अजित: आत्मा शत्रुः) एक अजित नहीं जीता गया आत्मा अथवा चित्त ही शत्रु है तथा (कसाया इंद्रियाणि य - कषाया इन्द्रियाणि च ) क्रोध, मान, माया, लोभ ये च कषाय शत्रु हैं। अजित इन्द्रियां शत्रु हैं । नव नो कषाय आदि शत्रु हैं । इन में से आत्मा और इन्द्रिय रूप शत्रु जीत लेने पर नव नो कषाय शत्रु जीत लीये जाते हैं। (ते जिणितु जहाणायं, विहरामि अहं मुणी-तान् जित्वा यथान्यायं मुने अहं विहरामि ) इन सब शत्रुओं को जीत कर हे मुने !
गौतम स्व भीगो ने उतेने ४ ४. - " एगप्पा" धत्याहि !
अन्वयार्थ - एगप्पा अजिए सनू - एकः अजितः आत्मा शत्रुः तन तास आत्मा अथवा त्ति शत्रु छे. तथा कसाया इंदियाणि य-कषायाः इन्द्रियाणि च ध, मान, भाया, बोल या यार उपाय शत्रु छे. यात इन्द्रियो शत्रु છે. નવ ને કષાય સ્પાદિ શત્રુ છે. આમાંથી આત્મા કષાય ઇન્દ્રિયરૂપ શત્રુઓને જીતી होवाथी नव नोषाय याहि शत्रु कती बेवाय छे. ते जिणिनु जहाणायं विहरामि अहं मुणी- - तान् जित्वा यथान्यायं अहं मुने विहरामि या सणा शत्रुभोने कतने
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #943
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् एवं गौतमस्य वचनं श्रुत्वा केशी माह मूलम् - साहु गोयंम ! पण्णा ते, छिन्नो में संसओ इमो ।
99
94
अन्नो" वि" संसओ मज्, तँ मे" कहँसु गोयँमा ॥ ३९ ॥ छाया -- साधुर्गौतम ! प्रज्ञा ते, छिन्नो मे संशयोऽयम् । अन्याऽपि संशयो मम, तं मे कथय गौतम ! ॥३९॥ टीका- 'साहु' इत्यादि ।
इयं गाथा व्याख्यातपूर्वा ॥ ३९ ॥ केशी यत्प्रोक्तवस्तदुच्यते--- मूलम् - दीसंति बहवे लोएं, पासबंद्धा सरीरिणी । मुकपासो लहुब्भूओ, कहं ते विहरसी मुणे ॥४०॥
छाया - दृश्यन्ते बहवो लोके, पाशबद्धाः शरीरिणः । मुक्तपाशो लघुभूतः, कथं त्वं विहरसि मुने ! ॥४०॥ टीका- 'दीसंति' इत्यादि ।
हे मुने! हे महाभाग गौतम ! लोके बहवः = अनेके शरीरिणः=प्राणिनः मैं भगवान् की आज्ञानुसार अप्रतिबद्ध विहारी बनकर विचरता हूं ||३८|| केशीश्रमण कहते हैं 'साह' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (गोयम ! - गौतम) हे गौतम! (ते पण्णा साहु-ते प्रज्ञा साधु) आपकी बुद्धि अच्छी है क्यों कि आपने (मे इमो संसओ छिन्नो मे अयम् संशयः छिन्नः) मेरे संशय को मिटा दिया है । (नो वि संसओ मज्झ अन्योऽपि संशयो मम) और भी मेरा संशय है (तं मे कहय गोयमा-तं मे कथय गौतम) सो आप दूर कीजिये ॥३९॥
केशी श्रमण ने जो कहा सो कहते हैं-- 'दीसंति' इत्यादि । अन्वयार्थ - (मुणे - मुने) हे मुने ! (लोए बहवे पासबद्धा सरीरिणो दिसंति
९३१
હે મુનિ ! હું ભગવાનની આજ્ઞા અનુસાર અપ્રતિષ્ઠદ્ધ વિહારી બનીને વિચરૂ છું. ૫૩૮૫ ईशी श्रमलु उडे छे–“साहु" धत्याहि !
मन्वयार्थ -- गोयम - गौतम हे गौतम! ते पण्णासाहु-ते प्रज्ञा साधु આપની बुद्धि सारी छे र आये मे इमो संसओ छिन्नो मे अयम् संशयः छिन्नः भारा संशयने भिटावी हीघी से अन्नोवि संसओ मज्झं-अन्योऽपि संशयो मम बजी भने जीने पशु संशय छे तं मे कहय गोयमा-तं मे कथय गौतम તેને આપ દૂર કરી. નાકના
देशी श्रमणे ने उछु तेने उडे - "दीसंति" इत्यादि !
अन्वयार्थ - - मुणे-मुने हे भुनि ! लोए बहवे पासबद्धा सरोरिणो दिसंति
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #944
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे पाशवद्वाः पाशः बन्धन बद्धाः नियन्त्रिताः दृश्यन्ते । एतादृशेऽस्मिन् लोके हे गौतम ! त्वं मुक्तपाश:बन्धनरहितः, अत एव लघुभूतः-लघुः वायुः, स इव सर्वत्राप्रतिबद्धगतित्वात् , वायुवदित्यर्थः, कथं विहरसि ? ॥४०॥
इन्थं केशिनोक्ते गौतमः प्राहमूलम्-ते पासे सर्वसो छित्ता, निहंतूंण उवायओ।
मुक्कपासो लहुब्भूओ, विहरामि अहं मुंणी ! ॥४१॥ छाया--तान् पाशान् सर्वान् छित्त्वा, निहत्य उपायतः ।
मुक्तपाशो लघुभूतो, विहरामि अहं मुने ॥४१।। टीका- 'ते पासे' इत्यादि ।
हे मुने ! हे भदन्त ! अहं तान-लोकबन्धकान सर्वान् पाशान् छित्त्वा. पुनस्तान् पाशान् उपायता=निःसङ्गत्वाद्यभ्यासरूपोपायान निहत्य पुनर्बन्धाभावेन विनाश्य मुक्तपाशा पाशरहितः, अत एव-लघुभूतः वायुरिवाप्रतिबद्धगतिः सन् लोके बहवो पाशबद्धाः शरीरिणः दृश्यन्ते) इस संसार में अनेक प्राणीजब कि पागोसे-बंधनो से नियंत्रित बंधे हुए) दिखलाई पड़ते हैं तब आप (मुक्कपासो-मुक्तपाशः)बंधन रहिनहो कर (लहुन्भूओ-लघुभूतः) वायु की तरह अप्रतिबद्ध विहारी बन कर (कहं विहरसि-कथं विहरसि) कैसे विहार करते हो। ४०॥ __ गौतमस्वामी कहते हैं-ते पासे' इत्यादि।।
अन्वयार्थ-(मुणी-मुने) हे महामुने। (अहं-अहम् ) में (ते-तान्) उन लोक बंधक (सव्वसो पासे-सर्वान् पाशान् ) समस्त पाशों को (छित्ता-छित्वा) त्याग करके तथा (उबायओ-उपायतः) निःसंगत्वादिक के अभ्यास रूप उपाय से (निहंतूण-निहत्य) पुनः उनका बंध न हो सके इस रूप से उनको तोडकर (मुक्कपासो-मुक्तपाशः) पाशरहित हो गया -लोके बहवः पाशवद्वाः शरीरिणः दृश्यन्ते 20 ससारमा भने प्राjी पारे ५शाना बनयी नियत्रित पाय छ त्यारे २।५ मुक्कपासो-मुक्तपाश: धन डित मनी लहब्भूत्रो-लघुभूतः वायुनी मा३४ २५ प्रतिम विडा मनीन कह विहरसि-कथं विहरसि ४ रीते विडा२ ४२। छ।. ॥४०॥
गौ14 २२॥भी छ--"ते पासे" त्याह!
मक्या --मुणी-मुने 8 महामुनि! हु ते-तान् म सोने धन४।२४ सेवा सञ्चसो पासे-सर्वान् पाशान् सघणा मयनान छित्ता-छित्त्वा चीन तथा उवायो-उपायतः नि:11हिना मयास३५ पायथी शथी निहंतणनिहत्य तेना पचनमा न १४30 15 रीते तेन तीन मुक्पासो-मुक्तपाशः
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #945
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरित निरूपणम्
९३३
अस्मिन् लोके विरामि विचरामि । 'सन्धसो' इत्यत्रार्थत्वाद् द्वितीयाथ 'शस्' प्रत्ययो बोध्यः ॥४१॥ ततः
मूलम् -- पासा यं इंइ के कुत्ता ?, केसी गोयँममब्बवी । तओ के "सिं बुवतं तु, गोमो ईणमब्वैवी ॥४२॥
छाया -- पाशाश्व इति के उक्ताः ?, केशी गौतममब्रवीत् । ततः केशिनं ब्रुवन्तं तु, गौतम इदमब्रवीत् ॥४२॥ टीका - - ' पासा य' इत्यादि ।
इयं गाथा व्याख्यातमाया ||४२ || ततः
मूलम् - - रागेदोसाइओ ते
छाया - - रागद्वेषादयस्तीत्राः, स्नेहपाशा भयङ्कराः । तान छित्त्वा अथान्यायं, विहरामि यथाक्रमम् टीका--'रागदो साइओ' इत्यादि ।
हे भदन्त ! रागद्वेषादयः = रागद्वेष मोहमभृतयः, तथा तीव्राः = अतिगाढा हूं। इस लिये ( लहुब्भूओ - लघुभूतः) वायु की तरह अप्रतिबद्ध बिहारी होकर (विहरामि - विहरामि ) इस लोक में विचरता हूं ॥ ४१ ॥
'पासा' इत्यादि ।
'वे पाश क्या है ?" इस प्रकार केशी श्रमण के पूछने पर गौतमस्वामी ने उनको ऐसा कहा - ॥४२॥ 'रागदोसाइओ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - हे भदन्त ! ( रागद्दोसाइओ - रागद्वेषादिकः) रागद्वेष धन रहित मनी गयेस छु मा अरखे लहुन्भूओ - लघुभूतः वायुनी आइड अप्रतिमद्धविहारी मनोने विहरामि - विहरामिया सोम्भां विय३ छुः ॥४१॥
" पासाय" इत्याहि !
तिव्वा, ने पासा भयंकरा । छिर्दित्तु जहानायं, विहरामि जक्कमं ॥ ४३ ॥
“તે ખંધન કર્યું છે.' આ પ્રમાણે દેશી શ્રમણના પૂછવાથી ગૌતમ સ્વામીએ તેમને આ પ્રમાણે કહ્યું "જરા
" रागदोसाइओ "
त्याहि !
अन्वयार्थ --हे महन्त ! रागद्दोसाइओ - रागद्वेषादयः राग द्वेष याहि तथा
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #946
--------------------------------------------------------------------------
________________
९३४
उत्तराध्ययनसूत्रे भयङ्कराः अनर्थहेतुतया त्रासोत्पादकाः स्नेहपाशाः-पुत्रामित्रादि सम्बन्धिस्नेहरूपाः पाशाः सन्ति । तान् रागद्वेषादीन् , स्नेहपाशांश्च, यथान्यायं सर्वज्ञकथितमर्यादामनुश्रित्य, छित्त्वा यथाक्रमम्-तीर्थकरपरम्परानुसारेण विहरामि-ग्रामनगरादिषु अप्रतिबद्धविहारितया विचरामि । स्नेहस्य रागान्तर्गतत्वेऽपि अतिगाढ. स्वात् स भिन्नतया निर्दिष्टः ॥४३॥
पुनः केशी गौतमं प्रशंसन् पृच्छति-- मूलम्-साहु गोयम ! पन्ना ते छिन्नो में संसओ इंमो !
अन्नों वि संसओ मैज्झं, तं मे" कहसु गोयमा!॥४४॥ छाया--साधुौतम ! प्रज्ञा ते, छिन्नो मे संशयोऽयम् ।
अन्योऽपि संशयो मम, तं मे कथय गौतम ! । ४४॥ आदि तथा (तिव्वा-तोत्राः) अतिगाढ एवं (भयंकरा-भयंङ्कराः) त्रासोत्पादक पुत्रादिक संबंधी (नेह-स्नेहः) स्नेह ये सब (पासा-पाशाः) पाश हैं। (ते-तान्) इनको (जहानायं-यथान्यायं) सर्वज्ञकथित मर्यादा के सहारे से (छिंदितु-छित्वा) नष्ट कर (जहक्कम-यथाक्रमम् ) तीर्थकरों की परम्परा के अनुसार मैं अप्रतिबद्ध बनकर ग्राम नगरादिकों में (विहरामि-विहरामि) विहार करता हूं। इस गाथा में यद्यपि स्नेह राग के अन्तर्गत होने से अलग नहीं कहना चाहिये था फिर भी स्वतंत्ररूप से जो उसका उल्लेख किया गया है वह उसमें अत्यंत गाढता बतलाने के लिये ही किया गया है ॥४३॥
'साहु' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(गोयम-गौतम) है गौतम (ते-ते) तुम्हारी (पन्नातिव्या-तीव्राः अति साढ भयंकरा-भयंङ्कराः मने वासना उत्पन्न ४२नार पुत्र सधी नेह-स्नेहः स्नेह मा सघना पासा-पाशाः धन छ मेमने जहानायंयथान्यायं सर्वज्ञ द्वा२। वामां आवेदी भर्याहाना सारथी छिदित्तु-छित्वा नष्ट ४ जहक्कम-यथाक्रमम् ती रेनी ५२५२राना अनुसार ई. मप्रतिपाद्ध मनाने श्राम नगर माहिमा विहरामि-विहरामि विहा२ ४३ छु मा यामा , નેહરાગનું અંતર્ગત હોવાથી અલગ રીતે કહેવાની જરૂરત ન હતી. છતાં પણ સ્વતંત્રરૂપથી જે તેને ઉલેખ કરવામાં આવેલ છે તે તેમાં અત્યંત ગાઢતા બતાવવા માટે જ કહેલ છે. ૪૩
"साह" इत्यादि। मन्वया-गोयमा-गौतम गौतम ते-ते तभा पन्ना-प्रज्ञा मुद्धि
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #947
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
टीका--'साहु' इत्यादि।
___ अस्या व्याख्या पूर्ववत् ॥४४॥ संशयस्वरूपमाह-- मूलम्-अंतो हियय संभूया, लया चिट्टई गोयंमा।
फलेई विसभक्खीणं, सा उ उद्धरिया कहें ? ॥४५॥ छाया--अन्तर्हृदयसम्भूता, लता तिष्ठति गौतम !।
___फलति विषभक्ष्याणि, सा तु उद्धृता कथम् ? ॥४५॥ टीका--'अंतो हीयय' इत्यादि--
हे गौतम ! अन्तहृदयसंभूता-हृदयस्यान्तः, अन्तर्हदयं=मनः, तत्र समुभृता-समुत्पन्ना लता तिष्ठति । सा लता विषभक्ष्याणि-विषवद् भक्ष्यन्ते यानि तानि-विषोपमानि फलानि फलति-प्रसूते । सा लता तु त्वया कथम् उद्धृता उत्घाटिता ॥४५॥
गौतमः माहमूलम्-तं लयं सव्वसो छित्ता, उद्धरित्ता समूलियं।
विहरामि जहाँनायं, मुंकोमि विसभर्खणा ॥४६॥ प्रज्ञा बुद्धि (साहु-साधु) उत्तम है केसी श्रमण ने इस गाथा द्वारा गौतम की प्रज्ञा की प्रशंसा की है। तथा (मे-मे) मेरा (इमो-अयम्) यह (संसओ छिन्नो-संशयो छिन्नो) संशय नष्ट हुआ (मज्झं-मम) मुझे अन्नो वि संसओ-अन्योऽपि संशयः) अन्य भी संशय है (तं मे कहसु गोयम-तं मे कथय गौतम) उसका भी आप समाधान करें यह निवेदन किया है ॥४४॥
संशय का स्वरूप कहते हैं-'अंतो' इत्यादि।
हे गौतम ! हृदय के भीतर उत्पन्न हुए लता विष के समान फलों को उत्पन्न करतीहै। फिर वह आपने कैसे उखाडी ॥४५॥ साहु-साधु उत्तम छ. शीश्रमणे मा या द्वारा गौतमनी अज्ञानी प्रसंशा रेस छ. तथा भने मे-मे भारे। इमो-अयम् । संसओ छिन्नो-संशयो छिन्नो संशय नाश पाभ्ये। छ मज्झं अन्नोवि संशओ-मम अन्योऽपि संशयःवजी भने बीन सय छ જેથી આપ એનું નિરાકરણ કરે. એવું નિવેદન કરેલ છે. ૪૪
सशयना २१३५ने छ---"अंतो" त्याह!
હે ગૌતમ! હદયની અંદર ઉત્પન્ન થયેલા લતા વિષના જેવા ફળને ઉત્પન્ન કરે છે તે આપે એને કઈ રીતે ઉખેડી? ૪પા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #948
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे छाया--तां लतां सर्वशः छित्त्वा, उद्धृत्य समूलिकाम् ।
विहरामि यथान्याय, मुक्तोऽस्मि विषभक्षणात् ॥४६॥ टीका--'तं लयं' इत्यादि
हे भदन्त ! अहं तां लतां सर्वशः सर्वथा छित्त्वा, पुनः समूलिकांमूलसहितां तां लताम् उद्धृत्य-उत्पाटय यथान्यायं शास्त्रानुसारेण साधुमार्गे विहरामि । अत एवाहं विषभक्षणात्= विषफलभक्षणरूपात् क्लिष्टकर्मणो मुत्तोऽस्मि ॥४६॥
केशी पृच्छति-- मूलम्-लया ये इई का वुत्ता ? केसी गोयममब्बवी ।
के"सिमेवं बुवंतं तुं, गोयमो इणमब्बवी ॥४७॥ छाया--लता च इति का उक्ता, केशी गौतममब्रवीत् ।
केशिनमेवं ब्रुवन्तं तु, गौतम इदमब्रवीत् ॥४७॥ टीका--'लया य' इत्यादि--व्यख्या स्पष्टा ॥४७॥
गौतम ने इस प्रश्न का उत्तर इस प्रकार दिया-तं लय' इत्यादि । अन्वयार्थ-हे भदन्त ! (तं लयं सव्यसो छित्ता-तां लतां सर्वशः छित्वा) में उस लता को सर्वथा छिन्न-भिन्न कर के तथा (समूलियं उद्धरित्तासमूलिकाम् उद्धत्य) उस लता को मूल के साथ उखाड करके (विसभ क्खणा मुक्कोमि-विषभक्षणात् मुक्तोस्मि) शास्त्रमार्ग के अनुसार साधुमार्ग में विचरण करता हूं। इसीलिये मैं विषफल भक्षणरूप दुष्कर्म से मुक्त हुआ ॥४६॥
केशी ने पुनः पूछा-'लया य' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(लया य इइ का बुत्ता-लता च (इति का उक्ताः) वह लता कौनसी है जिसको अपने मूल से उखाड दिया है । (केसीमेवं बुवं तं
भोतमे थे प्रश्न उत्त२ प्रमाणे मान्यो--"तं लयं" त्या !
मन्वयार्थ --3 6-1 ! तं लय सम्बयो छित्ता-तां लतां सर्वशः छित्वा हुँसे सतान सपृ ५९ छिन्नभिन्न ४रीने तथा समूलियं उद्धरित्ता-समूलिकां उद्धृत्य ये बताने भूतनी सा2 37न विसभक्खणा मुक्कोमि-विषभक्षणात् मुक्तोस्मि શા સ્ત્રમાર્ગ અનુસાર સાધુ માર્ગમાં વિચરણ કરૂં છું. આ કારણે હું વિષફળને ખાવારૂપ દુકમથી મુકત બનેલ છું. ૪૬૫
शीश्रम शथी पूछ- "लया य" त्या!ि
सन्वयार्थ लयाय इइ कावुत्ता-लता च इति का उक्ता 2 सत्ता. ४६ छ । रेने माघे भूमयी उमेडी नामे छे. केसीमेवं बुवंतं तु-केशीमेवं ब्रवंतं तु
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #949
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम
__ ९३७ गोतमः प्राह-- मूलम्-भवतण्हा लँया वुत्ता, भीमा भीमफलोदया।
तमुद्धित्तु जहानायं, विहरामि महामुणी ॥४८॥ छाया--भवतृष्णा लता उक्ता, भीमा भीमकलोदया।
. तामुनृत्य यथान्याय, विहरामि महामुने ! ॥४८॥ टीका--"भवतण्हा' इत्यादि--
हे महामुने ! भवतृष्णा भवे-संसारे या तृष्णा लोभः, सा, लता उत्ता। एषा भवतृष्णारूपा लता भीमा-स्वरूपतो भयप्रदा, तथा-भीमफलोदया-भीमः= दुःखहेतुत्वेन भयङ्करः फलानां क्लिष्टकमणामुदयो-विपाको यस्याः सा तथा, नरकनिगोदादिदुःखहेतुभूता चास्ति । एवंविधां तां लताम् उदृत्य उत्पाटय यथान्यायं शास्त्रोक्तमार्गानुसारेणाहं विहरामि-अप्रतिबद्धविहारितया विचरामि ।४८। तु-केशीमेवं ब्रुवतं तु) केशी श्रमण के इस प्रकार पूछने पर (गोयमो इणममब्बती-गौतमो इदमब्रवीत्) गौतमस्वामी इसप्रकार कहते है ॥४७॥
गौतमस्वामीने क्या कहा सो कहते हैं-'भवतण्हा' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(महामुणी-महामुने) हे महामुने! (भवतण्हा लया बुता -भवतृष्णा लता उक्ता)वह लता भव तृष्णा स्वरूप है-अथात् संसार में जो लोभ है वही एक लता है। यह भवतृष्णा रूप लता स्वरूपतः (भीमा भीमफलोदया-भीमा भीमफलोदया) भय को देने वाली है, तथा दुःखों के हेतु होने से भयंकर क्लिष्ट कर्मों का उदयरूप है जिससे ऐसी है। तथा नरकनिगोदादिक दुःखों की हेतुभूत है। (तमुद्धितु-तामुद्धत्य) मैं ने उस लता को उखाड दिया है। इसी लिये (विहरामि-विहरामि) शास्त्राक्तमार्ग के अनुसार मैं अप्रतिबद्ध होकर विहार करता हूं ॥४८॥
शी श्रमाना | Rना ५७वाथी गोयमो इणमब्बवी-गौतमो इदमब्रवीत् ગૌતમસ્વામી આ પ્રમાણે કહે છે કથા
गौतम स्वामी शु४ ते ४ छ-'भवतण्डा" त्या !
अन्वयार्थ --महामुणी-महामुने महामुनि ! भवतण्हा लया वुत्ता-भवतृष्णा लता उक्ता से सतावतृष्णा २१३५ छ. अर्थात-ससारमा होम ते ४ सताछ में भवतृपया३५ सता भरीत तो भीमा भीमफलोदया-भीमा-भीमफलोदया नयने मापनारी छ तथा साना तु३५ पाथी लय ४२ लेश ઉપજાવનાર કર્મના ઉદયરૂપ છે. તથા નરક નિગોદાદિક દુઃખોની હેતુભૂત છે तमद्वित्त-तामद्धत्य में ते ताने मेडी नाभी . मा ४॥२0 शास्रोत भाग अनुसार मप्रतिम २ विहरामि-विहरामि विडार ४३ छु.. ॥४८॥
११८
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #950
--------------------------------------------------------------------------
________________
.५५१६
उत्तराध्ययनलने पुनः केशी पाह-- मूलम्-साह गोयम ! पण्णा ते छिन्नो में संसओ इमों ।
अण्णों वि संसओमझं, तं मे कहसु गोर्यमा!॥४९॥ छ।या--साधु गौतम ! प्रज्ञा ते, छिन्नो मे संशयोऽयम् ।
अन्योऽपि संशयो मम, तं मे कथय गौतम ! ॥१९॥ टीका--'साहु' इत्यादि
अस्याः पूर्ववद् व्याख्या बोध्या ॥४९।।
पुनरपि केशी पृच्छति-- मूलम्-संपजेलिया य घोरा, अंग्गी चिट्ठइ गोयमा !।
जे डहँति सरीरत्था, कहं विज्झाविया तुमे ? ॥५०॥ छाया-सम्प्रज्वलिताश्च घाराः, अग्नयस्तिष्ठन्ति गौतम ! ।
ये दहन्ति शरीरस्थाः, कथं विध्यापितास्त्वया ? ॥५०॥ टीका-'संपज्जलिया' इत्यादि
हे गौतम ! सम्मज्वलिताः-सं-समन्तात् प्र-प्रकर्षण ज्वलिता;-जाज्वल्यमाना इत्यर्थः, अत एव घोराः भयंकराः अग्नयस्तिष्ठन्ति सन्ति । ये अग्नयः शरीरस्था:-शरीरान्तर्गताः-सन्तो जीवान् दहन्ति परितापयन्ति । ते अग्नयस्त्वया
केशी श्रमण कहते है- 'साहु' इत्यादि।
इस गाथा का अर्थ पहिले जैसा ही जानना चाहिये। इसमें गौतम स्वामी की प्रज्ञा की प्रशंसा की गई है ॥४९॥
केशी ने पुनः गौतम से पूछा-'संपज्ज लिया' इत्यादि। अन्वयार्थ (गोयम-गौतम) हे गौतम ! (संपजलिया य-संप्रज्वलिताश्च) समन्ततः प्रकर्षरूप से जाज्वल्यपान अतएर (घोरा-घोरा) घोर ऐसी (अग्गी--अग्नयः) अग्नि है। (ज सरीरस्था-ये शरीरस्थाः ) यह अग्नि शरीर
अशी श्रमा ४-- "साह" त्या !
આ ગાથાને અર્થ પહેલાંની ગાથાઓ પ્રમાણે જ જાણું જોઈએ. આમાં ૌતમ સ્વામીની પ્રજ્ઞાન પ્રસ શા કરવામાં આવેલ છે :૪૯લા
शीसे शथी ५७७ - “संपन्ज लिया" त्या !
मन्वयार्थ - गोयम-गौतम डे गौतम ! संपन्न लिया य-संप्रज्वलिताश्च समन्ततः ! प्रश३५। ५८यभान मतमेव घोरा-घोरा: ।।२-१४२ मेवी मनि छ जे सरीरत्था डहंति-ये शरीरस्थाः दहन्ति मा नि शरीरनी ४२
उत्तराध्ययन सूत्र: 3
Page #951
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदशिनी टीका अ. २३ श्रीपाश्वनाथचरितनिरूपणम कथं विध्यापता:-निर्वापिताः ? अग्नयो यद्यप्यात्मस्थारतथाप्यात्म-शरीरयारभेदोपचारात् शरीरस्था उक्ताः। 'चिटई' इत्यत्रार्षत्वाद् बहुत्वे एकत्वं बोध्यम् ॥५०॥
गौतमः प्राहमूलम्-महामेहप्पसूयाओ, गिज्झ वारि जलुत्तमं ।
सिंचाँमि सययं ते उ, सित्ता नो"ये दह ति में ॥५१॥ छाया-महामेघपमूताद्, गृहीत्वा वारि जलोत्तमम् ।
सिञ्चामि सततं तांस्तु, सिक्ता नो च दहन्ति माम् ॥५१॥ टीका--'महामेहप्पमूयाओ' इत्यादि--
हे भदन्त ! अहं महामेघपमूतात महामेघसमुत्पन्नात्महतः प्रवाहात, जलोत्तमं शेषजलापेक्षया प्रधानं वारि-जलं गृहीत्वा-आदाय तान् अग्नीन् सततं सिञ्चामि । इत्थं सिक्तास्तु ते अग्नयो मां नो च दहन्ति नैव भस्मसात् कुर्वन्ति ।।५१।। के अन्तर्गत होकर जीवों को परितप्त करती रहती है। फिर यह तो कहिये कि (तुमे कहं विज्झाविया-त्वया कथं विध्यापिताः) ओपने इस
अग्नि को कैसे बुझाया है ?। यद्यपि अग्नि आत्मा के अन्तर्गत होती हैफिर भी यहां जो उसको शरीर के अन्तर्गत कही गयी है वह आत्मा और शरीर में अभेद उपचार से ही कहा गया है ॥५०॥
__ गौतम ने इस केशी के प्रश्न का उत्तर इस प्रकार दिया-'महामेहप्पसूयाओ' इत्यादि। - अन्वयार्थ-हे भदन्त ! (महामेहप्पस्याओ-महामेदापमृतात् ) मैं महामेघ से मसूत तथा (जलुत्तमं वारि गिज्झ-जलोत्तमम् वारी गृहीत्वा) जलोत्तम ऐसे पानी को लेकर इस अग्नि पर (सययं सिंचामि-सततं सिञ्चामि) सतत प्रवेशान वान परितत ४ा रे . पछी थे तो मता है, तुमे कहं विज्झा. विया-स्वया कथं विध्यापिताः मापे 20 मानिने ४४ ते मुलच्या छ ? ने 3, અગ્નિ આત્માની અંદરના ભાગમાં હોય છે. તો પણ અહીં જે તેને શરીરની અંતિગત બતાવવામાં આવેલ છે. તે આત્મા અને શરીરમાં અભેદ ઉપચારથી જ બતાવવામાં આવેલ છે. આપણે
गौतमे शीना मे प्रश्न उत्तर प्रमाणे माल्या. “ महामेप्पहसूयाओ" त्याह!
स-याथ-3 महन्त ! महामेहप्पसूयाओ-महामेघप्रस्ताव माथी प्रसूत तथा जलुत्तमं वारि गिज्झ-जलोत्तमं वारि गृहीत्वा Hi Sत्तम मे पाणी साधन
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #952
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्र केशी पृच्छति-- मूलम्--अंगी ये इई के वुत्ते, केसी गोयममब्बवी ।
तंओ के सिं बुवंतं तुं, गोयमो इणमब्बवी ॥५२॥ छाया--अग्नयश्चेति के उक्ताः, केशो गौतममब्रवीत् । क ततः केशिनं अवन्तं तु, गौतम इदमब्रवीत् ।।५२।। टीका--'अग्गी य' इत्यादि ।
अस्या व्याख्या पूर्ववद् बोध्या, नवरम् अग्निप्रश्नोऽत्र महामेघादि प्रश्नोपलक्षणम् ॥५२॥ मूलम् कसाया अग्गिणो वुत्ता, सुर्यसीलतवो जलं ।
सुयाराभिहया संता, भिन्ना हुँ ने डहं ति में ॥५३॥ छाया--कषाया अग्नय उक्ताः, श्रुतशीलतपो जलम् ।
श्रुतधाराभिहताः सन्तो, भिन्नाः खलु न दहन्ति माम् । टीका--'कसाया' इत्यादि।।
हे भदन्त ! कषायाः क्रोधादयो दाहकतया शोषकतया च अग्नय उक्तासींचता हूं। (सित्ता उ मे नो दहंति-सिक्तास्तु माम् न दहति) सो इस प्रकार सिंचित हुए यह अग्नि मुझे नहीं जलाती है ॥५१॥
केशी श्रमण ने इस प्रकार गौतम स्वामी के कहने पर उनसे पुनः पूछा-'अग्गी य' इत्यादि।
इस गाथा में केशिकुमार ने गौतम से ऐसा पूछा है कि है गौतम! अग्नि क्या है तथा जल क्या है ? तब केशिकुमार के इस प्रश्न का समाधान गौतमने इस प्रकार किया-॥५२॥ ___ 'कसाया' इत्यादि।
अन्वयार्थ---हे भदन्त ! (कसाया अग्गिणो वुत्ता-कषायाः अग्नयः) उत्ताः मे मनिना सययं सिंचामि-सततं सिञ्चामि १५२ सतत छांटु छु . तो थे ४१२थी સિંચવામાં આવેલ અગ્નિ મને જણાવી શકતા નથી. પ૧
शी श्रमणे जोन म २५ भाना मा प्रा२ना उत्तरथी परीने ५७यु "अग्गीय" त्याह!
આ ગાળામાં કેશીકુમારે ગૌતમને એવું પૂછ્યું કે, હે ગૌતમ! અગ્નિ શું છે જળ શું ? ત્યારે કેશીકુમારના આ પ્રશ્નનનું સમાધાન ગૌતમે આ પ્રકારે કર્યું. પરા
'साया" त्या ! भन्याय-3 महन्त ! कसाया अगिणो वुत्ता-कषायाः अग्नयः उक्ताः डोपा ६४
उत्तराध्ययन सूत्र: 3
Page #953
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
९४१
स्तीर्थङ्करैः । तथा श्रुतशील तपः - श्रुतम् = उपचारात्कषायोपशम हेतवः श्रुतान्तर्गता उपदेशाः, शीलम् = महात्रतरूपं तपः = द्वादशविधमनशनादिकम् एषां समाहारस्तत्, जलम् उक्तं तीर्थङ्करैः । उपलक्षणत्वात्- महामेघत्रिजगदानन्ददायकतया शेषमहामेघातिशायित्वेन च भगवाँस्तीर्थङ्करः, तदुत्पन्नआगमश्च महाप्रवाहः । उक्तार्थपसंहरन्नाह - 'सुधारा' इत्यादि - ते कषायरूपा अग्नयः श्रुतधाराभिहताः= श्रुतस्य श्रुतादिरूपस्य जलस्य या धारास्ताभिरभिहताः =अभिषिक्ताः सन्तोभिन्ना:विध्यापिताः, मां खलु = निश्चयेन न दहन्ति । 'मे' इति द्वितीयार्थे षष्ठी, यद्वा = सम्बन्धसामान्ये षष्ठी बोध्या ॥ ५३ ॥
-
पुनः केशी माह
मूलम् -- साहु गोयंम पण्णां ते, छिन्नो मे संसओ इम ।
१०
अन्नो वि" संसओ मज्झं, तं मे" कहँसु गोयँमा ! ॥ ५४ ॥ छाया -- साधु गौतम ! प्रज्ञा ते, छिन्नो मे संशयोऽयम् । अन्योऽपि संशयो मम, तं मे कथय गौतम ! ॥ ५४ ॥
क्रोधादिक कषाय दाहक एवं शोषक होने के कारण अग्निस्वरूप तीर्थकर महाप्रभु ने कहा हैं । (सुगसीलतवो जलं श्रुतशीलतपो जलम् ) श्रुतकषायों के उपशम के हेतुभूत जो श्रुतान्तर्गत उपदेश है वे, तथा महाव्रत स्वरूप शील एवं अनशनादिक - बारह प्रकार के तप ये सब जल स्वरूप हैं । (सुयधाराभिहया भिन्ना श्रुतधाराभिहताः भिन्नाः) भगवान् तीर्थकर महामेघ तुल्य एवं इनके द्वारा प्रतिपादित आगम महाप्रवाह है यह सब कषाय रूप अग्निसमूह श्रुतादिरूप जल की धारा से अभिहत होकर मेरे में बुझ चुका है । ( न डहंति मे माम् न दहन्ति) अतः यह मुझे जलाती नहीं है ॥५३॥ કષાય દાહક અને શેષક હાવાના કારણે અગ્નિ સ્વરૂપ છે. એવુ' તીથ"કર મહાપ્રભુએ तावेस . सुयसीलतो जलं श्रुतशीलतपो जलम् उपायोना उपराभना हेतुभूत જે શ્રૃતાન્તત ઉપદેશ છે, તથા મહાવ્રત સ્વરૂપ શીલ અને અનશન આદિ ખાર प्रारना तथ के थे सघणा न स्व३५ . सुयधाराभिहताः भिन्ना - श्रुतधाराभिहताः भिन्नाः भगवान तीर्थ ५२ महामेघ तुल्य भने मेमना तरश्थी प्रतिपादित આગમ મહાપ્રવાહ છે. આ સઘળા કષાયરૂપ અગ્નિસમૂહ લતાદિરૂપે જળની ધારાથી अलिहत थाने भाराभां आ गयेस छे. माथी न डहंति मे - माम् न दहन्ति એ મને ખાળી શકતાં નથી. ।।પા
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #954
--------------------------------------------------------------------------
________________
९४२
उत्तराध्ययनस
टीका --- 'साहु गोयम !' इत्यादि । अस्या व्याख्या पूर्ववद् बोध्या ॥ ५४ ॥ केशी मुनिः पृच्छति -- मूलम् -- अयं साहसिओ भीमो, दुईस्सो परिधांवइ ।
जंसि गोर्यममारूढो, कथं तेणे ने हीरे सि ॥५५॥
छाया - अयं साहसिको भीमो, दुष्टाश्वः परिधावति ।
यस्मिन् गौतम ! आरूः कथं तेन न ह्रियसे ? ॥ ५५ ॥ टीका -- 'अयं' इत्यादि ।
साहसिकः - सहसा = असमीक्ष्य प्रवर्त्तते इति साहसिकः - उन्मार्गगामित्वात्, भीमो = भयङ्करः, नरकादिदुर्गतिगर्तपातकत्वात्, अयं = प्रत्यक्षो दुष्टाश्वः परिधावति= पापते । यस्मिन् दुष्टा त्वमारूढोऽसि । हे गौतम! त्वं तेन दुष्टाश्वेन कथं न ह्रियसे कथमुन्मार्गं न नीय से ? 'गोयममारूढो' इत्यत्र मकारागम आर्षत्वात् ॥५५॥ केशी श्रमण ने पूछा - 'साहु' इत्यादि ।
इस गाथा की व्याख्या पहिले जैसी जाननी चाहिये ॥ ५४ ॥ केशी भ्रमण पूछते हैं-- 'अयं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - ( साहसिओ भीमो अयं दृट्ठस्सो परिधावइ- साहसिको भीमो अयं दृष्टाश्वः परिधावति) उन्मार्गगामी होने से बिना सोचे समझे चाहे जहां चला जानेवाला तथा जीव के नरक आदि दुर्गतियों में पडने का हेतु होने से भयंकर ऐसा यह दुष्ट घोडा दोडता हैं। (जंसि गोयम ? आरूढो तेन कथं न होरसि - यस्मिन् गौतम ! आरूढः कथं तेन न ह्रियसे) फिर भी इस पर हे गौतम! आप अरूढ हो रहे हैं । सो आप इसके द्वारा उन्मार्ग क्यों नहीं पहुंचाये जाते हैं ॥ ५५ ॥
देशी श्रमो इरी पूछ्यु -- “साहु " त्याद्दि !
આ ગાથાની વ્યાખ્યા અગાઉની જેમ સમજી લેવી જોઇએ, ૫૫૪ના
देशी श्रम पूछे छे -- " अयं" इत्यादि !
अन्वयार्थ - साहसिओ भीमो अर्थ दुहस्सो परिधावइ- साहसिको भीमो अयं दुष्टाश्वः પરિષાત્તિ ઉન્માગી હાવાથી કાઈ પણ પ્રકારના વિચાર કર્યા સિવાય ગમે ત્યાં ચાલી જનાર તથા જીવને નરક આદિ દુર્ગીતામાં પડવાના હેતુરૂપ હોવાથી ભય કર એવા આ દુષ્ટ ઘેાડા દોડે છે. એ ઘેાડા ઉપર સ્થિર રૂપથી સ્વાર બનેલા એવા નૈતિ ગોયમા आरूढो तेन कथं न हीरसि - यस्मिन् गौतम ! आरूढः कथं तेन न द्वियसे હું ગૌતમ ! તમે એના દ્વારા ઉમાગ ઉપર કેમ નથી પહાંચાડાતા ? !!પપ્પા!
