Laghu Siddhant Kaumudi Part 03

SR No.: 006150
Original Sutra Author: N/A
Author: Girdhar Sharma, Parmeshwaranand Sharma
Publisher: Motilal Banrassidas Pvt Ltd
Publication Year: 1982
Total Pages: 714
Language: Sanskrit, Hindi
Classification: Book_Devnagari
File Size: 18 MB

Page 537

५३४ ]
सिद्धान्तकौमुदी ।
[ नामधातु
"
श्रजत् श्रत् । 'नोः पुण्-' ( सू २५७७ ) इति वर्ग प्रत्याहारजग्रहो लिङ्गं 'द्विस्वे कार्ये गावच श्रादेशो न' इति ऊनयतावुक्रम् । 'प्रकृस्यैकाच्' ( सू २०१० ) वृद्धिपुकौ, स्वापयति । त्वां मां वा श्राचष्टे स्वापयति मापयति, मपर्यन्तस्य त्वमौ पररूपात्पूर्व नित्यस्वाट्टिल्लोपः वृद्धि पुक् । स्वादयति मादयति इति तु न्याय्यम्, अन्तरङ्गस्वात्पररूपे कृते 'प्रकृत्यैकाच्' ( सू २०१० ) इति प्रक्रियायां ऊर्णुब्धाताविति शेषः । एवं च हतिशब्दस्य द्विःवे हलादिशेषे 'कुहोचु:' इति हस्य चुत्वमिति भावः । दिशब्दस्येति । 'पूर्वत्रासिद्धीयमद्वित्वे' इत्यस्य क्वचिदनित्यत्वेऽप्यत्र तदप्रवृत्तौ मानाभावादिति भावः ऊढमाख्यदिति । वहधातोः क्तप्रत्यये ढत्वधत्वष्टुत्वढलोपेषु ऊढशब्दाद् रयन्ताल्लुङि चङि दत्वा - दीनामसिद्धत्वाद् हृतेत्यस्य द्वित्वे हलादिशेषे अभ्यासस्य चत्वे रूपम् । श्रोडढदिति । 'पूर्वत्रासिद्धीयमद्वित्वे' इति ढत्वादीनामसिद्धत्वाभाव रक्षे ढशब्दस्य द्वित्वे रूपम् । नन्विह परत्वात् टिलोपे सति णिच्सहितस्य ह्तीति ढीत्यस्य वा द्वित्वे कृते अभ्यासे इकार एव श्रूयेत नत्वकार इत्यत श्राह श्रोः पुयणित्यादि । स्वशब्दारिणचि टिलोपमाशङ्कयाह प्रकृत्यैकाजिति 1 प्रकृतिभावाट्टि - लोपाभावे अकारस्य वृद्धौ श्राकारे पुगागमः, तदाह वृद्धिकाविति । त्वापयति, मापयति इत्यत्र प्रकियां दर्शयति मपर्यन्तस्येति । युष्मदस्मद्भयां गौ ' प्रत्ययोत्तरपदयोश्च' इति मपर्यन्तस्य त्वमौ । त्वद् इ, म श्रद् इ, इति स्थिते आह पररूपादिति । कृते प्रकृते च पररूपे टिलोपस्य प्रवृत्तेर्नित्यत्वं बोध्यम् । त्व इ, म इ इति स्थिते श्राह वृद्धिरिति । अकारस्य आकारः । ढिलोपस्य स्थानिवत्त्वं तु न शङ्कयम्, श्रजादेशत्वाभावात् पुगिति । 'अर्ति - ' इत्यनेनेति भावः । तदेवं प्राचीनमतमुपन्यस्य स्वमतमाह त्वादयतीत्यादिना । तदेवोपपादयति अन्तरङ्गत्वादिति । त्व श्रद् इ, म श्रद् इ इति स्थिते नित्यमपि टिलोपं बाधित्वा अन्तरङ्गत्वात्पररूपे कृते 'प्रकृत्यैकाच्' इति प्रकृतिभावे टिलोपस्याप्रवृत्तौ उपधावृद्धिरिति भावः । ननु इष्ठेमेयस्सु किमुदाहरणमिति प्रश्न प्रेयान् प्रेमा प्रेष्ठ इत्युदाहरणानि प्रदर्श्य नैतदस्ति प्रयोजनं ' प्रथस्फ-' इति विहितप्रादीनामाभीयत्वेनासिद्धतया तत्र टिलोपाप्रसक्तेरित्युक्त्वा श्रेयान् श्रेष्ठ इत्यत्र 'प्रशस्यस्य श्रः' इति श्रादेशस्य पाञ्चमिकतया श्राभीयत्वाभावेनासिद्धत्वाभावात् टिलोपे प्राप्ते प्रकृतिभावविधिरित्युदाहरणान्तरं प्रदर्श्य श्रादेशे प्रकारोच्चारणसामर्थ्याट्टि -
श्राह श्रोः पुयणजीत्यादि । त्वमाविति । 'प्रत्ययोत्तरपदयोश्च' इत्यनेन । अन्तरङ्गत्वादिति । न च 'वार्णादानम् -' इति टिलोपम्येव प्रवृत्तिरुचितेति