Book Title: Laghu Siddhant Kaumudi Part 03
Author(s): Girdhar Sharma, Parmeshwaranand Sharma
Publisher: Motilal Banrassidas Pvt Ltd
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006150/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaiyAkaraNasiddhAntakaumudI bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA (bhvAdiprabhRtilakArArthaprakaraNAntA) (tRtIyo bhAgaH) ma. ma. paM. giridharazarmA caturvedaH ma. ma. paM. paramezvarAnandazarmA vidyAbhAskaraH motIlAla banArasIdAsa dillI :: vArANasI :: paTanA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIH zrImadbhaTTojidIkSitaviracitA vaiyAkaraNasiddhAntakaumudI (svAdiprabhRtilakArArthaprakaraNAntA) zrImadvAsudevadIkSitapraNItayA bAlamanoramAkhya vyAkhyayA zrImajjJAnendrasarasvatIviracitayA tattvabodhinyAkhyayA vyAkhyayA ca sanAthitA jayapura-rAjakIya-saMskRta-kAlejAdhyakSeNa mahAmahopAdhyAyavyAkaraNAcAryanyAyazAstryAdyanekabirudabhAjA caturvedopA hvena zrImadagiridharazarmaNA tadantevAsi - jAlandharastha-rAjakIya prAcya vidyAlayAdhyApakamahAmahopAdhyAya-vidyAbhAskara RSikulasnAtaka zrIparamezvarAnandazaraNA ca saMzodhya sampAditA / motIlAla banArasIdAsa dillI :: vArANasI :: paTanA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (c) motIlAla banArasI dAsa bhAratIya saMskRti sAhitya ke pramukha prakAzaka evaM pustaka vikretA mukhya kAryAlaya : baMgalo roDa, javAhara nagara, dillI-7 zAkhAeM : 1. cauka, vArANasI-1 (u0 pra0) 2. azoka rAjapatha, paTanA-4 (bihAra) punarmudraNa : dillI, 1965, 1971, 1977, 1982 mUlya : 10.40 (sajilda) mUlya : 20 25 (ajilda) bhArata sarakAra dvArA upalabdha kie gaye riyAyatI mUlya ke kAgaja para mudrita / zrI narendraprakAza jaina, motIlAla banArasIdAsa, baMgalo roDa, javAhara nagara, dillI-7 dvArA prakAzita tathA zrI zAntilAla jaina, zrI jainendra presa, e-45, pheja-1.. iMDasTriyala eriyA, nArAyaNA, naI dillI-28 dvArA mudrita / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaiyAkaraNasiddhAntakaumudyAH uttraardhm| zrautrAntiIcaNairguNyairmaharSibhirahardivam / toSTUyyamAno'pyaguNo vibhurvijayatetarAm // 1 // astu namaH pANinaye bhUyo munaye tathAstu vrrucye| kiMcAstu pataJjalaye bhrAtre vizvezvarAya gurave ca // 1 // vyAkhyAtA bahubhiH proDhareSA siddhaantkaumudii| vAsudevastu tayAkhyAM vaSTi bAlamanoramAm // 2 // OM maGgalAdIni maGgalamadhyAni maGgalAntAni ca zAstrANi prayante, vIrapuruSANi bhavantyAyuSmatpuruSANi cAdhyetArazca maGgalayuktAH syuriti bhASyapramANakaM prantha. madhye vighnavighAtAdiprayojanAya kRtaM majalaM ziSyazikSAyai granthato nibadhAti zrautreti / vedAdhyetA zrotriyaH / 'zrotriyaMzchando'dhIte' iti vedaparyAyAt chandazzabdAd dvitIyAntAdadhIta ityarthe ghanpratyayaH / prakRteH zrotrAdezazca nipaatitH| zrotriyasya bhAvaH zrautram / zrotriyasya yalopazcetyaNi ikArAduttarasya yakArAkArasaMghAtasya lope ikArasya 'yasyeti ca' iti lopaH / arhati AyaiH prazasyamAneSu vedavihitakarmasu yogyo bhaktI. tyarhan / 'arhaH prazaMsAyAm' iti zatRpratyayaH / arhato bhAva pArhantI / 'arhato num ca' iti dhyani AdivRddhau prakRternumAgame SittvAnDISi 'halastaddhitasya' iti yakAralope 'yasyeti ca' itykaarlopH| strItvaM lokAt / zrautraM ca ArhantI ca zrautrArhanyau / ajJAnanAzane dakSa dIkSitaM bhaktarakSaNe / vaTamUlAzrayaM vyakSaM dakSiNAmUrtimAzraye // 1 // . granthamadhye vighnavighAtAya kRtaM maGgalaM ziSyazikSArtha nibadhnAti shrautretyaadinaa| zrotriyasya bhAvaH zrautram / 'hAyanAntayuvAdibhyo'N' iti sUtre 'zrotriyasya yalopazca' iti vArtikAdyalope aNpratyaye ca 'yasyeti ca' itIkAralopaH / arhato bhAva paarhntii| 'guNavacanabrAhmaNAdibhyaH-' iti sUtre 'ahaMto num ca' ityukternum vyaJ ca / SittvAd 1 'zabdabrahmAtmane ca dhUrjaTaye' iti pAThaH k| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 ] siddhAntakaumudI / [ svAdi tAbhyAM vittAH zrautrAntIcaNAH, tairiti vigrahaH / ' tena vittazacuJcupcaNapau' iti caNap / vedAdhyetRtvena vedavihitakarmayogyatayA ca prasiddhairiti yAvat / guNyairiti / nityAnityavastuvivekaH, ihAmutrArthaphalabhogavirAgaH, zamadamAdisampattiH, mumukSutvamityAdiprazastaguNasampannairityarthaH / ' rUpAdAhata prazaMsayo :-' iti sUtre 'anyebhyo'pi dRzyate' iti vArtikena yap pratyayaH, tadbhASye 'guNyA brAhmaNAH' ityudAharaNAt / maharSibhiriti / mahAntazca te RSayazceti karmadhArayaH / 'AnmahataH-' ityAtvam / atitapasvibhirityarthaH / ahardivamiti / zrazva divA ceti vIpsAyAm 'a catura -' ityAdinA dvandvo nipaatitH| zrahanyahanItyarthaH / toSTuyyamAno'pIti / 'Tuv stutau' sakarmakaH / guNavattvenAbhidhAnaM stutiH / zrabhidhAnakriyAnirUpitaM karmatvamAdAya devAn stotItyAdau dvitIyA / na tu guNAbhidhAnameva stutiH, tathA sati guNasya dhAtvarthopasaMgRhItatvenAkarmakatvApatteH / ' dhAtvAdeH SaH saH' iti SakArasya sakAre STutvanivRttau ' dhAtore kAcaH' iti bhRzArthe yaGi 'akRtsArvadhAtukayoH' iti dIrghe, 'sanyaGoH' iti dvitve, 'zarpUrvAH khayaH' iti sakArasyAbhyAsagatsya lope, 'guNo yaGlukoH' ityabhyAsokAravya guNe, tataH parasya sasya 'AdezapratyayayoH' iti Satve, Tutvena takArasya TakAre, toSTyeti yaGantAt 'sanAdyantAH -' iti dhAtusaMjJakAt karmaNi laTazzAnaci 'Ane muk' iti mugAgame, 'sArvadhAtuke yak' iti yaki, yaGo'kArasya 'to lopaH' iti lope, toSTrayyamAna iti rUpam / bhRzaM stRyamAno'pItyarthaH / GISa 'halastaddhitasya' iti yalopaH / tAbhyAM vittaiH zrotrAntIcaNaiH / 'tena vittaH- ' iti caNa / zrotriyatvayogyatvAbhyAM prasiddhairityarthaH / kiM ca gurAyairguNavadbhiH / prazastaguNayuktairiti yAvat / ' rUpAdAhata prazaMsayoH -' iti sUtre 'anyebhyo'pi dRzyate' ityuktvA 'guNyA brAhmaNAH' ityasya bhASyAdAvudAhRtatvAt / grahardivamiti / ahanyahani, pratyahamityarthaH / zracatura -' ityAdinA nipAtanAtsAdhuH toSTryyamAna iti / stauteryaGantAtkarmaNi zAnac, 'sArvadhAtuke yak' iti dhAtoyak, 'Ane muk' iti muk / zrapizabdena zrApAtato virodhaM dyotayati / vastutastu na virodhaH / stutiprayojakIbhUtAnAmanantakalyANaguNAnAM zrutismRtisiddhatve'pi viyadA devadyAvahArikatvAttadabhAvasya pAramArthikatvAt / etaccottaramImAMsAyAM spaSTameva / vibhurvyApakaH paramezvaraH / atizayena vijayate. vijayatetarAm / sarvotkarSeNa vartata iti phalito'rthaH / 'viparAbhyAM jeH' iti taG / tadantAd 'dvivacanavibhajya -' ityAdinA tarapi 'kimettiGavyaya ghAdAmu-' ityAm / nanviha tarabU durlabha eva, vijayata ityasya prAtipadikatvAdatiGantatvAcca / na ca 'saha supA' ityatra saheti yogavibhAgAttiGantena vizabdasya samAse prAtipadikatvaM 1 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [3 pUrvArdhe kathitAsturyapaJcamAdhyAyavartinaH / pratyayA atha kathyante tRtIyAdhyAyagocarAH // 2 // acintyajagadracanAdyanantaguNasampannatayA bhRzaGkIya'mAno'pIti yAvat / aguNa iti| nirguNa ityarthaH / 'sAkSI cetA kevalo nirguNazca' ityAdizruteriti bhAvaH / nirguNasya guNavattvena kathanAtmikA stutiviruddhetyApAtapratipannaM virodhamapizabdo dyotayati / guNAnAM vyAvahArikasatyatve'pi pAramArthikatvAbhAvAnna virodha ityuttaramImAMsAyAM spaSTam / vibhuriti / sarvavyApakaH paramezvara ityarthaH / vijayatetarAmiti / 'ji jaye' akarmakaH / utkarSeNa vartanaM jayaH / 'viparAbhyAM jeH' ityAtmanepadam / 'tizca' ityatizAyane tarap / 'kimettiGavyaya-' iti tarabantAt khArthe aAmpratyayaH / 'taddhizvAsarvavibhaktiH' ityatra tasilAdiSu parigaNanAdAmantamavyayam / sarvotkarSaNa vartata ityarthaH / na ca vijayate iti samudAyasyAtiGantatvAt kathaM tatastaraviti vAcyam / vi iti hi bhinnaM padam , tiGantottarapadasamAsasya chandomAtraviSayatvAt / tatazca jayata ityasmAdeva tarap / na ca jayata ityasya 'viparAbhyAM jeH' iti kRtAtmanepadasya vizabdasApekSatvAdasAmarthya zaGkayam / vItyupasargasya dyotakatvena pRthagarthavihInatayA tatsApekSatvAbhAvAt tiGantasya pradhAnatayA tasya vizabdApekSatve'pi bAdhakAbhAvAcetyalam / vRttakathanapUrvakaM vartiSyamANanirUpaNaM pratijAnIte pUrvArdha iti / turyazcaturthaH / 'caturazchayatAvAdyakSaralopazca' iti caturazabdAdyatpratyayaH, prakRtezcakArAkArasaMghAtalopazca / pUrvArdha caturthapaJcamAdhyAyavartinaH pratyayAH kathitA itynvyH| 'spRzo'nudaka kvin' ityAditArtIyIkakatipayapratyayopanyAsastu prAsaGgika iti bhAvaH / atheti / syAdeveti vAcyam , sa ca chandasyeveti tatratyagranthena saha virodhApatteH / kiM ca prAtipadikatvAbhyupagame sorutpattiH syAt , liGgasarvanAmatAbhyupagamena napuMsakatvAtsolukyapi 'hrasvo napuMsake-' iti hrakho durvAraH syAt / samudAyAntargatasya 'jayate' ityasya tiGantatve'pi vizabdena sAkAGgatvenAsAmarthyAttato'pi bhavituM naarhti| samarthaH padavidhiH' iti paribhASitatvAt / 'Amantena vizabdo yujyate' iti kalpanAyAM tvantaraNatvAt parasmaipadapravRttau vijayatitarAmiti syAditi cet / atrAhuH-samudAyAntargatAjayata ityasmAdeva tarap / na ca tasya vizabdena saha sAkAsatvenAsAmarthya zaGkayam , tiGantasya pradhAnatvena sApekSatve'pi doSAbhAvAt , upasargasya dyotakatvena pratyekamartha eva nAstIti sAkAGkSatAyA vaktumazakyatvAceti / vRttakathanapUrvakaM vartiSyamANamAha pUrvArdha iti / halanteSu 'spRzo'nudake kvin' 'RtvigdadhRksrag-' ityAdinA kinAdivyutpAdanaM prAsaGgikamiti bhAvaH / turyazcaturthaH / 'caturazchayatAvAdyakSaralopazca' ityuktatvAt / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. atha bhvAdiprakaraNam / tatrAdau daza lakArAH pradarzyante-laT , liT , luTa , lRT , leTa, loT , laG, liG , luG, luG / eSu paJcamo lakArazchandomAtragocaraH / 2151 vartamAne lad / (3-2-123 ) vartamAnakriyAvRtterdhAtorlaTa syAt / attaavitii| caturthapaJcamAdhyAyavartipratyayanirUpaNAnantaraM tRtIyAdhyAyagocarAH pratyayAH kathyanta ityanvayaH / tRtIyAdhyAyasya gocarAH pratipAdyatayA vissyaaH| tRtIyAdhyAyavihitA iti yAvat / kRtsu 'Na vaH striyAmaJ' ityAditaddhitavyutpAdanaM tu prAsa jaikamiti bhAvaH / tatreti / nirdhAraNasaptamyantAttral / teSu tRtIyAdhyAyavartipratyayeSvityarthaH / dazeti / anubandhabhedAllakArabheda iti bhAvaH / paJcama iti| leDityarthaH / chando. mAtreti / 'liGarthe leT' ityatra 'chandasi luGlabliTaH' iti pUrvasUtrAt 'chandasi' ityanuvRttariti bhAvaH / etena leDrapANi iha kuto na pradarzyanta iti zaGkA nirastA / vartamAne laT / dhAtoriti sUtramAtRtIyAdhyAyasamApteradhikRtam / vartamAne iti tatrAnveti / vartamAne'rthe vidyamAnAddhAtoH laDiti labhyate / phalitamAha vartamAnakriyAvRtteriti / dhAtvarthakriyAyA vartamAnatvaM tu vartamAnakAla vRttitvam / kAlasya tu vartamAnatvam atItAnAMgatabhinna kAlatvam / 'bhUtabhaviSyatoH pratidvandvI vartamAnaH kAlaH' iti bhASyam / vartamAnatvaM ca na pratyayArthabhUtakAdinizeSaNam . atItapAkAdikiye kartari vartamAne pacati ityaadyaaptteH| kiMtu dhAtvarthavizeSaNameva vartamAnatvam / laTa tu tasya dyotaka eva / aTAvitAviti / na ca prakAra cAraNArtha evAstviti atheti / ihApi kRtsu 'NacaH striyAmaJ' 'aNinuNaH' ityatrAdivyutpAdanaM prAsaGgika bodhyam, prAdhAnyena tu tRtIyAdhyAyasthA evehocyanta iti bhAvaH / anubandhabhedena bhedamAzrityAha daza lakArA iti / pradarzyanta iti / yadyapi paJcamalakArarUpArAyadhunA na vyutpAdyante tathApi lakAraH svarUpeNa pradarzyate 'laH karmaNi ca bhAve cAkarmakebhyaH' 'lasya' ityAdisUtraviSayatAM vyutpAdayitumiti bhAvaH / paJcama iti / leDityarthaH / laliDiti khoktAmApekSayaiva leTaH paJcamatvam , na tu sUtroktakameNeti bodhyam / vartamAne laT / vartamAna ityetatprakRtyarthavizeSaNamitya ha vartamAnakriyAvRtterdhAtoriti / dhAtoriti sUtramAtRtIyAdhyAyAntamadhikriyata iti bhAvaH / laT syAditi / tasya vAcyaM tvamanupadameva sphuTIbhaviSyati / vartamAnakAlastu na tadvAcyaH, kiMtu dyotya eva / liDAdiSvapi bhUtAdikAlo yathAyathaM dyo ya evelyavagantavyam / vastutastu vAcyatvAbhyupagamo'pi sugama iti vidhyAdisUtre vayAnaH / aTAvitA. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [5 2152 laH karmaNi ca bhAve cAkarmakebhyaH / (3-4-66) lakArAH sakarmakebhyaH karmaNi kartari ca syurakarmakebhyo bhAve kartari ca / 2153 vAcyam / liDAdivalakSaNyAya tasyAvazyakatvAt / tathA ca tasya itsaMjJA vinA nivRttyupAyAbhAvAd itsaMjJaivAdartavyeti bhAvaH / laH karmaNi ca / vAkyadvayamidaM sUtram / 'laH karmaNi ca-' iti prathamaM vAkyam / la iti prathamAbahuvacanAntam / cakAreNa 'kartari kRt' ityataH 'kartari' ityanukRSyate / 'dhAtoH' ityadhikRtam / lakArAH karmaNi kartari ca dhAtoH syuriti labhyate / sakarmakadhAtuviSayamevedam / akarmakeSu karmaNItyasya bAdhitatvAt / tadAha lakArAH sakarmakebhyo (dhAtabhyaH) karmaNi kartarica syuriti / evaM ca sakarmakebhyo bhAve lakArA na bhavanti / sakarmakebhyo'pi bhAvalakArapravRttau tu devadattena ghaTaM kriyata ityAdI bhAvalakAreNa karmaNo'nabhihitatvAd dvitIyA syAditi bhAvaH / 'bhAve cAkarmakebhyaH' iti dvitIyaM vAkyam / atrApi cakAreNa ktaivaanukRssyte| na tu karma, asaMbhavAt / tadAha akarmakebhyobhAve kartari ceti / atrAkarmakagrahaNena avivakSitakarmakA api gRhyante / tena devadattena bhujyata ityatra sato'pyodanarUpakarmaNaH avivakSAyAM bhAve lakAro'styevetyanyatra vistrH| viti / akAra uccAraNArtha iti tu nokkam , liDAdivailakSaNyasampAdanAya tasyAvazyavaktavyatvAt / laH karmaNi ca / cakArAt 'kartari kRt' ityataH kartarItyanukRSyate, sakarmakaviSayaM cedam / akarmakeSu karmaNItyaMzasya bAdhitatvAt , bhAve cetyuttaravAkyena tatra vizeSavidhAnAca tadetadAha sakarmakebhya iti / bhAve ceti / cakAreNa kataivAnukRSyate na tu karma, asambhavAttadAha bhAve kartari ceti / nanu bhAvakarmaNorAtmanepadavidhAnAt 'zeSAtkartari-' iti parasmaipadavidhAnAcca jJApakAllakArANAM bhAvakarmakAro'rthA anumAtuM zakyanta iti kimanena sUtreNa / maivam , asatyasminsUtre sakarmakebhyo'pi ghayAdivadbhAve lakArApatto ghaTaM kriyate devadattenetyAdiprayogaH prasajyeta, tanmAbhUdityetadarthametatsUtrasyAvazyakatvAt / na caivam 'akarmakebhyo bhAve laH' ityeva sUtryatAm , bhAve akarmakebhya eveti niyamArthamiti vAcyam , akamakebhyo bhAva eveti viparItaniyamApattyA kartari tebhyo lkaaraanaaptteH| tasmAdbhAve ceti cakAra AvazyakaH / na caivaM 'bhAve cAkarmakebhyaH' ityevAstviti vAcyam , bhAve iva kartaryapyakarmakebhya eveti niyamApattau sakarmakebhyo bhAva iva kartaryapi lakArAnApatteH / nanvevamapi 'lazca bhAve cAkarmakebhyaH' ityevAstu cakAreNa kartarItyanukarSaNAllakArAH sakarmakebhyaH kartari syurakamakebhyo bhAve kartari ca syurityarthe paryavasite karmaNi tUkazApakAdbhaviSyantIti kimanena karmaNItyaneneti cet / maivam , uttarasUtre tayorityanena karmaNo'pi parAmAthi Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhaantkaumudii| [ svAdi tasyAvazyakatayA jJApakAnusaraNaklezasya vaiyarthyAt / tasmAdyathA yAsameva ramaNIyam / atra naiyAyikAH-'lakArANAM kRtAveva zaktibaghavAna tu kartari kRtimataH kartRtvena tatra zaktau gauravAt , devadatta ityAdiprathamAntapadena tallAbhAca / devadattaH pacatItyatra hi devadatto vizeSyaH, yatno vizeSaNam , AzrayatvaM tu sasargaH / tatha ca pAkAnukUlakRtyAzrayo devadatta ityAdizAbdabodho'pi suSTupapadyate' iti / tanna, pacatItyukte pAkakartA ka ityAkAGkSAnurodhena lakArANAM kartari zaktirityabhyupagantumucitatvAt / pAkAnukUlA kRtiriti zAbdabodhAbhyupagame tu kasminnityAkAGkSA syAt , kasyeti vA / na caikakartRkA pacikriyeti zAbdabodhAbhyupagame'pi ka ityA kAkSA nopapadyata eveti zaGkayam , kartRsAmAnyabodhe sati ka iti kartRvizeSAkAGkSAyAM bAdhakAbhAvAt / nApi devadattakartRkA pacikriyetyule'pi kasminnasti kasya vetyAkAkSA durvAraiveti zaGkayam , viklittyanukUlavyApArasyaiva pacikiyAtvAt tadAzrayasya devadattasya kartRtvAt kriyAzrayatve nizcite kasminnityAkAGkSAyA apravRtteH / kiMca pacantaM devadattaM pazya, 8 cate davadattAya dehi, pacamAnasya devadattasya dravyam ityAdau zartRzAnajAdInAmapi tiba divallAdezatvAvizeSeNa tebhyo'pi kRtimAtrabodhApatteH / na ceSTApattiH, zrAzrayatvaM saMsarga ityuktatvena pAkAnukUlakRtyAzrayaM devadattaM pazyetyAdyarthasvIkAre doSAbhAvAditi vAcyam , nAmArthayorbhedAnvayasya svaparasiddhAntaviruddhatvAt / na caivaM nAmArthayorabhedasaMsargavyutpayanurodhena zatRzAnajAdInAM kartari zaktistibAdInAM tu kRtAveveti vaiSamyaM svIkriyate, prAmANikagauravasyAdoSatvAditi vAcyam , sthAnyeva vAcako lAghavAnna tvAdezo gauravAditi svasiddhAntasya parityAgApatteH / rAmaH, jJAnam , katarat , ityAdI sorvisarge se rami soradaDi ca kRte lAghavAtsutvenaiva zaktirna tu tattadrUpeNetyAdibhavadIyavyavahArasyAsAMgatyApattezca / evaM ca tibAdInAM zatrAdInAM ca smArakatayA lipisthAnIyatvam , bodhakastu lakAra eveti sthitm| satra zatrAdyante kartari zakta ityabhyupagame tiGante kathaM kRti bodhriit| 'anyAyazcAnekArthatvam' iti nyAyAt / yadi tu vaiyAkaraNarItimAzritya sarvatrAdezA eva vAcakA ityAdya bhyupagamyate, tarhi ghaTam , ghaTena, hare'va, viSNo'vetyAdiSu 'sarva sarvapadAdezAH-' iti nyAyena padasphoTo vAkyasphoTazca sidhyaditi bhavatAM tanmahadevAniSTam / kiM ca 'kartari kRt' iti yatkartRgrahaNaM tadeva 'laH karmaNi-' iti sUtre cakAreNAnukRSyata iti kathaM ebulAdInAM lakArANAM ca zaktI vailakSaNyam / na ca nAmArthayora bhadAnvayasaMsargAbhyupagama eva ebulAdau karturvAcyatve bIjamiti vAcyam , pacatirUpaM panatikalpaM devadatta ityAdhanurodhena tikSvapi katureva vAcyataucityAt / nanu samudAyasya nAmatve'pi tiGapratyayo na nAmeti cetpAcaka ityatrApyaka ityetanna nAmeti tulym| akAntaM nAmeti ced rUpabAdyanta. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [7 mapi nAmeti tulyam / tatazcAtraprazastapAkakartA devadatta ityAdhabhedAnvayo bhavadbhirabhyupagantavya iti tikSvapi karturvAcyatA khIkartavyeva / kiM ca karturvAcyatvAnabhyupagame 'yuSmadi samAnAdhikaraNe madhyamaH' 'asmadyuttamaH' iti sAmAnAdhikaraNyaprayuktA puruSavyavasthA 'abhihite kartari prathamA' ityAdikaM ca bhavanmate kathaM saMgacchatAm / yattu anabhihita ityasyAnabhihitasaMkhyAka ityarthavarNanena 'devadattaH pacatyodanam , zrodanaH pacyate devadattena' ityAdau prathamAdvitIyAdivyavasthApanamuktam / tanna, kRttaddhitasamAseSu saMkhyAbhidhAnasyAprasiddhatvAt / tatazca paktavyastaNDulaH, zalyaH zatiko'zvaH, prAptodako grAmaH, ityAdiSu 'karmaNi dvitIyA' ityasya pravRttau prathamA na syAt / na ca tiSThatItyadhyAhAreNa saMkhyAbhidhAnamihApyastIti vAcyam , sthita ityAdyadhyAhAre tadabhAvAt / zAbdiko'yaM devadatto na tu naiyAyika ityAdiSu nIlamidaM na tu raktamityatreva kriyApadAdhyAhArasyAnAvazyakatayA AkhyAtena 'zabdadaIraM karoti' iti Thakpratyayena vA kartRsaMkhyAyA anuklatvAddevadatte kartari tRtIyotpattiprasaGgAcca / tasmAdanabhihite kartarItyAdivyAkhyAnamevAbhyupetavyam / api ca dhAtUpAttavyApArAzrayaH kartA, tatrAzrayamAtraM kRtA lakArANAM cArthaH, na tu vyApAro'pi, tasya dhAtunaiva labdhatvAt / ata eva kartA kAraka ityAdau prakRtipratyayArthayo nanvayaH, vyApArAzrayasya pratyayArthatve tu tasya prakRtyarthena vyApAreNAnvayaH kliSTaH syAt / yastu vadati-'kRdhAtoH' kRtirarthaH, kRtpratyayasyApi kRtAveva zaktirna tu kartari / 'kartari kRt' ityatra hi kartarIti bhAva. pradhAno nirdezaH / kartRtvaM kRtimattvam / tacca kRtireva / yatra tu devadattAdipadasamabhi. vyAhArastatra tRjAdau kRtimati lakSaNetyAdi, tanmate pUrvoktakartetyAdau sutraamnnvyH| 'karmavatkarmaNA-' iti sUtre karotirutpAdanArthaH, utpattizca karmasthA, yatnArthakatve tu kariSyate ghaTa ityAdi na sidhyediti vakSyamANadUSaNaM ca duruddharam / AzrayamAtrasya pratyayArthatve tu ratho gacchatItyatra rathasyAcetanasya yatnAbhAve'pi gamanAnukUlacakabhramaNAdivyApArAzrayatvAnna kAcidanupapattiH / evaM sthite kRtau zaktirityasyoktisaMbhava eva nAsti, kRterapi vyApAravizeSatayA prAyeNa dhAtuta eva lAbhAt , jAnAtIlyAdAvAzrayatvaM pratyayasyArtha iti svIkRtya yatnArthatvasya tvayA'pi vaktavyatvAt / na hi yatnamantareNa jJAnaM nodetIti kazcidabhyupaiti / tasmAtkRtA tinaM ca vailakSaNyaM durlabhamiti karthakatvamabhyupeyam / etena kabradhikaraNe AkhyAtavAcyatvaM kartunirasya jaabhyamAnAdhikaraNe yaGantAdvihitasya jaJjabhyamAna iti zAnacaH kartRvAcakatvaM svIkurvanto mImAMsakA api prtyuktaaH| yattu tairuktaM zAnajaMza 'kartari kRt' iti vyAkaraNaM zaktiprAhakamastIti / tanna, kRdvAkyazeSo hyayamakAGkSAyAmanirdiSTArtheSu NvulAdiSvevopatiSThate 'AkAti Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. tavidhAvaM jyAyaH' iti nyAyAt , na tu zatrAdiSu / sthAnistalakArArthenaivaiteSAM nirAkAGkSatvAt , anyathA bhAve kamaNi ca zAnaco daulebhyApattaH / tatazca zayyamAne AsyamAne cAyaM gata ityAdiprayogo bhAve na syAt / karmaNi tu kriyamANa ityAdiprayogo na syAt / yattu bhaTTapAdA AhuH-kartari yadekatvaM tatra tim, kartari yad dvitvaM tatra tam , ityAdikrameNa 'laH karmaNi-' ityasya 'yakayoH-' ityAdezcaikavAkyatayA vyAkhyAnAna kartRvAcyatA sUtrAdAyAtIti / taccintyam, 'tAnyekavacana dvivacana-' iti vihitadvivacanAdisaMjJA hi tivAdyAdezaniSThA / tatazca dvivacanAdisaMjJakatibAdividhinA 'dvavekayoH-' ityasyaikavAkyatA'stu / na ca tibAdividhau kartarItyati, yad dvitvaikatvAdivizeSaNatayA kthNcikriiyet| nanu 'laH karmaNi-' iti sUtre 'kartari kRt' ityato'nuvRttaM kartRgrahaNaM tibAdividhAvastyeva, lavidhitibAdividhyorapyekavAkyatAsvIkArAditi cet / satyam , vAkyaikavAkyatA hi sA, na tu padaikavAkyatA, 'laH karmaNi-' iti vihitalakArAnuvAdena tibAdyAdezavidheH pravRttatvAt / tathA ca lavidhau zrayamANaM kartRgrahaNaM kathaM saMkhyAM vizinaSTu / na hi yatra kartRgrahaNaM tatra saMkhyopasthApakamasti, lakArasya dvivacanAdisaMjJAvinirmuktatvAt / tatazca 'kartari yadekatvam' iti vyAkhyA kathamapi na saMbhavatyeva / syAdetat , 'laH karmaNi' iti sUtre la ityakArAnubandhakayo. laGlaToH sAmAnyagrahaNaM na bhavati kiMtU sRSTAnubandhakalakArANAM sAmAnyagrahaNamiti nirvivAdam / tatra 'laH' iti jasantaM mA bhUt kiMtu Gasantamastu 'laH parasmaipadam' itivadAdezApekSA ceyaM SaSThI, lasya ya AdezaH sa kamaNi cetyAdi / na cAvihitasya lasyAnuvAdo na saMbhavatIti vAcyam , 'vartamAne laT' ityAdibhiva lavidhAnAt / tathA ca lasya syAne ya AdezaH sa sakamekAtkarmaNi kartari ca syAdakarmakAdbhAve kartari cetyarthaH sulabha iti bhaTTapAdoktayojanikA nidhiveti cet / atrAhuH-la ityasya SaSTayantatve AdezAnAmevArtha uktaH syAt / so'pi tivAdInAmeva na tu zatrAdInAm , teSAM dvivacanAdisaMjJAvirahAt / 'dvayekayoH-' ityAdinA'syaikavAkyatAyA bhvdbhiruttvaat| na ca bhavaduktarItyA 'kartari kRt' ityanenaiva nirvAhaH, bhAve karmaNi ca zAnaco daulabhyApatterutatvAt / na ca zAnajvidhinA sahAtmanepadavyavasthApakAnAmekavAkyatayA 'bhAvakarmaNoH' ityaneneSTasiddhiH, sakarmakAdapi bhAve shaanjaaptteH| kiJca, jasantatve zrutenaiva saMbandhaH, SaSThayantatve tvAdeza ityadhyAhArAgauravamityAdi / atredaM bodhyam'bhAve cAkarmakebhyaH' ityakarmakagrahaNenAvivakSitakarmANo'pi gRhynte| ata eva 'NeraNau-' iti sUtre 'neha pacyate, neha bhujyate' iti bhAve lakAra iti haradataH / atyantAvidyamAnakarmakANAmeva grahaNam , 'neha pacyate' ityAdau tu karmaNyeva lakAraH / gamyamAna Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [6 lasya / (3-4-77) adhikAro'yam / 2154 tiptasjhisipthasthamibvasmalasya / 'dhAtoH' ityadhikRtam / akAro na vivakSitaH / tena liDAdInAmapi saMgrahaH / cUDAla ityAdau ca nAtiprasaGgaH / tiptas / tip , tas , jhi, sip , thas , tha, mip, tvAca karma na prayujyata iti matAntaram / etacca 'gatibuddhi-' ityAdisUtre haradattagranye spaSTam / yattu kaizciduktam-'avivakSitakarmaNAM bhAve lakAra iti prasAdakRtoktaM bhASyAdivirodhAdayuktam' iti taccintyam , pakSadvayasyApi bhASyakaiyaTAdigranthArUDhatvAt / pratyuta 'avivakSitakarmANo'pyakarmakAH' iti pakSa evaM prblH| tathA hi 'samAnakartRkeSu tumun' iti sUtre icchatA kiyata iti bhAve laDuto haradattena, 'Naradhyayane vRttam' iti sUtre kaiyaTaharadattAdibhirapi napuMsake bhAva to'pyakarmakebhya eva, 'tayoreva kRtyaktaityatra klamAtrasya grahaNAttatra bhAve cAkarmakebhya ityanuvartanAt , anyathA ghaTaM kRtamiti prasajyetaiti siddhAntitam / evaM sthite yadyavivakSitakarmANo'pIha sUtre'karmakagrahaNena gRhmaran , tarhi pItA gAvo bhuktA brAhmaNA ityAdau bhAve kAntAdarzazrAdyajityAdi niSThAdiprakaraNe svayameva vakSyamANam , 'AdikarmaNi klaH' iti sUtre haradattena vakSyamANaM kRtapUrvItyatra bhAva kta iti kaiyaTAyuktaM ca kathaM saMgaccheta, kathaM ca 'gataM tirazcInam' ityAdiprayogAH saMgaccheran / 'gatibuddhi-' iti sUtre tvakarmakagrahaNenAvivakSitakarmANo na gRhyanta ityuktam , tenANau yaH kartA sa Nyante karma na bhavatIti devadattena pAcayatIti siddham / 'gatyarthAkarmaka-' iti sUtre'pi na gRhyante, tena hi sUtreNa kartaryapi ko vidhIyata iti dattavAn pakavAn ityAdyarthe dattaH pakka ityAdyApatteH, iha sUtre tvavivakSita. karmaNAmakarmakatvena grahaNe na ko'pi doSa ityAstAM tAvat / lasya / varNagrahaNe pratyayaprahaNaparibhASA, arthavagrahaNaparibhASA ca na pravartate iti lunAti, cUDAla ityAdau tibAdyAdezaH kuto na bhavatIti ced atrAhuH-'laH karmaNi-' iti sUtre nirdiSTAnAM karnAdyarthAnAmanuvRtteH karnAdyarthe vihitasya lakArasya grhnnmiti| ato'pi tibAdhAdezAnuvAdena karnAdyarthavidhiriti kalpanA nirastA / lasthAnikatibAdInAM kA. dharthavidhAnam , ka yarthe vihitasya lasya tibaadividhaanmitynyonyaashryaaptteH| yadvA dhAtorityadhikArAddhAtorvihitasyaiva lasyeha prahaNamiti noklAtiprasaGgaH / lasyetsaMjJA tu na bhavati, phalAbhAvAt / ca litsvaraH phalam , Nalo littvena tadabhAvasya jJApanAt / nApyazravaNameva phalam , taduccAraNasyAnarthakyApatterAdezavidhinaivAzravaNalAbhAca / lasya tibAdisthAnitvAbhyupagame tu 'laH parasmaipadam' ityAdisvarasataH saMgacchata iti dik / tipatasabhi / samAhAre dvandvaH / iTaSTakAra AgamaliGgaM na bhavati, saptadazabhirAdezaiH samabhivyAhArAt / kiMtu 'iTo't' iti vizeSaNArthaH / eradityucyamAne edhevahi Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. staataaNjhthaasaathaaNdhvmiddvhimhing| ( 3-4-78) ete'STAdaza lAdezAH sthuH / 2155 laH parasmaipadam / (1-4-66) lAdezAH parasmaipadasaMjJAH syuH| 2156 taGAnAvAtmanepadam / (1-4-100) taG pratyAhAraHtAdinavakaM zAnackAnacau caitatsaMjJAni syuH / pUrvasaMjJApavAdaH / 2157 anudAttaGita Atmanepadam / (1-3-12) anudAtteta upadeze yo Git vas , masa, ta, AtAm , jha, thAs , aAthAm , dhvam , iT, vahi, mahiG / eSAM samAhAradvandvAt prathamaikavacanam / 'lasya' iti sthAnaSaSTayantamadhikRtam / tena Adeza iti lbhyte| phalitamAha eta iti / tasAdau rutvAbhAva ArSaH / tibAdau pakArAnubandhayojanaM tu dveSTItyAdau sArvadhAtukamapiditi chittvanivRttyartham / tadudAharaNeSu spaSTIbhaviSyati / laH para / 'laH' iti sthAnaSaSThI / Adeza ityadhyAhAryam / tadAha lAdezA iti / tngaanau| taG ca Anazceti dvndvH| pratyAhAra iti / ta AtAmiti tazabdamArabhya mahiGiti GakAreNeti zeSaH, tadAha tAdinavakamiti / iha pUrvasUtrAlla itynuvrtte| tatazca prAnagrahaNena zAnackAnacAveva gRhyate / na tu 'tAcchIlyavayovacanazaktiSu cAnaz' iti vihitazcAnazapi, tasya lAdezatvAbhAvAt / tena parasmaipadibhyo'pi cAnaz sidhyati nimnAnA ityAdau / tadAha zAnackAnacau ceti / etatsaMjJAnIti / aatmnepdsNjnykaaniityrthH| pUrvasaMkSeti / parasmaipadasaMjJApavAda ityarthaH / evaM ca tibAdinavake parasmaipadasaMjJA paryavasyati / atha kasmAddhAtoH parasmaipadam , kasmAdAtmanepadamityAkAGkSAyAmAha anudAttaGitaH / edhemahItyatrApi syAt , varNagrahaNe pratyayagrahaNArthavadgrahaNaparibhASayorapravRtteH / kecittu-'iTo't' ityatra liGa ityanuvartanAllikAdezasyevarNasyeti sAmAnAdhikaraNyena vyAkhyAne edhevahi edhemahItyAdAvatiprasaGgo nAstyeva / na hi tatra ra kAramAtramAdezo bhavati / tena 'iTo't' ityatra TakAraH spaSTapratipattyartha evetyAhuH / taccintyam , ikArasya vizeSaNatve vizeSaNena tadantagrahaNAdivarNAntasya liGotsyAdityarthaprasaktayA uktAtiprasaGgasya tadavasthatvAt , vahimahItya syApi sthAnivattvena lir3atvAt / mahiDo kArastaG tiGiti pratyahArArthaH / sa ca samudAyAnubandho na tvavayavAnubandho vyAkhyAnAt / teneSeH karmaNi prAzIliGi eSiSImahItyatra guNaniSedho na, tathA ca vRzcateH pRcchatezca karmaNi liTi ca vavazcimahe pacchimahe ityatra 'ahijyA-' iti saMprasAraNaM na / taGAnI / lasyetyasyAnuvRtterlAdeza evAno gRhyate ityAzayenAha zAnackAnacau ceti / tena parasmaipadibhyo'pi 'tAcchIlyavayovacana-' iti cAnaz bhavatyeva, katIha ninAnAH / anudAttaGitaH / anudAttazca Gazca anudAttaDau, tau Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [11 tadantAzca dhAtorlasya sthAne prAtmanepadaM syAt / 2158 svaritatritaH katrabhianudAttazca ca anudAttaDau, tAvitau yasya saH anudAttaDit , tasmAd anudAttaDitaH / dvandvAnte zrUyamANa icchabdaH pratyekaM sambadhyate, anudAtteto tizcati labhyate / 'upadeze'janunAsika it' ityasmAd maNDUkaplutyA 'upadeze' ityanuvRttaM DitaH' ityanena sambadhyate, na tu 'anudAtteta' ityanena / upadezAdanyatra anudAttasyesaMjJAyA aprasaktatvenAvyabhicArAt / 'bhUvAdayo dhAtavaH' ityasmAnmaNDUkaplutyA 'dhAtavaH' ityanuvRttaM paJcamyA vipariNatam anudAttetA DitAca vishessyte| tatrAnudAttadaMze tadantavidheH prayojanAbhAvAd diMze tdntvidhiH| tadAha anudAtteta ityAdinA / lasya sthAna iti / AtmanepadagrahaNalabhyamidam , tihAM lAdezatvaniyamAt / 'upadeze' kim ? cukuttissti| atra 'gAGkuTAdibhyaH-' iti sana Atidezikameva itau yasya so'nudAttaGit / dvandvAnte zrUyamANa icchabdaH pratyekaM saMbadhyate / tatrAnu. dAttAMze tadantavidheH phalAbhAvAd aMzAntara eva tadantagrahaNamityAzayenAha anudAtteta ityAdi / 'upadeze'janunAsika-' ityato'nuvRttamupadezagrahaNamapi DidaMza eva saMbadhyate nAnyatra, avyabhicArAttadAha upadeze yo Diditi / vizeSyamantareNa tadantavidhiriha durlabha ityata Aha dhAtoriti / lasyeti / nanvihAnuvRtterabhAvAdu. bhayamapi durlabhaM 'bhUvAdayaH' iti sUtrAnmaNDUkaplutyAnuvRttasya dhAtava ityasya vibhaktivipariNAmAtkathaMciddhAtoriti pade labdhe'pi lasyetyetanna labhyata iti cet / atrAhuH-'iko bhAla' ityatra sanA dhAtorivehAtmanepadena lakAradhAtvorAkSepo bodhyaH, tiGA lAdezatvAllasya ca dhaatorvidhaanaaditi| upadeze iti kim , cukuTiSati / 'gAGkuTAdibhyaH-' iti sana prAtidezikaM Gittvam / dhAtoH kim , caGabhyAM mAbhUt , adudruvat , avocat / nanu lAvasthAyAmeva vRtAdibhyaH 'syatAsI-' ityA. dinA syapratyaye kRte vyavadhAnAdAtmanepadaparasmaipadarUpaniyamApravRttAvapi lakArasAmAnyAzrayatvenAntaraGgatvAtsyapratyayAtpUrvameva lasya tibAdiSu satsu pakSe parasmaipadaM pakSe cAtmanepadaM sidhyatyeveti 'vRdbhyaH syasanoH' iti sUtre syagrahaNaM vyartha sat tenaiva syagrahaNena "vikaraNebhyo niyamo balIyAn' iti jJApitam / tenAnudAttettvAvartiSyata ityevaM nityamAtmanepade prApte 'vRdbhyaH syasanoH' iti parasyaipadamapi pakSe bhavati / tathA ca vikaraNobhyo niyamasya balIyastvAcaGaDorna doSo vikaraNAtprAgevaparasmaipadapravRtteriti cet| satyam, syagrahaNaM vikaraNavyavadhAne'pi niyamapravRttiM jJApayatIti pakSe canDordoSaH syAdeva / ayaM ca pakSaH 'zadeH zitaH' iti sUtre bhASyakaiyaTayoH spaSTaH / kiM ca tadantavidhilAbhArthamapi dhAtugrahaNamAvazyakam , tatphalaM tu 'dhAtorekAca-' ityAdinA yaGi bobhUyate / RterIyaGi Rtiiyte| zete hate ityatra Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] siddhaantkaumudii| [bhvAdiprAye kriyAphale / (1-3-72) svariteto jita dhAtorAtmanepadaM syAtkartRgAmini kriyAphale / 2156 zeSAtkartari parasmaipadam / (1-3-78) zrAtmanepadanimittahInAddhAtoH kartari parasmaipadaM syAt / 2160 tiGastrINi trINi prthmmdhymottmaaH| (1-4-101) tiGa ubhayoH padayostrayastrikAH Gittvam , natvaupadezikam / 'dhAtoH' kim ? aduTuvat / atra Ni zrIti caGantAnnAtmanepadam / GidaMze tadantavidhyabhAve tu bobhUyata ityAdau sanAyantAH-' iti dhAtusaMjJakAd yantAdAtmanepadaM na syAt / Gita ityevoklo yo Gittve'pi tadantasya dhAtoGittvAbhAvAdAtmanepadaM na syaat| svaritatritaH / svaritazca ca svari tanau, tau itau yasya tasmAditi bahuvrIhiH / icchabdaH pratyekaM sambadhyate / tadAha svariteto jitazceti / dhAtoriyanantaraM lasya sthAna iti zeSaH / kartAramabhipreti gaccha nIti karbabhiprAyam / karmaNyam / tadAha kartRgAminIti / evaM ca hotA yAjyayA yajati, ityAdau yAga. phalasya svargasya yajamAnagAmitvena hotRgAmitvAbhAvAd nAtmanepadam / tathA vetanena yajJadattabhRto devadattaH pacatItyatrApi pAkaphalasya bhojanasya paktRgAmitvAbhAvAnnAtmanepadam / dakSiNAdilAbhastu na phalam , lokato vedato vA yaduddezena kriyApravRttiH tasyevAtra kriyAphalazabdena vivakSitatvAt / kartRgAmiphalakakriyAvatterdhAto retyarthaH / AtmanepadaM tu dhAtvarthaphalasya kartRgAmitvaM dyotayatItyalam / shessaatkrtri| ":anudAttaGita-' iti 'svaritabhita-' iti coktAi AtmanepadaviSayAdanyaH zeSaH, tadAha Atmanepadanimitta. hInAditi / anena bhUdhAtoH kartari lasya parasmaipadaM siddham / tatra tibAdinavake yugapat paryAyeNa ekadvitrAdikatipayarUpeNa vA prApte 'yuSmadyupA de samAnAdhikaraNe sthAninyapi madhyamaH' 'asmadyuttamaH' 'zeSe prathamaH' iti vyavasthA dayan prathamAdisaMjJA tAvadAha tiGastrINi trINi / tiGaH SaT trikAH, saMjJAstu tilA iti yathAsaMkhyAsambhavAdekaikasya trikasya tisRSu saMjJAsu prAptAsvAha tiGa ubhayoH padayoriti / 'laH parasmaipadam' ityataH parasmaipadamiti, 'taGAnAvAtmanepadam' ila ta Atmanepadamiti tu vyapadezivadbhAvena dintatvam / 'namovarivazvitraGa:-' iti kyaci citrIyate ityetatkathamiti ceta , atrAhuH-avayave'caritArthoM DakAraH kyajantasya vizeSaNaM bhavati / tathA ca samudAyAnubandho GakAra iti vyapadezivadbhAvanA GidantatvaM bodhyamiti / svaritatritaH / pUrvavadicchabdaH pratyekaM saMbadhyate / kartAramabhipreti gacchatIti kabhiprAyam , karmaNyaNa / dhAtoriti / dhAtorlasyetyarthaH / lakAradhAtvorAkSapaH pUrvavadvobhyaH / tiGastrINi trINi / tiGaH SaT trikAH saMjJAstu tisra iti yathAsaMkhyaM na prApnotItyata Aha ubhayoriti / parasmaipadamAtmanepamiti cAnuvartate / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [13 kramAdetatsaMjJAH syuH / 2161 tAnyekavacana dvivcnbhuvcnaanyekshH| (1-4-102) bagdhaprathamAdisaMjJAni tiGanINi trINi vacanAni pratyekamekacAnuvRttaM SaSTayantatayA viprinnmyte| tatazca parasmaipadAtmanepadayorubhayorapi pratyeka trayastrikAH santIti yathAsaMkhyaM prathamAdisaMjJAH pravartanta iti bhAvaH / prathamAdiSu puruSasaMjJA tu prAcInAcAryazAstrasiddhati bodhyam / atha prathamAdipuruSeSu ekaikasmin puruSe pratyayatrikAtmake yugapat paryAyeNa vA ekaikapratyaye prApte 'yekayordvivacanaikavacane' 'bahuSu bahuvacanam' iti vyavasthArthamekavacanAdisaMjJAmAha tAnyeka / tacchabdena pUrvasUtropAttAni prathamamadhyamottamAkhyAni tiGastrINi trINi parAmRzyante, tadAha labdha prathamAdisaMjJAnIti / ekaza ityasya vivaraNaM prtyekmiti| 'saMkhyaikavacanAcca tena padadvaye pratyeyaM trayastrikA iti yathAsaMkhyaM saMjJAH pravartanta iti bhAvaH / nanu prathamazca prathamazca prathamau, madhyamazca madhyamazca madhyamAvityevaM kRtaikazeSANAM prathamAdInAM prathamau ca madhyamau ca uttamau ca prathamamadhyamottamA iti dvandve'bhyupagate trikadvayasya trikadvayasya yathAsaMkhyaM prathamamadhyamottamasaMjJAH syuna tvekaikasyeti / evaM 'galuttamo vA' iti sUtraM virudhyeta Nala uttamasaMjJakatvAlAbhAt , tatazca prathamamadhyamottamA ityatra kRtadvandvAnAM prathamamadhyamottamAzca prathamamadhyamottamAzcetyekazeSa prAzrIyatAm , tathA hi sati saMjJA api SaDiti parasmaipadAtmanepadagrahaNAnuvRttiklezaM vinaiveSTasiddhiriti cet / maivam , ekazeSAzrayaNe gauravAdvaiyarthyAcca tvayApi parasmaipadAtmanepadagrahaNamanuvartyameva / anyathA zatRkakhoH sAvakAzA parasmaipadasaMjJA prathamAdisaMjJayA bAdhyeta / tatazca kAmyati kAmatI. tyAdau 'kramaH parasmaipadeSu' iti dI| na syAt / AkrAmannityAdau tasya sAvakAzatvAt / yadi tu 'parasmaipadAnAm-' iti vihitasya lo 'Naluttamo vA' iti NittvavikalpavidhAnAjjJApakAtparasmaipadasaMjJA prathamAdisaMjJayA na bAdhyata iti brUSe, tarhi sutarAM pratipattigauravam / tAnyekavacana / tAnItyasya vyAkhyAnaM tu labdhetyAdi / anyathaikasaMjJAdhikArAtprathamAdisaMjJAnAmekavacanAdisaMjJAnAM ca paryAyaH syAt / iSTApattau tu atterloTo 'meniH' iti kRte ekatvavivakSAyAmuttamasaMjJAbhAvAd 'ADuttamasya-' ityasyApravRttyA AnnItyAdiprayogo'pi sAdhuH syAditi bhAvaH / pratyekamiti / yattu prAcA ekaikaza ityuktaM tadayuktam / zasaiva vIpsAyA uktatvena dvivacanAyogAt, yena nAprAptinyAyena dvivacanApavAdaH zasiti siddhAntAt / tathA 'supaH' iti sUtre'pyekaikaza iti prAcoktamayuktameva / etacca manoramAgranthAnurodhenoktam / anye tu ekaikamevaikaikazaH svArthe zas , na tvatra vIpsAyAm / na ca svArthe yaH zas sa AkaragranthAnAvagamyata iti vAcyam , ekAM kapilAmekaikazaH sahasrakRtvo dattveti bhASyAt zasantasya pratyekamityartha Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. vacanAdisaMjJAni syuH / 2162 yuSmadyupapade samAnAdhikaraNe sthAninyapi madhyamaH / (1-4-105) tivAcyakArakavAcini yuSmadi zraprayujyamAne prayujyamAne'pi madhyamaH syAt / 2163 prahAse ca manyopapade manyateruttama ekavaJca / (1-4-106) manyadhAturupapadaM yasya dhAtostasminprakRtibhUte sati madhyamaH syAtparihAse gamyamAne / manyatestUttamaH syAtsa caikArthasya vAcakaH vIpsAyAm' iti zasiti bhaavH| yuSmadi / upoccAritaM padamupapadam / yuSmadi samIpocArite satItyarthaH / samAnamekamadhikaraNaM vAcyaM yasyeti vigrahaH / sAmAnAdhikaraNyaM ca yuSmadastiGaH sthAnIbhUtalakAreNa vivakSitam / 'laH parasmaipadam' ityatastadanuvRttaH / tathA ca phalitamAha tivAcyakArakavAcini yuSmadIti / sthAnaM prasaGgaH asyAstIti sthAnI, tasmin prasakte satItyarthaH / pratazca tadarthAvagatau satyAM vaktrA aprayoga eva bhavati / tathA ca sthAninI tyanena upapadabhUte yuSmadi prayogaM vinA svArtha bodhayati satItyarthaH paryavasyati, tadA aprayujyamAna iti / sthAninItyanuktau yuSmadyupapade prayujyamAna eva madhyamaH syAt / tatazca rAma pAhItyAdau avyAptiH syAt / apinA labdhamAha prayujyamAne'pIti / 'yuSmadyupapade sthAnini' ityevoktau rAma tvaM pAhItyAdau yuSma prayoge madhyamo na syAt / ato'pigrahaNamiti bhAvaH / atvaM tvaM saMpadyata ityatra tu na madhyamapuruSaH, tatra yuSmacchabdasya gauNatvAt / bhavAnAgacchatItyAdau bhavacchabdayoge tu na madhyamapuruSaH, yuSmacchabdasya saMbodhyaikaviSayatvAt , bhavacchabdasya tu svabhAvena saMbodhyAsaMbodhyasAdhAraNatvAdityalam / prahAse ca / vAkyadvayamidaM sUtram / 'prahAse ca manyopapade' iti prathamaM vAkyam / 'madhyama' ityanuvartate / manadhAtuH zyanvikaraNa upapadaM yasyeti bahuvrIhiH / manyapadazravaNabalAd dhAtAviti vizeSyaM labhyate, tadAha manyadhAturityAdinA / tasmin prakRtibhUte satIti / tasmAddhAtorlasya sthAne ityarthaH / madhyamaH syAditi / 'asmadyupapade-' iti zeSaH / asmadyuttama ityuttrsuutraattdnuvRtteH| evaM ca uttamapuruSApavAdo'yaM madhyamavidhiH / 'manyateruttama eka vacca' iti dvitIyaM katvena kaiyaTena vyAkhyAnAcca svArthikasyApi zaso'vagamyamAnatvAta / tatazcaikaikaza iti prAcoktamayuktamiti yaduktaM tadevAyuktamityAhuH / yuSmadi / samAnAdhikaraNa ityasya vyAkhyAnaM tiGvAcyakArakavAcinIti bhinnapravRttinimittAnAM zabdAnAmekasminnarthe vRttiH sAmAnAdhikaraNyam sthAninItyasya vyAkhyAnamaprayujyamAna iti / samAnAdhikaraNe kim , tvAM pazyati, tvayA kriyate, tubhyaM dadAti / prahAse / manyopapada iti saptamyantasyAnuguNatvena vyAcaSTe tasminprakRtibhUte satIti / tasmAddhAtorlasya sthAna Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [15 syAt / 2164 asmadyuttamaH / (1-4-107) tathAbhUte'smadyuttamaH syAt / 2165 zeSe prathamaH / (1-4-108) madhyamottamayoraviSaye prathamaH syAt / bhU1 sattAyAm / kartRvivakSAyAM bhU ti iti sthite / 2166 tizitsArvadhAtukam / (3-4-113 ) tiGaH zitazca dhAtvadhikArokkA etatsaMjJAH syuH| 2167 kartari zap / (3-1-68) kathai sArvadhAtuke pare dhAtoH zapa vAkyam tadyAcaSTe manyatestUttama, syAditi / 'yaSmadyupapade' iti zeSaH, pUrvasUtrAttadanuvRtteH / sa ceti / sa manyateruttamapuruSo dvitvabahutvayorapi ekavacanaM labhate ityarthaH / madhyamottamayorvyatyAsArthamidam / etatsarvamanupadamevodAharaNe spaSTIbhaviSyati / asmdyuttmH| tathAbhUta iti / tiGvAcyakArakavAcini prayujyamAne aprayujyamAne cetyarthaH / zeSe / uktAnmadhyamottamaviSayAdanyaH zeSaH, tadAha madhyamottamayoraviSaya iti / tvam ahaM ca pacAva ityatra tu paratvAduttamapuruSa eva / na tu madhyamaH / devadattastvaM ca pacatha ityatrApi na prathamapuruSaH / yuSmadassattvena zeSatvAbhAvAdityalam / bhU sattAyAmiti / vartata iti zeSaH / bhvAdigaNe prathamo dhAturayam / tatra bhU ityeva gaNe paatthH| arthanirdezastvAdhunika iti vakSyate / yadyapi sattA jAtiH, na kiyA, tathApi aAtmadhAraNaM sattetyucyate / svarUpeNAvasthAnamiti yAvat / kartavivakSAyAmiti / vartamAnasattAvRttabhUdhAtoH kartari laTi AtmanepadanimittahInatayA parasmaipade tibAdinavake tatrApi yuSmadasmatsAmAnAdhikaraNyAbhAvAt prathamapuruSatrike tatrApi karturekatvavivakSAyAM tipi sati, bhU ti iti sthite prakriyA vakSyata ityarthaH / tatra sArvadhAtukakArya vakSyan sArvadhAtukasaMjJAmAha tizit / 'dhAtoH' ityadhikRtam , tadAha dhAtvadhikAroktA iti / tena harInityatra zasaH sArvadhAtukatvaM na / anyathA 'tizitsArvadhAtukam' iti zasaH sArvadhAtukatvAt sArvadhAtukamapiditi kittve 'Diti' iti guNaH syAt / kartari zap / 'sArvadhAtuke yak' ityasmAt sArvadhAtuka ityanuvartate / 'dhAtorekAco halAdeH-' ityasmAddhAtoriti / tadAha karbartha ityAdinA / tiGi pare dhAtovihitAnA pratyayAnAM zabAdInAM vikaraNasaMjJA prAcIityarthaH / tathAbhUta iti / tibvAcyakArakavAcini prayujyamAne'prayujyamAne cetyrthH| tizit / dhAtvadhikAroktA iti kim , harIn / zasaH 'sArvadhAtukamapit' iti Dittve 'gheDiti' iti guNaH syAt , lihaH zriya ityAdizasanteSu 'sArvadhAtuke yak' iti yak ca syAt / kecitu vAriNItyatra numi kRte'pi laghUpadhaguNaH syAdityAhuH / taka, vintIti niSedhAt , igantatyaprayuktasya numo guNaprayojakatve sannipAtaparibhASAvirodhAcca / kartari zap / 'sArvadhAtuke yak' ityataH sArvadhAtuka ityanuvartate, 'dhAto. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ] siddhAntakaumudI | [ bhvAdi syAt / pAvita / 2168 sArvadhAtukArdhadhAtukayoH / ( 7-3-84) anayoH parayorigantasyAGgasya guNaH syAt / zravAdezaH / bhavati / bhavataH / 2166 jho'ntaH / ( 7 - 1 - 3 ) pratyayAvayavasya kasyAntAdezaH syAt / 'zrato nAcAryasiddhA / zapAvitAviti / zakArapakArau 'lazakvataddhite' iti 'halantyam' iti cetsaMjJakAvityarthaH / tatazca zapi zakArapakArayoH lope prakAra mAtraM ziSyata ityarthaH / bhUti iti sthite sArvadhAtukArdha | 'iko guNavRddhI' iti paribhASayA 'ika' ityupasthitena 'aGgasya' ityadhikRtaM vizeSyate / tadantavidhiH / 'miM irguNaH' ityasmAd 'guNa' ityanuvartate, tadAha anayorityAdinA / tathA ca UkArasya guNa okAraH / avAdeza iti / okArasyeti zeSaH / tathA ca pariniSThitaM rUmAha bhavatIti / bhavata iti / kartRdvitvavivakSAyAM bhUdhAtorlaTaH tasAdeze zapi guNe zravAdeze sakArasya rutvavisargAviti bhAvaH / kartRbahutvavivakSAyAM bhUdhAtorlaTo ke ityAdeze zapi guNe zravAdeze ca kRte jho'ntaH / kaH anta iti cchedaH / maiti SaSThyantam / zvAdeze takArAd akAra uccAraNArthaH / ' zrAyaneyI -' iti sUtrAt tvayagrahaNamanuvartate, na tvAdigrahaNamapi, svaritatvAt / anuvRttaM ca pratyayagrahaNamava viSaSTayantamAzrIyate, tadAha pratyayAvayavasyeti / jhasya | kakArasyetyarthaH / granta dezaH syAditi / rekAca:-' iti sUtrAddhAtoriti ca tadAha kartrartha ityAdi / bho'ntaH / takAradakAra uccAraNArthaH / 'AyaneyInI -' iti sUtrAtpratyagrahaNamanuvartate na tvAdigrahaNam, ekadeze svaritatvapratijJAnAt / tasyApyanuvRttau tu zayAnte iti na sidhyet / zIGo 'leTosDATA' ityantaraGgatvAdantAdezAtprAgAdi kRte syAditvAbhAvAt, tadetadAha pratyayAvayavasyeti / prAcA tu pratyayAderbhAsyetyuktaM tadanena pratyuktam / iha manoramAyAmAdigrahaNaM nivRttamityuktam, tadApAtataH, anyatrApravRttasyAdigrahaNasya nittatvayogAt, nivRtta mityasyAnanuvRttamityartha iti vA kathaMcidvayAkhyeyam / yattu pratyayAde riti granthasamarthanAya vyAcakSate - ADAgame kRte tatsahito'pi pratyayosstu nAma, na tu tatsahita eva pratyaya iti niyamo'stIti / tanna, zravayavavinirmuktasyAvayavitvAyogAt / anyathA bhUyAstAmityAdau tAmAdInAmiDAgamApatteH / nanu zraGgAtparasya pratyasyeTo yAsujantaM tu nAGgAmiti cet / na, AgamavinirmuktasyApi pratyayatvamiti vadatAM mate bhavAmi bhaviSyAmItyAdau vikaraNAntasyeva tadAdigrahaNabalena yAsuGantasyApaGgatAyA durvAratvAt / kiM ca laviSIyetyatra vizeSavihitatvAtsIyuTi kRte liGaH sthAne iT tasyAgamenAditvavighAtAtpratyayAdyudAttatvaM na prApnotItyAzaGkaya pratyayasvare kartavye zrAgamA zravidyamAnavadityatidezaH 'AdyudAtazca' iti sUtre bhASyAdau svIkRtaH / na caita kevalasyApi pratyayatve Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [17 guNe' (sU 161) / bhavanti / bhavasi bhavathaH bhavatha / 2170 ato dI? yami / (7-3-101) adantasyAGgasya dIrghaH syAdyanAdau sArvadhAtuke pare / bhavAmi bhavAvaH bhavAmaH / sa bhavati / tau bhavataH / te bhavanti / tvaM bhavasi / ant ityayamAdezaH syAdityarthaH / 'pratyayAvayavasya' iti kim ? ujjhitA / atra dhAtvavayavasya bhakArasya na bhavati / prAdigrahaNAnuvRttau tu zayAntai iti na sidhyati / antAdezAtprAgevAntaraGgatvAlleTo'DATAvityATi kRte jhakArasya pratyayAditvAbhAvAd iti bhASye spaSTam / evaM ca bhava jhi ityatra jhakArasya ant ityAdeze, bhava anti iti sthite, 'ato guNe' iti dvayorakArayoH savarNadIrghApavAde pararUpe kRte, bhavantIti rUpamityarthaH / antAdeze prathamAkAroccAraNaM tu lumvikaraNe dviSantItyAdau prakArazravaNArtham / bhavasIti / madhyamapuruSaikavacane sipi zapi guNe avAdeze rUpam / bhavatha iti / madhyamapuruSadvivacane thasi zapi guNe avAdeze rutvavisargayozca rUpam / 'na vibhaktI tusmAH' iti sasya nettvam / bhaktheti / madhyamapuruSabahuvacane thAdeze zapi guNe avAdeza rUpam / uttamapuruSekavacane'pi zapi guNe avAdeze bhava mi iti sthite ato dI? yatri / 'aGgasya' ityadhikRtam atA vizeSyate / tadantavidhiH / 'tururatuzamyama-' ityataH sArvadhAtuke ityanuvRttaM yatrA vizeSyate / tdaadividhiH| tadAha adantasyetyAdinA / bhavAmIti / na ca bhUdhAtorvihitalAdezaM prati yujyate, na ca tanmate AgamasahitasyApi pratyayatvAdikArasyApyudAttaH syAt , tadvAraNAya pratyayakhare kartavya ityAdigranthaH svIkartavya eveti nAstyevAkara granthavirodha iti vAcyam , 'bhAgamA anudAttAH' iti vizeSavacanenAgamasyApyanudAttatve kRte prAyudAttatvasya tatrApravRtteriti dik / jhasyeti / jhakArAdakAra uccAraNArthaH / ato guNa iti / 'ato dI| yatri' iti tu na pravartate, sthAnyalAdezavidhau sthAnivattvaniSedhAditi bhAvaH / ato dI? / 'turustuzamyamaH-' iti sUtrAtsArvadhAtuka ityanuvartate sArvadhAtuke kim , kezavaH, anggnaa| ata At iti vaktavye dIrghagrahaNaM dIrgha eva yathA sthAdityevamartham / anyathA'pAkSIrodanaM devadatta, nanu pacAmi bhorityatrAnanyasyApi praznAkhyAnayoriti plutaH syAt / kecittu-zrata Aditi suvacam , taparakaraNasAmarthyAd vikAranivRttirbhavediti plutasyApi prasaGgAt , udAttasthAne udAtta zrAkAraH, anudAttasthAne'nudAtta zrAkAra ityAdi tu 'sthAne'ntaratabhaH' ityanenaiva siddham / ataeva 'vRSAkapyagni--' iti sUtre vRSAkapizabdo madhyodAtta eka evodAttatvaM prayojayati, agnyAdiSu tu 'sthAne'ntaratamaH' ityeva siddhamiti manoramAdAvuktam / tatazca prayojanAbhAvAttaparakaraNamanaNi vidhyarthamiti nAzaGkanIyameva / yadi tu 'halyAmbhyaH-' ityatra zrA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] siddhaantkaumudii| [ bhvAdiyuvAM bhvthH| yUyaM bhavatha / ahaM bhavAmi / AvAM bhavAvaH / vayaM bhavAmaH / ehi manya zrodanaM bhocyasa iti bhuktaH so'tithibhiH / etameta vA manye zrodanaM bhoyethe bhoyadhva ityAdi / bhoye, bhokSyAvahe, bhoyAmahe / manyase, manyethe, manyadhve ityAdirarthaH / 'yuSmadyupapade-' (sU 2162) ityAdyanuvartate / teneha na - etu bhavAnmanyate zrodanaM bhokSya iti bhuktaH so'tithibhiH / 'prahAse' kimyathArthakathane mA bhUt / ehi manyase zrodanaM bhokSya iti bhuktaH so'tithibhiH / 2171 parokSe liT / (3-2-115) bhUtAnadyatanaparokSArthavRtterdhAtorliT bhUdhAturevAGgam , na tu bhaveti vikaraNAntamiti vAcyam , 'yasmAtpratyayavidhistadAdi pratyaye'Ggam' ityatra tadAdigrahaNena vikaraNaviziSTasyApi aGgatvAt / bhavAvaH bhavAma iti / lasya vasi masi ca zapi guNe avAdeze ato dIrgha rutva visarge ca rUpe / na vibhaktAviti sasya nettvam / atha prathamamadhyamottamapuruSavyavasthAmuktAM smArayitumAha sa bhavatItyAdi / atha 'prahAse ca-' iti sUtrasyodAharati ehIti / sarveSu bhuktavatsu bhoktatumAgataM jAmAtaraM prati parihAsAya pravRttamidaM vAkyam / bho jAmAtaH, ehi Agaccha, odanaM bhodaye iti tvaM manyesa, naitadyuktamityarthaH / kuta ityata Aha bhuktaH so. 'tithibhiriti / sa odanaH atithibhirbhakSita ityarthaH / atra bhujeruttamapuruSe prApte madhyamaH puruSaH / manyatestu madhyamapuruSe prApta uttamaH puruSaH / etaM eta veti / hai jAmAtarau Agacchatam aodanaM bhokSyAvaha iti manyethe iti, bho jAmAtaraH prodanaM bholyAmaha iti manyadhve iti cArthaH / atrobhayatrApi bhujesttame prApte mdhymH| manyatestu madhyame prApte uttamaH / dvitvabahutvayorekavacanaM ca / ityAdIti / ehi etaM eta vA manye jalaM pAsyasi pAsyathaH pAsyatha ityAdisaMgrahaH / manye ityuttamapuruSaikavacanAntaM vyAcaSTe manyasa ityAdinA / anuvartata iti / 'prahAse ca' iti sUtra iti zeSaH / etu bhavAniti / yuSmadbhavatoH paryAyatvAbhAvasyAnupadamevoktatvAditi bhAvaH / iti laT prakriyA / parokSa liT / 'anadyatane laG' ityasmAdanadyatana ityanuvartate / 'bhUte' ityadhikRtam / parokSatvaM dhAtvarthavizeSaNam / tadAha bhUtAna Abiti vadata A ityatrA AzrA iti prazleSaH kriyate tadA taparakaraNaM vinApISTasiddhirityAhuH / 'prahAse ca-' iti sUtrasyodAharaNamAha ehi manya iti / odanaM bhokSya iti tvaM manyasa ityarthaH / etaM eta veti / etaM manye odanaM bhokSyethe, eta manye odanaM bhokSyadhve ityanvayaH / bhokSyAvahe iti yuvAM manyethe, bhokSyAmaha iti yUyaM manyadhve iti krameNArthaH / parokSa lida / yadyapyadhizrayaNAdivyApArarUpA kriyA sarvA parokSaiva / uktaM hi bhASye 'kriyA nAmeyamatyantAparidRSTA pUrvAparIbhUtAvayavA na Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [16 syAt / lasya tibAdayaH / 2172 liT ca / (3-4-115) liDAdezakhiGArdhadhAtukasaMjJa eva sthAna tu sArvadhAtukasaMjJaH / tena zabAdayo na / 2173 parasmaipadAnAM NalatususthalathusaNalvamAH / (3-4-82) liTastibAdInAM navAnAM NalAdayo nava syuH / bhU a iti sthite / 2174 bhuvo vugluGdyatanetyAdinA / atItarAnerantyayAmena AgAmirAtrerAdyayAmena sahito divasaH adyatana iti lusUtrabhASye kaiyaTe sthitam / parokSatvaM tu varSazatavRttatvamityeke / varSasahasravRttatvamityapare / dyavRttatvaM vyahavRttatvaM cetyanye / kuddykttaadyntrittvmitiitre| ete pakSA bhASye sthitAH / tatra prayokturindriyAgocaratvaM parokSatvabhityeva sarvasammatamityalam / lasya tibAdaya iti / tibAdinavakamityarthaH / liT ca / liDiti luptasthAnaSaSTayantam / 'tiGzitsArvadhAtukam' ityasmAt tiGityanuvartate / 'ArdhadhAtukaM zeSaH' itysmaadaardhdhaatukmiti| tadAha liDAdezastiGiti / ekasaMjJAdhikArabahi. bhUtatvAt sArvadhAtukasaMjJAyA api samAveze prApte Aha ArdhadhAtukasaMza eveti / 'laGazzAkaTAyanasyaiva' iti sUtrAdevakArAnuvRtteriti bhAvaH / teneti / sArvadhAtu. katvAbhAvena tannimittAH zapzyannAdayo na bhavantItyarthaH / parasmaipadAnAm / 'liTastajhayoH-' ityasmAd liTa ityanuvRttimabhipretyAha liTastibAdInAmiti / zakyA piNDIbhUtA nidarzayitumiti, tathApi tadanukUlazaktimatAM vyApArAviSTAnAM sAdhanAnAM pArokSyamiha vivakSitam , tena kriyAnAviSTasAdhanamAtrapratyakSe'pi liD bhavatyeva, ayaM papAca tvaM pecitha / nanu kriyAzabdavAcyadhizrayaNAdhaHzrayaNAdivyApArANAM yugapatpratyakSAviSayatve'pi kramazaH pratyakSaviSayatvamasti, yatra tu kramazo'pi pratyakSaviSayatvaM nAsti tatra hi pArokSyaM kriyaayaaH| tatazca liDuttamapuruSo durlabha iti cet / atrAhu:-khavyApArasyApi vartamAnatAdazAyAM vyAsaGgAdinA khayamapratisaMdhAne tataH kAryeNAnumitau bhavatyeva-'bahu jagada purastAttasya mattA kilAham' itivaditi / lid ca / ArdhadhAtukasaMjJa eveti / 'laGaH zAkaTAyanasya-' iti sUtrAdevakAro'nuvartata iti bhAvaH / parasmaipadAnAm / atra thazabdasyAkAro vidhIyamAno'ntasya prApnoti / na cAkArasyAkAravidhau nirarthakatvamiti vAcyam , yathAsaMkhyasaMpAdanena kRtArthatvAt / atrAhuH-dhAtorityadhikArAd 'zrAdeH parasya' iti vyaJjanamAtrasya kRte, dvayoH 'ato guNe' iti pararUpam / yadvA dvayorakArayoH pararUpeNa sUtre nirdezastathA cAnekAlatvAtsarvAdeze siddhabhiSTamiti / nanu subantAnAmeva dvandvastatra tvakAradvayakalpanAyo savarNadIrgha eva syAditi cet / maivam , aAdezAnAM sthAnyarthenaivArthavattvAt thazabdasya vidhIyamAnamakAradvayaM pratyekamarthavanna bhavatIti samuditasya prAtipadi Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. liToH / (6-4-88) bhuvo vugAgamaH syAt luliToraci / nityatvAd NalAdaya iti / Nal , atus , us , thala , athus , a, gAla , va, ma, ityete nava yathAsaMkhyaM syurityarthaH / tatra tipo Nala sarvAdezaH / na ca rAkAralakArayoH 'cuTU' iti 'halantyam' iti ca itsaMjJakatvAllope kathamanekAltvamiti vAcyam , sarvA. dezatvAtprAg NalaH pratyayatvAbhAvena 'cuTU' itysyaaprvRtteH| rittvaM tu juhAvetyAdau vRddhayartham / littvaM tu litsvarArtham / nanu madhyamapuruSabahuvacanathasya vidhIyamAnaH akAraH 'alo'ntyasya' ityantyasya syAt / akArasya akAra vidhistu yathAsaMkhyApAdanArtha iti cet, satyam / dvayorakArayoH pararUpeNa a iti sUtre nirdezAdanekAltvAt sarvAdezatvamiti bhASye spaSTam / na ca atusAdInAmAdezatvAt pUrva vibhaktitvAbhAvena 'na vibhaktau-' iti niSedhAbhAvAt sakArasyettvaM durvAramiti vAcyam , sakArAdupari sakArAntarasya saMyogAntalopena luptatayA zrUyamANasakArasyopadeze' tyatvAbhAvAdityalam / bhuvo vuk / acIti / 'aci znudhAtu-' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / 'aci' iti kim ? abhUt / nanu Nali paratvAd bukaM bAdhitvA 'aco ni / ' iti vRddhiH syAt / babhUvithetyatra tu 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' iti guNaH syAdityata Aha nityatvAditi / kRtayorapi guNavRddhayorekadezavikRtanyAyAd vuk pravartate / akRtarorapi pravartate / tatazva katve na 'ato guNe' iti pararUpasyaiva pravRtteH / bhuvo vuk / 'praci adhAtu-' iti sUtrAdacItyanuvartate tadAha luiliToracIti / acIti kim ,abhUt , abhUH ityatra buki sati 'lopo vyoH' iti lopaM bAdhitvA paratvAddhalyAdilopa: syAt / nanu halGyAdilopAdantaraGgatvAd 'lopo vyoH' iti lopa eva bhaviSyati / tathA va mavyateryaGlugantAllaGi tipasipoH amAmat amAma ityatra vyopi eva mAdhavAdibhiH svIkRtaH / evaM cAgrahaNam 'UdupadhAyA-' ityuttarArthamanuvatmAnamihApyuparaJjakatayA vRttikArAdibhiryojitam , na tvAvazyakatayetyeva niSkarSa ucita iti cet / atrAhuH-- 'bhuvo vuk-' ityasyAGgatvAdvapakSatvena halGayAdilopasyeva vuko'pi bahiraGgatayA asiddhatve sati valilopasya prApterevAbhAvAdagrahaNamihArthamapItyA yuktamiti / ayaM ca zaGkAgranthaH samAdhAnapranthazca manoramAyAM sthitaH / atra navyA:-mavyateluganta eva nAsti, amAmadityAdi rUpaM tu durAdapAstameva, yakAratakArAntAnAmUThabhAvinAM yaGlug nAstIti 'chaH zUD-' iti sUtre bhASye dhvanitam , keyaTena spaSTIkRtam / idaM ca voriti yatrot tadviSayakaM 'jvaratvara-' ityUThabhAvinoH trivimavyostu yalugastyeveti nyAyyaM mAdhavAdisaMmataM ca / 'mavya bandhane' ayaM yAnta UbhAvIti mUle vakSyamANasvAt / tathA ca tadgranthena sahAnatyamanoramAgrantho virudhyata ityAhuH / yadi Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA-tatvabodhinIsahitA / [ 21 , bugguNavRddhI bAdhate / 2175 ekAco dve prathamasya / ( 6-1-1 ) 2176 jAderdvitIyasya / ( 6- 1-2 ) ityadhikRtya / 2177 liTi dhAtoranabhyAsasya / ( 6-1-8 ) liTi pare'nabhyAsadhAsvavayavasyaikAcaH prathamasya dve staH, zradibhUtAdacaH parasya tu dvitIyasya / bhUv bhUv zra iti sthite / 2178 'kRtAkRtaprasaGgI yo vidhiH sa nityaH' iti nyAyena vuk nityaH san guNavRddhI bAdhate ityarthaH / buki kakAra it, ukAra uccAraNArthaH / kittvAdantAvayavaH / bhUv iti sthite / ekAcaH / zrajAdeH / ityadhikRtyeti / SaSTAdhyAyArambhe dve ime sUtre / te ca na vidhAyake, atiprasaGgAt / kintu 'yaGa H samprasAraNam' ityataH prAg anuvartete eveti bhAvaH / liTi dhAtoH / 'ekAco dve prathamasya' ityadhikRtam / dhAtorityavayavaSaSThI / tadAha dhAtvavayavasyati / ekAca iti prathamasyeti ca dhAtvavayavasya vizeSaNam / ekaH yac yasyeti tadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH / tathA ca liTi pare abhyAsabhinnasyaikAckasya prathamasya dhAtvavayavasya dve uccAraNe sta ityarthaH / ekAca ityatra karmacArayAzrayaNe tu papAcetyAdi na sidhyediti bhASye spaSTam / 'ajAderdvitIyasya' itypydhikRtm| tatrAccAsAvAdizca ajAdiH, tasmAditi karmadhArayAt paJcamI, tadAha zrAdibhRtAdacaH parasya tu dvitIyasyeti / ekAca iti zeSaH / ajAdidhAtvavayavasya ekAcazced dvitvam tarhi dvitIyasyaivaikAco dvitvam natu prathamasyeti yAvat / atra dve ityanantaramuccAraNe ityadhyAhRtyaikAcaH prathamasyeti kRdyogalakSaNa SaSThIM cAzritya dviH prayoga evAtra vidhIyate / na sthAnaSaSTImAzrityAdezapakSa iti prakRtasUtrabhASye prapaJcitam / 'pradezapratyayayoH' iti sUtrabhASye'pi dviH prayogapakSa evoktaH / tadiha vistarabhayAnna likhitam / papAca iyAyetyAdau prathamatvamekAckatvaM ca vyapadezivattvena bodhyam / ajAderiti bahuvrIhyAzrayaNe tu, indramAtmana icchati indrIyati indrIyitumicchati indidrIyiSatItyAdau 'nandrAH saMyogAdayaH' iti dakArasya dvitvaniSedhazca syAt, tatrAjAderityanuvRtteH / 'dhAtoH' iti kim ? tadabhAve hi liTi pare yaH prathama ekAc tasya dve ityarthaH syAt / evaM sati papAcetyAdAveva syAt / na tu jajAgAretyAdAviti bhASye spaSTam / na ca papAcetyAdau 'liTi dhAto:-' iti dvitve kRte lakSye lakSaNasyati nyAyena punardvitvasyAprasakleranabhyAsagrahaNaM vyarthamiti vAcyam, " , tu mavateryaGlugantAditi manoramAyAM paTheyeta tadA tatra pUrvApara granthavirodho nAstIti dik / zrajAderiti / yadi bahuvrIheH SaSThI tadA indramAtmana icchati indrIyati, indrI - yitumicchati indidrIyiSati ityatra dakArasya 'nandrA :-' iti dvitvaniSedhaH syAt, kiMtu accAsAvAdizcAjAdistasmAditi karmadhArayAdeSA pazcamI, tadAha Adi bhUtAdacaH Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ] siddhaantkaumudii| [bhvAdipUrvo'bhyAsaH / (6-1-4) aba ye dve vihite tayoH pUrvo'bhyAsasaMjJaH syAt / 2176 halAdiH zeSaH / (7-4-60 ) abhyAsasyAdihala zISyate'nye halo lupyante / iti valopaH / 2180 hrasvaH / (7-4-56) abhyAsasyAco yaGantAt 'sanyaGoH' iti yanimittakadvitvaviziSTAt sani sannimittakadvitvanivRttaye sannantAt 'sanyoH ' iti kRtadvitvAriNaci luGi caGi kRte 'caGi' iti dvitvanivRttaye cAnabhyAsagrahaNa syAvazyakatvAt / bhASye tu 'kRSNo nonAva vRSabho yadIdam' ityAdau nudhAtoryaGantAt 'sanyaGoH' iti kRtadvitvAd nonUya ityasmAd liTi 'kAspratyayAdAmamantre liTi' iti mantraparyudAsAdAmabhAve 'yasya halaH' iti yakAra lope ato lope tipo Nali vRddhAvAvAdeze nonAvetyatra 'liTi dhAto:-' iti dvitvanivRttaye anabhyAsagrahaNamityuktvA 'anabhyAsagrahaNamanarthakaM chandasi vA vacanAt' ityuktam / yaGantAt sani sannantAriNaci caGi ca prayogo loke nAstyeveti tadAzaya iti zabdenduzekhare spssttm| prakRte ca bhUv a ityatra catvAra ekaacH| tatra bhU iti prathamaH, Uv iti dvitIyaH, U iti vyapadezivadbhAvena tRtIya ekAca , bhUv iti samudAyastu cturthH| tatra samu. dAya dvirucyamAne sarva avayavA dvirucyanta iti bhUv iti samudAyasyaiva dvivecanamiti bhASye spaSTam / tadAha bhUva bhUva a iti sthita iti / atra bhUva ityasya ekAco dhAtvavayavatvaM prathamatvaM ca vyapadezivattvAdvodhyam / pUrvaH / atreti / 'ekAco dve prathamasya' iti SASTadvitvaprakaraNa ityarthaH / tena 'sarvasya dve' ityAdivihitasya dvitvasya na saMgrahaH / kasya pUrva ityAkAGkSAyAM dve ityanuvRttaM SaSThayA vipariNataM saMbadhyate, tadAha ye dve vihite tayoriti / halAdiH zeSaH / 'atra lopo'bhyAsasya' ityasmAda. bhyAsasyetyanuvartate / ziSyata iti zeSaH, karmaNi ghaJ / ziSadhAturitaranivRttipUrvakAvasthito, tadAha abhyAsasyetyAdinA / iti valopa iti / bhUva bhUva ityatra abhyAsavakArasya lopa ityarthaH / bhU bhUv a iti sthite isvaH / 'atra lopo'bhyAsasya' ityataH abhyAsasyetyanuvartate / hrasvazravaNAd 'acazca' iti paribhASayA aca parasya tviti / bhUvabhUva iti / yadyapyatra dhAtvavayavatvaM prAthamyaM ca na saMgacchate, tathApi vyapadezivadbhAvena tadbodhyam / nanviha catvAra ekAcastatrAvayavAtrayaH, tatra bhU U UMv iti bhUviti samudAyazcaturthaH, tathA cAniyamena yasya kasyacid dvitvaM syAt / maivam , samudAyasyaikAca eva dvirvacanasya nyAyyatvAttasminhi dvirucyamAne avayavA api dvirucyanta eva, vRkSacalanena sarvAvayavacalanavat / atreti / ekAco dve iti prakaraNe / hlaadiH| abhyAsasyeti jAtiparo nirdezastena aATatuH ATurityAdau takArAdinivRttiH sidhyati, kacidabhyAse AdeIlaH sattvamAzritya sarvatrAnAdopa Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [23 hasvaH syAt / 2181 bhavateraH / (7-4-73) bhavaterabhyAsokArasya zraH ityupasthitam , tadAha abhyAsasyAca iti / bhubhUv a iti sthitam / yadyapi 'bhavateraH' iti vakSyamANAkAravidhinaiva siddhamidam , tathApi lulAvatyAdyarthamAvazyakamidam atraiva nyAyyatvAdupanyastam / bhavateraH / 'bhavateH' 'aH' iti chedaH / bhavateriti ztipA nirdeshH| bhUdhAtorityarthaH / 'ikaztipau dhAtunirdeze' ityukteH / 'atra lopo'bhyAsasya' itysmaadbhyaassyenuvrtte| 'vyatho liTi' ityasmAd liTIti / bhU. vidhAnAt / bhavateraH / 'atra lopo'bhyAsasya' iti sUtrAdabhyAsapadamanuvartate / atra prAcoktam-bhavateriti kartRnirdezAd bhAvakarmaNo tvamiti, vyAkhyAtaM ca tatpautreNa karyayoH ztipzaponirdezAMdityartha iti / tanna, dhAtunirdezamAtre ztipo vidhAnAt , prapazca vikaraNatvenAnarthakatvAt kathake pare vihitasyApi tasya ztipaH zittvasAmarthyA. devaha pravRtteH, anyathA tvaduktarItyA 'upasargAtsunotisuvati-' ityAdInAmapi bhAvakarmaNorapravRttau sarvopaplava eva syAt , apasiddhAntazcAyamiti spaSTamevAkaradRzAm / prayuJjate ca karmaNyapyakAraM kavayaH 'tasyAtapatraM bibharAMbabhUve' 'vibhAvarIbhirbibharAMbabhUvire' ityAdi / etaca prakriyAprasAdagranthadUSaNaM manoramAyAM sthitam / atra navyAH-ztipaH zittvasAmarthyAvedeha zapaH pravRttiriti yaduktaM tanna / pibatiH glAyatirityAdau pibAdyA. dezapravRttyA AttvanivRttyA ca zittvasya caritArthatvAt / evaM ca 'upasargAtsunoti. suvati-' 'bhavateraH' 'dhyAyateH saMprasAraNaM ca' ityAdinirdezAdakartRvAcinyapi pare zabAdaya ityeva vyAkhyeyam / anyathA 'iztipau-' iti sUtre vakSyamANasvapranthena saha virodhApatteH / kecittu-zittvAttipaH sArvadhAtukatvena bhavatirityAdau 'ArdhadhAtu. kasyeD valAdeH' itIDAgamanivRtyA, bravItirityatra 'bruva IT' itIDAgamapravRttyA ca zittvaM caritArthamiti vyAcakhyuH, tacintyam / 'titutra-' ityanenerinaSedhAdArdhadhAtu. katve'pi kSatyabhAvAt / 'bruva IT' ityatra truvaH parasya halAdeH pita IDAgama ityetanmAtrasya mUle vyAkhyAtatvAtsArvadhAtukasyeti vizeSaNAbhAve'pi kSatyabhAvAt / na ca halAdeH pitpratyayasya sArvadhAtukasyeti vizeSaNAbhAve bruvo liTi vacyAdeze sipasthali uvakthetyatrAtiprasaGgaH syAditi vAcyam , thalo'tra pittvAbhAvAt / na ca sthAnivadbhAvena pittvam , znaH zAnacaH zittvena liGgena kvacidanubandhakArye'pyanalvidhAviti taniSedhAt / tasmAtpUrvoktarItyaiva ztipaH zittvasAmarthyAdakartayapi zapaH pravRttiriti antho nirAkartavya ityAhuH / tadapare na kSamante / thalaH pittvAbhAve hi 'asaMyogAlliTa kit' iti kittvAd 'vacikhapi-' iti saMprasAraNe satyuvacitha uvaktheti na sidhyet kiMtu Ucitha Uktheti syAt / tasmAtsthAnivattvena thalaH kittve'bhyupagate uvakthetyAdA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ] siddhAntakaumudI / [ bhvAdi syAlliTi / 2182 abhyAse carca / ( 8-4-54 ) zrabhyAse jhalAM caraH syujaMzazca / jhazAM jazaH / khayAM caraH / tatrApi prakRtijazaH prakRtijazaH, prakRticarAM prakRticara iti vivekaH, zrAntaratamyAt / 2183 siddhavadatrAbhAt / dhAtorabhyAsasya bhavannakAra. 'alo'ntyasya' ityantyasyokArasya bhavati, tadAha abhyA sokArasyeti / 'nAnarthake'lontyavidhiH -' iti tu neha pravartate / anabhyAsavikAra 1 ityukteH / bha bhUv a iti sthite abhyAse carca / 'mAlAM jaz jhazi' ismAd lAmityanuvartate / cakAreNa jaz samuccIyaMta, tadAha abhyAse jhalAmityAdinA / bhalazcaturviMzatiH / tatra zaSasAH zaraH / teSAmabhyAse lopo vakSyate 'zarpUrvAH khayaH' iti / hakArasya tvabhyAsa 'kuhosH' iti cuvaM vakSyate / evaM ca jhatyu bhayo viMzatirihAbhyAsagatAH sthAnino labhyante / teSAM madhye kasya caraH kasya jaza ityAkAGkSAyAmAha jhazAM jaza iti / vargANAM tRtIyacaturthA kazaH / teSAM jazo jabagaDadA ityarthaH / yadyadvayaH sthAninaH tattadvaya AdezA ityapi bodhyam / khayAM cara iti / vargANAM prathamadvitIyAH khayaH, teSAM caraH caTakatapA ityarthaH / atrApi yadyadvayaH sthAninaH tattadvaryA AdezA ityapi bodhyam / tatrApIti / teSvapi caryeSu prakRtyA svabhAvena jazAmeva satAM prakRtyA svabhAvena jaza evaM santaH tattadvaya AdezAH syuH / evaM prakRtyA svabhAvena carAmeva satAM prakRtyA svabhAvena cara eva santaH tattadvargyA AdezAH syurityarthaH / parjanyavallakSaNa pravRtteriti bhAvaH / kuta iyaM vyavasthetyata zrAha zrAntaratamyAditi / kazAM jazAMca ghoSasaMvAranAdaprayatnasAmyam / khayAM carAM ca zvAsAghoSavivAraprayatnasAmyam / tattadvayaNAM tanadvaya AdezA ityatra tu sthAnasAmyaM niyAmakaM bodhyam / tathA ca prakRteH abhyAsabhakArasya bakAre sati babhUv a iti sthite 'aciranudhAtu -' ityuvaGAdezamAzaGkitumAha / zrasiddhavadatra | SaSTasya caturthapAde idaM sUtram / 'nAnnalopaH' iti sUtrAt pUrvaM paThitam / zrabhAdityabhividhAvAG / bhasyetyadhikAramabhivyApyetyarthaH / bhAdhikArazca pAdaparisamApteriti siddhAntaH / tathA ca pAdaparisamApteriti labhyate / vidditaM kAryamiti zeSaH / vatiprasaGgavAraNAya pitaH sArvadhAtukasyeDAgama iti vyAkhyAtavyameva, tathA ca bravItirityatra IDAgamapravRttyA zittvaM caritArthamiti kaizciyaduktaM tadapi samyageveti / asiddhavadatrAbhAt / vatkaraNa pratipattilAghavAya anyathA siddhe prasiddha iti prayujyamAnamanupapannaM satsAmarthyAdasiddhavaditi kalpanIyaM syAt / yathA rAjabhinne purohite rAjAyamiti prayogo rAjavaditi kathaMcitkalpayati, rAjavadayaM purohita ityukte tu laghupratipattirbhavati, tathA cAgalyA 'batvatukorasiddhaH' ityatrAsiddhavaditi kalpyate / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [25 (6-4-22) ita UrdhvamApAdaparisamApterAbhIyam / samAnAzraye tasminkartavye kimArabhyetyAkAMkSAyAmupasthitatvAdasmAdava sUtrAdUmiti lbhyte| tatazca nAnnalopaH' ityArabhyApAdasamApteH vihitaM yadAbhIyaM kArya tadasiddhavadbhavati / pravRttamapyapravRttavad bhavatItyarthaH / adhikArasUtramidamuttaratra 'nAnnalopaH' ityAdau pratisUtramupatiSThate / tathA ca yadyatsUtre idamanuvartate tattadAbhIyakArye kartavye iti labhyate / evaM ca 'nAnnalopaH' ityAdi tattadAbhIyaM kArya 'znAnnalopaH' ityAdyAbhIye kArye kartavye asiddhavadityarthaH paryavasyati / atratyanena nimittasaptamyantana tvasiddhIbhavataH kAryasya yannimittaM tannimitta ke kArye kartavye satItyarthalAbhAt samAnAzraye kArya kartavye satIti lbhyte| etatsarva bhASye sthitam , tadAha ita UrdhvamityAdinA / tasminniti / bhAbhIye kartavye satItyarthaH / edhi zAdhItyudAharaNam / atra 'dhvasoreddhAvabhyAsalopazca' ityastaretvasya 'zAdI' iti zAsteH zAbhAvasya cAbhIyatvenAsiddhatvAd humalbhyo hedhiH' iti hedhitvamAbhIyaM pravartate / tathA jaGghahItyAdyapyudAharaNam / hanadhAtoyaGalugantAd 'asaMyogAliT kin' ityatrApi kidvadityagatyeva kalpyata iti jJeyam / zrA bhAdityabhividhAvAG / bhAdhikAramabhivyApyetyarthaH / adhikArazcAyam / atragrahaNaM samAnAzrayapratipattyartham / zrAbhAdgrahaNaM viSayanirdezArtham / bhAdhikArasyAvadhilAbhastu 'aGgasya', 'pratyayaH' 'parazca' ityAdAviva vyAkhyAnenetra sidhyati / evaM ca 'anudAttopadeza-' ityavAsyopasthAne satyayamartho bhavati-eSAmanunAsikasya lopaH syAjjhalAdau kGiti pare, sa cAsiddho bhavati / atra jhalAdikidAzrityeva yadAbhIyaM prApnoti tasminkRte sati jaGgahi jaGghahi 'ato heH' iti lug na bhavati, anunAsikalopasya hizabdAzritatvenAsiddhatvAt / nanvasyAdhikAratve yatra yatropasthAnaM tata evArabhya yadAbhIyaM tasminneva kartavye'siddhatvaM syAnna tu tataH pUrvasminnapi / tatazca 'dhvasoH-' ityetvaM pUrvasminnapi dhitve kartavye nAsiddhaM syAditi cet / bhavedayaM doSaH zabdAdhikAre / arthaadhikaarstvym| tatazcehanAnnalopaH' ityavadhinirNItaH sa eva pratisUtramupatiSThate, tadetatsakalamabhipretyAha ita Urdhvamiti / atrApi zAstrAsiddhatvamevAkare sthitam / tena edhi zAdhItyatra sthAnino jhalantatvabuddheranivartitatvAttannibandhanaM 'humalbhyo hedhiH' iti dhitvaM siddhayati / prAcoktakAryAsiddhatvapakSe tu na siddhayati / devadattasya hantari hate devadattasya jIvanaM neti nyAyena etvavidhinA jhAlbuddhau nivartitAyAM pazcAdetvabuddhinivartane'pi dhitvakAryasyApravRttarityAhaH / samAnAzraye iti kim , ppussH| cicyuSaH / luluvuSaH / iha pAdhAto. zcio lUbazca parasya vasoryatsaMprasAraNaM tat 'aAto lopa iTi ca' ityAlope 'eranekAcaH-' iti yaNyuvaGi ca kartavye nAsiddham , AlopAdIni hi kasau, saMprasAraNaM tu Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. tadasiddhaM syAt / iti vuko'siddhatvAduvaGi prApte-'bugyuTAvuvaGyaNoH siddhau loramadhyamapuruSaikavacane sipo hibhAva anudAttopadeza-' iti nalopasyAbhIyasyAsiddhatvAd 'ato heH' ityAbhIyo luG na bhavati / 'samAnAzraye' iti kim ? papuSa ityatra pAdhAtoliTaH kasau 'liTi dhAto:-' iti dvitve abhyAsahave kvasvantAd dvitIyAbahuvacane zasi 'vasoH saMprasAraNam' aAbhIyam 'aAto lopa iTi ca' ityAllope AbhIye kartavye prasiddha na bhavati / AlopaH kvasau, saMprasAraNaM tu zasIti bhinnAzrayatvAt / 'bhAbhIye kartavye' iti kim ? abhAji rAga ityatra bhazciNi, raghami ca kRte. 'bhaJjazca ciNi' 'ghaJi ca bhAvakaraNayoH' iti nalopasyAbhIyasyAnAbhIyAyAmupadhAvRddhau kartavyAyAM nAsiddhatvam / 'AbhAdityabhividhiH' kim ? bhAdhikArAt prAgityukte bhUyAnityatra 'vahorlopo bhU ca bahoH' iti bahorbhUbhAvasya orguNe kartavye prasiddhatvaM na syAt , bhasyati sUtrAdUrvabhAvitvAdityalam / iti vuko'siddhatvAditi / buka aAbhIyasya aci znudhAtvityuvaGi AbhIye kartavye asiddhatayA UkArasyovaDi laghUpadhaguNe babhoveti prApte satItyarthaH / vugvidhistu guNavRddhibAdhakatvena caritArtha iti bhAvaH / vugyuTAvuvaGayaNoriti / yathAsaMkhyamanvayaH / babhUveti / Nalo NittvaM tu vibhaktAviti vyAzrayatvAt / na ca bahiraGgatvenAsiddhatA'stviti zaGkayam , 'nAjAnantarya-' iti niSedhAt , 'vAha uTh' sUtrasthabahiraGgaparibhASAyA apyAbhIyatvenAss. lopAdiSu kartavyeSvasiddhatvAcca / na coklaparibhASAyA AlopAdInAM ca samAnAzrayatvaM neti zaGkayam , vasoH saMprasAraNe kRte hyajAdyAzrayeNA''lopAdIni pravartante, teSu kartavyeSu saMprasAraNasyAsiddhatvAya tadviSaye bahiraGgaparibhASA'pi pravartata iti teSAM tatsattvAditi dik / viSayalAbhArthamAbhAdgrahaNaM kim , AbhIyaM pratyevAbhIyamasiddhaM nAnyaM pratIti yathA syAdityevamartham / tena abhAji rAga ityatra 'bhajezca ciNi' 'rajezca' 'ghani ca bhAkkaraNayoH' iti nalope kRte tasyAsiddhatvAbhAvAd 'ata upadhAyAH' iti vRddhirbhavatItyAhuH / syAdetat , debhatuH debhurityatra 'zranthipranthidambhi-' iti vakSyamANavacanena liTaH kittvAnnalope'pyetvAbhyAsalopau na syAtAm , nalopasyAsiddhatvAt / atrAhuH-'nasorallopaH' iti taparakaraNAlliGgAdAbhIyAsiddhatvamanityamiti nAstyatra doSaH / taparakaraNaM hi AstAmityatrADAgamasya lopo mA bhUdityetadartham / yadyADAgamaH zrasorallopaM pratyAbhIyatvenAsiddhaH syAtarhi kiM tena tapakaraNena / evaM ca 'dambhezca' iti vakSyamANaM nApUrvaM vArtikaM kiM tvanityatvavalalabhyameveti / vuka iti / 'bhuvo yuk-' zAstrasya / evamagre'pi / yuTa udAharaNaM didIpe / babhUveti / atra prAcA 'indhibhavatibhyAM ca' iti sUtraM pito'pi liTaH kittvArthamiti vyAra yAya 'aco'Niti' Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [27 vakravyo' / babhUva babhUvatuH babhUvuH / 2184 ArdhadhAtukasyevalAdeH / jagAdetyAdau vRddhayartham / babhUvaturiti / tasaH atusAdeze yugAdi pUrvavat / sakArasya rutvavisau / vabhUvuriti / merusAdeze vugAdi pUrvavat / sipaH thali babhU tha iti sthite ArdhadhAtukasyed / 'neDvazikRti' ityasmAdanuvRttyaiva siddheriheDgrahaNaM iti vRddhiprAptau 'kchiti ca' iti niSedha ityuktaM tadupekSitam / iglakSaNayoreva guNavRddhayoniSedha iti siddhAntAt / anyathA iksthAnikayoniSedhe laigavAyana ityatrApi vRddhina syAt / na cAtra kittvasAmarthyAdaniglakSaNAyA api vRddhaniSedha iti vAcyam , thali uttame Nali ca guNaniSedhena 'kittvasya caritArthatvAt / sUtraM tu pratyAkhyAtamevAkare / tathA ca vArtikam 'indhezchandoviSayatvAd bhuvo vuko nityatvAttAbhyAM liTaH kivacanAnarthakyam' iti / yadyapIha zabdAntaraprAptyA vuko nityatvaM nAsti, tathApi kRtAkRtaprasaGgitvamAtreNApi kvacinnityatA svIkriyata iti pakSo'pyasmAdeva vArtikAdavagamyate, tena raNici parAmapyupadhAvRddhiM bAdhitvA nityatvAd 'rathijabhoraci' iti numi kRte randhayatIti siddham / nanvamapi saMyogAtparasya liTaH kittvArthamindhezcatyaMzoapekSita eva / anyathA 'samIdhe dasyu hantamam' ityatrendhenalopo na syAt / maivam , 'chandasyubhayathA' iti sUtreNa hi sArvadhAtukasaMjJA ArdhadhAtukasaMjJA ca vidhIyate, tena 'sArvadhAtukamapit' iti liTo Gittve syAdeva nalopa iti vArtikAzayAt / atra navyAH-babhUvetyatra 'dvivacane'ci' ityajAdezasya niSedhAd guNavRddhibhyAM prAgeva vukaH pravRttyA bhuvo vuko nityatvAditi vArtike nityatvAditi hetUpanyAso niSprayojanaH, zabdAntarasya prAptyA vuko nityatvaM nAstItyAzaGkaya kRtAkRtaprasaGgitvamAtreNApi kacinityatvaM svIkriyata ityAdisamAdhAnamapi vyarthamevetyAkSipya svayameva samAdadhuH / SASThadvitvaprakaraNAnte hi vArtikakRtA pUrbavipratiSedhaH paThyate, 'dvirvacanaM yazayavAyAvAdezAllopopadhAlopaNilopakikinorutvebhyaH' iti / tathA ca 'dvivacane'ci' iti sUtraM nArambhaNIyamityAzayena nityatvAditi heturUpanyasta iti / 'dvivacane'ci' iti sUtreNAjAdezasya sthAnivadbhAvo vidhIyata iti pakSe tu dvitvAtprAgeva vRddhyAyAdezasya khIkRtatvAdAdezAnantaramapi vukaH pravRttirastIti bhuvo vuko nityatvAdityAdigranthaH samyageva / na caivamapi nAmadhAtuSu tvApayati mApayatItyatra maparyantasya tvamau pararUpAtpUrva nityatvATTilopa iti granthaH kathaM saGgaccheteti vAcyam , 'prakRtyaikAc' iti sUtraM bhASye pratyAkhyAtamityAzayena tatpravRtteH / ataeva tvAdayati mAdayatItyeva nyAyyamiti tatrokamiti dik / ArdhadhAtukasyevalAdeH / 'neDvazikRti' ityata iDityanuvartamAne punarigrahaNaM niSedhasambaddhasyeTo nivRttyartham / vastutastu 'samarthAnAM prathamAvA' ityanu Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28) siddhaantkaumudii| [ svAdiH (7-2-35 ) valAderArdhadhAtukasyeDAgamaH syAt / babhUvetha babhUvathuH babhUva ! na kAryamiti 'neDvazi-' iti sUtrabhASya pratyAkhyAtam / 'yA dhAtukanya' iti kim ? jugupsate / atra 'guptikidbhadhaH-' iti sano dhAtorityadhika ya vihitatvAbhAvAnnArdhadhAtukatvam / babhUvitheti ! sipaH thali tasya iDAgama vuyAdi pUrvavat / vabhUvathu. vRttasya padatrayasya madhye 'prAgdizaH' ityanantaraM 'samarthAnAM prathamAn-' iti nivRnaM 'vA' iti tvanuvartata iti vyAkhyAnamiva neti nivRttam , iDilA nuvataMta iti vyAkhyAtuM zakyatvAdiDgrahaNaM tyaktuM zakyam , tathApi spaSTa pratipattyarthaM svIkRtamiti bodhyam / ArdhadhAtukasyeti kim , Aste, zete / valAdeH kim , edhana yam / nanu 'rudAdibhyaH sArvadhAtuke' ityanena sAvadhAtukasya yadI bhavati tarhi rudAni bhya eveti niyamAdAste zeta ityatra iT na bhavedityAdhadhAtukasyati grahaNaM vyartham / na ca sadAdibhyaH sAvedhAtuka eveti viparItaniyamAdroditatyatra na syAt , aAste ota ityatra tu syAditi zaGkayam , 'rudavidamuSagrahisvapipracchaH saMzca' iti ktvAsanoH kittvasya yayaprasaGgAt , tvaduktarItyA rudAdeH ktvAsanoriDAgamAbhAvena 'na ktvA le' iti niSedhApravRttyA ktvApratyaye aupadezikakitvasya susthatvAt / 'halantAcca' iti kalAdisanaH kitvAca / tasmAdviparItaniyamAsambhavanArdhadhAtukagrahaNaM vyathameva / nanu tadgrahaNAbhAve valAderityasyAGgasyeti yadadhikRtaM tadvizeSyaM syAt , tatazca aDATAviveDAgamo'pyanasya syAt / maivam , kRta'pyArdhadhAtukagraharaNe valAdyArdhadhAnukasya yadaGgaM tasyeDAgama iti vyAkhyAnApattyoktadoSatAdavasthyAdakRte'pi tadgrahaNe'sya yo valAdiragAnimittaM tasyeDiti vyAkhyAnAdiSTasiddhezca / tasmAdubhayathApi vyAkhyAne zaraNIkartavye 'AdhadhAtukasya-' ityasya tyAga eva zreyAn / nanvevaM kezavaH, aGganA, vRkSatvamityatreda syAt , 'Rta iddhAtoH' ityato dhAtorityanuvartanAdadhAtAH parasya na bhavatIti parihArasambhave'pi lUbhyAM pUbhyAmityatra durvAra eveDAgamo vihitavizeSaNanApyacaM vArayitumazakyaH, kvibantA dhAtutvaM na jahatIti pUbhyAM pUbhirityatra bhyAmAderdhAtovihitatvAnapAyAt / kiM ca jugupsate ityAdau 'guptijkinyaH-' iti dhAtovihitasya sana iTa durvAraH / na ceha dhAtoH paratra vihitasya valAderiti vyAkhyAnalAbhAya dhAtoriti paJcamyantamapekSitaM tacca durlabham 'ta iddhAtoH' ityatra dhAtontyisya SaSTyantatvAt , tathA ca vRkSatvamityAdAvapIDAgamaprasaGga iti vAcyam , zabdAdhikArapakSe kharitatvena tatsadRzazabdo'numIyata iti paJcamyantalAmAt / astu vA SaTacantatvam , vihitatvaM SaSTayatha iti vyAkhyAyAmiSTasiddheH / tasmAjjugupsata ityAdAvatiprasaGgavAraNArthamArdhadhAtukasyeti grahaNam / kecittu-dhAtorityAvartya dhAtorityuccArya vihito yaH pratyaya Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvvodhiniishitaa| [26 babhUva babhUviya babhUvima / 2185 anadyatane luT / (3-3-15) bhaviSyatyanadyatane'rthe dhAtoDhuMTa syAt / 2186 syatAsI lluuttoH| (3-1-33) 'lu' iti tRiluTohaNam / dhAtoH syatAsI etau pratyayau sto luluToH parataH / zabAyapavAdaH / 2187 ArdhadhAtukaM shessH| (3-4-114) tizidbhayo'nyo dhAtoriti vihitaH pratyaya etatsaMjJaH syAt / iT / 2188 luTaH prathamasya DAraurasaH / (2-4-85) DA, rau, ras ete kramAsyuH / DittvasAmarthyAdabhasyApi riti / thasaH gRthusAdeza bugAdi pUrvavat / sakArasya rutvavisauM / babhUveti / madhyamapuruSabahuvacanasya akAraH sarvAdeza iti 'parasmepadAnAM galatus-' ityatroham / yugAdi pUrvavat / babhUveti / mipo gali vugAdi pUrvavat / babhUviveti / vaso vAdeze valAditvAdiDAgame yugAdi pUrvavat / nacAtra 'zrayakaH kiti' itIDAgamaniSedhaH zaGkayaH, 'kRsabhRvara tudrasAzruvo liTi' iti krAdiniyamAdisiddhaH / vabhUvimeti / mamo mAdeze iDAgame bugAdi pUrvavat / iti littprkriyaa| anadyatane luT / dhaatoritydhikRtm| 'bhaviSyati gamyAdayaH' ityato bhaviSyatItyanuvartate / bhaviSyatyanadyatana iti dhAtvartha'nveti / tadAha bhaviSyatyanadyatana iti / anadyatanazabdastu parone liDityatra vyAkhyAtaH / uTAvitau / luTastibAdayaH / bhU ti iti sthite 'kartari zapa' iti zapi prApte syatAsIla / syazca tAsizceti dvandvAt prathamAdvivacanam / tAserikAra uccAraNArthaH / la luT anayordvandvAt saptamIdvivacanam / grahaNamiti / lasvarUpasyobhayatrAviziSTatvAditi bhAvaH / 'dhAtoH' ityadhikRtam , tadAha dhAtoriti / bhU tAs ti iti sthite ArdhadhAtukaM shessH| 'tizitsArvadhAtukam' iti pUrvasUtropAttatizidanyaH zeSaH, tadAha tizidbhayo'nya iti / vihita iti / dhAtorityadhikRtaM vihitavizeSaNamAdhIyata iti bhAvaH / evaM ca jugupsata ityAdau 'guptijikadbhayaH-' ityAdivihitasanAdInAM dhAtorityuccArya vihitatvAbhAvena AdhadhAtukatvAbhAvAdiDAgamo na bhavati / etatsaMjJaH syAditi / ArdhadhAtukasaMjJaka ityrthH| idditi| tAspratyayasyoktasUtreNArdhadhAtukatvAt svato valAditvAcca 'ArdhadhAtukasyevalAdeH, itIDAgama ityarthaH / bhU i tAs iti sthite, UkArasya guNe avAdeze ca bhanitA s stasyeDiti yadi vyAkhyAyeta tadA lUbhyAM jugupsata ityatrAtiprasaGgAbhAvAdArdhadhAtukasyeti vyarthamityAhuH / vabhUviveti / na cAtra 'bhyukaH kiti' itIrinaSedhe yugAgamo'pi na syAditi zaGkayam , kAdiniyamAdiTaH pravRtteH / anadyatane / atItAyA rAtreH pazcArdhanAgAminyAH pUrvArdhena sahito divaso'yatana iti 'kAlopasarjane ca tulyam' ityatra sthitam / ArdhadhAtukam / dhAtoriti / dhAtorekAca-' ityato dhAto Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ] siddhAntakaumudI / [ bhvAdi TerlopaH / 2186 pugantalaghUpadhasya ca / ( 7-3-86 ) pugantasya laghUpadhasya cAGgasyeko guNaH syAtsArvadhAtukArdhadhAtukayoH / yena nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pi, vacanaprAmANyAt / tena bhinattItyAdAvanekavyavahitasyeko na guNaH / bhavit zrA, atreko guNe prApte / 2160 dIdhIvevITAm / (1-1-6) dIdhIvevyoriTazca 1 iti sthite luTaH prathamasya DA / DA rau ras eSAM dvandvAt prathamAbahuvacanam / luTa iti sthAnaSaSTI luDAdezasya prathamapuruSasyetyarthaH / kramAditi / yathAsaMkhyalabhyam / nanu parasmaipadasya trayaH prathamA zrAtmanepadasya ca trayaH prathamA iti sthAninaH SaT, pradezastu traya iti kathaM yathAsaMkhyamiti cenna / DAzca rauzca sa ceti kRtadvandvAnAM DAraurasazca DAraurasazceti ekazeSamAzritya bhASye samAhitatvAt / DAbhAvasya cAdezatvAt prAk pratyayatvAbhAvena 'cuTU' ityasyApravRttyA sarvAdezatvam / sati ca tasmin pratyayatvAccaT iti TakArasyetsaMjJeti bhASye spaSTam / evaM ca bhUtAs iti sthite prakriyAM darzayati DittvasAmarthyAditi / DAbhAvasya kapratyayAvadhiSu svAdiSvanantabhUtatvena tasmin pare bhatvAbhAve'pi DittvasAmarthyAt Teriti Tilopa ityarthaH / tathA ca bhavit zrA iti sthite pugantalaghU / 'miderguNaH' ityato 'guNaH' ityanuvartate / 'aGgasya' idhikRtamavayavaSaSThayantamAzrIyate / pugantalaghUpadhasyeti tadvizeSaNam / puk anto yasya tat pugantam / laghvI upadhA yasya tallaghUpadham / pugantaM ca laghUpadhaM ceti samAhAradvandvAt SaSTI / 'iko guNavRddhI' iti paribhASayA 'ika:' ityupasthitaM sthAnaSaSTyantamAzrIyate / tadAha pugantasyetyAdinA / aGgasyeka iti / aGgAvayavasyetyarthaH / dveSTi dveSTA ityAdyudAharaNam / nanvatrAGgAvayavasyekaH taduparitanahalA vyavadhAnAt sArvadhAtukaparatvAbhAvAt kathamiha iko guNa ityata zrAha yena neti / yena sthAnyuttaravarNena paranimittasya nAvyavadhAnaM vyavadhAnaM avarjanIyamiti yAvat / tena varNena vyavahite'pi paranimittaM kAryaM bhavatItyarthaH / kuta ityata zrAha vacanaprAmANyAditi / tathAvidhavarNavyavadhAne'pi kAryapravRttau vacana rambhasyaiva pramANatvAdityarthaH / laghUpadhasya hIko guNo vidhIyate / upadhAtvaM cAntyAdalaH pUrvasyaiva bhavati / tatazceka uparyantyasya varNasyAbhAve ika upadhAtvAbhAvAllaghUpadhasyAGgasya guNa. vidhAnaM nirviSayameva syAt / atastadyavadhAnaM soDhavyamiti bhAvaH / nanu vyavahitasyApIko guNapravRttyabhyupagame bhinatti chinattItyAdau ikArasyApi guNaH syAdityata zrAha teneti / avarjanIyavyavadhAnasyaivAzrayaNenetyarthaH / upadhAtvasyaikameva varNamuparitanamAdAya rityanuvartamAne punardhAtorityadhikArasUtrArambhAdidaM labhyate / etacca tatraiva manoramAyAM spaSTam / dhAtoritivihita iti kim, lUbhyAm, jugupsate / anekavyavahitasyeti / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [31 guNavRddhI na staH / bhavitA / 2161 taasstyorlopH| (7-4-50) tAse. rastezca lopaH syAtsAdau pratyaye pre| 2162 ric| (7-4-51 ) rAdau pratyaye prAgvat / bhavitArau / bhavitAraH / bhavitAsi bhavitAsthaH bhavitAstha / bhavitAsmi bhavitAsvaH bhavitAsmaH / 2163 laT zeSe ca / (3-3-13) bhavisaMbhavAdanekavarNavyavadhAnaM nAdartavyamiti bhAvaH / guNe prApta iti / bhavit A iti sthite DAbhAvasaMpannasyAkArasya sthAnivattvena sArvadhAtukatayA tasmin pare bhavit ityajhAvayavasyopadhAbhUtasyekArasya guNe prApte satItyarthaH / na ca bhUdhAtorvihitaM sArvadhAtukaM prati bhUdhAturevAGgama, na tu bhavit iti vikaraNaviziSTamiti vAcyam / aGgasaMjJAsUtre tadAdigrahaNena vikaraNaviziSTasyApyaGgatvAt / diidhiivevii| dIdhIG dIptidevanayoH 'vevIG vetinA tulye'| dIdhIzca vevIzca iT ceti dvandvAt ssssttii| 'iko guNavRddhI' ityato 'gRNavRddhI' iti 'na dhAtulopa-'ityato 'na' iti cAnuvartate, tadAha diidhiivevyorityaadinaa| atha prathamapuruSadvivacane tasi pare zabapavAde tAsi iDAgame UkArasya guNe avAdeze taso raubhAva bhavitAs rau iti sthite ri cati sakArasya lopaM vakSyan tatrAnuvRttipratipattaye tatpUrvasUtramupanyasyati tAsastyoH / tAs cAstizceti dvandvAt SaSThI / 'sassyArdhadhAtuke' ityato'nuvRttena sIti saptamyantenAdhikRtAGgAkSiptapratyayasya vizeSaNAt tadAdividhiH, tadAha tAserityAdi / asteriti ritapA nirdezaH / asdhAtorityarthaH / 'alo'ntyasya' ityantyasya lopaH / bhavitAsItyanupadamevodAharaNaM vakSyate / ri ca / 'tAsastyorlopaH' iti sUtram, astivarjamanuvartate / rItyananAGgAkSiptapratyayasya vizeSaNAttadAdividhiH, tadAha rAdAviti / prAgvaditi / tAserlopa ityarthaH / astistu nAnuvartate / tato rAdipratyayasyAsaMbhavAt / ArdhadhAtuke tasya bhUbhAvavidhAnAt / evaM ca bhavitAs rAvityatra salope sati rUpamAha bhavitArAviti / bhavitAra iti / jho tAsi iDAgame UkArasya guNa avAdeza jheH ras ityAdeze tAsaH sakArasya lope rasaH sakArasya rutvavisargAviti bhaavH| bhavitAsIti / sipi tAsi iDAgame ukArasya guNe avAdeze 'tAsastyoH -' iti sakArasya lopa iti bhAvaH / bhavitAstha iti / thasi tAsi iDAgame guNe avAdeze thasaH sasya rutvavisargAviti bhAvaH / bhavitA. stheti / bahuvacane the tAsi iTi guNAvAdezau / bhavitAsmIti / mipi tAsi iTi guNAvAdezau / bhavitAsva iti / vasi tAsi iTi guNe avAdeze rutvavisau / evaM sArvadhAtukAdikamiko vizeSaNaM na tvaGgasyeti bhAvaH / tAsastyoH / saH syArdhadhAtuke' ityataH sItyanuvartate, aGgAkSiptasya pratyayasya sItyanena vizeSaNAt / 'yasminvidhiHiti tadAdividhistadidamAha sAdAviti / evaM rAdAvityatrApyUhyam / prAgvaditi / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] siddhaantkaumudii| [bhvAdi. dhyadarthAddhAtolRT syAskriyArthAyAM kriyAyAmasatyAM satyAM ca / sya iT / bhaviSyati bhaviSyataH bhaviSyanti / bhaviSyasi bhaviSyathaH bhaviSyatha / bhaviSyAmi bhavipyAvaH bhaviSyAmaH / 2164 loT ca / (3-3-162) vidhyAdiSvarthepu dhAtorloT syAt / 2165 AziSi liGloTau / ( 3-3-173) 2166 masi bhavitAsma iti rUpam / iti luttprkriyaa| laTa zepe ca / 'dhAtoH' itydhikRtm| 'bhaviSyati gamyAdayaH' ityato 'bhaviSyati' ityanuvRttaM dhAtvarthe'nvani, tadAha bhaviSya. darthAddhAtoH laT syAditi , 'tumunbulau kriyAyAM kiyArthAyAm' iti pUrvasUtre 'kriyArthAyAM kiyAyAm' ityarthanirdezaH sthitaH, tato'nyaH zeSaH / kiyArthAyAM kriyAyAm asatyAmiti labhyate / cakArAt kriyArthAyAM kriyAyAM satyAmityapi labhyate, tadAha kriyArthAyAM kriyAyAmasatyAM satyAM ceti / nanu 'luT' i yeva sUtramastu / 'zedhe ca' iti mAstu / bhaviSyadarthAddhAtoH luT ityetAvateva kiyArthAyAM kriyAyAmasatyAM satyAM ca lUTo lAbha iti cen maivam / 'zayiSyate iti sthIyate' ityAdau bhAvakoMH tumunrAbulabhyAM luTo bAdhAbhAvArthatvAt / na ca vAsarUpavidhinA tasiddhiH zaGkayA, 'lalyuTtumunkhalartheSu vAsarUpavidhirnAsti' iti taniSedhAdityAstAM tAvat / stha iDiti / luTastipi 'syatAtI laluToH' iti syapratyayaH / tasya valAdyArthadhAtukatvAd iDAgama ityarthaH / bhaviSyatIti / syapratyayasya iTi UkArasya guNe avAdaze pratyayAvayavatvAt sakArasya Satve bhaviSyatIti rUpamityarthaH / tasAdI bhaviSyata ityAdyapyevaM yojyam / bhaviSyAmItyAdau 'ato dI? yami' iti dIrghaH iti luttprkriyaa| loT ca / 'vidhinimantraNAmantraNAdhISTasaMpraznaprArthaneSu' itlanuvartate, sadAha vidhyA. tAserlopa ityarthaH / astistu neha saMbadhyate, tato rAdipratyayasya sambhavAt / luTa zeSe ca / 'tumunNvulau kiyAyAM kriyArthAyAm' iti prAgutaM tato'nyaH zeSa ityAha asatyAmiti / cArthamAha satyAmiti / haradattastvAha- svaritatvAdeva kriyArthAyAM kriyAyAmiti nAnuvartate / evaM ca zeSe ceti mutyajamiti tacintyam / zayi. dhyata iti sthIyata ityAdau tumunA luTo bAdhApatteH / kalyuTatumuntalaI pu vAsarUpavidherabhAvAt / atra ca jJApakaM 'preSAtisargaprAptakAleSu kRtyAzca' ityatra loTA bAdhA mAbhUditi punaH kRtyavidhirityAdi kRdante vakSyati / idamapi mApakamityanyadetat / yatta prAcA bhaviSyatIti vrajatItyudAhRtaM tadApAtataH / tumunviSaye'pi luD bhavati tumunA lagana bAdhyata ityetatpratipAdanAya tasyAnupayogAt / sa hi bhaviSyatItyatra kartari tumunaH prAptirasti, bhAve hi saH / samAnakarIkeSveveti ca vakSyate / luDiyetAvatsUtrakaraNe'pi bhaviSyatIti vrajatItyayaM sidhyatyevetyAstAM tAvat / loT ca / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 46] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [33 paruH / (3-4-86) loTa ikArasya uH syAt / bhavatu / 2167 tuhyostAtaGagaziSyanyatarasyAm / (7-1-35) AziSi tujhostAtaG vA syAt / anekAlvAtsarvAdezaH / yadyapi 'Giccha' (sU 43) ityayamapavAdastathApyananyArthaDittveSvanakAdiSu caritArtha iti guNavRddhipratiSedhasaMprasAraNAdyarthatayA saMbhavatprayojanadiSviti / vighyAdizabdA anupadameva lividhau vyAkhyAsyante / AziSi ling| AziSyapItyarthaH / zrAzAsanamAzIH issttpraaptiicchaa| loTastipi vizeSamAha eruH| 'e:' 'uH' iti cchedaH / eriti SaSThayantam / ivarNasyeti labhyate / 'loTo laGvat' hizca ityato 'loTaH' ityanuvartate, tadAha loTa iti / bhavatviti / tipi zapi guNe avAdeze tipa ikArasya ukAraH / athAziSi loTo vizeSamAha tuhyostAtaG / tuzca tuhI, tayoriti vigrahaH / tAtaDi ukAra it / akAra uccaarnnaarthH| tAdityAdezaH ziSyate / nana kimasya anekAltvAtsarvAdezatA uta GitvAdantAdezatetyata Aha anekAltvAt sarvAdeza iti / nanu 'Gicca' ityasya sarvAdezApavAdatayA anaGAderiva tAtaDo'pyantyAdezatvamevocitamityAzaGkate yadyapi GiccetyayamapavAda iti| pariharati tathApIti / pareNa bAdhyata iti / tAtaDAdeze 'Dicca' ityayaM vidhiH 'anekAlazit sarvasya' iti pareNa bAdhyata ityarthaH / nanu 'paranityAntaraGgApavAdAnAmu. ttarottaraM balIyaH' iti parApekSayA apavAdasya prabalatvAd DiccetyantAdezatvameva tAtaDi yuktamityata Aha tAtaGi mantharaM pravRtta iti / 'Gicca' iti vidhiriti zeSaH / tAtaviSaye 'Dicca' iti vidhirmantharaM pravRtta iti hetoH pareNa sarvAdezavidhinA bAdhyata ityarthaH / kuto mandapravRttikatvamityata Aha annyaarthtyaadinaa| antAdezatvAdanyo'rtho yasya Gittvasya na vidyate tadananyAyam / tathAvidhaM GitvaM yeSAM teSu anaGAdiSu 'Dicca' iti vidhiH caritArtho labdhaprayojanaka iti kRtvA mandaM pravRtta 'ityarthaH / tAtaDo uittvaM tu antAdezatvApekSayA ananyArtha netyAha sambhavatprayojanakAra iti / sambhavanti prayojanAni anyAni yasya sa sambhavatprayojanaH / tathAvidho DakAro yasya tathAvidhe tAtaDItyarthaH / kathaM sambhavatprayojanakatvamityata Aha 'vidhinimantraNA.-' ityAdyanuvartate tadAha vidhyAdiSviti / AziSi linglottau| nanu vidhyAdisUtra eva saMpraznaprArthanAzI:zvityucyatA kimanena pRthaksUtrakaraNeneti cet / atrAhuH-iha hi 'kintau ca-' ityuttarasUtrArthamAziSIti tAvadAvazyakam / liGloTAvapIhaiva vidheyau| vidhyAdisUtre AzIrgrahaNe hi 'sme loT' ityAdinA khaviSaye paratvAdvAdhaH syAt / siddhAnte tu paratvAdeSa vidhiH 'sme loT' ityAderbAdhaka iti mahAnvizeSa iti / tuhyostAtaG / yadyapi tiyostAtabiti va zakyaM tathApi Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. DakAre tAtaGi mantharaM pravRttaH pareNa bAdhyate / ihotsargApavAdayorapi samabalasvAt / bhavatAta / 2168 loTo laGvat / (3-4-85) toTo laGa iva kArya syAt / tena tAmAdayaH salopazca / tathAhi-2166 tasthasthamipAM tAMtaguNavRddhipratiSedhasamprasAraNAdyarthatayeti / dviSTAdi yAdau laghUpadhAdiguNaniSedhaH / stutAt yutAdityAdau 'uto vRddhi ki hali' iti vihitAyA vRddherniSedhaH / 'vaza kAntau' uSTAdityatra 'ahijyAvayi-' iti samprasAraNam / zrAdinA brUtAdityatra 'bruva IT' itITo'bhAvasya saMgrahaH / nanu tAtaviSaye 'licca' iti vidhirmandaM prvrttaam| athApi 'paranityAntaraGgApavAdAnAmuttarottaraM valIyaH' iti nyArAgana parasyApi sarvAdeza. vidherapavAdabhUtena 'Gicca' ityanena bAdha evocita ityata Aha iti / iha tAtaviSaye 'anekAlazitsarvasya' iti sAmAnyazAstrasya 'Dicca' iti vizeSazAstrasya ca samabalatvAd sAmAnyazAstraM vizeSazAstreNa na bAdhyata ityarthaH / ayaM bhAvaH--apavAdazAstrasya paranityAntarajApekSayA prAbalye niravakAzatvameva bIjam / prakRte ca 'Dicca' iti vidhiH anakAdiGittvamantAdezatvaikaprayojanakaM prayojanAntaraviraheNa rivakAzatvAd jhaTiti parigRhNan kRtArthatAmanubhavan , tAtako chittvaM prayojanAnta sattvena sAvakAzatvAdupekSata iti / taduktaM bhASye-'littvasya sAvakAzatvAdvipratiSedhA tAtaG sarvAdezaH' iti| adhikAttu vistarabhiyA viramyate / bhavatAditi / AziSi loTastipi zapi guNe zavAdeze ukAre tostAtaG sarvAdezaH / GakAra it / dvitIyata kArAdakAra uccAraNArthaH / loTo laGvat / laGa iva laGvat / 'tatra tasyeva' iti SaSTayantAdvatiH, tadAha loTo laGa iveti / nanu tarhi 'luGlaGluGvaDudAttaH' tyaDAgamo'pi syAdityata Aha teneti / lacha iti sthAnaSaSThayantAd vatipratyayA yaNenetyarthaH / aDAga. lAghavAbhAvAdatiprasaGgavAraNAya hizabdasAhacaryAzrayaNe loT ityanuvartamAne vA gauravAcca tuhyorityuktam / loTo laGvat / loTa ityupameye SaSThIdarzanagadupamAnAdapi SazyantAdeva vatistadAha teneti / aDATau tu nAtidizyate / na hi nau laGaH kriyete, kiMtu laGi ajasyeti bhAvaH / nanvemapi yAntu vAntu ityatra 'la : zAkaTAyanasya' iti jus syAt , jutu vidantvirAtra tu 'sijabhyasta-' iti jussyAt / atrAhuH-'vido laTo vA' iti vAgrahaNamihAnuvartya vyavasthitavibhASAzrayaNA na jus / yadvA 'laGaH zAkaTAyanasya' iti sUtre 'nityaM ThitaH' ityato Dita ityanu vRttyeveSTasiddherlaGgrahaNamatiricyate, luGi sinA luGi syapratyayena ca vyavadhAnAt , leGi tu 'jherjus' iti juso vihitatvAcca / Thita ityasya laDyeva paryavasAnAttato laGgrahaNaM vibhjyte| niyamazcAyaM 'lava yo laG tasyaiva jharjus , na tu lavadbha vena yo laG tasyetyato Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [35 tAmaH / (3-4-101) uitazcaturNAmeSAM tAmAdayaH kramArasyuH / 2200 nityaM ddintH| (3-4-66) sakArAntasya Diduttamasya nityaM lopaH syAt / 'alo'ntyasya' (sU 42) iti sasya lopH| bhavatAm bhavantu / 2201 seyapiJca / (3-4-87) loTaH sehiH syAtso'pie / 2202 ato he| mastu na lo vidhiiyte| kintu laGi aGgasyeti bhaavH| kena tAmAdayaH, kena vA salopa ityata Aha tathA hIti / tAmAdayaH salopazca yathA jJAyante tathA spaSTamucyanta ityarthaH / tasthasthamipAm / tas thas , tha mip eSAM dvandvAt SaSTIbahuvacanam / tAm tam ta am eSAM dvandvAt prathamAbahuvacanam / 'nityaM tiH' ityasmAd 'DitaH' ityanuvartate, tadAha GitazcaturNAmiti / Dito lakArasya AdezabhUtAnAmityarthaH / kramAditi / yathAsaMkhyasUtralabhyamidam / nityaM ngitH| uttamapuruSa evAsya sUtrasya prayojanam / prasaGgAdihopanyastam / 'sa uttamasya' iti sUtramanuvartate / tatra 'saH' iti SaSThayantam / tena uttamo vishessyte| tadantavidhiH / 'itazca lopaH-' ityato 'lopaH' ityanuvartate, tadAha sakArAntasya jiMduttamasyeti / Dito lakArasya ya Adeza uttamapuruSaH tsyetyrthH| 'vaito'nyatra' ityasmAdvAgrahaNAnuvRttinivRttaye nityagrahaNam / 'alo'ntyasya, ityantyalopaH / bhavatAmiti / loTastas , tasya taamaadeshH| zap gunnaavaadeshau| na ca tAmAdezasya sarvAdezatvAt prAg vibhaktitvAbhAvAd 'na vibhaktI tusmAH' iti niSedhAbhAvAd makArasyetsaMjJA zaGkayA, saMyogAntalopena makArAntaraprazleSaNa upadeze'ntyatvAbhAvAt / bhavantviti / loTo jhaiH antAdeze zapi guNe avAdeze dvayorakArayoH pararUpe eruritIkArasya ukAre bhavantviti rUpam / atha loTaH sipi zapi guNAvAdezayoH bhava si iti sthite / seyapicca / 'hi' iti nokadoSaH' iti / tacintyam , adurityatra 'sijabhyasta-' iti nityajusaM bAdhitvA paratvAcchAkaTAyanasyeti vikalpaprasaGgAt / tasmAlamahaNaM zAkaTAyanasUtre kartavyameva, na tu tadatiricyate / na ca 'zrAtaH' iti sUtreNAdurityatra nityaM jussyAditi vAcyam , tasya niyamArthatvena vidhyarthatvAyogAt , anyathA abhUvannityatra 'sijabhyasta-' iti jus duri eva syAditi navyAH / yadi tviha 'prAtaH' iti sUtramAvartya vidhyarthatA niyamArthatA ca vyAkhyAyeta tadA tUladoSAbhAvAyaveti samAdhAnamapi samyageva, zAkaTAyanasyeti juso vaikalpikatvAt , tadabhAvapakSe punaHprasaGgavijJAnAt / 'sijabhyasta-' iti jusi vIkRte tu sutarI samyageva, paraM tu juhvatu vindatvityatra jusvAraNAya vyavasthitavibhASA tvAzrayaNIyaiveti dik / sakArAntasyeti / dillakArottamasakArasyeti prAco vyAkhyAnaM tvayuktam , bhUyAsamityAdAvatiprasaGgaH syAditi bhaavH| Diduttama Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] siddhAntakaumudI / [ bhvAdi ( 6-4- 105 ) zrataH parasya herluksyAt / bhava-bhavatAt bhavatam bhavata / 2203 merniH / ( 3-4-86 ) loTo merniH syAt / 6204 zrADuttamasya piJca / ( 3-4-62 ) loDuttamasyADAgamaH syAtsa piJca / hinyorutvaM na / ikAroccAraNasAmarthyAt / bhavAni bhavAva bhavAma / 2201 anadyatane laG / lupta prathamakam / 'loTo laGghat' ityato loTa ityanuvartate / tadAha loTaH seriti / stuhItyAdau sipsthAnikasya hai: pittvAtsArvadhAtukamapiditi GittvAbhAvAd guNe prApte pidvacanam / evaM ca GidvattvAt 'kkGiti ca' iti guNo na / 'serhi Gicca' ityeva tu na sUtritam / pitassipaH anudAttasya sthAne herapyanudAttatvApatteH / bhava hi iti sthite / atohe: / 'ataH' iti paJcamI / heriti SaSThI 'ciNo luk' ityato lugityanuvartate, tadAha zrataH parasyeti / bhaveti / hividhAnaM tu stuhItyAdyarthamiti bhAvaH / bhavatAditi / AziSi loTa: sipi tasya 'pica' iti hibhAve zapi guNAvAdezayoH 'to de:' iti lukaM paratvAd bAdhitvA 'tuhyo :-' iti pakSe tAtaGiti bhAvaH / bhavatamiti / thasi zapi guNe avAdeze ca bhava zas iti sthite 'loTo labvat' iti lavattvAttasthasthamipAmiti thasaH tamAdeze rUpam / evaM bhavateti / thasya tAdeza iti vizeSaH / loTo mipi zapi guNe zravAdeze mi : tasthasthAmapAnityamAdeze prApte merniH / 'loTo lavat' ityataH 'loTa:' ilanuvartate, tadAha loTo meriti / bhava ni iti sthite / zraDuttamasya / 'loTo lavat' ityataH 'loTaH ' ityanuvartate, tadAha loDuttamasyeti / stavAni stavAvetyAdau 'sArvadhAtukamapit' iti vinivRttyarthaM pidvavacanam / yadyapi mipsthAnikasya naH pittvAttadAgamasyApi siddhaM pittvaM tathApi vAsmasorADAgamasyAGittvArthaM piditi vacanam / nanu stuhi bhavAnItyatra 'eruH' ityutvaM kuto na syAdityata zrAha hinyorutvaM neti / sAmarthyAditi / zranyathA 'hu' 'nu' ityeva vidadhyAditi bhAvaH / bhavAnIti / ADAgame savarNadIrghaH yaH / nacAtra lavadbhAvAditazceti lopaH zaGkayaH, ikAroccAraNasAmarthyAt / anyathA mo na ityeva vidadhyAt / evaM herapi bodhyam / yadyapi bhavAnItyAdau 'to dIrgho yatri' ityeva dIrghasiddherADAgamavidhirvyarthaH / tathApi stavAnaM tyAdyarthamAvazyakamihApi syati / DillakArottamasyetyarthaH / tena bhavAvaH bhavAma ityAdau nAtiprasaGgaH / so'piceti / evaM ca pitvenAnudAttasya sipaH sthAne yo hirAdezaH sa tu 'sthAne'ntaratamaH ' ityanudAtto na bhavati / 'jahi zatrUn' 'stuhi zrutam' / bhavatAditi / lugAyA paratvAddhestAtaG, antaraGgameva lug bAdhate na tu paramiti bhAvaH / sa pizceti / sa iti tacchabdena yasyADAgamaH sa parAmRzyata ityAhuH / itazca / 'itazca lopaH-' Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [37 (3-2-111) anadyatanamUtArthavRtterdhAtorlaG syAt / 2206 luGlaGluG. vddudaattH| (6-4-71) eSu pareSvaGgasyADAgamaH syAt , sa codAttaH / 2207 itazca / (3-4-100) Dito lasya parasmaipadamikArAntaM yattadantasya lopa: syAt / abhavat abhavatAm abhavan / prabhavaH abhavatam abhavata / abhavam abhavAva abhavAma / 2208 vidhinimantraNAmantraNA'dhISTasaMpraznaprArthaneSu nyAyyatvAdupanyastam / bhavAveti / loTo vas guNAvAdezau zrADAgamaH savarNadIrghaH / laDvadbhAvAd 'nityaM DitaH' iti sakAralopaH / evaM masi bhavAmeti rUpam / iti lottprkriyaa| anadyatane laG / 'dhAtoH' iti 'bhUte' iti cAdhikRtam / bhUta iti dhAtvarthe anveti, tadAha anadyatanabhUtArthavRtteriti / luGlaGlakSu / 'agasya' ityadhikRtam , tadAha eSu pareSvaGgasyeti / antarajatvAd nityatvAtparatvAcca yathAyathaM tipi zapi vikaraNe guNe avAdeze vikaraNaviziSTasyAGgasya aDAgamaH / lAvasthAyAmevADAgama iti tu pakSAntaraM bhASye sthitam / itazca / 'lasya' ityadhikRtam / 'itazca lopaH parasmaipadeSu' ityasmAd 'lopaH' iti 'parasmaipadeSu' iti cAnuvartate / parasmaipadesvityetat SaSThayA vipariNamyate, tadAha Gito lasyetyAdinA / 'alo'ntyasya' ityanyasya lopaH, tadAha abhavaditi / abhavatAmiti / laGastasaH tAmAdezaH zap guNAvAdezau aT / abhavanniti / jharantAdezaH / zap guNAvAdezau aT 'itazca' iti ikAralopaH / takArasya sNyogaantlopH| amava iti / sipi zapi guNe avAdeze aTi ikAralope rutvvisrgau| abhavatamiti / thasastamAdezaH / zapa guNAvAdezau aT / abhavateti / thasya tAdeze zapi guNe avAdeze atti| abhavamiti / mipaH zramAdeze zapi guNe avAdeze pUrvarUpam / abhavAveti / vasi zapi guNAvAdazau aT / 'ato dIrgho yami' iti dIrghaH / 'nityaM DitaH' iti sakAralopaH / evaM masi abhavAmeti rUpam / iti lprkriyaa| vidhinimntrnnaa| nanu vidhyAdayo hi na liGo vAcyAH / 'laH karmaNi ca bhAve ca-' iti sUtreNa kartRkarmabhAvAnAM lakAravAcyatvabodhanAt / naca 'laH karmaNi ca-' iti zAstraM livyatiriktalakAraviSaya. kamevAstviti vAcyam, tathA sati yajetatyAdau kartRvAcakatvAbhAvena zabAdyanApattarityata iti sUtrAtparasmaipadezvityanuvRttaM SaSThayekavacanAntatayA vipariNamayya ita ityanena vizedhyate tadAha parasmaipadamikArAntaM yattasyeti / prAcA tu parasmaipadeSvikArasya lopa ityuktam , tadayuktam , bhvedityaadaavtivyaapteH| nanu 'ato yeyaH' ityatra Iy dIrghAdirastu, evaM ca noklAtivyAptiH 'itazca' iti taparakaraNAt / ataeva abobhavIdityAdApi na doSa iti cet / maivam , ruderlaDi aruditAmityAdau doSadhrauvyAditi Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38] siddhaantkaumudii| [bhvAdiliG / (3-3-161 ) eSvartheSu cotyeSu vAdhyeSu vA liG syAt / vidhi: preraNam , bhRtyAdenikRSTasya pravartanam / nimantraNaM niyaMgakaraNam , aAvazyake zrAddhabhojanAdau dauhitrAdeH pravartanam / AmantraNaM kAmacArAnujJA / adhISTaH saskArapUrvako vyApAraH / pravartanAyAM liG ityeva suvacam / caturNA pRthugupAdAnaM aAha dyotyeSviti / 'laH karmaNi ca-' iti sUtraM sAmAnyaviSayaM sadapi vidhinimantraNeti vizeSazastriNa na bAdhyate, avirodhAt / tathA ca vidhyAdiviziSTa kAdiSu liGiti phalatIti matvAha vAcyeSu veti / pakSadvayamapIdaM bhASye sthitam / 'vidhiH preraNam' iti bhASyam arthatassaMgRhNAti vidhiH preraNamiti / nanu nimantraNAdInAmapi preraNAntarbhAvAtpaunaruktyamityato vyAcaSTe bhRtyAdenikRSTasya pravartanamiti / tadyathA bhRtyaM svAmI vadati-bhavAn vastraM kssaalyedite| AmantraNAd bhedaM darzayituM nimantraNazabdaM vyAcaSTe nimantraNaM niyogakaraNAmati / niyogazabdasya preraNazabdaparyAyatvabhramaM vArayati Avazyake zrAddhabhojanAdau dauhitrAdeH pravartanamiti / 'trINi zrAddha pavitrANi dauhitraH kutapasi laH' ityAdivacanAditi bhAvaH / tadyathA dauhitrAdIn prati iha zrAddhe bhavAn bhuJjIteti / AmantraNaM kAmacArAnuzeti / yathecchaM kriyatAmityabhyanujJAnamityarthaH / adhISTaH satkArapUrvako vyApAra iti / bhASyavAkyamidam / satkRtya pravartanamityartha / adhipUrvakasyeSadhAto. rbhAve kvAntasyopasargavaMzAdasminnarthe vRttiH / ata eva bhASyaprayogAdadhISTazabdasya manoramAyA sthitam / vidhinimantraNA / dyotyeSu vAgeSu veti / pakSadvayasyApyAkare sthitatvAditi bhAvaH / atrAye tvitthamupapattiH-vi yAdInAM pratyayArthatvamanucitam / tathAhi sati karnAdInAmarthAnAM lakArAntare ! tArthAnAM vidhyAdayo'rthA bAdhakAH syuH, tathA ca liGaH kadhibhidhAyakatvaM na syAt , tatazca dvivacanabahuvacane na syAtAm , zabAdayazca na syuH, puruSavyavasthA ca na syAt , pihitatvaprayuktastRtIyAdivirahazca na sidhyediti / dvitIye tvitthamupapattiH-vidhyAdimmiH kAdayo na bAdhyante parasparavirodhAbhAvAt / tathA ca 'laH karmaNi-' ityatra / / iti bahuvacananirdezana sarvalakArANAM saMgrahAlliGAdInAmapi karnAdayo'rthA bhaveyuH kiM ca karnAdayo'pi niravakAzAH / na ca laDAdayo'vakAzAH / nyAyasAmyena vidhyAdivadvartamAnatvabhUtatvAderapi tattallakAravAcyatvAt / na caivaM pacatItyAdau dhAtvartha prati vartamAnatvAdeH pratyayArthatayA vizeSyatvaM syAt / tathA caikakartRkA vartamAnA pacikriyetya dizAbdabodhavarNanamayukta syAditi vAcyam , pratyayArthatayA vizeSyatvApAdanasya kavitAvapi tulyatvAt / nanu pratyayArthaH pradhAna prakRtyartho vizeSaNamityautsargikamAkhyAte tyajyate 'bhAvapradhAnamA Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [36 puMstvam / adhISTamityeva kvacitpAThaH, mANavakaM bhavAnadhyApayedityudAharaNam / idaM kArya na veti vicArya nirdhAraNaM saMpraznaH, yathA-kiM bhoH vyAkaraNaM bhvaandhiiyiiteti| prArthanaM yAcyA, yathA bhavAnannaM me dadyAditi / suvacamiti / pravartanAtvasya vidhyAdicatuSu anusyUtatvAditi bhAvaH / pravRttyanukUlavyApAraH prvrtnaa| tatra pravRttiH ziSyAdiniSThaH / tadanukUlavyApArastu preraNAtmakaH pravartayitRgurvAdiniSThaH / vistarastu maJjUSAyAM iSTavyaH / caturNAmiti / vidhinimantraNAmantraNAdhISTAnAmiyarthaH / khyAtam' iti siddhAntAnurodhAditi cettarhi tata eva nokladoSa iti dik / pravartanA. yAmiti / pravartanA tvasya vidhyAdiSu caturkhanusyUtatvAditi bhAvaH / atra vadantipravRttiH pravartanA cobhayamapi vyApAraH, sa ca dhAtvarthaH / phalavyApArayordhAtuvAcyatvakhIkArAt / tadAzrayastu lakArArthaH, vyApAratvena pravartanAyA dhAtvarthatve'pi (pravRttatvAt) pravartanA tu liGtvAdirUpeNa lakAravAcyA dyotyA ceti pakSadvayam / pravRttiH puruSaniSThA prArthI bhAvanetyucyate / pravartanA tu vidhiH, mAM prerayatItyanubhavAllikAdiniSThA zAbdI bhAvanetyucyate / veda eva ligadiniSThA vakturabhAvAt , loke tu puruSaniSTeti kecidabhyupagacchanti / pravartanAyA asyAH puruSapravRttireva bhAvyA / puruSapravRttestu yajanadAnAdi bhAvyam , evaM ca dhAtUpAttavyApArasya viSayaviSayibhAvena dvedhAnvaye tAtparyaprAhakA liDAdaya iti dyotakatApakSa eva jyAyAn / libatvAdirUpeNa lakArasya pravartanAyAM zaktyantarakalpane gauravAt / evaM nnicypi| iyAMstu vizeSaH-NicpratyayadyotyA preraNA sarvasminnapi mate puruSAdiniSTheva na tu NiniSThA, liDAdidyotyA tu matabhedena likniSThA vA puruSaniSThA veti / syAdetat-liAdidyotyA pravartanA loke puruSaniSTheti mate pAcayatyodanaM devadattena yajJadatta itivat pacedodanaM devadattena yajJadatta iti prayogaH syAt / pravRttyAzrayaH pravartanAzrayazca lakAreNokta iti kartari tRtIyA na bhavati kiM tu. prathamaiveti cet / tarhi zrodanaM devadatto yajJadattaH pacediti prayogaH syAt / atrAhuH-puruSaniSTheti mate pravartanA liDAdivAcyaiva, na tu dhAtuvAcyA / tathA ca liGapAttavyApArAzrayasya puruSasya kartRtvAbhAvAsoktadoSaH / devadattena pAcayati yajJadatta ityAdau tu Nijantasya dhAtutvAdAtUpAttavyApArAzrayatvena pryojypryojkyo| rubhayorapi kartRtvAllakAreNAnukte prayojye kartari tRtIyeti vaiSamyamiti / kaustubhAdau tu-'hetumati ca' iti sUtre prayojakavyApArasya NijvAcyatvapakSa eva mukhyatvena sthApitaH / vyApAradvayasyApi picprakRtyarthatve tvabhItyasya NijarthavizeSyakatve abhisAvayati, prakRtyarthavizeSyakatve tu 'upasargAtsunoti-' iti SatvamabhiSAvayatIti siddhAntasya khArasyabhaGgApatteriti / tathA ca 'gatibuddhi-' iti sUtre aNikarteti vizeSaNamavyA. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 ] siddhAntakaumudI | [ bhvAdi prapaJcArtham / 2206 yAsud parasmaipadeSUdAtto Gicca / ( 3-4-103) liGaH parasmaipadAnAM yAsuDAgamaH syAt sa codAtto Gicca / GiboknejJAyate kacidanubandhakArye'pyanalvidhAviti pratiSedha iti / zraH zAnacaH zitvamapIha liGgam / I zratha liGastipi itazcetIkAralope zapi guNe zravAdeze bhava tU iti sthite yAsud para / 'liGaH sIyuT ' ityato liGa ityanuvartate / SaSThayarthe sanamI, tadAha liGaH parasmaipadAnAmiti / sIyuTo'pavAdaH / yAsuTi TakAra it ukAra uccAraNArthaH / TitvAt tibAdInAmAdyavayavaH / zravayave GitvaM ca 'anarthakya tadaGgeSu' iti nyAyena samudAye AgamaviziSTatibAdau vizrAmyati / 'AgamA adAttAH' iti yAsuTaH anudAttatve prApte udAttavacanam / idameva vacanam 'AgamA anudAttAH' ityatra jJApakamiti bhASyam / stuyAt stuyAtAmityAdau guNAdiniSedhArthaM yAsuTo Gittvavacanam / nanu 'yadAgamA -' iti nyAyena yAsuDAgamo liGAdezaparasmaipadAvayavaH / tatazca sthAnivattvenaiva GittvasiddheH yAsuTo GittvavidhirvyarthaH / na ca sthAnibhUtaliGo GakArasyAla ittvena guNaniSedhavidhAvAzrayaNAdanalvidhAviti niSedhaH zaGkayaH, 'ghumAsthAgApAjahAtisAM hali' iti kGiti vihitasya itvasya 'na lyapi' iti niSedhena liGgenAnubandha kArye analvidhAviti niSedhAbhAvajJApanAdityata Aha Gitvokteriti / kvacidanubandhakArye'pi analvidhAviti niSedha iti / yAmuTo Gittvena jJAyata ityanvayaH / tathA ca etajjJApanArthameva yAsuTo Gitvamiti bhAvaH / jJApanaphalaM tu vakSyamANetyatra GobabhAvaH / anyathA luDAdezasya zAnacaH sthAnivattvena TittvAn GIp syAt / nanu 'kvacidanubandhakArye'pyanalvidhAviti niSedhaH' ityatra yAsuTo GittvavacanaM na jJApakam / anubandhakArye sarvatra analvidhAviti niSedhAbhAve satyApe yAsuTo Gittvasya tipsipmibAgamayAsuTo GittvArthamAvazyakatvAt / nahi liGAdezatve'pi tisimiyAM GittvaM sthAnivattvalabhyam / halaraznazzAnajbhAviti sUtrabhASye ci pinna, picca Ginna' iti prapaJcitatvAdityasvarasAdAha znaH zAnacaH zittvamapIha liGgamiti / iha anubandhakArye'pi kvacidanalvidhAviti niSedho'stItyasminnarthe zrAH - zrapratyayasya yaH zAnajAdezaH'ilaH znazzAnajjhau' iti vihitaH, tasya zittvamapi liGgam jJApakamityarthaH / vartakaM syAt / tvanmate prayojakavyApArasyApi NicprakRtyarthatvena prayojakasyApyaNau kartRtvamiti dik / prArthanaM yAcyA / kvaciditi / jJApanapha taM tu vakSyamANetyAdau TidugillakSaNaGIbabhAva iti 'TiDDhA -' iti sUtra evoktam ruyAdityAdau 'uto vRddhirluki hali' iti na pravartate, bhASye 'pica pinna, Gicca pina' iti vyAkhyAnAdvizeSavihitena hitvena pittvasya bAdhAdityAdau vacyamANataya yAsuTo vittvaM na G Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [41 2210 sud tithoH| (3-4-107) liGastakArathakArayoH suT syAt / suTA yAsuTa na bAdhyate, liDo yAsuTa takArathakArayoH suDiti viSayabhedAt / 2211 liGaH salopo'nantyasya / (7-2-76) sArvadhAtukaliDo'nansyasya sasya lopaH syAt / iti sakAradvayasyApi nivRttiH / suTaH zravaNaM svAzIliGi / sphuTataraM tu tatrApyAtmanepade / 2212 ato yeyH| (7-2-80) ataH parasya anyathA sthAnivattvenaiva tasya zittvasiddhestadvacanaM vyartha syAditi bhAvaH / atra ca yadvaktavyaM tat strIpratyayaprakaraNe vakSyamANetyatra prapaJcitam / tathA ca prakRte bhava yAs t iti sthite / sutithoH / 'liGassIyuT' ityato liGa itynuvrtte| tizca th ceti dvandvAt SaSThIdvivacanam / ikAra uccAraNArthaH, tadAha liGastakAreti / suTi TakAra it , ukAra uccAraNArthaH / bhava yAs s t iti sthitam / nanviha pareNa suTA yAsuTaH kathaM na bAdhaH, bhaveyurityAdau parasmaipadeSu yAsuvidheH caritArthatvAdityAzaGkya nirAkaroti suTA yAsudna bAdhyata iti / tat kuta ityata Aha liGo yAsuDiti / liGaH sIyuD yAsuDAgamazca / liGAdezaikadezasya takArasya suDAgama iti viSayabhedAdityarthaH / tathA ca yogapadyasambhavAbhAvAt vipratiSedhAbhAvAna pareNApi suTA yAsuTo bAdha iti bhAvaH / liGaH sa / 'sa' iti luptaSaSThIkaM padam / 'rudAdibhyaH sArvadhAtuke' ityataH sArvadhAtuka ityanuvRttaM SaSTayA vipariNamyate, tadAha sArvadhAtuka liGa iti / sakAradvayasyApIti / avizeSAt sakAradvayasyApi yugapallopaH pravartate / lakSye lakSaNasya sakRdeva pravRttiriti tu paryAyeNa punaHpravRttiparamiti bhAvaH / yadyapi bhava yAsa s t ityatra skorityeva sidhyati, tathApi bhaveyurityAdyartha sUtram / nanu suTo lope kimarthassuDvidhirityata Aha suTaH zravaNaM tvAzIliGIti / bhUyAstAmityAdau 'ligaziSi' ityArdhadhAtukatvena tatra sakAralopasyAprasakteriti bhAvaH / vyaJjanaparasyaikasyAnekasya voccAraNe vizeSAbhAva iti bhASyAdAha sphuTataraM tviti / jJApakamityaparitoSAdAha naH zAnacaH zittvamiti / suda tithoH| takArAdikAra uccAraNArthaH / liGaH slopo| 'rudAdibhyaH-' iti sUtrAtsArvadhAtuka ityanuvartate, seti luptaSaSThIkamananyasyetyamena vizeSyate tadAha sArvadhAtukaliGo. 'nantyasyeti / sakAradvayasyApIti / avayavAvayavo'pi samudAyaM pratyavayava ityAzrayaNAtsuTo'pi liGbhaktvAditi bhAvaH / AzIliGIti / bhUyAstAmityAdau / nanu suTi kRte 'anaci ca' iti dvitvasyAsiddhatvAttataH prAgeva 'sko:-' iti yAsuTaH sakAro lupyate, jhali pare yaH saMyogastadAditvAt / tathA caikasakArakaM rUpaM tulyam / suDabhAve yAsuTaH sakArasya dvitve kRte tu suTi 'sko:-' iti salopAtsuTa eva sakArasya Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdisArvadhAtukAvayavasya yA ityasya iy syAt / guNaH / ylopH| bhavet / 'sArvadhAtuke' kim-cikIyAt / madhye'pavAdanyAyena hi 'ato lopaH' eva bAdhyeta / bhavedityAdau tu parasvAdIrghaH syAt / bhavetAm / 2213 jharjus / tatrApi AziSi liGyapi edhiSISTetyAdAvAtmanepadaM sphuTataraM sakAradvayasya zravaNamityarthaH / tatra yAsuTo'bhAvana salopAbhAvena ca suTa eva sakArasya pRthak spaSTaM zravaNasambhavAditi bhAvaH / tathA ca bhava yAt iti sthite / ato yeyaH / yA iti luptaSaSThIkaM padam / ata iti paJcamI / parasyetyadhyAhAryam / iya ityatrAkAra uccAraNArthaH / 'rudAdibhyaH-' ityasmAt 'sAvadhAtuke' ityanuvRttam avayavaSaSTyA vipariNamyate / tadAha ataH parasyetyAdinA / bhava iy t iti sthitam / guNa iti / 'zrAd guNaH' ityaneneti zeSaH / bhavey t iti sthitam / yalopa iti / lopo vyoH-' ityaneneti zeSaH / bhavediti / yalopAt prAga halGayAdilopaH saMyogAntalopazca na zaGkayaH, antaraGgatvena yalopasya pUrva pravRtteH, saMyogAntalopasya traipAdikatvenAsiddhatvAcceti bhAvaH / sArvadhAtuke kimiti / 'rudAdibhyaH-' ityatassArvadhAtuka ityanuvRttilabhyaM sArvadhAtukAvayavasyeti kimarthamityarthaH / bhUyAdityAdAvAzIliGi ArdhadhAtuke ataH paratvAbhAvAdeva iyAdezAbhAvasiddheH sArvadhAtukagrahaNAnuvRttirvyarthetyAzayaH / cikIrSyAditi / kRJdhAtoH sannantAd AzIliGi tibAdau cikIrSa yAditi sthite 'ato lopaH' ityakAralope cikIAditi rUpam / tatra 'zrato ye paH' ityatra sArvadhAtukaprahaNAnanuvRttau cikIrSa yAditi sthite 'ato yeyaH' iti iyAdeza zrAdguNe yalope cikIrSediti syAt / sArvadhAtukagrahaNAnuvRttau tu na doSaH, AzIliMgadezasya tiko liGAziSItyArdhadhAtukatAyA vakSyamANatvAditi bhAvaH / nanu AziSi liDi cikIrSa yAditi sthite nityatvAd 'ato lopaH' iti akAralope sati ataH paratvAbhAvAdeva ato yeya ityasyApravRtteH, tatra sArvadhAtukagrahaNAnuvRttiya'thaivetyata Aha madhyeupavAdanyAyena hato lopa eva bAdhyeteti / SaSThasya caturthapAde 'ato lopaH' iti sUtrama , saptamasya dvitIyapAde 'ato yeyaH' iti sUtram , saptamasya caturthapAde tu 'zrato dI| yami' iti sUtramiti sthitiH / tatra AzIlichi zrArdhadhAtuke cikIrSa yAdityatrAllopaprAptyA vidhiliGi tu bhava yAdityatra ato dIrghaprAptyA ca iyAdezasya niravakAzatvena bAdhyasAmAnyacintAmAzrityApavAdatayA tena anyatarasmin bAdhye sati 'madhye'pavAdAH pUrvAn vidhIn bAdhante nottarAn' iti nyAyena 'ato lopaH' eva bAdha. dvitve ca dvisakArakamapi rUpaM tulyameveti suTo vidhAnaM vyarthamityaparitoSAdAha sphuTataraM tviti / edhiSISTeyAdAviti bhAvaH / madhye'pavAdanyAyeneti / 'rudAdibhyaH-' Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [43 (3-4-108) liGo jharjusa syAt / ja it / 2214 usyapadAntAt / (6-1-66) apadAntAdavarNAdusi pare pararUpamekAdezaH syAt / iti prApta / paratvAtrisyasvAca 'prato yeyaH' (sU 2212) iti prAcaH / yadyapyantaraNatvAtpara. rUpaM nyAyyam , tathApi 'yAs' ityetasya iy iti vyAkhyeyam / evaM ca sakhopasyA. mahati / na tu 'ato dIghA-' ityathaH / eva cArdhadhAtuke cikIrSa yAditi sthite ataH paratvAdiyAdezaH prasajyetetyativyAptiH syAditi sthitam / evaM cAvyAptirapItyAha bhavedityAdAviti / ataH parasya iyAdezavidhau sArvadhAtukagrahaNAnanuvRttau vidhiliGa. stipi sArvadhAtuke bhava yAditi sthite iyAdezaM paratvAd bAdhitvA 'ato dI? yami' iti yAdau sArvadhAtuke pare ato vidhIyamAno dIrghaH syAt / tatazca ataH paratvAbhAvAdiyAdezo na syAdityavyAptiH syAdityarthaH / naca iyAdezasya niravakAzatvAd dIrghabAdhakatvaM zaGkayam , cikIrSyAdityArdhadhAtuke dIrghaprAptyayogye iyAdezasya sAvakAzatvAditi bhAvaH / bhavetAmiti / tasaH tAmAdeze zapi guNe avAdeze yAsuDAgame suTi sakAradvayalope yA ityasya iyAdeze AdgaNe yalopaH / atha liGo ma 'jho'ntaH' iti prApte jharjusa / 'liGassIyuT' ityato liGa ityanuvartate / tadAha liDo meriti / anekAla-vAtsarvAdezaH / ja iditi / jusaH sthAnivattvena pratyayatvAt 'cuTU' iti jakAra itsaMjJaka ityarthaH / usi zapi guNe avAdeze yAsuTi sakAralope bhava yA usiti sthite iyAdeza bAdhitvA pararUpapravRttiM zaGkitumAha usyapa / 'ekaH pUrvaparayoH ityadhikRtam / 'zrAdgaNaH' ityasmAdAdityanuvartate / 'evi pararUpam' ityasmAtpararUpamiti, tadAha apa. dAntAditi / usIti / usi yaH ac ukAraH tasmin parata ityarthaH / 'iko yaNaci' ityataH acItyanuvRtteH / yadyapi usaH kRtsnasyAkArasya ca usityekAdeze'pi rUpaM tulyam , tathApi 'akaH savarNe dIrghaH' ityAdAvuttaratrAcItyAvazyakamatrApyanuvartata iti bodhyam / bhinyurityaayudaahrnnm| iti prApta iti / bhava yA usityatrAkArasyokArasya cAdgaNaM bAdhitvA ekasminnukAre pararUpe prApte satItyarthaH / sati ca pararUpe yA ityasyAbhAvAd iy na syAditi manyate paratvAditi / pararUpApekSayA iyAdezaH paro nityazca, akRte kRte ca prvRtteH| kRte pararUpe ya ityasyaikadezavikRtanyAyena ekAdazasya pUrvAntavatvena vA iyAdezasya nirvAdhatvAt / tatazca pararUpaM iti sUtrAtsArvadhAtuka ityananuvRttAvayaM nyAyaH pravartata iti bhAvaH / antrnggtvaaditi| pratyayamAtrApekSatvAt , 'zrato yeyaH' ityasya tvAtvAtprakRtipratyayobhayasApacavana bahisA. tvAditi bhAvaH / nanvapadAntAkArasya jusazcAzrayaNAtpararUpasyApyubhayasApekSatvamastyeveti cet / maivam , anekAzrayaNe'pi pratsabamAtrAzrayatayA prakRteranAzrayaNAt / byAsyeya Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44] siddhaantkaumudii| [ svAdi. pavAda iya' (sU 2212) isyatra tu sandhirAIH / bhaveyuH / ave mavetama bhaveta / bhaveyam bhaveva bhavema / 2215 liGAziSi / ( 3-4.-116) AziSi vikastiDArdhadhAtukasaMjJaH syAt / 2216 kidAhida ! (3-4-104) bAdhitvA iyAdeze bhaveyuriti rUpamiti prAcInA manyanta ityarthaH / nanu pararUma.pra! dhikArasthatvAbhAvAd aGgAnapekSatvAd antaraGgam , iyAdezastu AH tvAn prakRtipratyayobhayasApekSatvAd bahiraGgaH / tatazca parAnnityAdapIyAdezAt pararUpasyAntaraNatayA bala. vattvAt pararUpameva iha syAditi zaGkate yadyapIti / pariharati tathApIti / 'ataH' 'yAs' 'iyaH' iti padacchedaH / yAsiti luptaSaSThIkaM padam / tatazca ataH parasya yAsi. tyetasya iy syAditi vyAkhyeyamityarthaH / nanu liGaH sa lopo'na tyasyeti sakArasta lopa iyAdezaM bAdhitvA nityatvAt prApnotIti tatazca yAs ityasya y iti kathamityata Aha evaM ceti / yAsiti sakArAntasya iyAdezavidhisAmaH ryAdeva sakAralopaM bAdhitvA prAgeva yAsiti sakArAntasya iyAdezo bhavatItyarthaH / tathA ca sakArAvasthAyAmavarNAtparatvAbhAvena pararUpasyApravRttiriti bhaavH| nanu yadi yAra iya iticchedaH, tadA sakArasya rutve, 'bhobhago-' iti yatve, 'lopaH zAkalyasya' iti tasya lope ato yA iya iti syAt / zrAvaNe kartavye yalopasyAsiddhatvAdityata 'pAha sandhirArSa iti / 'Ane muk' iti sUtre bhASye tu 'ato yA iya.' ityeva ra trapATho lakSyate / bhaveriti / sipi, zapi guNaH / avAdezaH / 'itazca' iti ikaarlopH| yAsuDA gamaH / sakArasya lopaH / iyAdezaH / zrAdgaNAH / yalopaH / rutvani rgaa| evaM thasa: tamAdeze thasya tAdeze ca, bhavetam bhavateti ca rUpam / bhaveyami te / mipi amAdezaH / zap / guNaH / avAdezaH / yAsuT / salopaH / iyAdezaH / zrAdgaNaH / bhave. veti / vasa zap gunnaavaadeshau| 'nityaM DitaH' iti sakAralopaH / rAsuTa / salopaH / iyAdezaH / zrAdgaNaH / yalopaH / evaM masi bhavemeti rUpam / iti vidhiliprakriyA / athAzIliDi vizeSamAha liGAziSi / liGiti luptaSaSThIkaM padam / 'tiGzitsArvadhAtukam' ityatastiDityanuvartate, tadAha AziSi liGastiGiti / sArvadhAtuka. saMjJApavAdo'yam / tatazca sArvadhAtukasaMjJAkArya zabAdi na bhavati / kidAziSi / 'liGassIyuT' ityato liGa ityanuvartate / 'yAsuT parasmaipadeghu-' ityataM yAsuDiti ca ! miti / etacca vipratiSedhasUtre bhAdhye spaSTam / ArdhadhAtukasaMha' iti / 'laGaH zAkaTAyanasyaiva' ityata evakAro'nuvartanIyaH / anyathA ekasaMjJAdhi kArabahirbhUtatvena sArvadhAtukasaMjJApi syAttatazca pakSe zabAdiH syAt / kidAziSi / Gi venaiva guNavRddhipratiSedhe siddha kidvacanamijyAdityAdau saMprasAraNArtha jAgaryAdityatra guNArtha ca / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [45 AziSi liGo yAsuTa kissyAt / 'sko:-' (s 380) iti salopaH / 2217 kkDiti ca / (1-1-5) girikanDinimitte iglakSaNe guNavRddhI na stH| tadAha AziSi liGa iti / 'yAsuTa parasmaipadeSu-' iti GittvasyApavAdaH / yadyapi Gittvenaiva guNaniSedhaH sidhyati, tathApi ijyAdityAdau 'vacisvapiyajAdInAM kiti' iti saMprasAraNAdyartha kittvamAvazyakam iha nyAyyatvAdupanyastam / atha AziSi liGastipi ArdhadhAtukatvAt zanabhAve 'itazca' itIkAralope yAsuDAgame ataH paratvAbhAvAt sArvadhAtukatvAbhAvAcca iyArdezAbhAva suTi bhUyAs s t iti sthite prakriyAmAha skoriti salopa iti / liGassalopa ityasya sArvadhAtukaviSayatvAt skoriti suTaH padAntasaMyogAditvAd lopaH / tato yAsuTaH sasyApi padAntasaMyogAditvAdeva lopH| na tu jhalparasaMyogAditvena yAsuTaH sasya lope suTaH sasya padAntasaMyogAditvAllopa iti yuktam / tathA sati jhalparasaMyogAdilopasyAsiddhatvena sNyogaantlopaaptteH| bhraSTa ityAdI sAvakAzasya jhalparasaMyogAdilopasya saMyogAntalopAbAdhakatvAditi zabdaratne vistaraH / evaM ca bhUyAs s t iti sthite sakAradvayasya nivRttau bhUyAditi rUpam / tatra 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' iti guNe prApte / vikGati ca / gkaG eSAM samAhAradvandvaH kAtpUrva gakArasya cana nirdezAd gaG ca id yasyeti vigrahaH / dvandvAnte zrUyamANa icchandaH pratyekamanveti / tathA ca giti kiti Giti ceti labhyate / nimittsptmyessaa| 'iko guNavRddhI' ityanuvartate / cakAra ityarthe / ika ityuccArya vihite iti labhyate / 'na dhAtulopa ArdhadhAtuke' ityato netyanuvartate / tadAha gikiGinimitte ityAdinA / gitItyanuktau tu 'glAjisthazca pasnuH' iti gsnupratyaye jiSNurityatra guNaniSedho na syAt / na ca rasnupratyayaH kideva kriyatAmiti vAcyam , tathA sati 'ghumAsthA-' iti kiti vihitasya Itvasya prasaGgAt / yadi tu giti kiti biti parato jAgarterguNo hi liti paryudasyate, GitvaM ceha vizeSavihitena kittvena bAdhyate / salopa iti / jhalparasaMyogAditvena yAsuTaH sasya lopaH suTastu padAntasaMyogAditveneti bhAva iti manoramAyAM sthitam , tadasambaddhamiti matvAtra niSkarSamAhuH-bhUyAstAM bhUyAstaM bhUyAstetyatra jhalparasaMyogAditvena yAsuTaH sasya lopaH / bhUyAdityatra tu suTa iva yAsuTo'pi sasya lopaH padAntasaMyogAditvenaiva / anyathA jhalparasaMyogAdilopasyAsiddhatvAtsaMyogAntalopa eva syAt / mRSTa ityAdau sAvakAzasya jhalparasaMyogAdilopasya saMyogAntalopAbAdhakatvAditi / Dinimitta iti / kiti kiti pare iko guNavRddhI na sta iti na vyAkhyAtam , chinabhinnamityatra lghuupdhgunnsyaanissedhprsnggaat| nacArambhasAmarthya zaGyam , citaM stutamityAdAvavyavahite kiti caritArthatvAditi Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdibhUyAt bhUyAstAm bhuuyaasuH| bhUyAH bhUyAstam bhUyAsta / bhUyAsam bhUyAsva guNavRddhI na sta iti vyAkhyAyeta, tadA cchinnaM bhinnamityatra ktapratyaye pare laghUpadhaguNa. niSedho na syAt , sthAnibhUtasyeko halA vyavadhAnAt / naca yena nAvyavadhAnanyAyaH zaGkayaH, citaM stutamityAdAkavyavahite caritArthatvAt / yadi ca iko na guNavRddhI ityeva vyAkhyAyeta na viglakSaNe iti, tadA ligorapatyaM laigavAyanaH, naDAditvAt phak , iha AdivRddharorguNasya ca vastugatyA iksthAnikatvAd niSedhaH syAdityalam / bhUyAditi / ihArdhadhAtukatvAd 'liGaH salopa-' ityasyApravRtteH 'sko:-' iti salopa ityuktaM na vismartavyam / na caivamapi saMyogAdilopasyAsiddhatvAddhalDyAdilopaH syAditi vAcyam , suTi yAsuTi ca sati tAbhyAM viziSTasyaiva pratyayatvenApRktatvAbhAvAdityalam / bhayAstAmiti / AziSi liGastasastAmAdeze ArdhadhAtukatvAt zababhAve yAsuDA. game ataH paratvAbhAvAdiyAdezAbhAve suTi jhalparasaMyogAditvena yAsuTa sakArasya lopo guNaniSedhazca / bhUyAsuriti / jharjusi yAsuDAgame guNaniSedhe rUpam / bhayA iti| AzIliGaH sipi 'itazca' itIkAralopaH, yAsuTaH 'skoH' iti salopaH, guNaniSedhaH, rutvvisrgau| bhUyAstamiti / thasastamAdeze yAsuTi guNaniSedhaH / evaM thasya bhAvaH / anye tu-ktiIti pratyayagrahaNAt pratyayena saMnidhApitasyAGgasya vichati para iti vyAkhyAne tu chinnaM bhinmamityAdi sidhyatyeva / na cavaM bhavAvo bhavAma ityAdAvatiprasaGga iti vAcyam , antaraGgaguNaM prati bahiraGganiSadhasyApravRtterityAhuH / 'kliti ca' iti sUtre carvena gakAro'pi prazliSyata ityAzayena gikinDinnimitta ityuktam / giti kim , 'glAjisthazca gasnuH' jiSNuH / kiti tvasminsthAsnurityatra 'ghumAsthA-' itItvaM prasajyeta / na ca sogittve bhUSNurityatrerinaSedho na syAt 'glAjisthazca-' iti cakArAd bhuvazva gasnurbhavatIti svIkArAditi vAcyam , 'zrayukaH kiti' ityatrApi catvena gakAraM prazliSya gitkinoriraNa syAditi vyAkhyAnAt / na caivaM carvasyAsiddhatayA 'zrRyukaH-' ityatra visarjanIyo na labhyata iti 'hazi ca' ityutvameva syAditi vAcyam , sautratvAt / 'na mu ne' ityatra neti yogavibhAgenAsiddhatvAbhAvAdveSTasiddhe. / vAmanastu'glAjisthazva-' iti sUtre sthA zrA iti prazleSAtsthAsnurityatra 'ghumAgthA-' itItvaM na bhaviSyatIti gakAraprazleSAbhAvAnna 'zrayukaH kiti' ityatra carvasyAsiddhatvAbhAvasamarthana kleza ityAha iglakSaNa iti / ika ityevaM vihite ityarthaH / iglakSaNe kim , laigavAyanaH / ligonaDAditvAtphaka / ihAdibuddherorguNasya ca vastugatyA isthAnikatve'pi na niSedhaH / na ceka ityukte'pi 'kiti ca' ityArambhasAmarthyAdatra niSedho na bhavediti zaGkayam , nADAyanAdau tasya caritArthatvAt / bhUyAditi / iha 'sko:-' Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [47 bhUyAsma / 2218 luG / (3-2-011) bhUtArthavRttAtoluG syAt / 2216 mAGi luG / (3-3-175) sarvalakArApavAdaH / 2220 smottare laG ca / (3-3-176) smottare mAGi laG syAlluG ca / 2221 cila lungi| (3-1-43) zabAdyapavAdaH / 2222 cleH sic / (3-1-44) icAvitau / 2223 tAdeze'pi bhUyAsteti rUpam / bhUyAsamiti / mipaH amAdeze yAsuTi guNaniSedhaH / bhUyAsveti / liDo vas 'nityaM GitaH' iti skaarlopH| yAsuT / guNaniSedhaH / evaM masi bhUyAsmeti rUpam / ityAzIliprakriyA / luG / 'dhAtoH' iti 'bhUte' iti cAdhikRtam / tadAha bhUtArthavRtteriti / mADi luG / mAli prayujyamAne dhAtoluG syAdityarthaH / nana 'luG' ityudAhRtasUtreNaiva siddheH kimarthamidamityata Aha sarvalakArApavAda iti / mAstvityAdau tu mA ityavyayAntaraM prtissedhaarthkmityaahuH| 'zrAGmAGozva' iti sUtrabhASye tu uito mAzabdasya nirdezAt pramAchanda ityatra tuk na bhavatItyuktam / mAzabdasyAvyayAntarasya sattve tu tdevodaahiyet| mAstvityatra tu astviti vibhaktipratirUpakamavyayamityanye / smottare lc| cakArAd 'mADi luG' ityanukRSyate / sma ityavyayam uttaraM yasmAditi vigrahaH, tadAha smottare mAGIti / ayamapi sarvalakArApavAdaH / cila lungi| cli iti luptaprathamAkam / luGi pare dhAtoH cilapratyayaH syAdityarthaH / zabAdyapavAda iti / AdinA zyanAdivikaraNasaMgrahaH / cle sin / icAviti / citsvarazcittvasya prayojanam / idittvasya tu amaMstetyatra 'aniditAM hala upadhAyAH-' ityupadhAlopasyApravRttiH iti lopasyAsiddhatvAttakArasya saMyogAntalopaH prAptaH padAntasaMyogAdilopenAnavakAzena bAdhyate / nanvemapi saMyogAdilopasya 'pUrvatrAsiddham' ityasiddhatvAddhalDyAdilopaH syAt, padAnte saMyogAdilopasya bhRT bhRDityAdau sAvakAzatvAditi cet / atrAhuH-suDyAsuToH satostAbhyAM viziSTasyaiva pratyayatvenApRktatvAbhAvAt , halantAyAH prakRteH paratvAbhAvAcoktadoSazaGkava nAstIti / sarvalakArApavAda iti / mAstvityAdau niSedhArthakamAzabdo'nya eva na tu mAGityAhuH / cila luGi / ikAra uccAraNArtha iti manoramA / na ca 'mantre ghasa-' iti sUtre leriti sthAne la ityucyamAne cilaminasyApi lakArasya luk syAditi zaGkatham , 'gAtisthA-' iti sUtrAtisaca ityanuvartya sicsthAninaH sthAnyahasya lasya lugiti vyAkhyAyAmatiprasamAbhAvAdvibhASAnuvRtteluko vaikalpikatayA chandasi rUpAntarasyAnApAdyatayA ca sijanukRti vinApi nAtiprasA ityAhuH / zabAdyapavAda iti / AdizabdAttattadgaNaprayuktAnAM zyannAdinAM grahaNam / icAvitAviti / todittve prayojanamamaMstetyatra 'aniditAm-' ityupadhAlopA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 ] siddhAntakaumudI / [ svAdi gAtisthAghupAbhUbhyaH sicaH parasmaipadeSu / ( 2-1-77 ) embaH sico luksyAt / gApAviheNAdezapivatI gRhyete / 2224 bhUsuvo staGi / (7-3-88 ) bhU sU etayoH sArvadhAtuke tiGi pare guNo na syAt / 2925 astisicopRkte / ( 7-3-66 ) sic ca zram ceti samAhAra indraH / sicchandastha prayojanam / gAtisthAghu / gAti sthA ghupA bhU eSAM dvandvat pacamIbahuvacanam / parasyeti zeSaH / sica iti SaSThI / gAtIti ritapA nirdezAda gAdhAtorgrahaNam / ghu ityanena 'dAdhAdhvadAp' iti ghusaMjJakayoH dAdhAtorghAdhAtozca grahaNam / 'rAyattatriyArSabito yUni lugaNiJoH' ityasmAdvayavahitAdapi lugityanuvartate / 'juhotyAdibhyaH zluH' ityavyavahitamapi zlugrahaNaM nAnuvartate, vyAkhyAnAt, tavAha ebhyaH sica ityAdinA / gApAviheti / iha 'gAtisthA-' iti sUtre vAtItyanena pApa hona ca 'iNo gA luGi' iti lugvikaraNasyeNo gAdezaH, zabdikaraNaH pibAdezayogyaH pAdhAtuzca gRhyete ityarthaH / gApohaNe iNapibatyorgrahaNamiti bhAvyAditi bhAvaH / tathA ca luGastibAdeze 'itazca' iti ikAralope zabapavAde cilapratyaye tasya sici tasya luki DAgame abhUt iti sthite vittvAd GittvAbhAve 'sarvadhAtukArdhadhAtukayoH ' iti guNe prApte bhUsuvostiGi / 'midaMrguNa:' ityato guNa ite 'rAmbhyastasyAci piti-' ityato neti sArvadhAtuka iti cAnuvatate / tadAha etaye riti / bhU sR ityanayorityarthaH yaH / iha ' SUG prANigarbhavicane' iti lugvikaraNa va grahaNam / na tu suvatisUyatyoH zavikaraNazyanvikaraNayorapi tatra tiGo vikaraNena vyavadhAnAt / atha abhUt ityatra takArasyeDAgamamAzaGkitumAha grastisivo'pRkte / zrastizva sicceti samAhAradvandvAt paJcamI / 'dhruva ITU' ityata IDityanuvartate / tasmAdityuttarasya' iti paribhASayA 'astisicaH -' iti paJcamI zrapRktasyeti SaSThIM kalpayati / tatazca zrasteH sicazca parasyApRklasya IDAgamaH syAditi prAcInA vyAcacate / tathA sati luGi bhAvaH / gAtisthA / iha vyavahito'pi luganuvartate na tu zluH, vyAkhyAnAdityAzayenAha lugiti / gApAviti / gAtIti zitapA vikaraNazUnyasya nirdezAllugvikaraNa iNAdezo gRhyate, 'lugvikaraNA lugvikaraNayora lugvikaraNasya grahaNa 1' iti paribhASayA pibatirgRhyate na tu pAtirityarthaH / bhUsuvoH / ' SUG prANigarbhavimocana' / ityAdAdikasyeha prahaNam, suvatisUyatyostu na grahaNam, tiGo vikaraNena vyavadhAnAt / zrastisico 'pRkte / atra prAzcaH - astizca sicceti samAhAradvandve astisic, tasmAditi vigrahaM matvA asteH sicazca parasyeti vyAcakhyuH / taccintyam, tatra samAsAntasyAnityatvAzrayaNe 'dvandvAccudaSahAntAd-' iti prAptasya TacaH parihAre'pi 'samudrAbhrAha:' iti nirdezAd Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA stvbodhiniishitaa| [46 sautraM bhasvam / astItyamyavena karmadhArayaH / tataH pavamyAH sautro lukU / vidyamAnAssico'stezca parassAhana IDAgamaH khAt / iti IT neha, sico lukA aste bhAve abhUditi na syAt / bhUbhAvasya sthAnivattvena astitayA tatrAprakasya hala IDAgamasya duritvAt / tathA agAt asthAt apAdityAdAvapi 'gAtisthA-' iti sico lukyapi sthAnivattvena sicaH paratvAdoDAgamaH syAt / ataH prakArAntaraNa vyAcaSTe sizca as cetyAdinA / nanu sicasazabde sicazabdasya pUrvakhaNDasyAntarvartivibhaktyA padatvAt 'coH kuH' iti kuravaprasA ityata mAha sicazabdasya sotraM bhatva. miti / tathA ca bhatvena padatvasya bAdhA kutvamiti bhAvaH / nanu sicaszabde as ityanenevAsteAbhAd astigrahaNaM kimarthamityata mAha astItyavyayena karmadhAraya iti / astIti vibhaktipratirUpakamavyayaM luptasubvibhaktikaM vidyamAnArthakam / tena sicaszandasya karmadhAraya ityarthaH / tathA ca astisicas ityekaM padamiti sthitam / tataH paJcamyAH sImo lugiti / 'supo muluk-' ityaneneti shessH| tathA ca astisica iti padAd labdhArthamAha vidyamAnArisaco'stezca parasyeti / 'alpAntaram' ityetadanityamityAzritya sicchandasya paratvasamarthane'pi 'astebhUH' iti bhUmAvasya sthAnivatvenAstitayA tatrAkasya hala IDAgamasya duritvAt , tathA gAtisthAdhupAbhUbhyaH sico lukyapi sthAnivadbhAvena sicaH paratvAnapAyAdagAdasthAdabhUdityAdAvatiprasazAcca / tadetad dhvanayanvyAcaSTe sikha as ceti / sautraM bhatvamiti / tenAna kutvajaztve na bhavata iti bhAvaH / vidyamAnAditi / sico'stezca vidyamAnavizeSaNena luptAtsicaH kRtabhUbhAvAdassezca neti bhAvaH / bhASyakArAstvAhuH-'astisico'pRkte' iti dvisakArako'yaM nirdeza iti / atra mAdhavaH-as sa iti samudAyasyAdhAtutayA 'iviztapau dhAtunirdeza' iti ritap pratyayo na syAditi / atra vadantidvisakArakanirdeze ritap na syAditi yaduktaM tadramasolimAtram / itthaM hi bhASyAzayaHsica ityasyAnantaraM sakAraH prazliSyate na tu ritapaH prAk, ata eva 'sico'pRkte' iti dvisakArako'yaM nirdeza ityuktaM bhASye / anyamA astIti nirdezo dvisakAraka ityeva brUyAt , evaM ca sAntAdasteH sAntAtsica iti cArSo nirvAdha eva / dvitIyazca sakAro lupyate 'saMyogAntasya padAntasya' iti vyAkhyAnAt , vyapadezivadbhAvena padAntatvAd dvitIyasakArasya / na ca saMyogAntalopasyAsiddhatvAd 'ato roH-' ityutvaM durlabhamiti vAcyam , 'saMyogAntalopo rorutve' iti vArtikenAsiddhatvaniSedhAt , saMyogAntaM yatpadamiti vyAkhyAna tu neha saMyogAntalopaH, kiMtu sakAradvayasyApi rutve kRte 'ato roH-' ityanenaika evokAro bhaviSyati, vidheyavizeNasyaikatvasya padhekatvavadvivakSitatvAt / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 siddhaantkaumudii| bhvAdiH luptasvAt / prabhUt / 'halaH kim-aidhiSi / 'apakasya' iti kim-aidhiSTa / abhUtAm / 2226 sijabhyastavidibhyazca / (3-4-106 ) sico'bhyastAdvidezca parasya risaMvandhino pharjus syAt / iti prApte 2227 prAtaH / hala iti / 'uto vRddhiluki hali' ityato'nuvRttasya halItyasya SaSTadhA vipariNAma iti bhAvaH / itITa neheti| anena sUtreNa abhUt ityatra IDAgamo netyarthaH / kuta ityata Aha sico lukA luptatvAditi / vidyamAnatvavizeSaNena luptAtsicaH parasya neti bhAvaH / evaM ca agAdityAdAvapi luptAtsicaH parasya, aste Di kRtabhUbhAvAtparasya ca netyukta prAyam / aidhiSIti / edhadhAto hi uttamapuruSaikavacanam , iT / atra ikArasya sicaH paratve'pi haltvA bhAvAd IDAgamo neti bhAvaH / aidhisstteti| edhadhAtortuGi prathamapuruSakavacam / atra ta ityasya sicaH paratva'pi ekAlpratyayatvAbhAvenApRktatvAbhAvAd IDAgamo neti bhAvaH / abhUtAmiti / luGantasi tasya tAmAdezaH, cliH, sic / aT / guNaniSedhaH / sijabhyastavidi ! "jharjus' iti sUtramanuvartate / 'nityaM ThitaH' ityato Dita iti ca tadAha licobhyastAdityAdinA / iti prApta iti / liGo jharjusIti shessH| atH| 'majA' iti suutrmnuvrtte| 'prAtaH sijlugantAditi vaktavyam' iti vAkiM bhASye paThitam / tatazca sijluki yadAkArAntaM tasmAtparasya jharjusiti labhyate 'sijabhyasta-' iti na ca sthAnibhedena ukAradvaye satyapi na kSatiH, savarNadIrghAnantaramAdguNe sati samIhitarUpasiddheriti vAcyam , ekapadAzrayatvenAntaramatvAd guNe pazcAdavAdeza pravRttyA 'astisico'pRkta' iti rUpAsiddhaH, tasmAduktarItyA eka evokAH iti svIkartavyam / ataeva vidheyagataikatvasya vivakSitatvAd 'ekaH pUrvaparayoH' ila traikAhaNaM bhASyAdau pratyAkhyAtam / nanvati pare yo ruH sa tvataH paro na bhavati, zataH parastu atipUrvo na bhavatIti rudva yasthAne kathamukAraH syAt / maivam , 'roH' iti jAtiparanirdezanAtaH paratvasya pUrvatvasya ca sambhavAt / na caivamapi paratvAda 'hazi ca' iti prathamasyaiva roruH syAditi vAcyam , rutvasyAsiddhatayA hazparatvAbhAvAt / na cAzrayAsiddhatvamiti vAcyam , sthAnyaMze tathAtve'pi nimittabhUtahazaMza tadasaMbhavAt / yadyapi satva jAterekatvAdubhayorapi eka eva bhavatIti vyAkhyAyAM nAyaM klezastathApi rutvavidhau padasyetyanuvartamAnAdekapadAntatvaM na saMbhavati, dvitIyasakArasya pRthakpadatvAdityAhuH / apRktahala iti / apRktasArvadhAtukasyeti prAcoktaM tvayuktam / aidhiSi ityAdAvativyAge, sArvadhAtukaprahaNavyAvAlAbhAcca / praatH| sijgrahaNamanuvartate 'jharjus' iti ca / sica AkArAcca parasya jharjus / tatra pratyayalakSaNena sicaH paratvamAkArAttu zrutyA / evaM sthite phalitamAha Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [51 (3-4-110) sijlukyAdantAdeva jharjus syAt / prabhUvan / prabhUH abhUtam abhUta / abhUvam abhUva abhUma / 2228 na mAGyoge / (6-4-74) aDATau na staH / mA bhavAn bhUt / mA sma bhavat bhUdvA / 2226 linimite luGa kriyaatipttau| (3-3-136 ) hetuhetumadbhAvAdi linimittaM tatra bhaviSyatyarthe luG syAskriyAyA aniSpatto gamyamAnAyAm / prabhaviSyat pUrvasUtreNeva siddha niymaarthmidm| tadAha sijlukyaadntaadeveti|abhuuvnniti| miH, cilaH, sica , luk , aT , jho'ntaH 'itazca' iti ikAralopaH / takArasya sNyogaantlopH| 'bhuvo vugluliToH' iti vuk / sijluki prAtaH parasyeveti niyamAt 'sijabhyasta-' iti na jusiti bhAvaH / abhUriti / sip , cliH, sic , luk , aT, ikAralopo rutvavisargau / abhUtamiti / thasastam cliH, sic , luk , aT , guNaniSedhaH / evaM thasya tAdeze abhUneti rUpam / abhUvamiti / mip , am , cliH, sic , luk, aTa, vuk / abhUveti / vas , cliH, sic , luk , aT, 'nityaM DitaH' iti sakAralopo guNaniSedhaH / evaM masi abhUmati rUpam / atha mAGi luGi vizeSamAha na mAGayoge / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe aDATau na sta iti / 'luGlaGluGvaDudAttaH' ityataH 'pADajAdInAm' ityatazca tadanuvRtteriti bhAvaH / mA bhavAn bhUditi / mA bhUdityatra aDAgame sati asati ca vizeSAbhAvAd bhavatpadasya madhye pryogH| atha 'smottare laG ca' ityasya udAharati mA sma bhavada bhaveti / evaM bahuvacane mA sma bhavan mA sma bhUvanniti codAharaNaM bodhyam / iti luprkriyaa| linimitte / hetuhetumadbhAvAdIti / 'hetuhetumatorliGa', 'icchArtheSu liGloTau, ityAdi linimittaM lakArArthaprakriyAyAM spaSTIbhaviSyati / bhaviSyatyartha iti / 'bhaviSyati maryAdAvacane' ityataH tadanuvRtteriti bhAvaH / kriyAtipattipadaM vyAcaSTe kriyAyA aniSpattAviti / suvRSTizcedabhaviSyat tadA subhikSamabhaviSyat ityusijlukIti / 'gAtisthA-' iti sUtreNetyarthaH / 'sijbhyasta-' iti pUrvasUtreNaivAdantAdapi jheH jusi siddha niyamArtho'yamityAha AdantAdeveti / hetuhetumadbhAvAdIti / atra kecid zrAdizabdenAzaMsAvacanaM gRhyata iti vyAkhyAya AzaMsAvacanaM lio yanimittaM tatrApi kiyAtipattau bhaviSyati luG, guruzcedAyAsyat zrAzaMse ahamadhyeSye ityudAharanti / anye tu-'bhaviSyati maryAdA-' ityAdinA bhaviSyatItyupakramya yo yo liG vihitastanimitta eva kriyAtipattau luG bhavati nAnyatretyAhuH / linimitsamiti / 'hetuhetumatorliGa', 'icchArtheSu liGloTau' ityAdilakArAthaprakriyAyAM sphuTIbhaviSyati / aniSpattAviti / suvRSTizcedabhavi Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ] siddhAntakaumudI / [ bhvAdi * . , 2 . " 9 > abhaviSyatAm abhaviSyan / abhaviSyaH abhaviSyatam abhaviSyata / abhaviSyam abhaviSyAva abhaviSyAma / 2230 te prAgdhAtoH / ( 1 - 4 -80 ) te gatyupasargasaMjJakA dhAtoH prAgeva prayoktavyAH / 2231 zrAni loT / ( 8-4-16 ) upasargasthAnimittAtparasya loDAdezasyAnItyasya nasya yaH syAt / prabhavANi / 'duraH SatvaNatvayorupasargasvapratiSedho vaktavyaH' / duHsthitiH / durbhavAni / 'dhantaHdAharaNaM bodhyam / abhaviSyaditi / luG, tip, 'itazca' itIkAralopaH / ' syatAsI lRluToH' iti zabapavAdaH syapratyayaH / ad valAdilakSaNa iT guNAvAdezau / tvam / abhaviSyatAmiti / tasastAmAdezaH / syaH, zraT id guNAvAdezau, tvam / abhaviSyanniti / bhiH syaH, zrad iT guNAvAdazau / 'bho'ntaH ' iti pherantAdezaH 'itazca' itIkAralopaH / takArasya saMyogAntalopaH / Satvam / abhaviSya iti / sip, syaH, RT, id guNaH, zravAdezaH, 'itazca' itIkAralopaH, Satvam, rutvavisargau / abhaviSyatamiti / yasaH tamAdezaH syaH, aT, iT guNAvau Satvam / evaM thasya tAdezAdi pUrvavat / zrabhaviSyamiti / mipaH am, syaH, aT iT guNAvau, pUrvarUpam Satvam / abhaviSyAveti / vas, syaH, zraT, 'nityaM GitaH' iti sakAralopaH / zrato dIrghaH / Satvam / evaM masi abhaviSyAmeti rUpam / iti lRprakriyA / atha prasaGgAdAha te praagdhaatoH| te ityasya vivaraNam gatyupasargasaMjJA iti / 'upasargAH kiyAyoge' 'gatizca' iti prakRtatvAditi bhAvaH / prAgeveti / na parato nApi vyavahitA ityarthaH / iha dhAtoH prAgeva prayujyamAnA gatyupasargAH syuriti saMjJA niyamapakSo'pi bhASye sthitaH / ani loT / loDiti zranIti ca luptaSaSThIkaM padam / 'raSAbhyAM no NaH' ityanuvartate / ' upasargAdasamAse'pi' ityata upasargAditi na / tadAha upasargasthAnnimittAditi / rephaSakArAtmakAdityarthaH / asamAnapadatvArtha ArambhaH / 'aTkupvAGnumvyavAye'pi' iti sUtraM NatvaprakaraNe sarvatra bhavatIti bhASyam / duraH patveti / SatvaNatvayoH kartavyayoH dura upasargatvapratiSedha ityarthaH / duHsthitiriti / SyattadA subhikSamabhaviSyaditi tatraivodAhariSyati / prAgeveti / na parataH, nApi vyavahitA ityarthaH / ataeva 'chandasi pare'pi ' ' vyavahitAzca' iti sUtritam / ani loT / ni loDityeva vaktavye zrAnigrahaNamAgamazAstrasyAnityatA jJApayitum / tena 'sAgaraM tartukAmasya japtvA stotram' ityAdi sidhyati / loDgrahaNaM spaSTa pratipattyartham / na ca prakRSTA vapA yeSAM tAni pravapAni mAMsAnItyatrApyanena nityaM NatvaM syAditi vAcyam, upasargagrahaNAdarthavadmahaNAccAsyApravRtteH / 'prAtipadikAnta--' iti vaikalpikatvaM 1 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [53 zabdasyAtividhi NavedhUpasargasvaM vAcyam' / antardhA / antarSiH / antarbhavANi / 2232 zeSe libhASA'kakhAdAvaSAnta upadeze / (8-4-18) upadeze kAdikhAdiSAnta barje gadanadAderanyasmindhAtau para upasargasthAnimittAtparasya nernastha NatvaM vA syAt / praNibhavati, pranibhavati / ihopasargANAmasamastatve'pi saMhitA nisyaa| tadukram 'saMhitaikapade nisyA nityA dhAtUpasargayoH / nisyA samAse vAkye tu sA vivakSAmapekSate // ' iti / sattAdya nirdezazvopalaNam / yAgAsvArgo bhavatItyAdAvutpadyata ityA. atra 'upasargAtsunoti-' iti SatvaM na bhavati / durbhavAnIti / atra 'pAni loT' iti raNatvaM na bhavati / antaHzabdasyeti / avidhau kividhau Natve ca kartavye antar ityasya upasarga mityrthH| prAditvAbhAvAdaprApte vacanam / antardheti / 'striyAm' ityadhikAre dhAdha toH 'Atazcopasarge' ityaG / TAp / antardhiriti / 'upasarge choH kiH' / antarbhavANIti / 'pAni loT' iti Natvam / zeSe vibhASA / akakhAdAviti chedaH / 'nargadanada-' iti pUrvasUtroktadhAtubhyo'nyaH shessH| tadAha gadanadAderanyasminniti / nanu NatvaprakaraNaM saMhitAdhikArastham / tatazcAvivakSitAyAM saMhitAyA. upasargAtparatvAbhAvAd NatvAbhAvaH / vivakSitAyAM tu Natvamiti vikalpasiddhaH ki meha vibhASAgrahaNenetyata Aha ihopasargANAmiti / uktmiti| hariNati zeSaH / atra ekapada ityanena akhaNDaM padaM vivakSitam , 'nityA samAse' iti lijhAt / akhae itvaM ca padabhinnottarakhaNDakatvam / anyathA rAjIyatItyAdau 'prato tviSyata eva / duraH Satveti / 'duraH parasya NatvaM neti kecit' iti prAcoktaM tvayuktam / evaM hi siddhAnte NatvaM syAt taccAkaraviruddhamiti bhAvaH / antadheti / 'Atazcopasarge' : tyaG TApa / antardhiriti / 'upasameM ghoH kiH' / zracchabdasyAG vidhAvupasargatvamu saMkhyAyate, tattu prakRtAnupayogAdupekSitam / bhidAdipAThena 'prajJAzraddhA-' iti nipAtanena / gatArthatvAcca / zeSe vibhASA / 'nergadanada-' iti sUtrokkApekSayA roSa ityAha gada nadAderanyasminniti / upadeze kim , pranicakAra pranicakhAdetyatrApi niSedhe nyathA syAt / aSAnteti kim , pranipinaSTi / upadezagrahaNAt pranipakSyati / 'ca kSataH khyAJ' pranicakze ityatrApi niSedhaH / zeSagrahaNaM spaSTArtham / gatvazAstre sahi tAyAmityadhikArAt saMhitAyAmavivakSitAyAM NatvAbhAvaH, saMhitAyAM tu gatvamiti vikala siddheH kimanena vibhASAgrahaNenetyAzaGkA na kAryetyAha ihopasargANAmityAdi / kapada ityanenaiva siddhe samAsagrahaNaM gobalIvardanyAyeneti bodhyam / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 ] siddhaantkaumudii| [bhvAdidharthAt / upasargAstvarthavizeSasya ghotakAH / prabhavati parAbhavati saMbhavati anubhavati abhibhavati udbhavati paribhavatItyAdau vilakSaNArthAvagateH / una ca "upasargeNa dhAtvartho balAdanyatra nIyate / prahArAhArasaMhAravihAraparihAravat // ' iti / edha 2 vRddhau / katthantAH SaTtriMzadanudAttetaH / 2233 Tita Atmane. guNe' iti zapA pararUpam ekAdezaH pakSe na syAt / arthanirdezazceti / dhAtupAThe 'bhU sattAyAm' ityAdyarthanirdeza ityarthaH / upalakSaNamiti / pradarzanamAtramityarthaH / nanvarthAntaraparisaMkhyA kuto na syAdityata Aha yAgAditi / na ca yAgAt svargo bhavatItyAdau utpattyAdau lakSaNA kuto na syAditi vAcyam , prayoga garyasattvAt / pANinirhi dhAtupAThe dhAtUn kAMzcidarthasahitAn kozvidartharahitAn paThatIti 'cuTU' iti sUtrabhASye sthitam / na cAtiprasaGgaH zaGkayaH, anekArthA api dhAtavo bhavantI te bhASye apizabdena prayogAnusAritvAvagataH / sarveSu dhAtuvarthanirdezassvAdhunikaH / evaM ca 'sedhatergatau' iti sUtre gatAvityupAdAnAt 'Sidha gatyAm' ityarthanirdezaH apANinIya eveti dik / nanu bhUdhAtoH kevalasyotpattyAdyarthakatve udbhavatItyAdau upasargA vyA ityata Aha upasargAstviti / upasarga vinApi bhUdhAtorutpattyAdyarthapratIteH / udbhavatItyAdau prayujyamAnA apyupasargA dyotakA eva, na tu vAcakA iti bhAvaH / dyotakatvaM vA teSAM kimartha svIkAryamityata Aha prabhavatItyAdi / prabhavaH prakAza utpattiH zaktirvA / parAbhavaH parAjayaH / sambhavaH sambhAvanA / anubhava upabhogaH / abhibhavo hiMsA / udbhava utpattiH / paribhavaH tirskaarH| uktaM ceti / hariNati shessH| prahAraH kazAdyAghAtaH / AhAro bhkssnnm| saMhAro vadhaH / vihAraH kriiddaa| parihAraH parityAgaH / iti bhUdhAtuprakriyA / egha vRddhAviti / jAyate, asti, vipariNamate, vardhate, apakSIyate, vinazyatIti SaD bhAvavikArAH / tatra caturthAvasthA vRddhiH upacayaH / katthavAkye tviti / sA saMhitA vivakSAdhInA na tvatra nityetyarthaH / upalakSaNamiti / etacca sattAdyarthanirdezaM kRtavato bhImasenasyApi saMmatamityatra 'kurda khurda gurda guda krIDAyAmeva' ityevakAro jJApakaH / 'sedhatergatau' iti sUtre gatAvityetadapi 'Sidha gatyAm' ityAdyarthanirdezasyopalakSaNatva eva ghaTate nAnyatheti dik / utpadyata ityAdyarthAH diti / evaM ca upasarga vinApyutpattyarthapratIterudbhavatItyAdau prayujyamAno'pyupasargo dyotaka eva na tu vAcaka iti bhAvaH / upasargeNa dhAtvartha iti / ata evA'mareNApyuktam- 'syAdAbhASaNamAlApaH pralApo'narthakaM vcH| anulApo muhurbhASA vilApaH paridevanam / vipralApo virodhoktiH saMlApo bhASaNaM mithaH / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 55 padAnAM Tere / ( 3-4-76 ) Tivo lasyAtmanepadAnAM TeretvaM syAt / edhate / 2234 sArvadhAtukamapit / ( 1-2-4 ) apitsArvadhAtukaM dvitsyAt / 2235 zrato GitaH / ( 7- 2 - 81 ) ataH parasya GitAmAkArasya iy syAt / evete edhante / 2236 thAsaH se / ( 3-4-80 ) Tito lasya thAsaH se syAt / edhase edhethe edhadhve / 'ato guNe' ( sU 161 ) / edhe edhAvahe ntA iti / 'kattha zlAghAyAm' ityantA ityathaH / anudAtteta iti / tatazca etebhya Atmanepadameveti bhAvaH / tatra edh ityasmAt kartari laTi tasyAtmanepada prathamapuruSaikavacane tAdeze zapi edha ta iti sthite Tita Atma / 'Te: ' 'e' iti cchedaH / lasyetyadhikRtam / tadAha Tito lasyeti / zrAdezAnAmiti zeSaH / zratrAtmanepadazabdena tadeva gRhyate natvAno'pi / tena pacamAno yajamAna ityAdAvetvaM neti bhASye spaSTam / edhata iti / atra takArAdakArasya vyapadezidbhAvanAntyAditvena TitvAdetvam / atha laTaH prathamapuruSadvivacane tAmityAdeze Tita AtmanepadAnAm -' iti zrama etve zapi edha A iti sthite khitkAryaM vakSyan GittvamAha sArvadhAtukamapit / 'gAGkuTAdibhyaH -' ityato vidityanuvartate / aGito vittvaM vAstavaM na saMbhavatIti vidvaditi labhyate / tadAha Gidvaditi / Ato GitaH / Gita ityavayavaSaSThI / 'to yeyaH' ityasmAd zrata iti paJcamyantam, iya iti prathamAntaM cAnuvartate / yakArAdakAra uccAraNArthaH / tadAha ataH parasyeti / vitAmityanantaraM zravayavasyeti zeSaH / edhete iti / zrate iti sthite, AkArasya iy, Ad guNaH, 'lopo vyorvali' iti yakAralopa iti bhAvaH / edhanta iti / laTaH prathamapuruSabahuvacane jhAdeze pare zapi jhakArasya antAdeze pararUpe Teretvamiti bhAvaH / atha laTo madhyamapuruSaikavacane thAsAdeze kRte Tita zrAtmanepadAnAmityetve prApte / thAsaH se / 'se' iti luptaprathamAkram / edhasa iti / thAkhi zapi yAsaH sebhAvaH / edhethe iti / laTo madhyamapuruSadvivacane zrAthAmAdeze zapi zrama etve vyAkArasya iyAdeze guNe yalopa iti bhAvaH / edhadhva iti / laTo madhyamapuruSabahuvacane dhvamAdeze zapi Teretve rUpam / laTa uttamapuruSaikavacane iDAdeze etve zapi edha e iti sthite prakriyAM darzayati to guNa iti / 'zrato supralApaH suvacanamapalApastu nihnavaH' iti / Tita Atmane / nanu zAnaco'pi lasthAnikAtmanepadatvAtpacamAno yajamAna ityatra Teretvena bhavitavyamiti cet / atrAhuHprakRtestibAdibhirAtmanepadAnAM vizeSaNAnna doSaH / evaM ca 'TitastaGAM Tere' ityeva vaktumucitamiti / thAsaH se / ekArovAraNaM jJApanArthamiti 'liTastamayoH -' ityatra sphuTIbhaviSyati / zrato guNa iti / iTa etve kRte zrAdguNaM bAdhitvA vRddhau Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. edhAmahe / 2237 hajAdeva gurumato'nRcchaH / (3-1-36) ijAdiyoM dhAturgurumAnRcchatyanyakhata bhAmsyAliTi / 'mAmo makArasya nesvm'| prAskAsorAmvidhAnAjJApakAt / 2238 prAmaH / (2-4-81) bhAmaH parasya beluksyAt / 2236 kRJcAnuprayujyate liTi / (3-1-40)mAmantAhiTaguNe' iti pararUpe vRddhayapavAde kRte sati edha iti rUpamityarthaH / edhAvaha iti / laTa uttamapuruSadvivacane vahi ityAdeze Teretve zapi ato dIrghaH / edhAmaha iti / laTa uttamapuruSabahuvacane mahi ityAdeze Teretve zapi ato dIrghaH / mahihiti lakArastaG. pratyAhArArthaH / iti laTprakriyA / ijAdezca / namaH Rccha ityanena samAse anRccha ityasmAt paJcamI / 'dhAtorekAcaH-' ityato dhAtorityanuvartate / 'kAspratyayAt-' ityata Amiti liTIti cAnuvartate / tadAha ijAdirityAdinA / prAskAsoriti / 'kAspratyayAdAmamantre liTi' iti 'dayAyAsazca' iti ca, kAsdhAtoH, AsdhAtozca liTi zrAm vihitaH / tatra makArasya itsaMjJakatve 'midaco'ntyAt paraH' iti bhAkArAdAkArAntaraM syAt / tatava sarvaNadIrghe kRte kAs As ityeva bhavatIti prAvidhiranarthakaH syAt / ata Amo makArasya netsaMjJeti vijJAyata ityarthaH / tathA ca eth pAm la iti sthite AmaH / 'mantre ghasahara-' ityato leriti, eyacatrivArSamitaH-' ityato lugiti cAnuvartate, tadAha prAmaH parasya leriti / atredamavadheyam / 'kRnmejantaH' ityatra kRdyo mAntastadantamavyayamiti vyAkhyAne edhAmityAdi nAvyayam , liTa eva kRtvAt tasya ca mAntatvAbhAvAt / tathA ca pratyayalavaNena kRdantatvAt prAtipadikatve svAdyutpattI 'zrAmaH' iti luk / leriti tu naanuvrtte| mAntaM kRdantamavyayamiti vyAkhyAne tu pratyayalakSaNena kRdantatvAd edhAmiti mAntamavyayam / tataH subutpattI 'avyayAdApsupaH' iti luk / 'prAmaH' ityanena tu parizeSAlereva luksiddheleriti nAnuvartanIyam / prAmaH parasya leriti vivaraNavAkye tu leriti spaSTArthameva / evaM ca edhAmityavyayaM na veti pakSadvayam , ubhayathApi subantaM padamiti bhASye spaSTam / prAptAyAmanena pararUpamityarthaH / ijAdezca / 'dhAtorekAcaH' ityato dhAtugrahaNaM 'kAspratyayAt-' ityata Am liTIti cAnuvartata ityAha ijAdiyoM dhAturita tyAdi / gurumAn kim , iyess| RcchestvAnarcha / aamH| 'lakSaNapratipadoktaparibhASayA, 'pratyayagrahaNa-' paribhASayA ca neha-zrAma, AmatuH parasya lelgiti| 'mantre ghasa-' iti sUtrAllerityanuvartya 'le k' iti kAzikAdau vyAkhyAtaM tadatro. pekSitaM vyAvAlAbhAt / tiGAdyapavAdatvAllAvasthAyAmevAyaM luk / tena AmantasyAtintatvATevadattAdipadAsparatve'pi 'tiGGatiGaH' iti na nighAtaH / AmantAtparasya Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [57 parAH kRbhvastayo'nuprayujyante / 'mAmpratyayavaskRto'nuprayogasya' (sU 2240) iti sUtre kRmgrahaNasAmAdanuprayogo'nyasyApIti jJAyate / tena 'kRmvastiyoge-' (sU 2117 ) ityataH 'kRmo dvitIya-' (s 2126) iti prakAreNa pratyAhArA. zrayaNAskRbhvastilAbhaH / teSAM kriyAsAmAnya vAcisvAdAmprakRtInAM vizeSavAcisvA. tadarthayorabhedenAnvayaH / sampadistu pratyAhAre'ntarbhUto'pyananvitArthasvAsa pryujyte| kRJcAnu / 'kAspratyayAdAm-' ityata AmityanuvRttaM paJcamyA vipariNamyate / pratyayagrahaNaparibhASayA tadantaM gRhyate / liTi pare yaH kRJ saH anuprayujyata ityanvayaH / phalitamAha AmantAliTparA iti / liziraskA ityarthaH / kRbhva. staya iti / kRtrityanena kRbhvastIno grahaNamiti bhAvaH / anupayujyanta iti / prazabdAdanuzabdAcAvyavahitAH pazcAtprayujyanta ityathaH / viparyAsanivRttyarthaM vyavahita nivRttyartha ceti vArtikAd bhASyAca / evaM ca taM pAtayAM prathamamAsa papAta pazcAt' 'prabhraMzayAM yo nahuSaM cakAra' ityAdiprayogAH prAmAdikA eva / dhAtorAm syAt , kRzcAnuprayujyata ityuktasamuccayAthezvakAraH / nanu kRma evAnuprayogazravaNAt kathaM bhvastyorapyanuprayoga ityata Aha prAmpratyayavadityAdinA / 'kRzyAnuprayujyate-' ityatra kRma ekasyaivAnuprayogavidhau sati 'aAmpratyayavat-' iti sUtre anuprayujyamAnasyetyasya kRta iti vizeSaNaM vyartha syAt / dhAtvantarasyAnuprayogAprasakkeH / tatazca kRma iti vizeSaNAdanyasyApi anuprayogo vijJAyata ityarthaH / nanu kRmo'nyasyApya. nuprayogo vijJAyatAm , bhvastyorapItyeva kuta AyAtamityata Aha teneti / kRnprahaNenetyarthaH / pratyAhArAzrayaNAditi / etacca bhAjye spaSTam / nanvanuprayujyamAnAnAM kRbhvastInAM pAmprakRtibhUtAnAM ca kathamanvaya ityata pAhateSAmityArabhyAnighAtaca tiGantaspetyarthaH / na cAtiGantatve padatvAbhAvAdAmantAtparasya nighAto na sidhyatIti zaGkayam , liTaH kRttvAtpratyayalakSaNena kRdantatayA prAtipadikatve sorutpattAvAmantasyAvyayatvAtsupo lukyapi pratyayalakSaNena subantatayA padatvAt / kRJcAnuprayujyate / kathaM tahiM 'taM pAtayAM prathamamAsa papAta pazcAt' / 'prabhraMzayAM yo nahuSaM cakAra' iti / pramAda evAyam / na ca viparItaprayoganivRttimAtre sUtrasya tAtparyAt pazcAtprayogo vyavahito'pi na duSyatIti vAcyam, viparyAsanivRttyartha vyavahitanivRttyartha ceti vArtikavirodhAt / anyApIti / yadIha kRSzabdena eka eva dhAturguhyeta tadA dhAtvantarasya prAptyabhAvAd 'aAmpratyayavat-' iti sUtre'nuprayujyamAnasya kRSa iti vizeSaNaM vyartha syAditi bhAvaH / na cAtra 'kRJ ca-' iti cakArezaivAnuprayogo'nyasyApIti jJAyata iti zaGkayam , dhAtorAm syAt , anuprayujyate ca Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 ] siddhaantkaumudii| bhvAdi kRSastu kriyAphale paragAmini parasmaipade prApte / 2240 AmpratyayavatkRto'nuprayogasya / (1-3-63) prAmpratyayo yasmAdityatadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH / bhedenAnvaya ityantena / sAmAnyavizeSayorabhedAnvayasya nyAyyatvAditi bhAvaH / kRja iva bhvastyorapi kriyAsAmAnyavAcitvAd dhAtUnAmanekArthatvAditi jJeyam / nanu 'kRbhvastiyoge-' ityasya 'kRo dvitIya-' ityasya ca sUtrasya madhye 'abhividhau saMpadAca' iti paThitam / evaM ca kRpratyAhAre saMpado'pi kuto na grahaNamityata Aha saMpadistviti / ananvitArthatvAditi / siddhasya vastuno rUpAntarApattiH sampaderarthaH / edhAdidhAtostvAmprakRtibhUtasya vRddhyaadirrthH| tayorubhayorapi vizeSarUpatvena sAmAnyavizeSabhAvAbhAvena abhedAnvayAsaMbhavAdityarthaH / ata eva 'kRbhvastInAM grahaNam' iti bhASyaM saMgacchata iti bhAvaH / nanu 'aAmpratyayavat-' iti kRtra AtmanepadavidhAyakasUtraM vakSyamANaM vyartham / 'kharitatritaH' ityeva tatsiddherityAzaGkayAha kRAstviti / aaamprtyyvtkRnyH| 'anudAttaGitaH' ityata Atmanepadamityanuvatite / tatrAmpratyayasyAtmanepadAbhAvAdAha Am pratyayo yasmAdityatadguNasaMvijJAno bahu. vIhiriti / tasya anyapadArthasya guNA vizeSaNAni vartipadArtharUpANi teSAM saMvijJAnaM kriyAnvayitayA jJAnaM na vidyate yasya bahuvrIheH saH atadguNasaMvijJAnaH / yathA liTparaH kRJ ityarthasamarpakatayA tasyopakSINatvAt / abhedAnvaya iti / sAmAnyavizeSayorabhedAnvayo lokasiddha iti bhAvaH / evaM ca edhAMcakre edhAMbabhUve ityAdau ekakartRkabhUtAnadyatanaparokSA vRddhyabhinnA kriyeti tulyo bodhaH / nanu karotiH sakarmakaH bhavatistvakarmaka iti kathamiha tulyateti cet / atrAhuH-yadA hi karotirutpAdanArthakaH khAtanyeNa prayujyate ghaTaM cake rAjyaM cakAreti tadA niyamena sakarmakatvam / yadA tu kriyAntarasamAnAdhikaraNaH karotiH prayujyate juhavAMcakAretyAdau tadA yatsamAnAdhikaraNaH karotistasya sakarmakatvAkarmakatvAbhyAM svayamapi tathAbhAvaM bhajate / evaM bhvastyorapyAmprakRtisAmAnAdhikaraNyena kvacitsakarmakatvaM bodhyam / ataevAnu prayujyamAnAdbhavateH sakarmakatvAlkarmaNi liT / tathA ca mAghaH-'tasyAtapatraM bibharAMbabhUve' iti, zrIharSazca 'tapartupUrtAvapi medasAM bhr| vibhAvarIbhirvibharAMbabhUvire' iti / atredamavadheyamjuhAva juhavAMcakAra juhavAMbabhUva ityAdau kevalo homo gamyate itaratra tu homarUpA kriyeti bodhaH / phale tu na kazcidvizeSaH, ghaTamAnaya dravyaMghaTamAnayetyatra yayA / evaM cAmprakRtyarthagatakArakasaMkhyAdivizeSAbhivyaktiranuprayogasya phalamiti / ananvi. teti / saMpadyarthasyAmprakRtyarthasya cAbhedAnvayo na saMbhavati, ubhayorapi vizeSarUpatvA. diti bhaavH| Ampratyayavat / AmpratyayAntasyAtmanepadAbhAvAdAha atadguNa Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [56 bhAmprakRtyA tulyamanuprayujyamAnAskRto'pyAtmanepadaM syAt / iha pUrvavad ityanuvartya vAkyabhedena saMbadhyate / pUrvavadevAtmanepadaM na tu tadviparItamiti / tena kartRge'pi phale indAMcakAretyAdau na taG / 2241 liTastajhayorezirec / (3-4-81) citragumAnayeti / atra hi puruSasyaivAnyapadArthasya kriyaanvyH| na tu citrANAM gavAmapi / tathA ca 'prakRte Ampratyayavinirmukta Ampratyaya prakRtibhUta edhAdidhAtureva aAmpratyayazabdena labhyata iti bhAvaH / aAmpratyayavaditi tRtiiyaantaadvtiH| anuprayujyata ityanuprayogaH / karmaNi ghaJ / paJcamyarthe SaSThI, tadAha praamprkRtyetyaadinaa| zrAmprakRtabhavituM yogyaM yadAtmanepadaM tad anuprayujyamAnAt kRlo'pi syAditi yAvat / atra na pratyAhAragrahaNam / 'anuprayogasyetyeva siddhe kRJGgrahaNAdiha na pratyAhAragrahaNam' iti bhASyam / parAminyapi kriyAphale kRJdhAtorAtmanepadArtho'yamArambhaH / indAMcakAretyAdau tu paragAmini kriyAphale nAnenAtmanepadam / aAmprakRteH 'idi paramaizvarya' iti dhAtorAtmanepadAbhAvAt tasya parasmaipaditvAt / etadarthameva aaamprtyyvdityupaattm| nanvindAMcakAretyAdau mAstvanena sUtreNa paragAmini kriyAphale Atmanepadam / AtmagAmini tu kriyAphale 'svaritatritaH-' ityAtmanepadaM durim / asya sUtrasya edhAM. cakra ityAdau paraga mini kriyAphale AtmanepadasyAprAptasya vidhAna eva samarthatayA AtmagAmini kriyAphale 'svaritatrita:-' iti prAptasyAtmanepadasya nivAraNe. sAmarthyA. bhAvAdityata Aha iheti / iha 'aAmpratyayavat kRmo'nuprayogasya' iti sUtre 'pUrvavat sanaH' iti pUrvasUtrAt pUrvavadityanuvartya aAmpratyayavat kRto'nuprayogasyetyekaM vAkyam , pUrvavat kRmo'nuprayogasyeti anyadvAkyamiti vAkyadvayaM saMpAdyam / tatra pUrvavaditi tRtIyAntAdvatiH / pUrveNa pUrvaprayuktena edhAdidhAtunA tulyamityarthaH / tatra vAkyadvayasya samAnArthakatve vaiyarthyAd dvitIyaM vAkyaM niyamArtha saMpadyate / pUrvavadeva prAtmanepadaM na tu tadviparItamiti / evaM ca pUrvavAkyena edhAMcakre ityAdI kRtraH paragAminyapi kriyAphale AtmanepadavidhiH, dvitIyavAkyena tu indAMcakAretyAdau kartRgAmini kriyAphale 'svaritamitaH-' ityAtmanepadasya nivRttiH phalati, tadAha teneti / dvitIyavAkyenetyarthaH / na taDiti / na AtmanepadamityarthaH / evaM cAnuprayujyamAnAtkRo liTastaGi iti| aAmprakRtyA tulyamanuprayujyamAnAditi / tRtIyAntAdvatiH / anuprayogasyetyatra karmaNi ghamiti bhAvaH / 'anudAttakti-' ityato'nuvartanAdAha prAtmanepadaM syAditi / evamaprAptasya vidhAne'pi prAptasya nivAraNamanenaiva sUtreNa na saMbhavatItyata Aha vAkyabhedeneti / atra ca pramANamAmpratyayavaditi vacanameva / anyathA pUrva vadityanuvRttyaivAnuprayogasya kRSa zrAmaH pUrveNa tulyamityarthalAbhAdiSTasiddheH kiM tena Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60] siddhaantkaumudii| [bhvAdi. liDAdezayostajhayoH ez irec etau stH| ekArocAraNaM jJApakaM 'taDAdezAnAM TerevaM na' iti / tena DAraurasAM na / kR e iti sthite / 2242 asaMyogAlidkit / (1-2-5) asaMyogAtparo'pilliT kissyAt / 'kkiDati ca' (sU 2217) iti niSedhAt 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (sU 2168) iti guNo na / dvisvAtparatvAdyaNi prApte / 2243 dvivcne'ci| (1-1-56 ) dvisvanimitte'ci pare aca prAdezo na syAd dvitve kartagya / 2244 urat / (7-4-66) prathamapuruSaikavacane tAdeze edhAm kR ta iti sthite / listaTajhayorezi / nanu liTastajhayorizirijityevAstu / zrAdezayorekArocaraNaM vyartham , 'Tita AtmanepadAnAm-' ityetvenaiva siddharityata Aha ekArocAraNamiti / jJApanasya phalamAha tena DArau. rasAM neti / DA rau ras eSAM luDAdezabhUtAtmanepadAdezAnAM TeretvaM netyarthaH / vastutastu paratvAdetve kRte punaH prasaGgavijJAnena DAdiSu kRteSu lakSye lakSaNasyeti nyAyAd etvaM neti 'luTaH prathamasya-' iti sUtrabhASya spaSTam / kR e iti sthita iti / takArAkArasaMghAtasya ekAraH zittvAt sarvAdeza iti bhAvaH / asaMyogAliT / apiditi / 'sArvadhAtukamapit' ityatastadanuvRttariti bhaavH| 'sArvadhAtukamapit' iti GittvaM tu nAtra pravartate / liDAdezAnAmArdhadhAtukatvAditi bodhyam / kittvasya phalamAha kviDati ceti / dvitvAditi / kR e iti sthite liTi dhAtoriti dvitvAt paratvAd 'iko yaNaci' iti RkArasya yaNAdeze rephe prApta satItyarthaH / kRte tu yaNi ekAcavAbhAvAd 'liTi dhAto-' iti dvitvaM na syAditi bhAvaH / dvirvacane'ci / dvirucyate yena paranimittena tad dvivacanaM dvitvanimittamiti yAvat / acItyasya vize. SaNamidam / 'acaH parasmin-' ityataH aca iti 'sthAnivadAdezaH-' i yata Adeza 'Ampratyayavat-' ityanena / liTastajhayoH / eziti zakArakaraNamakAraviziSTatakArasyAdezatvAya / asaMyogAt / asaMyogAditi kim , mamanthe / atra nalopo na / dvivacane'ci / acA sAmAnAdhikaraNyalAbhAya dvivacanazabdasya tanimitte lakSaNA svIkriyate / yadvA ucyata iti vacanam , dvirvacanaM yasminnaci tad dvivacanam / athavA dvirvacanamasminnastItyarzazrAdyac , tadetadAha dvitvanimitta'cIti / iha 'acaH parasmin-' ityato'ca iti, 'sthAnivadAdezaH-' ityasmAdAdeza iti, 'na padAnta-' ityato neti cAnuvartate tadAha aca Adezo na syAditi / yadyapIha vRttyAdau ajAdezaH sthAnivatsyAditi rUpAtidezapakSaH khIkRtaH, phalaM cobhayatra tulyam , tathApyAdezaniSedhapakSo'pi bhASyArUDha iti sa evAtra sviikRtH| kiM ca AdezamaGgIkRtya punaH sthAnirUpAzrayaNApekSayA niSedhaparatayA vyAkhyAnameva laghu / 'prakSAlanAddhi Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [61 iti 'na padAnta-'ityato neti cAnuvartate / dvirvacana ityAvartate / evaM ca dvitve kartavye satItyapi labhyate, tadAha dvitvanimitte acItyAdinA / dvitve kartavye satItyukteH kRte dvitve cake ityAdau yaNAdayo bhavanti / anyathA tu na syuH| dvitvanimittasya acaH sasvAt / dvitvanimitte' iti kim ? duSati / div dhAtoH sani dvitvAtparatvAd UThi kRte dvitvAtprAgyA bhavatyeva / tathA ca dyU ityasya dvitve dudyaSatIti sidhyati / dvitve kartavye yaNo niSedhe tu diyUSatItyabhyAse ikAra eva zrUyeta / na paGkasya dUrAdasparzanaM varam' iti nyAyAt / 'na padAnta-' iti niSedhAnantaraM pAThoDa, pyevaM satyanugRhIta iti zreyAnayaM pakSaH / iSTAnurodhena dvivacana ityAvartya kAlAvadhAraNaparatayApi vyAcaSTe dvitve kartavya iti / kRte tu dvitve yathAyathamAdezaH syAdeveti bhAvaH dvitvanimitte kim , duSatItyatra dvitvAtparatvAdUThi kRte yadi yaNaH pUrvameva dvitvaM syAt tadA diyUSatItyaniSTaM rUpaM syAttanmAbhUditi dvitvanimitta ityuktam / nayUTha dvitvanimittam / acIti kim , jeghrIyata / dadhmIyata / zAzayyate / iha 'I ghrAdhmoH' iti IkAraH, 'ayak yi kDiti' ityayAdezazca niSidhyeta, sa mAbhUditi prAcaH / anye tvAhuH-acIti vyartha ghrIyadhmIyazayya iti dvitIyAjavadhikasyaikAcaH kAryitayA yaGo dvitvanimittatvAbhAvAditi / acaH kim , asUSupat / iha 'khApezcali' iti yatsamprasAraNaM tasminniSiddhe'bhyAse uvarNo na zrayeta / na ca dvitve kRte punaH saMprasAraNena khAparavayavatvAvizeSAdabhyAse taduttarakhaNDe ca ukArazravaNaM bhavediti vAcyam , parasya saMprasAraNe kRte yUna ityatreva 'na saMprasAraNe-' iti pUrvasya yaNaH saMprasAraNaniSedhAt / syAdetat-cakraturityatra aca Adezasya niSedhApravRttyA yaNa syAdeva / atuso dvitvanimittatve'pyakArasyAtayAtvAt / naca 'dvivacane'ci' ityasya vaiyarthyam , cakra ityAdau sAvakAzatvAt / tathA caikAcvAbhAvAd 'liTi dhAto:-' itIha dvitvaM na syAditi cet / maivam , iha dvitvanimittazabdena sAkSAdvA samudAyaghaTakatayA vA yad dvitvaprayojaka lakSyAnurodhena tasya sarvasya grahaNAt / etacca 'ThasyekaH' iti sUtre kaiyaTe spaSTam / tathA ca UrNoteH sani 'sanIvanta-' itITapakSe 'vibhASorNoH' iti Gittvavirahe UrjunaviSatIti siddham / sannantasya dvitvavidhAne'pi sano dvitvaprayo. jakatvena tasminpare prAptayoguNAvAdezayoditve kartavye niSedhAt / ata evAhustadbhAvabhAvitAmAtreNeha nimittatvamiti / evaM ca dvitvanimittaghaTakatayA sana iDAgamo'tuso'. kArazca dvitvanimittamiti sthitam / nanvevam RdhAtoH sani 'smipUjvazAM sani' iti iTi kRte iszabdanimittakasya guNasya 'dvivacane'ci' iti niSedhe 'ajAdedvitIyasya' iti dvitvaprasaGgAdaririSatIti na sidhyet / riszabdasya dvitve tu Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. abhyAsaRvarNasyAtsyAtpratyaye pare / raparatvam / 'halAdiH zeSaH' (sU 2176 ) / 'pratyaye' kim-vatrazca / 2245 kuhozcuH / (7-4-62) abhyaaskvrgtuukaarH| dvitvanimitta ityuktau tu UThi pare dvitvAt prAg yaNo na niSedhaH / UTho dvitvanimittatvAbhAvAt / 'aci' iti kim ? jeghIyate / atra vAdhAtoryahi dvitvAt prAga 'I prAdhmoH' iti IkArAdezo na nissidhyte| Itvasya dvitvanimitta yanimittakatve'pi dvitvanimittAnimittakatvAbhAvAt / 'acaH' kim ? asU Supat / iha khApezcaGi dvitvAt prAk 'svApezcati' iti vakArasya samprasAraNaM na niSidhyate / tasyAjAdezatvAbhAvAt / tatazca kRte samprasAraNe sup ityasya ditve abhyAse ukArasya zravaNaM smbhvti| samprasAraNe niSiddhe tu svap ityasya dvitve abhyAse ukAro na zrUyeta / evaM ca prakRte yaNAdezAt prAg 'liTi dhAto:-' iti dvitve kR kR e iti sthite urat / uH at iti chedaH / R ityasya uriti ssssttyekvcnm| 'atra lopo'bhyAsasya' itysmaadbhyaassyetynuvrtte| 'anasya' ityadhikRtam / tadvazAt pratyaye parata iti lbhyte| pratyaye parata eva aGgasaMjJAvidhAnAt , tadAha abhyAsaRvarNasyetyAdinA / raparatvamiti / abhyAsaRvarNAdezasyAkArasya 'uraNaparaH' iti raparatvamityarthaH / tathA ca kara ka e iti sthite / halAdiH zeSa iti / rephasya nivRttiriti bhaavH| pratyaye kimiti / aGgenaiva pratyayasyAkSiptatvAt pratyaye parata iti kimarthamityarthaH / vavrazceti / 'zrotrazcU chedane', liTi gal dvitvaM 'liTyabhyAsasya-' iti abhyAsarephasya samprasAraNam RkaarH| urat / raparatvam / halAdiH zeSaH / vavra zveti rUpam / atra abhyAsaRvarNasya rephasthAnikasya samprasAraNasya ya uradatvasampannaH akAraH, tasya 'acaH parasmin-' iti sthAnivattvena samprasAraNatayA tasmin pare vakArasya 'na samprasAraNe samprasAraNam' iti niSedhAna samprasAraNamiti sthitiH / 'urat' ityatra pratyaye parata ityanuktau tu samprasAraNabhUtaRkArasthAnikasya akArasya paranimittakatvA. bhAvena sthAnivattvAprasaktaH samprasAraNatvAbhAvAttasmin parato 'na samprasAraNe samprasArayadyapi sidhyati, tathApi guNaniSedhe riszabda eva durlabha iti cet / atrAhuH-guNe rapare kRte riszabdasyaiva dvitvam / na ca dvitvanimitte hyaci guNasya niSedhaH / iszabdastu neha nimittaM kAryitvAt / na hi kArthI nimittatayA''zrIyate, 'sthaNDilAcchayitari vrate' iti jJApakAt / anyathA zIGo Gittvena 'kchiti ca' iti guNaniSedhAcchayitarIti rUpasyAsidhyApatteH / na ca kiti Diti pare guNavRddhI neti vyAkhyAyAmukte'rthe zayitarIti na jJApakamiti vAcyam , tayAkhyAyAM chinaM bhinnamityatra guNaniSedho na syAdityAdidoSasya vikGati ca' iti sUtra evopapAditatvAt / na caivaM kAryiNo Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [63 hakArayozcavargAdezaH syAt / edhAMcake edhAMcakrAte edhAMcakrire / 2246 Nam' iti niSedho na syAditi bhAvaH / evaM ca ka kR e iti sthite kuhozcuH / ku ha ityanayordvandvAt SaSThIdvivacanam / 'atra lopo'bhyAsasya' ityataH abhyAsasye. tyanuvartate, tadAha abhyAseti / yadyapi sthAninAM kavargIyANAM hakArasya ca SaTtvAt cavargIyANAM paJcatvAnna yathAsaMkhyam , nApi sthAnata zrAntaryam , karAThatAlusthAnabhedAt / aAbhyantaraprayatnasAmyaM tu kavargacavargayoraviziSTam / hakAracavargayostu nAstyeva tat / ato bAhyaprayatnata evAntayamiha vyavasthApakamAzrayaNIyam / tatra prathamasya kavargIyasya prathama eva cavargIyo bhavati, aghoSazvAsavivArAlpaprANaprayatnasAmyAt / natu dvitiiyH,mhaapraanntvaat|naapi tRtIyapaJcamau, ghoSasaMvAranAdaprayatnatvAt / nApi caturthaH, ghoSasaMvAranAdamahAprANaprayatnatvAt / tathA dvitIyasya kavargIyasya dvitIya eva cavargIyo bhavati, aghoSazvAsavivAramahAprANaprayatnatvAt / natu prathamaH, alpaprANatvAt / nApi tRtIyapaJcamI, ghoSasaMvAranAdAlpaprANaprayatnatvAt / nApi caturthaH, ghoSasaMvAranAdaprayatnatvAt / tathA tRtIyasya kavargIyasya tRtIya eva cavargIyo bhavati / ghoSasaMvAranAdAlpaprANaprayatnatvAt / na tu prathamaH, aghoSazvAsavivAraprayatnatvAt / ata eva na dvitIyo'pi, mahAprANaprayatnatvAcca / nApi caturthaH, mahAprANatvAt / nApi paJcamaH, ghoSasaMvAranAdAlpaprAraNasAmye'pi anunAsikatayA bhedAt / tathA caturthasya kavargIyasya caturtha eva cavargIyo bhavati, ghoSasaMvAranAdamahAprANaprayatnatvAt / na tu prathamaH, aghoSa zvAsavivArAlpaprANaprayatnatvAt / nApi dvitIyaH, aghoSavivArazvAsaprayatnatvAt / nApi tRtIyapaJcamI, alpaprANatvAt / paJcamasya tu kavargIyasya anunAsikatvAd akAra eva / hakArasya tu ghoSasaMvAranAdamahAprANavataH tAdRzo vargacaturtha eva jhakAra iti vivekaH / prakRte tu ka ka e iti sthite abhyAsakakArasya cakAre RkArasya yaNi rephH| tadAha edhAMcaka iti / ekakartRkA bhUtAnadyatanaparokSA vRddhirUpA kiyetyarthaH / eghAMcakrAta iti / kRo liTa zrAtAmi Taretvam / 'dvivacane'ci' iti yaNi niSiddha kR ityasya dvitve uradatvam / halAdiH shessH| carvam / yaNa / na ca AtAmityasya dvitvanimittatve'pi AkArasyAco dvitvanimittatvAbhAvAt kathamiha 'dvivacane'ci' iti yaNaniSedha iti vAcyam , sAkSAdvA samudAyaghaTakatayA vA dvitvaprayojakasyaiva dvitvanimittazabdena vivakSitatvAditi bhAvaH / edhAMcakrira iti / masya irec / kR nimittatvAnAzrayaNe sannantasya kAryitvAtsani parataH prAptayorguNAvAdezayoraniSedhAdU naviSatItyapi na syAditi vAcyam , matvarthIyeneninA kAryamanubhavata eva kAryitva. lAbhAt / karNotarhi nuzabda eva dvitvarUpaM kAryamanubhavati, na tu san / aririSatI. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] siddhaantkaumudii| [bhvAdiekAca upadeze'nudAttAt / (7-2-10 ) upadeze yo dhAturekAjanudAttazca tataH parasya valAderArdhadhAtukasyeT na syAt / upadeze ityubhayAnvayi / 'ekAca' iti kim-yaGlugvyAvRttiryathA syAt / smaranti hiityasya dvitvAdi pUrvavat / atha liTi thAsaH sebhAve kR ityasya dvitvAdau edhAM caka se iti sthite ArdhadhAtukasyeDvalAderiti iDAgame prApte ekAca upadeze'nudA. ttAta / 'Rta iddhAtoH' ityata dhAtorityanuvartate / 'neDvazikRti' ityato neti ca / tadAha upadeze yo dhAturekAjiti / ekaH ac yasyeti bahuvrIhiH / Ardha. dhAtukasyeti / yadyapIdaM na zrutam , nApyanuvRttilabhyam , tathApyArthikamidam , ArdhadhAtukasyaiveTaH prApteH / vRttigranthe tu bhArdhadhAtukasyeti nopAtam / nanu 'ekAca upadeze'nudAttAt' ityatra yadi upadeza ityetadekAca ityatrAnveti tadA kartumityatra iginaSedho na syAt / kRJdhAtorUdRdantairityAdinA anudAttatvasya vakSyamANatve'pi tumunpratyaye kRte 'ni yAdinityam' ityAyudAttatvAt / yadi tu upadeze ityetad anudAtAdilyanenAnveti / tadA yadyapi nAyaM doSaH, kRte tumunpratyaye udAttatva'pi dhAtUpadezakAle anudAttatvena tatra ieinaSedhasya nirbAdhatvAt / tathApi eghAMcakRSe ityAdI irinaSedho na syAt / dvitve kRte anekActvAdityata Aha upadeza ityubhayAnva yIti / 'upadeze' ityetad 'ekAc' ityatra 'anudAttAt' ityatra cAnveti / madhya. maNinyAyAditi bhAvaH / nanu UdRdantairityAdinA parigaNitAnAmanudAttopadezadhAtUnAmekAcyAvyabhicArAdekAjmahaNaM mAstu / upadeze'nudAttAdityevAstu / etAvataiva kartu cakRSa ityAdAviNaniSedhasiddheriti pRcchati ekAcaH kimiti / yaGlugvyAvRttiriti / yaGluki carkaritetyAdau ieinaSedhavyAvRttaye ekajgrahaNamityarthaH / nanu kRte'pyekAjgrahaNe kathaM yaGlugvyAvRttiH / kRte dvitve anekActve'pi dhAtUpadeze ekA. catvAdityata Aha smaranti hIti / prAcInAcAryA nibadhantItyarthaH / ztipA zapetyA. derudAharaNAni yaGlunirUpaNe spaSTIbhaviSyanti / nanviha ekAgrahaNAdyaGluki irinaSedhasya vyAvRttAvapi ztibAdinirdiSTAnAM yaGluki nyAvRttiH prAcInAcAryasamatA'pi tyatra tu riszabdaH kAryabhAgiti vaiSamyAditi / ubhayAnvayIti / madhye pAThAdehalIdIpanyAyena pUrvottarAbhyAM saMbadhyata ityarthaH / tatrottarAnvayasya kartuM gantumityAdAvienaSedhaH phalam / nitkhareNa saMpratyudAttatvAt / pipakSati bibhitsatItyAdAvienaSedhastu pUrvAnvayasya phalam / dvitve kRte anekAcvAt / nanvekAca ityukte yupadezapadenApyanvayaH svIkartavyastadeva mAstu upadeza'nudAttAdityanenaiveSTasiddheriti zaGkate ekAcaH kimiti / pipakSatItyAdAviva yaGlukyapIrinaSedhaH syAdevesAzaGkAyAmAha smaranti Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [65 "ztipA zapA'nubandhena nirdiSTaM yadraNena ca / yatraikAgrahaNaM caiva paJcaitAni na yaluki // ' iti / etaHhaivaikAgrahaNena jJApyate / 'pracaH' ityevaikatvavivakSayA tadvato grahaNena ca siddhe ekagrahaNasAmarthyAdanekAckopadezo vyAvaya'te / tena vadharhansyupa. pANinerasaMmataivaityata Aha etacceti / etat ztipAzapeti zlokasiddhaM sarvamapi, iha sUtre ekAgrahaNenaiva ekadezAnumatyA jJApyata ityarthaH / nanu 'hano vadha liGi' 'luGi ca' iti hanadhAtorvadhAdeze kRte avadhIdityatra iDAgamo na syAt / vadhadize kRte anekAcve'pi dhAtUpadeze hanterekActvAdityata Aha aca ityevaikatvetyAdi vyAvaya'ta hIti / ztipetyAdi / ztipA yathA-syatihantiyAtivAtidrAtItyAdi / tena pranyajaGghanIdityAdau 'nargada-' iti NatvaM n| zapA yathA-bhareti / tena bibharteH bharateH (yaG lugantAt ) sani vibhariSatItyatra 'sanIvantardha-' itIvikalpo na, kiMtu nityameveTa / 'ekAcaiti niSedhApnavRtteH / anubandhena nirdezo dvidhA svarUpeNetsaMjJakatvena ca / svarUpeNa yathA'zIlaH sArvadhAtuke guNaH' 'dIDo yuci-' iti / zezItaH / dedItaH / tasi ktapratyaye ceme krameNodAharaNe / itsaMjJakatvena yathA-'anudAttaktiH -' iti / tena spardhazIlAdibhyaH 'anudAttaDitaH-' ityAtmanepadaM n| pAspardhIti / sheshyoti| gaNena yathAbebhidIti / 'rudAdibhyaH' iti znama n| ekAcgrahaNaM prakRtasUtre / tena bebheditA ceccheditetyAdAvipinaSedho na / etazceti / na ca ztipAzapAyaMze kathamidaM jJApakamiti zaGkayam , ekAdezAnumatidvArA sarvatra jJApanasya 'upapadamatiG' ityAdau dRSTatvAt / ataeva tatra 'gatikArakopapadAnAM kRdbhiH saha samAsavacanaM prAk subutpatteH' iti siddhamityuktam / ananyAthaiH syatihantibharetyAdibhiH ztizabAdibhireva jJApanasaMbhavAcca / 'aparasparA:-' iti sUtre sAtatyagrahaNena ekadezAnumatyA 'lumpedavazyamaH kRtye' ityAdipUrvAcAryazloko jJApita iti tu tatraivAvocAma / manoramAyAM tvekadezAnumatidvArA pUrvAvAryapaThitaparibhASAyA jJApanasya 'gatikArakopapadAnAm-' ityAdau dRSTatvAdityuktam , tadayuktamiti navyAH / 'gatikArakopapadAnAm-' ityAyeva hi pUrvAcaryANAM paribhASA, na ca tajjJApanaM tatraiva dRSTamiti yujyate vaktumiti / tadvata iti / na ca matvarthalakSaNAyAM mAnAbhAvaH / vasatyAdInAmanudAttapAThasyaiva tatra mAnatvAt / na cedAnImanudAttapAThaH paribhraSTaH, aAdhunikAnAM vasatizaklityAdipAThastvanArSatvAnna mAnamiti zaGkatham , pANininA paThitAnAmevAnudAttadhAtUnAmAdhunikaiAkhyAtRparamparayA saMgRhItatvAt / anyathA ekaH ac yasyeti bahuvrIhilAbhArthamekagrahaNe kRte'pyanudAttapAThasya paribhraSTatvAd vasatizakkAdayo'nudAttAH, na tu bhvedhAdaya iti nirdhAraNaM na syAt / ekgrhnneti| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 66 ] siddhAntakaumudI / [ bhvAdi deza ekAcospi na niSedhaH / Adezopadeze'nekAckatvAt / anudAttAzcAnupadameva saMgrahISyante / edhAMcakRSe edhAMcA / 2247 iNaH SIdhvaMluliyAM dho'GgAt / ( 8- 3-78) iyyantAdaGgAtpareSAM SIdhvaM luliyAM dhasya mUrdhanyaH ityantam / 'ekAca upadeze'nudAttAt ' ityatra hi ekagrahaNamapanIyAca ityukte'pi ekAckAditi labhyate / ekavacanopAttasyaikatvasya tyAge pramANAbhAvAt / na caivaM sati ekatvaviziSTAdacaH parasyetyeva labhyeta, natvekAckAditi bahutrItyartha iti vAcyam, anudAttopadezaparigaNane zaklRpacimucyAdInAM parigaNanasAmarthyena aca ityasya matvartha lakSaNAmAzritya ekAjvato grahaNasaMbhavAt / tadevamaca ityanenaiva ekAckAditi siddhe yadekaprahaNaM karoti tatsAmarthyAdupadeze sarvatra ekAjeva na tu kasmiMzcidapyupa. deze anekAjityarthakalpanayA kadAcidanekAckopadezadhAturvyAvartyata ityarthaH / teneti / upadeze sarvatra ekAjevetyarthalAbhena, hantyupadeze - initi sthAnyupadeze - ekAco'pi sato haniti dhAtorAdezasya vadheH parasya igniSedho netyarthaH / kuta ityata Aha Adezopadeza iti / zravadhodityatra 'ato halAderlaghoH' iti vRddhinivRttaye hano vadhAdezasya adantatAyA bhASye uktatvAditi bhAvaH / nanu ke te anudAttA dhAtava ityata zrAha anudAttAstvanupadameveti / padasya pazcAdanupadam, padamAtretI satItyarthaH / anantarameveti yAvat / edhAMcakRSa iti / iDabhAve pratyayAvayayatvAt tvam / edhAMcAtha iti / liTa AthAmAdezaH / Teretvam / dvitvAdi pUrvavat / liTo dhvamaSThe relve dvitvAdau edhAMcakRdhye iti sthite iNaH SIdhvaMluliTAm / SIdhvaM luG liT eSAM dvandvaH / 'dhaH' iti SaSThayekavacanam / iNa ityaGgavizeSayAm / tadantavidhiH / 'apadAntasya mUrdhanyaH' ityadhikRtam, tadAha irANantAdityAdinA / nanvekAjgrahaNaM yaGlugvyAvRttyarthamityuktvA punarekagrahaNasAmarthyAdityuktau parasparavyAghAtaH syAditi cet / atrAhuH - ekA zabdenaikAjgrahaNaM yaGlugyAvRttyarthamiti nArthaH, kiM tu vastugatyaivaikAJprahaNam, tacaikagrahaNaM vinaiva labhyata ityadoSa iti / vadheriti / yastu tavyAvRttaye'niTkArikAsvadantaparyudAsa ukto vyAghrabhUtinA sa eva prAcA'nusRtaH / 'adU dRdantarunucNuzI yunu kSuzvi DIzribhiH / vRJbhyAM ca vinaikAcaH svarAntA dhAtavo'niTaH' iti / sa cAdantaparyudAsa ihopekSitaH / sUtrAnanuguNatvAt / tathApi--'sarve sarvapadAdezAH' iti nyAyena kRityAdeH karityAdirAdezastasya yathA sthAnyupadezaM gRhItvA kartA hartetyAdau niSedhaH pravartate tathaiva vadhAdeze'pi pravartamAnaH kena vAryatAm / adantaparyudAsasAmarthyAditi cet / na sUtrakAreNA'paryudastatvAditi bhAvaH / iNaH SIdhvam / 'ieko:' ityadhikAre'pi punarigrahaNaM kavargAtparasya 1 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 67 syAt / edhAMcave / edhacakre edhAMcakRvahe edhacakramahe / edhababhUva / anuprayogasAmarthyAdasterbhUbhAvo na / anyathA hi 'krascAnuprayujyate' iti 'kRbhu - ' dhakArasya DhakAro mUrdhanyaH / ghoSasaMvAranAdamahAprANa prayatnasAmyAt, tadAha eghAM - cakruva iti / uttamapuruSaikavacane iTi etve pUrvavad dvitvAdau kRte rUpamAha edhAMcaka iti / edhAMca vaha iti / liTo vahibhAve etve dvitvAdi pUrvavad / evaM liTo mahibhAve dvitvAdi pUrvavat / sarvatra 'asaMyogAlikit iti kittvAd guNAbhAvaH / atha bhUdhAtoH liGantasyAnuprayoge udAharati edhAMbabhUveti / edhAMcaka ityanena samAnArthakam / anuprayujyamAnasya bhUdhAtoH kriyAsAmAnyArthakatvAt / nanvasteranuprayoge liDAdezasyArdhadhAtukatvAda asterbhUrityArdhadhAtuke vihito bhUbhAvaH kuto na syAdityata Aha anuprayogeti / 'kRJcAnuprayujyate -' ityatra pratyAhAramAzritya kRbhvastInAmanuprayogavidhisAmarthyAdasdhAtorbhUbhAvo netyarthaH / tadevopapAdayati anyatheti / anuprayujyamAnasyAsterbhUbhAvAbhyupagame 'kRzcAnuprayujyate -' ityanuprayogavidhau 'krascAnuprayujyate -' iti vA 'kRbhucAnuprayujyate -' iti vA brUyAt / tAvatA edhAMbabhUveti siddherityarthaH / yadyapi kRJityuktau lAghavamasti / tathApi ekasyaiva bhavateradhikasya lAbhAya kRJiti pratyAhAraklezo na kartavya iti bhAvaH / zrata eva 'ata utsArvadhAtuke' iti sUtrabhASye 'nuprayoge bhUbhAvena asterabAdhanamiti bhASyaM saGgacchate / tatazca anuprayujyamAnAdasdhAtorliTi bhUbhAvanivRttau Nali edhAm as iti sthite dvitve halAdizeSe tr as iti sthite savarNadIrghaM bAdhitvA 'ato guNe' iti pararUpe prApte mAbhUdityetadartham / teneha - pakSIdhvam / aGgAtpareSAmiti / vihitAnAmityuktau tu dAmo luGi zradivamityatrAvyAptiH syAt, lihaduhanahAM tu DhatvadhatvadhatveSu litIdhvaM dhukSIdhvaM natsIdhvamityatrAtivyAptizca syAditi bodhyam / aGgAt kim, veviSIdhvam / yadyapyarthavataH SIdhvamityasya grahaNAt kRSIvamityAdAveva bhaved natvatra, tathApyarthavadprahaNaparibhASA kvacinna pravartata iti jJApanArthamidamuktam / tena 'aninasmanprahaNAni -' iti siddham / edhAMbabhUvetyAdi / ' zrAmpratyayavat -' iti sUtre kRJprahaNAdanuprayogAntare taG neti 'zeSAzkartari-' iti parasmaipadameva, bhAvakarmaNostu syAdeva edhAbabhUve IkSAM babhUve / iti / zrastestu bhAvakarmaNostaGi kRte ezi iTi ca rUpe vipratipadyete / tathAhi -- ubhayatrApi 'ha eti' iti hAdeze kRte edhAmahe IkSAmAhe iti kecit / tAsisAhacaryAdiyyeva hatvaM na tvezItyanye / tatsAhacaryAdeva sArvadhAtuka eva eti hatvam / tathA ca karmavya tihAre taGi vyatihe ityatraiva bhavati na tUktadvaye'pi / tena edhAmA se IkSAmAse ityeva rUpamityapare / kRdbhivatIti / yadyapi kRJ ityuktau lAghavamasti, tathApi dhAtudvayasyaiva lAbhArthaM Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 ] siddhAntakaumudI / [ bhvAdi iti vA prayAt / 2248 ta AdeH / ( 7-4-70 ) abhyAsasyAderato dIrghaH syAt / pararUpApavAdaH / edhAmAsa edhAmAsaturityAdi / edhitA edhitArau edhitAraH / edhitAse edhitAsAthe / 2246 dhi ca / ( 8-2-25) dhAdau pratyaye pare salopaH syAt / edhitAdhve / 2250 ha eti / ( 7-4-52 ) tAsastyoH sasya haH syAdeti pare / edhitAhe edhitAsvahe edhitAsmahe / edhiSyate zrata AdaH / 'atra lopaH -' ityasmAdabhyAsasyatyanuvartate / 'dIgha iNaH-' ityato dIrgha iti ca, tadAha abhyAsasyeti / atra yadvaktavyaM tannAmadhAtuprakriyAyAm ivAcarati tItyAdigranthasya vyAkhyAnAvasare vakSyate / edhAmAseti / nacAtrAnuprayujyamAnAbhyAmastibhUbhyAmAmpratyayavadityAtmanepadaM zaGkayam, tatra kRJgrahaNena pratyAhAraprahaNAbhAvasya bhASye uktatvAt / edhAmAsaturityAdIti / dhAmAsuH / dhAmAthi dhAmAsaH edhAmAsa / edhAmAsa edhAmAsiva edhAmAsima | iti liTprakriyA | edhiti / luTaH tAdeze edh ta iti sthite zabapavAdastAs id / 'luTaH prathamasya -' iti DA TilopaH, edhiteti rUpam / 'dIdhIvevITAm' iti laghUpadhaguNo na / edhitArAviti / luT, AtAm, tAs, iT zrAta mityasya raubhAvaH / 'rica' iti salopaH / edhitAra iti / jhasya ras, tAs, id, 'ri ca' iti salopaH, rutvavi / edhitAsa iti / thAsaH se, tAs, iT, 'tAsastyo:-' iti salopaH / edhitAsAtha iti / AthAm, Teretvam, tAs, iT / atha dhvami Taretve tAsi iTi edhitAs dhve iti sthite / dhi ca / 'sassyArdhadhAtuke' ityataH sa ityanuvartate / 'tAsastyoH -' ityato lopa iti / aGgAkSiptapratyayo dhItyanena vizeSyate / tadAdividhiH, tadAha dhAdAviti / tAsaH salope edhitAdhve iti rUpam / zratha luTa iDAdeze eve tAsi iTi edhitAs e iti sthite ha eti / 6 iti prathamAntam / akAra uccAraNArthaH / 'sassyArdhadhAtuke' ityataH sa iti 'tAsastyorlopaH' ityataH tAsastyoriti cAnuvartate, tadAha tAsastyoriti / tAsaH sasya hakAre edhitAhe iti rUpam / edhitAsvaha iti / luTo vahibhAvaH, Dheretvam, tAs, iT / evam edhitAsmahe iti / tatra mahibhAvo vizeSaH / iti luTprakriyA / edhiSyata iti / lRTaH tAdeze Teretvam / 'syatAsI -' iti zabapavAdaH syaH, id pratyayAvayavatvAt Satvam / edhiSyete iti / zrAtAm, Teretvam, syaH, iT, 'Ato GitaH' ityAkArasya iy, 'lopo vyoH-' iti pratyAhArAzrayaNe kleza iti bhAvaH / pararUpApavAda iti / zrapavAda ityayaM prantho nAmadhAtu prakriyAsthaH svagranthena saha virudhyate / tatra hi zra ivAcarati prati / pratyayagrahaNamapanIya kAsyanekAj ityukternAm / zrau / atuH / uH / dvitvam 'ato guNe'. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 66 ye dhiyan / edhiSyase edhiSyethe edhiSyadhve / edhivye edhiSyAvahe edhiSyAmahe / 2251 AmetaH / ( 3-4-60 ) loTa ekArasyAmsyAt / edhatAm edhetAm edhantAm / 2252 savAbhyAM vAmau / ( 3-4-61 ) sakAravakArAbhyAM parasya loDetaH kramAd va zram etau staH / edhasva edhethAm edhadhvam / 2253 eta ai / ( 3-4-63) loDuttamasya eta ai syAt / zrAmo'pavAdaH / evai edhAvahai edhAmahai / 2254 zrADajAdInAm / ( 6-4-72 ) yalopaH, 'da guNaH' Satvam / edhiSyanta iti / jhasya Teretvam, jhakArasya antAdezaH, syaH, iTa, pararUpam, Satvam / thAsAdAvapi laTIva suyojamiti matvA rUpANi na pradarzitAni / tatra thAsaH se, syaH, iT, Satvama, edhiSyase iti rUpam / edhiSyete itivadAthAmi edhiSyethe iti rUpam / dhvama etve, syaH, iT, Satvam, edhiSyadhve iti rUpam / iTa etve, syaH, iDAgamaH, Satvam, 'ato guraMga' iti pararUpam, edhiSye iti rUpam / vahimahyoSTeretvam, syaH, iT, ato dIrghaH, edhiSyAvahe edhiSyAmahe iti rUpe / iti lRTprakriyA / zrametaH / 'Am' 'etaH' iti cchedaH / 'loTo laDvat' ityato loTa ityanuvartate, tadAha loTa ekArasyeti / loDAdezAvayavasya ekArasyetyarthaH / edhatAmiti / loTaH tAdeze TeH etve AmAdeze zapi rUpam / edhetAmiti / tAm / TeretvaM zap 'sAvadhAtukamapit' iti GittvAd 'zrato GitaH ' ityAkArasya iy, guNaH, yakAralopaH, 'AmetaH' ityekArasya m / edhantAmiti / 1 sya Tatve zapi kakArasya antAdeze ekArasya zram / atha loTaH yAsaH sebhAve zapi edhase iti sthite / savAbhyAm / sazca vazca savau / tAbhyAmiti vigrahaH / akArAvuccAraNArthau / vazca zram ca vAmau / 'loTo laGkat' ityasmAd loTa iti 'AmetaH' ityasmAdeta iti cAnuvartate, tadrAha sakAreti 'zrametaH' ityasyApavAdaH / edhasveti / edhase ityatra ekArasya va iti vakArAkArasaMghAta zrAdezaH / edhethAmiti / AthAm, dairetvam, zap, 'zrato GitaH' ityAkArasya iy, guNaH, yalopaH, 'AmetaH ' ityAm / edhadhvamiti / dhvami zap Teretve kRte 'savAbhyAm -' iti vakArAt paratvAdekArasya am / uttamapuruSaikavacane iTi Teretve zapi 'AmetaH' ityekArasya Ami prApte / eta ai / ai iti lupta prathamAkam / 'loTo lavat' ityasmAlloTa iMti 'prADuttamasya picca' ityasmAduttamasyeti cAnuvartate, tadAha loDuttamasyeti / edhai iti / e e iti sthite ekArasya aitve 'ADuttamasya -' ityADAgame 'ATazca' iti vRddhau 'ata AdeH' iti dIrgha. / gala au vRddhirityuktatvAt / halAdiHzeSAt prAgeva paratvAd 'ata AdeH' iti dIrghe kRte tu pararUpazaGkApi tatra nAstIti cintyo'yaM grantha iti Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. ajAdInAmA syAluGAdiSu / aTo'pavAdaH / 'mATazca' (sU 266 ) aidhata aighetAm aidhanta / aidhathAH aidhethAm aidhadhvam / aidhe aidhAvahi aidhAmahi / 2255 'vRddhireci iti vRddhiH / edhAvahai, edhAmahai iti / vahimayopTeretve zapi ekArasya aitve pATi savarNadIrghaH / iti loprakriyA / atha edhadhAtorlaGi 'luGlaGluGvaDudAttaH' ityaDAgame vRddhiM bAdhitvA paratvAd 'ato guNe' iti pararUpe prApte / ADajAdInAm / luGAdiSviti / luGlaGaluGkSivatyanuvRttariti bhAvaH / aTo. apavAda iti / aTi sati pararUpaM syAditi bhAvaH / 'pATazca' ityanantaraM vRddhiriti zeSaH / yadyapi 'vRddhireci' iti 'etyedhati-' iti vA vRddhau idaM sidhyati, tathApi aikSatetyAdyartha sUtramihApi nyAyyatvAdupanyastam / aidhateti / laGastAdeze zapi prADA. game 'pATazca' iti vRddhiH / laGAdezAnAM TidAdezatvAbhAvAd etvaM na bhavati / 'zrADa. jAdInAm' iti sUtraM bhASye pratyAkhyAtam / aighetAmiti / prAtAmi zapi pATi navyAH / prADajAdInAm / etaccAjAdInAmaTA siddhamiti vArtikakRtA pratyAkhyAtam / nanu aTi sati 'pRddhireci' ityanena aidhatetyAdisiddhAvapi aindadityAdi na sidhyet / kiM ca 'ato guNe' iti pararUpapravRttyA aidhatetyApi na sidhyet / yadi tu 'ATazca' iti sUtraM 'aTazca' iti kriyeta tarhi asvapo'hasat ityatra vRddhiH syAt / 'rudazca paJcabhyaH' 'aDgAryagAlavayoH' iti aDAgamasya sattvAd 'ato roraplutAt-' iti rorutve sati acparatvAceti cet / na, 'upasargAdRti dhAtau' ityato dhAtAvityapakRSyAjAdau dhAtAviti vyAkhyAnAt / na ca akhapo'stItyAdAvokArasyAntavadbhAvenAT tvAtparatrAjAdidhAtusattvAcoktadoSastadavastha iti vAcyam , AdityanuvarSe akArarUpAdaTo'ci pare vRddhiriti vyAkhyAnAt / etena aTazcetyukto 'ghaTa gatau' ityasmAllyuTi aTanamityatrAtiprasaGgaH syAdityetadapi nirastam / na caivamapi Atat AtIt ityAdi na sidhyati / 'aTazca' ityasya aindadityAdau sAvakAzatayA paratvAdiha 'ato guNe' ityasyaiva pravRtteriti vAcyam , cakAro'tra punarvRddhividhAnArtha ityabhyupagamAdantaragatvAdvA 'aTazca' ityasyaiva pravRtteH / syAdetat-'pADajAdInAm' iti sUtrAbhAve prAstAm Asan iti kathamaTA sidhyati / 'nasoH-' ityallopena 'aTazca' iti tatra vRddhyapravRtteH / maivam , antaraGgatvAtprAgevADAgame kRte paddhau ca kRtAyo pazcAt znasorallopasyAprasakteH / na ca 'vArNAdAjhaM balIyaH' iti vRddheH prAgallopa eva syAditi zaGkayam , vyAzrayatvAd 'vArNAdAGgam-' iti paribhASAyA anitytvaadvaa| tatrAhi nasorallopaH' iti taparakaraNameva liGgam , yadi vRddheH prAgevAllopaH syAttahiM kiM tena tapakaraNeneti / yadyapi vaidikaprakriyAyAmAnaTa zrAv ityAdau 'chandasyapi dRzyate' ityADAgamasya vakSyamANatvAttadartha Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [71 liGaH sIyuT / (3-4-102) liGAlmanepadasya sIyuDAgamaH syAt / salopaH / edheta edheyAtAm / 2256 jhasya ran / (3-4-105) liko jhasya ransyAt / edheran / edhethAH edheyAthAm edhedhvam / 2257 iTo't / (3-4-106) liGAdezasyaTo'tsyAt / edheya edhevahi edhemahi / pAzIliGi ArdhadhAtukasvAlliGaH salopo na / sIyuTasuToH pratyayAvayavasvAsSasvam / edhiSISTa vRddhiH / 'pAto DitaH' ityAkArasya iy , 'zrAd guNaH' yalopaH / aidhanteti / bhairantAdezaH, zapa, prAT , vRddhiH| aidhathA iti / thAs, zap , ATa , vRddhiH / aidhethAmiti / prAthAm , zap , zrAd , vRddhiH, iy , zrAdguNaH, ylopH| aidha. dhvamiti / dhvam , zap , zrAT , vRddhiH / aidhe iti / iT , zap, 'zrAdguNaH', ATo vRddhiH / aidhAvahi aidhAmahi iti / vahimayoH zapa, , vRddhiH, ato dIrghaH / iti laprakriyA / liGaH sIyuTa / spaSTam / parasmaipadAnAM liDAdezAnAM yAsuDAgamavidhAnAdAtmanepadaviSayamidam / sIyuTi TakAra it / ukAra uccAraNArthaH / salopa iti / 'liGaH salopaH-' ityaneneti shessH| edheteti / liGastAdezaH, sIyuT , zam , salopaH, AdguNaH, yalopaH / edheyAtAmiti / AtAmi sIyuTa, zap , salopaH, shraadgunnH| jhasya ran / 'liGaH sIyuT' ityato liGa ityanuvartate, tadAha liGo jhasyeti / liGadizasya masyetyarthaH / anekaaltvaatsrvaadeshH| edheraniti / jhasya rana , zap , sIyuTa , salopaH, zrAdguNaH, ylopH| aidhethA iti| thAs , sIyuT, zap , sIyuTassasya lopaH, zrAdguNaH, yalopaH, yAsassasya rutvvisreN| edheyAthAmiti / prAthAm , sIyuTa, salopaH, zap , aadgunnH| edhedhvamiti / dhvam , sIyuT, zap , salopaH, zrAdguNaH, yalopaH / iTo't / iTaH at iti cchedaH / ' lissIyuT' ityato liGa ityanuvartate, tadAha liGAdazasyati / 'acca gheH' ityatreva Adeza takAra uccAraNArtha eva, nasvitsaMjJaka iti zabdenduzekhare 'diva zraut' ityatra prapaJcitam / itsaMjJaka evetyanye / 'na vibhakto-' iti niSedhastu na / Ade. zatvAt prAg vibhaktisvAbhAvAt / 'jhasya ran' ityatra tu lakSyAnurodhena saMyogAntalopamAzritya nakArAntaraprazleSAdupadeze antyatvAbhAvAnakArasya netsaMjJetyalam / edhe. yeti / iT tasya prakArAdezaH / sIyuTa, zaS , salopaH, zrAdguNaH / edhevahi edhemahIti / vahimahyoH sIyuTa , salopaH, zap , AdguNaH, ylopH| iti vidhiliprkriyaa| ArdhadhAtukatvAditi / 'liDAziSi' ityaneneti bhAvaH / salopo neti / sArvadhAtukagrahaNasya 'liGaH salopa:-' ityatrAnuvRtteriti bhAvaH / sIyudmATasUtraM kartavyaM tathApyATaM vinaivAvyatyayena AyUrvakatvena vA tatra kathaMcidyAkhyeyaH Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. edhiSIyAstAm edhiSIran / edhiSISThAH edhiSIyAsthAm edhiSIdhvam / edhiSIya edhiSIvahi edhiSImahi / aidhiSTa aidhiSAtAm / 2258 AtmanepadeSvanataH / (7-1-5) anakArAtparasyAtmanepadeSu jhasya 'at' ityAdezaH syAt / aidhiSata / aidhisstthaaH| aidhiSAyAm / 'iNaH pIvaluGliTAM dho'GgAn' (sU 2257) / suToriti / lakSyabhedAtpunaH pravRttiriti bhAvaH / yugapadevobhayoH Satvamiyanye / edhiSISTeti / AziSi liGaH taadeshH| ArdhadhAtukatvAd na zap , sIyuT , takA* rasya suTa, sIyuTassakArAt prAgiDAgamaH, yalopaH, sIyuTaH suTA sakArasya Satvam , takArasya STutvena TakAraH / edhiSIyAstAmiti / zrAtAm , sIyuT / AkArAdupari takArAtprAk suT / sIyuTaH prAgiTa / tata uttarasya sakArasya Satvam / edhiSIraniti / 'bhasya ran' / sIyuT , iDAgamaH, yakAralopaH, Satvam / edhiSISThA iti / thAs , sIyuTa, thakArasya suda, sIyuTaH prAgiT, sakAradvayasya Satvam / thakArasya STutvena ThakAraH, rutvvisau| edhiSIyAsthAmiti / prAthAm , sIyuT / AkArAdupari thakArAt prAk suTa ,sIyuTaH prAgiT / tata uttarasya sakArasya Satvam / edhiSIdhvamiti / dhvam, sIyuTa, yalopaH, sIyuTaH prAgiTa, Satvam / iNaH paratve'pi irANantAdaGgAtparatvaM nAsti / iTaH pratyayabhaktatvAt / tatazca 'iNaH SIdhvam-' iti DhatvaM na bhavani / edhiSIyeti / iTaH at, sIyuT, iTa, Satvam / edhiSIvahi edhiSImahIti / vahimahyossIyuT iT Satvam / ityaashiilingprkriyaa| aidhiti / luGaH tAdezaH, cliH, sic , iT , dhAtorAT , vRddhiH, Satvam , STutvam / aidhiSAtAmiti / AtAm , cilaH, sic , iTa, AT , vRddhiH, Satvam / atha jhasya zrAdarbhakArasya "jho'ntaH' ityantAdeza prApta AtmanepadeSu / 'jho'ntaH' ityato jha iti SaSThayantamanuvartate / AtmanepadeSviti SaSTyarthe saptamI / AtmanepadAvayavasya jhakArasyeti labhyate / 'adabhyastAt' ityataH aditynuvrtte| na at anat , tasmAditi viprahaH / tadAha anakArAdityAdinA / aidhiSatati / jhAvayavajhakArasya at ityAdezaH, cilaH, sic , iTa, ATa , vRddhiH, Satvam / aidhiSThA iti / thAs , philaH, sica, iT , ATa , vRddhiH, Satvam , thakArasya STutvena ThakAra:, rutvvisgeN|| edhiSAthAmiti / prAthAm , cliH, sica, iT , aATa , vRddhiH, Satvam / atha dhvamo dhasya DhatvaM miti sthitasya gatimAhuH / salopa iti / 'liGaH salopo'nantyasya' ityanena / edheyAtAmiti / sIyuTaH salope AdguNaH / edhiSImiti / iNaH paratve'pi iNantAdaGgAtparatvAbhAvAd 'iNaH SIdhvam-' iti DhatvaM na bhavati / Atmane / 'jho'ntaH' ityato jha iti 'adabhyastAt' ityasmAd aditi cAnuvartate / tadAha jhasya Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [73 aidhivam / ibhinna eva iNiha gRhyata iti mate tu aidhidhvam / Dhadhayorvasya masya ca dvisvavikalpAtSoDaza rUpANi / aidhiSi aidhiSvahi eghiSmahi / aidhiSyata aidhiSyetAm aidhiSyantaM / aidhiSyathAH aidhidhyethAm aidhiSyadhvam / aidhiSye aidhiSyAvahi aidhiSyAmahi / udAttatvAlAderiTa / prasaGgAdanudAttAH saMgRhyantesmArayati iNaH SIdhvamiti / aidhiDvamiti / dhvam , cliH, sic , iT , AT, vRddhiH, dhi ca' iti sasya lopaH / iNaH SIdhvam-' iti dhakArasya Dhatvam / iTo luptasijmaktatayA sijantAddhAntabhUtatvena iDantasya irANantAGgatvAditi bhAvaH / ibhinna eveti| uttarasUtre 'vibhASeTaH' ityatra iDgrahaNAt pUrvasUtre 'iNaH SIdhvam-' ityatra ibhinna eva iN gRhyata iti kecidaahuH| tanmate tu prakRte iTaH paratvAd dhakArasya DhatyAbhAve aidhidhvamityeva rUpamityarthaH / idaM tu matAntaraM bhASyAnArUDhamiti saMcayituM tuzabdaH / Dhadhayoriti / matabhedamAzrityedam / tatra DhatvAbhAvapakSa dhakArasya 'anaci ca' iti dvitvavikalpAd dvidhamekadhamiti rUpadvayam / evaM Tatve dviDham ekaDhAmeti rUpadvayam / rUpacatuSTaye'pi 'yaNo mayo dve vAcye' ityatra maya iti paJcamImAzritya vakArasya dvitvavikalpAdakavakArANi dvivakArANi ca prAguktAni catvAri rUpANi bhavanti / tathA ca ASTau rUpANi saMpannAni / makArasya dvitvavikalpAdetAnyaSTau rUpANi ekamakArANi dvimakArANi ceti SoDaza rUpANi saMpannAnItyarthaH / aidhiSIti | luGa iDAdezaH, cilaH, sic , iDAgamaH, ATa , vRddhiH / vahimahyostu cleH sici iDAgame ATi vRddhau aidhiSyahi aidhiSmahIti rUpe / iti luprakriyA / aidhiSyateti / luGaH tAdezaH, syaH, iTa , zrAT , vRddhiH, Satvam / aidhiSyetAmiti / AtAM syaH, iT , aAkArasya iy , AdguNaH, yalopaH, ATa , vRddhiH, Satvam / aidhiSyanteti / bhAvayavajhakArasyAntAdezaH, syaH, iT , aATa , vRddhiH, Satvam / aidhiSyathA iti / thAs , syaH, iT , aATa , vRddhiH, stvvisrgoN| aidhipyethAmiti / prAthAm , syaH, iTa, AkArasya i-, 'zrAdguNaH,' yalopaH, AT , vRddhiH, Satvam / aidhiSyadhvamiti / dhvam , syaH, iT , AT , vRddhiH, Satvam / aidhiSya iti / iDAdezaH, syaH, iDAgamaH, Satvam , AdguNaH / vahimahyostu syaH, iT , ato dIrghaH, prAT , vRddhiH, Sa-vam / aidhidhyAvahi aidhiSyAmahi iti rUpe / nanvedhadhAtoranudAttatkatvAd ekAca upadeze'nudAnAt , itIginaSedhaH kuto na syAdityata Aha udAttatvAditi / edhadhAaditi / AtmanepadeSu kim , adanti / munvanti / anataH kim , edhante / plavante / ibhinna eveNiti / 'vibhASeTaH' iti iTo viziSyagrahaNAgobalIvardanyAyena kaizvi Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. UdRdantaiyauMtirucaNuzInununzuzviDIzibhiH / vRddhAbhyAM ca vinaikAco'janteSu nihatAH smRtAH // zaklupacmuricvanvinsicpracchatyanijirbhajaH / turyadyapi anudAttet , tathApi anudAttasyeto lope sati pariziSTo dhAturnAnudAtta iti bhAvaH / nanu katipaye dhAtavaH pANininA anudAttA uccaritA iti kathamidAnIntanairavagantavyamityata Aha prasaGgAditi / smRtasyopekSAnahatvaM prasaGgaH / pANinipaThitAnAmanudAttadhAtUnAM tadAnIMtanaziSyaparamparayA zrAnunAsikyavadidAnI jJAnaM saMbhavatIti bhAvaH / UdRdantairiti / ajanteSu dhAtuSu UdantaiH Rdantaizca dhAtubhiH vinA yu ru phNu zIGa snu nu kSu zvi DIG zri etaizca dhaatubhirvin| vR vRJ prAbhyAM ca vinA anye ekAcaH ajantadhAtavo nihatA anudAttAH smRtAH / pANiniziSyaparamparayA jJAtA ityarthaH / atha halanteSu anudAttAn dhAtUna parigaNayati zakla pac muciti / dibhinna eveNiha gRhyata iti bhaavH| Udantairiti / UdRdantairvinA yautyAdibhirvinA vRJbhyAM ca vinA anye ye ekAco'jantAste nihatAH / anudAttA ityarthaH / tathA ca dAtA dhAtA cetA stotetyAdiSu iNa na bhavati / UdantA bhUlUprabhRtayaH / RdantAH kRtadRpramRtayaH / 'yu mizraNAdau' / 'ru zabde', 'ruG gatireSaNayoH' ityubhayorgrahaNam , niranubandhaparibhASayA, 'lugvikaraNA'lugvikaraNayoH-' iti paribhASayA vA / na ca sAhacaryAllugvikaraNasyaiva prahaNamiti zaGkayam , tasyAnityatvAt / 'kSNu tejne'| 'zIG khapne' / 'SNu prasravaNe' / 'Nu stutau' / 'Tuca zabde' / 'Tuozvi gatidhyoH ' / 'DI vihAyasA gatau' / 'zriJ sevAyAm' / 'vRG saMbhaktau' / 'vRJ varaNe' / nanvetadbhibhAnAmekAcAmevAnudAttatve UrgutaH UrgutavAnityAdi na sidhyediti cet / maivam , 'UoteMvadbhAvo vAcyaH' iti vakSyamANavArtikeneSTasiddheH / tena UonUyate ityatra tu 'dhAtorekAcaH-' iti yaG / UrNanAvetyatrAnekActvena pravRttasyA'mo'bhAvazca sidhyati / uktaM ca bhASye-'vAcya UrNorguvadbhAvo yaprasiddhiH prayojanam / zrAmazca pratiSedhArthamekAcazcedupagrahAt' iti / 'vibhASA guNe'striyAm' iti hetAviyaM paJcamI / heturiha phalam / etacca kaiyaTe spaSTam / upagrahaH pratiSedhaH / iTpratiSedhArthamityarthaH / evaM ca NuvadbhAvanaikActvAt 'yukaH kiti' iti niSedhapravRtteH UrNata ityAdi sidhyti| 'ekAca upadeze-' itIniSedhastu na pravartate, NuvadbhAvenaikActve'pyanudAttatvAbhAvAt , UrgudhAtorNadhAtozcodAttatvAt , tathA corNavitA aurNAvIdilyAdyapi siddham / 'vasatizavalaghaslubhyaH' iti prAco pranthasthaM pAThamupekSya halanteSu kAdikrameNAha zakla iti / kAnta ekaH / cAnteSu pacmutricvavicsicaH SaT / 'DupacaS pAke' 'paci vyaktI Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [75 bhajabhubhrasmasjiyajyujrajravijirasvajisasRjaH // akhidinudaH padyabhidvidyatirvinan / zadsadisvidhatiskandihadikrukSudhibudhyatI // zakla pac muc ric vac vic sic pracchi tyaj nijir bhaj eSAM dvandvaH / tatra kAnteSu zakla ityekaH / lakAra it / bhASye tu anubandharahitaH pATho dRzyate / cAnteSu pac muc rica vac vic sic iti SaT / atra 'DupacaS' ityasyaiva grahaNaM prasiddhatvAt / na tu 'paci vyaktIkaraNe' ityasyetyAhuH / 'mucalu mokSaNe' ityasyaiva prahaNam , na tu 'muci kalkane' iti bhauvAdikasya / avizeSAtsarvasyetyanye / chAnteSu praccha ekaH / pracchetyakAra uccAraNArthaH / Nijirityatra ira itsaMjJA vakSyate / bhaJ bhujityAdi sRja ityantamekaM padam / jAnteSu tyaj ni bha bha bhuj bhrasja masja yaj yuja ruj ra vij sva saj sRj iti paJcadaza / akSudityAdi nuda ityantamekaM padam / tatra tudetyakAra uccAraNArthaH / padyabhidityekaM padam / smaahaardvndvH| payeti zyanA nirdezaH / vidyatiriti zyanA nirdezaH / vinaditi znamA nirdezaH / zasadI. tyAdi budhyatItyantamekaM padam / samAhAra dvandvaH / sadi skandi hadi kSudhi iti ikA nirdezaH / svidyati budhyatIti ztipA zyanvikaraNayornidazaH / tatazca dAnteSu ad karaNe' dvAvapi pacityanena gRhyate / 'mucla mokSaNe' / ricityanena 'ricir virake' 'rica viyojanasaMparcanayoH' iti yaujAdikazca gRhyate / vacityanena tu 'vaca paribhASaNe' dhruvo vacirapi / vaci?jAdiko'pi gRhyate / vicir pRthgbhaave'| 'Sica kssrnne'| chAnteSu pracchayekaH / jAnteSu tyanijirbhajbhajabhubhrasjmasjyajyujjaravijivasasRjaH paJcadaza / bhujityanena 'bhuja pAlanAbhyavahArayoH' 'bhujo kauTilye' iti ca gRhyate / yujityanena 'yujir yoge' / 'yuja samAdhau' iti ca gRhyate / kecittu vyAghrabhUtizloke bhASye ca yujityetad 'yujir yoge' ityasyaikadezoccAraNamityAhustanmate 'yuj samAdhau' seT / sRjityanena tu 'sRja visarge' divAdistudAdizca gRhyate / dAnteSu akhicchidtudnu padyabhidvidyatirvinadzadsaddhidyaskandahadaH pnycdsh| khidityanena 'khida dainye' khidyatiH, khindatiH khinattizca gRhyate / vidyatIti / 'vida sattA. yAm / vinaditi / 'vida vicaarnne'| dhAnteSu krudhkSudhbudhyabandhayudhadhrAdhyadhzudhsAdhsidhyataya ekAdeza / rudhityanena 'rudhira AvaraNe' / 'ano rudha kAme' iti divAdizca gRhyate / nAnteSu manyahanau dvau / 'mana jJAne' divAdiH / pAnteSu prAptip. chuptptiptRpydRpyliplupvpshpsvpsRpstryodsh| kSipityanena 'kSipa preraNe' kSipyatiH, kSipatizca gRhyate / 'chupa sparze' / tapityanena 'tapa saMtApe' 'tapa aizvarya' divAdiH, 'tapa Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. bandhiyudhirudhI rAdhivyadhuzudhaH saadhisidhytii| mnyhnnaasichupittipstRpytidRpytii| liplupvapazapsvapasRpiyabhabhalabhagamanamyamo ramiH / kruzidezidizizmRzrizalizvizspRzaH kRSiH // viStudviSaduSapuSyapiviziSazuzliSyatayo ghasiH / * tud khid chid tud nud pad ( zyanvikaraNaH ) bhid vid ( zyanvikaraNaH ) vid (znamvikaraNaH) zad sad svid (zyanvikaraNaH) skanda had iti paJcadaza / bandhiriti ikA nirdezaH / yudhirudhI ityekaM padam , ikA nirdezaH / rAdhivyadhzudha ityekaM padam / rAdhIti ikA nirdezaH / sAdhisidhyatI iti dvandvaH / sAdhoti ikA nirdezaH / tatazca dhAnteSu krudh kSudh budh (zyanvikaraNaH) bandh yudh rudh rAdh vyath zudh sAth sidh (zyanvikaraNaH) ityekAdaza / manyetyAdi tipa ityantamekaM padam / manyeti zyanA nirdezaH / chupIti ikA nirdeshH| tRpyatidRpyatI iti dvandvaH, zyanA nirdezaH / libityAdi yama ityantamekaM padam / spIti ikA nirdeshH| ramiriti bhinnaM padam , ikA nirdezaH / tathA ca nAnteSu man haniti dvau| maniH zyagvikaraNaH / pAnteSu Apa kSip chum tap tip tRp dRp lip lup vA zap svap sap iti trayodaza / bhAnteSu yam ra labh iti tryH| mAnteSu gam nam yam ram iti catvAraH / kruzirityAdi spRza ityantamekaM padam / dRziriti ca irit / kruzi dizi dezIti ikA nirdezaH / tathA ca zAnteSu kruz daMz dRza diz mRz riz ruz liz viz spRza ityete daza / kRSiriti pRthakpadam , ikA nirdezaH / vipityAdi zliSyataya ityantamekaM padam , puSyeti zyanA nirdezaH, zliSyatIti zyanvikaraNasya zitapA dAhe' ityapi NijabhAvapakSe gRhyate / 'tipR kSaraNe' / tRpyatidRpya yoveMTkatve'pi 'anu. dAttasya cardupadhasya-' ityamartho'yaM paatthH| bhAnteSu yabhabhlabhastrayaH / mAnteSu gamnamyammazcatvAraH / zAnteSu kruzdaMzdizazmRzizulivizspRzo daza / 'riz sza hiMsAyAm' / lizityanena 'liza alpIbhAve' divAdiH, "liza gatau' tudAdizca gRhyate / SAnteSu kRtviSatudviSaduSpuSyapiviziSzuzliSya ekAdaza / kRSiti bhauvAdikataudAdiko gRhyte| viSiyanena 'viSla vyAptau, tiSvimiSiti daNDakastho'pi gRhyate / ziSityanena tu 'ziSla vizeSaNe' kaSa khaSa ziSeti daNDakasthazca gRhyte| viSiti 'viSla vyAptau' iti jauhotyAdika eva gRhyate na tu daNDakasthaH / ziSityanenApi 'ziSla vizeSaNe' iti raudhAdika eva na tu daNDakastha iti bopdevaadyH| sAnteSu ghaslavasatI dvau / 'ghasla adane' / 'luGsanoghasla' ityatterAdezasya tu sthAnyanu Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [77 vasatirdadihiduho namiharulihvahistathA // anudAttA halanteSu dhAtavo dvayadhikaM zatam / tudAdau matabhedena sthitau yo ca curAdiSu // tRpahapI to vArayituM zyanA nirdeza praadRtH| kiM ca-svidyapadyau sidhyabudhyo manyapuSyazliSaH zyanA // vasiH zapA lukA yautinirdiSTo'nyanivRttaye / nirdezaH / tathA ca SAnteSu kRS tviS tuS dviS duS puS (zyanvikaraNaH) piS viS ziS zuS zliS ( zyanvikaraNaH) ityekAdaza / ghasiriti pRthakpadam / ikA nirdeshH| vasatiriti pRthakpadaM ztipA nirdezaH / sAnteSu dhas vas iti dvau| dahdihiduha iti dvandvaH / dihIti ikA virdezaH / nah mih ruh lih iti samAhAradvandvaH / vahiriti pRthakpadam , ikA nirdeshH| tatheti ckaarpryaayH| hAnteSu daha dih dui na miha rudda liha vaha ityaSTau / dvayadhikaM zatamiti / bhASye mRSeH SAnteSu pAThastu lekhakapramAdakRta iti bhAvaH / atha pAnteSu dvayoH zyanA nirdezasya phalamAha tudAdAviti / yo tRpTapI tudAdI curAdau ca matAntarIyatvena dhAtupAThe sthitau, tau anudAttebhyo vArayituM zyanA nirdezaH abhyupagata ityarthaH / ata eva 'ze mucAdInAm' iti sUtrabhASye tRpito dRpita ityudAhRtaM saGgacchata iti bhAvaH / kiM ceti / anyadapi vakSyata ityrthH| anyanivRttaya iti / vikaraNAntaradAttatvenApi siddham / hAnteSu dadidumihnalivahayo'STau / duhityanena duhiriti, bhauvAdiko na gRhyate, kiM tu 'duha prapUraNe' iti zrAdAdika eveti prAcaH / iha manoramAyAM saMgrahazloka ukta:-'kacacchajA dadhanapA bhamazAH SasahAH kramAt / kacakA NaNaTAH khaNDo gaghajASTakhajAH smRtAH' iti / tatra pUrvArdhopAttA ye caturdaza varNAstadantA dhAtava uttarArdhopAttakAdikrameNa ye vAstatsaMkhyAkA bodhyA ityarthaH / ata eva kAnta ekaH, cAntAH SaT, chAnta ekaH, jAntAH paJcadazetyAdi vyAkhyAtam / ka ityekasya, ca iti SaNNAm , Na iti paJcadazAnA saMjJetyAdyabhyupagamAt / pAnteSu dvayoH zyanAH nirdezasya phalamAha tudAdAviti / tRppI matabhedena tudAdau sthitau / curAdau tu tRpiH sarvamatena sthitaH, dRpistvekIyamateneti vivekaH / ataeva vakSyati'tRpa tRmpha tRptau' / dvAvapi dvitIyAntAvityanye / 'dRpa dRmpha ukleze' / prathamaH prathamAntaH dvitIyo dvitIyAnta ityeke iti ca tudAdau / carAdau tu 'tRpa tRptau' / 'tRpa dRpa saMdIpane' ityeke iti ca / anyanivRttaya iti / nivartanIyAstu 'miSvidA snehanamocanayoH' / 'pada sthairye' / 'Sidha gatyAm' / 'SidhU zAstre mAGgalye ca' / 'budhir bodhana' Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78] siddhaantkaumudii| [ bhvAdinijirvijizakla iti sAnubandhA pramI tathA // vindatizcAndradorgAderiSTo bhASye'pi dRzyate / vyAghrabhUtyAdayasvenaM neha paMchuriti sthitam // rajimasjI pradipadI nud dh zuSipuSI ziSiH / bhAjyAnukkA navehokA gyAghrabhUtyAdisaMmateH // spardha saMgharSe / saMgharSaH praabhibhvecchaa| dhaasvrthenopsNgrhaadkrmkH| spardhate / nivRttaya ityarthaH / taccAne tadArdhadhAtukanirUpaNe spaSTIbhAvaSyati / amI tatheti / uktAnubandharahitAnAM vyAvRttaya ityarthaH / etadapi tattadArdhadhAtukanirUpaNe spaSTIbhaviSyati / vindatiriti / 'vidlu lAbhe' iti taudAdikaH / cAndradaurgAdivyAkaraNasammataH / bhASye'pi dRzyata iti / vindativinattividyatIti tatra pAThAditi bhAvaH / enamiti / vindatimityarthaH / neha peTuriti / tathApi bhASyaprAmANyAdasyAniTakatvamiti bhaavH| rasimasjI ityekaM padam / nud kSudh iti pRthakkRte pade / zuSipuSI ityekaM padam / ziSirityanantaram ityete iti zeSaH / naveheti / nava dhAtavo bhASyAnuktA api ihAnudAtteSu parigaNitA ityarthaH / kuta ityata pAha vyAghrabhUtyAdisammateriti / bhASye tvebhyo navabhyo'nyeSAM parigaNanaM navAnAma. pyeSAmupalakSaNamiti bhAvaH / tena raktaM rAgAt , tadasminnannaM prAyeNa, to'kRtamitapratipakSAH, zuSkadhRSTI, klena naviziSTenetyAdisautraprayogA:-nunnaH, magnaH, puSTaH, maktA, matavyamityAdibhASyaprayogAzcAtra liGgam / ityaniTakArikAH / spardha saMghaSa iti / iti bhauvAdikAH / 'manu avabodhane' tAnAdikaH / 'puSa puSTau' bhauvAdikaH kaiyAdikazca / 'zliSa dAhe' bhauvAdikaH / 'vasa AcchAdane' zrAdAdikaH / ete anudAttatvarAhilyAt seTaH / 'yuJ bandhane' kaiyAdiko'yamanudAtta ityaniT / zyanA nirdezana saMprAtyAstu 'niSvidA gAtraprakSaraNe' / 'pada gatau' / 'Sidhu saMrAddhau' / 'budha avagamane' / 'mana jJAne' / 'puSa puSTau' / 'zliSa AliGgane' / 'vasa nivAse' / ete'niTaH / 'yu mizraNAmizraNayoH' ayaM seT / amI tatheti / 'Nijir zuddhau' / 'zrovijI bhayacalanayoH' / 'zaka marSaNe' ityeSAM krameNa zrAdAdikataudAdikadevAdikAnAM vyAvRttaye sAnubandhA nirdiSTA ityarthaH / vindatiriti 'vidla laabhe'| iSTa iti / aniTatveneti zeSaH / bhASyAnuktA iti / bhASyakRtA'nuktAH, na tu pratyAkhyAtA iti nAstIha tadvirodhaH / tatazca vyAghrabhUtyAdipranyAnurodhAt 'zuSkadhRSTau' 'kena naviziSTe 1 atra 'nud' iti pATho bAlamanoramAnurodhena / parantu 'tud' iti bahusammataH paatthH| . Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 7 2256 zarpUrvAH khayaH / ( 7-4-61 ) abhyAsasya zarpUrvAH khayaH ziSyante / ' halAdiH zeSa:' ( sU 2178 ) ityasyApavAdaH / paspardhe / spardhitA | spardhiSyate / spardhatAm / aspardhata | spardheta / spardhiSISTa / aspardhiSTa / zraspardhiSyata / gATa 1 vartate iti zeSaH / parAbhibhaveti / parasyAbhibhavaH parAjayaH / tadviSayakecchetyarthaH / nanvatrecchAyAM parAbhibhavasya karmatayA spardhadhAtoH sakarmakatvAd devadatto yajJadattaM spardhayatItyAdau 'gatibuddhipratyavasAnArthazabdakarmAkarmakANAm -' ityakarmakakAryaM kathamityata Aha dhAtvarthenopasaMgrahAdakarmaka iti / dhAtvarthabahirbhUtakarmakatvameva sakarmakatva - miti 'supa zrAtmana: kyac' iti sUtrabhASye prapaJcitatvAditi bhAvaH / nacaivaM sati padavyavasthAyAM 'spardhAyAmAGaH' ityatra kRSNazcANUramAhvayate spardhata ityartha iti mUlagranthavirodha iti vAcyam, tatra spardherabhibhavapUrvakAhvAne vRtterityalam / spardhata iti / katthantAH SaTtriMzadanudAtteta ityukterAtmanepadam / edhadhAtuvad laTi rUpANIti bhAvaH / dhAtorijAditvAbhAvAd 'ijAdezca -' iti liTyAm na / ata eva nAnuprayogo'pi / kintu liTastAdeze 'liTastamayoH -' iti tasyaizi 'liTi dhAto:-' iti dvitve 'halAdiH zeSaH ' ityabhyAse prathamahavyatiriktalAM nivRttau saspardhe iti prApte / zarpUrvAH khayaH / abhyAsasyeti / 'atra lopo'bhyAsasya' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / ' zarpUrvA: - ' ityatra zar pUrvo yebhya ityatadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH / tena zar na ziSyate / ziSyanta iti / ' halAdiH zeSaH' ityataH zeSa ityanuvRttaM karmaNi ghamantaM bahuvaca nAntatayA vipariNamyata iti bhAvaH / tathA ca prakRte abhyAse khay pakAraH ziSyata / 'nandrAH saMyogAdayaH' iti rephasya dvitvaniSedho na zaGkayaH / dvitIyaikAjavayavasyaiva tanniSedhAt, tadAha paspardha iti / naca vatrazcetyatrAbhyAse cakAra eva ziSyeteti vAcyam . 'ilAdiH zeSaH' ityato hi zrAdirityapyanuvartate / zarvyatiriktavarNapeikSayA dhAtvAdibhUtA ityarthaH / paspardhAte paspardhire, paspardhiSe paspardhAye paspardhidhva, paspardhe paspardhivahe paspardhimahe, iti liTi rUpANi sugamAni / spardhiteti / luTi edhadhAtubad rUpANi sugamAnIti bhAvaH / spardhiSyata iti / luTi edhadhAtuvadrUpANIti nAnaJ' ityAdi sautraprayogAdattuM pratipattumityAdisArvalaukikavyavahArAcca upalakSaNatayaiva bhASyaM neyamiti bhAvaH / akarmaka iti / atra kecit -- zrabhibhavecchA dhAtvarthastathA ca spardhArthikasya sakarmakatA dRzyate 'AhAsta merAvamarAvatIM yA' iti / udAhariSyate ca 'spardhAyAmAGaH' ityatra svayameva ' kRSNazcANUramAhvayate spardhata ityarthaH' iti / zrIharSo'pi prAyuGka - 'tannAsatyayugAntaM vA tredhA spardhitumarhati' iti / zrato'sya karmakatvaM nyAyyamityAhuH / zarpUrvAH / atadguNasaMvijJAno'yaM bahuvrIhiH / tena zaro na Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi 4 pratiSThAlipsayogranthe ca / gAdhate / jagAdhe / vATa 5 loDane / loDanaM prati. ghAtaH / bAdhate / nAtha 6 nA . yAsopatApaizvaryAzIHSu / 'AziSi nAtha iti vAcyam' / asyAziSyevAtmanepadaM syAt / nAthate / anyatra nAthati / nAdhate / dadha 8 dhAraNa / dadhate / 2260 ata ekahalmadhye'nAdezAdeliTi / bhAvaH / spardhatAmiti / loTi edhivadrUpANIti bhAvaH / aspardhateti / laGi edhivadrUpANIti bhAvaH / halAditvAdaDeva na tvADiti vizeSaH / spardheteti | vidhi. lihi edhivadapANi / spardhiSIaiti / AziSi liDi edhivadrapANi / aspadhiSTeti / luGi edhivadrUpANi / aDAgamaH, na tvAD iti vizeSaH / aspardhiSyateti / luGi edhivaDUpANi / aDAgamo vizeSaH / na tvATa / gAdhR pratiSThati / caturthAnto dhAtuH / RkAro 'nAglopizAsvRditAm' iti niSedhArthaH / ajagAvat / pratiSThA AdhAre sthitiH / grantho granthanaM racanam / jagAdha iti / liTi dvitvAdi / abhyAsasya hrasvaH, cutvam / bAdhR iti / pratighAtaH pIDanam / nAtha nAdhR iti / dvitIya. caturthAntau dhAtU / upatApo jvaraprayuktA piiddaa| AzIrAzAsanam / dvitIyAntasya nAthadhAtovizeSamAha AziSi nAtha iti / atra nAtha iti SaSTI / 'anudAttaGita-' ityata Atmanepadamityanuvartate / anudAttattvAdeva siddhe niyamArthamidaM vArtikam / tadAha asyAziSyeveti / zrAzAsanArthavRttereva nAthadhAtorAtmanepadam / yAcJAdyarthavRttestu 'zeSAt kartari-' iti parasmaipadamevetyarthaH / nAthata iti| AzAste ityarthaH / anyaveti / yAcAdyarthe vidyamAnasyetyarthaH / atha caturthAntasya nAdhadhAtorudAharati nAdhata iti / dadheti / caturthAnto'yam / tasya laTi edhivadrUpANi siddhavatkRtya liTastAdeze tasyaizi dvitve dagh dadh e iti sthite / ata ekahalmadhye / zrAdeza Adiryasyeti bahuvrIhiH / 'aGgasya' ityadhikRtam anyapadArthaH / liTIti nimittasaptamI anAdezAderityasyaikadeze Adeze'nveti / liTi pare nimitte ya AdezaH sa Adiryasya na bhavati tathAvidhasyAGgasyeti labhyate / anggsyetyvyvsssstthii| tathA ca tathAvidhAnAvayavasyA'ta iti labhyate / ekazabdaH asahAyavAcI / 'eke mukhyAnyakevalAH' ityamaraH / ekau asaMyuktau halau ekahalau, tayormadhya ekahalmadhyaH, tatreti vigrahaH / ata ityasyaiva zeSaH kiM tu khayAmeva / iha spardha ityatra rephasyApi dvitvaM bhavati, dvitIyasyaikAcaH sabandhirephasyaiva 'nandrAH-' iti niSadhAditi bodhyam / gAdha / RkAro 'nAglopizAsvaditAm' iti niSedhArthaH / ajagAdhat / AspadaM sthApanam avasthAnaM vaa| pratiSThA ekatra sthApanaM saMdarbho vA pranthaH / nAtha nAdhR / upatApo rogaH / anudAttattvAdeva siddhe niyamArtha vArtikamityAha AziSyeveti / ata ekahalmadhye | ekazabdo'. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 81 ( 6-4- 120 ) linimittAdezAdikaM na bhavati yadaGgaM tadavayavasyAsaMyukraharamadhyasthasyAkArasyaikAraH syAdabhyAsalopazca kiti liTi / 2261 thali ca seTi / ( 6-4- 121 ) prAgukraM syAt / zrAdezazceha vairUpyasaMpAdaka evAzrIyate, zasidayoH pratiSedhavacanAjjJApakAta / tena prakRtijazvarAM teSu satsvapi evAbhyAsalopo va eva / dedhe dedhA dedhire / 'zrataH ' kim - didivatuH / 'taparaH kim - rarAse / 'eka - ityAdi' kim - - tatsaratuH / ' zranAdezAdeH' kim-cakaNatuH / liTA vizeSaNamidam / 'dhvasoddhau -' ityata editi zrabhyAsalopa iti cAnuvartate / 'gamahana-' ityataH kitItyanuvartate, na tu GitIti, liDa dezAnAM GittvAsaMbhavAt / liTItyetvavidhau paranimittaM ca / 'AvRttyA ubhayArthalAbhaH, tadAha lignimittetyAdinA / thali ca / prAguktamiti / 'ata ekahalmadhye -' iti yat prAguktaM etvAdi tat seTi thali ca syAdityarthaH / thalaH kittvAbhAvAt pUrvasUtreNAprAptau vacanam / nanu dedhe petaturityAdau 'abhyAse carca' iti jazAM carAM ca jazi cari ca linimittAdezAditvAt kathametyAbhyAsalopAvityata Aha Adezazceti / iha 'zrata ekahalmadhye -' iti sUtre Adezazabdena sthAnyapekSayA virUpa evAdezo vivakSitaH / tathA ca tathAvidhAdezAdereva ettvAbhyAsalopau na bhavataH sthAnisarUpAdezAdestu na paryudAsa ityarthaH / zasidadyoriti / 'na zasadadavAdiguNAnAm' iti zasidadyoretvAbhyAsalopayoH pratiSedha ucyate / yadIha yathAkathaMcidAdezAdeH paryudAsaH syAt, tarhi zasidayorabhyAse zakAradakArayozvajazoH zakAra dakArAdeze sati AdezAditvAdeva etvAbhyAsajopayoH zrabhAvasiddhau 'na zasadadavA -' iti tatpratiSedho'narthakaH syAt / ato vairUpya saMpAdakAdezAdereva paryudAso vijJAyata ityarthaH teneti / sthAnisarUpAdezAdeH paryudAsAbhAvAdityanenetyarthaH / satsvapIti / dedhe peturityAdau dakArAdyAdezeSu satsvapItyarthaH / dedha iti / dadh dadh e iti sthite dakArAdakArasya ettve'bhyAsalope ca rUpam / 'asaMyogAllikit' iti kittvamiha bodhyam / dedhira iti / dedhiSe dedhAthe dedhidhve, deve dedhivahe dedhimahe iti rUpANi saMbhavantIti bhAvaH / didivaturiti / divdhAtotusi dvitve halormadhye ato'bhAvAdettvAbhyAsalopo neti bhAvaH / taparaH kimiti / zruta iti taparakaraNaM kimarthamityarthaH / rarAsa iti / rAma zabde' bhvAdirAtmanepadI / atra halmadhyasthAvarNasya haskhatvAbhAvAdetvAbhyAsalopau meti bhAvaH / eketyAdi trAsahAyavacanaH / ekayolormadhya ityarthaH / tadyAcaSTe asaMyukteti / iSTAnurodhena liTItyAvartya AdezavizeSaNametvasya nimittaM ca kriyata ityAha lirinamiceti / kati liTIti / yadyapi 'gamaddana -' iti sUtre viDatIti vartate tathApi prayojanA Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82] siddhaantkaumudii| [ bhvAdiprAdezavizeSaNAdiha syAdeva-nemitha, sehe // skudi / ApravaNe / zrApravaNamutplavanamuddharaNaM ca / 2262 idito numdhaatoH| (7-1-58) skundate / cuskunde / vidi 10 zvetye / akarmakaH / vindate / zizvinde / vadi 11 abhi. vAdanastutyoH / vandate / vavande / bhadi 12 kalyANe sukhe ca / bhandate / babhande / kimiti / ekahalmadhyasthasyeti kimarthamityarthaH / tatsaraturiti / 'tsara cchadmagatau' / liTo'tusi dvitve abhyAsAkArasya nAsaMyuktahalmadhyasthatvamiti bhAvaH / cakaNaturiti / 'kaNa zabda' / liTo'tusi dvitve 'kuhozcuH' iti kakArasya cutvena cakAraH / tathA ca vairUpyasaMpAdakAdezAditvAdettvAbhyAsalopo neti bhAvaH / atha lieinamittAdezAdikamityatra lieinamittetyasya prayojanamAha liTeti / nemitheti / 'Namu prahRtve zabde c'| 'yo naH' iti natvam / thali iTi dvitve natvasaMpannanakArAdezAditve'pi natvasya lienamittakatvAbhAvAllirinamittakAdezAditvAbhAvAdettvAbhyAsalopau nirbAdhAviti bhaavH| seha iti / 'Saha mrssnne'| 'dhAtvAdeH SaH saH' iti satve liTi dvitve satvasaMpannasakArAdezAditve'pi satvasya linimittakatvAbhAvAd lignimittakAdezAditvavirahAdettvAbhyAsalopo nirvAdhAviti bhAvaH / dadhitA / dadhiSyate / dadhatAm / adadhata / dadheta / dadhiSISTa / adadhiSTa / adadhiSyata / skadIti / utplavanamutplutya gamanam / iditH| id hrasva ikAraH, in itsaMjJakaH yasya sa idit , tasyeti vigrahaH / itsaMjJakadantadhAtorityarthaH / tena cakSiAdau na doSaH / numi makAra it / ukAra uccAraNArthaH / mittvAdantyAdacaH paraH / skundata iti / 'nazcApadAntasya-' ityanusvAraH parasavarNaH / cuskunda iti / liTi dvitve 'zapUrvAH khayaH' ityabhyAse kakAraH ziSyate / 'kuhozcuH' iti tasya kutvena ckaarH| zivadIti / zvaityaM zvaityakaraNam / akarmaka iti / zvaityasya dhAtvarthopasaMgrahAditi bhAvaH / tatazca zvindayati devadattaM yajJadatta ityAdau 'gatibuddhipratyavasAna-' ityAdinA akarmakakArya dvitIyA bhavati / zvetIbhavanaM vA zvaityam / zvindata iti / zvetIbhavatItyarthaH / iditvAnnum / anukhAraparasavau~ / zizvinda iti / numi kRte gurumattve'pi ijAditvAbhAvAdAm neti bhaavH| vdiiti| abhivadanam zrAzIrvAdaH, tatkAraNabhUto vyApAraH praNAmAdirabhivAdanam / vandata iti / iditvAnnum / bhAvAd kitItyetanAnuvartata iti bhAvaH / kiti kim , nanAda / liTi kim , pApacyAt / cakaNaturiti / na caivamapi babhaNaturityatra 'abhyAse carca' ityasyAsiddhatvAdetvAbhyAsalopau sva eveti vAcyam , phalabhajagrahaNena etvavidhi prati tat sUtrasya siddhatvajJApanAt / evaM cAdezazceha vairUpyasaMpAdaka eva gRhyata iti vyAkhyAnamA Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [83 madi 13 stutimodamadasvamakAntigatiSu / mandate / mmnde| spadi 14 kiJciJcalane / spandate / pspnde| kridi 15 pridevne| zoka ityarthaH / sakarmakaH / krindate caitram / cininde / muda 16 harSe / modate / mumude / dada 17 dAne / dadate / 2263 na zasadadavAdiguNAnAm / (6-4-126) zaserdadevakArAdInAM guNazabdena bhAvitasya ca yo'kArastasyaitvAbhyAsalopau na / dadade dadadAte bhadIti / kalyANaM zubhakiyA, sukhaM sukhIbhAvaH / bhandata iti / iditvAnnum / babhanda iti / abhyAse bhakArasya jazbhAvena bakAraH / madIti / modaH sntossH| mado garvaH / mandata iti / idittvAnnum / mamanda iti / numi sati saMyuktahala. madhyasthatvAdettvAbhyAsalopo neti bhAvaH / spadIti / akarmakaH / spandata iti / idittvAnnum / paspanda iti / 'zapUrvAH khayaH' ityabhyAse pakAraH shissyte| klidIti / paridevanazabdaM vyAcaSTe zoka iti / smRtvA klezaH zokaH, tadAha sakarmaka iti / klindate caitramiti / atItaM caitraM smRtvA kliznAtItyarthaH / idittvAnnum / ciklinda iti / abhyAse kakArasya cutvena ca iti bhAvaH / mudeti / hrssstussttiH| modata iti / zapi laghUpadhaguNaH / mumuda iti / 'asaMyogAllikit' iti kittvAna guNaH / dadeti / na mameti tyAgo dAnam , na tu dravyatyAgaH, tathA sati dhAtvarthopasaMgrahAdakarmakatvApatteH / na zasadada / zasa dada vAdi guNa eSAM dvandvaH / avayavaSaSThI / guNazabdena vihita eva guNo'tra guNazabdena vivakSitaH, anyathA zasidadigrahaNavaiyarthyAt / 'ata ekahalamadhye-' ityasmAd ata iti, 'dhvasoraddhau-' ityata editi, abhyAsalopa iti cAnuvartate, tadAha zaserityAdinA / guNazabdeneti kim ? pece| atra pacerakArasya guNatve'pi guNazabdena vihitatvAbhAvAnnAyaM niSedhaH / pRdhAtoH paparaturiti tu guNasyodAharaNam , guNazabdena vihito yaH ar tadavayavatvAdakArasyeti bodhyam / dadada iti / dadeliTastAdezasya ezi dvitve 'ata ekahalmadhye-' iti prAptAvettvAbhyAsalopau na vazyaM kartavyameveti dik / madi stutIti / modaH saMtoSaH / mado garvaH / khapna Alasyam / na zasadada / 'zasu hiMsAyAm' dantyAntaH / sUtre'vayavAvayavibhAvaH ssttyrthH| tathA ca-zasadadavAdInAM yo'kAra ityanvayasaMbhave'pi akArasya guNarUpatvAdbhedanibandhanA SaSThI na saMbhavatItyAzaGkaya tannirvAhArtha vyAcaSTe guNazabdena bhAvitasyeti / bhAvitatvaM ca sAkSAtparamparAsAdhAraNam / tathA ca zazaratuH paparaturityAdau guNazabdena kriyamANo yo'r tadavayavo'kAraH / lulaviyetyAdau tu guNazabdena kriyamANo ya zrokArastatsthAnikasyAvAdezasyAvayavo'kAra ityarthAnAstyatrAnupapattiH / THEREFEREERH Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84] siddhaantkaumudrii| [ bhvAdidadadire / vvada 18 svarda 16 pAsvAdane / ayamanubhave sakarmakaH / rucAvakarmakaH / 2264 dhAtvAdeH SaH saH / (6-1-64) dhAtorAdeH Sasya saH syAt / 'sAtpadAyoH' (sU 2123 ) iti SatvaniSedhaH / anusvadate / sasvade / svardate / sasvarde / urda 20 mAne krIDAyAM ca / 2265 upadhAyAM ca / (8-2-78) dhAtorupadhAbhUtayo rephavakArayorhalparayoH parata iko dIrghaH syAt / urdate / bhavataH / Svada svardeti / AsvAdanam anubhavaH / prItiviSayIbhAvAtmikA rucirvA, tadAha ayamiti / pratyekAbhiprAyamekavacanam / dhaatvaadeH| Sa iti SaSThayantam , tadAha dhAtorAdeH Sasya saH syAditi / SakArasya saH syAdityarthaH / dhAtugrahaNaM kim ? SaT / atra dhAtvAditvAbhAvAnna skaarH| AdigrahaNaM kim ? laSati / na caivamami SakArIyatItyAdau subdhAtvAderapi Sasya sakAraH syAditi vAcyam , 'Adeca upadeze'ziti' ityata upadeza itynuvRtteH| evaM ca SaDityAdAvapi upadezagrahaNAnuvRttyaiva vyAvRttisiddherdhAtugrahaNaM bhASye pratyAkhyAtam / nanu dhAtupAThe svada svardetyevaM sakAra eva upadizyatAm / evaM ca 'dhAtvAdeH SaH saH' ityapi mAstu iti cenmaivam , eyantAd luGi asiSvadadityatra SakArazravaNArthakatvAd dhAtupAThe sakArasyaivopadeze tu asiSvadadityatra sakArasya AdezasakAratvAbhAvena SatvAsaMbhavAt / nanvevaM sati anusvadaMta ityatrAdezasakAratvAt SatvApattirityata Aha sAtpadAdyoriti / sasvada iti / liTi dvitve saMyuktahalmadhyasthatvaditvAbhyAsalopo neti bhAvaH / udeti / cakArAdAsvAdena'pIti kecit / upadhAyAM ca / 'sipi dhAto:-' ityato dhAtoriti, 'vorupAdhAyAH-' ityatorvorika iti, 'hali ca' ityato halIti caanuvrtte| upadhayorityarthe upadhAyAmityArSam tadAha dhaatorityaadi| Udata iti / atra dhAto rephadadada iti / zazasatuH / zazasuH / vavamatuH / vavamurityAdAvapi niSedho bodhyaH / pvada svarda / ayamiti / pratyekAbhiprAyeNoktamityAhuH / sakarmaka iti / khadakha havyAni / havyAnyanubhavetyarthaH / akarmaka iti / 'apAM hi tRptAya na vAridhArA svAduH sugandhiH khadate tuSArA' iti zrIharSaH / na khadate / na rocata ityrthH| dhAtvAdeH / dhAtugrahaNaM kim , SaT SaD / AdeH kim , laSati / upadhAyAM ca / 'sipi dhAto:-' ityato dhAtorityanuvartate / vorupadhAyAH-' ityato oriko dIrgha iti| 'hali ca' ityato halIti ca, tadAha dhAtorityAdi / dhAtoH kim , 'UGgutaH / kurUH kuru kurva ityatraMko dIrghA mA bhUt / na cAtra rephasya prAtipadikopadhAtve'pi padopadhAtvAbhAvAdeva dIrgho na bhavediti dhAtorityanuvartanamihAnAvazyakamiti vAcyam , padasyetyanuvRttau tu kUdate khUrdata ityAdyasiddhiprasaGgAt / vastutastu pUrvatrAsiddhe na sthAni Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [85 udAMcakre / kurda 21 khurda 22 gurda 23 guda 24 krIDAyAmeva / kUdate / cukU / khUrdate / gUdate / godate / jugude / SUda 25 caraNe / sUdate / sussuude| vAntatvAbhAvAd rvorupadhAyAH-' ityasya 'hali ca' ityasya cAprAptau upadhAyAM cetyArambhaH / dhAtorityabhAve padAdhikArasthatvAt padasya upadhAbhUtayorityarthaH syAt / tatazca kvibante UI ityatraiva syAd Urdata ityAdau na syAt / 'raphavakAreyoH' kim ? puSyati / 'halaparayoH kim ? ciriNoti / 'ikaH' kim ? nardati / U cakra iti / ijAditvAdAm / 'kRJcAnuprayujyate-' itynupryogH| kurdeti / gudetyapi pRthagdhAtuH / kriiddaayaamevetyrthnirdeshH| evakArastu ito'nyatra dhAtvarthanirdezasya upalakSaNatvaM jJApayati kUrdata iti / 'upadhAyAM ca' iti dIrghaH / cukUrda iti / 'kuhozcuH' iti cutvam / khUrdata iti / 'upadhAyAM ca' iti dIrghaH / evaM gUrdata iti| godata iti / zapi laghUpadhaguNaH / juguda iti / 'asaMyogAt-' iti kittvAna guNaH / deti / kSaraNaM prasravaNam / sUdata iti / prasravatItyarthaH / 'dhAtvAdeH-' iti Sasya saH / alaghUpadhatvAna guNaH / suSUda iti / 'dhAtvAdeH-' iti Sasya satve liTi dvitvAdau iNaH parasyAdezasakAratvAt Satvam / yadi dhAtupAThe sakArasyaiva pAThaH, tarhi ihAdezasakAratvAbhAvAt SatvaM na syAt / Sopadeze tu Sasya satve sati AdezasakAratvAt SatvaM sUpapAdamiti bhAvaH / nanu dhAtupAThe ke dhAtavaH SAdayaH paThitAH, ke vA sAdayaH, pANinikRtaSopadezapAThasya idAnIM paribhraSTatvAdityAzaGkaya pANinIyaparamparAvaditi khIkArAd 'acaH parasmin-' iti sthAnivattvasya niSedhAbhyupagame'pi kAryakAlapakSe 'asiddha bahiraGgam-' iti paribhASAyAH pravRtterbahiraGgasya yaNo'siddhatvAt kuru kurva ityatra 'upadhAyAM ca' iti dIrgho na bhavediti dhAtugrahaNAnuvartanasya nAtyantAvazyakatA, padasyetyanuvRttyA kUrdata ityAdau dIrghaH siddhayatyevetyAhuH / rephavakArayoH kim , 'puSpa vikasane' pusspyti| halpayoH kim , ciriNoti jiriNoti / ikaH kim , arvate / nardati / nanu 'hali ca' ityatra rephavakArayohailparayoriko dIrghaH syAditi vyAkhyAyAM kUrdate gUdate ityAdi siddhayatyeveti sUtramidaM vyarthamiti cet , atrAhu:-'hali ca' ityatra dhAtugrahaNamanuvartanIyameva, anyathA divamicchati divyatItyAdAvatiprasaGgaH syAt / tathA ca 'upadhAyAM ca' iti sUtrAbhAve upadhAbhUtayoH rvoH parato dI? na syAt , kiM tu rephavAntayoreva dhAtvoH 'hali ca' iti sUtreNa syAdityetatsUtramAvazyakameveti / sUdata iti / srvtiityrthH| nanu khadetivat khada sUdeti dantyAdaya eva dhAtavaH paThyantAm , SopadezAn paThitvA satvavidhau gauravAt / maivam , tathAhi sati eyantAcaGi asiSvadat asU Sudat ityAdau liTi suSUde siSedhetyAdau ca 'Adeza. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. seksRpsRstRsRjastRstyAnye dantyAjantaSAdayaH / ekAcaH SopadezAH syuH dhvasvidvadvajasvapsmiGaH // siddhAn SopadezAn paThati segiti zlokena / dantyAjantaSAdaya ekAcaH SopadezAH syurityanvayaH / dantyazca acca danyAcau, tau antau avyavahitaparau yasya sa dantyAjantaH, tathAvidhaH SaH SakAra AdiyeSAM te dntyaajntssaadyH| dantyaparakaH acparakazca yaH SakAraH tadAdaya ekAco dhAtava idAnIM kRtasatvAH sakArAditvena paridRzyamAnA api SakArAditvena pANininA upadiSTAH pratyetavyA ityarthaH / sAdaya iti pAThe'pyevameva vyAkhyeyam / 'ajdantyaparAH SAdayaH SopadezAH' iti bhASyam / SUda kSaraNe ityAdayaH zraparakaSopadezAH / STA gatinivRttAvityAdayastu dantyaparakaSopadezAH / 'dantyAjanta' iti kim ? 'skudi aaprvnne'| cuskunde| atra sakAro na dantyaparakaH nApyacparakaH / 'ekAcaH' kim ? sosUzyate / sUtra veSTane, curAdirajantaH anekAc / yadyapyekAca iti bhASye na dRzyate, tathApi yavidhau 'sosUcyate' iti bhASyaM tatra mAnamiti bodhyam / evaM ca 'sAdha saMsiddhau' ityAdau sakArapAThasyaiva dRzyamAnatve'pi Sopadezatvameva / nanu 'seka gatI' 'sRplu gatau' 'sa gatI' 'sRja visarge' ete catvAraH acparakasAdayaH / 'stRJ AcchAdane', RdantaH shnunikrnnH| 'stRJ AcchAdane' RdantaH nAvikaraNaH, 'styai zabdasaMghAtayoH' ete trayo dantyaparakasAdayaH / eteSAM saptAnAmapi SopadezatvaM syAdityativyAptimAzaGkaya tadbhinnatvaM vizeSaNamAha sek sUpa sa stu sUja stR styAnya iti / styaidhAtoH kRtAtvasya nirdezaH zloke samAvezArthaH / styai ityakArAntasya nirdeza styAyanya ityeksyaakssrsyaadhikyaapttH| nanvavamapi 'dhvaSk gatau' 'nividA gAtraprasravaNe' 'dhvada AkhAdane' 'dhvaja pariSvaGge' 'niSvap zaye' 'mil ISaddhasane' ityeteSu sakArasya dantyaparakatvAbhAvAd acparapratyayayoH' iti SatvaM na syAt / iNaH parasya sakAramAtrasya Satvavidhau tu supisau supisa ityAdAvapi syAditi dhAtupAThe pANininA tAlavyadantyAdipAThavat SopadezA api vyavasthayaiva paThitAH, sa ca pATha idAnI pribhrssttH| sAdhAdiSu sAdipAThasyaiva dRzyamAnatvAt / ato lakSaNamukhena tAnvyavasthApayati segisyAdi / dantyazca acca dantyAcI tau antau avyavahitaparau yasya sa dantyAjantaH, dantyAjantazcAsau sazca dantyAjantasaH, sa AdiryeSAM dhAtUnAM te dantyAntasAdayo'jantasAdayazcaikAcaH SopadezA bodhyAH / tathA ca sAdhAdau sAMprataM pavyamAnaH sakAra upadeze na sthita ityanumeyamiti bhAvaH / dantyetyAdi kima , cuskunde / ekAcaH kim , sosUcyate / sosUcyate / sucisUtrI curAdA. vadantau / ukkalakSaNasyAtivyAptiM vArayitumAha segiti / 'seka gtau'| 'sRplu gtau'| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 87 1 I 1 1 dantyaH kevaladantyo na tu dantoSThajo'pi / SvaSkAdInAM pRthaggrahaNAjjJApakAt / hrAda 26 avyakte zabde / hrAdate / jahAde / hlAdI 27 sukhe ca / cAdagyakle zabde / hlAdate / svAda 28 AsvAdane / svAdate / parda 26 kutsite zabde / pardate / yatI 30 prayale / yatate / yete / yuta 31 jutR 32 bhAsane / yotate / yuyute / jotate / jujute / vidhR 33 vedhR 34 yAcane / vivithe / vivethe / zrathi 35 zaithilye / zranthate / prathi 36 kauTilye / granthate / kattha 37 zlAghAyAm / katvAbhAvAcca SopadezeSyasaMgrahaH syAdityavyAptimAzaGkaya tAnapi saMgRhNAti SvaSk svid svad svaJja svap smiGa iti / apIti zeSaH / nanu 'stra zabdopatApayoH' ityAdInAmapi dantyavakAra parakatvAt SopadezatvaM syAdityata zrAha dantyaH kevaladantya iti / kuta ityata Aha SvaSkAdInAmiti / anyathA dantyaparakatvAdeva siddhe SvaSkAdigrahaNaM vyarthaM syAditi bhAvaH / yadyapi SvaSkatiratra bhASye na dRzyate tathApi 'subdhAtuSTiyuSvaSkatInAM satvapratiSedhaH' iti vArtikAttallAbha iti bhAvaH / hrAdeti / rephavAnayam / avyaktazabdaH zramanuSyavAk / jahAda iti / abhyAsasya hrasvaH, cutvam / hvAdIti / lakAravAnayam / 'vIdito niSTAyAm' iti iniSedhArthamItvam / svAdeti / kevala dantyaparakatvAbhAvAnnAyaM SopadezaH / asikhadat / pardeti / gudaMrava ityarthaH / yatIti / IdittvamirAnaSedhArtham / yeta iti / 'ata ekahalmadhye -' ityetvAbhyAsalopau / yutR juTa iti / RdittvaM 'nAglopizAsvRditAm' ityAdyartham / yotata iti / zapi laghUpadhaguNaH / yuyuta iti / 'asaMyogAt -' iti kittvAnna guNaH / vidhR vedhR iti / dvitIyAntAvimau / nanu viyR ityevAstu, laghUpadhaguNe sati vethata ityasyAviziSTatvAdityata Aha vividhe vivetha iti / vevRdhAtorviveye iti rUpam / vivRdhAtostu 'asaMyogAt -' iti kittvAd guNAbhAve vividha iti rUpamiti bhAvaH / zradhIti / dvitIyAntaH / zaithilyaM sraMsanam / zranthate iti idittvAnnum / grathIti / dvitIyAntaH / 'sR gatau' / 'stRJ AcchAdane' / 'sRja visarge' / 'stRJ zrAcchAdane' / 'styai zabdasaMghAtayoH' / ebhyo'nye / pUrvesa keSAMcidasaMgrahAdAha SvaSketi / 'dhvaSka gatau' / 'JiSvidA gAtraprakSaraNe' / 'svada AsvAdane' / 'SvaJja pariSvaGge' / JiSvap zaye / 'smiG ISaddhasane' / ete SopadezA ityanvayaH / 'svAda prAsvAdane' ityAdAvativyAptimAzaGkayAha dantyaH kevaladantya iti / tathA ca zrasikhadadityAdau SatvaM neti bhAvaH / hlAdI sukhe ca / cAdavyakte zabde / IkAraH 'zvIdito niSThAyAm ' itIrinaSedhArthaH / 1 anyatra pustakeSu mUla evAyaM pATho dRzyate / I Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88] siddhaantkaumudii| [ bhvAdikasthate / edhAdayo'nudAttato gtaaH| athASTAtriMzattavargIyAntAH parasmaipadinaH / ata 38 sAtasyagamane / pratati / 'prata prAdeH' (sa 2248) / bhAta pAvatuH paatuH| luGi prAtis I t iti sthite / 2266 iTa ITi / (8-2-28) iTaH parasya sasya lopaH syAdITi pare / 'sijlopa ekAdeze siddho vAcyaH' / mAtIt prAtiSTAm prAtiSuH / 2267 vadavajahalantasyAcaH / (7-2-3) vadevajeI lantasya cAGgasyAcaH kauTilyaM vakrIbhavanam / granthata iti / idittvAnnum / kttheti| avidyamAnaguNa. jJApanaM zlAghA / athASTAtriMzaditi / aSTau ca triMzaditi dvandvaH, aSTAdhikA triMzaditi vA / 'ghaSTanaH saMkhyAyAm-' ityAtvam / aSTatriMzaditi pAThe tu aSTeti pRthakpadam / parasmaipadina iti / anudAttasvaritamittvAbhAvAt 'zeSAt kartari-' iti parasmaipadina eveti bhAvaH / ateti / sAtatyagamanaM saMtatagamanam / liTi eli dvitve halAdi. zeSe a at a iti sthite pararUpe prApte Aha ata prAderiti / iti dIrgha iti zeSaH / tathA ca abhyAsAkArasya dIrghe sati savarNadIrghaH, tadAhaM prAteti / akArasya halmadhyasthatvAbhAvAdetvAbhyAsalopau na / luGIti / atadhAtolastipi 'itazca' iti ikAralope, cleH sici, tasya iDAgame 'astisico'pRkta' iti IDAgame ATi vRddhau Atis I t iti sthite satItyarthaH / iTa iitti| iTa iti paJcamI / 'rAtsasya' ityataH sasyeti 'saMyogAntasya -' ityato lopa iti cAnuvartate, tadAha iTaH parasyeti / evaM ca prAti sa I t iti sthite sakArasya lope prAti I t iti sthite savarNadIrgha AtIditi rUpaM vkssyti| tatra salopasyAsiddhatvAt kathaM savarNadIrgha ityata Aha sijlopa ekAdeze siddho vaktavya iti / AtiSTAmiti / lulastas / tasya tAm / cleH sic / tasya iTi pATi vRddhau Satvam / apRkatvAbhAvena iMDabhAvAt salopo n| AtiSuriti / luDo jhiH| cleH sic| jus , id, prAT , vRddhiH, Satvam , rutvavisauM / AtIH zrAtiSTam prAtiSTa / AtiSam prAtiSva prAtiSma / atra vRddhimAprahanaH, prahalavAn / iha 'hAdo niSThAyAm' ityupadhAhakhaH / zlAghAyAmiti / avidyamAnaguNasambandhajJApanaM zlAghA / prAtaturiti / halmadhyasthatvAbhAvAdetvaM na / iTa ITi / 'saMyogAntasya lopaH' ityato lopa iti 'rAtsasya' ityataH sasyeti cAnuvartate, tadAha lopaH syAditi / iTaH kim , ahArSIt / ITi kim , AtiSTAm / prAtiSuH / sijlopa iti / atra vadanti-salopa iti vaktavye sigrahaNaM 'jhalo jhali' ityAdisUtratrayaM sijviSayakamiti jJApanArtham / teneha na-somasut / stotA / dviSTarAm / dviSmAm / 'ghi ca' iti sUtre tu vAmanamate sico lopaH / bhASya Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [86 sthAne vRddhiH sthAssidhi parasmaipadeSu / iti prApte / 2268 netti| (7-2-4) iDAdI sici prAgunaM na syAt / mA bhavAnatIt atiSTAm atiSuH / citI 31 saMjJAne / cetati / viceta / acetIt / acetiSTAm / acetiSuH / byutira 40 prAsecane / asecanamArdIkaraNam / prAGISadarthe'bhivyAptau ca / 'ira ismajJA vAcyA' / cyotati / cunyota / 2266 irito vA / (3-1-57) irito zaGkitumAha vadavraja / vada vraja halantaH, eSAM samAhAradvandvAt SaSThayakavacanama aGgasya' ityadhikRtam / 'sici vRddhiH parasmaipadaH' ityanuvatate / tadAha vaderityAdinA / halantatvAdeva siddhe vadavrajagrahaNaM tu avAdIdavAjodityatra 'ato halAdeleghoH' iti vRddhivikalpabAdhanArtham / netti| prAgukta neti / 'vadavajahalantasyAcaH' ityuktaM netyarthaH / tatra vadavrajayoviziSya vidhAnAd, halantalakSaNAyA eva vRddhaniSedho'yam / halanta. lakSaNA vRddhistu adhAkSIdityAdAvaniDAdau sici caritArthA / nanvAtI/datyAdau akArasya vRddhau satyAmasatyAM ca pATA ekAdeze sati rUpe vizeSAbhAvAta kiM taniSedhenetyAzaGkathAha mA bhavAnatIditi / mAyoge zrADabhAve sati vRddhiniSedhaH saphala iti bhAvaH / citIti / IdittvaM 'zvIdito niSThAyAm' iti irinaSedhArthama / cetatIti / zapi laghUpadhaguNaH / ciceteti / tibAdezaNalaH pittvena 'asaMyogAt-' iti kittvasyApravRtteH na guNaniSedhaH / cicitaturityAdau tu kittvAna guNaH / acetI. diti / 'iTa ITi' iti salopaH / acetiSTAmiti / apRktatvAbhAvAdIDabhAvAna sijlopaH / 'neTi' iti niSedhAnna halantalakSaNA vRssiH| cyutiriti / atra ikArasya rephasya ca pratyekamitsaMjJAyAmidittvAnnumi prApte Aha ira itsNksseti| tathA ca ir iti samudAyasya itsaMjJakatvAdidittvAbhAvAna numiti AvaH / cyotatIti / laghUpadhaguNaH / cucyoteti / NalaH pittvena kittvAbhAvAna guNaniSedha iti bhaavH| cucyutatarityAdau tu kitvAna guNaH / luGi cleH sici prApte / mate tu sasyeti bhedo bodhya iti / vadavraja / avAdIt / avAjIt / ato halAdeHiti vikalpaM bAdhitvA anena nityaM vRddhiH / halantasyodAharaNamapAkSIt , adhAkSIt / tadantavidhinaiva siddhe antagrahaNaM spaSTapratipattyartham / 'halo'c' ityukte tvajantAsya halaH sthAne vRddhiriti kadAcidAzayata / aca iti tu ikparibhASAyA anupasthAnArtham / anyathA abhetsodityatra sthAna tvapAkSIdityAdau / neTi / prAgutaM neti / halantatvAdeva siddha vadavrajoviziSya vidhAnAna niSedhaH, kiMtu halantalakSaNAyA evaM vRddhaniSedhaH, tasyA. aniDAdau sici caritArthatvAt / amumevArtha manasi nidhAya kacit pustakeSu halantalakSaNA vRddhernetyeva paThyate / ira itsaMkSeti / ikArasya 'upadeze'. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] siddhaantkaumudii| [ bhvAdidhAtozclera vA syAtparasmaipade pare / acyutat , acyotItaH / zcyutir 41 haraNe / shcyotti| cushcyot| azcyutat , azcyotIt / yakArarahito'pyayam / zvotati / manya 42 viloDane / viloDanaM pratighAtaH / mnthti| mamantha / yAsuTaH 'kidAziSi' (sU 2216) iti kittvAd 'aniditAm-' (sU 415) iti nalopaH / madhyAt / kuthi 43 puthi 44 luthi 45 mathi 46 hiMsAsaknezanayoH / idittvAbalopo na / kunthyAt / punthyAt / lunthyAt / manthyAt / Sidha 47 gatyAm / sedhati / siSedha / sedhitA / asedhIt / 'sAtpadAdyoH' (sU 2123) iritovaa| dhAtorekAcaH-' ityato dhAtoriti 'cleH sic' ityataH cleriti 'asyativaktikhyAtibhyaH-' ityataH aditi 'puSAdidyutAdi-' ityataH parasmaipadeSviti cAnuvartate, tadAha irito dhAtorityAdinA / acyutaditi / aGi sati GittvAnna guNaH / acyutatAm acyutan / acyutaH acyutatam acyutata / acyutam acyutAva acyutAma / aGabhAve tvAha acyotIditi / 'iTa ITi' iti sijlopaH / acyotiSTAmityAdi / zcyutiriti / cyutivadrUpANi / cuzcyotati / 'zapUrvA:-' iti cakAraH ziSyate / yakArarahito'pIti / 'madhuzcutaM ghRtamiva supUtam' ityAdau tathA darzanAditi bhAvaH / mantheti / viloDanamAsphAlanam / manthatItyAdi / sugamam / AzIliGi vizeSamAha yAsuTa iti / kuthIti / catvAro'pi dvitI. yAntAH / idittvAnnumi kunthatItyAdi sugamam / AzIrliDi yAsuTaH kittve'pi idittvena 'aniditAm-' iti paryudAsAd nalopo netyAha idittvAditi / kunthyAditi / punthyAt lunthyAt manthyAt etadarthameva manthadhAtoH pRthak mathIti nirdezaH / Sigha gatyAmiti / acparakaSakArAditvAt Sopadezo'm / tatazca 'dhAtvAdeH-' iti saH / tadAha seghatIti / siSedheti / AdezasakAratvAt Satvam / aniTsu . zyanvikaraNasyaiva sidhairgrahaNAt seTako'yam / asedhiiditi| 'iTa ITi' iti sijlopaH / 'neTi' iti niSedhAd na halantalakSaNA vRddhiH / asedhissttaamityaadi| atha janunAsika:-' iti, rephasya tu 'halantyam' iti pratyekamitsaMjJAyAm 'idita-' iti num syAditi bhAvaH / etasya vaiyarthya 'cakSiA vyaktAyAM vAci' ityatra sphuTIbhavi. pyati / cuzcyoteti / 'zarapUrvAH khayaH' / yakArarahito'pyayamiti / tathA ca prayujyate 'madhuzcyutaM ghRtamiva supUtam' iti / mantha / zrayaM jyAdAvapi / 'vidha gatyAm' / ayamudiditi kecit / tattu sidhyatibudhyatyoH zyanA nirdezAt sidhitaM budhitamiti vRttipranthaviruddham / udittve tu 'udito vA' iti ktvAyAmiD. vikalpAniSThAyAmiN na syAt, 'yasya vibhASA' iti niSedhAt / siSedheti / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [11 iti SatvaniSedhe praapte| 2270 upasargAtsunotisuvatisyatistautistobhatisthAsenayasedhasicasaJjasvajAma / (8-3-65) upasargasthAnimittAdeSAM sasya SaH syAt / 2271 sdirprteH| (8-3-66) pratibhinnAdupa. sargAtsadeH sasya SaH syAt / 2272 stnmeH| (8-3-67) sautrasya sasya SaH niSedhatItyAdau 'upasargAtsunoti-' iti SatvaM vakSyati / tatkimartham 'zrAdezapratyayayoH' ityeva siddharityAzaGkayAha sAtpadAdyoriti / upasargAtsunoti / upasargasthAditi / upasargazabda upasargasthe lAkSaNika iti bhAvaH / nimittAditi / iNarUpAdityarthaH / 'ira koH' ityadhikAre'pi koriti nAtra saMbadhyate, asaMbhavAt / sasyeti / 'saheH sADaH saH' ityataH sa iti SaSThayantamanuvartata iti bhAvaH / SaH syAditi / 'apadAntsya mUrdhanyaH' ityadhikArAditi bhAvaH / atra sunotIsyAdiH ztipA nirdezo yaGluG nevRttyartha iti prAJcaH / svaSTArtha iti prauDhamanoramAyAm / senayeti Nijanto nAmadhAtaH / sedhatIti zapA nirdezAt sidhyatena grahaNam / abhiSuNotItyAyudAharaNam / prakRte niSedhatItyAdyarthamiha suutropnyaasH| prasaGgAdAha sadiraprateH / upasargAditi / upasargasthAdiNaH parasyetyarthaH / sadiriti SaSThyarthe prathametyabhipratyAha sadaH sasyeti / niSIdatItyudAharaNam / stnbhH| nakAropadhanirdezasya prayojanamAha sautrasyeti / 'stanbhustunbhu-' iti sUtranirdiSTasya nopadhasyetyarthaH / 'zrAdezapratyayayoH' iti Satvam / upasargAt / 'sunoti suvati-' ityAdi ztipA nirdezo yaGlunivRttyarthastena abhisoSavIti abhisoSotItyAdI SatvaM neti prAzcaH / sthAdiSvevAbhyAsasya SatvaM na sunotyAdiSviti niyamAnneha SatvaprAptiriti vyarthaH pratiSedha iti manoramAdau sthitam / senayeti Nijanto nAmadhAtuH / senayA'bhiyAti abhiSeNayati / sedheti zapA nirdezAdbhauvAdikasya grahaNaM na tu sidhyateH, prisidhyti| gRhA dArA ityatreva tAtsthyAttAcchabdyamityAha upasargasthAditi / nimittaaditi| iNarUpAt / kavargastu neha sambadhyate, asambhavAt / na ca niHSuNoti niSedhati niHSiJcatItyAdau vyavadhAnena iNaH paratvAbhAvAt sasya SatvaM na syAditi zaGkatham , Satvavidhau 'numavisarjanIyazarvyavAya'pi' ityadhikArAt / iNantAdupasargAditi vyAkhyAne tu syAdevAtrAvyAptiH / 'duraH SatvaNatvayoH-' ityupasargatvapratiSedhAd duHsunoti duHsedhatItyAdau tu Satvena na bhavitavyamiti dik / mUrdhanyAdeze phalitamAha sasya SaH syAditi / sthAditru 'prAk sitAt-' ityatra kramajJAnasyApekSitatvAttenaiva krameNa SatvasUtrANi vyAcaSTe sdirprteH| aprateH kim , pratisIdati / SaSThayarthe prathametyAha saderiti / stanbheH sautrasyeti / 'svanbhustunbhu-' iti sUtre nirdiSTasya Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. syAt / yogavibhAga uttarArthaH / kiM ca aprateH iti nAnuvartate / 'bAhupratiSTambhavivRddhamanyuH' iti / 2273 avAccAlambanAvirdUyayoH / (8-3-68) avAstanbheretayorarthayoH SatvaM syAt / 2274 vezca svano bhojane / (8-3-66) vyavAbhyAM svanateH sasya SaH syAdbhojane / sa hi pratipadoktaH / 'Tabhi pratibandhe' ityasya tu dhAtoridittvAnnumi lAkSaNikatvAnna grahaNam / tena vistambhata ityAdau na Satvam / 'udaH sthAsAmbhoH-' iti sUtre tu mopadhagrahaNAdubhayorapi grahaNam , makArasya ubhayatrApi lAkSaNikatvAt / nanu 'sadistanbhyorapateH' ityekameva sUtraM kuto na kRtamityata Aha yogavibhAga uttarArtha iti / 'avAccAlambanAviryayoH' ityuttarasUtre saderananuvRttyartha ityarthaH / nanu saderakharitatvAdAlambanAvidUryayovRttyabhAvAdeva ca anuvRttyabhAvaH siddha ityakhArasyAdAha kiM ceti / nAnuvartata iti / 'stanbheH' ityatra apraterityasya anuvRttineSTA / ekasUtratve tu apratarityasya stanbhinA'pi saMbandhaH syAditi bhAvaH / apraterityasya stanbhAvananvayo vRddhaprayogAnugata ityAha bAhupratiSTambheti / avAcca / AlambanaM ca zrAvidUrya ceti dvandvAtsaptamIdvivacanam / etayoriti / pAlambanAviryayorarthayorvidyamAnasya avAtparasya stanbherityanvayaH / apUrvavidhirayam , iNaH prtvaabhaavaadpraaptH| Alambane yathA-yaSTimavaSTabhya tiSThatIti / AzrityetyarthaH / Avirya rodhanArthasya, na tu 'Tabhi pratibandhe' ityasyeti bhAvaH / evaM 'jastanbhu-' ityavidhAyakasUtre'pi sautrasyaiva grahaNamiti bodhyam / etacca 'lakSaNapratipadona-' paribhASayA labhyate / sautro hi dhAturnakAropadha iti pratipadoktaH / idittvAnnumi STabhirlAkSaNikaH / tena vistambhate ityAdau SatvaM na / 'udaHsthAsambhoH-' iti sUtre makAropadhagrahaNenobhayorapi grahaNAduttambhate iti dvayorapi rUpaM tulyam , makArasyobhayatrApi lAkSaNikatvAt / uttarArtha iti / uttarasUtre stanbherevAnuvRttyartha iti bhAvaH / nanu 'sadistanbhyoH ' iti sUtrite'pi ekadeze kharitatvapratijJAnAtkathaMcidanuvRttirbhaviSyatItyata Aha ki veti / jAnuvartata iti / tathA ca 'stanbheH' ityatrA'nanuvRttaye yogavibhAga Avazyaka iti bhAvaH / avaashcaa| cakArazcintyaprayojana ityAhuH / paalmbnmaashrynnm| yathA yaSTimavaSTabhya aaste| tAmAzritya tiSThatItyarthaH / zrAvidUrya saamiipym| taca prayogopAdhiH / avaSTabdhA gauH / niruddhA satI samIpe prAsta ityarthaH / etayoH kim , avastabdho vRSalaH zItena / kecidiha avidUrazabdAtsvArthe vyaJ / prAvidUryamanatidUram / ISadUramityarthaH / tathA ca avidUrazabdAt 'na naapUrvAttatpuruSAt' iti niSedhe prApte ataeva nipAtanAdbhAve pratyaya iti manoramApranthokti tIvopayujyata Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaattttvbodhiniishitaa| [63 2275parinivibhyaH sevsitsysivushsuttstusvaam| (8-3-70) parinivibhyaH pareSAmeSAM sasya SaH syAt / niSedhati / 2276 prAksitAdaDvyavAye'pi / (8--3-63) 'sevasita-'(sU 2275) ityatra sitazabdAt prAk ye sunotyAdayasteSAmaDvyavAye'piSatvaM syAt / nyaSedhat / nyaSedhIt / nyaSedhiSyat / 2277 sthAdiSvabhyAsena cAbhyAsasya / (8-3-64) prAksitAtsthAsAmIpyam / avaSTabdhA gauH / niruddhA satI samIpe prAsta ityrthH| vezca / avAdityanukarSaNArthazvakAraH, tadAha vyavAbhyAmiti / viSvaNati / avaSvaNati / sazabdaM bhuGkte ityarthaH / 'aTkupvAG-' iti Natvam / parinivibhyaH / sevetyakAra uccAraNArthaH / 'Setra sevAyAm' iti dhAtorgrahaNam / prissevte| niSevate / viSevate / sitatyanena 'SiJ bandhane' iti klAntasya grahaNam / asyaiva dhAtoH erajanto vA pacAyajanto vA sayazabdaH / viSitaH viSayaH / 'Sivu tantusantAne' / pariSIvyati / 'Saha marSaNe' pariSahate / suTa AgamaH / pariSkaroti / stusvoH 'upasargAt sunoti-' ityeva siddha 'sivAdInAM vA-' iti vikalpArtha punarvacanam / prAksitAt / sunotyAdaya iti / 'upasargAtsunoti-' ityAdisUtropAttA iti shessH| teSAmiti / paJcadazAnAmityarthaH / nyaSedhaditi / akAreNa vyavahitatvAdiNaH paratvAbhAvAdaprAptI vacanam / abhyaSuNodityapyudAhAryam / sthAdiSu / abhyAseneti tRtIyAntam / prAksitAdityanuvartate, tadAha prAksitAditi / 'upasargAtsunoti-' iti sUtre sthAdhAtumArabhya 'parinivibhyaH sevasita-' ityatra sitazabdAtprAg ye dhAtava upAttAH ityAhuH / vezca / viSvaNati / sazabdaM bhuta ityarthaH / 'aTkupvAG-' iti Natvam / evamavaSvaNati / vyaSvagat / viSaSvANa / 'sthAdiSvabhyAsena-' iti Satvam / bhojana kim, vikhanati viinnaa| parinivibhyaH / sevetyatra prakAra uccAraNArthaH / na ca yaGlumivRttaye zapA nirdeza evAstviti zaGkapam , vakArAntAnAmUThabhAvinA yaGluG nAstIti vakSyamANatvAt / 'Setra sevAyAm' pariSevate / 'SiJ bandhane, vAntA sitazabdaH, erajantaH pacAyanto vA sayazabdaH / viSitaH / viSayaH / pratyayaviziSTaprahaNaM kim , visinoti / 'Sivu tantusantAne', pariSIvyati / 'Saha marSaNe' pariSahate / suDAgamaH, pariSkaroti, viSkaroti / stukhoH 'upasargAtsunoti-' ityeva siddhe parinivibhyaH parayoretayoH 'sivAdInAM vADvyavAye'pi' iti vikalpArtha punarvacanam / prAksitAt / 'upasargAtsunoti-' ityAdinA vihitaM Satvam aDvyavAya eveti bhramanivAraNArthamapizabdasyopAdAnam / teSAmiti / paJcadazAnAmityarthaH / abhyaSuNodityAdInyudAhartavyAni / sthAdiSu / iha dve vAkye, pAdyaM Satvavidhyartha Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64] siddhaantkaumudii| [bhvAdidiSvabhyAsena vyavAye'pi SatvaM syAt / eSAmeva cAbhyAsasya na tu sunotyAdInAm / niSiSedha / nississidhtuH| 2278 sedhtergtau| (-3-193) gatyarthasya sedhateH SatvaM na syAt / gaGgAM visedhati / SidhU 48 zAstra mAGgalye ca / zAstraM zAsanam / 2276 svaratisUtisUyatidhUdito vA / (7-2-44) svaratyAderUditazca teSu dazakhityarthaH / niSiSadhetyAdau abhyAsAtparasya sasya abhyAsavyavahitatvena upasargAtparatvAbhAvAdaprAptau vacanam / nanu niSiSedhetyAdau abhyAsasthasakArasya 'upasargAtsunoti-' ityanenaiva siddhatvAdabhyAsasyeti vyarthamityAzaGkaya niyamArthamityAha eSAmeveti / abhyAsasthasakArasya cet SatvaM tarhi sthAdidazAnAmevatyarthaH / evaM ca 'dhU preraNe' abhisusUSati / atrAbhyAsasya na Satvam / abhyAsAtpara sya tu sasya 'stautieyoreva-' iti niyamAnna Satvam / sedhateH / na Satvamiti / 'na rapara-' ityato netyanuvRtteriti bhAvaH / gaGgAM visaghatIti / gacchatItyarthaH / iha 'upasargAtsunoti-' iti SatvaM na bhavati / anantarasyati nyAyena 'upasargAtsunoti-.' ityasyaivAyaM niSedhaH, na tvAdezapratyayayorityasyApi / tena siSedhetyAdau Adezapratyayayoriti SatvaM bhavatyeva / SidhU iti / nanu vAkyasaGghavizeSAtmakasya zAstrasya akriyArUpatvAtkathaM dhAtvarthatvamityata Aha zAstraM zAsanamiti / mAGgalyaM tu zubhakarma / 'Sidha gatyAm' itivadasyApi rUpANi / tatra valAdAvArdhadhAtuke nityamiTi prApte / svarati / 'ArdhadhAtukadvitIyaM tu niyamAryamityAzayenAha vyavAye'pIti, SatvameSAmeva ceti / sthAdInAM dazAnAmevAbhyAsasya SatvamityarthaH / tatphalaM tu 'pU preraNe' abhisusUSati / atrokvaniyamAdabhyAsasakArasya na Satvam , dvitIyasya tu 'stautiNyoH' iti niyamAna bhavati / abhisiSAsatItyatra tu SaNo'bhAvAdabhyAsAtparasya SatvaM pUrvasya tUklaniyamAneti bodhyam / syAdetat-niSiSedhetyAdau abhyAsasya 'upasargAtsunoti-' ityanena siddham , abhyAsAtparasya tu 'zrAdezapratyayayoH' ityaneneti kimAdyavAkyena / atrAhuH-phalatrayArthamAyaM vAkyam , aSopadezArtham / tathAhi-senayA abhiyAtumicchati abhiSiSaNayiSati / avarNAntAbhyAsArtha ca-'ardhAsanaM gotrabhido'dhitaSTau' / SaNi pratiprasavArtha ca-abhiSiSikSati / 'Sica kSaraNe' / 'stautiNyoreva-' iti niyamAt SabhUte sani nivartitamapi SatvamupasargamAzrityAtra bhavatIti / sedhatergatau / ztipA nirdezAdgatyarthAdasmAdyabluki na niSedhaH, tenopasargamAzritya SatvaM bhavatyeva / visedhatIti / na ca sedheti zapA nirdezAdyabluki 'upasargAtsunoti-' iti SatvaM na bhavediti zaGkayam , devAdikanivRttyarthatayA zapA nirdezasya cAritArthyAt / anyathA sedhateriti ritapA nirdezasya vaiyarthyApatteriti dik / bidhU zAstre / mAGgalyaM mngglkiyaa| svArthe dhyaJ / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [65 parasya valAderArdhadhAtukasyeDvA syAt / 2280 jhsssttho?'dhH| (8-240) jhaSaH parayostathordhaH syAna tu dadhAteH / jazvam / siSeddha-siSedhiya / seddhA, sedhitaa| setsyati, sedhiSyati / asatsIt / 2281 bhalo jhali / syaDvalAdeH' ityanuvartate / kharati sUti sUyati dhUJ Udit eSAM samAhAradvandvAtpaJcamyekavacanam / phalitamAha svaratyAderiti / kharatIti svRdhAtoH zapA nirdeshH| sUtIti sUyatIti ca lugvikaraNasya zyanvikaraNasya ca sUdhAtornirdezaH / evaM ca 'dhU preraNe' iti taudAdikasya na grahaNam / 'dhUna kampane' svAdiH krayAdizca / akArAnubandhanirdezAd 'dhU vidhUnane' ityasya na grahaNam / 'iTsani vA' ityato vetyanuvartamAne vAgrahaNaM liGsicorvikalpanivRttyarthamiti bhASyam / evaM ca thali iDabhAvapakSe dvitvAdau sisedh tha iti sthite / jhaSastathoH / jhaSa iti paJcamI / tazca th veti dvandvaH / takArAdakAra uccAraNArthaH / takArathakArayoriti labhyate / dhaH iti prathamaikavacanam / akAra uccAraNArthaH / dhakAra iti labhyate / adha iti SaSThayantam / dhAdhAtubhinnasyeti labhyate / tadAha jhaSa: parayoriti / jaztvamiti / sisedh dha iti sthite 'jhalAM jaz jhazi' iti prathamadhakArasya dakAre siSeddhati rUpamityarthaH / siSidhiva-siSidhva, sissidhim-sissidhm| krAdiniyamastu neDvazIti prakramAnaprApitasyaivAbhAvasya nivartakaH, natu vibhASAdiprApitasyApi, anantarasyeti nyAyAt / iTpakSe Aha siSadhitheti / seddhati / luT , tAs , iDabhAvaH, DA, TilopaH, guNaH, dhatvam jaztvam / seddhArau seddhAra ityAdi / sedhiteti / iTapakSe rUpam / setsyati sedhiSyatIti / luTi syaH, iviklpH| asatsIditi / lugastip , ikAralopaH,cliH, sica, iDabhAvaH, 'astisicaH-' iti svaratisUti / 'stha zabdopatApayoH' bhvAdiH / nanu 'kharatisUdhUdito vA' iti sUtryatA kimanena sUtisUyatyoH pRthaggrahaNena / maivam , tathAhi sati niranubandhakaparibhASayA 'ghU preraNe' iti taudAdikasyaiva prahaNaM syAna tvaadaadikdevaadikyoretyoH|n caivaM SUG iti paThyatAmiti vAcyam , 'lugvikaraNA'lugvikaraNayoH-' iti paribhASayA alugvikaraNasya sUyatereva prahaNaprasaGgAt / asyAzca paribhASAyAH sUtisUyatyoH pRthaggrahaNameva jnyaapkmityaahuH| 'dhUJ kampane' khAdiH krayAdizca / sAnubandhanirdezo 'dhU vidhUnane' ityasya nivRttyarthaH / 'iT sani vA' ityato veti vartamAne punarvAgrahaNaM lisicorvikalpanivRttyartham / anyathA lisijviziSTaM vApadamatrApi liGsicoreva vikalpaM kuryAt / punarvAgrahaNe tu valAdyArdhadhAtukamAtrasya vikalpaH siddha iti bhAvaH / jhaSastathoH / adha iti kim , dhattaH / asaitsIditi / 'astisica -' iti Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e6 ] siddhAntakaumudI / [ bhvAdi ( 8-2-26) malaH parasya sasya lopaH syAjjhali / zraddhAm asairasuH / asassIH asaiddham aseddha / asaissam asaitsva asairasma / pakSe asedhIt adhiSTAmityAdi / khAha 46 bhakSaNe / RkAra it / khAdati / cakhAda | khada 20 sthairye hiMsAyAM ca / cAdbhakSaNe / sthairye'karmakaH khaTati / 2282 zrata upadhAyAH / ( 7-2 - 116 ) upadhAyA to vRddhiH syAd Jiti Niti ca pratyaye para / cakhAda | 2283 luttamo vA / ( 7 - 161 ) uttamo yatrA NitsyAt / cakhAda, cakhada / 2284 to halAderlaghoH / ( 7-2-7 ) IT, 'vadanraja-' iti vRddhiH / dhakArasya cartvam / zrasaidh sa samiti sthite, apRktatvAbhAvAdIDabhAvAdiDabhAvAcca 'iTa ITi' iti sico lope prApte / jhalo jhali / jhala iti paJcamI / 'saMyogAntasya -' ityato lopa iti, 'rAmbhasya' ityataH sasyeti cAnuvartate, tadAha jhalaH parasya sasya lopaH syAditi / zrasaiddhAmiti / asaidha s tAmiti sthite salope dhatve jaztva ca rUpam / pakSa iti / iTpakSa ityarthaH / asedhIditi / 'iTa ITi' iti salopaH / 'neTi' iti vRddhipratiSedhaH / laghUpadhaguNaH / khAdya iti / atra RditvaM 'nAglopi -' ityAdyathamityabhipretyAha RkAra iditi / khadeti / sthairyaM sthirIbhavanam / Nali ajantatvAbhAvAd 'avo JNiti' iti vRddhereprAptau / ata upadhAyAH / vRddhiH syAditi / 'mRjevRddhi ' ityataH tadanuvRtteriti bhAvaH / Jiti Niti ceti / zraco Niti' ityata tadanuSTaneriti bhAvaH cakhAdeti / etvAbhyAsalopau tu nAtra bhavataH / pittva kittvAd AdezAditvAt tadapekSayA vRddheH paratvAcca / luttamaH / Nit syAditi / goto Nit' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / cakhAda cakhadeti / Nitve upadhAvRddhiH / tadabhAve na / to halAdeH / 'sici vRddhiH parammaipadeSu' ityanuvartate / neTi' ityasmAdiTIti 1 1 IDAgamaH / vadabraja - iti vRddhiH / tatazcartvam / jhalo jhali / saMyogAntasya -' ityato lopa iti, 'rA sasya' ityataH sasyeti cAnuvartate tadAha sasya lopaH syAditi / padasyetyadhikArAtpratyAsa sarkalo jhali sasyeti nirdiSTAnAM trayANA mekapada sambandhitve lopo'yam / tena somasutsthAnamityatra na bhavati / jhalaH kim, aSTAm / jhali kim asaitsIt / asedhIditi / 'neTi' iti vRddhipratiSedhaH / guNaH / khAha bhakSaNe / RkAra iditi / tena 'nAglopi--' iti niSedhe cakhAdat / ata upa / ataH kim tutoda / upadhAyAH kim gaNayati / iha to lopa bAdhitvA paratvAd vRddhiH syAt / ato halAdeH / iha 'sici vRddhi:-' iti sUtramanuvartate / 'neTi' iti sUtrAdiTi iti 'UrNote vibhASA' ityato vibhASAgrahaNaM ca " Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 67 9 halAderlaghorakArasyeDAdau parasmaipadapare sici vRddhirvA syAt / zrakhAdIt zrakhadIt / bada 51 sthairye / pavargIyAdiH / badati / babAda / bedatuH / beditha / babAda, babada / zrabAdIt, abadIt / gada 52 vyaktAyAM vAci / gadati / 2285 nergadanadapatapadaghumAsyatihantiyAtivAtidrAtipsAtivapativahatizAmyaticinoti degdhiSu ca / ( 8 -4 -17 ) upasargasthAnimittAtparasya nerNaH syAdgadAdiSu / 'UrNotervibhASA' ityato vibhASeti ca / tadAha halAderiti / halAdyaGgAvayavasyetyarthaH / AdigrahaNaM spaSTArtham, ilaH parasyetyeva siddheH / akhAdIt zrakhadIt iti / vRddhau tadabhAve ca 'iTa ITi' iti sijlopaH / akhAdiSTAm akhadiSTAmityAdi / badeti / sthairyaM sthirIbhavanam / pavargIyAdiriti / pavargatRtIyAdirityathaH / natu dantyoSThayAdiriti bhAvaH / babAdeti / 'ata upadhAyAH' iti vRddhiH / bedaturiti / abhyAsajaztvena AdezAditve'pi jaztvasya vairUpyApAdakatvAbhAvAdettvAbhyAsalopAviti bhAvaH / babAdetyatra tu pittvena kittvAbhAvAdettvAbhyAsalopau na / beditheti / zrakittvepi 'thali ca seTi' ityetvAbhyAsalopau, bedadhuH beda / atha uttamapuruSali 'luttamo vA' iti NittvavikalpAdupadhAvRddhivikalpa ityAda babAda babadeti / bediva bedima / abAdIt, abadIt iti / 'ato halAde:-' iti vRddhivikalpaH / gadeti / vyaktavAG manuSyakRtazabdaprayogaH / jagAdeti / cutvajaztve / upadhAvRddhiH / vairUpyApAdakAdezAditvAdettvAbhyAsalopau na / jagadatuH jagadurityAdi / nergada / 'raMSAbhyAM no NaH' ityanuvartate / 'upasargAdasamAse'pi - ' ityata upasargAditi ca / tacca tadAha iDAdAvityAdi / ataH kim adavIt / halAdeH kim, mA bhavAnatIt, aTIt / laghoH kim, agardIt, arakSIt / iDAdau kim apAkSIt / parasmaipade kim, ayatiSTa, zrayatiSAtAm / zracakAsIdityatra cakArAdakArasya vRddhivAraNAya 'yena nAvyavadhAnam -' iti nyAyena yadyekavarNavyavadhAnamevAzrIyate tadA tvarakSIdityatrApi prasaktyabhAvAllaghoriti zakyamakartumityAhuH / taparakaraNaM spaSTArtham / pavargIyAdiriti / dantyoSThapAditve tu 'na zasadada-' ityetvAbhyAsalopaniSedhAd bedatuH badithetyAdi na sidhyediti bhAvaH / nergadanada / gadAdInAM caturNAM zapA nirdezaH syatyAdInAmekAdazAnAM ztipA nirdezazca yaGluGnivRttyarthaH / tena pranijAgadIti, praninAnadIti, pranisAseti, pranijaGghanIti ityAdau NatvaM na / ghuzabdena ghusaMjJakA dAdhAdayaH SaD gRtyante / DudAJ praNidadAti / dAN praNiyacchati / do praNiyati / deG praNidayate / dhaT praNidhayati / DudhAJ praNidadhAti / mAzabdena meGmAGoreva grahaNam / ghuprakRtimAGiti paThitvA bhASyAdau tathA vyAkhyA , 1 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. praNigadati / jagAda / rada 53 vilekhane / vilekhanaM bhedanam / rarAda / Nada 54 avyakne zabde / 2286 No naH / (6-1-65) dhAtorAderNasya naH syAt / nadati / 'NopadezAstvananATinAthanAnandana kananRtaH / ' nATerdIrghArhasya payu. dAsAdghaTAdiopadeza eva / tavargacaturthAntanAdhateH nRnandyozca keciNNopadezatAmAhuH / 2287 upasargAdasamAse'pi Nopadezasya / (8-4-14) upasargasthAnimittAtparasya Nopadezasya dhAtornasya NaH syAtsamAse'samAse'pi / upasargasthe lAkSaNikam , tadAha upasargasthAditi stipA zapA ca nirdezA yaGlugnivRttyarthAH / praNigadatIti / bhinnapadasthatvAdaprAptau vacanam / radeti / Nali upadhAvRddhimabhipretyAha rarAdeti / redaturityAdi / arAdIt , aradIt / raNadeti / avyaktazabdaH amanuSyapazupakSyAdikRtazabdaprayogaH / No nH| Na iti SaSTayantam / 'dhAtvAdeH SaH saH' ityato'nuvartanAdAha dhAtorAderiti / tena aNatItyAdau na natvam / naH syAditi / nakAraH syAdityarthaH / nadatIti / meghAdiriti zeSaH / 'No naH' iti natvasyAnaimittakatayA lirinamittAdezAditvAbhAvAdettvAbhyAsalopau sta eva - nedaturityAdi / atha 'nRtnanandnakkanATnAnAdhRnRvarja NopadezAH' iti bhAdhyaM zlokArdhana saGgrahNAti NopadezAstviti / 'narda zabda' / 'naTa avaskandane' curAdiH / nAthU naayaacnaadau| dvitIyacaturthAntau / 'Tu nadi smRddhau'| 'nakka nAzane' / 'nR naye' / 'nRtI gAtravikSepe' / ebhyo'STabhyo'nye NakArAdidhAtava idAnIM nakArAditvena dRzyamAnA api natvasaMpanna nakArAditayA NopadezAH pratyetavyA ityarthaH / nATIti Nyantamya prayojanamAha nATeriti / ghaTAdiriti / 'naTa nRttau' iti ghaTAdipaThita ityarthaH / tatphalaM ghaTAdau vakSyate / matAntaramAha tavargeti / tavargacatu rthAntanAdhadhAtoH nRnandyozca NopadezeSu paryudAsAbhAvamaGgIkRtya teSAmapi NopadezatvamAhurityarthaH / atra mate paJcabhyo bhinnA NopadezA iti phalitam / bhASyavirodho'trArucibIjam / nanu NakAramupadizya tasya kimartha nakAro vidhIyate / nakAra evopadizyatAmityAzaya tatprayojanamAha upasargAt / 'raSAbhyAM no NaH' ityadhikRtam / nAt / No naH / dhAtoriti / 'dhAtvAdeH SaH saH' ityato'nuvartanAddhAtvAderityeva / neha aNati / NopadezAnparyudAsamukhenAha NopadezAstviti / 'narda zabde' / 'naTa avasyandane' curAdiH / yastu naTa nRttAviti ghaTAdiH, sa neha gRhyate, nATIti dIrghanirdezAt / 'nAthU nA yAcyAdau' / 'Tunadi samRddhau' / 'nakka nAzane' / 'nR naye' / 'nRtI gAtravikSepe' / ebhyo'STAbhyo bhinnA ityarthaH / tavargeti / teSAM mate paJcabhyo bhinnA NopadezAH / upasargAd / 'samAse'GaguleH saGgaH' ityato'nuvartanAtsamAsa Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [66 praNadati / praNinadati / arda 55 gatau yAcane ca / 'zrata prAdeH' (sU 2248) 2288 tasmAnnuD dvihalaH / (7-4-71 ) dvihalo dhAtordI(mUtAdakArAt parasya nuT syAt / pAnada / pArdIt / na 56 garda 57 zabde / NopadezatvAbhAvAna NaH / pranardati / gardati / jagarda / tarda 58 hiMsAyAm / tadati / karda 26 kutsite zabde / kutsite kauksse| kardati / kharda 60 dandazUke / daMzanahiMsAdirUpAyAM dndshuukkriyaayaamityrthH| khardati / ckhii| ati 61 adi 62 bandhane / antati / zrAnanta / andati / aAnanda / idi 63 paramaizvarye / indti| tadAha upasargasthAditi / 'samAse'GgaleH saGgaH' ityataH samAsa ityanuvRtte. rasamAse na syAdityasamAsagrahaNam / tathA sati praNAma ityAdau samAse na syAdityapigrahaNam , tadAha samAse asamAse'pIti / Nasyopadezo yasminniti vigrahaH / praNadatIti / bhinnpdtvaadpraaptiH| praNinadatIti / 'nergada-' iti Natvam / nacAtra 'upasargAdasamAse-' iti dhAtunakArasya NatvaM zaGkayam , aTakupvAbhinna vyavadhAnAt / ardeti / 'upadhAyAM ca' ityatra ika ityanuvartanAd ardatItyAdau na diirghH| liTi Nali dvitve halAdizeSe 'ata adiH' ityabhyAsAkArasya dIrgha zrA ardeti sthite tasmAnnu / dvau halau yasya tasyeti vigrahaH / tacchabdena 'zrata zrAdeH' iti kRta. dIrghaH parAbhRzyate, tadAha dI(bhUtAditi / TakAra it , ukAra uccAraNArthaH / TittvAdAdyavayavaH, tadAha Anardeti / ArdIditi / 'iTa ITi' iti sijlopaH / nardetyAdi spaSTam / kardeti / kutsitazabdena kutsitavizeSo vivakSita ityAha kutsite kaukSa iti / kukSibhave ityrthH| khardeti / dandazUko daMzanasvabhAvaH sarpaH / 'dandazUko bilezayaH' ityamaraH / nanu sarpasya kriyAtvAbhAvAt kathaM dhAtvarthatvamityata Aha daMzaneti / ati adIti / idittvAnnum , tadAha antatIti / Ananteti / 'ata AdeH' iti dIrghaH / 'tasmAnnuvihalaH' iti nuT / evam andati / aAnandati / nuT / AndIt / idIti / paramaizvarya paramezvarIbhavanam / eva syAdityasamAgrahaNam , kRte tu tasminnasamAsa eva syAdityapergrahaNaM kRtam / praNinadatIti / 'nergada-' iti Natvam / dhAtunakArasya tu 'upasargAdasamAsa-' iti NatvaM na bhavatyaDAdibhinna vyavadhAnAt / tasmAt tacchabdena kRtadIrghAkAraH parAmRzyata ityAha dI/bhUtAditi / kharda dandazUke / dandazUkasya sarpatvAttadvAcitve dhAtutvaM na saMgacchata ityata Aha dandazUkakriyAyAmiti / dandazUkakartRkAyAmityarthaH / Ana 1 'nirgalitAmbugarbha zaraddhanaM nArdati cAtako'pi' iti paJcame raghuvaMze / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100] siddhaantkaumudii| [ bhvAdiindAMcakAra / bidi 64 avayave / pvrgtRtiiyaadiH| bindati / avayavaM karotItyarthaH / bhidi iti pAThAntaram / gaDi 65 vdnaikdeshe| gaNDati / antatyAdayaH paJcaite na tiviSayA iti kAzyapaH / anye tu tiGamapIcchanti / hidi 66 kussaayaam| nindati praNindati / Tunadi 67 samRddhI / 2286 aadididdvH| (1-3-5) upadeze dhAtorAdyA ete itaH syuH / nandati / iditvAbalopo na / nandyAt / cadi 68 zrAhlAde / candati / cacanda / di 66 ceSTAyAm / vandati / tatranda / kadi 70 Rdi 71 Rdi 72 zrAhvAne rodane ca / cakanda / cakranda / cakranda / kridi 73 paridevane / cininda / zundha 74 zuddhau / indatIti / idittvAnnum / indAMcakareti / 'ijAdezva-' ityAm / bidIti / idittvAnnumityAha bindatIti / nanvavayavasya prakriyArUpatvAt kathaM dhAtvarthatvamityata Aha avayavaM karotItyartha iti / abindIt abindiSTAmityAdi / pAThAntara. miti / pavargIyacaturthAdirityarthaH / gaDIti / vadanaikadeza iti / takriyAyAmityarthaH / gaNDati / agaNDIt / antatyAdaya iti / ati adi bandhane, idi paramaizvaye, bidi avayave, gaDi vadanaikadeze iti paJca dhAtavaH tiprakRtayo na bhavantIti kAzyapamatamityarthaH / anya iti / kAzyapAdanye munayaH tiGamapi ebhya icchantItyarthaH / NidIti / idittvAnnum , NopadezatvAd Nasya natvam , tadAha nindatIti / praNindatIti / 'upasargAdasamAse'pi-' iti Natvam / ttundiiti| samRddhiH prjaapshvaadismpttiH| aadiH| 'bhUvAdayo dhAtavaH' ityasmAd dhAtava ityanuvRttaM SaSThayA vipariNamyate / 'upadeze'janunAsikaH-' ityasmAd upadeza iti, iditi cAnuvartate / zrAdiriti iditi ca bahutve ekavacanam , tadAha upadeza iti / TitkaraNaM 'Tito'thuc' ityetadartham / nandatIti / idittvAnnum / idittvAditi / AzIliGi yAsuTaH kittve'pi idittvAd 'aniditAm-' iti nalopo netyarthaH / nandyAditi / antyAd andyAdityasyApyupalakSaNam / cadIti / idittvAnnumityAha candatIti / tradauti / adupadho'yam / idittvAnnumityAha jandatIti / kradi kladIti / adupadhau / klidi paridevana iti / anudAnteti / idittvAnnum , 'tasmAnnuD dvihalaH' iti nuT / vadanaikadeza iti / tatkiyAyAmityarthaH / 'prAdijiTuDavaH' / 'upadeze'janunAsika-' ityato'nuvartanAdAha upadeza iti / upadeze kim , vikArIyati / bhiSvap , 'jItaH ktaH', suptaH / 'Tvito'thuc', nandathuH / 'ivitaH vitraH, kRtrimam / klidi paridevane / anudAttetsu paThitasyeha pAThaH parasmaipadArthaH / kriyAphalasya kartRgAmitve'pi parasmaipadArtha kharitetsvayaM Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaatttvbodhiniishitaa| [101 zundhati / zuzundha / nalopaH zudhyAt / atha kavargIyAntA anudAtteto dvicatvAriMzat / zIkR 55 secane / tAlavyAdiH / dantyAdirityeke / zIkate / zizIke / loka 76 darzane / lokate / luloke / zloka 77 saMghAte / saMghAto granthaH / sa ceha prathyamAnasya vyApAro granthiturvA / prAya'karmako dvitIye sakarmakaH / shlokte| dreka 78 dhekR 76 zabdotsAhayoH / utsAho vRddhirauddhatyaM ca / 'eca igghrasvAdeze' iti hsvH| didrake / didheke / rekR 80 zaGkAyAm / rekate / sekR 81 nekR 82 saki 83 zraki 84 zlaki 5 gatau / trayo dantyAdayaH / dvau taalvyaadii| aSopadezasvAna ssH| siseke / zaki 86 zaGkAyAm / zaGkate / zazaGke / aki 87 lkssnne| bhakate / praanngke| vaki 88 kauttilye| vngkte| maki 89 maNDane / mngkte| ttetsu paThitasyeha pAThaH parasmaipadArthaH / zundha zuddhAviti / akarmako'yam / zundha. tIti / shucirbhvtiityrthH| nanu zudhItyevamididevAyaM kuto na paThita ityata Aha nalopa iti / zrAzIliDi 'aniditAm-' iti nalope zudhyAditi rUpamiSTam / idittve tu nalopo na syAditi bhaavH| atha kavargIyAntA ityAdi loka ityantam / spaSTam / zloka iti / saMghAtazabdaM vyAcaSTe grantha iti / nanu vAkyasamudAyAtmakasya granthasya akriyAtvAt kathaM dhAtvarthatvamityAzaGkayAha sa cehati / pranthanaM granthaH-saMghIbhAvaH saMghIkaraNaM vA / tatra saMghIbhavanaM saMghaniSTham , saMghIkaraNaM tu saMghIkartRniSTham / tatra saMghIbhavanArthakatve akarmakaH, saMghIkaraNArthatve sakarmaka ityarthaH / zlokata iti / saMghIbhavatItyarthaH, saMghIkarotIti vA / dreka dhekR iti / zabdanaM zabdaH / eca iti / liTa ezi dvitve halAdizeSe dedreka e iti sthite abhyAse ekArasya hrasvo bhavan 'eca igghraskhAdeze' iti ikAro bhavatItyarthaH / dibhreka iti| abhyAse dhakArasya jaztvena dakAraH / ekArasya tu hRkha ikAraH / rekR iti / zaGkA saMzayaH AkSepo vA / 'zIkR' secane' ityArabhya etatparyantA RditaH / seka iti / zrAdyau ekAramadhyau Rditau / itare trayaH adupadhA iditH| traya iti / paJcasu AdyAstraya ityarthaH / aSopadezatvAditi / sekRdhAtoH payudAsAna Sopadezatvam / dvitIyatRtIyayostu dantyAcparakasAditvAbhAvAnna Sopadezatvam / tatazca sakArasyAdezasakAratvAbhAvAnna Satvamiti bhAvaH / eca igghraskhAdeza ityabhipretyAha siseka ityAdi / sasraGke ityAdAvidittvAnnum / zakIti / idittvAnnumityAha zaGkata iti / zazaGka iti / akIti / lakSaNaM cihnIkaraNam / aGkata iti / na paThitaH / zundha zuddhau / ayaM zaucakarmaNi yujAdau mAGgalikaH / etiruvastavargI Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102] siddhaantkaumudii| [bhvAdi. kaka 10 laulye / laulyaM garvazcApalyaM ca / kkte| cakake / kuka 11 vRka 12 aAdAne / kokate / cukuke| vrkte| vvRke| 'Rdupadhebhyo liTaH kittvaM guNAtpUrvavipratiSedhena / ' caka 13 tRptau pratighAte ca / ckte| ceke / kaki 14 vaki 15 zvaki 66 ki 67 Dhau 18 trau 9 vaSka 100 vaska 101 maska 102 Tika 103 TIka 104 tikR 105 tIkR 106radhi 107 laghi 108 gatyarthAH / kaGkate / buDhauke / tutroke / 'subdhAtuSThivuSvaSkatInAM sattvapratiSedho vkrvyH|' vaSkate / SaSvaSke / atra tRtIyo dantyAdirityeke / Tekate / TIkate / evaM tekate / tIkate / laghi jananivRttAvapi / aghi 106 vadhi idittvAnnum / AnaGka iti / 'tasmAnnuvihalaH' iti nuT / 'vaki kauTilye' ityAdi spaSTam / kuka vRketi / dvitIya RdupadhaH / zapi laghUpadhaguNaM matvA Aha kokata iti / cukuka iti / 'asaMyogAt-' iti kittvAd na laghUpadhaguNaH / abhyAse cutvam / laghUpadhaguNe raparatvaM matvAha varkata iti / liTi 'asaM. yogAt-' iti kittvAnna guNa iti matvAha vavRka iti / uradatvaM 'hlaadishshessH'| nanu kittvAt paratvAd guNaH syAt , kRte guNe raparatve saMyogAtparatvena kittvasyApravRttyA anityatvAdityata zrAha Rdupadhebhyo liTaH kitvaM guNAt pUrvavipratiSedheneti / caketi / tRptAvakarmakaH / pratighAte sakarmakaH / etvAbhyAsalopau matvAha ceka iti / kakIti / ete paJcadaza dhAtavaH / AdyAzcatvAra iditH| dvitIyo vakArAdiH / tRtIyastAlavyAdiH / paJcamaSaSTau dazamAdyAzcatvArazca RditaH / dazamadvAdazau idupadhau / raghilaghI iditau caturthAntau / kaGkata ityaadaaviditvaannum| DaDhauke tutrauka iti / abhyAse Dhasya jaztvena DakAra okArasya hrasva ukaarH| atha dhvaSkadhAtoH SopadezaparigaNanAd 'dhAtvAdeH-' iti satve prApta prAha subdhA. tviti / SaSvaka iti / saMyuktahalmadhyasthatvAdettvAbhyAsalopau na, saMyogAtparatvena liTaH kittvAbhAvAca / tRtIya iti / tathA ca svaSkata iti rUpam / kevaladantyaparaka sAditvAbhAvena SopadezatvAbhAvaH / Tekata iti / laghUpadhaguNaH / TIkata iti / dIrghopadhatvAnna guNaH / evaM tekate tIkata iti / raGghate laGghate / idittvAnnum / ladhirbhojananivRttAvapIti / nivRttiH vimukhIbhavanam / laGghate na bhuGkta yAntastadanurodhena katicit tavargIyAntAH paThitAH / idAnIM lokaprasiddhakAdipAThakrameNAha athetyAdi / cukuka iti / paramapi guNaM bAdhitvA nityatvAd 'asaMyogAt-' iti kittvam / subdhAtvityAdi / subdhAtorudAharaNAni / SaD dantA asya SoDan , tamAcaSTe Nici TilopaH SoDayati / evaM SaNDhaM karotyAcaSTe vA ssnnddhyti| 1 'vakka' iti kvacit paatthH| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 103 110 maghi 111 gatyAkSepe / AkSepo nindA / gatau gatyArambhe ca ityanye / zraGghate / zranaGke / vaGghate / maGghate / maghi kaitave ca / rAghR 112 lAghR 113 dvAghR 114 sAmarthyaM / rAghate / lAghate / dhAghR ityapi kecit / dvAghR zrAyAme ca / zrAyAmo daivyam / drAghate / lATa 115 katthane / zlAghate / 1 I atha parasmaipadinaH paJcAzat / phakka 116 nIcairgatau / nIcairgatirmandgamanamasahyavahArazca / phakkati / paphakka / taka 117 hasane | takati / taki 118 kRcchrajIvane / taGkati / bukka 116 bhaSaNe / bhaSaNaM zvaravaH / bukkati / kakha 120 hasane / pranikakhati / zrakhu 121 rAkhu 122 lAkhu 123 dvAkhu 124 dhAkhu 125 zoSaNAlamarthayoH / zrokhati / zrakhAMcakAra / zAkha 126 zlAkhu 127 vyAptau / zAkhati / ukha 128 ukhi 126 vakha 130 vakhi 130 makha 132 makhi 133 Nakha 134 khi 135 rakha 136 rakhi 137 lakha 138 lakhi 136 ikha 140 ikhi 143 Ikhi 142 valga 143 ragi 144 lagi 145 agi 146 vagi 147 magi 148 tagi 146 svagi 150 zragi 151 lagi 152 igi 153 rigi 154 ligi 125 gatyarthAH / dvitIyAntAH paJcadaza / tRtIyAntAtrayodaza / iha khAnteSu rikha trakha trikhi zikhi ityapi caturaH kecit ityarthaH paH / adhIti / trayo'pi caturthAntA iditaH / zranaGgha iti / ' tasmAnnudvihala:' iti nuT / vaGgata iti / idittvAnnum / liTi tu vavama iti rUpam / vAditvAtsaMyukta halma dhyasthatvAt saMyogAtparatvena liTaH kittvAbhAvAcca ettvAbhyAsalopau na / maghi kaitave ceti / kaitavaM vaJcanA / rAghR iti / trayo'pi RditaH / sAmarthya kAryakSamIbhavanam / bhrAghR ityapIti / caturthAdimapi kecit paThantItyarthaH / drAghR iti / zrayAmo dIrghIbhavanam / zlAghR katthana iti / katthanaM stutiH / zIkR ityAdayo dvicatvAriMzadAtmanepadino gatAH / . phakka nIcairityAdi spaSTam / pranikakhatIti / 'zeSe vibhASA -' ityatra akakhAdAviti paryudAsAnnerNatvaM neti bhAvaH / zrakha iti / alamartho bhUSaNakiyA, paryAptiH, vAraNaM vA / zrakhati / zrakhAMcakAra / zAkha lAkha iti / zlASTa iti caturthAnta AtmanepadeSu gataH / ukha ukhIti / paJcadazeti / Ikhi ityantA iti SaNDhIyatItyatra SaNDhazabdAt kyaci ItvaM bodhyam / etacca vArtikaM bhASye pratyAkhyAtam / tathAhi 'dhAtvAdeH-' iti sUtre upadeza iti vartate / na ca subdhAtUnAmupadezo'sti / STivuSvaSkatI tu yakArAdI / 'lopo vyoH-' iti yalopaH / pranikakhatIti / 'zeSe vibhASA-' ityatra akakhAdAviti paryudAsAnnerNatvaM neti bhAvaH / savarNe'cIti / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 ] siddhAntakaumudI / [ svAdi paThanti / zrakhati / 2260 abhyAsasyAsavarNe / ( 6-4-78 ) ivarNovarNAntasya abhyAsasyeyaGuvaGau stossavarNo'ci / uvokha / saMnipAtaparibhASayA 'ijAde: -' ( sU 2237 ) ityAm na / UkhatuH / UkhuH / iha savarNadIrghasyAbhyAsagrahaNena grahaNAddhasvaH prApto na bhavati / sakRtpravRttasvAt / zrAGgasvAddhi zeSaH / trayodazeti / valgAdaya iti zeSaH / tatra idittvAnnum / AzIrliGi nalopAbhAvazca / paThantIti / teSAM mate khAntA ekonaviMzatiriti bodhyam / khatIti / zapi laghUpadhaguNaH / liTi gulaH pitvena kittvAbhAvAt prAptasyApi laghUpadhaguNasya 'dvirvacane'ci' iti niSiddhatayA gurumattvAbhAvAdAma bhAva sati pUrvaM dvitve kRte halAdizeSa pazcAd 'vArNAdA balIyaH' iti paribhASayA antaraGgamapi savaNadIrgha bAdhitvA laghUpadhaguNe kRte u okh iti sthite, uvarNasya yaNi prApte abhyA sasya / 'aci znudhAtu -' ityataH zracIti, yvoriyaGuvAviti cAnuvartate / izca uzca yU, tayoriti vigrahaH / zrabhyAsavizeSaNamidaM tadantavidhiH, tadAha ivarNovarNAntasyeti / GittvAdantAdezau / uvokheti / 'atri znudhAtu-' ityasya tu nAtra prAptiH, ajAdau pratyaye parata eva tatpravRtteH, abhyAsasya aGgatvAbhAvAcca / nanu dvitve kRte laghUpadhaguNe sati ijAdigurumattvAdAm syAdiyata Aha saMnipAteti / gali pare vihitaguNasaMpannamijAdigurumattvamAzritya zramaM guNo na pravartayati, Ami sati dhAtoNalparakatvavyAghAtAditi bhAvaH / Ukhaturiti / pitvena kittvAd laghUpadhaguNAbhAve dvitve halAdizeSe savarNaparakatvAdabhyAsasyAsadarza iti iyabhAve sarvaNadIrghe rUpamiti bhAvaH / nanu Ukhaturityatra UkArasya savarNadIrgha saMpannasya ekAdezatayA pUrvAntatvenAbhyAsasaMbandhitvAd 'hasvaH' ityabhyAsasyAco vidhIyamAno hrasvaH prApnotItyAzaGkate iha savarNadIrghasya abhyAsagrahaNena grahaNAduddhasvaH prApta asavarNe kim, UkhatuH / aci kim, iyAja, uvAya / uvAkheti / 'dvirvacane'ci ' iti niSedhAtpUrvaM dvitvaM pazcAdukArasya laghUpadhaguNe kRte abhyAsasyovaG / evamiyeSetyatreyaG / asavarNagrahaNasAmarthyAdiyaGAdau kartavye guNo'tra na sthAnivaditi bodhyam / saMnipAtaparibhASayeti / zrami sati liTparatvaM dhAtorna sidhyediti bhAvaH ! anya tu -' ijAdeH-' iti sUtre gurumAniti nityayoge matup / tatazca nityaM yo gurumAn 'edha vRdhau' ityAdistatraiva syAditi nAtra zramaH prasaktirityAhuH / Ukhaturityatra kittvAd guNAbhAve 'abhyAsasyAsavarNe' uvaGa na bhavati / nanu iyeSa uvokhetyatrApyantaraGgatvAtsavarNadIrghe kRte'cparatvAbhAvAdiyaGuvaGau na sva itISTarUpAsiddheH kiM tatrAsavarNagrahaNeneti cet / atrAhuH - 'vAdAnaM balIyaH' iti paribhASAjJApanArthamevA Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 105 parjanyavalakSaNa pravRtyA haste kRte tato dIrghaH / 'vArNAdAnaM balIyaH' iti nyAyAt paratvAcca / uGkhati / vatrAkha / vavakhatuH / vaGkhati / mekhatuH / ( maGkhati / mama / iti / atha pariharati na bhavatIti / kuta ityata zrAha sakRtpravRttatvAditi / tadevopapAdayati AGgatvAditi / u ukhaturiti sthite parjanyavallakSaNa pravRttyA abhyAsahasve savarNadIrghe Ukhaturiti sthitiH / tatra UkArasya punarabhyAsahasvo na bhavati / 'lakSye lakSaNasya sakRdeva pravRttiH' iti nyAyAdityarthaH / ( nenu vamAtrApekSatvena antaraGgatayA prathamaM savarNadIrgha eva syAditi hasvasya prathamaM pravRttirdurupapAdetyata Aha vArNAditi / tathA cAnayA paribhASayA bahiraGgo'pi hasva eva prathamaM pravartata iti bhAvaH / paratvAcceti / nanvidamanupapannam uktarItyA antaraGgaM savarNadIrgha prati hasvasya paratvakathanAnaucityAditi ced na, paratvAdityaparakAlaprAptikatvAdityarthAt / abhyAsavikAreSu parasparaM bAdhyabAdhakabhAvAbhAvena yugapadeva ) halAdizeSe hasve ca kRte pazcAtpravartamAnasya savarNadIrghasya pUrvaM pUrvamantaraGgaM paraM paraM bahiraGgamiti nyAyena bahiraGgatvAdityalam / uddhatIti / idittvAnnum / vavAkheti / vakhadhAtorNa/li upadhAvRddhiH / vavakhaturiti / vAditvAdetvAbhyAsalopau na / vaGkhatIti / vakhidhAtoridittvAnnum, vavala / mekhaturiti / ettvAbhyAsalopau / maGgatIti / makhisavarNagrahaNaM kRtam / tena bhavatItyatrAntaraGgamapi yaM bAdhitvA guNo bhavati / tathA kiroterghaJa kAra ityatra yaNaM bAdhitvA vRddhirbhavati / na caivaM siverauNAdike napratyaye syona ityatra 'voH zU D-' ityUThi kRte laghUpadhaguNaM bAdhitvA yag na syAditi vAcyam, samAnAzraya eva vArNAdAGgasya balIyastvAt / iha tu nimittabhedena vyAzrayatvamiti / abhyAsagrahaNeneti / pUrvasyAntavattvenetyarthaH / parjanyavallakSaNeti / upayogAnupayogAvicAreNa pravartamAnaM zAstraM hasvasthAne'pi hakhaM pravartayatItyarthaH / tathA caikasmillakSye lakSaNaM sakRdeva pravartata iti na tasya punaH pravRttiriti bhAvaH / zraGgaM balIya iti / nanvatra havasavarNadIrghayornimittabhedAtsamAnAzrayatvAbhAve kathamAnGgasya balIyastvamiti cet / satyam, iSTAnurodhena sthAninamAdAya kvacitsamAnAzrayatvAbhyupagamAt / ata evoGzabde ityasmAlliTi Uve UvAte ityAdISTaM sidhyati / uvaGaH prAk savarNadIrghapravRttau tanna sidhyediti dik / paratvAcceti / zrApAtato'yaM hetuH, hrasvasyAGgatvena bahiraGgatvAdantaraGgaM savarNadIrghaM prati paratvopanyAsasyAyuktatvAt / uGkhatIti / idivAnnum / liTi uGkhAMcakAra / AziSi ukhyAt / vavakhaturiti / vAditvAdetvAbhyAsalopau n| ekhati / iGkhati, iGkhAMcakAra / IGkhati, IGkhAJcakAra / iGgati, iGgAMcakAra / 1 koSThAntargataH pAThaH 'ka' pustake nAsti / | , Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 ] siddhaantkaumudii| [bhvaadinkhti| naGkhati / rakhati / rekhatuH / raGghati / ekhati / iti / Ivati / valAti / rAti / laGgati / aGgati / vaGgati / maGgati / tnggti| tvaGgati / zraGgati / zlaGgati / iGgati / riGgati / liGgati / rekhAte / khati / trivati / shingkhti)| svagi kampane ca / yugi 156 jugi 157 bugi 158 varjane / yuGgati / ghagha 156 hasane / ghaghati / jaghAgha / maghi 160 maNDane / maGghati / zighi 161 AghrANe / zivati / ___ atha cavargIyAntAH / tatrAnudAtteta ekviNshtiH| varca 162 dItau / varcate / Saca 163 secane sevane ca / scte| sece / scitaa| loca 164 dhAtoridittvAnnum / mamakreti / saMyuktahalmadhyasthatvAdetvAbhyAsalopau na / nakhati navatIti / 'No naH' iti natvam / rakhatIti / Nali tu upadhAvRddhiH, rarAkha / atusAdAvetvAbhyAsalopau rekhaturityAdi / raGkhatIti / idittvAnnum / rarakha / ekhatIti / ikhadhAtoH zapi laghUpadhaguNaH / iyekha / iikhtuH| ivatIti / idittvAnnum , ivAMcakAra / IDatIti / alaghUpadhatvAnna guNaH IsocakAra / valgatIti / liTi vavalga vavalgatuH / raGgati lagatIti / raraGgatuH / aGgatIti / liTi zrAnaGga / vaGgatIti / liTi vavaGga vavaGgatuH / maGgatIti / liTi mamaGga mamAtuH / taGgatIti / liTi tataGga tataGgatuH / tvaGgatIti / liTi tatvaGga tatvaGgatuH / zraGgatIti / liTi zazraGga shshrnggtuH| zlaGgatIti / liTi zazlaGga shshlnggtuH| iGgatIti / liTi ijAMcakAra / ritIti / liTi ririGga ririGgatuH / liGgatIti / liTi liliGga liliGgatuH / atha khAnteSu rikhAdicaturNA matAntara. siddhAnAmudAharaNamAha rekhatIti / zapi laghUpadhaguNaH / rirekha ririkhatuH / trakhatIti / liTi tatrAkha tatrakhatuH / trivatIti / liTi titrika ttitrituH / zivatIti / liTi ziziGkha shishingkhtuH| tvagi kampane ceti / cAdgatau / tvaGgati tatvaGga / yugIti / trayo'pi iditaH / yuGgati buGgati juGgati / ghagha hasane iti / ghaghati / Nali upadhAvRddhiH, jaghAgha jaghaghatuH / lieinamittAdezAditvAdettvAbhyAsalopau na / madhi maNDana iti / idittvAnnumityAha maGghatIti / mamaGgha mamaRtuH / zighi AghraNa iti / zivati zizicha / phakkAdayaH paJcAzadgatAH / varca dIptAviti / dIptiH prakAzaH / Saca secana iti / acparakasAditvAt tvagi kampana iti / ayaM 'ukha ukhi' iti daNDake gatau paThitasya gativizeSe vRtti bodhayituM paThyate / ataevAnatiprayojanatvAdbahuSu pustakeSu na paThitaH / sevane ceti / 'yaM pUravo vRtrahaNaM sacante' ityAdau sevante ityabhiyuktairvyAkhyAtatvAt / kharitetsu Saca Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [107 darzane / locate / luloce / zaca 165 vyAyAM vAci / zece / zvaca 166 zvaci 167 gatau / zvacate / zvaJcate / kaca 168 bandhane / kacate / kaci 166 kAci 170 dIptibandhanayoH / cakacce / ckaamce| maca 171 muci 172 kalkane / kalkanaM dambhaH zAThayaM ca / kathanam ityanye / mece / mumce| maci 173 dhAraNocchrAyapUjaneSu / mamaJca / paci 174 vykiikrnne| pnycte| STuca 175 prsaade| stocte| tuSTuce / Rja 176 gatisthAnArjanopArjaneSu / arjate / nuvidhau RkArakadazau rapho halvena gRhyate / vena dvihaltvAnnuT / aanRje|Rji 177 bhRjI 178 bharjane / RJjate / 'upasargAdati-' (sU 74) iti vRddhiH / prAJjate / RSike / AJjiSTa / bharjate / babhRje / abharjiSTa / eja 176 zrez2a Sopadezo'yam / svaritetsu 'Sace samavAye' iti vakSyate / seca iti / satvastha lirinamittatvAbhAvAdAdezAditve'pi etvaabhyaaslopau| dambhaH zAThyaM ceti / paravisambhArtha dharmAdyAcaraNaM dambhaH kApaTyAparaparyAyaH / 'kapaTo'strI vyAjadambhopadhayaH' ityamaraH / zAThyaM kuTilIbhAvaH / 'nikRtastvanRjuH zaThaH' itymrH| paci vyaktIkaraNa iti / 'paci vistAre' iti curAdau vakSyate / STuca prasAda iti / STutvasaMpannaH TakAraH / tatazca dantyaparakasAditvAt Sopadezo'yam / stocata iti / Sasya satve sati STutvaM nivartata iti bhaavH| tuSTraca iti / 'zapUrvAH khayaH' iti tkaarshessH| AdezasakAratvAt Satvam / Rja gatIti / ajanaM saMpAdanam / upArjanaM sevanam / arjata iti / zapi laghUpadhaguNa, rapatvam / nuvidhA. viti / vArtikamidam / pAnRja iti / liTaH 'saMyogAt-' iti kittvAd guNAbhAve dvitve uradatve raparatve halAdizeSe 'zrata AdeH' iti dIrgha nuDiti bhAvaH / Rji bhRjI iti / Rdupadhau dvau| Adya idit / dvitIyasya IdittvAt 'zvIdito niSThAyAm' iti neTa / idittvAnnum / anusvaarprsvrnnii| RjAMcaka iti / numi sati 'saMyoge guru' iti RkArasya gurutvAd 'ijAdezca-' ityAm / RjitA / samavAya iti vakSyate / loca / RdittvAd 'nAglopi-' iti hrasvaniSedhaH alulocat / 'paci vyaktIkaraNe' / 'paci vistAravacane' iti curAdau / Rja gati / arjanaM prAdhAnyena, upArjanaM tu prAsanikam / nuvidhAvityAdi / 'nuvidhilAdezavinAmeSu tu pratividheyam' iti vacanAnnuDAdividhiSu varNekadezasya varNatvena grahaNAditi bhaavH| yadvA dvihalpahaNaM bhASyAdau pratyAkhyAyate / na ca ATa ATaturityatrAtiprasanaH / 'praznotezca-' ityanena avarNopadhasya yadi bhavati tayaznotereveti niyamAtsiddhamiSTamityanyatra vistaraH / RjibhRjii| bharjanaM jalaM vinA taNDulAdeH saMtApavizeSaH / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108] siddhaantkaumudii| [svAdi180 bhrAju 181 dIptau / eMjAMcake / Ija 182 gatikutpanayoH / IjAMcake / atha dvisaptativrajyantAH parasmaipadinaH / zuca 183 zoke / socati / kuca 184 zabde taare| kocati / kuzca 185 kruca 186 kauTilyApIbhAvayoH / 'aniditAm-' (sU 415) iti nalopaH / kucyAt / krumdhyAt / lulA 187 RJjiSyate / RJjatAm / Arjata / mRjeta / RjiSISTa / atha luGi rUpaM darzayati AaiSTeti / luGaH sAdezaH, cilaH, sic , iT , laghUpadhatvAbhAvAna guNaH / Ad, vRddhiH, Satvam , STutvam , luGi ArjiSyata / bharjata iti / zapi laghUpadhaguNaH, raparatvam / bamRje / bharjitA / bharjiSyate / bharjatAm / amarjata / bharjeta / bharjiSISTa / luGi rUpamAha abharjiSTreti / luGastAdezaH, cliH, sic , iT , guNaH, raparatvam , aDAgamaH SatvaM STutvam / luGi abharjiSyata / eju zrez2a bhrAja iti / AdyayoH, Rditvam 'nAglopi-' ityartham / tRtIyasya tu akAretkatve'pyA manepadaM sidhyati / Rdittvasya na kiJcitphalamasti / na ca 'nAglopi-' iti capare po upadhAhastaH phalaM bhavitumarhati, 'bhrAjabhAsa-' ityAdinA tatra upadhAhrasvavikalpasya vakSyamANatvAt / Ija gatIti / alaghUpadhatvAna gunnH| iijte| IjAMcaka iti / 'ijAdezca-' ityAm / varcAdaya ekviNshtivRttaaH| dvisaptatiriti / cavargIyAntA iti shessH| zuca zoka iti / smRtvA klezaH zokaH / zovatIti / viyuktaM pitrAdikaM smRtvA klinAtItyarthaH / kuca zabda iti / zabdanaM zabdaH / cukoca cukuctuH| ako cIt / kuzca kruzceti / ubhAvapi cvrgpnycmopdhau| kuJcatI anusvAraparasavarNasaMpannasya nakArasthAnikatrakArasya dhAtupAThe nirdeshH| dhAtupAThe 'nakArajAvanusvArapaJcamI' ityabhiyuktavAdAt , tadAha aniditAmiti / anusvAraparasavaNayorasiddha. tayA nakArasya sattvena zrAzIliGi 'aniditAm-' iti lope kucyAditi ruupmityrthH| liTi tu cukucca cukuJcaMtuH ityAdau pittvena saMyogAtparatvena ca kittvAbhAvAmalopo na bhavati / kruccadhAtustu svAbhAvikAkAropadha eva / na tvanusvAraparasavarNasaMpananakAropadha iti 'parezca ghAGkayoH' iti sUtre bhASyakaiyaTayoH sthitam / atastasyAzIliDi aniditAmiti nalopasya na prasaktirityabhipretyodAharati kruJcyAditi / akAra. rahitapAThastu prAmAdika iti zabdenduzekhare sthitam / luzceti / ayamapi nopayaH / anusvAraparasavarNasaMpannasya kArasya nirdeshH| tathA ca zrAzIrliGi aniditAmiti idittvAt 'zvIdito niSThAyAm' iti neTa / mRktaH / mRtavAn / ejR zrez2a bhrAtR / bhrAje,ditkaraNamanudAttettvamAtraphalam / 'bhrAjabhAsa-' ityAdinA capare Nau upadhA. hasvasya vikalpitatvAt / abibhrajat , ababhrAjat / parasmaipadina iti / cavargI Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 106 1 apanayane / lucyAt / zracu 188 gatipUjanayoH / zracyAt / gatau nalopaH / pUjAyAM tu yAt / vancu 186 cancu 160 taJcu 161 vaJcu 162 bhrumvu 163 glumvu 164 mrucu 165 mlucu 116 gatyarthAH / vacyAt / cacyAt / tacyAt / tvacyAt / zrasruJcIt / amlucIt / 2261 jRstanbhumrucumlucubrucuglucugluJcuzvibhyazca / ( 3-1-58 ) ebhyazbleraG vA syAt / anucut, amrocIt / zramlucat, amlocIt / mrucu 117 glucu 168 kuju 166 khuju 200 steyakaraNe / jugroca / zrabrucat, agrocIt / jugloca / aglucat, zraglocIt / zrakojIt / zrakhojIt / glucu 201 Sasja 202 gatau / luGi azh vA / aglucat, aglucIt / sasya zcutvena zaH, tasya jazvena jaH, sajjati / zrayamAtmanepadyapi, sajate / guji 203 zravyakte zabde / guJjati / guJjyAt / nalopaH, tadAda lucyAditi / evamaJcudhAtorapi draSTavyam / pUjAyAM tviti / 'nAceH pUjAyAm' iti niSedhAditi bhAvaH / vaJcu caJcu taJcu iti / AdyAH SaD nopdhaaH| anusvAraparasavarNAbhyAM akAranirdezaH / tathA ca teSAmAzIrliGi aniditAmiti nalopaH, tadAha vacyAditi / luGi amravIt amlucIditi nopadhayo rUpam / sijlopaH / jUstanbhu / 'cleH sic' ityataH cleriti, 'asyati vahnikhyAtibhyaH-' ityataH zraGiti, 'irito vA' ityataH veti cAnuvartate / tadAha ebhyazcleraG veti / 'nRRS vayohAnau', stanbhuH sautro dhAtuH, 'mrucumluc gatyayau', 'pracu glucu steyakaraNe' 'gluJcu gatau' ityetebhya ityarthaH / mracaditi / cleraGi sati GittvAnna laghUpadhaguNaH / amrocIditi / zrabhAve 'iTa' ITi' iti sijlopaH / zrucu glucu iti / 'stanbhu -' iti zraD vetyAha abrucat, agrocIditi / zrAyasya rUpe / atha dvitIyasya zravikalpamudAharati aglucat, aglocIditi / aGi sati GittvAnna laghUpadhaguNaH / zraGabhAve sijlopaH / glucu Sasjeti / zrAdyo nopadhaH, dvitIyastu SopadezaH, acparakasAditvAt / tatra Ayasya luGi vizeSamAha zraG veti / 'stanbhu -' ityaneneti zeSaH / glucugluJcanoH pRthaggrahaNasAmarthyAd nalopo neti vRttikRt / agluJcat / sasyeti / dhAtvAdeH satve sasj iti sthite, dvitIyasya sakArasya zcutvena zakAra ityarthaH / tasyeti / zakArasya 'jhalAM jaz jhazi' iti jakAra ityarthaH / gujIti / idiyAntAH parasmaipadinaH / pUjAyAM tviti / 'nAceH pUjAyAm' iti niSedhAditi bhAvaH / jRstambhu / stanbhuH sautraH / ajarat, ajArIt / astabhat, astambhIt / azvat / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . siddhaantkaumudii| [bhvAdiarca 204 pUjAyAm / aAnarca / mleccha 205 anyakre zabde / asphuTe'pazabde cetyarthaH / mlecchati / mimleccha / lacha 206 lAchi 207 lakSaNe / lalaccha / balAncha / vAchi 208 icchAyAm / vAnchati / prAchi 206 aAyAme / Amchati / 'prata prAdeH' (sU 2248 ) ityatra taparakaraNaM svAbhAvikahasvaparigrahArtham , tena dIrghAbhAvAnna nuT , bhAncha / taparakaraNaM mukhasukhArthamiti mate tu nuT , aAnAncha / hrIccha 210 lajAyAm / jihIccha / hu. 211 kauTilye / kauTilyamapasaraNam iti maitreyaH / 'upadhAyAM ca' (sU 2265) iti dIrghaH / hUrcchati / murchA 212 mohasamucchrAyayoH / mUrchati / sphurvA 213 vistRtau / sphUrchati / yuccha 214 pramAde / yucchati / uchi 215 uche / 'unchaH kaNaza zrAdAnaM kaNizAdyarjanaM zilam / ' iti yAdavaH / unchati / ubchAMcakAra / ucchI ttvAdAzIliDi nalopo netyAha gujyAditi / arceti / liTi 'tasmAnnudihalaH' iti nuTaM matvAha aAnaceti / mlecchetyAdi spaSTam / tuki lacchatIti rUpam / lalaccha lalacchatuH / prAchIti / liTi Nali dvitve halAdizeSe abhyAsahasve a zrAJch a iti sthite 'ata AdeH' iti dIrgha 'tasmAnnuvihalaH' iti ca nuTamAza yAha ata Aderiti / tatra hi dIrghasyAkArasya dIrghavidhau prayojanAbhAvAdeva hrasvAkArasya dIrgha iti siddhau ata iti taparakaraNaM svAbhAvikasyaiva hrasvAkArasya pariprahArthamityarthaH / tataH kimityata Aha teneti / 'ata prAdeH' iti dIrghavidhau svAbhAvikahrasvAkArasyaiva grahaNena 'zrata AdeH' iti dIrghasyAbhAvAnna nuDityarthaH / AJchati / dvitve halAdizeSe abhyAsahrasve savarNadIrgha iti bhAvaH / mukhasukhArthamiti / tathA ca hrasvasthAnikadIrghAkArAdapi parasya nuD bhavatyeveti bhAvaH / hrIccha lajjAyAmityAdi spaSTam / yuccha pramAda iti / yakArAdirudupadho'yam / yucchatIti / antaraGgatvAt 'che ca' iti tuki laghUpadhatvAbhAvAd na guNaH / yuyuccha / yuyucchtuH| uchi uJcha iti / aympyudupdhH| uJchatIti / idittvAnnumi alaghUpadhatvAnna gunnH| uJchAJcakAreti / numi kRte 'saMyoge guru' ityukArasya azvatAm / azvan / azvayIt / 'vibhASA dhezvyoH ' iti caGi azizviyat / 'arca pUjAyAm' / ayaM pUjAdau svaritet / iha pAThastu kartRge'pi phalaM parasmaipadArthaH / dIrghAbhAvAditi / svAbhAvikahrasvasthAnikadIrghAbhAvAdityarthaH / mukhasukhArthamiti / kRtahrasvasthAnikadIrghAkArAtparasyApi nuD bhavatyeveti bhAvaH / 'yuccha prmaade'| yucchatIti / antaraGgatvAt 'che ca' iti tuki laghUpadhatvAbhAvAnna guNaH / na ca vArNAdAGga balIya iti vAcyam , aAGgavArNayoryugapatpravRttAveva prAGgasya balIyastvAt / na ca Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 prakaraNam 43 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 111 216 vivAse / vivAsaH samAptiH / prAyeNAyaM vipUrvaH / vyucchati / ghRja 217 ji 218 dhaja 216 dhaji 220 dhvaja 221 dhvaji 222 gatau / dharjati / ghRJjati / dhajati / dhraJjati / dhvajati / dhvaJjati / kUja 223 zravyakte zabde / cukUja | arja 224 parja 225 zrarjane / zrarjati / zrAnarja / sarjati / sasarja / garja 226 zabde / garjati / tarja 227 bhartsane / tarjati / tatarja | karja 228 vyathane / cakarja / kharja 226 pUjane ca / cakharja / zraja 230 gatitepaNayoH / zrajati / 2262 ajervya ghaJapoH / ( 2-4 - 56 ) ajeva ityayamAdezaH syAdArdhadhAtukaviSaye ghaJamapaM ca varjayitvA / ' valAdAvArdhadhAtuke veSyate' vivAya gurutvAd 'ijAdezca-' ityAmiti bhAvaH / dhRjeti / zradyau Rdupadhau / itare catvAraH shrdupdhaaH| dvitIyacaturthaSaSThA iditaH / dharjatIti / zapi laghUpadhaguNo raparatvam / dadharja dadhRjatuH / dhRjyAt / adharjIt / dhRatIti / idittvAnnum / davRJja / idittvAnnalopo na dhRjyAt / avRJjIt / dhajatIti / gali dadhrAja / dadhrajatuH / adhrAjIt, adhrajIt / dhraJjatIti / adupadho'yam / dadhraJja / idittvAnnalopo na, dadhajatuH / dhvajatIti / dadhvAja / dhvaJjatIti / dadhvaJja / kUja avyakta iti / spssttm| sarjatItyatra SopadezatvAt satvam / zraja gatIti / laTi ajatItyAdi siddhavatkRtya liTi vizeSamAha jervyaghaJayoH / vI iti dIrghAntaM luptaprathamAkam / 'ArdhadhAtuke' ityadhikRtam / viSayasaptamyeSA, natu parasaptamI / vyAkhyAnAt / tadAha ArdhadhAtukaviSaya ityAdi / zrajeriti ikA nirdezaH, ajadhAtorityarthaH / zrArdhadhAtuka iti parasaptamyAzrayeNa tu vevIyata iti na syAt, vIbhAvAtprAg ajAditvAd ya saMbhavAt / viSayasaptamyAzrayaNe tu yaGi vivakSite vIbhAve sati halAditvAdyaG nirbAdhaH / 'aghanapo:' kim ? ghaJi samAjaH / 'samudorajaH pazuSu' ityapi samajaH / atra aghaJoriti na vaktavyam, 'vA liTi' ityato vetyanuvartate / vyavasthitavibhASeyam / ghaJi api ca na bhavati / lyuTi valAdAvArdhadhAtuke ca vikalpaH / anyatra tu zrArdhadhAtuke nityamiti bhASyakaiyaTayoH sthitam, tadAha valAdAvArdhadhAtuke veSyata iti / uktavyavasthitavibhASopalakSaNamidam / yuccheti cakArachakArAvuccAryetAM kimanena tugvidhineti zaGkayam, bahuSu dhAturUpeSu cakAracchakArayoruccAraNe gauravAt, 'che ca' ityasya zivacchAyetyAdAvAvazyakatvAcca / jervya / vI iti cchedaH / tena saMvItaH saMvItirityAdi sidhyati / ArdhadhAtuka1 viSaya iti / tena vIbhAvottaraM yaGi vevIyate ityAdi sidhyati, parasaptamyAM tu halA* ditvAbhAvAdyaM na syAditi bhAvaH / yaGluka tu asmAnna bhavati / lukA yaGo'pahAre 1 saMyogAt paratvAt kittvAbhAvAdityucitam / 1 / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 ] siddhAntakaumudI / [ bhvAdi vibhyatuH vivyuH / atra vakArasya halparasvAd 'upadhAyAM ca' ( sU 2265 ) iti dIrghe prApte 'acaH parasmin -' ( sU 50 ) iti sthAnivadbhAve nAcparakatvam / na ca 'na padAnta - ' ( sU 21 ) iti niSedhaH / 'svaradIrghayalopeSu lopAjAdeza eva na sthAnivat' ityukteH / thali 'ekAcaH -' ( sU 2246 ) itIniSedhe prApte | 2263 kRsRbhRvRstudrusrubhruvo liTi / ( 7-2-13 ) emyo jiTa irAna vivAyeti / liTo khali vivakSite vIbhAve sati gali dvitve abhyAsahasve 'co JNiti' iti vRddhau zrAyAdeza iti bhAvaH / vivyaturiti / vIbhAve sati atusi dvitve abhyAsahRsve 'asaMyogAt -' iti kittvAd guNAbhAve iyaDavAde 'erane kAcaH -' iti yaNi rUpam / evam usi vivyuriti rUpam / nanu vivyatuH vivyurityatra dvitIyavakArasya yakArAtmaka halparakatvAda 'upadhAyAM ca' iti ikArarasya dIrghaH syAdityAzaGkaya IkArasthAnikasya yakArasya 'acaH parasmin -' iti sthAnivattvena dvitIyavakArasya halparakatvAbhAvAt tasminvakAre pare ikArasya na dIrgha iti pariharati atra vakArasyetyAdi parakatvamityantam / nanu dIrghavidhau 'na padAnta--' iti niSedhAtkathamiha yakArasya sthAnivattvamityAzaGkaya nirAkaroti na ca na padAnteti niSedha iti / zaGkaya iti zeSaH / kuta ityata Aha svaradIrgheti / ityukteriti / vArtikakRteti zeSaH / thali ekAca iti / zrajadhAtoranudAnopadezAnantarbhAve'pi vI iti tadAdezo 'nudAttaH zrajanteSu UdRdantAdicaturdazabhinnadhAtUnAmanudAttatvAbhyupagamAditi bhAvaH / kRsR / kR sR bhR trR stu dru sru zru ityaSTAnAM samAhAradvandvAtpaJcamI / liTIti SaSThyarthe saptamI / 'neDavazikRti' ityato neti iDiti cAnuvartate / tadAha ebhya iti / nanu 'ekAca upadeze'nudAttAt' iti 'zrUyukaH kiti' iti ca siddhe ArdhadhAtukaviSayatvAbhAvAnnArdhadhAtukAbhivyaktiriti vIbhAvasyaivAH sakteH / etacca 'na lumatA-' iti sUtre kaiTe spaSTam / aghaJoH kim, samAjaH / 'samudorajaH pazuSu' ityap / samajaH / udajaH / vivyaturiti / 'erane kAcaH -' iti yaN / lopAjAdeza eveti / etacca 'na padAnta-' iti sUtra evAsmAbhirupaditam / ekAca itIti / jerudAttatve'pi vIbhAvo'nudAttaH, udvRdantAdibhinnA ekAco'jantAH, sarve'pyanudAttA ityabhyupagamAt / kRsRbhR / 'DukRJ karaNe' / 'kuj siMhAyAm / iha niranubandhagrahaNAdekAnubandhadvayanubandhayorubhayorgrahaNam / evamagre'pi 'mRj bharaNe', 'DubhRJ dhAraNapoSaNayoH' ityubhayorgrahaNam / 'sR gtau'| 'vRG snkkau'| 'vRJ varaNe' / iha niranubandhakagrahaNAdbhinnAnubandhayorapyubhayorgrahaNam / kR sR bhR eSAmanudAttatvAd 'ekAca upadeza -' iti prakRtyAzraye niSedhe prApte zRGJostUdAsatvAt 'zrUyukaH kiti' Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [113 syAt / krAdInAM caturNA grahaNaM niyamArtham / prakRtyAzrayaH pratyayAzrayo vA yAvAnieinaSedhaH sa liTi cehi krAdibhya eva nAnyebhya iti / tatazcatA thali bhAradvAjaniyamaprApitasya vamAdiSu krAdiniyamaprApitasya ceTo niSedhArtham / kimarthamidaM sUtramityata Aha krAdInAmiti / kR sa bhR vR ityeteSAmityarthaH / niyamasvarUpamAha prakRtyAzraya ityAdi / kR sR bhR ityeSAM trayANam anudAtto. padezAntarbhUtAnAm 'ekAca upadeze-' iti yaH prakRtyAzrayo niSedhaH, yazca vRdhAtoH 'zrayukaH kiti' iti pratyayAzrayo niSedhaH, tadubhayamapi yadi liTi syAt tarhi kRmRbhRvR ityebhya eva parasya liTo bhavati, na tu tadanyebhyaH parasyetyarthaH / tena bibhidiva bibhidimetyAdau 'ekAca upadeza-' iti niSedhaH, babhUviva babhUvimetyAdau 'zrayukaH kiti' iti niSedhazca na bhavati / atha studrusuzruvAM prahaNasya prayojanamAha tata iti| anyeSAmiti zeSaH / caturNAmiti / prahaNamiti shessH| tataH tebhyaH kRsRbhRtra ityebhyaH anyeSAM stusruzruvAM grahaNaM thali tuSTotha dudotha susrotha zuzrotha ityatra 'Rto bhAradvAjasya' iti vakSyamANena Rdantasyaiva thali neTa , anyasya tu syAdeveti niyamena prAptasya iTo niSedhArtham / tathA tuSTuva tuSTumatyAdau 'kRsRbhRvR-' ityuktena krAdibhya eva parasya liTa irinaSedhaH, anyebhyastu parasya iT syAdeveti niyamena prAptasya iTo niSedhArtha cetyarthaH / tadevam ajeH thali vIbhAve 'ekAcaH-' iti niSedhAbhAvAdiDAgamo nirbAdha iti sthitam / atha tasya thali iDAgamasya bhAradvAjaniyamAdvikalpaM vakSyan iti pratyayAzraye niSedhe prApte niyamo'yamityAha krAdInAM caturNAmiti / iha stuvAdInAM caturNA grahaNasya bhAradvAjaniyamaprApitaniSedho'pi prayojanamiti bodhayitumaSTAnAM grahaNamiti noktam / irinaSedha iti / 'neDvazi-' iti prakramAnApAditasyaivAbhAvasya niyamo na tu vibhASAbalalabhyasyApi / 'anantarasya-' iti nyAyAdapi saMnihitasyaiva niyama ucitaH / tena siSedhitha, siSeddha / siSidhiva, siSidhva ityAzubhayaM bhavati / nAnyebhya iti / tena paciva, babhUvivetyAdi siddham / na caivaM krAdiniyamenaiva 'neD vazi kRti' iti niSedhasyApyapravRttau sedivAn jakSivAnityAdi sidhya seveti 'vasvakAjAddha sAm' itIvidhAnaM kimarthamiti zaGkayam , tasya niyamArthatvena vyAkhyAsyamAnatvAt / anyathA babhUvAnityatrApIDAgamaH syAditi / nanviha kAdibhya. zcediN na syAttarhi livyeveti viparItaniyamaH kiM na syAt / tathA ca kartA akArSI. dityAdAviDAgamaH syAditi cet / maivam , 'kRte pranthe' 'tamadhISTo bhRtaH-' 'parivRto rathaH' ityAdinirdezavirodhApatteH / vamAdiSviti / zrAdizabdena sevevahimahInAM prahaNam / tuSTuve, tuSTudhve, tuSTuvahe, tuSTumahe ityAdi / syAdetat-astu prakRtyA Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 ] siddhAntakaumudI / [ bhvAdi 2264 zracastAsvatthalyaniTo nityam / ( 7-2-61 ) upadeze'janto yo dhAtuH tAsa nityAni tataH parasya thala iena syAt / 2265 upadeze'tvataH / tadupayogitvena sUtradvayamupanyasyati castAsvat / adhAtosthalo'bhAvAddhAtoriti labhyate / ca iti tadvizeSaNam / tadantavidhiH / 'upadeze'tvata:' ityuttarasUtrAdupadeza ityapakRSyata iti 'Rto bhAradvAjasya' iti sUtrabhASye sthitam / upadeze zrajantAdityanvayaH / ani iti bahuvrIheH paJcamI / nityamivihInAdityanvayaH / 'tAsi ca klRpaH' ityatastAsItyanuvartate / tAsau nityamaniTa ityanvayaH / thalIti SaSThayarthe saptamI / 'gameriT parasmaipadeSu' ityata iDiti, 'na vRdbhayazcaturbhyaH' ityato neti cAnuvartate / tAsvaditi saptamyantAd vatiH, tadAha upadeze yo'janta ityAdi ina syAdityantam / tAsvaditi zeSaH / yathA tAsi neT tathA thalyapi neD ityarthaH / cicetha juhotyAyudAharaNam / atra krAdiniyamaprApta irAna > , zrayaniSedhasya niyamaH pratyayAzrayasya tu na saMvabhati / vRgrahaNasya vvrthetytraapraaptnissedhpraapktvaat| na hyatra pratyayAzrayo niSedhaH prApnoti thalo kittvAt / nApi prakRtyAzrayaH, vRJa udAttatvAt / na caivamapi vRGo niyamArthatvamastviti vAcyam, tasya viziSyAgrahaNAt / yadyapi viziSya grahaNaM vRJo'pi nAsti, tathApyaprAptaniSedhaprAptiphalakatvAd bRiti vRJa eva prahaNaM bhavet, vidhiniyamayorvidhireva jyAyAniti nyAyAt / evaM ca babhUvivetyAdau 'zrUyukaH kiti' itIrinaSedho durvAra iti cet / atrAhuH - ' babhUthAtatanthajagRbhmavavarthe-' iti sUtreNa chandasi vavartheti nipAtanAdbhASAyAM vRJasthala iTaH svIkartavyatayA vRgrahaNasya thalviSayatvAyogAdvamAdInAM ca kittvena niyamasya susthatvAditi / acastAsvat / uttarasUtrAdupadeza ityapakRSyate taccAjantasya vizeSaNamityAha upadeze'janta iti / dhAturityAkSepAllabhyate / na hyadhAtosthal saMbhavati / nityagrahaNamaniTo vizeSaNam / kva nityamaniDityapekSAyAM saMnidhAnAttAsAveveti vijJAyate / 'tAsi ca klRpaH' iti sannihitaM vA'nuvartate / 'na vRdbhyaH -' ityasmAnnetyanuvartate, tadAha tAsau nityAnid, tataH parasyeti / tAsAviva tAsvaditi saptamyantAdvatiH / yathA tAsau na bhavati evaM thalyapItyarthaH / ca iti kim, bibheditha / ruroditha / upadeze iti kim, jahartha / iha paratvAnnityatvAcca guNe raparatve ca kRte zrajantatvAbhAvAdetasyApravRttAvid prasajyetetyupadeze ityuktam / thalIti kim, papiva papima / nityamaniTaH kim, sasvaritha, sasvartha / nAyaM tAsau nityamaniT / 'svaratisUti-' iti vikalpiteTtvAt / iha tAsIti neti cAnuvRttyaiveSTasiddhestAsvadityetannAtIvopayujyata iti kecit / anye tu -- yasya tAsau vidyamAnatvaM tasmAdeva parasya thala irinaSedha itye Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [115 (7-2-62) upadeze'kAravatastAsau nityAniTaH parasya thala iena syAt / 2266 Rto bhAradvAjasya / (7-2-63) tAsau nityAniTa RdantAdeva bhavati / 'ajantAt' kim ? bibheditha / 'upadeza' iti kim ? hRJ jahartha / iha guNe raparatve ajantatvAbhAvAdirinaSedho na syAdityupadezagrahaNam / nityagrahaNaM kim sva gatau, sasvaritha / svaratisUtIti tAsau vikalpiteTakatvAnna niSedhaH / 'tAsau' kim ? lUtvA lulavitha / 'thalaH' kim ? papiva papima / iha tAsItyanuvRttyaiva siddheH 'tAsvat' iti nAtIvopayujyata iti kecit / vastutastu yastAsau vidyate tasmAdeva parasya thala izinaSedhArtha tAsvadityAvazyakam / tena 'livyanyatarasyAm' ityado ghaslabhAve jaghasithetyatra na niSedhaH, ghasastAsAvabhAvAditi 'zrada bhakSaNe' iti dhAtau mUla eva vakSyate / yastAsAvasti aniT ceti bhASyam / evaM vemo vayAdeze'pi / updeshe'tvtH| atvata iti cchedaH / at-hrasvAkAraH, saH asya astIti zretvAn 'tasau matvarthe' iti bhatvAnna jaztvam / aca iti varja pUrvasUtram, tatra yadanuvRttaM tadapyanuvartate, tadAha upadeze akAravata iti / zakla zazaktha, paca papakthetyudAharaNam / atra kAdiniyamaprApta irAna bhavati / 'upadeze kim ? 'kRSa vile. khane', cakarSitha / 'atvataH' iti kim ? bibheditha / 'taparaH' kim ? rarAdhiya / 'tAsau kim ? jagrahitha / jighRkSatItyatra 'sani grahaguhozca' iti sani nityamaniT , na tu taasau| nityeti kim ? aJja, Anajitha / UdittvAttAsau veDiti bhASyam / cakramithetyapyudAharaNam , 'snukramo:-' iti niyamenAtmanepade tAsAvanikatve'pi parasmaipade seTakatvAt / Rto bhAradvAjasya / tAsau nityamaniTa iti, thalIti, neti, iDiti cAnuvartate / bhAradvAjasya mate RdantAddhAtoH parasya thalo neDiti phalitam / tallAbhArtha tat / tena uvayitha, jaghasiyetyatra na niSedha ityAhuH / updeshe'tvtH| papaktha / iyaSTha / upadeze kim , karTA, cakarSiya / akAravaditi kim , bhettA, vibheditha / taparakaraNaM kim , rAdhA, rarAdhiya / tAsau kim, jighRkSati, jAhitha / 'sani grahaguhozca' iti sani nityamaniTa / kAntaH / cakramitha / udittvena kvAyAM veTakatvAd 'yasya vibhASA' iti niSThAyAM neTa / nityAniTaH kim , aGkA, ajitA, Anajitha / kiM ca nityagrahaNAnuvartanAcakramithetyapi sidhyati / nahi kramistAsau nityAniTa, 'snukramoranAtmanepadanimitte' iti parasmaipade seTakatvAt / Rto bhAradvAjasya / taparakaraNAtkRgRprabhRtiSu dIrghAnteSu nAyaM niSedhaH pravartate / hrasvAnteSu hRJdhRAdiSu 'acastAsvat-' ityeva siddham , vRJbRddhau tu yadyapi seTau tathApi vRGaH thaleva nAsti zrAtmanepaditvAt , vRastu chandasiM 'vavartha' iti nipAtanAdvavaritheti bhASAyA 1 etad vAkyaM kvacinnAsti / / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 ] siddhAntakaumudI | thalo neD bhAradvAjasya matena / tenAnyasya syAdeva / zrayamatra saMgrahaH -- zrajanto'kAravAnvA yastAsyaniT thali veDhayam / tadAha 77 Rdanta IMDaG nityAniTa krAthanyo liTi seD bhavet // na ca studruzruvAmapithati vikalpaH zaGkayaH,' zracastAsvat -' (sU2264 ) hRJdhRNAdau 'acastAsvat-' ityeva siddham / zrato niyamArthamidamityAha RdantAdeva thalo neDiti / anRdantAtparasya tu thala iT syAdevetyevakArArthaH, anyasya syAdeveti / RdantabhinnAtparasya thala iT syAdevetyarthaH / tathA ca RdantabhinnAddhAtoH parasya thalo nenivRttiriti bhAradvAjamate palatIti na vaiyarthyamiti bhAvaH / tathA ca zranRdantAddhAtoH parasya thalo bhAradvAjamate id / matAntare tu zraca - stAsvaditi upadeze'tvata iti ca tatra neDiti vikalpaH phalatIti bhAvaH / tadyathApapitha, papAtha / pecitha, papaktha / zrayamatreti / 'kRbhRvastu dusruvo liTi' iti 'castAsvatthalyaniTo nityam' iti 'upadeze'tvata:' iti 'Rto bhAradvAjasya' iti ca sUtracatuSTayasya viSayANAM saMgraho vakSyata ityarthaH / ajanta iti / yo dhAtuH RdantabhinnAjanto hasvAkAravAn vA tAsau nityAniT so'yaM thali vikalpiteTka iti pUrvArdhasyArthaH / atra 'IdRg' ityasya tAsau nityAniDityarthaH / ya RdantastAsau nityAniT sa thali nityAniDityarthaH / 'acastAsvat -' iti pANinimate 'Rto bhAradvAjasya' iti bhAradvAjamate'pi tasya nikatvAditi bhAvaH / kAdyanya iti / krAdyaSTabhyo'nyo dhAtuH liTi nityaM seDityarthaH / kAdyaSubhya eva parasya liTi ne Dii 'kRsRmRvR -' iti sUtreNa niyamitatvAditi bhAvaH / nanvatra kAdyanya ityuktayA krAdInAm aSTAnAM liTi nityAniTkatvamavagatam / tadanupapannam, studrasrazravAm Rdantabhinnatvena tebhyasthali acastAsvaditi niSedhasya bhAradvAjamate apravRttyA iDvikalpasya durvAratvAt / nacaivaM sati 'kRsRmRvR-' iti sUtre studrasrazragrahaNamanarthakamiti vAcyam / tuSTuva tuSTumetyAdau vamAdiSu krAdiniyamaprAptasya iTo nivRttyA caritArthatvAdityAzaGkaya nirAmiTA bhAvyam / tasmAnniyamo'yamityAha RdantAdeveti / jahartha / dadhartha / anyasya syAdeveti / evaM ca bhAradvAjamate syAdanyamate na syAditi vikalpaH phalitaH / papitha, papAtha / peciya, papaktha / iyajitha, iyaSTha / kAravAniti / hasvAkAravAnityarthaH / IdRgiti / yastAsyaniT sa RdantaH thali nityAniD bhavatItyarthaH / nanustumunuvAmapi thali bhAradvAjaniyamAdiT syAt / na caivaM kAdisUtre teSAM paThanaM, nirarthakaM syAditi vAcyam, tatpaThanasya vamAdiSviyAnivRttyarthatayA saphalatvAt / 777 [ bhvAdi 220 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [117 iti 'upadeze'svataH' (sU 2265 ) iti ca yogadvayaprApitasyaiva hi pratiSedhasya bhAradvAjaniyamo nivartakaH, 'anantarasya-' iti nyAyAt / vivayitha, vivetha, karoti na ca studruzruvAmapi thali vikalpaH zaGkaya iti / kuta ityata zrAha acastAvaditi / RdantAdeva parasya thala irinaSedhaH, anRdantAtparasya tu thala irinaSedho neti bhAradvAjIyaM matam / ayaM ca ieinaSedhasya niSedhaH 'acastAkhat-' iti 'upadeza'tvataH' iti ca sUtradvaya prAptasyaiva iNniSedhasya pakSa nivartakaH / na tu krAdisUtraprAptasya ipratiSedhasyApItyarthaH / kuta ityata Aha anantarasyati / 'acastAvat-' iti 'upadeze'tvataH' iti 'Rto bhAradvAjasya' iti ca sUtrakramaH / 'kRsabhRvR-' iti sUtraM tu tataH prAgbahuvyavahitamiti bhAvaH / kiMca 'neD vazi kRti' ityAdipratiSedhakANDottaram 'ArdhadhAtukasyeDvalAdeH' iti vidhikANDArambhasAmarthyAdapi studrasrazravAmirinadheSo bhAradvAjaniyamaM bAdhata iti 'neD vazi kRti' ityatra 'vasvekAjAdvasAm' ityatra ca bhASye spaSTam / tatazca prakRte ajesthali vIbhAve tasya ajantatvAttAsau nityAniTtvAcca iDvikalpa iti siddham , tadAha vivayitha vivetheti / sibAdeanyathA krAdiniyamAttatra iDAgamo durvAraH syAdityAzaGkayAha na ceti / yogdvyeti| kAdiyogaprApitasya tu na nivartaka iti bhAvaH / kuta ityAkAGkSAyAmAha anantarasyeti / na caivam 'upadeze'tvataH' ityasyaiva bAdhaH syAditi vAcyam , atvatsu dhAtuSu RdantatvAdarzanena yadyatvataH thali iNniSedhastarhi RdantAdeveti niyantumazakyatvAt / nanu tarhi 'acastAkhat-' ityasyaiva bAdho'stu, tatkathaM yogadvaya. prApitasyetyuktam / atrAhuH-upadeze'castAvadityevaM sUtre kRte'pi tAvatyalItyAdipadAnAmivopadezapadasyApyanuvRttisaMbhave atvata iti sUtre upadezapadasya, zraca iti pUrvasUtre tu tAkhatvalItyAdezvAkaraNAdubhayoH samAnayogakSema iti jJAyate / tasmAdiSTAnurodhAca yogadvayamapi bhAradvAjaniyamena bAdhyate / yadi tu 'upadeze'tvato'castAvatthalyaniTo nityam' iti eko yogaH khokiyate, tadAtra nAstyeva zaGkAlezo'pIti bodhyamiti / anye tu vyAcakSate-'acastAkhat-' iti sUtrAnantarameva 'Rto bhAradvAjasya' iti paThanIyam , dvayoranantaramasyArambhAdiha tAsvatthalyaniTo nityaM tAsItyanuvartya yo'yaM tAsi nityAniTasthali ieinaSedhaH sa bhAradvAjamate RkArAntasyaiveti vyAkhyAyate / anena sarveSTasiddhiH / yadvA krAdisUtre stupramRtInAM prahaNameveDdayasyApi bAdhakamastu, purastAtpratiSedhakANDArambhasAmarthyAt / anAzritavidhAnavizeSamiemAtramanArabhyAdhItena pratiSedhena yathA bAdhyetetyetadartho hi sa prArambhaH / amumevArtha siddhavatkRtya tatazcaturNA thali bhAradvAjaniyamaprApitasya vamAdiSu krAdiniyamaprApitasya ceTo niSedhArthamiti Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 ] siddhAntakaumudI / [ bhvAdi * Ajitha vivyathuH vivya / vivAya, vivaya vivyiva viniyama | vetA, ajitA / veSyati, ajiSyati / zrajatu / zrAjat / zrajet / vIyAt / 2267 sici vRddhiH parasmaipadeSu / ( 7- 2 - 1 ) igantAGgasya vRddhiH syAtparasmaipade pare lici / zravaiSIta, zrajIt / zraveSyat zrAjiSyat / teja 231 pAlane / tejati / khaja 232 manthe / khajati / khaji 233 gativaikalye / khaJjati / eju 234 kampane / ejAMcakAra / Tu sphUrjI 235 vajranirghoSe / sphUrjati / pusphUrja / zasya thalaH pittvAd 'saMyogAt -' iti kittvAbhAvAd guNaH / iTpakSe ayAdezaH / jitheti / ' valAdAvArdhadhAtuke veSyate' iti vIbhAvAbhAvapakSe zrajadhAtoranudAttopadezabahirbhUtatvAdiT, dvitvam, halAdizeSaH, 'ata AdeH' iti savarNadIrghaH / vivyathuriti / asi vIbhAve dvitve abhyAsahasve 'asaMyogAt -' iti kittvAd guNAbhAve vAde 'eranekAca:-' iti yaNi rUpam / vivyeti / thasya prakAre vIbhAvAdi / vivAya, vivayeti / 'luttamo vA' iti NittvavikalpAd vRddhivikalpaH / vivyiva vivyimeti / 'kAdyanyo liTi seD bhavet' iti nityamiTi yaN / vetA jiteti / luTi tAsi vIbhAvavikalpaH / veSyati zrajiSyatIti / luTi s vabhAvavikalpaH / vIyAditi / AzIrliGAdezasya ArdhadhAtukatvAd vIbhAvaH / atha luGi sici vIbhAve 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' iti guNe prApte sici vRddhiH / igantasyeti / vRddhizrutyA ika ityupasthitam ' aGgasya' ityadhikRtasya vizeSaNam, tadantavidhiriti bhAvaH / evaM ca akoSIdityAdau vyaJjanasya na vRddhiH / avaiSIditi / luGastip, ikAralopaH, sici vIbhAvaH, 'ekAca ' iti igniSedhaH, vRddhiH, DAgamaH, Satvam / zrAjIditi / sijlopaH / ' vadavaja -' iti halantalakSaNAyAM vRddhau 'neTi' iti niSiddhAyAmADAgame 'ATazca' iti vRddhiH / luGi praveSyat, zrAjiSyat / teja pAlana ityAdi / spaSTam / eja kampana iti / dIptau tvAtmanepadI gataH / Tu sphUrjeti / 'AdiniTuDavaH' iti durit / upadeze'nunAsikatvAdokAra AkArazca it / 'Tvito'thuc' ityathuc, 'zroditazca' iti niSThAnatvam, 'AdimUle'pyupanibaddhamiti / vivyiva / vivyimeti / krAdiniyamAnnityamid / sici vRddhiH / 'iko guNavRddhI' iti paribhASopasthAnAdAha iganteti / parasmaipadeSviti kim adhaviSTa, adhoSTa / sici kim eti / bibharti / guNaM bAdhitvA vRddhiH syAt / khaja manthe / kajeti kecitpaThanti / eja kampane / dIptau tvAtmanepadI gataH / TuosphUrjA / 'Tvito'thuc' / sphUrjathuH / 'zraditazca' iti niSThAnatvArthamokAraH / sphUrNaH / sphUrNavAn / AkArastu 'Aditazca' iti niSThAyAmiTo niSedhArthaH, 'vibhASA 1 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 116 kSi 236 kSaye / zrakarmakaH / zrantabhovitaNyarthastu sakarmakaH / cayati / cittAya cittriyatuH citiyuH / cittayitha, citretha cikSiyiva cikSiyima | detA / 2268 akRtsArvadhAtukayordIrghaH / ( 7-4-25 ) ajantasyAGgasya dIrghaH syAdyAdau pratyaye pare natu kRtsArvadhAtukayoH / zrIyAt / zrakSaiSIt / kSIja 237 zravyakle zabde / kUjinA sahAyaM paThituM yuktaH / citIja / laja 238 laji 236 bhane 1 tazca' iti niSThAyAmirinaSedhazca tatphalAni / 'upadhAyAM ca' iti dIrghasyAnityatvajJApanArthamiha dIrgha UkAraH paThitaH / tena huItItyAdau na dIrgha ityAhuH / sphUrjatIti / liTi pusphUrja, sphUrjIt / kSi kSaya iti / kSayo nAzaH | antarbhAvitaNyartha iti / nAzanArthaka ityarthaH / ajanteSvevAsya pATho yuktaH / kSayatIti / nazyatItyarthaH, nAzayatIti vA / zapi guNe zrayAdezaH / cikSAyeti / khali vRddhiH zrAyAdezaH / cikSiyaturiti / 'asaMyogAt -' iti kittvAnna guNaH / iyaG / cikSayitha, citheti / pitvena kittvAbhAvAd guNaH / zrajantatvAttAsau nityAniTtvAcca bhAradvAjaniyamAtthali ved / iTpakSe zrayAdezaH / cikSiyadhuH cikSiya / cijJAya, cikSaya / vasmasostu krAdiniyamAd nityamiT, tadAha cikSiyiva cikSiyimeti / kSetA | kSeSyati / kSayatu | akSayat / kSayet / AzIrliGi vizeSamAha kRtsArvadhAtukayoH / 'aGgasya' ityadhikRtam / 'ayaG yi kGiti' ityato yIti saptamyantamanuvRttamaGgAGkSipta pratyaya vizeSaNam, tadAdividhiH / dIrghazrutyA zraca ityupasthitamaGgavizeSaNam, tadantavidhiH, tadAha ajantasyetyAdinA / 'akRtsArvadhAtukayoH' iti kim ? prakRtya / tukaM bAdhitvA paratvAddIrgho na / cinuyAt, sArvadhAtukatvAnna dIrghaH / kSIjeti / IdupadhaH / kUjineti / 'kUja avyakte zabde' ityanupadameva paThitam / tatraiva 'kUja tIja avyakta zabde' iti paThituM yuktamityarthaH, zrarthebhAvAdikarmaNoH' iti vikalpArthazca sphUrNaM sphUrjitamanenetyAdi / 'upadhAyAM ca' iti dIrghasyAnityatvajJApanArthamiha dIrghopadezaH, tena huccheti murcchati ityapi bhavatIti kecit / kSi kSaye / ajanteSvasya pATho yuktaH / 'kSi nivAsagatyoH' iti tudAdau / zrakRtsArva | dIrghagrahaNena 'acazca' iti paribhASopasthAnAdAha ajanteti / yAdau pratyaya iti / 'ayaG yi kGiti' ityato yItyanuvartya aGgAkSiptapratyayastena vizeSyate, vizeSaNena tadAdividhiH, ' yasminvidhi -' iti paribhASopasthAnAditi bhAvaH / na tviti / kRdyakAre prakRtya, prahRtya, uccaiHkRtya / tukaM bAdhitvA paratvAd dIrghaH syAt / tugvidhistu nicit somasut ityAdau caritArthaH / lyapaH pitvamapyanudAttArthatayA caritArthamityAhuH / sArvadhAtukayakAre tu cinuyAt, sunuyAt / kUjineti / 1 'bharjane' iti tattvabodhinIkAraH / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ] siddhAntakaumudI / [ bhvAdi 1 lAja 240 lAji 241 bherjane ca / jaja 242 jaji 243 yuddhe / tuja 244 hiMsAyAm / tojati / tutoja / tuji 245 pAlane / gaja 246 gaji 247 gRja 248 gRji 243 muja 156 muji 251 zabdArthAH / gaja madane ca / vaja 252 vraja 253 gatau / vavajatuH / 'vadanaja-' (sU 2267) iti vRddhiH, zravrAjIt / atha TavargIyAntAH zAntA anudAttetaH SaTtriMzat / zraTTa 254 zratikramahiMsayoH / dopadho'yam / topadha ityanye / zraTTate / zranaTTe / veSTa kyAditi bhAvaH / laja laji bhartsana iti / 'bhartsanaM tvapavAdagIH' ityamaraH / dvitIya idit / AzIrliGi lajyAt / lajjyAt / lAja lAji bharjana iti / zrAdupadhau / dvitIya idit / jaja jajItyAdi / spaSTam / vaja vrajeti / zradyasya zrasaMyuktahalmadhyasthAkAravattve'pi 'na zasadadavAdiguNAnAm' ityettvAbhyAsalopo netyAha vavajaturiti / zravAjIt, avajIt / dvitIyasya tu saMyuktahalamadhyasthA kAravattvAdevatvAbhyAsalopayorna prasaktiH / zravrAjIdityatra 'to halAde:-' iti vRddhivikalpamAzaGkayAha vadavrajeti vRddhiriti / halantatvAdeva siddhe vrajaprahaNasya 'ato halAde:-' iti vikalpanirAsArthatvAditi bhAvaH / zucAdayo dvisaptatirvRttAH / zAntA iti / zADR zlAghAyAmityantA ityarthaH / zADayantA iti kvacitpAThaH / aTTeti / tavargatRtIyopadho'yam / cartvaSTutvAbhyAM TopaghanirdezaH, tadAha dopadho'yamiti / tathA ca zraTTadhAtoH sani iTi aTTi sa iti sthite TutvacartvayorasiddhatvAd 'ajAderdvitIyasya' iti pravartamAnaM dvitvaM 'nandrAssaMyogAdayaH' iti dakAraM vihAya Tis ityasya bhavati / tato halAdizeSe dakArasya STutvacatvayoH aTTi TiSata itISTaM sidhyati / svAbhAvikamUrdhanyopadhatve nandrA iti niSedhAbhAvAt TakAradvayasahitasyaiva dvitve halAdizeSeNa dvitIyaTakArasya nivRttau TiTTiSate ityaniSTaM prasajyeteti bhaH / topadha ityanya iti / STutvena Topadhanirdeza iti bhAvaH / asminpatte sani athaikyAdekatra pATha ucita iti bhAvaH / laja laji / lajyAt / lajjyAt / 'laja prakAzane ' iti kathAdau / bhartsane ceti / cAdu bharjane / tuji pAlane / bhASArtho - syaM yujAdau / gaja gaji / 'gaJjA tu madirAgRham' / gaja madane ca / madanaM madaH cittavikAraH / vaja vraja / vAditvAdetvAbhyAsalopo na / vavajatuH / vavrajatuH / zADyantA iti / zADR zlAghAyAmityantA ityarthaH / dopadho'yamiti / tathA ca ca STutvazAstrasyAsiddhatvAd 'na ndrA:-' iti dvitvaniSedhena dakAraM vihAya Tizabdasya dvitve pazcAddakArasya STutve ca ca aTTiSite ATTiTadityAdi sidhyati / Topadhatve tu aTiTTiSate TiTTaditi syAditi bhAvaH / topadha iti / zrammiMstu pati1 ' bhartsane' iti tattvabodhinIkAraH / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [121 255 veSTane / viveSTe / ceSTa 256 ceSTAyAm / aceSTiSTa / goSTa 257 loSTa 258 saMghAte / jugoSTe / luloSTe ghaTTa 256 calane / jaghaTTe / sphuTa 260 vikasane / sphoTate / pusphuTe / aThi 261 gatau / aNThate / pAnaNThe / vaThi 262 ekacaryAyAm / vavaNThe / maThi 263 kaThi 264 zoke / zoka iha zrAdhyAnam / maNThate / kaNThate / muThi 265 pAlane / muNThate / heTha 266 vibA. dhAyAm / vibAdhA zAThayam / jiheThe / eTha 267 ca / etthaaNcke| hiDi 268 gatyanAdarayoH / hiNDate / jihiNDe / huDi 266 saMghAte / juhuNDe / kuDi 270 dAhe / cukuNDe / vaDi 271 vibhAjane / maDi 272 ca / vavaraDe / bhaDi 273 paribhASaNa / parihAsaH sanindopAlambhazca paribhASaNam / babhaNDe / piDi 274 saMghAte / pipieDe / muDi 275 mArjane / mArjanaM zuddhiya'gbhAvazca / muNDate / tuDi 276 toDane / toDanaM dAraNaM hiMsanaM ca / tuNDate / huDi 277 varaNe / varaNaM svIkAraH / haraNe ityeke / huNDate / caDi 278 kope| caNDate / zaDi 276 rujAyAM saMghAte ca / zaNDate / taDi 280 taNDate / paDi 281 gtii| paNDate / kaDi 282 made / kaNDate / khaDi 283 manthe / heDa 284 hoDa 285 dvitve kartavye STutvasyAsiddhatve'pi 'nandAH-' iti niSedhAbhAvAttakAraviziSTasya taTi s ityasya dvitve halAdizeSeNa TakArasya nivRttyA atiTTiSate iti rUpamiti bhAvaH / prAna iti / iha 'nandAH-' iti niSedho na, tatra dvitIyasyaikAca itynuvRtteH| ghaTTa calana iti / ayaM curAdAvapi / sphuTa vikasana iti / ayaM kuTAdAvapi / aThi gatAviti / liTi numi dvitve halAdizeSe 'ata prAdeH' iti dIrgha 'tasmAnnudihalaH' iti nuDiti matvAha prAnaNTha iti / vaThi ekacaryAyAmiti / ashaaycryaayaa| mityarthaH / maDi ceti / vibhAjana itynussjyte| meDi bhUSAyAmiti parasmaipadiSu TTiSate AtidityAdi bodhyam / halAdiHzeSeNa TakAranivRttau tanimittasyApi STutvasya nivRttatvAditi navyAH / manoramAyAM tu 'pUrvatrAsiddhIyamadvivacane' iti STutvasyAsiddhatvAbhAvATTakAradvayasahitasya dvitve halAdiHzeSe aTiTTiSate ATiTTadityAdi sidhyatI. tyuktam / 'nimittApAye naimittikasyApyapAyaH' iti tvanityamiti tadAzayaH / AnaTTa iti / iha 'na ndrA:-' iti niSedho na, tatra dvitIyasyetyanuvartanAd dvitIyaikAca eva nadarANAM niSedhAt / ghaTTa calane / ayaM curAdAvapi / sphuTa / ayaM kuTAdAvapi / AnaNTha iti| 'tasmAnnuD dvihalaH' iti nuT / vaNThata iti / sahAyaM vinA caratItyarthaH / maDi ca / pRthakpAThAdayaM veSTane'pItyAhuH / maDi bhUSAyAmityapre parasmaipadiSu / bhaDi / 'yaH saninda upAlambhastatra syAtparibhASaNam' ityamaraH / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 ] siddhAntakaumudI / [ svAdi I anAdare / jiheDe / juhoDe / bADR 286 prAplAmye / bazAdiH / AplAvyamAplavaH / bADate / dvADR 287 dhADU 288 vizaraNe / drAite | dhADate / zAr3a 286 zlAghAyAm / zADate / atha gaDyantAH parasmaipadinaH / zauTTa 260 garne / zauti / zuzoTa / yau 261 bandhe / yauTati / mleTTa 262 breDa 293 unmAde / dvitIyo DAntaH / TAntamadhye pAThastvarthasAmyAnnAthativat / mleTati / greDati / kaTe 264 varSAvaraNayoH : / caTe ityeke / cakATa / sici 'to halAderlaghoH' ( sU 2284 ) iti vRddhau prAptAyAm / 2266 hyantakSaNazvasajAgRNizvyeditAm / ( 7-2-5 ) hamayAntasya kSaNAderNyantasya zvayatereditazca vRddhirna syAdiDAdau vakSyate / zADR zlAghAyAmiti / DalayoraikyAt zAlata iti kazyapaH / ityaTTAdayaH SaTtriMzadgatAH / 1 atha gaDyanta iti / gaDi vadanaikadeza ityanta ityarthaH / mle breDa iti / edupadhau / dvitIyo DAnta iti / TavargatRtIyAnta ityarthaH / nanu TAntedhvasya kathaM pAThaH, cuDDa bhAvakaraNa ityArabhyAnukramyamANeSvevAsya paThituM yuktatvAdityata Aha TAntamadhya iti / nAthativaditi / edha vRddhAvityArabhyAnukrAnteSu tavargacaturthAntaSu yathA nAthU nA yAcJeti tavargadvitIyAntasyApi arthasAmyAtpAThaH, tadvadityarthaH / kaTa iti / kaNThyAdiH / caTa iti / tAlavyAdiH / prAdyasya liTi abhyAsasya cutvamityAha cakATeti / cakaTatuH / dvitIyasya ceTatuH, vairUpyApAdakAdezAditvAbhAvAdettvAbhyAsalopau / prAptAyAmiti / halantalakSaNAyA nityavRddheH 'neTi' iti niSedhAd 'ato halAde:-' iti vaikalpikavRddhau prAptAyAmityarthaH / yanta / yanta kSaNa zvasa jAgR Ni zvi edit eSAM dvandvAtSaSThI / h m y ityete varNA yeSAmante te hyayantAH, tadAha hamayAntasyeti / kSaNAderiti / zrAdinA zvasa jAgR ityanayorgrahaNam / rAyantasyeti / pratyayagrahaNa paribhASayA NigrahaNena tadantagrahaNamiti bhAvaH / zvayateriti / vidhAtorityarthaH / edita iti / etU it yasyeti vigrahaH / vRddhirna syAditi / 'sici vRddhi: -' ityato 'neTi' ityatazca zaDi / 'zaNDo'surapurohitaH' / dvADa / vizaraNamavayavavibhAgaH / zADa / DalayoraikyAt zAlate iti kAzyapaH / zauTTa garne / zrasyoNAdiSu IranvakSyate / 'tadetadatizauTIryamauDulomerna mRSyati' iti kalpataruH / kaTe / dhantakSaNa / agrahIt / Tuvam / zravamIt / haya gatau / zrahayIt / kSaNu hiMsAyAm / zrakSaNIt / zvasa prANena / azvasIt / jAgR nidrAkSaye / ajAgarIt / Nyante chandasi 'nonayatidhvana Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [123 sici / prakaTIt / aTa 265 paTa 266 gatau / prATa ATatuH pATuH / papATa peTatuH paTuH / raTa 267 paribhASaNe / rarATa / laTa 298 baalye| lalATa / zaTa 266 rujAvizaraNagatyavasAdaneSu / zazATa / vaTa 300 vessttne| vavATa vavatuH vavaTuH / vavaTitha / kiTa 301 khiTa 302 trAse / keTati / kheTati / ziTa 303 SiTa 304 anAdare / zeTati / zizeTa / seTati / siSTa / jaTa 305 jhaTa 306 saMghAte / bhaTa 307 bhRtau / taTa 308 ucchrAye / khaTa 306 kAkSAyAm / paTa 310 nRttI / piTa 311 zabdasaMghAtayoH / haTa 312 dIptau / SaTa 313 avyve| luTa 314 viloDane / DAnto'yamityeke / ciTa 315 parapreSye / viTa 316 zabde / biTa 317 Akroze / bazAdiH / hiTa ityeke / iTa 318 / kiTa 316 kaTI 320 gatau / eTati / keTati / kaTati / IkAraH 'zvIdito niSThAyAm' tadanuvRtteriti bhAvaH / iDAdau sicIti / 'mici vRddhi:-' ityataH sicIti 'neTi' ityata iToti cAnuvartata iti bhaavH| akaTIditi / editvAnna vRddhiH| aTa paTeti / 'zrata AdeH' iti dIrgha matvA Aha ATeti / peTaturiti / ettvAbhyAsalopau / vaTa veSTane / vavaTaturiti / 'na zasadadavAdiguNAnAm' iti niSedhaH / vavaTitheti / atra 'thali ca seTi' iti prAptasya 'na zasadada-' iti niSedhaH / kiTa khiTa trAsa iti / yadyapi 'iTa kiTa kaTI gatau' iti agre kiTadhAtuH paThyate, tathApyarthabhedAt punariha pAThaH / khiTa trAse kiTa gatau ceti paThituM yuktam / ziTa piTeti / AdyastAlavyAdiH, dvitIyastu SopadezaH / jaTa jhaTeti / zrAdyasya avarUpyApAdakAdezAditvAdettvAbhyAsalopau, dvitIyasya tu na / jetttuH| jajhaTatuH / NaTa nRttAviti / NopadezaH / curAdereva nATeH paryudAsAdayaM Nopadeza eva / praNaTati / iTa kiTa kaTI gatAviti / kaTe varSAvaraNayoriti kaTiH pUrvayati-' ityAdinA caGi niSiddhe aunayIditi udAharaNam / Tuaozci / azvayIt / iDAdau sicIti / iDAdau kim , daha bhasmIkaraNe adhAkSIt / kiTa khitt| iTa kiTeti / kiTirgatau paThiSyate / iha pAThastvarthabhedAt / jaTa jhaTa / jeTatuH / jajhaTatuH / iha tvAdezAditvAdetvAbhyAsalopau na / khtt| 'zU praSilaTikhaTikaNivizibhyaH kvan' / khaTvA / NaTa nRtau / praNaTati / NopadezaparyudAse nATIti savRddhikanirdezena 'naTa avasyandane' iti caurAdikasyaiva grahaNAdayaM Nopadeza eva / haTa diiptau| hATakaM suvarNam / 'saMjJAyAM ca' iti evula bAhulakAdastriyAmapi / zaTa / pacAdyajantATTAp / 'saTA jaTAkesarayoH' / ciTa / 'sarvadhAtubhyaH-' iti auraNAdika in / cettiH| 'kRdikArAt-' iti DIe / cettii| viTa / igupadhalakSaNaH kaH / viTaH / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi(sU 3036 ) itIeinaSedhArthaH / kecittu iditaM matvA numi kRte kaNTatItyAdi vadanti / anye tu i I iti prazliSya, ayati / iyAya iyatuH iyuH / iyayitha, meditpaThitaH, iha IditpaThyate / edittvAbhAvAd 'hyayanta-' iti vRddhiniSedho na bhavati / akaTIt , akATIt / nanu tarhi kaTetyeva kuto na paThyata ityata Aha IkAra iti| kecittviti / kaTi iti hastAntapAThaM matvA idittvAnnumi kRte anusvAre parasavarNe ca kaNTatIti vadantItyarthaH / anye viti / udAharantItyanvayaH / prazliSyati / kaTi ityanantaram i I iti dhAtudvayaM savarNadIrgheNa prazliSya nirdiSTamiti bhAvaH / ayatIti / idhAtorlaTi zapi guNe ayaadeshH| iyAyeti / Nali dvitve vRddhau AyAdeze 'abhyAsasyA'savaNe' iti iyaG / iyaturiti / ikAro'tra hrakhaH / tathAhi-i atusiti sthite kittvAd guNAbhAve 'dvirvacane'ci' iti niSedhAyaNabhAve i ityasya dvitve i i atusiti sthite savarNaparakatvAdabhyAsasya iyabhAve sati 'vArNAdAGgaM balIyaH' iti savarNadIrgha bAdhitvA 'eranekAca-' ityuttarakhaNDasya yaNi iyatu. riti rUpam / idhAtorbhAradvAjaniyamAtthali veTa / tatra iTpakSa rUpamAha iyyitheti| thali dvitve iTi pittvena kittvAbhAvAd guNe ayAdeza abhyAsasya iyaG / naca 'acaH parasmin-' iti guNasya sthAnivattvena asavarNaparatvAbhAvAt kathamabhyAsasya iyabiti vAcyam , asavarNagrahaNasAmarthyAdeva sthAnivattvAprasakteH / evaM Nali iyAyetyatrApi iyAyeti / dvitve kRte Nali vRddhau satyAmAyAdezaH / 'abhyAsasyAsavaNe' iti iyng| Iyaturiti / dvitve kRte 'eranekAca-' iti yaNaM bAdhitvA antaragatvAtsavarNadIrghaH / tataH 'aci znudhAtu-' itIyaG / ekAdezasya pUrvAntatvena abhyAsagrahaNena grahaNAt / 'abhyAsasyAsavarNe' ityanenetyeke / kecittu-'vArNAdAGga balIyaH' iti dIrgha bAdhitvA ynn| na ceha samAnAzrayatvaM neti vAcyam , abhyAsottarasyekArasya savarNadIrghayaNau prati sthAnitvena tayoH samAnAzrayatvAt / ataeva Iyaturityatra 'iNo yaNa' iti yaNi tato 'dIrgha iNaH kiti' ityabhyAsasya dI| vidhIyate / anyathA sUtramidaM nirviSaya syAt , abhyAsAbhAvAdityAhuH / syAdetat-NasthalostvabhyAsasyeyaG durlabhaH / tasminkartavye 'acaH parasmin-' iti vRddhiguNayoH sthAnivadbhAvena asavarNe iti pratiSedhAditi cet / maivam , asavarNagrahaNasAmarthyAdeva sthAnivattvasyApravRtteH / nanu nAsti sAmarthyam / iyati iyata ityAdau sAvakAzatvAditi cet / atrAhuH-nokamudAharaNaM yogArambhaM pryojyti| anyathA hi 'abhyAsasyA?' iti brUyAt |evN cAntaramatvAtsavarNadIce kRte tato vRddhiguNoH satoH Nali Aya, thali etha, iTapakSe tu ayiyeti syAdityAzaGkApi na kaaryaa| 'abhyAsasyAsavaNe' ityasya vaiyarthyApateriti / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [125 iyetha / iya / iyAya, iyaya / dIrghasya tu 'ijAdezva-' (s 2237) ityAmi ayAMcakAretyAdi udAharanti / maDi 321 bhUSAyAm / kuDi 322 vaikalye / kuNDati / kuNData iti tu dAhe gatam / muDa 323 praDa 324 mardane / cuDi 325 alpI. bhAve / muDi 326 khaNDane / muNDati / puDi ca ityeke / puNDati / ruTi 327 luTi 328 stye| rueTati / lueTati / ruThi luThi ityeke / ruDi luDi ityapare / sphuTir 326 vizaraNe / iritvAdaGvA / asphuTat , asphoTIt / sphuTi ityapi kecit / iditvAnnum / sphueTati / paTha 330 vyaktAyAM vAci / peThatuH / peThiya / apaThIt , apAThIt / vaTha 331 sthaulye| vvtthtuH| vavaThitha / maTha 332 madanivAsayoH / kaTha 333 kRcchra jIvane / raTa 334 paribhASaNe / raTha ityeke / haTha 335 plutizaThatvayoH / balAskAre ityeke / haThati / jahATha / ruTha 336 luTha 337 uTha 338 upadhAte / oThati / UTha ityeke / UThati / UThAMcakAra / piTa 336 hiMsAsaMklezanayoH / zaTha 340 kaitave ca / zuTha 341 pratighAte / zoThati / zuThi iti svAmI / zuNThati / kuThi 342 ca / kueThati / luThi 343 zrAlasye pratighAte ca / zuThi 344 shossnne| ruThi 345 luThi vRddhana sthAnivattvam / thali iDabhAvapakSa rUpamAha iyetheti / thali dvitve guNe abhyAsasyeyaG / athusi iyathuH / iyeti / thasya prakArAdeza dvitve uttarakhaNDasya 'eranekAcaH' iti yaNi rUpam / 'galuttamo vA' iti NittvapakSe Aha iyAyeti / dvitve pittvena kittvAbhAvAd vRddhau AyAdeze abhyAsasya iyaG / NittvAmAve Aha iyayeti / dvittve pittvena kittvAbhAvAd guNe ayAdeze abhyAsasya iyat / vasi masi ca kAdiniyamAnnityamiTi dvitve uttarakhaNDasya 'eranekAca-' iti yaNi iyiva iyimati rUpam / etA / eSyati / aytuH| shraayt| zrayet / zrAzIliGi tu 'akRtsArvadhAtukayoH-' iti dIrghAd IyAt / sici vRddhiH aiSIt / eSyat / dIrghasya viti| dIrghasya iidhaatorityrthH| tasya liTaM varjayitvA laDAdiSu pUrvavat / liTi vizeSamAha ayAJcakAreti / IdhAtorAmi guNe ayAdezaH anuprayogazca / kuDi vaikalya iti / vaikalyam aviveka ityAhuH / apUrNabhAvo vA / muDa praDa mardana ityAdi / spaSTam / paThadhAtoliTi atusAdau kiti etvAbhyAsalopau, tadAha peThaturiti / peThitheti / pittvena akittve'pi 'yali ca seTi' ityetvaabhyaaslopau| apaThIta , apAThIditi / 'ato halAderlaghoH' iti vRddhivikalpaH / vaTha sthaulya iti / sthaulyaM sthUlIbhavanam / 'na zasadadavAdiguNAnAm' ityetvAbhyAsalopaniSedha iti matvA etA / eSyati / 'akRtsArva-' iti dIrghaH / IyAt / aiSIt / kuDi / vaikalyama Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. 346 gatau / cuDa 347 bhAvakaraNe / bhAvakaraNamabhiprAyasUcanam / cuDuti / cucuGa / aDDa 348 abhiyoge / aDDati / bhAnaDDa / kaDDa 34 6 kArkazye / kaDuti / cuDDAdayatrayo dopadhAH / tena kipi cut at kat ityAdi / krIr3a 350 vihAre / cikrIDa / tuTTa 351 toDane / toDati / tutoDa / tU ityeke / huDa 352 hUDa 353 hoDa 354 gatau / huDyAt / hUDyAt / hoDyAt / rau1 355 anaadre| roDa 356 lor3a 357 unmaade| aDa 358 udyme| aDati / zrADa pADatuH prAduH / baDa 356 vilaase| laDati / DalayorlarayozcakatvasmaraNAlalatIti svAmyAdayaH / kaDa 360 made / kaDati / kaDi ityeke / kaNDati / gaDi 361 vadanaikadeze / gaNDati / iti TavargIyAntAH / atha pavargIyAntAH / tatrAnudAttetaH stobhatyantAzcatustriMzat / tipR 362 tepR 363 STiya 364 STepR 365 kSaraNArthAH / zrAdyo'nudAttaH / kSIrasvAmI svayaM seDiti babhrAma / tepate / titipe| kAdiniyamAdiT / titipithe| teptA / tepsyate / 2300 liGasicAvAtmanepadaSu / (1-2-11) iksamIpAddhalaH Aha vavaThatuH, vavaThitheti / dopadhA iti / STutvena Dopadhanirdeza iti bhaavH| cuditi / cuDDadhAtoH vipi halGayAdinA sulope dvitIyasya Dasya saMyogAntalope STutvanivRttau 'vAvasAne' iti catve cut iti rUpam / aditi / aDDadhAtoH kvipi pUrvavad rUpam / kaditi / kaDadhAtoH kvipi rUpam / ityAdIti / AdinA jaztvena cudityAdisaMgrahaH / ekatvasmaraNAditi / zikSAdAviti zeSaH / gaDi vdneti| tavargAnteSu gaDIti gatam / parasmaipadinaH zauTa garva ityAdayo gtaaH| tipR iti / prathamatRtIyAvidupadhau / dvitIyacaturthoM edupdhau| tRtIyacaturthoM Sopadezau ca, takArasya STutvena TakArasya nirdiSTatayA dantyaparakasAditvAt / prAdya iti / tipRdhAturityarthaH, bhASyAdI anudAttopadezeSvasya pAThAditi bhaavH| babhrAmeti / bhASyaviruddhatvAditi bhaavH| AdyasyodAharati tepata iti| zapi laghU. padhaguNaH / titipa iti / 'asaMyogAt-' iti kittvAnna guNaH / atha titipiSa ityatra 'ekAca upadeze-' iti niSedhamAzaGkayAha krAdiniyamAditi / tepsyata iti / loDAdau tu tepatAm , atepata, tepeta / athAzIliGi sIyuTi suTi tipsISTeti rUpaM vakSyati / tatra laghUpadhaguNe prApte / liG / 'iko jhal' iti, 'halavivekaH / tuDu / toDanaM dAraNaM hiMsanaM ca / roDa lodd'| unmAdazcittavibhramaH / gaDi vadanakadeze / TavargIyaprakaraNAdiha pAThastUcitaH / antatyAdiSu tu 'paJcaite na tiviSayAH' iti matAntaraM bodhayituM prsnggaadupnystH|tipRte / lisicAvA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 127 I parau phalAdI liGAtmanepadaparaH siJcatyetau kitau staH / kittvAnna guNaH / tipsISTa tipsIyAstAm tipsIran / luGi 'jhalo jhali' ( sU 2281 ) iti salopaH / pratipta pratipsAtAm zratipsata / tepate / titepe / tepitA / tiSTipe tiSTipAte tiSTipire / tiSTepe tiSTepAte tiSTepire / tepR kampane ca / glepR 366 dainye / glepate / TuveTa 367 kampane / vepate / keTa 368 geTa 366 glepR 370 ca / cAkampane gatau ca / sUtravibhAgAditi svAmI / maitreyastu cakAramantareNa paThitvA kampane ityapekSata ityAha / gleperarthabhedAtpunaH pAThaH / mepR 371 repR ntAcca' iti ca sUtramanuvartate / 'asaMyogAt -' ityataH kiditi ca / ika iti sAmIpye SaSThI hali anveti tadAha iksamIpAdityAdinA zrAtmanepadaparakatvaM sica eva vizeSaNam, na tu liGaH, liGAdezasyAtmanepadasya liGaH paratvAsaMbhavAt / 'ikaH ' kim ? vah vakSISTa / sati tu kittve 'vacikhapi -' iti saMprasAraNaM syAt / 'AtmapadeSu' kim ? drAkSIt / iha kittve sati 'sRjidRzorbhalyamakiti' ityam na syAt / atipteti / luGastAdeze, cilaH, sic / 'jhalo jhali' iti lopaH / Atmanepadaparakatvena sicaH kittvAd na laghUpadhaguNaH / atha tepRdhAtoredupadhatvasya prayojanamAha titepa iti / idudupadhatve tu kittvAd guNo na syAditi bhAvaH / seTko'yamiti sUcayati tepiteti / tepiSISTa / apiSTa / STipRdhAtostu 'dhAtvAdeH SaH saH' iti satve STutvanivRttyA laTi stepata iti rUpaM siddhavatkRtya liTi rUpamAha tiSTipa iti / 'zarpUrvAH khayaH' iti takAraH ziSyate, SakArasya nivRttau STutvanivRtteH / kittvAnna guNaH / tiSTapa iti / STepRdhAtoH rUpam / tepR kampane ceti / cAtkSaraNe / vastutastu cakAreNa kSaraNArthasya lAbhAt pUrvatrAsya pAThastyaktuM zakyaH / kecittu de iti vargatRtIyAdiM paThanti / cAtkampane gatau ceti / anuktasamuccayArtha - zcakAra iti bhAvaH / etacca TuveTa keTa geTa gleTa kampana ityeva siddhe pRthakpAThAlabhyate / arthabhedAditi / 'glepR dainye' iti pUrvaM paThitam / iha tu zrarthabhedAt tmanepadeSu / 'iko jhal' 'ilantAcca' iti vartate / 'asaMyogAlliT kit' ityataH kiditi ca tadAha iksamIpAdityAdi / ikaH kim, yakSISTa / sati kittve saMprasAraNaM syAt / zrAtmanepadeti kim adrAkSIt / kittve sati 'sRjidRzorbhalyamakiti' ityam na syAt / zrAtmanepadaparatvaM sica eva vizeSaNaM na tu liGsthAnikasyAtmanepadasya, liGaH paratvAsaMbhavAt / tepR kampane ca / cakArAtkSaraNArthasya lAbhAdasya pUrvatra pAThastyaktuM zakyaH / kecittu tipR tepR iti paThanti / TuvepR / vepathuH / keTa geTa glepR ca / yogavibhAgAtpUrvottarArthau cakAreNAnukRSyete, tadAha cAtkampane / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi372 lepa 373 gatau / pUSa 374 lajAyAm / japate / 2301 tRphalabhajatrapazca / (6-4-122) eSAmata ekAro'bhyAsalopazca syAskiti liTi seTi thali ca / pe pAte pire / uuditvaadiddvaa| pitA, bRptA / trapiSISTa, apsISTa / kapi 375 calane / kampate / cakampe / rabi 376 labi 377 aghi 378 zande / rarambe / lalambe / praanmbe| labi 376 avayaMsane ca / kabu 380 varNe / cakabe / krIbR 381 adhASTarye / cikrIve / tIbR 382 made / sIbate / zIbhR 383 karathane / zIbhate / cIbhR 384 ca / rejha 385 shbde| rirebhe / abhirabhI kacitpaThyete / ambhate / rmbhte| STabhi 386 skabhi 387 pratibandhe / stambhate / numyanusvAraH / uttambhate / 'udaH sthAstambhoH -' (sU118) iti pUrvasavarNaH / vistambhate / 'stanbheH' (sa 2272) iti SatvaM tu na bhavati / punaH pAThaH / anyathA glepa dainye kampane gatau ceti gauravaM syAditi bhAvaH / trapU. Siti / UkAraH SakArazca it / adupadhaH / saMyuhahalmadhyasthatvAdettvAbhyAsalopayoraprAptAvAha tRphala / 'ata ekahalmadhye-' ityataH ata iti liTIti cAnuvartate / 'dhvasoH' ityata editi abhyAsalopazcati ca, 'gamahana-' ityasmAt kitIti, 'thali ca seTi' iti sUtraM ca, tadAha eSAmiti / guNazabdena bhAvitAkAravattvAdvirUpAdezAditvAdekahalmadhyasthatvAbhAvAcAprApte vidhirayam / Anamba iti| dvihaltvAnnus / STabhi skabhIti / AdyaH SopadezaH, STutvena takArasya TakAranirdezena dantyaparakasAditvAt , tataH Sasya satve STutvasya nivRttiH, tadAha stambhata iti / numyanusvAra iti / idittvAnnumi 'nazcApadAntasya-' iti tasyAnusvAraH / 'anusvArasya yayi-' iti tasya parasavarNo makAraH / STambha ityeva pAThe tu pratipadoktatvAd 'udaH sthA-' ityatra asyaiva prahaNaM syAditi bhaavH| pUrvasavarNa iti / sakArasya thkaarH| gatau ceti / yogavibhAgasAmarthyAdevArthadvayalAbhe cakAro vyartha ityanye / punaH pATha iti / dainye paThitasya kampanAdyarthalAbhArthamiti bhAvaH / tRphala / taratarakArasya guNazabdena bhAvitatvAtphalamajorvairUpyasaMpAdakAdezAditvAt trapatestvekahalamadhyasthatvAbhAvAdaprApte vidhirayam / teratuH, teruH / phelatuH, pheluH / bhejatuH, bhejuH / abi zabde / asmAd 'gurozca halaH' iti apratyaye ambAzabdaH / tisraH ambA akArokAramakArAtmakAH zabdA yasya iti bahuvrIhI 'zeSAdvibhASA' iti kapratyaye tryambaka ityeke / kecittu trINi ambakAni netrANi yasyeti vigRhNanti / abhirabhI iti / 'sarvadhAtubhyo'sun' ityadhikAre 'udake numbhau ca' iti vakSyamANatvAd dhAtvantareNApi ambhaHzabdaH sidhyatIti bodhyam / ambhastoyam , tasyApatyamAmbhiH bhISmaH / 'ambhaso Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 126 1 1 znuvidhau nirdiSTasya sautrasyaiva tatra grahaNAt / tadvIjaM tu ' - sthAstambhoH-' ( sU 118 ) iti pavargIyopadhapAThaH, 'stanbheH' ( sU 2272 ) iti tavargIyopadhapAThazceti mAdhavaH / kecidasya TakAra aupadezika ityAhuH, tanmate viSTambhate, STambhate, TaSTambhe / jabhI 388 nRbhi 386 gAtravinAme / 2302 radhijabhoraci / ( 7-1-61 ) etayornumAgamaH syAdaci / jambhate / jajambhe / jambhitA / zrajambhiSTa | jRmbhate / jajRmbhe / zadabha 330 karathane / zazalabhe / valbha 391 bhojane / dantyoSThTyAdiH / vavalabhe / galbha 312 ghAST / galbhate / zrambhu 363 pramAde / tAlagyAdirdantyAdizca / zrambhate / srambhate vA / STubhu tasya 'khari ca' iti catveM takAra ityarthaH / atra yadvaktavyaM tat ' udaH sthAstambhoH-' ityatra halsandhau prapaJcitam / vistambhata iti / sAtpadAdyeoriti SatvaniSedha iti bhAvaH / nanvevamapi 'stanbhaH' iti SatvaM kuto na syAdityata zrAha stanbheriti SatvaM tu na bhavatIti / kuta ityata Aha znuvidhAviti / 'stanbhustunbhuskanbhuskunbhuskuJbhyaH znuzca' iti sUtre nirdiSTasyaiva pratipadoktasya Satvavidhau grahaNAdityarthaH nanvevaM sati 'udaHsthAstambho:-' iti pUrvasavarNavidhAvapi sautrasyaiva grahaNaM syAdityata Aha tadvIjaM tviti / Satvavidhau sautrasyaiva grahaNam, pUrvasavarNavidhau tu tadanyasyApItyatra pramANamityarthaH / nanu pUrvasavarNavidhau mopadhasya, Satvavidhau tu nopadhasya pATha ityatra kiM pramANamityata Aha iti mAdhava iti / pANiniziSyaparamparaiva tatra pramANamiti bhAvaH / liTi 'zarpUrvAH khayaH' iti SakArasya nivRttau STutvanivRttyA takAraH ziSyate / tastambhe / TakAra aupadezika iti / svAbhAvika eva TakAro na tu STutvasaMpanna ityarthaH / tanmate viSTambhata iti / tathA ca SakArasyApi svAbhAvikatvAt Satvavidhau stanbhereva grahaNe'pi SakAro nirbAdha iti bhAvaH / TaSTambha iti / 'zarpUrvA :-' iti TakAra eva ziSyata iti bhAvaH / jabhI nRbhi gAtravinAma iti / gAtrasya vinAmaH vakrabhAvaH / zrAdya Idit / dvitIya idit / zradyasya IdittvaM 'zvIdito niSThAyAm' iti irinaSedhArtham / radhijabhoH / ' radha hiMsAyAm' iti zyavikaraNasya caturthAntasya ikA nirdezaH / ' idito num dhAtoH' ityato numityanuvartate, tadAha etayoriti / anidittvAd nuMvidhiH / jambhata iti / zapi num / jambhitetyAdAviTi acparakatvAnnum / 'aci' kim ? raddhA, jandham / zrambhu iti / akAramadhyaH / STubhu stambha iti / STutvena takArasya TaH / Sopadazo'yam / lopazca' iti bAhvAdipAThAdini salopaH / tadvIjaM tviti / pUrvasavarNapravRtteH SatvApravRttezca bIjamityarthaH / radhijabhoraci / randhayati / parApi vRddhirnityena numA Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 ] siddhaantkaumudii| [ mvAdi364 stambhe / stobhate / viSTobhate / tuSTubhe / vyaSTobhiSTa / atha parasmaipadinaH / gup 365 rakSaNe / 2303 gupadhUpavicchipaNipanibhya praayH| (3-1-28) ebhya prAyapratyayaH syAt svArthe / 'puganta-' (sU 2186) iti guNaH / 2304 sanAdyantA dhaatvH| ( 3-1-32) sanAdayaH kameNiGantAH pratyayA ante yeSAM te dhAtusaMjJAH syuH| dhAtusvAbaDA. dyH| gopAyati / 2305 AyAdaya ArdhadhAtuke vaa| (3-1-31) viSTobhata iti / 'upasargAtsunoti-' iti / Satvam / vyaSTobhiSTati / 'prAksitAdaDvyavAye'pi' iti Satvam / tipR ityAdayaH stobhatyantA anudAttatto gtaaH| gupU rakSaNa iti / Udidayam / gupadhapa / ebhya iti / gupU dhUpa vicchi paNi pani ityebhya ityarthaH / arthanirdezAbhAvAdAha svArtha iti / AyapratyayaH akArAntaH / tatphalaM tu 'gopAyataM naH sumanasyamAnaH' ityatra gopAyetyasya dhAtu. svareNAntodAttatvena zavakAreNa ekAdezasyApi 'ekAdeza udAttenodAttaH' ityudAttatve, tamityasya adupadezAt paralasArvadhAtukatvena anudAttasya 'udAttAdanudAttasya svaritaH' iti svaritatvamiti bodhyam / 'dhAtorekAcaH-' ityato dhAtorityanuvRttyA dhAtoriti vihitatvAdAyapratyayasyArdhadhAtukatvAt tatkArya guNAdi bhavati, tadAha puganteti guNa iti / nanvAyapratyayAntasya bhvAdiSu pAThAbhAvena dhAtutvAbhAvAt kathamasmAllaDAdaya ityata aAha sanAdyantAH / 'guptikijhyaH san' ityArabhya 'kamaNi' ityantaiH sUtraiH sanAdipratyayAnvidhAya sUtramidaM paThitam / san zrAdiyeSAM te sanAdayaH NipratyayaparyantAH, te ante yeSAM te sanAdyantA iti vigrahaH, tadAha sanAdayaH kameNiGantA iti / 'sankyackAmyackyayaSo'thAcAraviNijyau tthaa| yagAya IyaG NiG ceti dvAdazAmI snaadyH||' iti saMgrahaH / saMjJAvidhau pratyayagrahaNe tadantagrahaNapratiSedhAdiha tadantagrahaNam / dhAtutvAditi / AyapratyayAntasyetyarthaH / gopAyatIti / zapi 'ato guNe' iti pararUpam / aayaadyH| prAya zrAdiryeSAM te AyAdayaH / bAdhyate / acIti kim , raddhA, jandhA / sanAdyantAH / sanAdaya iti / 'sankyackAmyackyaGgyaSo'thAcArakviNijyaDau tathA / yagAya IyaG NiG ceti dvAdazAmI sanAdayaH' / dhAtutvAditi / pratyayaviziSTasya dhAtutvAdityarthaH / suptiGantamityanena 'saMjJAvidhau pratyayagrahaNe tadantagrahaNaM nAsti' iti jJApitatvAdviziSTasya dhAtusaMjJAlAbhAya asmin sUtre antagrahaNaM kRtam / 'bhUvAdayo dhAtavaH' ityasyAnantaraM sanAdyantAzceti na sUtritam / sanAdayo dvAdazeveti nirdhAraNAbhAvApatteH / 'sanAyantA dhAtavaH' ityasyAnantaraM tu 'bhUvAdayazca' iti paThitvA dhAtava ityetattatra tyaktuM zakyam / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [131 ArdhadhAtukavivakSAyAmAyAdayo vA syuH / 2306 kAspratyayAdAmamantre liTi / (3-1-35) kAsdhAtoH pratyayAntebhyazcAmsyAliTi na tu mantre / 'kAsyanekAjmahaNaM krtgym'| sUtre pratyayagrahaNamapanIya tatsthAne'nekAca iti vAdhyamityarthaH / 2307 ArdhadhAtuke / (6-4-46) ityadhikRtya / 2308 ato lopH| (6-4-48) ArdhadhAtukopadezakAle yadakArAntaM tasyAkArasya Aya IyaG NiG ceti traya AyAdayo mtaaH| 'gupUdhUpavicchipaNipanibhya AyaH', 'RterIyaG' 'karmaNiG' ityuttaramasya sUtrasya pAThAt / vivakSAyAmiti / 'Ardha. dhAtuke' iti viSayasaptamIti bhAvaH / parasaptamItve tu gopAyitetyatra ato lopo na syAt , ArdhadhAtukopadezakAle adantatvAbhAvAditi bhaavH| tathA ca liTi Ayapratyayasya vikalpaH sthitaH / tatra AyapratyayapakSe zrAha kAspratyayAt / aAm amantre iti cchedaH / 'cakAsa dIpto' 'jAya nidrAkSaye' ityAdibhyo'pi liTi AmiSyate, tadarthamAha kAsyanekAjiti / nanu yadyasmin vArtike sUtrasthaM pratyayagrahaNamapi sNbdhyte| tadA kAsRdhAtozca anekAcazca pratyayAntAcceti labhyate / tatazca a ivAcarati ati kivantAllaDAdayaH / liTi au aturityAdISTaM na sidhyet, pratyayAntatvena AmaH prasaGgAt / yadi tu kAmRdhAtozca anekAcaH pratyayAntAceti vyAkhyAyeta, tadA cakAsRjAgrAdibhyo na syAdityata Aha pratyayagrahaNamapanIyeti / tathA ca kAsdhAto. ranekAcazca AmityetAvadeva labhyata iti noktadoSadvayamiti bhaavH| vastutastu zra ivAcarati atItyAdi nAstyeveti sundhAtunirUpaNe vakSyate / tathA ca gopAya Amiti sthitam / ato lopH| 'anudAttopadezavanati-' ityata upadezagrahaNamanuvartate / aayaadyH| AyeyaNi ityarthaH / vivakSAyAmiti / parasaptamyo tu ArdhadhAtukopadezakAle yadadantamityanupadaM vakSyamANaM na saMgaccheteti bhaavH| anye tu 'gupU rakSaNe' ityasmAt tini pazcAdAyapratyaye gopAyatirityaniSTaM prasajyeta, vivakSAyAmityukte tu Aypratyaye kRte klina bAdhitvA 'apratyayAt' ityakArapratyaye TApi ca gopAyA dhUpAyeti sidhytiityaahuH| kAspratyayA / amantreti kim , kRSNo nonAva / acchandasIti tu noktam / mantrabhine chandasi zrAma iSTatvAt / yathA 'putramAmantrayAmAsa', pratyayAntatvAdAm / 'atha ha zunaHzepa IkSAMcake', 'ijAdezva-' ityAm / iha culumpacakAsRdaridrAdibhya Amo'prAptau 'kAsyanekAca-' iti vaartikmaarbhyte| pratyaya. prahaNamapanIyeti / anyathA a ivAcarati ati / asya liTi zrI aturityAdi vakSyamANaM na sidhyediti bhAvaH / anye tu bhASyavArtikayoH pratyayagrahaNamapanIyetyanu. ktyA pratyayAntAdekAcopyAm bhavatyeva / ma ivAcarati ityAcAre kipi lidi AMcakAra Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdilopaH syAdArdhadhAtuke pare / gopAyAMcakAra, gopAyAMbabhUva, gopAyAmAsa / jugopa jugupatuH / UditvAdveTa / jugopitha, jugoptha / gopAyitA, gopitA, gotA / gopAyyAt , gupyAt / zragopAyIt , agopIt , agaupsIt / dhUpa 396 'ArdhadhAtuke' ityadhikRtam / tadiha Avartate / ekamupadeze anveti / dvitIyaM tu lope paranimittam , tadAha ArdhadhAtukopadeza ityAdinA / 'ArdhadhAtukopadeze' iti kim ? aya vaya gau, AbhyAM kvipi, 'lopo vyoH-' iti lope, 'hakhasya, piti-' iti tuki, apRktalope at vat itISyate / atra yalope sati ato lopo na bhavati, ArdhadhAtukopadezakAle dhAtoryakArAntatvAt / 'ArdhadhAtukopadeze' ityatra ArdhadhAtukagrahaNAbhAve cikIrSitamityatra allopo na syAt , sana upadezakAle nakAntatvAt / ArdhadhAtukagrahaNe tu na doSaH, anubandhavinirmuktAt sanpratyayAdeva ktapra. tyayasya ArdhadhAtukasyotpatteH / 'ArdhadhAtuke pare' iti kim ? kathayati / curAdAvadanto'yam / atra upadhAvRddhirna bhavati, 'acaH parasmin-' ityallopasya sthAnivattvAt / ArdhadhAtuke para ityanuktau tu allopasya paranimittakatvAbhAvAt sthAnivattvaM na syAt / tathA ca prakRte gopAya Amiti sthite ato lope gopAyAmiti sidhyati / yadyapi savarNadIgheNApyetatsiddham , tathApi nyAyyatvAdato lopa upanyastaH / AyapratyayAbhAvapakSe aAha jugopeti / pittvena kittvAbhAvAllaghUpadhaguNaH / jugupaturiti / kittvAnna guNaH / UdivADiti / thalAdAviti shessH| jugupiva, jugupta / jugupima, jugupma / krAdiniyamastu naprAptasyaivAbhAvasya, natu vibhASAdilabhyasyeti SidhU zAstra ityatroktam / gopAyiteti / luTi AyapratyayapakSe nityamiT / AyapratyayAbhAvapakSe iddviklpH| Udittvasya kevale caritArthatvAt , tadAha gopitA, gopteti / gopAyiSyati, gopiSyati, gopsyati / gopAyatu / agopAyat / gopaayet| AzIliGi AyapratyayapakSe ato lope rUpamAha gopAyyAditi / zrAyapratyayAbhAve Aha gupyAditi / luGi sici AyapratyayapakSe Aha agopAyIditi / AyapratyayAbhAvapakSe iTi rUpamAha agopIditi / 'iTa ITi' iti sijlopaH / AMcakraturityAdItyAhuH / ato lopaH / 'anudAttopadeza-' iti sUtrAdupadeza ityanuvartate, tadAha ArdhadhAtukopadezetyAdi / upadeze iti kim , aya paya gtau| AbhyAM vipi 'verapRktalopAdvali lopaH pUrvavipratiSedhena' iti vArtikAd 'lopo vyoH-' iti yalope 'ato lopaH' iti lopo mAbhUt / at , pat / iha 'havasya piti-' iti tuk / ArdhadhAtuke para iti kim , kathayati / vRddhau kartavyayAM 'acaH parasmin-' iti sthAnivattvaM yathA syAt / gopAyAmiti / nanviha pAyapratyayasyAdantatAmAzritya 1 'paya' iti tattvabodhinyAm / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 133 saMtApe / dhUpAyati / dhUpAyAMcakAra, dudhUpa / dhUpAyitAsi, dhUpitAsi / japa 367 jalpa 318 vyaktAyAM vAci / japa mAnase ca / capa 366 sAnvane / Sapa 400 samavAye / samavAyaH saMbandhaH samyagavabodho vA / sapati / rapa 401 lapa 402 vyaktAyAM vAci / cupa 403 mandAyAM gatau / copati / cucopa / copitA / tupa 1 1 1 1 1 404 tumpa 405 trupa 406 trumpa 407 tupha 408 tumpha 406 trupha 410 trumpha 411 hiMsArthAH / topati / tutopa / tumpati / tutumpa / tutumpatuH / saMyogAsparasya liTaH kittvAbhAvAnnalopo na | 'kidAziSi' ( sU 2216 ) iti kiravAnnalopaH / tuSyAt / ' prAttumpatau gavi kartari' iti pAraskarAdigaNe pAThAtsud / prastumpati gauH / ztipA nirdezAdyaGluki na, pratotumpIti / zropati / trumpati / tophati / tumphati / trophati / trumphati / ihAdyau dvau paJcamaSaSThau ca nIrephAH / anye sarephAH / zrAdyAzcatvAraH prathamAntAH / tato dvitIyAntAH / aSTAvapyukAravantaH / parpa 412 rapha 413 raphi 414 arba 415 parba 416 larba 417 barSa 418 marba 41 karba 420 kharba 421 garba 422 zarba 423 parba 424 carba 425 gatau / zrAdyaH prathamAntaH / tato dvau dvitIyAntau / tata ekAdaza tRtIyAntAH / dvitIyatRtIyau mukvA sarve ropadhAH / parpati / paparpa / raphati / ramphati / arbati / zrAnarbaM / parbati / larbati / barbati / pavargIyAdirayam / marbati / karbati / kharbati / garbati / zarbati / sarbati / carbati / kubi 426 zrAcchAdane / kumbati / lubi 427 tubi 428 ardane / lumbati / tumbati / cubi 426 'neTi' iti halantalakSaNavRddherniSedhaH / iDabhAve tu iTaH paratvAbhAvAd na sijlopa ityAha agaupsIditi / 'vadavraja -' iti vRddhiH / zragopAyiSyat agopiSyat, agopsyat / dhUpa saMtApa iti / 'gupUdhUpa-' ityAyaH / ArdhadhAtuke tadvikalpaH / Sapa samavAya iti / Sopadezo'yam / cupa mandAyAmiti / cavargaprathamAdirayam / cavargadvitIyAdistvaniTkaH / tupa tumpeti / aSTAvapyudupadhAH tRtIyacaturthau saptamASTamau ca rephavAnta iti mUle spaSTIbhaviSyati / tutumpaturityatra nalopamAzaGkayAha saMyogAditi / AzIrliGi vizeSamAha kidAziSIti / prAttumpatAviti / zitapA nirdezo'yam / prAt tumpadhAtau pare sud syAd gavi kartari satItyarthaH / tumpadhAtoH suD zrAdyavayavaH / suDvidhAvasmin tumpatAviti ztipA nirdezasya prayojanamAha zitapA nirdezAdyaGluki neti / ztipA zapA'nubandhenetyukteriti bhAvaH / lopakaraNe phalAbhAvAduccAraNArtha eva tatrAkAro'stviti cet / atrAhuH - 'gopAyataM naH' ityatra gopAyazabdasya dhAtutvAd dhAtoranta udAtto bhavati / tataH zamakAreNaikA Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 ] siddhAntakaumudI / [ bhvAdi 1 vaktrasaMyoge / cumbati / pRbhu 430 SRmbhu 431 hiMsArthoM / sati / sasarbha / sarbhitA / sRmbhati / sasRmbha / sRbhyAt / Sibhu Sibhi ityeke / sebhati / simbhati / zubha 432 zumbha 433 bhASaye / bhAsane ityeke / hiMsAyAm ityanye / athAnunAsikAntAH / tatra kamyantA anudAtteto daza / ghiNi 434 ghuNi 435 ghRNi 436 grahaNe / num / STutvam / ghiNNate / jidhiraNe / ghuNyate / jughuNNe / ghRNNate / jaghRNaye / ghuNa 437 ghUrNa 438 bhramaNe / ghoNate / ghUrNate / imau tudAdau parasmaipadinau / paNa 436 vyavahAre stutau ca / pana 440 ca / stutAvityeva saMbadhyate pRthaG nirdezAt / panisAhacaryAtpayerapi stutAvevAyapratyayaH / vyavahAre tu paNate, peNe, paNitetyAdi / stutAvanubandhasya kevale caritArthasvAdAyapratyayAntAcAtmanepadam / paNAyati / paNa yAMcakAra, peNe / pAyitAsi, 1 pRbhu SRmbhu iti / Rdupadhau Sopadezau / sRbhyAditi / AzIrliGi anidittvAnnalopaH / Sibhu Sibhi ityeka iti / Adya idupadho dvitIya idit / zubha zumbheti / dvitIyasya zrAzIrliGi zranidittvAnnalopaH / iti gupU ityAdayaH pavargIyAntAH parasmaipadino gatAH / 1 kamyantA iti / kamu kAntau ityetatparyantA ityarthaH / ghuNa ghUrNeti / dvitIyasya dIrghapAThaH spaSTArthaH, 'upadhAyAM ca' ityeva dIrghasiddheH / kecittu ghurNeti hakhameva paThanti / stutAvityeveti / na tu vyavahAra ityevakArArthaH / pRthaGgirdezAditi / anyathA paNa pana vyavahAre stutau cetyeva nirdizediti bhAvaH / yadyapi pRthaGnirdezo yathAsaMkhyanivRttyartha ityapi vaktuM zakyam, tathApi saMpradAyAnurodhAdeva - muktam / panisAhacaryAditi / panadhAtuH stutAveva vartate tatsAhacaryAd 'gupUdhUpaviccha-' ityatra paNadhAturapi stutyarthaka eva gRhyate, natu vyavahArArthakaH / zrataH stutAveva pnndhaatoraayprtyyH| na tu vyavahAre ityarthaH / kretavyadravyasya mUlyanirdhAraNAya praznaprativacanAtmako vyavahAraH / nanu stutau paNAyatIti rUpaM vakSyamANamanupapannaM paNadhAtoranudAttettvenAtmanepadApatteH / na ca zrAyapratyayAntasyAnudAttetvaM neti zaGkapam, paNadhAtau zrutasyAnudAttatvasya 'anarthakyAttadaza - ' nyAyena prAyapratyayAnte anvayopapatterityata Aha stutAviti / anubandhasya zranudAttAtmakasya ita deze'pi 'ekAdeza udAttena-' ityudAtta eva, takArAkArastu tAsyanudAttenGidadupadezAt ' ityanudAttaH / tatazca 'udAttAdanudAttasya-' iti kharito bhavati / 'kharitAtsaMhitAyAmanudAttAnAm' iti na ityasya ekazrutiH / zrAyapratyayasya anadantatve nedamiSTaM sidhyatIti / stutAveveti / bhaTTistu vyavahAre'pi zrayaM prAyuGkta / 'na copalebhe vaNijaM paNAyAm' Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [135 paNitAse / paNAyyAt , pnnissiisstt| panAyati / panAyAMcakAra, pene / bhAma 441 krodhe / bhAmate / bbhaame| camUSa 442 shne| kSamate / cakSame / cakSabhiSe, cakSase / cakSamive, cakSanabhve / cakSamivahe / 2306 mvozca / (8-2-65) mAntasya dhAtormasya nakArAdezaH syAnmakAre vakAre ca pare / Nasvam / ckssnnvhe| cakSamimahe, cakSaNmahe / kSamipyate, tsyte| kSameta / AziSi kSAmaSISTa, ksssiisstt| akSamiSTa, asta / kamu 443 kAntau / kAntiricchA / 2310 kameNiG / (3-1-30) svArthe / GitvAttaG / kAmayate / 2311 ayAmantAlvAyye. zrArdhadhAtukaviSaye kadAcidAyapratyayavinirmukta caritArthatvAdAyapratyayAntAdAtmanepadaM netyrthH| evaM ca tulyanyAyatvAd 'ekAca upadeze-' iti niSedho'pi neti sUcitam / kSamUSa sahana iti / 'SidbhidAdibhyo'G' ityarthaM Sittvam / UdittvAdiDvikalpaM matvAha cakSamiSe, cakSasa iti / iDabhAvapakSe 'anunAsikasya vijhalo:-' iti dIrghastu na bhavati, kisAhacaryeNa tibhinnasyaiva jhalAdeH tatra prahaNAt / vahimahyoriDabhAvapakSe vizeSamAha mvozca / 'mo no dhAtoH' ityanuvartate, tadAha mAntasyeti / Natvamiti / SAtparatvAd 'aTakupvAG-' iti nakArasya NatvamityarthaH / kamu kAntAviti / 'udito vA' iti ktavAyAm iDvikalpArthamuditvam / kAntizabdasya prabhAparatvabhramaM vArayati kAntiriccheti / svargakAma ityAdau kamericchAyAM prayogabAhulyadarzanAditi bhAvaH / 'kAmo'bhilASastarSazca' ityamaraH / kame. giG / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe svArtha iti| arthavizeSAnirdezAditi bhAvaH / NaDAvitau / 'NeraniTi' ityatra ubhayorgrahaNAya anubandhakaraNam / ngittvaattngiti| anudAttattvaM tu NibhAve cakama ityAdau caritArthamiti bhAvaH / kAmayata iti / NiGi 'zrata upadhAyAH' iti vRddhau kAmi iti NiGantam / 'viGati ca' iti niSedhastu na, aniglakSaNatvAt / NiGantasya dhAtutvAd laDAdayaH / tatra laTi zapi guNe ayAdeze kAmayata iti ruupm| kAmayete ityAdi sugamam / liTi 'kAsyanakAca:-' ityAmi, 'zrAmaH' iti liTo lope, kAmi Am iti sthite, 'sArvadhAtuka-' iti guNaM bAdhitvA 'NeraniTi' iti vakSyamANe Nilope prApta ayAmanta / ay iti / vaNijo vyvhaarmityrthH| ' pratyayAt' iti bhAyapratyAntAdakArapratyaye TAp / cakSasa iti / iha 'anunAsikasya kvijhalo:-' ityupadhAdI| na kRtaH, saMjJApUrvakavidheranityatvAditi sthitasya gatimutprekSayanti / kamu kAntau / asya NiGabhAve 'udito vA' iti ktvAyAmiDvikalpaH / kamitvA, kAntvA / niSThAyAM tu 'yasya , 'ityAdyartham' iti k| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdilviSNuSu / (6-4-55) Am anta bhAlu prAyya itnu haSNu eSu NerayAdezaH syAt / vakSyamANalopApavAdaH / kAmAMcake / 'pAyAdaya ArdhadhAtuke vA' (sU 2305 ) / cakame / kAmayitA, kmitaa| kAmayiSyate, kamiSyate / 2312 NizritabhyaH kartari caG / (3-1-48) NyantAt zrayAdibhyazca blezcaG syAskarbathai luGi pare / prakAm i ma ta iti sthite| 2313 nnernitti| (6-4-51) aniDAdAvArdhadhAtuke pare NerlopaH syAt / parasvAd 'eranekAca:-' (sU 272) iti yANi praapte| eyallopAviyaGyaNguNaiti chadaH / 'NeraniTi' ityato Nerityanuvartate, tadAha NerayAdezaH syAditi / tathA ca kAmayAmityAmantaM sthitam / tataH 'kRJcAnuprayujyate-' ityanuprayogAlliDiti matvAha kAmayAMcaka iti / piGa prAyAdiSvantarbhAvAlliDAdAvArdhadhAtuke tadvi. kalpamuktaM smArayati AyAdaya iti / cakama iti / seTko'yam / cakamiSe / cakamidhve / cakamivahe / cakamimahe / kAmAyateti / luTi NipakSe tAsi iTi vRddhau guNe ayAdeza rUpam / kAmayatAm / akAmayata / kAmayata / kAmayiSISTa, kamiSISTa / atha NiGantAt kAmi ityasmAlluGaH tAdeze cleH sijAdeze prApte nnidhi| Ni zri dru sa eSAM dvandvaH / pratyayagrahaNaparibhASayA NIti tadantasya grahaNam / 'cli luGi' ityato lugIti, 'cleH sic' ityataH cleriti cAnuvartate, tadAha NyantAdityA. dinA / ckaavitau| NeraniTi / 'ArdhadhAtuke' ityadhikRtam / ato lopaH' ityasmAd lopa ityanuvartate / aniTItyasya ArdhadhAtukavizeSaNatvAt tadAdividhiH, tadAha aniDAdAviti / tathA ca Nilope kAm a ta iti sthite paratvAditi / 'eranekAcaH-' vibhASA' iti niSedhAtkAntaH / ayAmantA / nAmanteti sUtrite'pi 'NeraniTi' iti vakSyamANalopasya niSedhe guNAyAdezayoH satoH kAmayAcakre ityAdirUpANi sidhyantyeva. tathApi 'lyapi laghupUrvAt' ityevamarthamayAdezavacanam / prastanayya, saGgamayya / nahyatra guNAyAdezau labhyete / pAm , kArayAmAsa / anta, gaNDayanto maNDa pantaH / 'tRbhUvahivasibhAsisAdhigaDimaNDijinandibhyazva' ityauNAdiko jhan / 'jho'ntaH' / 'spRhigRhi-' ityAluc , spRhayAluH / 'zrudakSispRhigRhibhyaH-' ityauNAdika zrAyyaH, 'spRhayAyyaH' / 'stanihRSipuSi-' ityauNAdika eva itnuc , stanayitnuH, 'Nezchandasi' iti iSNuc , 'vIrudhaH pArayiSNavaH' / Nizrid / cleH sico'pavAdaH / NeraniTi / periti NiNicorgrahaNam / evamanyatrApi bodhyam / aniTItyanenAdhikRtamArdhadhAtuka ityetadvizeSyate / 'yasminvidhiH-' iti tdaadividhiH| 'ato lopaH' ityasmAllopa iti cAnuvatate, tadAha, aniDAdAvityAdi / yaNi prApta iti / nanu paratvAdi Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [137 vRddhidIrdhebhyaH pUrvavipratiSedhena' iti vArtikam / Nilopasya tu pAcayateH pAki. rityAdi krijantamavakAza iti bhAvaH / vastutastu 'anirTi' iti vacanasAmarthyAdArdhadhAtukamAtramasya viSayaH / tathA ceyaGAdarapavAda evAyam / iyaG atatakSat / ityasya 'NeraniTi' ityapekSayA paratvAriNalopaM bAdhitvA yaNi prApteH satItyarthaH / kRte tu yaNi lopo durlabho NerabhAvAt / sthAnivattve'pi yaNA bAdhitasya punarunmeSo durlabhaH / vastutastu sthAnivattvameveha durlabham / yayasthAninamikAram alarUpaM NitvarUpeNAzritya pravartamAnasya NilopasyAlvidhitvana tatra sthAnivattvAsaMbhavAt / spaSTA ceyaM rItiH 'bhobhago-' iti sUtrabhASye iti zabdenduzekhare vistaraH / eyllopaaviti| Nilopa iyaDyaNguNadhRddhidIrdhebhyaH, allopastu vRddhidIrghAbhyAM pUrvavipratiSedheneti vivekaH / tathA ca pUrvavipratiSedhAdiha yaNaM bAdhitvA Nilopo bhavatIti sthitam / nanu atatakSat , zrATiTat , kAraNA, kArakaH, kAryate iti vakSyamANeSu vArtikodAharaNeSu krameNa iyaGyaNguNavRddhidIrghANAmavazyaM prApterNilopasya nirakAzatvAdeva iyaDAdibAdhakatvasaMbhavAdidaM vArtikaM vyartham / sudhiyau, pradhyau, kartA, cikAya, sUyAt ityAdau iyaGyaNguNavRddhidIrghANAM sAvakAzatvAdityata Aha Nilopasya tviti / pacadhAto. Nici upadhAvRddhau pAci iti NyantAt 'striyAM klin' iti klini, 'titutratathasisusarakaseSu ca' iti ieinaSedhe 'NeraniTi' iti Nilope kutve pAktiriti sthitiH / klijantamiti pAThe tu 'vic kvau ca saMjJAyAm' iti kvic bodhyH| pAktiriti kasyacitsaMjJA / atra iyAdInAm aprasakterNilopasyApi sAvakAzatvaM tulyam / tatra atatakSadityAdau paratvAdiyAdiprAptau tanivRttyartha vArtikamidamArambhaNIyamiti bhAvaH / vArtikaM vyarthamevetyAha vastutastviti / ArdhadhAtukamAtramiti / kRtsnamaniDAdyArdhadhAtukamasya Nilopasya viSaya ityarthaH / tathA ca atatakSadityAdau yayaNAdividhayo yathAsaMbhavamatra santu nAma, teSu sthAnivadbhAvAriNagrahaNena grahaNAllopo bhaviSyatIti cet / naivaM zaGkayam , iyAdeze hyantyalopaH prasajyeteti doSaH syAt / etacca 'ato lopaH' iti sUtre bhASye sthitm| na cAtra kAraNA kAraka ityAdau guNavRddhyoH kRtayorantarajAtvAdayAdezayoH kRtayorantyasya lopaH prApnotIti kathamiyAdeza eva doSa ukta iti zaGkayam , 'vArNAdAGga balIyaH' ityayAyau bAdhitvA Nilopo bhaviSyatIti bhASyAzayAt / eyallopAviti / Nilopa iyayaNaguNavRddhidIrdhebhyaH pUrvavipratiSedhena, allopastu vRddhidIrghAbhyAmiti vivekaH / Nilopasya niravakAzatvena vArtikasyoktisaMbhava eva nAstItyata Aha pAktirityAdi tijantamiti / tatra 'titutra-' itIrinaSedhAditi bhAvaH / vacanasAmarthyAditi / ayaM bhAvaH Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138] siddhaantkaumudii| [ bhvAdiyaNa prATiTat / guNaH kAraNA / vRddhiH kArakaH / dIrghaH kAryate / 2314 No caGyapadhAyA hrasvaH / (7-4-1) capare Nau yadaGgaM tasyopadhAyA parAnapi iyaGAdIn NilopaH apavAdatvAd bAdhate, parApekSayA apanadasya prabalatvAt paratvAdiyaGAdInAM NilopabAdhakatvAbhyupagame hi NeraniTItyatra zrAneTIti vyartham / kArayitatyAdAviDAdyArdhadhAtuke guNenaiva Nilopasya bAdhasiddheH / tatazca aniTIti vacanasAmarthyAdaniDAdAvArdhadhAtuke sarvasminpare Nilopa iti vijJAyate / evaM ca atatakSadityAdAviyAdipravRttiyogye'pyArdhadhAtuke sarvatra Nilopa i yasya niravakAzatvAdapavAdatvAdeva Nilopena iyaDAdibAdhasiddharvArtikamidaM vyarthamiti bhAvaH / apavAda evAyamiti / Nilopa ityarthaH / ato lopastu cikIrSaka ityatra vRddhiM cikIrSyAdityatra 'akRtsArvadhAtukayoH' iti dIrgha ca bAdhitvA puurvviprtissedhaadbhvti| nahyato lopo vRddhidIrghayorapavAdaH, gopAyitetyAdau vRddhidIrghayoraprAptayorapyato lopasthArambhAdityalam / iyaGiti / udAharaNasUcanamidam / atatakSaditi / takSadhAtIrNyantAlluGastipi ikAralope caGi dvitve saMyogapUrvakatvAd 'eranekAcaH-' iti yaNabhAve i yaGi prApte pUrvaviprati. SedhAd Nilopai halAdizeSe aDAgama atatakSaditi rUpam / yaNiti / udAharaNasUcanam / ATiTaditi / aTadhAtoryantAd ATi ityasmAd luGi tipi ikAralope caGi Ti ityasya dvitve 'eranekAca:-' iti yaNaM bAdhitvA pUrvavipratiSedhAriNalope ATi vRddhau rUpam / guNa iti / udAharaNasUcanam / kArageti / striyAm' ityadhikAre kRJdhAtoya'ntAt kAri ityasmAd 'NyAsazrantho yuc' iti yuci anAdeze 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' iti guNaM bAdhitvA pUrvavipratiSedhAriNalope strItvATTApi kAraNeti rUpam / vRddhiriti / udAharaNasUcanam / kAraka iti / kRbdhAtoya'ntAtkAri ityasmAraNvuli akAdeze vRddhiM bAdhitvA pUrvavipratiSedhAriNalope rUpam / dIrgha iti| udAharaNasUcanam / kAryata iti / kRJdhAtoya'ntAtkAri ityasmAt karmaNi laTi yaki 'akRtsArvadhAtukayoH' iti dIrgha bAdhitvA puurvviprtissedhaarinnlopH| tathA ca prakRte kAm i a ta ityatra 'eranekAcaH-' iti yaNaM bAdhitvA Nilore kAm a ta iti NerityetAvati sUtre kRte'pyArdhadhAtuka ityanuvRttyA ArdhadhAtuke parato vartamAno Nilopa iyaGyaNAdibhirbAdhitaH san parizeSAt kticyeva syAdityaniTItyasya vaiyarthya prasajyeta, tathA cAniDAdyArdhadhAtukaM sarvamapyasya viSayo na tu tijantameveti / ayamiti / Nilopa ityarthaH / allopAMze tu vacanamapekSitameva / tena cikIrSaka ityatra vRddhi cikIrSyAdityatra 'akRtsArva-' iti dI, bAdhitvA pUrvavipratiSedhena 'ato lopaH' iti lopo bhavatItyAhuH / Nau caGyapadhAyA hrasvaH / upadhAyAH kima , acakAGkSIt / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [136 hasvaH syAt / 2315 caGi / (6-1-11) caGi pare'nabhyAsadhAtvavayavasyaikAcaH prathamasya dve sto'jAdestu dvitIyasya / 2316 sanvallaghuni cpre'nglope| (7-4-63) caGpare iti bahuvrIhiH / anyapadArthoM NiH / sa ca 'aGgasya' iti ca dvayamapyAvartate / aGgasaMjJAnimittaM yaccaparaM Niriti yAvat tatparaM yallaghu tatparo yo'GgasyAbhyAsastasya sanIva kArya syAraNAvaglopeDasthitam / Nau caGi / aGgAdhikArAdAha yadaGgamiti / 'upadhAyAH' kim ? acakAGkSat / 'caGi' kim ? kArayati / 'yau' kim ? 'caGayapadhAyA' hrasva ityucyamAne adIdapadityatra dAdhAtoH NyantAd luGi caGi dA i at iti sthite zrAkArasya hrasve sati pug na syAt / NAvityuktau tu prAkArasya Nau parata upadhAtvAbhAvAna hrasvaH / 'dvivacane'ci' iti niSedhastu na zaGkayaH, dvitvanimittacaGa upadhayA vyavahitatvAt / tathA ca prakRte kam ata iti sthitam / caGi / 'ekAco dve prathamasya' iti 'ajAdedvitIyasya' iti cAdhikRtam / 'liTi dhAtoranabhyAsasya' iti sUtraM liTi iti varjamanuvartate, tadAha caDi para ityaadinaa| tathA ca kam ityasya dvitve halAdi. zeSe ka kam ata iti sthitam / sanvallaghuni / anaglopa iti cchedaH / bahuvrIhiriti / caG paro yasmAditi vigraha iti bhAvaH / karmadhArayamAzritya caGi pare iti nArthaH, prgrhnnvaiyt|i nanu bahuvrIhyAzrayaNe'pi 'atra lopo'bhyAsasya' ityataH abhyA. sasyetyanuvRttau caparake laghuni pare abhyAsaH sanvadityartho labhyate / tathA sati aNyantebhyo NizridrusabhyazcaGi dvitve azizriyat aduvvat asusravadityatrApi sanvattvaM syAt / tatazca 'dI? laghoH' iti sanvadbhAvaviSaye abhyAsasya vakSyamANo dIrghaH syAdityata zrAha anyapadArtho Niriti / tathA ca capare Nau iti labhyate / azizriyadityAdau ca NerabhAvAd na sanvattvamiti bhAvaH / sa cAGgasyeti ceti / bahuvrIhigamyo NiH 'aGgasya' ityanuvRttaM cetyarthaH / tatra NAvityAvRttau ekaM laghunItyatrAnveti / tathA ca caG. pare Nau yallaghu tasminparata iti labhyate / dvitIyaM tu anaglope itytraanveti| tathA ca Nau parato yaH aglopaH tasyAbhAve satIti lbhyte| aGgasyetyAvRttau ekaM capare ityatrAnveti / nimittanimittibhAve SaSThI / tathA ca aGgasaMjJAnimittabhUte caparake varNe pare iti labhyate / caparakazca varNaH arthAd NerikAra eva / na tu zridrasravAmantyavarNaH, tasya apratyayatvana aGgasaMjJAprApakatvAbhAvAt / etadarthameva aGgasyetyasya nimittaSaSThayasanvallaghuni / capara ityetAvataiva Niriti na labhyate, zridrunuvAmapi caparatvAdata Aha aGgasaMzAnimittamiti / aGgasyAbhyAsa iti / aGgasya ye dve vihite 1 vAkyamidaM prAyo'nyatra nopalabhyate / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 ] siddhAntakaumudI / [ bhvAdi sati / zrathavA zraGgasya iti nAvartate / caGpare Nau yadaGgaM tasya yo'bhyAso laghuparastasyetyAdi prAgvat / 2317 sanyataH / ( 7-4-76 ) abhyAsasyAta ikAraH syAtsani / 2318 dIrgho laghoH / ( 7-4-64 ) abhyAsasya ntatAmAzritya caGpara ityanenAnvayo'bhyupagataH / caGpara ityetAvataiva tu gAviti na labhyate, zridratraSu vyabhicArAt / dvitIyaM tvaGgasyetyetad abhyAsasyetyanuvRttena anveti / sanvaditi saptamyantAdvatiH, tadAha aGgasajJAnimittamityAdinA / athaveti / zrasminvyAkhyAne caGpare ityetad aGgasyatyatrAnveti na tu laghuni / zraGgasya ca pratyayanimittatvAdeva NeranyapadArthasya lAbhaH / laghunIti tu abhyAsasyetyatraivAnveti, tadAha caGpare Nau yadaGgamityAdinA / prAgvaditi / sanIva kAryaM syANNAvaglope asatItyarthaH / atra prathamapakSa eva bhASyasaMmataH, ajajA garadityatra caGpare Nau yallaghu tadabhyAsavyavahitamiti na sanvattvamiti bhASyokteH / evaM ca prathamapakSe underNyantAccaGi dvitve undidi a t ityatra abhyAsottara khaNDe caGpare Nau laghora - bhAvenAbhyAsasya tathAvidhalaghuparakatvavirahAt sanvattvAbhAvAnnAbhyAsadIrghaH / dvitIyapakSe tu caGpare Nau yadaGgam undid ityetat tadIyo'bhyAsazvaGamAdAya luptaM NimAdAya vA laghupara iti sanvattvasattvAdabhyAsadIrgha iti bhedaH / evaM ca prakRta kam a ta ityatra vyAkhyAdvaye'pi sanvattvaM sthitam / sanyataH / sani ata iti cchedaH / ' atra lopaH -' ityataH zrabhyAsasyetyanuvartate / 'bhRJAmit' ityasmAd iditi, tadAha abhyAsasyeti / kikam zrata iti sthitam / dIrgho laghoH / 'atra tayoH pUrvo'bhyAsa ityarthaH / aGgasyeti nAvartata iti / zrasmiMstu vyAkhyAne caGpare ityetAvataiva Niriti labhyate, tridrusraSu pareSu zraGgatvAsambhavAdato vyAcaSTe caGpare Nau yadaGgamiti / caGpare ityasyaiva vyAkhyAnaM NAviti jJeyam / anaglope kim, acakathat / sanyataH / 'atra lopo'bhyAsasya' ityato'bhyAsasyeti 'bhRJAmit ' ityata idgrahaNaM cAnuvartate, tadAha zrabhyAsasyetyAdi / taparakaraNaM kim, pApacyateH san / pApaciSaMta / na ca sani yo'bhyAsaH sannimitta iti vijJAnAttaparakaraNAbhAve'pi noklAtiprasaGgaH abhyAsasyeha yaGnimittatvAditi vAcyam, tAdRzavivakSAyAmadhISiSati pratISiSatItyAdAvavyApteH / na hi kArthI nimittatvenAzrIyate / yadyAzrIyeta tarhi 'dvirvacane'ci' iti niSedhena riszabdasya dvitvApravRttAvaririSatItyAdi na sidhyet / nanvevaM pipakSatItyAdAvavyAptiH / abhyAsasya sanparatvAbhAvAt / na ca 'yena nAvyavadhAna - ' nyAyena sanpravRttyA vyavahite'pyabhyAsasyetvaM syAdeveti vAcyam, pratISiSatItyAdAvabhyAsasyAvyavahnitasanparatvasaMbhavAduktanyAyasyApravRttiriti cet / atrAhuH - sanA dhAtu 1 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [141 laghordIrghaH syAtsanvadbhAvaviSaye / acIkamata / NiGabhAvapakSe tu 'kamezclezcaG vaktavyaH' / perabhAvAnna dIrghasanvadbhAvI / ackmt| lopo'bhyAsasya' ityataH abhyAsasyetyanuvartate, tadAha abhyAsasya laghordIrgha iti / abhyAsAvayavasya lghorityrthH| 'sanvallaghuni capare-' iti sUtraM snvcchbdvrjmnuvrtte| tacca prAgvadeva dvedhA vyAkhyeyam / tathA ca phalitamAha sanvadbhAvaviSaya iti / 'sanyataH' ityatra taparatvaM spaSTArthamiti 'dIrgho'kitaH' iti sUtre bhASye spaSTam / tathA ca ki kam a tetyatra abhyAsekArasya dIrgha abhyAsacutve aDAgame pariniSThitaM rUpamAha acIkamateti / atra laghorNiparatvaM yena nAvyavadhAnanyAyAdbodhyam / NiGabhAvapakSe tviti / 'AyAdaya ArdhadhAtuke vA' iti Niko vaikalpikatvAditi bhAvaH / kamezclezcaG vaktavya iti / aNyantatvAdaprAptau vcnm| NerabhAvAditi / NiGabhAvapakSe kamidhAtoranudAttattvAttaGi prathamapuruSaikavacane clezcaGi dvitve halAdizeSe abhyAsacutve aDAgame acakamateti rUpaM vakSyate / tatra NarabhAvAd 'dI? laghoH' ityabhyAsalaghordI? na bhavati, tatra laghuni capare'naglopa ityanuvartya capare NAveva tadvidhAnokteH / ata eva sanvattvAbhAvAt 'sanyataH' ityabhyAsAkArasya ittvaM ca na bhavatItyarthaH / 'dI? laghoH' iti dIrghavidhau mAkSipya sani sati yo dhAtuH sannantastadIyAbhyAsasyeti vyAkhyAnAnoktadoSaH / na ca sani pare abhyAsasyeti yathAzrutaM parityajyoktavyAkhyAne kiM mAnamiti vAcyam , taparakaraNasyaiva tatra mAnatvAt / kiM ca akAraprahaNamapi tatra mAnam / anyathA sana ityeva brUyAt / tAvatApyadhISiSati pratISiSatItyAdAvittvapravRttisiddheriti / dI? laghoH / laghorabhyAsasyeti / nanu ajjhalsamudAyasyAbhyAsasya laghusaMjJA durlabhA 'haskhaM laghu' iti sUtritatvAt / naiSa doSaH / ime hi na samAnAdhikaraNe SaSThayau ki tu vyadhikaraNe, tathA cAbhyAsAvayavasya laghordIrgha ityarthaH / 'laghuni capare'naglope' iti sarvamihAnuvartate / taca prAgvadeva dvedhA vyAkhyeyam , tadAha sanvadbhAvaviSaya iti / halAderiti prAcoktamihopekSitaM niSpramANatvAt / na hi munitrayoktiM vinA halAderiti vyAkhyAtumucitam / na caivamaundidat prATidityAdau dIrghaH syAditi zavayam , aGgalaghvorubhayorapi NicaM prati vizeSyatve dIrghasya ttraapraapteH| caparaM hi yadaGgam unda iti na tadIyo'bhyAso na vA caparaNicparaM yallaghu tatparaH / etena ATTiTadityAdibhASyodAharaNameva 'halAdeH' iti vyAkhyAne pramANamiti keSAMcidutprekSApi pratyuktA / dIrghAprAptyevodAharaNasauSTavasyoktatvAt / laghoH kim , 'kSaNu hiMsAyAm , acikSaNat / zAstre'smin 'kAryakAlaM saMjJAparibhASam' 'yathoddezaM saMjJA Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142] siddhaantkaumudii| [bhvAdi. saMjJAyAH kAryakAlasvAdaGgaM yatra dvirucyate / tatraiva dIrghaH sanvaJca nAnekAviti mAdhavaH // 1 // cakAstyarthApayatyUosyAdau nAGgaM dviruSyate / sanvattvaM na nimittam / kiMtu laghuni caGpara ityasya tatrAnuvRttyA sanvadbhAvaviSaye ttprvRttiH| ato dIrghasanvadbhAvAviti pRthaguktiH / atha paJcabhiH zlokaiH sanvadbhAvasUtraM 'dI? laghoH' iti sUtraM ca vizadayati saMjJAyA ityAdinA / asmin zAstre kAryakAlaM saMjJAparibhASamityekaH pakSaH / kAryakAlamityasya kAryapradezakamityarthaH / asminpakSe tattatkAryavidhipradezeSu saMjJAzAstrasya paribhASAzAstrasya ca upasthitiH / yathoddezaM saMjJAparibhASamiti pakSAntaram / uddezAH saMjJAparibhASAzAstrAnAnapradezAH, tAn anatikramya yathoddezam / saMjJAzAstraM paribhASAzAstraM ca svapradeza sthitameva tattadvidhyapekSitaM khaM svamartha samarpayatIti yAvat / asminpakSe kAryapradezaSu saMjJAparibhASAbhyAM tadarthasyaivopasthitiH, na tu saMjJAparibhASAzAstrayoriti sthitiH| 'sanvallaghuni-' iti sUtre 'dI? laghoH' iti sUtre ca agasyeti abhyAsasyeti cAnuvRttam / tatra kAryakAlapakSa 'pUrvo'bhyAsaH' iti sUtraM saMnihitam / tatazca aGgasya ye dve uccAraNe tayoH pUrvaH abhyAsasaMjJaH, sa sanvadbhavatIti phalitam / tatra kRdantocAraNazabdayogAdaGgasyeti karmaNi SaSThI, na tvavayavaSaSThI, kArakaSaSThayA balavattvAt / aGgaM ca pratyaye parataH kRtsnameva prakRtirUpam , na tu tadekadezaH / tatazca kRtsnamaGgaM yatra dvirucyate na tu tadekadezamAtraM tatraiva 'dI| laghoH' iti dIrghaH 'sanvallaghuni-' iti sanvadbhAvazca bhavati / evaM ca aGgasya ekAckatve satyeva tayoH pravRttiH, tatra kRtsnasyAGgasya dviruktH| anekAckeSu tu aGgeSu na tayoH pravRttiH, tatra ekasyaiva ekAcaH aGgaikadezasya dvirukteriti mAdhavo manyata iti prathamazlokasyArthaH / paribhASam' iti pakSadvayamapyasti jAtivyaktipakSavat / tathA ca 'pUrvo'bhyAsaH' ityasya 'sanvallaghuni-' ityAdinA saha pakSadvaye'pi ekavAkyatA samAnaiva, tathApi kAryakAlapakSe padaikavAkyatA, yathoddezapakSe tu vAkyaikavAkyatetyasti vizeSaH / tatredAnI kAryakAlapakSapAti mAdhavamataM tAvadvayAcaSTe saMjJAyA ityAdinA zlokadvayena / aGgaM yatreti / ayaM bhAvaH- 'sanvallaghuni-' 'dIrgho laghoH' iti sUtradvaye agasyetyavanuvartate, abhyA 'sasyeti ca / tenAGgasya ye dve tayoH pUrvo'bhyAsasaMjJakastasyeti phalitam / dve inyatra ca uccAraNe iti vizeSyasamarpakamadhyAhriyate, tacca kRdantam , tadyogAdaGgasyeti karmaNi SaSThI / tena yatrAGgaM dvirucyate tatraiva pUrvasya dIrghasanvadbhAvI sta iti / acIkarat / apIpacat / yuktaM caitat / asyeti SaSTyA kArakavibhaktitvasambhave tadupekSya zeSaSaSThI Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaattttvbodhiniishitaa| [143 kiM svasyAvayavaH kazcittasmAdekAcivadaM dvayam // 2 // vastuto'GgasyAvayavo yo'bhyAsa iti varNanAt / Uau~ dIrgho'rthApayatau dvayaM syAditi manmahe // // 3 // nAnekAtvityuktaM vizadayati cakAstIti zlokena / 'cakAsa dIptau' / arthamAcaSTe ityarthe Nici 'arthavedayoH-' iti prakRterApugAgame arthApidhAtuH / 'UrguJ AcchAdane' / ete trayaH anekAkA dhAtavaH / AdinA 'jAgR ni'drAkSaye' ityAdisaMgrahaH / ebhyo eyantebhyazcaGi ajhaM kRtsnaM na dvirucyate, kiMtu aGgasya kazcidakAjavayava eva dvirucyate / tasmAd anekAckeSu kRtsnasyAGgasya dviruktayabhAvAd ekAckeSvevAGgedhu 'dI| laghoH' iti dIrghaH, 'sanvallaghuni-' iti sanvadbhAvazcetyetaddvayaM bhavati, natvanekAkA vityarthaH / nanvevaM sati didaridrAsati ityAdau 'halAdiH zeSaH' ityAdyabhyAsakAryamanekAckeSvaGgeSu na syAt kRtsnAGgasya dviruktayabhAvAt / kiMca ajajAgaradityatra sanvattvamAzaGkaya NiparakalaghorgakArAkArasya jA ityanena vyavahitatvAdabhyAsasya na sanvattvamiti samAhitaM bhASye / tadetad anekAckAGgeSu sanvattvasyApravRttau virudhyeta, kRtsnasyAGgasya dviruktayabhAvAdeva tatra sanvattvasyAprAptau tacchaGkAyA evAnunmeSAdityakhArasyAdyathoddezapakSamAlambyAha vastuta iti / anggsyetyvyvssssttii| aGgAvayavasyAbhyAsasyeti labhyate / tatazca UrguJi Nyante caGi nu ityekadezasya dvitve'pi auynuvadityatra 'dIrgho laghoH' itybhyaaslghurdii/bhvti| sanvattvaM tu prayojanAbhAvApekSitam , abhyAse akArAbhAvena 'sanyataH' ityasyAsaMbhavAt / arthamAcaSTe ityarthe Nici prakRterApuki arthApidhAtozcaGi Nilope upadhAhrakhe thap ityasya dvitve'pi ArtIthapadityatra sanvadbhAvAt 'sanyataH' ityabhyAsasya ittvam abhyAsadIrghazceti dvayaM bhavatIti tvakalpanAyA anyAyyatvAt / nAGgaM dvirucyata iti / evaM ca, acacakAsat / Atathapat , aurgunavat , ityeva bhavatIti bhAvaH / avayavaH kazciditi / halAdeH prathamAvayavo dvirucyate ajAdestu dvitIyAvayava ityarthaH / ahaM yatra dvirucyate tatra pUrvasya dIrghasanvadbhAvau vidhIyamAnau ekAkSveveti ca phalitam / kiM ca asmipakSe ekAca ityaGgasya vizeSaNaM zabdato'pi sulabham , 'ekAco dve-' ityadhikArAdityAzayenAha tasmAdekAdivati / syAdetat-uktarItyA hrakhahalAdiHzeSacutvAdInyapi anekAkSu na syuH / na ceSTApattiH, didAsati, didaridrAsati, jigaNayiSatItyAdilakSyasya sarvasaMmatatvAt / tannirvAhArthaM yathoddezapakSa AzrIyata iti cet , tarhi ihApi sa evocitH| arthAdhikArapakSasyaivAbhyarhitatvAt , vRttyAdiSu khIkRtatvAcetyabhipretyAha vastuta iti / Uau~ dIrgha iti / syAdityapakRSyate / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdiH syAtsyAcca vyvsthyaa| jAnIma iti tRtIyazlokArthaH / aGgasyAvayava iti pakSe'pi cakAstau vizeSamAha cakAstau tviti / caturthazloko'yam / avasthA vastusthitiH / vyavasthayA pakSadvayeneti yAvat / capare ityanena anyapadArthatayA labdhasya NAvityasya saMnihitaM laghunautyetad vizeSyam / tathA ca capare Nau yallaghu iti prathamavyAkhyAnaM phalitam / ajameva vA vizeSyam / tathA ca capare Nau yadaGgamiti dvitIyaM vyAkhyAnaM phalitam / iti vyavasthayA. pakSadvayena sanvattvaM dIghazcetyubhayamidaM cakAmRdhAtau rAyante caGi Nilope dvitve acacakAsat ityatra na syAt , syaacetynvyH| tatra care Nau yallaviti vyAkhyAne sati naiva ubhayaM syAt / caparasya NeH kAm ityanena vyavahitatvAt / acIkamatetyAdau tvekavyavadhAnaM yena nAvyavadhAnanyAyAtmoDhavyameva / capare No yadaGgamiti vyAkhyAne tu acIcakAsadityatra ubhayaM syAdeva, aGgasya NiparakatvasatvAditi bodhyam / nanu capare Nau yallaviti, capare Nau yadaGgamiti ca auMnavat / iha sanvadbhAvastu nopayujyate, Nau kRtasyAdezasya sthAnivadbhAvena niSedhena vA nuzabdasya dvitve sati abhyAse avarNAbhAvAditi bhAvaH / arthApayatAviti / arthamAcaSTe ityarthe NicyApugAgame tatazca calezvaGi dIrghasya 'sanyataH' itItvasya ca pravRttau ArtIthapadityeva bhavatIti bhAvaH / artha upayAcAyAmityasya tu capare Nau Athiteti bhavati, na tu tatra dIrghasanvadbhAvayoH pravRttiriti curAdiSu sphuTIbhaviSyati / ubhayamiti / dIrghaH sanvaccetyetadvayamityarthaH / na syAtsyAcca vyavasthayeti / capare Nau yallaSviti vyAkhyAne na syAt / capare Nau yadaGgamiti vyAkhyAne tu syAt / evaM ca acacakAsat acIcakAsaditi vyAkhyAbhedena rUpadvayamityarthaH / nanu yathA capare Nau yalladhviti vyAkhyAne 'yena nAvyavadhAna-' nyAyena zrIpacadityAdAvevobhayaM bhavati na tvanekavyavAye / acacakAsadityAdau, tathA nyAyasAmyena laghuni yo'bhyAsa ityatrApyekenaiva vyavAyasya svIkAryatvAdacikSaNadityAdau sanvaditItvaM na syAditi cet / atrAhuH-'atsmRtvara-' itItvApavAdena atvavacanena tulyajAtIyApekSeNa saMyogasya vyavadhAne'pItvasya jnyaapittvaannoktdossH| ataeva 'dIrgho laghoH' iti sUtre laghoriti sArthakam / mAdhavo'pi jAgRdhAtAvitthamevAha / evaM ca vadan yathoddezapakSamegazizriyat / tathAca UrNadhAtau yattenoktamauMnavadityatra 'dI? laghoH' ityabhyAsasya dIrgho na bhavati cApare Nau yadaGgaM tasya yo'bhyAsa iti sUtrArthAt / atra tvaGgAvayavasyAbhyAso na tvaGgasyetyAdi / tatra tasyApyAgraho nAstIti gamyate / ataeva cakAstAvacI. cakAsadityudAjahAra / tathA ca matabhedAbhiprAyeNa pUrvAparagranthavirodhaH samAdheya iti| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [145 vizeSyaM sanihitaM laghunItyaGgameva vA // 4 // iti byAkhyAvikalpasya kaiyaTenaiva varNanAt / Neraglope'pi saMbandhastvagitAmapi siddhaye // 1 // atha krmyntaaviNshtprsmaipdinH| praNa 444 raNa 445 vaNa 446 bhaNa 447 maNa 448 kaNa 446 kaNa 450 vraNa 451 bhraNa 452 vaNa 453 zabdArthAH / aNati / raNati / vaNati / vakArAdisvAdetvAbhyAsalopo na / vavaNataH / vvnnith| dhaNirapi kaizcitpaThyate / dhaNati / proNa 414 apa. nayane / oNati / proNAMcakAra / zoNa 455 varNagatyoH / zoNati / zuzoNa / zroNa 456 saMghAte / zroNati / zloNa 457 ca / zoNAdayastrayo'mI tAlavyoSmAdayaH / paiNa 458 gatipreraNazleSaNeSu / praiNa iti kacitpaThyate / pipraiNa / dhraNa 456 zabde / upadeze nAnto'yam / 'raSAbhyAm-' (sU 235) iti vyAkhyAbheda kiM pramANamityata Aha iti vyAkhyAvikalpasya kaiyaTenaiva varNanAditi / Adartavyateti shessH| nanu Nau ityasyAvRttimabhyupagamya aglope'pi tadanvayaH kimartha ityata Aha airaglope'pIti / agitAmiti / kamu kAntA. vityaadiinaampiityrthH| siddhaya iti / dIrghasanvattvasiddhayarthamityarthaH / anyathA kamuprabhRtInAmukArAdyanubandhalopamAdAya aglopitvAd dIrghasanvadbhAvau na syaataamityrthH| iti ghiNiprabhRtayaH kamyantA daza gtaaH| kramyantA iti / 'kamu pAdavikSepe' ityetatparyantA ityarthaH / anunAsikAntA iti zeSaH / aNa raNeti / itaH prabhRti kana dIptAvityataH prAga muurdhnyaantaaH| proNa iti / RdittvaM 'nAglopi-' iti niSedhArtham / bhraNa zabda iti / adupadho'yam / upadeza iti / dhAtUpadeze nakArAnto'yam / akArasya uccAraNArthasya nivRttau tavargapaJcamAnta ityarthaH / tarhi NakArasya kathaM zravaNamityata Aha raSAbhyAkAtantrapariziSTe tvitvadIrghayoH ajIjAgaradityudAhRtam , tnmtdvye'pysNbhvaadupekssym| vyavasthAmeva vivRNoti Neriti / sanihitamiti hetugarbhavizeSaNam, laghunItyetad NeviMzaSyaM bhavati sanihitatvAdityarthaH / aGgameveti / asya capare ityatra AdezarUpacaDhaMze AkAGkSAbhAve'pi NAviti pratyayAMze utthitA kAGgatvAditi hetuH spaSTa eveti bhAvaH / kaiyaTenaiveti / tathA ca ekaM haradattamatam , aparaM tu kaiyaTamatamiti viSayavibhAgena vyAcakSANA upekSyA iti bhAvaH / caGgre ityAvartya aglopavizeSaNatayApi yojitaM tasya phalamAha nneriti| NizridrasraSu parato'glopitvAsaMbhavAdihApi capara ityetAvataiva NAviti labhyata iti bodhyam / agitAmapIti / pacikamizakiprabhRtInAmityarthaH / nahIsaMjJakAnAM lopo NicaM Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 ] siddhaantkaumudii| [ bhva di. gatvam / dhraNati / NopadezaphalaM yaGluki / dandhranti / baNa ityapi kecit / beNataH / beNitha / kanI' 460 dIptikAntigatiSu / cakAna |ssttn 461 vana 462 zabde / stanati / vanati / vana 463 SaNa 464 saMbhaktI / vanerarthabhedAt punaH pAThaH / sanati / sasAna senatuH / 2316 ye vibhaassaa| (6-4-43) janasanakhanAmAttvaM vA syAdyAdau kchiti / sAyAt , sanyAt / zrama 465 gatyA. diSu / kanI dIptikAntigati-ityatra gateH parayoH zandasaMbhaktyorAdizabdena saMgrahaH / amati / shraam| drama 466 hamma 467 mIma 468 gatau / dramati / dadrAma / 'jhayanta- (sU 2261 ) iti na vRddhiH| adramIt / hammati / jahamma / mImati / mimIma / ayaM zabde ca / camu 466 chamu 470 jamu 471 miti Natvamiti / nanu svAbhAvika eva NakAra ityastu, kiM nakArasya kRtaNatvasya nirdeza iti kalpanayetyata Aha Nopadezeti / nakArasthAnikaNopadezasya 'nazca' ityanuskhArAtmakaM phalaM yaGluki prtyetvymityrthH| dandhrantIti / dhraNa. dhAtoryaluki dvitve halAdizeSe 'nugato'nunAsikAntasya' ityabhyAsasya nuki uttarakhaNDe NakArasyAsiddhatvena anusvAre parasavarNe tasyAsiddhatvAd NatvAbhAve nakArasyaiva zravaNam / khAbhAvikaNakAropadeze tu uttarakhaNDe NakAra eva zrUyateti bhAvaH / baNetyapIti / pavargatRtIyAdiriti bhAvaH / kana dIptItyArabhya zrama gatyAdiSvityataH prAk tavargapaJcamAntAH / STana vaneti / AdyaH SopadezaH / STutvasaMpannaH TakAraH, tadAha stanatIti / vana ssnneti| dvitIyaH ssopdeshH| nanu Tana vana zabde iti vaneH paThitasya punaH pATho vyartha ityata Aha arthabhedAditi / vaneH zabde saMbhaktau ca vRttirissttaa| STanestu zabda eva vRttiriSTA / tatra STana vana zabde saMbhaktI cetyuktau STanerapi saMbhaktau vRttiH syAt / STana zabde ityuktvA vana saMbhaktau ceti pAThe tu gauravamiti bhAvaH / AzIliGi vizeSamAha ye vibhASA / 'janasanakhanAM snmloH| ityato janasanakhanAmityanuvartate / 'anudAttopadeza-' ityataH kGitIti / ye iti tadvizeSaNam / akAra uccAraNArthaH / tadAdividhiH / 'viDvanoranunAsikasyAt' ityata Adityanuvartate, tadAha janasanakhanAmityAdinA / sAyAditi / nakArasya Atve savarNadIrghaH / drama hamma mImR gatAviti / Adyo'dupadhaH / na vRddhi. riti / adramIdityatra halantalakSaNAyAM vRddhau 'neTi' iti niSiddhAyAM 'mayanta-' ityataH pratIkSata iti bhAvaH / Nopadezaphalamiti / anusvAra ityarthaH / daMdhrantIti / 'nugato'nunAsikAntasya' ityabhyAsasya nuk / gatyAdiSviti / gatizabdasaMbhaktivityarthaH / mIm / RditphalaM tu 'nAglopi-' iti niSedhaH / amimImat / 1 bAlamanoramAkRttu 'kana' iti IkArarahitaM pAThaM mnute| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [147 jhamu 472 adane / 2320 SThivuklamucamA ziti / (7-3-75) eSAmaco dIrghaH syAcchiti / 'bholi cama iti vaktavyam' bhAcAmati / 'prADi' kim-camati / vicamati / acamIt / jimi kecispaThanti / jemati / kramu 473 paadvitepe| 2321 vA bhraashbhlaashbhrmukrmullmutrsitruttilssH| (3-1-70) ebhyaH zyanvA syAtkamrarthe sArvadhAtuke pre| 2322 kramaH parasmaipadeSu / (7-3-76) kramerdIrghaH syAtparasmaipade pare ziti / krAmyati, kAmati / cakrAma / krAmyatu, kAmatu / 2323 snukramoranAtmane'ato halAdeH-' iti vRddhirnetyarthaH / jahammeti / abhyAsacutvena hasya jhaH / tasya 'abhyAse carca' ityanena jH| mimImeti / mImRdhAtorNali dvitve abhyAsahakhaH / ayaM zabde ceti / miimRdhaaturityrthH| SThivullamu / 'zamAmaSTAnAM dIrghaH zyani' ityato dIrgha ityanuvartate / dIrghazrutyA aca ityupasthitam , tadAha eSAmaco dIrgha iti / STivu klamu cam eSAM dvndvH| caim ityanena prAparvakasya camergrahaNam / acamIditi / 'mayanta-' iti na vRddhiH| kramu pAdeti / udittvam 'udito vA' iti vikalpArtham / vA bhrAza / 'divAdibhyaH zyan' ityataH zyaniti, 'kartari zap' ityataH kartarIti, 'sArvadhAtuke yak' ityataH sArvadhAtuke iti cAnuvartate, tadAha ebhyaH zyanvetyAdi / kramaH / dIrghaH syAditi / 'zamAmaSTAnAm-' ityataH tadanuvRtteriti bhAvaH / zitIti / 'SThivuklamutramAbh-' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / kAmasviti / madhyamapuruSaikavacane kAmetyatra tu 'kramaH parasmaipadeSu' iti dI? bhavatyeva / naca dIrghasyAGgAdhikArasthatvAd nalumateti niSedhaH zaGkayaH, lumatA lupte pratyaye yadaGgaM tasya kArya eva tasya prvRttH| ziti parataH krameraGgasya dIrghastu na luptapratyaye parasmaipade pare aGgasya kAryam, kiMtu ziti pare aGgasya kAryamiti bodhym| snukramoH / paJcamyarthe SaSTI AtmanepadanimittasyAbhAvaH anAtmanepadanimittam , SThivulamu / SThIvati / klAmyati / AGi cama iti / 'ThivuklamvAcamAm' iti vRttikArakoktapATho 'yukta iti bhAvaH / jimi keciditi / tathA ca jemanamiti bhojane prayuJjate / vA bhrAza / ubhayatra vibhASeyam / anavasthAnArtho bhramiH / kvamitrasI ca divAdI, tebhyo nityaM prApte itareSAmaprApte cArambhAt / bhrAza bhlAza dIptau / phaNAdAvetau / bhramu calane bhvAdiH, jvalAdiH phaNAdirapi manoramAyAM paThyate, tadrabhasAditi navyAH / bhrama anavasthAne divAdiH, puSAdiH, zamAdiH, tatra bhvAdeH bhramyati bhramati / zamAdestu zyani dIrgha bhrAmyatIti trairUpyam / klamu glAnau, trasI udvege, 1 'STivu klamvAcamAm' iti kvacit pAThaH / 2 vArtikamidaM bAlamanoramA kRto'sammatamiti bhaati| 3 'Acam' iti kvacit / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdipadanimitte / (7-2-36) atraiveT / akramIta / atha revasyantA anudAttetaH / aya 474 vaya 475 paya 476 maya 477 caya 478 taya 476 Naya 480 gatau / ayate / 2324 dayAyAsazca / (3-1-37) daya aya prAs ebhya Am syAliTi / ayaaNcke| ayitaa| bhayiSISTa / 2325 vibhASeTaH / (8-3-76) iNaH paro ya iT tataH pareSAM pIdhvaMluliTAM dhasya vA mUrdhanyaH syAt / ayiSIr3havam , ayiSIdhvam / arthAbhAve avyayIbhAvena saha naJtatpuruSo vikalpyata ityukteH samAsaH / AtmanepadanimittAbhAve sati snukrambhyAM parasya valAdyArdhadhAtukasya iT syAdityarthaH / snukamoranudAttopadezAnantarbhAvAdiTi siddhe vacanamidaM niyamArthamityAha atraiveDiti / evaM ca bhAvakarmalakAreSu irAna bhavati / upasnoSyate jalena / bhAvalakAro'yam / upakaMsyate / karmaNi luT / syaH / prastutamityatra tu zrayukaH kitIti niSedhAnneTa, AdhadhAtukasyeDvalAderiti ividheH purastAtpratiSedhakANDArambhasAmarthyAt / 'snukramoranAtmanepade' iti tu na sUtritam, Atmanepadabhinne parasmaipade pare ityarthe cikramiSyatItyasiddhaH syena vyavadhAnAt / Atmanepade pare neDiyarthe tu pracikraMsiSyata itysiddhiH| ato nimittagrahaNamityalam / akramIditi / 'hmayanta-' iti na vRddhiH / iti kamyantAH parasmaipadino gtaaH| revatyantA iti / reva plavagatAvityetatparyantA ityarthaH / ayapayetyArabhya zala calane ityataH prAg yakArAntAH / dayAyAsazca / daya aya prAs eSAM samAhAradvandvAtpaJcamyekavacanam / kAspratyayAdityata Am liTItyanuvartate, tadAha ebhya Am syAliTi iti / vibhASeTaH / 'iNaH SIdhvaMluGliTAM dhaH-' ityanuvartate / 'apadAntasya-' ityato mUrdhanya iti ca, tadAha iNaH paro ya iDityAdi / irANantAdaGgAdityarthaH / ayiSIdavamiti / AzIliMDo dhvamaH sIyuT / yalopaH / ArdhadhAtukatvAnna salopaH / iT / yakArAdiNaH paro ya iT tataH paratvAd dhasya mUrdhanyo DhaH / iTaH parabhaktatvAdyakArAntAdaGgAt truTa chedane, laSa kAntau / krmH| 'SThivulamucamAm-' ityato'nuvartanAdAha parasmai pade zitIti / parasmaipade kim , upakramate / parAkramate / snukrmoH| anAtmanepadanimitte iti / zrAtmanepadanimittAbhAve ityrthH| anye tu dvivacanasthAne vyatyayena ekavacanam , anAtmanepadanimittayorityartha ityaahuH| ubhayorapi bhAvakarmakarmavyatihArAstako nimittam , kramestu vRttisargAdayo'pIti bodhyam / snukramorudAttatvAdiTi siddhe niyamArtho'yamityAha atraiveDiti / anAtmanepadeti kim , upasnoSyate jlen| upakrasyate / nimitta iti kim , nautIti navitA, sa ivAcarati nvitriiyte| iha pyaG AtmanepadanimittaM na tu lautirityAhuH / lubliTAM dhasyeti / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [146 prAyiSTa / prAyivam , aAyidhvam / 2326 upsrgsyaaytau| (-2-16) ayatiparasyopasargasya yo rephastasya lasvaM syAt / plAyate, plaayte| nisduso rutvasyAsiddhatvAnna latvam / nirayate / durayate / nirdurostu nilayate dulayate / pratyaya iti viNo rUpam / atha katham 'udayati vitatolarazmirajI' iti mAghaH / iTa kiTa kaTI ityatra prazliSTasya bhaviSyati / yadvA 'anudAttatvalakSaNamAtmanepadamanityam' (197) / cakSiGo DirakaraNAjjJApakAt / vAdisvAd vavaye / peye / meye / ceye / teye / praNayate / neye| daya 481 dAnagatirakSaNahiMsAdAneSu / prAdAnaM grahaNam / dayAMcake / raya 482 gtii| UyI 483 tantusantAne / UyAMcakre / pUyI 484 vizaraNe durgandhe c| pUyate / pupye| knUyI parasya iSIdhvama iNNantAdaGgAtparatvAnnitye prApte vikalpo'yam / prAyivamiti / luDo dhvami, cleH sici, ATi vRddhau, sica iTi, 'dhi ca' iti salopaH / dhvama ivAntAdaGgAtparatvAnnitye prApte viklpH| aGgAditi nivRttamiti kecit / upsrgsyaaytii| ayatAviti ztipA nirdeshH| 'kRpo ro laH' ityato ro la ityanuvartate, tadAha ayatiparasyetyAdinA / plAyata iti / pra ityupasargaH / palAyata iti / parA ityAkArAnta upasargaH / nanu nirayate durayata ityatrApi latvaM syAdityata Aha nisdusoriti / tarhi nilayate dulayata iti kathamityata Aha nirdurostviti / etadarthameva prAdiSu sAntayo rephAntayozca nirdeza iti bhAvaH / tarhi pratyaya ityatrApi praterayatiparatvAd rasya latvaM syAdityata Aha pratyaya iti tviti / pratipUrvakAdiNdhAtoracpratyaye pratyaya iti rUpam / ayatiparatvAbhAvAna latvamityarthaH / ayadhAtumAdAya platyaya iti na, anabhidhAnAditi kaiyaTaH / kathamudayatIti / utpUrvakAdayadhAtoH zatrantAtsaptamyantamiti matvA AkSepaH / anudAttattvena laTaH zAnacprasaGgAditi bhAvaH / prazliSTasyeti / idhAtoriti shessH| tasya anudAttetvAbhAvAcchatRpratyayo nirbAdha iti bhaavH| jhApakAditi / cakSiGdhAtau ikArasya anudAttatayA anudAttettvAdeva Atmanepadasiddhau GitkaraNaM anudAttettvaprayuktAtmanepadasya anityatAM jJApayati / tasya anityatve tu nityAtmanepadArtha DitkaraNamarthavaditi bhAvaH / idaM tu bhASye na dRzyate / vAditvAditi / vayadhAtoliTi vAditvAdetvAbhyAsalopayorabhAva sati vavraye iti rUpamityarthaH / NayadhAtu. rNopadeza iti matvA Aha praNayata iti| 'upasargAdasamAse'pi-' iti Natvamiti bhaavH| dayAMcakra iti / 'dayAyAsazca' ityAm / UyAMcaka iti / ijAdiliTi lilihilve lilihidhve / atha kathamiti / zAnacA bhAvyamiti shngkituraashyH| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 ] siddhaantkaumudii| [bhvAdiH 485 zabde unde ca / cuknUye / camAyI 486 vidhUnane / cacamAye / sphAyI 487 o pyAyI 488 vRddhau / sphAyate / psphaaye| pyAyate / 2327 liDyaGozca / (6-1-26 ) liTi yaGi ca pyAyaH pIbhAvaH syAt / punaH prasaGgavijJAnAt pIzabdasya dvitvam / 'eranekAcaH- (sU 272) iti yaN / pipye pipyAte pipyire / 2328 dIpajanabudhapUritAyipyAyibhyo'nyaH tarasyAm / (3-1-61) ebhyazclezciyavA syAdekavacane tazabde pre| 2326 ciNo luk / (6-4-104) ciNaH parasya tazabdasya luksyAt / apyAyi, apyAyiSTa / tAya 486 santAnapAlanayoH / santAnaH prabandhaH / taayte| vatAye / pratAyi, atAyiSTa / zala 460 calanasaMvaraNayoH / vala 461 valla 412 saMvaraNe saMcaraNe ca / vavale / vavalle / mala 463 malla 464 dhAraNe / tvAdAm / undane ceti / kledane cetyarthaH / sphAyI o pyAyIti / odi tvam 'aoditazca' iti niSThAnatvArtham / IdittvaM tu 'zvIdito niSThAyAm' iti irinaSedhArtham / liDyozca / liT ca yaG ceti dvndvaatsptmii| 'pyAyaH pI' iti sUtramanuvartate, tadAha liTi yaGi ceti / nanu pyAyaliTi dvitvaM bAdhitvA paratvAt pIbhAve dvitve 'eranekAcaH-' iti yaNi pipye iti rUpamiSyate / tatra dvitvaM bAdhitvA paratvAt pIbhAve kRte punardvitvaM na saMbhavati, 'vipratiSedhe yadbAdhitaM tadbAdhitameva' iti nyAyAdityata Aha punaH prasaGgeti / 'punaH prasaGgavijJAnAt siddham' iti pribhaassaa| vipratiSedhe bAdhitasyApi punaH pravRtterabhyupagamAtkRte'pi pIbhAve dvitvAdikaM siddhamiti tadarthaH / dIpajana / 'cleH sic' ityataH cleriti, 'ciNa te padaH' ityasmAt ciNa te iti cAnuvartate, tadAha ebhyazcleriti / ekavacana iti / dIpAdInAmAtmanepaditvena tebhyastazabdasya ekavacanatvaniyamAditi bhaavH| viNo luk / ciNa iti paJcamI, tadAha ciNaH parasyeti / ciNaH parazca arthAt tazabda eva bhavati / ciNabhAve cleH sici rUpamAha apyaayisstteti| tAya saMtAneti / luGi 'dIpajana-' iti clezciNi talope rUpamAha ataayiiti| ciNabhAve sici atAyiSTeti rUpam / zala calanetyArabhya te ityataH prAg lAntAH / teva ityArabhya revatyantA vakArAntAH / SedhAtoH SopadetvAtsatve sevata ityAdi knUyI zabde unde ca / undaH vedanam / liDayaDozca / yaDi pepIyate / dIpajana / dIpI dIptau, janI prAdurbhAve, budha avagamane, pUrI ApyAyane-ete divAdayaH / ciNo luk / parasya luk syAditi / tabdasyeti kazcitpaThyate, tadArthikArthakathanam / tazabde parataH ciNi vihite ciNaH parasya jAyamAno luk 'pratyayasya Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-ttvbodhiniishitaa| [151 mele / mamalle / bhala 465 bhanna 466 paribhASaNahiMsAdAneSu / babhale / babhanle / kala 467 zabdasaMkhyAnayoH / kalate / cakale / kalla 498 avyakta zabde / kallate / azabde iti svAmI, azabdastUSNIbhAva iti ca / te 466 devR 500 devane / titeve / dideve / SevR 501 gevR 102 glevR 5.3 pe 504 mevR 505 mlevR 506 sevane / 'parinivibhyaH-' (sU 2275) iti Satvam / pariSevate / siSeve / ayaM sopadezo'pIti nyAsakArAdayaH / tad bhASyaviruddham / gevate / jigeve / jigleve / pipeve / mevate / mlevate / zevR kheta klevR ityapyeke / raMvR 507 plavagatau / plavagatiH plutagatiH / revate / athAvatyantAH parasmaipadinaH / mavya 508 bandhane / mamavya / sUrya.506 Irya 510 Iya' 511 iirssyaarthaaH| haya 512 gtau| aMhayIt / yAntatvAba rUpam / pariSevata ityatra 'sAtpadAdyoH' iti niSedhe prApte Aha parinivibhya iti / siSeve iti / AdezasakAratvAt Satvamiti bhAvaH / ayaM sopadezo'pIti / vRdhaaturityrthH| tadbhASyaviruddhamiti / seksRpsRstRsRjastRstyAnAmeva bhASye SopadezaparyudAsAditi bhAvaH / rekha plavagatAviti / plaveti na dhAtvantaramiti sUcayannAha plavagatiH plutagatiriti / ayapayetyAdirevatyantA gatAH / avatyantA iti / ava rakSaNe ityetatparyantA ityrthH| mavyetyArabhya ala bhUSaNetyataH lukzlulupaH' iti vacanAttazabdasyaiveti spaSTatvAt / ayamiti / Se dhAtuH / bhASyaviruddhamiti / yadi sopadezaH syAtadA styAyatirivAyamami SopadezalakSaNe paryudasyeta, tadakaraNAnAsti sopadeza iti bhAvaH / plava gatAviti / kecit plaveti dhAtvantaramityAhustaddhi manoramAyAM dUSitam / plaveti dhAtvantaratve 'vibhASA Gi ruplavoH' ityatra pluvaH pakSe ghavidhAnaM vyartha syAt / plavetyetasmAd ghani prAplAvazabdasya siddhatvAt / tathA 'sravati zRNoti-' iti sUtreNa plavaterabhyAsokArasyetvavidhAnamapi vyartha syAt / taddhi pakSe apiplavaditi rUpasiddhyartha kriyate, tacca rUpaM plavadhAtoH 'sanyataH' ityanena siddhamiti kiM tadupAdAneneti / mamavyeti / 'yasya halaH' iti lopastu na bhavati, yasyeti saMghAtagrahaNamiti siddhaantittvaat|vrnngrhnne tvarthavagrahaNaparibhASAyA apravRttyA putrakAmyetyAdAvapi lopaH syAditi dik / luTi mvyitaa| aziSi mavyAt / 'halo yamAm-' iti dhAtuyakArasya vA lopH| sUrya Iya' / Nali suSU_ / IdAMcakAra / IrSyAcakAra / ebhyaH vipi 'lopo vyo:-' iti lope, 'sko:-' iti kalope jazatvacarvayoH sUrTa I / saMyogAntalopasviha na bhavati 'rAtsasya' iti niyamAt / sUrya Adara iti vakSyate, tarayApi sUrTsa ityeva ruupm| haya gatau / jahAya / huNyAt / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. vRddhiH / zukhya 513 abhiSave / avayavAnAM zithilIkaraNaM surAyAH sandhAnaM vA abhiSavaH, snAnaM ca / zuzucya / cucya ityeke / haya 514 gatikAntyoH / jaharya / ala 111 bhUSaNaparyAptivAraNeSu / alati / paal| 2330 ato lrAntasya / (7-2-2) ra iti luptaSaSThIkam / ataH samIpau yo lau tadantasyAGgasyAto vRddhiH syAtparasmaipadapare sici / neTi ' (sU 2268 ) iti prAg yakArAntAH / ala bhUSaNetyArabhya kho>> pratIghAta ityataH prAg lakArAntAH / ato lrAntasya / 'sici vRddhiH parasmaipadeSu' ityanuvRttam / 'aGgasya' ityadhi. kRtam / tadvizeSaNatvAttadantavidhinaiva siddhe antagrahaNaM vyartham / tatrAha reti luptaSaSTIkamiti / ra antasya iti chedaH / la ca rati samAhAradvandvAt SaSThayekavacanaM luptam / rasyAntasyeti saamaanaadhikrnnyenaanvyH| ata iti vyadhikaraNaSaSThayantam antasyetyatrAnveti / antazabdaH samIpavartivAcI / tathA ca ataH samIpavartino rasyeti lbhyte| rasyetyaGgavizeSaNatvAttadantavidhiH, tatazca atsamIpavatirephalakArAntasya aGgasya sici vRddhiriti labhyate / ata ityAvRttaM vRddhau sthAnitvenAnveti, tadAha ataH samIpAvityAdinA / ataH samIpa iti kim ? akhorIt / amIlat / lrAntasya iti kim ? mA bhavAnatIt / ato vRddhirityukvA ataH samIpAvityanuklo tu avadhIt ashvlliiditytraativyaaptiH| atra aGgasyAntau rephalakArau nAtaH samIpAviti na vRddhiH| nacAtra ato bhakAreNa lakAreNa ca vyavahitatvAdeva na vRddhiH / pAlIdityAdau ekavyavadhAne caritArthatvAditi vAcyam , zithilIkaraNamiti / somamabhiSuNotItyAdau darzanAt |suraayaa iti| tatprakaraNe 'saMdhAnaM syAdabhiSavaH' ityamarokteH / ato lrAntasya / yadyavayavavacanenAntazabdena bahuvrIhira cAnyapadArthastatpakSe vizeSaNena tadantavidheH siddhatvAdantagrahaNamanarthakam , azvallIdityatrAtivyAptizca ! samIpavAcinA antazabdena SaSThIsamAsapakSe rapiraNizalla. prabhRtiSvativyAptiH, aGgasyAto loH samIpatvAt / laM ca tadantazceti samIpavAcinAnta: zabdena karmadhArayapakSe tvantazabdasya vizeSaNatvAtpUrvanipAtaH syAdata Aha luptaSaSThIkamiti / antazabdaH samIpavAcItyabhipretyAha ataHsamIpAviti / ato vRddhiH syAditi / iha ata ityasya tantrAvRttyAdikaM khIkartavyam / anyathA prayojanAbhAvAdikparibhASAnupasthAne'pyalontyaparibhASayAntyasya syAditi bhAvaH / yadyapi 'zrato trasya' ityukke'pi lAntasyAGgasya ataH sici pare vRddhirityarthe svIkRte yena nAvyavadhAna-' nyAyeneSTaM sidhyati, tathApyaGgasya sici pare ato vRddhirityartho'pi pratIyeta / tatazcAzvallIdityatrAtiprasaGgaH syAt / tadvAraNAya sUtre'ntaprahaNaM kRtamiti / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [153 niSedhasya 'zrato halAdeH-' (s 2284) iti vikalpasya cApavAdaH / mA bhavAnAlIt / zrayaM svaritedityeke / tanmate alate ityAdyapi / bhi phalA 16 vizaraNe / 'tRphala-' (sU 2301) ityetvam / phelatuH pheluH / aphAlIt / mIla 117 zmIla 518 mIla 116 camIla 520 nimeSaNe / nimeSaNaM sNkocH| dvitIyastAlavyAdiH / tRtIyo dntyaadiH| pIla 521 pratiSTambhe / pratiSTambho rodhanam / NIla 122 vaNe / ninIla / zIla 123 smaadhau| shiilti| kIla 124 bandhane / kUla 525 prAvaraNe / zUla 126 rujAyAM saMghoSe ca / tUla 527 niSkarSe / niSkarSo niSkoSaNam / taccAntargatasya bahinissAraNam / tutUla / phUla 528 saMghAte / mUla 526 pratiSThAyAm / phala 530 niSpattau / sici pare yadaGgaM tadakArasya vRddhirityarthAzrayaNe ativyAptivAraNArthatvAt / tri phaleti / vizaraNaM zithilIbhAvaH / 'AdijiTuDavaH' iti mirit / 'jItaH ktaH' iti prayojanam / 'Aditazca' iti imniSedhArthamAdittvam / lieinamittAdezAditvAdaprApte zrAha taphaleti / mIla zmIleti / nimeSaNaM netrasaMkocaH / saMkoca iti pAThe'pyayamevArthaH / NIla varNa iti / varNakriyAyAmityarthaH / phala niSpattAtadanurodhenAntazabdasya samIpavAcitvamata ityasya cAnuvRttiH svIkRte iti bodhyam / ataH samIpAviti kim , akhorIt / amIlIt / lAntasyAGgasya kim , zvalla Azu gamane / azvallIt / atra akArasamIpo yo lakAraH sa nAGgasyAntaH, yastvajasyAntaH sa tu nAkArasya samIpaH / nanu letyasya luptaSaSTIkatvAbhyupagame'pyantazabdasyAvayava. vAcitvaM svIkRtya aGgasyAntaM yad laM tasyAtaH tatsamIpasyAto vRddhiriti vyAkhyAne tvata ityasyAvRttinApekSiteti cet / atrAhuH-'halantyam' iti sUtre manoramAyAM 'sAmIpyaM SaSThayarthaH' iti pakSasya nirAkaraNAttadanurodhenAtrAta ityasyAvRttirAzriteti / atra kecit-'ato lAntasya' ityatra leti luptasaptamIkam / athavA 'to lAnta' iti vyastameva sUtrayituM zakyam / tathA ca 'aGgasyAntaM yad lUM tasminpare'vyavahitasyAto vRddhiriti vyAkhyAnasambhavAna tantrAvRttyAdyAzrayaNaklezaH / na cAGgasya vizeSyatvenaivAnvayo yujyate na tu vizeSaNatvena 'padAGgAdhikAre tasya ca tadantasya ca' iti paribhASAyAH padamaGgaM ca vizeSyaM bhavatItyabhiprAyavarNanAditi vAcyam , 'allopo'naH' iti sUtre'GgAvayavo'sarvanAmasthAnetyevaM bhASyakArAdibhirvizeSaNatayA vyAkhyAnAtvacidvizeSaNatve'pyaGgasya na kSatirityAhuH / neTItyAdi / yadyapi purastAdapavAdanyAyena neTItyasyApavAdo na tu vikalpasyApi, tathApi bAdhyasAmAnyacintAyAM svaviSaye prApta sarva bAdhyata iti purastAdapavAdanyAyo'tra na pravartata iti bhaavH| mIla saMkoca Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdiphelatuH pheluH / culla 531 bhAvakaraNe / bhAvakaraNamabhiprAyAviSkAraH / phulla 532 vikasane / cilla 533 zaithilye bhAvakaraNe ca / tila 534 gtii| telati / tilla ityeke / tillati / velu 535 cela 536 kela 537 khela 538 vela 536 vella 540 calane / paJca RditaH / SaSTho lopadhaH / pela 541 phela 542 zelu 543 gatau / Selu ityeke / skhala 544 saMcalane / caskhAla / askhAlIt / khala 545 saJcaye / gala 546 adane / galati / agAlIt / Sala 247 gatau / salati / dala 548 vizaraNe / zvala 546 zvalla 550 aashugmne| zazvAla / azvAlIt / zazvalla / azvallIt / khola 551 khokraM 552 gatiprati. ghAte / kholati / khorati / dho; 153 gaticAturye / dhorati / sara 554 chadmagatI / tassAra / atsArIt / kmara 555 hUrchane / cakmAra / abhra 556 vana 557 mabhra 558 cara 556 gtyrthaaH| caratirbhakSaNe'pi / abhrati / paanbhr| mA bhavAnabhrIt / aGgAntyarephasyAtaH samIpasvAbhAvAna vRddhiH / SThivu 560 nirasane / 'SThivunamu-' (sU 2320 ) iti diirghH| ThIvati / asya dvitIyo varNasthakAraSThakAro veti vRttiH| tiSTheva tiSThivatuH tiSThivuH / TiSTheva TiSThivatuH ttissttivuH| 'hali ca' (sa 354) iti dIrghaH / SThIvyAt / ji 561 jye| ayamajanteSu paThituM yuktaH / jaya utkarSaprAptiH / akarmako'yam / jyti| 2331 sanliTorjeH / viti / bhi phaleti pUrva paThitam / anubandhabhedAtpunaH pAThaH / khola khojra iti| dvitIyo rephAntaH / Rdit / ita Arabhya ThiveH prAg rephAntAH / dhobra gaticAturya iti / azvagativizeSa ityarthaH / rephAnto'yam / Rdit / tsara chadmagatAviti / kpttgtaavityrthH| kmara hUrchana iti / kuTilIbhavana ityarthaH / SThivu nirasana iti / idupadhaH / udit / ita Arabhya USmAntebhyaH prAg vakArAntAH / tipi zapi laghUpadhaguNe prApte Aha SThivulamvitIti / lyuTi tu zitparakatvAbhAvAd dIrghAbhAve lghuupghgunnH| ThIvanamiti tu pRSodarAditvAt samAdheyam / asyati / TivudhAtoH dvitIyo varNaH thakAra ityarthaH / kRtaSTutvasya nirdeza iti bhAvaH / Sopadezo'yam / kevaladantyathakAraparakasAditvAt Sopadezatve'pi na satvam , 'subdhAtuSTivu-' iti niSedhAt / liTi tu 'zapUrvAH khayaH' iti SakAravakArayonivRttyA iti / netrasaMkoce tu pracuraprayogaH / tila gatau / tila nehane iti curAdau / dala vizaraNe / vizaraNamavayavAnAM vibhAgaH / ghorR / dhoritakamazvAnAM gtivishessH| niSTAntAtsaMjJAyAM kan / tsara chadmagatau / chadmanA kapaTena gatiH chadmagatiH / kmara harchane / hurchanaM kauTilyam / SThivu nirasane / asya lyuTi Thevanam / ThIvanA'sRkzaka Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 155 1 ( 7-3-57 ) jayateH santignimitto yo'bhyAsastataH parasya kutvaM syAt / jigAya jigyatuH jigyuH / jigayitha, jigetha / jigAya, jigaya jigyiva jigmi / jetA / jIyAt / zrajaiSIt / jIva 562 prANadhAraNe / jijIva | pIva 563 mIva 564 tIva 565 NIva 566 sthaulye / pipIva | mimIva / titIva / ninIva / cIvu 567 devu 568 nirasane / urvI 566 turvI 570 thurvI 571 durvI 572 dhurvI 573 hiMsArthAH / UrvAMcakAra / 'upadhAyAM ca ' ( sU 2265 ) iti dIrghaH / tutUrva / gurvI 574 udyamane / gUrvati / jugUrva / murvI 575 bandhane / purva 576 parva 577 marva 578 pUraNe / carva 576 adane / bharva 580 hiMsAyAm / karva 581 kharva 582 garva 583 darpe / arva 584 zarva 185 parva 586 hiMsAyAm / zrAnarva / zarvati / sarvati / ivi 587 vyAptau I invati / invAMcakAra / pivi 188 mivi 586 Nivi 590 secane / tRtIyo STutvanivRttau rUpamAha tiSTheveti / ThakArasya svAbhAvikatve tu TiSTheveti rUpam / ji jaya iti / jidhAturaniTkaH / sanliTorjeH / ' abhyAsAca' iti sUtrAd abhyAsAdityanuvartate / 'cajoH ku ghirANyato:' ityasmAt ku iti ca / sanliToriti nimittasaptamI abhyAse anveti tadAha sanlirinamitto yo'bhyAsa ityAdi / sani liTi ca abhyAsAt parasya kutvamiti vyAkhyAne tu yaGlugantAt sani jejayiSati ityatra kutvaM syAt / ataH sanlirinamitto yo'bhyAsa iti vyAkhyeyamiti mAdhavaH / jigAyeti / gali dvitve vRddhau uttarakhaNDe jasya kutvena gaH / jigyaturiti / kittvAd guNAbhAvo liTi 'ekAca - ' iti igniSedhaM bAdhitvA kAdiniyamAdiTi prApte, thali 'acastAsvat -' iti tanniSedhasya bhAradvAjaniyamAdvikalpaH, tadAha jigayitha, jigetheti / jigyathuH / jigya / 'galuttamo vA' iti matvA Aha jigAya, jigayeti / krAdiniyamAdiTaM matvA zraha jigyiva jigyimeti / jeteti / jeSyati / jayatu / zrajayat / zrazIrliGi 'prakRtsArvadhAtukayoH-' iti dIrgha matvA zrAha jIyAditi / zrajaiSIditi / 'sici vRddhiH-' iti vRddhiriti bhAvaH / ajeSyat / parvadhAtuH SopadezaH / ividhAtoridittvAnnum, tadAha invatIti / invAMcakAreti / numi ijAdigurumattvAdAmiti bhAvaH / nmUtraretAMsyapsu na nikSipet' ityatra pRSodarAditvAtpakSe dIrgha IkAra ityAhuH / santiTorjeH : / sanlirinamitta iti / yadi tu sani liTi ca pare yo'bhyAsa iti prAco vyAkhyAnamAdriyeta tadA 'yena nAvyavadhAna -' nyAyena prakRtivyavadhAnaM soDhavyameva paraM tu yaGlugantAtsani jeyayiSatItyatra kutvaM syAt na ca tanmAdhavapranthasaMmatamiti / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 ] siddhaantkaumudii| [bhvAdimUrdhanyoSmAdirityeke / sevane iti taraGgiNyAm / pinvati / pipinva / hivi 211 divi 562 dhivi 563 jivi 564 prINanArthAH / hinvati / dinvati / 2332 dhinvikRNvyora ca / (3-1-80) anayorakAro'ntAdezaH syAdupratyayazca zabviSaye / 'ato lopaH' (sU 2308) tasya sthAnivadbhAvAllaghUpa. dhaguNo na / upratyayasya pirasu gunnH| dhinoti dhinutaH dhinvanti / 2333 lopazcAsyAnyatarasyAM mvoH| (6-4-107) asaMyogapUrvo yaH pratyayokArastadantasyAGgasya lopo vA syAd mvoH parayoH / dhinvaH, dhinuvaH dhinmaH, dhinumaH / mipi tu paratvAd guNaH / dhinomi / 2334 utazca pratyayAdasaMyogapUrvAt / (6-4-106) asaMyogapUrvo yaH pratyayokArastadantAdaGgAt pivimivItyAdaya iditaH / dhinvikRNvyoH / a iti luptaprathamAkam / dhivikRravyoH kRtanumoH dhinvikRravIti nirdezaH / 'tanAdikRbhya H' ityata uriti cakArAdanukRSyate / 'kartari zap' ityataH kartarIti, 'sArvadhAtuke yak' ityataH sArvadhAtuka iti ca, tadAha anayorityAdinA / vakArasyAkAraH, dhin au ti iti sthitam / ato lopa iti / yugapatsaMniyogaziSTatayA upratyayAkArayovidhAne'pi zrutakramAnurodhena pravRttyA prArdhadhAtukopadezakAle dhina ityasyAdantatvamiti bhAvaH / nanvatra vakArasya lopa eva vidhIyatAM kimakAravidhinatyata Aha tasyeti / vakArasya lopavidhau tu ajAdezatvAbhAvAt sthAnivattvaM na syAditi bhAvaH / tathA ca dhinu ti iti sthite Aha upratyayasyeti / dhinuta iti / dhividhAtornumi tasi upratyaye vakArasya akArAdeza ato lope taso GittvAdukArasya na guNaH / dhinvantIti / dhinva ityasmAd miH / jho'ntaH / uprtyyH| vakArasya prakAraH / ato lopaH / ukArasya yaNiti bhaavH| atra vakArasya sthAnivattvena ArdhadhAtukatve'pi neTa / ukAravRttyArdhadhAtukatvasya aldharmatvena analvidhAviti niSedhAt / tadidaM 'bhobhago-' iti sUtrabhASye spaSTam / dhinoSi dhinuthaH dhinutha / dhinomi / lopazca / 'utazca pratyayAdasaMyogapUrvAt' iti pUrvasUtrokta ukAraH asyetyanena parAbhRzyate / pratyayazabdaH pratyayasaMbandhini vrtte| asaMyogapUrvAt pratyayAditi ca ukAre anvati / sa ca bhAvaH / dhinvikRNvyora ca / 'alo'ntyasya' iti vakArasyAkArAdezaH / cakAreNa tu upratyayo'nukRSyate / bopadevena tvanayostanAditvaM svIkRtam / tanmate tu cakAraM vinApyupratyayalAbhaH / ato lopa iti / yadyapyupadeze'dantatvaM nAsti, tathApyArdha. dhAtukopadeze tadastyeva / 'dhinvikRrAvyora ca' iti zrutatvAd akArAdeze kRte cAnukRSTasya pazcAjAyamAnatvAditi bhAvaH / lopazcA / yaH pratyayokAra iti / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [157 parasya heluMksyAt / dhinu / nityatvAdukArakhopApUrvamAT / dhinavAva dhinavAma / jinvatItyAdi / rivi 165 ravi 166 dhavi 567 gatyarthAH / rievati / raNvati / dhanvati / kRvi 518 hiMsAkaraNayozca / cakArAdatI / kRNoti ityAdi dhinotivat / ayaM svAdau ca / mava 516 bndhne| mavati / mevatuH mevuH / zramavIt , pramAvIt / ava 600 rakSaNagatikAntiprItitRptyavagamapravezaaGgasya vizeSaNam / tadantavidhiH / tadAha asaMyogeti / pratyayokAra iti / pratyayasaMbandhI ukAra ityrthH| pratyaya ukAra iti vyAkhyAne tu sunuvaH sunumaH ityatra na syAt, tatra znoreva pratyayatvAt / pratyaya iti kim ? yuvaH yumaH / 'asaMyogapUrvAt' iti kim ? zaknuvaH shknumH| dhinvaH, dhinuva iti / atra upratyayasya ukArAntatvaM vyapadezivattvena bodhyam / nanvevaM dhinomItyatra mipi dhinu mi iti sthite ukArasya lopaH syAdityata zrAha mipi viti / didhinva / dhinvitA / dhinviSyati / dhinotu / utazca / herluksyAditi / 'ciNo luka' ityataH 'ato heH' ityatazca tadanuvRteriti bhAvaH / loTo mipi upratyaye vakArasya akAre ato lope dhinu mi iti sthite menibhAvam 'pADuttamasya-' ityADAgamaMca bAdhitvA paratvAdukArasya 'lopazcAsyAnyarasyAm-' iti lopamAzaGkayAha nityatvAdukAralopAt pUrvamADiti / nibhAvasyApyupalakSaNam / ukAralope kRte akRte ca nibhAvasya ADAgamasya ca pravRttyA nityatvAdukAralopAtpUrvameva nibhAvADAgamayoH kRtayoH ukAralopasyAprasaktI ATaH pittvena GittvAbhAvAdukArasya guNe avAdeze ca dhinavAnIti rUpamiti bhaavH| adhinot / dhinuyAt / dhinvyAt / adhinvIt / adhinviSyat / kRNotItyAdIti / dhivivadrUpANIti bhAvaH / ayaM svAdau asaMyogapUrvo yaH pratyaya iti pratyayavizeSaNaM tu na kRtam / akSNuvaH apaNuma ityAdAvaniSTAbhAve'pi aznuvahe ityAdAvatiprasaGgAt / evam 'utazca-' iti sUtre'pi aNuhItyatra doSAbhAve'pi aznuhItyatrAtiprasAH syAdityasaMyogapUrveti pratyayavizeSaNaM na kRtmityaahuH| aznuhIti parasmaipadaM yadyapi loke durlabhama , tathApi vedAbhiprAyeNa tatprayogasya sAdhutvaM bodhyam / prApnuhIti pAThastUcitaH / kRvi / ayamiti / kRNotItyAdirityarthaH / svAdau hi kRvItyayaM dhAturna paThyate, kiMtu kRJ hiMsAyAmiti / tasya ca parasmaipadeSu sArvadhAtuke kRNotItyAdIni rUpANi tulyAnIti phalito'rthaH / ava rakSaNe / ekonaviMzatirAH / kAntiH shobhaa| dIptisteja ityAhuH / tRptiricchAnAzaH / svAmyarthaH svAmitvam / hiMsA hananam / AdAnaM grahaNam / na cAtra dAnamevArtho'stviti vAcyam , 'bhAge vRddhau grahe vadhe' ityevamarthAnAM viziSya bopadevena Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdizravaNasvAmyarthayAcanakriyecchAdIptyavApsyAliGganahiMsAdAnabhAvavRddhiSu / avati / bhAva / mA bhavAnavIt / dhAvu 601 gatizuddhayoH / svaritet / dhAvati, dhAvate / dadhAva, dadhAve / ___ athoSmAntA prAtmanepadinaH / dhukSa 602 dhikSa 603 sandIpanaklezanajIvaneSu / dhukSate / dudhuksse| dhikSate / didhiH / vRkSa 604 vrnne| vRkSate / vavRtte / zikSa 605 vidyopAdAne / zikSate / bhikSa 606 bhikSAyAmalAme lAbhe ca / bhikSate / keza 607 avyaktAyAM vaaci| bAdhane iti durgaH / vezate / cikleze / dakSa 608 vRddhau zIghrArthe ca / dakSate / dadakSe / dIkSa 606 maueDaye. jyopanayananiyamavratAdezeSu / dIkSate / didIle / IkSa 610 darzane / IkSAMcake / ISa 611 gatihiMsAdarzaneSu / ISAMcakre / bhASa 612 vyaktAyAM vAci / bhASate / varSa 613 snehane / dantyoSThayAdiH / vavarSe / geSu 614 anvicchAyAm / gleSa ityeke / anvicchA anveSaNam / jigeSe / peSa 615 prayatne / peSate / jeSa 616 NeSa 617 eSa 618 preSa 616 gtau| jeSate / nesste| eSAMcake / pipreSe / reSe 620 heSu 621 heSu 622 avyakta zande / zrAdyo vRkazabde / tato dvau azvazabde / reSate / heSate / hRSate / kAsa 623 zabdakutsAyAm / kaasaaNcke| bhAsa 624 diiptau| babhAse / NAs 625 rAsa 626 zabde / nAsate / ceti / kRvirityarthaH / ava rakSaNeti / svAmyartha aizvaryam / mA bhavAnavIditi / 'neTi' iti na vRddhiH| mavyAdayo'vatyantAH parasmaipadino gtaaH| dhAvu gatIti / udidayam / kharitediti / tatazca kartRgAmini phale Atmanepadam / anyathA parasmaipadamiti bhAvaH / athoSmAntA iti / tatra dhukSetyArabhya kAmadhAtoH prAk SakArAntAH / tatra klezadhAturekaH zakArAntaH / dIkSa mauejyeti / pnycaarthaaH| nnessdhaaturnnopdeshH| kAsRdhAtumArabhya IhadhAtoH prAk sakArAntAH / gaNitatvAt / bhikSa / yaacyaalaabhaalaabhaastryo'rthaaH| svAmI tu 'kleze'vyaktAyAM vAci ca' iti paThitvA imAvapi bhikSadhAtorAviti manyate / kliza upatApa iti divAdau / klizU vibAdhana iti kayAdau / dIkSa / paJcArthAH / ISa gati / 'gurozca halaH' ityapratyaye TAp / ISA, manasa ISA manISA / zakandhvAdiH / manISAmabhiniviSTaM manISitam / 'prAtipadikAddhAtvarthe bahulamiSThavacca' iti Nici tadantAt ktaH / ISa ucche iti tu parasmaipadiSu / hrasvAdayastrayaH / iSa gatau divAdiH / iSa icchAyAM tudAdiH / iSa bhAbhIkSNye RthAdiH / kAsAMcaka iti / 'kAspratyayAt-' ityAm / bhAsa dIptau / asya RdittvaM bhrAjateriva taDmAtraphalakam / 'bhrAjabhAsa-' ityAdinopadhA Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [156 praNAsave / Nase 627 kauTilye / nasate / bhyasa 628 bhaye / bhyasate / babhyase / prAGaH zasi 626 icchAyAm / bhaashNste| pAzazaMse / prasu 630 glasu 631 adane / jagrase / jaglase / Iha 632 ceSTAyAm / ihAMcakre / vahi 633 mahi 634 vRddhau vaMhate / vavahe / maMhate / ahi 635 gtau| aMhate / pAnaMhe / garha 636 gadaha 637 kutsaayaam| jagaheM / jagalhe / barha 638 balha 636 prAdhAnye / poSThayAdI / vaha 640 valha 641 paribhASaNahiMsAcchAdaneSu / dantyoSThayAdI / kecittu pUrvayordantyoSThyAditAmanayoroSTyAditAM cAhuH / pliha 642 gatau / piptihe / veha / 643 jeha 644 bAhR 645 prayatne / prAyo dantyoSThayAdiH / antyaH kevlosstthyaadiH| ubhAvapyoSThayAdI ityeke / dantyoSThayAdI ityapare / jehatirgatyartho'pi / babAhe / dAhR 646 nidraakssye| nikSepe ityeke| kA 647 dIptau / ckaashe| Uha 648 vitarke / uuhaaNcke| gAhU 646 viloDane / gAhate / jagAhe / jagAhiye, jaghAne / jagAhiDhave, jgaahidhve,jghaave| kAsAMcaka iti / kaasprtyyaadityaam| NAsRdhAturgasadhAtuzca nnopdeshH| AGaH zasIti / prAGaH paraH zasidhAturicchAyAmityarthaH / IhetyArabhya kAbhdhAtuvarja ghuSi kAntItyataH prAg ikArAntAH / kAzRdhAtustu zakArAntaH / plihadhAturidupadhaH / Uha vitarka iti / yuktyA arthanirNayo vitarkaH / 'anukkamapyUhati paNDito janaH' ityatra tu anudAttattvalakSaNAtmanepadamanityamiti bodhyam / gAhadhAturUdittvAdveT , tadAha jagAhiSe, jaghAkSa iti| iDabhAve jagAha se iti sthite ho DhaH, 'ekAcaH-' hasvasya vikalpitatvAt / Nasa kauTilye / lieinamittAdezAditvAbhAvAdetvam / nese / prAGaH zasi / zaMsu stutAviti tu parasmaipadiSu vakSyate / asu glasu / 'udito vA' iti ktvAyAM veTa / prasitvA / prastvA / 'yasya vibhASA' iti neT / prastaH / veha jeha vAha / Adya iti / vehatarati pratyaye vehatzabdo nipAtitaH / 'poTA. yuvati-' iti sUtre iti bhAvaH / vehdggrbhopghaatinii| antya iti / bAhuzabdasya bhujaparyAyasya 'kSubdhasvAntadhvAnta-' iti nipAtitasya bADhazabdasya ca nirvivAdatvAditi bhAvaH / dantyoSThayAdI iti / ubhAvapItyanuSajyate / anudAttattvakRtamAtmanepadamanityam / tena 'vavAha raktaM puruSAstato jAtAH sahasrazaH' iti siddham / na cAtrAsiMgatiH / dhAtUnAmanekArthatvAtprasravaNArthakatve baadhkaabhaavaadityaahH| Uha / kathaM tarhi 'anuktamapyUhati paNDito janaH' iti / atrAhuH-anudAttettvalakSaNasya taDosnityatvAnna doSa iti / gAhU / UdittvAdiD vA / iDabhAve Dhatvam / 'ekAcaH-' iti bhaSabhAvaH / SaDhoH kaH si' iti kaH / kAtparasya Satvam / jaghATe / 'vibhASeTaH' iti Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. gAhitA / 2335 Dho Dhe lopH| (8-3-13) Dhasya lopaH syAd Dhe pre| gADhA / gAhiSyate, ghAcyate / gAhiSISTa, dhAkSISTa / agAhiSTa, agADha aghAkSAtAm aghAkSata / agADhAH / aghAvam / aghAkSi / gRhU 650 grahaNe / garhate / jagRhe / 'Rdupadhebhyo liTaH kittvaM guNAtpUrvavipratiSedhena' (vA 563) iti bhaSbhAvena gasya ghaH, SaDhoH-' iti Dhasya kaH, sasya ssH| jagAhidave jagAhidhva iti / iTpakSe 'vibhASeTaH' iti DhatvavikalpaH / iDabhAve tvAha jaghAdava iti / jagAh dhve iti sthite hasya DhaH, dhasya STutvena DhaH, gasya bhae ghakAraH, pUrvasya Dhasya 'Dho Dhe lopaH' iti vakSyamANo lopaH / DhalopasUtraM tvihaiva paThituM yuktam / gAhiteti / iTpakSa rUpam / iDabhAve tu gAh tA iti sthite hasya Dhatve 'jhaSastatho?'dhaH' iti takArasya dhatve, STutvena dhasya Dhatve, gADha DhA iti sthite Dho ddhe| 'DhaH' iti SaSTayantam / tadAha Dhasyeti / DhakArasyetyarthaH / iti pUrvasya DhakArasya lope gADhA iti rUpam / Dhalope STutvasyAsiddhatvaM tu na, tathA sati DhalopavidhivaiyarthyAt / ghAkSyata iti / iDabhAve hasya DhaH, gasya bhaS ghakAraH, Dhasya kaH, sasya Sa iti bhAvaH / ghAkSISTeti / AzIrliGi sIyuTi iDabhAvapakSe hasya DhaH, gasya bhae ghakAraH, Dhasya kaH, sasya Sa iti bhAvaH / agAhiSTeti / sica ida,sasya SaH, takArasya STutvena ttH| iDabhAve tvAha agADheti / agAD s ta iti sthite sica iDabhAva 'jhalo jhali' iti lopH| DhatvadhatvaSTutvaDhalopAH / salopAtpUrva bhaSbhAvastu na, bhaSbhAvasyAsiddhatayA 'jhalo jhali' iti salopasya pUrva pravRtteH / na ca kRte'pi salope pratyayalakSaNena sakAraparakatvAd bhaSa durvAra iti zaGkayam , varNAzraye pratyayalakSaNAbhAvAditi bhAvaH / aghAkSAtAmiti / iDabhAvapakSe DhaghakaSAH / aghAkSateti / pUrvavat / agADhAiti / thAs , sic , iDabhAve salopaH / Dhatvadhatva. STutvaDhalopAH / aghAvamiti / dhvami iDabhAvapakSe salopaH / ddhtvtvssttutvddhlopaaH| dhvamamAzritya DhalopAtpUrva bhssbhaavH| aghAtIti / iDabhAve hasya DhaH, bhaSbhAvaH, Dhasya kaH, sasya Satvamiti bhAvaH / aghAvahi / agAhiSyata, aghAkSyata / gRhUdhAturUdid vA mUrdhanyaH / jagAhiDhve, jagAhiye / iDabhAve tu bhaSbhAvaH / Dho Dhe lopH| jaghATve / Dhe kim , UDhaH / iha pUrvaM Dhalopo mAbhUt / kRte tu DhagrahaNe 'STunA STuH' ityasya AzrayAt siddhatvaM bhavatIti siddhamiSTamityAhuH / agADheti / 'jhalo jhali' iti salopaH / DhatvadhatvaSTutvaDhalopAH / sico lopAtpUrva bhaSbhAvastu na, asiddhatvAt / bhaSbhAvastu sijlopAnantaramapi na bhavati sakAraparatvAbhAvAt / na ca kRte'pi salope pratyayalakSaNena sicparatvAdbhabhAvo duri iti zaGkayam , varNAzraye pratyayalakSaNA Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [161 jagRhiSe, javRte / jaghRTve / garhitA, gardA / garhiSyate, ghaya'te / garhiSISTa, ghRkSISTa / luGi agarhiSTa / iDabhAve / 2336 zala igupadhAdaniTaH ksH| (3-1-45) igupadho yaH zalantastasmAdaniTaH pleH ksAdezaH syAt / akSata / 2337 ksasyAci / (7-3-72) ajAdau taGi ksasya lopaH syAt / 'alo'ntyasya (sU 42) aghRtAtAm aghRkSanta / glaha 651 ca / RdupadhaH / garhata iti / laTastipi zapi laghUpadhaguNe raparatvam / jagRha iti / 'asaMyogAt-' iti kittvAdgaNAbhAvaH / na ca kittvAt paratvAdgaNaH zaGkayaH, 'Rdu. padhebhyo liTaH kittvaM guNAt pUrvavipratiSedhena' iti vArtikAditi bhaavH| UdittvAdiDvikalpaM matvA aAha jagRhiSe, jaghRkSa iti / abhyAse uradatvam , 'halAdiH zeSaH' jaztvam , iTa , Satvam / iDabhAve tu DhatvabhaSbhAvakatvaSatvAni / dhvami jagRhidhve iti siddhavatkRtya iDabhAve Aha jaghRva iti / hasya DhaH, bhaSbhAvaSTutvaDhalopAH / gati / iDabhAve guNe raparatve DhatvaghatvaSTutvaDhalopAH / ghadayaMta iti / guNaH, raparatvam , hasya DhaH, bhaSbhAve Dhasya kaH, Satvam / ghRkSISTeti / zrAzIliGaH sIyuTi iDabhAve 'liGsicau-' iti kittvAdgaNAbhAve, hasya DhaH, bhaSbhAvaH, Dhasya kaH, Satvam / agarhiti / sica iTi guNe raparatve Satve rUpam / zala igupdhaa| zalanta iti / 'dhAtorekAcaH-' ityato'nuvRttadhAtuvizeSaNatvAttadantavidhiriti bhAvaH / sico'pavAdaH ksAdezaH adantaH / kakAra it / aghRkSateti / cleH ksaH / tasya kittvAhakArasya na guNaH / hasya DaH, bhaSbhAvaH, Dhasya kaH, Satvamiti bhAvaH / aghRkSa prAtAm iti sthite 'Ato GitaH' iti iyAdeze prApte ksasya / acItyasyAGgAkSiptapratyayavizeSaNatvAt tadAdividhiH / 'ghorlopo leTi vA' ityato lopa itynuvrtte| tadAha ajaadaavityaadinaa| alo'ntysyeti| antyasyAkArasya lopa iti bhAvaH / vastutastu 'lugvA duhadiha-' ityuttarasUtrAdAtmanepade ityapakRSya tadvizeSaNatvAdacIti tadAdividhiH / tena dRzaH ksapratyaye tAdRkSA ityAdau nAyaM lopaH / ajAdau taGItyeva kvacitpATho dRzyate / aghRkSAtAmiti / aghRkSa prAtAm iti sthite bhAvAt / anyathA gave hitaM gohitamityatrAvAdezaH syAditi dik / jagRha iti / kitvAtparatvAt 'puganta-' iti guNe prApte 'RdupadhebhyaH-' iti vAtikArikattve guNAbhAvaH / zala igupdhaa| zala iti dhAtorvizeSaNAttadantalAbhaH / zala iti kim , atipta / igiti kim , agADha / aniTaH kim , zrauhiSTa / ksasyAci / ajAdAviti / aGgAkSiptapratyayo'tra vizeSyaH / taDIti tu kecitprakSepastasya kAzikAdAvanuktatvAdityAhuH / anye tu 'lugvA duha-' ityata Atmanepada ityapakarSaNAttIti Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. glahate / ghuSi 652 kAntikaraNe / dhuNsste| judhuSe / kecid ghaSa ityadupadha paThanti / athAhatyantAH prsmaipdinH| ghuSir 653 avizabdane / vizabdanaM prati. jJAnam, tato'nyasminnarthe ityeke / zande ityanye peTuH / ghoSati / jughoSa / ghoSitA iritvAdaGvA , aghuSat / aghoSIt / acU 654 gyaaptau| 2338 akSo'. nyatarasyAm / (3-1-75) akSo vA znupratyayaH syAtkarbarthe sArvadhAtuke pre| pakSe zap / pracaNoti pracaNutaH aNuvanti / akSati akSataH akSanti / aAnakSa / aAnakSiya, pAnaSTha / akSitA, aSTA / pratiSyati / 'sko:-' (s 380) iti ksAkArasya lope ataH paratvAbhAvAd 'Ato ThitaH' iti iy neti bhAvaH / aghRkSanteti / bhasya ajAditvAbhAvAttasminpare ksasya akAralopAbhAvAdataH paratvAd 'AtmanepadeSvanataH' ityadAdezo na / kRte tu jho'ntAdeze ksasyAkAralopaH pararUpaM vA / glahe ceti / glahadhAturapi grahaNe vartata ityarthaH / adupadho'yam / ghuSi kAntIti / udupadho'yam / idittvAnnum / 'nazca-' itynusvaarH| yayparakatvAbhAvAnna parasavarNaH / tadAha puMSata iti / seTako'yam / adupadhapakSe tu ghaSate / jaghaSe / USmAntA Atmanepadino gatAH / athAhatyantAH parasmaipadina iti / USmAntA iti zeSaH / tatra tusa hrasetyataH prAk SAntAH / ghuSiriti / ir it / pratijJAnamiti / vedAH pramANa. mityAdyabhyupagama ityrthH| tato'nyasminniti / vizabdanAd anyad avizabdanam , tasminnityarthaH / iritvAdaGveti / 'irito vA' ityaneneti zeSaH / aghuSaditi / aDo GittvAnna lghuupdhgunnH| aghoSIditi / aGabhAvapakSe laghUpadhaguNe 'iTa ITi' iti sijlopaH / halantalakSaNAvRddhaH 'neTi' iti niSedhaH / acUdhAtuH UdittvAdveTakaH / akSo'nyatarasyAm / akSa iti pnycmii| 'svAdibhyaH znuH' ityataH , znuriti, 'kartari zap' ityataH kartarIti, 'sArvadhAtuke yak' ityataH sArvadhAtuke iti cAnuvartate, tadAha akSo veti / znupratyayasya zittvaM sArvadhAtukatvArtham / tatphalaM tu 'svAdibhyaH znuH' ityatra vakSyate / akSaNotIti / tipi znuH tasya pittvena GittvAbhAvAt 'sArvadhAtuka-' iti guNaH, Natvam / akSNuta iti / tasaH apittvena DittvAt zrone gunnH| aNuvantIti / GittvAdgaNAbhAva uvaG / akSNoSi pracaNuthaH annuth| akSNomi aNuvaH adaNumaH / akSatIti / zappakSa rUpam / prAnakSeti / / Nali dvihaltvAnnuT / aAnakSatuH AnakSuH / UdittvAdiTpakSe Aha Anatitheti / ralabhyate / tena 'dRzeH ksaH' iti vArtikoklaksapratyayasya lopo na bhavati sadRkSA anyAlA ityatretyAhuH / vuSi kAntikaNe / luGi aghuSiSTa adhUSiSAtAm / adupadhapAThe Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [163 kalopaH / 'SaDhoH kaH si' (sU 265) acyati / akSaNotu / avaNuhi / aSaNavAni / bhASaNot / prAdaNavam / assnnuyaat| assnnuyuH| azyAt / adittvAdveT / 'neTi' (s 2268) / mA bhavAnakSIt akSiSTAm atiSuH / iDabhAve tu mA bhavAnAkSIt ASTAm pAtuH / tathu 655 sva 656 tanUkaraNe / 2336 iDabhAve Aha AnaSTheti / Anan tha iti sthite 'sko:-' iti kalopaH thasya STutvena ThaH / ati / luTi tAsi iDabhAvapakSe 'sko:-' iti kalope takArasya STutvena TaH / an sya tIti sthite, prakriyAM darzayati skoriti kalopaH, SaDhoH kaH sIti / kAtparatvAt sasya SatvaM ca / akSaNotviti / akSaNotu, aNutAt akSNutAm aNuvantu / aNuhIti / saMyogapUrvatvAd 'utazca-' iti herlug na / herapittvena GittvAt nona gunnH| akSNutAt zracaNutam akSNuta / akSaNavAnIti / ATaH pittvena GittvAbhAvAnna guNaniSedhaH / guNe avaadeshH| akSaNavAva akSaNavAma / zapi tu akSatvityAdi / prAdaNoditi / laGastip norguNaH ATa vRddhiH / zrAdaNutAm zrAdaNuvan / AkSaNoH pAdaNutam zrAdaNuta / praannvmiti| mipaH ama, norguNaH, avAdezaH / zrAdaNuva ApaNuma / aNuyAditi / vidhiliGi yAsuTo GittvAt norna gunnH| aNuyuriti / 'liGaH salopa:-' iti salope 'usyapadAntAt' iti pararUpamiti bhAvaH / aNuyAH aNuyAtam aNuyAta / aNuyAm akSNuyAva akSaNuyAma / zappakSe prakSedityAdi / akSyAditi / prAzIliDi ArdhadhAtukatvAnna znuH, nApi zap / luGi sici vizeSamAha Udi. svADiti / tatra iTpakSe Aha neTIti / halantalakSaNA vRddhirnetyarthaH / naca abhaitsIdityAdAvekena halA vyavadhAne halantalakSaNavRddhazcaritArthatvAdatra na tatprasaktiriti zaGkayam , raJjaH arAGkSIdityatra vRddhisiddhaye anekAlvyavadhAne'pi halantalakSaNavRddhipravRtterbhASyAdau prapaJcitatvAditi bhaavH| mA bhvaankssiiditi| prATi sati hala. ntalakSaNavRddhau satyAmasatyAM ca rUpe bhedAbhAvAd mA bhavAnityupAttam / akSiSTAm / akSiSuriti / atrApi mA iti sNbdhyte| iDabhAve tviti / luGastipi akSa s Iditi sthite iDabhAvAd 'neTi' iti niSedhAprasaktyA halantalakSaNavRddhau 'sko:-' iti kalope 'SaDhoH' iti katve Satvamiti bhAvaH / atra 'neTi' iti niSe. dhAbhAvena halantalakSaNavRddhinidheiti spaSTayitumava 'mA bhavAn' ityatrApyupAttamiti bodhyam / ASTAmiti / akSa s tAm iti sthite halantalakSaNavRddhau 'jhalo jhali' iti sijlope 'skoH-' iti kalope takArasya STutvam / AkSuriti / an s usa iti sthite halantalakSaNavRddhau 'sko:-' iti kalope Sasya katve sasya Satvamiti Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi tanUkaraNe tkssH| (3-1-66) znuH syAdvA shvissye| takSNoti, takSati vA kASTham / tatanitha, tataSTha / atakSIt atatiSTAm / atAkSIt atASTAm / 'tanUkaraNe' kim-vAgbhiH saMtakSati / bhasaMyatItyarthaH / ukSa 657 secane / ukSAMcakAra / rata 658 pAlane / Nita 656 cumbane / praNikSati / vRkSa 660 STrakSa 661 NakSa 662 gatau / kSati / kSati / nakSati / vakSa 663 roSe / saGghAte ityeke / mRkSa 664 saGghAte / mrakSa ityeke| takSa 665 svacane / tvacanaM saMvaraNaM svaco grahaNaM ca / pakSa parigrahe ityeke / sUrta 666 zrAdare / susrt| anAdare iti tu kvAcisko'papAThaH / 'pravajJAvahelanamasUkSaNam' itymrH| kAti 667 vAkSi 668 mAkSi 666 kAkSAyAm / dAkSi 670 dhAkSi 671 bhAvaH / zrAkSIH zrASTam ASTa / AkSam AkSva AkSma / AkSiSyat , AkSyat prAdayatAm AkSyan / AkSyaH AkSyatam AkSyata / zrAkSyam zrAdayAva zrAdayAma / tathU tvakSu iti / sthUlasya kASThAdeH katipayAvayavApanayanena sUkSmIkaraNaM tanUkaraNam / tanUkaraNe / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe znaH syAdvA zabviSaya iti / 'khAdibhyaH znuH' ityataH znuriti, 'kartari zap' ityataH kartarIti, 'sArva. dhAtuke yak' ityataH sArvadhAtuke iti cAnuvartate / tanUkaraNa'rthe vidyamAnAt takSadhAtoH znuH syAtkarthe sArvadhAtuke iti phalitam / naca takSudhAtostanUkaraNArthakatvAvyabhicArAt znuvidhau tanUkaraNagrahaNaM vyarthamiti vAcyam , ata eva dhAtupAThe arthanirdezasya upalakSaNatvAvagamAt / tadaNotItyAdi / prakhaMvadrUpANi / luGi sici iTpakSe 'neTi' iti vRddhiniSedhe atakSIditi, iDabhAve tu atAkSIditi ca rUpam azvat / evaM tvakSudhAturapi / nnikssdhaaturnnopdeshH| praNikSatIti / 'upasargAdasamAse'pi-' iti Natvam / trakSa STrakSa NakSa gatAviti / trayo'pyakAramadhyAH, dvitIyaH SopadezaH, tadAha strakSatIti / Sasya satve TutvanivRttiriti bhAvaH / NakSadhAturNopadezaH / sici 'neTi' iti halantalakSaNavRddhiniSedhaH / vakSa roSa iti| dantyoSThayAdiH / mrakSadhAturakAramadhyaH / tvacanazabdasya vivaraNaM saMvaraNamiti / sUrtadhAtuH rephamadhyaH / apapAThatve hetumAha avakSeti / sUrtadhAtoranAdarArthakatve tu aghASIt , aghaSIt / atakSIditi / 'neTi' iti vRddhiniSedhaH / iDabhAve tu atAkSIt / praNikSatIti / 'upasargAdasamAse'pi-' iti nityaM Natvam / 'vA niMsanikSanindAm' iti tu kRdviSayam / 'rAvultRcau', praNikSakaH / pranikSakaH / prnnikssitaa| prnikssitaa| avazetyAdi / sUkSaNamAdarastato'nyadasUrtaNamityamarapranthArthaH / yadi tu sUkSaNamanAdara ityucyeta tarhi asUkSaNamavajJAparyAyo na syAditi bhAvaH / kAti / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [165 dhvAkSi 672 ghoravAzite ca / cUSa 673 pAne / cucUSa / tUSa 674 tuSTau / pUSa 675 vRddhau / mUSa 676 steye| lUSa 677 rUSa 678 bhUSAyAm / zUSa 676 prasave / prasavo'bhyanujJAnam / tAlavyoSmAdiH / yUSa 680 hiMsAyAm / jUSa 681 ca / bhUSa 682 alakAre / bhUSati / USa 683 rujAyAm / USAMcakAra / ISa 684 unche / kaSa 685 khaSa 686 ziSa 687 jaSa 688 jhaSa 689 zaSa 660 vaSa 661 maSa 662 ruSa 663 riSa 664 hiMsAH / tRtIyaSaSThI tAlavyomAdI / saptamo dantyoSThyAdiH / cakASa / cakhASa / zizeSa / shishessith| zeSTA / ksaH azittat / azeSayat / jeSatuH, jjhsstuH| zeSatuH / vavaSatuH / meSatuH / 2340 tiissshlubhrussrissH| (7-2-48) icchasyAdeH parasya asUrtaNamityasya AdarArthakatvApattyA amarakoze avajJAparyAyatvAvagamavirodha iti bhAvaH / ghoravAzite ceti / cAt kAkSAyAmapi / ghoravAzitaM krUrazabdaH / cUSetyArabhya USa rujAyAmiti yaavduudupdhaaH| ISa uJcha iti / iidupdhH| kaSetyArabhya daza dhaatvH| tatra tRtIyo dazamazca idupadhaH / ziSadhAturaniTakaH / kAdiniyamAtthali vasi masi ca nityamiTa, ajantAkAravattvAbhAvena thali veTakatvAbhAvAt / zizeSitha / ziziSiva shishissim| azikSaditi / 'zala igupadhAt-' iti cleH ksAdeze kittvAllaghUpadhaguNaniSedhe Sasya katve sasya Satvamiti bhaavH| vavaSaturiti / 'na zasadada-' iti niSedhAdettvAbhyAlopau na / ruSadhAtuH seTakaH / roSati / ruroSa ruruSatuH ruruSuH / ruroSitha ruruSathuH ruruSa / ruroSa ruruSiva ruruSima / tISasaha / 'ArdhadhAtukasya-' ityata iDityanuvartate / 'svaratisUtiityato veti ca / tIti saptamyupAdAnAttadAdividhiH / iSa saha lubha ruSa riSa eSAM dvandvAtpaJcamyekavacanam , tadAha icchatyAderiti / icchatIti iSaH ztipA nirdeshH| iSadhAturvivakSitaH / iSu icchAyAM tudAdiH shvikrnnH| iSa gatau divAdiH zyanvikaraNaH / iSa bhAbhIkSNye krayAdiH znAvikaraNaH / tatra 'iSestakAre zyanpratyayAtpratikAGkSA icchA / dAkSi bhrAti dhvAti / ghoravAsitaM ghorazabdaH / vAsa zabde / dhvAntIti / dhvAkSaH kAkaH / drAkSi / dhAtoH 'gurozca halaH' iti apratyaye drAkSA / yavAdigaNe nipAtanAnalopaH / drAkSAmAn / iha matorvatvaM tu na bhavati, 'ayavAdibhyaH' ityukteH / tUSa tuSTau / divAdau tu hrakhopadhaH / mUSa stoye| saMjJAyAM kvuni mUSakaH / krayAdau tu hrakhopadho'yam / bhUSa alaMkAre / ayaM curAdAvapi / ISa uche| 'gurozca halaH' ityapratyaye ISA laagldnnddH|kss khaSa SAntau / ziSetyayamapyaniTako na tu raudhAdika eva, saMkoce mAnAbhAvAdityabhipretyodAharati zeSTA / prshikssdityaadi| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi tAderArdhadhAtukasyeDvA syAt / roSitA, roSTA / roSiSyati / reSitA, reSTA / reSiSyati / bhaSa 665 bharsane / iha bharsana zvaravaH / bhaSati / babhASa / uSa 666 dAhe / oSati / 2341 uSavidajAgRbhyo'nyatarasyAm / (3-1-38) ebhyo liTyAmvA syAt / shrossaaNckaar| uvoSa / USatuH / uvoSitha / jiSu 667 viSu 668 miSu 666 secne| jijess| krAdiniyamAdi / viveSitha, viviSitha / veSTA / veSyati / avikSat / puSa 700 puSTau / poSati / poSitA / poSiSyati / apoSIt / aniTkeSu puSya iti zyanA nirdezAdayaM seT , ato na ksaH / pravidhau devAdikasya grahaNAbAG / zriSu 701 zliSu 702 praSu 703 pluSu 704 dAhe / zreSati / zizreSa / zreSitA / zleSati / zizleSa / zleSitA / zrayamapi seT / aniTasu devAdikasyaiva grahaNam iti kaiyaTAdayaH / yatvaniTakArikAnyAse dvayorgrahaNamityuktaM tatsvoknivirodhAd granthAntaravirodhAco. SedhaH' iti vArtikAt zyanvikaraNasya na grahaNam / roSitA, roSTeti / iDabhAve STutvena takArasya TakAraH / riSestAdAviDvikalpaM matvA Aha reSitA reSTeti / uSa dAha iti / seTako'yam / ukhadhAtuvad rUpANi / upavida / 'kAs. pratyayAt-' ityata Am liTItyanuvartate, tadAha ebhyo liTIti / AmabhAvapakSe Aha uvoSeti / 'abhyAsasyAsavaNe' iti uvaGAdezaH / jiSu viSu miSu secana iti / dvitIyo dantyoSThyAdiH / thali vasi masi ca vizeSamAha kAdiniyamAdiDiti / viveSitheti / ajantAkAravattvAbhAvena bhAradvAjaniyamApravRttesthalyapi kAdiniyamAnnityamida / veSTeti / tAsi STutvena takArasya ttH| vezyatIti / SaDhoH-' iti Sasya kaH, sasya ssH| avikSaditi / 'zala igupadhAt-' iti ksaH, Sasya kaH, sasya SaH, kittvAnna guNaH / puSadhAtuH seDiti matvA Aha poSiteti / apoSIditi / 'neTi' iti vRddhiniSedhaH / nanvaniTsu puSeH pAThAt kathaM seTakatvamityata Aha aniTkeSviti / ata iti / seTakatvAt kso netyrthH| nanu puSAditvalakSaNaH al kuto netyata Aha avidhAviti / etaccAnupadameva puSAdisUtravyAkhyAvasare spaSTIbhaviSyati / ayamapIti / puSadhAtuvat zliSadhAturapi bhauvAdikaH seDityarthaH / kaiyaTAdaya iti / 'zliSa AliGgane' iti sUtre kaiyaTaharadattAdibhistathA prapaJcitatvAditi bhAvaH / dvayorgrahaNamiti / bhauvAdikadevAdikayorityarthaH / svoktIti / 'zliSa AliGgane' iti sUtre devAdikazliSetISasaha / iSa icchAyAm / Saha marSaNe / lubha gAye / ruSa riSa hiMsAyAm / eSitA, eSTA / sahitA, soDhA / lobhitA, lodhA / uvoSeti / 'puganta-' iti Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 167 pecayam / puproSa / puploSa / pRSu 705 vRSu 706 mRSu 707 secane / mRSu sahane ca / itarau hiMsAsaMklezanayozca / parSati / paparSa / pRSyAt / ghRSu 708 saGgharSe / hRSu 706 alIke / tusa 710 isa 711 isa 712 rasa 713 zabde / tutosa / jahvAsa / jahlAsa / rarAsa / lasa 714 zleSaNa krIDanayoH / ghaslR 712 adane / ayaM na sArvatrikaH / 'liTyanyatarasyAm' ( sU 2424 ) ityaderghaslAdezavidhAnAt / tatazca yatra liGgaM vacanaM vAsti tatraivAsya prayogaH / atraiva pAThaH zapi parasmaipade liGgam / lRditkaraNamaGi / aniTkArikAsu pATho valAdyArdhadhAtuke / kamaraci tu viziSyopAdAnam / ghasati / ghastA / 2342 saH syArdhadhAtuke / ( 7-4-46 ) sasya taH syAtsAdAvArdhadhAtuke / gharasyati / ghasatu / aghasat / raniTkeSu grahaNamiti nyAsakRtA kaiyaTAdibhizvoktatvAditi bhAvaH / pRSu vRSu ityArabhya hRSuparyantA RdupadhAH / alIkaM mithyAbhavanaM mithyoktirvA / tusa hasetyArabhya Naza gatAvityataH prAka sakArAntAH / ghaslRdhAturaniTkaH / zrayamiti / ghaslRdhAtuH sarveSu na prayojya ityarthaH / kuta ityata zrAha liTIti / yadyayaM sArvatrikaH syAt tadA liTyapi prayujyeta / tatazca 'ada bhakSaNe' iti dhAtoH 'liTyanyatarasyAm' iti ghaslRbhAvavidhirvyarthaH syAditi bhAvaH / asArvatrikatve sati kva prayogaH kva netyata Aha tatazceti / yatra ghaslRdhAtoH prayoge jJApakaM pratyakSavacanaM vAsti tatraivAsya prayoga ityarthaH / tatra tAvalliGgaM darzayati atraiveti / bhvAdigaNe atraiva krame zrasya pAThaH zapi parasmaipade prayoge liGgamityarthaH / naca dhAtusaMjJArthaH pATha iti zaGkayam, yuta dIptAvityataH prAk pAThenaiva siddhe zratra krame tatpAThavaiyarthyAditi bhAvaH / lRditkaraNamaGIti / prayoge liGgamiti zeSaH / aniT kArikAsviti / anudAttopadezeSu ghaslRdhAtoH pATho valAdyArdhadhAtuprayoge liGgamityarthaH / atha kvacidasya prayoge pratyakSavacanaM darzayati kamaracIti / 'sRghasyadaH kmarac' ityatra viziSya ghaserupAdAnaM kmaraci prayoge pramANamityarthaH / ghasatIti / laTi tasAdyupalakSaNamidam / liTi asya prayogAbhAvAlluTyudAharati ghasteti / saH si / sa iti chedaH / saH iti SaSThayantam / si iti saptamyantam zrArdhadhAtukavizeSaNam / tadAdi - vidhiH| 'aca upasargAttaH' ityataH ta ityanuvartate / akAra uccAraNArthaH, tadAha guNaH / 'abhyAsasyAsavarNe' ityuvaG / ghRSu saMgharSe / lyuTi gharSaNam / ghaslR adane / yamiti / yadyayaM sArvatrikaH syAttadA liTyapi prayujyeta, tatazca 'liTyanyatarasyAm ' iti vikalpenAdezavidhAnaM vyarthaM bhavediti bhAvaH / atraiva pATha iti / bhvAdau parasmaipade pATha ityarthaH / kmaracIti / 'sRghasyadaH kmarac' iti sUtre / saH svArtha / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 ] siddhAntakaumudI / [ bhvAdi * : ghaset / liGgAdyabhAvAdAziSyasyAprayogaH / 2343 puSAdidyutAditaH parasmaipadeSu / ( 3-1-55 ) zyantrikaraNapuSAderyutAdeleditazca parasya cleraG syAtparasmaipadeSu / zraghasat / jarja 716 carca 717 jha 718 paribhASaNa hiMsAsasya taH syAditi / Adeza akArasya uccAraNArthatvAttakAraH syAdityarthaH / luGi caleH sici prApte puSAdi / 'cleH sic' ityataH cleriti 'asyativaklikhyAtibhyaH - ' ityataH zraGiti cAnuvartate / puSAdi dyutAdi ludit eSAM samAhAradvandvAt paJcamI / tatra puSadhAtustu bhvAdau kayAdau curAdau divAdau cAsti / tatra yadi bhauvAdikaH puSAdigaNo gRhyeta, tarhi yutAdigrahaNamanarthakaM syAt, puSAdigaNottaramevAtra dyutAdigaNapAThAt / nApi krayAdyantargaNaH, tatra hi 'muSa steye' 'khaca bhUtaprAdurbhAve' 'heTha ca' 'graha upAdane' iti catvAra eva paThyante / yadi ta evAtra puSAdayo vivakSitAH syuH tarhi lAghavAd ludita eva te kriyeran / nApyatra caurAdikaH puSAdirgRhyate, NicA calervyavahitatvAt / ataH parizeSAd divAdaya eva gRhyante, tadAha zyanvi 1 I saH sIti cchedaH / sAdau kim, ghasmaraH / zrArdhadhAtuke iti kim, vasse / zrASipIti / AzIrliGItyarthaH / etacca kartari prayogamabhipretyoktam / karmaNi tu yagviSaye prayogo neti bodhyam / puSAdidyutA / puSa dhAtuvadau divAdau kramAdau curAdau ca paThyate / yadi tu puSa. puSTAviti bhauvAdikadhAtumArabhya puSAdigaNo gRhyate tadA yutAdigrahaNamanarthakaM bhavet / puSeruttaratra dyutAdInAM pAThAt / nApi krAyantargaNaH / tatra hi puSadhAtoragre muSa steye, khaca bhUtaprAdurbhAve, haThe ca, graha upAdAne, iti catvAra eva paThyante / yadi tu ta eva jivRkSitAH syustarhi lAghavAlladita eva kriyeran / graheH svaritettve'pi lRkAreNaiva tannirvAhAdane kAnubandhAsaGgagauravazaGkAyA zrapyabhAvAt / nApi curAdiH / NicA vyavadhAnena tato'ntarasya clerasaMbhavAt / zrataH parizeSAd divAdaya eva gRhyanta ityAha zyandhikaraNapuSAderiti / kecittu divAyantargata evaM puSAdirgRhyate vyAkhyAnAdityAhuH / curAdInAM sarveSAM Nijvikalpa iti pakSe caurAdikapuSAderapi paraH cilaH saMbhavatIti teSAmAzayaH / 'nandigrahipacAdibhyaH' itivat 'puSadyutAdyluditaH' iti sUtrayitumucitam / nanu puSAdayo dyutAdayazca ludita eva kuto na kRtA iti cet / atrAhuH - niranubandheSu sAnubandheSu ca pratyekaM lRkArapAThe viparItagauravaM syAt / na ca anubandhAntarasya yatprayojanamAtmanepadaM tattu luditkaraNe'pi sidhyatItyanekAnubandhAsaGgagauravadoSo nAstItyapi zaGkayam, AditAmIditAmUditAM caiteSu sattvAd lRkAreNa tattatkAryANAmanirvAhAdane kAnubandhAsaGgagauravasya durnirvAratvAditi / jarja carca / eSAM paribhASaNAdibhiH saha yathAsaMkhyaM nAsti, vyAkhyAnAdityAhuH / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 166 1 I tarjaneSu / pisR 716 pesR 720 gatau / pipisatuH / pipesatuH / hase 721 hasane / edivAna vRddhiH / zrahasIt / Niza 722 samAdhau / tAlavyoSmAntaH / praNezati / miza 723 maza 724 zabde roSakRte ca / tAlavyoSmAntau / zaka 725 gatau / dantyoSThayAntastAlavyoSmAdiH / zavati / zrazavIt, azAvIt / zaMza 726 plutagatau / tAlavyoSmAdyantaH / zazAza zezatuH zezuH / zezitha / zasu 727 hiMsAyAm / dantyo mAntaH / ' na zasadada-' ( sU 2263 ) ityevaM na / zazasatuH zazasuH / zazasitha / zaMsu 728 stutau / zrayaM durgatAvapIti durga: / 'nRzaMso ghAtukaH krUraH' ityamaraH / zazaMsa / AziSi nalopaH, zasyAt / caha 726 parikalkane / kalkanaM zAThyam / zracahIt / maha 730 pUjAyAm / amahIt / raha 731 syAge / rahi 732 gatau / raMhati / raMhyAt / dRha 733 ddahi 734 bRha 735 bRhi 736 vRddhau / darhati / dadarha daddhatuH / hati / barhati / bRMhati / bRhi zabde ca / 'bRMhitaM karigarjitam' ityamaraH / bRhir ityeke / abRhat, abarhat / tuhir 737 duhir 738 uhir 736 ardane tohati / tutoha / zratuhat, atohIt / dohati / dudoha / zraduhat, adohIt / nikArikAsvasya durgrahaNaM necchanti / zrohati / uvoha UhatuH / zrohitA / mA bhavAnuhat / zrauhIt / zrarha 740 pUjAyAm / zranahaM / 1 karaNeti / jarja carca jharketi / eteSAM cavargIyAnteSveva pATha ucitaH / hase hasana iti / edidayam / na vRddhiriti / 'hmathanta -' ityaneneti zeSaH / zi samAdhAviti / gopadezatvAd 'upasargAdasamAse'pi -' iti nasya Natvam, tadAha praNezatIti / 'zasu hiMsAyAm' ityataH prAk zakArAntAH / zavatistu vAntaH / zaMsviti / nopadhaH kRtAnusvArasya nirdezaH / 'caha parikalkane' ityArabhya arhati - paryantA hakArAntAH / raha tyAga iti / nAyamidit / rahi gatAviti / zrayamidit / dRha dRhIti / RdupadhA ete / dvitIyacaturthAviditau / abRhat / barhIditi / irittvAdavikalpa iti bhAvaH / uvoheti / uhirdhAtorliTi paribhASaNaM sanindopAlambhaH / trayANAmapi cavargIyAnteSu pATha ucito na tviho. SmAnteSu / Niza samAdhau / samAdhirantaHkaraNanirodhaH / praNezatIti / ' upasargAdasamAse'pi' iti Natvam / roSakRte ceti / cakArAtsamAdhau / zaza plutagatau / 'na zasadada-' iti pratiSedhasUtre sAntasya grahaNamityabhipretya vyAcaSTe zezaturiti / prAcA tu zazaturityuktaM tadayuktamiti bhAvaH / avahIditi / 'hmayanta-' iti na vRddhiH / raha tyAge / ayaM kathAdAvapi 'jJapamicca' iti mitprakaraNe'pyayamekIyamatena paThitaH / ? Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 ] siddhaantkaumudii| [bhvAdi ____atha kRpUparyantA anudAttetaH / dyuta 741 dIptau / dyotate / 2344 dyutisvApyoH sNprsaarnnm| (7-4-67) anayorabhyAsasya saMprasAraNaM syAt / didyute didyutAte / dyotitA / 2345 yudbhayo lungi| (1-3-61) dyutAdibhyo luGaH parasmaipadaM vA syAt / puSAdisUtreNa parasmaipade aG / adyutat , pradyotiSTa / zvitA 742 varNa / shvette| zizvite / azvitat , azvetiSTa / mi midA 743 snehane / medate / 2346 miderguNaH / (7-3-82) midedvitve halAdizeSe pugantalakSaNa guNe 'abhyAsasyAsavaNe' ityuvaG / mA bhavAnuhaditi / irittvAdaGi rUpam / prohIditi / aGabhAvapakSe cleH sici tasya iTi 'astisivaH-' iti takArasya ITi 'iTa ITi' iti sico lope 'ADajAdInAm' iti prATi vRddhiH| mAGayoge tu mA bhavAnuhIt / Anaheti / 'ata prAdeH' iti dIrdhe nuT / / kRpUparyantA anudAtteta iti / dyutetyArabhya kRpUparyantA ityarthaH / dyuti khaapyoH| abhyAsasyeti / 'atra lopo'bhyAsasya' ityataH tadanuvRttariti bhaavH| didyuta iti / dvitve 'halAdiH zeSaH' ityanena yakArasya lope prApte tadapavAdatvena 'dyutisvApyoH-' iti saMprasAraNe, 'saMprasAraNAca' iti ukArasya pUrvarUpe rUpam / yudbhayo luGi / bahuvacanAd dyutAdibhya iti gamyate / digyoge paJcamI / 'tasmAdityuttarasya' iti paribhASayA parasyeti labhyate / 'zeSAtkartari-' ityataH parasmaipadamityanuvartate / tadAha dhutAdibhya iti / parasmaipade aGiti / AtmanepadapakSe sijeva natvaG, puSAdisUtre parasmaipadagrahaNAditi bhAvaH, tadAha adyotiSTeti / zvitA varNa iti / zvetavarNakaraNe zvetIbhavane vetyarthaH / azvi. taditi / dyutAditvAdaG / azvetiSTeti / AtmanepadapakSa rUpam / evamagre'pi yutAdau luGi rUpabhedo jnyeyH| trimidA snehana iti / mirit 'nItaH ktaH' necchantIti / vyAkhyAnamevAtrAvalambanam / mA bhavAnuhaditi / 'na mAjhyoge' ityaaddbhaavH| 'irito vA' ityaG vaa| atha dhutaadiH| dyuta diiptau| dyutikhaapyoH| khApIti Nijantasya grahaNam / didyuta iti / saMprasAraNe kRte 'saMprasAraNAca' iti pUrvarUpam / khAperudAharaNaM tu suSvApayiSati / iha svApeNijantasyAbhyAsanimittapratyayenAnantarye sati saMprasAraNamiSyate / teneha na-vAparAvul khApakaH, tamicchati khApakIyati, tataH san sikhApakIyiSati / zudbhayo luGi / bahuvacananirdezAt zauNDerityatreva tadAdigrahaNam , tadAha dhutAdibhya iti / dyutAdayo ghaTa ceSTAyAmityavadhikAH / 'DaH si-' ityatreva luGIti saptamyAH SaSThayarthatetyabhipretyAha / luGaH Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [171 riko guNaH syAditsaMjJakazakArAdau / eza prAdizittvAbhAvAbAnena guNaH / mimide / amidat , amediSTa / ji vidA 744 snehnmocnyoH| mohanayoH ityeke / svedate / sivide| asvidat , asvediSTa / mi vidA ca ityeke / avidat , acvediSTa / ruca 745 dIsAvabhiprItau ca / rocate sUryaH / haraye rocate bhaktiH / aruvat , arociSTa / ghuTa 746 parivartane / ghoTate / jughuTe / aghuTat , aghoTiSTa / ruTa 747luTa 748 luTha 746 prtighaate| aruTat , aroTiSTa / zubha 750 dIptau / tubha 751 saMcalane / Nabha 752 tubha 753 hiMsAyAm / ityetadarthaH / mimide ityatra liTaH 'asaMyogAt-' iti kittve'pi guNaM zaGkitumAha midegunnH| midrityvyvsssstthii| guNazrutyA 'iko guNavRddhI' iti paribhASayA ika ityupatiSThate 'STibuklamucamAM ziti' ityataH zitItyanuvartate / z cAsAviceti karmadhArayaH / tena ca adhikRtAGgAkSiptaH pratyayo vizeSyate / tadAdividhiH / itsaMjJakazakArAdau pratyaye pare iti labhyate, tadAha midarityAdinA / devAdikamideH zyani medyate ityAdyudAharaNam / z id yasyeti bahuvrIhimAkSitya ziti pratyaye pare mideriko guNa ityeva kuto na vyAkhyAyata ityAzaGkaya mimide ityatra guNAbhAvArthamitsaMjJakazakArAdAviti vyAkhyeyamityabhipretyAha eza AdizittvAbhAvAditi / jivi. deti / Sopadezo'yam / aniTsu khiyeti zyanvikaraNasyaiva grahaNAdayaM seT / ruca dIptAvabhiprItI ceti / abhiprItiH prItiviSayIbhavanam / dIptau udAharati rocate sUrya iti / prakAzata ityarthaH / abhiprItau udAharati haraye rocate bhaktiriti / bhaktiH haryAzritaprItiviSayo bhavatItyarthaH / 'rucyarthAnAm-' iti saMpradAnatvAccaturthI / zubha saMcalana iti / kSobhate / kSubhyatIti divAdau / cunAparasmaipadamiti / trimidA / miderguNaH / 'SThivuklamucamAm-' ityataH zitItyanuvartate / tatra zazcAsau icceti karmadhArayAtsaptamI / aGgAkSiptapratyayastu vizeSyaH / tena 'yasminvidhiH-' iti tadAdividhiH pravartate, tadAha itsaMjJakazakarAdAviti / AdizittvAbhAvAditi / medyati medyata ityAdau tu 'divAdibhyaH-' iti zyan / zrAdizittvAd guNo bhavatyeva / mimida iti / zitIti bahuvrIhau tviha syAdeva guNaH / tathA pape tasthe ityAdau pibAdayo'pi syuriti bhAvaH / nividA / aniT: kArikAyAM khidyatiriti zyanA nirdezAdayaM seT / kheditaa| svediSyate / aidivadA ceti / pUrvoktayorevArthayorayamiti bodhyam / haraya iti / 'rucyarthAnAm-' iti saMpradAnasaMjJAyAM caturthI / ghuTa / parivartanamitastatobhramaNam / jughuTa iti / 'asaMyogAt-' iti kittvAd gunnaabhaavH| zubha / saMcalanaM prakRtiviparyAso manthanaM Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 ] siddhaantkaumudii| [bhvAdizrAdyo'bhAve ca / 'nabhantAmanyake same' / 'mA bhUvananyake sarve' iti niruktam / anabhat , anabhiSTa | atumat , atobhiSTa / imau divAdI krayAdI ca / sraMsu 754 dhvaMsu 755 bhraMsu 756 avsrNsne| dhvaMsa gatau ca / aDi nalopaH / asrasat , asraMsiSTa / 'nAstrasatkAraNAM graivam' iti rghuvNshe| bhraMzu ityapi kecit peTuH / atra tRtIya eva tAlavyAnta ityanye / bhrazu bhraMzu adhaHpatane iti divAdau / sambhu 757 vizvAse / atrabhat , arambhiSTa / dantyAdirayam / tAlavyAdistu pramAde gataH / vRtu 758 vartane / vartate / vvRte| 2347 vRdbhayaH syasanoH / (1-3-62) vRtAdibhyaH parasmaipadaM vA syAtsye sani ca / 2348 na vRdbhayazcaturyaH / (7-2-56) ebhyaH sakArAderArdhadhAtukasyeena syAttaGAnayorabhAve / vartyati, vartiSyate / pravRtat , avtisstt| avaya't , zravartiSyata / vRdhu tIti kryaadau| NabhadhAtuH nnopdeshH| nbhte| Adyo'bhAva ceti / cAtsaMcalane'pi / tatra abhAvArthakasya prayogaM darzayati nabhantAmanyake same iti / mantro'yam / nanvatra mantre Nabhehi~sArthakatvameva kuto na syAdityata Aha mA bhUvananyake sarve iti / nabhantAmityasya vivaraNa-mA bhUvanniti / na bhavantItyarthaH / same ityasya vivaraNaM-sarve iti / niraktamiti / vedavyAkhyAnAtmako yAskapraNIto granthavizeSo niruktam / khaMsu dhvaMsu bhraMsu iti| trayo nopadhAH kRtAnuskhAranirdezAH / dhvaMsu gatau ceti / cAdavalaMsane'pi / asrasaditi / dyutAditvAtparasmaipade aGi nalopa iti bhaavH| nAstrasaditi / nAsraMsadityapapAThaH / nacAsraMsaditi laDo rUpamiti bhramitavyam / tatra parasmaipadAsaMbhavAt / TeMbhudhAturakAramadhyaH / vRtu vartane iti / udid RdupadhaH seTkaH / vartata iti / zapi guNe rapatvam / vavRta iti / 'asaMyogAt-' iti kittvAd guNAbhAve dvitve uradattve raparatve halAdizeSa ruupm| luTi vrtitaa| vRdbhayaH / bahuvacanAd vRtAdibhya iti gamyate / 'zeSAtkartari-' ityataH parasmaipadamityanuvartate, 'vA kyaSaH' ityato veti ca, tadAha vRtAdibhya iti / na vRdbhyH| 'se'sici-' iti sUtrAt se iti ArdhadhAtu. kasyeDiti cAnuvartate, tadAha ebhyaH sakArAderiti / taGAnayorabhAva iti| ca / kSobhate / kSubhyatIti divAdau / tumnAtIti krayAdau / nAsrasaditi / nAstraMsadityApapATha eva / na cedaM laDo rUpam , tatra parasmaipadAsaMbhavAditi bhAvaH / vRdbhyH| dhRtAdayaH paJca / na vRdbhayaH / gaNakAryatvAdubhayoryaGlukyapravRttiH / varvatiSyati / varvatiSati / caturgrahaNaphalaM tu mUle eva sphuTIbhaviSyati / 'se'sici-' iti sUtrAtse ityanuvartate tadAha sakArAderiti / iN na syAditi / syanderUdittvAdvikalpe Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [173 756 vRddhau| zRdhu 760 zabdakussAyAm / imI vRtuvat / syandU 761 prsrvnne| syandate / sasyande / sasyandiSe, sssnse| sasyandidhve, savandhve sthanditA, syntaa| 'gameriT-' ityataH parasmaipadeSvityanuvRttam / tena ca taDAnayorabhAvo lakSyate, vyAkhyAnAditi bhAvaH / tena jigamiSitA ityatra gameH sannantAt tRci iT sidhyati, vRteH sannantAd herluki vivRtsa ityatra iNinaSedhazca sidhyati / vaya'tIti / luTi syaH / 'vRdbhayaH syasanoH' iti parasmaipadavikalpaH / 'na vRdbhayaH-' iti irinaSedhaH / guNaH raparatvam / parasmaipadAbhAve tvAha vartiSyata iti / taDAnayorabhAva ityukteH 'na vRdbhayaH-' iti iNinaSedho n| avartiSTeti / parasmaipadasya azvAbhAve rUpam / avaya'diti / luGi syaH / 'vRdbhayaH syasanoH' iti parasmaipadam / 'na vRdbhaya:-' iti ieinaSedhaH, guNaH, raparatvamiti bhAvaH / avartiSyateti / parasmaipadasyAbhAve 'na vRdbhayaH-' iti. irinaSedho'pi neti bhAvaH / vRdhu zRdhu iti dvau Rdupadhau / tatrApi 'yudbhayo luGi' iti parasmaipadapakSe dyutAdilakSaNaH aG / luTluGoH 'vRdbhayaH syasanoH' iti parasmaipadapakSe 'na vRdbhayaH-' iti ieinaSedhazca, tadAha imau vRtuvaditi / vaya'ti, vardhiSyate / avRdhat , avardhiSTa / avaya't , avardhiSyata / zaya'ti, zarSidhyate / azdhat , azardhiSTa / azaya't , azardhiSyata / syandUdhAtuH Udid nakAropadhaH kRtAnuskhAraparasavarNanirdezaH / sasyandiSe, sasyantsa iti / iDabhAve dasya carvena tH| sasyandiddhve sasyanddhva iti / iDabhavi dhakArAt prAg dkaarH| kharparakatvAbhAvAnna carvam / syanditA, syanteti / iDabhAve dasya carvam / nanu luTi sye sati 'vRdbhayaH syasanoH' iti parasmaipadapakSe paratvAdUdillakSaNamiDvikalpa bAdhitvA 'na vRdbhayazcaturvyaH' iti ieinaSedhe syantsyatItyeva rUpami. prApte itareSAM nityamiTi prApte niSedho'yam / taGAnayoriti / jigmissitaa| jigamiSitArau ityAdau tRci parataH sana iDAgamasiddhaya 'gameriTa parasmaipadeSu' ityatra parasmaipadagrahaNaM taDAnayorabhAvaM lakSayatItyabhyupagamyate / taccAtrApi tathaivAnuvartate, arthAdhikArAzrayaNAt tena parasmaipadAbhAve'pi tRci vivRtsitA vivRtsitArAvityatra 'ato he' iti herlaki tvaM vivRtsa ityatra ca sana ieinaSedhaH sidhyatIti bhAvaH / atra bhASyavArtikayovRtAdInAmAtmanepadena samAnapadastheDvacanAdanyatra niSedha iti sthitam / tena vivartiSate vivardhiSate ityAdAviD bhvti|vivRtsitevaacrti vivRtsitrIyate ityatra tvAtmanepadotpatteH pUrva tatsamAnapadasthatvAbhAvAdantaraGgo'yaM niSedhaH pravartate / sa ca pazcAttaGi kRte'pi na nivartate, caturgrahaNasAmarthyAditi / atra vyAcakhyuH-paJcabhya iti vaktumucitam / evaM ca 'tAsi ca' ityeva sUtraM kartavyam / na ca vRtAdiSvativyAptiH, taDAnayoH Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. 'vRddhayaH syasano' (sU 2347) iti parasmaipade kRte UdillakSaNamantaraGgamapi vikalpaM bAdhitvA caturgrahaNasAmarthyAd 'na vRdbhayaH- (sU 2348) iti nissedhH| syantsyati, syandipyate, syanasyate / syandiSISTa, synsiisstt| 'yugayo luGi' (sU2345) iti parasmaipadapakSe aG / nalopaH / asyadat , asyandiSTa, asyanta asyantsAtAm asyantsata / asyantsyat , asyandiSyata, asyansyata / 2346 anuviparya: bhinibhyaH syandateraprANiSu / (8-3-72) ebhyaH parasyAprANikartRkasya pyate, natu syandiSyati iti / tadayuktam , antaraGgatayA dillakSaNasyaiva iDvikalpasya ucitatvAt sakArAdivizeSApekSatayA taDAnAbhApanimittAMpekSatayA ca 'na vRdbhayaH-' iti niSedhasya bahiraGgatvAdityAzaGkaya nirAkaroti vRdbhaya iti / 'vRdbhadhaH syasanoH' iti parasmaipade kRte antaraGgamapi vikalpaM bAdhitvA 'na vRdbhayaH-' iti niSedha ityanvayaH / kuta ityata Aha caturgrahaNasAmarthyAditi / yadi hyatra UdillakSaNa iDvikalpa eva syAd natu 'na vRdbhayazcaturvyaH' iti niSedhaH, tarhi caturthya iti vyarthaM syAt / naca kRpUvyAvRttistatphalamiti zaGkayam , 'tAsi ca klupaH' iti cakAreNa sakArAdyArdhadhAtuke'pi nityamirinaSedhapravRttervakSyamANatvAt / tathA ca catu. grahaNaM caturNAmapi sarvatra isinaSedhArthamiti bhAvaH / bhASye tu 'niSedhAzca balIyAMsaH' iti nyAyena antaraGgasyApi UdillakSaNeDvikalpasya 'na vRdbhayaH-' iti niSedhena bAdhasiddhezcaturgrahaNaM pratyAkhyAtam / tathA ca luTi parasmaipadapakSe UdillakSaNamiDvikalpaM bAdhitvA 'na vRdbhayaH-' iti nityamirinaSedhe syantsyatItyekameva rUpamiti sthitam / AtmanepadapakSe tu UdittvAdivikalpaM matvA prAha syandiSyate syantsyata iti / iDabhAva dasya carvam / zrAzIliGi sIyuTi UdittvAdiDvikalpaM matvA Aha syandiSISTa, syantsISTeti / 'na vRdbhayaH-' iti niSedhastu na, taGAnayorabhAva eva tatpravRtteriti bhaavH| luGi vizeSamAha shudbhyolungiityaadinaa| aGiti / dyutAdilakSaNa iti zeSaH / nalopa iti / 'aniditAm-' ityaneneti zeSaH / AtmanepadapakSa tu aGabhAvAdUdillakSaNamiDvikalpaM matvA Aha asyandiSTa asyanteti / tatra iDabhAvapakSe aspand s ta iti sthite 'jhalo jhali' iti salope dasya carvam / nacApittvena GittvAd 'aniditAm--' iti nalopaH zaGkayaH, sijlopasyAsiddhatvanAnupadhAtvAditi bhAvaH / asyansAtAm asyantsateti / asyantthAH asyantsAthAm asyanddhvam / asyantsi asyantsvahi asyansmahi / sattvAditi / asyanteti / atra 'aniditAm-' iti nalopo na bhavati, sijlopasyAsiddhatvenAnupadhAtvAt / anuviparyabhinibhyaH / ebhya iti / paJcabhya 1 'anuparyabhinivibhyaH' iti kvacit pAThaH / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 175 3 syandateH sasya So vA syAt / anuSyandate zranusyandate vA jalam / 'zraprANiSu' kim - anusyandate hastI / 'zraprANiSu' iti paryudAsAd matsyodake anusyandete ityatrApi pakSe SatvaM bhavatyeva / prANiSu na ityuktau tu na syAt / kRpU 762 sAmarthyaM / 2350 kRpo ro laH / ( 8-2 - 18 ) kRpa uH raH la iti chedaH / kRpa iti luptaSaSThIkam / tacyAvartate / kRpo yo rephastasya laH syAt / kRpeRkAasyantsyat, asyantsyata, asyandiSyata / anuviparyabhini / ebhya iti / anuvi pari abhini ityetebhya ityarthaH / sasyeti / 'sahaH sADaH saH' ityataH sa iti SaSThayantasyAnuvRtteriti bhAvaH / So vA syAditi / 'apadAntasya mUrdhanyaH' ityadhikArAditi bhAvaH / nanu matsyodake anuSyandete ityatra kathaM SatvaM prANikartRkatvasyApi sattvAdityata Aha prANiSviti paryudAsAditi / prANikartRkasya neti na pratiSedhaH, yenAtra prANikartRkatvasyApi sattvAt SatvaM na syAt / kintu prANibhinnakartRkasyeti paryudAsa AzrIyate / evaM ca prANyaprANikartRkasyApi aprANikartRkatvAnapAyAdiha SatvaM nirbAdhamiti bhAvaH / kRpU sAmarthya iti / sAmarthya kAryakSamIbhavanam / UdittvAdvedako'yam / RdupadhaH / taDi prathamapuruSaikavacanasya Terettve zapi laghUpadhaguNe raparatve karpate iti sthite kRpo ro laH / kRpa iti luptavibhaktikam / SaSThayekavacane uH iti RkArasya rUpam / zravayavaSaSThI / kRpa uriti sthite yadguNe kRporiti bhavati / ra iti SaSThayantam / kRpor raH iti sthite 'ro ri' iti rephalope kRpo ra iti bhavati / la iti prathamAntam / prakAra uccAraNArthaH, tadAha kRpa uH raH la iti cheda iti / etacca RlR sUtrabhASye sthitam / nanu kRpetyatra kA vibhaktirluptaityata zrAha kRpa iti luptaSaSThIkamiti / pakArAdakAra uccaarnnaarthH| kRSdhAtoriti labhyate / taccAvartata iti / kRpa raH la iti padatrayamAvartata ityarthaH / tathA ca vAkyadvayaM saMpadyate - kRpa raH la ityekaM vAkyam, tadAha kRpo yo rephastasya laH syAditi / tathA ca kalpate iti bhavati / kRpa uH raH la iti dvitIyaM vAkyam / tatra kRpetyavayavaSaSThayantam urityatrAnveti / urityavayavaSaSThayantaM rephe anveti / tathA ca kRpdhAtoravayavo ya RkAraH, tasya yo rephaH, tasya lakAraH syAditi labhyate / tatra RkArAvayavatvaM rephasya na saMbhavatIti rephazabdo rephasadRze RkAraze lAkSaNikaH / la ityapi lakArasadRze lukArAMze lAkSaityarthaH / SatvaM bhavatyeveti / prANyaprANikartRkasyApyaprANikartRkatvAnapAyAditi bhAvaH / asamarthasamAsavAkyabhedApattidoSAbhyAM prasajyapratiSedho na sUtre'bhipreta ityAzayenAha prANiSu netyuktAviti / kRpU sAmarthyaM / bhASyakRtAM vyAkhyAmAha kRpa u Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. rasyAvayavo yo rephasadRzaH tasya ca lakArasadRzaH syAt / kalpate / caklupe / caklUpiNe, caklupse / ityAdi syandivat / 2351 luTi ca klpH| (1-3-63) luTi syasanozca klupeH parasmaipadaM vA syAt / 2352 tAsi ca klupaH (7-2-60) klupeH parasya tAseH sakArAderArdhadhAtukasya ceena syAttaGAnayorabhAve / kalsAsi / kaltAstha / kalpitAse, kaltAse / kalpsyati, kalpiSyate, kalpsyate / kalpiSISTa, klupsISTa / aklupat , akalpiSTa, aklRpta / NikaH, tadAha kRpeRkArasyAvayava ityaadinaa| eva ca liTi cakRpa e iti sthite kittvAd guNAbhAve RkAraikadezasya rephasadRzasya lakArasadRze sati caklupe iti rUpam / kRpaH raH la iti chedamabhyupagamya kRpadhAtoH rephasya lakAra iti vyAkhyAne tu caklape iti na sidhyet / tadarthamAvRttirAzritetyabhipretyAha kalpate caklapa iti / UdittvAdiDvikalpaM matvA Aha caklapiSe caklapsa iti / syandivaditi / caklapAthe caklUpidhve, caklubdhve / caklupe caklupivahe, caklRpvahe caklapimahe, caklupmahe / / luTi ca klapaH / cakArAd 'vRdbhayaH syasanoH' ityataH syasanorityanukRSyate / 'zeSAtkartari-' ityataH parasmaipadamiti / 'vA kyaSaH' ityato veti ca, tadAha luTi syasanorityAdinA / tAsi ca / cakArAtsakArAdyArdhadhAtukaM gRhyate / 'se'sici kRta-' ityataH se iti 'ArdhadhAtukasya-' ityata ArdhadhAtukasyeDiti cAnuvartate, 'na vRdbhayazcaturthyaH' ityato neti ca, 'gameriT-' ityataH parasmaipadeSviti ca, tadAha klapaH parasyetyAdinA / kaltAsIti / 'luTi ca klupaH' iti parasmaipadapakSe UdillakSaNamiDvikalpaM bAdhitvA 'tAsi ca klRpaH' iti irinaSedhe guNe raparatve latve rUpam / parasmaipadAbhAvapakSe tu UdillakSaNamiDvikalpaM matvA zrAha kalpitAse, kalptAsa iti / luTi tu 'luTi ca klupaH' iti parasmaipadapakSe UdillakSaNamiDvikalpaM bAdhitvA 'tAsi ca klupaH' iti ieinaSedhaM matvA Aha kalpsyatIti / parasmaipadAbhAve tu UdittvAdiDvikalpaM matvA Aha kalpiSyate, kalpsya ta iti / kalpatAm / akalpata / kalpeta / AzIrliGi UdillakSaNamiDvikalpaM matvA aAha kalpiSISTeti, klRpsITeti ca / iDabhAve 'liGsicAvAtmanepadeSu' iti kittvAnna guNaH / aklRpaditi / 'yudbhayo iti / 'kRpe ro laH' iti arvAcInapAThastu nAdartavya iti dhvanayati kRperRkAra. syetyAdinA / varNaikadezasya varNagrahaNena grahaNAdAha rephasadRza iti / evaM cAtra kRpetyasyAvRttiravazyaM svIkartavyA / tathA ca 'luTi ca klRpaH' ityAdisautranirdezo'pyupapadyata iti bhAvaH / tAsi ca klRpaH / cakArAtsAdyArdhadhAtukaM gRhyate / klup. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [177 akalpivyata, prakalpsyata / vRt / vRttaH saMpUrNo dyutaadivRtaadishcetyrthH| atha svaratyantAtrayodazAnudAttetaH Sitazca / ghara 763 ceSTAyAm / ghaTate / jaghaTe / 'ghaTAdayo mitaH' iti vakSyamANena misaMjJA / tatphalaM tu Nau 'mitA hasvaH' (sU 2568) iti 'cieNamulordIrgho'nyatarasyAm' (sU 2762) iti ca vakSyate / ghaTayati / vighaTayati / kathaM tarhi 'kamalavanodghATanaM kurvate ye' 'pravighATapitA samutpatanharidazvaH kamalAkarAniva' ityAdi / shRnnu| ghaTa saGghAte iti caurAdikasyedam / na ca tasyevArthavizeSe mittvArthamanuvAdo'yamiti vAcyam , luGi' iti parasmaipadapakSa dyutAdilakSaNe aGi sati GittvAna guNaH / aGabhAve tu UdillakSaNamiDvikalpaM matvA Aha akalpiSTeti, aklRpteti / akalpasya. diti / luGi sye 'luTi ca valupaH' iti parasmaipadapakSa UdillakSaNamiDvikalpaM bAdhitvA 'tAsi ca klupaH' iti igniSadha iti bhAvaH / parasmaipadAbhAvapakSe tu UdillakSaNamiDvikalpaM matvA Aha akalpiSyata, aklpsyteti| vRditi / vRteH samAptyarthakAt kartari kvip , tadAha vRtta iti / 'gatyarthAkarmaka-' iti kartari ktaH / vRttazabdasya vivaraNaM sampUrNa iti / dyutAdayaH kRpUparyantA anudAtteto gatAH / atha tvaratyantA iti / ji tvarA saMbhrame ityantA ityarthaH / Sitazceti / pitsaMjJakA ityrthH| SitkAryabhAja iti vA / mi tvarA saMbhrame ityuktvA ghaTAdayaH Sita iti vakSyamANatvAditi bhaavH| pitphalaM tu striyAmityadhikAre 'SidbhidAdibhyaH-' ityaG / ghaTA vyathA ityAdirUpam / ghaTata iti| ceSTate ityarthaH / tatphalaM tviti / mittvaphalaM tu 'mitAM hrasvaH' iti Nau hasvaH, ciraNamulodIrghaH-' iti dIrghazca vkssyte| dhAtupAThe arthanirdeza upalakSaNamityuktam / tatazcArthAntaravRttarapi ghaTadhAtorghaTAdikArya bhavatyeva, tadAha ghaTayati vighaTayatIti / saMzlaSayati vishlessytiityrthH| Nau hrasvodAharaNamidam / aghaTi aghATIti ciNyudAharaNam / ghATaM ghATam , ghaTaM ghaTamiti NyantAraNamuli dIrghavikalpasyodAharaNam / 'nityavIptsayoH' iti dvivacanam / nanu yadyarthAntaravRtterapi ghaTadhAtormittvam , tadA udghATanaM pravighATayitatyatra vikasanArthakasyApi ghaTadhAtorNI mittvAd dhrasvaH syAdisITeti / 'liGsicAvAtmanepadeSu' iti kittvAnna guNaH / vRditi / vRtu vartane ityasmArikap / nitvarA saMbhrame ityasyAnantaraM 'ghaTAdayaH SitaH' ityuktatvAttvaratyantAstrayodazaiva Sito na tu phaNAntAH sarve'pIti siddham , tathApi spaSTapratipattyarthamAha Sitazceti / prayojanaM tu 'SidbhidAdibhyaH-' ityaGi TAp / ghaTA vyathetyAdirUpasiddhiH / ghaTa ceSTAyAm / ye dhAtavo'nyatrAdhItAsteSAmiha pATho'rthaniyamAryaH / ye tvihaiva paThyante teSAmupasargAdinArthAntaraparatve'pi mittvamastyeveti dhAtuvRttyAdiSu Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. 'nAnye mito'heto' iti niSedhAt / ahetau svArthe Nici jJapAdipaJcakavyatiriktAzcurAdayo mito netyarthaH / vyatha 764 bhayasaJcalanayoH / vyathate ! 2353 vyatho litti| (7-4-68) vyatho'bhyAsasya maMprasAraNaM syAliTi / halAdizeSApavAdaH / thasya halAdizeSeNa nivRttiH / vivythe| pratha 765 prkhyaane| tyAkSipati kathaM tahIti / zRrivati / samAdhAnamiti zeSaH / caurAdikasyeti / curAdau 'ghaTa saMghAte' iti paThitam / tadidaM ghATAdikAd ghaTadhAtordhAtvantarameva / tasya Nau mittvAbhAvAd hrasvAbhAve udghATanaM pravighATayiteti nirbAdhameva, arthanirdezasyopalakSaNatayA saMghAtAdanyatra vikAsane'pi caurAdikasya vRttisaMbhavAditi bhAvaH / nanu ghaTAdigaNAdanyatra arthAntare paThitAnAM dhAtUnAniha ghaTAdigaNe pAThaH ghaTAdigaNanirdiSTa evArthe mittvArtho'nuvAda eva, natu dhAtubhedaH / anyathA ghATAdikatvaM gaNAntarasthatvaM cAdAya mittvatadabhAvayorvikalpApatteH / ye tu dhAtavo ghaTAdigaNa eva paThitA natu gaNAntare, teSAM tvarthAntaravRttAvapi mittvami te dhAtuvRttyAdigrantheSu siddhAntaH / ghaTadhAtustu 'ghaTa saMghAte' iti curAdau paThitaH / atastasyaivAtra gaNe ceSTAyAmathai mittvArtho'nuvAda iti labdham / evaM ca vighaTayati itlAdAvarthAntaravRttau rAya. ntasya kathaM mittvamityAzaGkaya nirAkaroti naceti / tasyaiva caurAdikasyaiva ghaTadhAtoH ceSTAtmake arthavizeSa vRttau mittvArtho'nuvAdaH syAditi na vAcyamityarthaH / kuta ityata Aha nAnye mito'hetAviti / curAdyantargaNasUtramidam / tatra hi 'jJapa micca' 'yama ca pariveSaNe' 'caha parikalkane' 'raha tyAge' 'bala pANane' citra cayane' iti paJca dhAtUn paThitvA 'nAnye mito'hetau' iti paThitam / tatra caha parikalkane ityasya sthAne capeti kecit paThanti / tathA ca paJcatvasya na virodhaH / eSu paJcasvapi midityanuvartate / ahetAviti cchedaH / kasmAdanye ityapekSAyAM saMnihitatvAd jJapAdi. paJcabhya iti labhyate / hetuzabdena 'hetumati ca' iti sUtravihito Nic labhyate / tadbhinno Nic svArthikaH ahetuH, tadAha ahetau svArthe NicIti / jJapa AdiryeSAmiti atadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH / jJapadhAtora taduttarebhyazca paJcabhya ityevaM SaDbhyo'nye ye curAdayaH, te mito neti phalitam / evaM ca curAdau jJapAdipaJcakavyatiriktAnAM mittvAbhAvAd 'ghaTa ceSTAyAm' iti nidezazcaurAdikasya 'ghaTa saMghAte' ityasya ceSTAyAM vRttau mittvArtho'nuvAda iti na yujyaM / / kiMtu ihaiva ghaTAdigaNe 'ghaTa ceSTAyAm' ityapUrvo'yaM dhaatuH| tasya cAthantaravRttAvapi mittvamastyeveti vighaTayatItyAdau mittvAddhasvo nirbAdha iti bhAvaH / vyathadhAturdvitIyAntaH / sthitam, tadetad dhvanayannudAharati vidhaTayatIti / vytholitti| halAdiHzeSA Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [176 paprathe / prasa 766 vistAre / paprase / mrada 767 mardane / skhada 768 skhadane / svadanaM vidrAvaNam / saji 766 gatidAnayoH / misvasAmarthyAdanupadhAtve'pi 'cieNamulo:-' (sU 2762) iti dIrghavikalpaH / akSati, akssaaji| toM kSaJjam / kSAkaM jJAam / dakSa 770 gtihiNsnyoH|yo'yN vRddhizaighrayayoranudAttessu paThitastasyehArthavizeSa mittvArtho'nuvAdaH / kapa 771 kRpAyAM gatau / kadi vyatho liTi / 'atra lopaH-' ityataH abhyAsasyeti 'yutisvApyo:-' ityataH saMprasAraNamiti cAnuvartate, tadAha vyatho'bhyAsasyetyAdinA / halAdiza. SApavAda iti / vyath vyath e iti sthite halAdizeSalabhyaM yakArasya lopaM bAdhitvA saMprasAraNamityarthaH / tathA ca yakArasya ikAre pUrvarUpe vivyathe iti rUpam / vakArasya tu na saMprasAraNam , 'na saMprasAraNe saMprasAraNam' iti niSedhAt / nanu saMprasAraNena halAdizeSabAdhe thakArasyApi nivRttirna syAdityata Aha thasyeti / yakAralopasya bAdhaM vinA saMprasAraNasya pravRttyanupapattastena tadbAdhe'pi thakAralopasya bAdhe pramANAbhAvAditi bhAvaH / mRda mardana iti / Rdupadho'yam / mrdte| mamRde / kSajidhAturidit kSaJjate / cakSa / nanu ghaTAdigaNe asya pATho vyarthaH, kSaJjayatItyatra Nau numi kRte akArasyAnupadhAtvena upadhAdIrghasyAprasaktyA 'mitAM hrasvaH' ityasyApravRttAvapi vizeSAbhAvAd anupadhAtvena 'mitAM hrasvaH' ityasya prasaktayabhAvAcca / ata eva akSaji kSajaM kSaamityatrApi 'cieNamulo:-' iti dIrghavikalpasyApi na prasaktirityata Aha mittvasAmarthyAditi / dakSa gatIti / nanu 'dakSa vRddhau zIghrArthe ca' ityanudAttetsu pAThAdeva siddha kimarthamiha pAThaH ? arthanirdezasyopalakSaNatvAdeva gatihiMsArthakatvasyApi saMbhavAdityata Aha vRddhishghryyoriti| mittvasAmarthyAdanupadhAtve'pi ciraNamulordIrghavikalpaH / adakSi, adAkSi / dakSaMdapavAda iti / halAdiHzeSaprakramaNAditi bhAvaH / evaM ca 'utsargasadezazcApavAdaH' iti parasyaiva saMprasAraNaM bhavati na pUrvasyeti kaiyaTAyuktyA 'na saMprasAraNe-' iti niSedho. 'tra nApekSitaH / kecittu halAdiHzeSeNa yakAranivRttAvapi vakArasya sattvAtsUtramidaM sAvakAzamiti apavAdatvaM na saMbhavatIti matvA 'saMprasAraNaM tadAzrayaM ca kArya balavat' iti vacanAddhalAdiHzeSaM bAdhitvA parasya saMprasAraNe pUrvasya niSedhaH / 'saMprasAraNaM tadAzrayaM ca kAryam-' iti vacanAbhAve tu 'vyatho liTi' iti saMprasAraNasya dhAtuvizeSapratyayavizeSAzrayatvena 'igyaNaH-' iti saMjJAvizeSadvayAzrayatvena ca bahvapekSasya bahiraGgatvAtsaMprasAraNaM bAdhitvA halAdiHzeSe jAte vakArasya saMprasAraNaM syaadityaahuH| thasyeti / saMprasAraNasyAbhyAsAntargatayakAranivRtterapavAdatvaM na tu thakAranivRtteriti bhAvaH / liTIti kim , Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 ] siddhAntakaumudI / [ bhvAdi 1 772 Rdi 773 kvadi 774 vaiklavye / vaikalye ityeke / trayo'pyanidita iti nandI | idita iti svAmI / kadikadI iditau, kada lada iti cAniditAvidi maitreyaH / kadikradikkadInAmAhvAnarodanayoH parasmaipadiSUkrAnAM punariha pATho mitvArtha zrAtmanepadArthazca / jitvarA 775 saMbhrame / 'ghaTAdayaH SitaH' (ga sU 186 ) / SitvAdaG kRtsu vacyate / zratha phaNantAH parasmaipadinaH / jvara 776 roge / jvarati / jajvAra / gaDa 777 secane / gaDati / jagADa / heDa 778 veSTane / heDR zranAdare ityAtmanepadiSu gataH / sa evotsRSTAnubandho'nUdyate arthavizeSe mittvArtham / parasmaipadibhyo I kSam dAkSaM dAkSam / krapa kRpAyAM gatAviti / zradupadho'yam / kRpAyAM gatau cetyarthaH / kadi Rdi kladi iti nandimate / kSIrasvAmimate ca traya eva dhAtavaH / maitreyamate catvAra iti bodhyam / tatra iditAM trayANAM paunaruktyaM pariharati kadiRdikladInAmityAdinA / Jitvareti / tririt / 'jItaH klaH' iti klaH prayojanam / zradittvaM tu 'Aditazca' iti niSThAyAmirinaSedhArtham / vastutastu AdittvaM vyartham, haskhe'pyAtmanepadasiddheH 'ruSyamatvarasaMghuSAkhanAm' iti niSThAyAmiDvikalpasiddhezca / ghaTAdayaH Sita iti / tvaratyantA iti zeSaH / gaNasUtramidam / tatprayojanamAha vittvAditi / vakSyata iti / SidbhidAdibhyo'G' ityaneneti zeSaH / ghaTAdiSu trayodazAnudAtteto gatAH / 'dyuta dIptau' ityataH prAg ghaTAdisamAptiriti vakSyate / atha phaNAntA iti / phaNa gatAvityetatparyantA ityarthaH / jvara roga iti / Nau jvarayati / ciNi tu ajvari, ajvAri / Namuli tu jvaraM jvara jvAraM jvAram / evamagre'pi jJeyam / heDa veSTana iti / DakArAdakAra uccAraNArthaH / tatazca 'nAglopizAstraditAm' iti niSedho na bhavati / sa eveti / heDRdhAtureva vivyathiSate / iha 'sanyataH' iti itvam / vAvyathyate / vAvyathIti / Rpa kRpAyAM gatau / cakArAbhAve'pIddArthadvayamityeva bodhyamityAhuH / kadi Rdi / krandayati / kandi / kAndi / krandaM krandam / kAndaM krAndam / JitvarA / zrAditvamiha vyartham, hasvoccAraNenApyAtmanepadasiddheH / na ca niSThAyAm 'zrAditazca' itITpratiSedhArthamiti zaGkayama, 'ruSyamatvara -' iti niSTAyAmiTo vikalpitatvAt / tUrNaH / tvaritaH / jvara roge / Nau jvarayati / jvari / jvAri / jvaraM jvaram / jvAraM jvAram / gaDa secane / Nau / gaDayati / agaDi / agADi | gaDaM gaDam / gADaM gADam / evamanyatrApyUhyam / heDa veSTane / utsRSTAnubandha iti / tena veSTane 'nAglopi -' iti niSedha Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [181 varAdibhyaH prAgevAnuvAde kartavye tanmadhye'nuvAdasAmarthyAparasmaidam / heDati / jiheDa / hiDayati / ahiDi,ahIDi / anAdare tu heDayati / vaTa 776 bhaTa 780 paribhASaNe / vaTa veSTane, bhaTa bhRtau iti paThitayoH paribhASaNe misvaartho'nuvaadH| NaTa 781 nRto| itthameva pUrvamapi paThitam / tatrAyaM vivekaH / pUrva paThitasya nATayamarthaH / yatkAriSu naTavyapadezaH / vAkyArthAbhinayo nATayam / ghaTAdau tu nRttaM tatyaM cArthaH / yatkAriSu nartakavyapadezaH / padArthAbhinayo nRtyam / gAtravikSepamAtraM nRttam / kecittu ghaTAdau NaTa natau iti paThanti / gatau ityanye / NopadezaparyudAsavAkye bhASyakRtA 'nATi' iti dIrghapAThAddhaTAdiopadeza eva / RkArAnubandhamutsRjya veSTanarUpe arthavizeSe mittvArthamanUdyata ityarthaH / dhAtvantaratve tu mittvatadabhAvayorvikalpaH syAditi bhaavH| nanvAtmanepadina evAtrAnuvAde parasau. padaM na syAdityata Aha parasmaipadibhya iti / yadi tvAtmanepadamiSTaM tarhi ghaTAdiSu tvaratyanteSvevAnudAttetsu paThyateti bhAvaH / heDatIti / veSTate ityrthH| hiDayatIti / veSTayatItyarthaH / 'hetumati-' iti Nici 'mitA hrakhaH' iti hrakha iti bhAvaH / ahiDi, ahIDIti / 'ciNNamuloH-' iti dIrghavikalpaH / anAdare tu heDayatIti / veSTanarUpArtha eva mittvAnna hrasva iti bhAvaH / 'vaTa paribhASaNe' iti nApUrvI dhAturityAha vaTa veSTana ityAdi / anu. vAda iti / dhAtvantaratve tu mittvatadabhAvayorvikalpaH syAditi bhAvaH / 'NaTa nRttau' ityasya paunaruktyamAkSipati itthameva pUrvamapi paThitamiti / TavargAnteSviti zeSaH / tathA ca ubhayorapyarthaikyena arthavizeSe mittvArthamihAnUdyata iti parihArasyAsaMbhavAtpaunaruktyameveti bhAvaH / parihartumupakSipati tatrAyaM viveka iti / tatra tayordhAtvoH ayaM vakSmamANo vivekaH-arthabhedaH pratyetavya isyrthH| pUrva paThitasyeti / TavargAnteSu paThitasyetyarthaH / yatkAriSviti / yasya kartRSu naTavyavahAraH tannAvyaM pUrva paThitasya naTadhAtorartha ityarthaH / kiM tanATyamityatrAha vAkyArtheti / ghaTAdau tviti / yasya kartRSu nartakavyapadezaH tad nRtyam , nRttaM ca ghaTAdau paThitasya naTerarya ityarthaH / nRtyanRttayoH ko bheda ityata Aha padArtheti / evaM ca TavargAnteSu paThitasya ghaTAdigatasya cArthabhedasattvAdarthavizeSe mittvArtho'nuvAda iti yujyte| dhAtvantaratve tu mittvatadabhAvayorvikalpaH syAditi bhaavH| atha naTadhAtorasya gopadezaparyudAsabhramaM vArayati Nopadezeti / ananATItyAdiparyudAsavAkye nATIti NijlakSaNavRddhinirdezena 'naTa avaskandane' iti caurAdikasyaiva zakaiva nAstIti bhAvaH / Nopadeza eveti / praNaTati praNaTayati / nATItyasya tu Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. STaka 782 pratIghAte / stakati / caka 783 tRptau / tRptipratIghAtayoH pUrvaM paThitasya tRptimAtre mittvArtho'nuvAdaH / prAtmanepadiSu paThitasya parasmaipadiSvanuvAdAt parasmaipadam / kakhe 784 hasane / edittvA vRddhiH / akakhIt / rage 785 zaGkAyAm / lage 786 saGge / hage 787 hage 788 bage 786 Tage 760 saMvaraNe / kage 761 nocyate / atyAyamartha iti viziSya nocyate, kriyAsAmAnyArthatvAt / anekArthasvAdisyanye / aka 762 ga 763 kuTilAyo gatau / kaNa 064 raNa 765 gatau / cakANa / rarANa / cA 766 zaNa 767 zraNa 768 dAne ca / zaNa gatau ityanye / zratha 736 rutha 800 kratha 801 katha 802 hiMsArthAH / 'jAsinigrahaNa- (s 617) iti sUtre phrAtheti mitve'pi vRddhinipAtyate / kraathyti| mistvaM tu nipAtanAtparatvAt 'cieNamulo..' prahaNAdayaM Nopadeza evetyarthaH / STakadhAtuH SopadezaH / kRtaSTutvasya nirdezaH / stakatIti / 'dhAtvAdeH-' iti Sasya satve ssttutvnivRttiH| caka tRptau tRptIti / 'caka tRptau pratIghAte ca' ityAtmanepadiSu paThitasya tRptAvarthe mittvArtho'trAnuvAda ityarthaH / evaM ca dhAtvantaratvAbhAvAnna mittvtdbhaavviklpH| nanu AtmanepadiSu paThitasyAtrAnuvAdAdAtmanepadaM syAdityata Aha AtmanediSviti / Sage Tage iti / Sopadezau / STage iti kRtaSTutvanirdezaH / kage nocyata iti / nanu kage ityanena yadi kimapi nocyeta, tarhi kathamasya dhAtutvamityata prAha asyAyamiti / kriyAvizeSo nAsyArtha iti bhAvaH / nanu yadi na ko'pi kriyAvizeSo'syArthaH, tarhi kathamayaM dhAturityata Aha / kriyAsAmAnyArthavAcitvAditi / dhAtupAThapaThitasya kriyAvizeSArthakatvAbhAve sati kriyAsAmAnyavAcitvaM parizeSalabhyamiti bhAvaH / aneketi / kaliH kAmadhenuriti nyAyena kaladhAtuvadaparimitArthakatvamiti bhAvaH / zratha knatha katha klatha iti / catvAro'pi dvitiiyaantaaH| zrAdyatRtIyau rephamadhyau dvitIyo nakAramadhyaH / caturthastu lakAramadhyaH |aadystu zakArAdiH / itare kkaaraadyH| nanu kathadhAtoghaTAditvena mittvAd Nau upadhAvRddhisaMpannasya akArasya 'mitA hrasvaH' iti hrasvatve kathayatIti syAt , natu krAthayatIti, tatrAha jAsinIti / 'jAsiniprahaNanATakAthapiSAM hiMsAyAm' iti SaSThIvidhau Nau mittve'pi kAtheti vRddhirnipAtyata ityarthaH / nanvevaM sati ghaTAdau kathadhAtoH pATho vyartha ityata prAha mittvaM tviti / ciraNamulordIrghapakSe caritArthamityanvayaH / nanu tatrApi kAtheti nipAtanAd vRddhirityata pranATayati / vRddhinipAtyata iti / tena 'mitA havaH' iti na pravartata iti bhaavH| 1 bAlamanoramAkRttu imaM 'katha' iti kakArAdiM paThati Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [183 (sU 2762) iti dIrdhe caritArtham / akrathi, akraathi| RthaM kratham / kArya krAtham / vana 803 ca / hiMsAyAmiti zeSaH / vanu ca nocyate / vanu ityapUrvaevAyaM dhAturna tu tAnAdikasyAnuvAdaH / udiskaraNasAmarthyAt / tena kriyAsAmAnye vanatItyAdi / pravanayati / anupasRSTasya tu mittvavikalpo vaSayate / jvala 804 dIptau / NapratyayArtha paThiSyamANa evAyaM misvArthamanUdyate / prajvalaAha nipAtanAtparatvAditi / kAtheti nipAtanApekSayA 'cieNamuloH-' ityasya paratvAdityarthaH / yadyapi 'mitAM hrasvaH' ityapi param , tathApi purastAdapavAdanyAyena kAtheti vRddhinipAtanaM 'mitA hrasvaH' ityasyaivAvyavahitasya bAdhakam , natu 'cieNamulo:-' ityasyApi, tasya vyavahitatvAditi bodhyam / akrathi, akAthIti / katheNyentA. ciNi dIrghavikalpaH / kathaM kathaM kAthaM kAthamiti / Namuli dIrghavikalpaH / vana ceti / cakAro hiMsAnukarSakaH, tadAha hiMsAyAmitIti / zeSa iti / vana zabde, vana saMbhaktAviti paThitasya hiMsAyAM mittvArtho'trAnuvAdaH / vanati / Nau tu vanayati / Namuli tu vanaM vanaM vAnaM vAnam / vanu ca nocyata iti / kage nocyate itivadvayAkhyeyam ! nanvanyatra paThitasya ghaTAdau mittvArtho'nuvAda iti siddhAntAttanAdau 'vanu yAcane' iti paThitasya anudAtteto'trAnuvAdAt kriyAsAmAnye'rthe vanute ityAtmanepadam upratyayazca syAdityata Aha apUrva evAyamiti / uditkaraNeti / yadi tAnAdi. kasyaiva atrAnuvAdaH syAt , tarhi tanAdigaNe vanu iti kRtena uditkaraNenaiva 'udito vA' ityAdyuditkAryasya siddhariha gaNe punaruditkaraNamanarthakaM syAt / atastAnAdikasya nAtrAnuvAdaH, kiM tvapUrva evAyaM vanudhAtuH / tathA ca vanatIti parasmaipadaM zabvikaraNaM caityAha tena kriyAsAmAnye vanatItyAdIti / AdinA vanataH vanantItyAdisaMgrahaH / pravanayatIti / ghATAdikasya kriyAsAmAnyavAcino Nici mittvAdhrasvaH / vakSyata iti / 'glAnAvanuvamA ca' ityaneneti zeSaH / tAnAdikAttu vanu yAcane ityasmAriNaci upadhAdIrgha vAnayatItyeva bhavati / jvala dIptau / NapratyanipAtanAtparatvAditi / nipAtanaviSayIbhUtamitA hrakha ityasmAtparatvAd 'mitAM hrasvaH' ityetadeva nipAtanena bAdhyate na tu tataH paraM 'ciraNamulo:-' ityetadityarthaH / vana ca / saMbhaktau paThinasya hiMsAyAM mittvArtho'nuvAdaH / vanati / Nau / vanayati / avani / avAni / vanaM vanam / vAnaM vAnam / tAnAdikasyeti / vanu yAcane ityasyetyarthaH / sAmarthyAditi / anuvAde tu tatra kRtenodittvena ktvAyAmiDvikalpasya niSThAyAmiTapratiSedhasya ca siddheH punaruditkaraNaM vyartha syAditi bhAvaH / vanatItyA. dIti / Nau / vanayati / tAnAdikasya tu vanute vAnayati / mittvavikalpa iti / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdiyati / hvala 805 bala 806 calane / prahvalayati / prahmalayati / smR 807 prAdhyAne / cintAyAM paThiSyamANasya prAdhyAne misvaartho'nuvaadH| zrAdhyAnamutkaNThApUrvakaM smaraNam / dR 808 bhaye / dR vidAraNe iti krayAderayaM mittvArtho'nuvAdaH / dRNantaM prerayati darayati / bhayAdanyatra dArayati / dhAtvantaramevedamiti mate tu daratItyAdi / kecivaTAdau 'pratsmRdRtvara-' (sU 2566) iti sUtre ca dR iti dIrghasthAne hasvaM paThanti / tazceti mAdhavaH / na 806 naye / krayAdiSu paThiSyamANasyAnuvAdaH / nayAdanyatra nArayati / zrA 810 pAke / trai yArthamiti / 'jvalitikasantebhyo NaH' iti NapratyayArtha jvalAdigaNe paThiSya. mANasya iha mittvArtho'nuvAda ityarthaH / jvalatItyAdi siddhavatkRtya mittvasya Nau hrasvaM prayojanamAha prajvalayatIti / dhAtvantaratve tu mittvatadabhAvayorvikalpaH syAditi bodhyam / smR zrAdhyAne / cintAyAmiti / smR cintAyAmiti paThiSyamANasya zrAdhyAne mittvArtho'nuvAda ityrthH| cintAyA zrAdhyAnamanyaditi darzayitumAha AdhyAnamutkaNTheti / dR bhaya iti / asya dRNAtIti rUpaM natu zap , tadAha krayAderaya mittvArtho'nuvAda iti / bhaye'rthe mittvArthamiti zeSaH / arthanirdezasya upalakSaNatvAd bhaye vRttiH| tathA ca kathAditvAt nAvikaraNa evAyamiti bhAvaH / mittvaprayojanaM darzayati dRNantaM prerayati darayatIti / bhISayatItyarthaH / bhayAdanyatra dArayatIti / bhedayatItyarthaH / dhaatvntrmeveti| natu krayodaranuvAda ityarthaH / asminmate bhauvAdikatvAt zabevetyAha daratItyAdIti / sUtre ceti / 'atsmRdRtvaraprathamradastRspazAm' iti atvavidhAvityarthaH / haskhaM paThantIti / tanmate krayAderanuvAdaprasaktireva nAstIti bhAvaH / tnnetiiti| yadi hyayaM ghaTAdau hrasvAntaH kathAdau tu dIrghAnto bhavet tarhi 'zRdRprAM hrasvo vA' ityatra dRgrahaNamanarthakaM syAt / hrasvadIrghAntadhAtubhyAmeva tatphalasiddhariti bhAvaH / na naya iti / nayo nayanam / krayAdiSviti / nR naye ityeva kayAdiSu 'glAnAvanuvamAM ca' iti gaNasUtreNa / NapratyayArthamiti / 'jvalitikasantebhyo NaH' iti NapratyayArtham / dR bhaye / dhAtoranekArthatvAdbhayArthakatvam dRNAti / darayati / tannetIti / mAdhavasyAyamAzayaH-sUtre dIrghAnta eva pAThaH sarvasaMmataH / ghaTAdAvapi dIrghAnta eva sarvaiH paThyate / yadyayaM hakhAnto bhavettarhi 'zUdRprAM hrakho vA' iti hakhavikalpavidhAyake sUtre dRprahaNamanarthakaM syAt , dhAtudvayena dadratuH dadaraturiti rUpadvayasiddheH / na ca dR vidAraNe ityasya rUpadvayalAbhArtha dRgrahaNamAvazyakamiti vAcyam , dhaatuunaamnekaarthtvaatsmiihitsiddheriti| na nye| nRNAti / narayati / anari / anaari| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [185 iti kRtAtvasya zrA isyAdAdikasya ca sAmAnyenAnukaraNam / 'lugvikaraNAlu. gvikaraNayoralugvikaraNasya' (11) 'lakSaNapratipadokyoH pratipadokasyaiva grahaNam' (pa 114) iti paribhASAbhyAm / zrapayati / vikledayatItyarthaH / pAkAdanyatra zrApayati / svedayatItyarthaH / mAraNatoSaNanizAmaneSu jJA 811 / paThyate / tatrArthanirdezo na vivakSitaH / krayAdiSu paThiSyamANasya nRdhAtornayAdanyatra vidyamAnasya naye'rthe mittvArtho'nuvAda ityarthaH / tathA ca nAvikaraNa evAyam / nRNAterdhAtvantaratvAbhAvAnna mittvatadabhAvau, api tu nityameva mittvam / zrA pAka iti / nanvatra bhvAdau paThyamAnAcchAyateH, uttaratra adAdau paThiSyamANAcca zrAteranya eva yadi kazcana svatantro dhAtughaMTAdau nirdizyeta tadA prakRte laTi zapi zrAtIti rUpasaMpattyA lugvikaraNasthena zrA pAke ityanena paunarutyamityata Aha dhai itIti / agre bhvAdigaNe jhai pAka iti paThiSyate / tasya kRtaatvsyaanukrnnmitynvyH| tathA ca tasyaiva zredhAtoraneka rthakatayA pAke vRttasya mittvArthamatrAnuvAdAt zapi zrAyatItyAdi rUpam / etacca 'bhRtaM pAke' iti sUtre bhASyakaiyaTayoH sthitam / evaM ca sati saMbhave anyatra paThitAnAmiha mittvArtho'nuvAda iti siddhAntAdale bhvAdau / pAka ityasya paunaruktyaM na zaGkatham / nanvevaM sati 'zre pAke' ityevAtra kuto na paThitamityata Aha zrA ityAdAdikasya ceti / nanu lAkSaNikatvAt 'trai pAke' iti bhauvAdikasya kRtAtvasyApyanuvAda iti na yujyata ityata Aha lugvikaraNetyAdi paribhASAbhyAmityantam / paribhASAbhyAmubhayoranukaraNamityanvayaH / 'svaratisUtisUyati-' iti sUtre sU iti paThite'pi dvayorgrahaNe siddha sUtisUyatyoH pRthaggrahaNaM 'lugvikaraNa-' iti paribhASAM jJApayatItyAhuH / pratipadoktaparibhASA tu nyAyasiddhatyuktameva / zrapayatIti / zreghAtorNici 'Adeca upadeza-' ityAtve 'artihrI-' iti puki mitAM hrasvaH / zrAdhAtostu svata evA''dantatvAriNaci puki hrasvaH / pAkAdanyanaraMnaram / nAraMnAram / ) iti / ayaM hi vakSyamANo bhauvaadikH| lugvikrnneti| atra vyAcakSate-'svaratisUti-' iti sUtre sUt iti paThitenApi dvayorgrahaNe siddha sUtisUyatyoH pRthaggrahaNa vyartha sadimA paribhASAM jJApayati / nanvalugvikaraNaM balIya iti vaiparItyaM kiM na syAditi zaGkayam , iSTAnurodhAt / sUG iti paThite kharatisAhacaryAdalugvikaraNasyaiva grahaNaM syAna tUbhayorityapi na zaGkayam , saahcrysyaanitytvaat| tasmAtpRthaggrahaNaM vyartha sajjJApakameveti / lakSaNapratipadoktaparibhASA tu nyAyasiddhA, lAkSaNikaM hi vilambitopasthitikam , pratipadoktaM tu shiighropsthitikmiti|pribhaassaabhyaamiti / yadyapyuktaparibhASayoH parasparavirodhenApravRttAvapISTaM sidhyati, tathApyavize Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 ] siddhAntakaumudI | [ bhvAdi nizAmanaM cAcuSajJAnam itti mAdhavaH / jJApanamAtram ityanye / nizAneSu iti pAThAntaram / nizAnaM tIkSNIkaraNam / eSvevArtheSu jAnAtirmit / jJapa mica iti curAdau / jJApanaM mAraNAdikaM ca tasyArthaH / kathaM 'vijJApanA bhartRSu siddhitreti / arthanirdezasyopalakSaNatvAditi bhAvaH / mAraNeti / mAraNe toSaNe niza:mane ca jJAdhAturvartata ityarthaH / akSatasya mAraNe saMpUrvakasyaiva AAdhAtoH prayogaH / cAnuSajJAnamiti / nipUrvakAt zama Alocane ityasmAt caurAdikaNyantAd lyuTi nizAmanazabdasya niSpatteriti bhAvaH / jJApanamAtramiti / upasargavazAdiha jJApane vRtti., cAkSuSatvaM ca jJAnasya na vivakSitamiti bhAvaH / nizAneSvitIti / 'mAraNatoSaNanizAneSu jJA' iti pAThAntaramityarthaH / nanu jJAdhAtorasmAllaDAdau zapi 'jJAjanorjA' iti jAdeze jAti jAta ityAdi syAdityata Aha eSveveti / jJA avabodhane iti znAvikaraNasyaiva mAraNAdiSvaryeSu Nau mittvArthamihAna vAdAt zrAvikaraNa evAyamiti bhAvaH / jAnAte: mittvaphalaM tu Nau hrasvaH - pazuM saMjJapayati, akSataM mArayatItyarthaH / hariM jJapayati, saMtoSayatItyarthaH / rUpaM jJapayati, mAdhavamate darzayatItyarthaH / matAntare tu bodhayatItyarthaH / zaraM jJapayati tIkSNIkarotItyarthaH / nanu mAdhavamata bodhayatItyarthe jJapayatIti kathaM mittvam, tanmate cAkSuSajJAnasyaiva nizAmanazabdArthatvAdityata Aha zapa micceti curAdAviti evaM ca caurAdikaM jJAdhAtumAdAya bodhane'pyarthe jJapayatIti hrasvaH saMgacchata iti bhAvaH / nanu caurAdikasyApi jJapermAraNatoSaNanizAmaneSvevArtheSu mittvamastu tatrArthAntaranirdezAbhAvAt / tathA ca mAdhavamate kathaM bodhane'rthe mittvamityata zrAha jJApanaM mArAdikaM ca tasyArtha iti / jJApana mAraNaM toSaNaM nizAmanaM ca tasya caurAdikasya jJapadhAtorartho mAdhavamate ityarthaH / kathamiti / jJAtha topadhAtozca Nau 1 1 1 SAdubhayoH pravRttirapyatra yuktaiveti bhAvaH / mAraNatoSaNa / nizAmanamityasya zama Alocana ityasmAnniSpannatvAdAha cAkSuSaM jJAnamiti / eSvathaiSviti / pazuM saMjJapayati, mArayatItyarthaH / viSNuM vijJapayati, saMtoSayatItyarthaH / saMjJapayati rUpam, mAdhavamate darzayatItyarthaH / matAntare tu bodhayatItyarthaH / prajJapayati zaran, tiikssnniikrotiityrthH,| syAdetat -- nizAmanaM jJApanamAtramiti vadatAM mate 'zlAghansthA-' iti sUtre jJIpsyamAno bodhayitumabhipreta iti vRttipranthaH saMgacchatAM nAma, mAdhavamate tu tadgranthasya kA gatirityata Aha jJapamicceti / jJApanamiti / evaM ca vRttiprantho mAdhavamate'pi saMgacchata iti bhAvaH / mAraNAdikaM ceti / etacca matAntarAbhiprAyeNoktam / curAdiSu tu 'jJapa micca, ayaM jJAne jJApane ca vartate' iti vacyamANatvAt / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [187 meti' iti 'tajjJApayatyAcAryaH' iti c| shRnnu| mAdhavamate acAkSuSajJAne mitvAbhAvAt / jJApanamAtre mittvamiti mate tu jJA niyoge iti caurAdikasya, dhAtUnAmanekArthatvAt / nizAneviti paThatAM haradattAdInAM mate tu na kaapynuppttiH| kampane caliH 812 / cala kampane iti jvlaadiH| calayati zAkhAm / kampanAdanyatra tu zIlaM cAlayati / anyathA karotItyarthaH / haratItyartha iti svAmI / sUtraM cAlayati / kSipatItyarthaH / chadira 813 uurjne| chada apavAraNe mittvAddhasvaprasaGgAditi bhaavH| zRrivati / uttaramiti zeSaH / mittvaabhaavaaditi| hrasvo neti zeSaH / vijJApanetyatra tajjJApayatItyatra ca acAkSuSamavAsstmajJAnaM vivakSitamiti bhAvaH / nanu jJApanamAtre mittvamiti mata vijJApanetyatra tajjJApayatItyatra ca mittvaM durvAramityata Aha jJApanamAtra iti / caurAdikasyeti / vijJApaneti, jJApayatIte ca rUpamiti zeSaH / 'nAnye mito'hetau' iti niSedhAnna tasya mittvamiti bhaavH| nanu niyogArthasya tasya kathaM jJApane vRttirityata Aha dhAtUnAmiti / na kApIti / vijJApanetyatra jJApayatItyatra ca jJApanArthavRttitvAjjJApanasya ca mAraNatoSaNatIdaNIkaraNAnyatvAnna tasminnarthe jJAdhAtormittvaprasaktiriti bhAvaH / evaM ca mAdhavamate bodhane jJAdhAtoH jJApayatItyupadhAdIrghaH, jJapadhAtostu jJapayatItyupadhAhrasva iti rUpadvayamapi sAdhviti sthitam / kampane caliriti / ikA nirdezo'yam / caladhAtuH kampane midityarthaH / jvalAdiriti / tasya caleH kampane mittvArtho'trAnuvAda iti bhaavH| zIlaM cAlayatIti / atra kampanArthakatvAbhAvAnna mittvamiti bhAvaH, tadAha anyathA karotItyartha iti / dhAtUnAmanekArthatvAditi bhAvaH / chadirjane iti / ikA nirdezo'yam / chadadhAturUrjane midityrthH| UrjanaM balavatkaraNaM prANanaM vA, Urja balaprANanayorityuktaH / anyatra paThitasyAtrAthavizeSe gau mittvArtho'nuvAda iti siddhAntaH / chadadhAtustvayaM curAyantargaNe yujAdau paThitaH / tasyAtrAnuvAdo vyarthaH, 'nAnye mito'heto' iti jJapAdipaJcakavyatiriktasya curAdau mittvaniSedhAdityata Aha chada apavAraNa iti / curAdyantargaNayujAdipaThitasya 'zrA dhRSAdvA' iti khArthikaNijabhAvapakSe Urjane'rthe mittvAryo'nuvAda ityarthaH / hetumariNaci ityarthaH / svArthikaNici satyeva 'nAnye mitaH-' iti niSedhapravRtteriti bhAvaH / nanvapavAraNArthakasya chadeH kathamUrjane vRttikathamiti / jJAdhAtopidhAtozca Nau mittvAd hrasvena bhavitavyamiti bhAvaH / mittvAbhAvAditi / evaM ca bodhane jJAdhAtoH jJApayati, jJapadhAtostu jJapayatIti rUpadvayaM mAdhavamate bodhyam / chadirUjane / Urje blpraannnyoH| atra chadirmit / 1 etad vAkyaM kacinnAsti / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185] siddhAntakaumudI / [ bhvAdi * iti caurAdikasya svArthe NijabhAve mivArtho'yamanuvAdaH / zranekArthasvAdUrjerarthe vRttiH / chadantaM prayuGkte chadayati / balavantaM prANavantaM vA karotItyarthaH / anyatra chAdayati / zrapavArayantaM prayuGkte ityarthaH / svArthe Nici tu chAdayati / balIbhavati prANIbhavati zrapavArayati vetyarthaH / jihvonmathane laDiH 814 / 'laDa vilAse' iti paThitasya misvArtho'nuvAdaH / unmathanaM kSobhaNam / jihvAzabdena SaSThItatpuruSaH / khaDayati jihvAm / tRtIyAtatpuruSo vA / laDayati jihvayA / zranye tu jihvAzabdena tadvyApAro lacayate / samAhAradvandvo'yam / laDayati zatrum / asyati dadhi / anyatra lADayati putram / madI 815 harSaglepanayoH | glepanaM dainyam / daivAdikasya misvArtho'yamanuvAdaH / madayati / harSayati glepayati rityata Aha anekArthatvAditi / nanu svArthaNijabhAve sati mittvaM kimarthamityata yaha chadantaM prayuGkte chadayatIti / atra hetumaNici hrasvaH / 'nAnye mitaH - ' iti niSedhastu hetumaNici neti bhAvaH / anyatreti / UrjanAdanyatra pavAra ityarthaH / svArthe Nici tviti / 'nAnye mitaH -' iti niSedhasya tatra pravRtteriti bhAvaH / jihvonmathane laDiriti / ikA nirdezo'yam / laDadhAturjihvonmathane midityarthaH / laDeti / 'laDa vilAse' iti TavargAnteSu bhvAdau paThitasya jihvonmathane'rthe mittvArtho'nuvAda ityarthaH / evaM ca dhAtubhedAbhAvAt sarvathaiva mittvakArthaM bhavati / gaNabhedAddhAtubhede mittvatadabhAvayorvikalpaH syAditi bhAvaH / laDayati jihvAmiti / rasanAM rasAn jJApayatItyarthaH / ' gatibuddhi-' iti dvikarmako'yam / laDayati jihvayeti / devadatto rasAn jAnAti tajihvayA jJApayatItyarthaH / tadvayApAra iti / zabdaprayogAdijihvAvyApAra ityarthaH / samAhAreti / jihvA ca unmathanaM ceti samAhAradvandvaH / jihvAvyApAre udAharati laDayati zatrumiti / gehezUra ityAdizabdaprayogeNa garhata ityarthaH / unmathanaM loDanam ityabhipretyodAharati laDayati dadhIti | viloDayatItyarthaH / anyatreti / jihvonmathanAdanyatretyarthaH / lADayati putramiti / krIDayatItyarthaH / glepanaM dainyamiti / dInIbhavanamityarthaH / curAdyantargaNo yaujAdikaH svArthe / NijabhAva iti / zradhRSAdva' iti vaikalpikatvAditi bhAvaH / laDayati jihvAmiti / jihvAM jJApayatItyarthaH / jihvayeti / jihvayA padArthAntaraM jJApayatItyarthaH / jihvAvyApAre udAharaNamAha laDayati zatrumiti / zatrumuddizya gAlanAdi karotItyarthaH / laDayati dadhIti / unmadhnAti / viloDayatItyarthaH / kecittu jihvAvyApAre laDayati dadhi, unmathane tu laDayati zatrumiti vyatyAsena yojayanti / lADayati putramiti / zarkarAdidAnenAnu kUlaya yatItyarthaH / 1 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaattttvbodhiniishitaa| [186 vetyarthaH / anyatra mAdayati / cittvikaarmutpaadytiityrthH| dhvana 816 zande / bhAvyayaM mittvArthamanUyate / dhanayati ghaNTAm / anyatra dhvAnayati / aspaSTAkSaramuccArayatItyarthaH / atra bhojaH 'dalivaliskhaliraNidhvanitrapitapayazca' iti papATha / tatra dhvaniraNI udAhRtau / dala vizaraNe, vala saMvaraNe, skhala saMcalane, trapUS lajAyAm iti gatAH / teSAM No dalayati, valayati, skhalayati, apayati / vai kSaye iti vakSyamANamya kRtAvasya pukA nirdezaH / kSapayati / svana 8.. avataMsane / zande iti paThiSyamANasyAnuvAdaH / svanayati / anyatra svAnayati / 'ghaTAdayo mitaH' (ga suu'187)| mitsaMjJakA ityarthaH / 'janIz2anasurao'. nanu laDAdau zapi madatItyAdi syAdityata Aha devAdikasyeti / tathA ca zyanvikaraNa evAyamiti bhAvaH / dhvana zabda iti / pUrvamanunAsikAnteSu aNaraNe. tyatra dhvaNadhAturmUrdhanyAntaH paThitaH / ayaM tu dantyAnta iti bhedH| bhAvIti / jvalAdau 'dhvana zabde' iti paThiSyamANa evAtra dhvanyAtmake anuccAraNajanye zabdane mittvArthamanUdyate ityarthaH / dhAtubhede tu mittvatadabhAvau syAtAmiti bhAvaH / dhvanayati ghaNTAmiti / zabdAyamAnAM karotItyarthaH / anyatreti / aspaSTocAraNAtmake zabdane ityarthaH / atreti / ghaTAdAvityarthaH / tatreti / dalivalyAdigvityarthaH / udAhRtAviti / ghaTAdAviti shessH| tatra dhvnirnupdmevodaahRtH| raNistu kaNa raNa gatAvityatreti bodhyam / bhojamate prAganayoH pATho neti na paunaruktyam / gatA iti / bhvAdau paThitA ityarthaH / iha mittvArthamanUvanta iti shessH| dhAtvantaratve tu mittvatadabhAvau syAtAmiti bhAvaH / nanu kSaperatra pAThAnmittve No hrasve kSapayatIti vakSyati / astvevam / tathApi kSa kSaye iti bhvAdau paThiSyamANasya Nau prAtve puki kSApayatItyapi syAt , vaidhAtoH kSapItyanuvAdAsaMbhavAt , tatrAha de ityAdi / Nau prAtve puki mittvAd hrasve sati kSapIti tai ityasyAnuvAdasaMbhava iti bhAvaH / svana avataMsana iti / avataMsanam alaMkRtiH / paThiSyamANasyeti / ghaTAdigaNAdUcaM svana zabda iti paThiSyamANasya svaneravataMsane'rthe Nau mittvArtho'trAnuvAda ityarthaH / dhAtvantaratve tu mittvatadabhAvau syAtAmiti bhAvaH / svanayatIti / bhUSa. yatItyarthaH / anyatreti / avataMsanAdanyatra zabde'rthe Nau mittvAbhAvAnna hrasva iti bhAvaH / ghaTAdayo mita iti / gaNasUtram / nanu ghaTAdiSu makArAnubandhAdarzanAt dhvaniraNI udAhRtAviti / dhvaniravyavadhAnenodAhRtaH, raNistu kaNa raNa gatAvityatretyarthaH / svana avataMsane / avataMsanaM bhUSaNam / svanayatIti / bhUSayatItyarthaH / asvanIt , asvAnIt / asvani , asvaani| svanaMsvanam , svAnaMsvAnam / ghaTA Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160] siddhaantkaumudii| [bhvAdiH mantAzca' (ga sU 188) / mita ityanuvartate / jaS iti pittvanirdezAjIryategrahaNam / juNAtestu jArayati / kecittu 'janIjaSNasu-' iti paThitvA SNasu nirasane iti devAdikamudAharanti / 'jvalahvalajhalanamAmanupasargAdvA' (ga.sU.186) eSAM mittvaM vA / prAptavibhASeyam / jvalayati, jvAlayati / upasRSTe tu nityaM mitvam / prajvalayati / kathaM tarhi prajvAlayati usAmayatIti / ghA. ntAt 'taskaroti-' iti Nau / kathaM saMkrAmayatIti / 'mitA hasvaH' (sU 2568) kathaM mitaste syurityata Aha / mitsaMjJakA iti / mitkAryabhAja ityarthaH / janISiti / gaNasUtram / janI jaS kasu raJj eSAM dvannAtprathamAbahuvacanam / am ante yeSAM te amantAH, kramigamyAdayaH / ete aghaTAditve'pi mita ityarthaH / jIyateriti / 'jRSa vayohAnau' iti zyanvikaraNasyetyarthaH jaNAstviti / z2a vayohAnau iti nAvikaraNasya SittvAbhAvanAtra prahaNAbhAvAnna mettvamiti bhAvaH / udAharantIti / tanmate jUNAterapi mittvamiti bhaavH| valabala / ityapi gaNasUtram / prAptavibhASeyamiti / jvalahalahmalAM ghaTAditvAnnamantitvAca mittvasya prApteriti bhaavH| upasaSTe tviti / sopasagai vityarthaH / kathaM tahIti / anupasargAditi vizeSaNe sati jvalenamezca Nau mittvavikalpAbhAvAjanISiti mittvAd hrasvo nityaH syAdityAkSepaH / samAdhatte ghAntAditi / tatkarotIti gAvityanantaraM samAdheyamiti zeSaH / prajvalanaM prjvaalH| unnamanam unnAmaH / bhAve dhaJ / upadhAvRddhiH / prajvAlaM karotIti unnAmaM karotIti cArthe 'tatkaroti tahAcaSTe' iti Nici 'NAviSThavat' iti iSTavattvAt Tilope sati tasya sthAnivattvAd mittvaprayuktahrasvAbhAve prajvAli unnAmi ityAbhyAM laTi tipi zapi guNe ayAdeze prajvAlayati unnAmayatIti rUpa iti bhAvaH / nanu saMpUrvAt krameNoM saMkrAmayatIti rUpamiSyate / tatra amantatvena dayo mitaH / misaMjJA ityartha iti / anye tu makArAnuba dhA iti vyaacksste| ghaTa ceSTAyAmiti pratyekaM pAThe gauravAdekatraiva sarveSAM mitsaMjJA makArAnubandhakatvaM vA'nena sUtreNa vidhIyata iti bhAvaH / janIjaS / janIprAdurbhAve, pRS kyohAnau, kasu haraNadIptyoH, trayo'pi divAdayaH / raja rAge, devAdiko bhau vAdikazca / amantAH kramigamItyAdayaH / janayati / jryti| kasayati / rajayati mRgAn / raJjayati pakSiNaH / kramayati / gamayati / ramayati / jvalahvala / eSAM mittvamiti / mita ityanuvRttasyeha bhAvapradhAnatA / anupasargAditi tu SaSThyartheyaM paJcamItyevaM klezena vyAkhyeyamiti bhAvaH / 'namonupasargAdvA' iti pAThAntaram , tatra na kazciklezaH prAptavibhASeti / jvala dIptau, hvala hmala calane iti trayANAM pUrvapaThitatvAnnamestvamantatvAditi bhAvaH / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [161 iti sUtre 'vA cittavirAge' (sU 2605) ityato vA ityanuvayaM vyavasthita. vibhASAzrayaNAditi vRttikRt / etena 'rajo vizrAmayan rAjJAm' 'dhuryAnvizrAmayeti saH' ityAdi vyAkhyAtam / 'glAstrAvanuvamA ca' (ga sU 160) / anupa. sargAdeSAM mitvaM vA syAt / zrAdyayoraprApte itarayoH prApte vibhASA / 'na kamyamicamAm' (ga sU 161) / zramantatvAtprAptaM mittvameSAM na syAt / kAmayate / zrAmayati / cAmayati / zamo 818 darzane ( ga sU 162) / zAmyatirdarzane minna syAt / nizAsayati rUpam / anyatra tu 'praNayino nizamayya vadhUH kthaa'| kathaM tarhi 'nizAmaya tadutpatti vistarAdgadato mama' iti / zama pAlocane iti mittvAd hrasva prasaGgaH / naca kramaNaM kAma iti ghajantAt 'tatkaroti-' iti NAvuktarItyA hasvAbhAva iti samAdhAnaM saMbhavati, kramapani hi 'nodAttopadezasya-' iti vRddhipratiSedhe sati krama ityeva bhavati, natu kAma iti kRtvA uklasamAdhAnAsaMbhavAdityamityAkSipati kathamiti / samAdhane mitAmiti / "mitAM hrasvaH' iti sUtre vetyanuvartya mittvAbhAve saMkrAmayatIti rUpamityanvayaH / nanu kadAcid hrasvo duri ityata Aha vyavasthiteti / tathA cAtra hrasvAbhAva evAzrIyata iti bhaavH| vRttiditi / bhASye tu naitad iti bhAvaH / eteneti / vyavasthitavibhASAzrayaNenetyarthaH / 'glAnAvanuvamA ca' ityapi gaNasUtram / prathamArthe SaSThI / anupasargAditi mita iti veti cAnuvartate, phalitamAha anupasargAditi / prAdyayoriti / glAnA ityanayo. raghaTAditvAdaprApta mittve itarayorvanuvamoH prApte mittve vibhaassetyrthH| tatra vaneH 'vanu ca nocyate' iti ghaTAdau pAThAdvamestvamantatvAnmittvaprAptiriti bodhyam / 'na kamya. micamAm' iti 'zamo darzane' iti ca gaNasUtram / darzanaM cAkSuSajJAnam / 'zama upazame' iti devAdikaH zyanvikaraNa evAtra gRhyate, natu 'zama bhAlocane' iti caurAdikaH, 'nAnye mito'hetau' iti tasya mittvaniSedhAt , tadAha zAmyatiriti / nizAmayati rUpamiti / pazyatItyarthaH / upazamArthakasyApi anekArthakatvAd darzane vRttiH| anyatreti / darzanAdanyatretyarthaH / nizamayyeti / zrAvayitve. kathaM saMkrAmayatIti / krameH 'nodAttopadezasya-' iti vRddhipratiSedhAd ghani krama ityeva bhavati na tu kAma iti pUrvoktasamAdhAnasyAtrAsaMbhavAtpRthak praznaH / vyavasthitavibhASetyAdi / kvacid Nau mitA hrasvo na pravartata iti bhAvaH / vRttikRditi / kecittu ghantAtkramazabdAtprajJAdyaNi kAmazabdaM svIkRtya tasmAt 'tatkaroti' iti Nau maMkAmayatIti samAdadhata iti bhAvaH / itarayoH prApta iti / vaneH pUrva pAThAdvameramantatvAcceti bhAvaH / glApayati, glapayati / nApayati, snapayati / vAnayati, Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. caurAdikasya / dhAtUnAmanekArthatvAcchravaNe vRttiH, zAtivat / yamo 16 apariveSaNe (ga sU 193) / yacchati janato'nyatra minna syAt / zrAyAmayati / dvAghayati vyApArayati vetyrthH| pariveSaNe tu yamayati brAhmaNAn / bhojayatItyarthaH / 'paryavasitaM niyamayan' ityAdi tu niyamavacchabdAttaskarotIti tyarthaH / zameya'ntAt ktvo lyapi kRte 'lyapi laghupUrvAt' iti NarayAdezaH / kathamiti / tarhi / darzanArthakasyaiva zarmittvaniSedhe sati ?Nu' ityarthe mitvAddhasvaprasaGgAnnizAmayati kathamityAkSepaH / samAdhatte zama Alocana iti caurAdikasyeti / nizAmayeti rUpamiti zeSaH / 'nAnye mito'hetau' iti tasya mittvaniSedhAd na hrasva iti bhAvaH / nanu caurAdikasya zamerAlocanArthakatvAt kathaM zravaNe vRttirityata Aha dhAtUnAmiti ! zAmyativaditiH / zyanvikaraNasya zamerupazamArthakasya yathA darzane vRttistadvadityarthaH / 'yamo'pariveSaNe' ityapi gaNasUtram / bhojanapAtre odanApUpAdibhojyadravyANAM sthApanaM pariveSaNam , tadAha bhojanato'nyatreti / bhuktyanukUlapariveSaNAdanyatretyarthaH / 'yama uparame' ityasya upasargavazAt pariveSaNe tato'nyasminnapyarthe vRttiH saMbhavati / tatra apariveSaNe vRttI mittvaM netyarthaH / AyAmayatIti / atrApariveSaNe vRtterna mittvamiti bhAvaH, tadAha drAghayatIti / dIghIMkarotItyarthaH / vyApArayatIti / pravartayatItyarthaH / yamayati brAhmaNAniti / pariveSaNArthakatvAnmittvamiti bhAvaH tadAha bhojayatIti / bhuJjate brAhmaNAH, tAnpariveSaNena pravartayatItyarthaH / na paryavasita niyamayannityatra apariveSaNArthakatayA mittvAbhAvAtkathaM hrasva ityata Aha paryavasitamityAdi / niyamanaM niymH| 'yamaH samupaniviSu ca' iti bhAve appratyayaH, tasmAnmatup / niyamavacchabdAttatkarotIti Nici 'vinmato k' iti matupo luki NyantAllaTazzatari guNAyAdezayorniyamayacchabda iti bhAvaH / vastutastu matupo luki TilopasyAprAptyA 'aco Niti' iti vRddhau pugAgamApattiH / tatazca niyamavadityarthakAd arzazrAdyajantAd niyamazabdAt 'tatkaroti' iti Nici izvattvAhilope tasya sthAnivAtvAdupadhAvRddhayabhAve niyamayanniti samarthanIyamiti zabdenduzekhare sthitam / vanayati / vAmayati, vamayati / zAmyativaditi / yathA zAmya ternizAmayatItyAdau darzane prayujyate tathA curAdiH zamadhAturapi zravaNe bhaviSyatItyarthaH / yamo'pariveSaNe / yacchatiriti / yama uparame ityayaM pAturbhojanAto'nyatra / bhojanAzabdo 'nyAsazrantho yuc' iti yujanto jJeyaH / pariveSaNamiha bhojanAnukUlavyApArastato'. nyasminnarthe miniSedhaH / niyamayaniti / niyamavacchabdAriNaci vinmatoluMki Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 163 gau bodhyam / skhadir 820 avaparibhyAM ca (ga sU 114 ) minetyeva / avasvAdayati / parisvAdayati / apAvaparibhya iti nyAsakAraH / svAmI tu 'na kami -' iti najamuttaratrisUtrayAmananuvartya zamaH pradarzane iti ciccheda / yamastu pariveSaNe mitvamAha / tanmate 'paryavasitaM niyamayan' ityAdi samyageva / upasRSTasya svadezvedavAdipUrvasya iti niyamAtprasvAdayatItyAha / tasmAsUtradvaye udAharaNapratyudAharaNayorvyatyAsaH phalitaH / idaM ca mataM vRttinyAsAdivirodhAdupecyam / phaNa 821 gatau / na iti nivRttamasaMbhavAt / niSedhA'skhadiravaparibhyAM ca' ityapi gaNasUtram / skhadiriti ikA nirdezaH / va pari AbhyAM paraH svadadhAturbhinnatyarthaH / 'skhada skhadane' iti ghaTAdau pAThAnmittvaprAptiH / parisvAdayatIti / atropadezatvena AdezasakAratvAbhAvAnna Sa iti bhAvaH / apAveti / 'skhadirapAvaparibhyaH' iti nyAsakAraH papAThetyarthaH / tanmate apaskhAdayatItyatrApi mittvAbhAvAnna hrasvaH / svAmI tviti / 'na kamyamicamAm' ityatra zruto naJ 'zamo darzane' 'yamo'pariveSage' 'skhadiravaparibhyAM ca' iti triSu sUtreSu nAnuvartate / zamaH pradarzane iti cchedaH / zamadhAtuH pradarzane mitsyAdityarthaH / zramantatvAdeva siddhe niyamArthamidam / pradarzana eva zamadhAturbhisyAt natu darzane iti svAmimatam / idaM ca paryavasAnagatyA pUrvamatAnnAtiricyate / yamastviti / yamadhAtostu pariveSaNa eva mittvamAhetyarthaH / zramantatvAdeva siddherapariveSaNa eva yamadhAturmit natu pariveSaNa iti phalati / evaM ca drAghayati vyApArayati vetyarthe mattvAd hasve prAyamayatItyeva rUpam / pariveSaNe tu mitvAbhAvAd hasvAbhAve yAmayati brAhmaNAniti bhavatIti pUrvamatAdviparItaM phalati / evaM ca paryavasitaM niyamayannityatra yamerapariveSaNArthatvAnmittve hrasvo nirbAdhaH, tadAha tanmata iti / svaderghaTAdi - tvAdeva mittvasiddheH 'skhadiravaparibhyAM ca' iti sUtramapi niyamArtham / sopasargasya cet skhadermittvaM tarhi avaparibhyAM parasyaiva mittvaM na tUpasargAntarAditi / evaM ca prassvAdayatItyatra mittvAbhAvAnna hasvaH / zravaskhadayati pariskhadayati ityatra tu mittvA ddhasva iti phalati, tadAha upasRSTasyeti / sopasargasyetyarthaH / pUrvamate tu va paribhyAM parasya mittvaniSedhAdavaskhAdayati pariskhAdayatIti na hrasvaH / prassvadayatItyatra tu avaparipUrvakatvAbhAvena mittvaniSedhAbhAvAddhasva iti viparItam / tasmAditi / 'yamo'pariveSaNe' 'skhadiravaparibhyAM ca' iti sUtradvaye uktarItyA mittvaniyama > zatari zappratyaye guNe ca jJeyam / vyatyAsaH phalita iti / svAmimate tvapariveSaNe Ayamayati / pariveSaNe tu yAmayati brAhmaNAn / zravAdipUrvasya skhaderavaskhadayati / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ] siddhAntakaumudI / [ bhvAdi pUrvamasau na paThitaH / phaNAdikAryAnurodhAt / 2354 phaNAM ca saptAnAm / ( 6-4- 125 ) eSAM vA etvAbhyAsalopau staH kiti liTi seTi thali ca ! phetuH pheNuH / paphaNatuH paphaNuH / pheNitha, paphaNidha / phaNayati / vRt / ghaTAdiH samAptaH / phaNeH prAgeva vRdityeke / tanmate phANayatItyeva / rAz2a 822 dIptau ! vidhyAzrayaNAdudAharaNapratyudAharaNayoruktarItyA vyatyAsaH phalita ityarthaH / upekSyamiti / 'na pAdamyAG -' iti sUtravyAkhyAvasare 'yamo'pariveSaNe' iti mittvaM pratiSidhyata iti vRttinyAsayoruktatvAditi bhAvaH / kecittu svAmimate paryavasitaM niyamayannityAdisAmaJjasyAttAvevopekSyAvityAhuH / phaNa gatAviti / nanu ghaTAditve'pi nAyaM mit, itaH prAk ' svana avataMsane' ityuttarameva ghaTAdayo mita ityukteH / zrataH kathamatra niSedhaH ? tatrAha na iti nivRttamasaMbhavAditi / prAptiM vinA mittvasya niSedhAsaMbhavAdiha neti nAnuvartate, kiMtu midityevAnuvartata ityarthaH / nanu phaNa gatAvityatra mineti yadi nAnuvartate tarhi 'na kamyamicamAm' iti niSedhakANDAt prAgevAyaM kuto na paThitaH ? tatrAha niSedhAtpUrvamasau na paThita iti / kuta ityata zrAha phaNAdikAryAnurodhAditi / niSedhakAra DAtprAgeva phaNeH pAThe kamyamicamAdInAmapi phaNAdiSvantarbhAvaH syAditi bhAvaH / phaNAM ca / 'ata ekahalamadhye -' ityato liTIti 'thali ca seTi' iti cAnuvartana / 'dhvasoH -' ityataH editi, 'gamahana -' ityataH kitIti, 'vA jatramutrasAm' iyato veti ca tadAha eSAmiti / phaNAdInAmityarthaH / phaNAmiti bahuvacanAt tadAdilAbhaH / 'phaNa gatau' ityatra midityevAnuvartate, neti tu nAnuvartata ityasya prayojanamAha pharaNayatIti / vRditi / kartari bintam / tudhAturiha samAptyarthakaH, tadAha ghaTAdiH samApta iti / phaNeH prAgeveti / evaM sati phaNeraghaTAditvAnna mittvamiti bhAvaH, tadAha tanmate phArayatItyeveti / iti ghaTAdayaH / rAz2a dIptAviti / ita Arabhya SaNNAmettvAbhyAsalopau phaNAditvAtpakSe bhavataH, tadAha parisvadayati / prapUrvasya tu prasvAdayatItyevaM vyatyAso jJeyaH / upekSyamiti / 'na pAdamyAG -' iti sUtre AyAmayata ityudAhRtya vRttAvuktaM yamo'pariveSaNa ityanena mittvaM pratiSidhyata iti nyAse'pi tatra 'na kamyami-' ityato netyanuvartata ityuktam / evaM hi niSedhAnantaraM pATha upapadyate / anyathA 'na kami -' ityataH prAgeva trisUtrIM paThetediti / bhAvaH / phaNa gatau / phaNati / luGi / phANIt, aphaNIt / Nau tu 'ciraNamulo:-' iti vA dIrghaH / aphaNi, aphANi / phaNaphaNam, phAphANam / asaMbhavAditi / mittvaprAptiM vinA niSedhAsaMbhavAdiha netyetanna saMbadhyate kiMtu mitsaMjJeva, tadetadAha Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 165 9 svaritet / rAjati, rAjate / rejatuH, rarAjatuH / reje, rarAje / 'ataH' ityanuvRttAvapi vidhAnasAmarthyAdAta evam / Tu bhrAtRR 823 Tu bhrATa 824 Tu mlAna 825 dIptau / zranudAttetaH / bhrAjateriha pAThaH phaNAdikAryArthaH / pUrvaM pAThastu brazcAdiSatvAbhAvArtha: / tatra hi rAjisAhacaryAtphaNAdereva grahaNam / bheje, babhrAje / 'vA bhrAza - ' ( sU 2321 ) iti zyan vA / bhrAzyate, bhrAzate / zreze, babhrAze / bhlAzate, bhlAzyate / bhleze, babhlAze / dvAvapImau tAlagyAntau / syamu 826 svana 827 dhvana 828 zabde / svamAdayaH caratyantAH parasmaipadinaH / syematuH sasyamatuH / asyamIt / svenatuH, sasvanatuH / zrasvanIt, asvAnIt / viSvaNati / avaSvaNati / sazabdaM bhuGkte ityarthaH / ' vezva svana:-' ( sU 2274 ) iti Satvam / phaNAdayo gatAH / dadhvanatuH / Sama 826 STama 830 avaikalye / sasAma / tastAma / jvala 831 dIptau / 'ato lAntasya' ( sU 2330 ) / ajvAlIt / rejaturityAdi / nanu 'phaNAM ca saptAnAm' ityatra ata ityanuvRtteH kathamiha evAbhyAsalopAvityata Aha ata ityanuvRttAvapIti / zrata iti nAnuvartate / tadanuvRttAvapi phaNAdisaptAnAmapi vacanasAmarthyAd rAjadhAtorAkArasyApyettvAbhyAsalopasya vikalpaH syAdevetyarthaH / zrata iti rAjAdidhAtau na saMbadhyate, asaMbhavAditi yAvat / TubhrA Tu bhrATa Tu bhlAzTa dIptAviti / durit 'dvito'thuc' ityetadarthaH / anudAtteta iti / ete traya iti zeSaH / nanu pUrvaM cavargAntaSvanudAttetsu bhrAjateH pAThAt punarapi tasyeha pAThaH kimartha ityata Aha bhrAjateriti / tarhi 'ez2a zrez2a bhrAz2a dIptau' iti bhrAjeH pUrva pATho vyartha ityata Aha pUrva pAThastviti / SatvAbhAvArtha iti / ' zvabhrasja-' iti Satvavidhau bhrAjergrahaNAbhAvArtha ityarthaH / nanu pUrva paThitasyApi Satvavidhau kuto na grahaNamityata zrAha tatra hIti / Satvavidhau hItyarthaH / ettvAbhyAsalopayo: pAkSikatvAdAha bheje babhrAje iti / dvAvapI. mAviti / dvitIyatRtIyAvityarthaH / nanu viSvaNatItyatra kathaM Satvam ? kevaladantyAjantasAditvAbhAvena SopadezatayA zrAdezasakAratvAbhAvAt / zravaSvaNatItyatra irAkavargAbhyAM paratvAbhAvAnna Satvasya prasaktiH, 'sAtpadAdyo:' iti niSedhAcetyata zrAha vezva svana itIti / tatra cakAreNa zravAcetyapi labhyata iti bhAvaH / phaNAdayo gatA iti / dhvanateH prAgiti zeSaH / tatazca dhvanerna phaNAdikAryamiti bhAvaH, phaNayati / vRt / sAmarthyAditi / phaNAdiSu pAThasAmarthyAdityarthaH / tatra hIti / Satvavidhau hItyarthaH / tathA ca vibhrAT / vibhrADbhyAm / pUrvaM paThitasya tu vibhrAk vibhrAgbhyAmityAdi sidhyatIti bhAvaH / asyamIditi / mAntatvAnna vRddhiH / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 ] siddhAntakaumudI / [ svAdi 1 1 I cala 832 kampane / jala 833 ghAtane / ghAtanaM taikSyayam / Tala 834 Tavla 835 vaiklavye / SThala 836 sthAne / hala 837 vilekhane / gala 838 gandhe / bandhane ityeke / pala 831 gatau / palati / bala 840 prANane dhAnyAvarodhane 'ya / balati / belatuH beluH / pula 841 mahatve / polati / kula 842 saMstyAne bandhuSu ca / saMstyAnaM saMghAtaH / bandhuzabdena tadvyApAro gRhyate / kolati / cukola | zala 843 hula 844 patlR 845 gatau / zazAla / juhola / papAta petatuH / patitA / 2355 pataH pum / ( 7-4-16 ) aGi pare / zrapaptat / 'nergada -' ( sU 2285 ) iti Natvam / praNayapaptat / kvathe 846 niSpAke / safa | cakkAtha | cakkathIt / pathe 847 gatau / zrapathIt / mathe 848 vilo - Dane / methatuH / zramathIt / Tu vam 846 udgiraNe / ihaiva nipAtanAd RtaH tadAda dadhvanaturiti / pama STameti / Sopadezau / tastAmeti / satve sati STutvanivRttiriti / taikSNyamiti / tIkSNI bhavanamityarthaH / Tala Tvala vaiklavya iti / vaiklavyaM bhayAdijanito vyaprIbhAvaH / gala gandha iti / gopadezo'yam / gandho gandhakriyA / tadvayApAra iti / bandhutAnukUlI vivAhAdivyApAra ityarthaH / patlRdhAtustavargaprathamAntaH seTkaH / luGi ludittvAt cleraDhi kRte apat a t iti sthite pataH pum / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe zraGi para iti / 'RdRzo'Gi - ' ityataH tadanuvRtteriti bhAvaH / pateH pum syAdaGi pare iti phalitam / pumi makAra it, ukAra uccAraNArthaH, mittvAdantyAdacaH paraH, tadAha paptaditi / kathe niSpAka iti / jalakSIraghRtAdInAM pAdabhAgAdizoSaNaparyantaH pAko niSpAkaH / akkathIditi / edittvAnna vRddhiH / evam amathIt / Tu vam udbhiraNa iti / Turit / nAyamudit / tena 'udito vA' iti tvAyAmivikalpo na / 'gR nigaraNe' iti dIrghAnto'yam / nanvasmAddhAtoryuTi 'Rta iddhAto:' iti ittvaM bAdhitvA paratvAt 'sArvadhAtuka-' iti guNa sati udgaraNa ityeva nirdezo yujyata ityata Aha atha jvalAdiH / zrajvAlIditi / 'ato jJAntasya' iti vRddhiH / vaiklavya iti / vaiklavyaM bhayAdijanitodvimatA / tadvyApAra iti / bandhutAnukUlI vyApAraH / pataH pum / mittvAdantyAdacaH paraH / akkathIditi / edittvAnna vRddhiH / evam apathIt / zramathIdityatrApi / Tuvam / kecidamumuditaM paThitvA vAntvA vamitvetyudAharanti tattu vAmanena virudhyate / tena hi 'zrAditazca' iti cakAra syAnuktasamuccayArthatvamAzritya vAnta ityatra iDabhAvaH sAdhitaH / udittve tu 'yasya vibhASA' ityanenaiva vAnta iti siddhestadasaMgataM syAt / evaM ca ktvApratyaye vamitvetyeva sAdhu / nipAtanAditi / 1 9 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [167 isvamiti sudhAkaraH / vavAma vavamatuH / vAditvAdettvAbhyAsalopo na / bhAgavRttI tu vematurityAdyapyupAhRtam / tadbhASyAdau na dRSTam / bhramu 850 calane / 'vA zrAza-' (sU 2321) iti zyanvA / bhramyati, bhramati / bhrAmyati iti tu divAdo vakSyate / 2356 vA bhramutrasAm / (6-4-124 ) eSAmesvAbhyAsalopau vA staH kiti liTi seTi thali ca / bhramatuH, babhramatuH / abhramIt / ghara 851 saMcalane / akSArIt / atha dvAvanudAttetau / Saha 852 marSaNe / 'parinivibhyaH-' (sU 2275) ihaiveti| udgiraNa ityarthanirdezaH pANinIya iti sudhAkaro manyate / bhramu calana iti / vakramArgasaMcAre ityarthaH / ayathArthajJAne'pyayam / 'udito vA' iti ktvAyAmiDvikalpArthamudittvam / vA bhramu / 'ata ekahalmadhye-' ityato liTi iti 'thali ca seTi' iti cAnuvartate / 'dhvasoreddhau-' ityata editi 'gamahana-' ityataH kitIti ca, tadAha eSAmiti / abhramIditi / 'mayanta-' iti na vRddhiH / akSArIditi / 'ato lrAntasya' iti vRddhiH / / anyathA guNe sati udgaraNa iti syAt / yadyapi arthanirdeza prAdhunikastathApi pRSodarAditvAditvamityatraiva tAtparya bodhyam / ityAdyapyudAhRtamiti / 'vemuzca kecidrudhiram' ityAdiprayogAnurodhena tathodAhRtamityAhuH / nanu vAditvena niSedhAdetvAbhyAsalopau kathamiha syAtAmiti cet| atrAhuH-'na zasadadavAdiguNAnAm' iti sUtrite'pi vetyakArAntasaMghAtagrahaNeneSTasiddharAdiprahaNamaupadezikapratipattyartham / ekAntA anubandhA iti ca svIkriyate / tathA ca nAyaM vAdiH, kiM tu TvAdiriti / anye tu vamerAdau lopo vyoH-' iti lopena yakAraH prazliSyata / tatazcopadeze vAditvAbhAvAniSedho netyaahuH| bhramu calane / maNDalAkAreNa calanameva dhAtvartho na tu calanamAtram , tadabhAvavadvizeSyakaM tatprakArakajJAnaM ca dhAtvarthaH / 'zukti pazyan rajatamiti bhramati' iti prayogAt / 'udito vA' iti ktvAyAM veTa / bhramitvA, bhrAntvA / 'yasya vibhASA' iti niSThAyAM neT / bhraantH| nanvasya jvalAdigaNe pAThaH kimarthaH / na cAtra pratyayArthameva pATha iti vAcyam , pacAderAkRtigaNatvAdacpratyayenApi bhrama iti rUpasiddheH 'nodAttopadezasya-' iti vRddhiniSedhAd epratyaye acpratyaye ca rUpasya tulyatvAditi cet / atrAhuH-yadi pacAditvAdacpratyayaH syAttarhi abhrama ityatra 'acakAvazaktI' iti naJaH paramantodAttaM syAt / Napratyaye tviha 'tatpuruSe tulyArtha-' ityAyudAttameva bhavatIti / vA bhramutrasAm / aprAptavibhASeyam / abhramIditi / bhAntatvAna vRddhiH / akSArIditi / halantalakSaNAyA vRddheH 'neTi' iti niSedhe'pi 'ato lAntasya' Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168] siddhaantkaumudii| [ bhvAdiiti Sasvam / pariSahate / sehe / sahitA / 'tISasaha-' (sU 2340 ) iti vA iT / iDabhAve DhasvadhatvaSTuvaDhalopAH / 2357 sahivahorodavarNasya / (6-3-112) anayoravarNasya zrotsyADDhalope sati / 2358 soddhH| (8-3-115) soDharUpasya saheH sasya SatvaM na syAt / parisoDhA / 2356 sivAdInAM vAvyavAye'pi / (8-3-71) parinivibhyaH pareSAM sivAdInAM sasya So vA syAdaDvyavAye'pi / paryaSahata, paryasahata / ramu 853 kroDA. yAm / reme / remiSe / rantA / raMsyate / raMsISTa / araMsta / atha kasantAH parasmaipadinaH / Sadlu 854 vishrnngtyvsaadnessu| 2360 pAghrAdhmAsthAmnAdAedRzyartisatizadasadAM pibajighradhamatiSThamanayaccha Saha marSaNa iti / aparAdhe satyapi kopAnAviSkaraNaM marSaNam / iDabhAva iti / saD tA iti sthite 'ho DhaH' iti DhatvaM 'jhaSastathoH-' iti takArasya dhatvam / dhasya STutvena DhaH / 'Dho Dhe lopaH' iti pUrvasya Dhasya lopa ityarthaH / saDhA iti sthitam / shivhoH| Dhalopa iti / 'ThUlope-' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / ralopa iti tu nAnuvartate, asaMbhavAt / tathA ca sakArAdakArasya zrotve soDheti rUpam / parisoDhetyatra 'parininibhyaH-' iti Satve prApte / soddhH| soDha iti saherotvasaMpannasya SaSThayantam / 'saheH sADaH saH' ityataH sa iti sssstthyntmnuvrtte| 'na rapara-' ityato neti / mUrdhanya ityadhikRtam , tadAha sor3harUpasyetyAdinA / sivAdInAm / 'parinivibhyaH-' iti sUtrAduttaramidaM sUtram , tadAha parinivibhyaH pareSAmiti / sivusahasuTstuskhaJjAmiti shessH| ramu krIDAyAmiti / nAyamudiditi mAdhavaH / kecittu uditaM matvA 'udito vA' iti ktvAyAmiDvikalpamicchanti / aniTko'yam / liTi kAdiniyamAdiT , tadAha remiSa iti / atha kasantA iti / 'kasa gatau' ityetatparyantA ityrthH| SadludhAtuH iti vRddhiH / Saha / aparAdhe satyapi kopAnAviSkaraNaM marSaNam / sahivaho / iha rephalopasyAsaMbhavAd 'ThUlope pUrvasya-' ityato Dhalopa evAnuvartate tadAha Dhalopa iti / Dhalope kim , sahate / vahate / soDhaH / SatvaM neti / 'na rapara-' iti sUtrAnetyanuvartata iti bhAvaH / sivAdInAM / sivusahasuTstuskhajaH sivAdayaH / paryaSIvyat / paryasIvyat / paryaSkarot / paryaskarot / nyaSTaut / nyastaut / vyaSvajat / vyasvajat / rama krIDAyAm / amumuditaM matvA ratvA ramitveti kecidudAjahastanmAdhavAdayo na sahante / tathA ca ktvAyAM ratvetyeva sAdhu / remiSe iti / krAdiniyamAdid / pacAdyaci TAp / ramA / ghatri tu rAmaH / zramantatvena mittvAd Nau havaH / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [166 pshyrchdhaushiiysiidaaH| (7-3-78) pAdInAM pivAdayaH syuritsaMjJakazakArAdau pratyaye pre| sIdati / sasAda sedatuH / seditha, sasastha / sttaa| satsyati / tRditvaad| asadat / 'sadirapateH' (sU 2271) / niSIdati / nyaSIdat / 2361 sadeH parasya liTi / (8-3-118) saderabhyAsA. sparasya SatvaM na syAlliTi / niSasAda niSedatuH / zadlu zAtane / vizI. SopadezaH aniTkazca / laTi zapi sad ati iti sthite pAghrAdhmA / pA ghrA dhmA sthA nA dANa dRzi arti sarti zad sad, eSAM dvandvAt SaSThIbahuvacanam / piba jighra dhama tiSTha mana yaccha pazya Rccha dhau zIya sIda, eSAM dvandvAt prathamA bahuvacanam / yathAsaMkhyamAdezAH 'SThivulamu-' ityataH zitItyanuvartate / zacAso icceti karmadhArayaH / aGgAkSiptapratyayavizeSaNatvAt tadAdividhiH, tadAha itsaMjJa. keti / sasAdeti / itsaMjJakazakArAdipratyayAbhAvAd na siidaadeshH| z id yasya sa zit / zitIti bahuvrIhyAzrayaNe tu pAdhAtoH karmaNi liTi ezi Allope pape ityatrApi pibAdezaH syAditi bodhyam / thali krAdiniyamaprAptasya iTaH 'upadeze. 'ttvataH' iti niSedhe'pi bhAradvAjaniyamAdveT / tatra iTpakSe 'thali ca seTi' itye. ttvAbhyAsalopau, tadAha seditha sasattheti / sediva sedima / krAdiniyamAdiT / nyaSIdaditi / 'prAksitAdaDvyavAye'pi' iti Satvam / niSasAdetyatra abhyAsAt parasya 'sthAdiSvabhyAsena- iti Satve prApte sadeH parasya / 'na raparaityato netynuvrtte| mUrdhanya ityadhikRtam / sadarityavayavaSaSThI / parazabda uttrkhnnddprH| saderuttarakhaNDasya SatvaM neti labhyate / phalitamAha sadarabhyAsA. ramayati / Sadala / vizaraNamavayavAnAM vizleSaH / avasAdanaM naashH| paaghraadhmaa| pA pAne / pA rakSaNe iti tu na gRhyate / lugvikaraNatvAt / STroti keSAMcitpAThastatra 'mRjizoH-' ityam / artItyAdI RcchAdezAdyabhAva iva sautratvAtpazyAdezAbhAva iti bodhyam / dRzyartIti pAThastu nirduSTa eva / pAdInAmiti / ekAdazAnAmeSAM yathAsaMkhyamekAdaza-pibAdyAdezAH syurityarthaH / 'SThivuklamucamAm-' ityataH zitItyanuvartate, sa ca karmadhAraya ityabhipretyAha itsaMjJakazakArAdAviti / zakArAdAviti kim , pape / jarge / dadhme / zitIti bahuvrIhirityabhyupagame tviha pibAdyAdezAH syureva / seditheti / 'upadeze'tvataH' iti kAdiniyamaprAptasyeTo niSedhe'pi bhaardvaajniymaaditt| sadeH parasya / saderiti SaSThI / phalitamAha abhyAsAtparasyeti / 'sthAdidhvabhyAsena ca-' iti prAptiH / liTIti kIm , niSiSitsati / sadisvaJjayoriti vRttyAdirUDho'pi pATha ihopekSitaH, bhASyAnanuguNatvAt / niSasAdeti / 'sadiraprate.' 1 'draSTi' iti kvacit pAThaH / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200] siddhaantkaumudii| [bhvAdiNatAyAmayam / zAtanaM tu viSayatayA nirdizyate / 2362 zadeH shitH| (1-3-60) zidbhAvino'smAdAtmanepadaM syAt / zIyate / zazAda zedatuH / zeditha, zazastha / zattA / prazadat / kruza 856 zrAhrAne rodane ca / krozati / koSTA / bleH ksH| akuttat / kuca 857 smprcnkauttilyprtissttmbhvilekhnessu| tparasyeti / zadalU zAtana iti / nanu zaddhAtorasmAd hetumaNNyantAd lyuTi zaderagatau taH' iti dakArasya takAre zAtanazabdaH / tathA ca zAtanaM zIrNatAnu. kUlakriyati phalati / evaM ca sakarmakatvApattau vizIryatItyarthe zIyata iti vakSyamANamudAharaNaM kathamityata Aha vizIrNatAyAmiti / vizaraNe ityrthH| tarhi kathaM zAtanamiti hetumariNajityata Aha zAtanaM tu viSayatayeti / vipUrvAt 'SiJ bandhane' ityasmAd vissyshbdH| avinAbhAvenetyarthaH / prayojakavyApAraM vinA vizaraNasyAsaMbhavAt zAtananirdezaH / eyarthasyAvivakSitatvAd vizaraNameva zadladhAtvartha iti yAvat / zadeH shitH| 'anudAttaGitaH' itysmaadaatmnepdmitynuvrtte| z id yasya sa zit / zap vivkssitH| ziti vivakSite satItyarthaH, tikutpatteH pUrva sArvadhAtukAzrayasya zapo'saMbhavAt , tadAha zidbhAvina iti / zid bhAvI bhaviSyan yasmAtsa zidbhAvI tsmaadityrthH| zIyate iti / zapi zadeH zIyAdezaH / vizIryatItyarthaH / zIyete zIyante ityAdi / zidviSayAdityukteliTi nAtmanepadam , itsaMjJakazakArAdAvityuktarna zIyAdezaH, tadAha zazAdeti / aniTko'yam / krAdiniyamaprAptasya iTa: 'upadeze'tvataH' iti niyamAtthali bhAradvAjaniyamAd veTa , tadAha zeditha zazattheti ca / iTpaje 'thali ca seTi' ityettvAbhyAsalopAviti bhaavH| zediva zedima / krAdiniyamAdiTa / azadaditi / ludittvAdachiti bhAvaH / kruzadhAturaniTakaH / cukozitha / krAdiniyamAtthali nityamiTa / ajantAkAravattvAbhAvAnna bhAradvAjaniyamaH / cukuziva cukuzima / kroSTeti / vrazvAdinA zasya Satve STutvena takArasya ttH| cleH ksa iti / igupadhazalanta. tvAditi bhAvaH / ataditi / vrazcAdinA zasya SaH / 'SaDhoH-' iti Sasya kaH, sasya Satvam / kittvAnna guNaH / kuca saMparcaneti / 'kuca zabde' iti paThitasya ityatrAprateriti paryudAsAtpratisasAdetyatrAbhyAsasyApi SatvaM neti boyam / zadala / vizIrNatAyAmiti vaktavye zAtane ityuktirasaMgatetyAzaGkaya kathaMcitsamAdhatte zAtanaM tviti / zadereva hi Nici 'zaderagatau-' iti tatve lyuTi ca zAtanamiti rUpam / tathA cAsyaiva dhAtoridaM rUpaM prasiddhaM cetyabhipretya tannirdezaH kRtaH / yathA gamlu gtau| DupacApAke ityAdAviti bhAvaH / kuca saMparcanAdau / kuca zabde tAre iti cavargI Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [201 kocati / cukoca / budha 58 avagamane / bodhati / bodhitaa| bodhiSyati / ruha 856 bIjajanmati prAdurbhAve c| rohati / ruroha / rurohitha / roDhA / roSayati / arukSat / kasa 860 gtau| akAsIt , akasIt / vRt / jvanAdigaNaH samAptaH / atha gUhasyantAH svaritetaH / hika 861 avyakne zabde / hikkti,hikte| amcu 862 gato yAcane ca / aJcati, aJcate / acu ityeke / aci ityapare Tu yAca 863 yAmAyAm / yAcati, yAcate / reTra 864 paribhASaNe / reTati, reTate / cate 865 cade 866 yAcane / cacAta, cete| acatIt / cacAda, cede| acadIt / protha 867 payAptI / puprotha, puprothe| miDa 868 meha 866 medhaahiNsnyoH| mimeda, mimideN| mimede| thAntAvimau iti svaamii| mimeth| dhAntI iti nyAsaH / megha 870 saMgame ca / medhati / mimedhe / Ni 871 NedR 872 kutsAsaMnikarSayoH / nineda ninidatuH / ninide / ninede / zRdhu 873 mRdhu 874 punariha pAThaH saMparcanAdAveva jvalAdikAryaNapratyayArthaH / arthanirdezaH kvacitpANinIya iti bhUdhAtau prapazcitam / budha avagamana iti / seTako'yam, aniTsu zyanvikaraNasyaiva vudhergrahaNAt , tadAha bodhiteti / abodhIt / ruhadhAturaniTakaH / kAdiniyasAthalyapi nityamit / ajantAkAravattvAbhAvAd na bhAradvAjaniyamaH / roDheti / luTi tAsi guNe DhatvadhatvaSTutvaDhalopAH / rokSyatIti / luTi sye DhakaSAH / arukSaditi / igupadhazalantatvAt kse DhakaSAH kittvAna gunnH| vRditi| 'jvalitikasantebhyaH-' iti uttarAvadherapi kasergrahaNAdeva siddheH vRtkaraNaM spssttaarthmityaahuH| iti jvalAdayaH / __ gRhatyantA iti / 'guha saMvaraNe' ityetatparyantA ityarthaH / cate cade yAnteSu paThitasya punariha pAThaH saMparcanAdAveva jvalAditvaprayukto Napratyayo yathA syAditi manoramAdau sthitam / atra navyAH-anenaiva pranthena pANininApi kacit kvacidarthanirdezaH kRta ityanumIyate anyathA'tratyagranthasvArasyabhaGgApatterityAhuH / bodhitati / budhyaterevAniTakArikAsu paThitatvAdayaM seDiti bhAvaH / akaasiiditi| halantalakSaNAyA vRddheH 'neTi' iti niSedhe'pi 'ato halAdeH-' iti vaikalpikI vRddhiH| vRditi / atra navyAH-'jvalitikasantebhyaH-' iti nirdezAd vRtkaraNamihAnArSamityanumIyate / anyathA 'jvalAdibhyo NaH' ityeva sUtrayedityAhuH / aJcu gatau / 'aniditAm-' iti nlopH| acyAt / acItyekIyamate tu idittvAdazcayAt / medhR saMgame ca / cAtpUrvoke'theM / 'prajAyai gRhamedhinAm' ityatra gRherirmedhante saGgacchante Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202] siddhaantkaumudii| [bhvAdi. undane / undanaM vedanam / zardhati, zardhate / zardhitA / mardhati,mardhate / budhir 875 avabodhane / bodhati, bodhate / iritvAdaG vA / abudhat, abodhIt , prabodhiSTa / 'dIpajana- (sU 2328) iti ciNa tu na bhavati, pUrvottarasAhacaryeNa daivAdikasyaiva tatra grahaNAt / u bundira 876 nizAmane / nizAmanaM jJAnam / bubunde / abudat , abundIt / veNu 877 gatijJAnacintAnizAmanavAditragrahaNeSu / veNati, veNate / nAnto'pyayam / khanu 878 bhavadAraNe / khanati, khanate / 2363 gamahanajanakhanaghasAM lopaH kGityanaGi / (6-4-68) eSAmupadhAyA lopaH syAdajAdau vikati na svngi| ckhntuH| 'ye vibhASA' yAcane / acatIditi / edittvAnna vRddhiH / evamacadIt / budhira avabodhana iti / 'budha avagamane' iti kevalaparasmaipadI gtH| sa tu jvalAdikAryArthaH / ayaM tu irit svaritet / aniTsu zyanvikaraNasyaiva pAThAdayaM seT / abudhaditi / ira ittvepi tadavayavasya ikArasya pratyekamittvAbhAvAna num / svaritettvaprayuktamAtmanepadaM tu bhavatyeva, svaritetsu pAThasAmarthyAt / vastutastu ikArasya pratyekamitve'pi na num, idito numityatra karmadhArayamAzritya itsaMjJakakArAntasyaiva nuvidheH / pUrvottareti / jnpuurisaahcryennetyrthH| u bundiriti / zrAdya ukAra it 'udito vA' iti tavAyAmiDvikalpArthaH / abudaditi / iritvAdachi 'aniditAm-' iti nalopaH / ira ikArasya pratyekamitsaMjJAvirahAd aniditAmityasya itsaMjJakekArAntabhinnAnAmityarthAzrayaNAccati zabdenduzekhare sthitam / veNa gatIti / vAdyabhANDasya vAdanArtha grahaNaM vAditragrahaNam / khanudhAturudit / ktvAyAmiDvikalpaH / gamahana / upadhAyA iti| 'UdupadhAyAH-' ityataH tadanuvRtteriti bhaavH| ajAdAviti / 'aci znudhAtu-' ityataH anuvRttasya aci ityasya aGgAkSiptapratyayavizeSaNatayA tadAdividhilAbha iti bhAvaH / kGitI yuktaH cakhAnetyatra iti vigrahaH / 'supyajAtau-' iti NiniH / zRdhu mRdhu / kledanamiti / ArdIbhAva ityarthaH / udittvAt ktvAyAM veTa / shrdhitvaa| zRddhvA / ubundir / bunditvA / buttvA / niSThAyAM bunnH| nizAmana cAkSuSaM jJAnam / veNa / gatyAdayaH pArthAH / vAdyabhANDasya vAdanArtha grahaNaM vAditragrahaNam / veNiH veNI veNuriyAdirUpANyasyaiva dhAtoH / nAnto'pIti / 'uta mAtA mahiSamanvavenat' ityatra nAntadarzanAditi bhAvaH / khanu / khanitvA / khAtvA / niSThAyAm / khAtaH / gamahana / 'aci znudhAtubhruvAm-' ityato'cItyanuvartate, UdupadhAyA gohaH' ityata 'upadha prahaNaM ca, tadAha eSAmupadhAyA ityAdi / jagmatuH / jagmuH / janatuH / jaghnuH / jjnye| jjnyaate| HINHER Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 203 ( sU 2313 ) khAyAt, khanyAt / cIvR 876 zrAdAnasaMvaraNayoH / cicIva, cicIve / cAyR 880 pUjAnizAmanayoH / vyaya 881 gatau / avyayIt / dAzru 882 dAne / dadAza, dadAze / bheSR 883 bhaye / gatau ityeke / bheSati, bheSate / zreSR 884 bhleTa 88 gatau / asa886 gatidIptyAdAneSu / asati, asate / prAsa, Ase / ayaM SAnto'pi / spaza 887 bAdhanasparzanayoH / sparzanaM prathanam / spazati, spazate / laSa mamaya kAntau / ' vA bhrAza -' ( sU 2321 ) iti zvanvA / labhyati, lavati / leSe / caSa 886 bhakSaNe / chaSa 860 hiMsAyAm / cacchaSatuH cacchuSe / jhaSa 861 zradAnasaMvaraNayoH / bhrata 862 lakSa 863 zradane / bhakSa iti maitreyaH / dAsa 814 dAne / mAha 892 mAne / guhU 816 saMvaraNe / 2364 UdupadhAyA gohaH / ( 6-4-89) guha upadhAyA UtsyAd guNahetAvajAdau pratyaye / gUhati, guuhte| UdivAdiD vA / gUhitA, nopadhAlopaH / 'anaGi' iti kim ? zragamat / cakhne cakhnAte ityAdi / vyaya gatAviti / ayaM vittatyAge'pi, arthanirdezasyopalakSaNatvAt / avyayIditi / 1 hyayanteti na vRddhiH / caSa bhakSaNa iti / cacASa ceSatuH / chaSa hiMsAyAmiti / vairUpyasaMpAdakAdezAditvAdettvAbhyAsalopau na, tadAha cacchaSaturiti / guhU saMvaraNa iti / udupadho'yam / Udit / UdupadhAyAH / goha iti kRtalaghUpadhaguNasya guhernirdezaH / tatazca guNaviSaya evedaM bhavati / 'aci znudhAtu-' ityataH anuvRttasya acItyasya zraGgAkSiptapratyayavizeSaNatvAttadAdividhiH, tadAha guha upadhAyA ityAdinA / guNahetAviti / guNaM prati paranimittabhUta ityrthH| guNApavAdaH / jugUha / 'guNahetau' iti kim ? juguhatuH juguhuH / juguhe jakSatuH / jakSuH / anaGIti kim agamat / cIvR / cIvaraM vastram, 'cIvara pIvaramIvara -' ityuNAdiSu nipAtito'yam / vyaya gatau / vittatyAge tu nityamAtmanepadI gata iti manoramA / na kutrApi gata iti cintyaiva sA / zravyayIditi / yAntatvAnna bRddhiH / spaza / bAdhanasparzanayoH / 'Nizri-' iti clezcaGi / apaspazat / 'atsmRhatvarapratha-' ityAdinA zrabhyAsasyAtvaM sanvaditvApavAdaH / paspazA / yaGantAdaci 'yaGo'ci ca' iti luk / 'zrajAdyataH -' iti TAp / 'dIrghoskitaH' ityabhyAsasya dIrghastu na bhavati saMjJApUrvaka vidheranityatvAdityAhuH / 'japajabha daha dazabhaJjapazAM ca' ityatra peseti sautro dhAtuH / pasatItyAdi / yaGlukostu 'japajabha - ' ityanenaivAbhyAsasya nuk / yaGi paMpasyate / luki paMpasIti / paMpas iti kaNDvAdiH / paMpasyati / UdupadhAyA / guNahetAviti / etaca goha iti vikRtanirdezAllabdham / 'aci 1 asya sAntatvaM mAdhavamatena / kAzikAyAM tu tAlavyAntaH / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. goDhA / gahiSyati, poSayati / gRhet / guhyAt / agRhIt / iDabhAve ksaH / aghukSat / 2365 lugcA duhadihalihaguhAmAtmanepade dntye| (7-3-73) eSAM ksasya lugvA syAdantye taGi / ddhvdhtvssttuvddhlopdiirghaaH| agUDha / aghukSata / 'ksasyAci' (sU 2337 ) ityantalopaH / adhukSAtAm aghukSanta / aguhvahi, aghumAvahi / aghukSAmahi / juguhAte juguhire / jugUhitha, jugoDha / DhatvadhatvaSTutvaDhalopAH / juguhathuH juguha / juguhiSe, jughutte| DhatvabhabhAvakatvaSatvAni / jaguhAthe juguhiSve, jughuTve / jugUha juguhiva, juguhva juguhima, juguhma / juguhe juguhivahe, juguhvahe juguhimahe, jaguhmahe-iti liTi rUpANi siddhavatkRtya luTi iTpakSe Utve rUpamAha gRhiteti / iDabhAve ajAdipratyayAbhAvAd UttvAbhAve guNe DhatvadhatvaSTutva halopeSu rUpamAha goDheti / luTi sye iTpakSe Uttve rUpamAha gRhiSyatIti / iDabhAve tu guNaDhatvabhabhAvakatvaSatveSu rUpamAha ghokSyatIti / gahiSyate, ghokSyata ityapyudAhAryam / gRhtu| gRhatAm / agRhat / agUhata / gRhediti / gRhetetyapi jJeyam / gahyAditi / AzIliGi ajAdipratyayAbhAvAdUttvaM na / kittvAnna guNaH / luGi iTpakSa sijlope Uttve rUpamAha agUhIditi / agRhiSTAm agUhiSuritya di / iDabhAve ksa iti / igupadhazalantatvAditi bhaavH| aghukSaditi / DhatvabhabhAvakatvaSatvAni / adhukSatAm aghukSanityAdi / luGastaGi vizeSamAha lugvA duha / dantye taGIti / dantyAdau taDItyarthaH / pratyayAdarzanatvAtsarvAdazo'yaM lum / agUDheti / aguh sa ta iti sthite ksasya kittvena guNahetutvAbhAvAdajAditvAbha vAcca UttvAbhAve ksaluki aguh ta iti sthite prakriyAM darzayati DhatvadhatvaSTutvaDhalopadIrghA iti / aghutteti| ksalugabhAve DhatvabhaSbhAvakatvaSatvAnIti bhAvaH / aghunA. tAmiti / cleH ksAdeze ksasya kittvena guNahetutvAbhAvAdUttvAbhAve DhatvabhaSbhAvakatvaSatveSu kRteSu 'ksasyAci' ityantyalope ataH paratvAbhAvAd 'Ano GitaH' iti na bhavatIti bhAvaH / aghukSanteti / jhasya prajAditvAbhAvAttasminpo ksasya antyalopAbhAvAdataH paratvAbhAvAd 'AtmanepadeSvanataH' ityadAdezo na bhavati / kRte tu bho'ntAdeze ksasyAntalopa iti bhaavH| adhutathAH aghunAthAm adhukSadhvam / aghukSi-iti rUpANi siddhavatkRtyAha aguhvahIti / dantya dipratyayaparatvAt ksasya luGi ajAdipratyayAbhAvAd UttvAbhAve rUpam / aghutAvahIti / ksaluznudhAtu-' ityato'nuvRttenAcItyanenAjAkSiptapratyayo vizeSyate, vizeSaNena tadAdividhistadAha ajAdAviti / dantye taDIti / dantyAdau taDItyarthaH / adugdha / adhu Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [205 prathAjantA ubhayapadinaH / zri 897 sevAyAm / zrayati, zrayate / zizriyatuH / zrayitA / 'Nizri-' (sU 2312) iti caG / azizriyat / bhRJ 818 bharaNe / bharati / babhAra babhratuH / babhartha / babhUva / babhRdhe / bhartA / 2366 RddhanoH sye| (7-2-70) to hantezca syasya iT syAt / bhariSyati / 2367 riG zayaglikSu / (7-4-28) ze yaki yAdAvArdhagabhAve DhatvabhabhAvakatvaSattvAni ato dIrghazca / aghukSAmahIti / dantyAdi. pratyayaparatvAbhAvAna ksaluk / iti gRhatyantAH svaritetaH / __ubhayapadina iti / mittvAditi bhaavH| zridhAtuH seTa / zizriyatu. riti / kittvAnna guNaH / iyaG zizriyuH / zizrayitha zizriyathuH zizriya / zizrAya, zizraya zizriyiva zizriyama / zizriye zizriyAte shishriyire| zizriyiSe zizriyAthe zizriyiTve, zizriyidhve / zizriye zizriyivahe zizriyimahe / zrayiteti / zrayiSyati, zrayiSyate / zrayatu zrayatAm / azrayat , azrayata / zrayet , zrayeta zrIyAt , zrayiSISTa / luGi vizeSamAha NizrIti / azizriyaditi / 'caDhi' iti dvitvam / azizriyata / azrayiSyat ashryissyt| bhRdhAturaniTa / bharatIti / bharate ityapi jJeyam / babhraturiti / kittvAna guNaH / yaNa / babhruH / thalAdau 'ekAcaH-' iti neTa , kRsamRvastudruzruSu livyapi taniSedhasya pravRtteH / thali 'acastAvat-' iti niSedhAca, Rdantatvena bhAradvAjamate'pi thali niSedhAcca, tadAha babhartheti / babhrathuH babhra / babhAra, babhara-iti siddhavatkRtyAha babhRveti / bamama / baghra babhrAte badhire-iti siddhavatkRtyAha babhRSe iti / babhrAthe babhRTve / babhre bamRvahe babhRmahe / luTi sye ieinaSedhe prApte RddhanoH / Rt han anayordvandvAt paJcamyarthe SaSTI / sye iti SaSThayarthe saptamI / 'ArdhadhAtukasyaiTa-' ityata iDityanuvartate, tadAha Rta ityAdinA / 'ekAcaH-' iti ieinaSedhasyApavAdaH / bhariSyatIti / bhariSyate / bharatu bharatAm / abharat, abharata / bharet , bhareta / zrAzIliDi parasmaipade mR yAt iti sthite riG zaya / za yak liG eSAM dvandvAtsaptamIbahuvacanam / 'ayaka yi Diti' ityato yoti saptamyantamanuvRttaM liDo vizeSaNam , tdaadividhiH| ze tu yoti nAnveti, asaMbhavAt / nApi yaki, avyabhicArAt / ata eva 'akRtsArvakSata / adigdha / adhikSata / alIDha / alikSatetyAdi / riG zayagliGgha / 'ayaG yi viti' ityato'nuvRttaM yItyetalliGa eva vizeSaNam , ze'saMbhavAt , yaki tu vaiyarthyAt / tathA 'akRtsArvadhAtukayoH-' ityanuvRttamapi liGa eva vizeSaNamityabhipretyAha yAdAvityAdi / ze-mriyate / 'tudAdibhyaH-' iti zaH / yaki-kriyate / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206] siddhaantkaumudii| [ bhvAdidhAtuke liGi ca Rto riDAdezaH syAt / rIDhi prakRte rividhisAmAddI? na / bhriyAt / 2368 uzca / (1-2-12) RvarNAtparau jhalAdI liG taparaH sidhesyeto kitau staH / bhRSISTa bhRSIyAstAm / prabhArSIt prabhArTIm prabhASuH / 2366 hrasvAdaGgAt / (8-2-27) sico lopaH syAjjhali / amRta / abhRSAtAm / abhariSyat / hRJ 866 haraNe / haraNaM prApaNaM svIkAraH dhAtukayoH' ityanuvRttamapi liGa eva vizeSaNam , tadAha ze yakItyAdinA / Rta iti / 'rItaH' ityataH tadanuvRtteriti bhAvaH / 'aGgasya' ityadhikRtam / Rta iti tadvizeSaNam / tadantavidhiH / RdantasyAGgasyeti labhyate / Adeze ukAra it / GittvAd antAdezaH / nirdizyamAnaparibhASayaiva siddhe GakAroccAra Nam , iDAgamenaiva siddhe rephoccAraNaM ca spaSTArtham / nanu bhriyAditi vakSyamANamudAharaNamayuktam , kRte riDi 'akRtsArvadhAtukayoH' iti dIrghaprasaGgAdityata Aha rIGi prakRta iti / kRte riki yadi dIrghaH syAttarhi rividhiyarthaH syAt , 'rIkRtaH' ityeva siddheH| ato riki kRte sati na dIrgha ityarthaH / bhriyAditi / bhriyAstAmityAdi sugamam AzIliGi bhRSISTetyatra guNe prApte uzca / 'liGsicAvAtmanepadeSu' iti sUtramanuvartate 'iko jhal' ityato jhaliti ca, tadAha RvarNAditi / bhRSISTeti / kittvAna guNaH / prabhArSIditi / parasmaipade sici vRddhau raparatvam / taGi tu abhR s ta iti sthite hrasvAdaGgAt / hrakhAntAdityarthaH / sica iti bhASyam / 'jhalo jhali' ityato jhalIti 'saMyogAntasya lopaH' ityato lopa iti cAnuvartate ityAbhipretya zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe sico lopaH syAjjhalIti / 'hakhAt' kim ? acyoSTa / 'aGgAt kim ? alAviSTAm / 'sicaH' kim ? dviparAm dviSTamAm , sujantAttaraptamapau / abhRteti / 'uzca' iti sicaH kittvAnna gunnH| bhalItyukteH abhRSAtAm abhRSatetyatra na sijlopaH / anataH paratvAd jhasya aAdezaH / abhRthAH amRSAthAm abhRvam / abhRSi abhRSvahi abhRSmahi / hRdhAturaniT / haraNaM catu. mriyate / uzca / 'iko jhal' ityato jhalprahaNaM 'lisicau-' iti pUrvasUtraM cAnuvartate, tadAha RvarNAdityAdi / abhArSIditi / 'sici vRddhiH..' iti vRddhiH / hasvAdaGgAt / hrasvAt kim , acyoSTa / aploSTa / aGgagrahaNAdiha 'rAtsasya' ityataH sasyetyanuvRttAvapi pratyayasyaiva tatrApISTatvAtsica eva lopo bhavati / teneha na-astaM dviSTamAm / kecittvihAGgaprahaNAbhAve ayAdiSTAm alAviSTAmityAdAvapi atiprasaGgaH syAdityAhustadapare na kSamante, saMnipAtaparibhASayApi parihArasaMbhavAditi / jhalauti kim , abhRSAtAm / abhRSata / hRJ haraNe / catvAra ihArthAH / bhA harati, prApaya. Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 207 steyaM nAzanaM ca / jahartha / jahiva / jahiSe / hartA / hariSyati / dhRJ 100 dhAraNe / dharati / adhArSIt / aSTata / yIm 301 prApaNe / ninayitha, ninetha, ninyiSe / 1 prathAjantAH parasmaipadinaH / dheT 602 pAne / dhayati / 2370 Adeca upadeze'ziti / ( 6-1-45) upadeze ejantasya dhAtorAzvaM syAnna tu 1 7 vidhamityAha / prApaNamityAdi / tadyathA - bhAraM harati, prApayatItyarthaH / aMzaM harati, svIkarotItyarthaH H / parasvaM harati, corayatItyarthaH / pApaM harati harate vA, nAzayatItyarthaH / jahAra jahatuH jahruH / 'ekAcaH -' iti irinaSedhasya krAdiSveva liTi niyamitatvAdiha thali iTi prApte 'astAsvat -' iti tanniSedhaH / Rdantatvena bhAradvAjamate'pi iN niSedha eva tadAha jahartheti / jahathuH jaha / jahAra, jahara - iti siddhavatkRtyAha jahniveti / krAdiniyamAdiT / jahima / jahiSe, krAdimiyamAdiT / jahAthe jahriDhve, jahnidhve / jahe jahivahe jahimahe / luDAdiSu mRma iva rUpANi / dhRJdhAturaniT / hRJa iva rUpANiM / NIJdhAturaniD gopadezaH / nayati, nayate / ninAya ninyatuH ninyuH / krAdiniyamAlliTi iT / thali tu 'castAsvat -' iti irinaSedhasya bhAradvAja - niyamAdivikalpa ityabhipretyAha ninayitha ninetheti / ninyiSe ninyAthe ninyiDhve, ninyidhve / ninye ninyivahe ninyimahe / netA / neSyati, neSyate / nayatu, nayatAm / anayat, anayata / nayet, nayeta / nIyAt, neSISTa / anaiSIt, aSTa / aneSyat, aneSyata / ityajantA ubhayapadino gatAH / parasmaipadina iti / 'ji jri abhibhave' ityetatparyantA iti zeSaH / d pAna iti / stanaMdhayItyAdau GIbartha Tittvam, avayave Tittvasya vyarthatayA samudAyArthatvAditi haradattaH / zradecaH / ejantasya dhAtoriti / 'liTi dhAto:-' tItyarthaH / aMzaM harati, svIkarotItyarthaH / svarNa harati, corayati pApaM harati, nAzayati / dhRJ / dadhAra / dadhatuH / dadhartha / dadhre / dadhAte / dhartA / priyAt / NIJ / 1 ninayitheti / bhAradvAjaniyamAdivikalpaH / zrAdeca upadeze'ziti / 'liTi dhAtoH-' ityato dhAtorityanuvRttamecA vizeSyate, tadAha ejantasya dhAtoriti / upadeze kim, cetA / stotA / nanu lAkSaNikatvAdevAtra na bhaviSyatIti cet / atrAhuH -- varNagrahaNe lakSaNa pratipadoktaparibhASA nAzrIyata iti jJApanArthamupadezagraha - 1 gam / tena 'krIDjInAM gau' iti kRtAtve krApayatItyAdau puk sidhyatIti manoramAkRt / dhAtoH kim, gobhyAm / naubhyAm / asti tyatrApi gamerDI : 'glAnudibhyAM DauH' Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 ] siddhAntakaumudI / [ bhvAdi / ziti / 2371 Ata au galaH / ( 7-1-34 ) zrAdantAddhAtorNala praukArAityato dhAtorityanuvRttam ecA vizeSyate, tadantavidhiriti bhAvaH / na tu zitIti / z cAsau itheti karmadhArayAtsaptamI, pratyayavizeSaNatvAttadAdividhiH, itsaMjJakazakArAdau pratyaye pare iti labhyate / 'lyapi ca ' 'na vyo liTi' ityAdipUrvottarasUtrANAM pratyayeSveva pravRttyA 'pratyaye' iti vizeSyalAbhaH / azitIti na paryudAsaH, tathA sati zidbhinne pratyaye pare ityarthaH syAt tatazca 'suglaH' ityatra glaidhAtoH 'zrAtavopasarge' iti kapratyayo na syAt, kapratyayanimittamAttvam zradantAtpratyaya ityanyonyAzrayAt / ziti neti prasajyapratiSedhe tu zrAttvasya naimittikatayA kapratyayanimittakatvAbhAvAt prathamamAttve kRte kapratyayaH supapAdaH glaidhAtorbhAve liTi 'bhAvakarmaNoH' iti taGi ezi yA na sidhyet, ezaH zittvena tasminpare zrAttvasya niSedhAt / zrataH karmadhArayamAzritya itsaMjJakazakArAdau pratyaye pare netyartha prazritaH / evaM ca paryudasi'pi na kSatiH / itsaMjJakazakArAdibhinnapratyaye vivakSita ityAzrayaNena sugla ityatra kapratyayAtprAgeva zrAttvopapatteH / 'upadeze' kim ? cetA, stotA / 'dhAto:' kim ? gobhyAm | 'gamerDo:' iti DopratyayopadezAd upadeze ya ec tadantatvAd go ityasya prAptiH / na ca meGAdInAmupadeze ejantatvAbhAvAt kathamAttvamiti na zaGkayam, 'udIcAM mAGa :- ' iti nirdezena 'nAnubandhakRtamane jantatvam' iti jJApanAdityAstAM tAvat / tathA ca prakRte liTi dvitvAdau dadhA a iti sthite yAta au / zra iti luptaprathamAkram / 'aGgasya' ityadhikRtaM paJcamyA vipariNamyate zrata iti tadvizeSaNam, tadantavidhiH, tadAha zradantAddhAtoriti / galprakRtizca dhAtureveti dhAtugrahaNam / tathA ca ityupadeze ec / azitIti prasajyapratiSedha ityAha na tu zitIti / paryudAse tu jagle mamle ityAdau 'dvirvacane'ci' iti niSedhAdAtvaM na syAdabhyAse ikArazca zrUyeta / kiM ca sugla ityatra 'Atazcopasarge' iti kaH / sugletyatra 'zratazcopasarge' iti striyAmaG / suglAna ityatra 'zrato yuc' iti yuc na syAt / pratyayanimittaM syAtvamAdantAcca pratyaya ityanyonyAzrayAt / prasajyapratiSedhe tu na ko'pi doSaH / 'hvAvAmazva iti sUtreNa kabAdhanArthaM punaravidhAnaM ca pratiSedhapakSe jJApakam / tadAhuH - anaimittikamAtvaM ziti tu pratiSedha iti / nanvevamapi ezaH zittvAjjagle mamle ityAdi na sidhyatIti cet / atrAhuH - yadi tu zitIti bahuvrIhiH syAttadAtra syAdeva doSaH / kiM tu karmadhArayo'yam / tathA cAzitItyatretsaMjJakazakArAdau pratyaye pare netyarthaH / dhAtuprahaNAkSiptasya pratyayasya zitIti karmadhArayeNa vizeSaNAdviSayasaptamyAM tu itsaMjJaka - , zitIti bahuvrIhyAzrayaNe to lope 'jagle iti Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] manoramA tttvbodhiniishitaa| [206 dezaH syAt / dadhau / 2372 Ato lopa iTi ca / (6-4-64) ajAdyorArdhadhAtukayoH vidiToH parayorAto lopaH syAt / dvitvAtparatvAsope prApte 'dvirvacane'ci' (sU 2243) iti niSedhaH / dvitve kRte pAlopaH / dadhatuH dadhuH / dadhitha, dadhAtha / dadhiva dadhima / dhAtA / 2373 dAdhA vvadAp / (1-1-20) dArUpA dhArUpAzca dhAtavo ghusaMjJAH syurdApdaipau Nala autve vRddhau rUpamAha dadhAviti / dadhA atusiti sthite Ato lopH| 'ArdhadhAtuke' ityadhikRtam / 'dIgo yuTa-' ityataH aci viDatIti cAnuvartate / aciityaardhdhaatukvishessnntvaattdaadividhiH| kGiti ajAdyArdhadhAtuke iTi ca Ato lopa iti labhyate / phalitamAha ajAdyoriti / iTa ArdhadhAtukatvaM tu tadavaya. vatvAdbodhyam / ktiIti ca iTo na vizeSaNam, iDgrahaNasAmarthyAt / iDityanena uttamapuruSaikavacanam iDAgamaca gRhyata / 'ajAdyoH' kim ? glaidhAtoH karmaNi laTi yaki glAyate / 'ArdhadhAtukayoH' kim ? yAnti vAnti / dadhau ityatra tu kGittvAbhAvAnnAllopaH / sati tasmin zrautvaM na syAt / nanu dhA atus iti sthite dvitvAtparatvAdAllope sati ekAcvAbhAvAd dvitvaM na syAdityAzaGkaya pariharati dvitvA. dityAdinA / dheTadhAturaniT / bhAradvAjaniyamAt thali veDityAha dadhitha, dadhAtheti / iTapakSe AllopaH / dadhathuH dadha / dadhau / iti siddhavatkRtyAha dadhi. veti / vasi Attve krAdiniyamAdiTi pAllopa iti bhAvaH / dadhimetyapi evaM jJeyam / dhAteti / luTi Attve tAsAdi iti bhAvaH / dhAsyati / dhytu| adhayat / dhayet / prAzIliGi ghusaMjJAkArya vakSyan ghusaMjJAM darzayati dAdhAdhvadAp / detyanena svAbhAvikAkArAntayoH 'Du dAne dAne' 'dANa dAne' ityanayoH, kRtAtvayoH zakArAdibhinna pratyayaviSaye AtvamityarthAtparyudAse'pi na ksstiriti| Ata aunnlH| iha agsyetynuvrtte| dhAtoriti tu phalitArthakathanam / AdantAdaGgAdityarthaH / Ato lopa iTi ca / ArdhadhAtuka itynuvrtte| 'dIDo yuDaci kchiti' ityatoci viDatIti ca, tadetatphalitamAha ajAdhorArdhadhAtukayoriti / ajAdyoH kim , glAyate / yak / jAglAyate / yaG / dAsIya / DudAmo liGattamaikavacanamiT / ArdhadhAtukayoH kim , yAnti / vAnti / vyatirai / rA daane| karmavyatihAre dhAto. leDuttamaikavacanAmiTa / dadhitheti / evaM ca ajAdyArdhadhAtukasya kittvena dadhiva dadhimetyAdiSvAto lopasiddhAvapi dadhitha papithetyAdirUpasiddhaye sUtre'sminniTIti grahaNamAvazyakamiti jJeyam / yadi tu iDAgama evAtra gRhyate vyAkhyAnAttadA'ci viDatItyetadAdhadhAtukasyaiva vizeSaNaM na tUbhayoH / dAdhA dhvadAp / iha dArUpAzcatvAraH / DudAm Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. vinA / 2374 eliGi / (6-4-67 ) ghusaMjJAnAM mAsthAdInAM caitvaM sthAdArdhadhAtuke kiti liGi / dheyAt dheyAstAm dheyAsuH / 2375 vibhASA dhezvyoH / (3-1-46) prAbhyAM blezvaGvA syAtkartRvAcini luGi pare / 'do avakhaNDane' 'de rakSaNe' ityanayoH lAkSaNikayozca, tyanena svAbhAvikAkArAntasya 'Du dhAJ dhAraNapoSaNayoH' ityasya, lAkSaNikasya 'dheTa pAne' ityasya ca grahaNam / 'gAmAdAgrahaNe dhvavizeSaH' iti paribhASAbalAt tatra dAgrahaNena dhArUpasyApi prahaNAca / ata eva 'do dad ghoH' ityatra dherinavRttyartha dAgrahaNamarthavat , dadhAte hiMbhAvavidhAnAdeva nivRttisiddhaH, tadAha dArUpA dhArUpAzceti / elingi| eriti prathamAntam / 'ArdhadhAtuke' ityadhikRtam / ghumAsthAgApAjahAtisAm ityanuvartate / ghu mA sthA gA pA jahAti sA eSAM dvandvAt SaSThIbahucanam , tadAha ghusaMzAnAM mAsthAdInAmiti / kiti liGIti / 'dIDo yuT-' ityataH kitItyanuvRttariti bhAvaH / kitIti nAnuvartate / liGArdhadhAtukasya GittvAsaMbhavAt / luGi cleH sici prApta vibhASA dheT / 'cli luGi' itynuvrtte| 'NizridrusabhyaH-' ityataH kartari caGiti ca, tadAha prAbhyAmiti / dheT vi AbhyAmityarthaH / daane| dANa daane| do avakhaNDane / deG rkssnne| dhArUpau tu dvau| DudhAJ dhaarnnpossnnyoH| dheTa pAne / anubandhAnAmanekAntatvAd 'Adeca upadeza-' itya tve dodedheTAmanukaraNe dAdhArUpatvamasti / evaM ca dAzca dAzca dAzca dAH / dhAzca dhAzca dhau / dAzca dhau ca dAdhA iti vigrahaH / dApdaipI vineti / dAp lavane daip zodhane etadbhinnA ityarthaH / daipaH pittvamiha pratiSedhArtha na tvanudAttArtham / 'anudAttau suppittau' iti pratyayasyaiva pito'nudAttatvAt / na ca daipo lAkSiNakatvAnnAsya pratiSedha iti zaGkayam , pitkaraNasyAnarthakyaprasaGgAt / idameva daipaH pittvaM 'gAmAdAgrahaNeSvavizeSaH' iti paribhASAyA jJApakamityAhuH / adAviti kim , dAtaM barhiH / lUnamityarthaH / iha 'do daddhoH' iti dadbhAvo na / avadAtaM mukham / zuddhamityarthaH / iha tu aca upasargAt-' iti tAdezo na / eliGi / mAsthAdInAmiti / mAsthAgApAjahAtisAmityarthaH mAG mAne / gAmAdAgrahaNeSvavizeSe'pi mAGameDau neha gRhyate, tiDhi kittvAsaMbhavAt / gatinivRttau / gai zabde / gAG gatau iti tu na gRhyate, lichi kittyAsaMbhavAdeva / pA pAne / ohAk tyAge / So'ntakarmaNi / deyAt / stheyAt / geyAt / peyAt / heyAt / avaseyAt / ArdhadhAtuke kim , mAyAt / mAyAtAm / mAyuH / kitIti kim , dAsISTa / iha 'dIDo yuDaci-' ityataH viDatItyanuvartamAne'pi prakRtopayogitayA kitItyasyaivAnuvRttiH kRtA / vibhASA dheT / 'cli luGi' ityanuvartate 'Nizri-' ityasmAtkartarIti Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 211 2376 'caGi' ( sU 2315 ) iti dvisvam / adadhat zradadhatAm vibhASA prAdheT zAcchAsaH / ( 2-4-78 ) emyaH sico lugvA syAtparasmaipade pare / adhAt adhAtAm adhuH / 2377 yamaramanamAtAM sakca / (7-2-73) eSAM sak syAdebhyaH sica iT ca parasmaipadeSu / adhAsIt zradhAsiSTAm adhAsiSuH | glai 103 glai 604 harSacaye / harSakSayo dhAtutayaH / adadhaditi / caGi dvitve Alopa iti bhAvaH / zradadhatAm adadhan / adadhaH adadhatam adadhata / zradadham adadhAva dadhAma / caGabhAvapace vizeSamAha vibhASA ghrA / ' yakSatriyArSa -' ityato lugityanuvartate / 'gAtisthA-' ityataH sicaH parasmaipadeSviti, tadAha ebhya iti / 'ghrA gandhopAdAne' 'dheT pAne' 'zo tanUkaraNe' 'cho chedane ' ' So antakarmaNi' eSAM samAhAradvandvAtpaJcamyekavacanam / zoprabhRtInAM kRtAttvAnAM nirdezaH / gheTaH 'gAtisthAghupA -' iti nityaM prApta anyeSAmaprApte vacanam / adhuriti / 'usyapadAntAt' iti pararUpam / adhAH adhAtam adhAta / adhAm adhAva adhAma / sico lugabhAvapace Aha yamarama / yama, rama, nama, zrAt, eSAM dvandvAtSaSTIbahuvacanam / zrAdityanena dantaM gRhyate, tadAha eSAM sak syAditi / saki kakAra it, akAra uccAraNArthaH / kittvAdantAvayavaH / cakAreNa 'iDattyarti-' ityata iDiti 'stusudhUJbhyaH -' ityataH parasmaipadeSviti cAnukRSyate / 'aJjaH sici' ityataH sicIti ca / tacca SaSThayA vipariNamyate, tadAha ebhyaH sica iT ceti / adhAsIditi / dhAtoH sagAgamaH / sica id, IT, 'iTa ITi' iti sijlopaH / adhAsiSTAmiti / zrapRktatvAbhAvAdI bhAvAnna sijlopaH / sasya Satve takArasya STutvena TaH / adhAsiSuriti / zradhAsIH adhAsiSTam adhAsiSTa / adhAsiSam adhAsiSva adhAsiSma / yadyapi pradhAsIdityatra sagiTorvidhirvyartha eva, tathApi adhAsiSTAmityAdyartham zrataH sagiDvidhAnam / yamAdInAM ayaMsatyAdau halantalakSaNavRddherabhAvArtham, ayaMsiSTAmityAdyarthaM ca / tadetat 1 ca, tadAha calezvaG vetyAdi / zradadhaditi / caGi zrato lopaH / zvayaterudAharaNamazizviyat / vibhASA ghrA / iha 'rAyakSatriyArSa -' ityato luganuvartate, 'gAtisthA-' ityataH sicaH parasmaipadeSviti ca tadAha sico lugvetyAdi / parasmaipade kim, vyatyAsta / adhuriti / 'prAtaH' iti jherjus / yamaramanamAtAM / iha 'ArdhadhAtukasyeDvalAdeH' itIGanuvartate / 'aJjeH sici' ityataH sijgrahaNama, 'stusudhUJbhyaH' ityataH parasmaipadagrahaNaM ca tadAha ebhyaH sica iDityAdi / zrayaMsIt / asiSTAm / vyaraMsIt / vyaraMsiSTAm / anaMsIt / anaMsiSTAm / parasmaipadeSu kim, udAyaMsta . Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212] siddhaantkaumudii| [ bhvAdiglAyati / jaglo / jaglitha, jaglAtha / 2378 vA'nyasya saMyogAdeH / (6-4-68) ghumAsthAderanyasya saMyogAderdhAtorAta evaM vA syAdArdhadhAtuke kiti liGi / glAyAt , gyAt / aglAsIt / mlAyati / cai 105 nyakkaraNe / nyakkaraNaM tiraskAraH / = 106 svame / dhai 107 tRptau| dhyai 108 cintAyAm / re 106 zabde / styai 110 STayai 111 zabdasaMghAtayoH / styAyati / popadezasyApi sasve kRte rUpaM tulyam / popadezaphalaM tu tiSTayAsati pratiSTayapaditattaddhAtuSu spaSTIbhaviSyati / adhAsyat / glai mlai harSakSaye / dhAtukSaya iti / balakSaya ityarthaH / zraniTAvimau / glAyatIti / zapi AyAdazaH / zidviSayatvAdAttvaM na / jaglAviti / Nali Attve 'Ata zrI NalaH' iti zrIbhAve vRddhiriti bhAvaH / atusAdau dvitve kRte aAto lopH| jaglatuH jagluH / bhAradvAjaniyamAtthali veDityAha jaglitha, jaglAtheti / iTapakSe zrAllopaH / jaglathuH jagla / jaglau jagliva jaglima / glAtA / glAsyati / glAyatu / aglAyat / glAyet / zrAzIliGi zrAttve kRte glAyAt iti sthite vA'nyasya / 'ArdhadhAtuke' ityadhikRtam / 'elili' ityanuvartate / eriti prathamAntam / 'aAto lopa iTi ca' ityata zrAta ityanuvartate / kasmAdanyasyetyapekSAyAM 'dhumAsthAgApAjahAtisAM hali' iti prakRtatvAttebhyo'nyasyeti labhyate, tadAha ghumAsthAderityAdinA / kitIti / 'dIDo yuDaci kGiti' ityataH tadanuvRttariti bhAvaH / kitIti tu nAnuvartate, liDArdhadhAtukasya GittvAsaMbhavAt / aglAsIditi / yamarametyAdantatvAt sgittau| aglAsiSTAm aglAsiSurityAdi / aglAsyat / mlAyatIti / glaidhAtoriva rUpANIti bhAvaH / dyai nyakkaraNa iti / yakAramadhyo'yam / ita prArabhya aikArAntAnAM saMyogAdInAM glaivadeva rUpANi pratyetavyAni / 'rai zabde' ityAdInAM tu asaM. yogAdInAm AzIliGi 'vA'nyasya saMyogAdeH' ityettvaM na bhavati, rAyAdityAdi rUpamiti vizeSaH / styai eyai iti / SopadezeSu styAdhAtoH paryudAsAdAdya na ssopdeshH| dvitIyastu SopadezaH / takArasya STutvasaMpannaTakAranirdezaH / satve kRte iti / 'dhAtvAdeH-' iti Sasya sakAre sati nimittApAyAt STutvanivRttiriti bhAvaH / tiSTayAsatIti / SThathaidhAtoH kRtasatvAt sani Attve styA sa iti sannantAllaTi tipi zapi 'sanyaDoH' iti dvittve 'zapUrvAH khayaH' iti sakArayakAranivRttI tAstyAsati iti sthite abhyAsahakhe 'sanyataH' iti itve sakArasya iNaH paratvAdAdezabhAram / araMsta / araMsAtAm / vAnyasya / anyasya kim , stheyAt / ye nykkrnne| dyAyati / dadyau / adyAsIt / ghumAsthetyati / vyAkhyAnAttantrAntare jahAtisya. Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [213 tyatra Satvam / khai 112 khadane / tai 113 jai 114 Sai 615 kSaye / kSAyati / jajau / sasau / sAtA / 'ghumAsthA-' (sU 2462) ityatra 'vibhASA ghrAdheT-' (sU 2376 ) ityatra ca syatereva grahaNaM na svasya / tena ettvasijluko na / sAyAt / asAsIt / ke 116 gai 117 zabde / geyAt / agAsIt / zai 618 trai 111 pAke / pai 120 novai 121 zoSaNe / pAyAt / apAsIt / 'ghumAsthA-' (sU 2462) itItvam, tadapavAda 'eliDi' (sU 2374) ityevam , 'gAtisthA-' (sU 2223 ) iti sijluk ca na / pArUpasya lAkSaNikatvAt / STai 622 veSTane / sakAratvAcca Satve tiSTayAsatIti rUpam / svAbhAvikasakArAditve tvAdezasakArAdisvAbhAvAt SatvaM na syAditi bhAvaH / atiSTyapaditi / TathaidhAtoH kRtasatvAt gau Attve 'atihI-' iti puki styApi iti eyantAd luGi aDAgame tipi 'itazca' iti ikAralope 'NizridrasabhyaH-' iti clezcati 'NeraniTi' iti Nilope 'Nau caGyupadhAyAH-' iti hrasve 'cari' iti styap ityasya dvitve 'zapUrvAH-' iti sakArayakArapakArANAM nivRttau satyAM 'sanyataH' iti itve iNaH paratvAdAdezasakAratvAcca sasya Satve tasya STutve atiSTyapaditi rUpam / khAbhAvikasakAratve tvAdezasakAratvAbhAvAt SatvaM na syAditi bhaavH| jajau sasAviti / jaidhAtoH SaidhAtozca Nali Attve dvitvAdau vRddhiriti bhaavH| nanu 'eliGi' ityatra 'ghumAsthAgApAjahAtisAm-' ityanuvRttyA saidhAtorAzIrliGi sAyAdityatra ettvaM syAt / tathA luGi sagiToH asAsIt asAsiSTAmityeva iSyate / tatra 'vibhASA ghrAdheTzAcchAsaH' iti sicaH pAkSike luki asAt asAtAmityapi prasajyetetyata Aha ghumAsthetyatretyAdi / syateriti / 'So antakarmaNi' iti zyanvikaraNasyetyarthaH / atra vyAkhyAnameva zaraNam / 'vibhASA ghrAdheT-' ityatra zyanvikaraNAbhyAM sAhacaryAcca / pai ovai zoSaNe / pAyati / vAyati / 'bhoditazca' iti niSTAnatvArthamodittvam / nanu paidhAtoH karmaNi laTi yaki Attve pAyate ityatra 'ghumAsthAgApAjahAtisA hali' iti IttvaM syAt / tathA AzIliGi pAyAd ityatra 'eliGi' iti ettvaM syAt , tatrApi 'ghumAsthAgApAjahAtisAm-' ityanuvRtteH / tathA luGi apAsIdityatra 'gAtisthA-' iti sico luki 'yamarama-' iti iTaH abhAvAtatsaMniyogaziSTaH sagapi na syAdityata tInAmiti zyanA nirdezAceti bhAvaH / vibhASA gheti / zyanvikaraNAbhyAM zAcchAbhyAM sAhacaryAditi bhAvaH / evaM zAcchAseti yugvidhAvapi syatereva grahaNamiti bodhyam / tenAsya dhAtoH 'artihrI-' iti pugeva / sApayati / pai ovai / pAyati / vAyati / zuSyatItyarthaH / 'oditazca' iti niSThAnatvam / vAnam / 'zuSke vAnamubhe Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 ] siddhaantkaumudii| [vAdisvAyati / SNai 123 veSTane / zobhAyAM ca ityeke| snAyati / daip 124 zodhane / dAyati / adhutvAdettvasijluko na / dAyAt / bhadAsIt / pA 121 paane| 'pAghrAdhmA-' (sU 2360) iti pibAdezaH / tasyAdantasvAnopadhAguNaH / pibati / peyAt / apAt / ghrA 126 gandhopAdAne / jighrati / ghrAyAt , gheyAt / aghrAt , aghrAsIt / dhmA 927 shbdaagnisNyogyoH| dhamati / SThA 128 aAha ghamAsthetIttvamityAdinA / pArUpasyeti / udAhRtasUtratraye lakSaNapratipadotaparibhASayA Adantatvena upadiSTasyaiva pAdhAtorgrahaNam , natu paidhAtoH kRtAtva. syeti bhAvaH / evaM ca prakRte paidhAtorAzIliGi pAyAdityeva rUpam luGi sagiToH apAsIt , apAsiSTAmityeva rUpam / STai veSTana iti / Sopadezo'yam / kRtaSTutvanirdezaH / satve kRte STutvanivRttiH, tadAha stAyatIti / dhAturapi SopadezaH kRtaSTutvanirdezaH / satve kRte STutvanivRttiH, tadAha snAyatIti / daipa zodhane / aghutvAditi / ghusaMjJAvidhau dAbdaipau vinetyuktariti bhAvaH / pA pAne pibAdeza iti / zidviSaya iti zeSaH / tasyeti / pibAdezasya adantatva d na laghUpadhaguNa iti bhASye spaSTam / aniDayam / papau papatuH ppuH| bhAradvAjaniyamAt thali veTpapitha, papAtha papathuH papa / papau papiva papima / kraadiniymaadid| pAtA / pAsyati / pibatu / apibat / pibet / prAzIliDi 'eliGi' ityettvamabhipretyAha peyAditi / 'gAtisthA-' iti sico lugityabhipretyAha apAditi / apa tAm apuH / apAH apAtam apAta / apAm apAva apAma / apAsyat / ghrA gandhopAdAne / 'pAghrAdhmA-' iti zidviSaye jighrAdezaH, tadAha jighratIti / aniDayam / jaghrau jaghratuH jaghraH bhAradvAjaniyamAt thali veTa-jaghritha, jaghrAtha jaghrathuH jaghra / jaghrau jaghriva jaghrima / krAdiniyamAdiT / ghrAtA / ghrAsyati / jighratu / ajighrat / jibhret / zrAzIliGi 'vA'nyasya saMyogAdeH' ityettvavikalpaM matvA prAha ghrAyAta, yaaditi| 'vibhASA ghrAdheT-' iti sico vA luk / lugabhAvapakSe AdantatvAtsagiTau, tadAha aghrAt , aghrAsIditi / dhamAdhAturaniT / 'pAghrAdhmA-' iti zidviSaye dhamAdezaH, triSu' ityamaraH / adantatvAditi / kecittu anavRttaparibhASayApi guNAbhAvaM samarthayanti / ghrA gndhopaadaane| gandhopAdAnaM gandhagrahaNam / nanvevaM karmaNo dhAtvarthenopasaMgrahAdakarmakatvena 'jighrati kusumum' ityAdiprayogo na sidhyediti cet / atrAhuHyaddhAtvarthena kartRniSThakarmaNa upasaMgrahastasyaiva dhAtorakarmakatvaM nAnyasya / bhavati hi jIvati nRtyatItyAderakarmakatvam / tadarthopasaMgRhItakarmaNaH kartRniSThatvAt / ghrAdhAtoH karmaNastvatathAtvAnAkarmakateti / dhmA zabdAmisaMyogayoH / zabdazabdena tadanukUlo Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [215 gatinivRttau / tiSThati / 'sthAdiSvabhyAsena-' (sU 2277 ) iti Satvam , adhitaSThau / 'upasargAt-' (sU 2270 ) iti Satvam , adhisstthaataa| sthayAt / mA 626 abhyAse / manati / dANa 930 dAne / praNiyacchati / deyAt / adAt / hra 631 kauTilye / harati / 2376 Rtazca saMyogAderguNaH / (7-4-10) Rdantasya saMyogAderajasya guNaH syAliTi / kidarthamapIdaM paratvAeNalyapi bhavati / tadAha dhamatIti / dadhmau dadhmatuH dadhmuH / dadhmitha, dadhmAtha dadhmathuH dadhma / dadhmau dadhmiva dadhmima / dhmAtA / dhmAsyati / dhamatu / adhamata / dhamet / dhmAyAt , dhmeyAt / adhmAsIt / adhmAsyat / STAdhAtuH SopadezaH kRtssttutvnirdeshH| zidviSaye 'pAghrA-' iti tiSThAdezaH, tadAha tiSThatIti / tsthau| adhitaSThAvityatra iNakavargAbhyAM paratvA. bhAve'pi SatvamAha sthAdiSviti / tasthatuH tasthuH / tasthitha, tasthAtha tasthathuH tsth| tasthau tasthiva tasthima / sthaataa| adhiSThAtetyatra 'sAtpadAdyoH' iti SatvaniSedhamAzaGkayAha upasargAditi Satvamiti / sthAsyati / tiSThatu / atiSThat / tiSThet / pAzIliGi saMyogAditve'pi ghumAsthAderanyatvAbhAvAdettvavikalpo na, kiMtu 'eliGi' iti nityameva elvam , tadAha stheyAditi / 'gAtisthA-' iti sico luk / asthAt / asthAsyat / mrA abhyAsa iti / ayamapyaniTa / 'pAghrA-' iti zidviSaye manAdezaH tadAha manatIti / manau mannatuH mamnuH / manitha, manAtha manathuH mana / mamro maniva manima / mraataa| nAsyati / manatu / zramanat / manet / mAyAt , neyAt , anAsIt / amnaasyt| dANa dAna iti / ayamapyaniTa / 'pAghrA-' iti zidviSaye yacchAdezaH / praNiyacchatIti / 'nergada-' iti Natvam / dadau dadatuH daduH / daditha, dadAtha dadathuH dada / dadau dadiva dadima / dAtA / dAsyati / yacchatu / ayacchat / yacchet / zrAzIliGi 'eliGi' ityettvaM matvA Aha deyAditi / 'gAtisthA-' iti sico lukaM matvA Aha adAditi / ha kauTilya iti / ayamapyaniT / haratIti / zapi guNe raparatvam / Rtazca / liTIti / 'dayaterdigi vAyuriha gRhyate / tena zaGkha dhamatItivad mRdaGga dhamatIti prayogo netyAhuH / agnisaMyoge suvarNaM dhamati / aminA saMyunatItyarthaH / sthayAditi / 'eliGi' iti nityamatvam / luGi asthAt / nA abhyAse / manati vidyAmabhyasyatItyarthaH / mnau| anAsIt / adAditi / 'gatisthA-' iti sico luk / Rtazca / saMyogAdeH kim , cakratuH / cakruH / tapara karaNaM spaSTArtham / stRJ ityAdeliTi tastaraturityAdau 'Rcchatya'tAm' iti guNasya jAyamAnatvAt / cakAro mandaprayojanaH / 'dayaterdigiliTi' ityato'nuvartanAdAha guNaH syAliTIti / avRddhinimitte liTIti prAco vyAkhyAnaM Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 ] siddhaantkaumudii| [bhvAdi. raparatvam / upadhAvRddhiH / jahvAra jaharatuH jaharuH / jahvartha / hartA / 'RddhanoH sthe' (s 2366) hariSyati / 2380 gunno'rtisNyogaadyoH| (7-4-26) arteH saMyogAdevadantasya ca guNaH syAdyaki yAdAvArdhadhAtuke liGi ca / hvaryAt / ahvArSIt / prahlASTIm / svR 132 zabdopatApayoH / 'svaratisUti-' (sU 2276) liTi' ityataH tadanuvRtteriti bhAvaH / nanu tipsipmipsu sArvadhAtukArdhadhAtukayorityeva guNe siddha kimarthamidamityata Aha kidrthmpiidmiti| atusAdikidartha NalAyakidartha cetyarthaH / nanu asya guNasya atusAdiSu caritArthatvAd Nali 'aco Niti' iti vRddhiprasaGgAtkathaM Nali ayaM guNa ityata Aha paratvAraNalyapi bhavatIti / 'aco miNati' iti vRddhadhapekSayA asya guNasya paratvAdityarthaH / tarhi jahvAra iti kathamityata Aha upadhAvRddhiriti / 'zrata upadhAyAH' ityaneneti zeSaH / jahvathaiti / krAdiniyamaprAptasya iTaH 'acastAsvat-' iti 'Rto bhAradvAjasya' iti ca niSedhAditi bhAvaH / jahvarathuH jahvara / jahvAra, jahvara jahvariva jahvarima / krAdiniyamAdit / hvaratu / ahvarat / haret / AzIrliki ha yAt iti sthite kittvAdgaNaniSedhe prAguNo'ti / bhauvAdiko jauhotyAdikazca RdhAtuH atyanena gRhyate / lukA nirdezastu na vivakSitaH / 'aGgasya' ityadhikRtam / 'rItaH' ityata Rta ityanuvartate / tacca aGgavizeSaNam , tadantavidhiH, RdantasyAsyeti lbhyte| saMyogAdyorityapi tadvizeSaNam / 'akRtsArvadhAtukayo:-' ityataH asArvadhAtukagrahaNamanuvartate / ArdhadhAtuke iti lbhyte| 'riG zayaglikSu' ityato yaki liGIti ca labhyate / 'ayakhyi kliti' ityato yIti saptamyantamanuvartate / ArdhadhAtukavizeSaNatvAttadAdividhiH, tadAha aterityaadinaa / tathA ca ha yAt iti sthite guNe raparatve rUpamAha hvaryAditi / ahvArSIditi / sici vRddhiH, raparatvaM Satvam / avariSyat / tu nAdartavyam / na ca svaviSaye vRddhirbAdhiketi phalitArthakathanaparatayA taduktiH saMgacchata iti vAcyam / paratvena guNasyaiva nyAyyatvAditi bhAvaH / guNo'rti / atIti bhvAdihvAdyograhaNam / lukA nirdezastu sautrH| RgrahaNe kartavye ztipA nirdezo yaGluG. nivRttyarthaH / 'rI RtaH' ityasmAdRta iti vartate, tacca saMyogAditvena vizeSyate, tadAha saMyogAderiti / atisaMyogAdyo ra ityakAre vidheye guNagrahaNaM cintyaprayojanam / 'ayak yi kchiti' iti sUtrAd yiitynuvrtte| tacca liDo vizeSaNam / 'riG zayaglikSu' iti sUtrAdyaggrahaNasya limahaNasya cAnuvartanAdityabhipretyAha yaki yAdAviti / zrArdhadhAtuke ityetad 'akRtsArvadhAtukayo:-' ityanuvRttipAlocanayA phalitAryakathanamiti jnyeym| saMyogAderiti kim , kriyAt / yAdIti kim , saMskRSISTa Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [217 iti veda / sasvaritha, sasvayaM / vamayostu / 2381 zrayakaH kiti / (7-2-11) zrima ekAca ugantAdha parayoniskitoriena syAt / paramapi svarasyAdivikalpaM bAdhitvA purastAtpratiSedhakANDArambhasAmarthyAdanena niSedhe prAse krAdiniyamA. svR zabdopatApayoriti / ayamapyaniT / svarati / liTi tu kityapi guNaH / Nali tu kRte guNe raparatve upadhAvRddhiH / sasvAra sasvaratuH sasvaruH / thali tu krAdiniyamaprAptasya iTaH 'acastAsvat-' iti 'Rto bhAradvAjasya' iti ca nityaniSedhe prApte Aha svaratisUtIti veDiti / sakharitha, sasvartheti / sasvarathuH sasvara / sasvAra, sasvara / ityapi jJeyam / vamayostviti / kraadiniymaanitymidditynvyH| atra irinaSedhaM zaGkitumAha zrayakaH kviti / zrizca uk ceti samAhAradvandvAt sssstthii| uk prtyaahaarH| 'aGgasya' ityadhikRtaM paJcamyA vipariNatam ukA vizeSyate / tdntvidhiH| 'ekAca upadeza-' ityata ekAca ityanuvRttam igante'nveti / 'neDvazi kRti' ityato neDiti / kitIti saptamI SaSThayarthe / g ca kaca ko to itau yasyeti vigrahaH / gakArasya catvena nirdezaH, tadAha zrija ekAca ityaadinaa| 'gakAraprazleSaH' kim ? bhUSNuH / 'glAjisthazca gasnuH' iti cakArAd bhUdhAtoH gasnuH / tasya gittvAdiD na / kittve tu sthAsnurityatra 'ghumAsthA-' iti It syAt / iena syAdityanantaram anana niSedhe prApta ityanvayaH / nanviyaM zaGkA na yujyate, 'zrayakaH kiti' iti niSedhaM bAdhitvA paratvAt 'svaratisUti-' iti vikalpasya prAptarityata Aha paramapItyAdi sAmarthyAdityantam / purastAtpratiSedhakANDArambhasAmarthyAtparamapi svaratyAdivikalpaM bAdhitvA anena niSedhe prApta ityanvayaH / 'ArdhadhAtukasyeTa- ityAdividhikANDAtprAgeva 'neDvazi kRti' ityAdipratiSedhakAeDArambhasAmarthyAt 'svarati-' iti vikalpo'pyanena bAdhyata ityarthaH / paramapItyAdiH ArdhadhAtuke kim , iyayAt / svR / upatApo rogaH / zrayukaH kiti / 'ekAca upadeze-' ityata ekAca ityanuvartate, tacca uko vizeSaNamityAha ekAca ugantAditi / zritaH / zritavAn / zritvA / bhuutH| bhuutvaa| bhuutiH| gityudaahrnnm-bhuussnnuH| 'glAjisthazva-' iti gsnuH| sa ca gidbhavati na kit , sthAsnurityatra 'ghumAsthA-' itItvaprasaGgAt / ekAca iti kim , jAgaritaH / jAgaritavAn / Uotestu nuvadbhAvena UrgutuH, UrgutavAn iti sidhyati / ugantAtkim , zayitaH, zayitavAn / purastAdityAdi / 'ArdhadhAtukasyevalAdeH' ityAdividhikANDAtprAgeva 'neDvazi kRti' ityAdipratiSedhakANDArambhasAmarthyAdityarthaH / niSedhe prApta iti / svRtaH / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 ] siddhaantkaumudii| [bhvAdi. visyamiTa / sasvariva sastarima / paratvAd 'RddhanoH sye' (2 2366) iti nityamiTa / svariSyati / svaryAt / asvArIt thasvAriSTAm / avArSIt asvATIm / smR 133 cintAyAm / = 134 saMvaraNe / sa 135 gatau / krAdisvAdheTa , sasartha / sasRva / riG, sriyAt / asArSIt / asIm / 2382 sartizAstyatibhyazca / (3-1-56) ebhyazloraG syArakartari luGi / iha luptazapA zAsinA sAhacaryAt saryartI jauhotyAdikAveca gRhyete / tena prApta ityantaH shngkaagrnthH| pariharati kaadiniymaannitymiddiaaNte| prakRtyAzrayaH pratyayAzrayo vA yAvAn iniSedhaH sa liTi cet tarhi krAdibhya evetyuktatvAditi bhAvaH / luTi svaritA svrtaa| luTi sye 'svarati-' iti vikalpaM nirasyati paratvAditi / svaratu / asvarat / svaret / svaryAditi / AgoliGi 'guNo'rtisaMyogAdyoH' iti guNaH / asvArIditi / 'svarati-' iti iTpakSe vRddhiriti bhAvaH / asvArSIditi / iDabhAve "saci vRddhiH-' iti vRddhiriti bhAvaH / smR cintAyAmiti / ayamapyaniT / smarati / liTi 'Rtazca- iti kityapi guNaH / Nali tu guNa upadhAvRddhiH / sasmAra sasmaratuH sasmaruH / RdantatvAdbhAra. dvAjamate'pi kAdiniyamaprAptasya iTaH thali nityaniSedhaH / sasmartha sammarathuH sasmara / sasmAra, sasmara sasmariva sasmarima / smrtaa| luTi sye 'Rddhano:-' iti iTa---- smrissyti| smaratu / asmarat / smaret / AzIrliGi 'guNo'ti' iti guNa:smaryAt / luGi sici vRddhau raparatvam-asmArSIt / zrasmariSyat / dva saMvaraNa iti / ayamapi smRdhAtuvat / sR gatAviti / Rdanto'yamanTi / sarati / liTi saMyogAditvAbhAvAd Rtazceti guNo na / sasAra sasratuH strH| kAditvAneDiti / sRdhAtoH krAdisthatvAditi bhAvaH / sasartheti / kAditvAtthalyapi nityaM niSedha iti bhAvaH / sasrathuH satra / sasAra, sasara samRva samRma-ityapi jJeyam / sato / luTi 'RddhanoH' iti itt-srissyti| saran / asarat / saret / prAIliGi saMyogAditvAbhAvAd 'guNo'ti-' iti na guNaH / kiMtu 'riGa zayaglikSu' iti riGityAha riGiti / striyAditi / roki prakRte rividhisAmarthyAnna dIrgha iti bhAvaH / asArSIditi / sici vRddhau ragaratvam / atra cleraGamAzaGkitumAha sarti / cli luDItyanuvartate / 'NizridarabhyaH-' ityataH kartari, sUtaH / dhUta ityAdau yatheti bhAvaH / sR gtau| sarati / sariSyati / sartizAstyati / parasmaipadeSviti na saMbadhyate / puSAdiyogAdasya pRthakkaragAt / prAGaH zAsu / icchAyAmityasyAtra na grahaNaM kiM tu satyatibhyA sAhacatpirasmaipadinaH 1 kvacittu 'ha' iti pAThaH / dhAtupAThe tu '' ityupalabhyate / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 216 " vArnA / zIghragatau tu 'pAghrAdhmA -' ( sU 2360 ) iti ziti dhaurAdezaH / dhAvati / R 636 gatiprApaNayoH / Rcchati / 2383 RcchatyRtAm / ( 7-4 -11 ) taudAdikasya RcchateH RdhAtoH RtAM ca guNaH syAlliTi / gali prAgvadupadhAvRddhiH / Ara bhAratuH zrAruH / 2384 iDatyartivyayatInAm / caGiti / tadAha ebhya iti / tatazca prakRte sArSIdityatra aJ syAditi zaGkA sUcitA / tAM pariharati iha luptetyAdinA / iha avidhau zAstItyanena luptavikaraNaH zAsirgRhyate iti nirvivAdam tasya vikaraNAntarAbhAvAt / evaM ca tatsAhacaryAt sRdhAtuH RdhAtuzca jauhotyAdikau zluvikaraNAveva gRhyete ityarthaH, luptavikaraNatvasAmyAditi bhAvaH / teneti / luptavikaraNayoreva grahaNena bhvAdi * gaNasthayoH sRdhAtuRdhAtvoraG netyarthaH / tadevaM sRdhAtorgatisAmAnyavRtteruktAni rUpANi / yadi zIghragatau sRdhAtuH, tadA tasya vizeSamAha zIghragatau sviti / dhaurAdeza iti / dhauzabdasya dhauriti prathamAntam / dhau ityaukArAnta pradeza ityarthaH / 'pAghrA -' iti sUtre satIti ztipA nirdezaH / luptavikaraNa nirdezastu zravivakSita iti bhAvaH / 'sartervegitAyAM gatau dhAvAdezaH' iti vArtikamabhipretyedam / dhAvatIti / zapi sRdhAtodha bhAve AvAdezaH / dhAvatu / adhAvat / dhAvet / RRgatiprApagayoH / aniT / 'pAghrAdhmA-' iti zidviSaye RcchAdezaH, tadAha RcchatIti / nanu Rtus iti sthite dvitve uradattve raparatve halAdizeSe 'zrata zrAdeH' iti dIrghe yA Rtus iti sthite 'asaMyogAt -' iti kittvAduttarakhaNDasya guNAbhAve yAM bAdhitvA paratvAdAd guNe araturiti syAdityatastatra guNavidhAnamAha RcchatyRtAm / 'dayaterdigi] liTi' ityato liTIti 'Rtazca saMyogAderguNaH' ityato guNa iti cAnuvartate / Rcchati R Rd eSAM dvandvAdbahuvacanam / bahuvacanAdeva RkAra prazleSo gamyate / prazliSTena ca RkAreNa RdhAtureva gRhyate / RvarNAntadhAtugrahaNe 'Rtazca saMyogAderguNaH' ityasya vaiyarthyAt / 'Rccha gatIndriyapralayamUrtibhAveSu' iti taudAdikasya RcchatIti zitapA nirdezaH / bhauvAdikasya dhAtostu prahareganaiva siddheH, tadAda taudAdikasya RcchaterityAdinA / kidarthamapIdaM sUtraM paratvAdakiya pi bhavati / gali prAgvaditi / 'hra kauTilye' ityatra uktayA rItyA kitsu caritArtho'pyayaM guNaH 'aco Niti' iti vRddhayapekSayA paratvAd galyapi bhavati / tato raparatve upadhAvRddhirityarthaH / zrAreti / RdhAtorliTi tipo gali dvitve uradattve halAdizeSe 'ta prAdeH' iti dIrghe uttarakhaNDasya vRddhau raparatve savarNadIrgha iti zAserevetyAhuH / asarat / zraziSat / Arat / prAgvaditi / kidarthamArabdho'pi Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 ] siddhAntakaumudI / [ bhvAdi ( 7-2-66 ) zrad R vyeJ emyasthalo nityamid syAt / zrAritha / zrartA | ariSyati / zrayat / zrArSIt zraSTam / gR 137 ghR 638 secane / garati / jagAra / jagartha / jamritra / riG / priyAt / zragArSIt / dhvR 639 hUrchane / ssru 1 9 3 bhAvaH / raturiti / pUrvavad dvitvAdau RR atusiti sthite kittvAd guNaniSedhe prApte 'RcchatyUtAm' iti guNe raparatva savarNadIrgha iti bhAvaH / zrArurityapyevam / thali tu krAdiniyamaprAptasya iTa: 'acastAsvat -' iti RdantatvAd bhAradvAja - mate'pi niSedhe prApte Aha ityarti / paJcamyarthe SaSThI / ' castAsvat -' ityataH thalItyanuvartate / 'vibhASA sRjidRzo:' iti pUrvasUtrAdvibhASAgrahaNamasvaritatvAnnAnuvartate, tadAha zrad R ityAdinA / 'ArdhadhAtukasyeT-' ityanuvRttau punarigrahaNaM tu 'na vRdbhayazcatubhyaH' ityato netyanuvRttinivRttaye ityAhuH / zrAritheti / zrarathuH AruH / Ara riva zrArima / krAdiniyamAdiT / ariSyatIti / 'Rddhano:-' iti iT / Rcchatu / zracchet / zraryAditi / 'guNo'rti -' iti guNe raparatvamiti bhAvaH / zrArSIditi / sici vRddhiH / 'sartizAstyartibhyazca' iti RD tu na, tatra bhauvAdikasya RdhAtorna prahaNamityanupadamevokteriti bhAvaH / cariSyat / 'RddhanoH sye' iti iT / gR ghR secane / zraniyau / garatIti / jagAra / asaMyogAditvAd 'Rtazca -' iti guNo na / jagratuH jamaH / krAdiniyamena iTi prApte 'acastAkhat-' iti neT / RdantatvAdbhAradvAjamate'pi neT, tadAha jaga jagrathuH ja | jagAra, jagara / jagriveti / krAdiniyamAdiT jagrima / gartA / gariSyati / 'RddhanoH-' iti iT / garatu | agarat / garet / riGiti / AzIrliGa saMyogAditvAd 'guNo'rti -' iti guNAbhAve 'riG rAyagliDnu' iti riGityarthaH / priyAditi / Gi prakRte riDvidhena dIrghaH / zragArSIditi / sici vRddhau raparatvam / agASTam / agariSyat / 'Rddhano:-' iti id / ghRdhAtostu bhauvAdikasya ghRtaM gharmaH ghRNA ityatraiva prayogaH, nAnyatreti 'tRjvatkroSTuH' iti sUtre bhASye spaSTam / dhvR hUrcchana iti / hUrcchanaM kuTilIbhavanam / dhvarati / dadhvAra / 'Rtazca -' iti guNaH / dadhvaratuH dadhvaruH / thali 'pracastAvat -' iti krAdiniyamaprApta iT na / RdantatvAcca bhAradvAjamate'pi neT / dadhvartha dadhvarathuH dadhvara / dadhvAra, dadhvara dadhvariva dadhvarima / krAdiniyamAdid / dhvartA / 'Rddhano:-' iti iT-dhvariSyati / dhvaratu | adhvarat / dhvaret / AzIrliGi 'guNo'rti-' guNaH paratvANNalyapi bhavati / raparatvam / tata upadhAvRddhirityarthaH / nityamiT syAditi / 'vibhASA sRjidRzo:' ityato vibhASA nAnuvartata iti bhAvaH / dhvR huI / , 1 1 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA* tattvabodhinIsahitA / [ 221 7 640 gtau| sunotha / sukhava / strayAt / 'Nizri-' ( sU 2312 ) iti caG / laghUpadhaguNAdantaraGgatvAduvaG, asusruvat / Su 141 prasavaizvaryayoH / prasavo'bhyanujJAnam / suSotha, suSavitha / suSuviva / / sotA / 2385 stusudhUabhyaH parasmaipadeSu / ( 7-2-72 ) ebhyaH sica iT syAtparasmaipadeSu / asAvIt / pUrvottarAbhyAM JidbhayAM sAhacaryAtsunotereva grahaNamiti pace asauiti guNaH / dhvaryAt / zradhvArSIt / adhvariSyat / na gatau / aniT / sravati / susrAva / zratusAdau kittvAd guNAbhAve uvaG / susravatuH susruvuH / krAditvAnned, tadAha susrotheti / sutravadhuH susrava / susrAva, susrava 1 susruveti / krAditvAnneT / susrumetyapi jJeyam / srotA / troSyati / stravatu / zranavat / sravet / strayAditi / zrakRtsArvadhAtukayoH -' iti dIrgha iti bhAvaH / luGi vizeSamAha NizrIti caGiti / 'caDi' iti dvitvamityapi draSTavyam / nanu asusra a t iti sthite rephAduttarasya ukArasya 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' iti guNasya cahnimittakasya GittvAnniSedhe'pi uvaGapekSayA paratvAt tipaM nimittIkRtya rephAdukArasya laghUpadhaguNaH syAdityata Aha laghUpadhaguNAdantaraGgatvAduvaGiti / bahibhUtatibapekSatvAllaghUpadhaguNo bahiraGgaH / antargatacarUpekSatvAduvaGantaraGgaH / zrata uvaGeva bhvti| parAdantaraGgasya balavattvAditi bhAvaH / asusruvaditi / atroSyat / prasaveti / atra prasavazabdasya garbhamocanaparatvabhramaM vArayati / prasavo' Su 'bhyanujJAnamiti / ' praNayeti brahmA prasauti' ityAdau tathA darzanAditi bhAvaH / Sopadezo'yam / zapi uvaDhaM bAdhitvA paratvAt 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' iti guNaH / savati / suSAva / zratusAdau kittvAd guNAbhAve uvaG / suSuvatuH suSuvuH / bhAradvAja - niyamAtthali veT, tadAha suSavitha, suSotheti / kittvAd guNa iti bhAvaH / suSuvathuH suSuva / suSAva, suSava / vamayostu krAdiniyamAnityamiT, tadAha suSuviveti / kittvAd guNAbhAve uvaG / soteti / soSyati / savatu / savat / savet / sUyAt / luGi sauSIditi prApte stusudhUbhyaH / ' iDattyarti -' ityata iDiyanuvartate / 'aJjeH sici' ityataH sicItyanuvRttaM SaSThayA vipariNamyate, tadAha ebhyaH sica iti / asAvIditi / sici vRddhau 'iTa ITi' iti sijlopaH / kauTilyam / sru gatau / yadyapi sAmAnyena gatirukkA, tathApi dravadravyasyaiva gatiriha jJeyA / sravati ghRtam / prasavo'bhyanujJAnamiti / 'devasya tvA savituH prasave' ityAdAvabhyanujJAnArthadarzanAt / stusudhUJbhyaH / parasmaipadeSu kim astoSTa | ? Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdiSIt / zru 942 zravaNe / 2386 zruvaH zR ca / (3-1-74) zruvaH zR ityAdezaH syAt znupratyayazca / zapo'pavAdaH / bhorDitvAddhAtorguNo na, zRNoti zRNutaH / 2387 huznuvoH sArvadhAtuke / (6-4-87) juhoteH znupratyayAntasyAnekAco'Ggasya cAsaMyogapUrvovarNasya yarasyAdajAdau sArvadhAtuke / pUrvottarAbhyAmiti / studhUbhyAmityarthaH / sunoteriti / SuJ abhiSave iti znuvikaraNasyetyarthaH / asoSIditi / iDabhAve sici vRddhiH iti bhAvaH / asoSyat / zru zravaNa iti / udanto'yamaniTa / zruvaH ca / zR iti luptaprathamAkam / cakAreNa 'svAdibhyaH znuH' iti sUtrasthaH znuH samuccIyate, tadAha zruvaH ityAdezaH syAt znupratyayazceti / zapo'pavAda iti / anana zabviSaye karbarthasArvadhAtuka evAsya pravRttiH sUcitA / znoGittvAditi / 'sArvadhAtukamapit' ityaneneti bhAvaH / zRNotIti / tipamAzriya znoguNaH / tasAdInAM GittvAt znorna guNaH, tadAha zRNuta iti / zRNu antIti sthite anteH GittvAt norguNaniSedhe sati uvaGi prApta hushnuvoH| zroH pratyayatvAttadantagrahaNam / 'iNo yaNa' ityato yaNa ityanuvartate, 'aci znu-' ityataH acIti / tasya sArvadhAtu vizeSaNatvAttadAdi. vidhiH / 'eranekAcaH-' iti sUtraM eritivarjamanuvartate / 'zroH supe' ityata oriti ca SaSThayantam , tadAha juhoterityAdinA / asaMyogapUrvasyeti tu ukArasya vizeSaNaM na tu znuvizeSaNam / tena ApnuvantItyatra yaN na / 'huznuvoH' kim ? yoyuvati / atra yudhAtoryaGaluki 'adabhyastAt' iti jharadAdeze yoyu ati iti sthite anekAjaGgAprayoSTa / zruvaH zR ca / yadyayaM zrudhAtuH svAdau paThyet tarhi cakAro na kartavya iti lAghavamityAhuH / huznuvoH / juhvati / sunvanti / huznuvoH kim , yoyuvati / nonuvati / sArvadhAtuke kim , juhuvatuH, juhuvuH / asaMyogapUrveti kim , akSNuvanti / asaMyogapUrvagrahaNamorvizeSaNaM na zrupratyayasya / tena prApnuvanti ityatrApi yarinaSedhaH sidhyti| pratyayavizeSaNatve tu aNuvantItyatraiva niSedhaH syAditi bhaavH| syAdetat-yaGlukarachAndasatvAdyoyuvatItyAdau pratyayasya 'chandastubhayathA' ityanenArdhadhAtukatvAzrayaNe yaNAdezo na bhavediti kimanena huznugrahaNena / na ca yuvanti nuvanti ityatrAtiprasaGgavAraNArthaM tadgrahaNamiti vAcyam , anekAca ityasyAnuvartanenoktadoSA. bhAvAditi cet / atrAhuH-'dAdhartidardhartidardharSibobhUtu-' iti cchandasi nipAtanAdbhASAyAM yaGluki bobhavItIlAdau 'bhUsuvoH-' iti guNaniSedho na pravartate / ata eva bhASAyAmapi yaGluk siddha iti vakSyamANatvAt / yoyuvatItyAdAvatiprasaGgavAraNAya huznugrahaNaM kartavyameveti / huznugrahaNAjjJApakAd bhASAyAmapi kacidyablugbhavatIti bhASyakArAH / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [223 uvaGopavAdaH / zRNvanti / zRNomi zRNvaH, zRNuvaH shRemH,shRnnumH| zuzrotha / zuzrudha / shRnnu| zRNavAni / zRNuyAt / zrayAt / ghoSIt / dhra 143 sthairye / dhravati / ayaM kuTAdau gatyartho'pi / du 144 du 145 gatau / dudotha, dudavitha / duduviva / dudrotha / dudruva / 'Nizri-' (sU 2312) iti vayavasya asaMyogapUrvasya ukArasya yaN na bhavati / atra bhASye 'bahulaM chandasi' ityanuvRttau 'yaGo'ci ca' iti vihitasya yaGlukaH chAndasatvAt 'chandasyubhayathA' ityArdhadhAtukatvAzrayaNAdeva yoyuvatItyatra yaNabhAvasiddheH huznugrahaNaM bhASAyAmapi kvacid yaGlukaM jJApayatItyuhAma / tathA ca bhASAyAmapi anekAcaH asNyogpuurvkokaaraantaayo| yuvatItyAdau yaGlukriddheH tatra yaNabhAvArtha hunuprahaNamiti phalati / jJApakasya sAmAnyApekSatvAdudAhRtovarNAntAdanyatrApi kvacidyaGluk sidhyati / etadevAbhipretya bhASye-'huznugrahaNaM jJApayati-bhASAyAmapi yaGlug bhavati' ityuktvA, 'kimetasya jJApane prayojanam , bebhidIti cecchidIti ityetatsiddhaM bhavati' ityuktam / atra bhidicchidyoreva grahaNAdudAhRtokArAntAdanyatra bhavan yaGlug AbhyAmeva bhavati, na tvanyatretyAhuH / bhidicchiyorgrahaNaM pradarzanamAtramityanye / zRNvantIti / shRnnuthH| zRNuthetyapi jJeyam / 'lopazcAsyAntarasyAM mvoH' ityabhipretyAha zRNva ityAdi / zuzrAva zuzruvatuH zuzruvuH / thali vamayozca krAditvAnnityamizinaSedhaH, tadAha zuzrotha / zuzruveti / zuzrumetyapi jJeyam / zrotA / shrossyti| zRNotu, zRNutAt zRNutAm / zRNvantu / 'utazca pratyayAdasaMyogapUrvAt' iti heryukaM matvA Aha zarivati / zRNutAt zRNutam zRNuta / zaNavAnIti / ATaH pittvena GittvAbhAvAda guNa iti bhAvaH / dhru sthairya iti / aniT / dhravati / dudhrAva dudhruvatuH dudhruvuH / bhAradvAjaniyamAtthali veT / dudhavitha, dudhotha dudhruvathuH dudhuva / dudhrAva, dudhrava dudhruviva dudhruvima / kAdiniyamAdiT / dhrotA / dhroSyati / dhravatu / adhravat / dhravet / dhUyAt / adhrauSIt / adhroSyat / du dru gatAviti / anittau| davati / dravati / dudAva duduvatuH duduvuH / dudrAva duduvatuH dudruvuH| asya bhAradvAjaniyamAtthali veDityAha dudotha, dudavitheti / duduvathuH duduv| dudAva, dudava / vamayoH kAdiniyamA. diDityAha duduviveti / dvitIyasya krAditvAtthali nityaM neTa , tadAha dudro. theti| dudruvathuH dudruva / dudrAva, dudrava / vamayoH krAditvAnneTa , tadAha dudruevaM ca sArvadhAtukaparayorDaznuvoranekActvAvyabhicArAdanekAca ityasyAnuvRttiriha kimarthetyAzaGkAyA niravakAza eva / tadanuvRttyabhAve huznugrahaNasya jJApakatvAsaMbhavAditi dik / dudavitheti / bhAradvAjaniyamAdi / dudrotha / dudruveti / krAditvAliTi Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 ] siddhAntakaumudI / [ bhvAdi 1 caDh, adudruvat / ji 146 jri 647 abhibhave / abhibhavo nyUnIkaraNaM nyUnIbhavanaM ca / prAdye sakarmakaH / zatrUn jayati / dvitIye svakarmakaH / adhyayanAtparAjayate / adhyetuM glAyatItyarthaH / 'viparAbhyAM jeH' ( sU 2682 ) iti taG 'parAjera soDhaH' ( sU 286 ) ityapAdAnatvam / 1 atha DIGantA GitaH / miD 648 ISaddhasane / smayate / siSmiye / simidive, simiyidhve / guD 646 zravyakte zabde | gavate / juguve / gAD 150 gatau / gAte gAte gAte / iTa eve kRte vRddhiH, gai / laGa iTi 1 1 veti / dotA / drotA / doSyati / droSyati / davatu / dravatu / adavat / dravat / davet / dravet / dUyAt / dryAt / dauSIt / caGiti / dudhAtoriti bhAvaH / adudruvaditi / '' dvitvam / GittvAdguNaniSedhe uvaGiti bhAvaH / doSyat / zradroSyat / ji jri abhibhava iti / aniT | nyUnIkaraNamiti / nIcIkaraNamityarthaH / nyUnIbhavanamiti / kSINabalIbhavanamityarthaH zatrUn jayatIti / nIcIkarotItyarthaH / nanu jidhAtoH parasmaipaditvAt parAjayata iti kathamAtmanepadamityata zrAha viparAbhyAmiti / nanu parAjayasya zradhyayanena saMzleSavizleSayorabhAvAt kathaM parAjayaM pratyadhyayanasyApAdAnatvamityata Aha parAjeriti / jayati / liTi 'sanliTorjeH' iti kutvam / jigAya jigyatuH jigyuH / bhAradvAja - niyamAtthali veT / jigayitha, jigetha jigyathu: jigya / jigAya, jigaya / vamayoH krAdiniyamAdiT jigyiva jigyima / jetA / jeSyati / jayatu jayat / jayet / jIyAt / zrajaiSIt zraSTAm zrajaiSuH / zrajaiSIH zraSTam zrajaiSTa / zrajaiSam jeSva aSma / zrajeSyat / iti gheDAdayo'jantAH parasmaipadinaH / 1 atha DIGantA Gita iti / 'DoG vihAyasA gatau' ityetatparyantAH GittvAdAtmanepadina ityarthaH / Smin ISaddhasane / Sopadezo'yam / smayate iti / 'dhAtvAdeH-' iti Sasya saH / siSmiye iti / kittvAd guNAbhAve iyaG / zrAdezasakAratvAduttarakhaNDe sasya SaH / siSmiyAte siSmiyire / krAdiniyamAdiT, siSmiyiSe siSmiyAthe / 'vibhASeTa:' iti matvA zrAha siSmiyive, siSmiyidhve iti / smetA / smeSyate / smayatAm / asmayata / smayeta / smeSISTa / asmeSTa / asmeSyata / guDdhAturaniT / guNa zrokAraH, zravAdeza iti vizeSaH / gAG - dhAturaniT / gAte iti / laTastAdeza zapi savarNadIrghe Terettvamiti bhAvaH / AtAmi tathaiva rUpamAha gAte iti / gA a zrAtAmiti sthite paratvAt savarNadIrghe neT / gAG gatau / gAte gAte gAte iti / pUrvaM zapA saha savarNadIrghe kRte 'Ata I 1 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaattttvbodhiniishitaa| [225 age| geta / geyAtAm / geran / gAsISTa / 'gAGkuTAdibhyaH-' (sU 2461) iti sUtre iDAdezasyaiva gADo grahaNam, na svasya / tenADitvAd 'ghumAsthA(sU 2462) itItvaM na, agAsta / prAdAdiko'yamiti haradattAdayaH / phale tu ataH parasya dIrghAkArasyAbhAvAd 'Ato kita.' iti iy na bhavati / bhAvapi tathaiva rUpamAha gAte iti / zapA saha prAkArasya savarNadIdhai 'AtmanepadeSvanataH' iti jheH adAdeze Teretvamiti bhaavH| gAse gAthe gAdhve / laTa uttamapuruSaikavacane vizeSamAha iTa iti / gA a i iti sthite savarNadIrghe sati iTa etve kRte 'vRddhireci' iti vRddhau gai iti ruupmityrthH| gAvahe gAmahe / liTi ajAdau aallopH| jage jagAte jagire / kAdiniyamAdi / jagiSe jagAthe jagidhve / jage jagivaha jgimhe| gaataa| gAsyate / gAtAm gAtAm gAtAm / gAva gAthAm gAdhvam / ge gAvahai gaamhai| agAta agAtAm agAta / agAthAH agAthAm agAdhvam / laGa iTIti / agA a i iti sthite TidAdezatvAbhAvAdetvAbhAve savarNadIrdhe zrAdguNe age iti rUpamityarthaH / agAvahi agAmahi / geteti / listAdeze zapi gA a ta iti sthite savarNadIrdhe sIyuTi salope yalope 'zrAd guNaH' iti bhAvaH / geyAtAmiti / gA aAtAmiti sthite savarNadIrghe sIyuTi salope 'Ad guNaH' iti bhAvaH / gerniti| bhasya ranbhAve gA aran iti sthite savarNadIrghe sIyuTi salope yalope 'Ad guNaH' iti bhAvaH / gethAH geyAthAm gedhvam / geya gevahi gemahi / zrAzIliGi Aha gAsIaiti / gAsIyAstAm gAsIran / gAsISThAH gAsIyAsthAm gAsIdhvam / gAsIya gAsIvahi gAsImahi / nanu gAsISTetyAdau 'gAGkuTAdibhyo'JNint'i iti Niddhinapratyayasya GittvavidhAnena sIyuDAgamaviziSTa pratyayasya DittvAd 'ghumAsthAgApAjahAtisAM hali' iti halAdau vikati vihitamIttvaM syAdityata Aha gAGkuTAdibhya iti sUtre iti / iGa ityanuvRttau 'gAi liTi' iti vihitasya gAGAdezasyaiva gAGkuTAdisUtre prahaNam , na tvasya gAdhAtorityarthaH / etacca 'gAG liTi' iti sUtre bhASye spaSTam / teneti / gAGkuTAdisUtre prakRtasya gAdhAtoragrahaNenetyarthaH / lukhyAha agAsteti / agAsAtAm agAsata / agAsthAH agAsAthAm agAdhvam / agAsi agAsvahi agAsmahi / agAsyata / AdAdiko'yamiti / tatazca 'adiDitaH' iti na pravartate / 'AtmanepadeSvanataH' iti tu pravartate iti tAtA jheSu tulyaM rUpamityAhuH / gai| gAvahe / gAmahe / jge| jagAte / gAtAm / gAtAm / gAtAm / gAsva / uttame tu-gai| gAvahai / gAmahai / agAta / agAtAm / na tvasyeti / gAte ityAdau tarka pravartya DakArasya caritArthatvAt / AdezaDakArastu na caritArthaH / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 ] siddhaantkaumudii| [bhAdi na bhedaH / kuG 151 ghuG 152 uG 153 hun 154 shbde| anye tu uG kuG khuG guGa ghui DuG ityAhuH / kavate / cukuve / ghavate / pravate / uve 'vArNAdAGgaM ballIyaH' (156) ityuvaG / tataH savarNadIrghaH / zrotA / zroSyate / aoSISTa / proSTa / bvate / jhuDuve / DotA / vyuG 155 jyu 156 praG 157 pluG 658 gatau / kluG ityeke / ru 156 gtiressnnyoH| reSaNaM hiMsA / ruruve / pramRtibhyaH zapaH' iti zapo lugiti bhAvaH / phale tu na bheda iti / zapo luki sati, gAte ityAdyeva rUpam / tasminnasatyapi gA a te ityAdau savarNadIrgha sati tadeva rUpamiti na rUpabheda ityrthH| kuG ghuG uG kuG zabda iti / catvAro'pi kti AdyadvitIyacaturthAH kavargaprathamacaturthapaJcamAdyAH / tRtIyastu kevalovarNaH / anya tviti / prAyaH kevalovo uit / itare tu paJca krameNa kvrgaadyaaH| tatra kudhAtorudAharati kavate iti / liTi ajAdau kittvAd guNa bhAve uvaG , tadAha cukuve iti / cukuvAte cukuvire / krAdiniyamAdiT , cukuviSe cukuvAthe cukuvidhve / cukuve cukuvivahe cukuvimahe / kotaa| koSyate / kavatAm / akavata / kaveta / koSISTa / akoSTa / akoSyata / evaM khavate ityAdi / udhAtorAha avate iti / Uve iti / u u e iti sthite dvitIyasya uvarNasya uvaGi kRte savarNadIrgha iti bhaavH| nanu uvaDo bahibhUtapratyayApekSatayA bahiraGgatvAdantaraGge savarNadIrgha kRte U e iti sthite uvaGi uve ityevocitamityata Aha vArNAditi / UvAte uuvire| krAdiniyamAdiT / UviSe UvAthe Uvidhve / U Uvivahe Uvimahe / aotA oSyate iti / zrAvata / aveta / oSISTa / auSTa / auSyata-ityapi jJeyam / kudhAtorlaTi Davate iti rUpamuktam / saMprati liTi rUpamAha guDuve iti / 'kuhozcuH' iti ukArasya sthAninaH curbhavan sthAnasAmyasya paJcasvabhAvAdAbhyantaraprayatnasAmyasya paJcasvapyaviziSTatvAdalpaprANAnunAsikyasAmyAd akaarH| prathamatRtIyau tu na bhavataH, AnunAsikyAbhAvAt / cyuGAdayo'pyuvarNAntA aniTaH kudhAtuvad jJeyAH / ruG gatIti / seTko'yam / 'UdantairyotirukSNu-' ityaniTam paryudAsAt , tadAha sthAnivadbhAvena jittvAdeva taGaH siddhatvAditi bhAvaH / zrAdAdiko'yamiti / evaM ca gAte gAthe ityAdAvAtAmAthAmoH parata 'Ato Dita.' ityasya pravRttizakaiva nAstIti bhAvaH / phale tu na bheda iti / na ca gAte gAthe ityAdau zapA saha savarNadIrgha kRte'pi pUrvasmAtparasya vidhau kartavye sthAnivattvAdataH paratvena GitAmAkArasya iy syAditi zaGkayam , paJcamIsamAsapakSasyAnityatvAbhyupagamAditi bhAvaH / jhuDuve iti / 'kuhozcuH' iti usya yaH / kluG iti / asmAt pacAdyaci 1 kvacit 'cyu' iti paatthH| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 227 ravitAse / TaD 660 avadhvaMsane / dharate / dadhe / meD 161 praNidAne | praNidAnaM vinimayaH pratyarpaNaM ca / praNimayate / 'nergada-' ( sU 2285 ) vim / tatra ghuprakRtimAGiti paThitvA Gito mAprakRterapi grahaNasyeSTatvAt / ravitAse iti / dhRdhAturaniT / dadhe iti / kittvAd guNaniSedhe RkArasya yaN / dadhAte dadhire / krAdiniyamAdiT / dadhiSe dAthe dadhidhve / dadhe dadhiva dadhimahe / dhartA / luTi sye 'Rddhano:-' iti iTi dhariSyate / dharatAm / adharata / dhareta / AzIrliGi sIyuTi 'uzva' iti kittvAnna guNaH / dhRSISTa / 'hasvAdaGgAt ' iti sico luk / zradhRta adhRSAtAm aghRSata / adhariSyata / meG praNidAne / Natvamiti / praNidAnazabde praNimayate ityatra ca ' nergada -' iti NatvamityarthaH / nanu praNimayata ityatra NatvamidaM na saMbhavati, zidviSaye tvAbhAvena, mArUpAbhAvAt / tathA praNimAnazabde'pi NatvaM na saMbhavati, tatra meGaH kRtAtvasya lAkSaNikamArUpatvAt / ' gAmAdAgrahaNeSvavizeSaH' ityAzritya meGo'pi kRtAtvasya Natvavidhau grahaNe tu mInAtiminotyo rAttve pranimAtA pranimAsyati ityatrApi nerNatvApattirityata Aha tatreti / tatra 'nergada-' iti Natvavidhau / ghumetyasya sthAne ghuprakRtimAGiti paThitvA tatra prakRtizabdasya ghumAprakRtiparatvamAzritya ghau mAdhAtau ghumAG prakRtau ca parata iti paryavasAnamAzritya mAprakRterbito medhAtorakRtAtvasyApi grahaNasya bhASyakRtA abhyupagatatvAdityarthaH / evaM ca praNimayate ityatra nAvyAptiH, meGaH kRtAtvamA prakRtitve sati GittvAt / nApi mInAti minotyorAttve pranimAtA pranimAsyatItyatra ativyAptiH, mArUpasya vittvAbhAvAditi bhAvaH / etacca ghusaMjJAsUtre bhASye sthitam / mame mamAte mamire / kAdiniyamAdid, mamiSe mamAthe mamidhve / mame mamivahe mamimahe / mAtA / mAsyate / mayatAm / zramayata / mayeta / mAsISTa / zramAsta / zramAsyata / viklevaH / vabayorabhedAdviklaba ityanye / meG praNimayata iti / nanu 'nergada - ' iti kathamiha NatvaM syAt zidviSaye zrAtvAbhAvena mArUpAbhAvAdazidviSaye kRtAtve'pyasmin NatvaM durlabhameva pratipadoktasyaiva mAdhAtorgrahaNaucityAnna tvasya lAkSaNikasya / 'gAmAdAgrahaNeSvavizeSaH' ityabhyupagame tu mInAtiminotyorAtve kRte pranimAtA pranimAsyatItyAdAvatiprasaGgaH syAdityata zrAha tatreti / iSTatvAditi / zrayaM bhAvaHghusaMjJAsUtre praNidayate praNidhayatItyAdau Natvasiddhaye bhASyakArairitthaM siddhAntitam'nergadanada -' iti Natvavidhau 'ghumA' ityasya sthAne 'ghuprakRtimAG' iti paThanIyam / ghuzca prakRtizca mAG ceti dvandvaH / prakRtizca kasyetyAkAGkSAyAM saMnidhAnAtpUrvotayoreva / tena na kvApyavyAptiH / nApi mA mAne ityatra mInAtiminotyozcAtivyAptiH / 1 'vicyavaH' iti kvacit / 1 > Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. dekh 162 rakSaNe / dayate / 2388 dayaterdigi liTi / (7-4-6) digyAdezena dvitvabAdhanamiSyata iti vRttiH / digye / 2386 sthAdhvoriJca / (1-2-17) anayoridAdezaH syAt sipa kissyAt / adita / adithAH / adiSi / zyaiG 663 gatau / zyAyate / zazye / pyaiG 664 vRddhau| pyAyate / papye / dedhAtumavat / dayaterdigi / digIti luptaprathamAkam / deGdhAtoH digi ityAdezaH syAlliTItyarthaH / nanu liTa ezAdau digyAdeze kRte dvitve sati didigye ityAdi syAdityata Aha digyAdezeneti / etacca bhASye spaSTam / vRttiriti / bhASyasyApyupalakSaNam / krAdiniyamAdiT / digyiSe digyAthe digyidhve / digye digyivahe digyimahe / dAtA / dAsyate / dayatAm / adayata / dayeta / dAsISTa / luGi sici adAs ta iti sthite sthAdhvorizca / 'asaMyogAlliT-' i yataH kiditi 'hanassic' ityataH sijiti cAnuvartate, tadAha anayorityAdinA / parasmaipadeSu nedaM pravartate, tatra 'gAtisthA-' iti sico lukA luptatvAt / ata eva 'liGsicau-' iti sUtrAdAtmanepadeSviti nAnuvartitam, vyAvayAbhAvAt / aditeti / ittve kRte 'hakhAdaGgAt' iti sico luk / ta ityasya GittvAdikArasya na guNaH / AtAmAdau tu itve kRte'pi sico na luka , jhali parata eva lugvidheH| sicaH kittvAdikArasya na guNaH / adiSAtAm adiSata / adithAH adiSAthAm / adivam / adiSIti / adiSvahi adiSmahi / adAsyat ityapi jJeyam / zyai gtii| zyAyate iti / zapi AyAdezaH / zidviSayatvAdAtvaM neti bhaavH| zazye iti / ezi prAtve to lopH| zazyAte shshyire| krAdiniyamAdiT / zazyiSe mAG iti ukArAnubandhakasyaiva paThitatvAditi / digyAdezeneti / dayateliTi pare dvitvaM prAptaM digyAdezazca / tatra vizeSavihitena digyAdezena dvitvazAstrasya bAdhaH / na caivaM 'pyAyaH pI' 'cakSitaH khyAm' iti pIkhyAlorapi vizeSavihitatvAttAbhyAM dvitvabAdhaH syAditi vAcyam , viSayasaptamImAzritya liDutpatteH prAgeva tayoH prvRtttvaat| digyAdezavidhau tu liTIti parasaptamyeva na tu viSayasaptamI / lakSyAnurodhAt / tadetatsUcayati iSyata iti / dayateliTi dvitve prApte tadbAdhitvA paratvAdigyAdeza iti tu noktam / parasparalabdhAvakAzayoreva parasya balIyastvAt / digyAdezaM vinA dvitvasya sAvakAzatve'pi dvitvaM vinA digyAdezasya tadabhAvAditi dik / sthAdhvoriJca / iha "liGsicau-' iti sUtrAdAtmanepadeviti nAnuvartitam / parasmaipadeSu 'gAtisthA-' iti lukaH pravRtteAvAlAbhAt / asthita / asthiSAtAm / bhAvyamAno'N kvacit savarNAt gRhNAtItyatredamapi taparakaraNaM liGgamityAhuH / atra vadanti-vidhIyamAnasya Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 226 / : dhyAtA / traiG 665 pAlane / trAyate / tatre / pUG 366 pavane / pavate / pupuve / pavitA / mUG 667 bandhane / mavate / DIG 168 vihAyasA gatau / Dayate / DiDye / DayitA / tRR 666 plavanataraNayoH / 2360 Rta iddhAtoH / ( 7 - 1 - 100 ) Rdantasya dhAtoraGgasya itsyAt / 'isvozvAbhyAM guNavRddhI vipratiSedhena' (vA 4373 ) / tarati / 'RcchaskRtAm ' ( sU 2383 ) iti zazyAthe zariyadhve / zazye zazyivahe zazyimahe / zyAtA / zyAsyate / zyAyatAm / azyAyata / zyAyeta / zyAsISTa / azyAsta / azyAsyata / pyaidhAturapi zyaivat / traipyevam / pUG pavana iti / seT udantAnAmaniTsu paryudAsAt / pavate iti / zapi guNaH, avAdezaH / puSuve iti / kittvAd guNabhAve uvaG / pupuvAte pupuvire / pupuviSe pupuvAthe pupuvidhve / pupuve pupuvivadde pupuvimahe / pavitA / paviSyate / pavatAm / zrapavata / paveta / paviSISTa / apaviSTa / apaviSyata / mUGghAturapyevam / sts vihAyasA gatAviti / AkAzena gamane ityarthaH / seDayam, aniTsu DIGaH paryudAsAt / Dayate iti / zapi IkArasya guNe zrayAdeza iti bhAvaH / DiDye 1 iti / kittvAd guNAbhAve IkArasya yaNiti bhAvaH / DiDyAte Dijyire / DijyiSe DiDyAthe DiDyidhve / DiDye DiDiyava he Dijyivahe / DayitA / DayiSyate / DayatAm / aDayata / Dayeta / DayISISTa DayiSIyAstAm DayiSIran / DayiSISThAH DayiSIyAsthAm DayiSIDhvam, DayiSIdhvam / DayiSIya DayiSIvahi DayiSImahi / prayiSTa / aDayiSyate / iti smiGAdayo DIGantA GitaH / tRdhAtuH sed parasmaipadI / zraniTsu RdantaparyudAsAtseT / Rta iddhAtoH / Rta iti dhAtorvizeSaNam / tadantavidhiH / aGgasyetyadhikRtam, tadAha Rdantasyeti / 'dhAtoH' kim ? mAtRNAm / tathA ca tarati piparti, tatAra papAra ityAdau RkArasya zapi tipi gali ca pare guNavRddhI bAdhitvA antaraGgatvAd ittvam uttvaM ca syAditi zaGkA prAptA / tAM parihartumAha ittvottvAbhyAmiti / lyablope paJcamIdvivacanam / 'Rta iddhAto:' iti ittvam 'udoSThayapUrvasya' iti uttvamantaraGgamapi bAdhitvA guNavRddhI vipratiSedhasUtreNa paratvAt savarNagrAhakatve'pi taparakaraNamiha vyartham / na cAtra dIrghaH syAditi vAcyam, 'ghumAsthA - ' ityanenaiva tatsiddhau vidhivaiyarthyApatteH / na caivamapi plutaH syAditi vAcyam, 'plutA'plutaprasaGge'pi plutazca viSaye smRtaH' iti siddhAntAditi / DIG / vihAyasA AkAzena / vihAyasAmiti pAThastvanAkara ityAhuH / Rta iddhAtoH / kirati / girati / kIrNaH / gIrNaH / stIrNaH / dhAtoH kim, 1 mAtRNAm / itvotvAbhyAmiti / 'paratvAd guNavRddhI bhavataH' iti vaktavye kimidaM vArtikamiti cet Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 ] siddhAntakaumudI / [ bhvAdi guNaH / 'tRphala-' ( sU 2301 ) ityettram / teratuH teruH / 2361 vRto vA / (7-2-38) vRGvRmbhyAmRdantAceTo dIrgho vA syAcca tu liTi / taritA, tarItA / 'aliTi' iti kim - teritha / 'hali ca' ( sU 354 ) iti dIrghaH / tIryAt / 2362 sici ca parasmaipadeSu / ( 7 - 2-40 ) atra vRta iTo dIrgho na / atAriSTAm / zrathASTAvanudAttetaH / gupa 670 gopane / tija 671 nizAne / mAna 172 pUjAyAm / badha 173 bandhane / 2363 guptijkidbhayaH san / ( 3-1-5 ) 2364 mAnvadhadAnzAnbhyo dIrghazvAbhyAsasya / ( 3-1-6) sUtradvayokrebhyaH syAtAmiti bhAvaH / taratIti / Nali tatAra / tusAdau kittvAd guNaniSevamAzaGkavAda RcchatyRtAmiti / tatar Rtus iti sthite kArasya guNazabdena bhAvitatvAd 'na zaMsadadavAdiguNAnAm' iti niSedhamAzaGkayAha tRphaleti / teratuH teruriti / teritha terathuH tera / tatAra, tatara teriva terima / vRto vA / vRRt ityanayoH samAhAradvandvAtpaJcamyekavacanam / vRiti vRDjorprahaNam / 'ArdhadhAtukasyeT-' ityata iDiyanuvRttaM SaSThayA vipariNamyate / 'graho'liTi dIrghaH' ityataH aliTi dIrgha ityanuvartate, tadAha vRvRbhyAmityAdi / taritA tarIteti / iTo dIrghavikalpaH / guNe raparatvam / tariSyati / taratu / atarat / taret / hali ceti / AzIrliGi kittvAdRkArasya guNaniSedhe, ittve, raparatve 'hali ca' iti dIrghe, tIrthAt iti rUpamityarthaH / atArIt zratAriSTAm ityAdau 'vRto vA' iti dIrghe prApte sici ca / atreti / parasmaipadaparake sici vRGbhyAm RdantAcca parasya iTo dIrgho netyarthaH / 'na liGi' ityato netyanuvartate / atAriSTAmiti / atAriSuH / atAriSam tAriSva tAriSma / tariSyat / 1 > 1 gupa gopana iti / gopanaM rakSaNam / tija nizAna iti / nizAnaM tIkSNIkaraNam / mAna pUjAyAm / badha bandhana iti / ete catvAro'nudAtteta iti sthitiH / guptijkidbhayaH / mAnbadha / guptijI idda paThitau / 'kita nivAse' ityanupadameva parasmaipadiSu paThiSyate / ebhyastribhyo dhAtubhyaH sanpratyayaH syAditi prathamasUtrArthaH / mAnadhAturbadhadhAtuzva iha paThitau / dAna khaNDane, zAna tejane ityanu | atrAhuH-parAdapyantaraGgaM prabalamitItve prApte vArtikamidamArabdhamiti / vRto vA / iha 'ArdhadhAtukasyeD-' ityata iDityanuvartate 'graho liTi -' ityato liTi dIrgha iti ca, tadAha iTo dIrgho vetyAdi / sici ca / 'na likhi' ityato netyanuvartanAdAi iTo dIrgho neti / mAnbadha / zrabhyAsasyeti cchedaH / zrabhyAsasya vikAra Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [231 sansyAt , mAnAdInAmabhyAsasyekArasya dIrghazca / 'gupenindAyAm' ( vA 1187) / 'tijeH kSamAyAm' (vA 1688) / 'kiteyAdhipratIkAre nigrahe apanayane nAzane saMzaye ca' / (vA 1686 ) / 'mAnerjijJAsAyAm' ( vA 1662) / badhezcittavikAre' (vA 1663) / 'dAnerArjave' (vA 1664) 'zAnenizAne' (vA 1661) / 'sanAdyantAH -' (sU 2304) iti dhAtusvam / 2365 snyngoH| (6-1-6) sacantasya yaGantasya ca prathamaikAco dve sto'jAdestu padameva svaritetsu paThiSyete / ebhyazcaturvyaH san syAditi dvitIyasUtre prathamakhaNDa. syArthaH / zrAbhyAsasyeti cchedaH / abhyAsasya vikAra AbhyAsaH / sa ca 'sanyataH' iti ittvameva, natu hrasvaH, iti 'guNo yaGlukoH' iti sUtre bhASye spaSTam / tatazca mAnbadhadAnzAnAmabhyAsAvayavasya ikArasya sansInayogaziSTo dIrghazca syAditi dvitIyasUtre dvitIyakhaNDasyArthaH, ityabhipretya sUtradvayasya phalitamarthamAha sUtradvayeti / atha uktasano vRttikRdAyupanibaddhAn arthavizeSAnAha gupenindAyAmityAdinA zAnenizAne ityantena / atra gopanAdyarthakAnAM nindAdau vRttistvarthanirdezasyopalakSaNatvAdbodhyA / jijJAsAzabdena jijJAsAprayojyo vicAro lakSyate / mAnarvicAre ityeva vRttikRt / sanantasya dhAtukAryaprAptyarthamAha sanAdyantA iti / snyngoH| avayavaSaSThayeSA / pratyayatvAttadantagrahaNam / 'ekAco dve prathamasya' iti 'ajAde dvitIyasya' iti cAdhikRtam , tadAha sannantasyetyAdinA / sani yaGi ca pare iti tu na vyAkhyeyam , tathA sati pratipUrvAdiNaH sani aTadhAtoryaGi ca pratISiSati, abhyAsaH / sa cAtra 'sanyataH' itItvameva / yadi tu hrakha ityeva gRhyeta tarhi taddhitanirdezo vyarthaH syAttadetadAha abhyAsasyekArasyeti / vRttikArAdyupanibaddhAnandarzayati gupenindAyAmityAdinA / snyngoH| saptamImAzritya sani yaGi ca pare iti vyAkhyAyAM pratISiSati, aTATyate ityAdi na sidhyet / sanyaDoH prakRtibhAgasyaiva dvitvaprasakerata Aha sannantasyeti / nanu saptamIpate'pi sanyaGoreva dvitvaM syAnna tu prakRtibhAgasya / zapo'kAraNaiva jugupsate titikSate ityAdirUpasiddhestayorakAroccAraNasya 'ajAderdvitIyasya' iti dvitvArthatvAt / yadyapi nimittasya kAryitvasvIkAre ATa aATaturityAdau liTi parataH pUrvabhAgamAtrasya dvitvaM na sidhyettathApyakAroccAraNasAmarthyAt sanyaGoH kAryitvamabhyupagantuM zakyamiti cet / maivam , akAraphalAnAM bahUnAM sttvaat| tathA hi ditsyaM dhitsyamityatra 'ace yat' iti yati kRte 'yato nAvaH' ityAdyudAttaH sidhyti| akArAbhAve tu 'RhaloH-' iti rAyatISTasvaro na sidhyet / kiMca pipaThiSi brAhmaNakulAnI. tyatrAllopasya sthAnivattvAd jhalantalakSaNo num na bhavati, akArAbhAve tu syAdeva 1'-mAbhyAsasya-' iti bAlamanoramAkRtsammataH pAThaH / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdidvitIyasya / abhyAsakAryam / gupiprabhRtayaH kidimA nindAyarthakA evAnudAttetaH / dAnazAnau tu svritetii| ete nityaM smntaaH| arthAntareSu svananubandhakAH curAdayaH / anubandhasya kevalle'caritArthatvAtsamantAttaG / dhAtorityavihitatvAt aTATyate ityatra pratyayasahitasya dvitvaanaaptteH| abhyAsakAryamiti / halAdizeSAdikamityarthaH / gupiprabhRtaya iti / kitadhAtubhinnA guptijamAnabadhAzcatvAro gupenindAyAmityAdinibaddhanindAdyarthakA eva anudAttetaH sanbhAja ityarthaH / kitadhAtustu parasmaipadiSu paThiSyamANatvAdudAttadeva san vyAdhipratIkArAdiSu paJcasvevArtheSu sanbhAgiti bhAvaH / dAnazAnau tviti / dAna khaNDane zAna tejane iti dhAtU svaritetAveva santau Arjave nizAne cArthe sanbhAjAvityarthaH, tayoranupadameva svaritetsu pAThAditi bhaavH| ete nityaM sannantA iti / ete gupti jAdayaH sapta dhAtavo gupenindAyAmityAdinibaddhaSvartheSu nityaM snnntaaH| nindAdyarthakatve sanaM vinA eSAM prayogo nAstItyarthaH / arthAntareSu tviti / nindAdibhyo'nyeSu dhAtupAThanirdiSTeSu tadanyeSu cArtheSu anudAttAnubandharahitAH santazcaurAdikA eva bhavanti, na tu bhauvAdikA ityarthaH / curAdiSveteSAmanudAttAnubandhakatve anubandhakaraNasya kevaleSvacaritArthatayA eyantAdakartRge'pi phale taG syAditi bhaavH| nanvevaM sati bhvAdigaNe gupAderanudAttAnubandhakaraNaM vyartham , uktarItyA gopanAdyarthakAnAmeSAmanubandharahitacaurAdikatvaniyamana nindAdyartheSu sannantaniyamena ca tato'nyatra prayogAbhAvAdityata Aha anubandhasyeti / gupAdiSu kevaleSvanubandhanirdezasya niSphalatayA anubandhanirdezasya sannantArthatvaM vijJAyata iti kRtvA sannantAttarityarthaH / nacaivamapi bhvAdigaNe eSAM gopanAdyarthanirdezo vyartha eveti vAcyam , bhvAdau tadarthanirdezasya apANinIyatvAditi bhAvaH / taduktaM bhASye-'gupAdiSvanubandhakaraNasAmarthyA sannantAdAtmanepadam' iti / atra sannantAdAtmanepadamityuktyA kevalAnAmeSAM zabvikaraNAnAM num / api ca pApacaka ityAdAvallopasya sthAnivattvAd 'ata upadhAyAH' iti vRddhirna pravartate / api ca 'yasya halaH' ityatra yasyeti saMghAtagrahaNamaya-dityAdau yalopavyAvRttyarthamiti sarvasaMmatam / tathA ca apApaciSTetyAdau yalopo'pyakAraphalamiti 'sanyakoH' iti SaSTayeva yuktA / evaM hi yaGluki pratyayalakSaNena yaGantatvAd dvitvaM sidhyati / parasaptamyAM tu dvitvasyAGgakAryatvAd 'na lumatA-' iti niSedhaH pravarteteti dik / dAnazAnau ceti / ArjavanizAnArthAviti bhAvaH / arthAntare tviti / dhAtupAThopAtte gopanAdirUpe'rthe ityarthaH / ananuvandhakA iti / sAnubandhakatve tu kevale caritArthatvAd anubandhasya sannantAdivAkartRgaphalAd NyantAdapi tasyAditi bhAvaH / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [233 sano'tra nArdhadhAtukaravam / teneDguNau na / jugupsate / jugupsAMcakre / titikSate / mImAMsate / bhaSbhAvaH / carvam / bIbhatsate / rabha 174 rAbhasye / prArabhate / paarebhe| rabdhA / rapsyate / DulabhaS 175 prAptau / lbhte| vA 676 nAsti prayoga iti sUcitam / tathA curAdiSveSAmanudAttAnubandharAhityamityapi sUcitam / anyathA anubandhakaraNasya kevaleSvacaritArthatvAt sannantAdiva NyantAdapi akartRge phale AtmanepadArthatvApAtAtsannantAdAtmanepadamityuktirasaMgatA syAdityanyatra vistaraH / dhAtoritIti ! 'ArdhadhAtukaM zeSaH' ityatra dhAtorvihitaH pratyaya itivihitavizeSaNAzrayaNAt sanazcAsya dhaatvdhikaarvihittvaabhaavaannaardhdhaatuktvmityrthH| teneti / sana ArdhadhAtukatvAbhAvenetyarthaH / jugupsata iti / nindatItyarthaH / gupeH sani anArdhadhAtukatvAdiDguNayorabhAve 'sanyaDoH' iti dvitve halAdizeSe abhyAsacutvamiti bhAvaH / jugupsAMcaka iti / 'kAspratyayAt-' ityAm / jugupsitA / jugupsiSyate / jugupsatAm / ajugupsata / jugupseta / jugupsiSISTa / ajugupsisstt| ajugupsissyt| titikSata iti / tiikssnniikrotiityrthH| tijeH sani dvitvAdi / jasya kutvana gaH, tasya carvena kaH, sasya Satvamiti vizeSaH / mImAMsate iti / vicaarytiityrthH| mAndhAtoH sani dvitve halAdizeSa abhyAsahrasve 'sanyataH' iti ittve 'mAnbadha-' ityabhyAsadIghe, 'nazca-' ityanusvAre, mImAMsadhAtolaDAdIti bhaavH| badhadhAtoH sani vizeSamAha bhaSbhAva iti / bakArasya bhakAra ityrthH| carvamiti / dhasya takAra ityarthaH / tathA ca bhatseti sannantaM saMpannam / bIbhatsata iti / bhaSvacatvayorasiddhatvAd badha ityasya dvitve halAdizeSe 'sanyataH' iti ittve 'mAnbadha-' iti dIrghe bIbhatsadhAtolaDAdIti bhAvaH / tadevaM gupAdiSu saptasu sannanteSu atra krame dhAtupAThe nibaddhAzcatvAra udAhRtAH / kitamAnazAnadhAtavastu anupadameva dhAtupAThakrame paThiSyamANAstatra ttrodaahrissynte| rabha rAbhasya iti / aniDayam / rAbhasyaM zIghrIbhAvaH / prAparvakastu prArambhArthakaH / tadAha Arabhata iti / rabdheti / jhaSastathoriti dhatvam , bhasya jaztvam / rapsyata iti / rabhatAm / arabhata / rabheta / rapsISTa / arabdha / arapsyata / ilamaevaM cAnupUrvImAtrasAmye'pi bhvAdayazcurAdibhyo bhinnA eveti phalitam / iDguNau neti / yadyapi 'halantAca' iti sanaH kitvenApi guNAbhAvaH susAdhastathApIDabhAvArthamuktaheturevAzrayaNIya iti kiM hetvantarAzrayaNeneti bhaavH| kecittu arthavadgrahaNaparibhASayA icchAsana eva 'halantAcca' iti sUtre prahaNamiti nAsya svArthasanaH kittvamityAhuH / rabha raabhsye| raabhsymupkrmH| liTi / rebhe / rebhAte / lungi| arabdha / arapsa Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. pariSvaGge / 2366 daMzasaasvAM zapi / (6-4-25 ) 2367 rajezca / (6-4-26) eSAM zapi nallopaH / svajate / pridhvjte| zranthipranthidambhisvaJjInAM liTaH kitvaM vA' iti vyAkaraNAntaram / debhatuH sasvaje iti bhAgyodAharaNAdekadezAnumatyA ihaapyaashriiyte| 'sadeH parasya liTi' (sa 2361) iti sUtre 'svorupa. saMkhyAnam' (vA 4668) ato'bhyAsAparasya SatvaM na / pariSakhaje, prisskho| saskhajiSe, sasvajiSe / svaGakA / svaGapayate / svajeta / svalakSISTa / asvngkt| pratyadhvaDaka / 'prAksitAt-' (sU 2276 ) iti Satvam / parinivibhyastu Siti / Darit SakArazca / 'DvitaH vitraH' 'SidbhidAdibhyo'' iti prayojanam / aniD, rbhdhaatuvdruupaanni| SvaJja pariSvaGge iti / Sopadezo'yamaniTa / deshsnyj| rajezca / vyAkhyAsaukaryAya sUtradvayamupAttam / nalopa iti / nakArasya lopa ityarthaH, 'nAnnalopaH' ityataH tadanuvRtteriti bhAvaH / pariSvajata iti / 'parini. vibhyaH-' iti Satvamiti bhaavH| saMyogAtparatvAlliTaH kittve aprApte Aha zranthIti / vyAkaraNAntaramidaM pANinIyairapi grAhyamityAha debhaturiti / 'ata ekahalmadhye-' iti sUtrabhASye debhatuH ityudAhRtam / 'sadeH parasya liTi' iti sUtrabhASye sakhaje ityudAhRtam / tatazca ekadezAnumatyA zranthipranthItyAdivAkyaM kRtsnaM vyAkaraNAntarasthaM bhASyAnumatamiti vijJAyata ityarthaH / saderiti / 'sadeH parasya liTi' iti SatvaniSedhasUtre svorapi prahaNAmityarthaH / tatazca khadikhajyoruttarakhara Dasya sasya SatvaM na syAditi labdham , tadAha ato'bhyAsAt parasyeti / pariSasvaje pariSa. khaJja iti / parasyetyuktaruttarakhaNDasyaiva SatvaniSedhaH, na tvabhyAsasya / kittvapakSa nlopH| sasvajAte, sasvajAte / sasvajire, sasvajire / kAdiniyamAdiDityAha sakhajiSe, sakhaJjiSa iti / sasvaJjAthe, ssvjaathe| sasvanidhve, sasvajidhve / sasvaje, ssvje| sasvajivahe, sasvajivahe / sasvajimahe, sasvajimahe / svaGkteti / svaJ tA iti sthite jakArasya kutvena gakAre sati zcutvasaMpannatrakArasya nivRttI nakArasyAnusvAre tasya parasavarNena ukAre gakArasya carve rUpam / evamapre'pi / svajeteti / 'daMzasaJja-' iti zapi nalopa iti bhAvaH / svakSISTa / asvaGa. neti / luGi asvaJ s ta iti sthite "jhalo jhali' iti sijlope kutvAdi pUrvavaditi bhaavH| nanu pratyaSvaGkta ityatra aTA vyavadhAnAdupasargasthAdiNaH paratvAbhAvAt katham 'upasargAtsunoti-' iti Satvamityata Aha prAk sitAditi / parinivibhyastviti / parasya svaH iti shessH| nanu parinivibhyaH parasyApi svoH 'parinivibhyaH sevasitasayasivusahsustusvajAm' iti nityameva Satvamucitam , Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 235 'sivAdInAM vA-' ( sU 2311) iti vikalpaH / etadarthameva 'upasargAtsunoti-' ( sU 2270 ) ityeva siddhe stusvajyoH 'parinivi-' ( sU 2275 ) ityana punarupAdAnam / paryaSvakta, paryasvata / hada 607 purISotsarge / hadate / jahade | hattA / hatsyate / hadeta / hapsISTa / mahatta / : atha parasmaipadinaH / ji vidA 678 avyakte zabde / skandir 376 gatizoSaNayoH / caskanditha, caskandatha / skantA / skantsyati / nalopaHskadyAt / irisvAdaG vA -- askadat, askAnssIt / askAntAm / askAnssuH / 'prAksitAdavyavAye'pi' ityaTA vyavadhAne'pi tasya pravRtteH / ' upasargAtsunoti - ' ityAdisUtre svajeH paThitatvena svaH 'prAksitAt -' iti sUtraviSayatvAdityata zrAha etadarthamevetyAdi / parinivi iti / nityaSatvavidhau svajirapyupAttaH / tataH 'upasargAtsunoti-' ityeva tasya Satve siddhe punarupAdAnaM 'sivAdInAM vADvyavAye'pi ' ityuttarasUtre Satvavikalpavidhau anuvRttyarthameva saMpadyate / parinivibhyaH parasya svajeH 'sivAdInAM vA -' iti SatvavikalpArtha pUrvasUtre 'parinivibhyaH seva - ' ityatra svaji - grahaNamiti paryavasyatItyarthaH / hada purISotsarge / zraniDayam / krAdiniyamAdiT / jahadiSe / jahadidhve / jahadiva he jahadimahe / hanteti / luTi tAsi dasya cartvam / ahanteti / 'jhalo jhali' iti sijlopaH / gupAdayo'STAvanudAtteto gatAH / atha parasmaipadina iti / 'kita nivAsa' ityantA iti zeSaH / tri videti / JiH zrAkArazca it / seT / svedati / siSveda siSvidatuH siSviduH / siSveditha siSvidadhuH siSvida / siSveda siSvidiva siSvidima / svaditA / svediSyati / svedatu / zrasvedat / svedet / svidyAt / zrasvedIt / svediSyat / skndiririt| aniT / bhAradvAjaniyamAtthali veDityAha caskanditha, caskattheti / zraniTpakSe caskand tha iti sthite 'khari ca' iti dakArasya takAraH / caskandiva caskandima / skanteti / luTi tAsi cartvana dasya taH / skantsyatIti / sye dasya cartvam / skandatu / askandat / skandet / zrAzIrliGi vizeSamAha nalopa iti / iraH samudAyasya ittvena dhAtoraMnidittvAdAzIrliGi nakArasya lopa ityarthaH / askadaditi / luGi zraGi sati GittvAnnalopa iti bhAvaH / aGabhAve Aha askAntsIditi / anekaddavyavadhAne'pi halantalakSaNA vRddhiH pravartata iti nirUpitamakSudhAtau / ato'tra vRddhau dasya carkhena taH / askAntAmiti / halantalakSaNavRddhau 'jhalo jhali' iti sijlope dasya carvvam / askAntsuriti / usi sici vRddhau dasya cartvam / askAntsIH Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 ] siddhAntakaumudI / [ bhvAdi > 2368 veH skanderaniSThAyam / ( 8- 3-73 ) SatvaM vA syAt / kRtye - vedam zraniSThAyAm iti paryudAsAt / viSkantA, viskanttA / niSThAyAM tu viskacaH / 2366 parezca / ( 8-3-74 ) asmAtparasya skandeH sasya So vA / yogavibhAgAd zraniSThAyAm iti na saMbadhyate, pariSkandati, pariskandati / pariskannaH, pariSkaNNaH / Satvapatte Natvam / na ca padadvayAzrayatayA bahiraGgatvAt SatvasyAsiddhatvam, 'dhAtupasargayoH kAryamantaraGgam' ityabhyupagamAt / 'pUrva dhAturupasargeNa yujyate tataH sAdhanena' iti bhASyam / 'pUrva sAdhanena' iti askAntam askAnta | askAntsam askAntasva askAntasma / askatsyat / veH skandeH / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe SatvaM vA syAditi / 'apadAntasya mUrdhanyaH' ityadhikArAt 'sivAdInAM vA-' ityato vetyanuvRttezceti bhAvaH / veH parasya skandeH sasya So vA syAd aniSThAyAM parata iti phalitam / nanu viskandatItyAdau kuto na Satvavikalpa ityata zrAha kRtyevedamiti / paryudAsasya brAhmaNamAnayetyAdAviva sajAtIyApekSatvAditi bhAvaH / viSkantA, viskanteti / tRci rUpe / aSopadezatvAdaprApte vibhASeyam / parezca / nanu 'viparibhyAM skanderaniSTAyAm' ityeva siddhe sUtrabhedo vyartha ityata Aha yogeti / SatvapakSa iti / pariSkand ta iti sthite aniditAmiti nalope ' radAbhyAm -' iti niSThAtakArasya tatpUrvadakArasya ca natve sasyAnena SatvapakSe prathamanakArasya rephApekSayA bhinnapadasthatve'pi SAt paratvAd gaNatve dvitIyanakArasya STutvena Natve pariSkaraNa iti rUpamityarthaH / nanu dakArasthAnikanakArasya SakAranimittakaM NatvamantaraGgam, nimittanimittinorekapadasthatvAt / SatvaM tu pari ityupasargAtmakapadAntarasthamiNaM nimittIkRtya pravartamAnaM bahiraGgam / tatazca Natve kartavye bahiraGgasya SatvasyAsiddhatvAt SAtparatvAbhAvAt kathaM NatvamityAzaGkaya nirAkaroti na ceti / padadvayAzrayatayA bahiraGgasya SatvasyAsiddhatvaM yatprasaktaM tanna zaGkuSamityanvayaH / kuta ityata Aha dhAtUpasargayoriti / pUrva dhAturiti / dhAturupasargeNa saha yujyate sandhyAdikAryaM labhate / pazcAd dhAtUpasargakAryapravRttyanantaraM sAdhanena yujyate / sAdhanazabdaH kArakavAcI / iha tu tadvAcakaH pratyayo lakSyate / pratyayeneti yAvat / idaM ca 'saMprasAraNAcca' ityAdisUtrabhASye spaSTam, tAm / DulabhaS / 'vitaH ktriH' / laptrimam / 'SidbhidAdibhyaH - ' ityaG / labhA / liTi / lebhe / luGi / alabdha / ve skanderaniSThAyAm / 'sivAdInAm -' ityato vetyanuvartate / zraSopadezatvAdaprApte vibhASeyam / mAdhavAdipranthAnurodhenAha kRtyevedamiti / prAcA tu viskandatItyudAhRtaM tatra mUlaM mRgyamiti bhAvaH / na saMbadhyata Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [237 matAntare tu na Natvam / yama 180 maithune / yebhitha, yayabdha / yabdhA / yapsyati / prayApsIt / Nama 981 pravatve zabde ca / nemitha, nanantha / nantA / anaMsIt anaMsiSTAm / gamlu 182 sRplu 683 gatau / 2400 iSugamiyamAM chH| (7-3-77) eSAM chaH syAcchiti pare / gacchati / jagAma jagmatuH jgmuH| jagamitha, jagantha / gantA / 2401 gameriTa prsmaipdessu| (7-2-58) tadAha bhASyamiti / matAntare tviti / 'pUrva dhAtuH sAdhanena yujyate pazcAdupasargeNa, iti pakSe tu Satvasya bahiraGgatayA asiddhatvAnna NatvamityarthaH / yabhadhAturaniT / yabhati / yayAbha yebhatuH / thali tu bhAradvAjaniyamAdiTapakSe pittvenAkittve'pi 'thali ca seTi' ityettvAbhyAsalopaM matvA zrAha yebhitheti / yayabdheti / thali iDabhAvapakSe pittvenAkittvAdettvAbhyAsalopAbhAve yayam tha iti sthite "jhaSastatho:-' iti thasya dhatve bhasya jaztvena bakAra iti bhAvaH / yebhathuH yebha / yayAbha, yayabha / kAdiniyamAdiH / yebhiva / yebhima / yabdheti / luTi tAsi takArasya 'bhaSastatho:-' iti dhatvam / bhakArasya jaztvena bakAra iti bhAvaH / yapsyatIti / sye bhasya cana paH / yabhatu / ayabhat / yabhet / yabhyAt / ayApsIditi / halantalakSaNA vRddhiriti bhAvaH / ayapsyat / raNama prahatva iti / aniDayaM Nopadezazca / kecittvimaM dhAtumuditaM paThanti / tattu prAmAdikam / tathA sati 'udito vA' iti ktvAyAmiDvikalpasya [ 'yasya vibhASA' iti niSThAyAmiDvikalpasya ca ] ApatteH / namati / nanAma nematuH nemuH| thali tu bhAradvAjaniyamAdiTpakSe pittvenAkittve'pi 'thali ca seTi' ityettvAbhyAsalopaM matvA Aha nemitha, nanantheti / iDabhAvapakSe pittvena akittvAdettvAbhyAsalopAbhAve rUpam / nemathuH nema / nanAma, nanama nemiva nemima / kAdiniyamAdiT / nanteti / masyAnusvAraparasavau~ / naMsyati / namatu / anamat / namet / namyAt / anaMsIditi / 'yamaram-' iti sagiti bhAvaH / anaMsyat / gamla sRpta gatAviti / aniTau / mRpiraSopadezaH / iSugami / zitIti / "SThivuklamvAcamAm-' ityataH tadanuvRtteriti bhaavH| udinnirdezAttaudAdikasya iSeprehaNam / atrAcItyanuvarya ajAdau zitItyAzritya iSyati iSNAti ityatra chatvaM neti bhASye sthitam / evaM cAtra sUtre tudAdau ca uditpAThaH anArSa iti zabdenduzekhare sthitam / gacchatIti / zapi makArasya chkaarH| jagmaturiti / 'gamahana-' ityupadhAlopaH / evaM jagmuH / bhAradvAjaniyamAtthali veTa , tadAha jagamitha, jagaiti / ata eva tiGante'pi SatvamudAharanti pariSkandatIti / Nama prabatve / 1 ayaM pATho nitAntamasaGgataH, yasya vibhASetisUtrasya niSThAyAmiNaniSedhakatvAd namatezcAniTakatvAniSThAyAmiDaprApteH / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdigameH parasya sakArAderiT syAt / gamiSyati / luditvAdaG / 'anaGi' iti paryudAsAbopadhAlopaH / agamat / sarpati / sasarpa / 2402 anudAttasya cardupadhasyAnyatarasyAm / (6-1-56) upadeze'nudAtto ya RdupadhastasyAmvA syAumalAdAvakiti pare / saptA, saptau / srapsyati, sapaya'ti / aspat / yama 84 uparame / yacchati / yemitha, yayantha / yntaa| ayaMsIt ayaMsiSTAm / ntheti / jagmathuH jagma / jagAma, jagama jagmiva jagmima / kAdiniyamAdi / gameriTa / gameriti paJcamI / 'se'sici-' ityataH se ityanuvRttena ArdhadhAtukasyetyanuvRttaM vizeSyate / tdaadividhiH| tadAha gameH parasyetyAdinA / parasmaipadevityasya AtmanepadAbhAve ityarthaH / evaM ca saMjigamiSiteti tRci iTa sidhyati / gamiSyatIti / gacchatu / agacchat / gacchet / gamyAt / luGi vizeSamAha ladittvAdaGiti / 'gamahana-' iti upadhAlopo netyAha anaGi iti paryudAsAditi / agamaditi / luGi agamiSyat / sarpatIti / zapi RkArasya laghUpadhaguNaH, raparatvam / sasapeti / samRpatuH ssRpuH| thali krAdiniyamAnnisamiTa / ajantatvAbhAvAdakAravattvAbhAvAca neDvikalpaH / sasarpitha sasRpathuH samRpa / sasarpa samRpiva samRpima / luTi tAsi laghUpadhaguNe rapare prApte anudAttasya ca / 'mRjidRzoH-' ityato jhalyamakitIti 'zrAdeca-' ityata upadeze iti cAnuvartate / tadAha upadeze'nudAtta ityAdinA / mittvAdantyAdacaH prH| 'upadeze' kim / saptum / tumuni pare 'nityAdinityam' ityudAtto'yam / athApi upadeze anudAttatvAdam bhavatyeva / 'akiti' iti kim / ktapratyaye mRptaH / srapteti / sRpadhAto Ti tAsi amAgame RkArasya yaNiti bhaavH| saptaiti / amabhAve laghUpadhaguNe raparatvamiti bhaavH| evaM sraya'ti sapsyatIti / sarpatu / asarpat / sapet / sRpyAt / asRpaditi / ludittvAt cleraGi sati GittvAnna guNa iti bhAvaH / asrapsyat , asaya't / yama uparama iti / uparamo viramaNam / aniDayam / yacchatIti / 'iSugamiyamAm-' iti zapi chaH / yayAma yematuH yemuH / thali bhAradvAjaniyamAdiTpakSe 'thali ca seTi' ityettvAbhyAsalopo, tadAha yemitha, yayantheti / iDabhAve rUpam / yemathuH yem| yayAma, yayama yemiva kecidamumuditaM paThanti tatprAmAdikamityAhuH / jagmaturiti / 'gamahana-' ityupadhAlopaH / anudAttasya / 'prAdeca upadeze'ziti' ityata upadeza itynuvrtte| upadeze kim , saptum / tumuni udAttaH / Rdupadhasya kim , kartA / jhalIti kim , sasarpa / akitIti kim , sRptaH / asRpaditi / tRdittvAdaG / 'spRzamaza-' iti sijvikalpavArtike sUpaM prakSipya asrApsIditi kecidudAharanti tatpramAdikamityAhuH / HTHHETHELHI Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA [ 236 tapa 685 santApe / taptA / ataapsiit| 2403 nisastapatAvanAsevane / ( 8-3-102 ) SaH syAt / prAsevanaM paunaHpunyam tato'nyasminviSaye / niSTapati | tyaja 686 hAnau / tatyajitha, tatyaktha / tyaktA / zratyAkSIt / Saa 187 saGge / 'daMzasaasvaAM zapi' ( sU 2366 ) iti nalopaH / sajati / saGkrA / dRzir 88 prekSaNe / pazyati / 2404 vibhASA sRjidRzoH / yemima / krAdiniyamAdiT / yanteti / yaMsyati / yacchatu / ayacchat / yacchet / yamyAt / ayaMsIditi / 'yamarama -' iti iTsakau / 'iTa ITi' iti sijlopaH / 'neTi' iti niSedhAnna halantalakSaNA vRddhiriti bhAvaH / ayaMsyat / tapa saMtApa iti / zraniDayam / tapati / tatApa tepatuH tepuH / tepitha, tataptha tepathuH tepa | tatApa, tatapa tepiva tepima / tapteti / tapsyati / tapatu / zratapat / tapet / tapyAt / tAsIditi / halantalakSaNA vRddhiriti bhAvaH / atapsyat / nisastapatau / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe SaH syAditi / 'apadAntasya mUrdhanyaH' ityadhikArAditi bhAvaH / nisaH sakArasya SaH syAt tapadhAtau parata iti yAvat / anAsevane ityetadvyAkhyAsyan AsevanazabdaM vyAcaSTe paunaHpunyamiti / Asevanazabdena saha naJsamAsa ityabhipretyAha tato'nyasminviSaya iti / zrAdezatvAbhAvAt padAntatvAcca zraprApte vacanam / niSTapatIti / niSkRSya tapatItyarthaH / nisaH sasya Satve takArasya STutvena TaH / zrAsevane tu na Satvam / tyaja hAnAviti / hAnirutsargaH / zrayamanid | tyajati / tatyAja tatyajatuH tatyajuH / saMyukta madhyasthatvAdettvAbhyAsalopau na / thali tu bhAradvAjaniyamAdved, tadAha tatyajitha, tatyakatheti / iDabhAve 'coH kuH' iti bhAvaH / tyakteti / tyakSyati / tyajatu / zratya jat / tyajet / tyajyAt / zratyAkSIditi / halantalakSaNA vRddhiriti bhAvaH / pratyakSyat / SaJja saGga iti / Sopadezo'yamaniD nopadhazca / kRtAnusvAraparasavarNasya nirdezaH / zapaH pittvena kittvAbhAvAttasminpare 'aniditAm -' iti nalopApravRtterAha daMzasaJjeti nalopa iti / anusvAra para savarNayorasiddhatvAditi bhAvaH / sajatIti / liTi tu sasaJja / tusAdau tu kittvAnna nalopaH / sasaJjatuH sasajuH thali bhAradvAjaniyama dveT / sasaJjitha, sasaktha / iDabhAve jasya kutvena gakAre tasya ca sati anusvAraparasavarNasaMpannasya cavargapaJcamasya nivRttau kakAre paresnakArasya parasavarNo GakAraH / sasaJjathuH sasaJja / sasaJja sasaJjiva ayaMsIditi / 'yamarama-' itITsakau / nisastapatA / mUrdhanya ityanuvartamAne phalitamAha SaH syAditi / zrasevane tu nistapati / punaH punastapatItyarthaH / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [bhvAdi 240 ] siddhaantkaumudii| (7-2-65) AbhyAM thala iD vA / 2405 sRjidRzobhalyamakiti / (6-1-58) anayoramAgamaH syAjjhalAdAvakiti / dadraSTha, ddrshith| draSTA / drakSyati / dRzyAt / iritvAdaGvA / 2406 Rzo'Gi guNaH / (7-4-16) RvarNAntAnAM dRzezca guNaH syAdaGi / adarzat / aGabhAve-2407 na dRshH| (3-1-47) dRzazcleH kso n| adAnIt / daMza 886 dazane / dazanaM sasanima / kAdiniyamAdiT / saGketi / tAsi jasya kutvena gakAre tasya catve sati asya nivRttau nasya DakAra iti bhAvaH / sakSyati / sajatu / asajat / sajet / sajyAt / asAtIt / halantatvAd vRddhiH / asakSyat / dRzira prekSaNa iti / irit / aniT ca / pazyatIti / ziti 'pAghrAdhmA-' iti pazyAdeza iti bhAvaH / dadarza dadRzatuH dadRzuH / thali tu kAdiniyamAnnityamiT prAptaH, ajantAkAravattvAbhAvAd 'acastAsvat-' iti 'upadeze'tvataH' iti niSedhasya cAprApteH RdantatvAbhAvena bhaardvaajniymsyaaprsktH| tatrAha vibhASA sRji / paJcamyarthe SaSThI / 'gameriT-' ityata iDiti 'acastAsvat-' ityataH thalIti cAnuvartate, tadAha AbhyAmiti / iDabhAvapakSa 'anudAttasya-' iti amAgamavikalpa prApte sRjidRshoH| am akiti iti cchedaH / ni:yArthamidam / dadraSTheti / dadRz tha iti sthite iDabhAvapakSe amAgame RkArasya yaNi vrazcAdinA zasya Satve thasya STutvena Tha iti bhAvaH / iTapakSe tvAha dadarzitheti / ajhalAditvAdam neti bhAvaH / draSTati / tAsi amAgame zasya Save takArasya STutvena TakAra iti bhAvaH / drakSyatIti / amAgame zasya Satve 'SaDho.-' iti katve sasya Sa iti bhaavH| pazyatu / apazyat / pazyet / AzIliMGi Aha dRzyAditi / ajhalAditvAdam neti bhAvaH / luGi vizeSamAha irittvAda veti / atra apakSe guNaniSedhe prApte RdRzo'Gi / R ityaGgavizeSaNatvAt tadantavidhiH, tadAha RvarNAntAnAmiti / aGabhAva iti / abhAvapakSe 'zala igupadhAt-' iti ksAdeze prApte satItyarthaH / na dRshH| 'cleH sic' ityataH cleriti 'zala igupadhAt-' ityataH ksa iti cAnuvartate, tadAha dRzazcleH kso neti / ksAdeze tu adRkSaditi syAditi bhAvaH / adrAkSIditi / sici amAgame RkArasya yaNi akArasya halantalakSaNavRddhau zasya Satve tasya katve sasya Satvamiti bhaavH| adrakSyat / daMza dazana iti / ayamaniD nopadhazca kRtAnusvAra nirdezaH / vibhASA sRjidRzoH / krAdiniyamAnnitye prApte vibhASeyam / sRjidRzoH / jhali kim , sasarja / dadarza / akitIti kim , sRSTaH / sRSTavAn / dRSTaH / dRSTavAn / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [241 daMSTrAgyApAraH / pRSodarAditvAdanunAsikalopaH / ata eva nipAtanAdityeke / teSAmapyatraiva tAtparyam / arthanirdezasyAdhunikatvAt / 'daMzasaJja-' (sU 2366) iti nalopaH / dazati / dadaMzitha, dardacha / daMSTA / daGcyati / dazyAt / adAGkSIt / kRSa 660 vilekhane / vilekhanamAkarSaNam / kraSTA, kaSTI / Rcyati, kaya'ti / 'spRzamazakRSatRpadapA bleH sijvA vAcyaH' (vA 1826) / akrAcIt daMSTrAvyApAra iti / hanumUlagatAH sthUladantA daMSTrAH, tayApAraH kSatakriyAdirUpa ityarthaH / nanu daMzadhAtormyuTi dazanazabdaH / tatra 'aniditAm-' iti nakArasya lopo na saMbhavati lyuTaH kGittvAbhAvAt / 'daMzasaJja-' ityapi nasya lopo na saMbhavati, tasya zapyeva pravRtteH / tathA ca dazana ityarthanirdezaH kathamityata Aha pRSodarAditvAditi / ata eveti / dazanazabdanirdezAdeva nakArasya lopa ityanye manyanta ityarthaH / teSAmapIti / nipAtanAnnakAralopa iti vadatAmapi pRSodarAdiSu nipAtanAdityartha eva tAtparya na tu dhAtupAThe daMza dazane ityarthanirdeze iti bhAvaH / vinigamanAvirahamAzaGkayAha arthanirdezasyAdhunikatvAditi / sarvadhAtuSvarthanirdezasya apANinIyatvAdityarthaH / kvacideva dhAtuvarthanirdezaH pANinIya iti bhUdhAtau nirUpitam / atha dazatItyAdau zapaH pittvena akittvAd 'aniditAm-' iti nalopApravRtterAha daMzasaoti nalopa iti / dazatIti / anusvArasyAsiddhatvAditi bhAvaH / 'daMzasaJja-' ityatra zapItyukterArdhadhAtuke nalopo na / saMyogAtparatvena liTaH kittvAbhAvAd 'aniditAm-' ityapi na / dadaMza dadaMzatuH dadaMzuH / bhAradvAjaniyamAtthali veTa , tadAha dadaMzitha dadaMSTheti / aniTapakSe vrazcAdinA zasya SaH thasya STutvena Tha iti bhAvaH / daMSTeti / tAsi vrazcAdinA zasya Satve takArasya STutvamiti bhAvaH / dakSyatIti / vrazcAdinA zasya Satve tasya katve anusvArasya parasavarNe DakAre sasya Satvamiti bhAvaH / dazatu / shrdsht| dazet / dazyAditi / zrAzIliDhi 'aniditAm-' iti nalopa iti bhAvaH / adAGkSIditi / sici halantalakSaNA vRddhiH, zasya SaH, tasya kaH, anusvArasya parasavarNena GaH, sasya Satvamiti bhAvaH / adakSyat / kRSa vilekhana iti / aniDayam / karSati / cakarSa cakRSatuH cakRSuH / thali ajantAkAravattvAbhAvAt kAdiniyamAnnityamiTacakarSiya cakRSathuH cakRSa / cakarSa cakRSiva cakRSima, iti siddhavatkRtyAha kraSTA, kaTaiti / 'anudAttasya ca-' iti amvikalpaH / takArasya 'Tutvam / RkSyati, karvyatIti / Sasya katve sasya ssH| karSatu / akarSat / kaSet / kRSyAt / 'zala adAkSIditi / vadavraja-' iti vRddhiH / adAiSTAm / adAkSuH / kraSTA / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 ] siddhAntakaumudI / [ svAdi akrASTAm / akArthIt zrakAm akArtuH / pache ksaH, akrukSat prakRtAm akRtan / daha 631 bhasmIkaraNe / dehitha, dadagdha / dagdhA / dhaSayati / zradhAkSIt madAgdhAm adhAtuH / miha 162 secane / mimeha / mimehitha ! meDhA / medhyati / zramicat / kita 163 nivAse rogApanayane ca / cikitsati / saMzaye prAyeNa > igupadhAt -' iti leH ksAdeze prApte yaha spRzamRzeti / zrakAkSIditi / cleH ksAdezAbhAve sici 'anudAttasya cardupadhasya -' ityami RkArasya yaNi halantalakSaNavRddhau 'SaDhoH kaH si' ityanena Sasya katve sasya Satvamiti bhAvaH / akAkSaditi / zramabhAve sici vRddhau rUpam / pakSe ksa iti / cleH sijabhAvapakSe 'zala igupadhAt -' iti ksa ityarthaH / akRkSaditi / kse sati kittvAd guNAbhAve Sasya kaH, sasya Sa iti bhAvaH / akSyat zrakaryat / daha bhasmIkaraNa iti / aniT / dahati / dadAha dehatuH dehuH / thali tu bhAradvAjaniyamAdveDi* tyAha dehitha, dadagdheti / iTpakSe 'thali ca seTi' ityettvAbhyAsalopau / aniT pakSe tu 'dAde:-' iti hrasya ghaH, 'jhaSastatho:-' iti yasya dhaH, ghasya jaztvena ga iti bhAvaH / dehathuH deha / dadAha, dadaha dehiva dehima / dagdheti / tAsi hasya ghaH takArasya dhaH, ghasya ga iti bhAvaH / dhakSyatIti / hasya ghaH, dasya bhaS, ghasya gaH, tasya carcena kaH sasya Sa iti bhAvaH / dahatu / dahat / dahet / dayAt / zradhAkSIditi / sici halantalakSaNA vRddhiH / hasya ghaH, dasya bhaS, ghasya gaH, tasya kaH sasya Sa iti bhAvaH / adAgdhAmiti / sici vRddhiH, hasya ghaH, 'jhalo jhali' iti salopaH, 'jhaSasvayo:--' iti takArasya dhaH, ghasya ga iti bhAvaH / adhAturiti / sici vRddhiH hasya ghaH, dasya bhaS ghasya gaH, tasya kaH, sasya Sa iti bhAvaH / adhAkSIH pradAgdham adAgdha / adhAkSam adhAva adhAma / adhakSyat / miha secana iti / aniT / mehati / mimeha mimihtuH mimihuH / zrajantAkAravattvAbhAvAt kAdiniya - mAnnityamiT, tadAha mimehitheti / mimihathuH mimiha / mimeha mimihiva mimi - hima / medeti / tAsi DhatvadhatvaSTutvaDhalopAH / mekSyatIti / hasya DhaH, tasya kaH, sasya SaH / mehatu / zramehat / mehet / miyAt / luGi 'zala igupadhAt - ' iti ksaH / kitvAnna guNaH / hasya DhaH, tasya kaH, sasya SaH, tadAha zramikSakarSTati / 'anudAttasya ca -' ityam vA / dhakSyatIti / ghatvaSatvabhaSbhAvAH / adhAkSIditi / 'asti sicaH -' itoT / vRddhiH / ghatvAdi prAgvat / miha secane / secanamiha mizrIkaraNakaM vivakSitaM nata secanamAtram / 'meM mehanazephasI' ityamaraH / kita nivAse / , Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [243 vipUrvaH / 'vicikitsA tu saMzayaH' ityamaraH / asthAnudAttatvamAzritya cikitsate ityAdi kazcidudAjahAra / nivAse tu ketayati / dAna 114 khaNDane / zAna 615 tejane / ito vahatyantAH kharitetaH / dIdAsati / dIdAsate / zIzAMsati / zIzAMsate / arthavizeSe san / anyatra dAnayati / zAnayati / du pacaS 666 pAke / pacati, pacate / pecitha, papaktha / pece / diti / amekSyat / kita nivAse rogApanayane ceti / parasmaipadiSu pAThAd ayaM prsmaipdii| arthadvayamAtramatra nirdiSTam / arthanirdezasya upalakSaNatvAd arthAntareSu vRttiH| tatra "kateyAdhipratIkAre nigrahe apanayane nAzane saMzaye ca' iti nibaddheSvartheSu 'guptijkinyaH san' iti sanvihitaH, tadAha cikitsatIti / 'sanyataH' iti ittve halAdizeSe abhyAsacutve cikitseti sanantam, tasmAllaTi zapi cikitsatIti rUpam asya sanaH 'dhAtoH' iti vihitatvAbhAvAdanArdhadhAtukatvAna laghUpadhaguNaH, nApi iDAgama iti prAgutam / cikitsAMcakAretyAdi sugamaM jugupsativat / saMzaya ityAdi / vyaktam / nivAse viti / vyAdhipratIkArAdyarthapaJcakAdarthAntare curAditvasyokatvAditi bhAvaH / dAna khaNDane / zAna tejana iti / tejanaM tIkSNIkaraNam / ita iti / 'dAna khaNDane' ityArabhya 'vaha prApaNe' ityetatparyantAH svariteta ityarthaH / tatra dhAtupAThe arthanirdezasya upalakSaNatvAdyadA dAnadhAturArjave zAnadhAtustu nizAne vartate, tadA 'mAnvadhadAnzAn-' iti sani, 'sanyoH ' iti dvitve, abhyAsahakhe, tasya 'sanyataH' iti ittve, tasya 'mAnbadha-' iti dIrghe sati, nakArasyAnusvAre, dIdAMsazIzAMsAbhyAM laTi svaritAnubandhasya kevalayoracaritArthatvAt , kartRge phale taDi zapi dIdAMsate zIzAMsate iti rUpam / paragAmini tu phale parasmaipade tipi zapi dIdAMsati zIzAMsati iti rUpam , tadAha dIdAMsata ityAdi / shiishaaNstiiti| tiikssnniikrotiityrthH| arthavizeSa iti / Arjave nizAne cArthe sanityarthaH / anyatreti / ArjavanizAnAbhyAmanyatra NijantAtparasmaipadamevetyarthaH / arthAntare ananubandhakAzcurAdaya ityuktariti bhaavH| Du pacaS pAka iti / DuH SakAraH cakArAdakArazca it / kharitettvAdubhayapadI, tadAha pacati, pacata iti / papAca pecatuH pecuH| bhAradvAjaniyamAtyali veT, tadAha pecitha, papaktheti / iTpaTe kiteAdhipratIkArAdAveva samityuktam , tadudAharati cikitsatIti / rogamapanayatItyarthaH / zatru cikitsati, nigRhAtItyarthaH / kSetre tRNaM cikitsati, aphnayati Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. pakkA / pakSISTa / Saca 667 samavAye / sacati, sacate / bhaja 668 sevAyAm / babhAja bhejatuH bhejuH / bhejitha, babhaktha / bhakkA / bhakSyati, bhacyate / abhA. sIt, abhakta / rA 666 rAge / nalopaH / rajati, rajate / rajyAt , ravISTa / marAkSIt arAkAm / araGga / zapa 1000 aAkroze / Akrozo viruddhAnu'thali ca seTi' ityettvaabhyaaslopau| aniTpakSe tu 'coH kuH' iti bhAvaH / pecathuH peca / papAca, papaca peciva pecima / krAdiniyamAdiT / peca iti / pecAte pecire| peciSe pecAthe pecidhve / pece pecivahe pecimhe| kAdiniyamAdiT / paneti / tAsi 'coH kuH' / pakSyati, pakSyate / pacatu, pacatAm / apacat , apacata / pacet / pakSISTeti / AzIrliGi taki sIyuTi 'coH kuH', Satvam / apAkSIt / apakka / apakSAtAm / apakSyat , apakSyata / SacadhAtuH SopadezaH, tadAha sacati, sacata iti / seDayam / sasAca secatuH secuH / secitha secathuH seca / sasAca, sasaca secica secim| sece / seciSe / secivahe secimahe / sacyAt , saciSISTa / asAcIt , asacIt , asaciSTa / bhajadhAturaniT / bhajati / kiti liTi vairUpyApAdakAdezAditvAd 'ata ekahalmadhye-' ityaprAptau 'tRphala-' ityettvAbhyAsalopo, tadAha bhejaturiti / bhAradvAjaniyamAtthali veTa , tadAha bhejitha, babhaktheti / iTapakSe 'thali ca seTi' ityettvAbhyAsalopau iti bhaavH| bhejiva bhejima / krAdiniyamAdiT / bheje / bhejiSe / bhejivahe / bhaktetyAdi / sugamam / rA rAga iti / nopadho'yam / kRtAnusvAraparasavarNanirdezaH / aniDayam / zapaH pittvena GittvAbhAvAd 'aniditAm-' ityaprAptAvapi 'raJjezca' iti zapi nalopaH, tadAha rajati. rajata iti / saMyogAtparatvAlliTo na kittvam , raraJja raraJjatuH / bhAradvAjaniyamAtyali veTa , rarajitha, raraktha / aniTpakSe jasya kutvena gaH / tato'nusvAraparasavarNakAranivRttau gasya carvena kaH / nasyAnuskhAre tasya para savarNo DakAra iti bhAvaH / raraJjiva raraJjima, krAdiniyamAdiT / raktA / rakSayati / rakSyate / rajatu, rajatAm / arajat, arajata / rajet , rajeta / AzIliDhi yAsuTaH kittvAd 'aniditAm-' iti nalopaH, tadAha rajyAditi / rakSISTeti / Atmanepade liGaH sIyuTi jasya kutvena gaH, tataH parasavarNasaMpannamakAranivRttiH, gasya kaH, nasya parasavarNena kaH, Satvamiti bhAvaH / arAGkSIditi / sici halantalakSaNavRddhau kutvAdi pUrvavat / anekahalvyavadhAne'pi halantalakSaNA vRddhiH pravartata iti bhASye nAzayati vetyarthaH / arthAntare curAdirityuktaM tadudAharati ketayatIti / Saca samavAyAsamavAyaH sambandhaH / bhejaturiti / 'tRphalamaja-' ityetvam / bhakSyatIti / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [245 dhyAnam / zazApa, shepe| bhazApsIt , azapta / viSa 1001 diiptau| tveSati, sveSate / tisviSe / veSTA / veSayati, vessyte| sviSyAt , svikSISTa / asvikSat / atvikSata asvikSAtAm / asvikSanta / yaja 1002 devapUjAsaGgatikaraNadAneSu / yajati, yajate / 2408 liTayabhyAsasyobhayeSAm / (6-1-17) spaSTam / arAtAmiti / "jhalo jhali' iti slopH| kutvAdi pUrvavat / araGkteti / luGastali prathamapuruSakavacane 'jhalo jhali' iti salope kutvAdi / zapa Akroza iti / aniDayam / bhAradvAjaniyamAtthali veTa / vamAdau tu kAdiniyamAdiT / ashaapsiiditi| halantalakSaNA vRddhiH / azapteti / 'jhalo jhali' iti slopH| azapsAtAm / viSadhAturaniTa / zapi laghUpadhaguNaH, tadAha tveSati, tvaSata iti / titveSa titviSatuH titviSuH / titveSitha titviSathuH titviSa / titveSa titviSiva titviSima, krAdiniyamAdi / titviSe iti / titviSAte titviSire / titviSiSe titviSAthe titviSidhve / titviSa titviSivahe titviSimahe / tveSTeti / tAsi takArasya STutvam / tvekSyati, tvekSyata iti / sye katvaSatve / tveSatu, tveSatAm / atvaSat , atvesst| tveSet , tveSeta / tvissyaaditi| yAsuTa AzIliDi kittvAnna laghUpadhaguNaH / tvikSISTeti / 'liGsicAvAtmanepadeSu' iti kittvAnna guNaH / luGi parasmaipade 'zala igupadhAt-' iti cleH ksaH / kittvAnna guNaH, tadAha atvikssdityaadi| luGi Atmanepade cleH ksAdezaM matvA Aha atvikSateti / atvikSanteti / atvikSa jha iti sthite 'ksasyAci' ityantyalopAsaMbhavAdataH paratvAd 'AtmanepadeSvanataH' ityadAdezAsaMbhavAdantAdeze ksasyAntyalope pararUpe vA rUpamiti bhAvaH / yaja devapUjeti / aniDayam / yajati, yajata iti / devAn pUjayati saGgamayati dadAti vetyarthaH / Nali dvitvAdau tu yayAja iti sthite liTyabhyAsasyobhayeSAm / 'vyaGaH saMprasAraNam-' ityataH saMprasAraNamityanuvartate / 'vacisvapiyajAdInAm-' iti sUtropAttAH 'ahijyAvayi-' kutvaSatve / tviSa dIpau / atvikSaditi / 'zala igupadhAt-' iti ksaH / katvaSatve / atvikSAtAmiti / 'ksasyAci' iti lopaH / yaja dev-| devapUjA tviha devato. ddezena vidhibodhito drvytyaagH| liTyabhyAsasyeti / vacyAdayo vacisvapiyajAdayaH / prahyAdayastu 'ahijyAvayi-' ityaadyH| yadyapi prahipRcchatibhRjatInAmabhyAsasya saMprasAraNe kRte'kRte ca vizeSo nAsti, tathApi parjanyavallakSaNaM pravartate / japrAha / papraccha / babhrajja / vRzcatestu vizeSaH, saMprasAraNasyAkaraNe vatazcetyatra vakArasya saMprasAraNaM syAt / kRte tu saMprasAraNe 'na saMprasAraNe-' iti nissedhprvRttiriti| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 ] siddhaantkaumudii| [mvAdi. vayAdInAM pramAdInAM cAbhyAsasya saMprasAraNaM syAliTi / iyAja / 2406 vacisvapiyajAdInAM kiti / (6-1-15) vacisvapyoryajAdInAM ca saMprasAraNaM svAskiti / punaH prasaGgavijJAnAd dvisvam / IjatuH IjuH / iyajitha, iyaSTha / Ije / yaSTA / yakSyati, yacyate / ijyAt , yadISTa / prayAsIna , ayaSTa / iti sUtropAttAzca ubhayazabdena gRhyanta, tadAha vacyAdInAM grahyAdInAM ceti / atra vacyAdInAmityanena vaciH svapiH yajAdayazca vivakSitAH / 'yaja devapUjA-' ityArabhya 'Tu zrI ziva gativRddhayoH' ityetatparyantA yajAdayaH, taduktam-'yajivapirvahizcava vasirvenyena ityapi / hRJ vadiH zvayatizcaiva yajAdyAH syurime nava // ' iti / teSvanantarbhAvAdvacisvapyoH pRthagagrahaNam / prahyAdInAmityanena tu ahijyAvayivyadhivaSTivicativRzcatipRcchatibhRjjatayo vivakSitAH / iyAjeti / abhyAsayakArasya saMprasAraNe ikAre 'saMprasAraNAca' iti pUrvarUpamiti bhAvaH / yaj atus iti sthite dvitve abhyAsayakArasya saMprasAraNe pUrvarUpe ca iyajaturiti prAhe vacisvapi / vacisvapIti ikA nirdeshH| sautraH sNprsaarnnaabhaavH| Adizabdo yajinaiva saMba. dhyate na tu vacisvapibhyAm , tathA sati hi vacyAdeH svapyAderyajAdazcetyarthaH syAt / tathA sati pRthaksvapigrahaNa vyartha syAt , adAdigaNe lugvikaraNa 'vaca paribhASaNe' ityArabhya SaSThasya "ni pvap zaye' ityasya vacyAdigrahaNaneva siddheH, tadAha vacikhapyoryajAdInAM ceti / nanu yaj atus iti sthite dvitvAtparatvAtsaMprasAraNe kRte 'vipratiSedhe yadbAdhitaM tadbAdhitameva' iti nyAyena dvitvasya kathaM prAptirityAzaGkayAha punaHprasaGgeti / Ijaturiti / yaj atus iti sthite saMprasAraNa pUrvarUpe ca kRte dvitve savarNadIrgha iti bhAvaH / evaM cAtra kiti liTi 'vacisvapi-' iti sUtram, akiti liTi tu 'livyabhyAsasya-' iti sUtramiti sthitiH| bhAra* dvAjaniyamAtthali vett| kRte dvitve akittvAd 'vacisvapi-' ityapravRttau 'livyabhyAsasya-' ityabhyAsayakArasya saMprasAraNam , tadAha iyajitha, iyaSTheti / aniTapakSe vazvAdinA jasya Satve STutvena thasya ThaH / IjathuH Ija / iyAja, iyaja Ijiva Ijima / Ija iti / 'asaMyogAt-' iti kittvAd 'vacisvapi-' iti saMprasAraNa kRte dvitve savarNadIrgha iti bhAvaH / IjAte Ijire / krAdiniyamAdiT / IjiSa IjAye Ijicce / Ije Ijivahe iijimhe| yaSTeti / tAsi prazcAdinA jasya Satve STutvena takArasya TaH / yakSyati, yakSyata iti / vrazcAdinA jasya Satve 'SaDho:-' iti Sasya katve sasya Satvamiti bhAvaH / yajatu, yajatAm / ayajat , ayajata / livIti kim , vivakSati / yiyakSati / vacisvapi / AgaNAntA yjaadyH| yajirvapi hizceva vasirva vyen ityapi / helvadI zvayatizceti yajAyAH syurime nava' / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [247 hu va 1003 bIjasantAne / bIjasantAnaM kSetre vikiraNaM garbhAdhAnaM ca / ayaM chedane'pi / kezAn vapati / uvApa, upe| vptaa| upyAt , vapsISTa / prarayavA. pasIt / avanta / vaha 1.04 prApaNe / uvAha / uvahitha / 'sahivahorodavasya' (su 2357) / uvoTa / uhe| voDhA / vacayati, vacyate / avAkSIt bhavo yajet , yajeta / zrAzIlichi prAha ijyAditi / yAsuTaH kittvAd 'vacisvapi-' iti saMprasAraNamiti bhAvaH / ykssiisstteti| zrAzIliGi Atmanepade prathamaikavacane sIyuTi jasya Satve tasya ktve sasya Satvamiti bhaavH| ayAkSIditi / sici halantalakSaNA vRddhiH / jasya SaH, tasya kaH, sasya Sa iti bhAvaH / ayaSTeti / ayaj s ta iti sthite 'jhalo jhali' iti salope, jasya SaH, STutvena takArasya Ta iti bhAvaH / ayakSAtAm ayakSata / ayakSyat, ayakSyata / Du vA bIjasaMtAna iti / prarohAtha bIjAnA kSetraSu prakSepaNa ityarthaH, tadAha kSetra vikiraNamiti / vapiH prakiraNArtha iti 'sanyaDoH' ityatra bhASyam / garbhAdhAnaM ceti / 'apramattA rakSata tantumetaM mA vaH kSetra parabIjAni vApsuH' ityAdau tathA darzanAditi bhAvaH / ayaM chedane'pIti / vartata iti zeSaH / kezAn vapatIti / chinatItyarthaH / aniDayam / uvApeti / 'livyabhyAsasya-' ityakityabhyAsasya saMprasAraNamiti bhAvaH / kiti tu 'vacisvapi-' iti dvitvAtprAksaM- . prasAraNe kRte dvitvam / UpatuH UpuH / uvapitha, uvaptha UpathuH Upa / uvAya, uvapa Upiva Upima / Upa iti / pAte Upire / UpiSe upAthe Upidhve / Upe Upivahe Upimahe / vapteti / vasyati, vapsyate / vapatu, vapatAm / avapat , avapata / vapet vapeta / upyAditi / AziSi yAsuTaH kittvAd 'vacisvapi-' iti saMprasAraNam / vapasISTeti / sIyuTi rUpam / prAyavApsIditi / luDi parasmaipade sici halantalakSaNA vRddhiH / 'nergada- iti Natvam / avAptAm avaapsuH| avatteti / Atmanepade luki 'jhalo jhali' iti salopaH / avasAtAm / vaha prApaNa iti / ayamaniT / vahati, vahate / uvAheti / 'livyabhyAsasya-' iti akiti abhyAsasya saMprasAraNamiti bhAvaH / kiti 'vacisvapi-' iti saMprasAraNe kRte dvitvam / UhatuH rAhuH / bhAradvAjaniyamAtthali veTa , tadAha uvahitheti / 'na zasadada-' iti niSedhAt 'thali ca seTi' iti na bhavati / atha thali aniTpakSe Aha sahiyahorodavarNasyeti / sahivahoravarNasya zrotsyADDhalope parata ityarthaH / 'Dhalope-' iti dIrdha bAdhitvA zrottvamiti bhAvaH / uvoDheti / uvah tha iti sthite DhatvadhatvaSTutva 1 vastutastvidamasAtam , vahataisthali samprasAraNena liyAnimittAdezAditvAt 'thali ca-' itysyaapraaptH| Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdiDhAm avAkSuH / avoDha avacAtAm avacata / bhavoDhAH bhavoDhvam / vasa 1005 nivAse / prsmaipdii| vasati / uvAsa / 2410 zAsivasighasInAM ca / (8-3-60) iNkubhyAM parasyaiSAM sasya SaH syAt / upatuH USuH / utrasitha, uvsth| vastA / 'saH syArdhadhAtuke' (sU 2342) / varasyati / uSyAt / DhalopA zrottvaM ceti bhAvaH / UhathuH Uha / uvAha, uvaha Uhiva Uhima / krAdiniyamAdiH / Uha iti / UhAte Uhire / UhiSe UhAthe Uhidhve, UhiTve / Uhe Uhivahe Uhimahe / voDheti / tAsiDhatvadhatvaSTutvaDhalopA zrottvaM ca / luTi sye, hasya TaH, tasya kaH, Satvam , tadAha vakSyati, vakSyata iti / vahatu vahatAm / avahat , avahata / vahet vaheta / uhyAt / avAkSIditi / halantalakSaNavRddhau DhakaSAH prAgvat / avoDhAmiti / 'jhalo jhali' iti salope DhatvadhatvaSTutvaDhalopA ottvaM ceti bhaavH| avAkSuriti / usi sici vRddhau DhakaSAH / avAkSIH avoDham avoDha / avAkSam avAkSva avAkSma / avoDheti / luGi Atmanepade prathamapuruSaikavacane avaha s ta iti sthite salopaH, DhatvadhatvaSTutvaDhalopA ottvaM ca / avakSAtAmiti / zrAtAmi sici DhakaSA iti bhaavH| avakSateti / 'AtmanepadeSvanataH' ityadAdezaH / avodvamiti / avakSi avakSvahi avakSmahi / avakSyat , avakSyata / iti vahatyantAH svariteto gtaaH| vasadhAturanida / akiti liTi pare 'liTyabhyAsasya-' ityabhyAsasya saMprasAraNam , tadAha uvAsati / kiti tu 'vacisvapi-' iti saMprasAraNe kRte dvitvAdau Us atus iti sthite sakArasya AdezapratyayAvayavatvAbhAvAdaprApte Satve zAsivasi / 'saheH sADaH saH' ityataH sa iti SaSTayantamanuvartate / 'iekoH' iti 'apadAntasya mUrdhanyaH' iti cAdhikRtam , tadAha irAkavargAbhyAmiti / bhAradvAjaniyamAtthali veTa iti matvA zrAha uvasitha, uvasthati / 'na zasadada-' iti niSedhAt 'thali ca seTi' iti na bhavati / USathuH USa / uvAsa, uvasa USiva USima / krAdiniyamAdiT / vas sya ti iti sthite prAha saH syArdhadhAtuka iti| anena sakArasya takAra iti bhAvaH / vasatu / avasat / vaset / uSyAditi / zrAzIliGi yAsuTaH kittvAd vasya saMprasAraNe kitIti kim , iysstth| Duvap / 'DvitaH vitraH, uptimam / shaasivsighsiinaaNc| dhAtusakArasyAprApte vidhirayam / nanu supisau supisa ityAdAvatiprasaGgavAraNAya dhAtoH sakArasya cedeSAmeveti niyamArthatAM svIkRtya 'AdezapratyayayoH' iti sUtraM tyajyatAmiti cet / atrAhuH-AdezAvayavasya SatvavAraNAya zrAdezasyetyaMzastAvadAvazyakaH / tadgrahaNe kRte dhAtubhinnasakArasya cedbhavati AdezarUpasyaiveti niyamaprasaGgavAraNAya pratyaya 1 cintyamidam / 247 pRSThe TippaNamavalokanIyam / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [246 pravAsIt adAttAm / veJ 1006 tantusantAne / vayati, vayate / 2411 veJo vyiH| (2-4-41) vA syAliTi / ikAra ucaarnnaarthH| uvAya / 2412 ahijyAvayivyadhivaSTivicativRzcatipRcchatibhRjjatInAM Giti ca / (6-1-16) eSAM kiti Diti ca saMprasAraNaM syAt / iti yakArasya prApte / 2413 liTi vayo yH| (6-1-38) vayo yasya saMprasAraNaM na 'zAsivasi-' iti Satvamiti bhAvaH / vAtsIditi / sici halantalakSaNavRddhau sasya tkaarH| avAttAmiti / avas s tAmiti sthite vRddhau 'jhalo jhali' iti salope pratyayalakSaNamAzritya sakArAdyArdhadhAtukaparatvAd dhAtusakArasya 'sa: si-' iti tkaarH| vastutastu sijlopasyAsiddhatvAt 'saH si-' iti takAre sijlopa iti bodhyam / avAtsuH / avAtsIH avAttam avAtta / avAtsam avAtsva avAtsma / avatsyat / vedhAturaniTa / mittvAdubhayapadI / tantusantAnaH paTanirmANArtha tantUnAM tiryprsaarnnvishessH| vayati, vayata iti / zapi ayaadeshH| vejo vyiH| zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe vA syAlliTIti / 'liTyanyatarasyAm' ityataH anyatarasyAmityanuvRtteriti bhAvaH / uccAraNArtha iti / ikArasya itsaMjJakatve tu num syAditi bhAtaH / uvAyeti / Nali vayAdeze yajAditvAdakiti liTi pare 'liTyabhyAsasya-' iti vakArasya saMprasAraNa upadhAvRddhiriti bhAvaH / atra yakArasya tu na saMprasAraNam , 'liTi vayo yaH' iti taniSedhasyAnupadameva vakSyamANatvAditi bhAvaH / yadyapi Nali vayAdezAbhAve'pi dvitve abhyAsasya saMprasAraNe 'praco riNati' iti vRddhau AyAdeza uvAyeti sidhyati / tathApi UyaturityAdyartha vayAdezasya zrAvazyakatvAdihApi vayAdezo nyAyyatvAdupanyastaH / ve atus iti sthite vayAdeze kRte ahijyA / cakAreNa 'vacikhapiyajAdInAm-' ityataH kitIti samuccIyate / 'dhyaGaH saMprasAraNam-' ityataH saMprasAraNam tyanuvartate, tadAha / eSAmityAdi / atra parasmaipadiprahyAdisAhacaryAd 'aya vaya paya gatau' iti paThitasyAtmanepadino vayena grahaNam / yajAditvAdeva vayeH saMprasAraNe siddha atra vayagrahaNaM spaSTArthamiti bhASye spaSTam / iti yakArasya prApta iti| grahaNamapi kartavyameveti / avAtsIditi / vadavraja-' iti vRddhiH / 'saH si-' iti taH / 'astisica:-'itIT / uccAraNArtha iti / itsaMjJAyAM tu 'iditaH-' iti num syAditi bhAvaH / uvAyeti / 'prAhijyA-' ityatra vayiprahaNAdvema iti niSedho'tra na pravartata ityAhuH / ahijyAvayi / gRhNAti / gRhNItaH / jinAti / jiniitH| jInaH / Diti vayerudAharaNaM nAsti / kiti tu 'vacikhapiyajAdInAm-' iti siddham , Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdisyAliTi / UyatuH uyuH / 2414 vazcAsyAnyatarasyAM kiti / (6-1-36) vayo yasya vo vA svAskiti liTi / avatuH uvuH / uvayitha / vayekhAsAvabhAvAt thali nityamiTa / sthAnivaDAvena bhisvaatng| Uye Uve / vayAdezAbhAve / 2415 vesH| (6-1-40) vejo na saMprasAraNaM syAliTi / vavau vavatuH vavuH / 'na saMprasAraNe saMprasAraNam' iti liGgAdantyasya yaNaH pUrva saMprasAraNamiti vijJAnAdyakArasya saMprasAraNe prApte satItyarthaH / liTi vyo| saMprasAraNa neti / 'na saMprasAraNe saMprasAraNam' ityataH tadanuvRtteriti bhAvaH / tathA ca yakArasya saMprasAraNaniSedhe vakArasya saMprasAraNamiti bhAvaH, tadAha Uyaturiti / vazcAsya / 'liTi vayo yaH' ityanuvartate, tadAha vayo yasyetyAdi / uvayitheti / akittvAnna vaH / ajantatvAdakAravattvAcca thali ivikalpamAzaGkayAha vayestAsAvabhAvAtthali nityamiDiti / vayeliTyeva vihitatvena tAsAvabhAvAd 'acastAsvat-' iti 'upadeze'tvataH' iti ca ieinaSedhAprasaktyA kAdiniyamAnnityamiDityarthaH / 'yastAsAvasti nityAniTa ca' iti bhaassym| UyathuH, UvadhuH Uya, Uva / uvAya, uvaya Uyiva, Uviva Uyima, uuvim| nanu vayera mittvAt kathamubhayapaditvamityata Aha sthAnivadbhAveneti / Uye, Uva iti / 'vazcAsyAnyatarasyAm-' iti vatvavikalpaH vatvAbhAve 'liTi vayo yaH' iti yakArasya saMprasAraNaniSedhaH / vakArasya 'ahijyA-' i te 'vacisvapi-' iti vA saMprasAraNam / UyAte Uyire / UyiSe UyAthe Uyidhve / Uye Uyivahe uuyimhe| krAdiniyamAdiT / evam UvAte Uvire ityAdi / vayAdezAbhAva iti / yajAditvAd 'liTyabhyAsasya-' iti 'vacisvapi-' iti ca saMprasAraNe prApta satIti shessH| vejH| 'liTi vayo yaH' ityato liToti 'na saMprasAraNe saMprasAraNam' ityato na saMprasAraNamiti cAnuvartate, tadAha vetro neti / atra kitIti nAnuvartate, tadAha vavAviti / Nali saMprasAraNaniSedhe 'Adeca upadeze-' ityAttve 'Ata 'nau galaH' ityaubhAye yajAdiSu vezaH pAThAt / ataevAbhyAsasaMprasAraNamapi siddham / vetra iti| saMprasAraNaniSedhastu 'liTi vayo yaH' iti niSedhArambhAna pravartate / tasmAd ahijyAdiSu vayiprahaNaM spaSTArthameveti bodhyam / vazcAsya / asyetyanena 'liTi nayo yaH' iti parAmRzyate tadAha vayo yasyeti / 'vo vA kiti' ityeva suvacam / 'liTi vayo yaH' iti prakRtatvAt / 'upadaze'tvataH' iti nidhadhamAzaGkayAha vayastAsAvabhAvAditi / nanu sthAninastAsau vidyamAnatvAt sthAnivadbhAvena tAsau vidyamAnatvaM sulabhamiti cet / atrAhuH-zAstrIyakArye hi sthAnivadbhAvo na tu laukike / acastAsvaditi niSedhasya zAstrIyatve'pi so'tra jAtidizyate / zraca ityukeralvidhitvAditi / vetrH|litti kim , Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [251 vavitha, vavAtha / vave vaataa| uyAt , vAsISTa / pravAsIt / vyaJ 1007 saMvaraNe / vyayati, vyayate / 2416 na vyo liTi / (6-1-46)vyena zrAvaM na syAliTi / vRddhiH / paramapi halAdiHzeSaM bAdhitvA yasya saMprasAraNam / ubhayeSAMgrahaNasAmarthyAt / anyathA vacyAdInAM grahmAdInAM cAnuvRttyaiva siddhe kiM 'vRddhireci' iti vRddhau rUpam / vavaturiti / 'AdecaH-' ityAttve 'Ato lopH-'| evaM vavuH / bhAradvAjaniyamAtyali veTa , vetrastAsAvaniTakatvAt tadAha vavitha, vavAtheti / iTpakSe aAkettve'pi iTparatvAdAllopa iti bhaavH| vavathuH kva / vavau vaviva vavima / krAdiniTa mAdi / vave iti / vavAte vavire / vaviSe vavAthe bavidhve / vave vahivahe vavimahe |vaateti / luTi tAsi Attvam / vAsyati vaasyte| vayatu, vayatAm / avayat , avayata / vaye, vayeta / UyAditi / zrAzIliDi yAsuTi kittvAd 'vacisvapi-' iti saMprAraNe pUrvarUpe 'akRtsArvadhAtukayoH-' iti dIrgha iti bhAvaH / vAsISTeti / prAzIrliki Atmanepade, sIyuTi Attve rUpam / vAsIyAstAm / avA. sIditi / Attve kRte iTsako / avAs i s Iditi sthite 'iTa ITi' iti slopH| avAsiSTAmityAdi / Atmanepade, avAsta avAsAtAmityAdi / avAsyat , avaasyt| vye saMvaraNa iti / mittvAdubhayapadI / aniT / vyayati, vyayate iti / zapi ayaadeshH| NalAdau tu dhAttve vivyau vivyaturityAdi prAptam , tatrAha na vyo litti| vye ityasya kRtAttvasya SaSThayantasya vya iti nirdezaH / Attvamiti / 'Adeca upadeze-' ityata Aditya nuvRtteriti bhAvaH / vRddhiriti / Nali vye a iti sthite 'aco Niti' iti vRddhirityarthaH / tathA ca vyai a iti sthitam / nanu tatra dvitve 'liTayabhyAsasya-' ityabhyAse yakArasya saMprasAraNe pUrvarUpe uttarakhaNDasya AyAdeze vivyAya iti rUpaM vakSyati / tadayuktam , saMprasAraNAtprAk paratvAd halAdizeSeNa yakArasya nivRttau vakArasya saMprasAraNe ukAre sati uvyAyetyApatterityata Aha paramapIti / ubhayeSAmiti / 'liTayabhyAsasya-' iti sUtre ubhayeSAmiti grahaNasAmarthyAdityarthaH / tadevopapAdayati anyatheti / 'vacisvapiyajAdInAm-' ityasya prahijyAvayidhivaSTivicativRzvatipRcchatimRjjatInAm-' ityasya ca svaritatvAdevAtrAnuvRttyaiva siddhe punaH 'livyabhyAsasya-' ityatra ubhayeSAMgrahaNaM punarvidhAnArtham / tathA ca vacyAdInAM prahyAdInAM cAbhyAsasya saMprasAraNaM syAlliTIti dvividhAnaM labdham / tatra dvitIyaM vidhAnaM niyamArtham-ubhayeSAmabhyAsasya saMprasAraNameva syAtaraditi / utam / utavAn / na nyo liTi / liTi kim , vyAtA / vyaasyti| halAdi:zeSaM bAdhitveti / halAdiHzeSe tu vasya saMprasAraNaM syAditi bhaavH| ajantokAra Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 ] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. tena / vivyAya vivyatuH vivyuH / 'iDatyati-' (sU 2384 ) iti nityamiT , vivyayitha / vivyAya, vivyaya / vivye / vyAtA / vIyAt / gyaasiisstt| avyAsId , bhavyAsta / hvez 1008 spardhAyAM zabde ca / hvayati, yate / 2417 abhyastasya ca / (6-1-33) abhyastIbhaviSyato hveSaH saMprasAraNaM syAt / tato dvitvam / tenAbhyAse etatsaMprasAraNaviSaye kAryAntaranivRttiH siddhetyarthaH / tathA ca prakRte abhyAsayakArasya saMprasAraNe siddha rUpamAha vivyAyeti / vivyatuH vivyuriti / 'vacisvapi-' iti saMprasAraNe dvitve yaNiti bhAvaH / thali bhAradvAjaniyamAdiDvikalpamAzaGkayAha iddtyti|vivyyitheti / akittvAdabhyAsasya saMprasAraNamiti bhaavH| vivyathuH vivya / vivyAya, vivyayeti / akitvAdabhyAsasTa saMprasAraNe Nittva. vikalpAd vRddhivikalpa iti bhAvaH / vivyiva vivyima / vivye iti / kittvAd 'vacisvapi-' iti saMprasAraNe pUrvarUpe vi ityasya dvittve yaNiti bhAvaH / vivyAte vivyire / viThiyaSe vivyAthe vivyidhve / vivye vivyivahe vivyimahe / vyAteti / tAsi ekArasya Attvam / vyAsyati, vysyte| vyayatu, vyayatAm / avyayat , avyyt| vyayet , vyayeta / vIyAditi / kittvAd 'vacisvapi-' iti saMprasAraNe pUrvarUpe 'akRtsArvadhAtukayoH-' iti dIrghaH / vIyAstAm / vyAsISTeti AzIrliGi sIyuTi zrAttvam / avyAsIditi / luGi sici Attve iTsakoH sijlopaH / zravyAsiSTA. mityAdi / avyAsteti / luGi Atmanepade avye s ta iti sthite Attvamiti bhAvaH / avyaasaataamityaadi| avyAsyat , avyAsyata / hvenydhaaturnitt| mittvaadubhypdii| zabde ceti / prAkAraNArtha AgacchetyAdizabdo'tra vivakSitaH / hvayati, hvayate iti / zapi ayaadeshH| galAdau akiti 'liTyabhyAsasya-' iti abhyAsasyaiva saMprasAraNe prApte abhyastasya ca / 'haH saMprasAraNam' ityanuvartate / ha iti kRtAttvasya he ityasya SaSThyantam / tathA ca abhyastIbhUtasya hvenaH saMprasAraNamiti labhyate / tathA sati Nali he a iti sthite dvitve kRte 'ubhe abhyastam' ityabhyastasaMjJAyAmuttarakhaNDasya saMprasAraNe kRte pUrvakhaNDasyAbhyAsasya 'na saMprasAraNe saMprasAraNam' iti niSedhaH syAdityata Aha abhyastIbhaviSyata iti / nanu yadyabhyastIbhaviSyato vAnvA yastAsyaniTa thali veD bhavatItyAzaGkAyAmAha nityamiDiti / vIyAditi / saMprasAraNe 'akRtsArva-' iti dIrghaH / / / zabda iti sAmAnyoktAvapi AkAraNarUpazabda evAtra gRhyata ityAhuH / tathA ca mAghe-'yAnto'nyataH plutakRtasvaramAzu dUrAdubAhunA juhuvire muhurAtmavaryAH' iti karmaNi prayogaH / 'haH saMprasAraNamabhyastasya ca' iti sUtraM yogavibhAgena vyAcaSTe abhyastasya ceti / pUrvayogastu 'Nau ca Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [253 juhAva juhuvatuH juhuvuH / juhotha, juhavitha / juhuve / hvAtA / hUyAt , hvAsISTa / 2418 lipisiciMtazca / (3-1-53) ebhyazcleraG syAt / 2416 AtmanepadeSvanyatarasyAm / (3-1-54) 'mAto lopaH-' (s 2372) ahvat ahvatAm ahnan / ahnata / ahvAsta / hvenaH saMprasAraNaM tarhi dvitvaM bAdhitvA paratvAtsaMprasAraNe sati 'vipratiSedhe yadbAdhitaM tadbAdhitam' iti nyAyAd dvitvaM na syAdityata Aha tato dvitvamiti / saMprasAraNAnantaraM dvitvamityarthaH, punaH prasaGgavijJAnAditi bhaavH| tathA ca Nali Attve kRte saMprasAraNe pararUpe hu ityasya dvitve 'kuhozcuH' iti cutve tasya jaztve 'aco JNiti' iti vRddhau AvAdeze pariniSThitaM rUpamAha juhAveti / juhuvaturiti / atusi Attve pAllopaM bAdhitvA antaragatvAd 'abhyastasya ca' ityanena saMprasAraNe 'vArNAdAjhaM balIyaH' ityasyAnityatayA antaraGgatvAtpUrvarUpe kRte dvitve uvauiti bhAvaH / yadyapi kiti 'vacisvapi-' iti saMprasAraNe'pi siddhamidam / tathApi akiti Avazyakamabhyastasya cetyetad nyAyyatvAdihApi bhavatIti bodhyam / evaM juhuvuH / bhAradvAjaniyamAtthali veTa , tadAha juhotha, juhavitheti / juhuvathuH juhuva / juhAva, juhava juhuviva juhuvima, kAdiniyamAdiT / juhuve juhuvAte juhuvire / juhuviSe juhuvAthe juhuvidhve / juhuve juhuvivahe juhuvimahe / hAteti / tAsi Attvam / hvAsyati, hAsyate / hvayatu, hvayatAm / ahvayat, ahvayata / hvayet , hvyet| hRyAditi / AzIliGi Attve yAsuTi kittvAd 'vacisvapi-' iti saMprasAraNe pUrvarUpe 'akRtsArvadhAtukayo:-' iti dIrgha iti bhAvaH / hvAsISTeti / prAzIliGi sIyuTi rUpam / luGi vizeSamAha lipisici / lipi sici hvA eSAM samAhAradvandvAtpaJcamyekavacanam / 'cleH sic' ityataH cleriti 'asyativaktikhyAtibhyaH-' ityataH aliti cAnuvatete, tadAha ebhya iti / idaM parasmaipadaviSayam , Atmanepade vikalpavidhAnAt , tadAha AtmanepadeSu / Ato lopa iti / ahvA at iti sthite 'Ato lopa iTi ca' ityAllopa ityarthaH / ahvaditi / ahvatAm / ahvnnityaadi| ahnateti / saMzcaDoH' viSaye pravartate / juhAvayiSati / ahavat / abhyastIbhaviSyato hveJa iti / abhyastanimitte pratyaye pare dvirvacanAtprAgevaDheH saMprasANamiti phalito'rthaH / abhyastamasyAstIti abhyastaH sanAdiH, tasya yo hveJtatprakRtibhUtastasyetyAdivyAkhyAnasya svIkArAt / tena jihvAyakIyiSatItyatra hveJaH saMprasAraNaM na bhavati, evulo dvitvanimittatvAbhAvAt / ataeva Nico dvitvanimittatvaM neti haH saMprasAraNamiti yogavibhAgaH kriyate / etacca Akare spaSTam / lipisici / lipa upadehe / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254] siddhaantkaumudii| [ bhvAdi. atha dvau parasmaipadinau / vada 1006 vyakAyAM vAci / accha vadati / svAda avatuH / uvaditha / vaditA / udyAt / 'vadavraja-' (2267 ) iti vRddhiH / pravAdIt / Tu bho ziva 101. gativRddhayoH / zvayati / 2420 vibhASA shve|| (6-1-30) zvayateH saMprasAraNaM vA syAliTi yahi ca / zuzAva luki mAtmanepade aGi rUpam / ahvetAm ahntetyaadi| aGabhAvapakSe tvAha ahrAsteti / ahrAsAtAm ahvAsata ityAdi / ahvAsyat , ahvAsyata / vada byaktAyAM vAcIti / ajjhalvibhAgena spaSToccAraNe ityarthaH / seddym| accha vadatIti / acchetyavyayamAbhimukhye / abhimukhaM badatItyarthaH 'accha gatyarthavadeSu' iti gatitvAdacchetyasya dhAtoH prAgeva prayoga iti bhAvaH / akiti liTi dvitve 'livyabhyAsasya-' iti saMprasAraNamiti matvA zrAha uvAdeti / kiti liTi tu 'vacisvapiyajAdInAm-' iti dvitvAtprAk saMprasAraNe kRte dvitve savarNadIrgha iti matvAha Udaturiti / uvaditheti / dvitve abhyAsasya saMprasAraNamiti bhAvaH / UdathuH Uda / uvAda, uvada Udiva Udima / vaditeti / tAsi iT / badiSyati / vadatu / avadat / vadet / udyAditi / AzIliGi yAmuTaH kittvAd 'vacisvapi-' iti saMprasAraNamiti bhAvaH / abAdIt ityatra halantalakSaNayuddheH 'neTi' iti niSedhe'pi 'ato halAdeH-' iti vRddhivikalpamAzaGkaya vadadhAtoH pRthaga prahaNAd vRddhirityabhipretyAha vadavrajeti vRddhiriti / etadarthameva 'vadavrajahalantasya-' ityatra vadadhAtoH pRthag prahaNamiti bhAvaH / Tramozvi iti / TurokAra bet / zvayatIti / zapi guNAyAdezau / liTi tu akiti NalAdau 'livyabhyAsasya-' ityabhyAsasya nityaM saMprasAraNe prApte kiti tu atusAdau dvitvAtprAg 'vaci. svapi-'iti nilaM saMprasAraNe prApte Aha vibhASA zvaH / saMprasAraNamiti / 'vyakaH saMprasAraNam-' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / liTi yaki ceti / "lijyoH ' ityanuvRttariti bhAvaH / zuzAveti / gali abhyAsasaMprasAraNaM bAdhitvA dvitvAtprAgeva paratvAdanena saMprasAraNe kRte tato dvitve vRddhapAvAdezAviti bhAvaH / akittvAdU 'vacisvapi-' ityasya nAtra prAptiH / tathA ca livyakitsvekavacaneSu dvitvAt prAgaprAptasya saMprasAraNasya vikalpavidhiH / zuzuvaturilyAdidvivacanabahuvacaneSu tu Sica caraNe / alipat / asicat / accha vadatIti / acchetyasya vadayoge matitvAddhAtoH prAk prayogaH / vibhASA dheH / liTi yaGi ceti / 'libyozca' iti pUrvasUtramihAnuvartata iti bhAvaH / ubhayatra vibhASeyam / liraMze bhatusAdau nile prApta galAdAvaprApte / yarDaze tvaprAptavibhASA / zoza Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 43] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [255 zuzuvatuH / 'zvayatelivyabhyAsalakSaNapratiSedhaH' (vA 3462) / tena 'livyabhyAsasya-' (sU 2400 ) iti saMprasAraNaM