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #955
--------------------------------------------------------------------------
________________
__ १४३
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
गौतमः पाह-- मूलम्-पहावंतं निगिलामि, सुयरैस्सीसमाहियं ।
नं मे गच्छइ उम्मग्गं, मग्गं च पडिवैजइ ॥५६॥ छाया--प्रधावन्तं निगृह्णामि, श्रुतरश्मिसमाहितम् ।
न मे गच्छति उन्मार्ग, मार्ग च प्रतिपद्यते ॥५६॥ टीका--"पहावंत' इत्यादि ।।
हे भदन्त ! श्रुतरश्मिसमाहितं श्रुतम्-अागमस्तद् रश्मिरिवग्रह (लगाम इति भाषा प्रसिद्ध इव-श्रुतरश्मिस्तेन समाहितः नियन्त्रितस्तं तथाभूतं प्रधावन्तं दुष्टाश्वं निगृह्णामि स्वाधीनं करोमि । अतो मे ममासौ दुष्टाव उन्मार्ग-विपरीतमार्ग न गच्छति-न नयतीत्यर्थः। किं तु मार्ग-सत्पथं प्रतिपद्यते मार्ग मारुह्य गच्छतीत्यर्थः ॥५६।।
केशि पृच्छतिमूलम्--आंसे ये इई के वुत्ते?, केसी गोयममबंधी।
तओं के सिं बुवंतं तु, गोयमो इणमब्बवी ॥५७॥ इसके उत्तर रूप में गौतमस्वामी ने कहा--'पहावंत' इत्यादि। अन्वयार्थ-हे भदन्त ! जिस घोडे पर मै सबार हुवा हूं वह घोडा (मुयरस्सी समाहियं पहावंते निगिण्हामि--श्रुतरश्मि समाहितम् प्रधावन्तं निगृह्णामि) श्रुतरूप लगाम से नियंत्रित है, अतः जब यह दौडने लगता है तर में इसको उस लगाम के द्वारा रोक लेता हूं। इसलिये (मे उम्मग्गं न गच्छइ-मे उन्मार्ग न गच्छति) यह उन्मार्ग पर मुझे नहीं ले जाता है। किन्तु सीधे ही मार्ग पर चलता रहता है।--गौतम के इस कथन को सुनकर पुनः केशी ने उनसे पूछा--॥५६॥
माना उत्त२ २१३५मा गीतमस्वामी-मे घु-पहावंत" छत्या !
हे महन्त ! रे ! ५२ स्वा२ थये। छुये थे। सुयरस्सीसमाहियं पहावंतं निगिह्नामि-श्रुतरश्मि समाहितम् प्रधावंतं निगृह्णामि श्रुत३५ ८मयी नियति छ साथी मे उम्मगं न गच्छइ-ये उन्मार्ग न गच्छति गया३ ते हो। માંડે છે ત્યારે હું એને એ લગામ દ્વારા રોકી લઉં છું. આ કારણે એ મને ઉમા ઉપર લઈ જઈ શકતો નથી. પરંતુ સીધા માર્ગ ઉપર જ ચાલે છે.
ગૌતમના આ કથનને સાંભળીને ફરીથી કેશીએ એમને પૂછયું. ' પદા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #956
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे छाया--अश्वश्व इति क उक्त; ?, केशि गौतममब्रवीत् ।
ततः केशिनं ब्रुवन्तं तु, गौतम इदमब्रवीत् ।।५७|| टीका--'आसे य' इत्यादि । अस्या व्याख्या पूर्ववद् बोध्या ॥५७।। गौतमः प्राह-- मूलम्-मणों साहसिओ भीमो दुर्दृस्सो परिधांवइ ।
तं सम्मं निगिहामि, धम्मसिक्खाइ कथंगं ॥५॥ छाया--मनः साहसिको भीमो, दुष्टाश्वः परिधावति ।
तं सम्यक् निगृह्णामि, धर्मशिक्षया कन्थकम् ॥५८१ टीका--'मणो' इत्यादि।
हे भदन्त ! मनः मनोरूपः साहसिका असमीक्ष्यकारी भीमः भयङ्करो दुष्टाश्वः अविनीततुरगः परिधावति इतस्ततः परिभ्रमति । तं मनोरूपं दुष्टाश्वं धर्मशिक्षयाधर्मशिक्षारूपकरणेन कन्थक-कन्थकमिव-जात्याश्चमिव सम्यक निगृ. हामि वशीकरोमि ॥५८॥
क्या पूछा सो कहते हैं- 'आसे य' इत्यादि ।
महाभाग ! जिस अश्वपर आप अरूढ हो रहे हैं वह अश्व कौनसा है। तब गौतम ने उनके प्रश्न का इस प्रकार उत्तर दीया ॥१७॥
उसी उत्तर को कहते है--'मणो' इत्यादि। - अन्वयार्थ-हे भदन्त ! जिस घोडे क विषयमें मैने आपसे कहा है वह मन है। यह (मणो साहसियो भीमो दुदृस्सो परिधावइ-मनः साहसिको भीमो दुष्टाश्वः परिधावति) मनरूपी अश्व-घोडा बडा ही अधिक साहसी है, जब यह चाहता है तभी इधर उधर दौडने लग जाता है (तं धम्मसिक्खाह कंथगं सम्म निगिण्हामि-तं धर्म शिक्षया कंथकम् सम्यक् निगृह्णामि) इसको मैने धर्म देशना के द्वारा जात्यश्व की तरह अच्छी तरह अपना वश
મહાભાગ જે અશ્વ ઉપર આ૫ આરૂઢ થઈ રહ્યા છે એ અશ્વ કરે છે ? ગૌતમે એમના એ પ્રશ્નને ઉત્તર આ પ્રમાણે આગે. પછી
समान अत्तरने --"मणो" त्या! હે ભદન! જે ઘોડાના વિષયમાં મેં આપને કહેલ છે તે ઘોડે એ મન છે. આ मणो साहसियो भीमो दुदृस्सो परिधावइ-मनः साहसिको भीमो दुष्टाश्वः परिधावति મનરૂપી અવ ખૂબ જ સાહસિક છે. જ્યારે એ ચાહે છે ત્યારે અહીંતહીં દેડવા apil onय छे. तं धम्मसिक्खाइ कंथगं सम्मं निगिह्नामि-तं धर्मशिक्षया कंथकं सम्यक निगृहामियने में यम देशना वा त्य अनी भा३४
स शत भा२।
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #957
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूप म
पुनः कशा माह-
५
मूलम् -- साहु गोयंम ! पंण्णा ते, छिन्नो' में संसओ इमों ।
अन्नो" वि" संसओ मंज्झ, तं" मे" कहँसु गोयँमा ! ॥५९ ॥ छाया -- साधु गौतम ! प्रज्ञा ते, छिन्नो मे संशयोऽयम् । अन्योऽपि संशयो मम, तं मे कथय गौतम ! ||५९ ||
टीका -- 'साहु गोयम !" इत्यादि । मूलम् - कुप्पहा बहवो लोएं, जेहिं
व्याख्या पूर्ववत् ॥५९॥ नासँति जंतुंणो ।
९४५
अद्धी केह वहतो, तं
छाया -- कुपथा बहवो लोके यैर्नश्यन्ति जन्तवः ।
अध्वनि कथं वर्त्तमानः, त्वं न नश्यसि गौतम ? || ६०|| टीका - - ' कुप्पहा' इत्यादि ।
हे गौतम ! लोके = जगति बहवः = अनेके कुपथाः = उन्मार्गाः सन्ति । यैः कुपथैः जन्तवः = प्राणिनः सन्मार्गात् नश्यन्ति = भ्रष्टा भवन्ति । हे गौतम! वर्ती बना लिया है। अतः यह मेरे द्वारा चलाये गये मार्ग पर ही चलता है । कुमार्ग पर नहीं ॥ ५८ ॥
फिर केशी श्रमण कहते हैं- 'साहु' इत्यादि ।
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
१२
नं नस्सैसि गोयँमा ! ॥६०॥
गौतम स्वामी द्वारा प्रतिपादित अश्व का वर्णन सुनकर केशी ने उनकी बुद्धि की बहुत ही अधिक सराहना की है तथा और भी प्रश्न पूछते हैं॥ ५९ ॥ केशीश्रमण गौतम से पूछते हैं-- 'कुप्पहा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - हे महाभाग ! (लोए कुप्पहा बहवो लोके कुपथा बहवः) इस संसार में अनेक कुपथ हैं। (जेहिं जंतुणो नासंति-यैः जन्तवः नश्यंति) વાવતી મનાવી લીધેલ છે, આથી એ મારા તરફથી જે માગે ચલાવવામાં આવે એજ માર્ગ ઉપર ચાલે છે. કુમાગ ઉપર જતા નથી ૫૫૮ાા
ईरोथी उशी श्रवण आहे हे -" साहु " इत्याहि !
ગૌતમસ્વામી તરફથી કહેવામાં આવેલ અવની તારીફ સાંભળીને કેશી શ્રમણે એમની બુદ્ધિનાં ખૂબ જ વખાણ કર્યાં. તથા બીજો પણ પ્રશ્ન પુછવાની ઉત્કંઠા બતાવી. પા
" इत्याहि !
કેશી શ્રમણ ગૌતમને પૂછે છે. - कुप्पहा अन्वयार्थ —हे महाभाग ! लोए कुप्पहा
बहवो - लोके - कुपथा बहवः मा स ंसारमा अनेङ ङ्कुपथ छे, जेहिं जंतुणो नासंति-यैः जन्तत्रः नश्यन्ति भेना
૧૧૯
Page #958
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे अध्वनि प्रस्तावात् सन्मार्गे वर्तमानस्त्वं सन्मार्गात् कथं न नश्यसि=न प्रस्वलितो भवसि ? ॥६०॥
गौतमः प्राहमूलम्-जे' ये मग्गेण गच्छंति, जे" यं उम्मग्गपट्टिया ।
ते सव्वे विइया मज्झं, तो ननस्तामिह मुंणी!॥६१॥ छाया-ये च मार्गेण गच्छन्ति, ये च उन्मार्गपस्थिताः।
ते सर्वे विदिता मम, ततो न नश्याम्यहं मुने ! ॥६१।। टोका--'जे य' इत्यादि । __ हे भदन्त ! ये च जन्तवो मार्गेण-सन्मार्गेण गच्छन्ति । ये च उन्मा. र्गपस्थिताः सन्ति । ते सर्वे मम विदिता: ज्ञाताः सन्ति । न च मार्गोन्मार्गज्ञानं विनाऽभिज्ञातुं शक्यन्ते । ततः तस्मात् कारणात् हे मुने ! अहं सन्मार्गात् न नश्यामिन प्रस्खलितो भवामि ॥६१॥ । जिन पर चलने से संसारी जन सन्मार्ग से भ्रष्ट कर दिया जाता हैं। अतः (अद्धाणे वट्टतो तं कहं न नरससि-अध्वनि वर्तमानः त्वं कथं न नश्यसि) आप सन्मार्ग पर ऐसी दशा में आरूढ कैसे बने हुए हैं, आप सन्मार्ग से क्यों च्युत नहीं हो सके हैं ? ॥६०॥
गौतमस्वामी कहते हैं--'जे य' इत्यादि । अन्वयार्थ-हे भदन्त ! (जे य मग्गेण गच्छंति-ये च मार्गेण गच्छन्ति) जो प्राणी सन्मार्गपर चलने वाले है तथा (जे य उम्मग्गपट्टिया-येच उन्मार्ग प्रस्थिताः) जो उन्मार्ग पर चलने वाले हैं (ते सव्वे मज्झं विइया-ते सर्वे महां विदिताः) वे सब मेरी दृष्टि से बाहर नहीं हैं। मैं उनको जानता हूं। तथा सन्मार्ग क्या है या उन्मार्ग क्या है ?' यह बात भी मेरे ध्यान में है। (तो ઉપર ચાલવાથી સંસારીજને સન્માર્ગથી ભ્રષ્ટ થઈ જાય છે. આથી શ્રદ્ધાને વતો तं कहं न नस्ससि-अध्वनि वर्तमानः त्वं कथं न नश्यसि मा५ सन्माण ५२ એવી દશામાં આરૂઢ કઈ રીતે થઈ શકયા છે. શુ આપ સન્માગથી ચુત થઈ शया नथी ? ॥१०॥
गौतम स्वामी ४ छ -"जे य" त्या!
मन्वयार्थ:-हे महन्त! जे य मग्गेण गच्छंति-ये च मार्गेण गच्छन्ति रे श्री सन्मा ५२ याला छे तथा जे य उम्मग्गपट्टिया-ये च उन्मार्ग मस्थिताः 2 G-भाग ५२ यासावा . ते सव्वे मज्झं विइया-ते सर्वे मह्यं विदिताः એ સઘળા મારી દૃષ્ટિથી બહાર નથી. હું તેમને જાણું છું. તથા સન્માગ શું છે भने 6भाशुछ १ मा पात ५५भारा प्यानमा छ. तो मुणीहं न नस्सामि
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #959
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनो टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
___ ९४० केशी पाहमूलम्-मग्गे' ये इंइ के वुत्ते ?, केशी गोयममब्बवी।
तओं के सिंबुवंतं तुं, गोयमो इणमब्बवी ॥६॥ छाया--मार्गश्च इति क उक्तः ?, केशी गौतममब्रवीत् ।
ततः केशिनं ब्रुवन्तं तु, गौतम इदमब्रवीत् ॥६२॥ टीका--'मग्गे य' इत्यादि।
मार्ग =सन्मार्गः, 'च' शब्दादुन्मार्गा अपि बोध्याः । व्याख्या पूर्वपत् ॥६२।। गौतमः प्राहमूलम्-कुप्पवयणपासंडी, सव्वे उम्मग्गपट्ठिया।
सम्मग्गं तु जिणक्खायं, एस मग्गे हिँ उत्तमे ॥६३॥ छाया--कुप्रवचनपाषण्डिनः, सर्वे उन्मार्गपस्थिताः।।
सन्मार्गस्तु जिनाख्यातः, एष मागों हि उत्तमः ॥६३।। टीका--'कुप्पवयणपासंडी' इत्यादि। ___ इह लोके ये कुप्रवचनपापण्डिनः कपिलादि दर्शनानुयायिनः सन्ति । ते सर्वे उन्मार्गपस्थिताः बहुविधापाययुक्तमार्गेण प्रस्थिताः सन्ति । अनेन कुभवमुणी हं न नस्सामि-ततो मुने अहं न नश्यामि) यही कारण है की मैं संमार्ग से स्खलित नहीं हो सका हूं ॥६१॥
केशीश्रमण पूछते हैं--'मग्गे य' इत्यादि ।
वे सन्मार्ग या उन्मार्ग क्या हैं ? तब गौतमस्वामीने उनको इस प्रकार समझाया ॥६२॥
'कुप्पवयणपासंडी' इत्यादि। __ अन्वयार्थ-इस लोक में (कुप्पवयणपासंडी-कुप्रवचनपाषण्डिनः) कपिल ततो मुने अहं न नश्यामि मा ४।२९५ छ नाथी सन्माथी २मलित थs શકતું નથી. ૯૧
अशी श्रम पूछे छ--"मग्गे य" त्याle !
એ સન્માર્ગ અને ઉન્માગ શું છે? ત્યારે ગૌતમ સ્વામીએ તેને આ પ્રકા રથી સમજાવ્યું. છેદરા
"कुप्पवयणपासंडी" त्या ! भ-क्या--मामा कुप्पवयणपासंडी-कुप्रवचनपापण्डिनः पिता आ६ शनोना
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #960
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे चनानि कुपथा इत्युक्तम् । हि-यतः एष जिनोक्तो मागः उत्तमः-उत्कृष्टतमः= विनयमूलत्वादयं जिनोक्तो मार्गः सर्वमार्गापेक्षया श्रेष्ठ इति यावत् ॥६३॥
पुनः केशी मुनिः प्राहमूलम्-साह गोयंम ! पण्णा ते, छिन्नो में संसओ इमों ।
अन्नो वि संसओ मज्झं,तं" मे" कहसु गोयमा !॥६४॥ छाया--साधु गौतम ! प्रज्ञा ते, छिन्नो मे संशयोऽयम् ।
अन्योऽपि संशयो मम, तं मे कथय गौतम ! ॥६४॥ टीका--'साहु' इत्यादि । व्याख्या पूर्ववत् ॥६४॥ मूलम्-महाउदगंवेगेणं, वुज्झमाणाण पाणिणं ।
सरणं गई पइट य, दीव के मन्नंसी मुंणी !॥६५॥ आदि दर्शनों के अनुयायी जितने भी हैं वे सब (उम्मग्गपटिया-उन्मार्ग प्रस्थिताः) उन्मार्गगामी हैं। क्यो कि ये कपिल आदि दर्शन सब कुमार्ग हैं । तथा (तु जिणमक्खायं सम्मगं-तु जिनाख्यातः सन्मार्गः) जिनेन्द्रद्वारा प्रतिपादित मार्ग ही एक सन्मार्ग है, क्यों कि विनय नूल होने से (एसमग्गे उत्तमे-एष मार्गो हि उत्तमः) यही सब मार्गों की अपेक्षा श्रेष्ठ मार्ग है ॥६॥
गौतम प्रभु की इस बात को सुनकर केशी मुनि ने कहा-- 'साहु' इत्यादि।
हे गौतम मेरे प्रश्न का उत्तर देने के कारण आपकी प्रज्ञा बहुत ही अच्छी है। मुझे और भी संशय है अतः उसकी भी निवृत्ति आप करें ॥६४॥ अनुयायी मा से सपा उम्मग्गपट्टिया-उन्मार्गपस्थिता: Gभाभी छ. मई से पिe मा न मधुसुमाग . तथा तु जिणमक्खायं सम्मग्गंतु जिनाख्यातः सन्मार्गः नेन्द्र द्वारा प्रतिपाहित भाग से सन्मा. म है, विनयभूण पाथी एस मग्गे उत्तमे-एष मार्गों हि उत्तमः मा४ सपा મોંની અપેક્ષા શ્રેષ્ઠ માર્ગ છે. ૬૩
देशी श्रम पूछे --" महाउदगवेगेणं" त्या !
હે ગૌતમ મારા પ્રશ્નનો ઉત્તર સારી રીતે આપવાથી આપની પ્રજ્ઞા ઘણી જ ઉત્તમ છે. મને બીજે પણ સંશય છે જેથી આપ તેને પણ દૂર કરો. ૬૪
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #961
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
छाया - महोदक वेगेन वाह्यमानानां प्राणिनाम् ।
शरणं गतिं प्रतिष्ठां च द्वीपं कं मन्यसे मुने ? || ६५ || टीका- 'महा उदगवेगेणं' इत्यादि ।
हेमुने ! महोदक वेगेन = महत् उदकं यत्र तत् महोदकं = महास्रोतो महाप्रवाह इति यावत्, तस्य वेगेन वाह्यमानानां=नीयमानानां प्राणिनां शरणं =रक्षणक्षमं गतिम् = आधारभूतम्, प्रतिष्ठां च = स्थिरावस्थान हेतुं द्वीपं निरुपद्रवस्थानं कं मन्यसे ? || ६५॥ गौतमः पाहमूलम् अस्थि एगो महदीवो, वारिमंज्झे महालेओ । महाउँदगवेगस्स, गई तत्थं नं विजेंइ ॥ ६६ ॥
९४९
छाया -- अस्ति एको महाद्वीपो, वारिमध्ये महालयः । मोदक वेगस्य, गतिस्तत्र न विद्यते ॥ ६६ ॥
टीका - - ' अस्थि' इत्यादि ।
हे भदन्त ! वारिमध्ये = जलमध्ये महालय :- महान् उच्चैस्त्वेन विस्तीर्णत्वेन च विशाल: आलयः स्थानं यत्र स तथा, एको महाद्वीपोऽस्ति । तत्र = महाद्वीपे केशीमग पूछते हैं-- 'महा उदगवेगेणं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (मुणी - मुने) हे मुने ! 'महा उदगवेगेगं - महा उदकवेगेन ) महाप्रवाह के वेग से (वुज्झमाणाण पाणिणं-वाद्यमानानां प्राणिनाम्) बहाये ये इन प्राणियों का ( सरणं गई पहं यदीवं कं मन्नसी - शरणं गतिं प्रतिष्ठाँ चद्वीपं कं मन्यसे ) शरण एवं आधारभूत तथा उनकी स्थिति का हेतुरूप atr seat मानते हैं ? ॥ ६५ ॥
इस केशी श्रमण के प्रश्न को सुनकर गौतमने इस प्रकार कहा 'अस्थि' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - हे भदन्त ! (वारिमज्झे एगो महादीवो अस्थि - वारिमध्ये एको महाद्वीपो अस्ति) जल के बीच में विस्तार वाला एक महाद्वीप है । ( महा
अन्वयार्थ - मुणी -मुने डे भुनि ! महाप्रवाहना वेगथी मे वेगमां बुज्झमाणाणपाणिण - वाद्यमानानां प्राणिनाम् जेयायेल या आशयानु शरण सरणं गई पहुं यदी कंमन्नसी - शरणं गति प्रतिष्ठां च द्वीपं कं मन्यसे भने आधारभूत तथा એમની સ્થિર સ્થિતિના હેતુ રૂપ દ્વીપ કેને માનેા છે ? ૬પા કેશી શ્રમણના આ પ્રશ્નને સાંભળીને ગૌતમે આ પ્રકારથી કહ્યું--""arffer"
इत्याहि !
अन्वयार्थ–डे लदृन्त ! वारिमज्झे एगो महादीवो अस्थि-वारिमध्ये एको महाद्वीपो अस्ति भजनी वयमां विस्तारवाणेो मे महाद्वीप छे. महाउदगवेगस्स गई तस्थ न विज्जइ -- महाउदकवेगस्य गतिस्तत्र न विद्यते त्यां वेगशाली प्रवाहनी
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #962
--------------------------------------------------------------------------
________________
९५०
उत्तराध्ययनसूत्रे महोदकवेगस्य क्षुभितपातालकलशवातेरितप्रवृद्धजलमहास्रोतो वेगस्य गतिः= गमनं न विद्यते । महोदकप्रवाहस्तत्र गन्तुं न शन्कातीति निरुपद्रवः स महा. द्वीप इति भावः ॥६६॥
केशी पाह-- मूलम्-दीवे' ये इंइ के वुत्ते केसी गोयममबवी।
तओ के सिं बुवंतं तुं, गोयमो इणमब्बकी ॥६७॥ छाया--द्वीपश्च इति क उक्तः ?, केशी गौतममब्रवीत् ।
ततः केशिनं ब्रुवन्त तु, गौतम इदमब्रवीत् ॥६७॥ टीका--'दीवे य' इत्यादि । व्याख्या पूर्ववत् ॥६७॥
गौतमः प्राह-- मूलम्-जरामरणवेगेणं, वुज्झमाणाण पाणिणं।
धम्मों दीवों पईहा य, गई सरणमुत्तमं ॥६॥ छाया--जरामरणवेगेन, वाह्यमानानां प्राणिनाम् ।।
धर्मों द्वीपः प्रतिष्ठा च, गतिः शरणमुत्तमम् ॥६८॥ टीका-- 'जरामरणवेगेणं' इत्यादि ।
हे भदन्त ! जरामरणवेगेन-जरामरणरूपमहोदकपवाहेण-बाह्यमानानांउदगवेगस्स गई तत्थ न विजइ-महाउदकवेगस्य गतिस्तत्र न विद्यते) वेगशाली प्रवाह की गति वहां नहीं है। अर्थात् वह महाद्वीपरूप स्थान बिलकुल निरुपद्रव है ॥६६॥
जब गौतमस्वामी ने इस प्रकार कहा तब केशीश्रमण के चित्त में यह बात जगी कि ऐसा वह द्वीप क्या है ? अतः उन्होंने पूछा-'दीवे य' इत्यादि ।
हे गौतम ! वह द्वीप ऐसा कौनसा है ? ! तब गौतमने कहा--॥६७॥
क्या कहा सो कहते है--जरामरणवेगेणं' इत्यादि । अन्वयार्थ (जरामरण वेगेणं घुज्झमाणाण पाणिणं-जरामरणवेगेन वाह्यગતી નથી. અથૉત્ એ મહાદ્વીપરૂપ સ્થાન બિલકુલ ઉપદ્રવ રહિત છે. દાદા
જ્યારે ગૌતમ સ્વામીએ આ પ્રમાણે કહ્યું ત્યારે કેશી શ્રમણના ચિત્તમાં એવી વાત भी है, मेवे से दीप शुछ १ माथी तभणे ५७यु:- "दिवे य" त्याहि ! હે ગૌતમ! એ દ્વીપ એ કર્યો છે? ત્યારે તમે કહ્યું--૬ળા
४ तेने ४ थे--"जरामरणवेगेणं" त्या! अन्याय-जरामरणवेगेणं बुज्झमाणाणपाणिणं-जरामरणवेगेन वाघमाननां
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #963
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
"
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् चतुर्गतिलक्षणे संसारसमुद्रे नीयमानानां प्राणिनां धर्मः श्रुतचारित्रलक्षणः, द्वीपः-संसारमहोदधिवेष्टितोऽपि मुक्तिपदकारणतया धर्मों न जरामरण वेगेन प्रतिहन्तुं शक्यते । अतः स धर्मों द्वीप इव अस्ति । अत एव विवेकिनस्तमाश्रित्य तिष्ठन्तीति तोः स धर्मः प्रतिष्ठा निश्चलं स्थानं चास्ति । जरामरणवेगेन संसारजलोदधौ वाह्यमानानां प्राणिनां स धर्मो गतिः आश्रयस्थानम् । तद्भिन्नसुरक्षितस्थानाभावात् स धर्मः उत्तम-सर्वोत्कृष्टं शरणं-रक्षणस्थानं चास्ति ।।६८।।
पुनः केशी पाह-- मूलम्साहु गोर्यम! पंण्णा ते, छिन्नो में संसँओ इमों।
अण्णो वि"संसओमंझं, तंमें कहसु गोयमा!॥६९॥ छाया--साधु गौतम ! प्रज्ञा ते, छिन्नो मे संशयोऽयम् ।
अन्योऽपि संशयो मम, तं मे कथय गौतम ! ॥६९।। टीका--अस्या व्याख्या पूर्ववद् बोध्या । ६९।।। मानानां प्राणिनाम् ) जरा, मरण रूप महाजल के प्रवाह से चतुर्गतिरूप इस संसारसमुद्र में बहाये गये प्रणियों के लिये (उत्तम सरणं-उत्तम शरणम्) उत्तम शरण स्वरूप तथा (गई-गतिः) गति रूप (पइहा य-प्रतिष्ठा च) आश्रय स्थान रूप एवं ध्रुवस्थान समान एक (धम्मो दिवो-धर्मः द्विपः) धर्म ही उत्तम द्वीप है । इस धर्म के सिवाय और दूसरा कोई सुरक्षित स्थान नहीं है ॥६॥
केशीश्रमणने कहा--'साहु' इत्यादि।
हे गौतम ! आपकी बुद्धि अच्छी है आपने मेरे संशय को दूर कर दिया है फिर भी मेरे संशय को दूर करें ॥६९॥ पाणिनाम् ००२१, भ२५३५ महान प्राथी यति३५ २संसारसमुद्रमा पडता प्राणीयाने भाटे उत्तमं सरणं-उत्तमं शरणम् उत्तम २२१ २१३५ तथा गई-गतिः गति३५ माश्रयःथान३५ भने अवस्थान समान मे धम्मो दिवोधर्मः द्विपः म उत्तम द्वा५ छ. २ यमना पइटा य--प्रतिष्ठा च सिवाय બીજું કઈ પણ સુરક્ષિત સ્થાન નથી. ૬૮
अशी श्रमाये ४थु --"साहु" त्या !
હે ગૌતમ! આપની બુદ્ધિ સારી છે, આપે મારા સંશયને દૂર કરી દીધો છે. છતાં પણ એક બીજા સંશયને દૂર કરે. ૬લા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #964
--------------------------------------------------------------------------
________________
८५२
मूलम् - अण्णवंसि महाहंसि, नावा विपरिधावइ । जंसिं गोयममारूढो, कहँ पारं गमिस्सेंसि ? ॥७०॥ छाया --- अर्णवे महौघे, नौर्विपरिधावति ।
यस्यां गौतम ! श्रारूढः, कथं पारं गमिष्यसि ? ॥ ७० ॥ टीका--'अण्णवंसि' इत्यादि ।
महौघे = महामवाहयुक्ते अर्णवे समुद्रे नौः विपरिधावति इतस्ततः परिभ्रमति । हे गौतम ! यस्यां नौकायां त्वम् आरूढोऽसि = स्थितोऽसि । तया नौकया त्वं कथं केन प्रकारेण पारं=परतीरं गमिष्यसि = यास्यसि ? ॥ ७० ॥
गौतमः प्राह -
मूलम् --जो उं अस्साविणी नावा, न सो पारस्स गाँमिणी । जी निरस्साविणी नांवा, सो उ पारस्स गार्मिणी ॥ ७१ ॥ छाया -- या तु श्रस्त्राविणी नौः, न सा पारस्य गामिनी । या निरास्राविणी नौः, सा तु पारस्य गामिनी ॥ ७१ ॥ टीका - - ' जा उ' इत्यादि ।
या तु नौः आस्राविणी = सच्छिद्रतया जलागमसहिता भवति, सा पारस्य = उसी संशय को कहते हैं--'अण्णवंसि' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - हे गौतम! (महोहंसि अण्णवंसि-महौघे अर्णवे) महाप्रवाह से युक्त समुद्र में (नावा विपरिधावति नौर्विपरिधावति) नौका डगमगाने लगती है। तो आप (जंसि गोयममारूढो - यस्यां गौतम आरूढः) जिस नौका पर बैठे हुए हो वह (कहं पारं गमिस्ससि कथं पारं गमिष्यसि ) नौका आपको समुद्र के पार कैसे पहुँचा सकती है ? || ७० ॥
इस बात को सुनकर गौतम स्वामी ने इस प्रकार कहा - 'जा उ' इत्यादि । अन्वयार्थ - हे भदन्त ! (जाउ अस्साविणी नावा - या तु अस्राविणी नौः) संशयछे - " अण्णवंसि" इत्याहि !
अन्वयार्थ – हे गौतम! महोहंसि अण्णवंसि - मेहौघे अर्णवे भड़ा प्रवाहथी युक्त समुद्रमां नावा विपरिधावति - नौर्विपरिधावति नौडा उगभगवा सागे छे. ते आप गोयम जंसि आरूढी - गौतम यस्यां आरूढः ने नौडा उपर मेला छ। ते ना कहं पारं गमिस्ससि कथं पारं गमिष्यसि आपने समुद्रथी पार देवी रीते પહોચાડી શકો ? ાછા
या वातने सांलजीने गौतम स्वाभीये या अहारथी ४धु - "जा उ" इत्यादि ! अन्वयार्थ—डे लहन्त! जा उ अस्साविणी नात्रा-यातु अस्राविणी नौः
उत्तराध्ययन सूत्रे
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #965
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
९५३
परतीरस्य गामिनी न भवति । सच्छिद्रत्वेनाभ्यन्तरे जलागमनाद् मध्य एच सा बडतीति भावः। या नौः निरास्त्राविणी-निच्छिद्रत या जलागमरहिता भवति, सा तु पारस्य गामिनी भवति ।।७१।।
केशी पृच्छति - मूलम्-नावा य इई का वुत्ता, केसी गोयममबवी।
तओ के सिं बुवतं तु,गोयमो इणमब्बवी॥७२॥ छाया--नोश्चेति का उक्ता ?, केशी गौतममब्रवीत् ।
ततः केशिनं ब्रुवन्तं तु, गोतम इदमब्रवीत् । ७२।। टीका--'नावा य' इत्यादि । व्याख्या पूर्ववत् ॥७२।। जो नौका सच्छिद्र हवा करती है वह जल भरआने के कारण (सा पारस्स गामिणी न-सा पारस्य गामिनीन) पर तीर पर नहीं पहुँच सकती है। किन्तु बीच में ही डूब जाती है। परन्तु (जा नावा निस्साविणीया नौः निस्राविणी) जो नौका निश्छिद्र होती है उसमें जल नहीं भर सकता है, अतः वह बीच में नहीं डूबती है और (सा उ पारस्स गामिणी -सातु पारस्य गामिनी) वह निर्विघ्नरूप से अपर तट पर पहुँच जाती है। इस गाथा से गौतम ने केशी को ऐसा समझाया है कि हम जिस नौका पर आरूढ हो रहे है वह सच्छिद्र नौका के समान नहीं है किन्तु निश्छिद्र नौका के समान है । अतः वह डगमगा नहीं सकती है ॥७१॥
ऐसा सुनकर के शीश्रमण ने पूछा--'नावा य' इत्यादि ।
जिस नौका पर आप चढे हुए हैं वह नौका कौनसी है तब गौतम ने इस प्रकार कहा-॥७२॥ २ नौ छिद्रवाणी हाय छ, तमां पाणी भराई पाथी सा पारस्स गामिणी न -सा पारस्य गामिनी न सिनारे सहिसलामत रीते पांयी शती नथी मने क्या
मी नय छे. परंतु जा नावा निस्साविणी-या नौः निस्राविणी २ नोमा छिद्र નથી હોતું તેમાં થોડું પણ પાણી ભરાઈ શકતું નથી, જેથી તે વચમાં ડૂબતી નથી भने साउ पारस्स गामिणी-सा तु पारस्य गामिनी ते निवि ने सामे हे सही. સલામત પહોંચી જાય છે. આ ગાથાથી ગૌતમસ્વામીએ કેશા શ્રમણને એવું સમજાવ્યું કે, હું જે નૌકા ઉપર ચડેલ છું એ નૌકા છિદ્રવાળી નથી પરંતુ છિદ્ર વગરની નૌકા છે. न्मायीते उमगती नथी. ॥७॥ ___ा सामजान शी श्रमाणे ५ यु-"नावा य" त्या!ि
જે નૌકા ઉપર આપબેઠેલા છો એ નૌકા કઈ છે? ત્યારે ગતમસ્વામીએ આ પ્રકારે કહ્યું. ૭૨
१२०
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #966
--------------------------------------------------------------------------
________________
९५४
उत्तराध
गौतमः प्राहमूलम्-सरीरमाहु नार्वत्ति, जीवो वुच्चइ नाविओ।
संसारो अण्णवो वुत्तो, 'जं तर ति महे"सिणो॥७३॥ छाया--शरीरमाहु नौरिति, जीव उच्यते नाविकः ।
संसार: अर्णव उक्तो, यं तरन्ति महर्षयः ॥७३॥ टीका--'सरीरमाह' इत्यादि।
हे भदन्त ! तीर्थकराः शरीरं नौरिति आहुः माहुः । तथा जीवो नाविकः= कर्णधार उच्यते । संसार:-चतुर्गतिकः संसारः अर्णवः समुद्र उक्तः । यं संसारं महर्षयः महामुनयः तरन्ति । अयं भावः-निरुद्धास्रवद्वारमिदं शरीरं रत्नत्रयाराधन साधनत्वेन भवाब्धितरणसाधनम् , अतो नौरुच्यते । रत्नत्रयाराधको जीवः शरीररूपनौकया भवाब्धि तरति, अतः म नाविक इत्युच्यते । संसारस्यैव वस्तुतो
गौतमस्वामी ने क्या कहा सो कहते हैं--'सरीरमाहु' इत्यादि । अन्वयार्थ--हे भदन्त ! (सरीरं नावित्ति आहु-शरीरं नौरिति आहुः) वह नौका यह शरीर है, तथा (जीवो नाविओ बुच्चइ-जीवः नाविकः उच्यते) इसका खेवटिया यह जीव है। (संसारो अगवो बुत्तो-संसारः अर्णवः उक्तः) चतुर्गतिरूप संसार है वह समुद्र है । (जं महेसिणो तरंति -यं महर्षयः तरन्ति) इस समुद्रको पार करने वाले महाऋषि ही होते हैं।
भावार्थ इसका इस प्रकार है--यह शरीर जब कर्मागमन के कारणरूप द्वार से रहित हो जाता है, तब रत्नत्रय की आराधना का साधन भूत बनता हुआ संसारसमुद्र से इस जीव को पार कराने में सहायक बन जाता है। इसलिये इस शरीर को नौकाकी उपमा दीगई है । रत्नत्रय
तम स्वामी शुयु तेने ४६ छ-"सरीरमाहु" त्याह!
महन्त ! सरीरं नावित्ति आह-शरीरं नौरिति आहुः स न ४॥ २शरीर छ. तथा जीवो नाविओ बुचड-जीवः नाविकः उच्यते थे नाने साना नावित्र या १७. संसारो अण्णवो वुता-ससारः अर्णवः उक्तः यतुगती ३५ थे। 1 संसार में समुद्र छे. जं महेसिणो तरंति-यं महर्षयः तरन्ति । समुद्रने पार કરવાવાળા મહારૂષિ જ હોય છે.
- ભાવાર્થ એનો આ પ્રકારનો છે–આ શરીર જ્યારે કર્માગમનના કારણરૂપ દ્વારથી રહિત બની જાય છે ત્યારે રત્નત્રયની આરાધનાના સાધનભૂત બનેલ આ સંસારસમુદ્રથી આ જીવને પાર કરાવવામાં સહાયક બની રહે છે જેથી આ શરીરને નકાની ઉપમા આપવામાં આવી છે. રત્નત્રયના આરાધક જીવ આ શરીરરૂપી મૈકા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #967
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
९५५
जीवैस्तरणीयत्वादयं संसारः समुद्र इत्युच्यते । एतत्संसाररूप समुद्रपारगमने तु महर्षय एव मनर्था भवन्तीति ॥ ७३ ॥ | पुनः केशी पृच्छति-
१८
• १४
१५
मूलम् - साहु गोयंम ! पण्णा ते, छिन्नो में संसओ इमो ! अण्णो वि" संसओ मज्झं, "मे" कहँसु गोयम ! ॥७४॥ छाया -- साधुर्गौतम ! प्रज्ञा ते, छिन्नो मे संशयोऽयम् ।
अन्योऽपि संशयों मम, तं मे कथय गौतम ! ||७४|| टीका- 'साहु' इत्यादि । अस्या व्याख्या पूर्ववद् बोध्या ||७४ || मूलम् -- अंधयारे मे घोरे, चितिं पाणिणो बहुँ ।
aaris उज्जो, सव्वलोयम्मि पौणिणं ॥ ७५ ॥ छाया -- अन्धकारे तमसि घोरे, तिष्ठन्ति प्राणिनो बहवः । कः करिष्यति उद्योतं, सर्वलोके प्राणिनाम् ॥७५॥ टीका -- 'अयारे' इत्यादि ।
हे गौतम ? घोरे = भयंकरे चक्षुः प्रवृत्तिनिरोधकत्वेन अन्धं करोति जनका आराधक जीव इस शरीर रूपी नौका द्वारा इस संसाररूप समुद्र को पार करता है इसलिये उसको नाविक कहा गया है। तथा जीवों द्वारा पार करने योग्य यह संसार ही है, इसलिये इसको समुद्र का स्थानापन्न माना गया है। इस संसारसमुद्र को पार वे कर सकते हैं जो महर्षी हुआ करते हैं ॥ ७३ ॥
इस प्रकार सुनकर केशी ने गौतम से कहा- 'साहु' इत्यादि । हे गौतम! आपकी प्रज्ञा बहुत ही अच्छी है। क्योंकि आपने मेरा संशय हूर क दिया है और भी कुछ संशय हैं वह भी आप दूर करें || ७४॥ દ્વારા આ સસારરૂપી સમુદ્રને પાર કરે છે. આ કારણે તેને નાવિક કહેવામાં આવેલ છે. તથા જીવેા દ્વારા પાર કરવા ચેગ્ય આ સંસાર જ છે જેથી તેને સમુદ્રના સ્થાના પત્નથી માનવામાં આવેલ છે. આ સંસારસમુદ્રને એજ પાર કરી શકે છે કે જે મહર્ષિ તૈય છે. !!ગા
या प्रमाणे सांलजीने देशी श्रमले जैतम स्वामीने अधु - " साहु" धत्याहि ! હે ગાતમ ! આપની બુદ્ધિ ઘણી જ સારી છે કારણ કે, આપે મારા સંશયને દૂર કરી દીધેલ છે અને હજી પણ જે થાડે સંશય છે તેને આપ દૂર કરે. છજા
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #968
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनमूत्रे मिति, अन्धकारस्तस्मिन् तथा भूते तमसि गाढान्धकारे बहवः प्राणिनः तिष्ठन्ति= चर्तन्ते। एवंविधानां प्राणिनां कृते सर्व लोके सर्वस्मिन् जगति क उद द्योतं-प्रकाश करिष्यति ॥७५॥
गौतमः प्राह-- मूलम्--उग्गओ विमलो भाj , सव्वलोगप्पहंकरो।
सो करिसइ उज्जोय, सव्वलोयम्मि पाणिणं ॥७६॥ छाया--उद्गतो विमलो भानुः, सर्वलोकप्रभाकरः ।
स करिष्यति उधोतं, सर्वलोके प्राणिनाम् ॥७६॥ टीका-'उग्गओ' इत्यादि।
हे भदन्त ! सर्वलोकप्रभाकरः सकललोकप्रकाशकरो विमलो भानुः मूर्य उद्गतः उदितः। स सर्बलोके-समस्ते जगति प्राणिनाम् उद्द्योतं-प्रकाशं करिष्यति ॥७६॥
उसी संशय को कहते हैं--'अंधयारे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-हे गौतम ! चक्षु की प्रत्ति के निरोधक होने के कारण अंधा जैसा बना देने वाले (घोरे अंधयारे तमे-घोरे अन्धकारे तमसि) भयंकर गाढ अंधकार में बहु (पाणिणो चिट्ठति-बहवः प्राणिनः तिष्ठन्ति) अनेक संसारी जीव पडे हुवे हैं सो (पाणिणं सबलोगम्मि को उज्जोअं करिस्सइ-प्राणिनाम् सर्वलोके कः उद्योतं करिष्यति) इनके लिये संसार में प्रकाश कौन करेगा ॥७॥
केशी श्रमण के इस प्रकार प्रश्न को सुनकर गौतम स्वामी ने कहा-- 'उग्गओ' इत्यादि।
हे भदन्त ! सर्व लोक को अपनी विमलप्रभा से प्रकाशित करने त संशयन "अंधयारे" त्याही !
અન્વયાર્થ-હે ગતમ! આંખની પ્રવૃત્તિના નિરોધક હોવાના કારણે આંધળા २वा मनावी नार घोरे अंधयारे तमे-घोरे अन्धकारे तमसि ॥ २५ मां बहु पाणिणो चिटुंति-बहवः प्राणिनः तिष्ठति भने संसारी ०१ ५ छ त। पाणिणं सबलोगम्मि को उज्जोअं करिस्सइ-प्राणिनाम् सर्वलोके कः उधोतं करिष्याति तेमने भाट ससारमा ४ ४२शे ? ॥७॥
કેશી શ્રમણના આ પ્રકારના પ્રશ્નને સાંભળીને ગૌતમસ્વામીએ કહ્યું – " उग्गओ" त्याह! હે ભદન! સઘળા લેકોને પિતાની ઉજવળ પ્રભાના વિમળ પ્રકાશથી ઉજવળ કરવા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #969
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
___ ९५७ केशी पाहमूलम्--भाणू ये इई के वुत्ते, केप्ती गोयममबंधी।
तंओ के सिंबुवंतं तु, गोयमो इणमब्बवी ॥७७॥ छाया--भानुश्च इति क उक्तः, केशो गौतममब्रवीत् ।
ततः केशिनं ब्रुवन्तं तु, गौतम इदमब्रवीन् ॥७७॥ टोका--'भाणू य' इत्यादि । अस्या व्याख्या पूर्ववद् बोध्या ॥७७॥
गौतमः प्राह-- मूलम्--उग्गओ खीणसंसारो, सब्वण्णू जिणभक्खरो।
सो करिस्संइ उज्जोयं, सव्वलोयम्मि पाणिणं ॥७॥ छाया- उद्गतः क्षीणसंसारः, सर्वज्ञो जिनभास्करः।।
स करिष्यति उद्योतं, सर्वलोके प्राणिनाम् ॥७८॥ टीका---'उग्गओ' इत्यादि ।
क्षीणसंसार:-क्षीणः-विनष्ठो भवभ्रमणरूप: संसारो यस्य स तथा, अप. गतभवभ्रमणः सर्वज्ञः सर्वपदार्थवेत्ता जिनभास्कर:-तीर्थकररूप सूर्य उद्गतः= वाला निर्मल सूर्य उदित हो गया है। वही इस समस्त जगतवर्ती प्राणियों को प्रकाश देगा ॥७६॥
गौतमस्वामी के इस कथन को सुनकर के केशीश्रमगने उनसे पूछा--'भाणूय' इत्यादि।
हे गौतम ! जिसको आप सूर्य कहते है वह सूर्य कौन है ? । इस प्रकार केशी के पूछने पर गौतमस्वामी बोले ॥७॥
गौतमस्वामी क्या बोले सो कहते हैं--'उग्गओ' इत्यादि।
हे भदन्त ! सर्वज्ञ जिनेन्द्र देवही एक सूर्य स्वरूप है । इनका भवવાળા નિર્મળ સૂર્ય ઉગેલ છે તે આ સઘળા જગતના પ્રાણીને પ્રકાશ આપશે.૭૬
ગૌતમ સ્વામીના આ પ્રકારના કથનને સાંભળીને કેશી શ્રમણે તેમને પૂછયું 'भाणू य' इत्यादि !
હે ગૌતમ! જેને આપ સૂર્ય કહે છે, એ સૂર્ય કણ છે? આ પ્રમાણે કેશી શ્રમણના પૂછવાથી ગૌતમસ્વામીએ કહ્યું. ૭૭ા
गौतमस्थाभीमे शु ४युत ४ छ-" उग्गओ" त्या ! હે ભદન્ત ! સર્વજ્ઞ જીનેન્દ્ર દેવજ એક સૂર્ય સ્વરૂપ છે તેમને ભવભ્રમણરૂપ
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #970
--------------------------------------------------------------------------
________________
९५८
उत्तरध्यायनरने उदितः। स जिनभास्करः सर्वलोकचतुर्दशर यात्मक समस्ते जगात प्राणिनाम् उद्द्योत-प्रकाशं करिष्यति ॥७८॥
केशीमुनिः पाह-- मूलम्-सीह गोयंम पंण्णा ते', छिन्नो मे संसओइमो ।
अन्नो वि" संसओमझं,तं मे" कहेसु गोयमा! ॥७९॥ छाया--साधु गौतम ! प्रज्ञा ते, छिन्नो मे संशयोऽयम् ।
___अन्योऽपि संशयो मम, तं मे कथय गौतम ! ७९।। टीका--'साहु गोयम !' इत्यादि--अस्या व्याख्या पूर्ववद् बोध्या ॥७९॥ मूलम्-सारीरमाणसे दुक्खे, बज्झमाणाण पाणिणं ।
खेम सिवैमणाबाह, ठाणं किं मन्नसी मुणी॥८॥ छाया-शारीर मानसैदुःखैः, वाध्यमानानां प्राणिनाम् ।
क्षेमं शिवमनाबाधं, स्थानं किं मन्यसे मुने ? ॥८०॥ टीका--'सारीरमाणसे' इत्यादि। ___ हे मुने ! शारीरमानसैः शरीरसम्बन्धिभिः मनः सम्बन्धिभित्र दुःखैः भ्रमणरूप संसार नष्ट हो चुका है। ये सूर्य ही चौदह १४ राजुप्रमाण इस समस्त लोकवर्ती प्राणियों के अज्ञानांधकार को नष्ट कर उनको उद्योत प्रदान करते हैं ॥७८॥ __ गौतमस्वामी के इस कथन को सुनकर केशीश्रमण ने कहा 'साहु' इत्यादि।
हे गौतम ! आपकी बुद्धि अच्छी है। आपने मेरा संशय दूर कर दिया है परन्तु और भी मेरे को संशय है उसको आप दूर करें ॥७९॥
केशीश्रमण अपने संशय को कहते हैं--'सारीरमाणसे' इत्यादि । अन्वयार्थ-(मुणी-मुने) हे मुनिराज ! (सारीरमाणसे दुक्खे वज्झमाणा સંસાર નાશ પામેલ છે. એ સુર્ય જ ચૌઢ રાજુ પ્રમાણ આ સઘળા લેકવતી પ્રાણી યોના અજ્ઞાન અને અંધકારને નાશ કરી તમને અજવાળું આપે છે. . ૭૮
गौतमस्वामीना मा प्रा२ना जयनने सामजीन शी श्रमणे ४धु-" साह"
त्या !
હે ગૌતમ! આપની બુદ્ધિ સારી છે. આપે મારા સંશયને દૂર કરેલ છે પરંતુ હજુ પણ મારા મનમાં એક સંશય છે તેને પણ આપ દૂર કરે. ૭લા अशी श्रम पोताना में शयने ४ छ-" सारीरमाणसे " त्या !
मन्वयार्थ-मुणी-मुने मुनि सारीरमाणसे दुक्खे वज्झमाणाण
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #971
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
ब यनानानां = पीड्यमानानां जीवानां क्षेमं व्याध्यादि राहत, शिवं=सोपद्रवरहितम अनावाधं = पीडावर्जितं च स्थानं किं मन्यसे = अवबुध्यसे ? 'सारीरमाणसे दुक्खे' इत्यत्र तृतीयार्थे प्रथमा ||८०||
गौतमः प्राह
―――
मूल - अतिथ एवं धुवं ठाणं लोगग्गंमि दुरारुहं ।
जत्थे नंत्थि जरामच्चू, वाहिणो वेर्येणा तेहा ॥ ८१ ॥
छाया -- अस्ति एकं ध्रुवं स्थानं. लोकाग्र दुरारोहम् । यत्र नस्तो जरामृत्यू, व्याधयो वेदनास्तथा ॥ ८१ ॥ ठीका -- 'अस्थि' इत्यादि ।
लोकाग्रे=चतुर्दशरज्यात्मकस्य लोकस्याप्रभागे एकम् =अद्विती दुरारोहं= दुःखेनारुह्यते यत् तत् दुर्लभेन सम्यग्दर्शनादि रन्नत्रयेण आरोढुं शक्य ध्रुवं = ण पाणिणं - शारीरमानसैर्दुखैः बध्यमानानां प्राणिनाम्) शारीरिक एवं मानसिक दुःखों से बाध्यमान संसारी जीवों का (खेमं सिवमणावाहं ठाणं किं मन्नसी-क्षेमं शिवमनाबधं स्थानं किं मन्यसे ) आधि व्याधि से रहित, सर्व उपद्रवों से विहीन तथा दुःखवर्जित स्थान कौनसा है ||८०||
केशी श्रमण के इस प्रश्न को सुनकर गौतमस्वामी ने कहा-'अस्थि' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - हे भदन्त ! चौदह १४ राजु प्रमाण ऊँचे इस (लोगम्मि दुर/रोहं धुत्रं ठाणं अस्थि-लोकोये दुरारोहं ध्रुवं स्थानं अस्ति) लोक के अग्रभाग में एक दुरारोह स्थान है। जो प्राणी सम्यग्दर्शन आदि रत्नत्रय से युक्त हो जाते है वे ही इसको प्राप्त कर सकते हैं अन्य नहीं, इसी लिये पाणिणं - शारीरमानसैदुखैः वध्यमानानां प्राणिनाम् शारीरिक भने मानसिक दुःष! धी अधा रहेस सेवा संसारी वाने खेमं सित्रमणावाहं ठाणं किं मन्नसी-क्षेमं franarari स्थानं किं मन्यसे आधि व्याधियी रहित खेषु सर्व पेद्रवोधी વિહીન તથા દુઃખવત્ત સ્થાનઆપે કયું માનેલ છે ? ૫૮૦૫
हैशी श्रभणुना या प्रश्नने सलगीने गौतमस्वाभीये उछु - “ अस्थि छत्याहि !
९५९
+
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
"
श्मन्वयार्थ ——हे लहन्त ! लोगग्गम्मि दुरारोहं धुवं ठाणं अन्थि-लोकाग्रे दुरारोहं ध्रुवं स्थानं अस्ति यो रामु प्रमाणु या आ सोना अग्रभागमा र महेनत्थी પહેાંચાય તેવુ સ્થાન છે. જે પ્રાણી સમ્યગ્ દર્શન આદિ રત્નત્રયથી યુકત થઈ જાય છે એજ આને પ્રપ્ત કરી શકે છે, ખીજા કેઇ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. આ કારણથી
Page #972
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनासूत्रे निश्चल स्थानमस्ति । यत्र स्थाने जरामृत्यु नस्तः, तथा व्याधयो-रोगा वेदना:शारीरमानमवेदनाश्च न सन्ति ।।८१।।
केशी पृच्छतिमूलम्-ठाणे ये इई के वुले?, केसी गोयममबवी।
तओ के सिं बुंवंत तु, गोयमो इणमब्बेवी ॥८॥ छाया--स्थानं च इति किम् उक्तं, केशी गोतममब्रवीत् ।
ततः केशिनं बुवंतं तु, गौतम इदमब्रवीत् ॥८२॥ टीका--'ठाणे य' इत्यादि । अस्या व्याख्या पूर्ववद् बोध्या ॥८॥
गौतमः प्राहमूलम्--निव्वाणं ति अबोहंति, सिद्धीलोर्गग्गमेव य ।
णेमं सिवमणाबाहं, जं चरंति महेसिंणो ॥३॥ इसको दुरारोह कहा गया है। यह स्थान असाधारण है। क्यों कि इसके जैसा और कोई दूसरा स्थान नहीं है। जीव को एक बार प्राप्त होने पर फिर इसका वियोग नहीं होता है अतः यह ध्रुव है । (जत्थ जरामच तहा वाहिणो वेयणां नस्थि-यत्र जरामृत्यू व्याधयः तथा वेदना नास्ति) इसमें पहुँचे हुए जीवों को जरा और मृत्यु का साम्हना किसी भी समय में नहीं करना पडता है। रोग तथा वेदनाओं का इसमें सर्वथा अभाव रहता है ॥८१॥
गौतमस्वामी के इस कथन को सुनकर केशीश्रमण ने उनसे पूछा-- 'ठाणे य' इत्यादि।
आपने जिस स्थान को कहा है ऐसा वह स्थान कौनसा है ॥८॥ એને મહા મહેનતથી પહોંચી શકાય તેવું (દુરાહ) સ્થાન કહેવામાં આવેલ છે. એ સ્થાન અસાધારણ છે. કારણ કે, તેના જેવું બીજું કોઈ પણ સ્થાન નથી. જીવને એ એક વખત પ્રાપ્ત થયા પછી ફરીથી તેનો વિયોગ થતો નથી જેથી તે પ્રવ છે. जत्थ जरामञ्चू तहा वाहिणो वेयणा नस्थि-यत्र जरामृत्यू व्याधयः तथा वेदना નાતિ તેની અંદર પહેચેલા જીવને જરા અને મૃત્યુને સામને કોઈ પણ સમયે કરવો પડતો નથી. રોગ અને વેદનાઓને તેમાં સંપૂર્ણ પણે અભાવ છે. ૮
ગૌતમસ્વામીના આ પ્રકારના કથનને સાંભળીને કેશી શ્રમણે તેમને પૂછયું -"ठाणे य" छत्या !
આપે જે સ્થાનને કહેલ છે એવું તે સ્થાન કયું છે ? ૮૨
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #973
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् छाया--निर्वाणमिति अबाधमिति, सिद्धि लोकायमेवच ।
क्षेमं शिवमनावाधं, यञ्चरन्ति महर्षयः ।।८.३।। टीका--'निव्वाणंति' इत्यादि।
हे भदन्त ! निर्वाणमिति निर्वान्ति-कर्मानलविध्यापनात् शीतीभवन्ति जन्तवो यस्मिस्तत्-निर्वाणं-निर्वाणमिति नाम्ना प्रसिद्धम्, अबाधमिति-नास्ति बाधा-शरीरमन:-सम्बन्धिनी पीडा यत्र तत् अबाधम्, अबाधमिति नाम्ना प्रसिद्धम, सिद्धिः सिध्यन्ति-निष्ठितार्था भवन्ति जन्तवोऽ स्यामिति सिद्धिः, सिद्धिरिति नाम्ना प्रसिद्धम्, लोकाग्रं लोकाग्रस्थानस्थितत्वात् लोकाग्रमिति नाम्ना प्रसिद्धम, च-पुनः क्षेमम्-क्षेमस्य-शाश्वतसुखस्य कारकलात् क्षेममिति नाम्ना प्रसिद्धम् शिवम्-उपद्रवाभावात् शिवमिति नाम्ना प्रसिद्धम् अनाबाधम्=न विद्यते आबाधा-जन्मजरामरणक्षुत्पिपासादिका यत्र तदनाबाधम्-अनावाधमिति नाम्ना प्रसिद्धं च यत्स्थानमस्ति, यच्च स्थनं महर्षयो-महामुनयः चरन्ति गच्छन्ति । एक्कारः पूरणे चकारः समुच्चये, अस्या अग्रिमगाथया सह सम्बन्धः ॥८३॥
पुनस्तदेव स्थानं विशिष्टि--- मूलम्--तं ठोणं सासँयंवासं, लोगंग्गम्मि दुरारुहं ।
जं संपत्ता न सोयति, भवोहंतकरा मुंणी ॥४॥ छाया-~-तत्स्थानं शाश्वतवासं, लोकाग्रे दुरारोहम् ।
यत् सन्माप्ता न शोचन्ति, भवौधान्तकरा मुनयः ॥८४॥ टीका - 'तं ठाणं' इत्यादि।
लोकाग्रे-चतुर्दशरज्वात्मकलोकस्याग्रभागे स्थितं दरारोहं दरवापेण सम्यग्दर्शनादिरत्नत्रयेण आरोढुं शक्यं शाश्वतवासं-शाश्वतो वासः स्थितियत्र तत्तथाभूतम्
केशीश्रमण के इस कथन को सुनकर गौतमस्वामी ने उनसे ऐसा कहा--'निव्वाणंति' इत्यादि।
हे भदन्त ! निर्वाण, अयाध, सिद्धि, लोकाग्र, क्षेम, शिव एवं अनाबाध इन समस्त नामों से जो स्थान प्रमिद्ध हैं। तथा जिस स्थान को महामुनिजन ही प्राप्त करते हैं ।।८३॥
કેશી શ્રમણના આ પ્રશ્નનને સાંભળીને ગૌતમસ્વામીએ તેને આ પ્રમાણે કહ્યું "निव्वाणंति" त्या!
हे महन्त ! निर्माण, समाध, सिद्धि ४ अ. क्षेभ, शिव, भने मनाया આ સઘળા નામેથી એ સ્થાનને મહામુનિ જન જ પ્રાપ્ત કરે છે ૮૩
૧૨૧
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #974
--------------------------------------------------------------------------
________________
T
"
उत्तराध्ययन सूत्रे अपुनराष्ट्रत्तिकमित्यर्थः एतादृशं तत्स्थानम् अस्ति । भौघान्तकराः - भवौघा:= जन्मपरम्परा तस्य अन्तकराः = उच्छेदका मुनयो यत् स्थानं सम्प्राप्ताः = समधिगताः न शोचन्ति = शोकभाजो न कदाचिदपि भवन्ति । 'सासयं' इत्यत्र मकारो आर्षत्वात् । केशिना हि द्वादश प्रश्नाः क्रमानुसारेण कृताः । तथाहि धर्मार्थत्वात्स
९६२
फिर उसी स्थान को कहते हैं-- 'तं ठाणं' इत्यादि ।
अन्वयार्थ - (तं ठाणं - तं स्थानं) ऐसे उस स्थान में प्राप्त हुए जीव का (सासयं वासं शाश्वतवासं) वास शाश्वत रहा कर | वह स्थान (लोगग्गमि - लोकाग्रे) लोक के अग्रभाग में है । तथा (दुरारुहंदुरारोहम) दुरारोह है। सम्यग्दर्शन आदि रत्नत्रय द्वारा ही जीवों को यह प्राप्त होता है । (भवोहंतकरा मुणी - भवौघान्तकरा मुनयः) जन्म परम्परा का अंत करने वाले मुनिजन (जं संपत्ता न सोयंति-यत् संम्प्राप्ता न शोचन्ति ) इस स्थानपर आकर फिर शोक से कभी लिप्तनहीं होते हैं । इस स्थान को निर्वाण आदि नामों से जो कहा गया है उन नामों का उस स्थान के साथ सम्बन्ध इस प्रकार से जानना चाहियेइस स्थान को प्राप्त कर प्राणी कर्मरूप अग्नि के इकदम बुझ जाने से बिलकुल शीतीभूत हो जाते हैं इसलिये इसको "निर्वाण" इस नाम से संबोधित किया गया है। शारीरिक एवं मानसिक बाधा जीवों को यहां नहीं होती है क्योंकि इन दोनों का यहां सर्वथा अभाव हो जाता है अतः इसको "अबाध " एसा भी कह दिया गया है। इस को पाकर प्राणि
इरीथी मे ४ स्थानने हे छे --"तं ठाणं" इत्याहि !
अन्वयार्थ - तं ठाणं-तं स्थानं सेवा स्थानने प्रेस व सासयं वासंशाश्वतवास वास शाश्वत रह्या रे छे मा स्थान लोगग्गम्मि- लोकाग्र सोडीना यथभागभां छे तथा दुरारुहं - दुरारोहम् हुरारोड छे. सभ्यगू दर्शन आहि रत्नत्रय द्वारान मे लवीने आस थाय छे. भवोहंतकरा मुणी-भत्रौघान्तकरा मुनयः ४५२ पराने। अत अश्वाषाणा भुनिन्न जं संपत्ता न सोयंति-यत् सम्प्राप्ता न शोचन्ति से સ્થાન ઉપર પહોંચીને પછી શેકમાં કદી પણ લિપ્ત થતા નથી.
એ સ્થાનને નિર્વાણ આદિ નામેથી જે કહેવામાં આવેલ છે. એ નામેાના એ સ્થાનની સાથેને સંબંધ આ પ્રકારથી જાણુવા જોઈએ.
""
એ સ્થાનને પ્રાપ્ત કરીને પ્રાણી કમરૂપી અગ્નિ એકદમ બુઝાઇ જવાથી ખિલ કુલ શીતીભૂત થઈ જાય છે. આ કારણે એને “ નિર્વાણુ આ નામથી સૌાધિત કરવામાં આવે છે. શારીરિક તેમજ માનસિક બાધા જીવાને એ સ્થાનમાં થતી ન કેમકે એ અન્નના ત્યાં સંપૂર્ણ પણે અભાવ થઇ જાય છે. આથી એને “અમાધ” એવુ
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #975
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
९६३
कलानुष्ठानस्य धर्मस्य च शिक्षाव्रतरूपत्वादांत, तद्विषये प्रथमः प्रश्न । सकलानुष्ठानानि लिङ्गतः पाल्यानीति ततो लिंङ्गविषये द्वितीयः प्रश्नः २ । लि. सत्यप्यनिर्जितेष्वात्मादिशत्रुषु न शक्यन्तेऽनुष्ठानानि सुखेन पालयितुम्, अतः शत्रुजयविषये तृतीयः प्रश्नः ३। तेषु शत्रुष्वपि कषाया एक्ोत्कटा स्तदात्मको च गण कृत कृत्य बन जाते हैं इससे "सिद्धि" भी इसका एक नाम है। यह स्थान ठीक लोक के अग्रभाग में स्थित है अतः 'लोकोन' भी इसका एक नाम हो गया है। शाश्वतसुख का कारण होने से "क्षेम' उपद्रवों का अभाव होने से "शिव", जन्म, जरा, मरण, क्षुधा एवं पिपासा आदि की यहां पर जीवों को बाधा नहीं होती हैं इससे इसको "अबाध” कहा गया है। वहां का निवास नित्य होने से "शाश्वतवास" कहा गया है। केशी कुमार श्रमगने ये जो सब बारह १२ प्रश्न अनुक्रम से किये हैं उनका अभिप्राय इस प्रकार है-जितने भी अनुष्ठान होते हैं वे सब धर्म के लिये होते हैं तो धर्म शिक्षात्रतरूप है इस लिये उसके विषय में केशीश्रमण ने सर्व प्रथम "चाउज्जामो य धम्मो” इत्यादि से धर्म विश्यक प्रश्न किया हैं ।। सकल अनुष्ठानों को पालन करने का कोई न कोई लिङ्ग अवश्य हुआ करता है, इसलिये इसी अपेक्षा से "अचेलगो य” इत्यादि से लिङ्ग विषयक द्वितीय प्रश्न किया है ।। लिङ्ग धारण कर भी लिया परंतु यदि आत्मादिक शत्रओं पर विजय प्राप्त न की जावे तो अनुष्ठानों का मलिन सम्यक प्रकार से नहीं हो सकता પણ કહેવામાં આવેલ છે. એને પ્રાપ્ત કરીને પ્રાણીગણ કૃત કૃત્ય બની જાય છે. આથી “સિદ્ધિ પણ એનું એક નામ છે. એ સ્થાન ઠીક લોકના અગ્રભાગમાં સ્થિત છે આથી “કાગ્ર” પણ એનું એક નામ થઇ ગયેલ છે. શાશ્વત સુખનું કારણ હોવાથી “ક્ષેમ” ઉપદ્રને અભાવ હેવાથી “શિવ” જન્મ, જરા, મરણ. ભૂખ અને તરસ આદિની ત્યાં જેને બાધા થતો નથી. આથી તેને “અબાધ” કહેવામાં આવે છે. ત્યાં નિવાસ નિત્ય હોવાથી “શાશ્વતવાસ” કહેવામાં આવેલ છે. કેશી કુમાર પ્રમાણે આ જે સઘળા ૧૨ બાર પ્રશ્નને અનુક્રમથી કહેલ છે. તેને અભિપ્રાય આ પ્રકારે છે––જેટલા પણ અનુષ્ઠાન હોય છે તે સઘળાં ધર્મના માટે જ હોય છે તથા ધર્મ શિક્ષાવ્રત રૂપ છે. આથી तेना विषयमांशी श्रम साथी पडसा "चाउजामा य धम्मे छत्याथी धम વિષયક પ્રત કહેલ છે. ૧ સઘળા અનુષ્ઠાનોને પાલન કરવામાં કઈને કઈ લિંગ अवश्य डाय छे. मा भाटे मे अपेक्षाथी "अचेलगा य"त्य हिथी nि विषय બીજો પ્રશ્ન કરેલ છે! રિા લિંગ ધારણ કરી પણ લીધું પરંતુ જો આત્માદિક શત્રુઓ ઉપર વિજય પ્રાપ્ત કરવામાં ન આવે તો અનુષ્ઠાને સંપૂર્ણ સમ્યક પ્રકારથી થઈ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #976
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययनसूत्रे राग द्वेषौ, अतस्तद्रूपपाशच्छेदनविषये चतुर्थः प्रश्नः ४ । तत्रापि लोभ एक, दुरन्तः, अतो लोभरूप लतोच्छेदनविषये पञ्चमः प्रश्नः ५ लोभरूपलतोच्छेदोऽपि न कषायरूपाग्निनिर्वापणं विना संभवति, अतोऽग्निनिर्वापण विषये पाठः प्रश्नः ६ । तन्निर्वापणं मनस्य निगृहीते न संभवति, अतो दुष्टाश्वनिग्रहविषये सप्तमः पश्चः ७। मनोरूपदुष्टाश्वनिग्रहे कृत्वेऽपि सम्यङ्मार्गपरिज्ञानं विना न संभवति स्वाभिमतमोक्षरूपपद प्राप्तिरिति सम्यङ्मार्गविषये अष्टमः प्रश्नः ८। है अतः तृतीय प्रश्न 'अणेगाणसहस्साणं' इत्यादि से भाव शत्रु जय के विषय में किया गया है। ।३। शत्रुओं में सब से प्रबल शत्रु इस आत्मा के लिये उत्कट कषाय तथा कपायात्मक रागद्वेष हैं, इसलिये छेदन के विषय में 'दीसंति' इत्यादि से चतुर्थ प्रश्न हुआ है ।४। लोभ कपाय दुरन्त है इसलिये पंचम प्रश्न में इस लोभरूप कषाय को उखाडने की बात 'अंतो हिययसंभूया' इत्यादि से पूछी गई है ।। लोभ कषाय का उच्छेद भी कषायरूप अग्नि के निर्वापण विना संभावित नहीं होता है इसलिये षष्ठ प्रश्न में अग्नि के रूपक द्वारा उसके निर्वापण के विषय में "संपज लिया य' इत्यादि से प्रश्न किया गया है। ।६। अग्नि का निर्बापण जब तक मन निगृहीत नहीं होता है तब तक नहीं हो सकता है इसलिये मनरूप दुष्ट अश्व के निगृह के विषय में "अयं साहसिओ' इत्यादि से सप्तम प्रश्न हुआ है ।७। जबतक भले मार्ग का परिज्ञान नहीं हो जाता है तबतक मनरूप दुष्ट अश्व का निग्रह होने पर भी जीवों शता नथी. साथी श्री प्रल "अणेगाणसहस्साणं" त्याहिया मार शत्रु यिनी વિષયમાં કરાયેલ છે. ૩ શત્રુઓમાં સહુથી પ્રબળ શત્રુઓ આત્મા માટે ઉત્કટ पाय तथा ४ायात्म २।। ६५ छ. मा ४२॥णे छेना विषयमा 'दीसंति' त्या ! ચે પ્રશ્ન થયેલ છે. ૪લેભ કષાય દુરન્ત છે, આ કારણે પાંચમા પ્રશ્નમાં આ सोम ३५ षायने मेवानी वात "अंतो हिययसंभ्रया" त्याहिथी पूछवामा આવેલ છે. ૫ લેભ કષાયને ઉછેદ પણ કષાય રૂપ અગ્નિના નિર્વાણુ વગર સંભવિત હોતે નથી આથી છઠા પ્રશ્નમાં અગ્નિના રૂપક દ્વારા તેના નિર્વાણ પણુના विषयमा "संपजलिया य" त्याहिथी प्रश्न ४२वामा पास छ ।६। मनिनु निर्वा५
જ્યાં સુધી મન નિગ્રહિત થતું નથી ત્યાં સુધી થઈ શકતું નથી. આ કારણે મન ३५ हुट भवन नयना विषयमा “ अयं साहसिओ" त्याहिया સાતમો પ્રશ્ન થયેલ છે. જ્યાં સુધી સીધા માર્ગનું પરિજ્ઞાન થઈ જતું નથી ત્યાં સુધી મનરૂપ દુષ્ટ અવને નિગ્રહ થવા છતાં પણ અને સ્વાભિમત મોક્ષરૂપની
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #977
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम् सम्यङ्मार्गश्च निनप्रणीतधर्म एवेति नवमः प्रश्नः ९। तस्यैव सन्मार्गत्व ख्यापनाय महोदक वेगनिवारणविषये तत्रैव धर्मे दृढतोत्पादनाय संसाररूप समुद्रपारगमनविषये दशमः प्रश्नः। अथ यदि जिनप्रणीतधर्मएव सम्यङ्मार्गस्तर्हि किमन्येऽपि न तथा बदन्तीत्याशङ्कय तेषामज्ञत्वख्यापनार्थ तमोविघटनविषये एकादशः प्रश्नः ११ । एवमपि किमनेन सम्यङ्मार्गेण मोक्षरूप स्थानप्राप्तः संभावनाऽस्ति? इति शङ्कानिरासाय स्थानविषयेद्वादशः प्रश्नः १२ । एवं द्वादशानां प्रश्नानां समन्वयो बोध्यः ॥८४॥ को स्वाभिमत मोक्षरूप पद की प्राप्ति नहीं हा सकती है इसलिये सम्यक मार्ग के विषय में “कुप्पहा” इत्यादि से अष्टमप्रश्न किया गया है ॥८॥ वह सम्यक मार्ग जिन प्रणीत धर्म को ही हो सकता है अन्य नहीं इस विषय स्पष्ट करने के लिये 'महाउदगवेगेणं' इत्यादि से नवम प्रश्न किया गया है।९। जिनप्रणीतधर्म में ही सन्मार्गता है यह ख्यापन करने के लिये तथा उसी में महोदक वेग को निवारण करने की शक्ति है इस बात को बताने के लिये तथा उसी धर्म में दृढता धारण करनी चाहिये-क्यों कि वही संसाररूप समुद्र से पार कराने में शक्त है इन बात को पुष्ट करने के लिये यह 'अण्णवंसि' इत्यादि से दशमा प्रश्न किया गया है।१०। 'अंधयारे' इत्यादि से ग्यारहवां प्रश्न यह स्पष्ट करता है कि-जिन प्रणीत धर्म ही एक सम्यक मार्ग है परंतु अन्य तीर्थिक जन इस विषय को जो नहीं मानते है, सो उनकी यह अज्ञानता है। उनका यह अज्ञान रूप तम इसी मार्ग के आश्रयण करने से नष्ट हो सकता है ।११। प्राप्ति ५४ ४ती नथी. माथी सभ्य३ भागना विषयमा “कुप्पहा" त्यातिथी આઠમો પ્રશ્ન કરેલ છે. માટે તે સમ્યક્ માર્ગ અને પ્રણીત ધમ જ હોઈ શકે છે. भी नही मा विषयने २५०८ ४२५॥ माटे "महा उदगवेगेग" त्याथी नभ। પ્રશ્ન કરેલ છે. અા જીન પ્રણીત ધર્મમાં જ સન્માતા છે આની સંપૂર્ણ સમજુતિ માટે તથા એમાં જ મહાદક વેગનું નિવારણ કરવાની શકિત છે આ વાતને બતાવવા માટે એક જ ધર્મમાં દઢતા ધારણ કરવી જોઈએ કેમકે, તે સંસાર સમુદ્રથી પાર ४२वामा शतिशाणी छे मा वातने पुष्ट ४२१। माटे ! "अग्णवंसि" त्याहिथी सभी प्रश्न ४२वामा मावेस छ. ॥१०॥ “अंधयारे" त्याहिथी मयारमा प्रश्न એ સ્પષ્ટ કરે કરે છે કે, જીનપ્રણીત ધર્મ જે એક સમ્યક્ માગે છે. પરંતુ અન્ય તીથિક જન જેઓ આ વિષયને માનતા નથી તે એમની અજ્ઞાનતા છે. એમનું આ અજ્ઞાન રૂપ તમ (અંધારૂ) આજ માગને આશ્રય કરવાથી નષ્ટ થઈ શકે છે. ૧૧
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #978
--------------------------------------------------------------------------
________________
९६६
દ
एवं गौतमनोक्ते केशी मुनिः प्राहमूलम् - साहु गोम ! पण्णा ते, छिन्नो में संसओ इमों । नमो " ते " संसयाईय!, सव्र्व्वसुत्तमहोदही ! ॥८५॥ छाया - साधुगातम ! प्रज्ञा ते, छिन्नो मे संशयोऽयम् ।
नमस्ते संशयातीत !, सर्वसूत्रमहो ! ||८५|| टीका- 'साहु' इत्यादि
उत्तराध्ययन सूत्रे
हे गौतम ! ते प्रज्ञा साधुः = शोभना अस्ति । मे= मम अयं संशय; छिन्नः । हे संशयातीत ! = हे सन्देहरहित ! हे सर्वसूत्रमहोदधे ! = हे सकलसिद्धान्तसमुद्र ! ते= तुभ्यं नमः =नमस्कारोऽस्तु ! ॥ ८५ ॥
ततः केशी मुनिर्यत्कृतवास्तदाह सूत्रकारो गाथाद्वयेन - मूलम् — एवं तु संसंए छिन्ने, केसी घोरपरक |
अभिवंदित्ता सिरसा, गोर्यमं तु महायसं ॥ ८६ ॥ पंच महव्वयधम्मं, पडिवेंजइ भावओ । पुरिमंस्स पच्छिमम्मि, मॅग्गे तत्थे सुहाँवहे ॥८७॥ छाया -- एवं तु संशये छिन्ने, केशी घोरपराक्रमः । अभिवन्द्य शिरसा गौतमं तु महायशसम् ||८६ ॥
,
'सारी माणसे' इत्यादि से बारहव प्रश्न यह बताता है कि इसी मार्ग से मोक्षरूप स्थान की प्राप्ति होती ह अन्य से नहीं | १२ | इस प्रकार इन बारह १२ प्रश्नों का समन्वय जानना चाहिये ॥ ८४ ॥ केशी श्रमण कहते हैं - 'साहु' इत्यादि ।
हे गौतम! आप की प्रज्ञा बहुत ही अच्छी है । मेरा संशय आपने दूर किया है अतः हे संशयातीत ! तथा सर्वसूत्रमहोदधि स्वरूप ! आपके लिये मेरा नमस्कार है ॥ ८५ ॥
" सारीर माणसे" ४त्याहिथी मारमा प्रश्न मे मताचे हे }, मान भागथी भोक्ष રૂપ સ્થાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. અન્ય સ્થાનાની નહી' (૧। આ પ્રકારથી એ ખાર ૧૨ પ્રશ્નાના સમન્વય જાણવા જોઇએ. ૫૮૪ા
देशी श्रमण हे छे– “साहु" धत्याहि ! હું ગૌતમ આપની પ્રજ્ઞા ઘણી જ સારી કરેલ છે. આથી હું સંશયાતીત ! તથા સસૂત્ર નમસ્કાર છે. ૫૮૫
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
છે. મારા સંશય હવે આપે દૂર મહેાદા સ્વરૂપ ! આપને મારા
Page #979
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
पञ्चमहाव्रतधर्म, प्रतिपद्यते भावतः।
पूर्वस्य पश्चिमे, मार्गे तत्र शुभान हे ॥८६॥ टीका-'एवं' इत्यादि ।।
एवम् अमुना प्रकारेण तु-निश्चयेन संशये छिन्ने सति घोरपराक्रमः केशी मुनिः महायशसं दिगन्तव्याप्तकीर्ति गौतमं गणधरं शिरसा अभिवन्ध पूर्वस्य आदितीर्थकरस्य अभिमते पश्चिमे अन्तिमतीर्थकरसम्बन्धिनि शुभावहे कल्याणमापके मार्गे भावतः पूर्व चातुर्यामो धर्मः प्रतिपत्तव्य इतिभाव असीत. अधुना पश्चयामधर्मः प्रतिपत्तव्य इति भावोऽभूदिति पश्चयामधर्मप्रतिपत्त्यभिप्रायात् तत्र-तिन्दुकोद्याने पञ्चमहाव्रतधर्म प्रतिपद्यते स्वीकरोति स्म । द्वितीयः 'तु' शब्दः पूरणार्थः ।।८६।।८७॥
- इसके बाद केशीश्रमण ने जो किया सी कहते हैं एवं तु' इत्यादि 'पंचमहत्वयधम्म इत्यादि।
___ अन्वयार्थ-(एवं तु संसए छिन्ने-एवं तु संशये छिन्ने) इस प्रकार के कथन से जब केशीश्रमण का संशय नष्ट हो गया तब (घोरपरक्कमे केसी-घोरपराक्रमः केशी) घोर पराक्रस शाली उन केशीकुमार ने (महायससं गोयमं सिरसा अभिवंदित्ता-महायशसंम् गौतमं शिरसा अभिवन्द्य) महायशस्वी गौतम गणधर को मस्तक झुकाकर नमस्कार किया और (पुरिमस्स पच्छिमम्मि मग्गे तत्थ सुहावहे-पूर्वस्य पश्चिमे शु भावहे तत्र मार्गे) आदि तीर्थकर से अभिमत अंतिम तीर्थंकर के कल्याण प्रापक मार्ग में (भावओ पंचमहब्बयधम्म पडिवजइ-भावतः पञ्चमहाव्रतधर्म प्रतिपद्यते) भाव से पंचमहाव्रतरूप धर्म को अंगीकार किया। अर्थात केशीश्रमण कुमार गौतमगणधर के कथन को सुनकर यह जान गये कि
साना पछी उशी श्रभरे ज्यु" तेने ४ छ-"एवंतु" प्रत्याहि ! "पंचम हन्वयधम्म" त्या !