na / zizvAya ziviyatuH / apitaa| zayet / zUyAt / 'jastanbhu-' (sU 2261) ityaG vA / 2421 shvyterH| (7-4-18) zvayaterikArasthAkAraH khaadchi| pararUpam / azvat azvatAm azvan / 'vibhASA dheTravyoH' (s 2375 ) iti ca / iyaG / prazizviyat / 'prayanta-' (sU 2266) iti na vRddhiH| azvayIt / vRt / yajAdayo vRttAH / dvitvAtprAg 'vacisvapi- iti prAptasya saMprasAraNasya vikalpavidhiH / tathA ca ubhayatra vibhASeyam / yaLaze tvaprAptavibhASevayam-zozUyate / zazvIyate / tatra li etatsaMprasAraNAbhAvapakSe vi ityasya dvitvAnantaramabhyAsasaMprasAraNe zuzvAya iti prApte Aha zvayaterliTyabhyAsalakSaNapratiSedha iti / liTyabhyAsasaMprasAraNasya pratiSedho vaktavya ityarthaH / tathA ca zvi ityabhyAsasya saMprasAraNAbhAvAdabhyAse inara eva bhrUyata ityAha teneti / zUyAditi / zrAzIliGi yAsuTaH kittvAd 'vaci. svapi-' iti saMprasAraNe pUrvarUpe 'akRtsArvadhAtukayoH-' iti dIrgha iti bhAvaH / luGi vizeSamAha jastanbhivati / tathA ca avi at iti sthite iyadi prApte shvyterH| zvayateH aH iti cchedaH / zvayateriti ritapA nirdeshH| vidhAtorityarthaH / 'alo'ntyasya' ityantyasya ikArasyeti labhyate / 'RdRzo'Di-' ityataH atItyanuvartate, tadAha zvayaterikArasyeti / azva bhat iti sthite savarNadIrghamAzayAha pararUpamiti / ArdhadhAtukopadeza adantatvAbhAvAd na allopH| azvaniti / azvaH azvatam azvata / azvam azvAva azvAma / abhAvapakSe tvAha vibhASeti / iyaGiti / 'caGi' iti dvitvamityapi jJeyam , tadAha azizviyaditi / azvatazcAbhAve tu azvi id iti sthite ikArasya sici vRddhau satyAm AyAdeze azvAyIditi prApte zrAha mayanteti na vRddhiriti / vigrahaNAditi bhAvaH / na ca 'neTi' ityeva sici vRddhaH niSedhasiddheH pRthaka vigrahaNaM vyarthamiti vAcyam, 'neTi' iti niSedhasya halantalakSaNavRddhimAtraviSayatvAt / na ca azvi It iti sthite sici vRddhayapekSayA paratvAdantaragatvAcca ikArasya guNe ekAre kRte igantatvAbhAvena sici yate / zezvIyate / saMprasAraNaM neti / anyathA zuzvAyetyAdi syAditi bhAvaH / zvayateraH / alo'ntyaparibhASAlabhyamAha ikArasyeti / pararUpamiti / ato lopastu na bhavati, ArdhadhAtukopadeze yadakArAntamiti vyAkhyAtatvAt / iyaDiti / laghUpadhaguNApekSayAntaraGgatvAditi bhAvaH / azvayIditi / nanvihAntaraNatvAd guNAyAdezayoH kRtayoryAntatvAdeva vRddhiniSedho bhavediti kimanena NizviprahaNeneti cat / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 ] siddhAntakaumudI | [ svAdibhvAdistvAkRtigaNaH / tena culumpatItyAdisaMgrahaH / iti bhvAdayaH / 2422 RterIyaG / ( 3-1-29) RtiH sautrastasmAdIyaG syAtsvArthe / jugupsAyAmayaM dhAturiti bahavaH / kRpAyAM cetyeke / 'sanAdyantA: -' ( sU 2304 ) iti dhAtusvam / RtIyate / RtIyAMcakre / zrArdhadhAtukavivakSAyAM tu ' AyAdaya ArdhadhAtuke vA' ( sU 2305 ) itIya bhAve 'zeSAtkartari - ( sU 2156 ) iti parasmaipadam / zranarta / zrartiSyati / zrArtIt / // iti tiGante bhvAdiprakaraNam // 1 vRddhaprApyAyAdeze kRte yAntatvAdeva halantalakSaNavRddherniSedhasiddheH 'hmayanta - ' ityatra zvigrahaNaM vyarthamiti vAcyam, anavakAzatayA apavAdatvena guNaM bAdhitvA sici vRddheH prAptau tanniSedhArthatvAdityalam / vRdityasya vyAkhyAnam yajAdayo vRttA iti / nanu bhvAdayo vRttA iti kuto na vyAkhyAyate ityata zrAha bhvAdistvA kRtigaNa iti / culumpatIti / culumpadhAturlopArthakaH, tasyApi bhvAdigaNe pAThAt zabvikaraNatvamiti bhAvaH / iti svAdaya iti / nacaivaM sati zrada bhakSaNe' ityAdInAM vakSyamANAnAM dhAtutvaM kathamiti zaGkayam, zabvikaraNA bhvAdayaH samAptA ityarthAt / RterIyaG / RterdhAtupAThe pradarzanAdAha RtiH sautra iti / svArthe iti / arthavizeSasyAnirdezAditi bhAvaH / takArAnto dhAturayamikA nirdiSTo na tvikArAntaH / idantatve hi savarNadIrgheNaiva siddhe IyaGiti IkAroccAraNavaiyarthyAt / na ca idantatve sati 'eranekAca:-' iti yaN syAditi vAcyam, evamapi 'RterthaH ' iti Gayapratyaye kRte 'akRtsArvadhAtukayordIrghaH' iti dIrgheNaiva siddhe iyavidhivaiyarthyAt / eke iti / anya ityarthaH / RtIyate iti dantatvAt zapi pararUpam / RtIyAMcakre iti / 'kAspratyayAt -' ityAm / RtIyitA / RtIyiSyate / RtIyatAm / zrArtIyata / RtIyeta / RtIyiSISTa / RtIyiSTa / zrAta yiSyata / zrAnarteti / Rt iti takArAntAd liTi gali dvitve uradattve raparatve halAdizeSe 'ata AdeH' ityabhyAsasya dIrghe 'tasmAnnudvihalaH' iti nuT nuDvidhau RkAraikadezo repho haltvena gRhyata ityukteriti bhAvaH / zranRtatuH zrAnRtuH / aniTsu zrasyApAThAt thali nityamid / zranartitha zrAnRtathuH zranRta / zrAnarta atrAhuHna sicyantaraGgamastIti jJApanArthaM NizviprahaNam / tena ciriNoti jiriNotyoryaGlugantAnAM cinIprabhRtInAM ca sici bahiraGgA vRddhireva bhavati / acirAyIt / zrajirAyat / zracecAyIt / zranenAyIt iti / teneti / uktaM ca vArtika Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 44 ] baalmnormaattttvbodhiniishitaa| [257 atha tiGante'dAdiprakaraNam // 44 // ada 1011 bhakSaNe / dvau prsmaipdinau| 2423 adiprabhRtibhyaH zapaH / (2-4-72) luksyAt / atti bhattaH adanti / 2424 liTyanyatarasyAm / (2-4-40) ado ghasnu vA syAliTi / jaghAsa / 'gamahana' (sU 2363) ityupadhAlopaH / tasya carvidhi prati sthAnivadbhAvaniSedhAd ghasya pAnRtiva AnRtima / artitaa| artiSyati / RtyAt / pArtIditi / 'iTa ITi' iti sijlopaH, zrADAgamaH / ArtiSyat / iti zrIvAsudevadIkSitaviduSA viracitAyAM siddhAntakaumudIvyAkhyAyAM bAlamanoramAkhyAyAM zabdhikaraNanirUpaNaM samAptam / atha lugvikaraNAn dhAtUnnirUpayitumupakramate ada bhakSaNa * iti / ani Dayam / adiprbhRtibhyH| 'NyakSatriyArSabhitaH-' ityato lugityanuvartate ityabhipretya zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe tuk syAditi / adiprabhRtibhyaH parasya zapo lugiti phalitam / atIti / zapo luki dasya carvena takAraH / evam atta itypi| adantIti / etadarthameva 'jho'ntaH' ityatra akArAdirAdeza AzritaH / atsi atthaH attha / ani advaH amaH / liTyanyatarasyAm / 'do jagdhiH' ityataH ada iti 'luGsanosla' ityato ghasla iti cAnuvartate / tadAha ada iti / Adeze lakAra it / ghasAdezaH aniT / jaghAseti / akittvAd 'gamahana-' ityupadhAlopo neti bhAvaH / jaghas atusiti sthite zrAha gamahanetyupakRtA-'ka syane kAgrahaNaM culumpAdyartham' iti / culumpatIti / lumpatItyarthaH / culumpa lopa iti kavikalpadrume uktatvAt / / iti tattvabodhinyA bhvAdiprakaraNam / RtarIyaG / tAnto'yaM dhAturikAnirdiSTo na svikArAntaH, 'vaJcilucyatazca' iti nirdezAt / kecittu IyaG iti dIrghoccAraNAttAnto'yamiti jJApyate / idantatve hi savarNadIrgheNaiva siddheriyameva kuryAdityAhastaccintyam / idantatve tu 'eranekAca-' iti yaNA savarNadIrghasya bAdhAt / na ca Rtaryavidhau 'akRtsArva-' iti dIrghopapatterIyavidhAnaM tAntatve liGgaM bhavatyeveti vAcyam , yavidhau 'sanyaGoH' iti dvitvApatteH / kRtAyAM ceti / 'artanaM ca RtIyA ca hiNIyA ca ghRNArthakAH' iti, 'jugupsA Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 ] siddhaantkaumudii| [adAdi. carvam / 'zAsivasi-' (sU 2410) iti Sasvam / jakSatuH jkssuH| ghasestAsAvabhAvAsthali nityamid / jaghasitha / pAda AdatuH / 'iDatyati-' (sU 2384) iti nityamiT / prAditha / attaa| asyati / 2425 hujhalbhyo hedhiH / (6-4-101) holantebhyazca hedhiH syAt / addhi, attAt / adAni / 2426 adaH sarveSAm / (7-3-100) adaH parasyApakasArvadhAtukasyAdhAlopa iti / 'asaMyogAt-' iti kittvAditi bhAvaH / jas atusiti sthite ghakArasya catvaM vakSyan upadhAlopasya sthAnivattvamAzaGkayAha tasyeti / upadhAlopasyetyarthaH / jasa atusiti sthite sakArasya AdezapratyayAvayavatvAbhAvAdAha zAsIti / thali tu krAdiniyamAnnityamiTa / 'upadeze'tvataH' iti niSedhasya tAsau nityAniviSayatvAt / ghas tu tAsau na vidyata eva, kutastasya tAsAvaniTakatvam / 'yastAsAvasti aniT ca' iti hi bhASyam , tadAha ghasestAsAviti / jaghasitheti / jakSathuH jakSa / jaghAsa, jaghasa jakSiva jatima / ghasAdezAbhAvapakSe tvAha praadeti| thali bhAradvAjaniyamAdiDvikalpa prApte Aha iDatyartIti / Adithati / AdathuH shraad| zrAda Adiva Adima / attaa| atsyatIti / aniT / dasya taH / attu, attAt attAm adantu / ad hi iti sthite 'jhayo ho'nyatarasyAm' iti hakArasya pUrvasavarNavikalpena dhakAravikalpe prApta humalyo hedhiH / jhalantebhya iti / aGgavizeSaNatvAt tadantavidhiriti bhAvaH / anekAltvAt sarvAdezaH / rudihItyatra tu na, nirdizyamAnaheriTA vyavahitatvAd iTsahitasya tvanirdizyamAnatvAditi bhASye spaSTam / attAditi / dhitvAt paratvAnAtaG / tasya sthAnivattvena hitve'pi na punadhitvam , 'vipratiSedhe yadbAdhitaM tadbAdhitameva' iti nyAyAt / attam atta / adAnIti / 'ADuttamasya-' ityADAgamaH / etadarthameva ADAgame dIrghoccAraNamiti bhAvaH / adAva adAma / laGi zrAd t iti sthite adaH sarveSAm / zrada iti paJcamI / 'tasmAdityuttarasya' ite paribhASayA parasyeti labhyate / 'guNo'pRkta' ityataH apRkte iti 'turustuzamyama'-' ityataH sArvadhAtuke iti karuNA ghRNA' iti cAmaraH / hujhalbhyo hedhiH / juhudhi / 'ghasibhasohali' ityato halItyanuvartya halAderiti vyAkhyAnAt / rudihi svapihi ityAdAviDAderherdhina bhavati, attAdityatra tu citvAtparatvAttAtaGi kRte sthAnivadbhAvena punadhitvaM tu 'sakRdgatau-' iti nyAyAnnetyAhuH / anye tu herdhirityatra sthAnyAdezayoyorapIkAra uccAraNArtha iti hakArasya dhakAra AdezaH / tena halItyanuvRttirna kartavyA, nApi tAtaDo dhitvaprasaGga iti sakRdgatinyAyAzrayaNamapi maastvityaahuH| adaH sarveSAm / 'ajAyegAlavayoH' Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 44 ] baalmnormaattttvbodhiniishitaa| [256 DAgamaH syAtsarvamatena / prAdat prAttAm zrAdan / prAdaH prAttam prAtta / prAdam zrAddha dhAma / adyAt pradyAtAm adyuH / adyAstAm adyAsuH / 2427 luGasanorghastR / (2-4-37) ado ghaslu syAlluGi sani c| lUditvAda / aghasat / hana 1012 hiMsAgasyoH / praNihanti / 2528 anudAttopadezavanatitanotyAdInAmanunAsikalopo jhali viGati / (6-4-37) anunAsika iti luptaSaSThIkaM padaM vanatItareSAM vizeSaNam / anunAsikAntAnAmeSAM vanatezca lopaH syAjmajAdau kGiti pare / yami rami nami gami hani manyatayo. cAnuvartate / saptamIdvayaM ca SaSThyA vipariNamyate / 'aD gAryagAlavayoH' ityataH aDityanuvartate / gAya'gAlavayorityasyAnuvRttinivRttaye sarveSAmiti, tadAha adaH parasyetyAdinA / TittvAdAdyavayavaH, tadAha Adaditi / AttAmiti / apRktagrahaNAnADAgama iti bhAvaH / vidhiliGi rUpamAha adyAditi / zapo luki ataH paratvAbhAvAd 'ato yeyaH' iti neti bhAvaH / mipaH ami yAsuTi salope savarNadIrgha adyAm adyAva adyAma / AzIliGi adyAditi siddhavatkRtyAha adyAstAmiti / luGi ad s t iti sthite luGasanorghasla / 'ado jagdhiH-' ityataH ada ityanuvartate, tadAha ada iti / ludittvasya prayojanamAha lRdittvAditi / hanadhAturaniT / praNihantIti / zapo luk / nasyAnusvAraparasavarNau / 'nargada-' iti Natvam / anudAttopadeza / UdRdantairityAdibhiH saMgRhItA anudAttopadezAH, vanati vAdikaH, tanotyAdayastu 'tanu vistAre' ityAdinA paThiSyante / etoSAmanunAsikasya lopaH syAjjhalAdau kchiti iti pratIyamAnArthaH / evaM sati muktamityAdau mucAdInAmapi makArAdilopaH syAt , tatrAha anunAsika iti lupta. SaSThIkaM padamiti / evamapyuktAtiprasaGgatAdavasthyAdAha vanatItareSAM vizaSaNamiti / anudAttopadezAnAM tanotyAdInAM cetyarthaH / tathA ca vizeSaNatvAttadantavidhau anunAsikAntAnAmanudAttopadezAnAM tanotyAdInAM vanatezcetyeSAmantasya lopaH syAdityarthalAbhAnmuktamityAdau nAtiprasaGgA, tadAha anunAsikAntA. ityataH aDityanuvartate / gAryagAlavayorityasya tvanuvRttizaGkAM nivArayituM sarveSAMgrahaNam / luGsanoH / jighatsati / praNihantIti / 'nergada-' iti Natvam / anudAttopadeza / yadyatra eteSAmanunAsikasya lopa iti vyAkhyAyeta tadA manyate. namnahamihamucmasjAdInAM cAnantyasyApi lopaH syAt , tathA ca mataH nataH naddhaH mIDhaH magna ityAdi na sidhyet , ata Aha luptaSaSThIkamiti / vanatItareSAmiti / vanateravyabhicArAdvizeSaNaM vyarthamiti bhAvaH / vatiH / iha vini 'titutra-' Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 1 siddhaantkaumudii| [adaadi'nudaattopdeshaaH| tanu kSaNu kSiNu RNu tRNu ghRNu vanu manu tanotyAdayaH / hataH nanti / 2426 vamorvA (8-4-23) upasargasthAnimittAtparasya hanternasya No vA syAdvamayoH parayoH / praharima, prahanmi praharavaH, prahanvaH / 'ho hante:-' (sU 358) iti kutvam / jaghAna jannatuH jamnuH / 2430 abhyAsAca / nAmityAdinA / vanadhAtostu anunAsikAntatvAnna vizeSaNam , avyabhicArAditi bhaavH| atrAnudAttopadezAn anunAsikAntAn darzayati yamiramIti / anudAttopadezeSu eteSAmeva paraNAmanunAsikAntatvAditi bhaavH| atha tanotItyAdInanumAsikAntAn darzayati tanutaNutirivati / manu ityantaM samAhAra. dvandvAt prathamaikavacanAntam / ete'STau tanotyAdayo'nunAsikAntA ityarthaH / 'tanu vistAre' ityArabhya 'Du kRJ karaNa' ityantA daza dhAtavastanotyAdayaH / tatra karotiranunAsikAntatvAbhAvAdiha na gRhyte| 'janasanakhanAM sanjhaloH' iti sanoterAttvasya vakSyamANatvAt so'pyatra na gRhiitH| 'vanu yAcane' iti tanAdau paThitam / tasya uvikaraNatayA udittvena ca vanatiprahaNenAprahaNAt tanAdau paThitasyApi pRthaggrahaNam / tatra tAnAdikasya vanerudittvAd 'udito vA' iti ktvAyAmiDvikalpAd 'yasya vibhASA' iti niSThAyAmiDabhAve vataH vatavAn ityudAharaNam / vanatestu bhauvAdikasya udittvAbhAvAbhiSTAyAM seTakatve'pi klini vatirityudAharaNam , tatra 'titutratathasisusarakaseSu ca' iti iniSedhAdityalam / hata iti / tasi anudAttopadezAnunAsikAntatvAnakAralopaH, 'sArvadhAtukamapit' iti taso uittvAt / nantIti / ajAdilitparakatvAd 'gamahana-' ityupadhAlope ho hanteH-' iti kutvena hasya ghH| haMsi hathaH hatha / vamorvA / 'upasargAdasamAse'pi.' ityata upasargAdityanuvartate / 'raSAbhyAM no NaH-' iti sUtramanuvartate / hantaratpUrvasya' ityato hanteriti, tadAha upasargasthAnimittAditi / Nali jahAneti sthite Aha ho hantariti / 'abhyAsAcca' ityapekSayA asyAntaraGgatvena nyAyyatvAditi bhAvaH / jannaturiti / 'gamahana-' ityupadhAlope 'ho hanteH-' iti kutvam / thali itIniSedhAjjhali viti na lopaH / lopaH syAditi / 'alo'ntyasya' ityantyasyeti bhAvaH / anunAsikAntAnudAttopadezAndarzayati yamiramIti / tanotyAdInapyanunAsikAntAndarzayati tanutaNutirivati / karotivarjitAstanotyAdayo nava, tanmadhye sanoteH 'janasanakhanAm-' ityAtvaM vakSyatIti na sa parigaNitaH, tataH kSataH kSiti ityAdInyudAharaNAni / tanotyAdInAmudittvAt ktvAyAmiDvikalpAniSThAyAM neT / anunAsikAntAnAmiti kim , zaktaH / ruddhaH / jhalIti Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 44] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [261 (7-3-55) abhyApAtparasya hantehasya kutvaM syAt / jaghanitha, jaghantha / hantA / 'Rddhano:-(pU 1366) itIT / haniSyati / hantu, hatAt / nantu / 2431 hanterjaH / (6-4-36) hI pre| bhAbhIyatayA jasyAsiddhatvAddherna luk , jahi / hanAni ha nAva hanAma / ahan ahatAm anan / ahanam / 2432 ArdhadhAtuke / (2-4-35 ) ityadhikRsya / 2433 hano vadha lingi| (2-4-42) 24311 luGi ca / (2-4-43) vadhAdezo'dantaH / bhAradvAjaniyamAdiDvikalA jahanitha jahantha, iti sthite DiNatpratyayaparatvAbhAvAnnakAraparatvAbhAvAcca 'he. hanteH-' iti kutvAprAptau abhyAsAcca / 'ho hanteH-' ityanuvartate / 'cajoH ku ghirANyatoH' ityataH kugrahaNaM ca, tadAha abhyAsAta parasyetyAdinA / jaghanitha, jaghantheti / iDabhAve nasyAnusvAraparasavau~ / jannathuH janna / jaghAna, ughana janniva janima / luTi sye irinaSedhamAzaGkayAha Rddhanoriti / han hi iti sthite 'humalbhyaH-' iti dhitve prApte hanterjaH / 'zA hau' ityato hau itra nuvRttimabhipretya zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe ho para iti / kRte jAdeze 'ato heH' : ti herlukamAzaGkaya Aha AbhIyatayeti / jahIti / hatAt hatam hata / hanAnIti / pATaH pittvena GittvAbhAvAnnopadhAlopa iti bhAvaH / ahanniti / laGastipi, 'itazca' iti ikAralope 'saMyogAntasya-' iti takAralopaH / nyAyyatvAddhalGayAdilopo m| ahnmiti| ahanva ahanma / mlaadiprktvaabhaavaanopdhaadiirghH| vidhiliDi hanyAt hanyAtAm ityaadi| AzIliGi vadhAdezaM vakSyannAha ArdhadhAtuke / itydhikRtyti| 'ado jagdhiH-' ityAdividhayo vakSyanta iti shessH| tadadhikArastha sUtramAha hano vadha / vadheti luptaprathamAkam / hano vadhAdezaH syAdArdhadhAtuke liGItyarthaH / luGi ca / hano vadhAdezaH syAd luGItyarthaH spaSTaH / vadhAdezo'danta iti / dhakArAdakAro na sukhocAraNArtha iti bhAvaH / tatprayojanaM tu anupadameva avadhIt' ityatra vakSyate / nanu AzIliki han yAditi sthite zrAdhadhAtuke pare tasya vadhAdezasya ArdhadhAtukopadeza akArAntatvAbhAvAt kim , gamyate / namyate / viGatIti kim , gantA / mntaa| jaghAna jaghnaturiti / yadyapyatra 'zrA yAsAca' ityasyApi pravRttirasti, tathApyantaraGgatvAd / 'ho hanteH-' ityupanyastam AbhIyatayeti / sannipAtaparibhASayApi heluMga neti vaktuM zakyamiti kecit / tanmanam , 'ato heH' ityArambhasAmarthyAttasyApravRtteriti nvyaaH| vadhAdezo'danta iti / tena Adezopadeze'nekAcvAd avadhIdityatra 'ekAcaH-' itIrinaSedhApravRttAviDAdau sici 'ato halAdeH-' iti prAptA vRddhirallopasya sbhani Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 ] siddhAntakaumudI / [ adAdi 'ArdhadhAtuke' ( sU 2307 ) iti viSayasaptamI / tenArdhadhAtukopadeze'kArAntasvAd 'zrato lopaH -' ( sU 2308 ) / vadhyAt vadhyAstAm / zrArdhadhAtuke kimUvidhyAdau hanyAt / 'hanteH -' ( sU 356 ) iti Natvam / prahaNyAt / zrallopasya sthAnivatvAd 'to hAde:-' ( sU 2284 ) iti na vRddhi, avadhIt / zratha catvAraH svaritetaH / dviSa 1013 zraprItau / dveSTi, dviSTe / dveSTA / dveSayati dvecyate / dveSTu, dviSTAt / dviDDhi / dveSANi / dveSai dveSAvahai / adve / 2435 dviSazca / ( 3-4-112 ) laGo bherjus vA syAt / zradvipuH, zradviSan / zradveSam / dviSyAt / dviSIta / dvitISTa / zradvikSat / duha 1014 kathaM vadhyAdityatra allopa ityata Aha viSayasaptamIti / tathA ca zrArdhadhAtuke vivakSite tatpravRtteH prAgeva vadhAdeza kRte zrArdhadhAtukapravRttiriti phalitam / tatazca zrArdhadhAtukopadeze vadhAdezasya prakArAntatvAdallopo nirbAdhaH, tadAha teneti / avadhIditi / sici allope kRte vadhAdezasya dhakArAntatayA ekActve'pyAdezopadeze anekActvena 'ekAca upadeze -' iti niSedhAbhAvAt sica i / 'ato ilAde:- ' iti vRddhistu na bhavati, 'acaH parasmin -' ityallopasya sthAnivattvAt / etadarthameva hi vadhAdezasya dantatvamAzritam / svariteta iti / ubhayapadina iti phalitam / dviprItAviti / aniT / dveSTIti / pittvena GittvAbhAvAllaghUpadhaguNa iti bhAvaH / dviSTaH dviSanti / dveti dviSTaH dviSTa / dveSmi dviSvaH dviSmaH / taGi udAharati dviSTa iti / GittvAnna guNaH / dviSAte dviSate / dvikSe dviSAye dviDddve / dviSe dviSvahe dviSmahe / SaDhoriti Sasya katvaM matvA Aha dvekSyatIti / dviDDhIti / herdhiH, Sasya jaztvena DaH, STutvena DhaH / dviSTAt dviSTam dviSTa / dveSANIti / zrATaH pittvena GittvAbhAvAd guNaH, SAtparatvANNatvam / dveSAva dveSAma | dviSTAm dviSAtAm dviSatAm / dvitva dviSAthAm dviDddvam / dveSai iti / zraTaH pittvena GittvAbhAvAd guNa iti bhAvaH / adveDiti / laGastip, guNaH, ikAralopaH, halbdhAdilopaH 'vA'vasAne' iti 'jhalAM jaz-' iti ca cartvajaztve iti bhAvaH / zradviSTAm / dviSazca / 'bherjus' iti 'laGaH zAkaTAyanasya' iti cAnuvartate, ityabhipretya zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe laGo bheriti / adviSaniti / zradveT zradviSTam zradviSTa / zradveSam zradviSva zradviSma / vidhiliGi parasmaipade zraha dviSyAditi / dviSyAtAm dviSyuH ityAdi / taGi zraha dviSIteti / dviSIyAtAm dviSIran ityAdi / AzIrliGi dviSyAstAm ityAdi / tathAha dvikSISTeti / 'lisicAvAtmanepadeSu' iti kittvAnna guNaH / dvitIyAstAmityAdi / luGi parasmaipade Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 44] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [263 prapUraNe / [prepUraNaM 'rnnaabhaavH| dhAsvathaM bAdhate kazcit ] / dondhi dugdhH| dhoti / dugdhe / dhune dhuradhve / dogdhu / dugdhi / dohAni / dhucava dhuradhvam / dohai / adhok / adoham / adugdha 'pradhugdhvam / adhukSat , adhukSata / 'lugvA duha-' (sU 2365) Aha advikSaditi / 'zala igupadhAt -' iti ksaH / advikSatAm advikSan ityAdi / taGi advikSata advikSAtAm advikSanta ityAdi / advekSyat , advekSyata / duha prapUraNa iti / ayamaniT / 'payo dogdhi' ityAdau prakRSTapUraNasyArthasyAnavagamAdAha prapUraNaM pUraNAbhAva iti ' UdhaH pUraNapratikUlIbhAva ityarthaH / UdhasaH sakAzAt kSAraNe iti yAvat / nanu apUraNazabdasya kuto'yamartha ityata Aha dhAtvartha bAdhate kazciditi / prasiddha dhAtvartha kazcidupasargo bAdhitvA arthAntaraM nayatItyarthaH / dogdhIti / 'dAdeH- iti hasya ghaH, 'jhaSastathoH-' iti takArasya dhakAraH, ghasya jaztvena gH| evaM dugdha itya / duhanti / ghotIti / hasya ghaH, catvena kaH, Satvamiti bhAvaH / dugdhaH dugdha domi duhvaH duhmaH / laTi Atmanepade Aha dugdhe iti / ghadhagAH / duhAse duhte| dhuta iti / hastha ghaH, dasya bhae dhakAraH, ghasya kaH, Satvam / duhAthe / dhugdhva iti / hasya ghaH, bhae , ghasya gaH / duhvahe duhmahe / dudoha duduhatuH duduhuH| ajantA kArava vAbhAvAt krAdiniyamAnnityamiTa-duhohitha duduhathuH duduha / dudoha duduhiba duduhima / duhe duduhAte duduhire / duduhiSe duduhAthe duduhiDve, duduhidhve / duduhe duduhivaDhe duduAhe mahe / dogdhA / dhokSyati, dhokSyate / dogdhviti / dugdhAt dugdhAm duhantu / dugdhIti / hedhiH, ghtvjshve| dugdhAt dugdham dugdha / dohAnIti / ATaH pittavAdaGittvAd guNaH / dohAva dohAma / dugdhAm duhAtAm duhatAm / dhuveti / ghatvaM bhaSa jaztvacatve Satvam / duhAthAm / dhugdhvamiti / hasya ghaH, bhaS , ghasya jaztvam / dohe iti / zrATaH pittvAdalittvAd guNa iti bhaavH| dohAvahai dohAmahai / laGi paramApade Aha adhogiti / tip ikAralopaH, halGayAdilopaH, hasya ghaH, dasya bhae, ghasya carvavikalpaH / adugdhAm aduhana / adhok adugdham adugdha / adohamite / aduha aduhm| laGastaDyAha adugdheti / hasya ghaH, takArasya dhaH, ghasya rH| aduhAtAm aduht| adugdhAH aduhAthAm / adhuradhvamiti / hasya ghaH, dasya bhaS , ghasya gaH / aduhi aduhahi aduhmahi / luki parasmaipade Aha adhukSaditi / 'zala igupadhAt-' iti ksaH / hasya ghaH, dasya bhaS , ghasya cam , Satvam / adhukSatAm adhukSan ityAdi / luGastaGayAha adhukSateti / 'ksasyAci' / ttvAnneti bhAvaH / duha prapUraNe / prapUraNaM tyAjanam / laGvadapIti / adugdha / 1 ayaM pATha kacinnopalabhyate / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 ] siddhAntakaumudI / [ zradAdi 1 1 iti lukpatte tathAsdhvamvahiSu laGvadapi / diha 1015 upacaye / upacayo vRddhiH / praNidegdhi / liha 1016 zrAsvAdane / leDhi lIDhaH lihanti / leti / lIDhe / li / lIve / ledu / lIDhAm / lIDhi / lehAni / zraleT / zralittat, zralikSata / zralikSatAm / zralIDha / anitA vahi, alihvahi / zraledayat, alecayata / caciG 1017 vyaktAyAM vAci / zrayaM darzane'pi / ikAro'nudAtto adhukSAtAm adhukSanta / adhukSayAH adhukSAthAm adhudhvam / adhuti adhukSAvahi adhukSAmahi / lugveti / ta thAs dhvam vahi eSu caturSu dantyAdiSu pareSu 'lugvA duha-' iti ksasya lukpakSe laGIva rUpANItyarthaH / tathA ca adugdha, adugdhAH adhugdhvam, 1 duhi ityapi rUpANIti phalitam / zradhodayat, adhokSyata / diha upacaya iti / upacayo vRddhiH / aniT / praNidegdhIti / 'nergada-' iti Natvam / duhradhAtuvadrUpANi / liha AsvAdana iti / aniT / leDhIti / zapo luki DhatvadhatvaSTutvaDhalopAH / lekSIti / sipi hasya DhaH 'SaDho :-' iti Dhasya ka iti bhAvaH / lIDhaH lIDha / lehni lihraH lihmaH / laTi taGayAha lIDhe iti / lihAte lihate / likSe iti / DhakaSAH / lihAthe iti sugamam / lIDhve iti / DhatvadhatvaSTutvaDhalopadIrghAH / lihe lihvahe lihmahe / leDhA / lekSyati, lakSyate / ledviti / lIDhAt lIDhAm lihantu / lIDhIti / herdhiH, DhatvadhatvaSTutvaDhalopadIrghAH / lIDhAt lIDham lIDha / lehAnIti / zrATaH pitvena GittvAbhAvAd guNa iti bhAvaH / lehAva lehAma / lIDhAm lihAtAm lihatAm / liva lihAthAm lITvam / lehai lehAvahai lehAma hai / aleDiti / laGi tipi zapo luki ikAralope halGadhAdilope hasya DhaH, cartvavikalpa iti bhAvaH / zralIDhAm zralihan / zraleT alIm alIDha / aham ali ali / alIDha lihAtAm lihata / alIDhAH zraMlihAthAm alIDhvam / alihilihnahi ali hi / kSiditi / luGi ksaH / alikSatAm alin / alitaH ityAdi / tayA alikSateti / alIDheti / 'lugvA duha-' iti ksalopapace rUpam / alikSAtAm zralikSanta / zralikSathAH, alIDAH zralikSAthAm alikSadhvam, alIDhvam / aliti / 'lugvA duha-' iti lugvikalpaM matvAha zralikSAvahi, alihnahIti / alakSyat, alekSyateti / luGi rUpe / dviSAdayazcatvAraH svaritato gatAH / cakSiG vyaktAyAM adugdhAH / adhugdhvam / aduhi / diha upacaye / upacayo vRddhiH / prANidagdhIti / 'nergada-' iti Natvam / zralikSateti / 'zala igupadhA-' iti ksaH / alikSAtAm / alikSanta / alIDheti / 'lugvA duha-' iti vA luk / alIDhAH / alIDhvam / cakSiG / darzane'pIti / 'vizvA rUpA abhicaSTe zacIbhiH ' ityatra darzanArthatvena Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 44 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [265 yujarthaH / 'vicakSaNaH prathayan / num tu na / 'anteditaH' iti vyAkhyAnAt / kArastu 'anudAtettvaprayukramAtmanepadamanityam' (17) iti jJApanArthaH / tena 'sphAyannirmophasandhi-' ityAdi sidhyati / caSTe cakSAte / 'pArdhadhAtuke' (sU 2432 ) 2136 cakSiGaH khyAj / (2-4-54) 2437 vA litti| vAcIti / gUAthasya spaSTa pratipattyarthe vivaraNa ityarthaH / ayaM darzane'pIti / zrutau 'pUrvAparaM carato mayAyaitau / zizU kIDantau pariyAto adhvaram / vizvAnyanyo bhuvanAbhicakSe / Rtnanyo vidadhajAyate punaH' ityAdau tathA darzanAditi bhAvaH / nanu cakSiGityatra imAroccAraNaM vyartham / na ca sukhoccAraNArtha taditi vAcyam , akAroccAraNenaiva tatsiddheH / nApyanudAttattvaprayuktAtmanepadArtha taditi zakyaM vaktum , GittvAdeva tatsiddheri tyata Aha ikAro'nudAtto yujartha iti / 'anudAttetazca halAdeH' iti lyuDa vAdayucpratyayArtha ityarthaH / akAramullaGghaya ikArocAraNaM tu uccAraNArthatvAbhAvapratipayarthamiti bhAvaH / vicakSaNaH prathayan iti mantraH / atra lisvaranivRttaye yucAtyaya iti bhAvaH / nanu yucpratyayArthamikArasya itsaMjJAvazyakatve numAgamaH syAdityata Aha num tu neti / kuta ityata Aha antedita iti / 'idito num dhAtoH' ityatra 'goH pAdAnte' ityasmAdante ityanuvRtteriti bhAvaH / nanvikAre yujartham anudAttetvasya itsaMjJakatvasya ca Avazyakatve tata evAtmanepadasaMbhavAdGakArocAraNaM vyarthamityAzaGkaya Aha kArastviti / DakAro nityaatmnepdaarthH| anudAttettvaprayuktaM tva tmanepadaM kadAcinna syAt , ato kAroccAraNam / ata eva 'anudAttettvaprayuktAtmanepadamanityam' iti vijJAyata ityarthaH / sphAyanniti / sphAyI vRddhAvityanudAttato'pi laTaH zatrAdezaH, na tvAtmanepadaM zAnajiti bhAvaH / vastutastu antyetkatvavyAghAtena caritArthatvAd kAroccAraNamuktArthe kathaM jJApakam, bhASye tathAnuktatvAcca / ataH pRSodarAditvakalpanayA sphAyanniti kthNcitsaadhymityaahuH| caSTe iti / 'sko:-' iti kalopaH, STutvaM ceti bhAvaH / cakSAte iti / cakSate / thAsaH sebhAve 'sko:-' iti kalope 'SaDho:-' iti Sasya katve Satve ca kRte, cakSa ckssaathe| dhvabhi 'sko:-' iti kalope Sasya jaztvena DakAre caDaDhve / cakSe cakSvahe cakSmahe / vyAkhyAtatvAditi bhavaH / yujartha iti / 'anudAttetazca halAdeH' iti yuca / antedita iti / 'idita:-' iti nuvidhau 'goH pAdAnta-' ityasmAdanta ityanuvartata iti bhAvaHH / evaM ca numAgamazaGkAnutthAnAya cakSiGa ikArasthAne'kAra evAsa. GktumucitaH / anudAttatvenaiva taDi siddhe DakAro vyartha ityAzaGkayAha kArastviti / sphAyanniti / spha yI vRddhAvityanudAtteto laTaH zatrAdezaH / cale iti / 'sko:-' Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 ] siddhAntakaumudI / [ zradAdi ( 2 - 4 - 55 ) atra bhAdhye ruzAdirayamAdezaH / zrasiddhakANDe 'zasya yo vA' ( vA 1586 ) iti sthitam / nizvAtpadadvayam / cakhyau cakhye; cakzau, cakze / 'cayo dvitIyAH -' ( vA 5023 ) iti tu na, carkhasyAsiddhatvAt / cacate / khyAtA, kzAtA / khyAsyati, khyAsyate; kzAsyati, kzAsyate / zracaSTa / cakSIta / khyAyAt, khyeyAt ; kzAyAt, ksheyaat| 2438 asyativaktivyAtibhyo 'G / ArdhadhAtuke ityanantaram 'ityanuvartamAne' iti zeSaH / cakSiGaH syAn / catiGaH khyAJ syAdArdhadhAtuke pare ityarthaH / vA liTi / catiGaH khyAJ vA syAlliTItyarthaH / atreti / 'cakSiGaH khyAJ' iti sUtrabhASye 'khzAdirayamAdezaH' iti, 'pUrvatrAsiddham' ityadhikAre 'zAJaH zasya yo vA vaktavyaH' iti ca sthitamityartha / tena puMkhyAnamityatra yatvasyAsiddhatvAt 'pumaH khayyampare' iti rutvaM neti halmaMdhinirUpaNe prapaJcitam / JittvAtpadadvayamiti / parasmaipadamAtmanepadaM cetyarthaH / cakhyau iti / khzAdezasya zasya yatvapakSe 'Ata zra NalaH' iti bhAvaH / cakhyatuH cakhyuH / bhAradvAjaniyamAtthali veT, cakhyitha, cakhyAtha cakhyathuH cakhya / cakhyau cakhyiva cariyama, krAdiniyamAdid / liTi taDi khzAnAdezasya zasya yatvapakSe Aha cakhye iti / cakhyAte cakhyire / cakhyiSe cakhyAthe cayidhve / cakhye cakhyivahne cakhyimahe ! zasya yatvAbhAvapace tvAha cakzau, cakza iti / khasya carcena ka iti bhAvaH / kRte carce tasya 'cayo dvitIyAH zari-' iti khakAramAzaGkaya nirAkaroti caya iti / atha khyAJAdezAbhAvapace Aha cacakSe iti / cacakSiSe cacakSidhve / cacakSivahe / khyAsyate iti / caSTAm cakSAtAm cakSatAm / cava cakSAthAm caDDhvam / cakSai catAva hai catAmahai / labyAha acaSTeti / zracakSAtAm acakSata / acaSThAH zracakSAthAm acaDvam / zracakSi acavahi acakSmahi / vidhilibyAha cakSIteti / AzIrliGi khzAdezasya zasya yatvapakSe zrAha khyAyAt, khyeyAditi / ' vA'nyasya - ' ityettvviklpH| zasya yatvAbhAvapakSe Aha iti kalopaH, STutvam / khzAdiriti / tena puMkhyAnamityatra 'pumaH khayyampare' iti rutvaM netyAdi pUrvArdha evoktam / zrasiddhakANDe iti / gatva prakaraNAnantaramiti zeSaH / tena paryAkhyAnamityatra zakAreNa vyavadhAnAt 'kRtyacaH' iti NatvaM na / tathA suprakhyena nirvRttaM sauprakhyaM tatra bhavaH sauprakhyIyaH, yatvasyAsiddhatvAd 'dhanvayopadhAt -' iti vuJ na, kiMtu cha eveti bodhyam / zracaSTeti / 'sko:-' iti kalopaH / STutvam / 'asyativaklikhyAti -' ityatra vidhisAmarthyAdyattvaM nAsiddham / svatantrasya khyAdhAtoH sArvadhAtukamAtraviSayatAyA vakSyamANatvAt / asyateH puSAdipAThAdaDi 1 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 44 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 267 ( 3-1-52 ) ebhyazbleraG / zrakhyat zrakhyata, akzAsIt, akzAsta / 'varjane kzAJ neSTa:' ( vA 1562 ) samacakSiSTa ityAdi / atha pRcyantA anudAttetaH / Ira 1018 gatau kampane ca / I / IrAMcakre / IritA / IriSyate / IrtAm / Irdhva / Irdhvam / airiSTa / IDa 1016 stutau / ITTe / 2436 IzaH se| (7-2-77) / 2440 IDajanordhve ca / (72-78) IzIDjanAM sedhvezabdayoH sArvadhAtukayoriT syAt / yogavibhAgo vaicitryArthaH / kzAyAt, kzeyAditi / luGi caleH sici prApte asyativakti / 'cleH sic' ityataH clarityanuvartate, tadAha ebhyazcleriti / akhyat, akhyateti / yatvapace rUpam | allopaH / vittvAdubhayapaditvAdAtmanepade'pi rUpam / kzAdezapakSe parasmaipadapatre tvAha akzAsIditi / avidhau khyAtIti yakAranirdezAd yatvAbhAvapakSe aD na bhavati / kiM tu dantatvalakSaNau sagiTau, akzAsiSTAm ityAdi / akzAsteti / Atmanepade luGi rUpam / akzAsAtAm ityAdi / akhyAsyat, akhyAsyata / akzAsyat, akzAsyata / varjane khzAJ neSTa iti / vArtikamidam / samacakSiSTeti / avarjayadityarthaH / luGi rUpam / atha pRcyantA iti / 'pRcI saMparcane' ityetatparyantA ityarthaH / Ira gatAviti / seT / Irte iti / IrAte Irate / IrSe Ithe I / Ire Irvahe Irmahe / IrAMca iti / 'ijAdezva - ' ityAm / Iriteti / IriSyate ityapi jJeyam / IrtAmiti / IrAtAm IratAm / ISvaiti / IrAthAm ityapi jJeyam / Irdhvamiti / Irai IrAva hai IrAma hai / airta airAtAm airata / airthAH airAthAm airdhvam / airi airvahi airmahi / IrIta / IriSISTa / airiSTa / airiSyata / IDa stutau / ITTe iti / takArasya STutvena TaH, Dasya carcena Ta iti bhAvaH / IDAte IDate / iD se iti sthite sArvadhAtukatvAdiDAgame aprApte IzaH se| IDajanordhve / 'iDatyarti-' ityata iDiti 'rudAdibhyaH -' ityataH sArvadhAtuka iti cAnuvartate / se dhve iti luptaSaSThI ke ityabhipretya sUtradvayaM yugapadhyAcaSTe IzIDajanAmiti / dhve ityasya pUrvatrApakarSaH, se ityasya uttaratrAnuvRttiriti bhAvaH / pratyekaM vyAkhyAne tu IzI dhvazabde pare na syAt, IDajano: sezabde pare na syAditi bhAvaH / nanu tarhi 'IzI 1 siddhe tadarthaM grahaNamityAdi puSAdiSu vakSyati / vaktIti / 'bruvo vaciH' 'vaca paribhASaNe' iti ubhayorgrahaNam / Ira / IritA / IriSyate / laGi airta airAtAm airata / airi airvahi airmahi / IzaH se / yathAzrutasUtranyAse izI dhve zabde pare Izadhve Izidhvamiti na sidhyedata mAha IzI janAmiti / vaicitryArtha iti / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 ] siddhAntakaumudI / [ adAdi IDiSe / IDidhve / 'ekadezavikRtasyAnanyatvAt' ( pa 38 ) IDiSva / iMDidhvam / 'vikRtigrahaNena prakRteragrahaNAt' aiDvam / Iza 1020 aizvarye / ISTe / IziSe Izidhve / prAsa 1021 upavezane / zrAste / ' dayAyAsazca' ( sU 2324 ) / zrasAMcakre / zrassva zradhvam / zrAsiSTa / zrazzAsu 1022 icchAyAm / AzAste zrAzAsate / zrAGpUrvatvaM prAyikam / tena 'namovAkaM prazAsmahe' iti I " DajanAM sedhvayoH' ityekameva sUtraM kuto na kRtamityata zrAha yogavibhAgo vaici - tryArtha iti / se ityasya uttaratrAnuvRttiH dhve ityasya pUrvatrApakarSa iti vaicitryayotanArtha ityarthaH / svatantrecchasya maharSerniyantumazakyatvAditi bhAvaH / IDiSe iti / IDe Iva Imahe / liTi tu IDAMcakre ityAdi / IDitA / IDiSyate / ITTAm / nanu IDiSvetyatra kathamiT sezabdAbhAvAt tatrAha ekadezeti / ekadezavikRtatvAt svazabdasya iTi IDiSva iti rUpamityarthaH / nanu tarhi IDvam ityatra kathaM neT dhvasvarUpApekSayA dhvamityasya ekadezavikRtatvAdityata zrAha vikRtIti / prakRtiprahaNe tadekadezavikRtasya grahaNam / na tu vikRtiprahaNe tadekadezavikRtAyA api prakRtergrahaNam / puruSamAnayetyukte hi andho'nandho vA puruSa zrAnIyate / andhamAnaya ityatra tu andha evAnIyate na tvanandhaH / tathA ca dhvama etve kRte dhvezabdaH, tena ca vikRtena dhvamityasya tatprakRtibhUtasya na grahaNamiti neDiti bhAvaH / iDe IDAva IDAma hai / aiTTa aiDAtAm aiData / aiTThAH aiDAthAm aiDvam / aiDi aiDvahi aiDmahi / IDIta / IDiSISTa / aiDiSTa / aiDiSyata / IzadhAturIDivat / ISTe ityAdi / zasya vazvAdinA Satve STutvamiti vizeSaH / zrAsa upavezane / Aste iti / zrasAte zrAsate / zrasse sAthe / 'dhi ca' iti salopaH / zrAdhve / zrAse zrasvahe Asmahe / ijAditvAdyabhAvAdAha dayAyAsazceti / zrasitA / zrAsiSyate / zrAstAm AsAtAm / zrassveti / sakAradvayamatra bodhyam / zrAsAthAm / dhvamiti / 'dhi ca' iti salopaH / zrasAva AsAma hai / sta AsAtAm Asata / AsthAH sAthAm zradhvam / zrasi svahi zramahi / zrAsIta AsIyAtAm / zrasiSISTa zrAsiSIyAstAm / zrasiSTati / zrasiSAtAmityAdi / AsiSyata / zrAGa: zAsu icchAyAmiti / zrAGa: paraH zAsadhAtu I 1 dhve ityasya pUrvatrApakarSaH, se ityasyottaratrAnuvRttirityevaM vicitrabodhArtha ityarthaH / iha kAzikAdau janerudAharaNamuktam / tathA hi- 'janI prAdurbhAve' ityasmAcchyanazchAndaso lug upadhAlopAbhAvazca / janiSe / janidhve / janiSva / janidhvam / 'jana janane' iti zluvikaraNasyApyupadhAlope vyatijaziSe / vyatijajJidhve / 'kartari karmavyatihAre' iti Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 44] baalmnormaa-tsvbodhiniishitaa| [266 siddham / vasa ' 023 aAcchAdane / vaste / vasse / vadhve / vavase / vsitaa| kasi 1024 gatizAsanayoH / kaMste kaMsAte kaMsate / ayamanidid ityeke-kste| tAlavyAnto'pra nidit / kaSTe kazAte / kakSe kaDDve / Nisi 1025 cumbane / niste / dantyAnto'yam / pAbharaNakArastu tAlanyAnta iti babhrAma / nisse / Niji 1026 zuddhau / niLe / nikSe / ninyjitaa| ziji 1027 zravyakta ricchAyAmityarthaH / namovAkamiti / varcaghadhi vAkaH / namazzabdasya vacanaM kurmahe ityarthaH, dhAtUna manekArthatvAt / AsivadrUpANi / vasa pAcchAdana iti / paridhAne ityarthaH / vadhve iti / 'dhi ca' iti salopaH / vabase iti / vAditvAda. ratvAbhyAsalopoti bhAvaH / vasiteti / aniTsu zabdhikaraNasyaiva vasamrahaNamiti bhAvaH / vasiSyo / vastAm / avasta / vasIta / vasiSISTa / avasiSTa / avasiSyata / kasi gatIti / vasadhAtuvat / idittvAnnumiti vizeSaH / tAlavyAnta iti| tAlavyoSmAnta ityarthaH / kaSTa iti / 'vazva-'iti zasya SaH, STutvam / kakSe iti / zasya SaH, Sasya SaDhoH -' iti kaH, Satvam / kaDDhve iti / zasya SaH, tasya jaztvena DaH, dhasya STutve. DhaH / Nisi cumbana iti / raNopadezo'yam / numi 'nazca-' ityanusvAraH, stei ityAdi / nisse ityAdi / numo'svAraH, thAsaH sebhAvaH / dantyAnto'ya meti / dntyossmaanto'ymityrthH| babhrAmeti / 'numvisarjanIyazaryavAve'pi' ti sUtre vRttyAdau dantyoSmAntatvokteriti bhAvaH / Niji zuddhAviti / Nopadeze'yam / aniTsu irita eva grahaNAdayaM seT / niGkte iti / numi ninja te iti sthite jasya kutvena gaH, tasya carvena kaH, nasya anusvAre parasavarNo kAra / nijAte / nikSe niAthe nigdhve / nije nivahe niGgmahe / liTi saMyogAtpara vAt kittvAbhAvAnnalopo na / ninije ninijAta ityAdi / nijitA / taG / namovAkamiti / 'namaste rudra manyave' ityAdi namovacanam / varcarghaJ / 'cajoH-' iti ku vam / vavase iti / vAditvAdetvAbhyAsalopau na / Nisi cumbne| babhrAmeti / num visarjanIya-' iti sUtre vRttipadamaryAdibhiruktaM 'numAdibhiH pratyekaM vyavAye Sa vamiSyate, tena nisse nissva ityatra na bhavati' iti / taccAsya sAntatve yujyte| zAntA ve tu 'vazva-' ityAdinA Satve 'SaDhoH' iti katve kavargAtparatvena SatvaM durvAramiti pratyudAharaNamidaM na saMgacchata iti bhaavH| Niji zuddhau / aniTakeSu Nijiriti nauhotyAdikasya grahaNAdayaM seDiti dhvanayati / niJjiteti / ziji avyakte zabde / pratyaye ziJjitam / AvazyakaNinyantAnDIpi shinyjinii| 'bhUSaNAnAM 1-Adezapratyayoreva sasya SatvavidhAnAdatra SatvAbhAvaH / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 ] siddhAntakaumudI / [ adAdi zabde / zite / piji 1028 varNe | saMparcana ityeke / ubhayatretyanye / zravayava ityapare / avyakte zabda itItare / piGkte / pRji ityeke / pRkre / vRjI 1026 varjane / dantyoSThayAdiH / Idit / vRkre vRjAte / vRkSe / 'idit' ityanye / vRGkte / pRcI 1030 saMparcane / pRkte / SUG 10 31 prANigarbhavimocane / sUte / suSuve / suSuviSe / sotA, savitA / 'bhUsuvo:-' (sU 2224 ) iti guNaniSedhaH / suvai / saviSISTa / zrasaviSTa, asoSTa / zIG 1032 svame / 2441 zIGaH sArvadhAtuke guNaH / ( 74 -- 21 ) 'kkGiti ca ' ( sU 2217 ) ityasyApavAdaH / zete zayAte | 2442 zIGo ruT / ( 7-1-6) zIGaH parasya jhAdezasyAto ruDAgamaH syAt / niJjiSyate / niklAm / niGka / niJjIta / niJjiSISTa / zraniJjiSTa / zraniJjiSyata / zijipijI apyevam / pRji ityeke iti / Rdupadho'yam / vRjIdhAtuH Rdupadha Idit, ato num neti bhAvaH / pRcI saMparcana iti / Rdupadho'yam / papRce ityAdi / IrAdayaH pRcyantA anudAtteto gatAH / SUGghAtuH SopadezaH, veT, GitvAttaG / sUte iti / suvAte suvate / nUSe suvA sUdhve / suve sUvade sUmahe / suSuviSe iti 'svarati -' iti iDvikalpaM bAdhitvA 'zrUyukaH kiti' iti niSedhe prApte jhAdiniyamAnnityamiT ' svaratisUti-' iti iDvikalpaM matvAha sotA, saviteti / tiGastAsA vyavadhAnAd 'bhUsuvo:-' iti na guNaniSedha iti bhAvaH / soSyate saviSyate / sUtAm / suvAtAm / sUtra sUdhvam / ATaH pitvAd guNe prApte prAha bhUsuvoriti / suvai iti / suvAvahai vAma hai / sUta suvIta / saviSISTa soSISTa ityAdi spaSTam / zIG svapne / sed GittvAttaG / zIGaH sArvadhAtuke / spaSTam / 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' ityeva siddha kimarthamidamityata zrAha kkGiIti cetyasyApavAda iti / jhasya pradAdeze sati ze ate iti sthite zIGo ruT / 'jho'ntaH' ityato jha ityanuvartate / 'pradabhyastAt' ityataH zradityanuvRttaM SaSThyA vipariNamyate, tadAha zIGaH parasya bhAde - zasyeti / ruTi ukAra uccAraNArthaH / TittvAdAdyavayavaH / zedhve iti / ' SIdhvaM tu ziJjitam' / 'maurvI jyA ziJjinI guNaH' iti cAmaraH / suSuviSe iti / 'svarati -' iti vikalpaM bAdhitvA 'zrayukaH kiti' iti niSedhe prApte krAdiniyamAnnityamiT / zIG khame / kGiti cetyasyeti / anyatra 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH ' ityanena siddhamiti bhAvaH / zIGo ruT / 'jho'ntaH' ityato jha ityanuvartate / 'adabhyastAt' ityato'diti ca / tathA ceSTAnurodhenAditi prathamAntasya SaSThayantatvamAzritya vyAcaSTe jhAdezasyAta iti / jhasyaiva ruDAgame tu zradAdezo durlabha ityadi Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 271 prakaraNam 44 ] zerate / zeSe ze / zaye zevahe / zizye / zayitA / zrazayiSTa / atha stIrayantAH parasmaipadinaH / UrNustUbhayapadI / yu 1033 mizraNe zramizraNe ca / 6443 uto vRddhirluki hali / ( 7-3-86) lugviSaye ukArasya vRddhiH syAtpiti halAdau sArvadhAtuke, na tvabhyastasya / yauti yutaH yuvanti / yuyAva / yavitA / yuyAt, iha 'uto vRddhi:-' na, bhASye 'picca luliTAm' itte DhaH / zizye iti / zizyiSe / zizyiDhve, zizyidhve / zayiteti / zayiSyate / zetAm zayAtAm zeratAm / zeSva zayAthAm zedhvam / zazayA va zAma hai / ata azayAtAm azerata / azethAH azayAthAm adhvam / azayi azevahi azemahi / zayIta / zayiSISTa / azayiSTheti / azayiSyata ityapi jJeyam / stautyantA iti / STuJ stutAvityataH prAktanA ityarthaH / UrNustUbhayapadIti / jitvAditi bhAvaH / yu mizraNe'mizraNe ceti / zramizraNaM pRthagbhAvaH / seDayam / uto vRddhirluki hali / 'nAbhyastasyAci piti sArvadhAtuke' iti civarjamanuvartate / lukIti viSayasaptamI, darzanAbhAvasya lukaH paratvAsaMbhavAt / tadAha lugviSaya ityAdinA / yautIti / guNaM bAdhitvA vRddhiH / yuta iti / pitvAnna vRddhiH yuvantIti / pittvAd vRddhayabhAve GittvAd guNAbhAve uvaGiti bhAvaH / yauSi yugraH yutha / yaumi yuvaH yumaH / yuyAveti / yuyuvatuH yuyuvuH / yuyavitha yuyuvadhuH yuyuva / yuyAva, yuyava yuyuvida yuyuvima / yaviteti / uva bAdhitvA paratvAd guNaH / yaviSyati / yau yutAt yutAm yuvantu / hau prapitvAnna vRddhiH / yuhi yut yutam yuta / Adi pittve'pi halAditvAbhAvAnna vRddhiH / pittvena vittvAbhAvAd guNaH / yavAni yavAva yavAma / ayaut zrayutAm zrayuvan / prayauH ayutam ayuta / ayam / vidhiliGayAha yuyAditi / atra yaasuddaagmshitm| tipaH pitvAduto vRddhimAzaGkayAha iha uto vRddhinaiti / kuta ityata / tyasyApyanuvRttiH vRtA / ziSye iti / 'eranekAca:-' iti yaN / zetAm / zayAtAm / zeratAm / zeSva zayAthAm / zedhvam / uto vRddhiH / 'nAbhyastasyAci piti - ' ityato niSedhAnurAha na tvabhyastasyeti / utaH kim eti / eSi / lukIti kim, sunoti / tuhoti / hali kim yavAni / yavAva / 'zraDuttamasya -' ityADAgamaH pit / piti kima yutaH / rutaH 'nAbhyastasya -' iti kim, yoyoti / roroti / sArvadhAtuke kim, yUya tU / na cAtra Gicca pinneti vyAkhyAnAnnirvAhaH zaGkayaH / 'kidAziSi' iti yAsuH kittvAt / kecittu yuyAt stuyAt ityAdAvapi ci pinnetyetadanAzritya , " Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 ] siddhaantkaumudii| [adAdikinna' 'Gicca pina' iti vyAkhyAnAt / vizeSavihitena Divena pitvasya bAdhAt / yUyAt / ayAvIt / ru 1034 zabde / 2444 turustuzamyamaH saarvdhaatuke| (7-3-65) ebhyaH parasya sArvadhAtukasya halAdestiGa ID vA syAt / 'nAbhyastasya-' (sU 2503) ityato'nuvRttisaMbhave punaH sArvadhAtukagrahaNamapidartham / ravIti, rauti / ruvItaH, rutaH / halAdeH kim-ruvanti / tiGaH kim-zAmyati / sArva. dhAtuke kim-AziSi rUyAt / vidhyAdau tu ruyAt , ruvIyAt / arAvIt / Aha bhASye iti / vyaakhyaanaaditi| 'halaH znaH zAnajjhau' iti sUtravyAkhyAvasare vacanAdityarthaH / nanu yAsuDAgamasahitasya tipaH pittvAt 'picca vinna' ityuktavacanena 'yAsuTa parasmaipadeSu' iti GittvasyApyabhAvAt 'vikThati ca' iti guNaniSedhAbhAvAd guNaH syAdityata Aha vizeSavihitenetyAdi bAdhAdityantam / 'yAsuTa parasmaipadeSu-' iti vizeSavihitena yAsuTo Divena tatsahitasya pito 'uicca pinna' iti pittvaprayuktarittvaniSedhasya bAdhAd ThittvAd guNaniSedho nirvAdha ityarthaH / AzIrliAyaha yUyAditi / ArdhadhAtukatvAnna vRddhiH / 'akRtsArvadhAtukayoH-' iti dIrghaH / yUyAstAm ityAdi / luyAha ayAvIditi / sivi vRddhiH, 'iTa iMTi' iti sijlopH| ayAviSTAm ityAdi / ayaviSyat / turustu / tu ru stu zami am eSAM samAhAradvandvAt paJcamyekavacanam / 'uto vRddhiH-' ityato halIti 'bhUsuvo' ityatastiDIti 'bruva IT' ityato IDiti 'yo vA' ityato vA iti cAnuvartate, tadAha ebhya ityaadinaa| nAbhyastasyeti / 'nAbhyastasyAci piti sArvadhAtuke' ityataH sArvadhAtuke ityanuvRttisaMbhave punaH sArvadhAtukaprahaNaM piti ityasyAnuvRttirmA bhUdityetadarthamityarthaH / ravItIti / ITpakSe halAditvAbhAvAd uto vRddhirneti bhaavH| rautIti / IDabhAve 'uto vRddhi:-' iti bhAvaH / ruvItaH, ruta iti / apittve'pi IDvikalpa iti bhAvaH / ruvantIti / antAdeze kRte halAditvAbhAvAdIDabhAne uvaGiti bhAvaH / zAmyatIti / zyanastittvabhAvAdID neti bhAvaH / AziSi rUyAditi / ArdhadhAtukatvAdIDabhAve 'akRtsArvadhAtukayo:-' iti dIrghaH / vidhyAdau tviti / AdinA nimantraNAdisaMgrahaH / ruyAt ruvIyAditi / ilAdisArvadhAtukatvAd IDvikalpa iti bhAvaH / IDabhAvapakSe halAdau piti sArvadhAtuke 'uto vRddhiH-' iti vyAcakSate saMjJApUrvakavidheranityatvAd vRddhirna bhavati / anyathA 'uta zraut' ityeva vadediti / turustu / tuH sautro dhAturiti vakSyati / apidarthamiti / ebhyaH parasya pitaH sArvadhAtukasyeti prAco vyAkhyAnaM prAmAdikam , ruvItaH stuvIta ityAdyasiddhyApatteriti bhaavH| zamyamorudAharaNaM tu zamIdhvam / abhyamIti / abhyanti / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 44 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [273 araviSyat / 'tu' iti sautro dhAturgativRddhi hiMsAsu / ayaM ca lugvikaraNa iti smaranti / tavIti, tauti / tuvItaH, tutaH / totA / toSyati / Nu 1035 stutii| nauti / navitA / Tuca 1036 zabde / kSauti / cavitA / SaNu 3037 tejane / paNauti / caNavitA / iNu 1038 prasavaNe / snauti / suSNAva / savitA / yAt / Urgun 1036 AcchAdane / 2445 UrNotervibhASA / (7-3-60) vA vRddhiH syAddhalAdau pati sArvadhAtuke / Uauti, UrNoti UrNataH Uryuvanti / Urgute UrguvAte / Urgubate / 'UrNoterAmneti vAcyam' (vA 2802 ) 2446 nandrAH sNyogaadyH| (6-1-3) acaH parAH saMyogAdayo nadarA dvirna bodhyam / nanu dhAtuThe tudhAtoradarzanAd dhAtutvAbhAvAtkayaM tataH sArvadhAtukasya vidhirityata aAha tu iti sautro dhAturiti / gativRddhi hiMsAsviti / atra vyAkhyAnameva zaram / nanu zapA vyavadhAnAdasya sArvadhAtukaparatvaM kathamityata aAha ayaM ca lugvikaraNa iti smarantIti / avyavahitatika IDvidhAnamevAtra bIjam / zamyamostu zanIdhvam abhyamIti iti vede zapo luki bodhyam / ayamaniTa halAdau sArvadhAtuke rudhA nuvat / ArdhadhAtuke tu neTa , tadAha toteti / Nu stutAviti / gopadezo'yaM seTa / yucAtuvadrUpANi / zukSNusnudhAtavaH settH| yudhAtuvadrUpANi / cukSAva / cudaNAva / suNAva iti / Sopadezo'yamiti bhAvaH / uurgunydhaaturubhypdii| seT / uto vRddhenityaM praptau UrNotervibhASA / 'uto vRddhiH-' ityato vRddhiriti halIti cAnuvartate, bhyastasya-' ityataH 'piti sArvadhAtuke' iti ca-ityabhipretya zeSapUraNena sUtra vyApTe vRddhiH syAdityAdinA / liTi 'ijAdeH-' iti 'kAsyanekAc-' iti ca Ami prApte Aha UoterAm neti / Uote vadbhAvasya vakSyamANatayA ijAditva sya anekActvasya cAbhAvAditi bhAvaH / Nali Urgu a iti sthite 'ajAdevitIyasya iti rnu iti rephasahitasya dvitve halAdizeSe nakArasya nivRttau UrunAti prApte na ndrAH sNyogaadyH| 'ekAco dve prathamasya' ityato ve ityanu. vartate / 'ajAderdvitIyarapa' ityataH ajAderiti / accAsau Adizceti karmadhArayAt zamyamozchandasi vikara gasya luki sati halAdisArvadhAtukamanantaraM saMbhavatIti kAzikAyAmuktam / ApizatAstu 'turustuzamyamaH sArvadhAtuke chandasi' iti paThanti, tanmate sUtramidaM chandasyeva / UotervibhASA / 'uto vRddhiH-' iti niye prApte vibhASeyam / halAdau kim , UrNavAni / piti kim , UrgutaH / sArvadhAtuke kim , UrNayAt / UrNoterAmneti / UrNoteMvadbhAvo vAcyaH' iti vakSyamANasya AmabhAvo'pi phalamiti bhAvaH / na ndrAH / ajAderiti vartate / sa ca krmdhaaryH| AdigrahaNasya tu Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 ] siddhaantkaumudii| [ adAdibhavanti / nuzandasya dvisvam, yasvassAsidatvAt / 'pUrvatrAsiddhIyamadvivacane' (4 127) iti svnitym| 'ubhau sAnyAsasya' (sU 2606) iti vizAt / UrjunAva uMnuvatuH UrjunuvuH / 2447 vibhASorNoH / (1-2-3) pazcamI / n , d, ra, eSAM dvandvaH, tadAha acaH parA iti / nanu Nu ityasya dvitve khaNDadvaye'pi NakAraH zrUyatetyata Aha nuzabdasya dvitvamiti / Natvasyeti / dhAtupAThe Urgu iti nakArasya kRtaNatvasya nirdezaH, dvitve kartavye tasya NatvasyAsiddhatvAdityarthaH / liGgAditi / 'ubhau sAbhyAsasya' ityasyAyamarthaHsAbhyAsasyAniterupasargasyAnimittAtparau khaNDadvayagatau nakArau NatvaM prApnuta iti / prANiNat ityudAharaNam / atra 'aniteH' iti Natve kRte 'pUrvatrAsiddhIyamadvivacane' iti NatvasyAsiddhatvAbhAvamAzritya Ni ityasya dvitvAdeva khaNDadvaye NakArazravaNasiddheH 'ubhau sAbhyAsasya' iti vacanaM 'pUrvatrAsiddhIyamadvirvacane' ityasyAnityatAM gamayatItyarthaH / UrNanAveti / nuzabdasya dvitve pUrvanakArasya 'raSAbhyAm-' iti Natvam / dvitIyasya tu 'aTakupvAG' iti na Natvam / 'ubhau sAbhyAsasya' iti liGgAdeva / vibhASorNoH / 'gAkuTAdibhyaH-' ityato Didityanuvartate, 'vija iT' ityata prakRte'nupayogastadetadAha acaH parA iti / undidiSati inTidiSati aDDiDiSati / arciciSati / 'na ndrAH' iti kim , IkSateH sani iicikssisste| saMyogAdayaH kim , prANiNiSati / aririSati / acaH parAH kim , indrIyitumicchatIti kyajantAtsani indidIyiSati / iha nakArasya dvitvAbhAve'pi dakArastu dvirucyata eva / acaH paratvAbhAvAt / nuzabdasyeti / upadeze nakAra eva / NatvaM tu 'raSAbhyAm-' ityaneneti bhaavH| pUrvatrAsiddhIyamiti patra dvivecanazabdena SASThamASTamikaM cobhayaM gRhyate / tatra SASThasya UDhimAkhyad auDiDhad ityudAharaNam / zrASTamikasya tu drogdhA drogdhA droDhA droDhA iti / ihi tripadIsthaM ghatvaDhatvAdikaM dvivacane siddhameva / asiddhatve tu tripAdIstha. kAryAtpUrvameva droD tA ityasya dvitve pazcAd 'vA duha-' iha ghatvaDhatvayoH pravRttau drogdhA droDhetyapi dvirvacanaM kadAcitsyAt / na tu drogdhA drogdheti samAnajAtIyasyaiva niyamena dvivacanaM sidhyati / kiMca SaT santa ityatra Dasya carve TakArasya dvitvaM 'pUrvatrAsiddhIyamadvitve' ityuktariti manoramAdAvuktam / ata eva sudhyupAsya ityatra dhasya jaztvena dakAre vyaktibhedAddakArasyApi dvitvaM suvacamevetyAhuH / anityamiti / ata eva hatizabdasya dvitvamaujiDhadityapi nAmadhAtRSu vakSyati / ubhau sAbhyAsasyeti / aniterityanena NatvaM kRtvA dvivacane kRte prANiNat prANiNiSatIti siddhamiti sUtramidaM jJApakamityarthaH / evaM ca praNinAyetyAdau dvitIyasya NatvAbhAvaH siddhaH / vibhaassornnoH| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 44 ] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [275 iDAdipratyayo vA Gi syAt / Urjunuvitha, Urjunavitha / UMvitA, UrNavitA / Uautu, UrNotu arNavAni UrNavai / 2448 guNo'pRkta / (7-3-61) arNoterguNaH syAdapatre halAdau piti sArvadhAtuke / vRddhayapavAdaH / paurNot / aurNoH / UrguyAt / UrguyAH, iha vRddhina, 'Dicca pinna' iti bhASyAt / UyAt / UrNa vidhISTa, UrNa viSISTa / auNuvIt prauNuviSTAm / 2446 uurnnotervibhaassaa| 7-2-6) iDAdau sici parasmaipade pare vA vRddhiH syAt / pakSe guNaH / zraurNAvat aurNAviSTAm paurNAviSuH / aurNavIt / dhu 1040 iDiti ityabhipretya rASapUraNena sUtraM vyAcaSTe iDAdIti / UrNanuvitheti / DittvapakSe guNAbhAvAduG / Urgunavitheti / GittvAbhAvapakSe guNaH / UrgunuvathuH Urgunuva / UrNanAva, UrNanava / luTi tAsi iTi uittvavikalpaM matvAha UrNa vitA, UrNaviteti / UrNaviSyati, UrguviSyati / UrNaviSyate, UrNaviSyate laGi yauNu t iti thite 'UrgAtervibhASA' iti vRddhivikalpe guNe ca prApte guNoupakne / 'Uote bhASA' ityata UNoMteriti 'nAbhyastasya-' ityataH piti sArvadhAtuke iti 'uto vRddhiH-' ityato halIti cAnuvartate, tadAha uurnnoterityaadi| vRddhayapavAda iti / 'UtirvibhASA' itei vRddhivikalpasyApavAda ityarthaH / UrNayAt ityatra vibhASoH ' iti vRddhivikalpamAzaGkayAha iha vRddhiti / bhASyAditi / tathA ca ya suTo Gittvena pittvAbhAvAnna bRddhivikalpa iti bhAvaH / na caivaM sati guNaniSedho'pi .: syAditi zaGkayam , vizeSavihitena yAsuTo chittvena Dicca pinneti pittvaprayuktaTi vaniSedhasya bAdha iti 'yu mizraNe' iti dhAtAvevoktatvAditi bhAvaH / parasmaipade a zIrliGayAha UrayAditi / akRtsArvadhAtukayoriti dIrghaH / UNUyA stAmityAdi prAtmanepade libyAha UrNaviSISTa, UrguviSISTeti / 'vibhASorNoH' iti vittvavikalpa iti bhAvaH / luchi parasmaipade aurNa It iti sthite 'vibhASorNoH' iti uttvapakSe guNAbhAve uvaGi rUpamAha auMvIditi / DittvAbhAvapakSa guNe nityaM prapte UotervibhASA / 'sici vRddhiH parasmaipadeSu' ityanuvartate, 'neTi' ityata iTIti ca, tadAha iDAdAviti / Atmanepade tu luDi aurNaviSTa, auMviSTa / aurNaviSyat , auMviSyat / zrauryAviSyata, auMviSyata / 'gAkuTAdibhyaH-' i yato viditi 'vija iT' isata iDiti cAnuvartata ityAzayenAha iDAdipratyaya ityA de| tena guNavikalpe pakSe uvng| gunno'pRkt| nAbhyastasyAci-' ityataH piti sArvadhAtu ke iti 'uto vRddhiluki hali' ityato halIti cAnuvartate, tadAha halAdAvityAdi / UoMtervibhASA / 'sici vRddhiH-' iti sUtraM 'neTi' ityata Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 ] siddhAntakaumudI / [ zradAdi 1 bhigamane / dyauti / dyotA / Su 1041 prasavaizvaryayoH / prasavo'bhyanujJAnam / sotA / zrasauSIt / ku 1042 zabde / kotA / STuJ 1043 stutau / stauti, svIti / stutaH, stuvItaH / stute, stuvIte / 'stu sudhUnbhyaH -' ( sU 2385 ) itIT / zrastAvIt / 'prAksitAt -' (sU 2276) iti Satvam / zrabhyaSTot / 'sivAdInAM vA-' ( sU 2356 ) / paryaSTot paryastaut / braJ 1044 vyaktAyAM vAci / 2450 buvaH paJcAnAmAdita Aho bruvaH / ( 3-4-64 ) bruvo laTaH parasmaipadA - 1 abhigamana iti / aniT / dyautIti / uto vRddhiH / sArvadhAtuke liTi va yudhAtuvat / dyoteti / ghoSyati / zradyauSIt / Su prasaveti / Sopadezo'yam / zraniT / sautItyAdi yudhAtuvat / evaM ku zabde ityapi / STu stutAviti / ubhayapadI aniT / 'turustuzamyamaH -' iti Ivikalpam, iDabhAvapakSe tu uto vRddhiM ca matvAha stauti stavItIti / stuvanti / stauSi, svavISi / stuthaH, stuvIthaH stutha, stuvItha / staumi, stavImi stuvaH, stuvIvaH stumaH stuvImaH / Atmanepade laTi IDvikalpaM matvAha stute, stuvIte iti / stuvAte, stuvate / stuSe, stuvISe stuvAthe studhve, stuvIdhve / stuve stuvadde, stuvIvahe stumahe, stuvImahe / liTi tuSTAva tuSTuvatuH tuSTuvuH / krAditvAtthalyapi neD bhavati / tuSTotha tuSTuvathuH tuSTuva / tuSTAva, tuSTava tuSTuva tuSTuma / tuSTuve ityAdi / stotA / toSyati stoSyate / stotu, stabIta stutAt, stuvItAt stutAm, stuvItAm stuvantu / stuhi stuvIhi stutAt stuvItAt stutam stuvItam stuta, stuvIta / stavAni statrAva statrAma / stutAm, stuvItAm stuvAtAm stuvatAm / stuSva, stuvISva stuvAthAm studhvam, stuvIdhvam / stavai stavAvahai stavAmahai / laGi zrastaut, astavIt astutAm, astuvItAm astuvan / astauH astavIH prastutam, astuvItam astuta, stuvIta / astavam zrastuva, astuvIva prastuma, asturvIma / prastuta, zrastuvIta svAtAm ityAdi / vidhiliGi stuyAt stuvIyAt ityAdi / zrAtmanepade stoSI - STetyAdi / luGi sici iDabhAve prApte Aha stusudhUJbhya iti / tathA ca 'iTa ITi' iti sijlope sici vRddhau prastAvIditi phalati / prastAviSTAmityAdi / 'stusudhUJbhyaH-' ityatra parasmaipadedhvityanuvRtterAtmanepade iT na / stoSTa stoSAtAm iTIti cAnuvartata ityAzayenAha iDAdAvityAdi / stavItIti / 'turustuzamyamaH -' iti IDvA / 'stusudhUbhyaH -' ityatra parasmaipadeSvityukteH zrAtmanepade tu neT / astoSTa / astoSAtAm / bravaH paJcAnAm / 'vido laTo vA' ityato laTo veti , 7 1-'tasya prasave yAma urvIH' ityAdau vede prasavazabdasyAbhyanujJAnArthatvadarzanAt / , Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 44 ] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [277 nAmAditaH paJcAnAM Na lAdayaH paJca vA syubavazvAhAdezaH / akAra uccAraNArthaH / thAha pAhatuH prAhuH / 2451 AhasthaH / (8-2-35 ) jhali pare / carvam / zrAttha AhathuH / 2452 vrava IT / (7-3-63) bavaH parasya halAdeH pita IT syAt / prAttha ityatra sthAnivadbhAvAtprApto'yaM 'jhali' iti thatvavidhAnAnna bhavati / bravIti brataH avanti / bate / ArdhadhAtukAdhikAre / 2453 vravo vciH| ityAdi / brU vyaktAyAM vAcIti / vaH pazcAnAm / 'parasmaipadAnAM Nalatus-' ityata uttarasUtramidam / 'vido laTo vA' ityato laTo vetyanuvartate, tadAha brabo laTa iti / AditaH pazcAnAmiti / tip tas jhi sip thas itye. pAmityarthaH / NalAdayaH paJceti / Nala atus us thal athus ityete pnycetyrthH| uccAraNArtha iti / tatprayojanamAtthetyatrAnupadameva vyaktaM bhaviSyati / aAheti / dhAtorlaTastipo galli prkRteraahaadeshH| sipasthali prakRterAhAdeze aAi tha iti sthite hasya Dhatve prApte AhasthaH / Aha iti SaSThayantam / 'jhalo jhali' ityato bhalItyanuvartate ityabhipretya zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe jhali para iti / prAha ityasya thakAraH syAjjhalIti phalitam / 'alo'ntyasya' ityantyasya bhavati / carvamiti / aAth tha iti sthite prathamathakArasya khari ceti catvaM prAttha iti ruupmityrthH| zrAhAdezasya prakArAntatve tu hakArAdakArasya thakArAdeza hasya Dhatve cA ATtha iti sya diti bodhyam / paJcAnAM NalAdyabhAvapakSe Aha va IT / 'nAbhyastasya-' ityataH pitIti 'uto vRddhiH-' ityato halIti cAnuvartate, tadAha bravaH parasyetyAdinA / nanu prAtthetyatra AhAdezasya sthAnivattvena brUtvAttataH parasya yasya IDAgamaH syAdityatra Aha yAtthetyatreti / sthAnivadbhAvAt prApto'yamIDAgamo na bhavatItyanvayaH / kuta ityata Aha jhali thatvavidhAnAditi / 'grAhasthaH' iti jhali parata AhAdezasya thatvaM vidhIyate / ITi tu sati bhalAditvAbhAvAttanirviSayaM syAt / ata pAtthetyatra ID neti vijJAyata ityarthaH / bruvantIti / bravISi nUthaH bUtha / bravImi grUvaH brUmaH / laTa Atmanepade aAha vrate iti / 'dhruvaH paJcAnAm -' ityatra parasmaipadAnAmityanuvRtterAhAdezo na / buvAte bruvate / grUSe bruvAthe brUdhve / huve brUvahe ghUmahe / bravo vciH| bruvo vacirAdezaH syAdAvartate / bruva ityetadAdimaM paJcamyantam , antimaM tu SaSTayantamityAzayenAha vravo laTa ityAdi / carvamiti / prakriyAlAghavAd 'AhastaH' ityeva suvacamityAhuH / brava Ida / halAdeH kim , bavANi / pitaH kim , mUtaH / jhalIti thtvvidhaanaaditi| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 ] siddhAntakaumudI / [ zradAdi (2-4-53) uvAca UcatuH UcuH / uvacitha, uvaktha / Uce / vaktA / bravItu, vratAt / 'Dhicca pinna' ityapitvAdIyana / pravANi vai / prayAt / ucyAt / 'asyativakti-' ( sU 2438 ) isya / 2454 vaca uma / ( 7-4-20 ) aGi pare / avocat avocata / atha zAsyanta : parasmaipadinaH / iG svAtmanepadI / iN 1045 gatau / eti itaH / 2455 iNo yaN / ( 6-4-81) ajAdau pratyaye pare / arge ityarthaH / ikAra uccAraNArthaH / uvAceti / prakiti dvitve kRte 'likyabhyAsasya-' iti saMprasAraNamiti bhAvaH / Ucaturiti / kiti dvitvAtprAg 'vacisvapiyajAdInAm -' iti saMprasAraNe dvitve kRte halAdizeSe savarNaparatvAd 'abhyAsasyAsavarNai' ityuvaGabhAve savarNadIrgha iti bhAvaH / vaciraniTsu parigaNitaH / tasya bhAradvAjaniyamAtthali veT, tadAha uvacitha, uvaktheti / iDabhAve 'coH kuH ' 'bruva IT' ityatra 'nAbhyastasya -' ityataH sArvadhAtukaprahaNasyApyanuvRtterID na / UcathuH Uca / uvAca, uvaca Uciva Ucima / krAdiniyamAdiT / Uce iti / UcAte Ucire / UciSe UcAthe Ucidhve / Uce Ucivahe Ucimahe / vakteti / vacyA - deze iNniSedhaH / vakSyati, vakSyate / bravItu vratAditi / nanu tibAdezasya tAtaGaH pivAd 'bruva IT' iti IDAgamaH syAdityatra mAha Gicceti / brUtAm bruvantu / brUhi, brUtAt brUtam brUta / bravANIti / zraTaH pittvena GittvAbhAvAda na guNaniSedha iti bhAvaH / bravAva bravAma / brUtAm bruvAtAm bruvatAm / brUSva bruvAthAm brUdhvamiti siddhavatkRtya Aha vai iti / zraTaH pittvena GittvAbhAvAd guNaH / bravAvahai bravAmahai / laGi abravIt abrUtAm abruvan / zrabravIH abrUtam abrUta / abravam abrUva abrUma / vidhiliGayAha brayAditi / brUyAtAmityAdi / AzIrlibyAha ucyAditi / vacyA deze 'vacikhepi-' iti saMprasAraNamiti bhAvaH / ucyAstAm ityAdi / zrAtmanepade zrAzIrliGi vakSISTa vatIyAstAm ityAdi / zrakitvAnna saMprasAraNam / luGi sici vacyAdeze zravac s t iti sthite zrAha zrasyatIti / zravac a t iti sthite vaca um / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe aGi para iti / 'RdRzo'Gi-' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / mittvAdantya dacaH paraH, zradguNaH, tadAha zravocaditi / zravakSyat zravakSyata / > iG tviti / 'ib adhyayane' iti dhAtustu GittvAdAtmanepadItyarthaH / iN gatAviti / 'iyo yaNa' ityAdau vizeSaNArtho NakAraH / etIti / zapo luki tipaH pitvena GittvAbhAvAd guNaH / ita iti / zrapittvena GittvAnna guNaH / i antItyatra GittvAd guNAbhAve iyaGi prApte iNo yaN / 'aci znudhAtu - ' ityataH Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 44] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [276 iyaDo'pavAdaH / yanti / iyAya / 2456 dIrgha iNaH kiti / (7-4-66) iNo'bhyAsasya dIrghaH svAskiti niTi / IyatuH iiyuH| isayitha, iyetha / ait aitAm bhAyan / iyAt IyAt / 2457 eteliGi / (7-4-24) upasargAparasya pracItyanuvRttasya aAdhikAralabdhAGgAkSiptapratyayavizeSaNatvAttadAdividhirityabhipretya zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe ajAdau pratyaye para iti / iyaDo'pavAda iti / iyaGi prApte eva tadAram mAditi bhAvaH / guNavRddhI tu paratvAdasya bAdhike / yathAayanam . AyakaH / yantIti / eSi ithaH itha / emi ivaH imH| iyAyeti / dvitve sAte uttarakharADa dvau AyAdeze 'zrabhyAsasyAsavarNe' iti iyng| atusi tu dvitva kittvAd gunnaabhaa| i i atus iti sthite 'iNo yaNa' ityuttarakhaNDasya yaNi iyaturiti sthite dIdhe iNaH / 'atra lopaH-' ityataH abhyAsasyeti vyatho liTi' ityato liTIni cA puvartate, tadAha iNo'bhyAsasyeti / Iyaturiti / bhAradvAjani yamAtthali Diti matvA Aha iyayitha, iyetheti / IyathuH Iya / iyAya, iyaya Iyiva Iyima / etaa| eSyati / etu, itAt itAm yantu / ihi, isAt itam ita / ayAni ayAva ayAma / aiditi / laDi tipa ikAralope ikAramya guNe aTo vRddhiH| prAyanniti / jherantAdeze ikAralope i an iti sthite 'igo yA.' iti yaNi kRte tasyAbhIyatvenAsiddhatvAdADiti bhAvaH / aiH aitam aita / prAyama aiva aima / vidhilibyAha iyAditi / iyAtAm iyurityaadi| AzIrliGa yAha IyAditi / 'akRtsArvadhAtukayo:-' iti dIrgha iti bhAvaH / IyAstAmityAdi / eteliGi / 'upasargAddhasva UhateH' ityata upasargAd hasva iti, 'keHNaH' ityataH aNa iti, 'ayaG yi viti' ityataH kitIti cAnuvartate, tadAha upasargAtparasyetyAdi / iha ArdhadhAtuke iti prAmAdikam / IDAgame kRte jhalAdit bhAvAditi bhAvaH / iN gatau / iyaGo'pavAda iti / yena nAprAptinyAyeneti bhAvaH / guNavRddhI tu paratvAdasya bAdhike / ayanam / zrAyakaH / dIrgha iNaH kiti / 'atra lopo'bhyAsasya' ityato'bhyAsasyetyanuvartate / 'vyatho liTi' ityato liTIti ca / kiti kim, iyAya / atra vadanti-iha dIghe kRte'pi 'abhyAsasyAsavaNe' itIyakA rUpasiddheH kitIti vyartham / na ca dIrghasyeyaDi dIrghavidhAnaM vyarthamiti vAcyam , iyatuH Iyurityatra 'vArNAdAGgaM balIyaH' iti yaNi kRte dIrghavidherAvazyakatvAt / kiM ca liTItyanuvartamAnamapIha vyarthameva, vyAvAbhAvAditi / etA / eSyati / etu / itAt / itAm / yantu / ihi / uttame tu / ayAni / ayaav| ayAma / laGmadhyame aiH / aitam / aita / uttame tu Ayam / aiv| aima / IyA Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 ] siddhaantkaumudii| [adAdiiNo'No hasvaH syAt kiti biki / niriyAt / 'ubhayata pAzrayaNe nAntAdivat' / abhIyAt / aNaH kim-sameyAt / 'samIyAt' iti prayogastu bhauvAdikasya / 2458 iNo gA luGi / (2-4-45) 'gAtisthA-' pUrvasUtreSu tadabhAvAdanuvRtterasaMbhavAt kiti liGItyeva siddhazca / kitIti tu nAnuvartate, iNa ArdhadhAtukaliDo ThittvAbhAvAt / nanvabhIyAdityatrApi hrakhaH syAdityata Aha ubhayata iti / atra ekAdezasya IkArasya pUrvAntatve upasargAnupravezAdiNdhAtutvaM na saMbhavati / parAditvena irAdhAtutvAzrayaNe tu nopasargAtparatvam , upasagaikadezasya ikArasya IkArAtmanA sattvena abh ityasya upasargatvAbhAvAt / ekAdezasya AdivattvamAzritya iNdhAtutvam, antavattvamAzritya tasya upasargAnupravezazcatyapi na saMbhavati / pUrvaparazabdAbhyAM antAdizabdAbhyAM ca virodhasya purassphUrtikatayA viruddhAtidezadvayasya yugapadasaMbhavAdityarthaH / idaM ca antAdivatsUtre bhASye spaSTam / na ca abh iti bhAntasya ekadezavikRtanyAyena upasargatvAd IkArasya parAdivattve hrakho duri iti vAcyam , lakSyAnusAreNa kvacid ekadezavikRtanyAyAnAzrayaNAditi zabdenduzekhare vistrH| samayAditi / A iyAt eyAt / sameyAdityatra ekArasya anarutvAnna hrakhaH / prahaNakasUtrAdanyatra pUrveNaiva NakAreNa pratyAhArAzrayaNAditi bhAvaH / tarhi kvacit samIyAditi prayogaH kathamityAzaGkayAha samIyAditi prayogastu bhauvAdikasyeti / 'iTa kiTa kaTI gatI' iti prazliSTasya idhAtorAzIliGi 'akRtsArvadhAtukayodIghaH' iti dI? bodhya iti bhAvaH / luGi vizeSamAha iNo gA lungi| iradhAtoH gA ityAdezaH syAlluGIti sUtrArthaH spaSTaH / agA s t iti sthite Aha gAtisthetIti / luki aiSyat / iG diti / 'akRtsArva-' iti dIrghaH / eteliGi / ihArdhadhAtuka iti svarUpakathanArtha prakSiptam , kiti liGIyetAvataveSTasiddheH / ubhayata prAzrayaNa iti / antAdizabdAvavayavavizeSavAcinau / tatra yadi pUrvasyAvayavabuddhyA ekAdeza prAzrIyate tadA tasyaiva parasya kathamAdivadbhAvaH syAt / evaM parasyAdivattve pUrvasyAntavadbhAvo na syAdekasyobhayApekSayA pAratantryavirodhAditi bhAvaH / nanvevaM rAmau ityasya 'suptiGantam-' iti padatvaM na syAt , parAditve rAmeti prakRterabhAvAt / 'yasmAtpratyayavidhistadAdestadantasya prahaNam' iti svIkArAdAma ityasya prakRtitvAt , pUrvAntatve tu paratra pratyayAbhAvAt / atrAhuH-pUrva padasaMjJA pazcAdekAdeza iti noktadoSaH / iha ca jJApakaM 'supisUti. samAH' iti / vidhyAdau samIyAditi na bhavatyeva / AzIliGi tu 'akRtsArva-' iti dIrgha kRte'pi hrakhatvena bhAvyamityAzaGkayAha bhauvAdikasyeti / iTakiTakaTItyatra Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 44 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 281 1 ( sU 2223 ) iti sico luk / zragAt zragAtAm aguH / iG 1046 adhyayane / nityamadhipUrvaH / zradhIte zradhIyAte zradhIyate / 2456 gAG liTi / ( 2-4-46 ) iGo gAG syAlliTi lAvasthAyAM vivakSite vA / zradhijage zradhijagAte zradhijagire / zradhyetA / zradhyeSyate / zradhyayai / guNAyAdezayoH kRtayorupasargasya yat / 'pUrvaM dhAturupasargeNa -' iti darzane'ntaraGgasvAd guNAtpUrva adhyayana iti / zradhiruparibhAve / uparibhAvazca paThane niyamapUrvakatvamiti bhUvAdisUtre bhASye spaSTam / nityamadhipUrva iti / dhAtupAThe vacanamidam / adhIte ityatra dhAturupasargaM na vyabhicaratIti bhUvAdisUtre bhASye / adhIta iti / 'sArvadhAtukamapit' iti GittvAd guNaniSedhe savarNadIrghaH / zrajAdau tu iyaG, tadAha adhIyAta adhIyate iti / adhISe adhIyAthe adhIdhve / zradhIye adhIva adhImahe / gAG liTi / iGa iti / 'iGazca' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / sthAnivattvAdeva Gittve siddhe GitkaraNaM 'gAGkuTAdibhyaH -' ityatra 'iNo gA luGi' ityasya grahaNAbhAvArthamiti bhASyam / nanu kRte gAGAdeze dvitve abhyAsajaztve Allope adhijage iti rUpaM vakSyati / tadayuktam, 'dvirvacane'ci' iti gAGAdeza - niSedhAd gAGAdezAt prAgeva dvitve sati uttarakhaNDasya gAdeze adhIge iti rUpA - patterityata Aha lAvasthAyAM vivakSita veti / tatra lAvasthAyAmiti vArtikama gAGAdezAt prAgeva 'dvirvacane'ci' iti sUtraM na pravartate, dvitvanimittAco'bhAvAt / vivakSite iti bhASyamate tu sutarAM 'dvirvacane'ci' iti na pravartate, anaimittikatvAditi bhAvaH / adhijagire iti / adhijagiSe adhijagAthe adhijagidhve / adhijage zradhijagiva adhijagimahe / loTi adhItAm adhIyAtAm adhIyatAm / adhISva adhIyAthAm adhIdhvam iti siddhavatkRtya Aha adhyayai iti / tatra prakriyAM darzayati guNAyAdezayoriti / 'pUrvaM dhAtuH sAdhanena yujyate pazcAdupasargeNa' iti 'suTkAtpUrvaH' iti sUtrasiddhAntAditi bhAvaH / tathA ca iTa ettve Ai vRddhau adhi i ai iti sthite guNe ayAdeze yaNiti phalitam / nanu 'pUrvaM dhAturupasargeNa yujyate pazcAtsAdhanena' ityapi pakSaH 'suTkAtpUrvaH' iti sUtrabhASye sthitaH / tathA ca adhi i ai iti sthite pUrvaM savarNadIrghe sati guNAyAdezayoH kRtayoH zradhaye 1 prazliSTasya idhAtorAzIrliGi idaM rUpam / vI gatItyatra IkAro'pi dhAtvantaraM prazliSyata iti mate tu vidhyAdiliJayapi bhavatyeveti bodhyam / gAG liTi / lAvasthAyAmiti / vArtikamate tu ekAdezAtprAgeva gAGAdeze 'dvirvacane'ci' iti sUtraM na pravartate dvitvanimittAco'bhAvAt / vivakSita iti / bhASyamate tu sutarAM na pravartate, anai Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 ] siddhAntakaumudI / [ zradAdi savarNadIrghaH prAptaH / ' Neradhyayane vRttam' ( sU 3066 ) iti nirdezAnna bhavati / zradhyaita / paratvAdiyaG, tata zrAd, vRddhiH, zradhyeyAtAm adhyeyata / zradhyaiyi abhyaivahi zradhyaimahi | adhIyIta zradhIyIyAtAm / zradhIyIdhvam / zradhIyIya / adhyeSISTa / 2460 vibhASA luGluGoH / ( 2-4-50 ) iGo gAG vA iti syAdityAzaGkaya nirAkaroti pUrva dhAturiti / sAdhanenetyasya kArakabodhakenetyarthaH, pratyayeneti yAvat / darzana ityetasya mate ityarthaH / ' pUrvaM dhAturupasargeNa yujyate pazcAtsAdhanena' iti pakSe pUrva pravRttikatvena antarAtvAt ' sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' iti guNaM bAdhitvA savarNadIrghaH prApto na bhavatItyanvayaH / kuta ityata Aha Neradhyayane vRttamiti nirdezAditi / anyathA lyuTi anAdeze adhi ina iti sthite pUrvaM savarNadIrghe tato guraNAvAdezayoH kRtayoH adhayanamiti prasaGgAditi bhAvaH / vastutastu pUrvaM dhAtuH sAdhanena yujyate ityeva bhASya samatam, pUrvaM dhAturupasargeNa naitatsAramiti bhASyokterityanyatra vistaraH / adhyAva adhyayAmahai | laDyAha zradhyaiteti / adhi zrata iti sthita 'azva' iti vRddhau yaNiti bhAvaH / adhi i zratAmiti sthite Adi vRddhau yaNi adhyetAmiti prApte Aha paratvAdiyaGiti / ATaH prAgeva paratvAdikArasya iya tata Ti vRddhau yaNi dhyeyAtAmiti rUpamityarthaH / zradhyaiyateAte / 'AtmanepadeSvanataH' ityadAdezaH / zradhyethAH adhyeyAthAm adhyedhvam iti siddha vatkRtyAha zradhyaiyi adhyaivahi zradhyai mahIti / vidhiliGyAha adhIyIteti / adhi i ta iti sthite sIyuTa suTi salope yalope adhi i ita iti sthite dhAnubhUtasya ikArasya iyaGi savarNadIrgha iti bhAvaH / zradhIyIyAtAmiti / zradhi i zratAmiti sthite sITi suTi sope adhi i IyAtAmiti sthite dhAtubhUta ikArasya iyaGi savarNadIrgha iti bhAvaH / sya ranbhAve sIyuTi sakArayakAralope adhi i I ran sthite dhAtubhUtasya ikArasya iyaGi savarNadIrghe adhIyIran, adhIyIthAH, zradhIyIyAthAm iti siddhavatkRtya Aha adhIyIdhvamiti / dhvami sIyuTi salope yalope adhi i I dhvamiti sthite iGa iyaGi savarNadIrgha iti bhAvaH / zradhIyIyeti / iTo't sIyuT salopaH / adhiya iti sthite iGa iyaGi savarNadIrgha iti bhAvaH / adhIyIvahi zradhIyImahi / zrAzIrliGapAha adhyeSISTeti / sIyuTi guNaH, yaNNa Satvam / adhyeSIyAstAm adhyeSIran / zradhyeSISThAH zradhyeSIyAsthAm adhyemittikatvAditi bhAvaH / nirdezAnna bhavatIti / 'vArNAdAnaM balIyaH' iti samA dhAnaM tu na pravartate, vyAzrayatvAditi bhAvaH / zradhyaiyateti / 'AtmanepadeSvanataH' iti Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 44] baalmnormaattttvbodhiniishitaa| [283 syAt / 2461 gAGkuTAdibhyo'JNinDit / (1-2-1) gAlAdezAskuTAdibhyazca pare'mNitaH pratyayA ThitaH syuH| 2462 ghumAsthAgApAja. hAtisAM hali / (6-4-66) eSAmAta ItsyAd halAdau vikalyArdhadhAtuke / adhyagISTa, adhyaiSTa / adhyagIpyata, adhyaiSyata / ik 1047 smaraNe / ayamapya. SoDvam / adhyeSIya adhyeSIvahi adhyeSImahi / luGi prATi adhi zrAi ta iti sthite vibhASA luGluGoH / zeSaM pUrayati iGo gAG vA syAditi / 'iGazca' ityato 'gAG liTi' ityatazca tadanuvRtteriti bhAvaH / sici adhi a gA s ta iti sthite gaakuttaadibhyo| Jca eca JNau, tau itau yasya sa miNat, sa na bhavatItyaNit / gAGa ca kuTAdayazceti dvandvAtpaJcamI / gAGiti ukArA. nubandhAd 'iNo gA luGi' ityasya na grahaNamityuktam / nApi 'gAG gatau' ityasyAtra prahaNam , tatra DakArasyAtmanepadaprApaNena caritArthatvAt / iDAdezasya gAGo kAro nAtmanepadaprApaNena caritArthaH, sthAnivattvenaiva tatsiddheH, tadAha gAGAdezAditi / evaM ca sicaH Gittve Aha ghumAsthA / 'So attakarmaNi' ityasya kRtAttvasya nirdezaH / ghu mA sthA gA pA jahAti sA eSAM dvandvAtSaSThI / 'ArdhadhAtuke' ityadhikRtam / 'pAto lopa iTi ca' ityata Ata iti 'Idyati' ityata Iditi 'anudAttopadeza-' ityataH kGiti iti cAnuvartate, tadAha eSAmityAdinA / adhyagIjhasya at / laG madhyame tu adhyathAH / adhyayAthAm / adhyadhvam / adhyeSISTeti / liGaH sIyuT / adhyeSIyAstAm / adhyeSIran / gAkuTAdibhyo / iha gAG gAtAvityasya na grahaNam , tarthatayA GakArAnubandhasya tatra caritArthatvAt / AdezaDakArastu acaritArthaH, sthAnivadbhAvenaiva taGaH siddhatvAdata Aha gAGAdezAditi / kuTAdistudAdyantargaNaH / kecittu kuTa AdiryeSAM te kuTAdayaH, kuTasya zrAdiH kuTAdiH; kuTAdizca kuTAdayazca kuTAdaya iti samAsadvayamAzritya kuTapUrvasya likhadhAtorapi grahaNAllikhanamiti prayogaH siddha ityaahuH| tacca 'ralo vyupadhAt-' iti sUtrasthena likhitvA lekhitvA lilikhiSati lilekhiSati iti vRttigranthena, 'zakuniSvAlekhane' iti sautraprayogeNa ca virudhyate / aJNiditi kim , ghabhi koTaH / pottH| Nali cukoTa / pupoTa / ghumaasthaa| 'dIcho yuDaci-' ityataH viDatItyanuvartate / AdhadhAtuka iti cAdhikriyata eva / kchiti kim , dAtA / dhaataa| halAdau kim , dadatuH / daduH / anyathA Ato lopAtparatvAdItvaM syAt / zrArdhadhAtuke kim , mAtaH / mAthaH / adhyagISTeti / sico GittvAdItvam / ik smaraNe / kakAra iha 'iNvadikaH' iti vizeSaNAryaH / erityukte tu iTa kiTa kaTItyatra prazliSTasya IdhAtorapi prahaNaM syAdi Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhaantkaumudii| [adAdi 284] dhipUrvaH / 'adhIgarthadayezAm-' (sU 613) iti liGgAt / anyathA hi 'igartha-' ityeva brayAt / 'iNvadika iti vaktavyam' ( vA 1507) / adhiyanti / adhyagAt / kecittu prArdhadhAtukAdhikAroknasyaivAtidezamAhuH, tanmate STeti / adhi a gA s ta ityatra AkArasya IkAre yaNi sicaH Satve takArasya STutvena Ta iti bhAvaH / 'gAtisthA-' iti na sijlopaH, parasmaipadAbhAvAt / adhyagI. SAtAm adhyagISata / adhyagISThAH adhyagISAthAm adhyagIDhvam / adhyagISi adhya. govahi adhyagISmahi / gADabhAvapakSe Aha adhyaSTeti / adhi A i s ta iti sthite ikArasya guNe ATo vRddhau yaNi SatvaSTutve iti bhAvaH / adhyaiSAtAm adhyai. Sata / adhyaiSThAH adhyaiSAthAm adhyaivam / 'dhi ca' iti slopH| adhyaSi adhyaiH dhvahi adhyaiSmahi / luDyAha adhyagISyateti / 'vibhASA lubluGoH' iti gAGAdeze sye tasya 'gAGkuTAdibhyaH-' iti Gittve 'ghumAsthA-' iti Ittve aTi yaNi Satvamiti bhAvaH / adhyagISyetAmityAdi / gADabhAvapakSe Aha adhyaiSyateti / adhyadhyetAmityAdi / ika smaraNe / ayamapIti / idhAtuvadayamapi dhAtunityamadhipUrvaka ityarthaH / nanu dhAtupAThe iGamadhikRtya nityamadhipUrva iti vacanAd bhUvAdisUtrabhASyAcca ige nityamadhipUrvakatvaM yuktam / asya tu tathAtve kiM pramANamityata Aha adhIgatheti / tatra hi adhIgarthetyanena smrnnaarthkdhaaturvivkssitH| igdhAtoradhipUrvakatvA. bhAve'pi smaraNAryakatve igarthetyetAvataiva smaraNArthakadhAtulAbhAt tatra adhIti vyartha syAt / ata igdhAturayaM nityamadhipUrvaka eva smaraNArthaka iti vijJAyata ityarthaH / irAvadika iti / SaSThyantAdvatiH / iNo yat kAryam 'iNo yaNa' ityAdi, tad iko bhavatItyarthaH / adhyati, adhIta iti siddhavatkRtya Aha adhiyantIti / antAdeze iyaGapavAdaH / 'iNo yaNa' iti yaNiti bhAvaH / adhyeSi adhIthaH adhItha / adhyami adhIvaH adhImaH / adhIyAya / atusi tu dvitve kRte adhi i i atus iti sthite 'iNo yaNa' iti dvitIyasya ikArasya yaNi pradhamasya ikArasya 'dIrgha iNaH kiti' iti dIrghe savarNadIpe, adhIyatuH adhIyuH / zradhIyayitha, adhIyetha adhIyathuH adhIya / adhIyAya, adhIyaya adhIyiva adhIyima / adhyetaa| adhyeSyati / adhyatu, adhItAt adhItAm adhiyantu / adhIhi, adhItAt adhItam adhIta / adhyayAni adhyayAva adhyayAma / adhyet adhyetAm adhyAyan / adhyeH adhyatam adhyeta / adhyAyam adhyaiva adhyama-iti siddhavatkRtya luNyAha adhyagAditi / iNvattvAd 'iNo gA luGi' iti gAdeze 'gAtisthA-' iti sico tyAhuH / kecittviti / ArdhadhAtukAdhikAre vArtikapAThAttadadhikAroktAnAmeva kAryA Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 44 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [285 yaena / tathA ca bhaTTiH-- 'sasItayo rAghavayoradhIyan' iti / vI 1048 gatinyAptiprajanakAntyasanakhAdaneSu / prajanaM garbhagrahaNam / asanaM kSepaNaM / veti vItaH viyanti / veSi / vemi / vIhi / avet pravItAm aviyan / aDAgame satyanekAravAdyaNiti kecit / anyan / atra IkAro'pi dhAtvantaraM prazliSyate / lukA luptatvAd 'ghumAsthA--' iti IttvaM na / adhyagAtAm / adhyagAm adhyagAva / adhyaiSyat / kecitviti / ArdhadhAtuke ityadhikAre 'iNo gA luGi' iti sUtre etadvArtikapAThasya bhASye darzanAttadadhikAroktAnAmeva kAryANAmupasthitatvAditi bhAvaH / tanmate yaNa neti / 'iNo yaN' ityasya ArdhadhAtukAdhikArasthatvAbhAvAnnAtideza ityarthaH / tena jho'ntAdeze iyaDhi savarNadIrgha adhIyantItyAyUhyam / rAghavayoradhIyanniti / 'adhIgartha-' iti SaSThI / rAghavau smarannityarthaH / adhipUrvAd igdhAtolaTaH zatari zapo luki ikArasya iyaGi savarNadIrgha adhIyaditi zatrantAt suvutpattau sau rUpam / vI gatIti / 'ajeyaM ghanapoH' iti sUtrabhASyarItyA asya ArdhadhAtuke nAsti prayoga iti zabdenduzekhare sthitam / viyantIti / ekAcvAdyaNabhAvAdiyaDiti bhAvaH / loTi vetu, vItAt vItAm viyantu-iti siddhavatkRtyAha vIhIti / herapittvena GittvAnna guNa iti bhAvaH / vItAt vItam vIta / vayAni vayAva vayAma / laGayAha avediti / aviryAnati / vI an iti sthite paratvAdaDAgamAt prAgiyaGi kRte aDAgama iti bhAvaH / matAntaramAha aDAgame satIti / lAvasthAyAmaDiti pakSa iyaDaM bAdhitvA anekAcvAd yaNi avyanniti kecidAhurityarthaH / kecidityasvarasaM sUcayati / tadvIjaM tu kRte'pyaTi yaNi kartavye zrAbhIyatayA aTo'siddhatvAdanekActvA. bhAvAdyaNabhAvAdiyavocita iti zandenduzekhare vistaraH / atreti / vI I iti NAmupasthitatvAdatideza iti bhAvaH / adhIyanniti / smarannityarthaH / rAghavayorityatra 'adhIgarthadayezA karmaNi' iti SaSTI / vI gati / aviyanniti / aDAgamAt paratvAdiyaG / aDAgame satIti / kRtAkRtaprasaGgitvamAtreNa aTo nityatvAditi bhAvaH / ataevAparitoSAt 'asiddhavadatrAbhAvAt' iti samAnAzraye yaNi kartavye aTo'siddhatvAdiyaThevocita ityAzayena vA kecidityuktam / lAvasthAyAmevADAgama iti paMkSe tu yaNeveti boyam / IkAro'pIti / prayuJjate ca 'na hi taraNirudIte dikparAdhInavRttiH' iti, vyAkhyAtaM ca manoramAyAm-karmavyatihAre taG / na ca 'na gatihiMsArthebhyaH' iti niSedhaH zaGkathaH, utpUrvasyAvirbhAvArthatvAditi / atra vadantivyatizabdaM vinA karmavyatihArakalpanaM klezAvaham / parakIyakarma ca karmavyatihAre'. pekSyate taccAtra nopAttam / parasparakaraNaM tu na saMbhavatyeva / tatazcodIte iti bhAve Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 ] siddhaantkaumudii| [ adAdi. eti ItaH iyanti / IyAt / aiSIt / yA 1041 prApaNe / prApaNa miha gatiH / praNiyAti / yAtaH yAnti / 2463 laGaH zAkaTAyanasyaiva / (3-4-111) mAdantAtparasya lalo jharjus vA syAt / ayuH, ayAn / yAyAt yAyAtAm / yAyAstAm / ayAsIt / vA 1050 gtigndhnyoH| gandhanaM sUcanam / bhA 1051 dIptI / SNA 1052 zauce / zrA 1053 pAke / dA 1054 kutsAyAM gatau / psA 1055 bhakSaNe / pA 1056 rakSaNe / pAyAstAm / apAsIt / rA 1057 dAne / lA 1058 zrAdAne / 'dvAvapi dAne' iti candraH / dAp 1056 lavane / praNidAti, pranidAti / dAyAstAm / bhadAsIt / khyA 1060 prakathane / ayaM sArvadhAtukamAtraviSayaH / 'sasthAnatvaM namaH khyAtre' ( vA 1561) savarNadIrgha vI gatIti nirdeza iti bhAvaH / IyAditi / vidhiliTi zrAzIlili ca rUpamidaM samAnam / 'sko:-' iti slopH| tatra vidhiliGi IyAtAmityAdi, AzISi tu IyAstAmityAdi, iti vishessH| aiSIditi / sici vRddhiH| yA prApaNa iti / nanu gacchatItyarthe yAtIti kathamityata Aha prApaNamiha gtiriti| NijarthastvavivakSita iti bhAvaH / prANiyAtIti / 'nargada-' iti Natvam / yayau / yaataa| yAsyati / yAtu / ayAt ayAtAm / laGaH zakaTAyanasyaiva / 'jharjus' iti 'prAtaH' iti cAnuvartate, tadAha AdantAditi / jus veti / zAkaTAyanagrahaNAdvikalpalAbha iti bhAvaH / evakArastu 'liT -' 'liDAziSi' ityuttarArtha iti bhASye spaSTam / na ca 'loTo laGvat' ityatidezAd yAntu ityatrApi jukhikalpaH zaGkayaH, 'nityaM ThitaH' ityato Gita ityanuvRtyaiva siddherlaGgrahaNasya lavadbhAvamAdAya pravRttinivAraNArthatvAt / idamapi bhASye spaSTa m / ayAniti / jusabhAve rUpam / ayAsIt / SNAdhAtuH SopadezaH / nasya tvena NatvanirdezaH / nAti / nAthAt , sneyAt / pA rakSaNe / 'eliGi' iti sUtre 'gAtisthA-' ityatra ca pibatereva grahaNAdettvasijluko na, tadAha pAyAstAm / apAsIditi / dAp lavane / ghutvAbhAvAt 'zeSe vibhASA' iti NatvavikalpaM matvAha praNidAti, pranidAtIti / ghutvAbhAvAdAzIrliDi etvam, luDi luk ca neti matvAh dAyAstAmiti / adAsIditi ca / khyA prakathane / ayaM sArvadhAtukamAtraviSaya iti| mAtrazabdo'vadhAraNe / sArvadhAtu vAsya khyAdhAtoH prayogaH, na tvArdhadhAtuka ityarthaH / kuta ityata aAha sasthAnatvamiti / 'cakSiGaH niSThA jnyeyaa| tathA codaye dikparAdhInavRttistaraNirnetyarthaH sugama iti / prnnidaatiiti| 'zeSe vibhASA-' iti NatvavikalpaH / adAsIditi / aghutvAnna sijluk / namaH Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 44] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [287 iti vArtikaM tadbhASyaM ceha liGgam / sasthAno jihvAmUlIyaH, sa neti khyAmAdezasya khzAditve prayojanamityarthaH / 'saMpUrvasya khyAteH prayogo na' iti nyA. sakAraH / prA 1061 pUraNe / mA 1062 maane| akarmakaH / 'tanau mamustatra na kaiTabhadviSaH' iti mAghaH / upasargavazenArthAntare tu sakarmakaH / 'udaraM pari. khyAJ' iti sUtre khyA sthAne 'khzAJ' iti vaktavyam / asya zakArasya pUrvatrAsiddhamityadhikAre yakAro raktavya ityuktvA 'prayojanaM sauprakhye vidhiH' ityupakramya 'sasthAnatvaM namaH syAtre' ityuktaM vArtike / tatra namadhyAhRtya namaH khyAtre iti sasthAnatvaM na bhavatIti vyAkhyAtaM bhASye / tadidaM vArtikaM bhASyaM ca khyAdhAtorasya sArvadhAtuke eva prayoga ityatra jJApakamityarthaH / tatra sasthAnapadaM vyAcaSTe sasthAno jihvAmUlIya iti / prAcInAcAryasamayAditi bhAvaH / sa neti / sa jihamAmUlIyo 'namaH khyAtre' ityatra na bhavatItyetat khyAmA. dezasya zAditvavidhau zasya yatvavidhau ca prayojanamityartha / khzAditva iti / yatvavidhAvityasyApyupal kSaNam / zakAra sthAnikayatvasyAsiddhatvAt / 'zapare visarjanIyaH' iti visarjanIya iSTaH sidhyati, jihvAmUlIyastvaniSTo na bhavatIti bhASyavArtikahRdayam / vyAdhAtorasyArdhadhAtuke'pi prayogasattve tu tRjante khyAtRzabde yakArasya zakArasthAniHsvAbhAvAd asiddhatvAbhAvAt 'zapare visarjanIyaH' ityasyApravRttau 'kupvoH-' iti jihvAmUlIyo durvAraH syAt / tatazcArdhadhAtuke sarvatra na khyAdhAtoH prayoga iti vijJAyate, jJApakasya sAmAnyApekSatvAditi bhaavH| saMpUrvasyeti / sArvadhAtuke'pIti bhAva / atra vyAkhyAnameva zaraNam / evaM ca saMkhyAti ityAdi nAstIti phalitam / saMkhyAdizabdAstu khyAtrAdezasyeti bodhyam / mA mAna iti| mAnaM parimitiriti bhAgaH, tadAha akarmaka iti / mAti ghRtaM pAtre'sminniti udAharaNam / parimitaM bhavatItyarthaH, saMgRhItaM bhavatIti yAvat / atrArthe ziSTa prayoga. saMvAdaM darzayati tanau mamustati / 'tanau mamustatra na vaiTamadviSastapodhanAbhyAgamasaMbhavA mudaH' iti naaghkaavy| tapodhanasya-nAradasya, abhyAgamena-Agamanena, saMbhavA mudaH-saMtoSAH, kaiTabhadviSaH--zrIkRSNasya, tanau-zarIre, na mamuH-parimitA na babhUvuH, AdhikyAnna saMgrahItA babhUvuriti yAvat / arthAntare tvi- pariccheda khyAtre iti / yAyamArdhadhAtuke'pi prayujyeta tarhi tRjante'sminpare 'zarapare visarjanIyaH' ityasyAH vRttyA kupvoriti jihvAmUlIyo durvAraH syAdeveti tadbhAvaH / khzAditve prajo janamiti vArtikakArAyuktiyAkupyateti bhAvaH / saMpUrvasyetyAdi / saMkhyAtItyAdiprayogo nAstyeva / saMkhyeti prayogastu khyAAdezasyeti nyaaskaaraashyH| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 ] siddhaantkaumudii| [ adAdi. mAti muSTinA' / 'nergada-' (sU 2285) ityatra nAsya grahaNam / praNimAti, pranimAti / vaca 1063 paribhASaNe / vakti vaktaH / ayamantiparo na prayujyate / bahuvacanapara ityanye / jhipara ityapare / vgdhi| vacyAt / ucyAt / avocat / vida 1064 jJAne / 2464 vido laTo vA / (3-4-83) vettelaTaH parasmaipadAnAM NalAdayo vA syuH / veda vidatuH viduH / vettha vidathuH vityarthaH / udaramiti / 'udaraM parimAti muSTinA kutukI ko'pi damasvasuH kimu' iti naiSadhakAvye / ko'pi kutukI damasvasuH- damayantyAH, udaraM muSTinA parimAti kimu parigRhNAtItyarthaH / nAsya grhnnmiti| ghuprakRtimAGiti bhASyAditi bhAvaH / evaM ca 'zeSe vibhASA'kakhAdau-' iti Natvavikalpa iti matvAda praNimAti, pranimAtIti / mamau / mamitha, mamAtha / mamiva / mAtA / mAsyate / mAtu / amAt / amAsIt / amAsyat / vaca paribhASaNa / aniT / ayamantIti / laTi prathamapuruSabahuvacanaM nAstItyarthA / bahuvacanapara iti / na prayujyata iti zeSaH / asmin pakSe puruSatraye batuvacanaM nAsti / jhipara iti / na prayujyata iti zeSaH / asmin pakSe liDAdiSvapi bahuvacanaM nAstIti bhAvaH / tatra liTi akiti 'livyabhyAsasya-' iti saMprasAraNam , uvaac| kiti tu 'vacisvAga-' iti saMprasAraNam , UcatuH / uvacitha, uvaktha / Uciva / vaktA / vakSyati / vaktu / avak / vacyAditi vidhiliGi rUpam / zrAzIliGi 'vacisvapi-' iti saMprasAraNaM matvAha ucyAditi / avocaditi / luDi 'asyativakti-' iti leraGi 'vaca um' iti bhAvaH / vida jJAna iti / aniTsu lugvikaraNasyAgrahaNAd ayaM seT / vido laTo vA / 'parasmaipadAnAM Nala tus-' ityAdisUtramanuvartate / vida iti paJcamI, tadAha vetterlaTa iti / vindatividyatyostu zena zyanA ca vyavadhAnAd nete AdezAH / mA mAne / nAsyeti / ghuprakRtimAG iti pAThAd GitAmena tatra prahaNam , tatazca 'zeSe vibhASA-' iti vikalpa eva pravartata ityAha praNimAti / pranimAtI. tyAdi / vaca paribhASaNe uvAca / vaktA / vakSyati / vaktu / vaktAt / avak / pravaktAm / ayamantipara iti / tathA ca vacanti, vakSyanti, vacantu, avacan, avocan , avakSyannityete'sAdhavaH / bahuvacanapara iti / asmin pakSe laTi madhyame vaktha / uttame tu vacmaH / liTi UcuH / madhyame Uca / uttame tu Ucima / luTi vktaarH| liGi ucyAsuH, vacyAsurityAdayo'pyasAdhavaH / jhipara iti / asmistu pakSe vaktha, vacmaH, Uca, UcimetyAdayaH sAdhava iti dik / vido laTo vA / paJcamIyaM na tu SaSThI, tena vidyativindatyoravyavahitaparasya Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 44 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [286 vida / veda vidva vidma / pakSe vetti vitta ityAdi / viveda vividataH 'uSavida-' (sU 2341) ityAmpace vida ityakArAntanipAtanAna laghUpadhaguNaH / vidaaNckaar| veditA / 2465 vidAMkurvantvityanyatarasyAm / (3-1-41) vetterloTyAm guNAbhAvo loTo luk loDantakarotyanuprayogazca vA nipaatyte| "ruSavacane na vivakSite, itizabdAt / 2466 tanAdikRbhya uH| (3-1-76) sanAdeH kRjazva upratyayaH syAt / zapo'pavAdaH / tanAdisvAdeva siddha kRngrahaNaM gaNakAryasya nityatve liGgam / tena 'na vizvasedavizvastam' ityAdi ityAdIti / vidanti / vetsi vitthaH vittha / vedmi vidvaH vidmaH / vividaturiti / vividuH / viveditha vividathuH vivida / viveda vividiva vividima / AmpakSa iti / na laghUpadhaguNa itynvyH| kuta ityata Aha akArAntanipAta. nAditi / 'uSavida-' iti sUtre videtyakArAntatvam AmsaMniyogena nipAtyata ityarthaH / Ami ato lopaH / tasya sthAnivattvAd na laghupadhaguNa iti bhAvaH / veditati / vediSyatItyapi jJeyam / vidAMkurvantvityanyatarasyAm / 'kRJ cAnuprayujyate liTi' ityuttara midaM sUtram / itizabdaH prakAre / evaMjAtIyakaM vaikalpyena pratyetavyamityarthaH / vetteriti / lugvikaraNAd vidadhAtoH loTi pare Ampratyayo nipAtyata ityarthaH / loDanteti / AmantAdvideH loDantakRJdhAtoH anuprayogazca nipAtyata iyarthaH / nanu 'vidAMkurvantu-' iti loTi prathamapuruSabahuvacanasyaiva sUtre nirdezAt kathaM lointasAmAnyAnuprayoga ityata Aha puruSeti / kurvantviti prathamapuruSo bahuvacanaM ca na vivkssitmityrthH| tayostu nAntarIyakamuccAraNamiti bhAvaH / itizabdAditi / tasya prakAravacanasya lokaprayogAnusAritvAditi bhAvaH / tanAdikRabhya uH / zapo'pavAda iti / anena zaviSaya evAsya pravRttiriti sUcitam / 'sArvadhAtuke yak' ityataH sArvadhAtukaprahaNasya 'kartari zap' ityataH kartarItyasya cAnuvRtteriti bhAvaH / teneti / gaNakAryasyAnityatayA 'zvaset' ityatra adAdigaNa kArya zapo luG na bhavatItyarthaH / vastutastu kR'grahaNasyAtra bhASye pratyAkhyAtatvAd laTo'bhAvAnete zrAdezAstadAha vetteriti / loTo lugiti / 'AmaH' iti sUtre 'mantre ghasa-' ityato lerityanuvarya zrAmaH parasya le giti vyAkurvatA matenedamuktam / niSkarSe tu tenaiva lugiti bodhyam / puruSavacana iti / prathamapuruSo bahuvacanaM cetyarthaH / parasmaipadamapyavivakSitameveti keSAMcinmate karmavyatihAre taG, vyatividAMkurutAm , vyatividAkurvAtAmityAdi jJeyam / teneti / vizvasedityatra zapo lugabhAvaH siddha iti bhAvaH / evamapyavizvastamityatreDabhAvaH kathamiti cedAgama Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 ] siddhAntakaumudI / [ zradAdi siddham / vidAMkarotu / 2467 ta utsArvadhAtuke / ( 6-4- 110 ) upratyayAntasya kRJo'kArasya ussyAtsArvadhAtuke kGiti / uditi taparasvasAmarthyAca guNaH / vikurutAt vidAMkurutAm / 'utazca -' ( sU 2334 ) iti herluk / zrabhIyatvena lukossiddhatvAdutvam / vidAMkuru / vidAMkaravANi / zravet zravittAm / 'sijabhyasta -' ( sU 2226 ) iti jherjus / zraviduH / 2468 dazva / ( 8-2-75) dhAtordAntasya padasya sipi pare ruH syAdrA / zraveH, zravat / uklajJApanAbhAvAd vizvaseditya saMbaddhamevetyAhuH / vizvastamityatra tu zrAgamazAstrasyAnityatvAd neDityAhuH / vidAM karotviti / atra viderloTi zrami loTo luki zrAmantAdvideH kRJo loDantasyAnuprayogaH / tatra loTastipi 'eru ' ityutve zapaM bAdhivA upratyaye RkArasya guNe raparatve ukArasya tibnimito guNaH / tAtaGi tu RkArasya guNe rapare tAto GittvAd ukArasya gugguNAbhAve vidAM karutAt iti sthite / ata ut / upratyayAntasyeti / 'utazca pratyaya tU-' ityatastadanutrRtteriti bhAvaH / kRJo 'kArasya uditi / 'nityaM karoteH ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / kiGatIti / 'gamahana -' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH akArasya uttve kRte tasya laghUpadhaguNamAzaGkaya zrAha tapareti / idaM sthAnivatsUtre bhASye spaSTam / vidAMkurutAmiti / vidAMkurvantvityapi jJeyam / 'na bhakurAm' iti niSedhAd 'hali ca' iti dIrgho na / herlugiti / vidAMkuru hi iti sthite 'ata utsArvadhAtuke ' ityuttvaM paramapi bAdhitvA nityatvAd 'utazca pratyayAt -' iti herlugityarthaH / tarhi sArvadhAtukAbhAvAt kathamuttvamityata zrAha zrAbhIyatveneti / vidAMkurviti / vidAMkurutAt vidAMkurutam vidAMkuruta / vidAM karavANIti / zrATaH pitvena vittvAbhAvAdukArasya guNa iti bhAvaH / vidAMkaravAva vidAMkaravAma / labyAha avediti / ilyAdinA sipo lope vizeSamAha dazca / 'sipi dhAto rurvA ityanuvRttam / da iti SaSThyantena dhAturvizeSyate, tadantavidhiH, padasyetyadhikRtam, tadAha dhAtordAntasya padasyeti / alo'ntyasyetyantyasya jJeyam / avediti / sipo halbyAdilope zAstrasyAnityatvAditi gRhANa / ata utsArva / Gkiti kim karoti / karoSi / luko siddhatvAditi / sArvadhAtukaprahaNamuttarArthameva nAtrAvazyakam / iha bhutapUrvagatyA sArvadhAtukaparatvamAzrIyata iti vRttimate tvasiddhatvavarNanasyopayogalezo'pi nAstIti jJeyam / dazca / 'sipi dhAtoruva' ityanuvartate, padasyeti 'jhalAM jazo'nte' ityasmAdanta iti ca, tadAha dhAtordasyetyAdi / sipi kim, tipi avet / dAntasya dhAtoH sipi rurvetyetAvataiveSTasiddhau padAntAnuvRttirmandaprayojanetyAhuH / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 44 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 211 asa 1065 bhuvi / zrakhi / 2466 nasorallopaH / ( 6-4-111 ) znasyAstezcAkArasya lopaH syAtsArvadhAtuke kviti / staH santi / 'tAsastyoH - ' ( sU 2111 ) iti salopaH / asi sthaH stha / asmi svaH smaH / 'ArdhadhAtuke' ( sU 2432 ) ityadhikRtya / 2470 asterbhUH / (2-4-52) babhUva / bhavitA / astu, svAt stAm santu / 2471 dhvasoreddhAvabhyAsalopazca / ( 6-4- 116 ) vo rastezcaivaM syAddhau pare'bhyAsalopazca / zrabhIyatvenairavasthA* siddatvAddherdhiH / 'ano:-' ( sU 2466 ) ityallopaH / edhi / tAtapatte evaM na / pareNa tAtaDhA brAdhAt / ' sakRdgatau - ' ( pa 41 ) iti nyAyAt / svAt stam sta / zrasAni prasAva asAma | 'astisicaH -' ( sU 2225 ) itIT / dakArasya rutvavikalpaH / avittam avitta / vedam zravidva vidma / vidyAt vidyAtAm / vidyAt vidyAstAm / pravedIt / avediSyat / asa bhuvIti / bhavanaM bhUH / sattAyAmityarthaH / zrastIti / sasya carve'pi sakAra eva bhavati, na tu takAraH, alpaprANatayA prayatnabhedAt / znasorallopaH / at iti luptaSaSThIkaM padam / na as anayordvandvAt SaSThIdvivacanam / zakan vAditvAt pararUpam / zneti zrapratyayaikadezanirdezaH / 'zrata utsArvadhAtuke' ityataH sArvadhAtuke ityanuvartate, 'gamahana -' ityataH kGitIti, tadAha zrasyetyAdinA / asterbhUH / asadhAtorbhUbhAvaH syAd zrArdhadhAtuke pare ityarthaH as hi iti sthite ghvasoreddhAvabhyAsalopazca / ghus anayordvandvaH / et hau iti cchedH| nanu as hni iti sthite 'hujhalbhyo herdhiH' iti dhitvaM paratvAd bAdhitvA 'dhvasoH -' iti sakArasya ettve kRte hujhalbhyaH paratvAbhAvAt kathaM dhibhAva ityata Aha AbhIyatveneti / tathA ca a e dhIti sthite Aha nasoriti / nanvAziSi as hi iti sthite tAtaDhaM bAdhitvA paratvAdettvaM prApnotItyata Aha tAtapakSe pattvaM neti / kuta ityata zrAha pareNeti / nanu kRte tAtaGi tasya sthAnivattvena hitvAttasminpare 'ghvasoH-' ityettvaM kuto netyata zrAha sakRdgatAviti / sakRd ekavAraM gatau pravRttau vipratiSedhe virodhe sati yadvAdhitaM tadbAdhitameva bhavati, na tu punaH pravartata iti tadarthaH / laGastipi vizeSamAha astisica iti / ikAralope prATi vRddhau 'astisicaH - ' taccintyam, vetsItyatra tiprasaGgAccartvasyAsiddhatvena dAntatvAt / znasorallopaH / 'ata ut-' iti sUtrAita ityanuvartyahaNaM tyaktuM zakyamityAhuH / nasoriti / zakandhvAditvAtpararUpamityAha nasyAstezceti / zrasyodAharaNaM rundhaH, rundhantItyAdi / kima, ruNaddhi, asti / taparakaraNamAstAmAsanityatra tyADAgame kRte tasya lopo mAbhUdityetadartham / niSkarSastu anupadaM sphuTIbhaviSyati / vaso Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262] siddhaantkaumudii| [adAdi pAsIt / bhasoralopasyAbhIyatvenAsidbhavAdATa / AstAm Asan / syAt / bhUyAt / prabhUt / sico'stezca vidyamAnasvena vizeSaNAdIena / 2472 upasargaprAdurdhyAmastiryacparaH / (8-3-87 ) upasargeNaH prAdusazca parasyAsteH sasya SaH syAdyakAre'ci ca pare / niSyAt / prAduHjyAt / niSanti / prAduHSanti / iti IDAgama ityarthaH / nanu tasAdau Diti paratvAdADAgamAtprAka 'nasoH-' ityallope sati ajAditvAbhAvAt kathamADityata Aha nasorallopasyAbhIyatveneti / AstAmiti / atra kRte ADAgame tasya lopanivRtyartha 'nasorallopaH' iti tapara. karaNam / vastutastu zrATa aAbhIyatvenAsiddhatvAdeva lopo na bhavatIti 'znasorallopaH' ityatra taparakaraNaM vyarthamiti bhASye spaSTam / Asanniti / zrAsIH prAstam aast| Asam Asva Asma / vidhiliGayAha syAditi / syAtAm syuntyiAdi / AzIrliGi ArdhadhAtukatvAd bhUbhAvaM matvAha bhUyAditi / luGi tu sici bhUbhAve 'gAtisthA-' iti sico lukaM matvAha abhUditi / tatra 'astisico'pRkta' iti IDAgamamAzaGkayAha sico'stezceti / iha bhUbhAve sati astarayamANatvAd Igneti bhAvaH / upasargaprAdurdhyAm / upasargaH prAdus anyordvndvH| iekorityadhikRtam / tatra iNa ityupasargeNa saMbadhyate, na tu prAdusi, tataH parasya asteH sasya iNaH para. tvAsaMbhavAt / korityapi asaMbhavAnna saMbadhyate / astiriti SaSTayarthe prthmaa| 'saheH sADaH saH' ityataH sa iti SaSThayantamanuvartate, mUrdhanya ityadhikRtamU / y ac anayordvandvaH / yacau parau yasmAditi vigrahaH / yakAre akAre ca pare iti labhyate / tadAha upasargeNa iti / upasagasyAdiNa ityarthaH / parasyeti / asteH sasya vizeSaNamidam / na tvasteH / tena prAdurAsIdityatra na Satvam / yakAraparakatve udAharati niSyAd, prAduSSyAditi / prAdus iti sAntamavyayam / sasya Satve pUrvasya sasya STutvena SaH / SAntatve tu prAdurvyAmiti rutvanirdezo noppdyte| acpreddhaa| etvamalontyasya, lopastu zittvAtsarvasyeti bhASyAdau spaSTam , dehi dhehi| prasiddhatvAdADiti / nanvevamATo'siddhatvAt 'znasoH-' ityallopo na bhavediti taparakaraNaM tatra vyarthamiti cet / atrAhuH-AbhAcchAstrasyAnityatAjJApanAya taparakaraNam , tena debhaturityAdi siddhamiti / syAdatat-atra kecid adgrahaNasya niSphalatve taparakaraNasya jJApanArthatvaM na sidhyet / na ca 'ata ut-' iti sUtrasthataparakaraNameva jJApanArthamastviti vAcyam , asyetyuktI gauravAdardhamAtrAlAghavAya tatra taparatvamiti suvacatvAt / tasmAdukvajJApanArthamagrahaNamAvazyakamityAhuH / upasargaprAdurdhyAm / prAdus iti sAntamavyayam / prAduSazceti pAThe prAdurvyA Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 44 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 263 yaSparaH kim-abhistaH / mRjUSa 1066 zuddhau / 2473 mRjervRddhiH / ( 7-2-114 ) mRjeriko vRddhiH syAddhAtupratyaye pare / 'viGatyajAdau veSyate -' ( vA 2057 ) / 'vazva -' ( sU 214 ) iti SaH / mArSTi mRSTaH mRjanti, mArjati 1 mamArja mamArjatuH, mamRjatuH / mamArjitha, mamA / mArjitA, mASTarza / mRDDhi | rakatve udAharati niSanti prAduSyantIti / mRjUS zuddhAviti / UdittvamivikalpArtham / 'SidbhidAdibhyo'G' ityarthaM vittvam / vastutastu bhidAdigaNe mRjAzabdapAThAdeva siddheriha SitkaraNamanArSamityAhuH / mRjevRddhi: / 'iko guNavRddhI' iti paribhASayA ika ityupasthitam / mRjerityavayavaSaSThI, tadAha mRjeriko vRddhiH syAditi / 'dhAtoH svarUpagrahaNe tatpratyaye kAryavijJAnam' iti paribhASA - mabhipretya Aha dhAtupratyaye para iti / dhAtorvihite pratyaye ityarthaH / tena parimRDbhyAmityatra na vRddhiriti bhAvaH / gaNApavAdo'yam / kiGatyajAdau veSyata iti / bhRjervRddhiriti zeSaH / 'iko guNavRddhI' iti sUtrabhASye idaM paThitam / vazceti Sa iti / mRj ti iti sthite RkArasya vRddhau raparatve jakArasya vazceti Satve takArasya STutvena TakAre mASTati rUpamityarthaH / mRSTa iti / GittvAnna vRddhiH nApi guNa iti bhAvaH / mRjanti, mArjanti iti / kGityajAdAviti vRddhivikalpa iti bhAvaH / mArtti mRSThaH mRSTha / mAjmi mRjvaH mRjmaH / mamArjeti / gali sRjerbRddhiriti bhAvaH / atusAdAvajAdau kiti vRddhivikalpaM matvAha mamArjatuH, mamRjaturiti / mamArjuH mamRjuH ityapi jJeyam / UdittvAdiDvikalpaM mRjervRddhiM ca matvAha mamArjitha, mamATheti / iDabhAve jasya vrazceti SaH / thasya Tutvena Tha iti bhAvaH / mamArjathuH, mamRjathuH mamArja, mamRja / mamArja mamArjiva, mamRjiva, maimRjva mamArjima, mamRjima, mamRjma / luyyAha mArjitA, mArketi / UdittvAdiTi miti nirdezo na yujyata iti prAcAM SAntapAThaH prAmAdikaH / parasyati / ayamasteH sasya vizeSaNaM na tvasteH tena prAdurastItyatra na Satvam / upasargetyAdi kim, dadhi syAt / asteH kim, parisRjati / mRjU zuddhau / ayaM na Sit, bhidAdipAThasAmarthyAt / mRjervRddhiH / guNApavAdaH / dhAtoH svarUpagrahaNe tatpratyaye kAryavijJAnamityAha dhAtupratyaya iti / dhAtupratyaye kim, kaMsaparimRDbhyAm / kiGatyajAdAviti / etaccAnyeSAM vaiyAkaraNAnAM matam 'iko guNavRddhI' iti sUtre 1 - ' mRjU' iti SakArarahitapATha eva bahutropalabhyate / 2 - kecitviha krAdiniyamAnnityamiTamAhuH, krAdiniyamasya naJ - vetyubhayaprApitaniSedhaniyAmakatva svIkArAt / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 ] siddhAntakaumudI / [ zradAdi " zramArT / zramArjam / zramArjIt, amArcIt / rudir 1067 zrazruvimocane / 2474 rudAdibhyaH sArvadhAtuke / ( 7-2-76) rud, svap, zvas, an, jat emyo valAdeH sArvadhAtukasyeT syAt / roditi ruditaH / hau paratvAdiTi ghitvaM na / rudihi / 2475 rudazca paJcabhyaH / ( 7-3 - 68 ) halAdeH pitaH sArvadhAtukasyApRkrasya Id syAt / 2476 aD gArgyagAlavayoH / tadabhAve ca 'mRjervRddhiH' iti bhAvaH / mArjiNyati, mAdayati / mATu, mRSTAt mRSTAm mArjantu, mRjantu / mRDDhIti / hairapitvena vittvAnna vRddhiH / vrazvAdinA jasya SaH, herdhiH, Sasya jaztvena DaH, dhasya STutvena DhaH / mRSTAt mRSTam mRSTa mArjAni mArjAva mArjA / labyAha zramArT iti / tipa ikAralope vRddhau paratve ilyAdinA takAralope vrazvAdinA jasya SaH, tasya jaztvaca iti bhAvaH / dhamRSTAm zramArjan, amRjan / zramArT zramRSTam amRSTa / zramArjamiti / amRjva amRjma / mRjyAt mRjyAtAm / mRjyAstAm / zramArjIt, zramArttIditi / UdittvAdivikalpa iti bhAvaH / iTpakSe mArjiSTAm zramArjiSurityAdi sugamam / iDabhAve zramASTam zramArttuH / zramArttIH zramArdham zramArSTa / zramAm zramAdamA / zramArjiSyat, zramAt / rudituririt seT / rudAdibhyaH / iDvala derityanuvRttiM matvAha balAderiti / rudita iti / vitvAnna guNaH / rudanti / rodiSi rudithaH ruditha / rodimi rudivaH rudimaH / ruroda rurudatuH / ruroditha / rurudiva rurudima / roditA / rodiSyati / roditu, ruditAt ruditAm rudantu | ru3i hi iti sthite 'hujhalbhyaH-' iti dhitvamAzaGkayAha hau paratvAditi / rudihIti / herapittvena GittvAnna laghUpadhaguNa iti bhAvaH / ruditAt ruditam rudita / rodAni rodAva rodAma / rudazca paJcabhyaH / ' nAbhyastasya -' ityataH piti sArvadhAtuke iti 'uto vRddhiH-' ityato halIti 'guNo'pRkte' ityataH zrapRkte iti 'brava ITU' ityata IDiti cAnuvartate / ruda iti paJcamI / rudAdibhya iti vivakSitam ityabhipretya sUtrazeSaM pUrayati halAderityAdinA / zraDgArgyagAlavayoH / anayormate rudAdibhyaH paJcabhyaH parasya halAdeH pitaH sArvadhAtukasya apRktasya zrAgamaH syAditi spa bhASyakRtA svIkRtam / mRDDhIti / 'hujhalbhyaH -' iti herdhiH / SatvaSTutvajaztvAni / valAdeH sArvadhAtukasyeti / valAdeH kim rudanti / sArvadhAtuke kim, svapta dhitvaM neti / sakRdgatAviti nyAyAt, herdhiriti sthAnyA dezayori " uccAraNArtha ityAdiprAguktasamAdhAnAdveti bhAvaH / rudazva / paJcabhyaH kim, jAgarterlaGi zrajAgaH / prakRtipratyayetyAdi / halAdipitsArvadhAtukA pRkvApekSatvAcca Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 44] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [265 (7-3-66) arodIt, arodat aruditAm arudan / arodIH, arodaH / arodam / prakRtipratyayavizeSApekSAmyAmaDIDmyAmantaraNasvAdyAsuT / ruyAt / arudat, arodIt / bhi va 1068 zaye / svapiti svpitH| suSvApa suSupatuH suSupuH / suSvapitha, sunvaya / 2477 suvinirdurvyaH supisUti. smaaH| (8-3-88) ebhyaH supyAdeH sasya SaH syAt / 'pUrva dhAturupasargeNa STo'rthaH / arodIriti / aruditam arudita ityapi jJeyam / arodamiti / arudiva arudima ityapi jJayam / nanu listipi yAsuTaM bAdhitvA paratvAd 'aDgA >gAlavayoH' iti 'ruzca paJcabhyaH' iti ca aDITau syAtAmityata Aha prakRti pratyayeti / halAdipitsArvadhAtukApRktApekSatvAccetyapi jJeyam / luki 'irito vA' ityaGpakSe Aha arudaditi / aGabhAvapakSe tvAha arodIditi / 'astisica:-' iti IT / 'rudazca paJcabhyaH' iti tu neha pravartate, sicA vyavahitatvAt / triSvap zaya iti / Sopadezo'yam / adhidhAtuke aniT / svapitIti / 'rudAdibhyaH' iti iTa / svapita iti / svapanti / svapiSi khapithaH svapitha / svapimi svapivaH svapimaH / suSvApeti / dvitve 'livyabhyAsasya-' iti saMprasAraNe pUrvarUpe AdezasakAratvA Satvamiti bhAvaH / suSupaturiti / 'vacisvapi-' iti saMprasAraNe kRte dvitvAdI|te bhAvaH / suSupurityapi jJeyam / suSvapitha, suSvaptheti / bhAradvAjaniyamAtthali veDiti bhAvaH / suSupathuH suSupa / suSvApa, suSvapa suSupiva suSupima / suvinirdurvyH| kRtasaMprasAraNasya svapdhAtoH supItyanena grahaNam / sUtItyanena sUtizabdaH kRdanto gRhynte| sametyanenApi samazabdasya grahaNam / SaSThayarthe prathamA / 'saheH sADaH saH' ityataH sa iti SaSThayantamanuvartate / mUrdhanya ityadhi. kRtam tadAha ebhyaH supyAderiti / suSuptiH, suSUtiH, suSama ityudAharaNAni / atra kRtasaMprasAraNasya svapdhAtograhaNAt susvapna ityatra na Satvamiti bhASyam / nanveSaM sati suSuSupaturi yatra supUrvasya svapadhAtoH kathaM Satvam / kRtasaMprasAraNasya hi svapadhAtoH Satvam / tatra yadi svap atus iti sthite pUrva dvitve kRte pazcAd 'vacisvapi ' iti saMprasAraNaM tadA halAdizeSe uttarakhaNDasyaiva 'vacisvapi-' iti saMprasAraNam , na tvabhyAsasya / atusaH kita uttarakhaNDavyavahitatvAt , 'na saMprasAraNe bahiraGgatvamaDIToH / arudaditi / 'irito vA' ityaG / arodIditi / 'astisica-' iti IT / 'rudazca-' ityanena tu na, sicA vyavadhAnena rudAdeH paratvAbhAvAt / suSupaturiti / 'vacisvapi-' iti saMprasAraNam / tato dvitvam / supisUtisamA iti / sUtIti klinantaH / sameti pacAdyajantaH / suSuptiH / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhaantkaumudii| [adAdi 266 ] yujyate' / kiti liTi paravAtsaMprasAraNe Satve ca kRte dvisvam / 'pUrvatrAsiddhIyamadvirvacane' (1 127) suSuSupatuH suSuSupuH / piti tu dvisve'bhyAsasya sapra. sAraNam / SatvasyAsiddhasvAttataH pUrva 'halAdiH zeSaH' (sU 2176 ) / nitya. svAJca / tataH supirUpAbhAvAba paH / susuSvApa / susvaptA / astapIt , asvapat / saMprasAraNam' iti niSedhAcca / tatazca su sasup atusityatra pUrvakhaNDasya kRtasaMprasAra. NatvAbhAvAt kathaM Satvam / uttarakhaNDasya ca su ityupasargAdavyavahitaparatvAbhAvAtkathamanena Satvam , iNakavargAbhyAM paratvAbhAvena AdezapratyayayoH ityasthApyuttarakhaNDe apravRtteH / yadi tu paratvAtpUrva saMprasAraNe kRte pazcAd dvitvaM tarhi supa ityasya dvitvapravRtteH prAgeva Satvamiti vaktavyam / tattu na yujyate / 'pUrva dhAtuH sAdhanena yujyate pazcAdupasargaNa' iti paribhASayA su ityupasagesaMbandhasya dvitvAtprAgapravRtteH / tathA ca kRtasaMprasAraNasya akRtaSatvasya sup ityasya dvitve uttarakhaNDasyeva 'AdezapratyayayoH' iti SatvaM syAt / na tu pUrvakhaNDasya 'sAtpadAdyoH' iti niSedhAta / kRte halAdizeSe su iti pUrvakhaNDasya subapatvAbhAvena 'suvinirdurvyaH-' ityasyApyapravRttiH / na ca ekadezavikRtasyAnanyatvaM zaGkayam , evamapyabhyAsasyAnarthakatvena arthavadgrahaNaparibhASayA Satvasya tatrAprApteH / tasmAdiha suSuSupaturityatra pUrvakhaNDe SatvaM durupapAdamityAzaGkayAha pUrva dhAturityAdinA / lakSyAnurodhAdiha 'pUrva dhAturupasargeNa yujyate pazcAtsAdhanena' ityAzrIyate / tatazca dvitvAtprAgeva paratvAtsaMprasAraNe sati sup ityasya su ityupasargapUrvakatvamAdAya Satve ca kRte sati punaH prasaGgavijJAnAt Sup ityasya kRtaSatvasya dvitve sati khaNDadvaye'pi SakArazravaNaM nirbAdhamityarthaH / taduktaM bhASye- 'SupibhUto dvirucyate' iti / nanu kRtaSatvasya kathaM dvitvam , dvitve kartavye SatvasyAsiddhatvAdityata Aha prarvatrA. siddhIyamiti / nanu tarhi susuSvApetyatrApi pUrvakhaNDe SatvaM zrayetatyata zrAha piti tviti / piti Nali kittvAbhAvAd 'vacikhapi-' ityasyApravRttau kRte dvitve 'liTyabhyAsasya-' iti pUrvakhaNDasya saMprasAraNam / su sup svap a iti sthite 'suvinidurya:-' iti SatvasyAsiddhatvAd halAdizeSa ityarthaH / nityatvAcceti / kRte akRte ca Satve halAdizeSasya prApteriti bhAvaH / tata iti| halAdizeSottaraM su ityasyaiva sthityA sup iti rUpasyAbhAvAna Sa ityrthH| ekadezavikRtatvAdananyanve'pi abhyAsuSUtiH / suSamA / viSamaH / advirvacana iti| tena Satvasahitasya. dvitvam / supi ruupaabhaavaaditi| 'ekadezavikRtamananyavat' iti tu na pravartate / tasya sthAnivatsUtrazeSatvAt / Satvasya traipAdikatvena tatkArya prati sthaanivttvaabhaavaadityaahuH| vastutastu 'sthAnivadAdeza-' ityetat prati tripAdI siddhatyuktam / tasmAdiha samA. Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 44] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [267 svapyAt / supyAt / suSupyAt / asvApsIt / zvasa 1066 prANane / zvasiti / shvsitaa| azvasIt , azvasat / zvasyAtAm / zvasyAstAm / 'jhayantaSaNa-' (sU 2266 ) iti na vRddhiH / azvasIt / ana 1070 ca / praniti / bhAna / anitA / pAnIt , aAnat / 2478 aniteH| (8-4-16) upasargasthAnimittAtparasyAnitenasya NaH syAt / prANiti / jakSa 1071 bhakSahasanayoH / jatiti jakSitaH / 2476 adabhyastAt / (7-1-4) jhasya atsyAt / antApavAdaH / jakSati / 'sijabhyasta-' (sU 2226) iti jharjus / ajanuH / ayamantassthAdirityujjvaladatto babhrAma / rudAdayaH paJca gatAH / sasyArthavattvAbhAvAnna Sa iti draSTavyam / svaptA / svapsyati / svapitu, svapitAt svapitAm svapantu / svapihi, svapitAt svapitam svapita / svapAni svapAva svapAma / laGyAha asvapIt, asvapaditi / 'rudazca paJcabhyaH' iti ITi 'aDgAryagAlavayoH' ityaTi ca rUpe / anyAni rudivadrUpANi / libyAha supyAditi / 'vacisvapi-' iti saMprasAraNamiti bhAvaH / 'suviniPage #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 ] siddhAntakaumudI / [ zradAdi jAgR 1072 nidrAcaye / jAgarti jAgRtaH jAgrati / 'uSavida -' ( sU 2341 ) ityAmvA / jAgarAMcakAra, jajAgAra / 2480 jAno'vici* raNaGitsu / ( 7-3-85) jAgateMrgugaH syAdvicirAga DinAyo 'nyasminvRddhi. viSaye pratiSedhaviSaye ca / jajAgaratuH / ajAgaH ajAgRtAm / abhyastatvAjjus / krIDan ramamANaH" ityupaniSadi cavargatRtIyAditvasya nirvivAda tvAditi bhAvaH / jAgRdhAtuH RkArAntaH sed, jAgartIti / tipi zapo luki RkArasya guNe raparatvam / jAgRta iti / GittvAnna guNaH / jAgratIti / 'jakSityAdayaH SaT' ityabhyastasaMjJAyAm 'adabhyastAt' iti pheradAdezaH / GittvAdguNaniSedhe RkArasya yaNiti bhAvaH / jAgarSi jAgRthaH jAgRtha | jAgarmi jAgRva jAgRmaH / liTi 'kAsyanekAc-' iti nityamAmi prApta zrAha upavidetyAm veti / jAgarAmiti / Ami RkArasya guNo raparatvaM ceti bhAvaH / zramabhAve zrA jajAgAreti / atusAdau kittvAdgaNaniSedhe prApte jAno'vi / jAna iti SaSThI / 'miderguNaH' ityato guNa ityanuvartate, tadAha jAgarterguNaH syAditi / zraviciNNalGitsviti cchedaH / vi ciN l Git eSAM dvandve naJsamAsaH, tadAda viviraNaGiyo'nyasminniti / ciNaparyudAsAd vRddhiviSare 'pyasya pravRttiH / GitparyudAsAd guNapratiSedhaviSaye'pyasya pravRttiH, tadAha vRddhiviSaye pratiSedhaviSaye ceti / jajAgaraturiti / atra kitve'pi guNaH / jajAgaruH / jajAgaritha jajAgarathuH jajAgara / jajAgAra, jajAgara jajAgariva jajAgarima / vicirAgaltsui tu na guNaH / vi-jAgRviH / ciN - - ajAgAri / gal- jajAgAra | Git -- jAgRtaH / vRddhiviSaye yathA-- khuli jAgarakaH / pratiSedhaviSaye ythaa-jjaagrtuH| kittve'pi guNa ityAdyUtyam / jAgaritA / jagariSyati / jAgarnu, jAgRtAt jAgRtAm jAgratu / jAgRhi jAgRtAt jAgRtam jAgRta jAgarANi jAgarAva jAgarAma / labdhAha ajAgariti / tipi ikAralope ilyAdinA takAralope rephasya visarga iti bhAvaH / abhyastatvAllaDo pheradAdeze prApte zrAha zrabhyastatvAjjusiti / 'sijabhyastavidibhyazca' ityaneneti bhAvaH / jakSityAditvAdabhyastatvam / vAdatvAt / 'nAbhyastAcchatu:' iti niSedhena 'jan' iti numazchAndasatve'pi jazAditvasya tatkalpanAyA anyAyyatvAt / dhAtuvRttyAdau jazAvipAThAcca / jAgro'viciNam - Giddhayo'nyasminniti / jAgRviH / vizabdena vAdipratyayo gRhyate / ikArastUccAraNArtha iti vadatAM mate kkasAvapi na bhavati, jajAgRvAn / jajAgRvAMsau / ciN, ajAgAri / gal, jajAgAra / Git, jAgRtaH / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 44 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [266 2481 jusi ca / (7-3-83) majAdau jusIgantAjasya guNaH syAt / ajAgaruH / ajAdau kim-jAgRyuH / AziSi tu jAgaryAt jAgAkhAm jAgaryAsuH / luki ajAgarIt / 'jAgR is' ityatra yaN prAptaH, taM sArvadhAtukaguNo bAdhate, taM sici vRddhiH, to jAgartiguNaH, tatra kRte halantalakSaNA vRddhiH prAptA, 'neTi' (sU 2218) iti niSiddhA, tataH 'prato halAdeH- (sU 2284) iti bAdhitvA 'ato krAntasya' (sU 2330) iti vRddhiH prAptA, 'mayanta-' (sU 2266 ) iti niSidhyate / tadAhu: 'guNo vRdirguNo vRddhiH pratiSedho vikalpanam / punarvRddhiniSedho'to yApUrvAH prAptayo nava // ' iti / ajAgR us iti sthite 'sArvadhAtukamapit' iti kittvAdavicieNalDitsviti paryudAsAdaprApte guNe Aha jusi ca / asyetyadhityakRtam / ' mirguNaH' ityato guNa ityanuvartate / 'iko guNavRddhI' iti paribhASayA ika ityupasthitena asya vishessnnaattdntvidhiH| 'ksasyAci' ityato'nuvRttena acItyanena jusItyasya vizeSaNAttadAdividhiH, tadAha ajAdAvityAdinA / ajAgaruriti / ajAgaH ajAgRtam ajAgRta / ajAgaram ajAgRva ajAgRma / vidhiliGi yAsuTo vittvAna guNaH / jAgRyAt jAgRyAtAm / jAgRyuriti / jusi cetyatra ajAdAvityuktena guNa iti bhAvaH / AziSi tu jAgaryAditi / kidAziSi iti yAsuTaH kittvAd 'jAgro'viciNNalDitsu' iti guNa iti bhAvaH / jAgRdhAto hi sici iTi yaNAdiprA. ptikramaM darzayati jAgR is ityatreti / tatra kRta iti / 'jAgro'vicieNal-' iti guNe raparatve kRte ajAgar Iditi sthite satItyarthaH / tadAhuriti / vRddhA iti. jAgRthaH / vRddhiviSaya iti / evuli jAgarakaH / ghami jaagrH| Nici jAgarayati / na caiteSu guNe kRte'pi 'ata upadhAyAH' iti vRddhiH syAditi vAcyam , guNavidhezcieNalapratiSedhasya cAnarthakyApatteH / jusi ca / cakAraH spaSTapratipattyarthaH / 'ksasyAci' ityato'cItyanuvartata ityAha prajAdAviti / jAgRyu. riti / evaM zRNuyuH cinuyurityAdAvapi guNo neti bodhyam / yAsuTo chittvAcchRNuyurityAdau guNo neti prAcoktistu manoramAyAM dUSitA, 'jusi ca' iti guNasya niSe. dhApavAdatvAditi / kecittu-'jusi ca' ityatra usItyAva] usrUpe jusIti vyAkhyAnAnokkadoSa ityaahuH| ajAdau jusIti samAdhAnaM tu bhASyArUDham / jAgarteH sica iTi kRte yaNAdiprAptikramaM darzayati jAgR is ityatreti / tatra kRta iti / halantalakSaNAyA vRddharjAgartiguNena bAdhastena guNena halantatvasaMpAdanAt / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 ] siddhAntakaumudI / [ zradAdi daridrA 1073 durgatau / daridrAti / 2482 iharidrasya / ( 6-4-114) daridrAterikAraH syAddhalAdau kGiti sArvadhAtuke / daridritaH / 2483 nAbhyastayorAtaH / ( 6-4-112 ) anayorAto lopaH syAt kGiti sArvadhAtuke / daridrati / zranekAsvAdAm / daridrAMcakAra / ' zrAta auau NalaH ' ( sU 2371 ) ityatra zrI ityeva siddhe bhaukAravidhAnaM daridrAterAlope kRte zravaNArtham / ata eva jJApakAdAnnetyeke / dadaridrau dadaridraturityAdi / yattu gali dadaridveti tannirmUlameva / 'daridrAterArdhadhAtuke vivakSite bhAlApo vAcyaH' zeSaH / ajAgariSTAm ajAgariSuH ityAdi sugamam / daridrAdhAturAdantaH seT / durgatiH dhanahInIbhavanam / daridrAtIti / dhanahInIbhavatItyarthaH / iddaridrasya / sautro hrasvaH / 'gamahana -' ityataH vitItyanuvartate / 'I halyaghoH' ityato hali iti 'ata ut-' ityataH sArvadhAtuke iti, tadAha daridrAteriti / 'zrAbhyastayo:-' ityAllopApavAdaH / 'alo'ntyasya ityantyasya ikAraH / daridrita iti / 'sArvadhAtukamapit' iti taso GittvAdAkArasya ikAraH / nAbhyastayorAtaH / 'gamahana- ' ityato lopaH kGitItyanuvartate / 'ata ut -' ityataH sArvadhAtuke iti, tadAha zranayoriti / znApratyayasya zrabhyastasya cetyarthaH / daridvatIti / jakSityAditvAdabhyastatvAd 'adabhyastAt' iti jhasya pradAdeze zrAkAralopaH / daridrAsi daridrithaH daridritha / daridrAmi daridrivaH daridrimaH / liTayAha zranekActvAdAmiti / idaM ca 'kAspratyayAt -' iti sUtrabhASye spaSTam / daridrAMcakAreti / zrami sava dIrghaH / kaiyaTamatamAha zrAta iti / 'Ata zra NalaH' ityatra prathamAtikrame kAraNAbhAvAd zrokAra evaM vidhAtumucitaH / vRddhau satyAM tAvataiva yayau ityAdi - siddheH / tasmAdaukAravidhAnaM daridrAdhAtorNali 'daridrAterArdhadhAtuke lopo vaktavyaH' ityAllope dadaridrau ityaukArazravaNArtha saMpadyate / zrokAravidhAne tu zrAllope sati vRddherasaMbhavAd dadaridro ityokAra eva zrUyetetyarthaH / ata eveti / asmAdeva yA hi guNapravRttisamaye vRddhiH sA bAdhyate nAnyeti bhAvaH / zra jAgariSTAm / shrjaagrissuH| zrajAgaraurityAdi / daridrA / iddaridrasya / iddaridra iti vaktumucitam / nAbhyasta / krINanti / krINate / punanti / punate / dadhati / dadhate / Gkiti kim, krINAti / punAti / dadhAti / ataH kim, bibhrati / zra ityeva siddhe iti / prathamatyAge mAnAbhAvAditi bhAvaH / nirmUlameveti / yattu vyAkhyAtRbhiH samarthyate Amo'bhAve zrato lope kRte dantatvAbhAvAdautvaM neti, tanna, 'Ata zra NalaH' ityatra prAthamyAdokAre kartavye caukAravidhAnaM daridrAterAllope'pi Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 44 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [301 (vA 4146 ) / 'nuGi vA' (vA 4142) / 'sani muli lyuTi cana' ( vA 5058) / daridritA / adaridrAt adaridvitAm adaridruH / daridriyAt / daridrAtaH zraukArazravaNArthAd aukAravidhAnAdaridrAte liTi Am neti vijJAyate / Ami sati Nala evAprasaktarityarthaH / idaM ca "vasve kA jAddhasAm' iti sUtra bhASye dhvanitam , kaiyaTena spiikRtm| tannirmalameveti / 'kAstrApAt--' iti 'vasvekAc-' iti sUtrasthabhASyakaiya ravirodhAditi bhAvaH / dadaridratuH dadaridruH / dadaridriya dadaridrathuH dadaridra / dadaridrau dadaridriva dadaridrima / sArdhadhAtuke vivakSita iti| Ato lopa irica' ityAllopo daridrAterbhavan viGati praziti ca ajAdAvArdhadhAtuke bhavati / sa ca ArdhadhAtuke vivakSite tataH prAgeva avatIti vaktavyamityarthaH / tena daridrAtIti daridraH , Allope kRte pacAdyac sidhyati / ArdhadhAtuke pare AlopapravRttau tu 'zyAvayadhA-' ityAdantalakSaNo epratyayaH syAt / tatazca kRte raNapratyaye pAllopaM bAdhitvA 'Ato yuk cirakRtoH' iti yuki daridrAya iti syAt / prAdhAtuke vivakSite tataH prAgeva zrAllope tu kRte zrAdantatvAbhAvAd pratyayAbhAve pacAyacyatyayo nirbAdhaH / tadidaM bhASye spaSTam / luGi veti / luGi Alopo vA vaktavya ityarthaH / 'adyAnyAM veti vaktavyam' iti vArtijhArthasaMgraho'yam / adyatanyAmityanena adyatanabhUtArthadhAtuvihitaluGvibhaktirvivakSitA, bhASye tasyA evodAharaNAt / sani rAvuli lyuTi ca neti / eteSu daridAterAhopo neti vaktavyamityarthaH / rAli yathA--daridrAyaH, Ato yuk / lyuTi yathA----daridrANaH, anAdeze kRte AllopAbhAvAt savarNadIrghaH / sani yathA--didaridAsati / anantarasyeti nyAyAdasya vArtikaprAptasyaiva lopasyAyaM niSedhaH / tena 'tanipatidaridrANAmupasaMkhyAnam' iti daridAteH sana iTpakSe 'pAto lopa iTi ca' ityAllopo bhavatyeva--didaridriSati / taduktaM bhASye--'na daridAyake lopo daridrANe ca neSyane / didaridrAsatItyeke didaridviSatIti vaa'| daridritati / tAsi iTi udAhRtavArtikena pAllopaH / 'pAto lopa iTi ca' ityasya saMbhave'pi nyAyyatvAdatra vArtikopanyAsaH / daridriSyati / zravaNArtha sad AmabhAve liGgamiti haradattamAdhavAdigranthaiH svagandhena ca virodhAt / tatkathamautvasyApravRttirbhavet / yadapyuktam-zrokAraukArathocimAtratvAvizeSAdaukAravidhAnamiti, tadapi sthavIyaH, tasminpace Amo durvA ravaprasaGgAt / vivakSita iti / tena daridrAtIti daridra iti pacAdyajeva bhavati / parasaptamyAM tu 'zyAbadhA-' ityAdantalakSaNo NaH syAt / sati tu tasmin 'zrAto yuk ciNkRtoH' iti yuki daridrAya iti syAditi bhaavH| sani khuliiti| etevAlopo netyarthaH / dida Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 ] siddhAntakaumudI / [ zradAdi daridryAt / adaridrIt / iTsakau, adaridrAsIt / cakAsR 1074 dIptau / sya at / cakAsati / cakAsAMcakAra / 'dhi ca' ( sU 2246 ) iti salopaH / sica evetyeke / cakAddhi / 'cakAdhi' ityeva bhASyam | 2484 tipyanasteH / daridrAtu, daridratAt daridritAm daridratu / daridrihi, daridritAt daridritam daridrita / daridrANi daridrAva daridrAma | lAha adaridrAditi / ittvaM bhatvAha adaridratAmiti / zradaridvariti / jakSityAditvena abhyastatvAjjusiti bhAvaH / adaridrAH pradaridritam adaridrita / adaridrAm daridriva adaridrima | daridriyAditi / vidhiliGi sArvadhAtukatvadittvamiti bhAvaH / AzIrliGadhAha daridryAditi / zrato lopa iti bhAvaH / luGi zrato lopapate zrAha zrada ridrIditi / adaridriSTAmityAdi / zrallopAbhAvapakSe tvAha iTsakAviti / adaridviSyat / cakAsR dIptAviti / Rdit seT / cakAsti cakAsta iti siddhavatkRtyAha bhasya diti / jakSityAditvena abhyastatvAditi bhAvaH / cakAsatIti / cakAsti cakAsthaH cakAstha | cakrAsmi cakAsvaH cakAsmaH / cakAsAMcakAreti / anekActvAdAmiti bhAvaH / cakAsitA / cakAsiSyati / cakAstu cakAstAm cakAsa | herdhibhAve cakAs dhi iti sthite 'dhiva' iti salopa iti siddhAntaH / tatra matAntaramAha sica evetyeka iti / 'dhiva' iti lopaH sica evetyeke manyante ityarthaH / 'dhisakAre sico lopazcakAddhI te prayojanam' iti vArtikAditi tadAzayaH / asminpakSe sakArasya jaztvena dakAraH, tadAha cakAddhIti / eke ityasvarasodbhAvanam / tadvIjaM tu 'dhisakAre sico lopaH' iti vArtikaM pratyAkhyAya sakAramAtrasya 'dhi ca' iti lopasyAbhyupagamaH, tadAha cakAdhItyeva bhASyamiti / cakrAstAt cakAstam cakAsta / cakAsAni cakAsAva cakAsa ma / laGi cakAs tU iti sthite tipyanasteH / na zrastiH anastiH, tasyeti vigrahaH / padasyetyadhikRtam / 'jhalAM jazo'nte' ityataH ante ityanuvartate / 'sasajuSo :-' ityataH sa ridrAsati / daridrAyakaH / daridrANam / adariduriti / 'sijabhyasta -' iti jherjus / 'laGaH zAkaTAyanasyaiva' ityAdantalakSaNo vikalpastu na bhavati / paratvAt 'znAbhyastayoH-' ityAllope zrAkArAntasyaivAbhAvAt / 'I halyagho:' ityata Itvamiha na zaGkayameva, jherjusi halAdiparatvAbhAvAditi bhAvaH / nanu daridrA mi iti sthite jusaH prAgeva AllopAtparatvAdapavAdatvAcca ItvaM syAt, maivam zrakRtavyUhaparibhASAyA jAgarUkatvAt / itvanimittaM hi halAditvam, tacca vinAzonmukham, juso bhAvi - svAt / yaditi / 'adabhyastAt' ityanena / tipyanasteH / padAntasya kim, Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 44] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| / 303 (8-2-73) padAntasya sasya daH syAt tipi na svasteH / [saMsajuSoriyasyApavAdaH] acakAt, acakAd / bhacakAsuH / 2585 sipi dhAto rurvA / (8-2-74) padAntasya dhAtoH sasya ruH syAdvA / pace daH / bhacakAH, acakAt / zAsu 1075 anuziSTau / zAsti / 2486 zAsa idnghloH| (6-4-34) zAsa upadhAyA itsyAdaDi halAdau vikati c| 'zAsivasi-(sU 2410) iti SaH / ziSTaH / zAsati / zazAsa shshaastuH| zAstu, ziSTAt ziSTAm shaastu| 2487 zA ho| (6-4-35) zAsteH zAdezaH syAdau pare / tasyAbhIyatvenAiti SaSThayantamanuvartate 'vasulaMsudhvaMsvanaDuhAM daH' ityato da iti, tadAha padAntasyetyAdinA / nasteH kim ? 'salilaM sarvamA idam' / AH ityasadhAtorla. astipi ikAralope 'bahalaM chandasi' iti 'astisicaH-' iti IDabhAve halGayAdilope rUpam / prakRte tu cakAsarlaGastipo halDyAdilope sakArasya datve 'vA'vasAne' iti carvajaztve ityabhipretyAha acakAt acakAditi / acakAsuriti / 'sijabhyasta-'iti jusiti bhAvaH / sipi dhAto rurvA / padasyetyadhikRtam / 'jhalA jazo'nte' ityataH antai ityanuvRttam / 'sasajuSoH-' ityataH sa iti luptaSaSThIkamanuvartate, tadAha padAntasyeti pakSa iti / vasusraMsvityataH tadanuvRtteriti bhAvaH / sipi dhAtutvasya avyabhicArAddhAtorityuttarArtham / acakAsIt / acakAsiSyat / zAsudhAturudit seT / zAsa idnghloH| 'aniditAM hala:-' ityata upAdhAyAH kliAte ityanuvartate, tadAha zAsa upadhAyA iti / zAsatIti / janAditvena abhyastatvAdadAdeza iti bhAvaH / zAssi ziSThaH ziSTha / zAsmi ziSvaH ziSmaH / AzAste ityatra tu netvam , ayogyasya parasmaipadina eva grahaNAditi bhASye spaSTam / zazAseti / zazAsiya / zAsitA / zAsiSyati / zAs hi iti sthite Aha shaahau| zA iti luptaprathamAkam / 'zAsa idaG-' ityataHzAsa ityanuvartate, tadAha zAsteriti / cakAsti / sasyeti kim , vazerlaki tipi avada / tipi kim, kipi cakAH / anastaH kim , sarvamA idam / zrA iti lachi tipi aste rUpam / 'bahulaM chandasi' iti IT na / zAsa idahaloH / ali-aziSat , aziSatAm / kGiti / ziSTaH / ziSTavAn / ziSyAt / ziSyAstAm / aGsAhacaryAtparasmaipada evetvam / neha, AzAste / anye tu yasmAcchAseraG saMbhavati tasyaivetvamiti vyAkhyAya vyatiziSTa vyatizive ityAtmanepade'pi itvaM khIkurvanti / zA ho| pUrvasUtre upadhApadAnvayAnurodhena zAsa ityavayavaSaSThayapi iha sthAnaSaSThayeva, upadhAyA ityasya nivRttasvAdityAha zAstaH zAdeza iti / 'dhi ca' iti salopena zAdhIti rUpe siddhe'pi 1-ayaM pAThaH kacinAsti / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 ] siddhAntakaumudI / [ zradAdi , siddhatvAddherdhiH / zAdhi / azAt zraziSTAm azAsuH / azAt zrazAH / ziSyAt / ' sartizAsti -' ( sU 2382 ) ityaG / zraziSat / zrazAsiSyat / dAdhI 1076 dIptidevanayoH / etadAdayaH paJca dhAtavazvAndasAH / dIdhIte / 'eranekAca:-' ( sU 272 ) iti yat / dIdhyAte / 2488 yIvarNayordIdhIvevyoH / ( 7-4-53 ) etayoransyasya lopaH syAdyakAre ivarNe ca pare / iti lopaM bAdhitvA freevATTerezvam dIdhye / 'dIdhIvevITAm' ( sU 2110 ) iti guNaniSedhaH / dIdhyAMcakre / dIdhitA / dIdhiSyate / vevIG 1077 vetinA tulye / vI gatItyanena tulye'rthe vartata ityarthaH / > ittvApavAdaH / nanu zAseH zAbhAve sati bhalparatvAbhAvAtkacaM herbhirityata Aha tasyAbhIyatveneti / yadyapi 'dhi ca' iti salope zAdhIti siddham / tathApi salopasyAsiddhatvAt 'zAsa it' iti itvaM syAt / tannivRttaye zAvidhAnamityAhuH / tayAha azAditi / 'tipyanaste:' iti datve cavikalpa iti bhAvaH / prazAsuriti / abhyastatvAjjusiti bhAvaH / azAH, azAditi / 'sipi dhAto:-' iti rutvadatvavikalpa iti bhAvaH / aziSTam aziSTa / azAsam aziSva abhiSma / ziSyAditi / 'zAsa it-' iti itve 'zAsivasi -' iti S iti bhAvaH / aziSaditi / ittvamiti bhAvaH / dIdhIGghAturIkArAntaH / GittvAdAtmanepadI / etadAdayaH paJzceti / idaM ca mAdhavAnurodhena / tattvaM tvagre vakSyate / jati yAditvAdabhyastatvAjmasya adAdezaH / dIdhyate / dIdhISe dIdhyAthe dIdhIdhve / laTa iDAdeze zrAha yIvayordIdhIvevyoH / vizva ivarNazceti dvandvAtsaptamI / yi ityatra ikAra uccAraNArthaH / ' tAsastyoH -' ityato lopa ityanuvartate / 'alo'ntyasya' ityantyasya lepaH, tadAha etayorityAdi / zrAdIdhya gataH AveNya gataH - atra lyapi IkArasya lopaH / ivarNe udAharaNaM vakSyate / iti lopamiti / laTa iDAdeze dIdhI : ityatra 'yIvarNayo:-' iti ivarNaparatvAtprAptaM lopaM paramapi bAdhitvA nityatvATTerettvamityarthaH / kute akRte ca lope pravRtterettvaM nityam / tasminkRte yIvarNaparakatvAbhAvAnna lopa iti bhAvaH / guNaniSedha iti / / dIdhI Amiti sthite 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' iti prAptasya 1 salopasyAsiddhatvAt 'zAsa it-' iti itvaM szat, tadvAraNa ya zAvidhAnamityAhuH / yIvarNayoH / vorityukte'pISThAsaddhau yakArekArayoriti sphuTapratipattirna syAditi varNagrahaNaM kRtam / yizca ivarNazca yIvarNau tayoH / vizceti ikAra uccAraNArtho na tu vivakSitastadAha yakAre ivarNe ceti / vivarNayoriti pAThastUcitaH / lopaM bAdhitveti / lopasya tUdAharaNam - zrAdIdhya gataH Avevya gataH / dISitA / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNama 44 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [305 atha trayaH prsmaipdinH| Sasa 1078 pasti 1076 svame / sasti sastaH sasanti / sasAsa sesatuH / sastu / sadhi / 'pUrvatrAsiddham' (sU 12) iti sakhopasyAsiddhatvAd 'zrato heH' (sa 2202) iti na luk / asat prasastAm / masaH, asat / sasyAt / prasAsIt, prasasIt / santi / sntH| sNstnti| bahUnA niSedha ityarthaH / dIdhiteti / iti kRte ivarNaparakatvAdIkArasya lopa iti bhAvaH / dIdhItAm dIdhyAtAm dIdhyatAm / dIdhISva dIdhyAthAm dIdhIdhvam / dIpyai dIdhyA. vahai dodhyaamhai| adIdhIta adIdhyAtAm adIdhyata / adIdhIthAH zradIdhyAthAm adIdhIdhvam / adIdhi adIdhIvahi adIdhImahi / dIdhIta dIdhIyAtAm / dIdhiSISTa dIdhiSIyAstAm dIdhiSIran / adIdhiSTa / adIdhiSyata / vastutastu chandasi dRSTA. nuvidhitvAdeSAM paJcAnAM lokAnusAreNa rUpavarNanamanucitam / vevI vetinA tulya iti / dIdhIvadrUpANi / iti jakSityAdayaH / Sasa Sasti svapna iti / ssopdshaavetau| dvitIya idit / tatra SasadhAtorudAharati sastIti / sasantIti / anabhyastatvAdantAdeza eveti bhAvaH / ettvAbhyAsalopau matvAha sesaturiti / sesuH / sesitha sesathuH sesa / sasAsa, sasasa sesiva sesima / sasitA / sasiSyati / sastu, sastAt sastAm sasantu / sas hi iti sthite hedhibhAve 'dhi ca' iti salopaM matvAha sdhiiti| tatra dhi ityasya sthAnivattvena hitvAd 'zrato heH' iti lukamAzaGkayAha pUrvati / sastAt sastam sasta / sasAni savAva sasAma / laGyAha asditi| asas t iti sthite halGayAdinA takAralope 'tipyanasteH' iti sasya datvamiti bhAvaH / prasastAmiti / asasan ityapi jJeyam / laGaH sipi tu asas s iti sthite 'sipi dhAto:-' iti ru pakSe daH, halGayAdilopaH, tadAha asA, asditi| asastam asasta / asasam zrasasva asasma / libyAha ssyaaditi| sasyAtAm / sasyAstAm ityAdi / luyAha asAsIditi / ato halAdeH-' iti vRddhivikalpa iti bhAvaH / asasiSyat / atha SastidhAtorudAharati / santIti / idittvAnnum / 'nazva-' ityanusvAre sas t ti iti sthite, 'sko:-' iti salope, parasavarNe, 'jharo jhari' iti prathamatakArasya lopavikalpe, ekataM dvitaM vA rUpamiti bhaavH| saMstantIti / dIdhiSyate / vevitA / veviSyate / yIvarNayoriti kim, AdIdhyanam / Avevyanam / Sasa / asaditi / 'tipyanasteH' iti datvam / asa iti / 'sipi dhAto:-' iti rurvA / pakSe daH / santIti / idittvAnnumi sanst ti iti sthite 'sko:-' Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 ] siddhaantkaumudii| [ adAdisamavAye iyoH saMyogasaMjJA netyAzritya 'sko:-' (sU 380 ) iti lopAbhA. vAda saMsti saMstaH saMsvanti ityeke / vaza 1080 kAntI / kAntiricchA / vaSTi uraH uzasti / vapi uSThaH / uvAza uushtuH| vazitA / vaSTu, uSTAt uSTAm / uDi / bhavad auSTAm bhauzan / avazam / uzyAtAm / uzyAstAm / anabhyastatvAdantAdeza eveti bhAvaH / sipi saMst si iti sthite 'sko:-' iti salope anusvArasya parasavarNo nkaarH| savarNaparatvAmAvAd 'jharo jhari' iti takAralopo na / satsi santhaH santha / saMstmi saMstvaH saMstmaH / sasaMsta sasaMstatuH / sasaMstitha / sasaMstiva ssNstim| saMstiSyati / santu, santAt santAm saMstantu / saMsat hi iti sthite hedhibhAve 'skoH' iti salope parasavarNe santa dhi iti sthite "jharo mari' iti takArasya lopaH, sandhi / lopAbhAve takArasya jaztve sandhi, santAt santam santa / saMstAni saMstAva saMstAma / lastipi asastU tU iti sthite hallyAdiloai saMyogAdilope saMyogAntasya lope asan / asantAm asaMstan / asan asantam asanta / asaMstam asaMstva asaMstma / saMstyAt / prasaMstIt / asaMstiSyat / matAntaramAha bahanAmiti / ityaashrityeti| tathA ca prakRte lustipi saMst ti iti sthite jhali pare anukhAra sakAratakAraNAM trayANAM samavAyAt s t ityanayoH saMyogasaMjJAvirahAt 'sko:-' iti lopAbhAvAt sNstiityaaymityrthH| vaza kAntAviti / kAntiricchA / seT / vaSTIti / 'vazva-' iti zasya Satve takArasya STutvena TaH / uSTa iti / viti 'prahijyA-' iti saMprasAraNe rUpamiti bhAvaH / uvaasheti| liTi akiti 'liyyabhyAsasya-' iti saMprasAraNamiti bhAvaH / Uzaturiti / paratvAd ahijyeti saMprasAraNe kRte dvitve halAdizeSe savarNadIrgha iti bhAvaH / uvazitha UzathuH Uza / uvAza, uvaza Uziva Uzima / veshiteti| anena seTatvaM dyotitm| vaziSyati / uSTAmiti / uzantvityapi jJeyam / uDDhIti / vaz hi iti sthite dhibhAve apittvena jitvAd ahijyeti saMprasAraNe zasya Satve dhasya STutvena DhakAre Sasya jaztvena Da iti bhAvaH / vazAni vazAva vazAma / labyAha avdditi| hallyAdilope zasya SaH, Sasya DaH, tasya catvavikalpa iti bhAvaH / auzanniti / avara zrauSTam zrauSTa / avazamiti / SittvAnna saMprasAraNamiti bhAvaH / auzva auzma / vidhyAzIliH iti salope 'jharo jhari savarNe' iti takArasya vA lopaH / saMsti saMsta iti / ihApi pUrvavattatopo vA bodhyaH / vaza kAntau / bhASAyAmapyasya prayogo dRzyate / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 44 ] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [307 bhavAzIt , avazIt / 'carkarItaM ca' 1081 (ga. sU. 135) / yablugantamadAdau bodhyam / huG 1082 apanayane / hRte / juGgave / huvIta / hoSISTa / praboSTa / // iti tiinte'dAdiprakaraNam // uzyAditi siddhavatkRtyAha uzyAtAm / uzyAstAmiti / avazIt , zravAzIt / avaziSyat / tadevaM dIdhIla vevI Sasa pasti vaza ete paJca dhAtavaH chAndasA eveti mAdhavAdayaH / tatra 'dIdhIvevITAm' iti sUtre dIdhIvevyoH chando. viSayatvAditi bhASyam / 'jakSityAdayaH SaT iti sUtre SasivazI chAndasAviti mASyam / etadbhAdhyAdeva SastidhAtormAtra pATha iti pratIyate / ata eva 'Sasa zAsti svapne' iti pAThamabhyupagamya ztipA nirdezana zAsa evArthabhedAt punaH pATha iti kaiyaTa Aha / atra vazadhAtorapi chAndasatvavacanaM prAyikam , 'vaSTi bhAguriropam' 'jayAya senAnyamuzanti devAH' ityAdiprayogadarzanAdityAstAM tAvat / / carkarItaM ceti / dhAtupAThe gaNasUtramidam / 'carkarItam' iti yalugantasya saMjJA pUrvAcAryasiddhA, tadAha yalugantamadAdAviti / tena yaGalugantAcchaveva vikaraNaH, tasya luk , na tu zyanAdi vikaraNAntaram / parasmaipadina ityupakramAdyaG. lugantasya parasmaipaditvameva / haG apanayana iti| aniDayam / hUta iti / hRvAte hRvate ityAdi / juhnava iti / juhvavAte julavire / kAdiniyamAdida, juhaviSe / juDavivahe / hotA / hoSyate / hRtAm / huSva / hauM havAvahai / ahataiti siddhavatvakRtya vidhiliDyAha inuvIteti / AzIliMbyAha hoSISTeti / lubyAha ahoTeti / iti zrIvAsudevadIkSitaviduSA viracitAyAM siddhAntakaumudIvyAkhyAyAM bAlamanoramAkhyAyAM lukhikaraNaM samAptam / 'vaSTi bhAgurirallopam' 'jayAya senAnyamuzanti devAH' iti / carkarItaM ca / gaNasUtramidam / carkarItamiti yaDlugantasya pUrvAcAryANAM saMjJA / adAdau bodhyamiti / tena yaGluganteSu 'adipramRtibhyaH-' iti zapo lug bhavatIti bhAvaH / prAcA tu carkarItamiti yablugantaM parasmaipadamityuktam , tahAprakRtatvAdupekSitam / iti tattvabodhinyAmadAdiprakaraNam / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308] siddhaantkaumudii| [juhotyAdi atha tiGante juhotyAdiprakaraNam / / 45 // hu 1083 dAnAdanayoH / 'zrAdAne ca' ityeke / 'prINane'pi' iti bhASyam / dAnaM ceha prakSepaH / sa ca vaidhe AdhAre haviSazceti svabhAvAllabhyate / itazcatvAraH parasmaipadinaH / 2486 juhotyAdibhyaH zluH / (2-4-75) apaH zluH syAt / 2460 shlau| (6-1-10) dhAtor3he staH / juhoti juhutaH / 'madabhyastAt' (sU 2476) ityat / 'huznuva:-' (sU 2387) iti yaN / juhvati / 2461 bhIhIbhRhuvAM zluvacca / (3-1-36) etebhyo atha zluvikaraNA dhAtavo nirUpyante / hu dAnAdanayoriti / dAne adane cetyarthaH / bhASyamiti / 'tRtIyA ca hozchandasi' iti sUtrasthamiti zeSaH / nanu yadi dAnamiha prasiddha vivakSitaM tarhi brAhmaNAya gAM dadAtItyatra juhotItyapi prayogaH syAdityata Aha dAnaM ceha prakSepa iti / nanvevamapi kUpe ghaTaM prakSipati, zrAhavanIye jalaM prakSipatItyatrApi juhotIti prayogaH syAdityata aAha sa ceti / sa prakSepaH vidhibodhite aAdhAre aAhavanIyAdau puroDAMzAdihavidha iti labhyate ityanvayaH / kuta ityata Aha svabhAvAditi / anaadisiddhlokvyvhaaraadityrthH| tathA ca vidhibodhita AdhAre vidhibodhitasya devatAyai tyajya mAnasya haviSaH prakSepe hudhAturvartate iti phalitam / etacca pUrvamImAMsAyAM tRtIye 'sarvapradAnaM haviSastadarthatvAt' ityadhikaraNe zradhvaramImAMsAkutUhalavRttau prapaJcitamasmAbhiH / juhotyAdi. bhyaH zluH / zapa iti / zrAdipramRtibhyaH-' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / hu a iti sthite zapaH zlau kRte hu ti iti sthite shlo| zeSaM pUrayati dhAto sta iti / 'ekAco dve-' ityato 'liTi dhAtoH-' ityatazca tadanuvRtteriti bhAvaH / dvitve kRte abhyAsakAryamabhipretyAha juhotIti / yariNati / uvaGapavAda ityarthaH / bhIhI / bhI hrI bhR hu eSAM dvandvAtpaJcamyarthe SaSThI / 'kAspratyayAt-' ityata zrAm liTItyanuvartate, tadAha etebhya iti / zluvaditi saptamyantAdvatiritya hu dAnA / yadyapi svatvanivRttipUrvakaM parasvatvApAdanameva dAnaM tathApi prayogamanusRtya vyAcaSTe prakSepa iti / vaidha iti / AhavanIya dau| haviSa iti / vidhibodhitadravyasyetyarthaH / svabhAvAditi / tena AhavanIye puroDAze prakSeptavye pramAdena kopena vA pASANaH prakSiptaH puroDAzo vA gartAdau tu prakSepo na homa iti zeyam / parasmaipadina iti / tena 'ho'ye' iti kecitprayogo'sAdhureva / 'smarAgnau jubAnAH' ityAnandalaharIprayogastu sAdhureva / zanaco'pravRttAvapi cAna Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prapharaNam 45 ] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [306 nivyAmvA syAt , bhAmi zlAviva kArya c| juhavAMcakAra, juhAva / hotaa| homyati / jahota, juhutAt / 'herSiH' juhudhi / prATi paratvAdgaNaH / juhavAni / paratvAd 'jusi ca' (sU 2481) iti guNaH / ajuhavuH / juhuyAt / hUyAt / mahauSIt / ji bhI 1084 bhaye / bibheti / 2462 bhiyo'nyatarasyAm / (6-4-115) ikAraH syAdalAdau viDati sArvadhAtuke / bibhitaH, bibhItaH bibhyati / vibhayAMcakAra, vimAya / bhetaa| hI 1085 lajAyAm / jiheti jivItaH jihiyati / jihrayAMcakAra, jihAya / pR 1086 pAlanapUraNayoH / bhipretyAha aAmi zlAviva kArya ceti / juhavAmiti / grAmi zvAviva dvitve guNa iti bhAvaH / juhaaveti| juhuvtuH| juhavitha, juhotha / juhuviva / herdhiriti / 'hubhalbhyo herdhiH' ityaneneti bhaavH| juhavAnItyatra ATaH pittvena aGittvAd guNe prApte taM bAdhitvA 'huznuvoH-' iti yaNi prApta Aha ATi prtvaaditi| 'huznuvoH-' ityapekSayA guNaH paratvAdbhavatItyarthaH / laGi ajuhot ajuhutAm iti siddhavatkRtya 'sijabhyasta-' iti jusi 'huznuvoH-' iti yaNamAzazyAha paratvAjjusi ceti guNa iti / ajuhavuriti / ajuhoH ajuhutam ajuhuta / ajuhavam ajuhuva ajuhuma / ahaussiiditi| sici vRddhiH| ahI. STAmityAdi / ahoSyat / tri bhI bhaya iti / aniT iidntH| zapaH zlo dvitvAdi matvAha bibhetIti / bhiyo'nyatarasyAm / iddaridrasya' ityata iditi 'gamahana-' ityataH ktiIti 'I halyaghoH' ityato halIti 'ata ut-' ityataH sArvadhAtuke iti cAnuvartate ityabhipretya zeSaM pUrayati ikAraH syaadityaadinaa| vibhyatIti / 'adabhyastAt' ityat / bibhayAmiti / 'bhIhrIbhRhuvA zluvacca' iti zluvattvAd dvitvAdIti bhAvaH / vibhAyeti / bibhyatu / vibhayitha, bibhetha / bibhyiva bibhyima / bheteti / bheSyati / bibhetu, bibhitAt , bibhItAt bibhitAm , bibhItAm bibhyatu / bibhihi, vibhIhi, bibhitAt , bibhItAt bibhitam , bibhItam bibhita, vibhIta / vibhayAni bibhayAva bibhayAma / abibhet abibhitAm , abibhItAm abi. bhayuH / abibheH abibhitam , abibhItam abibhita, abibhiit| abibhayam abibhiva, abibhIva abibhima, abibhIma / bibhiyAt , bibhIyAt ityAdi / zrAzI. liDi bhIyAt bhIyAstAm / abhaiSIt / abheSyat / hI lajAyAmiti / aniT / jihiyatIti / 'adabhyastAt' ityat / iyaG / jihvayAmiti / zantatvAt / ATAti / 'pADuttamasya-' ityanena / paratvAditi / 'huznuvo:-' iti yaNapekSayA paratvAdityarthaH / bhiyo'nyatarasyAm / sArvadhAtuke kim Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 ] siddhaantkaumudii| [juhotyAdi2463 atipipozca / (7-4-77) abhyAsasyekAro'ntAdezaH syAt zlau / 2464 udoSThayapUrvasya / (7-1-102) azAvayoSThyapUrvo ya Rt vadantasyAGgasya utsyaat| guNavRddhI parasvAdimaM baadhete| piprti| utvam, rasarasvam, 'hali ca' (sU. 354 ) iti dIrghaH / pipUrtaH pipurati / ppaar| kiti viTi 'bhIhrIbhRhuvAm-' ityAm / zluvattvAd dvitvAdIti bhAvaH / jihAyeti / jihayitha, jihratha / jihiyiva / hetA / heSyati / jihetu, jihriitaat| jihrIhi / jihrayANi / ajihet / jihIyAt / hrIyAt / advaiSIt / ahe yat / pRdhAtuH seT / laTastipi zapaH zlau dvitve pR pR iti sthite nartipipayozca / 'atra lopa:-' ityasmAdabhyAsasyeti 'bhRJAmit' ityasmAd iditi 'nijAM trayANAm-' ityataH zlAviti cAnuvartate ityabhipratya zeSaM pUrayati abhyaassyetyaadinaa| tathA ca abhyAse RkArasya ittve raparatve halAdizeSe uttarakhaNDasya guNe raparatve pipartIti vakSyati / tatra uttarakhaNDe RkArasya utvaM zaGkitumAha udoSThA / 'Rta iddhAtoH' ityata Rta ityanuvartate / 'anasya' ityadhikRtamihAnuvRttamAvartate / ekamavayava. SaSThyantam oSThyasya vizeSaNam , aparaM tu RtA vizeSyate, tadantavidhiH, tadAha agaavyvaussttyetyaadinaa| 'annAvayaveti' kim ? samIrNaH : 'R gatau' RyAdiH, tasmAtsaMpUrvAt pratyaye 'zrazakaH kiti' iti ieinaSedhe 'Rta iddhAtoH' iti itve raparatve 'hali ca' iti dIrgha 'radAbhyAm-' iti niSThAnatve tasya Natve samIrNa iti rUpam / tatra makArAtmakauSThyapUrvatvAdittvaM bAdhitvA urva syAt / atrAvara vetyuktau tu makArasya oSThyasya aGgAvayavatvAbhAvAduttvaM na bhavati / tathA ca prakRte'pi pRtItyatra idamuttvaM syAditi zaGkA prAptA / tAM pariharati guNavRddhI iti| isamiti / utvavidhimityarthaH / piprtiiti| uttvAtparatvAd guNa iti bhAvaH / pipa tas iti sthite Aha uttvamiti / Divena guNAbhAvAd 'udoSThaya-' ityuttvamiti bhAvaH / pipura. tIti / abhyastatvAdadAdeza GittvAd guNAbhatvAdutvamiti bhaavH| piparSi pipUrthaH pipUrtha / piparmi pipUrvaH pipuurmH| liTi NalyAha papAreti / uttvAtparatvAd vRddhi. riti bhAvaH / 'atipipayozca' ityabhyAsasya netram , tatra zlAvityanuvRtteH / prApta bhIyate / bebhiiyte| halAdau kim , bibhyti| kliti kima , bibheti / kecidatra halAdau viDatItyetanAtIvopayujyate, itvavidhAnasya bibhita ityAdI caritArthatvAt , vibhyati vibhetItyAdau yaNAdeH prvRttisNbhvaadityaahuH| atipipozca / arterudAharaNamiyartIti vakSyati / udoSThya / aGgAvayaveti kim , R gatau krayAdi. stasmAt kvapratyaye 'zrayukaH kiti' iti ieinaSedhAt samIrNa iti bhanati / anyathA Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 45 ] paalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [311 'chatyatAm' (sa. 2383) iti guNe praapte| 2465 zadaprAM hrakho vaa| (7-4-12) eSAM kiti liTi haskho vA syAt / pate gunnH| papratuH paprA, paparatuH paparu / paritA, priitaa| bhapipaH bhapipUrtAm apiparuH / pipUryAt / pUryAt / apArIt apAriSTAm / hastAnto'yam iti kecit / piparti pitaH piprati / pipRyAt / pAziSi priyAt / pArSIt / pANinIyamate tu taM rodasI pipRtam' ityAdI chAndasatvaM zaraNam / du bhRn 1087 dhaarnnpossnnyoH| iti| guNe nityaM prApte ityarthaH / zRdRprAm / za da pR eSA dvndvH| liTIti / 'dayaterdigi liTi' ityatastadanuvRttariti bhAvaH / yadyapi pUrvasUtreSu kApi kitIti na dRSTaM tathApi asya 'RcchatyatAm' iti guNApavAdatvAd guNasya ca tasya kidrthtvaakitiityuktm| papraturiti / papU atus iti sthite RkArasya hakhe tasya yaNiti bhAyaH / guNapakSa Aha paparaturiti / guNa eva tu na vikalpitaH / guNAbhAve 'vArNAdAGgaM balIyaH' iti yaNaM bAdhitvA 'udoSThya-' ityuttvaprasaGgAt / papariya paprathuH,paparathuH ppr,ppr| papAra,papara papriSa,papariva / "vRto vA' iti dorSavikalpaM matvAha paritA, parIteti / pariSyati, priissyti| pipartu, pipUrtAt pipUrtAm pipuratu / pipUrhi, pipUrtAt pipUrtam pipUrta / piparANi piparAva piparAma / laGaghAha api. pariti / api pR t iti sthite guNe raparatve halDyAdinA takAralope rephasya visargaH / apiparuriti / abhyastatvAd jus / kRte 'jusi ca' iti guNe raparatvam / apipaH apipUrtam apipUrta / apiparam apipUrva apipUrma / keciditi / anye prAcAryA ityarthaH / hakhAntatvapakSe 'udoSThya-' ityuttvaM neti matvAha pipRta iti / hrakhAntasya aniTvAlluDAdau prtetyaadi| pipRhi / apaarssiiditi| hasvAntasya aniTvAna sijlopa iti bhaavH| navAcAryAntarasaMmataM hakhAntatvaM kuto'smAbhirAdartavyam ityata Aha pANinIyeti / pANinisaMmatadIrghAntatva. syaivAzrayaNe 'taM rodasI pipRtam' ityAdau 'udoSThya-' ityuttvApattyA RkArasya khasya zravaNAnApattyA tadviSaye chAndasatvameva zaraNamanusaraNIyaM syAdityarthaH / Du tu samUrNa iti syAt / zudapAm / zu hiMsAyAm / dR vidAraNe-imo yAdI / pakSe guNa iti / 'RcchanyatAm' itynen| papraturiti / hrakhapakSe yaNa / nanu hakhagrahaNamiha mAstu, guNAnuvRtyA tasyaiva vikalpo'stu / tathA ca yaNAdezena papratuH zazraturityAdi sidhyatyeva / guNapakSe tu paparatuH zazaraturityAyapi sidhyatIti cet , maivam / guNAbhAvapakSe 'Rta iddhAtoH' itItvaprasannAt / na cAntarajatvAyaNeva syAditi vAcyam , vArNAdAjasya balIyastvAt / DubhRJ / 'dvitaH vitrH'| bhRtri Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312] siddhaantkaumudii| [ juhotyAdi2466 bhRmAmit / (7-4-76) bhRt mAG zrohAG eSAM trayANAmabhyA. sasya itsyAt shlau| vibhartiH vibhRtaH vibhrti| vibhRdhve / zluvadbhAvAd dvisvasve / bibharAmAsa, vabhAra / babhartha / babhUva / vibhRhi / bibharANi / abibhaH bhavibhRtAm abibharuH / vibhUyAt / bhriyAt / bhRSISTa / prabhArSIt / abhRt| bhRmiti / aniDayaM tritvaadubhypdii| 'lau sati dvitvAdau bibhartItyAdi sthitam / bhRJAmit / bhRJAmiti bahuvacanAd bhRtrAdInAmiti lbhyte| 'atra lopa:-' ityataH abhyAsasyeti 'nijAM trayANAM guNaH zlau' ityataH prayANAM zlAviti cAnuvartate, tadAha bhRJ maangityaadinaa| bibhratIti / abhyastatvAdadAdeze yaNa / bibharSi vibhRthaH bibhUtha / bibharmi bibhUvaH bimRmaH / vibhute bibhrAte bibhrate / bibhRSe bibhrAthe-iti siddhavatkRtyAha bibhRdhva iti / bibhre bibhRvahe bibhRmahe / zluvadbhAvAditi / 'bhIhIbhRhuvAm-' ityanena iti bhAvaH / bibhraamaaseti| anuprayogasAmarthyAdasteH bhUbhAvo neti bhaavH| babhAreti / zlAvityanuvRtteH 'bhRAmit' iti nettvam / babhratuH babhraH ityapi jJeyam / 'kRsabhRvR-'iti liTi irinaSedhaH / thalyapi 'acastAsvat-' iti nityamisinaSedhaH, Rdantatvena bhAradvAjamate'pi niSedhAt , tadAha babhartheti / babhrathuH babhra / babhAra, babhara iti siddhavatkRtyAha babhUveti / krAditvAdirinaSedha iti bhAvaH / batre babhrAte babhrire / babhRSe babhrAthe bamRTve / babhre babhUvahe babhRmahe / bhartA / bhariSyate / bibhartu, bibhRtAt bibhRtAm bibhratu-iti siddhavatkRtyAha bibhRhIti / herapittvena ThittvAd guNaniSedha iti bhAvaH / bibhRtAt bibhRtam bibhRta iti siddhavatkRtyAha bibharANIti / ATaH pittvena GittvAbhAvAna guNaniSedha iti bhAvaH / bibharAva bibharAma / laGyAha avibhariti / abibhU t iti sthite guNe (paratve halGayAdi. lope rephasya visarga iti bhAvaH / abibharuriti / abhyastatvAd jharjus 'jusi ca' iti gunnH| abibhaH avibhRtam abibhRt| abibharam abibhUva bebhRma / abibhRta abibhrAtAm abibhrata / abibhRthAH abibhrAthAm abibhRdhvam / abadhri abibhUvahi abibhRmahi / AzIliGayAha bhriyaaditi| 'rizayaglikSu' iti riGa / Atmanepade zrAzIlibyAha bhRpISTeti / 'uzca' iti kittvAna guNaH / abhArSIditi / aniTvAna sijlopaH / sici vRddhiH raparatvamiti bhAvaH / zrabhAmityAdi / Atmanepade luGyAha abhRteti / 'hasvAdaGgAt' iti sico lopH| amRssaataamityaadi| mam / bhRnAmit / NijAM trayANAmityato'nuvartanAdAha eSAM trayANAmiti / kecittu kapijalAdhikaraNanyAyena trayANAmiti labhyata ityaahuH| prathANAM kim , Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 45 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [313 mAG 1088 mAne zabde ca / 2467 I halyaghoH / (6-4-113) bhAmyasta. yorAta IrasyAtsArvadhAtuke kGiti hali, na tu ghusaMjJakasya / mimIte / 'bhAbhyastayoH-' (sU 2483) ityaalopH| mimAte / mimate / praNayamAsta / zro hAG 1086 gtii| jihIte jihAte jihte| jhe| haataa| hAsyate / pro hAk 1060 tyaage| parasmaipadI / jahAti / 2498 jahAtezca / (6-4-116) itsyAdvA halAdau kchiti sArvadhAtuke / pane Izvam / jahitaH, jahItaH / jahati / mAG mAna iti / aniT / uittvAdAtmanepadI / zlau dvitve 'bhRAmit' iti abhyAsasya ittve mi mA te iti sthite / I halyaghoH |ii iti luptaprathamA. kam / 'nAbhyastayorAtaH' ityanuvartate / 'gamahana-' ityataH kDitIti 'ata utsArvadhAtuke' ityataH sArvadhAtuke iti cAnuvartate, tadAha znAbhyastayorityAdinA / Alopa iti / ajAdau kchiti sArvadhAtuke iti zeSaH / mimate iti / abhyastatvAdadAdezaH / mimISe mimAthe mimIdhve / mime mimIvahe mimImahe / mame mamAte mamire / mamiSe mamAthe mamidhve / mame mamivahe mamimahe / maataa| maasyte| mimItAm mimAtAm mimatAm / mimISva mimAthAm mimIdhvam / mimai mimAvahai mimaamhai| amimIta amimAtAm amimata / amimIthAH amimAthAm ami. mIdhvam / amimi amimIvahi amimImahi / mimIta mimIyAtAm mimIran / mimIthAH mimIyAthAm mimIdhvam / mimIya mimIvahi mimImahi / mAsISTa / amAsta pramAsA. tAm / amAsata / amAsthAH amAsAthAm amAdhvam / amAsi amAsvahi amAsmahi / amAsyata / o hAGgatAviti / aniT / uittvAdAtmanepadI / 'bhRzAmit' iti ittvam / mAdhAtuvadrUpANi / abhyAse cutvaM vizeSaH, tadAha jihIte ityAdi / iti bhRAdayatrayo gatAH / o hAka tyAga iti| aniT / zrokAraH kakArazca it| jahAtIti / zlau dvitve abhyAsacutvamiti bhaavH| tasAdau 'znAbhyastayorAtaH' iti nityamIttve prApte jahAtezca / 'iddaridrasya' ityata iditi 'bhiyo'nyatarasyAma' ityataH anyatarasyAmiti cAnuvartate / 'gamahana-' ityataH ktiIti, 'ata utsArvadhAtuke' ityataH sArvadhAtuke iti 'I halyaghoH' ityato halIti ca ityabhipretya zeSa jahAti, zlau kim , babhAra / I hlyghoH| nAbhyastayoriti / lunIte / punIte / viGatIti kim, lunAti / aghoH kim , dhttH| dttH| mimIta iti / 'ghumAsthA-' itItvamiha na pravartate, tatrArdhadhAtuka ityanuvRtteH / anyathA mAtaH, mAthaH, gAte. gAse-ityAdAvatiprasaGgAt / ata eva kAzikAyAmuktamArdhadhAtuka ityadhikAro na lyapIti yogaM yaavditi| jahAtezca / viGatIti kim, jhaati| sArvadhAtuke Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 ] siddhaantkaumudii| [juhotyAdi jahau / jahitAt / 2466 aajdo| (6-4-117 ) jahAtehI pare zrA syAcAdidItau / jahAhi, jahiti, jahIhi / ajahAt / ajahuH / ajahAH / 2500 lopo yi / (6-8-118) jahAterAlopaH syAdyAdau sArvadhAtuke / jahyAt / 'eliGi' (sU 2371 ) heyAt / zrahAsIt / Du dAga 1061 dAne / praNidadAti / dattaH / dadati / datte / dadau / 'dhvasoH-' (sU 2401) ityettvAbhyAsalopau / dehi / adadAt adattAm adaduH / dadyAt / deyAt / zradAt pUrayati itsyAdveti / jahatIti / abhyastatvAdadAdeze 'znAbhyastayoH-' ityAllopaH / jahAviti / jahatuH jahuH / jahitha, jahAtha jahathuH jaha / jahau jahiva jahima / hAtA / hAsyati / jahitAditi / jahitAm, jahItAma jahatu / A ca ho / A iti luptaprathamAkam / jahAteriti / 'jahAtezva' ? tyatastadanuvRtteriti bhAvaH / cAdidItAviti / 'iddaridrasya' ityata 'I halyaghoH' ityatazca tayoriha cakAreNAnukarSAditi bhAvaH / jahitAt , jahItAt jahitam , jahItam jahita, jahIta / jahAni jahAva jahAma / laGayAha ajahAditi / dhajahitAm , ajahI. tAm ajahuH / ajahA iti / ajahitam , ajahItam ajahita , ajahIta / ajahAm ajahiva, ajahIva ajahima, ajahIma / lopo yi / 'jahAtezca' ityato jahAteriti 'nAbhyastayorAtaH' ityata Ata iti, 'ata utsArvadhAtuke' ityataH sArvadhAtuke iti cAnuvartate / yi iti saptamyantaM sArvadhAtukA zeSaNam / tadAdi. vidhiH, tadAha jahAterityAdinA / 'jahAtezva' ityasyApavAdaH / AzIlibyAha eliGIti / ahaasiiditi| 'yamarama-' iti sagiTau / ahAsyat / Du daaj| ubhayapadI aniT / praNidadAtIti / 'negada-' iti Natvam / datta iti / dadA tas iti sthite aghoriti paryudAsAdIttvAbhAve 'nAnyasta yo:-' ityA. lopH| dadatIti / abhyastatvAdadAdeze 'znAbhyastayoH-' ityAllopa iti bhAvaH / dadAsi datthaH dattha / dadAmi dadvaH dadmaH / datte iti / dadAte dadate / datse dadAthe daddhve / dade dadvahe dadmahe / dadau iti / dadatuH daduH / daditha, dadAtha dadathuH dada / dadau dadiva dadima / dade dadAte ddire| dadiSe dadAthe dadidhve / dade dadivahe dadimahe / dAtA / dAsyati, dAsyate / dadAtu, dattAt dattAm dadatu / iti sidbha vatkRtya dehi ityatrAha dhvasoriti / dattAt dattam datta / dadAni dadAva dadAma / dattAm dadAtAm kim, hIyate / cAdidItAviti / ata eva bhaTTiH prAyukta- 'jahihi jahIhi jahAhi rAmabhAryAm' iti / lopo yi / sArveti kim , heyAt / praNidadAtIti / 'nargada-' iti Natvam / datta iti / 'nAbhyastayoH-' ityAlopaH / aghorityuktyA Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 45] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [315 pradAtAm aduH / adita / du dhAna 1062 dhAraNapoSaNayoH / 'dAne'pi' ityeke| prANidadhAti / 2501 dadhastathozca / (8-2-38) dviruGgasya jhapantasya dhAJdhAtorbazo bhaS syAttathayoH parayoH dhvozca prtH| 'vacanasAmAMdAlopo na sthAnivat' iti vAmanamAdhavau / vastutastu 'pUrvatrAsiddhe na sthAnivat' / dhattaH dadhati / dhasthaH dhastha / dazvaH dadhmaH / dhatte / dhatse / dhadhve / dhehi / adhita / dadatAm / datsva dadAthAm daddhvam / dadai dadAvahai dadAmahai / labyAha adadA. diti / adaduriti / abhyastatvAd jus / adadAH adattam adatta / adadAm adada adadma / vidhiliDyAha dadyAditi / 'znAbhyastayoH-' ityaallopH| AzI. liDi tu 'eliDi' ityettvamabhipretyAha deyAditi / dAsISTa / luGayAha adaaditi| 'gAtisthA-' iti sico lugiti bhaavH| adAH adAtam adAta / adAm adAva adAma / luDyAtmanepade Aha aditeti adA s ta iti sthite 'sthAvoricca' iti dAdhAtorantyasya ikAraH sicaH kittvaM c| kittvAna guNaH / 'hrasvAdaGgAt' iti sico lopa iti bhAvaH, adiSAtAm adiSata / adithAH adiSAthAm adiDham / adiSi adiSvahi adiSmahi / adAsyat , adAsyata / Du dhAJ / jittvAdubhayapadI / aniT / praNidadhAtIti / 'nergada-' iti Natvam / tasi zlau dvitve abhyAsajaztve 'nAbhyastayoH-' ityAllope dadh tas iti sthite dadhastathozca / dhAdhAtoH kRtadvitvasya dadhA ityasya dadhaH iti SaSThayantam / 'ekAco bazaH-' ityato maSantasya bazo bhaS ityanuvartate / ta th anayordvandvAt saptamIdvivacanam / takArAdakAra uccAraNArthaH / takArathakArayoriti labhyate / cakArAt svoriti samuccIyate / sakAre dhvazabde ceti labhyate, tadAha dvirukta. syetyAdinA / tathA ca abhyAse dakArasya dhakAraH, takAraparakatvAt / nanu 'nAbhyastayoH' ityAllopasya 'zracaH parasmin-' iti sthAnivattvAnna takAraparakatvam, nApi jhaSantatvamityata Aha vacanasAmarthyAditi / vastutastviti / bhaSbhAvasya pUrvatrAsiddhIyatvAdeva tasmin kartavye Allopasya sthAnivattvAprasaktervacanasAmarthyAzrayaNaklezo vRtheti bhAvaH / dhasa iti / dhasya carvena ta iti bhAvaH / dadhatIti / 'adabhyastAt' ityadAdeze 'nAbhyastayoH-' ityAllopaH / dhattha dItvaM tu na / adAditi / 'gAtisthA-' iti sico luk / dadhastathozca / dadha iti kRtadvirvacanAbhyAsakAryoM dhAmeva gRhyate na tu dadha dhAraNa ityayamiti myAcaSTe dviruktasyeti / jhaSantasya kim, dadhAti / nanvevaM dhatte ityAdAvapi na sthAdAlopasya sthAnivattvenAjhazantatvAdata Aha vacanasAmarthyAditi / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhaantkaumudii| [juhotyAdiatha trayaH svaritetaH / Nijir 103 zaucapoSaNayoH / 2502 nijAM trayANaM guNaH zlau / (7-4-75) Nijir vijir virata eSAmabhyAsasya guNaH sthAcchalo / neneti nenikaH nenijati / nekA / neSyati / nenektu / nenigdhi / 2503 nAbhyastasyAci piti sArvadhAtuke / (-3-87) laghugdhaguNo na syAt / nenijAni / aneneka anenilAm anenijuH / nenijyAt / iti| thakAraparakatvAd bhae / dhattha / dadhAmi / dadhva iti / paranimittAbhAvAnna bhae / dadhmaH / dhatte iti / dadhAte dadhate / dhatse iti / skAraparakatvAdbhaSiti bhAvaH / ddhaathe| dhadhve iti| dadh ve iti sthite dhvazabdaparakatvAdbhapiti bhaavH| dadhe dadhvahe dadhmahe / ddhau| dadhe / dhAtA / dhAsyati, dhAsyate / dadhAtu, dhattAt dhattAm dadhatu / dhehIti / 'dhvasoH-' ityettvAbhyAsalopAtiti bhAvaH / dhattAt dhattam dhatta / dadhAni dadhAva dadhAma / dhattAm dadhAtAm dadhatAm / dhatsva dadhAthAm dhaddhvam / dadhai dadhAvahai dadhAmahai / adadhAt, adhatta / dadhyAt, dadhIta / dheyAt , dhAsISTa / adhAt / adhiteti / 'sthAghvorica' iti ittve 'hasvAdazAt' iti sico lopa iti bhAvaH / adhAsyat , adhAsyata / Nijira / dhAtuH, aniDayaM Nopadeza irit / ikArasya pratyekamittvAbhAvAna num / ikArasya svaritatvapratijJAbalAdAtmage phale zrAtmanepadaM bhavatyeva / tasmAdayamapyubhayapadI / enaM vijirapi jJeyaH / nijAM trayANAm / nijAmiti bahuvacanAttadAdInAM prahaNam / 'atra lopa:-' ityataH abhyAsasyetyanuvartate, tadAha Nijira ityAdinA / naktIti / zlau dvitve halAdizeSe uttarakhaNDasya tipamAzritya guNe pUrvakhara isyAnena guNe coH kutvamiti bhaavH| abhyastatvAdadAdezaM matvAha nenijatIti / nenekSi nenikthaH nenikth| nenejmi nenijvaH nenijmaH / nenikte nenijAte nenijate / nenikSe nenijAthe nenigdhve / nenije nenijvahe nenijmahe / ninaja ninijatuH ninijuH / ninajitha ninijathuH ninija / nineja ninijiva ninijima / ninije ninijAte ninijire / ninijiSe ninijAthe ninijidhve / ninije ninijivaha ninijimahe / neklA / nekSyati / nenektu, nenikAt neniktAm nenijatu / nenigdhIti / apittvena Gittva na guNaH / hedhiH / neniklAt nenilam nenita / 'zrADuttamasya-' iti pittvena aThittvAllaghUpadhaguNe prApte nAbhyastasyAci / 'mirguNaH' ityato guNa iti 'puganta-' ityato laghUpadhasyeti cAnuvartate ityabhipretya zeSa pUrayati laghUpadhaguNo na syAditi / nijAm / zvAviti kim , nineja / nAbhyastasya / abhyastasya kim , dveSANi / aci kim , veveSTi / pidgrahaNam 'uto ghRddhi ki hali' ityuttarArtham / sArveti kim , ninej| Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 45] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [317 nijyAt / anijat , anadIt, anik| vijira 1064 pRthagbhAve / vevetri, vevikke / vivejitha / atra 'vija iT' (sU 2536 ) iti DivaM na, 'zro vijI' ityasyaiva tatra grahaNAt / 'NijivijI rudhAdAvapi / viSla 1015 cyAtau / veveSTi, veviSTe / lUdittvAdaG, aviSat / taGi ksH| ajAdau 'ksasyAci' (sU 2337 ) ityalhopaH / avikSata avitAtAm avikSanta / atha zrAgaNAntAtparasmaipadinazchAndasAzca / dhR 1066 kSaraNadIptyoH / 'jidharmyaniM haviSA ghRtena' / 'bhRkSAmit' (s 2466) / 'bahulaM chandasi' (sU 3568) itIravam / ha 1067 prsaakrnne| 'ayaM suvo'bhijiharti nenijAnIti / nenijAva nenijAma / nenilAm nenijAtAm nenijatAm / nenikSva nenijAthAm nenigdhvam / nenijai nenijAvahai nenijAmahai / laGi parasmaipade thAha anenegiti / anenijuriti / abhyastatvAjjusiti bhAvaH / anenek aneniklam anenika / anenijam / 'nAbhyastasya-' iti na guNaH / anenijva anenijma / nikSISTa / lubyAha anijaditi / irittvAdaviti bhAvaH / anineti| "bhalo jhali' iti sijlopaH / anikSAtAm ityAdi / vijirapi Nijirvat / atreti / thali iTpakSe 'vija iT' iti vihitaM GittvaM netyarthaH / ato na guNaniSedha iti bhAvaH / zro vijI ityasyaiveti / vyAkhyAnAditi bhAvaH / rudhAdAvapIti / tatazca 'rudhAdibhyaH znam' iti znamvikaraNAvapi tAviti bhAvaH / viSla vyAptI iti / ludit, ubhayapadI, aniT / sijeriva rUpANi / veveSTIti / STutvena takArasya TaH / sipi 'SaDho:-' iti Sasya katvam / vevekSi veviSThaH / vaiviDDhi / aviSaditi / ladittvAdaDiti bhAvaH / taGi ksa iti / 'zala igupadhAt-' ityaneneti bhAvaH / zrAgaNAntAditi / juhotyAdigaNasamAptiparyantamityarthaH / ghRdhAturaniT / tipi zlau dvitve abhyAsakArye guNe raparatve jagharti / jaghRtaH jaghrati / 'jagharmyaniM haviSA ghRtena' iti baDhcamantrapAThaH / 'jidharmyaniM manasA ghRtena' iti taittirIyapAThaH / atra ittvamabhyAsasyAha bhRzAmiditi / nanu tatra trayANAmeva prahaNamityata Aha bahulamiti / ittvaM chAndasamiti bhAvaH / jaghAra jaghratuH / jaghartha / jaghra / jaghriva / ghariSyati / jaghartu, jaghRtAt jaghratu / jahi / jagharANi / ajaghaH ajaghRtAm ajagharuH / ajagharam ajaghRva / jaghRyAt / ghriyAt / adhArSIt / aghariSyat / ha prasahakaraNa iti / ghRdhAtubadUpANi / ayaM vo abhi. jiharti homAniti / khuve sAdyamAne yAjamAno mntrH| atrApi abhyAsasya bahulaM chandasItItvamiti / etacca pUrvoktAnvayi / iyartIti / abhyAsasya Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 ] siddhaantkaumudii| [juhotyAdi homAn' / R 1018 sa 1066 gatau / 'bahulaM chandasi' ( sU 3.168 ) ityeva siddha 'atipipazca' (sU 2463) itIttvavidhAnAdayaM bhASAyAmapi / 'abhyAsasyAsavaNe (sU 2260) itIyaG / iyarti iyataH iyati / pAra bhAratuH / 'iDatyati-' (sU 2384) iti nityamiTa / pAritha / artA / ariSyati / iyarANi / aiyaH aivRtAm aiyaruH / iyyAt / aryAt / bhArat / sasati / bhasa ittvaM chAndasamiti bhaavH| R sR gatAviti / imAvaniTau / tatra RdhAtoH chAndasatve'pi loke'pi kvacit prayogaM samarthayati bahulamiti / 'bhRJAmit' 'artipipazci' 'bahulaM chandasi' iti suutrsthitiH| tatra bahulaM chandasatyeva RdhAtoritvasiddhaH 'atipiparyozca' ityartigrahaNAlloke'pi RdhAtoH zluvikaraNasya prayogo vijJAyata ityarthaH / etaccAtraiva sUtre bhASye spaSTam / ata eva bhASyAt zluvikaraNasyaiva RdhAtoH 'atipipozva' ityatra grahaNam / pipartisAhacaryAcca, zlAvityasya abhyAsagrahaNasya cAnuvRttezcatyalam / abhyAsasyAsavarNa iti / zapaH zlo Rti iti sthite dvitve uradattvaM bAdhitvA 'atipipayozca' ityabhyAsaRkArasya ittve raparatve halAdizeSe uttarakhaNDasya RkArasya guNe raparatve i ar ti iti sthite 'abhyAsasyAsavaNe' iti iyaGi iyarti iti rUpamityarthaH / iyata iti / pUrvavadeva dvitvAdi / tasaH apittvena GittvAd guNaniSedha iti bhAvaH / iyUtIti / pUrvavedeva dvitvAdi / abhysttvaaddaadeshH| uittvAnna guNaH / umarakhaNDasya RkArasya yaNa repha iti bhaavH| iyarSi iya'thaH / iyarmi iyavaH iya'maH / liTyAha Areti / thali 'acastAvat-' iti 'Rto bhAradvAjasya' iti nityamirinaSedhe prApta Aha iDattyartIti nityamiDiti / Aritha / Arima / arteti / aniTtvAditi bhAvaH / ariSyatIti / 'RddhanoH sye' iti iDiti bhAvaH / iyartu, iyatAt iyatAm iyatu / iyahi, itAt iyatam iyata / iyagaNIti / ATaH pittvena aGittvAnna guNaniSedha iti bhAvaH / iyarAva iyarAma / la thAha aiya iti / zlau Rt iti sthite dvitve abhyAsasya ittve raparatve halAdizeSe iyaGi uttarakhaNDasya guNe raparatve ca halGayAdilope rephasya visarge iyaH iti sthite ATi vRddhau aiyaH iti rUpamiti bhaavH| na ca lAvasthAyAmaDiti pakSe ATi vRddhau raparatve pAr t iti sthite dvitve halAdizeSe savarNadIrgha halGayAdilope rephasya visarge zrAH iti syAditi zaGkayam , 'bahulaM chandasyamAGayoge'pi' iti bahulagrahaNena tra lAvasthAyAmADiiyaG, abhyAsAduttarasya tu guNaH / iyatIti / 'adabhyastAt' ityat / aryAditi / 'guNo'rti-' iti guNaH / prAraditi / 'sartizAsti -' ityaGi 'Rddha Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 45 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 316 1100 bhartsanadIpyoH / babhasti / 'ghasibhasorhali ca' ( 3550 ) ityupa. dhAlopaH / 'jhalo jhali' ( sU 2281 ) iti salopaH / babdhaH / bapsati / ki 1101 jJAne | ciketi / tura 1102 svaraNe / tutorti tutUrtaH tuturati / ' I tyasyAnAzrayaNAdityAhuH / aiyaruriti / aiyaH aiyUtam eyUta aiyaram aiyUba aiyUma / vidhilibyAha iyyAditi / yAsuTo khittvAd guNaniSedha iti bhAvaH / iyRyAtAm ityAdi / AzIrliMGayAha zraryAditi / 'akRtsArvadhAtukayoH iti dIrghaH prAptaH / taM bAdhitvA 'riG zayagliGnu' iti riG prAptaH / taM bAdhitvA 'guNo'rtisaMyogAdyoH' iti guNa iti bhAvaH / luGayAha zrAraditi / 'sartizAstyartibhyazca' ityaGi 'RdRzo'bi - ' iti guNa iti bhAvaH / zrariSyat / tadevam RdhAtuM nirUpya sRdhAtuM nirUpayati sasartIti / sasRtaH sasrati ityAdi sugamam / sasAra / sasartha / sasRva / sartA / sariSyati / sasartu / asasaH asRtAm asasaruH / sasRyAt / striyAt / zrasarat / bhasa bhartsaneti / ayaM seT / babhastIti / zlau bhas ti iti sthite dvitve abhyAsajaztvamiti bhAvaH / babhas tas iti sthite Aha ghasibhasoriti / 'ghasibhasorhali ca' ityasyAyamartha:- - chandasi anayorupadhAyA lopaH syAd ilAdAvajAdau ca kGiti pare iti / tathA ca babhas tas ityatra upadhAlope 'jhalo jhali' iti sakAralope takArasya 'jhaSastathoH -' iti dhatve bhakArasya jaztvamiti bhAvaH / bapsatIti / abhyastatvAdadAdeze babhas ati iti sthite 'ghasibhasoH' ityupadhA* lope bhakArasya cartvamiti bhAvaH / babhassi babdhaH babdha / babhasmi bapskhaH bapsmaH / babhAsa bapsatuH bapsuH / babhasitha bapsathuH bapsa / babhAsa, babhasa bapsiva bapsima | bhasitA / bhasiSyati / babhastu, babdhAt babdhAm bapsatu / babdhi, babdhAt bandham babdha / babhasAni babhasAva babhasAma / ababhaH abavdhAm abapsuH / zrababhaH ababdham ababdha / abapsam abapsva zravapsma / bapsyAt / bhasyAt / abhAsIt, abhasIt / zrabhasiSyat / ki jJAne / ciketIti / kidhAtostipi lau dvitve abhyAsacutve uttarakhaNDasya guNa iti bhAvaH / cikitaH cikyati / cikeSi cikithaH cikitha / cikemi cikivaH cikimaH / cikAya cikyatuH cikyuH / cikayitha, ciketha / cikyiva / tA / keSyati / ciketu, cikitAt cikitAm cikyatu / cikihi / cikayAni / zraciket cikitam acikaH / acikeH / acikayam acikiva / cikiyAt / kIyAt / kaiSIt / yat / tura tvaraNa iti / tutUrta iti / 'hali ca' iti dIrghaH / tarSirthaH tUrtha / tutormi tutUrvaH / tutora / tuturatuH / tutoritha / / zose -' iti guNaH / babdha iti / tasrastakArasya 'jhaSastatho:-' iti dhatvam / * Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 ] siddhaantkaumudii| [juhotyAdi. dhiSa 1103 zabde / didheSTi didhiSTaH / dhana 1104 dhAnye / dadhanti dadhantaH dadhanati / jana 1105 janane / jajanti / 2504 janasanakhanAM smjhloH| (6-4-42) eSAmAkAro'ntAdezaH syAjjhalAdau sani bhalAdau viDati ca / jajAtaH jajJati / jajasi / jajAna / jajAyAt , jajanyAt / jAyAt , janyAt / tuturiva / toritA / toriSyati / tutortu, tutUrtAt tutUrtAm tuturatu / tutUrhi / tuturANi / atutoH atutUrtAm atuturuH / atutoH| atuto m atutuuv| tutUryAt / tUryAt / atorIt / atoriSyat / dhiSa zabde seT / didheSTIti / zlau dvitvAdI laghUpadhaguNe takArasya STutvamiti bhAvaH / didhiSati / didhekSi didhiSThaH / didheSmi didhiSvaH / didheSa didhiSatuH / didheSitha / dedhiSiva / dhessitaa| dheSiSyati / didheSTu, didhiSTAt / didhisstu| didhiDDhi / didhiSANi / adidheTa adidhiSTAm adidhipuH| adidhiSam adidhiSva / didhiSya t / dhiSyAt / adheSIt / adheSiSyat / dhana dhAnya iti / dhAnyArjana ityarthaH / dadhanta iti / kSamUSa sahane iti dhAtoH cakSase itivad 'anunAsikasya kvi-' iti na dIrghaH / dadhaMsi dadhanthaH / dadhanmi dadhanvaH dadhanmaH / dadhAna dadhanatuH / dhanitha / dadhaniva / dhanitA / dhaniSyati / dadhantu, dadhantAt dadhantAm dadhanatu dahi / dadhanAni / adadhan adadhantAm adadhanuH / adadhan adadhantam adadhanta / adadhanam adadhanva adadhanma / dadhanyAt / dhanyAt / adhAnIt , adhanIt / adhaniSyat / jana janana iti / utpattau akarmakaH / utpAdane sakarmakaH / janasana / 'viDvano:-' ityata Adityanuvartate / tadAha eSAmAkAro'ntAdeza iti / san jhala ityanayoH dvandvAt saptamIdvivacanam / sani jhali ceti labhyate / 'anudAttopadeza-' ityato jhali viDatItyanuvartate / tatra jhalItyanuvRttena san vishessyte| tdaadividhiH| bhalAdau sanIti labhyate / kGitItyanuvRttaM tu etatsUtrasthesa bhAlA vizeSyate / tadAdividhiH / bhalAdau viGatIti labhyate / tathA ca bhalAdau sanIti jhalAdau viDatIti ca paranimittadvayaM labdham , tadAha bhalAdau sani jhalAdau kiGati ceti / sanvizeSaNaM bhalAdAviti kim ? jijaniti / sisaniSati / cikhaniSati / atha kDitomavizeSaNasya prayojanamAha jazatIti / janana ati iti sthita tutUta iti / 'hali ca' iti dIrghaH / dhana dhAnye / dhAnyA jana ityarthaH / dadhanta iti / chAndasatvAd 'anunAsikasya-' iti neha dIrgha ityAhuH / janasanakhanAm / jana janane, janI prAdurbhAve ityubhayorapi prhnnm| jhalAdI sani siSAsati / jazatIti / 'gamahana-' ityupadhAlopaH / jajAyAditi / 'ye vibhASA' iti vA Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 45] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [321 gA 1106 stutau / 'devAmjigAti sunnayuH / jigItaH jigati / // iti tiDhanteSu juhotyAdiprakaraNam // atha tiGante divAdiprakaraNam // 46 // divu 1107 krIDAvijigISAgyavahAradyutistutimodamadasvamakAntigatiSu / bhRSantAH parasmaipadinaH / 2505 divAdibhyaH zyan / (3-1-69) atarhittve'pi malAditvAbhAvAdAttvAbhAve 'gamahana-' ityupadhAlope nakArasya zcutvena akAra iti bhAvaH / 'janasanakhanAM san-' ityAzritya yogavimAgena utArthasiddhi cAzritya jhalgrahaNaM tvatra sUtre pratyAkhyAtaM bhASye / jajaMsIti / 'nazca-' itynusvaarH| jajAthaH jajAtha / jajanmi jajanvaH jjnmH| jajAneti / jajJatuH / seDayama / jajanitha jajJathuH / jajJika / jnitaa| jnissyti| jajantu, jajAtAt / jajAhi / jajanAni / ajajan ajajAtAm ajajuH / ajajanam ajajanva / vidhiliGi 'ye vibhASA' iti matvAha jajAyAt, jajanyAt iti / ajanIt , ajAnIt / ajaniSyat / gA stutau| devAn jigAtIti / 'bhRmAmit' ityatra 'bahulaM chandasi' iti vacanAdabhyAsasya ittvamiti bhAvaH / jigIta iti / 'I halyaghoH' iti Ittvam / jigatIti / abhyastatvAdadAdeze 'znAbhyastayoH-' ityaallopH| jigAsi jigIthaH jigItha / jigAmi jigIvaH / jagau jagatuH / jagitha, jagAtha / jagiva / gaataa| gAsyati / jigAtu, jigItAt jigItAm jigatu / jigiihi| jigAni / ajigAt ajigItAm ajiguH / ajigAH / ajigAm ajigiiv| jigIyAt / AziSi geyAt / agAsIt / agAsyat / iti zrIvAsudevadIkSitaviduSA viracitAyAM siddhAntakaumudIvyAkhyAyAM bAlamanoramAkhyAyAM zluvikaraNaM samAptam / atha zyanvikaraNapAtavo niruupynte| divu krIDeti / udidayam / tena ktvAyAmivikalpaH / niSThAyAM ca nett| jhUSantAH iti / jaS iS vayohAnI ityetatparyantA ityarthaH / divAdibhyaH zyan 'kartari zap' ityataH kartarIti Atvam / evaM jAyAdityatrApi / jigAtIti / 'bahulaM chandasi' iti itvam / iti tattvabodhinyAM juhotyAdiprakaraNam / divu krIDA / uditkaraNaM ktvAyAmiDikalpArtha niSThAyAmaniDartha ca / / devitvA / dyUtvA / yUtam / krIDAyAm , dIvyanti mANavakAH / vijigISAyAm , zatru Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 ] siddhaantkaumudii| [divAdi. zapo'pavAdaH / 'halli ca' (sa 354) iti dIrghaH / dIvyati / dideva / devitaa| deviSyati / dInyatu / zradIgyat / dInyet / dInyAt / pradevIt / adaviSyat / pivu 1108 tantusantAne / pariSIvyati / pariSiSeva / nyaSevIt , nyasevIt / nivu 1106 gatizoSaNayoH / SThiva 1110 nirasane / kecidihemaM na paThanti / haNusu 1111 adane / 'prAdAne' ityeke / 'pradarzane' ityapare / suSNosa / pNasu 1112 nirasane / ssyti| sanAsa / kasu 1113 haraNadIptyoH / haraNaM kauTilyam / canAsa / vyuSa 1114 dAhe / vugyoSa / plSa 1115 ca / nRtI 1116 gAtravikSepe / nRtyati / nanarta / 2506 se'seci kRtacUtachadatRdanRtaH / (7-2-57) ebhyaH parasya sibhinnasya sArArdhadhAtukasya iDdA syAt / nartiSyati, nasya'ti / nRtyet / nRtyAt / anarmAt / basI 1117 'sArvadhAtuke yak' ityataH sArvadhAtuke iti cAnuvartate ityabhipretyAha-zapo'pavAda iti / zakAranakArAvitau / div ya ti iti sthite Aha hali ceti dIrgha iti / zyanaH apittvena uittvAnna guNa iti bhAvaH / dIvyataH / dIyA ta ityAdi sugamam / dideveti / didivatuH / didevitha / didiviva / seTtvaM sUcayati devitati / SivudhAturapi seTa , SopadezaH, divudhAtuvat / pariSIvyatIti / 'pariniviSyaH seva-' iti Satvamiti bhAvaH / pariSiSeveti / sthAdiSvevATa sasya iti niyamastu na, tatra prAksitAdityanuvRtteriti bhAvaH / 'sivAdInA vAvya pAye'pi' iti matvAha nyaSevIt , nyasevIditi trivudhAtustu rephavAn / ThiA nirasana iti 'subdhAtuSvakkaSThIvAm' iti na satvam / SThIvyati ityAdi sugam m / ArdhadhAtukeSu tu zavikaraNasthaSThivudhAtuvadrUpANi / kaNasudhAtuzca SopadezaH nRtI gAvAta / 'zvIditaH-' ityAdyarthamIdittvam / seDayam / se'sici / se asici iti cchedaH / saptamI SaSThayatheM / kRta cUta kRta tRda nRt eSAM samAhAradvandvAt paJcamI / 'udino vA' ityato veti ArdhadhAtukasyeti cAnuvartate / tadAha ebhya ityAdinA / nityamiTi dIvyati / vijigISate ityrthH| kAntiricchA / dyutaH pRtha grahaNAt / pivu / pariSiSeveti / 'sthAdiSvabhyAsena-' iti niyamo neha pratate, tatra prAka sitAdityanuvRtteH / asya cAprAAsatIyatvAt / tenAbhyAsasya SatvaM parinirvibhyaH-' ityanena bhavatyeva / nyaSevIditi / sivAdInAM vA-' iti vikalpaH / nRtii| IditkaraNa 'zvIdita-' iti niSTAyAmirinaSedhArtham / yadyapi 'sesici-' iti iTo vikalpitatvAda 'yasya vibhASA' ityanenaiveSTaM sidhyati, tathApi 'yasya vibhaa| ityasyAnityatvajJApa nArthamIditkaraNam, tena 'dhAvitamibharAjadhiyA' ityAdi siddham / se'sici / nati Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 46 ] yAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 323 1 udvege / 'vA bhrAza - ' ( sU 2321 ) iti zyanvA / trasyati, zrasati / satuH, tantrasatuH / kutha 1138 pUtIbhAve / pUtIbhAvo daurgandhyam / putha 1116 hiMsAyAm / gudha 1120 pariveSTane / kSipa 1121 preraNe / kSipyati / ceptA / puSpa 1122 vikasane / puSdhyati / pupuSpa / tima 1123 STima 1124 TIma 1125 zrArdrIbhAve / timyati / stimyati / svImyati / vrIDa 1126 codane lajjAryAM ca / vrIDyati / iSa 1127 gatau / iSyati / Saha 1128 buha 1126 cakyarthe / cakyarthastRptiH / sahyati / suhyati / nRS 1130 lRSa 1131 vayohAnau / jIryati / jajaratuH, jeratuH / jaritA, jarItA / jIryet / jIryAt / 'stanbhu-' prApte vikalpArthamidaM vacanam / anartIditi / 'se'sici -' ityatra asici ityukternityamiDiti bhAvaH / trasI udvege / 'vA bhramutrasAm' ityettvAbhyAsavikalpau matvAha satuH, tatrasaturiti / kutha pUtIbhAva iti / pavitrIbhavane ityarthaH / durgandhakaraNe iti vA / 'pUtigandhastu durgandhaH' ityamaraH / tima STima TImeti / dvitIyatRtIya ghopadazau / dvitIya idupadhaH / tRtIyastu IdupadhaH / Saha puheti / Sopadezau / cakyarthastRptiriti / yadyapi 'caka tRptau pratighAte ca' ityuktam / tathApi tRptireveha vivakSitA vyAkhyAnAt / SuheH 'napuMsake bhAve ktaH' iti kapratyaye suhitazabdaH / suhitastRptiritti 'pUraNaguNa-' iti sUtre kaiyaTaH / nRS bhRS vayohAnAviti / seTkau / jIryatIti / 'Rta iddhAto:' iti ittve 'hali ca' iti dIrgha iti bhAvaH / atusAdI 'RcchatyatAm' iti guNe raparatve 'vA jatramutrasAm' ityettvAbhyAsalopavikalpa iti bhAvaH / jajaritha / 'vRto vA' iti matvAha jaritA, jarIteti / vyati, nartsyatIti / ninartiSati / ninRtsati / kartiSyati / kartsyati / cikartiSati / cikRtsati / ityAdi jJeyam / anartIditi / asicItyuktatvAdiha nityamiT / tresaturiti / 'vA bhramutrasAm' ityetvAbhyAsalopau / kutha / pUtIbhAvaH pavitrI bhavanam / kuthyati bhUmiH / pavitrIbhavatItyarthaH / puSpa vikasane / 'kAlAtsAdhu-' ityatra puSpyatiH zatrantaH / pacAdyaci puSpam / saMjJAyAM kan / puSpa vrIDa / 'gurozca halaH ityapratyaye TAp / vrIDa / / ghaJi tu vrIDaH / ata eva 'bIDamAvahati me sa saMprati' iti kAlidAsaH / ' vrIDAdivAbhyAsagatairvililye' iti mAghazca / " ha ha | 'parinivibhyaH -' ityatra sahetyakAra uccAraNArthaM iti Satvamiha bhava / pariSathyati / 'tISasaha-' itIGghrikalpastu nAsya bhavati sati zavantanirdezAt kiM tu 'Saha marSaNe' ityasyaiva sa ityAtreyAdayaH / saheti nirdezasyobhayatra tulyatve 'tISasaha-' ityatra zapA nirdezaH / 'parinivibhyaH -' ityatra tu netyardhajaratIyamidaM heyameva / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 ] siddhAntakaumudI / [ divAdi ( sU 2211 ) ityaGvA / 'RdRzo'Dhi guNa:' ( sU 2406 ) / ajarat, ajArIt / zrajAriSTAm / bhIryati / jamaratuH / zrakArIt / G 1132 prANiprasave / sUyate / suSuve / 'svaratisUti-' ( sU 2276 ) iti vikalpaM bAdhitvA 'athakaH kiti' ( sU 2381 ) iti niSedhe prApte krAdiniyamAnityamiT / suSuviSe / suSuvivahe / sotA, savitA / dUG 1133 paritApe / dIG 1134 kSaye / dIyate / 2507 dIGo yuDaci kGiti / ( 6-4-63 ) dIGaH parasyAjAdeH kkita ArdhadhAtukasya yuT syAt / 'vugyuTAvuvaGyaNoH siddhau vakta gyau' (vA 4062) / didIye / 2508 mInAtiminotidIGAM lyapi ca / ( 6-1-50 ) 1 SUG prANiprasava iti / prasava utpAdanam / Sopadezo'yam / vikalpamiti / paramapIti zeSaH / niSedhe prApta iti / purastAtpratiSedhakAra DArambhasAmarthyAditi bhAvaH / dUG paritApa iti / pIDane pIDitIbhavane vetyarthaH / ye sakarmakaH / dvitIye akarmakaH / dIGaH kSaya iti / tayo hakho nAzo vA / dIGo yuDaci / 'ArdhadhAtuke' ityadhikRtam zracA vizevyate / tadAdividhiH / roDa iti paJcamI / saptamI SaSThyarthe / tadAha dIGa parasyetyAdinA / didI e iti sthite paratvAd 'eranekAca:-' iti yaNi prApte nityatvAd yuT / TakAra it / ukAra uccAraNArthaH / TittvAdAdyavayavaH / didIye iti rUpamiti bhAvaH / nanu yuTi kRte'pi tasyAsiddhatvAdyaN durvAraH / tathA ca divye iti syAt / ikAro na zrUyeta yakAradvayaM zrUyeta ityata Aha vagTAviti / mInAtiminoti / 'Adeca upadeze'ziti' ityata tattvaM tu prayogamanusRtya mahadbhireva nirdhAryam / napuMsake bhAve taH / suhiMtaM tRptiH / ataeva 'pUraNaguNa-' iti sUtre suhitArthAstRptyarthA iti vyAkhya tam / jeraturiti / 'RcchatyUtAm' iti guNe kRte 'na zasadada-' iti guNazabdena bhAvitasya niSedhAd 'ata ekahalmadhye-' ityapravRttau ' vA nRRtramutrasAm' ityetvAbhyAsalopavikalpaH / SUG / prasava utpttiH| mRtpiNDo ghaTaM sUyata ityAdiprayogAbhAvAtprANa tyuktam / ' svAdaya zroditaH' iti vakSyamANatvAd 'coditazca' iti niSThAnasya ratvam / prasUnam / vikalpamiti / paramapIti zeSaH / niSedhe prApta iti / purastAtpratiSedhakANDArambhasAmarthyAditi bhAvaH / dIGo / paJcamItyabhiprAyeNa vyAcaSTe parasyeti / zrajAderiti / DaH sItyatreva ubhayanirdeze paJcamInirdezo lIyAniti saptamyAH SaSThIkalpanam / zraci kim, dedIyate / kchitIti kim upanam / zrAbhIyatvenAsiddhatvamAzaGkayAha tugyuTAviti / didIye iti / parapaya bAdhitvA nityatvAdAdau yuT / sati tu yaNi IkArasya zravaNaM na syAdeti yuTaH siddhatvamuktam / 2 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 46 ] bAlamanoramA-tattvodhinIsahitA / [ 325 eSAbhArataM syAllayAne nakArAdazinibhita / dAtA / dAsyate / zradAsta / adAsthAH / DhI ' 135 vihAyasA gatau / DIyate / dhID 1136 AdhAre / zrIvata / didhye / tA / mID 1137 hiMsAyAm / hiMsA atra prANaviyogaH / mIyate / 138 zravaNe | rIyate / lID 1136 leSaNe / 2506 vibhASA lIyateH / ( 6-1-51 ) lIyateriti yakA nirdezo na tu zyanA / Adityanuvartate tadAha eSAmAtvaM syAllyapIpi / cakArAd ecaH azitIti paranimittaM samcIyate / tatra eca ityanantaraM nimitte iti zeSaH / ejnimitte aziti pratyaye ca para iti phalitam, tadAha cakArAdazityejnimitta iti / iti samukhIyata iti zeSaH / lubyAha zradAsteti / iha ttve kRte ghutve satyapi 'sthAdhvorica' iti na bhavati, 'sthAdhvorittve dIGaH pratiSedhaH' iti ghusaMjJAsUtrasthabhASyapaThitavArtikAditi bhAvaH / dhI AdhAra iti / AdhAra AdhAraNam / sthApanamiti yAvat / lIG zleSaNa iti / lIyate / lilye / lilyiSe / vibhASA lIyataH / nanu lIyateriti zyanA nirdezAd 'lIG zleSaNe' iti zrAvikaraNasya grahaNaM na syAdityata grAha yakA nirdeza iti / 'sArvadhAtuke yak' iti vihitayakA lIyateriti nivezaH / sa ca zyanznAntasAdhAraNaH, yaka ubhayatrApi sAdhAraNyAditi bhAvaH / 'mInA minoti-' ityato lyapIti 'AdecaH -' ityata zrAditi eca 1 mInAti / mIJ hiMsAyAm / DumiJ prakSepaNe / pramAya / upadAya / pramAtavyam / upadAtavyam / enimitta iti viSayasaptamI / tena zrAdAvAtvaM pazcAddhal 'Ato yuk - ' iti yuk / upadAya iti sidhyati / anyathA eraci kRte tata zrAtve upadA iti syAt / zradAstati | DIDaH pratiSedhaH / ' sthAdhvoricca' iti na ghutvamityaditeti rUpaM na bhavatItyeke / zranye tu 'sthAdhvoricca' ityetattu na bhavati dIchosnukaraNe dArUpAsaMbhavenAghutvAt / ata eva pranidAtetyAdau 'nergada-' iti Natvamapi na bhavatItyAhuH / zrayaM bhAvaH - 'do pravakhaNDane ' ityAderdA rUipatvaM saMbhavati / 'Adeca upadeze - ' ityasyAnaimittikatvAt / dIGastu ejnimittapratyayaviSaye tvaM dA ityanukaraNe enamittasyAbhAvitvAnna ghu-vam / evaM ca ghuprakRtitvamapi nAstIti NatvasyAprasaktiriti / DIG / DInaH / DAnavAn / svAdiSu pAThasAmarthyAnniSThAyAmiena / iTi hi sati vyavadhAnAd 'oditava' iti natvaM na syAditi / svAdiSu pAThasAmarthyAdivyavadhAne'pi Natvamastviti na zaGkatham, iSTAnurodhAt / Dayita iti prayogasta bhauvAdi - kasya / 'niSThA zID- ityatra niSTheti yogavibhAgAda kitve guNa ityAhuH / mI hiMsAyAm / mIJ iti RyAdau / prANaviyoga iti / mIyate prANairviyujyata Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 ] siddhaantkaumudii| divAdi lIlIDorAttvaM vA syAdagviSaye lyapi ca / letA, lAtA / jeSyate, lAsyate / 'ejviSaye' kim-lIyate / lilye / vrIG 1140 vRNotyarthe / vrIyate / vidhiye / 'svAdaya aoditaH' (ga sU 266) / tatphalaM tu niSThAnasvan / poG 1141 pAne / pIyate / mAG 1142 mAne / mAyate / mame / IG 1143 gatau / Iyate / zrayAMcave / prIGa 1144 prItI / sakarmakaH / prIyate / pipriye| atha catvAraH parasmaipadinaH / zo 1145 tanUkaraNe 2510 protaH zyani / (7-3-71 ) lopaH syAcchyani / zyati zyataH zyanti / zazI zazatuH / zAtA / zAsyati / 'vibhASA ghrAdheT-' (sU 2376) iti sico vA luk / lugabhAve 'yamarama-' (sU 2377 ) itiittsko| azAt azAtAm azuH / azAsIt azAsiSTAm / cho 1146 chedane / chAti / So 1147 iti ca anuvartate / tadAha lIlIGorilyAdinA / svAdaya aodita iti / dhAtupAThapaThitaM gaNasUtramidam / 'ghUla prANiprasave' ityArabhya choDantA bhoditkAryabhAja ityarthaH / niSThAnatvamiti / 'zroditazca' ityaneneti bha vaH / prI-prItAviti / priitistussttiH| 'mutprItiH pramado harSaH' ityamaraH / evaM satyakarmakaH / yathA-phalamUlAdinA hariH prIyate / hRSyatItyarthaH / yadA tu gItiH tarpaNaM 'prItra tapaNe' iti naiyAdikAt klini prItizabdaniSpattiH, tadA tu sakarmakaH, tadAha sakarmaka iti / prIyata iti / tarpayatItyarthaH / __ atha catvAraH parasmaipadina iti / 'do avakhara ine' ityantA iti bhaavH| zo tanUkaraNe / aniT / zrotaH zyani / 'gholoM ko leTi vA' ityato lopa ityanuvartate ityabhipretya zeSaM pUrayati lopa: syAditi / zazAviti / 'zrAdeca-' ityAttve Nala auttvamiti bhaavH| zazaturiti / zazitha, zazAtha / zaziva / zAsyatIti / zyatu / azyat / zyet / zAyAt / luThi sici vizeSamAha vibhASA gheti / siMco lukpakSe aAha azAditi / 'yAtaH' iti jusiti matvAha azuriti / sico lugabhAve sagiTI matvAha azAsI. ityarthaH / lIG / lI zleSaNa iti kyaadau| yaketi / sArvadhAtuke yaka' iti vihitena / na tu zyaneti / anyathA lIG ityeva brUyAditi bhAvaH / yakA nirdezasya phalamAha lIlIGoriti / lypi| vilAya / vilIya / vIGa vRNotyarthe / varaNam / vRja varaNa iti svAdau paThiSyamANatvAt / varaNe ti vaktavye vRNotyartha iti vacanaM vaicitryArtham / tI varaNa iti jyAdau / mAG / mAyata iti / 'ghumAsthA-' itItvaM tu na / tatrArdhadhAtuka ityadhikArAt / cho'nta / antakarna Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 46] baalmnormaa-tttvyodhiniishitaa| [327 antakarmaNi / syati : ssau| abhiSyati / abhyadhyat / abhisasau / do 1148 avakhaNDane / yati / dadau / praNidAtA / deyAt / adAt / / athAtmanepadinaH pnycdsh| janI 1146 praadurbhaav|2511 shaajnorjaa| (7-3-76) anayorjAdezaH syAgchiti / jAyate / jajJe jajJAte jajJire / janitA / janiSyate / 'dIpajana- (su 2328) iti vA ciraNa / 2512 janivadhyozca / (7-3-35) anayorupadhAyA vRddhirna syAdhiNi miNati diti / chodhAturapi zodhAtuvat / So antakarmaNIti / samApane vinAzane vetyarthaH / zodhAtuvadrUpANi / ssopdesho'ym| syatIti / 'zrotaH zyani' iti lopaH / abhiSyatIti / 'upasargAt-' iti Satvam / abhyaSyaditi / 'prAksitAt-' iti Satvam / abhisasAviti / sthAdiSviti niyamAd na SaH / do ava. khaNDane / praNidAteti / 'nergada-' iti Natvam / deyAditi / AzIliGi eliGItyettvam / adAditi / 'gAtisthA-' iti sico luk / athAtmanepadina iti| vAca zabde ityantA ityrthH| janI prAdurbhAve iti / 'zvIdito niSThA yAm' ityAdyarthamIdittvam / zAjanorjA / zitIti / 'SThivulamucamAm-' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / jAyate iti / jJAdhAtostu znAvikaraNatvAd jAnAtItyudAharaNam / ubhayatrApi jAdezasya hrasvAntatve 'aGgakArye kRte punarmANakAryam' iti paribhASayA 'ato dIrgho yaji' ityaprApterjAdezasya dIrghAntatvamAzritam / jane iti / 'gamahana-' ityupadhAlope nasya zcutvena JaH / jAyeta / janiSISTa / luGi ajan ta iti sthite Aha dIpeti / vA ciNiti / cleH iti zeSaH / ajan i ta iti sthite upadhAvRddhau prAptAyAm janivadhyozca / 'ata upadhAyAH' ityata upadhAyA iti 'mRjervRddhiH' ityato vRddhiriti 'nodAttopadezasyaityato neti 'Ato yuka-' ityataH cirakRtoriti 'aco Niti' ityato NitIti cAnuvartate, tadAha anayoriti / dIpIdhAturIdit / 'dIpajana-' iti cleH nAzanam / 'rAghavasya zare?raiporaM rAvaNamAhave' iti / rAghaveti saMbuddhayantam / syati logamadhyamaikavacanam / abhyaSyatIti / 'upasargAtsunoti-' iti Satvam / abhya yaditi / 'prAksitAdaDvyavAye'pi' iti Satvam / abhisasAviti / 'sthAdiSu-' iti niyamAnna Satvam / do avakhaNDane / avetyupasargaprayogo vaicitryaarthH| khaNDane ityetAvatyukte'pISTasiddheH / praNidAteti / 'nergada-' iti Natvam / deyAditi / 'eliGi' ityatvam / adAditi / 'gAtisthA-' iti sico luk / zAjanorjA / jAnAti / ziti kim , jJAtA / ja iti hrakhoccAraNa'pi 'zrato dIrghA Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 ] siddhAntakaumudI / [di kRti ca / zrajani, ajaniSTa / dIpI 1150 dIpto / dIpyate / didIpa / zradIpi zradIpiSTa / pUrI 1151 zrApyAyane / pUryate / apUri, apUreSTa / tarI 1152 gatitvaraNa hiMsanayoH / turyate / tuture / dhUrI 1153 garI 1154 hiMsAgatyoH / dhUryate / dudhUre | gUryate / jugUre / ghUrI 1155 jUrI 1126 hiMsAvayohAnyoH / zUrI 1127 hiMsAstambhanayoH / cUrI 1158 dAhe / tapa 1156 aizvarye vA / zrayaM dhAturaizvarye vA zyanaM taha ca labhate / anyadA tu zaktrikaraNaH parasmaipadItyarthaH / kecittu vA vRtudhAtorAdyavayavamicchanti / tapyate / tA / tapsyate / 'pata' iti vyatyAsena pAThAntaram / 'huta grAmAni yutaH patyama naH' / vRtu 1160 varaNe / vRtyate / pacAntare vAvRtyate / 'tato vAvRtyamAnA sA rAmazAlAM nyavicata' ciNvikalpaM matvAha dIpa, zradIpiSTeti / pUrIdhAturapi dit / ' dIpajana - ' iti ciNvikalpaM matvAha apUri ariSTeti / tUrI ityAdayo'pi 'cUrI dAde' ityantA Idita eva / tapa aizvarye veti / zyan AtmanepadaM ceti zeSaH / ubhayoH prakRtatvAdityabhipretya zeSaM pUrayati zyanaM takuM ceti / anyadA tviti / aizvaryAdanyatrArthe vRttidazAyAmityarthaH / kecitviti / tapa aizvarye vA tu varaNe iti dhAtupAThe sthitam / tatra 'vARRtu varaNe' ityevaM vAzabdaM vRtu ityasya AdyavayamicchantItyarthaH / evaM ca tapa aizvarye ityeva sthitam / zrasminpakSe tapadhAtoH nityameva zyan taG ceti bhAvaH / tapyate iti / STa ityarthaH / prathamapakSe aizvaryai tapatItyapi bhavati / pata itIti / tapadhAtostakAra prakArayoH kramavyatyAsena 'pata aizvarye vA' iti pAThAntaramityarthaH / evaM vyatyAsena pAThe prayogaM darzayati dyama yutaH patyamAna iti / pravAyumacchA vhatItyRcaH ekadezo'yam / patyamAna ityasya IzAna ityarthaH / zratra laTaH zAnac zrAtmanepadaM zyan ca / pakSAntare iti / vAvRtu iti pAThapakSe ityarthaH / vAvRtyate iti / vRNotItyarthaH / apekSate iti yAvat / vAtudhAtoH prayogaM darzayati tato vAtyamAneti / zrapekSamANetyarthaH rthaH / nyavikSateti / 'nervizaH' ityAtmanepadam / 'zala : gupadhAt -' iti ksaH / yatri' iti dIrghe siddhe jAgrahaNamaGgavRttaparibhASAjJApanArtham / na pAdhAtoH pibAdeze kRte guNo na bhavati pibAdezasyAdantatvAzrayaNaM tUpAyAntaramilAhuH / Jiti Niti kRti ceti / bati kRtyudAharaNaM ghaJi janaH / Niti kRti tu janakaH / janayatItyatropadhAvRddhau satyAM 'janInRp -' iti mittvAd 'mitAM hasva:' iti hrasvaH / dIpI dIptau / IdittvAnniSThAyAmiena / dIptaH / evaM pUrItyAderIdittvA pUrNa ityAdi jJeyam / kecittviti / teSAM mate aizvarye tapyate ityeva prayogo na tu tapatIti / nyavikSa Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 46] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA [326 iti bhaTTiH / kiza 1161 upatApe / krizyate / vezitA / kAra diisii| kAzyate / vA 165 zabda / vAzyate / vvaashe|. .......... atha pasa svritetaa| muSa 1164 vitikSAyAm / mRSyati mujyate / mamarSa masuSe / zucir 1165 pUtImAve / pUtIbhAvaH vedaH / zuSpati, zudhyate / zuzoca, zuzuce / pazucat , prayocIt, praayocisstt| yaha 1166 bandhane / nAti, nmte| nanAha / nehiya, nanada / nehe| ndaa| natsyati / manAsIt rj| 1960 rAge / rajyati, rajyate / zapa 168 mAkroze / zappati, rApyate / bhayakAdayAnudAttetaH / pada 1166 gatI / padyate / pede / pattA / payeva / patsISTa / 2513 ciNa te pdH| (3-1-60) padazcnethiyasyAttasagde pare / praNayapAdi / apatsAtAm apatsata / khida 1170 dainye / khiyate / cikhide| khettA / prakhitta / vida 1971 sttaayaam| vidyte| vettA / budha 1172 avagamane / budhyate / bubudhe| boddhA / bhotsyate / mutsISTa / prabodhi, prabuddha atha paJca svariteta iti / 'zapa Akroze' ityantA ityarthaH / zucyA tIti / klina bhavatItyarthaH / azucaditi / irittvAdaviti bhAvaH / gaha bandhana iti / Nopadezo'yam / aniT / nanAheti / nehatuH / bhAradvAjaniyamAvali ved iti matvAha nehitha, nanaddhati / iTpakSe 'yali ca seTi' ityettvAbhyAsalopau / iDabhAve tu 'naho dhaH' iti hasya dha iti bhAvaH / raja rAge / aniT / rajyatIti / 'aniditAm-' iti nalopa iti bhAvaH / raraja rarajatuH / rarajitha, rarakya / rarajiva / raktA ityaadi| athaikAdazeti / 'liza alpIbhAve' ityantA ityrthH| pada gtii| aniT / ciNa te padaH / padazcleriti / 'clessic' ityataH clerilanuvartate iti bhAvaH / tazabde iti / Atmanepadaprathamaikavacane ityarthaH / idaM ca bhASye spaSTam / praNyapAdIti / clezciNi upadhAvRddhau 'cio luk' iti tazabdasya lopaH / 'nergada-' iti Natvamiti bhAvaH / vida sattAyAm / vetteti / aniteti / nipUrvAdvizate ki 'zala igupadhA-' iti ksH| 'neviMzaH' iti tat / vA zabde / 'mandivAzi-' ityurac / vAzurA raatriH| titikSAyAmiti / 'gutikijhyaH-' iti san / tatra hi tijeH kSamAyAm' ityuktam / Izucir / IdittvAnneTa / zuklam / klinnmityrthH| nanaddhati / 'naho dhaH' iti dhatvam / ciNa te pdH| tazabda iti / sAmarthyAdAtmanepadaprathamapuruSakavacanam / tazabde kim , apatyAH / praNyapAdIti / 'cio luk' iti tazabdasya luk / 'nargada Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330] siddhaantkaumudii| [divAdi. prabhussAtAm / yuSa prahAre / yudhyate / yuyudhe| yoddhA / ayuddha / kathaM 'yuSyati' iti / yudhamigatIti kyac / 'anudAttatvalakSaNamAtmanepadamanityam' (pa.17) iti vAle iSa 1174 kAme / anurubhyate / zraNa 1175 prAyane / aNyate / paaye| athitaa| 'mana' iti dantyAnto'yamityeke / mana 1175 jJAne / mammake ne / mantA / yuja 1177 samAdhau / samAdhizcittavRttinirodhaH / bhakarmaka ujyate / yokA / sRja 1178 visrge| akarmakaH / 'saMsujyate sarasijairAmi / ssRjisse| sraSTA / sacyate / 'liGsicau(9 2100) iti nivAbo nApyam / sUtoSTa / prasRSTa asUkSAtAm / liza Diti bhAvaH / liTi viSiyamAdiT / evaM budhadhAturapi / boddheti / tAsi 'bhaSastathoH' iti tavaralapakAraH / bhotsyate iti| "ekAcaH-' iti bhae / bhatsISTeti / lisicI- iti kittvam / 'dIpajana-' iti ciNvikalpaM matvAha abodhi, abuddheti / kathaM yudhyatIti / AtmanepaditvAditi bhAvaH / samAdhatte yudhamiti / yuezando bhAvakvivantaH / yudhamicchatItyarthe 'supa prAtmanaH-' iti kyajantAt parasmaipadamiyaH / anudAttattvaprayuktamAtmanepadamanityamiti samAdhAna tvanucitam, tasya bhAgyArahavena aprAmANikatvAt / ata eva 'vyatyayo bahulam' iti sUtrabhASye 'pratIpamanya abhiyuvati' ityatra vyatyayena parasmaipadamityeva samAhitam / ano rugha kAma iti / anu ityupasargAtparo rudhadhAtuH kAme vartate ityarthaH / yuja samAdhI / aniT / akarmaka iti / cittavRtterdhAtvarthAntarbhAvAditi bhAvaH / arthAntare tu sakarmako'pi bhavati, 'mRjiyujyoH sakarmakayoH karmavadbhAvaH' iti karmavatsUtravAtikAt / etaka karmakartaprakriyAyAM spaSTIbhaviSyati / sRja visarga iti| aniT / visargaH saMbandha upasargavazAt , tadAha akarmaka iti / saMsRjyate iti / aruNAMzubhiH aruNakirasavikasitaH sarasijaiH kamalaiH saMsRjyate saMbanAtItyarthaH / kamalinIti zeSaH / kartari sakAro'yam, na tvayaM karmaNi lakAraH, akarmakatvAt / arthAntare tu sakarmako'yamiti karmakartRprakriyAyAM vakSyate / livyAha sasRjiSe iti / kAdiniyamAdiDiti bhAvaH / sati / sRjizomalyamakiti' ityamAgame RkArasya yaNi pravAdinA jasya paH STutkena takArasya Ta iti bhAvaH / srakSyate iti / pUrvavadami, jasya Satve 'paDho:-' iti Sasya katve sasya Satvamiti bhAvaH / zrAzIlibyAha suukssiisstteti| patra laghUpadhaguNamAzayAha lisicAviti / nApyamiti / 'sRjiiti Natvam / prabodhIti / 'dIpajanabudha-' iti ciNa / ano rudha kAme / anoH paro rudhadhAtaH kAme / kAma icchaa| divAdiSu pAThasAmarthyAd 'rudhAdibhyA Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 46 } baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [331 1176 alpIbhAve / lishyte| lessttaa| lecyte| likSISTa / alikSata alikssaataam| zrathAgaNAntAtparasmaipadinaH / rAdhaH 1180 akarmakAd vRddhaavev| evakAro bhivakramaH / rAdho'karmakAdeva zyan / udAharaNamAha, vRddhAviti / yanmahyamaparAdhyati / yatItyarthaH / virAdhyantaM kSameta kaH / druhyantamityarthaH / rAdhyatyodanaH / sidhyatItyarthaH / kRSNAya rAdhyati / daivaM paryAlocayatItyarthaH / daivasya dhAtvarthe'nta. dRzomalyam-' ityamAMpe nAstItyarthaH / akityeva tadvidhAnAditi bhAvaH / luyAha asTreti / 'jhalo kali' iti sico lopaH / 'lisicAvAtmanepadeSu' iti / sicaH kittvAnna guNaH, nApyamiti bhAvaH / liza alpIbhAve / likSISTeti / 'liGsicauiti kittvAnna guNaH / alikSateti / 'zala igupadhAt-' iti ksaH / A gaNAntAditi / divaadignnsmaaptipryntmityrthH| rAgho'karmaH kAd vRddhAveveti / zyaniti zeSaH / rAdhadhAtorakarmakAd vRddhAvevArthe zyanniti pratIyamAno'rthaH / evaM sati akarmakAditi vyartham / rAdherAntare ca zyan na syAt / iSyate hi aparAdhyatI yAdau drohAdyarthe'pi zyan , tatrAha evakAro bhinnakrama iti / yasmin krame vRddhAviyata Urdhvam evakAraH paThitaH tato'nyaH kramo yasya sa bhinnakrama ityarthaH / vRdvAvityata UrdhvaM paThita evakAraH anyatra nivezanIya iti yAvat / tadeva darzayati rAdho'karmakAdeva zyaniti / evaM cArthAntare'pi zyan sidhyati / zatru hinastItyarthe zatrumaparAdhnotItyatra sakarmakatvAd na zyaniti bhAvaH / tarhi vRddhAvityasya kiM yojanamityAzaGkaya akarmakakriyA evaMvidheti pradarzanArtha tat, natu parisaMkhyAnArthamityAha udAharaNamAha vRddhAvitIti / evaM ca vRddhigrahaNa. makarmakakriyAmAtrophlakSaNamiti bhAvaH / tathAvidhArthAntarANyudAharati yanmAmityAdinA / 'krupadruha-' iti saMpradAnatvam / kRSNAya rAdhyatIti / 'rAdhIkSyoryasya vipraznaH' iti saMpradAnatvam / daivamiti / kRSNasya kimidAnIM iti znamaM bAdhitvA zyan / nApyamiti / 'mRjidRzobhalyamakiti' ityakityeva vidhAnAt / lish| prAtapAdinAnalpasya alpabhAvo'lpIbhAvaH / likSISTeti / liGsicAvAtmanepadeNu' iti kittvAnna guNaH / alikSateti / 'zala igupadhAd-' iti ksaH / rAdho'karmakAt / bhinnakramaM darzayati akarmakAdeveti / rAdho vRddhAveva zyanniti vyAyAyAmakarmakAditi vizeSaNaM vyartha syAd vRddhAvasyAkarmakatvAt / akarmakAtkim , zatrummparAnoti / hinastItyarthaH / rAdha saMsiddhAviti svAdau / rAdho hiMsAyAmityanuvAdAdisAyAmapyayam / udAharaNamAheti / akamakatvaprayojakasya yasya kasyacidarthasyeti bhaavH| akarmake zyannantasya prayogAndarzayati yanmahA Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 ] siddhaantkaumudii| [ divAdirbhAvAjjIvatyAdivadakarmakatvam / rarAdha rarAdhatuH / rarAdhitha / 'rAgho hiMsAyAm ' ( sU 2532 ) ityevAbhyAsalopAviha na / hiMsArthasya sakarmakatayA daivAdikaravAyogAt / rAddhA / rAtsyati / zrayaM svAdizcurAdizca / vyadha 1981 tADane / 'prahijyA -' ( sU 2412 ) iti saMprasAraNam / vidhyati / vivyAdha vividhatuH / vigyadhitha, vigyaddha / vyaddhA / vyarasyati / vidhyet / vidhvAt / anyAsIt / puSa 1182 puSTau / puSyati / pupoSa / pupoSitha / poSTA / podayati / 'puSAdi - ' ( sU 2343 ) ityaG / zrapuSat / zuSa 1183 zoSaNe / zraSat / tuSa 1184 zubhamazubhaM veti pRSTo daivajJaH tasya zubhAzubhasUcakAdityAdigrahasthitiM jyotizzAstrataH parIkSata iti yAvat / nanu paryAlocane devasya karmatvAtkamikarmakatetyata E daivasyeti / nanu 'rAdho'karmakAd vRddhAveva' ityatra vRddhigrahaNasya upalakSaNatayA hiMsArthakasyApi rAdherdaivAdikatvAd rarAdhatuH ityAdI 'rAgho hiMsAyAm' iti vakSyamANAvettvAbhyAsalopau syAtAmityata Aha rAdha iti / iha neti / rAdhatuH ityAdau rAdhehiMsArthakatve ' rAdho hiMsAyAm' iti vakSyamANAvettvAbhyAsalopo na sta ityarthaH / kuta ityata Aha hiMsArthasyeti / tonmiSatyevaiSA zaGkA, rAdhera karmakasyaiva daivAdikatvavacanAt / hiMsArthakasya ca rAdheH sakarmakatayA devAdika tvAbhAvAduktazaGkAyA anunmeSAdityarthaH nanu rApnoti rAdhayati iti kathamityata 1 ayaM svAdizcurAdizceti / rarAdhitha / krAdiniyamAd nityamiT, dIrghA - kAravattvena 'upadeze'tvata:' ityasyApravRtteH ajanto'kAravAnityatra ca hasvAkArasyaiva vivakSitatvAt / rAddhA / zrarAtsIt / vyadha tADana iti / caturthAnto'yam / aniT / vidhyatIti / zyano GittvAd 'prahijyA -' iti yaka rasya saMprasAraNe pUrvarUpe vidhyatIti rUpamityarthaH / vakArasya tu na saMprasAraNam ' na saMprasAraNe saMprasAraNam' iti niSedhAt / vivyAdheti / dvitve kRte zrabhyAsasya 'liTyabhyAsasya -' iti saMprasAraNamiti bhAvaH / vividhaturiti / paratvAd 'prahijyA - iti saMprasAraNe kRte dvitvamiti bhaavH| bhAradvAjaniyamAtthali veDityAha vivyadhitha, vivyaddheti / 'liTyabhyAsasya -' iti saMprasAraNam / zraniTpakSe 'jhaSastatho -' iti dhaH / avyAtsIditi / halantalakSaNA vRddhiH / puSa puSTau / aniT / pupoSiti / ajantAkAravattvAbhAvAt kAdiniyamAnnityamid / puSaditi / puSAya / GittvAnna 1 guNaH / zuSadhAturaniT / azuSaditi / puSAdyaGiti bhAvaH / evamagre'pi / tuS duS mityAdinA / kRSNAyeti / 'rAdhIdayoH -' iti caturthaM / puSaditi / GittvAd guNAbhAvaH / zuSa / zoSThA / zodayati / 'viSa tine' iti sUtraM yoga Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 46 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [333 prItI / duSa 1185 vaikRtye / viSa 1186 shraalinggne| zliSyati / zizleSa / leSTA / zlezyati / 2514 zliSaH-asmAtparasyAniTazraleH ksaH syAt / puSAdyaDho'pavAdo na tu ciNaH / purastAdapavAdanyAyAt |-aalinggne / (3-1-46) lipa blerAkhine eva kso nAnyatra / yogavibhAgasAmarthyAt 'zala igupadhAt-' (sU 2336 ) ityasyApyayaM niyamaH / azlikSatkanyAM zliS ete aniTaH / luGi zliSaH leH sijAdeze prApte shlissH| cleriti 'zala igupadhAt-' ityataH AneTaH ksa iti cAnuvartate, tadAha asmAtparasyetyAdinA / nanu 'zala igupadhAt-' ityeva kse siddhe kimarthamidamityata Aha puSAdyo'pavAda iti / 'zala igupadhAt-' iti ksaM bAdhitvA paratvAt puSAdyaGa syAt , tannivRttaye puraH ksavidhirityarthaH / nanu zliSa iti ksaH yathA paramapi puSAdyarDa bAdhate / tA cirAbhAvakarmaNoH-' iti ciNamapi paraM bAdheta, evaM sati 'upAzleSi kanyA devatena' ityatra karmaNi luli 'cirAbhAvakarmaNoH' iti clezciNa na syAdityata zrAha tu ciNa iti| "zliSaH' iti ksavidhiH 'ciNa bhAvakarmaNoH' iti cividherna bAdhaka ityarthaH / kuta ityata Aha purastAditi / 'zala igupadhAdaniTa; ksaH' 'laSaH' 'puSAdidyutAyluditaH parasmaipadeSu' 'ciNa bhAvakarmaNoH' iti sUtrakama iti bhaavH| AliGgane / zliSa iti pUrvasUtre yadanuvRttaM tatsarvamihAnuvartate, zliSa iti ca / tathA ca AliGgane vidyamAnAt zliSeH parasya cleH ksaH syAditi labhyate / 'rilaSaH' iti pUrvasUtreNaiva siddhe niyamArthamidam, tadAha zliSazclerAliGgane eva kso nAnyatreti / nanvayaM niyamaH 'anantarasya-' iti nyAyAta zliSa iti straprAptasyaiva syAt , natu 'zala igupadhAt-' ityasyApItyata Aha zala gupadhAdityasyApyayaM niyama iti / kuta ityata Aha yogavibhAgasAmarthyAditi / yadi 'zliSaH' iti prApta eva ksa AliGgana eva iti niyamtheta taIi yogavibhAgo vyarthaH syAt / "zliSa AliGgane' ityekasUtratve satyapi anAlijhane ksa' netyasyArthasya siddhatvAt / ataH 'zala igupadhAt-' iti kso'pi zliSerAliGgane eva na tvanAliGgane'pi iti niyamo vijJAyata ityarthaH / vibhAgena vyAcaSTe ziSa iti / aniTazcleH ksa iti / etacca 'cleH sic', 'zala imupadhAra -' ityato'nuvartata iti bhAvaH / aniTaH kim , 'zliSu dAhe' iti bhauvAdikasya seTo mAbhUt / azleSIt / 'zala igupadha-' iti siddhe punaH ksapiyaH kAlamA puSAdhAti / sAmarthyAditi / yadi hi liSa iti prApta eva kso niyampeta tahi yogavibhAgo vyarthaH syAditi bhAvaH / zala igupadhA Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 ] siddhaantkaumudii| [divAdidevadattaH / 'prAliGgana eva' iti kim-samAzliSajjatu kASTham / zrAG) pratyAsattAviha zliSiH / karmaNyanAliGgane sijeva, na tu ksH| ekavacane cinn| azleSi azlikSAtAm azlikSata / ashlisstthaaH| azliDDhvam / zaka 1187 vibhA. azlitat kanyAM devadatta iti / AliGgadityarthaH / atra SAdyaDaM bAdhitvA anena ksH| samAzliSajatu kASThamiti / jatu laakssaa| sa ca kATalanevo. tpadyate iti sthitiH| jatu ca kASThaM ceti samAhAradvandvaH / 'upAzciAt jatu kASThaM ca' ityeva bhASyam / atra zliSerAliGganArthakatvAbhAvAnna ksaH, kiMtu puSA chaTheveti bhAvaH / nanvajAditvAbhAvena ADAgamasyAsaMbhavAt samAzliSadityayukvamityata zAha paangiti| samAzliSat ityatra zliSeH prAg AG upasarga eva, na tvADAgara iti bhramitavya. mityarthaH / nanvAliGganaM samAzleSaNaM tathA ca samAzliSajatu kASTam ityatrApi pirAliGganArthakatvAt kso durvAra ityata Aha pratyAsattAviheti / ha samAliSajatu kASTham ityatra zliSiH pratyAsattau saMyoge vartate natu bAhAdinA saMcalanAtmakabhandhaH vizeSarUpe AliGgane ityarthaH / nanvAliGgane eva zliSazcleH ksaH, na vanAta iti niyamAd anAliGgane 'zala igupadhAt-' ityapi kso na bhavatItyuktamayuktam / samAzliSajatu kASThamityatrAnAliGgane 'zala igupadhAt-.' iti saM bAdhitvA paratvAt puSAdya eva prAptyA ksasyAprasakverityata Aha karmaNIti / anAlizanavRttaH zliSadhAtoH karmaNi luchi clessijeva bhavati, na tu puSAdyaDa , tasya parasmepadaviSayatvAt karmaNi luGazca 'bhAvakarmaNoH' ityAtmanepadAneyamAt / tasya ca 'zala igupadhAt-' iti prAptaH ksa uktena niyamena anAliGgane'pi vAryate iti yukta mityarthaH / yaduktam pAliGgane zliSazcleH ksaH puSAdyaDa evApavAdaH natu ciNaH iti, tasya prayojanamAha ekavacane ciNiti / tadevodAhRtya darzayati azleSoti / AliGgitA kanyA devadattenetyarthaH / zliSerAlijanArthakAt karmaNi lukhi prathamaikavacane tazabde pare 'ciNa bhAvakarmaNoH' iti clezciNi kRte 'ciNo luka iti tazabdasya luk / atra zliSa iti ksasya puSAdyaGmAtrApavAdatvAcie pavAdatvAbhAvAciNa dityasyApIti / tena karmaNyAtAMprabhRtiSvanAzine sijeva bhati na tu ksaH / samazlikSata jatUni kASThariti ksapratyaye sati tu samAzlikSanteti syAditi bhAvaH / pratyAsattAviti / AliGganaM hi prANikartRkaM na tu kASThAdivartRkamiti bhAvaH / zliSazclerAliGgana eva ksa iti vyAkhyAnasya phalaM darzaya te krmnniityaadinaa| azlikSAtAmityAdau yadyapi ksasicovizeSo nAsti 'ksasyAci' ityakAralopAttathApi thAsAdAvastyeva vizeSa iti dhvanayannudAharati azliSThAH / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 46 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 335 pito marSaye / vibha pita ityubhayapadItyarthaH / zakyati zakyate vA hariM draSTuM bhaktaH / zazAka / ze ketha, zazaktha / zeke / zaklA / zacaprati, zaghayate / zrazakat, azakta / seTko'yamityeke / tammatenAniTkArikAsu luditpaThitaH / zakitA / zakiSyati / vidA 1188 gAtrapravaraNe / dharmasvatAvityarthaH / zrayaM diti nyAsakArAdayaH / na haradattAdayaH / svidyati / siMSveda / siSveditha / svettA / svidat / krudha 1186 krodhe / kroddhA / krotsyati / zudha 1160 bubhuntAyAm / coddhA / kathaM ti iti / saMpadAdikkibantAttArakAdisvAditajiti mAdhavaH / nirbAdha iti bhAvaH / samAzleSi jatunA kASTham' ityatra tu anAliGganAt clezciNo nirbAdhatvAdazleSIti nirbAdhameva / evaM ca zrAliGgane anAliGgane'pi zliSaH karmaNi luGi ekavacane tazabde pare clezciNeveti sthitam / athAnAliGgane zliSaH karmaNi luGi 'zala -' iti kso'pi neti yaduktaM tadudAhRtya darzayati azlikSAtAmiti / zranAGgine zliSaH karmaNi luGaH zratAmi leH ksAbhAvAt sici 'ghaDho:--' iti Sasya katve sasya Satve rUpamiti bhAvaH / nanvazlikSAtAmityatra satyapi kse 'ksasyAci' ityakAralope iSTaM siddhamityasvara sAtkarmaNi luGi bhAdAvu - dAharati azlikSatetyAdi / azliS s jha iti sthitte bho'ntAdezaM bAdhitvA 'AtmanepadeSvanataH ' iladAdeze Sasya katve sicaH sasya patve zrazcikSatetISyate / cleH ksetu sati azliS sa iti sthite 'ksasyAci' ityakAralopAprasakrataH paratvAd 'AtmanepadeSvanataH' ityadAdezo na syAditi bhAvaH / aliSThA iti / zliSeH karmaNi luGasthAsi cleH sici 'jhalo jhali' iti sico lope STutve azliSTha iti rUpamiSyate / kse tu 'jhalo jhali' ityasaMbhavAdazcikSayAH iti syAditi bhAvaH / zivamiti / zliSaH karmaNi luGo dhvami sici 'jhalo jharli' iti sasya lope Satya jaztvena DakAre STutvena dhasya DhaH / kse tuM sati zrazvitadhvam iti syAditi bhAvaH / zaka vibhASita iti / marSaNe arthe zakadhAturvikalpita ityarthaH / vikalpazca pravR taparasmaipadaviSayaka eva na tu divAdipAThaviSayakaH, vyAkhyAnAt, tadAha ubhayAdIti / marSaNamiha sAmarthyam / zakyati zakyate vA hariM draSTuM bhakta iti / samartho bhavatItyarthaH / seTko'yamityeke iti / svamate tvanika eveti bhAvaH / nanu aniTkArikAsu luditaH zakaiH pAThAt kathamaniTkatvamityata zrAha tanmate neti / ye sedatvaM zakervadanti tanmatamavalambya anikArikAsu zakiH juditpaThita ityarthaH / saMpadAdikkibantAditi / kSudhyata vimiti / nyAsakArAdaya iti / tathA ca tanmate 'nItaH klaH' iti Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 ] siddhaantkaumudii| [divAdivastutastu 'vasatitudhoH-' (sU 3046 ) itIT vakSyate / zudha 1161 zoce / zudhyati / zuzodha / zoddhA / Sidhu 1162 saMrAddhau / aditpAThaH prAmAdikaH / sidhyati / seddhA / setsyati / asidhat / radha 1163 hiMsAsarAddhayoH / saMrAddhiniSpattiH / radhyati / 'radhijabhoraci' (sU 2302) iti num rarandha rrndhtuH| 2515 radhAdibhyazca / (7-2-45) radh , naz , tRpa , hara, druh , muha, haNuG , SNiha , ebhyo valAdyArdhadhAtukasya veT syAt / rarandhitha, raddha rarandhiva, reva / 2516 neTyaliTi ragheH / (7-1-62 ) liDdarje iTi radhernus na syAt / radhitA, rddhaa| radhiSyati, ratsyati / aDitu num / 'praniditAm-' (sU 415 iti nalopaH / aradhat / Naza 1164 zradarzane / nazyati / nanAza nezatuH / nezitha / 2517 masjinazobhali / (7-1-60) iti kSudha, bhAve kvip / kSudh asya saMjAtA kSudhita iti vigrahaH / vasatitudhoriti / daseH kSudhezva ktvAniSThayoriDAgamaH syAditi tadarthaH / vakSyata iti / kRtsviti zeSaH / vidhu saMrAddhAviti / niSpattAvityarthaH / prAmAdika iti / mAdhavAdisaMmatatvAditi bhAvaH / radha hiMseti / seT / caturthAnto'yam / rarandhaturiti / ettvAbhyAsalopau bAdhitvA paratvAnnumi saMyogA paratvena akittvAnalopo neti bhAvaH / radhAdibhyazca / 'ArdhadhAtukasyeDvalAdeH' ityanuvartate / svaratisUti-' ityato veti cetyAbhapretya zeSaM pUrayati balAdyArdhadhAtukasya veDiti / 'ArdhadhAtukasya-' iti nitye prApte viklpo'ym| luTi tAsi iTi 'radhijabhoraci' iti numi prApte neTyaliTi radheH / 'idito num dhAtoH' ityato numityanuvartate, tadAha liDvarje iTIti / aGi tviti / (SAdyaGi kRte satItyarthaH / aradhaditi / 'mo ahaM dviSate'radham / ' Naza adarzana iti / Nopadezo'yaM seTa / 'radhAdibhyazca' iti vet / tatra iTpace Aha nezitheti / 'thali ca seTi' ityettvAbhyAsalopAviti bhAvaH / iDabhAvapakSe nanA tha iti sthite vartamAne klo bhavati / zrAdittvAnidhAyAM neT / svinnaH / vibhASA bhAvAdikarmaNoH' / svinnam / sveditamityAdi siddham / vidhu / saMrAddhiniSpattiH / 'udito vA' iti ktvaayaamiddiklpH| iTpakSe 'ralo vyupadhAt-' iti vA ki vam / sidhitvA / sedhitvA / siddhvA / prAmAdika iti / UdittvetyanuvAdAdisa yAmapyayam / natvanudAtteSu sidhyateH pATho vyarthaH syAditi bhaavH| radhAdibhyazca / 'svaratisUti-' ityato vetyanuvartate / yogavibhAgo vaicitryArthaH / gaNanidezAdha luki rAradhitetyeva na tu rAraddheti / neTyaliTi / iTauti kim, randhakaH / aliTIti kim , Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 46 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [337 num syAt / nanaMSTha / ziva, nezca / nezima, nezma / nazitA, naMSTA / naziSyati, lakSyati / nazyet / nazyAt / anazat / praNazyati / 2518 nazeHSAntasya / (8-4-36) NatvaM na syAt / pranaMTA / antagrahaNaM bhUtapUrvapratipatyartham / bhanayati, naziSyati / tRpa 1195 prINane / prINanaM tRptistarpaNA ca / 'nAgnistRpyati kASThAnAm' / 'pitRnatApsat' iti bhaTiH / ityubhayatra darzanAt / tarpitha, tataprtha, tanAtha / tarpitA, taptA, bRptA / 'spRzamRzakRSa-' iti sijvaa| zratIt , atAparsIt , atrAptIt , atRpat / pa 1166 harSamohanayoH / mohanaM grvH| dRpyatItyAdi / 'radhAditvAdimI veTakAvamarthamanudAttatA / ' duha 1167 masjinazobhaili / num syAditi / 'idito num-' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / nanaMSThati / zvAdiSatvam / STutvam / praNazyatIti / 'upasargAdasamAse-' iti gatvam / naH pAntasya / 'raSAbhyAm-' ityato Na iti 'na bhAbhU-' ityato neti cAnuvartate ityabhipretya zeSaM pUrayati NatvaM na syAditi / Antasya' iti kim ? praNazyati / bhUtapUrveti / pUrva SakArasya sata idAnImAdezavazena SAntatvAbhAve'pi NatvaniSedhaprAptyarthamantagrahaNamityarthaH / pranandayatAti / atra pasya katve kRte'pi bhUtapUrvagatyA pAntatvAna Natvamiti bhAvaH / tR' prINane / tRptistapaNaM ceti / Aye akarmakaH / dvitIye sakarmakaH / radhAditvAhe Diti matvAha tatarpitha, tatarthati, tatraptheti ca / anudAtarakha capadhasya..' ityamiti bhAvaH / tatRpica, tatRpta / sijveti / patre puSADiti bhAvaH / ramAditvAdivikalpaH / tatra sici iTpale zrAha atiiditi| iDabhAvara pAha pratApasIditi / halantalakSaNA ddhiriti bhAvaH / 'anudAtasya ca-' ityampakSe zAha atrAsIditi / puSAyaGpada Aha anupaditi / DivAna gala iti mA: / hapa harSa iti / dRpadhAtuvat / nanu radhAditvAdeva peTakatvAdaniTakArekAma tRpyAta pratyoH pAThA vyartha ityata Aha raghAditvA. randhiva / dumi kRta ra yogAtparatvenAkittvAnalopo na / naMaiti / nazevA' iti kutvamiha na zakathaM padAnta eva tadvidhAnAt / anyathA naSTaM nASTarityAdi na siMdhyet / prnnshytiiti| 'upasargAdasamAse'pi-' iti Natvam / nsheH| 'na bhAbhUpUkamigami--' ityato netyanuvatate, tadAha gatvaM na syAditi / Sasyatyukta'pi padasyatyasya vizeSaNena pAntasyeti lAbhAdantagrahaNaM vyarthaM sajjJApayatItyAha bhUtapUveti / kAhamitiH / kara esya zeSatvAvaratAya po / tatheti / 'anudAttasya 5 asti55 ca iti ka, kh.| Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 ] siddhaantkaumudii| [divAdijighAMsAyAm / 'vA druhamuha-' (sU 327 ) iti vA ghaH / pace DhaH / dudrohitha, dudrogdha, dudroDha / drohitA, drogdhrA, droDhA / drohiSyati, ghocayati / Dhasvagharada. yostulyaM rUpam / adruhat / muha 1168 vaiciraye / vaicitya gAMvavekaH / muzati / mumohitha, mumogdha, mumoDha / mohitA, mogdhA, mottaa| moheSyati, modayati / amuhat / Nuha 1196 udviraNe / snuhyati / suSNoha / sugohitha, suruyogdha, suSyoDha / suSNuhiva, suSNuhva / sohitA, srogdhA, ne DhA / sohiNyati, sroyati / asnuhat / SNiha 1200 priitii| niti siSNeha / vRt / radhAdayaH smaaptaaH| puSAdayastu bhA gayAntAditi siddhaantH| zamu 1201 upazame / 2516 zamAmaSTAnAM dIrghaH zyani / (7-3-74 ) zamAdInA. mityarthaH / praNizAmyati / zematuH / zemitha / zamitA / am| tama 202 kAkSAyAm / tAmyati / tamitA / zratamat / damu 1203 ura zame / upazama iti eyantasya / tena sakarmako'yam / na tu zamivadakarmakaH / zraHmat / zrama 1244 dimau veTakAvamarthamanudAttatA iti / druha jighAMsAyAm / anudAttatvAbhAve'pi radhAditvAdveT / tatra iDabhAve Aha vA drahA ha iti / tyatIti / 'vA druha-' iti ghatvapakSe dakArasya bhaSi ghasya cale sasya Satve rUpam / DhatvapakSe'pi 'SaDho:-' iti katve etadeva rUpam, tadAha ityaghatvayostulyaM rUpamiti / adruhaditi / puSAditvAdaGiti bhAvaH / muha turanudAttatvAbhAve'pi radhAditvAd veT / mumohitheti / iTpakSa rUpam / aniTa rakSe tu 'vA duha muha-' iti ghatvaM matvAha mumogdheti / DhatvapakSe Aha mumoDheti / mokSyatIti / ghatvaDhatvayostulyaM rUpam / SNuha SNiheti / Sopadazau / tadAha suSNoha / siSNuheti / thalAdAvaniTpakSe 'vA druha-' iti ghatvavikalpaH / pakSe / iti radhAdayaH / A gaNAntAditi / divAdigaNa samAptiparyantAH puSAdaya ityarthaH / siddhAnakA iti / mAdhavAdibhistathA'bhyupagamAditi bhAvaH / upazama ite| upazamo nAza indriyanigrahazca / zamAmaSTAnAm / spaSTam / bahuvacanAt zamAdigrahaNam , tadAha zamAdInAmiti / 'zamastamurdamuratha zramurdhemurapi kSamuH / klamurmadI cetyete'TI zamAdaya iti sthitiH|' damu upazama iti / nanu zamu damu upazame ityeva paThituM yuktamityata Aha upazama iti eyantasyeti / zamadhAto ItumaNNyantAd dhani 'nodAttopadezasya-' iti vRddhayabhAva ityarthaH / tataH kimityata zAha teneti / tatazca cardupadhasya-' iti vikalpenAmAgamaH / radhAdaya iti / radha zatRpaTapadrumuhaSNuGSNiha ityarthaH / zamu / udittvAtktvAyAM veTa / zamitvA / zastvA / 'yasya Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ makaraNam 46 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [336 tapasi khade ca / zrAmya ti / prazramat / bhrama 1205 zranavasthAne / 'vA bhrAza-' (sU 2321) iti 3 yanvA / tatra kRte 'zamAmaSTAnAm-' iti dIrghaH / bhrAmyati / luDyaG / anamat / 6SaM bhvAdivat / kSamU 1206 sahane / cAmyati / cakSamitha, cakSantha / cakSamiva, ca eva / cakSamima, cakSaNama / kSamitA, kssntaa| aymssit| svAdistu pit / 'prapitaH kSAmyateH zAntiH samUSaH kSamate kSamA' / kramu 1207 glAnau / kAmyati, kAmati / zapIva zyanyapi 'SThivumu-(sU 2320) ityeva dIrdhe siddhe zamAdipArI ghinuNarthaH / zraG / anamat / madI 1208 harSe / mAdhati / zramadat / 2 mAdayo'STau gtaaH| __ asu 1206 tepaNe / asyati / zrAsa / asitaa| 2520 asyate. sdhuk / (7-4-27) aGi pare / zrAsthat / asya puSAditvAdaGi siddhe dAmyatItyasya zamayatItyarthaH / zeSaM bhvaadivditi| zrArdhadhAtukeSu zappakSe ca bhvAdivadityarthaH / kSam shne| UditvAt thali kamAdau ca iDvikalpaH, tadAha cakSamithetyAdi / SettvASittvayoH phalabhedaM zlokArdhana saMgRhNAti aSita iti / aSitaH nAmyateH yA vakaraNapaThitasya kSamadhAtoH klini zAntiH iti rUpam / aSittvAt 'SiddhidAdiH yaH--' ityaG na / jJamUSastu bhauvAdikAt Sita zrAtmanepade zapi kSamate iti rUpam , tinaM bAdhitvA pittvAdachi kSati rUpaM cetyrthH| klamu plaanii| nanvasya zamAdigaNAd bahireva divAdigaNe pATho'stu / na ca 'zamAaSTAnAm iti dIrghA / zamAdigaNe asya pATha iti vAcyam, 'STivulamucamA ziti' ityeva zapi paM: iva zyani pare'pi dIrghasiddheH / na ca TivalamucamAM ziti' ityatraiva klamugrahaNaM tyajyatAmiti vAcyam, zapi dIrghArtha tasyAvazyakatvAdityAzaGkaya pariharati zapIva zyanyapItyAdi ghinurtha ityantam / 'zamityaSTAbhyo ghinuNa' iti vidhAnAditi bhAvaH / zamAdaya iti / 'zamu upazame' ityArabhya 'madI harSa' i yantA aSTau zamAdayo pRtA ityrthH| asukSapaNe asyatesthuk / zeSaM pUrayati aGi pare iti / 'Rzo'ki-' ityatasta nuvRtteriti bhaavH| thuki kakAra it, ukAra uccAraNArthaH, kittvAdasdhAtorantyAvaya: / nanu puSAditvAdevAsyatezcleraGi siddhe 'asyativaktikhyAtibhyo'G' ityatra asyatigrahaNaM vyarthamityAzaGkaya nirAkaroti asya vibhASA' iti niSThAyAmA T / zAntaH / bhramu anavasthAne / zeSamiti / zyani dI? luGi aG ca vizeSa ustato'nyAdetyarthaH / cakSaraveti / 'mvozca' iti masya natve kRte Natvam / zamAdipATha iti / 'zamityaSTAbhyo dhinuN / zamAdaya iti / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 ] siddhAntakaumudI / [ divAdi 'zrasyativakti-' (sU 2438) iti vacanaM taGartham / taG tu 'upasargAdasyatyuhyoH ' ( vA 20 ) iti vacyate / paryAsthita / yatu 1210 prayale / 2521 yaso'nusargAt / ( 3-1-71 ) / 2522 saMyasazca / ( 3-1-72 ) zyanvA syAt / yasyati, yasati / saMyasyati, saMyasati / 'zranupasargAta' kim prayasyati / jasu 1211 mokSaNe / jasyati / tasu 1212 upataye / isu 1213 ca / tasyati / zratasat / dasyati / zradasat / vasu 1214 stambhe / vasyati / vavAsa vavasatuH / 'na zasadada-' ( sU 2263 ) iti niSedhaH / vazAdirayamiti mate tu, besatuH besuH / vyuSa 1215 vibhAge / zrayaM dAhe paThitaH zrarthabhedena svaGathaM punaH paThyate / vyuSat / zroSThyAdirdantyAnto'yam vyusa iti kecit / kAro vusa ityanye / pluSa 1216 dAhe / zrapluSat / pUrvatra pAThaH sijartha puSAditvAditi / taGarthamiti / paryAsthatetyatra Atmanepade zrarthamasyativakkItyatra zrasyatigrahaNamityarthaH, puSAdyaGaH parasmaipadamAtraviSayatayA zrAtmanepade zrasakteriti bhAvaH / nanvastrateH kevalapara smaipaditvAdAtmanepadaM durlabhamityata zrAha taG tu upasargAditi / vakSyate iti / padavyavasthAyAmiti zeSaH | yasu prathate / , so'nupasargAt / saMyasazca / sUtradvayamidam / zyan vA syAditi / zeSapUraNamidam / 'divAdibhyaH zyan' ityataH 'vA bhrAza-' ityatazca tadanuvRtteriti bhAvaH / anupasargAdyasaMH zyan vA syAditi prathamasUtrArthaH / sopasargAttu nitya eva zyan anupasargAditi paryudAsAt / saMpat yasernityameva zyaH prAtau dvitIyasUtram / vyuSa vibhAge / zrayamiti / divAdigaNa evaM puSAdibhyaH prAgayaM dhAtuH paThita ityarthaH / paunarutta yamAzaGkayAha arthabhedena tvaGartha paThyata iti / vibhAgAtmake zrarthavizeSe eva puSAyaDarthamiha punaH pATha ityarthaH / anuSaditi / 'vyuSa dAhe' iti pUrva paThitasya tu sijeva / zranyoSIt / zroSThayAdiriti / dantyoSTyAdidantyoSmAnto'yamiti kecinmanyanta ityarthaH / zrayakAra iti / dantyoSThayAdidantyo mAnto yo dhAturuktaH sa evAyaM yakAra rahita ityanye manyata ityarthaH / ayakAramiti pAThe kriyAvizeSaNam / suSa dAhe / nanu divAdigaNe parasmaipadiSu zamUtamdamnamzramUtamUklammada ityarthaH / yaso'nupa / zratra vadanti - yasa ityevAstu / tataH samaH niyamArthamidam / sopasargAdyasazcatsaMpUrvakAdeveti / evaM ca pUrvasUtre'nupasargAditi grahaNasutaratra ca yasaceti grahaNaM tyaktuM zakyaniti / dAhe paThita iti / vyuSa dAha ityasminneva gare paThita ityarthaH / zrarthamiti / dAhe paThitasya tu sijena / avyoSIt / zate tattvayovinda digakaraNam / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 46 ] bAlamanoramA-tatvabodhinIsahitA / [ 341 1 1 ityAhuH / tadbhvAdipAThena gatArthamiti suvacam / visa 1217 preraNe / bisyati / visat / kusa 1298 saMzleSaNe / zrakusat / busa 1216 utsarge / musa 3220 khaNDane / masI 1221 pariNAme / pariNAmo vikAraH / samI ityeke / luTha 1222 viloDane / uca 1223 samavAye / ucyati / uvoca UcatuH / mA bhavAnucat / bhRzu 1224 aMzu 1225 zradhaHpatane / babharza / zrabhRzat / zraniditAm -' ( sU 615 ) iti nalopaH / bhrazyati / zrabhrazat / vRza 1226 varaNe / vRzyati / zravazat / kRza 1227 tanUkaraNe / kRzyati / ji tRSA 1228 pipAsAyAm / hRSa 1226 tuSTau / zyanna ho bhauvAdikAdvizeSaH / ruSa 1230 riSa 1231 hiMsAyAm / 'tIsaha -' ( sU 2340 ) iti veT / roSitA, roSTA reSitA, reSTA / Dipa 1232 kSepe / kupa 1233 krodhe / gupa 1234 vyAkulatve / yupa 1235 rupa 1236 lupa 3237 vimohane / yudhyati / rupyati / lupyati / lopitA / lupyatiH seTkaH / zraniTkArikAsu lipisAhacAryAttaudAdikasyaiva grahaNAt / lubha 1238 gAyeM / gArdhyamAkAGkSA | 'tISasaha -' ( sU 2340 ) iti veT / lobhitA, lobdhA / lobhiSyati / lubhyet / lubhyAt / alubhat / svAderavRskRtatvAllo bhatItyapItyAhuH / cubha 1236 saMcalane / tubhyati / bha 1240 tubha 1241 hiMsAyAm / tubhinabhitubhayo dyutAdau krayAdau ca paThyante / teSAM dyutAditvAdaG siddhaH / krayAditvAtpatte sijbhavatyeva / iha pAThastu zyannarthaH 1 1 I puSAdibhyaH prAg asya pAThaH kvacid dRzyate / tatra paunaruktayazaGkAM pariharati pUrvatra pAThaH sijartha iti / puSAdAveva pAThe sati deva zrUyeta natu sic / puSAdeH prAgapi pAThe tu tasya aGabhAvAt sic zrUyeta / tathA ca sicaH kadAcit zravaNArthaH pUrvaM pATha ityarthaH / zrAhurityakharasodbhAvanam / tadvIjaM darzayati tadbhvAdIti / tad divAdigaNe puSAdibhyaH pUrvamasya paThanaM bhvAdipAThenaiva saMpanna prayojana kamiti suSThu vaktuM zakyamityarthaH / evaM ca bhvAdipAThAt zabvikaraNo luGi sicaH zravaNaM ca sidhyati / puSAdau pAtu zyanvikaraNaH zraD ca sidhyati / ato divAdigaNe puSAdibhyaH prAgasya pATho vyartha eveti bhAvaH 1 etadevAbhipretya mUle divAdigaNe puSAdigaNAt prAk pluSa dAhe iti na paThitamiti bodhyam / masI pariNAma iti / IdittvaM vIditaH -' ityetadartham / masyati / samI ityeke iti / samyati / bhRzu bhraMzu adhaHpatane / dvitIyadhAtorAha aniditAmiti / grupa rupa lupa vimohana iti / dhAtuvRttyAdivirodhAduditpATho lekhakapramAdAdAyAtaH / iha pAThastviti / kSubhinabhitubhInAm iha divAdigaNe pAThasya zyaneva prayojana Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342] siddhaantkaumudii| [ svAdi. nidU 1242 zrAIbhAve / kliyati / cikleditha, cikkastha / ciklidiva, ciklidva / ciklidima, ciklibha / kleditA, klettA / bhi midA 1243 snehane / 'miderguNaH' (sa 2346) / medyati / amidat / dhutAdipAThAdeva amidat amediSTeti siddhe iha pAThaH amedIditi mA bhUditi / dyutAdibhyo bahirevAtmane. padiSu pAThastUcitaH / mi divadA 1244 snehanamocanayoH / Rdhu 1245 vRddhau / bhAnardha / prArdhat / gRdhu 1246 abhikAGkSAyAm / agRdhata / vRt / puSAdayo divAdayazca vRttAH / kecittu puSAdisamAptyarthameva vRskaraNam / divAdistu bhvAdivadAkRtigaNaH / tena dIyate mRgyatItyAdisiddhirityAhuH / // iti tirunte divAdiprakaraNam // atha tiGante svAdiprakaraNam // 47 // ghum 1247 abhiSave / abhiSavaH sapanaM pIDanaM snAna surAsandhAnaM ca / mityrthH| vastutastu puSAdeH prAgeva eSAM trayANAM pATho yukta :ti bhAvaH / tri midA sohane / amidaditi / nanu bhvAdyantargaNe dyutAdau 'ni midA snehane' ityAtmanepadiSu paThitaH / luDi tu 'yudbhyo luGi' ityatra paraspadavikalpaH uktaH / dyutAya tu parasmaipada eva na tu tali / evaM ca dyutAdipAThAdeva parasmaipadapakSe aki amidaditi taGi tu abhAve amediSTeti siddham / tathA va puSAdAvasya pATho vyarthaH / tadbahirdivAdI pAThAdeva zyansiddherityAzaGkayate dyutAdipAThAdevetyAdinA siddhe ityantena / tAmimAM zaGkA pariharati iha pAThaH amedIditi mA bhUditIti / puSAdAvasya pAThaH amedIditi vyAvRttyartha ityarthaH / puSAdibhyaH prAgeva divAdAvasya pAThe tu tasmAlluGi asaMbhavAdamedIditi syAditi bhAvaH / nanvevaM sati bhvAdhantargaNe dyutAdAvasya pATho vyarthaH / dyutAdibhya bahirevAtmanepadiSu paThyatAm / evaM ca amediSTeti siddham / iha puSAdau pAThAttu zramidaditi siddhamityAzaGkeyaSTApattyA pariirati dyutAdibhyo bahirevAtmanepadiSu pAThastUcita iti / sUcita iti pAThe tu sutarAmucita iti vyaakhyeym| nividetyaadi| vyaktam / iti zrIvAsudevadIkSitaviduSA viracitAyAM siddhAntakaumudIvyAkhyAyAM bAlamanoramAkhyAyAM zyanvikaraNaM samAptam / Rasatha znuvikaraNA dhAtavo nirUpyante / SudhAtuH SopadezaH / aniT / ita Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 47] baalmnormaa-tttvodhiniishitaa| [343 tatra snAne akarmakaH / 2523 svAdibhyaH shnuH| (3-1-73) sunoti / sunutaH / 'huznuvoH-' (sU 2387) iti yaN / sunvanti / sunvaH, sunuvaH / sunvahe, sunuvahe / suSAva / suSuve / sotA / sunu| sunavAni / sunavai / sunu. yAt / sUyAt / 'stuyudhUlbhyaH -' (sU 2385) itIT / asAvIt / asoSTa / zrArabhya nittvAdumaya dinaH / surAsaMdhAnamiti / surotpaadnmityrthH| svAdibhyaH znuH / kaI sArvadhAtuke svAdibhyaH znuH syaadityrthH| zapo'pavAdaH / sunotIti / laTastipi znuH, zakAra it zittvena sArvadhAtukatvAt 'sArvadhAtukamapit' iti GittvAttasmin pare dhAtorna guNaH / nostu tipamAzritya guNa iti bhAvaH / sunuta iti / taso hittvAt zrorna guNa iti bhaavH| sunu anti iti sthite 'aci znudhAtu-' iti uvaGamAzaGkayAha huznuvoriti / sunoSi sunuthaH sunutha / sunomi / vasi masi ca 'lopazcAsyAnyatarasyAM mvoH' ityukAralopavikalpaM matvAha sunvaH sunuva iti / sunmaH sunuma ityapi jJeyam / atha laTastati sunute sunvAte sunvate / sunuSe sunvAthe sunudhve / sunve / iti siddhavatkRtyAha sunvahe, sunuvahe iti / lopazcAsya-' ityukAralopavikalpa iti bhAvaH / sunmahe, sunumahe ityapi jJeyam / suSAveti / suSuvatuH suSuvuH / suSavitha, suSoya suSuvathuH sussuv| suSAva, suSava suSuviva suSuvima / atha liTastabyAha suSuve iti / suSuvAte suSuvire / suSuviSe suSuvAthe suSuvidhve / suSuve suSuvivahe suSuvimahe / soteti / aniTvasUcanamidam / soSyati, soSyate / sunotu, sunutAt sunutAm sunvantu / iti siddha vatkRtyAha sunu iti / 'utazca pratyayAt-' iti herluk / sunutAt sunutam sunuta / sunavAnIti / 'huznuvoH-' iti yaNaM bAdhitvA paratvAd guNaH, pATaH pittvena aGittvAditi bhAvaH / sunavAva sunavAma / loTastaGi sunutAm sunvAtAm sunvatAm / sunuSva sunvAthAm sunudhvam / iti siddhavatkRtyAha sunavai iti / 'huznuvo:-' iti yaNaM bAdhitvA paratvAd guNaH, pATaH pittvena DittvAbhAvAditi bhAvaH / sunavAvahai sunavAmahai / asunot asunutAm asunvan / asunoH / asunavam 'asunuva, asunva / asunuta asunvAtAm asunvata / ityAdhUhyam / vidhiliDyAha sunuyAditi / yAsuTo GittvAt znona guNa iti bhAvaH / sUyAditi / AzIrliGi 'akRtsAvadhAtukayo:-' iti dIrgha iti bhAvaH / soSISTa / ludhi pasmaipade sica ieinaSedhe prApte Aha stusudhUbhya iti / Su / sunva iti / 'lopazcAsyA-' ityukArasya vA lopaH / sunavAnIti / 'pADuttamasya -' ityATi kRte 'huznuvo:-' iti yaNaM bAdhitvA paratvAd guNaH / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 ] siddhaantkaumudii| abhiSuNoti / zrabhyaSuNot / abhisuSAva / 2524 samote: syslaaH| (8-3-117) sye sani ca pare sujaH So na syAt / visoyalipi 1248 bandhane / sinoti / visinoti / siSAya / siSye / setaa| ziju 1246 nizAne / tAlavyAdiH / zetA / Dumin 1250 prakSepaNe / 'mInAtiminoti-' (sU 2508) ityAttvam / mamau / mamitha, mamAtha / mimya / mAtA / mIyAt / iDiti / asAviSTAmityAdi / luGastaDyAha asoti / asoSAtAmiyAdi / asoSyat , asoSyata / 'upasargAt sunoti-' iti SatvaM matvA zrAha abhiSuNotIti / SAtparatvAraNatvam / abhyaSuNoditi / 'prAk sitAdaDvyavAye'pi' iti Satvam / abhisuSAvati / 'sthAdiSvabhyAsena-' iti niyamadabhyAsasya na SaH / 'prAdezapratyayayoH' ityuttarakhaNDasya ssH| sunoteH sysnoH| 'apadAntasya mUrdhanyaH' ityadhikRtam / 'na rapara-' ityato netyanuvartate, tadAha So na syAditi / sye udAharati visoSyatIti / atra 'upasargAt sunoti-' iti prAptaH So na bhavati / sani tu abhisusUrityudAharaNam / SuJaH sAMne dvitve abhisusUsa iti sanantAt kiMpi ato lope abhisusUs ityasmAt sohelGapAdilope sasya sve 'vorupadhAyAH-' iti dIrgha rephasya visargaH / susUSati iti tu nodAharaNam , 'stautieyoreva SaNyabhyAsAt' iti niyamAdeva SatvAbhAvasiddharityalam / pija bandhana iti / SopadezaH aniT ca / SuJa iva rUpANi / visinotIti / 'sAtpadAdyoH' iti sstvnissedhH| 'upasargAtsunoti-' iti tu na SaH, sunotyAdiSvanantarbhAvAditi bhAvaH / siSAyeti / Nali vRddhau AyAdezaH / atusAdau 'eranekAcaH-' iti yaN / siSyaturityAdi / liTastaDyAha siSye iti / siSi ( iti sthite 'eranekAcaH-' iti yaNiti bhAvaH / siSyAte sidhyire ityaadi| arauSIt / SiJ nizAna iti / SiJcat / Du miJ prakSepaNa iti / minoti / upadeze ejantatvAdAttve aprApte Aha mInAtiminotItyAttvamiti / ejviSaye azitIti zeSaH / mamAviti / Attve kRte Nala autvamiti bhAvaH / tusAdAvejviSayatvAbhAvAnnAttvam / 'erane kAcaH-' iti yaN / mimytuH| mimyuH| bhAradvAjaniyamAt thali veDiti matvAha mamitha, mamAtheti / thalaH pittana akittvAdeviSayatvam / iTpakSe 'zrAto lopaH-' iti bhaavH| mimyathuH mimy| mamau mimyiva sunoteH syasanoH / 'na rapara-' ityasmAnnetyanuvartanAdAha po na syAditi / sani tu abhisusuuH| sannantAdasmArikapyato lope rutve kRte diidhH| susUSatItyetattu nodAharaNam 'stautiNyoreva SaNi' iti niyamenaiva SatvAbhAvasiddheH / etacca kAzi Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 4 baalmnormaa-tttvbodhiniisditH| 345 mAsISTa / zramAsIt 'pramAsiSTAm / pramAsta / ci 1251 cayane / prazicinoti / 2525 vibhASA ceH / (7-3-58) abhyAsAsparasya ciSaH kuravaM vA syAtsani liTi ca / praNicikAya, cicAya / cikye, ciSye / avaiSIt , aceSTa / stuna 125. zvAJchAdane / stuNoti / stuNate / 'guNo'ti-' (sU 2380) iti guNaH / stayat / 2526 matazca sNyogaadeH| (7-2-43) RdantAsaMyogAdeH parayorliGsicoriD vA syAtnahi / stariSISTa, stRSISTa / astariSTa, astRta / kRJ 1253 hiMsAyAm / kRNoti / kRNute / cakAra / cakartha / mimiyama / liTastabya ha mimye iti / ezaH kittvAdeviSayatvAbhAvAca nAttvamiti bhAvaH / mimyAte miriyare / mimyiSa mimyAthe mimyidhve / mimye mimyivahe mimyimahe / mAteti / e jvaSayatvAdazittvAcca prAttvamiti bhAvaH / mAsyati, maasyte| sArvadhAtukeSu chunat / mIyAditi / AzIliDi parasmaipade yAsuTaH kittvAdejviSayatvAbhAvAdAttvAbhAve 'akatsArva-' iti dIrgha iti bhAvaH / AzIliGi taThi Aha mAsISTeti / jviSayatvAdAttvamiti bhAvaH / luchi parasmaipade sici Attve 'yamarama-' iti sagTiau matvAha asAsIditi / saki sica iTi sijlopH| mAsteti / luDi taDi sici zrAttvamiti bhAvaH / amAsAtAm zramAsata ityAdi / ciJ cayana iti / cayanaM racanA / aniT / sArvadhAtuke ghuJvadrUpANi / praNicinotIti / 'nergada-.' iti Natvamiti bhAvaH / vibhASA ceH| 'cajoH kughirANyatoH' ityataH kuprahasamanuvartate / 'abhyAsAca' ityataH abhyAsAditi 'sanliTorjeH' ityata sanliToriti ca, tadAha abhyAsAdityAdinA / stRJ AcchAdana iti / aniT / liTi tastAra atusAdau 'Rtazca saMyogAderguNaH' iti guNaH / vRddhiviSaye'pi paratvAdasya prvRttiH| tastaratuH / RdantatvAtthalyapi nityaM neT / tastayaM / tastariva / tastare tastarAte tastarire / tstriye| tstrivhe| startA / 'RddhanoH sye' strissyti| AzIlili parasmaipade yAsuTaH kittvAdgaNaniSedhe prApte zrAha guNo'rtIti guNa iti / taDi AzIlivi stRpoSTa iti sthita :satazca sNyogaadeH| 'liGsicorAtmanepadeSu' ityanuvartate / 'iT sani vA' ityata iDveti, tadAi RdantAdityAdinA / luki parasmaipade kAyAM spaSTam / cis / cayanaM rcnaavishessH| vibhASA ceH| 'cajoH-' iti sUtrAt kuranuvartate 'sanliTo jeH' ityataH sanaliToriti ca / sanyudAharaNam / cikIrSati / cicISati / Rtazca saMgogAdeH / 'iT sani vA' ityata iT vetyanuvartate / 'liGsicoH-' iti sUtrAdAtmanepadeSviti ca, tadAha iD vA syAttIti / tali Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 ] siddhaantkaumudii| svAdi. cakre / kriyAt / kRSISTa / akArSIt , akRta / vRJ 3254 varaNe / 2527 babhUthAtatanthajagRbhmavavartheti nigame / (7-2-64) eSAM vede iDabhAvo nipAtyate / tena bhASAyAM thalITa / vavaritha / vavRva / vavRvahe / varitA, vriitaa| 2528 liGsicorAtmanepadeSu / (7-2-42) vRSbhyAmRdantAcca parayoliGasicoriDa vA syAttaGi / 2526 na liGi / (7-2-36) vRto liGa iTo dIrgho na syAt / variSISTa, vRSISTa / avArIt , avariSTa, avaastArSIt / luGastaGi tvAha astariSTa, astRteti / 'Rtazca saMyogAdeH-' iti iTpakSe guNaH / iDabhAvapakSe tu 'hrasvAdazAt' iti sico lopaH / kA hiMsAyAma cakatheti / 'kRsRbhUtra' iti thalyapi nityamisinaSedhaH / cakRva / kriyAditi / AzIliGi 'riG zayagliGakSu' iti riG / kRSISTeti / 'u' iti kittvAnna guNaH / akArSIditi / sici vRddhiH raparatvam / akRteti / 'hrasvAdaGgAt' iti sico lopaH / vRJ varaNe / seT / vavAra vtrH| babhUthAtatantha / nigamo vedaH, tadAha eSAM veda iti / nanu 'kRsabhR-' iti niSedhAdeva thali vavaSaiti siddhe kimartha vavarthagrahaNamityata Aha tena bhASAyAM thalIDiti / nigame eva vRNotesthali irinaSedha iti niyamalAbhAditi bhAvaH / vrave vravAte / ksse| 'vRto vA' iti matvAha varitA varIteti / lisicoH / 'iT sani vA' ityata iDvA ityanuvartate / 'vRto vA' ityato vRta iti tadAha vRvRjabhyAmityA. dinA / na liGi / 'vRto vA' ityato vRta ityanuvartate / liGIti SaSThayarthe saptamI / 'ArdhadhAtukasyeTa-' ityata iDityanuvRttaM SaSThayA vipariNamyate / 'graho'liTi-' ityato dIrgha ityanuvartate / tadAha vRta iti / vRabhyAmRkArAntAcetyarthaH / variSISTeti / iTpakSe 'vRto vA' iti prApto dIrgho na bhavati / vRSISTeti / iDabhAvapakSe 'uzca' iti kittvAna guNaH / avArIditi / luGi parasmaipade sici vRdviH| avAriSTAm avAriSuH / 'sici ca parasmaipadeSu' iti niSedhAdiha 'vRto vA' iti na dIrghaH / kim, staryAt / astArSIt / babhUthAtatantha / bhUdhAtostanozca thali iDabhAvo nipaatyte| tvaM hi hotA prathamo babhUtha' / 'yenAntarikSamurvAtatanma' / bhASAyAM tu babhUvitha / tenitha / 'jagRbhmAte dakSiNamindra hastam' / bhASAyAM tu jagRhima / vRNotesthali kAdisUtreNerinaSedhe siddhe'pi nigama eva niSedho nAnyatreti niyamArtha vavarthagrahaNam / 'vavartha tvaM hi jyotissaam| bhASAyAM tu vavaritha / vvRsse| lingsicoH| vRta ityanuvartate / AtmanepadeSu kim , avArIt / avAriSTAm / avAriSuH / 'sici ca parasmaipadeSu' iti niSedhAdiha 'vRto vA' iti na dIrghaH / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 47 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 347 rISTa, avRta / dhum 1255 kampane / dhunoti / dhunute / adhauSIt / zradhoSyat / dIrghAnto 'pyayam / dhUnoti, dhUnute / 'svaratisUti-' ( sU 2271 ) iti veT / dudhavitha, dudhotha / kiti liTi tu 'zrUyuka:-' ( sU 2381 ) iti niSedhaM bAdhitvA krAdiniyamAnnityamid / dudhuviva / 'stusudhUbhyaH -' ( sU 2381 ) iti nityamiT / adhAvIt, adhaviSTa, adhoSTa 1 1 atha parasmaipadinaH / Tu du 1256 upatApe / dunoti / hi 1257 gatau vRddhau ca / 2530 hinumInA / ( 6-4-15) upasargasthAnnimittAtparasya etayornasya NaH syAt / prahiNoti / 2531 heracaGi / ( 7-3-56 ) zrabhyAsAtparasya hinoterhasya kutvaM syAnna tu caGi / jighAya / pR 1258 prItau / pRNoti / partA / spR 1256 prItipAlanayoH / 'prIticalanayo:' ityanye / 'calanaM jIvanam' iti svAmI / spRNoti / paspAra / smR ityeke / smRNoti / pRNotyAdayastrayo'pi chAndasA ityAhuH / zrAplu 1260 vyAptau / zrApnoti prApnutaH prApnuvanti / zrApnuvaH / zrAptA / zrApnuhi / ludikhAdaG / zrApat / lubstaGi sici ''liGsico:-' iti iTpakSe 'vRto vA' iti dIrghavikalpaM matvAha avariSTa, varISTeti / zravRteti / iDabhAvapace 'hasvAdaGgAt' iti sico lopaH / dhu kampana iti / hrasvAnto'yamaniT / SuJa iva rUpANi / dIrghAnto'pyayamityAdi / vyaktam / atha parasmaipadina iti / rAdha sAdha saMsiddhAvityetatparyantA ityarthaH / ' du upatApe' ityArabhya 'smR ityeke' ityetatparyantA dhAtavo hasvAntAH / hi gatAviti / prahiNotItyatra bhinnapadatvAd Natve'prApte zraha hinumInA / hinu mInA anayo rdvandvAtSaSThadvivacanasya rSo luk / 'raSAbhyAM no NaH -' ityanuvartate / 'upasargAdasamAse'pi-' ityata upasargAditi ca / tadAha upasargasthAditi / heracaGi / 'cajo:-' iti sUtrAt kuprahaNamanuvartate / 'abhyAsAcca' ityataH abhyAsAditi / 'ho hanteH -' ityato ha iti SaSThayantamanuvartate, tadAha abhyAsAtparasyeti / jighAyeti / jidhyatuH / jighayitha, jighetha / jidhyiva / Aplu vyAptau / aniT / zrApnuvantIti / saMyogapUrvakatvAd 'huznuvo:-' iti na yaN / Apnuva iti 1 hinu mInA | pramINAti / heracaGi / jeghIyate / acaGIti kim, ajIhayat / iha yantasya dhAtvantaratvAtkevalasya tvabhyAsanimittapratyayaparatvAbhAvAtkutva prAptireva nAstItyacaGIti niSedho vyarthaH san jJApayati eyadhikasyApi kutvaM bhavatIti / tena jighApayiSatItyAdi siddham / ApnuhIti / saMyogapUrvatvAd 'utazca pratyayAt - ' 1 1 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 3 satI / [ svadi zablu 1261 zaktau / at / 1262 sAtha 1263 siddhau / noti / 2532 rAdho hiMsAyAm / ( 6-4- 123 ) evAbhyArulopau staH kiti viTi seTi yali ca / zraparedhatuH / redhuH / redhitha / rAjA / nApnoti / sAkhA / prasArasIt asAddhAm / * atha dvAvanudAtteto / azrU 1264 vyAptau saMghAte ca zraznute / 2533 anozca / ( 7-4-72 ) dIrghAdabhyAsAdavarNAsparasya nuT syAt / zranaze 1 azitA, aSTA / aziSyate, anyate / praznuvIta / zratISTa, aziSISTa / zrAziSTa, praSTa zrAtAm / STigha 1265 Askandane / stinute / viSTidhe / stedhitA / atha AgaNAntAtparammaipadinaH / tika 1266 tiga 1267 gatau ca / saMyogapUrvakatvAd 'lopazcAsya- iti nokAralopavikalpaH / AnuhIti / saMyogapUrvakatvAdeva 'utazca pratyayAt -' iti herna luk / zaklU zaklAviti / zaknoti / zazAka zekatuH / zazaktha, zekitha / zekiva / zaktA / zakSyati / azakaditi / lRdittvAdaG / rAdha sAdha saMsiddhau / aniTau / dIrghAkAravatvAd 'ata ekahal-' ityaprAptAvAha rAdho hiMsAyAm / 'dhvasoH -' ityata editi abhyAsalopa iti ca anuvartate / 'gamahana-' ityataH kitIti, ata ekahalmadhye -' iyato tidIti 'thali ca seTi' iti sUtraM cAnuvartate, tadAha ettvetyAdinA aparedhaturiti / upasargavazAdiha hiMsAyAM vRttiH / anyatra rarAdhatuH / thalyapi kA deniyamAnnityamid / 'upadeze'tvataH" ityatra taparakaraNAdidda nerinaSedhaH, tadAha redhiyeti / rAddheti / 'jhaSastatho:-' iti dhaH / zU vyAptAviti / UdittvAdveT / aznute iti / praznuvAte aznuvate ! saMyogapUrvakatvAd 'huznuvoH -' iti na yaN / aznotezca / 'ava lopaH -' ityataH zrabhyAsasyetyanuvartate, 'tasmAnnud -' iti ca / tacchabdena 'zrata zrAdeH' iti kRtadIrghaH akAraH parAmRzyate, tadAha dIrghAditi / Anaze iti / zrAnaziSe na / Anaziva, Anazva / aSTeti / vrazcAdinA zasya Satve STutvam / vidhilibyAha aznuIti / zrAzIrliki UdittvAdivikalpaM matvAha akSI, azi SaSTheti / luGi sica iTpakSe Aha AziSTeti / ani 'jhalo jhali' iti sico lopaM matvAha ASTeti / STighadhAtuH SopadezaH / seT / A gaNAntAiti herluG na / rAgho hiMsAyAm / zrata ityanuvartamAne'pi sAmarthyAdakAramAtraM sthAnitvenAzrIyate / zraznotezca / 'tasmAnnuDa-' ityanuvartata ityAhuH / dIrghAditi / inuvikaraNanirdezaH kim krayAderaza bhojana ityasya mAbhUt / Aza / AzatuH / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 47 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 346 cAdAskandane / tinoti / tinoti / pagha 1268 hiMsAya m / sapnoti / ji vRSA 126 prAgataH / dhRSNoti / dadharSaM / dharSitA / dambhu 1270 dambhane / dambhanaM dambhaH / danoti / dadambha | 'anthiAnyadambhisvaJjInAM liTaH kizvaM vA iti vyAkaraNAntaramihApyAzrIyata ityukram | 'dhaniditAm -' (sU 415 ) iti nalopaH / tasyAbhIyatvAdasiddhatvena esvAbhyAsalopayoraprAptau 'dambhezva evAbhyAsalopo vaktabyau' ( vA 4153 ) / debhatuH dadambhatuH, idaM kittvaM pidavidviSayakamiti sudhAkarAdayaH / tanmate tipsipmipsu debha debhitha debha iti rUpAntaraM bodhyam / zravidviSayakamiti nyAsakArAdiyate tu dadambha dadambhitha dadambhetyeva / dabhyAt / Rdhu 1271 vRddhau / tRpa prI ne ityeke / kSumnAdivAsva na / tRmoti / 'chandasi' ( gaNa 167 ) / zrAgaNAntAdadhikAro'yam / zraha 1272 vyAptau / ahnoti / dUdha 1273 ghAtane pAlane ca / dapnoti / camu 1274 bhakSaNe / cannoti / ri 1275 ci 1276 ciri 1277 jiri 1278 dAza 1276 8 1280 hiMsAyAm / rithoti / kSiNoti / zrayaM bhASAyAmapIsyeke / 'na tayazaH zastrabhRtAM kSiNoti' / RkSItyeka evAjAdirityanye / RkSiyoti / ciriNoti / nirikhoti / dAnati / ti / vRt / 1 // iti tiGantaM svAdiprakaraNam // diti / svAdigaNasamAptiparyantAmetyarthaH / ityuktamiti / bhvAdAviti bhAvaH / kittvapakSe zrAha zraniditAmiti nalopa iti / nanvaniditAmiti nalope sati 'ata ekadama dhye -' ityettvasiddheH 'dambhezva' iti vyathaimityata Aha tasthAbhIyatvAditi / nalopasyetyarthaH / dabhyAditi / zrazIrliGi 'aniditAbhUiti nalopaH / chandasIti / gaNasUtramidam / tathyAcaSTe zrAgaNAntAditi / ri kSi iti / rihi ciri jiri dAza iti SaD dhAtavaH / zrAyadvitIyAce kAtarI, tadAha ripoti / kSiNotIti / zrayaM bhASAyAmapIti / vidhAturityarthaH / tatra prayogaM darzayati na tadyaza iti vRditi / svAdayo vRttA ityarthaH / iti zrIvasudevadIkSitaviduSA viracitAyAM siddhAntakaumudIvyAkhyAryA bAlamanoramAkhyAyAM inuvikaraNaM samAptam / JidhRSA / zUlena dhRSNoti pragalbhate iti zUladhRk zUladhRSa / 'RtvikdadhRk-' rati kilo vidhAnAdanyajJApi padAntaviSaye kutvam / dambhu / lokadazanAya vihitarAhAvaM smmaa| nRpa / ayaM seTkaH / anudAtteSu zyanA nirdezAt / aha 'toryat' iti zraya iti 'tasyAdita udAttamardhehasvam' itya Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntakaumudI / atha tiGante tudAdiprakaraNam // 48 // " , tud 1281 vyathane / itaH SaT svaritataH / 2534 tudAdibhyaH zaH / ( 3-1-77 ) tudati, tudate / tutoda / tutoditha / tutude | totA / zratausIt tuta / khuda 1282 preraNe / nudati nudate / nunoda, nunude / nottA / diza 1283 zratisarjane / zratisarjanaM dAnam / deSTA / dittISTa / zradikSat, zradikSata / bhrasja 1284 pAke / ' grahiyA -' ( sU 1412 ) iti saMprasAraNam / sasya zcutvena zaH / zasya jaztvena jaH / bhRjati, bhujjate / 2535 bhrasjo ropadhayo ramanyatarasyAm / ( 6-4-47 ) bhrasjo 350 ] [ tudAdi atha zavikaraNA dhAtavo nirUpyante / ita SaDiti / 'RSI gatau' ityataH prAgityarthaH / tudAdibhyaH zaH / kartrarthe sArvadhAtuke pare tudAdibhyaH zaH syAt svArthe ityarthaH / zabapavAdaH / tudatIti / laghUpadhaguNaM bAdhitvA nityatvAt ze kRte tasya pittatvAt ' sArvadhAtukamapit' iti GittvAnna guNa iti bhAvaH / ajantAkAravattvAbhAvAt krAdiniyamAlliTi lyapi nityamid, tadAha tutoditheti / tItteti / aniDiti bhAvaH / tautsIditi / halantalakSaNA vRddhiH / gudadhAturNopadezaH / aniT / dizadhAturapyaniT / deSTeti / trazceti Satve STutvam / sye tu 'SaDho:-' iti Sasya katvaM ca dekSyati / dikSISTeti / 'lesicau -' iti kittvAnna guNaH / "zala igupadhAt -' iti ksaM matvAha avikSat zradikSateti / bhrasja pAke / aniT bhrasj ati iti sthite zraha grahijyeti / GittvAdrephasya saMprasAraNamRkAraH pUrvarUpaM ceti bhAvaH / bhrasj a ti iti sthite zrAha sasyetyAdi / Nali bhrasj ati iti sthite bhrasjo ropadhayoH / bhrasja ityavayavaSaSTI | ropadhayoriti sthAnaSaSThI / razca upadhA ca tayoriti vigrahaH / trAsmAbhirupapAditam / anye tvAhuH -- ' zatacakraM yo 3 hyo vartani:' ityatra a iti SaSThayantameva / 'gherDiti' iti guNastu zrahizabdasya cchAndasatvAnneti / rikSi / ete SaT dhAtavaH / eka evAjAdiriti mate tu paJca dhAtavaH / 1 iti tattvabodhinyAM svAdiprakaraNam / tudatIti / paramapi laghUpadhaguNaM bAdhitvA nityatvAt za ityeke / akRtavyUhaparibhASayA guNo na pravartata ityanye / bhrasja pAke / bharjanarUpaH pAko'tra dhAtvartho na tvodanAdeH pAkastatra prayogAbhAvAdityAhuH / bhrasjo iti keSAMcitpAThe tu 'proditazca' iti niSThAnatvaprasaktyA mRSTaH bhRSTavAniti na sidhyet / bhrasjo ropadhayoH / ramyakAra uccAraNArthaH / ramityasyAntyAdacaH paratve 'ropadhayoH' iti SaSThI Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 48 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [351 rephAsyopadhAyAzca sthAne ramAgamo vA syAdArdhadhAtuke / misvAdanyAdacaH paraH / sthAnaSaSThInirdezAdropadhayonivRttiH / babharja babharjatuH / barjitha, babhaSTha / bbhrje| rephAdakAra uccAraNArthaH / rephasya upadhAyAzca sthAne iti labhyate / 'ArdhadhAtuke' ityadhikRtam , tadAha asjo rephasyetyAdinA / rami makAra it akAra uccAragAtheH, tadAha mittvAdantyAdacaH para iti / tathA ca rephAkArAdupari sakA. rAt prAga repha zrAgama iti phalitam / bhra ra s j a iti sthitam / nanu rama Agamatve ropadhayoriri kathaM sthAnaSaSThInirdeza ityata Aha sthAneti / sthAnaM prasaGgaH / rephasya upadhAgazca uccAraNaprasaGge sati akArAdupari rephaH prayojyaH / bhakArAdupari rephaH jakArAtprAksakArazca na prayojyAviti labdham / tathA ca tayonivRttiH phaliteti bhAvaH / evaM ca bharja a iti sthite dvitvAdau rUpamAha bamajeti / atusAdAvapi saMyogAtparatvAtkittvAbhAvAd 'ahijyA-' iti saMprasAraNaM na bhavati / bhAradvAjaniyamatthali veDiti matvAha babharjitha, babhaSTheti / iDabhAvanirdezasya vaiyarthyamAzaGkayAha nivRttiriti / ayaM bhAvaH-sthAnavizeSalAbhAya mittvasya karaNAnna ropaghayoH sthAne ram bhavati / yatra hyanirdhAritaH sthAnaSaSThayA nirdizya vidhIyate sa tatsthAne bhavati / yathA 'iko yaNaci' ityAdau yaNAdiH / prakRte tu ramo nirdiSTasthAnikatvAdropadhayoH sthAne na bhavati / evaM cAsya AdezAgamatve bhavato yathA znamaH pratyayAgamatve iti / zranye tvetAhaga vyAkhyAnamayuktamiti matvA 'sanaH ktici' ityato lopamanuvartya bhrasjo ropadhayorlopaH ram tu Agama evetyaahuH| apare tu 'bhrasjo rasaranyatarasyAm' ityeva suutrmstu| rasaH R iti cchedaH / rasa iti rephAkArasakArANAM yaH saMghAtastasya R ityAdezaH syAdityarthaH / tatazca akkiti bharjako bharjanaM babharjetyAdi sidhyati / RkArAbhAvapakSe tu bhrajjako bhrajanaM babhrajetyAdi / kliti tu RkArapakSe mRSTiH bhRjyAdityAdi / tadabhAve saMprasAraNe sati tadeva rUpam / evaM ca barIbhRjyata ityAdau rIko rephasya nivRttiM vArayitum 'anu. dAttopadeza-' ityata upadezagrahaNamanuvartyamidAnIM tu nAnuvartyam , kGiti ramAgamaM bAdhitvA saMprasAraNamiti pUrvavipratiSedhazca na kartavya iti mahadeva lAghavamityAhuH / idaM ca rasorvacanAtsiddhamiti vArtikAzayavarNanameva na tvapUrvam / vacanAdityasya vA RvacanAditi cchedaH / bhASyakAraistu 'sUtraM bhidyate yathAnyAsamevAstu' iti vadadbhirasyAM kalpanAyAM duSTatvaM sUcitaM tacca manorayAmAM spaSTameva / tathA hi rephAkArasakArasamudAyasya RbhAve paJca dossaaH| apilliTi babharjatuH babharjurityAdISyate, babhRjatuH bamRjurityAdi syAt / na cAtra guNena nirvAhaH / RbhAve sati 'asaMyogAlliT kit' Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 ] siddhaantkaumudii| [ tudAdi ramabhAve, babhraja banajatuH / babhrajitha / 'sko:-' (sU 380 ) iti salopaH / 'vazva-' (sU 364) iti SaH / babhraSTha / babhrajJa / bhraSTA, bhttaa| bhramayati, pakSe barbhaj tha iti sthite 'vazca-' iti jasya SaH / Tutvena thA 3 iti bhAvaH / babharjiva: liTastabyAha bamaje iti / babharjAte ityAdi sugamam / ramabhAve zrAha babhrajati / Nali bhrasj a iti sthite dvitve halAdizeSe abhyAsa garale babhrasj a iti sthite sasya zcumvena zakAre zasya jaztvena jakAra iti bhAvaH / liTyabhyAsasya-' iti saMprasAraNasya na prasahiH, abhyAse halAdiSaNa raphAbhAvAt / babhrajaturiti / saMyogatparatvAdakittvAd 'hijyA-' iti na saMsAraNamiti bhAvaH / babhrajitheti / bhAradvAjaniyamAdiTpada ramabhAvapakSa rUpam / tatra iDabhAvapakSe babhrasj tha iti sthite Aha skoriti / vazveti Sa iti / jati zeSaH / ramabhAvapakSa liTastavyAha babhrajjati / babhrajjAte / batrAjarSa : ityAdi sug2amam / bhraSTeti / ramabhAvapakSa rUpam / bhapTeMti / ramAgame bha tA iti sthate jasya 'vazva-' iti kittvapravRttyA taniSedhAt / 'sanIvanta-' iti iDikalpAdvitItyAdi iSyate, bimukSatItyAdi syAt / RbhAve halantAca iti samaH kittvaprataH / libAsacoMstA bhakSISTa abhaSTeMtyAdISyate / bhRkSoSTa abhRSTetyAdi syAt / liGsecAvAtmanepadeSu' iti kittvAd NijantAcA avamajaditoSyate / abImAdityApa syAt / irarArAmapavAdatvena 'ut' iti RtvapravRttI 'sanvalladhuni-' iti sanvadAvAda 'sanyataH' itItve 'dI? laghoH' iti pravRtteH / yadyapi 'urRt' ityasya vaikalpikatvAdababharjaditi sidhyatyeva tathApi pakSe avIbhRjadityaniSTaM syAdeti bodhyam / ji jo bharjane iti bhvAdestAdRzaM rUpamiSTAmAte cet / maiM vam , bharjanAtheM hi tAdRg rUpamiSTaM na tu pAkasAmAnye / ubhayorekArthatvAdAmana pralonAzcatvAro dobAstu dRDhA eva / na hi te'pi dhAtvantaregA suparaharAH ! apaliTi bhajerapi vAtoguNAbhAvAdanudAttatvena AtmanepAdevAcca bamajetAretyAdirUpa ra tanApyasidaH / tathA bhRjerudAttatvena tataH pareSAM snaliniyAmAgamAcyAt / bittati manISTa amaSTeMtyAdirApe tena na sidhyati / etena sje jirAdeza iti pakSo'pi nirastaH pUrvI dUSaNagaNaprasaGgAt / kiM ca asminpakSa yabluki zradhiko dA! vadhAdezavatsAbhyAsasya bhRjjyAdeze punarvicanasya dulematvAtsthAnivatvanAnabhyA sthiti niSadhAt / svIkRte'pi dvivacane rupriprIko'bhyAsasya kharedeti gAdirahita bAnAtA nAmajiSyatotyAdi rUpaM naiva sidhyet / yadi tu lAda karate hai taya pikAyata tAha nasje rasoriti paThitvA rasiti samudAyasya areva vidhIvata javAna apa Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 48] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [353 bharyati / 'kGiti ramAgamaM bAdhitvA saMprasAraNaM pUrvavipratiSedhena' (vA 4078) bhRjjyAt bhRjjyAstAm / bhISTa, bhratISTa / prabhArtIt , abhrAsIt / abhaTa, abhraSTa / kSipa 1285 preraNe / kSipati, kSipate / kssetaa| apsIt, akSipta / kRSa 1286 vilekhane / kRSati, kRSate / RSTA, kii| kRSyAt / kRkSISTa / "spazamRza-(vA 1223) iti sijvA / pakSe ksaH / sici amvA / akrAtIt, akArTAt , akRkSata / taDi 'liGsicau-' (sU 2300) iti kittvAdanna / iti SaH, STutvena takArasya Ta iti bhAvaH / evaM bhrakSyati, bharyatIti / SaDho:-' iti katve sasya Satvamiti vizeSaH / mRjjatu / zramRjjat / mRjat / nanu AzIliDi bhrasj yAt iti sthite yAsuTaH kittvAd ahijyA-' iti saMprasAraNe pUrvarUpe sakAratya zcutvena zakAre zasya jaztvena jakAre mRjjyAt iti rUpaM vakSyati / tadyuktam saMprasAraNaM bAdhitvA paratvAd ramAgame kRte bhAt iti prasaGgAdityata zrAi phiGati ramAgamamiti / AzIliGastali sIyuTi rAgamapakSe Aha bhISTeti / ramabhAve tu akittvAtsaM sAraNAbhAvAdAha bhratISTeti / luki parasmaipade ramAgamavikalpaM matvAha abhAIt, abhrAkSIditi / Atmanepade sici ramAgamavikalpaM matvAha abhaSTa, abhraSTeti / "jhalo jhali' iti sijlopaH / kSipa preraNa iti / aniT / ajantAkAravattvAbhAvAt krAdiniyamAtthali nityamiT / cikSepitha / evaM kRSadhAturapi / cakarSitha / luTi tAsi 'anudAttasya cardupadhasya-' ityamAgamavikalpaH / amAgamAbhAve guNe rapara tvam , tadAha kraSTA, kaSTeti / zrAzIrliGi parasmaipade Aha RSyAditi / kittvAI jhalAditvAbhAvAcca abhAgamo guNazca neti bhAvaH / zrAzIliGastaGyAha kRtISTeti / 'libsicau-' iti kittvAdamAgamo guNazca neti bhAvaH / luGi parasmaipade aAha spRzamRti sijveti / pakSe iti / sijabhAvapakSe 'zala:-' iti ksa ityarthaH / sici amveti / sipakSe 'anudAttasya ca-' ityamAgamavikalpa ityarthaH / kse tu kittvAdamAgamo neti bhAvaH / akrAkSIditi / sici amAgame rUpam / akArtIditi / sici amabhAvapakSe halantalakSaNA vRddhiriti bhAvaH / ksAdezapakSe doSa iti / ayamatra saMgraha:-rasa RcedapilliTsanliGsiccaparaNikSu te / doSo bhrasje jau caivaM doSo yaluki cAdhikaH / sAbhyAsasya hi bhRjabhAvo bhveddhntervdhirythaa| dvitve punarna labhyeta sthAnivattvAdvadheriva / tasmAdastu yathAnyAsaM svAtantrye'stu rasoriti' / pUrvavipratiSedheneti / nityatvAdityapi suvacam / na ca saMprasAraNAtpUrva dhAto rephasya pazcAttu ramAgame rephasyeti zabdAntaraprAptyA saMprasAraNasya nityatvaM neti zaGkayam / lakSyAnurodhena kRtAkRtaprasaGgitvenApi kvacinityatva Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 ] siddhaantkaumudii| [tudA de. prakRSTa prakRkSAtAm prakRkSata / prakRkSata akRtAtAm akRpanta / RSI 1287 gatau / prsmaipdii| RSati / zrAnarSa / juSI 1288 prItisevanayoH / pAtmanepadinacasvAraH / juSate / provijI 1286 bhyclnyoH| prAyeNAyamutpUrvaH / udvijate / 2536 vija iT / (1-2-2) vijeH para iDAdiH pratyayo dvit / udvijitA / udvijiSyate / pro bajI 1260 bho lasjI 1261 bITAyAm / bajate / leje / lajave / blje|| Aha akRkSaditi / kittvAdamAgamo guNazca neti bhAvaH / taGIti / tali sicpakSe akRS s ta iti sthite 'liGsicau-' iti kittvAdam netyrthH| guNo'pi neti jJeyam / akRSTati / 'jhalo jhali' iti sijlopa iti bhaavH| akRkSateti / sicpate anataH paratvAdadAdeza iti bhAvaH / ksAdezapakSe prAha akRkSateti / kittvAdam neti bhAvaH / akRkSanteti / ksAdezapakSa a kRkSa jha iti sthite acparakatvAbhAvAt 'ksasyAci' ityakAralopAbhAvAdataH paratvAdadAdezAbhAve antAdeza iti bhAvaH / RSI gatAviti / seT / AnarSitha / AnarSi / arSitA / ArSIt / o vijI bhayeti / seT / udvijitetyAdau laghUpadhaguNe prApte vija iT / 'gAkuTAdibhyaH-' ityato vidityanuvartate, tadAha vijeH para ityAdi / udvijitA / udvijiSISTa / udavijiSTa / svIkArAt / vija ida / iha 'vRddhiryasya-' iti sUtrAnmaNDa kaplutyA yasyAdiriti anuvartate tena iDAdipratyayo labhyata iti manoramAyAM sthitam / navyAstu iha iDityanenottamaikavacanaM na gRhyate / tathA ca sati vijiSIyetyatraiva syAnna tUdvijitetyAdau / tatazceSTasiddhayarthamiDAgamo gRhyate tasya tu GittvaM vyartham / tannimittaguNasyAprApterato lakSaNayA iDvAn gRhyate / iTpratyayasyAdiriti phalitArthakathanamiDAdipratyayo uidvaditi / evaM ca iDAdiriti lAbhAya yasyAdirityanuvartanaklezo vyartha evetyAhuH / iha provijIti tudAdiH rudhAdizca gRhyate na tu vijir pRthagbha ve iti juhotyAdiAkhyAnAt / yastvatra haradattena juhotyAderAhaNe heturuktaH tasyAniTakatvAditi / tadayuktam / krAdiniyamena liTi iTasaMbhavAt / na ca tatra kittvena gatArthatvAdiTo vittvaM vyarthamiti vAcyam , apilliTaH kittve'pi vivejiyetyatra pittvena ThittvAbhAvAt / vatazceti / atra navyAH-vavrazcetyAdau 'livyabhyAsasya-' ityabhyAsAvayavayoyorapi yaNoH saMprasAraNaprasako pUrvasya yaNo niSedhAya 'na saMprasAraNe-' iti sUtraM svIkriyate / tatA ataeva jJApakAtparasya prathamaM saMprasAraNamiti parikalpya A pAdaparisamApterAdhikAra iti pakSamabhyupagamya uradatvasyAGgAkSiptapratyayanimittakatvasvIkArAda 'acaH Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 48] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA [355 atha parasmaipadinaH / mo vazcU 1262 chedane / 'ahijyA-' (sa 2412) vRzcati / vanazca vavazcatuH / vavrazciya, vavraSTha / 'livyabhyAsasya-' (sU 2408) iti saMprasAraNaM rephasya RkAraH / 'urat' (sU 2244 ) / tasya ca 'pracaH parasmin-' (sU 10) iti sthAnivadrAvAd 'na saMprasAraNe-' (sU 313) ___ vrazcadhAturUdittvAdveT / ahijyeti / laTi vrazc ati iti sthite zasyApittvena jittvAd 'ahijyA-' iti rephasya saMprasAraNamRkAraH pUrvarUpaM ceti bhAvaH, tadAha vRzcatIti / vRzcataH vRzcantItyAdi / vavrazceti / Nali rUpamidam / thali ca prakiyA anupadaM vakSyate / atusAdau saMyogAtparatvena kittvAbhAvAd 'ahijyA-' iti na saMprasAraNam, tadAha vavazcaturiti / UdittvAtyalAdau veTa , tadAha vavrazcitha, vavraSTheti / dhAtupAThe vrazcU ityatra vras c iti sthite sasya zcutvena zakAranirdezaH / tathA ca vavrazca iti sthite zcutvasyAsiddhatvAt 'skoH-' iti sakAralope, casya 'vazca-' iti Satve, STutvena thasya Thatve, vavraSThati rUpam / vanazciva / nanu Nali thali ca akiti dvitve kRte 'livyabhyAsasya-' ityabhyAsAvayavayorvakArarephayoyorapi saMprasAraNaM syAt / na ca 'na saMprasAraNe saMprasAraNam' iti vakArasya saMprasAraNaniSedhaH zayaH, pUrva vakArasya saMprasAraNasaMbhavAdityata Aha liTyabhyAseti / 'na saMprasAraNe-' iti niSedhAdeva jJApakAt prathamaM rephasya RkAraH saMprasAraNamityarthaH / tasya saMprasAraNasaMpalasya kArasya akAravidhi smArayati uraditi / nanu RkArasya prakAre kRte vakArasya saMprasAraNaM syAt, saMprasAraNaparakatvaviraheNa 'na saMprasAraNe-' iti niSedhApravRtterityata Aha tasya ceti / akArasyetyarthaH / na ca uradattvasya paranimittaparasmin-' iti sthAnivadbhAvapravRttyA saMprasAraNaparatvamAzritya vakArasya saMprasAraNaniSedhaH kathaMcidupapadyate / parasya saMprasAraNam , parasya yaNaH saMprasAraNamiti vA sUtrite parasyaiva saMprasAraNaM na tu pUrvasya yaNa ityarthalAbhAd uktaklezaM vinaiva vavrazca yUna ityAdi sarva sidhyati / na caivaM 'liTi vayo yaH' 'vemaH' ityatra saMprasAraNaniSedhAya namo'nuvRttirna labhyeteti vAcyam , 'na liTi vayo yaH' iti sUtrakaraNe bAdhakAmAvAd 'na saMprasAraNe-' iti yathAzrutasUtrapraNayane tvantato mAtrAdvayasyAdhikyAcca / evaM ca laghUpAyaneSTasiddhau 'na saMprasAraNe-' iti sUtrArambho jJApayati nimittabhedAbhAve'pi sthAnibhede punarapi kArya pravartate iti / tathA ca sudhyupAsya ityAdau dhakArasya dvitve kRte punarukArAtparasya dakArasyApi dvitvamiti prakriyAkArAdivyAkhyAna sUtrakArAbhipretameva / yadi sthAnibhede'pi nimittaikye kAryApravRttiH kvacid dRzyate Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 ] siddhaantkaumudii| [ tudAdiiti vasyotvaM na / vrazcitA, braSTA / vrazciSyati, vakSyati / vRzcyAt / avazcIt , pravAsIt / gyaca 1263 vyAjIkaraNe / vicati / vigyAca vivictuH| gyacitA / vyaciyati / vicyAt / agyAcIt , avyacIt / 'gyaceH kuTAditva. manasi' ( vA 3456 ) iti tu neha pravartate / 'anasi' iti paryudAsena kRnmAtra. vissytvaat| uchi 1294 umche| umchati / uchI 1265 vivaase| ucchati / Rgcha katvAzravaNAt kathaM sthAnivattvamiti vAcyam, zrApAdaparisamApteramAdhikAraH ityabhyupagamya aGgAkSiptapratyayanimittakatvAbhyupagamAt / 'lakSye lakSaNaraya sakRdeva pravRttiH' iti nyAyastu 'na saMprasAraNe-' iti niSedhAdeva na sthAnibhede pravartate iti jJAyate / ata eva suddhaghapAsya ityAdau dhakArasya dvitve kRte pUrvadhakArasya jaztvena dakAre tasya dvitvamityAstAM tAvat / AzIlibyAha vRzcyAditi / ki vAt saMprasAraNamiti bhAvaH / avazcIditi / UdittvAdiTpakSe 'neTi' iti halantalakSaNavRddhiniSedhaH / iDabhAve halantalakSaNavRddhi matvAha avAkSIditi / avazc sIt iti sthite halantalakSaNA vRddhiH / zcutvasyAsiddhatvAt 'sko:-' iti salopaH / 'vazva-' iti casya SaH, tasya 'SaDhoH-' iti kaH, sasya Sa iti bhAvaH / 'nakArajAvanusvArapaJcamI jhali dhAtuSu / sakArajaH zakAraH zceTTivargastavargajaH // ' ityAhuH / vyaca vyaajiikrnne| seT / ze 'prahijyA-' iti saMprasAraNaM matvAha vicatIti / vivyAceti / 'livyabhyAsasya-' ityabhyAsayaka rasya saMprasAraNam / 'na saMprasAraNe-' iti na vakArasya / vivicaturiti / kittvAd 'ahijyA-' iti saMprasAraNe kRte dvitvAdIti bhaavH| vivyacitha / ' viviciva / vicyAditi / AzIrliki kittvAdyakArasya saMprasAraNam / 'ato halAdeH-' iti vRddhivikalpaM matvAha avyAcIt, avyacIditi / nanu 'vyaceH kuTAditvamanasi' iti vyaH kuTAditvavacanAt vyacitA, vyaciSyati, ityAdAvapi 'gAGkuTAdibhyaH-' iti GittvAt saMprasAraNaM syAdityata Aha vyariti / kRnmAtreti / avadhAraNe mAtrazabdaH / 'uchi uJche 'uchI vivAse' iti bhvAdI paThitI / iha tayoH gaThastu zavikaraNArthaH / tena ucchatI uJchantI, ucchatI ucchantI iti 'AcchInayo:-' iti numvikalpaH tatra tu 'jJApakasiddhaM na sarvatra' iti sa doSaH parihiyatAmityAhuH / avazcIditi / UdittvAtpakSe iT / 'vadavraja-' iti vRddheH 'neTi' iti niSedhaH / avAkSIditi / 'skoH iti slopH| 'vazca-' iti ssH| SaDhoriti kaH / tataH sasya Satvam / na cAva sakArasya kathaM lopa iti vAcyam , dhAtupAThe sakArasya pAThAt / tadAhuH'nakArajAvanusvArapaJcamI jhali dhAtuSu / sakArajaH zakArazca pAhavargastavargajaH' iti| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 48] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [357 1266 gatIndriyapralayamUrtibhAveSu / 'RcchasyatAm' (sU 2383) iti gunnH| dvihalgrahaNasyAnekaha lupalakSaNasvAnnuTa / bhAnacha aAnacrchatuH / mcchitaa| miccha 1267 utkleze / usklezaH pIDA / mimiccha / amicchIt / jarja 1268 carca 1266 karma 1300 paribhASaNabharsanayoH / svaca 1301 saMvaraNe / tasvAca / Rca 1302 stutau / mAnarca / ubja 1303 prArjave / ujma 1304 utsagai / lubha 130.. vimohane / vimohanamAkulIkaraNam / lubhati / lobhitA, lobdhA / lobhiSyati / ripha 1306 karathanayuddhanindAhiMsAdAneSu / riphati / rirepha / riha ityeke / 'zizuM na viprA matibhI rihnti'| tRpa 1307 tRmpha 1308 tRptau / zrAdyaH prathamAntaH / dvitIyo dvitiiyaantH| dvAvapi dvitIyAntA. vityanye / tRpati / tatarpa / tarpitA / 'spRzamRza-' iti sivikalpaH pauSAdikasyaiva / aGapavAdatvAt / tenAtra nityaM sic / atIt / tRmphati / zasya GisvAd 'aniditAm-' (sU 415) iti nalope 'ze tRmphAdInAM num vAcyaH' (vA 4323) prAdizabdaH prakAre / tena ye'tra nakArAnuSakAste tRmphAdayaH / tRmphanti / tatRmpha / tRpayAt / tupa 1306 tumpa 1310 tupha 1311 tumpha 1312 hiMsAyAm / tupati / tumpati / tuphati / tumphati / dRpa 1313 dRmpha 1314 utkleze / prathamaH prathamAntaH / dvitIyo dvitIyAntaH / prathamo dvitIyAnta ityeke / rati / dRphati / hamphati / Rpha 1315 mpha 1316 hiMsAyAm / Rphati / pAnarpha / Rmphati / RmphAMcakAra / gupha 1317 gumpha sidhyati / bhvAdau pAThastu pitsvarArtha ityanyatra vistrH| Rccha gatIti / 'che ca' iti tuki tasya zcutvena cakAranirdezaH / Rcchati / Nali laghUpadhatvAbhAvAd guNe aprApte Aha RcchatyatAmiti / dvitve uradattve halAdizeSe 'ata prAdeH' iti dIrgha A a- iti sthite bahuhaltvAd dvihalvAbhAvAnnuTi aprApte Aha dvihalgrahaNasyeti / Anacheti / 'ijAde:-' ityatra anRccha iti paryudAsAdAm na / Rcchiteti / 'RcchatyutAm' ityatra liTItyanuvRttene guNa iti bhAvaH / lubhadhAtuH seT / 'tISasaha' iti veDiti matvAha lobhitA, lobdheti / zizu neti / nazabda ivArthe / viprAH zizumiva matibhiH rihanti hiMsanti ityarthaH / tRpadhAtuH zyanvikaraNa evAniT / aGapavAdatvAditi / apavAdasya utsrgvyc| vyAjIkaraNaM chadmakaraNam / paryudAseneti / prasajyapratiSedhe hi vAkyabhedo'samarthasamAsazca prasajyeteti bhAvaH / kRnmAtraviSayatvAditi / tena udvicitA udvicitumityatra saprasAraNaM bhavati / vyacitA vyaciSetyAdau tu tiSiye na Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 ] siddhAntakaumudI / [ tudAdi 1318 zranthe / guphati / jugopha / gumphati / jugumpha / ubha 1316 umbha 1320 umbhati / umbhAMcakAra / zubha 1321 zumbha pUraNe / ubhati / uvobha 1 1322 zobhAyeM / zubhati / zumbhati / hamI 1323 granthe / ta 1324 hiMsAzranthanayoH / cartitA / ' sessici -' ( sU 2506 ) iti veT / samAnadezatvAditi bhAvaH / cRtI hiMsAzranthanayoriti zranthanaM vipraM - sanam / tatItyAdi sugamam / " athAsya yoktraM vicRtet" ityAzvalAyanaH / visraMsayedityarthaH, upasargavazAt / 'yajamAno mekhalAM vicRtate' tyApastambasUtre tu bhavati / vivyAcet / Rphati / zrAnarpha / Rmphati / RmphAMcakAra / gupha / kuTAditve jAte'pi na catiH 'gADkuTAdibhyaH -' iti sUtre JNitaH pratyayA vitaH syurityuktatvAt / uttame gali tu vittvAbhAvapakSe GittvAtsaMprasAraNe vivyaceti na sidhyaditi anasIti paryudAsa zrAvazyaka iti bodhyam / 'uchi ucche' 'ulchI vivAse' / saau bhvAdigaNe vyAkhyAtau / iha pAThastu ucchati umchatItyatra 'prAcchInadyoH -' iti num vikalpArthaH / pUrvapAThastu svarArthaH / tathAhi ucchati uccchatItyAdau pidvacane zattibAdInAM pittvAdanudAttatve dhAtusvareNAyudAttaM padam / re tu pratyayasvareNa madhyodAttamiti / na ca 'sati ziSTasvarabalIyastvamanyatra vikara-gebhyaH' iti vakSyamANatvAtkathamiha madhyodAttateti vAcyam, kuruta ityAdau tasAdervikaraNAtparatvena tatsvarasyodAttasya vikaraNasvarApekSayA prabalatve'pi zasya dhAtoH paratvena dhAtusvarApekSayA zasvarasyodAttasya prabalatvAt / upalakSaNatvAditi / prata eva adupadhasya ced zraznotereveti niyamamAzritya dvitprahaNaM bhASyakAraiH pralAkhyAtam / anyathA tanna saMgaccheteti bhAvaH / zranaccheti / zranRccha iti paryuda sAnnAm / navyAstu 'RcchatyRtAm' iti liTi pare guNavidhAnasAmarthyAdAmabhAvaH saddha iti 'ijAde:- ' iti sUtre anRccha ityetatspaSTa pratipattyarthamityAhuH / zranye tu 'mRcchatyRtAm' ityatra taudAdikaRRccheriti sarvaireva vyAkhyAtatvAd gaNAntare'pi mRcchirastItyanumIyate taddhAtostu liyyAmU nivAraNAya zranRccha ityetadAvazyakamityAhuH / miccha | utkaTaH kleza utklezaH / Rca stutau / Rcyate stUyate devatAdikamanayeti Rk / bAhulakAMdiha karaNe kvip / lobhitA / lobdhA / ' tISasaha -' iti veT / zizuM na viprA iti / nazabda ivArthe / viprA brAhmaNAH zizubhiva matibhI rihanti hiMsanti | nyUnIkurvantItyarthaH vRtI hiMsApranthanayoH / IditvaraNaM 'zvIdito niSThAyAm' itIrinaSedhArtham / yadyapyasya veTkatvAnniSThAyAmirinaSedhaH sidhyati tathApi 'yasya 'vibhASA' ityasyAnityatAM jJApayitumIditkaraNam / tena 'dhAvitamibharAjadhiyA' ityAdi * Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 48 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [356 cartidhyati, caya'ti / acartIt / vidha 1325 vidhAne / vidhati / vedhitaa| juDa 1326 gatau / tavargapaJcamAnta ityeke / juDati / 'maruto junanti' / muDa 1327 sukhane / mRDati / marDitA / pRDa 1328 ca / pRDati / pRNa 1326 prINane / pUNati / paparNa / vRNa 1330 ca / vRNati / mRNa 1331 hiMsAyAm / tuNa 1332 kauTilye / tutoNa / puNa 1333 karmaNi zubhe / puNati / muNa 1334 pratijJAne / kuNa 1135 / zabdopakaraNayoH / zuna 1336 gatau / draNa 1337 hiMsAgatikauTilyeSu / ghuNa 1338 ghUrNa 1336 bhramaNe / pura 1340 aizvaryadIptyoH / sarati / suSora / AziSi sUryAt / kura 1341 shbde| kurati / kuryAt / atra 'na bhakurcharAm' (sU 1626) iti niSedho n| karotereva tatra grahaNAdityAhuH / khura 1342 chedane / mura 1343 saMveSTane / sura 1344 vilekhane / ghura 1345 bhiimaaryshmdyoH| pura 1346 apragamane / vRhU 1347 udyamane / dansyoSThayAdiH / pavargAdirityanye / tRhU 1348 stRha 1346 tuMhU 1350 hiMsArthAH / tRhati / tatarha / stRhati / tastaha / tarhitA, tardA / stahitA, stam / atuMhIt, atA t atAeAm / iSu 1351 icchAyAm / 'iSugami-' (sU 2400 ) iti cha / icchati / eSitA, eSTA / eSiSyati / iSyAt / aiSIt / miSa 1352 spardhAyAm / miti / meSitA / kina 1353 zvaityakrIDanayoH / tila 1334 snehane / cina 1355 vasane / cala 1356 vilsne| ila 1357 svamakSepaNayoH / vila 1358 sNvrnne| dantyopThyAdiH / vina tab ArSaH / SudhAtuH SopadezaH / kura zabde / karotereveti / vyAkhyAnamevAtra zaraNam / vRhadhAtuH RdupadhaH / UdittvAdveTakaH / pavargAdiriti / pavargatRtIyAdirityarthaH / tRhU stuhU tUMhU iti / trayo'pi RkAravantaH / tRtIyo'nusvAravAn / UdittvAdveT / tati / tRhestAsi ddhtvdhtvssttutvddhlopaaH| evaM stardA / tRNDhA / atahIt, atArtIt, pAstIt, astAIt, iti siddhavatkRtyAha atuMhIt, atAditi / tUMheriDabhAvapakSe halantalakSaNavRddhau raparatvam / hasya DhaH, Dhasya kaH, Satvam / anusvArasya parasavarNo kAra iti bhAvaH / atAe miti / tUMhe. stamrastAmi sica iDabhAvapakSe lope halantalakSaNavRddhau DhatvadhatvaSTutvaDhalopA iti siddhamityAhuH |kur shbde| krotereveti| suprasiddhatvAt / kuryAdityukte hi lokAnAM kRSa evopasthitirbhavati na tvasyeti bhAvaH / mura sNvessttne| igupadhalakSaNaH kaH / muro daityH| murArirviSNuH / tura vilekhne| vilekhanaM chedanam / kezAn crti| 'igupadha-' iti kaH / zuraH zastram / tila snehane / tilati / 'igupadha-' iti kapratyaye tilaH / Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 ] siddhaantkaumudii| [ tudAdi1316 bhedane / poSThayAdiH / Nila 1360 ghne| hila 1661 bhaavkrnne| zila 1362 Sila 1363 ujche / mila 1364 zleSaNe / likha 1365 akSaravinyAse / jilekha / kuTa 1366 kauTilye / 'gAGkuTAdibhyaH-' (s 2461) iti hitvam / cukuTitha / 'amiNat' iti kim-cukoTa / kuttitaa| puTa 1367 saMzleSaNe / kuca 1368 saMkocane / guja 1366 zabde / guDa 1370 rakSAyAm / Dipa 1371 kSepe / chura 1372 chedane / 'na bhakurcharAm' (sU 1626 ) iti na dIrghaH / churyAt / sphuTa 1373 vikasane / sphuTati / pusphoTaH / muTa 1374 prAkSepamardanayoH / truTa 1375 chedane / 'vA prAza-' (sU 2321) iti shynvaa| trudhyati, truTati / tutroTa / truTitA / tuTa 1376 kalahakarmaNi / tuTati / tutoTa / tuTitA / cuTa 1377 chuTa 1378 chedane / juDa 1376 bandhane / kaDa 1380 made / luTa 1381 saMzleSaNe / kRDa 1382 ghanatve / ghanatvaM sAndratA / cakarDa / kRDitA / kuDa 1383 bAlye / puDa 1384 ussarge / ghuTa 1385 pratighAte / tuDa 1386 toDane / toDanaM bhedH| thuDa 1387 sthuDa 1388 saMvaraNe / thuDati / tuthoDa / tusthodd| khuDa chuDa ityeke / sphura 1386 sphula 1360 saMcalane / sphura sphuraNe, sphula saMcalane isyeke / 2537 sphuratisphulatyoninivibhyaH / (8-3-76) SatvaM vA syAt / niSphurati, niHsphurati / sphara bhAvaH / evaM astADhIm / atArAm / sphura sphuraNe / sphuratisphulatyoH / mUrdhanya itydhikRtm| 'sivAdInAM vA-' ityato vetyanuvartate, tadAha SatvaM vA tila gatau telatIti zapi gtm| likha akSaravinyAse / likhituM likhiSyatIti prayogaH praamaadikH| yatta kaizcit kuTasyAdiH kuTAdiH kuTa AdiyeSAM te kuTAdayaH kuTAdizca kuTAdayazca kuTAdaya ityekazeSa khIkRtya likhitumityAdi samarthitam / tadasat / lekhitA lekhiSyatItyAdau guNaniSedhApatteH / na cessttaapttiH| vRttikAraharadattAdipranthavirodhAt / 'gAGlikhAdibhyaH' ityeva sUtritavye kuTAdibhya iti paThanasya svArasyabhaGgApattezca / kiM ca 'zakuniSvAlekhane' iti sautraprayogo'pi virudhyata iti prAgevoktamityAstAM tAvat / likhApayatIti prayogastu manoramAyAmitthaM samarthitaH / apanam ApaH prAptiH likhasyApo likhApastaM karoti / sphuTa vikasane / sphuTatyartho. 'smAditi sphoTaH sa ca padasphoTavAkyasphoTAdibhedenAnekavidhaH / kaDa made / kuTAdikAryAbhAve'pi DAntAnurodhenAyaM kuTAdau paThitaH / bhvAdau paThitasya punaratra pAThaH zatari nuviklpaarthH| pUrva pAThastu ucchatItyAdAviva kaDatItyAdau zrAyudAttArthaH / sphuratisphulatyoH / 'sivAdInAm-' ityato vetyanuvartanAdAha SatvaM vA Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 48] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [361 ityakAropadhaM kecitpaThanti / pasphAra / sphuDa 1391 cura 1312 bruDa 1363 saMvaraNe / krUDa 1314 bhRDa 1315 nimajane ityeke| gurI 1366 udyamane / anudAttet / gurate / jugure / guritaa| e 1367 stavane / dIrghAntaH / 'pariNataguNodayaH' / itazcatvAraH parasmaipadinaH / nuvati / anuvIt / dhU 1318 vidhUnane / dhuvati / gu 1366 purISotsarge / juguviya, jugutha / gutA / gujyati / aguSIt / 'hasvAdanAt' (sU 2366) agutAm aguSuH / 61400 gatisyairyayoH / dhruva iti pAThAntaram / zrAdyasya dhruvatItyAdi guvativat / dvitIyastu seT / dudhUvitha / dhruvitA / dhruviSyati / dhruvyAt / adhruvIt adhruviSTAm / kucha 1401 zabde / dIrghAnta iti kaiyttaadyH| kuvitaa| akuviSTa / hakhAnta iti nyAsakAraH / kutA / akuta / vRt / kuTAdayo vRttaaH| pRG 1402 vyAyAme / prAyeNa vyApUrvaH / riG / iyaG / vyApriyate / vyApapre vyApaprAte / vyaaprissyte| vyApRta gyApRSAtAm / mRG 1403 prANatyAge / 2538 mriyateluMliGozca / (1-3-61) luliDoH zitazca prakRtibhUtAnmRGastA sthAnAnyatra / GitvaM svarArtham / mriyate / mamAra / mamartha / syAditi / NU stavana iti / NopadezaH / pariNUteti / 'yukaH kiti' iti neTa / kuG zabde / dIrghAnta iti / tatazcAyaM set / / pRG vyAyAma iti / hrasvAnto'yamaniT / 'RddhanoH sye' iti iTaM matvAha vyApariSyate iti / mRdhAturaniTa / mriyateH / 'anudAttaktiH-' ityata Atmanepadamityanuvartate / cakAreNa 'zadeH zitaH' ityataH zita ityanukRSyate / prakRtibhUtAdityadhyAhAryam , tadAha luGliGoriti / taG syAditi / AtmanepadaM syAdityarthaH, mriyamANa ityatra bhAnasyApi iSTatvAt / nanu GittvAdeva siddha kimarthamidamityAzaya niyamArthamityAha nAnyatreti / tarhi DittvaM vyarthamityata Aha GittvaM svarArthamiti / 'tAsyanudAttendidupadezAlasArvadhAtukamanudAttam-' ityetadarthamityarthaH / mriyate iti / ze kRte rijyiAsyAditi / parisUteti / 'yukaH kiti' itIeinaSedhaH / mriyteluNlingoshc| cAt zita iti anukRSyate, tadAha zitazca prakRtibhUtAditi / taGiti / AtmanepadamityarthaH / tena mriyamANe iti siddhm| svarArthamiti / mA hi mRtetyatra 'tAsyanudAttendidupadezAlasArvadhAtukamanudAttam' ityanena DitaH parasya lAdezasArvadhAtukasyAnudAttatve kRte dhaaturudaattH| uittvAbhAve tu pratyayasyodAttatve dhAturanudAttaH syAt / na ca sijlopasyAsiddhatvAd khitaH paratvaM lasArvadhAtukasya durupapAdamiti Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 ] siddhaantkaumudii| [ tudAdimamriva / martAsi / mariSyati / mRSISTa / amRta / atha parasmaipadinaH sapta / ri 1404 pi 1405 gatau / laghUpadhaguNAdantaraGgasvAdiyaG / riyati / piyati / retaa| petaa| dhi 1406 dhAraNe / ti 1407 nivaasgtyoH| SU 1408 preraNe / suvati / svitaa| ka 1406 vikssepe| kirati kirataH / cakAra cakaratuH / karitA, karItA / kIryAn / akArIt / 2536 kiratI lavane (6-1-140) upAkiraNaH suDAgamaH sthAcchede'rthe / upaskirati / 'aDabhyAsavyavAye'pi suTa kArapUrva iti vaktavyam' ( vA 3666) / upAskirat upacaskAra / 2540 hiMsAyAM pratezca / (6-4-141) upAtpratezca kirateH suT syAddhiMsAyAm / upaskirati / pratiskirati / gR 1410 nigaraNe / 2541 aci vibhASA (8-2-21) girateH rephasya khatvaM vA syAdajAdau / girati, gilati / jagAra, jagAla / jagaritha, jagalitha / viti bhaavH| RdantatvAd bhAradvAjamate'pi neDiyAha mamartheti / mamriveti / krAdiniyamAdiT / martA / 'RddhanoH sye' iti iTaM matvAha mariSyatIti / ripi gatAviti / dvAvimAvaniTau / nanu ze kRte tipamAzritya ikArasya paratvAlaghUpadhaguNaH syAdityata Aha antaraGgatvAdiyaGiti / ka vikSepa iti / dIrghAnto'yaM seT / kiratIti / 'Rta iddhAtoH' iti ittvaM rapa tvam / cakaraturiti / kittve'pi 'RcchatyRtAm' iti guNa iti bhAvaH / 'vRto vA' iti matvAha karitA, karIteti / kiratI lavane / upAditi / 'upAt pratiyatna-' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / suDAgama iti / 'suT kAtpUrvaH' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / 'aDabhyAsavyavAye'pi' iti vArtikam / 'suT kAtpUrvaH' ityanuvRttilabhyam / hiMsAyAM pratezca / cakArAdupAditi samuccIyate, tadAha upAditi / gR nigaraNa iti / nigaraNaM bhakSaNam / seT / aci vibhASA / 'yo yali' ityato pra tasya kathamanudAttatA syAditi zaGkatham , GittvasAmarthyAt sijalopasyAsiddhatvaM neti suvacatvAt / amRtetyatrADAgamasyaivodAttatvAd mRDo Thittvasya na kiMcitprayojanamiti agAnivAraNAya mA hi mRteti mAGaH prayoge 'tiGatiGaH' iti teDantanighAte'pi DittvaM vyarthameva syAd iti hizabdaprayogaH / hiprayoge tu 'hi ca' ityanena tiGa. ntanighAtani dhAdiSTakharaH sidhyatIti bodhyam / ri pi gatau / paratvAllaghUpadhaguNaH syAdityAzaGkAyAmAha antaraGgatvAditi / kiratI lavane / 'upAtpratiyatne' iti sUtrAdupAditi vartate / lavane kim , upakirati / hiMsAyAM pratezca / cAdupAt 'urovidAraM praticaskare nakhaiH' iti mAghaH / karmaNi liT / 'RcchatyatAm' Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 48] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [363 garitA, galitA / iG 1411 Adare / zrAdriyate zrAdriyete / pAdane / AdadviSe / zrAdartA / AdariSyate / prAdRSISTa / pAhata bhASAtAm / eG 1412 avasthAne / dhriyate / atha parasaipadinaH SoDaza / praccha 1413 jIpsAyAm / pRcchati / papraccha papracchataH / paprAcchitha, papraSTha / praSTA / pracyati / aprAkSIt / vRt / kirAdayo vRttAH / sRja 1414 visarne / 'vibhASA sRjidRzoH' (sU 2404 ) sasarjitha, sasraSTha / sraSTA / sUcayati / sRjizobhalyamakiti' (sU 2405) itymaagmH| ityanuvartate / 'kRpo se laH' ityato ro la iti tadAha girateriti / ajAdAviti / 'dhAtoH kAryamucyamAnaM tatpratyaye bhavati' iti paribhASAlabdhasya pratyayasya acA vizeSaNAttadAdividhiH / tena girAvityAdau neti 'mRjervRddhiH' iti sUtrabhASye spaSTam / dRG Adara iti / hrasvAnto'yam / aniT / Adriyate iti / riG iyaG / 'RddhanoH sye' iti iMTaM matvAha AdariSyate iti / AdRSISTeti / 'uzca' iti kittvAnna guNaH / Ateti / 'hrasvAdaGgAt' iti salopaH / praccha zIpsAyAmiti / jJAtumicchA jJIpsA / aniDayam / pRcchatIti / zasya uittvAd 'ahijyA-' iti rephasya saMprasAraNam RkAraH pUrvarUpaM ceti bhAvaH / papracchaturiti / saMyogAt paratvena kittvAbhAvAnna saMprasAraNamiti bhaavH| bhAradvAjaniyamAtthali veDiti matvAha papracchitha, papraSTheti / iDabhAvapakSe vazcAdinA chasya SaH, thasya STutvena Tha iti bhAvaH / papracchiva / praSTeti / chasya vrazceti SaH, takArasya STutvena TaH / na ca SatvasyAsiddhatvAt pUrva tuki tataH chasya Satve, STutvayoH praSTeti syAditi vAcyam, vrazceti sUtre satukkasya chasya prahaNAt / kirAdayo vRttA iti / na caivaM sati 'kirazca paJcabhyaH' ityatra paJcagrahaNaM vyartha kirAdInAM paJcatvAditi vAcyam , tasya 'rudAdibhyaH sArvadhAtuke' ityuttarArthatvAt / sRja visrge| aniT / sRjti| sasarja ssRjtuH| ajantAkAravattvAbhAve'pi iti gunnH| dRG Adare / 'tathAdriyante na budhAH sudhAmapi' iti shriihrssH| praccha jJIpsAyAm / jJAtumicchA jnyopsaa| atra jJapirzAne / 'prApjJapya'dhAmIt','atra lopa:-' ityabhyAsalopaH / eli / pracchakaH / pRcchAzabdAt 'tatkaroti-' iti NijantAeNvuli tu pRcchakaH / pRcchAzabdastu bhidAderAkRtigaNatvAdaDi saMprasAraNe bodhyaH kirAdayo vRttA iti / ete ca 'bhUSAkarmakirAdisanAm' iti vakSyamANayaka ciNAdiniSedhavArtike upyokssynte| 'kirazca paJcabhyaH' ityatra paJcabhya ityetaduttarasUtre'nuvRttyarthamiti bodhyam / sasarjitheti / 'vibhASA sRjidRzoH' iti thali veT / Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 ] siddhaantkaumudii| [tudAdi. sRjet / sRjyAt / pravAhIt / Tu masjo 1415 shuddhau| majati / mamajja / 'masjinazomati' (sU 2517 ) iti num / 'masjeransyAtpUrvo num vAcyaH' ( vA 321) / saMyogAdilopaH / mamatha, mamAjjitha / maDakA / maGcyati / amAyuH / rujo 1416 bhaGge / rokA / rokSyati / araukSIt arokkaam| bhujo 1417 kauTilye / rujivat / chupa 1418 sparza / choptA / acchopsIt / ruza 1416 riza 1420 hiMsAyAm / tAlagyAntau / roSTA / rocyati / liza 1421 gatau / alikSat / spRza 1422 saMsparzane / spraSTA, sparTI / spacayati, sparyati / asmAkSIt , aspArTAt , aspRkSat / viccha 1423 gtii| 'gupUdhUpa-' (sU 2303) ityAyaH / zrArdhadhAtuke vaa| vicchAyati / vicchAyAMcakAra / viviccha / viza 1524 pravezane / vizati / veSTA / mRza 1125 graamrshne| aAmarzanaM sparzaH / anAkSIt , amArcIt , amRtat / Nuda 1426 preraNe / 'vibhASA sRjizoH-' iti thali veT iti matvAha sasarjitha, sasraSTheti / iDabhAve 'vazca-' iti jasya SaH, thasya STutvena ThaH, pittvena akittvAt 'sRjidazoH- ityamAgama iti bhaavH| sasRjiva / TU masjo zuddhau majjatIti / sasya zcutvena zaH, tasya jaztvena ja iti bhAvaH / mamaktheti / masjerdvitve halAdizeSe mamasj tha iti sthite 'sko:-' iti sakAralope mamaj tha iti sthite jasya kutvena gakAre, 'masjinazoH-' iti numi, tasyAnusvAre, tasya parasavarNo ukAraH, gasya catvana ka iti bodhyam / yadyapi akArAt paratra numi satyapi idaM sidhyati, tathApi antyAt pUrvo numityasya magna ityAdau nalopaH phlm| anyathA upadhAtvAbhAvAnasya lopo na syAditi bhaavH| evaM makteti / matyati ityatra tu sasya SatvaM vizeSaH / 'rujo bhaGge' ityArabhya 'viccha gatau' ityataH prAganiTaH / 'anudAttasya cardupadhasya-' ityamvikalpaM matvAha spraSTA, spaSTaiti / Nuda prernne| Nopadezo'yam / 'viza pravezane' ityArabhya 'zadlU zAtane' ityanta' aniTaH / tatra adupadhasya thali veTa / anyasya tu nityameveT / mRzeH 'anudAttasya ca-' ityamvikalpaH, tadAha amrAkSIt, pramAditi / 'spRzamaza-' iti sijveti bhaavH| sijabhAve 'zala igupadhAt-' iti ksaM matvAha amRtaditi / Nudaviccha gtau| tudAdipAThasAmarthyAdAyapratyayAntAdapi zo na tu zap / tena vicchAyati vicchAyantIti numviklpH| kecittu tudAdipAThasAmarthyAdAya pratyayasya pAkSikatvaM svIkRtya vicchati vicchantIti numvikalpaM vicchati vicchataH vicchantItyAdirUpANi vodAjagusteSAM tu mate tudAdipAThasya kevale caritArthatvAdAyapratyayAntatvAccha Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 48 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [365 karjabhiprAye'pi phale parasmaipadArthaH puna:pAThaH / Sadla 1427 vizaraNagatyavasAdaneSu / sIdati ityAdi bhauvAdikavat / iha pATho nuntrikalpArthaH / sIdatI, sAdantI / jvalAdau pAThastu NArthaH / saadH| svarArthazca / zabanudAttaH / shstuudaattH| zadlU 1428 zAtane / svarArtha eva punaH pAThaH / zatA tu nAsti / 'zadeH zitaH' (sU 2362) ityAtmanepadokneH / / atha SaTa svritetH| mila 1426 saMgame / mila saMzleSaNe iti paThitasya punaH pAThaH kaJabhiprAye tarthaH / milati, milte| mimela, mimile / mulu 1430 mokSaNe / 2546 ze mucAdInAm / (7-1-56 ) num syAt / muJcati, muJcate / mokkA / mucyAt , mukSISTa / amucat , amukta dhAturNopadezaH / nanu tanAdigaNa evAsmin svaritetsu paThitasya kimarthamiha pATha ityata Aha katrabhiprAye'pIti / SadludhAtorvAdau paThitAdeva sIdati ityAdisiddheH iha pATho vyartha ityata Aha iha pATha iti / sIdantI iti zavikaraNAt zatrantAd DIpi 'AcchInadyo:-' iti numvikalpArtha iha pATha ityarthaH / bhvAdAveva pAThe tu 'zapazyanornityam' iti nityo num syAditi bhAvaH / tarhi bhvAdyantargaNe jvalA. dAvasya pATho vyartha ityata Aha jvalAdAviti / 'jvalitikasantebhyaH-' iti kartari NapratyayArtha iti bhAvaH / tadudAhRtya darzayati sAda iti / ubhayatra pAThasya phalAntaramAha svarArthazceti / tadeva vizadayati zabanudAtta iti / 'anudAttau suppitau' iti pitsvareNeti bhAvaH / zastUdAtta iti / 'pratyayaH' 'pAyudAttazca' ityaneneti bhAvaH / nanu 'zadla zAtane' ityasya bhvAdau pAThAdeva siddha iha pATho vyartha ityata Aha svarArtha eveti / prAguktapittvApittvakRtakharabhedArtha evetyarthaH / nanu zatrantAd DIpi uktarItyA numvikalpArtho'pi kuto na syAdityata Aha zatA tu nAstIti / zaderlaTaH zAnajeva, natu zatrAdeza ityarthaH / kuta ityata Aha zadeH zita itIti / mila saMgame / paThitasyeti / asminneva tudAdigaNe parasmaipadiSu ptthitsyetyrthH| taGartha iti / pUrvatra pAThastu kaJabhiprAye'pi parasmaipadArtha ityarthaH / muclU mokssnne| ze mucAdInAm / num syAditi / zeSapUraNamidam / 'idito num-' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / mukSISTeti / 'liGsicau-' iti kittvAna guNa iti bhAvaH / amucaditi / ludittvAdaviti bhAvaH / luGi tabyAha amukteti / 'jhalo jhali' iti sijlopa iti bhAvaH / bev| tena vicchAyantIti nityameva 'zapazyano:-' iti num / paThitasyeti / asminneva gaNe parasmaipadiSu paThitasyetyarthaH / taGartha iti / pUrvapAThastu Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 ] siddhaantkaumudii| [ tudAdiamuvAtAm / luplu 1431 chedane / lumpati / lumpte| alupat , alupta / vidla 1432 lAbhe / vindati, vindate / viveda, vivide| nyAghrabhUtyAdisate seTako'yam / veditaa| bhASyAdimate'niTakaH / vettA / parivettA / parivarjane / jyeSTha parityajya dArAnagnIMzca landhavAnityarthaH / tRntRcau / lipa 1433 upadehe / upadeho vRddhiH / limpati, limpate / letA / 'lipisici-' (sU 2418) ityaG / taGi tu vA / alipat , alipata, alipta / Sica 1434 kSaraNe / siJcati, sibate / asicat , asicata, asina / abhiSiJcati / abhyaSiJcat / abhiSiSaca / atha trayaH parasmaipadinaH / kRtI 1435 chedane / kRntati / cakartha / kartitA / katiSyati, kasya'ti / akartIt / khida 1436 parikhAte / khindati / cikheda / khetA / ayaM dainye divAdI rudhAdau ca / pizi 1537 avayave / piMzati / pezitA / zrayaM diipnaayaampi| 'svaSTA rUpANi piMzatu' vRt / mucAdayastudAdayazca vRttaaH| // iti tiGante tudAdiprakaraNam // - lipa upadehe / taGi tu veti / 'AtmanepadeSvanyatarasyAm' ityaneneti zeSaH / Sica kSaraNe / abhiSiJcatIti / 'upasargAtsunoti-' iti SaH / abhyaSizvaditi 'prAksitAdaDvyavAye'pi' iti Satvam / abhiSiSeceti / 'sthAdiSvabhyAsena-' iti ssH| ___ kRtI chedana iti / idittvaM 'vIdita / ityetadartham / 'se'sici-' iti veDiti matvAha kartiSyati, karvyatIti / pizi avayava iti / avayavakriyAyAmityarthaH / rUpANi piMzatviti / prakAzayatvityarthaH / iti zrIvAsudevadIkSitaviduSA viracitAyAM siddhAntakaumudIvyAkhyAyAM bAlamanoramAkhyAyAM zavikaraNaM samAptam / saMzleSaNe karjabhiprAye'pi parasmaipadArthaH / Sica kSaraNe / Siciriti kecidiritaM paThanti / tattu phalAbhAvAdupekSyam / iha 'lipisicihvazca' iti clera vidhIyate sa caapraaptvidhiH| irittve tu vikalpena prAptau nityArtho vidhiriti phalAbhAvaH / piMzatviti / dIpayatvityarthaH / iti tudAdayaH / Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 46 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [367 atha tiGante rudhAdiprakaraNam // 46 // rudhir 1138 prAvaraNe / nava svariteta iritazca / 2543 rudhAdibhyaH znam / (3-1-78) zapo'pavAdaH / mitvAdantyAdacaH prH| nityatyAdgaNaM bAdhate / ruNaddhi / 'znasorakhopaH' (sU 2566 ) / NasvasyAsiddhatvAdanuvAraH / parasavaNaMH / tasyAsiddhatvApaNatvaM na / 'na padAnta-' (sU 51) iti sUtreNAnusvAraparasavarNayoralopo na sthAnivat / runchaH / rundhanti / runddhe / roddhaa| rosyati / rossyate / ruNadhu, rundvAt / runchi / ruNadhAni / ruNadhai / aruNat arundvAm / aruNat , arunnH| aruNadham / arudhat , arautsIt , aruddha / ___ atha znavikaraNA dhAtavo nirUpyante / rudhAdibhyaH znam / karbarthe sArvadhAtuke pare rudhAdibhyaH znampratyayaH syAt svArthe ityarthaH, tadAha zapo'pavAda iti / znAme zamAvitau / mittvasya phalamAha mittvAdantyAdacaH para iti / pratyayatvAt zakArasyetsaMjJA / zakAranirdezastu 'znasorallopaH' 'nAnnalopaH' ityatra vizeSaNArthaH / na tu sArvadhAtukasaMjJArthaH, phalAbhAvAt / na ca 'sArvadhAtukamapit' iti Gittva guNaniSedhaH phalamiti zaGkatham , namaH pUrvasya igantasya aGgatvAbhAvAdeva guNAprasakteH / nanu namaH prAk paratvAllaghUpadhaguNe kRte pazcAt znami roNaddhi iti syAdityata Aha nityatvAdgaNaM bAdhata iti / kRte akRte ca guNe pravRttaH znam nityaH / tasmin sati laghUpadhatvAbhAvAna guNa iti bhaavH| ruNaddhIti / runadh ti iti sthite 'bhaSastatho:-' iti dhatve Natvamiti bhAvaH / runadh tas iti sthite prakriyAM darzayati sorallopa iti| kGiti sArvadhAtuke tadvidheriti bhAvaH / rundhu tas iti sthite nasya NatvamAzaGkayAha NatvasyAsiddhatvAditi / nanu kRte parasavarNe tasya nasya Natvamastvityata Aha tsyaasiddhtvaaditi| parasavarNasaMpannanasyetyarthaH / nanviha allopasrye 'acaH parasmin-' iti sthAnivattvAt kathamanuvAraparasavarNAvityata Aha na padAnteti / runddha iti / 'jhaSastathoH-' iti dhH| rundhntiiti|runntsi runddhaH runcha / ruNami rundhvaH rundhmH| runddhe iti / rundhAte rundhate / runtse rundhAthe runddhva / rundhe rundhvahe rundhamahe / rurodha / rurodhitha / aruNaditi / laGi halGyAdinA tipo lopaH / dhasya carvavikalpaH / __rudhAdibhyaH znam / pratyayatve'pi mittvAdanyAdacaH prH| pratyayasaMjJAphalaM tu zasyetsaMjJA / zasyocAraNaM tu 'znasorallopaH', 'nAmalopaH' ityatra vizeSaNArtha na tu sArvadhAtukasaMjJArtha phalAbhAvAt / na cApitsArvadhAtukasya Gittve guNaniSedhaH phalamiti zaGkatham , igantasyAGgatvAbhAvAt / aruNa iti / sipi dazceti vA / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 ] siddhaantkaumudii| [ rudhAdibhidir 1436 vidAraNe / bhinatti / bhinte| bhettaa| bherasyati / abhinat , abhinaH / abhinadam / abhinta / mabhidat , abhaissIt , abhitta / chidira 1440 dvaidhiikrnne| acchidat , acchetsIt / ricir 1441 virecne| riNani, rite / rireca / ririce / rakkA / pariNak / bharicat , bharaidIt / parina / vicira 1442 pRthagbhAve / vinaki / vikke / pudir 1443 saMpeSaNe / puNakti, sunte / cottA / akSudat , bhadautsIt , akSutta / yujir 1444 yoge| yokA / u dir 1445 dIptidevanayoH / kRNatti, chante / caccharda / se'sici-' (sU 2506 ) iti veTa / cabRdiSe, cacchRtse / charditA / chardiSyati, charaya'ti / acchudat , acchIt , acchardiSTa / utRdir 1446 hiMsAnAdarayoH / tRNattItyAdi / kRtI 1447 veSTane / parasmaipadI / kRNatti / prArdhadhAtuke taudAdikavat / ji indhI 1448 diiptau| traya AtmanepadinaH / 2544 shnaannlopH|(6-4-23) namaH parasya nasya lopa: syAt / 'zrasorallopaH' (sU 2466 ) / incha / insse / sipi tu halGayAdinA lupte 'dazca' iti rutvavikalpaM matvAha aruNat, aruNa iti / rundhyAt / rundhIta rutsISTa / irittvAdavikalpaM matvAha aradhat, arautsIditi / abhAve sici halantalakSaNA vRddhiH| lustabyAha aruddhati / "jhalo jhali' iti sijlopH| bhinattIti / bhintaH bhindanti / bhinatsi bhintyaH bhintya / bhinani bhindvaH bhinnH| bhinte iti / bhindAte bhindate / bhintse bhindAthe / bhinddhve / bhinde bhindvahe / bibheda / bibhediya / vibhidiva / bibhide / vibhidisse| abhinat , abhina iti / 'dazca' iti rurveti bhAvaH / abhi. nteti / laGi tali rUpam / luGaH parasmaipade Aha abhidat, abhaitsIditi / irittvAdaG veti bhAvaH / luGi taDyAha abhittati / "jhalo jhali' iti sijlopaH / abhisAtAmityAdi / u adiriti / ukAra it 'udito vA' iti kAyAmiDvikalpArthaH / ji indhI dIptau / IdittvaM 'zvIditaH-' ityetadartham / zrami kRte ina n dh te iti sthite nAnnalopaH / znampratyayaikadezasya zna ityasya nAditi paJcamI / neti luptaSaSThIkam , tadAha namaH parasya nasyeti / nakArasyetyarthaH / akAra uccAraNArthaH / tathA ca ina dh te iti sthite zrAha nasorallopa iti / evamabhina ityatrApi / ucchRdir / ukAraH ktvaayaamiddiklpaarthH| kRtvA / chrditvaa| iTpakSe 'na ktvA seT' iti kittvaniSedhAd guNaH / naannlopH| asya mukhyo. dAharaNam / anakti / bhanakti / nAdityutsRSTamakArAnubandhasya znamo grahaNamityAha namaH parasyeti / evaM ca 'yajayAca-' iti viznazabdasyApi nuTi viznAnAmityatra Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 46] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [366 indhitA / inadhai / aincha / aindAH / khida 1146 dainye / khinte / khettA / vida 1450 vicAraNe / vinte / vettA / __ atha parasmaipadinaH / zibla 1451 vizeSaNe / zinaSTi ziSTaH ziMSanti / zizeSitha / zeSTA / zayati / hedhiH / jaztvam / STutvam / 'jharo jhari(sU 71) iti vA ukhopaH / anusvAraparasavau~ / ziphTi, ziri / tathA ca indh te iti sthite 'maSastathoH-' iti takArasya dhatve pUrvadhasya jaztve pariniSThitamAha inddha iti / yadyapi 'aniditAm-' ityevAtra nalopaH sidhyati / tathApi anakti ityAdyartha sUtramihApi nyAyyatvAdupanyastamiti bodhyam / indhate / inddhve / inddhAm / insva / inddhva m / inadhai iti / znami uttaramasya iTa etve pATi vRddhI ina n dh ai iti sthite vAcalope pATaH pittvena uittvAbhAvAt 'nasorallopaH' ityabhAve rUpamiti bhAvaH / atra nalopArthamapi znAna lopa ityAvazyakam, pATaH pittvena hittvAbhAvAd 'aniditAm-' ityasyApravRtteH / inadhAvahai / laDyAha ainddhati / ainddhA iti / 'bhaSastathoH- iti thasya thH| indhIta / luTi aindhiSTa / ziSla vizeSaNe aniT / zizeSitheti / ajantAkAravattvAbhAvAt kAdiniyamAnityamiTa / zinaS hi iti sthite allope zinS hi iti sthite Aha herdhiriti / zin S dhi iti sthite Aha jaztvamiti / 'jhalAM jaz jhazi' iti Sasya Da iti bhAvaH / STutvamiti / dhasya Dha iti bhAvaH / yadyapi jaztvasyAsiddhatvAttataH prAgeva STutvasya upanyAso yuktaH / tathApi jaztvaM STutvamiti prakriyApradarzanamAtraparaM kramastu na vivkssitH| bhara iti / jaztvasaMpannasya Dasya lopavikalpa ityarthaH / anusvAraparasavarNAviti / nakArasya 'nazca-' ityanusvAre sati tasya parasavarNo NakAra ityarthaH / 'na padAnta-' iti niSedhAnallopaH sthAnivat / Dhasya lopapakSe udAharati ziNDhIti / Dhasya lopAbhAve udAharati ziNDDhIti / vastutastu sAnusvAra eva pATha ucitaH, 'dIrghAdAcAryANAm' ityuttaram 'anusvArasya yayi parasavarNaH' 'vA padAntasya' 'torli' 'udaH sthAstambhoH pUrvasya' 'jhayo ho'nyatarasyAm' 'zazcho'Ti' iti SaTsutrapAThottaraM 'jhalAM jaz jhazi' 'abhyAse carca' 'khari ca' 'vAvasAne' 'aNo'pragRhyasyAnunAsikaH' iti paJcasUtrapATha iti bhASya. saMmatASTadhyAyIpAThe parasavarNadRSTyA "jhalAM jaz jhazi' ityasya 'jharo jhari-' ityasya cAsiddhatvena yayparatvAbhAve parasavarNAprApteriti zabdenduzekhare sthitam / ziSTAt lakSaNapratipadoktapratyayagrahaNaparibhASayoH pravRttyA nalopazava nAstItyAhuH / indhe / inse / namo nakArasyAnukhAraparasavau~ / 'aniditAm-' iti nalopastu na Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 ] siddhAntakaumudI | [ rudhAdi 1 I zinaSANi / azinaT / lRdisvAdat / zraziSat / piSlR 1452 saMcUrNane / ziSivat / pinaSTi / bhaJja 1453 zramardane / bhanakti / babhaJjitha babhaktha bhaktA / bhuja 1454 pAlanAbhyavahArayoH / bhunakti / bhoklA / bhoSayati / abhunak / tRha 1455 hisi 1456 hiMsAyAm / 2545 tRNaha im / ( 7-3 - 12 ) tRhaH bhami kRte imAgamaH syAddhalAdau piti / tRNeDhi tRNDhaH / ziSTam ziSTa / zinavANIti / ATaH pittvena vitvAbhAvAt 'znasoH -' ityallopo neti bhAvaH / zinaDiti / laGastipo halDa yAdilope Sasya jaztvamiti bhAvaH / zraziSTAm aziMSan / azinad aziSTam / zraziSTa / azinaSam zraziMSva aziSma / bhaJjo zramardane / bhanaktIti / znami bha na n j ti iti sthite 'znAnna lopaH' iti nalopa iti bhAvaH / bhaGkaH bhajantItyAdyUtyam / bhAradvAja - niyamAtthali veDiti matvAha babhaJjitha, babhaktheti / bhaGkteti / aniDiti bhAvaH / bhuja pAlaneti / 'bhujo'navane' iti taG vakSyate - bhuGkte bhuJjAte ityAdi / tRha hisi hiMsAyAm / zrAdya RdupadhaH / seT / zrami kRte tve tRNadd ti iti sthite tRNaha im / tRNaha iti SaSThI / kRtaznamaH tRhadhAtornirdezaH / ' nAbhyastasya -' ityataH pitIti 'uto vRddhiH -' ityato halIti cAnuvartate / phalitamAha gRhaH zrami kRte iti / mittvAdantyA dacaH paraH / zrami kRte ityanuktau tu yena nAprAptinyAyena imAgamena nam bAdhyeta, 'satyapi saMbhave bAghanaM bhavati' iti nyAyAt / anyathA 'brAhmaNebhyo dadhi dIyatAm, takraM kauriDanyAya' ityatra takreNa dadhi na bAdhyeta / znamA zap ca na bAdhyeta, dezabhedena ubhayasaMbhavAditi bhAvaH / tRNeDhIti / tRNadd ti iti sthite imAgame zrAdguNe tRNeh ti iti sthite DhatvadhatvaSTutvaDhalopA iti bhAvaH / tRNDha iti / tasi zrami kRte, tRNadd tas iti sthite, tasaH prapittvAdimAgamAbhAve 'nasoH -' ityallope DhatvadhatvaSTutvaDhalopA iti bhAvaH / tUMhanti / tRNeti tRgaDhaH tRNDha / tR bhavati / allopasya siddhavadatra-' ityasiddhatvAtsthAnivattvAdvA / bhao / zrotkiraNaM niSThAnatvArtham / bhagnaH / bhuja pAlanAdau / 'bhujo'navane' ityAtmanepadaM vakSyate / bhuGkte / bhuJjate / tRNaha im / tRhU iti vaktavye saznamo grahaNaM vizeSavihitena imA zramo bAdho mAbhUdityevamartham / na ca taudAdikasya tRha ityasya vyAvRttyarthamevAstviti zaGkhayam, tataH parasya halAdeH pitaH sArvadhAtukasya vikaraNena vyavadhAnAt / 'nAbhyastasyAci piti-' ityataH pitIti 'uto vRddhi:-' ityato ilIti ca vartate, tadAha ilAdau pitIti / ' pratyayalope pratyayalakSaNam' iti sUtrasthabhASyakArIyaniSkarSe tu halIti nAnuvartate kiM tu pitIti anuvartata eva / tena tRDha ityatra nAtiprasaGgaH / na Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 46] baalmnormaattttvbodhiniishitaa| [371 tataha / tahitA / atRNeT / hinasti / jihiMsa / hiNsitaa| undI 1457 vedne| unatti untaH undanti / undAMcakAra / aunat auntAm aundan / maunaH, aunat / praunadam / amjU 1458 vyakkimrakSaNakAntigatiSu / anakti ataH aJjanti / Anana / mAnaaitha, mAnakya / aGkA, ajitaa| prandhi / anajAni / pAnak / 2546 aleH sici| (7-2-71) aoH sico tuMhaH tuMmaH / tataheti / tatRhatuH / tatarhitha / tatRhiva / tarhiteti / seDiti bhAvaH / tarhiSyati / tRNeDhu, tRNDhAt tRNDhAm tuMhantu / tRNDhi, tRNDDhi, tRNDhAt tRNDham tRNDha / tRNahAni tRNahAva tRNahAma / ataNeDiti / laGastipi nami im halGayAdilopaH, Dhatvajaztve iti bhAvaH / atRNDhAm atuMhan / atRNe atReDham atRNDha / atRNaham atUMva ahma / tUMyAt / tRyAt / atIt / atarhiSyat / hisidhAtorudAharati hinastIti / iha nami idittvAnnumi ca kRte 'znAna lopaH' iti numo lopa iti bhAvaH / hiMstaH hiNsnti| hinassi hiMsthaH hiMstha / hinasmi hiMkhaH hiMsmaH / jihiMseti / kiti idittvAnnalopo na / jihiMsatuH / jihisitha / hiMsiteti / seDiti bhaavH| hiNsissyti| hinastu hiMstAm / hau nami numi kRte 'nAnnalopaH' iti numo lope herapittvena GittvAt 'naso:-' ityallope 'dhi ca' iti salope, hindhi iti rUpam / hiMstAt / hinasAni / ahinat ahiMstAm ahiMsan / sipi rurvA-ahinaH ahinat ahiMstam / ahinasam ahiMkha / hiMsyAt hiMsyAtAm / zrAzIrliGi namabhAvAnnumeva / idittvAnalopo na / hiMsyAdityeva / hiMsyAstAm / ahiMsIt / ahiMsiSyat / undI kledane / undantIti / unatsi untthH| unani undvH| undAmiti / 'ijAdezva-' ityAm / unditA / undiSyati / unattu, untAt / unddhi / unadAni / laDyAha aunditi| auntAm zraundan / zrInaH, maunat / zraunadam / aundva / undhAt / udyAt / aJjUdhAtuH nopadhaH kRtaparasavarNanirdezaH / UdittvAdveT / anantIti / nami kRte parasavarNasyAsiddhatvAt 'nAna lopaH' iti nakAralope jasya kutvena gaH, tasya carvena ka iti bhaavH| aGkta iti / nalope allope jasya kutvena gaH gasya caana kaH, zramo nasya parasavarNo Ga iti bhAvaH / aJjantIti / nlopaalopau| namo nasya parasavarNo ma iti bhAvaH / anati akthaH / anajmi ajvaH / adhIti / hau znami dhibhAve nalopAlopau / ca halItyananuvRttau tRNahAnItyatrAtiprasA iti vAcyam , aci netyanuvartanAt / undii| kdananArdIbhAvaH / aJjU / vyaktirvivacanam / prakSaNaM nigdhatA / aje Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372] siddhaantkaumudii| [tanAdi. nityamiT syAt / pAlIt / tambU 1456 saMkocane / tanakti / tanA, tazcitA / mo vijI 1460 bhayacalanayoH / vinani vikaH / 'vija iT' (sU 2536) iti visvam / vivijitha / vijitaa| avinak / avijIt / vRjI 1461 varjane / vRNakti / varjitA / pRcI 1462 samparke / pRNakti / pprc| __ // iti tiGante rudhAdiprakaraNam // atha tiGante tanAdiprakaraNam // 50 // atha sapta svrittH| tanu 1463 vistaare| 'tanAdikRmbhya uH' (sU 2466 ) tanoti / tanvaH, tanuvaH / tanute / tatAna, tene / tanu / atanIt , jasya kutvena gakAraH, nasya parasavarNo ukAra iti bhAvaH / anajAnIti / 'bhaannlopH'| ATaH pittvAdallopo n| laDyAha Anagiti / zrAtAm aAjan / ajyAt / ajyAt / aJjeH sici / 'iDatyati-' ityata iDityanuvartate / UditvAdeva siddha nityArthamidam / tadAha aorityAdinA / taJcU saMkocane / nopadhaH kRtaparasavarNanirdezaH / aGgvadrUpANi yathAyogyamUhyAni / o vijIti / okAra it / aniTsa irito grahaNAdayaM seT / iti zrIvAsudevadIkSitaviduSA viracitAyAM siddhAntakaumudIvyAkhyAyo . bAlamanoramAkhyAyAM namvikaraNaM samAptam / atha uvikaraNadhAtavo nirUpyante tanudhAturudit / 'udito vA' iti prayojanam / tanAdikRbhya uH| karbarthe sArvadhAtuke tanAdibhyaH kRtrazca upratyayaH syAt khArthe ityrthH| shpo'pvaadH| tanotIti / upratyayasya tipamAzritya guNaH / tasAdau tu uittvAna guNaH / tnutH| jho'ntAdeze kRte 'iko yaNaci' iti ynn| tanvanti / tanoSi tanuthaH tanutha / tanomi / 'lopazcAsyAnyatarasyAm-' ityukAralopavikalpamabhipretyAha tanvA, tanuva iti / taDyAha tanute iti / tanvAte tanvate / tanuSe tanvAthe tanudhve / tanve tanuvahe, tanvahe tanumahe, tanmahe / tatAneti / tenatuH / tenitha / tena / teniva / tavyAha tene iti| tenAte tenire| teniSe tenAthe tenidhve / tene tenivahe tenimahe / tnitaa| tnissyti| taniSyate / tanotu, tanutAt tanutAm tanvantu / 'utazca pratyayAt-' iti herlakaM matvAha tanviti / tanutAt tanutam tanuta / tanavAni tanavAva tanavAma / atanot atanutAm atanvan / sici / nityamiT syAditi / vibhASAprahaNaM nAnuvartata iti bhAvaH / sici kima, atA / pRcii| IdittvAniSThAyAM neT / pRktaH / 'apRkta ekAl-' ityatra npuurvH| iti tattvabodhinyAM rudhAdiprakaraNam / Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 50] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [373 atAnIt / 2547 tanAdibhyastathAsoH / (2-4-76) tanAdeH sico vA luksyAttathAsoH / thAsA sAhacaryAdekavacanatazabdo gRhyate / teneha na / yUyamataniSTa, atAniSTa / 'anudAttopadeza-' (sU 2428) ityanunAsikalopaH / taGi / atata, ataniSTa / atathAH, ataniSThAH / SaNu 1464 dAne / sanoti, sanute / 'ye vibhASA' (sU 2316) / sAyAt , sanyAt / 'janasana-(sU 2504) isyAtvam / asAt, asaniSTa / asAthAH, asaniSThAH / Nu 1465 hiNsaayaam| ghaNoti, kSaNute / 'jhapanta-(sU 2266) iti na vRddhiH / akSaNIt / akSata, akSaNiSTa / akSathAH, akSaNiSThAH / tiNu 1466 ca / upratyayanimitto laghUpadhaatanoH / atanavam atanva, atanuva / tanuyAt / tanvIta / taniSISTa / ato halAderiti vRddhivikalpaM matvAha atanIt, atAnIditi / ataniSTAm ataniSuH / atanIH ataniSTam ataniSTa / ataniSam ataniSva ataniSma / vRddhipakSe atAniSTAmityAdi / ataniSyat / luGaH taDi prathamaikavacane madhyamapuruSaikavacane ca vizeSamAha tanAdibhyastathAsoH / 'gAtisthA-' ityataH sica iti 'eyakSatriyArSa-' ityato lugiti 'vibhASA ghrAdheT-' ityato vibhASeti cAnuvartate, tadAha tanAderityA. dinA / ekavacanatazabdo gRhyata iti| na tu luGAdezaparasmaipadamadhyamapuruSa. bhuvcntaadesho'piityrthH| yUyamiti / luGi madhyamapuruSabahuvacane sici vRddhivikalpe sati ataniSTa atAniSTetyatra sico nAyaM lugvikalpa ityarthaH / tadevaM pratyudAharaNamuktvA sUtrasyodAharaNaM vakSyan prakriyAM darzayati anudAttopadezetyanunAsikalopaH taGIti / taDi prathamaikavacane tazabde madhyamapuruSaikavacane thAsi ca sico luki 'anudAttopadeza-' iti nakArasya lopa ityarthaH, tadAha atata, ataniSTeti / atathAH, ataniSThA iti ca / ataniSAthAmityAdi sugamam / SaNu dAne / Sopadezo'yam / tanuvadrUpANi / asAteti / sico lukpakSa rUpam / asaniSTeti / id / malAdiparakatvAbhAvAdAttvaM neti bhAvaH / kssnnudhaaturdupdhH| "vajre'dhvaryuH kSaNvIta" iti taittirIye / kSiNu ceti / idupadhaH / ayamapi hiMsAyAmityarthaH / "vo'dhvaryuH kSirAvIta" iti zAkhAntaraM zAbarabhASye udAhRtam / nanu kSiNotItyatra upratyayamAzritya ikArasya laghUpadhaguNaH kasmAtyata Aha upratyayanimitta iti / ataniSTa, atAniSTeti / 'tasthasthamipAm-' iti tAdezaH / 'ato halAdeH-' iti vA vRddhiH| atateti / 'tanAdibhyastathAsoH' iti sijlukynunaasiklopH| ataniSTeti / lugabhAvapakSe iT / SaNu dAne / nAnto'yaM / NakArastu lAkSaNikaH / tena yaGluki saMsanti saMsanta ityAdAvanukhAraparasavau~ / kSaNu Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 ] siddhaantkaumudii| [ tanAdi. guNaH 'saMjJApUrvako vidhiranityaH' (164) iti na bhavatItyAtreyAdayaH / bhavatyevetyanye / ciNoti, kSeNoti / NitAsi / kssennitaase| akSaNIt / akSita, akSaNiSTa / RNu 1467 gatau / RNoti, arNoti arNataH aNvanti / pAna / mAnaNe / arNitAsi / prAIt , pAta, ANiSTa / prArthAH, paarnnisstthaaH| tRNu 1468 bhadane / tRNoti, tarNoti / tRNute, tnnute| ghRNu 1466 dIptau / jagharNa, jghRnne| atha dvAvanudAttatau vanu 147. yAcane / vanute / varane / cAndramate parasmaipadI / vanoti / vavAna / manu 1471 avbodhne| manute / mene / hu kRJ 1472 krnne| karoti / 'prata utsArvadhAtuke' (sU 2467) / kurutH| yaN / 'na bhakurcharAm' (s 1626) iti na dIrghaH / kurvanti / 2548 nityaM kroteH| (6-4-108) karoteH pratyayokArasya nityaM lopaH syAdvamayoH parayoH / kurvaH kurmaH / cakartha / cakRva / kartA / kariSyati / 2546 ye ca / (6-4-106) kRSa unopaH syAdyAdau pratyaye pare / kuryAt / AziSi kriyAt / kRSISTa / RNu gtau| atrApi kSiNuvad matabhedAlaghUpadhaguNatadabhAvau, tadAha RNoti, arNotIti / evamapre'pi / aNvantIti / 'iko yaNaci' ti yaNiti bhAvaH / Du kRJ karaNe / karotIti / upratyayamAzritya RkAranya guNaH raparatvam / ukArasya tu tipamAzritya guNaH / kuruta iti / taso GittvAdukArasya na guNaH / kuru anti iti sthite Aha yaNiti / 'iko yaNaci' ityaneneti shessH| ukArasya yaNi kurva anti iti sthite 'hali ca' iti dIrghamAzaGkayAha na bheti / vasi masi ca 'lopazcAsyAnyatarasyAm-' ityukAralopavikalpe prApte nityaM karoteH / 'utazca pratyayAt-' ityanuvartate, 'lopazcAsyAnyatarasyAm-' ityato lopaH, mvoriti ca, tadAha karoteriti / cakartheti / 'kRsamRvR-' iti neDiti bhAvaH / ajantatve'pi RdantatvAd bhAradvAjamate'pi neT / kariSyatIti / karotu, kurutAt / kuru / karavANi / kurutAm / kurvAtAm / karavai karavAvahai karavAmahai / akarot akurutAm / akuruta akurvAtAm / vidhiliGi kuru yAt iti sthite ye ca / 'lopazcAsyAnyatarasyAm-' ityato lopa iti asyeti caanuvrtte| asyetyanena pUrvasUtre uta ityupAttaH utpraamRshyte| 'nityaM karoteH' ityataH karoterityanuvartate / prajAkSiptaH pratyayo yakAreNa vizeSyate tadAdividhiH, tadAha kRma ulopa iti / AziSi kriyAditi / 'riG zayaglikSu' iti riliti bhAvaH / kRSISTeti / 'uzca' iti kittvAnna guNa hiMsAyAm / tiNu c| imAvapi lAkSaNikaNakArau / tena vikSanti / vekSanti Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 50 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [375 akArSIt / 'tanAdimya:-' (sU 2547) iti luko'bhAve 'hasvAdakA' (sU 2366 ) iti sico lopH| prakRta / prakRthAH / 2550 saMparibhyAM karotI bhUSaNe / (6-1-137) / 2551 samavAye ca / (6-1-138) saMparipUrvasya karoteH suT syAd bhUSaNe saMghAte cArthe / saMskaroti / alNkrotiityrthH| saMskurvanti / saGghIbhavantItyarthaH / saMpUrvasya kacidabhUSaNe'pi suT / 'saMskRtaM bhakSAH' (sU 1217 ) iti jJApakAt / 'parinivibhyaH-' (sU 2275 ) iti SaH / pariSkaroti / 'sivAdInAM vA-' (s 2356) / paryaSkArSIt , paryaskArSIt / 2552 upAtpratiyatnavaikRtavAkyAdhyAhAreSu ca / (6-1-136) upAskRtaH suT syAdeSvartheSu / cApAguruyorarthayoH / pratiyano guNAdhAnam / vikRtameva vaikRtaM vikAraH / vAkyasyAdhyAhAraH zrAkAkSikadezapUraNam / upaskRtA knyaa| alaGkRtetyarthaH / upaskRtAH brAhmaNAH / samuditA ityarthaH / edhodakasyopaskurute guNAdhAnaM karotItyarthaH / upaskRtaM bhute / vikRtamityarthaH / upaskRtaM prte| vAkyAcyAhAreNa brate ityarthaH / 2553 suTakAtpUrvaH / (6-1-135) iti bhAvaH / akArSIditi / sici vRddhau raparatvamiti bhaavH| nanu lubsvani akR s ta iti sthite 'tanAdibhyastathAsoH' iti sico luki akRtetISTaM sidhyati / sico lugabhAve tu sakAraH zrUyetetyata Aha tanAdibhya ityAdi / saMparibhyAm / samavAye ca / karoteH suT syAditi / 'suTa kAtpUrvaH' ityato 'nityaM karoteH' ityatazca tadanuvRttariti bhAvaH / prAguktayoriti / bhUSaNasamavAyayorityarthaH / nanu 'saMparibhyAm-' iti suT padadvayApekSatvAd bahiraGgaH / 'liTi dhAto:-' iti dvitvaM tu prakRtipratyayamAtrApekSatvAdantaraGgam / tatazva saMcaskAra ityatra paramapi suTaM bAdhitvA dvitve kRte abhyAsAtprAgeva suTi prApte suT kaatpuurvH| SaSThasyAdyapAde idaM sUtram / 'saMparibhyAM karotI bhUSaNe' 'samavAye ca' 'upAtpratiyatna-' ityArabhya 'anudAttaM padamekavarjam' ityataH prAgidamadhikRtaM veditavyamityarthaH / evaM ca kAtpUrva ityukterabhyAsAt prAga na suDiti bhAvaH / nanvabhyAsena vyavadhAnAtkathamiha uttarakhaNDasya suT / saMskarotItyAdI avyavahite suvidhezcaritArthatvAt / kiM ca samaskarot ityatra aTA vyavadhAnAt kathaM suT / nADAgamaH kRbhaktaH abhavatvAt / vikaraNAntasyaivAGgatvAityatrAnuskhAraparasavau~ / sico lopa iti / na cAsminpakSe pratyayalakSaNapravRttyA prakRtetyatra guNaH syAditi vAcyam, 'uzca' iti sicaH kittvena taniSedhAt / 'saMparyupabhyaH-' iti vRttisthapAThaM vihAya bhASyavArtikAnusAreNAha sNpribhyaamiti| iti tattvabodhinyAM tanAdiprakaraNam / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 ] siddhaantkaumudii| [krayAdi'aDabhyAsanyavAye'pi' ityuktam / saMcaskAra 'kArapUrvaH' ityAdi bhASye pratyAkhyAtam / tathA hi 'pUrva dhAturupasargeNa yujyate / antaragatvAtsuT / tato dvitvm| evaM ca 'Rtazca saMyogAderguNaH' (sU 2376) saMcaskaratuH / 'kRsabhRta-' (sU 2263) sUtre 'Rto bhAradvAjasya' (sU 2266 ) iti sUtre ca' 'kRmo'suTa iti vaktavyam' ( vA 4401) / tena sasuTakAparasyet / saMcaskaritha / sacaskariva / 'guNo'rti-' (sU 2380 ) iti sUtre 'nityaM chandasi' (sU 3587 ) iti sUtrAd nityam ityanuvartate / nityaM yaH saMyogAdistasyetyarthAt suTi guNo na / saMskriyAt / 'Rtazca saMyogAdeH' (sU 2526) iti lisicorneT / 'ekAca upadeze-' (sU 2246) iti sUtrAt upadeze ityanuvartya upadeze yaH saMyogAdiH iti vyAkhyAnAt / saMskRSISTa samaskRta samaskRSAtAm / // iti tiGante tanAdiprakaraNam // atha tiGante krayAdiprakaraNam // 51 // Du krIm 1473 dravyavinimaye 2554 krayAdibhyaHnA / (3-1-81) dityata Aha aDabhyAsavyavAye'pItyuktamiti / vArtikamiti zeSaH / aTA abhyAsena ca vyavadhAne'pi saMparyAdibhyaH parasmAt kAtpUrvaH suDityarthaH / ityAdIti / suT ityevAdhikRtamastu 'kAtpUrvaH' iti 'aDabhyAsavyavAye'pi' iti ca mAstvityevaM bhASye prtyaakhyaatmityrthH| tadevopapAdayituM pratijAnIte tathA hIti / pUrva dhAturupasargeNa yujyate iti / pazcAtsAdhaneneti shessH| tatazca pUrvopanipatitadhAtUpasargasambandhanimittakaM kArya pazcAdanupatiSyaddhAtupratyayasaMbandhanimittakAtkAryAdantaraGgam , prathamopasthitatvAt / taduktaM bhAdhye-'pUrva dhAturupasargeNeti kRtvA dhAtUpasargayoH kaarymntrnggm'iti| tadAha antaraGgatvAtsuTa / tato dvitvamiti / tathA bhuTi kRte skR ityasya dvitve uradattve raparatve 'zapUrvAH khayaH' iti rephasakArayonivRttI abhyAsacutve saMcaskAreti rUpasiddheH 'kAtpUrvaH' iti 'aDabhyAsavyavAye'pi' iti ca na kartavyamiti bhaavH| evaM samaskarodityatrApi vikaraNAntAGgamakkADAgamApekSayA antaramatvAt prathamaM suD bhaviSyatIti kRtvA aDvyavAye'pItyaMzo na kartavya ityUdyam / pUrva dhAturupasargeNeyAzrayaNe phalAntaramapyAi evaM ceti / uktarItyA antaraGgatvAt suTi kRte saMskR ityasmAlliTaH atusi 'Rtazca saMyogAderguNaH' iti guNe saMcaskaraturiti sidhyati / 'pUrva dhAtuH sAdhanena yujyate' ityAzrayaNe tu cakraturiti pariniSThitasya samityupasargayogAtsaMyogaditvAbhAvAd guNasyAsiddhiriti bhAvaH / nanu saMcaskariva, saMcaskaritha ityatra ca 'kRsabhUva-' iti Rto bhAradvAjasya' Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 51] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA [377 phrINAti / 'I halyaghoH' (sU 2467 ) krINItaH / IsvAtpUrva pherntaadeshH| paratvAsityasvAdantaraGgasvAca / evaM jhasya adbhAvaH tataH 'bhAbhyastayoH-' (sU 2483) ityAlopaH / krINanti / krINIte krINAte krINate / cikrAya cikriyatuH / cikrayitha, ciketha / cikriyiva / cikriyisse| kretaa| veSyati / krIyAt / keSISTa / aSIt / aphreSTa / prIj 1474 tarpaNe kAntau ca / kAntiH kAmanA / prINAti / prINIte / zrIj 1475 pAke / mIm 1476 hiMsAyAm / 'hinumInA' (sU 2530) / pramINAti pramANItaH / 'mInAtiminoti-' (sU 2508) ityeviSaye zrAttvam / mamau mimyatuH / mamitha, mmaath| mimye / maataa| mAsyati / mIyAt / mAsISTa / zramAsIt pramAsiSTAm / zramAsta / pina 1477 bandhane / sinAti / sinIte / siSAya / siSye / setaa| skuJ 1478 ApravaNe / 2555 stanmustunbhuskanbhuskunbhuskubhyaH znuzca / (3-1-82) cAt bhA / skunoti / skunute / skunAti / skuniite| cuskAva / cuskuve / skotA / askauSIt / askoSTa / stanbhvAdayazcatvAraH sautrAH / sarve rodhanArthI iti ca ieinaSedhaH syAdityata Aha kRsRbhRt sUtre ityAdi / nanvAzIliki saMskriyAdityatra 'guNo'rtisaMyogAdyoH' iti guNaH kuto netyata Aha guNo'. tyAdi / nanu taDi saMskRSISTa iti liGi, samaskRta samaskRSAtAm iti luDi ca 'Rtazca saMyogAdeH' iti iT kuto netyata Aha RtazcetyAdi / iti zrIvAsudevadIkSitaviduSA viracitAyAM siddhAntakaumudIvyAkhyAyAM bAlamanoramAkhyAyAM uvikaraNanirUpaNaM samAptam / atha nAvikaraNadhAtavo nirUpyante / Du kIaiti / krayAdibhyaH shraa| karbarthe sArvadhAtuke pare kayAdibhyaH znApratyayaH syAt svArthe ityarthaH / zapo'pavAdaH / krINAtIti / nApratyayasya apitsArvadhAtukatvena GittvAdIkArasya na guNa iti bhAvaH / I halyaghoriti / halAdau kGiti sArvadhAtuke Itvamiti bhAvaH / kI NA mi iti sthite 'I halyaghoH' iti ItvamAzaGkayAha ItvAtpUrvamiti / nityatvAditi / akRte kRte ca Itve antAdezasya pravRtteriti bhaavH| evaM bhasyeti / kI NA jha iti sthite 'AtmanepadeSvanataH' ityadAdezo'pi ItvAtpUrvamityarthaH / tata iti / antAdezAdadAdezAtha pazcAdityarthaH / ajAdau kchiti sArvadhAtuke nApratyayasya AllopaH / bhAradvAjaniyamAtyali veDiti matvAha cikrayitha, ciketheti| cikriyivati / krAdiniyamAdiDiti bhaavH| kriinnaatu| krINIhi / evaM jhasyAdbhAva iti / 'AtmanepadeSvanataH' ityanena / sautrA iti / Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 ] siddhaantkaumudii| [krayAdiityeke / mAdhavastu prathamatRtIyau stambhArthoM, dvitIyo niSkoSaNArthazcaturtho dhArayArtha ityAha / sarve parasmaipadinaH / nalopaH / viSTanoti, viSTanAti / avaSTanoti, avaSTanAti / avataSTambha / 'jastanbhu-' (sU 2261) ityaG vA / vyaSTabhat / vyaSTambhIt / stubhnoti / stubhnAti / 2556 veH skannAtenityam / (8-3-77) veH parasya skannAte: sasya SaH syAt / viSkanoti / viSkannAti / skunnoti, skunAti / 2557 halaH znaH shaanjjhau| (3..2-83) halaH parasya znaH zAnajAdezaH syAdau pare / stabhAna / stubhAna / skabhAna / skubhAna / pace stubhnuhi ityAdi / yuJ 1476 bandhane / yunAti / yunIte yotA / knU 1480 zabde / knUnAti / knUnIte / bnvitaa| dU 1481 hiMsAyAm / dUNAti / guNIte / pUj 1482 pavane / 2558 pvAdInAM hrasvaH / (7-3-80) ziti pre| punAti / punIte / pavitA / lUm 1483 chedane / lunAti / lunIte / stRJ 1484 mAcchAdane / stRNAti / stuNIte / tastAra tastaratuH / staritA, starItA / stRNIyAt / stRNIta / AziSi stIryAt / 'liGsico - (sU 2528) akINAt / akoNIta / krINIyAt / koNIta / sautrA iti / nopadhA ityapi jJeyam / nalopa iti / 'aniditAm-' ityaneneti bhAvaH / viSTabhnotIti / 'stanbheH' iti Satvam / avaSTannotIti / 'avAccAlambanA vaidUryayoH' iti Satvam / avataSTambheti / 'sthAdiSvabhyAsena-' iti Satvam / vyaSTamaditi / 'prAksitAt-' iti sstvm| stabhAneti / zvApratyayasya zAnajAdeze kRte 'ato heH' iti luk / pvAdInAM hrsvH| 'SThivulamucamAm-' ityataH zitItyanuvartate ityabhipretya zeSaM pUrayati ziti pare iti / paviteti / UkArantatvAt seDiti bhAvaH / stRJ AcchAdane / seT / tastaraturiti / kittve'pi 'tra.cchatya'tAm' iti nakAropadhA ityapi jJeyAH / viSTabhnotIti / 'aniditAm-' iti nalopaH / 'stambheH' iti sstvm| veH skannAtenityam / 'sivAdInAM va' ityato veti nAnuvartate iti dhvananArthamiha nityagrahaNam / viskannotIti / ska-nAterityatra nAviziSTaM rUpaM na vivakSitaM kiM tu dhAtumAtram / anyathA viSkambhitA viSkambhitamityAdAvapi SatvaM na syAt / na ceSTApattiH, mAdhavAdipranthavirogAditi bhAvaH / halaH znaH / stabhAneti / 'ato heH' ityArambhasAmarthyAtsaM nepAtaparibhASayA zrapravRttehernu / zrataeva jahItyatra hilopavAraNAyeyaM paribhASA nopanyastetyAhuH / yattu kaizcit zAnajAdezo dhAtupAThapaThitebhyaH parasya no bhavati na tu sautrebhya iti vyAkhyAya stannIhItyudAhRtaM taniSpramANaM mAdhavAdipranthaviruddhaM ca / pvAdInAM svH| Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 51] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [376 iti veT / 'na liDi' (sU 2526 ) / stariSISTa / 'uzca' (sU 2368) iti kitvam / svIrSISTa / 'sici ca parasmaipadeSu' (sU 2362) iti na dIrghaH / astArIt prastAriSTAm / prastarISTa, astariSTa, astISTa / kRJ 1485 hiMsAyAm / kRNAti / kRNIte / cakAra / cakare / vRJ 1486 varaNe / vRNAti vRnniite| vavAra / vavare / varitA, vriitaa| AziSi 'udoSThyapUrvasya' (sU 2464 ) / vUryAt / variSISTa, vUrSISTa / vArIt avAriSTAm / pravariSTa, varISTa, avUSTa / dhUpa 1487 kampane / dhunAti / dhunIte / dudhavitha, dudhotha / dudhuviva / dhavitA, dhotA / 'stusudhUmbhyaH -' (sU 2385) itIT / adhAvIt / adhaviSTa, adhoSTa / atha banAtyantAH parasmaipadinaH / zR 1488 hiMsAyAm / 'zRpAM hasvo guNaH / staritA, starIteti / 'vRto vA' iti dIrghavikalpaH / AziSi stIryAditi / 'Rta iddhAtoH' iti ittve raparatve 'hali ca' iti dIrghaH / stR SoSTa iti sthite Aha liGsicoriti veDiti / 'vRto vA' iti dIrghavikalpaniSedhasUtraM smArayati / na liGIti / vRta iTo dI? netyrthH| iDabhAvapakSe stRSISTa ityatra guNamAzaGkayAha uzceti kittvamiti / luGi parasmaipade sici astAriSTAm ityatra 'vRto vA' iti iTo dIrghavikalpe prApte Aha sici ceti / astarISTa, astariaiti / 'vRto vA' iti dIrghaH / astIpTeMti / 'limicoH-' iti iDabhAvapakSe Rta ittve 'hali ca' iti dIrgha iti bhaavH| kRJ hiMsAyAm / cakare iti / 'RcchatyRtAm' iti guNaH / vRJ varaNa iti / AziSIti / vR yAt iti sthite 'udoSThayapUrvasya' iti RkArasya uttvamityarthaH, tatra dantyoSThayapUrvasyApi prahaNAditi bhAvaH / Rta uttve raparatve 'hali ca' iti dIrgha iti bodhyam / variSISTa, varSISTeti / 'lisicoH-' iti veTa / iDabhAve 'uzca' iti kittvAd guNAbhAve uttve raparatve 'hali ca' iti dIrgha iti bhAvaH / avAriSTAmiti / 'sici ca-' iti iTo na dIrgha iti bhAvaH / variSTa, avarISTeti / 'vRto vA' iti sica iTo dIrghavikalpa iti bhAvaH / dudhavitha, dudhotheti / 'svaratisUtisUyatidhUdita:-' iti veDiti bhAvaH / zR hiMsAyAm / seT / NAli zazAra / zR atus ityatra kittve'pi 'Rccha'SThivuklamucamAm-' ityataH zitItyanuvartata ityAha ziti para iti / na lingiiti| anena vRta iTo liDi dI? neti smAritam / udoSThaya / dantoSThayo'pi oSThayaprahaNena gRhyata ityAha vUryAditi / variSISTeti / 'liGsicorAtmanepadeSu' iti vett| avUTeti / 'uzca' iti liGsicoH kittvAd guNAbhAve satyutvam / halaH / saMprasAraNasyetyanuvartate / anggsyetsvyvsssstthii| hala iti paJcamI tadetadAha Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 ] siddhaantkaumudii| [ RyAdi. vA' (sU 2461 ) iti hasvapakSe yaN / anyadA 'RcchatyRtAm' / (sU 2383) iti guNaH / zazratuH, zazaratuH / 'zrUyukaH kiti' (sU 2381) iti niSedhasya krAdiniyamena bAdhaH / zazariva, zazriva / zaritA, zarItA / zRNIhi / zIryAt / prazAriSTAm / pR 1486 pAlanapUraNayoH / papratuH, paparatuH / mAziSi pUryAt / vR 1460 varaNe / bharaNe isyeke / dhR 1461 bharsane / bharaNe'pyeke / mR 1462 hiMsAyAm / mRNAti / mamAra / dR 1463 vidAraNe / dadaratuH, dadratuH / dadruH / z2a 1464 vayohAnau / jha ityeke / dhR isyanye / na 1465 naye / kR 1466 hiMsAyAm / R 1467 gtau| Rnnaati| arAMcakAra / aritA, ariitaa| prANot prAtAm / IryAt / ArIt AriSTAm / ga 1468 zande / jyA 1466 vayohAnI / 'ahijyA-' (sU 2412) / 2556 hlH| (6-4-2) prakAvayavAdanaH paraM yatsaMprasAraNaM tadantAGgasya dIrghaH syAt / iti dIrgha kRte / 'pvAdInAM hasvaH' (sU 2558 ) / jinAvi / jijyau jijyatuH / rI 1500 gatireSaNayoH / reSaNaM vRkazabdaH / lI 1501 zleSaNe / 'vibhASA lIyateH' (s 1501 ) ityejviSaye prAtvaM vA / lalau, lilAya / lAtA, letaa| blI 1502 varaNe / glinAti / plI 1503 gatau / vRt / svAdayo vRttAH / pvAdayo'pItyeke / zrI 1504 varaNe / bhrI 1505 bhaye / bharaNe ityeke / kSISa 1506 tyRtAm' iti nitye guNe prApte prAha zRdRprAmiti / guNApavAde pAkSike hasve kRte RkArasya yaNi repha ityarthaH / zazaritha / pRdhAturapi zRdhAvat / AziSi pUryAditi / 'udoSThayapUrvasya' ityuttvamiti bhAvaH / dR vidAraNe / zRdRtAm-' iti hakhavikalpaM matvAha dadaratuH, dadraturiti / R gatau / arAMcakAreti / vyapadezivatvena gurumattvAdAm / laGyAha prArNAditi / jyA vayohAnI / aniT / jyA nA ti iti sthite 'ahijyA-' iti saMprapAraNe pUrvarUpe ca jinAtIti sthite halaH / digyoge pnycmyessaa| halaH parasyeti labhyate / 'saMprasAraNasya' iti sUtramanuvartate / 'aGgasya' ityadhikRtamihAnuvRttamAvartyate ekamavayavaSaSThayantaM hala ityatrAnveti aGgAvayavAddhala iti labhyate / dvitIyaM tu sthAnaSaSThyantaM saMprasAraNena vizeSyate / tdntvidhiH| 'ThUlopa-' ityato dIrgha ityanuvartate, tadAha aGgAvayavAdityAdinA / udAharaNaM tu vItaH, zUnaH, jInaH / 'halaH' iti kim ? utaH utavAn / 'aGgAvayavAt' kim ? nirutam / 'tadantAnasya' iti kim ? vidhyati / aGgAvayavAditi / zrajAvayavAtkim, nirutam / durutam / tadantAGgasya kim , viSyati / kSIS hiMsAyAm / SittvAdaG / kSiyA hetikSiyAyAm / kSiyAzIrityAdau Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 51 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 381 hiMsAyAm / eSAM trayANAM hrasvaH / keSAMcinmate tu na / jJA 1507 avabodhane / 'jJAnoja' ( sU 2511 ) jAnAti / dIrghanirdeza sAmarthyAca hasvaH / bandha 1508 bandhane / badhnAti / vabandhitha, babanda / bandA bandArau / bhanrasyati / badhAna / zrabhAnsIt / 'pUrvatrAsiddham' ( sU 12 ) iti bhaSbhAvAtpUrva 'jhalo T li' ( sU 2281 ) iti sijlopaH / pratyayalakSaNena sAdipratyayamAzritya bha bhAvo na / pratyayalakSaNaM prati sijlopasyAsiddhatvAt / agrAndvAm / abhAnsuH / vRG 1506 saMbhaktau / vRNIte / vavre / vavRSe / vavRDhve / varitA, varItA / ava eSAmiti / zrIzrIkSISAmityarthaH / lvAdaya eva vRttAH, na tu pvAdaya iti mate iti bhAvaH / zA avabodhane / ziti jAdezaM smArayati jJAjanorjeti / dIrghaniMrdezeti / pvAditve'pi zrAkAroccAraNasAmarthyAnna hrasva iti bhAvaH / bandha bandhane / aniT / nopadhaH / badhnAtIti / 'aniditAm -' iti nalopa iti bhAvaH / bhAradvAjaniyamAtthali veDiti matvAha babandhitha, babaddheti / kittvAnnalopo na / nipate tu 'bhaSastatho:-' iti thasya dhaH / bandheti / tAsi 'Sastatho:-' iti takArasya dhaH / bhantsyatIti / 'ikAcaH -' iti basya bhaS, dhasya carcena taH / badhAneti / 'halaH naH zAnajjhau' iti zAnac / zrabhAntsIditi / halantalakSaNA vRddhiH / bhaSbhAvaH / zrabAnddhAmityatra sakAraparakatvAd bhaSbhAvamAzaGkayAha pUrvatretyAdi / nanu nanu kRte sijlope pratyayalakSaNamAzritya sakAraparakatvAd bhaS durvAra ityata Aha pratyayalakSaNeneti / zrabAndvAmiti / 'jhaSastathoH -' kSiyA dharmavyatikrama AcArabheda iti vakSyati / dIrghanirdezasAmarthyAditi / nanu dIrghaprahaNenAGgattaparibhASA jJApyata ityAkare sthitam / anyathA jJAjanorja vida'vyAt / 'zruto dIrgho yani' iti dIrghasiddheH / tathA ca dIrghanirdezasAmarthyasyopakSayAtkathamiha hrasvAbhAvasiddhiriti cet / catrAhuH - hakhAbhAve satyeva dIrghanirdeza uktaparibhASAyA jJApakaH / sati tu haskhe punaraGgakArya pravRttameveti na jJApakaH / tathA ca hasvAbhAvasiddhau na kiMcidvAdhakamiti / kiM ca 'aGgavRtte punaraGgavRttAvavidhiH' ityeva paribhASAzarIram / taccokkajJApakAtsiddham / yadi tu 'bhyaso bhyam' iti sUtre bhASye pariniSThitasyetyeva pAThastarhi svatantramevedaM vacanaM na tu jJApakasiddhamiti pakSo'pi yuSmadasmacchabdagatamanoramApranthAdavagamyate / tasmiMstu pakSe dIrghagrahaNasAmarthya nopakSINamiti samyagevAyaM grantha iti / kecittu saMjJApUrvakavidheranityatvAnna hrasva iti vyAkhye* yamityAhuH / badhnAtIti / 'aniditAm -' iti nalopaH / zrabhAnsIditi / 'vadavraja-' iti vRddhiH / bhaSbhAvaH / zrabAndhAmiti / 'jhaSastathoH -' iti tasya dhatvam / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382] siddhaantkaumudii| [krayAdi. riSTa, pravarISTa, pravRta / zrantha 1510 vimocanapratiharSayoH / itaH parasmaipadinaH / anAti / 'zranthigranthi-' ityAdinA kittvapakSe esvAbhyAsalopAvapyatra vanaggI iti haradattArayaH / zreyatuH zrethuH / idaM kittvaM pitAmapIti sudhAkaramate zrethitha / asminnapi pate Nali zAtha / uttame tu zazrAtha, zazratheti maadhvH| tatra mUlaM mRgyam / mantha 1511 viloDane / zrantha 1512 grantha 1513 sandarbhe / arthabhedAcchrantheH punaH pAThaH / rUpaM tUkam / kuntha 1514 saMzleSaNe / saMkeze ityeke / kunAti / cukuntha / kutha iti durgaH / cukotha / mRda 1515 kSode / mRgAti / mRdAna / mRDa 1516 ca / ayaM sukhe'pi / STutvam / mRNAti / gudha 1517 rope / gunAti / kuSa 1518 niSkarSe / kuSNAti / kossitaa| 2560 niraH kussH| (7-2-46) niraH parAtkuSo valAderArdhadhAtukasya iDvA syAt / niSkoSitA, niSkoSTA / nirakoSIt , nirakukSat / zubha 1516 saMcalane / "tumnAdiSu ca (sU 762) / sumnAti tumnItaH / kSobhitA / subhAna / Nabha 1120 tubha 1521 hiMsAyAm / nabhnAti / tumnAti / nabhate tobhate iti zapi nabhyati tubhyati iti zyani / nizU 1922 vibAdhane / 'zAt' (sa 112) iti shcutvnissedhH| kriznAti / krazitA, veSTA / pravezIt , bhaklikSat / aza 1523 bhojane / praznAti / pAza / u sa 1524 umche / ukAra it / dhranAti / ukAro dhAsvavayava ityeke| udhrasAMcakAra / iSa 1525 iti tasya dhH| zrantha vimocane / zranthigranthItyAdineti / 'zranthi. pranthidambhisvajInAM liTaH kittvaM nA' vyAkaraNAntareNetyarthaH / asminnapi pakSe iti / pitAmapIdaM kittvamiti sudhAkaramate'pi prathamapuruSaNali zazrAtha / uttamapuruSaNali tu zazrAtha zazratha iti mAdhava aahetyrthH| tatra mUlamiti / kittvapakSe ettvAbhyAsalopAvityArabhya mAdhava ityantasandarbha mUlaM nAstItyarthaH / saMyuktahalmadhyasthatvAdevaMvidhavArtikAdarzanAceti bhAvaH / kuSa niSkarSe / niraH kuSaH / 'ArdhadhAtukasyeDvalAdeH' ityanuvartate / 'svaratisUti-' ityato veti ca, tadAha niraH parAditi / nirakukSaditi / iDabhAvapakSe 'zana-' iti ksa iti bhAvaH / aza bhojane / Azeti / dvihaltvAbhAvAnna nuDiti bhAvaH / 'jharo jhari' iti vA lopaH / vRka saMbhaktau / bhaktirbhajanam / zrantha / kittvapakSa iti / zranthipranthidambhivajInAM liTaH kittvaM veti vyAkaraNAntaramityuktatvAt / niraH kuSaH / 'kharati-' iti sUtrAdetyanuvartate 'ArdhadhAtukasyeT-' ityadhikriyata eva, tadAha valAderityAdi / niraH kim , koSitA / koSitum / niraku Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 51 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [383 bhAbhIcaraye / paunaH punyaM bhRzArtho vA bhAbhIcyam / iSNAti / 'tISasaha-' (sU 2340 ) ilpatra sahinA sAhacaryAdakAravikaraNasya taudAdikasyaiva iSe. grahaNaM na tu iSyatISNAtyorityAhuH / eSitA / vastutastu iSNAterapi ivikalpa ucitaH / tathA ca gArtikam-'iSesvakAre zyanpratyayAtpratiSedhaH' ( vA 4435) iti / viSa 1526 viprayoge / viSNAti / veSTA / preSa 1527 bluSa 1528 mehanasevanapUraNeSu / praSNAti / pluSNAti / puSa 1526 pussttau| poSitA / muSa 130 steye / moSitA / khaca 1531 bhUtaprAdurbhAve / bhUtaprAdurbhAvostikrAntotpattiH / vastrAti / vAnto'yamityeke / 2561 cchyoH zRGanunAsike ca / (6-4-16) satukkasya chasya vasya ca kramAt z uTh etA. iSa AbhIdaraye / tAsi 'tISasaha-' iti ivikalpamAzaGkayAha tISasahetyati / sahe te zapA nirdezabalena bhauvAdika eva sahadhAturatra nirdiSTaH / tatsAhacaryAt taudAdikasyeva iSagrahaNam, akAravikaraNatvasAmAnyAditi bhaavH| iSestakAre zyanpratyayAditi / zyan pratyayo yasmAditi bhuvriihiH| zyanvikaraNapaThitAdiSastakA pare 'tISasaha-' iti vidhinetyarthaH / iSmAtestakAre iDvikalpaH phalita iti bhAvaH / praSa pluSeti / zrAdyo diirghopdhH| pUSa pussttii| poSiteti / ani su zyanvikaraNasyaiva puSargrahaNAdayaM seDiti bhAvaH / 'puSAdidyutAdi-' ityatra zyanikaraNapuSAdereva grahaNAdaG na khaca bhUtaprAdurbhAve / atikrAntotpattiriti / dazamamAsAdau utpattiyogyasya ekAdazAdimAsAdiSUtpattirityarthaH / khacyAtIti / nasya zcutvena ma iti bhaavH| vAnto'yamiti / 'khava bhUtaprAdurbhAve' ilevaM dantyoSThyAntameke paThantItyarthaH / cchvoH zUDanunAsike ca / cch d anayordvandvAt SaSThIdvivacanam / chakArAtprAk tukaH zcutvena cakArasya nirdeshH| zuTa ite chedaH / z Ul anayoH samAhAradvandvAt prathamA / cakAreNa kvijhaloH viDatItyanuvartate, tadAha satukkasya ityAdi / yathA viznaH praznaH, kSaditi / iDabhAve ksa: / sahinA sAhacaryAditi / yadyapi Saha Suha cakyartha iti divAdirapi sahiti tathApi saheti zapA nirdezAd bhauvAdikenaiva sahinA sAhacaryamityAhuH / zyanpratyayAditi / bahuvrIhirayam / zyanpratyayavata iSestakAre parata iDikalpapratiSedha iti vaartikaarthH| tathA ca devAdikAdvikalpo neti phalitam / evaM ca 'tISasaha-' ityaHra iSNAterapi prahaNamiti bodhyam / poSiteti / aniTkeSu puSyeti zyanA nirdezAdayaM seDiti bhAvaH / cchoH zUDanu / choriti satuka 1 pustakAntare tu sarvatra 'truSa' iti hrasvopadhaH pATha evopalabhyate / Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384] siddhaantkaumudii| [krayAdivAdezau sto'nunAsike ko malAdau ca kGiti / sainAti / cakhAva / khavitA / zAnacaH paratvAdUThi kRte halantasvAbhAvAma zAnac / heTha 1532 ca / STutvam / heTaNAti / graha 1533 upAdAne / svaritet / 'pahijyA-'" (sU 2412) / gRhNAti / gRhIte / 2562 graho'liTi diirghH| (7.2-37) ekAco grahervihitasyeTo dIrghaH syAca tu liTi / prhiitaa| liTi tu janahitha / gRhyAt / vicchadhAtoH pracchadhAtozca auNAdike naGpratyaye antaraGgatvAt 'he ca' iti tuki kRte sati satukkasya chasya zakAra AdezaH / vakArasya UThamudAharati khonAtIti / khav nA ti iti sthite vakArasya UTha , ThakAra it 'etyedhatyUTh' iti vRddhiriti bhAvaH / khaunItaH khaunantItyAdi / khav nA hi iti sthite 'ilaH znazzA najmo' iti zAna jAdezamAzaGkayAha zAnacaH paratvAditi / heTha ceti / heThadhAturapi bhUtaprAdurbhAve vartate ityarthaH / graha upAdAna iti / adupadhaH / svaritetvAdubhayapadI / kiti Thiti ca saMprasAraNaM smArayati ahijyeti / gRhNAti, gRhIte iti| zrApratyayasya hittvAiphasya saMprasAraNe pUrvarUpamiti bhAvaH / Nali dvilaM kRte liTyabhyAsasya-' iti saMprasAraNe uradatve raparatve halAdizeSe abhyAsacutve apadhAvRddhiH |jgraah / atusAdau kchiti paratvAd 'ahijyA-' iti saMprasAraNe kRte dvitvAdi / jagRhatuH jgRhuH| jAhitha jagRhathuH jagRha / jaggAha, jagraha jagRhiva jagRhima / jagRhe jagRhAte jgRhire| jagRhiSe jagRhAthe jagRhidave, jgRhive| jagRhe jagRhivahe jagRhimahe / graho'liTi dIrghaH / praha iti digyoge paJcamI / 'ArdhadhAtukasyaiT-' ityata iDityanuvRttaM SaSThyantaM . vipariNamyate / 'ekAca upadeze'nudAttAt' ityata ekAca iti ca, tadAha ekAca ityAdi / 'ekAcaH' kim ? yaGluki mAbhUt / jaagrhitaa| 'vihitasya' iti kim ? prAhitam / Nilope kRte baddhAtoH paratve'pi vihitatvAbhAvAdiTo na dIrghaH / na ca Nilopasya sthAnivattvAd na prahadhAtoH para iDiti vAcyam , dIrghavidhau sthAnivattvaniSedhAt / aliTi ityasya phalamAha liTi tu jagrahitheti / gRhyAditi / AzIliGi yAsuTaH kitvAtsaMsAraNamiti syAnukaraNam / cutvena takArasthAne cakAra ityAha satukkasyeti / evaM ca sUtre chakArAtpUrva cakAro jnyeyH| satukasya kim, vicchapracchAbhyo naGapratyaMga chakArasya zakAre kRte tuko'zravaNaM yathA syAt / akRtanyUhaparibhASA tvanityA asmAdeva satukaprahaNAt / tenAtikAnto bhavakantamatibhavakAnityAdi siddhmityaahuH| sUtrasthena cazabdena kijhaloH viDatItyanukRSyata ityAha kAvityAdi / praho liTi dIrghaH / ekAcaH 1'hiTha ca' iti pustakAntare pAThaH / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 52 ] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [ 385 grahISISTa / 'yayanta-' (sU 2266 ) iti na vRddhiH| agrahISTAm / agrahISTa agrahISAtAm agrahISata / // iti tihante krayAdiprakaraNam // atha tiGante curAdiprakaraNam // 52 / / cura 1534 steye| 2543 satyApapAzarUpavINAtUlazlokasenAlomatvacavarmavarNacUrNacurAdibhyo Nic / (3-1-25) ebhyo Nic syAt / cUrNAntebhyaH / 'prAtipadikAddhAsvarthe-' (ga sU 203 ) ityeva siddhe teSAmiha bhAvaH / liGastajhyAha grahISISTeti / 'graho'liTi-' iti diirghH| 'na liGi' iti iTo dIrghaniSedhastu na, tatra vRta ityanuvRtteH / agrahISTAmiti / 'aho'liTi-' iti dIrghaH / agrahISu / agrahIrityAdi / luGastabyAha agrahISTeti / 'graho'liTi-' iti dIrghaH / agrahISateti / aprahISTAH ityAdi sugamam / iti zrIvAsudevadIkSitaviduSA viracitAyAM siddhAntakaumudIvyAkhyAyAM bAmanoramAkhyAyAM znAvikaraNanirUpaNaM samAptam / atha svArthikariNajantAH curAdidhAtavo nirUpyante / cura' steya iti / rephAdakAra uccAraNArthaH, na svitsaMjJakaH, prayojanAbhAvAt , "Nicazca' iti padavyavasthAyA vakSyamANatvAcca / evamagre'pi / styaap| satyApa pAza rUpa vINA tUla zloka senA loman tvac varman varNa cUrNa curAdi eSAM dvandvAtpaJcamI, tadAha ebhyo Nic syAditi / kasminnarthe ityAkAGkSAyAmAha cUrNAntebhya iti / satyAdibhyaH cUrNAntabhyo dvAdazabhyaH karotyAcaSTe ityAdyarthe 'prAtipadikAddhAtvarthe bahulam' iti vakSyamANena siddhamevArthanirdezanamityarthaH nanu tenaiva siddhatvAdiha cUrNAntAnukamaNaM vyarthamityata Aha teSAmiha grahaNaM prapazcArthamiti / na ca tebhyaH khArthe eva Nijvidhirastviti vAcyam, 'satyasya tu kRzyApug nipAtyate / kim , jAprahitA / jApahiSyati / ityAdau yaGluki mAbhUt / vihitasyeti kim , prAhitam / na cAtra Nilopasya sthAnivadbhAvAd AheH paratvaM neti vAcyam / dIrghavidhau sthAnivattvaniSedhAt / traipAdikadIrghavidhAveva sthAnivattvaniSedha ityabhyupagame tu vihite vizeSaNaM vyarthamevetyAhuH / prakRtasyeTo prahaNAd prAhitA prAhiSyata ityAdau cirAvadiTo na dIrghaH / ahiSISTeti / vRta ityanuvRtteH 'na liGi' iti dIrghaniSedho na pravartate / agrahISAtAmiti / luGAtmanepadadvivacanam / iti tattvabodhinyAM krayAdiprakaraNam / satyApapAza / etasyodAharaNAni agre nAmadhAtuSu sphuTIbhaviSyantIti Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 ] siddhaantkaumudii| [curAdigrahaNaM prapaJcArtham / curAdibhyastu svArthe / 'puganta-' (sU 2186 ) iti guNaH / 'sanAdyantAH-' (sU 2304) iti dhAtusvam / tipzabAdi guNAyAdezau / corayati / 2564 Nicazca / (1-3-74) NijantAdAtmanepadaM syAtkartRgAmini kriyAphale / corayati, corayate / corayAmAsa / corayitA / coryAt / corayiSISTa / 'Nizri-' (sU 2311) iti caG / 'Nau caGi-' (sU 2314 ) iti dvasvaH / dvitvam / 'halAdiH zeSaH' (sU 2176) / 'dI? laghoH' (sU 2318) ityabhyAsadIrghaH / acUcurat ,acuucurt| citi 1535 smRsyAm / cintayati / acicintat / cinta iti paThitavye idirakaraNaM NicaH pAkSikatve satyaM karoti satyApayati' ityAdibhASyavirodhAditi bhAvaH / nAmadhAtuprakaraNe satyAdicUrNAntAnAmudAharaNAni mUla eva sphuTIbhaviSyanti / curAdibhyastu svArthe iti / arthAntarasyAnirdezAditi bhAvaH / atra 'dhAtorekAcaH-' ityato dhAtorityanuvartate / curAdibhyo dhAtubhyo Nijiti phalitam tatazca Nica zrArdhadhAtukatvaM sidhyati / anyathA dhAtoriti vihitatvAbhAvAdArdhadhAtukatvaM na syAditi bodhyam , tadAha puganteti guNa iti / Nici kRte cura i iti sthite 'Nica zrAdhadhAtukatvAttasmin cakArAdukArasya 'pugantalaghUpadhasya-' iti guNa ityarthaH / Nicazca / 'anudAttaGitaH-' ityata Atmanepadamiti 'svaritatritaH kabhiprAye kriyAphale' iti caanuvrtte| pratyayagrahaNaparibhASayA NijantAditi labhyate, tadAha NijantAdityAdinA / corayatIti / corayiSyati, caurayiSyate / corayatu, corayatAm / acorayat, acorayata / corayet , corayeta / AzIliGi parasmaipade Aha coryAditi / 'NeraniTi' iti Nilopa iti bhAvaH / AzIliGi Atmanepade Aha corayiSIaiti / lubyAha NizrItyAdi / dI? lagho. riti / 'sanvallaghuni-' iti sanvadbhAvaviSayatvAditi bhAvaH / citi smRtyAm / cintayatIti / idittvAnnumi NijantAttiGa utpattiriti bhAvaH / nanu iditkaraNaM mAstu prakriyAlAghavAt / 'cinta smRtyAm' ityevocyatAm / na ca nalopanivRttyarthamidittvamiti vAcyam , cintayati cintayAMcakAra ityAdau NicaH viDattvAbhAvAdeva nalopasyAprasaH / na ca NijabhAve AzIrliki cintyAditi karmalakAre yaki cintyate nAsmAbhirupapAdyante / tvcshbdo'kaaraantH| prapazcArthamiti / satyApaprahaNaM tu Apugarthamiti jJeyam / anye tvAhuH-sApekSebhyo'pi gijrthmessaamupaadaanm| anyathA ramaNIyaM ghaTaM karotItyAdAviva ramaNIyaM rUpayatItyAdAvapi Nij na syAditi / acacuraditi / atra prAcA vyAkhyAtrA 'sanvallaghuni-' iti sanvadvAva ityuktaM tadrabhasAt / Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 52 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [387 liGgam / tena cintyAt , cintyata ityAdau nalopo na / cintati / cintet / etaca jJApakaM sAmAnyApekSamityeke / 'prata ekahal-' (sU 2260) ityatra vRttikRtA jagANa jagaNaturityudAhRtasvAt / vizeSApekSamityapare / ata eva 'zrA pRSAdvA' (ga sU 202) ityasya na vaiyaya'm / yatri 1536 saMkoce / yantrayati / yantra iti paThituM zakyam / yattu iditkaraNAdhantratIti mAdhavenoktaM tazcintyam / evaM ityatra ca nalopanivRttyarthamidittvamiti zaGkatham / curAdiNico nityatvena NicaM vinA kevalAt cintyAt cintyate iti prayogasya zazazRGgAyamANatvAdityata Aha cintetyAdi / teneti / pAkSikatvenetyarthaH / tathA ca kadAcit cintyAt cintyate iti prayogasya sattvAt tatra nalopanivRttyarthamiditkaraNamiti bhaavH| nanu tathApi yatra nalopaprasaktistatraiva cintyAt cintyate ityatra NijvikalpaH syAt , natu cintatItyAdau, zapA vyavadhAnena tatra nalopasyAprasaklerityAzaGkaya jJApakamidaM cinta. dhAtusAmAnyApekSamityabhipretyodAharati cintati / cintediti / jJApakamidaM curAditvasAmAnyApekSamiti matAntaramAha etacceti / jJApakasya carAditvasAmAnyApekSatve vRddhasaMmatimAha ata eketi / jJApakasya citidhAtumAtraviSayakatve gaNadhAtoH caurAdikasya jagaNaturityudAharaNAnupapattiH spaSTaveti bhAvaH / vizeSApekSamiti / citidhAtumAtraviSayamityarthaH / idameva mataM yuktamityAha ata eveti / sarvasyApi curAdeNijvikalpe sati 'zrA dhRSAdvA' iti kapipayacurAyantargaNapaThitAnAM Nijvikalpavidhivaiyarthyamiti bhAvaH / yatri saGkoce / yantrayatIti / akArasya upadhAtvAbhAvAna vRddhiH / ayayantraditi / akArasya gurutvAdalaghutvAllaghuparakatvAbhAvAt sanvadbhAvAbhAvAd ittvadI! na / evamapre'pi saMyogAntadhAtUna jJeyam / paThituM zakyamiti / nalopAbhAvastu idittvasya na phalam , nakArasya upadhAtvAbhAvAdeva nalopasyAprasakteriti bhaavH| taJcintyamiti / yantrayAd ityaNijante sanvadbhAvaviSaye hi jAyamAno dIrghaH sanvadbhAvaM nApekSata iti / sAmAnyApekSamiti / sarve'pi curAdayo vikalpena NicaM labhanta ityetadarthakamityarthaH / na caivam 'prAdhRSAdvA' iti vyarthamiti vAcyam , jJApakasiddhasyAsArvatrikatvAta / evaM cAsmipakSe AdhaSIyANAmevaicchiko vikalpaH, anyeSAM tu ziSTaprayogAdyavasthita ityarthaH / jagANa / jagaNaturiti / vRttau cakANa cakaNaturiti pracuraH pAThastasmiMstu pAThe nAstyeva prakRtArthasiddhiH / kecittu NijabhAve gaNayAmAsetyAdirUpAbhAve'pi gaNadhAto. radantatvAdgaNAmAsetyAmA bhavitavyamiti jagANetyAdipAThazcintya ityAhuH / na vaiyayamiti / vaiyarthyazaGkApi netyayameva pakSo yukta iti bhAvaH / na ca pUrvoktapakSasya Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3] siddhAntakaumudI / [ curAdi 1 " kudritatrimatriSu / sphuDi 1537 parihAse / sphuNDayati / idiSkaraNAtsphuNDati / sphuTi iti pAThAntaram / sphuNTayati / lakSa 1538 darzanAGkanayoH / kudri 1536 anRtabhASaNe / kundrayati / laDa 1540 upasevAyAm / lADayati / midi 1541 snehane / mindayati, mindati / zro laDi 1542 utkSepaNe / zrollaNDayati, gholaNDati / zrokAra idityeke / laNDayati, laNDati / ukArAdirayamityanye / udaNDayati / baja / 1543 zrapavAraNe / jala ityeke / pIDa 1544 avagAhane / pIDayati / 2565 bhrAjabhAsabhASadIpajIvamIlapIDAmanyatarasyAm / ( 7-4- 3 ) eSAmupadhAyA hrasvo vA syAcaGpare Nau / apIpiDat apipIDat / naTa 1545 zravaspandane / zravaspandanaM nATayam / zratha 1546 prayatne / prasthAne ityeke / badha 1547 saMyamane / bAdhyati / bandha iti satyapi nakArasya anupadhAtvAdeva lopAprasaklayA ittvasya prayojanAbhAvAditi bhAvaH / evaM 'kudri zranRtabhASaNe' 'tatri kuTumbadhAraNe' 'matri guptabhASaNe' iti curAdau paThiSyamANeSvapi idittvaM tyaktuM zakyamityarthaH / laDa upasevAyAm / lADayatIti Nici zrata upadhAvRddhiH / evamagre'pi jJeyam / alIlaDat / pIDa zravagAhane / bhrAjabhAsa | 'Nau cadhupadhAyA hasvaH' ityanuvartate, tazaha eSAmiti / nitye upadhAhasve prApte vikalpo'yam / hrasvapakSe laghuparakatvAtsanvattvAdabhyAsadIrgha ityabhipretyAha apIpiDaditi / zratra uttarakhaNDe hasvaH pUrvakhaNDe tu dIrghaH hrasvAbhAvapace tu laghuparakatvAbhAvAt sanvattvavirahAnnAbhyAsadIrgha iti matvAha apipIDaditi / zratra uttarakhaNDe dIrghaH pUrvakhaNDe hrasvaH / naTa avaspandana iti / avaspandanaM nATyam / nATayati / anInaTat / zratha prayatne / zrAthayati / zrazizrathat / sanvattvavidhau aneka vyavadhAne'pi laghuparatvaM na virudhyate, 'atsmRdRtvara--' zithilatve jagANa jagaNaturiti vRttiprayogaH kathaM saMgacchatAmiti zaGkayam, bhvAderAkRtigaNatvAt tatratyadhAtostadrUpa siddheH / taccintyamiti / yatritatrimatryAdiSu ikAro vyartha evaM na tu jJApanArthaH / teSAM saMyogAntatvAt yantratantramantra iti nakAre paThite'pi 'aniditAm -' iti lopo na labhyate nakArasyAnupadhAtvAt / cintyAdityatra tu cinta smRtyAmiti nakAropadhapAThe nalopaH syAdeveti tadvAraNAya kriyamANa ikArastu jJApaka iti bhAvaH / laDa snehapUrvikA sevopaseva / lADayati putram | laDayorabhedAllAlayati / okAra idityeke iti / zraditkaraNam 'oditazca' iti dhAtoravyavahitasya niSThAtakArasya natvArthamiti tadbalAnne Dityeke / laNDrAH / zradi* lAdiDravyavadhAne'pi natvamityanye / laNDinaH / pIDa avagAhane | 'bhrAjabhAsa -' iti 1 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 52] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [386 caandrH| pR 1548 pUraNe / pArayati / dIrghocAraNaM NicaH pAdhikarave bijam / taddhi seTakatvAya / evaM ca pRNAtipipartibhyAM paritA parItA ityAdisiddhAvapi parati, parataH ityAdisiddhiH phalam / Urja 1546 balaprANanayoH / pakSa 1550 prigrhe| iti ittvApavAdasya attvasya vidhAnAlliGgAt / anyathA apaprathadityAdI anekahalvyavadhAnAd laghuparatvAbhAvAdeva ittvAprasaktyA kiM tena / pR pUraNe / nanu hrasvAnta evAyaM dhAturnirdizyatAm / tAvataiva pArayatItyAdisiddheH / na ca NijabhAvapakSe paritA pariSya. . tItyatra iDa) dIrvoccAraNam Rdantatve ani TakasvaprasaGgAditi vAcyam , curAdiNico nityatvena tato NijabhAvasya zazazRGgAyamANatvAdityata Aha dIrghocAraNaM NicaH pAkSikatve liGgamiti / pRdhAtoriti zeSaH / NicaH pAkSikatve tu paritetyadau partetyAdivAraNAya dIrghoccAraNamarthavaditi bhAvaH / nanu hrasvAnta. sve'pi paritetyAdau iTa kuto na syAdityata Aha taddhi seTakatvAyeti / hi yataH tad dIrghoccAraNaM paritetyAdau seTakatvArtham Rdantatve tu iNna sthAt , 'UdR. dantaiH' ityaniTakArikAsu Rdantasya paryudAsena RdantasyAniTakatvAvagamAditi bhAvaH / nanu pRdhAtoH NivaH pAkSikatvajJApakasya kiM phalam / nAvikaraNaznuvikaraNapaThitAbhyAmeva pRdhAtubhyAM paritetyAdisiddharityata Aha evaM ceti / uktarItyA pRdhAtoH NicaH pAkSikatve jJApite satItyarthaH / paratIti / 'udoSThaya. pUrvasya' ityuttvaM tu na bhavati / parAbhyAM guNavRddhibhyAM bAdhAditi bhAvaH / Urja baleti / 'sanvallaghuni-' iti sUtraM dvedhA vyAkhyAtaM prAk / tatra caDi 'nandrA:-' iti niSedhAt , ji iti Nijantasya dvitve uttarakhaNDe capare Nau laghorabhAvAt prathamavyAkhyAne abhyAsasya tathAvidhalaghuparakatvavirahAt sanvattvavirahAnAbhyAsadIrghaH, aurjijat / dvitIyavyAkhyAne tu capare Nau yadaGga U' ityetat tadIyasyAbhyAsasya canmAdAya vA NicaM luptamAdAya vA laghuparakatvAdabhyAsasya dIrghaH, aurjIjat / havapakSe sanvadbhAvaviSayatvAd 'dIrgho laghoH' ityabhyAsasya diirghH| hrasvAbhAvapakSe tu na dIrgha ityAha apIpiDadityAdi / pR pUraNe / dIrghocAraNamityAdi / pArayatItyAdirUpANi hrakhoccAraNe'pi sidhyantIti paratItyAdyartha dIrghoccAraNamityarthaH / atra vadanti-dhAtupAThakRtA pANininA viziSyaiva udAttA anudAttAzca paThitAH, na hi RkArAntAH seTakA iti / tena paribhASitaM yenetthaM tasyAzayaH kalpyeta / kavikalpadrume tvasya nityaNyantatvamukkAmati / evaM cAsminpakSe dIrghoccAraNaM vyarthamiti phali. tam / anye tu dIrghocAraNaM paritA parItetyAdau 'vRto vA' iti iTo dIrghavikalpAtham / tatazca NijvikalpaH siddha eveti paratItyAdirUpamAhuH / uurj| Urjayati - Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 ] siddhAntakaumudI / [ curAdi varNa 1551 cUrNa 1552 preraNe / varNa varNane ityeke / pratha 1553 prakhyAne / prAthayati / 'nAnye mito'hetau' iti vacyamANatvAnnAsya misvam / 2566 atsmRdRtvaraprathamrada stR spazAm / (7-4-15) eSAmabhyAsasyAkAro 'ntAdezaH syAccaGpare Nau / ittvApavAdaH / zrapaprathat / pRtha 1554 prakSepe / paryayati / 2567 urRt / ( 7-4-7 ) upadhAyA RvarNasya sthAne ssyAdvA caGpare gau / irarArAmapavAdaH / zrapIpRthat zrapaparthat / patha ityeke / pAthayati / Samba " evameva evaM jAtIyakeSu draSTavyam / pratha prakhyAne / prAthayatIti / Nici upadhAvRddhiriti bhAvaH / nanvasya ghaTAdikatvena mittvAddhrasvaH syAdityata Aha nAnye iti / jJapAdipaJcakavyatiriktacurAdiSu mittvaniSedhAditi bhAvaH / ghaTAdikasya tu mittvAddhetumaNici prathayatItyeva bhavati / na ca caurAdikasyaiva mittvArthaM ghaTAdAvanuvAdaH kiM na syAditi vAcyam, 'nAnye mito'hetau' iti niSedhAdityalam / smR / abhyAsasyeti / 'atra lopo'bhyAsasya' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / caGpare NAviti / 'sanvallaghuni -' ityataH caGpare ityanuvartate / caD paro yasmAditi bahuvrIhiH / anyapadArthastvarthAriNareveti bhAvaH / ittveti / 'sanyataH' iti ittvasyApavAda ityarthaH / apaprathaditi / zratra attvavidhAnAdeva sanvattvavidhau anekahavyavadhAne'pi laghuparakatvamiti vijJAyate | anyathA yena nAvyavadhAnanyAyAd ekahalvyavadhAnasyaivAzrayAd atra sanvattvavirahAdeva ittvA pravRttyA kiM tena / saMyoge pare gurutvAnnAbhyAsadIrghaH / pRtha prakSepe / RdupadhaH / parthayatIti / Nici laghUpadhaguNaH, raparatvam / urRt / R ityasya uriti SaSThayantaM rUpam / 'Nau caGyupadhAyAH-' ityanuvartate / 'jighratervA' ityato veti, tadAha upaghAyA iti / nanu RkArasya RkAravidhirvyartha ityata zrAha irarArAmapavAda iti / kRta saMzabdane / zracIkRtat ityAdau ' upadhAyAzca' iti ittve raparatve ir prAptaH, zramImRjadityatra tu 'mRjervRddhiH' ityAr prAptaH, prakRtapRthatau tu caGi Nilope pratyayalakSaNena NicamAzritya laghUpadhaguNe raparatve ar prAptaH teSAmapavAda ityarthaH / 1 pIpRthaditi / NicamAzritya prAptaM guNaM bAdhitvA RkAre, dvitve, iradattve, halAdizeSa, sanvattvAdittve, dIrghe rUpamiti bhAvaH / apaparthaditi / RtvAbhAvapakSe balavAnbhavati / jIvati vetyarthaH / urRt / 'jighratervA' ityato veti vartate / irarArAmiti / RkAropadhe tu 'upadhAyAzca' ityacIkRtadityAdau ir prAptaH, zramImRjadityatra mRjerbRddhirAr prAptaH, itareSAm RdupadhAnAM guNena zrapIpRthadityAdAvar iti vivekaH nanviha urityanUdyamAnaH savarNAn gRhNAti, Rditi vidhIyamAnastu na Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 52] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [361 1555 sambandhane / sambayati / asasambat / zamba 1156 c| azazambat / sAmba ityeke / bhana 1557 adane / kuTTa 1558 chedanabharsanayoH / pUraNe ityeke / kuTTayati / puTTa 1956 cuTTa 1560 alpiibhaave| aTTa 1961 SuTTa 1562 anAdare / prayati / ayaM dopadhaH / STutvasyAsiddhatvAd 'na ndrA:-' (sU 2446) iti niSedhaH / prAhiTat / luNTha 1963 steye / luNThayati / luNThati iti 'luThi steye' iti bhauvAdikasya / zaTha 1564 zvaTha 1565 prasaMskAragatyoH / zvaThi ityeke / tuji 1566 piji 1567 hiMsAbalAdAnaniketaneSu / tuJjayati / pijayati / idiskaraNAt tuJjati piati / tuja pija iti kecit / laji luji ityeke / pisa 1568 gtii| pesyti| pesati iti tu zapi gatam / SAntva 1566 saampryoge| zvaraka 1570 valka 1571 paribhASaNe / SNiha 1572 snehane / sphiTa ityeke| smiTa 1573 anAdare / aSopadezatvAnna SaH / asismiTat / gmi anAdare ityeke / DivasyAvayave'ca. dvivacane'cIti niSedhAd guNAtprAga dvitve uradatve halAdizeSa RkArasya NicamAzritya guNe raparatve apaparthadityatra laghuparakatvAbhAvena sanvattvavirahAdittvadI? neti bhAvaH / aTTa puTTa anAdare / ayaM dopadha iti / aTTadhAturityarthaH / dakArasya STutvacatvAbhyAM nirdeza iti bhaavH| dopadhatvasya prayojanamAha STutva. syeti / tathA ca dakAraM vihAya Ti ityasya dvitve zrAd TiTat iti sthite dasya Tutve carve ca ATTiTat iti rUpamiSTaM sidhyati / svAbhAvikaTopadhatve tu 'na ndrAH' iti niSedhAbhAvAt TakAradvayasahitasya Nyantasya dvitve halAdizeSeNAbhyAse prathamaTakArasya anivRttau ATiTTaditi aniSTaM rUpaM syAditi bhAvaH / gRhNAti / tathA ca acIklupadityatra 'urRt' ityanena RvaNe sati acIkRpaditi prasajyeteti cet / maivam / latvasyAsiddhatvena prathamam 'urRt' ityasya pravRttau pazcAt 'kRpo ro laH' ityanena RkAraikadezasya lukAraikadezavidhAnAdiSTasiddhaH / na ca calIklRpyata ityAdau rIgAgamAderlatvArtha 'kRpo ro laH' ityasyAvazyakatve'pi kRpUdhAtuH 'klapU sAmarthya' ityeva paThyatAm / evaM hi prakriyAlAghavaM labhyate / RkAraikadezasya lukAraikadeza iti vyAkhyAnakkazo'pi na bhavatIti vAcyam / acIklupadityatra 'ut' ityasya pravRttAvaniSTarUpaprasaGgAt / 'kRpo ro laH' ityanena RkAraikadezasya lakAraikadeza ityabhyupagame tu uktavyAkhyAnaklezadhrauvyAt / idaM ca kaiyaTarItyoktam / natvidaM kSodakSamam 'Rta ut' ityanena taparakaraNena luvarNaprAhakatve rUpasiddheH spaSTatvAt / ayaM dopadha iti / Topadhatve tvATiTTaditi syAditi bhaavH| zaTha zvaTha / zAThayati / Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhaantkaumudii| [ curAdi 392 ] ritArthatvAriNajantAttaG / smAyayate / zliSa 1574 zleSaNe / pathi 1575 gatau / panthayati, panthati / piccha 1576 kuTTane / chadi 1577 saMvaraNe / chandayati, chandati / zraNa 1578 dAne / prAyeNAyaM vipuurvH| / vizrANayati / taDa 1576 prAdhAte / tADayati / khaDa 1580 khaDi 1581 kaDi 1582 bhedane / khADayati / khaNDayati / kaNDayati / kuDi 1583 rakSaNe / guDi 1584 veSTane / rakSaNe ityeke / kuThi ityanye / avakuNThayati, avakuNThati / guThi ityapare / khuDi 1585 khaNDane / vaTi 1586 vibhAjane / vaDi ityeke| mAMDe 1587 bhUSAyAM harSe ca / bhaDi 1588 klyaanne| chaI 1586 vamane / pusta 1560 busta 1561 shraadraanaadryoH| cuda 1562 saMcodane / nakka 1563 dhakka 1564 naashne| NopadezalakSaNe paryudasto'yam / pranakkayati / cakka 1965 cukka 1566 vyathane / tala 1567 zaucakarmaNi / tala 1568 pratiSThAyAm / tula 1566 unmAne / tolayati / attulat / kathaM tulayati tulanA ityAdi / '-atulopamAbhyAM-' (sU 630) iti nipAtanAdAdantasya tulAzabdasya siddhau tato Nic / dula 1600 utkSepe / pula 1601 mahattve / cula 1602 smucchraaye| mUla 1603 rohaNe / kala 1604 bila 1605 kSepe / bila 1606 bhedane / tila 1607 snehane / cala 1608 bhRtau / pAla 1606 rataNe / lUpa 1610 miG anAdare / nanu NicazcetyAtmanepadasiddhaH kimarthaM rikaraNamityata zrAta NijantAttaGiti / tavetyarthaH / akatrabhiprAye'pi phale jintAdAtmane nArtha vikaraNamiti yAvat / nanu kRte'pi viskaraNe Nijantasya uttvAbhAvAt kathA - prayojanalAbha ityata Aha Gittvasya avayave acaritArthatvAditi / nyantAvayave midhAtau GittvaM vyartham , tasya NicaM vinA prayogAbhAvAt / tatazcAvayave zrutaM GittvaM rAyantAdeva kArya sAdhayatItyarthaH / smAyayate iti / Ninci vRddhA bAyAdeze smAyi iti NyantAllaTastipi zapi guNAyAdezAviti bhAvaH / asikAyata / tula unmAne / kathamiti / laghUpadhaguNaprasaGgAditi bhAvaH / tulaneti / 'eyAsa. zrantho yuc' iti bhAvaH / samAdhatte atulopamAbhyAmiti / Adantasyeti / tuladhAtoryantAtpacAdyaci nipAtanAd guNAbhAve strItve tulAzabda AdantaH / tatastatkaroti tadAcaSTe iti Nici iSTavattvAt Tilope tuli iti rAyantAllaTastipi yuci asaMskRto bhavati gacchati vetyrthH| smAyayata iti / AtvaM tu neha bhavati / 'nityaM smayateH' iti nirdezena 'smiG ISaddhasane' iti bhauvAdikAdeva hetumaeNau tadvidhAnAt / zraNa dAne / vizrANanaM vitaraNam / cuda saMcodane / 'NyAsazrantha:-' iti Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 52 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [363 hiMsAyAm / zulba 1611 mAne / zUrpa 1612 ca / cuTa 1613 chedne| muTa 1614 saMcUrNane / paDi 1615 pasi 1616 nAzane / paNDayati, paNDati / paMsayati, paMsati / braja 1617 mArga 1618 saMskAragatyoH / zulka 1616 pratisparzane / capi 1620 gatyAm / campayati, campati / kSapi 1621 tAnasyAm / kSampayati, campati / taji 1622 kRcchra jiivne| zvata 1623 gasyAm / zvabhra 1624 ca / jJapa 1625 miJca / ayaM jJAne jJApane ca vartate / 2568 mitAM hrasvaH / (6-4-62) mitAmupadhAyAH hasvaH syAraNau pre| jJapayati / yama 1626 ca pariveSaNe / cAnmit / pariveSaNamiha veSTanam / na tu ca tulayatIti tulaneti ca ruupm| zrAkAralopasya 'acaH parasmin-' iti sthAnivattvAnna guNa iti bhAvaH / vraja mArgeti / vAjayati / mArgayati / yadvA / mArgeti na dhAtvantaram / vrajadhAturgisaMskAre gatau cetyarthaH / zapa miccati / jJapadhAturNicaM labhate, mitsaMjJazcetyarthaH / mirvakAryabhAgiti vA / dhAtupAThe arthanirdezAbhAvA. dAha ayamiti / praccha jJIpsAyAmityatra jJAne 'zlAghanuGsthAzapAM jJIpyamAnaH' ityatra jJApane ca prayogadarzanAditi bhAvaH / mitAM havaH / 'UdupadhAyA gohaH' ityata upadhAyA iti 'doSo Nau' ityato NAviti cAnuvartate, tadAha mitAmupa. dhAyA ityAdinA / zapayatIti / Nici upadhAvRddhau hrasva iti bhAvaH / yama ca pariveSaNe / cAnmiditi / iti anukRSyate iti zeSaH / yamadhAtuH pariveSaNe NicaM labhate, mitkAryabhAk cetyarthaH / mitsaMjJaka iti vaa| pariveSaNamiha yuci codnaa| vaja maarg| vAjayati / mArgayati / kecittu mArgeti na dhAtvantaraM kiM tu vajetyeka eva dhAturgisaMskAre gatau ceti vyAcakhyuH / zapa micca / cAdgatAvityeke / jJapadhAtuNicaM labhate mitsaMjJakazcetyanye / jJAne jJApane ceti / 'pratipajjJapticetanAH' / praccha jIpsAyAmityatra jJAne / 'zlAghanuG-' iti sUtre jJIpsyamAno bodhayitumiSyamANa iti vyAkhyAyA jJApane ca prayogadarzanAditi bhAvaH / veSTanamiti / 'pariveSastu paridhiH' ityamaraH / 'na tvityAdi / ayaM bhAvaH-ghaTAdau 'yamo'pariveSaNe' iti paThitaM tatra pariveSaNamiti hetubhaeNyantasya rUpam / hetumaeNyantasya hi bhojanA veSTanA caarthH| tathA ca apariveSaNa ityanena bhojanAto veSTanAtazcAnyatra mittvaniSedhe'pi tayorarthayostvamantatvAdeva mittvasiddheriti / yadyapi ghaTAdau 'yacchatirbhojanAto'nyatra miti vyAkhyAtaM tathApyatratyapranthAnuguNyenopalakSaNatayA tayAkhyeyamityAhuH / atreda bodhyam-ghaTAdau 'yamo'pariveSaNe' ityatra paripUrvakasya viSeNijantasya lyuTi rUpam , 'yama ca pariveSaNe' ityatra tu kevalasyaiva lyuTi rUpaM Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 ] siddhAntakaumudI / caha 1627 bhojanA, nApi veSTanA / yamayati candram / pariveSTata ityarthaH parikalpane / cahayati / zracIcaddat / kathAdau vakSyamANasya tu zradantakhenAglopitvAddIrghasambadbhAvau na / zracacahat / capa ityeke / capayati / raha 1628 tyAge iye | rat / kathAdestu zrararahat / bala 1626 prANane / balayati / ciJ veSTanamiti / ' pariveSastu paridhiH' iti kozAditi bhAvaH / na tu bhojanamiti / bhujerhetumaNNyantAt striyAmityadhikAre 'rAyAsazrantho yuc' klIbatvaM lokAt / bhojanetyeva kvacitpAThaH / bhoktuH pAtre bhojyadravyopakalpanamiha na pariveSaNamityarthaH / bhojanAyAM yamerhetumaNNyantasya amantatvAdeva mittvasiddheriti bhAvaH / pariveSTata ityartha iti / anena iha pariviSeraeyantAllyuTi pariveSaNazabda iti sUcitam / na ca veSTane'pyarthe yameramantatvAdeva siddhe mittvavidhirvyartha iti vAcyam, 'na kamyamicamAm' iti mittvapratiSedhaprakaraNasthe 'yamo'pariveSaNe' iti ghaTAdyantargaNasUtre pariveSaNe iti paryudAsena bhojanato'nyatra veSTane'rthe mittvaniSedhasya prAptau mivaprApaNArthatvAd 'yamo'pariveSaNe' ityatra pariveSaNazabdena bhojanAyA eva vivakSitatvena veSTane yamettviniSedhasya prasaGgAt / ata eva yamirbhojanAto'nyatra na miditi vyAkhyAtaM mUlakRtA / bhojanAyAM tu 'yamospariveSaNe' iti mittvaniSedhavidhau bhoja - nAyAH paryudAsAdeva tatra mittvaniSedhAbhAvAdamantatvAdeva mittva prApteri curAdau pari veSaNazabdena veSTanameva vivakSitaM na tu bhojanetyAstAM tAvat / caha parikalpana iti / ita zrArabhya 'ciJ cayane' ityetatparyantaM cetyanuvartate / zratasteSAM mittvAd Nici hakhaH, tadAha cahayatIti / nanvanenaiva siddhe agre curAdyantargaNe kathAdAvasya pATho vyartha ityata Aha kathAdAviti / kathAdayo'dantA iti vadayante / tasmANNici allope cahayatItyAdau allopasya sthAnivattvAd vRddhayabhAve mittvAd khe cana vizeSaH / tathApi zradantAt caGi gau allope sati aglopitayA sanvattvadIrghayorabhAve zracacahaditi rUpamasti phalamityarthaH / capa ityeke iti / 'caha parikalpane' ityasya sthAne capa ityeke paThantItyarthaH / 'raha tyAge' ityeke ityapi tathaiva vyAkhyeyam / evaM ca jJapAdiSu paJcasu cahadhAtuH capadhAtuH raddadhAturvA anyatamastRtIyaH, baladhAtuzcaturthaH, ciJdhAtuH paJcamaH, iti kRtvA jJapAdipaJcAnAM matatraye'pi paJcatvAt jJapAdipaJcakatvasya na virodhaH / 'raha tyAge' ityasyApi kathAdi - pAThaphalamAha kathAdestu ararahaditi / zradantatvena glopitvAnna dIrgha sanvattve na tu Nijantasya / tathA ca bhojanAvadveSTanAyA api pariveSaNazabdArthatvAdubhayatrApyamantatvenaiva mittvaM sidhyati / veSTane tu pariveSaNa ityanena zramantatvaprayuktamityasya 1 'parikalkane' iti kvAcitkaH pAThaH / 1 [ curAdi Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 52 | bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 365 1630 cayane / 2566.cisphurorNo / ( 6-1-54 ) traM vA syAt / 2570 artihIglIrIknUyIkSmAyyAtAM pugau / ( 7-3-36) eSa puk syANNau / caparyAta, cayayati / jiskaraNasAmarthyAdasya NijvikalpaH / cayate / praNicayati, pranicayati / 'nAnye mito'hetau' (ga sU 168 ) / zrahetau svArthe Nici jJapAdibhyo'nye mito na syuH tena zamAdInAmamantatvaprayukaM mikhaM na / iti bhAvaH / bala prANane / ca ityanuvRttyA mittvasyAnukarSaNAdvasvaM matvAha balayatIti / cisphurorNo / 'Adeva upadeza -' ityata zrAditi 'vibhASA lIyateH ' ityato vibhASeti cAnuvartate iti matvA zeSaM pUrayati yattvaM vA syAditi / ciJo Nici tvacA i iti sthite artihI / zrarti hI blI rI knUyI mAyI At eSa dvandvAt SaSThI / puk gau iti chedaH, tadAha - eSAM puk syANau iti / puki kakAra it, ukAra uccAraNArthaH kittvAdantAvayavaH / cAp i iti sthite cetyanuvartya mittvasyAnukarSaNena mittvAsve capi ityasmAttibAdau pariniSThitamAha capayatIti / yattvAbhAvapakSe vAda cayayatIti / caNici vRddhau zrAyAdeze mittvAdupadhAhasva iti bhAvaH / nanu ciJdhAtoriha JitkaraNaM vyartham, NyantAd Nicazcetyeva ubhayapadasiddheH / caurAdikasyAsya nityaM yantatvena cayati cayate iti kevalasyANyantasya zazazRGgAyamANatvAdityata Aha JitkaraNasAmarthyAditi / evaM ca NijabhAvapatte ubhayapadArthamiha JiHkaraNamarthavaditi bhAvaH / ' zeSe vibhASA'kakhAdau -' iti NatvavikalpaM matvAha praNicayati, pranicayati iti / 'nAnye mito'hetau ' iti curAdigaNasUtram / zrahetAviti cchedaH / ' hetumati ca' iti sUtreNa vihito Nic hetuzabdena vivakSitaH / sa na bhavatItyahetuH svArthaNic / tasminpare iti labhyate / kimapekSayA anye ityAkAGkSAyAM itaH prAk paThitajJapAdiciJantebhya iti labhyate, tadAha hetau svArthe NicItyAdinA / ahetAvityasya vyAkhyAnaM svArthe NicIti / teneti / jJapAdiciJantavyatiriklacurAdInAM mittvaniSedhenetyarthaH / zamAdInAmiti / zama niSedhe'pi 'yama ca pareiveSaNe' ityanena mittvaM sidhyatIti dik / cisphuro 'Adeca upadeze-' ityata zrAdityanuvartale 'vibhASA lIyateH' ityato vibhASAgrahaNaM ca ' tadAha tvaM vA syAditi / zrartihI / paratvAdantaraGgatvAcca zrAdau puk pazcAdguNaH / zrarpayati / hepayati / vlepayati / repayati / yalopaH / knopayati / camApayati / sthApayati / capayatIti / varNagrahaNe lakSaNa pratipadoklaparibhASA na pravartate / 'Ato'nupasarge' iti kabAdhanAya 'hvAvAmazca' ityArambhAditi bhAvaH / jJapA 1 / I Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 ] siddhAntakaumudI / [ curAdi 1 ghaTTa 1631 calane / musta 1632 saGghAte / khaTTa 1633 saMvaraNe / vaha 1634 phiTTa 1635 bi 1636 hiMsAyAm / pula 1637 saGghAte / pUrNa ityeke / puNa ityanye / puMsa 1638 abhivardhane / Taki 1636 bandhane / TaGkayati, TaGkati / dhUsa 1640 kAntikaraNe / dhUsayati / dantyAntaH / mUrdhanyAnta ityeke / tAlavyAntaH ityapare / kITa 1641 varNe / cUrNa 1642 saMkocane / pUja 1643 pUjAyAm / zrarka 1644 stavane / tapane ityeke / zu 1645 zrAlasye / zuThi 1646 zoSaNe / zuNThayati, zuNThati / juDa 1647 preraNe / gaja 1648 mArja 1646 zabdArthau / gAjayati / mArjayati / marca 1650 ca / mayati / ghR 1651 prasravaNe / ssrAvaNe ityeke / paci 1652 vistAravacane / paJcayati / paJcate iti vyaktArthasya zapi gatam / tija 1653 nizAne / tejayati / kRta 1654 saMzabdane / 2571 upadhAyAzca / ( 7 - 1 - 101 ) dhAtorupadhAbhUtasya Rta itsyAt / raparatvam / 'upadhAyAM ca ' ( sU 2265 ) iti dIrghaH / kIrtayati / 'urRt' ( sU 2567 ) acIkRtat acikIrtat / vardha 1655 chedanapUraNayoH / kutri " aAlocane zrama roge ityAdInAmagre curAdau paThiSyamANAnAmityarthaH / zramantatveti 'janIjRSvanasurajo'mantAzca' ityamantatvanimittakamityarthaH / kRta saMzadhdana / upadhAyAzca / 'Rta iddhAto:' ityanuvartate, tadAha dhAnorityAdinA catvi 'uRt' ityupadhAyA RttvapakSe Aha acIkRtaditi / upadhAyA ve kRt ityasya dvitve uradattve laghuparatayA sanvattvAdittva 'dIrgho laghoH' iti dIrgha iti bhAvaH / RttvAbhAvapakSe yaha acikIrtaditi / hRta itvaM raparatve 'upadhAyAM ca' iti dIrghe kIrta ityasya dvitve halAdizeSe abhyAsahakhe kutvamiti bhAvaH / laghuparakatvAbhAvena sanvadbhAvaviSayatvAbhAvAnnAbhyAsadIrghaH 1 dibhya iti / mukhyamate paJca jJapAdayaH / matAntare tu sapta / pUrNaityeke / pUNetyanye iti / IdRzeSu pAThazuddhirnirNetumazakyA / zrataeva kSIrasvAbhinoktam -- 'pAThe'rthe cAgamabhraMzAnmahatAmapi mohataH / na vidmaH kiM jahIno'ca kimupAdadmahe vayam' iti / pUla / pUrNAdiSu pAThe bhraMzaH / vajadhAtormArgasaMskAro'rtha uta saMskAra evetyarthaM bhraMzaH / AgamabhraMzAt zAstrabhraMzAt / cUrNa saMkocane / preraNe paThitasya punaH pATho'rthabhedakRtaH / marca ceti / kvaciddhAtupAThe'syAdRSTatve'pi nAyamaprAmANika iti mantavyam / 'midaco'ntyAtparaH' iti sUtre kaiyaTenAsyopanyastatvAt / ' marto marta marcayati dvayena' iti prayogadarzanAcca / upadhAyAzca / 'Rta iddhAto:' iti vartate, tadAha dhAtorupadhAyA iti / nanu 'Rta iddhAto:' iti pUtre ghAtorRta iti Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 52 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 367 1656 zrAcchAdane / kumbayati kubhi ityeke / lubi 1657 tubi 1658 zradarzane / ardane ityeke / hRpa 1656 vyaktAyAM vAci / lapa ityeke / cuTi 1660 chedane / ila 1661 preraNe / elayati / aililat / mrata 1662 mlecchane / mleccha 1663 avyaktAyAM vAci / brUsa 1664 barha 1665 hiMsAyAm / kecidiha garja garda zabde, gardha abhikAGkSAyAm iti paThanti / gurde 1666 pUrva niketane / jasi 1667 rakSaNe / mokSaNe iti kecit / jaMsayati, jaMsati / IDa 1668 stutau / jasu / 1666 hiMsAyAm / piDi 1670 saGghAte / ruSa 1671 roSe / ruTa ityeke / Tipa 1672 kSepe / STupa 1673 samucchra / ye / " zrI kuramAdAtmanepadinaH 'kusma nAmno vA' iti vacyate / tamabhivyApyetyarthaH / zrakartRgAmiphalArthamidam | cita 1674 sacetane / cetayate / zracIcitata / dazi 1675 daMzane / daMzayate / zradadaMzata | idivANijabhAve daMzati / zyAkusmIyamAtmanepadaM NicsaMniyogenaiveti vyAkhyAtAraH / nalope saJjisAhacaryAd bhvAdereva grahaNam / dasi 1676 darzanadaMzanayoH / daMsayate, daMsati / dasa ityapyeke / Dapa 1677 Dipa 1678 saMghAte / tatri 1676 kuTumbadhAraNe / tantrayate / cAndrA dhAtudvayamiti matvA kuTumbayate ityudAharanti matri 1680 guptaparibhASaNe / spa - AkusmAdityatra zrAGabhividhAviti matvAha tamabhivyApyeti / nanu 'Nicazca' iti siddhe AtmanepadavidhAnaM vyarthamityata Aha akartRgAmIti / nanu 'dazi daMzane' NijabhAve daMzati iti katham / zrAkusmIyatvena jibhAve'pi to durvA - ratvAdityata Aha AkusmIyamiti / 'daMzasaJjakha zapi' iti nalopamAzaGkayAha vaiyadhikaraNyena vyAkhyAne siddhamiSTamiti kimanena sUtreNeti cet / maivam / tathA hi sati RkArIyatItyatrApi itvaprasaGgAt / zrardana ityeka iti / atra vadanti - zradane lubibI bhvAda paThitau tayostatra pATho vRthA syAt / iditvAdeva lumbati tumbatItyAdirUpasiddheH / zradarzane tvarthe'rthabhedAd bhvAdipAThaH sArthaka ityardanArthatvaM caurAdikayorayuktamityasvarasAdeka ityuktamiti / mrakSa mlecchane / mrakSaNe'pyayam / tacca tailAdinA'bhyaJjanam / mrakSayati / zramamrakSat / gurda pUrva niketane / gurdayati / pUrvayati / kecittu pUrvaniketane iti paThitvA gurdadhAtuH pUrvanivAse vartate iti vyAcakSate / jasu hiMsAyAm / ktvAyAmiDDikalpArthamuditkaraNamiti tatsAmarthyAdasya NijanityaH / jAsayati / jasati / jasitvA / jastvA / jastvam | cita saMcetane / 1 saMcetanaM mUrcchAdyavasthAnivRttyuttarakAlikaM jJAnam / daMzatIti / iha 'daMzasaJja -' iti nalopamAzaGkayAha saJjisAhacaryAditi / spaza | spAzayate / 'atsmRdRtvara - ' Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 ] siddhaantkaumudii| [ curAdi. 1681 grahaNasaMzleSaNayoH / tarja 1682 bhassa 1683 trjne| basta 1684 gandha 1685 ardane / bastayate / gandhayate / viSka 1686 hiMsAyAm / hiSka ityeke| niSka 1687 primaanne| lala 1688 IpsAyAm / kUNa 1689 saMkoce / tUNa 1660 pUraNe / bhraNa 1661 zrAzAvizaGkayoH / zaTha 1662 zlAghAyAm / yakSa 1663 pUjAyAm / syama 1664 vitarke / gUra 1665 udyamane / zama 1666 lakSa 1697 pAlocane / 'nAnye mina:-' iti mittva. niSedhaH / kussa 1668 avakSepaNe / truTa 1666 chedne| kuTa ityeke / gala 1700 snavaNe / bhala 1701 AbhaeDane / kUTa 1702 aaprdaane| avasAdane ityeke / kuTa 1703 pratApane / vamcu 1704 pralambhane / vRSa 1705 shnibndhne| zanibandhanaM prajananasAmarthya, zanibandhazca / varSayate / mada 1706 tRptiyoge| mAdayate / divu 1707 parikUjane / gR 1708 vijJAne / gAra yate / vida 1706 cetanAkhyAnanivAseSu / vedyte|| nalope saJjIti / spaza grahaNeti / apaspazata / atsmRdRtvara-' iti abhyAsasya attvmittvaapvaadH| gUra udyamane / ayaM dIpadhaH / gUrayate / tudAdau tu 'gurI udyamane' iti hrasvopadhaH / divAdau tu 'dhUrI, rI hiMsAgatyoH' iti dIrghopadha eveti kecit / hrasvopadha ityanye / vidadhAtorarthabhede 'vekaraNabhedaM saMgRhNAti ityAdinA'bhyAsasya atvam / itvaapvaadH| apaspazat / tarja bharsa tarjane / tarjayate / bhadyate / 'tarjayanniva ketubhiH' iti prayogastu NijantAdasmA. dauvAdikAt tarjatervA hetumariNaci bodhyH| bhraNa / bhrUNayate / 'bhrUNo'bhake straiNagarbhe' itymrH| gUra udyamane / dIrghopadho'yam / gUrayate / hasvopadhastu divAdau tudAdau ceti manoramAyAM sthitam / yadyapi tudAdau gurI udyamane ti pAThAddhasvopadha eva tathApi divAdI dhUrI gUrI hiMsAgatyoriti pAThAnnAsti hasvoSadha iti navyAH / zama lkss| nanu 'nizAmaya tadutpattim' ityatra zAmaya ityetA zamu upazama ityasmAriNaci rUpaM ced amantatvAnmittve sati hrasvena bhAvyamityAz kaya kathamanena siddhamiti vadanti / AkusmIyatvAttali nizAmayasveti rUpasya sarvamatatvAditi cet / atrAhu:-svArthaNyantAdasmaddhetumariNaci nizAmayeti rUpam / na cArthAsaMgatiH / 'nivRttapreSaNAddhAtoH prAkRte'rthe Nijucyate' iti siddhaantaaditi| kutsa avakSepaNe / 'yUnazca kutsAyAm' iti nirdezAdA / kutsA / 'eyAsazrantha-' iti yuc / kutsanA / bhala / AbhaNDanaM niruupnnmityaahuH| vaJcu pralambhane / lyuTi vaJcanam / uditka. raNasya ktvAyAmiDDikalpArthatvAriNajanityaH / vaJcayati / vaJcati / vacitvA / vnycitvaa| Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 52] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [366 sattAyAM vidyate jJAne vetti vinte vicAraNe / vindate vindati prAptau zyanluknamzevidaM kramAt // mAna 1710 stambhe / mAnayate / yu 1711 jugupsAyAm / yAvayate / kusma 1712 nAmno vA (ga sU 166 ) / kusma iti dhAtuH kutsitasayane vartate / kusmayate / acukusmata / athavA kusma iti prAtipadikam / tato dhAsvarthe Nic / itpAkusmIyAH / carca 1713 adhyayane / bukka 1714 bhaSaNe / zabda 1715 upasargAdAviSkAre ca / cADASaNe / pratizabdati / pratizrutamAviSkaro. tItyarthaH / anupasargAzca prAviSkAre isyeva / zabdayati / kaNa 1716 nimIkhane sattAyAM vidyate ityAdizlokena / kusma nAno vA / gaNasUtram / kusmeti pRthakpadam avibhaktikam , tadAha kusma iti dhAturiti / kutsitasmayane vartate iti zeSapUraNaM vyAkhyAnAditi bhAvaH / kusmayate iti / zrAkusmIyatvAdakareMge'pi phale Atmanepadam / AkusmAdAtmanepadina ityatra aAGabhividhAvityAzrayaNAditi bhaavH| acukusmteti| ukArasya gurutayA abhyAsasya laghuparakatvAbhA. vAnna sanvattvamiti bhAvaH / nAno vetyaMzaM vyAcaSTe athveti| nAma prAtipadikam , tasmAdvA NijbhavatItyarthaH / tacca prAtipadika kusmazabdAtmakameva gRhyate prtyaasttyaa| tathA ca kusmeti dhAtoH kusmeti prAtipadikAdvA Nijiti phalitam / tatra dhAtoH NicaH svArthikatvamabhipretya prAtipadikAd Nici vizeSamAha tata iti / tasmAt prAtipadikAdityarthaH / dhAtvarthe iti / karotItyarthe zrAcaSTe ityarthe vetyarthaH / na ca 'tatkaroti tadAcaSTe' ityeva prAtipadikAt Nic siddha iti vAcyam, 'AkusmAdAsmanepadinaH' ityAtmanepadaniyamArthatvAt / ityaakusmiiyaaH| zabda upasargAditi / upasargAtparaH zabdadhAtuH aAviSkAre vartate ityarthaH / anupasargAzceti / anupasargAtparo'pi zabdadhAtuH NicaM labhate ityarthaH / AviSkAre ityasyaivAnuvRttyartha vaktvA / 'vaJcilucyutazca' iti seTaH ktvaH kittvavikalpanAt pAkSiko nalopaH / iDabhAve tu nityam / niSThAyAM tu vaktam / 'yasya vibhASA' itIsinaSedho nAno veti vAzabdaM vyAcaSTe atha veti / prAtipadikamiti / 'anyeSvapi dRzyate' iti sUtre anyabhyo'pIti vakSyamANatvAtkupUrvAtsmayaterDapratyaye Tilope 'kugati-' iti samAse ca niSpannamityarthaH / yadyapi kupUrvasya smiGo laDAdiSu kusmayate ityAdi siddha tathApi prakusmayate ityAdi na sidhyedupasargasya dhAtunA vyavadhAnAyogAt / kusmayAMcakre ityAdyarthamapi kusmeti pATho'rthavAn / ityaakusmiiyaaH| crc| sarvo'pi curAdiNic pAkSika iti pakSe / 'gurozca halaH' ityprtyyH| crcaa| kaNa nimI Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 ] siddhaantkaumudii| [ curAdikANayati / 'Nau caDyapadhAyA hasvaH' (sU 2314) 'kArayAdInAM vA' (vA 4613) iti vikalpyate / acIkaNat , acakANat / jabhi 1717 nAzane / jambhayati, jambhati / pUda 1718 kSaraNe / sUdayati / prasUSudat / jasu 1716 tADane / jAsayati, jasati / paza 1720 bandhane / pAzayati / zrama 1721 roge / pAmayati / 'nAnye mita-' iti niSedhaH / prama gatyAdau zapi gtH| tasmAddhetumaraNo 'na kamyavicamAm' iti nissedhH| zrAmayati / caTa 1722 sphuTa 1723 bhedane / vikAse zazapoH sphuTati sphoTate ityukram / ghaTa 1724 saGghAte / ghATayati / 'hantyarthAzca' ( ga sU 200) / navagaNyAmukkA api hantyAH svArthe NicaM labhante ityarthaH / divu 1725 mardane / uditvAddevatItyapi arja 1726 pratiyatne / ayamarthAntare'pi dravyamarjayati / ghuSir 1727 vizabdane / ghoSa. yati / 'ghuSiravizabdane' (sU 4063 ) iti sUtre 'avizabdane' iti niSedhA liGgAdanityo'sya Nic / ghoSati / iritvAdaGvA / adhuSat , aghoSIt / pRthguktiH| zabda AviSkAre cetyetAvatyevokne anupasargAdbhASagA'pi syAt , tadAha AviSkAre ityeveti / kANyAdInAmiti / idaM vArtika 'bhrAjabhAsabhASa-' iti sUtre bhASye paThitam / 'kANi rANi zrANi bhANi heThi lopayaH SaTkArayAdayaH' iti bhASyam / acIkaNaditi / hrasvatvapakSe laghuparatvAda yAsasya sanvattvamiti bhAvaH / zazaporiti / zavikaraNe zabvikaraNe cetyarthaH / hantyarthAzceti / gaNasUtramidam / hana hiMsAgatyoriti hanadhAtohiMsA gamanaM cArthaH / etadarthakAH ye dhAtavo bhvAdiSu navasu gaNeSu paThitAH te sarve'pi curAdau paThitAH pratyetavyA ityarthaH / tatazca tebhyaH svArthe Nijapi pakSe bhavatIti phalitam , tadAha nvgnnyaamityaadi| divu mardane / uditvAditi / uditkaraNam 'udito vA' iti ktvAyAmiD. vikalpArtham / yUtvA, devitvA / iDabhAve Un / iTi tu 'na tanA seT' iti kittvaniSedhAd guNa iti sthitiH / asya nityaNyantatve sati NicA vyavahitatvena tvA. yAmiDvikalpasya aprasakteruditkaraNaM vyartha sajjJApayati asya divudhAtoH Nijvi. kalpa itIti bhAvaH / ghuSir vizabdane / vizabdanaM zabdena svAbhiprAyAviSkaraNaM pratijJAnaM ca / bhvAdau tvayaM dhAturavizabdanArthakaH ptthitH| ghoSayatIti / zabdena lane / ekanetranimIlana evAyaM zabdaH svabhAvAt / kaannH| kANyAdInAmiti / ete hetumaeNyanteSu vkssynte| hantyarthAzca / tena ghAtayati hantItyetau samAnAyau~ / arj| pratiyano guNAdhAnam / arjayatIti / saMgRhNAtItyarthaH / ghuSir / avizabdanaM pratijJAnam / niSedhAlliGgAditi / ghuSiravizabdana iti sUtreNa avi Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 52 ] baalmnormaa-tttvbossiniishitaa| [401 eyantasya tu majUghuSat / bAGaH kranda 1728 sAtatye / bhauvAdikaH kandadhAturAjAnAyathai uktaH / sa evAsapUrvo picaM labhate sAtaraye / mAkrandayati / anye tu 'mAparvo ghuSiH kandasAtasye' ityAhuH / mAghoSayati / khasa 1726 shilpyoge| tasi 1730 bhUSa 1731 matakaraNe / avataMsayati, avataMsati / bhUSayati / arha 1732 pUjAyAm / jJA 1753 niyoge| prAjJApayati / bhaja 1714 zrANane / zRdhu 1736 prshne| prazazardhat , azIRdhat / yata 1036 svAbhiprAyamAviSkarotItyarthaH, pratijAnIte iti vA / liGgAditi / ieinaSedhaprakaraNe 'ghuSir avizabdane' iti sUtram / avizandanArthakAd ghuSadhAtoH niSThAyAmiena syAdityarthaH / yathA dhuSTA rajjuH / prasAritetyarthaH / avizabdane iti kim ? avaghuSitaM vAkyam / pratijJAtamityarthaH / atra vizabdanArthakatvAneeinaSedha iti sthitiH / tatra vizabdanArthakasya ghuSadhAtoH caurAdikatvena rAyantatvaniyamAriNacA vyavadhAnAttataH paNa niSThA nAstyeveti iginaSedhe vizabdanaparyudAso vyarthaH san caurAdikasyAsya vizabdanArthakasya ghuSaH gico vikalpaM gmyti| evaM ca avaghuSitaM vAkyamityatra caurAdikaghuServizabdanArthakasya neSThAyAm irinaSedho neti bhASye spaSTam / iritvAda veti / NijabhAvapaH iti zeSaH / nanu irittvAdeva gijvikalpe siddhe 'ghuSiravizabdane' iti ieinaSedhasUtre avizabdane iti paryudAsasya NijvikalpajJApakatvAzrayaNaklezo bhASye vyartha iti cet, na-bhata eva bhAjyAdirittvAbhAvavijJAnAt / evaM ca 'ghuSir vizandane' ityatra ghuSirityasya ikA nirdezamAzritya prathamAntatvamevAzrayaNIyam / iritvAdabveti mUlaM tu bhASyavirodhApekSyamevetyAstAM tAvat / prAGaH kranda sAtatya iti / bhAraH paraH kandadhAtuH aAhvAnasAtatye'rthe NicaM labhate ityrthH| yadvA pAra ityanantaraM ghuSirityanuvartate / RndasAtatye ityarthanirdezaH, tadAha anye viti / lasa zilpayoga iti / kauzale ityarthaH / tasi bhuusseti| atra tasiH prAyeNa avapUrvaH, tadAha avataMsayatIti / zAniyoga iti / AparvaH, tadAha prAkSApayatIti / zrAdantatvAt puk / ajijJapat / yata zabdane niSThAyA irinaSidhyate vizandanArthAdetasmAdanantarA niSThA nAstyeva NicA vyavadhAnAt / ato ghuSiravizandana iti bhauvAdikAdeva niSThAyA igniSedho bhavediti kiM vizabdanapratiSedhena * tatavAnenaiva vizabdamapratiSedhenAniyo'sya Nijiti jJApyate iti bhAvaH / iritkaraNAdapi NijvikalpaH sidhyatIti kecit / zilpayoga iti / kriyAkauzalaM zilpam / yata nikaaropskaaryoH| yatro vA preSo vA nikaarH| nikAropaskArayoriti pAThAntaram / kriyAnighaNTau 'yane preve nirAkAre Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402] siddhaantkaumudii| [curAdi nikAropaskArayoH / raka 1737 laga 1738 mAsvAdane / ragha isyeke / raga ityanye / ambu 1736 vishessnne| prazayati / udittvamiDvikalpArtham / ata eva vibhASito Nic / prazati / evaM zRdhujasuprabhRtIna mapi bodhyam / ligi 1740 citrIkaraNe / liGgayati, liGgati / muda 1741 sNsrge| modayati saktUnghRtena / sa 1742 dhAraNe / grahaNe ityeke / vAraNe ityanye / udhrasa 1743 umche / ukAro dhAsvavayava ityeke / netyanye / dhraasyti| dhrasati / udhrAsayati / muca 1744 pramocane modane ca / vasa 1745 snehacchedApaharaNeSu / cara 1746 saMzaye / pyu 1747 sahane / hasane cetyeke / cyAvayati / byusa ityeke / jyosayati / bhuvo'vakalkane 1748 / avakalkanaM mizrIkaraNamityeke / cintana mityanye / bhAvayati / kRpezca 1746 kalpayati / "prA svadaH sakarmakAt' (ga sU 201) svadimabhigyApya saMbhavatkarmabhya eva ca / prasa 1750 grahaNe / grAsayati phalam / puSa 1751 dhAraNe / poSayatyAbharaNam / dala 1752 vidAraNe / dAlayati / paTa 1753 puTa 1754 luTa 1755 tuji 1716 miji nikAreti / taalvyaantHsthaadiH| yatno vA praiSo vA nikAra / yAtayati / ayIyatat / aJcu vizeSaNa iti / vyAvartane ityarthaH / udittvamiti / 'udito vA' ityaNyantAt ktvaayaamiddviklpaarthmityrthH| NyantAttu NicA vyavadhAnAd iDvikalpasya na prasaktiriti bhAvaH / nanvasya nityaNyantatvAdaNyantatvam asiddhamityata zrAha ata eveti / cyu sahana iti / cyAvayati / acucravat / bhuvo'vakalkane iti / avakalkanavRttabhUdhAtorNic syAdityarthaH / kRpezceti / avakalkanavRtteH kRpeH Nic syAdityarthaH / kalpayatIti / 'kRpo ro laH' iti latvam / AsvadaH sakarmakAditi / zrAbhividhau, tadAha svadimabhivyApyeti / tatra 'pvada prAsvAdane' ityasya akarmakatvAdAha saMbhavatkarmabhya iti / ita prArabhya pAdape caapyupskRtii| nityo'yaM dhAnyadhanayoH pratidAne' ityuktam / zrasyArthaH--yannAdyartheSu caturSu yatadhAtuM prayuJjIta / nisaH parabhAge cetprayujyate tadA'yaM dhAnyadhanayoH pratidAne ca vartata iti / RNaM niryAtayati / pratidadAtItyarthaH / aJcu vishessnne| vizeSaNaM vyAvartanam / 'bhuvo'vklkne'| bhUdhAtoNic syAt / bhAvayatIti / mizrIkaroti cintayati vetyarthaH / kRpezca / kRpeNic syAdavakalkane / prAsvadaH / abhivyApyeti / AkusmAditi pUrvatra zrAdhRSAdAgarvAditi paratra ca zrADo'bhividhyarthatAyAH sarvasaMmatatvena tanmadhyapatite'trApi tathaiva vyAkhyAnamucitamiti bhAvaH / anye tvAparvakAtsvadaH sakarmakAriNajiti myAcakhyuH / zrAsvadIyeSu dhAtavaH sarve Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 52 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [403 1757 piji 1758 luji 1756 bhaji 1760 badhi 1761 trasi 1762 pisi 1763 kusi 1764 dazi 1065 kuzi 1766 ghaTa 1767 ghaTi 1768 bRhi 1766 barha 1770 valha 1771 gupa 1772 dhUpa 1773 viccha 1774 cIva 1775 putha 1776 loka 1777 loca 1778 pada 1776 kupa 1780 tarka 1781 vRtu 1782 vRdhu 1783 bhASArthAH / paattyti| poTayati / lottyti| tumjayati / tujati / evaM pareSAm / ghATayati / ghnnttyti| 2572 - nAglo. pizAsvRditAm / (7-4-2)NijyaglopinaH zAsteH RditAM copadhAyA hasvo na syAcapare Nau / bhalulokat / alulocat / vrtyti| vardhayati / uditvAd vartati / vardhati / ruTa 1784 baji 1785 praji 1786 dasi 1787 bhRzi 1788 ruzi 1786 zIka 1760 rusi 1761 naTa 1762 puTi 1763 ji 1764 ci 1765 raghi 1766 nadhi 1767 ahi 1718 rahi 1761 mahi 1800 ca / jaDi 1801 taDa 1802 nana 1803 ca / pUrI 1804 bhApyAyane / Idiva niSThAyAmipinaSedhAya / ata eva NijvA / / pUrayati, puurti| ruja 1805 hiMsAyAm / vada 1806 pAsvAdane / svAda ityeke / asivadat / dIrghasya tvaSopadezasvAd asivadat / ityaasvdiiyaaH| AsvadIyAH sakarmakAH / svdistvkrmkH| paTa puTeti / ekatriMzad dhaatvH| shraadyaastryssttaantaaH| zrAdyadvitIyau pvrgprthmaadii| caturthAdyA ekAdaza iditaH / trisipisI idupadhau / adupadhau ityeke / ssoddshsptdshaaviditau| alulokat alulocat ityatra upadhAhrasva prApte nAglopi / 'Nau caDyupadhAyAH-' ityanuvartate / NAvityAvartate / ekamaglopina ityatrAnveti / dvitIyaM tu niSedhe paranimittam , tadAha Nicyaglopina ityAdi / alulokaditi / RdittvAnAglopIti niSedhena upadhAhrasvAbhAve sati laghuparakatvAbhAvAnnAbhyAsadIrgha iti bhAvaH / udittvAditi / 'vRtu vRdhu' ityudittvam 'udito vA' ityaNyantAt tvAyAmiDvikalpArtham / NyantAttu NicA vyavadhAnAd neDvikalpaprasaktiH / ato Nijvikalpo vijJAyate iti bhAvaH / pUrI prApyAyane / ieinaSedhAyeti / aNyantAt ktavAyAmirinaSedhArthamIdittvam / NyantAttu NicA vyavadhAnAdaprasaktaH / ato Nijvikalpo vijJAyate ityarthaH / svadadhAtuH SopadezaH, tadAha asiSvadaditi / aadeshskaartvaatssH| abhyAsakarmakAH / ghATayatIti / ayaM curAdAveva saMghAte gataH, punaH pAThastu artha: bhedAt / svAda ityeke iti / bhasminmate pUrvatrApyAsvAdaH sakarmakAditi pAvyam / nanu dIrghapATho vyarthaH / hrasvapAThe'pyupadhAcyA svAdayatIti rUpANAM tulyatvAdata Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhaantkaumudii| [ curAdi'mA svAhA' (ga sU 202) ita Urca vibhASitaNico SadhAtumabhijyApya / yuja 1807 pRca 1808 saMyamane / yojayati, yojati / prayokSIt / parcayati, parcati / parcitA / aparcId / marca 1806 pUjAyAm / Saha 1810 marSaNe / sAhayati / sa evAyaM nAgaH sahati kalabhebhyaH paribhavam' / Ira 1811 pe| lI 1812 dravIkaraNe / lAyayati, bayati / khetA / vRjI 1813 varjane / varjayati, varjati / vRSa 1814 prAvaraNe / vArayati, varati, vrte| varitA, vriitaa| jR 1815 vabohAnau / jArayati, jarati / jaritA, jarItA / bri 1816 sekAkArasya saMyogaparakatvena gurutvAnnAbhyAsadIrghaH / dIrghasya viti / dIrghamadhyasya vityarthaH / aSopadezatvAditi / hrasvamadhyasyaiva svedaH SopadezeSu parigaNanAditi bhAvaH / ityaasvdiiyaaH| A dhRSAdveti / gaNasUtram / vibhASitaNica iti / vikalpitaNikAH pratyetavyA ityarthaH / zrAbhijyAptAviti matvAha dhRSadhAtumabhivyApyeti / NijabhAvapace Aha ayokSIditi / arca pUjAyAmiti / ayamanudAttediti zAkaTAyanaH / arcayate / arcte| asya bhvAdau pAThaH anArSa / anenaiva siddheH / naca parasmaipadArtha bhvAdAvarceH pATha iti vAcyam , bhvAdau tasyApyAtmanepadIyatAyAH zAkaTAyanasaMmatatvena mAdhavokteH / evamatratyAnAmAghRSIyANAM bhvAdau parasmaipadiSu pAThaH prAmAdika evetyAhuH / lI dravIkaraNe / lAyayatIti / 'lIlo:-' iti nuka tu na, lAsAhacaryAd hetumaNNAvevAsya pravRtteH / leteti / 'vibhASa! lIyateH' ityAttvaM tu na, tatra nAzyanvikaraNayoreva yakA nirdeza iti bhASyAt / vRJ prAvaraNe / varitA, varIteti / 'vRto vA' iti dIrghaH / zrAzIrliki biyAt / Atmanepade tu 'lisico:-' iti veT / vRSISTa, variSISTa / iDabhAvapakSe 'razca' iti kittvAna aAha dIrghasya tviti / 'saH svidisvadisahInAM ca' iti sUtreNa abhyAseNaH parasya sasya sakAro na tu Satvamiti vakSyamANatvAtsalante'pi sisvAdayiSatItyAdi rUpaM tulyamevetyabhipretyAha asisvadaditi / ityaasvdiiyaaH| AdhRSAdvA / vyAkhyAnAt, yogyatAbalAdvA Nijiti saMbadhyate / ayaudIditi / NijabhAvapakSe aniTko'yamiti bhAvaH / lI dravIkaraNe / linAtilIyatyoryakA nirdeza iti bhASya kArokatvAd 'vibhASA lIyateH' ityAtvamiha na pravartata iti dhvanayati / leteti / varIteti / 'vRto vA' iti vA dIrghaH / liGi vUryAt / Atmanepade tu vRSISTa / bariSISTa / "lisicorAtmanepadeSu' iti beT / 'na liDi' iti iTo dIghaniSedhaH / iDamAvapace 'uca' iti kittvAna guNaH / luri bhavArIt / avAriSTAm / Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 52 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 405 1 1 1 1 ca / jrAyayati, jrayati / jetA / rica 1817 viyojanasamparcanayoH / recayati, recati / reklA / ziSa 1818 asarvopayoge / zeSayati, zeSati / zeSTA / azisat / zrayaM vipUrvo'tizaye / tapa 1816 dAhe / tApayati tapati / taptA / tRpa 1820 tRptau / 'saMdIpane' ityeke / tarpayati tarpati / tarpitA / hRdI 1821 saMdIpane / chardayati, chardati / charditA / chardiSyati / 'se'sici - ' ( 2506 ) iti vikalpo na / sAhacaryAttatra raudhAdikasyaiva grahaNAt / cUpa chapa Dapa sandIpane isbeke / carpayati / charpayati / ibhI 1822 bhaye / darbhayati, darbhati / darbhitA / ibha 1823 saMdarbhe / ayaM tudAdAvIdit / zratha 1824 moDhaNe / hiMsAyAmityeke / mI 1825 gatau / mAyayati, mayati / metA / grantha 1826 bandhane / granthayati, pranthati / zIka 1827 zramarSaNe / cIka 1828 ca / zrarda 1826 hiMsAyAm / svaritet / zrarddhayati, ardati, ardate / hisi 1830 hiMsAyAm / hiMsayati, hiMsati / hinasti iti zrami gatam / bharha 1831 pUjAyAm / cAGaH Sad 1832 padyarthe / prAsAdayati, prasIdati / 'pAghrA-' ( sU 2360 ) iti sIdAdezaH / AsattA / zrasAtsIt / zundha 1833 zaucakarmaNi / zundhitA / azundhIt azundhiSTAm / chada 1834 apavAraNe / svaritet / juSa 1835 paritarkaNe / paritarkaNamUho hiMsA vA / paritarpaNe ityanye / paritarpaNaM paritRptikriyA / joSayati, joSati / prItisevanayorjuSata iti tudAdau / dhUJ 1836 kampane / NAvityadhikRtya 'dhUnprIJornugvaktavyaH' ( vA 4516 ) / dhUnayati, dhatrati, dhavate / kecittu 'dhUnprINo:-' iti paThitvA prINAtisAhacaryAd dhunAtereva nukamAhuH / dhAvayati / zrayaM svAdau krayAdau tudAdau ca svAdau hasvazva tathA ca 9 1 guNaH / 'na liGi' iti iTo na dIrghaH / zravRta / jri ceti / hasvAnto'yam / rica viyojana iti / aniDayam / tatazca NijabhAvapakSe neT, tadAha rekteti / ziSa sarveti / zrayamapyaniT, tadAha zeSTeti / azikSaditi / 'zala igupadhAt -' iti ksaH / zrayaM vipUrvo'tizayaH iti / vartate iti zeSaH / zrayamasmAdviziSTa ityatra adhika iti gamyate / tRpa tRptAviti / aniTsu zyanA nirdezAdayaM se, tadAha tarpiteti / hRdI saMdIpana iti / IdittvaM niSThAyA avaarissuH| 'sici ca parasmaipadeSu' iti dIrghaniSedhaH / zrAtmanepade tu / avariSTa / avarISTa / iDabhAve sico lopaH / zravRta / rica / NijabhAve ayamaniDityAha rekteti / prazikSaditi / 'zala igupadhAt -' iti ksaH / tRpa / zraniTsu zyanA nirdezAdayaM seDiti dhvanayati tarpiteti / hRdI / IditvAnniSThAyAmaniT / RvarNA Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 ] siddhaantkaumudii| [curAdikavirahasse 'dhUnoti campakavanAti dhunotyazokaM cUtaM dhunAti dhuvari sphuTitAtimukam / vAyurvidhanayati campakapuSpareNan yaskAnane dhavati candanamaJjarIzca // ' prIm 1837 tarpaNe / prINayati / 'dhUmINo:-' iti haradattoklapAThe tu prAyayati, prayati pryte| zrantha 1838 grantha 1836 sandarbha / prAplu 1840 lambhane / prApayati, bhApati / prAptA / Apat / svaritedayamityeke / bhApate / tanu 1841 zraddhopakaraNayoH / upasargAcca daireN| tAnayati vitAnayati tanati vitanati / cana zraddhopahananayoH ityeke / cAnAti canati / vada 1992 sandezavacane / vAdayati / svaritet / vadati, gadate / anudAttedikheke / vavadataH / vavaditha / vavade / vadyAs / vaca 1843 paribhASaNe ! vAca. yati, vacati / vaktA / pravAsIt / mAna 1844 pUjAyAm / mAnayati, mAnati / mAnitA / vicAraNe tu bhauvAdiko nisvsmntH| stambhe tu mAnayate / isyA. isIyAH / manyate iti divaado| manute iti tanAdau ca / bhU 1845 prAsA. vaatmnepddhii| bhAvayate, bhavate / nnicsNniyogenaivaatmnepdminyeke| bhavati / garha 1846 vinindane / mArga 1847 anveSaNe / kaThi 1848 shoke| utpUrvo'ya. muskaNThAyAm / kaNThate ityAtmanepadI gtH| mRjU 184. zaucAladhArayoH / mArjavati, mArjati / mArjitA, maatt| mRSa 1850 titikSAyAm / svarivet / marSayati, mati marSate / mRSyati, mRSyate iti vivAdau / secane zapi marSati / puSa 181prasahane / dharSayati, dharSati / ityaarpiiyaaH| mieinaSedhArtham / dhuvati sphuTiteti / zavikaraNasya rUpam / zasya chittvAd guNAbhAve uvaG / prI tarpaNe / prINayatIti / 'dhUzrI pro:-' iti vArtikAnnugiti bhAvaH / haradatteti / anena bhASyAsaMmatatvaM sUcitam / upsrgaaksseti| daiye tu upasargAdanupasargAzca parastanudhAturAdhRSIyo veditavya ityarthaH / zraddhopakaraNayostvanupasargAdeveti bhAvaH / vaca paribhASaNe / avAkSIditi / asyativakti-' iti lukA nirdezAda neti bhaavH| 'vacisvapi-' iti saMprasAraNam , ucyAt / ityaadhRssiiyaaH| nasya Natvam / kReNaH / kReNavAn / ikhati / dhuJ kampane ityarthaH / avAtIditi / 'asyativaki-' iti lukA nirdezAdara neti bhAvaH 'vacisvapi-' iti saMprasAraNam / ucyAt / dhRSa prasahane / kecittvAditamAhustanmate dhaSTo mukhyamate tu bhUSitaH / nanvatra 'niSThA zIG-' ityAdinA serinaSThAyAH kittvaniSedhAd guNena bhAvya Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 52 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA [ 407 athAdantAH / katha 1852 vAkyaprabandhe / alopasya sthAnivadbhAvAna vRddhiH / kathayati / aglopisvAca dIrghasanvadbhAvo / acakathat / vara 1853 IpsAyAm / varayati / vArayatIti gatam / 1824 saMkhyAne / gaNayati / 2573 I ca gaNaH / ( 7-4-67 ) gaNeramyAsasya ItsyAccaGpare Nau / cAdat / athAdantA iti / vakSyante iti zeSaH / ante akAro netsaMjJakaH, nApyucAraNArtha iti bhAvaH / tatra kathadhAtorNici zrato lope kathi ityasmAt tipi zapi guNe ayAdeza kathayatIti rUpaM vakSyati / tatra riNacamAzritya upadhAvRddhimAzaGkayAha alopasya sthAnivadbhAvAditi / 'acaH parasmin -' ityaneneti bhAvaH / atredamavadheyam / sthAnini sati zAstrIyaM yatkArya tadeva sthAnivadAdezo'nalvidhAvityatrAtidizyate / yattu sthAnini sati nimittavyAdhAtAnna bhavati tasyAbhAvasya azAstrIyatvAnnAtidezaH / anyathA nAyaka ityatra IkArasthAnikasya aikArasya zrAyAdezAnApatteH / IkAre sthAnini sati zrayabhAvasya dRSTatvena tasyApyaikAre pratidezaprasaGgAt / 'acaH parasmin -' ityatra tu sthAnini sati yat zAstrIyaM kAryaM prasajyate tasya, tadabhAvasya cAzAstrIyasyApyatideza iti bhASye spaSTam / zrato'tra thakArAdakAre sati prasaktasya upadhAvRddhayabhAvasya zAstrIyatve'pyatideza iti siddham / luGi caGi acakathat ityatra sanvatstvamAzaGkayAha aglopitvAditi / sanvattvatriSaye jAyamAno'bhyAsadIrghaH sanvattvaM nApekSata iti pRthaguktiH / evaM varAdau sarvatra jJeyam / gaNa saMkhyAne / ca illopasya sthAnivattvAt dIrghasanvadbhAvayorabhAve zrajagaNadityeva prApte Aha I ca gaNaH / ' sanballaghuni -' ityataH caGpare iti, 'atra lopaH -' ityataH abhyAsasyeti cAnuvartate, tadAha gaNerabhyAsasyeti / miti cet / atrAhuH -- prAditsAhacaryAdAdita eva tridhRSetyasya tatra prahaNAt / na ca Adito niSThAyA iD durlabha iti zaGkhayam / 'vibhASA bhAvAdikarmaNoH' iti tatsaMbhavAditi / ityASIyA yujAdayaH / athAdantA iti / vakSyamANeSu dhAtuSu antyAvayavo'kAro na tuccAraNArtha ityarthaH / sthAnivasvAnna vRddhiriti / 'macaH parasmin -' iti sUtreNetyarthaH / na ca sthAnini sati yatkAryaM tadeva sthAnivadityanenAtidizyate na tvAdezaprayuktaM vAryate / anyathA nAyakaH pAvaka ityAdi na sidhyediti vRddhiratra durvAreti vAcyam, 'acaH parasmin' ityatra sthAnivadityanuvartya zabdAdhikArapakSAzrayeNa bhAvAbhAvAvubhAvapyatidizyete iti siddhAntAt / sthAnini satyabhavantyA vRddherAdeze'pyabhAvAt / sthAnini sati yanna bhavati tadAdeze'pi na bhavatItyatra tu 'na padAnta-' iti sUtrasthayalopAdiprahRNameva liGgamiti dik / I gaNaH / Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 ] sikhAntakaumudI / [ curAdi 1 ajagavat, bhajIgaNada / zaTha 1812 va 1856 samyagava bhASaNe / paTha 1857 vaTha 1858 granthe / raha 1821 sthAge / ararahat / svana 12:60 gar3hI 1861 devazabde | stanayati / gadayati / ajagadat / pata 1862 gatau vA / vA pijantaH / vA anta ityeke / Adya patayati, patati / patacakAra / apatIt / dvitIye pAtayati apIpatat / paSa 1863 anupasargAt / gatAvityeva / papayati / svara 1864 zrAce / svarayati / raca 1865 pratiyane / racayati / katla 1866 gatau saMkhyAne ca / caha 1867 parikakSakane / parikalakanaM damma zAThyaM ca / maha 1868 pUjAyAm / mahayati / mahati iti zapi gatam / sAra 1866 kRpa 1870 zratha 1879 daurbasthe / sArayati / kRpayati / zradaya te / rupRha 1872 IpsAyAm / bhAma 1873 krodhe / zrababhAmat / sUca 1874 pazunya / sUcayati / aSopadezatvAca SaH / asusucada / kheTa 1875 makSaNe / tRtIyAnta ityeke / 1 nitya eva tadAha vA dAha zrAye pata 'atsmRdutvara -' iti pUrvasUtrAdadgrahaNaM cakArAdanukRSyate, tadAha nAdaditi / taarat devazabda iti / parjanyagarjane ityarthaH / stanakSa gadizceti dvandvaH / gadIti kA nirdezaH / gadetyakArAntAd iki allope gadIti nirdezaH / evaM ca prAkaraNikamadantatvaM na vyAhanyate / pata gatau veti / gatAvarthe patadhAtuH NicaM vA labhata ityarthaH, tadAha vA Nijanta iti / zrAvRSI- tvAbhAvAd vikalpavidhiH / yadvA vAzabdasya adantatva evAnvayaH / Nic adanta ityake iti / prathamapate tu zradantatvameva yatIti / allopasya sthAnivattvAna vRddhiH / patAMcakAreti / khijabhAve'pyadantatvAt 'kAsyanekAc -' ityAmiti bhAvaH / caDhi apapatt / aglopitvAnna dIrghasattve / dvitIye pAtavatIti / takArAdakArasya uccAraNArthatvAdupadhAvRddhiriti bhAvaH / apIpataditi / aglopitvAbhAvAddIrghasa vattve iti bhAvaH / kRpayatIti / zradantasya tvasya dhAtvantaratvAt 'kRpo ro la:' iti na bhavati / spRha IpsAyAm / zrAptumicchA ISyA / abhAmaditi / caDhi lopasya sthAnivattvAbhopadhAhasvaH / sUca paizunye / azepadezatvAditi / anekAcatvAditi bhAvaH / khela bhakSaye / tRtIyAnta iti / Tavarga tRtIyAnta ityarthaH / 'atsmRdutvara -' ityatra yo't sa cakAreNa samuccIyate / stana gadI / gadItyatra ikA nirdezAdato lopaH / zranekActdenAcopadezatvAtvatvaM na / tistanayiSati / 'stanihRSipuSi -' iti riSNuci 'prayAmantA-' ityayAdezaH / stanayitnurbalAikaH / pata rAtau bA / gaNasUtramidam / kRpayatIti / 'kRpo ye laH' iti na pravartate 1 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 52] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [106 khoTa ityanye / coTa 1876 kssepe| goma 1877 uplepne| majugomat / kumAra 1878 krIDAyAm / acukumArat / zIla 1876 upadhAraNe / upadhAraNamabhyAsaH / sAma 1880 sAntvaprayoge / prasasAmat / sAma sAntvane ityatItasya tu asISamat / vela 1881 kAlopadeze / vellayati / kAla iti pRthagdhAturityeke / kAlayati / parapUla 1882 lavanapavanayoH / vAta 1883 sukhsevnyoH| gatisukhasevaneSu ityeke / vAtayati / avavAtat / gaveSa 1884 mArgaNe / ajagaveSat / vAsa 1885 upasevAyAm / nivAsa 1886 mAcchAdane / bhAja 1887 pRthakarmaNi / sabhAja 1888 prItidarzanayoH / prItisevanayorityanye / sabhAjayati / Una 1886 parihANe / unayati / 'moH puyapija-' (sU 2577) sAma sAntvaprayoge / sAntvaprayogaH akaTubhASaNam / asasAmaditi / allopasya sthAnivattvAnopadhAhrasvaH / nanu sAma sAntvane iti kathAdeH prAk curAdau pATho vyarthaH anenaiva siddharityata Aha sAma sAntvana ityatItasya tu asISamaditi / pUrvapaThite sAmadhAtau makArAdakArasya uccAraNArthatayA upadhAhrasvaH dIrghasanvattve cetyarthaH / yadyapi sAma sAntvaprayoge ityeva prAk curAdau paThitam, tathApi sAntvanasya sAmaprayogAdananyatvAttathokkiriti bhAvaH / gaveSa mArgaNe / mArgaNam anveSaNam / caDhi allopasya sthAnivattvAnnopadhAhasvaH, tadAha ajagaveSaditi / nivAsa AcchAdane / aninivAsat / Una parihANe / parihANaM nyUnIbhAvaH / UnayatIti / NAvato lopa iti bhAvaH / nanu luGi cali Una i a t iti sthite Nilope 'caThi' ityajAdedvitIyasya nazabdasya dvitve ato lope aglopitvena sanvattvAbhAvAdabhyAse ittvadIrghayorabhAve pATo vRddhau aunanaditi rUpaM vakSyati / tadanupapanam, dvitvAtprAgeva paratvAdato lope kRte nizabdasya dvitve auninadityevamabhyAse ikArazravaNaprasanAt / na ca dvitve kArye ato lopasya "dvivacane'ci' iti niSedhaH zakuyaH, ajhopanimittasya Nico dvitvanimittatvAbhAvAd ityata Aha oH puyarAjItyAdi / 'oH puyarAjyapare' iti sUtre zroH payayorapara* tatra kRpU sAmarthya ityasya prahaNAt , kRpaprakRtikaNijantasya tu dhAtvantaratvAt / spRh| AptumicchA iipsaa| ababhAmaditi / allopasya sthAnivattvAd 'Nau caki-' ityupadhAhakho na / sUca / pizuno durjanastasya karma paizunyam / aSopadezatvAditi / anekActvAditi bhAvaH / sAma sAntvana ityatItasya tviti / ayaM tu dhAturitaH prAG mUlapustake na kutrApi dRSTaH puskhakAntareSu mRgyaH / kecittu sAma sAntvane ityasya kApyapaThitatve'pi SAntva sAmaprayoge iti prAkpaThitameva / tatra ca SAnta sAmeti Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 ] siddhAntakaumudI / [ curAdi iti sUtre payayoriti vaktavye vargapratyAhArajakAragraho liGgaM 'vizci zraca zrAdezo yorityeva vaktavye pu iti pavargasya yariNati pratyAhArasya jakArasya ca grahaNaM liGgamityanvayaH / kutra liGgamityata Aha ricItyAdi / dvitve karpe gijnimittakaH zraca dezo na syAdityatra liGgamiti pUrveNAnvayaH / tathAhi 'o punarAjyapare' iti sUtram / sani pare yadaGgaM tadavayavAbhyAsovarNasya ikAraH syAd yavaparakeSu pavargayarAjakAreSu parata iti tadarthaH / pUG pipAvayiSati, bhU vibhAvayeSati, yu yiyAvayiSati, rurirAvayiSati, lUJ lilAvayiSati, ju jijAvayiSati ityudAharaNAni / atra dvitvaM pratyanimitte Nici 'dvirvacane'ci' iti niSedhAt dvitvAt prAgeva paratvAd vRddhayAvAdezayoH kRtayoH abhyAsedhvAkArasya hrasve sati 'sanyataH' ityeva isvasiddheH pavargayara pratyAhArajakAra grahaNaM vyartham / pakArayakAragrahaNaM tu na vyartham / pipAvayiSati yiyAvayiSatItyatra uktarItyA 'sanyataH' iti itvari dvAvapi pipaviSate yiyaviSatItyatra pUGghAtoryudhAtozca zrarayantAt sani abhyAse isvArthaM tadAvazyakatvAt / tatra hi 'iko jhal' iti sanaH kittvAt 'zrUyukaH kiti' i te prAptamizinaSedhaM bAdhitvA 'smipUbrjjvazAM sani' iti 'sanIvantarddhabhrasjadambhutrisvayUrgubhara jJapisanAm' iti ca sUtrAbhyAmiTi kRte iDAdeH sano dvitvanimittatvena iTospi dvitvanimittatayA 'dvirvacane'ci' iti guNAvAdezayorniSedhe sati pU. yu ityanyordvitve abhyAse akArAbhAvena 'sanyataH' ityasyApravRtyA tatra itsvArtha payayorityAvazyakam / varga'pratyAhArajakAprahaNaM tu 'dvitve kArye gAvaca pradezo na' ityanAtha yo vyarthameva / dhAtudvayaM prayoge vartate / prayogazca sAntvaprayogaparaH / sa ca sAntvanamevetyevaM pranthakArAzayaM varNayitvA sthitasya gatiM samarthayante / gaveSa | mArgaNamantreSaNam / Una parihANe / zrasmAraNau cari dvitvAtparatvAdantaraGgatvAcca zrallopena 'ajAderdvitIyasya' iti NicA saha dvitve zraninAdityaniSTaM prasajyeta, kiM tu zrananadivaM rUpamiSTam / taca nazabdasya dvitvaM vinA na saMbhavati / na ca 'dvirvacane'ci' iti sUtreNa dvitve kartavye allopasya sthAnivadbhAvAniSedhAdvA nazabdasya dvitvaM sidhyatIti vAcyam, Nico dvitvanimittatvAbhAvAdata Aha zroH puyaNajItyAdi / saMpUrNasUtraM liGgamiti keSAM - cid bhramaM nivartayitumAha payayoriti / zrayaM bhAvaH -- 'smipuG* rujvazA sani', 'sanIvantardha-' iti sUtrAbhyAM pUjyautibhyAM parasya sana iDAgame kRte 'dvirvacane'ci' iti sthAnivadbhAvAdAdezaniSedhAdvA uvarNAntasyaiva dvitvamiti pupaviSate yuyaviSatItyaniSTaM prsjyet| tatazcAbhyAsovarNasyetvArtha payayorityapekSitam / zranyathA pipabiSate yiyaviSatIti na sidhyediti / vargapratyAhAreti / puyAjIti vargAdiprahaNa Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 52] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [411 na syAd dvisve kArye iti| yatra dviruktAvabhyAsottarakhaNDasyAtho'c prakriyAyAM tadAzrayaNe tu bibhAvayi pratItyAdiSu Nici lupne sati 'caGi' iti dvitve kArye pratyayalakSaNamAzritya Ni ce guNAvAdezayoH pratiSedhe sati uvarNAntAnAM dvitve abhyAse akArAbhAvena 'sanyataH' ityasyASavRttyA vargapratyAhArajakAragrahaNamarthavat / ataH dvitve kArya raNAvaca Adezo neti vijJAyata ityarthaH / nanu 'kRta saMzabdane' asmAd Nau 'upadhAyAzca' iti Rta itve raparatve ki ityasmAt luGi caDi Nilope dvitve halAdizeSe kasya cutve uttarakhaNDe ikArasya 'upadhAyAM ca' iti dIrgha acikIrtaditi ruupmissyte| tanna yujyate, dvitve kartavye NAvaca Adezasya niSiddhatayA ittvAtprAgeva kRt ityasya dvitve, uradattve, raparatve, halAdizetre, kasya cutve, uttarakhaNDe, Rta ittve, 2paratve, upadhAdIghe, acakIrtadityApatterityata Aha yatra dviruktAvityAdi / patra dhAtau caDi dvivacane kRte abhyAsottarakhaNDasya Adyo'c avarNo labhyate tatraiva dvetve kArye NAvaca Adezo netyayaM niSedha ityanvayaH / yadyapi dhAtoravayavasya ekAco dvitve kRte abhyAsottarakhaNDe dvitIyasyAco'bhAvAdAyo'jiti phalaM tu abIbhavat amAmavat arIravat alIlavat ajIjavat bibhAvayiSati mimAvariSati rirAvayiSati lilAvayiSatItyAdirUpasiddhiriti vAcyam / tad durupapAdam / Nici paratvAdantaraGgatvaccha vRkhyAdau kRte dvitve satyabhyAse uvarNasya durlabhavAdakArasya 'sanyataH' itItvena rUpa seddhezca / tato vargAdigrahaNaM vyartha sadukkArthe jJApakamiti bhaavH| jJApanaphalaM tu yatra 'oH puyarija-' ityasyAprAptistatra bodhyam / tadyathA-cukSAvayiSati / caki acukSarat / uDDarivAcarati uDavati / 'sarvaprAtipadikebhyaH-' ityAcAre kipa tadantAddhAtoyau~ sn / uDuDAvayiSati / cali pauDUDavat / tu iti sautro dhAtustato Nau san / tutAvayiSati / cahi atUtavat / nunAvaviSati / anUnavat / pusphArayiSati / apusphurat / 'cisphuroNa' iti vA prAtvam / apuspharadityAdiSvabhyAse ukArazravaNaM bhavati zApanAt, anyathA cikSAvayivatItyAdi prasajyeta / tadetatsakalamabhipretya bArtikakRtoklam 'oH puyajiSu vacanaM jJApakaM Nau sthAnivadbhAvasya' iti / sthAnivadvAbaH pratiSedhasyApyulakSaNam / aba Adezo na syAditi / pratiSedhapaco mukhya ityabhipretyedamuktam / pratiSedhaH sthAnivadrAvasyApyupalakSaNamiti bodhyam / nanvevaM kRta saMzabdana iti dhAtorNI caki irAdezAtprAgeva kRta ityasya dvitve uradatve ca acakIrtaditi syAna tu acikIrtadityata mAha yatra dvirukkAviti / prAyojiti / caGsahitasyottarakhaNDatvamabhyupetyedamuktam / anye tu pAdyagrahaNaM spaSTapratipattyartha dhAtoravayavasyekAco dvitve satyabhyAsottarakharaDe ajdyaasNbhvaadityaahuH| Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412] siddhaantkaumudii| [ curAdipariniSThite rUpe vA'varNo labhyate tatraivAyaM niSedhaH, jJApakasya sajAtIyApekSasvAt / tena acikIrtat iti siddham / prakRte tu nazagdasya dvitvam, tata uttaravyarthameva / tayApi spaSTArtha tadityAhuH / nanvabhyAsottarakhaNDA yAdyo'javarNo labhyate ityatra kimavaNoM dvitvapravRttivelAyAM vivakSita uta parini chete rUpe vivakSitaH ? nAdyaH, kSudhAtoNyantAt sani cukSAvayiSatItyatra nu ityasya dvitve kRte abhyAsottarakhaNDe prakriyAdazAyAmavarNAbhAvena vRddhayAvAdezayoniSedhApravRttyA dvitvAt prAgeva paratvAd vRddhayAvAdezayoH kSAva ityasya dvitve cikSAvayiSatItya patteH / na dvitIyaH, Una i at iti sthite sati na ityasya dvitve abhyAsottaH khaNDe allope satyavarNAbhAvena No allopasya niSedhApravRtyA dvitvAt prAgeva para vAdato lope sati ni ityasya dvitve zrauninadityApatterityata Aha prakriyAyAM pariniSThita rUpeveti / na tvamukatravetyAgraha iti bhAvaH / sajAtIye puyaejAm abhyAsttarakhaNDe avarNaparatvaniyamAditi bhAvaH / siddhamiti / prakriyAyAM pariniSTrite vauttara kharADe avarNAbhAvAdata ittvasya na niSedha iti bhAvaH evaM ca cudAvayiSati ityatra tu ityasya dvitve prakriyAdazAyAma yAsottarakhaNDe avarNAbhAve pariniSTite rUpe tatsattvAd Nau guNAvAdezayorbhavatyeva dvitve kArya niSedhaH / aunanAdeyatrApi No bhavatyevAllopasya niSedha ityAha prakRte viti / nanaTi yatreyarthaH / nazabdasyeti / allopAtprAgeva nazabdasya dvitvAzrayaNe prariyAdazA yAmuttarakhaNDe avarNalAbhAdallopasya niSedhe sati nazabdasyaiva dilaM na tu nizabdasyeti bhAvaH / aujaDhat aunanadityAdau pariniSThite avarNasyAlAbhAdAha prakriyA yAmiti / cukSAvayiSatItyAdau prakriyAyAmavarNo na labhyate ityAha pariniSTite rUpa veti / vAzabdo'nAsthAyAm / kacidavarNaparatvaM vivakSitaM na tu amukatrai tyAgraha iti bhAvaH / sajAtIyApekSatvAditi / puyarAjItyabhyAsottarakhaNDe avarNaparA bhavanti / atastathaiva jnyaapkmityrthH| ataeva bhASyakRtA pavaIderanyasminapi hali zravaNapare eva sthAnivatvamiti acikIrtadityAdau nAtimyAptiriti siddhAntiram / nanu 'oH puyaraji-' iti sUtre Nici iti nAsti, tathA ca Nicyaca Azo na syAdityartha kathamidaM jJApakaM bhavet / na ca sAmAnyato dvitve kArye aca zrAdezo na syAdityeva zApyatAmiti vAcyam , didavanIviSati ninavayiSatItyAdAvabhyAna uka ra zravaNa prasaprAditi cet / atrAhuH--yena nAvyavadhAnamityekena pratyayena dvitvanimitta pratyayasya byabadhAnamAzrIyate / tacca Nereva saMbhavatIti NijviSayakameva jJApakam , didavanayiSatI. yatra tu lyuTA kyacA vyavadhAnAdanekavyavadhAnamiti na tadviSayakaM jJa panamiti / asmi. Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 52 ] baalmnormaa-tsvbodhiniishitaa| [413 khaNDezopaH, maunana / mA bhavAnUnanat / vana 1890 zabde / bharadhvanat / tata iti / nazamdasya dvitvAnantaramuttarakhaNDe allopa iti bhAvaH / atra nazabdadvitvArthameva UnadhAtoradantatvaM sthitam / phalAntaraM sUcayannAha mA bhavAn Unanmate AcArakisantAddavanazabdAtsani dudavaniSatIti syAt , tacca neSyate, Nau sthAnivadbhAvasya jJApakamiti vArtikoktaH / sthAnivattvena pratiSedhena vA NAvevAbhyAse ukAreNa bhavitavyam / ato vArtikakAravacanAdeva No sthAnivaditi khIkartavyam / tathA ca na pUrvodAharaNeSu doSa iti dik / phalitamAha prakRte tviti / aunanaditi / 'nonayati dhvanayati-' iti caniSedhastviha na / tatra chandasItyanu. vRttyA 'mA tvAvato jaritaH kAmamUnayIH' ityAdivede eva taniSedhAt / yadyapi pari. niSThita evAvarNaparatvamityAzayena uvarNAdeza eva sthAnivatsyAmAnya iti vadatAM bopadevAdInA mate zrauninadityeva bhAvyam, avarNAdezasya sthAnivattve tu pariniSThitarUpe avarNaparatvAlAbhAttathApi acikIrtadityAdau sthAnivattvamAzaya uttarabhAge avarNAbhAvAditi bhASyakArokaparihAraparyAlocanayA uvarNAdeza eva sthAnivaditi niyamo nAstIyonanaditi rUpaM nirvAdhameva / kiM ca uvarNAdeza eveti niyame 'lopaH pibate. rIcAbhyAsasya' iti sUtra apIpyadityatra pibateo 'zAcchAsA-' ityAdinA yuki caDi upadhAlope tasya sthAnivattvAtpAyzandasya dvitvamiti vRttigrantho virudhyeta / api ca 'zuSkikA zuSkajaGghA ca kSAmimAnaujaDhattathA' iti vaiyAghrapadyavArtikasya aujaDhaditi prayogo'pi virudhyeta / etaddhi pUrvatrAsiddhamityasya prayojanakathanavArtikam / tadyathA-- zuSkikelyatra tu 'udIcAmAtaH-' itItvavikalpo na, 'zuSaH kaH' iti kasvasyAsiddhatvena yakapUrvatvAbhAvAt / zuSkaja tyatra katvasyAsiddhatvAdeva 'na kopadhAyAH' iti puMSadbhAvaniSedho na / kSAmimAnityatra tu 'mAdupadhAyA-' iti vatvaM na / 'cAyo maH' iti matvasyAsiddhatvAt / baheH vAntAriNaci caGi aujaDhadityatra DhatvasyAsiddhatvAgaNI kRtasya Tilopasya sthAnivattvAca htazabdasya dvitvaM 'kuhozcuH' 'abhyAse carca' / sanvaditvaM tu managlopIti pratiSedhAna bhavati / evaM kAzikAyAmapi 'pUrvatrAsiddham' iti sUtre bhaujaDhadityudAhatya UDhimAkhyadaujiDhadityetattu kimAntasya UDhizabdasya bhavatItyuktam, tadapi virudhyeta, uvarNAdeza eva sthAnivaditi niyame Nau kRtasya TilopasyAtra sthAnivattvAbhAvena itazabdasya tizabdasya vA dvitvAsaMbhavAt / evaM cAidhAtorNicyalope cali sthAnivattvAtkazabdasya dvitve pAcakaditi rUpameva sarvasaMmataM na tvAdhika diti bopadevokRmiti bodhyam / nanvacikIrtadityAdau sthAnivatvamAzayottarabhAga avarNAbhAvAditi vadanbhASyakAro na bopadevapranyasya pratikUlaH / uttarabhAge pariniSThita Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 ] siddhaantkaumudii| [curAdikUTa 1861 paritApe / paridAhe ityanye / saMketa 1862 grAma 1893 kuNa 1864 guNa 1865 cAmantraNe / cArakUTo'pi / kUTayati / saMketayati / grAmayati / kuNayati / guNayati / pAThAntaram-keta zrAvaNe nimantraNe ca / ketayati / niketayati / kuNa guNa cAmantraNe / cakArAsketeti / kUNa 1866 saMkocane iti| stena 1897 caurye / pratistenat / / ____aa garvAdAtmanepadinaH / pada 1818 gatau / pdyte| apapadata / gRha 1861 grahaNe / gRhayate / mRga 1600 anvessnne| mRgayate / mRgyati iti kaeDvAdiH / kuha 1901 vismApane / zUra 1602 vIra 1903 vikraanto| sthUla 1604 paribRMhaNe / sthUlayate / atusthUkhata / artha 1605 upayAmA. yAm / arthayate / prArtathata / satra 16.6 santAnakriyAyAm / asasatrata / naditi / aglopitvAnnopadhAhasva iti bhAvaH / pAThAntaramiti / keta zrAvaNe ityAdi jJeyamityarthaH / cakArAtketeti / samuccIyate iti zeSaH / saMkocane itIti / itizabdaH paatthaantrsmaaptau| stena caurye / 'anekAcyAnna Sopadazo'yamiti matvAha atistenditi| gRha grahaNe / Rdupadho'yam / gRhayate iti / allopasya sthAnivattvAnna guNa iti bhAvaH / luDi ajagRhata / aglopitvAnna sanvattvam / mRga anveSaNe / mRgayate iti / ihApyallopasya sthAnivattvAnna guNaH / 'mArga anveSaNe' ityAdhRSIyasya tu mArgayati mArgati iti ca gatam / artha upAyAcmAyAm / arthayate iti / artha i iti sthite ato lopaH / na tu 'aco Niti' iti vRddhiH, vRddherlopo balIyAniti nyAyAt / 'arthavedayoH-' ityApuktu na, tatra prAtipadikasya rUpe avarNaparatvamuvarNAdezasyaiva saMbhavati nAnyasyetyAzayenaiva bhASyakAreNa tathoktamiti vaktuM zakyatvAditi cet / maivam / tathA hi sati yatra 'oH puyagji-' ityasthAprAptistatrApyuvarNAdeza eva sthAnivad jJApakasya sajAtIyApekSatvAdityevameva bhASyakAro vadet , RjumArgeNa sidhyato'rthasya vakreNa sAdhanAyogAditi dik / saGketa / catvAro'tra dhAtavaH / paatthaantrmiti| saMkocana ityetatparyantam / anekActvenASopadezatvAtpatvaM neti dhvanayati atistenaditi / gRhayate iti / allopasya sthAnivattvAnna guNaH / luGi ajagRhat / aglopAna sanvadbhAvaH / mRgayate iti| / mArgayati mArgatIti tu mArga anveSaNa ityAdhRSIyasya / artha / arthayate iti / 'vRddhopo balIyAn' ityallopAna vRddhaH / bopadevastu vRddhau kRtAyAM puki cA'rthApayate iti rUpamAha tadrabhasAt / na ca 'arthavedasatyAnAm-' ityApuk syAdeveti vAcyam , Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 52 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 415 anekAvAca SopadezaH / sisatrayiSate / garva 1307 mAne / garvayate / zradantasvasAmarthyANijvikalpaH / dhAtoranta udAttaH, liTi Am ca phalam / evamagre'pi / ityAgarvIyAH / sUtra 1908 veSTane / sUtrayati / asusUtrat / mUtra 1606 pranavaNe / mUtrayati, mUtrati / rUkSa 1610 pAruSye / pAra 1611 tIra 1612 karmasamAptau / zrapapArat / zratitIrat / puTa 1313 saMsarge / puTayati / veka 1614 darzane ityeke / adidhekat / katra 1915 zaithilye / katrayati, katrati / karta ityapyeke / kartayati, kartati / 'prAtipadikAddhAtvarthe bahula miSThavacca' (ga sU 203 ) / grahaNAt / garva mAne / abhimAne ityarthaH / nanu kathAdAvasya pATho vyarthaH, adantatve phalAbhAvAt / na ca sanvattvanivRttaye aglopitvAya pradantatvamiti zaGkayam, laghuparakatvAbhAvAdeva tadaprasakteH / nApyallopasya sthAnivadbhAvAd upadhAvRddhinivRttyarthamadantatvamiti zaGkayam, gakArAdakArasyAnupadhAtvAdeva tadaprasakterityata Aha adantatvasAmarthyANijvikalpa iti / nanu garvate ityatra NijabhAve'pyadantatvaM niSphalamiti kathaM tasya vikalpajJASakatetyata Aha dhAtoranta udAtta iti / tena garvate ityatra vakArAdakAra udAttaH phalati / adantatvAbhAve tu gakArAdakAra udAttaH syAditi bhAvaH / liTyAm ceti / garvAMcakre ityatra 'kAsyanekAcaH-' ityAmpratyayo'pyadantatvasya phalamityarthaH / anyathA anekActvAbhAvAdAm na syAditi bhAvaH / evamagre'pIti / 'mUtra prasravaNe' ityAdAvityarthaH / ityAgavayAH / I sUtra veSTane / anekAtvAdaSopadezatvArthamasya adantatvamiti na tato'sya NijvikalpaH / katra zaithilye / karta ityapIti / zradantatvasAmarthyAdasya - tatra prAtipadikasya grahaNAt / zradantatvasAmarthyAditi / kathAdiSUpadhAvRddhi - dIrgha sanvadbhAvaviraheNa sArabhAmaprabhRtInAmupadhAhasvasya gRhamRgaprabhRtInAmupadhAguNasya ca vyAvartanenAdantatvaM sArthakam / iha tvadantatve prAguktaphalAbhAvAriNacaH pAkSikatvaM jJApayatIti bhAvaH / nanu dantatvasArthakatvAya vAllopa iti prAcoktamevAbhyupagamyatAmiti cet / atrAhuH - cintayateridittvaM sAmAnyApekSaM jJApakamiti mate iha adantatvasya phalaM spaSTameva / vizeSApekSaM jJApakamiti mate tu tatra tatra AkAra ikAra IkAra ukAra UkAra zvetyanubandhA yathA jJApakatayA svIkRtAH tathA adantatApi Nijvakalpameva jJApayatu, klRptenaiva gijvikalpena kRtArthatve zrapUrvasya lopabAdhasya kalpanAyA zranyAyyatvAt / evaM hi sati matadvaye'pyekarUpameva phalaM labhyata iti / asusUtraditi / Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhaantkaumudii| [curAdiprAtipadikAddhAtvarthe NisyAt , iSThe yathA prAtipadikasya pravadrAvarabhAvATilopa. vinmatublopayaNAdilopaprasthasphAcAdezabhasaMjJAstavaNNAvapi syuH / paTumAcaSTe jvikalpa iti matvAha kartayati, kartatIti / prAtipadikAddhAtvarthe bahulamiSThavazca / curAdigaNasUtramidam / iTavaditi saptamyantAtiH / tena bhuvamAcaTe bhAvayatItyatra 'iSThasya yiT ca' iti biDAgamo na bhavati, dAha iSThe yatheti / atra dhAtvarthe ityanena karaNam zrAkhyAnaM darzanaM vacanaM zrANamityAdi gRhyate / puMvaddhAvati / atizayena paTavI paTiSThe tyatra 'bhasyADhe-' iti puMvattvam / iDhiSTha ityatra 'ra Rto halAderla ghoH' iti rabhAvaH / atizayena sAdhuH sAdhiSTha ityatra TilopaH / prAtizayena sragvI srajiSTha ityatra 'vinmatoluka' iti vino luk / ati. zayena gomAn gaviSTha ityatra matupo luk / atizayena sthalaH sthaviSTha ityAdau anekAcvAna Satvam / prAtipadikAditi / yadi subantAni ca syAttadA srajayatItyAdau kutvaM syAditi bhAva iti kecit / tana, iSThavadbhAvena tve kutvasyAprasaktaH / atra bahulaM Nic syAt / sa ca Nic iSTavadbhavatItyanvayAtpare vAkyamapi bhavatItyAha paTumAcaSTa iti / dhAtvathe ityanena karaNAkhyAnAdiha ta iti bhAvaH / nanu bahUnyAcaSTe bhAvayatItyatra 'ilasya yiT ca' iti Nico'pi yiH syAt / atrAhuH-- Teriti sUtre 'NAviSThavatprAtipadikasya' iti vArtike prAtipadikA haNaM pratyayakAryANA matidezo mAbhUdityevamartham / tenAtra Nico yiena bhavati, tadabhA bhUbhAvenApi na bhavitavyaM saMniyogaziSTatvAt , kiMtu bahayatItyeva bhavitavyamiti matAntaram / etacca tatraiva sUtre kaiyaTe spaSTamiti / anye tvAhuH-iSTavaditi hi sA myantAdvatirNAvityupameye saptamIdarzanAttena iSThani pare pUrvasya yatkArya tadatidizyate na tviSThano'pIti / puMvadbhAveti / atizayena padavI paTiThetyatra 'bhasyADhe taddhite iti puMvadbhAvaH / RziSThaH draDhiSThaH ityatra ra Rto halAdeH-' iti rabhAvaH / sAliSTha ityAdau ttilopH| atizayena sragvI srajiSTha ityatra 'vinmatoluk' iti vino luk / atizayena gomAn gaviSTha ityAdau matupo luk / sthaviSTha ityAdau 'sthUladUra- ityAdinA yamAdilopaH / preSTha ityAdau 'priyasthira-' ityAdinA prasthAyAdezaH / tadvaraNAvapIti / puMvadbhAvasyodAharaNameNImAcaSTe etyti| Tilopenaiva saniyoga ziSTatvAnakAranivRttI siddhAyAM puMvadbhAvaprahaNaM daradamAcaSTe dAradayatItyAdisidhyarthamiti bodhyam / draDhayatItyAdI rabhAvaH / sragviNamAcaSTe srajayatItyatra vino luk / gomantamAcaSTe gavayatItyatra matupo luk / zrAvRttaparibhASayA vRddhiratra na bhavati / priyamAcaSTe prApayati / sthiramAcaSTe sthApayatItyAdau tu vRddhirbhavatyeva / 'dvayoH' iti nirdezena tasyAH paribhASAyAH FITHTHHHHETHALI Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 52 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [417 paTayati / parasvAd vRddhau satyAM TilopaH, apIpaTat / 'yo caki-' (s 2315) ityatra bhASye tu 'vRddherlopo balIyAn' iti sthitam , apapaTat / 'tatkaroti 'sthUladUrayuva-' ityAdinA yaNAdilopaH pUrvasya ca guNaH / atizayena priyaH zreSTha ityAdau 'priyasthira-' ityAdinA prasthAdyAdezaH / atizayena sragvI srajiSTha ityatra bhatvAna kutvam / ete iSche iva NAvapi parataH syurityrthH| paTayatIti / paTumAcaSTe ityAdyatheM Nic / iSThavattvAt 'TeH' iti Tilopa iti bhAvaH / nanu ukArasya Telope sati aglopitvAt sanvattvaM na syAdityata Aha paratvAd vRddhau satyAM Tilopa iti / 'aco jiNati' iti ukArasya vRddhau kRtAyAmaukArasya tterlopH| akRtAyAM tu vRddhau ukArasya tterlopH| tatazca 'zabdAntarasya prApnuvan vidhiranityaH' iti nyAyena TilopaH anityH| vRddhistu Tilope kRte sati naiva bhavatIti sApyanityA / evaM ca vRddhiTilopayorubhayormadhye paratvAd ukArasya vRddhiH aukAraH / tasyAvAdezAtprAgeva paratvAd vArNAdAGgasya balIyastvAca aukArasya Terlopa ityrthH| evaM ca anaglopitvAt sanvattvamiti matvAha apIpaTaditi / etaca 'muNDamizra-' iti satre bhASyakaiyaTayoH spaSTam / sthitamiti / tathA ca vRddheH prAgukArasya lope aglopitvAnna sanvattvamityarthaH / bhASye ubhayathA darzanAdrapadyamapi sAdhviti bodhyam / zabdenduzekhare tu 'vRddhaH lopo balIyAn iti 'Nau caDi-' iti sUtrabhASyameva pramANam , 'muNDamizra-' iti sUtrabhASyaM tvekadezyuktiriti prapazcitam / atra puMvadbhAvAanityatvajJApanAditi dik / paratvAd vRddhaaviti| lopaH zabdAntaraprAptyA'nityaH / vRddhirapyanityA / ubhayoranityayoH paratvAd vRddhiH / tasyAM kRtAyAmaukArasyAvAdezAtprAgeva paratvAdvArNAdAGgasya balIyastvAca lopa ityarthaH / evaM cAnaglopitvAddIrghasanvadbhAvI sta ityAha apIpaTaditi / iha Tilopasya sthAnivadbhAvena vyavadhAnAdIrghasanvadbhAvI neti na bhramitavyam / sthAnivattve'pyaGgasya NicparatvAnapAyAt / capare Nau yalladhviti pakSe'pi abhyAsasya AdiSTAdacaH pUrvatvena sthAnivattvameva nAstIti dIrghasanva. dbhAvau sta eva / kecittu capare Nau yalladhviti pakSe paTuzabdokArasya vRddhau kRtAyA NiparaM laghu durlabhamiti sanvadbhAvAprAptyA apapaTadityeva rUpam / prathamaM TilopaH pazcAd dvivacanamiti matvA abhyAsasya zrAdiSTAdacaH pUrvatvena sthAnivattvameva nAstIti manoramoktaM yat, tannAdartavyam / Nicyaca Adezo na syAd dvitve kartavye iti niSedhapakSasya mukhyatayA prAgurutvena prathamaM Tilopasya durupapAdatvAdityAhustanmandam / apIpaTadityatra dvitIyAparyantasya prathamAvayavasya dvitvamiti hi nirvivAdam / tathA ca dvitIyasyAco dvitvakaraNAtprathamaM TilopaH syAdeveti / vRddherlopa iti / kRtA Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 ] siddhaantkaumudii| [ curAdi. tadAcaSTe' (ga sU 204) / pUrvasyaiva prapaJcaH / karosyAcaSTe iti dhAtvarthamAtraM NijathaH / baDarthastvavivakSitaH / 'tenAtikAmati' (ga sU 205) / azvenAti. dikamudAhiyate / enImAcaSTe etayati, puMvadbhAvAd DIbnakArayonivRttiH / dRDhamAcaSTe draDhayati, 'ra RtaH-' iti rabhAvaH / sragviNamAcaSTe srajayati, vinmatoH-' iti vino luk / gomantamAcaSTe gavayati, matupo luk, aGgavRttapa rebhASayA na vRddhiH / sthUlamAcaSTe sthavayati ityAdiSu ynnaadilopH| priyamAcaSTe gapayati, sthiramAcaSTe sthApayati ityAdiSu prasthasphAdyAdezAH / atra vRddhirbhavatyeva, dvayoriti nirdezana aGgavRttaparibhASAyA anityatvAzrayaNAt / sragviNamAcaSTe jayati, subantAd vihitasya vino luki antarvartivibhaktyA padatvAt prAptaM kuta bhatvAnna bhavati / tatkaroti tadAcaSTe / idamapi curAdigaNasUtram / prAtipadikAdityanuvartate / tatkaroti tadAcaSTa iti cArtha prAtipadikAriNac syaadityrthH| prAcArakibiva pAtipadikAdevedam / nanu 'prAtipadikAddhAtvarthe-' ityeva siddhe kimartham damityata Aha pUrvasyaiva prapaJca iti / nanu karoti prAcaSTe iti va mAnanirdezAdakarodityAdyartheSu na syAdita Aha karotyAcaSTe ityAdi / laDartha ti / upalakSaNam / tena bhUte bhaviSyati dvitve bahutve ca pratyayo bhavatyeva / tenAnikAmati / idamapi gaNasUtram / 'prAtipadikAddhAtvarthe-' ityasyaiva prapaJcaH / vAcA pratikAmati vAcayati kRtaprAptimAtreNa lopo nityaH / vRddhistvanityA, Tilope sati sthAninaH pUrvatra kartavyAyAM lopasya sthAnivattvAt , svavidhau svasya sthAnivattvAbhAvAcca / asmistu pakSe 'muNDamizra-' iti sUtre halikalyoradantatvanipAtanasya vaiya' yameva / vRddheH prAk Tilope sati aglopitvasaMbhavAt / tathA cAdantatvanipAta sAmaDilopAtpUrva vRddhirevatyanaglopitvAdapIpaTadityeva rUpaM sAdhviti pratIyate / bhASyadvayaprAmANyAdrUpadvayamapi sAdhviti bahavaH / laDarthastviti / karotyA caSTe iti hi kartari vartamAne lddekvcnm| laDavivakSAyAM tu NyantAdbhAvakarmaNo; bhUtabhaviSyator3itvabahutvayozca pratyayo bhavatyeveti bhAvaH / yadyapyekatvAdisaMkhyA laDartho na bhavati, tathApi laDAdezatirtho'pIha laDarthatvena gRhIta iti jJeyam / tenAtikAmati / tRtIyAprakRtibhUtAtprAtipadikAriNac / tRtIyAntAriNajityanye / evaM tatkarotItyatrApi dvitIyAprakRtibhUtAd dvitIyAntAdvA Nic / na ca suvantAri gaci vAcaM karotyAcaSTe vAcA'tikAmati vA vAcayatItyatra kutvaM syAditi zaGkayam iSThavadbhAvena bhasaMjJayA padasaMjJAyA bAdhAt / yazakhinamAcaSTe yazasayati sragviNamAcaSTe sajayatItyAdau vino luki prAptasya padakAryasya bAdhArya bhasaMjJAtidezasyAvazyaka tvAm 'tatkaroti-' Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 52 ] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [416 krAmati azvayati / hastinAtikAmati hastayati / 'dhAturUpaM ca' (gasU 206) NiprakRtirdhAturUpaM pratipadyate / cazabdo'nukrasamuccayArthaH / tathA ca vArtikam - 'pAkhyAnAskRtastadAcaSTe kalluk prakRtipratyApattiH prakRtivadha kArakam (vA 1766) iti / kaMsavadhamAcaSTe kaMsaM ghAtayati / iha kaMsaM han i iti sthite, 2574 hnsto'ciraannloH| (7-3-32) hantestakAro'ntAdezaH syAcci. eNalvarje jiti Niti / nanvatrAGgasaMjJA dhAtusaMjJA ca kaMsaviziSTasya prAptA / ityatra kutvaM tu na zaGkAm , asubantAdeva prAtipadikAt pratyayotpatteH / dhAturUpaM ceti / idamapi gaNasUtraH / NicprakRtiriti pratipadyata iti cAdhyAhRtya vyAcaSTe NiprakRtirdhAturUpaM pratipadyata iti / nanu prAtipadikAd dhAtvarthe Nij bhavati NicaprakRtirdhAturUpaM ca pratipadyate iti pratIyamAnArthAzrayaNe bhuktamAcaSTe bhuktayatIti na syAt / bhuktazabdasya bhujadhAturAdezaH syAdityata Aha cazabdo'nukkasamuccayArtha iti / kimanuktaM samuccIyate ityata Aha tathA ca vArtikamiti / AkhyAnAt kRta ite / 'hetumati ca' iti sUtre idaM vArtikaM sthitam / AkhyAnaM vRttakathAprabandhaH tadvAcinaH kRdantAt kaMsavadhAdizabdAt tadAcaSTe ityarthe Nici kRte NicprakRtyavayavabhUtasya kRto luka, tasyaiva kRtoH yA prakRtiH hanAdidhAturUpA, tasyAH pratyApattiH-AdezAdivikAraparityAgena kharUpeNAvasthAnaM bhavatItyarthaH / prakRtivacca kArakam ityaMzastu mUla eva vyaakhyaasyte| kaMsavadhamAcaSTe kaMsaM ghAtaya. tItyudAharaNam / hananaM vadhaH, 'hanazca vadhaH' iti bhAve hanadhAtoH appratyayaH prakRteH vadhAdezazca / kaMsasya vadhaH kaMsavadhaH, tadanvAkhyAnaparavAkyasandarbho vivakSitaH / tamAcaSTe ityarthe Nic / appratyayasya kRto luk prakRtibhUtasya hanadhAtorvadhAdezasya ca nivRttiH| tathA ca phalita darzayati iha kaMsaM han i iti sthite iti / ' hnsto'ciraannlo| hana iti SaSThI / ta ityatra prakAra uccAraNArthaH, tadAha hantestakAra iti / antAdeza ityalo'ntyaparibhASayA siddham / aiti Niti ityAdinirdezAnuguNatvAcca subantAriNajiti pakSa eva jyaayaanityaahuH| NicprakRtiriti / vadhazabdo NiprakRtiridAnIM tu kullukyavaziSTa bhAga eva prakRtirityarthaH / AkhyAnAtkRta iti / yadyapi vadhazabdaH kRdantaH, sa AkhyAnaM na bhavati, tathApyAkhyAnavAcI kRdantazca kaMsavadhazabdo bhavatyeva, kRgrahaNe gatikArakapUrvasyApi grahaNAt / kallugiti / 'hanazca vadhaH' iti vihitasya appratyayasya luk / prakR. tipratyApattiriti / vikAraparityAgena kharUpeNAvasthitirityarthaH, tadetatsakalamami. pretyAha kaMsaM han I iti sthite iti / kaMsaviziSTasyeti / tasmAdeva Nico Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 ] siddhaantkaumudii| [curAdi. tatazcAdvitvayordoSaH / kiM ca kusvatatve na syAtAm , dhAtoH svarUpagrahaNe tatpratyaye kAryavijJAnAt / satyam, prakRtivaJca iti cakAge bhinnakramaH-kArakaM ca, cArakAryam / hetumariNacaH prakRterhanyAdehetumaraNo yAdRzaM kArakaM dhAtAvana. ceti / 'aco riNati' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / tathA 2 hano nakArasya tatve 'ho hantaH-' iti kutvena hasya ghakAre ghAtIti eyantaM phalitam / tato laTi ghAtayati iti rUpaM sthitam / kRto luki samAsanivRttau subluko'pi nivRttau kaMsamiti ca sthitam / 'AkhyAnAt kRtaH-' iti vArtikasthaM prakRtivacca kAra kamityaMzaM zaGkottaratvena yojayiSyan zaGkAmavatArayati nanviti / kaMsaviziSTasyeti / kaMsavadhazabdasyaivetyarthaH / tasmAdeva Nico vidhAnAditi bhAvaH / nanu kaMsavadhazabdasya aGgatve kA hAnirityata Aha tatazceti / kaMsavadhazabdasyAGgatvAd advitvayorviSaye doSaH syAt / kaMsazabdAtpUrvamaDAgamaH syAt / kaMsa ityasya dvivacanaM nyAt / iSyate tu kaMsamajIghatat ityevaM hanadhAtorevobhayamityarthaH / kiM ceti / kaMsaM ghAtayatIti kutvatatve na syAtAmityarthaH / kuta ityata Aha ghAtoriti / dhAtorhana ityAditattatvarUpeNa prahaNe sati tatpratyaye-dhAtovihitapratyaye kAryavijJAnamiti paribhASayetyarthaH / tena vAnamityatra 'hanasto'caraNaloH' iti tatvaM na bhavatIti 'hanasto cirANaloH' iti sUtre bhASye spaSTam / tathA ca prakRte kaMsaM ghAtayatItyatra 'ho hanteH-' iti kutvaM hanasto'cieNaloH' iti tatvaM ca na syAtAm , atra NicaH prAtipadikAdvihitatvena dhAtorvihitatvAbhAvAdityarthaH / atra pratyayalakSaNena kRdantatayA kRtprakRtyarthasya karmatvena kaMsasyeti SaSThI syAdityapyAkSepo bodhyaH, tatparihArasyApi vakSyamANatvAt / tAmimAM zaGkAmardhAnIkAreNa pariharati satyamiti / kaMsavadhazabdasyaiva GgatvamityAdyaGgIkriyate, doSApAdanaM. tu nAmIkriyata ityarthaH / prakRtivaJcetIti / AkhyAnAt kRtaH-' iti vArtike prakRtivacceti cakAro minnakramaH, prakRtivadityanantarapaThitaH cakAraH kArakamityasmAdUrdhva nivezanIya iti bhAvaH / tadevAbhinIya darzati kArakaM ceti / cakAro'yamanukkasaMgrahArya ityAha cAtkAryamiti / samuccI pata iti zeSaH / tathA ca kArakaM kArya ca prakRtivaditi phalitam / atra prakRtizabdena hetumariNacaH prakRtividhAnAditi bhAvaH / doSa iti / kazabdAtpUrvamaDAgamaH kaMsa ityasya dvivacanaM syAdityarthaH / kiceti / evaM ca kasamajIghataditISTaM na sidhye deti bhAvaH / tatpra. tyaye dhAtorvihitapratyaye / tena vAnamityatra 'hanasta-' iti tatvaM na bhavatIti jJeyam / ukadoSAnpariharati satyamiti / prakRtivaceti cakAra 'nukkasaMgrahArtha ityAha cAtkAryamiti / yadyapyanyatarAtidezenApyadvivacane sidhyataH, tathApi dhAtAvananta Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 52 ] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [421 ntarbhUtaM dvitIyAntaM yAdRzaM ca kArya kusvatasvAdi tadihApItyarthaH / kaMsamajIvatat / 'kartRkaraNAddhAtvarthe' (ga sU 207) kartuApArArtha yaskaraNaM na tu cakSurAdimAtra. vivakSitA, vyAkhyAnAt / prakRtAviva prakRtivat / saptamyantAdvatiH, tadAha prakRtehanyAderhetumarANAviti / prayujyamAne satIti zeSaH / kArakamityasya vivaraNaM dvitIyAntamiti / dvitIyAtRtIyAdikArakavibhakyantamityarthaH / hanti kaMsa kRSNaH taM prerayatItyarthe kaMsaM ghAtayati, kaMsamajIghatadityAdau hetumaeNyante prayujyamAne yad dvitI. yAdikArakavibhaktyantaM yacca kArya kutvatatvAdvitvAdi tatsarvam 'AkhyAnAt kRtaH-' ityasyodAharaNe kaMsavadhamAcaSTe kaMsaM ghAtayati, kaMsavadhamAcaSTa kaMsamajIghatadityAdAvapi bhavatIti phalitam / tatra kArakamityanena kaMsAt SaSThI nirastA, udAhRtahetumaeNyanta. sthale kRdyogAbhAvena karmaNi dvitIyAyA eva sattvAt / kAryamityanena tu kutvatatve kaMsasya advitvanirAsazceti bodhyam / zrAkhyAnazabdazca kathaMcid vRttAnuvAdaparaH, na tu bhAratA. diprasiddhakaMsavadhAdikathAparaH / tena rAjAgamanamAcaSTe rAjAnamAgamayatItyAdi sidhyati / dvitIyAntamityatra dvitIyAgrahaNamupalakSaNam / tena puSyayogamAcaSTe puSyeNa yojayatIti sidhyatIti bhASye spaSTam / kartRkaraNAddhAtvarthe / idamapi gaNasUtram / prAtipadikAddhAtvarthe ityasyaiva prapaJcaH / kartuH karaNaM kartRkaraNam, na tu kartA ca karaNaM ca iti dvandvaH, vyAkhyAnAt , tadAha kartuApArArthamiti / abhimataphalotpAdanArthamityarthaH / sAdha. katamamiti yAvat / nanvevaM sati kAraNAddhAtvarthe ityeva siddha kartRprahaNaM vyarthamityata Aha bhUtadvitIyAntAdilAbhAya kArakAtidezaH / kAryAtidezastu kutvatatvAdilAbhAyeti vivekaH / iha bhAratabhAgavatAdiprasiddha kaMsavadhAyupAkhyAne eva Nijiti nAgrahaH, kiM tuupaakhyaanmaatre| tena rAjAgamanamAcaSTe rAjAnamAgamayatItyAdi sidhyati / iha kRtprakRtau rAjJaH kartRtve'pi game tumarANau 'gatibuddhi-' ityanena tasya karmatvamiti dvitI. yAntameva rUpAtidezabalAtsvIkriyate / devadattapAkamAcaSTe devadattena pAcayatItyatra tu devadattasya kartRtvAnapAyAttRtIyaiva bhavati / rukmiNIharaNamAcaSTe ityAdau 'hRkoranyatarasyAm' iti vikalpAd rukmiNI rukmiNyA vA hArayatIti pryogH| kartRkaraNAditi / kartRprahaNAbhAve cakSuSA pazyati cakSayatItyAdAveva syAna tu karibhiravaba. nAti avkrytiityaadau| loke indriyANAmeva karaNatvena suprasiddhatvAt , atastatsaMprahArtha kartRgrahaNamiti manoramAyAM sthitam / navyAstu-sAdhakatamatvena vivakSitaM yat tatkaraNazabdena gRhyate, na tu lokaprasiddhakaraNameva / anyathA 'kartRkaraNayostRtIyA' ityAdAvapi lokaprasiddhakaraNagrahaNaprasaktayA bANena hata ityAdi rUpaM na sidhyet / tathA ca kartRgrahaNaM vinApyavakarayatIti rUpasiddhau na kiMcidbAdhakamiti vyAkhyAya kartR Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 ] siddhaantkaumudii| [ curAdimityarthaH / asinA hanti asayati / vakka 1116 darzane / citra 1617 citrIkaraNe / AlekhyakaraNa ityarthaH / kadAciddarzane / citra ityayamadbhutadarzane NicaM labhate / citrayati / aMsa 1618 samAghAte / vaTa 1616 vibhaajne| baja 1920 prakAzane / vaTi baji ityeke / vaeTayati / jaJjayati / adanteSu pAThabalAvadantasve vRddhirityanye / vaeTApayati / lApayati / zAkaTAyanastu kathAdInAM sarveSAM pukamAha / tanmate kathApayati gaNApayati ityaadi| mizra 1921 samparke / saMgrAma 1622 yuddhe / ayamanudAttet, prakAraprazleSAt / prasasamAmata / stoma 1623 zlAghAyAm / atustImat / chida 1924 karNa bhedne| na tu caturAdimAtramiti / kartRprahaNaM vihAya karaNAdityevoktau cakSurAdIndriyameva suprasiddhatvAt karaNAditi zabdena gamyeta / ataH kartRprahaNa metyAhuH / vastutastu 'sAdhakatamaM karaNam' iti zAstraprasiddhakaraNasya grahaNaucityAt kartRgahaNaM spssttaarthmev| kecittu kartRkaraNAditi dvandvamAzritya devadattena vAcayati devadatta yatIti karturudAjahuH / kadAciddarzane iti / citretyanuvartata, tadAha citra ityayamiti / kadAciddazene ityasya vivaraNam- adbhutadarzane iti / citra citrIkara NakadAciddarzanayorityeva suvacam / vaTi laTi ityeke iti / nanu kathAdAva-nayoH pATho vyarthaH / iditoranayoH TakArajakArAntayoradantatvasyAprasakkeH phalAmAvAccetyata Aha ada. nteSviti / adanteSu pAThabalAd vaNTa lajeti kadAcidadantatvamapyanayorvijJAyate / adantatvasya ca phalAbhAvAdato lopaM bAdhitvA 'aco riNati' iti vRddhau 'atihI-' iti pugityarthaH, phalitamAha vaNTApayatIti / zAkaTAyanastviti / RSivizeSo'yam / saMgrAma yuddhe / gaNasUtramidam / yuddhavAci saMgrAmeti prAtipadikaM karotyarthe NicaM labhata ityrthH| nanu 'prAtipadikAddhatvartha-' ityeva siddha kimarthamidamityata Aha anudAttediti / etadAtmanepadArthamiti bhAvaH / nanu saMgrAmazabdasya prAtipadikasya prakArAntatvAt kathamanudAttatvamityata Aha akAraprazle. SAditi / saMprAmazabdAdanudAttAnunAsikaM pararUpeNa prazliSya nirdezAditi bhAvaH / asasaMgrAmateti / luGi cachi saMgrAmazabdasya Nyantasya prAGgatvAt tataH prAgaDiti karaNAdityatra samAhAradvandvaM matvA devadattena pAcayati devadattayatItyudAjahaH / kadA. ciddarzane / citrakaraNakadAciddarzanayoriti suvacam / adanteSu pAThabalAditi / adantasya phalAntarAbhAvAdatolopaM bAdhitvA vRddhirityarthaH / saMgrAma / saMgrAmeti yuddhavAci prAtipAdikaM karotyarthe NicaM lbhte| anudAttediti / etacca 'bhRzAdibhyo bhuvi-' iti sUtre kaiyaTenoktam / akAraprazleSAditi / tena prazliSTa Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 52 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 423 karaNabhedana ityanye / karNa iti dhAtvantaramityanye / andha 1625 dRSTyapaghAte / upasaMhAra ityanye / zrAndadhat / daNDa 1626 daNDanipAtane / aGka 1627 pade lakSaNe ca / AAncakat / aGga 1628 ca / zrAJjagat / sukha 1626 duHkha 1630 tatkriyAyAm / rasa 1631 AsvAdanakhehanayoH / vyaya 1632 vittasamutsarge / zravavyayat / rUpa 1633 rUpakriyAyAm / rUpasya darzanaM karaNaM vA rUpakriyA / cheda 1634 dvaidhIkaraNe / acicchedat / chada 1635 apavAraNe ityeke / chadayati / lAbha 1636 preraNe / vraNa 1937 gAtravicUrNane / varNa 1638 varNakriyAvistAraguNavacaneSu / varNakriyA varNakaraNam / suvarNaM varNayati / kathAM varNayati / vistRNAtItyarthaH / hariM varNayati / svautItyarthaH / ' bahulametanidarzanam (ga sU 208 ) / pradantadhAtunidarzanamityarthaH / bAhulakAdanye'pi bodhyAH / tadyathA - - parNa 1636 haritabhAve | apaparNat / viSka 1940 darzane / kSipa 1641 preraNe / vasa 1942 nivAse / tustha 1643 AvaraNe / evamAndolayati / preGkholayati / viDambayati / zravadhIrayati ityAdi / zranye tu dazagaNIpATho bahulam ityAhuH / tenApaThitA zrapi sautralaukikavaidikA bodhyAH / apare 1 1 1 bhAvaH / etacca bhRzAdisUtre kaiTe spaSTam / aglopitvAnnopadhAhakhaH / sukha duHkha tatkriyAyAm / sukhAnukUle duHkhAnukUle ca vyApAre ityarthaH / sukha duHkheti prAtipadikAbhyAM tatkarotItyarthe Nic syAditi yAvat / 'prAtipadikAddhAtvarthe-' ityeva zrabhyAM NijityAhuH / bahulametannidarzanam / gaNasUtramidam / eteSAM kathAdInAm adantAnAM nidarzanaM pATha ityarthaH, tadAha adanteti / bahulagrahaNasya phalamAha bAhulakAditi / apaparNaditi / aglopitvAnna sanvattvamiti bhAvaH / kSipa preraNe / kSipayati / aglopasya sthAnivattvAnna guNaH / evamagre'pi / vasa nivAse / vasayati / zradantatvAnnopadhAvRddhiH / zrAndolayatItyAdau pradantatvena glopitvAnnopadhAhakhaH / tadevaM bahulametannidarzanam ityasya kathAdyadantaviSayatvamuktvA matAntaramAha anye tviti / bhvAdi:, zradAdiH, juhotyAdiH, divAdiH, svAdiH, tudAdiH, rudhAdiH, tanAdiH kaSAdiH, curAdiriti dazagaNI, tadbahirbhUtA zrapi sautrAH juprabhRtayaH, laukikAH preGkholAdayaH, vaidikAH 'tadrakSAMsi rAtribhirasumnan' ityAdau syetsaMjJA prakRtyakArasya tu iSThavaditi TilopaH / tathA ca zraglopAdakhasaMgrAmatetyatra nopadhAhakhaH / sukha duHkha / tacchabdena sukhaduHkhe prAtipadikArthI parAmRzyete / 'prAtipadikAddhAtvartha-' ityeva siddhe anayoH pAThaH sopasargAtpratyayArtha ityeke / sukhaduHkhAbhyAM tatkriyAyAmeva Nic syAnna tvAcaSTa ityasminnarthe ityetadarthaH pATha ityanye / Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 ] siddhAntakaumudI / [ curAdi tu navagaNIpATho bahulam ityAhuH / tenApaThitebhyo'pi kvaci svArthe Nic / 'rAmo rAjya macIkarat' iti yathetyAhuH / curAdibhya eva bahulaM vijityartha ityanye / sarve pakSAH prAcAM granthe sthitAH / 'NiGaGgAvirasane' (ga sU 206 ) / zraGgavAcinaH prAtipadikAnnirasane'rthe NiG syAt / hastau nirasyati hastayate / pAdayate / 'zvetAzvAzvataragAloDitAhnarakANAmazvatareta kalopazca' (ga sU 210 ) | zvetAzvAdInAM caturNAmazvAdayo lupyante, NiD ca dhAtvarthe / / zvetAzvamAca, tenAtikrAmati vA, zvetayate / azvataramAcaSTe zrazvayate / gAloDitaM vAcAM vimarzaH, taskaroti gAlo - yate / zrArayate / kecittu NicamevAnuvartayanti / tanmate parasmaipadamapi / 'pucchAdiSudhAvarthe ityeva siddham' (ga sU 211 ) / NijantAdeva bahulavacanAdAtmanepadamastu / mAstu 'pucchabhANDa -' ( sU 2676 ) iti NiGgavidhiH / siddhazabdo pranthAnte maGgalArthaH / 1 1 iti tiGante curAdiprakaraNam / subhAdayazca saMgRhItA bhavantItyarthaH / matAntaramAha apare tviti / curAdibhinnA udAhRtA ye nava gaNAH tebhyo'pi kvacit svArthe Nic bahulagrahaNAdasmAllabhyata ityarthaH / matAntaramAha curAdibhya eveti / vastutastu bhUtAdisUtre pAThena dhAtusaMjJeti bhASyapratIkamupAdAya sa pATho nopalakSaNArthaH, kiMtu ivattApratipAdanArtha iti kaiyaTa Aha / evaM ca bahulametannidarzanam iti gaNasUtramanArSamiti zabdenduzekhare sthitam / GiGgAnnirasane iti / gaNasUtram / spaSTam / GittvAnnityamAtmanepadam / zvetAzvAzvatara gAloDitAhara kANAmazvatareta kalopazca / idamapi gaNasUtram / zvetAzvAdInAmiti / zvetAzva azvatara gAlaMDita zrahvaraka eSAmityarthaH / zrazvAdaya iti / zvetAzvazabde zrazvazabdaH, avatarazabde tarazabdaH, gAloDitazabde itazabdaH, zrahvarakazabde kazabdazca lupyante ityarthaH / NiG ceti / cakAralabhyamidam / dhAtvarthe iti / 'prAtipadikAddhAtvarthe ityatastadanuvartate / nirasana iti nivRttamiti bhAvaH / vimarza iti / vivecanamityarthaH / kecittviti / zvetAzvetyAdisUtre NicamevAnuvartayanti na tu NiGamityarthaH / NicNiGoH phalabhedaM darzayati tanmate iti / pucchAdiSu dhAtvarthe ityeva siddhamiti / dhAtupAThaM racayiturbhImasenasya vAkyamidamityAhuH 'prAtipadikAddhAtvarthe-' iti Nici siddhe 'pucchabhANDacIvarANNiG' iti na kartavyamityarthaH / nanu nityAtmanepadArtha 'puccha pucchAdiSviti / bhImasenasya vAkyam / granthAnta iti / bhU sattAyAmityAdidhAtupAThasyAnta ityarthaH / iti tattvabodhinyAM curAdiprakaraNam / Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 52 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [ 425 atha tiGante NicprakaraNam // 53 // 2575 tatprayojako hetuzca / (1-4-55) kartuH prayojako hetusaMjJaH kartRsaMjJazca syAt / 2576 hetumati ca / (3-1-26) prayojakanyApAre bhANDa-' iti NividhirAvazyaka ityata Aha NijantAdeva bahulavacanAditi / 'bahumetannidarzanam' iti bahulagrahaNAdityarthaH / nanu pucchAdiSu dhAtvartha ityeva Nijityeva siddhe siddhazabdo vyartha ityata Aha siddhazabda iti / dhAtupAThAtmaka. pranyasamAptau siddhazabdaprayogo maGgalArtha ityarthaH / paspazAhnikabhASye 'hi siddhe zabdArthasaMbandhe' iti vArtikapranthasyAdimavArtikavyAkhyAvasare siddhazabdopAdAnaM maGgalArthamityuktam / 'maGgalAdIni maGgalamadhyAni maGgalAntAni ca zAstrANi prathante' iti bhUvAdisUtrasthabhASyAd pranthAnte'pi maGgalasya kartavyatAsiddhiH / iti zrIvAsudevadIkSitaviduSA viracitAyAM siddhAntakaumudIvyAkhyAyAM bAlamanoramAkhyAyAM curAdinirUpaNaM samAptam / atha 'hetumati ca' iti Nijvidhi vakSyan hetusaMjJAmAha tatprayojako hetuzca / 'khatantraH kartA' iti pUrvasUtropAta: kartA tacchabdena praamRshyte| tasya kartuH prayojakaH, pravartayitA tatprayojakaH, tadAha kartuH prayojako hetusaMza iti / cakAraH pUrvasUtropAttAM kartRsaMjJAM samuccinoti, tadAha kartRsaMkSazceti / devadattaH pacati, taM prerayati yajJadatta ityatra devadattasyaiva pAkAnukUlavyApArAtmakapacadhAtvarthAzrayatvarUpakartRtvasattvAt prayojakasya tadabhAvAdiha krtRsNjnyaavidhiH| prayojakasya prayojyakA anyathAsiddhatvAddhetutvAprAptau hetusNjnyaavidhiH| hetumati c| 'satyApapAza-' ityato Nijityanuvartate / hetuH prayojaka AdhAratayA asyAstIti hetumAn-prayojakaniSThaH preSaNAdivyApAraH, tasmin vAcye Nic syAdityarthaH / 'dhAtorekAco halAde-' ityato dhAtorityanuvartate, tadAha prayojakavyApAra iti / preSaNAdAvityAdizabdena adhyeSaNAnumatyupadezAnAM grahaNam / tatra bhRtyAdenikRSTasya pravartanA preSaNam AjJe tatprayojako hetuzca / tacchabdena 'khatantraH kartA' iti pUrvasUtropAttaH kartA parAmRzyate / tasya kartuH prayojakaH prerakaH, tadyApArAnukUlavyApAravAnityarthaH / cakAra ekasaMjJAdhikArabAdhanArthastadAha hetusaMhaH kartRsaMsazceti / hetusaMjJAyAH prayojanaM 'bhIsmyohetubhaye' 'bhiyo hetubhaye Suk' ityAdI prayojakasya hetutvena vyavahAraH / kartRsaMjJAyAstu 'laH karmaNi ca bhAve ca-' iti sUtreNa prayojake vAcye lakArAdayaH / hetumati ca / khaniSThAdhAratAnirUpitAdheyatAsaMbandhena heturyatrAsti sa hetumAnacyApAraH, tasminvAcye NijityAhuH / prayojakanyApAra iti / prayo. Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 ] siddhaantkaumudii| [Nica. preSaNAdau vAcye dhAtoNisyAt / bhavantaM prerayati bhArayati / 'Nicazca' (sU 2564) iti kartRge phale prAramanepadam / bhAvayate / bhAnayAMbabhUva / 2577 tyarthaH / samAnasyAdhikasya ca sakhyAcAryAdeH pravartanA adhyaSaNA / anumatiH rAjAdeH sNmtiH| jvaritasya kaSAyapAne hitAvabodhanena pravartagA upadezaH / hananAdItyA palAyamAnasya nirodhAcaraNamapi pryojkvyaapaarH| prayojakaniSThapravartanAyAM Nijiti phalitam / ete tu vizeSAH prakaraNAdinA anagamyante / kulAlo ghaTaM karotItyatra tu na Nic prayojyaprayojakobhayasamabhivyAhAra e| tatpravRtterityanyatra vistrH| bhavantamiti / devadatto yajvA bhvti| taM prerayati yAjaka ityAdyarthe bhUdhAtvarthasya bhavanasya mukhyakartA yajvA, tasya yajvabhavane prAtayitA yAjakAdiH prayojakaH, tanniSThAyAM preraNAyAM bhUdhAtoNic vRddhayAvAdezau, vIti Nijantam / tasmAdbhavamAnukUlavyApArArthakAd laTi bhAvayatIti rUpam / bhavantaM prerayatIti phalito'rthaH / bhAvayAMbabhUveti / kartRgAminyapi kriyAphale bhUdhAtoranAtmanepadijakazvetanAcetanasAdhAraNyena vivakSitaH / sa ca kvacitsiddhaH kvacikalarUpaH / devadattaH pAcayati gamayatItyAdau siddhH| bhikSA vAsayati saMgrAmo vAsaya tItyAdau tu phlruupH| preSaNAdAviti / bhRtyAdenikRSTasya pravartanA pressnnaa| prAjJetyarthaH / zrAdizabdenAdhyeSaNAnumatyAdInAmupAdAnam / samAnasyAdhikasya vA RtvigAcAryAdeH pravartanA adhyeSaNam, prArthanetyarthaH / anumatistu rAjAdeH saMmatiH, / vinA yAgAdikriyA na niSpadyata ityanumatimAtreNa rAjAdiH prayojakaH / anumatyAdItyAdizabdenAtropadezAnugrahayorupAdAnam / jvaritaH kaSAyaM pibedityupadezamAtreNa vaidyAdiH prayo. jakaH // yastu kenaciddhantumiSTaM palAyamAnaM niruNaddhi so'pi hantura tugrAhakatvena prayo. jakaH / sarve'pyete vizeSAH kathaM NicpratyayagamyA iti cet / atrAhuH-sarvAnugataM pravartanAsAmAnyaM Nico'rthaH, vizeSAstvarthaprakaraNAdigamyA iti / nanvevaM Nico loDAdInAM ca paryAyatA syAttatazva idAnIM pRcchatu bhavAniti vakavye pracchayatIti Nijapi prayujyateti cet / maivam / kartuH prayojako hi hetuH preSaviSayo yaH saMbodhyo devadattAdiH sa tu nAdyApi praznakartRtvenAvadhAritaH / tathA ca prayojyapravRttyupahitA yA prayojakaniSThapravRttiH sA NijarthastadanupahitA prayojakapravRttistu loDa ye ityubhayo daH / ukta ca--'dravyamAtrasya tu preSe pRcchAderloD vidhiiyte| sakriyasya prayogastu yadA sa viSayo NicaH' iti / asyArthaH-kartRtvenAnavadhAritasya devadattAdestu praiSe praccha jJIpsAyAmityAderloD bhavati / prayojyapravRttyupahitapravRttyAzrayasya prayuktistu yadA sA Nico viSaya iti / ki ca prayoktRniSThA prayuktirloDarthaH, prayoktraprayoktRkartRkA Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 53] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA [427 proH puyarAjyapare / (7-4-80) sani pare yadaGgaM tadavayavAbhyAsokArastvaM syAspavargayaejakArezvavarNapareSu parataH / pravIbhavat / apIpavat / mU / amIma. vat / ayIyavat / bharIravat / malIlavat / ajIjavat / 2578 sravatizRNotidravatipravatiplavaticyavatInAM vA / (7-4-81) eSAmanyA. sokArasya ivaM vA syAtsanyavarNapare dhAsvakSare pare / asisnavat , asusravat / tvAd anuprayujyamAnAdapi nAtmanepadamiti bhAvaH / proH puyaN / u ityasya aoriti sssstthii| puyarija iti chedaH / puzca yaNa ca ja ceti samAhAradvandvAtsaptamI / zraH paro yasmAditi bahuvrIhiH / 'sanyataH' ityasmAtsanItyanuvartate / aGgasyetyadhikRtam / 'atra lopaH-' ityasmAdabhyAsasyeti, 'bhRzAmit' ityasmAdiditi cAnuvartate, tadAha sani pare ityAdinA / abIbhavaditi / bhUi at iti sthite dvitve kArthe Nau aca zrAdezasya niSedhAd vRddhayAvAdezAbhyAM prAgeva bhU ityasya dvitve uttarakhaNDasya vRddhayAvAdezayoH kRtayorupadhAhate abhyAse akArAbhAvena 'sanyataH' ityasyApravRttyA sanvattvAdanena ittve dIrgha iti bhAvaH / apIpavaditi / pUdhAto rUpam / mUGityasmAddhAtoramImavaditi rUpamityarthaH / ayIyavaditi / yudhAto rUpam / prarIravaditi / rudhAto rUpam / alIlavaditi / lUJdhAto rUpam / ajIjavaditi / juH sautro dhAtuH jucakamyetyatra nirdiSTaH / nanu bhU bhU iti dvitvottaraM vRddhayAvAdezayoH kRtayoH upadhAhrakhe tasya sthAnivattvena laghuparatvAbhAvAt sanvattvAprasaktyA kathamihAbhyAsovarNasya ittvamiti ced na, zrArambhasAmarthyAdeva sthAnivattvApravRttarityalam / sravatizpRNoti / apara ityanuvartate, na tu puyarija iti, tu NijathaH / paca devadattetyatra hi vakkaiva prerakaH / pAcayatItyAdau vaktRbhibhaH, pAcayAmItyAdau tu vakteti dik / zroH puyaNaji / puyaNjIti samAhAradvandvAtsaptamyekavacanam / apara iti bahuvrIhiH / 'atra lopo'bhyAsasya' ityataH abhyaassyetynuvrtte| 'mRSAmit' ityata igrahaNaM 'sanyataH' ityataH sanIti ca / asyeti tu adhikriyata eva, tadetadabhipretyAha sani pare yadaGgamityAdi / apare kim , bubhUSati / pavargayaNjIti kim , UrgunaviSati / abIbhavadityAdi / bhU sattAyAm / pUG pavane / mUG bndhne| yu mizraNAdau / ru shbde| lUJ chedane / ju gtii| sautro'yaM dhAtuH 'jucaMkramya-' ityatra nirdiSTaH / nanu bhU bhU iti dvitvottaraM vRSyAvAdezau bhavatastataH kRtasya 'Nau caGi-' iti hakhasya sthAnivadbhAvena laghuparatvAbhAvAtsanvadbhAvApravRttyA'bIbhavadityAdAvabhyAsovarNasyetvaM durlabhamiti cet / atrAhuHprArambhasAmarthyAdeva na sthAnivattvamiti / nvtishRnnoti| apara ityanuvartate Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428] siddhaantkaumudii| [Nic'nA'glopi-' (sU 2572) iti hsvnissedhH| azazAsat / aduDhaukat / pracIcakAsat / matAntare acacakAsat / aglopi iti sundhAtuprakaraNe udAhariSyate / eyantAriNaci pUrvavipratiSedhAdapavAdatvAdvA vRddhi bAdhitvA NilopaH / pavargajakArayorasaMbhavAt sravatyAdau yaNaH sattve'pyavyabhicArat , tadAha avarNapare dhAtvakSara iti / akSarazabdo varNaparaH / asisravat , asusravaditi / dvihalvyavadhAnena laghuparakatvAbhAvAna sanvattvamiti bhAvaH / azizravat , azuzravat / adidravat , adudavat / apipravat , apupravat / apiplavat, apulavat / acicyavat , acucyavat / atha zAsudhAtorazazAsadityatrAha nAglopIti / aDuDhaukaditi / DhokR gatAvityasya RdittvAditi bhaavH| acIcakAsaditi / cakAsa dIptau / RdittvAnopadhAhrakhaH / capare Nau yadaGgaM tasya yo'bhyAso laghupara iti pakSe sanvattvam abhyAsadIrghazceti bhAvaH / matAntare tviti / aGgaM yatra dvirucyate iti mate caG. pare Nau yallaghu tatparo yo'Ggasya abhyAsa iti mate cetyarthaH / aglopItIti / aglopina upadhAhakhaniSedhe mA bhavAnUnanaditi udAhRtam / atitirAyadityAdyudAharaNAntaraM subdhAtunirUpaNe vakSyate ityarthaH / nanu 'cura steye' ityasmAtsvArthe Nici upadhAguNe cori iti rUpam / tasmAddhetumaNNau prathamasya Ne pe sati cori ityeva hetumaeNyantam / tasmAllaTi tipi zapi guNe ayAdeze cora tItyeva rUpamiSyate / tabhopapadyate, hetumaraNau pare prathamasya gerlopaM bAdhitvA paratvAd vRddhau AyAdeze corAy i ityasma'laTi corAyayatItyApatterityata Aha NyantAriNacIti / eyantAriNaci vRddhiM bAdhitvA Nilopa ityanvayaH / kuta ityata Aha pUrvaviprati dhAditi / 'eyallopAviyaGyaNaguNavRddhidIrghabhyaH pUrvavipratiSedhena' iti vArtikeneti bhAvaH / apavAdatvAdveti / 'kamu kAntau' iti dhAtau dvidhA prapaJcitatvAditi bhAvaH / na tu puyaNjIti, pavargajakArayorasaMbhavAdyaNaH saMbhave'pyavyabhicArAttadAha avarNapare dhAtvakSare iti / akSarazabdo'tra varNaparaH / avarNapare kim, zuzrUSati / zRNo. tyAdekhdAharaNaM tu azizravat , azuzravat / adidravat, aduivat / apipravat , apupravat / acicyavat , acucyavat / aDuDhaukaditi / DhokR gatau / capare Nau yadarza tasya yo'bhyAso laghupara iti pakSAzrayeNAha acIcakAsaditi / matAntara iti / 'aGgaM yatra dvirucyate' iti mate caGapare Nau yallaghu tatparo yo'nasthAbhyAsa iti mate cetyarthaH / subdhAtuprakaraNa iti / atitirAyat / asasadhrAyat / aviviSvadAyat / adidevadAyat / ityAdyudAhariSyata ityarthaH / vRddhiM bAdhitveti / 'eyallopAviya-' ityAdivacanAriNalopAzapratyAkhyAnapakSe'pavAda Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 53 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 426 corayati / 'Nau caGi -' ( sU 2314 ) iti hrasvaH / 'dIrgho laghoH ' ( sU 2318 ) / na cAglopisvAd dvayorapyasambhavaH, NyAkRtinirdezAt / acUcurat / 2576 Nau ca saMzcaGo / ( 6-1-31 ) sampare caGpare ca Nau zvayateH saMprasAraNaM vA syAt / 'saMprasAraNaM tadAzrayaM ca kArya balavat' ( pa 123 ) iti vacanAtsaMprasAraNaM pUrvarUpam / azuzavat / zralaghutvAnna dIrghaH / azizvayat / adha NyantANNau prathamasya gerlope cori ityasmAlluGi caGi cor i t iti sthita prakriyAM darzayati Nau caGIti hrasva iti / tato hetumaNNerlope car ityasya dvitve sanvadbhAvaviSayatvAdAha dIrgho laghoriti / tathA ca acUcuraditi siddham / nanu upadhAhanvaH abhyAsadIrghazceti dvayamapi caGpare Nau vihitam / tadubhayamapyatra pratyayalakSaNamAzritya prathamaNicamAdAya na saMbhavati, tasya dvitIyaNicA vyavahitatvena caGparakatvAbhAvAt / nApi dvitIyaNicamAdAya tadubhayasaMbhavaH, dvitIyaNicprakRteH prathamaNyantasya NilopamAdAya aglopitvAdityAzaGkaya pariharati na ceti / aglopitvAd dvayorapi upadhAhakhAbhyAsadIrghayorasaMbhavo na zaGkapa ityarthaH / kuta ityata Aha NyAkRtinirdezAditi / caGpare NAvityatra NAvityasya caGparakaNittvajAtyAzrayaikAnekaNijvyaktiparakatvaM vivakSitam / tathA ca Nidvayasya caDhparakatvAbhAve'pi Nitvasya caGparakatvamastIti hasvadIrghayorasti pravRttiriti bhAvaH / atra jAtinirdezaH prayukta iti zabdenduzekhare prapaJcitam / Tu zrazvi gativRddhayoH zrasmAddhetumarANau vRddhayAyAdezayoH zvAyItyasmAd laDAdau zvAyayatIti rUpam / luGi caGi azvi i zra tU iti sthite vizeSamAha Nau ca saMzcaGoH / 'vibhASA zvaH' iti sUtramanuvartate / 'vyaGaH saMprasAraNam' ityataH saMprasAraNamiti ca, tadAha sanpara ityAdinA / nanvantaraGgatvAt saMprasAraNAtpUrva vRddhayAyAdezayoH kRtayoH pazcAt saMprasAraNe pUrvarUpe azIzavaditi syAt, azU zavaditi na syAt ityata zrAha saMprasAraNaM tadAzrayaM ca kArya balavaditi / idaM vacanaM 'liTyabhyAsasya -' iti sUtrabhASye sthitam / evaM ca azvi i at ityatra * tvAdvetyarthaH / asaMbhava iti / tathA ca acucoradityeva rUpamiti bhAvaH / NyAkRti - nirdezAditi / caGpare NAvityatra caGpare Nitve ityarthaH / tena dviye satyapi NitvaM caGparamastIti hakhadIrghayorasti saMbhava iti bhAvaH / etena zravIvadadvINAM parivAdakenetyAdo sanvadbhAvo vyAkhyAtastatrApItthameva, pUrvapakSasiddhAntayostulyatvAt / Nau ca / vibhASA zverityanuvartate / saMceriti NAvityasya vizeSaNaM 'hvaH saMpra-' ityataH saMprasAraNamanuvartata evetyAha sanpare caGpara iti / vacanAditi / Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 ] siddhaantkaumudii| [Ni2580 stambhusivusahAM caGi / (8-3-116) upasarganimitta eSAM sasya So na syAJcaGi / avAtastambhat / paryasISivat / nyasISahat / pATiTat / prAzizat / bahiraGgo'pyupadhAhakho dvitvAtprAgeva, proNerRditkaraNAlliGgAt / mA vRddhayAyAdezAbhyAM prAgeva vakArasya saMprasAraNamukAra iti phalitam / pUrvarUpamiti / tatazca zu ityasya dvitve uttarakhaNDasya NicamAzritya vRddhayAvAdezayorupadhAhrakhe sanvattvaviSayatvAdabhyAsadIrgha phalitamAha azuzavaditi / saMsAraNAbhAvapakSe azizvayadityatra abhyAsadIrghamAzaGkayAha alaghutvAditi / saMyogaparakatvAditi bhAvaH / zravapUrvAtstambheya'ntAdavaSTambhayatItyAdi / 'avAccAnnambanAvidUryayoH' iti Satvam / caGi avAtastambhadityatra Satve prApte stambhusiyu / 'upasarganimittasya pratiSedhaH' iti vArtikam / na raparasRpItyato netyanuvartate / 'maheH sADaH saH' ityataH sa iti SaSThayantamanuvartate / mUrdhanya ityadhikRtam , tadAha upasarganimitta ityAdi / stambhuH sautro dhAtuH / 'Sivu tantusantAne' 'Saha mssnne'| paryasISivat, nyasISahaditi / 'parinivibhyaH seva-' ityupasarganimittaM SatvaM na / abhyAsanimittaM tu SatvaM bhavatyeva / ATiTat, Azizat iti zrAT i at, Az i at iti sthite 'Nau caGi-' ityupadhAhrakhAt prAgantaraNatvAt 'cati' iti dvitvamAzaGkayAha bahiraGgo'pIti / upadhAhrakhaH caparaNyapakSetvAd bahiraGgaH / dvitvaM tu caGmAtrApekSatvAdantaraGgam / athApi dvitvAt prAgeva upadhAhrakha ityarthaH / kuta ityata Aha oNeriti / 'zroNa apanayane' iti dhAtoH RditkaraNam proNirAdityatra 'nAglopi-' iti upadhAhrasvapratiSedhArtham / yadi tu upadhAhakhAtprAgeva antaraGgatvAd dvitvaM syAt tadA zroNa i at ityatra 'ajAderdvitIyasya' iti Ni ityasya NicA saha dvitve sati pazcAdokArasya capare Nau upadhAtvAbhAvAdeva hrasvasyAprasaktatvAd RditkaraNaM vyartha syAt / dvitvAtprAgeva upadhAhrasva ityabhyupagame tu oNa i at ityasyAmavasthAyAM prAptasya hrasvasya niSedhArthamRditkaraNamarthavat / ataH iyaM ca paribhASA 'liTyabhyAsasyobhayeSAm' ityatra vacyAdInAM prhyaadiinaamnuvRttyaiossttsiddhaavubhyessaaNgrhnnsaamrthyaallbhyte| anyathA vanazcetyatra halAdiHzeSe kRte vasya saMprasAraNaM syaadityaahuH| stambhusivu / stambhuH sautraH / Sivu tntusNtaane| Saha marSaNe / stanbhateH 'stanbheH' ityanena prAptiranyayostu 'parinivibhyaH-' ityaneneti vivekaH / ATiTat / Azizaditi / NicA saha dvitvAtsanvadbhAvo neti tadviSaye vihito yo 'dIrgho laghoH' iti dIrghaH sa na pravartate / RditkaraNAlliGgAditi / yadi pUrva dvirvacanaM bhavettadA Nizabdasya dvitve satyupadhAhrakhasyAprAptestatprati Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 53 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [431 bhavAnididhat / ejAdAvedhAtI vidhAnAnna vRddhiH, mA bhavAnpredidhat / 'nandrAH-' (sU 2446) iti nadarANAM na dvitvam / praundidat / ADDit / mArcicat / ujja Arjave / upadeze dakAropadho'yam / 'bhujanyubjI pANyupatAbahiraGgo'pyupadhAhrasvo dvitvAt prAgeveti vijJAyata ityarthaH / nanu ATiTat Azizat ityatra dvitvapravRttyanantaramupadhAhrasvasyAbhAve'pi 'ATazca' iti vRddhau TiTat prAzizat iti sidhyatyeveti kimanena jJApanenetyata Aha mA bhavAnididhaditi / eth i at iti sthite pUrva dvitvapravRttau dhi ityasya dvitve pazcAdekArasya hrasvo na syAt / dvitvAtprAgeva upadhAhrasve tu idh i at iti sthite dhi ityasya dvitve mAGyogAdA. DabhAve ididhaditi iSTaM sidhytiityrthH| nanu mA bhavAn predidhadityatra pra ididhaditi sthite kRte'pi hrasve ekadezavikRtanyAyena edhadhAtutvAd 'etyedhatyUThasu' iti vRddhiH syAdityata Aha ejAdAvedhatAviti / avarNAdejAdyoretyedhatyoriti vyAkhyAtatvAditi bhAvaH / aundidaditi / und i at iti sthite di ityasya dvitvamiti bhaavH| zrADDiDaditi / aDDadhAturdopadhaH / STutvasaMpanno DakAraH / aDDi a t iti sthite STutvasyAsiddhatvena dakArAtparasya Di ityasya dvitvamiti bhAvaH / Arcicaditi / arc i at iti sthite rephAt parasya ci ityasya dvitvamiti bhAvaH / ubja Arjava iti / nanu caDhi bji ityasya dvitve halAdizeSe zraubibjaditi rUpaM syAt / bhaubjijadityeva tu iSyate, tatrAha upadeze dakAropadho'yamiti / tatazca 'na ndrA:-' iti dakArasya dvitvaniSedhAd ji ityasyaiva dvitvamiti bhAvaH / tarhi dakAraH kuto na zrUyata ityata Aha bhujanyubjAviti / nanu dvitvAt prAgantaragatvAd dakArasya dhakArAdeze sati 'na ndrAH' iti niSedhasya kathamiha pravRttiSedhArthamRditkaraNaM vyartha syAdatastadukte'rthe jJApakameva / ejAdAvedhatAviti / 'eyedhatyUThasu' iti sUtre ejAdyoretyedhatyoriti vyAkhyAtatvAditi bhAvaH / na ca mA bhavAnpredidhadityatra 'Nau caGi-' iti hakhe kRte nAyamedhatiriti vRddherapravRttau kimedhaterejAdivizeSaNeneti vAcyam , ekadezavikRtasyAnanyatvAt / na caivamapi 'ajAdedvitIyasya' iti ghizabdasthAne ghidhizabdAdeze sati banasoriva prakRtipratyayavibhAgasaMmoha iti vAcyam , 'dviHprayogo dvirvacanaM pASTham' iti bhASye siddhAntitatvAt / anyathA ihaiva predidhadityatra Nilopo na syAt / jighAMsatItyAdau sanaH sakAreNa viziSTasya dvitve kRte kutvaM ca na syAditi dik / ubja Arjava iti / ayamupadhmAnIyopadha iti vArtikakRtotram / tasya 'jhalAM jaz jhazi' iti jaztvena vakAre kRte ubjitA ubjitumiti rUpam / etaccAyogavAhAnAM zaryu pAThasya phalam / Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 ] siddhaantkaumudii| [NicpayoH' (sU 2877 ) iti sUtre nipAtanAisya baH / sa cAntaraGgo'pi dvisvaviSaye 'na ndrAH-' (sU 2446) iti niSedhAjjizabdasya dvisve kRte pravartate / na tu tataH prAk, dakAroccAraNasAmarthyAt / maujijat / prajAderisyeva / neharityata Aha sa ceti / nanu du gatau drAvayati cali du ityasya dvitve uttarakhaNDasya vRddhayAvAdezayoH upadhAhrakhe 'pravati zRNoti-' ityabhyAsasya ittve adidravaditi issyte| tannopapadyate, 'na ndrA:-' iti dakArasya dvitvaniSedhAdityata Aha ajAderityeveti / 'na ndrA:-' ityatra ajAderityanuvartata evetyarthaH / prAdibhUtAdaca iti vyAkhyAtaM prAk / tatazca AdibhUtAdacaH parA nadarA dvirna bhavantIti phalitam / neheti / bhASyakArAdayastUpadhmAnIyopadhapAThe ubjijiSatIti rUpaM na sidhyet / yadi 'pUrvatrAsiddhIyamadvivecane' ityAzritya bakArottaraM dvitvaM kriyate, yadi vA asyAnityatAmAzritya bakArAtpUrvamevopadhmAnIyasya dvitvamubhayathApi iSTarUpAsiddhiH, Aye ubibjiSati, dvitIye tUpadhmAnIyasyAcvAttadAdeH 'ajAderdvitIyasya' iti dvitve halAdiHzeSa dvitIyopadhmAnIyasya jaztvena bakAre pazcAtprathamasyApi tathaiva bakAre ubjiSatItyApatteH / tatazceSTasiddhaye dakAropadho'yaM svIkAryaH / bhujanyubjAviti nipAtanAdupadhAdakArasya bo bhavatIti vAkyaM kalpyate, tacca 'stoH zcunA zcuH' itysyaagre| tadayamarthaH-cunA yoge udjedakArasya bakAra iti / 'abhyudgaH samudgaH' ityatra tu ubjitA ubjitumityatreva cavargayogo nAstIti na bkaarH| dakAropadhe cAsminkhIkRte 'na ndrAH-' iti niSedhAjjizabdasya dvitve tato bakAre ca ubjijiSatIti sidhyati rUpam / na ca 'pUrvatrAsiddhIyamadvivacane' iti bakArottaraM dvivaMcane sati syAdevAniSTamiti vAcyam, dvirvacane hi traipAdikaM siddhaM na tu taniSedhe'pi / tathA ca niSedhe tripAdIsthasyAsiddhatvAt 'na ndrAH-' iti niSedhaH pravartate / yadrA tAdRzavAkyamiha na kalpyate, kiM tu 'bhujanyubjau-' iti nipAtanena dasya ba iti / na caivaM bakArasahitasya dvitvaprasAH, dhAtau dakAroccAraNasAmarthyAt / na cAbhyudga ityAdAvapi bakArazravaNaprasamaH, akutvaviSaya eva bakAranipAtanAbhyupagamAt / yadvA abhyud ityAdi rUpaM dvayupasargAdgamarDapratyaye jJeyam / udjestu ghani anabhidhAnAt prayogAbhAva iti vadanti / tadetadbhASyAdimatamabhipretyAha upadeza dakAropadha ityAdi / ajAderitye. veti / 'na ndrAH-' ityatra ajAderityanuvartate, tena AdibhUtAdacaH parA eva nadarA dvi!cyante, nAnye ityarthaH / nanu lAvasthAyAmeva aDiti bhASyakAroktapakSe adidapadityatra ajAditvamastyeva, nyAyyazca prathamamaTa, paratvAdantaraGgatvAceti cet| atrAhuHdvitIyasyetyapyatrAnuvartate tatsAmarthyAca nityaM dvitIyasyeti tadarthaH / tena lAvasthAyA. Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 53 ] baalmnormaa-ttvbodhiniishitaa| [433 adidravat / 2581 ra bhershblittoH| (7-1-63) rabhenumsyAdaci na tu zagliToH / 2582 labhezca / (7-1-64) ararambhat / abalambhat / 'heracaGi' (sU 2531 ) iti sUtre pracahi ityuktaH kutvaM n| ajIhayat / 'matsmRdRtvaraprathamradastRspazAm' (sa 2566) / asasmarat / bhadadarat / taparasva. prakRte AdibhUnAdacaH paratvAbhAvAna dakAradvitvaniSedha ityarthaH / adidrapaditi pAThe drAdhAtoNici puke drApi ityasmAdrUpam / nanu lAvasthAyAmaDiti pakSe acaH paratvamastyeveti cet , , 'na ndrA:-' ityatra 'liTi dhAto:-' ityato dhAtorityanuvartya dhAtusaMjJAkAlikAdAderaca parA nadarAH dvineMti vyAkhyAnAdityAhuH / rabherazabliToH / 'idito numdhAtoH' ityato numiti 'radhijabhoraci' ityataH acIti cAnuvartate, tadAha rabhernumityAdi / labhezca / labherapi num syAd aci, na tu zakliTorityarthasya spsstttvaadnuktiH| ararambhaditi / numi kRte saMyogaparatvena akArasya lavutvAbhAvAnna sanvattvamiti bhAvaH / 'hi gatau vRddhau ca' ityasmAccaGi ajIhayadi yatra 'heracaGi' iti hakArasya kutvaM netyAha heracaGIti / 'at smRdRtvara-' iti sUtraM curAdau 'pratha prakhyAne' iMti dhAtau vyAkhyAtam / asasmaraditi / atra 'sanyataH' itIttve prApta attvam / ata eva jJApakAdanekahalvyavadhAne'pi laghuparatvamityuktaM prAk / saMyogaparatvena laghutvAbhAvAnAbhyAsadIrghaH / maTi kRte'pi dhAtusaMjJApravRttikAle ajAditvAbhAvAnnoktadoSaH / nityaM dvitIyasyaikAco ye nadarAsteSAmeva niSedhAt / na caivaM nityaM dvitIyasyeti vyAkhyayaiva iSTasiddhAvajAderityasyAtrAnuvRttirmAstviti vAcyam, indidIyiSatItyatra dakArasyApi dvitvaniSedhApatteH / ajAderityuktau tvAdibhUtAdacaH paratvaM dakArasya neti siddhamiSTam / na ca ajAderityuktAvapi candidrIyiSatItyatra doSaH syAdeva, Adyavayavasya haltvAnakArasya dvitvaniSedhAprasaGgAditi vAcyam, ajAderiti karmadhArayAt paJcamItyuktatvAt / iha ca ekadeze svaritatvaM pratijJAya aca ityevAnuvayatAm / athavA zrAderityasyApyanuvartanamastu tasya nAvayavaparatvam , kiMtu pUrvavartimAtraparatvaM zabdAdhikArAzrayANAditi jnyeym| nanvevamuttarArthatayA dvitIyasyeti prahaNasya sArthakatve sthite dvitIyasyeti na vaktavyamiti bhASyaM virudhyeteti cet / maivam / yasminsUtre paThitaM tatra mAstviti tadAzayAt / na ca ajAderityetAvatyukte pasya kasyacidekAco dvitvaM syAditi vAcyam , prathamasyaikAcaH pUrvayauva siddhaH punarArambho dvitIyasya dvitvArthamiti suvacatvAt / rbhershblittoH| 'radhijabhoH-' ityato'cIti 'iditaH-' ityato numiti caanuvrtte| aci kim, prArabdham / azabliToH kim, rabhate, rebhe| labhezca / yogavibhAgaH 'pAlo Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 ] siddhAntakaumudI / [ Nic " 3 sAmarthyAdatra laghorna dIrghaH / 2583 vibhASA veSTiceSTyoH / ( 7-4-66 ) abhyAsasyAtvaM vA syAccaGpare Nau / zravaveSTat zraviveSTat / zracaceSTat, zraciceSTat / 'bhrAjabhAsa -' ( sU 2565 ) ityAdinA vopadhAhrasvaH / zravibhrAjat zravabhrAjat / 'kAyyAdInAM veti vakravyam ' ( vA 4613 ) / yayantAH karA raNabhaNa zraNalupaheThAH kAyAdayaH SaD bhASye uktAH / hvAyivANiloThilApayazcatvAro'dhikA nyAse / cANiloTI ityapyanyatra / itthaM dvAdaza / zracIkaraNat zracakAraNat / 2584 adadaraditi / dR vidAraNe ityasya rUpam / atrApi 'sabhyataH' ityasthApavAdaH tvam / 'dIrgho laghoH' iti dIrghamAzaGkayAha taparatvasAmarthyAditi / atatvarat / apaprathat / zramamradat / atastarat / apaspazat / vibhASA veSTiceSTyoH / 'atra lopaH -' ityasmAdabhyAsasyetyanuvartate / 'tU smRdutvara-' ityataH aditi 'sanvallaghuni -' ityataH caGpare iti / caG paro yasmAditi bahuvrIhiH, NAvityArthikam, tadAha abhyAsasyAttvamiti / abibhrajaditi / upadhAhasvapakSe laghuparatvAt samvattvAdabhyAsasya ittvam / 'dIrgho laghoH' iti tu na, saMyogaparatvAdalaghutvAt / kANyAdInAM veti / 'Nau caGyupadhAyAH -' iti hrasva iti zeSaH / eyantAH karaNeti / 'kaNa nimIlane, raNa zabde, bhaNa zabde zraNa dAne, lupa chedane, heTha vidyAdhAyAm' iti SaD dhAtavo eyantAH kANyAdayo bhASye ptthit| ityarthaH / hrAyIti / 'hveJ spardhAyAM zabde ca' Ave yuki ca nirdezaH, 'vaNa zabde' dantyoSThyAdiH, 'luTha pratIghAte' TavargadvitIyopadhaH, 'lapa vyaktAyAM vAci' iti catvAro rAyantA bhASyoklebhyo'dhikA nyAsagranthe paThitA ityarthaH / cANiloTI iti / 'caNa dAne ' tAlavyAdiH / 'luTa steye' TavargaprathamAnto bhvAdiH / curAdau bhASArthako'pi / etAvapi rAyantau dvau bhASyanyAsapranthAbhyAmanyatra kvacid granthe paThitau ityarthaH / itthaM dvAdazeti / anena matabhedena kANyAdayo dvAdazetyarthaH / acIkaraNaditi / upadhAhasvapakSe laghuparatvAt sanvattvadIrghau ca / acakArAditi / upadhAhasvAbhAvapakSe rUpam / arIrAta, ararANat / zrabIbharaNat, ababhANat / azizraNat, za yi-' ityatra labherevAnuvRttiryathA syAditi / kANyAdInAmiti / kaNa nimIlane / raNa zabde / bhaNa zabde / zraNa dAne / luplu chedane / hi vibAdhAyAm / Sad / J spardhAyAM zabde ca / vaNa zabde / luTa pratighAte / luplu chedane / lopIti NijantanirdezaH / lApayati iti pAThAntare lapa vyaktAyAM vAci / kecittu lapaheTha iti paThanti / nyAse catvAraH / zraNa dAne / luTha steye / bhvAdi: / curAdau daNDakapAThe bhASArthako'pi / zrarIraNat zrararANat / zrabIbhaNat, ababhAgat / azizraNat, 1 " 1 dhAtu pAThe tu 'Tha' iti dRzyate / Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 53 ] bAlamanoramA-tasvabodhinIsahitA / [ 435 svApezcaGi / ( 6-1-18 ) eyantasya svapezvaGi saMprasAraNaM syAt / asUSupat / 2585 zAcchAsAhvAvyAveSAM yuk / ( 7-3-37 ) Nau pare / ko'pavAdaH / zAyayati / chAyayati / sAyayati / hvAyayati / vyAyayati / 2586 hraH saMprasA raNam / ( 6-1-32) sanpare caGpare ca gau hnaH saMprasAraNaM syAt / ajUhavat, zrANat / alUlupat, alulopat / ajIhiThata ajicheThat / ajUhavat, ajuhAvat / zravINat, avavANat / alU luThat, aluloThat / atIlapat, alalApat / acIcaNat, acacANat / alU luTat, aluloTat / svApezcaGi saMprasAraNamiti / SyaGaH saMprasAraNamityatastadanuvRtteriti bhAvaH / suSupaditi / 'saMprasAraNaM tadAzrayaM ca kAryaM balavat' iti vacanAtkRte saMprasAraNe dvitvaM pUrvarUpaM sanvattvadI Satvamiti bhAvaH zAcchAsA / zo tanUkaraNe, cho chedane, So antakarmaNi, hveJ spardhAyAM zabde ca, vyeJ saMvaraNe, eSAM kRtAttvanirdezaH / 'veJ tantusaMtAne' 'pA pAne' bhvAdiH / eSa dvandvAt SaSThIbahuvacanam / Nau pare iti / zeSapUraNamidam / zradantalakSaNapuko'pavAdaH / yuki kakAra it, ukAra uccAraNArthaH, kiravAdantAgamaH / atra 'lugvikaraNAlugvikaraNayora lugvikaraNasya grahaNam' iti vacanAt 'pA rakSaNe' iti na gRhyate / tasya tu pAlayatIti rUpamanupadameva vakSyati / zAyayatIti / luGi zIzayat / chAyayatIti / zracicchayat / sAyayatIti / zrasISayat / hrAyayatIti / luGi tu vizeSo vakSyate / vyAyayatIti / zravivyayat / vAyayati / zravIvayat / pAyayati / luGi tu vizeSo vakSyate / hraH saMprasAraNam / hveJaH kRtAttvasya hva iti SaSThI / 'Nau ca saMzvaGoH' ityanuvRttimabhipretyAha sanpara ityAdi / ajUhavaditi / hvA it iti sthite 'saMprasAraNaM tadAzrayaM ca kArya balavat' iti vacanAt azazrANat / alUlupat, alulopat / zrajIhiThat zrajit / svApezcaGi / caGi kim, svApayati / suSupaditi / iha saMprasAraNottaraM dvitvam / zAcchAsA / zo tanUkaraNe / cho chedane / So'ntakarmaNi / hve spardhAyAm / vyeJ saMvaraNe / veJ tantusaMtAne / pA pAne / 'lugvikaraNA lugvikaraNa -' iti paribhASayA 'pA rakSaNe' iti neha gRhyate / tasya tu pAlayatIti rUpamanupadaM vakSyati / zAyayati / zrazIzayat / chAyayati / zracicchayat / sAyayati / asISayat / hvAyayati / ajuhavat / vyAyayati / zravivyayat / vAyayati / avIvayat / pAyayati / apIpyat / iha zAcchAsAdInAM kRtAtvAnAM nirdezaH pukaH prAptiM dhvanayitum / tatprayojanaM tvasmin prakaraNe lakSaNapratipadoktaparibhASAyA apravRttiH / tena dhyApayati, krApayatItyAdi siddham / hraH saMpra / 'Nau ca saMvaGoH' iti vartate, tadAha sampara ityAdi / * " Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 ] siddhaantkaumudii| [NicaajuhAvat / 2587 lopaH pibaterIcAbhyAsasya / (7-4-4) pibaterupadhAyA lopaH syAd abhyAsasya IdantAdezazca capare nnau| pIpyat / 'artihI-' (sa 2570 ) iti puk / arpayati / hepayati / blepayati repayati / yalopaH / knopayati / camApayati / sthApayati / 2588 tissttht|i (7-4-5) upadhAyA idAdezaH syAJcapare No / pratiSThipat / 2586 jighratervA / (7-4-6) ajighriet , ajighrapat / 'ut' (sU 2567 ) / acIkRtat , kRte saMprasAraNa pUrvarUpe ca hu ityasya dvitve uttarakhaNDasya vRddhadha vAdezayoH kRtayorupadhAhrasve sanvattvadIrghAviti bhAvaH / atra kRte saMprasAraNe pUrvarUpe ra hArUpAbhAvAna yuk / pAdhAtorNI yugAgame pAyi ityasmAlluGi cahi dvitvAdI apI pay a t iti sthite lopaH pibateH / capare NAviti / 'Nau caDyupadhAyAH..' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / apIpyaditi / 'nAnarthake'lo'ntyavidhiH-' ityas / anabhyAsavikAra iti niSedhAdabhyAsAntyasya ittvam / iha upadhAlope kRte aglopitva dalaghUpadhatvAcca sanvattvadIrghayoraprAptAvIttvavidhiH / atihI iti pugiti / kamegodAhiyate iti zeSaH / arpayatIti / RdhAtorudAharaNam / vRddhiM bAdhitvA nityatvAt puk , guNaH / hapayatIti / 'hI lajjAyAm' ityasya rUpam / vlepayatIti / vlI vizaraNa ityasya rUpam / repayatIti / rI kSaye ityasyodAharaNam / 'knUyI bde' ityasya kopayatItyudAhariSyannAha yalopa iti / knUyIdhAtoreM puki 'logo vyoH-' iti yalopa ityarthaH / tataHknUpa i iti sthite alaghUpadhatve'pi pugantatvAd gunnH| maapytiiti| 'kSmAyI vidhUnane' asmAraNau puki yalopaH / zrAdantasyodA harati sthApayatIti / luGi cavi pratiSThap at iti sthite tiSThaterit / 'Nau gaDyupadhAyAH-' ityanuvartate, tadAha upadhAyA iti / jighra lervA / ghrAdhAtorupa dhAyA idvA syAcakSare NAvityarthaH / ajighrapa at iti sthite upadhAyA ittvavikalpaH / uRditi / dhAtorupadhAyA RkArasya RddhA capare gAviti vyAkhyAtaM curaanii| aciikRtditi| kRt i at iti sthite RttvapakSe kRt ityasya dvitve uradattve halAdizeSe abhyAsaajuhavat, ajuhAvaditi / 'kArayAdInAM vA-' iAte hsvviklpH| apIpyaditi / upadhAlopasya dvitve kartavye pratiSedhAt kRte lope sthAnivadbhAvAdA pAyazabdasya dvitve halAdiHzeSe iikaarH| sa ca anabhyAsavikAra iti niSedhAdantyasyAdezaH / ihAglopitvAdalaghUpadhatvAcca sanvadittvadIrghayoraprAptA vetvaM vidhIyate / blepayatItyAdi / vlI baraNe / rIG kssye| knUyI zabde unda ca / mAyI vidhUnane / tiSThaterit / takAro mandaprayojanaH / ztipA nirdezo ya iluDanivRtyarthaH / atA Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 53 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [437 acikIrtat / avIvRtat , avavartat / amImRjat , amamArjat / 'pAteau~ lugavaktavyaH (vA 4520) / puko'pavAdaH / pAlayati / 2560 vo vidhUnane juk / (7-3-38) vAterjusyAeNau kampe'rthe / vAjayati / kampe kimkezAnvApayati / 'vibhASA lIyateH' (sU 2101) / 2561 lIlornuglucutva samvattvAd ittve tasya dIrgha rUpam / acikIrtaditi / kRt i a t iti sthite 'urRt ityupadhAyA RttvAbhAvapakSe upadhAyAzceti ittve raparatve ki ityasya dvitve uttarakhaNDe upadhAyAM ceti dIrgha rUpam / avIvRtaditi / 'vRtu vartane / Nici laghUpadhaguNaM bAdhitvA urRt / caDi vRt ityasya dvitve uradattve sanvattvAd ittvaM dIrghazceti bhAvaH / avavartaditi / RttvAbhAvapakSe vRt ityasya dvitve uradattve uttarakhaNDasya laghUpadhaguNe rUpam / laghuparakatvAbhAvAnna sanvattvadIparyo / amImRjaditi / upadhAyA RttvapakSe rUpam / amamArjaditi / upadhAyA RttvAbhAvapakSe dvitve uradattve uttarakhaNDe 'mRjevRddhiH' iti vRddhau raparatve rUpam / laghuparatvAbhAvAnna sanvattvam / pAte? lugiti / lugAgama ityrthH| puko'pavAda iti / zrAdantalakSaNapuko'pavAda ityarthaH / yadyapi 'pAla rakSaNe' iti dhAtoreva siddham , tathApi puko nivRttiH phalam / vo vidhUnane / 'o vai zoSaNe' iti dhAtoH kRtAtvasya va iti SaSThayantam / 'artihI-' ityato NAvityanuvartate, tadAha vAterityAdi / puko'pavAdo juk / kezAnvApayatIti / sugandhIkarotItyarthaH / atra vaidhAtoH pugeva / vAdhAtostviha na grahaNam , lugvikaraNatvAt / kecittu vAterevAtra grahaNam , natu veJaH, nApi vai ityasya, lAkSaNikatvAt sAnubandhakatvAccetyAhuH / sthapat / laTi tAsthApayatIti / 'urRt' / curAdau vyAkhyAtam / acikIrtaditi / RdAdezAbhAvapakSe 'upadhAyAzca' itItve raparatvam 'upadhAyAM ca' iti dIrghaH / puko'pavAda iti / AdantatvAtpukaH prAptiH / evaM ca lugAgamasya punivRttireva phlm| pAlayatIti rUpasya pAla rakSaNe iti dhAtunApi siddheriti bhAvaH / vo vidhU / lugvikaraNA'lugvikaraNaparibhASayA zrovai zoSaNa ityasyaiva prahaNam, na tu vA gatigandhanayorityasya / lakSaNapratipadoktaparibhASA tvasminprakaraNe na pravartate ityuktaM prAk / ovai zoSaNe ityasya rUpamiti vadan vAmano'pyatrAnukUlaH / vaja gatAviti dhAtunA vAjayatIti rUpe siddhe jugAgamasya punivRttirevehApi phalam / vAteriti / vAyateriti vaktuM yuktam / prAtvavidhAyakasUtraM smArayati vibhASA lIyateriti / lIyateriti yakA nirdezo na tu shynaa| anyathA vibhASA lIGa ityevAvakSyat / tena lIlIDorubhayorapyAtvaM bhavati / liilo| lI zleSaNe divaadiH| Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 ] siddhaantkaumudii| {NickAvanyatarasyAM snehanipAtane / (7-3-36) lIyatermAte kramAnnuglukAvAgamau vA sto po snehave / vilInayati, vilAya yati / vilAla yati, vilApayati vA ghRtam / lI I iti IkAraprazleSAdAravapakSe junna / uhada ve kimlohaM vilApayati / 'pralambhanAbhibhavapUjAsu liyo nityamA vamaziti vAcyam' AttvavidhAyakasUtraM smArayati vibhASA lIyateriti / lIlI orAttvaM vA myAde. jviSaye lyapi ca iti vyAkhyAtaM prAk shynvikrnne| tatra 'lIyare' iti yakA nirdezaH, na tu zyanA / tena 'lI zleSaNe' iti nAvikaraNasya 'lIla zleSaNe iti zyanvikaraNasya ca prahaNamiti ca prAguktaM na vismatavyam / lIloH / lI lA ityanayoH SaSThIdvi. vacanam / NAviti / 'artihI-' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / ke hasya tailasya nipAtanaM drAvaNaM snehanipAtanam , tadAha snehadrave iti / AttvAbhAva kSe prAha vilInayatIti / lIlIDorIkArAntayo ki rUpam / dravIkarotItyarthaH / nIlIDorAttvanugabhAvapakSe Aha vilAyayatIti / lAghAtoDhuMgAgame Aha vilAlarAtIti / atra lAterAdAdikasya kRtAttvalIyatezca grahaNam , vyAkhyAnAt / vilApa yatIti / lugAgamAbhAve rUpam / nanu kRtAttvasya lIdhAtorapi ekadezavikRtanyAyena lItvAnnuk syAdityata aAha lI I iti / lohaM vilApayatIti / nuglukorabhAvAda ttvapakSe puk / AttvAbhAve tu vRddhayAyAdezAviti bhAvaH / prlmbhnaabhibhveti| pralambhanaM vnycnaa| abhibhavaH lI zleSaNe kyAdiH / lAgrahaNena lA AdAne adAdiH kRtAtvau lIlITau ca trayo'pi gRhyante / lIyateriti zraucityAdihApi yakA nirdeza ityubhayo pi grahaNam / na ca 'niranubandhakaprahaNe na sAnubandhakasya grahaNam' iti paribhA' yA sUtre'pi lIDo na grahaNamiti vAcyam , iyaM hi paribhASA 'vAmadevADyaDDyau' ityatra Dittvena jJApitA / jJApanaM ca utsargataH sajAtIyApekSamiti pratyayagrahaNaviSayatvamasyAH klpyte| yathA sadavyayatavyasamAnAdhikaraNenetyatra tavyasyaiva grahaNaM na tu tavyataH, ata eva 'jabazvayoH kvi' iti sUtre jRNAtijIyatyorubhayorgrahaNamiti nyAsakRtokta / ato'tra lIlI. DorgrahaNamiti samyagava / na caivaM 'diva aut' ityatra niranubandhaparibhASayA diviti prAtipadikasyaiva grahaNaM na tu dhAtoriti pranthaH kathaM saMgacchata iti vAcyam , utsa. rgataH pratyayagrahaNaviSayatvena kvacidanyatrApi pravRttau bAdhaka bhAvAditi vadanti / vilInayatIti / lIlITorikArAntayornu ki rUpam / vilAyayatIti / nugabhAvapakSe tayoreva rUpam / vilAlayatIti / lAteH kRtAtvayola lIDozca luki rUpam vilApayatIti / lugabhAvapakSe AdantAnAM teSAmeva rUpam / lohaM vilApaya. tIti / nuglukorabhAvAdAtvapakSe puk / prAtvAbhAve tu vRddhyAyAdezau / prlmbhneti| Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rakaraNam 53 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [436 ( vA 3483 ) 2562 liyaH saMmAnanazAlinIkaraNayozca / (1-3-70) lIliyoya'ntayorAramanepadaM syAdakartRge'pi phalle pUjAbhibhavayoH pralambhane cArthe / jttaabhiaapyreN| pUjAmadhigacchatIsyarthaH / zyeno vartikAmullApayate / abhibhavatItyarthaH / bAja mullApayate vaJcayatItyarthaH / 2563 vibheterhetubhaye / (6-1-56) vibhete reca zrAvaM vA syAtprayojakAnayaM cet / 2564 bhIsmyohetubhaye / (1-3-68) zrAbhyAM eyantAbhyAmAtmanepadaM syAdetozcedayasmayo / sUtre bhayagrahaNaM dhAtvarthIpalakSaNam / muNDo bhApayate / 2565 bhiyo hetubhaye puk / (7-3-40) bhI I iti IkAraH prazliSyate / IkArAntasya bhiyaH pusyAeNau hetubhaye / bhISayate / 2566 nityaM smayateH / (6-1-57) tiraskAraH / pUjA prasiddhaH / eSvartheSu lIlIDoH ejviSaye nityamAttvaM vaktavyamityarthaH / liyaH saMmAnana / lipa iti lIlIDorgrahaNam / 'anudAttaGitaH-' ityata Atmanepadamiti 'NeraNau-' ityato Neriti cAnuvartate / "Nicazca' iti siddhe akarSabhiprAyArthamidam / saMmAnanaM pUjAlAbhaH / zAlinIkaraNam abhibhavaH / cakArAd 'gRdhivaJcyoH -' iti pUrvasUtrAtpralambhana mahaNaM samuccIyate, tadAha lIliyorityAdinA / bibhete tabhaye / 'Ade va upadeze-' ityata eca iti zrAditi cAnuvartate / vibhASA lIyateH' ityato vibhASeti'cisphuro:-' ityato NAviti ca / hetubhayaM prayojakAdbhayam / tadAha bibhetereca ityaadinaa| bhIsmyorhetubhaye / 'anudAttatiH-' ityata Atmanepadamiti 'NeraNau-' ityato Neriti cAnuvartate / hetuH prayojakaH, tadAha AbhyAM eyantAbhyAmityAdi / abhiprAyArthamidam / nanu hetozced bhayasmayAvityanupapannam , sUtre syagrahaNAbhAvAdityata Aha sUtre bhayeti / sUtre bhayagrahaNaM smidhAtvarthasya smayasyA pyupalakSaNamityarthaH / muNDo bhApayate iti / atra AttvaM puk zrAtmanepadaM ca / bhiya AttvAbhAvapakSe vizeSamAha miyo hetubhaye Suk / bhI I iti / dvayoH savarNadIrgha bhIzabdAt SaSThIti bhAvaH / idaM ca sthAnivatsUtre bhASye spaSTam / IkAra prazleSalabdhamAha IkArAntasyeti / tena prAttvapakSe na pugiti phalitam / NAviti / 'artihI-' ityatastadanuvRttariti bhAvaH / nityaM pralambhanaM vaJcanam / aziAte kim, liiyte| linAti / liyaH saMmAnana / cAtpralambhane / vibhetehetubhaye / hetuH prayojakaH / iha 'prAdeca upadeze-' ityata eca zrAditya nuvartate 'vibhASA lIyateH' ityato vibhASA, 'cisphuro-' ityato NAviti ca tadAha bibhetereca ityAdi / bhIsmyoH / vyatyayena SaSThItyAha AbhyAmiti / 'NeraNau-' ityato airityanuvRtteryantAbhyAmeva vidhirakabhiprAyArthaH / Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 ] siddhaantkaumudii| [Nicasmayatereco nityamAtvaM syAraNau hetoH smaye / jaTilo vismApayate / hetozcedbhaya. smayAvirayuktarneha-kuJjikayainaM bhAyayati, vismAyayati / kathaM tarhi 'vismApa. yanvismitamAtmavRttau' iti / 'manuSyavAcA' iti karaNAdeva hi tatra smayaH / bhanyathA zAnajapi syAt / satyam / vismAyayan ityeva pATha ini sAMpradAyikAH / yadvA manuSyavAkprayojyakI vismApayate, tayA siMho vismApayAmeti eyantAraNau smyteH| 'Adeca upadeze-' ityata eca iti Aditi cAnuvAte / 'cisphuro:-' ityato NAviti "bibhetehetubhaye' ityato hetubhaye iti ca / tatra sayagrahaNaM smayasyApyupalakSaNam , atra tu smaya eva vivakSitaH, smayateItyarthakatvAsaMbhavAt , tadAha smayatereca ityAdi / 'vibhASA lIyateH' ityato vibhASAnuvRttinivRttaye nityagrahaNam / atha 'vibheterhetubhaye' iti 'nityaM smayateH' iti ca attvavidhau 'bhIsmyohetubhaye' iti Atmanepadavidhau ca hetugrahaNasya prayojanamAha hetozced bhayasmayAvityukterneheti / kuJcikayainamiti / kezabandhavizeSaH kuccikA / tasyAzca karaNatayA prayojakakartRtvAbhAvAd aAttvaM Suk ca neti bhAvaH / zrAkSipati kthmiti| raghuvaMzakAvye tamAryagRhyaM nigRhItadhenurmanuSyavAcA manuvaMzaketuma / vismApayan vismitamAtmavRttau siMhorusatvaM nijagAda siMhaH // iti zloke vismApayanniti kathamityakSepaH / prayojakA dayAbhAvena aAttvapuganupapatteriti bhaavH| nanu manuSyavAgeva tatra prayojiketyata Aha manuSyeti / manuSyavAceti tRtIyAntagamyakaraNAd manuSyavAgAtmakAdeva hi tatra smyH| nanu karaNabhUtApi manuSyavAk prayojikA kuto netyata Aha anyatheti / manuSyavAcaH smayaprayojakatvamabhyupagamya zrAttvAzrayaNe 'bhIsmyohetubhaye' ityAtmanepadamapi syAdityarthaH / smayo'tra prayojakamUlako neti yuktameva / kintvAttvapugAkSepo na yujyate ityardhAGgIkAreNa pariharati satyamiti / vismAyayannityeveti / Nau pAyAdeze smAyi ityasmAllaTaH zatari zapi NeguNe ayAdeze vismAyayanni yeva kAlidAso mahAkaviH prAyukta / vismApayanniti pakArapAThastu lekhakapramAdakRta iti bhaavH| yadveti / rAjA dilIpo iikaaraantsyeti| tena zrAtvapakSe bhAyayate ityeva na tvatra ghugityarthaH / karaNAdeva hIti / tathA ca karaNAt smaye AtvAbhAvena pugdurlabha iti bhAvaH / prayojyakartIti / yadyapi prathamaNijathe prati manuSyavAgeva prayojikA ataeva tvaM pravRttam , tathApi dvitIyaNijabhiprAyeNedamuktamiti manoramAyAm / kecitu prayojyasya kIM prayojakakIti yAvaditi prathamaNijabhiprAyeNaivedaM suyojamityAhuH / NyantAraNAviti / rAjA visAyate taM manuSyavAgvismApayate tayA siMho vimmaapynnityrthH| evaM Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 53 | baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| (441 zatA iti vyAkhyeyam / 2567 sphAyo vaH (7-3-41) Nau / sphAvayati / 2568 zaderagatI taH / (7-3-42) zadeo to'ntAdezaH syAnna tu gtii| zAtayati / gatau ra gAH zAdayati govindaH / gamayatItyarthaH / 2566 ruhaH po'nyatarasyAm / (7-3-43) Nau / ropayati, rohayati / 2600 krIjInAMNI '6-1-48) eSAmeca prAtvaM syAraNau / krApayati / jApayati / adhyApayati / 2601 Nau ca sNshcngo| (2-4-51) sanpare caGpare ca Nau iDo gAG vA syAt / adhyajIgapat / adhyApipat / 2602 sidhyaterapAra. vismayate / taM siMha cAritA manuSyavAk prayojayati vismApayate manuSyavAga rAjAnam / atra manuSyavAk yojkkiiN| rAjA tu prayojyakarteti sthitiH / atra smayasya prayojakakartRbhUtamanu' yavAGmUlakatvAdAttve puk / mUle prayojyakartItyeva pAThaH / prayojakakItyarthaH, prayojyaH kartA yasyAH sA prayojyakIM iti bahuvrIhyAzrayaNAt / prayojakakItyeva paThaH sugamaH / tAM vismApayamAnAM prayojakakI manuSyavAcaM prayojayati siMhaH vismApa pati / smApi iti NyantAd Nau prathamaNerlope smApi ityasmAt zatapratyaye zapi Ne puNe ayAdeze vismApayanniti bhavatItyabhipretyAha tayA siMha iti / prayojakakata re tRtiiyaa| AtmanepadaM bhIsmiprakRtikara yantAdeva, natu NyantaprakR. tikaNyantAditi bhAgaH / sphAyo vaH / NAviti zeSapUraNam / 'artihrI-' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / zaderagatau tH| 'artihI-' ityato NAvityanuvRttiM matvAha zade viti / to'nAdeza iti / takAra ityrthH| akAra uccAraNArthaH / ruhaH po| NAviti zeSapUraNam / krIjInAM nnau| 'Du kI dravyavinimaya, iG adhyayane, ji jaye' eSAM dvandvaH / eca Attvamiti / 'Adeca upadeza-' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / krApayati / jApayatIti / Attve puk / luGi acikrapat , ajIjapat / adhyApayatIti iGa Attve puki rUpam / adhi i i at iti sthite / Nau ca saMzcaGoH / viSayasaptamIyamityAkare spaSTam / Nau vivakSite iti labhyate / 'iGazca' ityata iGa iti 'gAG liTi' ityato gAmiti 'vibhASA luGlukoH' ityato vibhASeti cAnuvartate, tadAha sanpare capare cetyAdi / sanpare capare ca Nau vivakSita ityarthaH / adhyajIgapaditi / Nau iGo gADAdeze puki upadhAhrakhe adhi ca prathamaNici heturma tuSyavAgiti AtvapukAvupapannau / krIjInAm / DukrIn dravyavinimaye / iG adhyayane / ji jye| acikrapat / ajIjapat / adhyajIgapaditi / nAtra Nijnimittasya gAGo dvitve kartavye sthAnivadbhAvo niSedho vA zaGkapaH, yatrAbhyAsIttarakhaNDe Adyo'javarNo'sti tatraiva sthAnivadbhAvo niSedho Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 ] siddhAntakaumudI / [ ci laukike / ( 6-1-46 ) aihalaukike'rthe vidyamAnasya sidhyatereca AvaM syAraNau / zrannaM sAdhayati / niSpAdayatItyarthaH / apAralaukikaM kim-tApasaH sidhyati, tattvaM nizcinoti / taM prerayati sedhayati tApasaM tapaH / 2603 prajane vIyateH / ( 6-1-55 ) asyaiva khaM vA syANNau prajane'rthe / vApayati, gap i t sthite gap ityasya dvitve halAdizeSe abhyAsa haste sanvattvAdittve dIrghe abhyAsacutve rUpam / na ca dvitve kArye 'gAvajAdezo na ' iti dvitvAt prAg gAGAdezaniSedhaH zaGkayaH, abhyAsottarakhaNDe avarNasattva eva tanniSedhapravRttera klatvAt / dvitve kArye gAGAdezasya niSedhe sati gAGaH pUrvam 'prajAderdvitIyasya' iti Nica eva dvive sati prakriyAyAM pariniSThite vA nAtoruttarakhaNDe avarNAbhAvAditi bhAvaH / adhyApi paditi / gAGabhAve 'krIDjInAM gau' ityAttve puki adhi Ap i t iti sthite, pi ityasya dvitve rUpamiti bhAvaH / sidhyaterapAralaukika / 'Adeca upadeze-' ityasmAdAdeca iti 'krIGjInAm -' ityasmAraNAviti cAnuvartate, tadAha aihalaukike ityAdi / zrannamiti / tanniSpAdanaM tRptyarthatvAdeha laukikamiti bhAvaH / tattvamiti / zrAtmakharUpamityarthaH / sedhayati tApasaM tapa iti / tattvaM nizcAyayatItyarthaH / zrAtmatattvanizcaya AmuSmikaphalaka iti bhAvaH / prajane vIyateH / 'Adeca upadeze-' ityasmAdAdeca iti 'cisphuro:-' ityato khAviti 'vibhASA lIyateH ' ityato vibhASeti cAnuvartate, tadAha zrasyaica ityAdi / vIyateriti na zyanA nirdezaH, 'vI gatiprajanasthAnArjanopArjaneSu' ityasya lugvikaraNa-thatvAt / kiMtu yakA nirdezo'yam // tena vyeno'pi grahaNam, tasyApi saMprasAraNe vIdhAtunA tulya vetyuktatvAt / iha tu gAGaH pUrvaM sati hi dvitve 'ajAderdvitIyasya' iti Nica eva dvitvaM bhavettatazcaGparaNijnimito gAG tatazca prakriyAyAM pariniSThita vA avarNavaduttarakhaNDaM durlabhaM kIrtayati sAmyAditi noktazaGkAvakAzaH / zradhyApipaditi / pazabdasyAtra dvitvam / sidhyaterapAra | zyanA nirdezAdbhauvAdikasyAgrahaNam / tattvaM nizcinotIti / tattvanizcayazrAtmaviSayakaH sa ca paraloke upayujyate / prajane / vIyateriti vI gatiprajanAdAvAdAdikasya yakA nirdezaH / atra kecidutprekSayanti -- vIteriti vaktavye yakA nirdezAdyeo'pi grahaNam / tasyApi yadi saMprasAraNe vI - dhAtunA samAnarUpatvAt / ato dvayorapi prajane'rthe tvaM vA syAt / tatratve tadabhAve ca yadyapi vyeJo vyAyayatIti rUpaM tulyaM 'zAcchAsA -' iti puko'pavAdatayA yugvidhAnAt tathApi NijantAtkipi vyAH vyau vyAH / zrAtvAbhAvapakSe vyaiH vyAyau vyAya ityasti vizeSaH / vibhASAvidhAnasAmarthyAtpakSe'pi 'zrAdeca upadeze'ziti' Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 53 ] baalmnormaa-tttvssodhiniishitaa| [443 vAyayati vA gAH purovAtaH / garbha grAhayatItyarthaH / 'UdupadhAyA gohaH' (sU 2364 ) / gUDyati / 2604 doSo Nau (6-4-60) duSa iti suvacam / duSyaterupadhAyA UtsyAt / dUSayati / 2605 vA cittavirAge / (6-4-61) virAgo'prItatA / cittaM dUSayati, doSayati vA kAmaH / 'mitA hasvaH' (sU 2568 ) / bhvAdI urAdau ca mita uktAH / ghaTayati / 'janIjaS-' / janayati / jarayati / jaNAtestu jArayati / 'raoau~ mRgaramaNe nalopo vakravyaH' (vA 4067) / mRgaramaNAmAkheTakam / rajayati mRgAn / tvAditi kecit / vastutastu vyeso na prahaNam / tasya prajanAryakatvAbhAvAt / tasya Nau 'zAcchAsA-' iti pugapavAdayugvidhAnena vyAyayatIti rUpe vizeSAbhAvAceti zabdenduzekhare prapazcitam / garbha grAhayatIti / purovAtakAle gAvo garbha gRhNantIti prasiddhiH / atha 'guhU saMvaraNe' ityasya guNanimitte ajAdau pratyaye pare upadhAyA UttvavidhiM smArayati UdupadhAyA goha iti / gRhayatIti laghUpadhaguNApavAda Uttvamiti bhAvaH / doSo nnau| UdupadhAyA ityanuvartate / 'duSa vaikRtye' iti zyanvikaraNaH / tasya kRtalaghUpadhaguNasya nirdezaH / tatazca guNaviSayakamevedam / duSyaterupadhAyA UtsyAditi / NAviti shessH| dUSayatIti / laghUpadhaguNApavAda Ut / duSo gAvityeva suvacam / vA cittavirAge / UdupadhAyA iti, doSo NAviti cAnuvartate / cittavirAge duSa upadhAyA UdvA syAd NAviti phalitam / virAgapadasya vivaraNaM apriitteti| icchAviraha ityrthH| cittamiti / cittaM duSyati snAnasaMdhyAvandanAdinityakarmasu viraktaM bhavati / tatprayojayati kAma ityarthaH / mitAM hrasva iti / Nau mitAmupadhAyA hrakha iti prAgvyAkhyAtamapi smArayati / janISiti / idamapi vyAkhyAtaM smaaryte| jaNAtestviti / nAvikaraNasya aSittvAd na mittvamiti bhAvaH / rAviti / NeH kittvAbhAvAd aniditAmityaprAptau vacanam / mRgaramaNapadasya vivaraNam AkheTakamiti / mRgayetyarthaH / rajayati mRgAniti / 'raja rAge' zabdhikaraNaH / 'rajezva' iti zapi nalopaH / rajanti mRgAH-grAhyA bhavanti / tAn mRgAn tAdRgvyApAraviSaiti na pravartate / anekArthatvAcca dhAtUnAM vyayatarapi prajano'rtha iti| doSo nnau| duSa vaikRtye divAdiH / gau kim , doSaH / cittamiti / citI saMjJAna ityasmAt ktaH / dUSayati, doSayati veti / cittaM duSyati snAnasaMdhyAdau viraktaM bhavati, tatprayukta ityarthaH / RNAtestviti / aSittvAdasya mitvaM neti bhAvaH / AkheTakamiti / mRgayetyarthaH / rajayatIti / rajanti mRgAH, prahaNamaraNA Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 ] siddhAntakaumudI / [ ci 'mRga -' iti kim - raJjayati paciNaH / ramaNAdanyatra tu raJjayati mRgAn tRNadAnena / curAdiSu jJapAdizciJ / 'cisphuroNa' ( sU 2566 ) / capayati, cayayatItyuktam / cinostu cApayati, cAyayati / sphArayati, sphorayati / pu spharata, apusphurat / 2606 ubhau sAbhyAsasya / (= -4 - 21) sAbhyAsasyAfader nakA tvaM prApnuto nimitte sati / prANiNata / 2607 gau yAn karoti-mRgavadhAsaklo rAjAdirityarthaH / atra nakAralopaH / raJjayati pakSiNa iti / pakSiNo rajanti - prAtyA bhavanti / tAn tAdRgvyApAraviSayAn karotItyarthaH / pAkSagrahaNamidaM na mRgayeti manyate / raJjayati mRgAn tRNadAneneti / dhAvato mRgAn rakSaNAya tRNasamarpaNena bandhanasthAnagAn karotItyarthaH / curAdiSviti / curAdiSu jJapAdipaJcakAntargatazciJdhAturasti / tasmAt svArthaNici kRte 'cisphuro :- ' iti tvapakSe puki mittvAdupadhAhakhe capayatIti rUpam / zrAvAbhAve tu vRddhau zrAyAdeze mittvAd hasve cayayatIti rUpamuktaM curAdAvityarthaH / cinotestviti / nuvikaraNasya tu ciJdhAtorhetumaNNau 'cisphuro:-' iti yattve puki mittvAbhAvAdahrasvAbhAve cApayatIti rUpam / AttvAbhAve vRddhau zrAyAdeze mittvAbhAvAddhasvAbhAve cAyayatIti rUpamityarthaH / sphArayati, sphorayatIti / 'cisphuro:-' ityAttvavikalpaH / apuskarat, apusphuraditi / sphur i a t iti sthite dvitve kartavye NAvaca Adezasya niSiddhatayA sphurityukAravato dvitve tatazcisphurorNAviti uttarakhaNDe AttvavikalpaH / zrAttvapakSe upadhAhakha iti bhAvaH ubhau sAbhyAsasya / zraniterityanuvartate / 'ana prANane' iti dhAtorityarthaH / 'raSAbhyAM no NaH -' ityadhikRtam / 'upasargAdasamAse'pi -' ityata upasargAdityanuvartana, tadAha sAbhyAsasyetyAdinA / nimitte satIti / upasargastha rephe satItyarthaH / prANiNaditi / an it iti sthite 'aniteH' iti NatvasyAsiddhatvAd ni ityasya dyanukUlavyApAraviSayA bhavanti tAnmRgAMstAdRgvyApAraviSayAnkarotItyarthaH / jJapAdizciJ iti / tena mittvAddhrasva iti bhAvaH / svAdigaNasthasya tu mittvaM netyudAharati cApayatItyAdi / apusphuraditi / dvitve kartavye zrajAdezasya sthAnivattvAnniSedhAdvA sphurityukAravato dvitvam, tataH 'cisphuroNoM' iti vA zrAtvam / ubhau sA / 'raSAbhyAm -' iti sUtre na iti SaSThyantaM prathamAdvivacanAntatayA viparirAmyata ityAha ubhau nakArAviti / nanu sAbhyAsasyetyuktyA ubhayorapi bhaviSyatItyubhau prahaNaM vyarthamiti cet / atrAhuH - sAhityamAtraM vivakSitaM na tulyayoga ityabhyupagame dvayoryugapanna sidhyedityubhau prahaNam / na ca tulyayogavivakSAyAM 'tena saheti 1 kvacid 'ghAtakaH' iti pAThaH / Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 53 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [445 gamirabodhane / ( 2-4-46) iNo gamiH syaarnnau| gamayati / bodhane tu pratyAyayati / 'iNva dikaH' (vA 1577) / adhigamayati / 'hanasto'cieNaloH' dvitve uttarakhaNDe nakArasyAbhyAsanakAreNa vyavadhAnANNatve aprApte ubhayonakArayoranena NatvamityarthaH / na ra 'pUrvatrAsiddhIyamadvirvacane' iti niSedhAd dvitve kartavye NatvasyAsiddhatvaviraheNa paratvAt kRte Natve tataH pazcAd dvitve prANiNaditi siddhamiti vAcyam, ata eva "pUrvatrAsiddhIyamadvirvacane' ityasyAnityatvavijJAnAt / tena UrgunAvetyatra NatvAt pUrvameva nuzabdasya dvitve kRte abhyAsottarakhaNDe raNatvAbhAvasiddhirityanyatra vistaraH / go gamirabodhane / 'iNo gA luGi' ityata iNa ityanuvartate, tadAha iNo giirati / makArAdikAra uccaarnnaarthH| gamayatIti / praapytiityrthH| prtyaayytiiti| bodhayatItyarthaH / luchi pratyAyiyat / iNo Nici 'iNo yA' iti yaNaM bAdhitvA paratvAd vRddhau AyAdeze prAya i at iti sthite yi ityasya dvitvam / na ca dvitve kArye NAvajAdezasya niSiddhatvAd vRddhaniSedhaH zaGkayaH, 'ajAdeti yasya' iti Nico dvitve uttarakhaNDe avarNAbhAvAt / 'ik smaraNe' ityasya iNTAttvamuktaM smArayati iNvadika iti / adhigamayatIti / smArayatItyarthaH / hante ati Niti ca takArAdezamuktaM Nau smArayati hanasto'citulyayoge' iti samAso'tra na syAditi zaGkatham , tulyayogagrahaNaM prAyikaM sakarmakaH salomaka ityuktvAdini / kaiyaTe tu ubhAvityasminnasati sAbhyAsasyAnito bhavatItyucyamAne vacanasAmarthyAcca 'pUrvatrAsiddhIyamadvivacane' ityanAzrIyamANe akRtaNatvasya dvivacane kRte anantaranyAniteriti pUrveNaiva Natvasya siddhatvAd vyavahitanakArArthamidaM NatvaM syAt / anantarasya tu takakauNDinyanyAyena na syAditi ubhAvityucyata iti sthitam / sAbhyAsasyeti kim , prANa namati / asatyasmin 'aniteH' iti SaSThI saMbandhasAmAnye syAtta tazcAnantaryAdisaMbandho'pi gRhyeta / sati tvasminnavayavAvayavibhAvasaMmbandho labhyate ato'rthavatsAbhyAsaprahaNam / yadi tviSTAnurodhenAniteriti SaSThI avayavasaMbandhe vyakhyAyate anitezca nakAradvayAbhAvAtsAmarthyAd dvivacanaM prApta evAnitidheta tadA sabhyAsasyeti mandaprayojanam / iha pUrva NatvaM kRtvA dvitve kRte prANiNadityAdisiddhAva yamArambhaH 'pUrvatrAsiddhIyamadvivacane' ityasyAnityatvajJApanArthaH / tena UrNanAvetyatra NatvAtpUrvameva nuzabdasya dvitvAdabhyAsottarakhaNDe NatvAbhAvaH siddhaH / pratyAyayatIti / pratipUrvasyeNo jJAnArthatA / luGi pratyAyiyat / iha iNo Nici kRte 'iNo yaNa' iti yaNaM bAdhitvA paratvAd vRddhiH / na ca 'oH puyaji-' iti jJApakAtpUrva dvitvaM pazcAd vRddhiriti zaGkayam , 'ajAdedvitIyasya' iti Nico Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 ] siddhaantkaumudii| [Nic(sU 2574) / 'ho hanteH' (sU 358 ) iti kusvam / dhAtayati / Iya'yati / 'Iya'testRtIyasyeti vaktavyam' ( vA 3406) / tRtIyavyaJjanasya tRtIyaikAca iti vArthaH / Aye SakArasya dvitvaM vArayitumidam / dvitIye tu 'ajAderdvitIyasya' ( sU 2176 ) ityasyApavAdatayA sannante pravartate / aidhyiyat , aiSiSyat / dvitIyavyAkhyAyAM NijantAccaGi SakAra evAbhyAse zrUyate / halAdizeSAt / dvitvaM tu dvitIyasyaiva / tRtIyAbhAvena prakRtavArtikApravRtteH / nivRttaSaNAddhAtorhetumaeNau eNaloriti / kutvamiti / hasyeti zeSaH / upadhAvRddhi matvAha ghAtayatIti / luGi ajIghatat / Iya'yatIti / Iyateo rUpam / vaktavyamiti / dvitvamiti zeSaH / iti vArtha iti / 'na ndrAH-' iti sUtrabhASye spaSTamidam / Adya iti / tRtIyasya vyaJjanasyeti pakSa ityrthH| SakArasyati / anyathA Idhye i at iti sthite 'na ndrAH-' iti repha varjayitvA SakArasahitasya thiya ityasya dvitvaM syAt / tatazca uttarakhaNDe Nilope aiSiSyaditi syAt / aiSyaditISTaM na syAt / atastRtIyavyaJjanasyetyuktam / evaM ca yakAramAtrasya dvitve Nilope saMyuktadviyakAramiSTaM sidhytiityrthH| dvitIya iti / tRtIyekAca iti vyAkhyAne ityarthaH / sannante pravartata iti / uktavArtikamiti shessH| sani iTi IyUM isa iti sthite IrdA iti prathamaikAca vyis iti dvitIyakAc sa iti tRtIyakAjiti niH / tatra tRtIyakAcaH saMbhavAttasya dvitvavidhiH / anyathA 'ajAderdvitIyasya' iti syAditi bhAvaH / ailyaditi / yakAramAtrasya dvitve Nilope saMyuktadviyakAraM rUpam / atha dvitIyavyAkhyAyAM rUpamAha airSiSyaditi / tadupapAdayati dvitIyavyAkhyAyAmiti / eyantAccaDi IyUM i at iti sthite 'na ndrA:-' iti neSedhAdrepha varjayitvA 'ajAdedvitIyasya' iti vyi ityasya dvitvam, na tu yakAramAtrasTa, prathamavyAkhyAne eva tRtIyavyaJjanasyetyukteH / tatra yi ityasya dvitve kRte'pi abhyAse SakAra eva hala ikAraziraskaH zrUyate, na tu yakAro'pItyarthaH / kuta ityata Aha halAdizeSAditi / nanu tRtIyasyaikAca iti dvitIyavyAkhyAyAm iha dvitIyasyaikAcaH kathaM dvitvamityata Aha dvitvaM tu dvitIyasyaiveti / ekAca iti shessH| kuta ityata dvitve'bhyAsottarakhaNDasyAvarNaparatvAbhAvAt / iti vArtha iti / vyAkhyAnadvayamapyAkarArUDhamiti bhaavH| SakArasyeti / rephasya tu 'na ndra:-' ityanena niSedhAditi bhAvaH / dvitIye viti| tRtIyasyaikAca iti pakSe / sannante pravartata iti / vacanasAmarthyAditi bhAvaH / aidhyiyaditi / tRtIyavyaanasyeti pakSe idamudAharaNam / aiSiSyaditi rUpasyAsAdhutvamAzaGkayopapAdayati dvitIyavyAkhyAyA 1 tRtIyavyaJjanamAtrasyAjrahitasyaiva dvitvamiti matenedam / Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 53 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [447 zuddhena tulyo'rthaH / tena 'prArthayanti zayanosthitaM priyAH' ityAdi siddham / evaM sakarmakeSu sarveSUhyam / ____ iti tiGante NicaprakaraNam / atha tiGante sanprakaraNam // 54 // 2608 dhAtoH karmaNaH samAnakartRkAdicchAyAM vaa| (3-1-7) aAha tRtIyAbhAveneti / Irghya i at ityatra Iy iti prathamaikAc , yi iti dvitIyakAc, na tu caDi pare tRtIyakAjasti / ato'tra tRtIyaikAca iti vArtikaM na pravartate / tasmAd dvitIyasyaiva ekAco dvitvamityarthaH / evaM ca tRtIyasyaikAca iti vArtikaM sannanta eva prvrtte| ISyaterAmaH sattvena tataH parasya liTo'bhAvAditi bodhyam / nanu 'prArthayanti zayanotthitaM priyAH' iti mAghakAvye prArthayantIti na caurAdika. khArthikaNijantam , tasyAgIyatayA aAtmanepadaprasaGgAt / nApi hetumaeNyantam / khAmISTaM yAcate ityarthe tadasaMbhavAt / nadi prayojakavyApArAbhAve tatpravRttirastItyata Aha nivRtteti / nivRttaM preSaNaM yasmAt sa nivRttapreSaNaH-saMprati avivakSitapreSaNa ityarthaH / tasmAddhAtoH bhUtapUrvagatyA preSaNamAdAya hetumarANau kRte zuddhena NijvihInena dhAtunA tulyo'rthaH pratIyate ityarthaH / taduktam 'nivRttapreSaNAddhAtoH prAkRte'rthe NijiSyate' iti / idaM ca 'NeraNau-' iti sUtre bhASye spaSTam / iti zrIvAsudevadIkSitaviduSA viracitAyAM siddhAntakaumudIvyAkhyAyo bAlamanoramAkhyAyAM hetumariNaco nirUpaNaM samAptam / atha sanprakriyAH niruupynte| dhAtoH karmaNaH / 'guptijkidbhayaH-' ityataH sannityanuvartate / icchAyAH zrutatvAttAM pratyeva karmatvaM vivakSitam / tathA samAnakartRmityAdinA / dvitIyasyaiveti / ekAca iti shessH| apravRtteriti / kiMtu sannanta eva pravartate / tatra hyanupadam IyiyiSati ityudAhariSyati / artha upayAJcAyAmityasya AgIyatvAdAtmanepadena bhAvyamiti prArthayantIti mAghakAvyAdiprayogo'sAdhurityAzaGkaya tatsamarthanAyAha nivRttapreSaNAditi / uktaM ca-'nivRttapreSaNAddhAtoH prAkRte'rthe Nijucyate' iti / tenetyAdi / prArthanAM kurvantIti vivakSitArthe prayogaH siddha iti bhAvaH / kecittu parasmaipadasiddhyartha prArthana prArthaH, taM kurvanti prArthayantIti vyAcakSate, tadasat , dhAtusaMjJAprayojakapratyaye cikIrSite upasargANAM pRthakkaraNasya vakSyamANatayA 'arthaveda-' ityApugAgamasya duritvAt / iti tattvabodhinyAM eyantaprakriyAprakaraNam / Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448] siddhaantkaumudii| [saniSikarmaNa iSiNaikakartRkAddhAtoH sanpratyayo vA syAdicchAyAm / dhAtorvihita. svAdiha sana ArdhadhAtukatvam / iT / dvitvam / 'sanyataH' (sU 2317 ) / paThitumicchati pipaThiSati / karmaNaH kim-gamanenecchatIti karaNAnmAbhUt / samAnakartRkAt kim-ziSyAH paThansvitIcchati guruH / vAgrahaNAtpakSa vAkya. mapi / 'luGsanorghaslU' (sU 2427) / 'ekAca upadeze-' (sU 2246) iti neT / sasya tatvam / attumicchati jigharasati / 'Iya'testRtIyasya-' ( vA 3403 ) iti yisanotvim / IyiyiSati IyiSiSati / 2606 ruda. katvamapi icchAnirUpitameva vivakSitam / karmeti svavAcakazabda dvArA dhAto sAmAnAdhikaraNyenAnveti / evaM ca icchAsamAnakartRkatve sati icchAkarmIbhUto yo vyApAraH tadvAcakAddhAtoricchAyAM san vA syAditi phalati, tadAha iSikarmaNa ityAdi / iSiricchA / iSiNA ekakartRkatvAd iSikarmIbhUtavyApAravAgakAddhAtorityarthaH / nanu samAnakartRkAdityuktyaiva dhAtoriti labdham / dhAtvarthavyApArAzrayasyaiva kartRtvAdityata zrAha dhAtoriti / dhAtoriti vihitasyaiva pratyayasyArdhadhAtukatvam, natu dhAtoH prsy| anyathA jugupsate ityatra dhAtorityavihitasyApi 'guptijkidbhayaH-' iti sana ArdhadhAtukatvApattau laghUpadhaguNApateriti bhAvaH / asya sana ArdhadhAtuka ve phalamAha iDiti / dvitvamiti / 'sanyoH' ityaneneti bhAvaH / abhyAsasya ittvavidhi smArayati sanyata iti / paThitumicchatIti / bhAvastumunarthaH / 'apayakRto bhAve' ityukteH / dhAtvartha eva bhAva ityucyate / tathA ca paThitumityasya paThanakriyavArthaH / tasmin paThane icchAkarmatvam icchAsamAnakartRkatvaM ca sanA gamyate / tathA ca svakartRkaM paThanamicchatItyarthe pipaThiSatIti zabdo vartate ityuktaM bhavati / atha 'ada bhannaNe' iti dhAtoH sani ghaslubhAvaM smArayati luGsanorghasla iti / ghas sa iti sthite iTamAzaGkayAha ekAca iti / neDiti / ghas sa sthite Aha sasya tatvamiti / 'saH syArdhadhAtuke' ityaneneti bhAvaH / jighatsatIti / dvitve abhyAsajaztvacutve iti bhAvaH / rasanodvitvamiti / tRtIyasya vyaJjanasyeti pakSe Irghya isa ityatra yakAramAtrasya dvitve, sanaH Satve, saMyuktadviyakAraM rUpamiti bhAvaH, tadAha IyiSatIti / tathA ca sannante IkArarephaSakArayakArAdvitvekAraSakArAH / tRtIyasyaikAca iti pakSe Irghya i sa ityatra sa ityasya dvitve abhyAsettve sakAradvayasyApi Satve rUpaM matvAha ISyi dhAtoH karmaNaH / iSikarmaNa ityAdi / icch| yAmiti zrutatvAtkarbhatvaM kartRtvaM ca tadapekSameva gRhyata iti bhaavH| paThitumicchatIti / ekaniSThA pAThagocarA vartamAnecchetyarthaH / yisanoriti / tRtIyavyaJjanasyati pakSe yakArasya dvitvam , 1 tRtIyavyaJjanamAtrasya dvitvamiti bAlamanoramAmateneTam / Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 54 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [446 vidamupagrahisvapipracchaH saMzca / (1-2-8) emyaH san ktvA ca kitI staH / rurudiSati / vividiSati / mumaSiSati / 2610 sani grahagahozca / (7-2-12) graheNuherugantAcca sana iena syAt / 'ahijyA-' (sU 2412) iti saMprasAraNam / sa naH patvasyAsiddhatvAnabhAvaH / jighRtati / suSupsati / viSatIti / atra tu sannante IkArarephaSakArayakArekAraSakAre kAraSakArAkArAH / rudvid| ikA nirdezAH saMprasAraNe gRhIti nirdeshH| svapIti ikArastu uccAraNArthaH, na svikA nirdezaH, supAti saMprasAraNaprasaGgAt / cakArAd 'mRGamRdagudha-' iti pUrvasUtrasthaM ktveti samuccITa te, tadAha san ktvA ceti / kitAviti / 'asaMyogAliT-' ityatastada vRtteriti bhAvaH / rudasAhacaryAdvettereva grahaNamiti kecit / avizeSAtsarvasyetyanye . halantAcca' iti siddhe rudavidamuSA prahaNaM 'ralo vyupadhAt-' iti vikalpabAdhanArtham prahestu ktvAyAM 'na ktvA seT' iti niSedhavAdhanArtham / svapipracchayostu ktvAyAM ki ve'pi sanaH aprAptakittvavidhAnArtham / rurudiSatItyAdau sanaH kityAlaghUpadhaguNAbhAvaH / sani grahaguhozca / cakArAt 'thrayukaH kiti' ityata uka ityanukRSyate, na tu zrayAtaH, tasya 'sanIvantardha-' iti vikalpasya vakSyamANatvAt / 'neDnazikRti' ityato neDi te cAnuvartate, tadAha graherityAdi / prahaMdhAtonityamiTi prApte guheH UdittvAttadvilpe prApte vacanam / grahijyeti / prah sa iti sthite sanaH kittvAd 'grahijyA-' :ti rephasya saMprasAraNam RkAra ityarthaH / nanu gRh sa iti sthite hasya Dhatve bhaSmA pApekSayA paratvAt katve sasya Satve ca kRte jhaSantatvAbhAve tRtIyasyekAca iti pakSe tu sana ityarthaH / rudavida / rudasAhacaryAd vettereva prhnnm| iha rudapidamuSANAM prahara 'ralo vyupadhAt-' iti vikalpe prApte AheH 'na ktvA seT' iti niSedhAtkvAzA apra svapipracchayostu ktvaH kittve'pi sanaH kittvasyAprAptI vacanam / raditvA / viditvA / mussitvaa| eteSu guNAbhAva: kittvasya phalam / gRhItvA / suptvA / pRSTvA / eteSu saMprasAraNamapi phalas / sani grahaguhozca / prahenityaM guhervikalpena rApta niSedho'yam / sanaH SatvasyAsiddhatvAdbhapabhAva iti / kutvasyAsiddhatvA SabhAva ityeva suvacam / kecitta Dhatve sati bhaSbhAva ityadhyAhAreNa yojayanti / tathA ca jagRh sa iti sthite iNaH paratvena sasya SatvaM prApta tasyAsiddhatvAd DAve bhaSanAvaH / tatazca katve kavargAtparasya Satvamiti vidhikramaH / anye tu Satve Dhatve ca kRA pazcAdbhabhAve kartavye sakAraparatvAbhAvAdbhaSabhAvo na syAdi. tyAzaGkAyAM sanaH SatvasyAsiddhatvAditi pranthaH pravRtta iti kAryAsiddhipakSAvalambanena vyAcakSate / jighRkSatIti / guherjudhukSati / sUtre cakArAt 'zrayukaH kiti' ityata 1 'gRhi' iti bAlamanoramAsammataH pAThaH / Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 ] siddhaantkaumudii| [ san2611 kirazca paJcabhyaH / (7-2-75) kR, gR, raGa, dhRG , pracch emyaH sana iT syAt / pipRcchiSati / cikariSati / jigariSati / jigaliSati / aoTo dIrgho neSTaH / didariSate / didhariSate / katham 'udvidhIpuH' iti / bhauvA. dikayodhloriti gRhANa / 2612 iko jhal / (1-2-6) igantAkathaM bhaSbhAva ityata Aha sanaH Satvasyeti / katvasyAsiddhatvAdityeva suvacam / jighRkSatIti / gRh sa iti sthite hakArAdiNaH parasya sasya SatvaM paratvAt prApta tasyAsiddhatvAd hasya Dhatve bhaSbhAvaH, tataH katve kAtparasya Satva meti krama iti bhAvaH / guheH jughutttiityudaahaarym| ugantAd bubhUSati / atra zrayukaH kitItyanena tu na sidhyati, tatra kita eva niSedhAt / paratvAdiDAgame 'iko jhala' ityasyAprApteH / spaSTaM cedaM shbdendushekhre| suSupsatIti / sanaH kittvAd 'vacisvapi-' iti saMprasAraNaM laghUpadhaguNAbhAvazca / kirazca paJcabhyaH / kira iti pnycmii| kirAdibhya iti vivakSitam / tudAdau 'kR vikSepe, gR nigaraNe, haG zrAdaraNe, zRG avasthAne, praccha jJopsAyAm' iti sthitAH, tadAha kR gR ityAdinA / sana iDiti / 'smipU. jvazAM sani' ityataH 'iDatyarti-' ityatazva tadanuvRtteriti bhAvaH / kiratigiratyoH 'iT sani vA' iti vikalpe anyeSAM ca 'ekAca-' iti niSedhe gapte ayamiDvidhiH / zabdenduzekhare tu 'sani graha-' iti 'ekAca-' iti ca niSedhe prApte vacanamityuktam / pipRcchiSatIti / sanaH kittvAd 'ahijyA-' iti saMprasAraNam / cikariSatIti / kRdhAtoH sani iTi rUpam / jigariSatIti / 'gR nigaraNe' ityasmAtsani iTi rUpam / jigaliSatIti / 'aci vibhASA' iti latvavikalpa iti bhAvaH / iT sani tysyaaympvaadH| cikariSati, jigariSati ityatra 'vRto vA' iti dIrghamAzaGkayAha aTo dI? neSTa iti / vArtikamidaM vRttau sthitam / bhASye tu na dRzyate / didariSate, didhariSate iti / dRlo dhRGazca sani iTi rUpam / 'pUrvavatsanaH' ityAtmanepadam / kathamiti / uddidhIrSuriti kathamityanvayaH / kirAditvena iTaprasazAditi bhaavH| bhauvAdikayoreti / 'dhRG avasthAne, dhRJ dhAraNe' ityanayouka itynukRssyte| ugantAd bubhUSati, lulUSati / zrayatistu nAnukRSyate / tasya 'sanIvantardha-' iti vikalpavidhAnAt / kirazca paJcabhyaH / paJcaprahaNamuttarArtha spaSTapratipattaya ihaiva kRtam / evaM ca pracchadhAtoranantaraM gaNapAThasthaM vRtkaraNaM tyaktuM zakyam / atratyapazcabhya ityanenaiva vRtkaraNaM yattadapANinIyamiti vyaakhyeymityaahuH| kecittu-'bhUSAkarmakirAdisanAm-' iti vArtike kirAdijJAnArtha kRtkaraNamAvazyakamityAhuH / atreTa iti / 'vRto vA' iti prApte bhASyakAreSTiriyam / bhauvAdi Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 54] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [451 jmalAdiH sankirasyAt / bubhUSati / dIDa-dAtumicchati didiisste| eviSaya. svAbhAvAt 'mInAtiminoti- (sU 2508) ityAvaM na / ata eva 'sani mImA-' (sU 26.3) iti sUtre mAdhAtoH pRthaGmIgrahaNaM kRtam / 2613 halantAJca / (1-2-10) iksamIpADalaH paro malAdiH sankirasyAt / guhU , jughutati / bibhirasati / ikaH kim-yiyakSate / mal kim-vivardhiSate / bhovaadikyoH sani kirAditvAbhAvAdiDabhAve 'ajjhanagamA sani' iti dIrgha 'Rta iddhAtoH' iti ittve, raparatve, 'hali ca' iti dIrgha, Satve, uddidhIrSa ityasmAt 'sanAzaMsabhikSa uH' ityupratyaye uddidhIrSuriti rUpamiti gRhANa jAnIhIti zaGkakaM prati uttaram / iko jhal / igantAditi / sanA AkSiptadhAtuvizeSaNatvAttadantavidhiriti bhAvaH / san kiditi / 'rudavidamuSaprahi-' ityataH 'asaMyogAllida kit' ityatazca tadanuvRttariti bhAvaH / bubhUSatIti / kittvAna gunnH| ukaH paratvAneTa / didISate iti / sanaH kittvAna gunnH| dIDo hitvAt 'pUrvavatsanaH' ityAtmanepadam / eviSayatvAbhAvAditi / kittve guNaniSedhAditi bhAvaH / ata eveti / yadyeviSayAdanyatrApyAtvaM syAt tadA mImeti pRthak grahaNamanarthakaM syAt / 'mAdAgrahaNeSvavizeSaH' ityuktariti bhAvaH / halantAcca / 'iko jhal' iti pUrvasUtramanuvartate / 'rudavidamuSa-' ityataH saniti 'asaMyogAlliT-' ityataH kiditi ca / haliti luptapaJcamIkaM padam / antazabdaH samIpavAcI, tadAha iksamIpAdityAdi / jughutatIti / sanaH kittvAnna guNaH / 'sani grahaguhozca' ityUdittve'pi nityaM neT / hasya Dhatve bhaSbhAve katvaSatve iti bhAvaH / bibhitsatIti / 'bhedeH sanaH kittvAna guNaH / yiyakSate iti / atra halaH iksamIpatvAbhAvAna kittvam / sati tu kittve yajeH saMprasAraNaM syAditi bhAvaH / vivardhiSate iti / vRdheH sani rUpam / atra sana iTi jhalAditvaM neti bhAvaH / kayoriti / tathA ca 'ajjhanagamAm-' iti vakSyamANena dIrgha iti bhAvaH / iko jhal / 'sadavida-' ityataH sannanuvartate, sanAkSipto dhAturikA vizeSyate, vizeSaNena ca tadantavidhirityAha igantAditi / igantAt kim , pipAsati, tiSThAsati / jhalIti kim , zizA yeSate / kitsyAditi / 'asaMyogAlliTa kit' ityataH kida. nuvartata iti bhAvaH / ejviSayatvAbhAvAditi / kittvena guNAprApterityarthaH / ata eveti / yadyeviSayAdanyatrApyAtvaM bhavettadA mIgrahaNaM tatra na kuryAdAmAdAprahaNeSvavizeSAditi bhaavH| halantAzca / igityanuvartate tadavayavatvaM halo na saMbhavatIti samIpavAcyatrAntazabda ityAzayena vyAcaSTe iksamIpAditi / sautratvA Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 ] siddhAntakaumudI / [ san halgrahaNaM jAtiparam / tUMhU- titRkSati, titRhiSati / 2614 ajjhanagamAM sani / ( 6-4-16) ajantAnAM hanterajAdezagamezca dIrghaH syAjjhalA dau sani / 'sanjiTorjeH' ( sU 2331 ) / jigISati / 'vibhASA ceH' ( sU 2525) / cikISati, cicISati / jighAMsati / 2615 sani ca / ( 2-4-47 ) nanu 'hU hiMsAyam' tudAdiH nopadho'yam / kRtAnusvArasya nirdezaH / asmAtmanaH 'aniditAm -' iti nalopArthaM kittvamiSyate / tannopapadyate / nAtra iksamIpAdanukhArAt san paro bhavati, dakAreNa vyavadhAnAt / dArAtu paraH san iksamIpAddhalaH paro na bhavati, anusvAreNa vyavadhAnAdityata zrAha halgrahaNaM jAtiparamiti / haltvajAtyAkAntaikAneka vyakliparamityarthaH / hviti / tUMhadhAtoH pradarzanamidam / titRkSatIti / UdittvAdiDabhAvapace rUpam / sanaH kittvAnnalopo laghUpadhaguNAbhAvazca / DhatvakatvaSatvAni / id ne yaha tituMhipatIti / jhalAditvAbhAvena kittvAbhAvAnnalopo neti bhAvaH / ajjhanagamAM sani / ac, han gam eSAM dvandvaH / 'nopadhAyAH' ityata upadhAyA ilanuvRttaM hanagamoraveti, navajante, asaMbhavAt / aGgasyetyadhikRtam / zracastadvizeSaNatvAttadannavidhiH, gamadhAturiha prajAdeza eva vivakSita iti prakRtasUtrabhASye spaSTam / 'ThUlope pUrvasya ityato dIrgha ityanuvartate, tadAha ajantAnAmityAdinA / bhalAdau sanIti / 'cchvoH zRha-' iti sUtrabhASye ' ajjhanagamAm -' ityatra sanaM malA vizeSayiSyAma ityukteriti bhAvaH / atha jidhAtorabhyAsAt parasya kutvavidhi smArayati sanliTorjeriti / jigISatIti / jerdIrghe abhyAsAtparasya kutvam / zratha ciJdhAtorabhyAsAtparasya kutvavikalpaM smArayati vibhASA ceriti / cikIpati, cicISatIti / ajantatvAddIrghaH / jighAMsatIti / haneH sani 'ajjhana-' ityakArasya dIrghaH, na tvantyasya nakArasya / dIrghazrutyA caratyupasthiteH / dvitvam, 'abhyAsAcca' iti kutvam / 'nava' ityanusvAraH / sani ca / 'igo gA luGi' ityata iti 'gau gamirabodhane' ityato gamirabodhane ite cAnuvartate, tadAha dvizeSaNasyAntazabdasya paranipAtaH / titRkSatIti / kittve sati 'aniditAm-' iti nalopaH / ajjhanagamAm / gamaH sAmAnyena grahaNe gamlu gatAvityasmAt saMjigaMsate ityatrAtiprasaGgaH syAdataH 'sani ca' 'iGazva' iti sUtrAbhyAM vihitasyeNiGorAdezasya 'iNvadikaH' iti ika Adezasya ca prahaNamityAzayenAha zrajAdezagameriti / etacca sUtre'jhaNAllabhyate / tathAhi - iha sanItyeva sUtraM kartavyam, dIrghazrutyopasthitenAca ityanenAzasya vizeSaraNAdajantAGgasya dIrghaH, cicISati / tato Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 54] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [453 iNo gamiH syAt sani, na tu bodhane / jigamiSati / bodhane pratISiSati / 'iNvadikaH' ( vA 1577) / adhijigamiSati / karmaNi taG / 'parasmaipadeSu' ityuktarneT / 'jhalAdau sani' iti dIrghaH / jigAMsyate / adhijigAMsyate / prajA. dezasyetyuknegacchatenaM dIrghaH / jigasyate / saMjigaMsate / 2616 iGazca / (2-4-48) iDo gamiH syAtsani / adhijigAMsate / 2617 ralo vyupadhAddhalAdeH saMzca / (1-2-26) uzca izca vI / te upadhe yasya tasmAddhalAdeH ralantAtparau ktvAsanau seTau vA kitI staH / 'yatisvApyoH saMprasAraNam' iNo gamirityAdi / jigamiSatIti / gameriti iT / atra 'ajjhanagamAm-' iti dI? na, jhalAdau sniityukteH| pratISiSatIti / bodhayitumicchatItyarthaH / atra bodhanArthatvAdiNo na gamiH / i sa iti sthite 'ajAderdvitIyasya' iti sano dvitve abhyAsettvam / pratinA savarNadIghe sakAradvayasyApi Satvamiti bhAvaH / 'ik smaraNe' ityasyAha iNvadika iti / anena vArtikena idhAturigavadbhavatItyarthaH / tatazca 'sani ca' iti gamirAdeza iti bhaavH| karmaNi taGiti / irAdhAtorigdhAtozca sannantAtkarmaNi laTastaGityarthaH / 'bhAvakarmaNoH' ityaneneti bhAvaH / parasmaipadeSviti / 'gameriTa parasmaipadeSu' ityuktestaGi neDiyarthaH / jhalAdA viti / 'ajjhana-' iti jhalAdau sani vihito dIrgha ityarthaH / jigAMsyate iti / gantumiSyate ityarthaH / iNo rUpam / adhijigAMsyate iti / smartu. miSyata ityarthaH / iko rUpam / jigaMsyate iti / gamludhAtoH sannantAtkarmaNi taDi rUpam / gamerajAdezatvAbhAvAna dIrghaH / iGazca / gamiH syAt sanIti / 'Nau gamiH-' ityataH 'sani ca' ityatazca tadanuvRtteriti bhAvaH / iko GittvAt 'pUrvavatsanaH' iti / taG / parasmaipadeSvityukteneMTa / 'ajjhana-' iti dIrgha iti bhAvaH / rlo| ktvAsanAviti / cakAreNa 'pUGaH ktvA ca' ityataH tvAyA anukarSAditi bhAvaH / seTAviti / 'na ktvA seT' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / vA hanigamyorityaparaM kartavyam / evaM cAgrahaNamatiricyamAnaM pravRttibhedena gamevizeSaNArtham / ajantasya dIrgho bhavati ajAdezagamezceti / jhalAdAviti kim , jigamiSati / 'gameriTa parasmaipadeSu' iti iT / sani ca / 'No gamirabodhane ityato'bodhana itynuvrtte| pratISiSatIti / takrakauNDinyanyAyasyAnityatvAtsanrUpasyAbhyAsasyatvam / anityatve liGgaM tu 'nityaM kauTilye gatau' ityatra nityagrahaNamiti vakSyate / saMjigaMsate iti / 'samo gamyacchibhyAm' iti taG 'pUrvavatsanaH' iti sannantAdapi bhavati / ralo vyupadhA / 'na ktvA seT' ityataH HTRA Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 ] siddhaantkaumudii| [rAn(sU 2544 ) / didyutiSate, didyotiSate / ruruciSate, rurociyate / lilikhiSati, billekhiSati / rajaH kim-dideviSati / nyupadhAt kim-vivartiSate / halAdeH kim-eSiSiSati / iha nityamapi dvisvaM guNena bAdhyate / upadhAkArya hi dvisvAprabalam, proNe-diskaraNasya sAmAnyApekSajJApaka vAt / 2618 sanIvantardhabhrasjadambhuzrisvRyUrNabharajJapisanAm / (7-2-46) ivakitAviti / 'nopadhAsthaphAntAdvA' ityataH 'asaMyogAlliT vit' ityatazca tadanu. vRtteriti bhAvaH / didyutiSate iti / 'dyuta dIpto' anudAttet / sani dvitve kittvAd 'dyutisvApyo:-' ityabhyAsasya saMprasAraNe pUrvarUpe sanaH kittvAnna laghUpadhaguNa iti bhAvaH / sanaH kittvAbhAve zrAha didyotiSate iti / 'pUrvavat manaH' ityAtmanepadam / eSiSiSatIti / iSdhAtoH san iTa, halAditvAbhAvana ki tvAbhAvAdgaNe ee isa ti iti sthite 'ajAdedvitIyasya' iti Sis ityasya dvitve halAdizeSe sanaH Satve rUpam / nanviha satyapi kittve nityatvAt paramapi guNaM bAdhitvA Sis ityasya dvitve dhAtvavayavasya ikArasya upadhAtvAbhAvAdeva guNAprasaknehala deriti vyarthamityata Aha iha nityamapi dvitvaM guNena bAdhyata iti kuta ityata Aha upadhAkArya hi dvitvAtprabalamiti / tacca kuta ityata Aha oNeriti / zroNeH RditkaraNasya jJApakatvAdityanvayaH / tathAhi oNadhAtoH eyantAlluGi cachi 'Nau caDyupadhAyAH-' iti hrakhasya 'nAglaM pizAsvRditAm' iti niSedhe sati oNi a t iti sthite Ni ityasya dvitve mA bhavAnoNiNaditi rUpam / atra upadhAhakhaniSedhArthamoNeH RditkaraNam / upadhAhrakhe kRte tu uNa i at iti sthite Ni ityasya dvitve mA bhavAnuNiNaditi syAt / ThokAro na zrUyata iti sthitiH / yadi tu nityatvAd upadhAhrakhAt prAgeva oN i at ityasyAM dazAyAM dvitvaM syAt / tadA zrokArasya upadhAtvAbhAvAdeva hrasvAprasasta niSedhArthamRditkaraNa. manathekaM syAt / tasmAdupadhAhrasvAtmakam upadhAkArya dvitvAt prabalamiti vijJAyate ityarthaH / nanu bhavatu upadhAhrakho dvitvAt prblH| prakRte tu upadhAguNaH kathaM dvitvAt prabalaH syAdityata Aha saamaanyaapeksseti| upadhAharavasya upadhAkAryatvena rUpeNa dvitvAt prAbalyavijJAnAdityarthaH / vastutastu 'Nau ca padhAyAH-' iti sUtre yadayamoNimRditaM karoti tajjJApayati dvivacanAddhasvatvaM balIra iti bhASye viziSya upadhAhrasvagrahaNAt sAmAnyApekSatvaM jJApakasya cintyamiti zabdenduzekhare prapaJcitam / seDiti vrtte| cakAreNa ktvAyAH saMgrahaH / 'asaMyogAt -' ityataH kiditi, 'nopadhAt-' ityato veti cAnuvartate, tadAha ktvAsanAvitrAdi / seT kim , Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 54] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [455 ntebhya RdhAdibhyazca sana iD vA syAt / iDabhAve 'halantAJca' (sU 2613) iti kittvam / 'chvoH-' (sU 2561 ) iti vasya an / yaN / dvisvam / duSati, dideviSati / 'stautiNyoreva-' (s 2627) iti vakSyamANaniyamAna SaH / susyUSati, siseviSati / 2616 aapksspydhaamiit| (7-4-55) eSAmaca IssyAtsAdI sani / 2620 atra lopo'bhyAsasya / (7-4-58) 'sani mImA-' (sU 2623) isyArabhya yadunaM tatrAbhyAsasya lopaH syAt / prAptumicchati Ipsati / ardhitumicchati / raparatvam / catvam / Isati, sniivntrdh| sani ivanteti cchedaH / ivanta, Rdha, bhrasja, danbhu, zri, stu, yu, Urgu, bhara, jJapi, san , eSAM dvandvaH / iv ante yeSAM te ivantAH / 'svarati-' ityato veti 'igniSTAyAm' ityata iDiti cAnuvartate, tadAha ivantebhya ityAdi / ivantasya divadhAtorudAhariSyannAha iDabhAve iti / vasyeti / vakArasyetyarthaH / yaNiti / dakArAdikArasya iti zeSaH / dvitvamiti / | ityasyati zeSaH / duSatIti / 'ajjhana-' iti dIrghaH / iTpakSe Aha dideviSatIti / ajhalAditvAnna sanaH kittvam , ato noT, kintu laghUpadhaguNa iti bhAvaH / ivantasyodAharaNAntaraM mivudhAtoH susyUSatIti vakSyate / tatra dvitIyasya SatvamAzaGkayAha stotiNyoriti / susyUSatIti / sivudhAtoH sani iDabhAve duyUSatItivadrUpam / iTpakSe Aha siseviSatIti / RdhdhAtoH sani ItiIti rUpaM vakSyannAha AjJapyadhAmot / sAdau sanIti / 'sani mImAdhurabha-' ityataH sanIti aca iti cAnuvartate / 'saH syArdhadhAtuke' ityataH sItyanuvRttaM sano vizeSa. Nam / tadAdividhiriti bhAvaH / atra lopo'bhyAsasya / 'sani mImA-' iti 'AjJapyadhAmIt' iti 'dambha icca' iti 'muco'karmakasya guNo vA' iti pUrvasUtracatuSTayavihitakAryamatretyanena parAmRzyate, tadAha sani mImetyArabhyeti / sUtracatuSTayakAyeM kRte satItyarthaH / IpsatIti / prApdhAtoH sani AkArasya ittve 'ajAdedvitIyasya' iti sa ityasya dvitve abhyAsalopa iti bhaavH| rprtvmiti| RdheH sani iDabhAve RkArasya Ittve raparatvamityarthaH / catvamiti / I sa iti sthite dhasya carve 'na ndrAH' iti repha varjayitvA 'ajAderdvitIyasya' iti tsa ityasya dvitve abhyAsasya lopa iti bhaavH| 'pUrvatrAsiddhIyamadvitve' iti vacanAt catve kRte bhittvA, chittvA, bubhukSate / ApkSapya / 'sani mImA-' ityataH aca ityanuvartate, 'saH syArdhadhAtuke' ityataH sIti ca, tadAha aca ItsyAtsAdAviti / sotyasya sano vizeSaNAtsAdAviti lAbhaH / IpsatIti / 'ajAdedvitIyasya' iti psa. Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 ] siddhAntakaumudI / [ san zradidhiSati / bijjivati, bibharjiSati, bibhrakSati, bibharcati / 2621 dambha icca / ( 7-4-56 ) dambheraca ityAdIca sAdau sani / abhyAsalopaH / 'halantAcca' ( sU 2613 ) ityatra halprahaNaM jAtiparamityuktam / tena sanaH kiravAdyalopaH / dhipati, dhIpsati, didambhiSati / zizrISata, zizrayiSati / 'udoSTya pUrvasye' ( sU 2464 ) / susvarSati, sisvariSati / yuyUSati, yiyadvitvamiti bodhyam / iTpakSe adhipatIti / sanaH sAditvAbhAvAdItvAbhAve guNe raparatve ar dh i sa iti sthite dhis ityasya dvitvamiti bhAvaH / bhrasjdhAtoH sana iTi 'bhrasjo ropadhayo:-' iti ramAgamAbhAve zraha vibhrajJiSatIti / sasya zatrutvena zaH, zasya jaztvena jaH / vibdabhAvAda 'grahijyA -' iti saMprasAraNaM na / bibharjiSatIti / iTi ramAgamapakSe bhrasj isa iti sthite zrakArAdupari sakArA tyAg rephAgame akArAdrephasya sakArasya ca nivRttau bharja isa iti sthite bhaje ityasya dvitve halAdizeSe abhyAsasya ittve jaztve sanaH Satve ca rUpam / tadevamipate ramA - gamatadabhAvAbhyAM rUpadvayam / bibhrakSatIti / iDabhAve ramAramAbhAve ca rUpam / jasya kutvaM sasya SaH / bibharkSatIti / iDabhAve ramAgame ca rUpan / tadevamiDabhAvapakSe ramAgamatadabhAvAbhyAM dve rUpe / dambha icca / 'sani mImA-' ityataH sanIti aca iti cAnuvartate / cakArAd 'ApjJapyRdhAm -' iti sUtrAdIditi sanuccIyate / 'saH si-' ityataH sItyanuvRttaM sano vizeSaNaM tadAdividhiH, tadAha dambherava ityAdi / abhyAsalopa iti / 'atra lopaH -' ityaneneti zeSaH / dimbhU sa iti sthite iksamI pAdanukhArAdavyavahitaparatvAbhAve'pi halantAdityasya pravRttimuppAdayati halantAcetyatreti / ilgrahaNaM iltvajAtyAkrAntekAnekavyaktiparamiti prAguktamityarthaH / tataH kimityata zrAha teneti / dhipsatIti / 'sanIvanta -' iti iDabhAve ittve rUpam / dhIpsatIti / iDabhAve Ittve ca rUpam / didambhiSatIti / iTpakSe sano jhalAditvAbhAvAda kittvAnnalopo neti bhAvaH / zizrISatIti / 'sanIvanta- iti iDabhAve zrajjhaneti dIrghaH / sanaH kitvAnna guNaH / iTpakSe zrAha zizrayiSatIti / ajhalAditvAnna kittvam, nApyajjhaneti dIrghaH / spRdhAtoH sani RkArasya uttvavidhi smArayati udoSThyati / susvarSatIti / 'sanIvanta -' iti iDabhAve RkArasya 'ajjhana -' iti dIrghe kRte uttve raparatve 'upayAyAM ca' iti dIrgha iti bhAvaH / sivariSatIti / stra ityasya dvitve udaratve ittvamiti bhAvaH / yuyUSatIti / ? zabdasya dvitvam / bibhrajjiSatIti / iTi tadabhAve ca ra nAgamavikalpAccatvAri rUpANi / susvarSatIti / 'ajjhanagamAm -' iti dIrghe satyutvam / yi Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 54 / bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 457 viSati / UrNunUSati, UrNunuviSati / na ca paratvAd guNAvAdezayoH satorabhyAse ukAro na zrUyeteti vAcyam, 'dvirvacane'ci' ( sU 2243 ) ivi sUtreNa dvive kartavye sthAnirUpAtidezAdAdezaniSedhAdvA / na ca sanantasya dvitvaM prati kAryitvAnimittatA kathamiti vAcyam, 'kAyamanubhavanhi kArya nimittatayA nAzrIyate, na svananubhavannapi' ( pa 11 ) / na ceha san dvivamanubhavati / bubhUSati, bibhariSati / jJapiH puganto mitsaMjJakaH pakArAntazcaurAdikazca / iDabhAve 'iko 1 'sanIvanta -' iti iDabhAve ' ajmana -' iti dIrghaH / yiyaviSatIti / iTpakSe 'dvirvacane'ci' iti guNaniSedhAd yuityasya dvitve 'zroH puyarija' itIttvamiti bhAvaH / UrNunUpatIti / 'sanIvanta -' iti iDabhAvapace 'na ndrAH -' iti rephaM varjayitvA jurA ityasya dvitve ' ajjhana -' iti dIrghaH / 'iko jhala' iti sanaH kittvAnna guNaH / iTpakSe tu 'vibhaSorNoH' iti sanaH GittvavikalpaM matvAha UrNunuviSatIti, UrNuna viSatIti / Gittvapace guNAbhAvAnnuzabdasya dvitve uttarakhaNDe uvaG / vittvAbhAvapakSe nu ityasya dvitve uttarakhaNDasya guNAvAdezAviti bhAvaH / ubhayatrApyabhyAse uvarNaH zrUyate / nanu GittvAbhAvapakSe UrNu isa iti sthite dvitvAt prAgeva paratvAd guNe zravAdeza ca kRte navzabdasya dvitve abhyAsasyAta ittve UrNinaviSatIti abhyAse ikAra evaM zrUyeta, na tu ukAra ityAzaGkaya nirAkaroti dvirvacane'cIti / asmin sUtre sthAnivadityanuvartya rUpAtidezaM cAzritya dvitvanimitte aci pare yaH zrAdezaH sa dvitve kartavye sthAnirUpaM pratipadyate ityako'rthaH / 'na padAnta-' ityato netyanuvartya dvitvanimitte ci yaH prajAdezaH sa na syAd dvitve kartavye ityanyo'rthaH / tatra prathamavyAkhyAne tu kRtasyApi guNasya sthAnibhUtokArarUpapratipattyA nu ityasya dvitve abhyAse ukAra eva zrUyate / dvitIyavyAkhyAne'pi dvitvAt prAg guNasya niSiddhatayA nuzabdasyaiva dvitve abhyAse ukAra eva zrUyate iti bhAvaH / nanu UrNu isa iti sannantasya dvitvarUpa kAryabhAktavena tadantargatasya isa ityasyApi kAryitvAnna dvitvanimittatvam, 'na hi kAryoM nimittatayA zrAzrIyate' ityukteH tathA ca dvitve kartavye dvitvanimittAcparakAdezasya kriyamANo niSedhaH kathamiha guNasya prasajyata ityAzaGkaya nirAkaroti na ca samnnantasyeti / kAryamanubhavanniti / atra vyAkhyAnameva zaraNam | na ceha sanniti / kiMtu nuzabda ityarthaH / bubhUSatIti / sanIvanteti iDabhAvapakSe bhR sa iti sthite 'ajjhana -' iti dIrghe 'udoSThayapUrvasya' ityuttve raparatve uttarakhaNDatya viSatIti / 'dvirvacane'ci' ityAdezaniSedhAd dvitve kRte zrabhyAsasyovarNasyetvam / UrNunUSatIti / iDabhAve 'ajjhanagamAm -' iti dIrghaH / iTpakSe tu 'vibhASorNoH' iti 1 Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 ] siddhaantkaumudii| [ sanmal' (sU 2612) iti kitvAca guNaH / 'ajmana-' (sU 2614 ) iti dIrghaH paratvAriNalopena baadhyte| 'bhAjapa-' (sU 2616) iti It / jJIpsati, jijJapayiSati / amitastu jijJApayiSati / 'janasana-' (sU 2504) ityAvam / siSAsati, sisaniSati / 'tanipatidaridrAtibhyaH sano vA iD vAcyaH' (vA 2016) / 2612 tnotervibhaassaa| (6-4-17) asyopadhAyA dIrgho vA syAmalAdo sani / titAMsati, titaMsati, titaniSati / 'aAzaGkAyAM sanvakravyaH' (vA 1707) zvA mumUrSati / kUlaM piptissti| 2623 sani 'hali ca' iti dIrghaH / sanaH kittvAnna guNa iti bhAvaH / iTpakSe zrAi bibhariSatIti / bhR isa iti sthite dvitve uradatve raparatve halAdizeSe abhyAsasya ata ittve uttarakhaNDasya guNe raparatvamiti bhAvaH / zapiH pUganto mitsaMjJaka iti / 'sanIvanta-' iti sUtre gRhyate iti zeSaH / 'mAraNatoSaNanizAmaneSu jJA' iti ghaTAdau, tato hetumarANau puki ghaTAditvena mittvAd upadhAhasve jJapIti Nyanto gRhyata ityarthaH / pakArAntazcaurAdikazceti / 'jJapa micca' iti yaH svataH pakArAntaH paThitaH curAdau, na tu pugantaH so'pi 'sanIvanta-' iti sUtre gRhyata ityarthaH / iDabhAve iti / ubhayavidhAdapi NyantAd jJapi ityasmAt sani iDabhAvapakSe NeH parasya sanaH 'iko jhala' iti kittvAraNeguNo netyarthaH / paratvAditi / Nerlope sati aco'bhAvAna dIrgha iti bhaavH| tathA ca dvIpa ityasya dvitve halAdizeSe 'atra lopa:-' ityabhyAsalope pariniSThitamAha zIpsatIti / iTpakSe Aha jijJapayiSatIti / amitastviti / mAraNAdivyatiriktArthakasya ghATAdikasya hetumagaNyantasya 'jJA niyoge' iti caurAdikaNyantasya ca mittvAbhAvena upadhAhrasvAbhAvAt 'sanIvanta-' ityatra jJapiprahaNenAgrahaNAnityameva iDiti bhAvaH, tadAha jijJApayiSatIti / sanadhAtoH sani Aha janasanetyAsvamiti / nakArasyeti shessH| siSAsatIti / Attve kRte sA ityasya dvitve abhyAsasya hasve ata ittve Satve rUpam / na ca 'stautiNyoreva-' iti niyamAna Sa iti zaGkatham , sanaH Satve satyeva ttprvRtteH| iTpakSe tvAha sisaniSatIti / atra 'janasana-' ityAttvaM tu na, sano jhalAditvAbhAvAt / 'stautiNyoreva-' iti niyamAna Sa iti mAvaH / tanipatIti / prApavibhASeyam / tnotervibhaassaa| upadhAyA dIrgha iti| 'nopadhAyAH-' ityato 'ThUlope-' ityatazca tadanuvRtteriti bhAvaH / jhalAdau sanIti / 'ajjhana-' ityatastadanuvartate / tatra vA Gittvam / na ceha sanniti / kiM tu nuzabda ityarthaH / kittvAnna guNa iti| NicaH sthAne ityarthaH / zvA mumUrSatIti / ekazvaviSayA maraNazaGketi bodhaH / Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 54 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [456 mImAdhurabhalabhazakapatapadAmaca is / (7-4-54) eSAmaca issyAtsAdI sani / abhyAsalopaH / 'sko:-' (sU 380) iti slopH| pitsati / didaridviSati didaridrAsati / du min , mIJ prAbhyAM san / kRtadIrghasya minoterapi mIrUpAvizeSAdis / 'saH si-' (sU 2342) iti taH, mitsati, missate / mA mAne-missati / mAGmeko:-mirasate / dodANo:-disati / jhalAdAviti bhASye sthitamiti bhAvaH / AzaGkAyAmiti / AzaGkAviSayakriyAvRtte rdhAtoH svArthe sannityarthaH / zvA mumUrSatIti / zaGkitamaraNo bhavatItyarthaH / kUlaM pipatiSatIti / zaGkitapatanaM bhavatItyarthaH / 'tanipati-' iti iTpakSa rUpam / pateH sani iDabhAvapakSe tvAha sani miimaa| sAdI sanIti / 'saH si-' ityataH sItyanuvRtteriti bhAvaH / abhyAsalopa iti / 'atra lopa:-' ityaneneti bhAvaH / pist sa ti iti sthite Aha skoriti / daridrAtaH sani 'tanipati-' iti iDvikalpa. mudAharati didaridriSati didaridrAsatIti / Du miniti / 'Du miJ prakSepaNe' svAdiH, 'mI hiMsAyAm' krayAdiH, zrAbhyAM sannityarthaH / 'sani mImA-' ityatra mIgrahaNena etayorubhayorgrahaNamiti bhAvaH / nanu mI iti dIrghazravaNAd Du miJ ityasya hrasvAntasya kathaM grahaNamityata Aha kRtadIrghasyeti / Da miadhAtoH sani 'ajjhana-' iti kRtadIrghasya tathA 'mI hiMsAyAm' iti svataH siddhadIrghasya ca mIrUpAvizeSAdubhayorapi grahaNamityarthaH / saH sIti / ubhayorapi dhAtvoH mI sa iti sthite 'sani mImA-' iti isAdeze dvitve 'atra lopaH' ityabhyAsalope 'saH si-' iti sabhya takAra ityrthH| mitsati, mitsate iti / prakRtermittvAt 'pUrvavatsanaH' iti ubhayapaditvam / mAGmeGoriti / mechaH sani 'Adeca:-' maraNazakSAviSayo bhavatItyanye / 'pUrvavatsanaH' ityAtmanepadamiha na zaGkayam , 'zadeH-' ityAdisUtradvaye sano netyanuvartya vAkyabhedena vyAkhyeyamiti vakSyamANatvAt / sani mImA / 'saH si-' ityataH sItyanuvartate tasya sano vizeSaNatvAtsAdau sanIti lAbhaH / mIrUpAvizeSAditi / nanu minoterUipasya lAkSaNikatvAd mIgrahaNena prahaNaM na prApnoti / naiSa doSaH, yatra lakSaNAbhinivRttatvena zabdarUpamapekSyate tatra lakSaNapratipadoklayoriti paribhASopasthAnaM na tu yatra prayogAzrayaNaM tatrati 'iko jhal' iti sUtre kaiyaTenoktatvAt / tasyAyamAzayaH-mIrUpamAtrasya pryogo'traashritH| 'vibhASA diksamAse-' ityatra tu lakSaNAbhinirvRttasya samAsazabdasyAzrayaNAd 'diGnAmAnyantarAle' iti pratipadokta eva samAsa AzrIyata iti / lakSaNapratipadokkaparibhASAyA anityatvAtkvacidupatiSThate kvacinopatiSThata iti tu niSkRSTo'rthaH / mitsatIti / 'hala THEFHL Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 ] siddhaantkaumudii| deDa-disate / dAi-disati, disate / dheT-dhirasati / dhAtra-citsati, dhitsate / ripsate / lipsate / zakla-zikSati / zaka marSaNe iti divAdiH svaritat-zikSati, zikSate / pissati / 'rAdho hiMsAyA sanIs vAvyaH' (vA 4635 ) / rissati / hiMsAyAm kim-prArirAtsati / 2624 muco'. karmakasya guNo vA / (7-4-57) sAdau sani / abhyaaslopH| mokSate, mumukSate vA vatsaH svayameva / akarmakasya kim-mumukSati vatsaM kRSNaH / 'na vRddhayazcataryaH' (sU 2348) / vivRtsati / tahi tu vivartiSate / 'se'sici-' (sU 2506) iti veT / ninatiSati, ninRtsati / 2625 iT sani vaa| (7-2-41) vRvRmbhyAmRdantAya sana iD vA syAt / titariSati, titarIpati, ityAttve kRte mArUpatvAvizeSAt 'sani mImA-' ityatra ubhayorapi prANamiti bhAvaH / dodANoriti / 'do avakhaNDane' iti dhAtoH sani Attve kRte dArUpAvizeSAd dhutvAdubhayorgrahaNamiti bhaavH| ditsatIti / halantAca' iti kivAnopadhAguNaH / deGiti / tasyApi kRtAttvasya dArUpatvena ghutvAditi bhAvaH / dAmiti / 'DDu dAJ dAne' iti dhAturapi ghutvAd gRhyata iti bhaavH| dhedditi| anyApi kRtAtvasya ghutvAt 'sani mImA-' ityatra prahaNamiti bhaavH| ripsate iti| bhadhAto rUpam / lipsate iti / labhadhAto ruupm| pitstiiti| patludhAto rUpam / padadhAtoH pitsate iti rUpam / sani isa vAcya iti / zrAkArasyeti zeSaH / ritsatIti / sani isAdezaH / 'atra lopaH-' ityabhyAsalopaH / muco'karmakasya / sAdI sanIti / zeSapUraNamidam / 'saH si-' ityataH sIti 'sani mImA- ityataH sanIti cAnuvRtteriti bhAvaH / 'halantAcca' iti kittvAd guNaniSedhe prApte vacanam / abhyAsa lopa iti / 'atra lopaH-' ityaneneti zeSaH / motate iti / 'atra lopaH-' itybhyaaslopH| taGi tviti / 'na vRddhayaH-' ityatra parasmaipada pahaNAnuvRtte rutatvAditi bhaavH| ninRtsatIti / iDabhAvapakSe 'halantAca' iti kittvAnna gugAH / ntAcca' iti kittvaannopdhaagunnH| zikSatIti / nanu niranubandhaparibhASayA 'zaka marSaNe' ityasyaiva prahaNamucitamiti cet / atrAhuH-iyaM hi paribhASA pratyayaprahaNaviSayA / ata eva 'jatrazcyoH -' ityatra z2az2aSorubhayorgrahaNamiti nyAsakAreNokta mato'trApi svAdidevAdikayorgrahaNaM yuktameveti / muco'karmakasya / 'halantAca' iti kittvena guNAbhAve prApte vidhirayam / vivRtsatIti / 'vRdbhyaH syasanoH' iti vikalpena parasmaipadam / id sani vA / cikIrSatItyAdau 'ajjhana gamAm-.' iti dIrgha kRte nedaM pravartate / "ekAca upadeze-' ityata upadeza itya vartya upadeze Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 54 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [461 titIrSati / vivariSati, vivarISati, vuvarSati / vRG-buvUSate, vivariSate / dudhrSati / 2626 smipUjvazAM sani / (7-2-74) smiG, paG, R, ajU, aza, ebhyaH sana iT syAt / simayiSate / pipaviSate / aririSati / iha riszandasya dvitvam / is iti sano'vayavaH kAryabhAgiti kAryiNo nimittatvAyogAd dvivacane'ci' (sU 2243) iti na prvrtte| iTsani vaa| 'vRto vA' ityato vRta ityanuvartata iti matvAha vRddhRbhyaamityaadi| 'sani grahaguhozca' ityasyApavAdaH / cikIrSatItyAdau 'ajjhana-' iti dIrgha kRte sani nedaM pravartate, 'ekAca upadeze-' ityata upadeze ityanuvarya upadeze RkArantAditi vyAkhyAnAt / titariSati, titarISatIti / tRdhAtoH sani laTi 'vRto vA' iti dIrghaH / iDabhAve tvAha titIrSatIti / 'iko jhal' iti kittvAd guNAbhAve tR ityasya RkArasya ittve raparatve 'hali ca' iti dIrgha iti bhAvaH / vivariSatIti / vRdhAtoH sani iTi 'vRto vA' iti dIrghavikalpaH / iDabhAve tvAha vuvUrSatIti / 'udoSThya-' ityuttve raparatve 'hali ca' iti dIrghaH / vuvarSate iti / DittvAdAtmanepadam / duvrSatIti / 'vR kauTilye' / 'ajjhana-' iti dIrghaH / 'udoSThya-' ityuttve 'hali ca' iti dIrgha iti bhaavH| smipUGa / smi, pUG, R, ajU, aza eSAM dvandvaH / RkArasya yaNi rephe rajviti nirdezaH / ida syAditi / 'iDatyarti-' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / pUjastu pupUSatItyeva / 'sani graha-' iti ieinaSedhAt / sismayiSate iti / 'stautizyoreva-' iti niyamAna ssH| pipaviSata iti / pUdhAtoH pU ityasya dvitve 'zroH puyarija' iti ittvam / aririSatIti / RdhAtoH sani iTi rUpam / riszabdasyeti / . guNe raparatve 'ajAderdvitIyasya' iti ris ityasya dvitvamityarthaH / nanu 'dvirvacane'ci' iti niSedhAd guNAsaMbhavAd risa ityasya kathaM dvitvamityata Aha dvirvacane'ci iti na pravartate iti / kuta ityata Aha kAryiNo nimittatvAyogAditi / 'nahi kArthI nimittatayA zrAzrIyate' iti niSedhAdiDAdeH sano RkArAnsAditi vyAkhyAnAt / ata eveTaM vinavodAharati duvrSatIti / vR kauTilye / 'ajjhana-' iti dIrghaH / 'udoSThyapUrvasya' ityutvaM raparatvaM 'hali ca' iti dIrghaH / smipUG / pUniti ukArAnundhagrahaNAt pUjaH pupUSatItyeva / 'sanigraha-' itIpinaSedhAt / simayiSata iti / smiG ISaddhasane asyAniTatvAdiDAgamasyAprAptiH / 'stautiNyoreva-' iti niyamAna ssH| aririSatIti / asyApyaniTtvAdiDAgamasyAprAptiH / riszabdasyeti / sana iTi guNe ca kRte aris iti sthite Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 ] siddhAntakaumudI / [ san aJjijiSati / zraziziSate / 'ubhau sAbhyAsasya' ( sU 2606) prANiNiSati / ucchestuk, zcutvam, 'pUrvatrAsiddhIyamadvidhve' iti cacha bhyAM sahitasyeMTo dvitvam, 'halAdiH zeSa:' ( sU 2176) ucicchiti / 'nimittApAye naimittikApAyaH' iti svanityam, 'chachvo: -' ( sU 2561 ) iti satukaprahaNAjJApakAt prakRtipratyApattivacanAdvA / 'Nau ca saMzvaGo' ( sU 2576 ) , dvitvarUpakArthiNo na dvitvanimittatvamiti bhAvaH / nanu iDAganaH sanbhaktaH / tatazca is ityasya dvitve'pi samudAyasya isa ityasya dvitvakAryitvAbhAvAd dvitvanimitatvamityata Aha is itIti / is iti sano'vayavo dvitvabhAgiti kRtvA zravayavadvArA isa iti samudAyasya kAryitvamiti bhAvaH / zraJjiJjiSatIti / jeH sani iTi 'na ndrAH -' iti nakArasya niSedhAd jisa ityasya dvitvam / UdittvAdivikalpa prApte nityamid / aziziSate iti / 'azu vyAptau ' UdittvAdivikalpe prApte nityamiT / 'aza bhojane' iti krama distu nityaM seDeva / uccheriti / 'ucchI vivAse' / atra 'che ca' iti tugityarthaH / zcutvamiti / tuka iti zeSaH / nanu ucch isa iti sthite zcutvasyAsiddhatvAttakAra sahitasya dvitve abhyAse takAraH zrUyeta ityata Aha pUrvatretyAdi / halAdiH zeSa iti / cchas ityasya dvitve halAdizeSAdabhyAse chakArasakArayornivRttau tukavakAra ikArazca ziSyate ityarthaH, tadAha ucicchiSatIti / uttarakhaNDe chakAre pare ikArasya tukazcutvena cakAraH / nanu cchis ityasya dvitve halAdizeSAtpUrvakhaNDe chakArasakArayornivRttau 'nimittApAye naimittikasyApyapAyaH' iti nyAyena tukospi nivRttestadAdeza cakArasya kathamasyA se zravaNamityata Aha nimittApAye iti / kathamanityatvamityata Aha cchvoriti / pRSTaH pRvAnityAdau praccheH chakArasya 'cchvo:-' iti zakAre vazcAdinA zasya Satve tukckArasya zravaNa prAptau tannivRttyarthaM satukkagrahaNam / tatra cakArasya zakAre sati nimittAbhAvAdeva tuko'pi nivRttisiddheH satukkaprahaNaM vyarthamApadyamAnaM 'nimittApAye -' ityasyAnityatAM jJApayatItyarthaH / prakRtipratyApattivacanAdveti / 'hanazca vadhaH' iti hanadhAtora pratyaye prakRtervadhAdeze vadhazabdaH / kaMsavadhamAcaSTe kaMsaM ghAtayatItyAdau 'AkhyAnAtkRtastadAcaSTe kRlluk prakRtipratyApattiH' iti appratyayasya luki prakRtervadhAdezanivRttirvihatA / tatra kRto luki nimittApAyAdeva vadhAdyA dezanivRttisiddheH prakRtipratyApattivacanaM vyarthamApadyamAnaM 'ajAderdvitIyasya' iti riszabdasya dvitvamityarthaH / jitItyAdi / ajjU vyaktitratkSaNAdau / azU vyAptau / anayorudittvAdvikalpe prAp / nityamiT / aza Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 54 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [463 (s 2601) iti sUtrAbhyAmiDo gAl, zvayateH saMprasAraNaM ca vA / adhijigApayiSati, adhyApipayiSati / zizvAyayiSati, zuzAvayiSati / 'haH saMprasAraNam' (sU 2586) juhaavyissti| 'Nau dvitvAtprAgaca prAdezo na' isyukratvAdukArasya dvitvam / pusphArayiSati / cunAvayiSati / 'bhoH puyaejyapare' 'nimittApAye-' ityasya anityatA jJApayatItyarthaH / yadyapyatra vadhazabde appratyayo vadhAdezazca yugapadvihitaH, na tu pratyaye pare / tathApi saMniyogaziSTatvAt pratyayasya nimittatvaM paryavasAnagatyeti bodhyam / vastutastu puSyayogaM jAnAti puSyeNa yojayatI. tyetatsAdhake 'puSyayoge jJi' iti vacane bhASyoktaprakRtipratyApattirityanuvRttiriha jJApikA / tatra hi 'cajoH-' iti ghiti parataH kutvam / anyathA kRlluki nimittApAyaparibhASayaiva kutvanivRttau kiM prakRtipratyApattyanuvRttyeti zandenduzekhare vistrH| atha 'iG adhyayane' 'Tu o ziva gativRddhayoH' ityAbhyAM NyantAbhyAM sani vizeSamAha Nau ceti / 'Nau ca saMzcaloH' iti sUtraM dvitIyasya caturthe pAde SaSThasya prathame pAde ca sthitam / sanpare capare ca Nau iDo gAG veti prathamasyArthaH / sampare capare ca Nau zvayateH saMprasAraNaM veti dvitiiysyaarthH| prathamasUtreNa ilo gAi, dvitIyasUtreNa zvayateH saMprasAraNamityu. bhayamapi pAkSikaM bhavatItyarthaH / adhijigApayiSatIti / iDo Nau vivakSite gADi puki gApi ityasmAtsani rUpam / 'Nau ca saMzcaloH' iti gAvidhau viSayasaptamIti prAgevoktam / gAGabhAve Aha adhyApipayiSatIti / 'krIjInAM Nau' ityAttve puk / zizvAyayiSatIti / zvidhAtorNI vRddhAvAyAdeze zvAyi ityasmAtsani saMprasAraNAbhAve rUpam / saMprasAraNapakSe Aha zuzAvayiSatIti / NyantAtsani iTi ziva i isa iti sthite 'saMprasAraNaM tadAzrayaM ca kArya balavat' iti vacanAtprathamaM saMprasAraNaM pUrvarUpam / zu ityasya dvitve uttarakhaNDe ukArasya vRddhAvAvAdeze Nico guNAyAdezA. viti bhAvaH / hvaH saMprasAraNamiti / hetumaeNyantaprakriyAyAM vyAkhyAtam / juhAvayiSatIti / hveno eyantAtsani iTi prathamaM saMprasAraNaM pUrvarUpam / hu ityasya dvitvam / ukArasya vRddhayAvAdezau, Nico guNAyAdezAviti bhaavH| nanu paratvAd dvitvAt prAgeva ukArasya vRddhayAvAdezayoH kRtayoH hAv ityasya dvitve abhyAsasyAta ittve ikAra eva zrUyatetyata zrAha Nau dvitvAditi / pusphArayiSatIti / sphurataryantAtsani iTi 'cisphuroo' ityasmAt prAgeva sphur ityasya dvitvam , dvitve kArya NAvaca Adezasya niSedhAt / zroH puyaeija-' iti ittvaM tu na, phakArasya bhojana iti kyAdistu nityaM seddev| sUtrAbhyAmiti / eka dvitIye'paraM tu SaSThe / tatrAyena gAgadezo'pareNa saMprasAraNam / haH saMprasAraNam / idaM ca gijanteSu Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 ] siddhaantkaumudii| [san( sa 2577) pipAvayiSati, vibhAvayiSati, yiyAvayiSati, rirAvayiSati, lilAvayiSati, jijAvayiSati / puyarija iti kim-nunAvayiSati / apare kim-bubhUSati / 'sravati-' (sU 2578) itauravaM vA, sinAyi. Sati / susrAvayiSatItyAdi ! apare ityeva, zuzrUSate / 2627 stautiNyorevaM SaNyabhyAsAt / (8-3-61) abhyAseNaH parasya stautiNyantayorena sasya SaH syAt SabhUte sani nAnyasya / tuSTrapati / 'yatisvAya:-(sa 2344) ityuttvam / suSvApayiSati / siSAdhAyeSati / stautieyoH kim-sisikSati / sakAreNa vyavahitatayA pavargaparatvAbhAvAt / cunAvayiSatIti / kSudhAtoH NyantAt sani iTi kSu ityasya dvitvm| pariniSThite rUpe avarNaparatvena NAvana Adezasya niSedhAditi bhaavH| aoH puyaNiti / hetumariNacprakriyAyA medaM vyAkhyAtamapi smAryate / pipAvayiSatItyAdi / pU, bhU , yu, ru, lU , ju ebhyo gyantebhyaH sani iTi dvitve kArye NAva yAdezaniSedhAd uvaNantAnAmeva dvitve abhyAsovarNasya ittvamiti bhAvaH / juH sautro dhAtuH 'jucakamya-' ityatroktaH / atha 'sravatizRNoti-' iti sUtraM hetumariNacprakriyAyAM vyAkhyAtaM smArayati stravatItItvaM veti / zuzrUSate iti / 'jJAzrusmRdRzAM sana' ityAtmanepadam / stautiNyoreva / SaNIti kRtaSatvasya sano grahaNam / 'aAdAntasya mUrdhanyaH' ityadhikRtam , 'iekoH-' iti ca / tatra kuprahaNaM nivartate asaM vAt / NigrahaNena tadantagrahaNam / 'saheH sADaH saH' ityataH sa iti SaSThyantamanuvartate, tadAha abhyAseNa ityAdi / SabhUte iti / SakAraM prApte sanItyarthaH / nAnyatreti / abhyAseNaH parasya cetsasya SatvaM tarhi stautiNyantayorevetyarthaH / / ca 'zrAdezapratyayayoH' ityeva siddhe prArambhasAmarthyAdeva niyamalAbhAd evakAro partha iti zaGkatham , Sarayeveti niyamanirasanArthatvAt / SaNyeveti niyame sati tuSTAvedana ptvaanaaptteH| stauterudAharati tuSTrapatIti / 'ajjhana-' iti dIrghaH / eTa ntasyodAhariSyannAha dyatIti / uttvamiti / vakArasya saMprasAraNamukAra ityarthaH / suvaapyisstiiti| khapeau~ upadhAvRddhau svApi ityasmAt sani iTi vakArasya saMprAraNe pUrvarUpe supa ityasya dvitve garguNe'yAdeze sanaH Satve abhyAseNaH parasya patvamiti bhAvaH / siSAdhayiSatIti / atrApi NyantatvAdabhyAseNaH parasya sasya Satvamiti bhAvaH / vyAkhyAtamiha tu smAritam / jijApayiSatIti / juH sautro dhAtuH 'jucakramya-' ityatroktaH / zuzrUSate iti / 'jJAzrusmRdRzAM sanaH' ityAtmanepadam / stautiNyo. reva / evaM ca siSAdhayiSeti prayogasya sAdhutvaM na tu sisAdhayiSetyasyeti jJeyam / Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 54 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [465 upasargAttu 'sthAdiSvabhyAsena ca-' (sU 2277 ) iti Satvam / pariSiSikSati / SaNi kim-tiSThAsati / suSupsati, abhyAsAdisyuktarneha niSedhaH / iNapratISiSati / ik-adhISiSati / 2628 saH khidikhadisahInAM ca / (8-3-62) abhyAseNaH parasya eyantAnAmeSAM sasya sa eva, na SaH, pati pare / sisvedayiSati, sisvAdayiSati / sisAhayiSati / 'sthAdigvevAbhyAsasya' iti niyamAneha abhisusUSati / sisikSatIti / sektumicchatItyarthaH / sindhAtoH san 'halantAca' iti kittvAna laghUpadhaguNaH / abhyAseNaH parasya sasya cet SatvaM tarhi stautiNyoreva iti niyamAnna Sa iti bhAvaH / nanu pariSiSikSatItyatra abhyAseNaH parasya sasya kathaM Satvam ? 'stautiNyoreva-' iti niyamAt , 'sthAdiSvabhyAsena ca-' iti SatvasyApyanena niyamena nivRtterityata Aha upasargAttviti / 'stautiNyoreva-' iti niyamana madhye'pavAdanyAyabalAd 'AdezapratyayayoH' iti Satvameva bAdhyata iti bhaavH| SaNi kimiti / kRtaSatvanirdezaH kimartha iti praznaH / tiSThAsatIti / 'dhAtvAdeH-' iti Sasya satve sthA ityasya dvitve abhyAsahrasve ittve 'AdezapratyayayoH' iti Satvam / kRtaSatve sanye. vAyaM niyamaH, atra tu sanaH SatvAbhAvena niyamApravRtteH SatvaM nirbAdhamiti bhAvaH / suSupsatIti / svapdhAtoH sani 'rudavidamuSaprahisvapi-' iti kittvAd 'vacisvapi-' iti saMprasAraNe kRte dvitvam / kittvAnna laghUpadhaguNaH / ihApi 'stautiNyoreSa-' iti niyamo na bhavati, sanaH SatvAbhAvAditi bhaavH| nanu paNi iNaH parasya sasya cet SatvaM tarhi stautiNyorevetyetAvadevAstu, abhyAsAditi kimarthamityata Aha abhyAsAdityukteneheti / prtiississtiiti| iradhAtoH sani 'ajAde dvitIyasya' iti sa ityasya dvitve abhyAsettvam / iha SabhUte sani 'iN gatau' iti dhAtoH parasya sasya SatvaM bhavatyeva, abhyAseNaH paratve satyeva niyamapravRtteriti bhaavH| adhISiSatItyaSyevam / saH khidi / saH svidIti chedaH / 'svautiNyoreva SaNyabhyAsAt' iti sUtraM stautivarjamanuvartate / 'sahe sADaH saH' ityataH sa iti SaSThyantaM ca, tadAha abhyAseNa iti / sakAravidhiniyamArtha ityAha sasya sa eveti / sunoteH sani 'stautiNyoreva-' iti niyamAduttarakhaNDasya SatvAbhAve abhisusUSatItyatra upasargAttviti / madhye'pavAdanyAyAt 'stautiNyoH-' iti niyamena 'AdezapratyayayoH' iti Satvameva bAdhyate, na tu 'sthAdiSvabhyAsena ca-' ityuttareNa vihitamiti maavH| sussupstiiti| 'rudavida-' iti sanaH kittvAna guNaH / prtiississtiiti| iha SabhUte sanINa gatAviti dhAtoH parasya sasya SatvaM bhavatyevetyarthaH / niyamAne. Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntakaumudI / , 'zeSikAnmatuvarthIyAcchaiSiko matubarthikaH / sarUpapratyayo neSTaH sannantAnna saniSyate // ' zaiSikAcchaiSikaH sarUpo na / tena zAlIye bhava iti vAkyameva, na tu chAntAcchuH / sarUpaH kim-ahicchatre bhava zrAhicchatraH zrAhicchatre bhava ahicchastrIyaH, araNantAcchuH / tathA matvarthAptarUpaH sa na / dhanavAnasyAsti, iha matubantAnmatubna / virUpastu syAdeva, daNDimatI zAlA / sarUpa ityanuSajyate / zrarthadvArA sAdRzyaM tasyArthaH / tena icchAsannantAdicchAsanna / svArthasannantAttu syAdeva, jugupsiSate, mImAMsiSate / iti tiGante sanprakaraNam / 466 ] [ san ' upasargAtsunoti-' ityabhyAsasya SatvamAzaGkayAha sthAdiSveveti / zaiSikAditi / sanvidhAyakasUtrasthamidaM vArtikam / zaiSikAtsarUpaH zaiSikaH pratyayo na / matubarthIyAt sarUpo matubarthikaH pratyayo netyanvayaH / zeSAdhikAre vihitaH zaiSikaH / bhavArthe adhyAtmAditvATThaJ / matubarthe bhavo matubarthIyaH, gahAditvAcchaH / matubartho'syAstIti matubarthikaH / 'ata iniThanau' iti Than / zAlIye iti / zAlAyAM bhavaH zAlIyaH / 'vRddhAcchaH' / zAlIye bhava ityarthe zAlIyazabdAt punazcho netyarthaH / ahicchatre bhava iti / zrahicchatrazabdo bhavArthe NantaH / tato bhavArthe 'vRddhAcchaH' iti cha eva bhavati, na tu punaraNiti bhAvaH / nanu jugupsiSate ityAdau kathaM sannantAt sannityata Aha sarUpa ityanuSajyate iti / sannantAnna saniSyate ityatrApi sarUpa ityanuSajyate ityarthaH / nanvevamapi jugupsiSate ityatra sarUpasya sanaH kathaM pravRttirityata Aha arthadvAreti / zabdato vairUpyasyAsaMbhavAdarthadvArakameva sArUpyaM vivakSitamiti bhAvaH / teneti / icchAsannantAdicchAsanneti labhyate ityarthaH / svArtheti / svArthasannantAttu icchAsan bhavatyevetyarthaH / I 1 iti zrIvAsudevadIkSita viduSA viracitAyAM siddhAntakaumudI vyAkhyAyAM bAlamanoramAkhyAyAM sannantanirUpaNaM samAptam / , heti / na cAtra niyamAdeva niSedhe 'sunoteH syasano:' iti sUtraM sanviSaye nirviSayaM syAditi vAcyam, zrabhisusUSaterapratyayaH zrabhisusUrityatra SatvaniSedhAya tasyAvazyakatvAt / etacca kAzikAyAM spaSTam / zaiSiketi / etacca zlokavArtikamiti kecit / bhASyamiti bahavaH / zeSe bhavaH zaiSikaH, adhyAtmAditvAdvan / matubarthe bhavo matubarthIyaH, gahAditvAcchaH / matubartho'syAstIti matubarthikaH, 'zruta iniThanau' iti Than / iti tattvabodhinyAM sannantaprakriyA prakaraNam / 1 kvip pratyaya ityarthaH / Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 54] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [467 atha tiGante yamakaraNam // 55 // 2626 dhAtorekAco halAdeHkriyAsamabhihAre yng| (3-1-22) paunaHpunyaM bhRzArthazca kriyAsamabhihAraH, tasmin yotye yat syAt / 2630 guNo ynglukoH| (7-4-82) abhyAsasya guNaH syAcali yaluki ca / 'sanAdhantA-' (sU 2304) iti dhaatusvaabddaadyH| kidantasvAdAtmanepadam / punaHpunaratizayena vA bhavati bobhUyate / bobhuuyockre| abobhUyiSTa / dhAtoH kimprArdhadhAtukaravaM yathA syAt / tena 'bruvo vaciH' (sU 2453 ) ityAdi / ekAcaH kim-punaHpunarjAgarti / halAdeH kim-bhRzamIkSate / bhRzaM zobhate rocate atha yaprakriyA niruupynte|dhaatorekaaco| tasmindhotye iti|vaacytve tu pratyayavAcyasya pradhAnatayA sannante icchAyA iva tasya vizeSyatvaM syAditi bhAvaH / guNo ylukoH| yaG ca lukca iti dvandvAt sptmii| lugiha yaha eva vivakSita upasthitatvAt / 'atra lopaH-' ityataH abhyAsasyetyanuvartate, tadAha abhyAsasyeti / ikparibhASayA igantasyeti labhyate / bobhUyate iti / 'sanyoH ' iti dvitvam / yo chittvAdUkArasya na guNaH / bobhUya ityasmAllaTi tipi zapi pararUpam / 'kiyAsamabhihAre dve vAcye' iti punardvitvaM tu na, tasya 'kiyA. samabhihAre' iti vihitaloDantamAtraviSayatvAt / ata ena 'kriyAsamabhihAre loT' iti sUtrabhASye 'kriyAsamabhihAre loramadhyamapuruSekavacanasya dve vAcye' ityeva paThitam / pauna punye yaDi tu 'nityavIpsayoH' iti na dvitvam, 'kriyAsamabhihAre dve' ityanena pauna:punye'pi loDantadvitvavighAnana pauna punyasya anyato lAbhe sautradvitvApravRtte pinAdityalam / dhAtoH kimiti / "kriyAsamabhihAre' ityanenaiva vAtoAbhAkimayaM dhAtugrahaNamiti praznaH / ArdhadhAtukatvamiti / dhAtorityabhAve ArdhadhAtuktvaM na syAt / dhAtoriti vihitapratyayasyaiva ArdhadhAtukatvAditi bhAvaH / brava iti / yaGa ArdhadhAtukatve satyeva tasmin pare 'bruvo vaciH' 'no vayiH' ityAdi kArya sidhyati / anyathA 'ArdhadhAtuke' ityadhikRtya tadvidhAnAnna syAditi bhAvaH / bhRzamIkSate iti / na ca bhRzazabdenaivAtra mRzArthabhAnAd ya na bhaviSyatIti vAcyam , dhaatorekaaco| kriyAsamabhihAra ityuktvAddhAtoreva syAna tu prAtipadikAditi pRcchati dhAtoH kimiti / bruvo vacirityAdIti / vAvacyate, cAkhyAyata ityAdirUpasiddhiH prayojanamityarthaH / dhAtuprahaNAbhAve dhiAgetyavyayAdapi syAttasya kiyAvAcitvAdekActvAJceti tadvAraNArthamapi dhAtugrahaNamAvazyakamityAhuH / Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 ] siddhAntakaumudI / [ ya ityatra yaG neti bhASyam / paunaHpunye tu syAdeva / rorucyate / zozumyate / 'sUci sUtri mUtrayaTyartyazUrNotibhyo yaG vAcyaH' ( vA 1751 ) / zrAdyAstrayazcurAdAvadantAH / sosUcyate / sosUjyate / anekAkatvenASopadezatvAtSasvaM na / momUtrayate / 2631 yasya halaH / ( 6-4-46 ) yasya iti saGghAtagrahaNam / itaH parasya yazabdasya lopaH syAdArdhadhAtuke / 'pradeH parasya' ( sU 44 ) / 'ato lopa:' ( sU 2308 ) / sosUcAMcakre / sosUcitA / sosUtritA / momUtritA / 2632 dIrgho'kitaH / ( 7-4-83 ) zrakito'bhyAsasya dIrghaH aza bhRzatvaM hi yaGdyotyam, na tu vAcyam / dyotanaM ca uktasyApi saMbhavatIti bhAvaH / yaG neti / zranabhidhAnAditi bhASye spaSTam / paunaHpunye tviti / punapunazzabdasamabhihAre'pi yastyeva, bhRzArtha evAnabhidhAnokteriti bhAvaH / sUcisUtrIti / sUci, sUtri, mUtri, aTi, arti, azU, UrNoti eSAM dvandvaH / 'sUca paizunye, sUtra veSTane, mUtra prasravaNe' ete trayazcurAdyantargaNe kathAdAvadantAH / teSAmanekActvAdaprAptau yaGvacanamityAha AdyAstraya iti / 'aTa gatau, R gatau, bhojane, zU vyAptau ' eSAM halAditvAbhAvAdvacanam / UrNutrastu halAditvAbhAvAdekActvAbhAvAcca vacanam / sosUcyate iti / eyantAyaGi Nilope dvitve 'guNo yablukoH' iti abhyAsaguNaH / sUceH SopadezatvabhramaM vArayati zranekAckatveneti / Sopadezatve tu 'dhAtvAdeH -' iti Sasya satve kRte pradeza sakAratvAduttarakhaNDasya SatvaM syAditi bhAvaH / liTi sosUc ya zramiti sthite yasya halaH / yakArAdakAra stha uccAraNArthatvabhramaM vArayati saMghAtagrahaNamiti / yakArAkArasamudAyasyetyarthaH / hala iti paJcamI / 'ArdhadhAtuke' ityadhikRtam / 'ato lopaH' ityasmAt lopa ityanuvartate, tadAha halaH parasyetyAdinA / nanu 'alo'ntyasya' iti yakArAdakArasya lopaH syAdityata zrAha zrAdeH parasyeti / 'alo'ntyasya' ityasyAyamapavAda iti bhAvaH / zrato lopa iti / yakArAkArasaMghAte yakArasya lope sati pariziSTasyAkArasya 'ato lopaH' ityarthaH / nanu mAstu saMghAtagrahaNam / yakArasyaivAtra lopo vidhIyatAm / ato lope sati iSTasiddhiriti cet, na- IrSyA dhAtostRci iti Iyitetyatra yakAralopanivRttyarthatvAdityalam / zraTadhAtoH yadi 'zrajAderdvitIyasya, iti vya ityasya dvitve halAdizeSeNa abhyAse yakAranivRttau aTavyate iti sthite yasya halaH / saMghAtagrahaNamiti / tena ISyitA haryIdityAdau yalopo na / saMdhAtagrahaNena cArthavadgrahaNaparibhAvopasthityA putrakAmyetyAdau nAtiprasaGgaH / varNaprahaNe tUktaparibhASAyA anupasthityA syAdevAtra yalopa iti bhAvaH / halaH kim, lolU Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 55 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 466 1 syAdyaGi yaGluki ca zraTAvyate / 2633 yaGi ca / ( 7-4-30 ) arteH saMyogAdezva Rto guNaH syAdyaGi yaGluki ca / yakArapararephasya na dvisvaniSedhaH, arAryate iti bhASyodAharaNAt / arAritA / bhazAzitA / UrNonUyate / bemidyate / dIrghoskitaH / zrabhyAsasyeti / 'atra lopo'bhyAsasya' ityatastadaSTatteriti bhAvaH / yaGi yaGluki ceti / 'guNo yaGaluko:' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH | ati ityasya tu yaMyamyate ityAdau prayojanaM vakSyate / RdhAtoryaGi kRte GittvAdgaNaniSedhe prApte yaGi ca / 'guNo'rtisaMyogAdyo:' iti sUtramanuvartate / 'rID Rta:' ityasmAd Rta iti ca, tadAha tairityAdi / tathA ca R ya iti sthite RkArasya guNe akAre raparatve arya iti sthite 'na ndrAH - ' iti rephasya dvitvaniSedhe ya ityasya dvitve 'dIrgho'kitaH' ityabhyAsadIrghe aryAyate iti prApte Aha yakArapararekasyeti / bhASyodAharaNAditi / 'dhAtorekAcaH-' iti sUtre iti zeSaH / arAriteti / 'yasya halaH' iti yakAralopaH / azAziteti / prazadhAtoryaGi zya ityasya dvitve halAdizeSeNa abhyAse yakAra nivRttau 'dIrgho'kitaH' iti dIrghe 'yasya ilaH' iti yakAralopaH / UrNonUyate iti / UrNu ya iti sthite 'nandrA -' iti nu ityasya dvitve halAdizeSe abhyAsaguNe 'prakRt -' iti yitA, popUyitA / dIrgho'kitaH / zrakitaH kim, yaMyamyate, raMramyate / nanu dIrghazrutyopasthitenAcA 'atra lopo'bhyAsasya' ityato'nuvRttamabhyAsasyetyetadviziSyeta / tatazcAjantAbhyAsasya dIrgho bhavatItyarthAt pApacyata ityAdAveva dIrgho bhavenna tu yaMyamyate jaGghanItItyAdau / tatra hi paratvAnnuki kRte'bhyAsasyAjantatvAbhAvAddIrghasya prasaktireva nAstIti kimanenAkita ityanena / na cAbhyAsAvayavasyAco dIrgha iti vaiyadhikaraNyAnvaye svIkRte'kidgrahaNaM prayojanavaditi vAcyam, saMbhavati sAmAnAdhikaraNye vaiyadhikaraNyasyAnyAyyatvAt yena nAprAptinyAyena nuko dIrghApavAdatvasvIkArAcca / tasmAdakita iti vyarthamiti cet / atrAhuH - DoDhaukyate ityatrAbhyA sahasvaM bAdhitvA paratvAd 'dIrgho'kitaH' iti dorghe kRte DauDhaukyata iti syAt / tasmAd abhyAsavikAreSu utsargavidhIn bAdhakA na bAdhanta iti jJApanAyAkita iti grahaNaM kartavyamiti / tathA coktajJApakanirvAhAya 'dIrgho'tiH' ityatrAbhyAsasyAca iti vaiyadhikaraNyapakSasyAzrayaNAd yaMyamyata ityAdau dIrghAtprAgeva nuki kRte'pi dIrghaH syAt, tadvAraNArthamakita ityAvazyakamiti dik / aTATyata iti / iha vyazabdasya dvitvam / yaGi ca / iha 'guNo'rtisaMyogAyoH' ityetatsarvamapyanuvartate / yakArapararephasyeti / yadi bhASyodAharaNaM sAmAnyApekSaM jJApakaM syAttadA'ryamAkhyad Araryadi 2 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 ] siddhAntakaumudI / [ yaD 1 allopasya sthAnivazvAnnopadhAguNaH, bebhiditA / 2634 nityaM kauTilye gatau / ( 3-1-23 ) gatyarthAskauTilya eva yaG syAca tu kriyAsamabhihAre / kuTilaM vrajati vAvrajyate / 2635 lupasadacarajapajabhadahadazagRbhyo bhAvagarhAyAm / ( 3-1-24 ) emyo dhAtvarthagarhAyAmeva yaG syAt / garhitaM lumpati lolupyate / sAsadyate / 2636 caraphalozva / ( 7-4-87 ) anayorabhyAsasyAto nuk syAdyaGyaGlukoH / nuk ityanenAnusvAro lakSyate / sa ca padAntadvAcyaH' ( vA 4.661 ) 'vA padAntasya' ( sU 125 ) iti yathA syAt / 2637 utparasyAtaH / ( 7-4-88 ) caraphalorabhyAsAsparasyAta utsyAdyaDdIrghaH / bhidyate iti / bhid ya iti sthite bhid ityasya dvitve halAdizeSe abhyAsaguNaH / nanu bebhidya iti yaGantAlluTi tAsi iTi yalope to lope bebhiditetyatra tAsi pare laghUpadhaguNaH syAdityata zrAha allopasya sthAnivattvAditi / nityaM kauTalye gatau / nityazabda evArthe / kauTilye ityasyopari draSTavyaH / 'dhAtorekAcaH-' ityato yavityanuvartate, tadAha gatyarthAtkauTilya eveti / gatyarthavRtterdhAtoH kauTilye dyotya eva yavityarthaH / evazabdavyavacchedyamAha na tu kriyAsamabhihAre iti / zabdenduzekhare tu gatyarthebhyaH kriyAsamabhihAre yastyeveti prapaJcitam / lupasad / lupa, sada, cara japa, jabha, daha, daza, gR eSAM dvandvaH / yaGityanuvartate / bhAvo dhAtvarthaH, tadgatA gardA bhAvagarhA / nityamityanuvRttam evakArArthakam, tadAha ebhya ityAdi / caraphalozca / 'atra lopaH-' ityasmAdabhyAsasyetyanuvartate / 'nugato'nunAsikAntasya' ityasmAd to nugiti / 'guNo yaGluko:' ityasmAd yaGlukoriti ca, tadAha zranayorityAdi / nuki kakAra it ukAra uccAraNArthaH / lakSyate iti / ' nugato'nunAsikAntasya' iti pUrvasUtre yaMyamyate raMramyate, ityAdau anusvArazravaNArthaM numityanukhAropalakSaNamAzrayaNIyam / anyathA jhalparatvAbhAvAd 'nazca-' ityanukhArAsaMbhavAnnakAra eva zrUyetetyuktaM bhASye / tasyaivehAnuvRtteratrApyanukhAropalakSaNArthatvamiti bhAvaH / padAntavaditi / ' nugato'nunAsikA - ntasya' iti pUrvasUtrasthamidaM vArtikamatrApyanuvartate iti bhAvaH / utparasyAtaH / 'atra lopaH-' ityasmAdabhyAsasyetyanuvRttaM parazabdayogAt paJcamyA vipariNamyate / 'guNo tyAdi sidhyati / nityaM kauTilye / nityaMzabdo'vadhAraNArthaka ityAha kauTilya eveti / takrakauNDinyanyAyenaiveSTe siddhe nityagrahaNaM tasya nyAyasyAnityatvajJApanArtham / tena 'matibuddhipUjArthebhyazca' iti vartamAne klenAbAdhanAtpUjArthebhyo bhUte klaH sidhyati / tatazca 'klasya ca vartamAne' iti SaSThI na pravartata iti 'pUjito yaH surAsuraiH' iti Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 55 ] baalmnormaa-ttvbodhiniishitaa| [471 yaGlukoH / 'hali ca' (sU 354) iti diirghH| camcUryate, caMcUryate / pamphulyate, paMphulyate / 2638 japajabhadahadazabhaJjapazAM ca / (7-4-86) eSAmabhyAsasya nuk syaaghjhynglukoH| garhitaM japati jApyate ityAdi / 2636 gro yaGi / (8-2-20) girate rephasya batvaM syaadyki| garhitaM gilati jegilyate / 'ghumAsthA-' (sU 2462) itItvam, guNaH, dedIyate / pepIyate / seSIyate / 'vibhASA zveH' (sU 2420), zozuyate / zezvIyate / 'yahi ca' (sU 2633), sAmayate / 'rItaH' (sU 1234), cekrIyate / suT, saJcaskrIyate / 2640 sico yaGi / (8-3-112) sicaH sasya So yaGlukoH' ityato yaGlukoriti 'caraphalo:-' iti cAnuvartate, tadAha caraphalorityAdi / dIrgha iti / ukArasyeti zeSaH / caJcUryate iti / garhitaM caratItyarthaH / yaGi dvitve halAdizeSe abhyAsAkArAdupari anusvArAgame 'vA padAntasya' iti tasya parasavarNe jakAre uttarakhaNDe akArasya uttve tasya dIrghaH / parasavarNAbhAvapakSa tvAha caMcUryate iti / pamphulyate iti / atra anukhArasya makAraH parasavarNaH / japajabha / 'caraphaloca' ityatra yadanuvRttaM tatsarvamihApyanuvartate, tadAhaM eSAmiti / ityAdIti / jajabhyate / dandahyate / dandazyate / bambhajyate / pampazyate / pasadhAturdantyAntaH sautro gatyartha iti mAdhavaH / tAlavyAnta iti kaashikaa| gro yngi|itysy pra iti SaSThyekavacanam / 'kRpo rolaH' ityato ro la ityanuvartate, tadAha giraterityAdi / dA, pA, sA, ebhyo yaDi vizeSamAha ghamAsthetyAdi / zozUyate iti / zvidhAtoryaThi 'saMprasAraNaM tadAzrayaM ca kArya balavat' iti vacanAt saMprasAraNe pUrvarUpe zu ityasya dvitvam / 'akRtsArvadhAtukayo:-' iti dIrghaH / sAsmayate iti / smR ya iti sthite saMyogAditvAd 'yaGi ca' iti paratvAdguNe raparatve dvitve 'dIrgho'kitaH' ityabhyAsadIrghaH / cekrIyate iti / kR ya iti sthite paratvAd RkArasya rIDAdeze kI ityasya dvitve abhyAsaguNaH / suDiti / 'saMparibhyAM karotI bhUSaNe' 'samavAye ca' ityaneneti shessH| sico yaGi / tRtIyA sAdhureva / ityAdIti / jaMjabhyate / daMdazyate / dNdhyte| baMbhajyate / pasa dhAturdantyAntaH sautro gatyartha iti spaza bAdhanasparzanayorityatra mAdhavaH / paMpasyate / kAzikAyAM tu tAlavyAntaH kvacid dRzyate / evaM janapIti / jaabhiiti| dandahItItyAdi yaGluki udAhartavyam / yo yaGi / 'kRpo ro laH' ityato rola iti vartate. sadAha rephasya latvamiti / cekrIyate iti / paratvAdrIDi kRte dvivacanam / saMceskrIyate iti / rIti dvitve ca suT / na ca saMka ityasyAmavasthAyAM dvitvAt Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ yaG 472] siddhaantkaumudii| na syAthaGi / nisesivyate / 2641 na kavateryaGi / (-4-63) kavate. rabhyAsasya cusvaM na syApachi / kokUyate / kautikuvasyostu cokUyate / 2642 'saheH sADaH saH' ityataH sa iti SaSThyantamanuvartate / pUrdhanyaH' ityadhikRtam 'na raparasRpi-' ityato netyanuvartate, tadAha sica iti| nisesicyate / iti / 'upasargAtsunoti-' iti 'sthAdiSvabhyAsena-' iti ca patvamanena niSidhyate / na kavateyaDi / 'atra lopaH-' ityataH abhyAsasyeti 'kuhozcuH' ityataH curiti cAnuvartate iti matvAha kavaterabhyAsasyeti / nanu koryaGi ityeva siddha ztipA nirdezo vyartha ityata Aha kautikuvatyostviti / zA nirdezArtha kavatigrahaNam / tena 'ku zabde' iti lugvikaraNasya 'kuG zabde' iti zavikaraNasya ca grahaNaM na labhyata iti bhAvaH / na ca korityukte'pi dIrghAntastha paratvAtsuTi kRte saMyogAditvena rIpravRttaH prAg guNaH syAditi vAcyam , aDa. bhyAsavyavAye'pItyasyArambhe aDabhyAsayoH kRtayoreva suD na tu tataH prAgiti siddhAntAt / etena suTo bahiraGgatvAna saMyogAditvena guNa iti keSAMvitsamAdhAnaM parAstam / abhyAsAtparasya suTi kRte sAbhyAsasyAGgasya saMyogAditvamRdanta vaM ca nAstIti guNaprApterabhAvAt / nanu 'aDabhyAsavyavAye'pi suT kAtpUrvaH' iti vArtikapratyAkhyAnAya 'pUrva dhAturupasargeNa yujyate' iti pakSaM khIkRtya bhASyakRtA saMcaskaraturityAdAvantaragatvAtsuTi sasuTakasyaiva dvitvAbhyupagamAt saMceskriyate iti na sidhyet / tatra hi suTi kRte rILaM bAdhitvA paratvAd 'yaki ca' iti guNa saMcaskaryata ityaniSTarUpaprasamAt / yadi tu iSTAnurodhena pUrva dhAtuH sAdhanena yujyate pazcAdupasargeNeti matAzrayaNena rogadezaM dvitvaM ca kRtvA pazcAtsuTi iSTaM rUpaM sidhyatItyucyate, tarhi 'aDabhyAsavyavAye'pi' iti vacanaM khIkartavyameva syAditi cet / atrAhuH- aDabhyAsetyAdivArtikaM vinApi saMcaskaraturityAdirUpasiddhaye bhASyakRtA 'pUrva dhAturupasargeNa yujyate' iti pakSa aashritH| saMcaskrIyate samaceskriyata ityAdisiddhistu vArtikAyataiveti / sico yaDi / abhyAsasakArasya 'upasargAtsunoti-' iti, tataH parasya tu 'sthAdi. dhvabhyAsena ca-' iti Satve prApte niSedho'yam / yahi kim, abhiSiSikSati / na kavateyaGi / iha korityeva vAcye kavateriti zapA nirdezAtku zabda iti bhvAdi. reva gRhyate na tu ku zabda iti adAdiH, kUl zabda iti tudAdizcetyAzayenAha kautikuvatyostviti / nanu korityukta'pi kUDaH prasano nAsti dIrghAntatvAllugvikaraNaparibhASayA ca kauterapi prasaGgo nAstIti cet / atrAhuH-korityukte tu niranubandhaparibhASAyA api jAgarUkatvAdubhayoHhaNaM syAditi kautivyAvRttyartha zapA Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 55 ] bAlamanoramA-tatvabodhinIsahitA / [ 473 nIgvaJcukhaM sudhvaMsubhraMsukasapatapadaskandAm / ( 7-4-84 ) eSAmabhyAsasya nIgAgamaH syAdyaGlukoH / zrakita ityukterna dIrghaH / nalopaH / vanIvacyate / sanIsrasyate ityAdi / 2643 nugato'nunAsikAntasya / ( 7-4-85 ) anunAsikAntasyAGgasya yo'bhyAso'dantastasya nuk syAt / nukA anusvAro lacyate ityuktam / ya~yyamyate, yaMyamyate / taparasvasAmarthyAd bhUtapUrvadIrghasyApi na / bhAma krodhe, bAbhAmyate / 'ye vibhASA' ( sU 2316 ) jAjAyate, jaJjanyate / 'hantehiMsAyAM yaGi ghnIbhAvo vAcyaH, ( vA 4621 ) / jeghnIyate / hiMsAyAM kim 1 zavikaraNasya na grahaNaprasaktiriti zaGkayam, tudAdau 'kuD zabde' iti hasvAntapAThasya nyAyasaMmatatvAt / vastutastu nyAyasaMmate taudAdike'syApravRttireva phalam / 'lugvikaraNAlugvikaraNayora lugvikaraNasyaiva grahaNam' iti lugvikaraNasya grahaNanivRttiriti bodhyam / nIgvaJcu / abhyAsasyeti / 'atra lopaH -' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / yaGlukoriti / yaGi yaGluki cetyarthaH / na dIrgha iti / nIgAgamAt prAk prApto'bhyAsadIrgho netyarthaH / bhaviSyadapi kittvaM dIrgha pratibandhakamiti bhAvaH / nalopa iti / 'aniditAm -' ityanena nakArasya lopa ityarthaH / ityAdIti / sanIsrasyate, danIdhvasyate, banIbhrasyate, canIkasyate, panIpatyate, panIpadyate, canIskadyate / nugato'nu / aGgasyetyadhikRtam / 'atra lopaH -' ityataH abhyAsasyetyanuvartate / 'guNo yaGluko:' ityato yaGlukoriti ca tadAha anunAsikAntasyetyAdi / nanu yaMyamyate ityatra nuko nakArasya apadAntatvAdakalparakatvAcca kathaM 'nazca' ityanukhAra ityata Aha nuketi / nanvabhyAse haskhavidhAnAddIrghasyAbhAvAd nugvidhAvata iti taparakaraNaM vyarthamityata Aha taparatvasAmarthyAditi / svAbhAvika eva yo hrasvo'kAraH, tasyaiva prahaNam natu dIrghAdezabhUtasya hakhAkArasye * tyetadarthaM taparakaraNamiti bhAvaH / bAbhAmyate iti / atra prakAra sthAnikasya hrasvavidhisaMpannasya akArasya na nugiti bhAvaH / janadhAtoryaGi nakArasya AttvavikalpaM smArayati ye vibhASeti / ghnIbhAva iti / yadyapIha hI bhAvavidhAvapi 'abhyA sAcca' iti kutve hakArasya ghakAraH sidhyati, tathApi prayatnalAghavAbhAvAt prakriyAlAghavAcca nIti ghakAroccAraNamiti bhAvaH / jedhariyate iti / punaH punaratizayena nirdezaH kartavyaH / kRte ca tasminkuvatimapi vyAvartayatItyatra tAtparyamiti kucha ityevAtra suvacam / ityAdIti / danIdhvasyate / banIbhrasyate / canIkasyate / panIpatyate / panIpadyate / canIskadyate / evaM vanIvavIti / sanIsraMsIti / danIdhvaMsItItyAdi yaGlukyudAhartavyam / nIbhAva iti / hobhAve kRte'pi 'abhyAsAcca' iti kutvena jenI Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 ] siddhaantkaumudii| [ yaGjaGghanyate / 2644 rIgRdupadhasya ca / (7-4-60) Rdupadhasya dhAtorabhyAsasya rIgAgamaH syAdyayaGlukoH / varIvRtyate / cughnAditvAna gaH / narInRtyate / jarIgRhyate / ubhayatra lasvam, calIklupyate / 'rIgRsvata iti vakragyam' (vA 4462 ) / parIpRcchayate / vriivRshyte| 2645 vApisyamivyejAM yAGi / (6-1-16) saMprasAraNaM syAdyaGi / soSupyate / sesimyate / vevIyate / vA hinastItyarthaH / atra yaGIti vissysptmii| yaDi vivakSite satIti lbhyte| tena dvitvasya paratve'pi prAgeva nIbhAva iti bodhyam / jaGghanyate iti / garhitaM gacchatItyarthaH / rIgRdupadhasya c| abhyAsasyeti / 'atra lopaH-' ityataH tadanuvRtteriti bhaavH| yaGlukoriti / 'guNo yaGlukoH' i yatastadanuvRtteriti bhAvaH / varIvRtyate iti / 'vRtu vartane' asmAdyaGi dvitve uradattve halAdizeSe abhyAsasya rIk / nRteyaGi narInRtyate ityatra NatvamAzaGkayAha tubhnAditvAnna Na iti / jarIgRhyate iti / 'graha upadAne' asmAdyaGi 'pahijya -' iti saMprasAraNe dvitve uradattve halAdizeSa abhyAsasya rIk / ubhayatreti / kRpadhAtoH yaGi dvitve uradatve raparatve halAdizeSe rIk carIkRpyate ityatra 'kRpo ro laH' ityabhyAse rephasya lakAraH, uttarakhaNDe RkArasyAvayavo yo rephaH tasya lakArasaza ityarthaH / nanu vazvadhAtoryaGi varIvRzcyate ityatra kathamabhyAsasya rIk / dhAtoH zAropadhatvena RdupadhatvAbhAvAdityata Aha rIgRtvata iti / 'rIgRdupadhasya-' ityatra RdupadhasyetyapanIya Rtvata iti vaktavyamityarthaH / Rt asyAstIti Rtvat / 'tasau matvarthe' iti bhatvAt padatvAbhAvAna jaztvam / parIpRcchayate iti / pracchadhAtoryaDi 'ahijyA-' iti rephasya saMprasAraNamRkAraH / pUrvarUpaM dvitvaM raparatvaM halAdizeSaH rIk / varIvR. zcyate iti / vrazvadhAtoryaGi saMprasAraNe dvitvAdi pUrvavat / svapisyami / saMprasAraNaM syAditi zeSapUraNam / 'dhyaGaH saMprasAraNam' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / soSupyate iti / svapadhAtoryaDi vakArasya saMprasAraNe ukAre pUrvarUpe dvitve abhyAsaguNaH / uttarakhaNDe sasya Satvam / sesimyate iti / syamudhAtoryaGi yakArasya yata iti sidhyati, tathApi prakriyAlAghavAya nI ityuktamiti mnormaa| anye tu 'serhiH' 'meniH' iti ikArocAraNasAmarthyAdyathA 'eruH' ityutvaM na bhavati tathA hIbhAve hi kRte 'abhyAsAcca' iti kutvaM na syAdityAzayena nIbhAvaH kRta ityAhuH / atra ca digyAdezeneva nIbhAvena dvitvaM na bAdhyate punaHprasajavijJAnAditi kecit / vastutastu yaGantAvayavasya dvitIyAjavadhikasya dvitvaM nIbhAvastu prakRtimAtrasyeti viSayabhedAd dvitvaM nidhimeva / rIgRdupadhasya ca / Rditi kim , kIrtyate / Nija Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 55 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 475 2646 na vazaH / (6-1-20) vAvazyate / 2647 cAyaH kI / ( 6-1-21) cekIyate / 2648 I ghrAdhmoH / ( 7-4-31 ) jedhIyate / demIyate / 2646 ayaG yi kGiti / ( 7-4-22 ) zIGo'yaGAdezaH syAdyAdau kGiti pare / zAzayyate / zrabhyAsasya hrasvaH / tato guNaH / DoDhaukyate / totraukyate / // iti tiGante yaprakaraNam // 1 saMprasAraNe pUrvarUpe dvitvAdi / aSopadezatvAnna SaH / vevIyate iti / vyeJo yaGi yakArasya saMprasAraNe pUrvarUpe dvitvAdi / 'halaH' iti vA 'prakRtsrAva dhAtukayoH -' iti vA dIrghaH / atha vazadhAtoryaGi vAvazyate ityatra 'prahijyA -' iti saMprasAraNe prApte tanniSedhaM smArayati na vazaH / vazadhAtoH chAndasatvaM prAyikamiti prAgevoktam / cAyaH kI / yaGIti zeSaH / 'svapisyamivyenAM yaGi' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / cekIyate iti / 'cAyR pUjAnizAmanayo:' / asmAdyadi prakRteH kIbhAve dvitvAdi / I ghrAdhmoH / ghrAdhmA anayoH dvandvAt SaSThIdvivacanam / yaGIti zeSaH, 'yadi ca' ityatastadanuvRtteH / jeghrIyate / dedhmIyate iti / Ittve kRte dvitvAdi / hakhasya ikArasya vidhAvapi 'akRtsArvadhAtukayoH -' iti dIrghasiddheH dIrghoccAraNam 'asya 'eat' ityuttarArtham / ayaGa yi kGiti / yi iti saptamI / k G etau itau yasyeti vigrahaH / zIGa iti / 'zIGaH sArvadhAtuke guNaH' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / ayaGi GakAra it yakArAdakAra uccAraNArthaH, GittvAdantAdezaH / zAzayyate iti / zI ya iti sthite IkArasya ay, tato dvitve abhyAsadIrghaH / daudhAtorya vizeSamAha abhyAsasya hrasva iti / dvitve abhyAsahasve ukAre tasya 'guNo yaGlukoH' iti guNa ityarthaH / totraukyate iti / trauke rUpam / iti zrIvAsudeva dIkSita viduSA viracitAyAM siddhAntakaumudIvyAkhyAyAM bAlamanoramAkhyAyAM yaGantanirUpaNaM samAptam / I bhAvapakSe ekActvAdyaG / svapisyami / yahi kim, svapnak / sesimyate iti / syamu zabde dantyAjantasAditvAbhAvenASopadezatvAnna SaH / vevIyate iti / 'halaH' iti 'akRtsArva -' iti vA dIrghaH / cAyaH kI / yaGi pare cAyaH kI syAt / dIrghoccAraNaM yaGlugartham / ata eva 'na lumatA-' iti niSedho'pi na pravartata iti yaGlukyapi cAyaH kI syAdeva / cekItaH / I ghrAdhmoH / dIrghocAraNaM prAgyat / jeghrItaH / 'asya cvau' ityAdyarthaM dIrghaprahaNamiti tu suvacam / zAzayyate iti / paratvAdantaraGgatvAccAvaGAdeze kRte dvitvam / iti tattvabodhinyAM yaGanta prakriyA prakaraNam / Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 ] siddhaantkaumudii| [ yaluk atha tiGante yaGlukprakaraNam // 56 // 2650 yaGo'ci ca / (2-4-74) yako pratyaye luk syAt , cakArAttaM vinApi bahulaM luksyAt / anaimittiko'yamantaraGgatvAdAdI bhavati / tataH pratyayalakSaNena yahantasvAd dvitvam / abhyAsakAryam / dhAtusvAllaDAdayaH / atha yaGalukaprakriyA nirUpyante / yaGo'ci ca / aci iti pratyayagrahaNam, na tu pratyAhAraH, yaGA sAhacaryAt / 'Nya kSatriyArSa-' ityato lugityanuvartate, tadAha yaDo'pratyaye lugiti / cakArAttaM vinApIti / acpratyayAbhAve'pItyarthaH / bahulamiti / cakArAd 'bahulaM chandasi' iti pUrvasUtrAdbahulagrahaNamapyanukRSyate iti bhAvaH / evaM ca acpratyaye tadabhAve'pi yo bahulaM lugiti phalitam / tena lUjo yaGantAdaci yaGo lugabhAvapakSe ato lope lolUya iti rUpam / luki tu loluva iti rUpaM sidhyati / tathA acpratyayAbhAve'pi bobhUyate bobhavIti ityAdau yo lugvikalpaH sidhyatIti bodhyam / anaimittiko'yamiti / acpratyayAdanyatra bobhavItItyAdau yaGlug anaimittikaH / tatazca parasmAdapi dvitvAdikAryAtprAgeva antaraGgatvAdyaDo luga bhavati, tato dvitvAdIti vastutaH sthitikathana. midam / acpratyaye vidhIyamAnastu yaGluga naimittikatvAdvahiraGga eva / tatazca paratvAnityatvAcca Adau dvitve kRte yaGo luki acpratyayamAzritya prApto guNaH 'na dhAtulopa ArdhadhAtuke' iti niSedhAnna bhavati, acpratyayasya yaGlopanimittatvAditi bodhyam / nanvevaM sati yaGluki 'sanyaDoH' iti dvitvaM na syAt / yaGo lukA luptatvena pratyayalakSaNAbhAvAdityata Aha tata iti / yalo luganantaramityarthaH / 'na lumatA-' ityanena hi lumatA zabdena lupte tanimittamaGgakArya niSidhyate / dvitvAdikaM tu yaGantasya kAryam, na tu yanimittakam , yaDi paratastadvidhyabhAvAditi bhaavH| dvitvamiti / na ca 'ekAcaH-' vidhIyamAnaM dvitvaM kathamiha yaGluki syAt , 'ztipA zapA-' yo'ci ca / yaGA sAhacaryAdacIti pratyayo gRhyate natu pratyAhAraH / 'NyakSatriyArSa-' ityato'tra luganuvartate, tadAha acpratyaye luk syAditi / cakAreNa 'bahulaM chandasi' ityato bahulamityanukRSyata ityAha bahulaM luk syaaditi| kecittu chandasItyanukarSanti, teSAmapi mate kvacidbhASAyo yaGlugbhavatyeva / 'bhUsuvoH-' iti guNaniSedhe siddhe bobhUtviti chandasi nipAtanAjjJApakAt / etacca mUle eva sphuTIbhaviSyati / anaimittiko'ymiti| acpratyaye vidhIyamAno yaGluk tu tanimitta eva / tena loluvaH popuva ityAdau 'na dhAtulopa-' iti niSedhaH sidhyati / yaGantatvAditi / 'sanyoH ' iti SaSThI, na tu sptmii| anyathA yaDo lukA lupta Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 56] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [477 'zeSAkartari-' (sU 2156) iti parasmaipadam / 'anudAttahita:-' (sa 2157) iti tu na / Divasya pratyayApratyayasAdhAraNasvena prtyylkssnnaaprvRtteH| yatra hi 'pratyayasyAsAdhAraNaM rUpamAzrIyate tatraiva tat' / ata eva suhaSatprAsAda ityatra iti niSedhAditi vAcyam , 'guNo yaGlukoH' ityAdyabhyAsakAryavidhibalena dvitvaniSedhAbhAvajJApanAditi bhAvaH / abhyAsakAryamiti / guNAdIti bhAvaH / dhAtutvAditi / yo luki satyapi pratyayalakSaNamAzritya yaGantatvAt 'sanAdyantA:-' iti dhAtutvam / na ca 'na lumatA-' iti niSedhaH zaGkayaH, dhAtusaMjJAyA yantadharmatvena yaDi parato'jakAryatvAbhAvAditi bhAvaH / yaGo GittvAttadantAdAtmanepadamAzaGkayAha zeSAditi / nanu 'zeSAtkartari-' ityatra AtmanepadanimittahIno dhAtuH shessH| yaGantadhAtustu na tathA, AtmanepadanimittalakArAnubandhasattvAdityata Aha anudAttaDita iti tu neti / kuta ityata Aha Divasyeti / tadevopapAdayati yatra hIti / yatra pratyaye luptepi pratyayamAtravRttidharmapuraskAreNa tamAzritya kAryapravRttiriSyate tatraiva pratyayalakSaNam / yathA rAjetyatra / tatra hi luptaM suppratyayaM supvAtmakapratyayamAtravRttidharmapuraskAreNAzritya subantatayA padatvAd 'nalopaH-' iti nkaarlopprvRttiH| ThittvaM tu na pratyayamAtradharmaH, 'RterIyaG' ityAdipratyayeSvapratyayeSvapi citrAdiSu sattvAt / tatazca yaGi lupte sati pratyayalakSaNena tamAzritya tavRttiDittvaprayukta kAryamAtmanepadaM na zaGkituM zakyamiti bhAvaH / nanu yatkiJciddharmapuraskAreNa pratyayAzrayakArye pratyayalakSaNaM kuto netyata Aha ata eveti / pratyayamAtravRttidharmapuratvena pratyayalakSaNApravRtterdvitvaM na syAditi bhAvaH / na cAnAdhikAravihitakAryasyeva 'na lumatA-' iti niSedhAd dvitvamatra syAdeveti saptamIpakSo'pi nirduSTa iti vAcyam , 'na lumatA-' ityatrAGgAdhikAro na gRhyate kiM tu zrAGgamanAGgaM vA pratyaye parataH pUrvasya vidhIyamAnaM sarvamiti siddhAntAt / anyathA rAjapuruSa ityAdau nalopo na syAt, tvaduktarItyA pratyayalakSaNapravRttau bhatvena padatvabAdhAt / yadyapi 'ekAcaH-' iti vidhIyamAnaM dvitvaM 'ztipAzapA-' ityAdinA niSidhyate tathApi tatsyAdeva / guNo yaGlukoH', 'ruprikI ca luki' ityAdyabhyAsakAryavidhibhitviAniSedhasya jJApanAt / pratyayApratyayeti / pratyaye GittvaM dRzyate 'RterIyaG' ityAdiSu, apratyaye'pi dRzyate citraDAdiSu / evaM ca yo luki pratyayalakSaNena yAzritaGittvaprayuktakAryamAtmanepadamatra na zaGkayamiti bhAvaH / Dita ityanubandhanirdezAditi parihArastvatra noktaH, zIGAdInAmiva bhU ityAdidhAtUnAmatubandhenAnirdiSTatvAd / yo ukArasya pratyayAnubandhatvena samudAyAnanubandhatvAd yanto'pi dhAturanubandhenAnirdiSTa iti bodhyam / sudRSaditi / Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478] siddhaantkaumudii| [yaGluk'asvasantasya-' (sU 425) iti dI| na / ye'pi spardhazIDAdayo'. nudAttahitastebhyo'pi na, 'anudAttaGitaH-' (sa 2157 ) ityanubandhanirde zAt, tatra ca 'ztipA zapA-' (132) iti niSedhAt / ata eva zyannA. dayo na, gaNena nirdezAt / kiM tu zabeva / 'carkarItaM ca' ityadAdau pAThAgchapo luk / 2651 yaGo vA / (7-3-64) yahantAsparasya halAdeH pitaH skAreNa pratyayAzrayakArye pratyayalakSaNAzrayaNAdevetyarthaH / dIrghoneti / su zobhanAH dRSado yasya sa sudRSatprAsAda ityatra samAsAvayavatvAlluptaM jasaM pratyayalakSaNenAzritya prAptaH asantatvalakSaNo dIrgho na bhavati / uNAdInAmavyutpattipakSe vyutpattipakSe ca astvasya vedhA ityAdAvapratyaye pratyaye ca sattvena patyayamAtravRttitvAbhAvena tatpuraskoraNa dIrgha kriyamANe pratyayalakSaNAsaMbhavAditi bhAvaH / etatsarvaM pratyayalakSaNasUtrabhASyakaiyaTAdiSu spaSTam / na ca sudRSatprAsAda ityatra jaso lukA luptatvAd 'na lumatA-' iti niSedhAdeva dIrgho na bhaviSyatIti vAcyam , dIrghasyAsantakAryatvena jasi pare zraGgakAryatvAbhAvAdityalam / nanu uktarItyA pratyayalakSaNAbhAvAd luptayantAd GittvaprayuktamAtmanepadaM mAstu / ye tAvat spardhAdayaH anudAttetaH, ye ca zIDAdayo GitaH paThitAH, tebhya AtmanepadaM durvAramityata Aha ye'pIti / tebhyo'pi neti / tebhyo yaGluki nAtmanepadamityarthaH / kuta ityata Aha anudAttaGita ityanubandhanirdezAditi / nanvanubandhanirdeze'pi yaGluki zrAtmanepadaM kuto na syAdityata Aha tatra ca zitapeti / na cAnubandhanirdezAdeva uittvaprayuktamapi kAryamAtmanepadaM yaGluki na bhaviSyati / ataH pratyayAsAdhAraNadharmAzrayatve satyeva pratyayalakSaNamiti klezAnubhavo vRtheti vAcyam, yaDo ukArasya pratyayAnubandhatvena yaGantasya dhAtoranubandhenAnirdezAdityalam / ata eveti / 'ztipA zapA-' iti niSedhAdeva yaGluki zyannAdayo vikaraNA netyarthaH / 'stipA zapA-' iti niSedhamupapAdayati gaNena nirdezAditi / 'divAdibhyaH zyan' 'rudhAdibhyaH znam' ityAdigaNanirdezAdityarthaH / kiMtu zabeveti / 'kartari zap' zobhanA dRSado'sminniti bahuvrIhau vRSacchabdo jasantaH / dIrgho neti / asiti pratyayo'pratyayazcAstIti pratyayasyAsAdhAraNarUpAnAzrayaNAtpratyayalakSaNenAsantatvAbhAvAditi bhAvaH / tebhyo'pIti / ye tvanudAttetaH pratyayalakSaNaM vinaiva vitazca tebhyo'. pItyarthaH / adAdau pAThAditi / tathA ca 'adipramRtibhyaH zapaH' ityanena yaG. lugantAtparasya zapo lugityarthaH / yaGo vA / 'nAbhyastasyAci-' iti sUtrAtpiti sArvadhAtuka iti 'uto vRddhiH-' ityato hanIti cAnuvartate 'bruva Ida' ityata IDiti ca, tadetadAha yaGantAdityAdi / yo lukyapi pratyayalakSaNenAtra yAntatvam / Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 56 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 476 sArvadhAtukasyeD vA syAt / 'bhUsuvo:-' ( sU 2224) iti guNaniSedho yaGluki bhASAyAM na, 'bobhUtu tatikle -' ( sU 3596 ) iti chandasi nipAtanAt / ata eva yaGlugbhASAyAmapi siddhaH / na ca yaGlukyaprApta eva guNAbhAvo nipAityasya 'ztipA zapA-' iti niSedhAviSayatvAditi bhAvaH / carkarItamiti / yaDlugantamadAdau bodhyamiti vyAkhyAtaM prAk / ato yaGlugantAcchapo lugityarthaH / evaM ca bhUdhAtoryaGo luki dvitvAdau bobhU ityasmAllaTi tipi zapo luki bobhUti iti sthite yaGo vA / 'uto vRddhiH -' ityato halIti 'nAbhyastasyAci -' ityataH piti sArvadhAtuke iti 'buba IT' ityata IDiti cAnuvartate, tadAha yaGantAdityAdinA / TitvAttipa zrAdyavayava IT / tathA ca bobhU I ti iti sthite UkArasya guNe zravAdeze bobhavItIti rUpaM vakSyati / 'bhUsuvostiGi' iti guNaniSedhamAzaGkayAha bhUsuvoriti / nipAtanAditi / 'kRSeH chandasi' ityataH chandasItyanuvRttau 'dAdharti dardharti dardharSi bobhUtu tetikle -' ityAdisUtre dhAtoryaGlugantasya guNAbhAvo nipAtyate / 'bhUsuvo:-' ityeva tatra guNaniSedha siddhe guNAbhAvanipAtanaM niyamArtham, yaGluki chandasyevAyam 'bhUsuvo:-' iti guNaniSedho nAnyatra iti / ato loke'pi yaGlugastIti vijJAyate / etena 'yaGoci ca' iti yaGlugvidhau 'bahulaM chandasi' iti pUrvasUtrAcchandasItyanuvartayantaH parAstAH, tadAha ata eva yaGlug bhASAyAmapi siddha iti / 'bhUsuvostiGi' iti sUtrabhASye tu bobhUtvityetanniyamArtham / atraiva yaGlugantasya guNo na bhavati, nAnyatra / kva mA bhUd bobhavItItyuktam / atraivetyasya bobhUtviti loyyevetyarthaH / yaGlugantasyetyasya bhUdhAtoriti zeSaH / bobhavItItyevodAhatatvAditi zabdenduzekhare prapaJcitam / vastutastu bhASye yaGlugantasyeti sAmAnyAbhiprAyameva, bhUdhAtumAtrasaMkoce mAnAbhAvAt / bobhavIti ityudAharaNaM tu dhAtvantarANAmapi pradarzanaparamiti mUlakRdAzayaH / nanu bhUdhAtoryaGluki bobhU ityasya 'bhUsuvostiGi' iti guNaniSedhaprasaktirnAsti, dvitve sati yaGlugantasya prakRtyantaratvena etena yaGantAddhalAdipitsArvadhAtukaM na saMbhavatIti yaGzabdena yaGlugantaM lakSyata iti vyAkhyAnaM parAstam / uktarItyA yaGantatvAnapAyAt / kiM ca yaGantAd halAdipinna saMbhavatIti yaGzabdena yaGlugante lakSite'pi 'sanyaGoH' iti dvitvasya yaGante caritArthatayA yaGlugantalakSaNAyAM bIjAbhAvAdyaGluki dvitvAbhAvaprasaGgAditi dik / chandasi nipAtanAditi / guNaniSedhe siddhe nipAtanamidaM chandasyeva guNaniSedho nAnyatreti niyamAryamityarthaH / bobhUtviti / samudAyasyAtiriktatvAd 'bhUsuvo:-' iti guNaniSedho na prApnotIti nipAtanamidaM na niyamArthamityAzaGkAyAmAha na ceti, Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 ] siddhaantkaumudii| [ yaGluktyatAmiti vAcyam, 'prakRtigrahaNe yaGlugantasyApi grahaNAt' (pa101) 'dviHprayogo dvivacanaM pASTham' iti siddhAntAt / bobhavIti, bobhoti bobhUtaH bobhuvati / bobhavAMcakAra / bobhvitaa| abobhavIt , pramobhot boabhUtAm prabobhavuH / bobhUyAt bobhUyAtAm / bobhUyAstAm / 'gAtisthA-' (sU 2223) bhUrUpatvAbhAvAt / tatazca yaGlugantasyAprApte guNAbhAve tatprAptyarthameva bobhUtviti nipAtanamiti yuktam / tathA ca chandasyeva yaGlugantasya guNaniSedhaH, na tu bhASAyAmiti niyamaH kathaM sidhyedityAzaGkaya nirAkaroti na ca yalukIti / prakatIti / 'prakRtigrahaNena yaGlugantasyApi prahaNam' iti paribhASayA 'bhUsuvoH-' ityatra bhUgrahaNena bobhU iti yaGlugantasyApi grahaNAdityarthaH / nanu 'prakRtigrahaNe yaGlugantasyApi grahaNam' ityatra kiM pramANamityAzaGkaya nyAyasiddhamidamityAha dviHprayoga iti / SaSTAdhyAyAdau 'ekAco dve prathamasya' ityatra kimidaM dvirvacanam-ekAcaH prathamasya ekasya sthAne dvitayAtmaka AdezaH sthAnyapekSayA anyo vidhIyate, uta sthAnina ekasya sato dviruccAraNaM vidhIyate, na tu tatsthAninaH atiricyate iti saMzayya 'dviHprayogo dvivacanam' iti siddhAntitam / tadadhikArasthatvAt 'sanyoH ' iti dvivacanamapi tathAvidhameva / tatazca bhU ityasyaiva bobhU iti dviH prayujyamAnatayA 'bhUsuvo.-' iti bhUgrahaNena grahaNAdyaGlukyapi niSedhasiddheH bobhUtviti nipAtanaM chandasyeva yaGluki guNaniSedhaH, na tu bhASAyAmiti niyamalAbhAlloke'pi yaGluka siddha iti bhAvaH / bobhUta iti / apittvAdIena / DittvAcca na gunnH| bobhuvatIti / 'adabhyastAt' ityat / GittvAd guNAbhAve uvaGiti bhaavH| bobhavISi, bobhoSi bobhUthaH bobhUtha / bobhavImi, bobhomi bobhUvaH bobhUmaH / bobhavAMcakAreti / 'kAsyanekAc-' ityAm / bobhavitA / bobhvissyti| bobhavItu, bobhotu, bobhUtAt bobhUtAm bobhuvatu / herapittvAdIena, DittvAnna guNaH / bobhUhi, bobhUtAt bobhUtam bobhUta / zrATaH pittvena aDittvAd gunnH| bobhavAni bobhavAva bobhavAma / laDyAha abobhavIdityAdi / abobhavuriti / 'sijabhyasta-' iti jusi guNe avaadeshH| abobhavIH, abobhoH abobhUtam abobhUta / avobhavam abobhUva abobhUma / bobhUyAditi / vidhiliki AzIliGi ca rUpam / bobhUyAtAmiti vipilistAmi rUpam / bobhUyuH / bobhUyAH bobhUyAtam bobhUyAta / bobhUyAm bobhUyAva bobhUyAma / bobhUyAstAmiti / zrAzIlici tAmi rUpam / bobhUyAsta / bobhUyAsam bobhUyAsva bobhUyAsma / lustipi sici kRte Aha gAtidviAprayoga iti / tathA ca prakRtigrahaNe yaGlugantasyApi prahaNamityetanyAyasiddhaM Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 56 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [481 iti sico luk, 'yaGo vA' itITapakSe guNaM bAdhitvA nityatvAd vuk , ayobhUvIt , abobhot abAbhUtAm / abhyastAzrayo jus , nityatvAd yuka, abobhuvuH| abIbhaviSyadityAdi / pAspardhIti, pAsparddhi pAsparddhaH paasprdhti| pAspasi / stheti ITpakSa iti / 'itazca' iti ikAralope kRte IDAgame 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' iti guNaM paramapi bAdhitvA nityatvAd 'bhuvo vuglubliToH' iti vugityarthaH / guNe kRte akRte ca prAtaH vuko nityatvaM bodhyam / abobhUvIditi / vuki kRte sati tena vyavadhAnAdUkArasya na gunnH| nanu lulo jharjusi vuki abobhUvuriti rUpaM vakSyati / tadayuktam, 'zrAtaH' iti sUtre sijluki AdantAdeva jusiti niyamanAdityata Aha abhyastAzrayo jusiti / 'sijabhyasta-' ityanena abhyAstAtparatvAd jusityrthH| 'sijabhyasta-' iti sUtre sicaH paratvamAzritya yo jus prAptastasyaivAyaM niyamaH, na tvabhyastAzrayajusa iti bhAvaH / abobhU us iti sthite 'jusi ca' iti guNamAzaGkayAha nityatvAd vugiti / 'jusi ca' iti guNApekSayetyarthaH / abobhUvArati / na cAtrAbhyastAzrayajursa bAdhitvA paratvAd 'adabhyastAt' ityadAdezaH sya diti zaGkayam, abhyastAzrayajusaH zradAdezApavAdatvAditi bhAvaH / abobhUvIH, abobhoH abobhUtam abobhUta / abobhUvam abobhUva abobhUma / ityAdIti / abobhaviSyatAm abobhaviSyan ityAdi vyakam / pAspardhItIti / spardhadhAtoH yaGluki dvitve 'zapUrvAH khayaH' iti pakArazeSe 'dIrgho'kitaH' iti dIrdhe pAspardha ityasmAllaTastipi zapi zapo luki 'yalo vA' iti IDAgame rUpam / IDabhAve tvAha pAsparsIti / pAspadh ti iti sthite 'jhaSastathortho'dhaH' iti nApUrva vacanamiti bhAvaH / bobhuvatIti / 'adabhyastAt' ityat / abobhUvIditi / kecidiha 'bhuno vuk-' iti sUtre 'zroH supi' ityata orityanuvartate / tathA ca-uvarNAntasya bhuvo vugityarthAd guNe kRte vukaH prAptirnAstItyanityo vuk / sa ca parAbhyAM guNavRddhibhyAM vAdhyate / tena abobhavIditi rUpamAhuH / taccintyam, bhuvo vuko nityatvAditi bhASyagranthavirodhAt / tasmAd vuko nityatvamAzritya 'indhibhavatibhyAM ca' iti sUtraM pratyAkhyAtavato bhASyakRta orityanuvartanamasaMmatameva / Ata iti niyamAjjusabhAvamAzaGkayAha abhyastAzraya iti / ayaM bhAvaH-'sijabhyasta-' iti sUtreNa sicaH paratvamAzritya yo jus prAptastasyaivAyaM niyamo na tvabhyastAzrayasya jusa iti / 'jusi ca' iti guNamAzaGkayAha nityatvAd vugiti / abobhUvuriti / na cAtra paratvAd 'adabhyastAt' iti adAdezaH syAditi vAcyam , abhyastAzrayajuso'dAdezApavAdatvAt / pAspardhItIti / spardha saMgharSe / 'dIrgho'kitaH' Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482] siddhaantkaumudii| [ yaGluk'hujhalbhyo hedhiH' (sU 2425) / pAspadhi / baG, apAspa , apAraparda / sipi 'dazca' ( 2468) iti stvapace 'ro ri' (sU 173) apAspAH / jAgAdi / jApArisa / prajAghAt / sipi rusvapakSe prajAghAH / nAtha, nAnAtti takArasya dhakAraH / 'jhalA jaz jhazi' iti pUrvadhakArasya da iti bhAvaH / mibvasmassu pAspardhAmi, pAspami pAspardhvaH paasprmH| pAspardhAMcakAra / paasprdhitaa| paasprdhissyti| pAspardhAtu, pAsparbu, pAspardhAt pAspardhatu / herapittvAdIDabhAvaM siddhavatkRtyAha hubhalbhya iti / pAspardhAti / hedhibhAve "jharo jhari-' iti vA dhalopaH / pAspardhAt / pAspardham / pAspardhAni pAspardhAva pAspardhAma / lngiti| udAharaNasUcanam / ITi apAspardhIt iti siddhavatkRtya IDabhAve zrAha apAspa iti / apAspardha t iti sthite hallyAdinA takAralope 'vA'vasAne' iti carvavikalpa iti bhAvaH / apAspardhAm apaasprdhH| sipi tu apAspardha s iti sthite jaztve 'dazca' iti dakArasya rutvapakSe apAspar ra s iti sthite halDyAdinA sakAralope 'ro ri' iti rephalope 'ThUlope-' iti dIrgha visarge apAspAH iti rUpam / na ca dIrgha 'dazca' iti rutvamasiddhamiti zakyam , 'ThUlope-' iti sUtre prahaNena lagasUtre jara'dheH ajarghAH iti bhASyaprayogeNa ca pUrvatrAsiddhamityasyApravRttibodhanAt / apAspardham apAspardhva apAspardhna / liGi pAspAt pAspardhyAtAm / pAspardhyAstAm ityAdi / luGi apAspardha s iti sthite 'astisica:-' iti nityamIT / 'iTa ITi' iti, salopaH, apAspardhIt apAspardhiSTAm apAspardhiSuH / apAspardhiSyat / gAdhRdhAtoryablugantAd laTastipi ITpakSe jAgAdhItIti siddhavatkRtya IDabhAve Aha jAgAddhIti / jAgAdh ti iti sthite 'bhaSastathoH-' iti takArasya dhaH / jAgAddhaH ityabhyAsasya dIrghaH / 'yalo vA' iti IDikalpaH / IDabhAvapakSe 'jhaSastathoH-' iti dhatvam , 'jharo jhari savarNe' iti vA dhalopaH / liTi pAspAMcakAra / pAspardhitA / luTi pAspardhiSyati / loTi pAspardhAtu / pAspadhu / pAspardhAt / pAspardhAm / pAspa_tu / pAspardhIti / herdhitve vA dhilopaH / laGi iDAgamapakSe apAspardhIt / rutvapakSe iti| pakSAntare tu apAspa , apAspada / liDi pAspAt / pAspardhyAtAm / pAspAstAm / luGi / 'astisico'pRkte' iti nityamoTa , 'iTa ITi' iti salopaH, apAspardhIt / apAspardhiSTAm / apAspArdhaSuH / luDhi apAspardhiSyat / AgAddhIti / gAdha pratiSThAdau / ITpakSe tu jAgAdhIti / jApAsIti / 'ekAva-' iti maSabhAvaH / dhasya carvam / loTi jAgAdhItu / jAgAdhu / jAgAdvAn / jAvitu / lA ajAgAdhIt / ajAghAt / ajAgAddhAm / ajAgAdhuH / laDi ajAnAdhonU / jAgA. HTHHTHHEL Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam.56] bAlamanoramA tattvabodhinIsahitA [483 nAnAttaH / dadha, dAdadi dAdadaH / dAdharisa / adAdhat pradAdadhuH / adAdhaH, jAgAdhati / sipi ITpakSe jAgAdhISIti siddhavakRtya IDabhAvapakSe Aha jAghA sIti / jAgAdh si iti sthite 'ekAco bazaH-' iti gasya bhaS dhasya carvamiti bhAvaH / jAgAddhaH jAgAddha / jAgAdhmi jAgAdhvaH jAgAdhmaH / jAgAdhAMcakAra / jAgAdhitA / jAgAdhiSyati / jAgAdhItu, jAgAdhu, jAgAddhAt jAgAddhAm jAgAdhatu / jAgAddhi, jAgAddhAt jAgAddham jAgAddha / jAgAdhAni jAgAdhAva jAgAdhAma / laGi ajAgAdhIt , ajAghAt ajAgAddhAm ajAgAdhuH / sipi ITapakSe ajAgAdhIriti siddhavatkRtya IDabhAvapakSe zrAha sipIti / ajAgAdh s iti sthite bhaSbhAve jaztve 'dazca' iti dasya rutvapakSe halbyAdilope rephasya visarge ajAghAH iti ruupmityrthH| pakSe ajAghAd iti bodhyam / ajAgAddhAm ityAdi / jAgAdhyAt / luGi 'astisica:-' iti nityamITa, ajAgAdhIt ajAgAdhiSTAm ityAdi / nAtha iti / udAharaNasUcanam / vargadvitIyAnto'yaM dhAtuH, na jhaSantaH / tasya ITpakSe nAnAyIti iti siddhavatkRtya IDabhAvapakSe Aha nAnAttIti / nAnAth ti iti sthite 'khari ca' iti yasya catvam / 'bhaSastatho:-' iti 'ekAco bazo bhaS-' iti ca na, amaSantatvAt / nAnAttaH nAnAthati / nAnAthISi, nAnAtsi nAnAtya: nAnAttha / nAnArthImi, nAnAdhmi nAnAthvaH nAnAthmaH / loTi nAnAthItu, nAnAttu / hedhiH, yasya jaztvena daH, nAnAddhi / nAnAthAni nAnAthAva nAnAthAma / laGi anAnAthIt , anAnAt anAnAttAm anAnAthuH ityAdi / luti 'astisica:-' iti nityamITa, anAnAthIt anAnAthiSTAm ityAdi / dadheti / udAharaNasUcanamidam / dadhadhAtorlaTastipi ITpakSe dAdadhItIti siddhavatkRtya iMDabhAvapakSe prAha dAdaddhIti / dAdadh ti iti sthite 'jhaSastatho:-' iti takArasya dhaH / dAdadhISIti siddhavatkRtyAha dAdhatsIti / 'ekAco vaza:-' iti dasya bhae / dhasya 'khari ca' iti carvamiti bhAvaH / dAdatthaH dAdattha / dAdami ityAdi / loTi dAdadhItu, dAdaddha / daadddhi| dAdadhAni / liGastipi ITi adA. dadhIt iti siddhavatkRtya IDabhAve Aha adAdhat iti / adAdadh t iti sthite halDyAdilope bhaSbhAve dhasya 'vAvasAne' iti carvavikalpa iti bhAvaH / sipi ITi adAdadhIriti siddhavatkRtya IDabhAve Aha adAdhaH iti / adAdadh s iti sthite jaztve 'dazca' iti dasya rutve hallyAdinA salope rutvajaztvayorasiddhatvena jhaSantatvAd daraya bhASeti bhAvaH / adAdhaditi pakSa rUpam / 'astisicaH-' iti nityamIDiti matvAha viSTAm / nAtha nArtha yAcyAdau / nAnAttIti / Ipace nAnAthIti / dadha Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484] siddhaantkaumudii| [yaGlukadAdhat / luGi pradAdAdhIt , adAdadhIt / coskundIti, coskunti / aco. skun pracoskuntAm acoskunduH / momudIti, momotti / momodAMcakAra / momoditaa| amomudIt, amomot amomuttAm amomuduH| amImudIH, amomoH, amomot / luGi guNaH, amomodIt / cokUrti, cokUrdIti / laG, tim , pracokU , pracokUrdIt / sippo acokUH / acokhUH / ajogaH / vanIvacIti, adAdadhIditi / 'ato halAdeH-' iti vRddhivikalpaH / adAdhiSTAm ityAdi / skudi ApravaNe, idittvAnnum / asmAdyaGluki udAharati coskundItIti / ITi rUpam / tadabhAve tvAha coskuntIti / 'jharo jhari savarNe' iti dakArasya lopavikalpaH / iha yaDo luptatvAdidittvAca yaDaM tiDhaM cAzritya nalogo na / laGi ITapakSe acoskundIditi siddhavatkRtya iDabhAve Aha acoskunniti / acoskun d t iti sthite halGayAdinA takAralope dakArasya saMyogAntalopaH / luDi tu 'astisica:-' iti nityamIT / acoskundIt acoskundiSTAm ityaadi| mAmudItIti / muda harSe iTi 'nAbhyastasyAci piti sArvadhAtuke' iti laghUpadhaguNo na ! momottIti / IDabhAve acparakatvAbhAvAd 'nAbhyastasyAci-' iti laghUpadhaguNaniSedho na / momoditeti / 'na dhAtulopa prArdhadhAtuke' iti guNaniSedhastu na, dhAtvaMzalopanimitta ArdhadhAtuke pare eva tanniSedhasya pravRttaH, iha ca yaGluka anaimittikatvasya uktatvAt / luGi guNa iti / sinnimittaka iti zeSaH / ato 'nAbhyastasya-' iti guNaniSedho na zayaH / cokRrtIti / kurda krIDAyAm , yaGluga dvitvAdi / IDabhAve 'upadhAyAM ca' iti dIrghaH / acokUta iti / laGastipi acokUI t iti sthite hallyAdilope 'rAtsasya' iti niyamAna saMyogAnta lopa iti bhAvaH / sippane dhaarnne| ITpakSe dAdadhIti / luGi 'ato halAdeH-' iti vA vRddhiH / coskundIti / skudi aaprvnne| 'iditaH-' iti num / IDabhAve 'jharo jhari savaNe' iti vA lopaH / laGi ITpakSe acoskundIt / laki tu 'astisicaH' iti nityamIda / acoskundIt / acoskundiSTAm / momudItIti / muda harSe / 'nAbhyastasyAci-' iti lghuupdhgunnnissedhH| momoditeti / na cAtra 'na dhAtu lopa-' iti guNaniSedhaH zaGkayaH, bahulagrahaNena prAptasya yaGluko'naimittikatvAt / luGi guNa iti| sijnimittako'yaM guNastena 'nAbhyastasyAci-' iti niSedho na zanIya iti bhAvaH / cokUrtIti / kurda khurda gurda guda krIDAyAm / laGi tipi / ITpakSe acokUdIt / acokhUrdIt / ajogUrdIt / pakSe acokUriti / 'dazca' iti rutvapakSe ityarthaH / vanIvaJcItIti / vaJcu gatau / 'nityaM kauTilye gatau' iti yach / 'nIgvaJcu-' Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 56 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 485 vanIvakti vanIvalaH vanIvacati / avanIvacIt, ananIvan / jaGgamIti, jaGganti / 'anudAttopadeza -' ( sU 2428 ) ityanunAsikalopaH / jaGgataH / jamati / 'svozca' ( sU 2309 ) / jaGgami / jaGganvaH / ekAjgrahaNenokasvAtreyinaSedhaH / jaGgamitA / zranunAsikalopasyA bhI yatvenAsiddhatvAnna herluk / jaGgahi | 'mono dhAto:' ( sU 341 ), ajaGgan / anubandha nirdezAna kaleraG, 1 iti / laGa : sipi iDabhAve zracokurda s iti sthite 'dazca' iti rutvapakSe halGayAdinA salope 'ro ri' iti prathamarephalope dIrghe dakArasthAnikarephasya visarge cokUriti rUpamityarthaH / acokhuriti / khurdadhAtoryaGlugantAd laGaH sipi kurdavadrUpam / I joriti / gurdadhAtoryaGlugantAt sipi rUpam / vanIvaJcItIti / cu gatau, zrasmAd 'nityaM kauTilye gatau' iti yaGantasya luk / dvitvAdi / 'nIgvaJcu-' ityAdinA abhyAsasya nIgAgamaH / yaGo lukA luptatvAnna tadAzrito nalopaH / tipaH pittvena tryaGittvAnna tadAzrito'pi nalopaH / ikAroccAraNasAmarthyAnIko na guNaH / anyathA nikameva vidadhyAt / na ca 'nIgvaJcu -' ityanubandha nirdezAdyaGluki nIg durlabha iti zaGkatham, tatra yaGlukoH ityanuvRttisAmarthyena pradoSAditi bhAvaH / vanIvaGkIti / iDabhAve casya kutvena kaH / nakArasthAnikAnusvArasya parasavarNo DakAra iti bhAvaH / vanIvakta iti / taso GitvAdiha syAdeva 'aniditAm -' iti nalopaH / loTi vanIvacItu, vanIvaktu, vanIvakvAt vanIvaklAm vanIvacatu | herdhiH, prapittvena GittvAnnalopaH zrata eva IDapi na, vanIvagdhi / vanIvaJcAni, ghATaH pittvAdaGittvAnnalopo na / laGi tipi ITpakSe yaha avanIvaJcIditi / IDabhAve svAda avanIvan iti / halbyAdinA talope cakArasya saMyogAntalopaH / jaGgamItIti / gameryaGlugantAllaTastipi iT / ' nugato'nunAsikAntasya' iti nuk / 'nazca' ityanukhAraH parasavarNazceti bhAvaH / tasi zrAha anudAtteti / jaGgmatIti / 'gamana -' ityupadhAlopa iti bhAvaH / nanu gameraniTtvAt prakRtiprahaNe yaGlugantasyApi grahaNAjjaGgamitetyatra kathamiDityata Aha ekAjgrahaNeneti / nanu jaGgaddItyatra anunAsikalope kRte 'ato he:' iti luk syAdityata zrAha anunAsikalopasyeti / laGastipi ajaGgamIditi siddhavatkRtya IDabhAve zrAha bho na iti / ajaGgam t iti sthite halDyAdinA talope 'mo no dhAtoH' iti masya na ityarthaH, tadAha ajaGganniti / , ityabhyAsasya nIgAgamaH / yaGo lukA luptatvAd na tadAzrito nalopaH / vanIvakta iti / so'ttvAdiha syAdeva 'aniditAm -' iti nalopaH / loTi vanIvaJcItu / vanIvaktu / vanIvaktAt / vanIvaktAm / vanIvacatu / vanIvagdhi / vanIvaJcAni / Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 ] siddhaantkaumudii| [yaGluka'hayanta-' (sU 2266 ) iti na vRddhiH, ajanamIt ajaGgamiSTAm / hante. yaMluk, 'abhyAsAca' (sU 2430) iti kutvaM yadyapi 'ho inteH-' (sU 358) isyato hanterisyanuvartya vihitam , tathApi yaGluki bhavasyeveti nyAsakAraH, 'ztipA zapA-' (pa 132) iti niSedhastvanityaH, 'guNo yaGlukoH' (sU 2630) iti samAnyApecajJApakAditi bhAvaH / jaGghanIti, javanti jaGghataH janati / jaGkhanitA / ztipA nirdezAjjAdezo na, jahi / bhajanIta , ajaGghan / jaGga. bhyAt / AziSi tu vadhyAt / avadhIt avadhiSTAmityAdi / vadhAdezasya dvitvaM ajagatAm ajagmuH / ajAn ajAtam ajaGgata / ajaGgamam ajaGganva ajnggnm| luDi ajaGgamIdityatra 'puSAdidyutAylUdita:--' ityalamAzaGkathAha anubandheti / hanteryalagiti / hiMsAthai kriyAsamabhihAre, gatyarthatve tu kauTilya iti bodhyam / hanterityanuvatyeti / tathA ca 'ztipA zapA-' iti niSedhAtkathamiha hanteH kutvamityAMkSepaH / guNa iti / 'guNo yaGlukoH' iti jJApakAdityanvayaH / 'ekAco dve prathamasya' ityatra ekAjgrahaNAdyaGaluki dvivacanasyApravRttyA abhyAsAbhAvAd 'guNo yaGlukoH' ityabhyAsasya guNavidhAnaM vyartha sat 'ztipA zapAityAdiniSedhasya kacidyaGluki apravRtti jJApayatItyarthaH / nanvekAngrahaNavidhereva yaGluki kvacidapravRttijJApanalAbhe'pi hantaH iti ztipA nirdezanimittakaniSedhasya kathaM yaGluki apravRttiH syAdityata Aha sAmAnyApekSeti / 'guNo yaGlukoH' ityabhyAsasya guNavidhAnamekAjgrahaNasyAnityatvaM jJApayat taha canopAttatvasAmAnyAt 'ztipA zapA-' ityAdisarvaniSedhAnAM yaluki kacidapravRttiM jJApayatItyarthaH / iti bhAva iti / nyAsakRta iti zeSaH / jaGghanItIti / 'nugataH-' iti nuk / jaGghata iti / 'anudAttopadeza-' ityanunAsikalopaH / jaJjatIti / 'gamahana-' ityupdhaalopH| jaGghaniteti / ekAgrahaNAdirinaSedho na / jaGghahItyatra 'intejaH' ityAzaGkyAha zitapeti / ajavaniti / laGastipi IDabhAve ajaGghan t jaGgamItIti / 'nugato'nunAsikAntasya' iti nuk / jaGgmatIti / 'gamahana-' ityupadhAlopaH / ajaGganniti / ITpakSe tvajaGgamIt / ajaGgatAm / ajgmuH| ajaGgamIH / ajaGgatam / ajAta / ajaGgamam / ajanva / ajaganma / sAmanyApekSeti / ayaM bhAvaH-ekAca ityatraikAgrahaNAdAGluki dvivacanaM na kutrApi prApnoti / tathA ca 'guNo yaGlukoH' ityabhyAsasya vidhIyamAno guNo dvirvacanaM vinA nivezamalabhamAnaH san 'ztipAzapA-' iti sarveSAmapi niSedhAnAM kvaci. DablukyapravRttiM jJApayatIti / tathA ca prayujyate-'rAjA vRtramajaGghanat' ityAdi / Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 56 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [487 tu na bhavati, sthAnivasvena 'anamyAsasya' iti niSedhAt / taddhi samAnAdhikaraNaM dhAtorvizeSaNam , bahuvrIhibalAt / AyUrvAttu 'prADo yamahanA' (sU 2661) ityAtmanepadam , mAjate ityAdi / 'utparasya-' (sU 2637) iti taparasvAnna guNaH, 'hali ca' (sU 350 ) iti dIrghasta syAdeva, tasyA. iti sthite halbyAdilopa iti bhAvaH / AziSi tu vadhyAditi / jaGgham ityasmAdAzIliGi 'hano vadha liGi' iti vadhAdezaH, prakRtiprahaNena yaGlugantasyApi prahaNAditi bhaavH| avadhIditi / jaGghan ityasmAllustipi 'luDi ca' iti vadhAdeze 'astisicaH-' iti nityamIDiti bhAvaH / nanu hano yaGlugantAd zrAzI. liGi luruzca tipi dvitvAtprAgeva vadhAdeze kRte tasya dvitvaM kuto na syAdityata Aha vadhAdezasya dvitvaM tu na bhavatIti / kuta ityata Aha sthAnivatveneti / vadhAdezAtparatvAdAdau dvitve kRte sati kRtadvivecanasya sthAne vdhaadeshH| tasya ca sthAnivattvena sAbhyAsatayA anabhyAsasyeti niSedhAnna dvitvamityarthaH / nanu sAbhyAsasya sthAne bhavan vadhAdezaH sthAnivattvena sAbhyAso'stu / dvitvaM tu durvAram / sAbhyAsatve'pyabhyAsAnAtmakatvAd anabhyAsasyetyanena dhAtoravayavasyAbhyAsasya dvitvaniSedhAdityata Aha tddhiiti| dhAtvavayavasya abhyAsasyeti nArthaH / kiMtu anabhyAso yo dhAtuH tadavayavasyaikAca ityevam anabhyAsagrahaNaM sAmAnAdhikaraNyena dhAtorvizeSaNamityarthaH / nanvevamapi na abhyAsaH anabhyAsa iti. vigrahe dvitvaM durnivArameva, vadhAdezasya sthAnivattvena sAbhyAsatve'pyabhyAsAnAtmakatvAdityata Aha bahuvrIhibalAditi / na vidyate abhyAso yasya dhAtoriti bahuvrIhimAzritya anabhyAsasyetyetaddhAtoH sAmAnAdhikaraNyena vizeSaNamityarthaH / prakRte ca vadhAdezasya sthAnivattvena sAbhyAsatvAdabhyAsahInatvAbhAvAna dvitvamiti bhAvaH / prApUrvAttviti / yalugantAddhanadhAtoriti zeSaH / 'prADo yamahanaH' ityatra hangrahaNena yaGlugantasyApi grahaNam, prakRtigrahaNe yaGlugantasyApi grahaNAditi bhAvaH / utparasyeti / cara gatau bhakSaNe ca, asmAdyaGluki laTastipi IDabhAve dvitve 'caraphalozca' ityabhyAsasya nuk / 'utparasyAtaH' ityuttarakhaNDe akArasya uttvam, 'hali ca' iti dIrghaH / caJcUrtIti rUpam / tipamAzritya ukArasya laghUpadhaguNastu na, uditi taparakaraNasAmarthyAt / anyathA urityukte'pi 'bhAvyamAno'Na savarNAn na dvitvaM tu na bhavatIti / vadhyAt avadhIdityatra kRtadvirvacanasya 'hano vadha liGi', 'luki ca' iti vadhAdezAtpunadvitvaM na bhavatItyarthaH / tatra hetumAha sthAnivattveneti / ApUrvAditi / prakRtiprahaNe yaGlugantasyApi prahaNAditi bhAvaH / Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 ] siddhaantkaumudii| salakAsiddhasvena taparasvanivartyavAyogAt , camcurIti, camcUrti cancUrtaH cancurati / acamcurIt , acamcUH / caGkhanIti, caGkhanti / 'janasana-' (sU 2504) ityAtvam, calAtaH / 'gamahana-' (sU 2363 ) ityupadhA lopaH, calanati / calAhi / calAnAni / acaGkhanIt , acaGkhan / acaGkhnuH / 'ye vibhASA' (sU 2316), calAyAt , cavanyAt / pracalanIt, acaGkhAnIt / 'utA vRddhi:-' (sa 2443) ityatra 'nAmyastasya-' ityanuvRttesto vRddhirna, yoyoti, yoyavIti / ayoyavIt , ayoyot / yoyuyAt / prAziSi dIrghaH yoyUya t / ayoyAvIt / gRhNAti' ityeva dIrghAdivyAvRtterityarthaH / nanu uditi taparakaragAdyathA guNo nivartate tathA 'hali ca' iti dIrgho'pi nivarteta ityata Aha hali ceti dIrghastu syAdeveti / kuta ityata Aha tasyeti / hali ca' iti dIrghazAstrasya traipAdikatvena 'utparasyAtaH' iti zAstraM pratyasiddhatayA taparakaraNena tannivRtterasaMbhavAdityarthaH / vastutastu guNasyApi bahiraGgatayA asiddhatvAttaparatvanivartyatvaM na bhavati / ata eva vipratiSedhasUtre bhASye 'udoSThaya-' ityuttve popUryate ityatrAbhyAsaguNo dRzyamAna upapadyata iti zabdenduzekhare prapaJcitam / acaJcuriti / laGastipi IDabhAve halGayAdinA talope pratyayalakSaNena padAntatvAd vorupadhAyA:-' iti dIrghaH / khanu avadAraNe, asmAdyaGluki udAharati caGganItIti / caDhAhIti / herapittvena GittvAd 'janasana-' ityAttvam / acaGganIditi / 'astisicaH-' iti nityamIT / 'ato halAdeH-' iti vRddhivikalpaH / yudhAtoH yoyotItyatra 'uto vRddhiH-' iti vRddhivAzaGkayAha uto vRddhirityatreti / AziSi caJcUrtIti / caratirgatau bhakSaNe ca / 'caraphalozca' ityabhyAsasya nuk / 'utparasyAtaH' ityutvam / 'hali ca' iti dIrSaH / acaJcUrityatra tu padAntaviSayatvAd 'vorupadhAyAH-' iti doghH| caGkanItIti / khanu avadArare / cakAta iti / yattu keciddhAtugrahaNena kRtaM kArya yaGluki veti 'janasana-' ityAtvAbhAva 'anunAsi. kasya vijhalo:-' iti dIrgho'pi na bhavati / kipsAhacaryAdi bhalAdiH kRdeva tatra gRhyate na tu tikityabhyupetya calanta iti rUpamAhustadayuktam / dhAtugrahaNena kRtasya yaGlukyapravRttau mAnAbhAvAt / satyapi pramANe zrAtvaM veti vikalpoktyA cazAta iti rUpaM kena vAryatAm / yaccoktam 'anunAsikasya-' iti sUtre kipsAhacaryAjjhalAdirapi kRdeva gRhyata iti tadapyayuktameva / yadi hi kRdeva vip syAttadA sAhacaryoktiH saGgaccheta kiM tu kRdbhinno'pyasyevAcAravip / ata eva rAjAnati carmANati ityAdau mAdhavAdibhiH kinimitto dIrgha uktaH / calAhIti / herapitvena GittvAd 'jana. Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 56 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [486 nonavIti, nonoti / jAheti, jAhAti / *I halyaghoH' (sU 2467) jaahiitH| iha 'jahAtezca' (sU 2468 ) 'zrA ca ho' : (sU 2466) 'lopo yi' (s 2100) 'ghumAsthA-' (sU 2462) 'eliGi' (sU 2374) ityete pazcApi na bhavanti, ztipA nirdezAt / jAhati / jAhAsi, jAheSi jAhIthaH jAhItha / dIrgha iti / 'akRtsArvadhAtukayo:-' ityaneneti bhAvaH / ayoyAvIditi / ITi sici vRddhiH / nudhAtorapi yudhAtuvadrUpANIti matvAha nonavItIti / hAlhAkoryaGluki tulyAni rUpANi / GittvaprayuktAtmanepadasya yaGluki apravRttekvatvAditi matvAha jAhetIti / hAhAkAryaGlugantAllaTastipi ITi AdguNe rUpam / na ca hAGo'bhyAsasya 'bhRJAmit iti ittvam , hAkastu tannAsti, mRJ mAG ohAG eSAM trayANAmeva tatra grahaNAt / tat kathaM hAhAkostulyatvamiti zaGkayam , 'bhRJAmit' ityasya zlAveva pravRtteH / na cAkita iti niSedhAd hAko'bhyAsasya dArghAbhAvAt kathamubhayostulyarUpatvamiti vAcyam , k it yasya sa kit , na vidyate kid yasya sa akit , tasya akita iti bahuvrIhigarbhabahuvrIhyAzrayaNAt / iha ca hAko dhAtoH kittve'pi na kidvattvam / tadabhyAsasya tu dUretarAM na kidvattvam / 'dviH prayogo dvivacanaM SASTham' iti siddhAntAt / bahuvrIhyAzrayaNasAmarthyAdeva vyapadezivattvena hAko na kidvattvam / ato hAko'pyabhyAsadI? nirbAdha iti bhAvaH / jAhIta iti / hAhAkostasi Itvameva / nanu hAko 'jahAtezva' iti ittvavikalpaH kuto netyata Aha iheti / halAdau kliti sArvadhAtuke 'jahAtezca' iti ittvavikalpaH, tathA 'A ca hau' iti jahAtehI pare prAtvamittvamItvaM ca, tathA 'lopo yi' iti yAdau sArvadhAtuke jahAterAllopazca, tathA 'ghumAsthA-' iti jahAtehalAdau vityArdhadhAtuke ItvaM ca, tathA 'eliDi' iti jahAtarArdhadhAtuke kiti liGayettvaM ca ityete paJcApi vidhayo yaGluki na bhavantItyarthaH / kuta ityata Aha zitapeti / evaM ca jAhIta ityatra 'I halyaghoH' iti Ittvameva, na tvittvavikalpa iti sthitm| jAhatIti / 'adabhyastAt' ityadAdezaH, "znAbhyastayo:-' ityAllopaH / jAhAMcakAra / jAhitA / jAhiSyati / jAhetu, sana-' ityAtvam / zracaDhAnIditi / 'ato halAdeH-' iti vA vRddhiH / jAhetItyAdi / hAhAkostulyAni ruupaanni| GittvaprayuktasyAtmanepadasya yaGlukya. pravRtteH / "bhRJAmit' iti hAGa ittvasya zlunimittAbhyAsasyaiva vihitatvAcca / na ca akita iti niSedhena hAko'bhyAsasya dI| durlabha iti kathamubhayostulyarUpateti zaGkayam , akita ityatra hi na vidyate kidyasyAbhyAsasyeti bahuvrIhirAzrIyate, tena "dviHprayogo dvivecanaM pASTam' ityabhyupagamAddhAtoH kittve abhyAsasya kittve'pi vanI Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 ] siddhAntakaumudI / { yahalu 9 jAhIhi / zrajAt, ajAhAt ajAhItAm ajAhuH / jAhIyAt / zrAziSi jAhAyAt / ajAhAsIt zrajAhAsiSTAm / zrajAhiSyat / lukA lupte pratyayalakSaNAbhAvAt ' svapisyami-' ( sU 2645 ) ityutvaM na, 'rudAdibhyaH -' ( sU 2474 ) iti gaNanirdiSTatvAdiyana sAsvapIti, sAsvapti sAsvataH sAsvApati / asAsvapIt, asAsvap / sAsvapyAt / zrAziSi tu 'vacisvapi -' ( sU 2409 ) ityuzvam, sAsudhyAt / zrasAsvApIt zrasAsvapIt / 2652 rugrikau ca luki / ( 7-4-61 ) Rdupadhasya dhAtorabhyAsasya ruk, rik, rIk ete zrAgamAH syuryaGluki / 2653 Rtazca / ( 7-4 - 12) RdantadhAtorapi " jAhAtu, jAhItAt jAhItAm jAtu / jAhIhIti / herapitvena GittvAdIttvam / idda 'Aca hauM' iti na / vidhilibyAha jAhIyAditi / 'I halyaghA:' iti Ittvameva / 'lopo yi' ityAllopastu na / AziSi jAhAyAditi / iha 'ghumAsthA-' iti IttvaM na / 'erliGi' ityapi na / jAhAsIditi / 'yamarama-' iti sagiTau / Ji Svap zaye / asya yaGluki 'svapisyamivyeSAM yaGi iti saprasAraNamAzaGkayAha lukA lupta iti / uttvaM neti / vasya saMprasAraNaM netyarthaH / iDabhAvapace 'rudAdibhyaH -' iti iTamAzaGkayAha rudAdibhya iti / asAsvap iti / laGastipi IDabhAve ilyAdilopaH / asAsvApIt iti / 'ato halAde:-' iti vRddhivikalpaH / 'astisica:-' iti nityamIT / rugrikau ca luki / 'rIgRdupadhasya ca' ityata Rdupadhasyetyanuvartate / rigapi iha cakArAt samuccIyate / 'atra lopaH -' ityataH abhyAsasyetyanuvartate / 'guNo yaGluko:' ityato yaGgrahaNaM ca tadAha RdupadhasyetyAdinA / ruki ukAra uccAraNArthaH / riki tu ikAraH zrUyta eva / evaM roki IkArazca vyAkhyAnAt / Rtazca / tatheti / zrabhyAsasya ruk rik rIk ete zrAgamAH syuryablukItyarthaH / vRtu vartane, zrasmAdyaGlugantAd vanRt ityammAllaTastipi ITpakSe vaJcatItyAdAviva kittvAbhAvAnna doSaH / kiM ca dvitvAbhAve kevalasyArthavattve'pi dvive sati samudAya evArthavAniti hi sarvasaMmatam / tathA kittvamapi samudAyasyaivAstu, na tu pratyavayavamiti nAstyeva dIrghe pratibandhaH / jAhIyAditi / 'I ilyaghoH' itItvam / lukA lupta iti / sarvavidhibhyo lugvidherbalIyastvAdakRtavyUhaparibhASayA ca lukaH pUrvaM na zaGkayameveti bhAvaH / utvaM neti / phalitArthakathanamidam / 'khapisyami-' ityAdinA vidhIyamAnaM yatsaMprasAraNaM tannetyarthaH / asAsvApIditi / 'to halAde:- ' iti vikalpena vRddhiH / rugrikau ca / cakAreNa 'rIgRdupadhasya -' ityato rIganukRSyate / ruka ukAra uccAraNArthaH / Rtazca / RtA'nuvartamAnamaGgaM vizeSyate / RdantasyA Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 56 ] bAlananoramA-tatvavodhinIsahitA / [ 461 tathA / varvRtIti, varivRtIti, varIvRtIti / varvarti, varivarti, varIvarti / varvRttaH, varivRttaH, varIvRttaH / vaMrvRtati, varivRtatti, varIvRtati / varvasamAsa, varivartamAsa, varIvartAmAsa / varvartitA, varivartitA varIvartitA / gaNanirdiSTatvAd 'na vRdbhyazraturbhyaH' ( sU 2348 ) iti na / varvartiSyati, varivartiSyati, varI. vartiSyati / zravavRtIt, avarivRtIt, avarIvRtIt / avarta, avarivarta, zravavat / sipi 'dazca' ( sU 2468 ) iti rutvapatte 'ro ri' ( sU 173 ) avarvAH, avarivAH, avarIvAH / gaNa nirdiSTatvAdaG na, avarvartIt, avarivartIt, avarIvartIt / carkarIti, carkarti, carikarti, carIkarti carkRtaH cakreti / carkarAMcakAra / carkaritA | acarkarIt zracarkaH / carkRyAt / zrAziSi riG, " carkriyAt / luGi zracarkArIt / 'Rtazca' ( sU 2653 ) iti taparatvAzceha | ku vikSepe cAkarti / tAvarti tAtIrtaH tAtirati / tAtIhi / tAtarANi / zratAta - 1 abhyAsasya krameNa rukaM rikaM rIkaM codAharati varvRtIti, varivRtIti, varIvRtIti iti / iTpakSe 'nAbhyastasyAci piti sArvadhAtuke' iti niSedhAnna laghUpadhaguNaH / IDa bhAve'pi rugAdyAgamatrayamudAharati varvartItyAdi / iti neti irinaSedho netyarthaH / loTivarRtI, varvartu, vartRttAt varvRttAm vardhRtatu / vRrvRddhi / varvartAni / laGastipi ITi Aha varvRtIditi / iDabhAve tvAha avavat iti / halyAdinA tipo lopaH / 'rAtsasya' iti niyamAnna saMyogAntalopaH / zravarvA iti / laGaH sipi vas iti sthite jaztve 'dazca' iti dakArasya rutve 'ro ri' iti pUrvarephasya lope 'ThUlope -' iti dIrghe halDyAdinA sipo lope rephasya visarge iti bhAvaH / aG neti / 'puSAdidyutAdi-' ityaneneti zeSaH / ' astisicaH -' iti nityamIT / atha 'Du kRJ karaNe' iti dhAtorudAharati carkarItItyAdi / carkRyAditi / vidhiliGastiGaH sArvadhAtukatvAd 'prakRtsArvadhAtukayoH -' iti dIrgho na / zrAziSIti / AzIrliGa zrArdhadhAtukatvAd 'riG zayagliGkSu' iti riGiti bhAvaH / luGi carkArIditi / sici vRddhiH / Rtazca iti taparatvAtasya yo'bhyAsastasyetyarthaH / RdantAddhAtoriti pAThastu phalitArthakathanaparatayA neyaH / loTi varvRtI 3 / varvartu 3 / varvRttAt / varvRttAm 3 | varvRtatu 3 / varbRddhi 3 / aneti / 'puSAdiyutAdi -' ityanena / carkarItIti / DukRJ karaNe / carkayAditi / sArvadhAtukatvAd 'akRtsArva -' iti na dIrghaH / luGi 'sici vRddhi:-' iti vRddhiH / zracarkArIt 3 / zracarkAriSTAm 3 / acarkAriSuH 3 | acarkArIH 3 / cAkartIti / ITpakSe cAkarIti / loTi cAkarItu, cAkartu, cAkIrtAt / 1 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 ] siddhaantkaumudii| [ yaGluk. rIt , atAtaH pratAtIAm atAtaruH / atAtArIt atAtAriSTAmityAdi / arteryaGluki dvitve'bhyAsasyoradatvaM raparastram, 'hallAdiH zeSaH' (sU 2176 ), ruka, rigrIkostu 'abhyAsasyAsavaNe' (sU 2260 ) iti iyaG, ararti, ariyati / ararIti, ariyarIti / ataH, ariyataH / mi at, yaNa, nneheti / rugrigrIka iti zeSaH / cAkartIti / IDabhAve rUpam / na cAbhyAsahakhatve 'rIgRtvata:-' iti rIk zaGkayaH, nityatvAduradattvasya prApteH / cAkIrtaH cAkirati ityAdi / chittvAd guNAbhAve Rta ittvaM raparatvam / ITi cAkarIti cAkIrtaH cAki rati / cAkarAMcakAra / cAkaritA / cAkartu, cAkortAt cAkiratu / cAkIrhi / cAkirANi / laki acAkarIt , acAkaH acAkIrtAm acAkaruH / vidhAvAziSi ca cAkIryAt / yAsuTo GittvAnna guNaH / ittvaM 'hali ca' iti dIrghaH / cAkIryAtAm / cAkIryAstAm ityAdi / luGi acAkArIt acAkAriSTAm ityAdi / evaM 'tR plavanataraNayoH' ityasyApi rUpANi / advaitadIpikAyAM tu codyaM nAvatarItartIti lekhakapramAdaH / codyaM tu nAvatAtIti pAThaH prAmANikaH / atariti / 'sUcisUtri-' ityAdinA RdhAtorya / tasya luk / vyapadezivattvena R ityasya zrAdibhutAdacaH paratvAd dvitIyakAcvAcca dvitvam / abhyAsaRvarNasya attve raparatve ar R iti sthite halAdizeSaNa rephasya nivRttiH / a R iti sthite abhyAsasya ruka / laTastipi IDabhAve ar R ti iti sthite, tipi RkArasya guNe prakAre pare sati, arIti rUpamityarthaH / rigrIkostviti / yaGluki dvitve uradattve halAdizeSe zra R iti sthite riki rIki ca kRte tipi uttarakhaNDasya RkArasya guNe akAre rapare kRte ari ati arI artIti sthite abhyAse rephAdivarNasya yaNaM bAdhitvA 'abhyAsasyAsavarNe' iti iyaDi ariyartIti riprIkostulyaM rUpamityarthaH / atha laTastipi ITpakSe Aha ararIti, ariyarIti / arRta iti / ruki tasi rUpam / DittvAnna guNaH / ariyata iti / dvitve uradattve halAdizeSa aR tas iti sthite riki rIki ca kRte iyaDAdeze rUpam / jhi aditi / mi ityavibhakticAkIrtAm / cAkiratu / cAkIrhi / lachi acAkarIt / acAkaH / acAkIrtAm / acAkaruH / liGi cAkIryAt / AziSi tu cAkIryAstAm / luGi acAkArIt / acAkAriSTAm / evaM tAtarItItyAdi / arteriti / bhauvAdikajauhotyAdikayograhaNam / uradatvamiti / kecittu 'guNo yaGlukoH' ityabhyAsasya guNamAhuH / phale tu na vishessH| rigrIkostviti / evaM ca ariyartIti rUpamubhayostulyamiti Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 56 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 463 ruko 'ro ri' ( sU 173 ) iti lopaH, na ca tasminkartavye yaNaH sthAnivatvam, pUrvatrAsiddhe tanniSedhAt, Arati, dhariyati / liGi tipA nirdezAd 'guNo'rti-' ( sU 2380 ) iti guNo na / riG, ralopaH dIrghaH zrAriyAt, ari 1 > kanirdeza udAharaNasUcanArthaH / 'adabhyastAt' iti H adAdeza iti yAvat / yaNiti / ruki kRte arR prati iti sthite RkArasya yaN repha ityarthaH / tathA ca ar r atIti sthite Aha ruko ro rIti lopa iti / nanu rephasya lope kartavye yaNAdezasaMpannasya rephasya ' acaH parasmin -' iti sthAnivattvAd RkAraparakatvAdrephaparakatvAbhAvAt kathaM pUrvarephasya lopa ityata zrAha pUrvatrAsiddhe taniSedhAditi / pUrvatrAsiddhIyakArye kartavye sthAnivattvaniSedhAdityarthaH / AratIti / ar r ati iti sthite pUrvarephasya lope sati 'ThUlope -' iti dIrghaH / na ca yaNaH sthAnivattvaM zakyam, dIrghavidhau tanniSedhAditi bhAvaH / ariyatIti / dvitve uradattve halAdizeSe riki rIki ca kRte, paratvAdabhyAsasya iyaGi, tato yaNi rigrIkostulyameva rUpamityarthaH / ararSi, zrariyarSi araSi, ariyarISa / aH ariyUthaH / aramiM, ariyamiM ararImi, ariyarImi / avaH, ariyUvaH / ararAMcakAra, ariyarAMcakAra / araritA, ariyaritA / arariSyati, ariyariSyati / aratu, ariyartu, ararItu, ariyarItu arRtAt zrarivRtAt / tAm, ariyRtAm / Aratu, ariyUtu / ahi, zrarihi / zrararANi, ariyarANi / ararAva, ariyarAva / laGi AraH, AriyaH ArarIt, AriyarIt / zrarRtAm, AriyRtAm / zrararuH, zrariyaruH / zraraH zrAriyaH ArarI, AriyarIH / zraRtam, AriyRtam / ArRta, ArivRta / zrararam, Ariyaram / Rva, AriyRva / vidhiliGi arRyAt, ariyRyAt / ayAtAm ariyRyAtAm / zrayuH, ariyUyuH ityAdi / AzIrliGi vizeSamAha liGi zitapeti / ruki ar RyAt iti sthite 'arti' iti ztipA nirdezAd 'guNo'rti -' iti guNo netyarthaH / riGiti / RkArasyeti zeSaH / tathA ca ar ri yAt iti sthite Aha dIrgha iti / 'ro ri' iti lope 'ThUlope -' iti dIrgha ityarthaH / tathA ca pariniSThitamAha AriyAditi / bhAvaH / AratIti / 'ro ri' iti lope 'ThUlope -' iti dIrghaH / 'dIrgho'kitaH ' iti dIrghastu na bhavati kittvAt / ariyatIti / paratvAtpUrvamiyaG / tato yaN / riprIkostulyamidam / madhyamottamayostu / zrararSi / ariyarSi / ararISi / ariyarISi / arRthaH / ariyRthaH / ararmi / arayarmi / ararImi / ariyarImi / arRvaH / ariyRvaH / liTi ararAMcakAra / riprIkostu / zrariyarAMcakAra / luTi araritA / 1 Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 ] siddhAntakaumudI / [ yaGluka yUyAt / gRhU grahaNe, jagRhIti, jargardi jagRDhaH jagRhati / zrajardha / gRhAte. riprIkostvAha aripriyAditi / ari R yAt, arI R yAt iti sthite varNasya iG RkArasya riG / 'lopo vyoH -' iti yalaM pastu na, bahiraGgatvena riGossiddhatvAd 'acaH parasmin -' iti sthAnivattvAca | 'na padAnta-' iti niSedhastu na zaGkayaH, 'svaradIrghayalopeSu loparUpAjAdeza eva sthAnivat' ityu. klerityalam / luGi zrArArIt zrAriyArIt / luGi zrArariSyat zrariyariSyat / gRhU grahaNe iti / Rdupadho'yam / yaGluki dvitve uradattve halAdizeSe abhyA sasya rugrigrIkaH, tadAha jagRhItItyAdi / iTpakSe 'nAbhyastasyAci piti sArvadhAtuke' iti laghUpadhaguNaniSedhaH / IDabhAve tvAha jargadi ityAdi / jargRh ti iti sthite laghUpadhaguNe raparatve DhatvadhatvaSTutvaDhalopAH / 'yo mayaH -' iti ziSTasya Dhasya dvitvavikalpaH / evaM jarigardi, jarIgardi / argRDha iti / ruk, DhatvadhatvaSTutvaDhalopAH / GittvAnna guNaH / evaM jarigRDhaH jarIgRDhaH / jagRhatIti / 'pradabhyastAt' ityat / jargRhoSi, jarigRhISi, jarIgRhISi | 'nAbhyastasyAci / ribhIkostu zrariyaritA / arariSyati / ariyariSyati / zratu / zrayi / atAt / zrariyRtAt / zrarRtAm / zrarivRtAm / zraratu | aritu / zraRhi / AreyRhi / ararANi / ariyarArI / zrararAva / zrariyarAva | la e zraraH zrariyaH / ArarIt / zrAriyarIt / zratAm / AriyRtAm / AraruH / zrarihaH / AH / AriyaH / ArarIH / zrariyarIH / Rtam / zrariyRtam / zraRta / ArivRta / Araram / zrariyaram / Rtra / zrariva / viliGi zrayAt / ariyRyAt / arRyAtAm / ariyRyAtAm / zraRyuH / liGIti / zrazIliGItyarthaH / zraripriyAditi / rigrIko:- ariya iti sthite liGi riD / bahiraGgatvena rio'siddhatvAdyalopo na bhavati, 'acaH parasmin -' iti sthAnivatvAcca / na ca 'na padAnta-' iti niSedhaH zaGkayaH, svaradIrghayalopeSu joparUpAjAdeza eva na sthAnivadityuktatvAt / na ca kRtavyUha paribhASayA iyaG neti zaGkatham, rikha: sthAne tvena nimitta vinAzAbhAvAd uktaparibhASAyA apravRtteH / ataeva ariyatItyapi siddham / tatrApi yaH sthAnivattvena nimittavinAzAbhAvAt tatparibhASAyA apravRtteriyako nirbAdhatvAt / kvacittu mUlapustakeMSu paratvAnnityatvAcca pUrvaM riDi kRte iyako vRttirityAzayena zrAra* riyAt zrarIriyAditi paThyate, tadApAtataH / zraritIti rUpasiddhyA pUrvottaragranthayo virodhApatteH / luGi ArArIt / zrariyArIt / lAI zrArariSyat / zrAriyariSyat / jagRhItIti / 'nAbhyastasyAci -' iti guNaniSedhaH / madhyamottamayostu Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 56 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [465 stu jAgrahIti, jAgrADhi / tasAdau kinimittaM saMprasAraNam , tasya bahiraGgatvenAsiddhatvAca rugAdayaH, jAgRDhaH jAgRhati / jAgrahISi, jAghrati / luTi jAgra. piti-' iti na laghUpadhaguNaH / jargharti, jarivarti, jarIghardi / jarmUDhaH, jarigRDhaH, jarIguDhaH / jargRDha, jarigRDha, jarIgRDha / jahImi, jarigRhomi, jarIgRhImi, jargajhi, jarigIi, jarIgami / jahaH, jarigRhvaH, jarIgRhaH / jAhmaH, jarigRhmaH, jriigRhmH| jargacikAra, jarigacikAra, jarIgacikAra / jargarhitA, jarigarhitA, jriigrhitaa| jarhiSyati, jarigarhiSyati, jriigrhissyti| jargRhItu, jarigRhItu, jarIgRhItu, jagaI, jarigahu~, jarIga? / jaguDhAt , jAragRDhAt , jarIgRDhAt / jaDhAm , jarigRDhAm , jarIgRDhAm / jahatu, jariMgRhatu, jarIgRhatu / jaDhi, jarigRDhi, jarIgRDhi / jahANi, jarigRhANi, jarIgRhANi / laGi ajargRhIt , ajarigRhIt , ajarIgRhIt / IDabhAve tu ajargahe t iti sthite hallyAdinA talope hasya Dhatve gasya bhaS ghkaarH| ajagharTa ajarighaTTa ajarIgha / ekAgrahaNe satyapIha yaGluki bhaS, 'guNo yaGlukoH' ityanena 'ztipA zapA-' iti niSedhasyAnityatvajJApanAdityAhuH / ajaPDhAm 3 ajahuH 3 / ajahIH 3 ajarghaTTa 3 ajayRDham 3 ajayU~Dha 3 ajaham 3 ajaha 3 ajahma 3 / jadyAt 3 / luGi 'astisicaH-' iti nityamIT / ajargahIt 3 / ajagarhiSyat / gRhAtestviti / 'graha upadAne' itysmaadityrthH| adupadho'yam / ITi Aha jAgrahItIti / yo lukA luptatvAt tipaH pittvAcca 'grahijyA-' iti saMprasAraNaM neti bhAvaH / IDabhAve tvAha jAgrADhIti / jAgrah ti iti sthite ddhtvdhtvssttutvddhlopdiirghaaH| jAgraha tas iti sthite Aha tasAdAviti / kRte saMprasAraNe RdupadhatvAd rugAdInAzaGkayAha tasyeti / saMprasAraNasyatyarthaH / jAgRDha iti / DhatvadhatvaSTutvaDhalopAH / 'ThUlope-' iti dIrghastu jahISi 3 / jarghati 3 / jarmUDhaH 3 / jahImi 3 / jargami 3 jahaH 3 / jahmaH 3 / jahAMcakAra / jrgrhitaa| jarIgarhitA / ihAnubandhanirdezAdUdillakSaNa iDikalpo na / jahItu / jage? / jaDhAm / jahatu 3 / jaDhi 3 / mipi jahANi 3 / laGi ajahIt 3 / IDabhAve "ekAca-' iti bhaSbhAvaH / ajagharTa 3 / yadyapi iha yatraikAgrahaNaM ceti niSedhAdbhabhAvo durlabhastathApi 'guNo yaG. lukoH' ityanena 'ztipA zapA-' ityAdiniSedhasyAnityatvajJApanAd bhaSbhAvo'tra pravartate ityAhuH / zrajaDhAm / ajahuH 3 / ajaya'hIH / ajargha 3 ajagharDa 3 aham 3 / ajaguhna 3 / jahyAt 3 / ajanahIt / ajanahiSTAm 3 / ajagarhiSyat / jAgrahItIti / praha upAdAne / yo lukA luptatvAttannimittaM 'ahijyA-' Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 ] siddhaantkaumudii| [ yaGlukhitA / 'aho'liTi-' (sU 2562 ) iti dIrghastu na, tatra ekAca itynuvRtteH| mAdhavastu dIrghamAha / tadbhAvyaviruddham / jadhIti, jargarddhi jagUMchaH jaeNdhati / na, RkArasyAnayatvAt / jAgRhAta / sipaH pittvAnna saMsAraNamiti matvAha jAgrahISi jAghrakSIti / IDabhAve hasya DhaH, tasya kaH, sasya SaH, abhAvaH / jAgRDhaH jAgRDha / jApahImi, jAgrahmi jAgRtaH jAgRhmaH / ityanuvRtteriti / 'ekAco dve-' iti sUtre haradattena tathoktatvAditi bhAvaH / mAdhavasviti / ekAgrahaNaM nAnuvartata iti tadAzayaH / bhASyaviruddhamiti / 'ekAco dve prathamasya' iti sUtrabhASye 'praha upadAne' ityasmAdyaGi saMprasANe abhyAsasya rIki yaGantAd jarIgRhitA, jarIgRhitam, jarIgRhitavyamityatra ige dIrghAmAvaM siddhavaskRtya tatra dIrghamAzaya graho'GgAtparasya iTo dI? vidhIyate / jarIgRha ityaGgam , tacca na grahadhAturiti nirUpyAGgavizeSaNasAmarthyAdeva 'prakRtigrahaNe yaGlugantasyA'pi grahaNam' iti nAtra pravartata iti samAhitam / yaGante uklo nyAyo yaGlagante'pi jAgrahitetyAdau samAna ityAdi prauDhamanoramAyAM jJeyam / na ra haradattamata ekAgrahaNAnuvRttyevAtra dIrghanivAraNe sati bhASyoktamidaM samAdhAnaM nAdaraNIyamiti vAcyam , upAyasya upAyAntarAdUSakatvAdityalam / jAprahiSyati / jAgrahItu, jAgrADhu, jAgRDhAt jAgRDhAm jAgRhatu / hau jAgRDi / jAgrahANi laDi ajAgrahIta , ajAghraTa ajAgRDhAm / ajAgRDham ajAgRDha / ajAgraham bhajAgRha ajAgRhma / iti saMprasAraNamiha neti bhaavH| jAgRDha iti| 'diirtho'kitH| tatraikAca iti| 'graho liTi-' ityatraikAca ityanuvartata iti 'ekAco dve-' ityasmin sUtra haradanenoktatvAditi bhAvaH / mAdhavastviti / ayaM bhAvaH---'graho'liTi-' iti suu| bablope coktamiti vArtikatadIyabhASyakaiyaTAdiparyAlocanayA jarIgRhItetyAdiSu heryaGantAtacastAsevA ya ida tasya dIrghAbhAve yuktidvayaM lbhyte| pUrvasmAdapi vidhau zAnivadbhAva ityeke / prahervihito ya iT tasya dIrgha ityapare / tatrAdyA pakSo bhAgavArtikakArarItyA / tAbhyAM hi 'pUrvatrAsiddhe na sthAnivat' ityavaSTabhya doghAMdigrahaNasya pratyAkhyAnAt / pAdikadIrghAtiriktadIrgha'smin kartavye sthAnivadbhAvasya tanmate suvacatvAt / dvitIyastu sUtrarItyA, tena tu sAmAnyato dIrghavidhau sAnivadbhAvasya niSiddhatvAtanmate sthAnivadbhAvasya vaktumazakyatvAt / evaM ca yat luki dIrghapravRttau na kiMcid bAdhakam / yaGluko'naimittikatvAd ajmalAdezatvAcca / sthAnivadbhAvAyogAt / 'dviHprayogo dvirvacanaM SASTham' iti siddhAntAdyaGlugantAd gRhNAtervihitasya prhervihittvaanpaayaac| tadbhASyAdiviruddhamiti / Adizabdena kaiyaTaharadattau Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 56 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [467 jadhISi, jasi / ajadhIt / iMDabhAve guNaH, hallyAdilopaH, bhambhAvaH, jazvacarve, ajargha / ajaguMdAm / sipi 'dazca' (s 2468) iti pace rutvam / jAgRhyAt / luGi aja grahIt / 'mayanta' iti na vRddhiH / 'astisicaH-' iti nityamIT / ajAgrahiSyat / 'gRdhu abhikAkSAyAm' asmAdyaGlugantAllaTastipi ITi zrAha jagaMdhItIti / 'nAbhyastasya-' iti na lghuupdhgunnH| IDabhAve Aha jarga jhaiti / jath ti iti sthite 'jhaSastatho:-' iti takArasya dhaH / laghUpadhaguNo raparatvam / jargRddha iti| tasAdau bittvAna guNaH / 'jhaSastatho:-' iti tasya dhH| jarghIti / jara'dh si iti sthite, gasya bhae ghaH, guNaH, raparatvam, dhasya catvam / jargami 3, jadhImi 3 / jadhvaH 3 / jargardhA vakAra 3 / jardhitA 3 / jarSiSyati 3 / jadhItu 3 jagerbu 3 jaddhAt 3 / hau jaddhi 3 / jadhAni 3 / laki tipi IT ajaeNdhIt 3 IDabhAve iti / ajadh t iti sthite pittvAdachittvAd guNeraparatve halDyAdinA takAralope padAntatvAd gasya bhaSa ghkaarH| dhasya jaztvena dakAraH, tasya 'vAvasAne' iti catvavikalpa ityarthaH / ajargha iti / 'rAtsasya' iti niyamAna sNyogaantlopH| ajaddhAm bhajadhuH / sipi IDabhAvapakSa ajagaMdha s iti sthite, guNe, raparatve, halGayAdilope bhaSbhAve, dhasya jaztve, tasya carvavikalpe, pUrvavadeva rUpaM siddhavatkRtyAha sipi dazceti pakSe rutvamiti / tathA ca ajaghar r iti gRhyate / virodhazcAtra mnermaayaamuppaaditH| tathA hi 'ekAno dve prathamasya' iti sUtre praheraGgAditi bhASyamupAdAya kaiyaTa Aha 'tRco hi jarIgRhItya na tu prahiH, vizeSaNasAmAddhi yathA zrutarUpAzrayaNam' iti / yadyapi tatra yaGantaM prakramyedamukrama, tathApi yuktisAmyAdyablugante'pi na dIrgha iti lakSyate / ekAprahaNamanuvartayan haradatto'pyatrAnukUlaH / na yasminpakSe yaGluki dIrghasya prasakristi / evaM ca pUrvasmAdapi vidhau sthAnivadbha va iti grahevihitasya ya iT tasya dIrgha iti ca prAgutasamAdhAnamupAyasyopAyAntarAdUSakatvAditi nyAyena yaGantAMze upAyAntaraparatayA neyam / na ca prahIti yathAzrutarUpAzrayaNe gRhIta ityAdAviTo dIrgho na syAditi vAcyam , agasaMjJApravRttivelAyAM yathAzrutarUpasyaiva sattvAt / prAhitamityAdau tu naivam / ekAca iti samAdhAnaM tu NijbhinaviSayakameva, 'niSThAyAM seTiM' iti Nilope prAhitamityAdAvekAcatvAnapAyAt / tadittham--'yaglugantAriNajantAca yantAcca prherittH| dvidhA tridhA caturdhA ca dIrghaprAptiH samAhitA' / asyArtha:-pablugantAhIce prApte samAdhAnadvayam / graheraGgAditi vyAkhyAnamekAca ilanuvRttiveti / NijantAttu ahikharUpAbhAvaH, vihitavizeSaNaM sthAnivadbhAvaveti samAdhAnatrayam / yantAtsamAdhAnacatu Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 ] siddhAntakaumudI / [ yaGluk 1 zrajarghAH / zrajadhat ajargadhiSTAm / pApracchIti, pApraSTi / tasAdau 'prahijyA-' ( sU 2412 ) iti saMprasAraNaM na bhavati, zitapA nirdezAta 'voH zUD-' ( sU 2561 ) iti zaH / 'vazva -' ( sU 264 ) iti SaH / pAmaSTaH pApracchati / pAprazmi pApracchvaH pAprazmaH / 'yakAravakArAntAnAM vabhAvinAM yaGaluGga 1 sthite 'ro ri' iti lope, 'ThUlope -' iti dIrghe, ziSTarephasya visarge, ajardhAH iti rUpamityarthaH / zrajargRddham zrajaddha / zrajargRdham ajargRdhva rAjagRdhma / lubyAha ajardhIditi / 'asti sicaH -' iti nityamId / pApracchItIti / 'praccha jJIpsAyAm' asmAdyablugantAllaTastipi ITi rUpam / iDabhAve Aha pAmapIti / 'vazva-' iti chasya SaH / takArasya STutvane TaH / 'cchvo:-' iti chasya zakArastu nAtra bhavati, tasya anunAsikAdau pratyaye kvau jhalAdau kiti Giti ca vihitatvAt / nanu tipaH pittvena GittvAbhAvAd 'prahijyA-' iti saMprasAraNAbhAve'pi taso vittvAt saMprasAraNaM durvAramityata zrAha tasAdAviti / zitapeti / 'prahijyA-' iti sUtre pRcchatIti zitapA nirdezAdityarthaH / papracchatIti / 'adabhyastAt' ityat / pApacchISi / sipi IDabhAve tu ' cchvo:-' iti chasya na zaH, sipo phalAditve'pi GittvAbhAvAt / kiMtu 'vazva' iti Sa eva / ' SaDho :-' iti Sasya kaH, sasya Satvam / pAprati pAtraSThaH pATha / pAprazmIti / zranunAsikapratyayaparakatvAt chasya 'cchvo:-' iti za iti bhAvaH / pApracchva iti / zratra ' cchvo:-' iti na zaH, vaso jhalAditvAbhAvAt / pAprazma iti / anunAsikAdipratyayaparakatvAt chasya zaH / pApracchAMcakAra / pApracchitA / pApracchiSyati / pApracchItu, pApraSTu, pAtraSTAt pAtraSTAm pApracchatu / herddhi:, apittena vittvAd phalAdi - tvAcca chasya zaH, tasya 'vazva -' iti SaH, STutvena dhasya DhaH, Sasya jaztvena DaH, pApraDDhi / pApracchAni / laGi tipi ITi apAcchIt / IDabhAve tu pApraccht iti sthite halyAdinA talope chasya SaH, tasya jaztvaca / zrapApraT apAtraSTAm zrapapracchuH / zrapAcchIH, apAtra apAtraSTam apApraSTa | apapraccham apApracchva pAprazma | liGi pApracchayAt / luGi apAcchIt / 'asti sic :-' iti nityamIda apApracchiSyat / UdbhAvinAmiti / 'bhU prAptau' curArirAdhRSIyaH / tasmAd 'AvazyakAdhamaryayorNiniH' iti bhaviSyadarthe NiniH / UTaM prApsyatAmityarthaH / STayam, 'ekAcaH-' ityanuvRttiH, pUrvoktasamAdhAnatrayaM ceti / zrardhA iti / gRdhu abhikAGkSAyAm / iha apadAntasyApi rephasya 'ro ri' iti lopo bhavatyeva, tatra maNDUkaplutyA padasyetyananuvartanAt / pApraSTIti / praccha zepsAyAm / 'brazca-' iti SaH / pApracchitA / pAtracchiSyati / pApraSTu / pApraSTAt / pASTAm / pApracchatu / Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 56 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 466 nAsti' iti 'cchvo:-' ( sU 2561 ) iti sUtre bhASye dhvanitam / kaiyaTena spaSTI. kRtam / idaM ca 'vo:- ( sU 2561 ) iti yatroTha tadviSayakam / 'ubarasvara -' ( sU 2654 ) ityU bhAvinoH trivimagyostu yaGlugastyeveti nyAyyam / UviSayANAmiti yAvat / dhvanitamiti / sUcitamityarthaH / spaSTIkRtamiti / tathA hi 'cchvo:' iti sUtre kGidugraiNAnuvRttau kAMzcid doSAnudbhAvya parihRtya kviprahaNAnuvRttiM svIkRtyoktaM bhASye etAvAneva vizeSaH / zranuvartamAne kGiduprahaNe chaH SatvaM vaktavyamiti / atra kaiyaTaH:- praSTA pRSTamityAdau 'cchvo:' iti chasya zatve kRte tasya 'vazva -' iti Satve STutvamiti sthitiH / tatra kitItyanuvRttau vasya SatvaM na syAt / ataH chasya SatvaM vaktavyamityarthaH / na ca kGidumahaNAnuvRttAvatra zatvAbhAve'pi na doSaH, vazcAdinA cha ya Satve iSTasiddheriti vAcyam, 'cchvo:-' ityatra 'chasya SatvaM vaklavyam' ityanenaiva praSTe yAdisiddheH vrazcAdisUtre chagadAM na kartavyamityAzayAt / na ca praDiti bintAt sorlo ne SatvArtha vacAdisUtre chaprahaNamiti vAcyam, tatrApi kvinimittazAdezasya durnivAratvAt / vic tu pracchadhAtoranabhidhAnAnnAsti / evaM cAtra bhASye 'UdbhAvibhyo yaGluGa nAsti' ityuktaprAyam / anyathA ' cchvoH -' ityatra kGigrahaNAnuvRttau dive gGluki tibAdau IDabhAve laghUpadhaguNe 'lopo vyoH-' iti valope dedeti dedeSItyAThaH prabhAve rUpam / tadananuvRttau tu vasya UThi dedyoti dedyoSi ityAdi rUpamiti vizeSasya satmAdetAvAnevetyevakAro virudhyeta / zrata UdbhAvinAM yakAravakArAntAnAM yaGluG nAstIni vijJAyate ityalam / idaM ceti / 'cchvoH -' iti sUtreNa yatra UTh pravartate tadviSayaka meva idam uktaM jJApanamityarthaH / strivibhavyostviti / srivu gatizoSaNayoH, mavya bandhane ityanayorityarthaH / nyAyyamiti / uktajJApanasya ' cchvo: pApraDDhi / pApracchAni / apApracchIt, apAprad / apApraSTAm / apApracchuH / zrapApracchIH, apApraT / zrapApraSTam / apApraSTa / apApraccham / zrapApa / zrapAma / bhASye dhvanitamiti / 'cchvoH zuD-' iti sUtre bhASye kigrahaNamanuvartate na vaiti vikalpya kAMzciddoSAnudbhAvya parihRtya cokam-etAvAneva vizeSaH - anuvartamAne kigrahaNe 'cchaH SatvaM vaktavyam' iti, ananuvartamAne tvanena chaH zatve kRte zAntatvAdeva So bhaviSyatIti praSTA praSTumityAdisiddhaye vazvAdisUtre chagrahaNaM na kartavyamiti bhAvaH / evaM hi vadatA bhASyakRtA UThbhAvibhyo yaGlug nAstItyuktaprAyam / anyathA diveryaGluki IDabhAvapakSe dedeti dedeSi ityAdau UTho bhAvAbhAvAbhyAM mahAn vizeSaH syAt / tatra ki prahaNAnanuvRttAvUThaH pravRttyA deyoti deyoSItyAdirUpavizeSalAbhAt / tatazcaitAvAnevetyevakAro virudhyeta / trivimavyostviti / nivu gatizoSaNayoH Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 ] siddhaantkaumudii| [ yaGluk mAdhavAdisaMmataM ca / madhya bandhane, mayaM yAnta uubhaavii| 'tevR deva devane' ityAdayo vAntAH / haya gatI jAhayoti, jAhati jAhataH jAhayati / jAhayISi, jAhasi / vali lope yajAdI dIrghaH, jAhAmi jAhAvaH jaahaamH| harya gatikAnsyoH, jAhIti, jAhati jAhartaH jAharyati / loTi jAhi / ajAhaH prajAhartAm ajaahyuH| mava bandhane / 2654 jvaratvarasrivyavimavAmupadhAyAzca / (6-4-20) jvarAdInAmupadhAvakArayorUT syAtkvI iti sUtrasthabhASyamUlakatvAditi bhAvaH / nanu jJApanasya sAmAnyApettatvaM kuto nAzrIyate ityata Aha mAdhavAdisaMmataM ceti / uktavizeSavattvamiti zeSaH / uutthbhaaviiti| ato nAsya yajalagiti bhAvaH / vAntA iti / UbhAvina iti zeSaH / neteSAmapi yaDlagiti bhAvaH / UbhAvinAmiti vizeSaNasya vyAvaya'mAha haya gatAviti / asya yAntatve'pi UviSayatvAbhAvAdastyeva yaGlagiti bhaavH| jAhatIti / tipa IDabhAve 'lopo vyoH-' iti yalopaH / bhipi IDabhAve jAhay mi iti sthite pAha vali lope iti / ITi jAhayAmi jAhayAMcakAra / jAhayitA / jAhayiSyati / loTi jAhayItu jAhatAt jAhatAm jAhayatu / jAhahi / jAhayAni jAhayAva / lali ajAhayIt ajAhat ajAhatAm ajAhayuH / ajAhayIH 'prajAhaH ajAhatam ajAhata / ajAhayam ajAhAva ajAhAma / jAhayyAt / luhi "mayanta-' iti na vRddhiH / 'astisica:-' iti nityamIT / ajAyIt ajAhayiSTAm / ajAhayiSyat / jAhIti / tipi jAhae ti iti sthite IDabhAve yalopaH / jAhahIMti / hau yalopaH / lamtipi ajAhaya t iti sthite ylopH| halDyAdinA takAralopaH / rephasya visarga iti matvAha ajAha iti / sipyapyevaM rUpam / jvaratvarani. vyavimavAmupadhAyAzca / jvara, tvara, trivi, avi, mav eSAM dvandvaH / 'cchvoH zUr-' ityato vakAragrahaNam UmahaNam anunAsike iti ca nuvartate / chasya za iti nAnuvartate, jvarAdiSu chasya prabhAvena asaMbhavAt / 'anunAsikasya vijhaloH viti' ityataH kvijhaloriti cAnuvartate / cakAro vakArasamuccayArthaH, tadAha mava bandhane / jAhAmIti / ITpakSe jAhayAmi / loTi jAhayItu / jAhatu / jAhatAt / jAhatAm / jAhayatu / jAhahi, jAhatAt / jAhayAni / jAhayAva / jAhayAma / laDi ajAhayIt , ajAhat / ajAhatAm / ajAyuH / ajAhayIH, ajAhaH / ajAhatam / ajAhata / ajAhayam / ajaahaav| ajAhAma / jAhayyAt / 'jhayantakSaNa-' iti vRddhinissedhH| ajAhayIt / aja hayiSTAm / ajAhaviSyat / jvaratvara / jvara roge| sitvarA saMbhrame / atra vRttau bhalAdau ktiItyuktam , Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 56] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [ 501 jhalAdAvanunAsikAdau ca pratyaye / atra kGiti iti nAnuvartate / avatestuni zroturiti darzanAta / anunAsikagrahaNaM cAnuvartate, zravatarmanpratyaye tasya Tilope prom iti darzanAt / IDabhAve uThi piti guNaH / mAmoti, mAmavIti mAmUtaH mAmavati / mAmoSi / mAmomi mAmAvaH maamuumH| mAmotu, mAmUtAt / jvarAdInAmiti / avatestunIti / avadhAtorauNAdike tunpratyaye kRte, akAravakArayorUThi, tasya guNe, zroturiti dRzyate / kGitItyanuvRttau tu tanna syAditi bhAvaH / promiti / 'avateSTilopazca' ityauNAdikasUtram / 'ava rakSaNe' iti dhAtormanpratyayaH syAt pratyayasya ttelopshceti tdrthH| tathA ca av m iti sthite upadhAbhUtasTa akArasya vakArasya ca UThi tasya guNe zromiti dRzyate / 'jvaratvara-' ityatra anunAsikagrahaNAnanuvRttau tu mani pare avatarUTa na syAt , kijhaloreva tadvidhi lAbhAditi bhAvaH / UThi pitIti / mavadhAtoryaluk / mAmav ti iti sthite IDabhAvapakSe akAravakArayorekasmin UThi tipaH pittvena ThittvAbhAvAdUkArasya guNe mAmotIti rUpamityarthaH / upadhAyA vakArasya ca pratyekamUTha iti pakSe savarNadIrghaH / pakSadvayamapi 'ekaH pUrvaparayoH' ityatra bhASye spssttm| ITpakSe Aha mAmavItIti / atra U na, kvI jhalAdau anunAsikAdau ca pratyaye pare tadvidhAnAt / mAmUta iti / akAravakArayorUThi taso GittvAna guNa iti bhaavH| mAmavatIti / 'adabhyastAt' ityat |maamviissiiti siddhavatkRtyAha mAmoSIti / jhalparakatvAd Um, gunnH| mAmUthaH mAmUtha / mAmavImi iti siddhavatkRtyAha bhAmomIti / anunAsikaparakatvAdUtu, gunnH| mAmAva iti / mAmav vas iti sthite paranimittAbhAvAdUTa na / 'lopo vyoH-' iti valope 'ato dI| yatri' iti doghH| mAmUma iti| mAmav mas iti sthite anunAsika parakatvAdUTha / ThittvAna gunnH| mAmAMcakAra / mAmavitA / mAmaviSyati / loTi Aha mAmotviti / mAmUtAditi / chittvAna gunnH| mAmUtAm mAmavatu / tatra vikatItyetadrabhasakRtamevetyAha kiGatIti nAnuvartata iti / avatestunIti / 'jvaratvara-' ityupadhAvakArayorUThi guNe ca kRte zroturiti sidhyati, nAnyathA / tenAtra ktiIti nAnuvartanI yamiti bhAvaH / avateriti / upadhAvakArayorUThi guNe ca kRte manpratyayasya Tilope vomiti sidhyatItyarthaH / jvarAderudAharaNaM kipi-jUH / jUrau / jUraH / jhalAdau tu juutiH| jUrNaH / jUrNavAn / tvara / tUH / tUrau / tuurH| tuurtiH| tUrNaH / tUpavAn / nivi / khUH / suvo| buvaH / cUtiH / avi, uuH| uvau / uvaH / UtiH / mava, mUH / muvii| muvH| muutH| muutiH| mAmoSItyAdi / ITpakSe / nAmavISi / mAmavImi / mAmavItu / amAmavIt / amAmavIriti Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 ] siddhaantkaumudii| [ yaGluk mAmUhi / mAmavAni / zramAmot / mamAmoH amAmavam mamAmA amAnama / turvI hiMsAyAm , torvIti / 2655 rAllopaH / (1-4-21) rephA. sparayozchvorlopaH syArakko malAdAvanunAsikAdau ca pratyaye / iti valopaH / lghuupdhgunnH| 2656 na dhAtulopa ArdhadhAtuke / (1-1-4) dhAtvaMzalopanimitte prArdhadhAtuke pare iko guNa vRddhI na staH / iti neha niSedhaH, mAmUhIti / UThi herapittvena ThitvAnna guNaH / mAmUtAta mAmUtam mAmUta / mAmavAnIti / ATaH pittvAdaGittvAd guNaH / mAmavAva / mAmavAma / laGastidhyAha amAmoditi / amAmUtAm / amAmavuH / siAyAha amAmoriti / amAmUtam amAmUta / lihi mAmavyAt / luDi 'astisicaH -' iti nityamIT / amAmavIt amAmAtrIt / amAmaviSyat / jvaratestu jAjvarIti jAjUrti ityaadi| tvaratestu tAtvarIti tAtUrti ityAdi / trivestu sesravIti / IDanAve tu UThi sesroti ityAdi / avatestu yaGabhAvAt kipyudAharaNam / UH uvau uvaH ityAgruhyam / totUrvItIti / 'upadhAyAM ca' iti dIrghaH / IDabhAve toturva ti iti sthite raallopH| 'chavoH zUDanunAsike ca' iti sUtraM zUDavarjamanuvartate / 'anunA. sikasya kvijhalo:-' ityataH kvijhaloriti ca / tadAha rephA-parayorityAdi / atrApi viDatIti nAnuvartate, pUrvasUtre tadananuvRtteH / valopa iti / tathA ca totura ti iti sthite ukArasya laghUpadhaguNaH, tipaH pittvena aGittvAdityarthaH / na dhAtulope / 'iko guNavRddhI' ityanuvartate / tatra dhAtulope sati iko guNavRddhI na sta ArdhadhAtuke parata ityarthe, lugdhAtoH yaGantAt pacAdyaci, yaDo luki, loluva ityatra guNaniSedhAbhAvaprasaGgAt , atra dhAtvavayavasya yo lope'pi dhaatolauNpaabhaavaat| dhAtvavayavalope satItyarthe tu zodhAtostRci zayitA ityatra guNo na syAt , tatra dhAtvavayavaThakAralopasattvAt / zrArdhadhAtuke pare yo dhAtvavayavalo' : tasmin satItyarthe bodhyam / raallopH| 'choH zUD-' ityataH cchorityanuvartate / kvAvudAharaNam / taH / turau / turaH / dhurvI, dhUH / dhurau / dhurH| murchA, mUH / murau / muraH / na ghaatulop| zrAdhadhAtuke dhAtulopo nAstIti lakSaNayA vyA vaSTe dhAtvaMzati / yadyapi 'duriNo lopazva' ityauNAdike rakpratyaye dhAtulopaH prasiddhastathApi prayojanavAnaprasiddhaH / iNo luptatvAdeva guNAprasaGgAt / pratyayasanniyogena dhAtulopavidhAnAd zrArdhadhAtukasya nimittatvamapi nAsti / ata eva dUramityatra 'r3ha lope-' iti dIrgha kartavye dhAtulopasya sthAnivattvaM nAsti, iha dhAtorlopo yasminni te bahuvrIhirvizeSyaM cArdhadhAtukamityAzayenAha lopanimitta iti / guNavRddhI na ta iti / yadyapi Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 56 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [503 tibAdInAmanArdhadhAt katvAt / tototi / 'halli ca' (sU 354 ) iti dIrghaH / nopayatItyatrApi guNa niSedhaH syAt / tatra yakAralopasya ArdhadhAtukaparakatva. sattvAdityato vyAca dhAtvaMzalopanimitta iti / dhAtuM lopayatIti dhAtulopaH, karmarAyaNa / dhAtulopanimitta ArdhadhAtuke pare iti yAvat / loluva ityAyudAharaNam / lUbdhAtoryaGantAt pavAdyaci "yo'ci ca' ityacpratyayamAzritya yo luki, acpratyayamAzritya prApto guNo'nena niSidhyate / marImRja iti tu vRddhiniSedhodAharaNam / dhAtviti kim ? zIG , shyitaa| iha utsRSTAnuvandhasya dhAtutvam , natu sAnubandhasyeti kaiyAdimate tu dhAtugrahaNaM spaSTArtham / idaM sUtraM bhASye pratyAkhyAtam / haradattena punaru dhRtam / kaustubhe tu tadapi dUSayitvA pratyAkhyAtameva / iti neheti / tototItyatra ayaM guNaniSedho netyarthaH / hali ceti / totu tas iti sthite 'lopo vyoH-' iti vakArasya lopaM bAdhitvA 'cchvoH zUTa -' ityUThi prApte, 'viti ca' iti sUtre laiMgavAyana ityatra guNaniSedho mA bhUditi 'iglakSaNe guNavRddhI na staH' iti vyAkhyAnam , tathApi iha prayojanAbhAvAdiglakSaNe iti noktam / dha sthiti kim , lUJ lavitA / pUJ pavitA / nanvatrAnubandhalopanimittamArdhadhAtukaM na bhavatIti ghAvikalamidamiti cet / atrAhuH-dhAtugrahaNe sati dhAtorlopo yasmin iti bahuvrIhilAbhAd lopanimitta ityartho labhyate, tadabhAve tu lope satyArdhadhAtuka ityAllavitetyAdau doSaH syAdeveti / yadA tu lopayatIti lopaH, tasmillopanimitte ArdhadhAtuke iko guNa vRddhI na sta iti vyAkhyAyate, tadA dhAtugrahaNaM spssttprtipttythm| utsRSTAnubandhastha dhAtutvamiti kaiyaTAdimate tu dhAtulopa ityatra bahuvrIhyAzrayaNaM vinApi dhAtvavayavalopa satyArdhadhAtuke iti vyAkhyAyAM lavitetyAdau nAtiprasaGga iti bodhyam / ArdhadhAtuke kim, 'tridhA baddho vRSabho roravIti' / ru zabda ityasmAd 'dhAtorekAca-' iti yaGi tasya luk / yaGantasya dhAtutve yaGo dhAtvavayavatvAlluptatvAcAtrApi niSedhaH syAttanmAbhUditi / nanvatra yaGluko'naimittikatvAdiko lopanimi. taparatvaM nAstIti yA vikalamiti cet / atrAhuH--prArdhadhAtukaprahaNe sati anyapadArthalAbhAd bahuvrIhirlabhyate, tadabhAve tvavayavalope sati guNavRddhI na sta ityarthAdroravItItyatra doSaH syAdeveti / kecittu dhAtuM lopayatIti dhAtulopaH, 'ThUlope-' ityatreva 'karmaNyamA' ityabhyupetya vyadhikaraNabahuvrIhyAzrayaNaM vinaiva dhAtvavayavalopanimitte guNavRddhI na sa iti vyAcakSate / ika iti kim , rAgaH, abhAji / 'ghani ca bhAvakaraNayoH' iti rajenalope kRte vRddhiH| abhAjItyatra tu 'bhajezca ciNi' iti nalope vRddhiH / iti neha niSedha iti / sUtrasyodAharaNaM tu loluvaH, popuvaH, marI Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 ] siddhaantkaumudii| [yaGlukvotaH torvati / tothoti / dodoti / dodhoti / murchA, momoti momUrtaH vakArasyAnena lope, 'hali ca' iti dIrgha ityarthaH / yadyapi totoItyatra 'cchvo:-' ityUThaH apravRttervakArasya 'lopo vyoH' iti lopaH sidhyati, tathApi totUrta ityAdI UTho bAdhanAya Avazyako'yaM lopo nyAyyatvAttotoItyatroparasta iti bodhyam / totUrvatIti / 'adabhyastAt' ityat / 'upadhAyAM ca' iti dIrghaH / totUrvISi, totorSi totUrthaH totUrtha / totUrvImi, totormi totUrvaH totuulH| totUrvAMcakAra / totUrvitA / totUrviSyati / totU-tu, tototu totUrtAt totUrtAma totUrvatu / totUrhi / totUrvANi laGi atotUrvIt , atotoH atotUrtAm atotUvuH / atotUrvIH, atotoH atotUrtam atotUrta / atotUrvam atotUrva atotUrma / totUyA't / luDi 'astisica:-' iti nityamIT / atotUrvIt / atotUrviSyat / thurvIdhAtorudAha ti tothortiiti| tuvidrUpANi / dodortIti / durvIdhAto rUpam / dodhortIti / dhurvAdhAto rUpam / mudhiAtoH momUcchIti iti siddhavatkRtya IDabhAve Aha momortIti / 'rAllopaH' mRja ityAdi bodhyam / tatra lolUyapopUyazabdAbhyAM pacAdyaci 'yaGo'ci ca' iti yaGluki kRte acpratyayamAzritya prApto guNo niSidhyate, marIja ityatra tu vRddhiH / nanu lolUyAdibhyo'pratyaye 'ato lopaH' ityallope yakArasya 'yaDo'ci ca' iti lukyallopasya sthAnivattvAdacpratyayanimittaH 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' iti guNo 'mRjevRddhiH' iti vRddhizca na bhavediti kimanena niSedhasUtreNa / na caivamapi loluva ityAdAvuvaGi kRte laghUpadhaguNaH syAt tadvAraNAya niSedho'yamAvazyakaH / uvaGa AdiSTAdacaH pUrvatvena laghUpadhaguNe kartavye sthAnivattvAbhAvAditi vAcyam, sthAnidvArAnAdiSTAdacaH pUrvatvena uvalo dRSTatvAt / sthAnidvArA dRSTatve'pi sthAnivadbhavatItyetad 'na padAnta-' iti sUtre savarNagrahaNena jJApitam / na hi ziNDhi ityatra sthAnibhUtAdacaH pUrvatvenAnuskhAro dRSTaH, kiM tu sthaanidvaaraa| tathA ca anusvAras parasavarNe kartavye zramaH allopasya sthAnivattvaniSedhAya tatra savarNagrahaNaM kRmitIha sthAnivadbhAvaH siddhaH / nonAvetyatra tu liDutpatteH prAgeva bahulagrahaNAdakAraviziSTasya yo luki sthAnivadbhAvAprasaktayA na vRddhyabhAvazaGketi 'na dhAtulopa-' iti sUtrasya na kiMcitprayo. janamiti cet / satyam , ataeva bhASye pratyAkhyAtamidamiti saMkSepaH / tototIti / yadyapyatra 'lopo vyoH' ityanena valopaH sidhyati, tathApi totUrta ityAdI valopArtha 'rAllopaH' ityupanyastam / anyathA tatra 'lopo vyoH-' iti lopaM bAdhitvA vasya cchoH zUD-' iti Ut syAt / tothortItyAdi / thurvI durvI dhuvI hiMsAyAm / murchA mohasamucchrAyayoH / momUcchISi / memorSi / momUryaH / Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 56] shlmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [505 momUrcchatItyAdi / prArdhadhAtuke iti viSayasaptamI / tena yaDi vivakSite ajeIM, vevIyate / asya yaGluG nAsti, lukApahAre viSayatvAsaMbhavena vIbhAvasyApravRtteH / // iti tiGante yaGlukprakaraNam // atha tiGante nAmadhAtuprakaraNam // 57 // 2657 supa AtmanaH kyac / (3-1-8) iSikarmaNa eSita. iti chasya lopaH / itgadIti / momUISi, momorSi / momUcchImi, momormi / momUrkhaH / momUrhi / pramomUcchIt amomUH / sipyapyevam / luGi 'astisicaH-' iti nityamIm / amomUchI / amomUchiSyat / viSayasaptamIti / 'ajeya'ghaapoH' iti vIbhAvavidhau ArdhadhAtuke ityanuvRttaM viSayasaptamyantamAzrIyate / natu parasaptamyanta. mityarthaH / tataH kimitta Aha teneti / viSayasaptamyAzrayaNenetyarthaH / vivakSite iti / yachi vivakSitataH prAgeva ajervIbhAva ityarthaH / evaM ca kRte vIbhAve halAditvA. dyaG labhyate iti matva ha vevIyate iti / nanu ajevAbhAvAnantaraM yaGi sati tasya 'yo'ci ca' :ti pAkSiko luk kuto nodAhriyate ityata Aha asya yaGluG nAstIti / viSayatveti / lukA luptayako bhAvijJAnaviSayatvAbhAvenetyarthaH / iti zrIvAsudeva dIkSitaviduSA viracitAyAM siddhAntakaumudIvyAkhyAyAM bAla manoramAkhyAyAM yaGlugantaprakiyA samAptA / atha nAmadhAtu pakriyA nirUpyante / supa AtmanaH kyaca / pratyayagrahaNaparibhASayA subantAditi labhyate / 'dhAtoH karmaNaH-' iti sUtrAtkarmaNa icchAyAM vetyanuvartate / karmaNa iti pnycmii| karmakArakAditi labhyate / sannidhAnAdicchA pratyeva karmatvaM vivakSitam / zrAtmanzabdaH svaparyAyaH / tAdarthyasya zeSatvavivakSAyAM SaSThI / svAtkirmaNa iti labhyate / svazca icchAyAM sannidhApitatvAdeSitaiva vivkssitH| tathA ca svasmai yadiSyate karmakArakaM tavRttessubantAdicchAyAM kyajvA syAditi phalati / momUrtha / momUcchImi, momoni| momUcrchaH / momUrmaH / momUrchAcakAra / momUcchitA / momU-tu, momortu, momUrtAt / momUrhi / amomUcchIt / amomoH / amomuurchH| momUcchayat / amomUIt / amomUcchiSTAm / amomUchiSyat / iti tattvabodhinyAM yaGlugantaprakaraNam / supa zrAtmanaH kyac / 'dhAtoH karmaNaH-' iti pUrvasUtrAt karmaNa icchAyAM vetyanuvartate / rAtazca sannidhAnAdicchAkarmaNa eva bhavatItyAha iSikarmaNa iti / parasya putrami chatItyatrAtiprasaGgavAraNAya sUtre Atmazabda upaattH| sa tu Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 ] siddhaantkaumudii| [nAmadhAtuH sambandhinaH subantAdicchAyAmarthe kyacpratyayo vA syAt / dhAraH vayavatvAsubluk / 2658 kyaci ca / (7-4-33) zrasya It syAt / prA manaH putramicchati putrIyati / 'vAnto yi pratyaye' (sU 63) gamyati / nAvyati / 'lopaH zAkalyasya' (sU 67) iti tu na / apadAntatvAt / tathAhi 2616 naH kye| (1-4-15) kyaci kyaGi ca nAntamaMtra padaM sthAnAnyat / anipAtaparibhASayA kyaco yasya lopo na, gagyAMcakAra / gyitaa| nAnyAMcakAra / naavyitaa| tadidamabhipretyAha iSikarmaNa epitRsambandhina ityAdinA / eSitrayA diSikarmaNa ityarthaH / eSitrA svArtha yadiSyate karmakArakaM tadvAcakAra subantAditi yAvat / dhAtvavayavatvAditi / subantAt kyaci kRte tadantasya 'sanAdyannA:-' iti dhAtutvAditi bhAvaH / kyaci ca / 'asya cyau' ityato'syetyanuvartate I prAdhmoH' ityata IgrahaNaM ceti matvA zeSaM pUrayati asyeti / akArasthetyarthaH / putrIyatIti / kyaci putra ya iti sthite Itve putrIya iti dhAtoleDAdirityarthaH / AtmanaH kim ? rAjJaH putramicchati / padavidhitvena samarthaparibhASAyAH pravRtteH mahA-taM putramicchatItyatra putrazabdAnna kyac / gavyatIti / gAmAtmana icchatItyarthaH / nA yatIti / nAvamAsmana icchatItyarthaH / apadAntatvAditi / 'lopaH zAkalyasya' ityasya padAnta eva pravRtteriti bhAvaH / nanvantarvativibhaktyA padatvamastyevetyata Aha tathA hoti / yathA padatvaM na bhavati tathocyata ityarthaH / naH kye| nakArAdakAra uccArara thiH / 'muptiDantam-' ityataH subantaM pdmitynuvrtte| subantaM nakAreNa vizeSyate, dantavidhiH / nakArAntaM subantaM padasaMjJaM syAditi labhyate / subantatvAdeva (datve siddhe niyamAthamidam / kyagrahaNena kyackyakograhaNam / na tu kyaSaH, 'lo hetaDAbhyaH kyavacanam-' iti vakSyamANatayA halantAt kyaSo'bhAvAt , tadAha kyaci kyaGi cetyaadinaa| nanu gavyAMcakAretyatra grAma prArdhadhAtukatvAtA bhan para vakArAddhala uttarasya yakArasya 'yasya halaH' iti lopa: syAdityata zrAi saMnipAteti / yakAranibhittakAvAdezasaMpannavakArasya yakAralopaM prati nimittatva saMbhavAdeti bhAvaH / khazabdaparyAyaH / svazca ka ityAkAGkSAyAmicchAyAH sannidhApi tatvAdeSitaiva gRhyate, tadAha eSitasaMbandhina iti / subantasyoktavizeSaNadvayamadvArakaM bodhyam |nH kye / 'lohitaDAjbhyaH kyaSvacanaM mRzAdiSvitarANi' iti vadapamANatayA halantAt kyaS durlabha ityabhipretyAha kyaci kyaGIti / evaM ceha kara Solyapi kazciduktam , tadupekSyam / 'yasya halaH' iti lopamAzaGkayAha sannipAtaparibhASayeti / yakAre pare vAntAdezavidhAnAdvakAro yalopasya nimittaM na bhavatIti bhAva / gavyatIti / Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 57] yaalmnormaatttvbodhiniishitaa| [507 nalopaH, rAjIyati / 'pratyayottarapadayozca' (sU 1373) svadyati madyati / ekArthayorityeva, yuSmadyati asmadyati / 'hali ca' (sU 354) gIryati / gavyiteti / iTi to lopaH / rAjIyatItyatrAha nalopa iti / rAjAnamicchatItyarthe kyaci rAjan ya ti iti sthite 'naH kye' iti padatvAnna kArasya lopa ityarthaH / kRte nalope 'kyaci ca' ityakArasya Ittvamiti matvAha rAjIyatIti / na ca Itve kartavye nalopasyAsiddhatvaM zaGkatham , 'nalopaH supsvara-' iti niyamAdityalam / nanu tvAmAtmna icchati, mAmAtmana icchatItyatra yuSmadasmadbhayA kyaci dhAtvavayavatvAt supo luki pratyayalakSaNAbhAvAt 'tvamAvekavacane' iti kathaM tvamau syAtAm , vibhaktau parata eva tadvidhAnAdityata Aha pratyayottarapadayozceti / supo lukA luptatve'pi vyacamAdAya maparyantasya tvamAviti bhAvaH / nanu yuSmAnAtmana icchati, asmAnAtmana cchati, yuSmadyati asmadyati ityatrApi kyacamAdAya tvamau syAtAmityata Aha ekArthayorityeveti / 'pratyayottarapadayozca' ityatra 'tvamAvekavacane' iti sUtramanuttam / ekavacanazabdazca na rUDhaH, kiMtu ekatvaviziSTArthavRttitvamekavacanazabdena vivakSitamiti yuSmadasmatprakriyAyAM prapaJcitaM prAk / tathA ca yuSmadasmadorekatvaviziSTArthavRttitvAbhAvAnna tvamAviti bhAvaH / giramAtmana icchati,. puramAtmana icchatItyatra girzabdAtpurzabdAca kyaci vizeSamAha hali ceti / upadhAdIrgha iti zeSaH / nanu divamicchati divyatItyatrApi 'hali ca' iti dIrghaH atrAntarvartivibhaktyA padatvAllopo durvAraH syAdityAzaGkayAha apadAntatvAditi / idaM ca samAdhAnasya samAdhAnAntarAdUSakatvAditi nyAyena samAdhisaukaryAduktam / vastutastu uktarItyA zaGkeva neti bodhyam / anye tu vArtika eva prazleSa iti dvitIyapakSamAzrityedam , sUtre vakAra prazleSe lopAsaMbhavAt , na hi kArthIti nyAyAt / na ca valIti nimittatvenAzrayaNAt tatrApi lopo bhavatyeva / anyathA valItyeva kuryAditi vAcyam , vakAre parato yakAralope tasya nimittatvenAzrayaNAvazyakatvAditi dvitIyakalpa eva yukta ityAhuH / rAjIyatIti / 'kyaci ca' ityavarNasya Itve kartavye 'pUrvatrAsiddham' iti nalopo'siddho na bhavati, 'nalopaH supkhara-' iti niyamAt / yadyapi niyamasUtrANAM niSedhamukhena pravRttariti 'nalopaH supkhara-' iti sUtraM rAjIyatItyAdiSu paThanIyam , rAjabhyAmityAdau tu 'pUrvatrAsiddham' iti, nalopasyAsiddhatvena dIrghAyabhAvasiddheH, tathApi vidhimukhena pravRttiriti pakSAbhyupagamena halanteSu rAjabhyAM rAjabhiritya. traiva paThitamiti jJeyam / na ca vidhimukhapravRttipakSo nirAlamba eveti vAcyam , 'anuparAbhyAM kRtaH' iti sUtrasthabhASyapranthaparyAlocanayA tatpakSAvagamAt / yattu Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THI 508 ] siddhaantkaumudii| [nAmadhAtu. pUryati / dhAtorityeva / neha-divamicchati divyati / iha puramicchati puryatIti mAdhavokaM pratyudAharaNaM cintyam / pUrgiroH sAmyAt / dIvyatIti dIrghastu prAcaH prAmAdika eva / adasyati 'rIkRtaH' (sU 1234) / kamyati / 'kyabyozca' (sU 2116) / gArgIyati / vAssIyati / 'akRrasArva-' (sU 2268) syAdityata Aha dhAtorityeveti / 'hali ca' iti sUtre 'sapi dhAto:-' ityatastadanuvRttariti bhAvaH / divyatIti / divazabdaH avyutpannaM prAtipadikamiti bhAvaH / iheti / 'hali ca' iti sUtre dhAtorityanuvRtteH puryatItyatra na dIrgha iti mAdhavapranyazcinya ityrthH| kuta ityata Aha pUgiroH sAmyAditi / 'gR zabde, pR pAlanapUraNayoH' ityAbhyo vipi 'Rta iddhAtoH' iti 'udoSThayapUrvasya' iti ca ittve uttve ca kRte raparatve girzabdasya purzabdasya ca niSpatteriti bhAvaH / prAmA. dika eveti / divazabdasya avyutpanaprAtipadikatvAnna dhAtutvam / divdhAtoH kvibantAd UThi yUzabdAcca kyaci dyUyatItyeva ucitam / vici tu laghUpadhaguNe 'lopo vyoH-' iti lope dezabdAt kyaci deyatItyevocitamiti bhAvaH / adasyatIti / amumAtmana icchatItyarthe adaszabdAt kyani supo lukA luptatvAdvibhaktiparakatvAbhAvAna tyadAdyatvam / sAntatvAnottvamattve / 'naH kye' iti niyamena padAntatvAbhAvAna * sasya rutvamiti bhAvaH / kartRzabdAt syaci vizaSamAha rIta 'nalopaH supkhara-' iti sUtre manoramAyAmuktaM 'niyamasUtrANAM vidhimukhena pravRttiH sAmAnyazAstratAtparyasaGkocakatA ca' iti pakSasya 'Tujhyo luni' iti sUtre bhASyakRtA dhvanitatvAditi / taccintyam , tatsUtrasya bhASyakArairaspRSTatvAt / kecittu 'yujhyo luDi' ityatra dhvanitatvAditi vaktavye sUtragrahaNaM bahuvrIhilAbhArtham / 'zunyo luGi' iti sUtraM yasminprakaraNe tad 'dyujhyo luGi iti sUtram' parasmaipadaprakaraNamityarthaH / tatra hi 'anuparAbhyAm-' iti sUtraM vartata iti tatsUtre yad dhvanitaM tattu parasmaipadaprakaraNe dhvanitaM bhavati / yadvA 'anuparAbhyAM kRtraH' ityatra hi bhASyakRtA 'Tujhyo luGi' iti parAmRSTam / tathA ca 'Tujhyo luGi' iti sUtraM yasmiMstat 'yudho luGIti sUtram' / 'anuparAbhyAM kRtraH' iti sUtramityartha ityevaM kukavikRtivat kathaMcitsthitasya gatiH samarthanIyetyAhuH / pUrgiroH sAmyAditi / gR zabde, pR pAlanapUraNayorityetAbhyAM kvipi 'Rta iddhAtoH' 'udoSThayapUrvasya' iti pravRtteriti bhAvaH / prAmAdika eveti / divudhAtoH vipi tu yUriti syAt / tataH kyAci tu dyUyatI te bhavati / vipaM vihAya vici kRte tUpadhAguNA valopazca syAt / tataH kyaci tu devayatIti bhavati / tathA ca 'hali ca' iti sUtre vRttAvapi 'dhAtorityeva neha divamicchati divyati' ityevokta Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 57 ] maalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [506 iti dIrghaH / kavIyati / vAdhyati / samidhyati / 2660 kyasya vibhASA / (6-4-50) ilaH parayoH kyackyaDhorbopo vA syAdArdhadhAtuke / 'mAdeH parasya' (sU 44) / ' to lopaH' (sU 2308) / tasya sthAnivasvAllaghUpadhaguNo na / samidhitA, samidhyitA / 'mAntaprakRtikasubantAdavyayAca kyaj na' (vA 1714) / kimicchati / idamicchati / svaricchati / 2661 azanAyodanyadhanAyA bubhukSApipAsAgardheSu / (7-4-34) kyajantA nipAiti / gArgyazabdAt 8 yaci vizeSamAha kyavyozceti / Apatyasya yajo yakArasya lopa iti bhAvaH / kRte yalope 'kyaci ca' ityakArasya IttvaM matvAha gArgIyatIti / vAtsIyatIti / vAtsyazabdAt kyaci pUrvavat / kavizabdAt kyAce vizeSamAha akRrasArveti / vAcyatIti / vAczabdAt kyaci 'naH kye' iti niyamena padatvAbhAvAna kutvam / 'vacisvapi-' iti saMprAsAraNaM tu na, dhAtoH kAryamucyamAnaM dhAtuvihitapata ye eveti niyamAt / samidhyatIti / samidhzabdAt kyaci 'naH kye' iti nigamena padatvAbhAvAnna jaztvam / luTastAsi iTi 'samidhya i tA' sthite 'yasya halaH' iti nitye yalope prApte kyasya vibhaassaa| 'yasya halaH' ityato hala iti paJcamTa ntamanuvartate / 'ArdhadhAtuke' ityadhikRtam' tadAha hala: parayoH kyackyaGoriti / kyaS tu nAtra gRhyate, 'lohitaDAjbhyaH kyadhvacanam-' iti vakSyamANa tayA halantAttadabhAvAt / antalopamAzaGkayAha AdeH parasyeti / tathA ca samidh a itA iti sthite Aha ato lopa iti / tathA ca samidh itA iti sthite laghUpadhaguNamAzaGkayAha tasya sthAnivattvAditi / kyasUtre 'mAntAvyayebhya pratiSedhaH' iti vArtikam / mAntebhyaH avyayabhyazca kyacaH pratiSedha ityarthe purAmAtmana icchati putrIyatItyatra na syAt / putrAvicchatItyA. dAveva syAt / mAntAni avyayAni mAntAvyayAni tebhya ityarthe svaricchatItyatra kyacaH pratiSedho na syAta / atastadvArtikaM vivRNvannAha mAntaprakRtikasubantA. davyayAca kyaj neti / azanAyodanya / bhazanAya, udanya, dhanAya ityeSAM dvandvaH / kyajantA iti / ete trayaH zabdAH krameNa bubhukSAdiSvartheSu nipAtyante miti bhAvaH / Apatyayaka rasya lopaM smArayati kyacyozceti / 'naH kye' iti niyamena padatvAbhAvAtkutvaM netyAha vAcyatIti / evaM samidhyatItyatra jaztvaM neti bodhyam / 'mAntAvyayeza: pratiSedhaH' iti vArtikasya yathAzrutavyAkhyAne putramicchatItyatrApi na syAt / pusau putrAn vA icchatItyAdAveva syAt, ato vyAcaSTe mAntaprakRtikAditi / azanAyodanya / kyajantA iti / udakazabdasyodan Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 ] siddhAntakaumudI / [ nAmadhAtu syante / zrazanAyati / udanyati / dhanAyati / bubhukSAdau kim-azanIyati / udakIyati / dhanIyati / 2662 azvakSIravRSalavaNAnAmAtmaprItau kyaci / ( 7-1-51 ) eSAM kyaci asugAgamaH syAt / 'azvavRSayo maithunechAyAm' (vA 4306 ) / azvasyati vaDavA / vRSasyati gauH / 'cIralavaNayolAlasAyAm' (vA 4315 ) / tIrasyati bAlaH / lavaNasyatyuSTraH / 'sarvaprAtipadikAnAM kyaci lAlasAyAM sugasukau' ( vA 4616 - 17) dadhisyati, 1 ityarthaH / bhoktumicchA bubhukSA / pAtumicchA pipAsA | garddhaH prabhikAGkSA / azanAyatIti / zrazyate yat tadazanam zrannam, tadbhoktumicchatItyarthaH / ' kyaci ca' iti IttvAbhAvo nipAtyate / 'akRtsArva -' iti dIrghaH / udanyatIti / udakaM pAtumicchatItyarthaH / udakazabdasya udannAdezo nipAtyate nalopAbhAvazca / dhanAyatIti / jIvanArthaM satyapi dhane adhikaM dhanaM vAJchatItyarthaH / ItvAbhAvo nepAtyate / azanIyatIti / zrazanam anaM tatsaMgrahItumicchati vaizvadevAdyarthamityarthaH / udakIyatIti / sasyAdikhecanArthamudakamicchatItyarthaH / dhanIyatIti / daridra san jIvanAya dhanamicchatItyarthaH / azvakSIra / kyaci / pare asugiti zeSa' raNam, 'Aja serasuk' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / zrasuki kakAra it, ukAra uccAraNArthaH / kittvAdantyAvayavaH / azvavRSayoriti / vArtikam / zrazvasyati vaDaveti / maithunArthamazvamicchatItyarthaH / vRSasyati / gauriti / maithunArthaM vRSamicchatItyarthaH / 'vRSasyantI tu kAmukI' iti kozastu zrazvavRSarUpaprakRtyarthaparityAgena maithune chAmAtre lAkSaNikaH / kSIralavaNayoriti / vArtikam / asugiti zeSaH / lAlasA utkaTecchA | sarvaprAtipadikAnAmiti / idamapi vArtikam / lAlasAya sarveSAM prAtipadikAnAM kyaj bhAvo'nyayordIrgha ityapi jJeyam / iha yaH sadya eva bhAktumazanamicchati, yazca pAtumudakam, yazca dhane satyapi punardhanaM tatrodAharaNAni / yastu kalAntaropayogArthamazanamicchati, yazca snAtumudakam yazca daridraH san dhanamicchati natra pratyudAharaNAni / nanu 'udanyA tu pipAsA tRd' iti nighaNTau parasparasAmAnAdhikaraNyaM na syAd udanyAzabdasya udakecchAvAcitvAditi cet / atrAhuH - prazanAyatItyAdiSu zravivakSitaprakRtyarthaM bubhukSApipAsAdikamevArthaH tathA ca noktadoSa itei / zrazvatIra / 'AjjaseH-' ityato'sugiti vartate / azvasyatIti / maithunArthamazvamicchatItyarthaH / evaM maithunArthaM vRSamicchati vRSasyati gauH / nanu ' iti rAmo vRSasyantIm' iti prayogo manuSyaviSaye kathaM saMgacchata iti cet / atrAhuH - azvavRSarUpaprakRtyartha parityAgena maithuneccaivArthaH, ata eva 'vRSasyantI tu kAmukI' iti kozo'pi svarasataH saMgacchate " Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 57] salamanoramA-tattvabodhinIsahitA [511 dadhyasyati / madhusyati, madhvasyati / 2663 kAmyaJca / (3-1-6) uktaviSaye kAmyac syAt putramAtmana icchati putrakAmyati / iha 'yasya halaH' (sU 2631) iti lopo na, anarthakatvAt / yasya iti saGghAtagrahaNamityunam / yazaskAmyati / sarpiSkAmyati / mAntAgyayebhyo'pyayaM syAdeva / kiMkAmyati / svaHkAmyati / 2664 upamAnAdAcAre / (3-1-10) upamAnAkarmaNaH subantAdAcArArthe kyac syAt / putramivAcarati putrIyati chAtram / viSNUyati dvijam / 'adhikaraNAceti vaktavyam' ( vA 1717 ) prAsAdIyati kuTayAM bhintuH / kuTIyati prAsAde / 2665 kartuH kyaG salopazca / (3-1-11) upa. vaktavyaH / tasmin pare prakRtInAM sugasukau ca vaktavyau ityarthaH / na cAnenaiva vArtikena siddha 'kSIrattavaNayorlAlasAyAm' iti vArtikaM vyarthamiti zaGkayam , 'kSIralavaNayo:-' iti vArtikaM kAtyAyanIyam, 'sarvaprAtipadikAnAm-' iti tu matAntaramityadoSAt / etacca bhASye apara Aityanena dhvanitam / kAmyacca / 'supa zrAtmanaH kyac' ityutaramidaM sUtram , tadAha uknaviSaya iti / putrakAmyatIti / kasyatsaMjJA tu na, phalAbhAvAt / anarthakatvAditi / kAmyaca ekadezasya yakArasya arthAbhAvAdityarthaH / nanu bebhiditA ityatrApi yakArasya anarthakatvAllopo na syAdityata Aha yasya itIti / 'yasya halaH' ityatra yasyetyanena ykaaraakaarsNghaatgrhnnmitynupdmevoktmityrthH| tathA ca bebhidya itA iti sthite yo yasya saMghAtasyArthavattvAdyakAralopo nirbAdhaH / prakRte tu kAmyajekadezasya yasyAnarthakatvAllopo neti bhaavH| yaza. skAmyatIti / 'so'padAdau' iti satvam / nanu kimAtmana icchati kiMkAmyati khaHkAmyatIti katham ? mAntAvyayAnAM netyanuvRtterityata Aha mAntAvyayebhyo'pyayamiti / upmaanaadaacaare| 'supa zrAtmanaH kyac' ityataH supa ityanuvartate / 'dhAtoH karmaNaH samAnakarte kAt-' ityataH karmaNa iti, tadAha upamAnAtkarmaNa ityaadinaa| upamAnaM patkarmakArakaM tadvatteH subantAdityarthaH / putramiveti / 'dhAtoH karmaNa:-' ityato vetyanuvRttiranena suucitaa| chAtraM putratvena upacaratItyarthaH / viSNUyatIti / dvijaM viSNutvena upacaratItyarthaH / adhikaraNAcceti / upa. mAnabhUtAdhikaraNavRtterapi subantAdAcAre kyajiti vaktavyamityarthaH / prAsAdIyati iti / lAlasAyAmiti / utkaTecchAyAmityarthaH / kAmyaJca / uccAraNasAmarthyAnna kasyetsaMjJA / 'mAntAvyaya yaH pratiSedhaH' ityasyAnuvRttyabhAvaM sUcayati ayaM syAde. veti / AcaratIti / vyavaharatItyarthaH / adhikaraNAJceti / saptamyantarUpAt subantAdityarthaH / kartuH kyaG salopazca / 'dhAtoH karmaNa:-' iti sUtrAdvaityanu Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512] . siddhaantkaumudii| [nAmadhAtumAnAkartuH subantAdAcAre kyaG vA syAt , sAntasya tu kavAcakasya lopo vA syAt / kyaG vetyuktaH pate vAkyam / sAntasya lopastu kya saMniyogaziSTaH / sa ca vyavasthitaH / 'projaso'psaraso niyamitareSAM vibhASayA (vA 1716-20) / kRSNa ivAcarati kRSNAyate / bhojazzando vRttiviSaye dviti, zrojAyate / apsarAyate / yazAyate, yazasyate / vidvAyate, vidvasyate / svayate / madyate / ane. kAryasve tu yussmdyte| asmadyate / 'kyaGmAninozca' (s.837)| kumArIvAcarati kumArAyate / hariNIvAcarati haritAyate / gurvIva gurUyate / sapatnIva sapanAyate / sapatIyate / sapanIyate / yuvatiriva yuvAyate / paTavImRddhyAviva kuTyAmiti / prAsAde iva kuTyA hRSTo vartate ityarthaH / kuTIyati prAsAde iti / kuTyAmiva prAsAde kliSTo vartate ityarthaH / kartuH kyaG salopazca / karturityAvartate / kartuH kyaDityekaM vAkyam / atra karturiti paJcamya tam / upamAnAdAcAre ityanuvartate / 'dhAtoH karmaNa:-' ityato veti ca, tadAha upamAnAditi / upa. mAnaM yatkartRkArakaM tavRtteH subantAdityarthaH / kartuH salopazceti dvitIyaM vaakym| cakAraH tuparyAyo bhinna kamaH / sa iti luptaSaSThIkaM pRthakpadam / karturiti / pThyantasya vizeSaNam / tadantavidhiH, tadAha sAntasya lopastviti / etacca mahAbha dhye spaSTam / kyaki salopavikalpaH sarvatra syAdityata Aha sa ca vyavasthita iti / sAntasya salopa ityarthaH / vyavasthAmeva darzayati ojaso'sarasa iti / idaM vArtikam / projazabda iti / kyaGanto'yam / sanAdyantA iti dhAtutvAd vRttiH| tatra projazabda ojasvini vartata ityrthH| ojAyate iti| ojasvIvAcaratItyarthaH / ojazzabdAt kyali salope 'akRtsArva-' iti dIrgha iti bhAvaH / apsarAyate iti / apsarazzabdAt kyAGi salopadI! / kyA ThitvAdAtmanepadam / itareSAM vibhASayetyasyodAharati yazAyate, yazasyate iti / yazasvIvAcaratIvartata ityAha kyaG vA syAditi / seti luptaSaSThIkaM kartRviSaNamityAha sAnta. syeti / cakArastu anvAcaye bodhyaH / tadvatIti / tathA ca zrIjAyata ityatra ojasvIvAcaratIti vigraho bodhyaH / vidvasyata iti / nAntasyaiva padatvAtsasya rutvaM na / puMvadbhAvaM smArayati kyaGmAninozceti / sapatIveti / tritayasAdhAraNaM vigrahavAkyam / sapanAyata iti / zatruparyAyAtsaparazabdAcchArivAdiGI. nantAtkyaThi puMvadbhAve 'akRtsArva-' iti dIrgha ca rUpamidam / sapatIyata iti / samAnakhAmikAbhidhAyino bhASitapuMskasya 'nityaM sapanyAdiSu' iti nAdeze nAntatvAn jIpa, tataH kyachi puMvadbhAve ca dIrghaH / sapatnIyata iti / vivAhajanyasaMskAra Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 57 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [513 pavImRdUyate / 'na kopadhAyAH' (sU 838) / pAcikAyate / 'prAcAre'vatyarthaH / vidvAyate, vidvasyate iti / vidvAnivAcaratItyarthaH / vidvacchabdAt kyaGi salopavikalpaH / tvadyate / madyate iti / tvamiva ahamiva AcaratItyarthaH / yuSmadasmacchabdAt kyati 'pratyayottarapadayozca' iti maparyantasya tvamau / yuSmadyate / asmadyate iti / nyUyamiva vayamiva AcaratItyarthaH / tvamAvekavacena' ityasmAt 'pratyayottarapadayozca' iti sUtre ekavacane ityanuvRtterekatvaviziSTArthavRttitve satyeva yuSmadasmadostvamAviti bhaavH| kumAryAdizabdAt kyaDi puMvattvaM smArayati kyaGmAninozceti / kumArAyate iti / puMvattvena DoSo nivRttau dIrghaH / haritAyate iti / hariNIzabdAt kyaGi puMvattvena 'varNAdanudAttAt'-, iti natvasya chISazca nivRttau dIrghaH / gurUyate iti / gurvIzabdAt kyali DISo nivRttau dIghaH / sapatnAyate iti / zatruparyAyAt sapatnazabdAt zArivAditvena chInantAt puMvatvena DIno nivRttau dIrgha iti bhAvaH / sapatIyate iti / samAnaH patiH svAmI yasyA iti bahuvrIhau sapatizabdasya natve GIpi ca niSpannAt sapatnIzabdAt kyaGi puMvattvena DIbnatvayoni mRttau dIrgha iti bhAvaH / sapatnIyate iti / vivAhanibandhanaM patizabdamAzritya samAnaH patiH yasyA iti bahuvrIhau sapatnIzabdasya nityastrIliGgatvAnna puMvattvamiti bhAvaH / yuvAyate iti / yuvatizabdAt kyaGi puMvattve tipratyayasya nivRtau nalope dIrgha iti bhaavH| vayovAcinAM jAtikArya vaikalpikabhiti 'jAterastrIviSayAt-' ityatra bhASye spaSTam / etena 'jAtezca' iti niSedhAdiha puMvattvaM durlabhamityapAstamiti zabdenduzekhare sthitam / padavImRdUyate iti / iha pUrvapadasya kyaparakatvAbhAvAnna puMvattvam / nanu pAcikevAcarati pAcikAyate ityatrApi 'kyaGmAninozca' iti puMvattvena TApaH 'pratyayasthAt-' iti ittvasya ca nivRttau pAcakAyate iti syAdityata Aha na kopadhAyA iti / 'AcAre'vagalbhaklIbahoDebhyaH vizeSanimittakena patizabdena samAse sati nityastrItvAnna puMvat / yuvAyata iti / 2 ca yApsUtre bhASye yuvatitaretyudAharaNAd yauvanaM jAtiriti 'jAtezca' iti niSedhe yuktIyata ityudAharaNamihocitamiti vAcyam, vayaso'nityatvenAjAtitvAt / anyathA yuvajAniriti "pracaH parasmin-' iti sUtrasthabhASyagrantho virudhyeta / yuvatitareti bhAdhyasya tu kA gatiriti cet / atrAhuH-'tasilAdiSu-' iti muMvadbhAve prApte bhASyanirdezAdeva na puMvaditi / yuvatIzabdasya tu tarapi 'gharUpa-' iti hrakhe yuvatitareti bhavatyeva / padavImRdayata iti / pUrvapadasya kyaparatvAbhAvAnna puMvat / pAcikAyata iti / puMvadbhAve sati kAtpUrvasyetvaM na zrUyateti bhAvaH / Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sivaantkaumudii| [ nAmadhAtugalmakIvahoDembaH kimvA (vA 1021) / vAmahayAta kyApi / avagalbhAvayaH pcaayjntaaH| kisaMniyogenAnudAsatvamanunAsikatvaM cAmpratyayasya pratijJAyate, tena cha / avagaramate / jIvate / hoDate / bhUtapUrvAdapyanekAca pAm, etadvAtikArambhasAmanyAt / na ca bhavagaramate ityAdisiddhistatphalam / kinyA' iti vArtikam / upmaanaadisynuvrtte| 'dhAtoH karmaNaH-' ityato vAgrahagasyAsminprakaraNe anuvRttyaiva siddha vAgrahaNaM vyarthamityata Aha vAgrahaNAt kyakapIti / anyathA vizeSavihitatvAt kipA kyo bAdhaH syAditi bhAvaH / tathA cAtra vAzabdo vikalpArSaka iti phalitam / atra supa iti nAnuvartate / prAtipadikAt kyo'prAptau vAgrahaNAt samucIyate iti kecit / avagalbhAdaya iti / galbha dhASye' avapUrvaH, 'kIba adhASThye hoDa anAdare' ebhyaH pacAyaci avagalbhAdizabdAsayo niSpanA ityarthaH / tathA ca avagalma ivAcarati, krIva ivAcarati, hoDa ivAcaratItyarthe avagalbhAdizabdebhyaH vipkyAviti sthitam / avagalbhate ityAtmanepadalAbhAyAha kvisaMniyogeneti / antyasya akArasya anudAttatvamanunAsikatvaM cAtra pratijJAyate / tatazca tasya itsaMjJAyAM lope anudAttettvAdAtmane padaM labhyate, tadAha tena tngiti| avagalbhate iti / kipi bhakArAdakArasya lope halantAllaDAdau taDi zabiti bhAvaH / nanu avagalbhAMcake, klIvAMcake, homaMcake ityatra kathamAm ? antyasya ca itsaMjJAlo. pAbhyAmapahAreNa dhAtUnAmekActvena 'kAsyanekAc -' ityasyApravRtteH / na ca avagalbha ityasya vibantasya dhAtoranekAkatvamastIti vAcyam , 'upasargasamAnAkAraM pUrvapadaM dhAtusaMjJAprayojake pratyaye cikIrSite pRthak kriyate' ityanupadameva vakSyamANatvAdityata Aha bhUtapUrvAdapIti / kibutpatteH prAktanamanekAcvaM bhUtapUrvagatyA Azri setyarthaH / bhUtapUrvagatyAzrayaNe pramANamAha etadvArtiketi / 'sarvaprAtipadikebhyaH kvinvA-' iti vakSyamANavArtikAdeva avagalbhate, avajagalbhe ityAdisiddhau punarebhyaH kibvidhAnaM tatsaMniyogena antyavarNasya anudAttatvAnunAsikatvapratijJAnArtha sad bhUtaevaM paJcamIyate / sraunIyate / sukeshiiyte| brAhmaNIyata ityAdi / AcAre'vagalbha / galbha dhaarthe| kIr3a adhASTathe / hoDa anAdare / kyaGapIti / apizabdAdvAkyam / tattu 'sarvaprAtipadikebhyaH-' ityatra vAgrahaNAllabhyate ityAhuH / kipsanniyogenetyAdi / tena kyasabhiyogenAnudAttatvAnunAsikatvayorabhAvAditsaMjJAlopau na sta iti 'akRtsArva-' iti dIghe sati avagalbhAyate klIbAyata ityAdi bhavati / tena tiita / aatmnepdmityrthH| tathA ca avagalbhamAnaH klIbamAnaH Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 57] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [515 kevalAnAmevAcAre'pi vRttisaMbhavAd, dhAtUnAmanekArthatvAt / avagalbhAcakre / krIbAMcake / hoDAMcake / vArtike'vetyupasargaviziSTapAtkevalAdupasargAntaravi. ziSTAca kyaDeveti mAdhavAdayaH / taG neti tUcitam / 'sarvaprAtipadikebhyaH pUrvagatyA anekAcvAzrayaNaM jJApayatItyarthaH / nanvanudAttatvAnunAsikatvapratijJAnasyAtmanepadasiddhAvupakSINatvAt kathamukkajJApakatetyAzaGkaya nirAkaroti na cAvagalbhate ityA. disiddhistatphalamiti / kuta ityata Aha kevalAnAmiti / acpratyayarahitAnAM dhAtupAThasiddhAnAmanudA tatAmeva galbhAdidhAtUnAmavagalbha ivAcaratItyAdyartheSu vRttisNbhvaat| tacca kuta ityata Aha dhAtUnAmanekArthatvAditi / evaM ca 'AcAre'vagalbha-' iti vividhAnamanubandhAsajanArtha sad bhUtapUrvagatyA anekAcvAzrayaNaM jJApayatIti siddham / na ca 'sarvaprAtipadikebhyaH--' iti kvipi avagalbhatItyAdivAraNAya anubandhAsaJjanamupakSINa. miti kathaM tasya uktajJApakateti vAcyam , 'sarvaprAtipadikebhyaH-' iti vArtikena vipi tathA prayoge iSTApatteH bhUtapUrvAzrayaNaparabhASyaprAmANyena 'sarvaprAtipadikebhyaH-' iti vArtikasya avagalbhAdibhyaH apravRttivijJAnAdvetyAstA tAvat / 'AcAre'vagalbha-' ityatra avetyasya prayojanamAha avetyupasargeti / kevalAditi / upasargavihInAdgalbhazabdAdityarthaH / upasargAntareti / pragalbhAnugalbhAdizabdAdityarthaH / kyaDeveti / na tu vibityarthaH / mAdhavAdaya ityasvarasoddhAvanam / tadvIjamAha taGa neti tUcitamiti / kevalAdupasargAntaraviziSTAca galbhazabdAt pragalbhAdizabdAca anena vibabhAve'pi 'sarvaprAtipadikebhyaH' iti vArtikena ki nirbaadhH| parantu avapUrvatva evAnubandhAsajanAdAtmanepadameva tatra neti vaktumucitamityarthaH / sarvaprAtipadikebhya ityAdi sidhyati / mAdhavAdaya iti / kecitteSAmAzayamAhuH-'AcAre'vagalbha-' ityatra supa itynuvrtte| tathA ca kevalAdupasargAntaraviziSTAd galbhapragalbhAdisubantAtkyava, na tu vip / tai neti tUcitamiti / uttaradArtikena prAtipadikamAtrAkkie vidhIyata iti etebhyo'pi tribhyaH vipi siddhe tatsanniyogenAnudAttatvAnunAsikatvamAtramacpratyayasya 'zrAcAre'vagalbha-' ityavagalbhAdiSu pratijJAyate lAghavAt / anyatra tu galbhapragalbhAdiprAtipadikeSu vipi parasmaipadameva bhavati, na tu taDiti bhAvaH / nanvevam 'zrAcAre'vagalbha-' ityatra vAgrahaNAt kyaGamanuvartya avagalbhAdiprAtipadikebhyaH kyavidhAne'pyanyatra subantAdeva kyaGiti kyaGo viSaya eva nAsti / tathA ca kevalAdupasargAntaraviziSTAca kyApyayukta iti cet / atra vadanti-prAtipadikebhyaH vipa subantebhyaH kyaliti viSayabhedenApi galbhati galbhAyate pragalbhati pragalbhAyate ityAdi sidhyatyeveti / syAdetat-galbha dhATye ityAdInAmanudAttatvAdavagalbhate Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhaantkaumudii| [nAmadhAtukvinyA vaktavyaH' ( vA 1722) / pUrvavArtikaM tu anubandhAsaJjanArtham / tantra kibanUyate / prAtipadikagrahaNAdiha supa iti na saMbadhyate / tena padakArya na / kRSNa ivAcarati kRSNati / 'ato guNe' (sU 111) iti zapA saha pararUpam / a ivAcarati ati ataH zranti / pratyayagrahaNamapanIya anekAca ityuktarnAm / zrI atuH uH, dvisvam, 'zrato guNe' (sU 161) 'prata iti / AcAre iti zeSaH / nanvanenaiva vArtikena siddhe 'AcAre vagalbha-' iti vArtikaM vyarthamityata Aha pUrvavArtikaM tviti / antyavarNasya i. saMjJAsi dvayarthamityarthaH / tarhi tatra kvingrahaNaM vyarthamityata Aha tatra vivanUdyata iti / ttsNniyogenaanubndhaasnggaarthmityrthH| padakArya neti / rAjAnatItyAdau nalopAdikaM netyarthaH / anyathA antarvativibhaktyA padatvAnnalopAdikaM syAditi bhAvaH / pararUpamiti / kRSNazabdAt vibantAllaDAdau zapi 'ato guNe' iti pararUpamiH parthaH / kRSNAMcakAra / kRSNitA / kRSNiSyati / kRSNatu / akRSNat / kRSNet / kRSNa yAt / ato lopAtparatvAd 'akRtsArva-' iti diirghH| pUrvavipratiSedhasya vihita vAdato lopa ityanthe / aiveti / aH viSNuH / sa ivetyarthaH / atIti / zapA pararUpam / asi athaH atha / zrAmi bhAvaH AmaH / kvippratyayAntatvAlliTi 'kAsprayayAt--' ityA pratyayamAzaGkayAha pratyayagrahaNamapanIyeti / au atuH uH iti siddharUpapradarzanam / tatra prakriyAM darzayati dvitvamiti / li dvivacane'ci' iti lopasya niSedha iti bhAvaH / ato guNe iti / dvitve kRte a a a iti sthite antaraGgatvAdato lopaM ityAdiprayogasiddhAvapi avagalbhAdiSUttaravArtikena kvipi satyavam labhatItyAdyaniSTaprayoga: syAttadvAraNArtham 'AcAre'vagalbha' iti vArtikArambhasyAvazyaka yA sAmarthyasyopakSIyatvAd 'bhUtapUrvAdapyanekAca Am' ityetadapyayuktamiti cet / mAnyam / atra rAyamAzayaH-'sarvaprAtipadikabhyaH-' iti vArtike vAgrahaNena vyavasthitavibhASAzrIyate / tathA ca avagalbhaklIbahoDebhyaH kipo'bhAvAdaniSTaprayogo na bhaviSyatIti svIkRte sAmathrya nopakSINamiti dik / padakArya neti / savarNadI? yadyapi padamAtrakArya na bhavati, tathApi padasya jAyamAnaM kArya netyatra tAtparya bodhyam / tanotIti tat , sa iva pArarati tatati, atra jaztvaM na / tvagiva Acarati tvacati, ana kutvaM netyAdApi bodhyam / dvitvamiti / aNal iti sthite 'dvirvacane'ci' ti niSedhAdato logo na bhavatIti bhaavH| 'ato guNe' iti dvitve kRte'pyato lopo na bhavati, antara NAnena bAdhitatvAditi bhAvaH / yadyapyatra phale vizeSo nAti tathApi zAna prApi kramamanurudhyoktam / yadyapyevaM 'vArNAdA balIyaH' iti paribhA/yA'to lopa evocita Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 57 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [517 AdeH' (sU 2248) iti dIrghaH, pala bho, vRddhiH| atusAdiSu tu 'mAto lopa iTi ca' ( sa 2372) isyAlopaH / mAlevAcarati mAlAti / liGgabAdhitvA pararUpamiti bhAvaH / ata Aderiti / na ca paratvAnnityatvAdapavAdatvAca 'ato guNe' ityasmAtprAg 'ata AdeH' ityasya pravRttiriti vAcyam, tasya bahiraGgatvAd 'ata AdeH' ityasyApavAdatve'pi aAnardetyatra halAdizeSAtprAgeva paratvAd 'ata AdeH' ityasya caritArthatvena bAdhakatvAsaMbhavAd 'apavAdo'pi yadyanyatra caritArthastayantaraGgeNa bAdhyate' ityuktarityanyatra vistaraH / yadyapyatra prakriyAvyutkrame phalavizeSo nAsti, tathApi nyAyyatvAdevamuktam / Nala au iti / pararUpe dIrgha ca A a iti sthite 'Ata au NalaH' ityautvamiti bhAvaH / vRddhiriti / A zrI iti sthite 'vRddhireci' iti vRddhirityarthaH / tathA ca au iti rUpaM pariniSThitam / atusAdiSviti / atus , a us, iti sthite dvitve pararUpe 'zrata prAdeH' iti dIdhaiM prAto lopa ityarthaH / atuH uH iti pratyayamAnaM ziSyate / thali iTi dvitve dIrgha Allope, itha athuH shr| au iva ima / vastutastu 'kAsyanekAjgrahaNam-' iti vArtikavyAkhyAvasare pratyayagrahaNamapanIyeti bhASye noktam / kAsezca pratyayAntAca Amiti labhyate / ata eva prAcAre'vagalbhaklIbahoDebhyaH-' iti vArtike avagalbhAMcake ityAdau antyavarNasyAnuvandhatvena ekAcve'pi 'kAspratyayAt-' ityAmityuktaM bhASye iti zabdenduzekhare iti cet / maivam , tasyAH samAnAzraye kArazcakAretyAdI pravRttisvIkArAma tu vyAzraye'pi / na ca paratvAnityatvAcca 'ata zrAdeH' ityanenaiva prathamaM bhAvyamiti vAcyam , tasya bahiraGgatvenAsiddhatvAt / na cApavAdatvAd 'ata AdeH' ityanena bhAvyamiti vAcyam , apavAdo yadyanyatra caritArthastArha antaraGgeNa bAdhyata ityuktvAt / AnardetyAdau tasya caritArthatvAt / tatra halAdiHzeSAtprAgeva paratvAd 'ata AdeH-' ityasya prvRtteH| na ca nityatvAddhalAdiH zeSa eva prathamaM syAditi vAcyam , nityatvasya 'ata AdeH' ityatrApi tulyatvAt / etacca manoramAnusAreNokam / kecidatra vadanti / ato guNe' iti pararUpApavAdasya 'zrata AdeH' ityasya AnardetyAdI caritArthatvAdantarajameva bhavatIti manoramoktaM cintyam / svaviSayamadhye ekatrodAharaNe caritArthasyodAharaNAntare'pi pravRttyabhyupagamAt / na hi goda ityatra 'Ato'nupasarge kaH' iti caritArthamiti gopa ityAdau na pravartate / tasmAdaNaM bAdhitvA kapratyayo yathA khaviSaye sarvatra pravartate tathehApi pravartata iti| tadapare na camante / godagopAdau sarvatrANaH kasya ca prAptisaMbhave vinigamanAvirahAdaNaM bAdhitvA kapratyaya eva bhavati / prakRte tvAnardetyAdau halAdiHzeSAtprAga 'ato guNe' ityasya prAptyabhAvAdvaiSamyamastIti / Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 ] siddhAntakaumudI / nAsabhyata viziSTaparibhASayaikAdezasya pUrvAntatvAdvA kip / mAnavakAra | bADa amAlAn, atra halsyAdilopo na, DIpsAhacaryAdApo'pi sora lopadhAnAt / da sakau, zramAlAsIt / kaviriva kavayati / zrAzIliGi kIyAt / 'sici vRddhi -' ( sU 2267 ) hatyatra dhAtorityanuvartya dhAtureva yo turiti vyAkhyA pacitam / itA / iSyati / Rtu, atAt atAm antu / a, atat atam ata / Ani Ava Ama | AtU AtAm An / AH Atam Ata / dhAmU va Ama / vidhiliGi en etAm eyuH / eH etam eta / eyam eva em| yAda yAstAm yAsuH / luki 'iTa ITi' iti sijlope 'Azva' iti vRddhi bAdhitvA para vAdato lope haTA saha ATo vRddhau ait aiSTAm aiSuH ityAdIti kecit / zradhAtukopadezakAle eva paratvAdato lope aGgasyAbhAvAdAd netyanye / It iSTAm ityAdi / aiSyat nanu mAlAzabdasya TAppratyayAntatvena prAtipadikatvAbhAvAttataH kathaM kvibityata Aha liGgaviziSTeti / vastutastu bantebhya AcAre kvisyeveti vizvapAzabdanirUpaNe prapaJcitam / GIpsAhacaryAditi / sya tAdAcArakrinantAd gaurIzabdAd luGi gaurayat ityAdau tisyordhantAtparatvAsaMvat tatsAhacaryAdAbantAdapi na tayorlopa ityarthaH / kavayatIti / zapi guNAya dezau / kabIyA diti / 'akRtsArva -' iti dIrghaH / luGi akavi It iti sthite sici vRddhimA nanu ' AdeH' ityasya pararUpApavAdatvamedhAmAsetyatra yaduktaM tatkathaM saMgacchate / zrAnRdhaturityAdau 'zrAd guNaH' iti guNasyApi prApteH / na ca yathA savarNadIrgho yaNaguNayorapavAdastathAyamapyubhayorapavAda iti vAcyam, evamapyAna ityatreva halAdi:zeSAtprAgevAsetyatrApi zrAdeH' ityasya pravRttau kiM tena pararUpavAdatvakathaneneti cet / atra kecidAhuH - dvandvApavAda ekazeSa iti keSAMcitpravAre yathA'pavAdazabdo bAdhakaparaH, 'sarUpANAm-' ityekazeSAnArambhe hi svAdyutpattau dvandva ya pravRneH, ekazeSasUtrArambhe tu padAntarAbhAvena tadapravRtteH tathA'tratyApavAdazabdo' / bAdhakaparaH / 'ata AdeH' ityanArambhe hi halAdiH zeSe pararUpapravRttAvedhAmAseti syat / zraravye tu tatsUtre paratvAddhalAdiH zeSAtprAgeva dIrghapravRttyA pararUpasyAprasakteriti / yadyapyAsalAdI prathamataH 'zrata AdeH' iti dIrghAkaraNe'pi halAdiH zeSe para pe ca kRte tasya pUrvAntavadbhAve sati abhyAsaprahaNena prahaNAd 'zrata AdeH' iti dIrghapravRttyA samIhitarUpasiddhiH, tathApyAnardetyAdi na sidhyatyeva / tatra hi 'tasmAnnuD dvehala : ' iti dIrghIbhUtAdakArAnnuTi nakAro paryakAra zravaNAbhAvaprasaGgAditi dik / pratyayAntatvenAprAtipadikatvAtkipo'nutpattimAzaGkayAha liGgaviziSTetyAdi / sici vRddhirityatreti / > Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akaraNam 57 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 51 nAvAmadhAtorna vRddhiriti kaiyaTAdayaH, akavamIt / 1 I mAdhavastu nAmadhAtorapi vRddhimicchati, akravAyIt / viriva vayati / vivAya viSyatuH / zravayIt, zravAdIt / zrIriva zrayati / zizrAya zizriyatuH / piteva pitarapi / AziSi riG / pitriyAt / bhUrita bhavati / atra 'gAvisthA-' ( sU 2223 ) iti, 'bhuvo vuk -' ( sU 2174 ) iti 'bhavate:-' ( sU 2181 ) iti ca na bhavati / abhivyakratvena dhAtupAThasthasyaiva tatra grahaNAt prabhAvIt / bubhAva / duriva dravati / 'Nizri--' ( sU 2312 ) iti caD na, adrAvIt / 2666 anunAsikasya kvijhaloH kGiti / ( 6-4-15) anunAsikAntasyopadhAyA dIrghaH syAtrat phalAdau ca kGiti / idamivAcarati hRdAmati / rAjeva vAjAnati / panthA iva pathInati / madhInati / RbhukSIyati / dyauriva devatIti zakyAda sici vRddhirityatreti / sicA dhAtorAkSepato lAbhe'pi 'Rta iddhAto:' ityatastadanuvRtterdhAtureva yo ghAturiti labhyate iti bhAvaH / kaiyaTAdaya iti / 'iko guNavRddhI' iti sUtre gozabdAdAcAra kvipi agavIdityupakramya tathoktatvAditi bhAvaH / mAdhavastviti / 'sici vRddhi: -' ityatra 'Rta iddhAtoH ' ityato dhAtuprahaNAnuvRttau mAnAbhAvena dhAtureva yo dhAturityuktArthAlAbhAditi tadAzayaH / vastutastu 'iko guNavRddhI' 'badavajahalantasyAcaH' ityAdisUtrastha bhASye sici parata ejantaM nAstItyuktatvAdejantebhya AcArakkiba nAstyeveti zabdenduzekhare prapaJcitam / viriveti / viH pakSI sa ivetyarthaH / zrabhivyaktatveneti / 'abhivyaktapadArthA ye-' iti nyAyeneti bhAvaH / abhAvIditi / iha 'gAtisthA-' iti sico na luk / bubhAveti / iha na vuk / abhyAsasya prattvaM ca na / caG neti / 'Nizri-' iti sUtre druprahaNena dhAtupAThasthasyaiva prahaNAditi bhAvaH / anunAsikasya / aGgasyetyadhikRtamanunAsikena vizeSyate, tadantavidhiH / 'nopadhAyAH' ityata upadhAyA iti 'ThUlope-' ityato dIrgha iti cAnuvartate, tadAha anunAsikAntasyesicA dhAtorAkSepAd 'Rta iddhAto:' ityato dhAtorityanuvartanAzca dhAtureva yo dhAturiti vyAkhyA labhyata iti jJeyam / viriveti / viH pakSI / anunAsikasya / zraGgasyeti vizeSyasannidhAnAttadantalAbhaH / 'ThUlope -' ityato dIrghagrahaNam, 'nopadhAyAH ' ityata upadhAprahaNaM cAnuvartate, tadAha anunAsikAntasyetyAdi / bhalAdAviti / etacca ' yasminvidhistadAdAvalprahaNe' iti paribhASayA labhyate / jhalAdau kiti zAnto dAnta ityudAharaNam, Giti tu yabluki tasi zaMzAntaH, daMdAntaH / pathInatIti / antaraGgatvAddIrghastato na guNa ityAhu: / ' inhan-' ityanena zyAveveti 1 Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 ] siddhaantkaumudii| [nAmadhAtumAdhavaH / atra uThi dyavatItyucitam / ka iva kati / caka iti haradattaH / mAdhavastu 'eyallopo-' iti vacanAraNali vRddhiM bAdhitvA ato nopAn caka iti tyAdinA / idAmatIti / 'halantebhya prAcArakiv nAsti' iti 'hambanadyApa:-' iti sUtrabhASye spaSTamiti zabdenduzekhare sthitam / pathInatIti / pathinzabdAt vipi 'anunAsikasya-' iti ikArasya dIrghaH / idaM tu mAdhavAnurodhena kvibabhyupagame'pi tipi pathenatItyeva yuktam , 'inhan-' iti niyamena dIrghA prApteH / na ca niyamasya sajAtIyApekSatvAt subAnantarye evAyaM niyamo nAnyatreti vAcyam tathA sati vRtraghnaH strI vRtrannItyatrApi allopaM bAdhitvA antaraGgatvAd 'anunAsikasma-' ityupdhaadiirghaaptterityaahuH| devatItIti / divazabdAcAravibantAt zapi laghUpadhaguNaH / 'naH kye' iti niyamena apadAntatvAd 'diva ut' ityuttvaM neti bhAvaH / atra uutthiiti| divazabdAt kvipi 'cchvoH-' iti vakArasya Uri kRte laghUpadhaguNaM bAdhitvA paratvAdikArasya yaNi dyUzabdAt zapi UkArasya puNe avAdeze ca yavatIti rUpamucitamityarthaH / cakAviti / kazabdAt bintAliTi Nali dvitve cutve caka a iti sthite kakArAdakArasya ato lopAtpara vAd vRddhau AkAre 'Ata au NalaH' ityauttve vRddhirekAdeza iti bhaavH| mAdhavasviti / caka a iti sthite pUrvavipratiSedhAd vRddhiM bAdhitvA kakArAdakArasya ato lope kRte Nalo'kAreNa saha caka iti rUpamityarthaH / navaM sati a ivAcarati ati au atu: niyamAddIrghAbhAve guNe sati pathenatItyeva rUpamityanye / yeSAminnAda nAM zAvupadhAdIghaH kriyate paramadaNDInItyAdau teSAmeva daNDinvRtrahannAdInAm 'inhan- iti niyamo na tu pathyAdInAm / teSAM tu zau parataH supanthAnItyAdAvupadhAdIrghapravRtta vipi 'ito'tsarva. nAmasthAne' ityattve kRte 'inhan -' iti niyamApravRtteH / anyathA panthAnau panthAna iti na sidhyet , tathA ca pathInatItyAyeva sAdhvityapare / devatIti mAdhava iti / apadAntatvAddiva unna / atreti / laghUpadhaguNaM bAdhitvAntaranatvAdUThi yaNa, tasmikartavye bahiraGgasyApyUTho nAsiddhatvam, 'nAjAnantarye-' iti niSedhAt / na ca vArNAdAGgasya balIyastvAdyaNaM bAdhitvA laghUpadhaguNaH syAditi vAcyam , vyAzrayatvAt / ata eva sivarauNAdike napratyaye syonazabdaH sidhyatIti bhAvaH / ka iveti / ko brahmA / caka itIti / nanvevam au aturityatrApi 'ata zrAdeH' iti dIrgha bAdhitvA 'ato lopaH' eva syAditi cet / atrAhuH-'rAyallopau-' iti vacanena jAyamAno yo'to lopaH sa tu sannihitameva 'akRtsArva-' iti dIrgha bAdhate, 'anantaramya-' iti nyAyAt , na tu vyavahitamapi 'ata zrAdeH' iti dIrghamiti mAdhavAzayAnAnena tadpranthasya Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 57 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [521 rUpamAha / sva iva sasvau, sasva / yattu svAmAsa svAMcakAra iti tadanAkarameva / 2667 bhRzAdibhyo bhuvyacverlopazca halaH / (3-1-12) abhUtatadbhAvaviSayebhyo bhRzAdibhyo bhavatyarthe kyaG syAddhalantAnAmeSo lopazca / abhRzo bhRzo bhavati bhRzAyate / acveH iti paryudAsabalAd abhUtatadbhAve iti labdham / teneha na-kva divA bhRzA bhavanti / ye rAtrI bhRzA nakSatrAdayaste divA ka bhavantItyarthaH / sumanas, asya salopaH, sumanAyate / curAdau 'saMgrAma yuddhe' iti paThyate / tatra saMgrAma iti prAtipadikam / tasmAt 'taskaroti-' iti Nica ityatrApi liTi 'ata prAdeH' iti dIrgha bAdhitvA ato lopaH syAditi vAcyam , rAyallopAviti pUrvavipratiSedhalabhyaH ato lopaH saMnihitameva 'akRtsArva-' iti dIrgha bAdhate, na tu 'ata AdeH' iti dIrghamapi, 'anantarasya-' iti nyAyAditi mAdhavAzaya ityaahuH| tadanAkarameveti / anekActvAbhAvAditi bhAvaH / vastutastu pratyayaprahaNamapanIyetyasya bhASye adarzanAt pratyayAntatvAdAmbhavatyeveti yuktamevetyanupadamevoktam / bhRzAdibhyo / bhavanaM bhUH, bhAve kvip , tadAha bhavatyarthe iti / bhavane ityrthH| kyaG syAditi / 'kartuH kyaG salopazca' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / halantAnAmeSAmiti / bhRzAdiSu ye halantAsteSAM lopaH kyaG cetyrthH| nanu 'abhUtatadbhAve' iti kuto labdhamityata Aha acveriti paryudAsabalAditi / abhUtatadbhAvagrahaNamiti vArtikametallabdhArthakathanaparamiti bhAvaH / ye rAtrau bhRzA iti / prakAzAtizayavanta ityarthaH / bhRzAdiSu halantamudAharati sumanas iti / sumanAyate iti / asumanAH sumanA bhavatItyarthaH / yadyapi striyAmityadhikAre 'apsumanassamAsikatAvarSANAM bahutvaM ca' iti liGgAnuzAsanasUtre sumanazzabdasya nityaM bahuvacanaM vihitam , tathApi taddevAdiparyAyarUDhaviSayam / su zobhanaM mano yasyeti sumanAH iti bahuvrIhiaugika iti bhAvaH / sumanAyate iti kyaGi salope 'akRtsArva-' iti dIrghaH / nanu lachi manazzabdAtprAgaTi 'svamanAyate' iti vakSyamANamanupapannam, aGgasya aDvidhAnAt sumanazzabdasya samastasyaiva laDaM pratyanatvAt 'pratyayagrahaNe yasmAt sa vihitastadAdestadantasya grahaNam' iti nyAyAdityAzaGkayAha curAdau 'saMgrAma yuddhe' virodha iti| anAkarameveti / anekAcvAbhAvAdityarthaH / anye tu bhASye pratyayagrahaNamapanIyetya nukkatvAtpratyayAntatayA svAmAsetyAdi rUpaM shuddhmevetyaahuH| bhRzAdibhyo / bhuvItyetadvayAcaSTe bhavatyartha iti / bhRza, zIghra, manda, paNDita, durmanas, sumanas , unmanas , ityAdayo bhRzAdayaH / kva divetyAdi bhASyakArIyaM pratyudAharaNaM vyAcaSTe ye rAtrAvityAdinA / prAtipadikamiti / na tvayaM dhAtuH, 'praserA Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 ] siddhaantkaumudii| siddhaH / tatsaMniyogenAnubandha prAsajyate / yuddhe yo'yaM grAmada iti sAmarthyAtsaMgrAmazande lamdhe viziSTapATho jJApayati-'upasarga samAnAkAraM pUrvaiti paThyate iti / tatazca kacit sopasargapAThabalAdanyasmAra, sopasargAdAcArakipi upasargasya na dhAtusaMjJApraveza iti vijJAyate ityarthaH / nanu curAdI saMgrAmeti samasto dhAtuH, na tu sopasargo praamshbdH| evaM cAmya prAtipadi katvAbhAvAt sTepasargAt kvipi upasargasya na dhAtusaMjJApraveza ityatra kathamidaM gamaka mityata Aha natra saMgrAma iti prAtipadikamiti / 'prse| ca' ityauNAdike m n pratyaye niSpannasya pAmazabdasya 'kRttaddhita-' iti prAtipadikatvam / avyutpattipakSe 'arthavadadhAtuH-' iti prAtipadikatvamityarthaH / nanu curAdAvasya pATho dhAtvadhikAravihitagArAdikANajathaH / evaM ca prAtipadikatvena curAdau tasya pATho vyartha ityata Aha tasmAditi / tasmAt saMgrAma iti prAtipadikAt caurAdikaNijasaMbhave'pi 'tatkAti-' ityarthe Nica siddha ityarthaH / nanu 'tatkaroti-' ityanenaiva saMgrAmazabdAt prAtipadikAriNacmiddheH kimarthamiha curAdau tasya pATha ityata Aha tatsaMniyogeneti / Nicsaniyogena akArasya itsaMjJakasya anudAttettvArthakasya AsaJjanArtha ityarthaH / na ca makArAdakArasya itsaMjJakatve allopasya NinimittakatvAbhAvAdasasaMgrAmata ityatra 'so caDyupadhAyA:-' ityupadhAhrasvaH syAditi vAcyam , saMgrAmetyayaM hi kathAditvAdadantaH / tasmAdakAro bhinna eva anubandhatvenAsajyate ityarthaH / evaM ca Nau ato loga sati NAvaglopi. tvAnopadhAhasvaH / kathAditvalakSaNAdantatvalAbhAyaivAsya curAdau pAra iti bhAvaH / nanu curAdau saMprAmazabdasya 'tatkaroti-' iti Nici pare astvnubndhaasaaH| tathApi AcAravipi upasargasya na dhAtusaMjJA praveza ityatra kathamasya jJApaka netyata Aha yuddha iti / saamrthyaaditi| prAma yuddhe ityetAvataiva saMgrAmazabdo labhyate, kevalasya prAmazabdasya yuddhe prayogAbhAvAdityarthaH / viziSTapATha iti / saMgrAmazabdapATha ityarthaH / jJApyamarthamAha samAnAkAramiti / saMgrAmazabde yuddha vAcini samityasya ca' ityauNAdikena manpratyayAntatayA niSpAditatvAt / evaM ca vadayamANajJApakaM saMgacchata iti bhaavH| anubandha iti / saMgrAmeti mazabdAkAra d bhinno'kAro'nubandha ityarthaH / tathA ca atra 'ato guNe' iti pararUpaM jJeyam / yadi tu makArAdakAro'nubandhaH syAttarhi asasaMgrAmatetyatra 'Nau caGi-' ityupadhAsvaH syAt / NicasanniyogenAnubandhakaraNe tu anudAttattvalakSaNasyAtmanepadasyApravR tyA 'Nicazca' iti kartRgAmini kriyAphala evAtmanepadaM syAnna tu paragAminIti vikaH / sAmarthyAditi / kevalasya prAmazabdasya yuddhe prayogAbhAvAditi bhAvaH kriyAyogAbhAvAdupa Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 57 ] bAlamanoramA-tatvabodhinIsahitA / [ 523 1 padaM dhAtusaMjJAprayojake pratyaye cikIrSite pRthak kriyate' iti / tena manaHzabdAsprAgad / svamanAyata / unmanAyate / udamanAyata / evaM ca avAgasbhata avAgalbhaSTetyAdAvapyavetyasya pRthakkaraNaM bodhyam / jJApakaM ca sajAtIyaviSayam / tena yatropasargasvarUpaM sakalaM zrUyate na svAdezenApahRtaM tatraiva pRthakkRtiH / evaM ca thA UDha proDhaH, sa ivAcaryaM bhoDhAyitvA, atra unmanAyya avagamya itivaca kriyAyogAbhAvAt samAnAkAramityuktam / dhAtusaMjJAprayojake iti / kibAdAviti zeSaH / pRthak kriyate iti / tathA ca na tasya dhAtusaMjJApraveza ityarthaH / tataH kimityata Aha teneti / sam ityasya dhAtusajJA pravezAbhAvenetyarthaH / tathA ca sumanazzabdAd AcArakkipi vivakSite manazzabdamAtrasya dhAtutvAttato labi manazzabdasyaivAGgatvAttataH prAgeva aT / na tu sumanas iti samudAyAtprAgityarthaH / etena saMprAmayatereva sopasargAd nAnyasmAdityAdi bhASyaM bhRzAdibhya iti sUtrasthaM vyAkhyAtamiti bodhyam / unmanAyate iti / bhRzAditvAt kyaGi salopaH / evaM ceti / evamuktarItyA 'AcAre'vagalbha -' iti kvibvidhAvapi zravetyasya pRthakkaraNAd galbhazabdAprAgeva aD ityarthaH / nanu A UDha oDhaH, 'kugati-' iti samAsaH / zrasmAd bhRzAditvAt kyaGi proDhAyate ityAdi rUpam / atrApi ADo dhAtusaMjJApravezo na syAt / tatra yadyapi laGi UDhazabdAdvA ADo vA prAg Ti na rUpe vizeSaH / ubhayathApi prauDhAyatetyeva rUpaM siddhameva / tathApi proDhAyeti kyaGantAt ktvApratyaye to lope moDhAyitvetyeveSyate, atra kyaGi cikIrSite uktarItyA pRthakkaraNe pRthakkRtasyAH 'kugatiprAdayaH' iti tvApratyayAntena samAse sati 'samAse'naJpUrve tvo lyap' iti lyap syAdityata Aha jJApakaM ca sajAtIyaviSayamiti / tadevopapAdayati teneti / curAdau ' saMgrAma yuddhe' iti samgrahaNasya uktArthe pRthakkaraNe jJApakasya sajAtIyaviSayakatvAzrayaNena yatra upasargakharUpam zravikRtaM zrUyate natvekAdezenApahRtaM tatraiva upasargasya pRthakkRtiriti vijJAyate ityarthaH, saMgrAme samgrahaNasya jJApakasya evaMvidhatvAditi bhAvaH / tataH kimityata zrAha evaM ceti / oDhAyitveti / zroDha - sargo netyabhipretyAha samAnAkAramiti / pUrvapadamiti / tacca samAsa eva saMbhavati / tena zrAndolayitvA preGkholayitvetyAdau A-pretyAdInAM na pRthakkaraNam / anyathA teSAM ktvApratyayAntena samAse sati lyap syAditi bhAvaH / pRthakkaraNasya phalamAha teneti / sumimanAyiSati / unmimanAyiSatItyAdau manazzabdasya dvirvacanaM pRthakkaraNasya phalamiti bodhyam / zravAgalbhateti / 'AcAre'vagalbha -' iti vividhau zravetyasya pRthakkaraNAd galbhazabdAtprAgaT / kiM tatsAjAtyamityata Aha Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 ] siddhAntakaumudI | [ nAmadhAtu lyap / jJApakasya vizeSaviSayatve SASThavArtikaM tadbhASyaM ca pramANam / tathAhi'usyomAGkSavATaH pratiSedhaH ' ( vA 3636 ) | usyomAGozca parayorATaH pararUpaM netyarthaH / usrAmaicchat zrautrIyat / zrauGkArayat / zrauDhIyat / ' ATazca' (sU 266 ) zabdAd bhRzAditvAt kyaGi proDhAyetyasmAt kyaGantAt ktvApratyaye zrato lope rUpam / atreti / atra na lyavityanvayaH / kyaGi vivakSite ADa eka dezenApahRtatvena pRthakkaraNAbhAve sati tasya zrAGa: ktvApratyayAntena samAsAbhAvAnna labiti bhAvaH / unmanAyya, avagalbhya itivaditi vyatirekadRSTAntaH / unmanaszabdAd bhRzAditvAdAcAre kyaGi sakAralope 'akRtsArva -' iti dIrghe unmanAyetyasmAt ktvo lyapi, to lope, unmanAmyeti rUpam / avagalbhazabdAd zrAcAre'galbheti kvibantAt ktvo lyapi rUpam / atra udityasya zravetyasya ca upasagaM svarUpasya anapahRtatvena kyaGikvipi ca vivakSite pRthakkRtatayA tayoH ktvAntena samAse sati lyabucitaH / iha tu zroDhAyitvetyatra na tatheti vyatirekadRSTAnto'yam / jJApakasya sajAtIyatve pramANaM darzayati jJApakasyeti / SA N vArtikaM darzayati usyomAviti / usi, om zrAG eSAM dvandvaH / SaSThasya prathame pAde 'omAGozva' iti sUtre idaM vArtikaM paThitam tadyAcaSTe usyomAGozca parayoriti / 'eDi pararUpam' ityataH pararUpagrahaNAnuvRttiM matvAha pararUpaM neti / usi tAvadudAharati austrIyaditi / usrAmAtmana aicchadityarthe 'supa atmanaH-' iti kyajantAllaGi utrIyazabdAdaGgAtprAgATi kRte 'usyapadAntAt' iti pararUpaM prAptamanena niSidhyate / zrarthavadgrahaNaparibhASA tvanityA, zrasmAdeva bhASyodAharaNAt / anyathA bhinyurityAdau pararUpaM na syAt zrAgamasahitasya yusa evArthavattvAditi bhAvaH / , " " teneti / utrAmiti / 'mAheyI saurabheyI gaurukhA mAtA ca zraGgiNI' ityamaraH / strIyaditi / kyajantAdukhAzabdAlaGa aGgasyATi ca kRte usyapadAntAt' iti pararUpaM praaptm| na cAnarthako'yamus na prahISyata iti vAcyam, bindurbhinyurityAdAvapyuso'narthakatvAdAgamasahitasyaivArthavattvAt / tathA cAyurapuretyAdAveva syAt / evaM cAyamevADAgamasya usi pare pratiSedho'rthavadgrahaNaparibhASAyA atrApravRttau jJApaka iti sthitam / ataeva 'usya padAntAt' ityatrA'padAntAt kiM kotreti bhASye pratyudAhRtam / zraGkArayaditi / 'omAGoca' iti pararUpaM prAptam / zraDAgamasyAGi pare udAharaNamAha zrauDhIyaditi / yatrAdezenApahRtaM tatrApi yadi pRthakkRtistadA zrAGaH paratrAdA bhAgyamityAjAgamasyAGi pare pararUpaniSedho vyaH syAt / tathA ca jJApakasya vizeSaviSayatve pramANamayameva niSedha iti bhAvaH / cazabdaM prayuAnaH sUtra Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 57 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [525 iti cazabdena punarvRddhividhAnAdidaM siddhamiti pAThe sthitam / 2668 lohitA. diDAubhyaH kyap / (3-1-13) lohitAdibhyo DAjantAzca bhavatyarthe kyaS syAt / 2666 vA kyssH| (1-3-60) kyaSantAparasmaipadaM vA syAt / lohitAyati, lohitAyate / atra anveH ityanuvRtyA abhUtatadbhAvaviSayavaM zromi parata udAharati auGkArIyaditi / oGkArazabdAt kyajantAllaGi aGgasya ATi kRte 'zromADozva' iti pararUpaM prAptamanena nissidhyte| AGi udAharati prauDhIyaditi / zrA Uha zroDhaH, tasmAt kyajantAllaGi agasya zroDhazabdasya ATi kRte 'omADozva' iti pararUpaM prAptamanema nississyte| udAharaNatrayamidaM bhASye sthitam / tatra yadi upasargasvarUpasya ekAdezenApahAre'pi pRthakkaraNaM syAt tarhi kyaci vivakSite zrAGaH pRthakkRtI satyAM dhAtubahirbhAvAdUDhazabdAt prAgAGaH paratra zrATi sati pararUpasyA prasakarAti pararUpapratiSedho vyarthaH syAt / uktajJApakasya sajAtIyaviSayatve tu atra ADa ekAdezenApahArAt pRthakaraNAbhAvAdoDhazabdAt prAgADAgame sati ADi pararUpaprAptestaniSadho'rthavAn bhavati / ato jJApakasya sajAtIyaviSayatve 'usyomAkSu-' ityAgrahaNam zrauDhIyaditi tadudAharaNaparabhASyaM ca atra pramANamiti bhAvaH / jJApakasya sajAtIyaviSayatve pramANAntaramAha prATazceti cazabdeneti / 'pATazca' iti cakAraH punaIddhividhAnArthaH / tathA ca ATo'ci vRddhireva yathA syAd nAnyatpararUpamiti labhyate ityapi SaSThAdhyAye 'omAmezva' iti sUtre 'pATazca' iti sUtre ca bhASye sthitamityarthaH / evaM ca etadvArtikapratyAkhyAnaparaH sautrazcakArastadbhASyaM cAtra jJApakamityuktaM bhavati / lohitAdi / bhavatyarthe iti / 'mRzAdibhyo bhuvi-' ityato bhuvi iti anuvRtteriti bhAvaH / vA kyaSaH / parasmaipadamiti / 'zeSAtkartari-' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / lohitAyatIti / alohito lohito bhavatItyarthaH / atreti / 'lohitAdi-' iti sUtre ityarthaH / kAro'pi jJApakasya vizeSaviSayatve'nukUla ityAha cazabdeneti / SASThe sthitamiti / bhASyakAro'pyuktArthe pramANabhUta iti bhAvaH / syAdetat-avadhIrayatItyAdAvavazabdasya pRthakkaraNamasti vA na vA / Adya bopadevenAvazabdAt prAgADAgamaM vakAradvitvaM ca kRtvA caGi zrAvavadhIradityudAhRtaM tana saMgaccheta / dvitIye tu 'itIva dhArAmavadhIrya maNDalIkriyAzriyAmaNDi turaGgamarmahI' iti zrIharSaprayogo na saMgacchetati cet / atrAhu:-nAyaM dhAtuzcurAdau paThitaH kiM tu 'bahulametannidarzanam' iti baahulkaaduuhitH| Uhazca dhIretyasyApi saMbhavati avadhIretyasyApi / prayogadvayaprAmANyAnmunitrayavirodhAbhAvAcca / yadA tvavadhIreti viziSTasyaiva dhAtutvaM tadA'vadhIrayitveti Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 ] siddhaantkaumudii| [nAmadhAtubandham / tacca lohitazabdasyaiva vizeSaNam / na tu DAco'saMbhava t / nApyAdizabdaprAyANAm , tasya pratyAkhyAnAt / tathA ca vArtikam-'lohitahAbhyaH kyavacanam , bhRzAdivitarANi' (vA 1726, 30) iti / na ta kAmpaca hada kyaSo'pi kakAraH zrayeta, uccAraNasAmAditi vAcyam, tathApi mAya pratyAkhyAnAt / paTapaTAyati, paTapaTAyate / kRmvastiyoga vinApIha DAm / DAjantArakyaSo vidhAnasAmarthyAt / yatta lohitazyAmaduHkhAni harSagarvapukhAti ca / mUchonidrAkRpAdhUmAH karuNA nisvdhrmgii| iti paThitvA zyAmAdibhyo'pi kyaSi padadvayanudAharanti, tAjyavArtikaviruddham / tasmAttebhyaH kyaLeva / zyAmAyate / sukhAdayo vRtiviSaye tadvati tacceti / abhUtatadbhAvaviSayatvamityarthaH / asaMbhavAditi / zravyahAnukaraNAd DAco vihitatvena tasya abhUtatadbhAvaviSayatve anukaraNatva va bhApattariti bhAvaH / nApyAdizabdagrAhyANAmiti / zyAmAdizabdAnAmiti zeSaH / tasyAta AdigrahaNasyetyarthaH / zrAdigrahaNapratyAkhyAne pramANaM darzayati tathA ceti / / AdigrahaNamapanIya lohitazabdAd DAjantebhyazca kyavacanaM kartavyam / itasarA lohitAdigaNapaThitAni zyAmAdIni prAtipadikAni bhRzAdiSveva TinIyAnItyayaH / evaM ca zyAmAdizabdebhyaH kyaDhi Atmanepadabheveti phalitam / tsyaapti| AdigrahaNasyeva kyaSaH kakArasyApi bhASye pratyAkhyAtatvAditya : / paTapaTAbatIti / 'avyaktAnukaraNAd dyajavarAdinitau DAc' iti pacchabdAd DAci vivakSite sati 'DAci vivakSite dve bahulam' iti dvitve 'nityamA Dite DAci iti pUrvakhaNDAntasya takArasya uttarakhaNDAdeH pakArasya ca pararUpe ekasi n pakAre, DittvATTilope paTapaTAzabdAd DAjantAt kyaSi tadantAlaDAdIti bhAvaH / 'abhUtatadbhAve' iti tu nAtra saMvadhyate ityuktam / na jhapaTacchandaH paTarachabdo vatIti yujyte| nanu kRmvastiyogAbhAvAdiha kathaM DAjityata Aha avastiyora vinApIti / bhavatyarthasattAmAtreNetyarthaH / kuta ityata zrAra DAjantA ti / nahApyeti / 'bhRzAdiSvitarANi' ityuktavArtikatadbhASyAvaruddhamityaH / tasmA. diti / uktavArtikabhASyavirodhAt tebhyaH zyAmAdibhyo bhRza ditvalakSaNaH kyaDeva na tu kyaSityarthaH / tatazca 'vA kyaSaH' ityasyApravRtteH ki vAdAtmanepadameveti sAdhu / dhIretyasyaiva dhAtutve tu avadhauryetyasya saadhutvmiti| tasyeti / zrAdizabda. syetyarthaH / tasyApIti / kyaSaH kakArasyetyarthaH / etena 'naH kre' 'kyasya vibhASA' Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 57 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [527 vartante / liGgaviziSTaparibhASayA lohinIzabdAdapi kyaS / lohinIyati, lohinIyate / 2670 kaSTAya kramaNe / (3-1-14) / caturyantAtkaSTazabdA. dussAhe'rthe kyaG syAt / kaSTAya kramate kaSTAyate / pApaM kartumutsahata ityarthaH / 'satrakacakaSTakRcchragahanebhyaH kaNvacikIrSAyAmiti vanagyam' (vA 1761) / karavaM pApam / satrAdayo vRttiviSaye paapaarthaaH| tebhyo dvitIyAntebhyazcikIrSAyAM kyacha / pApaM cikIrSatItyasvapadavigrahaH / satrAyate, kakSAyate ityAdi / 2671 karmaNo romanthatapobhyAM vrtivroH| (3-1-15) romanthatapobhyAM karma. matvAha zyAmAyate iti / zyAmo bhavatItyarthaH / nanu devadattaH sukhAyate iti katham ? devadattasya sunvatvAbhAvAdityata Aha sukhAdaya iti / zyAmAdiSu ye sukhaduHkhAdizabdA guNavacanAH te sukhAdiguNavati vartante ityarthaH / evaM ca sukhAyate ityasya sukhavAn bhavatItyarthaH / evaM duHkhAyate ityadAvapi / nanu lohitazabdAdvihitaH kyaS kathaM lohinIzabdAt syAdityata Aha liGgaviziSTeti / kaSTAya kramaNe / kramaNazabdaM vivRNoti utsAhe iti / askharitatvAt kyaSiti nAnuvartate iti bhAvaH / kiyArthopapadasyeti caturthIti matvAha pApaM kartumiti / kramate ityatra 'vRttisargatAyaneSu kramaH' iti taG / 'kaNvacikIrSAyAm' ityatra karavapadaM vyAcaSTe karAvaM pApamiti / satrAdizabdAn vivRNoti satrAdaya iti / dvitIyAntebhya iti / cikaurSAyAM dvitIyAntasyaivAnvayayogyatvAditi bhaavH| karavazabdastu satrAdizabdAnAM karavaparatve tAtparyagrAhakaH / kecittu karavetyavibhaktikam / kaNvavartibhya iti vyaacksste| asvapadavigraha iti / vRttAveva satrAdizabdAnAM pApavAcitvAditi bhAvaH / idaM kaSTazabdAdanyatraiva / kaSTAya kramate iti tu svapadavigraho'styeva / bhASye evaM vigrahaM pradartha satrAdiSu vigrahApradarzanAdityAhuH / karmaNo romantha / vRtudhAtoya'ntAd 'dhAtvarthanirdeza igvaktavyaH' iti iki vartizabdaH / AvartanamarthaH / careH saMpadAditva'. iti sUtradvaye kyaSo'pi grahaNaM vadantaH parAstAH / lohinIyatIti / kyaDi sati taDeca syAt / 'kyaGmAninozca' iti puMvadbhAvazcati bhAvaH / kaSTAya kramaNe / kya.. vAnuvartate, svastitvAd na tu kyaS / kaSTAyeti nirdezAdeva caturthyantaM labhyate / kamaNamutsAhaH / 'vRttisantAyaneSu-' iti kramerAtmanepadavidhAyakasUtre sarga utsAha iti sarveAkhyAtatvAt / kaSTaM kRccham / 'kRcchgahanayoH kaSaH' iti iDabhAvaH / na ca duHkhaM kartumutsAhaH saMbhavatIti tatsAdhanaM pApamiha gRhyata ityAha pApaM kartumiti / dvitIyAntabhya iti / cikIrSAyAM dvitIyAntasyaivAnvayayogyatvAdevamuktam / kamayo roganthatapAbhyAmityanena sAmAnAdhikaraNyAtkarmaNa iti pnycmii| pratyeka Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 ] siddhaantkaumudii| [nAmadhAtubhyAM krameNa vartanAyAM caraNe cArthe kyaG syAt / romanthaM vartayati romanthAyate / 'hanucalane iti vaktavyam' (vA 1762) / carvitasyAkRSya punazcarvaNam ityarthaH / neha-kITo romanthaM vartayati / apAnapradezAnnissRtaM dravya meha romanthaH, tadanAtItyartha iti kaiyaTaH / vartulaM karotItyartha iti nyAsakAraharadattau / 'tapasaH parasmaipadaM ca' (vA 1766 ) / tapazcarati tapasyati / 2674 bASpoma bhyAmadvamane / (3-1-16) prAbhyAM karmabhyAM kyaGa syAt / bASpamuhamati bAppAyate / USmAyate / 'phenAcceti vAcyam' (vA 1.64) / phenAyate / 2673 zabdavairakalahAbhrakaravameghebhyaH karaNe / (3-1-17) ebhyaH karmabhyaH karotyarthe kyaG syAt / zabdaM karoti zabdAyate / pakSe 'taskaroti' dbhAve kvip , varti cara anayordvandvAtsaptamI / Avartane caraNe ceti labhyate / karmazabdena karmakArakaM vivakSitam / dvitve ekavacanam / tatha ca karmakArakavRttibhyAM romanthatapazzabdAbhyAmiti labhyate / yathAsaMkhyamanvayaH, tadA / romanthatapobhyAmiti / romanthamiti / udgIrNasya nigIrNasya vA mantho mantha iti bhASyam / udgIrNasya udarAdupari kaNThadvArA nirgatasya, nigIrNasya apAnadva rA nirgatasya ca manyaH carvaNaM romantha ityarthaH / vartayatIti / AvartayatItyarthaH / hanucalana iti / hanu tAlu, taccalane satyeva ayaM vidhirityrthH| tathA ca udaragataM bhakSitaM dravyaM tRNAdikaM punaHpunarAkRSya tAlucalanena cUrNitasya punaHpunaH prAzane raM manthazabdAt kyaviti phalitam , tadAha carvitasyeti / hanucalanena bhakSitsya udaraM praviSTasya punaHpunarAkRSya hanucalanena bhakSaNe gamye iti phalitamityarthaH / kITa iti / iha hanucalanAbhAvAnna kyaGiti bhAvaH / tadevopapAdayati apAneti / tapasaH parasmai. padaM ca / iti vArtikam / tapazzabdaH karmakArakavRttiH pUrvasUtra caraNe kyaDaM labhate / GittvaprayuktamAtmanepadaM bAdhitvA parasmaipadameva labhate ityarthaH / tapasyatIti / prAtipadikAdevAsya kyakutpatterantarvativibhaktyabhAvAd 'naH kye' iti niyamAca padavA. bhAvAnna rutvamiti bhAvaH / bASpoSmabhyAmudvamane / AbhyAM karmabhyAmiti / 'karmaNo romantha-' ityataH karmagrahaNamanuvartate iti bhAvaH, karmakAra kavRttibhyAmityarthaH / phenAyate iti / phenamudramatItyarthaH / zabdavaira / karaNaM triyA, tadAha karotyartha saMbandhAdekavacanamityAha karmabhyAmiti / vartanAyAM cara ga iti / sUtre vatIti rAyantAd vRteH 'NyAsazrantha-' iti yucaM bAdhitvA asmAdeH nipAtanAt kin / cartestu saMpadAditvAd bhAve kvibiti bhAvaH / kecittu vartizabda vartayateH 'iztipo-' iti iki rUpam / lakSaNayA cArthalAbha ityAhuH / zabdavaira / karmaNa ityanuvartate Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 57] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [526 iti NijapIpyate iti nyAsaH / zabdayati / 'sudinadurdinanIhArebhyaba' (vA 1736-37 ) / sudinAyate / 2674 sukhAdibhyaH kartRvedanAyAm / (3-1-18) ebhyaH karmabhyo vedanAyAmarthe kvaG sAdvedanAkartureva cetsukhAdIni syuH / sukhaM vedayate sukhAyate / kartRgrahaNaM kim-parasya sukhaM vedayate / 2675 namovarivazcitraGaH kyaca / (3-1-16) karaNe ityanuvRtteH kriyAvizeSe pUjAyAM paricaryAyAmAzcarya ca / namasyati devAn , puujytiityrthH| varivasyati gurUn , zuzrUSata ityarthaH / citrIyate, visayata ityarthaH / vismApayata isyanye / 2676 pucchabhANDacIvarAriNaG (3-1-20) 'pucchAdudaiti / tat karotIti co'pavAdaH / pate iti / kadAcidityarthaH / nyAsa iti| bhASyAnArUDhatvamatra arucibIjam / sudinadurdina iti / vArtikam / karotyarthe kyauiti zeSaH / sukhaadibhyH| kartR iti pRthakpadaM luptaSaSThIkam / 'karmaNo romantha-' ityataH karmaprahaNAnuvRni matvAha ebhyaH karmabhya iti / vedanAyAmiti / jJAne ityarthaH / kartRtvaM ca vedanAM pratyeva vivakSitam , upasthitatvAt / vedanAkartRvRttibhyaH sukhAdizabdebhya iti labhyate, phalitamAha vedanAkartureva cediti sukhaM vedayata iti / jAnAtItyarthaH / 'vida cetanAyAm' iti curAdau / namovarivas / namas , varivas , citraG eSAM samAhAra dvndvaatpnycmii| zrAtmanepadArtha citrazabdo DinirdiSTaH / 'zabdavara-' ityataH karaNe ityanuvartate / karaNaM kiyA, sA ca pUjAparicaryAzcaryAtmikA vivakSitA, 'namasaH pUjAyAm' 'varivasaH paricaryAyAm', 'citraGa zrAzvarye' iti vArtikaH, tadAha karaNe ityanuvRtterityAdinA / namasyati devaaniti| kArakavibhakterbalIyastvAd dvitiiyaa| paricaryA zuzrUSeti matvAha zuzrUSate ityarthe iti / Azcaryazabdo vismayavAcIti matvAha vismayata ityartha iti / vismApayata ityanye iti / Azcaryazabdo vismApanapara iti bhaavH| tatazcitrIyamANo'sAviti bhaTTiH / asau mAyAmRgo vismayamuityAha ebhyaH karmabhya iti / sukhaadibhyH| kartR iti pRthakpadaM luptaSaSThIkam / vida cetanAkhyAnanivAseSviti caurAdikAdyuci vedanAzabdo jJAnavAcI, tadapekSameva kartRtvam / kartA ca sukhaadibhirnveti| tadetadAha vedanAkartureveti / parasya sukhamiti / iha yaniSThaM sukhaM tadbhino vedanAkarteti vAkyameva / sukhAdayaH sukhduHkhtRprkRcchraadyH| nmovrivH| citraGaH kyajvidhAnamItvArtha vikaraNaM tu tartham / vismApayata ityanya iti / tathA ca bhaTTiH-'tatazcitrIyamANo'sau' iti / asau mAyAmRgazcitrIyamANo vismayamutpAdayanityarthaH / pucchabhANDa / karaNe , 'vedanAkartRvRttivAcibhyaH' iti kvacit paatthH| Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 ] siddhaantkaumudii| [mAmAtusane vyasane paryasane ca' (vA 1746 ) / vividha viruddhaM vorakSepaNaM vyasanam / utpucchayate / vipucchayate / paripucchayate / 'bhANDAtsamAcayane' ( vA 1744) / saMbhANDayate, bhANDAni samAcinoti, rAzIkarotItyarthaH / samababhANData / 'cIvarAdarjane paridhAne ca' (vA 1745) / saMcIvarayate bhintuH, cIvarANyajayati, paridhatte vetyarthaH / 2677 muNDamizralakSaNalavaNavatavastrahalakalakRtatUstebhyo Nic / (3-1-21) kRmarthe / muNDaM karoti muNDayati / 'vratAdojanatanivRttyoH ' ( vA 5060) / payaH zUdAnaM vA vratayati / 'vastrAsamAcchAdane (vA 2061) / saMvatrayati / 'halyAdibhyo grahaNe' (vA 5062) / 'halikalyoradantasvaM ca nipAtyate' ( vA 1747) / haliM kaliM vA gRhNAti halayati kalayati / mahaddhalaM haliH / paratvAd vRddhau satyAmapISThavabhAvenA'geva tpAdayannityarthaH / pucchabhANDa / pucchaadudsne| iti vA kim / utpucchayate iti / vividhaM viruddhaM vA pucchamutkSipatItyarthaH / bhANDAt samAcayane / ityapi vArtikam / samababhANDateti / upasargasamAnAkAraM pUrvapadaM dha tusaMjJAprayojake pratyaye cikIrSite pRthakkriyate ityuktatvAt saMbhANDazabdAt kyabyapi bhANDazabdAt prAgevADiti bhAvaH / evam udapupucchata ityAdAvapi / cIyarAdarjane / ityapi vArtikam / muNDamizra / kRArthe iti| zeSapUraNamidam 'zabdavaira-' ityataH karaNe ityanuvRteriti bhAvaH / vratAdbhojana / iti vArtikam / payaH zUdrAnnaM vA vatayatIti / payo bhuGkte, zUdrAnaM varjayatItyarthaH / vastrAtsamAcchAdane / ityapi vArtikam / bhASye tu na dRzyate / saMvastrayatIti / vastreNa sampagAcchAdayatItyarthaH / vastraM paridhatte iti vA / halyAdibhyo grhnne| iti vArtekam / bhASye tu na dRshyte| halikalyoriti / halikalI idantau / halakal zabdAvadantau idantI ca / yAvidantau tayorattvaM nipAtyata iti bhASye spaSTam / halathati klytiiti| ityanuvRttaratrApi kriyAvizeSa eva NiG / tameva vizeSaM darzaya te pucchAdityAdinA / kAro'tra 'NeraniTi' iti NiNicoH sAmAnyagrahaNArtho nityAtmanepadArthazca / udapupucchata / muNDamizra / kRArtha iti / kvacikicAsAmAnye, prAcuryeNa tu kriyAvizeSa / bratAditi / payo vratayati, anAtItyarthaH / zUdvAnnaM vratayati, varjayatItyarthaH / vastrAditi / samAcchAdane yo vastrazabdastasmAtkarotyarthe Niji. tyarthaH / saMvastrayatIti / vastrAcchAdanaM krotiityrthH| adantatvamiti / ayameva nipAto vRddhau satyAM Tilopa ityatra jJApakaH / yadi pUrva lopo bhavettadA'glopakAryasiddhau kimanena nipaatnen| tathA ca, apIpaTaditi sidhyatItyAdi curAdiSvevo Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 57] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA [531 lupyate / ataH sanvadbhAvadI? na / ajahalat / acakalat / kRtaM gRhAti kRtayati / stAni vihanti vistayati / tUstaM kezA ityeke / jaTIbhUtAH kezA ityanye / paapmitypre| muNDAdayaH 'satyApapAza-' (sU 2563) ityatraiva paThituM yuktAH / 'prAtipadikAddhAtvarthe-' ityeva siddha keSAMcid grahaNaM sApekSebhyo'pi pijartham / muNDayati mANavakam / mizrayatyantram / zlaSaNayati vastram / lavaNayati halikalibhyAM Nau ikArasya prakAre iSTavattvena Terlope hali kali iti NyantAbhyAM laDAdIti bhAvaH / mahaddhalaM haliriti / atra vRddhaprayogaH anveSaNIyaH / nanvanayorikArAntayora dantatvanipAtanaM vyartham / ikArasya NAviSTavattvAllope halayati kalayatIti siddheH| na ca acahalat acakalat ityatra sanvattvApravRttaye aglopitvAya tayoradantatvamiti vAcyam , ikAralope'pyaglopitvasiddharityata Aha paratvAditi / ikArasya Nau iSTavattve TilopAt prAgeva paratvAd 'aco riNati' iti vRddhau kRtAyAM aikArasya izvattvAt Tilope aglopitvaM na syAt / ikArayorattve tu akArasya TilopAt prAk paratvAd vRddhau satyAmapyAkAra eva iSTavattvAllupyata ityrthH| ata iti / aglopitvAt sanvattvam, 'dI| laghoH' iti dIrghazca netyarthaH / kRtaM gRhNAtIti upakAraM svIkarotItyarthaH / paThituM yuktA iti / lAghavAdekasUtratvaM yuktamityarthaH / keSAMciditi / muNDAdInAmityarthaH / sApekSebhyo'. pIti / anyathA NijantasyAsya sanAdyantavRttitvAdvizeSaNasApekSatve muNDAdibhyo Nic na bhavet , savizeSaNAnAM vRttiniSedhAt / iha muNDAdInAM punargrahaNe tu tatsAmarthyAt sApekSebhyo'pi muNDAdibhyo Nic sidhyatItyarthaH / spaSTaM cedaM 'supa zrAtmanaH-' ityatra bhASyakaiyaTayoH / muNDayati mANavakamiti / atra mANavakaM muNDaM karotItyarthe muNDazabdasya mANavakasApekSatve'pi Nica sidhyati / anyathA yadA prakaraNAdinA mANavakAdivizeSo jJAyate tadaiva muNDayatIti Nica syAditi bhAvaH / 'supa AtmanaH-' iti sUtrabhASye tu muNDayati mANavakamityatra gamakatvAriNac , mahAntaM putramicchatItyAdau tu agamakatvAd na kyajityuktam / prapaJcArthameva muNDAdigrahaNamiti zabdenduzekhare sthitam / zlakSNayati vastramiti / nirmalaM karotItyarthaH / papAditam / kRtayatIti / upakAraM khIkarotItyarthaH / paThituM yuktA iti / ekasUtrakaraNe lAghavamiti bhAvaH / sApekSebhyo'pIti / vidhAnasAmarthyAditi bhAvaH / anyatra tu ramaNIyaM paTumAcaSTe ityeva na tu paTayatIti vRttiH / sApekSatvameva darzayati mANavakamityAdinA / ayaM bhAvaH-dvitIyAntAdvidhIyamAno Nic padavidhitvAtsApekSebhyo na bhavet , kiM tu yadA prakaraNAdinA mANavakasyeti jJAyate Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 ] siddhaantkaumudii| [nAmadhAtuvyaJjanam / halikalyoradantasvArtham / satyasyApugartham / keSAcittu prapazcArtham / satyaM karotyAcaSTe vA satyApayati / 'arthavedayorapyApuravaktavyaH' (vA 1758 ) / arthApayati, vedApayati / pAzaM vimuJcati vipAzayati / rUpaM pazyati rUpayati / vINayopagAyatyupavINayati / tulenaanukussnnaatynutuulyti| tRNAgraM tUlenAnughaTTaya. tItyarthaH / zlokairupastauti upazlokayati / senayAbhiyAni abhiSeNayati / 'upasargAssunoti-' (sU 2270 ) iti ssH| abhyaSeNayat / 'prAksitAt-' (sa 2276) iti SaH / abhiSiSaNayiSati / 'sthAdipvabhyAsena ca-' (sU 2277) iti SaH / lomAnyanumArTi anulomayati / 'svaca saMvaraNe' ghaH, svacaM gRhNAti svacayati / varmaNA saMnadyati saMvarmayati / varNa gRhNAti varNote / cUNairavadhvaMsate pravacUrNayati / iSTavadityatidezAtpuMvadbhAvAdayaH / enImAcaSTe enayati / daradamAcaSTe lavaNayati vyaJjanamiti / lavaNayuktaM karotItyarthaH / halikalyoriti / evaM ca tAbhyAM sApekSAbhyAM na Nic , tadgrahaNasya adantatvanipAtane caritArthatvAditi bhAvaH / nanu satyazabdAt tatkaroti ityAdinaiva NisiddheH 'satyApa-' iti sUtre satyagrahaNaM vyarthamityata Aha satyasyApUgarthamiti / keSAMciditi / pAzAdInAmityarthaH / satyApayatIti / ApugvidhisAmarthyAnna ttilopH| pAzaM vimuJcatItyAdau 'prAtipadikAddhAtvarthe-' iti Nic / abhiSiSeNayiSatIti / abhi SeNi iti NyantAtsani rUpam / nanu tvacaM gRhNAti tvacayatIti kathama ? vicchabdAccakArAntAriNaci Tilope tvayatItyApatterityata Aha tvaceti / 'lAca saMvaraNe' ityasmAt 'puMsi saMjJAyAM ghaH prAyeNa' iti ghapratyaya ityrthH| puMvaddhAvAdaya iti / AdinA rabhAvaTilopAdigrahaNam / etayatIti / 'bhasyADhe-' ite puMvattvasya iSThani pravRtteH NAvapi tasyAtidezAd 'varNAdanudAttAt-' iti strIpratyayasya tatsaMniyogaziSTanatvasya ca nivRttau etazabde takArAdakArasya Tilopa iti bhAvaH / nanvenIzabdAraNau Tilopena strIpratyayanivRttau tatsaMniyogaziSTanatvasyApi nivRttau etayatIti sidhyatItyasvarasAt puMvadbhAve udAharaNAntaramAha daradamiti / daraditi kazcidrAjA, tasyApatyaM dAradaH, 'ghaJmagadha-' ityaNa / syapatye tu darado'patyaM strI darat , 'atazca' tadeva muNDayatIti vRttiH syAd na tu maannvkaadipryoge| Nijantasya sanAdyantavRttitvAtsavizeSaNAnAM vRttyabhAvAceti / gha iti / 'puMsi saMjJAyAm-' ityanena / puMvaddhA. vAdaya iti / zrAdizabdena rabhAvaTi lopAdayaH / Tilopenaivaita patItyAdirUpasiddhau puMvaddhAvagrahaNaM dAradayatIti sidhyarthamiti curAdiSvevAsmAbhirutama / darado'patyaM dAradaH / 'ghAmagdha-' ityaNa / tasya striyAm 'atazca' iti luki darad , tAmA Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 57 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 533 dAradayati / pRthuM prathayati / vRddhau satyAM pUrva vA TilopaH / apiprathat, apaprathat / mRduM hradayati / zramamradat / bhRzaM kRzaM dRDhaM bhrazayati Rzayati draDhayati / ababhrazat acakrazat zradadraDhat / parivraDhayati / paryavatraDhat / UdimAkhyat zrajit / DharavAdInAmasiddhatvAd itizabdasya dvitvam / 'pUrvatrAsiddhIyamadvisve' iti svanityamityukram | Dhizabdasya dvisvamityanye, bhauDiDhat / UDhamAkhyat, 1 ityaNo luk / tAmAcaSTe ityarthe daracchabdANau iSTavattvAt puMvatvena striyAmityanuvRttau 'atazca' iti striyAM vihitasya aNpratyayaluko nivRttau dAradazabde Terlope dAradayatIti rUpaM sidhyati / puMvadbhAvAbhAve tu daraduzabdasya Tilope sati darayatIti syAditi bhAvaH / Tilopasya ajAdezatvena sthAnivattvAnnopadhAvRddhiH / 'pRthuM mRduM bhRzaM caiva kRzaM ca dRDhameva ca / 1 paripUrva vRDhaM caiva SaDetAn ravidhau smaret // ' iti / zlo0 ga0 kAraH / krameodAharati pRthumiti / zrAcaSTe iti zeSaH / prathayati / tatra prakriyAM darzayati vRddhau satyAmiti / pRthu i iti sthite paratvAd vRddhau kRtAyAM TilopaH / athavA kRtAyAmakRtAyAM ca vRddhau pravRtyA nityatvAd vRddheH prAk TilopaH / ubhayathApi 'ra RtaH -' iti rabhAve prathayatIti rUpamiti bhAvaH / vastutastu akRtAyAM vRddhau ukArasya lopaH / kRtAyAM tu caukArasya lopaH / tathA ca 'zabdAntarasya prApnuvan vidhiranityaH' iti Tilopo'nityaH / tatazca paratvAt TilopAt prAgbuddhireveti 'muNDamizra-' iti sUtre bhASye sthitam / vRddhau satyAM pUrva vA Tilopa iti mUlaM tu kRtAkRtaprasaGgitvATTilopasya nityatvamabhipretyeti bodhyam / apiprathaditi / vRddhau satyAM Tilope aglopitvAbhAvAt sanvattve 'sanyataH' iti ittvamiti bhAvaH / zrapaprathaditi / vRddheH pUrva Tilopena ukArasya nivRttAvaglopitvAt sanvattvAbhAve rUpam / ababhrazadityAdau vRddheH pUrva pazcAdvA Tilope'pi glopitvAnna sanvattvamiti bhAvaH / zrajidaditi / vahadhAtoH ktini DhatvadhatvaSTutvaDhalopeSu UDhiH / tasmAd Nau Tilope UDhi iti NyantAlluGi caGi ATi vRddhau zrauDhi a t iti sthite prakriyAM darzayati DhatvAdInAmiti / DhatvadhatvaSTutvaDhalopAnAmasiddhatvAd 'ajAderdvitIyasya' iti itizabdasya dvitvamityarthaH / ityuktamiti / lugvikaraNa caSTe dAradayati / iha puMvadbhAvAbhAve Tilope sati darayatIti syAt / prathayatIti / 'ra Rto halAdeH-' iti rabhAvaH / apiprathaditi / vRddhau satyAM Tilope'naglopitvAtsanvadbhAve sati 'sanyataH' itItvam / vRddheH pUrva Tilope tu apaprathat / zraja Dhaditi / iha Tilope sati Nicasahitasya dvitve pazcAdabhyAsekAro durlabha ityata Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 ] siddhAntakaumudI / [ nAmadhAtu " zrajat zrat / 'noH puN-' ( sU 2577 ) iti varga pratyAhArajagraho liGgaM 'dvisve kArye gAvaca zrAdezo na' iti UnayatAvukram / 'prakRsyaikAc' ( sU 2010 ) vRddhipukau, svApayati / tvAM mAM vA zrAcaSTe svApayati mApayati, maparyantasya tvamau pararUpAtpUrva nityasvATTillopaH vRddhi puk / svAdayati mAdayati iti tu nyAyyam, antaraGgasvAtpararUpe kRte 'prakRtyaikAc' ( sU 2010 ) iti prakriyAyAM UrNubdhAtAviti zeSaH / evaM ca hatizabdasya dviHve halAdizeSe 'kuhocu:' iti hasya cutvamiti bhAvaH / dizabdasyeti / 'pUrvatrAsiddhIyamadvitve' ityasya kvacidanityatve'pyatra tadapravRttau mAnAbhAvAditi bhAvaH UDhamAkhyaditi / vahadhAtoH ktapratyaye DhatvadhatvaSTutvaDhalopeSu UDhazabdAd rayantAlluGi caGi datvA - dInAmasiddhatvAd hRtetyasya dvitve halAdizeSe abhyAsasya catve rUpam / zroDaDhaditi / 'pUrvatrAsiddhIyamadvitve' iti DhatvAdInAmasiddhatvAbhAva rakSe Dhazabdasya dvitve rUpam / nanviha paratvAt Tilope sati Nicsahitasya htIti DhItyasya vA dvitve kRte abhyAse ikAra eva zrUyeta natvakAra ityata zrAha zroH puyaNityAdi / svazabdAriNaci TilopamAzaGkayAha prakRtyaikAjiti 1 prakRtibhAvATTi - lopAbhAve akArasya vRddhau zrAkAre pugAgamaH, tadAha vRddhikAviti / tvApayati, mApayati ityatra prakiyAM darzayati maparyantasyeti / yuSmadasmadbhayAM gau ' pratyayottarapadayozca' iti maparyantasya tvamau / tvad i, ma zrad i, iti sthite Aha pararUpAditi / kRte prakRte ca pararUpe Tilopasya pravRtternityatvaM bodhyam / tva i, ma i iti sthite zrAha vRddhiriti / akArasya AkAraH / Dhilopasya sthAnivattvaM tu na zaGkayam, zrajAdezatvAbhAvAt pugiti / 'arti - ' ityaneneti bhAvaH / tadevaM prAcInamatamupanyasya svamatamAha tvAdayatItyAdinA / tadevopapAdayati antaraGgatvAditi / tva zrad i, ma zrad i iti sthite nityamapi TilopaM bAdhitvA antaraGgatvAtpararUpe kRte 'prakRtyaikAc' iti prakRtibhAve TilopasyApravRttau upadhAvRddhiriti bhAvaH / nanu iSThemeyassu kimudAharaNamiti prazna preyAn premA preSTha ityudAharaNAni pradarzya naitadasti prayojanaM ' prathaspha-' iti vihitaprAdInAmAbhIyatvenAsiddhatayA tatra TilopAprasakterityuktvA zreyAn zreSTha ityatra 'prazasyasya zraH' iti zrAdezasya pAJcamikatayA zrAbhIyatvAbhAvenAsiddhatvAbhAvAt Tilope prApte prakRtibhAvavidhirityudAharaNAntaraM pradarzya zrAdeze prakAroccAraNasAmarthyATTi - zrAha zroH puyaNajItyAdi / tvamAviti / 'pratyayottarapadayozca' ityanena / antaraGgatvAditi / na ca 'vArNAdAnam -' iti Tilopamyeva pravRttiruciteti Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 57 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [535 prakRtibhAvAt / na ca prakRtibhAvo bhAjye pratyAkyAta iti bhramitamyam, bhAjyasya preSThAghadAharaNavizeSe'nyathAsiddhiparatvAt / yuvAmAvAM vA yuSmayati asmayati / zvAnamAcaSTe zAvayati / 'nastaddhite' (sU 676) iti TilopaH / prakRtibhAvastu na, yena nAprAptinyAyena 'TeH' (sU 1786) ityasyaiva bAdhako hi saH / bhasvAt lopo na bhaviSyatItyuktvA sagvitamaH srajiSTha ityatra 'vinmatoluMkiti luki TilopanivRttyartha prakRtibhAvavidhAnamityuktvA prApta eva Tilope ArabhyamANasya lukastapadavAdatayA lukA Tilopasya bAdho bhaviSyatIti 'prakRtyaikAc' ityasya bhASye pratyAkhyAtatvAt tvAdayati, mAdayati ityatra prakRtibhAvopanyAso na yujyate ityAzaGkaya nirAkaroti na ca prakRtibhAvo bhASye pratyAkhyAta iti bhramitavyamiti / kuta ityata Aha bhASyasyeti / udAhRtabhASyasya hi preyAn preSTha ityAdInAM prakRtibhAvaM vinA'pi sAdhane tAtparyam , na tu prakRtibhAvapratyAkhyAnamabhimatam , svamAcaSTe svApayatItyAdau tadAvazyakatvAt / ata eva 'prakRtyaikAjiSThemeyassu cennaikAca uccAraNasAmarthyAdavacanAt prakRtibhAvaH' iti vArtikavyAkhyAvasare 'anta. reNApi vacanaM prakRtibhAvo bhaviSyati' iti bhASye uttam / anyathA antareNaiva vacanamityucyeta ityAstAM tAvat / 'pratyayottarapadayozca' ityatra ekavacane ityanu. vRttam / tacca yaugikamAzrIyate / ekatvaviziSTavAcinoyuSmadasmadoriti labhyate iti matvAha yuvAmAvAM veti / na ca dvayorutau yuvAvAdezau zaGkayau, vibhaktelukA luptatvAt / na ca lukaH prAgeva yuvAvI kiM na syAtAmiti vAcyam , 'antaraGgAnapi vidhIn bahiraGgo lumbAdhate' ityuktariti bhAvaH / zAvayatIti / zvAnamAcaSTe ityarthaH / zvazabdAraNau zvan i iti sthite Aha nastaddhita iti / vAcyam, vyAzrayatvAt / bhASyasyeti / vRttikArairhi 'prakRtyaikAc' iti sUtre preyAn preSTha ityAdaya udAhRtAH / te ca prasthAdyAdezavidhAyakasya 'priyasthira-' ityAdizAstrasya 'asiddhavadatrAbhAt' ityasiddhavadbhAvena prasthAdAvakArocAraNasAmarthyAdvA bhASye prakRtibhAvaM vinaiva saadhitaaH| sragvin srajiSTha ityAdAvapi Tilopo na bhaviSyati, lopApavAdasya vinmatoluMkastatra pravartanAt / eSaivAnekAkSu payakhAn payasiSThaH campaka srajiSThaM ityAdiSu gtiH| na caitAvatA 'prakRtyekAc' iti sUtraM pratyAkhyAtamiti mantavyam , sthApayatItyAdau tasyAvazyakatvAditi bhAvaH / yuvAmAvAmiti / yuSmAnasmAniti viprahe'pi yuSmayati asmayatItyeva rUpam / na ca dvayorakko yuvAvI bhavata iti rUpe vizeSaH zayaH, vibhaktiparatvAbhAvAt / na ca pratyayalakSaNam , lukA luptatvAt / na ca prAgevAdezo'stviti vAcyam, 'antaramAnapi vidhInbahiro luga Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhaantkaumudii| [nAmadhAtu. 536 ] saMprasAraNam / anye tu nastadite' ( sa 676) iti nehAtidizyate, iSTani tasyAdRSTatvAt / bramiSTha ityAdau parasvAt 'TeH' (sU 1786 / ityasyaiva pravRtteH, tena zunayatIti rUpamAhuH / vidvAMsamAcaSTe vidvayati, anavRttaparibhASayA 'prakRtyaikAc' iti prakRtibhAvamAzaGkayAha prakRtibhAvastu neti / kuta ityata Aha yeneti / 'TeH' iti Tilope prApte satyeva prakRtyaikAji tyArabhyate 'nastaddhite' ityasya srajiSTha ityAdI aprAptAvapi prakRtibhAva Arabhyate iti bhAvaH / bhatvAditi / iSTavattvena bhatvAt 'zvayuva-' iti saMprasAraNamityayaH / tathA ca zvan i iti sthite Tilope sati tasyAbhIyatvenAsiddhatvAdanantatvAdya saMprasAraNe pUrvarUpe ukArasya vRddhau shraavaadeshH| anye viti / iSThani dRSTasyaiva issttvditytideshH| Terinyeva Tilopa iSTani dRSTaH, na tu 'nastaddhite' iti / ato nAsyAtideza ityarthaH / nanvatizayena brahmA brahmiSTha ityatra 'nastaddhite' iti TiloNe dRSTa ityata zrAha brahmiSTha ityAdAviti / teneti / 'nastaddhita' ityasyApravartanenetyarthaH / tatazca prakRtibhAvAt 'TeH' iti lopasyAbhAve saMprasAraNe zunayanIti rUpamityarthaH / AhurityakharasodbhAvanam / tadvIjaM tu brahmavacchandAdiSThani Teriti TilopApavAde 'vinmato k' iti matupo luki 'nastaddhite' iti Tilopo dRSTa eva / tatazca iSThani tasyAdRSTatvAdityayuktam / kiMca amiSTha ityAdau paratvAritvasya pravRttirityayuktam , kevalasya brahmanzabdasya vedAdivacanasya guNavacanatvAmAbena iSTano durlabhatvAd, 'ajAdI guNavacanAdeva' ityuktH| matvantAdiSThani tu matoluMki tena 'TeH' ityasya pravRttibAdhena luguttaraM tadapravRttyA paratvAdityapyasAtiriti zandenduzekhare sthitam / bAdhate' iti nyAyAt , akRtamyUhaparibhASAyA jAgarUkatvAca / yena nAprAptIti / yatra yatra 'prakRtyekAc' ityasya pravRttistatra Terityasya pravRttirna tu 'nastaddhite' ityasya / srajiSTha ityAdau tasyApravRtteriti bhAvaH / 'anantarasya viSirvA bhavati pratiSedho vA' iti nyAyenetyanye / saMprasAraNamiti / na ca Tilope satyamantatvAbhAvAt 'zvayuvamaghonAm-' iti kathamiha saMprasAraNapravRttiriti zakyam, sthAnivattvAdasiddhavadatretyasiddhatvAtA Tilope'pyannantatvalAbhAt / ataddhita iti hi tatra payudAso na tu pratiSedhaH / tena taddhite na vidhirna niSedhaH, kiM tu taddhitaminne pare vidhiH / taddhitabhinnatvaM tu Nico'styeveti na saMprasAraNapratibandhaH, nApi daviSTha ityAdA veSThani zroguNo dRSTa itIhApi vRddhi bAdhitvA guNaH syAditi vAcyam , jAte'pi guNe punarvRddhau rUpasiddheH / athavA TilopasaMprasAraNayorguNaM prati 'asiddhavadatra-' ityasiddhatvAdiSThavadbhAvena nAsti guNaprasaGgaH / zunayatIti / iSTavadbhAvena bhatvAtsaMprasAraNam 'prakRtyekAc' iti Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 57 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 537 1 saMprasAraNaM netyeke / saMprasAraNe vRddhAvAvAdeze ca vidAvayatItyanye / niSyatvAhilopAtprAksaMprasAraNam / antaraGgatvAtpUrvarUpam, TilopaH / vidayatItyapare / udazcamAcaSTe udIcayati / udaicicat / pratyatvaM pratIcayati / pratyacicat / vidvayatIti / vidvaszabdAraNau TilopaH / nanu iSTavattvAd bhatve vasoH saMprasAraNamityAzaGkayA6 aGgavRtteti / 'aGgavRte punarvRttAvavidhiH' iti paribhASayetyarthaH / aGgakArye kRte punarnAGgakAryam iti tadarthaH / vastutastu vidvayatItyatra 'TeH' ityaso lope vasvantatvAbhAvAt saprasAraNA prasakkeraGgavRttaparibhASopanyAso thetyasvarasaM sUcayati ityeke iti / saMprasAraNe iti / vidvacchrabdAraNau iSTavatvena Tilope kRte vakArasya saMprasAraNe pUrvarUpe ukArasya vRddhau zravAdeze vidAvayatItyanye manyante ityarthaH / atrApi pUrvavadevAsvarasaH, Tilope sati vasvantatvAbhAvAt / nityatvAditi / Tilope kRte kRte ca pravRtteH saMprasAraNaM nityam / Tilopastu kRte saMprasAraNe pUrvarUpe ca kRte uso bhavati, prakRte tu asa ityanityaH, 'zabdAntarasya prApnuvanvidhiranityaH' iti nyAyAditi bhAvaH / nanu kRte'pi saMprasAraNe pararUpAtprAg asa eva Tilopa iti tasya nityatvamityata Aha antaraGgatvAtpUrvarUpaM Tilopa iti / saMprasAraNe pUrvarUpe ca kRte uso lope'pi vasvantatvasya vinadava saMprasAraNamityasvarasaM sUcayati ityapare iti / evaM ca vidvayatIti prathamapakSa eva sthitaH / tatrAGgavRtta paribhASopanyAsa eva vRtheti sthitam / udIcayatIti / utpUrvakAdaH RtvigityAdinA kvini 'aniditAm -' iti nalope udacazabdaH / tasmAraNau iSThavattvena bhatvAdaca ityakAralopaM bAdhitvA 'uda It' iti Ittve udIci iti NyantAllaDAdaya iti bhAvaH / udaicicaditi / luGi 'dvirvacane'ci' iti NilopaniSedhAt cizabdasya dvitvam ' upasargasamAnAkAraM pUrvapadaM dhAtusaMjJAprayojake pratyaye cikIrSite pRthak kriyate' ityukteruda uparyADiti bhAvaH / evaM ca udaH pRthakkaraNena 'prakRtyaikAc' iti prakRtibhAvAnna TilopaH / pratIcayatIti / zraca ityalope 'cau' iti pUrvasya dIrghaH / pratyacicaditi / iha ca ityallope cizabdAtprAgaTi takArAdikArasya yaN / zraca ityakAralopasyAbhIyatve'pi samAnAzrayatvAnnAsiddhatvam, lopasya prakRtibhAvaH / nityatvAditi / zabdAntaraprAptyA tu TilopasyAnityatvamiti bhAvaH / udIcayatIti / upasarga pRthakkRtyAca zabdAdeva Nijiti 'prakRtyaikAc' iti pravRtteH Tilopo na / 'uda I' itItvam / 'aniditAm -' iti kvinimitto nalopaH / udaicicaditi / luGi 'dvirvacane'ci' iti Nilopasya niSedhAcizabdasya dvitvam / pratIcayatIti / 'acaH' ityalope 'cau' iti pUrvasya dIrghaH / pratyacicaditi / Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 ] siddhaantkaumudii| [ nAmadhAtu 'iko'savarNe-' (sU 11) iti prakRtibhAvapace pratipracivat / samyaJcamAcaSTe samIcayati / samyacicat , samicicat / tiryazcamAcaSTe tirAyayati / ace STilopenApahAre'pi bhirnggtvenaasiddhtvaattirsstiriH| prasiddhanadatra-'(sa 2183) iti ciNo luGnyAyena prthmttilopo'siddhH| ataH punaSTilopo na, aGgavRttapari. NinimittatvAd, ATastu lunimittatvAt / iko'savaNe itIti / 'na samAse' iti tu na, pRthakkaraNena samAsanivRtteH / samIcayatIti / 'samaH samiH' iti samyA. dezaH / aca iti lope 'cau' iti dIrghaH / samyacicaditi / samyAdezasya sthAnivattvenopasargatvAt pRthakkaraNam , pRthakkaraNena uttarapadaparatvAbhAve'pyantaragatvAjjAtaH samyAdezo na nivartate / tirAyayatIti / tiras ityavyayam / tatpUrvAd azveH kvini nalope tiras ac ityasmAraNau Tilopena dhAtonivRttau tirasastiyelope' iti tiribhAve ikArasya vRddhAvAyAdeze tirAyi ityasmAd NyantAllaDAdoti bhAvaH / na ca tirasaH pRthakkaraNe sati dhAtoH 'prakRtyaikAca' iti prakRtibhAvAta kathaM Tilopa iti vAcyam , tirasityasya kadApyanupasargatayA upasargasamAnAkAratvAbhAvena pRthakaraNAbhAvAt / nanvevaM sati aJcateSTilopenApahAre sati aJcatiparakatvavirahAtkathamiha tirasastiribhAva ityata Aha aJceSTilopeneti / bahiraGgatveneti / bahi taNinimittakatvAditi bhaavH| nanvastu tirasastiriH, tatra rephAdikArasya 'TeH' iti lopaH syAdityata Aha asiddhavadatreti / prathamaTilopo'siddha itynvyH| tiras ac i iti sthite prathamapravRttaH ac ityevaMrUpaTarlopaH tireH Tilope kartavye zrAbhIyatvAdasiddha ityarthaH / nanu prathamaTilopasya kathaM tireSTilope kartavye prasiddhatvam , TilopazAstrasya ekatvAdityata Aha ciNo lu nyAyeneti / pacadhAtovikarmaNoluGastaGi prathamapuruSaikavacane tazabde pare 'ciNa bhAvakarmaNoH' iti clezciNi upadhAvRddhau aTi 'pAci ta ityasmAt 'tiDazca' iti tarapi tadantAt 'kimettiGavyayaghAdAm' ityAmpratya pe apAcitarAmiti sthite 'ciNo luk' iti prathamasya tazabdasya luki kRte punastarappra yayatazabdasya luG iha dhAtvakArasyAca iti lope cizabdAtprAgaTi pUrvasya yaN / na cAstAmAsan ityAdivadalopasyAsiddhatvAdATa syAditi vAcyam , vyAzrayatvAt / ei nimitto hi lopo lunimittazcAt / AsannityAdau tu na tatheti vaiSamyam / tirAyayatIti / upasargasamAnAkAratvAbhAvAdiha tirasaH pRthakkaraNaM nAsti, tena 'prakRtyaivAca' ityapravRtteSTilopantadAha azceriti / ciNo luGgyAyeneti / yathA'pAcitarAmityatra ciNaH parasya tazabdasya luki punastarapratyayasya luG na bhavati, prathamaluko'siddhatvena vyavadhAnAt tathetyarthaH / punaSTilopo neti / tiryAdezasyekArasya lopo netyarthaH / Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 57 ] bAlamanoramA-tatvabodhinIsahitA / [ 536 bhASayA vA / caDyaglo pisvAdupadhAhastro na / zratitirAyat / sabhrayaJcamAcaSTe sadhAyayati / asasadhrAyat / viSvadyaJcam zraviviSvadvAyat / devadryaJcam AdidevadrAyat / zradadryaJcam zrAdadadrAyat / zramumuyaJcam zramumuzrAyayati / caG, prAmumu na bhavati, sthAnibhedena luko bhedamAzritya prathamalukaH zrasiddhatvena vyavadhAnAditi sthitiH / evamihApItyarthaH / zrata iti / prathamaTilopasyAsiddhatvAdityarthaH / aGgavRtta paribhASayA veti / punaSTilopo netyanuSajyate / na ca tirerikAra syAGgavRttaparibhASayA Teriti lopAbhAve tirAyayatIti vRddhirapi tasya na syAditi vAcyam, aGgavRttaparibhASAyA anityatvena pRddhiviSaye tadapravRtteH / aglopitvAditi / tiras ac i iti sthite, 'Te:' ityaco dhAtorlope sati tiri ityasya aglopitvam, aco dhAtorlope akArasyApi lopasattvAdityabhimAnaH / sadhAyayatIti / sahasya sadhiH / tirAyayatItivadrUpam / sahetyasya upasargatvAbhAvAnna pRthakkaraNam, tadAha asasadhdhAyaditi / viSvadyaJcamiti / viSvak ca i iti sthite 'viSvagdevayozva -' iti viSvakzabdaTeradryAdeze 'Te:' ityaco dhAtorlope viSvadri i iti sthite vRddhau zrAyAdeze viSvadrAyi iti NyantAllaTi viSvadrAyayatIti rUpam / devavyaJcamiti / devazabdasya TeradryAdeze devadAyayatIti siddhavatkRtya luGayAha zradidevadrAyaditi / pratitirAyaditivadrUpam / dadadrAyaditi / sarvanAmatvAdadaszabdasya TeradryAdezaH / vyadAyatve satyeva uttvamattve iti patte idam adaszabdAdvibhakteH lukA lutatvena vibhakliparakatvAbhAvena tyadAdyatvA pravRtteH / tyadAdyatvAviSayatve'pi uttvamace sta iti matamAzrityAha amumuyaJcamiti / zradas ac i iti sthite TeradryAdeze ac ityasya Tarlope adadri i iti sthite 'adaso'dreH pRthaGmutvam' iti mate dakArAkArayordakAra rephayozca matvottvayoH kRtayoH amumu i i iti sthite prayamasya ikArasya Nici vRddhau zrAyAdeze aglopitvAditi / anaglopino'pyaglopitva svIkArAditi bhAvaH / devadyazJcamiti / nanu 'AkhyAnAtkRtastadAcaSTe -' iti kArakasya pRthakkaraNAddevAnaJcayatIti prasajyeta, balibandhanamAcaSTe baliM bandhayatItivat / iSyate tu devadrAyayatItyeva rUpam / kiM ca kArakasya pRthakkaraNe'didevadrAyadityAdyapi na sidhyet / na ca purANaprasiddhAkhyAna eva kArakasya pRthakkaraNAdikamiti vAcyam, rAjAnamAgamayatItyatrAvyApteriti cet / atrAhuH--yatrAkhyAne kRcchrayate tatraivedaM pravartate, kRllugiti saMniyogaziSTavidhAnAt / kiM ca / AkhyAnaprahaNasAmarthyAnmahAjanapravAdaviSayIbhUtArthaviSayakameva tat / bhASyAdau tAdRzAnAmevodAhRtatvAt / yadi tu devAJcanamAcaSTe ityAdau mahAjanaprasiddhirasti tadA devAnaJcayatIti bhavatyeveti amumuprAyaditi / 'pUrva Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 ] siddhAntakaumudI | [ nAmadhAtu Ayat / zradamucam zramubhAyayati / zrAdadamuprAyat / bhuvaM bhAvayati / zabIbhavat / bhruvam abubhravat / zriyam azizrayat / gAm ajUgavat / rAyam zarIrayat / nAvam annavat / svazvaM svAzazvat / svaH zravyayAnAM bhamAtre TilopaH svayati / asasvat, asisvat / bahUn bhAvayati, bahayatItyanye / 1 zramumu zrayi iti NyantAllaDAdiriti bhAvaH / mutvasyAsiddhatvA yaN / zradamutrAyayatIti / 'kecidantyasadezasya' iti mate idam / bhuvamiti / bhuvamAcaSTe ityarthe bhUzabdAd Nic vRddhayAvAdezau bhAvi ityasmAllaDAdIti bhAvaH / zrabIbhavaditi / 'o: puyarija -' iti ittvam / abhravaditi / zravarNaparapavargAdiparatvAbhAvAd 'zroH puyarija -' iti na / svazvamiti / su zobhanaH zrazva : ti vigrahaH / svAzazvaditi / upasargasamAnAkArasya pRthakkaraNAdazvazabdasya prajAderdvitIyasya iti dvitvamADAgamazca / svariti / svar ityasmANNici 'avyayAnAM bhamAtre -' iti TilopaH, iSThavattvena bhatvAt / 'prakRtyaikAc' iti prakRtibhAvastu yena nAgaptinyAyena Terityasyaiva trAsiddhIyamadvirvacane' ityasiddhatvaniSedhAnmuzabdasya dvitvam / zrabIbhavaditi / 'zroH puyagjji-' ityabhyAsovarNasyetvam / 'dIrgho laghoH' iti dIrghaH / nanu paratvAtprathamaM dIrghe kRte pazcAditvaM syAt / na caivaM 'dIrgho laghoH' ityasya vaiyarthyamiti vAcyam, ajUhavadityAdau tasya sAvakAzatvAditi cet / atrAhuH - 'vipratiSedhe param -' ityatra parazabdasyeSTavAcitvAllakSyAnurodhena dIrghAtprAgivameva bhavati / lakSyabhedAtpunarikArasya dIrgho vA bhavatIti zrabubhravaditi / 'ihAbhyAsAtparo yaH pavargaH tvavarNaparo 7, yastvavarNaparo yag nAsAvabhyAsAtpara ityabhyAsokArasyetvaM na / gAM gAvayati / svazvamiti / zobhano'zvaH svazvaH / zobhano'zvo yasyeti bahuvrIhirvA / svAzazvaditi / upasargasamAnAkArasya pRthakkaraNAd 'ajAH -' iti dvitIyasya dvitvamADAgamazca / svayatIti / 'prakRtyaikAca' iti prakRtibhAvastu yena nAprAptimyAyATTerityasyaiva bAdhako na tu 'zravyayAnAM bhamAtre TilopaH' ityabhyeti bhAvaH / asasvaditi / 'zroH puyarija' iti jJApakena dvitve kArye'jAdezasva sthAnivattvAbhiSedhAdvA svarazabdasya dvitvamiti matenedam / anaglopinyaglopitvAbhT pagame'pyajjhalAdeze'jAdezatvavyavahAro nAstIti mate tu Nicsahitasyaiva dvitvaM tadaha sisvaditi / bhAvayatIti / 'bahorlopo bhU ca bahoH ' 'iSThasya yiT ca' i te bhUbhAvaH / na caivaM yiDAgamo'pi rastviti vAcyam, NAvityupameye saptamIniM IzAdiSThavadityatra saptamyantAdvatirityabhyupagamAt / evaM ceSTani pare pUrvasya yatkAryaM tadevAtidizyate, na tviSThano'pi kAryamiti sthitam / bahayatItyanya iti / yiDabha ve tatsanniyogaziSTasya sa 1 1 Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 57 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [541 pragviNaM sUjayati, saMjJApUrvakatvAsa vRddhiH| zrImatI zrImantaM vA zrAyayati / pazizrayat / payasvinI payasayati, iha Tilopo na, tadapavAdasya lakaH bAdhakaH / asasvaditi / dvitve kArye NAvajAdezasya niSedhAd TilopaM bAdhitvA svarzabdasya dvitvam , arityasya lope akArasyApi lopasattvena ajAdezatvAditi bhAvaH / asisvaditi / arlopasya ajAdezatvaM neti mate dvitve kArya Nau Tilopasya niSedhAbhAvAt Tilope kRte NicA saha svizabdasya dvitvamiti bhAvaH / bahUniti / bahuzabdAriNaci NAviSvadityatidezAd 'bahorlopo bhU ca bahoH' iti bahorbhUbhAvaH / 'iSThasya yiTa ca' iti yiDAgamastu na, NAviSThavaditi saptamyA iSThani pare dRSTasyaiva kAryasyAtidezAditi bhAvaH / bahayatIti / yiDabhAve tatsaMniyogaziSTasya bhUbhAvasyApyabhAvAditi bhAvaH / srajayatIti / iSThavatvAd 'vinmato:-' iti luk / na cAjAdI guNavacanAdeveti iSThanpratyayaH sragvinzabdAd durlabha iti iSThavattvamatra kathamiti zaGkatham , 'vinmato:-' iti lugvidhAnena sragvinzabdAdiSThavattvasiddheriti bhaavH| upadhAvRddhimAzaGkathAha saMjJApUrvakatvAnna vRddhiriti / NAviSThavadityane. nAtidezena vino lukaH sattvAdAvRttaparibhASayA na vRddhiriti kaiyaTaH / shriimtiimiti| zrImatIzabdAriNaci NAviSThavadityatidezena 'bhasyATe-' iti puMvattve 'vinmato:-' iti mato ki rephAdikArasya vRddhathAyAdezayoH zrAyi ityasmAd laDAdIti bhAvaH / azizrayaditi / NAvaca Adezo neti vRddhayAyAdezayoH prAgeva zrIzabdasya dvitve bhUbhAvasyApyabhAva iti bhAvaH / nanvevamanyamatatvena kimarthamidamupanyastamiti cet / atrAhuH-prAdhAnyAdiSThavaditi kAryAtidezo na tvayaM zAstrAtidezaH / tathA ceSThani dRSTaM bhUbhAvaM sa evAtidezo vidhatta iti nAtra sanniyogaziSTaparibhASAyAH prvRttiH| itthaM ca bhAvayatItyeva rUpaM samyagiti sajayatIti / iSThavadbhAvena 'vinmato:-' iti luk / nanu 'ajAdI guNavacanAdeva' ityuktvAd iSThanpratyayaH sragvinzabdAd durlabha iti iSThavadbhAvo'trAyukta iti vAcyam / asmAdeva lugvacanAjjJApakAdvimantAnmatuvantAca ajAdI bhavata ityabhyupagamAt / zrImatImiti / matupo luk / zrAyayati / azizrayaditi / dvitve NinimittaguNe satyAdezaH / etena 'sa saMcariSNurbhuvanAntareSu yadRcchayAzizrayadAzrayaH zriyAm' iti mAghazloke azizrayaditi pracuraH pATho vyAkhyAtaH, yo dizaM zrImatImakarodityarthAditi manoramAyAM sthitam / atra kecitsApekSANAM vRttyabhAvAnmanoramokaM yattadayuktam / na hi kazcid yaM ghaTaM karoti tamAnaye. tyarthe yaM ghaTayati tamAnayeti prayuGkte / ata eva 'tatkaroti-' ityanenaiva siddhe muNDAdiprahaNaM sApekSebhyo'pi gijarthamiti pUrvoktaM sNgcchte| yadanyatrApi sApekSebhyo Nica Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542] siddhaantkaumudii| [nAmadhAtupravRttasvAt / sthUlaM sthavapati / dUraM davayati / kathaM tarhi 'dUrayatyavanate vivasvati' iti, dUramatati zrayate vA dUrAt , dUrAtaM kurvatItyarthaH / yuvAnaM yavayati kanayati / uttarakhaNDe vRddhayAyAdezayoH kRtayorupadhAhrasva iti mAdhavaH / stupo luki akArasyApi lopasattvena aglopitvAnnopadhAhrasva ityanye / payasvinImite / Nici iSThavattvAdvinmatoriti matupo lugiti bhAvaH / payasayatItyatra iSTavattvAt TilopamAzaGkayAha iha Tilopo neti / kuta ityata Aha tadapavAdasyati / na ca TilopaM bAdhitvA matupo luki kRte payasaSTerlopaH kuto na syAditi vAcyam , sa:yapi saMbhave bAdhanamiti nyAyena payasaSTilopasyApi matupo lukA bAdhAt / sthavayatIti / sthUlazabdAda Nici iSTavattvAt sthUladUreti sthUlazabdasya yaNAderlope UkAra ya guNe avAdeze sthavi ityasmAllaDAdIti bhAvaH / guNe okArasya 'aco Niti' iti vRdvastu na zaGkayA, aGgakArye kRte punaraGgakAryasyApravRtteH / davayatIti / pUrvavadyaNAdilopo guNazca / kathaM tIti / sthUladUra-' iti yaNAdilopasya TilopApavAdatvAditi bhaavH| drmttiiti| 'ata sAtatyagamane' iti dhAtoH 'anyebhyo'pi dRzyate' iti vivapi dUrAditi rUpam / aya gatAvityasmAt kvipi 'lopo vyoH-' iti yalope 'hrasvAtya piti-' iti tuki syAttarhi tanna saMgaccheta / na cAtra sApekSatvaM neti vivaditavyama, yAM dizaM zrImatImakaroditi svayameva vyAkhyAtatvat / nApi savizeSaNAnAM vRttyabhAve'pi vizeSyayoge syAdeva vRttiriti nAtrAnupapattiriti zrImatImityartha prati dizo vizeSyatvAditi vAcyam , vizeSye hi bahirbhUte vizeSaNAnAM vRtti nIki gate / na hi kazcit zrImato rAjJa idamityarthe rAjJaH zrematamiti vRttimabhyupaiti / kiM ca mAghazloke azi. zriyadityeva pATho bahuSu pustakeSu dRzyate, na tvazizrayadityalaM suddhe granthasamarthanAbhi. nivezenetyAhuH / payasayatIti / iha vinmato ki aglopAtlanvaditvAdikaM ca na / anaglope'pi sanvadbhAvAbhAvAt / 'Nau caG-' iti sUtre atyararAjaditi bhASyamiha pramANam / luGi apapayasat / evaM sragviNamAkhyat asatra nadityatrApi sanvaditvaM na / gomantaM gavayati / luGi ajugavat / ihAglopAd dIrgha laghoH' iti dI? na / gAM saja paya iti vigrahe tu ajUgavat / asisrajat / payayati / apapayat / Terlopasya bahiraGgatvena asiddhatvAdiha vRddhirna / aglopitvAt sanvadbhAvadIrtho na / tadapavAdasyeti / yena nAprAptinyAyena TilopApavAdo luka / sthavayatIti / 'sthUladUra-' iti yaNAdilopo guNazca / na ca guNasya 'aco'Niti' iti vRddhiH syAditi vAcyam , aGgakArye kRte punaraGgakAryasyApravRtteH / 'prAtipadikAddhA. tvarthe-' iti bahulagrahaNAdvA / luGi atusthavat / davayati / yavayatItyAdi / Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 57 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [543 'yuvAlpayo- (sU 2016) iti vA kan / antikaM nedayati / bADhaM sAdhayati / prazasyaM prazasyayati, iha zrajyau na, upasargasya pRthakkRteH / vRddhaM jyApayati / priyaM prApayati / sthiraM sthApayati / sphiraM sphApayati / uhaM varayati, vArayati / bahulaM baMhayati / guruM garayati / vRddhaM varSayati / tRpaM payati / dIrgha drAdhayati / dUrAdityeva rUpam / tasmAraNau Tilope dUri iti NyantAt zatRpratyaye zapi ikArasya guNe ayAdeze dUrayacchabdasya dUrayatIti saptamyantamiti bhAvaH, tadAha durAtaM kurvatItyartha iti / kurvatIti saptamyantam / yavayatIti / yuknzabdAd Nau sthUladUreti vano yaNAdelopaH / pUrvasya ukArasya guNe avAdezaH / yavi itysmaalddaadi| kanayatIti / yuvanzabdasya kanAdezapakSe rUpam , tadAha yuvAlpayoriti / nedayatIti / antikazabdasya Nau nadAdezaH / 'antikabADhayornedasAdhau' ityukteH / sAdhaya. tIti / bADhazabdasya Nau sAdhAdezaH / iheti / prazasyayatItyatra 'prazasyasya zraH' 'jya ca' iti zrajyau netyarthaH / kuta ityata Aha upsrgsyeti| tatpRthakaraNe sati viziSTasya sthAnino'bhAvAnnAdezAviti bhAvaH / vRddhaM jyaapytiiti| vRddhasya ceti vRddhazabdasya jyAdeze vRddhau pugiti bhAvaH 'bhiyasthira-' iti sUtrakrameNodAharatipriyaMprApayatIti / priyazabdasya prAdeze vRddhiH puk / sthApayatIti / sthirazabdasya sthAdeze vRddhipukau / varayati, vArayatIti / uruzabdasya var / saMjJApUrvakavidheranityatvAdupadhAvRddhivikalpa iti mAdhavaH / bahayatIti / bahulasya bahAdezaH / garayatIti / guroH gar / vRddhaM varSayatIti / vRddhasya varSAdezo 'vRddhasya ca' iti jyAdezena vikalpyate / trapayatIti / tRprasya trap AdezaH / adupadhaH, saMjJApUrvakatvAnna vRddhiH / garayatItyAdivat / trApayatIti kvcitpaatthH| drAghayatIti / dIrghasya draaghaadeshH| ihApi puurvvdhybhaavH| luGi adUdavat / ayUyavat / acIkanat / nedayatIti / 'antikabADhayornedasAdhau' TilopaH / luGi aninedat / asasAdhat / prazasyam prAzazasyat / pRthakkRteriti / tena viziSTasya sthAnino'bhAvAd nAdezAvimau bhavata ityarthaH / jyApayatIti / 'vRddhasya ca' iti jyaadeshH| sa ca 'priyasthira-' iti varSAdezena saha vikalpyata ityAha varSayatIti / luThi ajijyapat / avavarSat / priyam apiprapat / sthiram atisthapat / sasyAdezAvayavatvAtSatvaM na / sphiram apisphapat / urumiti / varAdeze kRte saMjJApUrvakavidheranityatvAdvAhulakAdvA mAdhavena vikalpena upadhAvRddhirudAhRteti khayamapi tathaivAha varayati / vArayatIti / avIvarat / baMhayatIti / aglopitvAd ababaMhat / garayatIti / ajIgarat / trApayatIti / atitrapat / drAghayatIti / ada Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 ] siddhaantkaumudii| [ kaNDvAdivRndArakaM vRndayati / iti tiGante nAmadhAtuprakaraNam / atha tiGante kaNDvAdiprakaraNam // 58 // 2678 kaNDvAdibhyo yak / (3-1-27) ebhyo dhAtubhyo nityaM yasyAtsvArthe / dhAtumyaH kim-prAtipadikamyo mA bhUt / dvidhA hi vRndayatIti / vRndArakasya vRndAdezaH / iti zrIvAsudevadIkSitaviduSA viracitAyo siddhAntakaumudIvyAkhyAyAM bAlamanoramAkhyAyAM nAmadhAtuprakriyA smaaptaa| atha kaNDvAdiprakriyA nirUpyante / kaNDvAdibhyo yak / dhAtubhya iti / 'dhAtorekAcaH-' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / nityAmiti / vAgrahaNaM tu nivRttamiti bhAvaH / anyathA kaNDavatItyAdyapi syAditi bhAvaH / dvidhA hIti / dvApat / vRndayatIti / zravavRndat / iti tattvabodhinyAM nAmadhAtuprakriyAprakaraNam / kaNDAdibhyo yak / 'dhAtorekAca-' ityasmAddhAtoriti vartate / veti nivRttam / anyathA kaNDayatIti syAttadAha dhAtonityamiti / kecittu 'nityaM kauTilye gatau' ityato nityamityanuvartata ityaahuH| taccintyam / tatra hi nityagrahaNamevakArArthe vartate, takakauNDinyanyAyasyAnityatA jJApayitumiti prAgvyAkhyAtatvAt / kiM ca nityaM kauTilye gatau' ityatrApi vetyanuvartate / anyathA gatyarthebhyo nityaM yaG syAditi / svArtha iti / kaNDAdibhyo yak syAt kRvarthe iti prAcoktamayuktamiti bhAvaH / dvidhA hIti / yakaH kitvena dhAtava iti jJAyate / karAhUJ iti dI - pAThena prAtipadikAnyapIti / yadi tu dhAtava eva syustarhi hrasvAnte paThite'pi yaki pare 'akRtsArva-' iti dIgheNa kaNDUyatItyAdisiddheH kiM tena dIrghapAThena / dvaividhye tu dhAtubhyo yaki guNaniSedhena kitvaM sArthakam / karADUrityAdiyagrahitarUpasidhyA dIrgha. pATho'pi sArthakaH / ataevoktaM bhASye-'dhAtuprakaraNAddhAtuH kasya cAsaanAdapi / Aha cAyamimaM dIrgha manye dhAturvibhASitaH' iti / etena karAeM karoti kaNDUyati iti prAcoktavigraho'pi parAstaH / kaNDAdayaH prAtipadikAnyevetyanabhyupagamAt / na ca dvaividhyAbhyupagame'pi prAtipadikAdeva yak syAditi vAcyam, tathAhi sati dhAtoleDAdau karaDavatItyAdyaniSTaprasajhAt / sukhaduHkhAdiprAtipadikebhyo yaki allopAsaMbhavena sukhyatItyAdyasiddhiprasaGgAcca / yattu kaizcit 'zabdavairakalaha-' iti sUtrAtkaraNe ityanuvartanAt kRmarthe yagiti prAcokavyAkhyAyAM na kiMcidbAdhakamityuktam , taccintyam / anu Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 58 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 545 kaNDvAdayo dhAtavaH prAtipadikAni ca / kaNDUJ gAtravigharSaNe, kaNDUyati, kaNDUyate / mantu aparAdhe / roSa ityeke / mantUyati / candrastu jitamAha, mantUyate / valgu pUjAmAdhuryayoH, valgUyati / asu upatApe, asu asUJ ityeke, asyti| zrasUyati, asUyate / leT loT dhaurye pUrvabhAve svame ca, dIptAvi tyeke, levyati / leTitA / lovyati / loTitA / lelA dIptau / iras, iraj, iraz IrSyAyAm, irasyati / irajyati / 'hali ca' ( sU 354 ) iti dIrghaH / Iti, Iryate / uSas prabhAtIbhAve / veda dhauleM, svame ca / medhA AzugrahaNe, medhAyati / kuSubha kSepe, kuSubhyati / magadha pariveSTane, nIcadAsye ityanye / tantas pampas duHkhe / sukha duHkha tatkriyAyAm, sukhyati / duHkhyati / sukhaM duHkhaM cAnubhavatItyarthaH / sapara pUjAyAm / arara ArAkarmaNi / bhiSaj cikisvAyAm / bhiSNaj upasevAyAm / iSudha zaradhAraNe / caraNa varaNa gatau / curaNa caurye / turaNa svarAyAm / bhuraNa dhAraNapoSaNayoH / gadgada vAkskhalane / elA kelA khelA vilAse / ilesyanye / lekhA skhalane ca / adanto'yamityanye / lekhyati / liTa alpakutsanayoH, likhyati / lATa jIvane / hRNID roSaNe lajjAyAM ca / mahIG pUjAyAm, mahIyate, pUjAM labhata ityarthaH / rekhA zlAghAsAdanayoH / dravasa paritApaparicaraNayoH / tiras antardhau / agada nIrogave / uras balArtha:, urasyati, balavAnbhavatItyarthaH / taraNa gatau / payas prasRtau / sambhUyas prabhUtabhAve / ambara saMvara saMbharaNe / zrAkRtigaNo'yam / iti tiGante kayavAdiprakaraNam / etacca bhASye spaSTam / tena kaNDUrityAdya vigRhItarUpasiddhiH / leTiteti / 'yasya halaH ' iti yalopaH / medhA AzugrahaNa iti / AzugrahaNaM tvarayA bodhaH / suprahaNe iti pAThAntaram / sukhyatIti / yaki to lopaH / prAtipadikebhyo yaki tu ArdhadhAtukatvAbhAvAdallopo na syAditi bodhyam / caurAdikayostu sukhayati duHkhayatItyuktam / 1 1 vRttau mAnAbhAvAt / anyathA NijanteSviva prakRtipratyayAbhyAM vyApAradvayApatteriti dik / pUrvabhAve iti / pUrvatvamityarthaH / leTiteti / 'yasya halaH' iti yalopaH / sukhyatIti / curAdau tu sukha duHkha tatkriyAyAM sukhayatItyAyudAhRtam / sapara / yagantAd 'apratyayAt ' 'gurozca halaH' ityanena vA apratyaye TApU, paryA arara / ArA pratodaH, tatkaraNakaM karma zrAkarma / zradanto'yamiti / lekhyati / zrAdantapakSe tu lekhAyati / mahIG / 'pretya kharge mahIyate' iti rAmAyaNam / prasRtAviti / prasRtiH parimANavizeSaH / prabhUtabhAve iti / bAhulya Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 ] siddhaantkaumudii| [pratyayamAlA atha tiGante pratyayamAlAprakaraNam // 5 // ___ kaNDUyateH san / 'sanyakoH' (sU 2365) iti prathamasyaikAco dvisve prAle 'kaNDvAdestRtIyasyeti vAcyam' (vA 3404) / kaNDUyiyiSati / kyajantAssan / 'yatheSTaM nAmadhAtuH (vA 3406) / prAdhAnAM trayANAmanyatamasya dvitvamityarthaH / prajAdessvAyetarasya / puputrIyiSati, putinIyiSati, putrIyiyiSati azizvIyiSati, pravIyiyiSati / nadarANAM saMyuktAnAmacaH parasyaiva dvisvaniSedhaH / arara pArAkarmaNIti / zrArA pratodaH, tatkaraNakaM karma pArAkarma / bhiSaj cikitsAyAm / jAnto'yam / bhiSajyati / lekhA skhalane ceti / lekhAyati / lekhyatIti / adantAyaki ato lopH| prAkRtigaNo'yamiti / kaNDvA. dirityarthaH / tena duvas saMdIpane ityAdisaMgrahaH / 'samidhAni duvsyte|| iti zrIvAsudevadIkSitaviduSA viracitAyAM siddhAntakaumudIvyAkhyAyAM . bAlamanoramAkhyAyAM karADvAdayaH smaaptaaH| atha pratyayamAlAM vakSyannAha kaNDUyateH sanniti / 'dhAtoH karmaNaH-' ityaneneti bhaavH| prathamasyaikAca iti / 'ajAdedvitIyasya' iti dvitIyakAco dvitve prApte ityapi jJeyam / kaNDvAdestRtIyasyeti / ekAco dvitvamiti zeSaH / kaNDvAdarityanantaraM yagantasyeti zeSaH, kevalakaNDvAdiSu tRtIyekAco'bhAvAt / kaNDUyiyiSatIti / kaNDUyeti yagantAt sani iTi ato lopaH / is iti tRtIyasyaikAco dvitvam / asu upatApe, kaNDvAdiH / asUyiyiSati / ajAdestRtIyasya ekAco dvitvam / kyajantAtsanniti / udAhriyata iti shessH| yatheSTaM nAmadhAtuSu / ityapi vArtikam / nAma prAtipadikaM taddhaTitadhAtuSvityarthaH / ajA. destvAcetarasyeti / ajAderityanuvRttyA zrAdibhUtAdacaH pareSAmekAcA yatheSTamityarthalAbhAditi bhAvaH / nadarANAmiti / teSAM madhye AdibhUtAdacaH parasyaiityarthaH / 'prabhUtaM pracuraM prAjyamadada~ bahulaM bahu' itymrH| saMbhUyasyati / asaMbhRyasIt / neha saMzabdasya pRthakkRtiyaH, yatra prAtipadikAddhAtusaMjJAprayojakapratyayasya vidhAnaM tatraiva pRthakkRtirityAhuH / prAkRtigaNa iti / tena duvas sandIpana ityAdi siddham / prayujyate ca 'samidhAmi duvasyate' ityAdi / iti tattvabodhinyAM karaDAdiprakriyA prakaraNam / prathamasyeti / ajAdestu dvitIyasya dvitve prApte ityapi jJeyam / prAcA tu 'yatheSTaM nAmadhAtuSu' iti prApte 'kaNDAdestRtIyasya' ityuktamityavatAritam , tadayuktam , nAmadhAtutvasya nirAkRtatvAt / ata eva mUle nAmadhAtUn samApya kaNDDAdayaH pRthage Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 56 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [547 indrIyateH san , dIzabdayizabdayoranyatarasya dvitvam, indidrIyiSati, indrI. yiyiSati / cicandrIyiSati, candidrIyiSati, candrIyiSati / priyamAkhyAtumAcacANaM prerayituM vecchati piprApayiSati, prApipayiSati , prApayiyiSati / uruM vivArayiSati, vArirayiSati, vArayiyiSati / bADhaM sisAdhayiSatItyAdirUpatrayam / SavaM tu nAsti / 'yngsnnnyntaassn| bobhUyiSayiSati / yaNisamantAvetyarthaH / indrIyateH sanniti / indrazabdAt kyajantAtsAnnityarthaH / drIzabdayizabdayoriti / nakArasya AdibhUtAdacaH paratvAnna dvitvam / dakArasya tu zrAdibhUtAdacaH paratvAbhAvAnna dvitvaniSedha iti bhAvaH / cicandrIyiSatIti / candrIyateH sani prathamara kAco dvitvam / candidrIyiSatIti / dvitIyasyaikAco dvitvam / 'na ndrA:-' iAte nakArasya na dvitvamiti mAdhavaH / zrAdibhUtAdacaH pareSAM nadarANAM na dvitvamityeva bhASyasaMmatam / atra nakArasyApi dvitvamityeva yuktam / candrIyiyiSatIti / tRtIyasyaikAco dvitvam / priyamiti / priyamAkhyAtumicchatItyarthe 'tatkaroti tadAcaSTe' iti rAyantAtsani iTi NAviSThavattvAtpriyazabdasya 'priyasthira-' iti prAdeze vRddhau puki Nico guNAyAdezayoH Satve prApayiSetyeva sabantam / priyamAcakSArAM preravitumicchatItyarthe tu prApi iti NyantAduktA tumarANau tadantAt sani iTi dvitIyaM NicamAzritya prathamaNico lope dvitIyaNico guNAyAdezayoH prApayiSetyeva sannantam / tatra yatheSTaM nAmadhAtuvityAdyAnAM trayANAmekAcAmekaikasya dvitve piprApayiSatItyAdirUpatrayamityarthaH / urumiti / urumAkhyAtumAcakSANaM prerayituM vecchatItyarthe uruzabdAdAcaSTe ityaya Nici 'priyAsthira-' iti varAdeze upadhAvRddhau vAri iti gayantAtsani iTi Nico guNAyAdezayoH Satve vArayiSeti sannantam / mAdhavamate vRddhayaGgIkArAd vAri ityasmAd hetumarANyantAt sani iTi prathamaNerlope Satve vArayiSetyeva rUpam / tatra yatheSTaM nAmadhAtuSvityekaikasya ekAco dvitve vivArayiSatItyAdirUpatrayamityarthaH / bADhaM sisAdhayiSatIti / bADhamAkhyAtumAcakSANaM prerayituM vecchatItyarthe NijAdi pUrvavat / antikabADhayoriti saadhaadeshH| tatra sakArasyAdezatvAbhAvAnna Satvam , tadAha SatvaM tu nAstIti / bobhUyiSavoktAH / drIzabdayizabdayoriti / nakArasya tvacaH paratvAd dvitvaM neti bhAvaH / piprApayiSatIti / NAviSThavadbhAvena priyazabdasya 'priyasthira-' ityAdinA prAdezastato dvitvAdi / sisAdhayiSatIti / iSThavadbhAvAdiha 'antikabADhayoH-' iti sAdhAdezaH / SatvaM tu nAstIti / AdezAvayavatvAditi bhAvaH / bobhUyiSayiSatIti / iha yanimittadvitve kRte'pi sannimittadvitvavAraNAya Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 ] riNac / bobhUyayiSayatItyAdi / siddhAntakaumudI / [ Atmanepada iti tiGante pratyayamAlAprakaraNam / atha tiGante zrAtmanepadaprakaraNam // 60 // 'anudAttaGita zrAtmanepadam ' ( sU 2157 ) / prAste / zete / 2679 bhAvakarmaNoH / (1-3-13 ) babhUve / anubabhUve / 2680 kartari karmavyatihAre / ( 1 - 3-14 ) kiyAvinimaye dyotye kartayatmanepadaM syAt / yiSatItyatra prakriyAM darzayati yaGiti / bhUdhAtoriti zeSaH / dvitve bobhUyeti sthitam / sanniti / iTi to lope Satve bobhUyiSeti sthitam / rAyantAt sanniti / bobhUyiSetyasmAd hetumaNici zrato lope bobhUyiSi iti sthitam / tasmAt sani iTi Nico guNAyAdezayoH Satve bobhUyiSayiSeti sthitam / tato laTastipi zapi pararUpe bobhUyiSayiSatIti rUpam / anabhyAsasyetyukterna punardvitvam / atha bobhUyayiSayatItyatra prakriyAM darzayati yaGiti / mUdhAtoriti zeSaH / dvitve bobhUyeti sthitam / gijiti / bobhUyetyasmAddhetumaraNau to lope bobhUyi iti sthitam / sannantAriNajiti / bobhUyi ityasmAtsani dRTi Nico guNAyAdezayoH Satve bobhUyayiSeti sthitam / tasmAddhetumariNaci zrato lope bobhUyayiSi ityasmAllaTastipi zapi guNAyAdezayoH bobhUyayiSayatIti rUpaM siddham / iti zrIvAsudevadIkSita viduSA viracitAyAM siddhAntakaumudI vyAkhyAyAM bAlamanoramAkhyAyAM pratyayamAlA samAptA / atha zrAtmanepadaprakriyA nirUpyate / zrAtmanepadaparasmaipadavyavasthApakAni sUtrANi prathamasya tRtIyapAde paThitAni / tAni krameNa vyAkhya syan vyAkhyAtamapi sUtraM punaH smArayati anudAtaGita iti / zrAtmanepadamityetat 'zeSAtkartari parasmaipadam' ityataH prAganuvartate / bhAvakarmaNoH / bhAvo bhAvanA kiyeti paryAyAH / karmazabdaH karmakArake vartate / bhAve karmaNi ca yo lakArastasyAtmanepadamityarthaH / bhAve udAharati babhUve iti / vRttA bhavanakiyetyarthaH / karmaNyudAharati anubabhUve iti / Ananda iti zeSaH / zranandakarmikA vRttA anubhavakriyetyarthaH / kartari karma / karmavyatihArazabdaM vivRNvannAha kriyAvinimaye dyotye iti / evaM ca karmazabdaH 'liTi dhAto:-' iti sUtre anabhyAsasyetyetadavazyaM kartavyam / eva ca 'lakSye lakSaNaM sakRdeva pravartate iti zranabhyAsagrahaNaM tatra mAstviti bhASyasthaM pratyAkhyAnaM prauDhi - vAdamAtramiti bhAvaH / iti tattvabodhinyAM pratyayamAlAprakaraNam 1 bhAvakarmaNoH / bhAve karmaNi ca yo lakArastasyAtmanepadamityarthaH / Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 60 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [546 vyatilunIte, bhanyasya yogyaM lavanamanyaH karotItyarthaH / 'bhasorahopaH' (sU 2466) / vyatiste byatiSAte byatiSate / 'tAsassyoH -' (sU 2161) iti salopaH / vyatise / 'ghi ca' (sU 2246 ) vyatidhve / 'eti' (sU 2250) vyatihe / vyatyasai / vyatyAsta / vyatiSIta / vyatirAte byatirAte vytiraate| vyatibhAte nyatibhAte byatibhAte / vyatibabhe / 2681 na gtihiNsaarthebhyH| (1-3-15) vyatigacchanti / vyatinanti / 'pratiSedhe hasAdInAmupasaMkhyAnam' (vA 818) / hasAdayo hasaprakArAH shmbkriyaaH| vyatihasanti / vyatikriyAparaH, vyatihArazabdo vinimayapara ityuktaM bhavati / anyasyeti / zUdrAdi. yogyaM sasyAdilavanaM brAhmaNaH karotItyarthaH / parasparakaraNamapi karmavyatihAra iti kaiyaTaH / saMpraharante rAjAnaH / kartRprahaNaM bhAvakarmaNorityatyAnuvRttinivRttyartham / anyathA vyatilunIta ityatra na syAt / vastutastu pRthak sUtrArambhAdeva siddha kartRprahaNamuttarArthamiti bhASye spaSTam / vyati as te iti sthite Aha nasoriti / vyatiste iti / tapase ayogyaH zUdrastapasvI bhavatItyarthaH / iha 'upasargaprAdurvyAm-' iti na SaH, yacparakatvAbhAvAditi bhAvaH / vyatipAte iti / iha acparakatvAd 'upasargaprAdubhyAm-' iti ssH| vyati s se iti sthite prAha tAsastyoriti / 'upasargaprAduAm-' iti neha Satvam , astyavayavasya sakArasya luptatvAt / vytissaathe| vyati s dhve iti sthite Aha ghi ceti / salopa iti shessH| vyatis e iti sthite Aha ha etIti / sakArasya hakAra iti bhAvaH / vyatyasai iti / loDutamapuruSaikavacanam / vyatyAsteti / laGi rUpam / vyatiSIteti / liGi rUpam / vyatirAte iti / laTi prathamapuruSakadvibahuvacaneSu samAnameva rUpam / vyatibhAte iti / bhAdhAto rUpam / vyatibabhe iti / liTi rUpam / na gtihiNsaarthebhyH| karmavyatihAre AtmanepadaM netyarthaH / hasAdigaNasya adarzanAdAha hasaprakArA kartari karma / anyasyeti / zUdasya yogyaM sasyAdilavanaM brAhmaNaH karotItyarthaH / parasparakaraNamapi karmavyatihAraH / saMpraharante rAjAnaH / pRthaksUtrArambhAdeva siddha kartRprahaNamuttarArtham / vyatiste iti / yaparatvAbhAvAnna ssH| vyatisa iti / 'upasargaprAduAm-' iti neha Satvam / sakArasyAstyavayavatvAbhAvAt / 'AdezapratyayayoH' iti SatvaM tu 'sAtpadAyoH' iti nissiddhm| ekadezavikRtanyAyena pratyayamAtrasya padatvAt / na gatihiMsArthebhyaH / arthazabdaH prtyekmbhisNbdhyte| karmavyatihAre yadAtmanepadaM tasya nissedhH| arthagrahaNasAmarthyAd ye zabdAntaramanapekSya gatihiMsayorvartante ta eveha gRhynte| haratistUpasargavazAd hiMsAyAM pravartate iti Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 ] siddhaantkaumudii| [Atmanepadajalpanti / 'haraterapratiSedhaH' (vA 866), saMpraharante rAjAnaH / 2682 itaretarAnyo'nyopapadAcca / (1-3-16) 'parasparopapadAceti vakravyam' (vA 100) / itaretarasyAnyo'nyasya parasparasya vA vyatilunanti / 2683 nervizaH / (1-3-17) nivizate / 2684 parivyavebhyaH kriyH| (1-3-18) abhiprAyArthamidam / parikrINIte / vikrINIte / avakrINIte / 2685 viparAbhyAM jeH| (1-3-16) vijayate / parAjayate / 2686 AGo do'nAsyaviharaNe / (1-3-20) prAparvAdadAtermukhavikasanAdaiti / upasargamanapekSya ye gatihiMsayorvartante teSAmeva prahaNalAbhAya arthagrahaNam / hRdhAtustu upasargabalAdisAyAM vartate iti na tasya pratiSedha ityAha haraterapratiSedha iti / arthagrahaNalabhyamidaM vArtikam / itaretara / nAtmanepadamiti zeSaH / nervishH| nipUrvAdviza AtmanepadaM syAdityarthaH / neti nivRttam / yadyapi nyavizatetyatra na vizirneH paraH, aTA vyavadhAnAd aTo vikaraNAntAGgabhaktatvena niza. dhAtvavayavatvabhAvAt / tathApi 'aDvyavAye upasaMkhyAnam iti vArtikAdbhavatIti 'zadeH zitaH' ityatra bhASye spaSTam / parivyavebhyaH / pari vi ava ebhyaH parasmAt krIbdhAtorAtmanepadamityarthaH / vivAdAtmanepadasiddheH kimarthamidamityata Aha aktrNbhipraayaarthmiti| viparAbhyAM jeH| ve parA AbhyAM parasmAd jidhAtorAtmanepadamityarthaH / vijayate iti / utkRSTo bhavatItyarthaH / parA'haraterapratiSedhaH' iti vArtikamarthagrahaNalabhyamevetyAhuH / itaretarA / nanvitaretarAdizabdaireva karmavyatihArasya dyotitatvAttayotakamAtmanepadaM na prApnotIti kimartho nissedhH| atrAhuH-laukike vyavahAre lAghavAnAdarAdAtmanepadaM prasajyeteti nissedho'ymaarbhyte| ataeva vyatilunIta ityAdau karmavyatihAradyotanAya vyatItyupa. sargAvAtmanepadaM ca samuccitya prayujyata iti / nervishH| neH kim, pravizati / arthavagrahaNalakSaNapratipadoklaparibhASAbhyAM nerupasargasya grahaNam / teneha na-'madhUni vizanti bhrbhraaH'| 'ityuktvA maithilI bharturake nivizatI bhayAt' ityatra tu azAni vizatIti pAThayam / na ca padasaMskArapakSe tva) nivizatIti pAThe'pyadoSa iti vAcyam, tvaM karoti bhavAn karoSItyAdiprayogasyApi tvadukkarItyA sAdhutvApatteH, 'vA lipsAyAm' ityAdevaiyApattezca / syAdetat-'navAmbudazyAmatanuvikSata' ityatrAtmanepadaM na syAt , aTA vyavadhAnAt / na ca vAGgamavyavadhAyakamiti vAcyam, aGgabhavasyATo vikaraNaviziSTasyAvayavatve'pi dhAtoranavayavatvAditi cet / atrAhuHlAvasthAyAmaDAgama iti bhASyamate na kazciddoSaH / matAntare tu upasarganiyame 'aD Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 60] baalmnormaattttvbodhiniishitaa| [551 nyatrArthe vartamAnAdAramanepadaM syAt / vidyAmAdatte / manAsya iti kim-mukhaM jyAdadAti / prAsthagrahaNamavivaritam, vipAdikAM jyAdadati / pAdasphoTo vipAdikA / nadI kUlaM jyAdadAti / 'parAGgakarmakAca niSedhaH' (vA 103) vyAdadate pipIlikAH pataGgasya mukham / 2687 krIDo'nusaMparibhyazca / (1-3-21) cAdAGaH / anukrIDate / saMkrIDate / parikrIDate / AkrIDate / anoH karmapravacanIyAca, upasargeNa samA sAhacaryAt / mANavakamanukrIDati / tena saMhatyarthaH / 'tRtIyArthe' (sU 546 ) ityanoH karmapravacanIyasvam / 'samo'kUjane' ( vA 104 ) / saMkrIDate / kUjane tu saMkrIDati cakram / 'bhAgameH kSamAyAm' (vA 105) / eyantasyedaM grahaNam / bhAgamayasva tAvat , mA svariSThA ityarthaH / 'zikSejijJAsAyAm' (vA 106) / dhanuSi zikSate / dhanurviSaye jJAne jayate iti / nikRSTa bhavatItyarthaH / prAGo do| zrAsyaviharaNaM mukhavikasanam / dA ityasya da iti paJcamI, tadAha dadAtarmukhavikasanAdanyatreti / vidyAmAdatte iti / gRhNAtItyarthaH / dAno sittve'pyakartrabhiprAyArthamidam / avivakSitamiti / aviharaNe ityetAvadeva vivakSitamityarthaH / vipAdikAM vyAdadAtIti / kSArauSadhAdinA vidArayatItyarthaH / atra zrAsyaviharaNAbhAve'pi vikasanasattvAnnAtmanepadamiti bhaavH| nadI kalaM vyAdadAtIti / bhinattItyarthaH / atrApi vikasanasattvAlasyaviharaNAbhAve'pi nAtmanepadam / parAGgakarmakAnna niSedha iti / vArtikam / pataGgasyeti / pakSiNo mukhaM bhakSaNAya vikAsayantItyarthaH / krIDo'nu / cAda Ga iti / tathA ca anu sam pari zrAG ebhyaH parasmAt krIDadhAtorAtmanepadamityarthaH / 'anoH karmapravacanIyAnna' iti vArtikam / tadidaM nyAyasiddhamityAha upasargaraNa sameti / 'samo'kUjane' iti vaartikm| samaH parasmAd akUjane vidyamAnAt krIDerAtmanapadamityarthaH / kUjane tu saMkrIDati cakramiti / kUjatItyarthaH / AgamaH kSamAyAmiti / Atmanepadamiti zeSaH / vArtikamidam / NyantasyedaM prahaNamiti / bhASye eyantasyaivodAharaNAditi bhaavH| Agamayasva tAvaditi / kaMcitkAlaM sahakhetyarthaH / zrAGapasargavazAd gamadhAtuH kSamAyAM vatate / 'hantyarthAzca' iti curAdigaNasUtreNa svArthe Nic / curAderAkRtigaNatvAdvA / mA tvariSThA iti / phalitArthakathanam / 'zikSe vyavAye upasaMkhyAnam' iti vArtikamastIti dik / prAGo do / akaJabhiprAyArthamidam / tena 'vyAdatte vihagapatirmukhaM khakIyam' iti prayoga zrAsyaviharaNe'pi siddhH| kiyAphalasya kartRgAmitvavivakSaNAt / zikSArjizAsAyAmiti / zikSa vidyo. Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 ] siddhaantkaumudii| [Atmanepada. zaklo bhavitumicchatItyarthaH / 'AziSi nAthaH' (vA 11.) AziSyeveti niyamArtha vArtikamityuktam, sarpiSo nAthate / sarpi, syAdityAzAsta ityarthaH / kathaM 'nAthase kimu patiM na bhUbhRtAm' iti / 'nAdhase' iti pAThyam / 'haratargatatA. nchIlye' (vA 108) / gataM prkaarH| paitRkamacA anuharanve / mAtRkaM gAvaH / piturmAtuzca gataM prakAraM satataM parizIlayantItyarthaH / tAcchIlye kim-mAturanu. harati / 'kirateharSajIvikAkulAyakaraNajviti vAcyam' (vA 607) / harSAdayo viSayAH / tatra harSo vikSepasya kAraNam, itare phale / 2688 apAccatu. pAcchakuniSvAlekhane / (6-1-142) apAskirateH suT syAt / 'supi jijJAsAyAm' ityapi vArtikam / dhanuSi zikSate iti / vaiSayike AdhAre saptamI / zakiH snnntH| 'sani mImA-' iti is| abhyAsalopazca, tadAha dhanurviSaye ityAdi / 'zikSa vidyopAdAne' ityasya tu neha grahaNam , anudAttettvAdeva siddheriti bhaavH| kathamiti / bhUbhRtAM patiM kimu na nAyase-na yAcase ityarthaH / AziSaH apratIteH kathamAtmanepadamityarthaH / nAdhase iti pAThyamiti / tavargacaturthAnto'yam / 'AziSi nAthaH' iti niyamastu tavargadvitIyAntasyaiveti bhAvaH / 'haratergatatAcchIlye' iti vArtikam / zrAtmanepadamiti zeSaH / gataM prakAra iti / vRtta. mityarthaH / tAcchIlyaM svbhaavaanusrnnm| gatitAcchIlyamiti yAvat / gateti pAThe bhAve vaH / paitRkamavA iti / paitRkaM vRttam azvAH svabhAvAdanusarantItyarthaH / mAtRkaM gAva iti / anuharante ityanuSajyate / mAturanuharatIti / anukarotItyarthaH / atra sAdRzyamAnaM vivakSitam , na tu gatitAcchIlyamiti bhAvaH / kirate. riti / vaartikm| harSaH pramodaH, jIvikA jIvanopAyabhakSaNam , kulAyakaraNam zrAzrayasaMpattiH, eSu kRdhAtorAtmanepadamityarthaH / nanu kRdhAtorvikSepArthakasya kathameSu vRttirityata Aha harSAdayo viSayA iti / dhAtvarthatvAbhAve'pi padAntarasamabhitryAhAragamyA ityarthaH / tatreti / teSu hrssaadissvityrthH| kAraNamiti / tathA ca harSamUlakatvaM vikSepasya labhyate iti bhaavH| itare iti / jIvikAkulAyakaraNe vikSepasya sAdhye iti labhyate / harSAdInAmevaMvidhaviSayatve satyevAtmanepadamiti phali. tam , bhASye tathaivodAhRtatvAditi bhaavH| apAzcatuppAt / 'suTakAtpUrvaH' ityadhikRtam / 'kiratI lavane' ityataH kiratAvityanuvartate tadAha, apAt kirateH pAdAne ityasya neha prahaNamanudAttettvAdevAtmanepadasiddhaH / kiM tu zakeH sannantasyeti dhvanayati dhanurviSaya ityAdinA / niyamArthamiti / nAthateranudAttettvaM tu 'anudAttetazca halAdeH' iti yuci nAthana iti rUpasidhyarthamiti bhAvaH / mAtura Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 60] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA [553 harSAdiSveva vakravyaH' ( vA 3706) / apaskirate vRSo hRSTaH, kukkuTo bhavArthI, zvA zrAzrayArthI ca / harSAdiSu iti kim-mapakirati kusumam / iha tasuTI na / harSAdimAtravivakSAyAM yadyapi taG prAptastathApi suDabhAve neSyate ityAhuH / gajo'pakirati / 'prAGi nupracchayoH' (vA 601) / bhaanute| ApRcchate / 'zapa upAlambhe (vA 111) / prAkrozAtsvariteto'kartRge'pi phale zapatharUpe'rthe prAsmanepadaM vaktavyamityarthaH / kRSNAya zapate / 2686 samavapravibhyaH sthH| (1-3-22) saMtiSThate / 'sthAdhvorica' (sU 2386) / samasthita samasthiSAtAm samasthiSata / avatiSThate / pratiSThate / vitiSThate / 'prA6 prati. suT syAditi / catuSpAtsu zakuniSu ca gamyeSvityapi jJeyam / AlekhanaM khananam / suDapi harSAdiSveveti vArtikam / apaskirate / vRSo hRSTa iti / harSAd bhUmi likhan dhUlyAdi vikssiptiityrthH| kukkuTo bhakSArthIti / apaskirate itynussjyte| zvA AzrayArthIti / apaskirate ityanuSajyate / apakirati kusumamiti / vRSAdiriti shessH| hriyamANo vRSAdiH pAdaiH kusumamavakiratItyarthaH / atra harSAyabhAvAnAtmanepadam / nApi suT , tadAha iha taGsuTau neti / nanu apaskirate vRSo hRSTa ityAyudAharaNatraye yadi harSajIvikAkulAyakaraNAnyeva vivakSitAni, na tvAlekhanamapi, tadA tava syAna tu suD ityata Aha harSAdimAtretyAdi / AlekhanAbhAve'pItyarthaH / neSyate iti / kirateIrSajIviketyAtmanepadavidhau sasuTakAnAmeva bhASye udAharaNAditi bhAvaH / bhASyasthAnyudAharaNAnyAlekhanaviSayANyeva bhaviSyantItyakharasaM sUcayati pAhuriti / gajo'pakiratIti / khabhAvAkhyAnamatreti bhAvaH / 'AGi nupracchayoH' / iti vArtikam / prAnute iti / sRgAla iti bhASyam / sRgAla utkaNThApUrvakaM zabdaM karotItyartha iti kaiyaTaH / nanu 'zapa Akroze' ityasya skharitettvAdeva siddha 'zapa upAlambhe' ityAtmanepadavidhiya'rtha ityata Aha AkrozArthAditi / 'zapa Akroze' iti kharitetaH kartRgAminyeva phale zrAtmanepadaM prAptam / akartRge'pi phale zapathAtmakanindAvizeSe vidyamAnAt tasmAt zapadhAtorAtmanepadArthamidamityarthaH / kRSNAya zapate iti / 'zlAghnusthAzapAm-' iti saMpradAnatvAccaturthI / samavapravibhyaH sthH| stha iti paJcamI / sam ava pra vi ebhyaH parasmAt sthaadhaatoraatmnepdmityrthH| saMtiSThate iti / samAptaM bhavanuharatIti / sAdRzyamAtramatra vivakSitaM na tu prkaartaacchiilye| gajo'pakiratIti / atra harSe satyapi AlekhanAbhAvAt suTo'prAptiH / kRSNAya zapata iti / 'zlAghaDnuD-' iti saMpradAnasaMjJA / 'nIvIM prati praNihite tu kare priyeNa sakhyaH Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 ] siddhaantkaumudii| [AtmanepadajJAyAmupasaMkhyAnam' ( vA 112) / zabdaM nityamAtiSThate / nityatvena pratijAnIte ityarthaH / 2660 prakAzanastheyAkhyayozca / (1-3-23) gopI kRSNAya tiSThate, prAzayaM prakAzayatItyarthaH / 'saMzayya karNAdipu tiSThate yaH' karNAdInirNetRtvenAzrayatItyarthaH / 2661 udo'nUrvakarmaNi / (1-3-24) mukAvuttiSThate / anUrva iti kim-pIThAduttiSThati / 'IhAyAbhava' ( vA 613) neha---grAmAcchatamuttiSThati / 2662 upAnmantrakaraNe / (1-3-25) prAgnelyA prAmIdhramupatiSThate / mantrakaraNe kim-bhartAramupataSThati yauvanena / tiityrthH| prakAzana / prakAzanaM svAbhiprAyAviSkaraNam / stheyo vivaadpdnirnnetaa| tiSThati vizrAmyati / vivAdapadanirNayo'sminnityarthe bAhula adhikaraNe 'zraco yat' iti yati Itve stheyazabdavyutpatteH / 'stheyo vivAdasthAnasya nirNetari purohite' iti medinI / iha tu vivAdapadanirNetRtvanAdhyavasAyo vivkssitH| yAkhyA abhidhAnam / prakAzanAkhyAyAM stheyAkhyAyAM ca vartamAnAta sthAdhAtorAtmane padamityarthaH / prakAzane udAharati gopI kRSNAya tiSThate iti / 'lAvahnaH sthAzapAm' iti saMpradAnatvAJcaturthI / stheye udAharati saMzayyeti / karNAdivati viSayasaptamI / phalitamAha karNAdIniti / udo'nUkarmaNi / UrdhvadezasaMyogAnukUlA kriyA Urdhvakarma / tadbhinnamanUrvakarma / tadvatteH sthAdhAtoruta varvAdAtmanepadamityarthaH / muktAvuttiSThate iti / gurUpagamanAdinA yatate ityrthH| pIThAduttiSThatIti / utpatatItyarthaH / IhAyAmeva iti vArtikam / IhA kAyaparindaH / grAmAcchata. muttiSThatIti / utpadyata ityarthaH / upAnmantrakaraNe / mantrakaraNake'rthe vidyazapAmi yadi kiMcidapi smarAmi' ityatra tu svAzayaM prakAzayApItyartho vivakSito na tu zapatha iti na taDityAhuH / prakAzana / prakAzanaM jJApanam / sthayo vivAdapadanirNetA / tiSThante'smin vivAdapadanirNayArthamiti vyutpatteH / bAhulakAdadhikaraNe 'praco yat' / 'sthayo vivAdasthAnasya nirNetari purohite' iti medinI / karNAdiviti adhikaraNe sptmii| teSAM sthaiyatvaM tiSThate ityAtmanepadena dyotyate tamevArthamAha karNAdIniti / prakAzanetyAdi kim, caitre tiSThati / udo'nUrvakarmaNi / stha ityanuvartate / UrdhvadezasaMyogAnukUlaM yatkarma tadUrdhvakarma / 'udo'nUrdhva-' ityute'pyanU kiyAyAM vartamAnAdutpUrvAttiSThaterlasyAtmanepadamityartho labhyata eva / tathApi parispandArthalAbhAya karmapadamityabhipretyAha IhAyAmeveti / icchApUrvikA ceSTA IhA / sA ca prAmAcchatamityatra nAsti / upaanmntrkrnne| mantraH karaNaM yatra Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 60] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [555 'upAddevapUjAsaMgatikaraNamitrakaraNapathigviti vAcyam' (vA 114 ) / prAditya. mupatiSThate / kathaM tarhi 'stutyaM stutibhirabhirupatasthe sarasvatI' iti, devatA. svAropAt, nRpasya devatAMzasvAdvA / gaGgA yamunAmupatiSThate, upazliSyatItyarthaH / rathikAnupatiSThate, mitrIkarotItyarthaH / panthAH sanamupatiSThate, prAmotItyarthaH / 'vA lipsAyAmiti vakragyam' ( vA 116 ) / bhikSukaH prabhumupatiSThate, upatiSThati vA, lipsayA upagacchatItyarthaH / 2663 akarmakAca / (1-3-26) upAttiSThaterakarmakAdAtmanepadaM syAt / bhojanakAla upatiSThate, saMnihito bhavatItyarthaH / 2664 udvibhyAM tapaH / (1-3-27) akarmakAd ityeva / mAnAtsthAdhAtorAtmanepadamityarthaH / AgneyyA AgnIdhramupatiSThate iti / AgneyyA RcA AgnIdhrAkhyamaNDapavizeSamupetya tiSThatItyarthaH / sthiterakamekatve'pi upetyetadapekSya sakarmakatvam / kecittu mantrakaraNake samIpAvasthitipUrvakastave vidyamAnAt sthAdhAto. rAtmanepadamiti vyAcakSate / tatra stavo guNavattvena saMkIrtanamiti stutazastrAdhikaraNe prapaJcitamasmAbhiH / zlokai rAjAnaM stotItyarthe zlokairupatiSThate ityAtmanepadaM na, mantrakaraNakatvAbhAvAt / 'upAddevapUjA-' iti vArtikam amantrakaraNakatvArtham / zrAdityamupatiSThate iti / abhimukhIbhUyAvasthitipUrvakastutyAdibhiH pUjayatItyarthaH / kathaM tIti / raghodevatAtvAbhAvAditi bhAvaH / samAdhatte devatAtvAropA. diti / nRpasyeti / 'nAviSNuH pRthivIpatiH' ityAdismaraNAditi bhAvaH / vA lipsAyAmiti / lipsAhetukArthavRtteH sthAdhAtorAtmanepadaM vetyrthH| akrmkaacc| upAttiSThateriti / 'upAnmantrakaraNe' ityataH 'samavapravibhyaH sthaH' ityatazca tadanumantrakaraNaM stutiH, tatra vartamAnAdupapUrvAttiSThaterAtmanepadaM syAt / Agneyyeti / agnidevatAkayA RcA AgnIdhramagnivizeSaM stotItyarthaH / atra kecit zloke rAjAnaM stautItyarthe zlokairupatiSThata iti prayogo neSyate / aindyA gArhapatyamupatiSThate / AgneyyAM zrAgnIdhramiti vaidikaviSaya eva sarvairudAhRtatvAt / tathA ca tiSThaterarthe yadA mantraH karaNaM tadA tariti vyAkhyeyam / upatiSThata ityasya tu samIpAvasthAnamevArthaH / na ca tatra yaSTyAdivanmantrastha karaNatvaM na saMbhavatIti vAcyam , upasthAnasvarUpe tasyopayogAbhAve'pi tatkArye stutAvupayogAdupasthAnakaraNatvaM mantrasya na vihanyate / AmIdhramiti dvitIyA tu karaNatvAnyathAnupapattilabhyena stotumityanenAnveti / evaM cAmeyyA prAgnIdhra stotuM tatsamIpe tiSThatItyeva vAkyArthaH / zrAdityamupatiSThate ityatra tu tatsamIpAvasthAnasyAsaMbhavAdAdityaM stotuM tadabhimukhatayA tiSThatItyartha ityAhuH / gaGgA yamunAmiti / etena yamunaiva prAcInA gaGgA tu pazcAdyamunayA saha militati pratI Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 ] siddhaantkaumudii| [Atmanepadauttapate / vitapate / dIpyate ityarthaH / 'svAGgakarmakAceti vaktavyam' (vA 116) / svamahaM svAgam, na tu 'bhadravam-' iti paribhASitam / uttapate vitapate pANim / neha-suvarNamuttapati, santApayati vilApayati vetyarthaH / caitro maitrasya pANi. muttapati, santApayatItyarthaH / 2665 AGo yamahanaH / (1-3-28) bhaaycchte| bhAhate / akarmakArasvAGgakarmakAdityeva / neha--parasya zira pAhanti / kathaM tarhi 'bhAjanne viSamavilocanasya vakSaH' iti bhAraviH / 'mAhavaM mA raghU. tamam' iti bhaTTizca / pramAda evAyamiti bhaagvRttiH| prApyetyadhyAhAro vaa| tyanlope paJcamIti tu lyabantaM vinaiva tadarthAvagatiryatra tadviSayam / bhettumityA. ditumunnantAyAhAro vAstu, samIpamesyeti vA / 2666 AtmanepadeSvavRtteriti bhAvaH / udvibhyAM tpH| akarmakAdityeveti bhASyam / dIpyate iti / dIptimAn bhavatItyarthaH / svAGgakarmakAJcati / udvibhyAM tapa itynuvrtte| cakArAdakarmakasamuccayaH / khAGgazabdo'tra yaugika ityAha svamaGgamiti / suvarNamuttapatIti / akhAGgakarmakatvAdakarmakatvAbhAvAcca nAtmanepadamiti bhAvaH / khAGgazabdo'tra na paaribhaassikH| kintu yaugika ityasya prayojanamAha caitro maitrasya pANimattapatIti / atra adravaM mUrtimadityAdiparibhASitavAGgakarmakatve'pi vakIyAGgakarmakatvAbhAvAnnAtmanepadamiti bhAvaH / AGo ymhnH| zrAH parasmAd yamo hanazcAtmanepadamityarthaH / Ayacchate iti / rajjurdI/bhavatItyarthaH / dIrdhIkaroti pAdamiti vA / pAhate iti / khodaramiti zeSaH / parasya zira AhantIti / svIyAGgakarmakatvAbhAvAdakarmakatvAbhAvAca nAtmanepadam / kathaM tIti / khIyAGgakarmakatvAbhAvAdakarmakatvAbhAvAcAtmanepadAsaMbhavAditi bhAvaH / praapyeti| viSamavilo. canasya vakSaH prApya Ajanne iti, raghUttamaM prApya mA''hadhvamiti ca prAptikriyA pratyeva viSamavilocanasya raghUttamasya ca karmatayA hanterakarmakatvAdAtmanepadaM nirbAdhamiti bhAvaH / yadyapi hananakiyAM pratyapi tayoreva vastutaH karmatvaM tathApi tasyAvivakSitatvAdakarmakatvameva, 'dhAtorarthAntare vRtterdhAtvarthenopasaMgrahAt / prasiddhara vivakSAtaH karmaNo'ka. mikA kriyA // ' ityanupadameva vakSyamANatvAditi bodhyam / nanu prApyetyadhyAhAre prAsAdAtprekSate ityAdivatpaJcamI syAdityata Aha lyablope iti / lyablope paJcamItyetattu yatrAryAdhyAhAramAzritya lyabantArthAvagatiH tadviSayakam / atra tu lyabantayate / svAGgakarmakAcceti / cakAreNAkarmakasya saMgrahaH / natyadravamiti / anyathA caitro maitrasyetyAdi vakSyamANaM na saGgaccheteti bhAvaH / AGo yamahanaH / praapyeti| tathA ca / hanterakarmakatayA Ajanne AhadhvamityAtmanepadaM yuktmityrthH| bhettumityA. Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 60 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [557 nyatarasyAm / (2-4-44) hano vadhAdezo vA luDi AtmanepadeSu pareSu / mAvaSiSTa zrAvadhiSAtAm / 2667 hanaH sin / (1-2-14) kirasyAt / anu. nAsikalopaH / pAhata mAhasAtAm mAhasata / 2668 yamo gandhane / (1-2-15) sikikarasyAt / gandhanaM sUcanaM paradoSAviSkaraNam / udAyata / gandhane kim-udAyaMta pAdam / prAkRSTavAnityarthaH / 2666 samo gamyacchibhyAma / (1-3-26) akarmakAbhyAm ityeva / saGgacchate / 2700 vA gmH| (1-2-13) gamaH parau malAdI lisicau vA kitI staH / sagasISTa, sagasISTa / samagata, samagasta / samRcchate / samRcchiSyate / akarmakA. zabdAdhyAhArAnna paJcamItyarthaH / bhettumityAdIti / evaM ca lyablopapaJcamyA na prasakkiriti bhAvaH / 'zrAjanne viSama-' ityatra parihArAntaramAha samIpametyeti veti| adhyAhAra iti zeSaH / viSamavilocanasya samIpametya svIyameva vakSo malla iva vIrAvezAdAsphAlayAMcake ityarthaH / tathA ca svAGgakarmakatvAdAtmanepadaM nirvAdhamiti bhAvaH / luGi aAhan s ta iti sthite hanaH sic / kitsyAditi zeSapUraNam / 'asaMyogAlliTa kit' ityataH tadanuvRtteriti bhAvaH / handhAtoH paraH sic kitsyAditi phlitm| anunAsikalopa iti / 'anudAttopadeza-' iti nakAralopa ityarthaH / ut zrA yam s t iti sthite / yamo gandhane / sikitsyAditi / zeSapUraNam / sicaH kittve makArasya anudAttopadeza iti lopH| samo gamyacchibhyAma / zrAtmanepadamiti zeSaH / akarmakAbhyAmityeveti / svAGgakarmakAceti tu nivRttamiti bhAvaH / saMgacchate iti / saMgataM bhavatItyarthaH / vA gmH| 'iko jhal' ityato jhaliti 'libsicAvAtmanepadeSu' ityato liGsicAviti 'asaMyogAliT-' ityataH kiditi cAnuvartate, tadAha gamaH parAvityAdi / samagateti / luGi rUpam / sicA kittvapakSe 'anudAttopadeza-' iti makAralope 'hrasvAdaGgAt' iti sico luk / samRdIti / evaM ca lyablopapaJcamyAH prasaktireva nAstIti bhAvaH / samIpametyeti / viSamavilocanasya samIpametya vakSa zrAjanne / svakIyameva vakSo malla iva santoSAtizayAdAsphAlayAcakre ityarthAtkhAGgakarmakatvamastyeveti bhAvaH / Atmanepadeviti / tItyeva suvacam / 'samo gamyucchipracchikharatyartividibhyaH' iti vRttisyaM pAThamupekSya bhASyasthaM pAThamanusarati samo gmyucchibhyaamiti| saMgacchata iti / saGgataM bhavatItyarthaH / vA gamaH / 'ayaM sogAlliT kit' ityataH kidanuvartate, 'iko jhal' ityato jhalpahaNam, 'liGsicau-' ityato liGsicAviti cAnuvartate / kitvapakSe 'anudAttopadeza-' iti malopaH / samRcchiSyata iti luTaH prayogastu taudAdikaR Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 ] siddhaantkaumudii| [zrAtmanepadabhyAM kim-prAmaM saMgacchati / 'vidipracchisvaratInAmupasaMkhyAnam' (vA 118) / vettereva grahaNam / saMvitte saMvidAte / 2701 vettervibhASA / (7-1-7) vetteH parasya jhAdezasyAto ruDAgamo vA syAt / saMvidrate saMvidate / saMpRcchate / sNsvrte| 'bhartizruDazibhyazceti vaktavyam' ( vA 126 ) / artIni dvayorgrahaNam / avidhau sviyartetevetyuktam / mA samRta mA samRSAtAm mA samSata iti, samAta cchate iti / 'Rccha gatIndriyapralayamUrtibhAveSu' iti taudAdikasya rUpam / atra taudAdikasya Rcchatereva grahaNam , natu RcchAdezasyeti sUcayituM luDantamapyudAharati samRcchiSyate iti / vidipracchisvaratInAmiti / sama ityanuvartate / saMpUrvebhyo vidipracchisvaratibhya aatmnepdmityrthH| vetteriti / lugvikaraNasyaiva vidargrahaNamityarthaH, vyAkhyAnAditi bhAvaH / vettervibhaassaa| jho'ntaH' ityato ma ityanuvartate / 'adabhyastAt' ityataH adityanuvRttaM SaSThayA vipariNamyate / 'zIDo ruT' ityato ruDiti ca, tadAha vettaH parasyetyAdinA / artizrudRzibhya iti / saMpUrvebhyarataGiti zeSaH / dvayoriti / bhauvAdikasya iyartezvetyarthaH / aDvidhau tviti / 'sartizAstyatibhyazca' ityatretyarthaH / mA samRteti / 'uzca' iti sicaH kittvAnna guNaH / 'hasvAdazAt' iti sico lopH| mAyoge mA samRtetyAdi / mAjhyogAbhAve tu samAtetyAdi ityevaM bhauvAdikasya RdhAto rUpamityarthaH / mAGyogAdADabhAvaH / atha mAlyogAbhAve ADAgame udAharati samAteti / sam zrA R s ta iti sthite 'uzca' iti kittvAd guNaniSedhe 'zrATazca' iti vRddhi bAdhitvA paratvAd 'hrasvAdazAt' iti sico lope 'ATazca' iti RkArasya vRddhau raparatve rUpam / na ca sinlopasyAsiddhatvAd ATazceti vRddhau kRtAyAM hrasvAdaGgAditi sijlopasyApravRttyA ccheratra grahaNaM na tu RcchAdezasyeti dhvananArtham / grAma saMgacchatIti / 'taccaikyaM samagacchata' ityatra tu ekaM jAtamityarthAdgamerakarmakatvameveti taG / ekamevaikyam / khArthe pyaJ / vidiprcchi| parasmaipadisAhacaryAdAha vettereveti / vindatirhi kharitet / sattAvicAraNArthayostu anudAttettvAdeva siddham / na ca niranubandhaparibhASayaiva vettergrahaNaM syAditi vAcyam , 'lugvikaraNA'lugvikaraNayoH-' iti paribhASayA tu vindatergrahaNaprasaGgAt , vettervibhASA / 'zIDo ruT' ityato ruDanuvartate, 'adabhyastAt' ityataH adityanuvarya SaSThyantatvena vipariNamyata ityAha ato ruDAgama iti / aGkidhau tviti / 'satizAstyati-' iti luptavikaraNena zAsinA sAhacaryAditi bhAvaH / mA samRteti / 'uzca' iti kittvam / mAlyogAdaDabhAvaH / samAteti / nanu sijlopasyAsiddhatvAd 'pATazca' iti vRddhau kRtAyAM 'haskhAdazAt' Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 60 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 556 samArSAtAm samArpata iti ca bhvAdeH / iyartestu mA samarata mA samaretAm mA samaranta iti, samArata samAretAm samAranta iti ca / saMzRNute | saMpazyate / akarmakAdityeva / ata eva 'rakSAMsIti purApi saMzRNumahe' iti murAriprayogaH prAmAdika ityAhuH / adhyAhAro vA 'iti kathayadbhayaH' iti / athAsmizca karmakAdhikAre hanigamyAdInAM kathamakarmakateti cet zRNu, dhAtorarthAntare vRtterdhAtvarthenopasaMgrahAt / prasiddheravivakSAtaH karmaNo'karmikA kriyA // samASTRtyevocitamiti vAcyam, 'sijlopa ekAdeze siddho vAcyaH' iti vacanena pUrva sijlope pazcAdATazceti vRddheH pravRttisaMbhavAdityalam / iyartestviti / zluvikaraNaRdhAtorityarthaH / mA samarateti / 'sartizAstyarti -' ityaG, tatra iyartergrahaNAditi bhAvaH / 'RdRzo'Gi-' iti guNaH / samArateti / 'ATazva' iti vRddhiH / iti ceti / iyarte rUpamityanvayaH / tadevam 'artidRzibhya -' ityatra artiprapaJcamuktvA zrudhAtorudAharati / saMbhTaNute iti / dRzerudAharati saMpazyate iti / zrakarmakAdityeveti / 'samoM gamyRcchibhyAm' ityatra akarmakAdityanuvRtterabhyupagatatvena tatropasaMkhyAtavArtike'smin tadanuvRtteryuktatvAditi bhAvaH / ata eveti / prAmAdika ityAhurityatrAnvayaH, sakarmakatvenAtmanepadAsaMbhavAditi bhAvaH / adhyAhAro veti / iti kathayadbhaSa ityadhyAhAro vetyanvayaH / tathA ca rakSAMsIti kathayadbhayaH purA saMzRNumahe ityatra kathana eva rakSasAmanvitatvAt zruvaH zrakarmakakatvAdAtmanepadaM nirbAdhamiti bhAvaH / dhAtoriti / dhAtorarthAntare vRtteriti dhAtvarthenosaMprahAditi, prasiddheriti, * iti sijlopApravRttyA samArSTati rUpaM syAt / na ca hasvAdvihitasyeti vyAkhyAnA - diSTasiddhiriti vAcyam, vihitavizeSaNe mAnAbhAvAt / udAyata AhatetyAdyasidhyApattezca / atra kecit - - ' sijlopa ekAdeze siddho vAcyaH' ityanena pUrva sijlope pazcAd vRddhirbhavati / ekAdeze iti viSayasaptamyAzrayaNAt / na caivamadhyaiSTeti na sidhyet, tatrApyuktarItyA pUrva sijlope vRddhau satyAmadhyeteti rUpatrasaGgAditi vAcyam, 'vArNAdAnaM balIyaH' iti pUrvameva guNe kRte sijlopo na pravartate iti 'ATazca' iti vRddhau kRtAyAmadhyaiSTeti rUpasya nirbAdhatvAt / samArtetyatra tu 'uzca' iti kittvena guNApravRttyA pUrvameva sijlope pazcAd 'ATazca' iti vRddhiriti vaiSamyamityAhuH / anye tu sijlopAnantaraM yatraikAdezaH prasajyate tatraiva sijlopaH siddho yathA agrahIditi / na cAtra tAdRzo viSayo'sti / kiM ca 'vAdAGgaM balIyaH' iti pUrvameva guNe kRte ityAdi yadukaM tadasat samAnAzraye hi vArNAdAnaM balIyaH / anyathA dyaurivA " Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 ] siddhaantkaumudii| [Atmanepada vahati bhAram / nadI vahati, syandate ityarthaH / jIvati / nRtyati / prasiddheryathA-megho varSati / karmaNo'vivakSAto yathA-'hitAtra yaH saMzRNute sa kiMprabhuH' / 'upasagodasyatyUyorveti vAcyam' (vA 120) / akarmakAd iti nivRttam / bandhaM nirasyati, nirasyate / samUhati, smuuhte| 2702 upasargAdabhrasva uuhteH| (7-4-23) yAdo kchiti / brahma samuhyAt / agni smudy| 2703 nisamupavibhyo hvH| (1-3-30) niyate / 2704 sprdhaayaamaauuH| (1-3-31) kRSNazcANUramAhvayate / spardhAyAM kim-putramAhnayati / 2705gandhanAvakSepaNasevanasAhasikyapratiyatnaprakathanopayogeSu kRtrH| (1-3-32) gandhanaM hiMsA / uskurute / sUcayatItyarthaH / sUcanaM hi prANaviyogAavivakSAta iti catvAri vAkyAni / akarmikA kriyeti sarvatrAnveti / karmaNa iti tu dvitIyAdiSu vAkyeSvanveti / vahati bhAramiti / prApayatItyarthaH / atra sakamakatvamiti bhAvaH / asyArthAntare kvacidakarmakatvamudAharati nadI vahatIti / syandate iti / prasravatItyarthaH / dhAtvarthopasaMprahe udAharati jIvatIti / nRtyatIti / jIveH prANadhAraNamarthaH / nRtastvaGgavikSepaH / ubhayatrApi karmaNo dhAtvarthAntarbhAvAnna sakarmakatvamiti 'supa prAtmanaH-' iti sUtre bhASye spaSTam / magho varSa tIti / varSaNakarmaNo jalasya prasiddhatvAdakarmakatvam / hitAnna ya iti / hitAtpuruSAd yo na saMzRNute-svahitaM na manyate sa kiMprabhuH, kutsita ityarthaH / atra khahitasya vastutaH karmatve'pi tadavivakSayA akarmakatvamiti bhAvaH / evaM cAsminakarmakAdhikAre hanigamyAdInAM sato'pi karmaNaH avivakSayA akarmakatvaM siddhamiti bodhyam / akarmakatvanirNayo'yaM 'laH karmaNi-' ityAdau upayujyate / upasargAdasyatyUhyorveti / Atmanepadamiti zeSaH / nivRttamiti / sopasargayorasyatyUyoH sakarmakatvaniyamAditi bhAvaH / upasargAd dhrasva uuhteH| yAdau kliti iti zeSapUraNam, 'ayaG yi viti' ityataH tadanuvRtteriti bhAvaH / brahma samuhyAditi / Uha vitarke, samyagvicArayedityarthaH / atra AzIrliGi yAsuTaH kittvena UkArasya hrakhaH / agniM samuhyeti / pritssNmRjyetyrthH| ktvAdezasya lyapaH kittvamiti bhAvaH / nisamupavi / heaH kRtAttvasya ha iti paJcamyantam / nihvayate iti / sNhvyte| uphvyte| vihvayate / atrabhiprAyArthamidam / sprdhaayaamaangH| zrAparvakAt spardhAviSayakAd dveja AtmanepadamityarthaH / kRSNazcAcarati dyavatItyatra yaN na syAt kiM tu 'puganta-' iti guNa eva syAt / tathA ca samApTeM yeva vaktavye samAteti lekhakapramAda ityAhuH / gandhanaM hiMseti / gandha Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 60 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 561 " nukUlatvAdvisaiva / ava paNaM bhartsanam / zyeno vartikAmudAkurute bhartsayatItyarthaH / harimupakurute, sevate / paradArAnprakurute teSu sahasA pravartate / edhodakasyopaskurute, guNamAdhatte / gAthAH prakurute prakathayati / zataM prakurute, dharmArtha viniyuGkte / eSu kima kaTaM karoti / 2706 adheH prasahane / ( 1-3-33 ) prasahanaM samAbhibhavazca Saha sarpago'bhibhave ca iti pAThAt / zatrumadhikurute, kSamate ityarthaH / zrabhibhavatIti vA / 2707 veH zabdakarmaNaH / (1-3-34) svarAnvikurute, uccArayatItyarthaH / zabdakarmaNaH kim-cittaM vikaroti kAmaH / suramAhvayate iti / spardhArthamAkArayatItyarthaH / gandhanAvakSepaNa / zrAtmanepadam zrakartrabhiprAye'pIti zeSa: / gandhanaM hiMseti / gandha ardane / arda hiMsAyAmityukteriti bhAvaH / sUcatIti / paradoSamAviSkarotItyarthaH / nanvevaM sati kathamasya gandhane vRttiH ? hiMsAyA asattvAdityata zrAha sUcanaM hIti / zyeno vartikAmiti / vartikA zakunivizeSaH / sAhasikye udAharati paradArAn prakurute iti / sAhasa pravRttiviSa karotItyarthaH / sahasA vartate sAhasikaH, 'zrIjassaho'mbhasA vratate' iti Thak / tasya karma asamIkSyakaraNaM sAhasikyam / tadAha teSu sahasA pravartata iti / phalinArthakathanamidam sAhasa pravRttimAtrArthakale dvitIyAnupapatteH / zrataH sAhasa pravRttiviSayIkaraNaparyantAnudhAvanamiti bodhyam / pratiyatne udAharati dhodakasyopaskurute iti / edhazabdaH adantaH 'avadadhadmaprazrathahimazrathAH' iti sUtre nipAtitaH / evazvaH udakaM ceti samAhAradvandvaH / yadvA ekazabdaH sakArAnto napusakaliGgaH / edhazca dakaM ceti vipraH / dakazabda udakavAcI / 'proktaM prAjJairbhukAmamRrta jIvanIyaM dakaM ca' iti halAyudhaH / 'kASThaM dArvindhanaM tvedha idhmamedhaH samit triyAm' ityamaraH / pratiyatno guNAdhAnamityamitretyAha guNamAdhatte iti / kASThasya zoSaNAdiguNAdhAnam / dakasya tu gandha dravyasaMparkajanitagandhAdhAnam / adheH prasahane / adheH parasmAt kRbhaH prasahaterAtmanepadamityarthaH / ve zabdakarmaNaH / zabdaH karmakArakaM yasya tasmAt kuJa * I zrardane / zrahiMsAyAmityanayozcurAdau pAThAditi bhAvaH / sahasA vartate sAhasikaH / 'ojaHsahombhasA-' iti Thak / tasya karma sAhasikyam / brAhmaNAditvAlyaJ / paradArAnityAdi / tAnvazIkarotItyarthaH / sAhasikyaM na dhAtvarthaH / tathA hi sati paradArAniti karmaNo'na vayaH syAt, kiM tu prayogopAdhirityabhipretyAha teSu saha seti / edhodakasyeti / edhazabdo'kArAntaH 'zravodadhauna-' iti nipAtitaH / edhAzca udakaM ca eSa samAhAraH / yahA edhaH zabdaH sakArAntaH / tathA ca esi ca dakaM ceti vimahaH / dakzabdo'pyudakadAcyevetyartho'tra na bhidyate / uktaM ca halA Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 ] siddhaantkaumudii| [Atmanepada2708 akarmakAcca / (1-3-35) veH kRSa ityeva / chAtrA vikurvate / vikAra labhante / 2706 saMmAnanotsaanAcAryakaraNajJAnabhRtivigaNanavyayeSu niyH| (1-3-36) atrotsAnajJAnavigaNanavyayA nayatervAcyAH / itare prayogopAdhayaH / tathA hi zAsne nayate, zAstrasthaM siddhAntaM ziSyebhyaH prApayatItyarthaH / tena ca ziSyasaMmAnanaM phalitam / utsaane, daNDamunnayate, uskSipatItyarthaH / mANavakamupanayate, vidhinA prAtmasamIpaM prApayatItyarthaH / upanayanapUrvakeNAdhyApanena hi upanetari prAcAryatvaM kriyate / jJAne tatvaM nayate, vipUrvAdAtmanepadamityarthaH / akarmakAcca / ve kRtra ityeveti / tathA ca akarmakAd vipUrvAt kRtra AtmanepadamityarthaH vikurvate ityetadyAcaSTe vikAraM labhante iti / lAme vikArasya karmatve'pi dhAtvarthopasaMgrahAdakarmakatvam / saMmAnanotsaana / eSu gamyeSu NIgdhAtorAtmanepadamityarthaH / paragAminyapi phale AtmanepadArthamidam / itare iti| saMmAnanAcAryakaraNaprabhRtaya ityarthaH / prayogopAdhaya iti / vAcyatvAbhAve'pi aArthikAH sattAmAtreNa zabdaprayoge nimi tabhUtA ityarthaH / AtmanepadadyotyA iti yAvat / tadevopapAdayituM pratijAnIte tathA hiiti| saMmAnane udAharati zAstre nayata iti / atra NIJ prApaNArthakaH / siddhAntamityadhyAhAryam / siddhAntaM pratyadhikaraNatvAt zAstre iti saptamI, tadAha zAstrasthamiti / teneti / siddhAntaprApaNenetyarthaH / phalitamiti / arthAditi bhaavH| utsaane iti / udAhriyate iti zeSaH / utsajanamuttepaH / uttipatItyartha iti / dhAtUnAmanekArthatvAditi bhAvaH / AcAryakaraNe udAharati mANavakamupanayate iti / upapUrvo NIJ samIpaprApaNArthakaH / sAmIpyaM ca pratyAsattyA prApayitrapekSameva / tacca mANavakIyamAtmasamIpaprApaNaM vaidhameva vivakSitam , pUrvottarAGgakalApAnAnasAmarthyAt , tadAha vidhinA AtmasamIpaM prApayatIti / tatrAcAryakaraNasyArthikatvamupapAdayati upanayanapUrvakeNeti / 'mANavakamupanayIta tamadhyApayIta ityadhyApanArthatvamupanayanasyAvagatam , adhyApanAdAcAryatvaM saMpadyate, 'upanIya tu yaH ziSyaM vedamadhyApayed dvijaH / sakalpaM sarahasyaM ca tamAcArya pracakSate // ' yudhe-'proktaM prAjJe vanamamRtaM jIvanIyaM dakaM ca' iti / saMmAnana / upanayanapUrvakeNeti / upanayanaM bttusNskaarH| tasya paragAmitvAtparasmaipade prApte anenAtmanepadaM vidhIyate / naDhyupanayanamAtreNa AcAryatvaM bhavati, kiM tu tatpUrvakAdhyApanenetyAcAryakaraNasya prayogopAdhitvaM paraMparayA jJeyam / 'upanIya dadadvedamAcAryaH sa udAhRtaH' Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 60] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [563 nizcinotItyarthaH / karmakarAnupanayate, bhRtidAnena svasamIpaM prApayatItyarthaH / vigaNanamRNAdeniryAtanam / kara vinayate, rAjJe deyaM bhAgaM parizodhayatItyarthaH / zataM vinayate, dhArtha viniyukre ityarthaH / 2710 kartRsthe cAzarIre karmaNi / (1-3-37) niyaH kartRsthe karmaNi yadAtmanepadaM prAsaM taccharIrAvayavabhinna eva syAt / sUtre zarIrazabdena tadavayavo lcyte| krodhaM vinayate, apagamayati / tatphalasya cittaprasAdasya kartRgasvAt 'svaritabhitaH-' (sa 2158) ityeva siddhe niyamArthamidam / teneha na-gaDaM vinayati / kathaM tarhi 'vigaNayya nayanti pauruSam' iti / kartRgAmitvAvivakSAyAM bhvissyti| 2711 vRttisarga: iti smaraNAt / tathA ca AcAryakaraNamupanayanasAdhyatvAdArthikamiti bhAvaH / jJAna iti / udAhriyate iti shessH| nizcinotItyartha iti / nayatinizcayArthaka iti bhaavH| mRtau udAharati karmakarAnupanayate iti / mRtiH vetanam , tadartha karma karotIti karma karaH / 'karmaNi bhRtau' iti TapratyayaH / karmaNyupapade kRaSTaH syAtkartarIti tadarthaH / upapUrvako NIJ samIpapApaNArthakaH / samIpaprApaNaM ca mRtyarthamiti karmakarazabdasamabhivyAhArAdgamyate, phalitamAha bhRtidAneneti / RNAderiti / AdinA karAdisaMgrahaH / niryAtanaM prtyrpnnaadi| karaM vinayata iti / rAjJe deyo bhAgaH karaH, vipUrvo NIJ parizodhanArthakaH, tadAha rAkSe deyaM bhAgaM parizodhayatIti / parigaNayati dAtumityarthaH / vyaye udAharati zataM vinayate dharmArthamiti / atra vipUrvo NIJ vyayArthakaH, tadAha viniyukta ityartha iti / kartRsthe / niya iti / karmakArake kartRsthe sati NIJdhAtoryadAtmanepadaM kartRge phale mittvAt prAptam, tat zarIrAvayavabhinna eva sati karmakArake syAt / karmaNaH zarIrAvayavatve tu kartRge'pi phale parasmaipadamevetyarthaH / nanu sUtre zarIragrahaNAt kathaM zarIrAvayavetyuktamityata Aha sUtre iti / zarIratAdAtmyApanasyaiva kartRtayA zarIrasya kartRsthatvaM na saMbhavati / zarIrAvayavAnAM tu samavAyena AdhAratayA tatsaMbhavatIti bhAvaH / nanu krodhApagamasya krodhaviSayazatrugatAniSTaparihAraphalakatvAd mittve'pyAtmanepadAprAptestadvidhyarthatvAtkathamuktaniyamArthatvamasya sUtrasyetyata Aha ttphlsyetyaadi| gaDaM vinayatIti / karmaNo gaDoH zarIrAvayavatvAnnAtmanepadamityarthaH / kathaM tahIti / pauruSasya karmaNaH zarIrAvayavabhinnatayA AtmanepadaprasaGgAditi bhAvaH / kartRgAmitveti / kartRsthe karmaNi niyaH kartRge phale jittvAt prAptamAtmanepadaM zarIrAvayavabhinna eveti niyamyate, na tu vidhiiyte| atra tu phalasya kartRgAmitvaM sadapi iti smRtiH| kartRsthe / karmaNIti / AtmagAmini kriyAphale ityarthaH / vRtti Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 ] siddhAntakaumudI / [ Atmanepada 1 tAyaneSu kramaH / (1-3 - 38 ) vRttirapratibandhaH / Rci kramate buddhiH, na pratihanyata ityarthaH / sarga utsAhaH / adhyayanAya kramate, utsahate / kramante'smin zAstrANi, sphItAni bhavantItyarthaH / 2712 upaparAbhyAm | ( 1-3-39 ) vRsyAdiSvAbhyAmeva kramerna tupasargAntarapUrvAt / upakramate / parAkramate / neha - saMkrAmati / 2713 zrAGa udgamane / ( 1-3-40 ) zrAkramate sUryaH / udayate ityarthaH / 'jyotirudramane iti vAcyam' ( vA 121 ) / nehazrAkrAmati dhUmo harmyatalAt / 2714 veH pAdaviharaNe / ( 1 - 3 - 41 ) sAdhu vikramate vAjI / pAdaviharaNe kim-vikrAmati sandhiH, dvidhA bhavati, sphuTatItyarthaH / 2715 propAbhyAM samarthAbhyAm / (1-3- 42 ) samarthoM tulyArthI, zakandhvAditvAt pararUpam / prArambhe'nayostulyArthatA / prakramate / upakramate / samarthAbhyAM kim-prakrAmati, gacchatItyarthaH / upakrAmati, zrAgacchatItyarthaH / 2716 anupasargAdvA / ( 1-3-43) krAmati, kramate / zraprAptavibhASeyam / vRttyAdau tu nityameva / 2717 apahnave jJaH / (1-3-44) na vivakSitam ato nAtmanepadamiti bhAvaH / vRttisarga / prAtmanepadamiti zeSaH / tAyane udAharati kramante'sminniti / tAyanaM vRddhiH, tadAha sphItAnIti / upaparAbhyAm / vRttisargatAyaneSu krama ityanuvartate / tenaiva siddhe niyamArthamidam, tadAha zrabhyAmeva krameriti / zrAtmanepadamiti zeSaH / zrAGa umane / AGaH parasmAdugamanavRtteH krama AtmanepadamityarthaH / zrAkramate sUrya iti / zrAGpUrvaH kramirudramanArthakaH, tadAha udayate ityartha iti / upasargavazAditi bhAvaH / veH pAdaviharaNe / pAdaviharaNaM paadvikssepH| tadvRttervipUrvAt kramerAtmanepadamityarthaH / sAdhu vikramate vAjIti / samyakpadAni vikSipatItyarthaH / propAbhyAm / krama Atmane. padamiti zeSaH / samau ardhI yayoriti vigraha ityAha samaya tulyArthAviti / savarNadIrghamAzaGkayAha zakandhvAditvAditi / nanu prakramata ityatra pratizayitapadavikSepArthapratIteH, upakramate ityatra samIpe padAni vikSipatIti pratIteH kathamanayostulyArthakatvamityata Aha prArambhe 'nayostulyArthateti / tathA ca Ara bhArthAbhyAmiti phalitamiti bhAvaH / anupasargAdvA / krama zrAtmanepadamiti zeSaH / zraprAptavibhASeyamiti / anupasargAt krameH zrAtmanepadasya kadApyaprApte sarga / tAya santAnapAlanayoH / tAyanaM sphItatA tadAha sphItAnIti / pravRddhAnItyarthaH / veH pAda / yadyapi krameH pAdavikSepa evArthastathApi dhAtUnAmanekArthatvAdevamuktam / propAbhyAm / propAbhyAM prArambhe ityeva suvacam / upakrAmatIti / Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 60] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [565 zatamapajAnIte, apanapatItyarthaH / 2718 akarmakAJca / (1-3-45) sarpiSo jAnIte, sarpiSopAyena pravartata ityarthaH / 2716 saMpratibhyAmanAdhyAne / (1-3-46) zataM saMjAnIte, avekSate ityarthaH / zataM pratijAnIte, aGgIkarotItyarthaH / anAdhyAne iti yogo vibhajyate / tassAmayAda 'akarmakAcca' (sU 2018) iti prAptirapi bAdhyate / mAtaraM mAturvA saMjAnAti / karmaNaH zeSatvavivakSAyAM sssstthii| 2720 bhAsanopasaMbhASAjJAnayatnavimatyupamantraNeSu riti bhaavH| vRttyAdAviti / vRttisargatAyaneSu tu pUrvavipratiSedhAnityamevetyarthaH / apahnave kSaH / apahnavaH apalApaH / tavRttAdhAtorAtmanepadamityarthaH / akarmakAcca / jJa Atmanepadamiti zeSaH / sarpiSo jAnIta iti / atra jJAdhAtuH pravRttau vartate / 'jJo'vidarthasya karaNe' iti tRtIyArthe SaSThI, tadAha sarpiSopAyena pravartata iti / 'anupasargAt jJaH' iti vakSyamANenaiva siddhe sopasargArthamidam / sarpiSo'nujAnIte / sampratibhyAmanAdhyAne / jJa Atmanepadamiti zeSaH / avekSata ityartha iti / akarmakatvAbhAvAt pUrveNAprAptiriti bhAvaH / anAdhyAne kim ? mAtaraM saMjAnAti / AdhyAyatItyarthaH / utkaNThApUrvakaM smaraNamAdhyAnam / nanu yadA prAdhyAne karmaNaH zeSatvavivakSayA SaSThImAzritya mAtuH saMjA. nIti iti prayujyate tadA sampUrvo jAnAtirayamakarmaka iti sthitiH / tatra 'saMpratibhyAmanAdhyAne' ityAtmanepadasyApravRttAvapi 'akarmakAca' iti sUtreNAtmanepadaM durvAram, tatra anAdhyAne ityabhAvAt / saMpratibhyAmityatra anAdhyAnagrahaNasya mAtaraM saMjAnAtIti sakarmake cAratArthatvAdityata Aha anAdhyAne iti yogo vibhajyata iti / tatazca 'saMpratibhyAm' ityeko yogH| saMpratipUrvAd jJa AtmanepadamityarthaH / 'anAdhyAne' iti yogAntaram / anAdhyAne saMpratibhyAmAtmanepadamityarthaH / tataH kimityata Aha akarmakAcceti prAptirapi bAdhyata iti / nanu anantarasyeti nyAyena sampratibhyAmityasyaiva bAdho yukta ityata Aha tatsAmAditi / ekasUtratvenaiva siddha anAdhyAne iti yogavibhAgAdyavahitasyApi bAdha ityarthaH / nanu mAtaraM mAturvA saMjAnAti ityatra mAtuH karmatvAd dvitIyaiva yuktetyata Aha karmaNaH zeSatvavivakSAyAM SaSThIti / na caivamapi 'adhIgarthadayezA vRttyAdyartheSvevopaparAbhyAmiti pravRttena vAtmanepadaM zaGkayamiti bhAvaH / vRttyAdI tviti / na ca vRttyAdisUtraM sopasarge caritArthamityanupasargAtkamevRttyAdyarthe'pi vibhApaivAstviti vAcyam , upaparAbhyAmiti niyamasyokatvAt / akarmakAJca / 'anupasargAjjJaH' ityanenaiva siddha sarpiSo'nujAnIte ityAdisopasargArthamidaM sUtram / bhAsa Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 ] siddhaantkaumudii| [Atmanepada. vadaH / (1-3-47) upasaMbhASopamantraNe dhAtorvAcye, itare prayogopAdhayaH / zAne vadate / bhAsamAno bravItItyarthaH / upasaMbhASA upasAntvanam / bhRtyAnupavadate / sAntvayatItyarthaH / jJAne-zAstre vadate / yatne-kSetre vadate / vimatau-kSetre vivadante / upamantraNamupacchandanam / upavadate, prArthayate ityarthaH / 2721 vyaktavAcAM samuccAraNe / (1-3-48) manuSyAdInAM saMbhUyoccAraNe vaderAsmanepadaM syAt / saMpravadante brAhmaNAH / neha-saMpravadanti khgaaH| 2722 anorakarmakAt / (1-3-46) vyakavAgviSayAdanupUrvAdakarmakAdvaderAtmanepadaM syAt / anuvadate kaThaH kalApasya / akarmakAt kim-uktramanuvadati / gyanavAcI kim-anuvadati vINA / 2723 vibhASA vipralApe / (1-3-50) karmaNi' iti SaSThyeva syAnna tu dvitIyeti vAcyam , tatra zeSa ityanuvartya karmaNaH zeSatvavivakSAyAM SaSThI, karmatvavivakSAyAM tu dvitIyetyabhyupagamAt / na caivaM sati 'SaSThI zeSe' ityanenaiva siddhatvAd 'adhIgartha-' iti vyarthamiti vAcyam , mAtuH smaraNamityAdau zeSaSaSThayAH samAsAbhAvArthatvAditi kArakAdhikari prapaJcitam / bhaasnopsNbhaassaa| Atmanepadamiti zeSaH / itare iti / bhAsanajJAnAdaya ityarthaH / prayogopAdhaya iti / idaM 'sammAnanotsaana-' ityatra vyAkhyAtaM prAk / bhAsanaM tu tattadAkSepeSu samAdhAnAya navanavayuktyullekhaH / zAstre vadate iti / viSayasaptamyeSA / bhAsamAna iti / navanavayuktIrullikhatItyarthaH / zAstre vadate iti viSayasaptamI, vyavaharatItyarthaH / vyavahArazca jJAnaM vinA na saMbhavatIti jJAnamArthikam / jJAtvA vyavaharatIti phalitam / kSetre vivadanta iti / viruddhaM vyavaharantItyarthaH / viruddhavyavahArazca vaimatyamUlaka iti vimtiraarthikii| upavadate iti / upapUrvasya vadeH prArthanamarthaH, tadAha prArthayate ityartha iti / vyaktavAcAm / vyaktAH ajjhalbhedena spaSToccAritA vAcaH zabdAH yeSAmiti vigrahaH / samityekIbhAve, tadAha manuSyAdInAmiti / saMpravadante brAhmaNA iti / saMbhRyo. ccArayantItyarthaH / anorakarmakAt / vyaktavAcAmityanuvRttaM viSayaSaDyantamAzrIyate / samuccAraNe iti nivRttam , tadAha vyaktavAgviSayAditi / manuSyakartRkAdityarthaH / anuvadate iti / anuH sAdRzye / 'tulyArthairatulopamAbhyAm-' iti SaSThI / kaThaH kalApena tulyaM vadatItyarthaH / vastutastu zeSaSaSThItyevocitam / 'tulyArthaiH-' ityatra atulopamAbhyAmiti paryudAsena anavyayAnAmeva tulyArthAnAM nopasaMbhASA / eSu kim , yatkiMcidvadati / anuvadate kaTha iti / anuH sAdRzye / tena kalApasyeti tulyArthayoge zeSalakSaNA sssstthii| vibhASA viprlaape| Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 60 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [567 viruddhoktirUpe vyakavAcA samuccAraNe uktaM vA syAt / vipravadante, vipravadanti vA vaidyAH / 2724 avAd graH / (1-3-51) avagirate / 'gRNAtistva. vapUrvo na prayujyata eva' iti bhASyam / 2725 samaH pratijJAne / (1-3-52) zabdaM nityaM sagirate, pratijAnIte ityarthaH / pratijJAne kim-saGgirati grAsam / 2726 udazvaraH sakarmakAt / (1-3-53) dharmamuccarata / ullaGghaya gacchatItyarthaH / sakarmakAt kim-bASpamuccarati / upariSTAdgacchatItyarthaH / 2727 samastRtIyAyuktAt / (1-3-54) rathena saJcarate / 2728 dANazca sA ceccaturthyarthe / (1-3-55) sampUrvAddANastRtIyAntena yuktAduktaM syAt , sA ca tRtIyA ceccatuyarthe / dAsyA saMyacchate / pUrvasUtre samaH grahaNAt / anyathA candra iva mukhamityAdAvapi tRtIyASaSTayorApatterityalam / vibhASA vipralApe iti / 'vyaktavAcAM samuccAraNe' ityanuvartate / viruddhoktivipralApaH, tadAha viruddhoktirUpe iti / avAdu graH / Atmanepadamiti zeSaH / gR ityasya pra iti paJcamI / prakRtivadanukaraNamityasyAnityatvAd 'Rta iddhAtoH' iti na bhvti| tadanityatve idameva mAnam / avagirata iti / zavikaraNo'yam / avagRNAtItyatrApyAtmanepadamAzaGkayAha gRNAtistviti / evaM ca tudAdereva prahaNamiti bhAvaH / samaH prtijnyaane| giraterAtmanepadamityarthaH / pratijJAnam abhyupagamaH / saMgirati grAsamiti / bhakSayatItyarthaH / udshcrH| utpUrvAcaradhAtoH sakarmakAdAtmanepadamityarthaH / smstRtiiyaa| sakarmakAditi nivRttam / saMpUrvAt tRtIyAntasamabhivyAhRtAcarerAtmanepadamityarthaH / tRtIyAyuktAditi kim ? rathikAH saMcaranti / atra yadyapi rathenetyarthAd gamyate, tathApi tRtIyAntazravaNAbhAvAnAtmanepadam / etadarthameva yogagrahaNam , anyathA tRtIyayetyevAvakSyat / sakarmakAdapyetadAtmanepadaM bhavati, avizeSAt , ata eva tRtIyAyuktAditi kim ? ubhau lokau saMcarasImaM cAmuM ca lokam' iti bhASyaM sNgcchte| dANazca sA / 'samastRtIyAyuktAt' ityanuvartate tadAha saMpUrvAditi / uktaM syAditi / AtmanepadamityarthaH / sA cediti / tacchabdena tRtIyA parAmRzyate, tadAha tRtIyA cediti / dAsyA saMyacchate iti / 'aziSTavyavahAre dANaH prayoge caturthyarthe tRtIyA vAcyA' iti tRtiiyaa| nanu rathena samudAcarate ityatra 'samastRtIyAyuktAt' iti pUrvasUtrasya na pravRttiH, AGa vyavahitatvena sampUrvakatvAbhAvAt , 'tasmAdityuttarasya' itiM paribhASayA sama iti paJcamyA careH avyavahitaparatvalAbhAt / tathA dAsyAM saMprayacchate ityatrApi 'dANazca sA cet-' iti kathaM pravartate / prazabdena Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 ] siddhaantkaumudii| [zrAtmanepadaiti SaSThI / tena sUtradvayamidaM vyavahite'pi pravartate / rathena samudAcarate / dAsyA saMprayacchate / 2726 upAdyamaH svakaraNe / (1-3-56) svakaraNaM sviikaarH| bhAryAmupayagchate / 2730 vibhASopayamane / (1-2-16) yamaH siskidvA syAdvivAhe / rAmaH sItAmupAyata-upAyaMsta vA / udavoDhetyarthaH / gandhanAGge upayame tu pUrvavipratiSedhAcityaM kizvam / 2731 zAzrusmRdRzAM vyavadhAnAdityata Aha pUrvasUtre sama iti SaSThIti / tathA ca SaSThayA paurvAparyameva gamyate / na tvavyavahitatvamiti bhAvaH / teneti / SaSThayAzrayaNenetyarthaH / sUtradvayamiti / 'samastRtIyAyuktAt' iti pUrvasUtrasthasya SaSThyantasyaiva 'dANazva-' iti sUtre'pyanuvRtteriti bhaavH| upaadymH| zrAtmanepadamiti shessH| nanu khaM vastramutpAdayatItyarthe vastramupayacchatItyatrApyAtmanepadaM syAdityata Aha khakaraNaM svIkAra iti / asvasya sataH svatvena parigrahaH khakaraNazabdena vivakSita ityrthH| vipratyayastu vaikalpikaH, 'samarthAnA prathamAdvA' ityuktariti bhASye spaSTam / bhAryAmupayacchate iti / anyadIyAM kanyAM bhAryAtvena parigRGNAtItyarthaH / vibhASopayamane / 'yamo gandhane' ityato yama iti 'hanaH sic' ityataH sijiti 'asaMyogAt-' ityataH kiditi cAnuvartate, tadAha yamaH sickidvA syAdvivAhe iti / upayamazabdo vivAhe vartate iti bhaavH| rAmaH sItAmupAyateti / bhAryAtvena svIkRtavAnityarthaH / sicaH kittvapakSe 'anudAtto. padeza-' iti makAralope 'hakhAdazAt' iti sico lopaH / udavoti / bhAryAtvena paripraha udvAhaH / gandhanAne upayame viti / hiMsApUrvake vivAhe vityarthaH, rAkSasavivAhe viti yAvat / 'hatvA bhittvA = zIrSANi rudatI rudato haret / sa rAkSaso vivAhaH' iti smRteH / nityaM kittvamiti 'yamo gandhane' iti pUrvasUtreNati zeSaH / yadi gandhanAGga ke'pyupayamane paratvAdiyaM vibhASA syAt tarhi eSA prAptavibhASA syAt / tatazca 'na veti vibhASA' ityatra bhASye aprAptavibhASAsu asyAH parigaNanaM virudhyeta / ataH pUrvavipratiSedha AzrayaNIyaM iti bhAvaH / apraaptvibhaassaa| svakaraNaM svIkAra iti / svakaraNamityatra cirna bhavati, 'samarthAnAM prathamAdA' iti vikalpAt / svakaraNazabdena bhAsviIkAro gRhyate iti vRttikRt / bhaTTistu khIkAramAtra'pi prAyukta 'upAyaMsta mahAstrANi' iti / gandhanAGge iti / pUrvavipratiSedhazca 'naveti vibhASA' sUtre bhASye uktaH / nityaM kittvamiti / 'yamo gandhane' iti pUrvasUtreNetyarthaH / jJAzrusmR / 'apahave jJaH' ityAdinA jJAdhAtoH 'artizruzibhyazva-' iti zrudRzibhyAM cAtmanepade kRte tasminviSaye 'pUrvavatsanaH' itya Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 60 baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [566 snH| (1-3-17) sannantAnAmeSAM prAgvat / dharma jijJAsate / zuzrUSate / susmUrSate / didakSate / 2732 nAnoH / (1-3-58) putramanujijJAsati / pUrvasUtrasyaivAyaM niSedhaH / 'anantarasya-' (pa 62) iti nyAyAt / teneha nasarpiSo'nujijJAsare / sarpiSA pravartitumicchatItyarthaH / 'pUrvavassanaH' (sU 2734) iti taG / 'prakarmakA' (sU 2718) iti kevalAdvidhAnAt / 2733 pratyAbhyAM shruvH| (1-3-56) prAbhyAM sannantAva uktaM na syAt / pratizuzrUSati / aAzuzraSati / karmapravacanIyAtsyAdeva, devadattaM prati zuzrUSate / 'zadeH zitaH' (s 2362), 'niyateluMliGozca' (sU 2538) vyAkhyAtam / 2734 puurvvtsnH| (1-3-62) sanaH pUrvo yo dhAtustena tulyaM samantAdapyAtmanepadaM syAt / edidhiSate / zizayiSate / nivividhate / pUrvavat zAzru / prAgvaditi / AtmanepadamityarthaH / yadyapi 'apahave jJaH, akarmakAca, sampratibhyAmanAdhyAne' iti sUtraH 'artizruzibhyazca' iti vArtikena ca jJAdibhyaH Atmanepade kRte pUrvavatsanaH' ityAtmanepadaM siddham , tathApyapahnavAdyabhAve'pyAtmanepadArtha jJAcadRzInAbhiha grahaNamiti matvodAharati dharma jijJAsate iti / jJAtumicchatItyarthaH / zuzrUSate iti / 'acjhanagamAM sani' iti diirghH| 'iko jhala' iti sanaH kittvam / 'zrayukaH kiti' iti irinaSedhaH / susmRrSate iti / smRdhAtoH sani 'ajjhana-' iti dIrgha 'udoSTyapUrvasya' ityuttve raparatve 'hali ca' iti dIrghaH / nAnoH / anupUrvAd jJAdhAtoH sannantAd nAtmanepadamityarthaH / putramanujijJAsatIti / anujJAtunicchatItyarthaH / nanu sarpiSA pravartitumicchatItyarthe sarpiSo'nujijJAsate ityatrApi "prapahnave jJaH, akarmakAca' ityAtmanepadasyApyanena niSedhe sati sanantAtparasmaipadameva syAdityata Aha pUrvasUtrasyaiveti / evaM ca sarpiSo'nujijJAsate ityatra 'akarmakAcca' ityAtmanepadaM nirbAdhamiti bhAvaH / nanu 'akarmakAcca' iti jJAdhAtorAtmanepade sannantAtkathamAtmanepadalAbha ityata Aha pUrvavaditi / kevalAt sanvihInAd jJAdhAtorAtmanepadavidhAnAt sannantAdapi tasmAt pUrvavatsanaH' ityAtmanepadamityarthaH / pratyAbhyAM zruvaH / uktaM neti / AtmanepadaM netyarthaH / pratyAlA. vihopasargAveva gRhyate, vyAkhyAnAt , tadAha karmapravacanIyAtsyAdaveti / zrAtma nepadamiti zeSaH / devadattaM pratIti / 'lakSaNetyambhUta-' iti pratiH karmapravaca. nIyaH / pUrvavatsanaH / pUrveNeva pUrvavat / 'tena tulyam-' iti tRtIyAntAdvatiH / pUrvazabdena sanprakRtirvivakSitA, tadAha sanaH pUrva ityAdi / edidhiSate iti / nena siddhe'pi viSayAntare sannantAdanena vidhIyata iti jJeyam / nivivikSata iti| Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 ] siddhAntakaumudI / [ zrAtmanepa kim - bubhUSati / 'zadeH -' ( sU 2362 ) ityAdisUtradvaye 'glo' 'na' hanu vartya vAkyabhedena vyAmyeyam / teneha na - zizatsati / mumUSati / prApratyayavaskRJo'nuprayogasya' ( sU 2240 ) edhAMcakre / 2735 propAbhyAM yujerayajJapAtreSu / ( 1-3-64 ) prayuGkte / upayuGkte / 'svara dyantopasargAditi vaktavyam' ( vA 131 ) / udyuGke / niyuGkte / ayajJapAtreSu kima-indvaM yati pAtrANi prayunakti / 2736 samaH davaH / ( 1-2-65 ) saMghaNute zastram / 2737 bhujo'navane / ( 1-3-66 ) zrodanaM bhuGkte / zrabhya sanprakRteredhadhAtorAtmanepaditvAttatprakRtikasannantAdAtmanepadam / 'nervizaH' ityAtmanepadavidhAnAttatprakRtikasannantAdapi zrAtmanepadam / nanu 'zadeH zitaH ' 'mriyaterluGliGozca' ityAtmanepadavidhAnAt zizatsati mumUrSati ityatrApi sannantAdAtmanepadaM syAdityata zrAha zaderityAdIti / zrAdinA 'mriyaterluGaliGozca' ilasya prahaNam / zaderityAdisUtradvaye 'pUrvavatsamaH' iti 'nAnojJaH' ityato neti cAnuvartya zadetriyatezca sannantAnnAtmanepadamiti vyAkhyeyamityarthaH / nanvevaM sati zIyate mriyate ityAdAvAtmanepadaM na labhyetetyata Aha vAkyabhedeneti / 'zadeH zitaH ' ' mriyate luGliGozca' iti ekaM vAkyam / zidbhAvinaH zaderAtmanepadaM syAt mRDo luliG prakRtibhUtAt zitprakRtibhUtAccAtmanepadaM syAd nAnyatretyarthaH / tena zIyate mriyate mamAretyAdi sidhyati / sano netyaparaM vAkyam / zadeH mriyatezca sannantAnnAtmanepa mityaparam / tena zizatsati, mumRSati ityAdau nAtmanepadamityarthaH / propAbhyAm / zrAtmanepadamiti zeSaH / svareti / svarau ca yantau yasya sa svarAdyantaH / tathAbhUte pasargAtparatva eva yujerAtmanepadamityarthaH / dvandvamiti / dvandvaM dvizo nyaJci adhobilAnItyarthaH / samaH kSNuvaH / Atmanepadam iti zeSaH / 'samo gamyRcchibhyAm' ityatraiva 'samo gamyRcchidaraguvaH' iti na sUtritam, tathA sati zrakarmakAdityanuvRttyA sakarmaka na syAt / tatsUcayannudAharati saMdaNute zastramiti / tIkSNIkarotItyarthaH / bhujo'navane / avanaM rakSaNam / tato'nyatra bhujerAtmanepadamityarthaH / nanu 'bhuja pAlanAbhyavahArayoH' iti dhAtu 'nervizaH' ityAtmanepadavidhAnAtsannantAdapi Atmanepadam / sano netyanuvartyeti / 'nAnojJaH ' ' pUrvavatsanaH' iti sUtrAbhyAmiti zeSaH / samaH kSNuvaH / 'samo gamyRcchidaNubhyaH' iti paThanIye pRthagasya pAThaH sakarmakAdapi vidhAnArtha ti dhvanayannudAharati saMdaNute zastramiti / bhujo'navane / avanaM pAlanam, adane iti vaktavye anavana iti paryudAsasya prayojanadvayam / saMyogavadviprayogasyApi vizeSAvadhArahetutvAdraughAdikasyaiva bhujermahaNamityekam zradanAdarthAdarthAntare'pyupabhogAdau zrAtma .) Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 60 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [571 vaharatItyarthaH / 'bubhuje pRthivIpAlaH pRthivImeva kevalAm / ' 'vRddho jano duHkhazatAni bhukne' / iha upabhogo bhujerarthaH / anavane kim-mahIM bhunakti / 2738 NeraNau yatkarma Nau cetsa kartA'nAdhyAne / (1-3-67) eyantAdAtmanepadaM syAdaNo yA kriyA saiva ceeNyantenocyeta, aNo yaskarmakArakaM sa ceraNI pAThe sthitam / tatra 'dhubhuje pRthivIpAlaH pRthivIm' ityatra na paalnmrthH| tathA sati anavane iti paryudAsAdAtmanepadAyogAt / nApyabhyavaharaNam , asaMbhavAt / nahi pRthivyA abhyavaharaNaM saMbhavati / tathA 'vRddho jano duHkhazatAni bhaGkte' ityapi na yujyate, du.khazatAnAM pAlanasya abhyavaharaNasya cAsaMbhavAt , tatrAha iha upabhogo bhujerartha iti / dhAtUnAmanekArthakatvAditi bhaavH| mahIM bhunaktIti / rakSatItyarthaH / atra raudhAdikasyaiva 'bhuja pAlanAbhyavahArayoH' ityasya grahaNam / na tu 'bhujo kauTilye' iti taudAdikasyApIti bhASyam / bhujati vAsaH / kuTilIbhavatItyarthaH / grnnau| iha catvAryavAntaravAkyAni / Neriti prathamaM vAkyam / pratyayagrahaNaparibhASayA Neriti tadantagrahaNam / AtmanepadamityadhikRtam , tadAha NyantAdA. tmanepadaM syAditi / aNau yat karma Nau cediti dvitIyaM vAkyam / 'kartari karmavyatihAre' itivatkarmazabdo'tra kriyAparaH / yattadonityasambandhAt taditi labhyate / tathA ca aNau yA kiyA sA rAyante cediti labhyate / evaM sati pacati pAcayatItyAdau sarvatra aNau kriyAyA Nyante avazyaM sattvAdvAkyamidamanarthakam / tasmAd aNau yA kiyA saiva Nyante cedityevakAro labhyate / tatazca dvitIyavAkyasya phalitamAha aNau yA kriyA saiva ceeNyantenocyeta iti / sa karteti tRtIyaM vAkyam / atra aNau yat karma Nau cedityanuvartate / karmazabdo'tra kArakavizeSaparaH / zabdAdhikArAzrayaNAt , tadetadAha aNau yatkarmakArakaM sa ceeNau nepadaM bhavatIti dvitIyam , tadAha bubhuje pRthivIpAla iti / iheti / upabhoga ityupalakSaNamAtmasAtkaraNasyApi / pRthivIM bubhuje, svAdhInAM cakAretyarthaH / bhuja pAlanAbhyavahArayorityasya rudhAdereva grahaNamiti bhujo kauTilya ityasmAttudAdeH parasmaipadameva / pANiM vibhujati / mUlAni vibhujati / NeraNau yatkarma / zrAtmanepadamityadhikriyate / ihAvAntaravAkyAni catvAri pratIyante / NerAtmanepadamityeka vAkyam / tacca syAdityantena vyAkhyAtam / aNau yatkarma Nau cediti dvitIyam / karmazabdaH kriyAparaH, 'kartari karmavyatihAre' itivat / tathA ca aNau yA kriyA saiva Nyante cedityarthaH / evaM sthite phalitamAha saiva ced Nyantenocyateti / sa karteti tRtIyaM vAkyam / aNAvityAdi cecchabdAntamihAnuvartate / karmazabdazcAtra Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 ] siddhaantkaumudii| [ AtmanepadakartA syAna svAdhyAne / 'Nicazca' (sU 2564) iti siddhe'ka trabhiprAyArthamidam / kabhiprAye tu 'vibhASopapadena-' (sU 2745) iti vikalo 'aNAvakarmakAt-' (sU 2754) iti parasmaipade ca paratvAtprApse pUrvavipratiSedhenedameve. kartA syAditi / atra tacchandasya vidheyasamarpakakartRzabdAnusAreNa puMlliGgatA jJeyA, 'zalyaM hi yatsA prakRtilasya' itivat / atha 'anAdhyAne' iti caturtha vAkyaM vyAcaSTe na tvAdhyAne iti| AdhyAnamutkaNThApUrvakaM smaraNam / tatra nAtmanepadamiti prasajyapratiSedho'yamiti manyate / vastutastu prAdhyAne AtmanepadaM netyarthAzrayaNe bhavatItyatra namo'nvitatvena asAmarthyAdAdhyAnazabdena samAsAsaMbhavAt eyudAsa evAyam / 'na tvAdhyAne' iti mUlaM tu phalitArthakatha naparameva / tathA ca prAdhyAnabhine'rthe vidyamAnAd NyantAdAtmanepadaM syAdityevaM prathamavAkya eva prAdhyAne ityasyAnvayAt trINyevAtrAvAntaravAkyAnIti yuktam / vAkyatrayamityeva ca bhASye dRzyate / nanu 'Nicazca' iti siddhe kimarthamidaM sUtramityata aAha NicazcatIti / paragAminyapi phale AtmanepadArthamityarthaH / syAdetat , 'vibhASopapadena pratIyamAne' iti sUtraM vakSyate / kartRgAmini kriyAphate yadAtmanepadaM vihitam , tad upapadena kriyAphalasya kartRgAmitve gamye vA syAditi tadarthaH / khaM yajJaM yajati yajate vetyAyudAharaNama / 'NeraNau-' ityasya tu darzayate bhava ityanupadameva udAharaNaM vakSyata iti sthitiH| tatra darzayate bhavaH khayamevatyatra phalasya kartRgAmitvavi. vakSAyAM 'NeraNI-' iti nityamAtmanepadamiSyate / tatra paratvAd vibhASopapadena-' iti vikalpa: syAt , 'NeraNau-' ityasya phale AtmagAmitvagamakopapadAbhAve sAvakAzatvAt / kiMca 'aNAvakarmakAccittavatkartRkAt' iti vakSyate / aNyante yo dhAtura. karmakaH cittavatkartRkazca tasmAd NyantAt parasmaipadaM syAditi tadarthaH / zete kRSNaH / taM gopI zAyayatItyudAharaNam / 'NeraNau-' ityasya tu darzayate bhava ityudAharaNaM viSaya iti sthitiH / tatra lUdhAtoH lunAti kedAraM devadatta ityatra cittavatkartRkatvAd layate kedAra iti karmakartari, karmaNaH kedArasya kartRtvena vivakSitatayA akarmakatvAca lAvayate kedAra iti NyantAd 'NeraNau-' ityAtmanepadaM bAdhitvA paratvAd 'aNAvakarmakAt-' iti parasmaipadameva syAt / 'NeraNau-' ityasya darzayate bhava ityatra kArakavizeSaparaH, zabdAdhikArAzrayaNAttadetadyAcaSTe aNau yadityAdinA syAdityantena / anAdhyAna iti vAkyAntara vyAcaSTe na tviti / zrAdhyAnamutkaNThApUrvakaM smaraNam / vastutastu paryudAsa eva lAghavAdAzrayaNIyaH / asminpane AdhyAnaminne ityarthe sati phalito na tvAdhyAne iti neyH| tathA ca atra vAkya trayameveti Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 60 ] baalmnormaa-tttvvodhiniishitaa| [573 pyate / kartRsthabhAvakAH kartRsthakriyAzcodAharaNam / tathAhi-pazyanti bhavaM sAvakAzatvAdityata Aha karvabhiprAye tviti / pUrvavipratiSedheneti / pUrvavipratiSedhAzrayaNe rAjA darzayate iti bhAjyaprayogo mAnam , anyathA tatra 'aNAvakarmakAt-' iti parasmaipadApatteH / darzanaviSayo bhavatItyarthe pazyati bhava ityatra dRzeraNAvakarmakatvAt cittavatkartRkatvAcca / 'vibhASopapadena' iti vikalpabAdhaviSaye pUrvavipratiSedhAzrayaNe tu vyAkhyAnameva zaraNam / anye tu darzayate rAjA iti bhASyaprayogaH phalasya paragAmitvaviSayo bhaviSyati / evaM ca kartRgAmini kriyAphale paratvAd 'aNAvakarmakAt-' isya pravRttau na kiMcidvAdhakamiti pUrvavipratiSedhAzrayaNaM cinymityaahuH| tazcintyam, aNAvakarmakAdityasya paragAminyapi phale paratvAt pravRtte. ratvAt / nahi 'aNAva karmakAt-'ityatra kamiprAya ityasti / 'svaritajitaH kartrabhiprAye-' ityasya bahuvyavahitatvAditi zabdaratne prapaJcitam / nanu darzanaviSayo bhavatItyarthe darzayate bhava ityatra stuto darzanakarmIbhUtasyaiva bhavasya kartRtvavivakSAyAM tasya 'karmavakarmaNA-' iti karmavadbhAvAd 'bhAvakarmaNoH' ityAtmanepadasiddheH 'NeraNau-' iti sUtraM vyarthamityata Aha vartRstheti / kartRstho bhAvo yeSAM te kartRsthabhAvakAH, kartRsthA bodhyam / vikalpa ti / paratvAtprApte ityuttareNAnvayaH / pUrvavipratiSedheneti / 'vibhASopapadena--' ilAsyAvakAzaH khaM yajJaM yajati, khaM yajJaM yajate ityAdi / NeraNAvityasya tu darzAte rAjetyAdi / tathA 'aNAvakarmakAt-' ityasya zete kRSNastaM gopI zAyayatItyavakAra : / 'NeraNau-' ityasya tu lAvayate kedAraH svayameveti / tatra hi lUyate kedAra iti ditIyakakSAyAmaNAvakarmakatvAditi bhAvaH / na ca pazyati bhava itivad dvitIyakakSAyAM lunAti kedAra ityeva prayoga iti bhramitavyam / lavanasya karmaNasthakriyAtvena 'kamvatkarmaNA-' iti ygaatmnepdprvRttH| navyAstu 'aNAvakamakAt-' ityasya bAdhe darzayate rAjeti bhASyaprayogo mAnam / tatra hi nivRttapreSaNapane dRzeraNAvakarmakatvAta cittavatkartRkatvAca parasmaipadaprApteH / 'vibhASopapadena-' iti vikalpa. bAdhe tu na kiMcinmAnam / kiM ca 'aNAvakarmakAt-' ityasya bAdhe'pi nAstyeva pramANam / pUrvokabhASyasya paragAmi ne kiyAphale caritArthatvAt , tathA ca kartRgAmini kriyAphale paratvAd 'aNAvakarmakAt- ityasya pravRttau na kiMcidvAdhakamastIti pUrvavipratiSedhenedame veSyata ityetacinyamitya huH| vastutastu 'garaNau-' iti sUtrasyAcittavatkartRke'pi lAkyate kedAra ityAdau paritArthavAdu "aNAvakarmakAt-' ityanena paragAmini kriyAphale'pi paratvAtparasmaipade prApta darzayate rAti bhASyaprayogabalAtpUrvavipratiSedhAbhyupagamena 'gAraNI- yA manepadapravRttAvapi AtmArtha darzayate svArtha darzayate ityAdau Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 ] siddhaantkaumudii| [AtmanepadabhaktAH, cAkSuSajJAnaviSayaM kurvantItyarthaH / preraNAMzatyAge pazyati bhavaH, viSayo kiyA yeSAM te kartRsthakriyAH, evaMvidhA dhAtava iha sUtre udAharaNam / 'karmavatkarmaNA-' ityasya tu karmasthabhAvakAH karmasthakriyAzcodAharaNamiti prakRtasUtre 'karmavatkarmaNA-' iti sUtre ca bhASye spaSTam / ato viSayabhedAt / 'karmavat karmaNA-' ityanena 'NeraNau-' ityasya na gatArthateti bhAvaH / aparispandanasAdhanasAdhyo dhAtvartho bhAvaH, yathA darzanazravaNAdiH / saparispandanasAdhanasAdhyo dhAtvarthaH kriyA, yathA pAkAdiH / yadyapi darzane cakSurunmIlanAdirUpaM spandanamasti tathApi tadbhinnahastapAdAdiceSTaivAtra spandanamityavirodhaH / tatra kartRsthabhAvakamudAharati pazyanti bhavaM bhaktA iti / sakarmakeSu dhAtuSu, phalavyApArayordhAturvartate / yathA paceviklittyanukUlo vyApAraH / tatra viklittiH phalam / tdnukuulo'dhishrynnaadiyaapaarH| dhAtUpAttavyApArAzrayaH kartA devada. ttAdiH / vyApAravyadhikaraNadhAtUpAttaphalAzrayabhUtaM krm| yathA taNDulAn pacatItyatra viklittyAzrayAstaNDulA iti sthitiH / prakRte ca dRzezcAkSuSajJAnAnukUlavyApArArthakatve sakarmakatvAnupapattiH, phalasya cAkSuSajJAnasya tadanukUlaprayatnAdezca samAnAdhikaraNatvAt / ato dRsheshcaakssussjnyaanvissytvaaptynukuulvyaapaaro'rthH| tatra jJAnaviSayatvApattiH phalam / tadanukUlaH prayatnAdivyApAro devadattaniSThaH / evaM ca prayatnAdivyApAravyadhikaraNacAkSuSajJAnaviSayatvarUpaphalAzrayo ghaTAdiH karmeti yujyate, tadetadAha cAtuSajJAnaviSayaM kurvantItyartha iti / preraNeti / yadA cAkSuSajJAnaviSaya. tvApattireva dRzeroM vivakSitaH / na tu tadanukUlavyApAraH kRJdhAtugamyaH pressnnaaNshH| tadA pazyati bhava ityasya cAkSuSajJAnaviSayaH saMpadyate ityarthaH / saukaryAtizayavivakSayA anukUlavyApArAMzasya avivakSA bodhyaa| tathA ca cAkSuSajJAnaviSayatvApaparatvAd 'vibhASopapadena-' ityasya pravRttI na kiMcidvAdhakamasti / tato'pi paratvAd 'aNAvakarmakAt-' iti parasmaipadameva syAditi tadbAdhena pUrvavipratiSedhe svIkRte 'vibhASopapadena-' ityasyApyarthAtpUrvavipratiSedhena bAdho jAta eveti cet, evaM tarhi darzayate rAjeti bhASyaprayogasya kevale caritArthatvAtsopapadaprayoge 'aNAvakarmakAt-' iti parasmaipadamevAstu / tatrApi pUrvavipratiSedhena 'NeraNI-' ityasya pravRttau mAnAbhAvAditi dik / 'karmavatkarmaNA-' ityanena gatArthatvazaGkA nirasyati katasthabhAvakA iti / aparispandanasAdhanasAdhyo dhAtvarthoM bhAvaH / saparispandanasAdhanasAdhyA tu kriyA / sAdhanaM kAraka tatsAdhyatvAddhAtvarthasya / nanu nRtyantaM bhavaM pazyatItyatra dRzeH kartRstha. bhAvakatA na syAt, kiM tu kartRsthakriyAkataiva syAt / na ca sAdhanazabdena lakAravAcya kArakaM vivakSitamiti vAcyam , nRtyanbhavaH pazyatItyatra taddoSatAdavasthyAditi cet / Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 60 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 575 bhavatItyarthaH / tato hetumaNic, darzayanti bhavaM bhaktAH, pazyantItyarthaH 1 punaryarthasyAvivakSAyAM darzayate bhavaH / iha prathamatRtIyayoravasthayordvitIyacatutereva dRzyarthatvAttadAzrayasya bhavasya kartRtvameva, tadAha viSayo bhavatItyartha iti / lakSaNayA cAkSuSajJAnaviSayo bhavatItyartha ityarthaH / na cAtra bhavasya vastuto darzanakarmaNa iha kartRtvAt 'karmavatkarmaNA tulyakriyaH' iti karmavattvAdyagAdikameva syAnna tu zabAdIti zaGkayam, 'karmavatkarmaNA -' ityasya karmasthabhAvakeSu karmasthakriyeSu ca pravRtteH / ataH karmakartaryapi zavAdikameveti bhAvaH / tata iti / kRJdhAtugamyaM preSagAMzaM vihAya cAkSuSajJAnaviSayatvApattivRtterhaze hai tuma riNajityarthaH / darzayanti bhavaM bhaktA iti / cAkSuSajJAnaviSayatvamApAdayantIti Nijantasya phalito'rthaH, tadAha pazyantItyarthaM iti / cAkSuSajJAnaviSayaM kurvantItyarthaH / punariti / cAkSuSajJAnaviSayatvamApAdayantItyarthake darzayanti bhavaM bhaktA ityuktodAharaNe jirthasya zrapAdanAMzasya zravivakSAyAM prakRtasUtreNAtmanepade sati darzayate bhava ityudAharaNamityarthaH / atra yantasya preraNArahite'rthe lakSaNA / gaGgAyAM ghoSa ityatra TApa iva NicaH sthitiH / curAderA kRtigaNatvAt svArthiko gijityanye / iheti / avasthA padavizeSAtmakAvayavasaMnivezavizeSaH / prathamA ca tRtIyA ca prathamatRtIye / tayoravasthayoriti vigrahaH / 'sarvanAmno vRttimAtre -' iti prathamAzabdasya puMvattvam / pazyanti bhava bhaktA iti prathamAvasthA / padavizeSa saMdarbha iti yAvat / zravasthaiva kakSyeti vyavahari - Syate muule| kakSyA hi rAjadhAnyAdau janavizeSasaMghAta nivAsAtmikA anantarasthAnaprApikA / tadyathA rAmAyaNe - 'A paJcamAyAH kakSyAyA nainaM kazcidavArayat' ityAdi / idaM ca prathamavAkyam, preraNAMzatyAge pazyati bhava iti dvitIyavAkyasya upapAdakam / cAkSuSajJAna viSayatvApAdane dRzyarthe preraNAMzatyAgasya preraNAviziSTArthakadRzighaTitaprathamavAkyAbhAve asaMbhavAt / preraNAMzatyAge pazyati bhava iti dvitIyA kadayA tu, darzanaviSayatvApattimAtrArthakAddhetumaNici darzayanti bhavaM bhaktA iti tRtIyavAkyasya, pazyanti bhavaM maktA iti prathamavAkya samAnArthakasya upapAdikA, cAkSuSajJAnaviSayatvApAdanAnuvR lavyApArArthavRtterdRzerhetuma riNaci cAkSuSajJAnaviSayatvApattyanu atrAhuH - ArohaNAdau saparispanda eva devadattAdiryathA sAdhanaM tathA darzanazravaNAdau na bhavati kiMtu spandana rahito'pIti noktadoSa iti / kartRsthabhAvakamudAharati pazyantIti / preraNAMzeti / saukaryavivakSayeti bhAvaH / tata iti / tyakta mere NAMzakAddhAtorityarthaH / punaryarthasyetyAdi / na caivaM Nijapi gacchatIti darzayate bhava iti na sidhyediti vAcyam, upAyanivRtAvapyupeyAnivartanAditi kaiyaTokleH / evaM Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 ] siddhaantkaumudii| [prAtmanepadaryozca tulyo'rthaH / tatra tRtIyakacayAyAM na tng| kriyAsAmye pyaNau karmakArakasya No kartRtvAbhAvAt / catujhaM tu tng| dvitIyAmAdAya kriyAsAmyAt / prathamAyo karmaNo bhavatyeha kartRtvAca / evamArohayate hastAsyapyudAharaNam / kUlavyApArAntarasyApi pravezApatteH / tRtIyaM vAkyaM vidaM darzayantIti, eyarthasyAvivakSAyAM darzayate bhava iti caturthavAkyasya darzanaviSayo bhavatIti dvitIyavAkyasamAnArthakasya Nyanta ghaTitasyopapAdakamiti spaSTIva / tathA ca prathamatRtIyayoH kakSyayoH pazyanti bhavaM bhaktAH, darzayanti bhane bhaktA ityanayoH, tathA pazyati bhavaH, darzayate bhavaH iti dvitIyacaturyoH kakSyayozca tulyo'rtha ityarthaH / tatra prathamadvitIyayoH kakSyayoH dRzeya'ntatvAbhAvAdeva to na prasaktiriti matvAha tatra tRtIyakakSyAyAM na taGiti / kuta ilAta Aha kriyAsAmye'pIti / darzayanti bhavaM bhakkA iti tRtIyakakSyAyAH, pazyanti bhavaM bhakkAH, iti prathamakakSyAsamAnArthakatayA aNau yaH kriyA saiva ceeNyantenIcyatetyaMzasya sattve'pi prathamakakSyAyAmaNau karmakArakasya bhavasya darzayanti bhavaM bhaktA iti tRtIyakakSyAyAM Nau kartRtvAbhAvAdityarthaH / evaM caturthakakSyopapAdikA tRtIyakakSyaiSA pratyu. dAharaNaM cetyuktaM bhavati / aNau yA kriyA saiva ceeNya nocyatetyaMzasya tu adhyAropitapreraNapakSe dvitIyakakSyAyAM na taditi phalaM vakSya / / caturthakakSyA tu prakRtasUtrasyodAharaNamityAha caturthyAM tu taGiti / 'NeraNau-' iti prakRtasUtreNeti zeSaH / tadevopapAdayati dvitIyAmAdAyeti / pazyati bhavati dvitIyakakSyAya yA cAkSuSajJAnaviSayatvApattirUpA kriyA tasyA eva darzayate bhA iti caturthakakSyAyAM eyantadRzyarthatvAdityarthaH / anena aNau yA kriyA saiva ceeNyantenocyatetyaMza uppaaditH| atha aNo yatkarmakArakaM gau sa cetkartA cyAdityazamupapAdayati prathamAyAmiti / pazyanti bhavaM bhaktA iti prathamakakSyAyAma zraNyantadRzikarmaNo bhavasya darzayate bhava iti caturthakakSyAyo gyanta:zikartRtvAcetyarthaH / atha kartRsthakriyadhAtumudAharati evamArohayate hastItyapdAharaNamiti / ca svArtha eva Nijiti paryavasAnAdAha dvitIyacatuoriti / tulyo'rtha iti / nyUnAdhikabhAvarahitaH / tatra tRtIyeti / prathamAdvitIyayostu eyantatvAbhAvAt taGaH prasaktireva nAstIti bhAvaH / kriyAsAmye'pIti / prathamakakSayA sahetyarthaH / dvitIyAmAdAyeti / aNau yA kriyA saiva ced Nyante i yasya nyUnAdhikabhAvavyavacchedaparatvamabhyupetyedamuktam / yadA tvadhikavyavacchedamAtrapaH tvamabhyupagamyate tadA prathamAmAdAya tatsaMbhavati / idAnI kartRsthakiyAkamudAharati evamityAdinA / 1--'kakSAyAm' iti kacit paatthH| Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 60 ] baalmnormaa-ttvbodhiniishitaa| [577 Arohanti hastinaM hastipakAH, nyagbhAvayantItyarthaH / tata bhArohati hastI, nyagbhavatItyarthaH / tato Nic prArohayanti / ArohantItyarthaH / tata prArohayate, nyagbhavatItyarthaH / yadvA pazyantyArohantIti prathamakakSyA prAgvat / tataH karmaNa eva hetusvAropAriNac / darzayati bhvH| zrArohayati hstii| pazyata dhArohatazca prerayatItyartha / tato NijbhyAM tatprakRtibhyAM ca upAttayoyorapi tatra prathamakakSyAmAha Arohanti hastinaM hastipakA iti / hastinaM pAntIti hastipAH / ta eva hastipakAH / svArthe kaH / uparibhAgAkramaNAnukUlavyApAro ruherrthH| tatra prAsAdamArohatItyAdau uparibhAgAkamaNAnukUlavyApAraH sopAnagamanAdiH / iha tu uccasya hastino nyagbhAvanameva uparibhAgAkamaNAnukUlo vyApAro vivakSitaH / nacca nIcIkaraNam, tadAha nyagbhAvayantIti / atra uparibhAgAkramaNAnukUlanya gbhavanAnukUlo'GkuzapAtAdiH vyaapaarH| uparibhAgAkramaNAnukUlanyagbhavanaM phalam / tadAzrayatvAddhastI karma / tAdRzavyApArAzrayatvAddhastipakAH kartAraH / atha dvitIyakaca yAmAha tata iti / preraNAMzaparityAge sati uparibhAgAkramaNAnukUlanyagbhavanArthavAlaTi Arohati hastIti bhavatItyarthaH / preSaNAMzaparityAge phalitamAha nyagbhavatItyartha iti / atha tRtIyakakSyAmAha tato Nijiti / preSaNAMzaM parityajya nyagbhavanArthakatvamAzritAd dhAtoH preSaNavivakSAyAM hetumariNajiti bhAvaH / prArohayantIti / hastinaM hastipakA iti zeSaH / preSaNAMzanivRttau Nija. ntasya phalitamarthamAha ArohantItyartha iti / aAkramaNAya hastinaM nyagbhAvayantIti yAvat / caturthakakSyAmAha tata iti / avivakSitapreSaNAd NyantAt prakRtasUtreNAtmanepade zrArohayate iti rUpamityarthaH / preSaNAMzatyAge sati eyantasya phalitamarthamAha nyagbhavatItyartha iti / tadevaM 'nivRttapreSaNAddhAtoH prAkRte'rthe NijiSyate' iti pakSamAzrityodAhRtam / ida nImadhyAropitapreSaNapakSamAzrityAha yaddhati / pshyntiiti| pazyanti bhavaM bhaktaH iti, Arohanti hastinaM hastipakA iti ca, prathamakakSyA pUrvadadyAkhyeyetyarthaH / dvitIyaH dayAmAha tataH karmaNa iti / dRzeH ruhezca prathamakakSyAyAM karmIbhUtasya bhavasya hastinazca prayojakakartRtvarUpahetutvAropAddhetumariNajityarthaH / Arohati hastIti / preSaNAMzatyAge udAharaNamidam / tato Nijiti / nivRttapreSaNAddhAtoH preSaNAMzavivakSAyAM NijityarthaH / punarArtharthasyAvivakSAyAmudAharaNamAha Arohayata iti / evaM nivRtapreSaNapakSamupapAyedAnImadhyAropitapreSaNapakSamAha yadveti / hetutvAropAditi / pryojkkrtRtvaaropaadityrthH| atrApi saukaryavivava bIjam / pazyata iti / pazyato bhakvAn Arohato hastipakAniti krame Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 ] siddhAntakaumudI / [ zrAtmanepada preSayayasyAge darzayate prArohayate ityudAharaNam / arthaH prAgvat / asminpatte dvitIyakakSyAyAM na ta / samAnakiyAsvAbhAvAviyajarthasyAdhikyAt / anAdhyAne darzayati bhava iti bhakkAniti zeSaH, tadAha pazyata zrarohatazca prerayatItyartha iti / cAkSuSajJAnaviSayatvamApAdayato bhaktAn bhavaH prerayati, nyagbhAvayato hastipAn hastI prerayatItyarthaH / ubhayatra hetumariNac / tatra prakRtibhyAM dRziruhibhyAmekaikaM preraNam / NicA tu tadviSayakamekaikaM preraNAntaraM pratIyate iti sthitiH / caturthakacayAmAha tato NijbhyAmiti / hetumaNiNajbhyAM tatprakRtibhUtadRziruhibhyAM ca upAttayoH preraNayostyAge sati cAkSuSajJAnaviSayo bhavati bhava iti, nyagbhavati hastIti cArthaH paryavasyati tatra prakRtasUtreNAtmanepade darzayate bhavaH, zrArohaya hastIti ca siddhamityarthaH / pazyanti bhavaM makkA iti, Arohanti hastinaM hastipakA iti ca prathamakakSyAyAM karmaNo bhavasya hastinatha tRtIyakakSyAyAM kartRtvAt prathamakakSyAyAM praNau yA kriyA tasyA evAtra tRtIyakakSyAyAM sattvAceti tRtIyakakSyAyA - mudAharaNe sUtrapravRttirupapAyA / na ca prathamakakSyAyAM cAkSuSajJAnaviSayaM kurvantIti nyagbhAvayantIti prakRtyupAttasya preSaNAMzasya tRtIyakakSyAyAM tyAgAdaNau yA kriyA seva cerArAyantenocyetetyaMzasya kathaM pravRttiriti vAcyam, saiva cerArAyantenetyatra AdhikyamAtraM vyavacchidyate, natu nyUnatvamapi ityadoSAt / nanu dvitIyakakSyAyAmeva kuto na tatyita mAha zrasminpakSe dvitIyeti / kuta ityata zrAha samAnakriyAtvAbhAvAditi / dvitIyakakSyAyAM praNau yA kriyA saiva cerANyantenocyetetyaMzasyAbhAvAditi yAvat / tadevopapAdayati Nijarthasyeti / goriti kim ? pazyatyArohatIti nivRttapreSaNAnmA NArthaH / zradhikyAditi / asminpatre Nau cetsA kriyetyanena AdhikyamAtraM vyavacchidyate na tu nyUnatvamapi / anyathA tRtIyakatAyAmapi tad na syAt / prakRtyupAttapreSaNAMzasya tyAgena nyUnatAyAH sattvAditi bhAvaH / yeoriti kim pazyatyArohatItyAdinivRtta preSaNAnmAbhUt / na ca gau cediti zrutatvAdrAyantAdeva syAditi vAcyam, zraNAvityasyApi zrutatvAt / tasyAprimayogArthamavazyakartavyasya spaSTArthamihaiva kartumaucityAzca / zraNau yA kriyA saiva cerArAyante iti kim, darzayati bhavaH / zrArohayati hastItyadhyAropitapreSaNapatre dvitIyakatvAyAM mAbhUt / kathaM tarhi 'kareNurArohayate niSAdinam iti mAghaprayogaH, 'sa santataM darzayate gatasmayaH kRtAdhipatyAmiva sAdhubandhutAm' iti bhAraviprayogazca saMgacchata iti cet / atrAhuH - ' Nicazca' ityanena kriyAphale kartRgAmini tad na tu prakRtasUtreNeti / zraNau yatkarma kArakaM Nau cet karteti kim, darzayanti bhavamiti nivRttapreSaNapatre tRtIyakakSAyAM mAbhUt / Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 60 ] baalmnormaattttvbodhiniishitaa| [576 kim-smarati vanagulma kokilaH / smarayati vanagulmaH / utkaNThApUrvakasmRtI bhUt / smarati vanagulma kokila iti / smRtiviSayatvamApAdayatItyarthaH / pakSadvaye'pyeSA prathamakakSyA dvitIyatRtIyakakSyayorapyupalakSaNam / tatra nivRttapreSaNapakSa smarati vanagulma iti dvitIyakakSyA / smRtiviSayo bhavatItyarthaH / smarayati vanagulmaM kokila iti tRtIyakakSyA / smRtiviSayatvamApAdayatItyarthaH / adhyAropitapreSaNapakSe tu smarayati vanagulmaH kokilamiti dvitiiykkssyaa| smarantaM prerayatItyarthaH / smarayati vanagulma iti / pratyudAharaNamidam / nivRttapreSaNapakSe caturthakakSyaiSA / adhyAsmarati vanagulmamiti / pakSadvaye'pIyaM prthmkkssaa| smarayati vanagulma iti / nivRttapreSaNapakSa caturthakakSeyam / adhyAropitapakSe tu tRtIyakakSeti jJeyam / kecitta etatsUtrastha bhASye darzayate bhRtyAn rAjetyudAharaNam, smarayatvena vanagulma iti pratyudAharaNaM ca dRzyate / tatazca adhyAropitapraSeNapakSe dvitIyakakSAyAmevAnanAtmanepadaM bhavati na tu tRtIyakakSAyAmiti prtiiyte| tathA ca karmapadamAvartya tasya kriyAvAcitvaM svIkRtyANI yA kriyA saiva ceeNyantenocyateti vAkyAntarAbhyupagame'pyevakAreNAdhikyaM na vyavacchidyate kiM tu nyUnataivetyasmAdeva bhAjyAdavagamyate / evaM ca darzayate bhava prArohayate istIti karmaprayogarahitaM mUlagranthasyodAharaNam , smarayati vanagulma iti pratyudAharaNaM ca bhASyaviruddhamevetyAhuH / anyastvavivakSitamiha karmetyuktvA'tra mUlapranyAvirodhenaiva bhASyagranthaH samarthitaH / teSAmayamAzayaH-gabhIrAyAM nadyA ghoSa ityatra gabhIrAbhinanadyAmiti gabhIranadIpadArthayorabhedabodhAnantaraM tIralakSaNAyAM tIrasya gabhIratvAbhAvAnadyAstu gabhIratve'pyekadezAnvayAsaMbhavAcca anarthakamapi gabhIrAyAmiti padaM prAthamikabodhamAdAya sArthakaM tadvadihApi adhyAropitapreSaNApakSe dvitIyakakSAyAM karmaNyanvitam , tato Nijarthasyeva karmaNo'pi tyAge NicaH karmapadasya ca prAbhikabodhamAdAya sArthakyam / vabodhyasaMbandho lakSaNetyabhyupagamAt / viziSTavAkyArthasya ceha bodhyatvena tatsaMbandhasya bodhakatArUpasya vAkye sattvAt / eSaivArthavAdaiH prAzastyalakSaNAyA gtiH| anyathA 'vAyavyaM zvetamAlabheta bhUtikAmaH' ityAdividhivAkyasya yo'rthavAdaH 'vAyurvaM kSepiSThA devatA, vAyumeva khena bhAgadheyenopadhAvati' 'sa evenaM bhUtiM gamayati' ityAdistatra vAyumeva svena bhAgadheyena sa evainamityAdirUpasya vibhaktibhedana prayogasya vaiyarthya syaaditi| nanvetatsUtrasyodAharaNaM ca yathAzrutabhASyAnusAreNa sakarmakamevAstu kimanana vidyamAnakarmaNo'vivakSitatvopapAdanakzeneti cet / maivam / nivRttapreSaNapakSa darzayate bhava ityAdhudAharaNasya pratyudAharaNasya ca karmarahitasya svIkartavyatayA tadaikarUpyasyAsminapi pakSe akarmakodAharaNapratyudAharaNayoH Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 ] siddhaantkaumudii| [prAtmanepada. viSayo bhavatItyarthaH / 'bhImyorhetubhaye (sU 2564 / / vyAkhyAtam / 2736 gRdhivaJcayoH pralambhane / (1-3-66) pratAraNe'rthe eyantAmyAmAbhyAM prAgvat / mANavakaM gadhayate, vaJcayate vA / rajasbhane kim-mAna gardhayati / abhikAGtAmasyotpAdayatItyarthaH / ahiM vanaya te / barjayatItyarthaH / 'liyaH saMmAnanazAlInIkaraNayozca' (sU 2562) / hAkhyAtam / 2740 mithyopapadAkRmo'bhyAse / (1-3-71) NeH ityeva / padaM miyA kArayate / svarAdiduSTamasakRducArapatItyarthaH / mithyopapatAt kim--padaM suSTu ropitapreSaNapakSe tu tRtIyakakSyeti bodhyam / 'smR zrAdhyAne' iti ghATAdikatvena mittvAddhasvaH / vistarastvatra prauDhamanoramAzabdaratnazabdenduzekhareSvanusaMdhayaH / gRdhivaJcyoH / pralambhanaM pratAraNamiti matvAha pratAraNe'rthe iti| prAgvaditi / AtmanepadamityarthaH / dhAtUnAmanekArthakatvAdana poH pratAraNe vRttiH / mithyopapadAt / abhyAsavRttemithyAzabdopapadakAt kRna AtmanepadamityarthaH / siddhaye karmaNo'vivakSitatvavyAkhyAyA ucitatvAt / kiM ca rmavatkarmaNA-' ityane. naiva siddha kartasthabhAvakiyArtha sUtramiti bhASyapanthasvArasmAdapyakAmakamevodAharaNaM pratyudAharaNaM cAyAti / na ca 'karmavatkarmaNA-' iti sUtre tulyazabdenApi karmasthakriyAto nyUnataiva vyavacchidyate na tyAdhikyamiti stIkRte nAsti sAra pranthasvArasyamA iti vAcyam , tathA hi sati karmavakarmasthAkaya ityukte'pi kamasthA kiyA yasya kartuH sa kartA karmavadityarthalAbhAt tatsamohitasiddhau karmaNA tulyakira ityasya vaiyathyApattaH / dvitIyakakSAyAM bhave hastini ca viSayatvApAdanaviSayakapreraNAyAnyagbhavanaviSayakaraNAyAzca krameNa sattve'pi viSayatvApAnarUpAyA gyagbhavanAyAzca karmasthakriyAyAH sattvAt / yadi tu 'karmaNA tulyakriyA' ityetatsArthakyAya tu yazabdenA nyUnAdhikavyavacchedaH kiyata ityucyate, tadA 'karmavatkarmaNA--' iti sUtratA dvitIyakattAyAmapravRttaH karmavatkarmaNetyanenaiva siddhe ityAdibhASyapranthasvArasyamako bhavatyeva / tatazra zradhyAro pitapreSaNapakSa tRtIyakakSAyAmevodAharaNam, na tu dvitIyakakSa yAmitya bhyupagantavyam / etenAdhyAropitapreSaNapakSe gau datsA kriyetyanenAdhikyamAnaM vyavacchidyate nyUnatva netyatra vinigamanAbhAvAnyUnatyavyavaccheda eva svIkRte, dvitIra kamAyo taha dubAra iti nyUnAdhikavyavaccheda evaM grAhastena kakSAcatuSTayapakSa eva sAdhIyAnAte vadantaH praastaaH| darzayate bhRtyAna rAjati bhASyodAharaNabalena zra yAdopitapakSasyaiva prabalatvAditi dika / gAMdhavacyA pralambhane / abhipraayaa| ArammaH / madhyA. papadAtkRJo'bhyAse / iha karotiscAraNArthatvAdakamayA / udhAragAM mAsa Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 60 baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [581 kArayati / abhyAra' kisa sakarapadaM mithyA kArayati / 'kharitajitaH kabhiprAye kriyAphale ( sU 2158) / yajate / sunute / kabhiprAye kimzasvijo yajanti / munvanti / 2741 apAdvadaH / (1-3-73) nyAya. mapabadate / kamidhAra, ityeta, apavadati / 'Nicazca' (sU 2564) |kaaryte / 2742 samudabhyo yamo'nanthe / (1-3-75) zragranthe iti ichedaH / brIhIna saMyante / bhAramudyagchate / varamAyacchate / agranthe kimugacchati vedam , zya dhegantumudhamaM karotItyarthaH / kaJabhiprAye ityeva / vrIhIn sayacchati / 2743 anupasargAzaH / (1-3-76) gAM jAnIte / anupasargAt kim-'sAga lokaM na prajAnAti' / kathaM tarhi bhaTTiH-'itthaM nRpaH purvamavAluloca tato'nujajJe gamanaM sutasya' iti karmaNi liT / nRpeNeti vipariNAmaH / 2744 vibhASopapadena pratIyamAne / (1-3-77) svariita Urya riti nikattam / apAdvadaH / apapUrvAdvadadhAtorAtmanepadamityarthaH / nyAyasapavadate iti / vadanena nirasyatItyarthaH / 'kimiha vacanaM na kuryAtnAsti bacanasyAtibhAraH' iti nyAyAt / samudAjhyo / sam , ut , prAG etatpUrvAd apranthaviSayakAd yamerA manepadamityarthaH / brIhIn saMyacchate iti / saMgRh: gAtItyarthaH / bhAramucchate iti / udgRhaNAtItyarthaH / vastramAyacchate iti / kaThyAdau nibanAtItyarthaH / katrabhiprAye ityeveti / vIhIn saMyacchatIti / parArtha saMgRhNAtItyarthaH / 'AGo yamahanaH' ityeva siddhe AmahaNaM sakarmakArtham , tasya akarmakAdeva pravRtteriti bodhyam / anupasargAjjJaH / anupasargAd jJAdhAtorAtmanepadamityarthaH / 'akarmakAca' ityeva siddhe sakarmakArthamidam , tadAha gAM jAnIte iti / kathameti / anupUrvakasya anumatyarthakasya jJAdhAtorupasargaparvakatayA prakRtasUtrasyApravRtte sakarmakatayA 'akarmakAJca' ityasyApyapravRtteH anujajJe iti kayamAtmanepadamityarthaH / samAdhatte karmaNi liDiti / tathA ca 'bhAvakarmaNoH' ityAtmanepadamiti bhAvaH / sutasya gamanamanujJAtamityarthaH phalati / nanvevaM sati nRpa gAm / NyantastuccAraNa vRttiH sakarmakaH / uccArayatIti / niHsArayatItyarthaH / asakRduccAraNe tu dhAtolakSaNA, AtmanepadaM tu dyotakam , tenaiva dyotitatvAd 'nityavIpsayoH' iti na dvivacanam / Rtvijo yajantIti / dakSiNAdikaM tu na yAgaphalam / vargakAmo yaje tetyAdinA svargAyuddezena yAgAdividhAnAtsvargAdireva phalamiti bhAvaH / samudAGjhyo / 'Alo yamahanaH' ityeva siddha prAparvakasya vacanaM sakamaikAryamiti dhvanayannudAharati vastramAyacchata iti / anupasargAjjJaH / 'aka Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 ] sikomudI ! [ pakra tajita:-' ityAdipaJcasUyA yadAtmanepadaM vihitaM tarasanapadhArana lena kriyAphalasya kartRgAmikhe yotite vA syAt / svaM yajJaM vadati yajate vA / havaM kaTaM karoti, kurute vA / svaM putramapavadati, apavadate vA / svaM yajJa kArayati, kArayate vA / svaM vrIhiM saMyacchati, saMyacchrate vA / svAM gAM jAnAti jAnIte vA / iti tihante AtmanepadaprakaraNam / S atha tiGante parasmaipadaprakaraNam // 61 // 'zeSAtkartari parasmaipadam ' ( sU 2159 ) / ati / 2745 anuparAbhyAM iti prathamAntasya kathamidAnvaya ityata Aha nRpeNeti vipariNAma iti / dhavAluloce ityatrAnvitaM nRpa iti prathamAntaM tRtIyayA vipariNamitamatrAnuSajyate ityarthaH / vibhASopapadena / svaritatrita ityAdIti / 'svaritanitaH kartra - bhiprAye kriyAphale, apAdvadaH, Nicazca samudAGbhyo yamo'prantha, anupasagajjJa : ' iti paJcasUtrIyarthaH / samopoccAritaM padamupapadam, na tu 'tatra papadaM saptamIstham' iti saMketitam, asaMbhavAt, tadAdda samIpozcAritena padeveti / phalasya kartRgAmitve nityamAtmanepade paJcasUtryA prApte vibhASeyamiti 'na deni vibhASA' iti sUtre bhASye spaSTam / svaM yazamiti / svIyamityarthaH / atra svazabdenaiva phalasyAtsagA sitvAvagamAt ' svaritatritaH -' iti nityAtmanepadasyAnena vikalpaH / svaM yajJaM kArayatItyatra 'cizca' ityasyAnena vikalpaH / svaM bohiniti / atra 'samudA bhyo yamaH' ityasyAnena vikalpaH / svAM gAmiti / zratra 'anupasargAjjJaH' ityasyAnena vikalpaH / iti zrIvAsudeva dIkSitaviduSA viracitAyAM siddhAntako mudIvyAkhyAyAM bAlamanoramAkhyAyAM AtmanepadavyavasthA samAptA / atha parasmaipadavyavasthA nirUpayitumupakramate zeSa tkartarIti / anupa rmakAcca' ityeva siddhe sakarmakArya ArambhaH / vibhASopapadena / upapadena phalasya kartRgAmitve dyotite taGo'prAptAvatrAptavibhASeyam / kartRgAmini kriyAphale nitye prApte prAptavibhASetyanye / svaM yajJamiti / svmityuplkssnnm| svArtha yajJaM yajati / AtmArtha yajJaM yajati ityAdyapi bodhyam / iti tattvabodhinyAmAtmanepada prakriyA prakaraNam / 1 zeSAtkartari / 'anudAttaGita -' ityAdiSvAtmane padameveti niyamAnna tatra parasmaipadasya saMbhavaH / tathA ca kartari parasmaipadamityanena rasmaipadameveti niyamite tadbhinnAnAmeva tadbhaviSyatIti zeSagrahaNaM spaSTapratipattyarthamitya hu: / 'anudAttatiH-' ityAdiSvevAtmanepadamiti niyamAt 'zeSAtkartari-' ityanena parasmaipadameva tatra bhavi Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhakaraNam 66 saalmnormgdraayodhiniishitaa| RtaaH| (1-3-66) kartuMge bhAI manvanAvI ca parasmaipadArthamidam / anukaroti / parAkaro te / kartarItyeva, bhAvakarmayormA bhUt / na caivamapi karmakatari prasAH, kAryA tedezapaSasya mukhyatayA tatra 'karmavaskarmayA- (sU 2766) ityAtmanepadena pareyAsya bAdhAt / zAmrAtidezapace tu 'kartari karma-' (sU 2680) ityataH zeSAva-(22156) ityatazca kartRprahaNadvayamanuvarya kataika yaH kartA na tu karmakartA tase ti vyAkhyeyam / 2746 abhinatyatibhyaH kssipH| rAbhyAM kRmH| para maipadamiti zeSaH / nanu 'svaritatritaH-' ityAtmanepadasya kartRgAminyeva phale vidhAna dakartRgAmini phale 'zeSAtkartari' iti parasmaipadasya siddhatvAt kimarthamidamityata Aha kartRge'pIti / gandhanAdAviti / gandhanAvakSepaNasevanasAhasikyapratiyatnaprakathanopayogeSu ityrthH| mA bhUditi / bhAve karmaNi lakArasya kartRge phale parasmaipadanivRttyartha kartarItyasyAnuvRttiriti bhAvaH / nanu kartarItya. myAnuvRttAvapi anukriya ta zabdaH svayamevetyatra karmakartari parasmaipadaM durvAramityAzaGkaya pariharati na ceti / evamapi kartarItyasyAnuvRttAvapi karmakartari aAtmanepadasya prasaGgo na zaGkaya ityarthaH / kura' ityata Aha kaaryaatidesheti| tatra karmakartari 'karmavakarmaNA tulyakriyaH' ityAtmanepadena pareNAsya parasmaipadasya bAdhAdityanvayaH / nanu kamaNi yacchAstraM tata. 'karmavatkarmaNA-' iti karmakartaryatidizyate / tathA cAtra karmakartari 'bhAvakarmayoH' ityAtmanepadazAstramiha prAptam : tasya ca paratvAbhA. vAda 'anuparAbhyAM kulaH' ityanena kathaM bAdhaH syAdityata Aha kAryAtidezapakSasya mukhyatati / zAstrAtidezasya kAryAtidezArthatayA kAryAtidezasya mukhyatvam / tatazca karmavat karmaNetyanena karmaNi vihitamAtmanepadaM karmakartari vidhIyate / tasya ca pa tvAttenAtmanepadena 'anuparAbhyAm-' iti parasmaipadaM karmakartari bAdhamahatIti bhAvaH / 'karmavatkarmaNA-' ityatra zAstrAtidezamabhyupagamyAha zAstrA. tidezapane viti / 'anuparAbhyAM kRSaH' ityatra 'kartari karmavyatihAre' ityasmAdekaM kartRprahaNamanuvartate / tathA 'zeSAt kartari parasmaipadam' ityasmAd dvitIyaM kartR. prahaNamanuvartate / tathA ca khabhAvata eva yaH kartA, na tu vivakSAdhInaH karmakartA tathAvidhakartavaiva anuparAra kRSaH parasmaipadamiti labhyate / evaM ca karmakartari nAsya pyatIti parasmaipadaprahaNaM spaSTapratipattyarthamiti kecit / asya bAdhAditi / anuparAbhyAmityasyetyarthaH / ata eva 'karmavakarmaNA-' iti sUtre kAryAtidezo'yamiti vakSyati / zArUAtidezapakSe 'karmavatkarmaNA-' ityanenAtmanepadaM na vidhIyate ki va tadvidhAyakaM 'bhAvakamNoH ' iti zAstramatidizyate, tasya ca pUrvatvAtpareNa 'anu Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 ] siddhaantkaumudii| sanH(1-3-80) cipa preraNe / svaritet / abhikSipati / 2747 sAhaH / (1.-3-81) pravahati / 2748 parema'SaH / (1-3-2 pariSyati / bhauvAdikasya tu parimarSati / iha pareriti yoga vibhajya vaherapoti kecit / 2746 vyAparibhyo rmH| (1-3-83) viramati 2750 upAcca / (1-3-84 ) yajJadattamuparamati / uparamayatItyarthaH / anAbhAMvitaevartho'yam / 2751 vibhASA'karmakAt / (1-3-85) upAdmera makAparasmaipadaM vaa| pravRttirityarthaH / abhiprati / parasmaipadamiti zeSaH / svaritediti / tatazca kartRgAmini phale Atmanepade prApte anena tatrApi parasmaipadamiti bhAvaH / abhitipatIti / pratikSipati atikSipati ityapyudAhAryam / prAdvA: / prapUrvAdvahaH parasmaipadamityarthaH / vaheH svaritatvAt kartRgAminyAtmanepade prApte tatrApyanena parasmaipadam / parema'SaH / parasmaipadamiti zeSaH / 'mRSa titikSAyAm' iti devAdikasya svaritettvAt padadvaye prApte ayaM vidhiH, tadAha parimRSyatIti / vaurAdikasyApi 'Adha. SAdvA' iti NijabhAve kharitettve'pi parasmaipadameva parimarSa gIti bhauvAdikasya tviti / 'mRSu sahane secane ca' iti bhauvAdikasya tu parasmaipaditvAt parimarSatItyeva rUpaM siddham / ato'smin sUtre tasya na grahaNamiti bhAvaH / idati / pareriti yogo vibhajyate / vaha ityanuvartate / parervahaH parasmaipadamityarthaH / parivahati / mRSa iti yogAntaram / tatra pareH ityanuvartate, pareH mRSaH parasmaipadamityukto'rtha iti kecidAhu rityarthaH / bhASye tvayaM yogavibhAgo na dRshyte| vyAparibhyo ramaH / parasmaipadamiti zeSaH / rameranudAtettvAdvidhirayam / viramatIti ! Aramati, pariramati, ityapyudAhAryam / upAzca / upapUrvAdapi rameH parasmaipadamityaH / uttarasUtre upA dityasyaivAnuvRttaye vyAparyupebhyo rameriti noktam / atra vi matItyarthe uparamatIti nodAharaNam / tasya akarmakatayA uttarasUtreNa parasmaipadavilpavidhAnAt / ataH sakarmakamudAharati yajJadattamuparamatIti / nanu virAmArthakaH vAt kathaM sakarmakatetyata Aha uparamayatItyartha iti / nanu NijabhAvAt kathamayamartho labhyate ityata zrAi antarbhAvitaNyartho'yamiti / dhAtUnAmanekArthatvAditi bhAvaH / vibhASAkarmakAt / upAditi rama iti parasmaipadami te cAnuvartate, tadAha parAbhyAm-' ityanena bAdhamAzayAha zAstrAtideza ityAdi / svaritediti / tathA ca kartRgAmini kriyAphale'pi parasmaipadArthaH sUtrArambha i te bhAvaH / prem'ssH| svaritatvAtpadadvaye prApte'yamArambhaH / parimarSatIti / 'zrA SADA' iti vaikalpika tvAriNajabhAvaH / upAtha vyAparyupebhya iti nokam , utta sUtre upatyasyaivAnuvRtti Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 61 bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 585 uparamati, uparamate vA nivartate ityarthaH / 2752 budhayudhanarAjane Gpradrusrubhyo NeH / (1-3-86 ) ebhyo NyantebhyaH parasmaipadaM syAt / 'Nicazca' ( sU 2564 ) ityasyApavAdaH / bodhayati padmam / yodhayati kASThAni / nAzayIta duHkham / janayati sukham / zradhyApayati / prAvayati, prApayatItyarthaH / dvAvayati, vijJApayatItyarthaH / snAvayati, syandayatItyarthaH / 2753 nigaraNacalanArthebhyazca / ( 1-3-27 ) nigArayavi / zrAzayati / bhojayati / calayati / 9 1 upAdrameriti / budhayudha / budha yudha naza jana iD pru tru eSa dvandvaH / bodhayati padmamiti / sUrya iti zeSaH / budhirvikasanArthakaH / vikasati tahikAsayati sUrya : tyarthaH / 'aNAvakarmakAJcittavatkartRkAt' iti parasmaipadaM tu na sidhyati, aNau padmanya kartRtayA cittavatkartRkatvAbhAvAt / yodhayati kASThAnIti / kASTAni rudhyante svayameva / tAni yodhayatItyarthaH / araNAvacittavatkartRkatvAd 'aNAvakarmakAt -' ityasya na prAptiH / ata eva yodhayati devadattamiti nodAhRtam, 'aNAvarmakAcittavatkartRkAt' ityeva siddheH / evamagre'pi jJeyam / nAzayati duHkhamiti / duHkhaM nazyati, tad nAzayati harirityarthaH / janayati sukhamiti / jAyate sukham, tad janayati harirityarthaH / adhyApayatIti / zradhIte vedaM vidhiH, tamadhyApayatI yarthaH / 'pru gatau ' ityasyodAharati prAvayatIti / gatyarthakatvaM matvAda prApayatItyartha iti / drAvayatIti / dravatyAjyaM tad drAvayatItyarthaH / dhAtodravIbhAvArthakatvaM matvAha vilApayatItyartha iti / ssrAvayatIti / sravati jalaM tatsrAvayatItyarthaH / dhAtoH syandanArthakatvaM matvAha syandayatItyartha iti / 'prIti bhaktajanasya yo janayaMte' ityAtmanepadaM tu prAmAdikameva / yadvA bhaktajanaH harau prIti janayatyAtmaviSaye tAM hariH janayate iti NyantArANau rUpam / prayojyakartuH zeSatvavi - vakSayA bhaktajanasyeti paSThItyAhuH / nigaraNa-nigaraNaM bhakSaNam, calanaM kampanam, etadarthakebhyo NyantebhyaH parasmaipadamityarthaH / pUrvasUtre durgA prahaNaM tu acalanArthAnAmeva / zrataeva mUle prApayatItyAdi vyAkhyAtam / pAnamapi bhakSaNameva ' apo'znAti' iti zruteH ! ata eva'na pAdamyAGya vAyasa -' iti sUtre pAhaNamarthavat / 'na pIyatAM nAma cakora jihvayA kathaM cidetanmukhacandracandrikA / imAM kimAcAmayase na cakSuSI ciraM cakorasya bhavanmukha yathA syAditi / nigaraNacalanArthebhyazca / nigaraNaM bhakSaNam / pruduvarNA calanArthAnAmanenAtmanepade siddhe'pyacalanArthAnAM tatsiddhaye pUrvasUtre prahaNam / ata eva tatra vivRtaM prApayatItyartha ityAdinA / kathaM tarhi 'imAM kimAcAmayase na cakSuSI' iti zrIharSaH / zrAGapUrvAccameranena parasmaipadaucityAditi cet / zratrAhuH - zrAcAma Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhaantkaumudii| raspadakampayati / 'pradeH pratiSedhaH' (dA 626) zrAdaya devadatta ra / 'gatibAra(sU 550) iti karmatvam 'pAdikhAyorna' (vA 1101) ti pratiSincham / 'nigaraNacalana-' iti sUtreNa prAptasyaivAyaM niSedhaH / zeSAdityatraMbhiprAye parasmaipadaM syAdeva, zrAdayatyajhaM badanA / 2754 annaavkrmkaattivtkttekaat| (1-3-88) NyantAraparasmaipadaM syAt / zete kRSNaH, taM gopI zAyayati / spRzI, iti zrIharSazloke AcAmayeti pRthakpadam / aH viSNuH, tasya strI IH lkssmiiH| tayA sahitA se ityekArAntasya sezabdasya saMbodhanam / 'eGhrasvAt -' iti sambuddhilopa iti vyAkhyeyamiti prauDhamanoramAyAM sthitam / vastutastu ca SormukhacandikAkarmakapAnAtmakAcamanAsaMbhavAdAcAmirAdare lAkSaNikaH / ato giraNAyakatvAbhAvAnna parasmaipadam / na caivaM sati pratyavasAnArthakatvAbhAvAccakSuSoH 'gativaddhi-' iti karmatvaM na syAditi zaGkayam , na yAcAmiratra kevale zrAdare vartate, kiMtu darzanapUrvakAdareM vrtte| sAdarajJAne lAkSaNika iti yAvat / tatazca buddhayarthakatvAdAnAmeH cakSuSoH karmatvaM nirbAdhamityAdi zabdenduzekhare prapaJcitam / aMdeH pratiSedha iti / aderAyantAd nigaraNArthakatayA prAptasya parasmaipadasya pratiSedho vakraya ityarthaH / zrAdayate devadattenetyatra adeH pratyavasAnArthatvAt prayojyakartudevattaspa kamatvamAzaGkayAha gatibuddhIti / nanvAdayatyannaM baTuneti katham / ligaraNArtha tayA prAptasya parasmaipadasya adeH pratiSedhAdityata Aha nigaraNacalanati satreNa prAptasyaivAyaM niSedha iti / na tu 'zeSAtkartari-' iti prAptasyetyevakArArthaH 'anantarassA-' iti nyAyAditi bhAvaH / aNAvakarmakAt / NyantAditi zeSapa raNam , airityanuvatteriti bhAvaH / aNau yo dhAdurakarmakaH cittavatkartRkazca, tasmAd NyantAtparasmaipadamiti yAvat / cittavatkartRkAditi kim ? brIhayaH zuSyanti, tAn zoSayate / akarmakAyeti pRthakpadam / IrlakSmIstayA saditA sestasyAH saMbodhane he ra iti / kecittu sA tvam ine cakSuSI inacakSuSI zreSThacakSuSI zrAcAmaya kimiti vyAcakSate annaavkrmkaat| kiyAphalasya kartRgAmitvanivakSAyAmAtmanepade prApte parasmaipadArthamidam / aNAviti kim, hetumaNyantAdakarmakAtparasmaipadaniyamo mAbhuta / ArodyamANaM prayukle zrArohayate / nyagbhavantaM prerayatItyarthaH / 'garaNau-' iti sUtre udAharaNatvena ya Arohayatirakarmako nirNItastasmAd dvitIye Nici pratyudAharaNa medam / kecittu aNAviti kim, curAdiNyantAtparasmaipadaniyamo mAbhUt / tadyathA puTTa cuTTa alpIbhAve / puTTayati / cuTTayati / alpIbhavatItyarthaH / akarmakAvimau / tatI hetumariNaci / puTTa. yate / cuTTayate / iti pratyudAharanti / tadbhASyAdiviruddham / tathA hi-budhAdisUtrA Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 61 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [587 2755 na pAdamyAGyamAGayasaparimuharucinRtivadvasaH / (1-3-89) ebhyo rayantebhyaH parasmaipadaM na / pibatirnigaraNArthaH / itare cittavaskartRkA akarmakAH / nRtizcalanArtho'pi / tena sUtradvayena prAptiH / pAyayate / damayate / mAyAmayate / prAyAsayate / parimohayate / rocayate / nartayate / vAdayate / vAsayate / 'dheTa upasaMkhyAnam' (vA 162) / 'dhApayete zizumekaM smiicii'| tkim ? kaTaM karoti, taM prayuGkte kaTaM kArayate / na pAdamyAGyam / pA dami prAGayam zrAbyas parimuha ruci nRti vad vas eSAM samAhAradvandvAtpaJcamI / prAptasya niSedhyatvAt prAptimupapAdayati piyatirnigaraNArtha iti / tatazca nigaraNacalanArthebhyaH-' iti prAptiriti bhaavH| itare iti / damyAdayaH aNau cittavatkartRkA akarmakAzcetyarthaH / tatazca 'aNAvakarmakAcittavatkartRkAt' iti prAptiriti bhAvaH / nRtiriti / nRtizcalanArthakaH / aNau cittavatkartRkaH akarmakazcetyarthaH / sUtradvaH yeneti / 'aNAvakarmakAt-' iti 'nigaraNacalanArthebhyazca' iti ca sUtradvayenetyarthaH / pAyayate iti / 'zAcchAsAhvAvyAvepI yuk' iti puko'pavAdo yuk / damayate iti / 'janIjRSkasuro'mantAzca' iti mittvaaddhsvH| nanu divAdI damiH sakarmaka ityukam / ataH kathamida 'zraNAvarmakAt-' iti prAptiriti ced dameH parasmaipadaniSedhAdeva damirakarmako'pi / ato damiH sakarmaka ityasya na virodhH| AyAmayate iti / 'yamo'pariveSaNe' iti mittvaniSedhAnna hrsvH| vAsayate iti / 'vasa nivAse' iti bhauvAdikasyaivAtra prahaNam / na tu 'vasa AcchAdane' ityAdAdikasyApi, tasya diha Neriti vartate budhAdibhyazca hetumAgaNareva saMbhavatIti tadantAdevAyaM vidhiH / aNAviti pratiSedho'pi pratyAsattestasyaiva nyaayyH| tena curAdiNyantAddhetumarANo parasmaipadaM bhavatyeveti bhASyAdau sthitam / tathA ca hetumaNNaH prAg yo'karmako hetumaeNyantabhinnastasmAddhatumaNNAvAtmanepadaM neti phalito'rthaH / akarmakAtkim , kaTaM yaH karoti taM prayuGkte kaTaM kArayati / cittavatkartRkAditi kim, zuSyanti vriihystaa'shossyte| na pAda / cittavatkartRkA akarmakA iti / divAdI damiH sakarmaka ityuktam , iha tvakarmaka iti pUrvottaravirodho yadyapyasti, tathApi karmaNaH kartR. tvavivakSAyo damiratrAkarmaka ityaahuH| pAyayata iti / 'zAcchAsA-' iti yuk / AyAmayata iti / 'yamo'pariveSaNe' iti mittvaniSedhaH / vAsayata iti / vasa nivAse ityasya prahaNam , vasa AcchAdane ityasya tu na niSedhaH / sakarmakatvena tasya prAptyabhAvAt / karmakartRtvavivakSAyAmakarmakatve'pi lugvikaraNaparibhASayA nAtra prahaNamityAhuH / samIcI iti / prathamAdvivacamam / 'vA chandasi' iti pUrvasavarNadIrghaH / Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 ] siddhaantkaumudii| [ bhAvakarmati bhakabhiprAye 'zeSAt-' (sU 2116) iti parasmaipadaM syAdeza / varasAnpAyayati pyH| damayantI kamanIyatAmadam / bhikSA vAsayati / 'vA kyaSaH' (sU 2666 ) lohitAyati, lohitAyate / 'zunyo luGi' (sU 2345) / pradyutat anyotiSTa / 'vRnyaH syasanoH' (sU 2347) / vara pati vartipyate / vivRtsati vivrtisste| 'luTi ca klUpaH' (sU 2351) / klsaa| kalsAsi kalpitAse / kalpsyati kalpidhyate, kalpsyate / ciklapsa te, cikalpiSate, niklupsate / ___ iti tisante parasmaipadaprakaraNam / atha bhAvakarmatiprakaraNam / / 62 // atha bhAvakarmaNolaDAdayaH / 'bhAvakarmaNoH' (sU 2676) iti tah / 2756 sArvadhAtuke yak / (3-1-67 ) dhAtoryakpraTa yaH sthAnAvakarmasakarmakatvAdevAprAptaH, lugvikaraNAlugvikaraNayoralugvikaraNasyaiva grahaNamityuktezca / dheTa upasaMkhyAnamiti / parasmaipadaniSedhasyeti zeSaH / pApayete zizumiti mantraH / nanu 'vatsAn pAyayati payaH' 'damayantI kAmana yatAmadam' 'bhikSA vAsayati' iti ca katham / 'na pAdamyAGyama-' iti parasmaipadasya niSedhAdityata Aha akabhiprAye iti / 'anantarasya-' iti nyAyena 'nigaragacalanArthebhyazca, aNAvakarmakAt' iti sUtradvayaprAptasyaiva 'na pAdamyAGayamA yasa-' iti niSedha iti bhAvaH / 'vA kyaSaH' ityAdi prAravyAkhyAtamapi sUtrakrameNa punarupAttam / iti zrIvAsudevadIkSitaviduSA viracitAyAM siddhAntakaumudIvyAkhyAyAM bAlamanoramAkhyAyAM parasmaipadavyavasthA samAptA / atha bhAvakametiprakaraNaM niruupyte| 'laH karmaNi-' ityatra sakarmakebhyo dhAtubhyaH karmaNi kartari ca, akarmakebhyastu bhAve kartari ca lkaar| vihitAH / teSu kartari lakArA nirUpitAH / athedAnI bhAvakarmaNolakArA nirUpyate iti pratijAnIte atha bhAvakarmaNolaDAdaya iti / nirUpyante iti zeSaH tatra 'zeSAtkartari parasmaipadam , anuparAbhyAM kRSaH' ityAdiparasmaipadavidhiSu prApteSvAha bhAvakarmaNo. riti taGiti / sArvadhAtuke yak / dhAtoriti / 'dhAtorekAcaH-' ityataparasmaipadaM syAdeveti / 'anantarasya-' iti nyAyena yogadAna prAptasyaiva parasmaipadasya pratiSedha iti bhAvaH / iti padavyavasthA smaaptaa| iti tattvabodhinyAM parasmaipadaprakriyAprakaraNam / sArvadhAtuke yak / 'dhAtorekAcaH-' ityato dhAtoriti, 'ciNa bhAva Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 62 ] bAlamanoramA-tatvabodhinIsahitA [ 586 vAcini sArvadhAtuke pare / bhAvo bhAvanA utpAdanA kriyA / sA ca dhAtutvena stadanuvRtteriti bhAvaH / bhAvakarmavAcinIti | 'cirabhAvakarmaNoH' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / ghaTasya bhAvo ghaTatvamityAdau prakRtijanyabodhe prakAro bhAvaH / kaveyaM bhAva ityAdI abhiprAyaH / 'bhAva: padArthasattAyAM kriyAceSTAtmayoniSu / vidvallIlAsvabhAveSu bhUtyabhiprAyajantuSu // ' iti nAnArtharatnamAlA | 'bhAvaH sattAsvabhAvAbhiprAya ceSTAtmajantuSu' ityamaraH iha tu 'laH karmaNi -' ityatra bhAvazabdo bhAvanAyAM yaugika ityAha bhAvo bhAvaneti / 'laH karmariNa -' ityatra bhAvazabdena bhAvanA vivakSiteti bhAvaH / bhAvanAzabdasya cintAyAmapi prasiddhatvAdAha utpAdaneti / utpattyanukUlo vyApAra ityarthaH / evaM ca bhUdhAtorutpattyarthaM kAddhetumaNNau vRddhayAvAdezayoH bhAvizabdAd 'erac' iti bhAve ci gilope bhAvazabdaH, bhAvayaterutpattyarthakAddhe tu marANyantAt striyAmityadhikAre 'rAyAsantho yuc' iti yuci anAdeze TApi bhAvanAzabda iti vodhyam / utpAdanA ceyaM dhAtvarthAnAtiricyate iti darzayitumAha kriyeti / dhAtvarthAtmakakriyaiva utpAdanetyarthaH / tathA hi phalavyApArayordhAturiti siddhAntaH / pacadhAtoH pAko'rthaH / pAko vikki - tyanukUlavyApAraH / tatra viklittyazaH phalam / adhizrayaNAdistadanukUlo vyApAraH / tathAvidhavyApArAzrayo devadattAdiH kartA, dhAtUpAttavyApArAzrayaH karteti siddhAntAt / adhizrayaNAdivyApArajanyA viklittiH phalam, tadAzrayatvAdodanaM karma, vyApArajanyaphalazAli karmeti siddhAntAt / evaM sakarmakeSu sarvatra jJeyam / 'edha vRddhau' ityasminnakarmake'pi vRddhayanukUlavyApAro dhAtvarthaH / na caivaM sati edhate devadatta ityatra dhAtUpAtta - vyApArAzrayatvAdvyApArajanyavRddhirUpaphalAzrayatvAcca kartRtvaM karmatvaM ca syAditi vAcyam, dhAtUpAtta vyApArajanyatayApAravyadhikaraNaphAlAzrayatvaM karmatvamiti siddhAntAt / evaM ca karmaNoH' ityato bhAvakaraNoriti cAnuvartate / bhAvo bhAvaneti / utpattyarthAdbhavateNijantAderajiti bhAvaH / ' erajyantAnAm' iti tvanArSamiti tasminneva sUtre kaiyaTaH / bhavaterutpattyarthatvaM eyantasya bhavateH zuddhena karotinA tulyArthatvaM ca darzayati utpAdanAkriyeti / yathA karoti ghaTamityAdAvutpattyanukUlo vyApAraH kulAlaniSThaH, tathA bhAvayati ghaTamityAdAvapi / bhavati ghaTa ityatrApi ghaTaniSTha utpattyanukUlo vyApAro'styeva, paraMtu phalasamAnAdhikaraNaH saH / kulAlaniSThastu phalavyadhikaraNa itIyAnmedaH / ata eva phalavyApArayoH sAmAnAdhikaraNyAdbhavatyAdirakarmakastayostu vaiyadhikaraNyAt karotyAdiH sakarmaka ityAhuH / etena bhAvo bhAvanetyAdi Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 ] siddhaantkaumudii| [bhAvakarmatiGsakaladhAtuvAcyA bhAvArthakalakAreNAnyate / yuSmadasmadbhayAM sAmAnAdhikaraNyAphalotpattyanukUlavyApArAtmikA kriyA dhAtvartha iti siddham / etena kriyAvAcI dhAtuH, dhAtuvAcyA kriyetyanyonyAzrayo'pi nirastaH / utpattyanukUlavyAgarasyaiva kiyAtvAt / taduktam-'vyApAro bhAvanA saivotpAdanA saiva ca kiyA' iti / nanu utpattyanukUla. vyApArasyaiva sarvatra dhAtuvAcyatve sarveSAM dhAtUnAmekArthatvApattiH / viklityAditattaphalotpattyanukUlavyApArarthakatvaM tu na saMbhavati / ekaikasya dhAtoviklityAditattatphalAMze tadanukUlavyApArAtmakavyApArasAmAnye ca vAcakattAnupapatterityata Aha sA ca dhAtutvena sakaladhAtuvAcyeti / pacyAdayo dhAtutvena rUpeNa utpattyanukUlavyApArAtmika kriyAmAhuH / pacitvAdivizeSarUpeNa tu viklittyAditattatphalAMzamAhuH / tathA ca vAcakatAvacchedakabhedAdviklittyAdiphalavizeSasya kriyAsAmAnyasya ca vAcyatA saMgacchate iti bhAvaH / tathA ca bhaTTirAhaanyena 'bhUvAdayo dhAtavaH' ityatra kriyAvAcinaH kima, vikalpArthakavAzabdAdbhAve ciNa mAbhUt / anyathA bhvAdigaNe vAzabdamAtrapaThanAdakriyAvAcino'pi vAzabdasya dhAtutve 'dhAtvarthaH kevalaH zuddho bhAva ityabhidhIyate' iti vikalpasyApi bhAvatvApattyA tadvAcakavAzabdAlliT syAdeveti keSAMciyAkhyAnaM parAstam / bhAvanAvAcakAdeva bhAve liTaH sviikaaraat| vikalpasya tu bhAvanAbhinnatvAt / anyathA kiyAvAcina iti vizeSaNe datta'pi taddoSatAdavasthyAt / vikalpavAcakAlliDabhAve'pi laDAdayaH syuriti tu na zaGkanIyameva / vartamAnakriyAdivRtterdhAtoreva laDAdInA vidhAnAt / kimarthaM tarhi kriyAvAcino bhvAdaya iti savereva tatra vyAkhyAtam / yAH pazyasItyatrApi lakSaNapratipado. kaparibhASayA yAzabdasya dhAtutvAsaMbhavAd 'Ato dhAtoH' iti tatrAllopAprasaktiriti cet / atrAhaH-"kAyekAlaM saMjJAparibhASam' iti pakSe 'Ato dhAtoH' iti kAryapradeze 'bhavAdayo dhAtavaH' ityupatiSThate, bhvAdiSu yAzabdamAtrapaThanAd dravya vAcako'pi yAzabdasta. tropatiSThate / varNaprahaNe lakSaNapratipadoktaparibhASAyA aprataH / 'prAto dhAtoH' ityatra tvAta iti varNagrahaNAt / tasmAd dravyavAcakasya yAzayasya dhAtusaMjJA mAbhUditi kiyAvAcina iti vizeSaNamavazyaM vaktavyameveti / utpAdanA kriyetyanena tu kriyAvAcI dhAturdhAtvarthaH kriyetyanyonyAzrayo'tra duSparihara iti veSAMcidAkSepo nirstH| utpattyanukUlavyApArasya kriyAtvAt / taduktam-'vyApAro bhASanA saivotpAdanA seva va kiyA' iti / dhAtutveneti / sakaladhAtuSu dhAtutvaM jAtirakhaNDopAdhivetyanyadetat / tacca vAcakatAvacchedakam / kriyAtvaM tu vAcyatAvacchedaka meti bhAvaH / dhAtu. vAcyeti / nanvevaM pacatItyAdAvekakartRkA vartamAnA pacikiyeti kriyAvizeSyako Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 62] baalmnormaattttvbodhiniishitaa| [561 mAvATaprathamapuruSaH / tijhvAcyabhAvanAyA asatyarUpatvena dvisvAyapratItena dviva 'virajya senAM paramArthakarmA senApatIzcApi purandaro'tha / nira (jayAmAsa sa zatrusainye karotirartheSviva sarvadhAtUnU // ' iti / astibhavati vedyatInAmapi sattAnukUlavyApAra evArthaH / tatra sattA prAtmabharaem / tadanukUlavyApArastu jAyate, asti, vipariNamate, vardhate, apakSIyate, vinazyati, iti vArSyAyaNipraNIt SaDbhAvavikAreSdanyatamo yathAyathaM zeyaH / bhUvAdisUtre bhASye spaSTametat / prapaJcitaM ca jUSAyAmityalam / nanu utpAdanAtmakakriyArUpasya bhAvasya dhAtuvAcyatve 'laH karmaNi va bhAve ca-' iti bhAve kathaM lakAravidhiH / ananyalabhyasyaiva zabdArthatvAdityata Aha bhAvArthakalakAreNAnUdyate iti / dvau traya ityAdau dvivacanabahuvacanavaditi bhAvaH / yuSmadasmadbhayAmiti / yuSmadi asmadi ca tiGsamAnAdhikaraNe upapaTa madhyamottamapuruSau vihitau / yuSmadasmadostisAmAnAdhikaraNyaM ca tibvAcyakArakavAmitvameva / bhAve lakAre tu prAsyate tvayA prAsyate mayA ityAdau bhAva eva tibdAcyo na tu raSmadasmadartho / ato na madhyamottamAvityarthaH / karmalakAre tu tvaM vandAse, ahaM vanye ityAdI lakArasya yuSmadasmadozca samAnAdhikaraNyasaMbhavAtpuruSatrayamapi yathAyathamudAha reSyate / tiGvAcyeti / sattvaM dravyaM lisaMkhyAnvayayobodho na syAt / pratyArtha prati prakRtyardhasya vizeSaNatAyA aupagavAdI kluptatvAt / tathA ca bhAvanA ti tyayavAcyeti mImAMsakamatameva ramaNIyamiti cet / atrAhuHpratyayArthaH pradhAnamiti utsargaH, sa ceha tyajyate, 'kriyApradhAnamAkhyAtam' iti smarayAt / TAbAdyarthatvena mImAMsakairabhyupagatasya strItvasya pAcikAdau vizeSaNatvAbhyupagabhAtpratyayArthaH pradhAnamiti niyamasya pratyutatvAca / kiM ca bhokavyamityAdau tiLa vinApi bhAvanA pratIyate kAraka pekSA ca dRzyate / asti ca krotisaamaanaadhikrnnym| kiM kartavyaM moktavyam, vi kRtavAn bhuktavAn iti / na ca kRtAmapi tavyadAdInAM bhAvanAvAcakatvamastviti zakyam / nAmAyorabhedAnvayAnurodhena 'kartari kRt' iti tavyadAdayaH karmAdAviti prpybhyupgbhaad| anyathA pAcako devadattaH palavya zrodana ityatrAbhedabodho na syAt / tathA ca dhAtuvAcyatvaM bhAvanAyA ityeva mataM ramaNIyataramiti / lakArasya sa mAnAdhikaraNyaM kartRkarmAbhidhAyina eva saMbhavati na bhAvAmidhAyina ityAzayena vyAcaSTe sAmAnAdhikaraNyAbhAvAditi / na caivaM yuSmaismadinopapade samAnAdhikaraNe devadattaH pacatItyAdAviva prathamapuruSeNa bhAvyamiti prathamo'pyatra na 8 diti vAcyam / 'zeSe prathamaH' ityatra madhyamottamayoraviSaye prathamaH syAditi vyArAnAt / tivAcyeti / ghaAdivAcyAyAstu sattvarUpa Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592] siddhaantkaumudii| [bhAvakarmaticanAdi / kiM tvekavacanameva / tasyautsargikatvena saMkhyAnaaikSatvAd anabhihite kartari tRtIyA / svayA mayA bhanyaizca bhUyate / babhUve / 2757 syasicsI. gyam / tibvAcyA yA bhAvanA kriyA sA asattvarUpA liGgasaMkhyAnvayAyogyA, zabdazaktisvabhAvAt / tatazca tasyAM tiGvAcyabhAvanAyAM dvitvabahutvayorapratIteH yuvAbhyAM yuSmAbhirvA zrAsyate ityAdau na dvivacana bahuvacanaM cetyarthaH / tiGvAcyetyanena kRdvAcyAyAH kriyAyA: liGgasaMkhyAnvayitvAtmakaM sattvarUpatvamastItyuktaM bhavati / tadyathA, pAko pAkA ityAdi / taduktam , 'sArvadhAtuke yak' iti sUtre bhASye 'kRdabhihito bhAvo dravyavatprakAzate' iti / dravyavad liGgasaMkhyAnvayaM labhate ityarthaH, zabdazaktisvabhAvAditi bhAvaH / nanu tibvAcyabhAvanAyA asattvarUpatayA dvibahuvacanAbhAve zrAsyate ityAdau ekavacanaM ca na syAdityata Aha kiM tvekavacanameveti / tivAcyabhAvalakArasyeti zeSaH / tasyeti / 'chakayodvivacanaikavacane' 'bahuSu bahuvacanam' iti sUtranyAsaM bhaGkavA 'ekavacanaM dvivahuSu dvibahuvacane' iti sUtranyAsaH kartavyaH / tatra dvitvabahutvayordvibahuvacananiyame sati tayoraviSaye ekavacanamiti labhyate iti bhASye spaSTam / evaM ca ekavacanasya ekatvamutsRjya dvibahuvacanAnyaviSaye vihitatvena zrautsargikatayA ekatvasaMkhyAnapekSatvAd bhAvalakArasya asattvarUpabhAvavAcitve'pyekavacanameveti bhAvaH / anabhihite iti / bhAvalakAre kartustivAcyatvAbhAvena anbhihittvaattRtiiyetyrthH| tvayA mayeti / tvatkartRkaM matkartRkam miSTameveti pAkaM pAkenetyAdau yathAyathaM dvitIyAdayaH prvrtnte| ataeva bhASyakRtota 'dabhihito bhAvo dravyavatprakAzate' iti / dravyadhaulliGgasaMkhyAkArakAdIn gRhNAtItyarthaH / ekavacanameveti / prAyovAdo'yam / anyathA 'uSTrAsikA prAsyante hatazAyikAH zayyante' iti bhASye dhAtvarthanirdeze eli kRdabhihito bhAvo dravyavatprakAzata ityAsikAH zAyikA ityatra bahuvacanasiddhAvapi prAsyante zayyante ityatra tanna sidhyet / na ca karmaNyevAtra lakAro'stviti zaGkayam / dhAtudvapasyApyakarmakatvena tadasaMbhavAd arthAsAtazca / tatra yuSTrANAM yAdRzAnyAsanAni hatanI yAdRzAni zayanAni tAdRzAni devadattAdikartRkAnyAsanAdInItyarthaH / sAdRzyAvagamAdiha AkhyAtavAcyasyApi bhAvasya bhedAvabhAsAdvahuvacanam / na caivaM saMkhyAnvayitve asattvarUpatA na syAditi vAcyam / liGgakiyAnAdhArakArakayogAbhAvamAtreNAsattvarUpatvamupapadyata iti kArakeSUktatvAt / kecidiha uSTrAsikAhatazAyikAzabdayostatsadRze lakSaNoM vIkRtya zrAsyanta ityAdinA abhedAnvayamAhuH / manoramAyAM tu zrAsikAH zAyikA iti ca dvitIyAbahuvacanaM kriyAvizeSaNatvena karmatvAt / na caivaM klIbatvamekavacanAntatvaM ca syAditi Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 62] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [563 yudtAsiSu bhAvakarmaNorupadeze'jjhanagrahadRzAM vA cisvadid ca / (6-4-62) upadeze yo'c tadantAnAM hanAdInAM ca ciNIvAkArya vA syAtsyAdiSu pareSu bhAvakarmaNorgamyamAnayoH syAdInAmiDAgamazca / ayamiTa ciravadrAva. anyakartRkaM bhavanamilarthaH / syasic / ac in prah dRz eSAM dvandvAt sssstthii| upadeza ityaca eva vizeSaNam , netareSAm , avyabhicArAt, tadAha upadeza yo'jiti / ajityasya upadezAnvayitve'pi sautraH samAsaH / ajiti luptaSaSThIka vA / cirAvaditi saptamyantAdvatiH syasicsIyuTtAsiSvityupameyataH saptamIdarzanAt, tadAha cinniiveti| aGgakAryamiti / aGgasyetyadhikRtattvAditi bhaavH| bhAvakarmavAciSu syAdiSviti nArthaH, sIyuTo libAgamatayA bhAvakarmavAcitve'pi syasictAsInAM bhAvakarmavAcitvAbhAvAt / nApi bhAvakarmavAcini pratyaye pare ye syAdayastevityarthaH, syasictAsInAM bhAvakarmavAcipratyayaparatvasaMbhave'pi sIyuTastadasaMbhavAt / sIyuDAgamaviziSTasyaiva liDo bhAvabhavAcitayA kevalasIyuTo na bhAvakarmavAcipratyayaparakatvamasti / ato viSayasaptamIti matvAha bhAvakarmaNorgamyamAnayoriti / ividhau syasicsIyuTatAsiSu iti saptamI SaSTyA vipariNamyate iti matvAha syAdI. nAmiDAgamazcati / atha ajjhanagrahadazA syAdInAM ca na yathAsaMkhyam , vyAkhyAnAt / syAdiSu pareSu aAsya iDiti nArthaH, 'ArdhadhAtukasyevalAdaH' ityatra 'ArdhadhAtuke' iti yogaM vibhajya yAvAniTa sa ArdhadhAtukasyaiveti bhASye uktatvAt / ciNi yadAdhikAravihitaM kArya tasyaivAtrAtidezaH, na tu ciNi dRSTamAtrasya / tena ghAniSyate ityatra 'hano vadha lili, luchi ca' iti ciNi dRSTo vadhAdezazciNvaditi nAtidizyate, tasya dvaitIyokatvena agAdhikAravihitatvAbhAvAt / tathA prAyiSyate ityatra iNo gAdezo n| adhyAyiSyate ityatra iDo gAgadezo na, dvaitiiyiikvaacym| 'triyAM kvin' ityadhikArAtstrItvAvadhAraNena 'sAmAnye napuMsakam' ityasyApravRtteH, bahutvAvadhAraNenaikavacanApravRttezcetyuktam / syasicsIyuTtAsiSu / yadyapyajAdayo dvandvena nirdiSTAstathApyupadeza ityaca eva vizeSaNaM na hanAdInAmavyabhicArAttadAha upadeze yo'jiti / upadeze ajantAnAmiti na vyAkhyAtam , tathAhi sati Nija. ntasya na syAttasyopadezAbhAvAt / upadezo hi sAkSAduccAraNam / na ca Nyantasya tadasti / ciravaditi saptamyantAdvatiH, 'syasicsIyuTtAsiSu-' iti pratiyogini saptamInirdezAdato vyAcaSTe ciNIveti / nanu ciNi dRSTamAtrasya vRdhyAdikAryasyAtideze ghAniSyate AyiSyate adhyAyiSyate ityatra hano dhAdezaH, iNo gAdezaH, ine gAlAdezo'pi syAditi cet / maivam / ajhAdhikArabalena Ajasyaiva kAryasyAtidezAt / Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564] siddhaantkaumudii| [bhAvakarmatiGsaMniyogaziSTasvAttadabhAve na / ihArdhadhAtuke ityAdhikRtaM sIyuTo vizeSaNam, netareSAmanyabhicArAt / cievadbhAvAdvaddhiH / nityazcArya vagnimitto vighAtI / tvAt / ciNvattvAbhAve ayamiD netyAha ayamiDiti / seTakasya valAditvalakSaNa iT tu syAdeveti bhaavH| nanu bhUyeteti vidhiliDi ciNvattvam iT ca syAtAmityata Aha ihArdhadhAtuke iti / netareSAmiti / syasictAsInAM na vishessnnmityrthH| avyabhicArAditi / syasictAsInAM sarvatrArdhadhAtukatvaniyamAditi bhAvaH / atra vArtikam / / 'cirAvavRddhiyuk ca hantezca ghatvaM dIrghazcokko yo mitAM vA ciNIti / iT cAsiddhastena me lupyate NinityazcAya, vanimitto vighAtI // iti / syasicsIyuDiti sUtrasya vRddhayAdi pryojnmityrthH| tatra vRddhi darzayati cirAvadbhAvAd vRddhiriti / luTi bhU tA iti sthite ciNvattvAd 'aco'Niti' iti vRddhirityarthaH / iDAgamazcetyapi bodhyam / tatphalaM tu vkssyte| tathA dAdhAtoluTi 'Ato yuk cirAkRtoH' iti yuk / tathA luTi ghaniSyate ityatra 'hohanteNineSu' iti ghtvm| zamehetumaeNyantAlluTi zAmitA, zamitatyatra 'cieNamuloH-' iti diirghH| tathA anenaivAtra iTi kRte tasya bhAbhIyatvenAsiddhatvAd aniTIti niSedhAbhAvAd na caite hanirmANakAdezA AjAstadetadAha aGgakArya vA syAditi / sIyuTa iti / tathA ca sIyuTazabdena tadviziSTaM lakSyata iti bhaavH| ArdhadhAtuka ityanena vyAvaya'stu vidhiliG / tena bhUyetetyatra na bhavati / na cAtra 'liGaH salopaH-' iti salopAvalAditvaM nAstIti vAcyam , tasyehAnapekSaNAt / yadAhuH-'cirAvad vRddhiyuk ca hantezca ghatvaM dIrghazcokko yo mitAM vA ciNIti / iT cAsiddhastena me lupyate NinityazvAyaM valnimitto vidhaatii|' iti / asyArthaH-ciNvadityatidezasya vRddhyAdikaM prayojanam / tathA hi-bhAvitA bhAviSyate ityAdau vRddhiH / dAyitA dAyiSISTe. tyAdau yuk / ghAnitA ghAniSyate ityAdI ghatvam / hetumaeNyantAtkarmaNi lakAre zAmitA zamitA zAmiSyate zamiSyate ityAdI ciraNamuloriti mitAmupadhAyA vA dIrghaH / atraiva zAmitatyAdau 'syasicsIyuT-' ityanena kRta iD AbhIyatvenAsiddhastenAniTIti niSedho na pravartata iti garlopo bhvti| bhAviSyate ityadau bhU sya iti sthite paramapi valAdilakSaNamiTaM bAdhitvA cirAvadiDeva bhavati / yato'yaM nityaH / valnimitto vighAtI tvnityH| sAptamike tasminkRte'yaM ciravadiD bhvti| asminkRte tu sa na bhavati / valAdinimittasya vihitatvAt / evaM ca nityatvAt seDbhyo . pyayameveD bhavati / etadabhAvapakSe tu seDbhyo valAdilakSaNa iD bhavatIti bodhyam / 1-idaM vAkyaM bahutra nopalabhyate / Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 62 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 565 1 I bhAvitA, bhavitA / bhAviSyate, bhaviSyate / bhUyatAm / abhUyata / bhUyeta / bhAviSISTa, bhaviSISTa 2758 cirabhAvakarmaNoH / ( 3-1-66) glezciyamyAdbhAvakarmavAcini tazabde pare / abhAvi / prabhAviSyata, abhaviSyata / tiDholasvAtkarmaNi na dvitIyA / anubhUyate AnandacaitreNa tvayA mayA ca / anubhUyete anubhUyante / tvamanubhUyase / mahamanubhUye / anvabhAvi / anvabhAviSAtAm anvabhaviSAtAm / NilopaH / bhAgyate / bhAvayAMcakre / bhAvayababhUve / bhAvayAmAse iha tazabdasya ezi, iTa eve ca kRte 'ha eti' ( sU 2250 ) iti hatvaM na, NilopaH / tathA bhAviSyate ityatra bhU sya iti sthite paramapi valAdilakSaNam iTaM bAdhitvA nityatvAdanena iT valnimitte iTi kRte'kRte ca ciNvadiTaH pravRttyA kRtAkRtaprasaGgitvAt / valAdilakSaNastviD na nityaH, ciNvadiTi kRte valAditvasya vihatatvena valAdilakSaNasya iTaH pravRtteH / nityazcAyamityasya cirAvadiDiti zeSaH / vanimitta ityanantaram iDanitya iti zeSaH / zranityatve hetuH - vighAtIti / cirAvadiTo valAdinimittavighAtakatvAdityarthaH / evaM ca seTkatve'pyanenaiva iT / etadabhAvapakSe tu seTkatve valAdilakSaNa iDiti bodhyam, tadAha bhaviteti / ciNvadiDabhAvapakSe valAdilakSaNa iDiti bhAvaH / ciN bhAvakarmaNoH / cleriti / 'caleH sic' ityatastavRtteriti bhAvaH / tazabde pare iti / 'ciN te padaH ' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / abhAvIti / clezciNi kRte 'ciNo luk' iti tazabdasya lopaH / cividhau tazabde kim ? abhAviSAtAm / atha anupUrvAd bhUdhAtorupabhogArtha kAtsakarmakAtvarmaNi lakAre vizeSamAha tiGoktatvAditi / kartustvanabhihitatvAt tRtIyaiveti bhAvaH, tadAha anubhUyate zrananda caitreNa tvayA mayA ceti / ihAnandasya tiGAbhihitatvAt prathameti bhAvaH / yuSmadasmadupAttayoH kartressvanabhihitatvAt tRtIyA / anubhUyete iti / sukhaduHkhe iti zeSaH / anubhUyante iti / sukhAnIti zeSaH / Nilopa iti / bhUdhAtorNo vRddhau zrAvAdeze bhAvi iti NyantAt karmaNi laTastAdeze yati Nilopa ityarthaH / bhAvayAmAse iti / prathamapuruSaikavacane uttamapuruSaikavacane ca rUpam / iheti / bhASayAmAse ityatra prathamaikavacanatazabdasya 'liTastamayoH -' iti ezAdeze uttamapuruSaikavacanasya iTazca 'Tita AtmanepadAnAm -' ityettve ca kRte bhAvayAmAs e iti sthite '6 eti' iti sakArasya hakAraH prApto na bhavatItyarthaH / kuta ityata Aha 1 ciN bhAvakarmaNoH / 'cleH sic' ityataH cleriti 'ciNa te padaH' ityataste iti cAnuvartate / tatratyaM tu ciraprahaNaM 'na rudhaH' iti niSedhena tirohitamiti Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 ] siddhaantkaumudii| [bhAvakarmatiGtAsisAhacaryAdasterapi vyatihe ityAdI sArvadhAtuke eva 'ha eti' iti hatvapravRtterityAhuH / bhAvitA |cievditt bhaabhiiytvenaasiddhtvaaginnlopH| pakSe bhaavyitaa| bhAvidhyate, bhAvayiSyate / bhAvyatAm / abhAgyata / bhAvyeta / bhAviSISTa, bhAvayiSISTa / prabhAvi prabhAviSAtAm , prabhAvayiSAtAm / bubhUSyate / bubhUSAMcake / bubhUSitA / bubhUSiSyate / bobhUyyate / yalagantAttu, bomUyate / bobhavAcake / bobhAvitA, bobhavitA / 'prakRssArva-' (sU 2218) iti dIrghaH / stUyate viSNuH / tuSTuve / stAvitA, stotaa| svAviSyate, stojyate / prastAvi prastAviSAtAm , astoSAtAm / 'guNorti-' (sU 2380) iti guNaH / bharyate / smaryate / sasmare / paratvAcisyatvAJca guNe rapare kRte ajantatvAbhAve'. tAsIti / 'ha eti' ityatra tAsastyorityanuvartate / tatra edhitAhe ityAdau tAseH sasya sArvadhAtuka eva eti pare hakAra iti nirvivAdam / tathAvidhatAsisAhacaryAdasterapi sakArasya vyatihe ityAdau sAvadhAtuka eva pare pravRttiH / ato bhAvayAmAse ityatra nAsteH sakArasya hakAraH, ekArasyArdhadhAtukatvAdityarthaH / bhAviteti / eyantAd bhAvi tA iti sthite paratvAdvalAdilakSaNamiTaM bAdhitvA ciNvadiTi tasyAbhIyatvenAsiddhatvAdaniTIti niSedhAbhAvAriNalope bhAvinati rUpam / ata eva ciravadividhau upadeze yo'jityeva vyAkhyAtam , na tu upadeze ajantasyeti, tathA sati hi Nijantasya upadezAbhAvAna syAdi bhAvaH / valAdilakSaNe iTi kRte tu tasya anAbhIyatvena asiddhatvAbhAvAdaniTIti niSedhAriNalopAbhAve NerguNAyAdezayoH kRtayorbhAvayiteti rUpamiti matvAha pakSe bhAvayitati / atha samantAd bhUdhAtoH bhAvalakAre udAharati bubhUSyate iti / yaki sano'kArasya 'zrato lopaH' iti lopH| bubhuussitaa| bubhUSiSyate iti / ciravadiTi valAdilakSaNe iTi ca rUpaM tulyam / ciravadiDbhAvapakSe'pi tadatidezana prAptAM vRddhiM bAdhitvA paratvAdato lopH| atha yaGantAd bhUdhAtoH bhAvalakAre udAharati bobhUyyata iti / yaki yaDo'kArasya pUrvavadato lopH| dviyakArakaM rUpam / yaklugantAd bobhUyate iti ekayakAraM rUpam / STubdhAtoH karmalakAre yaki tasyArdhadhAtukatvAd 'ato dI? yani' ityaprAptAvAha akRtsArveti / stAvitA, stoteti / ciNvadiDabhAvapakSe aniTakatvAnneT / atha RdhAtoH karmaNi lakAre kRte kittvAd guNaniSeSe prApte pAha guNo'rtIti / aryate iti / guNe kRte raparatvam / smRdhAtoH karmaNi lakAre punaratra cirAgrahaNaM kRtam / tazabde kim , abhAviSAtAm / ciecadiTa iti / eyantasya dhAtorupadezAbhAve'pyupadeze yo'jiti vyAkhyAnAcciravadiDiha pravartata Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 62] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [567 pyupadezagrahaNAciravadi , pAritA, prartA / smAritA, smatA / 'guNo'ti-' (sU 2380) isyatra nityagrahaNAnuvRtterukavAneha guNaH, saMskriyate / 'aniaAha smayate iti / 'guNo'rti-' iti saMyogAditvAd guNe raparatvamiti bhAvaH / nanu luTi RtA, smR tA iti sthite cirAvadiTaM bAdhitvA paratvAd guNaH prApnoti nityatvAcca akRte kRte ca cirAvadiTi guNasya prApteH / kRte tu guNe raparatve ajantatvAbhAccievadiDabhAve aniTtvAdvalAdilakSaNeDabhAve artA smartetyeva syAt, zrAritA smAriteti na syAdityata Aha paratvAdityAdi / kRte guNe raparatve ajantatvAbhAve'pi upadeze yo'c tadantasyetyuktazciNvadiD nirbAdha ityarthaH / Ariteti / kRte'pi guNe raparatve ciNvadiTi upadhAvRddhiH / ateti / ciNvadiDabhAve rUpam / evaM smAritA smartetyapi / nanu saMpUrvAt kRtaH karmaNi lakAre yaki "riG zayagli' iti riDAdeze 'saMparibhyA karotI bhUSaNe, samavAye ca' iti suTi saMskriyate iti vakSyate / tatra 'guNo'rti-' iti saMyogAditvAd guNaH syAdityata aAha nityagrahaNAnuvRtteriti / 'nityaM chandasi' ityato nityamityanuvRttaH 'guNo'rti' ityatra nityaM yaH saMyogAdistasyaiva saMyogAdilakSaNo guNa iti labhyate / kRJtu na nityaM saMyogAdiH, saMparipUrvakatvAbhAve tadabhAvAditi bhaavH| atha saMseveti bhAvaH / paratvAditi / cirAvadiDapekSayA / nityatvAditi / na ca kRte cirAvadiTi vRddhipravRttyA guNasya nityatvaM neti zaGkatham / 'praco Niti' iti vRddhi bAdhitvA paratvAd guNe raparatve ca pazcAd 'ata upadhAyAH' iti vRddhipravRttyA guNasya nityatvAnapAyAt / upadezagrahaNAditi / tatsAmarthyAdupadeze yo'c tadantatvam / RdhAtorvyapadezivadbhAvena yatsthitaM tadAdAya eyantAdapyAritetyAdau cirAvadiT pravartata iti bhAvaH / na nvevaM smAritetyAdi na sidhyet , smR ityasya upadeze yo'c tadantatvAbhAvAt / upadeze'jantAnAmiti vyAkhyAne tu Nyantasya na syAdityuktatvAditi cet / satyam / ataevAparitoSAnmanoramAyAmuktamastu vA upadeze yadajantaM tasyeti vyAkhyAnam / agasyeti vyadhikaraNaSaSThI aGgAvayavasyAjantasyetyartha iti / evaM ca Nijante'pi zAmitatyAdau cirAvadiT sidhyati, vyapadezivadbhAvena Nijeva NijantastadavayavakaM zAmItyaGgamityAdhayaNAt / zrAritA smAritetyAdyapi sidhyati / RdhAtuH smRdhAtuzcopadeze'jantastadavayavakaM bhavatyAr smArityaGgamiti dik / nityagrahaNAnuvRttariti / 'nityaM chandasi' iti sUtrAt / kAzikAyo tu suTo bahiraGgalakSaNasyAsiddhatvAdabhaktatvAdvA saMyogAditvamaGgasya nAstIti guNo'tra na pravartata ityuktam / 'suT kAtpUrvaH' iti vidhIyamAnaH kabhakto na tvaGgabhaktastenAsaMyogAyeva aGgamityabhavatvAditya Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518] siddhaantkaumudii| [bhAvakarmatiGditAm-' (sa 415) iti nalopaH, nasyate / iditastu nanyate / saMprasAraNam, ijyate / 'prayaG yi viti' (sU 2641) / zayyate / 2756 tanoteryake / (6-4-44) bhAkAro'ntAdezo vA syAt / tAyate, tanyate / 'ye vibhASA' (sU 2316), jAyate, janyate / 2760 tapo'nutApe ca / (3-1-65) tapazblezciena syAskarmakartaryanutApe ca / anvatapta pApena, pApaM kartR, tenAmyAhata ityarthaH, karmaNi lucha / yadvA pApena puMsA kA azo. cItyarthaH / 'ghumAsthA-' (sU 2462) itItvam / dIyate / dhIyate / 'prAdeca:-' dhAto valakAre yaki vizeSamAha aniditAmiti nalepa iti / iditastviti / 'Tu nadi samRddhau' ityasmAdbhAvalakAre yaki ipitvAnnalopo netyarthaH / atha yajadhAtoH karmalakAre yaki vizeSamAha saMprasAraNamiti / 'vacisva. piyajAdInAm-' ityaneneti bhAvaH / zIdhAto valakAre yaki vizeSamAha ayayi kiGatIti / tanoteryaki / 'viDvanoH-' ityato zrAditi 'ye vibhASA' ityato vibhASeti cAnuvartate, tadAha AkAro'ntAdezo vA syAditi / zeSapUraNamidam / tAyate, tanyate iti / karmaNi lakAraH / tapo'nutApe ca / 'cle: sic' ityataH cleriti 'ciNa te-' ityatazciNa iti 'na rudhaH-' ityato neti cAnuvatate / cakArA 'acaH karma-' ityataH karmakartarIti samuccIyate, tadAha tapazclerityAdi / tatra karmakartari karmakartRprakriyAyAmudAhariSyati / anutApe karmalakAre udA. harati anvatapta pApeneti / pApeneti kartari tRtIyeti maravAha pApaM krviti| anupUrvasya tapeH pazcAttApArthakatve asNgtiH| nahi pApasya sryAdivattapanazakvirasti / zokArthakatve akarmakatvApattirityata Aha abhyAhata iti / anupUrvastapiriha upasargavazAd abhihananArthaka iti bhAvaH / tasya ca sakarmakatvAt karmalakAra upapadyate iti matvAha karmaNi luGiti / zokArthakatvamAzritya bhAva vA luGityAha yadvA pApena puMsA kaSeti / pariNAmamasamIkSya sahasA kiJcidakRtyaM kRtvA pazcAd duHkhamanvabhavadityarthaH / duHkhAnubhavaH zokaH / dhAtvarthenopasaMgrahAdakarmakaH / zuca zoke akarmakaH / putramanuzocatItyatra tu viyuktaM putraM smRtvA zocatItyarthaH / smaraNe putrasya karmatvAd dvitIyetyavirodhaH / atha dAdhAtordhAdhAtozca karmalakAre yaki vize. syAzayaH / tanoteryaki / 'viTvano:-' iti sUtrAdAditi, 'ye vibhASA' ityato vibhASeti cAnuvartate / yaki kim , tNtnyte| tapo'nu / cakAreNa 'acaH karmakartari' ityataH krmkrtriityetdnukRssyte| karmaNyudAharaNamiti dhvanayati abhyAhata ityartha iti / bhAve'pIdamudAharaNamityAha pApena puMseti / avicArya karma kRtvA Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 62] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [566 (sU 2370 ) ityatra azitIti karmadhArayAditsaMjJakazakArAdA niSedhaH / eza prAdiziravAbhAvAttasminnAsvam , jagle / 2761 Ato yukciekRtoH / (7-3-33) prAdantAnAM yugAgamaH syAJciNi miti Niti kRti ca / dAyitA, dAtA / dAyiSISTa, dAsISTa / adAyi / adAyiSAtAm , adiSAtAm / adhAyiSAtAm , adhiSAtAm / aglAyiSAtAm , aglAsAtAm / hanyate / 'acieNaloH' (sU 2574) ityukrenabo na / 'ho hanteH' (sU 358) SamAha ghumAsthetItvamiti / glaidhAtorbhAve liTastAdezasya ezAdeze 'zrAdecaH-' ityAttvasya azitIti niSedhamAzaGkayAha Adeca ityatreti / z cAsAvicca iti karmadhArayAzrayaNAditsaMjJakazakArAdau pratyaye pare Attvasya niSedho labhyate / ezaH zittve'pi AdibhUta kArakatvAbhAvAnniSedhAbhAvAttasminn ezi pare AttvaM bhvtyevetyrthH| jagle iti / Attve kRte 'Ato lopa iTi ca' iti tasya lopa iti bhAvaH / Ato yuk / agasyetyadhikRtamAtA vizeSitam , tadantavidhiH / 'aco riNati' ityato kiNatI rAnuvRtaM kRta eva vizeSaNam , na tu ciNaH, tasya NittvAvyabhicArAt , tadAha AdantAnAmityAdi / dAyiteti / cirAvadiTpale yuk / pradAyiSAtAmiti / 'sthAdhvorica' ityetad bAdhitvA paratvAcciNvadiTi kRte 'ghumAsthA-' itIttvaM na, ajAditvAt / punaH 'sthAdhvoricca' iti tu na bhavati, ajhalAditvAt / tatra hi 'iko jhal' iti sUtrAd jhala ityanuvRttam / tathA ca phalAdireva sic kiditi lAbhAdiDAdiH sic na kit / tatsaMniyogAdittvamapi na bhavatItyAhuH / vastutastu satyapi tasminnAtra kAcit kSatiH / sicaH kittve'pyaniglakSaNayA vRddhayA rUpasiddhariti dik / atha handhAtoH karmalakAre aAha hanyate iti / acirANaloriti / luTi cirAvadiTi vRddhau 'hanasto'cieNaloH' iti hano nakArasya takAro pazcAdazocItyarthaH / karmakartari tu tatprakriyAyAmadArahariSyati aAto yuka / 'aco ANiti' ityato aNitItyanuvartate / tacca kRto vizeSaNaM na tu ciNaH / tasya NittvenAvyabhicArAt / cirakRtoH kim, cauDiH / bAlAkiH / bAhlAditvAdi / dadau / NitIti kim, pAnIyam / dAnIyam / adAyiSAtAmiti / 'sthAdhvo. ricca' ityetadbAdhitvA paratvAcciravadidi kRte 'ghumAsthA-' itItvaM na bhavati / ajAditvAt / 'sthAdhvorica' ityapi punarna bhavati / ajhalAditvAdityAhuH / teSAmayamAzayaH-'iko jhal' iti sUtrAt jhalanuvartate / tathA ca jhalAdireva sic kinna tvayamiDAdiH sic / evaM ca tatsaMniyogaziSTatvAdittvamapyatra na bhavatIti / vastutastu satyapi tasminneha kaacitksstiH| sicaH kittve'pyaniglakSaNAyA aniSedhAd 'aco Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 ] siddhaantkaumudii| [bhAvakarmatiG. iti kutvam / ghAnitA, hantA / ghAnivyate, haniSyate / prAzIliDa vadhAdezasyApavAdazciNvadbhAvaH, ArdhadhAtuke sIyuTIti vizeSavihitatvAt , dhAniSISTa / pace vadhiSISTa / adhAniSAtAm , ahasAtAm / pakSa badhAdezaH / avadhi / na bhavati, ciravattvAdityarthaH / kutvamiti / tasya Niti vihitasyAtra ciNvattvAt prAptiriti bhAvaH / ghAniSyate iti / 'RddhanoH-' iti bAdhitvA nityatvAcirAvadi / 'RddhanoH-' iti tu cirAvadiTi kRte na bhavatItyanityam, natra valItyanuvRttariti bhAvaH / nanvAzIliGi ghAniSaSTityatra han sISTa iti sthite paramapi ciNvattvaM bAdhitvA vadhAdezaH prApnoti, ArdhadhAtuke vivakSite vihitatvena vadhAdezasyAntaraGgatvAdityata Aha prAzIliGi vadhAdezasyApavAdazciNvadbhAva iti / nanu ghAnitetyAdau aprApte'pi vadhAdeza prArambhAt kathaM vadhAdezasya cirAvadbhAvaH apavAdaH syAdityata Aha ArdhadhAtuke sIyuTIti / 'syasicsIyuT-' iti sUtre ajantastha sye, ajantasya sici, ajantasya ArdhadhAtuke sIyuTi, ajantasya tAsau, ityajantasya catvAri vaakyaani| evaM hanaprahazAmapyekaikasya catvAri vAkyAnIti sthitiH / tatra hana ArdhadhAtuke sIyuTi ciNvadiDvidhiniravakAzatvAvadhAdezApavAdaH, aprApta eva vadhAdeze ArambhAt / vadhAdezastu na ciNvadiTo'pavAdaH, tasya vadhyAdityatra kari liGi caritArthatvAditi bhAvaH / pakSe iti / vievattvAbhAvapakSe 'hano vadha lili' iti vadhAdeze valAdilakSaNe iTi ato lope rUpam , vadhAdezasyAdantatvAt / na ca hanadhAtoranudAttatvAdupadeze ekAcvAttadIyavadhAdezasyApi tathAvidhatvAdiha kathaM valAdilakSaNa iDiti vAcyam , 'ekAca upadeze-' ityatra aca ityekatvasAmarthyAdekatve siddha punarekagrahaNabalena ya upadeze ekAjeva natu kadApyanekAjiti labhyate / tena vadherhantyupadezamAdAya ekAco'pi na niSedhaH / Adezopadeze anekAcvAdityuktaM prAk / luGi tu sicazciNi upadhAvRddhI kutvena ghaH / AtmanepadeSvanya tarasyAmiti vadhAdezAbhAvaH / aghAniSAtAmiti / ciNvadiTi vadhAdezAbhAvapakSe rUpam / ahasAtAmiti / cirAvadiDabhAvapakSe 'hanaH sic-' iti kittvaadnudaattopdeshetynunaasiklopH| hiti' iti vRddhyA ruupnissptteH| AzIliGIti / na tu luGi / tatra ciNvadbhAvAd 'AtmanepadeSvanyatarasyAm' iti vadhAdezasyApi vaikalpikatayA yena nAprAptinyAyAbhAvAditi bhaavH| ArdhadhAtuke sIyuTItyAdi / yadyapi 'hano vadha lili' ityatrApi prArdhadhAtukAdhikArAdArdhadhAtuke liGItyapi samAnam , tathApi liThiti padadvayasAdhAraNam , sIyuT tu Atmanepada eveti vizeSavihitatvamastIti bhAvaH / ahasAtAmiti / ciNvadiTo'bhAve 'hanaH sic' iti kittvAd 'anudAttopadeza-' ityanunA Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 62 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 601 avadhiSAtAm / aghAniSyata, mahaniSyata / naca syAdiSu ciNvaditya tidezAdvadhAdezaH syAditi vAcyam, 'aGgasya' ( sU 200 ) ityadhikArAdAGgasyaivAtidezAt / gRhyate / ciNvadiTo na dIrghatvam, prakRtasya valAdilakSaNasyaiveTo 'aho'liTi -' ( sU 2562 ) ityanena dIrghavidhAnAt / grAhitA, grahItA / prAhiSyate, grahISyate / prAhiSISTa grahISISTa / zragrAhi zraprAhiSAtAm agrahISAtAm / dRzyate / zradarzi pradarziSAtAm / sicaH kittvAdanna, rakSAtAm / pakSe avadhIti / 'AtmanepadeSvanyatarasyAm' iti vadhAdezapakSe ityarthaH / avadhiSatAmiti / 'AtmanepadeSvanyatarasyAm' iti vadhAdezasyApi pAkSikatayA aprApte'pi vadhAdeze ciravattvasyArambhAnnApavAdatvamiti bhAvaH / nanu ciNi vadhAdezasya dRSTatvAt syAdiSu ciNvattvAdvadhAdezaH syAdityAzaGkaya pariharati na cetyAdinA / AGgasyaiveti / vadhAdezastu dvaitIyIkaH, na tvaGgAdhikArastha iti bhAvaH / atha praha upAdAne' ityasmAdadupadhAt karmalakAre udAharati gRhyate iti / 'prahijyA -' iti saMprasAraNam / atha luTi tAsi ciNvadiTi 'graho'liTi -' iti dIrghamAzaGkayAha ciNvadiTo na dIrghatvamiti / kuta ityata Aha prakRtasyeti / valAdilakSaNasya iTaH prakRtatvAttasyaiva 'praho'liTi -' iti dIrghavidhau grahaNam natu ciNvadiTa iti bhASye spaSTam / grAhiteti / cirAvadiTi rUpam / grahIteti / ciNvadiDabhAvapace valAdilakSaNasya iTo dIrghe rUpam / atha dRzeH karmalakAre udAharati dRzyate iti / liTi dadRze / luTi tAsi ciNvadiTpakSe darzitA / ciravattvAbhAve 'sRjidRzo :- ' ityam / draSTA / darziSyate drakSyate / darziSISTa / ciNvadiDabhAve tu 'liGsicAvAtmane - padeSu' iti kittvAt 'sRjidRzo :-' ityamna / nApi laghUpadhaguNaH / dRkSISTa / adarzIti / ciNi laghUpadhaguNaH / zradarziSatAmiti / ciNvadiTi rUpam / ciravattvAbhAve tvAha sicaH kiravAdaneti / 'lisicAvAtmanepadeSu' iti sicaH kittvAt 'sRjidRzo :-' ityanna bhavati, kitIti paryudAsAdityarthaH / atha gRdhAtoH karmalakAre yaki Rta ive 'hali ca' iti dIrghe gIryate / jagare / luTi tAsi ciravattvapakSe, gAritA / ciNvatvAbhAve valAdilakSaNe iTi guNe raparatve garitA garItA, 'vRto vA' iti vA dIrghaH / gAriSyate gariSyate garISyate / gIryatAm / agIryata / gIryeta / gAriSISTa / ciNvatvAbhAvapakSe tu 'lisicorAtmanepadeSu' iti iDvikalpaH / iDabhAvapace 'uzca' iti kittvam, ittvam raparatvam, 'hali ca' iti dIrghaH, Satvam gIrSISTa / iTpakSe sikalopaH / ciNi vadhAdezasya dRSTatvAzciNvadbhAvena syAdiSu prAptimAzaGkaya pariharati na cetyAdinA / zradarziSAtAmiti / 'na dRzaH' iti ksasya niSedhAdiha sici 1 Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602] siddhaantkaumudii| [bhAvakarmatiG girate Di dhvami caturadhikaM zatam / tathA hi-thievadiTo dI| netyuktam , pragAridhvam / dvitIye sviTi 'vRto vA' (sU 2311) iti vA dIrghaH, agarIdhvam , bhagaridhvam / eSAM trayANAM latvaM DhatvaM dvitvatrayaM ceti paca vaikalpikAni, hatthaM SaNNavatiH / 'jisico:-' (sU 2528) iti vikalpAtu, gariSISTa / luGi agAri agAriSAtAm , agIrSAtAm, 'agariSAtAm / iti siddhavatkRtyAha luGi dhvami caturadhikaM zatamiti / rUNoti zeSaH / tadevopapAdayati tathAhIti / agArivAmiti / ga s dhvam iti sthite cirAva. diTi vRddhau raparatve 'dhi ca' iti salope rUpamiti bhAvaH / dvitIye tviTIti / cirAvadiDabhAvapakSe valAdilakSaNe sica iTi RkArasya guNe raparatve 'dhi ca' iti salope 'vRto vA' iti dIghavikalpa agaridhvam, agarIdhvam iti rUpadvayamityarthaH / eSAmiti / eSAM trayANAM madhye ekaikasmin rephasya 'aci vibhASA' iti latvam / 'vibhASeTaH' iti vA dhasya Dhatvam / tathA dhasya tadAdezaDhasya vasya masya ca dvitvatrayamityevaM paJca vaikalpikAnItyarthaH / tatra dhaDhayormasya ca 'anaci 2' iti dvitvviklpH| vakArasya tu maya iti paJcamImAzritya 'yaNo prayaH' iti dvitvavikalpa iti vivekaH / yadyapi dhaDhayorvasya masya ca dvitvacatuSTayamiti vaktumucitam , tathApi Dhasya ghasthAnikatayA dhaDhayorekatvamabhipretya dvitvatrayamityuktiH / itthamiti / evaM ca trayANAmeSAM latvavikalpe rephavanti trINi, lakAravanti trINa iti SaT / eka SaTsu dhasya dvitvavikalpe ekadhAni SaT , dvidhAni ca SaDiti dvAdaza / tathA rephavAsu triSu lakAravatsu ca triSu Dhasya dvitvavikalpe ekaDhAni SaT , dviDhAni ca SaDiti dvAdaza / ubhayeSAmapi dvAdazAnAM melane caturviMzatiH / eSu vasya dvitvavikalpe ekavAni caturviMzatiH, dvivAni caturviMzatirityaSTAcatvAriMzat / eSu masya dvitvavikalpe ekamAnyaSTAcatvAriMzat , dvimAnyaSTAcatvAriMzaditi SaNNavatirityarthaH / liGasicoritIti / cirAvadiDabhAvapakSe valAdilakSaNasya iTo 'liGsicoH' iti vikalpitatvAttadabhAvapakSe 'uzca' iti sicaH kittvAd guNAbhAve Rta ittve raparatve 'hali ca' iti dIrgha rephAdiNaH paratvAd 'iNaH SIdhvam-' iti nityaM Dhatve argIDhvamiti ciNvadiT / sicaH kittvAditi / liGsicAvAtmanepadeSu' ityanena / latvamiti / 'aci vibhASA' iti / girate rephasya latve SaT / Dhatvamiti / 'vibhASeTaH' ityanena SaNNAM Dhatve dvaadsh| dvitvatrayaM ceti / 'anaci ca' iti dvAdazAnAM madhye SaNNAM Dhasya SaNNAM dhasya ca dvitve cturviNshtiH| maya iti paJcamI yaNa iti SaSThIti pace vakArasya dvitvetvaSTAcatvAriMzat / 'anaci ca' iti makArasya Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 62 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 603 diDabhAve 'uzca' ( 2368 ) iti kizvam, ivaM raparasva 'hali ca' ( sU 354) iti dIrghaH, 'iNaH SIdhvam -' ( sU 2247 ) iti nityaM davam, agIrvvam / DhavamAnAM dvitvavikalpe'STau / uktaSaNNavatyA saha saGkalane uktA saMkhyeti / iD dIrghazciNvadiT latvaM DhatvaM dvitvatrikaM tathA / isyaSTAnAM vikalpena caturbhiradhikaM zatam // hetumaNyantAtkarmaNi laH / yak NilopaH / zamyate moho mukundena / 2762 ciraNamulordIrgho 'nyatarasyAm / ( 6-4-63) cirapare Namulpare ca Nau mitAmupadhAyA dIrgho vA syAt / prakRto 'mitAM hasva:' ( sU 2568 ) eva tu na vikalpitaH NyantArayau hasvavikalpAsiddheH / dIrghavidhau hi Nico , rUpamityarthaH / DhavabhAnAmiti / Dhasya 'aco rahAbhyAm -' iti dvitvavikalpe ekaDhaM dviDhamiti dve rUpe / tayoH vasya 'yaNo mayaH -' iti dvitvavikalpe ekave dve dvive dve iti catvAri / eSu caturSu masya 'anaci ca' iti dvitvavikalpe ekamAni catvAri dvimAni catvArItyaSTau rUpANItyarthaH / SaNNavatyeti / uktaSarANavatyA aSTAnAM melane sati yA saMkhyA sidhyati sA caturuttarazatasaMkhyA ukteti jJeyamityarthaH / uktaprakriyAM zlokena saMgRhNAti idIrgha ityAdinA / valAdilakSaNa iT, 'vRto vA' iti dIrghaH / ajantalakSaNaH ciNvadiT, 'aci vibhASA' iti latvam, 'vibhASeTa:' iti vA Dhatvam, dhaDhavamAno dvitvatrikamityaSTAnAM vikalpAt caturadhikaM zataM rUpANItyarthaH / zamyate moho mukundenetyatra prakriyAM darzayati hetumaNNyantAditi / zamadhAtorhetumaNNau upadhAvRddhau zramantatvena mittvAddhasve zamItyasmAtkarmANi laH, na tu bhAve, hetumarArAyantasya sakarmakatvaniyamAditi bhAvaH / yagiti / ta ikRte 'sArvadhAtuke yak' ityaneneti zeSaH / Nilopa iti / 'raniTi' ityaneneti zeSaH / luTi tAkhi zami i tA iti sthite zramantatvena mittvAnnityamupadhAhaskhe prApte ciraNamuloH / ' doSo gau-' ityato NAviti 'UdupadhAyA gohaH' ityasmAdupadhAyA iti 'mitAM hrasvaH' ityato mitAmiti cAnuvartate, tadAha cirapare ityAdinA / nanviha dIrghagrahaNaM vyartham, ciraNamuloranyatarasyAmityetAvataiva 'mita hakhaH' iti pUrvasUtrAdanutrRttasya hrasvasya vikalpe dIrghavikalpasya siddherityata Aha prakRto mitAM dvitve SaNNavatiH / davamAnAmiti / 'aco rahAbhyAm -' iti Dhasya dvitve dvayam / dvayorapi vasya 'yaNo mayaH -' iti dvitve catvAri / caturNAmapi masya 'anaci ca' iti dvitve tvaSTau / ciNNamuloH / zAmitetyAdau 'janIjaS-' ityAdinA mittvena mitAmupadhAyA nityaM haskhe prApte dIrgho'nena vikalpyate rAyantArANA Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 ] siddhAntakaumudI / [ bhAvakarmatiG lopo na sthAnivaditi dIrghaH sidhyati / hasvavidhau tu sthAnivatvaM durvAram / bhASye tu 'pUrvatrAsiddhe na sthAnivat' ityavaSTabhya dvirvacanasavarNAnusvAradIrghajazvaraH pratyAkhyAtAH / NAviti jAtiparo nirdezaH / dIrghagrahaNaM cedaM mAsviti tadAzayaH / " hasva eva tu na vikalpita iti / kuta ityata zrAha yantAraNAviti / zamadhAtoryantArau pUrvaNerlope luTi tAsi rAyantasyAjantatvAciNvadiTi tasyAbhIyatvenAsiddhatayA zraniTIti niSedhAbhAvAriNalope dIrghavikalpe sati zamitA zAmiteti rUpadvayamiSyate / hasvavikalpasya vidhau tu hrasvavikalpo na syAt / prathamaNilopasya 'acaH parasmin -' iti sthAnivattvena vyavahitatayA ciraparakaNiparakatvAbhAvAdityarthaH / dIrghavikalpavidhau tu na doSa ityAha dIrghavidhAviti / dIrghavikalpavidhau hi prathamasya Nico lopo na sthAnivat, dIrghavidhau sthAnivattvaniSedhAt / ato'tra dIrghavikalpaH sidhyati / hasvavidhau tu prathamaNilopasya sthAnivattvaM durvAram tatra sthAnivattvaniSedhAbhAvAdityarthaH / bhASye tviti / na padAntasUtrasthabhASye tu 'pUrvatrAsiddhe na sthAnivad' ityeva siddhatvAd na padAntasUtre dvirvacanamavarNAnusvAradIrghajazvaraH pratyAkhyAtAH / suddhyupAsya ityatra 'anaci ca' iti dvirvacanasya, ziraDhItyatra 'nazca' ityanusvArasya 'anusvArasya yayi-' iti parasavarNasya ca pratidIna ityatra 'hali ca' iti dIrghasya, sagdhirityatra 'jhalAM jaz jhazi' iti jaztvasya, jakSaturityatra 'khari ca' iti casya ca pUrvatrAsiddhIyatvAdityarthaH / nanu NyantArau 'ciraNamuloH -' iti dIrghe kartavye prathamaNilopasya sthAnivattvaM durvAram 'virANamulo:-' iti dIrghasya pUrvatrAsiddhIyatvAbhAvAt / tatazca prathamaNicA vyavahitatvAddIrghAnApattiH / evaM ca tatra dIrghe kartavye sthAnivattvanivAraNAya dIrghagrahaNasyAvazyakatvAtkathaM dIrghaprahaNapratyAkhyAnamityata zrAha sAvitIti / 'ciraNamulo :-' iti dIrghavidhau cirapare Namulpare ca gau ityatra NAviti NitvajAtipradhAno nirdezaH / cirANamulparakaNitvajAtau parata iti labhyate / NitvajAtizca Nimaye'stIti prathamaNeH sthAnivattve'pi dIrgho nirbAdha iti na padAntasUtre dIrghagrahaNa pratyAkhyAnabhASyasyAviti / Nilopasya sthAnivattvena vyavadhAnAditi bhAvaH / dIrghaH sidhyatIti / 'na padAnta-' iti niSedhAdityarthaH / nanu tripAdIsthe dIrghe kartavye sthAnivattvAbhAvaH 'pUrvatrAsiddham' ityanenaiva siddha iti dIrghagrahaNasyopayogAbhAve'pi rAyantArANau 'cirANamulo:-' iti dIrghe kartavye sthAnivadbhAvanivAraNAya dIrghagrahaNamAvazyakamityatazrAha jAtiparo nirdeza iti / idaM mAstviti / hasvavikalpenApISTaM sidhyatIti bhAvaH / vastutastu 'ciraNamulo:-' iti sUtre dIrghagrahaNaM kartavyameva / tathA hi / Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 62 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [605 zAmitA, zamitA, zamayitA / zAmiSyate, zamiyate, zamayiSyate / yahantA. piNaca, zaMzamyate / zaMzAmitA, zaMzamitA, zaMzamayitA / yaGlugantAriNacyapyevam / bhASyamate tu yahantAdhievadiTi dI? nAstIti vizeSaH / eyantasvA bhAve zamyate muninA / 2763 nodAttopadezasya maantsyaanaacmeH| zaya ityarthaH / zAmitA, zamiteti / zamadhAtoparyantAlluTi tAsi ciNvadiTi dIrghavikalpaH / zamayiteti / ciravattvAbhAve valAdilakSaNe iTi rUpam / yaGantAditi / zamadhAtoryaDi zaMzamya ityasmAd hetumaraNau 'yasya halaH' iti yakAralope ato lope zaMzami ityasmAt karmalakAre Nilope zaMzamyate iti rUpamityarthaH / zaMzAmitA, zaMzamiteti / 'cirANamulo:-' iti dIrghavikalpaH / zaMzamayiteti / ciNvattvAbhAve valAdilakSaNe iTi ruupm| bhASyamate tviti / na padAntasUtre dIrghagrahaNapratyAkhyAnaparabhASyamate vityarthaH / yaGantAditi / NyantA. diti zeSaH / yaGantAriNaci yalope allope ca kRte zaMzamotyasmAlluTi tAsi ciravadiTi kRte tasyAsiddhatvAriNalope zaMzamitetyatra allopasya sthAnivattvena NiparakatvAbhAvAt 'cieNamulo:-' iti dI? nAsti, bhASyamate na padAntasUtre dIrghagrahaNAbhAvena sthAnivattvaniSedhAbhAvAdityarthaH / zamyate munineti / akarmakatvAdbhAve la iti bhaavH| nodAttopadezasya / 'mRjevRddhiH' ityato vRddhiriti 'ata upadhAyAH' ityata upadhAyA iti 'aco Niti' ityato NitIti 'aAto yuk' ityatazciraNakRtoH iti cAnuvartate / tatra riNIti kRta eva vizeSaNam , na heDa anAdare ghaTAdiH / mitA hrakhe kartavya eca ik / hiDayati / atra ciraNamuloH kRtayorhakhe vikalpyamAne ahiDi aheDi iti syAt / dIrdhe tu ahiDi ahIDIti bhavati / etaccAtraiva sUtre kaiyaTe spaSTam / zaMzAmitetyAdi / ciNi, azaMzami ashNshaami| Namuli, zaMzamaM zaMzamaM zaMzAma zaMzAmamityAdi draSTavyam |dii? naastiiti| yo'llopasya sthAnivattvena NicparatvAbhAvAdupadhAdIrghasyopadhAvRttezcApravRtteH / tathA ca phalabhedAdIrghagrahaNapratyAkhyAnaM na yujyata iti bhAvaH / zamyate munineti / akarmakatvAd bhAve lH| nodAttopadezasya / miti kRti / zamaH / damaH / ghny| Niti kRti| zamakaH / damakaH / Nvul / upadeza iti kim, zamI / dmii| iha ghinuNi kRte vaya'mAnasvareNa udAttatvAbhAvAniSedho na syAt / kathaM tarhi 'hareryadakAmi padakakena kham' iti zrIharSaprayoga iti cet / atrAhuH-nivRttapreSaNAddhAtoH prakRte'rthe Nici tatazciN bodhyH| tathA ca Nico'ttvAd vRddharaniSedhaH / mitAmiti havastu na bhavati, 'yA cittavirAge' ityato vetyanuvarya vyavasthitavibhASAzrayaNA Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 ] siddhaantkaumudii| [bhAvakarmatiG(7-3-34) upadhAyA vRddhirna syakSiNi jiti Niti kRti ca / bhazami / adami / udAttopadezasya iti kim-agAmi / mAntaspa kim-zravAdi / anAcameH kim-AcAmi / 'anAcamikamivamInAmiti vaktavyam' (vA 5518) / ciNi 'AyAdayaH-' (sU 2305) iti NiGabhAve, 'prakAmi / NiNico rapyevam pravAmi / vadha hiMsAyAm , halantaH / 'janIvadhyozca' (sU 2512) iti na vRddhiH, avadhi / jAgro'vicieNalDirasu' (ga 2480 ) ityukrena guNaH / zrajAgAri / 2764 bhajezca ciNi / (6-4-33) nalopo vA syAt / zrabhAji, abhaJji / 2765 vibhASA ciraannmul| (7-1-66) tu ciNaH, avyabhicArAt / tadAha upadhAyA ityaadinaa| anudAttopadezAH saMgRhItAH / tato'nyaH sarvo'pi dhAturudAttopadezaH / ApUrvazcamirAcamiH tadvarjasyetyarthaH / prazami / adamIti / zamadhAtordamadhAtozca luThi niNi 'zrata upadhAyAH' iti vRddhirna / agAmIti / gameranudAttopadezatvAditi bhAvaH / avAdIti / vadadhAturna mAnta iti bhAvaH / AcAmIti / anAcameri yukteriha nopadhAvRddhi. niSedhaH / anAmikamivamInAmiti / prAcamikamivamivarjAnAm ityarthaH / evaM ca kamivamyorapi na niSedha iti phalitam / nanu kamerikantatvAt kevalasya tasya ciNAdau prayoga eva nAstItyata Aha ciNyAyAdaya iti / NiNico. rapyevamiti / NintAriNajantAdvA kamezciNi Nilope sati pUrvavad rUpaM ziSyata ityrthH| nanu 'janIvadhyozca' iti vadherupadhAvRddhinidho vyarthaH / vadhAdeza syAdantatayA allopasya sthAnivattvAdeva avadhItyAdau upadhAvRddhayabhAvasiddharitsAzaGkaya vadhirdhAtvantaraM halantameva 'janIvadhyozca' ityatra gRhyata ityabhipretyAha vadha hiMsAyAM halanta iti / bhajezca ciNi / 'nAnalopaH' ityato neti luptaSaSThIkam , lopa iti cAnuvartate / 'jAntanazAM vibhA' ityato vibhASeti matvA zeSaM pUrayati nalopo vA syAditi / abhAjIti / nalopapakSe updhaavRddhiH| vibhASA cirnnmuloH| 'labhezca' ityato labheriti 'idito num-' diti ghaTAdAvuktatvAt / kiM ca hrakhe jAte'pi na kSatiH / 'ciramulo:-' iti dIrghavikalpanAd iti kathamaDa udyame yama uparame iti prayogaH / saMjJApUrvakavidheranityatvAd vRddhyabhAva iti jJeyam / athavA udyamoparamazabdau ghArthe kavidhAnAd bodhyau / NiNicorapyevamiti / NiGantAriNajantAdvA kamezciNi 'NeraniTi' iti Nilope sati rUpaM tulyamiti bhAvaH / vibhASA / 'labhezca' ityato labheriti vrtte| Namuli labhalabham / lAbhalAbham / prAdestu pralamnaMpralambhamityeva / atha ye HTHHTHITHIR Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 62 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [607 labhernumAgamo vA syAt / anambhi, malAbhi / gyavasthitavikalpasvAtprAdenitya num / prAlambhi / dvikarmakANAM tu gauNe karmaNi dusAdeH pradhAne nIhakRSvahAm / buddhibhakSArthayoH zabdakarmakANAM nijecchayA // prayojyakarmaNyanyeSAM eyantAnAM lAdayo matAH / ityato numiti cAnuvarate iti matvA zeSaM pUrayati labhernumAgamo veti / nanu prAlambhi upAlammIlAdau upasargapUrvasyApi labheH numvikalpaH syAditya pAha vyavasthiteti / prAderupasargAtparasya labhenityaM num / anupasargAtparasya tu labhervibhASA numiti vyavasthitavikalpAzrayaNAdupasargapUrvasya labhenityaM numityrthH| vastutastu 'cieNamuloranupasargasya' iti vArtikAt , .bhASye 'upasargAt khalghanoH' ityata upasargAditi 'na suduAm' ityato neti cAnuvartya upasargAtparasya labheH 'vibhASA ciraNamuloH' iti neti vyAkhyAtatvAcca / etena prapUrvasya labhenityaM numiti vyAkhyAnaM parAstam / 'laH karmaNi-' iti lakArA vihitAH / tathA 'tayoreva kRtyaktakhalAH' iti karmaNi kRyAdipratyayA vkssynte| te tAvad dvikarmakadhAtuSu katarasmin karmaNi bhavantItyatra vyavasthAmAha dvikarmakANAM tviti / karmapratyayavyavasthA vakSyata iti zeSaH / tAM vyavasthA sArdhazlokena darzayati gauNe karmaNItyAdinA / duyAcpacdaNDdhicchicitrUzAsujimathmukha gauNe karmaNi lAdayo matA ityanvayaH / 'akathitaM ca' iti sUtreNa yasya karmasaMjJA tad gauNaM karmeti bodhyam / pradhAne iti / nIkRSvahAM pradhAne karmANa lAdayo matA ityanvayaH / 'akathitaM ca' iti sUtrAdanyena yasya karmasaMjJA tatpradhAnaM karmeti bodhyam / atha 'gatibuddhi-' iti sUtreNa ye dvikarmakAH teSu vyavasthamAha buddhIti / buddhyarthakasya bhakSArthakasya zabdakarmakANAM ca pradhAne vA gauNe vA karmaNi svecchayA lAdayo matA ityanvayaH / iha 'gatibuddhi-' ityanena yasya karmasaMjJA tad gauNa karma / taditarattu pradhAnaM krm| prayojyeti / anyeSAM dvikarmakAsteSu lakRyaktakhalAH kiM mukhya karmaNi, uta gauNe, kiM vobhayoriti saMdehe vyavasthAmAha dvikarmakANAM tviti / duhyAderiti / duhyAcapaciti zloke pUrvArdhopAttA dvAdaza dulyAdayastebhyo gauNe karmaNi lAdayo matA ityanvayaH / 'akathitaM ca' iti sUtreNa yasya karmasaMjJA tadgauNam / 'gatibuddhi-' iti sUtreNa ye dvikarmakAstatra vyavasthAmAha buddhibhakSArthayoriti / nijecchyeti| gauNe vA mukhye vA karmaNItyarthaH / iha 'gatibuddhi-' iti sUtreNa yasya karmasaMjJA tad gauNam / prayojyeti / aNau karturne karmasaMjJA yasya tatprayojyakarma / anyeSAmiti / gatyarSA Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 ] siddhaantkaumudii| [bhAvakarmatiG (1.10-1015 vaartikaarthH)| gorduhyato payaH / prajA prAmaM nIyate hiyate kRSyate udyate / bodhyate mANavakaM dharmaH, mAgako dharmamiti vA / bhojyate mANavakamodanaH, mANavaka prodanaM vA / devadatto prAmaM gamyate / 'akarma: kANAM kAjAdikarmakANAM karmaNi bhAve ca lakAra iSyate' / mAso mAse vA dhAsyate gatyarthAnAm akarmakaNAM 'hRko.