अन्याय-एवं तु संशये छिन्ने-एवं तु संशये छिन्ने मा प्रारना वायी वारे अशी श्रमान सशय नाश पाभी गया त्या घोरपरक्कमे केसो -घोरपराक्रमः केशी धर परामशाजी से शी भारे महायससंगोयमंसिरसा अभिवंदित्ता-महायशसं गौतमं शिरसा अभिवन्ध भडायशस्वी गौतम गवरने भरत सवीने नमः४.२ ४ा मने मा पुरिमस्स पच्छिमम्मि सुहावहे तत्थ मग्गे-पूर्वस्य पश्चिमे शुभावहे तत्र मार्ग ती ४२ना मालमत मतिम तीथ ४२ना ४८५१९ प्रा५४ भागमा साथी भावओ पंचमहव्ययधम्म पडिवजइ-भावतः पञ्चमहाव्रतधर्म प्रतिपद्यते पाय मानत३५ घने गी॥२ यो. અર્થાત્ શ્રી શ્રમણ કુમાર ગૌતમ ગણધરના કથાનકને સાંભળીને એ જાણી ગયા
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #980
--------------------------------------------------------------------------
________________
९६८
उत्तरध्यायनपत्रे सम्प्रति अध्ययनार्थमुपसंहरन महापुरुषसंगमफलमा-- मूलम्- केसी गोयमओ णिचं, तम्मि आसि समा मे।
सुयसील समुकरिसो, महत्थ स्थविणिच्छओ ॥८॥ छाया--केशि गौतमतो नित्यं, तस्मिन्नासीत् समागमे ।
श्रुतशीलसमुत्कर्षों, महार्थाथ विनिश्चयः ।।८८|| टीका--'केसि गोयमओ' इत्यादि ।
तस्मिन् पुरे केशिगौतमयोः समागमे संमेलने केशि गौतमतः केशि गौतमाभ्यां तयो र वस्थावधि नित्यं श्रुतशील समुत्कर्षः-श्रुतं-ज्ञानं, शीलम्= आचारः तयोः समुत्कर्षः-समुन्नतिः-ज्ञानाचरणमकर्पः, महार्थाथेविनिश्चयःमहार्थाः-मुक्ति साधकत्वेन महाप्रयोजना ये अर्थाः शिक्षात्रतादयस्तेषां विनिश्चयो निर्णयश्च आसीत् अभूत्, तयोः शिष्यापेक्षयेदं बोध्यम् ॥८८।।
तथा-- मूलम्-तोसिया परिसा सव्वा, सम्मग्गं समुवटिया । संथुया ते पसीयं तु,भयंवं केसी गोयमे-त्ति बेमि ॥८९॥
॥इइ केसिगोयमिजं अज्झयणं समत्तं ॥२३॥ पहेले पार्श्वनाथ के समय में चातुर्यामरूप धर्म था और अब अंतिम तीर्थकर के इस शासन काल में पंचयाम रूप धर्म है। अतः उन्हों ने भी इस पंचयामरूप धर्म को अंगीकार कर लिया ॥८६९८७।।
अब अध्ययन का उपसंहार करते हुए केशीश्रमण और गौतम जैसे महापुरुषों के समागम का फल कहते हैं--'केसिगोयमओ इत्यादि।
उस नगर में केशिगौतम के इस समागम में उन दोनों से श्रुतज्ञान की एवं शीलरूप आचार धर्म की खूब उन्नति हुई तथा मोक्ष का साधनभूत शिक्षावत आदिरूप अर्थ का अच्छी तरह निर्णय हुआ ॥८८॥ કે પહેલાં જે પાર્શ્વનાથના સમયમાં ચાતુર્યામ રૂપ ધર્મહતું અને હવે અંતિમ તીર્થકરના આ શાસનકાળમાં પાંચયામ રૂપ ધર્મ છે આથી એમણે પણ પાંચયામ રૂપ ધર્મ અંગીકાર કરી લીધ, ૮૬૮૭
- હવે અધ્યયનને ઉપસંહાર કરીને કેશીશ્રમણ અને ગૌતમ જેવા મહાપુરુષના सभासमना जने ४ छ-"केसिगोयमओ" त्यादि।
આ નગરમાં કેશી ગૌતમના આ સમાગમમાં એ બન્નેથી લતાજ્ઞાનની તથા શિલરૂપ આચાર ધર્મની ખૂબ ઉન્નતિ થઈ તથા મોક્ષના સાધન ભૂત શિક્ષાવ્રત આદિરૂપ અને સારી રીતે નિર્ણય થયો. ૧૮૮
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #981
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २३ श्रीपार्श्वनाथचरितनिरूपणम्
छाया-तोपिता परिषत्सा, सन्मार्ग समुपस्थिता ।
संस्तुतौ तौ प्रसीदतां, भगवन्तौ केशिगौतमाविति ब्रवीमि ॥८९॥ टीका-'तोसिया' इत्यादि । ___ सदेवासुरमानुषा सर्वा परिषत् तोपिता-सन्तुष्टा जाता। सा परिषत् सन्मन =मुक्तिमार्ग प्रति समुपस्थिता-उद्यता-सावधाना जाता । इत्थं तच्चरितवर्णनद्वारा तयोः स्तुतिमुक्तवा तत्प्रसादाकाङ्क्षी मूत्रकार: प्राह-'संथुया' इत्यादिना-इत्थं संस्तुतौ-नुत्तच्चरितवर्णनतः कृतस्तुती तो भगवन्तौ केशीगौतमौ अस्मासु पसीदताम्=प्रसन्नौ भवताम् । 'इतिब्रवीमि' इत्यस्यार्थः पूर्ववद् बोध्यः । 'भयवं' इत्यत्रार्षत्वादेकत्वं बोध्यम् ।।८९|| इतिश्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापा लपक-प्रविशुद्धगद्यपधनैकग्रन्थनिर्मापक-बादिमानमर्दक-शाहूछत्रपति-कोल्हा पुर-राजप्रदत्त-'जैनशास्त्राचार्य' पदभूषित-कोल्हापुरराज गुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मादेवाकर-पूज्यश्री घासीलालव्रतिविरचितायामुत्तराध्ययनमूत्रस्य प्रियदर्शिन्याख्यायां व्याख्यायां के शिगौतमीयं
नाम त्रयोविंशतितममध्ययनं सम्पूर्णम् ।२३।। तथा-'तोसिया' इत्यादि।
अन्वयार्थ--इस प्रकार देव असुर एवं मनुष्यों से भरी हुई वह (सव्वा परिसा तोसिया-सर्वा परिषत् तोषिता) समस्त सभा घडी ही संतुष्ट हुई। उनके उपदेश श्रवण से सब के सब (सम्मग्गं समुवट्टियासन्मार्ग समुपस्थिताः) मुक्तिमार्ग की और चलने के लिये सावधान बन गये। इस तरह चारित्र वर्णन द्वारा (संथुया ते केसी गोयमे पसीयंतु त्तिवेमि स्तुतौ तौ केशीगौतमौ प्रसिदतां इतिब्रवीमि) स्तुत हुए वे
तथा "तोसिया" त्या !
मन्वयाय--240 प्रमाणे ४१, मसु२, भने मनुष्योथा मरेकी ये सव्वा परिसा तोसिया-सर्वा परिषत्तोषिता समस्त समा घgी ४ संतोष पाभी. मेमना उपदेश श्रqथी सघणा सम्मग्गं समुवट्टिया-सन्मार्ग समुपस्थिताः भुति भनी १२५ ચાલવા માટે સાવધાન બની ગયા. આ પ્રમાણે ચરિત્ર વર્ણન દ્વારા સંપૂરા તે
केसी गोयमे पसीयंतु तिबेमि-संस्तुतौ तौ केशी गौतमौ प्रसीदतां इति ब्रवीमि ૧૨૨
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #982
--------------------------------------------------------------------------
________________
९७०
उत्तराध्ययनसूत्रे भगवन्त केशीश्रमण और गौतम गणधर हमारे ऊपर सदा प्रसन्न रहें। "इति ब्रवीमि" सुधर्मास्वामी जम्बूस्वामी से कहते है कि-हे जम्बू ! जैसा मैंने श्री महावीर प्रभु से सुना हुं वैसा ही कहता हूं ॥८९॥ यह उत्तराध्ययन सूत्र के तेईसवें अध्ययन का हिन्दी भाषानुवाद
सम्पूर्ण हुआ ॥२३॥ સ્તુત થયેલા એ ભગવન્ત કેશી શ્રમણ અને ગૌતમ ગણધર અમારા ઉપર સદા प्रसन्न २९ "इतिब्रवीमि" सुषमा स्वामीन ४ छ । यूरो में लापान મહાવીર સ્વામીની પાસેથી સાંભળેલ છે એવું જ કહું છું ૮
શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના તેવીસમા અધ્યયનને ગુજરાતી ભાષા અનુવાદ સંપૂર્ણ ર૩૫
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #983
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्विंशतितममध्ययनम् प्रारभ्यतेउक्तं त्रयोविंशतितममध्ययनम् । सम्प्रति प्रवचनमातृनामकं चतुर्विशतितममारम्यते । अस्य च पूर्वेण सहायमभिसम्बन्धः-पूर्वस्मिन्नध्ययने परेषामपि मनोविप्लवः केशीगौतमवदपनेय इति प्रोक्तम् । तदपनयनं तु भाषासमित्यात्मकेन वाग्योगेनैव संभवति । भाषासमितिश्च प्रवचनमाणामन्तर्गता, इति तत्स्वरूपमिहोच्यते । इत्यनेन संवन्धेनायातस्यैतस्याध्ययनस्येदमादिमं मूत्रम्मूलम्--अहूँ प्पवयंणमायाओ, संमिई गुत्ती तहेवे य ।
पंचेवं समिईओ, तओं गुत्ती उ आहिया ॥१॥ छाया--अष्टप्रवचनमातरः, समितयो गुप्तयस्तथैव च ।
पञ्चैव समितयः, तिस्रो गुप्तयस्तु आख्याताः ॥१॥ टीका--'अट्ठ' इत्यादि। समितयः-सम्सम्यक-सर्वज्ञवचनानुसारेण इतयः आत्मनः प्रवृत्तयः,
चौवीसवाँ अध्ययन प्रारंभ-- तेईसवां अध्ययन समाप्त हवा, अब चौवीसवां अध्ययन प्रारंभ हाता है। इस अध्ययन का नाम प्रवचनमात है। इसका संबंध पूर्व अध्ययन के साथ इस प्रकार है जिस प्रकार केशिगौतम ने दसरों के मनोविप्लव-मनकी शंका का अपनयन किया है उसी प्रकार साधु को भी दसरों के मनोविप्लव का अपनयन करना चाहिये । परन्तु यह काम भाषास. मिति स्वरूप वाग्योग के विना नहीं हो सकता है, और भाषोसमिति क्या है यह बात इस अध्ययन में प्रकट की जावेगी। अष्ट प्रवचन माता अन्तर्गत यह भाषासमिति है । इस अध्ययन का यह आदि गाथा है-'अट्ट' इत्यादि । अन्वयार्थ–(पंचेव समिईओ-पञ्चव समितयः) पांच समिति (तओ
ચોવીસમા અધ્યયનનો પ્રારંભ ત્રેવીસમું અધ્યયન પુરૂં થઈ ગયું છે. હવે વીસમા અધ્યયનનો પ્રારંભ થાય છે. આ અધ્યયનનું નામ પ્રવચનમાં છે. તેને સંબંધ ત્રેવીસમાં અધ્યયન સાથે આ પ્રમાણે છે જે પ્રમાણે કેશી ગૌતમે બીજાઓના મનની શંકાઓનું સમાધાન કરેલ છે આ પ્રમાણે સાધુએ પણ બીજાઓના મનની શંકાઓનું સમાધાન કરવુ જોઈએ. પરંતુ એ કામ ભાષા સમિતિ સ્વરૂપ વાગ્યેગના વગર બની શકતું નથી. અને ભાષાસમિતિ શું છે, એ વાત આ અધ્યયનમાં પ્રગટ કરવામાં આવશે. અષ્ટ પ્રવચન માતાના અંતર્ગત આ ભાષા સમિતિ છે. આ અધ્યયનની આ પ્રથમ ગાથા છે. “” ઈત્યાદિ !
स-ययार्थ-पंचेव समिईओ-पश्चैव समितयः पांच समिति भने तो गुत्ती
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #984
--------------------------------------------------------------------------
________________
९७२
उत्तराध्ययनसूत्रे
तथैव च गुप्तयः-गोपनानि गुप्तयः, अकुशलवाङ्मनःकाययोगानां नि हरूपाः कुशलानामुदीरणरूपाश्च, एता अष्ट-अष्टसंख्याकाः प्रवचनमातरःद्वादशाङ्गरूपप्रवचनानां जनन्यः सन्ति । उक्तं हि--
__ "एया पवयणमाया दवालसंगं पस्याओ" ।। छाया-एताः वचनमातरो द्वादशाङ्गं प्रमूताः ॥ इति ।
तत्र अष्ठप्रवचनमातृषु पञ्चैव पञ्चसंख्याविशिष्टाः समितयः, तिस्रस्तु गुप्तय आख्याता: कथितास्तीर्थकरैः ॥१॥
संप्रति ता एव नामतः प्राह-- मूलम्-ईरियाभासेसणादाणे, उच्चारे समिई इयं ।
मणगुत्ती वयगुत्ती, कायगुत्ती यं अट्ठमा ॥२॥ छाया--ईर्या भाषणाऽऽदाने, उच्चारे समितिरिति ।
मनोगुप्ति वचोगुप्तिः, कायगुप्तिश्च अष्टमी ॥२॥ टीका--'ईरिया' इत्यादि।
ईर्याभासैषणादाने-ईरणम् ईर्या=गमनम् , भाषणम्-भाषा, एषणम्-एषणागुत्ती उ आहिया-तिस्रो गुप्तयस्तु आख्याताः) एवं तीनगुप्ति, ये (समिई गुत्ती तहेव य अट्ठपवयणमायाओ-समितयः तथैव च गुप्तयः अष्ट प्रवचनमातरः) अष्ट प्रवचन माताएँ हैं। सर्वज्ञ वचन के अनुसार आत्मा की प्रवृत्ति का नाम समिति है । अकुशल मन वचन एवं काय योगों का निग्रह करना तथा कुशल मन वचन एवं काय योगों का उदीरण करना इसका नाम गुप्ति है। पांच समिति,तीन गुप्ति, इन आठों को प्रबचन माताएँ इसलिये कही गयी हैं कि ये सब द्वादशांगरूप प्रवचन की जननी हैं। कहा भी है-'एया पवयणमाया दुवालसंगं पसूयाओ" ॥१॥ उ आहिया-तिस्रो गुप्तयस्तु आख्याताः शुस्ति, समिई तहेव य गुत्ती अट्ठ पवयणमायाओ आहिया-समितयः तथा गुप्तयः अष्ट प्रवचनमातरः आख्याता: આ આઠ પ્રવચન મીતા છે. સર્વજ્ઞના વચન અનુસાર આ આત્માની પ્રવૃત્તિનું નામ સમિતિ છે અકુશળ મન, વચન, અને કાયાના વેગને નિગ્રહ કરે તથા કુશળ મન, વચન, અને કાયાના ચેગનું ઉદાહરણ કરવું તેનું નામ ગુપ્તિ છે. પાંચ સમિતિ ત્રણ ગુતિ, આ આઠેને પ્રવચન માતા એ માટે કહેવામાં આવે છે કે સહુ દ્વાદશાંગ રૂપ પ્રવચનની જનની છે. કહ્યું પણ છે–
एया पवयणमाया दुवालसंग पधूयाओ ॥१॥
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #985
--------------------------------------------------------------------------
________________
९७३
प्रियदर्शिनी टीका अ. २४ अष्टप्रवचनमातृवर्णनम् अन्नादि गवेषणा, आदान-पात्रादेग्रहणम् उपलक्षणत्वाद् निक्षेपणं च, एषां समाहारद्वन्द्वस्तस्मिन् तथा-उच्चारे-उच्चारपरिष्ठापनायां च समितिः यतनापूर्वक पत्तिः, समितिरित्यस्य ईर्यादौ प्रत्येकत्र पृथक्पृथगावृत्याऽन्वयः । इति अमुना प्रकारेण एञ्च, षष्ठी मनोगुप्तिः, सप्तमी वचोगुप्तिः, अष्टमी कायगुप्तित्येवम् अष्ट प्रवचनमानरः सन्ति । ॥२॥ मूलम्-एयाओ अट्ट समिईओं, समासेणे वियाहिया।
दुवालसंगं जिणक्खायं, मायं जथ उ पर्वयणं ॥३॥ छाया--एता अष्ट समितयः, समासेन व्याख्याताः ।
द्वादशाङ्गं जिनाख्यातं, मातं यत्रतु प्रवचनम् ।।३।। टीका--'एयाओ' इत्यादि ।
एता अनन्तरोक्ता अष्ट समितयः समासेन=संक्षेपेण व्याख्याता कथिताः । शास्त्रविध्यनुसारत आत्मनो व्यापारो गुप्तिष्वप्यस्तीति समितिशब्देन गुप्तीनामपि
अब पांच समितियों के नाम कहते है-'ईरिया इत्यादि ।
गमन में यतनापूर्वक प्रवृत्ति का नाम ईर्यासमिति है। बोलने में यतनापूर्वक प्रवृत्ति का नाम भाषा समिति है । यतनापूर्वक आहारादिक की गवेषणा करने की प्रवृत्ति एषणा समिति है। पात्रादिक का धरना एवं उठाना इसका नाम आदान-आदाननिक्षेप समिति है। यतनापूर्वक उच्चार प्रस्रवण के परिष्ठापन करने की प्रवृत्ति उच्चार समिति है। मन की गुप्ति वचन की गुप्ति एवं कायकी गुप्ति, ये ३ तीन गुप्तियां है ॥२॥
'एयाओ अट्ठ समिईओ' इत्यादि--
उपर्युक्त ये आठ समितियां संक्षेप से यहां प्रदर्शित की गई हैं। शास्त्रविधि के अनुसार आत्मा का व्यापार गुप्तियों में भी है इसलिये
वे पांय समितिमा नाम उपाभा मा छ-"ईरिया" !
ગમનમાં યત્ના પૂર્વકની પ્રવૃત્તિનું નામ ઇરિયા સમિતિ છે. બેલવામાં યત્ના પૂર્વક અનાદિકની ગવેષણા કરવાની પ્રવૃત્તિનું નામ એષણ સમિતિ છે. પાત્રાદિક ધરવું અને ઉપાડવું તેનું નામ આદાનનિક્ષેપસમિતિ છે. યત્નાપૂર્વક ઉચ્ચાર પ્રસ્ત્રવણના પરિઠાપન કરવાની પ્રવૃત્તિનું નામ ઉચ્ચાર સમિતિ છે. મનની ગુપ્તિ, વચનની ગુપ્તિ, અને કાયાની ગુપ્તિ આ ત્રણ ગુપ્તિઓ છે.રા "एआयो अट्र समिईओ" त्याह!
ઉપયુકત એ આઠ સમિતિ સંક્ષેપથી અહીં પ્રદર્શિત કરવામાં આવેલ છે. શાસ્ત્રવિધિ અનુસાર આત્માને વેપાર ગુપ્તિઓમાં છે. આ માટે સમિતિ શબ્દથી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #986
--------------------------------------------------------------------------
________________
९७४
उत्तरध्यायनस्त्रे ग्रहणं भवति । यत्तु भेदेनोपादानं तत् समितीनां प्रवृत्तिरूपत्वेन गुप्तानां प्रवृत्ति निवृत्त्युभयरूपत्वेन कथंचिद् भेदमाश्रित्येति बोध्यम् यत्र=अष्टसमितिषु जिनाख्यातं-तीर्थकरोक्तं द्वादशाङ्ग प्रवचनं, 'माय' इति मातं तु अन्तभूतमेव । इदमत्र बोध्यम्-एताः समिति गुप्त यश्च रित्ररूपाः, चारित्रं च ज्ञानदर्शनाविनाभावि, न च ज्ञानदर्शनचारित्रातिरिक्तमन्यदर्थतो द्वादशाङ्गमस्ति, इत्येतासु समितिप्तिषु प्रवचनं मातम् अन्तर्गतम्, इति पोच्यते ॥३॥ एतासु अष्टसु प्रवचनमातृषु प्रथममीर्यासमितेः स्वरूपमाह-- मूलम्--आलंबणेण कालेण, मग्गेण जयमाणाइ यं ।
चउकारणपरिसुद्धं, संजए ईरिय रिएं ॥४॥ छाया--आलम्बनेन कालेन, मार्गेण यतनया च ।
__ चतुष्कारणपरिशुद्धां, संयत ईयों रीयेत ॥४॥ समतिशब्द से गुप्तियों का भी ग्रहण यहाँ कर लिया गया है । इसलिये पंचसमिति की जगह सूत्रकार ने आठ समिति ऐसा कह दिया है। जहाँ पांचसमिति, तीनगुप्ति इस प्रकार से भेद पूर्वक इनका कथन किया जाता है वहां समितियों में प्रवृत्ति रूपता कहना तथा गुप्तियों में प्रवृत्ति निवृत्ति रूपता कहना सूत्रकार को इष्ट होता है ऐसा जानना चाहिये । इन समितियों में ही जिनेन्द्र भगवान द्वारा प्रतिपादित द्वादशांगरूप प्रवचन अन्तर्गत हो जाता है। तात्पर्य इसका यह है कि यह समिति एवं गुप्ति चारित्ररूप है। तथा चारित्र ज्ञान दर्शनाविनाभावी है। ज्ञान, दशन एवं चारित्र से अतिरिक्त अन्य और कोई अर्थतः द्वादशांग नहीं है। इस लिये चारि. वरूप समिति गुप्तियों में प्रवचन रूप द्वादशांग अन्तर्गत कहा गया है ॥३॥ ગુપ્તિનું પણ અહીં ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. આ માટે પાચ સમિતિને બદલે સૂત્રકારે આઠ સમિતિ એવું કહેલ છે. જ્યાં પાંચ સમિતિ અને ત્રણે ગુપ્તિ આ પ્રકારથી ભેદ પૂર્વક આનું કથન કરવામાં આવે છે ત્યાં સમિતિમાં પ્રવૃત્તિરૂપતા બતાવવી તથા ગુપ્તિમાં પ્રવૃત્તિ નિવૃત્તિ રૂપતા બતાવવી સૂત્રકારને ઈષ્ટ જણાય છે એમ સમજવું જોઈએ. આ સમિતિઓમાં જ જીનેન્દ્ર ભગવાન તરફથી પ્રતિ પાદિત દ્વાદશાંગરૂપ પ્રવચન અન્તર્ગત થઈ જાય છે. તાત્પર્ય આનું એ છે કે, આ સમિતિ અને ગુતિ ચારિત્ર રૂપ છે, તથા ચારિત્ર જ્ઞાન દર્શન અવિનાભાવી છે. જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્રથી અતિરિકત બીજે કંઈ અર્થ દ્વાદશાંગ નથી. આ માટે ચારિત્રરૂપ સમિતિ ગુપ્તિઓમાં પ્રવચન રૂપ દ્વાદશાંગ અંતર્ગત કહેવામાં આવેલ છે. ૩
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #987
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २४ अष्टप्रवचनमातृवर्णनम्
टीका--'आलंबणेण' इत्यादि। __ संयतः साधुः आलम्बनेन कालेन मार्गेण यतनया चेति चतुष्कारणपरिशुद्धाम्-चतुर्भिः आलम्बनादिचतुःसंख्यकैः कारणैः परिशुद्धाम् ईयां गति रीयेत=विचरेत् ॥४॥
आलम्बनादीनां व्याख्यामाह-- मूलम् तत्थ आलंबणं नाणं, सणं चरणं तहाँ ।
काले यं दिवसे 'वुत्ते, मग्गे" उप्पहवजिए ॥५॥ छाया--तत्र आलम्बनं ज्ञान, दर्शन चरणं तथा ।
कालश्च दिवस उक्तः, मार्ग उत्पथवर्जितः ॥५॥ टीका--'तत्थ' इत्यादि !
तत्र-आलम्बनादिषु-आलम्बनं-यदालम्ब्य गमनमनुज्ञायो तदालम्बनम् , तञ्चज्ञानं-मूत्रार्थ तदुभयरूपं श्रुतम्, दर्शनं-सम्यक्त्वं तथा-चरणं चारित्रम् उक्तम् । ज्ञानादि त्रयालम्बने नैव साधूनां गमनं तीर्थङ्करैरनुज्ञातम् । ज्ञानाधालम्बनं विना तु नानुज्ञातमिति बोध्यम् । कालश्च प्रकरणाद् ईर्याविषयो दिवस उक्तः । रात्री हि चक्षुर्विषयताया अभावाद् गमनं नानुज्ञातम् । मार्गः पन्थाश्च उत्पवर्जितः
ईर्या समिति को क्या स्वरूप है ? सो कहते है - 'आलंबणेण' इत्यादि।
साधु को चाहिये कि वह आलम्बन, काल, मार्ग तथा यतला. इन चार कारणों से परिशुद्ध ईर्यासमिति से विचरण करे ॥४॥
अब आलम्बनादिकों का स्वरूप कहते हैं-'तत्थ' इत्यादि।
इन आलंबन आदिकों में आलंबन ज्ञान दर्शन एवं चारित्ररूप जानना चाहिये। तीर्थंकरों ने साधुओं का गमन इन तीनों के आलंबन से ही कहा है। काल शब्द से यहां दिवस का ग्रहण किया गया है । क्यों कि दिवस में ही साधुओं का गमन विहित है रात्रि में नहीं। कारा कि
४रिया समितिनु शु १३५ छ १ ते ४वामां आवे छ-"आलंबणेण" त्या !
સાધુને માટે અગત્યનું છે કે તે, આલમ્બન, કાળ, મગ તથા યત્ના આવા ચાર કારણેથી પરિશુદ્ધ ઇરિયા સમિતિથી વિચરણ કરે. જો
डवे आG-मन माहियाना २५३पने ४हेवामा .छे-"तस्य त्यादि !
આ આલંબન આદિકમાં આલંબન જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્રરૂપ જાણવા જોઈએ. તીર્થકરોએ સાધુઓનું ગમન આ ત્રણેના આલંબનથી જ કહેલ છે. કાળ શબ્દથી અહીં દિવસનું ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. કારણ કે, દિવસમાં જ સાધુઓનું ગમન વિહિત છે, રાત્રીમાં નહીં. કારણ કે રાત્રીમાં આંખોથી યથાવત્ પદાર્થોનું
उत्तराध्ययनसूत्र : 3
Page #988
--------------------------------------------------------------------------
________________
९७६
उत्तराध्ययनसूत्रे उत्पथेन वर्जितः-उन्मार्गभिन्न, उक्तः। उत्पथे व्रजतो हि आत्मविराधनादयो दोषाः संभवन्त्येव ॥५॥
अथ यतनामाह-- मूलम्-दव्वेओ खेत्तओ चेव, कार्लेओ भावओ तहा।
जयणा चउँव्विहा वुत्ता, 'तं मे कित्तयओ सुण ॥६॥ छाया--द्रव्यतः क्षेत्रतश्चैव, कालतो भावतस्तथा ।
। यतना चतुर्विधा उत्ता, तां मे कीर्तयतः श्रृणु ॥६। टीका--'व्वओ' इत्यादि । द्रव्यतः क्षेत्रतश्चैव कालतस्तथा भावतो यतना भवति, इत्येवं यतना चतुर्विधा उक्ता कथिता हे शिष्य ! ताम्-यतनां कथयतो मे मम सकाशात् श्रृणु ॥६॥ मूलम्-दव्वओ चखुस पेहे जुर्गमित्तं तु खेतओ।
कालओ जीव रीएंजा, उवैउत्ते ये भावओ ॥७॥ छाया--द्रव्यतश्चक्षुषा प्रेक्षेत, युगमात्रं तु क्षेत्रतः ।
कालतो यावद् रीयेत, उपयुक्तश्च भावतः ॥७॥ टीका-'दव्वओ' इत्यादि ।
द्रव्यत: द्रव्यमाश्रित्य यतना-चक्षुषा प्रेक्षेत-जीवादिद्रव्यमवलोकयेदिति । रात्रि में आंखों से यथावत् पदार्थों का अवलोकन नहीं हो सकता है। मार्गशब्द से यहां उत्पथभिन्न रास्ता गृहीत हुआ है। उत्पथ का वर्जन यहां इसलिये किया गया है कि उत्पथ से गमन करने वाले साधु को आत्मविराधनादिक दोषों का पात्र होना पडता है ॥५॥
अब यतना का स्वरूप कहते हैं-'दव्वओ' इत्यादि।
यतना द्रव्य, क्षेत्र, काल तथा भाव की अपेक्षा से चार प्रकार की कही गई है। मैं अब इन का वर्णन करता हूं सो सुनो ॥६॥ અવકન થઈ શકતું નથી. માર્ગ શબ્દથી અહીં ઉત્પ-ભિન્ન રસ્તો એ પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે. ઉત્પથનું વજન અહીં એ માટે કરાયેલ છે કે ઉત્પથથી ગમન કરનાર સાધુએ આત્મવિરાધનાદિક દોષના પાત્ર થવું પડે છે. પાા
वे यतनाना २१३५२ वामां आवे छ "दवओ” छत्याहि ।
યતના દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ તથા ભાવની અપેક્ષાથી ચાર પ્રકારની કહેવામાં આવે છે. હું હવે એનું વર્ણન કરું છું તેને સાંભળો. દા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #989
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २४ अष्टप्रवचनमातृवर्णनम्
९७७
क्षेत्रत: क्षेत्रमाश्रित्य यतना तु युगमात्र='झमा शत भाषा सिद्ध+माण क्षेत्रं प्रेक्षतेति । कालतः कालमाश्रित्य यतना या द रीयत-यावन्तं काल गच्छेत्तावकालप्रमाणा । अर्थात मुनयो दि से लोवर सताया गच्छाम, रात्री तु मयादितभूमौ प्रमाज्ये यतनया गच्छन्ति । च-पुनः भावतःभावमान्य यतनाउपयुक्तः दत्तावधानो यद् येत= गच्छेदित । जात्रोपमर्दनभिया दत्तावधाना यन्मुनयश्चरन्ति, तने पर भारतो यतना बोद्धव्या। इत्येवं चतुर्विधा यतना बोदव्या
उसी चार प्रकार की यतना का स्वरूप कहते हैं-'दव्यओ' इत्यादि ।
द्रव्य का अपेक्षा पतना का स्वरूप चक्षु द्वारा गन्तव्य मार्ग का निरीक्षण करना है। क्यों की जबतक मागे अच्छी तरह नहीं देखा जायेगा तबतक वहा पर बीन्द्रियादि जीवों का रक्षण कैसे हो सकेगा, अतः मार्ग में चलते हुए साधु को जीवों का निरीक्षण करते चलना चाहिये यही द्रव्य यतना का स्वरूप है ।१। कितने मार्ग का निरीक्षण कते हए साधु को आगे बढते रहना चाहिये यह बात क्षेत्र यतना से स्पष्ट की गई है। यह यतना यह कहती है कि आगे का दूसरा प्रमाण मार्ग देखते २ साधु का गमन करना चाहिये ।२। कालयतना यह कहती है कि मुनियों को दिवस में देखकर यतना पूर्वक चलना चाहिये। यदि गत्रि में प्रस्रवण आदि के लिये जाना पडे तो भूमि की मर्यादा कर लेनी चाहिये और उसी भूमि में यतना से प्रमार्जन [पूंजते] करते जाना चाहिये । जीवों के उपमर्दन के भय से जो मुनि उपयोगसहित होकर चलते है यही उनकी भाव की अपेक्षा यतना हैं ॥७॥
थे यार प्रा२नी यतनाना २५३५ने वामां आवे छ-"दनओ" त्यादि !
દ્રવ્યની અપેક્ષા યતનાનું સ્વરૂપ અખોથી આવવા જવાના માર્ગનું નિરીક્ષણ કરવું એ છે. કેમકે, જયા સુધી માર્ગ સારી રીતે જોવામાં ન આવે ત્યાં સુધી ત્યાં દ્વિ ઈદ્રિયાદી જીવેનું રક્ષણ કઈ રીતે થઈ શકે, ? આથી માર્ગમાં ચાલતા સાધુએ જીનું રક્ષણ કરીને ચાલવું જોઈએ આજ દ્રવ્ય યતનાનું સ્વરૂપ છે. તો કેટલા માર્ગનું નિરીક્ષણ કરતાં સાધુએ આગળ વધવું જોઈએ આ વાત ક્ષેત્ર યતનાથી સ્પષ્ટ કરવામાં આવેલ છે. એ વતન એવું બતાવે છે કે, આગળના ઝુરા પ્રમાણ માટે જોતાં જોતાં સાધુએ ગમન કરવું જોઈએ. પરત કાળ યતના એ બતાવે છે કે, મુનિએ દિવસમાં જઇને યતના પૂર્વક ચાલવું જોઈએ. કદાચ રાત્રિમાં પ્રવિણ આદિના માટે જવું પડે તે ભૂમિની મર્યાદા કરી લેવી જોઈએ અને એ ભૂમિમાં યતનાથી પ્રભાજન કરતાં જવું જોઈએ. જીના ઉપમનના ભયથી જે મુનિ ઉપયોગ સહિત થઈને ચાલે છે, એ તેની ભાવની અપેક્ષા યતના છે. છા ૧૨૩
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #990
--------------------------------------------------------------------------
________________
%E
९७८
उत्तराध्ययनसूत्रे ___ सम्प्रति भावयतनामेव स्पष्टयतिमूलम्-इंदियंत्थे विवजित्ता, सज्झायं चेव" पंचहीं।
तम्मुत्ती तप्पुरकारे, संजए ईरियं रिएँ ॥८॥ छाया-इन्द्रियार्थान् विवज्य, स्वाध्यायं चैव पञ्चधा।
तन्मूर्तिस्तत्पुरस्कारः, संयत ईयाँ रीयेत ॥८॥ टीका--'इंदियत्थे' इत्यादि ।।
इन्द्रियार्थान् शब्दादीन् , विवयं तदनध्यवसानतः परिहत्य, तथापञ्चधा-वाचनादि पञ्चप्रकारं स्वाध्यायं, चैव स्वाध्यायमपि, गत्युपयोगघातित्वात् परिहृत्य तन्मूर्तिः-तस्यामेव ईर्यायां व्याप्रियमाणा मूर्तिः शरीरं यस्य स तन्मृतिः, तथा-तत्पुरस्कारः-तामेव पुरस्करोति उपयुक्ततया प्राधान्येनागीकुरुते इति तत्पुरस्कारः । अनेन कायमनसोस्त देकाग्रत्वमुक्तम् । एवंभूतः सन् संयत ईर्या रीयेत-विचरेत् । दशबोलान् वर्जयन् गच्छेदिति भावः ॥८॥
उक्ता ईर्यासमितिः, अथ भाषासमितिमाहमूलम्-कोहे' माणे य मायाएं, लेोभे उवउत्तया।
हासे भयमोहरिए, विकहाँसु तहेवं ये ॥९॥
अब इसी भाव यतना का स्पष्टीकरण करते हुए सूत्रकार कहते हैं-'इंदियत्थे' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(इंदियत्थे पंचहा सज्झायं च विवजित्ता-इन्द्रियार्थान् पंचधा स्वाध्यायं च विवर्य) इन्द्रियों के शब्दादिक पांच विषयों को तथा वाचना आदि भेद से पांच प्रकार के स्वाध्याय को इन दश बोलों को वर्जकर (तम्मुत्ती तप्पुरकारे-तन्मूर्तिः तत्पुरस्कारः) केवल गमन में ही व्याप्रियमाण शरीर वाला मुनि गमन में ही एकाग्रचित्त होकर (ईरियंरिए-ईयां रीयेत) ईर्या में विचरण करें ॥८॥
वे मे N Iqयतनानु २५४४२४ ४२ता सूत्रा२ ४४ छ-"इंदियत्थे' त्या ! ____मन्वयार्थ -इंदियत्थे पंचहा सज्झायं च विवजित्ता-इन्द्रियार्थान् पंचधा स्वाध्यायं च विवयं धन्द्रियाना शह पाय विषयाने तथा यायना माहिना माथी चांय ४२ना स्वाध्यायने मा ४२ मोसोने पलने तम्मुत्तीतप्पुरकारे-तन्मूर्तिः तत्पु रस्कारः १७ मनमा ४ व्याप्रियमाणु शरीरवाजा भुनि गमनमा साययित्त मनी ईरियं रिए-ईयाँ रीयेत छरियाथी विय२९५ ४२. ८॥
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #991
--------------------------------------------------------------------------
________________
२
प्रियदर्शिनी टीका अ. २४ अष्टप्रवचनमातृवर्णनम् छाया--क्रोधे माने च मायायां, लोभे च उपयुक्तता।
हास्ये भयमौरवर्ये, विकथासु तथैव च ।।९।। टीका-~~'कोहे' इत्यादि।
क्रोधे माने च मायायां लोभे च उपयुक्तता-उपयोगपरता भवति । तथा-हास्ये, भयमौवर्ये वाचालतायां तथैव च विकथायांच्यादिकथायाम् उपयुक्तता-उपयोगपरता कर्तव्या। क्रोधाधावेशे उपयोगवान् भवेदिति भावः ।।९।। मूलम्-एयाई अ१ ठाणाई, परिवजित्तु संजए ।
असावज मियं कॉले, भासं भासिज पन्नवं ॥१०॥ छाया--एतानि अष्ठस्थानानि, परिवयं संयतः ।
___असावद्यां मितां काले, भाषा भाषेत प्रज्ञावान् ॥१०॥ टीका-'एयाई इत्यादि।
प्रज्ञावान् संयतःसाधुः एतानि-पूर्वोक्तानि क्रोधादीनि अष्ट स्थानानि परि
ईर्या समिति का स्वरूप कहकर अब भाषा समिति का स्वरूप कहते हैं कि-'कोहे' इत्यादि । ___ अन्वयार्थ~-(कोहे माणे मायाए लोभे हासे भयमाहर्ये तहेव विकहासु उवउत्तया-क्रोधे माने मयायां हास्ये भयमौखये तथैव विकथासु उपयुक्ता) क्रोध में, मान में, माया में, हास्य में भय में वाचालता में तथा स्त्री आदि की विकथाओं में इन आठों में उपयोग रचना अर्थात् क्रोधादि के आवेश में नहीं बोलना चाहिये ॥९॥
तब कैसे बोलना चाहिये ? सो कहते हैं--'एयाई' इत्यादि ! अन्वयार्थ---(एयाई अठाणाई-एतानि अष्ट स्थानानि) इन आठ स्थानों
દરિયા સમિતિનું સ્વરૂપ કહીને હવે ભાષાસમિતિનું સ્વરૂપ કહેવામાં આવે छ-"कोहे" त्या !
मन्वया -कोहे माणे मायाए लोभे हासे भयमोहरिए तहेव विकहासु उवउत्तया-क्रोधे माने मायायां लोभे हास्ये भयमौखर्च तथैव विकथासु उपयुक्तता માનમાં, માયામાં, અને લોભમાં હાસ્યમાં, ભયમાં, વાચાલતામાં તથા સ્ત્રી આદિની વિકથાઓમાં, આ આઠમાં ઉપગ રાખ અર્થાત કોધાદિકના આવેશમાં નહિ બોલવું જોઈએ. પાલા त्यारे मोसनम ते वामां आवे छे"एयाई" त्या !
स-या---एयाई अठाणाई-एतानि अष्ट स्थानानि मा आ४ स्थानाने।
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #992
--------------------------------------------------------------------------
________________
९८०
उत्तराध्ययनसूत्रे
वर्ण्य असावद्यमानर्दोषां मितां परिमितायावत्युपयुज्यत तावतामव भाषां काले अवसरे भाषेत= वदेत ॥१०॥
उक्ता भाषासमितिः, अथैषणासमितिमाह-- मूलम्-गवेसणाए गहणे य, परिभोगेसंणा यं जा।
आहारोवहिसेज्जाए, एए तिणि विसोहए ॥११॥ छाया--गवेषणायां ग्रहणे च, परिभोषणा च या।
___ आहारोपधिशय्यासु, एतास्तिग्रो विशोधयेत् ॥११॥ टीका-'गवेसणाए' इत्यादि।
गवेषणायाम् अन्वेषणायां या एषणा, ग्रहणे स्वीकारे च या एषणा, च परिभोगैषणा परिभोगे-आसेवने एषणा-परिभोगैषणा एतास्तिस्र एपणाः संयमार्थ साधुभ्यः समुपदिष्टाः । संयतः आहारोपधिशय्यामु-आहार:अशनादिकः उपधि:वस्त्रपात्रादिः, शय्या वसतिरूपा तासु, एताः पूर्वोक्ता तिस्र एषणा विशो. धयेत्-निदोषाः कुर्यात् । 'आहारोवधिसेज्जाए' इत्यत्र बहुत्वे आपत्वादेकत्वम् । गवेषणादिभिराहरादित्रय विशोधयेदिति संक्षेपार्थः ।।११।। का (परिवजितु-परिवयं) परित्याग करके (पन्नवं संजए-प्रज्ञावान् संयतः) प्रज्ञाशाली संयमी मुनि (असावज मियं भासं-असावद्यां मितां भाषाम्) निर्दोष एवं परिमित भाषा को (काले-काले) अवसर पर (भासिज्ज-भाषेत) बोले ॥१०॥ ___ अब तीसरी एषणा समिति को कहते हैं--गवेसणा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ---(गवेसणाए गहणे य जा परिभोगेसणा-गवेषणायां ग्रहणे च या एषणा या च परिभोगैषणा) अन्वेषणा में तथा स्वीकार में जो एषणा है तथा आसेवन में जो एषणा है सो साधु (एए तिन्नि-एताःतिस्रः) इन तीन एषणाओं को (आहारोवहिसेजाए विमोहए-आहारोपधि शय्यासु विशोधयेत्)
आहार उपधि एवं शय्या में निर्दोष रखें । यह एषणा समिति है॥११॥ परिवज्जित्तु-परिवयं परित्या ४राने पन्नवं संजए-प्रज्ञावान् संयतः प्रज्ञा સંયમ મુનિ નિર્દોષ તથા પરિમિત ભાષાથી અવસર ઉપર બોલે છે. ૧૦
त्रा मेषा। समितिने ४ छ--"गवेसणा" छत्याह!
सन्याय --गवेसणाए गहणे य जा परिभोगेसणा-गवेषणायां ग्रहणे च या एषणा या च परिभोगैषणा अन्वेषणमा तथा २वी ४।२मा मेष छ तथा मासेवनमा २ मेष छे. ते साधु एए तिन्नि-एताः तिस्रः ॥ ३ अषायाने आहारोवइसेज्जाए विसोहए-आहारोपधिशय्यासु विशोधयेत् मा.२, उपाध, भने શસ્યામાં નિર્દોષ રાખે આ એષણાસમિતિ છે. ૧૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #993
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २४ अष्टप्रवचनमातृवर्णनम्
कथं विशोधयेत् ? इत्याह-
मूलम् -- उभ्गमुप्पायणं पढमे, बीए सोहिज एसणं । परिभोगम्मि चक्के, विसोहिजं जयं जंई ॥१२॥ छाया -- उद्गमोत्पादनं प्रथमायां द्वितीयायां शोधयेदेषणाम् । परिभोगे चतुष्कं विशोधयेद् यतमानो यतिः ||१२|| टीका- 'उष्णमुपायणं' इत्यादि ।
यतमानो=यतनां कुर्वाणो यतिः = संयतः प्रथमायां गवेषणैषणायाम् उद्गमोत्पा दनम् = उद्गमोत्पादनादोषान् शोधयेत् = परिहरेत् । उद्गमदोषा आधा कर्मादयः षोडश, उत्पादनादोषा धात्र्यादयोऽपि षोडशैव सन्ति । द्वितीयायां = ग्रहणैषणायाम् एषणाम् = एपणादोषान् - शङ्कितादीन् दश दोषान् शोधयेत् परिहरेत् । तथापरिभोगे= परिभोगेपणायां चतुष्कं पिण्डशय्यावस्त्रपात्रात्मकं विशोधयेत् = उद्गमादिदोषपरिहारपूर्वकं शुद्धमेव पिण्डादिचतुष्कं परिभुञ्जीत । उक्तंच-
मूलम् -- "डिंसेज च वत्थं च चत्थं पायमेव य' || छाया -- पिण्डं शय्यां च वत्रं च चतुर्थ पात्रमेव च इति ||१२||
९८१
एषणा का कैसे विशोधन करे ? सो कहते हैं - 'उज्गमुप्पायणं इत्यादि । अन्वयार्थ - - (जयं जई - यतमानः यतिः) यतना करने वाला यति ( पढमे - प्रथमायाम् ) प्रथम गवेषणा एषणा में (उज्नुमुष्यायणं- उद्गमोत्पादनम् ) उद्मोत्पादना दोषों का ( सोहिज्ज - शाधयेत् ) परित्याग करे । आधाकर्म आदि सोलह १६ उद्गमदोष एवं धात्र्यादिक सोलह १६ उत्पादना दोष हैं । (बीए द्वितीयायाम) दुसरी ग्रहणएषणा में (एसगं सोहिज- एषणाम् शोधयेत् ) शंकित आदि दस एषणा के दोषों का परित्याग करे । तथा (परिभोगम्म - परिभोग एषणा में (चउकं विसोहिजचतुष्कं विशोधयेत् ) पिण्ड, शय्या, वस्त्र एवं पात्र इन चार वस्तुओं का उद्गमादिक दोषों के परिहार पूर्वक सेवन करे । "पिण्डं सेजं च वत्थं च
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
-
शेषानु भ विशोधन थाय ? ते हेवामां आवे छे --" उग मुष्यायणं" ४त्याहि !
अन्वयार्थ - - जयं जई - यतमानो यतिः यतना उरवावाजा यति पढमे - प्रथमायां प्रथम गवेषणा शेषणाभां उग्गुमुप्पायण - उद्गमोत्पादनम् भवता दोषोना सोहिज्जશોષયે પરિત્યાગ. આધાક આદિ સાળ ઉગમ દોષ અને ધાગ્યાદિક, સાળ उत्पादना दोष छे. बीए द्वितीयायाम् मी हमेषा एसणं सोहिजएषणां शोधयेत् शति आद्दिदृश शेषशाना होपोने परित्याग उरे तथा परिभोगम्मिपरिभोगे परिलोग भेषणाभां चउकं विसोहिज्ज - चतुष्कं विशोधयेत् पिंड, शय्या, વસ્ત્ર અને પાત્ર આ ચાર વસ્તુઓના ઉગમ આદિક દોષોના પરિહાર પૂર્વક સેવન
Page #994
--------------------------------------------------------------------------
________________
९८२
उत्तराध्ययनसूत्रे उक्ता एषणासमितिः, इदानीमादाननिक्षेपणासामतिमाह-- मूलम्-ओहोवहाँवग्गहियं, भंडंगं दुविहें मुणी।
गिण्हंतो निक्खिवंतो य, पउंजिज्ज इमं विहि ॥१३॥ छाया--ओघोपध्यौपग्रहिकं, भाण्डकं द्विविधं मुनिः ।
गृह्णन् निक्षिपंश्च, प्रयुञ्जीत इमं विधिम् ॥१३॥ टीया--'ओहोवहोवग्गहियं' इत्यादि। .
मुनिः ओघोपध्यौपग्रहिकम् अधोपधिम् औपग्रहिकोपधि,तत्र-श्रोघोपधि= नित्यग्राह्यलक्षणं सदोरकमुखवस्त्रिकारजोहरणादिकम् , औपग्रहिकम् कारणग्राह्य लक्षणं भाण्डकम् उपकरणम् एतद् द्विविध-द्विप्रकारकमुपधिं गृह्णन्-आददानः, निक्षिपन्-स्थापयंश्च इमं वक्ष्यमाण विधि प्रयुञ्जीत-कुर्यात् । 'ओहोवहोवग्गहियं' इत्यत्र 'उबहि' शब्दो मध्यनिर्दिष्टो 'देहलीदीप न्यायेन' उभयत्रापि संबध्यते ।।१३।।
विधिमेवाह-- मूलम्-चक्खुसा पडिलेहिता, पमजिज जयं जई।
आइए निक्खिवेज वी, दुहओ वि समिए संया॥१४॥ चउत्थं पायमेव य” चतुष्क पद से पिण्ड, शय्या, वस्त्र एवं पात्र इन चारों का यहाँ ग्रहण इस कथन के अनुसार किया गया है ॥१२॥
___आदाननिक्षेपण समिति का स्वरूप इस प्रकार है 'ओहोयहोवग्गहियं' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(मुणी-मुनिः) मुनि (ोहोवहोवग्गहीयं-ओघोपध्यौपग्रहिक) ओघोपधि-नित्यग्राह्यरूप सदोरकमुखवस्त्रिका रजोहरण आदि-को तथा "औपग्रहिकं कारण ग्राह्यलक्षण (भँडग-भाण्डकम् ) उपकरण को (दुविहंदुविहम् ) इन दोनों प्रकार की उपधि को (गिण्हतो-गृह्णन् ) उठाता हुआ तथा (निक्खिवंतो-निक्षिपन्) धरता हुआ (इमं विहिं पउंजिज-इमं पिधिम् प्रयुञ्जीत) इस नीचे कही जाने वाली विधि को काम में लेवे ॥१३॥ ४३. "पिंडं, सेज च वत्थं च चउत्थं पायमेवय" यतु ४ ५४थी (4, शय्या, वस्त्र અને પાત્ર આ ચારેનું ગ્રહણ અહીં આ કથનના અનુસાર કરવામાં આવેલ છે ૧રા
साहन निक्षेप समिति २१३५ २प्रा२नु छ--"अोहो वहो वग्गहियं" त्या ! अन्वयार्थ:--मुणी-मुनिः भुनि ओहो वहोवग्गहियं-ओघोपध्यौपग्रहिकं माधोपधि नित्य ગ્રાહયરૂપ સદે રકમુખવસ્ત્રિકા રજોહરણ આદિને તથા ચૌgશાદિ કારણ ગ્રાહ્ય લક્ષણ भंडगं-भाण्डकम् १५४२४ने दुविहं-दुविहम् । भन्ने प्रश्नी उपधिने गिणतो. गृह्णन् 6sता भने निक्खिवंतो-निक्षिपन् था२७५ ४२ता इमं विहिं पउंजिज्ज-इमं विधिम प्रयुञ्जीत मानीय ४ामा मावस विधिन अभमा क्ष्ये ॥१३॥
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #995
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २४ अष्टप्रवचनमातृवर्णनम् छाया-चक्षुषा प्रतिलेख्य, प्रमार्जयेद् यतमानो यतिः ।
___ आददीत निक्षिपेद् वा, द्वावपि समितः सदा ॥१४॥ टीका--'चक्खुसा' इत्यादि। ___यतमानो यतिः चक्षुषा प्रतिलेख्य-प्रत्युपेक्ष्य-अवलोक्य प्रमाणयेत परिशोधयेत । तदन द्वावपि ओघौपग्रहिकोषधी अपि सदासर्वकालम् समित:उपयुक्तः सन् आददीत-गृह्णीयात्,निक्षिपेत् स्थापयेद् वा ॥१४||
इत्थमादाननिक्षेपसमितिमुक्तवा सम्प्रति परिष्ठापनासमितिमाहमूलम्--उच्चारं पासवणं, खेल सिंधाण जल्लियं ।
आहारं उवहिं देह, अन्नं वावि तहावि है ॥१५॥ जाया--उच्चारं प्रस्रवण, श्लेष्माणं सिधाणं जल्लम् ।
___आहारम् उपधि देहम् अन्यं वापि तथाविधम् ॥१५॥ टीका--'उच्चारं' इत्यादि ।
उच्चारं=पुरीषं, प्रस्रवणं-मूत्रं, श्लेष्माणं-मुखविनिर्गतं कफम् सि.डणं उसी विधि को मूत्रकार कहते हैं--'चक्खुसा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ---(जयं जई-यतमानः यतिः) यतनापूर्वक प्रवृत्ति करने वाले यति को चहिये कि वह (चक्खुसा पडिले हित्ता-चक्षुपा प्रतिलेख्य) सर्वप्रथम उपधि का चक्षु से अच्छी तरह अवलोकन करे पश्चात् उसका (पमजिजप्रमार्जयेत् ) प्रमार्जन करे । इसके बाद (दुहओ-द्वौ अपि) इन दोनों प्रकार की उपधि को (सयासमिए-सदा समितः) सर्वकाल उपयुक्त हुआ वह यनि (आइए निक्खि वेज वा-आददीत निक्षिपेत् वा) उठावे तथा रखखे ॥१४॥
परिष्ठापन समिति का स्वरूप इस प्रकार है--'उच्चारं' इत्यादि। अन्वयार्थ--(उच्चारं-उच्चारम् ) उच्चार (पासवणं-प्रस्रवणम् ) प्रस्रवण मा विधिन सूत्रा२ ४ छ--"चक्खसा" त्याह!
मन्वयार्थ --जयं जई-यतमानः यतिः यतना पूर्व प्रवृत्ति ४२११०॥ मुनि भाटे ०४३२नु छ है, ते चक्खुसा पडिलेहिता-चक्षुषा पतिलेख्य सब प्रथम उपधिनु पोतानी माथी सात सयोन पछी तेनुपमजिज-प्रमार्जयेत् प्रभाग ४२ मा प्रमाणे ४ पछी दहओ-द्वौ अपि थे भन्ने प्रा२नी अधिने सया समिए-सदा समितः सबाण उपयुतता भाटे ते यति आइए निक्खि वेज्ज वा-आददीत निक्षिपेत वा पाउ तथा रामे. ॥ १४॥
परिष्ठान समितिनु २५३५ मा प्रा२नु छ--"उच्चारं" त्याहि ! अन्वयार्थ --उच्चार-उच्चारम् २॥२, पासवणं-प्रस्रवणम् प्रसव, खेल
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #996
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तराध्ययन सूत्रे नासिकाविनिर्गतम्, जलं = शरारमलम्, आहारम् = अशनादिकम्, उपाधम् = उपकरणम्, देहं शरीरम्, वा = अथवा अन्यदपि इतोऽतिरिक्तमपि तथाविधं =परिष्ठापनार्ह किचित्कारणतोः गृहितं भवेत् तत्सर्वं स्थण्डिले व्युत्सृजेदिति अग्रणान्त्रयः । 'सिंघाण' इत्यत्रार्षत्वात् लुप्त द्वितीयान्तम् । 'जल्लिये' इति आपत्वान्निर्दिष्टम् ॥ १५ ॥ स्थण्डिलं च दशविशेषणपदविशिष्टमिति मनस्याधाय तद्गतालिभङ्गोपल क्षणार्थमाद्यविशेषण पदयोर्भङ्गरचनामाह ।
मूलम् - - अणावीयमसंलोए, अणावाए चेव होइ संलोएँ । आवार्यमसंलोएँ, आवाए चेवं संलाएं ॥ १६ ॥
छाया -- अनापातमसंलोकम्, अनापातं चैव भवति संलोकम् आपातमसंलोकम्, आपातं चैव संलोकम् ।। १६ ।।
टीका -- 'अणावाय' इत्यादि ।
९८४
अनापातम् - न विद्यते आपातः स्वपरोभयपक्षसमीपागमनरूपी यत्र तदनापातं - स्थण्डिलम्, असंलोकम् नास्ति संलोको दूरस्थितस्यापि स्वपक्षपरपक्षा
(खेलं - श्लेष्माणम्) कक - खेखार (सिवागं - सियाग ) नाक का मैल ( जल्लियं - जलम् ) शरीर का मैल (आहार - आहारम् ) भोजन आदि (उबहिं - उपधिम् ) उपकरण ( देहं - देहम) शरीर (वा अन्नं तहा विहं अवि- वा अन्यं अपि तथाविधम् ) अथवा और भी कोई पदार्थ जो परिष्ठापन के योग्य हो उसको परठना इसका नाम परिष्ठापन समिति है ॥ १५ ॥
कैसी भूमि में परिष्ठापन करना इसके लिये सूत्रकार कहते हैं- 'अणावाय'" इत्यादि
अन्वयार्थ - जो भूमि (अणवायमसंलोए - अनापमसंलोकम् ) अनापात एवं असंलोक हो अर्थात् जिस भूमि में अपने पक्ष के पर पक्ष के तथा उभ पक्ष के व्यक्तियों का समीप में आगमनरूप आपात न हो तथा दूरस्थित
माणम् ४६ सिंघाणम् - सिङ्घाणम्नाउने भेव जल्लियम- जलम् शरीरनो भेस आहार - आहारम् लोन आहि उबहिं- उपधिम् २७ देह - देहम् शरीर वा अन्नं ताविहं अवि वा अन्यं अपि तथाविधम् अथवा जीन ने अंध वस्तु परिડ્રાપનના ચેાગ્ય હાય તેને પરઢવા એનુ નામ પષ્ઠિાન સમિતિ છે. ૧૫૫ हैवी भूमिमां परिण्ठान खाने भाटे सूत्रार मतावे छे -- "अणावाय" धत्याहि !
अन्वयार्थ -- ने भूमि अणावायमसंलोए - अनापातमसंलोकम् मनायात अने અસલાક હોય અર્થાત-જે ભૂમિમાં પેાતાના પક્ષના, બીજા પક્ષના તેમજ ઉભય પક્ષની વ્યકિયાની નજીકમાં આગમન રૂપ આપાત ન હોય તથા દૂર હૈાવા છતાં
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #997
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २४ अष्टप्रवचनमातृवर्णनम् देविलोकनं यत्र तदसंलोकम्-स्थण्डिलम: अनापातमसंलोकमिति प्रथमो भङ्गः। चैव-च-पुनः, 'एव'कारःपूरणार्थः, अनापातं संलोक-संलोकोऽस्त्यस्मिन्निति संलोकं-स्थण्डिलं भर्वात । अयं भाव:-यत्र स्थण्डिले स्वपक्षपरपक्षादेरागमनं न भवति. परन्तु संलोकश्च भवति, इति अनापातं संलोकमिति द्वितीयो भङ्गः। आपातम्आपात: स्वपरपक्षयोरागमनं यत्र तदापातम, असंलोकम-स्वपक्षपरपक्षयोरालोकवर्जितं स्थण्डिलमिति तृतीयो भङ्गः । आपातंचैव संलोकं स्थाण्डिलम-यत्र स्थण्डिले स्वपक्षपरपक्षयोरागमनम् आलोकश्च भवति तादृशं स्थाण्डिलं च भवतीति चतुर्थों भङ्गः। एवमन्य परास्योवघातिकादि विशेषणेष्वपि चत्वारो भङ्गा बोध्याः ।।१६।
दश विशेषणपदज्ञापनार्थमुच्चारादि यादृशे स्थण्डिले व्युत्सृजेत्तदाह । मूलम्-अणावायंमसंलोए, परस्सऽमुवघाइए।
संमे अज्झुसिरे वावि, अचिरकालंकयम्मि य ॥१७॥ वित्थिन्ने दूरमोगाढे, णासन्ने बिलंवजिए।
तसपाणबीयरहिए, उच्चाराईणि वोसिरे ॥१८॥ होने पर भी स्वपर उभय पक्ष के व्यक्तियों का अवलोकन (देखना) जहां पर न हो ऐसी भूमि का नाम अनापात एवं असंलोक है। यह पहिला भंग है ।। जो भूमि (अगावाए चेय होइ संगेर-अनागतं चैव भरति संलोकम्) अनापात तो हो परन्तु असंलोक न हो अर्थात् संलोक हो यह द्वितीय भंग है ।२। जो भूमि (अवायमसंलोए-आपातमसंलोकम् ) आपात हो परन्तु संलोक नहीं हो यह तीसराभंग है ।३। तथा जो भूमि (आवायं चैव संलोए-आपातं चैव संलोकम्) आपात भी हो तथा संलोक भी हो ऐसी वह भूमि चतुर्थभंगवाली जाननी चाहिये ।४। इसी तरह के चारभंग भूमि के अन्य विशेषणों में भी लगा लेना चाहिये ॥१६॥ પણ સ્વ પર ઉભય પક્ષની વ્યકિતઓનું અવલોકન જયાં ન હોય એવી ભૂમિનું નામ मनापात भने मसा: छ. मछ. (१) २ भूमि अणावाए चेत्र होइ सलोए-अनापातं चैव भवति संलोकम् मनापात डा५ ५२ असो नाय मथात् स हाय मे भी छे. (२) २ भूमि अवायमसंलोए-आपातमसंलोकम आपात सय ५५ स न तेत्रीने छे. [3] तथा २ भूभी अवायं चेव संलोए-आपातं चैव संलोकम् मापात पर जोय तथा संसा पहीय એવી તે ભૂમિ ચેથા અંગવાળી જાણવી જોઈએ (૪) આ પ્રકારના ચાર ભૂમિના અન્ય વિશેષણ પણ લગાડી લેવા જોઈએ. ૧૬ ૧૨૪
उत्तराध्ययन सूत्र : 3
Page #998
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उत्तराध्ययनसूत्रे छाया--अनापाताऽसंलोके, परस्थानुपघातिके।
समे अशुषिरे वाऽपि, अचिरकालकृते च ॥१७॥ विस्तीर्णे दुरावगाढे, नासन्ने बिलवर्जिते ।
त्रसपाणबीजरहिते, उच्चारादीनि व्युत्सृजेत् ॥१७॥ टीका--'अणावाय' इत्यादि।
संयतः परस्य-स्वपरपक्षादेः अनापातासंलोके-आगमनालोकविवर्जिते, अनुपातिके-स्वपरोपघातवर्जिते, समे-निम्नोन्नतत्वरहिते ३, अशुषिरे वापि तृणपर्णादिभिरव्याप्ते, अचिरकालकृते च-दाहादिना स्वल्पकालमचित्ते कृते, चिरकालते हि पुनःपृथिवीकायादयः सम्मूर्च्छन्त्येव, विस्तीर्णे जघन्यतोऽपि हस्त प्रमाणे ६, दूरमवगाढे जघन्यतोऽप्यधस्ताच्चतुर लमचित ७, नासन्ने ग्रामो
भूमि के दस विशेषण कौन २ हें-इस बात को सूत्रकार कहते हैं-'अणावाय' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-जो भूमि (अणावायमसंलोए-अनापातमसलोके) अनापात एवं असंलोक हो १, (परस्सऽ णुवघाइए-परस्यानुपघातिके) स्व पर उपघात से रहित हो २, (समे-समे) सम नीची ऊँची न हो ३. (अज्झुसिरे-अशुषिर) अशुषिर हो-तृण पर्ण श्रादि से व्यास होने से पोली न हो ४, (अचिरकालकयम्मि-अचिरकालकृते) अचिर कालकृत हो-दाहादिक द्वारा थोडे समय पहिले ही अचित्त की गई हो बहुत समय पहिले अचित्त होने पर पुनः वहाँ पृथिवी कायादिक जीव उत्पन्न हो जाते है ५ (वित्थिन्ने-विस्तीर्णे) विस्तीर्ण हो-कम से कम एक हाथ प्रमाण वाली हो ६, (दूरमोगाढे-दूरावगाढे) दूरावगाढ हो-कम से कम
भनi 5A विशेषथे। ४५i si छ १ मा वातने सूत्र हे -"अणावाय" त्या !
___ मन्वयार्थ:--अणावायमसंलोए-अनापातमसंलोके ने लुभि मनात माने मसल डाय () परस्सऽणुवघाइए-परस्यानुपघातिके स्व तथा ५२ना धातथा २डित डाय (२) यो नियी न होय (3) अज्झसिरे-अशुषिर अशुषि२ डाय तृ९५
माहिथी यात पाथी पासी न य (४) अचिरकायकयम्मि-अचिर છત્તે અચિરકાળકૃત હોય–દાહ આદિક દ્વારા થોડા સમય પહેલાં જ અચેતન કરવામાં આવેલ હોય, ઘણુ સમય પહેલાં અચિત્ત હેવાથી ફરીથી ત્યાં પૃથ્વી કાય मा O 4-1 2 4 छ (५) वित्थिन्ने-विस्तीर्ण विस्ती डाय माछामा माछा मे डाय प्रमाणुपाणी डोय (६) दमोगाढे-दूरावगाढे रा॥6 34.
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #999
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २४ अष्टप्रवचनमातृवर्णनम्
९८७ द्यानादेदरस्थिते ८, बिलवर्जिते-मूषकादिबिलरहिते ९, तथा-सपाणबीजरहिते -सप्राणाः द्वीन्द्रियादयः, बीजानि-शाल्यादीनि, इदं समस्तैकेन्द्रिय-जीवानामुपलक्षणम्, एतै रहितेवर्जिते च स्थण्डिले उच्चारादीनि व्युत्सृजेत्= परिष्ठापयेत् ॥ १७ ॥ १८ ॥
सम्पत्युक्तार्थमुपसंहरन् वक्ष्यमाणार्थसम्बन्धाभिधानायाह । मूलम्-एयाओ पंच समिईओं, समासेण वियोहिया।
इत्तो यं तंओ गुत्ती, वोच्छामि अणुपुव्वसो ॥१९॥ छाया--एताः पञ्चसमितयः, समासेन व्याख्याताः।
इतश्च तिस्रो गुप्तीः, वक्ष्यामि अनुपूर्वशः ॥ १९ ।। टीका--'एयाओ' इत्यादि ।
पता: पूर्वोक्ताः पञ्चसमितयः समासेन-संक्षेपेण व्याख्याताः उत्ताः। च-पुनः इतोऽनन्तरं तिस्रो गुप्तीरनुपूर्वशः क्रमेण वक्ष्यामि-कथयिष्ये ॥१९॥ नीचे चार अंगुल अचित्त हो ७, (णासन्ने-नासन्ने) आसन्न नहीं हो ग्राम उद्यान आदि से दूर हो ८, (बिलवजिए-बिलवर्जिते) बिलवर्जित हो चूहा
आदिकों के बिल जिसमें न हों ९ एवं (तसपाण वीयरहीए-त्रस प्राणवीज रहिते) जिस जमीन में द्वीन्द्रियादिक जीव न हो शाल्यादिक बीज न हो १० एसी भूमि में साधु उच्चार आदि का परिष्ठापन न करे ॥१७॥१८॥
___ अब उपसंहार करते हुए श्री सुधर्मा स्वामी कहते हैं- 'एयाओ' इत्यादि।
इस प्रकार ये पांच समितियां संक्षेप से मैंने कही हैं । अब इनके बाद क्रमशः तीनगुप्तियों को कहता हूं ॥१९॥ माछामा माछु नये या२ i11 मयित्त डो4 (७) णासन्ने-नासन्ने मासन्न नीय ग्राम उधान माथी ६२ डोय (८) बिलजिए-बिलवर्जिते ना ४२ ज्यां न 4 () तसपाणवीयरहीए-त्रसपाणबीजरहिते सने से भीनमा દ્વિ ઇન્દ્રિયાદિક જીવ ન હોય અને શાલ્યાદિક બીજ પણ ન હોય (૧૦) આવી ભૂમિમાં સાધુએ ઉચ્ચાર આદિનું પરિણાન કરે. ૧૭૧૮
३३ पडा२ ४२तां श्री सुधा स्वामी ४.-"एयाओ" त्या !
આ પ્રકારે એ પાંચ સમિતિઓ સંક્ષેપથી મેં કહેલ છે. હવે આના પછી કમશઃ ત્રણ ગુપ્તિને કહું છું. ૧લા
उत्त२॥ध्ययन सूत्र : 3
Page #1000
--------------------------------------------------------------------------
________________
९८४
उत्तराध्ययनसचे तत्राधां मनोगुप्तिमाह ।। मूलम्स च्चा तहेव मोसा ये, सच्चामोसा तहेवे य ।
चउत्थी असच्चमोसा थे, मणगुत्ती चउव्विहीं ॥२०॥ छाया--सत्या तथैव मृषा च, सत्यामृषा तथैव च ।
चतुर्थी असत्यामृषा च, मनोगुप्तिश्चतुर्विधा ॥२०॥ टीका-'सच्चा' इत्यादि। ___सत्या-मद्भ्यः पदार्थेभ्यो हितः सत्यः-सत्पदार्थचिन्तनरूपो मनोयोगस्तद्विषया मनोगुप्तिरप्युपचारात्सत्या, च-पुन: तथैव मृषा-असत्या--पूर्वोक्त मनोयोगविपरीतमनोयोगविषया मनोगुप्तिरुपचारान्मृषा, तथैव च सत्यामृषा उभयात्मकमनोयोगविषया मनोगुप्तिः, १-पुनः चतुर्थी असत्यामृषा-उभयस्वभावरहितमनोदलिकव्यापाररूपमनोयोगविषया मनोगुप्तिः । इत्थं मनोगुप्तिश्चतुविधा कथिता ॥२०॥
तीन गुप्तियों में से प्रथम मनोगुप्ति को कहते हैं-'सचा' इत्यादि।
अन्वयार्थ-(सचा-सत्या) सत्य१, (मोसा-मृषा) असत्य २, (सच्चा मोसा-सत्यमृषा) सत्यासत्य ३, ऐवं चौथी (असच्चमोसा-असत्यमृषा) अनु. भय ४, इसरूप से मनोगुप्ति चार पकारकी है। सत्पदार्थ के चिन्तवन रूप मनोयोग को विषय करने वाली मनोगुप्ति सत्यमनो गुप्ति है । असत्पदार्थ के चिन्तवनरूप मनोयोग को विषय करने वाली मनोगुप्ति है। उभयरूप पदार्थ के चिन्तवनरूप मनोयोग को विषय करने वाली मनोगुप्ति सत्यासत्यमनोगुप्ति है। उभय स्वभाव रहित मनोदलिक व्यापाररूप मनोयोगविषयक मनोगुप्ति का नाम अनुभय मनोगुप्ति है ॥२०॥
ये ५ अभियामा प्रथम भन गुप्तिन.30-"सा" त्या !
मयार्थ- सच्चा-सत्या सत्य (१) मोसा-मृषा असत्य (२] सञ्चामोसासत्यमृषा सत्या सत्य (3) भने यात्री असच्चमोसा-असत्यमृषा भतुमय (४) २ રૂપથી મને ગુપ્તિ ચાર પ્રકારની છે. સત્પદાર્થના ચિંતવન રૂપ મનના યોગને વિષય કરવાવાળી મને ગુપ્તિ સત્ય અને ગુપ્તિ છે. અસત્ પદાર્થને ચિંતન રૂપ મનો
ગને વિષય કરવાવાળ મને ગુપ્તિ અસત્ય અને ગુપ્તિ છે. ઉભયરૂપ પદાર્થના ચિંતનરૂપ મ ગને વિષય કરવાવાળી મને પ્તિ સત્યાસત્ય અને ગુપ્ત છે. ઉભય સ્વભાવ વગરની અનેકલિક વ્યાપાર રૂપ મ ગ વિષયક મને ગુપ્તિનું નામ અનુભય માને ગુપ્તિ છે. ૨
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1001
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २४ अष्टप्रवचनमातृवर्णनम्
अस्या मनोगुप्तेरेव स्वरूपं निर्दिशन्नुपदेष्टुमाह । मूलम्-संरंभसमारंभे, आरंभे ये तहे यं ।
में पवत्तँमाणं तुं नियत्तिज जयं जेई ॥२१॥ छाया-संरम्भसमारम्भे, आरम्भे च तथैव च ।
मनः प्रवत्तमानं तु, निवर्तयेद् यतमानो यतिः ॥२१॥ टीका-- 'संरंभसमारंभे' इत्यादि ।
यतमानो यतनां कुर्वाणो यतिः संरम्भसमारम्भे-संरम्भः संकल्पः, सच मानस:-'तथाऽहं ध्यास्यामि यथाऽसौ मरिष्यतीत्येवंविधः, समारम्भः परपीडाकरोच्चाटनादिनिमित्तं ध्यानम् , अनयोः समाहारस्तस्मिन् , च-पुनः आरम्भे च आरम्भः परमारणक्षमाशुभध्यानरूपः, उक्तश्च-"संकप्पो संरंभो, परितावकरी भवे समारंभो आरंभो उदवओ, मुद्धनयाणं तु सव्वेसि ॥" इति तस्मिन्नपि प्रवर्तमानं मनः तथैव आगमोक्तपकारेणैव तु-निश्चयेन निवर्तयेत् ॥२१॥ इसी मनोगुप्ति का स्वरूप कहते हुए मूत्रकार उपदेश करते हैं--'संरंभसमारंभे इत्यादि।
अन्वयार्थ-(जयं जई-यतमानः यतिः) यतना करता हुआ यति (संरसमारंभे तहेव य आरंभे पवत्तमाणं मण नियत्तिज-संरम्भसमारम्भे तथैव आरम्भे प्रवर्तमानं मनः निवर्तयेत्) संरम्भ में-अशुभ संक स्प में, जैसे 'मैं इस प्रकार का ध्यान करूँगा' कि जिससे यह मर जायगा ऐसे अशुभ विचार में, समारम्भ में-परपीडा कारक उच्चाटनादिक के निमित्तभूत ध्यान में, तथा आरम्भ में-परको मारण में समर्थ अशुभ ध्यान में पवर्तमान मन को आगमोक्त विधि के अनुसार हटावे इसका नाम मनोगुप्ति है ॥२१॥ मा मनातिना २१३५ने ४७० सूत्र४२ अपहेश ४२ छ-"संरंभ समारंभे" त्या !
स-या-जयं जई-यतमानः यतिः यतना ४२नार यति संरंभसमारंभे तहेव य आरंभे पवत्तमाणं मणं नियत्तिज्ज-संरम्भसमारम्भे तथैव आरंभे प्रवर्त. मानं मनः निवत्तयेत् सरसभा - शुभ ४६५मा म " मा प्रा२नु ध्यान કરીશ” કે જેનાથી આ મરી જશે. એવા અશુભ વિચારમાં, સમારંભમાં–પરપીડાકારક ઉચ્ચાટનાદિકના નિમિત્તભૂત ધ્યાનમાં તથા આરંભમાં પરને મારવામાં સમર્થ અશુભ ધ્યાનમાં પ્રવર્તમાન બનીને મનને આગોકત વિધિ અનુસાર હટાવે તેનું નામ મને ગુપ્તિ છે. ૨૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1002
--------------------------------------------------------------------------
________________
९९०
उत्तरध्यायनम्त्र
सम्प्रति वाग्गुप्तिमाहमूलम्--सच्चा तहेव मोसी य, सच्चामोसा तहेवें यं ।
चउत्थी असञ्चमोसा यं, वयगुंती चउविहाँ ॥२२॥ छाया-सत्या तथैव मृषा च, सत्यामृषा तथैव च ।
चतुर्थी असत्यामृषा च, वचोगुप्तिश्चतुर्विधा ॥२२॥ टोका-'सच्चा' इत्यादि ।
सत्या वाग्गुप्तिः-जीवादिपदार्थानां यथावस्थितस्वरूपकथनम् । च-पुनः तथैव मृषा-असत्या-वाग्गुप्तिः जीवादीनां विपरीतस्वरूपकथनम् । तथैव च सत्यामृषा-उभयात्मकवचोयोगविषया वाग्गुप्तिः-आस्मिन् ग्रामेऽधशतसंख्यका बालका उत्पन्ना इति । चतुर्थी च असत्यामृषा-अनुभयात्मिका वाग्गुप्ति:यथा पथिको वदति-'ग्रामः समागतः' इत्यादि, इत्थं वचोगुप्तिः चतुर्विधा मोक्ता ॥२२॥
अब वचन गुप्ति को कहते हैं-'सच्चा' इत्यादि ।
अन्वयार्थ---(सच्चा मोसा तहेव सच्चा मोसा चउत्थी असञ्चमोसा वयगुत्ती चउविहा-सत्या मृषां तथैव सत्यामृषा चतुर्थी च असत्या मृषावचोगुप्तिः चतुर्विधा) बचनगुप्ति चार प्रकारकी है। वे चार प्रकार इस तरह हैं-१ सत्यवचोगुप्ति, २ असत्य वचोगुप्ति, ३ उभय वचोगुप्ति एवं चौथी ४ अनुभयवचोगुप्ति । जीवादिक पदार्थों का यथावस्थितस्वरूप कथन करना यह सत्य वचोगुप्ति है १ । जीवादिक पदार्थों का असत्य स्वरूप कहना यह असत्यवचोगुति है २। सत्यासत्यरूप से पदार्थो का स्वरूप कहना उभयवचोगुप्ति है। जैसे आज इस ग्राम में सौ बालक उत्पन्न हुए हैं ३ । बालक जन्मे यह सत्य है किन्तु संख्या का निश्चय नही सो असत्य है। जो न
७वे क्यनस्तिने ४-"सच्चा" त्या !
मन्वया --सच्चा, मोसा, तहेव सच्चामोसा चउत्थी असच्चमोसा वयगुत्ती चउनीहा-सत्या, मृषा तथैव सत्यामृषां चतुर्थी च असत्या मृषा वचोगुप्तिः चतुर्विधा वयन गुप्ति या२ प्रा२नी छे. ते यार ४१२ मा प्रभारी छे. (१) सत्य क्योति, (२) असत्ययान्ति, (3) क्याशुक्ति, (४) अनुनय क्याગુપ્તિ જીવાદિક પદાર્થોનું યથાવસ્થિત સ્વરૂપ કથન કરવું એ સત્યવચગુપ્તિ છે. (૧) જીવાદિક પદાર્થોનું અસત્ય સ્વરૂપ કહેવું તે અસત્ય વચગુપ્તિ છે. (૨) સત્યા સત્યરૂપથી પદાર્થોનું સ્વરૂપ કહેવું એ ઉભક વકૃતિ છે. જેમ આજ આ ગામમાં સે બાળક ઉત્પન્ન થયેલ છે. (૩) બાળક જન્મેલ છે એ સત્ય છે. પરંતુ સંખ્યા કેટલી તેની ખબર નથી તે અસત્ય છે. જે ન તે સત્યરૂપ હોય કે નતે અસત્યરૂપ હોય
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1003
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २४ अष्टप्रवचनमातृवर्णनम्
__ _९९१ --वाग्गुप्तिविषये उपदेशमाहमूलम्-संरंभसमारंभे, आरंभे य तहेव य ।
वयं पवत्तमाणं तु, नियत्तिज जयं जई ॥२३॥ छाया-संरम्भसमारम्भे, आरम्भे च तथैव च।।
वाचं प्रवनमानां तु, निवर्तयेद् यतमानो यतिः ॥२३॥ टीका--'संरंभसमारंभे' इत्यादि ।
यतमानो यतिः संरम्भसमारम्भे-संरम्भोवाचिकः संकल्प:-परविराधनक्षमक्षुद्रविधादिमंत्रजपं करिष्यामीत्यादि वचनं, समारम्भः-परपरितापकरमंत्रादिजपरूपः, अनयोः समाहारस्तस्मिन्, च-पुनः आरम्भे परमारणमन्त्रादि जपे च प्रवर्तमानां वाचं तथैव-निश्चयेन निवर्तयेत् ॥२३॥ सत्यरूप हो और न असत्यरूप हो एसी वचोगुप्ति का नाम अनुभय वचोगुप्ति है। जैसे कोई पथिक ऐसा कहे कि "गांव आ गया" ४ ॥२२॥
अब वचनगुप्ति के विषय में उपदेश कहते है-'संरंभ' इत्यादि ।
अन्वयार्थ-(जयं जई संरंभसमारंभे तहेव आरंभे य पवत्तमाणं वयं नियत्तिज्ज-यतमानः यतिः संरम्भ समारम्भे तथैव आरम्भे च प्रवर्तमानां वाचं निवर्तयेत् ) यतना में प्रवृत्त हुआ यति संरम्भ, समारंभ, एवं आरंभ में प्रवर्त्तमान अपनी वाणी को शास्त्रोक्तरीति से निश्चय हटा लेवे। 'पर की विराधना करने में समर्थ क्षुद्रविद्या आदि मंत्र का जप मैं करूँगा' ऐसे वाचिक संकल्प का नाम संरंभ है । परपरितापकर मंत्रादिक का जाप करना समारम्भ है। तथा पर को मारण में कारणभूत मंत्रादिक के जाप એવી વચેમિનું નામ અનુભય વચગુપ્તિ છે. જેમ કોઈ રસ્તે ચાલનાર માણસ એમ छ , “म मावी आयु” (४) ॥२२॥
वे क्यानातिना विषयमा अपहेश ४ामा मावे छे.--"संरंभ" त्या !