-' iti sUtropAttahRyozva prayojya karmaNi lAdayo matA itynvyH| ayaM sArdha zlokaH 'akathitaM ca' iti sUtra vArtikabhASyasaMgraha iti bodhyam / gorduhyate paya iti / gopeneti zeSaH / atra gorapradhAnakarmatvAttasmin karmaNi lakAraH / tiGA abhihitatvAd goH prathamA / pradhAnakarmatvAtpatra iti dvitIyAntam , tasya tiDA anabhihitatvAt / bali ryAcyate vasudhAm / avinIto vinayaM yaacyte| taNDulA odanaM pacyante / gargAH zataM daraDyante / brajo madhyate gAm / mANavakaH panthAnaM pRcchayate / vRkSo'vacIyate phalAni / mAgAvako dharmam ucyate, ziSyate vA / zataM jIyate devadattaH / sudhAM kSIrodadhimathyate / devadattaH zataM muSyate / eteSu gauNukarmaNi lakAraH / atha pradhAne no kRSvahAmityatrodAharati ajA grAmaM nIyate, hriyate, kRpyate, uhyate iti / pratikriyamajA grAmamityanveti / udyata ityatra vahateryajAditvAtsaMprasAraNam / atra ajAyAM pradhAnakarmaNi lakAraH, grAmasyAnabhihitatvAd dvitIyA / buddhayarthasyodAharati bodhyate mANavakaM dharmaH, mANavako dharmamiti veti / guruNeti zeSaH / atra mANavake gauNakarmaNi dharme vA pradhAnakarmaNi NyantAd lakAraH / bhakSArthasya tu azyante devA amRtaM hariNA, azyate'mRtaM devAniti vA udAhAryam / zabdakarmakasya tu vedo'dhyApyate vidhi hariNA, vedamadhyApyate vidhiriti vetyudAhAryam / yaduktaM gatyarthAnA akarmakANAM hRmozce. tyeteSAM prayojyakarmaNi lakAra iti / tatra gatyarthasyodAharati devadatto grAma gamyate iti / yajJadateneti zeSaH / atra prayojyakarmaNi devadatte gamerArthantAda laH / nanu akarmakANAM eyantAnAM prayojyakarmaNyeva lAdaya iti vyavasthA vyrthaa| tatra prayojyaM vinA anyasya karmaNo'bhAvAdityAzaGkaya 'akarmakadhAtubhiryoge dezaH kAlo bhAvo gantavyo'dhvA ca karmasaMjJaka iti vAcyam' iti vArtikena akarmadhAtUnAmapi dezakAlAdikarmatvena NyantAnAM teSAM dvikarmakatayA prayojyakarmaNyeva tatra lAdaya iti karmakahakarotInAm / lAdaya iti / kRtyakakhalA Adizabdena prAhyAH / gau?hyata iti| devadatteneti zeSaH / kRyAdiSu gaurdogdhavyA dohanIyA pyH| gauH sudohA durdohA pyH| ajA prAmaM netavyA, nayanIyA / hataivyA / hrnniiyaa| ajA prAmaM neyA ityAdyudAhartavyam / grAmaM gamyata iti / yajJadattenetyadhyAhAraH / 1 'mAsam' iti kvacit pAThaH / Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 62 ] bAlamanoramA-tatvabodhinIsahitA / devadattena / NijantAttu prayojye pratyayaH / mAsamAsyate mANavakaH / iti bhAvakarmatiprakaraNam / atha karmakartRtikaraNam // 63 // yadA saukaryAtizayaM yotayituM kartRvyApAro na vivacayate tadA kArakAntavyavasthA prayojanavatItyabhipretya mAsamAsyate mANavaka iti Nyante prayojyakarmaNi mANavake eva laH, na tu mAse karmaNi ityudAhariSyate / evaM tarhi zrayanteSvakarmakeSu mAsamAsyate devadatteneti bhAve lakAro na syAt sakarmakebhyaH karmaNi kartari ca la iti niyamAt / mAsa zrAsyate devadattenetyeva karmaNi mAse lakAraH syAdityAzaGkayAha akarmakANAmityAdi / ye akarmakAH 'karturIpsitatamaM karma, tathAyuktaM cAnIpsitam' iti sUtra siddhakarmarahitAH 'zrAsa upavezane, Rtu vartane' ityAdayaH, teSAM 'akarmaka dhAtubhiryoge -' iti vArtikasiddhakarmakAraNAM karmaNi bhAve ca lakAra iSyate ityarthaH / na cedaM vArtikamiti bhramitavyam, bhASye pradarzanAt / kiMtu nyAyamUlakameva, akarmaka dhAtubhiryoge dezakAlAdInAM karmasaMjJAvikalpasya bhASyAdyabhimatatvAt / yathA caitattathA kArakAdhikAre 'akarmaka dhAtubhiryoge -' iti vacanavyAkhyAvasare'vocAma, tadA mAso mAse vA Asyate devadatteneti / atra mAsasya karmatvapa karmalakAraH, mAsasyAbhihitatvAt prathamA / mAsasya karmatvAbhAvapace tu bhAve lakAraH / mAsa iti saptamI / mAsamiti tvapapATha: / atha prakRtamanusarati NijantAttviti / zrAsadhAtoH prakRtisiddhakarmarahitatvena zrakarmakAraNau mAsasya karmatvapakSe'pi prayojyakarmaNyeva lakAra ityarthaH / mAsamAsyate mANavaka iti / NyantAt prayojyakarmaNi mANavake laH / mAsasyAnabhihitatvAd dvitIyA / hRkostu hAryate kAryate vA bhRtyaH kaTaM devadattena / [ 606 iti zrIvAsudevadIkSita viduSA viracitAyAM siddhAntakaumudIvyAkhyAyAM bAlamanoramAkhyAyAM bhAvakarmaprakriyA samAptA / zratha karmakartRprakriyAM nirUpayiSyan karmaNaH kartRtvaM sAdhayitumAha yadeti / phalavyApArayordhAturiti siddhAntaH / pacirhi vihnityanukUlavyApAre vartate / tatra viklittiH phalam / tadAzraya zrodanaM karma / tadanukUlo vyApAraH adhizrayaNAdiH puruSarUpo vyApAraH / tatrAdhizrayaNaM cullyA upari taNDulayuktasthAlyAH sthApanam | sthApanaM sthityanukUlavyApAraH / tatra sthitiH sthAlItaNDulaniSThA / tadanumANavaka iti / zrayaM prayojyaH kartA / devadatteneti prayojakastvadhyAhartavyaH / iti tattvabodhinyAM bhAvakarma prakriyAprakaraNam / Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 ] siddhAntakaumudI / [ karmakartRti - rAyayapi kartRsajJAM labhante, svavyApAre svatantratvAt / tena pUrvaM karaNatvAdisave'pi samprati kartRtvAtkartari lakAraH / sAdhvasizchinatti / kASThAni pacanti / sthAlI pacati / karmaNastu kartRtvavivakSAyAM prAksakarmakA zrapi prAyeNAkarmakAH / tebhyo bhAve kartari ca lakArAH / pacyate zrodanena / bhidyate kASThena / kartari tukUlaH puruSaceSTAvizeSaH / dhAtUpAttavyApArAzrayaH puruSaH kartA, svatantratvAt / svA tantryaM prAdhAnyamiti bhASyam / karmakaraNAdikaM tu puruSapraya traparatantratvAnna kartRtvaM labhate iti sthitiH / tatra yadA saukaryAtizayavivakSayA kartuH puruSasya vyApAraH prayatno na vivakSyate, kiMtu karmAdigata eva vyApAro vikttyiAdiphalAnukUlatvena vivakSyate tadA karmAdikAra kANyapi kartRsaMjJAM labhante ityarthaH / nanu karmAdigatavyApArasya puruSa prayatnAdhInatvAdasvatantratvAtkathaM karmaNa: kartRtvamityata zrAha svavyApAre svatantratvAditi / svAtantryeNa vivakSitatvAdityarthaH / taduktaM karmavatkarmaNA ityatra bhASye, 'karmakartari kartRtvaM svAtantryasya vivakSitatvA' iti / zratra karmagrahaNaM karaNAdikArakasyApyupalakSayAm / teneti / asinA china tItyAdiprayogadazAyAm asikuThArAdInAM karaNatvAdisattve'pi asiH chinatti ityAdiprayogadazAyAM kartRtvena vivakSitatvAt kartari lakAra ityartha / sAdhvasiH chinattIti / atra karaNasya kartRtvavivakSA / sAdhu iti kriyAvizeSaNaM saukaryAzayadyotanAya / pratitaikSNyAt puruSaprayatnavizeSamAghAtAtizayaM vinA svayameva 8 siH chinattItyarthaH / kASThAni pacantIti / atrApi karaNAnAM kartRtvavivakSA / sthAlI pacatIti / atrAdhikaraNasya kartRtvavivakSA / kASThAnAmatizuSkatvAd dhamana hUtkArAnapekSayA sthAlyA atilaghutvAdavilambya zrapaNatayA saukarya bodhyam / karmaNastviti / ye chidibhidiprabhRtaya ekakarmakAH, tatra karmaNa: kartRtvavivakSAyAM vRkSaH chinattItyAdau prAk sakarmakaH - 'pi saMprati karmaNaH kartRtvavivakSAyAmakarmakA ete ityarthaH / sa tu dvikarmakAH, ekasya karmaNa: kartRtvavivakSAyAmapi itareNa karmaNA sakarmaka vasattvAtprAyeNetyuktiH / tatazca teSu dvikarmakeSu karmaNi kartari ca lakAraH / tatra karmaNi lakAre yathA - sudhAM kSIrasAgaro madhyate / kartari yathA-sudhAM kSIrasAgaro mathnAti / atha yaduktaM eka karmakeSu karmaNaH kartRtvavivakSAyAmakarmakatvamiti, tasya prayojanamAha tebhyo bhAve kartari ca lakArA iti / na tu karmaNi, asaMbhavAt / ata eva akarmakebhyo bhAve karta ta 1 karmaNastviti / saukaryAtizayaM dyotayitumityanuSaHHH / prAyeNeti / ye bhidicchidiprabhRtaya ekakarmakAste zrakarmakAH, ye tu dvikarmakAste sakarmakA iti bhAvaH / karmakatvasya phalamAha bhAve kartari ceti / bhAve cAkarmakebhya ityuktatvAditi 1 'prAk' iti kvacinnAsti / Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 63 ] bAlamanoramA-tatvabodhinIsahitA / [ 611 2766 karmavatkarmaNA tulyakriyaH / ( 3-1-87 ) karmasthayA kriyayA tulyakriyaH kartA karmavatsyAt / kAryAtidezo'yam / tena yagAtmanepadaciNacidiH syuH / karturabhihitatvAt prathamA / pacyate zrodanaH / bhidyate kASTham / la ityuktamiti bhAvaH / tatra ekakarmakebhyaH karmaNaH kartRtvavivakSAyAM bhAve lakAramudAharati pacyate zradaneneti / odanakartRkaH pAka ityarthaH / evaM bhidyate kATe - tyapi / yadyapi pacerdvikarmakatvam, tathApi taNDulAnAmavivakSAyAm ekakarmakatvaM pacerAzritam / kartari tviti / ekakarmakeSu karmaNa: kartRtvavivakSAyAM kartari lakAre vizeSo vakSyate ityarthaH / karmavatkarmaNA / 'kartari zap' ityataH kartarItyanuvRttaM prathamayA vipariNamyate / tulyA kriyA yasya sa tulyakriyaH kartA / karmaNetyanena karmakArakasthA kriyA vivakSitA, kriyAyAH karmakArakeNa tulyatvasya tatsthakiyAmAdAyaiva upapAyatvAt, tadAha karmasthayetyAdinA / karmaNa: kartRtvena vivakSAyAM kartA karmavaditi yAvat / vatkaraNAbhAve tu karmasaMjJaka ityarthazaGkA syAt / tathA sati sakarmakatvAt pacyate zradanena, bhidyate kASTheneti bhAve lo na syAt / kAryAtidezo'yamiti / yadyapi zAstrAtideze kAryAtideze vA na phalabhedaH / tathApi zAstrAtidezasyApi kAryAtidezArthatvAnmukhyatvAt kAryAtideza evAzrayaNIya ityarthaH / teneti / syurityatrAnveti / karmavattvavacanena karmakAryANi 'sArvadhAtuke yak' iti yak, 'bhAvakarmaNoH' ityAtmanepadam, 'ciN bhAvakarmaNoH' iti ciN, 'syasicsIyuTtAsiSu -' iti ciNvattvam, tatsaMniyogaziSTa iT ca syurityarthaH / karmaNaH kartRtvavivakSAyAM kartari vihitAni zAstrANyeva na bhAvaH / dvikarmakeSu karmaNa: kartRtvavivakSAyAmudAharaNam -' madhnAti sAgaro'mRtam' 'svayaM pradugdhe'sya guNairupasnutA vasUpamAnasya vasUni medinI' iti / pradugdhe ityatra 'karmavatkarmaNA-' iti prAptasya sakarmakANAmiti niSedhe duhipacyoriti pratiprasUtasya yako 'na duhasnunamAm -' iti niSedhaH / uktaprayogAnurodhAd dvikarmakeSu gauNasyaiva karmaNaH kartRtvavivakSA na mukhyasyetyAhuH / taccintyam, ajAM grAmaM nayatItyatra mukhyakarmaNaH kartRtvavivakSAdarzanAt / zratredamavadheyam - adhikaraNatvAvivakSAyAM vrajo gauNakarmeti ruNaddhi vrajo gAM svayameveti bhavati / yadA tu vrajasya na karmatvaM tadA mukhya karmaNo'pi kartRtvavivakSA bhavati / rudhyate braje gauH svayameveti / tathA gorapAdAnatvavivakSAyAM gaurduhyate payaH svayamevetyAdi / karmavatkarmaNA / vatkaraNaM kimartham, yathA brahmadatte prayujyamAno brahmadattazabdo brahmadattavadityarthaM vadati tathA karmetyucya - mAne'pi karmavadityarthalAbhAt / satyam, karmaNA tulyakriyaH kartA karmetyucyamAne karmasaMjJaka ityarthaH syAt / tathA hi sati akarmakavyapadezAbhAvAdbhAve lakAro na syAt / Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... siddhaantkaumudii| [karmakadRtiGapAci / amedi / nanu bhAve prakAre katadvitIyA svAdasmAdavidezAditi cetra, lakAravAcya eva hi kartA karmavat, 'vilyAziSyaI' (sU 3434) iti dvikhakArakAlsa ityanuvRtteH, bhAve pratyaye ca kartukAreNAnupasthiteH / prata evaM kRSaktakhakhAH karmakartari na bhavanti, kiM tu bhAva eva, bhettavyaM kusUlena / syuriti bhAvaH / karturiti / karmaNaH kartRtvavivakSAyAM kartari lakAre sati tadAdezatima karturabhihitatvAdityarthaH / pacyate prodana iti| phUtkArAdipuruSazramAtizayavizeSaM vinA viktityAzrayo bhavatItyarthaH / bhidyate kASThamiti / kuThArAdidRDhAghAtaM puruSazramaM vinA dviSA bhavatItyarthaH / atra karmaNaH kartRtve'pi karmatvAtidezA. dyak / apAci abhedIti / atra karmavattvAcciN / nanu karmaNaH kartRtvavivakSAyAM bhAvalakAre pacyate odanena, bhidyate kASThenetyatra karmakartustiga'nabhihitatvAd dvitIyA syAt , karmavattvAtidezAdityAzaGkate nanviti / pariharati neti / nAyamAkSepa unmiSatItyarthaH / kuta ityata Aha lakAravAcya eva hi kartA karmavaditi / tacca kuta ityata Aha lilyAziSIti / 'vyatyayo bahulam , libyAziSya' iti saMhitayA pAThe lAkArAt pUrva lakArAntaraM 'halo yamAm-' iti luptaM prazliSyate / tatazca l l iti dvilakArAt sUtrAl la iti SaSThyantaM 'karmavatkarmaNA-' ityatrAnuvartate / tathA ca laH kartA karmavaditi lbhyte| vAcyatvaM SaSThyarthaH, tathA ca lakAravAcyaH kartA karmavaditi paryavasyatItyarthaH / astvevam , prakRte kimAyAtamityata Aha bhAve pratyaye ca kartulakAreNAnupasthiteriti / tatraM bhAvasyaiva tadvAcya. tvAditi bhAvaH / ata evati / lakAravAcyasyaiva karmakatuH karmavattvavidhAnAdeva ki tu karmaNi syAt / pacyate prodanaH, bhiyate kASThamiti / yadyapyayaM prayogaH siddhAnte iSTa eva tathApi pacyate odanena bhidyate kASTheneti bhAve na syAditi bodhyam / karmazabdenAtra karmasthakriyA lakSyata ityAha karmasthayeti / karmakArakasthayetyarthaH / 'kartari zap' ityataH kartarItyanuvarya prathamayA vipariNamyate, sa ca vizeSyastadAha tulyakriyA karteti / kAryAtidezo'yamiti / yadyapi zAstrAtideze'pi lakSyaM sidhyati, tathApi zAstrasyApi kAryArthatayA mukhyatvAtkAryAtideza evAdhitaH / bhAve lakAre iti / tatra karturanabhihitatvAditi bhaavH| dvilakArakAditi / 'vyatyayo bahulaM libyAziSya' iti saMhitayA pAThe'nukhArasya parasavarNena jAte lakAre tasyopari ldvymityrthH| tena lakAravAcyaH kartA karmavadityarthalAbhAyagAdikameva bhavati, na tu dvitIyetyabhimatasiddhiH / yatra lakAravAcyaH kartA tatraiva karmavattvamiti myutpAdanasya phalamAha ata eveti / na bhavantIti / lakAreNeva karmaka rupasthA Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 63 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [613 nanu pani bhiToH karma thA kiyA vikrintidhAbhavanaM c| saivedAnI kartRsthA na tu rutulyA / satya, karmasvakartRtvAvasthAbhedopAdhikaM tatsamAnAdhikaraNa kriyAyA kRtyaktakhalAH pratyayaH kAraNa vihitAH karmakartari na bhavanti, tasya lakAravAcya. svAbhAvena karmavattvaSya natrApravRtterityarthaH / etacca bhASye spaSTam / nanu 'sinotesa. karmakartRkasya' iti niSpanatvavArtike sino prAsaH svayameveti bhASye kathamudAhRtam / ktapratyayasya karmakarta nAvAditi ced ucyate, ata eva bhASyAd 'niSThA' iti sUtravihitakarmArthakakara yayasyaiva karmakartaryabhAva iti vijJAyate / sino grAsaH svayamevetyatra tu gatyakarmavetyAdinA kartari vihitaH ktapratyayaH karmakartari bhavatyeveti zabdenduzekhare vistaraH / mettavyaM kusUleneti / puruSaprayatnamanapekSya kusUlakartRkA bhidikriyetyarthaH / zaGkate nanviti / idAnImiti / karmaNaH kartRtvavivakSAdazAyAmityarthaH / sa tu tattalyeti / dulyatvasya bhedaghaTitatvAditi bhAvaH / ardhAGgIkAreNa pariharati satyamiti / villittiddhidhAbhavanaM ca karmasthameva saMprati kartRsthamiti yuktam / tathApi tayostulyatvAbhAvastu netyarthaH / karmatveti / karmatvakartRtve ye avasthe dharmavizeSau nAtkRtyAdInAM prasaktinAsti, uklArthAnAmaprayogAt / lavidheH pUrva tu sutarAM nAsti, lakAropasthApyakarturabhAvana karmavattvAbhAvAditi bhAvaH / atredaM bodhyam-kRtyaktakhalarthA ityatra prahaNaM tyaktunucitam tasya karmakartari iSTatvAt , bhinnaH kusUlaH svayameveti / vakSyati ca svayamapi 'sinotesikarmakartRkasya' iti vArtike sino grAsaH svayameveti / nanu 'gatyarthAkarmaka-' ityatrAvivakSitakarmANo'karmakA iti na gRhyate, dattavAn pakkavAn ityarthe dattaH paka ityApatteriti cet / atrAhuH-'sinotesikarmakartRkasya' iti niSThAtakArasya nakAravidhAnasAmarthyAdavivakSitakarmANo'pi kvacid gRhynte| anyathA niSThAtakArastatra na labhyeta, tena sino prAsaH svayameva, bhinnaH kusUlaH svavamevetyAdi saGgacchate iti / atra kecidvadanti-lakAravAcyasyaiva kartuH karmavattve 'karmavakarmaNA-' ityatra vadgrahaNaM vyartham / na ca kartuH karmasaMjJAyAM bhAve lakAro na syAdityuktamiti vAcyam , karmaNaH kartRtvavivakSAyAM dhAturakarmaka ityakarmakAtkartarIva bhAve lakArasya nirbAdhatvAt / lakAravAcyasya karmasaMjJAyAmapi kevalakartustadanabhyupagamAt / na hi bhAve lakAraH kartAraM vakri / na ca vatkaraNAbhAve kartuH karmasajJAyAM kartRvyapadezAbhAvAd namate daNDa ityatra 'na duhasnunamAm-' iti yako niSedhe'pi zab na syAdvaskaraNe kRte tu kartRkAryamapi syAditi vAcyam , ekasaMjJAdhikArAdanyatra saMjJAdvayasamAvezAdiSTasiddheriti / na tu tattulyati / tulyatvaM hi sAdRzyam , tacca bhedanibandha. nam / na ca prakRte bhedo'sti / karmaNaH kartRtvavivakSAyAM karmasthaphalarUpakriyAyA eva Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 ] siddhaantkaumudii| [karmakartRtiGbhedamAzritya vyvhaarH| karmaNA iti kim-karaNAdhikaraNAbhyAM tulyakriye pUrvokta sAdhvasirityAdau mA bhUt / kiM ca kartRsthakriyebhyo mA bhUt / gacchati grAmaH / Arohati hastI / 'adhigacchati zAstrArthaH smarati zraddadhAti vA / ' tayomeMdaH sa eva upAdhiH nimittaM yasya tathAvidhaM karmatvakartRtvasamAnAdhikaraNakiyAbhedamAzritya tulyatvavyavahAra ityarthaH / vAstavabhedAbhAve'pi aupAdhikabhedAtkarmasthakriyAtulyakriyatvaM karmakarturiti bhaavH| karaNAdhikaraNAbhyAmiti / asinA chinatti sthAlyAM pacatItyatra karaNAdhikaraNayoryo vyApAraH sa eva asizchinatti sthAlI pacatItyatra kartastha iti tatrApi karmavattvaM syAt / tannivRttyartha karmaNeti padamityarthaH / nanu 'karmavatkarmaNA-' ityatra 'dhAtorekAcaH' ityato dhaatoritynuvrtte| dhAtorvAcyayA kriyayA tulyakriya ityarthaH / karaNatvAdyavasthAyAM vastutaH sannapi asisthAlyoApAro na dhAtUpAtta iti noktadoSa ityasvarasAdAha kiM ceti / gacchati grAma iti / mArgasya aviSamaniSkaNTakatayA pratyAsannatayA ca zramaM vinA prAptyAzrayo bhavatItyarthaH / Arohati hastIti / aGakuzAghAtAdihastipakavyApAraM vinA svayameva nyagmavann zrArohaNAzrayo bhavatItyarthaH / adhigacchati zAstrArthaH / smarati zraddadhAti veti / pUrvArdhamidam / 'yatkRpAlezakartRsthatvAt / tathA ca sUtramidamasamaJjasamiti bhAvaH / vAstavikabhedAbhAve'pyaupAdhikabhedo'stItyAha karmatveti / karmatvakartRtvAvasthayodastadbhedaupAdhikamavasthAbhedasamAnAdhikaraNaM kriyAbhedamAzrityetyarthaH / evaM cAvasthAbhedena kriyAbhedAtkarmasthakriyAtulyakriyatvaM karturastIti bhaavH| karaNAdhikaraNAbhyAmiti / tulyakriyaH kartetyetAvatyucyamAne asinA chinatti sthAlyAM pacatItyAdau karaNAdhikaraNayoryo vyApAraH sa evedAnImasizchinatti sthAlI pacatItyAdau kartRstha ityatiprasaGgaH syAt , tanmAbhUdityarthaH / na ca karmatvAvasthAyAM viklityAdiriva karaNatvAdyavasthAyAmapi asiH sthAlyo. yApAro vastutaH samapi dhAtunA nopAtta iti kathamatiprasaGga iti vAcyam , sAdRzyapratiyogikriyAyA dhAtUpAttatvenAvizaSitatvAt / na hyetasminsUtre dhAtUpAttakriyAyA tulyakriya ityuktamasti yenAtiprasaGgo na bhavet / nanu tulyakriyaH kartA karmavadbhavatItyakta kenetyAkAGkSAyAmanekakArakopasthitAvapi karmavaditi pratyAsattyA karmaNeti labhyata evetyata Aha kiM ceti / adhigacchatItyAdizlokasyottarAdhaM tu 'yatkRpAlezatastasmai namo'stu gurave sadA / nanu phalaM vyApArazca dhAtvarthaH, sa eva kriyAzabdavAcyaH, tatra vyApArAzrayaH kartA, phalAzrayastu kame / evaM ca pacibhidipramRtInAM gamiruhipramR. tInAM ca sakarmakarave phalasya karmaniSThatve ca tulye kartRsthabhAvakA gamyAdaya iti kathaM 1 'vazataH' iti kacit paatthH| Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 63 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 615 yatra karmaNi kriyAkRto vizeSo dRzyate yathA pakkeSu tayaDuleSu yathA vA chinneSu kASTheSu, tatra karmasthA kriyA, netaratra / na hi pakkApakkataNDuleSviva gatAgatagrAmeSu vailakSaNyamupalabhyate / karotirutpAdanArthaH / utpattizca karmasthA / tena kariSyete ghaTa ityAdi / yattrArthas tu naitatsidhyet, jJAnecchAdivadyattrasya kartRsthatvAt / tastasmai namo'stu gurave sadA / ' ityuttarArdham / gurukRpAlezAdeva zramaM vinA svayameva zAstrArthaH zradhigacchati nizvayaviSayo bhavati, smRtiviSayo bhavati, zraddhAviSayo bhavatItyarthaH / atra karmakartuH grAmAdeH kartRsthakriyAvattvena karmasthakriyAvattvAbhAvAd na karmavattvam / ato na karmakAryaM yagAdi, kiMtu kartRkAryaM zabAdyeveti bhAvaH / nanu karmakartuH grAmAdeH prAptyAdyAzrayatvena karmasthakriyatvamastyevetyata Aha yatreti / yatra kriyAkRto vizeSo vailakSaNyaM dRzyate pratyakSamupalabhyate, tatra karmaNi vidyamAnA kriyA karmasthakiyetyucyate ityanvayaH / tadudAhRtya darzayati yathA pakveSu taNDuleSviti / taNDulAvasthApekSayA viklittikRto vizeSoM dRzyate iti zeSaH / anyatrApi kriyAkRtaM vailakSaNyamudAhRtya darzayati yathA vA chinneSu kASTheSviti / zracchi nApekSayA vailakSaNyaM dRzyate iti zeSaH / gacchati grAma ityAdau tu naivamityAha na hIti / grAmeSviti / upalakSaNamidam pakkApakkataNDuleSu yathAkriyAkRtaM vailakSarAyamupalabhyate tathA gatAgataprAme zrArUDhAnArUDha hastini zradhigatAnadhigate smRtAsmRte zraddhitAzraddhite ca zAstrArthe kriyAkRtavailakSaNyaM na dRzyate ityarthaH, grAmagamanAdau kartaryeva zramAdivailakSaNyadarzanAditi bhAvaH / nanu jJAnecchayoriva yatnasyApi kartRsthatvAt tadvAcinaH kRJo'pi kartA na karmavatsyAt / tatazca kriyate ghaTaH svayameveti yagAdiH na sidhyedityAzaGkya kRJo na yatnArthatvamityAha karotirutpAdanArtha iti / utpattyanukUlavyApArArthaka ityarthaH / etacca bhUvAdisUtre bhASye spaSTam / karoterutpAdanArthakatve tu karmasthakriyatvaM tatkarturupapAdayati utpattizca karmasthati / utpanne anutpanne ca vailakSaNyasya pratyakSatvAditi bhAvaH / teneti / kRJaH kartuH krmsthkriytvenetyrthH| tathA ca kriyate ghaTaH svayamevetyatra yak tAsi tu ciNvadiTpakSe * * jJAtavyA ityata Ah yatra karmaNIti / grAmeSviti / zrArUDhAnArUDhahastiSu adhigatAnadhigatazAstrArtheSvityAdAvapi vailakSaNyaM nopalabhyata iti bodhyam / kAri Syate iti / 'syasicsIyuT -' iti vaikalpikazciNvadiT / pakSe 'RddhanoH sye' itIT kariSyate / evaM luGi akAriSyata kariSyata / sicazciNvadiTi kAriSTa / pakSe kRta / sIyuTa cirAvadiTi kariSISTa / pakSe kRSISTa / tAsi tu kAritA kartA / yakciNostu kriyate ghaTaH svayameva / zrakArItyAdi / naitatsidhyediti / 'karmava1 - ' kAriSyate' iti kvacit pAThaH / Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616] siddhaantkaumudii| [karmakartRtiGetenAnumyavasvamAne'theM iti byAsyAtam / kartRvatvena yagabhAvAcchayani keta mohope ca rUpasiddhaH / tAcchIlyAdAvayaM cAnaz , na svAtmanepadam / sakarmakANAM kAritA, tadabhAve tu kartA iti siddhavatkRtyAha kariSyate ghaTa ityAdIti / viNvadiTpane kAriSyate iti rUpam / tadabhAvapakSe tu 'RddhanoH sye' iti iTa, kariSyate / sIyuTazciravadiTi kAriSISTa, tadamAve tu RSISTa / luDi akAri akRt| naitaditi / karmavattvaM na sidhyedityarthaH / yatate iti ktsarmakatvameva na syAdityapi bodhyam / eteneti / jJAnasya kartRsthatvavyutpAdanenetyarthaH / anuvyavasyamAne'rthe iti / athai svayameva nizcayaviSayatAM saMpayamAne ityarthaH / vyAkhyAtamiti / samavitamityarthaH / kayaM samarthitamityata Aha karvasthatvena yagabhAvAditi / anuvya. vasAyo nizcayaH, tatra karmakartA arthaH, sa na karmasthakriyaH, arthe anuvyavasAyakRtavailakSa. NyAbhAvAt / kiMtu kartRsthakiya eva, anuvyavasAyakartari devadatte harSAdidarzanAt / tatazca karmavattvAbhAvAna yak / yaki tu kitvAd 'ghumAsthAgApAjahAtisAm-' iti Itve anuvyavasIyamAna iti syaadityrthH| nanu yagabhAve kathaM yakArazravaNamityata Aha zyanIti / 'So antakarmaNi' iti dhAtoranuvyavapUrvAdupasargavazena nizcayavRttaH Ane kRte zyani 'zrota: zyani' ityokAralope anuvyavasyamAna iti rUpasiddharityarthaH / nanu karmavattvAbhAve 'bhAvakarmaNoH' ityAtmanepadAbhAvAt kathamiha laTaH , zAnac / tasyAtmanepadatvAdityata Aha tAcchIlyAvAviti / 'tAcchIlyavayovacanazaktiSu cAnaza' ityanena cAnazityarthaH / tasya ca lAdezatvAbhAvena prAtmanepada svAbhAvAt karmavattvAbhAve'pi karmakartari pravRttinirbAdhA, tadAha na tvAtmanepadamiti / nanu anyonyaM spRzataH svayameva yajJadattadevadattAvityatrApi karmavattvAdyAdi skarmaNA-' iti karmavattvaM na sidhyedityarthaH / etena pacati pAkaM karotIti vivaraNAdAkhyAtasya yatne zakkiriti naiyAyikoktiH praastaa| karoteyanArthatve tu yatate itivatsakarmakatApi na syAditi / eteneti / jJAnasya kartRsthatvAbhyupagamenetyarthaH / yagamAvAditi / sati tu yakyanuvyavasIyamAna iti syAditi bhAvaH / aolopa iti / 'zrotaH zyani' ityanena / nanu karmavattvAbhAve kathamiha zAnajityata Aha tAcchIlyAdAviti / na tviti / zAnac na bhavatItyarthaH / devadattayajJadattAva. nyonyaM spRzata ityatra tayoreva karmatvaM kartRtvaM cAstIti karmasthakriyAyAH kartRsthatvAtkarmavadbhAvaprAptimAzaGkayAha sakarmakANAmiti / na cAtra devadatto yajJadattaM spRzati yajJadattastu devadattamiti kiyAmedo'vazyamAzrayitavyaH / tathA ca khaniSThAM kiyAM prati kartRtvam itarakriyA prati tu karmatvaM bhavati / anyathA dvayorapi kartRtvameva syAt, Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 63. bAlamanoramA tatvabodhinIsahitA 17 praviNedho dAgyaH ( vA 1873) / anyonya smaatH| majA prAmaM nayati / syAt / tatra hi spRziH saMyogAnukUlavyApArArthakaH / ubhAvapi kartArI karmabhUtI c| sparzanakriyAyaH ekatde'pi zrAzrayabhedAttadbhedamAzritya yajJadattaniSThAM sparzanakriyAM prati devadattasya ramatvam / evaM devadattaniSThAM sparzanakriyAM prati yajJadattasya karmatvam / enaM kartRtvamapyubhaya rAm / evaM ca ubhayoH kartRtvakarmatvasattvAdekasmin kartari karmaNi vA yA spRzikriyA sevetarasmin kartari karmaNi vA vartate iti karmavattvaM syAt , AzrayanibandhanaM bhedamA zratya tulyakriyatvopapatteH / spRSTAspRSTayoranyonyasaMyogakRtaharSAditadabhAvadarzanAcatyata Aha sakarmakANAM pratiSedha iti / ekakarmakANAM chidibhidiprabhRtInAM karmaNaH kartRtvavivanayA akarmakANAM kartuH karmavattvamuktam / ye tu dvikarmakAH karmaNaH kartRtvavivakSAyAmapi sakarmakA dhAtavaH teSAM dhAtUnAM karmakartuH karmavatvapratiSedho : kavya ityarthaH / anyonyaM spRzata iti / karmadattve tu yaki tachi ca spRzyate iti syAditi bhAvaH ! 'sakarmakANAM pratiSedhaH-' ityasya udAharaNAntaramAha ajA grAma nayatIti / ajA grAma svayameva prApnotItyarthaH / atra nayanaM pratyajAyAH karmaNaH kartRtvavivakSAyAmapi prAmamAdAya sakarmakatvAnna karmavatvamiti bhAvaH / vastutastu gate agate ca prAme bailakSaNyAbhAvAdevAtra karmavattvasyAprAptiriti nedasasya vArtikasmodAharaNam / ata eva bhASye anyonyamAzliSyataH, anyo'nyaM imo garza spRzata ityatra yathA / evaM ca karmasthakriyAyAH kartRsthatvAbhAvAtkarmavadbhAvo na prApnoti / na ca saMyogasya dviSThatvAtkarmasthaphalasya kartRsthatvAcAstyeveti zaGkayam , tattanirUpitasaMyogagya bhinnatvAt / anyathA phalavyApArayorekAzrayatve sakarmakatvameva na labhyeta / kiM ca ruhigamyoH kartasthakriyatvAdArohati hastI, gacchati prAma ityatra karmavadbhAvo neti bhASyakaiyaTAdisaMmatam / tathA ca saMyogarUpaphalasya sarvatra tulyatayA ruhigamibhyAM spRvaiSamyaM durupapAdamiti nAtra karmavattvaprasaktirityudAharaNAntaramAha ajA grAmaM nayanIti / iha pratiSedhAbhAve yak syAt kriyAphalasyAkartRgAmive'pyAtmanepadaM sya diti bhAvaH / nanvihApi karmaNi kriyAkRto vizeSo nopalabhyata iti karmasthakriyatvaM durupapAdamiti cet / atrAhuH-kriyAkRtavizeSopalambhAnupalambhavaduddezyatApi liyAmikA / yatra karmasthAMzasyoddezyatA sA karmasthakriyA, yatra tu vyApArAMzasya sA krtRstheti| tathA hi-darzanArohaNAbhyAM viSaye nyagbhUte ca vizeSAnupalambhAtkartRsthatA / uddezAnurodhAca ahaM pazyeyamityuddezo. na tvayaM viSayo bhava. tviti / evamahamupari gaccheyamityuddezo na tu hastino nyagbhAvo bhavaviti / UrdhvadezasaMyogAnukUlavyApAra vizeSa upari gamanaM tadeva ruherartho na tu nyagbhAvamAtram / vRkSasya Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618] siddhaantkaumudii| [karmakartRtiG'duhipacyorbahulaM sakarmakayoriti vAcyam' (vA 1876) / 2767 . na duhasnunamAM yakciNau / (3-1-86) eSAM karmakartari yaciyo na staH / duheranena yaka eva niSedhaH, ciN tu vikalpijyate / zap , luk / gauH payo dugdhe / 2768 acaH karmakartari / (3-1-62) ajantAglezcigavA spRzataH, anyo'nyaM saMgRhNItaH ityevodAhRtamiti zabdenduzekhare spaSTam / duhipacyoriti / karmavattvamiti shessH| anayoIikarmakatvAdekasya karmaNaH kartRtvavi. vakSAyAmapi anyakarmaNA sakarmakatvAtpUrvavArtikena karmavattvaniSedhe prApte pratiprasavo'yam / na duha / duha snu nam eSo dvandvaH / karmakartarIti / etattu nAnuvRttilabhyam , pUrvatrAnupalambhAt / kiMtu 'karmavakarmaNA tulyakriyaH' iti samabhivyAhAralabhyameva / 'acaH karmakartari' ityato maNDUkaplutyA tadanuvRttivI / duheraneneti / 'na duhasnunamAm-' ityanena duheH karmakartari yaka eva nissedhH| cirAtu 'duhazca' iti vakSyamANasUtreNa vikalpito vakSyate ityarthaH / karmakartari tazabde pare duhezciraveti tadarthaH / ciNtu vikalpeneSyate iti kcitpaatthH| dugdhe ityatra prakiyAM darzayati zapa, lugiti / duheH karmakartari yaki niSiddhe zap pravartate / tasya 'adipramRtibhyaH-' iti lugityarthaH / gauH payo dugdhe iti / gauH svayameva paya utsRjatItyarthaH / karmakartRbhUtAyAM gavi laT / svaritattve'pi bhAvakarmaNoH ityAtmanepadameva / 'na duha-' iti na yak / gAM payo dugdhe iti tu nodAhRtam , 'gauNe karmaNi duhyAdeAdayo matAH' zAkhAM hastAbhyAmavanamayatyapi bhUmiSThe puruSa ArohatItyaprayogAt / ata eva hi 'yaddhituparaM chandasi' ityatra bhASyaM ruhirgatyartha iti / ata eva cArohanti hastinaM hastipakAstAnArohayati mahAmAtra ityAdiprayogeSvaNo kartue~ karmatvaM saMgacchate / pacibhidyostu viklittirdvidhAbhavanarUpo vizeSaH karmaNi dRSTastaduddezenaiva kArakavyApAra iti karmasthakriyatvAtpacyate odanaH, bhidyate kASThamityatra karmavadbhAvo bhavatyeva / ajA prAma nayatItyatrApi karmasthAMzasya saMyogasyoddezyatA na tu vyApArAMzasyeti karmavadbhAve prApte pratiSedho'yamAvazyaka iti dik / duhipacyoriti / dvikarmakatvAdanayorekasya karmaNaH kartRtvavivakSAyAmapi sakarmakatvAniSedhe praapte'ymaarmbhH| gauH payo dugdhe iti / atra karmavadbhAvenAtmanepadaM nityaM 'gauNe karmaNi duhyAdeH' ityuktatvAd mukhyakarmaNaH kartRtvavivakSAyAM payo gAM dugdhe iti nodAhRtamityAhuH / evaM ca 'pradhAna nokRSvahAm' ityuktatvAt tulyanyAyena nyAdInAM mukhyakarmaNa eva kartRtvavivakSeti phalitam / acaH karma / 'ciNa te padaH' ityatazviratazabdAvanuvartete, 'dIpajana-' ityato'nyatarasyAmiti ca tadAha ajantAdityAdi / acaH kim , abhedi Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 63 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 616 syAtkarmakartari tazabde pare / akAri, akRta / 2766 duhazca / ( 3-1-63 ) pradohi / pate ksaH, 'lugvA -' ( sU 2365 ) iti pace luk / adugdha, adhukSata / udumbaraH phalaM paSyate / 'sRjiyujyoH zyaMstu' ( vA 1877 ) / ityukteH / acaH karmakartari / 'cleH sic' ityataH cleriti 'ciyA te padaH ' ityataH cirate iti, 'dIpajana -' ityataH anyatarasyAmiti cAnuvartate / 'dhAtorekAcaH -' ityato'nuvRttasya dhAtugrahaNasya zracA vizeSitatvAttadantavidhiH, tadAha ajantAdityAdinA / akArIti / kaTaH svayameveti zeSaH karmakartari luG / clezciN / vRddhiH / raparatvam / 'ciNo luk iti tazabdasya luk / zrakRteti / ciNabhAvapace 'hasvAdaGgAt' iti sico lopaH / duhazca / zraca itivarja pUrvasUtraM tatrAnuvRttaM yattatsarvamiddAnuvartate / karmakartari tazabde pare duhezcirAvA syAdityarthaH spaSTa iti na vyAkhyAtam / anuvRttisaukaryArthameva pUrvasUtraM prakRtaduhadhAtAvanupayuktamapyupanyastam / dohIti / duheH karmakartari luG / svayameva gauH paya iti zeSaH / ciNpatte laghUpadhaguNaH / ciNabhAvapakSe zrAha pakSe ksa iti / 'zala igupadhAt -' ityaneneti bhAvaH / lugveti / 'lugvA duhadihalihaguhAm-' iti ksasya pAkSiko lugityarthaH / zratha duhipacyorityatra pacerudAharati udumbaraH phalaM pacyata iti / udumbaravRkSaM phalaM pacati kAlavizeSa ityatra dvikarmakaH paciH / iha tu udumbaro vRkSaH svayameva kAlavizeSamanapekSya phalaM pakkAzrayaM karotItyarthaH / zratra udumbarasya gauNakarmaNaH kartRtvena vivakSAyAM phalena pradhAnakarmaNA sakarmakatvAt 'sakarmakANAM pratiSedhaH' iti karmavattvasya pratiSedhe prApte 'duhipacyo:-' iti karmavattvasya pratiprasavAdyagAdikamiti bhAvaH / vastutastu bhASye dvikarmakeSu paceraparigaNanAna dvikarmakatvamiti kArakAdhikAre prapaJcitamasmAbhiH / tathA ca karmakartari phalaM pacyate ityatra phalasyaiva karmatayA tasya kartRtvavivakSAyAM pacerakarmakatvAt 'sakarmakANAm -' iti pratiSedhasyAprasakteH pratiprasavavidhirayaM vyartha iti yadyapi / tathApyatra mate udumbaraH phalaM pacatItyatra kartR kASTham / atra nityaM ciN / karmakartari kim akAri ghaTaH kulAlena / atrApi nityameva / duhava karmakartarItyeva / adohi gaurgopenetyatra tu nityam / udumbaraH phalamiti / kAlaH udumbaraM phalaM pacatIti sthite gauNakarmaNa udumbarasya kartRtvavivakSAyAmiha karmavadbhAvaH / nanu dvikarmakeSu pacera prAmANikaH pATha iti ye vadanti teSAmayaM granthaH kathaM saMgacchata iti cet / atrAhuH -- udumbaraH phalaM pacatItyatra 'karmavatkarmaNA-' ityasyAprAptau duhipacyorityanena karmavadbhAvo bahulaM vidhIyate sRjiyujyoriveti na kApyanupapattiriti / sRjiyujyoH zyaMstu / zyano nittvamAdyudA Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620, siddhaantkaumudii| kasaikalilanayoH sakarmakayoH kRtaH bahulaM karmavadyagapavAdazna zyanvAna parthaH / ' zraddhopapale kartapaiveti vAvyam' ( vA 5054) / sUjyate sa bhkH| zraDyA niSpAdayatItyarthaH / asarji / yujyate brahmacArI yogam / 'bhUSAkarma kirAdisanA lakAre paceH kartRsthakriyatvAt karmasthakriyatvAbhAvAdudumbaraH phalaM pacyata iti kI katAra 'karmavatkarmaNA-' iti karmavattvasyAprAptau 'duhipacyo:-' iti karmavatvasya bahulaM pacerapUrvavidhirityanyatra vistaraH / 'sRjiyujyoH zyaMstu' iti vArtikam / anayoH sakarmakayoH ityAdi tadbhASyam / atra sRjiyujyordaidAdikayorna grahaNama / tayorakarmakatAyA uktatvAt / kiMtu 'sRja visarge' iti taudAdikasya 'yujiyoge' iti raudhAdikasya ca prahaNam , tatra visarga utpAdanam , yathA prajAH sRjatIti / yogaH saMyojanam , yathA azvaM yunatIti, rathAdinA saMyojayatIti gamyate / mujeH zraddhopapanne iti / zraddhAyukne mukhyakartayava ukto vidhirityarthaH / tatra mukhyakartari atyantAprAptaM karmavattvamiha bahulaM vidhIyate ! 'yujestu karmakartaryeva ukRvidhiH' iti bhASyAttatrApi karmaNi kriyAkRtavailakSaNyAbhAvAdaprAptaM karmavattvamiha bahulaM vidhIyate / karmavatve sati yaki prApte tadapavAdaH zyanvidhIyate / tena kiNalyAdinityam' ityAdyudAttatvaM sidhyati / yaki tu 'tAsyanudAttet' ityAdinA lasArvadhAtukAnudAttatve pratyayasvareNa yaka udAsatvaM syAt / sRjyate najaM bhakta iti / atra mukhyakartari lakAra / karmavattAdAtmane. padam / yagapavAdaH zyan / zraddhayA niSpAdayatItyartha iti / dhAtUnAmanekArthatvAditi bhAvaH / sRjyate najaM bhakta ityatra yadA tu niSpAdayatIlAvArthaH, natu zraddhayeti tadA sRjati najamityeva bhavati / pratha yujerudAharati yujyate brahmacArI yogamiti / atra karmakartari yagapavAdaH zyanniti bhASyam / yogazrittattinirodho yogazAstraprasiddhaH / brahmacarya strIsaGgarAhityam , tadyogAim iti ca yogazAstraprasiddham / sa yogo brahmacAriNaM yunakti-Atmadarzanena saMyojayatIti kalakAre saMyojanakriyAyAM yogo mukhyakartA, brahmacArI tu karmeti sthitiH / tatra karmaNo brahmacAriNaH kartRtvavivakSAyAM yujyate brahmacArI yogamiti karmakartari brahmacAriNi lakAraH, karmavattvAdeva yagapavAdaH zyan / brahmacArI prANAyAmAbhyAsAdizramabAhulyaM vinA svayameva yogena saMbadhyate ityrthH| tatra brahmacAriNi karmakartari dhAtvarthasaMbandhaH anuyogitayA vartate / yoge tu pratiyogitayA vartata iti sthitiH / tatra yadyapi pratiyogino yogAt 'sahayukte'pradhAne' iti tRtIyayA bhavitavyam , tathApi yujeH pratiyogitlAvacchinnasaMbandho'rthaH / tArtham / yaki tu 'tAsyanudAttet-' ityAdinA lasArvadhAtukAnu hAttatve kRte yaka udAtatvaM bhUyeta / zraddhopapanna iti / azraddhAyukta kartari tu ygev| bhUSAkarmeti / Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 63] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [621 cAnyatrAtmanepadAt' ( vA 1880) / bhUSAvAcino kirAdInAM samantAnAM ca yaciNau ciravAdida ca neti vAcyamityarthaH / alaGkurute kanyA ! alamakRta / zradhAMkarate hato / OM vAkITa / girate / agiissttN| shraadriyte| thAhata / kiraadistudaadhntrgnnH| cikIrSate kaTaH / cikIrSiSTa / icchAyAH kartRsthatve'pi karotiphiyApepamiha karmasthakriyatvam / 2770 na rudhH| (3-1-64) tatra pratiyogitvaM phalam , saMbandho vyApAraH / pratiyogitvarUpaphalAzrayatvAd dvitIyeti samAiitaM shbdendushehre| atra bhASyaprayogAdeva yogAd dvitIyetyanye / bhUSAkarmeti vArtikam / bhUSAkarma, kirAdi, san eSo dvandaH / anyatreti prathamAntAtsvArtha trala / AtmanepadAd anyatkamakAryamiti labhyate / bhUSA karma kriyA yeSAM vAcyatayA te bhUSAkarmANo dhAtavaH, bhRSaNakriyAvAcinAmiti yAvat , tadAha bhUSAvAcinAmityA. dinA / alaMkurute kanyeti / khayameva anyaprayatnaM vinA bhUSaNakriyAvatItyarthaH / atra bhUSArthakatvAt kamekatari taLeva, na tu yak / alamakRteti / atra tameva na tu ciN / luTi tu alakatyeva / na tu cirvdittau| avakirate hastIti / hastinamavakirati kusmAdiritvatra mukhyakartari lakAraH / tatra hastI karma / tasya kartRtvavivakSAyAM svayameva puruSaprayatnaM vinA vRkSAdisamIpaM gacchan puSpAdibhiH avakIrNavAn bhavatItyarthaH / atrApe tadeva, na tu yagAdi / avAkISTeti / 'liGsicorAtmane. padeSu' iti veT / virate iti / odanaM svayameveti shessH| 'gR nigaraNe' ayaM kirAdiH / Adriyate iti / 'dRG zrAdaraNa' ayamapi kiraadiH| zapratyaye 'riGa zayaglikSu' iti riG / atithimAdriyate iti mukhyakartari / Adriyate'tithiriti karmakartari khayameva AdaraNAzraya ityrthH| atra yadyapi ze yaki ca na vizeSaH / tathApi nyAyyaH za eva, yako niSiddhatvAt / khare vA vishessH| taG tu GittvAdeva siddhaH / atitharabhihitatvAta prathameti vizeSaH / praadRteti| ciNo'nena niSedhe 'hakhAdazAt' iti cio lopH| 'uzca' iti kittvam / atha samantasyodAharati cikIrSate kaTa iti| svayameva kartumicchAviSaya ityarthaH / nancchiAyAH puruSarUpakaniSThatvAt kaTarUpakarmaniSThatvAbhAvAd icchAyo satyAmasatyAM ca kaTe karmaNi vailakarmazabdaH kriyAvAcItyAha bhUSAvAcinAmiti / anyatreti / AtmanepadAdanyasya niSedhaH, Atmanepadameva bhavatItyarthastadetadAha yakciNAviti / avAkI:'ti / 'liGsicau-' iti veda / Adriyata iti / tudAditvAcche "riG zayaglikSu' iti rili iyng| pAdRteti / 'uzca' iti kittvam / 'havAdaGgAt' iti sico lopaH / na rudhH| 'ciNa te padaH' ityatazciNanuvartate / 'acaH karmakartari' ityato. Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622] siddhaantkaumudii| [ karmakartRtiGasmAnneciena / avaruddha gauH / karmakartarItyeva / avArodhi gorgopena / 2771 tapastapaHkarmakasyaiva / (3.1-88) kartA krmvnnyaat| vidhyarthamidam / evakArastu vyartha eveti vRtyanusAriNaH / tapyate tapasvApasa / arjayatItyarthaH / 'tapo'nutApe ca' (sU 2710) iti ciniSedhArisaca / zratapta / tapaHkarmakasya iti kim-uttapati suvarNa suvarNakAraH / 'na duhasnunamA yaciNau' (sU 2767 kSaNyAdarzanAcca karmasthakriyatvAbhAvAdiha karmavattvasyAprasaktestanniSedho vyartha ityata Aha icchAyA iti / na rudhH| 'cleH sic-' ityataH cleriti "viNte padaH' ityatazciNiti cAnuvartate, tadAha asmAcclezciNa neti / avAruddha gauriti / svayameveti zeSaH / karmakartarItyavati / 'acaH karmakartari' ityata-tadanuvRtteriti bhAvaH / avArodhi gorgopeneti / iha goH karmaNaH kartRtvavivakSAyA abhAvAna ciniSedha iti bhaavH| tapastapaHkarmakasyaiva / zrAyaM tapa iti SaSThayantam / tapaHkarmakasyaiva tapadhAtoriti lbhyte| 'kartari zap' ityataH kartarItyanuvRttaM prathamayA viprinnmyte| 'karmavatkarmaNA-' ityataH karmavadityanuvartate iti matvA sUtrazeSaM pUrayati kartA karmavaditi / vidhyarthamidamiti / etaccAnupadameva udAharaNavyAkhyAvasare spaSTIbhaviSyati / nanu vidhyarthatve evakAro vyartha ityata zrAha evakArastviti / tapyate tapastApasa iti / atra tapirarjanArthaka ityAha arjayatItyartha iti / prAjApattyacAndrAyaNAdikRcchAdyAtmakaM tapaH saMpAdayatItyarthaH / mukhyakartari laH / saMpAdanasya tApasAtmakakartRsthatvAt taporUpakarmasthatvAbhAva t 'karmavatkarmaNA-' ityaprAptaM karmavattvamanena sUtreNa vidhIyate / tena yagAtmanepada di| yadA tu tadapi duHkhajananAtmake saMtApe vartate tadA tApasaM tapastapatItyeva bhavati, duHkhayatItyarthaH / atra mukhyakartR tapaH / tApasastu karma / atrApi duHkhajananavyAparasya taporUpakartRstha. tayA tApasarUpakarmasthatvAbhAvAt 'karmavat karmaNA-' ityanena karmavattvaM na bhavati / tapaHkarmakatvAbhAvAdanenApi na karmavattvam / ato na yagAdikarmakAryam / atha luli ataptetyatra karmavattvAcciNamAzaGkayAha tapo'nutApe ca iti / vipinaSedhAt sijiti / tasya 'jhalo jhali' iti lope pariniSTitamAha atapteti / uttapati suvarNa suvarNakAra iti atra tapaHkarmakatvAbhAvAna karmavattvamiti 'nuvartanAdAha karmakartarItyeveti / atapteti / tapastApasa ityanuSajyate / na duhasnu / nanu dogdhiparyAyatvena slauterapi dvikarmakatvAdgorUpakarmaNaH kartRtvavivakSAyAmapi payorUpakarmaNo vidyamAnatvAtsakarmakANAM pratiSedhena yakciyoH prAptireva nAstIti cet / atrAhuH-vatsAdiyogena kSIraprasravaNAnukUlA utkaNThA dhaatorrthH| sA ca Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 63 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [623 prastute / prAsAviSTa, prAsnoSTa / namate daNDaH / anaMsta / antarbhAvitaNyartho'tra namiH / 'yaciNoH pratiSedhe hetumariNazrimAmupasaMkhyAnam' (vA 1881) / bhAvaH / bhASye tu (vakArAdidaM sUtraM niyamArthamityuktamiti zabdenduzekhare prapaJcitametat / vRttyanusAriNa ityanena bhASyavirodhaH sUcita ityalam / 'duhipacyobehulam' iti karmavattvavidhistha duhiprasaGgAd 'na duhasnunamAm-' iti sUtramupanya staM prAk / idAnIM siMhAvalokananyAyena snunamorudAhatuM punaH sUtramupanyasyati na duhasnunamAM yakaciNAviti / tatra snudhAtorudAharati prastute iti / snudhAtuH kSIraprasa. vaNaviSayotkarAThIkaraNe vartate / vatso go pranautIti mukhyakartari lakAre vatso gAM kSIraprasravaNaviSaye utkaNThayatItyarthaH / antarbhAvitaNyartho'tra snudhaatuH| atra gauH krm| utkaNThanavyApArastu krtRbhuutvtsnisstthH| utkaNThA tu gorUpakarmaniSThA / goH karmaNaH kartRtvavivakSAyAM tu prasnute gauH, khayameva kSIraprasravaNaviSaye utkaNThAvatI tyarthaH / tatra utkaNThA pUrva karmagatA / saMprati tu krtRgtaa| utkaNThAkRtaM ca vailakSaNyaM prasravaNaM dRzyata eva / tatazca karmasthakriyatvAt karmavattvena yaki prApte anena nissedhH| prAsnAviSTeti / atra karmavattvAt prAptazciN na / kiMtu ciravadiTau pakSe staH / cirAvA deDabhAve tu 'snukramo:-' iti niyamAvalAdilakSaNa irAna, tadAha prAsnoSTeti / Nama udAharati namate daNDa iti / namati daNDaM kazcit / nmytiityrthH| karmaNaH kartRtvavivakSAyAM tu namate dnnddH| atra karmavattve'pi na yak / anaMsteti / atra karmavattve'pi na ciNa / nanu NamadhAtoH prahvIbhAvArthakasyAkarmakatvAt karmavattvAprasaktaryaciNorna prasakkirityata Aha antarbhAvitaNyartho'tra namiriti / dhAtUnAmanekArthakatvAditi bhAvaH / yaciNoriti / 'na duhasnunamAm-' iti yaciNoH pratiSedhasatre duhasnunamAM hetumariNazriAmiti ca vAcyamityarthaH / goniSThA / snu prasravaraM] ityatrApi karaNe lyuT / prasnUyate'neneti pranavaNaM sA cotkaNThA / -svayaM pradugdhe'sya guNairupasnutA vasUpamAnasya vasUni medinI' iti prayoge upasnutA utknntthitetyrthH| vatso gAM pranauti utkaNThayati / antarbhAvitaNyartho'tra nautiH / goH kartRtvavivakSAyAM prasnute gauriti| prAsnAviSTeti / ciNvadiT / na ca ciNi niSiddha ciravadiDapi na syAditi zaGkayam , cirAvadityanena hi ciNIva kAryamatidizyate / na ca ciNa netyuktyA so'tidezo niSedhuM zakyate yena ciNvadiTo niSedhaH syAt / prAstroSTeti / 'snukamoranAtmanepadanimitte' iti niyamAdalAdilakSaNa iT na / namate daNDa iti / iha namitAnamitayorvizeSadarzanAduddezAnusedhAcca karmasthakiyatvamasti karmasthAMzasya namanasya uddezyatA na tu tadanukUlavyApArasyaiti Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 ] siddhaantkaumudii| [ karmakartRtiGkArayate / acIkarata / ucchrayate daNDaH / udazizriyata / ciyavadiT tu syAdeva / kAriSyate / ucchAyiSyate / bUte kathA / avocata / bhAradvAjIyAH paThanti"NizranthigranthimAramanepadAkarmakANAmupasaMkhyAnam' (vA :852) / pucchamudasthati utpucchayate gauH| antarbhAvitaNyarthatAyAm utpuNchayate gAm / punaH kartRtvakArayate iti / svayaM devadatta iti zeSaH / karoti devadatta , taM prerayati yajJadatta iti eyantAnnukhyakartari lakAraH / atra NyantakarmaNo devadanasya yajJadattapreraNamanapekSya kartRtvavivakSAyAM karmakatIre lkaarH| karmavatve'pi ta3, na yagiti bhAvaH / acIkarateti / atra karmavattve'pi na ciNa, 'Nizri-' iti caDeva / ucchayate daNDa iti| svayameveti zeSaH daNDamucchyati kazciditi mukhyakartari lakAraH / tatra karmaNo daNDasya kartRvyApAramanapekSya kartRtvavivakSAyAM karmakatari lakAraH / karmavattve'pi na yak, tava / udazizriyateti / kamavatve'pi ciNabhAvAd 'Nini-' iti cng| nanu kAriSyate ityatra kathaM cirvdittau| eyantasyAjantasya upadezAbhAvAdityata Aha cirAvadiT tu syAdeveti / 'syasicsIyuTtAsiSu-' ityatra hi upadeze ajantasyeti naarthH| kiMtu upadeze yo'c tadantasyetyarthaH / tathA ca NijantasyopadezAbhAve'pi airupadezasattvAnna doSa iti bhAvaH / ucchrAyiSyate iti / zria upadeze yo'c tdnttvaacirvdittau| vrate katheti / svayamevati shessH| kathAM bravIti kazciditi mukhyakartRlakAre kathA dharma, tasya puruSaprayantAvivakSAyAM karmakartari lkaarH| karmavattvAt taG, na yak / avocateti / karmava. ttve'pi na ciNa / kiMtu 'bruvo vaciH' 'zrasyativaktikhyAtibhyo'' 'vaca um' iti bhAvaH / uccAraNena zabdeSu prAkaTyarUpavizeSadarzanAt karmasthakiyatvaM bodhyam / NizranthIti / Nyantasya zranthaH prantheH brUma AtmanepadavidhAvakarmakasya ca yakciNoH pratiSedho bhAradvAjIyAbhimata ityarthaH / atra Ni iti sAmAnyasya grahaem / na tu hetumariNaca evN| tatazca ziuntasyApi na yakaviNAviti matvAha pucchamudasyati utpucchayate gauriti / 'pucchAdudatta' iti giD / nanvatra udasane pucchaM karma / gaumukhyakI / na tu krmktrii| tatazca ni yaciNoH prasaktirityata Aha antarbhAvitaNyarthatAyAmiti / udasthatItyasya udAsayatItyanta rbhAvitaNyarthatAzrayaNe utpucchayate gAM devadatta ityatra gauH karma / tasya gorUpakarmaNaH prerayitRpuruSaprayatnAnapekSayA kartRtvavivakSAyAM karmakartari lakAra utpucchayate gauriti karmavadbhAbassa prAptirantIti bhaavH| aciikrteti| ciNi pratiSiddhe 'Nini-' iti caG / NizranthIti / aiH sAmAnyaprahaNasya phalAha pucchamudasthatI Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 63 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 625 vivakSAyAm utpucchayate gauH / udapupucchata / yaciNoH pratiSedhAcchu caDhau / zranthigranthyo rASTaSIyatvAriNajabhAvapace grahaNam / granthati grantham / zranthati mekhalAM devadattaH / granthate granthaH / zragranthiSTa / zranthate / zrazranthiSTa / kaiyAdikayostu zrabhIte prIte svayameva / vikurvate saindhavAH / valgantItyarthaH / 'veH zabdakarmaNaH' ( sU 2707 ) ' akarmakAca ' ( sU 2708 ) iti taG / antarbhAvitaNyarthasya punaH preSaNatyAge vikurvate saindhavAH / vyakAriSTa vyakAriSAtAm vyakAriSata / vyakRta vyakRSAtAm vyakRSata / 2772 kuSiraJjaH prAcAM zyan parasmaipadaM ca / ( 3-1-60) / anayoH karmakartari na yak / kiM tu zyamparasmai bhavatItyarthaH / svayameva pucchamudasyati gauriti bodhaH / udapupucchateti / atra na ciN / zapcaGAviti / utpucchayate gaurityatra yakaH pratiSedhAt zap / udapupucchatetyatra ciNaH pratiSedhAccavityarthaH / nanu ' zrantha mokSaNe, grantha grathane' iti zranthi - pranthyoH caurAdikatayA NigrahaNenaiva siddheH punarprahaNaM vyarthamityata zrAha zranthigranthyoriti / granthati granthamiti / racayatItyarthaH / zranthati mekhalAM devadatta iti / visraMsayatItyarthaH / devadatta ityubhayatrAnveti / atra karmaNo granthasya mekhalAyAzca kartRtvavivakSAyAM granthate granthaH, zranthate mekhaleti ca bhavati / svayameva grantharacanAzrayaH sraMsanAzrayazcetyarthaH / tatra karmavattve'pi na yagiti bhAvaH / agranthiSTa azranthiSTetyatra ca na ciN / kaiyAdikayostviti / karmavattve'pi tayoryaki niSiddhe nAvikaraNa iti bhAvaH / zrAtmanepadavidhAvakarmako yaH, tamudAharati vikurva saindhavA iti / saindhavA zrazvAH / atra vipUrvaH kRJ valgane vartate, upasargavazAt, tadAha valgantIti / zabdaM kurvantItyarthaH / dhAtvarthenopasaMgrahAdakarmako'yam / mukhyakartari lakAraH / veriti / 'veH zabdakarmaNaH' ityanantaraM paThitena 'akarmakAca' iti sUtreNa paragAminyapi phale taGityarthaH / nanvasyAkarmakatayA zvAnAM karmakartRtvAbhAvAnna yakaH prasaktirityata Aha antarbhAviteti / vipUrvakaH kRJ zabda kurvANasya preraNe yadA vartate, tadA vikurvate saindhavAniti bhavati / azvAn shbdaayytiityrthH| tatra saindhavAnAM karmaNAM puruSapreraNAvivakSayA kartRtvavivakSAyAM vikurvate saindhavA iti bhavati / valgantItyarthaH / atra saindhavAnAM karmakartRNAM karmavattve'pi na yagityarthaH / vyakAriSTeti / ciNi niSiddhe NyantatvAbhAvAccaGabhAve sicazcivadiTi vRddhiriti bhAvaH / ciNvadiDabhAvapakSe yaha vyakRteti / 'hasvAdaGgAt' iti tyAdi / 'pucchabhANDa -' iti NiG / zrAtmanepadavidhau yo'karmakastamudAharati vikurva saindhavA iti / kuSiraJjaH / 'na duhasnunamAm -' ityato neti vartate, tadAha Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 ] siddhaantkaumudii| [karmakartRtiGpadaM ca / prAtmanepadApavAdaH / kuSyati, kuSyate vA pAdaH / rajyati, rajyate vA vastram / yagaviSaye tu nAsya pravRttiH / koSiSISTa / rakSISTa / iti karmakartRtiprakaraNam / sico lopaH / 'kuSirajoH / anayoriti / 'kuSa niSkarSe, raja rAge' ityanayorityarthaH / karmakartarIti / 'acaH karmakartari' iyato maNDU kaplutyA tadanuvRtteriti bhAvaH / 'na duhasnunamAm-' ityato neti yagiti cAnuvartate, tadAha na yagiti / kita zyaniti / yagviSaye ityarthaH / evaM ca yagviSayAdanyatra na zyanaH prvRttiH| na yagityanuktvA zyano vidhAne tu yagviSayAdanyatArdhadhAtuke'pi rayan syAditi bhAvaH / prAcAMgrahaNAdvikalpaH, tadAha kuSyati, kuSyate vA pAda iti / svayameveti zeSaH / kuSNAti pAdaM devadatta iti mukhyakatulakAre pAdaH karma / tasya puruSaprayatna. manapekSya kartRtvavivakSAyAM zyani parasmaipade ca kuSyatIti rUpam / tadubhayAbhAve yaki Atmanepade ca kuSyate iti rUpamiti bhAvaH / yakazyanoH svare vizeSaH / zyani kuSyantI vadhUrityatra 'zapazyanonityam' iti nityaM num / yaki tu 'zrAcchInadyo:-' iti vikalpaH syAt / rajyati, rajyate vA vastramiti / antarbhAvitaNyarthatAyAM devAdikatvAt zyani rajyati vanamityatra raJjayatItyarthaH / mukhye kartari laH / karmaNaH kartRtvavivakSAyAM tu rajyati, rajyate vA vastramiti bhavatItyarthaH / yagaviSaye tu nAstyeveti / zyaniti shessH| yakaM pratiSidhya tatsthAne zyano vidhisaamaadityrthH| koSiSISTeti / ArdhadhAtukatvena yagaviSayatvAna zyan / tatsaMniyogaziSTatvAt parasmaipadaM ca zyanabhAve sati na bhavatIti bhAvaH / rakSISTeti / rajeH sIyuTi jasya kutvena gH| tasya catvena kaH / anusvAraparasavarNau / atra karmakartR. na yak / kiM tu zyanniti / tasminneva viSaya iti bhAvaH / 'na girA gireti brUyAt' ityAdau giraM kRtvA geyamityatra girApadaM pratiSidhyagi(giraM)rApadaM vidhIyamAnaM girApadasthAna eva yathA mavatyevamihApi yakaH pratiSedhaM kRtvA vidhIyamAnaH zyan tadIyasthAna eva bhavatyato vyAcaSTe yagaviSaye tu nAsyeti / zyanA sanniyogaziSTaM parasmaipadaM zyannabhAve na bhavatItyAtmanepadamevodAharati / koSiSISTeti cukuSe / koSiSyate / akoSi / akossissyt| raraje / rakSyate / araJji / arakSyata ityAdyapi jJeyam / zyapakSa kuSyantItyatra nityaM num / yakpakSe tu 'AcchInadyo:-' iti vikalpaH / khare vizeSo'pyastyeva / iha prakaraNe bhidyate kASThaM svayameveti vRttyAdau prayujyate / tatra svayaMzabdaH karaNArthako jJeyaH / AtmanA karaNeneti / karmatve tu karmaNi laH syAt / spaSTaM cedaM kaiyaTAdau / iti tattvabodhinyAM karmakartRprakriyAprakaraNam / Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 63 ] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [627 atha lakArArthaprakaraNam // 64 // 2773 abhizAvacane luT / (3-2-112) smRtibodhinyupapade bhUtAnadyatane dhAtolRT syAt / baDo'pavAdaH / smarasi kRSNa gokule vatsyAmaH / evaM budhyase cetayase ityAdiyoge'pi / teSAmapi prakaraNAdivazena smRtI vRttisambhavAt / 2774 na yadi / (3-2-113) yadyoge uknaM na / abhijAnAsi kRSNa yadvane prabhujmahi / 2775 vibhASA sAkAGkSa / (3-2-114) uRviSaye luD vA syAd lakSyalakSaNabhAvena sAkAGkSazceddhAtvarthaH / smarasi kRSNa prakaraNe sarvatra pacyate zrodanaH svayameveti, bhidyate kASThaM svayamevetyAdau svayaMzabdasya AtmanA karaNenetyarthaH, na tvAtnanA kati, tathA sati karmaNyeva laH syAditi 'NeraNau-' iti sUtre kaiyaTe spaSTam / iti zrIvAsudeva dIkSitaviduSA viracitAyAM siddhAntakaumudIvyAkhyAyAM bAlamanoramAkhyAyAM karmakartRprakriyA samAptA / atha lakArArthaprakriyA nirUpyate / abhijJAvacane luT / abhijJA smRtiH, sA ucyate bodhyate aneneti vipahaH, tadAha smRtibodhinyupapade iti / smRtibodhakapade samIpe prayujyamAne stiityrthH| bhUte ityadhikRtam / 'anadyatane laG' ityataH anadyatane ityanuvartate, tadAha bhUtAnadyatane iti / laGa iti / anadyatane laGityasyApavAda ityarthaH / smarasIti / he kRSNa gokule avasAmeti yat tat smarasItyarthaH / atra vAkyArthaH karma / kRtaM gokulavAsaM smarasIti yAvat / evamiti / smarasIti padayoga iva budhyase ityAdismRtibodhakapadayoge'pi luddityrthH| nanu budhyatyAdeH smRtitvena rUpeNa smRtyarthakatvAbhAvAtkathamiha laDityata Aha teSAmapIti / paryavasAnagatyA smRtibodhakatvAttadyoge'pi luT / etadarthameva vacanaprahaNamiti bhAvaH / na yadi / yadIti saptamIti matvAha yadyoge iti / uktaM neti / abhijJAvacane iti luD na bhavatItyarthaH / abhijAnAsIti / vane abhujmahIti yat tat sarasItyarthaH / vibhaassaa| uktaviSaye iti| abhijJA abhijJA / bhUte itydhikriyte| 'anadyatane laD' ityataH anayatana iti vartate / abhijJA smRtiH, sA ucyate bodhyate'neneti vigrahastadAha smRtibodhinItyAdi / vatsyAma iti / avasAmetyarthaH / pazya mRgo dhAvatItyatra vAkyArtharUpamRgakartRkadhAvanamiva smarasotyatra gokulAdhikaraNakAsmatkartRkabhUtAnadyatanavAso vAkyArthaH karma / kRSNeti saMbodhanaM smaraNakriyAyAM vizeSaNam / tathA ca pUrvoktanivAsakarmakaM kRSNasaMbandhakaM smaraNamiti phalito'rthaH / na yadi / luTaH pratiSedhe utsargo laG / Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628] siddhaantkaumudii| [lakArArthakne vatsyAmastatra gAzcArayiSyAmaH / vAsoM lakSaNaM cAraNaM lakSyam / pakSe laG / yacchandayoge'pi 'na yadi' (sU 2774 ) iti bAdhitvA paratvAdvikalpaH / 'parokSa liTa' (sU 2171 ) ckaar| uttamapuruSe cittavikSepAdinA pArocyam / 'supto'haM kila vilalApa' 'bahu jagada purastAttasya mattA kilAham' / 'atyantA. pahave liD vaktavyaH' (vA 2084) / kaliGgeSvavAtsIH / nAhaM kaliGgAn jagAma / bodhinyupapade ityrthH| lakSyalakSaNabhAveneti / jJApyajJApakabhAvenetyarthaH / atra vyAkhyAnameva zaraNam / smarasIti / pUrva vane avasAma, tatra vane gA acA. rayAma iti yat tad he kRSNa smrsiityrthH| atra yad ityasya gamyatve'pi tasya prayogAbhAvAna yadyogaH / vAso lakSaNamiti / cAraNasyeti shessH| ubhayatrApi laDvikalpaH / abhijJAvacanayogasya aviziSTatvAditi bhAvaH / na ca yadyoga evaM 'vimASA sAkAH ' iti vikalpo'stviti bhramitavyam , yadi ca ayadi cAya vikalpa iti bhASyAttadAha yacchabdayoge'pIti / 'parokSa liT' iti zrA vyAkhyAtamapi vizeSavivakSayA smaaryte| ahamarthasya pratyakSatvAt parokSatvA. bhAvAt kathamasya liTa uttamapuruSa ityata Aha uttamapuruSe citteti / supta iti / suptatvAdahaM villaapetyrthH| atra svaapaaccittvikssepH| bahu jagadeti / maMttatvAvasya purastAdahaM bahu jagadetyarthaH / atra unmAdAccittavikSepaH / zrAdinA meM vyAsasaMgrahaH / atyantApahnave iti / aparokSArthamidam / kaliGgeSvavA sIriti / atastvaM na sahavAsayogya iti prshnH| 'aGgavaGgakaliGgeSu saurASTrama5. gadheSu ce| tIrthayAtrI vinA yAtaH punaH sNskaarmrhti|' iti vacanAditi bhAvaH / nAha kaliGgAn jagAmetyuttaram / kaliGgazabdasya janapadavizeSavAcitvAd bahucanam / atra taddezagamanottarakAlikavAsaviSayakaprazne kAraNIbhUtagamanasyaivApalApA vAso lakSaNamiti / prasiddhatvAjjJApakamityarthaH / cAraNaM lakSyamiti / sahasA :: budhyanArohAjjJApyam / pakSa laGiti / vane avsaam| ga' acArayAma / yaccha bdayoge'pIti / ata eva 'na yadi' iti yogAtpUrva 'vibhASA sAkAH ' iti na kRtamiti bhAvaH / atyantApahnava iti / apahnavo'palApastatra prAtyantikatvaM :: nAmetthaM yadabhiyuktastaddhetorapyapaDhnutiH / naahmityaadi| kaliGgo nAma niSiddho dezaH / 'ava kaliGgeSu saurASTramagadheSu ca / tIrthayAtrA vinA gatvA punaHsaMskAra- maIti' iti smaraNAttasmindeze tvayA gataM ciraM sthitamiti kenacitkazciduktaH sannAha mAhaM kalijAjagAmeti / na kevalamavasthAnameva niSidhyate kiM tarhi taddhetubhUtaM gamanama.. pIti bhadasyatyantApahavaH / yadA tu kaliGgeSvagama ityuktaH sangamanamevApalapati na tadA Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 64 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 626 2776 hazazvatorlaGa ca / ( 3-2-116 ) anayorupapadayorliviSaye lakS syAt / cAlliT / iti ha zrakaroccakAra vA / zazvad akaroccakAra vA / 2777 prazne cAsannakAle / ( 3-2-117 ) praSTavyaH praznaH / zrAsannakAle pRcchadhamAne'rthe viSaye lakliTau staH / agacchakkim / jagAma kim / zranAsanna tu kaMsaM jaghAna kim / 2778 laT sme / ( 3-2-118 ) liTo'pavAdaH / yajati sma yudhiSThiraH / 2776 aparokSe ca / ( 3-2-116 ) bhUtAnadyatane laT syAtsmayoge / evaM sma pitA bravIti / 2780 nanau pRSThaprativacane / ( 3-2-120 ) anadyatane parokSa iti nivRttam / bhUte laT syAt / cakArSIH kim / nanu karomi bhoH / 2781 nanvorvibhASA / ( 3-2-121 ) nazabde nuzabde ca laD vA syAt / zrakArSIH kim / na karomi / nAkArSam / ahaM nu datyantApahnavo jJeyaH / kaliGgeSvavAtsIrityatra 'akarmakadhAtubhiryoge dezaH kAlo bhAvaH - ' iti karmasaMjJAyAH pAkSikatvAnna dvitIyeti kArakAdhikAre nirUpitam / hazazvatorlaG ca / spaSTam / prazna cAsannakAle / prazna ityanena praznaviSayo vivakSita ityAha praSTavyaH prazna iti / zrarthe ityanantaraM vartamAnAddhAtoriti zeSaH / prayoktRdRSTipathAtikrAntatvamanAsanna kAlatvam / vRttau tu paJcavarSAtItakAlaH zranAsannakAla ityuktam / laT sme / smetyavyayam / tadyoge liviSaye laT syAdityarthaH / yajati smeti / smazabdo bhUtakAladyotakaH / aparokSe ca / evaM smeti / pitA evamuktavAnityarthaH / nanau pRSTha | nivRttamiti / vyAkhyAnAditi bhAvaH / zrakArSIH kimiti praznaH / nanu karomItyuttaram / akArSamityarthaH / nanviti saMbodhane / nanvorvibhASA / nanu anayordvandvaH, tadAha nazabde nuzabde ceti / laD vA syAditi / bhUte iti zeSaH / akArSIH kimiti praznaH / na karomi nA 1 tyantApahnava iti laDeva bhavati, na kaliGgeSvagacchamiti prazna ca / prazna bhUtAnadyatanaparokSe iti vartate / prazna ityatra karmaNi naGityAha praSTavya iti / Asanneti / paJcavarSAbhyantaramAsannakAlaM paJcavarSAtItaM tu viprakRSTakAlamityAhuH / pRcchyamAna iti / AsannakAlike bhUtAnadyatanaparokSArtha vRttidhAtvarthe praSTavye satItyarthaH / prazne kim, bhUtAnadyatanaparokSe liDeva / jagAma caitraH / lad sme / sme ityavyayaM bhUtakAladyotakam / nanau / pRsya prativacanamiti vigrahaH / samAhAradvandve tUbhayatra syAt, iSyate ca prativacane eva laT, tadAha nanu karomIti / na ca pRSTaprahaNaM vyartha yAvatA praznapUrvakameva prativacanaM bhavatIti vAcyam, viruddhamapi vacanaM prativacanaM vacanAbhimukhyamapi prativacanamiti pRSTagrahaNaM kartavyamiti kaiya sthitatvAt / namvoH / Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 ] siddhaantkaumudii| [lakArArthakaromi / ahaM nvakArSam / 2782 puri luG cAsme / (3-2-122) anadyatanagrahaNaM maNDUkaplutyAnuvartate / purAzabdayoge bhUtAnadyatane vibhASA luG, cAlaTa , na tu smyoge| pakSe yathAprAptam / vasantIha purA chAtrA avArasuH avasan USurvA / asme kim-yajati sma purA / bhaviSyatItyanuvartamAne2783 yAvatpurAnipAtayorlaT / (3-3-4) yAvad bhute / purA bhukke / nipAtAvetau nizvayaM dyotayataH / nipAtayoH kim-yAvaddAsyate tAvadrocyate / karaNabhUtayA purA yAsyati / 2784 vibhASA kadAkoH / (3-3-5) bhaviSyati laD vA syAt / kadA karhi vA bhune bhoSayate bhokA vA / 2785 kArSamityuttaram / ahaM nu karomi, ahaM nvakArSamiti ca / 'takeM nu syAt' ityamaraH / puri luG cArema / asme iti cchedaH / puretyAkArAntamavyayam / purIti tasya saptamyekavacanam / Ata iti yogvibhaagaadaallopH| maNDUkaplutyeti / atra vyAkhyAnameva zaraNam / cAlaDiti / tathA ca luG laT ca veti phalitam / pakSa iti / etadubhayAbhAvapakSe ityarthaH / yathAprAptamiti / anadyatanaparokSabhUte liT / parokSatvAvivakSAyAM tu laGityarthaH / 'abhijJAvacane-' ityArabhya etadantA vidhayastR. tIyasya dvaitIyokAH / atha tRtIyasya tArtIyIkA vidhayo vakSyante / __ bhaviSyatItyanuvartamAne iti / 'bhaviSyati gamyAdayaH' iti sUtrAditi bhAvaH / yAvatpurA / yAvat purA iti dve pade / anayoH prayujyamAnayoleT syAdityarthaH / luDAderapavAdaH / nizcayaM dyotayata iti / 'yAvattAvacca sAkalye'vadhau mAne'vadhAraNe' itymrH| yAvadAsyate tAvadbhokSyate iti / yatparimANakaM tatparimANakamityarthaH / 'yattadetebhyaH parimANe vatup' iti vatubantatvena nipAtatvAmAvAnna laDiti bhaavH| karaNabhUtayeti / purA yAsyatIti prtyudaahrnnaantrm| purzabdasya pureti tRtIyAntamidam / tatsphoraNAya karaNabhUtayetyuktam / vibhASA bhUta ityeva / pakSe luG / ana se tu laG / pale yathAprAptamiti / luklaTo. rabhAvapakSe laG , pArodaye tu liDityarthaH / bhaviSyatIti / 'bhaviSyati gamyAdayaH' iti sUtrAt / yAvatpurA / lakSaNapratipadoklaparibhASA'niyeti nipAtaprahaNena jJApyate / yAvad bhuGkta iti / nizcitaM bhokSyata ityarthaH / yAvadAsyata iti / anadyatanabhaviSyati tu yAvadAtA tAvadbhoktati prtyudaahrtvym| vibhASA / nanu 'anadyatanehilanyatarasyAm' ityanadyatane kimohilvihitastatazca kahiyoge luTaiva bhAvyamiti kathamudAhiyate karhi bhokSyata iti| atrAhuH-bhaviSyatsAmAnye bhokSyate iti luT / kahiyoge tu anadyatanAvagatirlakSaNayeti / bhoktA veti / nanu bhavi Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 64 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [631 kiMvRtte lipsAyam / (3-3-6) kiMvRttaM vibhaktyantam / bhaviSyati laD vA syAt / kaM kataraM katamaM vA bhojayasi, bhojayiSyasi, bhojayitAsi vA / jipsAyo kim-kaH pATaliputraM gamiSyati / 2786 lipsyamAnAsiddhau ca / (3-3-7) lepyamAnenAnAdinA svargAdeH siddhau gamyamAnAyAM bhavipyati laD vA syAt / yo'yaM dadAti, dAsyati, dAtA vA, sa svarga yAti, yAsthati, yAtA vA / 2787 loDarthalakSaNe ca / ( 3-3-8) loDarthaH praiSAdilacyate yena tasminnarthe vartamAnAddhAtobhaviSyati laD vA syAt / kRSNazced bhune svaM kadAkoH / bhavi' yati laD vA syAditi zeSapUraNam / laDabhAvapakSe luTluTau yathAprAptam , tadAha kadA karhi vA bhuGkte bhokSyate bhoktA veti / na ca kahiyoge laDabhAvapakSe luDevocitaH, na tu luT / 'anadyane hilanyatarasyAm' iti hilantakahiyogavirodhAditi vAcyam, luDudAharaNasya kadAvogamAtraviSayatvAdityAhuH / kiMvRtte lipsAyAm / kiMzabdena vRttaM niSpannaM kiMvRttamityabhipretyAha vibhaktyantamiti / laD veti / laDabhAve tu luDluTau yathAprAptam / kiMvRttazabdena vibhaktyantaDataraDatamA tAnAmeva grahaNamiti vRttiH / tena kadAdiyoge bhaviSyati laT / 'yattAnnityam' iti sUtrabhASyarItyA tu kiMvRttAnAM sarveSAM kadetyAdInAmapi grahaNamiti yuktam / ke kataraM katamaM veti kSudhitamannalipsumiti zeSaH / lipsyamAnasiddhau ca / laD veti / pakSe yathAprAptam / lipsyamAnasiddhau lipsAyAH sattve'pyakiMvRttArthamidamiti matvodAharati yo'nnamiti / yo'naM dadAti sa svarga yAti yo'nnaM dAsyati sa svarga yAsyati / yo'naM dAtA sa svarga yAtetya. nvyH| loDarthalakSaNe ca / loDarthaH praiSAdiriti / vidhinimantraNAmantraNAdhISTasaMpraznaprArthaneSu ityanuvRttau 'loT ca' iti lovidhAnAditi bhAvaH / kRSNazcediti / kRSNabhojanakAle tvaM gAzcArayetyarthaH / atra kRSNabhojanaM loDarthasya gocAra* dhyatsAmAnye'yaM laDihitastasya luTA saha kathaM vikalpo viSayabhedAditi cet / atrAhuH-'anayatane luT' ityatra 'vibhASA kadA-' ityAdIni kAnicinsUtrANISThAturodhanAnuvartante tena luDiSaye'pi laD bhavati na tvanadhatane luTA laD bAdhyata iti / kiMvRtte / kimA vRttaM kiMvRttam / kecittu yadyapi kadAkutretyAdyapi kiM vRttaM tathApi tanna gRhyate, anabhidhAnAt / tena kadA bhojayiSyasItyAdau bhaviSyati laD netyAhuH / lipsyamAna / lisyamAnasiddhau lipsAyAH sattvAtpUrveNa siddhe'pyakiMvRttArthamidamiti dhvanayannudAharati yo'nnamiti / loDartha / loDarthasya lakSaNamiti SaSThItatpuruSaH / kRSNabhojanaM loDarthasya gocAraNapreSasya lakSaNam / bhojanakAle gocAraNaM tvayA kartavya Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 ] siddhAntakaumudI / [ lakArArtha I gAzcAraya / pakSe ludalRTau / 2788 liG cordhvamauhUrtike / ( 3-3-6 ) Urdhva muhUrtAdbhava urdhvamauhUrtikaH / nipAtanAtsamAsa uttarapadavRddhizca / UrdhvamauhUrtike bhaviSyati loDarthalakSaNe vartamAnAddhAtorliGlaTau vA staH / muhUrtAdupari upAdhyAyazvedAgacchet, Agacchati, zrAgamiSyati, zrAgantA vA pratha svaM chando'dhISva / 2786 vartamAnasAmIpye vartamAnavadvA / ( 3-3-131) samIpameva sAmIpyam / svArthe dhyaJ / 'vartamAne laT' ( sU 2151 ) ityArabhya 1 gaNapraiSasya lakSaNam, paricchadakamiti yAvat / pakSe luDlUTAviti / kRSNazcadbhIkkA, bhokSyate vA tvaM gAzcArayetyudAhAryam / liG cordhvamauhUrtike / Urdhvamiti vibhaktipratirUpakamatryayam / UrdhvaM muhUrtAdbhava iti vigrahaH / kecittu Urdhvamiti dvitIyAntam, 'akarmaka dhAtubhiryoge -' iti karmatvAdityAhuH / UrdhvamauhUrtika iti / UrdhvamuhUrtazabdAd bhavArthe kAlATThamiti bhAvaH / nanu taddhitArthetyatra diksaMkhye ityanuvRtteH samAnAdhikaraNAdhikArAccAtra kathaM samAsa ityata Aha nipAtanAditi / pUrvapade AdivRddhimAzaGkayAha uttarapadavRddhizceti / nipAtanAdityanuSajyate / UrdhvamauhUrtike iti / muhUrtAdUrdhvakAlIne ityarthaH / idaM ca loDarthalakSaNa ityatrAnveti liGlaTAviti / cAllada samuccIyate iti bhAvaH / vA sta iti / pate luDlRTau yathAprAptam / chanda iti / vedamityarthaH / iti tRtIyasya tRtIye bhaviSyatItyadhikArasthA lavidhayaH / yathAsminneva tRtIyapAde katipayAn vidhInAha vartamAnasAmIpye / svArthe yaJiti / zrasmAdeva nirdezAt caturvarNAdirAkRtigaNatvAdveti bhAvaH / ityArabhyeti / tRtIyasya dvitIye 'vartamAne laT' ityArabhya zrapAdasamApteH 'uNAdayo bahulama, iti tRtIyapAdAdimasUtrAt prAg vartamAnAdhikAraH / tasminnadhikAre yena vizeSaNena yAbhyaH prakRtibhyo vartamAne pratyayA vihitAH te sarve tenaiva vizeSaNena tAbhyaH prakRtibhyo vartamAnasamIpakAle bhUte bhaviSyati ca vA bhavantItyarthaH / atra bhUte bhaviSyati cetyArthikam tayoreva vartamAnasAmIpyasattvAt kadA zrAgato'sItyA mityarthaH / pakSe luDiti / kRSNa iti / kRSNazced bhoktA kRSNazcedbhodayate tvaM gAzcArayetyarthaH / liG cordhva / kAlATThaJ / 'taddhitArthottarapada-' ityatra 'diksaMkhye-' ityanuvartanAdiha samAso durlabha ityAzaGkAyAmAha nipAtanAditi / vartamAna | svArthe SyaJiti / asmAdeva sAmIpya iti nirdezAtyani siddhe 'caturvarNAdibhyaH' iti vArtikaM prapaJcArthamityAhuH / na cAtra 'pUraNaguNa-' iti niSedhAtSaSThIsamAso na prApnotIti vAcyam, anenaiva nirdezena tanniSedhasyAnityatvAbhyupagamAt / tena buddhimAndya Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 64 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [633 'uNAdayo bahulam' (sU 3166) iti yAvadyenopAdhinA pratyayA uknAste tathaiva vartamAnasamIpe bhUte bhaviSyati ca vA syuH / kadA pAgato'si ? ayamAgacchAmi, zrayamAgamam / kadA gamiSyasi / eSa gacchAmi gamiSyAmi vA / 2710 AzaM. sAyAM bhUtavaJca (3-3-132) vartamAnasAmIpya iti naanuvrtte| bhaviSyati kAle bhUtavadvartamAnavaca pratyayA vA syurAzaMsAyAm / devazcedavarSId varSati gataM prati praznaH / ayamAgacchAmItyuttaram / avyavahitapUrvakAle AgatavAnasmItyarthaH / vartamAnasamIpakAle bhUne laT / ayamityanena AgamanakAlInaM prasvedaparikarabandhAdi. yuktaM rUpaM nirdizyate idAnImAgamanaM sUcayitum / aaagmmiti| vartamAnavattvAbhAve bhUte luG / kadA gamiSyasIti gamanAtprAk prazne, eSa gacchAmi ityuttaram / avyava. hitottarakAle gamiSyAmItyarthaH / eSa iti tu ayamitivad vyAkhyeyaH / vartamAnakAla. samIpe bhaviSyati laT / gamiSyAmi veti / vartamAnavattvAbhAve bhaviSyati lam / AzaMsAyAM bhuutvcc| nAnuvartate iti / atra vyAkhyAnameva zaraNam / aprAptasya priyasya prAptIcchA aashNsaa| sA ca bhaviSyadviSayeva / bhUte icchAvirahAt , tadAha bhaviSyati kAle iti / devazcediti / devaH parjanyaH, avarSIced dhAnyamavApsma / varSati ced vapAmaH / varSiSyati ced vasyAma ityanvayaH bhUtavadbhAvAd mityAdi siddham / yenopAdhineti / dhaatuvishessaadyupaadhinaa| tathA hi pUyajoH zAnanvihitaH sa tAbhyAmeva dhAtubhyAM bhavati na tu dhAtvantarAt / tacchIlAdivizipte kartari 'alaMkRJ-' ityArabhya 'bhrAjabhAsa-' iti yAvad ye iSNujAdaya uktAste'pi kRru . dibhyo dhAtubhyastasminnupAdhI satyeva bhavanti / kadA Agato'sIti bhUtakAlena praznavAkyam , zrAgacchAmItyudAharaNe bhUtakAlAbhivyaktaye'yamiti prayogastvidAnImavAgamamiti vartamAnasamIpabhUtakAladyotanAya / tena hyAgamanAvinAbhUtaM yad rUpaM dhUlIdhUsaratAprasvedAdiyuktaM tatpratinirdizyate / evaM kadA gamiSyasIti bhaviSyatkAlena praznavAkyam / gacchAmItyudAharaNe bhaviSyatkAlAbhivyaktaye eSa iti prayogastu idAnImeva gamiSyAmIti vartamAnasamIpabhaviSyakAladyotanAya / tena hi gamanA'vinAbhUtaM yad rUpaM parikarabandhAdiyuktaM tatpratinirdizyate / na ca kadeti prazna uttaravAkyayoH kAlAnupAdAnAdasaMgatiH zaGkayA, uttaratrAyameSazabdAbhyAmidAnImiti kAlAvagamAt / sAmIpye kim, kadA zrAgato bhavAn / anmAnmAsAtpUrvasminmAse Agaccham / etacca sUtramAkare pratyAkhyAtam / gaGgAsamIpe gaGgAtvAropavadvartamAnasamIpe vartamAnatvAropasaMbhavAt / zrAzaMsAyAm / zrAzaMsanamAzaMsA aprAptasya praaptumicchaa| AzaMsAyAM vartamAnatve'pi tadviSayasya varSAdarbhaviSyatkAlasaMbandhAdbhaviSyatItyuktam / AzaMsAyAM kim, gamiSyati / Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 ] siddhaantkaumudii| [lakArArthavarSiSyati vA dhAnyamavApsma vapAmo vasyAmo vA / sAmAnyAtideze vizeSAnatidezaH, tena laliau na / 2761 kSipravacane lRT / (3-3-133) kSipraparyAye upapade pUrvaviSaye luT syAt / vRSTizcekSipramAzu svaritaM vA yAsyati / zIghra vasyAmaH / neti vaktavye laDgrahaNaM luTo'pi viSaye yathA syAt / zvaH zInaM vasyAmaH / 2792 AzaMsAvacane liG / (3-3-134 ) zrAzaM. sAvAcinyupapade bhaviSyati liG syAnna tu bhUtavat / guruzcedupeyAdAzaMse'dhIyIya / prAzaMse kSipramadhIyIya / 2763 nAnadyatanavatkriyAprabandhasAmIpyayoH / bhaviSyati luGa, avarSIditi avApsmeti ca bhavati / vapadhAtornuDi uttamapuruSabahuvacane avApsmeti bhavati / dRSTivApayorubhayorapyAzaMsAviSayatvAdubhayatrApi luG / vartamAnavattvapakSe tu laT / tadubhayAbhAve tu luT / nanu bhUtavattvapakSe laliTAvapi kuto na syAtAmityata Aha sAmAnyAtideze iti / bhUtatva sAmAnye vihitasyAtidezAdanadyatanabhUtatvavizeSavihitayorlabliTo tideza ityarthaH / etacca bhASye spaSTam / kSipravacane lRT / vacanagrahaNAt kSipraparyAye iti labhyate, tadAha kSipraparyAye iti / pUrvaviSaye iti / AzaMsAyAmityarthaH / 'AzaMsAyAM bhUtavacca' ityasyApavAdaH / nanu kSipravacane netyetAvataiva AzaMsAyAM kSipraparyAya upapaTe bhaviSyati na bhUtavad na vartamAnavaditi lAbhAlluDgrahaNamanarthakamityata Aha neti vaktavye iti / kSipravacane netyukte 'sAmAnyAtideze vizeSAnatidezaH' iti nyAyena bhaviSyatsAmAnye nihitasya luTa eva niSedhaH syAt, na tu luTaH, tasya anadyatanabhaviSyadvizeSavidhAnAt / luDgrahaNe tu uktaviSaye luDeva syAt , na tu lakArAntaramiti lAbhAlluTo'pi viSaye luDeveti labhyata ityarthaH / zvaH zIghraM vasyAma iti / anadyatanatvadyota. nAya shvshshbdH| atra na luDiti bhaavH| AzaMsAvacane liG / AzaMsAyAH prAptIcchAyA bhUte asaMbhavAd bhaviSyatIti labhyata iti matvAha bhaviSyatIti / 'AzaMsAyAM bhUtavacca' ityasyApavAdaH, tadAha na tu bhUtavaditi / guruzcaditi / gururupeyAzcet kSipramadhIyIyetyAzaMse ityanvayaH / kSiprayoge'pi paratvAlliva na tu tipravacane / vacanaprahaNaM svarUpagrahaNanirAsArtham , tadAha kSipraparyAya iti / pUrvaviSaya iti / AzaMsAyAmityarthaH / tena pUrvalakArApavAdo'yam / AzaMsAvacane bhUtavartamAnavatpratyayayorapavAdaH / na bhUtavaditi na vartamAnavadityapi bodhyam / AzaMse'dhIyIyoMte / evaM prArthaye adhIyIya icchAmo vayamadhIyImahI. tyAdi jJeyam / tipramiti / kSipraprayoge'pi paratvAlliGiti bhAvaH / nAnadyatana / bhUtAnadyatane lavihito bhaviSyatyanadyatane tu luT tau cAnayorathayoniSidhyete, tadAha Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 64 . baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [635 (3-3-135) kriyAyAH sAtasye sAmIpye ca gamye baGluTau na / yAvajjIvamannamadAdAsyati vaa| sAmIpyaM tulyajAtIyenAvyavadhAnam / yeyaM paurNamAsyatikrAntA tasyAmagnInAdhita, somenaaysstt| yeyamamAvAsyA''gAminI tasyAmagnInAdhAsyate, somena yathayate / 2764 bhaviSyati maryAdAvacane'varasmin ( 3-3-136 ) bhaviSyati kAle maryAdokAvavarasminpravibhAge'nadyatanavana / yo'yamadhvA gantavya zrApATaliputrA. luDiti bhAvaH / na nadyatanavat / kriyAyAH prabandhaH sAtatyam , tadAha kriyAyAH sAtatye iti| anadyatanavadityanena anadyatane bhUte bhaviSyati ca vihitau laGluTau vivakSitau, sadAha laDbluTo neti / anadyatane bhUte laG na bhavati / bhaviSyatyanadyatane tu lura netyarthaH / kriyAsAtatye laGniSedhamudAharati yAvajIvamannamadAditi / luDi 'gAtisthA-' iti sico luk / sAmIpye udAhariSyannAha sAmIpyamiti / yeyamiti / paurNamAsyA upari kRSNapakSa katipayAhorAtraH vyava. dhAne'pi sAmIpyamastyeva, paurNamAsyantareNa sajAtIyena vyavadhAnAbhAvAt / prAdhi. teti / dhAdhAtolaGi 'sthAdhvorica' iti dhAdhAtorittvaM sicaH kittvaM ca / 'hasvAdaGgAt' iti sico lopaH / somenAyaSTeti / yeyaM paurNamAsyatikAntA tasyAmityanuSajyate / atha kriyAsAtatye luTo niSedhamudAharati yeyamamAvAsyeti / somena yakSyate iti / yeyamamAvAsyA aAgAminI tasyAmityanuSajyate / bhaviSyati maryAdA / avarasminniti cchedaH / anadyatanavannati / luTa netyarthaH / akriyAprabandhArthamiti bhASyam / asAmIpyArtha ceti kaiyaTaH / yo'yamiti / kasmiMzcijanapadavizeSe vasataH pATaliputrAkhyaM nagaravizeSaM jigamiSoridaM vAkyam / madhyemAge kauzAmbI nAma kAcinnagarIti sthitiH / tatra ApATaliputrAd laDluTau neti / evaM ca bhUte luG bhaviSyati tu luDityAzayenodAharati annamadAda dAsyatItyAdi / agnIniti / zrAhavanIyAdIn / bhaviSyati mryaadaa| akriyAprabandhArthamasAmIpyAtha cedaM vacanam / nAnadyatanavadityanuvartate ityAha anadyatanavanneti / laDana netyarthaH / iha sUtre dezakRtA maryAdA uttaratra kAlakRtA, tatra vizeSaM vakSyati tasya yadavaramiti / pATaliputrAvadhikamArgasya yadavaraM kauzAmnyAH sakAzAdityarthaH / kauzAmbyAH pUrvamiti yAvat / bhaviSyati kim , yo'dhvA atikrAnta ApATaliputrAttasya yadavaraM kauzAmbyAstatra saktUnapibAma / maryAdAvacane iti kim , yo'dhva gantavyo niravadhikastasya yadavaraM kauzAmbyAstatra saktUnpAsyAmaH / avarasminniti kim , yo'dhvA gantavya ApATaliputrAttasya yatparaM kauzA Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhaantkaumudii| [ lakArArthattasya yadavaraM kauzAmbyAstatra saktUnpAsyAmaH / 2765 kAlavibhAge cAnahorAtrANAm / (3-3-137 ) pUrvasUtraM sarvamanuvartate / ahorAtrasambandhini vibhAge pratiSedhArthamidam / yogavibhAga uttarArthaH / yo'yaM vatsara zrAgAmI tasya yadavaramAgrahAyaNyAstatra yuktA adhyeSyAmahe / anahorAtrANAM kim-yo'yaM mAsa AgAmI tasya yo'varaH paJcadazarAbastatrAdhyetAmahe / 2766 parasmin yo'yaM gantavyo'dhvA tasya zradhvano madhyavartinyAH kauzAmbyA yadavaraM pUrvapradezaH tatra saktUn zvaHpramRti pAsyAma iti yojnaa| atra kauzAmbyA iti maryAdA gamyate / avaramityanena avaratvaM gmyte| atra bhaviSyatyanadyatane luD na, kiMtu luDeveti bhAvaH / kaalvibhaage| pUrvasUtramiti / bhaviSyati maryAdAvacane'varasmin' iti sUtramityarthaH / nanu kAlamaryAdAyAmapi pUrvasUtreNaiva siddhamityata Aha aho. raatreti| tathA ca ahorAtrasaMbandhini pravibhAge 'bhaviSyati maryAdAvacane' ityuktavidhina bhavatItyarthaH / nanu 'bhaviSyati maryAdAvacane'varasmin kAlavibhAge cAnaho. rAtrANAm' ityekameva sUtraM kuto netyata Aha yogavibhAga uttarArtha iti / idamuttarasUtre spssttiibhvissyti| yo'yaM vatsara aAgAmIti / kAlato maryAdAyAmudAharaNam / AgrahAyaNyA iti / mArgazIrSapaurNamAsyA ityrthH| yuktA iti / niyamayuktA ityrthH| adhyeSyAmahe iti / atra na luT , kiMtu luDeveti bhaavH| paJcadazarAtra iti / paJcadaza rAtrayo yasya pakSasyeti bahuvrIhiH / 'acpratyanvavapUrvAt' ityatra ajiti yogvibhaagaadcsmaasaantH| yadvA paJcadazAnAM mbyAstatra saktUnpAtAsmaH / kAlavibhAge ca / kAlavibhAgaH kAlavizeSaH / anahorAtrANAmiti sNbndhsssstthii| pUrvasUtramiti / tadayamarthaH-maryAdoktau kAlavizeSAdyadavaraM tasminpravibhAge bhaviSyatyanadyatanavanna, sa cetkAlavibhAgaH ahorAtrasaMbandhI na cedityarthaH / iha kAlavibhAge satyavarasminnanadyatanavannetyukte kasmAdityapekSAyAmarthAtkAlavizeSAditi labhyata ityeke / kecittu kAlavibhAga iti paJcamyarthe sptmiityaahuH| uttarArtha iti / 'parasminvibhASA' iti sUtre kAlamaryAdAyA evAnuvRttiyathA syAt / bhaviSyatIti kim , yaH saMvatsaro'tItastasya yadavaraM mAsAttatra payo'pibAma / maryAdAyAmiti kim , yo niravadhiH samayastasya yadavaraM mAsAttatra payaH pAtAsmaH / paJcadazarAtra iti / nanvatra 'saMkhyApUrva rAtram-' iti klI vatvena bhAvyam / na ca paJcadaza rAtrayo yasminpakSe iti bahuvrIhyAzrayaNAtpulliGgaH siddha iti vAcyam , 'ahaHsarvaikadeza-' ityacpratyayasyAbhAvaprasaGgAditi cet / satyam / ata eva hi bhASyaprayogAklIbatvaM netyAhuH / parasmin / 'bhaviSyatyanadyatanavanna' iti vika 1 'mAsa' iti kacit pAThaH / Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 64 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [637 vibhASA / (3-3-138) avarasinvarja pUrvasUtradvayamanuvartate / aprApta. vibhASeyam / yo'yaM saMvatsara zrAgAmI tasya yatparamAgrahAyaNyAstatrAdhyeSyAmahe, adhyetAsmahe / 'linimitta luG kriyAtipattau' (sU 2226) / bhaviSyatI. tyeva / suvRSTizcedabhaviSyattadA subhikSamabhaviSyat / 2767 bhUte ca / (3-3-140) pUrvasUtraM sampUrNa manuvartate / 2768 votApyoH / (3-3-141) vA zrA utApyoH iti cedaH / 'utApyo:-' (2001) ityataH prAgbhUte linimitte luGvetyadhikriyate / pUrvasUtraM tu 'utApyoH' ityAdI pravartate iti vivekaH / 2766 gardAyAM laDapijAtvoH / (3-3-142) AbhyAM yoge laT syAt kAlatraye gAyAm / luGAdInparatvAdayaM bAdhate / api jAyAM tyajasi, rAtrINAM samAhAraH pnycdshraatrH| 'ahaHsarvekadeza-' ityasamAsAntaH / 'saMkhyApUrva rAtraM klIbam' iti tu 'liGgamaziSyaM lokAzrayatvAlliGgasya' iti vacanAnna bhavati / parasminvibhASA / anuvartate iti / tathA ca bhaviSyati kAle maryAdokto parasmin vibhAge anadyatanavadveti phlitm| 'linimitte luG kriyAtipattau' iti vyAkhyAtaM bhUdhAtunirUpaNe / bhate ca / adhikAro'yam / anuvartate iti / tathA ca linimitte luGa kriyAtipattau bhuta ityadhikriyate iti phalitamiti bhaavH| votaapyoH| aympydhikaarH| vA A utApyeriti chedH| bhUte iti linimitte luGiti cAnuvartate, tadAha utApyorityataH prAgiti / utApyoH samarthayorityataH prAgityarthaH / nanvanena 'utApyoH-.' ityataH prAg bhUte lignimitte luvetyadhikArAkAntatvAd bhUte ceti pUrvamadhikArasUtraM nirviSayamityata aAha pUrvasUtraM tviti / 'utApyoH samarthayoliGa' ityArabhya 'icchArthebhyo vibhASA' ityataH prAg 'bhUte ca' iti pUrvamadhikArasUtra pravartata ityrthH| imAvadhikArau yatra liGivadhistatraiva pravatete, na tu laDAdividhau, liGnimittAbhAvAt / garhAyAm / api jAtu anayordvandvaH / atra 'votApyo:-' iti bhUte linimitte luG vA ityadhikAro na saMbadhyate / lpena niSidhyate / vaya'miti / NijantAd 'aco yat' iti karmaNi yat / varjamiti pAThe tu 'dvitIyAyAM ca' iti nnmul| anahorAtrANAmityeva / yo'yaM vatsara zrAgAmI tasya yatparaM paJcadazarAtrAttatra payaH pAtAsma ityAdi / linimitta iti / atipttinisspttiH| bhUte ca / liGinamitte luG syAd bhUte bhaviSyati ca kriyaatipttau| adyatanAnadyatanasAdhAraNaM bhUtasAmAnyamiha jJeyam / asyodAhara. NAni 'utApyoH samarthayoliG' ityArabhya 'samAnakartRkeSu tumun' iti vihAya saptasUtryAM bodhyAni / tataH prAcIneSu 'votApyoH' ityanena vikalpokteH / lu veti / Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638] siddhaantkaumudii| [lakArArthajAtu gaNikAmAdharase, garhitametat / 2800 vibhASA kathami liG ca / (3-3-143) gAyAmityeva / kAlatraye liG, cAlaT / kathaM varma tyajeH tyajasi vA / pakSa kAlatraye nakArAH / atra bhaviSyati nityaM luG, bhUte vaa| kathaM nAma tatrabhavAndharmamasyacayat / 2801 kiMvRtte liGluTau / (3-3-144) laDvidhAnena tadviSaye liGnimittAbhAvAt / kAlatraye iti / vartamAne bhUte bhaviSyati cetyarthaH / bhaviSyatIti nivRttam / ataH kAlasAmA ye laDiti bhAvaH / paratvAditi / anavakAzatvAcetyapi draSTavyam / api jAyAmityatra jAtu gaNikAmityatra ca apijAtuzabdau nindAdyotako, tadAha garhitametaditi / vibhASA kathami liG ca / garhAyAmityeveti / anuvartata evetyarthaH / kAlatraye liDiti zeSapUraNam / bhaviSyatIti nivRttamiti bhAvaH / cAlaiiti / samucIyate iti zeSaH / tathA ca kathamityasmin prayujyamAne kAlatraye gardAyAM liGlaTau vA sta iti phalitam / kathaM dharma tyajeriti / tyaktavAna tyakSyasi tyajasi vetyrthH| garhitametaditi kyNshbdaadgmyte| laTi udAharati tyajasi veti / uko'rthH| pakSe iti / vibhASAgrahaNAlliGlaTorabhAvapakSe bhUte vartamAne bhaviSyati ca kAlatraye liDlaGluGlaDluDlaTa ityarthaH / atreti / atra uktaviSaye bhaviSyati kAle kiyAyA aniSpattau gamyamAnAyAM 'linimitte luG kriyAnipattau' iti nityameva luG, kathamo garhAyAzca linimittasya sattvAdityarthaH, vizeSavihitatvAditi bhAvaH / bhUte veti / 'votApyoH-' iti bhUte liGnimitte luGveti adhikRtatvAdukvaviSaye bhUtakAle luG vetyarthaH / bhaviSyati nityaM luDityagodAharati kathaM nAmeti / tatrabhavAniti samudAyaH pUjyavAcI / vedaprAmANyAbhyupaganteti yAvat / evaMvidhaH kathaM dharmamatyakSyat , tattyAgasya garhitatvAditi bhAvaH / kivRtte liGlinimitte bhuta evAyaM vikalpaH, bhaviSyati tu nityameva luG / goyAm / atra 'votApyoH' iti na saMbadhyate / vartamAne laDuktaH kAlatraye tu na prApnotIti vidhira. yam / kAlatraya iti / kAlavizeSAnupAdAnAditi bhAvaH / paratvAditi / niravakAzatvAdityapi bodhyam / api jAyAmiti / tyakSyasi atyAkSIrityAdiviSaye'pi tyajasItyAdi laDeva prayujyata iti bhAvaH / evaM yo jAyAM tatyAja atyajat atyAkSIt tyaktA tyakSyatItyAdiviSaye'pi yo jAyAmapi tyajati jAtu gANakAmAdhatte iti laDeva kAlatrayalakArApavAdatayA prayoktavyaH / liGnimittAbhAvAdiha kiyAtipattau luG na bhavati / kAlatraye lakArA iti / parokSAnadyatanabhUte liT kathaM dharma tatyaktha / bhUtAnadyatane laG kathaM dharmamatyajaH / bhUtasAmAnye luG atyAkSIH / Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 64 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [636 garhAyAmityeva / vibhASA tu nAnuvartate / kaH kataraH katamo vA hariM nindet , nindiSyati vA / luG.prAgvat / 2802 anavakluptyamarSayorakiMvRtte'pi / (3-3-145) garhAyAmiti nivRttam / anavaktRptirasaMbhAvanA / amrsso'kssmaa| na sambhAvayAmi na marSaye vA bhavAnhariM nindet , nindiSyati vA / kaH kataraH katamo vA hariM nindet , nindiSyati vA / luG prAgvat / 2803 kiMkilAstyartheSu luT / (3-3-146) anavakluptyamarSayorityetad 'gauMyAM ca' (sU 2806) iti yAvadanuvartate / kiMkilleti samudAyaH krodhadyotaka upapadam / astyarthA astibhavatividyatayaH / liko'pavAdaH / na zraddadhe na marSaye vA kiMkila luuttau| nAnuvartate iti / vyAkhyAnAditi bhaavH| vibhaktyantaM DataraDatamAntaM ca kiMzabdaniSpannaM kiMvRttamityuktam / tasminprayujyamAne gardAyAM libluTau sta ityarthaH / sarvalakArANAmapavAdAviti vRttiH / luG prAgvaditi / bhaviSyati nityaM luG, bhute veti prAguktamihApyanusaMdheyamityarthaH / linimittasya kiMvRttasya garhAyAzca sattvAditi bhAvaH / anavakluptyamarSa / nivRttamiti / vyAkhyAnAditi bhaavH| anavaklRptyamarSayoH liGluTozca yathAsaMkhyaM neSyate, alpAntarasya amarSazabdasya pUrvanipAtatyAgAditi vRttiH / na sambhAvayAmIti / akiMvRtte udAharaNam / bhavAn iriM nindediti yat tat na saMbhAvayAni na marSaye vetyanvayaH / kiMvRtte udAharati kaH katara iti / luG prAgvaditi / bhaviSyati nityaM lab bhUte vetyuktmihaapynusNdhymityrthH| kiMkila / kiMkileti samudAyasya astyarthAnAM ca dvandvaH / yAvaditi / 'gardAyAM ca' ityataH praagityrthH| kiMkiletyasmin astyartheSu ca prayujyamAneSu anavakluptyamarSayorlaT syAdityarthaH / pUrvasUtreNa luGluToH prAptau luDevetyarthamidam , tadAha liGo'pavAda iti / na zraddadhe bhaviSyatyanadyatane luT tyaktAsi / bhaviSyatsAmAnye luT kathaM dharma tyakSyasItyAdi / atreti / kriyAtipattAviti jJeyam / kiMvRtta / liGluTau kAlatraya staH / nAnuvartata iti / evaM cAsminviSaye nindati nindiSyatyanindaditi kAlatraye lakArAH pakSe na bhavantIti bhAvaH / prAgvaditi / kiyAtipattau bhaviSyati nityaM luG / bhUte vetyrthH| anavakluptyamarSayoH / liGluTAvanuvartete tau ca kAlatraye bhavatastena sarvalakArANAmapavAdau / kiMvRttasyAnadhikArAdevAvizeSAdubhayorbhaviSyatItyakivRtte'pIti na kartavyam / pUrvanipAtArhasyAlpAcaH paranipAto yathAsaMkhyanivRttyarthaH / luG prAgvaditi / bhUte kA bhaviSyati nityamityarthaH / nAhaM bhAvayAmi caitro harimanindiSyadityAyudAhartavyam / kiMkilAstyartheSu / liGluToH prAptayoriha luDmahaNA Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 ] siddhaantkaumudii| [lakArArthatvaM zUdAnna bhoyase / asti bhavati vidyate vA zUdIM gamiSyasi / atra luG na / 2804 jAtuyadoliG / ( 3-3-147 ) luTo'pavAdaH / 'yadAyadyorupa. saMkhyAnam' ( vA 2275) / jAtu yadyadA yadi vA tvAdRzo hari nindennAvakalpayAmi na marSayAmi / luG prAgvat / 2805 yaccayatrayoH / (3-3-148) yacca yatra vA tvamevaM kuryAH na zraddadhe na marSayAmi / 2806 gatyAM ca / iti / na sNbhaavyaamiityrthH| tvaM zUdAnnaM bhokSyase iti yat tat na zraddadhe na marSaye vA kiMkiletyanvayaH / kiMkileti krodhaM dyotayati / astIti / zUdasya strI shuudii| tAM gamiSyasItyasti bhavati vidyate detyanvayaH / atra laG neti / bhaviSyati nityaM luG, bhUte vetyuktamiha na saMbhavati, atra liko vidhyabhAvena linimittavirahAt / jAtuyadoliG / jAtu yad anayoH prayoge anavakluptyamarSayoliG syaadityrthH| yaditi vibhaktipratirUpakamavyayam / anavavaluptyamarSayorakiMvRtte'pIti liGluTau prAptau livetyarthamidam , tadAha laTo'pavAda iti / yadAyadyoriti / yadAyadyoH prayoge'pi uktaviSaye liGa upsNkhyaanmityrthH| jAtvAdizabdA udAharaNe anavakluptyamarSadyotakAH / tvAdRzo hari nindedityetad nAvakalpayAmi na marpayAmi vetyanvayaH / nAvakalpayAmItyasya na saMbhAvayAmItyarthaH / luG prAgvaditi / bhaviSyati nityaM luG bhUte vetyuktamihApyanusaMdheyamityarthaH, jAtvAdiyogasya anavakluptyamarSayozca linimittatvAditi bhAvaH / yaccayatrayoH / yacceti samudAye yatrazabde ca prayujyamAne anavaklRptyamarSayoniGa syAdityarthaH / lutto'pvaadH| yogavibhAgastu uttarasUtre anayorevAnuvRttyarthaH / udAharaNe yacceti yatreti ca anavakluptyamarSadyotakau / tvamevaM kuryA ityetad na 1ddadhe na marSayAmi lliG nivartata ityAzayenAha liGo'pavAda iti / asti bhavatIti / tvatkatRkaM zUdrAgamanamastItyAdirarthaH / luGa neti / liGo nivRttatvena tannimittatvAbhAvAt / jAtuyadorliG / anavakluptyamarSayoriti vartate / tathA ca ' navaktRpyamarSayoH' iti liGluToH prAptayorvacanamidaM luTo bAdhanArtham , tadAha luTo'pavAda iti / ayaM kAlatraye / luG prAgvaditi / kriyAtipattau bhUte vA bhaviSyati nityamityarthaH / jAtu bhavAn harimanindiSyadityAyudAhartavyam / agarthimidam / garhAyAM tu jAtuyoge laDuktaH / yccytryoH| 'anavaktRptyamarSayoH' iti vartate / yathAsaMkhyamiha neSyate / ayamapi liGluTorapavAdaH / yogavibhAgastu uttarasUtradvaye yaccayatrayorevAnuvRttiryathA syAdityetadarthaH / kriyAtipattau luG prAgvat / yacca yatra vA tvamevamakariSyo na zraddadhe na marSayAmItyAdi / gardAyAM ca / kAlatraye'yaM bhavatIti sarvalakArApavAdaH / Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 64 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 641 ( 3-3-146 ) anavakStyamarSayoriti nivRttam / yaccayatrayoryoge garhAyAM nideva syAt / yacca yatra vA tvaM zUdraM yAjaye: anyAyyaM tat / 2807 citrIkaraNe ca / ( 3-3-150 ) yacca yatra vA svaM zUdraM yAjayeH Azcaryametat / 2808 zeSe lRDayadau / ( 3-3-151 ) yaccayatrAbhyAmanyasminnupapade citrIkaraNe gamye dhAtorlaT syAt / prAzcaryamandho nAma kRSNaM dracyati / bhayadau kim - bhAzcarya yadi mUko'dhIyIta / 2806 utApyoH samarthayorliG / ( 3-3-152 ) vADhamityarthe 'nayostulyArthatA / uta api vA hanyAdavaM hariH / samarthayoH kim-uta daNDaH patiSyati / apidhAsyati dvAram / praznaH pracchAdanaM ca gamyate / itaH prabhRti vinimitte kriyAtipattau bhUte'pi nityo vetyanvayaH / atrApi bhaviSyati nityaM lRG bhUte vetyuktamanusaMdhayam, liGnimittasya sattvAt / garhAyAM ca / nivRttamiti / vyAkhyAnAditi bhAvaH / ' yaccayatrayoH ' iti liGiti cAnuvartate, tadAha yazcayatrayoryoge iti / liGeveti / na tu lakArAntaramityarthaH / udAharaNe yacceti yatreti ca gadyotakam / tvaM zUdaM yAjayeriti yata tadanyAyyamityanvayaH / lRG prAgvat / citrIkaraNe ca / yaccayatrayoH prayoge Azcarye gamye liDeva syAt, na tu lakArAntaramityarthaH / udAharaNe yazceti yatreti cAzcaryadyotakam / tvaM zUdraM yAjayeriti yat tadAzcaryamityanvayaH / zeSe lRDayadau / yaccayatrAbhyAmanyaH zeSaH, tadAha yaccayatrAbhyAmanyasminniti / yadibhinne iti zeSaH / lRT syAditi / na tu lakArAntaramityarthaH / Azcaryamiti / andhaH kRSNaM dadayatItyAzcaryamityanvayaH / nAmetyavyayamAzcaryadyotakam / mUka iti / mUko'dhIyIta ityAzcaryamityanvayaH / yadItyazcarthadyotakam / utApyoH / samau / yayoriti vigrahaH / zakandhvAditvAtpararUpam / ekArthakayorityarthaH / kamamAdAyAnayorekArthakatvamityata Aha bADhamiti / tathA ca bADhArthakayoH uta pe ityanayoH prayoge liG syAnna tu lakArAntaramityarthaH / liGeva syAditi / garhAyAM 'vibhASA kathami-' iti laT prAptastatraiva 'kiMvRte-' iti lRT prAptastayorapavAdo yaccayatrayoryoge vihito'yaM liGiti bhAvaH / lRD prAgvat / yacca yatra vA tvaM zUdanayAjayiSyastadanyAyyamityAdi / citrIkaraNe ca / zrayamapi kAlatraye lRG prAgvat / yacca yatra vA tvaM zUkSmayAjayiSya zrAzvaryametat / zeSe / sarvalakArApavAdaH / so'dhIyIteti / yadAyayorupasaMkhyAnAd 'jAtuyado:-' iti liG / liGnimittAbhAvAdiha lRD na / utApyoH / dhAtorliG syAtkAlatraye / bhUte'pi nitya iti / vAgrahaNasya nivRttatvAd bhaviSyatIva bhUte'pi nityaM lRG / Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642] siddhaantkaumudii| [lkaaraarthpr| 2810 kAmapravedane'kaciti / (3-3-153) svAbhiprAyAviSkarakhe gamyamAne liGga sthApana kazciti / kAmo me mujIva bhavAn / akaJciti iti kim-kaJcijIvati / 2811 sambhAvane'lamiti cetsiddhAprayoge / (3-3-154 ) manamartho'tra prautiH / sambhAvanamitvasamiti ca prathamayA satamyA ca vipariNamyate / sambhAvane'ye lie syAt, saccesambhAvanamavamiti uta api veti / uta hanyAdaSaM hariH, api hanyAdapaM harirityanvayaH / utApI bADhamityarthako / gamyate iti / uta daNDaH patiSyatItyatra utazabdena prazno gamyate / apidhAsyati dvAramitvatra apinA dhAdhAtoH pracchAdanArthakatvaM mamyata ityarthaH / itaH prabhRtIti / 'botApyoH' iti maryAdAyAmAi / 'utApyoH' ityataH prAg bhUta linimitte luG vetyadhikriyate / 'utApyoH-' ityAdisUtreSu bhUte 'linimitte lara kriyAtipatau' ityevAdhikriyate ityuktam / evaM va 'utApyo:-' iti sUtrapramRti - linimitta kriyAvipattI bhUte lubleivAdhikiyate, na tu vAgrahaNam / ato nityamevAtra viSaye kiyAtipattau bhUte bhaviSyati ca lumtyirthaH / kAmavedanetakaJciti / prakazcitIti cchedaH, dAha na tu kaJcitIti / sarvalakAra rApavAdaH / abhiprAya icchA / kAma iti / bhavAn bhuJjIteti me kAmaH, icchetyarthaH / atra linimittasya sattvAt kiyAtipattI bhUte'pi nityaM lie / prazna evAyaM kAmaprave. danadyotaka iti prAptiH / atra kavicchandasya icchArthakasvAbhAvAdicchASviti vakSyamANaM nAtra pravartate / saMbhAvane / malamartho'tra prItiriti / paryAptirityarthaH / vipariNamyate iti / saMbhAvane iti yat saptamvantaM tad bhAvatvaM prathamayA saMbhAvanamiti ca viprinnmyte| battu bhalam iti prathamAntaM tad bhAvartya saptamyA alami iti ca vipariNamyata ityrthH| chAndasaM vibhaktivyatyayamAzrityeti shessH| tathAca saMbhAvane iti saptamyantaM saMbhAvanamiti prathamAntaM ca labhyate / tathA alam iti prapamAntam alami iti saptamyantaM ca labhyate / tatra saMbhAvane iti saptamyanta. manirdezaparam , tadAha saMbhAvane'thai liGa syAditi / utkaTAnyatarakoTika matAhaniSyahasyuM rAjA / nAhana na haniSyatIti gamyate / kAmapravedane / liGa syaaditi| kAlatraye srvlkaaraapvaadH| kavijIvatIti / kAmo me ityanuSAnIyam / 'vartamAnasAmIpye-' iti laT / smaavne'l| prItiriti / paryAptiri. paryaH / prathamayA satamyA veti / saMbhAvane iti sasambantaM prathamayA vipariNamyate / malamiti prathamAntaM saptambeti saMbandhaH / samAvaneya iti / nanu prakamayA vipariNamitatvAtkaSamatra satambarSalAma iti cet / atrAhu:-saMbhAvane'lami Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 64 ] bAlamanoramA tattvabodhinIsahitA / [ 643 siddhAprayoge sati / api giriM zirasA bhindyAt / siddhAprayoge kimzralaM kRSNo hastinaM haniSyati / 2812 vibhASA dhAtau sambhAvanavacane 5yadi / ( 3-3-55) pUrvasUtramanuvartate / saMbhAvane'rthe dhAtAvupapade ukte'rthe liG vA syAt, na tu yacchande / pUrveNa nityaM prApte vacanam / sambhAvayAmi bhuJjIta bhoSayate vA bhavAn / yadi kim-sambhAvayAmi yad bhuJjIthAsvam / 2813 hetuhetumatorliG / ( 3-3 - 156 ) vA syAt / kRSNaM nameccetsukhaM , jJAnaM saMbhAvanamityucyate / saMbhAvanamiti prathamAntaM tu alamiti prathamAntena vizedhyate / itihatau tadAha taccediti / tatsaMbhAvanam alaM paryAptihetukaM cedityanvayaH / vidhAtAnArthakAd 'matibuddhi-' iti vartamAne karmaNi ke siddhazabdaH / siddhe gamyamAne'ppalamarthe prayogo yasya sa siddhAprayogaH, tasminniti vigrahaH / zralami iti saptamyantamatra vezeSyasamarpaka saMbadhyate / alaMzabdaprayogaM vinApi tadarthe gamyamAne iti yAvat tAda siddhAprayoge satIti / zralamiti zeSaH / api girimiti / balavantaM puruSamadhikRtya atyuktiriyam / prAyeNa zirasA giriM bhettumayaM samartha ityarthaH / giribhedasaMbhAvanasya sAmarthyahetukatva dyotakaH zrapizabdaH / atra liDnimittasattvAt kritipattau bhUte lRG / 'alamiti saMbhAvane siddhAprayogazcet' iti suvacam | vibhASA dhAtau / zrayadIti chedaH, tadAha na tu yaditi / liGabhAve lRT, 'zeSe laDa do' ityatastadanuvRtteH / saMbhAvayAmIti / prAyeNa bhoktuM samartha ityarthaH / hetuhetumatorliG / pUrvasUtrAdvibhASAnuvRti matvAha vA syAditi / tyAvartya dvitIyasyaiva vipariNAmAtsarveSTa siddhiriti / saMbhAvanaM kriyAsu yogyatAdhyava - sAyaH / alamitIti / tacca saMbhAvanaM samartha iti ced bhavati tadA liG syAdityarthaH / siddheti / siddhaH zraprayogo yasya tasminnalami sati / yatrAlaMzabdo na prayujyate tadarthastu gamyate tatreti phalito'rthaH / manoramAyAM tu 'alamiti saMbhAvane siddhAprayogavat' iti sUtrayitumucitamityuktam / tatra siddhasyAprayoga iti vigrahaH / kasyAprayoga ityAkAGkSAyAmarthAdalaMzabdasyeti bodhyam / api girimiti / saMbhAvanAdyotako 'pizabdo girividAraNe paryApta iti saMbhavanAtra gamyate / kAlasAmAnye'yaM liG / lRG prAgvaH / zrapi giriM zirasA'bhetsyat / zralamiti cet kim prAyeNa gamiSyati / vibhASA dhAtau / saMbhAvanamucyate yena tatsaMbhAvanavacanaM tasmindhAtau / saMbhAvanArthakadhAtAvityarthaH / bhuJjIthAstvamiti / atra pUrveNa nityo liG / ghAtau kim, saMbhAvanavacane svarUpagrahaNaM mAbhUt / kRte tu saMbhAvanavacane tadvAcakadhAtora prayogAdiha vibhASA na bhavati / bhuJjIta bhavAn / pUrveNAtra nityo liG / hetuhetu / 1 Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 ] siddhaantkaumudii| [lakArArthamAvAt / kRNaM nasyati cet sukhaM yAsyati / 'bhavinyasyevenyate' (vA 2275) neha-hantIti panAyate / 2814 icchArtheSu linglottii| (3-3-157) icchAmi bhujIta bhukkA bA bhavAn / evaM kAmaye prArthaye ityAdiyoge bodhyam / 'kAmapravedane iti vAmyam' (vA 2276) neha-icchankaroti / pace lRT / hetubhUte phalabhUte vA'rthe vartamAnaddhAtorliGa vA syAditi yAvat / bhaviSyatyeveti / liktyinuvartamAne punarligrahaNAditi bhAvaH / hantItIti / itiheto vartamAnakAlikahananAdatorityarthaH / atra lignimittasattvAd naviSyati tu kriyAtipattau bhUte ca luG / icchArtheSu liGloTau / icchArthakadhAraSu prayujyamAneSu liGloTau staH / sarvalakArApavAdaH / asamAnakartRkaviSayamidam / samAnakartRkeSu tu 'liG ca' iti vakSyate / icchAmIti / bhuJjIta bhavAniti icchAmAsyanvayaH / kAmaprave. dane iti| paraM prati svAbhiprAyAviSkaraNe 'icchArtheSu libliau ' iti vidhirityarthaH / icchan krotiiti| paraM prati svAbhiprAyAviSkaraNAbhAvAna leGloTAviti bhAvaH / vibhASelyasyAnuvartanAdAha vA syAditi / namazcaditi / kRSNanatiH sukhaprAptI hetuH| bhaviSyatyeveti / liDityanuvartamAne punarlimahaNaM kAlavizeSapratipattyartha. miti bhAvaH / hantItyAdi / nanu 'lakSaNahetvoH kriyAyAH' iti hanteH zatapratyayaH syAd hananasya palAyane hetutvAt / maivam ! 'devatrAto gatto prAha iti yoge ca sdvidhiH| mithastena vibhASyante gavAkSaH saMzitavrataH' iti 'zAcchoranyatarasyAm' iti sUtre bhASye vyavasthApitatvAt / vyAkhyAtaM ca kaiyaTena tava sUtre devatrAta iti saMjJA / tatra 'nudavidondatrAghrAhIbhyo'nyatarasyAm' iti na NatvaM bhavati devatrAgA iti / kiM tu devatrAta ityeva / 'yo yaDi 'aci vibhASA' iti pra Nyane nityaM latvam / galaH / viSavAcake gara ityatra na bhavati / 'vibhASA prahaH' ti Napratyayo jalacare bhavati, prAhaH jyotiSi na, grahaH / 'lakSaNahetvoH-' iti sUtre 'nanvorvibhASA' ityato vibhASetyanuvartya vyavasthitavibhASAzrayaNAditizabdayoge sahidhiH zatRzAnacI na bhavataH / hantIti plaayte| vAtAyane gvaakssH| anyatra tvaG na bhavati. gokssH| saMzitavrata iti bahuvrIhiH / atra 'zAcchoranyatarasyAm' iti saMzAta itItvavikalpo na bhvti| anyatra tu zAtaH, zitaH / te pUrvoktanatvAdiviSayo mithaH parasparam ekaviSaye na vikalpyante, tattadvidhAyakasUtre vyavasthitavibhASa zrayaNAditi bhAvaH / kriyAtipattau tu bhUte bhaviSyati ca nityaM luG / yadyavarSirat sasyamudapatsyata / icchArtheSu likloTau / eSUpapadeSu dhAtoretau staH / sarvalakArANAmapavAdaH / 'liGa ca' ityanena samAnakartRkeSu liye vidhAnAdiha libloTAvasamA nakartRkeSu bhavata iti bodhyam / icchan krotiiti| atrAnabhidhAnAt 'samAna kartRkeSu-' iti tumuna Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 64 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 645 2815 liG va / ( 3-3 - 156 ) samAnakartRkeSu icchAryeSu liG / bhuJjIyetIcchati / 2816 icchArthebhyo vibhASA vartamAne / ( 3-3-168 ) liG syAtpacelaM / icchet / icchati / kAmayeta / kAmayate / 'vidhinimantraNa - ' ( sU 2208 ) iti liG / vidhau yajeta / nimantraNe iha bhuJjIta bhavAn / zrAmantraNe ihAsIta / adhISTe putramadhyApayedbhavAn / saMprane kiM bho vedamadhIyIya uta tarkam / prArthane bho bhojanaM labheya / evaM loT / 2817 praiSAtisargaprAptakAleSu kRtyAzca / ( 3-3-163 ) loT ca / praiSo vidhiH / 'kAmapravedane'citi' iti sUtraM tu prakaraNAdinA yatra kAmapravedanam, natvicchArthakamupapada masti tadviSayamiti bodhyam / ita uttarasUtraM 'samAnakartRkeSu tumun' iti tu kRdadhikAre vyAkhyAsyate / liG ca / samAnakartRkeSviti icchArtheSviti cAnuvartate, tadAha samAnetyAdi / bhujIyetIcchatIti / atra bhoktureva iSikartRtvAtsamAnakartRkatvam / samAnakartRkeSu icchArtheSviti loTo nivRttyarthamidaM sUtram / kriyAtipatau tu bhaviSyati ni lRG bhUte cetyadhikAraH saMpUrNaH / icchArthebhyo / liGityevAnuvartate / samAnakartRkeSviti tu nivRttam / tat sUcayannudAharati icchet, icchatIti / 'vidhinimantraNa -' iti bhUdhAtau vyAkhyAtamapi sUtrakramaprAptatvAt smAritam / evaM loDiti / loT ceti vidhyAdiSu vihito loDapyevamudAhartavya ityarthaH / praiSAtisarga / loT ceti / pUrvasUtropAtto loT cakArAtsamuccIyate / kRtyasaMjJakAH pratyayA vakSyamANa loT ca praivAdiSu bhavantItyarthaH / preSe atisarge ca kRtyapratyayamu 1 na / nanu 'kAmapraveda ne'kazviti' ityanenaiva liGaH siddhatvAdiha liGprahAM mAstu loDeva vidhIyatAmiti cenna / loTA liGo bAdhA mAbhUditi liGgrahaNasyAtrAvazyakatvAt / na caivam 'icchArtheSu loT ca' ityeva sUtryatAmiti vAcyam, cakAreNa liGo'nukarSe tatsaMbaddhasya vibhASAgrahaNasyAnukarSaNaprasaktyA lakArAntaramapi syAditi / na caivamapi kAmapravedana ityupasaMkhyAnAdanenaiva siddhe 'kAmapravedane'kaJciti' iti sUtraM mAstviti vAcyam, yatrArtha prakaraNAdinA kAmapravedanaM gamyate icchArthakamupapadaM nAsti tadartha tadArambhAt / liG ca / 'samAnakartRkeSu tumun' ityanena 'icchArtheSu liGloTI' iti vihitayorlibloTobadhe prApte liGaH pratiprasavArtha sUtram / na cAtra vAsarUpavidhinA libloTornityaM bAdhA neti zaGkayam, lyuTtu munakhalartheSu tadabhAvAt / zrathApi vAsarUpavidhiH syAt / evamapi lina yathA syAlloD mAbhUdityevamarthaM tadArabdhavyameva / kriyAtipattau lRG prAgvat / icchArthebhyaH / icchAyeMbhyaH kim, pacati gacchati / praiSAtisarga / preSo vidhiriti / vidhiprahaNe kartavye preSagrahaNaM ziSyabuddhiveza 1 Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646] siddhaantkaumudii| [lakArArthaatisargaH kAmacArAnujJA / bhavatA yaSTavyam / bhavAnyajatAm / cakAreNa loTosnukarSaNaM prAptakAlArtham / 2818 liG cordhvamauhartike / (3-3-164) praissaadyo'nuvrtnte| muhUrtAdUrva yajeta yajatAm yaSTavyam / 2816 sme loT / ( 3-3-165) pUrvasUtrasya viSaye / liGaH kRtyAnAM pApavAdaH / Uda muhUrtAcajatA sm| 2820 adhISTe ca / (3-3-166) sme ra papade'dhISTe boTa syAt / tvaM smAbhyApaya / 2821 liG yadi / (3-3-168.) yacchande dAharati bhavatA yaSTavyamiti / bhAve tavyapratyayaH / loTa mudAharati bhavAn yajatAmiti / nanu cakAreNa loTo'nukarSaNaM vyartham , Sasya vidhirUyatayA atisargasya AmantraNarUpatayA ca 'loTa ca' ityanenaiva siddha tyata yaha cakAreaiti / prAptakAle yathA, guruNA bhokavyam / gurubhuJjIta / bhojanaM prAptAvasaramityarthaH / prAptakAle ca kRtyAzca, ityuktau tu nimantraNAdiSvapi kRtyAH syuH / ata: preSAdigrahaNam / liG cordhvamauhartike / 'loDarthalakSaNe ca' ityuttaramevajAtIyakameva sUtraM liGlaDluDluDvidhAyaka prAk paThitam / tatra UrdhvamauhUrtikAzabdo vyAkhyAtaH / praiSAdaya iti / tathA ca muhUrtAduparitanakAlake. dhAtvarthe nidAmAnAddhAtoH praiSAtisargaprAptakAleSu liGa ca syAd loT kRtyAzcetyarthaH / krameNa lilAdInudAharati muhartArzva yajeta yajatAM yaSTavyamiti / atra prAptakAle aprAptasya liGo vidhiH, vidhyAdisUtre likvidhau prAptakAlasya prahaNAbhAvAt / vAtisargayostu vidhyAdisUtreNaiva liG sidhyati / liDa evAtra vidhau tu, tena loTaH kRlyAnAM ca bAdhaH syAt / atazvakAreNa teSAmapi vidhiriti jJeyam / sme loT / pUrvasUtreti / tathA ca muhUrtAduparitanakAle praiSAtisargaprAptakAleSu loDeva syAt , na tu liG kRtyAvetyarthaH, tadAha liGaH kRtyAnAM cApavAda iti / adhISTe ca / loTa syaaditi| adhISTe vihitasya liDo'pavAdaH / adhISTaM satkArapUrvako vyApAra ityuktam / tvaM smAdhyApayeti guruM pratyuktiH / 'sme loDadhISTe / ityekasUtratvena siddha yArthamityAhuH / loTo'nukarSaNamiti / 'loT ca' iti yogasyedameva prayojanam , ekayogatve tu lige'pyanukarSaNaM syAt / prAptakAlArthamiti / praiSAtisargayoH pUrveNaiva siddhatvAditi bhAvaH / liGga cordhv| prAptakAlavizeo'prAptasya liGo vidhAnArthamidaM sUtram / preSAtisargayostu pUrveNa prApta eva liG / loT kRtyAnAM kAlavizeSe'smin liga bAdhA mAbhUditi cakAraH / pUrvasUtrasya viSaya iti / praSAdaya Urdhvamauhartike iti cAnuvartata iti bhAvaH / adhISTe ca / lige'pvaadH| yogavimAgastu UrdhvamauhartikAnanuvRtyarthaH / liG yadi / kAlasamayavelAsu ceti Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 64 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 647 upapade kA samayavelAsu ca liG syAt / kAlaH samayo velA vA yad bhuJjIta bhavAn / 2822 a kRtyatRcazca / ( 3-3-166 ) cAliG / tvaM kanyAM vaheH / 2823 zaki liGa ca / ( 3-3-172 ) zaktau biD syAt / cArakRtyAH / bhAraM svaM vaMde: / 'mAGi luG' ( sU 2216 ) / mA kArSIH / kathaM mA bhavatu, mA bhaviSyatIti ? nAyaM mAG kiM tu mAzabdaH / 2824 dhAtusaMbandhe pratyayAH / ( 3-4- 1) dhAtvarthAnAM saMbandhe yatra kAle pratyayA uktAstato'nyatrApi yogavibhAgastu UrdhvamauhUrtika ityanuvRttinivRttyarthaH / 'kAlasamayavelAsu tumun' ityuttarasUtraM tu kRdadhikAre vyAkhyAsyate / liG yadi / kAlasamayavelAsvityanuvartate / sarvalakArApavAdaH / tumupavAdazca / bhuJjIta bhavAniti yat tasya kAlaH samayo velA betyanvayaH / he kRtyatvazca / cAlliGiti / yogye kartari gamye kRtyAH tRc vi tyarthaH / tvaM kanyAM vaheriti / kanyAvivAhasya yogya ityarthaH / zaki liG ca / zak iti bhAve trintam / zaktau gamyamAnAyAmityarthaH / bhAraM tvaM baheriti / voDhuM zakta ityarthaH / mADi luGiti vyAkhyAtamapi kramaprAptaM vizeSavivakSayA punaH smaryate / nanu sarvalakArApavAdo'yamityuktam / evaM sati mA bhavatu mA bhaviSyatIti kathamiti zaGkate kathamiti / pariharati nAyaM mAGiti / kiMtviti / DakArAnubandhavinirmuktasyApi zravyayeSu pAThAditi bhAvaH / na ca mAzabdamAdAya mA bhavatvityAdiprayogasattve 'mAGi luG' iti vyarthamiti vAcyam, sarvakAraviSaye 'na sAGyoge' ityaDADrahitaluGantaprayogArthaM tadAvazyakatvAt / dhAtusaMbandhe / dhAtuzabdena dhAtvartho lakSyate / dhAtvoH saMbandha iti vigrahaH, upapadaSviti vacanavipariNAmena saMbadhyate / tumuno'pavAdaH / yadbhuJjIteti / yatkAlaH pacatItyatra tu na preSAdInAmanuvRtteH / ahe / yogye kartari gamyamAne kRtyatatvo bhavanti / tvayA kanyA voDhavyA / vahanIyA / tvaM kanyAM voDhA / kanyAM vaheriti / kanyodvahane yogyastvamityarthaH / nanvarhe kimarthaM kRtyatRco vidhIyante / yAvatA sAmAnyena vihitatvAdanarhe'pi bhaviSyantIti cet / atrAhuH - arhatAyAM dyotyAyAmaprApto liG vidhIyate, tena tu liGaga bAdhA mAbhUditi kRtyatRcorvidhAnam / na ca vAsarUpavidhinA samIhitasiddhiH / stryadhikArAdUrdhva tadapravRtteriti / dhAtusaMbandhe / iha dhAtvorvizeSaNavizeSyabhAvAdisaMbandho'nupapannaH, svArthasmAreNanopakSINatvAt / padArtha - saMsargo vAkyArthaH, kAraka viziSTA kriyA ceti svIkArAt zabdAnugamAdRte na zAbdo - 'sti pratyaya ityavaSTabhya zAbdabodhe zabdo'pi bhAkhate ityabhyupagame'pi zabdasya svArthaM pratyeva prakArasvaM na tu zabdAntaraM prati / tathA ca dhAtusaMbandho vAkyena na budhyate 1 Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 ] siddhaantkaumudii| [lakArArthasyuH / tiGantavANyakriyAvAH prAdhAnyAttadanurodhena guNabhUtakriyAvAcibhyaH saMbandhasya dviniSTatvAt / tathA ca dhAtvarthayoH saMbandhe sati pratyayAH syuriti labdham / kasmina ityAkAGkSAyAM kAle iti gamyate, 'vartamAne laT' ityArabhya tattatkAla. vizeSeSveva pratyayavidhidarzanAt / tatra tattadvidhibhireva tattatkAlavizeSe pratyayasiddhestato'nyasminkAle iti gamyate, tadAha dhAtvarthAnAmityAdinA / dhAtvarthayorityarthaH / udAharaNabahutvAbhiprAya bahuvacanam / 'vartamAnasAmIpye vartamAnavadvA' ityAdisUtre yatra kAle ye pratyayA uktAH te dhAtvarthayoH sambandhe gamye tato'nyasmimapi kAle syuriti yAvat / tathA ca vasan dadazetyatra laDAdezaH zatRpratyayo bhUtakAle iti siddhaM bhavati / nanu 'vasan dadarza' ityatra bhUte lahiva vartamAne liDityapi syAdityata Aha tinteti / vasan dadazetyAdau tibantavAcyA darzanAdikriyA pradhAnam / vAsAdikriyA tu darzanAdikiyArthatvAd gunnbhuutaa| ataH pradhAnabhUtadarzanAdikiyAnusAreNa guNabhUtavAsAdikriyAvAcibhya eva iha pratyayAH kAlAiti tasya vAkyArthatvAsamavAddhAtuzabdena dhAtvartho lkssyte| nanu 'dhAtoH karmaNaH samAnakartRkAt-' iti sanvidhau karmatvaM samAnakartRkatvaM ca dhAtoradArakaM vizeSaNamAzritaM tathehApi dhAtvorathadArakaH saMbandho'stviti cet / maivam / tathA hi sati parasparasaMbandhArthabodhakAnekadhAtuprayoga eva pratyayAH syustatakSa gomAnAsIt gomAn bhavitetyAdi na sidhyet| na hyatra 'vasan dadarza' ityatra vartamAnakAlo vasiriva vartamAnakAlo'stiH prayujyate / na cAprayujyamAnasya dhAtvantareNa saMbandho'sti / aryayoH saMbandhAbhyupagame dhAtudvayAbhAve'pi dhAtvarthadvayasya sattvAd gomAnAsodityAdau nAnupapattiH / tadetadabhipretyAha dhAtvarthAnAmiti / viSayabahutvApekSaM bahuvacanam / ekaikaviSayApekSAyAM tu dhAtvarthayoriti bodhyam / etacca manoramAnusAreNa vyAkhyAtam / kecitu dhAtvorarthadvArakasaMbandhe'bhyupagate gomAnAsIdravitetyAdi na sidhyediti manoramohaM cintyameva / 'tatkaroti tadAcaSTe' ityatreva 'tadasyAstyasmin-' ityatrApyekatvavartamAnatvayoravivakSitatvAt prakRtasUtrAnapekSayaiva tasiddhaH / na patra matumbidhau vartamAne laDityAdAviva kAlavizeSaparigraho'stItyAhuH / tadbhASyakaivaTAdhananuguNam / tathA hi mAdhye pratyaya ityanuvartamAne punaratra pratyayagrahaNaM kimayamityAkSipya adhAtupratyayAnAmapi saMbandhe sAdhutvaM yathA svAd gomAnAsId bhavitA veti samAhitam / kevaTena tu tadasyAstyasminiti-' matup pratyayo vartamAnasattAviziSTaprakRtyarthayukto vihita ityuktam / tathA ca matunvidhAvantItyantra ekatvasyAvivakSitatve'pi vartamAnatvaM vivakSitamiti tadgranthabalAdakagamyate / kiM ca daNDinamAnayetyukta vartamAnasattAviziSTadaNDayukta evAnIyate nAnyaH / Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 64 ] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [646 pralayAH / vasandadarya / bhUte khaT / pratItavAsakartRkartRkaM darzanamarthaH / somayA jyasya putro bhavitA / somena yacyamANo yaH putrastarakartRkaM bhavanam / 2825 ntareSu vidhIyanta ityrthH| bhUte laDiti / evaM ca uSitvA dadazetyarthaH, tadAha atIteti / atItavAse kartA kartA yasyeti vigrahaH / 'saptamIvizeSaNe bahuvrIhau' iti jJApakAdhyadhikaraNapado bahuvrIhiH / udAharaNAntaramAha somayAjIti / somena iSTavAnyaH sa somayAjI / 'karaNe yajaH' iti bhUte vihito Niniriha bhavitetyanadyatanabhaviSyalluDantapradhAnakriyAnusAreNa anadyatanabhaviSyati bodhyaH, tadAha somena yakSyamANa iti / bhavanamiti / utpattirityarthaH / gomAnAsIdityapyudAhAryam / atra gaurasyAstIti astikriyAyAM vartamAnAyAM tadasyAstIti vihito matub gaurasyAsIditi bhUtAyAmastikriyAyAM bhavati, dhAtvarthadvayasaMbandhasya sattvAt / etena arthadvArake dhatvoH saMbandhe ityapi vyAkhyAnaM parAstam / tathA sati parasparasaMbatathA ca AsId bhaviteti tiGantapadAnurodhena gomAnityatra gAvo'syAsan gAvo'sya bhavitAra ityatItAnAgatasattAviziSTaprakRtyarthayukto matuppratyayaH prakRtasUtraNava vidhIyate, na tu taduktarItyA labhyata iti dik / nanu tattadvidhivAkyereva svaviSaye pratyayAH siddhAH kimanena sUtraNetyata Aha yatra kAla iti / 'vartamAnasAmIpye-' ityArabhya kAlAnyatvaM prAyeNa pratipAdyate tadeva caha gRhyata iti bhAvaH / vanAni pazyan yayAvi. tyAdau vartamAnabhUtakAlAdipratyayeSu ko vA svakAlAtpracyuto bhavatItyAkAGkSAyAmAha tiGvAcyeti / pradhAnAnurodhena guNasya nayanamucitaM na tu viparItamiti bhAvaH / pratyayA iti / kAlAntarabhAjo bhavantItyarthaH / bhUte ldditi| evaM coSitvA dadazetyarthaH / atIteti / atItavAsakartA kartA yasya darzanasyeti bahuvrIhiH / somayAjIti / 'karaNe yajaH' iti bhaviSyati NiniH / ataevAha somena yakSyamANa iti / evaM ca pazyan yayAviyatra dRze te lada / dRSTvA yayAvityarthaH / 'nivedayiSyato mano na vivyathe' ityatra tu vedayatebhUte luT tasya 'luTaH sadA iti zatRpratyayaH, nivedanaM kRtavata ityartha ityAyUhyam / syAdatat-bhAvi kRtyamAsIdityatra sUtrarItyA bhAvizabdasya bhUtakAlatve svIkRte satyatItaM bhavanamityarthAdAsIcchabdasyApyekakartRkamatItaM navanamityarthAd bhASyAsocchandayoryugapatprayogo na syAt / bhAvizabdArthasya zrAsIcchabdenaiva lAbhAt / tatazcaitAvantaM kAlaM bhAvitayA vyavahRtaM tadidAnImAsIdityartho'trAvazyaM khIkartabhyaH / svIkRte tu gomAnAsIdityatrApi gomAniti vyava. hAraviSaya AsIdityartho'stu 'vasan dadarza-' ityAdI bhUte lakSaNayA yathAyathaM laDAdiH khIkartavyaH / somayAjIsatra tu bhUta eva Ninipratyaye jAte'pi bhaviteti lugntasama Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 ] siddhaantkaumudii| [ lakArArthakriyAsamabhihAre loT loTo hisvau vA ca tdhvmoH| (3-4-2) paunaHpunye bhRzArthe ca dyotye dhAtorboT syAttasya ca hiskhau staH / tikAmavAdaH ndhArthabodhakadhAtudvayaprayoge pratyayA ityarthalAbhAd gomAnAsIdilyatra natubanAyo : nahi dhAtvoriha prayogo'sti / dhAtvarthayoH sambandhe ityarthAbhyupagamena gomAnAsodityatra dhAtudvayaprayogAbhAve'pi dhAtvarthadvayasya sattvAdAsIdityarthe matub nirbAdha ityanyatra vistrH| kriyAsamabhi / atra catvAri vAkyAni / tatra kiya samabhihAre loDiti prathamaM vAkyam / paunaHpunyaM mRzArthazca kriyAsamabhihAra ityuktam / kriyAsamabhihAre iti dhAtvavizeSaNam / kriyAsamabhihAraviziSTakiyAtraterdhAtori te labhyate / loTa tu dyotakaH, tadAha paunaH punye bhRzArthe ca dyotye iti| tri yAsamA bhahAraniziTakriyAhatterdhAtoloDiti yAvat / sarvalakArApavAdaH / loTo hisvA veti dvitIya vA vyAcaSTe tasyeti / pUrvavAkyavihitasya loTo hisvAvAdezI sta ityarthaH / tiGA mapavAda iti| apavAdAvityarthaH / pratyekAbhiprAyamekavacanam / nana hiskhayos. bhayorapi lAdezatvAt parasmaipadatvaM syAt / tathA sati heH para maipadasTa svAdezasya tvAtmanepadatvamitISTA vyavasthA na sidhyet / asya svAdezasya ta pratyAhAraviSTatvA. bhAvena 'taDAnAvAtmanepadam' ityasyApravRtteH / 'tiptasmi-' ityA desUtropAteSu tAtAmAdiSveva tasaMjJApravRtteH / kiM ca anayorhisvayoH 'tiptasbhi-' iti sUtrAnantabhUtabhivyAhAre sati somayAjIti vyavahariSyamANa ityadhyAhAreNa girbhaviSyadarthe lakSaNayA vA prayogo bhavediti kimanena sUtraroti cet / atrAhuH- -adhyAhAra lakSaNAprayuktaklezaM vinaiva prAyazo nirvAhArthaH suutraarmbhH| na hi bhAvi kRtyamAsIdilyAdau kvacidadhyAhArAdikamagatyA bhavatIti sarvatra tatsvIkartumucitamiti / kriyAsamamihAre / dyotya iti / kriyAsamabhihAro dhAtorevArthaH / loT tu gotaka iti bhAvaH / tasya ca hivau sta iti / nanu loD ityanena tiko lakSayi vA tihAmeva histrI vidhIyatAm / tathA sati tiGantatvAtpadatvaM labhyata iti guNo'yasta / vA ca tava. moriti vAkyazeSo'pi svarasataH sNgcchte| anyathA yena nAprAhinyAyena hiskhayostiupavAdatve sati tazvamoH sthAne tayorvikalpena vidhAnAsaMbhavAdukavAkyazeSo durupapAda iti cet / atrAhu:--loTazabdasya tiGlakSaNA na nyAyyA ajAtavirodhitvenopakramasya prAbalyAdviSayasaptamyAzrayaNena vAkya zeSasyopapanatvAzca / kiM ca tiGAmAdezatve tipsipmipAM sthAne vihitasya heH sthAnivadbhAvena pittvAd vittvAbhAvena lunIhItyatra 'I halyaghoH' itItvaM na syAt / brUhItyatra 'bruva IT' itIDAgame bavIhi iti syAt / tRNDhItyatra tu 'tRNaha im' itImAgame tRNeDhIti syAt / kiM ca nAdezAnAmeva parasmai Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 64] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [651 tau ca histrau krameNa parasmaipadAtmanepadasaMjJA stastisaMjJo ca / tavamoviSaye tu hisvau vA staH / puruSaikavacanasaMjJe tu naanyortidishyte| hikhavidhAnasAmavAtivaM ca durlabhA pratyata Aha to ceti / loTo hisvAviti dvitIyavAkye tAvatikrayAsabhihAre loDiti prathamavAkyAd loDityanuvRttaM sthAnaSaSThayA vipariNataM nRtIyaM vAkyaM saMpadyate / tatra hi loTo hisvau iti dvitIyavAkyAd hisvAvityanuvRttaM dharmaparabhAzrIyate / tathA ca loDAdazau hisvavadbhavata iti labhyate / ko bhavata ityAkAkSAyAM pUrvavAkyopa sthatI hisvAviti gmyte| tatazca yAvimau tiunantabhUtI hisvAvuktau tau prasiddha toDAdezatiGantarbhUtahisvavad bhavata iti tRtIyaM vAkyaM paryavasthati / liDantarbhUta desvayostAvat kramAt parasmaipadatvamAtmanepadatvaM tiktvaM va prasiddham / ata prakRta visvI kramAt parasmaipadAtmanepadasaMjJau staH tisaMjhau cetyarthaH / tibvA pdtvsiddhiH| nanu vA ca tadhvamoH iti tadhvamohisvAdezavikalpavidhiranupapannaH ! loDAdezabhUtahisvayostiGapavAdatayA loTastadhvabhoraprasakverityata Aha tadhva. morviSaye viti| sthAnaSaSThImAzritya loDAdezatadhvamoH sthAne hisvAvityartha iti meM bhramitavyam , yenoktadoSa: syAt / kiMtu viSayaviSayibhAvaH SaSThayathaiH / tathA ca tadhvamovizya loTo hisvI, pakSe tadhvamAviti phalatItyarthaH / atra madhyamapuruSabahuvacanameva tazabdo gRhyte| uyAkhyAnAdvaMsAhacaryAcca / nanu hisvayoranayormadhyamapuruSekavacanatvasyApyatidezAdhu matsAmAnAdhikaraNye ekatve ca satyeva hisvau syAtAm / padAtmanepadasaMjJe na tu lAdezatigAdezAnAmiti sarveSAM ti dvAvapi hikhau paryAyeNa syAtAM na tu tibAdInAM histalA kha iti padavyavasthayA / tatazca lakAra svAdazau hiskhau na tu tigamityavazyaM svIkartavyamiti / nanvevaM dvayorapi 'laH parasmaipadam' iti parasmaipadasaMjJA syAttatazca parasmaipadibhya eva hikhau syAtAmata Aha to ceti / ayaM bhAvaH---loTo hisso iti vAkye 'kriyAsamasihAre loTa-' iti vAkyAloDityanuvartate taca hikhAvityasya vizeSaNam / na ca hikhau loTau bhavata iti sAmarthyAlloidharmakAvityarthaH saMpadyate / tatrApi mukhyaloTasaMbandhino dharmasya pratyayatvasyAtidezo vyarthaH / sthAnivattvenaiva tatsiddheH kiM tu sthAnivadbhAvalabdhalovyapadezako tiGbhUtI yau hikhau tayoreva dharma ihAtidizyate / kecittu kriyAsamabhihAre loDityanantaraM lAghavAttasya hisvAviti vaktavye loDagrahaNasAmarthyAlloDadharmakAveva hisvI loTaH sthAne bhavata ityarthaH saMpayate / tathA ca pUrvokarItyA tibhUtI yau hisvI tayoreva dharma ihAtidizyata iti siddhamiSTam / evaM ca loTo hisvAviti vAkye pUrvavAkyAlloDmahaNaM nAnuvartanIyamityAhuH / tisaMjhau ceti| tena padatvaM tikRtikaH' iti ca bhavati / hisva Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 ] siddhaantkaumudii| [lakArArtharthyAt / tena sakasapuruSavacanaviSaye parasaipadimyo hiH kartari / pAtmanepadibhyaH kho bhAvakarmakartRSu / 2826 samucaye'nyatarasyAm (3-4-3) bhanekatathA ca 'imau hisvI sarveSAM puruSANAM sarveSAM ca vacanAnAmiSyate' iti bhASyamanupapaznamityata Aha puruSaikavacanasaMjhe tviti / hisvayormadhyamapuruSasaMjJA ekavacanasaMjJA ca nAtidizyate ityarthaH / kuta ityata Aha hisvavidhAMneti / yadi hisvayormadhyamapuruSaikavacanasaMjJe syAtAm, tarhi yuSmatsAmAnAdhikaraNye ekatve ca satyeva loTo hisvau syAtAm, anyatra tu yathAyathaM tivAdyAdezAH syuH / tathA sati loTo hisvavidhAnamanarthakaM syAt / ato na puruSavacanAtideza ityarthaH / teneti / hisvayoH puruSavacanAtidezAbhAvena kramAt parasmaipadAtmanepadasaMjJAlAbhena cetyarthaH / sakalati / sakalapuruSavacanaviSaye hirbhavati / sa ca bhavan parasmaipadibhya eva kartava bhavati, na tvAtmanepadibhyo bhAvakarmakartRSvityarthaH, zeSAtkartari parasmaipaTamityukteriti bhAvaH / AtmanepadibhyaH sva iti / 'anudAttaDita zrAtmanepadam , bhAvakarmaNoH' ityAdisUtraviSayebhyo dhAtubhyo bhAvakarmakartRSu loTaH sva eva bhavatItyarthaH / anayoratra kramAt parasmaipadAtmanepadasaMjJAvidhyabhAve tu lAdezatvena ubhayoH parasmai. padatvAt kartayeva parasmaipadamAtmanepadibhyo'pi syAditi bhAvaH / samuccaye / vidhAna iti / yadi hi puruSavacanasaMjJe api syAtAM tarhi yuSmasAmAnAdhikaraNye ekatve ca satyeva hisvAbhyAM bhAvyaM tatra ca vyartho hisvavidhiri te bhAvaH / hiH kartarIti / kho bhAvakarmakardagviti / uktaM ca kaiyaTenApi-hizabdasya kartA vAcyaH svazabdasya tu bhAvakarmakAra iti / atra navyAH-alpe hrasve ityAdI kapratyayavatkiyAsamabhihAre loDayaM svArthika ev| na tvasmilloTi 'laH karmaNi caityAdyartho'bhyupeyaH, prayojanAbhAvAt / yadi tu hizabdasya kartA artha: syAt (tahiM) punaH punaratizayena vA yAnaM hyantasyArtha iti vakSyamANapranthaH svarasato na saMgaccheta / yAhiyAhItyAdau tu karnAdipratItiryAtItyAdisamabhivyAhAreNa sulabhaiva / yathA edhAMcake ityatra tamadezAtprAgeva zrAmaH parasya le kyAmante saMkhyApratItyabhAve'pi cakre ityanuprayogavazena ekakartRkA vRdirUpA kriyetyavidyamAnApi saMkhyA pratIyate, tathaiva hisvAnteSvapi kAlakArakasaMkhyApratItiryAtItyAyanuprayogavalena bhavatItyAhuH / syAdetat"kriyAsamamihAre hisvI loDA ca tavamoH' iti sUtramastu / tathA ca hisvI loTau na bhavata iti loDdharmakAvityarthaH pUrvokarItyA syAditi sarveSTasido kimanena loTa iti SaSThayantakaraNeneti cet / atrAhuH-hissayoryadi loTsthAnikatvaM na svIkriyate tarhi tayorloDAdezavadAvena 'I halyayoH' ityAdipravRttyA lunIhotyAdisidAvapi hisvA Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 64 ] bAlamanoramA trvbodhiniishitaa| [653 kriyAsamupaye cole prAgunaM vA syAt / 2827 yathAvidhyanuprayogaH pUrvasmin / (3-4-4 / mAye khoDavidhAne boTaprakRtibhUta eva dhAturanuprayojyaH / 2828 samucaye sAmAnyavacanasya / (3-4-5) samupaye bovidhI samabhihAra iti padara hetaM 'kriyA loT loTo hisvau vA ca tadhvamoH' iti pUrvasUtramanuvartate / ki yeti luptaSaSThIbahuvacanAntaM samucaya ityatrAnveti, tadAha anekakriyAsamuJcare dyotye iti / evaM ca kArakasamuccayamAzritya nAsya pravRttiH prAguktamiti / dhAtorloT tasya hisvI prasidahisvadharmako, tadhvamorviSaye vA ityuktamityarthaH / ythaavidhynupryogH| 'kiyAsamabhihAre-' iti, samucaye'nyatarasyAm' iti va lo vidhI uktau / tayormadhye yatpUrvasUtraM 'kriyAsamabhihAre-' iti tadetatpUrvazabdena parAmazyate, tadAha prAdhe lovidhAne iti / vidhimanati. kamya yathAvidhi / yasyAH prakRteH loDvihitaH tasyA anuprayoga iti labhyate, tadAha lodaprakRtibhUta eveti / atrAnuprayogaH pazcAtprayogaH, na tvavyavahitatvaM viva. kSitam, lunIhi luna hi ityevAyaM lunAtIti bhASyaprayogAlliGgAt / samuccaye ntasya loDantatvaM na si yet / tathA ca hanta cetyanudAttavikalpo na syAt / hanta pralunIhipralunIhItyayaM tunAti / evaM ca loDantatvalAbhArtha loTo hisvAviti vidhIyate / yadi tu hisvau toDityukte'pi lodbhAvAzrayeNa loTkArya hanta ceti svaravikalpaH sidhyatIti brUre tarhi sthAnivadbhAvalandhalodharmako hisvAvityarthasyAnAzrayagAloDodazakAryANi pa smaipadAtmanepadasaMjJAdInyapi na sidhyanti / tathA ca pUrvokta doSastadavasthaH syAt / loT loTo hisvI ityukte tu sthAnivadbhAvena hisvayorloTatvAlloDantakArya svaravikalpaH sidhyati, "kriyAsamabhihAre loT' iti vAkyAlloDityanuvartya hisvI loDiti prageva vyAkhyAtatvAlloDAdezavadbhAvena parasmaipadAtmanepadasaMjJAdInyapi sidhyantIti / smudhye| cinotarbhAve 'erac' ityac / prAguktamiti / dhAtoloT loTo hisva tadhvamorviSaye vetyarthaH / yathAvibhyanu / puurvsminkriyaasmbhihaarvissye| atra sakhyAkArakAdInAM hisvAntAdapratItestadvodhanAyAnuprayogo nyAyata eva prAptastadanuvAdena ya pAvidhIti niymyte| tathA ca pakSe prAptasya niyamanAdyAhiyAhIti gacchatItyAdi na bhavati / yadyapyanyatra 'inhanpUSAryamNA zau' ityAdau niyamazabdena parisaMkhyA vyaH hiyate 'sarvanAmasthAne ca-' ityAdinA zau tadbhine ca dIrghe prApte zeranyatra tu tanivRttiparatvAttathApIha kadAcidyAtItyasya kadAcidgacchatItyasyAnuprayoge prApta yathAvidhItyayamaprAmAzaparipUraNAya 'vrIhInavahanti' ityAdivadvidhIyata iti niyamavidhirevAyam / etena mImAMsakaprasiddhaniyamavidhiH zabdazAne'prasiddha iti vadantaH 1 'loDanta' iti kacit pAThaH / Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 ] siddhaantkaumudii| [ lakArArthasAmAnyArthakasya dhAtoranuprayogaH syAt / anuprayogAdyathAyathaM laDAdayastibAda. yazca / tataH saMkhyAkAlayoH puruSavizeSArthasya cAbhivyaktiH / 'kriyAsamabhihAre dve vAcye' ( vA 4665) / yAhi yAhIti yAti / punaH punaratizayena vA yAnaM yantasvArthaH / ekakartRkaM vartamAna yAnaM yAtItyasya / itizabda svabhedAnvaye tAtparya grAhayati / evaM yAtaH yaanti| yAsi yAthaH yAtha / yAta yAteti yUyaM yAta / sAmAnyavacanasya / ucyate'neneti vacanaH / sAmAnyavAcina ityarthaH / phalitamAha sAmAnyArthakasyeti / sanucIyamAnakiyAsAmAnyavAcina ityarthaH / anuprayogAditi / anuprayujyamAnAdityarthaH / tata iti / anuprayujTa mAnadhAtuprakRtikalaDAdibhirityarthaH / hisvAbhyAM tu na saMkhyAkArakAdyabhivyaktiH tathA ca bhASyam , 'hisvAntamavyaktapadArthakaM tenAparisamApto'rthaH' ityAdi / 'kitAsamabhihAre dve vAcye' iti vArtikaM dviruktaprakriyAyAM vyAkhyAtam / idamAdyasUtravihitale DantaviSayamiti bhASye spaSTam / kriyAsamabhihAre loTamudAharati yAhi yAhIti yAtoti / bhASye iti. zabdasya darzanAditi bhAvaH / hantasyeti / yAhi yAhItyasye yarthaH / ekakartRkamiti / yAtIti yAnakartustadekatvasya ca prtiiterityrthH| abhedAnvaye iti / tathA ca punaH punaratizayena vA yadyAnaM tadAtmakamekakartRkaM vartamanaM yAnamiti bodhaH / tiGanteSu sarvatra kriyAvizeSyaka eva bodha iti siddhAntAdeva muktiH| evamiti / yAhi yAhIti yaatH| yAhi yAhIti yAntItyAdisakala puruSAcaneSUdAhAyamityarthaH / yAhi yAhIti yyau| yAhi yAhIti yaataa| yAhi yAhIti yAra yati / yAhi yAhIti yAtu / lorAmadhyamapuruSabahuvacanatAdezaviSaye loTo hibhAvavikala' uktaH-vA 2 tadhvaparAstAH / dve vAcye iti / vArtikamidaM dviruktaprakriyAyAM vyAkhyAtam / itizabdastviti / nanu iti zabdena vyavadhAnAdyAtItyasyAnuprayogatvaM kathamiti cet / atrAhu:-anuzabdasyehAnuvAditvamAtraparatvAdhavahitaviparItaprogayoriSTApattiH / etacca bhASyakArIyodAharaNasUtrapratyAkhyAnAbhyAM nirnniiyte| na ca 'samuccaye sAmAnya. vacanasya' iti vizeSasyoktatvAtsUtrakadezasya pUrvasminniti padasya vaiyarthyamastu nAma / yathAvidhyanuprayoga iti tu yathAvidhIti niyamArtha svIkartavyameva, anyathA yAhi yAhIti gacchatItyAdi syAditi vAcyam , yasmAloDvidhistatprakRtikatiuntasyevopasthitatvenAnuprayoktumarhatvAna tUpasthitaparityAgena yatkiMciddhA nuprakRtikatiGantasyAnuprayogAIteti / ataeva 'svaM rUpaM zandasya-' ityapi sUtraM pratya khyAtaM bhASyakAreNa / 'ameDhak' ityAdau vidhivAkyagatasyAGgAravAcakAmizabdAderupasthitatvAt tatparityAgenAnupasthitavahayAdizandebhyo DhagAdirna bhavediti / evaM cAsminpratyAkhyAte yathAvidhyanu Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 64 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [655 yAhi yAhItyayAsIt / prayAsadvA / adhIjvAdhIvetyadhIte / dhvaMviSaye pakSe adhInamadhIvamiti yUyamadhIdhvam / samucaye tu saktUnpiba, dhAnAH khAdetya myavaharati acaM bhucava, dAdhikamAsvAdayasvetyabhyavaharate / tadhvamostu pibata, khAdatatyamya vaharata / bhunaavmaasvaadydhvmitybhyvhrdhvm| pakSe hisso| atra moriti / tatra hibhAvapakSe yAhi yAhIti yUyaM yAteti siddha vatkRtya abhAvapakSa zrAha yAta yAteti yUyaM yAteti / yAhi yAhItyayAt / yAhi yAhIti yAyAt / luGayAha yAhi yAhItyayAsIditi / luGi udAharati ayAsyati / yAhi yAI tyayAsyaditi luki rUpam / yAsyati veti pAThe luTi udAharaNam / kramastu na vivakSitaH / pakSe iti / dhvaMviSaye svAdezAbhAvapakSa ityarthaH / yUyamadhIdhvam iti / loemadhyamapuruSabahuvacanam / bhAvakarmaNostu bhUyasva bhUyasveti bhUyate / payasva pacyasveti pacyata ityudAhAryam / atha 'samuccaye sAmAnyavacanasya' ityasyodAha ti samuccaye tviti / abhyavaharatIti / pAnaM dravadravyasya dantasaMmadanaM dinA bhakSaNam / khAdanaM tu kaThinadravyasya carvaNam / tayoH sAmAnyarUpamabhyavaharaNam , thAkathaMcid bhakSaNAtmakatvAt / pakSe hisvAviti / tadhvamorviSaye kadAvid hisvAdezI pakSe ityarthaH / piba khAdetyabhyavaharayetyudAhAryam / atreti / prayogasUtre mImAMsakaprasiddhaniyamavidheH sthitodAharaNamanyadanveSaNIyamiti dik / pavamiti yAhiyAhIti yAtaH yAhiyAhIti yAntItyevamUhyamityarthaH / pakSe iti / 'vA ca tadhvanoH' ityuktvAd hisvAbhAvapakSa ityarthaH / tadhvamorityatra tazabdena madhyamapuruSa bahuvacanaM gRhyate dhvaMsAhacaryAt / yadyapi dhyavamityasyAtmanepadatvamastIti tatsAhacaryeNa prathamapuruSekavacanasya prahaNaM prApnoti, tathApi bahuvacanatvamadhyamatvarUpadharmAbhyAM madhyamapuruSabahuvacanameva gRhyata ityAzayenodAharati yAtayAteti yUyamiti / asyApi loTo laGtvAt 'tasthasthamipAm-' iti yAta ityatra yasya tAdezaH / vidhyAdiloDa veSaye tvanuprayoge'pi yasya tAdezapravRtteyUyaM yAtetyanuprayoktavyam / adhIdhvamadhIdhvamiti / 'savAbhyAm-' ityam / adhIdhye iti / vidhyAdiloDiSaye tu adhIdhvamityevAnuprayoktavyam / bhAvakarmaNostu bhUyasvabhUyasveti bhUyate / pacyasvapacyasveti pacyate ityAdyugneyam / 'samuccaye'nyatarasyAm' iti sUtre kiyAsamabhihAre ityananuvartanAd dvitvamakRtvaivodAharati saktUn piva dhAnAH khAdeti / abhyavaharatheti / vidhyAdiloDiSaye tu abhyavaharatetyanuprayoktavyam / evam abhyavaharadhve ityatrApyuktaviSaye abhyavaharadhvamityanuprayoktavyam / pate hivAviti / piva khAdetyabhyavaharatha / bhukSva AsvAdayasvetyabhyavaharadhve ityudAhAryam / 1 svadadhvam' iti kvacit pAThaH / Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 ] siddhaantkaumudii| [lakArArthasamucIyamAnavizeSAvAmanuprayogAna sAmAnghanAbhedAmbavaH / pare skdmpivti| dhAnAH khAdati / a mukke / dAdhikamAsAdayate / evega-. 'purImavaskanda lunIhi nandanaM muSAva rakhAni harAmarAnAH / vigRha cakre namucidviSA balI ya ityamakhAsyamahardivaM divaH // ' iti vyAlyAtam / avaskandanasavanAdirUpA bhUtAnayatanaparoSA eka. kartRkA prasvAsthyakriyetyarthAt / iha punaH punaskandevAdirartha iti gyAlyAnaM bhramamUlakameva, dvitIyasUtre kriyAsamamihAre itvayAnanuvRtteH, khorantala dvisvA. pattezca / purImavaskandetyAdi madhyamapuruSekavacanamityapi keSAMcid prama eva / piba khAdetyabhyavaharatItyAdau samuccIyamAnapAnakhAdanAdikriyAvizeSANAmanuprayujyamAna dhAtuvAcyAbhyavaharaNAtmakakriyAsAmAnyena abhedAnvaya ityarthaH / pakSe saktaniti / samuccaye loDabhAvapace anuprayogo'pi sAmAnyavacanasya nAstIti bhAvaH / / eteneti / 'samuccaye'nyatarasyAm' iti 'samucaye sAmAnyavacanasya' iti ca sUtradvayena tadudAharaNapradarzanena ca purImavaskandetyAdi mAdhakAmyasthaM lokavAkyaM vyAkhyAtamityarthaH / balI rAvaNo namucidviSA indreNa saha vigRhya virodhaM prApya puryAH amarAvatyA avaskandanaM pIDanam , nandanavanasya lavanam , ratnAna moSaNam , amarAganAnAM harayAm ityevaMprakAreNa ahardivaM ahanyahani asvAsthyaM caMke kRtavAnityanvayaH / itthaMzabda itiparyAyaH avaskandanAdikriyAvizeSANAm asvAsthyakriyAsAmAnye abhedaM grAhayati / phalitamAha avaskandanalavanAdIti / zrAdinA moSaNaM haraNaM ca gRhyate / bhramamUlakatvamupapAdayati dvitIyasUtre iti / ananuvRtteriti / bhASye tadanuvRttara nuktatvAditi bhAvaH / tadanuvRttyabhyupagame bAdhakamAha loDantasyeti / 'samuccaye'nyatarasyAm' iti sUtre kiyAsamabhihAre ityanuvRttau avaskandetyAdiloDa. ntAnAM 'kriyAsamabhihAre dve vAcye' iti dvitvApatterityarthaH / bhrama eveti / lavanAdIti / Adizabdena moSaNaharaNe praaye| anutyabhyupagame bAdhakamAha loDantasyeti / bhrama eveti / puruSAMze vacanAze ca / loDaze tu prameveti bhAvaH / evamuktodAharaNeSu hisvAnteSu tiGantatvaM yathAyathaM parasmaipadAtmanepadAntatvaM ca siddhaM puruSavacanasaMjJe tu vidhAnasAmarthyAddhisvayorna sta ityuktamiti sarveSTasidiH / iti zrIparamahaMsavarivrAjakAcAryazrIvAmanendrasvAmicaraNAravindasevaka jJAnendrasarasvatIkRtau siddhAntakaumudIvyAkhyAyA tattvabodhinyAkhyAyAM tiGantaM saMpUrNam / 1 'svadate' iti kacit paatthH| 2 'saha' iti kacinAsti / Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [657 prakaraNam 64] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| puruSavacanasaMjJe iha netyuktvAt / chbi naamk madhyamaSuruSAMze ekavacanAMza ca bhrama evetyarthaH / kuta ityata Aha puruSavacanasaMza iha netyuktvAditi / atra bhASye hisvAntayoranabhivyaktasaMkhyAkAlakatvAtadabhivyaktaye anuprayogasya nyAyata eva prAptatvAdanuprayogavidhirmAstu ityuktam / evaM ca 'tAnImAni kSudANyasakRdAvartIni bhUtAni bhavanti jAyasva mriyasvetyetat tRtIyaM sthAnam' iti zrutau 'samuccaye'nyatarasyAm' iti loTo hisvAveva bhavataH, na tanuprayogaH / tatra jananamaraNakriyayoreva vivakSitatayA saMkhyAkAlAbhivyaktaravivAkSatatvena tatrAnuprayogasya prayojanAbhAvAt / etena 'zrA ca satyalokAdAvAvIcerjAyasva niyatva iti viparivartamAnamAtmAnaM jIvalokaM cAlokyAsmin saMsAra nityAzuciduHkhAtmakaM prasaMkhyAnamupavartate' iti vAcaspatyapranthe'pi jAyasva niyasveti vyAkhyAtam / na cAtra 'samuccaye'nyatarasyAm' ityatra krizasamabhihAre ityasyAna nuvRttastatvAt kathamiha pauna:punyAvagatiriti vAcyam, prA ca satyalokAdAcAvIceH viparivartamAnam iti samabhivyAhAreNa tadupapatteH / udAhRtazrutau tu paunaHpunyaM asakRtpadagamyamityadoSaH / kalpatarupanthe tu jAyasva mriyasvetyatra 'kriyAsamabhihAra-' iti sUtreNa loDityutam / tattu dvitvApattarupekSyamiti zabdenduzekhare prapaccitam / iti zrIvAsudevadIkSitaviduSA viracitAryA siddhAntakaumudIvyAkhyAyAM bAlamanoramAkhyAyAM lakArArthaprakriyAnirUpaNaM samAptam / Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdyanukrameNa kaumudyA bhvAdiprabhRtilakArArthaprakaraNAntasUtrasUcikA pRSTham - sUtram | pRSTham sUtram 455 atra lopo'bhyA 71 4 / 58 .555 akarmakAca 1 / 3 / 26 | 360 atsmRdRtvarapraya 7 / / 63 562 akarmakAca 1 / 3 / 35 267 adabhyastAt 7 / 1 / 4 565 akarmakAca 1 / 3 / 45 2 58 zradaH sarveSAm 7 / 3 / 100 116 akRtsArvadhAtuka 7 / 4 / 25 257 adipramRtibhyaH 2 / 4 / 72 162 akSo'nyatarasyAM 3 / 1 / 75646 adhISTe ca 3 / 3 / 166 618 acaH karmakartari 3 / / 62 561 adheH prasahane 1 / 3 / 33 114 acastAsvatthalya 7 / 2 / 61 36 anadyatane laG 3 / 2 / 111 362 aci vibhASA 8 / 2 / 21 26 anadyatane luT 3 / 3 / 15 21 ajAderdvitIyasya 6 / 1 / 2 636 anavakluptyama 3 / 3 / 135 111 ajeya'dhanapoH 24 / 56 267 aniteH 8 / 4 / 16 452 ajjhanagamAM sani 6 / 4 / 16 10 anudAttakti 1 / 3 / 12 371 a: sici 7 / 2 / 71 / 238 anudAttasya cardu 6 / 1 / 56 264 aGgamyaMgAlavayoH 7 / 3 / 6 256 anudaattopdesh6|4 / 37 586 aNAvakamakAcci 1 / 3 / 88 511 anunAsikasya 6 / 4 / 15 zrata AdeH 7 / 4 / 70 116 anupabhini 8 / 3 / 72 26. ata utsAvedhA 6 / 4 / 110 / 581 anupasargAjjJaH 1 / 3 / 76 66 ata upadhAyAH 7 // 2 // 116 564 anupasargAdvA 1 / 3 / 43 8. ata ekahalma 6 / 4 / 120 174 anuvipabhi / 3 / 72 17 ato dIrgho 7 / 3 / 101 anorakarmakAt 1 / 3 / 46 41 ato yeyaH 7 / 280 626 aparokSe ca 3 / 2 / 116 131 ato lopaH 6 / 4 / 48 5 64 apahnave jJaH 1 / 3 / 44 152 ato lrAntasya 7 / 2 / 2 552 apAccatuSpA 6 / 1 / 142 66 ato halAdalaghoH 7 / 3 / 7 | 551 apAradaH 1 / 3 / 73 35 pratI he| 6 / 4 / 105 627 abhijJAvacane 3 / 2 / 112 6 Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasUcikA [ 656 pRSTham sUtram | pRSTham sUtram 583 abhipratyatibhyaH 1 / 3 / 8. 208 zrAta au NalaH 7 / 1 / 34 252 abhyastasya ca 6 / 1 / 33 5. AtaH 3 / 4 / 110 104 abhyAsasyAsa 6 / 4 / 78 ___55 zrAto DitaH 7 / 2 / 1 26. abhyAsAcca 7 / 3 / 55 566 zrAto yukcirAkRto 7 / 3 / 33 24 abhyAse carca 8 / 4 / 54 208 zrAto lopa iTi 6 / 4 / 64 475 ayayi kchiti 7 / 4 / 22 __72 zrAtmanepadeSvanataH 7 / 1 / 5 135 ayAmantAlvAyye 6 / 4 / 55 556 AtmanepadeSvanya 2 / 4 / 44 310 atipipayozca / 4 / 77 253 zrAtmanepadeSvanya 3 / / 54 365 atihInlIrI 7 / 3 / 36 100 AdimiMTuDavaH 1 / 3 / 5 / 647 arhe kRtyatRcazca 3 / 3 / 166 207 Adeca upadeze 6 / 1 / 45 62 avAccAlambanA / 3 / 68 52 prAni loTa 8 / 4 / 16 / 56. avApraH 1 / 3 / 51 455 prApjJapyudhAmIt 7 / 4 / 55 506 azanAyodanya 7 / 4 / 34 ___56 AmaH 2 / 4 / 81 348 zraznotazca 7 // 4 // 72 AmetaH 3 / 4 / 1. 510 azvakSIravRSalava 7 / 1 / 1 | AmpratyayavatkRtro 1 / 3 / 63 6. asaMyogAllikit 1 / 2 / 5 AyAdaya Adha 3 / 1 / 31 prasiddhavadatrAmAt 6 / 4 / 22 26 ArdhadhAtukaM zeSaH 3 / 4 / 114 48 astisico'pRkke 7 / 3 / 66 27 ArdhadhAtukasyaiva 7 / 2 / 35 261 asta / 2 / 4 / 52 261 prArdhadhAtuke 2 / 4 / 35 15 asmadyuttamaH 1 / 4 / 107 131 zrArdhadhAtuke 6 / 4 / 46 266 asthativati / 4 / 52 633 zrAzaMsAyAM 3 / 3 132 336 asyatesthuk 7 / 4 / 17 / 634 zrAzaMsAvacane 3 / 3 / 135 pA 32 zrAziASa liGa 3 / 3 / 173 564 zrAGa udgamane 1 / 3 / 40 277 zrAhasthaH 8 / 2 / 35 550 prADo do'nAsya / / 3 / 20 556 Age yamahanaH 1 / 3 / 28 / 45. iko jhal 1 / 2 / 6 314 zrA ca hI 6 / 4 / 17 ! 453 izva 2 / 4 / 48 66 bhADajAdInAm 6 / 4 / 2 / 645 IcchAyebhyo vi3|3| 16. 36 bhADuttamasya picca 3 / 4 / 62 644 icchArtheSu lil 3 / 3 / 157 Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 ] sUtrasUcikA pRSTham sUtram | pRSTham sUtram 16 ijAdeza gurumato 3 / / / 36 115 upadeze'tvataH 7 // 2 // 62 88 iTa ITi 8 / 2 / 28 84 upadhAyAM ca 8 / 2 / 78 71 iTo't 3 / 4 / 106 366 upadhAyAzca 7 / 1 / 101 46. id sani vA 7 / 2 / 66 564 upaparAbhyAm 113 / 36 216 iDatyasivyaya 7 / 2 / 66 511 upamAnAdAcAre 3 / 1 / 10 6 iNaH pIdhvaMluGa 83 / 78 262 upasargaprAduA 8 / 3 / 87 25. iNo gA luki 2 / 4 / 45 | 146 upasargasyAyatI 8 / 3 / 16 278 iNo yaNa 6 / 4 / 1 1 upasargAtsunoti 8 / 3 / 65 55. itaretarAnyo / / 3 / 16 6 8 upasargAdasamAse 8 / 4 / 14 37 itazca 3 / 4 / 10. 56. upasargAddhakha Uha // 4 // 23 12 idito numdhAtoH / / 58 375 upAtpratiyatnavai 6 / 1 / 136 3.0 iddaridrasya | 114 5 68 upAdyamaH svakaraNe 1 / 3 / 56 6 irito vA 3 / 57 5 54 upAnmantrakaraNe 1 / 3 / 25 237 iSugamiyamA 7 / 3 / 77 444 ubhau sAbhyAsasya 8 / 4 / 21 60 urat 7 // 4166 475 IghrAdhmoH 7 / 4 / 31 36. uRt 74 / 7 407 I ca gaNaH 7 / 4 / 67 206 uzca 1 1 2 / 12 267 IDajanoce ca 7 / 2 / 78 166 upavidajAgRbhyo 3 | 1138 267 IzaH se 712 / 77 43 usyapadAntAt 6 / 1 / 66 313 I halyaghoH 6 / 4 / 113 203 UdupadhAyA gauhaH 6 486 156 utazca pratyayA / 4 / 106 273 UotairvibhASA 7126 641 utApyoH samartha 3 / 3 / 152 275 UrNAtArvabhASA 7 / 3 / 6. uto vRdiluki 7 / 3 / 86 47. utparasyAta 7 / 4 / 88 216 RcchatyatAm 7 / 4 / 11 466 udazvara: sakarma 1 / 3 / 53 / 460 Rtazca 7 / 4 / 62 551 udo'nUrvakarmaNi 113 / 24 345 Rtazca saMyogAdeH 71243 31. udoSThayapUrvasya 7 / 1 / 102 | 215 Rtazca saMyogAde 7 / 4 / 5. 555 udvibhyAM tapaH 1 / 3 / 27 / 256 RterIyaG 3 / 16 26 R Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasUcikA pRSTham sUtram pRSTham 44 115 Rto bhAradvAjasya 7 / 2 / 63 240 RdRzo'Gi guNaH 7 / 4 / 16 362 205 RddhanoH sye 71 | 70 450 636. 638 631 625 62 56 175 112 226 R Rta iddhAtoH 7 / 1 / 100 e 64 ekAca upadeze 7 / 2 / 10 21 ekAco dve prathamasya 6 / 1 / 66 eta ai 3 / 4 / 13 276 eterliGi 7 / 4 | 24 33 eruH 3 | 4 | 86 210 eliDiGa 6 / 4 / 67 zro 427 zroH puyarAjyapare 7 / 4 / 80 326 zrotaH zyani 7 / 3 / 71 ka 99 45 kRsRbhRvastudatra 7 / kviti ca 1 1/5 kvaci ca 7 / 4 | 33 506 506 147 kyasya vibhASA 6 / 4 50 kramaH parasmaipadeSu 7 | 3 | 76 kriyAsamabhihAre 3 | 4|2 660 551 544 karADvAdibhyo yak 3 / 1 / 27 441 krIDjInAM Nau 6 / 1 / 48 135 kamerNiG 3 / 1 / 30 krIDosnusaMparibhya 1 / 3 / 21 548 kartari karmavyati krayAdibhyaH zrA 3 / 181 cipravacane lRT 3 / 3 / 133 ksasyAci 7 / 3 / 72 3 / 14 ga 15 kartari zap 3 / / 68 511 kartuH kyaD 3 / 1 / 11 563 kartRsthe cAzarIre 1 / 3 / 37 527 karmaNo romantha 3 / 1 / 15 611 karmavatkarmaNA 3 / 1 / 87 kaSTAya kramaNe 3 / 1 / 14 642 kAmapravedane 3 160 gandhanAvakSepaNa 1 / 3 / 32 202 gamahanajanakhana 6 / 4 / 68 237 gameriT parasmai 7 / 2 / 58 527 3 / 153 511 kAmyacca 1 / 1 6 636 kAlavibhAge 3 / 3 / 137 131 kAspratyayAdAma 3 / 1 / 35 376 634 161 [ 661 sUtram kidAziSi 3 | 4 | 104 kiratau lavane 6 / 1 / 140 kirazca paJcabhyaH 7 / 2 / 75 kiMkilAstya 3 / 3 / 146 kiMvRtte liG 3 / 3 / 144 kiMvRtte lipsA 3 / 3 / 6 640 637 283 281 kuSirajoH prAcAM 3 1 / 60 kuhvozcuH 7 / 4 / 62 kRcAnuprayujyate 3 / 1 / 40 kRpo ro laH 8 / 2 / 18 | 13 garhAyAM ca 3 | 3 | 146 garhAyA laDapi 3 / 3 / 142 gADaTAdibhyo 1 / 2 / 1 gADU liTi 2 / 4 / 46 Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasUcikA sUtram pRSTham 327 41 313 268 640 436 662 ] pRSTham 48 gAtisthAghupAbhu 2 / 4 / 77 275 guNo'pRkte 7 / 3 / 61 467 guNo yaGlukoH 7 | 4 | 82 216 guNo'rtisaMyogAyoH 7 / 4 / 26 130 gupUdhUpavicchi 3 / 1 / 28. 230 guptikidbhayaH 3 / 1 / 5 580 gRdhivaJcayoH 1 / 3 / 66 246 prahijyAvayi 6 / 1 / 16 384 graho'liTi dIrghaH 7 / 2 / 37 471 pro yaGi 8 | 2 | 20 gha 283 ghumAsthAgApAja 6 / 4 / 66 261 dhvasoreddhAva 6 / 4 / 116 ca 265 catiGaH khyAJ 2 / 4 / 54 136 catvi 6 / 1 / 11 470 475 caraphalozca 7 / 4 / 67 cAyaH kI 6 / 1 / 21 150 ciNo luk 6 / 4 / 104 603 ciNNamulordIrgho 6 / 4 / 63 326 ciNA te padaH 3 / 1 / 60 565 cirAbhAvakarmaNoH 3 66 641 citrIkaraNe 3 / 3 / 150 365 cisphuroNau 6 / 1 / 54 383 cchvozUDanunA 6 / 4 / 16 47 cila luGi 3 / 1 / 43 cleH sic 3 / 1 / 44 47 ja 320 janasanakhana 6 / 4 / 41 266 308 106 327 65 65 71 42 16 548 jJAzrusmRdRrzAsanaH 1 / 3 / 57 jvaratvaratri 6 | 4 | 20 500 sUtram janivadhyozca 7 / 3 / 35 japajabhadahadaza 7 | 4 86 jahAtezva 6 / 4 / 116 jApro'viciraNa 7 / 3 / 85 jAtuyadorliG 3 | 3 | 147 jighrate 7 / 4 / 6 66 386 jusi ca 7 / 3 / 83 juhotyAdibhyaH 2 / 4 / 75 136 571 jRstanbhu 3 / 1 / 58 jJAjanorjA 7 / 3 / 76 136 65 Ta 54 Tita zrAtmanepadA 3 | 4 | 76 bha jhalo jhali 8 / 2 / 26 jhaSastathortho'dhaH 8 | 2 | 40 Dha 160 Dho Dhe lopaH 8 / 3 / 13 jhasya ranU 3 | 4 | 105 jherjus 3 / 4 / 108 jho'ntaH 7 / 1 / 3 ga Naluttamo vA 7 / Nicazca 1 / 3 / 74 NizritrabhyaH 3 / 1 / 48 rau yatkarma 1 / 3 / 67 raniTi 6 / 129 No naH 6 / 1 / 65 6 1 Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasUcikA [663 pRSTham sUtram | pRSTham sUtram 444 Nau gamirabodhane 2 / 4 / 46/ 128 tRphalabhajatrapazca 6 / 4 / 122 138 Nau caDyupadhAyA 7 / 4 / 1 / 52 te prAgghAtoH 1 / 4 / 80 426 sau ca saMzcaGoH 6 / 1 / 31 441 Nau ca saMzcaloH 2 / 4 / 51 81 thali ca seTi 6 / 4 / 121 55 thAsaH se 3 / 4 / 8. 10 taGAnAvAtmane 1 / 4 / 100 425 tatprayojako 1 / 4 / 55 234 daMzasaJjakhajAM 6 / 4 / 25 286 tanAdikRbhya uH 3 / 1 / 76 315 dadhastathozca 8 / 2 / 38 373 tanAdibhyastathAsoH 2 / 4 / 76 456 dambha inca 7 // 4 // 56 164 tanUkaraNe takSaH 3 / 1 / 76 / 228 dayaterdigi liTi 7 / 4 / / 568 tanotaryaki 6 / 4 / 44 148 dayAyAsazca 3 / 1 / 37 458 tanotervibhASA 6 / 4 / 17 260 dazca 8 / 2 / 75 622 tapastapaHkarma 3 / 1 / 88 567 dANazca sA 1 / 3 / 55 568 tapo'nutApe ca 3 / / 65 206 dAdhA vadAp 1 / 1 / 20 34 tasthasthamipAM 3 / 4 / 101 / 321 divAdibhyaH zyan 3 / 1 / 66 EE tasmAnnuD dvihalaH 7 / 4 / 1 324 dIDo yuDaci 6 / 1 / 63 13 tAnyekavacanadvi 1 / 4 / 102/ 30 dIdhovevITAm 1 / 1 / 6 31 tAsastyoopaH 7 / 4 / 50 | 150 dIpajanabudha 3 / 1 / 61 176 tAsi ca klupaH 7 / 2 / 60 | 276 dIrgha iNaH kiti 7 / 4 / 66 12 tistrINi 1 / 4 / 101 | 468 dIrgho'kitaH 7 / 4 / 83 15 tizitsArva 3 / 4 / 113 / 14. dI| laghoH 7 / 4 / 14 ___E tiptasjhisiptha 3 / 4 / 78 duhazca 3 / 63 302 tipyanasteH 8 / 2 / 73 doSo Nau 6 / 4 / 60 436 tiSThaterit 7 / 4 / 5 170 yutikhApyoH saMpra 7 / 4 / 67 165 tISasahalubha 7 / 2 / 48 170 yudbhayo luki 1 / 3 / 11 350 tudAdibhyaH zaH 3 / 1 / 77 / 6. dvirvacane'ci 1 / 1 / 56 272 tarustuzamyamaH 7 / 3 / 65 / 262 dviSazca 3 | 4 / 112 33 tuhyostAtahAzi 7 / 1 / 35 37. tRNaha im 7 / 3 / 62 / 647 dhAtusaMbandhe pratyayAH 3 / 4 / 1 Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664] sUtrasUcikA pRSTham sUtram | pRSTham stra 447 dhAtoH karmaNaH 3 / 1 / 7 nAbhyastasyAci 7 / 3 / 7 467 dhaatorekaaco||| 22 / 585 nigrgclnaarth|3|87 84 dhAtvAdeH SaH saH / / 64 / 374 niyaM karoteH / 4 / 108 68 dhi ca 8 / 2 / 25 / 47. niyaM kauTilye 3 / 1 / 23 156 dhinvikarAvyora c3|1|80 35 nityaM DitaH 3 / 4 / 66 436 nityaM smayateH 6 / 1 / 57 506 naH kye 1 / 4 / 15 382 niraH kuSaH 7 / 2 / 46 472 na kavate i // 4 / 6356. nisamupavibhyo 1 / 3 / 3. 546 na gatihiMsAryebhyaH 1 / 3 / 15 236 nistapatAvanAseva 8 / 3 / 101 616 na duhasnunamA 3 / 1 / 1 473 nogbAculaMsu / 4 / 84 24. na dRzaH 3 / / / 47 | 473 nugato'nunAsi 7 / 4 / 85 502 na dhAtulopa 1 / 1 / 4 6 neTi 712 / 4 626 nanau pRSTaprativacana 3 / 2 / 120 336 nevyaliTi radheH 7 / 1 / 62 273 nandAH saMyogAdayaH / / 17 nergadanadapatapada 8 / 4 / 17 626 nanvorvibhASA 3 / 2 / 121550 neviMzaH 1 / 3 / 17 587 na pAdamyAGya 1 / 3 / 86 6.5 nodAttopadezasya 7 / 3 / 34 1 namAjyoge / / 4 126 namovarivacitralaH 3 / / / 15 166 pataH pum 7 / 4 / 16 627 na yadi 3 / 2 / 113 parasminvibhASA 3 / 3 / 138 621 na rudhH3|1|14 16 parasmepadAnAM 3 / 4 / 2 346 na lihi // 2 // parinivibhyaH 8 / 3 / 70 475 vavazaH 6 / / 2. 15. parivyavebhyaH 1 / 3 / 18 172 na vRyazcatubhyaH 7 // 2 // 56 | paremaSaH / / 3 / 2 251 navyoH liTi 6114236 parezca 8 / 3 / 74 3 na zasadadavAdi 6 / 4 / 116 18 parone liT 3 / 2 / 115. 337 nazeH SAntasya 8 / 4 / 36 pAghrAmAsthA 7 / 3 / 78 4.3 nAglopizAssa 7 / 4 / 2 / 30 pugantalaghUpadhasya 7 / 3 / 86 634 nAnadyatanava 3 / 3 / 135 pucchabhAeDacIvarA 3 / / 2. 6. nAnoH / / 3 / 58 63. puri luG cAsme / / 2 / 122 eSY 168 Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 sUtrasUcikA [665 pRSTham sUtram | pRSTham sUtram 166 puSAdidyatAchala 3 / 1 / 55 565 bhAsanopasaMbhASA / / 3 / 47 566 pUrvavatsanaH 1 / 3 / 62 3 06 bhiyo'nyatarasyAm 6 / 4 / 115 22 pUrvo'bhyAsaH 6 / 1 / 4 436 bhiyo hetubhaya 7 / 3 / 40 554 prakAzanastha yAkhya / / 3 / 23 436 bhIsmyohetubhaye 1 / 3 / 68 442 prajane vIyateH 6 / / 55 308 bhIhImRhuvAM 3 / 1 / 36 566 pratyAbhyAM dhruvaH 1 / 3 / 56 57. bhujo'navane 1 / 3 / 66 626 prazne cAsanakali 3 / 2 / 117 16 bhuvo vugnuli 6 / 4 / 88 .14 prahAse ca manyo 1 / 4 / 106 637 bhUte ca 3 / 3 / 140 12 prAksitAdaDvya 8 / 3 / 63 48 bhUsubostiGi 7 / 3 / 8 584 prAdahaH 1 / 3 / 81 312 mRzAmit 7 / 4 / 76 645 praiSAtisarga 3 / 3 / 163 521 mRzAdibhyo bhu 3 / 1 / 12 . 57. propAbhyo yuje 1 / 3 / 64 / bhrasjo ropadhayo 6 / 4 / 47 5.64 propAbhyAM sama 1 / 3 / 42 388 / bhrAjabhAsabhASa 7 / 4 / 3 378 pvAdInAM havaH 7 / 3 / 8. 336 masjinazomali 7 / 1 / 6. 163 phaNAM ca saptAnAM 6 / 4 / 125 47 mAki lung3|3 / 175 230 mAnvadhadAnzA 3 / 1 / 6 346 babhUthAtatantha 7 / 2 / 64 363 mitAM hrakhaH / / 4 / 12 528 bASpoSmabhya! 3 / 1 / 16 580 mithyopapadAt / / 3 / 71 436 bibhetahetubhaye 6 / 1 / 56 17. mirguNaH 7 / 3 / 2 485, budhayudhanazajane 1 / 3 / 86 / 324 mInAtiminoti / / 1 / 5. 257 bruva ITa 7 / 3 / 63 46. muco'karmakasya 7 / 4 / 57 276 bruvaH paJcAnAmA 3 / 4 / 84 530 muNDamizra 3 / 1 / 21 277 vo vaciH 2 / 4 / 53 263 mRddhiH 7 / 2 / 114 36 meniH 3 / 4 / 6.6 bhajezca ciNi 6 / 4 / 33 / 361 mriyatelubliko / / 3 / 61 23 bhavateraH 7 / 4 / 73 135 mvozca 8 / 2 / 65 635 bhaviSyati maryA 3 / 3 / 136 ya 548 bhAvakarmaNoH 1 / 3 / 13 / 46. yaDi ca 7 / 4 / 30 Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 ] sUtrasUcikA pRSTham sUtram | pRSTham sUtram 46 yo'ci ca 2 / 4 / 74 | 367 rudhAdibhyaH znam 3 / 1 / 78 476 yo vA 7 / 3 / 64 441 ruhaH po'nyatara 7 / 3 / 43 640 ' yaccayatrayoH 3 / 3 / 148 653 yathAvidhyanuprayogaH 3 / 4 / 4 5 laH karmaNi ca 3 | 4 / 66 211 yamaramanamAtAM 7 12 73 laH parasmaipadam 1 / 4 / 6E 557 yamo gandhane 1 / 2 / 15 286 laGaH zAkaTAyanasya 3 | 4|111 340 yaso'nupasargAt 3 / 17 // 626 laT me 3 / 2 / 118 468 yasya halaH 6 / 4 / 46 | 433 labhezca / / 64 630 yAvatpurA 3 / 3 / 4 6 lasya 3 / 3 / 77 40 yAsuTa parasmai 3 / 4 / 103 41 lihA salopo' 7 / 2 76 304 yIvarNayordI 7 / 4 / 53 71 liGaH sIyuTa 3 / 4 / 102 14 yuSmagupapade 1 / 4 / 105 ___44 liGAziSi 3 / 4 / 116 374 ye va 6 / 4 / 108 / 645 liG ca 3 / 3 / 156 146 ye vibhASA 6 / 4 / 43 632 liG cordhva 3 / 3 / 6 646 liG cordhvamau 3 / 3 / 164 234 rajazva 6 / 4 / 26 51 linimitte 3 / 3 / 136 336 radhAdibhyazca 7 / 2 / 45 646 liGayadi 3 / 3 / 168 126 radhijabhoraci 7 / 1 / 61 126 liGsicAvAtmane 1 / 2 / 11 433 rabherazabliToH 7 / 1 / 63 | 346 lisicorAtmane 7 / 2 / 42 453 ralo vyupadhAddhalA 1 / 2 / 26 56 liTastajhayorezi 3 / 4 / 81 348 rAdho hiMsAyAm 6 / 4 / 123, 21 liTi dhAto 6 / / 8 502 rAllopaH 6 / 4! 21 246 liTi vayo yaH 6 / 1 / 38 205 rizayaglihakSu 7 // 4 / 28 / 16 liT ca 3 / 4 / 115 31 rica 7 / 4 / 51 257 livyanyatarasyAM 2 / 4 [ 40 474 rogRdupadhasya ca 7 / 4 / 6. 245 liTyabhyAsasyo 6 / 1 / 17 460 rumikau ca luki 7 / 4 / 61 150 liDayozca 6 / 1 / 26 448 rudavidamuSa 1 / 2 / 8 253 lipisicihvazca 3 / 1 / 53 264 rudazca paJcabhyaH 7 / 3 / 68 631 lipsyamAnasiddhau 3 / 3 / 7 264 rudAdibhyaH sArva 7 / 2 / 76 / 436 liyaH saMmAnana 1 / 3 / 70 Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTham 26 sUtrasUcikA [ 667 sUtram | pRSTham sUtram 437 lIlornuglukA 7 / 3 / 36 212 vA'nyasya saMyo 6 / 4 / 68 204 lugvA duhadiha 7 / 3 / 73 / 147 vA bhrAzabhlAza 3 / 1 / 70 47 luG 3 / 2 / 110 265 vA liTi 2 / 4 / 55 . 261. luGi ca 2 / 4 / 43 354 vija iT 1 / 2 / 2 luGlaGluG 6 / 4 / 71 / 286 vidAMkurvantvi 3 / / 41 256 luGsanorghaslu 2 / 4 / 37 288 vido laTo vA 3 / 4 / 83 luTaH prathamasya 2 / 4 / 85 37 vidhinimantra 3 / 3 / 161 176 luTi ca 13 / 63 550 viparAbhyAM jeH 1 / 3 / / 16 47. lupasadacarajapa 3 / 1 / 24 | 638 vibhASA kathami 3 / 3 / 143 31 luT zeSe ca 3 / 3 / 13 / 630 vibhASA kadAkoH 3 / 3 / 5 34 loTo laGvat 3 / 4 / 85 584 vibhASA'karma 1 / 3 / 85 32 loT ca 3 / 3 / 162 211 vibhASA ghrAdheTa 2 | 4 | 78 loDarthalakSaNe ca 3 / 3 / 8 vibhASA cirANa 7 / 1 / 66 466 lopaH pibaterI 7 / 4 / 4 345 vibhASA ceH 7 / 3 / 59 156 lopazcAsyAnya 6 / 4 / 107 . 643 vibhASA dhAtau 3 / 3 / 155 lopI yi 6 / 4 / 118 210 vibhASA dheTazyoH 3 / 1 / 46 525 lohitAdiDA 3 / 1 / 13 324 vibhASA lIyateH 6 / 1 / 51 282 vibhASA lula 2 / 4 / 50 278 vaca um 7 / 4 / 20 566 vibhASA vipra 1 / 3 / 50 vacisvapi 6 / 1 / 15 434 vibhASA veSTice 7 / 4 / 66 88 vadavajahalanta 7 / 2 / 3 254 vibhASA zveH 6 / 1 / 30 vamo; 8 / 4 | 23 627 vibhASA sAkA 3 / 2 / 114 vartamAnasAmI 3 / 3 / 131 236 vibhASA sRjiha 7 / 2 / 65 vartamAne laT 3 / 2 / 123 148 vibhASeTaH 8 / 3 / 76 250 vazcAsyAnyatara 6 / 1 / 36 | 581 vibhASopapadena 1 / 3 / 77 525 vA kyaSaH / / 3 / 0 568 vibhASopayamane 1 / 2 / 16 557 vA gamaH 1 / 2 / 13 274 vibhASoNe 1 / 2 / 3 443 vA cittavirAge 6 / 4 / 6 | 563 vRttisargatAyaneSu 1 / 3 / 38 167 vA bhramutra 6 / 4 / 124 / 172 vRdbhyaH syasanoH 1 / 3 / 62 246 Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 3.0 222 668 ] sUtrasUcikA pRSTam . sUtram | pRSTham sutram 230 vRto vA 7 / 2 / 38 365 ze mucAdInAm / / 56 264 / veH pAdaviharaNe 1 / 3 / 41 / 12 zeSAtkartari / / 3 / 78 561 ve zabdakarmaNaH 1 / 3 / 34 15 zeSe prathamaH 1 / 4 / 108 236 veH skanderaniSThA 8 / 3 / 73/641 zeSe luDayadau 3 / 3 / 151 378 veH skannAteni 8 / 3 / 77 53 zeSe vibhASA'ka 8 / 4 / 18 250 vetraH 6 / 1 / 40 26 nasorallopaH 6 / 4 / 111 246 veyo vayiH 2 / 4 / 41 zAna lopaH 6 / 4 / 23 558 vettevibhASA 7 / / nAbhyastayorAtaH 6 / 4 / 112 12 vezva khano 8 / 3 / 6 zruvaH za ca 3 / / 74 637 votApyoH 3 / 3 / 141 217 yukaH kiti 7 / 2 / 11 437 vo vidhUnane juk 7 / 3 / 38 333 zliSa AliGgane 3 / 1 / 46 566 vyaktavAcAM samu 1 / 3 / 48 | 308 zlau / / 1 / / 178 vyatho liTi 7 / 4 / 68 255 zvayateraH 7 / 4 / 18 584 vyAparibhyo 133 147 ThivuktambAcamAM -3 / 75 647 zaki liG ca 3 / 3 / 172 2.0 zadeH zitaH / 1 / 3 / 0 | 167 saH syArdhadhAtuke / 4 / 46 441 zaderagatI 7 / 3 / 11 465 saH svidi 8 / 3 / 62 528 zabdavairakalahA 3 / 1 / 17 34. saMyasazca 3 / 1 / 72 338 zamAmaSTAnAM 7 / 3 / 4 385 satyApapAza 3 / 1 / 25 zapUrvAH khayaH 7 / 4 / 61 1 sadirapateH = | 36 161 zala igupadhA 3 / 1144 161 sadeH parasya liTi 8 / 3 / 118 435 zAcchAsAhvA 7 / 3 / 37 13. sanAdyantA dhAtavaH 3 / / 32 303 zAsa idahaloH 6 / 4 34 446 sani grahaguhoca 7 // 2 // 12 248 zAsivasi 8 / 3 / 6. 452 sani ca 2 / 4 / 47 303 zA hau 6 / 4 / 35 456 sani mImAdhura 7 / 5 / 54 27. zIlaH sArvadhAtuke 7 / 4 / 21/ 454 sanIvantardha 7 / / 46 270 zobhe ruTa 7 / / 23. sanyoH / / 1 / / 311 zudo hrasvo vA 7 / 4 / 12/14. sanyataH 7 // 4 | Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasUcikA [666 sUtram 652 pRSTham sUtram | pRSTham 154 sanliTorjeH 7 / 3 / 57 375 muTkAtpUrvaH 6 / / / 135 136 sanvallaghuni cng7|4|63 41 sud tithoH 3 / 4 / 107 57. samaH kSNuvaH 1 / 3 / 65 344 sunoteH syasanoH 8 / 3 / 117 567 samaH pratijJAne 1 / 3 / 52 505 supa AtmanaH kyaca 3 / 18 553 samavapravibhyaH / 3 / 22 / 265 suvinirdurvyaH 8 / 3 / 88 375 samavAye ca 6 / / 138 / 24. sRjizomalyama 6 / 1 / 58 - samastRtIyAyuktAt 1 / 3 / 54 4 sedhatargatau 8 / 3 / 113 samuccaye'nya 3 / 4 / 3 35 seyapicca 3 / 4 / 87 samuccaye sAmAnya 3 / 4 / 5 / 322 se'sicikRta 7 / 2 / 57 581 samudAbhyo 1 / 3 / 75 168 soDhaH 8 / 3 / 115 557 samogamyucchi / / 3 / 26 sanbhustunbhu 3 / 1 / 82 375 saMparibhyA karo 6 / 1 / 135 stanmeH 8 / 3 / 67 565 saMpratibhyAmanAdhyA 1 / 3 / 46 stambhusivusaho 8 / 3 / 116 642 saMbhAvane'lami 3 / 3 / 154 stusudhUbhyaH 7 / 2 / 72 562 sNmaannotsNj||3 / 36 stautiNyoreva 8|3|6. 218 sartizAstyati 3 / 1 / 56 228 sthAdhvorica 1 / 2 / 17 savAbhyAM vAmau 3 / 4 / 11 63 sthAdiSvabhyAsena 8 / 3 / 64 sahivahoroda 6 / 3 / 112 147 snukamoranAtmane 7 / 2 / 36 55 sArvadhAtukamapit 1 / 2 / 4 56. spardhAyAmAGaH 1 / 3 / 31 sArvadhAtukArgha 7 / 3 / 84 sphAyo vaH 7 / 3 / 41 588 sArvadhAtuke yak 3 / 1 / 67 360 sphuratisphulayoni 8 / 3 / 76 230 mici ca para 7 / 2 / 4. 461 smipUjva zAM 7 / 2 / 74 118 sici vRddhiH para 7 / 2 / 1 / 646 sme loT 3 / 3 / 165 - 471 sico yaDi 8 / 3 / 112 47 smottare laG ca 3 / 3 / 176 50 sijabhyastavidi 3 / 4 / 101 26 syatAsI luluToH 3 / 1 / 33 441 sidhyaterapAralau 6 / 1 / 46 | 562 syasicsIyuTa 6 / 4 / 62 303 sipi dhAto ru 8 / 2 / 74 427 sravatizRNoti / 4 / 81 168 sivAdInAM vAr3a 8 / 3 / 71 / 474 khapisyamivye 6 / 1 / 16 526 sukhAdibhyaH karda 3 / 1 / 1864 svaratisUti 7 / 2 / 44 168 Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 ] vArtikasUcikA pRSTham sUtram / pRSTham sUtram 11 kharitalitaH 1 / 3 / 72 | 626 hazazvatorlaG ca 3 / 2 / 116 343 khAdibhyaH znuH 3 / 1 / 73 | 362 hiMsAyAM pratezca 6 / 1 / 141 435 khApezcaDi 6 / 1 / 18 247 hinumInA |4|15 258 hujhalbhyo hedhiH 6 / 4 / 101 68 ha eti 7 / 4 / 52 2 2 huznuvoH sArvadhA 6 / 4 / 87 557 hanaH sic 1 / 2 / 14 | 425 hetumati ca 3 / 1 / 26 416 hanasto'ciraNaloH 7 / 3 / 32 643 hetuhetumatorliG 3 / 3 / 156 261 hano vadha liThi 2 / 4 / 42 / 347 heracaThi 7 / 3 / 56 261 hantejeH 6 / 4 / 36 122 mayantakSaNazvasa 7 // 25 378 halaH naH 3 / 1 / 83 | 22 havaH 7 / 4 | 56 451 halantAca 1 / 2 / 10 202 hrasvAdazAt 8 / 2 / 27 22 halAdiH zeSaH 7 / 4 / 6. / 435 haH saMprasAraNam 6 / / 32 bhvAdiprabhRtilakArArthaprakaraNAntavArtikasUcikA vArtikam sUtram vArtikam sUtram zrAGaH pratijJAyAmupa 2686 aDabhyAsavyavAye'pi 2553 Adi cama iti 2320 atyantApahnave 2775 | ADi nupracchayoH 2688 pradeH pratiSedhaH 2753 prAcAre'vagalbha adhikaraNAceti vakta 2664 zrAdikhAdyAna 2753 anAcamikami 2763 AzaGkAyAM sanva 2622 antaHzabdasyAti AziSi nAthaH 2256, 2687 2231 artizruTazibhya iNvadikaH 2462, 2607, 2615 athavedayorapyA ittvottvAbhyAM 2360 azvavRSayomai 2662 | ira isaMjJA vAcyA 2268 iSestakAre zyanpratyayAM 2560 prAkhyAnAtkRta 2573 AgamaH kSamA 2697 yatestRtIyasyeti 26.7, 2605 27.1 2677 Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 671 vArtikam IhAyAmeva sUtram vArtikasUcikA sUtram | vArtikam 2661 | yyimnikhi 2701 eyallopAviyaG 2771 2313 upasargAdasyatyU upAddevapUjA usyomAvATaH 2662 2667 tanipatidaridrA tapasaH parasmai tijeH kSamAyAm 2621 2671 UrNoterAgneti 2445 8 Rdupadhebhyo liTaH 2286, 2335 o zrojaso'psaraso 2665 dambhezca daridrAtarArdhadhAtuke dAnerArjave duraH SatvaNatvayoH duhipacyorbahulam dha dhUSprIornumvaktavyaH dheTa upasaMkhyAnam 2533 2483 2364 2231 2766 2678 2318 2572 3755 kaNDvAdestRtIya kamezclezcaG vaktavyaH kANyAdInAM veti kiteAdhipratIkAre kirateharSajIvikA kRJo'suTa viGati ramAgamaM viDatyajAdau kriyAsamabhihAre kSIralavaNayorlAlasAyAm 2364 2687 2553 2535 2473 2828 2662 parasparopa parAGgakarmakA pAtau~ lugvaktavyaH pucchAdudasane pratiSedhe hasAdInA pralambhanAbhi 2682 2686 2586 2676 2681 2561 gupenindAyAm 2364 phenocati 2672 cayo dvitIyAH cIvarAdarjane 2676 / badhezcittavikAre 2364 jyotirAmana 2713 / bhaviSyatyeveSyate 2813 Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sutram 242. 2066 2670 2687 2660 2662. 2665 2463 2266 2688 2623 2673 672 ] vArtikasUcikA vArtikam sUtram | vArtikam bhANDAtsamAcayane 2676 zvayateliTaya bhUSAkarmakirAdisanA sakarmakANAM pratiSedho masjeranyApUrvI 2541 satrakakSakaSTakRccha mAnarjizAsAyam 2364 samo'kUjane mAntaprakRtika sarvaprAtipadikAnAM kyaci sarvaprAtipadikebhyaH yadAyadyorupasa 28. saMsthAnatvaM namaH sijlopa ekAdeze rajeNI mRgaramaNa 16.5 suDapi harSAdiSveva rAdho hiMsAyAM sudinadurdina rIgRtvata iti 2645 subdhAtuSThivu sUcisUtrimUvya luDi vA. 2483 sRjiyajyoH zyaMstu lohitaDAjbhyaH sRjaH zraddhopapane spRzamRza varjane kzAJ 2438 khamjerupasaMkhyAnam valAdAvArdhadhAtuke 226 varadIrghayalopeSu vastrAtsamAcchAdane 2677 kharAdyantopasargA vA lipsAyAmiti 2662 svAGgakarmakAceti vidipracchikharatInAmu 2700 vugyuTAvuvaya 2183, 2507 vratAdbhojanatannivRttyoH 2677 hanucalane iti hantehiMsAyAM zapa upAlambhe 2688 haraterapratiSedhaH zasya yo vA 2437 haratergatAcchalye zAnenizAne 2364 halikalyoradantatvaM zikSarjijJAsAyAm . 2687 halyAdibhyo grahaNa zIlikAmibhakSyA 2613 hetumariNadhi 2286 2630 2063 . 2666 2407 2367 2262 2664 no 2671 2681 2687 2677 2677 Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2621 2471 dhAtusUcikA [673 bhvAdiprabhRtilakArArthaprakaraNAntaparibhASAsUcikA / paribhASA sUtram / paribhASA sUtram 68 anudAttattvalakSaNaM 2326, 62 lugvikaraNAlugvikara 2353 2435, 2513 / 56 vArNAdAGgaM balIyaH 2260,2387 38 ekadezavikRtamananya 2440 132 ztipA zapAnubandhena 2246, 10 kAryamanubhavanhi kAryo 2650, 2651 61 purastAdapavAdA 2514 15 saMjJApUrvakavidhe 2547 127 pUrvatrAsiddhIyamadvitve 2446, 40 sakRdtau 2477, 2677 126 saMprasAraNaM tadAzraya 2576 102 prakRtigrahaNe yaGluga. 2651 111 sAmAnyAtideza 2760 115 lakSaNapratipado 2353 / akArAdyanukrameNa dhAtusUcikA / dhAtuH gaNaH | dhAtuH 1561 aTTa ___ cu0 u. , 762 aka 261 aThi bhvA0 zrA, 87 aki 358 aDa 654 acU 348 aDDa 763 aga 444 aNa 146 agi 1175 aNa di0 zrA.. 106 aghi 38 ata 1927 aGka 61 ati 1628 aGga 1011 ada 862 aci (pA0) bhvA0 , , 62 adi 862 acu (pA0) , , , 1070 ana 230 aja 1175 ana (pA.) 73 o ali cu0 u0 , 188 ancu bhvA0 50 , 265 aTa bhvA0pa0 se. 862 ancu 254 aTTa " zrA0 , / 1736 ancu cu0 " " gaH : : : :: Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 ] dhAtusUcikA dhAtuH gaNaH cu. gaNaH / dhAtuH ru. pa. ve. 1618 aMsa cu* u0 se. | 1206 asu bhvA0 prA0, 1272 aha 635 ahi 734 asthi svA0 " " bhavA. zrA khA.. 206 Achi 1260 Apla 1840 Apla 1021 Asa T 0 1458 anjU 1625 andha 378 abi 385 abhi (pA.) 556 adhra 465 zrama 1721 zrama 474 aya 1644 arka 204 arca 1806 arca 224 arja 1526 arja 1905 artha 55 arda 1826 arda 415 arba 584 arva 740 aI 1732 arha 1831 ahaM 515 ala 515 ala (pa.) 60. ava 1523 praza 1264 azu 886 aSa (pA.) 886 asa 1065 asa IP bhvA 1.47 ika 14. ikha bhvA0 141 ikhi 153 igi 1046 iG a0 zrA. a. 318 iTa bhvA0 50 se. 1045 iNa 63 idi 1448 (mi) indhI ru. 1357 ila tu. 50 1661 ila 587 ivi bhvA0 1127 iSa a. a. bhvA0 , sadeg O . ca. . bhvA0 pa0 , bhvA0 u0, , pa. .. di. krayA. pa., khA. A. ve. bhvA0 u0 se. 1525 iSa RyA. 610 IkSa bhvA0 , a. pa. 142 pa. Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtusUcikA [675 dhAtuH gaNaH dhAtuH gaNaH "" bhvA0 zrA." pra. 1143 I 182 Ija 1016 Ija 1668 IDa 1018 Ira 1811 Ira 510 Idarya 511 Irghya 1020 Iza 611 ISa 684 ISa di0 prA0 a0 1303 ubja bhvA0 ,, se0 | 1316 ubha 20 urda 566 urvI 1542 ulaDi (pA) 666 uSa vApa0 se 736 uhir ": :: : cu0 u. - bhvA0 50" bhava a0 prA0, bhvA0 , , , pa., , zrA0 ,, 338 UTha (pA.) 1881 Una 483 UyI 1546 Urja 1036 Urgun 683 USa 648 Uha cu0 u. , bhvA0 prA0 , cu0 u0 se. a0 u0 , bhvA* pa. , bhavA. pa. a. ja. . bhvA0 O 657 uta bhvA0pa0, 128 ukha bhvA0 50, 128 ukhi 653 uG , zrA0 a0 1223 uca di0 50 se. 215 uchi 1264 uchi 216 uchI 1265 uchI 1304 ujjha 338 uTha bhvA0 1524 udhrasa (pA.) krayA0 pa0 , 1743 udhrasa (pA.) cu0 u0 , 1457 undI 1320 unbha tu.", bhavA. tu." " 636 R 1068 R 1302 Rca 1266 Rccha 176 Rja 177 Rji 1467 RNu 1245 Rdhu 1271 Rdhu 1316 Rnpha 1315 Rpha 1287 RSI Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 ] dhAtuH gaNaH 1467 R dhAtusUcikA gaNaH dhAtuH 360 kaDi (pA0) krayA* , , 1582 kaDi 346 kaDDa 446 kaNa 764 kaNa 1716 kaNa 37 katya 1615 katra 1852 katha , pa0 , cu* u0 , bhvA0pa0 , 176 eja 234 ez2a 267 eTha 2 edha bhvA0 zrA. 618 eSa 121 zrola 454 oNU 77 1542 aolaDi ka 375 kapi 380 10 kaka 14 kaki 443 kamu 228 karja 12. kakha 784 kakhe 761 kage 1624 karNa (pA. 168 kaca 166 320 kaTI 264 kaTe 333 264 kaThi 1848 kaThi 36. kaDa 1380 kaDa 292 kaDi 1615 karta (pA.) __56 karda 420 karba 581 karva 467 kala 1604 kala 1866 kala 468 kalla 1024 kaza (pA.) 685 kaSa 86. kasa cu0 u0 , bhvA0 pa., tu. , , bhvA0 prA0 Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtuH 1024 kasa ( pA0 ) 1024 kasi 667 kAti 170 kAci 1881 kAla (vA0 ) 647 kATa 1162 kATa 623 kATa 1101 ki 301 kiTa 316 kiTa 663 kita 1353 kila 1641 kITa 524 kIla 1042 ku 61 kuka 651 ku 1401 kuD 184 kuca 857 kuca 1368 kuca 166 kuju 1366 kuTa 1666 kuTa (pA0 ) 1676 kuTumba (pA) 1558 kuTTa 1703 kuTTa zra0 "" .. svA0 10 ju 0 bhvA0 29 "" cu0 u0 bhvA0 A0 di0 bhvA0 " tu. bhvA0 tu0 cu0 " zrA0 " smaa0 pa0 "" dhAtusUcikA "" "" "" "" 27 gaNaH "" u0 " "" tu 0 cu0 bhvA0 pa0 "" a0 pa0 a0 bhvA0 A0 se0 a0 " "" u. "" cu0 prA0 0 A0 " 19 " "" tu " "" bhvA0 pa0 se0 19 "" "" " 93 a0 se0 "" "} "" " " dw " "" " dr " "" dhAtuH 342 kuThi 1584 kuThi (pA0 ) cu0 1383 kuDa 322 kuDi 1583 kuDi 270 kuDi 1335 kuNa 1864 kuNa 1656 kubi 1656 kubhi (pA0 ) 1876 kumAra 1341 kura 21 kurda 8 42 kula 1766 kuzi 1518 kuSa 1218 kusa 1764 kusi bhvA0 pa0 39 se0 bhvA0 1668 kutsa 1118 kutha 1514 kutha (pA0 ) kathA0 43 kuthi bhvA0 1536 kudri 185 kunca 1514 kuntha 1233 kupa 1780 kupa 426 kubi tu0 pa0 tu0 cu0 cu0 svA0 A0 pa0 r di0 37 krathA0 di0 cu0 bhvA0 cu0 "" "" [ 677 gaNaH tu0 u0 "2 cu0 "" u0 u0 zrA0 pa0 "" "" u0 33 " 22 l pa0 u0 "" "" bhvA0 zrA0 pa0 cu0 u0 krathA0 pa0 di0 pa0 " u0 " " "" " "" 99 " "" "" " " "" " v 29 "" "" "" " "" "" 35 29 pa0 se0 17 Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 ] dhAtusUcikA dhAtuH gaNaH , dhAtuH .1712 kurama ___, prA0 , 16 ke 1901 kuha | 800 kaya , , se. 1401 kUDa (pA) tu. 50 , 1113 kasu di. , 223 kUja bhvA0 50, 1480 knU krayA. u0 , 1702 kUTa cu0 prA0 // 485 knUyI bhvA0 zra 1861 kUTa , u0 , 555 kmara 1686 kUNa , 801 kraya 1866 kUNa cu0 u0 se0 773 kada (pA.) , 525 kUla bhvA0 pa. , ___71 Rdi bhvA0 50 , 1253 kRJ khA0 u0 a0 773 Rdi cu. A. , 1472 (Da) kRJ ta. , , 1728 (AGaH) kranda cu0 u0 1382 kRDa tu. pa se. 771 krapa bhvA0 zrA., 1435 kRtI 473 krama 1448 kRtI 1473 (Da) kIJ krayA0 1870 kRpa cu. u. " 350 krIDa 1746 kRpiH 1364 kruDa 762 kRpU bhvA0 prA0 ve. 1189 krudha 568 kRti 186 kunca 1227 kRza 856 kruza 660 kRSa bhvA0 8.2 klatha 1286 kRSa 774 klada (pA.) 1406 kR 72 kladi krayA 774 kladi 1485 kaJ 1656 klapa (pA0) 1207 kkama 1862 keta (pA) 15 klidi bhvA0 prA0 bhvA0 prA0 // ___73 klidi 537 kela , pa0 / 1242 klidU : .. , pa. di. , ta. : 1466 kR : 368 ke Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtusUcikA [676 dhAtuH gaNaH | dhAtuH gaNaH di. 10 : kathA. % 82 1161 kliza , prA. se. 1443 kSudira ru0 u0 pra0 1522 klizU krayA0 pa. ve. 1160 dudha 381 klIbR bhvA0 zrA0 se. 751 zubha bhvA0 prA0 658 kluGa (pA0) , , a0 | 1236 tubha di. 50 , 506 kleva (pA.) , , se0 1516 zubha thA. , , 607 klaza , , , 1344 kSura tu. , , 450 kaNa , pa0 , 568 kSevu bhvA0 , , 846 kathe 113 vai 766 kSaji 1876 kSoTa 1465 kSaNu ta. u0 , 1037 ghaNu a. pa. , 816 kSapiH (pA.) bhvA0pa0 , 486 kSmAyI bhvA0 prA0 , 1621 kSapi cu0 u0 1206 kSamU di. 10 ve 744 (nividA(pA0) bhvA.pA., 442 kSamUS bhvA0 prA0 1144 (mi) vidA di. 50, 851kSara 536 vela bhvA0 pa0 / 1567 kSala cu0 u0 , 236 ti bhavA. pa. 1531 khaca - krayA 1276 kSi svA0 pa. " 232 khaja bhvA0 ,, bhvA0 1407 kSi ___ tu0 , " 233 khaji 237 kSija bhvA0 50 se. 3.6 khaTa 1466 kSiNu ta0 u0 se. 1633 khaTTa cu0 u0 , 1121 kSipa di. 50 a0 1580 khaDa 1285 kSipa tu. u. , 283 khaDi bhvA0 zrA0 , 1941 kSipa 1581 khaDi 302 kSI bhvA0 a ___50 khada bhvA0 50 567 kSIvu , pa. , 878 khanu 1506 kSI krayA0 ., a. 226 kharja 1036 (Tu) kSu a0, se. __6. kharda , pa. se. bhvA0 u. " Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 ] dhAtusUcikA gnnH| dhAtuH dhAtuH 777 gaDa * " , 65 gaDi , " " " " ,, bhvA. pa. se. cu. u. " - - 361 gaDi 1854 gaNa __52 gada 1861 gadI 1685 gandha 682 gamla 226 garja 1665 garja (pA.) 421 kharba 582 kharva 545 khala 1153 khava (pA.) krayA. 686 khaSa 46 khAda 302 khiTa 11.0 khida 1436 khida 1446 khida 654 khuGa (pA.) 200 khuju 1387 khuDa (pA 1585 khuDi 1342 khura 22 khurda 1875 khaTa 1875 kheDa 538 khela 506 khera (pA.) AAAAAA 57 garda - pa. se. | 1665 garda (pA.) 1665 gardha (pA.) 422 gaI chii mii mii mii sii sii sii * - - 612 khai 1875 khoDa (pA.) 552 khoH 551 khola 106. khyA | 583 garva 1607 garva 636 gaI 1846 garha 546 gala 17.. gala 362 galbha 637 galha 1884 gaveSa 1106 gA 65. gA 4 gAdhU 646 grAhU u. " | 1366 gu 146 guGa * 246 gaja 1648 gaja 247 gaji cu. * bhvA. prA. a. Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtuH 1366 guja 203 guji 1564 guThi (pA.) 1370 guDa 1584 guDi 1865 guNa 24 guda 1120 gudha 1517 gudha 1318 gunpha 670 gupa 1234 gupa 1772 gupa 365 gup 1317 gupha 1366 gurI 23 gurda 1666 gurda 574 gurvI 866 guhU 1665 gUra 1154 gUrI 637 gR 1706 gR 248 gRja 246 graji 1246 gRdhu 1866 . gRha 650 gRhU tu. pa. se. ?? "" bhvA. cu.u. tu. pa. cu. u. "" "" tu. bhvA. prA. di. pa. tu. = al. M. di. pa. se. "" RyAH " "" dhAtusUcikA gaNaH | dhAtuH bhvA. cu. ," lfy " cu. u. bhvA. pa. ve. se. A. m " "" svA. pa. "> "" "2 " "" ' " "" " "" " "" u. bhvA. pa. bhvA. u. ve. di. cu. A. bhvA. A. ve " "" cu. pra. se. di. " "" bhvA. pa. a. cu. A. se. "" " " " " 1410 gR 1468 gR 366 pR 502 geTa 614 geSR 617 gai 1877 goma 257 goSTa 36. grathi 1513 grantha 1826 grantha 1836 grantha 1750 prasa 630 prasu 1533 praha 1863 grAma 167 gracu 9 631 glAsu 651 glaha 168 glucu 201 gluncu 366 glepR 370 gle 503 gle 614 gleSR ( pA. ) 603 glai 156 ghagha gha "" tu. pa. se. "" 39 krayA. bhvA. " F " " " F9 svA. pa. a. cu.u.se. bhvA. prA. "" kathA. pa. 33 "" 35 " [ 681 krayA. u 22 a cu. bhvA. pa. " "> gaNaH 33 A. " 33 " " q cu. u. se. "" svA. prA. 23 u. " zrA. "" " ," pa. "" zrI. "" "" "" " "> 2 " "> " "" "} 19 25 "" " "" "" 25 " "" " " 30 " pa. a. " se. Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682] dhAtusUcikA dhAtuH gaNaH , dhAtuH gaNa: bhvA. A. se0 cu. u. " | 654 kuG bhvA0 zrA0 se. : :: 763 ghaTa 1724 ghaTa 1767 ghaTa 1768 ghaTi 256 ghaTTa 1631 ghaTTa 652 ghaSa (pA.) 715 ghasla 434 ghiNi 652 ghuG 746 ghuTa 1385 ghuTa 437 ghuNa 1338 ghuNa 435 ghuNi 1345 ghura 652 ghuSi 653 ghuSir 1727 ghuSir 1155 dhUrI 438 pUrNa 1336 ghUrNa 138 ghR 1066 1651 ghR 436 ghRNi 1466 ghRNu 7.8 ghRSu 626 ghrA 63 caka , ,, se. ___ bhvA. A. " 783 caka bhvA0 pa., cu. u. " 1074 cakAsa bhvA. A. " 1565 cakka cu0 u. , " pa. a. 1017 cakSika a. zrA0 a. " A. se. 1722 caTa cu0 u0 se. 264 caTe (pA.) " " se. 278 caDi 766 caNa bhvA. A. " 865 cate 68 cadi bhvA. A. " 866 cade 1841 jana (pA.) bhvA. A. " 160 cancu bhavA. 396 capa 1627 capa ( pA.) di. zrA0 , 1620 capi , , bhvA0 A0 , 466 camu bhavA0pa0 1274 camu svA0 , bhvA0 pa0 a0 478 caya bhvA0 prA0 ju0pa0 pra0 556 cara bhvA0 1746 cara cu0 u. 1081 carkarItaM a. pa. ta. u. , ___717 carca bhvA0 50 ,, 1266 carca tu. , , 1713 carca cu0 u. , : cu0 bhvA0 a bhavA." Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtusUcikA [683 gaNa dhAtuH gaNaH dhAtuH tu. 50 se. cu0 u., . cu* u., : bhvA0pa0, " " " cu* u* " " " . : : 425 carba bhvA0 pa. se0 | 1377 cuTa 576 carva 1660 cuTi 832 cala 1560 cuTTa 1356 cala tu. 50 , 1362 cuDa 1608 cala cu0 u0 , 325 cuDi 812 caliH bhvA0pa 347 cuDDa 886 caSa 1562 cuda 726 caha 403 cupa 1627 caha 426 cubi 1867 caha " , " | 1636 cubi 880 cAya bhvA0 u0 , 1534 cura 1765 ci cu* , , 1602 cula 1630 cin , , , 531 culla 1251 cim svA0 ,a. | 1158 cUrI 315 ciTa bhvA0pa0 se0 1552 cUrNa 1674 cita 1642 cUrNa 1535 citi 673 cUSa 36 citI bhvA0pa0 1324 ghRtI 1617 citra cu0 u. , 1821 cUpa (pA0) 1277 ciri svA0pa0 , 536 cela 1355 cila 256 ceSTa / 533 cilla 1.747 cyu 1828 cIka cu0 u0 655 cyuG 384 cI 40 cyutira 1775 cIva cu* u0, 1747 cyusa (pA.) 876 cI bhthA0 u0, 1566 cukka cu0 u0, 1622 chaji 513 cucya (pA.) bhvA0pa0 ,, 1834 chada 1613 cuTa cu0 u.se. 1635 chada bhvA0pa0, di0 prA0, cu0 u0, cu. . " bhvA0 p0|| cu. u. , bhvA0 ,, " bhvA0pa0, ,, zrA, cu0 u* " bhvA0prA.a. bhvA0pa0 se. cu0 u0, bhvA0 cu* " " Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 684] dhAtusUcikA dhAtuH gaNaH / dhAtuH gaNaH cu0 u0 se. ca. u., cu0 " " 1577 badi 813 chadira 470 chamu 1586 charda 86. chaSa 1440 chidira 1624 chidra 1378 chuTa 1388 chuTa (pA.) 1418 chupa 1372 chura 1445 (u) thaidir 1821 dI 1821 chupa (pA0) 1634 cheda 1146 cho tu0 pa. , di. 50, cu0. u0 se. | 1543 jala bhvA0pa0 , 833 jala bhvA0 pa. , 368 jalpa cu0 u0 " 688 jaSa bhvA0 u0 se. | 1667 jasi 1666 jasu cu0 ,, se. 1716 jasu 1211 jasu 1072 jAga 561 ji ___646 ji ru0 u0 , cu0 ," 472 jimu (pA.) 1278 jiri 564 jivi di0 pa0 ara 667 jiSu " ,a. bhvA0pa0a0 1764 ji . . 1 562 jIva a. bhvA0, bhvA0 zrA, 1071 jana 242 jaja 243 jaji 305 jaTa 11.5 jana 1146 janI 367 japa 1717 jabhi 388 jabhI 471 jamu 716 jarja 126 jarja ___ a0 50 se0 157 jugi 1376 juTa 1326 juDa 1647 juDa ju0 pa. " 32 jut bhvAdi0 prA0 se. 1326 juna (pA.) pa. pa. , 1835 juSa cu0 u0, 1288 juSI bhvA0 A0, 1156 jUrI pa. " 681 jUSa 386 jRmi " , | 1464 ju cu0 u0 , tu0 zrA0 // di. , bhvA0 pa0 / , " zrA , krayA. pa., Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtusUcikA gaNaH / dhAtuH [ 685 dhAtuH gaNaH 1815 ] bhvA. pA. se. 1130 jaS 616 jeSa 644 jeha : m 1625 jJapa 811 jJA 1507 jJA 1733 jJA 1466 jyA 656 jyuG 647 bri 1816 jri 776 jvara 804 jvala 831 jvala cu0 u0 se. 104 TIka di. 50, 835 Tvala bhvA0 A., 1677 Dapa " pa0a0 1672 Dipa cu0 u0 se. 1678 Dipa bhvA0pa0a0 | 1371 Dipa krayA0 ,, , | 1232 Dipa cu0 u0 se. 668 DIG krayA0pa0a0 1135 DIla bhvA0 prA0, , pa0 , bhvA0 50 se. ma 306 jhaTa 472 jhamu 1300 pharma 718 jharbha 68 bhaSa 861 jhaSa 1464 jha (pA.) 1131 kRS 662 gata 134 raNakha 135 Nakhi 310 paTa 781 gaTa 54 gada 1776 raNada 1520 Nabha 752 raNabha 1240 gama 681 Nama 48. raNaya 838 gala 1164 Naza 627 esa 1166 graha krayA0pa0 bhvA0pa0 se. cu0 u. , krayA. bhvA0 prA0, di. 50, bhvA0 a0 , A. se. , pa. , di0 , ve. bhyA0 zrA0 se. di. u. pra. cu0 u., 1636 Taki 234 Tala 103 Tika pa. , , bhA0, Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 686 ] dhAtusUcikA dhAtuH gaNaH | dhAtuH gaNaH ___ ru0 , ve0 , , 625 NAse 656 NikSa 1026 Niji 1063 Nijira 66 Nidi 871 Ni 1360 Nila 560 Nivi 722 Niza 1025 Nisi 101 NoJ 566 NIva 1035 Nu 1282 Nuda 1426 Nuda 1367 NU 872 Neha 617 Ne cu0 u0 , a. bhvA0 prA0 se0 | 1463 tanu ta. u0 se. , pa0 , 1841 tanu cu0 " " a. zrA0 , 161 tancu bhvA0 50 1456 tancU 1156 tapa di0 prA0 a0 , u0 , 185 tapa bhvA0 1816 tapa cu0 u0 se. bhvA0 , . 1202 tamu di0 pa0 , 476 taya bhvA. A. , a. zrA0, 1781 tarka 227 tarja bhvA0 pa0 , , pa. se. 1682 tarja cu0 prA0 , a. pa. , ___58 tarda bhvA0 pa0 , 1568 tala cu0 u0 , 1730 tasi 1212 tasu di. 50, 486 tAya bhvA0 prA0 , 1266 tika svA0 50 , 105 tika 1267 tiga svA0 10, 671 tija bhvA0 prA0 . 1653 tija 362 tipR bhvA0 prA0pra0 bhvA0 pa. 1123 tima di. 50 se 534 tila bhvA0 , , / cu0 u0 , 1354 tila ___, , , 1607 tila cu0 u0 , bhvA0 prA0 , 534 tilla (pA0) bhvA0 pa0 ,, cu0 , ,, / 106 tIkR / bhvA0 zrA0 bhvA0 u0 bhvA0 zrA." 117 taka 118 taki 665 takSa 655 tanU 146 tagi 308 taTa 1576 taDa 1802 taDa 280 taDi 1676 tatri Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [687 dhAtusUcikA gaNaH | dhAtuH dhAtuH gaNa: " . 1912 tIra cu0 u0 se. | 1566 tula cu0 u0 se. 565 tIva bhavA. 1184 tuSa di. pa. a. 244 tuja 710 tusa bhvA0 , 1566 tuja (pA. 737 tuhir 245 tuji __ bhvA0 50 , 351 tUTTa ( pA0 ) bhvA0 1566 tuji ___ cu0 u. , 1660 tUNa 1756 tuji 1152 tUrI 1376 tuTa . 527 tUla 1386 tuDa 674 tUSa 276 tuDi bhvA0 a 1468 tRNu 351 tur3a 1446 (u) tRdir 1332 tuNa 1308 tRnpha 1643 tuttha cu0 u0 // 1350 tRnhU 1281 tuda 16 tRpa 405 tupa 127) tRpa (pA0 ) 1310 tunpa 1820 tRpa 406 tunpha 1307 tRpa 1312 tunpha 1307 tRpha (pA.) 404 tupa 1228 (ni) tRSA 1306 tupa 1455 tRha 408 lupha 1348 tRhU 1311 tupha 666 tR 1658 tubi cu0 u0 2.31 teja 428 tubi bhvA0 pa0 363 te 753 tubha ,, A. , 466 te 1521 tubha 686tmaja 1241 tubha 17 ki , A0 se. 1102 tura ju0 , , 66. RkSa 570 turvI bhvA0 155 trakha (pA0) , , , bhavA.pa bhvA0 bhvA0 . " bhavA. krayA0 .. pa0a0 di0 >> 50 se. Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 688 ] dhAtuH gaNaH cu. u. se. bhvA. pA., svA. pa. , bhvA. , a. d 66 di 816 trapi (pA.) 374 pUS 1742 trasa 1117 trasI 155 trikhi (pA.) 1762 trisi 1375 truTa 1666 truTa 4.7 trupa 411 trunpha matrA . . dhAtusUcikA gaNaH / dhAtuH bhvA. pa. se. | 1626 daNDa , pa0 se. 17 dada , zrA0ve. 8 dadha 1270 danbhu di. 50 , - 686 daza 1203 damu cu0 u., 481 daya tu. 50, 1073 daridrA 548 dala 1752 dala 816 dali (pA.) 1675 dazi 1765 dazi 1676 dasa (pA.) 1676 dasi 1787 dasi 1213 dasa 661 daha | 1061 (Da) dAJ ___630 dANa ___E64 dAna 1056 dApa 1276 dAza 882 dAca 864 dAsa 562 divi 1107 divu 1707 divu svA. pa. , 1725 divu 410 trupha 665 trai ___EE nauka 656 tvacU 150 tvagi 13.1 tvaca 162 tvannu 775 (ni) tvarA 1.01 viSa 554tsara - Ep Edi 4AAAAAA bhvA .u. " 1387 thuDa 571 thurvI A. , 608 dakSa 770 dakSa 1206 dadha : Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [686 dhAtusUcikA gaNaH | dhAtuH aaant gaNaH 1283 diza 1.15 diha 1463 dR kayA. pa. se. bhvA. A. bha. tu. u. a. 662 deDa bhvA.prA.se. 500 deva di. zrA.a. 624dap a. ,, se. 1148 do di. , , 1040 dyu bhvA.pa. a. 741 dyuta 605 ye cu. u. se. 466 drama >> , , 670 drAkSa di. , . 124 dAkha a. u. , 114 drA bhvA.pa. se. 287 drADa 646 dAha svA. pa. a. 645 tu. A. , 1337 guNa | 1167 draha 1054 dA : : 1134 do 1076 dIdhI 1150 dIpI 644 du 1256 (Tu) du 1630 duHkha 1600 dula 572 duvIM 1185 duSa 1014 duha 738 duhir 1133 dRDa 12801 1411 dRG 1314 inpha 1966 hapa 1821 dRpaH (pA.) 1313 hapa 1313 dRpha (pA.) 1823 dRbha 1323 dRbhI 1822 habhI 688 dRzir 733 dRha 734 dRhi 808 dR di. zrA.. / 148 cu, u. 1013 cu. u. " 1564 dhaka bhvA. pa. a. i ghssi 1104 dhana " 567 dhavi " , " | 1062 (Da) dhAJ bhavA. " ju. u. " zra. Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 ] dhAtuH # 1 6.1 dhAvu 1406 dhi 603 dhikSa 563 dhivi 1103 dhiSa - - 1136 dho dhAtusUcikA gaNaH | dhAtuH bhvA. u. se. 553 dhorcA tu. pa. a. 127 dhmA 608 dhyai 216 dhraja 22. dhraji di, A. pra. 456 dhraNa bhvA. " se. 1524 (u) dhrasa 1743 (u) dhrasa 671 dhrAkSi 125 dhrAla 114 dhrA (pA.) 288 dhADa 643 14.0 . . - 602 dhuta 1255 dhuJ 573 dhurvI 1368 dhU 1255 dhUJ (pA.) 1487 dhUJ 1836 dhU 366 dhUpa 1773 dhUpa 1153 dhUrI . - - - - - . . - svAga 164. dhUSa (pA0) 164. dhUsa 66. dhRGa 1412 dhRG 217 dhRja 216 dhRji 6.. dhRJ 1951 dhRSa 1266 (mi) dhRSA 1464 dhR (pA.) 1614 dheka 602 dheTa 221 dhvaja 222 dhvaji 453 dhvaNa 816 dhvana 828 dhvana 1860 dhvana 816 dhvani (pA0) 755 dhvansu 672 dhvAti 136 dhR . svA. - , , a. bhvA. pa. shr.| 1563 nama cu. u. se. Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtuH 1545 naTa 1762 naTa 67 (Da) nadi 56 narda 1803 nala 6 nAthU 7 nATa 1886 nivAsa 1657 niSka 522 nIla 1116 nRtI 806 na 1465 na lb cu. 4645 patlu = " 39 bhvA. pa. " u. cu. cu. bhvA. A. svA. RthA. "3 u. "" u. A. "" bhvA. pa. di. "" dhAtusUcikA :: " cu0 u0 bhvA0 pa0 cu0 u0 "" " svA0 pa0 330 paTha 281 paDi " 1615 paDi cu0 436 paNa bhvA0 1156 pata (pA0 ) di0 1862 pata bhu* bhvA0 50 0 gaNaH se. 665 pakSa ( pA0 ) bhvA0 pa0 se0 1550 pakSa cu0 u0 16 (Da) pacaS bhvA0 174 paci 1652 paci 266 paTa 1753 paTa 1657 paTa u0 zra0 90 u0 19 "" a0 "" zra0 se0 " 99 " " "" " " " 27 ::: 29 "" 19 y " " 28 " " dhAtuH 1554 patha ( pA0 ) cu0 1575 pathi 847 pathe 1166 pada 1835 pada 440 pana 476 pa 1636 parNa 26 parda 412 parpa 416 parva 577 parva 8 36 pala 1882 palpUla 1720 paza 1863 paSa 1616 pasi 625 pA 1056 pA 1611 pAra 5606 pAla 1405 pi 1567 piji 1758 piMji 319 piTa 336 piTha cu0 bhvA* 1576 piccha 1567 pija ( pA0 ) 1028 piji 99 bhvA0 pa0 59 di0 A0 a0 d. " cu0 u0 bhvA0 A0 :e: " svA. ST. u0 "" [ 661 99 tu. cu. " bhvA. pa. se. " 99 " cu. u. bhvA. 29 = " u. "" cu. u. dr 99 " AA gaNaH " a. bhA. se. cu.u. b+ ymbY= " ssingssingssing " 29 " d. 39 pa. zra 39 . . . 19 99 * " " pa. a. u. saM. 9. se. 29 35 33 SSG " Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 692] dhAtusUcikA dhAtuH gaNaH | dhAtuH gaNaH M bhavA. // q S S // , w bhavA. // q 274 piDi 1670 piDi 588 pivi 1437 pizi 1452 piSlU 1568 pisa 1763 pisi 716 pis. 1141 pIG 1544 pIDa 521 pIla 563 pIva 1367 puTa 1754 puTa 1913 puTa 1763 puTi 1556 puTTa 1384 puDa 326 puDi (pA.) 1333 puNa 1637 puNa (pA.) 1116 putha 1776 putha 44 puthi mavA. Managiri Hit H S S // yh 7.0 puSa 1182 puSa 1526 puSa 1751 puSa 1122 puSpa 1638 puMsa 1560 pusta 666 pUG 1643 pUja 1482 pUz 484 pUyo 1151.pUrI 1804 pUrI 1637 pUrNa (pA.) 528 pUla 675 pUSa 1086 pR (pA0) 1258 14.2 pRG 1808 pRca 1030 pRcI 1462 pRcI 1028 pRji ( pA0) 1328 pRDa 1326 paNa 1554 pRtha 7.5 pRSu 1.86 pR 1486 pa bhvA . a in Ripi Maina Di pa. . y q y q w q s q q 1346 pura 576 purva 841 pula 1601 pula 1637 pula // , // o // - Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 663 dhAtusUcikA gaNaH | dhAtuH dhAtuH gaNaH 1548 krayA. pa. 541 pela pluSa 704 pluSu 1055 psA bhavA. : : 116 phakka bhavA. * , 821 phaNa 53. phala 516 (mi) phalA 1360 phula 532 phulla 542 phela tu. icnia : : : : bhavA. * 615 peSa 720 pesa 120 pai 458 pai] 488 (zro) pyAyI 664 pyaiG 1413 praccha 765 pratha 1553 pratha 766 prasa 1061 prA 1144 prIG 1474 prI kathA. u. , 1837 zrI 657 pRG 324 ghuDa 7.3 puSu 1527 pUSa 619 preSTa 458 praiNa (pA.) bhvA. pa. 817 prothU bhvA. u. se. 642 pliha , A. , 1503 plI 658 pluGa bhvA. A. 1115 pluSa pa. se. 1216 pluSa 456 baNa (pA.) 51 bada 103 vadha 1547 badha 1547 bandha 1508 bandha yA. pa. a. mavA. bhavA. RyA. bhavA. pa 638 barha 1665 barha 1770 barha 840 bala 6 bala 636 balha 1771 balha 1684 basta 286 bAr3a 5 bAdhU bhavA. cu. u. ,, cu. A. bhvA. zrA. , bhvA0 prA0 se. Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNaH ca. ru. pa bhvA0 ,, cu0 bhavA. 664] dhAtusUcikA dhAtuH gaNaH | dhAtuH 645 bAha bhvA. prA. se. 750 bhaTa bhavA. pa. se. 317 biTa 273 bhaDi 68 bidi 1588 bhaDi 1356 bila tu. " 47 bhaNa 1606 bila 12 madi 116 buka 1453 bhanjo 1714 buka cu0 u0 , 1683 bharsa 158 bugi bhvA0 pa0 / 58. bharva 858 budha 415 bhala 1172 budha di. zrA0 a0 | 1701 bhala 875 budhir bhvA0 u0 se. 466 bhalla 876 (u) bundir , , , 665 bhaSa 1216 busa 1100 bhasa 1561 busta 1051 mA 735 bRha bhavA. 1987 bhAja 736 bRhi 441 bhAma 1766 bRhi cu* u0 , 1873 bhAma 736 bRhir (pA0) bhvA0 612 bhASa bhavA. 6 1347 bRhU (pA0) tu. 624 bhAsa 643 beha (pA.) bhvA. 6.6 bhikSa 104 brama 6. midi (pA.) 1664 basa 1436 midir 1084 (mi) bhI 863 bhakSa (pA.) bhvA* , , 1414 bhuja 1557 bhata 1417 bhujo 618 bhaja 1748 bhuvaH 1734 bhaja bhvA0pa0 176. bhaji 1845 bhU cu. bhA. 307 bhaTa bhvA. 50 , 62 bhUSa bhvA.pa., . 70 bhavA. zrI ca . Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtuH 1731 bhUSa 178 bhUjI 868 bhRJ 1087 (Du) bhRJ 1365 bhRDa 1788 bhRzi 1224 bhRzu 1461 bhR 883 bheTa 628 bhyasa 862 bhrakSa 452 bhraNa 756 anzu ( pA0 ) 1225 bhranzu 756 bhransu 850 bhramu 1205 bhramu 1284 bhrasja 181 bhrAja 823 (3) bhrAja 824 (Da) bhrAzra 1505 zrI 1661 bhraNa t 180 brez2a 884 bhraSTa 863 bhlakSa 825 (Da) bhlAzTa 885 leTa gaNaH cu0 u0 se0 bhvA0 A0 39 bhvA0 u0 pra0 ju0 tu0 krayA0 bhvA0 19 cu0 u0 di0 pa0 " "" "" di0 bhvA0 " di0 " u0 " " pa0 se0 " dhAtusUcikA dhAtuH " u0 22 pa0 se0 A0 u0 pa0 A0 pa0 10 pa0 " " 99 29 u0 pra0 bhvA0 prA0 se0 " " mA0 d. u0 " "9 99 " " krapA0 pa0 a0 cu0 A0 se0 "" bhvA0 prA0 bhvA0 u0 " , " "" d. r " 22 8 maki 132 makha 133 makhi 148 magi 111 maghi 16. maghi 171 maca 173 maci 332 maTha 263 maThi 272 maDi 321 maDi 1587 mahi 448 maNa 1680 maMtri 46 mathi 848 madhe 1706 mada 13 madi 815 madI 1208 madI 1176 mana 1471 manu 42 mantha 1511 mantha 558 mabhra 477 maya bhvA. A0 se. pa0 " 39 di. " " cu0 bhvA0 na " 33 "" " "" " 19 [ 665 gaNaH "" " A0 " 22 pa0 pyeong pa0 " d. " A0 " pa0 22 22 svA0 pa0 " cu0 u0 se0 bhvA0 pa0 " cu0 aa0 "" bhvA0 pa0 svA0 pa0 krayA0 pa0 bhvA0 39 "" pa0 A0 r "" " "" " .. d. " "9 di0 pra0 pra0 ta* se0 dr "" " 99 "9 " 22 " Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666] dhAtusUcikA dhAtuH gaNaH | dhAtuH gaNaH 1650 marca | 868 mitha (pA0) bhvA0 u. 16 ma bhvA0 pa0 , 743 (ai) midA , 578 mA 1243 (bi) midA di0 463 mala 1541 midi 464 malla 868 miha 56 maca 868 mirdha (pA0) 508mavya 1364 mila 724 maza " " " 1426 mila 662 maSa 586 mivi 1221 masI di. 10, 723 miza 102 maska bhvA0 A. , 1921 mizra 1415 (Da) mastro tu. 1352 miSa 73. maha bhvA. 666 miSu 1868 maha 662 miha 634 mahi bhvA0 1925 mI 1800 mahi cu0 u0 , 1137 mA 1062 mA 1476 mI 666 mAkSi 468 mIma bhavA. 1.88 mA 517 mIla 1142 mAGa di0 zrA. a. 564 mIva 672 mAna bhvA0 1744 muca 1710 mAna 1710mAna cu0 A. , 172 muci bhavA. 1844 mAna cu0 u. 1430 mula 1618 mA 25. muja 1847 mAge cu* " " 251 muji 1646 mArja 1374 muTa 865 mAha bhvA0 , , 1614 muTa 1267 miccha tu. 265 muThi 1757 miji 323 muha 1250 (Da) min svA. , a. 275 muDi bhavA. vA. : : : : cu. : Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [667 dhAtusUcikA gaNaH dhAtuH dhAtuH gaNaH : 84 ta. kathA 866 methU (pA0) " : :: : : bhavA. pa. 326 muDi 1334 mugA 16 muda 1741 muda 1343 mura 212 murchA 575 murvI 1530 muSa 1220 musa 1632 musta 1168 muha 667 mUG 1606 mUtra 526 mUla 1603 mUla 676 mUSa 664 mRkSa 1600 mRga 1403 mRG 1846 mRjU 1066 mRjUS 1327 mRDa 1516 mRDa 1331 mRNa 767 mRda 1515 mRda bhvA0 pa0 se. 1850 mRSa 7.7 mRSu bhyA . pa 1462 mR kayA. cu u. , 6) me bhavA. A. 866 meha *a1 870 medhU , krayA0 " 866 medha (paM.) , , " di. " 31 mepa " , A. cu0 u. , 505 me di. pa. ve. 626 mA bhvA0 50 bhvA0 zrA0 se. mrakSa (pA0) , , cu0 u. 1661 prakSa 165 mracu 13 bunnu bhvA0 pa. " 202 greDa " , , 166 mlucu cu0 zrA0 ,, 164 mluncu tu0 , 205 mleccha cu0 u0 1663 mleccha a. pa. 292 mleTTa tu0 , 506 mle krayA0 , 04 mlai bhvA0 vA. pa. bhvA0 krayA. pa. bhvA0 u0 bhvA0 u0 874 mRdhu 1663 yakSa 10.2 yaja , 1736 yata 30 yatI se0 / 1536 yatri tato 1425 mRza 1164 mRSa vi. u. Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668] dhAtusUcikA dhAtuH gaNaH dhAtuH gaNaH " .. bhvA0 50 // . 18. yama 184 yama 816 yamaH 1616 yama 121. yasu 1046 yA 863 (Ta)yAca 1.33 yu 1711yu 156 yugi 214 yucha 1177 yuja 1807 yuja 1444 yujir 1476 yu 31 yuta 1173 yudha cu. bhavA. bhvA. pa. a. 107 raghi bhvA0 zrA0 176 ravi 1865 raca cu* u0 , 267 raTa di. pa. , 334 raTa a. , a. 334 raTha(pA.) bhavA. 445 raNa 765 raNa bhvA0 816 raNi(pA.) , " " bhvA* pa. " 1163 radha di. EEE ranja bhvA0 u. a. cu0 u. 1167 ranja 4.1rapa krayA 413 rapha bhvA0 zrA* se0 414 raphi 376 ravi 674 rabha 385 rabhi(pA.) , , 853 rama 452 raya 566 ravi 13 rasa 1931 rasa ___731 raha cu. 1628 raha cu. u. bhvA. pa. 1856 raha 732 rahi bhvA. pa cu. , | 1t rahi cu* 1235 yupa 680 yUSa bhavA. 261 yauTTa bhvA0 pa. 1737 raka 658 rakSa 136 rakha 137 rakhi 1738 raga(pA.) 144 ragi 785 rage 1538 ragha(pA0) Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtusUzikA [666 . : :: :: svA . : dhAtu: gaNaH dhAtuH gaNaH 1057 rA a. 327 ruTi bhvA0 pa. se. 122 rAkha bhvA0 , se 336 ruTha 112 rAgha 327 ruThi(pA0) , 822 rAz2a , u. , 345 ruThi " " " 1180 rAdhaH 327 raDi(pA0) , 1262 rAdha 1.67 rudir . 626 rAma bhvA0 prA0 se. 1174 (ano)rudha di. 1404 ri tu. 50 a0 1438 rudhir ru. 1275 ri svA0 , " 1236 rupa di. 155 rikha(pA0) bhvA. 1416 ruza 154 rigi , 1786 ruzi 1817 rica cu. 663 ruSa 1441 ricir 1130 ruSa di. 1306 ripha tu. 1671 ruSa 565 rivi bhvA0, a0 / 1761 rusi 1420 riza bhvA0 614 riSa bhvA0, se. 1610 rUkSa 1231 riSa 1306 riha(pA.) 15..rI 1138 rIDa 1034 ru a. . sa. 372 repa 656 ruGa bhvA0 385 rema 145 ruca 507 resa 16.5 ruja 1416 rujo 620 reSa 747 ruTa 1671 ruTa(pA0) cu. u. , 356 roDa " , se. 1784 ruTa , , , 355 roDa " " " cu. sa . 856 ruha cu0 u. 1933 rUpa krayA. " . 678 rUpa : :: " . bhvA0 zrA : : Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 700 ] dhAtuH 1667 lakSa 1538 lakSa 138 lakha 136 lakhi 1738 laga 145 lagi 786 lage 308 ladhi 1761 ladhi 1767 laghi la 1540 laDa cu0 A0 8 14 laDi H " bhvA0 pa0 " cu0 Gal 99 " 206 lacha 238 laja . 1543 laja (pA0 ) 1620 laja 236 laji 1566 laji ( pA0 ) cu0 1765 laji cu0 "" 1620 laji (pA0 ) 1260 (o) lajI tu0 268 laTa 356 laDa " bhvA0 10 cu0 u0 " u0 "" " A* u0 "" " bhvA0 pa0 99 "" 19 cu0 u0 + " 29 bhvA0 pa0 u0 = "" " cu0 u0 bhvA0 pa0 cu0 u0 1801 laDi 1282 (Iai)afe(910),, 402 lapa 377 labi 376 labi "" " zrA0 bhvA0 pa0 "" bhvA0 pa0 zrA0 dhAtusUcikA gaNaH | dhAtuH " se. "" 39 19 " " 29 " ," "3 " " " "" 93 " se0 "" 19 " "" " " 99 22 " " 375 (Du) labhaS bhvA0 417 la 356 lala (pA0 ) 123 lAkha 113 lAghR 207 lAchi 1688 lela 888 laSa 714 lasa 1726 lasa cu. 1261 (o) labjI tu0 1048 lA a0 bhvA0 240 lAja 241 lAji 1636 lAbha 1365 likha 155 ligi 1740 ligi "" "" 314 luTa 748 luTa cu0 bhvA0 "" "" 39 31 99 cu0 tu* bhvA0 cu0 tu0 di0 tu0 zra0 A. a0 pa0 se 0 dr A0 u0 pa0 u. pa0 " "" 1433 lipa 1176 liMza 1421 liza 1016 liha 1812 lI cu0 1501 lI krathA0 pa0 1136 lID di0 A0 1567 luji (pA0) cu0 u0 1756 luji cu0 zra0 pa0 a0 se0 19 d. u0 pa0 " u0 * "" zrA* pa0 u0 :: bhvA0 pa0 cu. gaNaH "9 "9 " "" 12 22 dr 20 "" "" " 99 " "" 19 a0 "" 99 " "" " se0 " "" zrI. se. Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 337 luTha svA. dhAtusUcikA [701 dhAtuH gaNaH / dhAtuH - gaNaH 1381 luTa tu. pa. se. 258 loSTa bhvA0 A. se0 1755 luTa cu. u. 328 luTi bhvA. pa. , 88 vaki , A. ___65 vaki 746 luTha , A. , 636 vata 1222 luTha di. pa. , 130 vakha 328 luThi(pA.) bhvA. , , 131 vakhi 343 luThi 147 vagi 346 luThi 11. vaghi 341 luDa(pA.) , 1.36 vaca 328 luDi(pA0) , 1843 vaca cu. u. 1563 luNTha 252 vaja 45 luthi bhvA. pa. , 1617 vaja 187 lunca 776 vaTa 1237 lupa 1858 vaTa 1431 lupta 1616 vaTa 427 lubi 300 vaTa 1657 lubi cu. u. " 1586 vaTi 1238 lubha di. pa. , 1916 vaTi(pA0) 1305 lubha 331 vaTha bhvA. pa. 1483 lUJ 262 vaThi 677 lUSa 271 vaDi 1610 lUSa 1586 vaDi(pA.) 373 le bhvA. a. , 446 vaNa bhvA. pa. ____ 76 loka 1551 vaNa cu. u. , 1777 loka cu. u. , 100 vada mvA. pa. . 164 loca vA. zrA. ,, 1842 vada cu. u. , 1778 locU 11 vadi 357 loDa pa. / 462 vana cu. svA . pa. MEER o po i to: iiiipoii mi o p o io mi me i mi po u bhavA . svA . pa. krayA bhavA. ca. u svA Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 702] dhAtusUcikA dhAtuH gaNaH | dhAtuH gaNaH 463 vana bhvA0 prA0 se. 1745 vasa 803 vana 1942 vasa 803 vanu (pA0) , 1214 vasu 1470 vanu ta. zrA. 101 vaska 186 vancu 1004 vaha 1704 vancu cu. zrA , 633 bahi 1003 (Da)vara bhvA. u. zra | 1.50 vA a. pa. 557 vabhra 668 vAkSi bhavA. 846 (Da)vam , 208 vAchi 475 vaya 1883 vAta cu. 1853 vara 1160 vAtu(pA.)di. 162 varca bhvA. pA., 1963 vAtha di. bhA. 1551 varNa(pA.) cu. u. " 1985 vAsa cu. u. 1938 varNa 645 vAha(pA0) bhvA.. 1655 varSa 1442 vicir 613 varSa 1423 viccha 640 vaha 1774 viccha 46. vala 1064 vijir 816 vali(pA.) , 1286 (o)vijo tu. 1571 valka 1460 (o)vijI ru. pa. 1616 valka 3.6 viTa 143 valga 31 vidha 311 valbha 1.64 vida 412 valla " , , 1171 vida 641 valha 145. vida 1.80 vaza 1706 vida 661 vaSa 1432 vidla 10.5 vasa 1325 vidha , pa. 1.23 vasa | 1358 vila MER: AAAA.. no te bhavA. pi 153 Non ho : A a mavA. pa cool toe tp roi bhvA. , a. A. : : Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtusUcikA [703 dhAtuH gaNaH dhAtuH gaNaH PO ve. tu.. pa. krayA " P i sex bhavA. bhavA. " bhayA. 1605 dila 1424 viza 1526 viSa 668 viSu 1015 viSTa 1686 viSka 1640 viSka 1217 visa 1048 vI 1903 vIra 1215 vusa(pA0) 12 vRka 6043kSa 1506 dhRG 1026 ji(pA.) 1026 vRjarjA 1461 vRjI 1813 vRjI 1254 vRl 1814 vRSa 1330 vRNa 758 vRtu 1160vRtu 1782 vRta 736 vRdhu 1783 vRdhu 1226 vaza 17.5vRSa tu. pa. a. 1460 vR kyA. , , 1486 vRJ svA. , 1.06 veJ ju. u. a. 877 vegA 34 deya 877 vena (pA.) 367 (Da) ve 1881 vela 535 vela di. 54. vella bhvA. prA. 1077 vevIG 255 veSTa 643 veha 111 (o) ve 1263 vyaca 764 vyatha 1181 vyadha 881vyaya cu. u. 1632 vyaya 1114 vyuSa 1215 vyuSa 1915 vyusa (pA.) nu. u. " 1007 vyez 253 praja cu. u. " | 451 vraNa di. pa. " 1637 vraNa | 1262 (o) vazcU pa. " 1504 vI bhvA . svA. , " di. " " bhvA. / cu, u. tu. kayA. " a. Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 704 ] dhAtuH 1140 vrID 1126 vrIDa 1363 vaDa 1502 vlI 1187 zaka 86 zaki 1261 zakla 165 zaca 266 zaTa 340 zaTha 1564 zaTha 1662 zaTha 1855 zaTha 276 zaDi 767 zaNa 855 zadla 1428 zala 1000 zapa 1168 zapa 1715 zabda 1666 zama 1201 zamu 818 zamo 1556 zamba 423 zarba 585 zarva 460 zala 8 43 zala di. zrA. "" tu. krapA. a. 1) di. u. svA. A. se. (p) = cu. svA. pa. a. svA. A. se. " "2 " a. pa. se. " pa. dhAtusUcikA gaNaH | dhAtuH "> " >> pa. " al. l. " u. zra u. pa. " " 30 tu. bhvA. u. "" di cu. cu. A. di. pa. al. 9. cu. u. bhvA, pa. " "" "" prA. svA. pa. " "} " " " " a. "" "" " se. >> " " " " >> " " se. 360 zalbha 725 zava 726 zaza 610 zapa 626 (D) zasi 727 zasu 728 zaMsu 1075 zAsu 605 zikSa 155 zikhi (pA.) 161 zighi 1027 ziji 1246 ziJ 303 ziTa 1362 zila gaNaH svA. A. se, 39 " 687 ziSa 1818 ziSa 1451 ziSlR 1760 zIka 1827 zIka 75 zIkR 1032 zIb 383 zIbhR 523 zIla 1876 zIla " "" "" "> "" "" 126 zAkha 286 zAda A. 665 zAna u. 1022 (AD ) zAsu a. A. "" pa. "" " " pa. >> "" zrA. pa. "" bhvA. A. " cu. $5. " cu. " pa. "" " bhvA. A. 21. svA. " " " "> " " pa. cu. u. " laM " "" "" a. A. svA. u. pra. bhvA. pa. se. "" " " tu. svA. a. u. se "" 2 " ," pa. a. u. se. " "" " "1 13 "" >> " Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtuH 183 zuca 1165 zucir 513 zucya 341 zuru 1645 zuTha 341 zuThi (pA0 ) 344 zuThi 1646 zuThi 1161 zudha 1336 zuna 74 zundha 1833 zundha 4 3 3 zunbha 1322 zunbha 432 zubha 750 zubha 1321 zubha 1616 zulka 1611 zulba 1183 zuSa 1602 zUra 1157 zUrI 1612 zUrpa 526 zUla 676 zuSa 760 zRdhu 873 zradhu 1735 zRdhu 1488 za za dhAtusUcikA gaNaH | dhAtuH bhvA. pa. se. di. u. " bhvA. pa. "" "" "" cu.u.se. bhvA. pa. " " tu. bhvA0 cu. u. di. pa. a. 29 se 23 cu.u. bhvA. pa. ?? tu. bhvA. 2) " "" " A. tu, pa. cu. u. " "" "" cu. A. "" di. cu.u. bhvA. pa. "" "" 99 "3 ma u. " cu. kathA.pa. "" * "" "" "" di. pa. a. se. "" "" ?? "" "" "" "" " "" "? 99 " " "9 " 543 zela 506 zetra (pA0 ) 618 ze 1145 zo 455 zoNa 260 zauTTa 41 zcyutir 518 zmIla e63 zyaiG 84 zraki 151 zrami 768 zraNa 1578 zraNa 766 zratha 1546 zratha 1824 zratha 1871 zratha 35 zrathi 1510 zrantha 1512 zrantha 1838 zrantha 363 zranbhu 1204 zramu 810 zrA 1053 zrA 86 s 701 zriSu 1475 zrIJ 642 zru gaNaH bhavA. pa. se. zrA. "" "" di. "" " bhvA. " m bhvA0 "" "" "" pa. a. "" "" " " 705 cu0 u0 " se. "" "" 29 cu0 u0 bhvA0pa0 " 10 a. a. mu "" 86 u0 " "9 19 bhvA0 A0 krayA0 pa0 "" " cu0 bhvA0 a0 di0 pa0 bhvA0 pa0 33 kathA u0 bhvA0 pa0 2 "" " " 39 "" 39 " "" " "" 19 " 29 " a0 19 zra0 " bhvA0 u0 se0 19 a0 " Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra0 " cu0 706 ] dhAtusUcikA dhAtuH gaNaH | dhAtuH gaNaH 619 zre bhvA0 pa. a. 1268 SaSa svA . 456 zrINa ,,, se. 163 Saca bhvA0 prA0 85 zlaki , A0 , 667 Saca 152 zlagi bhvA0pa0 313 SaTa 800 zlatha 1634 SaTTa 127 lAkha 464 SaNa bhvA0pa0 115 zlAgha 1464 SaNu ta0 u0 1186 zliSa 1832 (AGaH) Sada cu0 1574 zliSa 854 Sadla bhvA0pa0 pra0 702 zliSu bhvA0pa0 1427 Sadla 77 zloka 687 Sanja bhvA0 457 zloNa 1555 Sanba 66 zvaki , zrA0 , 400 Sapa 166 zvaca 826Sama 167 zvaci 225 Sarja 1565 zvaTha cu0 u0 , 1856 zvaTha 586 parva 1565 zvaThi (pA0) " 547 Sala " " 1624 zvabhra 1078 Sasa a0 " " 1623 varta 202 Sasja bhvA0 pa0 se. 546 zvala bhavA. pa. 1076 Sasti a. , , 1570 zvalka cu0 u0 , 852 Saha bhvA0 zrA, 55. zvalla bhvA0 pa0 , 1128 Saha di. 50 , 1066 zvasa 1810 Saha cu0 u* , 1.10 (Tuo) zvi bhvA0 1566 SAntva 742 zvitA 1434 Sica tu. , a. 10 vidi 1248 SiJ svA0 " " 1477 SiJ krayA." " 786 Sage , pa , / 304 piTa bhvA0pa0 se. bhavA03 424 Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtuH 47 Sidha 1162 vidhu 48 SidhU 431 bibhi ( pA0 ) 430 Sibhu ( pA0 ) 1363 Sila 560 Sivi (pA0 ) 1108 Sivu 641 Su 1041 Su 1247 SuJ 1562 buTTa 1340 pura 1126 Suha 1408 pU 1031 prUD 1132 prUG 25 SUda 1718 buda 431 SRnbhu 430 SRbhu 543 bela (pA0 ) 501 SevR 615 1147 So 782 STaka 760 STage 461 Tana 386 STabhi :: bhvA0 pa0 se0 di0 a0 bhvA0 ve0 se0 tu * bhvA0 cu0 For this obs di0 tu* "" di0 bhyA0 0 "" svA0 u0 "" " " " " "" " "" "" "" "" " pa0 dr cu* bhvA0 pa0 dhAtusUcikA dhAtuH " gaNaH " " "" A0 " >> a0 A0 ve0 " " di0 bhvA0 A0 se0 u0 " 29 zra0 " " a0 19 " " 39 >> " "" pa0 a0 29 di0 pa0 a0 bhvA0 se0 bhvA0 "" " " 99 23 " " 830STama 1265 STigha 364 TipR 1124 STima 1125 STIma 175 STuca 1043 STuJ 1673 STupa 364 STubhu 365 CpR 22 Tai 6 11STayai 661 STrakSa 836 SThala 628 STa 560 SThivu 1110 SThivu 1112 su 1052SNA 1200 SNiha 1572 SNiha bhvA0 pa0 se0 svA0 prA0 bhvA0 " di0 pa0 "" "" "" "" 29 bhvA0 u0 a0 "" a0 u0 pra0 cu0 u0 se0 bhvA0 zrA0 99 "9 di0 [ 707 gaNaH 22 "" "" bhvA0 pa0 a0 di0 d. "" mvA0 99 "" 22 29 pa0 a0 " " 39 " "" "" "" " " " "" rw a0 ve 0 " cu0 u0 se0 se0 "9 1038SNu 1111 su 1166 guha A0 .. "2 623 S 648 SmiG 1573 miD (pA0 ) cu0 u0 se0 bhvA0 prA0 39 100 Svakka 676 Svanja zrA0 a0 zra0 se a0 pa0 "" di0 " "" "" ve 0 zra0 Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 708 ] dhAtuH 18 Svada 1806 Svada " " " pa0 a0 1068 (Ja) SSap zra0 744 (tri ) vidA bhvA0 A0 se0 pa0 "9 378 (Ja) vidA 1168 (ga) vidA di0 1188 vidA 1862 saGketa 1622 saGgrAma 1606 satra sa cu0 1850 sAma 1556 sAmba ( pA0 ) 1866 sAra 1626 sukha 1874 sUca 1608 sUtra 666 sU 506 sUrya 635 sR 1066 sR 1178 sRja 1414 sRja 68 3 sapla 81 seka 676 skandir u0 " 1866 samAja 1221 samI (pA0 ) di0 pa0 1263 sAdha svA0 cu0 u0 se0 cu0 a0 u0 "9 cu. ," zra0 "" di0 pa0 a0 39 " "" "9 "" " " u0 tu0 bhvA0 "" "" "" bhvA0 pa0 "" " dhAtusUcikA dhAtuH "" a0 " u0 se 0 "" 29 ju0 " di0 zra0 pa0 gaNaH "1 "" " 39 99 " "" " "2 "" " a0 "" "" "" 39 "" A0 se0 pa0 387 skabhi 1478 skuJ 6 skudi 768 svada 820 skhadir bhvA0 krayA0 bhvA 1346 stRhU 1484 stRJ 1867 stena 1623 stobha 610 styai 1388 sthuDa 1604 sthUla 14 spadi 3 spardha 544 skhala 816 skhali (pA0 ) 1860 stana 1252 stRJ 19 "" bhvA0 " tu0 cu0 " cu0 u0 "" svA * zra0 ve * se0 tu0 pa0 krayA0 u0 cu0 bhvA0 "" gaNaH A0 se0 u0 pra0 A0 se0 "" " pa0 pa0 cu0 svA0 19 tu0 "" "" "" bhvA0 pa.. a0 se0 " zrA0 35 687 spaza 1681 spaza 1256 spR * 1422 spRza tu0 cu0 1872 spRha 1360 sphara ( pA0 ) tu * 487 sphAyI bhvA0 prA0 pa0 1572 sphiTa (pA0 ) cu0 u0 1635 sphiTTa 260 sphuTa 1373 sphuTa " 16 u0 a0 pa0 " " u0 "" "" bhvA0 A0 pa0 "" " 29 " 33 " A :: " " "" zra0 29 se0 " " .. " " "" Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [76 dhAtusUcikA gaNaH | dhAtuH dhAtuH gaNaH 28 svAda bhvA0 prA0 se. 1806 svAda (pA0) cu0 632 stha ___ bhvA0 50 1723 sphuTa 1537 sphuTi (pA0) , 326 sphuTi (pA.) bhvA0 - 326 sphuTira 1361 sphuDa 1537 sphuDi cu0 u. , 1386 sphura tu. 50 , 213 sphurdhA __bhvA0 , , 136 * sphula tu. 235 (Tuo)sphUrjA bhvA0 1573 smiTa cu0 u. se. 516 smIla bhvA0 pa0 807 smR " " a. 633 smR " " " 1256 smR (pA0) svA0 , " 761 syandU bhvA0 zrA. ve. 1664 syama 826 syamu bhvA0 83 sraki , zrA. 363 sanbhu (pA0) , , 757 sanbhu 754 saMsu 11.6 striyu di0 64. su . 82 roka , zrA0 se. 817 svana , 50 , 827 svana 1864 svara / cu0 u0 , 16 svarda bhvA0 A. , 312 haTa 335 haTha 677 hada 1012 hana 467 hamma 512 haya 514 haye 837 hala 721 hase 1060 (o) hAk 1086 (o) hAG , 1257 hi 861 hikka bhvA0 u0 317 hiTa (pA.) , pa0 268 hiDi , A. , 1361 hila 561 hivi ___ bhvA0 , , 1686 hiSka (pA. 1456 hisi ru. 50 , 1830 hisi cu0 u. ., 1083 hu ju0 pa0 a0 266 huDi bhvA0 zrA0 se. 277 huDi 352 hudR bhvA0pa0 , 211 hurchA tu. pa. 0 Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtusUcikA 710 ] dhAtuH gaNaH bhvA0 50 se. 844 hula 353 hUDa 1067 hR 66 hR 1226 hRSa 7.6 hRSa 1532 heTha di0 266 heTha gaNaH | dhAtuH bhvA0pa0 se. __806 hmala " " " 787 hrage ju0 ,, a. 711 hrasa bhvA u.. , 26 hAda pa0 se. 1085 hrI bhvA0 , , 210 hrIccha krayA." " 622 heSa bhvA0 zrA0, 788 hRge " pa0 , 1656 hUpa " zrA0 // 712 hRsa " " " 27 hAdI 805 hvala , 50 " 631 hva a0 prA0 a0 1.08 hRJ sautrdhaatvH| sUtram dhAtuH , zrA0 , ju0 pa. a. bhvA0 ,, se. , A. " bhvA0pa0 se. cu* u. , bhmA0 pa., " zrA0, bhvA0 pa0 se. " , a. ,, u0, 284 heDa 621 he 285 hoDa 354 hor3a 1082 huG dhAtuH Rti 2555 2422 / skunbhuH 2444 stanbhuH stanbhuH dabhiH (vA) skanbhuH 2555 Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNacandrodaya paM0 cArudeva zAstrI vyAkaraNacandrodaya aba sampUrNa pA~ca khaNDoM meM prakAzita ho cukA hai| prathama khaNDa kAraka-nirUpaNAtmaka hai / dvitIya kRttaddhita-viSayaka hai| tRtIya tiGavyAkhyAna-paraka hai aura caturtha strIpratyaya-sup-avyayArtha-nidarzaka hai| praJcama khaNDa zikSA-saMjJA-paribhASA-sandhi-liGga-nirUpaka hai| prakriyA-graMtha hote hue bhI yaha kRti vyAkriyApradhAna hai| lakSyalakSaNe vyAkaraNam--yaha sarvasammata vyAkaraNa kA svarUpa mAnA jAtA hai| to bhI pUrva vidyamAna vyAkRtigraMthoM meM lakSya kA atyalpa upAdAna hai| purAnI zailI se likhe gaye vRtti Adi graMthoM meM eka-do lakSyoM meM lakSaNa (sUtra) kI pravRtti ko dikhAne se vRttikArAdi apane ko kRtArtha mAnate haiN| nUtana rIti se likhe gaye vyAkaraNa graMthoM meM prayogoM ke udAharaNa dene kA prayatna to hai, para ve udAharaNa yA to svayaM ghaTita hote haiM, yA bhaTTikAvyAdi se uThAye jAte haiM, jahA~ vyAkaraNa sikhAne ke liye ve ghar3e gaye haiM aura jinameM anekAneka aise haiM jo sAhitya meM kahIM bhI prayukta nahIM hue, ataH avyavahArya haiN| isa varga ke vidvAn bhUla jAte haiM ki vyAkaraNa anvAkhyAna-smRti hai-vyAkriyanta padAnIha kriyante nUtanAni n| isa kRti kA vAgvyavahAra sikhAnA pradhAna lakSya hai| prakriyA isa sAdhya meM sAdhanamAtra hai| vyavahAra upakArya hai, prakriyA upkaark| ataH isa kRti meM jahAM sUtrAdi kI vizada vyAkhyA kI gaI hai. satrAdi kI pravatti dvArA sarala. zaGkAsamAdhAna sahita, krama-baddha rUpasiddhi dI gaI hai, vahAM vaidika-laukika ubhayavidha vAGamaya se zatazaH vAkya uddhRta kiye haiM jo vyAkaraNa-vyutpAdita usa-usa lakSya ko prayogAvatIrNa dikhAte hue usakI sAdhutA ko yatheSTa rUpa se pramANita karate haiM aura vyavahAra sikhAne meM atyantopakAraka haiN| sthAna-sthAna para apekSita natanArthopanyAsa, pUrvamatasamIkSA, saMkSipta vaiyAkaraNoktivizadIkaraNa, yathAsaMbhava aSTAdhyAyIgatasUtrakramAzrayaNa, Adi asAmAnya dharma isa kRti ko anya kRtiyoM se pRthaka karate haiM aura isakI maulikatA kI ora saMketa karate haiN| prathama khaNDa (kAraka va samAsa) (Ed. 1969) 8.00 dvitIya khaNDa (kRta va taddhita) (Ed. 1970) 22.50 tRtIya khaNDa (tiGanta) (Ed. 1971) 40.00 caturtha khaNDa (strIpratyaya-sup-avyayArtha) (Ed. 1972) 20.00 paMcama khaNDa (saMjJA-paribhASA-sandhi-liGgAnuzAsana) (Ed. 1973) 55.00 AkAra DimAI :: kula pRSTha 2,332 :: kapar3e kI jilda sahita motIlAla banArasIdAsa dillI :: vArANasI :: paTanA