सन्याय-- जयं जई संरंभसमारंभे तहेव आरंभे य पवत्तमाणं वयं नियत्तिज्जयतमानः यतिः संरंभसमारम्भे तथैव आरम्भे च प्रवर्तमानां वाचं निवर्तयेत् યતનામાં પ્રવૃત્ત થયેલ યતિ સંરક્ષ્મ, સમારંભ, અને આરંભમાં પ્રર્વતમાન પોતાની વાણીને શાસ્ત્રોકત રીતિથી નિશ્ચય હઠાવી લે. “બીજાના વિરાધના કરવામાં સમર્થ ક્ષુદ્ર વિદ્યા આદિ મંત્રનો જપ હું કરીશ” એવા વાચિક સંક૯૫નું નામ સંરંભ છે. પર પરિતાપ કરનાર મંત્રાદિકનો જાપ કરે એ સમારંભ છે. તથા બીજાને મારવાના
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1004
--------------------------------------------------------------------------
________________
९९२
उत्तराध्ययनसूत्र इदानीं कायगुप्तिमाह-- मूलम्-ठाणे निसीयणे चेवे, तहेव ये तुर्यटणे।
उल्लंघण पल्लंघणे, इंदियाणं च जुंजणे ॥२४॥ संरंभसमारंभे, आरंभम्मि तहे। यें।
कायं पवर्तमाणं तु, नियंत्तिज जयं जेई ॥२५॥ छाया---स्थाने निषदने चैव, तथैव, च त्वग्वर्तने।
उल्लङ्घनमलङ्घने,इन्द्रियाणां च योजने ॥२४॥ संरम्भसमारम्भे, आरम्भे तथैव च।
कायं प्रवर्त्तमानं तु, निवर्तयेद् यतमानो यतिः ॥२५॥ टीका--'ठाणे' इत्यादि। स्थाने ऊर्ध्वस्थाने, चैव-च-पुनःनिषदने उपवेशने, तथैव च त्वग्वर्त्तने शयने उल्लङ्घनप्रलयने-उल्लङ्घनं च प्रलङ्घनं चेत्यतयोः समाहारस्तस्मिन् तत्र-उल्लङ्घने =सकृत् तथा विधनिमित्ततो गर्ताद्युत्क्रमणे प्रलङ्घने असकृदुल्लङ्घने, तथा-इन्द्रिकरने में प्रवृत्ति करने रूप वचन व्यापार का नाम आरंभ है। यतनावान यति का कर्तव्य है कि वह अपनी वचनगुप्ति को संरम्भ, समारम्भ एवं आरंभ में न लगाये। इन संरम्भादिक से वचन को हटाना इसी का नाम वचोगुमि है ॥२३॥
अब तीसरी कायगुप्ति को कहते हैं-'ठाणे' इत्यादि ।
अन्वयार्थ (ठाणे-स्थाने) खडे होने में (निसीयणे-च निषदने) तथा बैठने (तहेव य तुयट्ठणे-तथैव त्वग्वर्तने) शयन करने में (उल्लंघणपलंघणेउल्लघनप्रलंघने) उल्लंघ करने में-किसी खड़े आदिको एक बार उछलकर पार करने में प्रलंघन-करने में अर्थात् बार २ उछलकर किसी खडे કારણભૂત મંત્રાદિકને જાપ કરવામાં પ્રવૃત્તિ કરવા રૂ૫ વચન યાપારનું નામ આરંભ છે. તનાવાન યતિનું કર્તવ્ય છે કે, તે પિતાની વચનગુપ્તિને સંરંભ, સમારંભ અને આરંભમાં ન લગાડે આ સંરંભાદિકથી વચનને હઠાવવું તેનું નામ વગુપ્તિ છે. ૨૩
३ श्री यशुस्तिने ४-"ठाणे" त्याहि ! .
मन्या:--ठाणे-स्थाने Sel Aqामा तया निसीयणे-च निषदने मेसपामा तहेव य तुयट्टणे-तथैव स्ववर्त्तने भुवामा उल्लंघणपलंघणे-उल्लंघनपलंघने ' કરવામાં કોઈ ઉભેલાને ઉછાળીને પાર કરવામાં આવે પ્રલંધન કરવામાં વાર વાર
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1005
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २४ अष्टप्रवचनमातृवर्णनम्
९९३ यणां योजने-शब्दादिषु व्यापारणे च यतमानो=यतनां कुर्वाणा यतिः संरम्भसमा रूभे-संरम्भः अभिघाताय यष्ठिमुष्टयादीनामुत्थापनम्, एतदपि संकल्पसूचकम् , अत उपचारात् संकल्पशब्दवाच्य भवति, समारम्भः परितापकरो मुष्टाभिः घातः, अनयोःसमाहारद्वन्द्वस्तस्मिन् , तथा-आरम्भे-प्राणिविराधनारूपे व्यापारे च प्रवनमानं कायं तथव-शास्त्ररीत्यैव तु-निश्चयेन निवर्तयेत् ॥२४॥२५॥ आदि को पार करने में, तथा (इंदियाणं जुजणे-इद्रियागां योजने) इन्द्रियों को उनके विषयभूत पदार्थों में व्यापारितकरने में (जयं जई-यतमानः यतिः) यतना पूर्वक प्रवृत्ति करने वाला यति (संरभ समारंभ आरभम्मि पवत्तमाणं कायं तहेव नियतिज-संरंम्भ समारम्भे आरम्भे च प्रवर्तमान कायं तथैव निवर्तयेत् ) संरम्भ, समारम्भ एवं आरम्भ में प्रवर्तमान अपने शरीर को शास्त्र में कही हुई विधि के अनुसार वहां से हटावे । इसका नाम कायगुप्ति है
___ मारने के लिये यष्टि मुष्टि आदि का उठाना यह काय का संरंभ है। यद्यपि संरम्भ शब्द का अर्थ संकल्प है परन्तु यहां इस प्रकार की प्रवृत्ति विना संकल्प नहीं हो सकती है, अतः उपचार से इस प्रकार के व्यापार को भी 'संरम्भ' इस रूप से कह दिया गया है। परिताप कारक मुष्टि आदि का अभिघात करना इसका नाम समारम्भ । प्राणिविराधनारूप व्यापार में शरीर का लगाना आरंभ है। शरीर को ऐसे व्यापारों में नहीं लगाना इसका नाम कायगुप्ति है ॥२४॥२५॥ ઉછલવામાં અર્થાત-વારંવાર ઉછળીને કોઈ ખાડા આદિને પાર કરવા માં તથા વિશાળ जंजणे-इन्द्रियाणां योजने छन्द्रयाने सेना विषयभूत पहाभा यात ४२वामा जय जई-यतमानः यतिः यतनापूर्व ४ प्रवृत्ति ४२वावाण। यति संरंभसमारंभे आरं. भम्मि पवत्तमाणं कायं तहेव नियत्तिज्ज-संरंम्भसमारम्भे आरम्भे च प्रवर्त्तमानं कायं तथैव निवर्तयेत् स२२ सभार न मने सालमा प्रवृत्तमान पोताना शरीरने શાસ્ત્રમાં કહેવામાં આવેલ વિધિ અનુસાર ત્યાંથી હઠાવે. સંરંભ સમારંભ, અને આરંભમાં પ્રર્વતમાન પિતાના શરીરને શાસ્ત્રમાં કહેવામાં આવેલ વિધિ અનુસાર ત્યાંથી હઠાવે તેનું નામ કાયગુપ્તિ છે.
મારવા માટે હાથનું તેમજ મુઠીનું ઉઠાવવું આ કાયને સંરંભ છે જો કે સંરંભ શબ્દનો અર્થ સંક૯૫ છે. પરંતુ અહીં એ પ્રકારની પ્રવૃત્તિ વગર સંકલ્પ થઈ શકતી નથી. આથી ઉપચારથી કાયાના આ પ્રકારના વ્યાપારને પણ “સરંભ” આ રૂપથી કહેવામાં આવેલ છે. પરિતાપ કારક મુઠી આદિને અભિઘાત કરે તેનું નામ સમારંભ. પ્રાણી વિરાધના રૂપ વ્યાપારમાં શરીરને લગાડવું એ આરમ્ભ છે. શરીરને આવા વેપારમાં ન લગાડવું તેનું નામ કાયગુપ્તિ છે. ૨૪રપા
उत्तराध्ययन सूत्र: 3
Page #1006
--------------------------------------------------------------------------
________________
९९४
उत्तराध्ययनसूत्रे सम्प्रति मूत्रकृत् समितिगुप्त्योः परस्परविशेषं स्वयमाह -- मूलम्-एयाओ पंचे समिईओ, चरणस्स य पवत्तणे।
गुंती नियंत्तणे वुत्ता, असुभत्थेसु य सव्वसो ॥२६॥ छाया--एताः पश्च समितयः, चरणस्य च प्रवर्त्तने ।
____ गुप्तयो निवर्तनेऽप्युक्ताः, अशुभार्थेभ्यश्च सर्वशः ॥२६॥ टीका--'एयाओ' इत्यादि ।
चरणस्य चारित्रस्य प्रवर्तने च-चारित्रेषु प्रवृत्तावेव एताः पूर्वोक्ताः प्राणातिपातविरमणादयः पञ्चसमितय उक्ताः। च-पुन: गुप्तयः सर्वश: सर्वेभ्योऽ शुभार्थेभ्यः अशुभमनोयोगादिभ्यो निवर्त्तने निवृत्तौ, अपि शब्दात् चारित्रप्रतौ च उक्ताः। 'असुभत्थेसु' इत्यत्र पञ्चम्यर्थ सप्तमी ॥२६॥
अब सूत्रकार समितिऔर गुप्ति में परस्पर क्या भेद है सो दिखलाते हैं-'एयाओ' इत्यादि । __ अन्वयार्थ-(चरणस्स पवत्तणे-चारित्रस्य प्रवर्तने) चारित्र में प्रवत्ति करने परही( एयाओ-एताः) पूर्वोक्त प्राणातिपात विरमण आदि पांच समतियों कही गई हैं। (सव्वसो असुभत्थेसु नियत्तणे गुत्ती धुक्ता-सर्वशः अशुभार्थेभ्यश्च निवर्तने अपि गुप्तयः उक्ताः) तथा समस्त अशुभ मनोयोगादिक से निवर्तन में "अपि' शब्द से चारित्र में प्रवृत्ति करने में गुप्तियाँ कही गई हैं।
भावार्थ--समिति केवल प्रवृत्ति स्वरूप हैं और ये माणातिपात विरमणरूप हैं। तथा गुप्तियां प्रवृत्ति निवृत्ति उभयस्वरूप है ॥२६॥ __ अब अध्ययन का उपसंहार करते हुए सूत्रकार इनके आचरण
હવે સૂત્રકાર સમિતિ અને ગુપ્તિમાં પરસ્પરમાં કે ભેદ છે તે બતાવે છે. -~-"एयाओ" त्या !
अन्वयार्थ --चरणस्स पवत्तणे-चारित्रस्य प्रवर्तने यात्रिमा प्रवृत्ति ४२५॥ उपस्थी । एयाओ-एताः पूर्वरित प्रातिपात विरम माति पाय समितिमा Qqiwi आपस छ, तथा सव्वसो असुभत्थे नियत्तणे गुत्ती युत्ता-सर्वशः अशु. भार्थेभ्यश्च निवनेने अपि गुप्तयः उक्ताः सघणा अशुभ भनी येोमाथी निवत नमा “ગ” શબ્દથી ચાવિત્રમાં પ્રવૃત્તિ કરવામાં ગુપ્તિઓ કહેવામાં આવેલ છે.
ભાવાર્થ-સમિતિ કેવળ પ્રવૃત્તિ સ્વરૂપ છે અને તે પ્રાણાતિપાત વિરમણ રૂપ છે તથા ગુપ્તિ પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિ ઉભય સ્વરૂપ છે. રેરા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1007
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियदर्शिनी टीका अ. २४ अष्टप्रवचनमातृवर्णनम् सम्प्रत्यध्ययनार्थमुपसहरन्ने तदाचरण फलमाह - मूलम् - एँया पवयणमाया, जे' सम्मं आयरे मुंणी ।
९९५
૩
सो विप्पं सव्वसंसारा, विप्पमुच्चइ पंडिए तिं' बेमिं ॥२७॥
॥ इइ पत्रयणमाइयं चउवीसइमं अज्झयणं समन्तं ॥ २४ ॥ जाया -- एताः पवनमातृः यः सम्यगाचरति मुनिः ।
स क्षिप्रं सर्वसंसाराद्, विप्रमुच्यते पण्डित इति ब्रवीमि ||२७|| टीका- 'एया' इत्यादि ।
योनिः एताः पूर्वोक्त अष्ट प्रवचनमातृः सम्यक् = अवैपरीत्येन, न तु दम्भादिना, आचरति=सेवते । पण्डितः = तत्त्वात स्वविवेकवान् स मुनिः क्षिमं शीघ्रं सर्वसंसारात्=चतुर्गतिकरूपसकलसंसारात् विप्रमुच्यते = सर्वथा मुक्तो भवति । 'इति ब्रवीमि इत्यस्यार्थः पूर्ववद् बोध्यः ||२७||
इतिश्री - विश्वविख्यात - जगद्वल्लभ - प्रसिद्धवाचक- पञ्चदशभाषाकलितललितकलाषालापक- प्रविशुद्धगद्यपद्यनेकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक- शाहू छत्रपति - कोल्हा पुर- रानप्रदत्त - 'जैनशास्त्राचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराज गुरु- बालब्रह्मचारि- जैनाचार्य - जैनधर्मदेवाकर - पूज्यश्री घासीलालवतिविरचितायामुत्तराध्ययनमुत्रस्य प्रियदर्शिन्याख्यायां व्याख्यायां 'प्रवचनमातृ ' 'नामकं चतुर्विशतितममध्ययनं सम्पूर्णम् ||२४||
फल कहते हैं-- 'एया' इत्यादि ।
अन्वयार्थ -- (जे मुणी - यः मुनिः ) जो मुनि (एया पवयणमायो - एताः पत्रमातृ) इन पूर्वोक्त अष्टमवचन माताओं को (सम्मं सम्यक्र) अविपरीतता से दम्भादिक रहित (आयरे - आचरति, पालते है (पंडिए - पंडित:) तत्रातत्त्वविवेकवान् वे मुनि (खिष्पं- क्षिप्रम् ) शीघ्र ही (सव्वसंसारासर्वसंसारात्) चतुर्गतिकरूप समस्त संसार से सर्वथा (विप्पमुचहविप्रमुच्यते) मुक्त हो जाते हैं। ऐसा मैं कहता हूं ||२७|| | यह चौवीस वां अध्ययन समाप्त ॥२४॥ मध्यनने। उपसंहार २ सूत्रार तेना आयरनु त्याहि !
उहे छे -- " एया"
मन्वयार्थ -- जे मुणी - यः मुनिः ? भुनि पत्रयणमाया - एताः प्रवचनमातृ मा भूवोत या प्रवयन भातायने सम्मं सम्यक व्यविपरिततायी हल व्याहिथी रहीत मनीने श्रायरे - आचरति पाणे छे. पंडिए - पंडितः तत्वातत्वना विवेश्याना ते मुनि खिष्पं- क्षिप्रम् शीघ्र ? सव्त्रसंसारा - सर्वसंसारात् प्यार गति३य समग्र संसारथी સથા મુકત બની જાય છે. એવુ' હું' કહું છુ. ારછા
શ્રી ઉત્તરાધ્યન સૂત્રનું' ચાવીસમું અધ્યયન સંપૂર્ણ ॥૨૪ા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1008
--------------------------------------------------------------------------
________________
R
અખિલ ભારત શ્વેતામ્બર સ્થાનકવાસી જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ.
ગરેડીયા કુવા રાડ
1
ગ્રીન લાજ પાસે,
રા જ કેા ૮.
દાનવીરોની નામાવલી
શરૂઆત તા. ૧૮-૧૦-૪૪ થી તા. ૧૫ ૫-૬૦ સુધીમાં દાખલ થયેલ સૈમ્બરાનાં મુબારક નામેા.
લાઈફ મેમ્બરાનું ગામવાર કકાવારી લિસ્ટ.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
(રૂા. ૫૦ થી ઓછી રકમ ભરનારનુ નામ આ યાદીમાં સામેલ કરેલ નથી. )
ARGR GR ARAFARARKALAR K
Page #1009
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમુરબ્બીશ્રીઓ-૧૧
ઓછામાં ઓછી રૂ. ૫૦૦૦ની રકમ આપનાર)
નામ
નંબર
ગામ રૂપિયા ૧ શેઠ શાંતીલાલ મંગળદાસભાઈ જાણીતા મીલમાલીક અમદાવાદ ૧૦૦૦૦ ૨ શેઠ હરખચંદ કાળીદાસભાઈ વારીયા હા. શેઠ
લાલચંદભાઈ, જેચંદભાઈ, નગીનભાઈ વૃજલાલભાઈ તથા વલ્લભદાસભાઈ
ભાણવડ ૬૦૦૦ ૩ કેડારી જેચંદ અજરામર હા. હરગોવિંદભાઈ જેચંદભાઈ રાજકેટ પર૫૧ ૪ શેઠ ધારશીભાઈ જીવનભાઈ
વારસી ૫ ૦૦૧ પ . પિતાશ્રી છગનલાલ શામળદાસના સ્મરણાર્થે હા. શ્રી ભેગીલાલ છગનલાલભાઈ ભાવસાર
અમદાવાદ પરપ૧ ૬ સ્વ. દિનેશભાઈના સ્મરણાર્થે હા. શેઠ કાંતિલાલ મણીલાલ જેશીંગભાઈ
અમદાવાદ ૫૦૦૦ ૭ શેઠ આત્મારામ માણેકલાલ હ. શેઠ
ચીમનલાલભાઈ શાંતીલાલભાઈ તથા પ્રમુખભાઈ અમદાવાદ ૬૦૦૧ ૮ શ્રી શામજી વેલજી વીરાણી અને શ્રી કડવીબાઈ વીરાણી
સ્મારક ટ્રસ્ટ હા. શેઠ શામજી વેલજી વીરાણી રાજકોટ ૫૦૦૦ ૯ શ્રી શામજી વેલજી વીરાણી અને શ્રી કડવીબાઈ વીરાણી
સ્મારક ટ્રસ્ટ હા. માતુશ્રી કડવીબાઈ વીરાણું રાજકેટ ૫૦૦૦ ૧૦ શેઠ પિચાલાલ પીતાંબરદાસ
અમદાવાદ પર૫૧ ૧૧ શાહ રંગજીભાઈ મેહનલાલ
અમદાવાદ ૫૦૦૧ નોટ – ઘાટકે પરવાળા શેઠ માણેકલાલ એ. મહેતા તરફથી અમદાવાદમાં પાલડી
બસ સ્ટેન્ડ પાસે લેટ નં. ૨૫૦ વાળી દ૯૮ ચે. વાર જમીન સમિતિને ભેટ મળેલ છે. અને જેનું રજીસ્ટર તા. ૨૨-૩-૬૦ ના રાજ થઈ ગયેલ છે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1010
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨
મુરબ્બીશ્રીઓ-૨૦
( ઓછામાં ઓછી રૂા. ૧૦૦૦ ની રકમ આપનાર ) ૧ વકીલ જીવરાજભાઈ વર્ધમાન કોઠારી હા. કહાતદાસભાઈ તથા વેણલાલ કોઠારી
જેતપુર ૩૬૦૫ ૨ દેશી પ્રભુદાસ મુળજીભાઈ
રાજકોટ ૩૬૦૪ ૩ મહેતા ગુલાબચંદ પાનાચંદ
રાજકેટ ૩૨૮૪ મહેતા માણેકલાલ અમુલખરાય
ઘાટકેપર ૩૨૫૦ ૫ સંઘવી પીતામ્બરદાસ ગુલાબચંદ
જામનગર ૩૧૦૧ ૬ નામદાર ઠાકોર સાહેબ લખધીરસિંહજી બહાદુર મોરબી ૨૦૦૦ ૭ શેઠ હેરચંદ કુંવરજી હા. શેઠ ન્યાલચંદ લહેરચંદ સિદ્ધપુર ૨૦૦૦ ૮ શાહ છગનલાલ હેમચંદ વસા હા. મેહનલાલભાઈ તથા મોતીલાલભાઈ
મુંબઈ ૨૦૦૦ ૯ શ્રી સ્થાનકવાસી જૈન સંઘ હ. શેઠ ચંદ્રકાંત વીકમચંદ મોરબી ૧૯૬૩ ૧૦ મહેતા સેમચંદ તુલસીદાસ તથા તેમના ધર્મ પત્નિ અ. સૌ. મણગૌરી મગનલાલ
રતલામ ૧૫૦૦ ૧૧ મહેતા પોપટલાલ માવજીભાઈ
જામજોધપુર ૧૫૦૨ ૧૨ દેશી કપુરચંદ અમરશી હા. દલપતરામભાઈ જામજોધપુર ૧૦૦૨ ૧૩ બગડીયા જગજીવનદાસ રતનશી
દામનગર ૧૦૦૨ ૧૪ શેઠ માણેકલાલ ભાણજીભાઈ
પોરબંદર ૧૦૦૧ ૧૫ શ્રીમાન ચંદ્રસિંહજી સાહેબ મહેતા (રેલવે મેનેજર) કલકતા ૧૦૦૧ ૧૬ મહેતા સોમચંદ નેણસીભાઈ (કરાંચીવાળા)
મોરબી ૧૦૦૧ ૧૭ શાહ હરિલાલ અનેપચંદ
ખંભાત ૧૦૦૧ ૧૮ મેદી કેશવલાલ હરીચંદ્ર
અમદાવાદ ૧૦૦૧ ૧૯ કઠારી છબીલદાસ હરખચંદ
મુંબઈ ૧૦૦૦ ૧૦ કોઠારી રંગીલદાસ હરખચંદ
ભાવનગર ૧૦૦૦
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1011
--------------------------------------------------------------------------
________________
સહાયક મેમ્બરા-૬૩
(ઓછામાં ઓછી રૂા. ૫૦૦ ની રકમ આપનાર)
૧ શ્રી સ્થા. જૈનસંઘ હા. શેડ એંઝાભાઈ વેલશીભાઇ ૨ શેઠ નરાતમદાસ એઘડભાઇ
૩ શેઠ રતનશી હીરજીભાઇ હૈ। ગેરધનદાસભાઇ
૪ ખાટવીયા ગીરધર પરમાણુă હા. અમીચ દભાઇ ૫ મેારીવાળા સંઘવી દેવચંદ નેણશીભાઇ તથા તેમનાં ધર્મપત્નિ અ. સો. મણીબાઈ તરફથી હા. મુળચંદ દેવચ દસ ઘવી ૬ વારા મણીલાલ પોપટલાલ
૭ ગાસલીયા હરીલાલ લાલચ તથા ચ'પાએન ગેાસલીયા ૮ શાહ પ્રેમચંદ માણેકચ તથા અ.સૌ. સમરતબેન ૯ શેઠ ઇશ્વરલાલ પુરુષાત્તમદાસ
૧૦ શેઠ ચંદુલાલ છગનલાલ
૧૧ શાહ શાંતિલાલ માણેકલાલ
૧૨ શેઠ શીવલાલ ડમરભાઇ (કરાંચીવાળા )
૧૩ કામદાર તારાચંદ પાપટલાલ ધેારાજીવાળા
૧૪ મ્હેતા માહનલાલ કપુરચંદ
૧૫ શેઠ ગાવિંદજીભાઈ પાપટભાઈ
૧૬ શેઠ રામજી શામજી વીરાણી
૧૭ સ્વ. પિતાશ્રી નંદાજીના માથે હા. વેણીચંદ, શાંતીલાલ
વઢવાણુશહેર ૭૫૦ શીવ ૭૦૦ જામજોધપુર ૫૫૫ ખાખીજાળીયા પ૨૭
૧૮ શ્રી સ્થા. જૈનસઘ હા. શેઠ ઠાકરશી કરશનજી
૧૯ શેઠ તારાચંદ પુખરાજજી
૨૦ શ્રી સ્થા. જૈન સંધ
મલાડ પ૧૧
અમદાવાદ ૫૦૨
૫૦૨
૫૦૨
૫૦૧
૫૦૧
૫૦૧
..2
લીંમડી ૧૦૧
રાજકોટ ૫૦૧
૫૦૦
૫૦૦
૫૦૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
ܐܕ
99
""
19
17
??
39
( જાણુઆવાળા ) મેઘનગર
૫૦૧
થાનગઢ ૫૦ ઔરું ગાબાદ ૫૦૦ ઔરંગાબાદ ૫૦૦
૨૧ મ્હેતા મુળચંદ રાઘવજી હા. મગનલાલભાઈ તથા દૂર્લભજીભાઇ ધ્રાફા ૭૫૦ ૨૨ શેઠ હરખચંદ પુરૂષાતમ હા. ઈન્દુકુમાર
ચારવાડ ૫૦૦
૨૩ કેશરીમલજી વસ્તીમલજી ગુગલીયા
29
મલાડ ૫૦૦
૨૪ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. બાટવીયા અમીચદ ગીરધરભાઈ ખાખીજાળીયા ૫૦૧ ૨૫ શેઠ ખીમજીભાઇ ખાવાભાઈ હા. ફૂલચંદભાઇ ગુલામચંદભાઈ,
નાગરદાસભાઈ, જમનાદાસભાઈ
મુંબઇ ૫૦
Page #1012
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬ શેઠ મણીલાલ મેાહનલાલ ડગલી હા. મુળજીભાઇ મણીલાલભાઇ મુંબઇ ૨૦૧ ૨૭ સ્વ. કાંતીલાલભાઈના સ્મરણાર્થે હા. શેઠ ખાલચંદ સાકરચ'દ
૫૦૧
૨૮ કામદાર રતીલાલ દુર્લભજી (જેતપુરવાળા)
૨૯ શાહ જયંતીલાલ અમૃતલાલ
૩૦
વેારા મણીલાલ લક્ષ્મીચંદ
૩૧
શેઠ ગુલામચદ ભુદરભાઇ તથા કસ્તુરબેન હા. ભાઈ અનેાપચ
૩૨
૩૩
૩૪
મહાન ત્યાગી મેન ધીરજકુવર ચુનીલાલ મ્હેતા શ્રી સ્થા. જૈન સંધ
૪૯
૫૦
૫૧
પર
૩૫
૩૬
૩૭
૩૮
૩૯ મ્હેતા શાંતિલાલ મણીલાલ હા. કમળાબેન મ્હેતા ૪૦ શ્રીયુત લાલચંદજી તથા અ. સૌ. ધીસામેન ૪૧ શેઠ મેાહનલાલ મુકુટચંદ માલયા
૪૨
સ્વ. શેઠ ઉકાભાઈ ત્રીભાવનદાસના સ્મરણાર્થે તેમનાં ધર્મપત્નિ લક્ષ્મીબાઇ ગીરધર તરફથી હા. મરઘાબેન તથા મંગુબેન પારેખ જ્યંતીલાલ મનસુખલાલ રાજકેાટવાળા હા. વિનુભાઇ ૪૪ શ્રીયુત શેઠ લાલચંદજી મીશ્રીલાલજી
૪૩
૪૫
શ્રી પ્રથા જૈન સંઘ
૪૬ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ
४७
૪૮
શ્રી મગનલાલ છગનલાલ શેઠ
જામનગર
શેઠ ચતુરદાસ ઠાકરશી તથા અ. સૌ. નંદકુવરબેન શેઠ દેવચદ અમરશી (બેન ધીરજકુંવરની દીક્ષા પ્રસંગે ભેટ) ભાણવડ શ્રી સ્થા. જૈન સ ંઘ (મેન ધીરજકુંવરની દીક્ષા પ્રસગે ભેટ) ભાણવડ વકીલ વાડીલાલ નેમચંદ શાહ
વીરમગામ
,,
મુંબઈ ૫૦૦ શીવ ૫૦૧
શીવ ૫૦૧
ખારોડ ૫૦૧
ધ્રાફા ૫૦૧
ધ્રાફા
૫૧
રાજકેાટ
૫૦૧
૫૦૩
૫૦૧
૫૦૧
૫૦૧
અમદાવાદ ૫૫૬
૫૦૧
૫૦૧
શેડ ગુડમલજી શેષમલજી જોવર
સ્વ. તુરખીયા લહેરચંદ માણેકચંદના સ્મરણાર્થે તેમનાં ધર્મપત્નિ જીવતીબાઈ તરફથી હા ભાઈ જયંતીલાલ તથા પૂનમચંદભાઇ
શાહુ અચળદાસ શુકનરાજી હા, શેઠ શુકનરાજજી ભાવસાર ખાડીદાસ ગણેશભાઈ
અ. સૌ, હીરાબેન માણેકલાલ મ્હેતા
શ્વેતા શાંતીલાલ મગનલાલ તથા અ. સૌ, પદ્માવતી
શાંતિલાલ મહેતા
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
99
9)
અમદાવાદ ૫૦૧
૫૦૧
:9
૫૦૧
,
વાંકાનેર ૫૦૧
બોટાદ
૫૦૧
(ખરાર) પીપળગાંવ ૫૦૧
ડભાસ ૫૦૧
અમદાવાદ ૫૦૧
ધંધુકા ૨૦૧ ઘાટકેાપર ૨૦૧
અમદાવાદ ૫૦
Page #1013
--------------------------------------------------------------------------
________________
443
શેઠ હીરાચંદજી વનેચંદજી કટારીયા
૫૪ શેઠ છેટુભાઇ હરગોવિંદદાસ કટારીવાળા
૫૫
૫૬
પારેખ રતિલાલ નાનચંદ્ર મેરખીવાળા તરફથી તેમનાં પિતાશ્રી નાનચંનૢ ગાવિંદ્રજીના સ્મરણાર્થે તથા તેમનાં ધર્મ પત્નિ અ, સૌ. વસંત બહેનના અઠાઇ તપ નિમિતે હા, ભુપતલાલ રતિલાલ
અમદાવાદ
અમદાવાદ ૫૧૧
સ્વ. શાહ ત્રીભાવનદાસ મગનલાલના સ્મરણાર્થે તેમનાં ધર્મપત્નિ શીવકુવરખાઈ તરફથી હા. રતીલાલ ત્રીભાવનદાસ શાહ શ્રીમાન નાથાલાલ માણેકચંદ પારેખ મુંબઇ (માટુ ંગા) ૫૦૧ શ્રી લીંમડી સ ંપ્રદાયના ગચ્છાધીપતી પૂ. આચાર્ય મહારાજશ્રી લાધાજી સ્વામીના સ્મરણાર્થે હા. શેઠ જેશીંગભાઇ પાચાલાલ (મહારાજશ્રી છેટાલાલજી સદાનંદીના ઉપદેશથી) સ્વ. શ્રી વિનયમૂર્તિ શ્રી લખમીચંદજી મહારાજના સ્મરણાર્થે હા. શેઠ જેશીંગભાઇ પાચાલાલ (મહારાજશ્રી છેોટાલાલજી સદાનદીના ઉપદેશથી )
અમદાવાદ ૫૦૧
૫૯
૫૭
૫૮
ખા. બ્ર. પ્રભાવતી બેન કેશવલાલ ઉજેનવાળા તરફથી તેમની દીક્ષા પ્રસ ંગે ૬૧. શ્રીયુત હરજીવનદાસ રાયચંă હા. છબીલદાસ હરજીવન ૬૨ શેડ પોપટલાલ હંસરાજ તથા દિવાળીબેનના સ્મરણાથે હા. શેઠ બાબુલાલ પોપટલાલ અ. સૌ. લીલાવતી એન ઇશ્વરલાલ
૬૩
હુબલી ૨૦૧ મુંબઇ ૫૦ ૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
અમદાવાદ ૧૦૧
૫૧૧
વીરમગામ ૫૫૩
અમદાવાદ ૫૦૧
અમદાવાદ ૫૦૨
૫૦૨
:9
Page #1014
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪૯ લાઇફ મેમ્બરે
અમદાવાદ તથા પરાઓ
૨૫૧
૧ શેઠ ગીરધરલાલ કરમચંદ ૨ શેઠ છેટાલાલ વખતચંદ હ. ફકીરચંદ ભાઈ
૨૫૧ ૩ શાહ કાંતિલાલ ત્રીભોવનદાસ
૨૫૧ ૪ શાહ પોપટલાલ મોહનલાલ
૨૫૧ ૫ શેઠ પ્રેમચંદ સાકરચંદ
૨૫૦ ૬ શાહ રતીલાલ વાડીલાલ
૨૫૧ ૭ શેઠ લાલભાઈ મંગળદાસ
૨૫૧ ૮ સ્વ. અમૃતલાલ વર્ધમાનના સ્મરણાર્થે હો. કાનજીભાઈ અમૃતલાલ દેસાઈ ૨૫૧ ૯ શાહ નટવરલાલ ચંદુલાલ
૨૫૧ ૧૦ શાહ નરસિંહદાસ ત્રીભોવનદાસ
૨૫૧ ૧૧ બીપીનચંદ્ર તથા ઉમાકાંત ચુનીલાલ ગે પાણી
૩૦૧ ૧૨ શ્રી શાહપુર દરિયાપુરી આડકટી સ્થા. જૈન ઉપાશ્રય હા. વહીવટ કર્તા શેઠ ઈશ્વરલાલ પુરુષોત્તમદાસ
૨૫૧ ૧૩ શ્રી છીપાળ દરીયાપુરી આઠકેટી સ્થા. જૈન સંઘ હા. શેઠ ચંદુલાલ અચરતલાલ
૨૫૧ ૧૪ શાહ ચીનુભાઈ બાલાભાઈ Co. શાહ બાલાભાઈ મહાસુખલાલ ૨૫૧. ૧૫ શાહ ભાઈલાલ ઉજમશી
૨૫૧ ૧૬ શ્રી સુખલાલ ડી. શેઠ હા. ડે. કુ. સરસ્વતીબેન શેઠ
૨૫૧ ૧૭ શ્રી સૌરાષ્ટ્ર સ્થા. જૈન સંઘ હા. શેઠ કાંતિલાલ જીવણલાલ ૨૫૧ ૧૮ મેદી નાથાલાલ મહાદેવદાસ
૨૫૧ ૧૯ શાહ મેહનલાલ ત્રીકમલાલ
૨૫૧ ૨૦ શ્રી છકેટી સ્થા. જૈન સંઘ હા. શેઠ પિયાલાલ પિતામ્બરદાસ ૨૫૧ ૨૧ દેશાઈ અમૃતલાલ વર્ધમાનના સ્મરણાર્થે હા, ભાઈલાલ અમૃતલાલ ૨૫૧ ૨૨ શાહ નવનીતરાય અમુલખરાય
૨૫૧ ૨૩ શાહ મણીલાલ આશારામ
૨૫૧ ૨૪ શેઠ ચીનુભાઈ સાકરચંદ
૨૫૧ ૨૫ શાહ વિરજીવનદાસ ઉમેદચંદ
૨૫૧ ૨૬ શાહ રજનીકાંત કસ્તુરચંદ
૨૫૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1015
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૧
૨૫૧
૩૦૧
૨૭ સંઘવી જીવણલાલ છગનલાલ
૨૫૧ ૨૮ શાહ શાંતિલાલ મેહનલાલ ધ્રાંગધ્રાવાળા
૨૫૨ ૨૯ અ. સૌ. બેન રતનબાઈ નાદેચા હા. શેઠ ધુલાઇ ચંપાલાલજી ૨૫૧ ૩૦ શાહ હરિલાલ જેઠાલાલ ભાડલાવાળા
૨૫૧ ૩૧ શ્રી સરસપુર દરીયાપુરી આઠ કોટી સ્થા. જૈન ઉપાશ્રય હા. ભાવસાર ભેગીલાલ છગનલાલ
૨૫૧ ૩૨ શેઠ પુખરાજજી સમતીરામજી પુનમિયા સાદડીવાળા
૨૫૧ ૩૩ સ્વ. પિતાશ્રી જવાહરલાલજી તથા પૂ. ચાચાજી હજારીમલજી
બરડીયાના સ્મરણાર્થે હા. મુળચંદ જવાહરલાલજી બરડીયા ૩૪ સ્વ. ભાવસાર બબાભાઈ (મંગળદાસ) પાનાચંદના સમરણાર્થે
હા. તેમનાં ધર્મપત્નિ પુરીબેન ૩૫ સ્વ. પિતાશ્રી રવજીભાઈ તથા સ્વ. માતુશ્રી મુળીબાઈના સ્મરણાર્થે
હા. કકલભાઈ કોઠારી ૩૬ ભાવસાર કેશવલાલ મગનલાલ
૨૫૧ ૩૭ શાહ કેશવલાલ નાનચંદ જાખડાવાળા હા. પાર્વતી બેન
૨૫૧ ૩૮ શાહ જીતેન્દ્રકુમાર વાડીલાલ માણેકચંદ રાજસીતાપુરવાળા
૨૫૧ ૩૯ શ્રી સાબરમતી સ્થા. જૈન સંઘ હા. શેઠ મણલાલભાઈ
૨૫૦ ૪૦ ભાવસાર છેટાલાલ છગનલાલ
૨૫૧ ૪૧ ભાવસાર સકારાભાઈ છગનલાલ
૨૫૧ ૪૨ અ સૌ. બેન જીવીબેન રતિલાલ હા. ભાવસાર રતિલાલ હરગોવિંદદાસ ૨૫૧ ૪૩ ભાવસાર ભેગીલાલ જમનાદાસ પાટણવાળા
૨૫૧ ૪૪ સંઘવી બાલુભાઈ કમળશી તથા તેમનાં ધર્મપત્નિઓ અ.સૌ.
ચંપાબેન તથા વસંતબેન તરફથી ૪પ અ. સો વિઘાબેન વનેચંદ દેશાઈ વર્ષીતપ તથા અઠાઈ પ્રસંગે હા. ભુપેન્દ્રકુમાર વનેચંદ દેસાઈ
૪૧૭ ૪૬ શાહ નટવરલાલ ગોકળદાસ
૨૫૧ ૪૭ શાહ શામળભાઈ અમરશીભાઈ
૨૫૧ ૪૮ અ. સૌ. કંકુબેન (ભાવસાર ભેગીલાલ છગનલાલનાં ધર્મપત્નિ) ૩૦૯ ૪૯ . સૌ. સવિતાબેન (યંતીલાલ ભોગીલાલનાં ધર્મપત્નિ)
૨૫૧ ૫૦ અ. સૌ. શાંતાબેન (દીનુભાઈ ભેગીલાલનાં ધર્મપત્નિ)
૨૫૧ ૫૧ અ. સૌ. સુનંદાબેન (રમણભાઈ ભોગીલાલનાં ધર્મપત્નિ)
૨૫૧
૨૫૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1016
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૧ ૨૫૧ ૩૦૧
૨૫૧
૩૦૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
પર શેઠ હીરાજી રૂગનાથજીના સ્મરણાર્થે હા. વાગમલજી રૂગનાથજી ૫૩ શેઠ મણીલાલ બોઘાભાઈ ૫૪ પટવા સુમેરમલજી અનેપચંદજી જોધપુરવાળા ૫૫ સ્વ. માણેકલાલ વનમાળીદાસ શેઠના સ્મરણાર્થે
હા. રમણલાલ માણેકલાલ ૫૬ સ્વ. શાહ ધનરાજજી ખેમરાજજીનાં કમરણાર્થે
હા. કનૈયાલાલ ધનરાજજી ૫૭ શ્રી સારંગપુર દ. આ. કે. સ્થા. જૈન સંઘ
હા. શાહ રમણલાલ ભગુભાઈ ૫૮ દોશી હરજીવનદાસ જીવરાજ તથા લક્ષ્મીબાઈ લહેરચંદના સ્મરણાર્થે
હા. દેશી મનહરલાલ કરશનદાસ મુળીવાળા ૫૯ શાહ પુનમચંદ ફતેહચંદ ૬૦ શ્રીયુત ચતુરભાઈ નંદલાલ ૬૧ શ્રીયુત અમૃતલાલ ઈશ્વરલાલ મહેતા ૬૨ શાહ જાદવજી મેહનલાલ તથા શાહ ચીમનલાલ અમુલખભાઈ ૬૩ અ.સૌ. બેન લાભુબેન મગનલાલ હ. શાહ અમૃતલાલ ધનજીભાઈ
વઢવાણ શહેરવાળા ૬૪ અ. સૌ. બેન કાંતાબેન ગોરધનદાસ (ચાંદમુનિના ઉપદેશથી) ૬૫ દેશી કુલચંદ સુખલાલભાઈ બોટાદવાળાના સ્મરણાર્થે
હા. દેશી છબીલદાસ કુલચંદભાઈ ૬૬ લાલાજી રામકુંવરજી જેના ૬૭ શેઠ છોટાલાલ ગુમાનચંદ પાલનપુરવાળા ૬૮ શાહ ધીરજલાલ મોતીલાલ ૬૯ સંઘવી સૂર્યકાંત ચુનીલાલના સ્મરણાર્થે
હા. સંઘવી જીવણલાલ ચુનીલાલ ૭૦ ભાવસાર મોહનલાલ અમુલખરાય ૭૧ મહેતા મૂળચંદ મગનલાલ ૭૨ વૈદ્ય નરસિંહદાસ સાકરચંદનાં ધર્મપત્નિ રેવાબાઈના સ્મરણાર્થે
હા. હરીલાલ નરસિંહદાસ ૭૩ શાહ ફુલચંદ મુલચંદભાઈ હા. હસમુખભાઈ ફુલચંદભાઈ ૭૪ શેઠ મિશ્રી લાલજી જવાહરલાલજી બરડીયા ૭૫ શાહ લલુભાઈ મગનભાઈ ચૂડાવાળા હા. જશવંતલાલ લલુભાઈ
૩૦૧ ૨૫૧
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧ ૩૦૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1017
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
અ.
૨૫1.
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧ ૨૫૧
૭૬ કુમારી પુષ્પાબેન હીરાલાલ (ચાંદ મુનિના ઉપદેશથી) ૭૭ શાહ મણીલાલ ઠાકરશી હા. કમળાબેન મણીલાલ લખતરવાળા
- (ચાંદ મુનિના ઉપદેશથી) ૭૮ મીસ નલીનીબેન જયંતીલાલ ૭૯ સ્વ. ઉમેદરામ ત્રિભુવનદાસના ધર્મપત્નિ કાશીબાઈના સ્મરણાર્થે
હા. શાંતિલાલ ઉમેદરામ (ચાંદ મુનિના ઉપદેશથી) ૮૦ સ્વ. ભાવસાર મોહનલાલ છગનલાલના ધર્મપત્નિ દિવાળીબાઈના
સ્મરણાર્થે હા. રતીલાલ માણેકલાલ (ચાંદ મુનિના ઉપદેશથી) ૮૧ મહેતા દેવીચંદિજી ખૂબચંદજી ધેકા ગઢસીયાણાવાળાના સ્મરણાર્થે
હા. મહેતા ચુનીલાલ હરમાનચંદ ૮૨ ઘાસીલાલજી મોહનલાલજી કે ઠારી ૯/૦. લક્ષ્મી પુસ્તક ભંડાર ૮૩ સ્વ. શેઠ નાથાલાલ રતનાભાઈ મારફતીયાના સ્મરણાર્થે
પુનાબેન તરફથી હા. કરશનભાઈ (ચાંદ મુનિના ઉપદેશથી) ૮૪ શાહ મણીલાલ છગનલાલ ૮૫ ભાવસાર જયંતીલાલ ભોગીલાલ
ભાવસાર દિનુભાઈ ભેગીલાલ ૮૭ ભાવસાર રમણલાલ ભેગીલાલ ૮૮ ભાવસાર કનુભાઈ સકરચંદ ૮૯ શેઠ ભેરૂમલજી સાહેબ જોધપુરવાળા ૯૦ સ્વ. બનાણી વર્ધમાન રામજીભાઈ કુંદણવાળાના સ્મરણાર્થે
હા. શાંતિલાલ વર્ધમાન ૯૧ સ્વ. શાહ કચરાભાઈ લહેરાભાઈના સ્મરણાર્થે
હા. શાંતિલાલ કચરાભાઈ ૯૨ એક સ્વયમી બંધુ હા. શાહ રખભદાસજી જયંતિલાલજી ૯૩ અ. સૌ. સરસ્વતીબેન મણીલાલ ચતુરભાઈ શાહ
| (સદાનંદી છોટાલાલ મહારાજશ્રીના ઉપદેશથી) ૯૪ ચીમનલાલ મણીલાલ શાહ (દરિયાપુરી સંપ્રદાયના પૂ. તપસ્વી
મહારાશ્રી માણેકચંદ્રજી મહારાજના શિષ્ય મુનિશ્રી મગનલાલજી
મહારાજશ્રીના સ્મરણાર્થે) ૯૫ જેકુંવર વ્રજલાલ પારેખ ૯૬ પુનમચંદજી જવાહરલાલજી બરડીયા
૨૫૧
૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧ ૧૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1018
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૯૭ અ. સૌ. લીલાવતી ધીરજલાલ મહેતા
C/૦. ધીરજલાલ ત્રીકમલાલ મહેતા ૩૦૧ ૯૮ શેઠ રાજમલજી ઘાસીમલજી કે ઠારી કશીથડવાળા
તરફથી સ્થા. જૈન સંઘને ભેટ ૨૫૧ ૯૯ શેઠ ચુનીલાલ ભગવાનજી C[. રતીલાલ ચુનીલાલ
૨૫૧ ૧૦૦ ભાગ્યવતી અરવીંદકુમાર Cl૦. અરવીંદકુમાર સારાભાઈ ભાવસાર ૨૫૧ ૧૦૧ અ. સી. ચંચળબેન મનસુખલાલ
હા. મનસુખલાલ જેઠાલાલ રૂપેરા ૧૦૨ સ્વ. આસીબાઈ તથા શેઠ વસ્તીમલજી ભેમાજીનાં સ્મરણાર્થે
હા. શેઠ મીશ્રીમલજી દેવીચંદજી ઓસવાલ કેવાળા ૨૫૧ ૧૦૩ સ્વ. શેઠ કીશનમલજી માંડતના સ્મરણાર્થે
હા. શીરેમલજી કીશનમલજી સોજતવાલા ૧૦૪ સ્વ. શેઠ વકતાવરમલજીના સ્મરણાર્થે
હા. શેઠ ધીસાલાલજી મુકનારાજજી શીયારીયા (જોધપુરવાળા) ૧૦૫ શાહ મહાસુખલાલ ભાઈલાલ (સદાનંદી પંડિત મુનિશ્રી
છોટાલાલજી મહારાજના ઉપદેશથી) ૨૫૧ ૧૦૬ અ. સૌ. કાંતાબેન કાળીદાસ C/o. કુમાર બુક બાઈડીંગ વર્કસ ૨૫૧ ૧૦૭ સ્વ. શેઠ હીંમતલાલ મગનલાલના સ્મરણાર્થે તેમના
સુપુત્ર મેસર્સ દ્વારકાદાસ એન્ડ બ્રધર્સ તરફથી ૩૫૧ ૧૦૮ અ. સૌ. કાંતાબેનના સ્મરણાર્થે
હા. ભાવસાર નાગરદાસ હરજીવનદાસ ૧૦૯ શ્રી ઉમેદચંદ ઠાકરશી Cl૦. M/s. યુ. ટી. ગોપાણી એન્ડ સન્સ ૩૫૧ ૧૧૦ પૂ. માતુશ્રીના સ્મરણાર્થે હા. ભાવસાર ભોગીલાલ છગનલાલ ૨૫૧ ૧૧૧ શાહ શાંતિલાલ મેહનલાલ
૨૫૧ ૧૧૨ સરરવતી પુસ્તક ભંડાર હા. પ્રભુદાસભાઈ મહેતા
૨૫૧ ૧૧૩ શાહ ભુલાલ કાળીદાસ ૧૧૪ સ્વ. પિતાશ્રી મોતીલાલજીના સ્મરણાર્થે
હા. મહેતા રણજીતલાલજી મોતીલાલ ઉદેપુરવાળા ૧૧૫ શેઠ પરસોતમદાસ અમસીના ધર્મપત્નિ રવ. કુસુમબેનના સ્મરણાર્થે તથા અ. સ. સવિતાબેનના માસખમણ નિમિત્તે
હા. સેમચંદ પરસોતમદાસ (પિટ સુદાનવાળા) ૩૦૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1019
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૧
૧૧૬ શ્રીમાન જોરાવરમલજી ધર્મચંદજી, ડુંગરવાલ રાજાજી રાજાજીકાકેરડા વાળા (મુનિશ્રી માંગીલાલજીના ઉપદેશથી)
અમલનેર
૧ શાહ નાગરદાસ વાઘજીભાઈ ૨ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. શાહ ગાંડાલાલ ભીખાલાલ
૨૫૧ ૨૫૧
અજમેર
૧ શેઠ ભુરાલાલ મોહનલાલ ડુંગરવાલ
૨૫૧
૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
અલવર ૧ શ્રીમતી ચંપાદેવી C/૦. બુદ્ધામલજી રતનમલજી સચેતી ૨ ચાંદમલજી મહાવીરપ્રસાદ પાલાવત ૩ શ્રીયુત રૂષભકુમાર સુમતિકુમાર જૈન
આસનસેલ ૧ બાવીશી મણીલાલ ચત્રભુજના સ્મરણાર્થે તેમનાં ધર્મપત્નિ મણીબાઈ તરફથી હા. રસિકલાલ, અનિલકાંત, વિનેદરાય
આટકેટ ૧ હેતા ચુનીલાલ નારણદાસ
૨૫૧
૩૦૧
આણંદ
૨૫૧
૧ શેઠ રમણીકલાલ એ. કપાસી હા. મનસુખલાલભાઈ
આકેલા ૧ શેઠ કંચનલાલભાઈ રાઘવજી અજમેરા C૦. મેસર્સ અજમેરા બ્રધર્સ એન્ડ કુ. (પૂ. સદાનંદ મુનિશ્રી છોટાલાલજી મહારાજના ઉપદેશથી) ૨૫૧
ઇગતપુરી
૧ શેઠ પન્નાલાલ લખીચંદ જૈન
૨૫૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1020
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
ઈન્દર ૧ અ. સૌ. બેન દયાબેન મોહનલાલ દેશાઈ જેતપુરવાળા (અ. સૌ. બેન વિદ્યાબેનના વષી તપ નિમિતે) હા. અરવિંદકુમાર તથા જીતેન્દ્રકુમાર
૨૫૧ ૨ શ્રીયુત ભાઈલાલ છગનલાલ તુરખીયા
૩૫૧ ૩ સ્વ. ગૌરીશંકર કાળીદાસ દેશાઈ જેતપુરવાળાના મરણ હા. ભુપતલાલ ગૌરીશંકર દેસાઈ
૨૫૦ ઉદેપુર ૧ શેઠ મોતીલાલજી રણજીતલાલજી હીંગડ
૨૫૧ ૨ શ્રીમતી સેહીનીબાઈ C/o. મોતીલાલજી રણજીતલાલજી હીંગડા ૨૫૧ ૩ અ. સી. બેન ચન્દ્રાવતી તે શ્રીમાન બહેતલાલજી નાહરનાં ધર્મપત્નિ હા. શેઠ મેંતીલાલજી રણજીતલાલજી હીંગડ
૨૫૧ ૪ શેઠ છગનલાલજી બાગ્રેચા
૨૫૧ ૫ શેઠ મગનલાલજી બાગ્રેચા
૨૫૧ ૬ સ્વ. શેઠ કાળુલાલજી લેઢાના સ્મરણાર્થે હા. શેઠ દેલતસિંહજી લેઢા
૨૫૧ ૭ સ્વ. શેઠ પ્રતાપમલજી સાખલાના સ્મરણાર્થે હા. પ્રાણલાલ હીરાલાલ સાખલા
૨૫૧ ૮ શેઠ ભીમરાજજી થાવરચંદજી બાફણા
૨૫૧ ૯ શ્રીયુત સાહેબેલાલજી મહેતા
૩૦૧ ૧૦ શેઠ પન્નાલાલજી ગણેશલાલજી હીંગડ
૨૫૧ ૧૧ શેઠ દીપચંદજી પન્નાલાલજી લોઢા
૨ ૫૧ ઉપલેટા
૨૫૧
૧ શેઠ જેઠાલાલ ગોરધનદાસ ૨ સ્વ. બેન સંતોકબેન કચરા હા. ઓતમચંદભાઈ, છોટાલાલભાઈ
તથા અમૃતલાલભાઈ વાલજી (કલ્યાણવાળા) ૩ શેઠ ખુશાલચંદ કાનજીભાઈ હા. શેઠ પ્રતાપભાઈ ૪ દેશી વીઠ્ઠલજી હરખચંદ પ સંઘાણી મુળશંકર હરજીવનભાઈના સ્મરણાર્થે હા. તેમના પુત્રો
જયંતીલાલ તથા રમણીકલાલ
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1021
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉમરગાંવ રાડ
૧ શાહ માહનલાલ પેાપટલાલ પાનેલીવાળા
એડન કેમ્પ
૧ મહેતા પ્રેમચંદ માણેકચંદના સ્મરણાથે
હા. રાયચંદભાઇ, પાપટલાલભાઇ તથા રસીકલાલભાઇ શાહ જગજીવનદાસ પુરૂષોત્તમદાસ
શાહ ગોકળદાસ શામજી ઉદાણી
ર
3
૧૪
કેલકત્તા
૧ શ્રી કલકતા જૈન શ્વ. સ્થા. (ગુજરાતી) સંઘ
હા. શાહે જયસુખલાલ પ્રભુલાલ
કલાલ
૧ શેઠ મેાહનલાલ જેઠાભાઈના સ્મરણાર્થે હા. શેઠ આત્મારામ મેહનલાલ
૨ ડા, મયાચંદ મગનલાલ શેઠ હા. ડા. રતનચંદ્ન મયાચદ
૩
સ્વ. નાથાલાલ ઉમેદચક્રના સ્મરણાર્થે હા. શાહ રતીલાલ નાથાલાલ
४ શેઠ મણીલાલ તલકચંદના સ્મરણાર્થે હા. મારફતીયા
ચંદુલાલ મણીલાલ
૫
સ્વ. શ્રીયુત વાડીલાલ પરશેાતમદાસના સ્મરણાર્થે હા. ઘેલાભાઇ તથા આત્મારામભાઈ
શાહુ નાગરદાસ કેશવલાલ
૭ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા, શેઠ આત્મારામભાઈ મેાહનલાલભાઇ
કડી
૧ શ્રી સ્થા. દરિયાપુરી જૈન સંઘ હા. ભાવસાર દામાદરદાસભાઈ ઈશ્વરલાલભાઈ
૨ પાતીમેન C。. જેસીંગભાઇ ઇશ્વરલાલભાઇ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
Page #1022
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૧
૧૫
કઠોર ૧ શ્રી સ્થા. જૈનસંઘ હા. શેઠ જેશીંગભાઈ પિચાલાલ (માધવસિંહજી મહારાજશ્રીના ઉપદેશથી)
કત્રીસગઢ ૧ શ્રી કે. સ્થા. જૈન સંઘ હા. શેઠ દેવચંદ અમુલખ
કલ્યાણ ૧ સંઘવી ઠાકરશીભાઈ સંઘજીના સમરણાર્થે
હા. શાહ હીંમતલાલ હરખચંદ
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
કાનપુર ૧ શાહ રમણીકલાલ પ્રેમચંદ
કુંદણું–આટકેટ ૧ દેશી રતીલાલ કરશી
લકી ૧ પટેલ ગેવિંદલાલ ભગવાનજી ૨ પટેલ ખીમજી જેઠાભાઈ વાઘાણી
(તેમના સ્વ. સુપુત્ર રામજીભાઈના સ્મરણાર્થે)
૨૫૧
૩૦૨
કમ્પાલા ૧ સ્વ. શેઠ નાનચંદ મેતીચંદ ધ્રાફાવાળાના સ્મરણાર્થે હા. તેમના
સુપુત્ર જમનાદાસ નાનચંદ શેઠ ૨ શ્રીમતી હીરાબેન, રતીલાલ નાનચંદ શેઠ ધ્રાફાવાળા
૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
કુશળગઢ ૧ શેઠ ચંપાલાલજી દેવીચંદજી
ખાખીજાળીયા ૧ બાટવીયા ગુલાબચંદ લીલાધર
૨૫૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1023
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખારાઘોડા
૨૫૧
૧ સ્વ. પિતાશ્રી હરજીવનદાસ લાલચંદ શાહ
તથા સ્વ. અ. સૌ. બેન જમકુબાઈ તથા લીલાબાઈના
સ્મરણાર્થે હા. નરસિંહદાસ હરજીવનદાસ ૨ સ્વ. શેઠ ઓઘડલાલ લક્ષ્મીચંદના સ્મરણાર્થે હા. ભાઈચંદ ઓઘડભાઈ
ખીચન ૧ શેઠ કિશનલાલ પૃથ્વીરાજ
૩૫૨
ખુરદારેડ ૧ શેઠ ગીરધારીલાલજી સીતારામજી ખેંડપવાળા ૨ શેઠ નરસિંહદાસ શાંતીલાલજી ભેરલાવાળા
(મુનિશ્રી ચાંદમલજીના ઉપદેશથી)
૨પ૧
પ્રભાત
૨૫૧
૨૫૧
૧ શેઠ માણેકલાલ ભગવાનદાસ ૨ શેઠ ત્રિવનદાસ મંગળદાસ ૩ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. પટેલ કાંતીલાલ અંબાલાલ ૪ શાહ ચંદુલાલ હરીલાલ ૫ શાહ સાકરચંદ મેહનલાલે ૬ શાહ સકરાભાઈ દેવચંદ
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
ગાંધીધામ ૧ શાહ મોરારજી નાગજી એન્ડ કુ.
ગુંદાલા ૧ શાહ માલશી ઘેલાભાઈ
ગુલાબપુરા ૧ શ્રી સ્થા. જૈન વર્ધમાન સંઘ
હા. માંગીલાલજી ઉકારમલજી નેપવાળા
૨૫૧
૨૫૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1024
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૧
૩૦૧
૩૦૧
૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧ ૨૫૧
૧૭
ગોંડલ ૧ સ્વ. બાખડા વચ્છરાજ તુલસીદાસનાં ધર્મપત્નિ કમળ ખાઈ
તરફથી હા. માણેકચંદભાઈ તથા કપુરચંદભાઈ ૨ પીપળીયા લીલાધર દામોદર તરફથી તેમનાં ધર્મપત્નિ અ. સી.
લીલાવતી સાકરચંદ કોઠારીના બીજા વષી તપની ખુશાલીમાં ૩ કામદાર જુઠાલાલ કેશવજીના સ્મરણાર્થે હા.
હરીલાલ જુઠાલાલ કામદાર ૪ સ્વ. કઠારી કૃપાશંકર માણેકચંદના સ્મરણાર્થે
હા. તેમનાં ધર્મપત્નિ પ્રભાકુંવરબેન ૫ કોઠારી ગુલાબચંદ રાયચંદ રંગુનવાળા ૬ જસાણી રૂગનાથભાઈ નાનજી હા. ચુનીલાલભાઈ ૭ માસ્તર હકમીચંદ દીપચંદ શેઠ
ગેધરા ૧ શાહ ત્રીભવનદાસ છગનલાલ ૨ સ્વ. પ્રેમચંદ ઠાકરશીના સ્મરણાર્થે હ. શાહ ચુનીલાલ પ્રેમચંદ
ઘટકણ ૧ શાહ ચંદુલાલ કેશવલાલ
ઘેલવડ (થાણા) ૧ મહેતા ગુલાબચંદજી ગંભીરમલજી
ઘેડનદી ૧ શેઠ ચંદ્રભાણ ભાચંદ ગાદીયા
ચુડા ૧ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. રતીલાલ મગનલાલ ગાંધી
ચેટીલા ૧ શાહ વનેચંદ જેઠાલાલ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘને ભેટ
૩૦૧ ૩૦૧
૨૫૧
૩૦૦
૨૫.
૨૫૧
૩૦૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1025
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચારભુજાડ ૧ શેઠ માંગીલાલજી હીરાચંદજી બાબેલ
૩૦૧
જમશેદપુર
૧ દેશી ઝવેરચંદ વલભજી
૨૫૧
જલેસર (બાલાર)
૧ સંઘવી નાનચંદ પિપટભાઈ થાનગઢવાળા
૨૫૧
જયપુર
૧ શ્રીમાન હિંમતસિંહજી સાહેબ ગલૂડિયા, એડિસનલ કમિશ્નર
અજમેર ડીવીઝનવાળાનાં ધર્મ પત્નિ અ. સૌ. માણેકકુંવરબેન
તરફથી હા. ખુશાલસિંહજી ગલૂડિયા ૨ શ્રીમાન શેઠ શીરેમલજી નવલખાંના ધર્મ પતિ અ.સૌ. પ્રેમલતદેવી
૩૫૧
૨૫૧
જાવી
૨૫૧
૧ સ્વ. ભંડારી સ્વરૂપચંદજી શાહના ધર્મપત્નિ મોતીબેનના
સ્મરણાર્થે હા. શ્રીયુત લાલચંદજી રાજમલજી કીશનગઢવાળા (ચાંદમુનિના ઉપદેશથી )
જામખંભાળીયા ૧ શેઠ વસનજી નારણજી ૨ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હ. મહેતા રણછોડદાસ પરમાણંદ ૩ સંઘવી પ્રાણલાલ લવજીભાઈ
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
જામનગર
૧ શાહ છોટાલાલ કેશવજી ૨ વેરા ચીમનલાલ દેવજીભાઈ ૩ ડે. સાહેબ પી. પી. શેઠ
૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૦
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1026
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ શાહ રંગીલદાસ પેપટલાલ ૫ વકીલ મણીલાલ ખેંગારભાઇ પુનાતર
જુનારદેવ
૧ ઘેલાણી ત્રીકમજી લાધાભાઈ
૧૯
૧ શ્રી સ્થા. જૈન સંધ હા. મ્હેતા પેાપટલાલ માવજીભાઇ
૨
શાહુ ત્રીભાવનદાસ ભગવાનજી પાનેલીવાળા
3 દેશી માણેકચંદ ભવાન
૪ પટેલ લાલજી જુડાભાઈ
૫
શેઠ બાવનજી જેઠાભાઈ
૬. શેઠ વ્રજલાલ ચુનીલાલ
જુનાગઢ
૧
શાહ મણીલાલ મીઠાભાઈ હા. હિરલાલભાઈ (હાટીનામાળીયાવાળા) ૨૫૧
જામજોધપુર
૧ કાઠારી ડૉલરકુમાર વેણીલાલ
२ અ. સૌ. મેન સુરજકુંવર વેણીલાલ કેાઠારી
1
૨
જેતપુર
3 શેઠ અમૃતલાલ હીરજીભાઇ હા. નરભેરામભાઈ (જસાપુરવાળા)
૪ દોશી ટાલાલ વનેચંદ
જેતલસર
શાહુ લક્ષ્મીચ ંદ કપૂરચંદ
કામદાર લીલાધર જીવરાજના સ્મરણાર્થે તેમનાં ધર્મપત્નિ જખકમેન તરફથી હા શાંતીલાલભાઇ ગોંડલવાળા
જોધપુર
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
૧ શેઠ નવરતનમલજી ધનવતસિંહજી
૨. શેઠ હસ્તીમલજી મનરૂપમલજી સામસુખા
૫૧
૨૫૧
૫૧
૩૮૭
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૦ પા
Page #1027
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
૨૫૧ ૨૫૧
૩ શેઠ પુખરાજજી પદમરાજજી ભંડારી ૪ શેઠ વસ્તીમલજી આનંદમલજી સામસુખા
જોરાવરનગર ૧ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. શેઠ ચંપકલાલ ધનજીભાઈ
ઝરીયા ૧ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હ. શેઠ કનિયાલાલ બી. મંદી
ડેડાયા
૨૫૧
૨૫૧
૧
શ્રી સ્થા જેન સંઘ
૨૫૦
૧ ૨
ઢસા શ્રી ઢસાગામ સ્થા. જૈન સંઘ હા. એક સદુગ્રહસ્થ તરફથી ૨૫૧ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. બગડિયા નરભેરામ જેઠાલાલ (ઢસા જંકશન) ૨૫૦
૧
તાસગાંવ સ્વ. ચુનીલાલજી દુગડના સ્મરણાર્થે તેમનાં ધર્મપત્નિ
ઢાંટુબાઈના તરફથી હા. શેઠ રામચંદજી દુગડ
૩૫૧
થાનગઢ
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧ ૩૦૧
૧ શાહ ઠાકરશીભાઈ કરસનજી ૨ શેઠ જેઠલાલ ત્રીભેવનદાસ ૩ શાહ ધારશીભાઈ પાશવીરભાઈ હા. સુખલાલભાઈ ૪ હંસાબેન અરવીંદ હા. ભાઈ રવીચંદ માણેકચંદ
દહાણુડ ૧ શાહ હરજીવનદાસ ઓઘડ ખંધાર (કરાંચીવાળા)
દાહોદ ૧ શેઠ માણેકલાલભાઈ ખેંગારજી
૨૫૧
૨૫૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1028
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
દિલ્હી
૧ લાલજી પૂર્ણચંદજી જેન (સેન્ટ્રલ બેંકવાળા)
૩૫૧ ૨ શ્રીયુત કીશનચંદજી મહેતાબચંદજી ચેરડીયા
હા. શ્રીમતી નગીનાદેવી તથા શ્રીયુત મહેતાબચંદ જૈન ૨૫૧ ૩ અ. સૌ. સજજનબેન ઈદરમલજી પારેખ
૨૫૧ ૪ લાલાજી મીઠનલાલજી જેન એન્ડ સન્સ
૩૦૧ ૫ લાલાજી ગુલશનરાયજી જેન એન્ડ સન્સ
૩૦૧ ૬ સ્વ. લક્ષ્મીચંદજીના સ્મરણાર્થે નગીનાદેવી સુજતીના તરફથી હા. સંઘવી હેમતકુમારજી જૈન
૨૫૧ ૭ બેન વિજ્યાકુમારી જૈન C/o. મહેતાબચંદ જૈન
(વવૃદ્ધ સલ સ્વભાવી ફૂલમતીજી મહાસતીજીની પ્રેરણાથી ) ૨૫૧ ૮ શ્રીમાન લાલાજી રતનચંદજી જૈન C/o. આઈ. સી. હેઝીયરી ૨૫૧
ધ્રાફા
૧ શેઠ મણીલાલ જેચંદભાઈ
૨૫૧
ધાર
૧ શેઠ સાગરમલજી પનાલાલજી
૨૫૧
ધ્રાંગધ્રા
૩૦૫
૧ ભાવ દીક્ષિત અ.સૌ. રૂપાળીબેન હિમતલાલ સંઘવીને તપશ્ચાથે
સંઘવી ચીમનલાલ પરતમદાસ સંઘવી તરફથી ૨ સંઘવી નરસિંહદાસ વખતચંદ ૩ શ્રી સ્થા. જૈન મોટા સંઘ હા. શેઠ મંગળજી જીવરાજ ૪ ઠકકર નારણદાસ હરગોવિંદદાસ ૫ કઠારી કપુરચંદ મંગળજી
૩૦૧ ૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
ધોરાજી
૧ મહેતા પ્રભુદાસ મુળજીભાઈ ૨ અ. સૌ. બચીબેન બાબુભાઈ
૩૫૧ ૨૫૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1029
--------------------------------------------------------------------------
________________
3 ધી નવસૌરાષ્ટ્ર એઈલ મીલ પ્રા. લીમીટેડ
૪
સ્વ. રાયચંદ પાનાચંદના સ્મરણાર્થે હા, ચીમનલાલ રાયચંદ શાહ
૫
ગાંધી પેાપટલાલ જેચ દભાઇ
૬ દેશાઈ છગનલાલ ડાહ્યાભાઈ લાડવાળાના ધર્મપત્નિ
७
८
૯
૧૦
શેઠ દલપતરામ વસનજી મહેતા
૨૨
દિવાળીબેન તરફથી હા. કુમારી હસુમતી
એક સગ્રહસ્થ હા. મહેતા પ્રભુદાસ મુળજીભાઇ
સ્વ. પિતાશ્રી ભગવાનજી કચરાભાઇના તથા ચિ. હંસાના સ્મરણાર્થે હા. પટેલ દલીચંદ ભગવાનજી
મહેતા હેમચંદ કાળીદાસ જામખભાળીયાવાળા
ધંધુકા
૧
શેઠ પાપટલાલ ધારશીભાઈ
ર સ્વ. ગુલામચંદભાઇના સ્મરણાર્થે હા. વેારા પાપટલાલ નાનચંદ 3 શ્રી ચત્રભુજ વાઘજીભાઈ વસાણી
ધુલિયા
૧ શ્રી અમેાલ જૈન જ્ઞાનાલય હા, કનૈયાલાલજી છાજેડ
નડીયાદ
૧ શાહુ મેહનલાલ ભુરાભાઈ
નારાયણ ગામ
૧ મેતીલાલજી હીરાચદજી ચારડીયા બારીવાળા
ન દુરબાર
૧ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. શેઠ પ્રેમચંદ ભગવાનલાલ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
નાગાર
૧ શ્રીપાલભાઇ એન્ડ કુાં. હા. સાગરમલજી લુકડ ડેરવાળા તરફથી
૨૫૧
૩૦૧
૨૫૦
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૩૦૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૦
૨૫૧
Page #1030
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
પાલનપુર
૨૫૧,
૧ બેન લમીબાઈ હા. મહેતા હરિલાલ પિતાંબરદાસ ૨ શ્રી કાગચ્છ સ્થા. જૈન પુસ્તકાલય હા. કેશવલાલ છે. શાહ
૨૫૧
પાસણા
૧
શ્રી ૨થા. જૈન સંઘ હા. શાહ ઇટાલાલ પૂંજાભાઈ
૨૫૧
૧
પાલેજ સ્વ. મનસુખલાલ મોહનલાલ સંઘવીના સ્મરણાર્થે હા. ભાઈ ધીરજલાલ મનસુખલાલ
૩૦૧
૧
પ્રાંતીજ સ્થા. જૈન સંઘ હા. શ્રીયુત અંબાલાલ મહાસુખરામ
પીપળગાંવ
૨૫
૧ શેઠ ગુદડમલજી શેષમલજી જેવર C/. શેઠ બાલચંદ મીશ્રીલાલ
૫૦૧
પૂના
૧ શેઠ ઉત્તમંચદજી કેવળચંદજી ધેકા
૨૫
ફેલના
૩૦૧
૧ મહેતા પુખરાજજી હસ્તીમલજી સાદડીવાળા ૨ મહેતા કુંદનમલજી અમરચંદજી સાદડીવાળા
૨૫
બગસરા
૧ શેઠ પિટલાલ રાઘવજી રાઈડીવાળા
હા. નાનચંદ પ્રેમચંદ શાહ
૨૫૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1031
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
બરવાળા-ઘેલાશા સ્વ. મેહનલાલ નરસિંહદાસના સમરણાર્થે હા. તેમનાં ધર્મપત્નિ સુરજબેન મોરારજી
૨૫૧
બદનાવર
૧
શ્રી વર્ધમાન સ્થા. જૈન શ્રાવક સંઘ હા. મિશ્રીલાલ જેન વકીલ
૨૫૧
બાલેરા
૧ શાહ જેઠમલજી હસ્તીમલજી ભગવાનદાસજી ભણસારી
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૪
બીદડા ૧ શાહ કાનજી શામજીભાઈ
બિકાનેર ૧ શેઠ ભેરુદાનજી શેઠીયા
બેરાજા ૧ શેઠ ગાંગજી કેશવજી જ્ઞાનભંડાર માટે
બેલારી
૨૫૧
૨૫૧
૧ શ્રી સ્થા. જૈન સંધ હા. શેઠ હજારમલજી હસ્તીમલજી રાંકા
બેરમે
૧
શ્રી બેર
સ્થા. જૈન સંઘ હા. મહેતા નવલચંદ હાકેમચંદ
૨૫૧
બેંગલોર
૧ બાટવીયા વનેચંદ અમીચંદ, મહાવીર ટેક્ષટાઈલ સ્ટેર તરફથી
ભાઈ ચન્દ્રકાન્તના લગ્નની ખુશાલીમાં ૨ શેઠ કિશનલાલજી કુલચંદજી સાહેબ
૨૫૨
૨૫૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1032
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
૨૫૧
એટાદ ૧ સ્વ. વસાણી હરગોવિંદદાસ છગનલાલના સ્મરણાર્થે હા. તેમનાં ધર્મપત્નિ છબલબેન
બોડેલી ૧ શાહ પ્રવીણચંદ્ર નરસિંહદાસ સાણંદવા ૨ શાહ ગીરધરલાલ સાકરચંદ
૨૫૧
૨૫૧
બેરા
૨૫૧
૨૫૧
૧ સ્વરૂપચન્દજી જવાહરમલજી બરડીયા, મનેબાઈ સુગનલાલજીના
સ્મરણાર્થે (ચાંદમુનિના ઉપદેશથી) ૨ બેન રાધીબાઈ (પૂ. આચાર્ય ધર્મદાસજી મહારાજના સંપ્રદાયના
મંત્રિ કિશનલાલજી મહારાજના સુશિષ્ય શેભાગમલજી મહારાજના શિષ્ય સ્વ. કેવળચંદજી મહારાજના સ્મરણાર્થે) (ચાંદમુનિના ઉપદેશથી)
ભાણવડ ૧ શેઠ જેચંદભાઈ માણેકચંદભાઈ ૨ સંધવી માણેકચંદ માધવજી ૩ શેઠ લાલજી માણેકચંદ લાલપુરવાળા ૪ શેઠ રામજી જીણાભાઈ ૫ શેઠ પદમશી ભીમજી ઑફરીયા ૬ ફેફરીયા ગાંડાલાલ કાનજીભાઈ હા. અ. સૌ. શાંતાબેન વસનજી ૭ સ્વ. મહેતા પૂનમચંદ ભવાનના સ્મરણાર્થે હા. તેમનાં
ધર્મપત્નિ દિવાળીબેન લીલાધર (ગુંદાવાળા)
ઉપર
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
ભાવનગર
૧ સ્વ. કુંવરજી બાવાભાઈના સ્મરણાર્થે હા. શાહ લહેરચંદ કુંવરજી ૩૦૧ ૨ કોઠારી ઉદયલાલજી સાહેબ
૨૫૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1033
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીલવાડા ૧ શ્રી શાંતિ જૈન પુસ્તકાલાય હા. ચાંદમલજી માનમલજી સંઘવી ૨ શેઠ ભીમરાજજી મીશ્રી લાલજી
૨૫૧
૩૦૧
ભીમ
૧ ચંપકલાલજી જૈન પુસ્તકાલય હા. શેઠ છેગામલજી માંગીલાલજી
૨૫૧
ભુસાવલ ૧ શેઠ રાજમલજી નંદલાલજી ચેરીટેબલટ્રસ્ટ
ભેજાય
૨૫૧
૧ જ્ઞાન મંદિરના સેક્રેટરી શાહ કુંવરજી જીવરાજ
૨૫૧
મદ્રાસ
૨૫૧ ૨૫૧
૧ શેઠ મેઘરાજજી દેવીચંદજી મહેતા ૨ મહેતા મણીલાલ ભાઈચંદ ૩ મહેતા સુરજમલ ભાઈચંદ ૪ બાપાલાલ ભાઈચંદ મહેતા
મનેર
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૧ શાહ શેરમલજી દેવીચંદજી જશવંતગઢવાળા હા. પૂનમચંદજી શેરમલજી બેલ્યા
માનકુવા ૧ સ્વ. મહેતા કુંવરજી નાથાલાલના મરણાર્થે હા. તેમનાં ધર્મપત્નિ કુંવરબાઈ હરખચંદ (માનકુવા સ્થા. જૈન સંઘ માટે)
માંડવી ૧ શ્રી સ્થા. છકેટી જેન સંઘ હા. મહેતા ચુનીલાલ વેલજી
૨૫૧
૨૭૭
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1034
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર0
માંડવા
૧ શ્રી માંડવા સ્થા. જૈન સંઘ હા. અ. સૌ. કંચનગૌરી રતીલાલ ગેસલીયા (ગઢડાવાળા) ૨૫૧
માલેગાંવ ૧ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. ફતલાલ, માલુ જેના
૨૫૬ મુંબઈ તથા પાંઓ ૧ સ્વ. પિતાશ્રી કુંદનમલજી મેતીલાલજી મુંથાના સ્મરણાર્થે
હા. શેઠ મોતીલાલજી જુબરમલજી (અહમદનગરવાળા) ૨૫૧ ૨ શ્રી વર્ધમાન સ્થા. જૈન સંઘ હા. કામદાર રૂપચંદ શીવલાલ (અંધેરી) ૨૫૧ ૩ અ.સૌ. કમળાબેન કામદાર હા. કામદાર રૂપચંદ શીવલાલ (અંધેરી) ૨૫૧ ૪ સ્વ. માતુશ્રી કડવીબાઈના સ્મરણાર્થે હા. તેમનાં પૌત્ર
હકમીચંદ તારાચંદ દેશી (અંધેરી) ૨૫૧ ૫ શાહ હરજીવન કેશવજી
૨૫૧ ૬ શાહ રમણીકલાલ કાળીદાસ તથા . સૌ. કાન્તાબેન રમણીકલાલ ૨૫૧ ૭ સંઘવી હિંમતલાલ હરજીવનદાસ
૨૫૧ ૮ વેરા પાનાચંદ સંઘજીના સ્મરણાર્થે
હા. ત્રંબકલાલ પાનાચંદ એન્ડ બ્રધર્સ ૨૫૧ ૯ શાહ રામજી કરશનજી થાનગઢવાળા
૨૫૧ ૧૦ સ્વ. જટાશંકર દેવજીભાઈ દેશના સ્મરણાર્થે
હા. રણછોડદાસ (બાબુલાલ) જટાશંકર દેશી ૧૧ ઘેલાણી વલભજી નરભેરામ હા. નરસીંહદાસ વલભજી
૨૫૧ ૧૨ કપાસી મોહનલાલ શીવલાલ
૨૫૧ ૧૩ શાહ ત્રીજોવનદાસ માનસિંગભાઈ દેઢીવાળાના સ્મરણાર્થે હા. શાહ હરખચંદ ત્રિભોવનદાસ
૨૫૧ ૧૪ ખેતાણી મણીલાલ કેશવજી (વડીયાવાળા) ઘાટકે પર
૨૫૧ ૧૫ સ્વ. પિતાશ્રી શામળજી કલ્યાણજી ગુંડલવાળાના સ્મરણાર્થે
હા, વૃજલાલ શામળા બાવીસી ૩૦૧ ૧૬ શાહ મનહરલાલ પ્રાણજીવનદાસ
૨૫૧
૩૦૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1035
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
૧૭ સ્વ. આશારામ ગીરધરલાલના સ્મરણાર્થે હા. શાંતિલાલ આશારામવતી જશવંતલાલ શાંતિલાલ
૨૫૧ ૧૮ ગાંધી કાંતીલાલ માણેકચંદ
૨૫૧ ૧૯ શાહ રવજીભાઈ તથા ભાઈલાલભાઈની કુ. (કાંદીવલી) ૨૫૧ ૨૦ અ. સૌ. લાછુબેન હા. રવજીભાઈ શામજી
૨૫૧ ૨૧ સ્વ. માતુશ્રી માણેકબાઈના સ્મરણાર્થે હા. શેઠ વલભદાસ નાનજી ૩૦૧ ૨૨ એક સદગૃહસ્થ હા. શેઠ સુંદરલાલ માણેકલાલ
૨૫૧ ૨૩ શેઠ ખુશાલભાઈ ખેંગારભાઈ
૨૫૦ ૨૪ શેઠ ચુનીલાલ નરભેરામ વેકરીવાળા
૨૫૧ ૨૫ સ્વ. માતુશ્રી ગોમતીબાઈના સ્મરણાર્થે હા. શાહ પોપટલાલ પાનાચંદ ૨૫૧ ૨૬ કેટેચા જયંતીલાલ રણછોડદાસ સૌભાગ્યચંદ જુનાગઢવાળા ૨૫૧ ૨૭ વેરા ઠાકરશી જશરાજ
૨૫૧ ૨૮ કે ઠારી સુખલાલજી પુનમચંદજી
(ખારડ) ૨૫૧ ૨૯ અ. સૌ. બેન કુંદનગરી મનહરલાલ સંઘવી
૨૫૧ ૩૦ કઠારી રમણીકલાલ કસ્તુરચંદભાઈ
૨૫૧ ૩૧ દેશાઈ અમૃતલાલ વર્ધમાનના સ્મરણાર્થે હા. દલીચંદ અમૃતલાલ દેસાઈ
૨૫૧ ૩૨ સ્વ. ત્રીભવનદાસ વ્રજપાળ વીંછીયાવાળાના સ્મરણાર્થે હા. હરગોવિંદદાસ ત્રિભોવનદાસ અજમેરા
૨૫૧ ૩૩ તેજાણી કુબેરદાસ પાનાચંદ
૨૫૧ ૩૪ શેઠ સરદારમલજી દેવીચંદજી કાવડીયા (સાદડીવાળા)
૨૫૧ ૩૫ શેઠ નેમચંદ સ્વરૂપચંદ ખંભાતવાળા હા. ભાઈ જેઠાલાલ નેમચન્દ ૨૫૧ ૩૬ શાહ કરશીભાઈ હીરજીભાઈ
૩૦૧ ૩૭ શ્રીમતી મણીબાઈ વ્રજલાલ પારેખ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ ફંડ હા. વૃજલાલ દુર્લભજી
૨૫૧ ૩૮ દડિયા અમૃતલાલ મોતીચંદ
(ઘાટકે પર) ૨૫૧ ૩૯ દેશી ચત્રભુજ સુંદરજી
૨૫૧ ૪૦ દેશી જુગલકિશોર ચત્રભુજ
૨૫૧ ૪૧ દેશી પ્રવિણચંદ ચત્રભુજ
૨૫૧ ૪૨ શેઠ મનુભાઈ માણેકચંદ હા. ઝાટકીયા નરભેરામ મેરારજી
૨૫૧ ૪૩ શાહ કાંતીલાલ મગનલાલ
૨૫૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1036
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯
૨૫૧
૪૪ શેઠ મણીલાલ ગુલાબચંદ
ઘાટકોપર ૨૫૧ ૪૫ શેઠ શેઠ છગનલાલ નાનજીભાઈ
૨૫૧ ૪૬ શાહ શીવજી માણેકભાઈ ૪૭ મેસર્સ સવાણી ટ્રાન્સપોર્ટ કુ. હા. શેઠ માણેકલાલ વાડીલાલ ૨૫૧ ૪૮ શાહ નગીનદાસ કલ્યાણજી (વેરાવળવાળા)
૨૫૧ ૪૯ મહેતા રતિલાલ ભાઈચંદ
૨૫૧ ૫. શાહ પ્રેમજી હીરજી ગાલા
૨૫૧ ૫૧ બેન કેશરબાઈ ચંદુલાલ જેસીંગભાઈ શાહ
૨૫૧ પર પારેખ ચીમનલાલ લાલચંદ સાયલાવાળાનાં ધર્મપત્નિ અ. સૌ
ચંચળબાઈના સમરણાર્થે હા. સારાભાઈ ચીમનલાલ ૨૫૧ ૫૩ ધી મરીના મોર્ડન હાઈસ્કુલ ટ્રસ્ટ ફંડ હા. શાહ મણીલાલ ઠાકરશી ૨૫૧ ૫૪ મહેતા મોટર સ્ટેર્સ હા. અનેપચંદ ડી. મહેતા
૨૫૧ ૫૫ શેઠ રસીકલાલ પ્રભાશંકર મોરબીવાળા તરફથી તેમનાં
માતુશ્રી મણીબેનના સ્મરણાર્થે ૩૦૧ પદ શ્રીયુત જશવંતલાલ ચુનીલાલ વેરા
૨૫૦ પ૭ શાહ કુંવરજી હંસરાજ
૨૫૧ ૫૮ દડીયા જેસીંગલાલ ત્રીકમજી
૨૫૧ ૫૯ મેદી અભેચંદ સુરચંદ રાજકેટવાળા હા. ડસાલાલ અભેચંદ ૨૫૧ ૬૦ શાહ જેઠાલાલ ડામરશી ધ્રાંગધ્રાવાળા હા. શાહ વાડીલાલ જેઠાલાલ ૨૫૦ ૬૧ સ્વ. પિતાશ્રી ભગવાનજી હીરાચંદ જસાણના સ્મરણાર્થે
હા. લક્ષ્મીચંદભાઈ તથા કેશવલાલભાઈ ૩૦૧ ૬૨ સ્વ. પિતાશ્રી શાહ અંબાલાલ પુરૂષોત્તમદાસના સ્મરણાર્થે
હા. શાહ બાપલાલ અંબાલાલ ૨૫૧ ૬૩ સ્વ. કસ્તુરચંદ અમરશીના સ્મરણાર્થે હા. તેમનાં ધર્મપત્નિ ઝવેરબેન
મગનલાલ વતી જયંતિલાલ કસ્તુરચંદ મશ્કારીયા (ચુડાવાળા) ૨૫૧ ૬૪ શેઠ ડુંગરશી હંસરાજ વીસરીયા
૨૫૧ ૬૫ શાહ રતનશી મણશીની કુ.
૨૫૧ ૬૬ શેઠ શીવલાલ ગુલાબચંદ મેવાવાળા
૨૫૧ ૬૭ શાહ ચંદુલાલ કેશવલાલ ૬૮. સ્વ. પિતાશ્રી વિરચંદ જેસીંગ શેઠ લખતરવાળાના સ્મરણાર્થે
હા. કેશવલાલ વીરચંદ ૨૫૧ ૬૯ ચંદુલાલ કાનજી મહેતા
૨૫૧
૨૫૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1037
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૧
, ૨૫૧
૨૫૧
5
૩૦૧
૭૦ શ્રી વર્ધમાન સ્થા. જૈન સંઘ
હા. કેશરીમલજી અનેપચંદજી ગુગલીયા (મલાડ) ૨૫૧ સ્વ. પિતાશ્રી પતુભાઈ મનાભાઈના સ્મરણાર્થે હા. શાહ કાનજી પતુભાઈ
૨૫૧ ૭૨ અ. સૌ. પાનબાઈ હા. શેઠ પદમશી નરસિંહભાઈ
૨૫૧ ૭૩ સ્વ. નાગશીભાઈ સેજપાલના સ્મરણાર્થે હા. રામજી નાગશી ૭૪ સ્વ. ગોડા વણારશી ત્રીભોવનદાસ સરસવાળાના સ્મરણાર્થે
હા. જગજીવન વણારશી ગોડા ૭૫ સ્વ. કાનજી મૂળજીના સ્મરણાર્થે તથા માતુશ્રી દિવાળીબાઈના
૧૬ ઉપવાસના પારણું પ્રસંગે હા. જયંતિલાલ કાનજી ૨૫૧ ૭૬ શાહ પ્રેમજી માલશી ગંગર ૭૭ શાહ વેલશી જેશીંગભાઈ છાસરાવાળા તરફથી તેમનાં ધર્મપત્નિ
સ્વ. નાનબાઈના સ્મરણાર્થે ૭૮ સ્વ. પિતાશ્રી રાયશી વેલશીના સ્મરણાર્થે હા.
શાહ દામજી રાયશીભાઈ ૭૯ સ્વ. પિતાશ્રી ભીમજી કરશી તથા માતુશ્રી પાલાબાઈના
સ્મરણાર્થે હા. શાહ ઉમરશી ભીમશી ૮૦ શાહ વરજાંગભાઈ શીવજીભાઈ ૮૧ શાહ ખીમજી મુળજી પૂંજા ૮૨ સ્વ. માતુશ્રી જકલબાઈના સ્મરણાર્થે હા. દેશાઈ વ્રજલાલ કાળીદાસ , ૨૫૧ ૮૩ અ. સૌ. સમતાબેન શાંતિલાલ C/o. શાંતીલાલ ઉજમશી શાહ , ૨૫૧
વ. કેશવલાલ વછરાજ કોઠારીના સ્મરણાર્થે સૂરજબેન તરફથી
હા, તનસુખલાલભાઈ ૮૫ સ્વ. પિતાશ્રી હંસરાજ હીરાના સ્મરણાર્થે હા. દેવશી હંસરાજ કચ્છ બીદડાવાળા
૨૫૧ ૮૬ ઘેલાણ પ્રભુલાલ ત્રીકમજી
(બોરીવલી) ઉપર ૮૭ શેઠ ત્રંબકલાલ કસ્તુરચંદ લીંમડી અજરામર શાસ્ત્ર ભંડારને ભેટ (માટુંગા) ૨૫૧ ૮૮ અ. સૌ. બેન રંજનગૌરી C/o. શાહ ચંદુલાલ લક્ષ્મીચંદ ,, ૮૯ શાહ નટવરલાલ દીપચંદ તરફથી તેમનાં ધર્મપત્નિ અ. સૌ.
સુશીલાબેનના વષીતપની ખુશાલીમાં ૯૦ દેશી ભીખાલાલ વૃજલાલ પાળીયાદવાળ ૧ શાહ ગોપાળજી માનસંગ
૩૦૧
૨૫૧
* ૨૫૧
s,
૨૫૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1038
--------------------------------------------------------------------------
________________
+ ૨૫૦
૨૫૧ ૩૦૧
છે
લર દોશી કુલચંદ માણેકચંદ ૯૩ શેઠ ચંપકલાલ ચુનીલાલ દાદભાવાળા
, ૨૫૧ ૯૪ શ્રી વર્ધમાન સ્થા. જૈન શ્રાવક સંઘ હા. સંઘવી ચીમનલાલ અમરચંદ
(દાદર) ૨૫૧ ૯૫ શાંતિલાલ ડુંગરશી અદાણી
૬ શાહ કરશન લધુભાઈ ૯૭ કીશનલાલ સી. મહેતા
શીવ ૨૫૧ ૯૮ માતુશ્રી જીવીબાઈના સ્મરણાર્થે હા. શામજી શીવજી કચ્છ ગુંદાળાવાળા
ગોરેગાંવ ૨૫૧ ૯૯ સ્વ. શાહ રાયશી કચરાભાઈના સ્મરણાર્થે તેમના ધર્મપત્નિ નેણબાઈ વતી હા. જેઠાલાલ રાયશી
૨૫૧ ૧૦૦ શુશીલાબેનન શકરાભાઈ C/. નવીનચંદ્ર વસંતલાલ શાહ વિલેપાર્લે ૨૫૧ ૧૦૧ બેન ચંદનબેન અમૃતલાલ વારિયા
૨૫૧ ૧૦૨ સ્વ. કાળીદાસ જેઠાલાલ શાહના સ્મરણાર્થે હા. સુમનલાલ કાળીદાસ (કાનપુરવાળા)
૩૦૧ ૧૦૩ શાહ ત્રીભવન ગેપાલજી તથા અ. સૌ. બેન કસુંબા ત્રીભવન (થાનગઢવાળા)
શીવ ૨૫૧ મુળી
૧ શેઠ ઉજમશી વીરપાળ હા. શેઠ કેશવલાલ ઉજમશી
૩૦૧
મોરબી
૩૫૧
૨૫૧
૧ દેશી માણેકચંદ સુંદરજી
મેમ્બાસા ૧ શ્રીયુત નાથાલાલ ડી. મહેતા ૨ શાહ દેવરાજ પિથરાજ
યાદગીરી ૧ શેઠ બાદરમલજી સુરજમલજી બેંકર્સ
૨૫૦
૨૫૦
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1039
--------------------------------------------------------------------------
________________
રતલામ ૧ અનેક ભકતજને તરફથી હા. શ્રીમાન કેશરીમલજી ડક
(શ્રી કેવળચંદ મુનિશ્રીના ઉપદેશથી)
૨૧૧
રાણપુર
ર૫૧
૧ શ્રીમતિ માતુશ્રી સમરતબાઈના સમરણાર્થે
હા. ડે. નરોતમદાસ ચુનીલાલ કાપડીયા ૨ સ્વ. પિતાશ્રી લહેરાભાઈ ખીમજીના સ્મરણાર્થે
હા. શેઠ કાલીદાસ લહેરાભાઈ વસાણી
૩૦૧
૩૦૧
રાણુવાસ ૧ શેઠ જવાનમલજી નેમીચંદજી હા. બાબુ રખબચંદજી
રાયચુર ૧ સ્વ. માતુશ્રી મોંઘીબાઈને સમરણાર્થે
હા. શાહ શીવલાલ ગુલાબચંદ વઢવાણવાળા ૨ શેઠ કાળુરામજી ચાંદલજી સંચેતી મુથા
૨૫૧
૨૫૧
૪૦૦ ૨૫૧
૨૫૦
રાજકેટ ૧ વાડીલાલ ડાઈંગ એન્ડ પ્રિન્ટીંગ વર્કસ ૨ શેઠ રતીલાલ ન્યાલચંદ ચીતલીયા ૩ બાબુ પરશુરામ છગનલાલ શેઠ ઉદેપુરવાળા ૪ શેઠ મનુભાઈ મુળચંદ (એજીનીઅર સાહેબ) ૫ શેઠ શાંતિલાલ પ્રેમચંદ તેમનાં ધર્મપત્નિના વર્ષીતપ પ્રસંગે ૬ શેઠ પ્રજારામ વીઠ્ઠલજી ૬ ઉદાણું ન્યાલચંદ હાકેમચંદ વકીલ ૮ બેન સથુંબાળા નૌતમલાલ જસાણી (વર્ષીતપની ખુશાલી) ૯ મેથી સૌભાગ્યચંદ મોતીચંદ ૧૦ બદાણી ભીમજી વેલજી તરફથી તેમનાં ધર્મપત્નિ અ. સૌ.
સમરતબેનના વર્ષીતપ નિમિતે
૨૫૧, ૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1040
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩
૨૫૦
૧૧ દેશી ખેતીચંદ ધારશીભાઈ (રીટાયર્ડ એકઝીક્યુટીવ એજીનીયર) ૨૫૧ ૧૨ કામદાર ચંદુલાલ જીવરાજ (ધ્રાંગધ્રાવાળા) ૧૩ હેમાણી ઘેલાભાઈ સવચંદ
૨૫૧ ૧૪ દફતરી પ્રભુલાલ ન્યાલચંદ ૧૫ સ્વ. મહેતા દેવચંદ પુરૂતમના સ્મરણાર્થે તેમનાં ધર્મપત્નિ
હેમકુંવરબાઈ તરફથી હા. જયંતિલાલ દેવચંદ મહેતા. ૧૬ પારેખ શીવલાલ ઝંઝાભાઈ મેમ્બાસાવાળા હા. અ. સી. કંચનબેન ૨૫૨
૨૫૧
૨૫૧
રાપર
૧ પૂજ્ય વાલજીભાઈ ન્યાલચંદભાઈ
૨૫૧
લખતર
૨૫૧
૧ શાહ રાયચંદ ઠાકરશીના સ્મરણાર્થે હા. શાંતિલાલ રાયચંદ શાહ ૨૫૧ ૨ ભાવસાર હરજીવનદાસ પ્રભુદાસના સ્મરણાર્થે
હા. ત્રીજોવનદાસ હરજીવનદાસ ૩ શાહ તલકશી હીરાચંદના સમરણાર્થે
હા, ભાઈ અમૃતલાલ તલકશી ૨૫૧ ૪ શાહ ચુનીલાલ માણેકચંદ
૨૫૧ ૫ શાહ જાદવજી ઓઘડભાઈના સ્મરણાર્થે હા. શાંતિલાલ જાદવજી ૨૫૧ ૬ દેશી ઠાકરશી ગુલાબચંદના સ્મરણાર્થે તેમનાં ધર્મપત્નિ સમરતબહેન તરફથી હા. જયંતીલાલ ઠાકરશી
લાલપુર ૧ શેઠ નેમચંદ સવજી મેદી હા. ભાઈ મગનલાલ
૨૫૧ ૨ શેઠ મુલચંદ પિપટલાલ હ. મણીલાલભાઈ તથા જેશીંગલાલભાઈ ૨૫૧
લાખેરી ૧ માસ્તર જેઠાલાલ મનજીભાઈ હા. મહેતા અમૃતલાલ જેઠાલાલ (સીવીલ એંજીનીયર સાહેબ)
૨૫૧
૨૫૧
લાકડીયા
૧
શ્રી લાકડીયા સ્થા. જૈન સંઘ હા. શાહ રતનશી કરમણ
૨૫૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1041
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૧
૨૫૧ ૨૫૧૬
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૩૪
લીંમડી (સૌરાષ્ટ) ૧ શાહ ચકુભાઈ ગુલાબચંદ
લીંમડી (પંચમહાલ) ૧ શાહ કુંવરજી ગુલાબચંદ ૨ છાજેડ ઘાસીરામ ગુલાબચંદ ૩ શેઠ વીરચંદ પન્નાલાલજી કર્ણાવટ
' લોનાવલા ૧ શેઠ ધનરાજજી મુલચંદજી મુથા
લુધિયાના ૧ બાબુ રાજેન્દ્રકુમાર જૈન દિલહીવાળા
વઢવાણ શહેર ૧ શેઠ દિલીપકુમાર સવાઈલાલ વ. શાહ સવાઈલાલ ત્રમ્બકલાલ ૨ કામદાર મગનલાલ ગોકળદાસ હા. રતીલાલ મગનલાલ ૩ સંઘવી મુળચંદ બેચરભાઈ હા. જીવણલાલ ગફલદાસ ૪ શેઠ કાંતીલાલ નાગરદાસ ૫ વેરા ચત્રભુજ મગનલાલ ૬ સંઘવી શીવલાલ હીમજીભાઈ ૭ શાહ દેવશીભાઈ દેવકરણ ૮ વેરા ડેસાભાઈ લાલચંદ સ્થા. જૈન સંઘ
- હા. વેરા નાનચંદ શીવલાલ ૯ વેરા ધનજીભાઈ લાલચંદ સ્થા. જૈન સંઘ
હા. વેરા પાનાચંદ ગેબરદાસ ૧૦ દેશી વીરચંદ સુરચંદ હા. દેશી નાનચંદ ઉજમશી ૧૧ સ્વ. વોરા મણીલાલ મગનલાલ તથા વેરા ચત્રભુજ મણીલાલ ૧૨ શાહ વાડીલાલ દેવજીભાઈ ૧૩ કામદાર ગોરધનદાસ મગનલાલનાં ધર્મપત્નિ
અ.સૌ. કમળાબેન રંગુનવાળા
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
૨૨૧
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1042
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦
૧૪ શેઠ વૃજલાલ સુખલાલ
વડેદરા ૧ કામદાર કેશવલાલ હિંમતરામ પ્રોફેસર ૨ વકીલ મણીલાલ કેશવલાલ શાહ ૩ સ્વ. પિતાશ્રી ફકીરચંદ પુંજાભાઈના સ્મરણાર્થે
હા. શાહ રમણલાલ ફકીરચંદ
૨૫૧
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
વડીયા
૧ શેઠ ભવાનભાઈ કાળાભાઈ પંચમીયા
૨૫૧
વલસાડ
૧ શાહ ખીમચંદ મુળજીભાઈ
૨૫૧
વણી
૧ મહેતા નાનાલાલ છગનલાલનાં ધર્મપત્નિ સ્વ. ચંચળબેન તથા
પુરીબેનના સ્મરણાર્થે હા. મનહરલાલ નાનાલાલ મહેતા
૨૫૧
વટામણ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. પટેલ ડાહ્યાભાઈ હલુભાઈ
૧.
૨૫૧
વડગાંવ
૨૫૧
૧ શેઠ માણેકચંદજી રાજમલજી બાફણ
વાંકાનેર ૧ ખંઢેરીયા કાંતીલાલ ત્રંબકલાલ ૨ દફતરી ચુનિલાલ પિપટભાઈ મોરબીવાળા
હા. પ્રાણલાલ ચુનીલાલ દફતરી વીંછીયા
૨૫૧
૨૫૧
૧
શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ. હા. અજમેર રાયચંદ વ્રજપાળ
૨૫૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1043
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
૩૦૦
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧ ૨૫૧
વિરમગામ ૧ માસ્તર વીઠલભાઈ મેદી ૨ શાહ નાગરદાસ માણેકચંદ ૩ શાહ મણીલાલ જીવણલાલ શાહપુરવાળા ૪ શાહ અમુલખ નાગરદાસનાં ધર્મપત્નિ અ. સૌ. બેન લીલાવતીના
વષીતપ નિમિતે હા. શાહ કાંતિલાલ નાગરદાસ ૫ સ્વ. શેઠ ઉજમશી નાનચંદના સ્મરણાર્થે
હા. શાહ ચુનીલાલ નાનચંદ ૬ સ્વ. શેઠ મણીલાલ લક્ષ્મીચ દ ખારાઘોડાવાળાના સ્મરણાર્થે
તેમના પુત્ર તરફથી હા. ખીમચંદભાઈ ૭ વ. શેઠ હરિલાલ પ્રભુદાસના સ્મરણાર્થે હા. અનુભાઈ ૮ સંઘવી જેચંદભાઈ નારણદાસ ૯ સ્વ. શાહ વેલશીભાઈ સાકરચંદ કન્નાગઢવાળાના સ્મરણાર્થે
હા. ભાઈ ચીમનલાલભાઈ ૧૦ પારેખ મણીલાલ ટોકરશી લાતીવાળા (મોટી બેનના સમરણાર્થે) ૧૧ શાહ નારણદાસ નાનજીભાઈના પુત્ર વાડીલાલભાઈના ધર્મપત્નિ
અ.સૌ. નારંગીબેનના વર્ષીતપ નિમિતે હા.શાંતિલાલ નારણદાસ ૧૨ સ્વ. છબીલદાસ ગોકળદાસના સ્મરણાર્થે તેમનાં ધર્મપત્નિ
કમળાબેન તરફથી હા. મંજુલાકુમારી ૧૩ શ્રી સ્થા. જૈન શ્રાવકા સંઘ હા. રંભાબેન વાડીલાલ ૧૪ સ્વ. ત્રિભોવનદાસ દેવચંદ તથા સ્વ. ચંચળબેનના
સ્મરણાર્થે હા. ડે. હિંમતલાલ સુખલાલ ૧૫ શાહ મુળચંદ કાનજીભાઈ હા. શાહ નાગરદાસ ઓઘડભાઈ ૧૬ શેઠ મોહનલાલ પિતામ્બરદાસ હા. ભાઈ કેશવલાલ તથા મનસુખલાલ ૧૭ શ્રીમતી હીરાબેન નથુભાઈના વષીતપ નિમિતે
હા. નથુભાઈ નાનચંદ શાહ ૧૮ શેઠ મણીલાલ શીવલાલ ૧૯ સ્વ. મણીયાર પરસેતમદાસ સુંદરજીના સ્મરણાર્થે હા. સાકરચંદ પરસોતમદાસ શાહ
વેરાવળ ૧ શાહ કેશવલાલ જેચંદભાઈ
૨૫૧
૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
૨૫ ૨૫૧
૩૦૧
૨૫૧
૨૫
૨૫૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1044
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭.
૨૫
૨૫૧
૨ શાહ ખીમચંદ શોભાગ્યચંદ ૩ સ્વ. શેઠ મદનજી જેચંદભાઈના સ્મરણાર્થે તેમનાં ધર્મપત્નિ
લાડકુંવરબાઈ તરફથી હા. ધીરજલાલ મદનજી ૪ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. શાહ શુભેચંદ કરશનજી ૫ શાહ હરકિશનદાસ કુલચંદ કાનપુરવાળા
સતારા ૧ સ્વ. કઠારી મદનલાલજી કુંદનલને સ્મરણાર્થે
હા. તેમનાં ધર્મપત્નિ રાજકુંવરબાઈ
૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
સરા શ્રી સર સ્થા. જૈન સંઘ હા. દેશી પાનાચંદ સેમચંદ
૧
૨૫૧
સાણંદ ૧ શાહ હીરાચંદ છગનલાલ હ. શાહ ચીમનલાલ હીરાચંદ
૩૦૧ ૨ અ. સૌ. ચંપાબેન હા. દેશી જીવરાજ લાલચંદ
૨૫૧ ૩ પટેલ મહાસુખલાલ ડેશભાઈ
૨૫૧ ૪ શાહ સાકરચંદ કાનજીભાઈ
૨૫૧ ૫ પુરીબેન ચીમનલાલ કલ્યાણજી સંઘવી લીંમડીવાળાના સ્મરણાર્થે હા. વાડીલાલ મોહનલાલ કોઠારી
૨૫૧ ૬ પારેખ નેમચંદ મોતીચંદ મુળીવાળાના સ્મરણાર્થે હા. પારેખ ભીખાલાલ નેમચંદ
૨૫૧ ૭ સંઘવી નારણદાસ ધરમશીના સ્મરણાર્થે હા. જયંતીલાલ નારણદાસ ૨૫૧ ૮ શાહ કસ્તુરચંદ હરજીવનદાસ સાણંદવાળા હા. ડે. માણેકલાલ કસ્તુરચંદ શાહ
૨૭૧ ૯ શેઠ મોહનલાલ માણેકચંદ ગાંધી ચડાવાળા તરફથી તેમનાં ધર્મપતિન મંછાબેન લલુભાઈના સ્મરણાર્થે
૩૦૧
સાલબની
૧ દેશી ચુનીલાલ કુલચંદ
૨૫૦
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1045
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૩૮
૧ શેઠ દેવરાજજી જીતમલ
સાદડી પુનમીયા સાસવર્ડ
૨૫૧
૧ ચંદનમલજી મુળાના ધર્મપત્નિ અ.સૌ. રંગુબાઈ મૂંથા તરફથી
- હા. અમરચંદજી મુથા ૨૫૧
સુરત ૧ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. શાહ રતિલાલ લલુભાઈ
૨૫૧ ૨ શ્રીયુત કલ્યાણચંદ માણેકચંદ હડાલાવાળા
૨૫૧ ૩ શ્રી હરીપુરા છોકટી સ્થા. જૈન સંઘ હા. બાબુલાલ છેટાલાલ શાહ ૨૫૧
સુરેન્દ્રનગર ૧ શેઠ ચાંપશીભાઈ સુખલાલ
૨૫૧ ૨ ભાવસાર ચુનીલાલ પ્રેમચંદ
૨૫૧ ૩ સ્વ. કેશવલાલ મુળજીભાઈનાં ધર્મપત્નિ અમરતબાઈના સ્મરણાર્થે
હા. ભાઈલાલ કેશવલાલ શાહ
૨૫૧ ૪ શાહ ન્યાલચંદ હરખચંદ
૨૫૧ ૫ શાહ વાડીલાલ હરખચંદ
૨૫૧ સુવઇ ૧ સાવળા શામજી હીરજી તરફથી સદાનંદી જેન મુનિશ્રી છોટાલાલજી મહારાજના ઉપદેશથી સુવઈ સ્થા. જૈન સંઘ જ્ઞાનભંડારને ભેટ ૨૫૧
સંજેલી ૧ શાહ લુણાજી ગુલાબચંદભાઈ
૨૫૧ ૨ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. શાહ પ્રેમચંદ દલીચંદ
૨૫૧ હારીજ ૧ શાહ અમુલખ મુળજીભાઈ હા. પ્રકાશચંદ્ર અમુલખભાઈ
૩૦૧ ૨ સ્વ. બેન ચંદ્રકાંતાના સ્મરણાર્થે હા. શાહ અમુલખ મુળજીભાઈ ૩૦૧
હાટીના માળીયા ૧ શેઠ ગોપાલજી મીઠાભાઈ
૨૫૦ ૨ શ્રીમતી આનંદગૌરી ભગવાનદાસના સ્મરણાર્થે
હા. તેમનાં નાનાબેન અ. સૌ. મંજુલાબેન ભગવાનદાસ ગાંધી ૨૫૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1046
--------------------------------------------------------------------------
________________
તા. ૧૫-૫-૬૦ સુધીના મેમ્બરોની સંખ્યા ૧૧ આઇ સુરીશ્રી ૨૦ મુરબીશ્રી ૬૩ સહાયક મેમ્બરે ૫૪૯ લાઇફ મેમ્બર ૬૪ બીજા કલાસના જુના મેમ્બરે
૭૭
રાજકેટ તા. ૧૬-૫-૬૦
સાકરચંદ ભાઈચંદ શેઠ
મંત્રી,
તા. ૧૬-૫-૬ થી તા. ૩૧-૫-૬૦ સુધીમાં નીચે મુજબ
નવા મેમ્બરે નોંધાયા છે. રૂા. ૫૦૦ કે ઠારી પિપટલાલ ચત્રભુજભાઈ
સુરેન્દ્રનગર રૂા. ૩૫૧ સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર.
અમદાવાદ રૂા. ૩૫૧ શેઠ ભુરાલાલ કાળીદાસ,
અમદાવાદ રૂ. ૩૫૧ શેઠ મીયાચંદજી જુહારમલજી કટારીયા.
રાવટી રૂ. ૩૦૧ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ.
સુરેન્દ્રનગર રૂા. ૨૫૧ ડે. ધનજીભાઈ પુરૂષોતમદાસ.
અમદાવાદ રૂ. ૨૫૧ શાહ કાંતીલાલ હીરાચંદ.
સાણંદ રૂા. ૨૫૧ શેઠ ગેરીલાલજી સુગનલાલજી ઉદેપુરવાળા
અમદાવાદ
મેમ્બર ફી. ઓછામાં ઓછા રૂ. ૫૦૦૦ આપી આદ્ય મુરબ્બીપદ આપ દિપાવી શકે છે. ઓછામાં ઓછા રૂા. ૩૦૦૦ આપી એક શાસ્ત્ર આપના નામથી છપાવી શકે છે. ઓછામાં ઓછા રૂા. ૧૦૦૦ આપી મુરબ્બીપદ મેળવી શકે છે. ઓછામાં ઓછા રૂા. પ૦૦) આપી સહાયક મેમ્બર બની શકે છે.
અને ઓછામાં ઓછા રૂ. ૩૫૧ આપી લાઈફ મેમ્બર તરીકે દરેક ભાઈ–બેન દાખલ થઈ શકે છે.
ઉપરના દરેક મેમ્બરને ૩૨ સૂત્રે તથા તેના તમામ ભાગે મળી લગભગ ૭૦ અંશે જેની કિંમત લગભગ ૮૦૦ ઉપર થાય છે તે ભેટ તરીકે મળી શકે છે. અને દરેક શાસ્ત્રમાં તેમનું નામ પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવે છે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1047
--------------------------------------------------------------------------
________________
G
તા. ૧-૬-૬૦ સુધીમાં પ્રસિદ્ધ થયેલાં સૂત્રા
શાસ્ત્રોના ન.
કિંમત
ર
૩
૪
૫ થી ૯
૧૦
૧૧
૧૨
૧૩
૧૪
૧૫
૧૬
૧૭
૧૮
શાસ્ત્રનું નામ
ઉપાસકદાંગ (બીજી આવૃત્તિ) ખલાસ
દશવૈકાલિક
૧ લા ભાગ
દશવૈકાલિક
આચારંગ
આચારાંગ
આચારાંગ
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
આવશ્યક
નિરયાવલિકા
નદી સૂત્ર
કલ્પ સૂત્ર
કલ્પ સૂત્ર
અતકૃત
વિપાક
અનુતરાપપાતિક
દશાશ્રુત
ઔપપાતિક
ઉતરાય્યપન સૂત્ર
29
"2
૨ જો ભાગ (છપાય છે)
૧ લેા ભાગ
29
૨
૩ જો
""
""
૧ લે ભાગ
૨ જો ભાગ
૧ લેા ભાગ
૨ જો ભાગ
૩ જો ભાગ (છપાય છે)
૪ થા
(»)
ભગવતી સૂત્ર ૧ લેા ભાગ (છપાય છે)
AKH HEAR HEAR HARYAN
""
૮-૮-૦
૧૦-૦-૦
૭-૮-૦
૧૨-૦-૦
૧૦-૦-૦
૧૦-૦-૦
૭-૮-૦
૧૧-૦-૦
૧૨-૦-૦
૨૫-૦-૦
૨૦-૦-૦
૮-૮-૦
૧૫-૦-૦
૭-૮-૦
૧૧-૦-૦
૧૨-૦-૦
૧૫-૦-૦
૧૫-૦-૦
Page #1048
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અખિલ ભારત વેતામ્બર સ્થાનકવાસી જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ, રાજકેટ.
પંચવર્ષિય ચેજના અને તેનો હેતુ ભવિષ્યના તમારા વારસદારને ખાતર
ફક્ત પાંચ વર્ષ માટે સહાયક બને સ્થાનકવાસી સમાજ માટે ધર્મનાં બે અવલંબન છે. પહેલું શ્રમણવર્ગ અને બીજું આગમ બત્રીશી. જ્યાં જ્યાં શ્રમણવર્ગની ગેરહાજરી હોય ત્યાં ત્યાં ધર્મ ટકાવવાનું અત્યારે પણ એક જ સાધન છે અને તે જૈન સિદ્ધાંત.
પરદેશમાં વસ્તા તેમજ ગામડામાં રહેતાં ભાઈઓને તેમજ હેનને વીરવાણીને લાભ કયારે મળી શકે કે જ્યારે તેઓ જે ભાષા જાણતા હોય તે ભાષામાં સૂત્રે લખાયેલ હેય.
ભગવાન મહાવીરે ફરમાવેલ વાણીની ગુંથણી ગણધરોએ કરી. તે પ્રાકૃત ભાષામાં રચેલાં શાસ્ત્રો અત્યારની પ્રજા વાંચી ન શકે એટલે લાભ તે ક્યાંથી લઈ શકે?
આ બધી મુશ્કેલીઓના નિવારણ માટે પૂ. આચાર્યશ્રી બાસીલાલજી મહારાજ મૂળ શાસ્ત્રોનું પ્રાકૃત, સંસ્કૃત, હિન્દી અને ગુજરાતી ભાષાંતર કરી એકજ પેઈજ ઉપર એક જ પુસ્તકમાં સાથે ચારે ભાષામાં વીર પ્રભુના વચનને ખજાને હરકોઈ વ્યકિત સહેલાઈથી વાંચીને તેને અમૂલ્ય લાભ ઉઠાવી શકે તેવી રીતે તૈયાર કરી રહ્યા છે.
આ સમિતિ દ્વારા પૂજ્યશ્રીનાં બનાવેલાં લગભગ અઢાર શાસ્ત્રો પ્રસિદ્ધ થઈ ચૂક્યાં છે. હાલમાં ભગવતી સૂત્ર છપાય છે જેના લગભગ ૧૨ ભાગ થશે. અને એક જ શાસ્ત્રને ખર્ચ લગભગ સવા લાખ રૂા. થશે. બત્રીસ સૂત્રો અને તેના ભાગો મળીને લગભગ ૭૦ સી તેર બુકે પ્રસિદ્ધ થવાની ધારણા છે.
રૂા. ૨૫૧) ભરનાર લાઈફ મેમ્બરને આ આખે સેટ જેની કિંમત લગભગ રૂા. ૭૦૦ થી રૂા. ૮૦૦ થાય છે તે ભેટ તરીકે આપવામાં આવે છે. પરંતુ આવી રીતે રોજબરોજ તેટે પડતે રહે તે ક્યાં સુધી ચલાવી શકાય? અત્યાર સુધી
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1049
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
મેમ્બરાની સંખ્યા ૭૧૫ની થયેલ છે. હાલમાં મેમ્બરા થવા માટે વગર પ્રયત્ને નામે આવતાં જાય છે. જીન્નાઇ ૧૯૬૦માં મળનાર કાર્યવાહક કમિટી વખતે રૂા. ૫૦૧] મેમ્બર ડ્રી કરવા માટે વાટાઘાટો ચાલે છે. હાલમાં કામ ચલાઉ રૂા. ૨૫૧ને બદલે મેમ્બર ફી રૂા. ૩૫૧) રાખવામાં આવી છે.
ગઇ જનરલ સભાએ ઠરાવ કરીને પંચવર્ષીય ચૈાજના ઘડી કાઢી છે અને તેના હેતુ અત્યારે શાસ્ત્રો ભેટ તરીકે આપવામાં જે ખેાટ ખમવી પડે છે તે પુરી કરવાના છે. રૂા. ૨૫] થી વધુ ગમે તેટલી રકમ પાંચ વર્ષ સુધી સમિતિને કેાઇપણ વ્યકિત (મેમ્બર હા યા ન હેા તે) ભેટ આપે તેમ સમિતિએ અપીલ કરી છે. સમિતિના પ્રમુખ શેઠ શાંતિલાલભાઇએ રૂ, ૧૦૦૦ એક હજાર પાંચ વર્ષ સુધી આપવાનું જાહેર કર્યું છે.
અત્યાર સુધીમાં રૂા. ૪૦૭૮] ની રકમ સમિતિને પહેલા વર્ષની ભેટ તરીકે મળી પણ ગઇ છે. આવી રીતે મદદ આપનારને શાસ્ત્રો ભેટ મળવાનાં નથી. તે વાત સમજી શકાય તેમ છે.
લગ્ન પ્રસગે, પૂત્ર જન્મ પ્રસંગે, દિક્ષા પ્રસંગે વર્ષિતપ પ્રસંગે તેમજ બીજા શુભ પ્રસ`ગેાએ થતા ખર્ચામાં ઘેાડા કાપ મુકીને પણ આ યેજના અપનાવી લેવા સારા સમાજને અમે વિનતિ કરીએ છીએ.
અથાગ પરિશ્રમ વેઠીને સમાજના કલ્યાણ માટે જે સત આવું અણુમેલુ કાર્ય કરી રહ્યા છે અને જેને વ્યવસ્થિત રીતે પ્રસિદ્ધ કરીને ઘેર ઘેર આગમે પહેાંચાડવા જે સમિતિ કાર્ય કરી રહી છે. તેના હાથ મજબુત કરવા સમાજના સાધુ, સાધ્વી શ્રાવક-શ્રાવિકા એ દરેકની પવિત્ર ફરજ છે.
-એજ વિનંતિ.
તા. ૧-૬-૬૦ રાજકેટ.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
સેવકા, માનદ્ મંત્રી,
Page #1050
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫
પંચવર્ષીય એજનાની સંવત ર૦૧૬ ની પહેલાં વર્ષની ભેટ.
(તા. ૩૧-૫-૬૦ સુધીમાં દાતાઓ તરસ્થી મળેલી રકમ) શ્રી શેઠ શાતિલાલ મંગળદાસ
અમદાવાદ ૧૦૦૦ છે એ બાબુલાલ નારણદાસ
ધોરાજી ૨૫૧ , , ભાવસાર ભેગીલાલ છગનલાલ
અમદાવાદ ૨૫૧ ઈશ્વરલાલ પુરૂષોતમદાસ
અમદાવાદ ૨૫૧ . હરિલાલ અને પચંદ
ખંભાત ૨૫૦ ,, રંગજીભાઈ મેહનલાલ
અમદાવાદ ૨૫૦ મુલચંદજી જવાહરલાલજી બરડીયા
અમદાવાદ ૧૦૧ » ગુલાબચંદ લીલાધર બાટવીયા
ખાખીજાળીયા ૧૦૧ , , મહેતા પિપટલાલ માવજીભાઈ
જામજોધપુર ૧૦૧ , શાહ પ્રેમચંદ સાકરચંદ
અમદાવાદ ૧૦૦ , , હાથીભાઈ ચત્રભુજ જામનગરવાળા
અમદાવાદ ૭૫ છે કે મહેતા ભાનુલાલ રૂગનાથ
ધ્રાફા , , શાહ હરજીનદાસ કેશવજી
મુંબઈ ૭૫ , , ઝુંઝાભાઈ વેલશીભાઈ
સુરેન્દ્રનગર , શાહ હીરાચંદ છગનલાલ હા. ચીમનલાલ હીરાચંદ સાણંદ ૫૧ ,, મેતીલાલજી હીરાચંદજી
નારાયણગામ ક, વકીલ મણીલાલ કેશવલાલ
વડોદરા ૫૧ , શેઠ ત્રીભોવનદાસ મંગળદાસ
ખંભાત ૫૧ ,, , બાટવીયા અમીચંદ ગીરધરલાલ
બેંગલોર , , સુમનલાલ કાળીદાસભાઈ
કાનપુર છે , હરકીશનદાસ ફૂલચંદભાઈ
કાનપુર ૫૧ , , બાગમલજી રૂગનાથમલજી ભણસારી હા. શેઠનનમલજી અમદાવાદ ૫૧ » ગીરધરલાલ મણીલાલ તરફથી
(સ્વ. અ. સૌ. છબલબાઈના સ્મરણાર્થે) ખારાઘોડા » » એક સદ્દગ્રહસ્થ હા. શાહ રીબભદાસ જયંતિલાલ અમદાવાદ ૫૧ , , બગડીયા જગજીવનદાસ રતનશી
દામનગર , વકીલ વાડીલાલ નેમચંદ શાહ
વીરમગામ ,, સ્થા. જૈન સંઘ હા. મહેતા ચંદુલાલ ખેતશીભાઈ વણી , શેઠ દેશી જીવરાજ લાલચંદ
સાણંદ ૫૧.
૫૧
૫૧
૫૧
૫૧
૫૧
૫૧
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : ૩
Page #1051
--------------------------------------------------------------------------
________________ નરસિંહદાસ વખતચંદ સંઘવી ધ્રાંગધ્રા 51 , ડે. કસ્તુરચંદબાલાભાઈ શાહ હ. રજનીકાંત કસ્તુરચંદ શાહ અમદાવાદ 51 કસ્તુરચંદ હરજીવનદાસ હા. ડે. માણેકલાલ કસ્તુરચંદ સાણંદ 51 , ખીમચંદ મણીલાલ ખારાઘોડા 31 કેશવલાલ ઓતમચંદ શાહ ખારાઘોડા 31 ભાઈલાલ ઉજમશી શાહ અમદાવાદ 31 છે, રતીલાલ પોપટલાલ મહેતાના પૂ. માતુશ્રી બેન ચંચળબેનના તરફથી ભેટ વણી 31 અમૃતલાલ ઓઘડભાઈ ખારાઘોડા 31 મહેતા રણજીતલાલ મોતીલાલ (ઉદેપુરવાળા) અમદાવાદ 25 કેશવલાલભાઈ વીરમગામ 25 પ્રવિણાબેન લક્ષમણભાઈ અમદાવાદ 25 પારેખ ભીખાલાલ નેમચંદ સાણંદ 25 સમિતિ સર્વ દાતાઓને આભાર માને છે. રાજકેટ તા. 1-6-1960 સાકરચંદ ભાઈચંદ શેઠ મંત્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર : 3